Epic 2 LWB p167-256 B

Uitsluitend te gebruiken door Mathis Lernould (2007-08-01) • K.A.
D Hek
K U N N E N VE R S C H IL LENDE
HOE
VEN?
RELIGIES SAMENLE
VERSMELTENDE CULTUREN
17 RELIGIES IN
In de bloeiperiode
van het Romeinse
Rijk kwamen de
verschillende volkeren HET ROMEINSE RIJK
in het uitgestrekte
gebied met elkaar in
contact. Hoe verliep
dat contact op het Hoe evolueerde de Romeinse religie?
vlak van religie?
167
1 Hoe gingen Romeinen om met andere religies?
a Hoe werd het Romeinse godenrijk uitgebreid? (bron 1 en 3)
6 b Vul de infofiche over de cultus van Jupiter Dolichenus in. (bron 1)
oorspronkelijke naam
god van
Omcirkel de gelijkenissen tussen de man dier bliksem

Uitsluitend te gebruiken door Mathis Lernould (2007-08-01) • K.A. D Hek
oosterse en Romeinse god. vrouw wapens kroon

Waarom is de cultus een voorbeeld
van romanisering?
Welke plaats telt de meeste kust van de Middellandse Zee – noordelijke grens van het
verwijzingen naar de cultus? Romeinse Rijk – Rome – zuidelijke grens van het Romeinse Rijk
Formuleer een hypothese die
verklaart waarom er in Tongeren
archeologisch bewijs van deze
oosterse god werd gevonden.
c Welke gelijkenis stel je vast tussen het Romeinse Rijk en het rijk van Alexander de Grote? (bron 1, 3 en tijdlijn)
d Duid de juiste kenmerken van de Romeinse godsdienst aan. (bron 1-3)

• De Romeinse godsdienst was een monotheïstische / polytheïstische godsdienst.
• Een god werd voorgesteld als mens / dier / mens-dier.
• De Romeinse godsdienst lag vast / stond open voor verandering.
Doordat het Romeinse Rijk zich verder uitbreidde, kwamen de Romeinen in contact met andere volkeren
en hun religies. Sommige goden van de overwonnen volkeren werden opgenomen in het Romeinse
godenrijk. Door romanisering kregen die nieuwe goden enkele typische kenmerken van de Romeinse
goden mee.
396 v.C. 336-323 v.C.

750 v.C. 509 v.C. verovering Veii veroveringen Alexander de Grote
168 koningstijd republiek

In het dorpje Doliche (Turkije)
werd een Hettitische stormgod
met de naam Hadad of Teshub
aanbeden. Hij werd vaak
IA Mare Germanicum
aangesproken als ‘meester of
R N
I BE heer van de hemel’.
H
BRITANNIA
B
Tongeren GERMANIA
Oceanus EL
Atlanticus
G GERMANIA
IC
INFERIOR MAGNA
A
LUG
DU GERMANIA
NEN
SIS SUPERIOR SARMATIA
RAETIA
AQUITANIA NORICUM
N ONIA
PAN
T N SIS
A
R
R RB
O NE
DA IBERIA
A
C NA LM
O AT Pontus Euxinus
De god Jupiter N IA
E
N
S
ITALIA
MOESIA US ARMENIA
NT
Dolichenus, populair in
LUSITANIA IS Rome PO
ET
IA CAP
2-3de eeuw THRACIA
MACEDONIA
BI
TH
YN PAD
OCI
A
A
BAET
ATI
ICA
EP
REGNUM
RUI
ASIA
GAL
PARTHICUM
S
ACHAIA
IA Doliche
L IC
IA LYCIA CI
ETAN MAURETANIA
MAUR ANA ET PAMPHYLIA SYRIA
IT CAESARENSIS
TING
CYPRUS
Mare Internum
GAETULIA IUDAEA
ARABIA
CYRENAICA
FELIX
AE
PHA
ZAN
GY
IA
PT
US
Vindplaatsen met bewijzen van de cultus van Jupiter Dolichenus
De god Jupiter, Romeinse
1 Verspreiding van de cultus van Jupiter Dolichenus
oppergod en god van de
hemel en het onweer.
Diana, godin van de jacht Neptunus, god van de zee Venus, godin van de liefde
2 Enkele goden uit het Romeinse godenrijk
Tijdens Romeinse veroveringstochten ontstond er vaak een wisselwerking tussen de verschillende

godsdiensten. De evocatio van Juno uit de Etruskische stad Veii is een duidelijk voorbeeld. Bij een
evocatio probeerden de Romeinen de beschermgod(in) van de tegenstander te overhalen om de eigen
stad in de steek te laten en de kant van de Romeinen te kiezen. De god zou dan een cultus en een
tempel in Rome krijgen. Zo werden nieuwe goden in Rome vereerd.
Bron: naar Mary Beard, John North en Simon Price, Religions of Rome, volume 2: A Sourcebook, Cambridge University Press, 1998
3 Invoering van nieuwe goden
100-250
27 v.C. 1 aanbidding Jupiter Dolichenus 500
keizertijd 169
2 Welke invloed had religie op het dagelijks leven?
a Toon aan dat religie zichtbaar was in het dagelijkse leven in Rome. (bron 5 p. 161)
b Waarom waren offers en rituelen niet alleen weggelegd voor priesters? (bron 1)
c Duid de juiste stellingen aan. (bron 1-2)

De Romeinse religie bestond enkel uit aanbidding van de goden.
Een gebed zonder een offer was zinloos.
Vrouwen waren verantwoordelijk voor het offeren in huis.
Het offeren aan de goden gebeurde volgens vaste regels die heel strikt nageleefd moesten worden.
d Waarom is het gebruik van een ex voto een voorbeeld van continuïteit? (bron 3)
e Omcirkel de kenmerken van voortekens lezen. (bron 5)

iedereen kan voortekens lezen – natuur – verklaren van het verleden – priesters – voorspellen van de
toekomst
f Welke magische elementen waren aanwezig in de Romeinse godsdienst? (bron 1-5)
De Romeinse religie werd niet alleen in het openbaar gevierd. Ook in het huishouden van gewone
Romeinen was er plaats voor rituelen en offers om de goden en geesten gunstig te stemmen. Het belang
van de offers blijkt uit de strikte en duidelijke regels. Magie speelde een belangrijke rol bij de religieuze
beleving. Door voortekens te lezen probeerden de Romeinen het leven beter te begrijpen.
750 v.C. 509 v.C.
170 koningstijd republiek

Het familiehoofd was
De lares, beschermgeesten, verantwoordelijk voor het
beschermden het huis en uitvoeren van de rituelen.
het gebied van de familie.
De penates beschermden
de voorraden en de haard
en hielden de kwade
geesten op afstand.
Het offer bestond uit

vruchten, wijn, bloemen of
een stukje van het feestmaal.
1 Reconstructietekening van een Romeins huisaltaar
Een offer zonder gebed heeft geen effect. Het blad van lood dat opgedragen is aan
Magistraten gebruiken voor hun gebeden een bepaalde formule: de god Mercurius, dat hij wraak neemt
sommigen lezen ze af om zeker te zijn dat alles is gezegd en in voor de handschoenen die verloren zijn
de juiste volgorde, anderen duiden iemand aan om na te gaan of geraakt; dat hij gezondheid en bloed
alles juist is gezegd en iemand anders die de stilte bewaakt. wegneemt van de persoon die het heeft
Er zijn gevallen bekend waar ofwel door een fout geluid of gestolen; dat hij voorziet in wat we de
een foute woordorde in het gebed de lever of het hart van god vragen.
het offerdier verdween of er plots een tweede hoofd of hart Bron: research.britishmuseum.org
verscheen.
4 Tekst op een vloektablet, Uley (Groot-Brittannië),
Bron: naar: Plinius de Oudere, Kennis van de natuur, 1ste eeuw 3de eeuw
2 Richtlijnen voor het gebed
Ex caelo: donder en bliksem

Ex avibus: vluchtpatronen en geluid van
Door een ‘ex voto’, een voorwerp met een boodschap, te vogels
schenken, hopen gelovigen een gunst te krijgen van een god of Ex tripudiis: looppatroon en eetgedrag
tonen ze hun dankbaarheid voor een verkregen gunst. van kippen
Ex quadrupedibus: gedrag van paarden,
wolven, vossen, honden
Ex diriis: ongewone handelingen zoals
niezen of struikelen
Bron: naar www.stilus.nl/oudheid
5 Soorten voortekens die Romeinse priesters

Ex voto, Golgoi (Cyprus) uit de Ex voto, Sint-Antoniuskapel, Leuven, lazen
Romeinse keizertijd 1973
3 Ex voto’s in de klassieke oudheid en de hedendaagse tijd
27 v.C. 1 500
keizertijd 171
3 Hoe is het christendom ontstaan?
a Duid de historisch correcte uitspraken over Jezus van Nazareth aan. (bron 1)
Jezus was een jood christen Romeinse priester.
Jezus leefde in de 1ste eeuw v.C. 1ste eeuw n.C.
Jezus werd geboren op 25 december.
De verrijzenis van Jezus gebeurde volgens de christenen twee dagen na zijn dood.
b Geef een historisch argument waarom Jezus van Nazareth echt bestaan heeft. (bron 2)
c Waarom is het uitzonderlijk dat Jezus van Nazareth een belangrijke figuur is geworden? (bron 3)
d Waarom hadden mensen uit lagere sociale klassen interesse in het christendom? (bron 4)
Het heeft aandacht voor de zwakkeren in de samenleving.
Het voorspelde meer geld voor de gelovigen.
Het bood een vooruitzicht op een (beter) leven in de hemel.
6 e Waarom is het geen toeval dat het christendom zich verspreidde in het Romeinse Rijk? (bron 5)
Verschillende historische bronnen vermelden de historische figuur Jezus. Toch is het moeilijk om te
achterhalen welke informatie historisch correct is. Het Romeinse Rijk kende veel godsdiensten en het is
bijzonder dat Jezus kon uitgroeien tot een belangrijke figuur. De inhoud van het geloof trok de armen en
zwakkeren aan en door de bekeringsijver werd het geloof verspreid over een groot gebied.
4 v.C. geboorte Jezus 30 dood Jezus 33 bekering

100 v.C. 1 Paulus
172 republiek keizerrijk

Begin kerkelijk jaar
De christelijke tijdrekening,
De dag na zijn aanhouding werd waarbij Jezus werd geboren
Jezus verzamelde Jezus terechtgesteld door in het jaar 1, kwam pas in
vanaf ca. het jaar 26 de Romein Pontius Pilatus. de 6e eeuw tot stand. Hierin
leerlingen rond zich zaten echter rekenfouten.
en onderwees in Goede Vrijdag - Jezus sterft aan het kruis Daarom menen historici dat
Kersttijd kleine dorpjes. 4 v.C. het juiste geboortejaar
25/12 t.e.m.
Pasen - verrijzenis van Jezus is van Jezus van Nazareth.
het doopsel Veertigdagen- Paastijd
Advent van Jezus tijd door het jaar of vastentijd Pasen t.e.m. Pinksteren tijd door het jaar
Kerstmis Doopsel Aswoensdag Pinksteren - Eerste christenen krijgen de kracht

de geboorte van Jezus om te vertellen over Jezus
van Jezus
Jezus werd
O.L.H.-Hemelvaart - Jezus komt thuis bij
zijn vader in de hemel
gedoopt door
Johannes de Doper
Witte Donderdag - laatste avondmaal met de apostelen
Jezus had samen met zijn leerlingen een
avondmaal. Hij werd gevangen genomen en
Jezus werd ca. 4 v.C.
ondervraagd door joodse gezaghebbers.
geboren, maar zijn
geboortedag is onbekend.
Ca. 200 heeft de Kerk Palmzondag - intrede van Jezus in Jeruzalem
25 december als
geboortedatum vastgelegd,
Rond het jaar 30 ging
maar hiervoor is geen
Jezus naar Jeruzalem.
wetenschappelijk bewijs.
1 Het leven van Jezus op de kerkelijke kalender

Teksten uit de Bijbel: In het Jeruzalem van die tijd hadden de

• Brieven van Paulus, circa 50 - 65 meeste mensen allicht nooit van hem
• Evangelie volgens Marcus, circa 65 - 70 gehoord. De Amerikaanse katholieke
• Evangelie volgens Matteüs en Lucas, circa 80 - 90 bijbeldeskundige John Meier vat het
• Evangelie volgens Johannes, circa 90 - 110 samen als volgt: ‘Jezus was een gewone
jood die een kleine beweging leidde in
Joodse historicus Flavius Josephus: Oude geschiedenis van de een onbelangrijke provincie van een
joden, circa 93 - 94 uitgestrekt Romeins Rijk.’
De niet-christelijke Romeinse historicus Tacitus: Annalen, Bron: naar Marc Meuleman, Jezus, man in de marge,
circa 116 Eos Memo, 2013
3 Het belang van Jezus in het Romeinse Rijk

2 Schriftelijke bronnen over Jezus
Gelukkig wie nederig van hart zijn, want voor

Gallië
hen is het koninkrijk van de hemel. Ligurische Ad

Zwarte
Donau Zee
Gelukkig de treurenden, want zij zullen getroost
Zee ri
at
is
Rome ch
worden.
CORSICA e
Ze don ië Thracië
e Mace Byzantium
Gelukkig de zachtmoedigen, want zij zullen het

Philippi
Napoli
Thessaloniki
SARDINIË Amphipolis
land bezitten.
Beroea Nicea
Troje
Ty r r h e e n s e
Zee
Gelukkig wie hongeren en dorsten naar Athene
Smyrna
Efeze
Antiochië
Laodicea
Iconium
Tarsus
Colosse
gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden. SICILIË Ionische

Zee
Korinthe Milete
Patara
Lystra
Adalia Derbe Antiochië
Seleucia
Gelukkig de barmhartigen, want zij zullen Carthago

Egeïsche
Myra
CYPRUS Salamina
barmhartigheid ondervinden. MALTA Zee

Phafos Sidon
Middellandse Zee KRETA Damascus
Tyrus
Gelukkig wie zuiver van hart zijn, want zij zullen Caesarea
God zien. Cyrene

Jeruzalem
Gelukkig de vredestichters, want zij zullen Alexandrië
kinderen van God genoemd worden. Cyrenaica
Gelukkig wie vanwege de gerechtigheid EGYPTE

Het Romeinse Rijk in 68
vervolgd worden, want voor hen is het Eerste reis van Paulus (45-48) Nijl Rode
koninkrijk van de hemel. Tweede reis van Paulus (49-52)
Derde reis van Paulus (53-58)
Zee
Bron: Matteüs 5: 3-10, de Bijbel Paulus werd in het jaar 3 geboren in Klein-Azië. Hij vervolgde eerst in opdracht
van de Romeinen christenen maar bekeerde zich daarna tot het christendom.
4 Bergrede van Jezus 5 Bekeringsreizen van Paulus in de 1ste eeuw
93 Flavius 116 Tacitus

Josephus 200
ontstaan Evangeliën
keizerrijk 173
4 Hoe evolueerde het christendom in het Romeinse Rijk?
a Waarom werd de groeiende groep christenen vervolgd in het Romeinse Rijk? (bron 1)
De keizer voelde zich bedreigd omdat de christenen niet aan hem wilden offeren.
De Romeinse religie stond niet open voor nieuwe goden.
Christenen werden als schuldigen aangeduid als het slecht ging in het Romeinse Rijk.
2 b Geef twee argumenten waarom de langdurige en grote christenvervolgingen een mythe zijn. (bron 2)
6 c Duid aan of de stellingen juist of fout zijn. Verbeter de foute stellingen op de schrijflijnen. (bron 4)
J/F Het christendom verspreidde zich voor het jaar 350 enkel in Europa.
J/F De gebieden rond rivieren in het zuiden van Europa waren een belangrijke verspreidingsplaats voor
het christendom.
J/F In het jaar 350 was het christendom in het noorden van Europa al sterk verspreid.
d Markeer in de tekst twee grote groepen in de Romeinse samenleving die geloofden in het christendom.
(bron 4)
e Geef twee argumenten waarom keizer Constantijn geen extreem christelijke keizer was. (bron 5)
f Wat was het gevolg van het feit dat het christendom een staatsgodsdienst werd? (tijdlijn)
g Waarom is de dominante aanwezigheid van het christendom in Europa een voorbeeld van
continuïteit?
Het christendom was slechts één van de vele religies in Rome. Bepaalde Romeinse keizers vervolgden de
christenen. Maar ondanks de vervolgingen verspreidde het christendom zich over grote gebieden van het
Romeinse Rijk. Tijdens de regeerperiode van Constantijn konden christenen vrij hun godsdienst beleven.
Op het einde van de 4de eeuw werd het christendom de staatsgodsdienst in het Romeinse Rijk.
4 v.C. geboorte Jezus 30 dood Jezus

100 v.C. 31 V.C. 1
174 republiek keizertijd

De christenen werden in dierenhuiden
gewikkeld en door honden verslonden, aan het
1 000
kruis genageld en levend verbrand of, tegen de
900
tijd dat het donker werd, gebruikt als levende
vermoedelijk aantal terechtgestelden

fakkels. Romeinse keizers zagen die christelijke
800
missie als een grote bedreiging. De goden

700
hadden de keizer zijn macht geschonken en

600
hij moest daarom door al zijn onderdanen 500
worden vereerd. De keizer nam tussen de 400
Romeinse goden dan ook een bijzondere 300
plaats in en had zijn eigen cultus. Toen de stad 200
Lugdunum (Lyon) in 177 werd getroffen door 100
een pestepidemie, werden de christenen al 0

60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320
snel als schuldigen aangewezen. Met volledige jaartal
instemming van de keizer werden ze door Het vermoedelijk aantal terechtgestelde christenen tijdens de eerste
2
soldaten afgevoerd naar de grote arena van de vier eeuwen
stad en daar veroordeeld tot de wilde dieren.
Bron: naar: Else Christensen, Christenen voor de leeuwen

gegooid, www.historianet.nl Atlantische
Oceaan
1 Christenvervolging in het Romeinse Rijk

Zwarte Zee
Rome
Trajanus: ‘Je hoeft niet actief te zoeken naar

christenen. Als ze worden aangegeven en hun Middellandse Zee
schuld wordt bewezen, moeten ze gestraft

worden. Maar als iemand ontkent christen te
zijn en dat bewijst door een gebed tot onze
goden te richten, dan moet zijn berouw ook
leiden tot vergiffenis, ongeacht hoe verdacht
zijn verleden is.’
Bron: naar: Plinius de Jongere, Brieven, 112

verspreidingsgebied christenen
3 Briefwisseling tussen Plinius de Jongere en

keizer Trajanus 4 Verspreidingsgebieden van het christendom voor 350
Hoe kon een keizer kiezen voor een geloof waarbij Jezus Christus werd aanbeden, die als een crimineel
ter dood werd veroordeeld? Dit geloof was heel populair onder slaven en soldaten, twee groepen die
geen belangrijke sociale positie hadden.
Constantijn besliste in 313 dat christenen en andersgelovigen op een vrije manier hun eigen godsdienst
mochten beleven. Hij liet zich pas in op zijn sterfbed in 337 dopen maar bekeerde zich al eerder tot het
christendom. Maar veel beslissingen van Constantijn waren nog gebaseerd op het heidens geloof. Hij
stichtte een stad naar zichzelf genoemd: Constantinopel, waar hij heidense tempels en standbeelden
oprichtte. Waar voorgaande keizers steun zochten bij heidense goden en helden zoals Hercules, vond
Constantijn steun bij het christendom.
Bron: naar Sophie Lunn-Rockliffe, Christianity and the Roman Empire, www.bbc.co.uk/history
5 De bekering van keizer Constantijn circa 312
380: christendom 392: verbod andere

staatsgodsdienst godsdiensten 500
keizertijd 175
Hoe evolueerde de Romeinse religie?
tolerantie andere
polytheïsme magie
religies
huisreligie +
Romeinse religie link met de natuur
openbare tempels
ontstaan van overn

nieuwe religies en na
IA Mare Germanicum
N
ER
IB
H
BRITANNIA
B
Tongeren GERMANIA
Oceanus EL
G GERMANIA MAGNA
cultussen
Atlanticus IC
INFERIOR
A
LUG
DU GERMANIA
NEN
SIS SUPERIOR SARMATIA
RAETIA
AQUITANIA NORICUM
ONIA
PANN
T SIS
EN
A
R
R RB
ON DA IBERIA
A
C NA LM
O AT Pontus Euxinus
N IA
E
N
S
ITALIA
MOESIA US ARMENIA
LUSITANIA IS Rome NT
PO
ET
THRACIA IA CAP
YN PAD
OCI
MACEDONIA TH
BI A
A
BAET
ATI
ICA
EP
REGNUM
IRU
ASIA
GAL
PARTHICUM
S
ACHAIA
IA Doliche
L IC
IA LYCIA CI
ETAN MAURETANIA
MAUR ANA ET PAMPHYLIA SYRIA
IT CAESARENSIS
TING
CYPRUS
Mare Internum
GAETULIA IUDAEA
ARABIA
CYRENAICA
FELIX
AE
PHA
ZAN
GY
IA
figuur Jezus van
PT
US
Vindplaatsen met bewijzen van de cultus van Jupiter Dolichenus
Nazareth
Gallië
Zwarte
Ligurische Ad
Zee ri Donau Zee
at
is
Rome ch
CORSICA e
Ze doni
ë Thracië
e Mace Byzantium
Philippi
Napoli
Thessaloniki
SARDINIË Amphipolis
Beroea Nicea
Troje
Ty r r h e e n s e
Zee
bekeringsijver van zijn volgelingen en inhoud boo

Antiochië
Smyrna Iconium
Laodicea Tarsus
Athene Efeze Colosse
Korinthe Lystra
SICILIË Ionische Milete Adalia Derbe Antiochië
Zee Patara Seleucia
Myra
Carthago
Egeïsche CYPRUS Salamina
MALTA Zee
Phafos Sidon
Middellandse Zee KRETA Damascus
Tyrus
Caesarea
Jeruzalem
Cyrene
Alexandrië
Cyrenaica
EGYPTE
Het Romeinse Rijk in 68
Eerste reis van Paulus (45-48) Nijl Rode
Tweede reis van Paulus (49-52) Zee
Derde reis van Paulus (53-58)
christenvervolging door keizers en tolerantie

(begin 4de eeuw) staatsgodsdien
Godsdiensten in het Romeinse Rijk
Door de expansie van het Romeinse Rijk kwamen de Romeinen

cultussen. De polytheïstische godsdienst werd uitgebreid met
Door de romanisering werden Romeinse goden ook geïntroduc
Romeinse religie was nauw verbonden met de natuur. Magisch
en toekomstvoorspellingen waren heel gebruikelijk. De religie
beleefd.
In het Romeinse Rijk ontwikkelde het christendom zich als één

is moeilijk om de historische feiten over Jezus van Nazareth te
verspreidde het christendom zich over grote gebieden van het
periodes werden christenen vervolgd. In het begin van de 4de e
godsdienstvrijheid. Op het einde van de 4de eeuw werd het chri
Romeinse Rijk.
4 v.C. geboorte Jezus 30 dood Jezus

100 v.C. 31 V.C. 1
176 republiek keizertijd

BEGRIPPEN
de romanisering de overname van Romeinse kenmerken en gebruiken door (onderworpen)

volkeren
de staatsgodsdienst de officiële, wettelijke religie van een land of rijk
12 DIT HEB IK GELEERD!

Ik kan op basis van een historische kaart de verspreiding van het christendom in tijd en ruimte in het
Romeinse rijk voor 350 beschrijven.
Ik kan drie kenmerken van de Romeinse religie in eigen woorden uitleggen.
Ik kan een gelijkenis uitleggen tussen hellenisme en romanisering.
Ik kan verklaren hoe de Romeinse religie veranderde door de uitbreiding van het Romeinse Rijk.
Ik kan verwoorden wat de aantrekkingskracht was van het christendom.

Ik kan uitleggen waarom de ontwikkeling van het christendom in het Romeinse Rijk niet vanzelfsprekend
was.
Ik kan de evolutie van het christendom in het Romeinse Rijk verklaren.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Hoe evolueerde de Romeinse religie?’
380: christendom 392: verbod andere

staatsgodsdienst godsdiensten 500
keizertijd 177
Op onderzoek
nderzoek op
po
DOMPEL JE ONDER IN DE FEESTEN UIT DE KLASSIEKE OUDHEID!
Sc
Ga mee
oodle!
Sommige (religieuze) feesten en cultussen uit de klassieke oudheid zijn vandaag nog
springlevend. Andere zijn verdwenen …
1 Pankration als onderdeel van de klassieke

Olympische Spelen
2 Discuswerpen als onderdeel van de klassieke

Olympische Spelen
3 Het Romeinse feest Saturnalia ter ere van de god

Saturnus, ondere andere god van de landbouw
4 De Mithrascultus in het Romeinse Rijk
5 De Bacchanalia, feesten ter ere van de god Dionysos,

onder andere god van de wijnbouw
178
Terugblik van de opkomst tot de bloei van het Romeinse Rijk
Gebruik het schema op de volgende pagina’s en de syntheseteksten van de voorgaande hoofdstukken om de

vragen te beantwoorden.
a Geef een voorbeeld van continuïteit en een voorbeeld van verandering voor beide maatschappelijke
domeinen.
verandering continuïteit
politiek domein
cultureel domein
b Kruis de historische ontwikkelingen aan die zich gelijktijdig afspeelden.

eerste triumviraat – Augustus werd een autocraat
Romeinse Rijk bereikte grootste omvang – verspreiding van het christendom
keizerschap van Augustus – leven van Jezus van Nazareth
c Kruis aan of de historische ontwikkeling van korte duur of lange duur was.
lange duur korte duur
tweede triumviraat
‘Gouden Eeuw’
verspreiding christendom in het Romeinse Rijk
d Doorstreep de foute uitspraken, verbeter en leg uit.

- Het eerste triumviraat was een gevolg van de instabiliteit die de Romeinse oorlogen veroorzaakten.
- De overgang van de Romeinse republiek naar een keizerrijk en dynastie was een revolutie.
179
3500 v.C.
prehistorie oude nabije oosten
100 v.C. 1 27
Romeinse
1e
Caesar
oorlogen
problemen (armoede, slavenopstanden...) moord Caesar
- bevolking vraagt om stabiliteit

- individuele politici grijpen hun kansen 2e
Romeinse godsdienst: polytheïsme, romanisering nieuwe goden, tolerantie, magie
180
800 v.C. 500 1500 1800 1945
vroegmoderne moderne hedendaagse

klassieke oudheid middeleeuwen
tijd tijd tijd
100 200
Romeinse
Octavianus Augustus:
staatsgreep en propaganda
dynastie en autocratie
• rijk grootste omvang: van uitbreiding rijk naar

verdediging grenzen, van oorlog naar vrede
• economische en culturele bloei en uitwisseling
ontstaan, verspreiding en vervolging (monotheïsme)
181
a t v e r t e lt d it b eeld over
W
jeugd?
de hedendaagse
Ook op het vlak

van kunst en
18
wetenschap was er
uitwisseling tussen de
verschillende volkeren KUNST EN WETENSCHAP
in de klassieke
oudheid. Zo geven IN DE KLASSIEKE OUDHEID
kunst en wetenschap
een beeld van hoe de
Grieken en Romeinen
over de maatschappij
Wat vertellen kunst en wetenschap
dachten. over de maatschappij?
183
Hoe evolueerde de beeldhouwkunst tijdens
1 de klassieke oudheid?
a Noteer de letters in het juiste vakje op de tijdlijn.

a Griekse bloeiperiode
b Griekse kolonisatie en handel met Egypte
c veroveringen van Alexander de Grote
b Geef een gelijkenis en een verschil tussen het Egyptische en Griekse mannelijke beeld. (bron 1)
gelijkenis
verschil
c Hoe kwamen de Grieken in contact met de Egyptische kunst? (bron 4 p. 15 en tijdlijn)

d Duid de kenmerken van de Griekse kunststijlen aan. (bron 1-4)
archaïsch (bron 1) klassiek (bron 2-3) hellenistisch (bron 4)

vrijstaand beeld vrijstaand beeld vrijstaand beeld
veel beweging veel beweging veel beweging
emotie emotie emotie
e Vul de tabel aan. (bron 5)
Griekse portretkunst Romeinse portretkunst

idealiserend / realistisch idealiserend / realistisch
verklaring
f Welke vraag is een historische vraag over de klassieke beeldhouwkunst? (tijdlijn, bron 1-5)
Waar bevindt zich de portretbuste van de man met diadeem?
Welke klassieke beelden vind je het mooist?
Waarom evolueren de kenmerken van de beeldhouwkunst in de klassieke oudheid?
De Grieken kwamen via de handel in contact met de Egyptische beeldhouwkunst en zo ontstond de

archaïsche stijl. De klassieke stijl toont een geïdealiseerd lichaam met veel beweging. Daar voegde de
hellenistische kunst emotie aan toe. De Romeinen maakten realistischere portretten dan de Grieken
omdat ze minder streefden naar het perfecte portret.
800 v.C.
koningstijd republiek
184
archaïsche stijl klassieke stijl hellenisme
Diadumenos of de diadeemdrager, Romeinse kopie
Farao Menkaura en koningin Griekse kouros of jonge man, naar Polykleitos, circa 420 v.C.
Khameremebty II, 2490 v.C.-2472 v.C. 615-600 v.C.
Het beeld stelt waarschijnlijk de volmaakte Griekse
1 Egyptische kunst en Griekse kunst uit de archaïsche periode atleet voor die net een wedstrijd gewonnen heeft. Het
geeft het schoonheidsideaal van toen weer.
2 Griekse kunst uit de klassieke periode
Laocoöngroep, anoniem, datering onbekend

Kunthistorici zijn het oneens over de datering (circa
Diskobolos of de discuswerper, Romeinse 3e eeuw v.C.-1e eeuw) van dit beeldhouwwerk dat de
kopie naar Myron van Eleutherae, circa onzekere tijd van de periode na de veroveringen van
450 v.C. Alexander uitdrukt.
3 Griekse kunst uit de klassieke periode 4 Griekse kunst uit de Hellenistische periode
In tegenstelling tot Griekse portretten, waren

Romeinse portretten heel realistisch. Mensen
werden soms ronduit lelijk afgebeeld. Zo drukten
de Romeinen uit dat ze meer belang hechtten aan
vertrouwen en leiderschap dan aan schoonheid.
Hoofd van een Griekse man met een Hoofd van een Romeinse man,
diadeem, circa 3de-2de eeuw v.C. einde 1e eeuw v.C.
5 Griekse en Romeinse portretkunst
500
keizertijd
185
kunst Romeinse keizerrijk
2 Welke wetenschappelijke kennis was er?
a Welke verklaring voor het natuurlijk verschijnsel zonsverduistering gaf Herodotus? (bron 1)
b Duid de juiste stelling aan. (bron 1-2)

De goden waren verantwoordelijk voor de zonsverduistering.
De filosoof Thales gebruikte wetenschap om de zonsverduistering te verklaren.
De Grieken geloofden niet meer in de goden ten tijde van de veldslag van Halys.
3 c Vul het schema over de wetenschappelijke vernieuwingen aan. (bron 3-5)
bron 3 bron 4 bron 5
uitvinding: uitvinding: oorzaak:

gevolg: Welke sociale groep liep in het gevolg: uitvinding:

grote wiel? vooral boeren /
domein: domein (oorzaak):
slaven / soldaten / consuls / de
keizer
domein:
d Toon aan dat verovering en uitwisseling tussen culturen ook tot wetenschappelijke vernieuwing voor de
Romeinen leidde. (bron 2-3 p. 39 en bron 4)
contact met de Kelten
contact met de Etrusken
e Vul de volgende begrippen in bij de bronnen over de wetenschappelijke vernieuwingen.

Kies uit: landbouw, oorlog en vrede, slavernij, filosofie, polytheïsme. (bron 1-5)
Met filosofie werden natuurlijke verschijnselen niet meer religieus maar wetenschappelijk verklaard.
Klassieke geleerden wisten dat de aarde rond was. Maatschappelijke veranderingen zorgden ervoor dat
verschillende volkeren wetenschappelijke vernieuwingen ontwikkelden. Deze oplossingen hadden op
hun beurt invloed op de maatschappelijke domeinen. Wetenschap had meestal een praktisch nut.
800 v.C.
186
De geschiedschrijver Herodotus verwijst naar
EUROPA
de oorlog tussen de de Lydiërs en de Meden.
Caspian
Sea
Croesus, de koning van Lydië, stak de rivier de Scythia

Issedones
Halys over. Die vormde de grens tussen de
OCEAAN
OCEAAN
Celts Adria
Thrace Media
twee volkeren. In die tijd werd een rivier als Tartessus

Athens
Miletus
Syracuse India
de Halys oversteken beschouwd als de goden Carthage Assyria AZIË

dwarszitten. Daarom leek het alsof de goden
Persia
Memphis Susa
Babylon
Egypt
daarna met de zonsverduistering tijdens de slag LIBIË

Thebes
van Halys wraak namen op Croesus. De soldaten Arabia
van beide kampen waren zo onder de indruk

toen het ineens ‘nacht’ werd, dat ze meteen
stopten met vechten. Zo eindigde de oorlog
Reconstructietekening van de 'bewoonde wereld' van
tussen de Lydiërs en de Meden. Onderzoekers Herodotus ca 450 v.C.
hebben op basis van de zonsverduistering de
slag kunnen vastleggen op 28 mei 585 v.C.
Thales bedacht dat alles op aarde voortkomt uit water en was
Bron: naar Kevin Leloux, De slag van de zonsverduistering: ervan overtuigd dat de aarde op water drijft. Hij baseerde zich
een discussie van het verdrag tussen de Lydiërs en op de waarnemingen dat water in damp kon veranderen en
de Meden en de rivier de Halys als grens, Polemos, 2016 dat al het leven water nodig heeft. Een zonsverduistering was
volgens Thales geen straf van de goden, maar een natuurlijk
verschijnsel. Hij voorspelde de zonsverduistering van 585 v.C.:
hij wist dat de maan die dag tussen de zon en de aarde zou
staan en dat het overdag donker zou worden.
2 De filosoof Thales over de zonsverduistering

1 De zonsverduistering tijdens de slag van Halys tijdens de slag van Halys
Bas-reliëf op een grafmonument met een ‘vallus’, een Gallo-Romeinse oogstmachine,

1e eeuw n.C.
4 Gallisch-Romeinse maaimachine
Beeld van een kraan op graftombe

bij de Porta Maggiore (Rome),
circa 100 n.C.
Deze kraan, aangedreven met

een loopwiel, is ontworpen door
de Romeinse architect Vitruvius
(1ste eeuw v.C.). Door mannen,
vermoedelijk slaven, in het wiel te
laten lopen, kon de kraan zware
ladingen heffen.
Romeinse chirurgische instrumenten, Fragment van de zuil van Trajanus met een
Pompeï, 1ste eeuw n.C. lid van de hulptroepen (niet-Romeinen)
3 Romeinse kraan dat een Romeinse legionair helpt, 113 n.C.
Een scalpel, gemaakt van brons of staal
werd gebruikt om in de huid te snijden. De ‘immunes’ waren soldaten die
medische hulp boden in het leger. Militaire
conflicten veroorzaakten verwondingen
waarbij chirurgie nodig was.
5 Romeinse chirurgische voorwerpen en immunes
500
keizertijd
187
Wat vertelt kunst en wetenschap over de maatschappij?
EVOLUTIE BEELDHOUWKUNST
afbeelding menselijk lichaam = sluit vaak aan bij wat er gebeurt in de maatschappij
ARCHAÏSCHE KLASSIEKE KUNST = HELLENISME = ROMEINSE

KUNST = vrijstaand beeld + vrijstaand beeld + PORTRETKUNST =
vrijstaand beeld veel beweging + veel beweging + realisme
idealiseren emotie
Griekse kolonisatie Griekse bloeiperiode veroveringen Romeinse keizerrijk

+ handel met o.a. Alexander
Egypte
WETENSCHAPPELIJKE VERNIEUWING
filosofie > wetenschappelijke verklaring natuurverschijnselen
wetenschappelijke vernieuwing > verandering of invloed op alle maatschappelijke domeinen
Kunst en wetenschap in de klassieke oudheid
Via de handel kwamen de Grieken in contact met de Egyptische kunst. Ook de politieke situatie had
invloed op de manier waarop het menselijk lichaam in beeld werd gebracht. Zo werd het lichaam
geïdealiseerd tijdens de Griekse bloeiperiode. Door de verovering van Alexander de Grote verscheen
ook emotie in de beeldhouwkunst.
De Romeinen vervaardigden realistischere portretten dan de Grieken. De kunstuitingen van de klassieke
oudheid geven zo de wereld weer waarin de kunstenaars leefden.
Met filosofie werden verschijnselen uit de natuur wetenschappelijk verklaard. De wetenschap had
tijdens de klassieke oudheid een praktisch nut. Uitvindingen waarom daarom vaak verbonden aan
maatschappelijke factoren zoals slavernij of oorlog.
800 v.C.
188
BEGRIPPEN
de filosofie de wetenschap over het wezen van de dingen en het leven
idealiseren iets mooier of beter voorstellen dan in werkelijkheid.

Ik kan archaïsche, klassieke, hellenistische én Romeinse kunst van elkaar onderscheiden.
Ik kan het verschil tussen idealiserende kunst en realistische kunst herkennen.
Ik kan een historische vraag over kunst uit de klassieke oudheid herkennen.
Ik kan verklaren hoe wetenschappelijke vernieuwingen een gevolg hebben voor de maatschappelijke
domeinen.
Ik kan de invloed van de filosofie op de verklaring van natuurverschijnselen uitleggen.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Wat vertellen kunst en wetenschap over de
maatschappij?’
500
keizertijd
189
Op onderzoek
ONTDEK WAAROM DE BOUWKUNST UIT DE KLASSIEKE
OUDHEID BLIJFT BOEIEN!
Waarom worden ook vandaag nog bouwwerken uit de klassieke oudheid nagebouwd?
Waarom is het Pantheon in Rome een sterk staaltje ingenieurschap?
Dorisch, Ionisch of Korinthisch: wat betekent dit?
1 Marta Minujin, Parthenon van de verboden boeken,

2017, Kassel
2 Kapitelen van zuilen, tekening uit Encyclopédie,

2 Dwarsdoorsnede Pantheon, 2de eeuw, Rome 18e eeuw
190
a a n s t o o r ji j je weleens
Waa r
in je omgeving?
In de loop van de
19
klassieke oudheid
groeit de bevolking
in het Middellandse
Zeegebied. In de DAGELIJKS LEVEN IN ROME
steden woonden er
steeds meer mensen.
Vooral Rome, het
centrum van een
wereldrijk, trok veel
Hoe leefden een miljoen Romeinen
mensen aan. samen in één stad?
191
1 Welke uitdagingen waren er in de metropool Rome?
a Markeer de begrippen die van toepassing zijn op de metropool Rome. (tijdlijn, bron 1)
ruimte tijd
5de eeuw v.C.
open ruimte
2de eeuw n.C.
gesloten ruimte
6de eeuw n.C.
stedelijke ruimte ongelijktijdig met oude nabije oosten

rurale ruimte gelijktijdig met oude nabije oosten
b Noteer achter elke uitdaging welke oplossing de Romeinen bedachten. (bron p. 191, bron 2)
uitdaging oplossing
1 toevoer van water en voedsel
2 infrastructuur: voldoende
betaalbare woningen
3 verkeersdrukte
4 veiligheid
5 afvalverwerking
9 c Noteer de nummers van de uitdagingen uit vraag b die ook van toepassing zijn op hedendaagse
grootsteden. (bron p. 191, bron 1-2)
d Markeer in vraag b een uitdaging die ook gold voor Babylon in het oude nabije oosten. (bron p. 191,
bron 1-2)
e Aan welke kenmerken van de stad Rome in de klassieke oudheid denken toeristen niet als ze
vandaag de overgebleven monumenten bezoeken? (bron p. 191, bron 1-2)
Met veel mensen samenleven op een kleine oppervlakte zorgde ook in de klassieke oudheid voor
uitdagingen. Grote infrastructuurwerken zorgden ervoor dat de basisbehoeften van de inwoners vervuld
werden. Regels brachten orde. Zo bleef de eerste stad ter wereld met meer dan 1 miljoen inwoners
leefbaar.
ca. 50 v.C.
eerste
146 v.C. graanuitdelingen
800 v.C. 509 v.C. start plattelandsvlucht in Rome 1
constante bevolking in Rome bevolkingsex
192
Pisae Ancona
Castrum Truentinum
100 000 km wegen leiden naar

ROME Capua Via Ap
pia Brindisium
250 000 710 000 40 000 Overdag verbod

slaven Romeinen zonder bezit eliteburgers op vrachtverkeer Rhegium
WAT E R GOEDEREN GEBOUWEN
11 aquaducten,
samen 480 km lang,
leveren meer dan 270 000 ton goederen en voeding slavenarbeid
1 miljard liter water per dag en 20 miljoen liter wijn per jaar + uitvinding beton
vooral via Romes haven Ostia
1 300 openbare 46 602 huurappartementen

drinkfonteinen (tot 7 verdiepingen hoog met
winkels aan de straat)
850
privé baden 12 marktpleinen en luxe shopping-
centra met tot 150 winkels
1 790 villa’s (van de elite)

144 openbare toiletten
8 000
snackbars
en cafés
gratis graan
voor 300 000 100 tempels
gezinnen (dit is het Pantheon)
11 badhuizen
(grootste: 60 000 m2)
7 000 vigiles
(tegelijk brandweer-
afvalberg van 35 m hoog en politiemannen)
riolen komen uit in de Tiber (geen vuilnisbakken) in 7 kazernes
1 Infrastructuur in de metropool Rome, 2de eeuw
Hier sterven velen doordat ze ziek zijn geworden van slaapgebrek. Toon me een appartement waar
slapen mogelijk is. De wagens die door de smalle straatjes daveren met een gevloek van de lastdragers
die vastzitten in het verkeer kunnen de meest slaperige ziel wekken (…). Je bent niet goed wijs als je na
het avondeten naar buiten gaat zonder eerst je testament te schrijven. Grote groepen rijken trekken nog
steeds door de nacht op zoek naar slachtoffers die ze voor hun plezier slaag geven.
Bron: Romeinse dichter Juvenalis, 2de eeuw
2 De nachten in Rome in de 2de eeuw
180 330 Constantinopel

einde bloeiperiode nieuwe hoofdstad 800
xplosie bevolkingsafname bevolkingsvlucht constante bevolking
193
keizertijd
2 Hoe woonden en aten de Romeinen?
a Waarom kwamen de branden vooral voor in de wijken met huurappartementen? (bron 1)
b Kruis de juiste stellingen aan. (tijdlijn, bron 1-4)

In Rome was er geen plaats voor openbare parken of grote villa’s.
Armen aten buitenshuis omdat koken op huurappartementen verboden was.
Iedereen hield zich aan de bouwafspraken.
Armen en rijken woonden niet in dezelfde wijken.
In 600 v.C. was Rome een metropool.
c Markeer in het menu drie gerechten die volgens jou vooral door rijke Romeinen gegeten werden. (bron 5)
d Stel dat jij de keizer van Rome was in de 2de eeuw, hoe zou jij de stad nog verbeteren? (bron 1-5)
9 e Noteer twee verschillen op het vlak van eten en wonen tussen jouw leven en het leven in Rome in de 2de
eeuw. (bron 1-5)
f Op de volgende pagina vind je vijf bronnen die werden gekozen door de auteurs van dit leerwerkboek.
Welke beperkingen houdt dat in voor het beeld dat je van Rome krijgt?
Het is onvolledig.
Het is onbetrouwbaar.
Het is het beeld dat de auteurs belangrijk vinden.
Het uitzicht van de stad Rome verschilde van wijk tot wijk. Er waren wijken voor de armen en wijken voor
de rijkere burgers. Vooral in de dichtbebouwde wijken was er dagelijks brandgevaar. Wat je at en waar je
uitging, hing af van hoe rijk je was.
ca. 50 v.C.
eerste
194
De onderste verdieping in armere wijken bestond uit winkels en Elke nacht waren er in Rome een honderdtal
eethuizen, daarboven waren woningen. De eerste twee verdiepingen branden waarvan twintig ernstige. Vooral met leren
werden opgetrokken in steen, de volgende vijf in hout. Vuur maken was emmers met water, maar ook met een pompwagen
daarom verboden. Vaak werden er illegaal nog twee verdiepingen op en katapulten probeerden de Romeinen de brand
gezet zodat er meer kamers verhuurd konden worden. onder controle te krijgen.
1 Huurappartementen in Ostia, de havenstad van Rome, 1ste eeuw 2 Reconstructie van een Romeinse pompwagen
wijk voor de armen
Domus Aurea, 80 ha
wijk voor de rijken
privézwemvijver privébadhuis
Rijke Romeinen nodigden elkaar vaak uit en aten tot

wel zeven gangen per maaltijd.
paleizen Arme Romeinen aten in cafés en snackbars vooral
privétuin met brood, olijven, kaas, honing en verschillende soorten
tamme dieren pap. Wijn werd altijd aangelengd met water. Een
populaire saus werd gemaakt van gegiste vis met
makreelingewanden.
4 Café en snackbar, 1ste eeuw, Pompeï (Italië)

Na de grote brand in 64 nam keizer Nero een groot deel in beslag voor
zijn eigen domein. Hij voerde ook nieuwe wetten in die de breedte van
de straten, hoogte van gebouwen en de bouwmaterialen bepaalden.
3 Keizerlijk domein met veel groen in centrum Rome met de wijken

errond
Deze recepten komen uit het enige overgebleven Romeinse kookboek.

De inhoudstafel bevat 133 recepten voor saus op een totaal van 468.
Gehaktballetjes van zeedieren (inktvis, krabben, oesters)
Gevulde baarmoeders van jonge zeug of varkensuier
Courgettes op Alexandrijnse wijze
Groentesoep van zwartmoeskervel met slablaadjes
Gebakken worteltjes, kastanjes en uien
Ovenschotel met hersenen
Saus bij gekookte struisvogel of flamingo
Perzische kip
Omelet met bloembolletjes
Slakken vetgemest met melk
Erwten of tuinbonen à la Vitellius
Bron: Marcus Gavius Apicius, Op het gebied van koken, Rome, 4de eeuw
5 Romeinse gerechten uit een kookboek

195
keizertijd
3 Hoe ontspande de Romeinse bevolking zich?
a Welke verschillende activiteiten vonden plaats in een Romeins badhuis? (bron 1)

1 3
2 4
b Waarom vind jij gladiatorengevechten (g)een sport? (bron 3)
c Waarom vormden gladiatorengevechten en gevaarlijke paardenraces voor arme en rijke Romeinen in de

2de eeuw geen probleem? (bron 3)
d Noteer met welke vorm van hedendaagse ontspanning je deze Romeinse voorbeelden kunt vergelijken.
(bron 1 p. 189, bron 1-4)
gladiatorengevechten
paardenrennen
badhuizen
wijnhuizen
muziek en dans
e Waarom zorgden de machthebbers in Rome voor ‘brood en spelen’? (bron 1-4)
f Hoe zou jij als bezitloze Romein in de 2de eeuw je dagen het liefst willen doorbrengen? (bron 1-4)
Om spanningen te voorkomen, bezorgden machthebbers het volk voldoende ontspanning. Daarvoor

werden grote publieke gebouwen opgetrokken die ook ontmoetingsplaatsen waren. Arm en rijk
woonden in andere wijken, maar keken samen naar gladiatorengevechten en paardenraces.
ca. 50 v.C.
eerste
196
koningstijd klassieke oudheid republiek
hal met warme hal met heet
baden baden
tuin met fonteinen
bibliotheek
fitnessruimte
winkels en
kantoren niet verwarmd
zwembad
hal met koude

baden kleedkamer
1 Doorsnede van de thermen van keizer Caracalla, 3de eeuw
Er waren verschillende
soorten gladiatoren
die volgens afkomst
andere wapens kregen.
Een scheidsrechter
zorgde dat de regels
gerespecteerd werden.
Slechts één op tien
gladiatoren stierf
omdat een gladiator
Met plaats voor 50 000 toeschouwers was dit het grootste erg duur was.
van de zes theaters in Rome. Belangrijke politici zoals de
keizer en senatoren hadden aparte plaatsen. De armsten De letter thèta bij Astivius en Rodan verwijzen Gladiator is afgeleid van
zaten het verst van de arena. Er waren terechtstellingen, naar de figuur Thanatos uit de Griekse het woord ‘gladius’ wat
mythologie die de dood symboliseerde. kort zwaard betekent.
muziek, gladiatorengevechten en dans te zien.
2 Colosseum, 1ste eeuw, Rome 3 Mozaïek met gladiatorengevechten, 4de eeuw, Leptis Magna (Libië)
de winnaar kreeg meer dan wat vele Romeinen

in één leven verdienden
Ik sta ervan te kijken dat
duizenden volwassenen
loge van de keizer zich als kleuters gedragen.
Het enige wat ze willen is
paardjes in galop en mannen
die zich op hun strijdwagen
staande proberen te houden.
70 km/u
Steeds opnieuw. Je kon het
nog begrijpen als het om
12 menners en
strijdwagens 7 rondes de snelheid van de paarden
ging, of de vaardigheden van
de menners, maar nee, het
gaat alleen om de kleur van
de tuniek. Niet alleen voor
de armen, maar ook voor de
belangrijke burgers.
hier zaten mannen en
150 000 toeschouwers in
vrouwen door elkaar
Circus Maximus Bron: Plinius de Jongere, 1ste eeuw
4 Raceploegen in het Circus Maximus, Rome

197
keizertijd
slaven Romeinen zonder bezit eliteburgers op vrachtverkeer Rhegium
WAT E R GOEDEREN GEBOUWEN
Hoe leefden een miljoen Romeinen samen in één stad?

11 aquaducten,
samen 480 km lang,
leveren meer dan 270 000 ton goederen en voeding slavenarbeid
1 miljard liter water per dag en 20 miljoen liter wijn per jaar + uitvinding beton
vooral via Romes haven Ostia
infrastructuur samenleven
basisbehoeften en hygiëne rijk en arm woonden in andere wijken

goedkoop en gratis graan voor de armen
1 300 openbare 46 602 huurappartementen
watertoevoer
drinkfonteinen brandweer/wacht(totmoesten rusthoog
7 verdiepingen bewaren
met
badhuizen winkels aan de straat)
850
afval 12 marktpleinen en luxe shopping-
afvoeren via rioleringen en Tiber
privé baden
centra met tot 150 winkels
huurkazernes en villa’s
1 790 villa’s (van de elite)

144 openbare toiletten
8 000
snackbars
en cafés
gratis graan
voor 300 000 100 tempels
gezinnen (dit is het Pantheon)
11 badhuizen
(grootste: 60 000 m2)
entertainment entertainment – brood en spelen
7 000 vigiles
theaters zowel voor arm (tegelijk
als rijk brandweer-
afvalberg van 35 m hoog en politiemannen)
renbaan
riolen komen uit in de Tiber (geen vuilnisbakken) sportwedstrijdenin 7 kazernes
gladiatorengevechten
toneel, muziek, dans
Dagelijks leven in Rome
Rome was wellicht de eerste stad met één miljoen inwoners. Samenleven met veel mensen op een
kleine oppervlakte zorgde net zoals nu voor heel wat uitdagingen. Er moesten genoeg woningen zijn,
zowel voor de armen als voor de rijken. Afval moest de stad uit kunnen en voedsel en water de stad in.
Slavenarbeid en de uitvinding van beton maakten het mogelijk de nodige infrastructuur te voorzien.
Om de vele arme en bezitloze Romeinen tevreden te houden, werden er ‘brood en spelen’

georganiseerd. Naast gladiatorengevechten waren ook paardenrennen populair. Van deze vorm van
ontspanning genoten arm en rijk samen, maar de verschillende groepen in de Romeinse samenleving
woonden wel in andere wijken.
De armen woonden in huurappartementen, aten op straat en leefden van goedkoop graan dat soms
ook werd uitgedeeld. Rijke Romeinen hadden hun privébaden en gingen vaak bij elkaar eten.
ca. 50 v.C.
eerste
198
BEGRIPPEN
de metropool een zeer grote stad die het politieke, economische en culturele
centrum van een regio is
de infrastructuur het geheel van voorzieningen om een stad, land of bedrijf te laten
functioneren

Ik kan uitleggen waarom bepaalde structuurbegrippen die te maken hebben met ruimte en tijd van
toepassing zijn op de metropool Rome.
Ik kan twee uitdagingen noteren voor grootsteden in de klassieke oudheid en de hedendaagse tijd.
Ik kan de metropool Rome situeren in tijd, ruimte en maatschappelijk domein.
Ik kan het verband aangeven tussen ‘brood en spelen’ en het politieke domein.
Ik kan afstand nemen van mijn eigen normen en waarden door te verklaren waarom gladiatorengevechten
een vorm van ontspanning waren voor de Romeinen.

Ik kan een voorbeeld geven uit dit hoofdstuk waar ook de auteurs van dit leerwerkboek aan beeldvorming
doen.
Ik kan vier verschillen noteren tussen mijn dagelijks leven en dat van een inwoner uit Rome.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Hoe leefden een miljoen Romeinen samen in één stad?’

199
keizertijd
200
HOE ZAG ROME ERUIT IN DE KEIZERTIJD?
1 mausoleum van
3 Hadrianus
1
5
2 capitool, politiek en
religieus hart van Rome
11
3 mausoleum van
Augustus
2 4
4 Forum Romanum
6 5 badhuis van Diocletianus
10 6 colosseum
9
7 aquaduct
Bron onder de loep
8 Via Appia
7
9 circus Maximus
10 Tiber
11 pantheon
VIRTUAL 3D IMAGE BY ALTAIR4 MULTIMEDIA ROME ITALY WWW.ALTAIR4.COM.

a f b e e lding
o e t d e z e
Waarom d
d e n k e n a a n e en andere
je
foto in dit boek?
20
Tijdens de laatste
eeuwen van de
klassieke oudheid DE GERMANEN
kreeg het Romeinse
Rijk te maken
met Germaanse
migranten. Hoe
gingen Romeinse
Welke rol speelden de Germanen in het
keizers hier mee om? Romeinse Rijk?
201
1 Wie waren de Germanen?
6 a Doorstreep de foute uitspraken. (bron 1-2)

• De mensen die ‘Germanen’ worden genoemd, hadden allemaal dezelfde cultuur.
• De mensen die ‘Germanen’ worden genoemd, spraken talen die erg op elkaar leken.
• De Romeinen hebben de naam ‘Germanen’ bedacht.
• Van alle Germaanse stammen kan met zekerheid het leefgebied bepaald worden.
• De Rijn vormde de natuurlijke grens tussen het leefgebied van de Germanen en het Romeinse Rijk in
de 2de eeuw.
b Vul in welke bronnen informatie geven over de kenmerken van de Germaanse samenleving. (bron 3-6)
kenmerk bron informatie
handel Gudme was een deel van een handelsnetwerk.

polytheïsme Er werden meerdere goden aanbeden.
landbouw Er werden resten van boerderijen teruggevonden.
geloof in magie Er werden mensen geofferd om iets te verkrijgen van de goden.
natuurreligie De god Tyr verwees naar de hemel en de zon.
mythologie Er werden verhalen verteld over goden.
sedentaire samenleving Er werden huizen en boerderijen gebouwd.
ongelijkheid De samenleving bestond uit rijke mensen en gewone boeren.
Het deel van de zwaardschede is gemaakt door een Frankische

ambacht
ambachtsman.
schriftsoort De Germanen schreven met runen.
chiefdom De heerser van Gudme was een chief.
oorlog Germaanse stammen voerden oorlog met elkaar.
De Germanen leefden in een sedentaire landbouwsamenleving die ook handel dreef. Materiële bronnen
tonen aan dat ze goede ambachtslieden waren. Er was ongelijkheid in de samenleving. Ze hadden een
polytheïstische natuurreligie, geloofden in magie en hadden een eigen mythologie. Stammen stonden
onder leiding van een chief, die oorlog moest voeren om zijn gezag te behouden.
117
100 v.C. 27 v.C. 1 Grootste omvang Romeinse rijk
bloei Romeinse rijk
202
republiek keizertijd
De Romeinen bedachten de naam ‘Germanen’ voor alle volkeren die oostelijk en noordelijk van de Rijn
woonden. Maar deze volken vormden allesbehalve een etnische eenheid*. Hooguit is er sprake van een
taalkundige verwantschap. Dan moeten we de Germanen opvatten als een verzamelnaam van volken die
een Germaanse taal spraken.
*mensen die samen een volk vormen omdat ze culturele kenmerken delen
Naar: Luit van der Tuuk, De Franken in België en Nederland, Omniboek, 2016
1 De oorsprong van de naam ‘Germanen’

4 Reconstructie van het grote huis van Gudme, 2de helft 3de eeuw, Gudme
3 Reconstructie van het meisje van Yde (Nederland) (Denemarken)
Sueven Hunnen
Visigoten Visigoten
Vandalen Franken
Franken 5 Vandalen
Bourgondiërs Sueven
Odoaker Ostrogoten
4
*Suiones?
Alemannen Grens Romeinse Rijk 2 e eeuw

*Anglii *Rugii?
Ostrogoten *Frisii
Romeinse Rijk 2e eeuw
3 *Langobardi
SUEVEN
*Gotones
vermoedelijk leefgebied Germaanse
stammen (selectie) aan het einde
*Bructeri VANDALEN
van de 1e eeuw
FRANKEN Rijn 406
6 *Chatti
*Hermenduri?
HUNNEN
486
451
OSTROGOTEN
*Contini?
487
418
VISIGOTEN
375
452
Donau
410 (Plundering Rome)

Rome
455
(Plundering Rome)
429
Carthago
2 Het woongebied van een aantal Germaanse volkeren en Germaanse migraties
Juweelhanger, (Zweden), 4de - 6de

5
eeuw 6 Deel van een zwaardschede met runen, vroege 5de eeuw, Bergakker (Nederland)
500
203
2 Waarom trokken de Germanen het Romeinse Rijk binnen?
6 a Duid de periode van de Germaanse migratie aan op de tijdlijn. (bron 2 op p. 203 en bron 1)
b Markeer de migratie van de Hunnen op de kaart. (bron 2 op p. 203 en bron 1)
c Markeer in de tekst het woord dat aangeeft dat de Hunnen de oorzaak waren van de Germaanse migratie
naar het Romeinse Rijk. (bron 1)
d Duid de juiste stelling aan en leg uit. (bron 1-2)

Bron 2 bevestigt bron 1,
Bron 2 spreekt bron 1 tegen,
want
e Wat besluit je als je de bronnen met elkaar vergelijkt? (bron 1-3)

Er zijn vaak meerdere verklaringen voor historische gebeurtenissen.
Een natuurlijke oorzaak is de enige verklaring voor de migratie van de Germanen.
Geschiedenis is nooit af, omdat wetenschappers door nieuw onderzoek nieuwe inzichten krijgen.
Een landbouwsamenleving is zeer afhankelijk van weersomstandigheden.
f Doorstreep het foute deel van de zin. (bron 2 op p. 203 en tijdlijn)

• De Germanen kwamen oorspronkelijk uit Noord- en Oost-Europa / uit Noord- en Zuid-Europa.
• De Germaanse migratie was een proces van korte/lange duur.
• Om het huidige België te bereiken, moesten de Germanen de Rijn/Donau oversteken.
• De Franken/Vandalen kwamen o.a. in het huidige België wonen.
• De Germanen vestigden in de 5de eeuw koninkrijken in Europa en Noord-Afrika / in Europa en het
huidige Turkije omdat er geen Romeins gezag meer was.
• Rome werd geplunderd door de Visigoten/Franken omdat het Romeinse Rijk was verzwakt.
g Duid aan of de stelling juist of fout is. (bron 4-6)

J/F Dat Germanen soldaat werden in het Romeinse leger is een voorbeeld van hun integratie in de
Romeinse samenleving.
J/F Ondanks hun migratie naar het Romeinse Rijk bleven alle Germanen polytheïstisch.
J/F Germanen konden carrière maken in het Romeinse Rijk.
De migratie van de Germanen uit Noord- en Oost-Europa naar het Romeinse Rijk was een proces
dat meerdere eeuwen duurde en meerdere oorzaken had. De gemigreerde Germanen integreerden
zich economisch en cultureel in de Romeinse samenleving. Maar ze ondersteunden de Romeinen ook
op politiek en militair vlak en kregen kansen om een carrière uit te bouwen. Toch verliepen niet alle
contacten tussen de Germanen en de Romeinen vreedzaam. Uiteindelijk leidde de Germaanse vestiging
in het Romeinse Rijk tot het ontstaan van Germaanse koninkrijken in Europa en Noord-Afrika.
117
bloei Romeinse rijk
204
Istvan Bejczy is professor geschiedenis. Wim Blockmans en Peter Hoppenbrouwers zijn
professoren geschiedenis.
Germaanse invallen deden zich in de
derde en vierde eeuw dikwijls voor. De De belangrijkste factor voor de groeiende instroom van
voornaamste aanzet voor de migraties, barbaren in het Rijk is het enorme verschil in rijkdom en
waarbij hele stammen zich blijvend in het welvaart tussen het Romeinse Rijk en de Germaanse
Rijk vestigden, vormden de Hunnen die wereld van vooral Noord- en Midden-Europa.
zich vanuit Azië opdrongen.
Bron: naar Wim Blockmans en Peter Hoppenbrouwers, Eeuwen des
onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa, Bert Bakker, 2002
Bron: Istvan Bejczy, Een kennismaking met de
middeleeuwse wereld, Coutinho, 2004
2 De invloed van welvaart

1 De invloed van de Hunnen op de migratie
Edward James is archeoloog en professor geschiedenis.

Brandon Lee Drake is professor
archeologie. Hij vergeleek weerkundige In elke sociale laag in het Romeinse Rijk waren Germanen
veranderingen in het verleden aanwezig: van slaven, krijgsgevangenen tot handelaars.

met migraties en ontdekte zo een Ze waren als gewone soldaten of als foederati*
terugkerend patroon en verband. verbonden aan het Romeinse leger, soms zelfs als
opperbevelhebbers en keizerlijke adviseurs.
Een weerkundige verandering boven
de Noordelijke Atlantische Oceaan *foederati: Germanen die in groep als hulptroepen dienden in het
veroorzaakte langdurige droogte aan de Romeinse leger maar officieel geen Romeinse soldaten waren
randgebieden van het Romeinse Rijk.
Dat was de oorzaak van migratie van de Bron: naar Edward James, Europe’s Barbarians AD 200-600, Routledge, 2009
Goten in 376.
4 Integratie van de Germanen in het Romeinse Rijk
Bron: naar Brandon Lee Drake, Changes in North
Atlantic Oscillation drove Population Migrations and
the Collapse of the Western Roman Empire,
Nature Scientific Reports, 2017
3 De invloed van weersveranderingen
‘Hariulf, keizerlijke lijfwacht, afkomstig uit de koninklijke familie van de

Bourgondiërs, die leefde gedurende 20 jaar, 9 maanden en 9 dagen. Zijn
oom Reutilo heeft deze steen gemaakt.’
5 Graftekst voor een Germaanse man van adel, eind 4de eeuw, Trier
(Duitsland)
De Bijbel werd op het einde van de 4de eeuw

vertaald in het Gotisch. In deze Codex Argenteus
(of ‘Zilverbijbel’) zijn delen van deze vertaling
opgenomen.
6 De Codex Argenteus, 520, Uppsala (Zweden)
500
Germaanse koninkrijken
205
Welke rol speelden de Germanen in het Romeinse Rijk?
kenmerken van de Germaanse samenleving
sociaal economisch politiek cultureel
- ongelijkheid - landbouwsamen- - chiefdom - mythologie

- sedentaire leving - onderlinge - natuurreligie
samenleving - handel oorlogen - polytheïsme
- ambachten - stichten konink- - magie
rijken in Europa en - schriftsoort: runen
Noord-Afrika
MAAR:
- weersomstandigheden -> droogte
- migratie van de Hunnen
- economische verschillen met het Romeinse Rijk
migratie
- economische, politieke en militaire integratie binnen het Romeinse Rijk

- ook minder vreedzame contacten
- ontstaan Germaanse koninkrijken in Europa en Noord-Afrika
De Germanen
De Germanen vormden geen sociaal-culturele eenheid. Ze waren een groep stammen die talen
spraken die aan elkaar verwant waren. Ook hun samenlevingen hadden een aantal kenmerken
gemeenschappelijk.
Weersveranderingen, de druk van de migrerende Hunnen en het vooruitzicht op meer welvaart
veroorzaakten de migratie van de Germanen naar het Romeinse Rijk. Daar vonden ze de economische
kansen die ze zochten. Hun geslaagde integratie blijkt ook uit hun bekering tot het christendom en hun
succes op politiek en militair vlak.
Maar de Germanen maakten ook gebruik van de verzwakking van het Romeinse Rijk om te plunderen.
Om dezelfde reden slaagden ze erin om in de 5de eeuw in Europa en Noord-Afrika koninkrijken te
stichten.
117
bloei Romeinse rijk
206
BEGRIPPEN
de integratie de opname van een groep in een grotere groep

Ik kan uitleggen dat de Germaanse migratie een proces van lange duur was.
Ik kan voor de Germaanse samenleving een kenmerk van elk maatschappelijk domein geven.
Ik kan op basis van een gegeven historische kaart de Germaanse volksverhuizingen situeren in de ruimte.
Ik kan op een tijdlijn de Germaanse migratie van de 3de tot de 5de eeuw binnen de klassieke oudheid
situeren.
Ik kan op basis van bronnen meerdere oorzaken van de Germaanse migratie geven.
Ik kan in eigen woorden uitleggen hoe de Germanen geïntegreerd waren in de Romeinse samenleving.
Ik kan verklaren waarom er Germaanse koninkrijken ontstonden.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Welke rol speelden de Germanen in het Romeinse Rijk?’
500
207
Bron onder de loep
Dit meisje werd wellicht ritueel geofferd in de 1e Deze hanger beeldt de hond Fenrir uit die de
eeuw. Haar lijk werd daarna in het moeras gegooid, arm van de god Tyr afbijt. Fenrir was de zoon
waar het goed bewaard bleef. Het werd in de 20e van een andere god. Tyr was een hemel- en
eeuw ontdekt. oorlogsgod en stond symbool voor de zon.
1 Reconstructie van het meisje van Yde (Nederland) 2 Juweelhanger, Trollhättan (Zweden),
4de - 6de eeuw
Sueven Hunnen
Visigoten Visigoten
Vandalen Franken
Franken Vandalen
Odoaker *Suiones? Ostrogoten
*Anglii *Rugii?
Ostrogoten *Frisii
*Langobardi vermoedelijk leefgebied Germaanse
*Gotones
SUEVEN stammen (selectie) aan het einde
*Bructeri VANDALEN
van de 1e eeuw
FRANKEN Rijn 406
*Chatti
*Hermenduri?
486 HUNNEN
451
OSTROGOTEN
*Contini?
487
418
VISIGOTEN
375
452
Donau

Rome
455
(Plundering Rome)
429
Carthago
Dit huis met een grote zaal was van de chief die heerste over Over de precieze vertaling van deze Germaanse runentekst
de regio. Hij werd verkozen door krijgers en behield zijn gezag bestaat nog discussie, maar wellicht staat er: ‘Van
door hen te laten delen in de buit. Daarom voerden stammen Halethewatz die zwaardvechters van zwaarden voorziet.
geregeld oorlog met elkaar.
4 Deel van een zwaardschede met runen, vroege
Het dorp Gudme was onderdeel van een handelsnetwerk dat
5de eeuw, Bergakker (Nederland)
o.a. de chief rijkdom opleverde. Er werden ook resten van 50
huizen van kleine boeren en een ander groot huis gevonden.
3 Reconstructie van het grote huis van Gudme, 2de helft

3de eeuw, Gudme (Denemarken)
208
n
Waarom bouwe
mensen muren?
Na twee eeuwen
van bloei ontstaan
er scheuren in het
Romeinse wereldrijk.
Bedreigingen van
21 HET EINDE VAN HET
ROMEINSE WERELDRIJK
binnenuit en van
buitenaf zetten de
Wat gebeurde er met het Romeinse rijk
keizers onder druk ... na de bloeiperiode?
209
1 Wat veranderde er vanaf de 3de eeuw?
a Hoe zie je dat er in de 3de eeuw politieke instabiliteit was in het Romeinse Rijk? (bron 1 op p. 163 en bron 1)
b Duid in de tabel aan of de bedreiging voor het Romeinse Rijk intern of extern was. (bron 1-3)
bron 1 bron 2 bron 3

einde centraal bestuur politieke instabiliteit buitenlandse dreiging
intern/extern intern/extern intern/extern
c Benoem elke uitspraak over de tetrarchie van Diocletianus. Kies uit: welk probleem stelde zich (P), wat
was het middel om dat op te lossen (M), welk doel had de oplossing (D) en wat was het onbedoelde
gevolg (O)? (bron 1 en 4)
Een stabiel bestuur dat sneller kon reageren op opstanden of invallen.
De verschillende delen van het rijk dreigden uit elkaar te groeien.
Het was te moeilijk om één keizer vanuit Rome snel te laten reageren op interne en externe
bedreigingen.
De tetrarchie als regeringsvorm met vier heersers die elk vanuit een eigen hoofdstad een deel van
het rijk bestuurden.
d Duid de drie juiste redenen aan waarom Constantinopel goed gelegen was als nieuwe hoofdstad van het
Romeinse Rijk. (bron 1 en 5)
De stad lag in het rijkste deel van het rijk.
Het schiereiland waarop Constantinopel lag, was makkelijk te verdedigen.
De stad was centraal gelegen in het Romeinse Rijk.
De stad was gunstig gelegen voor handel over zee.
De stad lag in het dunst bevolkte deel van het rijk.
e Vergelijk de situatie van het Romeinse Rijk in de 2de eeuw met die in de 3de en de vroege 4de eeuw.
Schrap wat niet past. (bron 1-5)
Romeinse Rijk 2de eeuw 3de eeuw vroege 4de eeuw

Rome / meerdere Rome / meerdere
hoofdstad Rome
bestuurscentra bestuurscentra
politiek stabiliteit/instabiliteit stabiliteit/instabiliteit stabiliteit/instabiliteit
economische bloei in
langzaam economisch
het Oosten/Westen
economie economische bloei verval in het Westen/
en economisch verval
Oosten
in het Oosten/Westen
In de 3de eeuw belandde het Romeinse Rijk in een politieke crisis, terwijl de druk op de grenzen van
het gebied toenam. Pas onder keizer Diocletianus kwam er tijdelijk opnieuw rust. Maar zijn systeem
van gedeeld keizerschap hield niet lang stand en leidde ertoe dat het Oosten en het Westen van het
rijk politiek en economisch verder uit elkaar groeiden. In de loop van de 4de eeuw zou Constantinopel
uitgroeien tot de nieuwe hoofdstad van het Romeinse Rijk.
150 180 192 250 284 293 305
210
Commodus crisis Diocletianus meerdere bestuur
gebied van Constantius ‘Chlorus’
gebied van Maximianus In 235 werd keizer Alexander
gebied van Galerius
Severus door zijn eigen soldaten
gebied van Diocletianus
Gallische keizerrijk (260-274) vermoord. Dat was het begin
Trier
Palmyreens rijk (260-273)
van vier chaotische decennia
Westelijk deel Oostelijk deel
van het rijk van het rijk
waarin meer dan vijftig keizers,
tegenkeizers en andere
Milaan
kandidaten aantraden. Vrijwel
Sirmium
al die keizers en tegenkeizers
Constantinopel
werden vermoord door hun eigen
Rome
Nicomedia
troepen.
Bron: Adrian Goldsworthy, De val van Rome,

Ambo, 2011
2 Politieke instabiliteit in de 3de eeuw

Het Romeinse Rijk tussen 260 en Reconstructietekening van

de hervormingen van Diocletianus Constantinopel. Deze stad
(284 - 305). Elk rijksdeel kreeg vanaf werd door Constantijn, de
293 één of meerdere bestuurscentra opvolger van Diocletianus,
en het belang van Rome ging erop vanaf 330 uitgebouwd als
achteruit. nieuwe hoofdstad van het rijk.
1 Het Romeinse Rijk omstreeks 300
Keizer Diocletianus
besefte dat het rijk te
groot was voor één
keizer en koos voor
een gedeeld bestuur
met vier heersers:
een tetrarchie. Deze
tetrarchen regeerden
over het Romeinse Rijk
zolang de hervorming
van Diocletianus duurde.
Na het aftreden van
Diocletianus verdween
het systeem van de
tetrarchie, maar ook
later waren er nog
Dit reliëf werd kort na 260 uitgehouwen in Naqš-i Rustam periodes met een
(Iran). Keizer Valerianus I (links) onderwerpt zich aan de gedeeld keizerschap.
Perzische heerser Shapur I die te paard zijn macht toont.
3 De nederlaag van Keizer Valerianus tegen de Perzen 4 De tetrarchie van keizer Diocletianus, 300 Venetië
De economische schade na de politieke crisis van de derde eeuw was enorm. In de vierde eeuw kwamen
heel wat verwoeste steden er niet meer bovenop en in sommige delen van het Romeinse Rijk waren
handelsnetwerken blijvend verstoord.
De aftakeling deed zich niet in het hele rijk voor: in Noord-Afrika en grote delen van het oosten ging het
uitstekend. Het oosten was bovendien veel rijker dan het westen. Het had ook veel meer inwoners.
Daardoor konden ze in het oostelijke deel belastingen blijven heffen.
Bron: naar Maarten van Rossem, Het einde van het Romeinse Rijk, Nieuw Amsterdam, 2016
5 Het economische verval in het Westen vanaf de 3de eeuw
395 550
Romeinse rijk (Westen) Germaanse koninkrijken
211
rscentra Romeinse rijk (Oosten)
2 Waarom kwam het Romeinse Rijk niet echt ten val?
a Met welke belangrijke uitdagingen werd het westelijke deel van het rijk geconfronteerd in het midden van
de 5de eeuw? (bron 1)
b Hoe zie je op de tijdlijn dat de crisis van de 5de eeuw voor Rome veel ingrijpender was dan voorgaande
crisissen? (tijdlijn op p. 195)
c Wat gebeurde er in het jaar 476? (bron 2)

Het Romeinse Rijk in het Westen bestond niet meer.
Vanaf dat jaar was er geen keizer meer in het Westen.

De keizer van het Oosten werd in theorie ook keizer van het Westen.
In de praktijk werd de Germaanse legeraanvoerder Odoaker de machtigste man van Italië.
d Vind je het jaartal 476 geschikt als scharnierjaar tussen de klassieke oudheid en de middeleeuwen vanuit
het standpunt van de mensen die toen leefden? Vul aan. (bron 2)
Ja/Nee, want er was eerder sprake van continuïteit/verandering in het economische/politieke/culturele/
sociale domein, omdat .
e Vul het schema verder aan. (bron 1 en 2, tijdlijn op p. 193)

dalende bevolkingscijfers + verstoorde handel g belastinginkomsten g
werden niet langer betaald g toenemende onveiligheid g
erkenden de keizer in het Westen/Oosten, maar namen in

werkelijkheid de macht over in het Westen/Oosten van het rijk
f Toon met twee voorbeelden per domein aan dat het Romeinse Rijk in verval ook in de 5de en 6de eeuw
nog een grote invloed uitoefende op niet-Romeinen. (bron 3-4)
cultuur
politiek
g Duid het woord aan dat door de auteurs van het leerwerkboek is toegevoegd om de tekst duidelijker te
maken. (bron 3)
Het Romeinse Rijk kwam niet echt ten val. Het Westen van het rijk raakte in de 5de eeuw in een zware
economische en politieke crisis. Toch was er op verschillende maatschappelijke domeinen sprake van
continuïteit. Tegen het einde van de 5de eeuw waren de nieuwe machthebbers in het Westen vaak
voormalige leiders van Germaanse bondgenoten. In het Oosten bleef de Romeinse keizer aan de macht.
150 180 192 250 284 293 305
212
Commodus crisis Diocletianus meerdere bestuurscen
Door de vijandigheden met de Vandalen, De geschiedschrijver Malchus schreef over het
die in Noord-Afrika een koninkrijk aftreden van de westelijke keizer Romulus Augustulus
hadden gesticht, kon men niet meer in 476. Odoaker was de aanvoerder van de
rekenen op de toestroom van Afrikaans Germaanse bondgenoten en had de werkelijke macht
graan. in het Westen. Hij benoemde zichzelf tot koning van
De barslechte toestand van de schatkist Italië onder keizer Zeno.
werd nog eens duidelijk toen Avitus
(455-456), de nieuwe keizer van het Romulus Augustulus, de Romeinse keizer in het
Westen, zich genoodzaakt zag om het Westen die was afgezet door Odoaker, hoorde dat
brons van publieke gebouwen af te Zeno opnieuw het keizerschap van het Oosten had
schrapen en daarmee zijn Germaanse verkregen. Daarom liet hij de senaat gezanten sturen
bondgenoten, de Goten, te betalen. om [de Oost-Romeinse] keizer Zeno te vertellen dat ze
geen apart rijk nodig hadden. Een gemeenschappelijke
Bron: naar Jeroen Wijnendaele, Romeinen en barbaren,
Davidsfonds, 2013
keizer, Zeno dus, zou voortaan voldoende zijn voor
beide gebieden. Ze vertelden bovendien dat Odoaker
door hen was gekozen als een geschikte man om hun
1 Een nieuwe crisis in de 5de eeuw
zaken te beschermen. Ze vroegen keizer Zeno om
Odoaker de regering van Italië te geven.
Agathias (circa 530 - 590) was een jurist, Bron: naar Malchus, circa 500
geschiedkundige en dichter die leefde en
werkte in Constantinopel. 2 De Germaan Odoaker als werkelijke machthebber in het Westen
Franken zijn geen nomaden

[…]. Ze gebruiken de Romeinse
administratie en wetgeving. Ook het
handels- en huwelijksrecht hebben
ze gemeenschappelijk, net zoals de
godsdienst. Ze hebben ambtenaren
en [christelijke] priesters. Voor een
barbarenvolk lijken ze behoorlijk
beschaafd en geleerd; buiten hun taal
en kledij zijn ze werkelijk niet van de
Romeinen te onderscheiden.
Bron: Agathias, circa 530 - 590
Dit mozaïek werd gevonden in Carthago en toont een Vandaalse ruiter

3 Overname van Romeinse gebruiken door de
bij zijn villa en zijn graanplantage. Zijn kleding is opvallend Romeins,
Franken
maar zijn snor verraadt zijn Germaanse afkomst.
4 Een Vandaalse ruiter, 5de eeuw, Carthago (Tunesië)
395 550
213
ntra Romeinse rijk (Oosten)
3 Waarom wordt er nog steeds verwezen naar de 'val' van
het Romeinse Rijk?
a Op welke visie baseerde Joseph-Noël Sylvestre zich voor de plundering van Rome? (bron 1-3)
van de Britse historicus Edward Gibbon van Franse historici
b Wordt dit beeld bevestigd door de klassieke auteur Orosius? (bron 4)

Ja/Nee, want het beeld van woeste barbaren die Rome volledig vernielen, vind je wel/niet terug in deze
bron.
c Welke stellingen sluiten aan bij de visie van deze hedendaagse historicus? (bron 3)
Het einde van het Romeinse Rijk was het gevolg van massale invasies van niet-Romeinse groepen.
De Germanen ontwikkelden zich tot aparte volkeren nadat het keizerlijke gezag verzwakte.
De nieuwe koninkrijken in het vroegere Romeinse Rijk konden ontstaan door het zwakke keizerlijke
gezag.
d Waarom is het niet correct om te zeggen dat de migratie in de 5de eeuw de belangrijkste oorzaak was van
de 'val' van het Romeinse Rijk? (bron 1-4)
e Waarom verwijzen politici naar de zogenaamde val van het Romeinse Rijk als argument tegen migratie in
Europa? (bron 5)
De zogenaamde val van het Romeinse Rijk blijft het onderwerp van discussie. Zo zijn er historici die de
nadruk leggen op externe bedreigingen als voornaamste verklaring, terwijl andere vooral de interne
problemen als hoofdoorzaak aanwijzen. Sommige groepen en politici zoeken ook vandaag nog in het
verleden argumenten om hun standpunt over migratie te verdedigen.
150 180 192 250 284 293 305
214
Commodus crisis Diocletianus meerdere bestuurscen
Ik heb de krachtigste en gewelddadigste oorzaak
van de verwoesting [van het Romeinse Rijk] tot
het laatst bewaard: de interne conflicten tussen
de Romeinen zelf.
Bron: Edward Gibbon, Verval en ondergang van het Romeinse Rijk,

Olympus, 2012
2 Engelse historicus over het einde van het Romeinse Rijk
Voor Franse historici waren de barbaarse

stammen een vernietigende kracht. Historicus
André Piganiol schreef bijvoorbeeld ‘de Romeinse
beschaving is geen zachte dood gestorven.
Ze werd vermoord.’ Een collega van hem kon
over de zogenaamde Germaanse invallen
enkel schrijven in termen van ‘plunderaars’ en

‘vijanden’. Hun vestiging in het rijk ging vergezeld
van ‘wreedheden’ en ‘verwoestingen’. In feite
waren er geen gigantische hordes die een sterk
groepsgevoel bezaten en eeuwenlang dwars
door Europa dwaalden op zoek naar een nieuw
De plundering van Rome door de troepen van Alarik in 410, land. Toen bijvoorbeeld het keizerlijk hof de
Joseph-Noël Sylvestre, 1890
legercommandant Alarik verstootte, werd het
1 De plundering van Rome volgens een Franse schilder groepsgevoel van zijn militairen omgevormd tot
een nieuw ‘volk’: de Visigoten, met de voormalige
officier Alarik als hun ‘koning’. Zo gaf het zwakke
Drie dagen nadat de barbaren Rome waren keizerlijke gezag de legeraanvoerders in het
binnengevallen, vertrokken ze weer, nadat Westen van het rijk de kans om her en der
ze eerst een aantal gebouwen in brand nieuwe koninkrijken te stichten…
hadden gestoken. Maar in vergelijking met
Bron: naar Jeroen Wijnendaele, Romeinen en barbaren, Standaard
de brand die keizer Nero ooit stichtte, kan de Uitgeverij, 2013
woede van de overwinnaars vandaag niet op
hetzelfde niveau geplaatst worden. Bovendien Kritiek op de Franse historici over het einde van het
3
vervloekten de barbaren meteen daarna hun Romeinse Rijk
zwaarden en namen ze de ploegen op. De
rest van de Romeinen behandelden ze goed.
De Nederlandse premier Mark Rutte sprak op
Vandaag zijn er zelfs Romeinen die liever in
4 december 2016 tijdens een congres van de
armoede leven tussen de barbaren dan zich
Europese liberalen in Warschau. Hij vergeleek
zorgen te moeten maken over het betalen van
de EU met het Romeinse Rijk en de migratie
belastingen.
naar Europa met de Germanen die het rijk
Bron: Romeinse schrijver Orosius, circa 380 - circa 418
binnentrokken.
'Het Romeinse Rijk ging ten onder omdat het de

4 De plundering van Rome volgens een tijdgenoot
buitengrenzen niet controleerde.'
5 Hedendaagse politicus over de ‘val’ van het Romeinse Rijk
395 550
215
ntra Romeinse rijk (Oosten)
Wat gebeurde er met het Romeinse Rijk na de bloeiperiode?
crisis 3de eeuw
externe + interne bedreiging van de macht
hervormingen van
Diocletianus
tetrarchie + verdeling van het bestuur
verval Romeinse Rijk in het westen behoud Romeinse Rijk in het oosten
(4de en 5de eeuw) (na 4de eeuw)
Het einde van het Romeinse wereldrijk
In de 3de eeuw belandde het Romeinse Rijk in een crisis door interne en externe bedreigingen. Keizer
Diocletianus probeerde het rijk daarna te hervormen en voerde de tetrarchie in, een systeem van
medekeizers. De politieke rust was van korte duur en het oosten en het westen van het rijk groeiden
verder uit elkaar. In de loop van de 4de eeuw werd de oostelijke stad Constantinopel het nieuwe
bestuurscentrum, ten koste van Rome.
Een nieuwe crisis in de 5de eeuw versnelde het verval in het Westen van het rijk. Het zwakke politieke en
militaire gezag was in het voordeel van de volkeren die zich meestal als bondgenoten vanaf de 3de eeuw
in het rijk hadden gevestigd. De nieuwe machthebbers namen op verschillende domeinen de Romeinen als
voorbeeld. Van het Romeinse wereldrijk bleef na de 5de eeuw alleen een Romeins Rijk in het oosten over.
Het verval van het Romeinse Rijk in het westen was een langzaam proces met meerdere oorzaken. Toch
spreekt vooral het vertekende beeld dat het Romeinse Rijk plots ten val kwam door Germaanse invallen
ook vandaag nog tot de verbeelding.
150 180 192 250 284 293 305
216
Commodus crisis Diocletianus meerdere bestuur
BEGRIPPEN
intern van binnenuit

extern van buitenaf

Ik kan een politieke en economische oorzaak geven voor het einde van het Romeinse wereldrijk.
Ik kan op basis van een historische bron en een historische kaart twee argumenten geven dat de politieke
en economische veranderingen zich vooral afspeelden in het westen van het Romeinse Rijk.
Ik kan met historische bronnen aantonen dat er op sociaal en cultureel gebied sprake was van continuïteit
na het verval van het Romeinse Rijk in het westen.
Ik kan verklaren hoe sommige interpretaties van het einde van het Romeinse Rijk de historische beeld-
vorming sterk hebben beïnvloed.
Ik kan toelichten waarom mensen vandaag verwijzen naar het einde van het Romeinse Rijk.
Ik kan van een bron bepalen welk standpunt deze inneemt over het einde van het Romeinse rijk.
Ik kan uitleggen hoe het politieke domein in het Romeinse wereldrijk het economisch domein in dat rijk
beïnvloedde in de periode van de 2e tot de 4e eeuw.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Wat gebeurde er met het Romeinse Rijk na de
bloeiperiode?’
395 550
217
rscentra Romeinse rijk (Oosten)
Bron onder de loep
CONSTANTINOPEL, DE NIEUWE HOOFDSTAD VAN HET ROMEINSE RIJK NA 330
In 330 werd de
nieuwe hoofdstad
Constantinopel door
keizer Constantijn
ingewijd. Deze
40 meter hoge zuil
was de blikvanger
van het keizerlijke
forum.
Het interieur van de Hagia Sophiakerk uit 537. Na de

Turkse verovering van Constantinopel in 1453 werd
de kerk een moskee. Sinds 1934 is het een museum.
Reconstructietekening van de hoofdstad Constantinopel circa 7de eeuw. Sinds de verovering door de Ottomaanse Turken
in 1453 heet de stad Istanbul.
Van de hippodroom, de Onder de hippodroom bevindt zich de Basilica Cisterne, een

paardenrenbaan, bleven nog twee ondergrondse wateropslagplaats uit de 6de eeuw.
obelisken bewaard. Een obelisk is een
Egyptische gedenkzuil. Deze kwam
uit de tempel van Karnak in Egypte,
maar werd door keizer Theodosius
naar Constantinopel gebracht.
218
Terugblik van de bloei tot het einde van het Romeinse
wereldrijk
Gebruik het schema op de volgende pagina’s en de syntheseteksten van de voorgaande hoofdstukken om de

vragen te beantwoorden.
a Zijn onderstaande stellingen juist of fout? Bij een foute stelling omcirkel je op de volgende pagina’s de
bronnen of teksten die aantonen dat de stelling fout is.
- De crisis van het Romeinse Rijk leidde tot het verdwijnen van het rijk. J/F
- Het Romeinse Rijk maakte een crisis door als gevolg van externe en interne problemen. J/F
- De wetenschappelijke kennis van de Romeinen had geen nut in het dagelijkse leven. J/F
- Techniek werd bij de Romeinen alleen ingezet voor militaire doeleinden. J/F
- Er zijn geen gebouwen meer bewaard in Rome die getuigen van het hoge bevolkingsaantal. J/F
b Geef een voorbeeld van verandering op de maatschappelijke domeinen.

cultureel domein:
sociaal domein:
politiek domein:
economisch domein:
c Geef voor beide maatschappelijke domeinen een voorbeeld van continuïteit en onderstreep op de
volgende pagina’s de bronnen of teksten die dit aantonen.
politiek domein:
economisch domein:
d Geef aan of onderstaande ontwikkelingen zich gelijktijdig (G) of ongelijktijdig (O) afspeelden.
- de migraties van Germanen – het keizerschap van Augustus G/O
- Constantinopel werd de nieuwe hoofdstad van het Romeinse Rijk. – Er was geen westerse Romeinse
keizer meer. G/O
- Er was politieke instabiliteit in het Romeinse Rijk. – De Germanen waren militaire bondgenoten. G/O
219
3500 v.C.
prehistorie oude nabije oosten
1 100 200
OPEN LANDBOUWSAMENLEVING
geïdealiseerde kunst realistische kunst
Het Romeinse wereldrijk, een bloeiende samenleving:
• techniek en wetenschap
• bloeiende kunst en gebouwen
• metropool Rome: de uitdagingen van een miljoenenstad + centrum van het rijk
220
800 v.C. 500 1500 1800 1945
vroegmoderne moderne hedendaagse

klassieke oudheid middeleeuwen
tijd tijd tijd
300 400
OPEN LANDBOUWSAMENLEVING
Sueven Hunnen
Visigoten Visigoten
Vandalen Franken
Franken Vandalen
Odoaker *Suiones? Ostrogoten
*Anglii *Rugii?
Ostrogoten *Frisii
*Langobardi vermoedelijk leefgebied Germaanse
*Gotones
SUEVEN stammen (selectie) aan het einde
*Bructeri VANDALEN
van de 1e eeuw
FRANKEN Rijn 406
*Chatti
*Hermenduri?
486 HUNNEN
451
OSTROGOTEN
*Contini?
487
418
VISIGOTEN
375
452
Donau

Rome
455
(Plundering Rome)
429
Carthago
gebied van Constantius ‘Chlorus’

gebied van Maximianus
gebied van Galerius
gebied van Diocletianus
Gallische keizerrijk (260-274)
Palmyreens rijk (260-273)
Trier
Milaan
Sirmium
Rome Constantinopel
Nicomedia
222
r o m b e z o e k e n jaarlijks
Waa
e r d d u iz e n d e n t oeristen
hond g r a v ing?
g is c h e o p
deze archeolo
WERELDGESCHIEDENIS
22
Gelijktijdig met
het Romeinse Rijk
ontwikkelde zich in HET CHINESE KEIZERRIJK
Azië een rijk dat ook
volkeren en culturen
samenbracht. Anders
dan het Romeinse Rijk Hoe zorgden de Chinese keizers van
zal het Chinese Rijk de Qin- en de Han-dynastie voor eenheid
wel blijven bestaan.
in hun rijk?
223
1 Wat zijn de gelijkenissen tussen het Chinese
keizerrijk en andere rijken?
a Markeer de begrippen die van toepassing zijn op het Chinese Rijk. (bron 1)
handel: gesloten / open ruimte continentaal / maritiem lokaal / regionaal / globaal
samenleving: nomadische jager-verzamelaarssamenleving / sedentaire landbouwsamenleving
b Waarom vinden we de grootste bevolkingsdichtheid in de vlakten langs de Gele Rivier? (bron 1)
c Vul de tabel aan. Kies voor de begrippen uit: autocraat – propaganda – staatsgodsdienst –
burgeroorlogen – geldeconomie – integratie – open economie. (bron 2-6, tijdlijn)
gelijkenis/
bron
verschil met
ontwikkelingen in de klassieke oudheid (van 2 tot 6 begrip

het Chinese
en tijdlijn)
keizerrijk?
Alexander de Grote maakte van de Atheense drachme
g-v
de eenheidsmunt in zijn rijk.
Veroverde volkeren kregen in het Romeinse Rijk in ruil

voor belastingen burgerrechten en bescherming. Zo g-v
ontstond een multicultureel rijk.
Vanaf de 3de eeuw v.C. ontstonden interne conflicten

g-v
in het Romeinse Rijk.
Octavianus liet politieke tegenstanders vermoorden

g-v
en nam na de burgeroorlogen de naam ‘Augustus’ aan.
Keizers lieten zichzelf door ambtenaren en de

g-v
bevolking vereren.
In periodes van stabiliteit dreven Athene en Rome

handel in luxeproducten met alle delen van de toen g-v
bekende wereld.
Het monotheïstische christendom was 300 jaar lang
geen erkende godsdienst, tot keizer Theodosius het in g-v
380 tot staatsgodsdienst uitriep.
d Waarom is de westerse indeling in periodes niet bruikbaar om het Chinese keizerrijk te onderzoeken?
(tijdlijn)
Net zoals in de andere grote rijken in de klassieke oudheid was het belangrijk voor de Chinese keizer om
eenheid te brengen in zijn uitgestrekte gebied. Dat deed hij met een eenheidsmunt, -taal en -schrift.
Andere gelijkenissen zijn de harde aanpak van tegenstanders, de verering van de heersers en de
belastingen die het volk betaalde in ruil voor rechten en bescherming.
221 v.C. 209 v.C.

Qin Shi Huang begin boerenopstand
400 v.C. 300 v.C. verenigt China 200 v.C. 100 v.C. 1 100
224 Qin-Dynastie burgeroorlogen keizerrijk

7 strijdende koninkrijken Han-dynastie burgeroorlogen
Wusun Xianbei
Xiongnu
G o b i w o e s t i j n Yan
Dunhuang
Shanshan Wuyuan Yu
r
ie
riv
le
Pingyang
Ge
Huai
Luoyang
Met ijzer kunnen
Chang‘an
betere ploegen
Wu
gesmeed worden.
Het Chinese Rijk
Shu Daarmee werden in
halverwege de 2² eeuw v.C. Ba het Chinese Rijk vanaf
Latere veroveringen 500 v.C. de akkers
Hoofdsteden van het Han-Rijk Chenli
bewerkt, waardoor
er meer voedsel
Wusun Bondgenoten van het Han-Rijk
beschikbaar was.
Handelswegen (zijderoutes) Yongchang
Zo kon de bevolking
Fortificatie, voornamelijk aarden wallen groeien: in 2 v.C.
Grens Qin-dynastie
leefden er 57 miljoen
inwoners in het rijk.
1 Omvang van het Chinese Rijk
Standbeeld van Qin Shi Huang,

hedendaagse tijd, China
Op het einde van de 3de eeuw

v.C. verenigde Ying Zheng met
geweld zeven koninkrijken tot
een keizerrijk. Daarna liet hij zich
keizer Qin Shi Huang noemen.
Hij liet duizend geleerden doden
omdat ze andere ideeën hadden
dan hij. Ook andere tegenstanders
en duizenden boeken werden
verbrand. Alle wapens van
privépersonen in de hoofdstad
werden omgesmolten tot klokken.
2 Het beleid van keizer Qin Shi Huang

Grote Boeddha, 2de eeuw n.C., Yungang
In ruil voor stoffen en kruiden brachten handelaars via de

zijderoutes luxeproducten zoals Afrikaans ivoor en Romeins
wierook naar China. Uit Afghanistan brachten ze het boeddhisme
mee. De keizers lieten deze nieuwe religie toe. Het boeddhisme
werd populair omdat het mensen meer inspireerde dan de oude
lokale religies.
4 Invoering van het boeddhisme
In de 3de eeuw v.C. liet Qin Shi Huang ambtenaren voor

het hele rijk standaarden ontwikkelen voor de breedte van
verbindingswegen en karren, het schrift en de munten.
3 Standaardisering in het Chinese Rijk
Groot is de deugd van onze heerser, die Keizer Wu (2de en 1ste eeuw v.C.) eiste van zijn gouverneurs
vrede sticht onder alle aardbewoners, jaarlijkse belastingen in ruil voor bescherming, burgerrechten en
militaire steun. Ambtenaren voerden bij de bevolking controles uit.
verraders bestraft, de bozen vernietigt en met
6 Schilderij van het belastingssysteem in het keizerrijk,
voortreffelijke maatregelen welvaart brengt. 6de eeuw
5 Verering van de keizer op een kleitablet, 2de eeuw v.C.
200 300 400 500 600 700
keizerrijk 225
3 strijdende koninkrijken zuidelijk en noordelijk rijk Tang-dynastie
2 Waarom ging de Qin-dynastie ten onder?
a Wat bewijst de bouw van de Chinese Muur? (bron 1-2)

Het Chinese leger kon de Xiongnu niet militair verslaan.
De inwoners van China aanbaden hun keizer en bouwden daarom een grote muur voor hem.
China was een gesloten landbouweconomie.
3 b De keizers na Qin Shi Huang bouwden niet verder aan de muur en maakten kleinere grafmonumenten.
Vul de tabel aan. (bron p. 223 en p. 230 en bron 2-4)
gevolgen van de bouw van de muur domein
opstanden van
verlies van
c Wat gebeurde er toen de autocraat Qin Shi Huang stierf? (bron 4 en tijdlijn)
Er braken De
kwamen in opstand. uit. nam de macht over.
d Wat waren de oorzaken van de onvrede bij de boeren? (bron 4)
e Bedenk een hypothese waarom Chinese archeologen de keizerlijke graftombe nog niet geopend
hebben. (bron 3)
De eerste Chinese keizer heerste als een autocraat. Hij toonde zijn macht met grote bouwprojecten
zoals de Chinese Muur en zijn grafmonument. Deze bouwprojecten hadden een hoge sociale en
economische prijs. Na zijn dood kwamen de boeren in opstand. Die opstanden leidden tot een periode
van burgeroorlogen en instabiliteit, tot een nieuwe dynastie de rust herstelde.
221 v.C. 209 v.C.


De Xiongnu waren nomaden die op droge
graslanden leefden ten noorden van China. Vanaf
220 v.C. hielden ze regelmatig rooftochten in China.
1 Reconstructietekening van de Xiongnu De Chinese Muur werd

van 650 v.C. tot de 13de
eeuw uitgebreid en
verbeterd.
Reconstructietekening van
de bouw van de muur
Vanaf de 3de eeuw v.C. verbonden 300 000 slaven en dwangarbeiders

verschillende muren met elkaar in opdracht van Qin Shi Huang. Het doel
was om de Xiongnu tegen te houden en de handelaars te beschermen.
Tienduizenden soldaten bewaakten de arbeiders. Mogelijk kwamen
400 000 gedwongen arbeiders om bij het aanvoeren en aanstampen
Ruiterbeeld uit het mausoleum van Qin Shi Huang, van 180 miljoen m³ aarde. Keizers durfden nadien niet verder bouwen
3de eeuw v.C., Xi’an (China) en de muur raakte in verval. Daarna werd de muur soms met eeuwen
ertussen terug opgebouwd en verhoogd.
A
2 De Chinese Muur
C
D
B
Een moeilijke opvolging
Keizer Qin Shi Huang stierf in 210 v.C. ver weg van de
E
hoofdstad in verdachte omstandigheden. Er volgde
een bittere opvolgingsstrijd. De volgende keizer,
Plan van de volledige grafsite zijn zoon Qin Er Shi, kreeg af te rekenen met veel
tegenstand: een vijandig leger dat zijn broer Zhao Gao
A Het terracottaleger waakt bij de oostelijke
ingang. steunde, een massa boeren die uitgeput waren door
B Een 115 m hoge piramide van aarde bedekt het de openbare werken van zijn vader en geleerden die
graf.
C De vrouwen van de keizer die geen zoon met
tegen de Qin-dynastie waren.
hem hadden volgden hem in de dood.
D Hier woonde het levende personeel van het Een nieuwe dynastie neemt de macht over
grafcomplex.
E Rondom liep een aarden muur van 6 km lang en
De val van de Qin-dynastie had veel te maken met
10 m hoog. de zeer strenge wetten. Zo werden soldaten die te
Toen Qin Shi Huang een aanslag overleefde, raakte laat aankwamen bij de grens, bij aankomst gedood.
hij geobsedeerd door het eeuwige leven en liet hij Daarom kwamen ze in opstand. Vele boeren sloten
een enorm mausoleum bouwen.
zich bij hen aan. Na een reeks bloedige veldslagen, ook
3 Het mausoleum van Qin Shi Huang tussen de leiders van de opstanden onderling, won
Liu Bang, een onderofficier van boerenafkomst. Hij
stichtte de Han-dynastie.
Bron: naar Stafutti Stefania, China, geschiedenis en cultuurschatten van

een oude beschaving, Roularta Books, 2011
4 De val van de Qin-dynastie
200 300 400 500 600 700
keizerrijk 227
3 strijdende koninkrijken Zuidelijk en Noordelijk rijk Tang-dynastie
Hoe zorgden de Chinese keizers van de Qin- en de
Han-dynastie voor eenheid in hun rijk?
manieren om tot verdeeldheid = opstanden

eenmaking te komen en burgeroorlogen
één dynastie bestuurt
propaganda en
verering leiders
sterk leger
uitschakelen
van oppositie en
andersdenkenden
eenheidsmunt, -taal en -schrift
Het Chinese keizerrijk
Er zijn veel gelijkenissen tussen het Chinese keizerrijk en andere grote rijken uit de klassieke oudheid.
Het Chinese keizerrijk was ook een open landbouwsamenleving die bestond uit veel verschillende
volkeren en culturen. Chinese keizers probeerden met strenge wetten eenheid te brengen in een
multicultureel rijk. Iedereen betaalde jaarlijks belastingen in ruil voor bescherming. Via handelsroutes
werden luxeproducten met andere delen van de wereld uitgewisseld.
Periodes van stabiliteit en burgeroorlogen wisselden elkaar af. De grootse bouwprojecten van de
gewelddadige eerste keizer veroorzaakten na zijn dood opstanden van soldaten en uitgeputte boeren.
Na een periode van burgeroorlogen en instabiliteit kwam er een nieuwe dynastie aan de macht die heel
het Chinese keizerrijk bestuurde.
221 v.C. 209 v.C.


BEGRIPPEN

Ik kan uitleggen waarom de westerse periodisering niet bruikbaar is voor de Chinese geschiedenis.
Ik kan aangeven welke structuurbegrippen over ruimte van toepassing zijn op het Chinese rijk.
Ik kan vier gelijkenissen opsommen tussen het Chinese en het Romeinse keizerrijk.
Ik kan uitleggen waarom de handelsroutes een voorbeeld zijn van een open economie.
Ik kan voor de bouw van de Chinese Muur het verband tussen de sociale en politieke gevolgen uitleggen.
Ik kan informatie van een tijdlijn combineren met informatie uit een geschreven bron om een historische
vraag te beantwoorden.
Ik kan voor elk maatschappelijk domein een kenmerk geven van het Chinese keizerrijk van de Qin-dynastie.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Hoe zorgden de Chinese keizers van de Qin- en de
Han-dynastie voor eenheid in hun rijk?’
200 300 400 500 600 700
keizerrijk 229
3 strijdende koninkrijken zuidelijk en noordelijk rijk Tang-dynastie
230
In een van de vele ondergrondse kamers van het mausoleum van
Qin Shi Huang stonden 8000 levensgrote en beschilderde soldaten
uit terracotta. Het was een kopie van zijn echte leger. Er lagen ook
40 000 echte wapens bij, waaronder kruisbogen. Mogelijk werkten
ook Griekse beeldhouwers aan dit project mee.
OP HUN PLAATS ZETTEN

De beelden werden zonder het
BALKEN hoofd omlaag gelaten om ze
Stevige balken op de goede plaats in het graf
steunen het gewicht te zetten. De hoofden werden
van de aarde. er later aan vast gemaakt.
EEN DAK
Een van planken
gemaakt dak.
TOEZICHT
Een opzichter hield
alle arbeiders goed in
HET MAUSOLEUM VAN QIN SHI HUANG
de gaten.
MATTEN
Voordat alles met
aarde werd bedekt
Bron onder de loep
werden er rieten
matten over de balken
heen gelegd om het
geheel nog meer te
beschermen.
kilometer lang en 10 meter hoog beschermden het geheel, dat tot 30 meter diep gaat.
HOOFDEN
Een werkman geeft
BESCHILDEREN
de hoofden van de
Toen alles eenmaal
krijgers aan. Deze
op zijn plaats stond,
moesten voorzichtig
begon men met het
op de beelden worden
beschilderen van de
gezet wanneer die
beelden.
arbeiders bouwden mee aan zijn graf van meer dan 70 km². Een 115 meter hoge piramide en wal van 6
eenmaal in de goede
Toen Qin Shi Huang een aanslag overleefde, raakte hij bezeten door het eeuwige leven. 720 000 (dwang)
positie stonden.
n
Welke kansen e
den
uitdagingen bie
teden?
multiculturele s
WERELDGESCHIEDENIS
23 ALEXANDRIË,
Lang voor Rome
een metropool
was, bestond er in
Egypte al een andere MULTICULTURELE METROPOOL
grootstad: Alexandrië.
Deze stad speelde de
hele periode van de
klassieke oudheid
Waarom was Alexandrië een van de
een belangrijke rol. belangrijkste steden in de klassieke oudheid?
231
1 Wat vertelde de bouwkunst in Alexandrië over de
inwoners van de stad?
10 a Situeer Alexandrië in tijd en ruimte. (bron 1 en tijdlijn)

• In welk huidig land ligt Alexandrië?
• In welk werelddeel ligt Alexandrië? Afrika Azië Europa
• In welke periode situeer je de stichting van Alexandrië?
b Duid telkens de juiste stelling over Alexandrië aan. (bron 1)

De stad is spontaan gegroeid. Het was een geplande stad.
Het was een multiculturele stad. Het was een stad met één cultuur.
Het was een open stedelijke ruimte. Het was een gesloten stedelijke ruimte.
De handel was enkel continentaal. Er was maritieme handel.
c Toon aan dat Alexander de Grote de oorspronkelijke Egyptische bevolking in de nieuwe stad Alexandrië
een plaats gaf. (bron 1)
d Hoe zie je dat er meerdere godsdiensten in Alexandrië waren? (bron 2)
e Markeer in de bron waarom de elite koos voor monumentale gebouwen. (bron 3)
f Hoe droeg de Pharos van Alexandrië bij aan de groei van de maritieme handel? (bron 1)
g Waarom was de bibliotheek van Alexandrië zowel een voorbeeld van culturele welvaart als van sociale
ongelijkheid? (bron 1 en 4)
• culturele welvaart:
• sociale ongelijkheid:
h Noteer onder elk begrip het juiste domein.

multiculturele wetenschappen polytheïsme slaven
samenleving
De nieuwe stad Alexandrië, in dambordpatroon, vormde de basis voor een multiculturele samenleving.
In deze stad was er ruimte voor verschillende godsdiensten. De grote gebouwen in de stad lieten de
macht van de elite zien. De Pharos of vuurtoren was het symbool van de stad als centrum van het
Middellandse Zeegebied. De bibliotheek was het verzamelpunt van wetenschappelijke kennis.
331 v.C.
stichting 48 v.C. 30 v.C. Egypte = Romeinse provincie
400 v.C. Alexandrië 300 v.C. 200 v.C. 100 v.C. brand 1 100
232 veroveringen Alexander

Hellenistische periode
Middellandse Zee
Pharos
Nijl
Grote
haven
Isistempel koninklijk paleis
Pharoseiland markt
Caesareum
Museion en Reconstructie van de Pharos
bibliotheek
Eunostos theater Door het licht van de vuurtoren konden
Tempel van
Poseidon haven de zeevaarders ook ’s nachts in de haven
aanleggen. Zo werd Alexandrië de grootste
marktplaats van de bewoonde wereld,
volgens de geschiedschrijver Strabo
(64 v.C. - 23 n.C.).
Joodse wijk Serapeion

Griekse wijk catacomben

Egyptische wijk
Marjoetmeer
Reconstructietekening van het Museion

Reconstructietekening met de bibliotheek
van de bibliotheek met
duizenden boekrollen
over kunst, literatuur,
wiskunde, astronomie …
1 Grondplan van Alexandrië in dambordpatroon, van 331 v.C. tot 4de eeuw
Ptolamaeus* zocht een manier Rond een centraal plein stonden vele enorme openbare
om de Griekse en Egyptische gebouwen. Deze werden voornamelijk ter ere van de lokale
godsdienstige tradities te elite opgericht. Die grootse gebouwen weerspiegelden de
combineren. Als hij daarin zou macht van de elite.
slagen, zouden de Grieken
Bron: naar Frits Naerebout en Henk Singor, De Oudheid, Ambo, 2011
hem zien als een koning en de
Egyptenaren als een god. Zijn
plan was een cultus te bedenken 3 Monumentale gebouwen in Alexandrië
die Griekse en Egyptische
elementen met elkaar zou
combineren. De beroemdste wetenschappelijke instelling van Alexandrië
was de bibliotheek. In de loop van de tijd werd ze de
*generaal onder Alexander de Grote grootste schatkamer van Griekse literatuur en wetenschap.
tijdens zijn veroveringen, later Zo ontstond in de stad een levendige handel in boeken. In
aangesteld als diadoch en in 321 v.C. de bibliotheek werkten zeer veel slaven, die de teksten van
benoemd tot koning van Egypte.
Griekse schrijvers in talloze exemplaren overschreven. De
Bron: naar Justin Pollard en Howard Reid, boeken werden verkocht en verspreid over de hellenistische
Alexandrië, de geboorte van het moderne wereld.
denken, Mouria, 2007
Bron: naar Encyclopedie van de wereldgeschiedenis, deel 1, Sesam, 1996
2 Het religieuze beleid van koning

Ptolemaeus, 305 v.C. 4 De bibliotheek van Alexandrië
200 300 400 500 600 700
233
Romeinse periode Arabisch-islamitische periode
2 Waarom verloor Alexandrië zijn rol als cultureel
centrum?
a Vul onderstaande tabel in over de oorzaken van de ondergang van de stad. (bron 1-5)
bron Wat is er gebeurd? Wat was de reden? Toeval of niet?
2
b Geef een voorbeeld van continuïteit en revolutie uit de lange geschiedenis van Alexandrië. (tijdlijn)
continuïteit:
revolutie:
Er zijn verschillende oorzaken waarom Alexandrië zijn rol als belangrijk cultureel centrum verloor.
Mogelijke oorzaken zijn terug te vinden bij de Romeinen, de christenen, de komst van de islam en de
natuur. Ondanks alle tegenslagen is de stad Alexandrië blijven bestaan.
331 v.C.

In 391 n.C. verklaarde keizer Theodosius I de
Romeinse tempels tot verboden terrein. Enkele
maanden later herhaalde Theodosius dit verbod
speciaal voor Egypte. Groepen monniken onder
leiding van kerkleider Theophilus van Alexandrië
bestreden het heidendom. Ze vielen in de
zomer van 391 het nabijgelegen Serapeum
aan en vernietigden de tempel. Waarschijnlijk
is ook de boekencollectie van de bibliotheek
verbrand. Het is wel zo dat Theodosius geen
toestemming had gegeven om de oude tempels
De brand in de bibliotheek, ets uit 19de eeuw af te breken.
De eerste ramp deed zich vermoedelijk voor in 48 v.C. De Bron: naar Wim Jurg, De vierde eeuw of hoe het christendom
Romeinse generaal Julius Caesar was in Alexandrië om staatsgodsdienst werd, Damon, 2011
Cleopatra VII te steunen in haar strijd om de troon tegen
haar zus Arsinoë IV. Soldaten uit het kamp van Arsinoë
belegerden Caesar, die zich had verschanst in het versterkte
2 Het verbod van de Romeinse keizer Theodosius de Grote
paleis van de stad. Caesar was bezig veertigduizend

in 391 n.C.
boekrollen naar Rome over te brengen toen er brand uitbrak
in de opslagplaats van de wapens. Ook de pakhuizen, waar
de rollen opgeslagen waren, gingen in de vlammen op.
Bron: www.nationalgeographic.nl Men vroeg aan kalief* Omar in een brief wat ze
1 Politiek conflict in Alexandrië in 48 v.C. met de boeken moesten doen. Die antwoordde:
“Als de inhoud overeenstemt met het boek
van Allah, dan hebben we ze niet nodig. Als
de geschriften ertegenin gaan, dan is er geen
reden ze te sparen.” Het bevel werd opgevolgd
en de bibliotheek werd vernield. Eén bron
vermeldt dat de boeken verbrand werden.
*islamitische politieke en religieuze leider
Bron: National Geographic, Historia, 2018
4 De verovering door de Arabieren in 642
Hypatia uit de school van Athene, fresco van Raphaël, 15de

eeuw
Iets na zonsopgang ging de volledige aarde
De kerkleider Cyrillus, de opvolger van Theophilus,
verspreidde het gerucht dat de Griekse geleerde Hypatia
aan het schudden en huiveren. De zee werd
twee goede christenen in de weg stond en dat ze probeerde weggedreven. De schepen bleven achter op
de godsdienst en het welzijn van de staat te ondermijnen. het droge. Kort daarna wierp de zee de enorme
Dit ontstak de haat tegen haar. Tegenstanders gingen haar
woedend met gebroken dakpannen te lijf en vilden haar
schepen terug op land. Deze belandden op de
levend. daken van huizen in Alexandrië. Tot twee mijl
landinwaarts vond men schepen terug.
Bron: naar Justin Pollard en Howard Reid, Alexandrië, de geboorte
van het moderne denken, Mouria, 2007 Bron: naar Ammianus Marcellinus,
De daden van de goddelijke Augustus, 353-378 n.C.
3 De moord op Hypatia in 415
5 Natuurramp in de 4de eeuw
391
verbod 415 624
200 300 Theodosius 400 moord Hypatia 500 600 verovering Arabieren 700
235
Waarom was Alexandrië een van de belangrijkste steden
in de klassieke oudheid?
Alexandrië
multiculturele stad
later christelijk
hellenistisch Egyptisch joods

en islamitisch
bouwkunst drukte status stad uit
monumentale gebouwen Pharos, vuurtoren bibliotheek

= macht elite = economische welvaart = cultureel centrum
mogelijke oorzaken cultureel verval
natuur politiek cultuur

machtsstrijd vernietiging boeken door
aardbeving en tsunami
keizerlijk verbod christenen en moslims
Alexandrië, multiculturele metropool
De stad Alexandrië ontstond in 331 v.C. op het moment dat Alexander de Grote zijn wereldrijk aan het
uitbouwen was. De plaatselijke Egyptische bevolking behield haar plaats in de nieuwe multiculturele
stad. De rechte straten in dambordpatroon en de monumentale gebouwen drukten de macht van de
elite uit.
Door de bloeiende handel werd de stad een belangrijk economisch centrum. Dankzij de Pharos werden
dag en nacht producten uit de hele wereld aangevoerd.
Alexandrië was ook een cultureel centrum. In de bibliotheek werd alle kennis uit de hele wereld op
boekrollen verzameld.
Hoe de stad in de loop van de eeuwen zijn leidende culturele rol verloor, is niet door één oorzaak te
verklaren. Verschillende natuurlijke, politieke en culturele gebeurtenissen tijdens de klassieke oudheid
en de middeleeuwen hebben daartoe bijgedragen.
331 v.C.

BEGRIPPEN

Ik kan begrippen die te maken hebben met de situering in de ruimte in verband brengen met het
grondplan van Alexandrië.
Ik kan voor de stad Alexandrië twee kenmerken voor het sociale en culturele domein geven.
Ik kan verklaren waarom de bibliotheek van Alexandrië een culturele en sociale rol speelde.
Ik kan op basis van historische werken oorzaken geven van de achteruitgang van Alexandrië.
Ik kan besluiten dat toeval een rol speelde in de achteruitgang van Alexandrië.
Ik kan aan de hand van historische bronnen uitleggen welk doel de elite had met de bouwkunst van
Alexandrië.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Waarom was Alexandrië één van de belangrijkste steden
in de klassieke oudheid?’
391
verbod 415 624
200 300 Theodosius 400 moord Hypatia 500 600 verovering Arabieren 700
237
Op onderzoek
ONTDEK DE ZEVEN WERELDWONDEREN VAN DE KLASSIEKE OUDHEID!

Zes van de zeven wereldwonderen zijn vandaag verdwenen. Het zevende wonder ken je al nderzoek op
po
uit Epic 1!
Sc
Ga mee
oodle!
Hieronder vind je tekeningen van hoe kunstenaars dachten dat de verdwenen
kunstwerken er misschien hebben uitgezien.
1 De hangende tuinen van Babylon
2 De tempel van Artemis in Ephese
3 De vuurtoren van Alexandrië
5 Het mausoleum van

Halicarnassos
4 Het beeld van Zeus in Olympia
6 De kolos van Rhodos
7 De piramide van Gizeh
238
Waarom blijven
m m ig e m o n u m enten
so
w a a r d e n a n d e re niet?
be
In de 4de eeuw was

het christendom niet
WERELDGESCHIEDENIS
24
alleen aanwezig in
het Romeinse Rijk,
maar ook in het
huidige Ethiopië. HET RIJK VAN AKSUM
Daar was het Rijk
van Aksum tijdens de
klassieke oudheid een
belangrijke politieke
en economische
Waarom mag de geschiedschrijving het rijk
macht. van Aksum niet vergeten?
239
1 Hoe was de samenleving van Aksum georganiseerd?
a Duid de kenmerken van het rijk van Aksum aan. (bron 1-4)
gekozen leider(s)
autocratie
niet genoeg info in de bronnen
politiek
Welke score zou Aksum krijgen op de democratie-index?
standensamenleving
geen standensamenleving
sociaal
gelijkheid ongelijkheid
polytheïstisch later monotheïstisch

cultureel
schrift geen schrift
enkel ruileconomie ook geldeconomie
economisch nomadisch sedentair
jager-verzamelaars landbouwers ambachtslui handelaars
b Vergelijk de drie munten uit de geldeconomie. (bron 3)
materiaal taal symbolen rond staatshoofd type handel
lokaal / regionaal /
1
internationaal
2
internationaal
3
internationaal
c Geef een sociale en een economische factor die in de 7de eeuw mogelijk de politieke ondergang van
Aksum hebben veroorzaakt. (bron 4)
economisch:
sociaal:
33 270 koning Endubis

1 dood Jezus 100 200 300 400 500
240
Romeins keizerrijk West- en Oost-Romeinse rijk
0°
66°33
’N
koning regeert 23°27'N
alleen en beslist alles

0°
adel
23°27'S
het volk (onder andere armen,

ambachtsmannen & boeren) 66°33
’S
volledige democratie onvolledige democratie gemengde regimes autoritaire regimes

9,01 - 10 7,01 - 8 5,01 - 6 3,01 - 4
8,01 - 9 6,01 - 7 4,01 - 5 2,01 - 3
0-2
1 Sociale piramide van het rijk van Aksum 2 Rangschikking democratische staten, 2018
Gouden munt van koning Endubis, Koperen munt van koning Hataz, circa Munt uit nikkel en koper, 2014, België
circa 270 - 300, Aksum (Ethiopië) 575, Aksum (Ethiopië)
Op de munt staat koning Filip I naast
Op de munt staat Grieks schrift. De Op de munt staat Aksumitisch schrift. zijn monogram, de gekroonde letters
dure gouden munten werden gebruikt Koper was minder waardevol dan FP, afgebeeld tussen twaalf sterren
om buitenlandse luxeproducten te goud en werd gebruikt om lokale en die Europa symboliseren.
verhandelen. Rond de afbeelding regionale producten te verhandelen.
van de koning staan de halve maan Op de achterkant staat het kruis als
en de zon, symbolen uit religies met symbool van het christendom.
meerdere goden van het Arabische
schiereiland. Dat kan erop wijzen
dat de inwoners van Aksum zelf ook
meerdere goden aanbaden.
3 De munten van het rijk van Aksum en de euro
Rond het midden van de 6e eeuw werd de economische terugval in de regio rond Aksum duidelijk. De
bevolking in de hoofdstad en de omgeving nam sterk af. Verschillende grote gebouwen van Aksum waren
vervallen en werden bewoond door krakers1. De waarde van de munt verminderde, wat zichtbaar was aan
de afwerking en de metalen: er werden meer eenvoudige koperen in plaats van verfijnde gouden munten
gebruikt.
De groei van de bevolking in de 4e eeuw en in mindere mate de 5e eeuw heeft vermoedelijk geleid tot de
uitputting van de grondstoffen, vooral van hout. Ook verslechterde het klimaat. Een snelle achteruitgang
van de bevolking was het logische gevolg.
Een andere hypothese voor de ondergang van Aksum was dat veel soldaten van koning Kaleb2, vooral
slaven, in Arabië wilden blijven en weigerden om terug te keren naar Aksum. Hierdoor verzwakte de
militaire macht en verloor het rijk zijn gratis werkkrachten.
1
iemand die zonder toestemming van de eigenaar in een gebouw woont
2
Koning Kaleb viel het huidige Jemen aan in de vroege 6de eeuw.
Bron: naar David W. Phillipson, Foundations of an African Civilisation, Addis Ababa University Press, 2014
4 Hypotheses over de ondergang van Aksum
koning Hataz
600 700 800 900 1000
koninkrijk Aksum
241
Oost-Romeinse rijk
2 Waarom was het rijk van Aksum een van de oudste
christelijke rijken?
a Kies twee bronnen om de volgende historische vraag te beantwoorden: ‘Waarom was het rijk van Aksum
een van de oudste christelijke rijken?’ (tijdlijn, bron 1-7)
1 keuze A (bron 1, 3, 4 of 5): keuze B (bron 2, 6 of 7):
primair/secundair primair/secundair
plaats vervaardiging: Aksum plaats vervaardiging: Aksum
buiten Aksum buiten Aksum
Duid de datum van de bron aan op de tijdlijn. Duid de datum van de bron aan op de tijdlijn.
Welke bron is het meest betrouwbaar om de historische vraag te beantwoorden?
Bron , omdat
b Het onderzoek naar de christelijke oorsprong van Aksum is een voorbeeld van het verleden /
de geschiedenis, omdat het verleden / de geschiedenis voorbij is en het verleden / de geschiedenis nooit
af is. (bron 1-8)
c Waarom verwijzen mensen in Ethiopië op 1 oktober naar de vroegere koning Ezana? (tijdlijn en bron 8)
d Waarom was de bekering tot het christendom zowel politiek als economisch een strategische keuze voor
de koning van Aksum? (tijdlijn, bron 1 en 5)
economisch:
politiek:
Primaire bronnen bewijzen dat het christendom tijdens de klassieke oudheid aanwezig was in
Aksum, dus buiten het Romeinse Rijk. Koning Ezana van Aksum bekeerde zich in de 4de eeuw tot het
christendom om de economische band met het Romeinse Rijk te versterken. Deze godsdienst werd
daarna verspreid onder de bevolking. Met de jaarlijkse feestdag van Ezana verwijzen de Ethiopiërs naar
deze historische gebeurtenis.
circa 330-350:
1 100 200 300 bekering Ezana 400 500
242
Romeins keizerrijk West- en Oost-Romeinse rijk
De Ezanasteen vertelt het verhaal van de Sint-Elesbaan die het kwade verslaat, anoniem, 18de
bekering van koning Ezana tot het christendom eeuw
en de verovering van naburige volkeren, zoals het
koninkrijk van Kush. Op de steen staan inscripties Historische bronnen uit de 6de eeuw vermelden
in het Aksumitisch en Grieks. Volgens de tekst dat de christelijke keizer Justinus I van Byzantium
heeft Frumentius, een reiziger, Ezana gedoopt. De (518 - 527) bevestigt dat koning Kaleb (of Sint-
Romeinse handelaars op de boot van Frumentius Elesbaan) een christen was.
speelden mogelijk ook een rol in de bekering.
Frumentius werd later bisschop van Aksum. De 2 De christelijke koning Kaleb of Sint-Elesbaan
context en het doel van deze steen blijven tot op
heden onbekend.
1 Ezanasteen, circa 330 - 356

Stephanie L. Black is doctor in de theologie en is
verbonden aan de School of Theology in Addis
Ababa, Ethiopië.
Er zijn vier 4de-eeuwse inscripties van Ezana, de

eerste christelijke koning van Aksum bewaard
gebleven. De belangrijkste bron is de zogenaamde
‘steen van Ezana’, waarop de enige bekende
inscriptie staat uit de periode na Ezana's bekering.
Op een aantal Ezana-munten, geslagen na 341, zijn
Deze tekst in het Grieks kan in verband gebracht
de zon en de maan vervangen door het kruisteken.
Het kruis wordt groter in de loop van de tijd. worden met de eerste bisschop van Aksum,
3 Christelijke munt van koning Ezana Frumentius, die Grieks sprak. Frumentius had op
zijn beurt contact met de kerkleider Athanasius van
Alexandrië. Op de steen staat: 'de kracht van de
vader, de zoon en de heilige geest.' Dit is het eerste
lokale bewijs van christendom in Ethiopië.
Bron: naar Stephanie L. Black, In the Power of God Christ, University of

London, 2008
4 Hedendaagse theologe over het christendom in Aksum
600 700 800 900 1000

koninkrijk Aksum
243
Oost-Romeinse rijk
Emma George Ross is verbonden aan het
Metropolitan Museum of Art te New York,
Department of the Arts of Africa, Oceania,
and the Americas.
Dit verhaal suggereert dat het christendom

naar Aksum werd gebracht via handelaars.
De beslissing van Ezana om het christendom
aan te nemen was waarschijnlijk beïnvloed
door zijn verlangen om zijn handelsrelatie
met het Romeinse Rijk te bevestigen en
versterken. Ezana streefde naar meer
eenheid in zijn rijk en het christendom bood Het embleem van Christus dat verschijnt aan Constantijn of
Constantijn zijn bekering, Peter Paul Rubens, 1622
de mogelijkheid om de mensen in zijn rijk
met verschillende afkomsten en talen te 6 De bekering van Constantijn
verenigen.
Bron: naar Emma George Ross, African Christianity in

Ethiopia, www.metmuseum.org, 2002
5 Hedendaagse historica over het christendom in Aksum
christendom 62,8 %
islam 33,9 %
traditionele religies 2,6 %
andere 0,7 %
7 Religies in Ethiopië in 2007
Schilderij van de twee koninklijke broers Ezana en Saizana

samen met Frumentius in de christelijke kerk Abreha wa
Atsbaha (circa 700 - 1000), Ethiopië
De twee christelijke broers worden als heiligen vereerd in de

Ethiopische kerk, met als feestdag 1 oktober.
8 De Ethiopische feestdag
Waarom mag de geschiedschrijving het rijk van Aksum
niet vergeten?
4de - 5de eeuw: bloei rijk van Aksum

Siberische volkeren
Finnen
Oegriërs
Noormannen
Baltische
volkeren Magyaren
Angelen Denen
Hibernische
politiek economisch sociaal cultureel

stammen Saksen
Friezen
Turingie Slaven
Britannië Lombarden Hunnen
Baiuvari
Franken Alemani
Goguryeo
Gepiden Bulgaren Keizerrijk van Rouran
Koninkrijk van
Bourgondiërs
de Ostrogothen
Vasconia
Iberië
suebi Albanië
Silla
Koninkrijk van Armenië
de Visigoten Oost-Europese Rijk
Tuyuhunen Baekje Kaya
Noordelijke Wei-volkeren
Hephtalieten
Vandalen Yamato Japan
Tamina
Berberse volkeren Sassanidisch-Perzische Keizerrijk
Tibetanen
Gupta Keizerrijk Qi Dynastie

Ghassanieden
Varman
Garamanten Nubië
Arabische stammen
Arakan
Vakatakas Pyu
Makurië
steden
Volkeren van de Sahara Kalinga

Thaton Cheniërs
Alwa Champa
Gangas
Hymiarieten
koning regeert
Aksum Pallavas Dvaravati Funan
West-Afrikaanse volkeren kleine
alleen en beslist alles

staten Kalabhras
Lambakannas
adel
Tsjadische volkeren
Koesjieten
het volk (onder

Srivijaya
Maleisiërs
andere armen,
ambachtsmannen &
boeren)Papoea-
volkeren
Koninkrijk van Taruma

Bantoe
Khoisan
Australische Aboriginal-volkeren
7de eeuw: ondergang rijk van Aksum
economisch sociaal
Het rijk van Aksum
Het rijk van Aksum wordt in de geschiedschrijving weleens vergeten. Dit Afrikaanse rijk had tijdens
de klassieke oudheid een uitgebreid handelsnetwerk. Daarom werden verschillende soorten munten
geslagen en gebruikt voor de lokale, regionale en internationale handel.
De autocratische vorst had alle macht in het rijk, dat op sociaal vlak verdeeld was in verschillende
standen. Economische en sociale oorzaken zorgden ervoor dat het rijk in de 7de eeuw zijn macht
verloor.
Aksum was een van de eerste christelijke rijken in de wereldgeschiedenis. Koning Ezana bekeerde zich
in de 4de eeuw en de godsdienst werd verspreid over het rijk. Tot vandaag verwijzen mensen in Ethiopië
naar het historische feit dat Aksum een van de oudste christelijke rijken was.
245
BEGRIPPEN

Ik kan voor elk maatschappelijk domein een historisch begrip geven dat op het rijk van Aksum van
toepassing is.
Ik kan het verschil uitleggen tussen de begrippen verleden en geschiedenis.
Ik kan beargumenteren waarom een bepaalde bron meer betrouwbaar is dan een andere bron.
Ik kan op basis van bronnen uitleggen waarom Aksum christelijk was in de klassieke oudheid.
Ik kan op basis van historische bronnen het rijk van Aksum situeren op een tijdlijn.
Ik kan in eigen woorden vertellen waarom het rijk van Aksum christelijk werd.
Ik kan in eigen woorden vertellen waarom Aksum geen democratie was.
Ik kan verklaren waarom de Ethiopiërs vandaag verwijzen naar het rijk van Aksum.
Noteer een antwoord op de historische vraag: ‘Waarom mag de geschiedschrijving het Rijk van Aksum
niet vergeten?’
246
Op onderzoek
KIES ZELF EEN RIJK EN TREK OP ONTDEKKING!

nderzoek op
Kijk naar de wereldkaart van de rijken in het jaar 500 op de volgende pagina’s. Over welk rijk po
Sc
Ga mee
wil je meer weten? Een rijk dat heel ver lag of net heel dichtbij? Een uitgestrekt en beroemd
oodle!
rijk of een klein, vergeten rijk? Aan jou de keuze!
Gekozen rijk:
politiek gekozen leider(s)

autocratie
sociaal standensamenleving
geen standensamenleving
niet genoeg info uit de bronnen
gelijkheid ongelijkheid
cultureel polytheïstisch monotheïstisch

schrift geen schrift
economisch ruileconomie geldeconomie

nomadisch sedentair
jager-verzamelaars landbouwers ambachtslui handelaars
247
Rijken in de wereld rond het jaar 500
Noormannen
Angelen Denen
Hibernische
stammen Friezen Saksen
Inuït Turingi
Britannië Baiuvari
Franken Alemani
Bourgondiërs Koninkrijk
de Ostrog
Vasconia
suebi
Koninkrijk van
Pueblos de Visigoten
Vandalen
Coles Creek Cultuur Berberse volkeren
Teotihuacan
Garamante
Tarascan Totonac
Mixtec Maya
Volkeren van de Sahar
Zapotec
West-Afrikaanse volkeren
Tsjadische volk
Chiefdommen
van de Andes
Stadsstaten van
de Centrale Andes
248
Siberische volkeren
Finnen
Oegriërs
Baltische
volkeren Magyaren
ie Slaven
Lombarden
Hunnen
Bulgaren Goguryeo
k van Gepiden Keizerrijk van Rouran
gothen
Iberië
Albanië
Silla
Armenië
Oost-Europese Rijk
Noordelijke Wei-volkeren Baekje Kaya
Hephtalieten Tuyuhunen
Yamato Japan
Tamina
Sassanidisch-Perzische
Keizerrijk Tibetanen
Gupta Keizerrijk Qi Dynastie

Ghassanieden
Varman
en Nubië
Arabische stammen
Arakan
Makurië Vakatakas Pyu
steden
ra Kalinga
Thaton Cheniërs
Alwa
Gangas Champa
Hymiarieten
Aksum Pallavas Dvaravati Funan
kleine
staten Kalabhras
Lambakannas
keren
Koesjieten
Srivijaya
Maleisiërs
Papoea-
volkeren
Koninkrijk van Taruma

Bantoe
Khoisan
Australische Aboriginal-volkeren
249
EPIC
2
Sophie Bollen
Pieter Bruyland
Tom De Wolf
Hans Jacobs
Jonas Slegers
Korneel Van Lommel
Koen Van Overvelt
ISBN 978-90-301-4435-9

Epic 2 LWB p167-256 B

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Epic 2 LWB p167-256 B

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Uitsluitend te gebruiken door Mathis Lernould (2007-08-01) • K.A.

a Hoe werd het Romeinse godenrijk uitgebreid? (bron 1 en 3)

6 b Vul de infofiche over de cultus van Jupiter Dolichenus in. (bron 1)

Omcirkel de gelijkenissen tussen de man dier bliksem

oosterse en Romeinse god. vrouw wapens kroon

d Duid de juiste kenmerken van de Romeinse godsdienst aan. (bron 1-3)

396 v.C. 336-323 v.C.

168 koningstijd republiek

2 Enkele goden uit het Romeinse godenrijk

Tijdens Romeinse veroveringstochten ontstond er vaak een wisselwerking tussen de verschillende

3 Invoering van nieuwe goden

c Duid de juiste stellingen aan. (bron 1-2)

e Omcirkel de kenmerken van voortekens lezen. (bron 5)

f Welke magische elementen waren aanwezig in de Romeinse godsdienst? (bron 1-5)

750 v.C. 509 v.C.

170 koningstijd republiek

Het offer bestond uit

1 Reconstructietekening van een Romeins huisaltaar

2 Richtlijnen voor het gebed

Ex caelo: donder en bliksem

Bron: naar www.stilus.nl/oudheid

5 Soorten voortekens die Romeinse priesters

3 Ex voto’s in de klassieke oudheid en de hedendaagse tijd

4 v.C. geboorte Jezus 30 dood Jezus 33 bekering

172 republiek keizerrijk

Kerstmis Doopsel Aswoensdag Pinksteren - Eerste christenen krijgen de kracht

1 Het leven van Jezus op de kerkelijke kalender

Teksten uit de Bijbel: In het Jeruzalem van die tijd hadden de

3 Het belang van Jezus in het Romeinse Rijk

Gelukkig wie nederig van hart zijn, want voor

hen is het koninkrijk van de hemel. Ligurische Ad

Gelukkig de zachtmoedigen, want zij zullen het

gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden. SICILIË Ionische

Gelukkig de barmhartigen, want zij zullen Carthago

barmhartigheid ondervinden. MALTA Zee

God zien. Cyrene

Gelukkig de vredestichters, want zij zullen Alexandrië

kinderen van God genoemd worden. Cyrenaica

Gelukkig wie vanwege de gerechtigheid EGYPTE

4 Bergrede van Jezus 5 Bekeringsreizen van Paulus in de 1ste eeuw

93 Flavius 116 Tacitus

4 v.C. geboorte Jezus 30 dood Jezus

174 republiek keizertijd

vermoedelijk aantal terechtgestelden

missie als een grote bedreiging. De goden

hadden de keizer zijn macht geschonken en

hij moest daarom door al zijn onderdanen 500

worden vereerd. De keizer nam tussen de 400

Romeinse goden dan ook een bijzondere 300

plaats in en had zijn eigen cultus. Toen de stad 200

Lugdunum (Lyon) in 177 werd getroffen door 100

een pestepidemie, werden de christenen al 0

Bron: naar: Else Christensen, Christenen voor de leeuwen

1 Christenvervolging in het Romeinse Rijk

Trajanus: ‘Je hoeft niet actief te zoeken naar

schuld wordt bewezen, moeten ze gestraft

Bron: naar: Plinius de Jongere, Brieven, 112

3 Briefwisseling tussen Plinius de Jongere en

5 De bekering van keizer Constantijn circa 312

380: christendom 392: verbod andere

ontstaan van overn

figuur Jezus van

bekeringsijver van zijn volgelingen en inhoud boo