www.apteachers.

in

|ü]düsê\ $C≤„q+
‘·s¡>∑‹ - 4
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆ dü$T‹
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« ◊.m.mdt.
Ä+>∑¢ e÷<Ûä´eT Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
&܈ˆ _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶ myéT.m., _.Ç&ç., |æôV≤#Y.&ç.
dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
l &ç. eT<ÛäTdü÷<äq sêe⁄ myéT.m., _.Ç&ç.
dü+#ê\≈£î\T, Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.

dü+bÕ<äø£ es¡Z+
&܈ˆ ¬ø.j·THé. XÀuÛÑ m+.m., m+.|òæ˝Ÿ., |æ.ôV≤#Y.&ç (Ä+>∑¢+), m+.m. (m&ÉT´πøwüHé)
düVü‰j·T Ä#ês¡T´\T, nHêï j·T÷ìe]‡{Ï, #ÓHÓ’ï.
&܈ˆ Ç. ñ<äjYT uÛ≤düÿsY ¬s&ç¶ &܈ˆ düTeTHé ã+&ç
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, |üsê´es¡D XÊg $uÛ≤>∑+ Ä#ês¡T´\T, ÄsY.◊.Ç. u…+>∑fi¯Ss¡T.
Ä+Á<Ûë j·T÷ìe]‡{Ï, $XÊK|ü≥ï+.
&܈ˆ ÄsY. bÕs¡úkÕs¡~Û
&܈ˆ ¬ø. lsêeTT\T düVü‰j·T Ä#ês¡T´\T,
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, »+‘·T XÊg $uÛ≤>∑ n~Û|ü‹ l yÓ’.mHé. ø±˝ÒCŸ, qsê‡|ü⁄s¡+.
$.mdt.ÄsY.  mHé.$.ÄsY. ø±˝ÒCŸ, Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡{Ï.
&܈ˆ õ. #ÓHêï¬s&ç¶
&܈ˆ &ç. >√bÕ\ ø£èwüí düVü≤ Ä#ês¡T´\T, Ä+>∑¢ $uÛ≤>∑+,
$ÁXÊ+‘· Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, ◊.m.mdt.Ç., Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡{Ï, >∑T+≥÷s¡T.
sê»eTùV≤+Á<äes¡+.
&܈ˆ |æ. $qjYT ≈£îe÷sY
&܈ˆ j·THé. ñù|+Á<ä ¬s&ç¶ Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, &ç.◊.Ç.{Ï. n+>∑\÷s¡T, ø£ècÕíõ˝≤¢.
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T,
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, ôV’≤<äsêu≤<é. &܈ˆ $. sê|òüTesêe⁄
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, m.|æ.ÄsY.C….dæ. ôV’≤<äsêu≤<é.

düeTÁ>∑ •øå±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D

i
 www.apteachers.in

© Government of Andhra Pradesh, Amaravati

First Published 2020

All rights reserved

No part of this publication may be

reproduced, stored in a retrieval system, or
transmitted, in any form or by any means
without the prior permission in writing of the
publisher, nor be otherwise circulated in any
form of binding or cover other than that in
which it is published and without a similar
condition including this condition being
imposed on the subsequent purchaser.
The copy right holder of this book is the
Commissioner of School Education,
Amaravati, Andhra Pradesh.

This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card

düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°.

Printed in India
at the A.P. Govt. Text Book Press
Amaravati
Andhra Pradesh

ii
 www.apteachers.in
düeTq«j·T ø£s¡Ô\T
&Ü. {Ï. $. mdt. s¡y˚Twt myéT.mdtdæ., myéT.Ç&ç., |æôV≤#Y.&ç.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ düeTq«j·Tø£s¡Ô, $<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑eTT,
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
l &ç. &˚$&é myéT.mdtdæ., m+.m., _.Ç&ç.
môddtyÓT+{Ÿ ôd˝Ÿ, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., m.|æ.
leT‹ mdt. ñe÷eTùV≤X¯«] myéT.mdtdæ., _.Ç&ç.
&çõ≥˝Ÿ m&ÉT´πøwüHé, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., m.|æ.

s¡#·sTT‘·\T
l m+. Vü≤] Á|ükÕ<é mdt.m.(_.mdt),
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt. –<ä›\÷s¡T, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
l $. lìyêdüT\T mdt.m.(_.mdt),
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt. ∫+‘·\|ü*¢, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
l dæ. Hêπ>+Á<ä Á|ükÕ<é mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.|æ.mdt., õ.dæ.bÕ˝…+, ã+&ç Ä‘·à≈£Ls¡T, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
leT‹ ¬ø. dü_‘ê \øÏÎ mdt.m.
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt. ø£q÷ïs¡TbÕ˝…+, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢.
leT‹ mdt. |ü<ëàe‹ mdt.m.
myéT.|æ.ôV≤#Y.mdt., yÓ+|ü>∑T+≥, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢.
leT‹ mHé. ≈£îdüTeT mdt.õ.{Ï.
õ.&ç.Ç.{Ï., m+.dæ.|æ.mdt. |ü≥eT≥, $»j·Tyê&É, ø£ècÕíõ˝≤¢.
l _. sê»X‚KsY mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt. #·Tø£ÿe\dü, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢.
leT‹ õ. düTC≤‘· mdt.m.
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt. ø£\÷¢s¡T, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
leT‹ ¬ø. l \‘· mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.|æ.mdt. ø=‘·Ô>∑÷&Ó+, |ü.>√. õ˝≤¢.
l m+. C≤øÏsY VüQùd‡Hé mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.|æ.mdt. |ü\´+‘ê+&É, |ü$T&ç, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
∫Á‘ø· ±s¡T\T &ç.{Ï.|æ   &çC…’ì+>¥
ñ‘·ÔyéT kÕºø˘ mkÕ‡sYºyÓT+{Ÿ
l |æ. sêeT#·+Á<äsêe⁄ myéT.|æ.|æ.mdt., C≤ø°sY, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢. $»j·Tyê&É.
l {Ï. ø±[<ëdüT C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt., y˚|ü>∑T+≥, $XÊK|ü≥ï+.
iii
 www.apteachers.in

eTT+<äTe÷≥
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2020`21 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À $düèÔ ‘· dü+düÿs¡D\qT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É <ë«sê qeX¯ø±ìøÏ Hê+~ |ü*øÏ+~. |ü{wÏ yºü TÓ qÆ |ü⁄Hê~ nø£så êdü´‘·qT \ø£´å +>± #˚dTü ø=ì nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\T
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î HêD´yÓTqÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHêìï Á|üu≤Û ee+‘·+>± neT\T #˚jT· &ÜìøÏ $<ë´ Á|üD≤[ø£ dü+düÿs¡D\‘√
≈£L&çq bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
$<ë´ dü+düÿs¡D\˝À uÛ≤>∑+>± eTTqTô|qï&É÷ ˝Òì $<Ûä+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq‘√bÕ≥T HêD´yÓTÆq
uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T neT\T |üs¡#˚+<äT≈£î M\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø√dü+ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T ø£s¡B|æø£\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
u≤\\T nuÛ≤´dü+ #˚ùd+<äT≈£î M\T>± esYÿãTø˘\T s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç$ u≤\\T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT
|ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\e⁄‘·Tqï q÷‘·q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\qT ne>∑‘·+
#˚düT≈£îH˚+<äT≈£î ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ø√dü+ ≈£L&Ü ˇø£ ø£s¡B|æø£ s¡÷bı+~+#ês¡T. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À yÓTT<ä{Ï
¬s+&ÉT HÓ\\ bÕ≥T u≤\\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+dæ<ä∆+ #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç~ yês¡T ã&çø,Ï nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìøÏ n\yê≥T|ü&˝˚ ≤ #˚dTü +Ô ~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À uÛ≤eq\≈£î n<äq+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+
ø√dü+ Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ≈£L´.ÄsY. ø√&é\T »‘·#˚j·Tã&ܶsTT.
á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+
` s¡yêD≤, eTq dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹ eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ܶsTT.
uÛ≤eq\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ, XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ M\T>± ÁbÕC…≈î£ \º T, ø£è‘ê´\T Çe«ã&ܶsTT.
$wüj·T ne>±Vü≤qqT |ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düTø√e{≤ìøÏ, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T #˚j·T&É+, u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\ ‘·j·÷ØøÏ
nedüs¡yÓTÆq kÕeTsê∆´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Á|üX¯ï\T Çe«ã&ܶsTT. |æ\¢\qT nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À
#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚˝≤ #˚j·TT≥≈£î Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ∫Á‘ê\T ñHêïsTT. ø°\ø£ uÛ≤eq\qT ªªø°\ø£ |ü<ë\Tμμ
nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä, eTTK´yÓTÆq uÛ≤eq\qT ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä |ü⁄q'X¯Ãs¡D #˚j·TT≥≈£î M\T>±
Çe«ã&ܶsTT. XÊÅd”Ôj·T uÛ≤eq\qT ì»J$‘· dü+|òüT≥q\‘√ ø£*|æ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ, XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ëìï n_Ûeè~∆
#˚j·T&ÜìøÏ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|fü +ºÒ <äT≈£î ìs¡+‘·s+¡ dü÷Œ¤]ìÔ dü÷Ô eTT+<äT≈£î q&ç|+æ ∫q >ös¡e˙j·T eTTK´eT+Á‹
es¡T´\T l yÓ’.j·Tdt. »>∑Hé yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±]øÏ Vü≤è<äj·T|üPs¡«ø£ <Ûäq´yê<ë\T. >∑TD≤‘·àø£ $<ä´qT n+~+#˚+<äT≈£î
ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ #˚düTÔqï e÷q´ eT+Á‹es¡T´\T &܈ˆ Ä~eT÷\|ü⁄ düTπswt >±]øÏ qeTdüÿ è‘·T\T. ‘·eT neT÷\´yÓTÆq
dü÷#·q\T, dü\Vü‰\‘√ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À ~XÊìπs›X¯+ #˚dqæ l ãT&ç‹ sê»X‚KsY IAS bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ Á|ü<Ûëq
ø±s¡´<ä]Ù >±]øÏ, l yêÁ&˚e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT IAS ø£MTwüqsY, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ >±]øÏ, Ä+>∑¢e÷<Ûä´eT Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« IAS >±]øÏ <Ûäq´yê<ë\T.
n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\‘√ ≈£L&çq bÕsƒ¡´+XÊ\T s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î dæ+>∑|üPsY qT+&ç ∫ø±>√ es¡≈£î $<ë´
Á|üD≤[ø£\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\≈£î <Ûqä ´yê<ë\T. ‘·eT neT÷´\yÓTqÆ dü\Vü‰*∫Ãq &܈ˆ e÷j·÷
>∑TDes¡∆q, ø±Héu…Ásê j·T÷ìe]‡{Ï, ÄÅùdº*j·÷ yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T. πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ø£sêí≥ø£, eTVü‰sêh,
sê»kÕÔHé, Vü≤]j·÷Hê, #Û·rÔdt|òüT&é sêÅcÕº\ $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq πø+Á<ë\≈£î <Ûäq´yê<ë\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À $X‚wü
ø£èwæ #˚dqæ s¡#s· TT‘·\T, dü+bÕ<ä≈î£ \T, ∫Á‘·ø±s¡T\T, &ç.{Ï.|æ. ˝Ò`ne⁄{Ÿ &çCì’… +>¥ yês¡+<ä]ø° Á|ü‘´˚ ø£ <Ûqä ´yê<ë\T. á
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ qT+&ç ìsêàD≤‘·àø£ dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T kÕ«>∑‹düTÔHêï+.

&Ü. _. Á|ü‘ê|t ¬s&ç¶

dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ë´|ü]XÀ<ÛäqXÊ\ dü+düú
iv
 www.apteachers.in
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
 |æ\¢\T yês¡T ìedæ+#˚ |ü]düsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*, düs¡T›u≤≥T #˚düTø√yê*. Ç+<äTø√dü+ yês¡T $$<Ûä ø£è‘ê´\˝À
bÕ˝§ZqT≥ <ë«sê |ü]düsê\qT |ü]o*+N nH˚«wæ+#ê*. á Á|üÁøÏj·T HÓ’|⁄ü D≤´\qT bı+<ä&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ϻ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìøÏ ªªeTq Á|ü|ü+#·+μμ nqT o]¸ø£ Çe«ã&ç+~.
 dæ\ãdt eT]j·TT bÕsƒê\T eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh |ü]dæú‘·T\qT nqTdü]+∫ eT]j·TT Ç‹eè‘êÔ\T C≤rj·T $<ë´
|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD dü+düú Á|ü‹bÕ~+∫q Ç‹eè‘êÔ\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT.
 bÕsƒê´+X¯ $wüj·÷\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+ ` s¡yêD≤, eTq
dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ܶsTT.
 Ç+<äT˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T 7 Ç‹eè‘êÔ\˝À ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&ܶsTT. $<ë´s¡T\ú T uÛ≤eq\qT u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥≈£î
Á|ü‹bÕsƒ¡+ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\‘√ s¡÷bı+~+~.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ì»J$‘· |ü]dæú‘·T\T, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. Ç~ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyêìï ø£*–+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.
 ‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\qT nqTuÛÑyê\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 |æ\¢\T yê] |ü]düsê\qT >∑eTì+∫, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, yê] ùdïVæ≤‘·T\T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, ô|<ä›\‘√ #·]Ã+∫
düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , <ä‘êÔ+XÊìï |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêj·TT≥, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· T≥, ø£è‘ê´\T eT]j·TT ÁbÕC…≈î£ \º ˝À
bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
 á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Á|ü<Ûëq+>± Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~ ø±ã{Ϻ |üP]Ô ‘·s¡>∑‹, »≥Tº eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. ˝À>√\T eT]j·TT dü+πø‘ê\T $_Ûqï ø£è‘ê´\qT dü÷∫kÕÔsTT. dü¬s’q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
kÕeTÁ–ì ñ|üjÓ÷–+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT #˚|ü{≤º*, ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nedüs¡yÓTÆq {Ï.m˝Ÿ.m+.qT dæ<ä∆+
#˚düTø√yê*. es¡TÃe˝Ÿ, &çõ≥˝Ÿ ‘·s¡>∑‘·T\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.
 |æ\¢\T m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê] düè»Hê‘·àø£‘·qT, nqTuÛÑyê\qT, Ä˝À#·q\qT
Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ϻ |æ\¢\+<äs¡T ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Çe«ã&çq ªªÇ˝≤ #˚<ë›+μμ nH˚ o]¸ø£˝Àì ø£è‘ê´\T #˚d÷ü Ô H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*|ækÕÔsTT. |æ\¢\T
á ø£è‘ê´\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì »≥Tº>± >±ì #˚j·÷*.
 ªªÄ˝À∫+#·+&ç`#·]Ã+#·+&çμμ nH˚ ø£è‘·´+ |æ\\¢ T ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ô|<ä\› ‘√ Ä˝À∫+∫ #·]Ã+#˚+<äT≈£î
M\T>± s¡÷bı+<ësTT. |æ\¢\T yê{Ïì kı+‘·>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
 ªªø°\ø£ uÛ≤eq\Tμμ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Çe«ã&ܶsTT. Ç$ bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´uÛ≤eq\T. |æ\¢\T $wüj·÷ìï m+‘· es¡≈£î
ne>±Vü≤q #˚düT≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M{Ï >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.
 bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´ uÛ≤eq\T ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT. M{Ïì |æ\¢\T #·~y˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝Àì ªªnuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√+&çμμ o]¸ø˝£ À Á|üXï¯ \T
Çe«ã&ܶsTT. M{Ïì |æ\¢‘√ kÕ<Ûäq #˚sTT+#ê*.
 80% eT+~ |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹øÏ ìπs›•+∫q kÕeTsê›´\qT kÕ~Û+#ês¡ì ìsê∆]+#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T ‘·s¡Tyê‘·
bÕsƒêìøÏ yÓfi≤fl*. $<ë´]ú kÕ~Û+∫q kÕeTsê∆´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.

v
 www.apteachers.in

C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>±!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>±!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!
Á|ü‹»„
` ô|’&çeTÁ] yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.
H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·«
dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&Üì¬ø’ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.

vi
 www.apteachers.in
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
 |æ\¢\T yês¡T ìedæ+#˚ |ü]düsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*, düs¡T›u≤≥T #˚düTø√yê*. Ç+<äTø√dü+ yês¡T $$<Ûä ø£è‘ê´\˝À
bÕ˝§ZqT≥ <ë«sê |ü]düsê\qT |ü]o*+N nH˚«wæ+#ê*. á Á|üÁøÏj·T HÓ’|⁄ü D≤´\qT bı+<ä&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ϻ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìøÏ ªªeTq Á|ü|ü+#·+μμ nqT o]¸ø£ Çe«ã&ç+~.
 dæ\ãdt eT]j·TT bÕsƒê\T eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh |ü]dæú‘·T\qT nqTdü]+∫ eT]j·TT Ç‹eè‘êÔ\T C≤rj·T $<ë´
|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD dü+düú Á|ü‹bÕ~+∫q Ç‹eè‘êÔ\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT.
 bÕsƒê´+X¯ $wüj·÷\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+ ` s¡yêD≤, eTq
dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ܶsTT.
 Ç+<äT˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T 7 Ç‹eè‘êÔ\˝À ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&ܶsTT. $<ë´s¡T\ú T uÛ≤eq\qT u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥≈£î
Á|ü‹bÕsƒ¡+ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\‘√ s¡÷bı+~+~.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ì»J$‘· |ü]dæú‘·T\T, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. Ç~ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyêìï ø£*–+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.
 ‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\qT nqTuÛÑyê\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 |æ\¢\T yê] |ü]düsê\qT >∑eTì+∫, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, yê] ùdïVæ≤‘·T\T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, ô|<ä›\‘√ #·]Ã+∫
düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , <ä‘êÔ+XÊìï |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêj·TT≥, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· T≥, ø£è‘ê´\T eT]j·TT ÁbÕC…≈î£ \º ˝À
bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
 á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Á|ü<Ûëq+>± Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~ ø±ã{Ϻ |üP]Ô ‘·s¡>∑‹, »≥Tº eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. ˝À>√\T eT]j·TT dü+πø‘ê\T $_Ûqï ø£è‘ê´\qT dü÷∫kÕÔsTT. dü¬s’q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
kÕeTÁ–ì ñ|üjÓ÷–+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT #˚|ü{≤º*, ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nedüs¡yÓTÆq {Ï.m˝Ÿ.m+.qT dæ<ä∆+
#˚düTø√yê*. es¡TÃe˝Ÿ, &çõ≥˝Ÿ ‘·s¡>∑‘·T\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.
 |æ\¢\T m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê] düè»Hê‘·àø£‘·qT, nqTuÛÑyê\qT, Ä˝À#·q\qT
Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ϻ |æ\¢\+<äs¡T ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Çe«ã&çq ªªÇ˝≤ #˚<ë›+μμ nH˚ o]¸ø£˝Àì ø£è‘ê´\T #˚d÷ü Ô H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*|ækÕÔsTT. |æ\¢\T
á ø£è‘ê´\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì »≥Tº>± >±ì #˚j·÷*.
 ªªÄ˝À∫+#·+&ç`#·]Ã+#·+&çμμ nH˚ ø£è‘·´+ |æ\\¢ T ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ô|<ä\› ‘√ Ä˝À∫+∫ #·]Ã+#˚+<äT≈£î
M\T>± s¡÷bı+<ësTT. |æ\¢\T yê{Ïì kı+‘·>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
 ªªø°\ø£ uÛ≤eq\Tμμ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Çe«ã&ܶsTT. Ç$ bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´uÛ≤eq\T. |æ\¢\T $wüj·÷ìï m+‘· es¡≈£î
ne>±Vü≤q #˚düT≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M{Ï >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.
 bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´ uÛ≤eq\T ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT. M{Ïì |æ\¢\T #·~y˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝Àì ªªnuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√+&çμμ o]¸ø˝£ À Á|üXï¯ \T
Çe«ã&ܶsTT. M{Ïì |æ\¢‘√ kÕ<Ûäq #˚sTT+#ê*.
 80% eT+~ |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹øÏ ìπs›•+∫q kÕeTsê›´\qT kÕ~Û+#ês¡ì ìsê∆]+#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T ‘·s¡Tyê‘·
bÕsƒêìøÏ yÓfi≤fl*. $<ë´]ú kÕ~Û+∫q kÕeTsê∆´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.

v
 www.apteachers.in
$<ë´ Á|üe÷D≤\T
4e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ªªeTq Á|ü|+ü #·+μμ <ë«sê kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T øÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+
|üPs¡Ôj˚T´ dü]øÏ $<ë´s¡Tú\T M{Ïì kÕ~Û+#ê*. á $<ë´ Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T #˚|ü{≤º*.
á øÏ+<ä Çe«ã&çq HÓ’|ü⁄D≤´\T |æ\¢\˝À n_Ûeè~∆ #˚j·÷*.
1. $wüj·÷e>±Vü≤q :
|æ\\¢ T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $$<Ûä uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì, ì»J$‘· dü+|òTü ≥q\‘√ b˛\TkÕÔsT¡ . yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï
uÛ≤eq\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+. b˛*ø£\T uÒ<ëÛ \T #Ó|Œü &É+. eØZø]£ +#·&+É , ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
2. Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+ :
|æ\\¢ T ‘êeTT |ü]o*+∫q |ü]düsê\˝Àì |ü]dæ‘ú T· \qT, dü+|òTü ≥q\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ , @$T »s¡T>∑T‘·T+<√
}Væ≤kÕÔsT¡ .
3. Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ :
|æ\\¢ T düsfi¡ y¯ TÓ qÆ Á|üj÷Ó >±\T#˚dæ yê{Ï <ë«sê uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T, $e]kÕÔsT¡ . Á|üj÷Ó >∑+
#˚jT· T≥≈£î ñ|üj÷Ó –+∫q |ü]ø£sê\qT, $<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡ , C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{ÏkÕÔsT¡ .
4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº |üqT\T :
|æ\\¢ T |ü]o*+#·&+É , #·<eä &É+, #·]Ã+#·&+É <ë«sê düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝ÀøÏ
e÷s¡Ã&É+, $X‚w¢ +æ #·&+É #˚kÕÔsT¡ . ùV≤‘·Tã<ä+› >± $X‚w¢ +æ ∫ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ kÕÔsT¡ . ÁbÕC…≈î£ º |üqT\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.
yês¡T #˚dqæ ÁbÕC…≈î£ \º qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À Á|ü<]ä Ù+∫ $e]kÕÔsT¡ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚j·T&É+ :
|æ\\¢ T yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï uÛ≤eq\≈£î ∫Á‘ê\qT ^dæ s¡+>∑T\T y˚jT· T≥ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ . $$<Ûä s¡ø±\ kÕeTÁ–ì
ñ|üj÷Ó –+∫ qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
|æ\\¢ T yê] ‘·s>¡ ‹∑ >∑~, bÕsƒX¡ Ê\, yês¡T ìedæ+#˚ M~Û, Á>±eT+ yÓTT<ä˝q’… |ü{≤\T ^j·T >∑\s¡T. yês¡T |ü{≤\˝Àì
∫Vü‰ï\ <ë«sê düe÷#êsêìï Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ , $e]kÕÔsT¡ .
6. Á|üX¯+dü :
|æ\\¢ ˝À eT+∫ yÓK’ s¡T\T n_Ûeè~∆ #˚j÷· *. yês¡T ‘·eT #·T≥÷º ñqï »+‘·Te⁄\T, |ü≈îå£ \T, yÓTTø£ÿ\T, dü+|òTü +˝Àì
eTqTwüß\ jÓTTø£ÿ >=|üŒ‘·Hêìï >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . <äjT· , düV≤ü ø±s¡+, ø£*dæ |üì #˚jT· ≥+ e+{Ï $\Te\qT
bı+<äT‘ês¡T. dü+|òTü +, |ü]düsê\˝Àì _Ûqï‘ê«\qT >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . s¡øs£ ø¡ ±\ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢, Jeq
$<ÛëHê\T, dü+düÿ è‹`dü+Á|ü<ëj·÷\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ ,· eT+∫ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢ ‘·eT |üqT\qT
‘êy˚T dü«j·T+>± #˚dTü ø√e&É+, ô|<ä\› ≈£î, Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T ø£*–q e´≈£î\Ô ≈£î düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ e+{Ï$ >∑TD≤\T
n\yê≥T #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.

viii
 www.apteachers.in

bÕsƒ¡+
1 ≈£î≥T+ã+
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
$<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$ .....
≈£î≥T+ã+˝Àì düuTÑÛ ´\ eT<Û´ä qT+&˚ dü+ã+<Ûë\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
≈£î≥T+ã+˝À »]π> e÷s¡TŒ\qT ≈£î≥T+ã+˝À eè~∆ì ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ ≈£î≥T+u≤\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
$$<Ûä s¡ø±\ >∑èVü≤√|üøs£ D
¡ ≤\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .

B|æø£ y˚d$ü ôd\e⁄˝À¢ ‘ê‘·jT· ´ >±]+{ÏøÏ yÓ[fl+~. nø£ÿ&É ÄyÓT ˇø£ bÕ‘· bòı{ÀqT #·÷dæ+~. n~ yê] ≈£î≥T+ã
düuTÑÛ ´\≈£î dü+ã+~Û+∫+~. B|æø£ Ä bòı{À˝Àì ˇø=ÿø£ÿ] >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\ì nqT≈£î+~. B|æø£ ‘ê‘·jT· ´ ÄyÓT≈£î $e]+#·≥+
yÓTT<ä\Tô|{≤º&ÉT.

eTq |
Á |
ü +ü #·+ 1
 www.apteachers.in
B|æø£ : ‘ê‘·jT· ´! n+<ä]˝Àq÷ Ä bı&ÉTe⁄>± ñqï e´øÏÔ mes¡T?
‘ê‘·j·T´ : Äj·Tq MT Hêqï>±s¡T.
B|æø£ : z, nsTT‘˚ á zD° ø£≥Tº≈î£ ì ñqï ne÷àsTT mes¡T?
‘ê‘·j·T´ : >∑Ts¡T|Ô ≥
ü ˝º <Ò ë? ÄyÓT MT n‘·.Ô
B|æø£ : nsTT‘˚ Ç‘·qT sêCÒwt ô|<äHêqï ne⁄Hê?
‘ê‘·j·T´ : ne⁄qT, ˙e⁄ dü]>± >∑T]Ô+#êe⁄.
B|æø£ : Ç|ü&ÉT sêCÒwt mø£ÿ&É ñHêïs¡T?
‘ê‘·j·T´ : HÓ\÷¢sT¡ ˝À ñHêï&ÉT.
B|æø£ : ‘ê‘·j÷· ´ m+<äTø±j·Tq HÓ\÷¢sT¡ ˝À ñHêïs¡T?
‘ê‘·j·T´ : nø£ÿ&É n‘·qT ñ<√´>∑+ #˚dTü HÔ êï&ÉT.

e+X¯ eèø£å+
≈£î≥T+u≤\T n˙ï ˇπø$<Û+ä >± ñ+&Ée⁄. ø=ìï ≈£î≥T+u≤\˝À ‘·*,¢ ‘·+Á&ç, |æ\\¢ T e÷Á‘·yT˚ ñ+{≤s¡T. ø=ìï ≈£î≥T+u≤\˝À
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, |æ\\¢ ‘√ bÕ≥T>± ‘ê‘·jT· ´, neTàeTà ≈£L&Ü ñ+{≤s¡T.
B|æø£ e+X¯eèøå±ìï |ü]o*<ë›+.

2 4e ‘·s>¡ ‹
∑
 www.apteachers.in
B|æø£ ≈£î≥T+ã+
≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\ ù|s¡T¢ B|æø‘£ √ >∑\ dü+ã+<Û+ä $es¡D
uÛ≤düÿsY ‘ê‘·jT· ´ ‘·+Á&çøÏ ‘·+Á&ç
düs√õì Hêj·TqeTà ‘·+Á&çøÏ ‘·*¢
sêCÒwt ô|<äHêqï ‘·+Á&çøÏ nqï
s√C≤ ô|<äe› Tà ô|<äHêqï uÛ≤s¡´
Áoìyêdt e÷eT n‘·jÔ T· ´uÛsÑ Ô¡
kÕ«‹ n‘·jÔ T· ´ ‘·+Á&çøÏ nø£ÿ
øÏc˛sY ‘·+Á&ç `
uÛ≤s¡‹ ‘·*¢ `
j·T»„ nø£ÿ/#Ó*¢ ô|<äHêqï ≈£L‘·Ts¡T
Á|ü»„ nø£ÿ/#Ó*¢ ô|<äHêqï ≈£L‘·Ts¡T
ìrwt u≤e n‘·Ô ø=&ÉT≈£î
uÛsÑ ‘¡ Y nqïj·T´ `

eTq ‘·*ø¢ Ï #Ó+~q ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\qT ‘·*¢ ‘·s|¡ ⁄üò ≈£î≥T+ã+ n+{≤+. ‘·+Á&çøÏ #Ó+~q ≈£î≥T+ã
düuTÑÛ ´\qT ‘·+Á&ç ‘·s|¡ ⁄üò ≈£î≥T+ã+ n+{≤+. ‘·*¢ jÓTTø£ÿ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT neTàeTà, ‘ê‘·jT· ´, n˙ ‘·+Á&ç jÓTTø£ÿ
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT Hêj·TqeTà, ‘ê‘·jT· ´\˙ |æ\TkÕÔ+.

e÷ neTà≈£î ˇø£ nqïj·T´ ñHêïs¡T. Äj·Tq≈£î sπ e+‘Y, dü+»q |æ\\¢ T. dü+»q e÷ neTà≈£î y˚Tqø√&É\T. sπ e+‘Y neTà≈£î
y˚Tq\T¢&TÉ .

»‘·|üs¡#·+&ç
1. ‘·+Á&çøÏ ‘·+Á&ç ( ) n) Hêj·TqeTà
2. ‘·+Á&çøÏ ‘·*¢ ( ) Ä) n‘·Ô
3. ‘·*¢ nqï/n‘·Ôj·T´uÛÑs¡Ô ( ) Ç) e÷eTj·T´
4. ‘·+Á&çøÏ nø£ÿ ( ) á) ‘ê‘·jT· ´

eTq |
Á |
ü +ü #·+ 3
 www.apteachers.in
ø£è‘·´+
MT ≈£î≥T+ã+˝Àì yê] ù|s¡T¢ sêdæ, yê]‘√ MT e+X¯eèøå±ìï ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.

neTàyêfi¯fl ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T Hêqï yêfi¯fl ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T

neTà Hêqï
H˚qT

eTq n‘·\Ô T, e÷eTj·T´\T, yê] |æ\\¢ T, eTq ã+<ÛTä e⁄\T Ms¡+<äs÷¡ eTq ≈£î≥T+ã+˝À uÛ≤>∑yT˚ . Ms¡+<ä]˙ eTq+
$dü]Ô +∫q ≈£î≥T+ã+ n+{≤+. ø=‘·Ô ã+<ÛTä e⁄\T eTq ≈£î≥T+ã+˝À e∫à #˚]q|ü&ÉT eTq ≈£î≥T+ã+˝À ø=ìï e÷s¡TŒ\T »s¡T>∑T‘êsTT.

$yêVü≤eTT
nì˝Ÿ u≤u≤sTTøÏ >∑‘· HÓ\˝À $yêVü≤+ »]–+~. nì˝Ÿ u≤u≤sTTøÏ
ø=‘·>Ô ± e∫Ãq |æìï n+fÒ #ê˝≤ Çwü+º . ìqï ÄyÓT u≤u≤sTTøÏ
Çwüyº TÓ qÆ e+≥ e+&ç+~. n˙˝ŸøÏ Ç+{Ï |üì˝À ≈£L&Ü ÄyÓT
düV‰ü j·T+ #˚dTü +Ô ~.

nì˝Ÿ ≈£î≥T+ã+˝À á $yêVü≤+ ‘·sT¡ yê‘· e÷s¡TŒ\T

#√≥T#˚dTü ≈£îHêïj·Tì uÛ≤$düTHÔ êïyê?

4 4e ‘·s>¡ ‹
∑
 www.apteachers.in
ø√eT\ n|ü&˚ |ü⁄{Ïqº ‘·q ∫{Ϻ #Ó*ì¢ #·÷&Ü\ì #ê˝≤ Ä‘·è‘·>± ñqï~. Ä bÕ|ü≈î£ ‘·H˚ ù|s¡T ô|{≤º\ì ≈£L&Ü ìs¡sí TT+#·T≈£î+~.

ø√eT\ ≈£î≥T+ã+˝À ø=‘·>Ô ±

e∫Ãqyê¬ses¡T? MT Ç+{Ï˝À
»]–q Ç˝≤+{Ï dü+‘√wüøs£ y¡ TÓ qÆ
dü+>∑‘T· \qT >∑T]+∫ sêj·T+&ç.

$yêVü≤+ ø±s¡D+>± ≈£î≥T+ã s¡÷|ü+˝À e÷s¡TŒ\T ekÕÔsTT. ø√eT\, nì˝Ÿ ≈£î≥T+u≤\˝À y˚sT¡ y˚sT¡ ø±s¡D≤\‘√ ø=ìï
e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT. nì˝Ÿ ø√eT\e˝… eTq ≈£î≥T+ã+˝ÀìøÏ e∫Ãq ø=‘·Ô ã+<ÛTä e⁄\qT eTq+ Áù|eT‘√ ÄVü‰«ì+#ê*. Ç~
yês¡T eTq ≈£î≥T+ã+˝À uÛ≤>∑+>± e÷]b˛e&ÜìøÏ m+‘√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
á e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D≤\qT sêj·T+&ç
• ø√eT\ ≈£î≥T+ã+˝À

• nì˝Ÿ ≈£î≥T+ã+˝À

≈£î≥T+ã+˝À e÷s¡TŒ\T »s¡>&∑ ÜìøÏ nH˚ø£ ø±s¡D≤\T ñ+{≤sTT.

Ç+ø± @yÓTHÆ ê e÷s¡TŒ\qT >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·>\∑ sê?

≈£î≥T+ã+˝Àì düuTÑÛ ´\T ø=‘·>Ô ± #˚sá ã&çq|ü&ÉT ˝Ò<ë <ä÷s¡yTÓ qÆ |ü&ÉT e÷s¡TŒ\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. Ç~ n+<äse¡ T÷ nqTuÛ$Ñ +#˚
düV≤ü »yÓTqÆ $wüjT· +. ñ<√´>∑+ ø√düy÷Ó , #·<Tä e⁄ ø√düy÷Ó ø=+<äsT¡ Ç+{ÏqT+&ç <ä÷s¡+>± yÓfi‘¯ ês¡T. $yêVü≤+ <ë«sê ≈£î≥T+ã+˝ÀøÏ
#˚s&¡ +É , ø=+<äsT¡ ≈£î≥T+ãdüuTÑÛ ´\T eTs¡D+Ï #·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. ≈£î≥T+ã+˝ÀìøÏ düuTÑÛ ´\T #˚]q|ü&ÉT eTq+ Äq+<ä+>±q÷,
<ä÷s¡yTÓ qÆ |ü&ÉT #ê˝≤ u≤<Û>ä ±q÷ nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<äT‘ê+.

eTq |
Á |
ü +ü #·+ 5
 www.apteachers.in

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
ô|q’ #Ó|Œæ qy˚ ø±≈£î+&Ü, ≈£î≥T+u≤\˝À e÷s¡TŒqT rdüT≈£îìe#˚à ø±s¡D≤\T @eTTHêïjÓ÷ Ä˝À∫+#·+&ç.
|”≥sY, es¡TDY ≈£î≥T+u≤\˝À dü+uÛ$Ñ +∫q e÷s¡TŒ\qT|ü]o*<ë›+
|”≥sY ≈£î≥T+ã+ ˇ+>√\T˝À ìedædTü +Ô ~. |”≥sY Hêqï>±s¡T Ä|òd” Tü qT+&ç ˇø£
ñ‘·sÔ +¡ n+<äT≈£îHêïs¡T. Ä ñ‘·sÔ +¡ ˝À |”≥sY Hêqï >±]øÏ ñ<√´>∑+˝À Á|üy÷Ó wüHé
e∫Ãq≥T¢, HÓ\÷¢sT¡ yÓfifl¯ e\dæq≥T¢ sêdæ ñqï~. |”≥sY ≈£î≥T+ã+ Á|üdTü ‘Ô +·
ñ+≥Tqï, Ç+{Ïì U≤∞#˚d,æ ø=‘·Ô }]øÏ ãj·T\T<˚]+~. n˝≤π>, es¡TDY Hêqï>±]øÏ
≈£L&Ü ñ<√´>∑+˝À Á|üy÷Ó wüHé e∫Ã, eTs=ø£ }]øÏ ã~© ø±e&É+ »]–+~.
nsTT‘˚ es¡TDY yêfi¯fl Hêqï>±s¡T ‘·q ≈£î≥T+u≤ìï Ä ø=‘·Ô }]øÏ rdüT≈£îì
yÓfifl¯ ˝Ò<Tä . Á|ü‹s√p Ç+{Ï qT+&ç Ä|òd” Tü ≈£î Á|üj÷· D+ #˚dæ yÓ[fl e#˚Ãyês¡T.

ñ<√´>∑+ #˚ùd yê] ≈£î≥T+u≤\˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\qT >∑T]+∫

MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.

|”≥sY ≈£î≥T+ã+ es¡TDY ≈£î≥T+ã+

• Á|üy÷Ó wüHé \_Û+#·&ÜìøÏ eTT+<äT M] ≈£î≥T+ã+ mø£ÿ&É • Á|üy÷Ó wüHé \_Û+#·&ÜìøÏ eTT+<äT M] ≈£î≥T+ã+ mø£ÿ&É
ìedæ+#˚~? ìedæ+#˚~?
• Á|üy÷Ó wüHé \_Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· mø£ÿ&É ñ+≥THêïs¡T? • Á|üy÷Ó wüHé \_Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· mø£ÿ&É ñ+≥THêïs¡T?

• }s¡T e÷]q ‘·sT¡ yê‘· |”≥sY ≈£î≥T+ã+˝À @j˚T e÷s¡TŒ\T • es¡TDY yêfi¯fl Hêqï>±s¡T Ç+{Ïø° Ä|òd” Tü ø° eT<Û´ä Á|ü‹s√p
e∫à ñ+&Ée#·TÃ? Á|üj·÷D+ #˚ùd Áø£eT+˝À yê] ≈£î≥T+ã+˝À @j˚T
e÷s¡TŒ\T e∫à ñ+&Ée#·TÃ?

≈£î≥T+u≤\T m\¢|ü &É÷ ˇπødæ‹ú ˝À ñ+&É≥+ »s¡><∑ Tä . s¡øs£ ø¡ ±\ ø±s¡D≤\ e\q ≈£î≥T+u≤\˝À e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£î+{≤sTT.
$yêVü≤+, »qq+, }]øÏ ã~©ø±e≥+ e+{Ï ø±s¡D≤\T ≈£î≥T+u≤\˝À m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\qT ø£\T>∑#k˚ ÕÔj÷Ó MTs¡T #·÷dæ ñHêïs¡T.
ô|’ ø±s¡D≤\e\qH˚ ø±≈£î+&Ü, yê´bÕs¡eTT, #·<Tä e⁄, ñbÕ~Ûø\£ Œq, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, es¡<\ä T, ≈£î≥T+ãeTT˝Àì eTTK´yÓTqÆ e´≈£î\Ô
eTs¡D+, e\düyfiÓ fl¯ &É+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\q ≈£L&Ü ≈£î≥T+u≤\˝À e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£î+≥THêïsTT. Çy˚ø±≈£î+&Ü, |üPs¡«ø±\+
qT+&ç Á|üdTü ‘Ô ø· ±˝≤ìï uÒØE y˚dæ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ ≈£î≥T+ã dæ‹ú >∑‘T· \˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T e∫Ãq≥T¢>± >∑eTìkÕÔeTT. á ø±s¡D≤\T
∫qï ≈£î≥T+u≤\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <ë] rkÕÔsTT.

6 4e ‘·s>¡ ‹
∑
 www.apteachers.in
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç

á ∫Á‘ê\˝À eTq+ @j˚T e÷s¡TŒ\qT ø£qT>=q>∑\+?

$$<Ûä s¡ø±\ ≈£î≥T+u≤\T

ô|’ ∫Á‘ê˝˝À eTq+ s¬ +&ÉT s¡ø±˝…q’ ≈£î≥T+u≤\qT #·÷kÕÔ+. ˇø£{Ï ô|<ä› ≈£î≥T+ã+ ø±>± s¬ +&Ée~ ∫qï ≈£î≥T+ã+.

‘·*,¢ ‘·+Á&ç, |æ\\¢ ‘√ ñqï ≈£î≥T+u≤ìï ∫qï ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T. ‘ê‘·jT· ´, Hêj·TqeTà, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T,
ô|<äH› êqï\T, n‘·\Ô T, nø£ÿ/#Ó*¢ ñqï ≈£î≥T+u≤ìï ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T.
eTq düe÷»+˝À kÕ<Ûës¡D+>± ø£ì|æ+#˚ $_Ûqï ≈£î≥T+u≤\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ëeTT.
∫qï ≈£î≥T+ãeTT

Vü ≤ ˝À! H˚ q T øÏ s ¡ D Y , H˚ q T Hê
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ ø£*dæ ñ+≥THêïqT.
Hêø=ø£ ∫qï #Ó*¢ ñ+~. e÷
‘· * ¢ < ä + Á&É T \T eTeTà*ï u≤>±
#·÷düT≈£î+≥THêïs¡T.

eTq |
Á |
ü +ü #·+ 7
 www.apteachers.in
ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+
Vü‰jYT! H˚qT |ü⁄wüŒqT. H˚qT Hê
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ ñ+{≤qT. Hêø=ø£ #Ó*,¢
ô|<äHêqï, ô|<äe› Tà, yêfi¯fl |æ\\¢ T ñHêïs¡T.
Hêj·TqeTà, ‘ê‘·jT· ´\T ≈£L&Ü e÷‘√H˚
ñ+{≤s¡T.

@ø£ dü+s¡øDå£ ≈£î≥T+ã+

H˚qT C≤HéqT áyÓT e÷ neTà

e÷ nqï eT]j·TT nø£ÿ y˚TeTT e÷
‘·+Á&çì b˛>=≥Tº≈î£ Hêï+. e÷ ‘·*¢ e÷
dü+s¡øDå£ u≤<Û´ä ‘·qT ø£*– ñqï~.

Hêj·TqeTà ‘ê‘·jT· ´\ ≈£î≥T+ã+

Vü‰jYT! H˚qT sêVüQ˝ŸqT. H˚qT ‘ê‘·

Hêj·TqeTà\ e<ä› ìedædüTÔHêïqT. ˇø£
Äøχ&Ó+≥T˝À ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT ø√˝ÀŒj·÷qT.
e÷ ‘ê‘êHêj·TqeTà\T qqTï dü+s¡ødåÏ Tü HÔ êïs¡T.

‘·*ô¢ |’ Ä<Ûës¡|&ü qç ≈£î≥T+ã+

Vü‰jYT! H˚qT ÁoqT. H˚qT Hê

‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ ìedædTü HÔ êïqT. nsTT‘˚
e÷Hêqï>±] nHês√>∑´+ ø±s¡D+>±
Hê ‘·*¢ e÷Á‘·y˚T e÷ dü+s¡ø£åD
u≤<Û´ä ‘·\T #·÷düT+Ô ~.

8 4e ‘·s>¡ ‹
∑
 www.apteachers.in

ô|’ ≈£î≥T+u≤\˝À @ s¡øy£ TÓ qÆ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ˙e⁄ #Ó+<äT‘êe⁄?

kÕ<Ûës¡D+>± ‘·*<¢ +ä Á&ÉT*<äs› ÷¡ ≈£î≥T+u≤ìï dü+s¡ødåÏ Tü +Ô {≤s¡T. nsTT‘˚ ø=ìï ø±s¡D≤\ e\q ø=ìï ≈£î≥T+u≤\T düeTdü´\T
m<äTs=ÿ+{≤sTT. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T »ãT“ |ü&qç |ü&ÉT ˝Ò<ë <äTs¡\yê≥¢≈î£ u≤ìôdq’ |ü&ÉT, |æ\\¢ T ‘·eTHÓes¡÷ |ü{+ºÏ #·Tø√e&É+ ˝Ò<ìä
uÛ≤$kÕÔsT¡ . ø=ìïkÕs¡T,¢ |æ\\¢ T ≈£L&Ü n≥Te+{Ï e´düHê\πø ˝ÀHÓ,’ ≈£î≥T+ã yê‘êes¡D+ n+‘ê |üP]Ô>± bÕ&Ób’ ˛j˚T$<Û+ä >± #˚kÕÔsT¡ .
á ø±s¡D+>± ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ u≤<Û´ä ‘· ‘·*ô¢ |’ ˝Ò<ë ‘·+Á&çô|’ |ü&TÉ ‘·T+~. Ä ˇø£ÿsπ dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ eT]j·TT Ç+{À¢ |üì
#˚jT· &ÜìøÏ ø£w|ºü &ü eÉ \dæ edüT+Ô ~.

MT ‘·*¢ m+‘· ø£w|ºü &ü TÉ ‘·T+<√ MTs¡T m|ü&ÓH’ ê >∑eTì+#êsê?

nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\T eT<ä´bÕq+ ‘ê>∑T&ÉT nH˚ e´düHêìøÏ ã˝…’ ø£cÕº\˝ÀìøÏ HÓ{yºÏ j

˚ T· ã&çq≥T¢>± eTq+ #·÷dü÷Ô
ñ+{≤+. eT<ä´bÕq+ Äs√>±´ìøÏ Vü‰ìø£s+¡ . n+<äTø£H˚ eTq Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT<ä´bÕq+ ìùw~+#˚ ~X¯>±
#·s´¡ \T rdüT≈£î+{À+~.

ÁoqT ‘·+Á&ç eT<ä´bÕHêìøÏ u≤ìdüj÷· ´&ÉT. ˇø£s√E ÁoqT ‘·+Á&ç ªª‘êìø£ eT<ä´+ eTT≥ºqìμμ ÁoqTô|’ Á|üe÷D+ #˚XÊ&ÉT.
Ä ‘·sT¡ yê‘· ÁoqT≈£î ‘·+Á&ç‘√ Ä&ÉT≈£îH˚ düeTj·T+ <=]øÏ+~. Á|ü‹ kÕj·T+Á‘·+ yê]<äs› ÷¡ ø£*dæ Äq+<ä+>± >∑&TÉ |ü⁄‘·THêïs¡T.

ãè+<ä ø£è‘·´+
MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+∫ yês¡T @ s¡øy£ TÓ qÆ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~qyês√ sêj·T+&ç.
e.dü+K´ ùdïVæ≤‘·Tì ù|s¡T @ s¡øy£ TÓ qÆ ≈£î≥T+ã+
1

>∑èVü≤√|üøs£ D¡ ≤\ $ìjÓ÷>∑+
≈£î≥T+ã+˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\ e\H˚ ≈£î≥T+ã Jeq $<Ûëq+˝À ≈£L&Ü e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£î+≥÷ ñ+{≤sTT. |üPs¡«+ Á|ü»\T Ç+{Ï
|üqT\ìï{Ï˙ dü«Vü≤kÕÔ\‘√H˚ #˚dTü ≈£îH˚yês¡T. ás√E˝À¢ eTq+ nH˚ø£ s¡ø±\ >∑èVü≤√|üøs£ D¡ ≤\qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô eTq |üqT\qT ‘˚*ø£>±qT,
y˚>+∑ >±q÷ #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘·THêï+. ≈£î+&É≈î£ ã<äT\T>± ]Á|òõæ sπ ≥sYqT ñ|üj÷Ó –+#·≥+ Bìø=≈£ ñ<ëVü≤s¡D.

eTq |
Á |
ü +ü #·+ 9
 www.apteachers.in
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç.

{Ï$
Á|ò&æ ®é yêwæ+>¥yTÓ wæHé fÒ_˝Ÿ bòÕ´qT

Á¬>+’ &ÉsY $Tø°‡ ≈£îø£ÿsY yÓTTu…˝’ Ÿ bò˛qT

á >∑èVü≤√|üøs£ D¡ ≤\qT MT¬s|ü&ÉsTTHê #·÷XÊsê?

n|ü&ÉT ` Ç|ü&ÉT
n|ü&ÉT ` Á|ü»\T es¡+&Ü\T, ekÕsê\˝À ìÁ~+#˚yês¡T. ‘ê{≤≈£î\T, yÓ<Tä s¡T‘√ #˚dqæ $düqø£Ás¡\qT+&ç e#˚à >±*ì
ÄkÕ«~+#˚yês¡T. Ç|ü&ÉT ` #ê˝≤es¡≈L£ Á|ü»\T Ç+{Ï˝À|ü\ ìÁ~+#·≥y˚T øπ eå Tø£s+¡ >± uÛ≤$düTHÔ êïs¡T. msTTsY≈L£ \sY\qT #·\ì¢
>±*ø√dü+ ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. nsTT‘˚ >∑~ eT÷dæñqï|ü&ÉT msTTsY≈L£ \sY ø±s¡D+>± >∑~˝Àì >±* ‘˚eT>± e÷s¡T‘·T+~. Ç~
nHês√>±´ìï ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
msTTsYø+£ &çwqü T¢, ]Á|òõæ sπ ≥s¡T¢ $ìjÓ÷>∑+ Á|üdTü ‘Ô ø· ±\+˝À düs«¡ kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. á ñ|üøs£ D¡ ≤\˝À #·\<¢ qä +
ø√dü+ ñ|üj÷Ó –+#˚ yêj·TTe⁄\T ãj·T≥≈£î yÓ\Te&çq ‘·sT¡ yê‘· yê‘êes¡D≤ìï ø£\Twæ‘+· #˚dTü HÔ êïsTT. á ø±\Twü´+ Vü‰ìø£se¡ TT˝…q’
øÏsD¡ ≤\T uÛ÷Ñ $TMT<ä≈î£ #˚sπ ˝≤ #˚dTü HÔ êïsTT. Ç~ Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ $wüjT· +.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
• Á|ü»\T á ñ|üøs£ D
¡ ≤\qT m+<äT≈£î ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T?
• $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+ s√Es√E≈£L m+<äT≈£î ô|]–b˛‘√+~?
• á ñ|üøs£ D
¡ ≤\T ˝Òì ø±\+˝À Á|ü»\T ‘·eT |üqT\qT m˝≤ #˚dTü ≈£îì ñ+{≤s¡T?
$<äT´‘Y ñ|üøs£ D¡ ≤\T eTq+ |üì#˚ùd $<ÛëHêìï e÷]Ãy˚XÊsTT. Á|üdTü ‘Ô +· eTq+ $<äT´‘YqT m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –dü÷Ô XÊØs¡ø£
ÁX¯eTqT ‘·–+Z #·T≈£î+≥THêï+.

ø°\ø£ |ü<ë\T
∫qï ≈£î≥T+ã+, ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+, @ø£ düss¡øøå£ £ ≈£î≥T+ã+, ‘·*ô¢ |’ Ä<Ûës¡|&ü qç ≈£î≥T+ã+, ‘√ãT≥Tºe⁄\T, ã~©,
Á|üy÷Ó wüH,é >∑èVü≤√|üøs£ D¡ ≤\T, e+X¯eèø£+å , ñ<√´>∑|<ü √qï‹.

10 4e ‘·s>¡ ‹
∑
 www.apteachers.in

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• e+X¯eèø£+å <ë«sê ≈£î≥T+ã+˝Àì düuTÑÛ ´\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.

• eTq ã+<äTe⁄\T ≈£L&Ü ≈£î≥T+ã+˝Àì uÛ≤>∑yT˚ . yê]ì $dü]Ô +∫q ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T.
• $yêVü≤eTT, ø=‘·>Ô ± •X¯ó »qq+ eT]j·TT ñ<√´>∑+˝À ã~© yÓTT<ä˝q’… $ ≈£î≥T+ã ìsêàD+˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D≤\T.
• ‘·*,¢ ‘·+Á&ç, |æ\\¢ T e÷Á‘·yT˚ ñqï ≈£î≥T+u≤ìï ∫qï ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T.
• Hêj·TqeTà ‘ê‘·jT· ´, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, ô|<äHêqï, ô|<äe› Tà, nø£ÿ/#Ó*\¢ ‘√ ≈£L&çq ≈£î≥T+u≤ìï ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T.
• düe÷»+˝À @ø£ dü+s¡øøå£ £ ≈£î≥T+ã+, ‘ê‘·jT· ´ Hêj·TqeTà\ ≈£î≥T+ã+, ‘·*ô¢ |’ Ä<Ûës¡|&ü qç ≈£î≥T+ã+ yÓTT<ä˝q’… ≈£î≥T+u≤\T
#ê˝≤ ø£ì|ædTü +Ô {≤sTT.
• Ç+{Ï|ìü ˝À düV≤ü j·T+ ø√dü+ >∑èVü≤√|üøs£ D¡ ≤\qT $ìjÓ÷–düTHÔ êï+.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç
I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. ∫qï ≈£î≥T+u≤\T ô|s¡>&∑ ÜìøÏ s¬ +&ÉT ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç?
2. ≈£î≥T+u≤\˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D≤\qT sêj·T+&ç.
3. >∑èVü≤√|üøs£ D
¡ ≤\T $ìjÓ÷>∑+, eTìwæ jÓTTø£ÿ Jeq $<ÛëHêìï m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+ #˚d+æ <√ sêj·T+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. MT Á>±eT+˝ÀìøÏ ˇø£ ø=‘·Ô ≈£î≥T+ã+ e∫Ã+~. yê]øÏ ìqTï m˝≤ |ü]#·jT· + #˚düT≈£î+{≤e⁄? yê] >∑T]+∫
‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î yê]ì @j˚T Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. $<äT´‘Y‘√ |üì#˚ùd ñ|üøs£ D
¡ ≤\ ù|s¡q¢ T ø=ìï+{Ïì sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. MT ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\+<ä] ù|s¡q¢ T ùdø£]+∫, MT e+X¯ eèøå±ìï ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
7. ø=ìï >∑èVü≤√|üøs£ D
¡ ≤\ |ü≥eTT\T ^j·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. ˙ ã+<ÛTä e⁄\+<ä]˝À ˙≈£î n‘·´+‘· Çwüyº TÓ qÆ yês¡T mes¡T? yê] >∑T]+∫ sêj·T+&ç.

eTq |
Á |
ü +ü #·+ 11
 www.apteachers.in

bÕsƒ¡+ Vü≤]‘· Á|ü|ü+#·+

2
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
$<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$ .....
‘·eT #·T≥÷º ñqï |ü]düsê\˝Àì yÓTTø£ÿ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
yÓTTø£ÿ\T ÄVü‰sêìï m˝≤ ‘·j·÷s¡T#˚düT≈£î+{≤jÓ÷ ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ |ü+&É¢qT, yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\qT Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.

Væ≤eT, ‘·q ‘ê‘·>±]‘√ ø£\dæ ˇø£ XË\e⁄s√Eq ‘·eT ‘√≥≈£î yÓ[fl+~. nø£ÿ&ç yÓTTø£ÿ\ìï{Ï˙ |ü]o*+∫+~.
Væ≤eT : ‘ê‘ê! yÓTTø£ÿ\T nìï Á|ü<˚XÊ\˝Àq÷ ô|s¡T>∑T‘êj·÷ ?
‘ê‘· : ne⁄qT ‘·©¢, yÓTTø£ÿ\T Á|ü|ü+#·+˝Àì Á|ü‹#√{≤ ô|s¡T>∑T‘êsTT.
Væ≤eT : ‘ê‘ê! nìï Á|ü<˚XÊ\˝Àq÷ nìï s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\÷ ô|s¡T>∑T‘êj·÷ ?
‘ê‘· : ˝Ò<äT Væ≤e÷! y˚s¡Ty˚s¡T yÓTTø£ÿ\T y˚s¡Ty˚s¡T Á|ü<˚XÊ\˝À ô|s¡T>∑T‘êsTT.

12 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in

yÓTTø£ÿ\T mø£ÿ&Óø£ÿ&É ô|s¡T>∑T‘êjÓ÷ MT≈£î ‘Ó\TkÕ ?

eTq #·T≥÷º nH˚ø£s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\÷, eèøå±\qT eTq+ #·÷düTÔ+{≤+. n$ eTq Á|ü|ü+#êìï |ü#·Ã>±qT, s¡+>∑T\eTj·T+
>±qT #˚XÊsTT. Ç≥Te+{Ï yÓTTø£ÿ˝Ò Á|ü|ü+#·+˝Àì nìï Á|ü<˚XÊ\˝Àq÷ ô|s¡T>∑T‘·T+{≤j·÷? H˚\ eT]j·TT yê‘·es¡D≤ìï ã{Ϻ
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $$<Ûä yÓTTø£ÿ\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. yê{Ï ìyêdüdüú˝≤\ Ä<Ûës¡+>± yÓTTø£ÿ\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T. n$ H˚\ô|’ ô|]π>
yÓTTø£ÿ\T, ˙{Ï yÓTTø£ÿ\T.

H˚\ô|’ ô|]π> yÓTTø£ÿ\T

ô|’Hé, zø˘ e+{Ï bı&Ée⁄>±

ô|]π > eèøå ± \T |ü s ¡ « ‘·
ÁbÕ+‘ê\˝À ô|s¡T>∑T‘êsTT.

eTÁ], sê$, e÷$T&ç, ∫+‘·, u≤¢ø˘u…ÁØ e+{Ï eèøå±\T

yÓTÆ<ëqÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|s¡T>∑T‘êsTT.

m&Ü] yÓTTø£ÿ\T

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
ÁãVü≤àC…eTT&ÉT e+{Ï yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± m&Ü]
ÁbÕ+‘ê\˝À ô|s¡T>∑T‘êsTT. m&Ü] yÓTTø£ÿ\T yê{Ï
ø±+&Ü\˝À ˙{Ïì ì\« #˚düT≈£î+{≤sTT.

πøø£ºdt yÓTTø£ÿ\T m&Ü]˝À ô|s¡T>∑T‘êsTT.

˙{Ï˝À ô|]π> yÓTTø£ÿ\qT m|ü&Ó’Hê #·÷kÕyê?

eTq Á|ü|ü+#·+ 13
 www.apteachers.in
˙{Ï yÓTTø£ÿ\T
˙{Ï˝À ô|]π> yÓTTø£ÿ\qT ˙{Ï yÓTTø£ÿ\T n+{≤s¡T.

&Éø˘M&é, >∑TÁs¡|ü⁄&Óø£ÿ e+{Ï yÓTTø£ÿ\T ø£\Te, ‘êeTs¡ yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢ ˙{Ï n&ÉT>∑Tq H˚\˝À
˙{Ïô|’ ‘˚˝Ò yÓTTø£ÿ\T bÕ‘·T≈£îì ñ+&ç, ˙{Ïô|’ uÛ≤>±ìøÏ ô|s¡T>∑T‘êsTT.

ôV≤Á&ç˝≤¢, fÒ|tÁ>±dt yÓTTø£ÿ\T ˙{Ï˝À|ü\ ô|s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. eT&É#Ó≥T¢ ãTs¡<ä ˝Ò<ë ∫‘·Ô&ç H˚\˝À¢ ô|s¡T>∑T‘êsTT.

Ç˝≤ #˚<ë›e÷ !
yÓTTø£ÿ\ ù|s¡¢qT, n$ ñ+&˚ Á|ü<˚XÊìï ã{Ϻ sêj·T+&ç
˙{Ï yÓTTø£ÿ\T uÛÑ÷$Tô|’ ô|]π> yÓTTø£ÿ\T

Væ≤eT : ‘ê‘ê! Ä ≈£î+<˚\T n<äT>√ H˚\˝À qT+&ç ø±´¬s{Ÿ yÓTTø£ÿqT ‘·$« rk˛Ô+~. ø±˙ m+<äTø£ì uÛÑ÷$T˝À|ü\ yÓTTø£ÿ
y˚s¡T≈£î ã<äT\T>± ø±´¬s{Ÿ ñqï~? ‘ê‘ê Ç~ ≥e÷≥ yÓTTø£ÿ ø£<ë?
‘ê‘· : ne⁄qT Væ≤eT, ˇø£ ∫qï yÓTTø£ÿqT #˚‹˝ÀøÏ rdüT≈£îì |ü]o*+#·T.
yÓTTø£ÿ\T ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± $&ÉBj·Te#·TÃ, y˚s¡Te´edüú eT]j·TT Á|üø±+&É e´edüú. H˚\≈£î ô|’q ô|]π> yÓTTø£ÿ uÛ≤>±ìï
Á|üø±+&É e´edüú n˙, H˚\˝À|ü\ ô|]π> yÓTTø£ÿ uÛ≤>±ìï y˚s¡Te´edüú n˙ n+{≤s¡T.

14 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Væ≤eT : ‘ê‘· eTq‘√≥˝À ≈£î+<˚\T ø±´¬s{Ÿ <äT+|ü\T ‘·e⁄«‘√+~ #·÷&ÉT. ø±´¬s{Ÿ <äT+|ü H˚\ ≥e÷≥ #Ó≥Tº
˝À|ü\ m+<äT≈£î ñ+~.
‘ê‘· : ne⁄qT Væ≤eT ø=ìï yÓTTø£ÿ\T y˚s¡¢˝À ÄVü‰sêìï ì\«#˚düT≈£î+{≤sTT. ø±´¬s{Ÿ ≈£L&Ü
y˚s¡¢˝À ÄVü‰sêìï ì\«#˚ùd ˇø£ yÓTTø£ÿ. ø£qTø£ Ç~ H˚\ ˝À|ü\ ñ+~. ;Á≥÷{Ÿ,
eTT\¢+– ≈£L&Ü H˚\˝À|ü˝Ò ô|s¡T>∑T‘êsTT.
nìï yÓTTø£ÿ\ y˚s¡÷¢ H˚\˝ÀH˚ ô|s¡T>∑T‘êj·÷ ?
y˚s¡¢ e\q yÓTTø£ÿ≈£î ø£*π> ñ|üjÓ÷>∑+ @$T{Ï ?

y˚s¡T¢ yÓTTø£ÿqT H˚\˝À >∑{Ϻ>± |ü{Ϻ ñ+#·T‘êsTT. H˚\qT+&ç b˛wüø±\qT yÓTTø£ÿø√dü+ Á>∑Væ≤kÕÔsTT.

yÓTTø£ÿ˝À¢ y˚s¡T¢ ¬s+&ÉT s¡ø±\T. Á|ü<Ûëq y˚s¡T ã\+>± ô|s¡T>∑T‘·÷,

<ëìøÏ nìïyÓ’|ü⁄˝≤ düqïì y˚s¡T¢ ô|]–‘˚ <ëìì ‘·*¢y˚s¡T n+{≤s¡T.
ñ<ë:` eTÁ], y˚|ü, ∫+‘· yÓTT<ä˝…’q$.

‘·*¢ y˚s¡T
>∑TãTs¡T y˚s¡T¢ ˝Ò<ë |”#·Ty˚s¡T¢ >∑TãTs¡T>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. ø±+&É+ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ qT+&ç
nH˚ø£ düqïì ∫qï y˚s¡T¢ >∑T‘·TÔ>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ñ<ë:` e], C§qï, yÓTTø£ÿC§qï yÓTT<ä˝…’q yÓTTø£ÿ\T.
>∑TãTs¡T y˚s¡T¢

eTÁ], y˚|ü, ∫+‘· e+{Ï eèøå±\˝À y˚s¡T¢ H˚\˝À‘·T\˝ÀøÏ #=#·TÃø=ìb˛sTT ñ+{≤sTT.

>∑T˝≤_, eT˝…¢ e+{Ï yÓTTø£ÿ\˝À y˚s¡T¢ ˝À‘·T˝ÀìøÏ ô|s¡>∑e⁄. ˙{Ï yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢ eTè<äTe⁄>±
ñ+{≤sTT. y˚s¡T¢ kÕ<Ûës¡D+>± >√<ÛäTeT es¡í+˝À ñ+{≤sTT.

y˚s¡T¢ ñ|üjÓ÷>±\T ˙{ÏyÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢

ø±´¬s{Ÿ, ;{Ÿs¡÷{Ÿ, eTT\¢+– e+{Ï eT÷˝≤\qT ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤s¡T.

ø±´¬s{Ÿ ;{Ÿs¡÷{Ÿ eTT\¢+–

eTq Á|ü|ü+#·+ 15
 www.apteachers.in
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !

ø±yÓT˝Ÿ Á>±dt (e{Ϻ y˚s¡T¢) y˚s¡¢qT y˚dü$˝À #·\¢<äq+ ø√dü+

ñ|üjÓ÷–+#˚ ≈£L˝Ÿe÷´{Ÿ‡˝Àq÷, <äTdüTÔ\T ñ+#˚ n\eTs¡˝À¢ eT+∫ yêdüq
ø√dü+ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

˝…eTHé Á>±dt y˚s¡¢qT Wwü<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á yÓTTø£ÿ\ y˚s¡¢‘√

düTyêdüq ‘Ó’˝≤\˝ÀqT, <√eT\qT ‘·]y˚T |ü<ësêú\˝Àq÷ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
|ü⁄cÕŒ\˝À @ uÛ≤>±\T eTq≈£î Äø£s¡¸D°j·T+>± nì|ækÕÔsTT ?
|ü⁄cÕŒ\T m+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔs√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ ?
Væ≤eT ˇø£ eT+<ës¡|ü⁄e⁄«qT ‘Ó+|æ #˚‹˝ÀøÏ rdüT≈£î+~. ‘ê‘·øÏ∫Ã+~.
‘ê‘· : Væ≤e÷! ˙≈£î á |ü⁄e⁄«˝Àì uÛ≤>±\T ‘Ó\TkÕ?
Væ≤eT : Hê≈£î ‘Ó\j·T<äT ‘ê‘ê.
‘ê‘· : |ü⁄e⁄« yÓTTø£ÿ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ uÛ≤>±ìï πsø£ nì |æ\TkÕÔs¡T. n$ ø±≈£î+&Ü |ü⁄e⁄«≈£î s¡ø£åø£ |üÁ‘·+, ø±&É, πødüs¡+,
n+&Éø√X¯+ ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.
|ü⁄wüŒ+˝Àì uÛ≤>±\qT ≈£åîDí+>± |ü]o*<ë›+
πødüs¡+

n+&Éø√X¯+ Äø£s¡¸ø£ |üÁ‘·+

ø±&É s¡ø£åø£ |üÁ‘·+

yÓTT>∑Z

16 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in

|ü⁄cÕŒ\T $$<Ûä Äø±sê\T, s¡+>∑T\T, |ü]e÷D≤\˝À ñ+{≤sTT. |ü⁄cÕŒ\qT n\+ø£s¡Dø√dü+ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. eT+<ës¡,
y˚|,ü ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ\ |ü⁄cÕŒ\qT Wwü<ëÛ \T>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . >∑T˝≤;, eT˝…,¢ *©¢, ˝≤yÓ+&ÉsY |ü⁄cÕŒ\ qT+&ç düTyêdüq yÓ\Te&ÉT‘·T+~
ø±ã{Ϻ yê{Ïì ôd+≥T¢ ‘·j·÷Ø˝Àq÷, kÂ+<äs¡´ ‘Ó’˝≤\˝Àq÷ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ø=ìï |ü⁄e⁄«\qT ÄVü‰s¡+>± ≈£L&Ü rdüT≈£î+{≤s¡T.
ñ<ë : ø±©|òü¢esY
‘ê‘· : Væ≤eT |ü⁄e⁄«\T |ü+&ÉT¢>± ô|s¡T>∑T‘êj·Tì ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?
Væ≤eT : ne⁄Hê ‘ê‘ê, Hê≈£î Äø£* y˚düTÔ+~. ø=ìï |ü+&ÉT¢ ‹+<ëe÷?
‘ê‘· ÄyÓT≈£î ø=ìï Á<ëø£å|ü+&ÉT¢ eT]j·TT düb˛{≤ |ü+&ÉT¢ Ç#êÃ&ÉT. ÄyÓT Ä|ü+&É¢qT ‹qï~. yê{Ï˝À $‘·ÔHê\T ˝Òø£b˛e&É+
#·÷dæ ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~.
Væ≤eT : ‘ê‘ê, |ü+&É¢ìï{Ï˝Àq÷ $‘·ÔHê\T ñ+{≤j·Tì Hê≈£î ‘Ó\TdüT. ø±˙ H˚qT ‹qï Á<ëø£å|ü+&É¢˝À $‘·ÔHê\T ˝Òe⁄ m+<äTø£ì?
‘ê‘· : Á|üdüTÔ‘·ø±\+˝À ¬s’‘·T\T $‘·ÔHê\T ˝Òì |ü+&É¢qT ôV’≤Á;&é $<Ûëq+ <ë«sê |ü+&çdüTÔHêïs¡T. |òü˝≤\T ˝Ò<ë |ü+&ÉT¢ ÄeX¯´ø£
$≥$TqT¢, Kì»\eD≤\qT eTq≈£î n+~kÕÔsTT. Ç$ |”#·T|ü<ësêúìï ø£*– ñ+{≤sTT.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
ñ>±~ |ü#·Ã&ç Á|ü‘˚´ø£+>± |ü+&ÉT>∑Hê&ÉT e÷Á‘·y˚T ‘·j·÷s¡T#˚ùd |ü<ës¡ú+. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ø£sêí≥ø£˝À¢ ñ>±~, |ü+&ÉT>∑ jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£ e+≥ø£+>± Á|üdæ~∆ #Ó+~+~. á e+≥ø£+
Äs¡T s¡ø±\ s¡T#·T\qT ø£*– ñ+≥T+~. n$ ` r|æ, |ü⁄\T|ü⁄, ñ|ü, #˚<äT, ø±s¡+, e>∑s¡T.
|ü∫à e÷$T&ç, ∫+‘·|ü+&ÉT, u…\¢+, y˚|ü|üP‘·, |ü∫à ø=ã“]‘√ ñ>±~ |ü#·Ã&çì ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. á ~qTdüT\˙ï yÓTTø£ÿ\
qT+&ç e∫Ãqy˚. ñ>±~ |ü#·Ã&ç˝Àì wüÁ&ÉT#·T\T eTq J$‘·+˝À eTq≈£î ø£*π> uÛ≤y√<˚«>±\qT dü÷∫kÕÔsTT.

ìeTà, y˚|ü, ñdæ] e+{Ï |òü˝≤\T Wwü<Ûä $\Te\qT

ø£*– ñ+{≤sTT.

≈£î+≈£î&ÉTø±j·T, oø±j·T e+{Ï |òü˝≤\qT yÓ+Á≥Tø£\qT

X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

eTq Á|ü|ü+#·+ 17
 www.apteachers.in
Væ≤eT : yÓTTø£ÿ˝Àì Á|ü‹uÛ≤>∑eT÷ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡y˚T ø£<ë ‘ê‘ê.
‘ê‘· : ne⁄qT Væ≤e÷, yÓTTø£ÿ\T e÷qe⁄ìøÏ Á|üø£è‹ Á|ükÕ~+∫q es¡+!

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !

dü÷s¡´ø±+‹
yÓTTø£ÿ\T ø±s¡“Hé&Ó’ Ĭø’‡&é, ˙s¡T, dü÷s¡´s¡•àì
Äøχ»Hé
ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì ÄVü‰sêìï dü«+‘·+>± ‘·j·÷s¡T
#˚düT≈£î+{≤sTT. á Á|üÁøÏj·TqT øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑
ÁøÏj·T n+{≤s¡T. ø±s¡“Hé&Ä’Ó ø¬ ’ ‡&é

˙s¡T

Væ≤eT : ‘ê‘ê H˚qT eTq ‘√≥qT+&ç ø=ìï |òü˝≤\qT, |ü⁄cÕŒ\qT ùdø£]+#êqT. |ü⁄cÕŒ\‘√ eT+∫
|üP\<ä+&ÉqT ‘·j·÷s¡T#˚XÊqT. Ç~ H˚qT ˙≈£î Ç#˚à ãVüQeT‹ rdüTø√ ‘ê‘ê.
‘ê‘· : ø£è‘·»„‘·\T! Væ≤eT, |üP\<ä+&É #ê˝≤ n+<ä+>± ñ+~.

yÓTTø£ÿ\T, #Ó≥T¢ Á|üø£è‹ eTq≈£î Á|ükÕ~+∫q es¡+. yÓTTø£ÿ\T, eèøå±\ e\q eTq≈£î nH˚ø£
ñ|üjÓ÷>±\THêïsTT. ø±˙ eTq+ n_Ûeè~∆ nH˚ eTTdüT>∑T˝À #Ó≥¢qT $#·ø£åD≤ s¡Væ≤‘·+>± q]øÏ y˚düTÔHêï+.
Bì e\q o‘√wüídæú‹˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£î+≥THêïsTT. á e÷s¡TŒ\T eT+∫$ ø±e⁄. ø±e⁄q
eTq+ eTq Á|üø£è‹ì |ü]s¡øÏå+#ê*.

ø°\ø£ |ü<ë\T

Á|üø±+&É e´edüú∆, y˚s¡T e´edüú, ‘·*¢ y˚s¡T, >∑TãTs¡T y˚s¡T, Kì»\eD≤\T, |üdüT|ü⁄, b˛wüø±\T,
|üP\ <ä+&É, o‘√wüídæú‹, ∫‘·Ô&ç.

18 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• yÓTTø£ÿ˝À¢ ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T+{≤sTT : 1. Á|üø±+&É e´edüú 2. y˚s¡T e´edüú

• y˚s¡T¢ ¬s+&ÉT s¡ø±\T ` ‘·*¢y˚s¡T¢, >∑TãTs¡T ˝Ò<ë |”#·Ty˚s¡T¢
• eTq+ ø=ìï yÓTTø£ÿ\ ø±+&Ü\qT ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤+.
• |ü⁄cÕŒ\ qT+&ç |òü˝≤\T ekÕÔsTT. |òü˝≤\T eTq≈£î Äs√>∑´ø£s¡+.
• ˙{Ï˝À ô|]π> yÓTTø£ÿ\qT ˙{Ï yÓTTø£ÿ\T n+{≤s¡T.
• eTq+ eTq Á|üø£è‹ì |ü]s¡øÏå+#ê*.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. yÓTTø£ÿ\ e\q ø£*π> ñ|üjÓ÷>±\qT >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
2. uÛÑ÷$T MT<ä ô|]π> yÓTTø£ÿ\≈£î, ˙{Ï yÓTTø£ÿ\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\ìe«+&ç.
3. MT |ü]düsê\˝Àì ø=ìï m&Ü] yÓTTø£ÿ\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. MT Á>±eT+˝Àì me¬s’Hê ‘√≥e÷*ì $$<Ûä s¡ø±˝…’q yÓTTø£ÿ\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ @j˚T Á|üX¯ï\T y˚kÕÔe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. <ä>∑Zs¡˝Àì bÕs¡Tÿ≈£î |æ\¢\qT rdüTø=ì yÓfi¯fl+&ç. yê]ì M\sTTqìï yÓTTø£ÿ\qT |ü⁄cÕŒ\ <ë«sê >∑T]Ô+∫, yê{Ï ù|s¡¢qT
sêj·TeTì #Ó|üŒ+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. yÓTTø£ÿ\˝Àì ø±+&Üìï ã{Ϻ y˚s¡Ty˚s¡T s¡ø±˝…’q yÓTTø£ÿ\ $esê\˝À ˇø£ #ês¡TºqT ‘·j·÷s¡T#˚dæ MT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
7. s¡+>∑T ø±–‘ê\‘√ |ü⁄cÕŒ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. yê{Ï‘√ MT ‘·s¡>∑‹ >∑~ì n\+ø£]+#·+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. |ü⁄wæŒ+#˚ yÓTTø£ÿqT MT Ç+{Ï˝À ô|+#·+&ç. MT nqTuÛÑ÷‹ì H√≥T|ü⁄düøÔ £+˝À sêdæ, ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 19
 www.apteachers.in

bÕsƒ¡+ eTq #·T≥÷º ñqï

3 »+‘·Te⁄\T
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
$<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$ .....
$$<Ûä |ü≈£åî\, »+‘·Te⁄\ \ø£åD≤\qT (eTT≈£îÿ / <ä+‘ê\T, >√fi¯ófl, #Óe⁄\T, yÓ+Á≥Tø£\T, >∑÷fi¯ófl / ìyêkÕ\T)
>∑T]ÔkÕÔsT¡ .
e÷+kÕVü‰s¡T\T, XÊø±Vü‰s¡T\T, ñuÛÑj·÷Vü‰s¡T\≈£î ‘˚&Ü\qT #ÓbÕÔs¡T.
»+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\˝À ñqï düeT÷Vü≤ Á|ües¡Ôq >∑÷]à ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
»+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\ |ü≥¢ Áù|eT>± yÓT\T>∑T‘ês¡T.

X¯s¡‘Y {°M˝À Á|ükÕs¡eTj˚T´ »+‘·Te⁄\

>∑T]+∫ Á|ükÕs¡eTj˚T´ ø±s¡´Áø£e÷\T #·÷&É{≤ìøÏ
Çwüº|ü&É‘ê&ÉT. nsTT‘˚ n‘·qT Ä »+‘·Te⁄\qT
Á|ü‘·´ø£å+>± #·÷&Ü\qT≈£î+≥THêï&ÉT.
y˚d$ü XË\e⁄\˝À X¯s‘¡ Y ‘·q ≈£î≥T+ã+‘√
ø£ \ dæ ˇø£ »+‘· T Á|ü < ä s ¡ Ù qXÊ\ (p)qT
dü+<ä]Ù+#ê&ÉT. nø£ÿ&É nH˚ø£ »+‘·Te⁄\qT, |ü≈îå£ \qT
#·÷XÊ&ÉT. XË\e⁄\ ‘·sê«‘· ã&çøÏ yÓfi¯fl>±H˚ ‘·q
nqTuÛÑyê\qT ùdïVæ≤‘·T\‘√ |ü+#·T≈£îHêï&ÉT.
X¯s‘¡ Y : düT<Ûë! H˚qT p˝À ô|<ä› @qT>∑TqT #·÷XÊqT.
<ëìøÏ #ê˝≤ ô|<ä› #Óe⁄\THêïsTT!!.
düT<Ûä : ≈£î+<˚\TqT #·÷XÊyê nø£ÿ&É ?
X¯s¡‘Y : ne⁄qT, nø£ÿ&É ≈£î+<˚\TqT #·÷XÊqT, n~
ô|<ä› #Óe⁄\qT ø£*– ñqï~. nø£ÿ&É H˚qT "»+‘·Te⁄\ Á|ü|ü+#·+" nH˚ |ü⁄düÔø£+ ≈£L&Ü ø=HêïqT. n+<äT˝Àì »+‘·Te⁄\ ∫Á‘ê\T
#ê˝≤ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñHêïsTT. qTe⁄« ≈£L&Ü #·÷kÕÔyê? Ä |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì ∫Á‘ê\qT #·÷dæq X¯s‘¡ Y ùdïVæ≤‘·T\T qe«&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
m+<äTø√ }Væ≤+#·>∑\sê ?
m+<äTø£+fÒ á »+‘·Te⁄\ #Óe⁄\˙ï ˇø£ »+‘·Te⁄‘√ eTs=ø£{Ï e÷]b˛sTT ñHêïsTT.

˙≈£î ÇwüºyÓTÆq »+‘·Te⁄ @~?

20 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø£è‘·´+
eTT+<äT ù|õ˝À ñqï |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. @qT>∑T≈£î ∫qï #Óe⁄\THêïsTT. ìC≤ìø±
#Óe⁄\T @qT>∑T$ ø±e⁄. m\Tø£ #Óe⁄\$. Äj·÷ »+‘·Te⁄\ #Óe⁄\qT dü] nsTTq
#Óe⁄\˝À uÛÑØÔ #˚j·T+&ç. øÏ+<ä Çe«ã&çq #Óe⁄\T @ »+‘·Te⁄\y√ >∑T]Ô+#·+&ç.

õsê|ò” @qT>∑T π><Ó õ+ø£ ≈£îø£ÿ |æ*¢ ≈£î+<˚\T m\Tø£

»+‘·Te⁄\ #Óe⁄\˙ï y˚sT¡ y˚sT¡ Äø±sê\˝Àq÷, |ü]e÷D≤\˝Àq÷ ñHêïsTT. ø=ìï »+‘·Te⁄\ #Óe⁄\qT eTq+ #·÷&É˝eÒ T+fÒ
MT≈£î düs¡<ë>± nì|æk˛Ô+~ ø£<ë !
ø£è‘·´+
øÏ+~ »+‘·Te⁄\qT, |ü≈£åî\qT #·÷&É+&ç. yê{Ï #Óe⁄\T ãj·T≥≈£î ø£ì|ædüTÔHêïj·÷? ˝Ò<ë? nH˚ $wüj·÷ìï ã{Ϻ eØZø£]+#·+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 21
 www.apteachers.in
#Óe⁄\T ãj·T≥≈£î ø£ì|ækÕÔsTT #Óe⁄\T eTq≈£î ø£ì|æ+#·e⁄

MT |ü]düsê\˝À ‹]π> |ü≈£åî\qT |ü]o*+#·+&ç. yê{Ï #Óe⁄\qT m|ü&Ó’Hê #·÷XÊsê? yê≥ìï{Ïø° #Óe⁄\T+{≤sTT ø±˙
ãj·T≥≈£î ø£ì|æ+#·e⁄.

#Óe⁄\T eTq≈£î $ì|æ+#˚˝≤ #˚kÕÔj·Tì MT≈£î ‘Ó\TdüT. |üøÏå ‘·\≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ düqïì s¡+Á<Ûë\T+{≤sTT. nsTT‘˚, Ä
s¡+Á<Ûë\T áø£\‘√ ø£|üŒy˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT. á s¡+Á<Ûë\T |ü≈£åî\≈£î $ìøÏ&çì ø£*–kÕÔsTT. C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚, ø√&ç
‘·\ô|’ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ #Ó$s¡+Á<Ûë\qT eTq+ #·÷&É>∑\+.
øÏs¡DY : X¯s¡‘Y ! p˝À JÁu≤qT #·÷XÊyê?
X¯s¡‘Y : Vü‰: øÏs¡DY, #·÷XÊqT. JÁu≤ X¯Øs¡+ô|’ q\T|ü⁄, ‘Ó\T|ü⁄ #ês¡\T #ê˝≤n+<ä+>± ñHêïsTT. ∫s¡T‘·qT ≈£L&Ü #·÷XÊqT ‘Ó\TkÕ!!
<ëì X¯Øs¡+ô|’ q\¢ì eT#·Ã\THêïsTT.

MTs¡T MT |ü]düsê\˝Àì ≈£îø£ÿ, |æ*¢ Ç+ø± Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\ #·sêàìï |ü]o*+#êsê?

eTq+ #·s¡à+ s¡+>∑T, yÓ+Á≥Tø£\qT ã{Ϻ, #ês¡\qT ã{Ϻ n~ @

»+‘·Ty√ >∑T]Ô+#·>∑\+. ≈£îø£ÿ #·sêàìï ‘êøÏ #·÷&É+&ç, m˝≤ ñ+≥T+~?
π><Ó #·sêàìï ‘êøÏ #·÷&É+&ç, m˝≤ nì|ædüTÔ+~? ø=ìï »+‘·Te⁄\T
#·sà¡ +ô|’ <ä≥yº TÓ qÆ yÓ+Á≥Tø£\qT ø£*– ñ+{≤sTT. ø=ìï »+‘·Te⁄\ #·sà¡ +
#ê˝≤ eTè<äTe⁄>± ñ+≥T+~ . ø=ìï »+‘·Te⁄\ #·sêà\qT #Ó|ü\
‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. >=i…¿ #·s¡à+ô|’ <ä≥ºyÓTÆq yÓ+Á≥Tø£\qT
ôd«≥ºsY\T, ø√{Ÿ\T ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ø£è‘·´+
∫Á‘·+˝À Çe«ã&çq »+‘·Te⁄\qT yê{Ï #·s¡à+‘√ ø£\|ü+&ç.
22 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
@ »+‘·Te⁄\ #Óe⁄˝…’‘˚ ãj·T≥≈£î ø£ì|ækÕÔjÓ÷, n˝≤π> #·s¡à+ô|’ yÓ+Á≥Tø£\T ñ+{≤jÓ÷ Ä »+‘·Te⁄\T |æ\¢\≈£î
»qàìkÕÔsTT(ø£+{≤sTT). @ »+‘·Te⁄\ #Óe⁄\sTT‘˚ ãj·T≥≈£î ø£ì|æ+#·y√, #·s¡à+ô|’ yÓ+Á≥Tø£\T ñ+&Éy√ Ä »+‘·Te⁄\T n$
>∑T&É¢qT ô|≥º&É+ <ë«sê |æ\¢\qT ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔsTT. >∑T&É¢qT ô|{Ϻ ‘·sê«‘· yê{Ïì bı~– |æ\¢\≈£î »qàìkÕÔsTT. Ä »+‘·Te⁄\qT
n+&√‘êŒ<äø±\T n+{≤s¡T. |æ\¢\≈£î »qàì#˚à »+‘·Te⁄\qT •XÀ‘êŒ<äø±\T n+{≤s¡T. á »+‘·Te⁄\H˚ ø°ås¡<ë\T ˝Ò<ë bÕ*#˚Ã
»+‘·Te⁄\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
&Ü*Œ¤Hé\T |æ\¢\qT ø£ì bÕ*∫à ô|+#·T‘êsTT.
»≥¢˝À #·]Ã+∫, |ü{Ϻø£qT ì+|ü+&ç
|æ\¢\qT ø£H˚ »+‘·Te⁄\T Äe⁄
Á>∑T&ÉT¢ ô|fÒº »+‘·Te⁄\T ø√&ç

p˝À, X¯s¡‘YøÏ nH˚ø£ »+‘·Te⁄\T ÄVü‰s¡+ ‹+≥÷ ø£ì|æ+#êsTT.

MTs¡T »+‘·Te⁄\T ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&Üìï m|ü&Ó’Hê >∑eTì+#êsê?

»+‘·Te⁄\˙ï ˇπø s¡øy£ TÓ qÆ ÄVü‰s¡+ rdüTø√e⁄. ø=ìï »+‘·Te⁄\T yÓTTø£ÿ\qT e÷Á‘·yT˚ ‹+{≤sTT, ø=ìï e÷+kÕìï ‹+{≤sTT,
eT]ø=ìï »+‘·Te⁄\T yÓTTø£ÿ\qT, »+‘·Te⁄\qT ≈£L&Ü ‹+{≤sTT. Äj·÷ »+‘·Te⁄\ H√s¡T, #·\Hê+>±\T n$ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰sêìï
ã{Ϻ ì]à+#·ã&ܶsTT.
XÊø±Vü‰s¡T\T yÓTTø£ÿ\T, yÓTTø£ÿ\ qT+&ç \_Û+#˚ |ü<ësêú\qT
ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤sTT. M{ÏøÏ |ü<äTHÓ’q ø=]πø <ä+‘ê\T, ã\yÓTÆq
q$T˝Ò <ä+‘ê\T+{≤sTT. π><Ó, y˚Tø£, õ+ø£, >∑Ti¿+ XÊø±Vü‰s¡T\≈£î
ñ<ëVü≤s¡D\T.
• >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑TqT eTq+ XÊø±Vü‰] nqe#êÃ?
Vü‰jYT! H˚HÓes√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ? H˚qT Äe⁄qT.
H˚qT >∑&ç¶ ‹+{≤qT. H˚qT XÊø±Vü‰]ì.

e÷+kÕVü‰s¡T\q>± Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\ e÷+kÕìï ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£îH˚

»+‘·Te⁄\T. á »+‘·Te⁄\≈£î bı&Éyq’Ó , ã\yÓTqÆ N˝Òà <ä+‘ê\T, ˝Ò<ë |ü<Tä HÓq’
eTT≈£îÿ ñ+{≤sTT. |æ*¢, ≈£îø£ÿ, dæ+Vü≤+, >∑<ä›, sêã+<äT e÷+kÕVü‰s¡T\≈£î
ñ<ëVü≤s¡D\T.

H˚qT |ü⁄*ì. Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\ e÷+kÕìï

ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤qT. H˚qT e÷+kÕVü‰]ì.

eTq Á|ü|ü+#·+ 23
 www.apteachers.in

H˚HÓe]ì ?

ñuÛÑj·÷Vü‰s¡T\T yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T ¬s+{Ï˙

ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤sTT. á »+‘·Te⁄\≈£î |ü<äTHÓ’q ø=]πø
H˚qT m\T>∑Tã+{Ïì. yÓTTø£ÿ\qT, »+‘·Te⁄\qT <ä+‘ê\T, ã\yÓTÆq q$T˝Ò <ä+‘ê\‘√ bÕ≥T N˝ÒÃ <ä+‘ê\T
¬s+&ç+{Ï˙ ‹+{≤qT. H˚qT ñuÛÑj·÷Vü‰]ì. ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.
e÷qe⁄\T ñuÛÑj·÷Vü‰s¡T\T.
ø£è‘·´+ • ø±øÏì ñuÛÑj·÷Vü‰] nqe#êà ?
»+‘·Te⁄\qT >∑T]Ô+∫, øÏ+~ |ü{Ϻø£ Ä<Ûës¡+>± eØZø£]+#·+&ç . @yÓ’Hê »+‘·Te⁄\ ù|s¡T¢ ‘Ó*j·Tø£b˛sTTq≥¢sTT‘˚,
MT ñbÕ<Ûë´j·TT&çìì n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.

bÕe⁄s¡+ |æ*¢ ≈£îø£ÿ ø£+>±s¡÷

|ü⁄* ≈£î+<˚\T ã*¢ ø√‹ bÕeTT

#˚|ü ñ&É‘· ø£|üŒ ø±øÏ

XÊø±Vü‰s¡T\T e÷+kÕVü‰s¡T\T ñuÛÑj·÷Vü‰s¡T\T

düT<Ûä : X¯s¡‘Y, Ç+ø± p˝À @y˚T+ #·÷XÊe⁄?

X¯s¡‘Y : H˚qT Ç+ø± ø=ìï |ü≈£åî\qT yê{Ï >∑÷fi¯fl˝À ñ+&É>± #·÷XÊqT. n$ ÄVü‰s¡+ m˝≤ rdüT≈£î+≥THêïjÓ÷ #·÷XÊqT.
düT<Ûä : |ü≈£åî\˙ï ø√&ç ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ $<Ûä+>±H˚ rdüT≈£î+{≤j·÷?

24 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Çø£ÿ&ç |ü≈£åî\ eTT≈£îÿ\qT |ü]o*<ë›+. n˙ï ˇπø˝≤ ñHêïj·÷?
|ü≈£åî\ eTT≈£îÿ\T ˇπø˝≤ ñ+&Ée⁄. |ü≈£åî\ eTT≈£îÿ\ Äø±sê\T
yê{Ï ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥¢ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT. ø=ìï
|ü≈£åî\T ∫qï eTT≈£îÿ\T, ø=ìï b˛&Éyê{Ï eTT≈£îÿ\T eT]j·TT
ø=ìï e+–q eTT≈£îÿ\T ø£*– ñ+{≤sTT. |ü≈£åî\ eTT≈£îÿ\T
#ê˝≤ ã\+>± ñ+{≤sTT.
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
eTT≈£îÿ\T |ü≈£åî\T jÓTTø£ÿ <äe&É\T

q&Ée&ÜìøÏ, #Ófø¢… ÿ£ &ÜìøÏ, á<ä&ÜìøÏ, m>∑s&¡ ÜìøÏ, ÄVü‰sêìï |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ

e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü ‘·eTqT‘êeTT s¡øÏå+#·Tø√e&É+ ø√dü+ ≈£L&Ü |ü≈£îå \T ‘·eT ø±fi¯flq÷,
ø±*>√fi¯flqT ñ|üj÷Ó –kÕÔsTT. bÕ<ä+ eT]j·TT ø±*>√fi¯fl Äø±s¡+ n$ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ø±*>√fi¯ófl bı&ÉTe⁄>± e+|ü⁄ ‹]– ñ+{≤sTT.

|ü≈£åî\T s¡ø£s¡ø±˝…’q >∑÷fi¯flqT ø£≥Tº≈£î+{≤sTT. n$ >∑T&ÉT¢ ô|fÒº düeTj·÷ìøÏ eTT+<äT>± >∑÷fi¯flqT @s¡Œs¡TkÕÔsTT. eT>∑ |ü≈£åî\T
>∑÷fi¯ófl ø£&É‘êsTT. Ä&É |ü≈£åî\T >∑÷fi¯fl˝À >∑T&ÉT¢ ô|&É‘êsTT. |üøÏå|æ\¢\T ¬sø£ÿ\T ã\+>± ô|s¡>∑>±H˚, m–]b˛‘êsTT. |ü≈£åî\T ‘·eT
>∑÷fi¯flqT #ê˝≤ ã\+>± ì]àkÕÔsTT.
ø±øÏ ‘·q >∑÷&ÉTqT ∫qï ø=eTà\T, m+&ÉT{≤≈£î\‘√ ì]àdüTÔ+~. –õ>±&ÉT ‘·q >∑÷&ÉTqT Ä≈£î\T, >∑&ç¶, ø=eTà\T, y˚s¡¢‘√
n\T¢≈£î+≥T+~. f…Æ\sYãsY¶ |üøÏå #Ó≥Tº Ä≈£î\qT ø£*|æ ≈£î{Ϻ, >∑÷&ÉT>± eT\TdüTÔ+~. >∑<ä› sêfi¯fl dü+<äT\˝À >∑÷&ÉTqT ø£&ÉT‘·T+~.

|ü≈£åî\T mø£ÿ&É ìedækÕÔjÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. »+‘·Te⁄\T mø£ÿ&É J$kÕÔjÓ÷ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?

»+‘·Te⁄\T s¡ø£s¡ø±\ ìyêkÕ\˝À ñ+{≤sTT. ø=ìï »+‘·Te⁄\T eTq‘√ bÕ≥T>∑ eTq |ü]düsê\˝ÀH˚ J$kÕÔsTT. eT]ø=ìï
n&Ée⁄\˝À ñ+{≤sTT. n&Ée⁄\˝À ñ+&˚ »+‘·Te⁄\T bı<ä\T, >∑TVü≤\T, u§]j·T\˝À J$düTÔ+{≤sTT. ≈£î+<˚\T u§]j·T˝À
ñ+≥T+~. |ü⁄\T\T, dæ+Vü‰\ >∑TVü≤\T, bı<ä\˝À ñ+{≤sTT. ø√‘·T\T #Ó≥¢ô|’ J$düTÔ+{≤sTT.
ø£è‘·´+
MT Ç+{Ï˝À MT‘√ bÕ≥T>± J$+#˚ Je⁄\ C≤_‘ê sêj·T+&ç.
»+‘·Te⁄\˝À düeT÷Vü≤ Á|ües¡Ôq
NeT\T ˇø£ es¡Tdü˝À m+<äT≈£î ø£<äT\T‘êjÓ÷ nì düT<Ûä m|ü&ÉT Ä˝À∫dü÷Ô ñ+≥T+~. Äy˚T ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ e∫Ã
ñbÕ<Ûë´j·TTìï <ëì yÓqTø£ >∑\ ø±s¡D≤ìï n&ç–+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 25
 www.apteachers.in
X¯s¡‘Y |ü≈£åî\ >∑T+|ü⁄ Äø±X¯+˝À ªVμ Äø±s¡+˝À m>∑Ts¡T‘·÷ yÓfi¯fl&Üìï >∑T]+∫ {°#·sY‘√ ‘·q dü+<˚Vü≤+ e´ø£Ô+ #˚XÊ&ÉT.
n|ü&ÉT {°#·sY yê]øÏ »+‘·Te⁄\˝À düeT÷Vü≤ Á|ües¡ÔqqT >∑T]+∫ $e]+#ês¡T.
e\düyfiÓ fl‚ |ü≈îå£ \≈£î düT<ä÷sê\≈£î m–]yÓfifl¯ e\dæq nedüs+¡ ñ+~. á Á|üj÷· D+˝À
n$ ‘·eT X¯øÏÔì ø√˝ÀŒj˚T neø±X¯+ ñ+~. Bìì ìyê]+#·Tø√e&ÜìøÏ ªVμ Äø±s¡+˝À
@s¡Œ&ç Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. Ç˝≤ m>∑s¡≥+ yê{Ï X¯øÏÔì eè<∏ë ø±≈£î+&Ü #˚düTÔ+~. Á|ü‹ |üø°å <ëì
eTT+<äTqï |üøÏåøÏ ø=~›>± ô|’>± m>∑s¡&É+ e\q >±* e\q ø£*π> |”&Éq+ ‘·>∑TZ‘·T+~.
NeT\T eTqe˝…H˚ düeT÷Vü≤+>± ø£\dæ J$kÕÔsTT. á düeT÷Vü‰ìï ø±\˙ n+{≤s¡T.
NeT\ ø±\˙˝À sêDÏ NeT, eT>∑ NeT\T, ÁXÊ$Tø£
NeT\T ñ+{≤sTT. NeT\ ø±\˙˝Àì NeT\˝À Áø£eT•ø£åD, |üì $uÛÑ»q ø£ì|ædüTÔ+~.
NeT\T eT{Ϻ‘√ |ü⁄≥ºqT ì]àkÕÔsTT. NeT\T ˇø£ s¡kÕj·THêìï Ádü$kÕÔsTT. á s¡kÕj·Tq+
düV‰ü j·T+‘√ ˇø£ <ë]ì @s¡Œs¡∫, ÄVü‰sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï Ç‘·s¡ NeT\≈£î
n+~kÕÔsTT. n|ü&ÉT NeT\˙ï ˇø£ ≈£L´˝À eTT+<äT≈£î yÓfi‘¯ êsTT. (MT {°#s· qY T ªNe÷|ü⁄s¡+μ
|ü⁄düÔø£+ >∑T]+∫ n&ç–, NeT\ >∑T]+∫q nH˚ø£ $X‚cÕ\qT ‘Ó\TdüTø√+&ç)

‘˚HÓ{°>∑\T ≈£L&Ü düeT÷Vü≤+>± J$kÕÔsTT. n~ n˙ï ø£\dæ ‘·eT

Ç+{Ï(‘·T{Ϻ)ì ì]à+#·T≈£î+{≤sTT. ‘˚HÓ{°>∑\˙ï ø£\dæ ÄVü‰sêìï |ü+#·T≈£î+≥÷,
‘·eT ˝≤sê«\≈£L ÄVü‰sêìï n+~kÕÔsTT. düeT÷Vü≤+>± ø£\dæ |üì#˚j·Tø£b˛‘˚
‘˚HÓ{°>∑\T n+‘·{Ï n+<äyÓTÆq Ç+{Ïì ì]à+#·Tø√˝Òe⁄.

n&Ée⁄\˝À ìedæ+#˚ @qT>∑T\T ≈£L&Ü düeT÷Vü‰\T>± ñ+{≤sTT. |ü~

qT+&ç |üHïÓ +&ÉT @qT>∑T\T yê{Ï |æ\\¢ ‘√ bÕ≥T>± düeT÷Vü‰\T>± yÓfió¯ ‘·T+{≤sTT.
ej·TdüT˝À ô|<ä› @qT>∑T >∑T+|ü⁄q≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤düTÔ+~. @qT>∑T ô|<ä›
|ò”T+ø±s¡Hê<ä+‘√ Á|üj·÷D+ ÁbÕs¡+_ÛdüTÔ+~. $T–*q @qT>∑T\˙ï Bìì
nqTdü]kÕÔsTT. á $<ÛäyÓTÆq >∑T+|ü⁄\T>± J$+#˚ Á|ües¡Ôq @qT>∑T\≈£î s¡ø£åDqT
ÇdüTÔ+~.
»+‘·Te⁄\T uÛÑ÷$TøÏ n+<ëìï n<ë›sTT. eTq+ eTq |ü]düsê\˝Àì »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ Ä<äs¡D #·÷bÕ*. »+‘·Te⁄\T
|üsê´es¡D düeT‘·T\´‘·≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. »+‘·Te⁄\≈£î Vü‰ì ø£\T>∑#˚j·Tsê<äT. yê{ÏøÏ ÄVü‰sêìï, ˙{Ïì n+~+#ê*. yê{Ï
ìyêdæ‘· Á|ü<˚XÊ\qT HêX¯q+ #˚j·Tsê<äT. Ä »+‘·Te⁄\≈£î J$+#˚ Vü≤≈£îÿ ñqï~. eTq+ ≈£L&Ü Ä »+‘·Te⁄\˝À uÛ≤>∑y˚T. eTq≈£î
yê{Ïì #·+|æy˚ùd Vü≤≈£îÿ ˝Ò<äT. »+‘·Te⁄\q÷ J$+#·ìe«+&ç.

ø°\ø£ |ü<ë\T
•XÀ‘êŒ<äø±\T, n+&√‘êŒ<äø±\T, ø°ås¡<ë\T, neT]ø£, düeT÷Vü‰\T, ÁkÕe+, e\dü,
s¡ø£åD, J$+#˚ Vü≤≈£îÿ.

26 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø£è‘·´+
eTT+<äT ù|õ˝À ñqï |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. @qT>∑T≈£î ∫qï #Óe⁄\THêïsTT. ìC≤ìø±
#Óe⁄\T @qT>∑T$ ø±e⁄. m\Tø£ #Óe⁄\$. Äj·÷ »+‘·Te⁄\ #Óe⁄\qT dü] nsTTq
#Óe⁄\˝À uÛÑØÔ #˚j·T+&ç. øÏ+<ä Çe«ã&çq #Óe⁄\T @ »+‘·Te⁄\y√ >∑T]Ô+#·+&ç.

õsê|ò” @qT>∑T π><Ó õ+ø£ ≈£îø£ÿ |æ*¢ ≈£î+<˚\T m\Tø£

»+‘·Te⁄\ #Óe⁄\˙ï y˚sT¡ y˚sT¡ Äø±sê\˝Àq÷, |ü]e÷D≤\˝Àq÷ ñHêïsTT. ø=ìï »+‘·Te⁄\ #Óe⁄\qT eTq+ #·÷&É˝eÒ T+fÒ
MT≈£î düs¡<ë>± nì|æk˛Ô+~ ø£<ë !
ø£è‘·´+
øÏ+~ »+‘·Te⁄\qT, |ü≈£åî\qT #·÷&É+&ç. yê{Ï #Óe⁄\T ãj·T≥≈£î ø£ì|ædüTÔHêïj·÷? ˝Ò<ë? nH˚ $wüj·÷ìï ã{Ϻ eØZø£]+#·+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 21
 www.apteachers.in

bÕsƒ¡+ C≤„H˚+Á~j·÷\T
4
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
$<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$ .....
C≤„H˚+Á~j·÷\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
C≤„H˚+Á~j·÷\ $<ÛäT\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
düTs¡øÏå‘·yÓTÆq, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì, ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+ø±ì düŒs¡Ù\qT >∑T]+∫ #Ó’‘·q´e+‘·T\e⁄‘ês¡T.

Äs√E ùd«‘· |ü⁄{Ϻqs√E. ÄyÓT Ç+{Ï˝À

|ü⁄{Ϻs√E y˚&ÉTø£qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. ø=‘·Ôã≥º\T
y˚düT≈£î+~. ªªVü‰´|æ ãsYÔ&˚ ≥÷ j·T÷μμ >±q+‘√ ÄyÓT
ùdïVæ≤‘·T\T ÄyÓTøÏ X¯óuÛ≤ø±+ø£\å T ‘Ó*j·T#˚XÊs¡T. Ä >±q+
$q&É+ ùd«‘·≈£î Äq+<ëìï ø£*–+∫+~.
ùd«‘· Ç∫Ãq #ê¬ø¢≥¢qT |æ\¢\+‘ê #·|üŒ]+∫,
<ëì˝Àì ø√ø√ s¡T∫ì ÄkÕ«~+#ês¡T. yês¡+<äs÷¡ ùd«‘·≈î£
ø£s¡#ê\q+ #˚dæ n_Ûq+~+#ês¡T Á^{Ï+>¥ ø±s¡TºqT sêE
n+~+#ê&ÉT. ùd«‘· <ëìì #·÷&É>±H˚ dü+‘√wü|ü&ç+~.
ø±s¡T¶ ‘Ós¡e>±H˚ sêE <ëìô|’ #·*¢q düT>∑+<Ûä+ ø±s¡D+>±
|ü]eTfi¯+ yÓ\Te&ç+~.

• |æ\¢\+<äs¡÷ @ nej·Te+ düVü‰j·T+‘√ #ê¬ø¢{Ÿ s¡T∫ì Á>∑Væ≤+#ês¡T ?

• ùd«‘· @$<Ûä+>± |ü]eTfi≤ìï Á>∑Væ≤+∫+~ ?

ø£è‘·´+
eT÷&Ée ‘·s>¡ ‹∑ ˝À eTq X¯Øs¡+ ‘·\, yÓTT+&Ó+, #˚‘T· \T, eT]j·TT
ø±fi¯ófl nì eT÷&ÉTs¡ø±\T>± $uÛÑõ+|üã&ç+<äì H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T.
‘·\˝Àì uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+#·+&ç (|ü{+ #·÷&É+&ç).

28 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
eTq C≤„qeTT\T
m|ü&ÉsTTHê ◊dtÁø°yéTqT s¡T∫#·÷XÊsê? ◊dtÁø°yéTqT ‹H˚≥|ü&ÉT MTs¡T <ëì #·\¢<äHêìï ÄkÕ«~kÕÔs¡T, <ëì˝Àì rj·T<äHêìï
s¡T∫#·÷kÕÔs¡T. øÏ+~ yê{Ïì #·÷&É+&ç. M{Ïì ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î @ X¯Øs¡ uÛ≤>±\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Ç∫Ãq ^‘·\ô|’ sêj·T+&ç.
ˇø£{Ï MT ø√dü+ #˚j·Tã&ç+~.

|ü⁄cÕŒ\T
◊dt #·\¢>± ñqï~ @qT>∑T ô|<ä›>± ñqï~ bò˛Hé yÓ÷>∑T‘√+~ ˝≤*bÕ|t rj·T>± ñqï~ düTyêdüqìkÕÔsTT
#·_____________
s¡à+ (düŒs¡Ù) _____________ _____________ _____________ _____________

<äèwæºC≤„q+

X¯ã› C≤„q+ s¡T∫øÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„q+

düŒs¡Ù C≤„q+
yêdüq≈£î dü+ã+~Û+∫q C≤„q+
ø£fi¯ófl eTq≈£î #·÷&É{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. eTT≈£îÿ yêdüq #·÷&É{≤ìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. #Óe⁄\T $q&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. Hê\Tø£ s¡T∫ #·÷&É{≤ìøÏ, #·s¡à+ düŒs¡Ù≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. á nsTT<äT X¯Øs¡uÛ≤>±\ kÕj·T+‘√
eTq+ #·÷&É>∑\T>∑T‘·THêï+, $q>∑\T>∑T‘·THêï+, s¡T∫, yêdüq, düŒs¡Ù\T ‘Ó\TdüT≈£î+≥THêï+. M{Ïì ªªC≤„H˚+Á~j·÷\Tμμ n+{≤s¡T.
á C≤„H˚+Á~j·÷\T eTq+ $$<Ûä n+XÊ\≈£î nqT>∑TD+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. á C≤„H˚+Á~j·÷\T #ê˝≤
düTìï‘·yÓTÆq$, ø±ã{Ϻ eTq+ yê{Ïì dü+s¡øÏå+#·Tø√yê*. á C≤„H˚+Á~j·÷\T #·ø£ÿ>± |üì#˚j·T&Éy˚T eTq X¯Øs¡+ Äs√>∑´+>±
ñ+<äq&ÜìøÏ ∫Vü≤ï+.
eTq+ ∫eTàNø£{Ï˝À q&ÉTe>∑\e÷? m+<äTe\q?

eTq Á|ü|ü+#·+ 29
 www.apteachers.in
ø£fi¯ófl
eTq ø£fi¯ófl #·÷&É{≤ìøÏ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ø£fi¯ófl <äèwæºøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„H˚+Á~j·T+.
á s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#êìï #·÷dæ eTq+ Äq+<ä+>± nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<äT‘ê+. ø£qT¬s|üŒ\T,
ø£+{Ï |üøå±\T ¬s|üŒ\T ø£+{Ïì dü+s¡øÏådüTÔ+{≤sTT. eTq+ ≈£L&Ü eTq ø£fi¯flqT
dü+s¡øÏå+#·Tø√yê*.

eTq ø£+{Ï‘√ eTq+ #˚j·T>∑*–q Ç‘·s¡ |üqT˝Ò$ ?

ø£+{Ï dü+s¡ø£åD
1. ‘·–q+‘· ø±+‹˝À #·<äe+&ç. eTdüø£ ˝Ò<ë <˚B|ü´e+‘·yÓTÆq ø±+‹
ø£fi¯fl≈£î Vü‰ìø£s¡+. #·~y˚ düeTj·T+˝À ø£+{Ïø°, |ü⁄düÔø±ìøÏ eT<Û´ä
ø£˙dü<ä÷s¡+ 30 ôd+{°MT≥s¡T¢ ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√+&ç.
2. ø£˙dü+ 6 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+ qT+&ç f…*$»HéqT MøÏå+#ê*.
3. ôd˝Ÿbò˛Hé ˝Ò<ë ø£+|üP´≥sY˝À n<˚|üì>± π>yéT\T Ä&É≥+, {°M
#·÷&É≥+ eTq ø£fi¯flô|’ ˇ‹Ô&çì ø£*–+∫, ø£+{Ï #·÷|ü⁄ô|’ Á|üuÛ≤e+
|ü&ÉT‘·T+~.
4. ø£+{Ï˝À <äTs¡<ä ø£*–q≥ºsTT‘˚, ø£+{Ïì s¡T<ä›≈£L&É<äT. ø£+{Ïì HÓeTà~>±, X¯óÁuÛÑyÓTÆq, #·\¢ì ˙{Ï‘√ ø£&É>±*.
5. |ü<äTHÓ’q edüTÔe⁄\‘√ Ä&É≈£L&É<äT. á edüTÔe⁄\T ˇø√kÕ] Á|üe÷<äeXÊ‘·÷Ô n+<Ûä‘ê«ìøÏ <ë]rj·Te#·TÃ.
6. dü÷s¡T´ì yÓ’|ü⁄ ˝Ò<ë rÁe ø±+‹yÓ’|ü⁄ Á|ü‘·´ø£å+>± #·÷&Ésê<äT. n˝≤ #·÷&É≥+ eTq ø£+{Ï #·÷|ü⁄qT <Óã“rj·Te#·TÃ.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
n+<ÛäT\T ñ|üjÓ÷–+#˚ *|æì Áu…sTT©*|æ n+{≤s¡T. ø£+{Ï #·÷|ü⁄
˝Òìyê]ì n+<ÛäT\T n+{≤s¡T. nsTT‘˚ yês¡T Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£Ás¡ kÕj·T+‘√
q&Ée>∑\s¡T Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq Áu…sTT© *|æ‘√ #·<äTe>∑\s¡T. \÷sTTdt Áu…sTT©
n+<ÛäT\ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq á *|æì ø£qT>=Hêïs¡T. düŒs¡Ù <ë«sê yês¡T á
*|æì #·<äe>∑\>∑T‘ês¡T.

á>∑\T Ç‘·s¡ ø°≥ø±\ e˝…ø±ø£ ◊<äT ø£fi¯flqT ø£*– ñ+{≤sTT.

>∑<ä›, sêã+<äT, &˚>∑ e+{Ï |ü≈£åî\T eT+∫ ø£qT<äèwæºì ø£*– ñ+{≤sTT.

>∑T&É¢>∑÷ã Nø£{Ï˝À ≈£L&Ü #·÷&É>∑\T>∑T‘·T+~.

30 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Ä&ÉT≈£î+<ë+
ˇø£ >∑T&ɶqT ø£fi¯fl≈£î >∑+‘·\T>± ø£≥Tºø√+&ç. MT ùdïVæ≤‘·T\qT eTT≥Tº ø√&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. MTs¡T yê]ì eTT≥Tºø√>∑*>±sê? MT
‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.

ˇø£y˚fi¯ ø£+{Ï #·÷|ü⁄ ˝Òì e´øÏÔ s√&ÉT¶ <ë≥&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·&É+ ˙e⁄ #·÷XÊeqT≈£î+<ë+. ˙y˚$T #˚kÕÔe⁄ ?
eTT≈£îÿ
sêE ã&ç qT+&ç Ç+{ÏøÏ e#êÃ&ÉT. Ç+{Ï >∑TeTà+ <ä>∑Zπs n‘·ì ‘·*¢ n‘·ìø√dü+
s¡T∫ø£s¡yÓTÆq e+≥ø£y˚T<√ ‘·j·÷s¡T#˚k˛Ô+<äì ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT. n‘·qT á $wüj·÷ìï
m˝≤ ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT? ˙≈£î »\TãT #˚dæq|ü&ÉT >∑T˝≤_ yêdüqqT Á>∑Væ≤+#·>∑\yê?
m+<äTø£ì?
eTq+ eTq eTT≈£îÿ kÕj·T+‘√ XÊ«dürdüT≈£î+{≤+, yêdüq\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
ø=ìï yêdüq\qT eTq+ düT>∑+<Ûä|üP]‘·+>±qT, ø=ìï yêdüq\qT >±&ÛÉyÓTÆq$>±qT
eTq+ >∑T]ÔkÕÔ+. eTT≈£îÿ˝À|ü* düqïì yÓ+Á≥Tø£\T >±*˝Àì <äTeTTàqT e&Éø£{Ϻ
X¯óÁuÛÑyÓTÆq >±*ì ˝ÀìøÏ |ü+|ü⁄‘êsTT.
• eTT≈£îÿqT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô Ä&˚ düs¡<ë Ä≥\qT >∑÷]à ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.
• @ yêdüqqT ˙e⁄ u≤>± Çwüº|ü&É‘êe⁄? ˙≈£î Çwüº+ ˝Òì yêdüq\T @$?
eTT≈£îÿ dü+s¡ø£åD
1. eTT≈£îÿ˝À m≥Te+{Ï edüTÔe⁄\qT ñ+#·Tø√≈£L&É<äT.
2. @<ÓH’ ê edüTeÔ ⁄ eTT≈£îÿ˝ÀìøÏ yÓ[flq≥¢sTT‘˚ eTT≈£îÿ ˇø£ s¡+Á<Ûëìï eT÷dæ eTs√ s¡+Á<Û+ä ˝Àì >±*ì HÓeTà~>±
ãj·T≥≈£î e<äT\T‘·÷ Ä edüTeÔ ⁄ ãj·T≥≈£î e#˚Ã˝≤ #˚j÷· *. kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡>± yÓ<’ Tä ´ì dü+Á|ü~+#ê*.
3. »\TãT ø±s¡D+‘√ eTT≈£îÿ |üP&ÉT≈£î b˛sTTq≥¢sTT‘˚, Ä$] |ü≥º≥+ eT+∫ ñ|üX¯eTHêìï ÇdüTÔ+~.
4. eTT≈£îÿ˝À y˚fi¯flqT #=|æŒ+#·e<äT› yê´<ÛäT˝§#˚à Á|üe÷<äeTT+~.
5. m\¢|ü&É÷ eTT≈£îÿ‘√H˚ yêdüq |”\Ã+&ç, H√{Ï‘√ Á|üj·T‹ï+#·e<äT›.
eTq Á|ü|ü+#·+ 31
 www.apteachers.in
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
• |æ\T¢\T, ≈£îø£ÿ\≈£î u≤>± düTì•‘·yÓTÆq Á|òü÷DX¯øÏÔ nq>± yêdüq #·÷ùd X¯øÏÔ ñ+≥T+~.
• dæï|òüsY ≈£îø£ÿ\qT H˚s¡düTú\qT >∑T]Ô+#·≥+ ø√dü+, <ë∫ ñ+∫q u≤+ãT\T, Äj·TT<Ûë\qT ø£qT>=q&É+ ø√dü+ b˛©düT
yês¡T ‘·ØŒ¤<äTqT Ç∫à yê{Ïì &Ü>¥kÕÿ«&é>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• @qT>∑T\T eT÷&ÉT øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ qT+&˚ ˙{ÏC≤&ÉqT >∑T]Ô+#·>∑\e⁄.

#Óe⁄\T
ô|<ä› X¯u≤›\T $qï|ü&ÉT eTq+ #Óe⁄\qT eT÷düT≈£î+{≤eTT m+<äT≈£î?
eTq+ eTq #Óe⁄\‘√ X¯u≤›\qT $+{≤+. #·T≥÷º ñqï Á|ü|ü+#êìï ns¡ú+
#˚düTø√e{≤ìøÏ á X¯u≤›\T eTq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. #Ó$˝À ñ+&˚ ø£s¡íuÛÒ]
#ê˝≤ düTìï‘·+>± ñ+≥T+~. ô|<ä› X¯u≤›˝q’… ñs¡TeTT\T, |æ&TÉ >∑T\ X¯u≤›\T, BbÕe[
u≤+ãT\T, ˝Ö&édŒ” ø£sq¢¡ T $q&É+, eTq $ìøÏ&ç X¯øìÔÏ <Óã“rdüT+Ô ~. eTq #Óe⁄\qT
m|ü&É÷ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√yê*.
#Óe⁄\T dü+s¡ø£åD
1. ôV≤sTTsY |æqTï\T, n–Z |ü⁄\¢\T e+{Ï |ü<äTHÓ’q edüTÔe⁄\‘√ #Óe⁄\qT X¯óÁuÛÑ+ #˚dæq≥¢sTT‘˚, n~ #Óe⁄\≈£î Vü‰ì #˚düTÔ+~.
2. kÕïq+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, yÓT‘·Ôì bı&ç >∑T&ɶ‘√ #Óe⁄\qT X¯óÁuÛÑ+ #˚düTø√yê*. ˝Òq≥¢sTT‘˚ #Ó$˝ÀìøÏ yÓ[flq ˙s¡T Vü‰ìø£s¡+
ø±e#·TÃ.
3. #Ó$˝À ô|ì‡fi¯ófl, ã\bÕ\qT ô|≥Tºø√≈£L&É<äT.
4. #Ó$˝Àì >∑T*$T ‘=\–+#·T≥≈£î ø=ìï #·Tø£ÿ\ ôV’≤Á&√»Hé ô|sê¬ø’‡&éqT y˚j·÷*.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
• >∑T&É¢>∑÷ã\T, >∑_“˝≤\T e+{Ï ìXÊ#·s¡ Je⁄\≈£î $ìøÏ&ç X¯øÏÔ #ê˝≤ m≈£îÿe.
• |æ\T¢\T ∫qï X¯u≤›\qT ≈£L&Ü $q>∑\e⁄.
Hê\Tø£
eT+∫ s¡T∫ø£s¡yÓTÆq ÄVü‰sêìï ‹qï|ü&ÉT m˝≤ nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<äT‘êe⁄ ?
r|æ, #˚<äT, |ü⁄\T|ü⁄ yÓTT<ä˝…’q s¡T#·T\qT Hê\T≈£ Á>∑Væ≤düTÔ+~. Hê\Tø£ô|’ ñ+&˚ s¡T∫
yÓTT>∑Z\T eTq≈£î $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\ s¡T∫ì ø£qT>=q&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. Hê\Tø£
düV‰ü j·T+‘√ eTq+ eT+∫ eT+∫ bÕ≥\qT bÕ&É>\∑ +, eTè<äTe⁄>±qT, ‹j·T´>±qT e÷≥˝≤&É>\∑ +,
MT Hê\Tø£qT ø£~*+#·≈£î+&Ü e÷{≤¢&É{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç.

32 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Hê\T≈£ dü+s¡ø£åD
• Áãwt #˚ùd düeTj·T+˝À Á|ü‹s√p $~Û>± Hê\Tø£ ã<䛑√ Hê\Tø£qT X¯óÁuÛÑ+ #˚düTø√yê*. ˇø£y˚fi¯ n˝≤ X¯óÁuÛÑ+ #˚düTø√q≥¢sTT‘˚,
n~ <äTsê«düq≈£î, $$<Ûä yê´<ÛäT\T ø£\>∑&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
• Á|ü‹s√E ñ<äj·T+ ìÁ<ä˝Ò∫q yÓ+≥H˚ eT]j·TT sêÁ‹ ìÁ<äb˛uÀj˚T eTT+<äT>± ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ H√{Ïì Áãwt‘√ X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√+&ç.
• u≤>± y˚&ç>± ñqï ˝Ò<ë u≤>± #·\¢>± ñqï ÄVü‰sêìï ‹q≈£L&É<äT. n˝≤ ‹q&É+ Hê\Tø£ ˝Ò<ë <ä+‘ê\≈£î Vü‰ìø£s¡+ ø±e#·TÃ.
• $q˝Òì, e÷≥˝≤&É˝Òì yês¡T dü+πø‘ê\‘√ ‘·eT uÛ≤yê\qT Ç‘·s¡T\‘√ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
• ø£|üŒ\T, ã\T¢\T, }düs¡yÓ\T¢\T ÄVü‰sêìï |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ Hê\Tø£qT ñ|üjÓ÷–kÕÔsTT.
• õsê|ò”˝À bı&ÉyÓ’q Hê\Tø£ ñ+≥T+~.
• bÕeTT\T Hê\Tø£ <ë«sê yêdüqqT |üdæ>∑&É‘êsTT.
#·s¡à+
MTs¡T ˇø£ y˚&ç #Ó+ãTqT eTT≥Tº≈£îHêïs¡qTø√+&ç, yÓ+≥H˚ @$T #˚kÕÔs¡T ? m+<äT≈£î ?
neTà øö–*+#·T≈£îqï|ü&ÉT MTπs$T #˚kÕÔs¡T ?
eTq |ü]düsê\˝Àì edüTÔe⁄\ düŒs¡ÙqT ‘Ó\TdüTø√e&É+ ø√dü+ eTq X¯Øs¡eT+‘ê #·s¡à+‘√
ø£|üŒã&ç ñqï~. #·s¡à+ düVü‰j·T+‘√ eTq+ #·T≥÷º ñqï edüTÔe⁄\T, |ü<ësêú\T y˚&ç>± ñHêïj·÷,
#·\¢>± ñHêïj·÷, >∑s¡T≈£î>± ˝Ò<ë qTqT|ü⁄>± ñHêïj·÷, >∑{Ϻ>± ˝Ò<ë yÓT‘·Ô>± ñHêïj·÷
‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘·THêï+. C≤„H˚+Á~j·÷\T nìï{Ï˝Àq÷ #·s¡à+ düTìï‘·yÓTÆq~. Ç~ düŒs¡Ù≈£î
Á|ü‹düŒ+~düTÔ+~.
#·s¡à dü+s¡ø£åD
1. Á|ü‹s√p kÕïq+ #˚j·T+&ç. ‘˚*ø£bÕ{Ï s¡kÕj·THê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·j·÷s¡T#˚dæq düãT“qT yê&É+&ç.
2. n+≥Tyê´<ÛäT\qT ìyê]+#·&É+ ø√dü+ #·sêàìï m\¢|ü&É÷ bı&ç>±qT, |ü]X¯óÁuÛÑ+>±qT ñ+#·Tø√yê*.
3. n+≥Tyê´<ÛäT\≈£î >∑Ts¡j˚T´ uÛ≤>±˝…’q #˚‹y˚fi¯ófl, ø±*y˚fi¯ófl, yÓ÷#˚‘·T\T, #·+ø£\T, ‘=&É\ eT<Ûä´ uÛ≤>±˝À¢ì #·sêàìï C≤Á>∑‘·Ô>±
X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√yê*.
4. Ä&ÉT≈£îqï yÓ+≥H˚ kÕïq+ #˚j·÷*. kÕïq+ #˚j·T≥+ e\q #·sêàìøÏ n+{Ïq eTT]øÏì, #ÓeT≥qT b˛>=≥º>∑\+.

Ä≥˝≤&˚ ≥ |ü  &É T |ü & ç b ˛e&É + , >±j· ÷ \bÕ\T ø±e&É + MT≈£î ‘Ó\TkÕ !

»s¡T>∑T‘·T+~. dü]>± kÕïq+ #˚j·Tø£b˛‘˚ <äTs¡<ä\T, ‘êeTs¡
e+{Ï #·s¡àyê´<ÛäT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘ê+.
>±j·T|ü&qç |ü&ÉT m˝≤ nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<äT‘ê+? <Óã“\T
‘·>∑\≈£î+&Ü ìqTï ˙e⁄ m˝≤ ø±bÕ&ÉTø√>∑\e⁄ ?
e´øÏÔ>∑‘· |ü]X¯óÁuÛÑ‘· ø£*–ñ+&É≥+ <ë«sê X¯Øsêìï |ü]X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√>∑\+.
e´øÏÔ>∑‘· |ü]X¯óÁuÛÑ‘· nq>± kÕïq+ #˚j·T≥+, <ä+‘ê\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡T#·Tø√e≥+, #˚‘·T\qT
ø£&TÉ >∑Tø√e≥+. Á|ü‹s√p eTq+ nH˚ø£ yê´~Ûø±s¡ø£ ÁøÏeTT\T, yÓs’ d¡ \t ‘êøÏ&øç Ï >∑Ts¡e⁄‘ê+.
• bÕeTT #·s¡à+‘√ ‘·q X¯Á‘·Te⁄*ï
n$ X¯Øs¡+ô|’ #˚] eTq*ï yê´<ÛTä \≈£î >∑T]#˚jT· >∑\e⁄. e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · eTq*ï Äs√>∑´+>±
>∑T]Ô+#·>∑\<äT.
ñ+#·T‘·T+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 33
 www.apteachers.in
qqTï H˚qT Äs√>∑´+>±, X¯øÏÔe+‘·+>± ñ+#·T≈£î+{≤qT
• yêsêìøÏ ø£˙dü+ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ oø±j·T ˝Ò<ë cÕ+|üP‘√ ‘·\kÕïq+ #˚kÕÔqT.
• Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü >√fi¯flqT ø£‹Ô]+#·T≈£î+{≤qT. Ç~ ÁøÏeTT\ yê´|æÔì n]ø£&ÉT‘·T+~.
• ‘·T$Tàq|ü&ÉT eTT≈£îÿ≈£î, <ä–Zq|ü⁄&ÉT H√{ÏøÏ #˚‹s¡Te÷\TqT n&ÉT¶>± ñ+#·T≈£î+{≤qT.
• ÄVü‰s¡+ ‹H˚eTT+<äT>±qT, ‹qï ‘·s¡Tyê‘· #˚‘·T\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡T#·T≈£î+{≤qT.
• eTs¡T>∑T<=&É¢qT ñ|üjÓ÷–+∫q ‘·s¡Tyê‘· düãT“‘√ #˚‘·T\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡T#·T≈£î+{≤qT.
$_Ûqï Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\T
sêE bÕ≥\ b˛{°˝À Á|ü<ÛäeTãVüQeT‹ì kÕ~Û+#ê&ÉT. Ä>∑düTº 15, kÕ«‘·+Á‘·
~H√‘·‡eeTT Hê&ÉT n‘·ìøÏ ãVüQeT‹ Á|ü<ëq+ #˚XÊs¡T. ùdºõô|’ n‘·ì ù|s¡TqT
|æ\e>±H˚, #·Áø±\ ≈£îØÃ˝À n‘·qT yÓ[fl ãVüQeT‹ì n+<äT≈£îHêï&ÉT.
n‘·ì ùdïVæ≤‘·T\+‘ê n‘·ìì n_Ûq+~+#ês¡T. Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT
n‘·ìì yÓT#·TÃ≈£î+≥÷ XÊØs¡ø£ yÓ’ø£\´+ $»j·T+ kÕ~Û+#˚+<äT≈£î n&ɶ+øÏ
ø±≈£L&É<äì #ÓbÕŒs¡T. MTs¡T M]ì Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô ñ+&Ü*.
øÏ+~ $<ÛäyÓTÆq yê]ì MT |ü]düsê\˝À m|ü&Ó’Hê #·÷XÊsê ?

q&ÉTe˝Òì, #·÷&É˝Òì, $q˝Òì, e÷≥˝≤&É˝Òì yê]ì ª~yê´+>∑T\Tμ ˝Ò<ë ª$_Ûqï Á|ü‹uÛÑ >∑\ e´≈£îÔ\Tμ nì n+{≤s¡T.
ø=+<äs¡T |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ XÊØs¡ø£ yÓ’ø£\´+‘√ |ü⁄&É‘ês¡T, ø=+<äs¡T Á|üe÷<äeXÊ‘·÷Ô ‘·eT X¯Øs¡uÛ≤>±\qT ø√˝ÀŒ‘ês¡T. M]ì ‘·eT
J$‘·+˝Àì @ düeTdü´HÓ’Hê <ÛÓ’s¡´+>± m<äTs=ÿH˚˝≤ eTq+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. yê]øÏ $T>∑‘ê yê]‘√ düe÷qyÓTÆq neø±XÊ\qT
n+~+∫q≥¢sTT‘˚ yês¡T >=|üŒ $»j·÷\qT kÕ~Û+#·>∑\s¡T.
uÛÑ÷$Tô|’q Á|ü‹ e´ø°Ô düe÷qyÓTÆq >ös¡eeTsê´<ä\≈£î ns¡TΩ&ÉT. $_Ûqï Á|ü‹uÛÑ >∑\ e´≈£îÔ\≈£î ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, ùdïVæ≤‘·T\T,
ñbÕ<Ûë´j·TT\ düVü≤ø±s¡+ nedüs¡+. M]ì eTq+ neùV≤fi¯q #˚j·T≈£L&É<Tä . yê]ì e÷s¡Tù|s¡T¢ ô|{Ϻ |æ\e≈£î+&Ü, M]‘√ ùdïVü≤+>±
yÓT\>±*.

34 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Á|üuÛÑT‘·«+ M]øÏ Ä]úø£|üs¡yÓTÆq kÕj·TeT+~+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü sê´+|ü⁄\T, }‘·ø£Ás¡\T, Ädüsêì#˚à ã÷≥T¢, #·Áø±\ ≈£îØÃ\
e+{Ï |ü]ø£sê\qT n+<ä#˚k˛Ô+~. eTq <˚X¯+˝À nH˚ø£eT+~ XÊØs¡ø£ yÓ’ø£\´+ ø£*>∑q e´≈£îÔ\T
J$‘·+˝À >=|üŒ >=|üŒ $»j·÷\qT kÕ~Û+#ês¡T. düT<Ûë #·+Á<äHé, s¡M+Á<ä C…’Hé e+{Ï yês¡T BìøÏ
ñ<ëVü≤s¡D\T.
düT<Ûë#·+Á<äHé ø£èÁ‹eT ø±* kÕj·T+‘√ Hê≥´+ #˚j·T>∑*π> qs¡ÔøÏ>± Á|üU≤´‹ >±+#ês¡T.
‘·q ø£sƒ√s¡ ÁX¯eT, Hê≥´+ |ü≥¢ n+øÏ‘·uÛ≤e+‘√ áyÓT $»j·÷ìï kÕ~Û+#ês¡T.

s¡M+Á<ä C…’Hé |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ n+<Ûä‘·«+ ø£*– ñHêïs¡T.

ø£+{Ï#·÷|ü⁄ ˝Òq|üŒ{Ïø° Äj·Tq˝Àì Á|ü‹uÛÑ, ø£sƒ√s¡ÁX¯eT
Äj·Tq≈£î dæìe÷ Á|ü|+ü #·+˝À >±j·T≈£îì>± >=|üŒ kÕúHêìï,
$»j·÷ìï n+~+#êsTT.

eT+∫ düŒs¡Ù ` #Ó&ÉT düŒs¡Ù

ˇø£ s√E ñwü e÷ej·T´ ñwü Ç+{ÏøÏ e#êÃ&ÉT. ñcÕHêqïeTà ñwüì e÷eTj·T´ bÕ<ë\≈£î qeTkÕÿs¡+ #˚j·TeTHêï~.
ñcÕ HêqïeTà #Ó|æŒq≥Tº #˚dæ+~. e÷eTj·T´ ñwüqT m‘·TÔ≈£îHêï&ÉT. ñwüøÏ n‘·ì düŒs¡Ù q#·Ã˝Ò<äT.
eT+∫ düŒs¡Ù ` #Ó&ÉT düŒs¡Ù nq>± >∑Ts¡TÔ <Ó#·TÃ≈£î+<ë+
uÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤yêìï ø£*Z+#˚ XÊØs¡ø£ düŒs¡ÙqT eT+∫ düŒs¡Ù n+{≤s¡T. nuÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤e+ ø£*–+#˚ XÊØs¡ø£ düŒs¡Ù #Ó&ÉT düŒs¡Ù. ∫qï |æ\¢\T
#·T≥TºÁ|üø£ÿ ñqï yêfi¯fl+<ä]˙ qeTTà‘ês¡T. yêfi¯fl‘√ ùdïVü≤+>± ñ+{≤s¡T.

s¡V≤ü dü´uÛ≤>±\T Ç‘·sT¡ \T #·÷&É≥+ ø±ì ‘êø£&+É ø±ì ‘·|⁄ü Œ.

˙ø£+fÒ ô|<ä›yês¡T ˙‘√ s¡Vü≤dü´ uÛ≤>±\ >∑÷]à e÷{≤¢&É≥+ ø±ì, ô|<äe⁄\T
‘êø£eTq&É+>±ì n&É>∑≥+ dü]jÓÆTq~ ø±<äT. #Ûê‹
eTq#Ûê‹, ø±fi¯fl eT<Û´ä uÛ≤>∑+, yÓqTø£ uÛ≤>±ìï s¡V≤ü dü´uÛ≤>±\T |æs¡T<äT\T
n+{≤s¡T. M{Ïì mes¡÷ #·÷&É≈£L&É<äT. ‘êø£≈£L&É<äT. ø±fi¯fleT<Û´ä uÛ≤>∑+

eTq Á|ü|ü+#·+ 35
 www.apteachers.in

me¬s’q $TeTà*ï ‘·|ü&ÉT $<Ûëq+˝À ‘êøÏq≥¢sTT‘˚ MTπs+ #˚kÕÔs¡T ?

1. ªø±<äμì ªe<ä›μì #Ó|üŒ&É+ ` á düŒs¡Ù MT≈£î Çwüº+ ˝Ò<äì #Ó|üŒ+&ç.
2. <ä÷s¡+>± yÓ[flb˛e&É+ ` Ä e´øÏÔøÏ <ä>∑Zs¡>±, ˇ+≥]>± eT¬s|ü&É÷ ñ+&Éø£+&ç.
3. düVü‰j·T+ ø√dü+ |æ\e&É+ ` >∑{Ϻ>± ns¡ee#·TÃ.
4. MT≈£î qeTàø£eTT+&É≥+ ` MTπsMT ‘·|ü #˚j·T≥+˝Ò<äì qeTà+&ç.
5. $TeTà*ï ø£\es¡|ü]#˚ $wüj·÷\qT s¡Vü≤dü´+>± ñ+#·≈£+&ç.
6. me¬s’Hê $TeTà*ï <äTs¡T<˚›X¯+‘√ düŒ]Ù+∫q≥¢sTT‘˚ MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î #Ó|üŒ+&ç.

ô|<ä›\≈£î (neTà, Hêqï, {°#·sY

Ä Á|ü<˚X¯+ e~* <ä÷s¡+>± yÓ\T¢≥ ªqqTï ‘êø£e<äT›μ nì _>∑Zs¡>± #Ó|ü⁄Œ≥
»]–q~ #Ó|ü⁄Œ≥)
ø=+‘· eT+~ |æ\¢\ì ‘·|ü⁄Œ<√e |ü{Ϻ+#·{≤ìøÏ e÷j·Te÷≥\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. @+ #ÓbÕÔs¡+fÒ
• MT neTà ÄdüT|üÁ‹˝À #˚]+~. H˚qT ìqTï rdüT≈£îyÓfi≤ÔqT.
• á ∫s¡THêe÷ MT≈£î ‘Ó\TkÕ! Hê‘√ e∫à #·÷|ækÕÔsê !
• ãVüQeT‘·T\T, &ÉãT“ Çe«#·÷|ü≥+.
• d”«≥T¢, ÄVü‰s¡+ ÇkÕÔeTì yê>±∆q+ #˚dæ MT <äèwæº eTs¡\Ã≥+.
• me«s¡÷ ˝Òì >∑~˝ÀøÏ >±ì Á|ü<˚XÊìøÏ >±˙ rdüT≈£îb˛e≥+.
• e÷{≤¢&ÉT‘·÷ nqTedüs¡+>± MT X¯Øs¡ uÛ≤>±ìï ‘êø£≥+.
• |ü⁄düÔø£+, ø£+|üP´≥sY, yÓTTu…’˝Ÿ\˝À ndüuÛÑ´ø£s¡yÓTÆq u§eTà\qT, M&çjÓ÷\qT #·÷|æ+#·≥+.
• ˙ nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü ìqTï eTT<äT›ô|≥Tºø√e≥+, eTT<äT› ô|≥ºeTì n&É>∑≥+.
• $TeTà*ï <äTdüTÔ\T <ä]+#·eTqT≥, <äTdüTÔ\T $|üŒeTì #Ó|ü⁄Œ≥.
ø£è‘·´+
ˇø£ düŒs¡Ù qqTï nuÛÑÁ<ä‘·≈£î, uÛÑj·÷ìøÏ >∑T] #˚dæq≥ºsTT‘˚, H˚qT Ç˝≤ #ÓbÕÔqT

M]øÏ á $wüj·÷ìï ‘Ó*j·T#˚kÕÔqT

@jYT, bÕ|ü! Ç≥Tsê, ˙ø√ #ê¬ø¢{Ÿ ÇkÕÔqT.

• ˇø£ n|ü]∫‘· e´øÏÔ $TeTà*ï n‘·ì‘√ s¡eTàì

n&ç–q|ü&ÉT MTπs$T #˚kÕÔs¡T ?

36 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø£è‘·´+
• øÏ+~ ∫Á‘ê\T |ü]o*+∫ eT+∫ düŒs¡Ù ˝Ò<ë #Ó&ÉT düŒs¡Ù\ >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
∫qï |æ\¢\ uÛÑÁ<ä‘·, s¡ø£åD ø=s¡≈£î C≤rj·T 24 I 7, Ä∫‘· n‘·´edüs¡
bò˛Hé ùdyê $uÛ≤>∑+.

≈£î≥T+ã+˝À e´≈£îÔ\T, ùdïVæ≤‘·T\T #Ó&ÉT düŒs¡Ù dü+πø‘ê\qT |æ\¢˝À¢ m˝≤ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T ?

• ˇ+≥]>± $#ês¡+>± ñ+{≤s¡T.
• yêfi¯fl≈£î yês¡T •øÏå+#·T≈£îì ùdïVæ≤‘·T\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+{≤s¡T.
• uÛÑj·Tô|{Ϻq e´≈£îÔ\ |ü≥¢ uÛÑj·T+‘√ u…s¡T≈£î>± ñ+{≤s¡T.
• mø£ÿ&É≈£î yÓfi≤fl\Hêï düVü‰j·T+ ø√s¡T‘ês¡T.
• #·<äTe⁄˝À ÁX¯<ä› #·÷|æ+#·s¡T.

ø°\ø£ |ü<ë\T
C≤„H˚+Á~j·÷\T, n+<Ûä‘·«+, n+≥Tyê´~Û, ø£s¡íuÛÒ], Áu…sTT©*|æ, s¡T∫yÓTT>∑Z\T, eT+∫ düŒs¡Ù, #Ó&ÉT düŒs¡Ù.

eTq Á|ü|ü+#·+ 37
 www.apteachers.in

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• C≤„H˚+Á~j·÷\T eTq X¯Øs¡+˝À $$<Ûä $wüj·÷\≈£î düŒ+~+#˚+<äT≈£î düVü‰j·T+ #˚kÕÔsTT.
• eTq C≤„H˚+Á~j·÷\qT eTq+ dü+s¡øÏå+#·Tø√yê*.
• #·s¡à+ X¯Øs¡+˝À düŒs¡Ù |üs¡+>± n‹ düTìï‘·yÓTÆq C≤„H˚+Á~j·T+.
• Á|ü‘˚´ø±edüsê\Tqï e´≈£îÔ\qT eTq+ neùV≤fi¯q #˚j·T≈£L&É<äT.
• #Ó&ÉT düŒs¡Ù #˚j·Te<ä›ì #ÓbÕŒ*.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. eTq≈£î C≤„H˚+Á~j·÷\T mìï? n$ @$?
2. eTq≈£î C≤„H˚+Á~j·÷\T m+<äT≈£î Á|ü<ÛëqyÓTÆq$?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
3. $_Ûqï kÕeTsê∆´\Tqï yês¡T J$‘· düyêfi¯¢qT m˝≤ m<äTs=ÿ+≥THêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ MTs¡T @ Á|üX¯ï\qT n&ÉT>∑T‘ês¡T.
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
4. Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\Tqï ˇø£ e´øÏÔì |ü]o*+∫, yês¡T ‘·eT düeTdü´\qT m˝≤ n~Û>∑$TdüTÔHêïs√ ‘Ó*j·T#˚j·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
5. MT ùdïVæ≤‘·T\ qT+&ç düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À ì+|ü+&ç.
M&çjÓ÷ π>eTT\T Ä≥düú\+˝À Ä&ÉT‘ê+
ü e. dü+ ù|s¡T Ä&ÉT‘ê+ (ne⁄qT/ ø±<äT) (ne⁄qT/ø±<äT)
1
2
3
4
5
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
6. MT eTTU≤ìï ^dæ, <ëì˝À C≤„H˚+Á~j·÷\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
7. #Ó&ÉT düŒs¡ÙqT >∑T]+∫ MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ˝Ò<ë {°#·s¡¢≈£î m|ü&ÉT #ÓbÕŒ* ?

38 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
X¯s¡‘Y |ü≈£åî\ >∑T+|ü⁄ Äø±X¯+˝À ªVμ Äø±s¡+˝À m>∑Ts¡T‘·÷ yÓfi¯fl&Üìï >∑T]+∫ {°#·sY‘√ ‘·q dü+<˚Vü≤+ e´ø£Ô+ #˚XÊ&ÉT.
n|ü&ÉT {°#·sY yê]øÏ »+‘·Te⁄\˝À düeT÷Vü≤ Á|ües¡ÔqqT >∑T]+∫ $e]+#ês¡T.
e\düyfiÓ fl‚ |ü≈îå£ \≈£î düT<ä÷sê\≈£î m–]yÓfifl¯ e\dæq nedüs+¡ ñ+~. á Á|üj÷· D+˝À
n$ ‘·eT X¯øÏÔì ø√˝ÀŒj˚T neø±X¯+ ñ+~. Bìì ìyê]+#·Tø√e&ÜìøÏ ªVμ Äø±s¡+˝À
@s¡Œ&ç Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. Ç˝≤ m>∑s¡≥+ yê{Ï X¯øÏÔì eè<∏ë ø±≈£î+&Ü #˚düTÔ+~. Á|ü‹ |üø°å <ëì
eTT+<äTqï |üøÏåøÏ ø=~›>± ô|’>± m>∑s¡&É+ e\q >±* e\q ø£*π> |”&Éq+ ‘·>∑TZ‘·T+~.
NeT\T eTqe˝…H˚ düeT÷Vü≤+>± ø£\dæ J$kÕÔsTT. á düeT÷Vü‰ìï ø±\˙ n+{≤s¡T.
NeT\ ø±\˙˝À sêDÏ NeT, eT>∑ NeT\T, ÁXÊ$Tø£
NeT\T ñ+{≤sTT. NeT\ ø±\˙˝Àì NeT\˝À Áø£eT•ø£åD, |üì $uÛÑ»q ø£ì|ædüTÔ+~.
NeT\T eT{Ϻ‘√ |ü⁄≥ºqT ì]àkÕÔsTT. NeT\T ˇø£ s¡kÕj·THêìï Ádü$kÕÔsTT. á s¡kÕj·Tq+
düV‰ü j·T+‘√ ˇø£ <ë]ì @s¡Œs¡∫, ÄVü‰sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï Ç‘·s¡ NeT\≈£î
n+~kÕÔsTT. n|ü&ÉT NeT\˙ï ˇø£ ≈£L´˝À eTT+<äT≈£î yÓfi‘¯ êsTT. (MT {°#s· qY T ªNe÷|ü⁄s¡+μ
|ü⁄düÔø£+ >∑T]+∫ n&ç–, NeT\ >∑T]+∫q nH˚ø£ $X‚cÕ\qT ‘Ó\TdüTø√+&ç)

‘˚HÓ{°>∑\T ≈£L&Ü düeT÷Vü≤+>± J$kÕÔsTT. n~ n˙ï ø£\dæ ‘·eT

Ç+{Ï(‘·T{Ϻ)ì ì]à+#·T≈£î+{≤sTT. ‘˚HÓ{°>∑\˙ï ø£\dæ ÄVü‰sêìï |ü+#·T≈£î+≥÷,
‘·eT ˝≤sê«\≈£L ÄVü‰sêìï n+~kÕÔsTT. düeT÷Vü≤+>± ø£\dæ |üì#˚j·Tø£b˛‘˚
‘˚HÓ{°>∑\T n+‘·{Ï n+<äyÓTÆq Ç+{Ïì ì]à+#·Tø√˝Òe⁄.

n&Ée⁄\˝À ìedæ+#˚ @qT>∑T\T ≈£L&Ü düeT÷Vü‰\T>± ñ+{≤sTT. |ü~

qT+&ç |üHïÓ +&ÉT @qT>∑T\T yê{Ï |æ\\¢ ‘√ bÕ≥T>± düeT÷Vü‰\T>± yÓfió¯ ‘·T+{≤sTT.
ej·TdüT˝À ô|<ä› @qT>∑T >∑T+|ü⁄q≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤düTÔ+~. @qT>∑T ô|<ä›
|ò”T+ø±s¡Hê<ä+‘√ Á|üj·÷D+ ÁbÕs¡+_ÛdüTÔ+~. $T–*q @qT>∑T\˙ï Bìì
nqTdü]kÕÔsTT. á $<ÛäyÓTÆq >∑T+|ü⁄\T>± J$+#˚ Á|ües¡Ôq @qT>∑T\≈£î s¡ø£åDqT
ÇdüTÔ+~.
»+‘·Te⁄\T uÛÑ÷$TøÏ n+<ëìï n<ë›sTT. eTq+ eTq |ü]düsê\˝Àì »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ Ä<äs¡D #·÷bÕ*. »+‘·Te⁄\T
|üsê´es¡D düeT‘·T\´‘·≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. »+‘·Te⁄\≈£î Vü‰ì ø£\T>∑#˚j·Tsê<äT. yê{ÏøÏ ÄVü‰sêìï, ˙{Ïì n+~+#ê*. yê{Ï
ìyêdæ‘· Á|ü<˚XÊ\qT HêX¯q+ #˚j·Tsê<äT. Ä »+‘·Te⁄\≈£î J$+#˚ Vü≤≈£îÿ ñqï~. eTq+ ≈£L&Ü Ä »+‘·Te⁄\˝À uÛ≤>∑y˚T. eTq≈£î
yê{Ïì #·+|æy˚ùd Vü≤≈£îÿ ˝Ò<äT. »+‘·Te⁄\q÷ J$+#·ìe«+&ç.

ø°\ø£ |ü<ë\T
•XÀ‘êŒ<äø±\T, n+&√‘êŒ<äø±\T, ø°ås¡<ë\T, neT]ø£, düeT÷Vü‰\T, ÁkÕe+, e\dü,
s¡ø£åD, J$+#˚ Vü≤≈£îÿ.

26 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ˇø£s√E, ‘˚» bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡úHê düeTj·T+˝À ø£fi¯ófl ‹]– |ü&çb˛j·÷&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ø=+<äs¡T $<ë´s¡Tú\÷ ø£\dæ
‘˚»qT ˙&É˝ÀìøÏ rdüTø=ìyÓ[fl, ‘ê>∑{≤ìøÏ ø=ìï ˙{Ïì Ç#êÃs¡T. n‘·qT ø£fi¯ófl ‹]– |ü&çb˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+, n‘·qT ñ<äj·T+
n˝≤ŒVü‰sêìï rdüTø√ø£b˛e≥y˚T. #ê˝≤eT+~ |æ\¢\≈£î Ç+{Ï e<ä› e+&çq~ q#·Ãø£ ˝Ò<ë #ê*q+‘· ÄVü‰s¡+ \_Û+#·ø£, @MT
‹q≈£î+&ÜH˚ bÕsƒ¡XÊ\≈£î ekÕÔs¡T. ÄVü‰s¡+ ˝Òì ø±s¡D+>± #·<äTe⁄ô|’ ÁX¯<ä∆ #·÷|ü˝Òs¡T. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñ‘ê‡Vü≤+ ˝Ò≈£î+&Ü ñ+{≤s¡T.
• ás√E MT ùdïVæ≤‘·T\˝À m+‘·eT+~ ñ<äj·T+ n˝≤ŒVü‰s¡+ rdüT≈£îHêïs¡T?
• ‹qï≥¢sTT‘˚, @$T ‹ì e#êÃs¡T?
• mes¡sTTHê ‹qø£b˛sTTq≥¢sTT‘˚, m+<äTø£ì ‹q˝Ò<äT?

eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+
ã&ç˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q düeTj·T+˝À ‘˚»,
Á|ü‹s√p ‘·q ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£\dæ ≈£Ls¡TÃì
ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+{≤&ÉT. ás√E eT<Ûë´Vü≤ï
uÛÀ»q+˝À >∑T&ÉT¶, nqï+, kÕ+u≤s¡T, ∫ø°ÿ,
yÓõfÒ_˝Ÿ ¬s’dt. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ s√EyêØ
yÓTq÷ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ˇø£s√E ‘˚»
Ç+{Ï qT+&ç ìeTàø±j·T |ü#·Ã&ç ‘Ó#êÃ&ÉT. s¡|ò”
Ç+{Ï qT+&ç ∫|t‡ ‘Ó#êÃ&ÉT. yê≥ìï{Ï ˙
ùdïVæ≤‘·T\‘√ |ü+#·T≈£îHêïs¡T. n+<äs¡÷ ø£\dæ
‹q&É+ Äq+<äøs£ y¡ TÓ qÆ |üì. Ç˝≤ |ü+#·Tø√e≥+
e\q Ç‘·s¡ $<ë´s¡Tú\‘√ eTq≈£î ùdïVü≤+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ø=+<äs¡T |æ\¢\T >∑T&ÉT¶qT Çwüº|ü&É‘ês¡T, ø=+<äs¡T Çwüº|ü&És¡T. ø=+<äs¡T XÊø±Vü‰s¡T\T eT]j·TT eT]ø=+<äs¡T e÷+kÕVü‰s¡T\T
|æ\¢\T y˚s¡T y˚s¡T n\yê≥¢qT ø£*– ñ+{≤s¡T. n˝≤π> ø=+<äs¡T |æ\¢\T ù|¢≥T˝À e&ç¶+#·T≈£îqï ÄVü‰s¡+ |üP]Ô>± ‹qs¡T. ÄVü‰sêìï
eè<∏ë #˚kÕÔs¡T. Ç~ eT+∫ n\yê≥T ø±<äT.

MT bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»Hêìï Çwüº+>± ‹+≥THêïs¡T ø£<ä÷?

MT bÕsƒ¡XÊ\˝À á s√E eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ yÓTq÷ @$T{Ï?
• ø=+<äs¡T |æ\¢\T kÕ+u≤s¡T˝Àì ≈£Ls¡>±j·T eTTø£ÿ\qT ‹q≈£î+&Ü e~*y˚kÕÔs¡T.
n~ dü] nsTTq |üH˚Hê? m+<äTø£ì?
eTq |ü]düsê\˝Àì |æ\¢\T #ê˝≤ eT+~ @ s√p |üP]Ô uÛÀ»q+ rdüTø√s¡T. á |ü]dæú‹øÏ ø±s¡D+ yê] ù|<ä]ø£+. ù|<ä]ø£+
ø±s¡D+>± |æ\¢\≈£î dü¬s’q uÛÀ»q+ n+~+#·˝Òs¡T. n≥Te+{Ï |æ\¢\T U≤∞ø£&ÉT|ü⁄‘√H˚ ã&çøÏ edüTÔ+{≤s¡T. ø±ã{Ϻ eTq Á|üuÛÑT‘·«+
$<ë´s¡T\ú +<ä]ø° Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ ÄVü‰sêìï n+~+#ê\ì ìs¡sí TT+∫+~. b˛wüø$£ \Te\‘√ ≈£L&çq eT]j·TT s¡T∫ø£sy¡ TÓ qÆ eT<Ûë´Vü≤ï
uÛÀ»q |ü<Ûäø£+ Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç+~.

40 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø£è‘·´+
>∑‘· ø=~› s√E\ qT+&ç MT ã&ç˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À Çe«ã&çq ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ C≤_‘ê sêj·T+&ç.

yês¡+ e&ç¶+∫q ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T

k˛eTyês¡+
eT+>∑fi¯yês¡+
ãT<Ûäyês¡+
>∑Ts¡Tyês¡+
X¯óÁø£yês¡+
X¯ìyês¡+

bÕsƒ¡XÊ\˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À $T–*q ÄVü‰s¡+‘√ MTπs+ #˚kÕÔs¡T.

eTq+<ä]ø° ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+ Çwüºy˚T. nsTT‘˚ ø=ìï |ü<ësêú\qT ‹q&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ê+, ø=ìï{Ïì Çwüº|ü&É+. MT˝À ø=+<äs¡T
≈£Ls¡>±j·T\T ‹q&ÜìøÏ Çwü|º &ü sÉ T¡ . nsTT‘˚ eTq+ Äs√>∑´+>± ñ+&Ü\+fÒ yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\ qT+&ç \_Û+#˚ nìï ÄVü‰s¡|<ü ësêú\qT
‹Hê*.
Ç+{Ï˝À ÄVü‰s¡+ eè<∏ë #˚j·TT≥
øÏ+~ |ü≥+˝À y˚&ÉTø£\ düeTj·T+˝À @ $<Ûä+>± #ê˝≤ ÄVü‰s¡+ eè<∏ë nsTTb˛‘·T+<√ ø£ì|æk˛Ô+~. n<˚ $<Ûä+>± Ç+{Ï e<ä› ≈£L&Ü
ÄVü‰s¡+ eè<∏ë ne⁄‘·T+~.

y˚&ÉTø£\˝À ÄVü‰s¡+ m˝≤ eè<∏ë ne⁄‘·T+~?

MTÇ+{Ï˝À ≈£L&Ü ÄVü‰s¡+ n˝≤π> eè<∏ë ne⁄‘·T+<ë?

eTq Á|ü|ü+#·+ 41
 www.apteachers.in
ÄVü‰s¡+ $\TyÓ’q~
ÄVü‰s¡+ nedüsêìøÏ $T+∫ e+&çq≥¢sTT‘˚ eè<∏ë nj˚T´ neø±X¯eTTqï~. ø=ìïkÕs¡T¢ eTq Ç+{À¢ ‹q>± $T–*q ÄVü‰sêìï
≈£L&Ü bÕs¡y˚dü÷Ô ñ+{≤+. ø=+<äs¡T ÄVü‰s¡+ ‹H˚ düeTj·T+˝À |üfiËfl+ #·T≥÷º ∫eTTà‘ês¡T. eT]ø=+<äs¡T |üfiËfl+˝À ÄVü‰s¡+ ø=+‘·
e~˝ÒkÕÔs¡T.
$yêVü‰\T, y˚&ÉTø£\˝À m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À ÄVü‰s¡+ eè<∏ë ne⁄‘·T+~. ÄVü‰s¡+‘√ bÕ≥T, ‘êπ> ˙{Ïì ≈£L&Ü eè<∏ë #˚kÕÔs¡T.
>±¢düT ì+&ÉT>± ˙{Ïì rdüT≈£îì dü>∑+ ‘ê–, dü>∑+ >±¢düT˝ÀH˚ e~˝ÒkÕÔs¡T.

uÛÀ»q+ e&ç¶+#·&ÜìøÏ @ $<ÛäyÓTÆq |üfi≤fl\qT ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T ?

bÕ¢dæºø˘‘√ ‘·j·÷¬s’q ù|¢≥¢qT, >±¢düT\qT, –HÓï\qT, dü÷Œq¢qT ñ|üjÓ÷–düTÔHêï+. bÕ¢dæºø˘ yê&Éø£+ Äs√>±´ìøÏ eT+∫~
ø±<äT. m|ü&Ó’Hê Ä≈£î\‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq ù|¢≥¢qT ñ|üjÓ÷–+#êsê? ñ|üjÓ÷–+∫q≥¢sTT‘˚, yê{Ïì m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T?
yÓ÷<äT>∑, u≤<ä+, eTÁ] #Ó≥¢ Ä≈£î\qT ù|¢≥T¢>± ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+{≤s¡T.
bÕ¢dæºø˘ e<ä›ì #ÓbÕŒ*
bÕ¢dæºø˘ ù|¢≥¢qT, ø£es¡T¢, d”kÕ\qT ÄVü‰s¡+ ì\Te #˚j·T&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó –+∫q≥¢sTT‘˚ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\˝ÀøÏ bÕ¢døºæ ˘ sπ DTe⁄\T #˚],
n$ ÄVü‰s¡+ <ë«sê eTq X¯Øs¡+˝ÀøÏ ≈£L&Ü Á|üy•˚ +∫ yê´<ÛTä \qT
ø£*–kÕÔsTT. ˇø£y˚fi¯ M{Ï˝Àì ÄVü‰sêìï H˚\ô|’ bÕs¡y˚dæq≥¢sTT‘˚
n$ H˚\qT ø£\Twæ‘+· #˚kÕÔsTT. bÕ¢døºæ ˘ ø£es¡˝¢ Àì ÄVü‰sêìï ø£es¡‘¢ √
düV‰ü Äe⁄\T, >π <Ó\T ‹qï≥¢sTT‘˚ n$ nHês√>±´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
ˇø£y˚fi¯ á bÕ¢dæºø˘qT eT+&çùdÔ, >±* ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ï,º eTq+ @$T #˚j·T>∑\+? ˇø£fÒ |ü]cÕÿs¡ e÷s¡Z+ bÕ¢dæºø˘ì e<ä›ì
#Ó|üŒ≥+. bÕ¢dæºø˘≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·÷\qT Ä˝À∫+#·e\dæq nedüs¡+ eTq≈£îqï~. bÕ¢dæºø˘ >±¢düT\T, ù|¢≥¢≈£î ã<äT\T>± eTq+ @
edüTÔe⁄\qT ñ|üjÓ÷–+#·>∑\+?
∫Á‘êìï #·÷&É+&ç eT]j·TT bÕ¢dæºø˘qT m˝≤ ‹]– ñ|üjÓ÷–+#·e#√à ns¡ú+ #˚düTø√+&ç

42 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø£è‘·´+
yê≥sY u≤{Ï˝Ÿ ‘√
ô|qTï kÕº+&é ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.

Ç˝≤ #˚<ë›e÷ !
Hê |üP\ ≈£î+&û
• ˇø£ bÕ¢dæºø˘ u≤{Ï˝Ÿ rdüTø=ì <ëìì n&ɶ+>± eT<Ûä´˝ÀøÏ ø£{Ÿ #˚j·T+&ç.
• <ëìøÏ s¡+>∑T ø±–‘·+ n‹øÏ+#·+&ç ‘˚<ë s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.
• n+<äT˝À ˙s¡T b˛dæ eT˙ bÕ¢+{Ÿ ñ+#·+&ç.
• MT |üP\≈£î+&û dæ<ä›+>± ñ+~.
• Á|ü‹ yês¡+ <ëì˝À ˙{Ïì e÷s¡Ã+&ç. ˝Ò<ä+fÒ <ëì˝À <√eT\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ÄVü‰sêìï ì\« #˚j·T≥+
ˇø£s√E ‘˚» neTà>±s¡T |ü#·Ã&ç C≤&ûì ‘Ó]#ês¡T. Ä |ü#·Ã&çô|’ ‘Ó\¢ì bıs¡ @s¡Œ&ç ñ+&É≥+ #·÷dæ+~. ÄyÓT ‘˚»qT |æ*∫, C≤&ûì
#Ó‘·Ô≈£î+&û˝À bÕs¡y˚j·TeTì #Ó|æŒ+~. ‘˚» n˝≤ m+<äT≈£î #˚j·÷\ì n&ç>±&ÉT. Ä |ü#·Ã&çô|’ ã÷E @s¡Œ&ç+<äì ÄyÓT #Ó|æŒ+~.
eTq+ |ü#·Ãfi¯ófl bÕ&Ée≈£î+&Ü m≈£îÿe ø±\+bÕ≥T @ $<Ûä+>± ì\Te #˚j·T>∑\+?

• |ü#·Ãfi¯ófl, #·{°ï\T, C≤yéT\T, e&çj·÷\T yÓTTˆˆq$ #ê˝≤ ø±\+ bÕ≥T ì\« ñ+#·>∑\+.
• ñ|ü ˇø£ ì\Te #˚ùd ø±s¡ø£+, q÷HÓ |ü#·Ãfi¯fl˝À u≤ø°º]j·÷, |òü+>∑dt @s¡Œ&É≈£î+&Ü ìs√~ÛdüTÔ+~ ‘˚» neTà>±s¡T
|ü#·Ãfi¯ófl ì\Te #˚j·T&ÜìøÏ <ëì˝À ñ|ü, q÷HÓ ø£\T|ü⁄‘ês¡T. e&çj·÷\qT m+&É˝À Äs¡u…&É‘ês¡T.

»≥¢˝À #·]Ã+#·+&ç
• m≈£îÿe ñ|ü eT]j·TT q÷HÓ ø£*|æ, m+&É˝À m+&Éu…{Ϻ ì\«#˚j·T>∑*–q ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ C≤_‘ê sêj·T+&ç.
• ˇs¡T>∑T\T ˝Ò<ë e&çj·÷\T ‘·j·÷s¡T#˚ùd Á|üÁøÏj·TqT $e]+#·+&ç.
• #ÓÁØ ˝≤+{Ï ‘êC≤ |ü+&É¢qT #·¬øÿs¡ bÕø£+˝À ì\e ñ+#·e#·TÃ. ˝Ò<ë C≤yéT>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ ì\e ñ+#·e#·TÃ.
• ø=ìï ≈£Ls¡>±j·T\T, e÷+dü+, #˚|ü\qT n~Ûø£ #·\¢<äq+ ø£*– ñqï ô|f…º\˝À ñ+∫ ì\« ñ+#·T‘ês¡T. á |ü<ä∆‹ì Á|ò”õ+>¥
n+{≤s¡T.
• |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, Ä≈£î≈£Ls¡\qT |ü#·Ãfi¯ófl>± ô|&É‘ê+. ø=ìï »+‘·T dü+ã+<Ûä ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\≈£î ≈£L&Ü m≈£îÿe
yÓTT‘·Ô+˝À ñ|ü, ø±s¡+, q÷HÓ ø£*|æ ì\« ñ+#·T‘ês¡T.
• ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢, bÕ\qT Á|òæCŸ˝À ñ+∫, ø=~› s√E\ es¡≈£î ì\Te ñ+∫, u≤ø°º]j·÷ ã÷E yê{Ïô|’ ô|s¡>∑≈£î+&Ü
ìs√~Û+#·e#·TÃ.

eTq Á|ü|ü+#·+ 43
 www.apteachers.in

C≤yéT Á|ò”õ+>¥ / o‘·©ø£s¡D+ |ü#·Ã&ç Á|òæCŸ

ÁbÕC…≈£îº |üì
1. neTàkÕj·T+‘√ ø£+~bı&çì ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç. (ø±e\dæq |ü<ësêú\T:- ø£+~|ü|ü, ñ|ü, m+&ÉT $Ts¡|üø±j·T\T, J\ø£Ás¡)

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

• m\Tø£\T, NeT\T, u§~›+ø£\T ì\« ñ+∫q ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT m˝≤ bÕ&ÉT #˚kÕÔsTT?
• bÕ&Ó’q ÄVü‰sêìï ˝Ò<ë ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ì bÕs¡y˚dæq|ü&ÉT ˙¬ø|ü&Ó’Hê u≤<Ûä ø£*–+<ë?
m+<äT≈£î u≤<Ûä|ü&ܶe⁄?

e], >√<ÛäTeT e+{Ï ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, |ü|ü <ÛëHê´\T, y˚s¡T X¯q>∑ e+{Ï q÷HÓ –+»\T ø°≥ø±\T, ã÷E\ #˚‘·
bÕ&ÉT#˚j·Tã&É‘êsTT. Bìì ìyê]+#·&É+ ø√dü+ y˚bÕ≈£î\qT m+&Éu…{Ϻ ì\« ñ+#˚ dü+#·T\˝À
ñ+#·T‘ês¡T. q÷]Œ&ç #˚dæq <ÛëHê´ìï u≤>± m+&Éu…{Ϻq ‘·sê«‘· düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚X¯+˝À ñ+#·&É+
<ë«sê m≈£îÿe ø±\+ bÕ≥T ì\« #˚j·Te#·TÃ. {ÏHé, d”º˝Ÿ, n\T´$Tìj·T+ bÕÁ‘·\˝À yÓ<äTs¡T\‘√
#˚dqæ ô|<äô› |<ä› ãT≥º\˝À ì\« ñ+#·≥+ <ë«sê m\Tø£\T, #·T+#·T\T, ø°≥ø±\ qT+&ç ø±bÕ&É>\∑ +.

bı\+ qT+&ç |üfiËfl+˝ÀìøÏ

• eTq ù|≥
¢ T ˝Ò<ë |üfiflË +˝ÀìøÏ e&ç+¶ #·ã&çq s¡T∫ø£sy¡ TÓ qÆ ÄVü‰sêìï eTq+ m˝≤ bı+<ä>\∑ T>∑T‘·THêï+?
• eTq+ ‹+≥Tqï ÄVü‰sêìøÏ yÓqTø£ me¬se] |üqT\T Ç$T&ç ñHêïjÓ÷ ‘Ó\TkÕ?
e÷¬sÿ{Ÿ qT+&ç eTq+ _j·T´+ ø=qT>√\T #˚kÕÔ+. neTà eTq≈£î ÄVü‰s¡+ e+&çô|&ÉT‘·T+~.
Ç+ø± me¬s’Hê e´≈£îÔ\T eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ yÓqTø£ |üì#˚düTÔHêïsê?

44 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ÁøÏ+~ C≤_‘êqT |ü]o*+#·+&ç. MT {°#·sY‘√ #·]Ã+∫ Ç+ø=ìï{Ïì C≤_‘ê˝À ø£\|ü+&ç.
1. ø£+kÕ* – ø=&Ée* ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔ&ÉT
2. eÁ&É+– – Hê>∑* ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔ&ÉT

Á|ü‹ <Ûëq´|ü⁄ –+» eTq <ä>∑Zs¡≈£î e∫à #˚s¡≥+ yÓqTø£ nH˚ø£eT+~ e´≈£îÔ\T, nq>± ¬s’‘·T\T, ¬s’‘·T ≈£L©\T, ø£+kÕ*,
e+Á&É+–, $T\¢s¡T¢, <Ûëq´+ ny˚Tàyês¡T, Ç˝≤ $$<Ûä <äX¯\˝À yê] ùde\T ñ+{≤sTT. eTq+ yê] ùde\ ø=s¡≈£î ‘·|üŒø£ ø£è‘·»„‘·qT
ø£*– ñ+&Ü*.

ø°\ø£ |ü<ë\T
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+, ÄVü‰sêìï ì\« #˚j·T≥+, ÄVü‰sêìï eè<∏ë #˚j·T≥+, <Ûëq´|ü⁄ –+»\T.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• n+<ä]‘√q÷ ø£\dæ ‹q&É+ eTq≈£î dü+‘√cÕìïdüTÔ+~.

• eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ |æ\¢\+<ä] Vü≤≈£îÿ.
• ÄVü‰sêìï dü+|üP]Ô>± ‹q&Éy˚T ÄVü‰sêìï eè<∏ë #˚j·T&Üìï n]ø£fÒº Á|ü<Ûëq e÷s¡Z+.
• ñ|ü, q÷HÓ ø£\|ü&É+ <ë«sê, m+&É˝À m+&Éu…≥º&É+ <ë«sê ÄVü‰sêìï ì\« #˚j·Te#·TÃ.
• eTq+ ‹H˚ Á|ü‹ ÄVü‰s¡|ü⁄ eTT<ä› yÓqTø£ nH˚ø£eT+~ ÁXÊ$T≈£î\ ø£èwæ ñqï~.

eTq Á|ü|ü+#·+ 45
 www.apteachers.in

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. Á|ü»\+<äs¡÷ ø£\dæ ≈£Ls¡TÃì ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ dü+<äsꓤ\qT sêj·T+&ç.
2. eTq Ç+{Ï˝À ÄVü‰s¡+ m|ü&Ó|ü&ÉT eè<∏ë ne⁄‘·T+~?
3. eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ yÓqTø£ m+‘√eT+~ Á|ü»\ ÁX¯eT ñ+~ ø£<ë. yê¬ses√ sêj·T+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. »+‘·Te⁄\ e\q ø£*π> ÄVü‰s¡ eè<∏ëqT >∑T]+∫ ˇø£ ¬s’‘·TqT @y˚T$T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À yês¡+ yÓTq÷qT |ü]o*+∫, @j˚T ≈£Ls¡>±j·T\qT ñ|üjÓ÷–+#ês√ sêj·T+&ç.

IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T

6. Bs¡È ø±\+ bÕ≥T ì\« #˚j·T>∑*–q MT Ç+{Ï˝Àì ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ C≤_‘êqT sêj·T+&ç.

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

7. ÄVü‰s¡+ ‘·j·÷Ø˝À ùde\+~+#˚ e´≈£îÔ\‘√ ˇø£ dü÷∫ø£ |ü≥+ ^j·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. ø±e´ ø=ìï –+»\T ‘Ó∫à Á|ü‹s√p |ü≈£åî\≈£î y˚k˛Ô+~. ÄyÓTqT #·÷dæ ˙e⁄ @+ #˚kÕÔe⁄?

46 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in

bÕsƒ¡+ ˙s¡T
6
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
$<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$ .....
<Ó’q+~q nedüsê\ J$‘·+˝À ˙{Ïì ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd, ùdø£]+#˚ Á|üÁøÏj·T\qT $e]kÕÔs¡T.
kÕúìø£ eqs¡T\ qT+&ç ˙s¡T m˝≤ bı+<äT‘êyÓ÷ ns¡ú+ #˚düTø=+{≤s¡T.
˙{Ï uÛ≤w”ŒuÛÑeq\T, |òüT˙uÛÑeq Á|üÁøÏj·T\qT ns¡ú+ #˚düTø=+{≤s¡T.
˙{Ï eqs¡T\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· ø=s¡≈£î dü÷∫+∫q |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{ÏkÕÔs¡T.
eTq J$‘·+˝À ˙{Ï ÄeX¯´ø£‘·qT $e]kÕÔs¡T.

\‘· y˚dü$ ôd\e⁄\˝À yêfi¯fl neTàeTà >±]+{ÏøÏ yÓ[fl+~. nø£ÿ&É ÄyÓT ‘·q $TÁ‘·T˝…’q
s¡$ eT]j·TT 윑·‘√ Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ yÓ[fl+~. Ä&ÉT≈£îH˚≥|ü&ÉT \‘·≈£î <ëVü≤+ y˚dæ+~, s¡$
ÄyÓT≈£î ˙s¡T ‘Ó∫ÃùdÔ ‘ê–+~.
\‘· : s¡M á ˙s¡T m+<äT≈£î ñ|ü>± ñHêïsTT? MT }s¡+‘ê á ˙{ÏH˚ ‘ê>∑T‘êsê?
s¡$ : ne⁄qT, Ç$ e÷ uÀs¡Tu≤$˝Àì ˙s¡T. y˚T+ Çy˚ ‘ê>∑T‘ê+.
\‘· : zVt≤! eT] $÷s¡T @$T #˚kÕÔs¡T 윑·?
윑· : y˚TeTT ≈£îfi≤sTT ˙fi¯ófl ‘ê>∑T‘ê+. e÷ Á>±eT |ü+#êsTTr dü«#·Ã¤yÓTÆq Á‘ê>∑T ˙{Ïì
e÷ Çfi¯fl≈£î düs¡|òüsê#˚düTÔ+~. e÷ Á>±eT+˝À ˇø£ ô|<ä› #Ós¡Te⁄ ñ+~. <ëì˝Àì
˙{Ïì X¯ó~∆#˚dæ Çfi¯fl≈£î düs¡|òüsê #˚kÕÔs¡T.

MT Á>±eT+˝À mìï s¡ø±\ ˙{Ï eqs¡T\T ñHêïsTT?

eTq Á|ü|ü+#·+ 47
 www.apteachers.in
#ê˝≤ Á>±e÷\˝À ˙{Ï eqs¡T\T>± #Ós¡Te⁄\T+{≤sTT. Ç~
Á|ü<Ûëq+>± e´ekÕj·÷ìøÏ, ‘ê>∑{≤ìøÏ, Ç‘·s¡ nedüsê\≈£î
$ìjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+~. eTq+ ˇø£ Á>±eT #Ós¡Te⁄ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
e÷ Á>±eT #Ós¡Te⁄: j·T‘·\e+ø£ #Ós¡Te⁄
Vü≤˝À! Hêù|s¡T yÓ+ø£{Ÿ. e÷~ ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ |ü⁄+>∑q÷s¡T
eT+&É\+˝Àì ˙{Ï >∑T+≥¢|ü*¢. e÷ Á>±eT #Ós¡Te⁄ ù|s¡T j·T‘·\e+ø£
#Ós¡Te⁄. Bì >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. á #Ós¡Te⁄ e÷ Á>±eTdüTÔ\T
ì]à+∫q~. n+‘·≈£î eTT+<äT Ç~ ˇø£ ∫qï ø=\qT. esê¸ ø±\+˝À
es¡¸|ü⁄ ˙s¡T á #Ós¡Te⁄˝ÀøÏ #˚] nø£ÿ&É ì\« ñ+≥T+~. e] e÷ Á>±eT+˝À Á|ü<Ûëq |ü+≥. á #Ós¡Te⁄ ˙{Ï‘√ e÷ Á>±eT+˝Àì
n‘·´~Ûø£ ÁbÕ+‘·+ kÕ>∑T#˚j·Tã&ÉT‘·T+~. e÷ Á>±eT+˝À y˚s¡TX¯q>∑, $T]Ã, ≥e÷{≤ yÓTT<ä˝…’q |ü+≥\T ≈£L&Ü |ü+&çkÕÔ+. |üX¯e⁄\≈£î
≈£L&Ü ‘ê>∑T˙s¡T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
y˚TeTT >=u…“eTà\T, ø±ØÔø£BbÕ\T e+{Ï |ü+&ÉT>∑\qT á #Ós¡Te⁄ e<ä›H˚ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤eTT. Á>±eT |ü+#êsTTr #Ós¡Te⁄
>∑≥T¢, |üP&çø£, ˙{Ï düs¡|òüsê u≤<Ûä´‘· #·÷düT≈£î+≥T+~.
• #Ós¡Te⁄˝ÀøÏ ˙s¡T mø£ÿ&ç qT+&ç edüTÔ+~?
• #Ós¡Te⁄ m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?

Ç˝≤ #˚<ë›e÷ !
• MT Á>±eT düMT|ü+˝Àì #Ós¡Te⁄ ˝Òø£ ø±\Te >∑T]+∫ $X‚cÕ\qT MT ‘ê‘·>±s¡T ˝Òø£ Á>±eT ô|<ä›\q&ç– düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·+&ç.

˙{Ï #Ós¡Te⁄qT m˝≤ ì]àkÕÔs¡T?

˙{Ï #Ós¡Te⁄ ìsêàDeTH˚~ ˇø£ dü$Twæº ø±s¡´Áø£eT+. Á>±eT+˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T Bì ìsêàD+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘ês¡T.
yÓTT<ä≥>± Á>±eTdüTú\T es¡<ä˙{Ï eqs¡TqT, #Ós¡Te⁄ ìsêàD≤ìøÏ ‘·–q düú\eTTqT >∑T]ÔkÕÔs¡T. >∑≥T¢ ì]àkÕÔs¡T. sêfi¯fl‘√ ì]à+∫q >∑≥T¢
˙{Ïì ì\« #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ˙{Ïì ãj·T≥≈£î e~˝Ò <ës¡T\T ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T.
#Ós¡Te⁄\≈£î ãj·T≥≈£î ˙fi¯ófl e~˝Ò <ës¡T˝…+<äT≈£î+{≤sTT?

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
ø=ìï #Ós¡Te⁄\T ø±\Te\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT. esê¸ø±\+˝À ˙s¡T ˇø£ #Ós¡Te⁄
qT+&ç eTs=ø£ #Ós¡Te⁄≈£î Á|üeVæ≤düTÔ+~. nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝Àì ãTø£ÿ|ü≥ï+, <Ûäs¡àes¡+ #Ós¡Te⁄\T á s¡ø±ìøÏ
#Ó+~q$. n<˚ $<Ûä+>± q<äT\ ˙{Ï‘√ #Ós¡Te⁄\qT ì+|ü&ÜìøÏ ≈£L&Ü ø±\Te\T ‘·e⁄«‘·T+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï
#Ós¡Te⁄\T ø£ècÕí, ñuÛÑj·T >√<ëe] õ˝≤¢\˝À ñqï$.

48 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
e÷ Á>±eT+˝À #Ós¡Te⁄ ‘·e«ø£eTT+<äT uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ #ê˝≤ øÏ+~øÏ ñ+&˚~. n+<äT#˚‘· y˚dü$˝À nìï uÀs¡T u≤e⁄\T
m+&çb˛j·÷sTT. e÷ Á>±eT #Ós¡Te⁄ ìsêàD+ ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ô|]– u≤e⁄\T, uÀs¡Tu≤e⁄\˝À ˙s¡T ô|]–+~. ¬s’‘·T\T
uÀs¡T u≤e⁄\ qT+&ç e∫Ãq ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
• uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ô|+#·&ÜìøÏ @$T #˚j·÷*?
• #Ós¡Te⁄\ qT+&ç |üP&çø£ rdæ bı˝≤\˝À m+<äT≈£î y˚kÕÔs¡T?

eTq+ #Ós¡Te⁄ qT+&ç rdüT≈£îqï ˙{Ïì n˝≤π> ‘ê>∑e#êÃ? n~ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq<˚Hê?

Ç˝≤ #˚<ë›e÷ !
ˇø£ d”kÕ rdüTø=ì MT Á>±eT+˝Àì #Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ïì ùdø£]+#·+&ç. Ä d”kÕì 30 ì$TcÕ\ bÕ≥T |üø£ÿqT+#·+&ç.
d”kÕ n&ÉT>∑T uÛ≤>±ìï |ü]o*+#·+&ç.
• d”kÕ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q MT≈£î @$T ø£qã&ç+~?
• eTq+ á ˙{Ïì ‘ê–‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
• ˙{Ïì ø£\Twæ‘·+ #˚ùd ø±\Twü´+ ø±s¡ø±˝Ò$T{Ï?
#Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ïì n˝≤π> Á‘ê–‘˚ eTq≈£î f…ÆbòÕsTT&é, ø£\sê eT]j·TT ˙fi¯fl $πs#·Hê\T e+{Ï yê´<ÛäT\T
ø£\T>∑T‘êsTT. #Ós¡Te⁄˝Àì ˙s¡T ‘ê>∑&É+ düTs¡øÏå‘·+ ø±<äT.
#Ós¡Te⁄\ ø±\Twü´+
øÏ+~ ∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç. #Ós¡Te⁄\T m˝≤ ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·THêïsTT?

eTq Á|ü|ü+#·+ 49
{≤´+≈£î\T m˝≤ ø£\Twæ‘·+ ne⁄‘êjÓ÷ #·÷www.apteachers.in
<ë›+
#Ós¡Te⁄\˝Àì ˙s¡T eTq nHê˝À∫‘· #·s¡´\ e\q ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·T+~. ø±\Twü´+ $$<Ûä s¡ø±\T>± »s¡T>∑T‘·T+~.
MT Á>±eT+˝Àì Á|ü»\T #Ós¡Te⁄˝ÀH˚ kÕïq+ #˚j·T&É+, ã≥º\T ñ‘·ø£&É+, |üX¯óe⁄\qT, yêVü≤Hê\qT ø£&É>∑&É+ e+{Ï$ #˚düTÔ+{≤s¡T.
ø=+<äs¡T Ç+{Ï˝Àì e´sêú\qT, #·ìb˛sTTq »+‘·T ø£fi‚ãsê\qT ≈£L&Ü #Ós¡Te⁄˝À y˚düTÔHêïs¡T.
ø=+‘·eT+~øÏ eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ ˝Òø£b˛e&É+ e\q #Ós¡Te⁄>∑≥¢ô|’ eT\ $düs¡®q #˚kÕÔs¡T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ Á>±eTdüTú\T >∑DÒXŸ
$Á>∑Vü‰\qT #Ós¡Te⁄˝À ìeT»®q+ #˚kÕÔs¡T. yê{Ï s¡+>∑T\˝Àì $wü |ü<ësêú\T ˙{Ïì ø£\Twæ‘·+ #˚dæ #˚|ü\T #·ìb˛e&ÜìøÏ
ø±s¡DeTe⁄‘√+~. Çfi¯fl qT+&ç yÓ\Te&˚ eTTs¡T>∑T˙{Ïì ≈£L&Ü #Ós¡Te⁄˝ÀøÏ $&ÉT<ä\ #˚dTü ÔHêïs¡T.
kÕj·T+Á‘·+ y˚fi¯˝À¢ ÄVü‰¢<ä+ ø=s¡≈£î #Ós¡Te⁄>∑≥Tº≈£î e#˚à Á|ü»\T yês¡T ‹qï ‹qTã+&Üsê\T, yê{Ï ø£es¡T¢ #Ós¡Te⁄˝À
y˚düTÔHêïs¡T. ø£sêà>±sê\qT+&ç yÓ\Te&˚ s¡kÕj·Tìø£ e´sê∆\T ≈£L&Ü #Ós¡Te⁄\ ˙{Ïì eT]j·TT uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ≈£L&Ü ø£\Twæ‘·+
#˚düTÔHêïsTT. n≥Te+{Ï #Ós¡Te⁄\ ˙{Ïì ‘ê–q Á|ü»\≈£î yê´<ÛäT\T, nHês√>∑´+ ø£\T>∑T‘êsTT. Ç{°e\ Á|ü»\T ˙{Ï ø±\Twü´
ìj·T+Á‘·D≈£î nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü&ÉT‘·THêïs¡T.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
• #Ós¡Te⁄\˝Àì ˙{Ï ø±\TcÕ´ìï Ä|ü&ÜìøÏ ˙e⁄ @+ #˚kÕÔe⁄?

Á>±MTD düTs¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙{Ï |ü<∏äø£+

• MT Á>±eT+˝À ‘ê>∑T˙s¡T m˝≤ düs¡|òüsê #˚j·Tã&ÉT‘·T+~?

• ˙e⁄ m|ü&Ó’Hê u§eTà˝À #·÷|æq {≤´+ø˘qT #·÷kÕyê?

Á>±eT |ü+#êj·Tr yês¡T Á>±MTD ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î dü«#·Ã¤yÓTÆq ‘ê>∑T˙{Ïì n+~+#˚ u≤<Ûä´‘·qT
rdüT≈£î+{≤s¡T. Bì˝À uÛ≤>∑+>± zesY ôV≤&é {≤´+≈£î\qT ì]àkÕÔs¡T. X¯ó~∆#˚dæq düTs¡øÏå‘·yÓTÆq eT+∫
˙{Ïì Á>±MTD ˙{Ï düs¡|òüsê |ü<∏äø£+ <ë«sê Ç+{Ï+{Ïø° n+~kÕÔs¡T.
‘˚πsà ‘={Ϻ

ì\« #˚j·TT ‘={Ϻ

Ç\T¢
ø√¢]H˚wüHé ‘={Ϻ e&Éb˛‘· ‘={Ϻ
˙{Ï X¯ó~∆ πø+Á<ä+
50 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
#Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ïì X¯ó~∆ #˚j·T&É+˝À ø=ìï <äX¯\T ñ+{≤sTT. yê{Ïì >∑eTì+#·+&ç.
1. #Ós¡Te⁄ ˝Òø£ q~ qT+&ç ˙s¡T ô|<ä› |ü]e÷D+˝À ñ+&˚ ‘˚πsà ‘=f…º\˝À ì+|üã&ÉT‘·T+~. ˙{Ï˝Àì ãs¡TyÓ’q |ü<ësêú\T øÏ+<äøÏ
#˚s¡T‘êsTT. Ä≈£î\T, yÓTTø£ÿ\T e+{Ï$ ≈£L&Ü ‘=\–+#·ã&É‘êsTT.
2. nø£ÿ&É qT+&ç ˙{Ïì e&Éb˛‘· ‘=f…º˝ÀìøÏ |ü+|æ e&Éb˛‘· »s¡T>∑T‘·T+~. Çø£ÿ&É ∫qï ∫qï |ü<ësêú\T ‘=\–+#·ã&É‘êsTT.
3. e&Éb˛j·Tã&çq ˙s¡T ø√¢]H˚wüHé ‘=f…º˝ÀøÏ |ü+|üã&ÉT‘·T+~. nø£ÿ&É ˙{ÏøÏ ;¢∫+>¥ bı&ç #˚s¡Ãã&ÉT‘·T+~. BìH˚ ø√¢]H˚wüHé
n+{≤s¡T. Bì e\q ˙{Ï˝Àì dü÷ø£åàJe⁄\T #·+|üã&É‘êsTT.
4. ø√¢]H˚wüHé #˚j·Tã&çq ˙{Ïì ô|<ä›>± ñ+&˚ zesY ôV≤&é {≤´+≈£î\≈£î yÓ÷{≤s¡¢ <ë«sê |ü+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T.
5. zesY ôV≤&é {≤´+≈£î\ qT+&ç ô|’|ü⁄\ <ë«sê Çfi¯fl≈£î ˙s¡T düs¡|òüsê #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
X¯ó~∆#˚j·Tì ˙{Ï˝À Vü‰ìø±s¡ø£ ÁøÏeTT\T ñ+{≤sTT. á ˙{Ïì ‘ê–qf…Æ¢‘˚ eTq+ nHês√>∑´+
u≤]q |ü&É‘êeTT. ø±∫ #·˝≤]Ãq ˙s¡T ‘ê>∑&É+ eT+∫~.

#Ós¡Te⁄\T ø£\Twæ‘·eTe«≈£î+&Ü #·÷&Ée\dæq u≤<Ûä´‘· me]<√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

#Ós¡Te⁄ e´<∏ä

#Ós¡Te⁄ Äy˚<äq
$TÁ‘·T˝≤sê!
qqTï #·÷&É+&ç! H˚H=ø£ Á>±eT #Ós¡Te⁄qT. Hê X¯Øs¡+ m+&çb˛sTT HÓÁs¡\T #ê∫+~. ÇHêïfi¯ófl H˚qT |ü⁄wüÿ\yÓTÆq
˙{Ï‘√ ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+&˚<ëìï. H˚qT ì+&ÉT>± ñqï|ü&ÉT |æ\¢\T Äq+<ä+>± á<˚yês¡T. s¡+>∑Ts¡+>∑T\ #˚|ü\qT, m–πs
ø£|üŒ\qT #·÷dæ Äq+~+#˚ yês¡T. H˚qT bı˝≤\≈£î ˙s¡T n+~+#˚<ëìï. ø±˙ Ç|ü&ÉT me«s¡÷ Hê e<ä›≈£î sêe&É+ ˝Ò<äT.
Ç|ü  &É T Hê Vü ≤ è<ä j · T + ¬ s ’ ‘ · T \ BqyÓ T Æ q eTTU≤\qT #· ÷ dæ
Á<ä$+∫b˛‘·Tqï~. yêfi¯fl≈£î kÕj·T+ #˚jT· &ÜìøÏ H˚qT m+‘· ‘·|dæ Tü HÔ êïH√
‘Ó\TkÕ! n+<äTπø H˚qT esê¸\ ø=s¡≈£î m<äs¡T#·÷düTÔHêïqT.
ø=+<ä¬s’‘˚ qqTï ÄÁø£$T+∫ |ü+≥ bı˝≤\T>± e÷]à kÕ>∑T
#˚düTÔHêïs¡T. eT] ø=+<äs¡T Çfi¯ófl ø£≥Tºø=Hêïs¡T. ø±ã{Ϻ Hê˝ÀøÏ
Á|üeVæ≤+#·e\dæq ˙{Ï e÷sêZ\T eT÷düT≈£îb˛j·÷sTT. |òü*‘·+>±
esê¸ø±\+˝À ≈£L&Ü ˙s¡T Hê˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+#·&+É ˝Ò<Tä . ø=+<ä] eTqTwüß´\
kÕ«s¡úy˚T Hê á |ü]dæú‹øÏ ø±s¡D+! MTs¡T Hê≈£î düVü‰j·T+ #˚kÕÔsê?

eTq Á|ü|ü+#·+ 51
#Ós¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D www.apteachers.in
á ∫Á‘êìï #·÷&É+&ç. MT≈£î á #Ós¡Te⁄˝À >∑TÁs¡|ü⁄ &Óø£ÿ yÓTTø£ÿ\T, Hê#·T
ø£qã&ÉT‘·Tqï$. #Ós¡Te⁄\T ø£\Twæ‘·eTe≈£î+&Ü #·÷&Ée\dæq u≤<Ûä´‘· eTq<˚!
eTq #Ós¡Te⁄\qT s¡øÏå+#·Tø√e&É+ eTq u≤<Ûä´‘·. Á|üuÛÑT‘·«+ ¬s’‘·T\‘√
˙{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T #˚dæ yê]øÏ #Ós¡Te⁄\ ìs¡«Vü≤D
u≤<Ûä´‘·\qT Ç∫Ã+~. yês¡T ø±\Te\T, #Ós¡Te⁄\ qT+&ç yÓTTø£ÿ\qT, |üP&çø£\qT
rsTT+∫ |ü]X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·T‘ês¡T. Bì e\q #Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ï eT≥º+
ô|s¡T>∑T‘·T+~. yês¡T #Ós¡Te⁄>∑≥¢qT ≈£L&Ü nedüs¡yÓTÆq eTs¡eTà‘·TÔ\T #˚dæ
ã˝Àù|‘·+#˚kÕÔs¡T. Bì e\q esê¸ø±\+˝À >∑+&ÉT¢ |ü&É≈£î+&Ü ìyê]+#·e#·TÃ.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
• ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT ˙{Ï <ës¡T\T eT÷dæy˚j·T&É+ #Ós¡Te⁄\T m+&çb˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+.
• q<äT\T m+&çb˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤˝Ò$T{Ï?
• MT Á>±eT+˝À #Ós¡Te⁄\T m˝≤ ñHêïsTT? m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT?

es¡¸+ m˝≤ edüTÔ+~?

ø£è‘·´+
ˇø£ ø£|ü ì+&Ü ˙fi¯ófl rdüTø=ì <ëìì m+&É˝À ô|≥º+&ç. ˙{Ï eT{≤ºìï dü÷∫+#·&ÜìøÏ ˇø£ ^‘· ^j·T+&ç. eT÷&ÉT s√E\T
es¡Tdü>± ˙{Ï eT≥º+˝Àì e÷s¡TŒqT >∑eTì+#·+&ç. MTs¡T ˙{Ï eT≥º+ ‘·>∑Z&Üìï >∑eTìkÕÔs¡T.
es¡¸|ü⁄ _+<äTe⁄ Á|üj·÷D+
BìøÏ ø±s¡D+ dü÷s¡´s¡•à e\q ˙s¡T Ä$]>± e÷]b˛e&É+. ˙s¡T ˙{Ï
Ä$]>± e÷πs Á|üÁøÏj·TqT u≤w”ŒuÛÑeq+ n+{≤s¡T.
|òüT˙uÛÑeq+
kÕ<Ûës¡D+>± ø=\qT\T, #Ós¡Te⁄\T, q<äT\T, düeTTÁ<ä+˝Àì
˙s¡T >±*˝ÀøÏ u≤w”ŒuÛÑeq+ #Ó+<äT‘·T+~. n$ |òüT˙uÛÑeq+ #Ó+~
y˚T|òü÷\T>± e÷s¡T‘êsTT. y˚T|òü÷\T #·\¢>±* e\q #·\¢ã&ç ∫qï uÛ≤w”ŒuÛÑeq+
_+<äTe⁄\T>± e÷s¡‘êsTT. BìH˚ |òTü ˙ uÛeÑ q+ n+{≤s¡T. ˙{Ï #·Tø£ÿ\T es¡¸+
y˚T|òü÷\ qT+&ç øÏ+~øÏ sêe&ÜH˚ï es¡¸+ n+{≤s¡T.

˙s¡T uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ qT+&ç u≤w”ŒuÛÑeq+ #Ó+~ y˚T|òü÷\T>± @s¡Œ&É‘êsTT. y˚T|òü÷\T #·\¢ã&ç uÛÑ÷$Tô|’ es¡¸+ s¡÷|ü+˝À
#˚s¡T≈£î+{≤sTT. á ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·TH˚ ˙{Ï #·Áø£+ ˝Ò<ë »\#·Áø£+ n+{≤s¡T.

52 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
˙{Ï e÷´õø˘
eTq≈£î ìeTàs¡dü+, eTõ®>∑ yÓTT<ä˝…’q$ ‘ê>∑&É+
Çwü+º . M{Ï˝À eTq+ ñ|ü ˝Ò<ë #·ø¬ ÿs¡ yê&É‘ê+.
Ç$ ˙{Ï˝À ø£]–b˛‘êsTT.
˙{ÏøÏ |ü<ësêú\qT ø£]–+#˚ >∑TD+ ñ+≥T+~.
eTq+ ˙{Ïì H˚\qT ‘·T&Ée&ÜìøÏ, ã≥º\T
ñ‘·ø£&ÜìøÏ, n+≥T¢ ‘√eTT≥≈£î, kÕïHêìøÏ
$ìjÓ÷–kÕÔ+.

ø£è‘·´+
Äs¡T >±¢düT\qT rdüTø=ì yê{Ïì ˙{Ï‘√ ì+|ü+&ç. nìï >±¢düT\˝À ˙s¡T düe÷q+>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√+&ç. Ç|ü&ÉT ˇø√ÿ
>±¢düT˝À ˇø√ÿ |ü<ësêúìï y˚dæ ˇø£ >∑]f…‘√ ø£\|ü+&ç. MTs¡T >∑eTì+∫q $wüj·÷\qT øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À () dü÷∫+#·+&ç :

|ü<ës¡∆+ ˙{Ï˝À ø£]–+~ ˙{Ï˝À ø£s¡>∑˝Ò<äT s¡+>∑T e÷]+~

#·¬øÿs¡
ñ|ü
bÕ\T
|æ+&ç
|ü|ü
q÷HÓ

ø=+<äs¡T ª˙s¡T ‹j·T´>± ñHêïsTT, ñ|ü>± ñHêïsTT ˝Òø£ #·|üŒ>± ñHêïsTTμ n+≥T+fÒ MTs¡T $H˚ ñ+{≤s¡T. H˚\˝Àì ø=ìï
|ü<ësêú\T ˙{Ï˝À ø£s¡>∑&É+ e\q ˙{ÏøÏ s¡T∫ edüTÔ+~.

ø°\ø£ |ü<ë\T
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+, ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T, ø±\Twü´+, ‘˚s¡Ã&É+, e&Éb˛‘·, ø√¢]H˚wüHé, Á>±eT #Ós¡Te⁄, u≤w”ŒuÛÑeq+, |òüT˙uÛÑeq+,
˙{Ï#·Áø£+

eTq Á|ü|ü+#·+ 53
 www.apteachers.in

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

1. Á|ü‹ Á>±eT #Ós¡Te⁄≈£î ˇø£ #·]Á‘· ñ+≥T+~.
2. Á>±eT #Ós¡Te⁄ ìsêàD+ ˇø£ dü$Twæº |üì.
3. eTqTwüß\ nHê˝À∫‘· |üqT\T #Ós¡Te⁄\qT ø£\Twæ‘·+ #˚düTÔHêïsTT.
4. Á>±eTdüTú\T #Ós¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
5. Çfi¯fl≈£î düs¡|òüsê #˚j·Tã&˚ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq Á‘ê>∑T˙s¡T e&Éb˛‘·, ‘˚s¡TÃ≥ eT]j·TT ø√¢]H˚wüHé Á|üÁøÏj·T ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T Çfi¯fl≈£î
#˚s¡T‘·T+~.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. eTq≈£î #Ós¡Te⁄\ nedüs¡y˚T$T{Ï?
2. #Ós¡Te⁄\T m+<äT≈£î, m˝≤ ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·THêïsTT?
3. eTq+ #Ós¡Te⁄\qT m+<äT≈£î dü+s¡øÏå+#·Tø√yê*?

II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

4. #Ós¡Te⁄\ ø±\Twü´+ >∑T]+∫ MT ñbÕ<Ûë´j·TT&çì m≥Te+{Ï Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘ês¡T.
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. MT ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü‰j·T+‘√ ˇø£ |ü+≥ bı˝≤ìï dü+<ä]Ù+∫ <ëìøÏ >∑\ ˙{Ïeqs¡T\qT >∑T]Ô+#·+&ç. ˇø£ qeT÷Hê
u§eTà ^j·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. MT Á>±eT+˝Àì ˇø£ #Ós¡Te⁄ >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ <ëì #·]Á‘·qT sêj·T+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
7. »\#·Áø£+ #·÷ù| ˇø£ #ês¡TºqT ‘·j·÷s¡T #Ój·T´+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. ˙{Ï ø±\Twü´+ ìyês¡D ø=s¡≈£î ø=ìï ìHê<ë\T sêj·T+&ç.

54 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Á|üuÛÑT‘·«+ M]øÏ Ä]úø£|üs¡yÓTÆq kÕj·TeT+~+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü sê´+|ü⁄\T, }‘·ø£Ás¡\T, Ädüsêì#˚à ã÷≥T¢, #·Áø±\ ≈£îØÃ\
e+{Ï |ü]ø£sê\qT n+<ä#˚k˛Ô+~. eTq <˚X¯+˝À nH˚ø£eT+~ XÊØs¡ø£ yÓ’ø£\´+ ø£*>∑q e´≈£îÔ\T
J$‘·+˝À >=|üŒ >=|üŒ $»j·÷\qT kÕ~Û+#ês¡T. düT<Ûë #·+Á<äHé, s¡M+Á<ä C…’Hé e+{Ï yês¡T BìøÏ
ñ<ëVü≤s¡D\T.
düT<Ûë#·+Á<äHé ø£èÁ‹eT ø±* kÕj·T+‘√ Hê≥´+ #˚j·T>∑*π> qs¡ÔøÏ>± Á|üU≤´‹ >±+#ês¡T.
‘·q ø£sƒ√s¡ ÁX¯eT, Hê≥´+ |ü≥¢ n+øÏ‘·uÛ≤e+‘√ áyÓT $»j·÷ìï kÕ~Û+#ês¡T.

s¡M+Á<ä C…’Hé |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ n+<Ûä‘·«+ ø£*– ñHêïs¡T.

ø£+{Ï#·÷|ü⁄ ˝Òq|üŒ{Ïø° Äj·Tq˝Àì Á|ü‹uÛÑ, ø£sƒ√s¡ÁX¯eT
Äj·Tq≈£î dæìe÷ Á|ü|+ü #·+˝À >±j·T≈£îì>± >=|üŒ kÕúHêìï,
$»j·÷ìï n+~+#êsTT.

eT+∫ düŒs¡Ù ` #Ó&ÉT düŒs¡Ù

ˇø£ s√E ñwü e÷ej·T´ ñwü Ç+{ÏøÏ e#êÃ&ÉT. ñcÕHêqïeTà ñwüì e÷eTj·T´ bÕ<ë\≈£î qeTkÕÿs¡+ #˚j·TeTHêï~.
ñcÕ HêqïeTà #Ó|æŒq≥Tº #˚dæ+~. e÷eTj·T´ ñwüqT m‘·TÔ≈£îHêï&ÉT. ñwüøÏ n‘·ì düŒs¡Ù q#·Ã˝Ò<äT.
eT+∫ düŒs¡Ù ` #Ó&ÉT düŒs¡Ù nq>± >∑Ts¡TÔ <Ó#·TÃ≈£î+<ë+
uÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤yêìï ø£*Z+#˚ XÊØs¡ø£ düŒs¡ÙqT eT+∫ düŒs¡Ù n+{≤s¡T. nuÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤e+ ø£*–+#˚ XÊØs¡ø£ düŒs¡Ù #Ó&ÉT düŒs¡Ù. ∫qï |æ\¢\T
#·T≥TºÁ|üø£ÿ ñqï yêfi¯fl+<ä]˙ qeTTà‘ês¡T. yêfi¯fl‘√ ùdïVü≤+>± ñ+{≤s¡T.

s¡V≤ü dü´uÛ≤>±\T Ç‘·sT¡ \T #·÷&É≥+ ø±ì ‘êø£&+É ø±ì ‘·|⁄ü Œ.

˙ø£+fÒ ô|<ä›yês¡T ˙‘√ s¡Vü≤dü´ uÛ≤>±\ >∑÷]à e÷{≤¢&É≥+ ø±ì, ô|<äe⁄\T
‘êø£eTq&É+>±ì n&É>∑≥+ dü]jÓÆTq~ ø±<äT. #Ûê‹
eTq#Ûê‹, ø±fi¯fl eT<Û´ä uÛ≤>∑+, yÓqTø£ uÛ≤>±ìï s¡V≤ü dü´uÛ≤>±\T |æs¡T<äT\T
n+{≤s¡T. M{Ïì mes¡÷ #·÷&É≈£L&É<äT. ‘êø£≈£L&É<äT. ø±fi¯fleT<Û´ä uÛ≤>∑+

eTq Á|ü|ü+#·+ 35
 www.apteachers.in
$»j·T : ‘ê‘·j·T´ ! Çfi¯fl≈£î s¡+>∑T˝…+<äT≈£î y˚kÕÔs¡T ?
‘ê‘· : eTØ Çfi¯ófl n+<ä+>± ø£fi>¯ ± ñ+&É&ÜìøÏ Çfi¯fl≈£î s¡+>∑T\T y˚kÕÔsT¡ . n~>√ n‘·qT Ç+{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚dTü HÔ êï&ÉT.
n‘·ìì ô|sTT+≥sY n+{≤s¡T.
$»j·T : s¡+>∑T\T y˚j·T&ÜìøÏ, @y˚T$T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T ‘ê‘·>±s¡T !
‘ê‘· : Ç+{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚j·T&ÜìøÏ Áãwt $$<Ûä s¡+>∑T\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. s¡+>∑T\T y˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚
|üìeTT≥Tº Áãwt.
$»j·T : ‘ê‘·j·T´ |üìeTT≥Tº n+fÒ @$T{Ï ?
‘ê‘· : ˇø£ |üìì düT\uÛÑ+>± #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ edüTÔe⁄qT |üìeTT≥Tº n+{≤+. $$<Ûä |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ
|üìyês¡T $$<Ûä |üìeTT≥T¢ yê&ÉTø=+{≤s¡T. ˙e⁄ ô|ì‡˝Ÿ #Óø£ÿ&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTTfÒº~ ?
$»j·T : eTs¡ (cÕs¡ŒqsY)
‘ê‘· : ne⁄qT eTq+ |üìeTT≥T¢, yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\qT $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√yê*.

øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç

ã≥º\T ñ‹πø
Áãwt
s¡+>∑T\T y˚ùd
Á&ÜsTT+>¥ Áãwt
Áãwt
∑T
Áãwt ≈ £î s¡+>
T\ w t
yÓ+Á≥y˚ùd Áã
ùw$+>¥ Áãwt

ã÷≥T¢ bÕ©wt }&˚Ã Áãwt

#˚ùd Áãwt
y˚Tø£|t Áãwt

$$<Ûä |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ Áãwü߸\qT |üìeTT≥T¢>± ñ|üj÷Ó –kÕÔs¡T. ô|sTT+≥sY‡ s¡+>∑T y˚ùd ÁãwtqT yê&ç‘˚
≈£åîs¡≈£î&ÉT (u≤s¡“sY) ùw$+>¥ Áãwt yê&É‘ê&ÉT. eT] wüO bÕ©wt Áãwt mes¡T yê&É‘ês¡T ?
MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫ $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $ìjÓ÷–+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ Áãwü߸\qT, Çe«ã&çq u§eTà\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

Á|ü»\T JeHê<Ûës¡+ ø=s¡≈î£ $$<Ûä s¡ø±\ |üqT\T #˚dTü +Ô {≤s¡T. HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*– ñqï |üqT\ <ë«sê dü+bÕ~+#·&ÜH˚ï
eè‹Ô n+{≤s¡T.

56 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
eTq+ Ç|ü&ÉT $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $ìjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥T¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
¬s’‘·T ` nqï<ë‘·
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ eT+~ Á|ü»\T e´ekÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É‘ês¡T. ¬s’‘·T\T uÛÑ÷$Tì kÕ>∑T#˚dæ |ü+≥\T |ü+&çkÕÔs¡T. ¬s’‘·T\T
nH˚ø£ |üìeTT≥¢qT e´ekÕj·T+˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. eTq+ ¬s’‘·T\T $ìjÓ÷–+#˚ $$<Ûä |üìeTT≥¢qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

bÕs¡ Hê>∑*

Á{≤ø£ºs¡T
ø=&Ée*

m&É¢ã+&ç |æø˘Äø˘‡

¬s’‘·T

¬s’‘·T\T á |üìeTT≥¢qT m˝≤ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+

¬s’‘·T\T ‘·eT |üqT\T düT\uÛÑ+>± #˚düTø√e&ÜìøÏ nH˚ø£ |üìeTT≥T¢ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. bÕs¡‘√ H˚\qT #·<äTqT #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T ˙s¡T
bÕs¡&ÜìøÏ ø±e\dæq uÀ<Ó\qT @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. ø=&Ée*‘√ ø√‘·\T ø√kÕÔs¡T. Hê>∑*‘√ uÛÑ÷$Tì <äTqTï‘ês¡T. m<äT›\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ ãfi¯ófl q&É|ü&Éy˚Tø±ø£ <äTqTï‘ês¡T. Ç{°e\ ø±\+˝À Á{≤ø£sº ¡¢qT ñ|üjÓ÷–+∫ uÛÑ÷$Tì #·<äTqT #˚j·T&É+, <äTqï&É+
e+{Ï |üqT\T #˚düTÔHêïs¡T.
düHé f…Æ\sY‡
<äØ® ` <äTdüTÔ\ s¡÷|üø£s¡Ô
eTq ì‘·´ J$‘·+˝À eTq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ nH˚ø£ eè‘·TÔ\˝À ã≥º\T ≈£î≥º&É+
ˇø£ eTTK´yÓTÆq eè‹Ô. <äØ®\T, ìø£ÿs¡T¢, #=ø±ÿ\T, C≤¬ø≥T¢, >öqT¢ yÓTT<ä\>∑Tq$
≈£î&ÉT‘·T+{≤s¡T. n‘·qT ø=\‘·\qT fÒ|ü⁄‘√, ø£‹Ô]+#·&ÜìøÏ ø£‘ÓÔs¡qT, ≈£î≥º&ÜìøÏ
≈£î≥Tº$TwüHéqT ñ|üjÓ÷–kÕÔ&ÉT. Çe˙ï |üìeTTfÒ¢.

eTq Á|ü|ü+#·+ 57
 www.apteachers.in
<äØ®\T ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥T¢ #·÷<ë›+

<ësê\T ≈£î≥Tº$TwüHé ø£‘ÓÔs¡ u§_Hé\T

ø=\ã<ä›, HêeTT $TwüHé ÄsTT˝Ÿ dü÷~ fÒ|ü⁄

‘ê|” y˚TÅd”Ô ` >∑èVü≤ ìsêà‘·

eTq #· T ≥÷º nH˚ ø £ s¡ ø ±\ ø£ ≥ º & Ü\T ñ+{≤sTT. Ä ø£ ≥ º & Ü\T
m≥Te+{ÏyÓ’q|üŒ{Ïø° yê{Ïì ì]à+#·&ÜìøÏ ø=+<äs¡T eè‹Ô ì|ü⁄DT\T
nedüs¡+.
á ∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç
1. á ∫Á‘·+˝À e´≈£îÔ\T @$T #˚düTÔHêïs¡T ?
2. ˇø£ >√&É ìsêàD+˝À n‘·qT ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTTfÒ¢$ ?
Ç+{Ï ìsêàD+ #Ój·T´&ÜìøÏ eTq≈£î düVü‰j·T+ #˚ùd
e´øÏÔì ‘ê|”y˚TÅd”Ô n+{≤s¡T.
‘ê|”y˚TÅd”Ô yê&˚ |üìeTT≥T¢

Á<äeeT≥º+ πs≈£î ‘ê|” eT÷\eT≥º+ s¡+|ü+

bÕs¡ ‘ê|” ‘·÷ø£+ <ës¡+ #·Te«\Tø√ùd $TwüHé

düT‹Ô u§#Óà / >∑y˚T˝≤ ˙{ÏeT≥º+ ô|’|ü⁄ fÒ|ü⁄

58 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
>√&É ìsêàD≤ìøÏ ø±e\dæq |üìeTT≥¢ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç

eTq ì‘·´ J$‘·+˝Àì $$<Ûä eè‹Ô ì|ü⁄DT\T

eTq≈£î $$<Ûä |üqT\ ìs¡«Vü≤Dø√dü+ s¡ø£s¡ø±\ e´≈£îÔ\T düVü‰j·T |ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. düe÷»+˝À nH˚ø£ eT+~ |ü\T
eè‘·TÔ\ yês¡T ñ+{≤s¡T. Ç‘·ì ù|s¡T Ms¡j·T´, Ç‘·qT ˇø£ ≈£Ls¡>±j·T\ yê´bÕ]. eTq+ Ç‘·ì qT+&ç ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢
ø=+≥T+{≤+.

¬s’‘·T\T ‘êeTT |ü+&ç+∫q ≈£Ls¡>±j·T\T ¨˝Ÿùd˝Ÿ

e÷¬sÿ{Ÿ≈£î rdüT≈£îekÕÔs¡T. nø£ÿ&ç yê´bÕs¡T\T yê{Ïì ø=+{≤s¡T.
∫s¡T yê´bÕs¡T\T ≈£Ls¡>±j·T\qT ø=ì yê{Ïì ôd’E\T, HêD´‘·qT
ã{Ϻ y˚s¡T #˚düTø=ì >∑+|ü\˝À ø±˙, #Óø£ÿã+&çô|’ ø±˙ ô|≥Tº≈£îì
M<ÛäT\˝À ‹s¡T>∑T‘·÷ neTTà≈£î+{≤s¡T.

Ç‘·qT >√bÕ˝Ÿ ˇø£ bÕ\ yê´bÕ]. áyÓT eTÚìø£, ˇø£ |üP\ yê´bÕ].
e÷ Ç+{ÏøÏ Á|ü‹ s√E bÕ\T ‘ÓkÕÔ&ÉT. |üP\T neTTà‘·T+~.

Ç‘·qT C≤Hé. ˇø£ ¬ø$Tdtº. eT+<äT\T neTTà‘ê&ÉT. Ç‘·qT u≤cÕ, |ü#êØ yê´bÕ]. <ÛëHê´\T, |ü|ü\T,
~qTdüT\T, _j·T´+ e+{Ï$ neTTà‘ê&ÉT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 59
≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø #·÷<ë›+ www.apteachers.in
sê»j·T´ ˇø£ ≈£îeTà]. Ç‘·qT $$<Ûä s¡ø±\, $$<Ûä |ü]e÷D≤\˝À ≈£î+&É\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ Á>±eT+˝Àì, dü+‘·˝À neTTà‘·T+{≤&ÉT.
≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø |ü<ä∆‹ì Ç‘·qT ‘·q ‘ê‘· qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT.
n‘·ì ≈£î+&É\ ‘·j·÷Øì |ü]o*<ë›+
1 2 3

sê»j·T´ ≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø ø=s¡≈£î eT{Ϻì ˙{Ï‘√ ‘·&ç|æ ø±fi¯fl‘√ ‘=øÏÿ yÓT‘·Ô>± nsTTq eT{Ϻì ≈£îeTà]
eT{Ïºì ‘ÓkÕÔ&ÉT. yÓT‘·Ô>± #˚kÕÔ&ÉT. #·Áø£+ô|’ ñ+∫ <ëìì ≈£î+&É
s¡÷|ü+˝À eT\#·T‘ê&ÉT.

4 5 6

≈£îeTà] #·Áø£+ô|’ s¡÷bı+~q ≈£î+&ÉqT ≈£î+&É\qT eTT+<äT>± ˙&É˝À Äs¡u…{Ϻ m+&çq ≈£î+&É\qT ø=*$T˝À
ˇø£ #Óø£ÿ eTTø£ÿ‘√ düTìï‘·+>± e‹Ô Ä ‘·s¡Tyê‘· m+&É˝À ñ+#·T‘ê&ÉT. ø±\TÑê&ÉT.
dü¬s’q Äø±s¡+ ˝ÀøÏ ‘ÓkÕÔ&ÉT.
ø£è‘·´+
MT düMT|ü+˝Àì bı\+˝ÀìøÏ yÓ[fl ø=+‘· eT{Ïºì ‘Ó∫à <ëìøÏ ˙s¡T #˚]à yÓT‘·Ô>± #˚dæ, <ëì‘√ u§eTà\qT #˚dæ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
• MT bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eTs¡T>∑T<=&É¢qT mes¡T X¯óÁuÛÑ+ #˚kÕÔs¡T ?
• MT Á>±eT+˝Àì s√&É¢qT mes¡T }&ÉTÑês¡T ?
• M{Ïì mes¡÷ X¯óÁuÛÑ|üs¡#·ø£b˛‘˚ @eTÚ‘·T+~ ?
eTq düe÷»+˝À eTq≈£î nH˚ø£ s¡ø±\T>± düVü‰j·T|ü&˚ e´≈£îÔ\T ø£qã&ÉT‘·T+{≤s¡T. eTq
M<ÛTä \T, eTT]øÏ ø±\Te\T X¯óÁuÛ|Ñ ]ü #˚ yê]ì bÕ]X¯ó<ä´∆ ø±]à≈£î\T n+{≤s¡T. yês¡T eTq $TÁ‘·T\T.
eTq+ yê] eè‹Ôì >ös¡$+#ê*. ôd’ì≈£î\T <˚XÊìï ø±bÕ&ÉT‘·TqïfÒ¢, bÕ]X¯ó<ä∆´ ø±]à≈£î\T yê]
|üqT\ <ë«sê eTq*ï nH˚ø£ s√>±\ u≤]q |ü&É≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉT‘·THêïs¡T.
u…»yê&É $\‡Hé : uÛ≤s¡rj·T düe÷»+˝À y˚fi¯óflqT≈£îqï kÕe÷õø£ düeTdü´ ô|’ b˛sê&ÉT‘·Tqï y˚T>∑ùdùd nyês¡T¶
Á>∑Væ≤‘· kÕe÷õø£ ñ<ä´eTø±s¡T&ÉT u…»yê&É $\‡Hé. bı&ç eTs¡T>∑T<=&É¢˝Àì e÷qe $dü]®‘ê\qT X¯óÁuÛÑ+ #˚ùd
bÕ]X¯ó<Ûä´ ø±]à≈£î\≈£î eè‹ÔqT+&ç $eTTøÏÔ ø£*–+#·{≤ìøÏ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#·{≤ìøÏ Äj·Tq ø£èwæ #˚XÊs¡T.
ªeTs¡T>∑T<=&ÉT¶ X¯óÁuÛÑ+ #˚ùd bÕ]X¯ó~∆ ø±]à≈£î&ÉTì ≈£îe÷s¡T&ÉT n<˚eè‹Ôì #˚|ü≥ºe\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT. yê]øÏ
ùd«#·Ã¤qT, düe÷q neø±XÊ\qT Çe«q≥¢sTT‘˚ kÕe÷õø£ $uÛÑ»qqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫q yês¡eTT ne⁄‘êeTTμμ nì
n+{≤s¡T Äj·Tq.
60 4e ‘·s¡>∑‹
 eTq+ eTq #·T≥÷º ñ+&˚ |ü]düsê\qTwww.apteachers.in
X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√yê*. eTTK´+>± eTs¡T>∑T<=&É¢qT. m+<äTø£+fÒ nø£ÿ&É nH˚ø£
ÁøÏeTT\T ñ+{≤sTT. eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ yê&çq yÓ+≥H˚ m≈£îÿe ˙{Ï‘√ |òü¢wt #˚j·T+&ç. {≤sTT˝…{Ÿ yê&çq ˝Òø£ X¯óÁuÛÑ |üs¡∫q ‘·s¡Tyê‘·
#˚‘·T\qT düãT“‘√ X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ÉTø√ÿ+&ç.
MT bÕsƒ¡XÊ\ ˝Ò˚ø£ Ç+{Ï˝Àì eTs¡T>∑T<=&ç¶ì á øÏ+~ |ü<ësêú\qT $ìjÓ÷–+∫ X¯óÁuÛÑ+ #Ój·T´+&ç.

|ü]X¯óÁuÛÑ‘·
<Ó’eø±s¡´+ e+{Ï~
ã¬ø{Ÿ |òæHêsTT˝Ÿ {≤sTT˝…{Ÿ ø°¢qsY N|ü⁄s¡T
eè‘·TÔ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+
#êø£* / s¡»≈£î&ÉT ø£+kÕ* / dü«s¡íø±s¡T&ÉT #·s¡àø±s¡T&ÉT

ã≥º\qT ñ‹øÏ ÇÅd”Ô #˚kÕÔ&ÉT ã+>±s¡T ÄuÛÑs¡D≤\T ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔ&ÉT #Ó|ü\qT ≈£î&É‘ê&ÉT, dü]#˚kÕÔ&ÉT
m\Åø°ºwæj·THé |ü¢+ãsY ≈£L* (b˛s¡ºsY)

ø£¬s+≥T |üìeTT≥¢≈£î yÓ’]+>¥ #˚kÕÔ&ÉT ˙{Ï ô|’|ü⁄\ ìs¡«Vü≤D ¬s’˝Ò«ùdºwüHé, ãdt ùdºwüHé\˝À
ãs¡Te⁄\T yÓ÷kÕÔs¡T.
C≤\] bÕ]X¯ó<ä∆´ ø±]à≈£î\T ôd’ì≈£î&ÉT

#˚|ü\qT |ü{Ϻ neTTà‘ê&ÉT |ü]düsê\qT X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·T‘ês¡T <˚X¯ dü]Vü≤<äT›\ e<ä› ø±|ü˝≤
ñ+&ç <˚XÊìï ø±bÕ&ÉT‘ê&ÉT
eTq Á|ü|ü+#·+ 61
 www.apteachers.in
|üì Ä<Ûës¡+>± eTq+ ø=+<ä]ì Ç‘·s¡ ùdyê s¡+>±\˝À #·÷düT+Ô {≤+. düe÷»+ dü+øπ eå T+ ø=s¡≈î£ yê] ùde\T düe÷C≤ìøÏ
m+‘√ nedüs¡+.
ø£è‘·´+
∫Á‘ê\qT #·÷dæ yê] eè‘·TÔ\qT sêj·T+&ç

¬s’‘·T≈£î düVü≤ø£]+#·&ÜìøÏ, düVü‰j·T+ #˚j·T&ÜìøÏ nH˚ø£ eè‘·TÔ˝ yês¡T ñHêïs¡T

• e´ekÕj·T Ä~Ûø±] ¬s’‘·T\≈£î ‘·–Z+|ü⁄ <Ûäs¡\˝À $‘·ÔHê\T, |üìeTT≥T¢ n+~kÕÔs¡T.
• $<äT´‘Y Ç+õ˙s¡T ¬s’‘·T\≈£î $<äT´‘Y düs¡|òüsê #˚dæ düVü≤ø£]kÕÔsT¡ .
• u≤´+≈£î y˚TH˚»s¡T ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ n|ü⁄Œq+~+∫ ¬s’‘·T\≈£î düVü‰j·T|ü&É‘ês¡T.
• ‘·Vü≤o˝≤›s¡T uÛÑ÷$TVü≤≈£îÿ bÕdt |ü⁄düÔø±\T (|ü{≤º<ës¡T bÕdt |ü⁄düÔø±\T) ¬s’‘·T\≈£î n+~kÕÔs¡T.
eTq ø£+#·+˝ÀøÏ ÄVü‰s¡+ ¬s’‘·T jÓTTø£ÿ ÁX¯eT, ø£wüº+ e\q edüTÔ+~. ø±ã{Ϻ nH˚ø£ eT+~ ¬s’‘·T≈£î düVü‰j·T
düVü≤ø±sê\+~kÕÔs¡T.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
ø√$&é`19 düeTj·T+˝À bÕ]X¯ó<ä´∆ ø±]à≈£î\T m≥Te+{Ï uÛj
Ñ T· + ˝Ò≈î£ +&Ü
ìs¡+‘·s¡+ nìï ÁbÕ+‘ê\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡∫ yÓTT<ä{Ï düeTs¡jÓ÷<ÛäT\T>±
e´eVü≤]+#ês¡T. Ç≥Te+{Ï Á|üe÷<äø£s¡ dæú‹˝À yês¡T #˚dæq ìkÕ«s¡úùde≈£î
eTq+ yê]øÏ e+<äq+ #˚dæ >ös¡e+ Çyê«*.

62 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
eè‘·TÔ\T, dü+düú\T, ùdyêø±s¡´Áø£eT+, |üP\ yê´bÕ], Hê>∑*, ≈£Ls¡>±j·T\ yê´bÕ], ¬s’‘·T, <äØ®,
‘ê|” y˚TÅd”Ô, #·s¡àø±s¡T&ÉT, Á&Ó’esY, ôd’ì≈£î&ÉT, ø£+kÕ*, |ü¢+ãsY, ≈£L* (b˛s¡ºsY), m\Áø°ºwæj·THé, ¬ø$Tdtº.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $$<Ûä >∑èVü≤ dü+ã+<ÛäyÓTÆq |üqT\≈£î nedüs¡eTe⁄‘ês¡T.
• düe÷»+˝À eTq ø=s¡≈£î nH˚ø£ eè‘·TÔ\yês¡T düVü≤ø£]kÕÔs¡T.
• Á|üuÛÑT‘·«+ düe÷C≤ìøÏ $$<Ûä eè‘·TÔ\˝Àì ì|ü⁄DT\ <ë«sê nH˚ø£ ùde\+~düTÔ+~.
• nìï eè‘·TÔ\yês¡T düe÷qy˚T, n+<ä]˙ >ös¡$+#ê*.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç
I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. eTq <Ó’q+~q J$‘·+˝À eTq≈£î düVü‰j·T|ü&˚ eTT>∑TZs¡T eè‹Ô ø±]à≈£î\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
2. ¬s’‘·T≈£î e´ekÕj·T+˝À düVü≤ø£]+#˚ eè‘·TÔ\ yê¬ses¡T ?
3. ˇø£ |ü¢+ãs¡T MT≈£î m˝≤ düVü‰j·T|ü&É‘ê&ÉT ?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. MT Á>±eT+˝Àì |ü#êØ ø=≥Tº yê]ì yê] eè‹Ô>∑T]+∫ m˝≤+{Ï Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄ ?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. MT Á>±eT+˝Àì ˇø£ #·s¡àø±s¡T&ç e<ä›≈£î yÓ[fl n‘·qT #Ó|ü⁄Œ\qT ≈£îfÒº $<ÛëHêìï |ü]o*+#·+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. yêsêÔ |üÁ‹ø£\ qT+&ç $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $ìjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥¢ ∫Á‘ê\ì ùdø£]+∫ ÁkÕÿ|t |ü⁄düÔø£+˝À n‹øÏ+#·+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
7. u§eTà\T ^dæ s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.
n) ø=&Ée* Ä) Hê>∑*
VI. Á|üX¯+dü
8. MT Á>±eT+˝Àì bÕ]X¯ó<ä∆´ ø±]à≈£î\T #˚ùd ùde\qT ˙e⁄ m˝≤ n_Ûq+~kÕÔe⁄ ?
9. øÏ+~ ∫Á‘ê\qT #·÷dæ ˙ nqTuÛÑ÷‘·T\qT sêj·TTeTT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 63
 www.apteachers.in

bÕsƒ¡+ s¡yêD≤
8
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
$<ë´s¡Tú\T #˚j·T>∑*π>$ .....
yê] Á|üj·÷D nqTuÛÑyê\ >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
$$<Ûä ÁbÕs‘ê\˝Àì $$<Ûä s¡yêD≤ kÂø£sê´\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\˝Àì $$<Ûä s¡yêD≤ |ü<ä∆‘·T\qT $e]kÕÔs¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+˝Àì $e÷HêÁX¯j·÷\qT, z&Éπse⁄\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

Á|üj·÷D≤\ >∑T]+∫ eTqT Áyêdæq |ü⁄düÔø±ìï #ê˝≤ ñ‘ê‡Vü≤+>± nõ‘Y

#·<äTe⁄‘·THêï&ÉT. eTqT≈£î Á|üj·÷DÏ+#·&É+ #ê˝≤ Çwüº+ (<ä Áf…ÆHé Á{≤yÓ˝Ÿ) ¬s’\T
Á|üj·÷D+ nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À eTqT ‘êqT yÓTÆ<ëHê\T, ø=+&ÉÁbÕ+‘ê\T, m&Üs¡T\T,
eT+#·T|üs¡«‘ê\T eT<Ûä´ ‘·q Á|üj·÷D≤\ >∑T]+∫ sêdæ+~.
eTq+ |ü]o*<ë›+
Vü‰jYT! H˚q÷, eTq÷ ø£*dæ e÷ Á|üj·÷D≤ìï e÷ }s¡T ø£s¡÷ï\T qT+&ç
ÁbÕs¡+_Û+#ê+. ¬s’˝Ò«ùdºwüHé≈£î Ä{À˝À #˚s¡T≈£îHêï+. Áf…ÆHé sê>±H˚ H˚qT øÏ{Ïø°
|üø£ÿq ≈£Ls¡TÃì Hê nqTuÛÑyê\qT sêj·T&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºqT. e÷ Á|üj·÷D+
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\>∑T+&Ü »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT ø=+<äs¡T uÛ≤Ø>± ñqï ô|<ä› düs¡≈£î\qT
\π>õ yê´qT˝À ô|≥º&É+ >∑eTì+#êqT. H˚qT >∑eTì+∫q<ëì˝À Á|üj·÷D≤ìøÏ,
düs¡≈£î\ s¡yêD≤≈£î ˇπø yêVü≤Hêìï ñ|üjÓ÷–+#·&É+ Hê≈£î ÄX¯Ãsê´ìï ø£*–+∫+~.
düs¡T≈£î\ s¡yêD≤øÏ, eTqTwüß\ Á|üj·÷D≤ìøÏ ˇπø s¡ø£yÓTÆq yêVü≤Hê\qT
yê&É‘êsê?
s¡yêD≤ nq>±H˚$T?
eTqTwüß\T, edüTÔe⁄\T ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ uÛÑ÷, »\, yêj·TT e÷sêZ\˝À »]ù| ø£<ä*ø£\qT s¡yêD≤ n+{≤s¡T.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ ôd’øÏ˝Ÿ, ãdt, ø±s¡T, Áf…ÆHé yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì ˇø£ Á|ü<˚X¯+ qT+&ç eTs=ø£ Á|ü<˚XÊìøÏ Á|üj·÷DÏ+#·&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷–kÕÔ+.
eTq s¡yêD≤ e´edüú eTq #·T≥÷º m˝≤ |üì#˚düTÔ+<√ #·÷<ë›+
s¡yêD≤ e´edüú ˝Òø£b˛‘˚ eTq J$‘·+ <äTs¡“¤s¡y˚T. ne⁄Hê? ø±<ë? Á|üj·÷DkÕ<ÛäHê\T eTq≈£î kÂU≤´ìïkÕÔsTT. eTq≈£î ÄX¯Ãs¡´+
ø£*–+#˚<˚+≥+fÒ s¡yêD≤ e´edüú eTq+<ä]ì ø£\T|ü⁄‘·T+~.

64 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
nìï ÁbÕ+‘ê\˝À s¡yêD≤ e´edüú ˇπø˝≤ ñ+≥T+<ë?
yÓT<Æ ëqÁbÕ+‘· s¡yêD≤ø°Ï ø=+&ÉÁbÕ+‘· s¡yêD≤øÏ uÛ<Ò eä TTqï~. s¡yêD≤ e´edüú nø£ÿ&ç uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+≥T+~. n+<äTπø ø=+&ÉÁbÕ+‘ê\T, n&Ée⁄\T, m&Üs¡T\T, ˙{Ï˝À, eT+#·T˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ s¡yêD≤ |ü<ä∆‘·T\T y˚s¡Ty˚s¡T>±
ñ+{≤sTT. s¡yêD≤e´edüú |ü≥ºD≤˝À¢, |ü˝…¢˝À¢ ≈£L&Ü y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+≥T+~.
1. yÓTÆ<ëqÁbÕ+‘· s¡yêD≤
øÏ+~ u§eTà\qT |ü]o*+#·+&ç.

• á yêVü≤Hê\˝À mø£ÿ&É Á|üj·÷DÏkÕÔeTT?

ôd’øÏ˝Ÿ, u…’ø˘, ø±s¡T, ˝≤Ø yÓTT<ä˝…’q yê{Ï $÷<ä s√&É¢ô|’ Á|üj·÷DÏkÕÔ+.
øÏ+~ yêVü≤Hê\qT #·÷&É+&ç

• Ç˝≤+{Ï s¡yêD≤ mø£ÿ&É ø£ì|ædüTÔ+~.

• MT¬s|ü&Ó’Hê Ç˝≤+{Ï yê{Ïô|’ Á|üj·÷DÏ+#êsê?
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s√&ÉT¶ kÂø£s¡´+ dü]>±˝Òì #√≥ Á>±eTdüTú\T m&É¢ã+&ÉT¢, Á{≤ø£ºs¡T¢, >∑TÁs¡|ü⁄ãfi¯ófl ˝Òø£ {≤+>±\T (»{≤ÿ)
ñ|üjÓ÷–+∫ düMT|ü }fi¯¢≈£î yÓfi¯‘ês¡T.
2. ø=+&ÉÁbÕ+‘· s¡yêD≤
ø=+&ÉÁbÕ+‘ê\˝À dü¬s’q s√&ÉT¶e÷s¡Z+ ñ+&É<äT. nø£ÿ&ç Á|ü»\T
ø±*u≤≥\˝À Á|üj·÷DÏkÕÔs¡T. >±&ç<ä\qT, >∑TÁs¡+qT edüTÔs¡yêD≤
ø=s¡≈î£ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . eTq Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢
ns¡≈£î˝Àj·T˝À Ç≥Te+{Ï s¡yêD≤ |ü<ä∆‹ì #·÷&Ée#·TÃ.
Ç|ü&ç|ü&˚ ø=ìï ø=+&ÉÁbÕ+‘ê\˝À s√|ty˚\qT ≈£L&Ü s¡yêD≤
ø=s¡≈£î $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Bì˝À $ìjÓ÷–+#˚ m]j·T˝Ÿø±s¡T¢
ÇqT|ür¬>\ô|’ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT.

eTq Á|ü|ü+#·+ 65
 www.apteachers.in

C≤yéT Á|ò”õ+>¥ / o‘·©ø£s¡D+ |ü#·Ã&ç Á|òæCŸ

ÁbÕC…≈£îº |üì
1. neTàkÕj·T+‘√ ø£+~bı&çì ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç. (ø±e\dæq |ü<ësêú\T:- ø£+~|ü|ü, ñ|ü, m+&ÉT $Ts¡|üø±j·T\T, J\ø£Ás¡)

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

• m\Tø£\T, NeT\T, u§~›+ø£\T ì\« ñ+∫q ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT m˝≤ bÕ&ÉT #˚kÕÔsTT?
• bÕ&Ó’q ÄVü‰sêìï ˝Ò<ë ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ì bÕs¡y˚dæq|ü&ÉT ˙¬ø|ü&Ó’Hê u≤<Ûä ø£*–+<ë?
m+<äT≈£î u≤<Ûä|ü&ܶe⁄?

e], >√<ÛäTeT e+{Ï ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, |ü|ü <ÛëHê´\T, y˚s¡T X¯q>∑ e+{Ï q÷HÓ –+»\T ø°≥ø±\T, ã÷E\ #˚‘·
bÕ&ÉT#˚j·Tã&É‘êsTT. Bìì ìyê]+#·&É+ ø√dü+ y˚bÕ≈£î\qT m+&Éu…{Ϻ ì\« ñ+#˚ dü+#·T\˝À
ñ+#·T‘ês¡T. q÷]Œ&ç #˚dæq <ÛëHê´ìï u≤>± m+&Éu…{Ϻq ‘·sê«‘· düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚X¯+˝À ñ+#·&É+
<ë«sê m≈£îÿe ø±\+ bÕ≥T ì\« #˚j·Te#·TÃ. {ÏHé, d”º˝Ÿ, n\T´$Tìj·T+ bÕÁ‘·\˝À yÓ<äTs¡T\‘√
#˚dqæ ô|<äô› |<ä› ãT≥º\˝À ì\« ñ+#·≥+ <ë«sê m\Tø£\T, #·T+#·T\T, ø°≥ø±\ qT+&ç ø±bÕ&É>\∑ +.

bı\+ qT+&ç |üfiËfl+˝ÀìøÏ

• eTq ù|≥
¢ T ˝Ò<ë |üfiflË +˝ÀìøÏ e&ç+¶ #·ã&çq s¡T∫ø£sy¡ TÓ qÆ ÄVü‰sêìï eTq+ m˝≤ bı+<ä>\∑ T>∑T‘·THêï+?
• eTq+ ‹+≥Tqï ÄVü‰sêìøÏ yÓqTø£ me¬se] |üqT\T Ç$T&ç ñHêïjÓ÷ ‘Ó\TkÕ?
e÷¬sÿ{Ÿ qT+&ç eTq+ _j·T´+ ø=qT>√\T #˚kÕÔ+. neTà eTq≈£î ÄVü‰s¡+ e+&çô|&ÉT‘·T+~.
Ç+ø± me¬s’Hê e´≈£îÔ\T eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ yÓqTø£ |üì#˚düTÔHêïsê?

44 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
6. q<äT\T, ø±\Te˝À s¡yêD≤
MT≈£î ‘Ó\TdüTø£<ë |ü&Ée\T »\ s¡yêD≤ yêVü≤Hê\ì. eTq sêÁwüº+˝Àì >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\˝Àì nH˚ø£ \+ø£Á>±e÷\≈£î
#˚s&¡ ÜìøÏ eTq+ |ü&eÉ \qT ñ|üj÷Ó –kÕÔ+. n>∑&Ü\\+ø£, ø√eT{Ï\+ø£, #Ó≥Tºøb£ Õ&ÉT e+{Ï$ ø=ìï >√<ëe] q~˝Àì \+ø£Á>±e÷\T.
nø£ÿ&ç Á|ü»\T düMT|ü+˝Àì Á>±e÷\≈£î, |ü≥Dº ≤\≈£î #˚s&¡ ÜìøÏ |ü⁄{°\º qT, |ü&eÉ \qT, |ò+ü ≥T\qT s¡yêD≤ kÂø£s´¡ +>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .

MT≈£
MT≈£îî ‘Ó‘Ó\\TkÕ
TkÕ ! !
eTq uÛÑ$wü´‘Y s¡yêD≤ @$T{À MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
• XÊÁdüy
Ô ‘˚ \Ô· T n‘·´+‘·y>˚ +∑ >± Á|üj÷· DÏ+#˚ ãT˝…{¢ Ÿ Áf…HÆ \é T, ˙{Ïô|H’ ˚ y˚>+∑ >± Á|üj÷· DÏ+#˚
yê≥sY ø±s¡¢qT, >±*˝À m–πs Á&√Hé\qT n_Ûeè~∆#˚dæ Á|üj·÷D≤ìï eT]+‘· y˚>∑+>±,
düT\uÛÑ‘·s¡+>± ñ+&˚ yêVü≤Hê\qT s¡÷bı+~düTÔHêïs¡T.
nõ‘Y á Á|üj·÷D+˝À H˚qT #ê˝≤ H˚s¡TÃ≈£îHêïqT. s¡ø£s¡ø±\ Á|ü<˚XÊ\˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T |ü]X¯sê\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·eT
Jeq $<ÛëHêìï n_Ûeè~∆ #˚dTü ≈£îHêïs¡T. eÁdü<Ô ëÛ s¡D, ÄVü‰s¡+, s¡yêD≤ kÂø£sê´\T yÓTT<ä˝q’… $ |ü]X¯sê\≈£î, yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î
nqT>∑TD+>± e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˇø£ n+<äyÓTÆq Á|ü<˚X¯+. Á|ü»\T _Ûqï s¡ø±\T>± $düÔ]+∫ ñHêïs¡T. uÒ<Ûë\T eT]∫
y˚TyÓTø£ÿ&É Á|üj·÷DÏùdÔ nø£ÿ&É n+<äs¡÷ ÄVü‰s¡+, edü‹ kÕj·T+ #˚XÊs¡T. BìH˚ ª_Ûqï‘·«+˝À @ø£‘·«+μ n+{≤s¡T nì e÷Hêqï >±s¡T
#ÓbÕŒs¡T.
ø£è‘·´+ : »+‘·Te⁄\qT ñ|üjÓ÷–+∫ eTq+ {≤+>±, m&É¢ã+&ç e+{Ï yê{Ï˝À Á|üj·÷DÏdüTÔHêï+.
MTs¡T n˝≤+{Ï »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ m≥Te+{Ï ÁX¯<ä∆ eVæ≤düTÔHêïs¡T ?
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
ø£è‘·´+ : Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+˝Àì $e÷HêÁX¯j·÷\qT, z&Éπse⁄\qT |ü]o*+#·+&ç.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ +¯ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ +¯
>∑+s¡

>∑+s¡

lø±≈î£ fi lø±≈î£ fi
$»j·Tq

$»j·Tq

$e÷HêÁX¯j·÷\T
$XÊø£|ü≥ï+
HÍø±ÁX¯j·÷\T $XÊø£|ü≥ï+
‘·÷s¡TŒ>

‘·÷s¡TŒ>
|ü•ÃeT>

|ü•ÃeT>
√<ëe]

√<ëe]
√<ëe]

√<ëe]

>∑T+≥÷s¡T ÁøÏwüí >∑T+≥÷s¡T ÁøÏwüí

ø£s¡÷ï\T Á|üø±X¯+ 1. $XÊK|ü≥ï+ ø£s¡÷ï\T Á|üø±X¯+

2. sê»eT+Á&ç 1. $XÊK|ü≥ï+
3. >∑qïes¡+ 2. ø±øÏHê&É
l b ı{

l b ı{
HÓ\÷¢s¡T

HÓ\÷¢s¡T
yÓ’.m

yÓ’.m

nq+‘·|⁄ü s+¡ nq+‘·|⁄ü s+¡

4. yÓ’.mdt.ÄsY.ø£&É|ü
dt.Ä

dt.Ä

3. ÁøÏwüí|ü≥ï+
Ï º l s êe

Ï º l s êe
sY ø

sY ø

5. πsDT>∑T+≥
£&É|

£&É|
TT \ T

TT \ T
ü

∫‘·÷Ôs¡T 6. |ü⁄≥|ü]Ô ∫‘·÷Ôs¡T

eTq Á|ü|ü+#·+ 67
 www.apteachers.in
øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |üP]+#·+&ç
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì $e÷HêÁX¯j÷· \T ñqï Á|ü<X˚ +¯ z&Ésπ e⁄\T ñqï Á|ü<X˚ +¯

ø°\ø£ |ü<ë\T
s¡yêD≤, m&É¢ã+&ç, Á{≤ø£ºsY, >∑TÁs¡|ü⁄ {≤+>±, s√|t y˚, &√©\T, Á{≤yéT\T, m&Ü] z&É, ôd¢&é®, »\ s¡yêD≤,
–]»qT\T, Be⁄\T, düs¡≈£î\T.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $$<Ûä >∑èVü≤ dü+ã+<ÛäyÓTÆq |üqT\≈£î nedüs¡eTe⁄‘ês¡T.

• Á|ü»\T, edüTÔe⁄\T ˇø£ #√{Ï qT+&ç eTs=ø£ #√{ÏøÏ uÛÑ÷, »\ ˝Òø£ yêj·TT e÷sêZ\ <ë«sê Á|üj·÷DÏ+#·&Üìï s¡yêD≤
n+{≤+.
• s¡yêD≤ e´edüú Ä ÁbÕ+‘·+ uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\T nq>± ø=+&É\T, n&Ée⁄\T, m&Üs¡T\T, ˙s¡T, eT+#·T e+{Ï yê{Ïô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.
• Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À dü¬s’q s√&É¢ edü‹ ñ+&É<äT. Á>±MTDT\T m&É¢ãfi¯ó¢, Á{≤ø£ºs¡T¢, >∑TÁs¡|ü⁄ ãfi¯ófl ˝Òø£ {≤+>±\T ñ|üjÓ÷–+∫
düMT|ü Á>±e÷\≈£î ˝Òø£ |ü≥ºD≤\≈£î #˚s¡T≈£î+{≤s¡T.
• ø=+&É ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T s√|ty˚\qT ñ|üjÓ÷–+∫ @]j·T˝Ÿ ø±s¡¢˝À Á|üj·÷DÏkÕÔs¡T.
• n&Ée⁄\˝À m&É¢ãfi¯ófl, @qT>∑T\T, >±&ç<ä\T düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± $ìjÓ÷–+#˚ düs¡≈£î s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\T.
• m&Ü]˝À ˇ+f… kÕ<Ûës¡D+>± $ìjÓ÷–+#˚ s¡yêD≤ kÕ<Ûäq+.
• eT+#·T ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£îø£ÿ\T ˝≤π> ôd¢&é® ãfi¯flqT $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
• ˙{Ï˝À |ü&Ée\T s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\T.

68 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç
I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. MT Á>±eT+˝À ˝Òø£ |ü≥ºD≤˝À¢ $ìjÓ÷–+#˚ s¡yêD≤ yêVü≤Hê˝Ò$T{Ï?
2. MT¬s|ü&Ó’Hê m&É¢ã+&ç˝À Á|üj·÷DÏ+#êsê? m|ü&ÉT, mø£ÿ&É?
3. ˇ+f…qT m&Ü] z&É nq&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚T$T{Ï?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. $÷ e÷eTj·T´ yêfi¯fl Ç+{ÏøÏ yÓfi¯fl&ÜìøÏ >∑\ Á|üj·÷D kÂø£sê´\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ $÷ Hêqï>±]ì @j˚T
Á|üX¯ï\T y˚kÕÔe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. $÷≈£î <ä>∑Zs¡˝Àì ˇø£ ãdtkÕº+&ÉTqT dü+<ä]Ù+∫ nø£ÿ&É \uÛÑ´eTj˚T´ kÂø£sê´\ >∑T]+∫ &çb˛y˚TH˚»sY >±]ì n&ç–,
ãdüT‡\ sêø£b˛ø£\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. $$<Ûä s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\ u§eTà\qT ùdø£]+∫ ÁkÕÿ|t |ü⁄düÔø£+˝À n‹øÏ+#·+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
$»j·Tq

¯+
lø±≈£îfi
>∑+s¡

$XÊø£|ü≥ï+
‘·÷s¡TŒ>
√<ëe]
|•ü ÃeT>
√<ëe]

>∑T+≥÷s¡T ÁøÏwüí

ø£s¡÷ï\T Á|üø±X¯+
lb
yÓ’.m

nq+‘·|ü⁄s¡+
ı{Ϻl
dt.Ä

sêe
sY ø

TT\T
£&É|

HÓ\÷
ü

¢s¡T

∫‘·÷Ôs¡T

7. @yÓ’Hê ¬s+&ÉT z&Éπse⁄\qT Çe«ã&çq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.

VI. Á|üX¯+dü
8. $÷s¡T ˇø£ yêVü≤q+˝À Á|üj·÷DÏ+#˚≥|ü&ÉT ø£*–q nqTuÛÑ÷‹ì MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç.

eTq Á|ü|ü+#·+ 69
 www.apteachers.in

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. Á|ü»\+<äs¡÷ ø£\dæ ≈£Ls¡TÃì ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ dü+<äsꓤ\qT sêj·T+&ç.
2. eTq Ç+{Ï˝À ÄVü‰s¡+ m|ü&Ó|ü&ÉT eè<∏ë ne⁄‘·T+~?
3. eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ yÓqTø£ m+‘√eT+~ Á|ü»\ ÁX¯eT ñ+~ ø£<ë. yê¬ses√ sêj·T+&ç.
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. »+‘·Te⁄\ e\q ø£*π> ÄVü‰s¡ eè<∏ëqT >∑T]+∫ ˇø£ ¬s’‘·TqT @y˚T$T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À yês¡+ yÓTq÷qT |ü]o*+∫, @j˚T ≈£Ls¡>±j·T\qT ñ|üjÓ÷–+#ês√ sêj·T+&ç.

IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T

6. Bs¡È ø±\+ bÕ≥T ì\« #˚j·T>∑*–q MT Ç+{Ï˝Àì ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ C≤_‘êqT sêj·T+&ç.

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

7. ÄVü‰s¡+ ‘·j·÷Ø˝À ùde\+~+#˚ e´≈£îÔ\‘√ ˇø£ dü÷∫ø£ |ü≥+ ^j·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. ø±e´ ø=ìï –+»\T ‘Ó∫à Á|ü‹s√p |ü≈£åî\≈£î y˚k˛Ô+~. ÄyÓTqT #·÷dæ ˙e⁄ @+ #˚kÕÔe⁄?

46 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ñ‘·Ôs¡+˝À <ëìì me]øÏ #˚sêÃ˝À yê] ∫s¡THêe÷qT Áyêj·Te\dæ ñ+≥T+~. ∫s¡THêe÷˝À ÁøÏ+~ n+XÊ\T ñ+{≤sTT.
n$, ù|s¡T, Ç+{Ï Áø£eTdü+K´, Á>±eTeTT, eT+&É\eTT, õ˝≤¢ eT]j·TT |æHéø√&é q+ãs¡T.
ø£è‘·´+
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç.

b˛düTºø±s¡T¶ ÇHê¢+&ÉT ñ‘·Ôs¡+ mq«\|t ø£es¡T

Ç˝≤ #˚jT· +&ç : MT ã+<ÛTä e⁄\ ∫s¡THêe÷

Áyêdæ |æHéø√&é HÓ+ãs¡T y˚j·T+&ç. $÷
ã+<ÛTä e⁄\øÏ Hê\T>∑T yêø±´\T ñ‘·sÔ +¡ ˝À
sêj·T+&ç.

• $÷s¡T m|ü&Ó’Hê me]¬ø’Hê ñ‘·Ôs¡+ sêXÊsê?

• ñ‘·Ôs¡+ ˇø£ #√{Ï qT+&ç eTs=ø£#√{ÏøÏ m˝≤ Á|üj·÷DÏdüTÔ+<√ ‘Ó\TkÕ?
ñ‘·Ôs¡+ jÓTTø£ÿ Á|üj·÷D+
ñ‘·Ôs¡+ yê{Ï ∫s¡THêe÷≈£î m˝≤ #˚s¡T‘·T+<√ ‘Ó\TkÕ ?
|ü]o*<ë›+

b˛düT ºu≤≈£î‡˝À b˛dtºe÷Hé ñ‘·Ôsê\qT ∫s¡THêe÷\ qqTdü]+∫

ñ‘·Ôs¡+ Áyêj·T≥+ y˚j·T≥+ b˛düTºu≤≈£î‡ qT+&ç ñ‘·Ôs¡eTT\qT y˚s¡T|üs¡#·≥+
rj·T≥+
eTq Á|ü|ü+#·+ 71
 www.apteachers.in
#ê˝≤ Á>±e÷\˝À ˙{Ï eqs¡T\T>± #Ós¡Te⁄\T+{≤sTT. Ç~
Á|ü<Ûëq+>± e´ekÕj·÷ìøÏ, ‘ê>∑{≤ìøÏ, Ç‘·s¡ nedüsê\≈£î
$ìjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+~. eTq+ ˇø£ Á>±eT #Ós¡Te⁄ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
e÷ Á>±eT #Ós¡Te⁄: j·T‘·\e+ø£ #Ós¡Te⁄
Vü≤˝À! Hêù|s¡T yÓ+ø£{Ÿ. e÷~ ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ |ü⁄+>∑q÷s¡T
eT+&É\+˝Àì ˙{Ï >∑T+≥¢|ü*¢. e÷ Á>±eT #Ós¡Te⁄ ù|s¡T j·T‘·\e+ø£
#Ós¡Te⁄. Bì >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. á #Ós¡Te⁄ e÷ Á>±eTdüTÔ\T
ì]à+∫q~. n+‘·≈£î eTT+<äT Ç~ ˇø£ ∫qï ø=\qT. esê¸ ø±\+˝À
es¡¸|ü⁄ ˙s¡T á #Ós¡Te⁄˝ÀøÏ #˚] nø£ÿ&É ì\« ñ+≥T+~. e] e÷ Á>±eT+˝À Á|ü<Ûëq |ü+≥. á #Ós¡Te⁄ ˙{Ï‘√ e÷ Á>±eT+˝Àì
n‘·´~Ûø£ ÁbÕ+‘·+ kÕ>∑T#˚j·Tã&ÉT‘·T+~. e÷ Á>±eT+˝À y˚s¡TX¯q>∑, $T]Ã, ≥e÷{≤ yÓTT<ä˝…’q |ü+≥\T ≈£L&Ü |ü+&çkÕÔ+. |üX¯e⁄\≈£î
≈£L&Ü ‘ê>∑T˙s¡T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
y˚TeTT >=u…“eTà\T, ø±ØÔø£BbÕ\T e+{Ï |ü+&ÉT>∑\qT á #Ós¡Te⁄ e<ä›H˚ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤eTT. Á>±eT |ü+#êsTTr #Ós¡Te⁄
>∑≥T¢, |üP&çø£, ˙{Ï düs¡|òüsê u≤<Ûä´‘· #·÷düT≈£î+≥T+~.
• #Ós¡Te⁄˝ÀøÏ ˙s¡T mø£ÿ&ç qT+&ç edüTÔ+~?
• #Ós¡Te⁄ m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?

Ç˝≤ #˚<ë›e÷ !
• MT Á>±eT düMT|ü+˝Àì #Ós¡Te⁄ ˝Òø£ ø±\Te >∑T]+∫ $X‚cÕ\qT MT ‘ê‘·>±s¡T ˝Òø£ Á>±eT ô|<ä›\q&ç– düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·+&ç.

˙{Ï #Ós¡Te⁄qT m˝≤ ì]àkÕÔs¡T?

˙{Ï #Ós¡Te⁄ ìsêàDeTH˚~ ˇø£ dü$Twæº ø±s¡´Áø£eT+. Á>±eT+˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T Bì ìsêàD+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘ês¡T.
yÓTT<ä≥>± Á>±eTdüTú\T es¡<ä˙{Ï eqs¡TqT, #Ós¡Te⁄ ìsêàD≤ìøÏ ‘·–q düú\eTTqT >∑T]ÔkÕÔs¡T. >∑≥T¢ ì]àkÕÔs¡T. sêfi¯fl‘√ ì]à+∫q >∑≥T¢
˙{Ïì ì\« #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ˙{Ïì ãj·T≥≈£î e~˝Ò <ës¡T\T ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T.
#Ós¡Te⁄\≈£î ãj·T≥≈£î ˙fi¯ófl e~˝Ò <ës¡T˝…+<äT≈£î+{≤sTT?

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
ø=ìï #Ós¡Te⁄\T ø±\Te\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT. esê¸ø±\+˝À ˙s¡T ˇø£ #Ós¡Te⁄
qT+&ç eTs=ø£ #Ós¡Te⁄≈£î Á|üeVæ≤düTÔ+~. nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝Àì ãTø£ÿ|ü≥ï+, <Ûäs¡àes¡+ #Ós¡Te⁄\T á s¡ø±ìøÏ
#Ó+~q$. n<˚ $<Ûä+>± q<äT\ ˙{Ï‘√ #Ós¡Te⁄\qT ì+|ü&ÜìøÏ ≈£L&Ü ø±\Te\T ‘·e⁄«‘·T+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï
#Ós¡Te⁄\T ø£ècÕí, ñuÛÑj·T >√<ëe] õ˝≤¢\˝À ñqï$.

48 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
e÷ Á>±eT+˝À #Ós¡Te⁄ ‘·e«ø£eTT+<äT uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ #ê˝≤ øÏ+~øÏ ñ+&˚~. n+<äT#˚‘· y˚dü$˝À nìï uÀs¡T u≤e⁄\T
m+&çb˛j·÷sTT. e÷ Á>±eT #Ós¡Te⁄ ìsêàD+ ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ô|]– u≤e⁄\T, uÀs¡Tu≤e⁄\˝À ˙s¡T ô|]–+~. ¬s’‘·T\T
uÀs¡T u≤e⁄\ qT+&ç e∫Ãq ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç
• uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ô|+#·&ÜìøÏ @$T #˚j·÷*?
• #Ós¡Te⁄\ qT+&ç |üP&çø£ rdæ bı˝≤\˝À m+<äT≈£î y˚kÕÔs¡T?

eTq+ #Ós¡Te⁄ qT+&ç rdüT≈£îqï ˙{Ïì n˝≤π> ‘ê>∑e#êÃ? n~ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq<˚Hê?

Ç˝≤ #˚<ë›e÷ !
ˇø£ d”kÕ rdüTø=ì MT Á>±eT+˝Àì #Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ïì ùdø£]+#·+&ç. Ä d”kÕì 30 ì$TcÕ\ bÕ≥T |üø£ÿqT+#·+&ç.
d”kÕ n&ÉT>∑T uÛ≤>±ìï |ü]o*+#·+&ç.
• d”kÕ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q MT≈£î @$T ø£qã&ç+~?
• eTq+ á ˙{Ïì ‘ê–‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
• ˙{Ïì ø£\Twæ‘·+ #˚ùd ø±\Twü´+ ø±s¡ø±˝Ò$T{Ï?
#Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ïì n˝≤π> Á‘ê–‘˚ eTq≈£î f…ÆbòÕsTT&é, ø£\sê eT]j·TT ˙fi¯fl $πs#·Hê\T e+{Ï yê´<ÛäT\T
ø£\T>∑T‘êsTT. #Ós¡Te⁄˝Àì ˙s¡T ‘ê>∑&É+ düTs¡øÏå‘·+ ø±<äT.
#Ós¡Te⁄\ ø±\Twü´+
øÏ+~ ∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç. #Ós¡Te⁄\T m˝≤ ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·THêïsTT?

eTq Á|ü|ü+#·+ 49
 www.apteachers.in
ãVüQfi¯ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+
yêsêÔ|üÁ‹ø£ : yês¡Ô\T, $$<Ûä yê´kÕ\T, Á|üø£≥q\T e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\T yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À ñ+{≤sTT.
Á|ü|ü+#· yês¡Ô\qT, düe÷#êsêìï Á|æ+{Ÿ s¡÷|ü+˝À me¬s’Hê bı+<äe#·TÃ.
πs&çjÓ÷ : $ìøÏ&çøÏ dü+ã~Û+∫q |ü]ø£s¡+. yês¡Ô\T, n_ÛÁbÕj·÷\T, Á|üdü+>±\T πs&çjÓ÷ <ë«sê
$qe#·TÃ. ‘·TbòÕqT\T, es¡<ä\ düeTj·T+˝À yê{Ï >∑T]+∫q düe÷#êsêìï >∑+≥>∑+≥≈£î
πs&çjÓ÷ <ë«sê ‘Ó*dæø√e#·TÃ. πs&çjÓ÷˝À nH˚ø£ kÕ+düÿè‹ø£, $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\qT $qe#·TÃ.
f…*$»Hé (T.V) : $ìøÏ&ç eT]j·TT <äèwæºøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ<Ûäq+ Á|ü|ü+#·+˝Àì
yês¡Ô\qT n|üŒ{Ïø£|ü&˚ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

$÷ Á>±eT+˝À \uÛÑ´eTy˚T´ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡kÕ<ÛäHê\T @$T ?

Ä<ÛäTìø£ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡+ /kÕe÷õø£ e÷<Ûä´eT+
$÷ Hêqï>±] yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé˝À nH˚ø£ >∑Ts¡TÔ\qT MTs¡T #·÷ùd ñ+{≤s¡T. á >∑Ts¡TÔ\T Ä yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé˝Àì Ä|t\qT ˝Ò<ë
ùde\qT dü÷∫kÕÔsTT. á Ä|t\˝À ø=ìï eTq≈£î ø±e\dæq düe÷#êsêìï n+~kÕÔsTT. M{ÏH˚ kÕe÷õø£ e÷<Ûä´e÷\T n+{≤s¡T.
kÕe÷õø£ e÷<Ûä´e÷\ <ë«sê eTq n_ÛÁbÕj·÷\qT ≈£L&Ü |ü+#·Tø√e#·TÃ.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T
ã&ç qT+&ç Ç+{ÏøÏ sê>±H˚ øÏØ{Ï ‘·q düeTj·TeT+‘ê yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé ˝ÀH˚ >∑&ÉT|ü⁄‘√+~ ? yÓTTu…’˝Ÿbò˛Hé ˝À π>yéT\T
Ä&É≥+ m+<äT≈£î eT+∫~ ø±<äT ? n<˚ |üì>± yÓTTu…’˝Ÿbò˛Hé #·÷&É≥+ ø£+{Ï#·÷|ü⁄qT <Óã“rdüTÔ+~. n˝≤π> n<˚|üì>±
Çj·TsYbò˛Hé‘√ dü+^‘êìï $q&É+ ≈£L&Ü $ìøÏ&çX¯øÏÔì <Óã“rdüTÔ+~.

ø£è‘·´+
ÁøÏ+~ yêø£´eTT\qT #·~$, yê{Ïì Ä<ÛTä ìø£ düe÷#ês¡+ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê\ e\q ø£*>π Á|üj÷Ó »Hê\T, qcÕº\T>± eØZø]£ +∫ sêj·T+&ç.
ã<ä›ø£+ ø£*–+#·≥+, C≤„qeTTqT ô|+#·≥+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ düeTj·T+ >∑&É|üø£b˛e≥+, #·<äTe⁄≈£î ñ|üjÓ÷>∑+, uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D
kÕeTsê∆´ìï ô|+bı+~+#·≥+, ‘√{Ï Á|ü»\‘√ dü+ã+<Ûë\T ‘·–Zb˛e≥+, |ü⁄düÔø±\T #·<äeø£b˛e≥+, C≤„|üø£ X¯øÏÔ ‘·>∑Z≥+, Ç‘·s¡T\‘√
e÷≥˝≤&Éø£b˛e≥+, #·~y˚ >∑+≥\T ‘·–Zb˛e≥+, n‘·´~Ûø£ düe÷#êsêìï Á>∑Væ≤+#·>∑\>∑≥+.
Á|üjÓ÷»Hê\T qcÕº\T

74 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
uÛ≤e Á|ükÕs¡+, ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡+, b˛düºsY ùde\T, bò˛düTºø±s¡T¶, ÇHê¢+&é ˝…≥sY, yÓTTu…’˝Ÿbò˛Hé, SMS, Ç` yÓTsTT˝Ÿ,
n+‘·sê®\+, yêsêÔ|üÁ‹ø£, πs&çjÓ÷, f…*$»Hé, kÕe÷õø£ e÷<Ûä´eT+, kÕàsYºbò˛Hé.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• Ç‘·s¡T\‘√ ‘·eT uÛ≤eq\qT, nqTuÛÑ÷‘·T\qT |ü+#·Tø√e{≤ìï uÛ≤e Á|ükÕs¡+ n+{≤s¡T.
• uÛ≤e Á|ükÕs¡+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T 1. e´øÏÔ>∑‘· uÛ≤eÁ|ükÕs¡+ 2. ãVüQfi¯ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡+.
• ˇø£]‘√ ˇø£s¡T y˚>∑+>± dü+uÛ≤wæ+#·≥+ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü]ø£s¡y˚T yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé.
• Á|üdüTÔ‘·e⁄ s√E˝À¢ Ç`yÓTsTT*+>¥ <ë«sê y˚>∑+>± düe÷#êsêìï #˚s¡y˚düTÔHêï+.
• ãVüQfi¯ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡+ ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\ kÕj·T+‘√ n~Ûø£ dü+K´˝À »HêuÛ≤≈£î düe÷#êsêìï n+~+#˚
Á|üÁøÏj·T.
• yêsêÔ|üÁ‹ø£, πs&çjÓ÷, f…*$»Hé ãVüQfi¯ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\T.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç
I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. uÛ≤e Á|ükÕs¡+ nq>±H˚$T ? uÛ≤e Á|ükÕs¡+ mìï s¡ø£eTT\T ?
2. y˚>∑+>± uÛ≤e Á|ükÕs¡+ kÕ–+#·{≤ìøÏ @@ e÷sêZ\THêïjÓ÷ ‘Ó\|ü+&ç.
3. ãVüQfi¯ Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´eT+ ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\
·Ô T @$ ?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. b˛düº˝Ÿ ùde\qT >∑T]+∫ b˛düTºe÷düºsYqT @y˚T$T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘ês¡T ?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. <ä>∑Zs¡˝Àì b˛kÕº|ò”düT≈£î yÓ[fl b˛düº˝Ÿ ùde\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=ì ≈£î¢|üÔ+>± sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. ôd˝Ÿbò˛q¢ ñ|üjÓ÷>±\T >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
7. <ës¡+\T, ¬s+&ÉT ù||üsY ø£|ü\qT ñ|üjÓ÷–+∫, u§eTà bò˛HéqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç / n≥ºeTTø£ÿ ˝Òø£ eT{Ϻ‘√ ôd˝Ÿbò˛Hé
yÓ÷&É˝ŸqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. MT Ç+{ÏøÏ @<Ó’q ˇø£ y˚&ÉTø£≈£î s¡eTàì ÄVü‰«ìdü÷Ô ˙ ùdïVæ≤‘·TìøÏ ñ‘·Ôs¡+ sêj·T+&ç.
eTq Á|ü|ü+#·+ 75
 www.apteachers.in
#Ós¡Te⁄˝Àì ˙{Ïì X¯ó~∆ #˚j·T&É+˝À ø=ìï <äX¯\T ñ+{≤sTT. yê{Ïì >∑eTì+#·+&ç.
1. #Ós¡Te⁄ ˝Òø£ q~ qT+&ç ˙s¡T ô|<ä› |ü]e÷D+˝À ñ+&˚ ‘˚πsà ‘=f…º\˝À ì+|üã&ÉT‘·T+~. ˙{Ï˝Àì ãs¡TyÓ’q |ü<ësêú\T øÏ+<äøÏ
#˚s¡T‘êsTT. Ä≈£î\T, yÓTTø£ÿ\T e+{Ï$ ≈£L&Ü ‘=\–+#·ã&É‘êsTT.
2. nø£ÿ&É qT+&ç ˙{Ïì e&Éb˛‘· ‘=f…º˝ÀìøÏ |ü+|æ e&Éb˛‘· »s¡T>∑T‘·T+~. Çø£ÿ&É ∫qï ∫qï |ü<ësêú\T ‘=\–+#·ã&É‘êsTT.
3. e&Éb˛j·Tã&çq ˙s¡T ø√¢]H˚wüHé ‘=f…º˝ÀøÏ |ü+|üã&ÉT‘·T+~. nø£ÿ&É ˙{ÏøÏ ;¢∫+>¥ bı&ç #˚s¡Ãã&ÉT‘·T+~. BìH˚ ø√¢]H˚wüHé
n+{≤s¡T. Bì e\q ˙{Ï˝Àì dü÷ø£åàJe⁄\T #·+|üã&É‘êsTT.
4. ø√¢]H˚wüHé #˚j·Tã&çq ˙{Ïì ô|<ä›>± ñ+&˚ zesY ôV≤&é {≤´+≈£î\≈£î yÓ÷{≤s¡¢ <ë«sê |ü+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T.
5. zesY ôV≤&é {≤´+≈£î\ qT+&ç ô|’|ü⁄\ <ë«sê Çfi¯fl≈£î ˙s¡T düs¡|òüsê #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
X¯ó~∆#˚j·Tì ˙{Ï˝À Vü‰ìø±s¡ø£ ÁøÏeTT\T ñ+{≤sTT. á ˙{Ïì ‘ê–qf…Æ¢‘˚ eTq+ nHês√>∑´+
u≤]q |ü&É‘êeTT. ø±∫ #·˝≤]Ãq ˙s¡T ‘ê>∑&É+ eT+∫~.

#Ós¡Te⁄\T ø£\Twæ‘·eTe«≈£î+&Ü #·÷&Ée\dæq u≤<Ûä´‘· me]<√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

#Ós¡Te⁄ e´<∏ä

#Ós¡Te⁄ Äy˚<äq
$TÁ‘·T˝≤sê!
qqTï #·÷&É+&ç! H˚H=ø£ Á>±eT #Ós¡Te⁄qT. Hê X¯Øs¡+ m+&çb˛sTT HÓÁs¡\T #ê∫+~. ÇHêïfi¯ófl H˚qT |ü⁄wüÿ\yÓTÆq
˙{Ï‘√ ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+&˚<ëìï. H˚qT ì+&ÉT>± ñqï|ü&ÉT |æ\¢\T Äq+<ä+>± á<˚yês¡T. s¡+>∑Ts¡+>∑T\ #˚|ü\qT, m–πs
ø£|üŒ\qT #·÷dæ Äq+~+#˚ yês¡T. H˚qT bı˝≤\≈£î ˙s¡T n+~+#˚<ëìï. ø±˙ Ç|ü&ÉT me«s¡÷ Hê e<ä›≈£î sêe&É+ ˝Ò<äT.
Ç|ü  &É T Hê Vü ≤ è<ä j · T + ¬ s ’ ‘ · T \ BqyÓ T Æ q eTTU≤\qT #· ÷ dæ
Á<ä$+∫b˛‘·Tqï~. yêfi¯fl≈£î kÕj·T+ #˚jT· &ÜìøÏ H˚qT m+‘· ‘·|dæ Tü HÔ êïH√
‘Ó\TkÕ! n+<äTπø H˚qT esê¸\ ø=s¡≈£î m<äs¡T#·÷düTÔHêïqT.
ø=+<ä¬s’‘˚ qqTï ÄÁø£$T+∫ |ü+≥ bı˝≤\T>± e÷]à kÕ>∑T
#˚düTÔHêïs¡T. eT] ø=+<äs¡T Çfi¯ófl ø£≥Tºø=Hêïs¡T. ø±ã{Ϻ Hê˝ÀøÏ
Á|üeVæ≤+#·e\dæq ˙{Ï e÷sêZ\T eT÷düT≈£îb˛j·÷sTT. |òü*‘·+>±
esê¸ø±\+˝À ≈£L&Ü ˙s¡T Hê˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+#·&+É ˝Ò<Tä . ø=+<ä] eTqTwüß´\
kÕ«s¡úy˚T Hê á |ü]dæú‹øÏ ø±s¡D+! MTs¡T Hê≈£î düVü‰j·T+ #˚kÕÔsê?

eTq Á|ü|ü+#·+ 51
 www.apteachers.in

>∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e+, kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e+ C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\T. @s¡Tyêø£ e´ekÕj·÷ìøÏ

dü+ã+~Û+∫q |ü+&ÉT>∑. BbÕe[, ÁøÏdteTdt, s¡+C≤Hé eT‘· |üs¡yÓTÆq |ü+&ÉT>∑\T.

$÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À »s¡T|ü⁄≈£îH˚ C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ ù|s¡¢qT #Ó|üŒ+&ç.

• $÷ ÁbÕ+‘·+˝À kÕ<Ûës¡D+>± »]ù| e´ekÕj·T dü+ã+<ÛäyÓTÆq |ü+&ÉT>∑\ ù|s¡¢qT #Ó|üŒ+&ç.

• $÷≈£î u≤>± ‘Ó*dæq eT‘·|üs¡yÓTÆq |ü+&ÉT>∑\ ù|s¡¢qT #Ó|üŒ+&ç.

Væ≤+<äTe⁄\T e÷]à ˝Ò<ë @Á|æ˝Ÿ˝À ÁosêeTqe$T |ü+&ÉT>∑qT »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T.

Ç~ ÁosêeTTì |ü⁄{Ϻq s√E |ü+&ÉT>∑, ÁosêeTTì |üPõ+∫, u…\¢+‘√ ‘·j·÷s¡T
#˚dæq bÕqø£+ nH˚ Á<äyêìï rdüT≈£î+{≤s¡T.

Á¬ø’düÔe⁄\T ÁøÏdteTdt |ü+&ÉT>∑qT &çôd+ãsY 25 e ‘˚Bq Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ »s¡T|ü⁄‘ês¡T. ÁøÏdteTdt

nq>± @düTÁø°düTÔ |ü⁄{Ϻq s√E. Äs√E XÊ+‘êø±¢CŸ |æ\¢\≈£î ÇwüºyÓTÆq ãVüQeT‘·T\T, d”«≥T¢ ÇkÕÔs¡ì
qeTàø£+.

eTTdæ¢+\ Á|ü<Ûëq |ü+&ÉT>∑ á<é - ñ˝Ÿ - |òæ‘·sY. eTd”<äT˝À Á|ü»\+‘ê #˚] n˝≤¢qT ÁbÕ]úkÕÔs¡T.
ù|<äyê]øÏ ãVüQeT‘·T\qT, ø±qTø£\qT n+<äCÒkÕÔs¡T. ªªá<é eTTu≤s¡ø˘μμ n+≥÷ ˇø£]ø=ø£s¡T
X¯óuÛ≤ø±+ø£å\T ‘Ó*j·T#˚düT≈£î+{≤s¡T.

dæ≈£îÿ\ Á|ü<Ûëq |ü+&ÉT>∑ >∑Ts¡THêqø˘ »j·T+‹. Ä s√E yês¡T >∑Ts¡T<ë«sê≈£î

yÓ[fl, ÁbÕs¡úq\T #˚kÕÔs¡T. Äs√E >∑Ts¡THêqø˘ |ü⁄{Ϻq s√E. Äs√EqT ªª>∑Ts¡T|üs¡#Yμμ>±
|æ\TÃ≈£î+{≤s¡T.

uÖ<äT›\T »s¡T|ü⁄≈£îH˚ eTTK´yÓTÆq |ü+&ÉT>∑ ãT<äT›ì »j·T+‹. á |ü+&ÉT>∑ ªãT<ä›|üP]íeTμ

nì ÁbÕeTTK´+ #Ó+~+~.

˙≈£î ÇwüºyÓTÆq |ü+&ÉT>∑ @~? m+<äTø£ì?

eTq Á|ü|ü+#·+ 77
 www.apteachers.in
ù|<äyê]øÏ, nedüs+¡ ˝À ñqïyê]øÏ düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ |ü+&ÉT>∑\|ü&ÉT Á|ü»\T
$~Û>± #˚ùd |üì. Ç~ yê]øÏ Äq+<ëìï ø£\T>∑#˚düTÔ+~. “e÷qe ùdej˚T e÷<Ûäe
ùde.”
m+&Üø±\+ XË\e⁄\˝À eTT‘ê´\T ‘·q neTàeTà Ç+{ÏøÏ eTs¡˝≤ yÓ[fl+~.
bÕ&˚s¡T e<ä› yÓ÷<äT>∑\ Á>±eT+˝À »]π> yÓ÷<äø=+&ÉeTà, C≤‘·s¡≈£î yês¡T yÓfi≤fls¡T.
eTT‘ê´\T≈£î C≤‘·s¡ >∑T]+∫ nH˚ø£ dü+<˚Vü‰\T ø£*>±sTT. ÄyÓT ‘·q e÷eTj·T´qT Ç˝≤
n&ç–+~.
eTT‘ê´\T : e÷e÷! C≤‘·s¡ n+fÒ @$T{Ï?
e÷eT : C≤‘·s¡ nq>± dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£kÕ] kÕúìø£ <˚yê\j·T+˝À »]ù| |ü+&ÉT>∑.
eTT‘ê´\T : á C≤‘·s¡ Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï?
e÷eT : Á|ü»\T yÓ÷<äTø=+&ÉeTà ‘·*¢ì |üPõkÕÔs¡T. ñ‘·Ôsê+Á<Ûä˝Àì –]»qT\T »]ù| C≤‘·s¡\˝À Ç~ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.
eT÷&ÉT s√E\ bÕ≥T »]ù| á C≤‘·s¡≈£î uÛÑ≈£îÔ\T, ùdïVæ≤‘·T\T, ã+<ÛTä e⁄\‘√ ekÕÔs¡T. >∑T&ç ÁbÕ+>∑D+˝À
HÓ’y˚<ä´+ ‘·j·÷s¡T#˚dæ, <˚e‘·≈£î düeT]ŒkÕÔs¡T. Á|ü»\+‘ê C≤‘·s¡ düeTj·T+˝À ÁbÕs¡úq\ø√dü+ $H√<ä+ ø√dü+
ˇø£]‘√ ˇø£s¡T ø£\TkÕÔs¡T.
ø£è‘·´+
MT Á>±eT+ ˝Ò<ë õ˝≤¢˝À @<äsTTHê C≤‘·s¡ y˚&ÉTø£ »s¡T>∑T‘·T+<ë MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ #·]Ã+∫, øÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç.

Á>±eT+ ù|s¡T
C≤‘·s¡ ù|s¡T
<˚e‘· ù|s¡T
C≤‘·s¡ »]–q ‘˚B
C≤‘·s¡qT m˝≤ »s¡T|ü⁄‘ês¡T?

eTq Á>±eT+ eTq dü+düÿ è‹

eTT‘ê´\T ‘·q e÷eTj·T´qT yê] Á>±eT+q≈£î ã+&É|ü*¢ nì ù|s¡T sêe&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D+qT n&ç–+~ yê] }]˝À ô|<ä› sêsTT
ñ+&É≥y˚T <ëìøÏ ø±s¡DeTì #ÓbÕŒ&ÉT. Á>±eT <˚e‘· Á|ü‹ s√E sêÁ‹ y˚fi¯ Ä ã+&ÉqT dü+<ä]ÙdüTÔ+<äì Á|ü»\T qeTTà‘ês¡T. Ä
sêsTTì |ü$Á‘·yÓTÆq~>± uÛ≤$kÕÔs¡T ø±ã{Ϻ, Ä }]ì ã+&É|ü*¢ nì |æ\TkÕÔs¡T. Ä sêsTT yê] kÕ+düÿè‹ø£ yês¡dü‘ê«ìøÏ Á|ürø£. Ä
y˚&ÉTø£ yê] kÕ+Á|ü<ëj·T+. eTT‘ê´\T, ‘·q e÷eTj·T´‘√ ø£\dæ Ä+Á<ÛÁä |ü<˚XŸ˝Àì Á|üeTTK |üsê´≥ø£ Á|ü<˚XÊ\qT #·÷&É{≤ìøÏ
ãj·T\T<˚]+~, $÷s¡÷ yê]‘√ bÕ≥T>± s¡+&ç.

78 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì #ê]Á‘·ø£ Á|ü<˚XÊ\T
nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ - ˝ÒbÕøÏå
nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝Àì ˝ÒbÕøÏå˝À Ms¡uÛÑÁ<äTì >∑T&ç ñqï~ . 1530 ˝À
$»j·Tq>∑s¡sê»´ >∑es¡ï¬s¢Ìq $s¡÷bÕq+<ä eT]j·TT Ms¡qï\T á >∑T&çì ø£{≤ºs¡T.
Á|ü|ü+#· Á|üU≤´‹>±+∫q "q+~" $Á>∑Vü≤+ Çø£ÿ&É ñqï~. á q+~ì ˝ÒbÕøÏå
ãdüeqï nì |æ\TkÕÔs¡T.

yÓ’.j·Tdt.ÄsY ø£&É|ü õ˝≤¢ - dæ<ä∆e≥+ ø√≥

dæ<ä∆e≥+ ø√≥ ô|Hêïq~ ˇ&ÉT¶q ñqï~. Bìì Áø°.X¯. 1303 dü+e‘·‡s¡+˝À eTTô|’Œ
mø£sê\ uÛÑ÷$T˝À ø£{≤ºs¡T. ø√≥≈£î ñqï ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq<ë«sê\T ìsêàD|üs¡+>±
XÀuÛ≤j·Te÷q+>± ñHêïsTT. á ø√≥qT <äøÏåD ø±oøÏ Á|ü<Ûëq <ë«s¡+>± nø£ÿ&ç Á|ü»\T
uÛ≤$kÕÔsT¡ .

∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ - #·+Á<ä–] ø√≥

#·+Á<ä–] ø√≥ j·÷<äeHêj·T≈£î\ #˚‘· 11e X¯‘êã›+˝À $»j·Tq>∑s¡ sê»´ bÕ\≈£î\
ÄBÛq+˝À ø£≥ºã&çq~. ø√≥˝À sê»eTVü≤˝Ÿ, sêDÏ eTVü≤˝Ÿ #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü 300
dü+ˆˆ\T>± n˝≤π> ñ+&É≥+ >=|üŒ $wüj·T+.

ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢ - s√fi¯flbÕ&ÉT

s√fi¯flbÕ&ÉT XÊ+≈£îº´j·TØ |üøÏå dü+s¡ø£åD≤ πø+Á<äeTT. ã≥ºy˚Tø£ |æ≥º≈£î á Á|ü<˚X¯eTT
Äyêdü+.

Áo bı{Ϻ ÁosêeTT\T HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢ - dürwt <ÛëeHé Ç+&çj·THé ùdŒdt ØôdsYà Äs¡ZHÓ’CÒwüHé
(I.S.R.O)
|ü⁄*ø±{Ÿ düs¡düT‡, <ä>∑Zs¡˝À dü÷fi¯S¢s¡Tù|≥˝À ì]à+#·ã&ç+~. ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\qT
sê¬ø≥¢ <ë«sê Çø£ÿ&ç qT+&ç n+‘·]ø£å+˝ÀìøÏ |ü+|ü⁄‘·T+{≤s¡T.
H˚\|ü≥Tº e<ä› |ü⁄*ø±{Ÿ düsd¡ Tü ‡˝À ô|$¢ò T+>√ |ü≈îå£ \ XÊ+≈£î´º j·TØ ñqï~. Çø£ÿ&É
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ªô|ò¢$T+>√ |ü+&ÉT>∑μ »s¡T|ü⁄‘ês¡T.

eTq Á|ü|ü+#·+ 79
 www.apteachers.in
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ - yÓ÷≥T|ü*¢ b˛s¡Tº
yÓ÷≥T|ü*¢ ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À ì]à+#·ã&çq Á|üdæ<ä∆ HÍø±ÁX¯j·T+. 11e X¯‘êã›+˝À
Á|üdæ<ä∆ Hê$≈£î\T, b˛s¡TÃ^düT <˚X¯düTú&Ó’q e÷s=ÿb˛˝À á b˛s¡TºqT dü+<ä]Ù+#·&É+
»]–+~. >∑+<Ûä+, eTT‘ê´\T, ˝ÀVü≤+, |ü≥Tº, $T]j·÷\T, <ä+‘·+ e+{Ï$ á b˛s¡Tº
qT+&ç Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± nìï <˚XÊ\≈£L m>∑TeT‹ nj˚T´$.

>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢ - neTsêe‹ dü÷ú|ü+

neTsêe‹ dü÷ú|ü+ •~Û˝≤edüú≈£î #˚]q uÖ<ä› dü÷ú|ü+. neTsêe‹, <Ûäs¡DÏ ø√≥ ` á
s¬ +&ÉT Ä+Á<Ûä XÊ‘·yêVü≤qT\ sê»<ÛëqT\T. XÊ‘·yêVü≤qT\T uÖ<ä∆ eT‘êìï nqTdü]+∫
nH˚ø£ dü÷úbÕ\qT ì]à+#ês¡T.

ø£ècÕí õ˝≤¢ - ø=+&É|ü*¢ ø√≥

ø=+&É|ü*¢ ø√≥ ø£ècÕíõ˝≤¢˝À, $»j·Tyê&É≈£î <ä>∑Zs¡˝À ñqï~. eTTdüTq÷] Hêj·T≈£î\T
á ø√≥qT ø£{+ºÏ #ês¡T. 1370 ˝À eTTdüTq÷] Hêj·T≈£î\ |ü‘q· + ‘·sT¡ yê‘·, ø=+&ÉM&ÉT
s¬ &çs¶ êE\T á ø√≥qT ÄÁø£$T+#ês¡T. ø=+&É|*ü ¢ Á>±eT+ ø=+&É|*ü ¢ u§eTà\≈£î Á|üd~æ .∆

|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢ - ø=˝Ò¢s¡T düs¡düT‡

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ô|<ä› eT+∫˙{Ï düs¡düT‡\˝À Ç~ ˇø£{.Ï >√<ëe] ` ø£ècÕí q<äT\
eT<Ûä´ $düÔ]+∫ ñqï~. ø=˝Ò¢{Ï düs¡düT‡ e<ä› Ä≥bÕø£ |üøÏå dü+s¡ø£åD≤ πø+Á<ä+ HÓ\ø=ì
ñqï~. Bì $d”Ôs¡í+ 673 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢. á |üøÏå dü+s¡ø£åD≤ πø+Á<ä+ ô|*ø±qT¢,
ôd’;]j·÷ ø=+>∑\T, ô|sTT+f…&é kÕºø˘‡ nqT e\dü|ü≈£åî\≈£î dü+s¡ø£åD≤ Á|ü<˚X¯+.

‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢ - ø√]+>∑

ø√]+>∑ eq´ ÁbÕD dü+s¡øD å£ ≤ øπ +Á<ä+ ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢˝À ñqï~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
$düÔ]+∫q eT&É n&Ée⁄\˝À ¬s+&Ée ô|<ä›~. á Á|ü<˚X¯+˝À nH˚ø£ s¡ø±\ eT&É#Ó≥T¢
eT]j·TT 120 ø£Hêï m≈£îÿe dü+K´˝À |üøÏå C≤‘·T\T ñHêïsTT. eT&É Äes¡D e´edüú
düeTTÁ<ä+ ˝Ò<ë eTVü‰ düeTTÁ<ä+˝À q~ ø£*ùd Á|ü<˚X¯+.

80 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ - u§Ásê >∑TVü≤\T
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ ns¡≈£î ˝Àj·T˝Àì nq+‘·–] ø=+&É\˝À u§Ásê >∑TVü≤\T
πø+ÁBø£]+#·ã&ç ñHêïsTT. 705 $÷≥s¡¢ bı&Ée⁄Hê 80 MT≥s¡¢ ˝À‘·T≈£î $düÔ]+∫
ñqï á >∑TVü≤\T, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ˝À‘Ó’q ô|<ä› >∑TVü≤\˝À ˇø£{.Ï á u§Ásê >∑TVü≤\T
düTqï|ü⁄sêsTT ìπøåbÕ\T eT<Ûä´ Á|üeVæ≤+∫q >√düÔ˙ q~ ø±s¡D+>± @s¡Œ&çHêsTT.

$»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢ - u§_“* ø√≥

u§_“* ø√≥ $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À ñqï~. 19 e X¯‘êã›+˝À á ø√≥ ì]à+#·ã&ç+~.
<ä>∑Zs¡ ˝Àì eT{Ϻø√≥ 1757 ˝À u§_“* sêE\≈£î, $»j·Tq>∑s¡ sêE\≈£î eT<Ûä´
»]–q u§_“* j·TT<ä∆+˝À HêX¯qyÓTÆq ‘·s¡Tyê‘· n<˚ ù|s¡T‘√ ‹]– ì]à+#·ã&ç+~.
Çø£ÿ&çøÏ <ä>∑Zs¡˝Àì >=\¢|ü*¢øÏ #Ó+~q düs¡«dæ~∆ eÁ&É+>∑T\ #˚‘· Á|üdæ<ä› u§_“* MD
‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ÉT‘·T+~.

Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ - ‘˚*˙˝≤|ü⁄s¡+

‘˚*˙˝≤|ü⁄s¡+ eT]j·TT ‘˚\T≈£î+∫ |üøÏå dü+s¡ø£åD≤ πø+Á<ë\T Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À
ñHêïsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ düTe÷s¡T 3,000 dü+K´˝À ô|*ø±qT¢ eT]j·TT ô|sTT+f…&é
kÕºsYÿ |ü≈£åî\T ôd’;]j·÷ qT+&ç á Á>±e÷\qT ôdô|º+ãs¡T qT+&ç e÷]à HÓ\ es¡≈£L
dü+<ä]Ùdü÷Ô ñ+{≤sTT.
eTq+ eTq Á|üX¯düÔyÓTÆq dü+düÿèr yês¡dü‘·« dü+|ü<äqT #·÷dæ >∑]«+#ê*.

>=|üŒ<Ó’q á dü+düÿè‹ì eTq+ |ü]s¡øÏå+∫, eTq ‘·s¡Tyê‹ ‘·sê\≈£î n+~+#ê*.

ø°\ø£ |ü<ë\T
C≤‘·s¡, dü+düÿè‹, #ê]Á‘ê‘·àø£, <Ó’e+, e´ekÕj·T+, |ü+&ÉT>∑, ø√≥.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• C≤rj·T, ÁbÕ+rj·T, kÕúìø£ |ü+&ÉT>∑\qT eTq+ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤+.
• $»j·Tq>∑s¡ ìsêàD øöX¯˝≤ìøÏ ˝ÒbÕøÏå Á|ürø£.
• dæ<ä∆e≥+, ñ<äj·T–], u§_“*, #·+Á<ä–], ø=+&É|ü*¢ ø√≥\T eTq #ê]Á‘·ø£ ø√≥\T.
• s√fi¯flbÕ&ÉT, ‘˚*˙˝≤|ü⁄s¡+, ‘˚\T≈£î+∫, ø=˝Ò¢s¡T |üøÏå dü+s¡ø£åD πø+Á<ë\T.
• eTq eT‘· dü+düÿè‹ì Á|ü‹_+_+#˚ >∑Ts¡TÔ>± neTsêe‹ dü÷úbÕìï #Ó|üø√e#·TÃ.

eTq Á|ü|ü+#·+ 81
 www.apteachers.in

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. $÷ Á>±eT+˝À »s¡T|ü⁄≈£îH˚ ø=ìï |ü+&ÉT>∑\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
2. $÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À »s¡T|ü⁄≈£îH˚ C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
3. ˙e⁄ @ Á|ü<˚XÊ\qT dü+<ä]Ù+#ê\qT≈£î+{≤e⁄ ?
II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. |üøÏå dü+s¡ø£åD≤ πø+Á<ë\ ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]+∫, MT {°#·sYqT @y˚T+ Á|üX¯ï\&ÉT>∑T‘êe⁄?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. $÷ Á>±eT+˝Àì |ü$Á‘·yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\qT dü+<ä]Ù+#·+&ç. MTπs+ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs√ sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. $÷ Á>±eT |ü]düsê\˝Àì #ê]Á‘·ø£ Á|ü<˚XÊ\qT C≤_‘ê>± sêj·T+&ç.
($÷ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT düe÷#ês¡+ n&É>∑+&ç)

V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

7. BbÕe[ BbÕ\ &çC…’Hé, ÁøÏdteTdt #Ó≥Tº, HÓ\e+ø£ u§eTà\T ^j·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. $÷¬s|ü&Ó’Hê C≤‘·s¡qT #·÷XÊsê? C≤‘·s¡˝À $÷≈£î q#˚à $wüj·÷\T @$T{Ï?

82 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
$»j·T : ‘ê‘·j·T´ ! Çfi¯fl≈£î s¡+>∑T˝…+<äT≈£î y˚kÕÔs¡T ?
‘ê‘· : eTØ Çfi¯ófl n+<ä+>± ø£fi>¯ ± ñ+&É&ÜìøÏ Çfi¯fl≈£î s¡+>∑T\T y˚kÕÔsT¡ . n~>√ n‘·qT Ç+{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚dTü HÔ êï&ÉT.
n‘·ìì ô|sTT+≥sY n+{≤s¡T.
$»j·T : s¡+>∑T\T y˚j·T&ÜìøÏ, @y˚T$T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T ‘ê‘·>±s¡T !
‘ê‘· : Ç+{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚j·T&ÜìøÏ Áãwt $$<Ûä s¡+>∑T\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. s¡+>∑T\T y˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚
|üìeTT≥Tº Áãwt.
$»j·T : ‘ê‘·j·T´ |üìeTT≥Tº n+fÒ @$T{Ï ?
‘ê‘· : ˇø£ |üìì düT\uÛÑ+>± #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ edüTÔe⁄qT |üìeTT≥Tº n+{≤+. $$<Ûä |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ
|üìyês¡T $$<Ûä |üìeTT≥T¢ yê&ÉTø=+{≤s¡T. ˙e⁄ ô|ì‡˝Ÿ #Óø£ÿ&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTTfÒº~ ?
$»j·T : eTs¡ (cÕs¡ŒqsY)
‘ê‘· : ne⁄qT eTq+ |üìeTT≥T¢, yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\qT $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√yê*.

øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç

ã≥º\T ñ‹πø
Áãwt
s¡+>∑T\T y˚ùd
Á&ÜsTT+>¥ Áãwt
Áãwt
∑T
Áãwt ≈ £î s¡+>
T\ w t
yÓ+Á≥y˚ùd Áã
ùw$+>¥ Áãwt

ã÷≥T¢ bÕ©wt }&˚Ã Áãwt

#˚ùd Áãwt
y˚Tø£|t Áãwt

$$<Ûä |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ Áãwü߸\qT |üìeTT≥T¢>± ñ|üj÷Ó –kÕÔs¡T. ô|sTT+≥sY‡ s¡+>∑T y˚ùd ÁãwtqT yê&ç‘˚
≈£åîs¡≈£î&ÉT (u≤s¡“sY) ùw$+>¥ Áãwt yê&É‘ê&ÉT. eT] wüO bÕ©wt Áãwt mes¡T yê&É‘ês¡T ?
MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫ $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $ìjÓ÷–+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ Áãwü߸\qT, Çe«ã&çq u§eTà\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

Á|ü»\T JeHê<Ûës¡+ ø=s¡≈î£ $$<Ûä s¡ø±\ |üqT\T #˚dTü +Ô {≤s¡T. HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*– ñqï |üqT\ <ë«sê dü+bÕ~+#·&ÜH˚ï
eè‹Ô n+{≤s¡T.

56 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
eTq+ Ç|ü&ÉT $$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T $ìjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥T¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
¬s’‘·T ` nqï<ë‘·
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ eT+~ Á|ü»\T e´ekÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É‘ês¡T. ¬s’‘·T\T uÛÑ÷$Tì kÕ>∑T#˚dæ |ü+≥\T |ü+&çkÕÔs¡T. ¬s’‘·T\T
nH˚ø£ |üìeTT≥¢qT e´ekÕj·T+˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. eTq+ ¬s’‘·T\T $ìjÓ÷–+#˚ $$<Ûä |üìeTT≥¢qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

bÕs¡ Hê>∑*

Á{≤ø£ºs¡T
ø=&Ée*

m&É¢ã+&ç |æø˘Äø˘‡

¬s’‘·T

¬s’‘·T\T á |üìeTT≥¢qT m˝≤ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+

¬s’‘·T\T ‘·eT |üqT\T düT\uÛÑ+>± #˚düTø√e&ÜìøÏ nH˚ø£ |üìeTT≥T¢ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. bÕs¡‘√ H˚\qT #·<äTqT #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T ˙s¡T
bÕs¡&ÜìøÏ ø±e\dæq uÀ<Ó\qT @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. ø=&Ée*‘√ ø√‘·\T ø√kÕÔs¡T. Hê>∑*‘√ uÛÑ÷$Tì <äTqTï‘ês¡T. m<äT›\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ ãfi¯ófl q&É|ü&Éy˚Tø±ø£ <äTqTï‘ês¡T. Ç{°e\ ø±\+˝À Á{≤ø£sº ¡¢qT ñ|üjÓ÷–+∫ uÛÑ÷$Tì #·<äTqT #˚j·T&É+, <äTqï&É+
e+{Ï |üqT\T #˚düTÔHêïs¡T.
düHé f…Æ\sY‡
<äØ® ` <äTdüTÔ\ s¡÷|üø£s¡Ô
eTq ì‘·´ J$‘·+˝À eTq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ nH˚ø£ eè‘·TÔ\˝À ã≥º\T ≈£î≥º&É+
ˇø£ eTTK´yÓTÆq eè‹Ô. <äØ®\T, ìø£ÿs¡T¢, #=ø±ÿ\T, C≤¬ø≥T¢, >öqT¢ yÓTT<ä\>∑Tq$
≈£î&ÉT‘·T+{≤s¡T. n‘·qT ø=\‘·\qT fÒ|ü⁄‘√, ø£‹Ô]+#·&ÜìøÏ ø£‘ÓÔs¡qT, ≈£î≥º&ÜìøÏ
≈£î≥Tº$TwüHéqT ñ|üjÓ÷–kÕÔ&ÉT. Çe˙ï |üìeTTfÒ¢.

eTq Á|ü|ü+#·+ 57
 www.apteachers.in
Hê ù|s¡T #·]‘·. H˚qT lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ d”‘·+ù|≥ Á>±eT+, <√qTu≤jYT Á>±eT+˝À ìedædüTÔHêïqT. e÷
Á>±e÷ìøÏ ‘·÷s¡TŒ>± ø=+&É\T, ô|’Hê|æ˝Ÿ ‘√≥\÷ ñHêïsTT. |ü•Ãe÷q eT*¢ Á>±eT+, ñ‘·Ôs¡+ yÓ’|ü⁄ eTT‘ê´\T
Á>±eT+, <äøÏåD≤q dü+uÛÑ+ Á>±eT+ dü]Vü≤<äT›\T>± ˝Ò<ë m\¢\T>± ñHêïsTT.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

ô|’q #Ó|æŒq Á>±eT+ ù|πs$T{Ï ?

á Á>±e÷ìøÏ m\¢\T @$ ?
‘·÷s¡TŒ .................................................... |ü&eÉ Ts¡ ....................................................
ñ‘·Ôs¡+ .................................................... <äøDåÏ + ....................................................

<√qTu≤jYT Á>±eT+ d”‘·+ù|≥ eT+&É\+˝À ñqï~. eT+&É\+˝À ø=ìï Á>±e÷\T ñ+{≤sTT.

ñ‘·Ôs¡+

d”‘·+ù|≥ eT+&É\+ e÷´|t

‘·÷s¡TŒ
|ü•ÃeT+

<äøÏåD+

d”‘·+ù|≥ eT+&É˝≤ìøÏ dü]Vü≤<äT›\T ` ‘·÷s¡TŒq ø=‘·÷Ôs¡T eT+&É\+, |ü•Ãe÷q bÕ\ø=+&É eT+&É\+, ñ‘·Ôsêq uÛ≤$Tì
eT+&É\+, <äøÏåD≤q ã÷s¡® eT+&É\+.
eTq Á|ü|ü+#·+ 85
 www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

MT eT+&É\+ ù|πs$T{Ï ?
MT eT+&É˝≤ìøÏ dü]Vü≤<äT›˝Ò$ ?
‘·÷s¡TŒ .................................................... |ü&eÉ Ts¡ ....................................................
ñ‘·Ôs¡+ .................................................... <äøDåÏ + ....................................................

d”‘·+ù|≥ eT+&É\+ lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À ñqï~. ˇø£ eT+&É\+˝À nH˚ø£ Á>±e÷\TqïfÒ¢, ˇø£ õ˝≤¢˝À ø=ìï eT+&É˝≤\T
ñ+{≤sTT.
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ e÷´|t

lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢øÏ dü]Vü≤<äT›\T ` ‘·÷s¡TŒq ã+>±fi≤U≤‘·+, |ü&ÉeTs¡q, <äøÏåD≤q $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢, ñ‘·Ôsêq ˇ]kÕ‡
sêh+ ñHêïsTT.

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

MT õ˝≤¢ ù|s¡T @$T{Ï ?

MT õ˝≤¢ dü]Vü≤<äT›\qT ‘Ó*j·T#˚j·T+&ç.
‘·÷s¡TŒ .................................................... |ü&eÉ Ts¡ ....................................................
ñ‘·Ôs¡+ .................................................... <äøDåÏ + ....................................................

86 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À ñ+~.
#·rÔdt|òüTsY ˇ&çkÕ‡ ¯+
eTVü‰sêh lø±≈£îfi

$»j·Tq
>∑+s¡
‘Ó\+>±D $XÊø£|ü≥ï+

‘·÷s¡TŒ>
|•ü ÃeT>

√<ëe]
√<ëe]
ÁøÏwüí bÕ+&ç#˚Ã]
>∑T+≥÷s¡T

Á|üø±X¯+
ø£s¡÷ï\T
ã+>±fi¯ø±‘·+

lb
yÓ’.m

nq+‘·|ü⁄s¡+
ı{Ϻl
dt.Ä

sêe
sY ø

TT\T
£&É|

HÓ\÷
ü

¢s¡T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
∫‘·÷Ôs¡T
ø£sêí≥ø£
‘·$Tfi¯Hê&ÉT

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ dü]Vü≤<äT›\T ` ‘·÷s¡TŒq ã+>±fi≤U≤‘·eTT, |ü&ÉeTs¡ ø£sêí≥ø£ sêÁwüº+ ñ‘·Ôsêq ˇ]kÕ‡, ‘Ó\+>±D #·rÔdt|òüT&é
sêÁcÕº\T, <äøÏåD≤q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁwüº+. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À 13 õ˝≤¢\T ñHêïsTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sê»<Ûëì neTsêe‹. <˚X¯+˝À
$d”Ôs¡í|üs¡+>± eTq sêÁwüº+ @&Ée~. (HÓ’dü]Zø£+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eT÷&ÉT Á|ü<˚XÊ\T>± $uÛÑõ+|üã&ç+~. n$ ñ‘·Ôsê+Á<Ûä, sêj·T\d”eT
eT]j·TT <äøÏåD≤+Á<Ûä).
ø=ìï Á>±e÷\T ø£\dæ eT+&É\+, eT+&É˝≤\T ø=ìï ø£\dæ õ˝≤¢, ø=ìï õ˝≤¢\T ø£\dæ sêÁwüº+ ne⁄‘·T+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eTq
sêÁwüº+.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì õ˝≤¢\T ` Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·÷\T
Áoø±≈£îfi¯+ Áoø±≈£îfi¯+
$»j·Tq>∑s¡+ $»j·Tq>∑s¡+
$XÊK|ü≥ºD+ $XÊK|ü≥ºD+
‘·÷s¡TŒ >√<ëe] ø±øÏHê&É
|ü•ÃeT >√<ëe] @\÷s¡T
ø£èwüí eT∫©|ü≥ï+
>∑T+≥÷s¡T >∑T+≥÷s¡T
Á|üø±X¯+ ˇ+>√\T
Áobı{ϺÁosêeTT\T HÓ\÷¢s¡T HÓ\÷¢s¡T
∫‘·÷Ôs¡T ∫‘·÷Ôs¡T
yÓ’.j·Tdt.ÄsY ø£&É|ü ø£&É|ü
nq+‘·|ü⁄s¡+ nq+‘·|ü⁄s¡+
ø£s¡÷ï\T ø£s¡÷ï\T

eTq Á|ü|ü+#·+ 87
 www.apteachers.in
ø=ìï sêÁcÕº\T ø£*dæ <˚XÊìï @s¡Œs¡TkÕÔsTT. eTq <˚X+¯ MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+. q÷´&Ûç©¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»<Ûëì. HÓ’dü]Zø£+>±
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 28 sêÁcÕº\T, 9 πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T>±
sêÁcÕº\T sê»<ÛëqT\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ nesêe‹
$uÛÑõ+|üã&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $d”Ôs¡í |üs¡+>± Á|ü|ü+#·+˝À ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ á{≤q>∑sY
7e kÕúHêìï, »HêuÛ≤ |üs+ ¡ >± 2e kÕúHêìï ÄÁø£$T+∫q <˚X+¯ . nkÕ‡+ &çdü÷ŒsY
;Vü‰sY bÕ{≤ï
#Û·rÔdt|òüT&é sêjYT|üPsY
>√yê bÕHêJ
>∑T»sê‘Y >±+BÛq>∑sY
Vü≤sê´Hê #Û·+&û>∑&é
Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ dæe÷¢
C≤s¡â+&é sê+N
ø£sêí≥ø£ u…+>∑fi¯Ss¡T
πøs¡fi¯ ‹s¡Teq+‘·|ü⁄s¡+
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ uÛÀbÕ˝Ÿ
eTVü‰sêÁwüº eTT+u≤sTT
eTDÏ|üPsY Ç+bòÕ˝Ÿ
y˚T|òü÷\j·T wæ˝≤¢+>¥
$TCÀsê+ ◊C≤«˝Ÿ
Hê>±˝≤+&é ø√Væ≤e÷
ˇ&çXÊ uÛÑTeH˚X¯«sY
|ü+C≤uŸ #Û·+&û>∑&é
sê»kÕúHé C…’|üPsY
dæøÏÿ+ >±´+>¥≥ø˘
‘·$Tfi¯Hê&ÉT #ÓHÓ’ï
‘Ó\+>±D ôV’≤<äsêu≤<é
Á‹|ü⁄s¡ n>∑s¡Ô˝≤
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ ˝ø√ï
ñ‘·ÔsêK+&é &ÓÁVü≤&É÷Hé
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ ø√˝Ÿø£‘ê
Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

eTq <˚X¯+ ù|s¡T @$T{Ï ?

eTq <˚XÊìøÏ dü]Vü≤<äT›˝Ò$ ?
‘·÷s¡TŒ .................................................... |ü&eÉ Ts¡ ....................................................
ñ‘·Ôs¡+ .................................................... <äøDåÏ + ....................................................

ø=ìï <˚XÊ\qT ø£*|æ K+&É+ n+{≤s¡T. yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷>√fi¯+ eT÷&ÉT e+‘·T\T ˙{Ï‘√q÷, ˇø£ e+‘·T uÛÑ÷uÛ≤>∑+‘√q÷ ñqï~.
uÛÑ÷>√fi¯+ ô|’q ñqï uÛÑ÷uÛ≤>∑+ yÓTT‘êÔìï 7 uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. M{Ïì K+&Ü\+{≤s¡T. K+&Ü\ìï{Ï‘√ ø£*|æq uÛÑ÷$Tì
Á|ü|ü+#·+ n+≥THêï+.

88 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+

ñ‘·Ôs¡ ◊s√bÕ Ädæj·÷

ñ‘·Ôs¡ |üdæ|æø˘ nyÓT]ø± ñ‘·Ôs¡ |üdæ|æø˘
|üdæ|æø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+
eTVü‰düeTTÁ<ä+ eTVü‰düeTTÁ<ä+
ÄÁ|òæø±
<äøÏåD
nyÓT]ø± ÄÁùd*º j·÷
<äøÏåD |üdæ|æø˘ <äøÏåD |üdæ|æø˘ Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+

eTVü‰düeTTÁ<ä+ eTVü‰düeTTÁ<ä+
<äøÏåD eTVü‰düeTTÁ<ä+
n+{≤]ÿ{Ïø±

Ädæj·÷, ÄÁ|òæø±, ÄÁùdº*j·÷, ◊s√bÕ, ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±, <äøÏåD nyÓT]ø±, n+{≤]ÿ{Ïø± uÛÑ÷$Tô|’ì K+&Ü\T.

e÷´|tqT #·÷dæ, K+&Ü\qT yê{Ï |ü]e÷D≤ìï |ü]o*+#·+&ç. MT {°#·sY düVü‰j·T+‘√ ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T
sêj·T+&ç.
n‹ ô|<ä› K+&É+ @~? ………………………….
n‹ ∫qï K+&É+ @~? ………………………….

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
<äøÏåD nyÓT]ø±
Áu…õ˝Ÿ
Áu…õ˝Ÿ
<äøÏåD nyÓT]ø±qT ª|ü≈£åî\ K+&É+μ n+{≤s¡T.

uÛÑ÷>√fi¯+ ô|’ì »\uÛ≤>±ìï 5 uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.

n$ eTVü‰düeTTÁ<ë\T. |òdü |æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+
eT]j·TT <äøÏåD eTVü‰ düeTTÁ<ä+. eTVü‰ düeTTÁ<ë\˝À |òüdæ|òæø˘ eTVü‰ düeTTÁ<ä+ u≤>± ˝À‘Ó’q~.

eTq Á|ü|ü+#·+ 89
 www.apteachers.in
uÛÑ÷$Tô|’ nyÓTC≤Hé e+{Ï u≤>± <ä≥ºyÓTÆq ns¡D≤´\T, Væ≤e÷\j·÷\ e+{Ï m‘ÓÔÌq |üs¡«‘ê\T, düVü‰sê e+{Ï $XÊ\yÓTÆq
m&Üs¡T\T, |òüdæ|òæø˘ e+{Ï >=|üŒ ˝À‘Ó’q eTVü‰ düeTTÁ<ë\÷ ñHêïsTT.

nyÓTC≤Hé n&É$ Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\T düVü‰sê m&Ü] |òüdæ|òæø˘ düeTTÁ<ä+

øÏ+~ Á|ü|ü+#·+˝Àì K+&Ü\≈£î >√<ÛäTeT s¡+>∑TqT, eTVü‰düeTTÁ<ë\≈£î ˙* s¡+>∑TqT n<ä›+&ç

Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\˝À ìe•+#˚ Á|ü»\ Jeq dæú‹>∑‘·T\T nø£ÿ&ç o‘√wüídæú‹ |ü]dæú‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.
uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ uÛÖ>√[ø£ ìsêàD+qT øÏ+~ bò˛¢ ∫Á‘·+˝À >∑eTì<ë›+
Ç\T¢ → Á>±eT+ → eT+&É\+ → õ˝≤¢
→

kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ uÛ÷Ñ $T → Á|ü|ü+#·+ → <˚X¯+ → sêÁwüº+

ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç

eTq Ç\T¢ eTq Á>±eT+ eTq eT+&É\+
................................ ................................ ................................

eTq õ˝≤¢ eTq sêÁwüº+ eTq <˚X¯+

................................ ................................ ................................

90 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
#·]‘· nyÓT]ø±˝À ìe•+#˚ πswüà≈£î ÄyÓT |ü⁄{Ϻqs√E≈£î X¯óuÛ≤ø±+ø£å\T ‘Ó*j·TCÒj·÷\ì bò˛Hé #˚dæ+~.

#·]‘· : Vü‰jYT πswüà ! |ü⁄{Ϻqs√E X¯óuÛ≤ø±+ø£å\T, @$T #˚düTÔHêïe⁄?

πswüà : <Ûäq´yê<ë\T #·]‘·. y˚TeTT eT÷Hé˝…’{Ÿ bÕغ˝À ñHêï+.
#·]‘· : @$T{Ï eT÷Hé˝…’{≤ ! nø£ÿ&É Ç|ü&ÉT sêÁ‹y˚fi¯Hê?

Ä˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&ç

uÛ≤s¡‘Y, nyÓT]ø±\ eT<Ûä´ |ü>∑\T, sêÁ‹ y˚fi¯\˝À uÛÒ<ë\T m+<äT≈£îHêïsTT?

uÛÑ÷$T ‘·q#·T≥÷º ‘êqT ‹s¡T>∑T‘·÷ dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ≈£L&Ü ‹s¡T>∑T‘·T+~. uÛÑ÷$T ‘·q #·T≥÷º ‘·qT ‹s¡>∑&Üìï ÁuÛÑeTD+
n+{≤s¡T. ˇø£kÕ] |üP]Ô>± ‹s¡>∑&ÜìøÏ uÛÑ÷$TøÏ 24 >∑+≥\T |ü&ÉT‘·T+~. uÛÑ÷$T dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ‹s¡>∑&Üì |ü]ÁuÛÑeTD+
n+{≤s¡T. uÛÑ÷$T |ü]ÁuÛÑ$T+#·&ÜìøÏ 365 1/4 s√E\T |ü&ÉT‘·T+~.
uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ #·\q+ sêÁ‹ |ü>∑\T≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. uÛÑ÷$T dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ≈£L&Ü ‹s¡T>∑T‘·T+~. ‘êqT >∑T+Á&É+>±
‹s¡T>∑T‘·÷, dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·÷ ñqï|ü&ÉT
dü÷s¡T´ìøÏ m<äTs¡T>± ñqï uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À |ü>∑{Ï |üP≥
ñ+≥T+~. dü÷s¡T´ìøÏ m<äTs¡T>± ˝Òì Á|ü<˚XÊ\˝À sêÁ‹
|üP≥ ñ+≥T+~.
ø±ã{Ϻ, #·]‘· πswüà e÷≥˝≤&ÉT≈£î+≥Tqï
düeTj·T+˝À #·]‘· ñqï Á|ü<˚X¯+˝À |ü>∑{Ï |üP≥, πswüà
ñqï Á|ü<˚X¯+˝À sêÁ‹|üP≥ ñqï~.

eTq Á|ü|ü+#·+ 91
 www.apteachers.in
eT÷Hé˝…’{Ÿ bÕغ˝À πswüà, #·+Á<äTDÏíÏ ˇø£ –HÓï˝≤>± ñ+&É≥+ #·÷dæ+~. n˝≤π> nH˚ø£ qø£åÁ‘ê\T >∑T+|ü⁄\T>±q÷,
Ä >∑T+|ü⁄\qT >∑eTìùdÔ, n$ $$<Ûä Äø±s¡+˝Àq÷ ñqï≥T¢>± #·÷dæ+~.
‘·eT e÷eTj·T´qT, #·+Á<äT&ÉT >∑T+Á&É+>± m|ü&ÉT ñ+{≤&Éì n&ç–+~?
Äj·Tq 15 s√E\ bÕ≥T Á|ü‹s√p #·+Á<äTì >∑eTì+∫, <ëì Äø±sêìï ∫Á‹dü÷Ô ñ+&ÉeTì dü\Vü‰ Ç#êÃ&ÉT. ÄyÓT ‘·q
|ü]o\qqT sT÷ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ∫Á‹+∫+~.

#·+Á<äTì |ü]o*+∫q düeTj·T+˝À, πswüà qø£åÁ‘ê\ >∑T+|ü⁄\ Äø±sê\qT ≈£L&Ü |ü]o*+∫+~.

MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
qø£åÁ‘ê\T >∑T+|ü⁄\T>± ˇø£ Äø±s¡+˝À neT] ñ+{≤sTT. Ä Äø±sê\qT
qø£åÁ‘· ≈£L≥$T ˝Ò<ë qø£åÁ‘· sê• n+{≤s¡T.

πswüà ‘êqT ^dæq ∫Á‘êìï #·]‘·≈£î |ü+|æ, ‘·qq÷ #·+Á<äTì

|ü]o*+#·eTì ø√]+~.
πswüà, #·]‘·\ |ü]o\q øÏ+~ $<Ûä+>± ñqï~...
M]<ä›s¡÷ #·+Á<äTì Äø±s¡+ s√Es√E≈£L e÷s¡T‘√+<äì
ø£qT>=Hêïs¡T. á e÷s¡TŒ\qT #·+Á<ä <äX¯\T n+{≤s¡T. sêÁ‹y˚fi¯
#·+Á<äT&ÉT |üP]Ô>± >∑T+Á&É+>± ø£ì|æùdÔ Äs√EqT bÂs¡í$T nì,
#·+Á<äT&ÉT ø£ì|æ+#·ì s√EqT ne÷yêdü´ nì n+{≤s¡T.

92 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
b˛düº˝Ÿ ∫s¡THêe÷, |æHéø√&é, dü]Vü≤<äT›\T, K+&É+, o‘√wüídæú‹, yÓ’$<ä´+.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• Á|ü»\T ‘·eT nedüsê\ ì$T‘·Ô+ y˚s¡Ty˚s¡T Á|ü<˚XÊ\˝À J$düTÔHêïs¡T.
• uÛÑ÷>√fi¯+ô|’ eT÷&ÉT e+‘·T\ ˙s¡T, ˇø£ e+‘·T uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ñHêïsTT.
• uÛÑ÷uÛ≤>±ìï 7 K+&Ü\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.
• Ädæj·÷, ÄÁ|òæø±, ÄÁùdº*j·÷, j·T÷s¡|t, ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±, <äøÏåD nyÓT]ø±, n+{≤]ÿ{Ïø± nH˚$ uÛÑ÷$Tô|’ì 7 K+&Ü\T.
• uÛÑ÷$T ô|’ì »\ uÛ≤>±ìï 5 eTVü‰ düeTTÁ<ë\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.
• |òüdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ eT]j·TT <äøÏåD eTVü‰
düeTTÁ<ä+ uÛÑ÷$Tô|’ì eTVü‰ düeTTÁ<ë\T.

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√+&ç

I. $wüj·÷e>±Vü≤q
1. uÛÑ÷$Tô|’ mìï K+&Ü\THêïsTT? n$ @$?
2. uÛÑ÷$T ô|’ì eTVü‰düeTTÁ<ë\T mìï? n$ @$?
3. uÛÑ÷ ÁuÛÑeTD+ nq>± H˚$T ? uÛÑ÷ |ü]ÁuÛÑÛeTD+ nq>± H˚$T ?

II. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

4. ns¡TD $»jYT Ç+{ÏøÏ yÓfi≤fl\qT≈£îqï~. ÄyÓT Ä ∫s¡THêe÷≈£î #˚s¡&É+ ø√dü+ @j˚T Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘·T+~?
III. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. MT Á>±eT+˝Àì Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ yÓ[fl, nø£ÿ&É »]π> |üqT\qT >∑T]+∫ ≈£î¢|üÔ+>± sêj·T+&ç.
IV. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº\T
6. $÷ Ç+{Ï qT+&ç dü÷ÿ\T≈£î s√&é e÷´|tqT ^j·T+&ç.
V. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
7. #ês¡Tºô|’ K+&Ü\T, eTVü‰düeTTÁ<ë\‘√ ≈£L&çq Á|ü|ü+#· |ü≥+ ^dæ s¡+>∑T\T ~<ä›+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
8. uÛÑ÷$Tì dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ¬s+&ÉT ìHê<ë\T sêj·T+&ç.
eTq Á|ü|ü+#·+ 93
 www.apteachers.in
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝Àì õ˝≤¢\qT >∑T]Ô+∫ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç

94 4e ‘·s¡>∑‹
 www.apteachers.in
Ç+&çj·÷ e÷´|t˝À sêÅcÕº\ ù|s¡T¢qT sêj·T+&ç

eTq Á|ü|ü+#·+ 95
 www.apteachers.in

»eT÷à
 
\&Éø˘ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ø±oàsY
Væ≤e÷
\#
Á|ü<˚XŸ ·˝Ÿ
Ÿ ñ‘
|ü+C≤u sÔ· êU
≤+&
V≤ü s é
ê´Hê dæøÏÿ+ ü<˚XŸ
H˚bÕ˝ D≤#·˝Ÿ Á|
ñ‘·Ôs Ÿ uÛÑ÷{≤Hé ns
¡T
¡ Á|ü< nkÕ‡+ Hê>±˝≤+&é
sê»kÕúHé ˚XŸ
;Vü‰sY eTDÏ|üPsY
é ã+>±¢ < ˚ X Ÿ $TCÀsêyéT
≤sÿ¡ +& |ü•ÃeT y˚ T |òü÷\j·T
Y eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ C u…+>±˝Ÿ
>∑T»sê‘

t|òüTsY
Á‹|ü⁄s¡

#·rÔd
ˇ&çkÕ‡
eTVü‰sêh ‘Ó\
+>±
D
Ÿ
ü<˚X
Á<ÛäÁ|
Ä+
£
í≥ø
ø£sê

¯Hê&ÉT
‘·$Tfi
πøs¡fi
¯

¯+
$»jT· q

lø±≈£îfi
>s∑ +¡

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
$XÊø£|ü≥ï+
‘·÷s¡TŒ>
|ü•ÃeT>

√<ëe]
√<ëe]

ÁøÏwüí
>∑T+≥÷s¡T

Á|üø±X¯+
ø£s¡÷ï\T
lb

nq
yÓ’.m

ı{Ϻl

+‘·|
dt.Ä

ü⁄s¡+
sêe
sY ø

TT\T
£&É|

H
ü

Ó\÷¢s
¡T

∫‘·÷Ôs¡T

96 4e ‘·s¡>∑‹