NOLTE Todd W. Vanderah • Douglas J.

Gould

Gould
Vanderah
MÓZG CZŁOWIEKA
ANATOMIA CZYNNOŚCIOWA
Todd W. Vanderah • Douglas J. Gould
NOLTE
WYDANIE 8 | TOM 2
Tajemniczość pracy mózgu wciąż budzi ciekawość nie tylko osób zajmujących się w sposób profesjo-
nalny jego budową i czynnością, ale też specjalistów z różnych profesji medycznych jak neurologów,
neurochirurgów, psychiatrów czy psychologów, a także osób po prostu ciekawych poznania tajników

NOLTE. MÓZG CZŁOWIEKA

wiedzy o tym wspaniałym organie naszego ciała.
Obecne, ósme już wydanie tego znakomitego i niezwykle popularnego podręcznika, łączącego bu-
dowę anatomiczną na poziomie makroskopowym i mikroskopowym oraz, co niezwykle ważne, w po-

ANATOMIA CZYNNOŚCIOWA
wiązaniu z czynnością tego wciąż nie do końca poznanego narządu, przygotowane zostało przez
profesora Todda W. Vanderaha z Uniwersytetu w Arizonie oraz prof. Douglasa J. Goulda z Oakland
University w Rochester. Obaj profesorowie od lat zajmują się budową i czynnością mózgu, a swoją
wiedzą i pasją starali się podzielić z czytelnikami tej książki. Będziecie więc Państwo wraz z autorami
wędrowali przez tajemną wiedzę o budowie mózgowia od poziomu molekularnego, po współczesne
techniki obrazowania jego pracy, a w końcu dziesiątki schorzeń w różny sposób zaburzających prawi-
dłową funkcję mózgu i prowadzących do objawów, jakie możemy zaobserwować u pacjentów.
Nie jest to prosta wiedza, ale została przedstawiona w sposób jasny i logiczny, a podążając za au-
torami, poznajemy sekrety pracy najważniejszych układów czynnościowych. Piękna szata graficzna,
dziesiątki rycin i zdjęć doskonale obrazują myśl autorów. Nie bez znaczenia są też liczne odnośniki
do historii badań ośrodkowego układu nerwowego i zaburzeń jego funkcji przez pryzmat obserwacji
klinicznych. Uwagi kliniczne zawarte w ramkach pozwalają lepiej zrozumieć zawiłości towarzyszące
budowie i czynności ośrodkowego układu nerwowego.

MÓZG
Mamy nadzieję, że przygotowany podręcznik stanowił będzie niezbędny zasób wiedzy o budowie
i czynności ośrodkowego układu nerwowego dla wszystkich osób specjalizujących się w neuroanato-
mii i neurobiologii, neurologów, neurochirurgów, neuropatologów i psychiatrów, ale również dla osób,
które pragną zgłębić tajemnice tej niezwykłej struktury.
Prof. dr hab. med. Janusz Moryś
Z Przedmowy do wydania polskiego

W PUBLIKACJI
•
•
•
Aktualnie obowiązujące mianownictwo
Zaktualizowane ryciny, tabele i ilustracje
Najnowsze informacje z zakresu technik obrazowania medycznego
CZŁOWIEKA
• Ramki kliniczne oparte na najbardziej aktualnym piśmiennictwie i statystykach
ANATOMIA CZYNNOŚCIOWA
Tytuł oryginału:
NOLTE’S THE HUMAN
BRAIN: An Introduction
To Its Functional Anatomy.
Publikację wydano na podstawie
Redakcja wydania polskiego
umowy z Elsevier.
WYDANIE 8 TOM 2 Janusz Moryś
www.edraurban.pl
8 WYDANIE

NOLTE

Anatomia czynnościowa TOM 2

Todd W. Vanderah
Douglas J. Gould

Redakcja II wydania polskiego

Tytuł oryginału: NOLTE’S THE HUMAN BRAIN: AN INTRODUCTION TO ITS FUNCTIONAL ANATOMY
8th Edition
Autorzy: Todd W. Vanderah, PhD, i Douglas J. Gould, PhD

ELSEVIER
1600 John F. Kennedy Blvd.
Ste 1800
Philadelphia, PA 19103-2899

Copyright © 2021 by Elsevier, Inc. All rights reserved.

ISBN 978-0-323-65398-5

This edition of chapters 16 through 25 and Glossary of NOLTE’S THE HUMAN BRAIN: AN INTRODUCTION TO ITS FUNCTIONAL
ANATOMY, 8th Edition, 9780323653985 by Todd W. Vanderah and Douglas J. Gould is published by arrangement with Elsevier Inc.

Rozdziały 16-25 oraz Słownik książki NOLTE’S THE HUMAN BRAIN: AN INTRODUCTION TO ITS FUNCTIONAL ANATOMY, wyd. 8,
9780323653985, autorzy: Todd W. Vanderah i Douglas J. Gould zostały opublikowane na podstawie umowy z Elsevier Inc.

Tłumaczenie niniejszej publikacji zostało podjęte przez wydawnictwo EDRA URBAN & PARTNER na jego własną odpowiedzialność.
Lekarze kliniczni oraz prowadzący badania naukowe, oceniając i wykorzystując jakiekolwiek opisane tu informacje, metody, związki
chemiczne czy eksperymenty, muszą zawsze opierać się na osobistym doświadczeniu i wiedzy. Ze względu na szybko dokonujący się
postęp w dziedzinie nauk medycznych należy głównie zwrócić uwagę na niezależną weryfikację rozpoznania oraz dawkowania leków.
W najpełniejszym zakresie dozwolonym przepisami prawa Elsevier, autorzy, redaktorzy ani inne osoby, które przyczyniły się do powstania
niniejszej publikacji, nie ponoszą żadnej odpowiedzialności w odniesieniu do jej tłumaczenia ani za jakiekolwiek obrażenia czy
zniszczenia dotyczące osób czy mienia związane z wykorzystaniem produktów, zaniedbaniem lub innym niedopatrzeniem, ani też
wynikające z zastosowania lub działania jakichkolwiek metod, produktów, instrukcji czy koncepcji zawartych w przedstawionym
tu materiale.

Wszelkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki. Żadna z części tej książki nie może być repro-
dukowana lub przenoszona w jakiejkolwiek formie na wszelkie nośniki elektroniczne, mechaniczne lub inne, włączając kserokopiowanie,
nagrywanie lub inne systemy składowania i odzyskiwania informacji bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa.

Ze względu na stały postęp w naukach medycznych oraz odmienne nieraz opinie na temat leczenia, jak również możliwość wystąpienia
błędu, prosimy, aby w trakcie podejmowania decyzji uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje. Pomoże to zmniejszyć ryzyko
wystąpienia błędu lekarskiego.

© Copyright for the Polish edition by Edra Urban & Partner, Wrocław 2022

Redakcja naukowa II wydania polskiego: prof. dr hab. n. med. Janusz Moryś

Tłumaczenie z języka angielskiego II wydania polskiego: prof. dr hab. n. med. Janusz Moryś

Tłumaczenie z języka angielskiego I wydania polskiego:

dr n. med. Jerzy Dziewiątkowski (rozdz. 10); dr hab. n. med. Przemysław Kowiański (rozdz. 6–9, 16 i 24);
dr n. med. Katarzyna Magdalena Majak (rozdz. 11, 15 20, 25 i Słownik); dr n. med. Joanna Monika Moryś (rozdz. 2, 18, 19, 22, 23);
dr n. med. Jan Henryk Spodnik (rozdz. 1, 4, 5, 17); dr n. med. Sławomir Wójcik (rozdz. 3, 12–14, 21)

Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti

Dyrektor wydawniczy: lek. med. Edyta Błażejewska
Redaktor tekstu: AD VERBUM Iwona Kresak
Redaktor prowadzący: Irena Zaucha-Nowotarska
Opracowanie skorowidza: Aleksandra Ozga

ISBN 978-83-66960-85-5

Edra Urban & Partner

ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław
tel. +48 71 7263835
biuro@edraurban.pl

www.edraurban.pl

Łamanie i przygotowanie do druku: Barbara Włodarczyk

Druk i oprawa: KDD, Konin

TOM 2
16 Wzgórze i torebka wewnętrzna
– komunikacja z korą mózgu  1
Międzymózgowie składa się z nadwzgórza,
niskowzgórza, podwzgórza i wzgórza  1
Wzgórze stanowi wrota do kory mózgu  4
Połączenia między korą mózgu a strukturami
podkorowymi przebiegają przez torebkę
wewnętrzną 19
17 Układ wzrokowy  27
Gałka oczna składa się z trzech koncentrycznie
ułożonych błon oraz soczewki  28
Siatkówka zawiera pięć głównych typów komórek
nerwowych 32
Neurony siatkówki przekładają wzorzec świetlny
na wzorzec kontrastu  38
Połówka pola widzenia każdego oka jest
odwzorowywana w uporządkowany sposób
w korze przeciwległej półkuli mózgu  49
Pierwszorzędowa kora wzrokowa porządkuje
informacje wzrokowe i rozprowadza
je do innych okolic korowych  61
Wczesne doświadczenia mają trwały wpływ
na układ wzrokowy  61
Łuki odruchowe dostosowują rozmiar źrenicy
i długość ogniskowej soczewki  65
18 Przegląd układów ruchowych  70
Każdy obwodowy neuron ruchowy unerwia grupę
włókien mięśniowych, tworząc jednostkę
ruchową 70
Układ kontroli funkcji ruchowych
angażuje połączenia zarówno hierarchiczne,
jak i równoległe 73
Droga korowo-rdzeniowa rozpoczyna się i kończy
w wielu różnych okolicach  77
19 Jądra podstawy  87
Jądra podstawy obejmują pięć głównych jąder  87
Sieci połączeń elementów jąder podstawy obejmują
wiele równolegle działających pętli, które
modulują aktywność korowych włókien
wyprowadzających 91
Wzajemne połączenia jąder podstawy decydują o ich
drogach wyprowadzających  93
Gałęzie przeszywające biegnące z koła Willisa
zaopatrują jądra podstawy  99
Wiele chorób jąder podstawy powoduje zaburzenia
funkcji ruchowych  100
SPIS TREŚCI
20 Móżdżek 107
Móżdżek podzielić można na strefy względem osi
poprzecznych i podłużnych  108
Kora móżdżku otrzymuje włókna projekcyjne
z wielu różnych struktur mózgowia  115
Każda z podłużnie rozmieszczonych stref móżdżku
wysyła włókna projekcyjne do ściśle
sprecyzowanych struktur mózgowia  123
Uszkodzenia konkretnych stref czynnościowych
móżdżku prowadzą do wystąpienia określonych
objawów klinicznych 131
21 Kontrola ruchu gałek ocznych  137
Sześć mięśni zewnętrznych gałki ocznej porusza nią
w obrębie oczodołu  139
Skojarzone ruchy gałek ocznych można podzielić
na szybkie i wolne  143
Zmiany odległości obserwowanego obiektu
wymagają ruchów ustalających gałki oczne
zbieżnie bądź rozbieżnie  149
Jądra podstawne i móżdżek biorą udział w kontroli
ruchu gałek ocznych  149
22 Kora mózgu  155
Większość kory mózgu to kora nowa  155
Okolice kory nowej są wyspecjalizowane do różnych
funkcji 163
Ciało modzelowate łączy półkule mózgu  181
Świadomość i sen to procesy aktywne  184
23 Popędy i emocje – podwzgórze i układ
limbiczny 194
Podwzgórze koordynuje zachowania popędowe  195
Struktury limbiczne znajdują się między
podwzgórzem i korą nową  209
24 Kształtowanie, modyfikacja i naprawa
połączeń nerwowych 221
Zarówno neurony, jak i ich połączenia powstają
w okresie rozwoju w nadmiarze  222
Przystosowywanie połączeń synaptycznych zachodzi
przez całe życie  228
Naprawa uszkodzeń w obwodowym
układzie nerwowym jest bardziej efektywna niż
w ośrodkowym układzie nerwowym  245
Atlas kresomózgowia człowieka  251
Słownik 270
Skorowidz 305
ix
x SPIS TREŚCI   
TOM 1
1 Wprowadzenie do układu nerwowego
Układ nerwowy składa się z części ośrodkowej
i obwodowej
Głównymi elementami komórkowymi układu
nerwowego są neurony i komórki glejowe
2 Rozwój układu nerwowego
Cewa nerwowa daje początek ośrodkowemu
układowi nerwowemu
Grzebień nerwowy i plakoda ektodermalne dają
początek obwodowemu układowi nerwowemu
Niekorzystne czynniki obecne w trakcie rozwoju
mogą powodować wrodzone deformacje układu
nerwowego
3 Anatomia i budowa ogólna ośrodkowego
układu nerwowego
Długa oś OUN jest zagięta w miejscu zgięcia
głowowego
Przecięcie mózgowia na połowy pozwala zobaczyć
części międzymózgowia, pień mózgowia i układ
komorowy
Ludzie, krewniacy innych zwierząt, mają duże
mózgowia
Powierzchnia mózgu pokryta jest zakrętami
i bruzdami o określonych nazwach
Międzymózgowie zawiera wzgórze i podwzgórze
Większość nerwów czaszkowych łączy się
ze strukturami pnia mózgowia
Móżdżek składa się z robaka i dwóch półkul
Na przekrojach mózgu widoczne są jądra podstawne
i elementy układu limbicznego
Części układu nerwowego łączą się w szlaki
czynnościowe
4 Opony mózgowia i rdzenia kręgowego
Wyróżnia się trzy opony: oponę twardą, oponę
pajęczą i oponę miękką
Opona twarda stanowi ochronę mechaniczną
Opona pajęcza
Opona miękka przykrywa powierzchnię OUN
Układ limfatyczny OUN
Kanał kręgowy zawiera rzeczywistą przestrzeń
nadtwardówkową
Krwawienie może doprowadzić do ujawnienia się
przestrzeni potencjalnych związanych
z warstwami opon
Struktury OUN mogą się wgłabiać i przemieszczać
z jednego przedziału śródczaszkowego
do drugiego
5 Komory i płyn mózgowo-rdzeniowy
Mózg zawiera cztery komory
Splot naczyniówkowy wytwarza większość PMR
Techniki obrazowe pozwalają na nieinwazyjną
wizualizację OUN
Zaburzenia krążenia PMR mogą prowadzić
do wodogłowia
6 Unaczynienie mózgowia
Tętnice szyjne wewnętrzne i tętnice kręgowe
doprowadzają krew do mózgowia
Specjalne techniki obrazowania umożliwiają
uwidocznienie tętnic i żył mózgowia
Dopływ krwi do OUN jest ściśle kontrolowany
Układ barier częściowo oddziela struktury układu
nerwowego od reszty ciała
Żyły powierzchowne i głębokie odprowadzają krew
z mózgowia
7 Przekazywanie sygnałów elektrycznych
w neuronach
Błona białkowo-lipidowa oddziela płyny przestrzeni
zewnątrzkomórkowej i wewnątrzkomórkowej
Pobudzenie neuronów wywołuje powolne miejscowe
zmiany potencjałów
Potencjały czynnościowe pozwalają na przenoszenie
informacji na duże odległości
Oporniki, kondensatory i błony komórkowe
neuronów
Obliczanie potencjału błonowego
8 Transmisja synaptyczna pomiędzy
komórkami nerwowymi
W procesie chemicznej transmisji synaptycznej
można wyróżnić pięć etapów
Transmisja synaptyczna może mieć charakter szybki
i precyzyjny lub powolny i rozległy
Siła oddziaływania synaptycznego może być
zwiększana lub zmniejszana
Większość neuroprzekaźników to małe cząsteczki
amin, aminokwasów lub neuropeptydów
Ścisłe złącza zapewniają bezpośredni przepływ
napięcia pomiędzy neuronami
9 Receptory czuciowe i obwodowy układ nerwowy
Receptory pozwalają na kodowanie charakteru,
lokalizacji, intensywności oraz czasu trwania
bodźca
Receptory somatosensoryczne wykrywają zmiany
o charakterze mechanicznym, chemicznym
i termicznym
Nerwy obwodowe przewodzą informacje w dwóch
kierunkach
10 Rdzeń kręgowy
Rdzeń kręgowy ma budowę segmentową
Wszystkie poziomy rdzenia kręgowego mają na
przekroju poprzecznym podobną budowę
Rdzeń kręgowy zaangażowany jest w przetwarzanie
informacji czuciowych, przepływ informacji
ruchowych oraz odruchy
Istota szara rdzenia jest miejscowo wyspecjalizowana

Obwody odruchów są wbudowane w rdzeń kręgowy
Wstępujące i zstępujące szlaki mają określoną
lokalizację w istocie białej rdzenia kręgowego
Układ nerwowy autonomiczny monitoruje
i kontroluje aktywność trzewi
Rdzeń kręgowy jest zaopatrywany przez podłużną
sieć tętnic
Uszkodzenie rdzenia kręgowego powoduje
przewidywalne objawy ubytkowe
11 Budowa pnia mózgowia
Pień mózgowia, przez który przebiega wiele dróg
wstępujących i zstępujących, daje początek
nerwom czaszkowym oraz pełni funkcję
integrującą
Rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie mają
charakterystyczną budowę anatomiczną
Budowa wewnętrzna pnia mózgowia odzwierciedla
jego budowę zewnętrzną oraz położenie dróg
nerwowych
Twór siatkowaty pnia mózgowia pełni wiele funkcji
Niektóre z jąder znajdujących się w pniu mózgowia
wyróżniają się pod względem składu
neurochemicznego
Unaczynienie pnia mózgowia przez system
kręgowo-podstawny
12 Nerwy czaszkowe i ich jądra
Jądra nerwów czaszkowych mają przewidywalne
ułożenie
SPIS TREŚCI  xi
Nerwy czaszkowe III, IV, VI i XII zawierają włókna
ruchowe somatyczne
Nerwy łuków skrzelowych zawierają aksony z wielu
kategorii
13 Czucie smaku i węchu
Do odczuwania smaków potrzebne są informacje
smakowe, węchowe oraz dochodzące drogą
nerwu trójdzielnego i innych nerwów
Informacje smakowe są rozpoznawane przez
receptory w kubkach smakowych unerwionych
przez nerwy czaszkowe VII, IX i X
Informacje węchowe są rozpoznawane przez
receptory projektujące bezpośrednio
do kresomózgowia
14 Słuch i równowaga – ósmy nerw czaszkowy
Komórki zmysłowe słuchu i równowagi znajdują się
w ścianach błędnika błoniastego
Część ślimakowa nerwu przedsionkowo-
-ślimakowego prowadzi informacje słuchowe
Część przedsionkowa nerwu przedsionkowo-
-ślimakowego prowadzi informacje o zmianach
przyspieszenia liniowego i kątowego głowy
Określanie pozycji jest możliwe dzięki
współdziałaniu układu przedsionkowego, układu
wzrokowego oraz proprioreceptorów
15 Atlas pnia mózgowia człowieka
Skorowidz

Wzgórze i torebka wewnętrzna
– komunikacja z korą mózgu
ZARYS ROZDZIAŁU
Międzymózgowie składa się z nadwzgórza, niskowzgórza,
podwzgórza i wzgórza  1
Nadwzgórze zawiera szyszynkę i jądra uzdeczki  3
Niskowzgórze tworzą jądro niskowzgórzowe
i warstwa niepewna 4
Wzgórze stanowi wrota do kory mózgu  4
Wzgórze zawiera grupy jąder: przednią, przyśrodkową
i boczną, oddzielone blaszką rdzenną wewnętrzną  5
Jądra śródblaszkowe położone są wewnątrz blaszki
rdzennej wewnętrznej 5
Jądro siatkowate częściowo otacza wzgórze od strony
bocznej 10
Jądra pośrodkowe tworzą przyśrodkową powierzchnię
wzgórza 10
Schemat połączeń wchodzących i wychodzących
uzasadnia czynnościowy podział jąder wzgórza  10
Wszystkie jądra wzgórza (z wyjątkiem jądra siatkowatego)
można uważać za wariacje na ten sam temat  11
Międzymózgowie, ukryte pomiędzy półkulami mózgu (ryc.
16.1A), stanowi jedynie ok. 2% masy ośrodkowego układu ner-
wowego (OUN). Mimo to odznacza się obecnością rozległych
i ważnych połączeń, a większość szlaków czuciowych, rucho-
wych i limbicznych ma przynajmniej jedno miejsce przełącze-
nia synaptycznego w obrębie międzymózgowia. Większość dróg
związanych z  układami ruchowym i  limbicznym dociera do
struktur kresomózgowia, które zostały omówione w kolejnych
rozdziałach. W niniejszym rozdziale zawarto ogólny przegląd
połączeń jąder międzymózgowia, szczegółowo omówionych
w rozdziałach kolejnych, dotyczących poszczególnych układów
czynnościowych. Zestaw przekrojów demonstrujących naj-
ważniejsze struktury międzymózgowia i kresomózgowia znaj-
duje się w rozdz. 25. Niemal wszystkie połączenia między korą
mózgu a strukturami podkorowymi, w tym także międzymó-
zgowiem, przebiegają przez torebkę wewnętrzną, omówioną
w niniejszym rozdziale.
16
Neurony projekcyjne wzgórza charakteryzują się dwoma
stanami fizjologicznymi  14
Jądra przekaźnikowe wzgórza realizują funkcje czuciowe,
ruchowe i limbiczne  14
Jądro przyśrodkowe i poduszka są głównymi jądrami
kojarzeniowymi 15
Jądra śródblaszkowe wysyłają projekcje do kory mózgu
i jąder podstawnych  16
Jądro siatkowate łączy się z innymi jądrami wzgórza, lecz
nie ma połączeń z korą mózgu  17
Unaczynienie wzgórza pochodzi w większości z zakresu
drobnych gałęzi tętnicy tylnej mózgu  17
Połączenia między korą mózgu a strukturami
podkorowymi przebiegają przez torebkę
wewnętrzną 19
Torebka wewnętrzna składa się z pięciu części  20
Drobne gałęzie tętnicy środkowej mózgu zapewniają
dopływ krwi do większej części torebki wewnętrznej  24
MIĘDZYMÓZGOWIE SKŁADA SIĘ Z NADWZGÓRZA,
NISKOWZGÓRZA, PODWZGÓRZA I WZGÓRZA
Międzymózgowie (ryc. 16.1B) dzielone jest tradycyjnie na
cztery części, a w  nazwie każdej z  nich zawarta jest cząstka
„wzgórze” (thalamus)a. Te części to: (1) nadwzgórze (epitha­
lamus), obejmujące szyszynkę i  kilka struktur położonych
w pobliżu; (2) grzbietowa część wzgórza (dorsal thalamus),
określana zwykle jako wzgórze (thalamus); (3) niskowzgó-
rze (subthalamus); (4) podwzgórze (hypothalamus).
Jedyną częścią międzymózgowia, której fragment można
zaobserwować na dolnej powierzchni nienaruszonego
mózgowia, jest podwzgórze (zob. ryc. 3.16 i 3.17), obejmujące
a
 Z międzymózgowia wywodzi się również kilka innych struktur,
przede wszystkim gałka blada, lecz zazwyczaj nie bierze się ich pod
uwagę przy opisie dojrzałego mózgowia.
1
2 ROZDZIAŁ 16  Wzgórze i torebka wewnętrzna – komunikacja z korą mózgu

Międzymózgowie

Wzgórze

Podwzgórze

Lejek przysadki

Konar mózgu

Rycina 16.1  Trójwymiarowe rekonstrukcje międzymózgowia. (A) Struktury OUN z zaznaczonym międzymózgowiem (kolor zielony), niemal w całości
otoczonym przez półkule mózgu. (B) Międzymózgowie, pień mózgowia i móżdżek po usunięciu półkul mózgu.

Strop komory trzeciej

F CCs
Splot naczyniówkowy

Ha Pi 16.7
IF IA
F
A 16.8

Blaszka krańcowa
MB

Lo
OC
III

In
ON
N
, 10

2
1
16.9

3
16.1
16.1

16.1
16. 3

Rycina 16.2  Powiększony obraz przyśrodkowej powierzchni przekroju mózgowia, przedstawiający części międzymózgowia oraz niektóre sąsiadujące
z nim struktury. Przerywana czerwona linia przedstawia bruzdę podwzgórzową, oddzielającą wzgórze, położone powyżej niej, od podwzgórza, położo-
nego poniżej. Przerywane niebieskie linie przedstawiają w przybliżeniu płaszczyzny przekroju mózgowia zaprezentowane na innych rycinach w tym
rozdziale. (Ponieważ przedstawione w tym rozdziale przekroje nie pochodzą z tego samego mózgowia, mogą się różnić niektórymi szczegółami). A (ante-
rior) – spoidło przednie; CCs (splenium of the corpus callosum) – płat ciała modzelowatego; F (fornix) – sklepienie; Ha (habenula) – uzdeczka; IA (intertha-
lamic adhesion) – zrost międzywzgórzowy; IF (interventricular foramen) – otwór międzykomorowy; In (infundibular stalk) – lejek przysadki;
MB (mammillary body) – ciało suteczkowate; N III – nerw okoruchowy; OC (optic chiasm) – skrzyżowanie wzrokowe; ON (optic nerve) – nerw wzrokowy;
Pi (pineal gland) – szyszynka. (Na podstawie: Nolte J, Angevine JB Jr: The human brain in photographs and diagrams, ed 3, St. Louis, 2007, Mosby).
 ROZDZIAŁ 16  Wzgórze i torebka wewnętrzna – komunikacja z korą mózgu
LV
IC
T
* Guzy szyszynki uciskają śródmózgowie i  powodują zmiany,
3
P które można wiązać z uszkodzeniem części pnia mózgowia.
GP 3 Wczesne objawy mogą obejmować wodogłowie (ponie-
H
Rycina 16.3  Przestrzenie i  struktury otaczające wzgórze (T – thalamus)
i podwzgórze (H – hypothalamus), widoczne na przekroju czołowym. (Cienki
strop komory trzeciej oddzielający jej światło od szczeliny poprzecznej
mózgu został usunięty). * – szczelina poprzeczna mózgu; 3 – komora trzecia;
GP (globus pallidus) – gałka blada; IC (internal capsule) – torebka wewnętrzna;
LV (lateral ventricle) – komora boczna; P (putamen) – skorupa.
ciała suteczkowate i  guz popielaty z lejkiem przysadki
mózgowej. Przyśrodkowa powierzchnia międzymózgo-
wia, tworząca jedną z  bocznych ścian trzeciej komory, jest
widoczna na przekroju strzałkowym mózgowia, w  płasz-
czyźnie pośrodkowej (ryc. 16.2). U  góry międzymózgowie
sięga części środkowej komory bocznej oraz przestrzeni pod-
pajęczynówkowej, w  rejonie szczeliny poprzecznej mózgu;
u  dołu, jak omówiono wcześniej, łączy się z  przestrzenią
podpajęczynówkową. Od strony bocznej jest ograniczone
torebką wewnętrzną (ryc. 16.3). Tylną granicę międzymózgo-
wia wyznacza płaszczyzna przechodząca przez spoidło tylne
i tylny brzeg ciał suteczkowatych. Granicę przednią stanowi
płaszczyzna przechodząca przez tylną część spoidła przed-
niego i  przednią część skrzyżowania wzrokowego. Przednia
i  tylna granica mają charakter przybliżony, nieco arbitralny
i w takim znaczeniu są używane w celach opisowych. Obszary
mózgowia charakteryzujące się podobieństwem czynnościo-
wym rozciągają się poza obie te granice; dodatkowo, jak
opisano w poprzednich rozdziałach, niektóre jądra wzgórza
sięgają poza tylną granicę, aż do okolicy śródmózgowia.
Oś przechodząca przez międzymózgowie jest nachylona
pod kątem ok. 80° względem osi pnia mózgowia (zob. ryc.
3.1). Oznacza to, że przekroje przechodzące przez płaszczy-
znę identyczną do użytej w  kilku poprzednich rozdziałach
(tzn. prostopadłej do długiej osi pnia mózgowia) znajdują się
pod pewnym kątem w  stosunku do osi międzymózgowia.
Dlatego w tym i następnych rozdziałach pokazano przekroje
wykonane w płaszczyznach osiowej i czołowej (ryc. 16.1)b.
b antygonadotropowe działanie wytwarzanej przez pinealocyty
 Przekroje osiowe prezentowanych struktur są zorientowane w taki
sposób, że przednia ich część jest zwrócona do góry obrazu – tak
zazwyczaj są zorientowane obrazy z TK i MRI. Jedyny problem sta-
nowić może fakt, iż przednie części pnia mózgowia są zwrócone ku
górze danego obrazu, tzn. odwrotnie w stosunku do obrazu pnia
mózgowia przedstawionego w rozdz. 11-15.
3
Nadwzgórze zawiera szyszynkę i jądra uzdeczki
Szyszynka jest nieparzystą, pojedynczą strukturą położoną
w  linii pośrodkowej, ku przodowi w  stosunku do wzgór-
ków górnych blaszki pokrywy. Przypomina szyszkę pinii,
od której wzięła swoją nazwę. Ponieważ szyszynka jest
pojedynczym narządem, położonym głęboko w  międzymó-
zgowiu, kiedyś przypuszczano, że może być siedzibą duszy.
waż uciśnięty zostaje wodociąg śródmózgowia); występują
różnego rodzaju ubytki ruchowe w  zakresie gałek ocznych,
zaburzone zostają reakcje źrenic (ze względu na uszkodze-
nia nerwu okoruchowego i  bloczkowego lub ich jąder oraz
dróg, które się w  nich kończą). Dodatkowo guzy szyszynki
mogą powodować zaburzenia doj­rzewania płciowego, dając
wskazówkę co do jednej z możliwych funkcji tego narządu.
Szyszynka rozwija się jako uwypuklenie stropu międzymó-
zgowia. U ryb, płazów i wielu gadów zawiera komórki foto-
receptorowe, podobne do czopków siatkówki. U  tych grup
zwierząt, jak się przypuszcza, monitoruje ona długość dnia
i pór roku oraz bierze udział w regulacji rytmów okołodobo-
wych i  rytmów rocznych (chociaż prawdopodobnie spełnia
również wiele innych funkcji). Szyszynka u ptaków i ssaków
nie zawiera fotoreceptorów i  składa się z  grupy komórek
wydzielniczych (pinealocytów), komórek glejowych i bogatej
siatki naczyniowej. Mimo to otrzymuje ona połączenia
wiodące informację zależną od światła, rozpoczynające się
w siatkówce i po kilku przełączeniach w podwzgórzu docie-
rające do pośrednio-bocznego rejonu istoty szarej rdzenia
kręgowego. Przedzwojowe włókna współczulne z  rdzenia
kręgowego tworzą synapsy na neuronach zazwojowych,
mieszczących się w zwoju szyjnym górnym, których aksony
biegną do szyszynki.
U  ssaków szyszynka jest gruczołem dokrewnym związa-
nym z  regulacją cykli sezonowych (tzn. cykli reprodukcyj-
nych) oraz innych funkcji. Brak jest precyzyjnej informacji
dotyczącej wychodzących z niej dróg nerwowych. Wydziela
ona hormon będący pochodną serotoniny, nazywany mela-
toniną, wytwarzany w największej ilości w okresie ciemności.
U wielu gatunków zwierząt melatonina wykazuje efekt antygo-
nadotropowy, a światło, działając za pośrednictwem opisanej
wyżej drogi nerwowej, wywołuje zmniejszenie wytwarzania
melatoniny. Gdy na wiosnę wydłuża się dzień, wytwarzanie
melatoniny obniża się, co z kolei powoduje wzrost aktywno-
ści gonad. Ten system odgrywa bardzo istotną rolę u ssaków,
u  których występuje sezonowość cykli płciowych. Efekty
jego działania u  ludzi nie są tak ewidentne. Zauważono, że
naciekające guzy szyszynki, niszczące zazwyczaj pinealocyty,
wykazują związek z przedwczesnym dojrzewaniem, chociaż
substancji zostaje zablokowane. Zaobserwowano także zjawi-
sko odwrotne – guzy szyszynki wywodzące się z jej komórek
wykazują związek z  hipogonadyzmem. Guzy te są jednak
stosunkowo rzadkie, a u ludzi szyszynka spełnia prawdopo-
dobnie ważniejszą rolę w regulacji rytmów okołodobowych,
 NOLTE Todd W. Vanderah • Douglas J. Gould

Gould
Vanderah
MÓZG CZŁOWIEKA
ANATOMIA CZYNNOŚCIOWA
Todd W. Vanderah • Douglas J. Gould
NOLTE
WYDANIE 8 | TOM 2
Tajemniczość pracy mózgu wciąż budzi ciekawość nie tylko osób zajmujących się w sposób profesjo-
nalny jego budową i czynnością, ale też specjalistów z różnych profesji medycznych jak neurologów,
neurochirurgów, psychiatrów czy psychologów, a także osób po prostu ciekawych poznania tajników

NOLTE. MÓZG CZŁOWIEKA

wiedzy o tym wspaniałym organie naszego ciała.
Obecne, ósme już wydanie tego znakomitego i niezwykle popularnego podręcznika, łączącego bu-
dowę anatomiczną na poziomie makroskopowym i mikroskopowym oraz, co niezwykle ważne, w po-

ANATOMIA CZYNNOŚCIOWA
wiązaniu z czynnością tego wciąż nie do końca poznanego narządu, przygotowane zostało przez
profesora Todda W. Vanderaha z Uniwersytetu w Arizonie oraz prof. Douglasa J. Goulda z Oakland
University w Rochester. Obaj profesorowie od lat zajmują się budową i czynnością mózgu, a swoją
wiedzą i pasją starali się podzielić z czytelnikami tej książki. Będziecie więc Państwo wraz z autorami
wędrowali przez tajemną wiedzę o budowie mózgowia od poziomu molekularnego, po współczesne
techniki obrazowania jego pracy, a w końcu dziesiątki schorzeń w różny sposób zaburzających prawi-
dłową funkcję mózgu i prowadzących do objawów, jakie możemy zaobserwować u pacjentów.
Nie jest to prosta wiedza, ale została przedstawiona w sposób jasny i logiczny, a podążając za au-
torami, poznajemy sekrety pracy najważniejszych układów czynnościowych. Piękna szata graficzna,
dziesiątki rycin i zdjęć doskonale obrazują myśl autorów. Nie bez znaczenia są też liczne odnośniki
do historii badań ośrodkowego układu nerwowego i zaburzeń jego funkcji przez pryzmat obserwacji
klinicznych. Uwagi kliniczne zawarte w ramkach pozwalają lepiej zrozumieć zawiłości towarzyszące
budowie i czynności ośrodkowego układu nerwowego.

MÓZG
Mamy nadzieję, że przygotowany podręcznik stanowił będzie niezbędny zasób wiedzy o budowie
i czynności ośrodkowego układu nerwowego dla wszystkich osób specjalizujących się w neuroanato-
mii i neurobiologii, neurologów, neurochirurgów, neuropatologów i psychiatrów, ale również dla osób,
które pragną zgłębić tajemnice tej niezwykłej struktury.
Prof. dr hab. med. Janusz Moryś
Z Przedmowy do wydania polskiego

W PUBLIKACJI
•
•
•
Aktualnie obowiązujące mianownictwo
Zaktualizowane ryciny, tabele i ilustracje
Najnowsze informacje z zakresu technik obrazowania medycznego
CZŁOWIEKA
• Ramki kliniczne oparte na najbardziej aktualnym piśmiennictwie i statystykach
ANATOMIA CZYNNOŚCIOWA
Tytuł oryginału:
NOLTE’S THE HUMAN
BRAIN: An Introduction
To Its Functional Anatomy.
Publikację wydano na podstawie
Redakcja wydania polskiego
umowy z Elsevier.
WYDANIE 8 TOM 2 Janusz Moryś
www.edraurban.pl