/ 14 /

1 4 4 0 – G ł a dk i e i w y ż ło b i o n e

Kołdra

Przestrzeń gładka i przestrzeń wyżłobiona – przestrzeń koczownicza

i osiadła – przestrzeń, w której rozwija się maszyna wojenna i przestrzeń
ustanowiona przez państwo – nie mają one tej samej natury. Niekiedy
możemy wyznaczyć prostą opozycję między dwoma rodzajami prze-
strzeni. Czasami musimy jednakże wskazać dużo bardziej złożoną róż-
nicę, sprawiającą, że kolejne elementy rozważanej opozycji w ogóle się
ze sobą nie zbiegają. Musimy też pamiętać, że obie przestrzenie istnie-
ją jedynie jako mieszaniny łączące jedną i drugą: przestrzeń gładka jest

587
t ys i ąc P l at e au
cały czas przekładana na przestrzeń wyżłobioną i z nią krzyżowana; prze-
strzeń wyżłobiona jest wciąż odwracana, zwracana przestrzeni gładkiej.
W pierwszym przypadku nawet pustynia jest organizowana; w drugim,
to pustynia poszerza się i rozrasta; oba przypadki mogą zachodzić rów-
nocześnie. Faktyczne mieszaniny nie przeszkadzają zatem w dokonaniu
rozróżnienia co do zasady, abstrakcyjnego rozróżnienia między obiema
przestrzeniami. To właśnie dlatego nie łączą się one ze sobą w ten sam
sposób: owo rozróżnienie co do zasady określa formy, takiej lub innej,
faktycznej mieszaniny, a także jej znaczenie (czy przestrzeń gładka jest
schwytana, otoczona przez przestrzeń wyżłobioną, czy to raczej prze-
strzeń wyżłobiona rozpuszcza się w gładkiej, umożliwiając jej rozwój?).
Istnieje więc szereg równoczesnych pytań: proste opozycje dwóch prze-
strzeni; złożone różnice; faktyczne mieszaniny i zachodzące między nimi
przejścia; przyczyny mieszanin, które wcale nie są symetryczne i które
sprawiają, że przechodzi się już to od przestrzeni gładkiej do wyżłobio-
nej, już to od wyżłobionej do gładkiej, za sprawą zupełnie różnych ru-
chów. Konieczne jest zatem przyjrzenie się pewnej liczbie modeli, które
byłyby niczym zmienne aspekty dwóch przestrzeni i relacji między nimi.
Model technologiczny – Tkanina ma zasadniczo pewien szereg cech po-
zwalających zdefiniować ją jako przestrzeń wyżłobioną. Po pierwsze,
tworzą ją dwa równoległe elementy: w najprostszym przypadku są to
elementy pionowe i poziome, krzyżujące się ze sobą prostopadle. Po
drugie, dwa rodzaje elementów pełnią dwie różne funkcje; jedne są sta-
łe, drugie natomiast ruchome i przechodzą nad i pod elementami stały-
mi. Leroi-Gourhan przeanalizował tę figurę „elastycznych ciał stałych”,
zarówno w odniesieniu do wikliniarstwa, jak i tkactwa: pręty wikliny
i nici, osnowa i wątek1. Po trzecie, przestrzeń wyżłobiona w ten sposób
jest z konieczności ograniczona, zamknięta co najmniej z jednej strony:
tkanina może mieć nieskończoną długość, ale nie szerokość, określaną
przez ogniwa łańcucha ramy osnowy; konieczność przechodzenia na po-
wrót prowadzi do przestrzeni zamkniętej (koliste i cylindryczne figury
są wszak zamknięte). Wreszcie, tego typu przestrzeń zdaje się z koniecz-
ności mieć spód i wierzch; nawet jeśli przędze osnowy i wątku mają do-
kładnie tę samą naturę, tę samą liczbę i tę samą gęstość, to tkanie odtwa-
rza spód poprzez przeniesienie supłów na jedną stronę. Czyż to nie ze
względu na te wszystkie cechy Platon obiera tkactwo za wzór dla „kró-
lewskiej nauki”, to znaczy sztuki rządzenia ludźmi lub zarządzania apa-
ratem państwowym?
1 André Leroi-Gourhan, L’homme et la matière, Albin Michel 1973, s. 244 i nast.
(a także opozycja tkaniny i filcu).
588
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
Wśród elastycznych i stałych wytworów istnieje jednak również fil-
cowanie, które działa zupełnie inaczej, jak anty-tkanina. Nie wiąże się
ono z przesuwaniem przędzy lub jej krzyżowaniem, lecz z plątaniem włó-
kien, uzyskiwanym przez folowanie (na przykład poprzez naprzemienne
walcowanie bloku włókien w przód i w tył). Tym, co się plącze, są mikro-
łuski włókien. Plątanina ta nie ma nic z jednorodności: jest raczej gładka
i przeciwstawia się punkt po punkcie przestrzeni tkaniny (jest zasadni-
czo nieskończona, otwarta, nieograniczona we wszystkich kierunkach;
nie ma ani spodu, ani wierzchu, ani centrum; nie wyznacza elementów
stałych i ruchomych, lecz raczej dokonuje rozkładu ciągłej zmiany). Na-
wet technolodzy mający zatem największe wątpliwości co do innowa-
cyjności koczowników, muszą uznać ich zasługi w odniesieniu do filcu:
doskonały izolator, genialny wynalazek, materiał nadający się na na-
miot, ubranie, a nawet zbroję (jak u Turko-Mongołów). Bez wątpienia
koczownicy z Afryki i Maghrebu traktowali wełnę jak tkaninę. Czyż nie
odkrywamy tu (nawet jeśli ryzykujemy przemieszczenie przeciwstawie-
nia) dwóch koncepcji, a nawet dwóch bardzo odmiennych praktyk tka-
ctwa, które różnią się od siebie mniej więcej tak, jak filc i tkanina? Wszak
wśród ludów osiadłych tkanina używana do produkcji odzieży i tkani-
na stosowana do obić dążą do wchłonięcia już to ciała, już to przestrze-
ni zewnętrznej wobec nieruchomego domu: tkanina łączy ze sobą ciało
i zewnętrze w zamkniętej przestrzeni. Koczownik z kolei klasyfikuje za-
równo ubiór, jak i dom w ramach przestrzeni zewnętrznej, gładkiej prze-
strzeni, w której się porusza.
Tkanina i filc wiążą się ze sobą i mieszają na wiele sposobów. Czy
nie możemy zatem jeszcze raz przesunąć opozycji? Na przykład robienie
na drutach, tworzące przestrzeń wyżłobioną, tak, że każdy z drutów peł-
ni na zmianę rolę wątku i osnowy. Z kolei szydełko wyznacza przestrzeń
otwartą we wszystkich kierunkach, dającą się przedłużać w każdą stronę,
jakkolwiek przestrzeń ta nadal posiada centrum. Dużo bardziej znaczą-
ce jest jednak rozróżnienie haftu, wraz z jego tematem czy też motywem
centralnym, oraz patchworku, z właściwymi mu połączeniami bok-w-
-bok i nieskończonym dodawaniem kolejnych fragmentów tkaniny.
Niewątpliwie haft może być niezwykle skomplikowany, zarówno jeśli
chodzi o jego elementy zmienne, jak i stałe, ruchome i nieruchome. Na-
tomiast patchwork może przedstawiać coś na kształt motywów, syme-
trii, współbrzmienia przypominającego haft. Sama płaszczyzna powsta-
je jednak w zupełnie inny sposób: nie ma tu centrum; wzór podstawowy
(block) składa się z pojedynczego elementu; powrót do tego elementu
wyzwala niezwykle rytmiczne walory, odmienne od harmonii cechują-
cej haft (zwłaszcza crazy patchwork, łączący fragmenty tkaniny w różnym
kształcie i kolorze, bawiący się jej teksturą). „Pracowała już nad nim od
589
t ys i ąc P l at e au
piętnastu lat, nie rozstając się nigdy z nieforemnym woreczkiem z wy-
tartego i przybrudzonego brokatu, zawierającym przedziwną kolekcję
skrawków materiału wszelkiego możliwego kształtu i koloru. Nigdy nie
mogła się zdecydować na ułożenie ich według jakiegoś określonego wzo-
ru ani sama wybrać wzór; próbowała wciąż i zmieniała zdanie, zastana-
wiała się i przymierzała na nowo skrawki niby klocki układanki, usiłu-
jąc dopasować je do jakiegoś wzoru czy też wzór dopasować do nich, bez
użycia nożyczek, wygładzając kolorowe gałganki miękkimi palcami”2. To
bezkształtna zbieranina poskładanych ze sobą kawałków, które można
połączyć na nieskończenie wiele sposobów: widzimy, że patchwork jest
dosłownie przestrzenią riemannowską czy raczej przestrzenią odwróco-
ną. Stąd wynika ustanowienie bardzo szczególnych grup pracy przy sa-
mej pracy nad patchworkiem (warto zwrócić uwagę na znaczenie, jakie
w Ameryce miało quilting party, a także rolę, jaką pełniło ono w odnie-
sieniu do kobiecej wspólnotowości). Przestrzeń gładka patchworku po-
kazuje też, że „gładkość” nie oznacza jednorodności; przeciwnie, jest to
przestrzeń bezkształtna, amorficzna, będąca prefiguracją op-artu.
Szczególnie interesująca pod tym względem jest historia Kołdry.
Kołdrą nazywa się połączenie dwóch fragmentów tkaniny, zszytych ra-
zem i wypchanych. Dlatego może ona nie ani wierzchu, ani spodu. Je-
śli nałoży się historię kołdry na krótką sekwencję migracji (koloniści,
którzy opuścili Europę, udając się do nowego świata), można zauwa-
żyć przejście od formuły zdominowanej przez haft (tak zwane „zwykłe”
kołdry) do formuły patchworku („kołdry zdobione”, a przede wszyst-
kim „kołdry z łączonych kawałków”). Choć więc pierwsi osadnicy w XVI
wieku przywieźli zwykłe kołdry, wyjątkowo piękne haftowane i żłobio-
ne przestrzenie, to do końca XVII wieku rozwijają oni stopniowo techni-
kę patchworku, przede wszystkim ze względu na brak tekstyliów (resztki
tkanin, kawałki wycinane ze zużytych ubrań, wykorzystanie zawartości
„worka ze ścinkami”), a także z powodu sukcesu indyjskich materiałów
bawełnianych. Zupełnie jakby gładka przestrzeń narodziła się lub wyszła
z przestrzeni wyżłobionej, nie bez wzajemnej korelacji, załatania jednej
przez drugą albo przejścia jednej w drugą, obecnej mimo zachodzących
między nimi różnic. Zgodnie z migracją, w stopniu, w jakim łączy się ona
z nomadyzmem, patchwork przyjmuje nie tylko nazwy przebytych tras,
lecz również je „reprezentuje”, jako nieoddzielny od prędkości czy też ru-
chu w obrębie otwartej przestrzeni3.
2 William Faulkner, Sartoris, tłum. K. Wojciechowska, PIW 1969, s. 146.
3 Na temat historii kołdry i patchworku w wyobraźni amerykańskiej zob. Jo-
nathan Holstein, American Pieced Quilts, Viking 1973 (wraz z reprodukcjami
i bibliografią). Holstein nie udaje, że kołdra jest zasadniczym źródłem sztuki
amerykańskiej, lecz zaznacza, w którym miejscu mogła ona zainspirować lub
590
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
Model muzyczny – Pierre Boulez jako pierwszy rozwinął zbiór prostych
przeciwstawień i złożonych różnic, a także niesymetrycznych współza-
leżności pomiędzy przestrzenią gładką i wyżłobioną. Stworzył te poję-
cia i terminy w polu muzycznym, definiując je ściśle na kilku poziomach,
aby za jednym zamachem zdać sprawę z abstrakcyjnego rozróżnienia
i z konkretnych mieszanin. Ujmując rzecz najprościej, Boulez stwierdził,
że gładką czasoprzestrzeń zajmuje się bez liczenia, podczas gdy w czaso-
przestrzeni wyżłobionej liczy się, aby ją zająć. Takie ujęcie pozwala wy-
czuć czy też dostrzec różnicę pomiędzy wielościami nie-metrycznymi
i wielościami metrycznymi, pomiędzy przestrzeniami kierunkowymi
i wymiarowymi. Przywraca im to dźwięczność i muzyczność. Bez wąt-
pienia jego własne dzieło wykonane jest z tych relacji, stworzonych czy
też odtworzonych w formie muzycznej4.
Na drugim poziomie można stwierdzić, że przestrzeń podlega
dwóm typom zerwania: jeden definiowany jest przez wzorzec, a drugi –
nieregularny i nieokreślony, mogący realizować się w dowolnym miejscu.
Na jeszcze innym poziomie można stwierdzić, że częstotliwości mogą
rozdzielać się w interwałach, pomiędzy zerwaniami albo też rozkładać
się statystycznie, bez zerwania: w pierwszym przypadku reguła podzia-
łu zerwań i interwałów określana jest jako „modulo”; może ona być sta-
ła i nieruchoma (przestrzeń wyżłobiona prosto) albo może być zmien-
na, czy to w sposób regularny, czy nieregularny (przestrzenie żłobione
w krzywizny, skupione, jeśli modulo jest zmienne w sposób regularny,
i nieskupione, jeśli jest nieregularne). Jednak gdy nie ma modulo, roz-
dział częstotliwości zachodzi bez cięcia: dokonuje się on „statystycznie”,
na skrawku przestrzeni, nieważne jak mały by on nie był; ma ona jednak
co najmniej dwa aspekty, wedle których rozdział jest równy (przestrzeń
gładka nieukierunkowana) lub też cechujący się różnym stopniem roz-
rzedzenia albo gęstości (przestrzeń gładka ukierunkowana). Czy w przy-
padku gładkiej przestrzeni pozbawionej zerwania i modulo można mó-
wić również o braku interwału? Albo przeciwnie, czy w takim przypadku
wszystko nie staje się interwałem, intermezzo? To, co gładkie, stanowi
nomos, podczas gdy to, co wyżłobione, zawsze ma logos, na przykład ok-
tawę. Problem Bouleza polega na połączeniu dwóch typów przestrzeni,
pobudzić pewne tendencje w malarstwie amerykańskim: z jednej strony za
sprawą „bieli na bieli” zwykłych kołder, z drugiej za sprawą kompozycji patch­
workowych („można tu odkryć efekty optyczne, obrazy ułożone w serie, za-
stosowanie kolorowych pól, rzeczywiste pojmowanie przestrzeni negatywnej,
sposób ujęcia abstrakcji formalnej itp., s.12).
4 Pierre Boulez, Penser la musique aujourd’hui, Gonthier 1963, s. 95 i nast. Analizę
Bouleza podsumowujemy w kolejnym paragrafie.
591
t ys i ąc P l at e au
ich naprzemienności i nakładaniu się: w jaki sposób „silnie ukierunko-
wana, gładka przestrzeń miałaby dążyć do mieszania się z przestrzenią
wyżłobioną”, w jaki sposób „przestrzeń wyżłobiona, gdzie statystycz-
ny rozkład faktycznie wykorzystywanych wysokości byłby równy, mia-
łaby dążyć do mieszania się z przestrzenią gładką”; w jaki sposób oktawa
może być zastąpiona przez „skale nieoktawowe” odtwarzające się we-
dle zasady spiralnej; w jaki sposób „tekstura” może być przepracowana
tak, by utracić swe stałe i jednorodne wartości, by stać się wsparciem dla
prześlizgów w czasie, przesunięć w ramach interwałów, przekształceń
son-artu porównywalnych z tymi, jakie zachodzą w op-arcie.
Powróćmy do prostego przeciwstawienia: o wyżłobieniu możemy
mówić w odniesieniu do krzyżowania tego, co stałe i zmienne, tego, co
organizuje poziome linie melodyczne i pionowe płaszczyzny harmonicz-
ne. Gładkość dotyczy z kolei ciągłej zmiany, ciągłego rozwoju sprzyjają-
cego tworzeniu ściśle rytmicznych wartości, czystego wytyczania linii
przekątnej poprzez to, co pionowe i poziome.
Model morski – Z pewnością tak w przestrzeni wyżłobionej, jak i gładkiej
istnieją punkty, linie i powierzchnie (również objętości, lecz tę kwestię
odkładamy na razie na bok). A zatem w przestrzeni wyżłobionej linie
i trasy mają tendencję do podlegania punktom: przechodzi się od jed-
nego punktu do drugiego. W przestrzeni gładkiej rzecz ma się odwrot-
nie: punkty są poddane trasie; w przypadku koczowników jest to wektor
odzienie-namiot-przestrzeń zewnętrzna. Chodzi o podporządkowanie
siedliska trasie, o uzgodnienie przestrzeni zewnętrznej i wewnętrznej:
namiot, igloo, łódź. Zarówno w gładkiej, jak i w wyżłobionej przestrze-
ni istnieją postoje i trasy; jednak w przestrzeni gładkiej to trasa wprowa-
dza postój, to interwał bierze wszystko, to interwał jest substancją (stąd
też wartości rytmiczne)5.
W przestrzeni gładkiej linia jest zatem wektorem, kierunkiem, nie
zaś wymiarem czy określeniem metrycznym. Jest to przestrzeń stwo-
rzona przez lokalne działania oraz zmiany kierunków. Zmiany te mogą
być spowodowane samą naturą przemierzanych tras, jak u koczowników
żyjących na archipelagach (przypadek „ukierunkowanej” gładkiej prze-
strzeni); lecz mogą one również wynikać ze zmienności celu lub punktu
docelowego, jak w przypadku koczowników pustynnych, którzy zmie-
rzają ku lokalnej i tymczasowej roślinności (gładka, „nieukierunkowana”
5 Na temat klasyfikacji wnętrza w ramach zewnętrza u pustynnych koczowni-
ków zob. Anny Milovanoff, La seconde peau du nomade, „Nouvelles Litteraires”
27 lipca 1978, s. 18. Z kolei na temat stosunków pomiędzy igloo a zewnętrzem
u koczowników żyjących na lodzie, Edmund Carpenter, Eskimo, Toronto Uni-
versity Press 1964.
592
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
przestrzeń). Przestrzeń gładka, ukierunkowana czy nie, zwłaszcza jed-
nak nieukierunkowana, ma charakter kierunkowy, nie zaś wymiarowy
czy też metryczny. Przestrzeń gładka zajmowana jest przez wydarzenia
lub istności w znacznie większym stopniu, niż przez rzeczy uformowa-
ne i postrzegane. Jest to przestrzeń raczej afektywna niż nacechowana
własnościami. Postrzeżenie w jej obrębie ma raczej haptyczny niż optycz-
ny charakter. O ile w przestrzeni wyżłobionej formy organizują materię,
w przestrzeni gładkiej to materiały opisują siły lub służą im za sympto-
my. Jest to zatem raczej intensywna, a nie ekstensywna przestrzeń, prze-
strzeń odległości, nie zaś miar. Intensywne Spatium zamiast Extensio.
Ciało bez Organów zamiast organizmu i organizacji. Postrzeżenie skła-
da się raczej z symptomów i szacunków niż z miar i własności. To dlate-
go gładką przestrzeń zajmują intensywności, wiatry i szmery, siły, jakości
dotykowe i dźwiękowe, jak na pustyni, na stepie albo na lodzie6. Pękanie
lodu i pieśń piasków. Tym, co osłania wyżłobioną przestrzeń, jest, prze-
ciwnie, niebo i wynikające z niego mierzalne jakości wizualne.
W tym właśnie miejscu pojawia się szczególny problem morza. Mo-
rze jest w najwyższym stopniu powierzchnią gładką, a przez to jest naj-
bardziej podatne na wymogi coraz bardziej ścisłego żłobienia. Problem
ten nie pojawia się w pobliżu lądu. Przeciwnie, to nawigacja dalekomor-
ska żłobi morza. Przestrzeń morska żłobi się w odniesieniu do dwóch
naukowych zdobyczy, astronomicznej i geograficznej: punkt albo poło-
żenie, które uzyskuje się w wyniku szeregu obliczeń opierających się na
dokładnej obserwacji gwiazd i słońca; mapa, na której przecinają się po-
łudniki i równoleżniki, długości i szerokości, wytyczając tym samym
obszary znane i nieznane (niczym tablica Mendelejewa). Czy, zgodnie
z tezą portugalską, należy wyznaczyć datę przełomu w okolicach 1440
roku, wyznaczającego pierwsze, decydujące żłobienie, które umożliwi-
ło wielkie odkrycia? Wolimy podążać raczej za Pierre’em Chaunu, odwo-
łującym się do długiego trwania, w którym to, co gładkie i wyżłobione,
stawiają sobie czoła na morzu, a żłobienie jest ustanawiane stopniowo7.
Jeszcze zanim wprowadzono długość, istniała cała koczownicza nawiga-
cja, empiryczna i złożona, która doprowadziła do wynalezienia wiatrów
i odgłosów, kolorów i dźwięków morza; następnie istnieje też nawigacja
ukierunkowana, zarówno przed-astronomiczna, jak i już astronomiczna,
posługująca się geometrią stosowaną, choć nie używająca jeszcze szero-
kości, a tym samym niezdolna do „wyznaczenia położenia”, dysponująca
6 Dwa zbieżne opisy przestrzeni lodowej i piaszczystej: Edmund Carpenter, Eski-
mo oraz Wilfred Thesiger, Arabian Sands, Longmans, Green 1959 (w obu przy-
padkach uderza obojętność wobec astronomii).
7 Zob. wykład Pierre’a Chaunu, L’expansion européenne du XIII e au XV e siècle, PUF
1969 s. 288-305.
593
t ys i ąc P l at e au
jedynie portulanami8, którym brak „przekładalnej generalizacji” praw-
dziwych map; mamy też do czynienia z postępem prymitywnej nawiga-
cji astronomicznej, w szczególnych warunkach na szerokościach oceanu
Indyjskiego, następnie w eliptycznych kręgach Atlantyku (przestrzenie
proste i pokrzywione9). Wygląda to tak, jakby morze było nie tylko arche-
typem wszystkich gładkich przestrzeni, lecz również pierwszą przestrze-
nią gładką, która została poddana żłobieniu, przyrastającemu stopniowo
i pokrywającemu ją siatką, to tu, to tam, raz z jednej, raz z drugiej stro-
ny. Miasta handlowe uczestniczyły w tym żłobieniu, często wprowadza-
jąc innowacje, ale tylko państwa były w stanie doprowadzić je do końca,
wynieść je na globalny poziom „polityki nauki”10. Ukierunkowanie pod-
porządkowuje się wymiarowości czy też się na nią nakłada.
To z pewnością dlatego morze, archetyp przestrzeni gładkiej, było rów-
nież archetypem wszystkich żłobień dokonywanych w gładkiej prze-
strzeni: żłobienie pustyni, żłobienie powietrza, żłobienie stratosfery
(dzięki temu Virilio może mówić o „pionowym wybrzeżu” jako zmia-
nie kierunku). To przede wszystkim na morzu przestrzeń gładka zostaje
oswojona i to właśnie w nim odnaleziono wzorzec spożytkowania, uło-
żenia żłobienia tak, aby mogło zostać wykorzystane gdzie indziej. Nie
przeczy to innej hipotezie Vrilio: przy żłobieniu morze oddaje pewien
typ przestrzeni gładkiej zajętej przez fleet in being („flotę w gotowości”),
następnie zaś przez stały ruch strategicznych łodzi podwodnych, ota-
czających wszelką siatkę kartograficzną, wynajdujących neonomadyzm
w służbie maszyny wojennej, jeszcze bardziej niepokojącej niż państwa,
które odbudowują ją na granicy swych żłobień. W przedziwnym odwró-
ceniu morze, a następnie powietrze i stratosfera odzyskują swe gładkie
przestrzenie, lecz po to, aby lepiej kontrolować przestrzeń wyżłobioną11.
Gładkie zawsze ma większą moc deterytorializacji niż wyżłobione. Gdy
mowa o nowych zawodach, czy nawet o nowych klasach, czyż można nie
wspomnieć o wojskowych technikach, którzy dnie i noce spędzają przed
ekranami, którzy zamieszkują i jeszcze przez długi czas będą zamieszki-
wali strategiczne łodzie podwodne i satelity, którzy, co gorsza, nie mogą
8 Portulany – mapy żeglarskie Morza Śródziemnego, używane w XIII i XIV wieku
[przyp. red.].
9 Zwłaszcza Paul Adam, Navigation primitive et navigation astronomique,
w: M. Mollat, P. Adam (red.), Colloques d’histoire maritime, t. V, SEVPEN 1960 (zob.
geometria stosowana bieguna polarnego).
10 Guy Beaujouan, Science livresque et nautique au XV e siècle, tamże.
11 Zob. Paul Virilio, L’insécurité du territoire, Stock 1975, na temat sposobu w jaki
morze oddaje przestrzeń gładką wraz z fleet in being itd.; a także na temat spo-
sobu, w jaki z dominacji powietrznej i stratosferycznej rodzi się pionowa gładka
przestrzeń (zwłaszcza rozdz. IV, Le littoral vertical).
594
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
rozróżnić zjawiska fizycznego, lotu szarańczy i „wrogiego” ataku nad-
chodzącego z dowolnego miejsca? Chodzi tu o przypomnienie, że nawet
to, co gładkie, może zostać wytyczone i zajęte przez diabelskie siły or-
ganizacji; jednak przede wszystkim, niezależnie od wszelkiego wartoś-
ciowania, chodzi o pokazanie, że istnieją dwa niesymetryczne ruchy, je-
den, który żłobi, i drugi, przywracający gładkość ze żłobienia (nawet jeśli
za punkt odniesienia przyjmiemy gładką przestrzeń organizacji świato-
wej, czyż nie ma tu także nowych gładkich albo dziurawych przestrzeni,
które rodzą się w paradnych przebraniach? Virilio przywołuje początki
śródziemnomorskiego osadnictwa w „warstwie mineralnej”, mogącego
przyjąć różnorodne wartości).
Wróćmy do prostego przeciwstawienia gładkiego i żłobionego, po-
nieważ nie możemy jeszcze poddać pod rozwagę konkretnych i asyme-
trycznych mieszanin. Gładkie i wyżłobione rozróżniają się, po pierw-
sze, przez odmienny stosunek do linii (linia między dwoma punktami
w przypadku wyżłobionego, punkt między dwiema liniami w przypad-
ku gładkiego). Po drugie, różnią się ze względu na naturę linii (gładkie-
-ukierunkowane, interwały otwarte; wyżłobione-wymiarowe, interwa-
ły zamknięte). Istnieje wreszcie trzecia różnica dotycząca powierzchni
czy też przestrzeni. W przestrzeni wyżłobionej zamyka się powierzch-
nię i „rozdziela” ją wedle określonych interwałów, zgodnie z przypisany-
mi im cięciami; w gładkiej dokonuje się „rozkładu” w przestrzeni otwar-
tej, wedle częstotliwości i długości tras (logos i nomos12). Jak jednak prosta
by nie była ta opozycja, nie daje się ona łatwo usytuować. Nie można za-
dowolić się natychmiastowym przeciwstawieniem gładkiej ziemi ho-
dowcy-koczownika i żłobionej ziemi osiadłego rolnika. Oczywiste jest,
że chłop, nawet osiadły, uczestniczy w pełni w przestrzeni wiatrów, jako-
ści dźwiękowych i dotykowych. Gdy starożytni Grecy mówią o otwartej
przestrzeni nomos, nieograniczonej, niepodzielnej, przedmiejskiej wsi,
o zboczu i górze, wzniesieniu, stepie, przeciwstawiają je oni polis, miastu.
Gdy Ibn Chaldun mówi o badiya, beduińskości, odwołującej się zarówno
do rolników, jak i koczowników-hodowców, przeciwstawia ją hadarze, to
znaczy „miejskości”. Taka ścisłość jest nieodzowna, choć niewiele zmie-
nia. Od najdawniejszych czasów bowiem, od neolitu, a nawet paleolitu,
to miasto wynajduje rolnictwo: to pod wpływem miasta rolnik i jego wy-
żłobiona przestrzeń nakładają się na przestrzeń, która jest wciąż jeszcze
gładka (wędrowny rolnik, na wpół osiadły albo już osiadły). Jeśli można
odkryć na tym poziomie prostą opozycję, to poprzez przeciwstawienie
12 Emmanuel Laroche (L’Histoire de la racine nem en grec ancien, Klincksieck
1949) słusznie wskazuje na różnicę pomiędzy ideą rozdziału i rozkładu, pomię-
dzy dwiema grupami językowymi, pomiędzy dwoma rodzajami przestrzeni, po-
między biegunem „prowincji” i biegunem „stołecznym”.
595
t ys i ąc P l at e au
sobie rolników i koczowników, ziemi wyżłobionej i gładkiej: jednak tyl-
ko dokonując zapośredniczenia w mieście jako sile żłobiącej. Od tej pory
nie tylko morze, pustynia, step czy powietrze są miejscem rozgrywki po-
między gładkim a wyżłobionym, lecz jest nim również sama ziemia, w za-
leżności od tego, czy mamy do czynienia z kulturą w przestrzeni-nomosie,
czy z kultywacją w przestrzeni-mieście. Co więcej: czy nie należałoby po-
wiedzieć tego samego o mieście? Inaczej niż morze, jest ono przestrze-
nią wyżłobioną w najwyższym stopniu; jednak tak jak morze było gład-
ką przestrzenią, która daje się żłobić, tak miasto jest siłą żłobiącą, która
oddaje czy raczej odtwarza przestrzeń gładką, tak na ziemi, jak i w obrę-
bie innych żywiołów – poza sobą, lecz również w sobie. Oto więc gład-
kie przestrzenie wykraczające poza miasto, nie będące jedynie częścią
organizacji światowej, lecz stanowiące również ripostę, łączącą gładkie
i dziurawe, zwracającą się przeciw miastu: olbrzymie, ruchome i tymcza-
sowe dzielnice nędzy, koczownicy i troglodyci, skrawki metalu i tkaniny,
patchworki, nieobjęte już żłobieniem pieniądza, pracy lub zamieszkania.
Wybuchowa nędza, skrywana przez miasto, odsyłająca do matematycz-
nej formuły Thoma: „retroaktywne wygładzanie”13. Skondensowana siła,
potencjalność riposty?
Tak więc za każdym razem prosta opozycja „gładkie-wyżłobione”
odsyła nas do coraz większych komplikacji, do naprzemienności i na-
kładania się. Jednak komplikacje te potwierdzają przede wszystkim roz-
różnienie, właśnie dlatego, że wprowadzają ruchy asymetryczne. Na ra-
zie należałoby jedynie zaznaczyć, że istnieją dwa rodzaje podróży, które
różnią się rolą, jaką odgrywa w nich punkt, linia i przestrzeń. Podróż-
-Goethe i Podróż-Kleist? Podróż francuska i podróż angielska (lub ame-
rykańska)? Podróż arabska i podróż-kłącze? Jednak nic nie dzieje się rów-
nocześnie, wszystko miesza się ze sobą, przechodząc w siebie wzajem.
Rzecz w tym, że różnice nie są obiektywne: można zamieszkiwać żło-
bienia pustyni, stepów albo mórz; można zamieszkiwać gładkość miast,
być miejskim koczownikiem (na przykład spacer Millera w Clichy albo
po Brooklynie, będący koczowniczym marszem po gładkiej przestrzeni,
sprawia, że miasto wypluwa patchwork, dyferencjały prędkości, opóź-
nienia i przyspieszenia, zmiany orientacji, ciągłe wariacje..., bitnicy wie-
le zawdzięczają Millerowi, zmienili oni jednak orientację, zrobili nowy
użytek z przestrzeni poza miastami). Fitzgerald powiedział dawno temu,
że nie chodzi o to, aby wyruszać ku morzom Południa, nie to określa po-
dróż. Istnieją nie tylko dalekie podróże w obrębie miasta, lecz również
13 Sformułowanie to znajdujemy u René Thoma, który stosuje je w odniesieniu do
ciągłej wariacji, w której zmienna reaguje na swój poprzednik: Modèles mathé-
matiques de la morphogenèse, Collection 10-18, Union Générale d’Éditions 1974,
s. 218-219.
596
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
podróże w miejscu: nie myślimy tu o narkotykach, których doświadcze-
nie jest dosyć dwuznaczne, lecz raczej o prawdziwych koczownikach. To
w odniesieniu do nich można powiedzieć to, co sugerował Toynbee: nie
poruszają się. Są oni koczownikami na mocy swego bezruchu, ze względu
na to, że nie migrują, ze względu na to, że trzymają się gładkiej przestrze-
ni, odmawiając jej opuszczenia, chyba że po to, aby dokonać podboju lub
umrzeć. Podróż w miejscu: oto nazwa odnosząca się do wszelkich inten-
sywności, nawet jeśli rozwijają się one również ekstensywnie. Myśleć to
podróżować, a my podjęliśmy wcześniej próbę naszkicowania teo-noo-
logicznego modelu przestrzeni gładkich i wyżłobionych. Mówiąc krótko,
tym, co odróżnia od siebie podróże, jest nie obiektywna jakość miejsca
ani mierzalna ilość ruchu – ani nawet coś, co znajdowałoby się jedynie
w naszej głowie – lecz tryb uprzestrzennienia, sposób bycia w przestrze-
ni, bycia dla przestrzeni. Podróżować po gładkim lub wyżłobionym i tak
samo myśleć..., zawsze też pamiętać o przejściach między jednym a dru-
gim, o przekształceniach i odwróceniach. W filmie Z biegiem czasu Wen-
ders krzyżuje ze sobą i nakłada na siebie drogi dwóch postaci, z których
jedna odbywa podróż goethańską, kulturalną, wspominkową, „poucza-
jącą” i całkiem wyżłobioną, podczas gdy druga zdołała już dokonać pod-
boju gładkiej przestrzeni, oddając się eksperymentom i zapomnieniu na
niemieckiej „pustyni”. Jednak, co dziwne, to pierwsza z postaci otwiera
przestrzeń i posługuje się pewnym rodzajem retroaktywnego wygładza-
nia, podczas gdy na drugiej ponownie formują się żłobienia, zamykają-
ce jej przestrzeń. Podróżować gładko, to stawać się, a nawet stawać się
w trudny, niepewny sposób. Nie chodzi o powracanie do przedastrono-
micznej nawigacji ani do starożytnych koczowników. Przeciwstawienie
tego, co gładkie, i tego, co wyżłobione, przechodzenie jednego w drugie,
naprzemienność i wzajemne nakładanie się – wszystko to, w najróżniej-
szych znaczeniach, ma miejsce dzisiaj.
Model matematyczny – Wydobycie przez matematyka Riemanna tego,
co mnogie, z jego orzecznikowego stanu i uczynienie z niego rzeczow-
nika „wielość” było rozstrzygającym wydarzeniem. Oznaczało to koniec
dialektyki na rzecz typologii i topologii wielości. Każda wielość definio-
wała się przez n określeń, lecz niekiedy były one niezależne od sytua-
cji, niekiedy zaś od niej zależały. Można na przykład porównać wielkość
pionowej linii pomiędzy dwoma odcinkami i wielkość linii poziomej po-
między dwoma innymi: widać tu, że wielość jest metryczna wtedy, gdy
pozwala się żłobić, a jej określeniami są wielkości. Z drugiej strony jed-
nak, nie można porównać różnicy dwóch dźwięków o tym samym na-
tężeniu i odmiennej wysokości oraz dwóch dźwięków o różnym natę-
żeniu i tej samej wysokości; w tym przypadku można porównać dwa
597
t ys i ąc P l at e au
określenia jedynie wtedy, gdy „jedno jest częścią drugiego i jeśli zado-
wolimy się stwierdzeniem, że jeden jest niższy od drugiego, nie mogąc
stwierdzić, o ile”14. Ten drugi rodzaj wielości nie jest metryczny i daje się
żłobić oraz mierzyć jedynie za pomocą środków pośrednich, którym jed-
nakże często się opiera. Są one niedokładne (anexacte), choć ścisłe. Me-
inong i Russell przywołują pojęcie odległości, przeciwstawiając mu wiel-
kość (rozmiar15). Odległości nie są, ściśle rzecz biorąc, podzielne: dają się
dzielić właściwie wyłącznie w przypadku, w którym dane określenie
przynależy do innego. W przeciwieństwie jednak do wielkości, odległo-
ści zmieniają swoją naturę za każdym razem, gdy są dzielone. Intensywność,
na przykład, nie jest złożona z dających się sumować i przesuwać wiel-
kości: temperatura nie jest sumą dwóch mniejszych temperatur, a pręd-
kość nie jest sumą dwóch mniejszych prędkości. Każda intensywność,
sama będąc różnicą, dzieli się zgodnie z porządkiem, w którym każdy
element podziału odróżnia się co do swej natury od innego. Odległość
jest więc całością uporządkowanych różnic, to znaczy zawierających się
jedne w drugich tak, że można oceniać zarówno większą, jak i mniejszą
niezależnie od dokładnej wielkości. Dzielimy na przykład ruch na galop,
kłus, stęp, tak, że to, co dzielone, zmienia naturę przy każdym podziale,
tak, że żaden z nich nie wchodzi w kompozycję z innymi. To w tym zna-
czeniu wielości składające się na „odległość” są nierozdzielne od proce-
su ciągłej zmiany, podczas gdy wielości „wielkości”, przeciwnie, dzielą
się na stałe i zmienne.
To dlatego sądzimy, że Bergson (w znacznie większym stopniu niż
Husserl czy nawet Meinong i Russell) miał wielki wpływ na rozwój teo-
rii wielości. W tekście O bezpośrednich danych świadomości przedstawia
trwanie jako pewien typ wielości, który przeciwstawia się wielości me-
trycznej albo wielkości. Trwanie wcale nie jest niepodzielne, jednakże
nie dzieli się ono bez zmiany natury przy każdym podziale (bieg Achille-
sa dzieli się na kroki, rzecz jednak w tym, że nie składają się one w sposób
właściwy wielkościom16). Podczas gdy w takiej wielości, jak na przykład
14 Na temat przedstawienia wielości Riemanna i Helholtza zob. Jules Vuillemin,
Philosophie de l’algèbre, PUF 1962, s. 409 i nast.
15 Zob. Bertrand Russell, The Principles of Mathematics, Norton 1964, rozdz. XXXI.
Poniższe omówienie nie zgadza się z teorią Russella. Świetna analiza pojęć dys-
tansu i wielkości według Meinonga i Rusella znajduje się u Alberta Paiera (La
pensée et la quantité, Alcan 1927).
16 Poczynając od drugiego rozdziału tekstu O bezpośrednich danych świadomo-
ści (tłum. K. Bobrowska, Rubieszewski i Wrotnowski 1913 ) Bergson raz po raz
stosuje rzeczownik „wielość” w kontekstach, które powinny zwrócić uwagę ko-
mentatorów: obecne implicite w tekście odniesienie do Riemanna nie pozo-
stawia dla nas wątpliwości. W Materii i pamięci (tłum. R. Weksler-Waszkinel,
Zielona Sowa 2006) wyjaśnia on, że bieg, a nawet krok Achillesa dzielą się na
„pod-wielości”, jednak różnią się one co do natury od tego, co dzielą; to samo
598
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
jednorodna rozciągłość podział można zawsze przeprowadzać tak dłu-
go, jak się chce, nie zmieniając niczego w stałym przedmiocie; wielko-
ści również mogą zmieniać się, z tym tylko skutkiem, że zwiększa się lub
zmniejsza przestrzeń, którą żłobią. Bergson wprowadził więc „dwie zu-
pełnie odmienne przestrzenie wielości”, jedną jakościową, fuzyjną i cią-
głą; drugą liczbową i jednorodną, dyskretną. Należy zaznaczyć, że ma-
teria działa przechodząc i wracając obydwoma rodzajami przestrzeni,
już to otoczona w przestrzeni jakościowej, już to rozwinięta w „schemat”
metryczny, który wyprowadza ją poza nią samą. Konfrontacja Bergsona
z Einsteinem, przeprowadzona z punktu widzenia Względności, pozo-
staje niezrozumiała bez odniesienia do przekształconej przez Bergsona
podstawowej teorii riemannowskich wielości.
Często zdarzało nam się napotkać wszelkie rodzaje różnic między dwo-
ma typami wielości: metryczne i niemetryczne; rozciągłe i jakościowe;
centryczne i acentryczne; drzewiaste i kłączaste; liczbowe i płaskie; wy-
miarowe i kierunkowe; różnice mas i stad; wielkości i odległości; zerwa-
nia i częstotliwości; gładkie i wyżłobione. Wielością zmieniającą swą na-
turę przy podziale jest nie tylko to, co zaludnia gładką przestrzeń – jak
w przypadku pustynnych plemion: bez przerwy zmieniające się odle-
głości, stada wciąż podlegające przemianie – również sama gładka prze-
strzeń, pustynia, step, morze albo lód jest tego typu wielością, nieme-
tryczną, acentryczną, kierunkową itd. Można zatem uznać, że Liczba
przynależy wyłącznie innym wielościom i że nadaje im status naukowy,
którego jakości niemetryczne są pozbawione. Jednak jest to prawda je-
dynie po części. Jest prawdą, że liczba odnosi się do metryczności: wiel-
kości żłobią przestrzeń jedynie o tyle, o ile odsyłają do liczb, i odwrotnie,
liczby pojawiają się, aby wyrazić coraz bardziej złożone stosunki mię-
dzy wielkościami, wprowadzając tym samym przestrzenie idealne, któ-
re wzmacniają żłobienie i czynią je współistotnym ze wszelką materią.
W łonie wielości metrycznych istnieje więc ustanawiająca naukę większa
współzależność między geometrią i arytmetyką oraz geometrią i algebrą
(najbardziej przenikliwi w tym względzie autorzy to ci, którzy dostrzegli,
że począwszy od najprostszych jej postaci, liczba ma tu wyłącznie kar-
dynalny charakter, a jednostka – charakter z istoty podzielny)17. Można
dotyczy kroku żółwia; zaś pod-wielości „obu stron” różnią się również między
sobą.
17 Zob. Henri Bergson, O bezpośrednich danych świadomości, s. 57: jeśli wielość „za-
wiera w sobie możliwość uważania liczby za jedność prowizoryczną, która do-
dawać się będzie z sobą, to odwrotnie, jedności z kolei są prawdziwymi liczba-
mi zmniejszającymi swą wielkość nieograniczenie, ale które musimy uważać za
prowizorycznie niepodzielne, by móc je układać ze sobą”.
599
t ys i ąc P l at e au
stwierdzić w odpowiedzi, że wielości niemetryczne czy też przestrzeń
gładka odsyłają jedynie do geometrii mniejszej, geometrii stosowanej
i jakościowej, gdzie obliczenia są z konieczności bardzo ograniczone,
gdzie lokalne działania nie nadają się nawet do ogólnej przekładalności
ani do jednorodnego systemu oznaczeń. Jednakże ta „podrzędność” jest
tylko pozorna, jako że owa niezależność geometrii niemal analfabetycz-
nej, ametrycznej, umożliwia niezależność liczby, która nie pełni już funk-
cji miary wielkości w przestrzeni wyżłobionej (lub nadającej się do wy-
żłobienia). Liczba sama rozkłada się w gładkiej przestrzeni, nie dzieląc
się już bez każdorazowej zmiany natury, bez zmieniania jednostek, z któ-
rych każda przedstawia odległość, nie zaś wielkość. Jest to liczba wypo-
wiedziana, nomadyczna, kierunkowa, porządkowa, liczba niemianowa-
na, która odsyła do gładkiej przestrzeni, tak jak liczba mianowana odsyła
do przestrzeni wyżłobionej. Tak też w odniesieniu do wszelkiej wielo-
ści trzeba stwierdzić, że jest ona już liczbą i jeszcze jednostką. Jednak
w obydwu przypadkach nie jest to ani ta sama liczba, ani ta sama jednost-
ka, sposób jej podziału również nie jest ten sam. Nauka mniejsza wciąż
wzbogaca naukę większą, łącząc z nią swoją intuicję, swoje drogi i sposo-
by ich przemierzania, swoje znaczenie i upodobanie materii, osobliwo-
ści, wariacji, intuicjonistycznej geometrii i liczby niemianowanej.
Rozważyliśmy na razie tylko pierwszy z aspektów wielości gład-
kich czy też niemetrycznych, przeciwstawionych wielościom metrycz-
nym: jak możliwe jest, aby dane określenie mogło znajdować się w sytua-
cji czyniącej je częścią innego określenia, bez możliwości przypisania tej
sytuacji ani dokładnej wielkości, ani wspólnej jednostki, ani nawet obo-
jętności. Jest to otaczająca lub też otoczona cecha gładkiej przestrzeni.
Ważniejszy jest jednak drugi aspekt: gdy sama sytuacja dwóch określeń
wyklucza ich porównanie. Wiemy, że jest to przypadek przestrzeni rie-
mannowskich czy raczej odniesionych do siebie riemannowskich frag-
mentów przestrzeni: „przestrzenie Riemanna są pozbawione wszelkiej
jednorodności. Każda z nich jest określana przez formę wyrażenia, wy-
znaczającą kwadrat odległości dwóch nieskończenie bliskich punktów.
(…) W związku z tym dwóch sąsiadujących ze sobą obserwatorów może
oznaczyć w przestrzeni Riemanna punkty będące w ich bezpośrednim
sąsiedztwie, jednak nie mogą, bez przyjęcia nowej konwencji, oznaczyć
siebie poprzez swój wzajemny stosunek. Każde sąsiedztwo jest więc ni-
czym maleńki kawałek przestrzeni euklidesowej, ale połączenie jednego
sąsiedztwa z kolejnym nie jest zdefiniowane i może się dokonać na nieskoń-
czenie wiele sposobów. Przestrzeń Riemanna w najbardziej ogólnym ujęciu
przedstawia się tym samym jako bezkształtny zbiór zestawionych, ale nie-
powiązanych ze sobą fragmentów”. Możliwe jest też zdefiniowanie owej
wielości niezależnie od jakiegokolwiek odniesienia do metryczności,
600
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
poprzez warunki częstotliwości czy też akumulacji zbioru sąsiedztw, wa-
runki całkowicie odrębne od tych, które określają przestrzenie metrycz-
ne i ich cięcia (nawet jeśli stosunek między dwoma rodzajami przestrze-
ni musi z nich wynikać)18. Mówiąc krótko: jeśli podążać za tym pięknym
opisem Lutmana, to przestrzeń riemannowska byłaby czystym pa-
tchworkiem. Ma ona połączenia lub relacje styczne. Ma wartości ryt-
miczne, których nie da się znaleźć gdzie indziej, pomimo że dają się one
przełożyć na przestrzeń metryczną. Jest to przestrzeń gładka, różnorod-
na, wciąż się zmieniająca, o ile gładka przestrzeń może być bezkształtna
i niejednorodna. Zdefiniujmy więc, w ogólnym ujęciu, podwójnie po-
zytywny charakter gładkiej przestrzeni: z jednej strony, z gładką prze-
strzenią mamy do czynienia wówczas, gdy określenia, z których jedno
stanowi część innego, odsyłają do objętych odległości lub do uporządko-
wanych różnic, niezależnie od wielkości; z drugiej strony, wówczas, gdy
pojawiają się określenia, które nie mogą stanowić części innych okre-
śleń, łączące się poprzez niezależny od metryczności proces częstotliwo-
ści albo akumulacji. Są to dwa aspekty nomosu gładkiej przestrzeni.
Jednakże zawsze znajdujemy się w stanie niesymetrycznej koniecz-
ności przejścia, tak od gładkiego do żłobionego, jak i od żłobionego do
gładkiego. Jeśli prawdą jest, że właściwa gładkim przestrzeniom wę-
drowna geometria i liczba nomadyczna stale inspirują królewską naukę
przestrzeni wyżłobionej, to i odwrotnie – metryczność wyżłobionych
przestrzeni (metron) jest nieodzowna dla dokonania przekładu dziwacz-
nych danych gładkiej wielości. Wszelako tłumaczenie nie jest prostą
czynnością: nie wystarczy zastąpić ruchu przemierzoną przestrzenią,
potrzebna jest seria bogatych i złożonych operacji (Bergson powiedział
to jako pierwszy). Tłumaczenie nie jest też czynnością drugorzędną. Jest
to działanie polegające na oswajaniu, nadkodowaniu, metryzacji gładkiej
przestrzeni, na neutralizowaniu jej, lecz również na zapewnianiu jej oto-
czenia, w którym może się rozchodzić, rozszerzać, załamywać, odnawiać,
napierać, otoczenia, bez którego być może sama by umarła: jest ono ni-
czym maska, bez której nie mogłaby ona ani oddychać, ani uzyskać ogól-
nej postaci wyrażenia. Nauka większa stale potrzebuje inspiracji pocho-
dzącej od nauki mniejszej; jednak nauka mniejsza byłaby niczym, gdyby
nie konfrontowała się z wyższymi wymogami naukowymi i nie prze-
chodziła przez nie. Weźmy dwa tylko przykłady ilustrujące bogactwo
i konieczność przekładów, dających tyleż szans na otwarcie, co gróźb
zamknięcia albo zastoju. Po pierwsze, chodzi o złożoność środków, za
pomocą których tłumaczy się intensywności na ilości ekstensywne czy
też, ogólniej, wielości z porządku odległości na systemy wielkości, które
18 Albert Lautman, Les schémas de structure, Hermann 1938, s. 23, 34-35.
601
t ys i ąc P l at e au
mierzą je i żłobią (warto zwrócić tu uwagę na rolę logarytmów). Z drugiej
strony, czy wręcz przede wszystkim, o subtelność i złożoność środków,
poprzez które riemannowskie fragmenty gładkiej przestrzeni uzysku-
ją euklidesowe łączenie (rola równoległości wektorów w odniesieniu do
nieskończenie małych żłobień19). Nie należy mieszać łączenia właściwe-
go fragmentom przestrzeni riemannowskiej („akumulacji”) oraz eukli-
desowego łączenia przestrzeni Riemanna („równoległości”). Obie są jed-
nakże powiązane i podbijają się. Nic nigdy nie jest skończone: sposób,
w jaki przestrzeń gładka daje się żłobić, lecz również sposób, w jaki prze-
strzeń wyżłobiona oddaje gładkość, wraz z ewentualnie bardzo różnymi
wartościami, zakresami i znakami. Być może należy stwierdzić, że wszel-
ki postęp dokonuje się poprzez przestrzeń wyżłobioną i w niej, a wszel-
kie stawanie się ma miejsce w przestrzeni gładkiej.
Czy można podać bardzo ogólną matematyczną definicję prze-
strzeni gładkich? Zdaje się, że „obiekty fraktalne” Benoît Mandelbro-
ta mogą nas do niej doprowadzić. Są to zbiory mające cząstkową liczbę
wymiarów, niecałkowitą albo całkowitą, ale z ciągłą zmienną kierunku.
Na przykład odcinek, którego środkowa trzecia część zostaje zastąpio-
na przez kąt trójkąta równobocznego, następnie zaś operacja ta zosta-
je powtórzona na każdym z czterech odcinków itd. w nieskończoność,
wedle stosunku jednokładności – taki odcinek będzie stanowił nieskoń-
czoną linię albo krzywą o liczbie wymiarów większej niż 1, ale mniejszej
niż liczba wymiarów płaszczyzny (= 2). Podobne rezultaty można uzy-
skać przez dziurawienie czy też wycinanie „otworów” z okręgu zamiast
dodawania „wierzchołków” do trójkąta; tak samo sześcian wydrąża-
ny zgodnie z zasadą jednokładności staje się czymś mniej niż objętość,
czymś więcej jednak niż powierzchnia (jest to matematyczne przedsta-
wienie bliskości między wolną i wydrążoną przestrzenią). Ruchy Brow-
na, turbulencje czy sklepienie niebieskie, także są „obiektami fraktalny-
mi”, choć w innej postaci20.
Być może więc pozwala to zdefiniować na nowo zbiory rozmyte. Prze-
de wszystkim jednak przestrzeń gładka uzyskuje tu ogólne określenie,
zdające sprawę z jej różnic i relacji z przestrzenią wyżłobioną: 1) wyżło-
bionym albo metrycznym będziemy nazywać każdy zbiór, którego licz-
ba wymiarów jest całkowita i któremu można przypisać stałe kierunki;
2) przestrzeń gładka, niemetryczna jest ustanawiana poprzez konstruk-
cję linii o wymiarze cząstkowym większym niż 1 albo powierzchni o wy-
miarze cząstkowym większym niż 2; 3) liczba cząstkowa wymiarów jest
19 Na temat owego ściśle euklidesowego połączenia (całkiem różnego od procesu
akumulacji), zob. Albert Lautman, Les schémas de structure, s. 45-48.
20 Benoît Mandelbrot, Les objets fractals, Flammarion 1975.
602
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
Rys 2.
Gąbka Sierpińskiego: więcej niż powierzchnia, mniej niż
objętość. Zasada drążenia tego sześcianu jest intuicyjna
i daje się pojąć w mgnieniu oka. Każda kwadratowa dziura
jest otoczona ośmioma dziurami, jednej trzeciej ich wiel-
kości; tych osiem dziur również otoczone jest ośmioma
Rys 1. dziurami wielkości jednej trzeciej. I tak dalej, w nieskoń-
Krzywa Von Kocha: więcej niż linia, mniej niż powierzchnia. czoność. Rysownik nie mógł przedstawić nieskończono-
Od odcinka AE (1) ujmuje się jego trzecią część pośrodku, za-
stępując ją trójkątem BCD (2). W (3) powtarza się to działa-
ści coraz mniejszych dziur wykraczających poza czwarty
stopień, ale jasne jest, że ów sześcian jest nieskończenie
nie osobno dla każdego z odcinków AB, BC, CD i DE. W ten wydrążony, zaś jego całkowita objętość dąży ku zeru,
sposób dana jest kanciasta linia, której wszystkie odcinki są chociaż jego całkowita powierzchnia boczna przyrasta
równe. Na każdym z tych odcinków powtarza się po raz trze- w nieskończoność. Wymiar tej przestrzeni to 2,726 8. Za-
ci (4) to, co zrobiono w (2) i (3); i tak dalej w nieskończoność.
Na końcu otrzymujemy „krzywą” utworzoną z nieskończonej
wiera się więc ona pomiędzy płaszczyzną (o dwóch wy-
miarach) i  objętością (o  trzech wymiarach). Dywan Sier-
liczby kanciastych punktów, która nie dopuszcza stycznej w pińskiego to jeden z  boków tego sześcianu, wydrążenia
żadnym ze swych punktów. Przedłużenie tej krzywej jest nie- są wówczas kwadratami, a wymiar takiej powierzchni to
skończone i ma ona więcej niż jeden wymiar: przedstawia ona 1,261 8 (reprodukcja z: Leonard Blumenthal, Karl Mayer,
przestrzeń o wymiarze 1,261859 (dokładnie log 4/log 3). Studies in Geometry, Freeman and Company 1970).
Odnośnie obiektów fraktalnych B. Mandelbrota
wskaźnikiem ściśle kierunkowej przestrzeni (o stałej zmiennej kierun-
ku, bez stycznej); 4) przestrzeń gładka definiowana jest zatem przez to,
że nie ma dodatkowego wymiaru w stosunku do tego, który ją przebiega
lub się w nią wpisuje: w tym znaczeniu jest to wielość płaska, na przykład
linia, która wypełnia płaszczyznę właśnie jako linia; 5) przestrzeń i to, co
ją zajmuje, dążą do utożsamienia się, do posiadania tej samej mocy, pod
niedokładną, lecz ścisłą postacią liczby niemianowanej albo niecałkowi-
tej (zajmującej bez zliczania); taka bezkształtna przestrzeń gładka ustana-
wia się poprzez akumulację sąsiedztw, a każda akumulacja definiuje strefę
nierozróżnialności właściwą „stawaniu się” (więcej niż linia i mniej niż po-
wierzchnia, mniej niż objętość i więcej niż powierzchnia).
Model fizyczny – Za sprawą tych różnych modeli potwierdza się pewna
idea żłobienia: dwie serie linii równoległych przecinają się pod kątem
prostym, przy czym pionowa pełni rolę nieruchomej albo stałej, pozio-
ma zaś – raczej rolę zmiennej. Ujmując rzecz bardzo pobieżnie, jest to
603
t ys i ąc P l at e au
przypadek osnowy i wątku, harmonii i melodii, długości i szerokości.
Im regularniejsze jest skrzyżowanie, tym bardziej zwarte jest żłobienie,
tym bardziej przestrzeń dąży do stania się jednorodną: to właśnie z tego
powodu jednorodność jawiła się od początku nie jako cecha przestrzeni
gładkiej, lecz, przeciwnie, jako skrajny rezultat żłobienia lub też granicz-
na forma przestrzeni wyżłobionej we wszystkich kierunkach i w każdej
z części. Jeśli gładkie i wyżłobione pozornie łączą się ze sobą, to tylko
w tej mierze, w jakiej wyżłobione, osiągnąwszy ideał doskonałej jed-
norodności, gotowe jest przywrócić gładkie, zgodnie z ruchem, który
choć nakłada się na jednorodność, to jest od niej całkowicie odmienny.
W każdym z modeli to, co gładkie, jawiło się nam w istocie jako przyna-
leżne do podstawowej różnorodności: filc czy patchwork, nie zaś tka-
ctwo, wartości rytmiczne, a nie harmonia-melodia, przestrzeń rieman-
nowska, a nie euklidesowa – ciągła zmiana, wykraczająca poza podział
na stałe i zmienne, wyzwolenie linii nieprzechodzącej między dwo-
ma punktami, uwolnienie płaszczyzny, która nie rozwija się w oparciu
o linie równoległe i prostopadłe.
Ów związek jednorodności i tego, co wyżłobione, można wyrazić
za pomocą elementarnej, wyobrażeniowej fizyki: 1) zaczynacie od żłobie-
nia przestrzeni pionowymi liniami grawitacyjnymi, równoległymi mię-
dzy sobą; 2) owe linie lub siły mają wypadkową, która zostaje przyłożona
do punktu ciała zajmującego przestrzeń, centrum grawitacyjnego; 3) pozy-
cja tego punktu nie zmienia się przy zmianie kierunku sił równoległych,
gdy stają się one prostopadłe w stosunku do swego pierwotnego kierun-
ku; 4) odkrywacie, że siła ciężkości jest szczególnym przypadkiem po-
wszechnego przyciągania towarzyszącego dowolnym liniom prostym
albo wzajemnie jednoznacznym relacjom pomiędzy dwoma ciałami;
5) definiujecie ogólne pojęcie pracy jako stosunku między siłą a prze-
mieszczeniem w pewnym kierunku; 6) w ten sposób uzyskaliście fizycz-
ną podstawę coraz doskonalszej przestrzeni żłobionej, nie tylko w pionie
i poziome, lecz we wszystkich podporządkowanych punktom kierun-
kach. Nie trzeba nawet przywoływać newtonowskiej pseudofizyki. Już
Grecy przeszli od przestrzeni wyżłobionej pionowo, z góry na dół, do
przestrzeni centrycznej posiadającej symetryczne relacje, dające się od-
wracać we wszystkich kierunkach, czyli do przestrzeni żłobionej w każdą
stronę, w sposób ustanawiający jednorodność. Jest pewne, że były to jak-
by dwa wzorce aparatu państwa, pionowego aparatu imperium oraz izo-
tropowego aparatu miasta21. Geometria sytuuje się na przecięciu proble-
mu fizycz­nego i sprawy państwowej.
21 Na temat tych dwóch przestrzeni zob. Jean-Pierre Vernant, Mythe et pensée chez
les Grecs, Maspero 1971-1974, t. l, s. 174-175.
604
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
Jest zatem jasne, że żłobienie ustanowione w ten sposób ma swo-
je granice: nie tylko wtedy, gdy w grę wchodzi nieskończoność (tego, co
nieskończenie wielkie, i tego, co nieskończenie małe), lecz również wte-
dy, gdy rozważane są więcej niż dwa ciała („problem trzech ciał”). Pró-
bujemy jak najprościej określić sposób, w jaki przestrzeń wymyka się
ograniczeniom swego żłobienia. Na jednym biegunie mamy ucieczkę
poprzez zboczenie, to znaczy przez najmniejsze, nieskończenie małe od-
chylenie między pionową linią ciężkości oraz łukiem okręgu, dla które-
go prosta ta jest styczną. Na drugim biegunie mamy ucieczkę przez spi-
ralę albo wir, to znaczy figurę zajmującą równocześnie wszystkie punkty
przestrzeni zgodnie z prawami częstotliwości i akumulacji, rozkładu,
przeciwstawiające się rozdziałowi określanemu jako „laminarny”, któ-
ry odpowiada żłobieniu linii równoległych. Od najmniejszego odchy-
lenia po wir ma zatem zachodzić słuszna i konieczna konsekwencja:
tym, co rozciąga się między jednym a drugim, jest właśnie gładka prze-
strzeń, która za swój żywioł ma odchylenie, zaludniona jest zaś przez
spirale. Gładka przestrzeń jest ustanawiana przez minimalny kąt, któ-
ry odchyla się od linii pionowej, a także przez wir, który wylewa się poza
żłobienie. Siła książki Michela Serresa polega na ukazaniu owego związ-
ku z clinamenem jako generatywnym elementem różnicującym oraz na
przedstawieniu formowania się wirów i turbulencji jako tego, co zajmu-
je wytworzoną gładką przestrzeń. W rzeczywistości starożytny atom, od
Demokryta po Lukrecjusza, nigdy nie był ujmowany niezależnie od hy-
drauliki lub też uogólnionej teorii przepływów i strumieni. Nie da się
zrozumieć starożytnego atomu, o ile nie dostrzeże się, że jego własność
stanowią płynięcie i cieknięcie. To na poziomie tej teorii zachodzi ścisła
zbieżność geometrii archimedesowej, całkiem odmiennej od jednorod-
nej i wyżłobionej przestrzeni Euklidesa, oraz fizyki demokrytejskiej, cał-
kiem odmiennej od materii stałej lub uwarstwionej22. Ta sama zbieżność
uwidacznia, że zbiór ten nie jest już wcale związany z aparatem państwa,
lecz z maszyną wojenną: fizyka sfor, turbulencji, „katastrof ” i epidemii,
odnosząca się do geometrii wojny, do wojennej sztuki i maszyn. Serres
może wskazać to, co zdaje mu się głównym celem Lukrecjusza: przejść
od Marsa do Venus, oddać maszynę wojenną na usługi pokoju23. Jednak-
że działanie to nie przechodzi przez aparat państwa, przeciwnie, wyraża
ono ostateczną przemianę maszyny wojennej i dokonuje się w ramach
gładkiej przestrzeni.
22 Michel Serres, La naissance de la physique dans le texte de Lucrèce, Minuit
1977: „fizyka opiera się na przestrzeni wektorowej w znacznie większym stop-
niu niż na przestrzeni metrycznej” s. 79. Na temat problemu hydraulicznego
zob. s. 104-107.
23 Michel Serres, La naissance de la physique…, s. 35, 135 i nast.
605
t ys i ąc P l at e au
W innym miejscu natrafiliśmy na rozróżnienie na „swobodne działa-
nie” w gładkiej przestrzeni i „pracę” w przestrzeni wyżłobionej. W istocie,
w XIX wieku podjęto się opracowania dwóch pojęć: fizyko-naukowego
pojęcia Pracy (ciężar-wielkość, siła-przesunięcie) oraz socjoekonomicz-
nego pojęcia siły roboczej lub pracy abstrakcyjnej (jednorodna abstrak-
cyjna ilość dająca się odnieść do wszelkiej pracy, podatna na mnożenie
oraz podział). Zachodził więc głęboki związek między socjologią, która
dostarczyła społeczeństwu ekonomicznej miary pracy, a fizyką, która za-
pewniła „mechaniczną walutę” pracy. Systemowi płacowemu odpowia-
dała mechanika sił. Fizyka nigdy nie była bardziej społeczna, a to dlate-
go, że w obydwu przypadkach chodziło o zdefiniowanie stałej średniej
wartości dla siły wykorzystywanej do dźwigania i ciągnięcia, wydatko-
wanej jak najbardziej jednakowo przez standardowego człowieka. Na-
rzucenie wzorca Pracy wszelkiej aktywności, przełożenie każdej czyn-
ności na pracę możliwą albo wirtualną, zdyscyplinowanie swobodnego
działania, albo też (co sprowadza się do tego samego) przerzucenie go na
stronę „czasu wolnego”, istniejącego wyłącznie w odniesieniu do pracy.
Odtąd można zrozumieć, dlaczego wzorzec Pracy, w swym podwójnym,
fizycznym i społecznym wymiarze, stał się podstawową częścią aparatu
państwa. Człowiek standardowy był najpierw człowiekiem prac publicz-
nych24. To nie wytwórnia szpilek jest miejscem, w którym po raz pierwszy
pojawia się problematyka pracy abstrakcyjnej, zwiększania wydajności
czy podziału zadań: to przede wszystkim na publicznych budowach oraz
w organizacji armii (chodzi nie tyko o dyscyplinę, lecz również o prze-
mysłową produkcję broni). Nic bardziej normalnego: to nie maszyna
wojenna doprowadziła do tej normalizacji. Lecz państwo, między XVIII
a XIX wiekiem, pozyskało nowy środek zawłaszczania maszyny wojen-
nej: podporządkowanie jej przede wszystkim wzorcowi Pracy właściwe-
mu budowie i fabryce, rozwijanemu również w innych miejscach, choć
wolniej. Maszyna wojenna została być może wyżłobiona jako pierwsza,
wytwarzając czas pracy abstrakcyjnej pozwalającej mnożyć skutki i dzie-
lić poszczególne działania. To tutaj swobodne działanie w gładkiej prze-
strzeni musiało zostać przezwyciężone. Fizyko-społeczny wzorzec Pracy
przynależy do aparatu państwa jako jego wynalazek z dwóch powodów.
Po pierwsze, pojawia się on jedynie wraz z ustanowieniem naddatku; pra-
ca jest wyłącznie pracą gromadzenia, praca (mówiąc ściśle) zaczyna się
właściwie wyłącznie wraz z tym, co określa się mianem pracy dodatkowej.
24 Anne Querrien trafnie wykazała znaczenie Szkoły Dróg i Mostów w tym rozwi-
nięciu pojęcia pracy. Na przykład Navier, inżynier i profesor mechaniki, napi-
sał w roku 1819: „należy ustanowić mechaniczną walutę, za pomocą której moż-
na będzie ocenić ilości pracy stosowanej przy wykonywaniu każdego rodzaju
wyrobu”.
606
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
Po drugie, praca realizuje uogólnione działanie żłobienia czasoprzestrze-
ni, jest ujarzmieniem swobodnego działania, unieważnieniem gładkich
przestrzeni, mającym swoje źródło i środek w kluczowym dla państwa
przedsięwzięciu, w jego podboju maszyny wojennej.
Kontrdowód: tam, gdzie nie ma aparatu państwa ani pracy dodat-
kowej, nie ma również modelu-Pracy. Jest natomiast ciągła zmienność
swobodnego działania, przechodzącego od mowy do działania, od da-
nego działania do innego, od działania do pieśni, od pieśni do mowy
i od mowy do przedsięwzięcia, w ramach dziwnego chromatyzmu, wraz
z rzadkimi, lecz intensywnymi momentami szczytowymi albo momen-
tami wysiłku, które obserwator zewnętrzny może jedynie „przełożyć” na
kategorie pracy. O Czarnych mówi się od wieków: „oni nie pracują, oni
nie wiedzą, co to jest praca”. To prawda, że zmuszono ich do tego, by pra-
cowali, więcej niż ktokolwiek inny, wedle abstrakcyjnej ilości. Wydaje się
również prawdą, że Indianie nie pojmowali ani nie byli zdolni do jakiej-
kolwiek zorganizowanej pracy, choćby niewolniczej: Amerykanie przy-
wieźli tak wielu Czarnych tylko dlatego, że nie byli w stanie wykorzystać
Indian, którzy woleli raczej umrzeć. Niektórzy wybitni etnolodzy po-
stawili kluczowe pytanie. Zdołali oni odwrócić problem: społeczeństwa
określane mianem pierwotnych nie są społeczeństwami ubóstwa albo
społeczeństwami zdolnymi tylko do wyżywienia się w związku z bra-
kiem pracy, lecz, przeciwnie, są to społeczeństwa swobodnego działania
i gładkiej przestrzeni, które nie potrzebują czynnika-pracy, o ile nie two-
rzą zapasu25. Nie są to leniwe społeczeństwa, choć ich różnica względem
pracy może zostać wyrażona pod postacią „prawa do lenistwa”. Społe-
czeństwa te nie są też pozbawione praw, choć ich różnica względem pra-
wa może zostać wyrażona pod postacią pozoru „anarchii”. Posiadają one
raczej prawo nomos, regulujące ciągłą zmienność czynności z właściwym
mu rygorem i okrucieństwem (pozbyć się tego, czego nie można prze-
nieść, starców albo dzieci...).
Jeśli jednak praca ustanawia wyżłobioną czasoprzestrzeń odpo-
wiadającą aparatom państwa, to czyż nie jest to prawdą przede wszyst-
kim w odniesieniu do form archaicznych i starożytnych? To właśnie tam
praca dodatkowa jest wyizolowana, wyróżniona pod postacią daniny
25 Jest to wspólny punkt w opowieściach misjonarzy: żadna czynność nie łączy
się z kategorią pracy, nawet w wędrownym rolnictwie, choć karczowanie jest
mozolną czynnością. Marshall Sahlins nie zadowala się odnotowaniem krót-
kości czasu pracy koniecznej dla utrzymania i reprodukcji; podkreśla również
czynniki jakościowe: ciągłą zmienność regulującą aktywność, mobilność albo
swobodę ruchu wykluczającego możliwość składowania zapasów i mierzo-
nego poprzez „wygodę transportowania danego przedmiotu” (La première so-
ciété d’abondance, „Temps modernes”, październik 1968, s. 654-656, 662-663,
672-673).
607
t ys i ąc P l at e au
lub pańszczyzny. Tak więc to tam pojęcie pracy może ujawnić się z całą
ostrością: na przykład, wielkie prace podejmowane w ramach imperium,
prace hydrauliczne, rolnicze lub miejskie, gdzie narzuca się „laminarny”
przepływ wód przez równoległe warstwy (żłobienie). Zdaje się, że w ka-
pitalizmie rzecz ma się przeciwnie, praca dodatkowa w coraz mniejszym
stopniu nie daje się odróżnić od pracy „po prostu” i wypełnia ją całkowi-
cie. Współczesne prace publiczne nie mają tego samego statusu, co wiel-
kie prace imperialne. W jaki sposób można by odróżnić czas konieczny
do reprodukcji i czas „wymuszony”, skoro przestały być one oddzielne
w czasie? Ta uwaga nie stoi w sprzeczności z marksistowską teorią war-
tości dodatkowej, ponieważ Marks pokazuje właśnie, że w systemie ka-
pitalistycznym wartość dodatkowa nie daje się zlokalizować. Jest to wręcz
jego główny wkład. Dzięki temu Marks może lepiej wykazać, że maszy-
ny same stają się twórcami wartości dodatkowej oraz że cyrkulacja ka-
pitału stawia pod znakiem zapytania podział na kapitał zmienny i stały.
W tych nowych warunkach pozostaje prawdą, że wszelka praca wykony-
wana jest ze względu na pracę dodatkową; jednak praca dodatkowa nie
wymaga już pracy. Praca dodatkowa i kapitalistyczna organizacja ujmo-
wana jako całość w coraz mniejszym stopniu wymagają żłobienia czaso-
przestrzeni odpowiadającej fizyczno-społecznemu pojęciu pracy. Jest ra-
czej tak, że ludzka alienacja w pracy dodatkowej została zastąpiona przez
upowszechnione „zniewolenie maszynowe”, tak że wartość dodatko-
wa dostarczana jest niezależnie od jakiejkolwiek pracy (dziecko, emeryt,
bezrobotny, telewidz itp.). Nie tylko użytkownik jako taki staje się stop-
niowo pracownikiem, lecz sam kapitalizm działa w mniejszym stopniu
w oparciu na ilości pracy, w większym zaś – na złożonym jakościowym
procesie, obejmującym sposoby transportu, miejskie wzorce, media,
przemysł rozrywkowy, sposoby postrzegania i odczuwania, wszelkiego
rodzaju semiotyki. Rzecz ma się tak, jakby w wyniku żłobienia, które ka-
pitalizm wyniósł do poziomu niezrównanej doskonałości, cyrkulujący
kapitał z konieczności odtworzył, czy też ustanowił ponownie, pewien
rodzaj gładkiej przestrzeni, na której odgrywany jest ludzki los. Z pew-
nością żłobienie trwa pod swymi najdoskonalszymi i surowymi posta-
ciami (nie jest ono już tylko pionowe, lecz działa we wszystkich kierun-
kach); jednakże odsyła ono przede wszystkim do państwowego bieguna
kapitalizmu, to znaczy do funkcji, jaką nowoczesne aparaty Państwa peł-
nią w organizacji kapitału. Za to na komplementarnym i dominującym
poziomie zintegrowanego globalnego (czy raczej integrującego) kapitali-
zmu wytwarzana jest nowa gładka przestrzeń, w której kapitał osiąga swą
prędkość „absolutną”, umocowaną już nie na ludzkiej pracy, lecz na me-
chanicznych komponentach. Wielonarodowe korporacje fabrykują pe-
wien rodzaj zdeterytorializowanej, gładkiej przestrzeni, gdzie zarówno
608
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
zajmowane punkty, jak i bieguny wymiany stają się niezależne od kla-
sycznych szlaków żłobienia. Tym, co nowe, są zawsze nowe postacie ro-
tacji. Obecne przyspieszone formy cyrkulacji kapitału czynią coraz bar-
dziej względnymi rozróżnienia na kapitał stały i zmienny, a nawet kapitał
trwały a obrotowy; kluczową rzeczą jest raczej rozróżnienie na kapitał
wyżłobiony i kapitał gładki oraz sposób, w jaki pierwszy wytwarza drugi,
poprzez kompleksy, które przelatują ponad terytoriami i państwami,
a nawet różnymi typami państw.
Model estetyczny: sztuka koczownicza – Kilka praktycznych i teoretycz-
nych pojęć może posłużyć do zdefiniowana sztuki koczowniczej i jej
następstw (barbarzyńskich, gotyckich i nowoczesnych). Jest to przede
wszystkim „widzenie z bliska” w odróżnieniu od widzenia z oddali; to
również „przestrzeń dotykowa” czy raczej „przestrzeń haptyczna” w od-
różnieniu od przestrzeni optycznej. „Haptyczny” to lepsze słowo niż „do-
tykowy”, ponieważ nie przeciwstawia dwóch narządów zmysłowych,
lecz pozwala przypuszczać, że samo oko może posiadać ową nieoptyczną
funkcję. We wspaniałym opisie Aloïs Riegl nadał parze widzenie z bliska-
-przestrzeń haptyczna zasadniczo estetyczny status. Na razie zapomnij-
my jednak o kryteriach zaproponowanych przez Riegla (następnie przez
Worringera, dzisiaj zaś przez Henriego Maldineya), abyśmy sami zary-
zykowali i swobodnie posłużyli się tymi pojęciami26. To właśnie gładkie
jawi nam się równocześnie jako przedmiot bliskiego widzenia oraz jako
element przestrzeni haptycznej (który może być zarówno wizualny, jak
i słuchowy czy dotykowy). Wyżłobione przeciwnie, zwraca się ku dal-
szemu widzeniu i ku przestrzeni bardziej optycznej – nawet jeśli oko nie
jest jedynym organem, który ma tę zdolność. Jeszcze raz, jak zawsze, na-
leży skorygować te ustalenia za pomocą współczynnika przekształcenia,
wedle którego przejścia pomiędzy wyżłobionym i gładkim są tyleż ko-
nieczne, co niepewne, i o tyle bardziej wstrząsające. Prawem obrazu jest
to, że jest wykonywany z bliska, nawet gdyby był oglądany ze względnie
dużej odległości. Można cofnąć się od rzeczy, lecz nie jest dobrym ma-
larzem ten, kto cofa się od obrazu w trakcie jego wykonywania. Doty-
czy to nawet „rzeczy”: Cézanne mawiał, że koniecznym jest nie dostrzegać
już pola zbóż, być zbyt blisko nich, zatracić się, bez punktu odniesienia,
w gładkiej przestrzeni. Wówczas, w następstwie tego może narodzić się
żłobienie: rysunek, warstwy, ziemia, „uparta geometria”, „miara świata”,
26 Podstawowymi tekstami są tutaj: Aloïs Riegl, Spätrömische Kunstindustrie,
Staadt­druckerei 1927; Wilhelm Worringer, Abstraction et Einfühlung, tłum.
D. Vallier, Klincksieck 1978; Henri Maldiney, Regard, parole, espace L’Age
d’homme 1973, przede wszystkim L’art et le pouvoir du fond, a także komentarze
Maldineya na temat Cézanne’a.
609
t ys i ąc P l at e au
„podwaliny geologiczne”, „wszystko wali się w dół”... Bez względu na to,
że żłobienie ginie w „katastrofie”, ustępując miejsca nowej gładkiej prze-
strzeni i innej przestrzeni wyżłobionej...
Obraz tworzy się z bliska, nawet jeśli jest oglądany z daleka. Mówi
się też o kompozytorze, że nie słyszy: rzecz w tym, że słucha on z bliska,
podczas gdy słuchacz słucha z oddali. Również pisarz pisze za pomocą
pamięci krótkotrwałej, podczas gdy czytelnik obdarzony jest pamięcią
długotrwałą. Oto pierwszy aspekt gładkiej przestrzeni, haptycznej i od-
syłającej do widzenia z bliska: jest ona ciągłą zmianą orientacji, punk-
tów orientacyjnych i połączeń; postępuje ona stopniowo. Tak samo jest
w przypadku pustyni, stepu, lodu lub morza – lokalnych przestrzeni czy-
stego połączenia. W przeciwieństwie do tego, co się niekiedy mówi, w ta-
kich przestrzeniach nigdy nie widzi się z oddali, nie dostrzega się ich też
z daleka, nigdy nie znajdujemy się „naprzeciw”, nie bardziej niż „we-
wnątrz” (jest się „na”...). Kierunki nie są stałe, lecz zmieniają się wedle
okresów wegetacji, zajęć, opadów... Punkty odniesienia nie mają wzor-
ca wizualnego, który umożliwiałby ich wzajemną wymienność i łączył
je w jednej inercyjnej klasie dającej się odnieść do nieruchomego ze-
wnętrznego obserwatora. Przeciwnie, są one związane z wieloma obser-
watorami, których można zakwalifikować jako „monady”, choć są oni
raczej nomadami wchodzącymi między sobą w relacje dotykowe. Po-
łączenia nie wiążą się z żadną otaczającą je przestrzenią, w której wie-
lość byłaby zanurzona i które zapewniałyby niezmienność odległości;
ustanawiają się one, przeciwnie, wedle uporządkowanych różnic, któ-
re wprowadzają wewnętrzną różnorodność podziału danej odległości27.
Pytania te, dotyczące orientacji, punktów odniesienia i połączeń poja-
wiają się za sprawą najbardziej znanych dzieł sztuki koczowniczej: owe
powykrzywiane zwierzęta nie mają już ziemi pod nogami; grunt wciąż
zmienia kierunek, niczym w podniebnej akrobacji; łapy zorientowane
są w odwrotnym kierunku niż głowa, tylna część ciała jest odwrócona;
„monadologiczne” punkty widzenia mogą zostać połączone tylko w ra-
mach przestrzeni nomadycznej; całość i części nadają oglądającemu je
oku funkcję, która nie jest już optyczna, lecz haptyczna. To zwierzęcość,
której nie da się dostrzec, o ile nie dotknie ona umysłu, o ile umysł nie
27 Wszystkie te punkty odsyłały już do przestrzeni Riemanna, poprzez swój klu-
czowy związek z „monadami” (w przeciwieństwie do jednolitego Podmio-
tu przestrzeni euklidesowej): zob. Gilles Châtelet, Sur une petite phrase de Rie-
mann, „Analytiques”, nr 3, maj 1979. Jednak jeśli „monady” nie są już ujmowane
jako zamknięte w sobie i miałyby utrzymywać bezpośrednie, stopniowe relacje,
to czysto monadologiczny punkt widzenia wydaje się niewystarczający i musi
ustąpić miejsca „nomadologii” (idealność wyżłobionej przestrzeni, ale realizm
przestrzeni gładkiej).
610
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
stanie się palcem, choćby poprzez oko (w bardzo dużym uproszczeniu
taka jest właśnie rola kalejdoskopu: nadać oku funkcję cyfrową). Prze-
strzeń wyżłobioną definiuje się, przeciwnie, za pomocą wymogów wi-
dzenia na odległość: stałość orientacji, niezmienność odległości spowo-
dowana przez wymianę bezwładnych punktów odniesienia, połączenie
dokonujące się poprzez zanurzenie w otaczającym środowisku, ustano-
wienie centralnej perspektywy. Jednak nie tak łatwo ocenić twórczy po-
tencjał owej wyżłobionej przestrzeni oraz to, jak potrafi ona wyjść z gład-
kiej przestrzeni, nadając jednocześnie pęd wszystkim rzeczom.
Wyżłobione i gładkie nie przeciwstawiają się sobie w prosty sposób,
jako to, co globalne, i to, co lokalne. W pierwszym przypadku to, co glo-
balne, jest wciąż jeszcze względne, podczas gdy w drugim lokalne jest już
absolutne. Tam, gdzie widzenie jest bliskie, przestrzeń nie jest wizual-
na, a samo oko ma funkcję haptyczną, nie zaś optyczną; żadna linia nie
oddziela ziemi i nieba, są one tą samą substancją; nie ma horyzontu ani
głębi, ani perspektywy, ani granicy, nie ma konturu ani formy, nie ma
też centrum; nie ma pośredniej odległości albo raczej wszelka odległość
jest pośrednia. Tak jak w wypadku przestrzeni Eskimosów28. W całkiem
inny sposób, w zupełnie innym kontekście, arabska architektura wyty-
cza przestrzeń zaczynającą się bardzo blisko i bardzo nisko, umieszcza
lekkość i lotność u dołu, a to, co masywne i ciężkie – w górze, na prze-
kór prawom ciążenia, czyniąc z braku kierunku i negacji objętości siły
konstrukcyjne. Koczowniczy absolut istnieje jako lokalne włączanie
w całość, przechodzące od jednej części do drugiej, ustanawiające gład-
ką przestrzeń w nieskończonym ciągu połączeń i zmian kierunku. Abso-
lut ten stanowi jedno ze stawaniem się, z procesem. Jest to absolut przej-
ścia, zlewający się w koczowniczej sztuce ze swą manifestacją. Absolut
jest tutaj lokalny właśnie dlatego, że miejsce to nie jest ograniczone. Je-
śli odniesiemy się zamiast tego do przestrzeni optycznej i wyżłobionej,
przestrzeni widzenia z daleka, zobaczymy, że względna globalność albo
całość, charakteryzująca tę przestrzeń również wymaga absolutu, choć
w zupełnie inny sposób. Absolut jest tutaj horyzontem albo tłem, to zna-
czy Spoiwem, Scaleniem, bez którego nie byłoby ani całości, ani tego, co
scalone. To na tym tle uwidacznia się względny kontur czy forma. Sam
absolut może pojawić się w tym, co Scalone, lecz jedynie w uprzywile-
jowanym miejscu, dobrze odgraniczonym jako centrum i pełniącym
28 Zob. opis przestrzeni lodowej i igloo autorstwa Edmunda Carpentera, Eskimo:
„Brak tutaj jakiejkolwiek pośredniej odległości, brak perspektywy i jakichkol-
wiek konturów, oko uchwycić może jedynie tysiące parujących śniegiem piór.
Ziemia bez głębi i bez kresu (…), żywy labirynt wypełniony natłokiem ludzi,
gdzie oko i ucho nie ma się czego uczepić prócz płaskich nieruchomych ścian,
oko może jedynie prześlizgiwać się tutaj i gubić gdzieś tam…”.
611
t ys i ąc P l at e au
w związku z tym funkcję odrzucania poza granice wszystkiego, co za-
graża procesowi włączania w obręb całości. Widać tu dobrze, w jaki spo-
sób gładka przestrzeń jest w stanie przetrwać, choć wyłącznie po to, aby
wydobyć z siebie to, co wyżłobione. To dlatego pustynia, niebo, morze,
Ocean czy to, co Nieograniczone, grają przede wszystkim rolę scalają-
cą i dążą do stania się horyzontem: ziemia jest więc otoczona, zglobali-
zowana albo scalona, „ufundowana” na elemencie, który utrzymuje się
w nieruchomej równowadze, umożliwiając Formę. W tej mierze, w jakiej
to, co scala, samo pojawia się w centrum ziemi, odgrywa ono drugą rolę,
która polega tym razem na spychaniu w czeluść, do siedziby umarłych,
wszystkiego, co gładkie i niemierzalne, a co zdołało przetrwać29. Żłobie-
nie ziemi ma za swój warunek owo podwójne traktowanie tego, co gład-
kie – z jednej strony, jest ono wyniesione albo sprowadzone do stanu ab-
solutnego, scalającego horyzontu, z drugiej zaś, wygnane poza obręb
tego, co podlega względnemu scaleniu. Wielkie religie imperialne po-
trzebują więc gładkiej przestrzeni (na przykład pustyni), ale po to, by na-
dać jej prawo, które pod każdym względem przeciwstawia się nomosowi
i przemienia absolut.
Być może to właśnie wyjaśnia nam dwuznaczność świetnych ana-
liz Riegla, Worringera i Maldineya. Ujmują oni przestrzeń haptyczną
w imperialnych warunkach sztuki egipskiej. Definiują ją przez obec-
ność tła-horyzontu, redukcję przestrzeni do płaszczyzny (pion i poziom,
wysokość i szerokość) a także przez kontur liniowy, który zamyka jed-
nostkowość, chroniąc ją przed zmianą. Dotyczy to również formy pira-
midy, mającej na każdym ze swych boków płaską powierzchnię, na tle
nieruchomej pustyni. Z drugiej strony, pokazują oni, jak sztuka grecka
(następnie zaś bizantyjska, aż po renesans) odróżnia przestrzeń optycz-
ną od haptycznej, wprowadzając tło w obręb formy, nakładając na siebie
płaszczyzny, pozyskując głębię, pracując na objętości albo w sześcianie,
organizując perspektywę, grając wypukłościami i cieniami, światłami
i barwami. Od początku zatem natrafiają oni na przestrzeń haptyczną,
w momencie jej mutacji, w warunkach, w których służy ona już do żłobie-
nia przestrzeni. Optyka czyni to żłobienie doskonalszym, bardziej zwar-
tym czy też doskonałym w inny sposób, zwartym w inny sposób (nie
mamy tu do czynienia z tą samą „artystyczną wolą”). Wszystko odbywa
29 Oba aspekty, czyli To, co Scala i Centrum, można znaleźć w dokonanej przez
Jean-Pierre’a Vernanta analizie przestrzeni Anaksymandra (Mythe et pensée
chez les Grecs, t. I, część trzecia). Z innego punktu widzenia jest to cała historia
pustyni: jej możliwość stania się elementem scalającym oraz bycia odrzuconą
przez centrum, jak w odwróceniu ruchu. W fenomenologii religii, którą propo-
nuje Van der Leeuw, sam nomos pojawia się jako scalająca granica albo tło, lecz
również jako to, co odepchnięte, wykluczone w ruchu odśrodkowym.
612
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
się w żłobionej przestrzeni, która zmierza od imperiów do miast lub też
do rozwiniętych imperiów. Nie przez przypadek Riegl dąży do usunię-
cia ściśle koczowniczych czy wręcz barbarzyńskich czynników w sztuce;
nie jest też przypadkiem, że Worringer, choć wprowadza przecież ideę
sztuki gotyckiej w najszerszym znaczeniu, odnosi tę ideę, z jednej stro-
ny, do niemieckich i celtyckich migracji z Północy, z drugiej zaś, do Im-
periów Wschodu. Pomiędzy nimi jednakże istnieli jeszcze koczowni-
cy, którzy nie pozwalają się sprowadzić do imperiów, stawiając im czoła,
ani też do migracji, które wywołują; ściśle rzecz biorąc, Goci wraz z Hu-
nami i Sarmatami stanowili część owych stepowych koczowników, bę-
dących kluczowym wektorem łączącym Wschód z Północą, ale również
czynnikiem niedającym się usunąć ani z jednego, ani z drugiego wymia-
ru30. Z jednej strony, Egipt miał już swych Hyksosów, Azja mniejsza –
Hetytów, Chiny – Turko-Mongołów; z drugiej strony, Hebrajczycy mie-
li swych Habiru, a Germanie, Celtowie i Rzymianie – Gotów, Arabowie
zaś – Beduinów. Istnieje pewna koczownicza specyfika, którą zbyt szyb-
ko sprowadza się do jej skutków, włączając koczowników w obręb impe-
riów albo zaliczając do migrantów, sprowadzając już to do jednych, już
to do drugich, odmawiając im ich własnej „woli” sztuki. Powtórzmy, od-
mawia się pośrednikowi pomiędzy Wschodem a Północą jego absolutnej
swoistości, odrzuca się to, że pośrednik, interwał, pełnił właśnie ową za-
sadniczą rolę. Skądinąd nie pełni on jej poprzez „wolę”, ma tylko stawa-
nie się, wynajduje „stawanie się artystą”.
Jeśli przywołujemy pierwotną dwoistość gładkiego i wyżłobione-
go, to po to, aby stwierdzić, że różnice „haptyczne-optyczne”, „widze-
nie z bliska-widzenie z daleka” również podlegają temu rozróżnieniu.
Nie będziemy więc definiować tego, co haptyczne, przez nieruchome
tło, płaszczyznę i kontur, ponieważ jest to już stan wymieszany, w któ-
rym to, co haptyczne, służy do żłobienia i wykorzystuje swoje gładkie
elementy składowe jedynie po to, by przemienić je w inny rodzaj prze-
strzeni. Funkcja haptyczna i widzenie z bliska zakładają przede wszyst-
kim to, co gładkie, nie dopuszczając ani tła, ani płaszczyzny, ani konturu,
lecz tylko zmiany kierunkowe i lokalne łączenia części. Rozwinięta funk-
cja optyczna, odwrotnie, nie zadowala się przepchnięciem żłobienia na
nowy poziom doskonałości, nadającej mu wyobrażeniowe, uniwersalne
30 Niezależnie od wzajemnych interakcji, istnieje pewna specyfika „sztuki ste-
pów”, która dotarła do Germanów za sprawą migracji: zwrócił na to uwagę
René Grousset pomimo licznych zastrzeżeń pod adresem kultury koczowniczej
(L’empire des steppes, Payot 1965, s. 42-62). Sztuka scytyjska nie daje się spro-
wadzić do sztuki asyryjskiej, sztuka sarmacka do perskiej, a sztuka hunicka do
chińskiej. Można by stwierdzić wręcz, że sztuka stepowa miała więcej wpływów
niż zapożyczeń (zob. zwłaszcza sztukę ordyjską i jej stosunki z Chinami).
613
t ys i ąc P l at e au
wartości i zakres; jest ona również zdolna do przywrócenia tego, co gład-
kie, wyzwolenia światła i modulacji barwy, przywrócenia pewnego ro-
dzaju powietrznej przestrzeni haptycznej, która ustanawia nieograniczo-
ne miejsce współoddziaływania płaszczyzn31. Krótko mówiąc, gładkie
i wyżłobione muszą być zdefiniowane najpierw, zanim wyprowadzi się
z nich relatywne podziały na to, co haptyczne i optyczne, bliskie i dalekie.
Tutaj wkracza trzecia para: „linia abstrakcyjna-linia konkretna”
(obok „haptycznego-optycznego” i „bliskiego-dalekiego”). To Worringer
nadał zasadniczą wagę owej idei linii abstrakcyjnej, widząc w niej począ-
tek sztuki lub też pierwszy wyraz wartości artystycznej. Sztuka, maszy-
na abstrakcyjna. Bez wątpienia, będziemy tu ponownie dążyć do pod-
kreślenia tych samych zastrzeżeń, co poprzednio: dla Worringera linia
abstrakcyjna zdaje się pojawiać przede wszystkim pod egipską, imperial-
ną postacią, geometryczną albo krystaliczną, przede wszystkim prosto-
liniową; dopiero później przechodzi ona szczególny rodzaj przemiany,
ustanawiającej „linię gotycką albo północną” w bardzo szerokim zna-
czeniu32. Dla nas, przeciwnie, abstrakcyjna linia jest przede wszystkim
„gotycka” czy raczej koczownicza, nie zaś prostoliniowa. Nie rozumiemy
więc w ten sam sposób motywacji estetycznej linii abstrakcyjnej ani jej
tożsamości z początkiem sztuki. Egipska linia prosta (czy też „regularnie”
zaokrąglona) znajduje negatywną motywację w lęku przed tym, co prze-
mija, płynie albo zmienia się, i wznosi stałość oraz wieczność W sobie.
Z kolei linia koczownicza jest abstrakcyjna w zupełnie inny sposób, ści-
śle rzecz biorąc dlatego, że ma ona wieloraką orientację i przechodzi mię-
dzy punktami, postaciami i konturami: jej pozytywna motywacja tkwi
w gładkiej przestrzeni, którą wytycza, nie zaś w żłobieniu, którym mo-
głaby się posłużyć, by odegnać lęk i podporządkować to, co gładkie. Linia
abstrakcyjna jest wzruszeniem przestrzeni gładkich, nie zaś uczuciem
lęku odwołującym się do żłobienia. Z drugiej strony, jest prawdą, że sztu-
ka rozpoczyna się wraz z linią abstrakcyjną, ale nie dlatego, że linia pro-
sta miałaby być pierwszym sposobem zerwania z naśladownictwem na-
tury, to znaczy z naśladownictwem nieestetycznym, od którego miałaby
zależeć prehistoryczność, dzikość, dziecięcość, jako coś, czemu brakuje
„woli sztuki”. Przeciwnie, jeśli istnieje w pełni prehistoryczna sztuka, to
31 Na temat owego pytania o światło i barwę, zwłaszcza w sztuce bizantyjskiej, zob.
Henri Maldiney, Regard, parole, espace, s. 203 i nast, 239 i nast.
32 Już Riegl sugerował pewną korelację pomiędzy tym, co „haptyczne-bliskie-abs-
trakcyjne”. Jednak to Worringer rozwija motyw linii abstrakcyjnej. I choć ujmuje
on ją głównie pod postacią egipską, to opisuje też jej drugą postać, w której to, co
abstrakcyjne nabiera intensywnego życia i ekspresjonistycznego waloru, pozo-
stając całkiem nieorganiczne: Abstraktion et Einfühlung, rozdz. V, przede wszyst-
kim zaś L’art gothique, tłum. D. Decourdemanche, Gallimard 1941, s. 61-80.
614
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
dlatego, że posługuje się ona abstrakcyjną, choć nie prostą, linią: „Sztu-
ka pierwotna ma swój początek w tym, co abstrakcyjne, wręcz prefigu-
ratywne (…) sztuka jest abstrakcyjna od początku i nie mogła być inna
u swych źródeł”33. W istocie linia jest o tyle abstrakcyjna, o ile nie ma pis-
ma, niezależnie od tego, czy nie ma go jeszcze, czy też jest, lecz wyłącz-
nie na zewnątrz lub z boku. Gdy pismo rządzi abstrakcją, jak w impe-
riach, linia tracąc na znaczeniu, dąży z konieczności do stania się linią
konkretną czy wręcz figuratywną. Dzieci nie potrafią już rysować. Gdy
jednak nie ma pisma lub też gdy ludy nie potrzebują własnego pisma, po-
nieważ jest im ono zapewniane przez bliższe lub dalsze imperia (tak jak
u koczowników), wówczas linia może być wyłącznie abstrakcyjna; korzy-
sta koniecznie z całej mocy abstrakcji, która nie znajduje żadnego innego
wyjścia. To dlatego sądzimy, że różne wielkie typy linii imperialnej, egip-
ska linia prosta, syryjska (albo grecka) linia organiczna, scalająca, ponad-
-zjawiskowa linia chińska, przemieniają linię abstrakcyjną, wydzierają ją
z jej gładkiej przestrzeni i nadają jej konkretne walory. Można jednak-
że stwierdzić, że owe linie imperialne są równoczesne z linią abstrakcyj-
ną; jest ona tyleż „początkiem”, co biegunem zawsze zakładanym przez
wszystkie linie zdolne do ustanowienia innego bieguna. Linia abstrak-
cyjna znajduje się na początku, tyleż przez historyczną abstrakcję, co
przez prehistoryczne datowanie. Ujawnia się ona więc w oryginalno-
ści, nieredukowalności sztuki koczowniczej, nawet wówczas, gdy mię-
dzy nią a liniami sztuki osiadłej zachodzi interakcja, wpływ, konfronta-
cja lub wzajemność.
Abstrakcja nie przeciwstawia się bezpośrednio figuratywności:
to, co figuratywne, nie przynależy nigdy jako takie do „woli sztuki”; nie
można przeciwstawiać w sztuce linii figuratywnej i takiej, która nie by-
łaby figuratywna. To, co figuratywne, czy też imitacja, reprezentacja, są
konsekwencją, rezultatem, który wynika z pewnych cech linii, gdy przy-
biera ona taką czy inną formę. Tak więc to właśnie te cechy należy zde-
finiować. Weźmy system, w którym linie poprzeczne są podporządko-
wane przekątnym, przekątne podlegają liniom poziomym i pionowym,
te zaś – punktom, choćby wirtualnym: taki prostoliniowy albo jednoli-
niowy (niezależnie od liczby linii) system wyraża warunki formalne, pod
33 André Leroi-Gourhan, Le geste et la parole, Albin Michel 1964-1965, t. I, s. 263
i nast.; t. II, s. 219 i nast. („Znaki rytmiczne są uprzednie względem wyraźnych
postaci”). Pozycja Worringera jest bardzo dwuznaczna; uznając, że sztuka prehi-
storyczna była przede wszystkim figuratywna, wykluczył on ją ze Sztuki, na tej
samej podstawie co „bazgroły dziecka”: Abstraction et Einfühlung, s. 83-87. Na-
stępnie zasugerował hipotezę, zgodnie z którą mieszkańcy jaskiń są być może
„ostatecznym elementem” serii, która miałaby się zacząć od abstrakcji s. 166. Czy
jednak taka hipoteza nie zmusiłaby Worringera do przeformułowania jego kon-
cepcji abstrakcji i zaprzestania utożsamiania jej z egipską geometrycznością?
615
t ys i ąc P l at e au
którymi przestrzeń jest żłobiona, a linia ustanawia kontur. Taka linia jest
przedstawieniowa w sobie, formalnie, nawet jeśli nie przedstawia ona
żadnej rzeczy. Przeciwnie, linia, która nie ogranicza niczego, która nie kreśli
już żadnego konturu, która nie biegnie już od jednego punktu do drugie-
go, lecz przechodzi między punktami, linia, która wciąż odchyla się od
poziomu i pionu, od stawania się przekątną przez ciągłą zmianę kierun-
ku – taka mutująca linia bez zewnętrza ani wnętrza, bez formy i tła, bez
początku i końca, równie żywa jak ciągła zmienna, jest prawdziwą linią
abstrakcyjną, opisującą przestrzeń gładką. Nie jest ona nieekspresywna,
choć rzeczywiście nie ustanawia żadnej stabilnej i symetrycznej formy
wyrażenia, ufundowanej na współbrzmieniu punktów, na połączeniu li-
nii. Niemniej ma ona materialne cechy wyrażenia, które przemieszczają
się wraz z nią i których skutek stopniowo się pomnaża. To w tym znacze-
niu Worringer mówi o linii gotyckiej (dla nas jest to linia koczownicza,
nacechowana abstrakcją): ma ona moc wyrażenia, a nie formy, o jej mocy
stanowi powtórzenie, nie zaś symetria rozumiana jako forma. To po-
przez symetrię systemy oparte na linii prostej ograniczają powtórzenie,
utrudniając nieskończony postęp i podtrzymując organiczną dominację
centralnego punktu i promienistych linii, jak w odbitych albo gwiaździ-
stych figurach. Jednakże wyzwolenie mocy powtórzenia jako siły maszy-
nowej, pomnażającej swój skutek i podejmującej nieskończony ruch, jest
właściwym swobodnym działaniem, działającym poprzez przesunięcie,
decentrację, a przynajmniej przez ruch peryferyjny: raczej przesunięty
politeizm niż symetryczny antyteizm34. Nie należy więc mieszać cech
34 Worringer przeciwstawia moc powtórzenia, mechaniczną, pomnażającą, po-
zbawioną stałej orientacji, oraz moc symetryczną, organiczną, addytywną, zo-
rientowaną i mającą centrum. Dopatruje się on zasadniczej różnicy pomiędzy
zdobnictwem gotyckim oraz zdobnictwem greckim albo klasycznym: L’art
gothique, s. 83-87 („nieskończona melodia i linia północna“). W pięknej książ-
ce Esthétiques d’Orient et d’Occident, E. Leroux 1937, Laure Morgenstern oma-
wia szczególny przykład, rozróżniając „antytetyzm symetryczny” sztuki persko-
-sasanidzkiej i „przesunięty antytetyzm” sztuki iranizujących się koczowników
(Sarmatów). Wielu komentatorów podkreślało jednak motywy symetryczne
i centryczne w sztuce koczowniczej. Ale Worringer odpowiedział z góry: „Za-
miast regularnej i pod każdym względem geometrycznej gwiazdy, zamiast ro-
zety albo innych figur w spoczynku, natrafiamy na obracające się koło, turbinę
albo koło określane mianem słońca; wszystkie te modele wyrażają gwałtowny
ruch; kierunek ruchu nie jest promienisty, lecz peryferyjny”. Historia techno-
logii potwierdza znaczenie turbiny w życiu koczowniczym. W innym, bioeste-
tycznym kontekście Gabriel Tarde przeciwstawiał powtórzenie jako nieokre-
śloną moc i symetrię jako ograniczenie. Wraz z symetrią życie uczyniło z siebie
organizm i przybrało gwiaździstą lub odbitą, pofałdowaną postać (zwierzęta
promieniste i mięczaki). To prawda, że symetria wyzwala przez to inny typ po-
wtórzenia, realizujący się w zewnętrznej reprodukcji; zob. L’opposition univer-
selle, Alcan 1897.
616
/ 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e
wyrażenia, które opisują gładką przestrzeń i łączą się z materią-przepły-
wem, ze żłobieniami, przemieniającymi przestrzeń i czyniącymi z niej
formę wyrażenia, znaczącymi ją siatką i organizującymi materię.
Najpiękniejsze stronice Worringera to te, gdzie przeciwstawia on to,
co abstrakcyjne, i to, co organiczne. To, co organiczne, nie oznacza czegoś
przedstawionego, lecz przede wszystkim formę przedstawienia, a nawet
uczucie, które jednoczy przedstawienie z podmiotem (Einfühlung). „We
wnętrzu dzieła sztuki rozwijają się procesy formalne, które łączą się z na-
turalnymi, organicznymi dążeniami obecnymi w człowieku”. Jednakże
tym, co przeciwstawia się temu, co organiczne, nie może być liniowość
czy geometryczność. Grecka linia organiczna, która podporządkowuje
się objętości czy też przestrzenności, przejmuje pałeczkę po geometrycz-
nej linii egipskiej, która sprowadza je do płaszczyzny. To, co organiczne,
wraz ze swą symetrią, konturem, swym zewnętrzem i wnętrzem, odno-
si się ponadto do liniowych współrzędnych przestrzeni żłobionej. Cia-
ło organiczne przedłuża się w linie proste, łączące je na odległość. Stąd
pierwszeństwo człowieka lub twarzy, ponieważ jest on samą formą wy-
rażenia, zarówno najwyższym organizmem, jak i stosunkiem wszelkiego
organizmu do przestrzeni metrycznej w ogólności. To, co abstrakcyjne,
przeciwnie, zaczyna się jedynie wraz z tym, co Worringer przedstawia
jako przemianę „gotycką”. To właśnie o tej koczowniczej linii mówi on:
jest mechaniczna, ale działa swobodnie, obraca się; jest nieorganiczna,
jednakże żyjąca i o tyle właśnie żywsza. Odróżnia się ona zarówno od
tego, co geometryczne, jak i od tego, co organiczne. Wznosi ona na po-
ziom intuicji relacje „mechaniczne”. Głowy (nawet ludzka głowa, niebę-
dąca już twarzą) rozwijają się i zwijają się we wstążki w nieprzerwanym
procesie; usta wykręcają się w ślimaka. Włosy, odzież.... Ta frenetyczna
linia zmienności, wijąca się, spiralna, zygzakowata, w kształcie litery S,
wyzwala moc życia, którą człowiek naprostował, a organizmy zamknęły,
materia zaś wyraża ją obecnie jako rys, strumień lub przenikający ją pęd.
Jeśli wszystko żyje, to nie dlatego, że wszystko jest organiczne i zorgani-
zowane, lecz przeciwnie, ze względu na to, że organizm jest zaprzecze-
niem życia. Mówiąc krótko, intensywne życie jest nieorganiczne w za-
rodku: potężne życie bez organów, Ciało żyjące właśnie o tyle, o ile jest
bez organów, wszystko to, co uchodzi między organizmami („Gdy raz
naturalne ograniczenia czynności organicznej zostały zerwane, nie ma
dla niej już więcej granic”). Często próbowano zaznaczyć w sztuce ko-
czowniczej pewien rodzaj dwoistości, między abstrakcyjną linią zdob-
niczą oraz motywami zwierzęcymi; albo też bardziej subtelnie, między
prędkością, w obręb której linia włącza cechy wyrażenia, oraz powolnoś-
cią czy skostniałą stałością przekraczanej w ten sposób materii zwierzę-
cej, między linią ujścia bez początku i końca oraz niemal nieruchomym
617
t ys i ąc P l at e au / 1 4 / 1 4 4 0 – G ł a d k i e i w y ż ło b i o n e

krążeniem w kółko. Jednak wszyscy są ostatecznie zgodni, że chodzi tu
o tę samą wolę czy też to samo stawanie się35. Nie, że to, co abstrakcyjne,
tworzy motywy organiczne przez przypadek albo przez asocjację. Właś-
nie ze względu na to, iż czysta zwierzęcość przeżywana jest jako nieor-
ganiczna lub ponadorganiczna, można ją tak łatwo zestawić z abstrak-
cją, a nawet zestawić powolność lub ciężar materii ze skrajną prędkością
linii, która jest już tylko duchowa. Owa ociężałość stanowi część tego
samego świata, co skrajna prędkość: stosunki prędkości i powolności
między elementami, które przekraczają zarówno sposób poruszania się
właściwy formie organicznej, jak i organiczne określenie. Linia wymyka
się geometrii za sprawą uchodzącej ruchliwości w tym samym momen-
cie, w którym życie odrywa się od organiczności poprzez permutacyj-
ne wirowanie w miejscu. To właśnie ta życiowa siła właściwa Abstrakcji
wyznacza przestrzeń gładką. Linia abstrakcyjna jest namiętnością prze-
strzeni gładkiej, tak jak organiczna reprezentacja była uczuciem kieru-
jącym przestrzenią wyżłobioną. A zatem różnice haptyczne-optyczne
i bliskie-dalekie muszą zostać poddane owej linii abstrakcyjnej i linii or-
ganicznej, aby odkryć swoją zasadę w bardziej ogólnej konfrontacji prze-
strzeni. Linia abstrakcyjna nie może być zdefiniowana jako linia geome-
tryczna lub prosta. Skąd pytanie: jak należy określić abstrakcję sztuki
nowoczesnej? Linia w zmiennym kierunku, która nie wytycza żadnego
konturu i nie ogranicza żadnej formy...36.
Nie należy mnożyć modeli. Wiemy dobrze, że istnieje wiele innych: mo-
del ludyczny, w którym gry zestawiane są ze sobą wedle typu przestrzeni,
a teoria gier nie ma tych samych zasad – na przykład gładka przestrzeń go
i wyżłobiona przestrzeń szachów; lub też model noologiczny, który do-
tyczy nie tyle treści myśli (ideologia), ile formy, sposobu czy trybu, funk-
cji myśli, wedle wytyczanej przez nią przestrzeni mentalnej, z punktu wi-
dzenia ogólnej teorii myśli, myślenia myśli itd. Co więcej, należy zdać
sprawę z jeszcze innych przestrzeni: przestrzeń dziurawa i różne sposoby,
w jakie łączy się ona z przestrzenią gładką i wyżłobioną. Tym, co nas in-
teresuje, są właśnie przejścia i kombinacje działań żłobienia i wygładza-
nia; to, w jaki sposób przestrzeń pozostaje wyżłobiona pod wpływem sił,
które w niej działają; w jaki sposób rozwija ona równocześnie inne siły
i rodzi nowe gładkie przestrzenie poprzez żłobienie. Nawet najbardziej
wyżłobione z miast tworzy gładkie przestrzenie: zamieszkiwać miasto
jako koczownik lub troglodyta. Niekiedy wystarczą ruchy, prędkość albo
powolność, by odtworzyć przestrzeń gładką. Oczywiście przestrzenie
gładkie nie są wyzwalające same przez się. Jednak to w nich zmienia się
i przemieszcza walka, i to w nich życie odtwarza swe stawki, staje w ob-
liczu nowych przeszkód, wynajduje nowe sposoby postępowania i zmie-
nia przeciwników. Nigdy nie należy wierzyć, że sama gładka przestrzeń
wystarczy, by nas ocalić.

35 Na temat wszystkich tych kwestii zob. bardzo intuicyjną książkę Geor-

ges’a Charrière, L’art barbare, Éd. Du Cercle d’Art 1971, w której znajduje się ol-
brzymia liczba reprodukcji. To bez wątpienia René Grousset najtrafniej zwracał
uwagę na „powolność” jako dramatyczny biegun sztuki koczowniczej: L’empire
des steppes, s. 45.
36 Dora Vallier ma rację, gdy w przedmowie do Abstraction et Einfühlung zazna-
cza wzajemną niezależność Worringera i Kandinskiego oraz różnicę dzielącą
problemy, przed którymi obaj stają. Niemniej utrzymuje ona, że może zacho-
dzić między nimi zbieżność czy też rezonans. W pewien sposób wszelka sztuka
jest abstrakcyjna, a figuratywność wynika jedynie z niektórych typów abstrak-
cji. Jednak z drugiej strony, ponieważ istnieje tyle różnych typów linii – egip-
ska-geometryczna, grecka-organiczna, witalna-gotycka itd. – chodzi o okre-
ślenie, która z nich pozostaje abstrakcyjna lub też realizuje abstrakcję jako taką.
Wątpliwe, by była to linia geometryczna, jako że wciąż wyznacza ona figurę, na-
wet jeśli abstrakcyjną albo nieprzedstawieniową. Linią abstrakcyjną byłaby ra-
czej ta zdefiniowana przez Michaela Frieda na podstawie pewnych dzieł Pol-
locka: wielokierunkowa, bez wnętrza ani zewnętrza, bez formy ani tła, niczego
nie ograniczająca, nie opisująca konturu, przechodząca między plamami albo
punktami, wypełniająca gładką przestrzeń, mieszająca wizualną materię hap-
tyczną i bliską, taka, która „równocześnie przyciąga oko widza i nie pozostawia
mu żadnego miejsca dla odpoczynku” (Three American Painters, Fogg Art Mu-
seum 1965, s. 14). U samego Kandinskiego abstrakcja jest w mniejszym stopniu
zrealizowana przez struktury geometryczne niż przez linie marszu czy marszru-
ty, które zdają się odsyłać do mongolskich, koczowniczych motywów.

618