Geervana

w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å
w~åfi}O
QÆaƒ@ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£
„Ñ¨K«∞~°}:
ã¨~°ã¨ÉèÏ~°°u
LÜ«¸º~°∞, Hõ$ëê‚lÖÏ¡
Geervana kavula kavithaa geervanam
by
Gabbita Durga Prasad
First Edition: MARCH 2015
Copies: 1000
C Author
Price. Rs.300/-
Cover Design: Kalasagar
For Copies: Gabbita Durga Prasad

President, "Sarasabharathi"
H.No.2-405, Sivalayam Street,
Near Raja gari kota, Vuyyuru- 521 165
Krishna Dist. Phone:08676- 232797
Cell: 9989066375
e-mail: gabbita.prasad@gmail.com
sarasabharati.vuyyuru@gmail.com
http/sarasabharati.wordpress.com
http/suvarchalanjaneyaswamy.wordpress.com
Type Setting: "Ramya Bharathi" vja
Printed : Rainbow Graphics, vijayawada-2

JOH˜`«O
N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨‚ QÍiH˜....
=∞#q =∂@Å∞
™êÇ≤Ïf |O^èŒ∞=ÙÅ‰õΩ â◊√Éèí HÍ=∞#Å∞ – ãÖã¨¯ $`« ÖËHõ J=∞~°ÉèÏ+¨
ÖËHõ w~åfi} ÉÏëê Hõ=ÙÅ ãÖH˜∆ÑÎ̈ rq`åxfl "åi Hõq`å J=∞~°`åfixfl,
„ÑüÉèÏ =Ùº`«Ê`«∞ÅÎ #∞ D `«~O° "åiH˜ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« \ÏxH˜ ''w~åfi}
Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— ji¬Hõ`À ãÖã¨$¯`« Hõ=ÙÅ ÑïK«Ü«∂xfl KÕÜ«∞\ÏxH˜
™êÇ¨Ïã≤ã∞¨ <Î åfl#x ã¨q#Ü«∞OQÍ =∞#q KÕã∞¨ <Î åfl#∞. 146 =∞Ok w~åfi}
Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}"Õ∞ Wk.
w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O
N zÅ∞‰õÄi <å~åÜ«∞} ~å=ÙQÍ~°∞ ~åã≤# ''ãÖã¨$¯`« Hõ=ÙÅ K«i„`«——
ZÑ¨ÙÊ_À K«kq# QÆ∞~°∞Î =∂„`«"Õ∞ LOk. ji¬Hõ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃ <åÅ∞ÔQ·^Œ∞
ZÑ≤™È_£Å∞ ~åã≤# `«~åfi`« Öˇ·„|sÖ’ ^•xHÀãÖ „Ñ¨Ü«∞ufl¿ãÎ ÅaèOK«ÖË^Œ∞.
gH©Ñ_‘ Üç ∂« P^è•~°OQÍ<Õ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì#∞. `«~åfi`« N=∞u =ÚkQÆO\˜
ã¨∞*Ï`åÔ~_çQ¤ Í~°∞ Ñïâ’^è#Œ KÕã≤ ãÖã¨$¯`«Hqõ rq`åÅÃÑ· XHõ „QÆO^èOŒ ~åâß~°x
`≥eã≤ q∞„`«∞_»∞ N Hõ@∞ìHÀÅ∞ ã¨∞ÉÏƒÔ~_ç¤QÍi ^ŒQÆæ~° LO@∞O^Õ"≥∂#x "åHõ|∞
KÕ¿ãÎ, LO^Œx K≥Ñ≤Ê <å‰õΩ ÑÖÑ≤OKå~°∞. Hõ#∞Hõ D "åºã¨ Ñ¨~°OÑ¨~°‰õΩ _®Hõì~ü
=ÚkQÆO\˜ QÀáêÅÔ~_ç¤, _®Hõì~ü =ÚkQÆO\˜ ã¨∞*Ï`åÔ~_ç¤QÍ~°∞¡ ~°zOz#
''ãÖã¨$¯`« ™êÇ≤Ï`«º K«i„`«—— =ÚYº P^è•~°O Jx =∞#q KÕã¨∞Î<åfl#∞. HÍx
WOHÍ H˘`«Î ãÖQÆ`∞« ÖË"∞≥ <ÿ å L<åflÜÕ∞"≥∂#x QÆ∂QÆ∞Öò#∞, `≥Å∞QÆ∞ gH©Ñ_‘ Ü
ç ∂« Å∞
"≥uH˜ ¿ãHõiOz á⁄O^Œ∞Ñ¨~K° å#∞. =ÚYºOQÍ WOw¡+Öπ ’ PÜ«∂ „QÆO^è•Å#∞
~åã≤# "å~°∞ WOHÍ Ö’`«∞QÍ K«iÛOz J#~°… =∞}˜~`° åflÅ#∞ "≥Å∞=iOKå~°∞.
"å\˜x ¿ãHõiOz ~åâß#∞. ZO`« K≥ÑÊ≤ <å WOHÍ K≥áêÊeûOk LOk J<Õ
JãÖ`«$Ñ≤Î <å‰õΩ LOk. ^•^•Ñ¨ÙQÍ Hõ=ÙÅ HÍÖÏxfl |\ì̃ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ì̃
~åâß#∞. P^èŒ∞xHõ Ü«ÚQÆOÖ’ ‰õÄ_® „Ñ¨ã≤^Œ∞úÖˇ·# ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÅ∞<åfl~°∞.
Q˘Ñ¨Ê „QÆO^è•ÖË ~åâß~°∞. "åix QÆ∞iOz ‰õÄ_® ~åâß#∞.
''Ñ¨Ó~åfiOQÆ¡ Hõ=ÙÅ =ÚK«Û@∞¡——QÍ WOQÍ¡O_£, J"≥∞iHÍ ^Õâ◊Ñ¨Ù
125=∞Ok Ñ¨Ó~°fiHõ=ÙÅÃÑ· ~åã≤ „Ñ¨K∞« iOz# `«~åfi`« <å =∞#ã¨∞Ö’ XHõ
ÉÏ^è Œ Ñ‘ _ ç ã ¨ ∂ Î < Õ LOk. =∞# ^Õ â ◊ Ñ¨ Ó ~° fi Hõ = ÙÅÃÑ· WO`« = ~° ‰ õ Ω
~åÜ«∞ÖËHáõ ÈÜ«∂<Õ J<Õk =∞#ã¨∞Ö’ `˘Å∞ã¨∂<Î Õ LOk. =ÚYºOQÍ =∞#
™êÇ≤Ï`åºxH˜ =¸ÅO ãÖã¨¯ $`«O Hõ#∞Hõ Ñ¨Ó~°fi ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÅÃÑ· ~åã≤ P
Ö’@∞ Éèsí Î KÕÜ∂« ÅxÑ≤OzOk. ji¬Hõ HÀãÖ ~Ô O_»∞ =¸_»∞ ~ÀAÅ∞ PÖ’z¿ãÎ
áê¡+Qπ Í ''w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— ¿Ñ~°∞ ã¨∞ÊiOzOk. "≥O@<Õ
~åÜ«∞@O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì#∞. Jk ÃÑiy ÃÑiy qãÎ̈ $`« ~°∂ÑÖ ^•eÛOk.
=∞^èŒºÖ’ H˘kÌ~ÀAÅ∞ q~å=∞O `«~åfi`« H˘#™êyOz D ~ÀA‰õΩ 96
4
ZÑ≤™È_£ÅÖ’, 146=∞Ok ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÅ QÆ∞iOz ~åâß#∞. <å JO`«~å˚Å
~å`« „Ñ¨Ü«∞`åflÅÖ’ Wk KåÖÏ |$Ç¨Ï`«Î~°"≥∞ÿ#^Õ. <Õ#∞ ~åã≤#q KåÖÏ
„áê^èŒq∞Hõ q+¨Ü«∂ÖË. "åi QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeûOk KåÖÏ LO_ç
LO@∞Ok. <å‰õΩ ÅaèOz# ™È~°∞ûÅ #∞O_ç „QÆÇÏ≤ Oz# ã¨=∂Kå~åxfl g∞‰õΩ
`≥eÜ«∞ KÕâß#∞ JO`Õ. WOHÍ ZO^Œ~À <å ^Œ$+≤Hì ˜ ~åx "å~°∞ LO_»=K«∞Û.
WO`« = ∞Ok ã¨ O ã¨ ¯ $`« =∞Ç¨  Hõ = ÙÅ∞, ~° K « ~ Ú`« Å #∞
ãÖã¨‡iOK«QeÆ QÍ#∞. "åi QÆ∞~°∞ Ñ¨~O° Ñ¨~#° ∞ ã¨Ê $tOz ^è#Œ º=∞Ü«∂º#∞.
Wk <å J^Œ$+ì̈OQÍ ÉèÏqã¨∞<Î åfl#∞. WOHÍ <å ^Œ$+≤Hì ˜ ~åx "åi QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞H˘x "åih KÕ̂~Û „Ñ¨Ü«∞`«flO KÕ™êÎ#∞. JO`«=~°‰õΩ D ji¬Hõ‰õΩ
''=∞~˘Hõ HÍ=∂ ÖËHõ =∞~À q~å=∞O——QÍ ÉèÏqOK«O_ç. P^ŒiOz# "å~°O^ŒiH©
^èŒ#º"å^•Å`À ‰õÄ_ç# Hõ$`«[˝`«Å∞.
=∞~˘Hõ q+¨ Ü « ∞ O – <Õ # ∞ ZÑ¨ Ê \˜ H õ Ñ ¨ Ù Ê_» ∞ `« # ‰õ Ω JOH˜ ` « O
W^•Ì=∞#∞H˘#fl <åÅ∞QÆ∞ Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ#∞ XHõ\ ˜ ''ã≤^ŒúÜ≥∂y Ñ¨ÙOQÆ=ÙÅ∞—— `«=∞
`«e¡QÍ~°∞ H©.âı."≥∞ÿ<Õx ™œÉèÏQÆº=∞‡QÍiH˜, Ô~O_»=k ''=∞Ç≤ÏàÏ =∂}˜HÍºÅ∞——
`«# J~åúOy N=∞u ã¨`º« =uQÍiH˜, =¸_»=k ''Ñ¨Ó~åfiOQÆ¡ Hõ=ÙÅ =ÚK«Û@∞¡——
`«# ÉÏ=QÍ~°∞ _®Hõ~ì ü N ~åK«H˘O_» #~°ãO≤ Ç¨Ï â◊~‡° – ZO_ç QÍiH˜, <åÅæ=k
''^Œ~°≈hÜ«∞ ^≥·=ˆH∆„`åÅ∞—— `«# rq`åxH˜ =∂~°æ^Œi≈ J~Ú# ''HõÑ¨@"≥∞~°∞QÆx
™œ[#º ™œjÅº=¸iÎ—— N HÀQÆO\˜ ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù QÍiH˜ JOH˜Ò« W=fi=∞x
K≥Ñ≤Ê, WÑ≤ÊOz# ™êÊ#û~üQÍ L#fl L^•~° Ç¨Ï$^ŒÜ«ÚÅ∞, <å‰õΩ |Ç¨ï
Pf‡Ü«ÚÅ∞, ã¨~°ã¨ÉèÏ~°uH˜ J`«ºO`« „âıÜ≥∂aèÖÏ+¨µÅ∞, =∂~°æ^Œi≈ N "≥∞ÿ<Õx
QÀáêÅHõ$+¨‚ –(J"≥∞iHÍ) QÍiH˜ ''w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— J<Õ D
JO`«~å˚Å „QÆO^èOŒ , JO`«~å˚Å ™êH˜Q∆ Í – ~°∂áê~Ú ‰õÄ_® "åiH© <å‰õΩ
Y~°∞Û ÖËx q^èOŒ QÍ "åi ™êÇ≤Ï`åºaèÖÏ+¨‰Ωõ , ã¨~ã° ¨ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜, ™œjÅº`«‰Ωõ ,
¿ãflÇ¨Ï ^è~Œ å‡xH˜, =∂`«$ ^Õâßaè=∂<åxH˜, =∂`«$ÉèÏëêaè=∂<åxH˜, ÉèÏ~°fÜ«∞
J^è•º`«‡Hõ`«ÃÑ· L#fl Q“~°"åxH˜, QÆ∞iÎOÑ¨ÙQÍ 10–01–2015# N
5
QÀáêÅHõ$+¨‚QÍi 80= [#‡ k<À`«û=O ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ WÑ¨ÙÊ_Õ Hõ$`«[˝`å
Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ, z~°∞HÍ#∞HõQÍ D ''w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— JO`«~å˚Å
„QÆO^è•xfl JOH˜`«q∞ã¨∞Î<åfl#∞.
W^Õ^À "åix =∞ÉèíºÃÑ\ì̃ „QÆO^èŒ ~°∂ÑÖÖ’ nxx fã¨∞‰õΩ~å"åÅ<Õ
PÖ’K«#`À =∂„`«O HÍ^Œx, "å~°∞ ''ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ "å~Ú^• "Õã∞¨ #Î fl JOH˜`«
q+¨Ü«∞O——ÃÑ· <å x~°‚Ü«∞"Õ∞#x ã¨q#Ü«∞OQÍ =∞#q KÕã¨∞Î<åfl#∞. "åiH˜
`≥eÜ«∞|~°K«‰õΩO_®<Õ <Õ#∞ KÕã≤# D ™êÇ¨Ï™êxH˜ QÀáêÅHõ$+¨‚QÍ~°∞
ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O`À J~°úO KÕã¨∞H˘O\Ï~°x ÉèÏqã¨∞Î<åfl#∞.
Wk ~åã≤# ã¨∞=∂~°∞ W~°"·≥ ~ÀAÅ‰õΩ XHõ ~ÀA ~å„u N "≥∞<ÿ xÕ
QÀáêÅHõ$+¨‚QÍ~°∞ J"≥∞iHÍ #∞O_ç á¶È<£ KÕã≤ ''w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å
w~åfi}O——#∞ Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ QÍ fã¨∞H˘x ~å=\ÏxH˜ `«# "Õ∞#HÀ_»Å∞, `«# ÉÏ=QÍ~°∞
_®.~åK«H˘O_» #~°ãO≤ Ç¨Ïâ◊~‡° – ZO_ç QÍi ‰õΩ=∂Ô~Î N=∞u _®Hõ~ì ü *’ºu
(J"≥∞iHÍ) L`åûÇ¨ÏOQÍ LO^Œx <Õ#∞ XÑ¨ÙÊH˘O>Ë "≥O@<Õ P Ñ¨x
„áê~°Oaè^•ÌO J<åfl~°∞. ãÖ`À+ÖQÍ JOwHõiOKå#∞. nxfl =∂iÛ 15=
`Õn ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u x~°fiÇ≤ÏOKÕ N =∞#‡^èŒ LQÍk ãÖ|~åÅÖ’ Pq+¨¯iOKåÅx
ÉèÏqOKåO. =∞~åfl_»∞ L^ŒÜ∞« O N K«ÅáêHõ „Ñ¨HÍ+πQÍiH˜ á¶È<£ KÕã≤ qã¨Ü∞« O
K≥áêÊ. g∞~°O^Œ~∂° JO`« L`åûÇ¨ÏOQÍ LO>Ë ã¨=∞Ü«∞O ~Ô O_»∞ <≥ÅÖË
L<åfl „Ñ¨Ü∞« uflOz „QÆO^è•xfl `≥^•ÌO J<åfl~°∞. ZO`À P#O^Œ"∞Õ ã≤Ok.
WHõ, Ñ¨x „áê~°OaèOKåO. WO`«=∞Ok ™êÇ≤Ïf =¸~°∞ÎÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
ÅaèOzOk. JO^Œ∞ˆH Ñ¨Ùã¨ÎHõO D ~°∂ÑÖ ^•eÛOk. nxH˜ N=∞u
*’ºuQÍix, "åi ™È^Œ ~ ° , ™È^Œ s =∞}∞Å‰õ Ω (J"≥ ∞ iHÍ) JOH˜ ` « O
fã¨∞‰õΩO@∞#fl Pf‡Ü«ÚÅ∞ N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨Q‚ ÍiH˜, =Ú„^Œ} ÉÏ^èºŒ `«Å#∞
=∂ `«~Ñ° Ù¨¶ # ã‘fiHõiOz# N K«ÅáêHõ „Ñ¨HÍ+πQÍiH˜, J_çyO^Õ `«_=» ÙQÍ ÃÑ^ŒÌ
=∞#ã¨∞`À JOwHõiOz „QÆO^ä•xH˜ =ÚO^Œ∞ =∂@ ~åã≤# ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« Pf‡Ü«∞
™êÇ≤Ïf =¸iÎ _®. N ~å=∞_»∞QÆ∞ "≥OHõ>Ëâ◊fi~° â◊~°‡QÍiH˜ Hõ$`«[˝`«Å∞
6
JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl#∞. ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u g~°O^ŒiH© Pf‡Ü«∞ ^èŒ#º"å^•Å∞
`≥eÜ«∞*Ë™ÈÎOk.
D Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u „Ñ¨K∞« iOz# 15= „QÆO^èOŒ . <Õ#∞ ~åã≤#
10= „QÆO^èŒO. JO`«~å˚ÅOÖ’ <Õ#∞ ~åã≤# P~°= Ñ¨ÙãÎ̈HõO. W^ŒO`å
ã¨~°ã¨fif ^Õq Hõ~°∞}Ï, =∂ N ã¨∞=~°ÛÖÏ#˚<ÕÜ«∞™êfiq∞ "å~°Å J#∞„QÆÇ¨ÏO,
=∂ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ, JO^Œ∞<å =ÚYºOQÍ <å ã¨f=∞}˜ N=∞u „Ñ¨ÉÏè =u
ã¨Ç¨ÏHÍ~°"Õ∞ Jx ã¨q#Ü«∞OQÍ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl#∞.
ZO^Œ~À =∞Ç¨#∞ÉèÏ=ÙÅ∞. JO^ŒiH˜ =O^Œ#=ÚÅ∞.
– QÆaƒ@ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£
''w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— „QÆO^èŒ ~°K#« ‰õΩ ã¨ÇÏ¨ HõiOz# Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞
1. _®.N =ÚkQÆO\˜ QÀáêÅÔ~_ç,¤ _®. N=∞u =ÚkQÆO\˜ ã¨∞*Ï`å^Õq
~åã≤# ''ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«º K«i„`«——
2. `≥Å∞QÆ∞ q*Ï˝# ã¨~°fiã¨fiO
3. 20= â◊`åaÌ `≥Å∞QÆ∞ "≥Å∞QÆ∞Å∞ (1,2 ÉèÏQÍÅ∞) á⁄\ì̃ N~å=ÚÅ∞ `≥Å∞QÆ∞
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O „Ñ¨K∞« ~°}
4. gH© Ñ‘_Üç ∂« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
7
<å =∞#ã¨∞Ö’x =∂@Å∞

Hõ$u ã‘fiHõ~Î° – N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨‚
WÖÏ "≥Ú^ŒÖO·ˇ k– ''ã≤^ÜúŒ ∂≥ y Ñ¨ÙOQÆ=ÙÅ∞—— "≥Ú^ŒÅ∞H˘x, ''=∞Ç≤ÏàÏ

=∂}˜HÍºÅ∞——, ''Ñ¨Ó~åfiOQÆ¡ Hõ=ÙÅ =ÚK«Û@∞¡——, ''^Œ~≈° hÜ«∞ ^≥=· Hˆ „∆ `åÅ∞—— XH˘Hõ¯\©
ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£QÍ~°∞ <å‰õΩ JOH˜`q« ∞"åfiÅ#∞HÀ=@O, <Õ#∞ "å\˜
ã‘fiHõ~°ÎQÍ ãïÜ≥ÿ∞#"åiH˜ ã¨∂zOK«@O, "å~°∞ ^•xH˜ JOwHõiOK«@O [iy
áÈÜ«∂~Ú. WÑ¨ÙÊ_»∞ ''w~åfi}Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— JO`«~å˚ÅOÖ’ ^è•~å
"åÇ≤ÏHõOQÍ „Ñ¨K∞« iOz# ^•xx <å „Ñ¨"∞Õ Ü«∞O ÖË‰Ωõ O_®<Õ <å‰õΩ JOH˜`q« ∞=fi@O
##∞fl Jq∞`åâ◊Û~åºÅ‰õΩ QÆ∞iKÕãO≤ k. WO`«\ ˜ Ñ¨q„`«"∞≥ #ÿ J=∞$`«OÖÏO\˜
~°K#« ‰õΩ ã‘fiHõ~QÎ° Í <å‰õΩ#fl J~°›`« N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍiH˜ <åÜ«∞O^Œ∞#fl Jaè=∂#O
=∂„`«"∞Õ #x <å xtÛ`åaè„áêÜ«∞O.
`«^∞Œ Ñï, D q+¨Ü∂« xfl QÆ∞iOz "Õ∞#HÀ_»Å∞ *’ºu`À ãÖÉèÏ+≤ã∞¨ #Î fl
ãÖ^Œ~°ƒùOÖ’, *’ºu L`åûÇ¨xH˜ „áÈ`åûÇ¨ÏO `À_≥· D =∞Ç¨ÏŸ#fl`« qÅ∞"≥·#
~°K«##∞ Ñ¨Ùã¨ÎHõ~°∂ÑÖQÍ „Ñ¨K«∞iOKåÅx, JO^Œ∞‰õΩ *’ºu `«O„_çQÍÔ~·# =∂
ÃÑ^ŒÉÌ Ï=QÍ~°∞ _®. ~åK«H˘O_» #~°ãO≤ Ç¨Ïâ◊~‡° QÍi Pjã¨∞ûÅ`À, J#fl ã¨∞^è•Hõ~,ü
`«=Ú‡_»∞ ~°"∞Õ +π, K≥ÖÅ¡ˇ ∞ ãÖ^èºŒ (JO`å J"≥∞iHÍ "åã¨∞Å∞) Å#∞ HõÅ∞Ñ¨ÙH˘x
ã¨q∞+≤Qì Í „áêÜ≥∂[Hõ`fi« O (™êÊ#ûi¬Ñ)π =Ç≤ÏOKåÅ#∞HÀ=@O, D ã¨∂K«#‰õΩ N
^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍ~°∞ Ñ¨KÛ« *ˇO_® TÑ¨@O XHõ^•x"≥O@ XHõ\ ˜ ^≥=· x~°Ü ‚ ∂« Å∞QÍ
[iyáÈÜ«∂~Ú. g~°O^ŒiH© <å ^è#Œ º"å^•Å∞.
– "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨‚
Ç¨Ï<£ì û Ç≤ÏÖò– JÅÉÏÉÏ–Ü«Ú
8
_®II ~å=∞_»∞QÆ∞ "ÕOHõ>âË fi◊ ~° â◊~‡°
q„âßO`åO„^èÀÑ¨<åºã¨‰õΩ_»∞,
á¶ê\¡ ò <≥O. 201, 2= á¶È~¡ ,ü P~ü.q.@=~üû,
N "ÕOHõ>âË fi◊ ~° ÉÏÅ ‰õΩ\©~ü =^Œ,Ì 2/17 „ÉÏ_ô¿Ñ@,
QÆ∞O@∂~°∞ – 522 002.ÃãÖò. 98669 44287,
ÖÏºO_£. 0863 – 2243762.
JO`«iO„^Œ*ÏÅO
N QÆaƒ@ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ Hõ$ëê‚lÖÏ¡ LÜ«¸º~°∞ x"åã≤. ™êÇ≤Ï`«º `«$+¨Q‚ ÅÆ
q„âßO`« „Ñ¨^•è <Àáê^è•ºÜ«ÚÅ∞. =∞iÜ«Ú „Ñ¶Ö‘ Ï<£û [~°fleãπ.ì qâı+O≤ z 'ã¨~ã° ¨
ÉèÏ~°u— J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞. ™êÇ≤Ïf =∞O_»e Hõhfi#~ü. „Ñ¨^•è #OQÍ J<ÕHõ q+¨Ü∂« Å#∞
JO`«~å˚ÅO ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞H˘x, ¿ãHõiOz ™ê^è•~°} q^•º=O`«∞Å‰õΩ JO^Œ*¿Ë ã
Pã¨HÎ© – â◊HÎ© QÆÅ "Õ∞^è•=ÙÅ∞. ã¨fi^Õâ◊ q*Ï˝#Ñ¨~O° QÍ<Õ HÍ^Œ∞ – =ÚYºOQÍ
q^Õâ◊ q*Ï˝#Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ ^Œ$+≤`ì À JO`«~å˚ÖÏxfl LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞H˘x W\©=Å ''=∞Ç≤ÏàÏ
=∂}˜HÍºÅ∞—— J#fl ¿Ñ~°∞`À q^Õâ◊ =x`«Å rq`« qâıëêÅ#∞ qt+Öì QÍ ¿ãHõiOz,
„QÆO^äŒ ~°∂ÑÖÖ’ "≥Å∞=iOKå~°∞. PHÍâ◊"å}˜ – q[Ü«∞"å_» Hˆ O„^ŒO =x`å
"å}˜Ö’ g~°∞ ¿ãHõiOz =∞Ç≤ÏàÏ QÍ^èeŒ fl JÑ¨ÙÊ_»ÑÙ¨ Ê_»∞ „Ñ¨™ê~°O KÕ™ÈÎOk. Wk
ãÖ`À+≤OK«^yŒ # JOâ◊O. JO`«\ `˜ À PQÆÖ^Ë ∞Œ DÜ«∞#. =∞# ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x
''^Œ~≈° hÜ«∞ ^≥=· Hˆ „∆ `åefl—— „QÆO^ä~Œ ∂° ÑÖÖ’ "≥Å∞=iOz Ñï`î e« fl Ñ¨Ùh`«∞efl KÕâß~°∞
N ã¨∞=~°ÛÖÏO[<ÕÜ∞« ™êfiq∞"åi ÑïÑ¨Ó~°‚ Hõ\ÏHõO∆ `À.
WO`«\ ˜ <≥\ò=~ü¯ <ÕÑ^¨ ºŒä OQÍ "Õ∞\˜ r=ÅHõ}∆ OQÍ QÆey# D ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u
J^èºŒ ‰õΩ∆ Å"åi ^Œ$+≤ì WÑ¨ÙÊ_»∞ ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ~°uÃÑ· „Ñ¨ãi¨ OzOk. JãëO`«‰Ωõ
Ñ¨Ó~°fi"Õ∞ ''Ñ¨Ó~åfiOQÆ¡ Hõ=ÙÅ =ÚK«Û@∞¡——#∞ J"≥∂Ñ¶¨∞OQÍ „"åã≤# J#∞Éèí=O
DÜ«∞#‰õΩOk. P J#∞Éèí= ÑïáêHõO`À ^Õâ◊q^ÕjÜ«∞ ÑÖ_ç`«∞Å∞ w~åfi}
9
Hõ=ÙÅ HÍ"åºÅÃÑ· =ºH©HÎ iõ Oz# J<ÕHÍOâßÅ#∂, Jaè„áêÜ«∂Å#∂ áê~î‰° Ωõ Å‰õΩ
Pâ◊Û~°ºOHõeˆQÖÏ, ™ê^è•~°} q^•º=O`«∞Å∞ QÆ∂_® `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ suÖ’
Pã¨ H ˜ Î ^ •Ü« ∞ Hõ " ≥ ∞ ÿ # Ñ¨ ^ Œ ú u Ö’ 145 =∞Ok „áêp<å^è Œ ∞ xHõ ã¨ O ã¨ ¯ $`«
HõqÑÖ_ç`åÅOHÍi‰õΩÅ rq`« – ™êÇ≤Ï`«º rq`« K«i„`«Å#∞ QÆ∞iOz D`«~O°
"åiH˜ ÑïK«Ü∞« =∞ÜÕ∞º q^èOŒ QÍ – "åi"åi HÍ=ºQÆ`« Hõq`åOâßÅ#∞ H˘kÌQÍ
*’_çã∂¨ Î – JO`«~å˚Å„"å`«QÍ, ã¨∞=∂~°∞QÍ 350 ¿ÑrÅ „QÆO^äOŒ QÍ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
fã¨∞‰õΩ~åÉ’`«∞<åfl~°∞. =∞# `≥Å∞QÆ∞#‰õΩ =¸Å"≥∞#ÿ ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÅ#∞ QÆ∞iOz
„"åÜ«∂Å<Õ `«Ñ#¨ `À, WÑ¨Ê\˜ "åiH˜ (JO>Ë ™ê^è•~°} Ñï`î ∞« Å‰õΩ) `≥e¿ã ~°∂ÑÖÖ’
W\˜ì ~°K«# ÖË^Œ∞ HÍ|\˜ì P Ö’@∞#∞ ÉèísÎ KÕ¿ã q^è•#OÖ’ D „QÆO^ä•xfl
"≥Å∞=iã¨∞<Î åfl~°∞ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£QÍ~°∞.
<å ^Œ$+≤Öì ’ JO^Œih PHõi¬OK«QÅÆ JOâßÅ∞ D |$Ç¨Ï„^ŒOæ ^äOŒ Ö’ Wq
L<åfl~Ú.
ji¬Heõ fl Hõq`å`«‡HõOQÍ U~°Ê~°K_« O» , Jã¨Å∞ D „QÆO^äOŒ ¿Ñ~ˆ ^Œ~å˚QÍ
LOk. ji¬Hbõ fl, LÑ¨ji¬Hbõ fl U~°ÊiKå~°∞. w~åfi} Hõ=ÙÅ ¿Ñ~°‰¡ Ωõ J#∞‰õÄÅOQÍ,
K«=∞`å¯~°Éiíè `«OQÍ PÜ«∂ Hõ=ÙÅ HÍ"åºÅ#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕ¿ã ãÖ^Œ~åƒùÖ’¡ ''É∫^Œú
<å@HõH~õ Î° – Ç¨Ï~°¬=~°#ú ∞_»∞—— D Hõqx QÆ∞iOz K≥|∞`«∂ ''Ç¨Ï~°∞¬x Hõq`å Ç¨Ï~°¬
"≥É· =íè O—— J#fl ¿Ñ~°∞`À PÜ«∞# ~°K<« å qâıëêÅ∞ `≥eáê~°∞. P Hõq ¿Ñ~°∞#‰õΩ
J#∞‰õÄÅOQÍ LÑ¨ji¬H#õ ∞ U~°ÊiKå~°∞. JÖÏˆQ ''J+¨Ñì ^¨ ∞Œ Å [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ –
ÉèíHõÎ [Ü«∞^Õ=O——, ''#=™êÇ¨Ï™êOHõ K«i„`«Hõ~°Î – Ñ¨^Œ‡QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞——, ''QÆ∞Ñ¨ÙÎx Hõq`å
Ñ¨^‡Œ Ñï=∞à◊O—— W`åº^Œ∞eO^Œ∞‰õΩ x^Œ~≈° <åÅ∞.
áê~î‰° Ωõ efl K«kqOÑ¨*¿Ë ã ã¨r= "åº=Ç¨iHÍO„^èŒ ÉèÏ+¨ `≥Å∞QÆ∞ #∞_çHÍ~åÅ∞
PHõi¬™êÎ~Ú. HÍ^ŒO|ix ~°zOz# ÉÏ}∞x Hõq`å w~åfi}Ïxfl QÆ∞iOz „"åã¨∂Î
''„Ñ¨f JÅOHÍ~åxH© P^è•~°OQÍ ã¨fiÉèÏ"ÀH˜xÎ ÉÏ}∞_»∞ fã¨∞‰õΩ<åfl_»x D ~°K~« Ú`«
K≥|∞`«∂ ''=„HÀH˜ÎH˜ âı¡+¨, Juâ◊Ü≥∂‰õΩÎÖË ÉÏQÍ ~å}˜™êÎÜ«∞x ÉèÏqOz#"åiH˜
ÉÏ}∞_»∞ KÕã#≤ D „Ñ¨Ü∂≥ QÆO k=∞‡ uiˆQ@∞¡ KÕãO≤ k——. WHõ¯_» ''k=∞‡ u~°_Q» OÆ ——
J<Õk ã¨r= "åº=Ç¨iHõ Ñ¨ÔŒ . Éè@ í <ì å~åÜ«∞}∞x "Õ}© ãÖÇ¨~° <å@Hõ ~°K<« å
10
qâıëêÅ#∞ K≥|∞`«∂ DÜ«∞# ''ã¨∞^Œ~≈° ‰õΩ_»∞ J<Õ Kå~åfiHõ ãÖÉèÏ+¨}O 'ã¨∞n~°…
ã¨∞uÎ — JxÑ≤ã∞¨ OÎ k—— Jx J<åfl~°∞. 'ã¨∞n~°… ã¨∞uÎ — <Õ\ ˜ HÍÖÏxH˜ J~°=ú ∞ÜÕ∞º
KåÖÏ Ñ¨^∞Œ <≥#· Ñ¨ÔŒ . ÃÑQ· Í D "åHõº q<åºãÖ ^•fi~å D ~°K~« Ú`« q=∞~°≈Ö’
x~˘‡Ç¨Ï=∂@ ^èÀ~°}˜ QÆÅ"å~°x `≥Å∞™ÈÎOk. ~å[âıY~°∞x q^Œú™êÅÉèíOlHõ
''Hõq`«fiÑ¨~O° QÍ Ç≤Ï>Ëì – <å@Hõ HõàÏÑ¨~O° QÍ Ñ¶>¨ —ìË —. D JO`åº#∞„áêã¨ÜÚ« Hõ"Î ∞≥ #ÿ
ã¨r= ÉèÏëê "åHõºO PHõ~¬° }Ü © ∞« O. JHõ¯_»H¯õ _® WÖÏO\˜"<≥ Àfl HõxÑ≤™êÎ~Ú.
D |$Ç¨Ï^•fi ºã¨ „QÆO^äOŒ Ö’ ZHõ¯_» |_ç`Õ JHõ¯_» POQÆ¡ Ñ¨^•Å áÈÇ¨ÏoOÑ¨Ù
HÍ#=ã¨∞ÎOk. ''Ç¨º\ÏûÑ¶π——, ''~°∂\ò=∂Ñπ——, ''™êOÑ≤Öò——, ''ÔH·¡=∂‰õΩû——, ''>ˇOáÈ——.
WÖÏO\˜"<≥ Àfl HÀH˘Å¡Å∞.
`«∞Å<å`«‡Hõ ã¨g∞H∆Í ^Œ$HõÊ^äOŒ ‰õÄ_® D |$Ç¨Ï^•fi ºã¨ „QÆO^äOŒ Ö’ Z‰õΩ¯"Õ.
HÍo^•ã¨ Éè=í Éè∂í `åfi^Œ∞efl QÆ∞iOz K≥¿ÑÊ@Ñ¨ÙÊ_»∞ KåÖÏ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
=∞K«∞ÛH˜ ãÖw`« ™êÇ≤Ï`åºÅÖ’ ~å*ˇ#· ã≤OQÆÉ∂íè áêÅ∞}˜‚ QÆ∞iOz „"åã¨∂Î
D ~ÀA ''~°™ê~°‚ =ã¨∞^è•Hõ~O° —— J<Õ JÅOHÍ~° âß„ã¨Î „QÆO^ä•xfl ~åâß_»x K≥|∞`«∂,
D ~å[Hõq ''‰õΩ=ÅÜ«∂=e—— J<Õ <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ <å@HõO ~åâß_»h, nxˆH
~°`fl« áêOKåeHõ J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LO^Œx ¿Ñ~˘¯O@∂, NHõ$+¨µ_‚ ∞» ‰õΩ=ÅÜ«∂=e
J<Õ ÅÅ<å=∞}˜x q"åÇ¨Ï=∂_»@O Wu=$`«Î=∞O@∂ ''D <å@HõOÃÑ· ã¨fiÑ¨fl
"åã¨=^Œ`,Î« =∂à◊qHÍyfl q∞„`« <å@HÍÅ „Ñ¨ÉÏè =O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k—— Jx K≥áêÊ~°∞.
`≥Å∞QÆ∞ Hõq ~å=∞~å[ Éè∂í +¨}∞x =ã¨∞K«i„`«#∞ JÑ¨ÊÜ«∞nH˜`∆ ∞« Å"åi t+¨µº_≥#·
HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î Hõq 1575= HÍÅO"å_»∞ ãÖã¨¯ $fHõiOKå_»x K≥|∞`«∂, ''`≥Å∞QÆ∞Ö’
LO_Õ Ü«∞u„áêã¨Å<Õ "å_ç, ãÖã¨¯ $`åxH˜ =∂^è∞Œ ~°ºO, ÅÜ«∂, TÑ¨Ó `≥KåÛ_»O@∂,
ZHõ¯_® Hõq`åfixfl ‰õΩO@∞Ñ¨_h» Ü«∞‰õΩO_® `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^ºŒ OÖ’x ÉèÏ"åxfl XˆH â’¡HOõ Ö’
á⁄kq Ñ¨\Ïì_h» , =¸ÅOÖ’x QÆ^•ºxfl QÆ^ºŒ OQÍ<Õ w~åfi}©Hiõ OKå_»h, J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
KÀ@¡ ã‘ã¨ Ñ¨^•ºxfl =¸_»∞ â’¡HÍÅÖ’ K≥áêÊ_»h, „áêã¨ ™œO^Œ~åºxfl ~å=∞~å[
Éè∂í +¨}∞_çH˜ `«y#@∞¡ ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ `≥zÛ ''"åÔ~"å—— JxÑ≤OKå_»x =¸ÖÏ#∞
"å^•ÅÖ’ LO_Õ ~°K<« å qâıëêÅ#∞ áÈeÛ=∞s K≥|∞`«∂ L^•Ç¨Ï~°}QÍ ~å=∞~å[
Éè∂í +¨}∞x =ã¨∞K«i„`«Ö’x
11
''"Õ}˜ K«eOÑ¨ñQÆOÑ≤`«#g#=∞$}Ïà◊Éèí∞*Ï„QÆHõOHõ}
„âı}˜ #\ÕÑ¨ – Ö’# â◊Ñs¨¶ x zsã¨ Hõ\ÏHõ∆ HÍOuq
<åfl}=ÚñEÑ¨, Ç¨ÏOã¨HQõ } Æ Hõfi}#O|∞Å∞ g∞^Œ, ÃãH· `õ «
„â’}˜ Ñ¨=~°Î `å|˚=ÚY â’aè`« Ü≥∞ÿ Hõ_∞» ãÖ„Éèqí ∞Oz#<£——
J#fl Ñ¨^•ºxH˜ HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î Hõq ãÖã¨¯ $`« â’¡HÍxfl WÖÏ `≥eáê~°∞ –
''"Õ}K© K« åÅ aã¨=^Œ∞ƒù[ HõOHõ}Ï<åO / „âı}© #<å~°Î q|Éè∞í â◊≈ Ñ¶s¨ Hõ\ÏH∆Íó
<å}©Ü∞« ã‘ Ñï~°~}° K« Ç¨ÏOã¨HÍb! „â’}©Å ã¨`∞« Êe# ™êz`« =∞|˚ =„Hõ"∞£ —— J~Ú`Õ
PÜ«∂ =¸ÖÏÅ#∞ "å^•ÅÖ’x ™⁄QÆã∞¨ Å#∞ ÉËsA "Õã#≤ @∞¡QÍ K≥a`Õ WOHÍ
ÉÏQÆ∞O_Õk.
D „QÆO^äOŒ Ö’ w~åfi} Hõ=ÙÅ∞ – "åi HÍ"åºefl QÆ∞iOz K≥¿ÑÊ@Ñ¨ÙÊ_»∞
PÜ«∂ Hõ=ÙÅ∞#fl ~å*Ï™ê÷<åÅ∂, P ~åAÅ K«i„`«Å∂, P HÍ"åºÅÖ’ ZHõ¯_≥<· å
HÍ#=K≥Û K«i„`«HÍOâßÅ∂ – W@∞=O\˜ "å\˜x D ~°K«~Ú`« Z‰õΩ¯=QÍ
„Ñ¨™êÎqOKå~°∞. =∞K«∞ÛH˜ #=™êÇ¨Ï™êOHõ K«i„`«Hõ~°Î – Ñï=∞à◊ Ñ¨^Œ‡QÆ∞Ñ¨ÙÎx
QÆ∞iOz K≥|∞`«∂ PÜ«∞# ~°zOz# HÍ=º QÆ`« qâıëêÅ#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕã∂¨ Î
''Ñ¨^=Œ ã¨~Öæ° ’ ã≤O^è∞Œ ~åA "åQÆ_,» =Ú~°à,◊ ÖÏÉèÏÇ¨˙} ^ÕâßÅ#∞ [~ÚOz#@∞¡
~åâß_»∞. W=hfl Kåi„`«Hõ ã¨`åºÖË. q^•º^èŒ~°∞Å ™êÜ«∞O`À ã≤O^èŒ∞~åA
=„*ÏO‰õΩâ◊ ~åA#∞ [~ÚOz <åQÆ~åA ‰õÄ`«∞~°∞ â◊t„Ñ¨Éèí#∞ q"åÇ¨ÏO
KÕã∞¨ HÀ=@O Kåi„`«Hõ ã¨`º« "Õ∞ J<åfl~°∞. =„*ÏO‰õΩ_ç ~å[^è•x ~°`åfl=u #~°‡^•
#kH˜ ^ŒH} ∆˜ Ï# LOk. g~°∞ r=¸`« "åÇ¨Ï#∞_çx `«=∞ =Oâ◊=¸Å Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çQÍ
K≥ÑÙ¨ ÊH˘O\Ï~°∞. |Ç¨ïâß gi ~å[ºO H˘OHõ} „áêO`«O J~Ú LO_®e——.
D "åHÍºÅ#∞ |\˜ì ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£QÍi Kåi„`«Hõ J=QÍÇ¨Ï# Z\˜ì^À
=ºHõÎ=∞ø`ÀOk. Ñïî`«∞Å‰õΩ QÆ∂_® Kåi„`«Hõ Ñï*Ï˝#O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. D
„QÆO^ä•xfl K«kq`Õ Jã¨Å∞ U ÉèÏëê Hõ=ÙÅ rq`åÖˇ<· å K«i„`«`À<Õ =Ú_çÑ_¨ ç
LO\Ï~Ú QÆ^•!
Hˆ =ÅO – ''ã¨∞n~°… ã¨∞uÎ —— =O\˜ J`åº^è∞Œ xHõ ã¨r= =º=Ç¨iHõ=ÚÖˇ#·
Ñ¨Å∞‰õΩ|_»∞Å`À D "åºã¨ ~°K~« Ú`« x~˘‡Ç¨Ï=∂@ ^èÀ~°}x˜ =ºHõOÎ KÕÜ∞« _»"∞Õ
12
HÍ^Œ∞ – =Ú~åi J#~°… ~åÑ¶∞¨ = <å@HÍxfl QÆ∞iOz K≥|∞`«∂ ''=Ú~åi =∂Ñ¶∞¨
Éè=í Éè∂í `«∞Å‰õΩ#fl 'ã¨~∞° ‰õΩ— ÖË^xŒ Ñ≤ã∞¨ OÎ k—— Jx „Ñ¨`º« HõO∆ QÍ ã¨∂\˜QÍ, ^è•\˜QÍ
‰õÄ_® =ºH©HÎ iõ OKå~°∞. D ~°H"õ ∞≥ #ÿ ^èÀ~°}x˜ D ~°K~« Ú`« W@∞=O\˜ "åHÍºefl
™ê^è•~°} q^•º=O`«∞Öˇ#· áê~î‰° Ωõ Å∞ PÖ’z™êÎ~∞° . D ¿ã\ì ò"∞≥ O\ò x["≥∂,
HÍ^À `ÕÅ∞ÛHÀ_®xH˜ PÜ«∂ Hõ=ÙÅ „QÆO^ä•Å#∞ ÑÖ_ç`∞« Å ã¨Ç¨ Ü«∞O`À Ñï™î êÎ~∞° .
H˘O`«=∞Ok w~åfi} Hõ=Ùefl QÆ∞iOz, =ÚYºOQÍ ÉèÏã¨∞_»∞ – JÑ¨ÊÜ«∞
nH˜∆`«∞Å∞ =O\˜ "åà◊¡x QÆ∞iOz JO`«~å˚ÅOÖ’ Z‰õΩ¯= q+¨Ü«∞ ã¨=∂Kå~°O
ÅaèOzO^À U"≥∂ JkèHOõ QÍ K≥áêÊ~°∞. Pã¨H^Î˜ •Ü«∞HõOQÍ#∂ K≥áêÊ~°∞. KåÖÏ
KÀ@¡ Hõ^ÅŒä ∂ – QÍ^äÅŒ ∞QÍ<Õ K≥áêÊ~°∞. HõOÑ¨Óº@~ü Ñï*Ï˝<åxfl JOkOKÕ HÍ~˘Êˆ~\ò
q^•º =º=ã¨Öú ’ L#fl"åiH˜ J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ suÖ’ QÆaƒ@ "å~°∞ „QÆO^äŒ ~°K#«
QÍqOKå~°∞.
D „QÆO^äŒO KåÖÏ=~°‰õΩ W<£Ñ¶¨ˆ~‡\˜"£QÍ, q*Ï˝#^•Ü«∞HõOQÍ LOk
J#_®xH˜ =∞# ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÅ HÍ"åºÅ#∞ K«kq ZO^Œ~Ô O^Œ~À POˆQÜ ¡ Ú« Å∞
ZO`≥O`«QÍ `«=∞ ÉèÏ+¨Ö’ "åºMÏº<åÅ∞ „"åâß~À, J#∞"å^•Å∞ KÕâß~À – P
ãÖ^Œ~ƒ° Où =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»ÖÏ¡ J ~°K~« Ú`« U =∂„`«=¸ =^ŒÅHõ `å=Ú QÆ∂_» Pã¨HÎ̃
K≥O^Œ∞`«∂ P q+¨Ü«∂Å#∞ B~å! JxÑ≤OKÕÖÏ `≥eÜ«∞*Ëâß~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë
™ê=∂#∞ºÅ∞ P WO@~ü<\≥ ò, HõOÑ¨Óº@~°Ö¡ ’ P ã¨=∂Kå~åÅ#∞ `«fi~°QÍ Ñ¨@∞ìHÀÖË~∞° .
KåÖÏ Hõ+Oì̈ QÆ∂_®#∞. D q+¨Ü∞« "≥∞ÿ =∞K«∞ÛH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°}#∞ K«∂Ñ≤™êÎ#∞ –
''PO„_»∂Ñ‘ÖË J<Õ „Ñ¨MÏº`« q=∞~°≈‰õΩ_»∞ 'D Éèí∂=∞O_»ÅOÃÑ· WO`«\ ˜ „¿Ñ=∞
â◊$OQÍ~° Hõq`«fiO L#fl „QÆO^äŒO ÖË<ÕÖË^Œ∞— Jx x~°ÌfiO^ŒfiOQÍ „Ñ¨Hõ\ ÕKå_»∞.
J=∞~°∞Hõ J+ì̈HÍxH˜ qâ◊fi"åºÑÖÎ QÍ P^Œ~} ° LOk. WOw¡+Öπ ’ nxfl 'D™ÈÎ\ H˜ ±
á⁄Ü≥∞"£∞û PÑ¶π WO_çÜ∂« — ¿Ñi@ PO„_»∂ Ã+e¡OQ∑ J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞. 'Å"£
eiH±û— ¿Ñ~°∞ g∞^Œ „ÔQQ∑ Éˇb· =∞~À J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞.——
=∞~À q+¨Ü∞« O #<åfl#O^ŒÑi¨ zOk. ~°∞„^Œ@∞_»<Õ w~åfi}ÏÅOHÍi‰õΩx
'HÍ"åºÅOHÍ~°O— J#fl „QÆO^ä•xfl ÑïK«Ü∞« O KÕã∂¨ Î ~°∞„^Œ@∞_»∞ "≥Ú`«OÎ Ü«∂Éè̌·
ÜÕ∞_»∞ JÅOHÍ~åÅ#∞ QÆ∞iOz q=iOKå_»h, JÅOHÍ~åxfl ã¨=∞iúOz<å
13
~°ã¨x+¨ÊuÎH˜ qÅ∞=xKåÛ_»h, JO^ŒiHõO>Ë WOH˘Hõ J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã≤
'„¿ÑÜ≥∂~°™êxfl—, 'Ñ¨^=Œ ~°ãO¨ QÍ— „ÑüáêkOKå_»h nxH˜ '¿ãflÇ¨ÏO— ™êú~Ú ÉèÏ=OQÍ
K≥áêÊ_»h K≥|∞`«∂ '„¿ÑÜ≥∂~°ãO¨ — JO>Ë J=∞e# â◊$OQÍ~°O. =∞# ~åÜ«∞„áÈÅ∞
ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍ~°∞ nxÃÑ<· Õ '`«$} HõOHõ}O— J<Õ YO_» HÍ=ºO ~åâß~°x =∞#‰õΩ
`≥eã≤# q+¨Ü∞« "Õ∞—— J<åfl~°∞. D "åHÍºÅ#∞ |\ì̃ „áêp# w~åfi}Ï^è∞Œ <å`«
<åO„^èŒ ™êÇ≤Ï`åºOâßÅ‰õΩ ZO`«QÍ Jq<åÉèÏ= ãÖ|O^èOŒ LO^À `≥eÜ«∞_»"∞Õ
HÍ^Œ∞ – P q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍi xt`« ÑïjÅ<å <≥Ñ· Ù¨ }Ïºã¨HÎ̃ Z\ì̃^À
`≥Å∞™ÈÎOk.
w~åfi} Hõ=ÙÅ HÍÖÏxfl |\˜ì "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\˜ì ~åâß#x Ñ‘iîHõÖ’ D
~°K~« Ú`« K≥ÑÙ¨ ÊH˘#flÑ¨Ê\˜Hh˜ P xÜ«∞=∂xfl z=i =~°‰Ωõ áê\ÕK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~°∞.
1850–1900 "å_≥#· JOaHÍ ^Œ`∞« xÎ =ÚO^Œ∞ `≥eÑ≤, P `«~åfi`« 10= â◊`åaÌH˜
K≥Ok# „uq„Hõ=∞ Éè@í ∞ì#∞ QÆ∞iOz `≥eáê~°∞. U"≥∞<ÿ å, z=i ^•HÍ D xÜ«∞=∂xfl
áê\ÕK«_O» Hõ+Oì̈ ‰õÄ_®. ZO^Œ∞HõO>Ë q+¨Ü∞« ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~} ° ã¨Ê+ì̈OQÍ,
„Hõ=∂#∞QÆ∞}OQÍ ÅÉèºí O HÍ=@O Hõ+Oì¨ QÆ^•!
D |$Ç¨Ï^•fi ºã¨ „QÆO^äOŒ Ö’ H˘xflKÀ@¡ H˘O`«=∞Ok ã¨∞„Ñ¨ã^≤ úŒ w~åfi}
Hõ=ÙÅ HÍ=ºQÆ`« â’¡HÍÅ#∞ XHõ\ ˜ ~Ô O\˜HÔ <· å L^•Ç¨Ï~°}Åx¿ãÎ ÉÏQÆ∞O_Õk Jx
<åHõxÑ≤OzOk. =ÚYºOQÍ Ç¨Ï~°¬=~°#ú ∞x <åQÍ#O^Œ <å@HõO ã¨∞„Ñ¨ã^≤ OúŒ QÆ^•!
JO^Œ∞Ö’Oz XHõ¯ â’¡HÍ<≥fl· <å L^•Ç¨Ïi¿ãÎ ÉÏQÆ∞O_Õk. JÖÏˆQ ~å=∞Éè„í ^•O|
K≥ÑÊ≤ # Kå@∞ â’¡HÍxfl XHõ¯^•x<≥<· å K≥ÑÊ≤ `«^•ƒù"åxfl qâ◊nHõi¿ãÎ ÉÏQÆ∞O_Õk.
P"≥∞ â’¡HÍÖ’¡ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ºÖ’¡ =∂kiQÍ Ü«∞u„áêã¨ xÜ«∞=∂efl áê\ÕzOk
QÆ^•! "å\˜x áê~î‰° Ωõ Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ_®xÔH<· å D ~°K~« Ú`« ~å=∞Éè„í ^•O|k XHÀ¯
â’¡HÍ<≥fl· <å ¿Ñ~˘¯O>Ë ÉÏQÆ∞O_Õk. ZO^Œ∞HõO>Ë ZO`«~Ú<å ãÖã¨¯ $`« Hõq`åfixfl
K≥ÑÊ≤ # =∞# `≥Å∞QÆ∞ P_»∞Ñ¨_∞» K«∞ QÆ^•! q^Œ∞+‘=∞}˜Ü∞ÿ≥ # ~å=∞Éè„í ^•O|.
„Ñ¨`åÑ¨~∞° „^Œ~å[ Hõqx QÆ∞iOz „"åã¨∂Î – D ~°K~« Ú`« – ''ã¨fiÜ«∞OQÍ
Hõq J~Ú# „Ñ¨`åÑ¨~∞° „^Œ∞_»∞ ''Ü«∞Ü«∂u K«i„`«—— J<Õ ãÖã¨¯ $`« <å@HõO ~åâß_»∞.
~åA HÍ=\ÏxH˜ =ÚO^Õ '‰õΩ=∂~° ~°∞„^Œ∞_»∞— J<Õ ¿Ñ~°∞`À 'J=∞~°∞Hõ ~åA ~åã≤#
14
''â◊$OQÍ~° â◊`H« ÍxH˜— "åºMÏº#O ~åâß_»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ÉèÏã¨¯~° ~å=∂Ü«∞}O
‰õÄ_® H˘O`«ÉÏè QÆO ~åâß_»∞. Jã¨Å∞ Hõq ÉèÏã¨¯~°∞_»H˜ ~°∞„^Œ^=Õ Ù_»∞ t+¨µº_»∞.
nxfl|\˜ì ~Ô O_»= „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ K«„Hõ=iÎ ãÖã¨¯ $`«OÖ’#∂, `≥Å∞QÆ∞Ö’#∂ Hõq`«fiO
~åâß_»x J~°ú=∞=Ù`ÀOk—— J#fl D "åHÍºÅ ^•fi~å D ~°K«~Ú`« ÉèÏã¨¯~°
~å=∂Ü«∞} Hõ=ÙÅÖ’ XHõ_#·≥ ‰õΩ=∂~° ~°∞„^Œ^=Õ Ù_»∂ – „Ñ¨`åÑ¨~∞° „^Œ ~å[ Hõg
XHõ¯~ˆ #<Õ „H˘`«Î q+¨Ü∂« xfl K≥áêÊ~°∞ ÉÏQÍ<Õ LOk QÍh – D q+¨Ü∂« xH˜
`«y# LÑ¨Ñu¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiHõ"∞≥ #ÿ P^è•~åÅ#∞ QÆ∂_® K≥a`Õ ÉÏQÆ∞O_Õ^xŒ <åHõxÑ≤OzOk.
P^è∞Œ xHõ HÍÖÏxH˜ K≥Ok# ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Öú #·ˇ ã¨~fi° N `å`åã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤,Î
[\Ï=Å¡Éèí∞Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«ÎO, HÍjHõ$ëê‚Kå~°º, Ñ¨à‹¡Ñ¨Ó~°‚ „Ñ¨*Ï˝Kå~°º=O\˜ Hõq
ÑÖ_ç`∞« efl QÆ∞iOz qâı+¨ ã¨=∂Kå~åxfl JOkOz# ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£QÍ~°∞ Jaè#O^Œ
hÜ«ÚÅ∞ HÍh – XHõ z#fl ã¨∂K«# – ã¨~fi° N ÉˇÅO¡ H˘O_» ~å=∞~åÜ«∞ Hõq, z\˜ì
QÆ∂_»∂~°∞ =~°^•Kå~°º, HÀQÆO\˜ ã‘`å~å=∂Kå~°∞ºÅ∞, Ü«∞[˝ <å~åÜ«∞}, K≥~∞° =Ù
ã¨ ` « º <å~åÜ« ∞ } âß„ã≤ Î , H˘ÅK« Å J#O`« Ñ¨ ^ Œ ‡ <åÉè í Ü« ∞ [˝ < å~åÜ« ∞ }
nH˜∆`«∞Å∞(ˆH∆"Õ∞O„^Œ) QÍ~°¡#∞ QÆ∞iOz QÆ∂_® q+¨Ü«∞ ¿ãHõ~°} QÍqOz =∞e
=Ú„^Œ}Ö’ KÕi¿ãÎ ÉÏQÆ∞O@∞Ok.
^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£QÍiH˜ XHõO^Œ∞‰õΩ <Õ#∞ ^èŒ#º"å^•Å∞ K≥Ñ¨ÙÊHÀ"åe.
ZO^Œ∞HõO>Ë „áêp<å^è∞Œ <å`«# w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}Ïxfl XHõ¯KÀ@QÍ,
XHõ¯™êiQÍ „QÆO^ä~Œ ∂° ÑÖÖ’ K«k"Õ ÉèÏQÍºxfl HõeyOKå~°∞. <å [#‡ K«i`å~°Oú
JÜÕ∞ºÖÏ KÕâß~°∞.
"≥Ú`«ÎOg∞^Œ ™ê^è•~°} áê~î°‰õΩÅ JO`«~°OQÍHÍâ◊OÖ’ J#O`«OQÍ
WO„^Œ^#Œè ã¨∞û HÍO`«∞efl "≥^[Œ e¡, P#O^Œ=∞Ü«¸~° #$`«º `«~O° y`«∞efl QÍqOz#
q*Ï˝<å`«‡Hõ |$Ç¨Ï^•fi ºã¨ „QÆO^äqŒ ∞k. JO`«~å˚ÅO ^•fi~å w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å
w~åfi} K«i„`«^∞Œ º`«∞Å#∞ JÑ¨Ó~°fiOQÍ „Ñ¨îŒ ≈Oz, Pâ◊Û~°ºÑ¨~z° # JHõ~∆ ° =∞¿ÇÏO„^Œ
*ÏÅq∞k.
– _®II ~å=∞_»∞QÆ∞ "ÕOHõ>âË fi◊ ~° â◊~‡°
15
™êÇ≤Ï`«º ¿ã=Ö’ 'ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u—
™êÇ≤Ï`åºaè=∂#∞ÅO^ŒiH© LQÍk â◊√ÉèÏHÍOHõ∆Å∞, Jaè#O^Œ#Å∞.

ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u ™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨¯ $f ãÖã¨÷ 24–11–2009# „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#k.
J~Ú^Õà◊√§QÍ ™êÇ≤Ïf ¿ã= KÕã¨∂Î P~°= U_®kÖ’H˜ J_»∞QÆ∞ÃÑ\˜ìOk Jx
`≥eÜ«∞*ËÜ∞« \ÏxH˜ ãÖ`À+ÖQÍ LOk. ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u „Ñ¨K∞« iOz# ''ã≤^úŒ Ü≥∂QÆ
Ñ¨ÙOQÆ=ÙÅ∞——, =∞Ç≤ÏàÏ =∂}˜HÍºÅ∞—— Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz JÑ¨Ê\˜^•HÍ
JO>Ë, J~°"Ü ·≥ ∞« = ã¨=∂"ÕâO◊ ^•HÍ [iy# „Ñ¨QuÆ x q=~°OQÍ `≥eÜ«∞*ËâßO.
P `«~åfi`« KÕã#≤ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ g∞ =ÚO^Œ∞ LOK«∞`«∞<åfl#∞.
21–5–2014 |∞^è"Œ å~°O Ç¨Ï#∞=∞[˚Ü∞« Ou ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ N ã¨∞=~°ÛÖÏ
#˚<ÜÕ ∞« ™êfiq∞ ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ N=∞u H˘=∂O_»∂i Hõ$+¨‚ QÍiKÕ 61= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ
''^•ã¨º ÉèHí –Î© N PO[<ÕÜ∞« ™êfiq∞—— J<Õ JOâ◊OÃÑ· ^è•i‡Hõ „Ñ¨ãO¨ QÆO T~åÊ@∞
KÕâßO. N=∞u Hõ$+¨‚ ZO`À ÉèÏ=QÆiƒùÒ« QÍ „Ñ¨ãO¨ yOz JO^Œsfl ÉèHí Î̃ ÉèÏ=#Ö’
`ÕÖÏÛ~°∞. Ü«∞^èÀz`« ã¨`å¯~°O KÕâßO. 62= ã¨=∂"Õâ◊O 22–5–2014
QÆ∞~°∞"å~°O =∞zbÑ¨@flO ™È^Œ~°∞Å∞ zII g~°∞Éè’@¡ Ñ¨=<£‰õΩ=∂~ü, zII
=~°„Ñ¨™ê^£ÅKÕ ''UHõáê„`åaè#Ü«∞O—— U~åÊ@∞ KÕÜ«∞QÍ, ™È^Œ~°∞Å∞ ZO`À
Ç¨ïëê~°∞QÍ K«ÖÏH©QÍ PÜ«∂ áê„`«ÅÖ’ `«#‡Ü«ÚÖˇ· ^è•~°à◊OQÍ ãÖÉèÏ+¨}Å∞
K≥ÑÊ≤ Q˘Ñ¨Ê Jaè#Ü«∂xfl „Ñ¨îŒ ≈Oz, rqOz PHõ@∞ìH˘<åfl~°∞. "åi `«O„_çQÍ~°∞
=¸iÎQÍ~°∞ gix fiÛkkÌ# f~°∞ „Ñ¨âO◊ ã¨hÜ«∞O. ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u D =ÚQÆ∞iæ x
Ñ¶¨∞#OQÍ ã¨`«¯iOz ãÖã¨¯ $f ¿ã= KÕã≤Ok. =iú+¨µ‚Öˇ·# P z~°Or=ÙÅ#∞
JO^Œ~∂° Jaè#OkOKå~°∞.
`≥Å∞QÆ∞ q^•ºiú =∂ã¨Ñ„¨ uHõ#∞ ã¨=∞~°Oú QÍ J~°"·≥ Uà◊√§ x~°fiÇ≤ÏOz# P
Ñ¨„uHõ ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞, âßã¨# =∞O_»e =∂r ã¨É∞íè ºÅ∞ q^•º~°OQÆOÖ’ Láê^è•ºÜ«ÚÅ
¿ã=Ö’ `«iOz# N H˘Å∂¡i HÀ>Ëâfi◊ ~°~å=Ù QÍi =∞~°}ÏxH˜ ãÖ`åÑ¨ ã¨ÉQíè Í
16
23–6–14 ™È=∞"å~°O U.ã≤.„QÆO^ä•ÅÜ«∞OÖ’ ãÖ`åÑ¨ ã¨É#íè ∞ 63= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ
[iÑ≤ „â◊^•úO[e Ñ¶∞¨ \ÕKåO. „âß=}=∂ãÖÖ’ ''„âß=} =∂ãÖ– <À=ÚÅ∞–
qt+¨`ì —« —ÃÑ· =∞# ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ 64= ã¨=∂"ÕâO◊ 29–7–14 ™êÜ«∞O„`«O N=∞u
"Õ^•O`«O â’ÉèÏN „Ñ¨ãO¨ QÆO U~åÊ@∞ KÕâßO. 65= ã¨=∂"ÕâO◊ NHõ$ëê‚+qì¨ ∞
"Õ_∞» HõÅ#∞ 17–8–14 Pk"å~°O x~°fiÇ≤ÏOz z#fl Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ Hõ$+¨‚ QÀÑ≤HÍ "ÕëêÅÖ’
áÈ\© x~°fiÇ≤ÏOz |Ç¨ï=∞`«∞Å#∞ JOkOKåO.
ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞ N QÆaƒ@ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ ~°zOz# N "≥∞<ÿ xÕ
QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Í~°∞ ™êÊ#û~ü KÕã,≤ _®. N ~åK«H˘O_» #~°ãO≤ Ç¨Ï â◊~‡° ZO._ç.QÍiH˜
JOH˜`q« ∞zÛ# ''Ñ¨Ó~åfiOQÆ¡ Hõ=ÙÅ =ÚK«Û@∞¡—— „QÆO^ä•q+¨¯~°} ã¨É#íè ∞ ™ê÷xHõ U.l
JO_£ Zãπ.l.ã≤^•ú~ú° _ç„y HÍÖËl WOw¡+π _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò "åi ™œ[#ºO`À _ç„w
q^•º~°∞Å÷ ã¨=∞HõO∆ Ö’ 66= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ 28–8–14 QÆ∞~°∞"å~°O N ~åK«H˘O_»
â◊~‡° QÍi 90= [#‡k<À`«û=O ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ x~°fiÇ≤ÏOKåO. ã¨ÉÏè ^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞ N
QÆ∞uÎH˘O_» ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍ~°∞– Hõ$ëê‚lÖÏ¡ ~°K~« Ú`«Å ãÖÑ¶∞¨ O J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞, âßã¨#
=∞O_»e =∂r ã¨É∞íè ºÅ∞ N Ü«∞Å=∞Oze "≥OHõ@ ÉÏ|∂ ~å*ËO„^Œ„Ñ¨™ê^£ =ÚYº
JukèQÍ qKÕÛã≤ „QÆO^ä•q+¨¯~°} KÕã≤ `˘e HÍÑ‘x qâßYÑ¨@flO #∞O_ç qKÕÛã≤#
„Ñ¨=ÚY ~°K«~Ú`« ã¨fisæÜ«∞ ~å.q.âß„ã≤Î QÍi ‰õΩ=∂~°∞Å∞ N ~åK«H˘O_»
ÅH©∆ ‡#~°ãO≤ Ç¨Ï„Ñ¨™ê^£ QÍiH˜ JO^Œ*™Ë ê~°∞. HÍÖËl „Ñ≤xûÑ¨Öò N H˘_®e ã¨`º«
<å~åÜ«∞}, N _®IIl.q.Ñ¨Ó~°‚K«O^£, N K«ÅáêHõ „Ñ¨HÍ+π, N=∞u *’â◊√ºÅ
âßº=∞ÖÏ^Õq Pf‡Ü«∞ Ju^è∞Œ Å∞QÍ qKÕÛã≤ "ÕkHõ#∞ ã¨∞ãÖÑ¨#flO KÕâß~°∞. L^ŒÜ∞« O
JÖÏÊÇ¨~° qO^Œ∞#∞ HÍÖËl "å~°∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« QÍ Ju^è∞Œ Å‰õΩ =∂^è•ºÇ¨ÏflO
Éè’[#O ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u U~åÊ@∞ KÕãO≤ k. WOw¡+π ÖˇHÛõ ~°~ü N=∞u l.™Èx Ñ¨Ùã¨HÎ Íxfl
ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ QÍ ã¨g∞HÕ∆ Kå~°∞. „QÆO^äHŒ ~õ #Î° ∞ "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Í~°∞ U~åÊ@∞ KÕã#≤
'|OQÍ~°∞ „ÉËãπÖˇ\ò— N ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍ~°∞ ~°K«~Ú`« KÕuH˜ JÅOHõiOKå~°∞.
ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u Ju^è∞Œ ÅO^ŒiH˜ ''P^è∞Œ xHõ POQÆ¡ Hõq`åÑ≤`—« — lÜ≥∂„Ñ¶‘ Kåã¨~ü z„`«O
L#fl *Ï˝ÑH≤ Åõ #∞ JO^Œ*ãË ≤ âßÅ∞"åÅ`À ã¨`¯« iOzOk. HÍ~°º^Œi≈ N=∞u t=ÅH˜∆ ‡,
POQÆ¡ ÖˇHÛõ ~°~ü N=∞u J~°∞}‰õΩ=∂i HÍ~°º„Hõ=∂xfl Ñ¨~º° "ÕHO∆˜ Kå~°∞. ™êÇ≤Ï`«ºO
17
q^•º~°∞Åú ‰õΩ KÕ~∞° = J"åfiÅ#fl ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u ãÖHõÅÊO WÖÏ <≥~"° iÕ Ok.
Hõ=ÙÅ∞, HõàÏHÍ~°∞Å∞ [x‡Oz# „QÍ=∞OÖ’ "åi ã¨ÉèíÅ∞ [~°áêÅx
x~°~‚ ÚOz N Ñ≤OQÆo ÅH©∆ ‡HÍO`«O QÍi [Ü«∞Ou =~°Oú ux z@∂ì~∞° ÊÖ’ "åi
ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ [#=i Ñ¨<fl≥ O_»∞# x~°fiÇ≤ÏOz# ãÖQÆu g∞‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. „Ñ¨=ÚY
ã≤h ãÖw`« ^Œ~≈° ‰õΩ_»∞ ã¨fisæÜ∞« N ÃÑO_®ºÅ <åˆQâ◊fi~°~å=Ù QÍi 30= =~°Oú ux
67= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ "åi ã¨fi„QÍ=∞O HÍ@∂~°∞Ö’ âßMÏ „QÆO^ä•ÅÜ«∞OÖ’ HÍ@∂~°∞
„QÍ=∞ ÃÑ^ŒÅÌ ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À 31–8–14 Pk"å~°O ™êÜ«∞O„`«O [iÑ≤ D `«~åxH˜
ÑïK«Ü∞« O KÕã≤ HÍ@∂i „Ñ¨[Å =∞#fl#Å∞ JO^Œ∞H˘<åflO. N "Õ=¸i HÀ>Ëâfi◊ ~°
~å=Ù, N ÉÏa˚QÍ~°∞, Öˇ„· ÉËiÜ«∞<£QÍ~°∞ ã¨ÇÏ¨ HõiOKå~°∞. 68= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ
„Ñ¨=ÚY z„`«HÍ~°∞Å∞ ã≤h ^Œ~≈° ‰õΩÅ∞ ã¨fisæÜ∞« ÉÏÑ¨ÙQÍiH˜ ÉèÏëêÊO[ex LÜ«¸º~°∞
âßMÏ „QÆO^ä•ÅÜ«∞OÖ’ 6–9–14 ™êÜ«∞O„`«O x~°fiÇ≤ÏOz „â◊^•úO[e Ñ¶∞¨ \ÕKåO.
q[Ü«∞"å_» '~°=∞ºÉèÏ~°u—, LÜ«¸º~°∞ 'ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u— ãÖÜ«ÚHõÎ P^èfiŒ ~°ºOÖ’
„Ñ¨=ÚY ~°K~« Ú`« áêÅQÆ∞q∞‡ Ñ¨^‡Œ ~åA QÍi â◊`[« Ü«∞Oux q[Ü«∞"å_» ~îåQÆ∂~ü
Öˇ„· |sÖ’ 14–9–14 Pk"å~°O L^ŒÜ∞« O x~°fiÇ≤ÏOKåO. =ÚYºJukèQÍ qKÕÛã≤#
„Ñ¨=ÚY Hõ^•ä ~°K~« Ú`« N "Õ^yŒ i ~åOÉÏ|∞ QÍiH˜ N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Í~°∞
U~åÊ@∞ KÕã#≤ ''ÉÏÑ¨Ù–~°=∞}——Å ™ê‡~°Hõ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O J~Ú^Œ∞ "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å#∞
ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u ^•fi~å JO^Œ*™Ë êO. "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ P Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’
U~åÊ@∞ KÕã#≤ Ñ¶∞¨ #`«#∞ N QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Í~°∞, JO^Œ*ãË #≤ Ñ¶∞¨ #`« ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u,
JO^Œ∞H˘#fl MÏºu N ~åOÉÏ|∞QÍiH˜ ^ŒH¯˜ Ok. Wk ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u 69= ã¨=∂"ÕâO◊ .
XHõ "å~°O =º=kèÖ’ =∞zbÑ¨@flO =∞Ç¨Ïu HõàÏ "ÕkHõÃÑ· 21–9–14 Pk"å~°O
™êÜ«∞O„`«O 70= ã¨=∂"Õâßxfl Hõ$ëê‚lÖÏ¡ ~°K~« Ú`«Å ãÖÑ¶∞¨ O ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À
[iáêO. „Ñ¨=ÚY z„`«HÍ~°∞Å∞, Hõq, #=ÖÏ, ~°K~« Ú`å N jÖÏ g„~åA QÍiH˜
N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Í~°∞ U~åÊ@∞ KÕã#≤ ÉÏÑ¨Ù – ~°=∞}Å ™ê‡~°Hõ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O
10,000/– ~°∂áêÜ«∞Å∞ JOkOKåO. lÖÏ¡ XHõ@= J^Œ#Ñ¨Ù <åºÜ«∞=¸iÎ
[ã≤ãì π N Ü«∞O ~å=∞âı+y¨ i~å=Ù =ÚYº JukèQÍ qKÕÛã≤ Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl *Ï˝ÑH≤ #õ ∞
g„~åA ^ŒOÑ¨`«∞Å‰õΩ JO^Œ*ËÜ«∞@O âßÅ∞"å`À ã¨`«¯iOK«@O Kåi„`å`«‡Hõ
18
q+¨Ü∞« O. "å~°O =º=kèÖ’ D Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl W^Œ~Ì ∞° „Ñ¨=ÚY∞Å‰õΩ JO^Œ*ãË #≤
Ñ¶∞¨ #`« ã¨~ã° É¨ Ïè ~°uH˜ N "≥∞<ÿ xÕ "åi =Å# ^ŒH¯˜ Ok. "åi q`«~} ° jÅ`«‰Ωõ
Hõ$`«[`˝ Å« ∞. N QÆ∞uÎH˘O_» ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù, _®.N l.q.Ñ¨Ó~°K‚ O« ^£ QÍ~°∞¡ Pf‡Ü«∞
Ju^è∞Œ Å∞QÍ "ÕkHõ‰Ωõ xO_»∞^Œ#O `≥KåÛ~°∞. D ã¨ÉÏè x~°fiÇ¨Ï} ÉÏ^èºŒ `å Y~°∞Û
JO`å Hõ$ëê‚lÖÏ¡ ~°K~« Ú`«Å ãÖÑ¶∞¨ "Õ∞ Éèií OzOk. N ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍ~°∞ fã¨∞H˘#fl
„Ñ¨`ºÕ Hõ „â◊^‰úŒ Ωõ ^è#Œ º"å^•Å∞ JO^Œ*ãË ∞¨ <Î åflO. <≥Å ~ÀAÅÖ’ 5 HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
x~°fiÇ≤ÏOz iHÍ~°∞¤ <≥ÅH˘eÊOk ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u.
71= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ Hõq ã¨„=∂\ò qâ◊fi<å^èŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞} QÍi 38=
=~°Oú ux "åi ã¨fi„QÍ=∞O #O^Œ=¸~°∞Ö’ "åi `«O„_çQÍ~°∞ â’Éè<í å„k QÍ~°∞
xi‡Oz# N QÆOQÍ J#flÑ¨Ó~å‚ ã¨"∞Õ `« HÍj qâıfiâ◊fi~åÅÜ«∞OÖ’ 19–10–14
Pk"å~°O ™êÜ«∞O„`«O Ñ¶∞¨ #OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKåO. „QÍ=∞ã¨∞ÅÎ ∞ qâı+O¨ QÍ áêÖÁæx
qâ◊fi<å^èŒ "åi H©iÎx „Ñ¨ã¨∞ÎuOKå~°∞. N =Å¡Éèí<Õx ~°"Õ∞+πK«O^£ qâ◊fi<å^èŒ`À
L#fl J#∞|O^è•xfl [˝ÑHÎ≤ ˜ `≥K∞« ÛH˘<åfl~°∞. qâ◊fi<å^èŒ "åi =∞#∞=∞Å∞ qâ◊fi<å^èŒ
ã¨`º« <å~åÜ«∞} ™È^Œ~∞° Å∞ ‰õÄ_® áêÖÁæx xO_»∞^Œ#O `≥KåÛ~°∞. 22–11–14
â◊x"å~°O N ã¨∞=~°ÛÖÏO[<ÕÜ∞« ™êfiq∞ ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ 72= ã¨=∂"Õâßxfl HÍsÎHõ
=∂ãÖ ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ ^è•i‡Hõ „Ñ¨ãO¨ QÆO U~åÊ@∞ KÕâßO. i>ÿ̌~¤ü `≥Å∞QÆ∞ ÖˇHÛõ ~°~ü
N <Ò_»∂i ~°"∞Õ +πQÍ~°∞ ''`≥Å∞QÆ∞ HÍ"åºÅÖ’ t=áê~°fiu =~°#‚ ——ÃÑ· J^Œ∞ƒù`« „Ñ¨ãO¨ QÆO
KÕã≤ „â’`«Å#∞ ÉèHí Î̃ „Ñ¨"åÇ¨ÏOÖ’ `«#‡Ü«ÚÅ#∞ KÕâß~°∞. <≥Å ~ÀAÅÖ’ 5
ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz iHÍ~ü¤ <≥ÅH˘eÊOk ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u. ™êÇ≤Ï`«ºO
q^•º~°∞úÅ‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ"åÅ#fl ÅHõ∆ ºO 27–12–14 â◊√„Hõ"å~°O
™êÜ«∞O„`«O 73= ã¨=∂"ÕâO◊ Ö’ fiOk. =∂ `≥Å∞QÆ∞ `«eH¡ ˜ Qˆ Ü«∞ ~°K~« Ú`«
ã¨fisæÜ∞« â◊OHõ~O° ÉÏ_ç ã¨∞O^Œ~åKåiQÍi â◊`« [Ü«∞Ou ã¨É#íè ∞ á¶È~¡ å q^•ºÅÜ«∞OÖ’
[iáêO. =∞zbÑ¨@flO #∞O_ç N Ñ≤. "≥OHõ>âË fi◊ ~° ~å=Ù, N ^ŒO_çÉÁè @¡ ^Œ`åÎ„`ÕÜ∞«
â◊~°‡QÍ~°∞¡ =zÛ ã¨∞O^Œ~åKåi QÍi Hõq`åfixfl ™êÇ≤Ï`«º ^èÀ~°}∞Å#∞ K«Hõ¯QÍ
q^•º~°∞Åú ‰õΩ J~°=ú ∞ÜÕ∞º@∞¡ q=iOz "åi P^Œ~åaè=∂<åÅ‰õΩ áê„`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
„QÆO^ä•ÅÜ≥∂^Œº=∞ ™ê~°k,è ÉÏÅ ™êÇ≤Ï`«º ~°K~« Ú`«, „QÆO^ä•ÅÜ«∞ âß„ãÖÎ ÃÑ·
19
J<ÕHõ ™êkèHÍiHõ „QÆO^ä•Å∞ ~°zOz# "å~°∞ LÜ«¸º~°∞ Uã≤ Öˇ„· |s x~å‡}OÖ’
Ñ¨ÓiÎ ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O JOkOz# "å~°∞ N "≥ÅQÍ "≥OHõ@Ñ¨ÊÜ«∞ºQÍi =∞~°}ÏxH˜,
LÜ«¸º~°∞ ™êÇ≤Ïf =∞O_»e ãÖ™êúÑH¨ õ ã¨É∞íè ºÅ∞, „Ñ¨ã∞¨ `Î « x~åfiÇ¨Ï‰õΩÅ∞ ™êÇ≤Ï`ÀºÑ¨
rq N QÆ∂_»áê\˜ HÀ>Ëâ◊fi~°~å=ÙQÍi =∞$uH˜ ãÖ`åÑ¨ ã¨Éèí#∞QÍ „Ñ¨`ÕºHõ
ã¨=∂"Õâßxfl 31–12–14 |∞^è"Œ å~°O ™êÜ«∞O„`«O U ã≤ Öˇ„· |sÖ’ x~°fiÇ≤ÏOz
"åi ¿ã=#∞ âß¡Ñ∞≤¶ Oz x"åà◊√ÅiÊOKåO.
"≥∞<ÿ xÕ "åi QÆ∞~°∞ÉèHí HÎ˜ ˜ x^Œ~≈° #OQÍ U~åÊ@∞ KÕã#≤ "åi z#fl<å\˜
QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞ ã¨fisæÜ∞« HÀ@ ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} QÍi ™ê‡~°Hõ #QÆ^∞Œ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O
10,000/– ~°∂áêÜ«∞Å#∞ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u ^•fi~å âßOuxˆH`«<Ö£ ’ Ñ¨^=Œ `«~Q° uÆ
K«^∞Œ =Ù`«∞#fl „ÑüÉèí L#fl ¿Ñ^Œ q^•ºiúx zè. ÅOÔH ÖÏ=}º‰õΩ P ã¨∂¯ÖòÖ’ ã¨Éíè
[iÑ≤ JOkOKåO. ÉèíQÆ=næ`«Ö’ ~å}˜ã¨∞Î#fl J<ÕHõ *ÏfÜ«∞, JO`«~å˚fÜ«∞
"ÕkHõÅÃÑ· w`«#∞ qxÑ≤Oz# ‰õΩ=∂i =∂k~åA aO^Œ∞ ^Œ`«ÎN H˜ L#fl`«
q^•ºÉèÏºãÖ „áÈ`åûÇ¨ÏHõ #QÆ^Œ∞ |Ç¨ï=∞u 15,000/– ~°∂áêÜ«∞Å#∞ N
QÀáêÅHõ $ +¨ ‚ Q Í~° ∞ U~åÊ@∞ KÕ ã ≤ Ñ¨ O Ñ¨ Q Í, ã¨ ~ ° ã ¨ É è Ï ~° u `« ~ ° Ñ ¨ Ù # N
ã¨∞=~°ÛÖÏO[<ÕÜ∞« ™êfiq∞ ã¨xflkèÖ’ JOkOKåO. LÜ«¸º~°∞ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨‡âß#
"å\˜Hõ#∞ P^èŒ∞xHõ suÖ’ Jaè=$kú KÕã¨∞Î#fl LÜ«¸º~°∞ ~À@s Hõ¡Éò "åiH˜
ã¨Ç¨ Ü«∞OQÍ ÃÑ^ŒÌ =∞#ã¨∞`À N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨‚ QÍ~°∞ ÑÖÑ≤# 25,000
~°∂áêÜ«∞Å#∞. N ã¨∞=~°ÛÖÏO[<ÕÜ∞« ™êfiq∞ ã¨xflkèÖ’ ~À@s HõÉ¡ ò „ÃÑã≤_O≥ \ò
N Ü«∂~°Q¡ _Æ ¤» <åˆQâ◊fi~°~å=ÙQÍiH˜ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u ^•fi~å JO^Œ*™Ë êO. Wxfl ~°HÍÅ
q`«~} ° Å#∞ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u ^•fi~å JO^Œ*~Ë ÚOz# N QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Íi ^è•i‡Hõ
¿ã=#∞ Ü≥∞O`« „Ñ¨ã∞¨ uÎ Oz<å ãïáÈ^Œ∞. ã¨~ã° ¨ ÉèÏ~°uÃÑ· "åiH˜ L#fl #=∞‡HÍxH˜
ÔH·"≥∂_»∞ÊÅ∞. XHõ ~°HõOQÍ "≥∞ÿ<Õx "å~°∞ =∂ ã¨~°ã¨ÉèÏ~°uH˜ ''pÑ¶π áê„@'<£——.
JO^Œ∞‰õΩ =∂‰õΩ QÆ~fi° OQÍ LOk.
11–1–15 Pk"å~°O ™êÜ«∞O„`«O P~°º"≥·â◊º HõàÏº} =∞Ok~°OÖ’
74= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Íi 80= [#‡ k<À`«û=O ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ
x~°fiÇ≤ÏOKåO. ™êÜ«∞O„`«O J~Ú^Œ∞ QÆO@Å‰õΩ ã¨^Œ∞æ~°∞ `åºQÆ~å[ ™êfiq∞
20
P~å^è<Œ À`«û=O ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ N Ñ≤. WO„^ŒHÖ© Ï„k â◊~‡° |$O^ŒOKÕ ãÖw`« HõKiÕ
x~°fiÇ≤ÏOKåO. `«~åfi`« N ^Œ∞~åæ „Ñ¨™ê^£ ~°zOz# ''^Œ~≈° hÜ«∞ ^≥=· Hˆ „∆ `åÅ∞——
„QÆO^ä•xfl #k =∂ã¨Ñ„¨ uHõ ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞ N [Å^ŒOH˜ „Ñ¨ÉÏè Hõ~ü Pq+¨¯iOz
"≥Ú^Œ\ ˜ HÍÑ‘x „QÆO^äâŒ ßxfl JOH˜Ò« á⁄Ok# "≥∞<ÿ xÕ "åi "≥∞O\Ï~ü – HõÑ@ ¨
"≥∞~°∞QÆx ™œ[#º ™œjÅº=¸iÎ N HÀQÆO\˜ ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍiH˜ JO^Œ*âË ß~°∞.
D Ñ¨Ùã¨ÎHÍxH˜, P ~ÀA "≥Ú`«ÎO Y~°∞Û‰õΩ ™êÊ#û~ü QÀáêÅHõ$+¨‚QÍˆ~. nxfl
„Ñ¨`«ºHõ∆ „Ñ¨™ê~°O KÕã≤ ^Õâ◊ q^ÕâßÅÖ’ HõOÑ¨Óº@~ü L#fl "å~°O^Œ~°∂ K«∂¿ã
U~åÊ@∞ KÕâßO. XHõ ™êÇ≤Ï`«º ãÖãú̈ WÖÏ Öˇ"· £ „áÈ„QÍO x~°fiÇ≤ÏOK«@O W^Õ
"≥Ú^ŒÅ∞. nxfl gHÕ∆ z# "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨‚ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ Ñ¨ÙÅHÕzáÈÜ«∂~°∞.
`«# Pf‡Ü«ÚÅ∞, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ =∂~°^æ iŒ ≈ Z#Éè·ˇ J~Ú^Õà§◊ *Ï˝# =Ü≥∂ =$^Œ∞Åú ∞
N ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍiH˜ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u KÕ`« Ñ¨@∞ì|@ìÅ∞ âßÅ∞"å, |OQÍ~°∞ NÅH©;
#~°ã≤OÇ¨Ï HÍ~Ú<£, `≥<åe ~å=∂Ü«∞ÅOÖ’ ãÖ„HÍOu "Õ_»∞Hõ L#fl „Ñ¨`ÕºHõ
*Ï˝ÑH≤ ,õ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u „QÆO^ä•Å∞ JO^Œ*âË ß~°∞. HÀQÆO\˜ "åi ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞,
Ç≤Ï`«∞Å∞, ã¨xflÇ≤Ï`«∞Å∞ `≥<åe #∞O_ç `«~e° =zÛ áêÖÁæx ZO`À xO_»∞^Œ#O
`≥KåÛ~°∞. QÀáêÅHõ$+¨Q‚ Íi ÉÏ=QÍ~°∞ N J<Õfl Ç¨Ï#∞=∞O`«~å=Ù K≥ÖÅ¡ˇ ∞ N=∞u
¿ÇÏ=∞Å`«, HÀQÆO\˜ "åi JÅ∞¡_∞» N ~åq∞<Õx ÉèÏã¨¯~ˆ O„^Œ ~å=Ù "åi ‰õΩ=∂Ô~Î
N=∞u N^Õq, HÀQÆO\˜ "åi ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ N t=„Ñ¨™ê^£ HÀ_»Å∞ N=∞u
Ñ¨Ù+¨ÊÅ`«, ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ N J<Õfl "≥OHõ>âË fi◊ ~°∞¡ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞, HÀQÆO\˜ "åi =∞#∞=∞Å∞
"åi N=∞`«∞Å∞ =∞#∞=∞~åà◊√§ JO^Œ~∂° Ç¨[Ô~· ÃÑo¡ "Õ_∞» Hõ#∞ KÕâß~°∞. =zÛ#
"å~°O^Œi`ÀÉÏ@∞ ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u HÀâßkèHÍi D HÍ~°º„Hõ=∞O WO`« Ñ¶¨∞#OQÍ
[~°Q\Æ ÏxH˜ Hõ$+≤ KÕã#≤ N QÆaƒ@ "≥OHõ@ ~°=∞}, N=∞u =∞¿ÇÏâ◊fii ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ
"≥∞<ÿ xÕ QÍ~°∞ JO^Œ*ãË #≤ #∂`«# =„™êÎÅ∞, âßÅ∞"å, *Ï˝ÑH≤ õ JO^Œ*âË ßO. JO^ŒiH©
Pf‡Ü«∞ ã¨`å¯~°O [iáêO. „QÆO^äŒHõ~°Î N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ N=∞u „Ñ¨ÉèÏ=u
^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ N „Ñ¨ÉÏè Hõ~,ü N ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍ~°∞¡ Ñ¶∞¨ # ã¨`å¯~°O KÕã≤ #∂`«# Ñ¨@∞ì
=„™êÎÅ∞, âßÅ∞"å, *Ï˝ÑH≤ Åõ #∞ "≥∞<ÿ xÕ "åi `«~Ñ° Ù¨ # JO^Œ*âË ß~°∞. N K«ÅáêHõ
„Ñ¨HÍ+π Pf‡Ü«∞ JukèQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. 500 Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ#∞ ã¨É‰íè Ωõ =zÛ#"åiH˜,
21
`≥<åe "åiH˜, =∞^Œ# Ñë¡ "åiH˜ JO^Œ*âË ßO. N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£QÍi QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞
=∂r „_çÖò =∂™êì~∞° N Zãπ.q. ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù QÍ~°∞ t+¨º "å`«ûÅºOQÍ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£
QÍiH˜ #∂`«# =„™êÎÅ∞, âßÅ∞"å |Ç¨˙HõiOz ™êÇ≤Ïf ¿ã=#∞ „Ñ¨ã¨∞ÎuOz
Pj~°fikOKå~°∞. Hõ#∞flÅ ÑÖ_»∞=ÙQÍ [iy# D ã¨=∂"ÕâO◊ Kåi„`å`«‡HõOQÍ
xezOk.
ã¨Éíè „áê~°OÉèÏxH˜ =ÚO^Œ∞ JO^ŒiH˜ ã‘fi@∞, Ç¨\ò JO^Œ*ãË ≤ \© WKåÛO.
=∞^èŒºÖ’ aã¨¯@∞¡ =∞m§ `Õh~°∞ JOkOKåO. ã¨ÉèÏ#O`«~°O JO^ŒiH˜
+¨„_»™È¿Ñ`«"∞≥ #ÿ qO^Œ∞ U~åÊ@∞ KÕâßO. =zÛ# "å~°O^Œ~∂° ãÖ`«$Ñ≤QÎ Í Éè’[#O
KÕã≤ P#OkOz Jaè#OkOKå~°∞. WO`« Q˘Ñ¨Ê ã¨É‰íè Ωõ #∂@áêuHõ =∞OkH˜
ÃÑQ· Í ™êÇ≤Ï`åºaè=∂#∞Å∞ áêÖÁæx q[Ü«∞=O`«O KÕâß~°∞. HÍ~°º„Hõ=∞ x~°fiÇ¨Ï}Ö’
N g~°=∂K«<xÕ ÉÏÅQÆOQÍ^è~Œ ~° å=Ù QÍ~°∞, N=∞u t=ÅH˜∆ ‡, N QÆaƒ@ "≥OHõ@
~°=∞}QÍ~°∞, N "≥O„@„Ñ¨Q_Æ » PO[<ÕÜÚ« Å∞QÍ~°∞ ZO`À `À_»Ê_®¤~∞° . g~°O^ŒiH©
âßÅ∞"å, *Ï˝ÑH≤ ,õ Ñ¨Ù+¨ÊÇ¨~°O K«O^Œ# `åO|∂ÖÏÅ`À ã¨`¯« iOKåO. WO^Œi
ã¨q∞+≤ì Hõ$+≤Ü∞Õ D q[Ü«∂xH˜ HÍ~°}O. ã¨~ã° É¨ Ïè ~°uÃÑ· L#fl Jaè=∂<åxH˜
x^Œ~≈° #O. JO^ŒiH˜ Hõ$`«[`˝ Å« ∞.
75= ã¨=∂"ÕâO◊ QÍ ÉèÏ=Hõq, PO„^è• Ã+b¡ ã¨fisæÜ∞« ^Õ=ÙÅÑë¡ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î
QÍix D`«~O° q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ ÑïK«Ü∞« O KÕ¿ã HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞~°"å}˜ ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’
25–2–15 |∞^è"Œ å~°O [iáêO. N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£– Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍi`À `«#‰õΩ#fl
„Ñ¨`º« Hõ∆ ÑïK«Ü∂« xfl, =∞„^•ã¨∞Ö’ "åiO\˜H˜ <åÅ∞ÔQ^· ∞Œ ™ê~°∞¡ "≥o§# q+¨Ü∞« =¸
"åi ‰õΩ@∞O|O`À =∞„^•ã¨∞Ö’ L#fl "åi ÃÑ^ŒHÌ ¯õ ÃÑ^ŒÉÌ Ï=QÍ~°∞ H©.âı.QÍ_ÕÑe¨ ¡
Ö’áê=Ú„^Œ, Hõ$áêxkè QÍ~°Å |O^èŒ∞`«fi=¸ "å~°∞ `«##∞ `«# "Õ∞#HÀ_»Å∞
ã¨`«ºHõà◊#∞ HÍ~°∞Ö’ `åºQÆ~å[#QÆ~ü, áêO_ô|*Ï~üÅÖ’ „uÑ≤Ê# =∞^èŒ∞~°"≥∞ÿ#
~ÀAÅ#∞ QÆ∞~°∞Î KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. Hõ$+¨â‚ ß„ã≤QÎ Í~°∞ HÍ@∂i "≥OHõ>âË fi◊ ~°~å=Ù QÍ~°∞
`«=∞ z#fl`«#OÖ’ LÜ«¸º~°∞Ö’ "åiO\˜H˜ =zÛ Ô~O_»∞ QÆO@Å∞ `«=∞
`«e^ŒO„_»∞Å`À =∂\Ï¡_#ç ãÖ^Œ~åƒùxfl *Ï˝ÑH¨ Oõ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. N=∞u =∞O^Œ~Ñ° Ù¨
ÃÇÏ· =∞=u K«H¯õ x „Ñ¨ãO¨ QÆO KÕã≤ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍi rq`«O, =ºHÎ̃`Î« fiO
22
~°K«#Å#∞ ã¨∞Éè’^ŒHõOQÍ q=iOKå~°∞. ''Hõ$+¨‚âß„ã≤ÎQÍix K«∂ã≤ =∂\Ï¡_ç#
^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍ~°∞ ^è#Œ ºr=ÙÅ∞. giO\˜H˜ "å~°∞, "åiO\˜H˜ g~°∞ "≥o§# ÉÏO^è=Œ ºO
Q˘Ñ¨Êk. ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍiH˜ <å áê^•aè=O^Œ<åÅ∞—— Jx L^ÕfiQÆO`À P#O^Œ
Ñ¨ÙÅHõOH˜Ò« QÍ K≥áêÊ~°∞. "åiH˜ „Ñ≤xûÑ¨Öò N Ñ≤.<åQÆ~åA, Láê^è•ºÜ«∞ |$O^ŒO
Q˘Ñ¨Ê ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O JO^Œ*™Ë ê~°∞. Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍi rq`«O ™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ· áÈ\©Å∞
x~°fiÇ≤ÏOz q*Ë`Å« ‰õΩ |Ç¨ï=∞`«∞Å∞ JOkOKåO. N =∂k~åA Nx"åã¨â~◊ ‡° ,
N *Ï#û<£ QÍ~°∞¡ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î ã≤h ãÖw`åÅ#∞ =∞^è∞Œ ~åu =∞^è∞Œ ~°OQÍ QÍ#O KÕã≤
~°ã¨ _ÀeHõÖ’ T¿Ñâß~°∞. âß„ã≤Î QÍi w`«O ''[Ü«∞ [Ü«∞ „Ñ≤Ü∞« ÉèÏ~°`« [#~Ú„f
k=º ^è•„u—— QÍ#O KÕã#≤ q^•º~°∞Å÷ O^ŒiH© ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u |Ç¨ï=∞`«∞Å#∞ JOkOz
q^•º~°∞÷Å‰õΩ ™êÇ≤Ï`«ºO KÕ~°∞= KÕÜ«∂Å#fl =∂ ãÖã¨÷ Pâ◊Ü«∞O WÖÏ =∞m§
<≥~°"ÕiOk.
N =∞#‡^èŒ <å=∞ ãÖ=`«û~° LQÍk "Õ_∞» HõÅ∞QÍ 76= ã¨=∂"Õâßxfl
15–3–15 Pk"å~°O x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åflO. N =∞OQÆày◊ i Pk`«º„Ñ¨™ê^£, _®.N
â◊ÖÏHõ ~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ â◊~°‡, _®. N ~å=∞_»∞QÆ∞ "≥OHõ>Ëâ◊fi~°â◊~°‡, N QÆ∞uÎH˘O_»
ã¨∞ÉÏƒ~å=Ù, PKå~°º =∞#fl= ã¨`º« <å~åÜ«∞}QÍ~°‰¡ Ωõ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞ N
QÆaƒ@ ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍ~°∞ `«=∞ `«e^ŒO„_»∞Å∞ ã¨fisæÜ∞« QÆaƒ@ Éè"í å#=∞‡, N
=∞$`«∞ºO[Ü«∞ âß„ã≤Î QÍ~°Å ™ê‡~°Hõ LQÍk Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ#∞ JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞.
„áÈ`åûÇ¨ÏHõ Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞QÍ N HõàÏ™êQÆ~,ü N=∞u Q˘<åfl|`«∞ÅÎ ts+¨, N ÉÏëê
(D<å_»∞), N ~å*Ï (=∞# Kèå#Öò), N QÆ∂_»=e¡ ~å=∂~å=Ù (áÈãπì =∂ã¨~ì ,ü
LÜ«¸º~°∞), N Ñ¶A ¨ ÖÏÖò "≥Ú~Ú^£ (*ÏQÆ$u á⁄^Œ∞Ñ¨Ù ã¨=∞HÍ~° ãÖã¨,÷ LÜ«¸º~°∞)‰õΩ
JÖÏˆQ ''ã¨fiÜ«∞O ã≤^—úŒ — „Ñ¨`ºÕ Hõ Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl N=∞u ÃÑkÌÉÁè @¡ ™œÉèÏQÆº ÅH˜∆ ‡
(`≥Å∞QÆ∞ ÑÖ_ç\ò, LÜ«¸º~°∞) QÍiH˜ N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ JO^Œ*ãË ∞¨ <Î åfl~°∞.
N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ ~°K#« ''w~åfi} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åfi}O—— „QÆO^ä•xfl N
=∞OQÆày◊ i Pk`«º „Ñ¨™ê^£ Pq+¨¯i™êÎ~∞° . D „QÆO^äOŒ JOH˜`« ã‘fiHõ~Î° N "≥∞<ÿ xÕ
QÀáêÅHõ$ã¨fl QÍiH˜, nxfl ™êÊ#û~ü KÕã≤ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u `«~∞° Ñ¨Ù# =Ú„kã¨∞#Î fl N
"≥∞<ÿ xÕ "åi "Õ∞#HÀ_»Å∞ _®. N=∞u *’ºuQÍiH˜, "åi ™È^Œ~° ™È^Œs=∞}∞Å‰õΩ
23
(J"≥∞iHÍ) ^èŒ#º"å^•Å∞, Hõ$`«[˝`«Å∞. ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u q∞„`«∞Å∞ „Ñ¨=ÚY
Ç¨ã¨º~°K~« Ú`« N `å_ç"∞Õ \˜ ã¨`º« <å~åÜ«∞} ~°K#« ''`åºy ¿Ñ'Ô~_ôÅ∞{—— Ñ¨ÙãÎ̈HÍxfl
ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u `«~∞° Ñ¨Ù# =Ú„kOz D ã¨ÉÖíè ’ N "≥.· q.a.~å*ËO„^Œ„Ñ¨™ê^£ QÍiKÕ
Pq+¨¯iOÑ¨*ãË ∞¨ #Î flO^Œ∞‰õΩ ^è#Œ º"å^•Å∞. nx`À ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u „Ñ¨K∞« ~°}Å∞ 16,
JO^Œ∞Ö’ N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£ QÍi ~°K#« Å∞ 10.
80=∞Ok „Ñ¨=ÚY Hõ=ÙÅ`À ''#"åºO„^èŒ „Ñ¨^Õâò—— J<Õ JOâ◊OÃÑ·
Hõqã¨"∞Õ ‡à◊#O x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åflO. =ÚYº JukèQÍ qKÕÛ¿ã âßã¨# =∞O_»e =∂r
ã¨Éèí∞ºÅ∞ N "≥·.q.a.~å*ËO„^Œ„Ñ¨™ê^£, Pf‡Ü«∞ Ju^èŒ∞Å∞ N [Oáê#
Ñ¨Ó~°‚K«O„^Œ~å=Ù (LÜ«¸º~°∞ #QÆ~° ÑÖKå~Úf Kè≥·~°‡<£), N K«Å™êx
~å*ËO„^Œ„Ñ¨™ê^£ (PO„^è*Œ ’ºu WOKèå~ü̊, q[Ü«∞"å_»), _®.N l.q.Ñ¨Ó~°K‚ O« ^£,
N Hõeq∞N (=∞Öˇf¡ QÆ =∂ã¨Ñ„¨ uHõ ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞) "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åiH˜ ^è#Œ º"å^•Å∞.
ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u J^èŒº‰õ∆ΩÅ∞ x`À`åûÇ≤Ï N ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£, 'ã¨~°ã¨ÉèÏ~°u– N
ã¨∞=~°ÛÖÏO[<ÕÜ∞« ™êfiq∞— J<Õ ~Ô O_»∞ ÉÏ¡Q∞Æ Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. g\˜ gHõ‰∆ Ωõ Å
ãÖYº =¸_»∞ ÅHõ∆Å áêuHõ "ÕÅ∞ JO>Ë JO^ŒiH© Pâ◊Û~°º"Õ∞™ÈÎOk. =∂
Q“~åfi^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞ N=∞u *’â◊√ºÅ âßº=∞ÖÏ^Õq, HÀâßkèHÍi N QÆaƒ@ "≥OHõ@
~°=∞}, ™êOˆHuHõ xÑ¨Ù}∞Å∞ N q.a.l.~å=Ù q∞ye# HÍ~°º=~°æ ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ
"å~°Okã¨∞#Î fl ã¨ÇÏ¨ HÍ~åxH˜ ¿ã=‰õΩ ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u Hõ$`«[`˝ åaè =O^Œ<åÅOk™ÈÎOk.
ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u HÍ~°º„Hõ=∂Å‰õΩ Ç¨[~°=Ù`«∂ „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∞#Î fl ™êÇ≤Ï`åºaè=∂#∞Å‰õΩ
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ZÑ¨Ê\˜HÑõ Ù¨ Ê_»∞ „Ñ¨[Å‰õΩ KÕiÛ ã¨ÇÏ¨ Hõiã¨∞#Î fl g∞_çÜ∂« q∞„`«∞Å‰õΩ
ã¨^• Hõ$`«[`˝ Å« ∞. =∂ HÍ~°º=~°æ ã¨É∞íè ºÅ ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O =∞~°∞=ÖËxk. JO^ŒiH˜ N
=∞#‡^è<Œ å=∞ LQÍk â◊√ÉèÏHÍOHõÅ∆ `À Hõ$`«[`˝ åaè#O^Œ# =O^Œ<åÅ∞.
– =∂k~åA t=ÅH©;
ã¨~ã° ¨ ÉèÏ~°u HÍ~°º^Œi≈
24
q+¨Ü∞« ã¨∂zHõ
1. JÑ¨~° â◊OHõ~°∞Å∞ – â◊OHõ~° ÉèíQÆ=`åÊ^Œ∞Å∞ .......................................31
2. =Ú‰õΩO^Œ =∂Å ~å[Hõq – ‰õΩÅâıY~åàÏfi~ü............. ..........................38
3. J~°ú âß„ãÎ̈ ~°K«~Ú`« – H“\˜Å∞º_»∞ ..............................................48
4. Éèí~°`«<å@º ã¨$+≤ìHõ~°Î – Éèí~°`« =Úx ..............................................52
5. Hõq‰õΩÅ QÆ∞~°∞=Ù – HÍo^•ã¨∞ =∞Ç¨Hõq ..........................................54
6. Ü«∞=∞Hõ K«„Hõ=iÎ – Ñ¶¨∞@Hõ~°Ê‰õΩ_»∞ (Ñÿe# ‰õΩO_») ..............................58
7. "åºã¨ "åb‡Hõ ã¨=∂#∞_»∞ – QÆ∞}Ï_è»∞º_»∞ .........................................61
8. É∫^Œú "Õ^•Ou, Hõq – Jâ◊fi Ñ¶¨∞’+¨µ_»∞ ............................................65
9. <≥·+¨^èŒ Hõ~°Î – NÇ¨Ï~°∞¬_»∞ .........................................................69
10. ''=∞\ì̃ |O_ç—— „Ñ¨Hõ~°} Hõ~°Î – â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨Hõq ...............................73
11. KÀà◊ ~å[º K«i„`« ~åã≤# – q~°∂áêHõ∆ Hõq .....................................76
12. =Ú„^•~°Hõ∆ <å@Hõ Hõq – qâßY ^Œ`«∞Î_»∞ ......................................77
13. QÆ^Œº =∞Ç¨HÍ=º ~°K«~Ú`« – ã¨∞|O^èŒ∞..........................................82
14. ã≤OÇ¨Ïà◊ ~å[ Hõq – ‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞ ............................................85
15. Hõq`å HÍq∞x ^Œ~°Ç¨ã¨"Õ∞ – ÉèÏã¨ =∞Ç¨Hõq ...................................88
16. J~°ú Q“~°"åxfl JO^ŒÅO ZH˜¯Oz# Hõq – ÉèÏ~°q ..............................95
17. "Õ}©ãÖÇ¨~° <å@HõHõ~°Î – Éèí@ì <å~åÜ«∞}∞_»∞ ..................................101
18. ã¨∞ÉèÏ+≤`« â◊`«HõHõ~°Î – Éèí~°Î $Ç¨Ïi =∞Ç¨~åA ....................................108
19. ã¨∂~°º â◊`«Hõ Hõ~°Î – =∞Ü«¸~°∞_»∞ ..............................................111
20. JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈Hõ~°Î, =K«# Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞ – ^ŒO_ç ............................115
21. â◊$OQÍ~° â◊`«Hõ Hõ~°Î – J=∞~°∞Hõ Hõq ...........................................118
22. *ˇ·# Hõq – [@ ã≤OÇ¨Ï#Ok ...................................................121
23. É∫^Œú <å@Hõ Hõ~°Î – Ç¨Ï~°¬=~°ú#∞_»∞ ..............................................122
24. =K«# ÉÏ}O – Éè@ í ì ÉÏ}∞_»∞ .................................................126
25. z„`«QÆ~°ƒù Hõq`å ãÖÑ¨#∞fl_»∞ – =∂Ñ¶¨Ú_»∞ ......................................131
26. `˘eâß„ãÎ̈ HÍ=º Hõq – Éèí\ ì̃ ....................................................136
27. "≥Ú^Œ\ ˜ „â◊=ºHÍ=º JÅOHÍi‰õΩ_»∞ – ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ .............................139
25
28. „áêHõ$`« HÍ=º Hõq ~åA – "åHõÊu ~åA .....................................142
29. âßO`åxfl #==∞ ~°ãÖQÍ K≥Ñ≤Ê# – L^Œƒù@∞_»∞ ...............................143
30. kQÆO|~° *ˇ·#Hõq – ''Jã¨QÆ—— ..................................................145
31. Hõ~°∞} ~°™ê#∞Éèí∂u – Éèí=Éèí∂u–1 ..........................................147
32. `«$fÜ«∞ ÑÖ^è• `˘H˜¯# – =Ú~åi ............................................160
33. =ãÖ`« uÅHõ =$`«Î – ~°`åflHõ~°∞_»∞ ...........................................164
34. Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜ <å@HõHõ~°Î – â◊H˜Î Éèí„^Œ∞_»∞ ................................166
35. ã¨∂„`« Ñ¨^ŒúuÖ’ JÅOHÍ~° „QÆO^èŒO ~åã≤ HÍ"åº`«‡#∞ K≥Ñ≤Ê# – "å=∞#∞_»∞ ....168
36. ^èŒfi<åºÖ’Hõ Hõ~°Î – P#O^Œ =~°ú#∞_»∞ ..........................................171
37. ÉÏÅ Hõq – ~å[âıY~°∞_»∞ ....................................................175
38. ÉèíÅ¡@ Hõq ....................................................................180
39. „¿ÑÜ≥∂~°ã¨ „Ñüáê^Œ‰õΩ_»∞ – ~°∞„^Œ@∞_»∞ ......................................182
40. qHõ@ x`«O| .................................................................185
41. =„HÀHÎ̃ q<åºã≤ – ~å*Ï#Hõ ‰õΩO`«Hõ Hõq .....................................186
42. Jaè=ºHÎ̃"å^Œ "åºÑ¨‰õΩ_»∞ – Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ ..................................188
43. Bz`«º ã≤^•úO`«Hõ~°Î, <å@Hõ Hõ~°Î – ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞_»∞ ...............................190
44. Hõq tHõ∆ ~åã≤# – "≥Ú^Œ\ ˜ "åQÆƒù@∞_»∞ ........................................193
45. Ü«∞â◊ã≤ÎÅHõ Hõ~°Î – ™È=∞„Ñ¨Éèí ã¨∂i ............................................194
46. =∞Ç¨~å[ Hõq – Éè’A_»∞ ....................................................195
47. „Ñ¨É’^èŒ K«O„^À^ŒÜ∞« <å@HõH~õ Î° – Hõ$+¨‚ q∞„â◊√_»∞ ....................................199
48. =ºO[<å =$uÎ HÍ~°∞_»∞ – =Ú=∞‡@∞_»∞ .............................................201
49. ‰õΩO^Œ=∂Å <å@Hõ ~°K«~Ú`« k*ÏflQÆ∞_»∞ ......................................203
50. bÖÏâ◊√‰õΩ_»<Õ – aÅfi =∞OQÆà◊√_»∞ ............................................206
51. P~åº ã¨ÑÎ̈â◊u Hõ~°Î – QÀ=~°ú<åKå~°∞º_»∞ .......................................208
52. HÍ=ºâß„ãÎ̈ Hõ~°Î – ¿ÇÏ=∞ K«O„^•Kå~°∞º_»∞ .....................................210
53. Ñ¨$nèfi ~å[ K«i„`« Hõ~°Î – [Ü«∂O‰õΩ_»∞ .......................................211
54. #= ™êÇ¨Ï™êOHõ K«i„`«Hõ~°Î – Ñï=∞à◊ Ñ¨^Œ‡ QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ ..........................212
55. ^Œfi ºiÌHqõ ~åA – Hõq~åA ..................................................214
56. JÅOHÍ~° ã¨~°fiã¨fiO Hõ~°Î – ~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ .......................................216
57. ~å[ `«~°Oy}˜ Hõ~°Î – HõÅ›}∞_»∞ ...............................................217
26
58. g~°â‹·= Hõq – L^•Ç¨Ï~°} HÍ=º x~å‡`« –
áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^èŒ∞_»∞ .....................................................219
59. J+ì̈Ñ¨^Œ∞Å – [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ ....................................................225
60. *ˇ·# Hõq ~°∞+≤ – l# ~°`«fl ....................................................229
61. #$`«Î ~°`åfl=o ~åã≤# *ÏÜ«∞Ñ¨¿ã<åx ........................................231
62. "Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ∞ .............................................................233
63. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ Ü«∞â’Éèí∂+¨} Hõ~°Î – q^•º<å^èŒ∞_»∞ .............................236
64. ™êÇ≤Ï`åºO|∞kèx PáÈâ◊# Ñ¨\ ì̃# – JQÆã¨∞Îº_»∞ ...............................239
65. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ~å[ Hõq ........................................................241
66. #Å K«OÑ¨Ù=Ù#∞ ~åã≤# – „uq„Hõ=∞ Éèí@∞ì .....................................242
67. ~°ã¨ `«~°Oy}˜ Hõ~°Î, =∂Ü«∂ ~°ã¨ „Ñüáê^Œ‰õΩ_»∞– ÉèÏ#∞^Œ`«∞Î_»∞ ................243
68. =∞Ç¨ "åºMÏº# ÑÖ_ç`«∞_»∞ – HÀÖÏK«ÅO =∞e¡<å^èŒã¨∂i ......................245
69. ™êÇ≤Ï`«º ^Œ~°Ê} ~°K«~Ú`« – qâ◊fi<å^èŒ∞_»∞ ....................................250
70. q^•º~°}∞ºÅ t+¨µº_»∞, QÆ^Œº Hõq – "å=∞# Éèí@ì ÉÏ}∞_»∞ .....................251
71. ~å}˜ Hõ=~Ú„u – QÆOQÍ ^Õq .................................................254
72. =ãÖ`« ~årÜ«∞O ~°zOz# – ‰õΩ=∂~°yi Ô~_ç¤ ...............................256
73. ™êÇ≤Ï`«º zO`å=∞}˜ Hõ~°Î – ÃÑ^ŒHÀ=∞\˜ "Õ=∞Éèí∂áêÅ∞_»∞ ....................257
74. ãÖw`« ™êÇ≤Ï`åºÅÖ’ ‰õÄ_® ~åA – ã≤OQÆ Éèí∂áêÅ∞_»∞ .....................258
75. Kè«O^À âß„ãÎ̈O ~åã≤# – Ô~O_»= "åQÆƒù@∞_»∞ ..................................260
76. Ç¨Ïg∞‡~° K«i„`« Hõ~°Î – #Ü«∞ K«O„^Œã¨∂i ......................................261
77. HõOK«∞ _è»Hõ¯Å – Q“_» _çO_ç=∞ Éèí@ì Hõq ™ê~°fiÉè∫=Ú_»∞ .......................262
78. ÉèíH˜Î~°ã¨ ™ê÷Ñ¨‰õΩ_»∞ – ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ ..........................................263
79. ã¨fiÉèÏ"ÀHÎ̃ Hõ=~Ú„u =Ú~°à◊ ...................................................266
80. „Ñ¨}Ü«∞ Hõ=~Ú„u – "≥∂iHõ ..................................................267
81. Jaè#= HÍo^•ã¨∞ ............................................................268
82. K«OÑ¨Ó ÉèÏ~°`« Hõ~°Î – J#O`« Éèí@∞ì............................................269
............................................269
83. ™êÇ≤Ïf ã¨=∞~åOQÆ} ™ê~°fiÉèí∂=Ú_»∞ – NHõ$+¨‚^Õ=~åÜ«∞Å∞ ...................271
84. ã≤^ŒúÜ≥∂y Ñ¨ÙOQÆ=Ù_»∞ – JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜∆`«∞Å∞ ...................................272
85. ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ t+¨µº_»∞ – QÀ™êfiq∞ Hõ~°‚ Ñ¨Ó~°∞_»∞ ............................278
86. Ñ¨@ìÑ¨Ù ~å}˜ Hõ=~Ú„u – #O[# QÆ∂_»∞ u~°∞=∞ÖÏO| ........................279
27
87. =ã¨∞K«i„`« K«O#∞=Ù Hõ~°Î – HÍà◊Ç¨Ïã≤Î Hõq ....................................281
88. ~°ã¨ QÆOQÍ^èŒ~° Hõ~°Î – [QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`«~åÜ«∞Å∞ ...............................283
89. ÉèíHÎ̃H˜ âß„ã‘ÎÜ«∞`« HõeÊOz# – =∞^èŒ∞ã¨∂^Œ# ã¨~°ã¨fiu ..........................289
90. Ç¨ÏŸÜ«∞ã¨Å ~å[ K«i„`« ~åã≤# – ã¨HõÅ q^•º K«„Hõ=iÎ ........................290
.............................................291
91. `åhëê ~å[ QÆ∞~°∞=Ù – JHõƒ~ü ëê.............................................291
92. ãÖã¨¯ $`« ^Œfi ºiú HÍ=º Hõq – "ÕOHõ\Ï^èŒfii ..................................292
93. `«O*Ï=Ó~ü Hõ$+¨‚^Õ=~åÜ«∞Å∞ – ~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ ~åÜ«∞Å∞ ...........................293
94. P™ê÷# Hõ=~Ú„u – ~å=∞ Éèí„^•O| .............................................295
95. =∞øeHõ`« L#fl Hõ=~Ú„u – Q“s ..............................................296
96. „Ñ¨Hõ$u Hõ=~Ú„u – Ñ¨^•‡=u .................................................296
97. K«=∞`å¯~° ã≤^•úO`« Hõ~Î° – qâıfiâ◊fi~°∞_»∞...............................................297
98. Hõ$+¨‚bÖÏ `«~°Oy}˜ Hõ~°Î – <å~åÜ«∞} f~°∞úÅ∞ .................................298
99. ÉèÏëê~°‚= Hõ~°Î – #∞^Œ∞~°∞áê\˜ "≥OHõ#fl ........................................299
100. H˜e¡#∂~ü ~å[ – ~å[=~°‡ ...................................................300
101. ^èŒ~°‡ ã≤O^èŒ∞ ™ê~°O Hõ~°Î – H˘Å∂¡~°∞ HÍ=∞âß„ã≤Î ...............................301
102. +¨_»Ì~°≈# `«`åfi=QÍÇ≤Ï – =Ú_»∞OÉˇ· #~°ã≤OÇ¨Kå~°º ™êfiq∞ .................302
103. =∞Ç¨ "åºMÏº#Hõ~°Î, N ã¨`«º<å~åÜ«∞} ™êfiq∞ „Ñü+ì̈ KÕã≤# –
J^ÕÌÑë¡ Hõ$+¨‚âß„ã≤Î ...........................................................304
104. t"år K«i„`« ~åã≤# – JOaHÍ ^Œ`«Î "åºã¨∞_»∞...............................306
105. ''<åÜ«∞#—— HÍ=º HõO~î° "åã≤+ì̈ QÆ}Ñü .....................................307
106. |Ç¨ï ÉèÏëê"Õ`«Î – Jaè#= HÍo^•ã¨∞ ÑÖ_ç`« Éèí@ì =∞^èŒ∞~å<å^èŒ âß„ã≤Î ......308
107. =Ùº`«ÊuÎ xÑ¶¨∞O@∞ ~°K«~Ú`« – `å`« "≥o¡ q∞~îåKå~ü âı+ÿi âß„ã≤Î ...........312
108. H“=Úk áê~î° „Ñ¨=K«# „âı+ì̈ – âÁOiî Éèí„^•k ~å=∞âß„ã≤Î ....................314
109. ~å=Ù |Ç¨Ï^Œ∂~ü – H˜_®Oa ~å=∂#∞*ÏKå~°∞ºÅ∞ ............................315
110. `«~°¯ f~°ú – PkÉèí@ì ~å=∞=¸iÎ âß„ã≤Î ......................................317
111. ¿+H±ûÑ≤Ü«∞~ü <å@Hõ Hõ^èŒÅ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤# –
"Õ∞_ÕÑë¡ "≥OHõ@ ~°=∞}ÏKå~°∞ºÅ∞ ..........................................319
112. „HÀ_» Ñ¨„`« ~°K«~Ú`« – QÆ∞=∞‡Å∂i ãÖQÆ"Õ∞â◊fi~° âß„ã≤Î .......................321
113. ãÖã¨¯ $`«OÖ’<Õ L`«Î~åÅ∞ ~åã≤# – <åQÆÑ¨Ó_ç ‰õΩÑ¨ÙÊ™ê=∞Ü«∞º ...............323
114. |Ç¨ï„QÆO^èŒ Ñï+¨¯~°Î, |Ç¨ïÉèÏëê HÀq^Œ∞Å∞ –
28
=∂#=e¡ ~å=∞Hõ$+¨‚ Hõq ....................................................324
115. QÆ∞~°∞=ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°∞=Ù, ã¨~°fi âß„ã¨Î"Õ`«Î – N `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞âß„ã≤Î ...........327
116. J=^èŒ∂`« – N ã¨^•t= „|¿ÇÏ‡O„^Œ Ü«∞u ...................................331
117. YK«~° =∞}˜ ¿Ñ\˜Hõ~°Î, ã¨HõÅ âß„™êÎaè[˝ –
JÅ∞‰õÄ~°∞ QÀÖÏ¡Ñ≤xfl =∞e¡HÍ~°∞˚# âß„ã≤Î ....................................334
118. PO„^èŒ P™ê÷# Hõq – N HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "å~°∞ ...............................339
119. ãÖã¨¯ $`« Ç¨ÏiHõ^èŒÅ∞ ~åã≤# – |O‰õΩÑë¡ =∞Å¡Ü«∞º âß„ã≤Î ...................342
120. <åºÜ«∞ Éèí∂+¨}, <åºÜ«∞ ™ê÷Ñ¨Hõ –¿Ñi ÅH©; <å~åÜ«∞} .....................345
121. "≥·Ü«∂Hõ~°}˜ – =[…Å z# ã‘`å~å=∞ âß„ã≤Î ..................................347
122. HõàÏxkè, q^•º "åK«ã¨Êu – q„HÍÅ ~å=∞K«O„^• Kå~°∞ºÅ∞ ..................349
123. ÉèÏ~°fÜ«∞ QÆ}˜`«âß„™êÎxfl H˘`«Î =∞Å∞Ñ¨Ù „uÑ≤Ê# [QÆ^Œ∞æ~°∞ –
N ÉèÏ~°f Hõ$+¨‚ f~°úr =∞Ç¨~å*ò ..........................................352
124. HÍo^•ã¨ ã¨=ÚÅ∞ – N ¿Ñi HÍj<å^èŒ âß„ã≤Î ................................355
125. ÑÖ_ç`« „Ñ¨=~° – =∞ÖÏ¡k ~å=∞Hõ$+¨‚ K«Ü«∞#∞Å∞ .............................356
126. ^èŒ~°‡ âß„ã¨Î xkè, <åºÜ«∂nèâ◊ Hõq – QÆ∞O_Õ~å=Ù Ç¨Ï~å¯ˆ~ .....................358
127. HÍ=º f~°ú – N ÑÖKåQÆ∞flÅ Pk<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î ...........................361
128. ÉÏÅ"åºã¨, "åºHõ~°}ÏÅOHÍ~° – "å~°}Ïã≤ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤Î ................363
129. P^èŒ∞xHõ Ü«ÚQÆ =∞Ç¨ w~åfi} ÑÖ_ç`« Hõq –
"Õ^•Å u~°∞"ÕOQÆàÏKå~°∞ºÅ∞ ................................................365
130. J*Ï`« â◊„`«∞=Ù – Ñ¨àı§Ñ¨Ó~°‚ „Ñ¨*Ï˝Kå~°∞ºÅ∞ .................................367
131. `≥<åe ~å=Úx Hõ^èŒÅ#∞ ãÖã¨¯ $fHõiOz# P [#‡ ã≤^Œú Hõq –
ã¨xfl^è•#O ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î ..........................................369
132. ~å[QÆ∞~°∞, q^•º "åK«ã¨Êu – q^•º^èŒ~° âß„ã≤Î ...............................372
133. ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°Ü≥∂^èŒ Hõq ÑÖ_ç`«∞Å∞ –
N [\Ï=Å¡Éèí∞Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«ÎO ...............................................375
134. Jaè#"å#O^Œ =~°ú#, ~°ã¨ [QÆ<åfl^èŒ–
N [=∞‡Å=∞_»Hõ =∂^èŒ=~å=∞ â◊~°‡ .........................................380
135. ã¨fi~°‚ Hõ=∞Å „QÆÇ‘Ï`«, #_çKÕ áê}˜x –
¿Ñi ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î .................................................385
136. ‰õΩÅÑü – HõÑ¨ÊQÆO`«∞Å
29
ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤Î ..........................................................388
137. PO„^èŒ aÅ›} – HõÑ¨ÊQÆO`«∞Å ÅHõ∆ ‡}âß„ã≤Î ..................................390
138. â◊OHõ~å^≥· fi`« xëê‚`«∞Å∞ – K«^ŒÅ"å_» ã¨∞O^Œ~° ~å=∞âß„ã≤Î ..................393
139. QÆ}˜`å=^è•# âıY~° – Ñ¨Ùe=iÎ â◊~°ÉèÏKå~°∞ºÅ∞ .............................394
140. ˆ~_çÜ≥∂Ö’ ãÖã¨¯ $`« áê~îåÅ∞ É’kèOz# ã¨~Àfi^ŒÜ«∞ „Ñ¨Kå~°‰õΩÅ∞
– ˆH."ÕO.#$.JáêÊ~å=Ù ....................................................396
141. ~åÜ«∞Öò ™⁄Ãã·\ © ã¨Éèí∞º_»∞ – ~åO Hõ~°}ü â◊~°‡ ...............................399
142. ™êÇ≤Ï`«º ~°`«fl ~°Ç¨Ïãπ aÇ¨s kfi"Õk ........................................401
143. q^•º ™êQÆ~°∞_≥·# PKå~°º *Ï˝# ™êQÆ~ü ......................................402
144. ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞ Ñ¨Ù~°™ê¯~° „QÆÇ‘Ï`« – ˆ~"å „Ñ¨™ê^£ kfi"Õk ................403
145. [QÆ^Œ∞æ~°∞ N~å=∞ Éèí„^•Kå~°º ...............................................405
146. â◊`å=^è•x – QÆ}Ë+π ........................................................407
30
1. JÑ¨~° â◊OHõ~∞° Å∞ –
â◊OHõ~° ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞ (509 bc)
ˆH~°à◊Ö’ HÍÅ_ç „QÍ=∞OÖ’ [x‡Oz# JÑ¨~° t"å=`å~°∞ÖË Pk
â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ∞. J^≥· fi`« =∞`« ™êúÑH¨ ÍKå~°∞ºÅ∞ „u=∞`åKå~°∞ºÅÖ’ „Ñ¨^=Œè ÚÅ∞.
[QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ∞QÍ ÉèÏqOÑ¨|_®¤~∞° . HÍÅOÃÑ· aè<åflaè„áêÜ«∂Å∞<åfl~Ú. HÍx
„H©.â◊.780–820 Jx JO^Œ~∂° JO\Ï~°∞. ''^Œ∞ëêìKå~°º q<åâßÜ«∞ „áê`«∞~°∂ƒù`À
=∞Ç‘Ï`«ÖË – ã¨ U= â◊OHõ~åKå~°ºó ™êH∆Í`ü HÔ =· Åº <åÜ«∞Hõ: – „â’`« ™ê‡~°Î
„Ñü™êì~°úO ÉèíHÍÎ<åO Ç≤Ï`«HÍ=∞ºÜ«∂ – Hõi+¨º`«û=`å~°O ã¨fiO â◊OHõ~À hÅ
Ö’Ç≤Ï`«:—— Jx t= ~°ÇÏ¨ ã¨ºOÖ’ LOk. ã¨fiÜ«∂<å Ñ¨~=° ∞ t=Ù_Õ "Õ^Œ qÇ≤Ï`«
Hõ~°‡Å#∞ "åºÑ≤OÑ¨*ËÜ«∞\ÏxH˜, ^Œ∞ëêìKå~åÅ#∞ x~°∂‡eOK«\ÏxH˜ Éèí∂q∞ÃÑ·
J=`«iOKå_»x `å`«Ê~°ºO. q^•º~°}º ™êfiq∞ ~°zOz# ''â◊OHõ~° q[Ü«∞"Õ∞——
JO^ŒiH˜ P^è•~°O. ^•xx|\˜ì â◊OHõ~åKå~°º HÍÅ_çÖ’ P~åºO| t=QÆ∞~°∞=ÙÅ‰õΩ
Ñ¨Ó~å‚ #k X_»∞#¤ [x‡OKå~°∞. `«e^ŒO„_»∞Å∞ =$ëê K«ÅO H˘O_»g∞^Œ L#fl
t=Ù_çx „áêiúOz PÜ«∞# J#∞„QÆÇ¨ÏO`À â◊OHõ~°∞_çH˜ [#‡xKåÛ~°∞. "≥·âßY
â◊√^Œú ÑÖK«q∞, P„~åÌ #Hõ„∆ `«OÖ’ ã¨∂~°º, â◊x ‰õΩ[, QÆ∞~°∞Å∞ LK«Ûã≤uú Ö’ LO_»QÍ
31
[x‡OKå~°∞. HõOz =∞~îO° iHÍ~°∞Å¤ „Ñ¨HÍ~°O Pkâ◊OHõ~∞° Å [##O „H©.Ñ¨Ó.509.
â◊OHõ~∞° x ÉÏÅºOÖ’<Õ `«O„_ç K«xáÈÜ«∂~°∞. `«e¡ P~åºO| Ñ≤Å"¡ å_çx
ÃÑOz LÑ¨#Ü«∞# ãÖ™ê¯~°O KÕ~ÚOzOk. UHõ ãÖ`å„QÍÇ≤Ï J~Ú# D ÉÏÅ∞_»∞
"Õ^qŒ ^ŒºÅhfl z~°∞„áêÜ«∞OÖ’<Õ JÉèºí ã≤OKå_»∞. ÉÏÅ „|Ç¨Ï‡KåiQÍ „Ñü WO\Ï
aèHÍ∆ @# KÕ¿ã"å_»∞. XHõ~ÀA XHõ WO\˜=ÚO^Œ∞ aèHÍ∆ O ^ÕÇÏ‘ Jx J#flÑ¨ÙÊ_»∞
P WO\˜ WÖÏ¡Å∞ Hõ_∞» ¿Ñ^ŒiHõO`À LO_»@O =Å# Lã≤iHÍÜ«∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ
aèHÍ∆ áê„`«Ö’ "Õã≤ Hõhfl\˜`À xÅ|_çOk. J~°Oú KÕã∞¨ H˘#fl ÉÏÅ â◊OHõ~∞° _»∞
Pâ◊√=ÙQÍ ÅH©;^Õqx ''Hõ#Hõ ^è•~å ™ÈÎ„`«O——`À „Ñ¨ã#¨ flO KÕã∞¨ H˘x P WO\˜=ÚO^Œ∞
|OQÍ~°∞ <å}ÏÅ∞ ~åÖË@∞¡ J=∞‡"åi J#∞„QÆÇÏ¨ O á⁄O^•_»∞. P WÖÏ¡e WHõ¯@∞¡
f~åÛ_»∞. `«e¡ P~åºO| Ñ¨Ó~å‚ #k #∞O_ç ~ÀE h~°∞ `≥K∞« ÛHÀÖËHáõ È`«∞O>Ë
#k<Õ WO\˜ =ÚO^Œ∞ „Ñ¨=Ç≤ÏOÑ¨*ãË ≤ JO^ŒiH˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOKå_»∞.
ÉÏÅ â◊OHõ~∞° Å‰õΩ ã¨<åºãÖÃÑ· =∞#ÃãO· k. XHõ¯QÍ<˘Hõ¯ H˘_»∞‰õΩ WÖÏ
J~Ú`Õ ZÖÏ Jx `«e¡ J_»∞¤ K≥|∞`ÀOk. XHõ~ÀA Ñ¨Ó~å‚ #kÖ’ ™êfl#O KÕã∂¨ Î
LO_»QÍ "≥Úãë HÍà◊§#∞ Ñ¨\ ì̃ ÖÏˆQã¨∞OÎ >Ë X_»∞#¤ L#fl `«ex¡ WÑ¨Ê\ỖH<· å ã¨<åºã¨
ã‘fiHÍ~åxH˜ JOwHõiOK«x "Õ_»∞H˘<åfl_»∞. `«e¡ =∞#ã¨∂ Hõiy ã¨ˆ~#Ok.
=∞#™êûH˜Q∆ Í ã¨<åºã≤ JÜ«∂º_»∞. nxx ''P`«∞~° ã¨<åºãÖ—— JO\Ï~°∞. ã¨<åºã¨
ã‘fiHÍ~° =∞O„`åÅ∞ [Ñ≤ã∞¨ OÎ _»QÍ<Õ "≥Úãë Ñ¨@∞ì =kÖËãO≤ k. rq`åO`«O ã¨<åºã≤QÍ
LO_çáÈ`å#x â◊Ñ^¨ OŒä KÕâß_»∞. q^Œº g∞^Œ =∞‰õΩ¯= Z‰õΩ¯"≥· `«y# QÆ∞~°∞=Ù
HÀãÖ L`«~Î ° ^Õâ◊ Ü«∂„`«‰Ωõ |Ü«∞ÖË~Ì ∞° `«∂ `«e¡ J#∞=∞u á⁄O^•_»∞. P"≥∞ U
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ZÑ¨ÙÊ_»∞ =∞#ã¨∞Ö’ `å#∂ ~å"åÅx J#∞‰õΩO@∞O^À P ã¨=∞Ü«∂xH˜
P"≥∞ =ÚO^Œ∞ =zÛ "åÅ∞`å#x `å#∂ Ü«∞u J~Ú<å P"≥∞ JO`«º ãÖ™ê¯~åÅ#∞
`«# KÕ`∞« Åg∞^Œ∞QÍ<Õ KÕ™êÎ#x „Ñü[˝ KÕã≤ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞.
QÆ∞~°∞ ^Œ~≈° #O – q^•º "åºãÖQÆO
HÍe #_»H#õ |Ü«∞ÖËiÌ # â◊OHõ~∞° _»∞ =∞^èºŒ ÉèÏ~°Ò« Ö’x #~°‡^• #k
X_»∞#¤ L#fl Q“_» áê^Œ∞Å t+¨µº_≥#· QÀqO^Œ ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞#fl QÆ∞Ç¨Ï#∞ KÕ~å_»∞.
"åºã¨ =∞Ç¨Ïi¬ ‰õΩ=∂~°∞_≥#· â◊√Hõ =∞Ç¨Ïi¬Ü∞Õ , Q“_»áê^Œ∞Åx JO\Ï~°∞. QÀqO^Œ
32
ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å‰õΩ â◊OHõ~∞° _»∞ #=∞ã¨¯iOKå_»∞. PÜ«∞# ''Z=~°∞ #∞=Ùfi?—— Jx
J_çQÍ_»∞. "≥O@<Õ â◊OHõ~°∞_»∞ – ''# Éèí∂q∞ ~°fl`ÀÜ«∞O #`Õ*’ #"åÜ«Ú
~°‡YO<Õ„xÌÜ∞« O "å #`ÕëêOã¨=¸Ç¨Ï: – J<≥H· ÍxÎH`õ åfi `«∞û+¨µ ÃÑº· Hõ ã≤kú ãÎ̈^HÕ À=
t+ì̈ t≈"ÀÇ¨ÏO t"ÀÇ¨ÏO—— JO@∂ Ñ¨k â’¡HÍÅ#∞ Pâ◊√=ÙQÍ K≥áêÊ_»∞. g\˜Hˆ
''^Œâ◊ â’¡H—˜ — Jx ¿Ñ~°∞. WO`« q*Ï˝<åxfl =¸@ Hõ@∞ìH˘zÛ# P â◊OHõ~∞° _»∞
™êH∆Í`ü t=Ù_Õ Jx „QÆÇÏ≤ OKå~°∞ QÀqO^Œáê^Œ∞Å∞. ''ã¨ „áêÇ¨Ï â◊OHõ~° ã¨ â◊OHõ~°
U= ™êH∆Í`ü—— JO>Ë Éè∂í q∞H˜ ky =zÛ# â◊OHõ~∞° _Õ D â◊OHõ~∞° _»∞ Jx "≥∞KåÛ~°∞.
"≥O@<Õ QÀqO^Œáê^Œ∞Å‰õΩ áê^ŒÑ¨Ó[ KÕâß_»∞ â◊OHõ~°∞_»∞. „|Ç¨Ï‡ *Ï˝<åxfl,
LÑ¨Ñx¨ +¨`ü ™ê~åxfl <åÅ∞QÆ∞ =∞Ç¨ "åHÍºÅ`À QÆ∞~°∞=Ù t+¨µº_çH˜ É’kèOKå~°∞.
XHõ~ÀA JHõ™ê‡`«∞QÎ Í #~°‡^• L^è$Œ `«OQÍ =~°^Œ =zÛ ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å `«Ñã¨ ∞¨ û‰õΩ
ÉèOí QÆO Hõeyã¨∞OÎ >Ë ''FOHÍ~° â◊H`Î̃ À—— #k „Ñ¨"åÇ¨xfl `«yOæ Kå_»∞. QÆ∞~°∞=Ù =^ŒÌ
q^•ºÉèÏºãÖ Ñ¨ÓiÎ J~Ú# "≥O@<Õ QÆ∞~°∞=Ù P^ÕâO◊ ÃÑ· „ÉÇ¨Ï‡ ã¨∂„`åÅ‰õΩ ÉèÏ+¨ºO
~åÜ«∞\ÏxH˜ ÑÖ_ç`Ö« ’Hõ "åã≤ J~Ú# HÍtH˜ KÕ~å_»∞ â◊OHõ~∞° _»∞.
Nâ◊OHõ~° Hõq`å w~åfi}O
"å~°}Ïã≤ KÕi QÆOQÍ ™êfl# Ñ¨ÙÅH˜`∞« Öˇ· qâıfiâ◊fi~° ^Œ~≈° #O JO>Ë x[
^Œ~≈° #"Õ∞QÍ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞ â◊OHõ~∞° Å∞. "Õ^Œ qKå~°} KÕã≤ ã¨∂H∆Í‡Å∞ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞.
JHõ¯_» ã¨^•#O^Œ∞_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜ t+¨µº_≥<· å_»∞. HÍj g^è∞Œ Ö’¡ u~°∞QÆ∞`«∞O>Ë XHõ
K«O_®Å∞_»∞ <åÅ∞QÆ∞ â◊√#HÍÅ`À Z^Œ∞~“`å_»∞. â◊OHõ~°∞_»∞ J`«xfl ^•i
`˘ÅQÆ=∞O\Ï_»∞. P`«#∞ `«ÑÙ¨ ÊHÀ‰õΩO_® ''J#fl=∞Ü«∂`ü J#fl=∞Ü«∞O J^è"Œ å
K≥`· #« º =∞Ü«∂`ü K≥`· #« ºO – kfi[ =~° ^Œ∂sHõ$`«O "åOK«ã≤ HÕ „|∂Ç≤Ï QÆKÛ« ù
QÆKÛ« uù —— J<åfl_»∞. JO>Ë ''Jxfl\˜H© P^è•~°"∞≥ #ÿ J#flO`À D â◊s~°O xi‡`«"∞≥ Oÿ k.
J_»∞¤ `«ÑÙ¨ ÊHÀ=∞#flk â◊s~å<åfl, Ö’Ñë P`«‡<å?—— J<åfl_»∞. ™êH∆Í`«∞Î Ñ¨~=° ∞
t=Ù_Õ <åÅ∞QÆ ∞ "Õ ^ •Å`À „Ñ¨ ` « º Hõ ∆ = ∞Ü« ∂ º_» x „QÆ Ç ≤ Ï Oz â◊ O Hõ ~ ° ∞ Å∞
áê^•„HÍO`«∞ÅÜ«∂º~°∞. =∞¿ÇÏâ◊fi~°∞_çx ''=∞hëê ÑÖK«HOõ ——`À ™ÈÎ„`«O KÕâß_»∞.
t=Ù_»∞ JÑ¨~° t=Ù_çH˜ Hõ~=Î° º É’^èŒ KÕâß_»∞. "Õ^"Œ åºã¨ „Ñ¨}`© "« ∞≥ #ÿ „|Ç¨Ï‡ ã¨∂„`åÅ‰õΩ
WO`«=~°‰Ωõ ÖË#\ì̃ J^Œ∞ƒù`« ÉèÏ+¨ºO, ~åã≤ ^Õ=`«ÅKÕ „Ñ¨âO◊ ã¨Å∞ á⁄Ok "å\˜
33
"åºÑ≤HÎ ˜ t+¨µºÅ#∞ ^Õâ=◊ ∞O`å ÑÖÑ¨=∞x Ç≤Ï`«=Ù K≥áêÊ_»∞. D Ñ¨#∞Å∞ Ñ¨ÓiÎKãÕ ≤
`«##∞ KÕ~åÅx K≥Ñ≤Ê J^Œ$â◊º=∞Ü«∂º_»∞ t=Ù_»∞. Ñ¨<≥flO_Õà◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ
ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞ „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« ÉèÏ+¨ºO ~åâß~°∞. ÉèQí =Æ næ`‰« Ωõ LÑ¨x+¨`∞« ÅÎ ‰õÄ JO>Ë
„Ñ¨™êÎ# „`«Ü∂« xH˜ ÉèÏëêºÅ∞ ~åâß~°∞ P ÖË`« =Ü«∞ã¨∞Ö’, ÑÖ_ç# *Ï˝#O`À.
Ñ¨~=° ∞ t=Ùx J#∞[˝`À |^ŒiHÍ =#O KÕ~å_»∞. JHõ¯_» ÑÖ_ç`« QÀ+¨µÅì ∞
[iáê~°∞. |^Œi #∞O_ç HÍjH˜ uiy =zÛ „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« ÉèÏëêºÅ ™ê~°O J~Ú#
J^≥· fi`åxfl t+¨µºÅ‰õΩ, „Ñ¨[Å‰õΩ É’kèOK«@O „áê~°OaèOKå~°∞. ã¨#`«∞û *ÏfÜ«∞O,
q+¨µ‚ ã¨Ç¨Ï„ã¨ <å=∞O, Åe`å „uâ◊u, #$ã≤OÇ≤Ï`« áê}˜Å‰õΩ ÉèÏëêºÅ∞ Ñ¨ÓiÎ
KÕâß~°∞. XHõ~ÀA t+¨µºÅ‰õΩ É’kèã∞¨ OÎ _»QÍ "åºã¨ =∞Ç¨Ïi¬ =$^Œú „ÉÏÇ¨Ï‡} "Õ+O¨ Ö’
=zÛ Zxq∞k ~ÀAÅ∞ PÜ«∞#`À "åkOKå_»∞. =zÛ#"å_»∞ "åºãï¬ Jx
Ñ¨^‡Œ áê^Œ∞_»∞ â◊OHõ~∞° Å‰õΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãÎ áê^•ÅÃÑ· „"åe Ñ¨ÓlOKå~°∞. „|Ç¨Ï‡
ã¨∂„`åÅ‰õΩ Jã¨Ö#·ˇ J~åúxfl „QÆÇÏ≤ OzOk â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ∞ =∂„`«"∞Õ #x Hõ$+¨‚
^≥· fiáêÜ«∞# "åºã¨∞_»∞ „Ñ¨ã∞¨ uÎ Oz Pj~°fikOKå_»∞. `å#∞ D „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’H˜
=zÛ# Ñ¨x Ñ¨ÓiÎ J~ÚO^Œx â◊s~°O KåeOK«\ÏxH˜ J#∞=∞u=∞‡x "åºã¨∞x
"Õ_®_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ "åºã¨ ÉèQí "Æ å#∞Å∞ ''h Jã¨Å∞ PÜ«Ú~åÌÜ∞« O Zxq∞^Õà√◊ §.
JQÆ™êÎºk =∞Ç¨Ï~°∞¬Å∞ =~°O`À =∞~À Zxq∞^Õà√◊ § á⁄O^•=Ù. <Õ#∞ WOHÍ h‰õΩ
Ñ¨^ÇŒ ¨ ~ˆ à◊§ PÜ«Ú~åÌÜ∂« xfl „Ñ¨™êkã¨∞<Î åfl#∞. "Õ^Œ qÇ≤Ï`« HÍ~°º„Ñ¨Kå~°O KÕ~Ú.
nxH˜ q~°∞^Œ"ú ∞≥ #ÿ =∞`åÅ#∞ peÛ K≥O_®_ç J^≥· fi`åxH˜ Ñ¨@Oì Hõ>ìË Ñ¨x h =Å¡<Õ
™ê^èºŒ O JO^Œ∞Hˆ h PÜ«Ú+¨µ¬ á⁄_çyã¨∞<Î åfl#∞—— Jx J^Œ$â◊º"≥∞<ÿ å_»∞.
™ÈÎ„`« ~°`åflÅ∞
*Ï˝#∞Å‰õΩ "≥∂Hõ∆QÍ=ÚÅ‰õΩ „Ñ¨™êú# „`«Ü«∞ ÉèÏ+¨ºO ~åã≤# â◊OHõ~°
ÉèíQÆ=`åÊ^Œ∞Å∞ J=¸iÎ=∞`åfixˆH „áê^è•#º`«xzÛ<å, ™ê=∂#∞ºÅ#∞ "å~°∞
=^ŒÅÖË^∞Œ . "åiH˜ "≥∂Hõ∆ =∂~åæxfl ÉèHí ,Î̃ ™ÈÎ„`åÅ ^•fi~å K«∂Ñ≤OKå~°∞. JO^Œ∞Ö’
Hõq`«fiO á⁄Oy á⁄~°∞`¡ ∞« Ok. =∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ â◊ÉÏÌÅ∞, „áêã¨Å∞`À „Ñü"åiH˜ XHõ¯™êi
qO>Ë ~Ú>Ëì <À\˜H˘KÕÛ@∞¡ ~åã≤ D<å\˜H© „Ñü WO\Ï, ^Õ"åÅÜ«∂ÅÖ’
qxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. Jk "å~°∞ KÕã#≤ =∞Ç¨ÏŸÑ¨HÍ~°O. *Ïu"åi ~°∞}Ïxfl f~°∞ÛH˘#ÖËx
34
~°∞}"Õ∞ Jk. WO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q – q+¨µ=‚ Ù#∞ áê^ŒO ^ŒQ~æÆ ° #∞O_ç Hˆ âßÅ
=~°‰Ωõ =i‚Oz# ™ÈÎ„`«O Ü«∂Éè·ˇ XHõ ™ÈÎ„`åÅÖ’ `«Å=∂xHõO. áê~°fif ^Õqx
ã¨∞uÎ ã¨∂Î K≥ÑÊ≤ # JOÉÏ+ì̈HOõ Ö’ Zxq∞k â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. t"åÑ¨~å^èŒ ™ÈÎ„`«OÖ’
ãÖ™ê~°O #â◊fi~°~°"≥∞ÿ#^Œx É’kèOz "Õ^•O`« =∂~åæxH˜ ™Èáê<åÅ∞ "Õâß~°∞.
^Õq JÑ¨~å^èŒ Hõ=∆ ∂Ñ¨} ™ÈÎ„`«OÖ’ ^Œ∞~åæ ã¨∞uÎ Hõeã≤ LOk. P#O^Œ ÅÇ¨ÏiÖ’
áê~°fif^Õq ã¨∞uÎ LOk. Wk J<ÕHõ ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ J#∞"å^ŒO á⁄OkOk ‰õÄ_®.
=∂#ã¨ Ñ¨Ó*Ï ™ÈÎ„`«O–nxÖ’ =∂#ã≤Hõ Ñ¨Ó[ Ñ¨ûúŒ K≥áêÊ~°∞. Éè[í QÀqO^Œ
™ÈÎ„`«O–Ö’HõOÖ’ qÑ¨s`« „Ñ¨Kå~°O á⁄O^Œ@"Õ∞ HÍ^Œ∞ ZO.Zãπ.ã¨∞|ƒÅH˜; <À\˜
^•fi~å ã¨∞=~°=‚ ∞Ü«∞=∞~ÚOk.
=O^Œ â’¡HÍÅ∞#fl t"å#O^Œ ÅÇ¨Ïi ÉÏÅ=Ú~°m Hõ$+¨‚ ^•fi~å ÉÏQÍ
„Ñ¨Kå~°"∞≥ Oÿ k. WO^Œ∞Ö’ `˘OÉè·ˇ `˘q∞‡k â’¡HÍÅ =~°‰Ωõ qx â◊OHõ~∞° Å∞ =ÚO^Œ∞
â◊OHõ~∞° _»∞ „Ñ¨`º« Hõ"∆ ∞≥ <ÿ å_»@. Q˘Ñ¨Ê JÅOHÍiHõ â‹e· `À q~ålÖË¡ â◊`H« Oõ Wk.
Ö’`≥#· ÉèÏ"åÅ∞. Hõq`«fi Ñ¨~O° QÍ L#fl`« tY~åÅ∞ Jkè~ÀÇ≤ÏOzOk. P^ŒºO`«O
~°™êÅOHÍ~° ãÖâ’aèÒ« .
nxHõ<åfl WOH˘OK≥O Ö’`«∞QÍ ~åã≤Ok ™œO^Œ~º° ÅÇ¨Ïi. ÉÏOÉË ã≤ã~ì¨ ûü
QÍ#O`À z~°ã‡¨ ~°}Ü © ∞« "≥∞Oÿ k. ~°ãQ¨ ∞Æ oHõ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ñ¨^xú≥ q∞k â’¡HÍÅ∞#fl
"≥∂Ç¨Ï =Ú^Œ~æ O° q+¨µ^‚ =Õ `å Ñ¨~ã° ∞¨ uÎ . "≥∂Ç¨ÏO =∂Ü«∞Å#∞ ^•\˜`Õ q"ÕHOõ
„áêÑ≤Îã¨∞ÎO^Œx K≥áêÊ~°∞. qeÜ«∞O *’<£û POQÆ¡OÖ’H˜ nxfl J#∞=kOKå_»∞.
#∂@ XHõ¯ „ã¨Q~úÆ å â’¡HÍÅ∞#fl â◊`« â’¡HÖ© ’ "Õ^•O`« ÉèÏ=# JÅOHÍiHõOQÍ
É’kèOKå~°∞. Wq HÍHõ J#flÑ¨Ó~å‚+Hì̈ Oõ , Hõ#Hõ ^è•~å ãÎ̈=O t= Éè∞í [OQÆ ™ÈÎ„`«O,
ÅH©; #~°ãO≤ Ç¨Ï [QÆ<åfl^è•+ì̈HÍÅ∞, ~å=∞ Éè∞í [OQÆ ™ÈÎ„`«O. Jhfl J<Õfl. ^ÕxHõ^Õ
™ê\˜. ÉèHí ÉÎ˜ Ïè =O á⁄Oy á⁄~°Ö"Ë .Õ qO>Ë KåÅ∞ `«iOÑ¨*¿Ë ãq. q"ÕHõ K«∂_®=∞}˜,
LÑ¨^âÕ ◊ ã¨ÇÏ¨ „ã≤, P`«‡ É’^è,Œ UHõ â’¡H,˜ JÑ¨~ÀH∆Í#∞Éè∂í u, ™ê^è•<å ÑÖK«HOõ ,
x~åfi} â◊`H« Oõ , =∞hëê ÑÖK«HOõ , Ü«∞u ÑÖK«HOõ , "åHõº ã¨∞^è•, `«`fi« É’^è,Œ
ã≤^•úO`« `«`«fi qO^Œ∞, áêO_»∞~°OQÍ+¨ìHõO, g∞<åH˜∆ ™ÈÎ„`«O, QÆ}Ëâ◊ ™ÈÎ„`åÅ∞,
QÆOQÍ ™ÈÎ„`«O =∞~°záÈÖËxq. ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨#∞ [# ™ê=∂#ºOÖ’H˜ ™ÈÎ„`åÅ
35
^•fi~å fã¨∞H˘zÛ# Ñ¶∞¨ #`« â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ "åi^Õ##@OÖ’ U=∂„`«O ãÖ^ÕÇÏ¨ O
ÖË^Œ∞.
J^≥· fi`« „Ñ¨Kå~°O
H©@"å~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, Éè’QÆ"å~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, P#O^Œ "å~°
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, Éèí∂i "å~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O J<Õ <åÅ∞QÆ∞ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞
„Ñ¨=∂}OQÍ fã¨∞H˘x â◊OHõ~∞° Å∞ <åÅ∞QÆ∞ P=∂flÜ«∞ Ñ‘~åî Å∞ <å~åÜ«∞}∞_çx
ã≤^âúÕ fi◊ ~° t=Ù_çx Pk ^Õ=`«Å∞QÍ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Ç≤ÏO^Œ∂ ^è~Œ ‡° OÖ’ U XHõ¯
=∂~åæÅhfl J#∞ãïOK«Hõ H˘`«Î Ñ¨ûúŒ Ö’ g\˜<~Õ åÊ@∞ KÕâß~°∞. `«=∞ ^è~Œ å‡xfl
`å"Õ∞ áÈ+≤OK«∞HÀ"åe J<Õ q^è•<åxfl ã¨<åºã¨∞Å∞ J#∞ãïOKÕ@∞¡ KÕâß~°∞.
„Ñ¨*Ï ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À g~°∞ rqOKåe. ^è~Œ å‡xfl HÍáê_Õ ÉÏ^èºŒ `å „Ñ¨[Å‰õÄ
LO^Œx "åih ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕâß~°∞. Ñ¨ÓsH˜ Ç¨Ï™êÎ=∞ÅHÍ Kå~°∞º_çx,
â◊ $ Oˆ Q iH˜ ã¨ ∞ ˆ ~ â◊ fi ~åKå~° ∞ ºÅ#∞, ^•fi~° H õ ‰ õ Ω Ñ¨ ^ Œ ‡ áê^Œ ∞ Å#∞ |^Œ i H˜
`À@HÍKå~°∞ºÅ#∞ Ñ‘~åî kèÑ`¨ ∞« Å∞QÍ xÜ«∞q∞OKå~°∞. =∞O_»# q∞„â◊√x "å^ŒOÖ’
F_çOz t+¨µº_çx KÕã¨∞H˘x, J`«x ÉèÏ~°º L=∂ ÉèÏ~°ux HÍ=∞ q^ŒºÖ’
F_çOKå~°∞. ^Õâ=◊ ∞O`å HÍe#_»H#õ „Ñ¨Ü∂« }˜ã∂¨ Î Z^Œ∞~Ô #· *ˇ#· , É∫^Œú "å^Œ∞Å#∞
F_çã∂¨ Î "Õ^Œ ^è~Œ å‡xH˜ „Ñ¨Kå~°O KÕã∂¨ Î J^≥· fi`« =∞`åxH˜ "åºÑ≤Î `≥KåÛ~°∞. z=iH˜
HÍj‡~üÖ’x ã¨~fi° [˝ âß~°^• Ñ‘~O°î Jkè~ÀÇ≤ÏOz Z^Œ∞~°∞ÖËx Ü≥∂y =∞Ç¨~åA
JxÑ≤OKå~°∞. „Ñ¨Ü∂« QÆÖ’ ‰õΩ=∂iÅ Éè@ í ∞ì#∞ PÜ«∞# É∫^•úxfl PK«iOK«@O`À
Ñ¨âßÛ`åÎÑO¨ K≥Ok THõÖ’ HÍeáÈ`«∞O>Ë K«∂âß~°∞. PÜ«∞<Õ „"å^•Ì=∞#∞H˘#fl
"åiÎHÅõ #∞ =∂Ç≤Ï+¨‡uÖ’ L#fl =∞O_»# q„â◊√x KÕ`« ~å~ÚOK«=∞x HÀi Éè@ í ∞ì
„áê}O q_çKå_»∞.
t+¨µºÅ`À ^Õâ◊ ãÖKå~°O KÕâß~°∞ â◊OHõ~∞° Å∞. Nâ‹Å· OÖ’ t"å#O^Œ
ÅÇ¨Ïi ~åâß~°∞. =∞Ç¨~å„+¨ìÖ’ Ñ¨~°º\ÕKå~°∞. QÀHõ~°‚OÖ’ Ç¨Ïi â◊OHõ~°
=∞Ok~åxfl, H˘Å∂¡~°∞Ö’ =¸HÍOaHÍ =∞Ok~åxfl, â◊$OˆQiÖ’ âß~°^•
=∞Ok~åxfl ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞. Hˆ ~°à,◊ ™œ~å„+ì̈ ^ÕâßÅ∞ uiy K«∂âß~°∞. ^•fi~°Hõ
™È=∞<å^•ÅÜ«∂Å#∞ ãÖ^Œi≈OKå~°∞. ^Œâ<◊ åq∞ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, +¨}‡`« q^è•#O,
36
ÑÖKåÜ«∞`« q^è•#O â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ"å~°∞ U~°Ê~°z#"Õ. `«e¡ =∞~°} â◊Ü∞« º
g∞^Œ LO_ç ã¨‡iOK«QÍ HÍÅ_ç "≥o¡ x~°fiÇ≤ÏOz =∂`«$ |∞∞}O f~°∞ÛH˘x `«eH¡ z˜ Û#
"åQÍÌ<åxfl xÅÉˇ@∞ìH˘<åfl~°∞. =ÚÃÑÊ· ù ~Ô O_Õà§◊ ™ê~°Hú õ rq`åxfl rqOz J^≥· fi`«
=∞`« ™ê÷Ñ¨<åKå~°∞ºÅ∞QÍ K«i„`«Ö’ xezáÈ~Ú# JÑ¨~° â◊OHõ~°∞Å∞ N Pk
â◊OHõ~åKå~°º ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞. HõOz =∞~îO° ÖˇH¯õ „Ñ¨HÍ~°O „H©.Ñ¨Ó.477Ö’, =∞#
ÖˇH¯õ „Ñ¨HÍ~°O „H©.â◊.820Ö’ áêiú= ^ÕÇ¨ xfl =ke x[ x"åã¨"∞≥ #ÿ HÔ Ö· Ï™êxfl
KÕ~å~°∞.
''â◊$u ã¨‡ $u Ñ¨Ù~å}Ï =∂ÅÜ«∞O Hõ~∞° }ÏÅÜ«∞O – #=∂q∞ ÉèÏQÆ=`åÊ^ŒO
â◊OHõ~O° Ö’Hõ â◊OHõ~O° ——.b
37
2. =Ú‰õΩO^Œ =∂Å ~å[Hõq –

‰õΩÅâıY~åàÏfi~ü (806 bc)
ˆH~°à◊Ö’ HÍÅ_ç „QÍ=∞OÖ’ [x‡Oz# JÑ¨~° t"å=`å~°∞ÖË Pk

â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ∞. J^≥· fi`« =∞`« ™êúÑH¨ ÍKå~°∞ºÅ∞ „u=∞`åKå~°∞ºÅÖ’ „Ñ¨^=Œè ÚÅ∞.
[QÆ^Œ∞æ~°∞=ÙÅ∞QÍ ÉèÏqOÑ¨|_®¤~°∞. HÍÅOÃÑ· aè<åflaè„áêÜ«∂Å∞<åfl~Ú. HÍx
„H©.â◊.780–820 Jx JO^Œ~∂° JO\Ï~°∞. ''^Œ∞ëêìKå~°º q<åâßÜ«∞ „áê`«∞~°∂ƒù`À
=∞Ç‘Ï`«ÖË – ã¨ U= â◊OHõ~åKå~°ºó ™êH∆Í`ü ÔH·=Åº <åÜ«∞Hõ: – „â’`« ™ê‡~°Î
„Ñü™êì~°úO ÉèíHÍÎ<åO Ç≤Ï`«HÍ=∞ºÜ«∂ – Hõi+¨º`«û=`å~°O ã¨fiO â◊OHõ~À hÅ
Ö’Ç≤Ï`«:—— Jx t= ~°ÇÏ¨ ã¨ºOÖ’ LOk. ã¨fiÜ«∂<å Ñ¨~=° ∞ t=Ù_Õ "Õ^Œ qÇ≤Ï`«
Hõ~°‡Å#∞ "åºÑ≤OÑ¨*ËÜ«∞\ÏxH˜, ^Œ∞ëêìKå~åÅ#∞ x~°∂‡eOK«\ÏxH˜ Éèí∂q∞ÃÑ·
J=`«iOKå_»x `å`«Ê~°ºO. q^•º~°}º ™êfiq∞ ~°zOz# ''â◊OHõ~° q[Ü«∞"Õ∞——
JO^ŒiH˜ P^è•~°O. ^•xx|\˜ì â◊OHõ~åKå~°º HÍÅ_çÖ’ P~åºO| t=QÆ∞~°∞=ÙÅ‰õΩ
Ñ¨Ó~å‚ #k X_»∞#¤ [x‡OKå~°∞. `«e^ŒO„_»∞Å∞ =$ëê K«ÅO H˘O_»g∞^Œ L#fl
t=Ù_çx „áêiúOz PÜ«∞# J#∞„QÆÇÏ¨ O`À â◊OHõ~∞° _çH˜ [#‡xKåÛ~°∞. "≥â· ßY â◊√^Œú
ÑÖK«q∞, P„~åÌ #Hõ∆„`«OÖ’ ã¨∂~°º, â◊x ‰õΩ[, QÆ∞~°∞Å∞ LK«Ûã≤úuÖ’ LO_»QÍ
[x‡OKå~°∞. HõOz =∞~îO° iHÍ~°∞Å¤ „Ñ¨HÍ~°O Pkâ◊OHõ~∞° Å [##O „H©.Ñ¨Ó.509.
â◊OHõ~∞° x ÉÏÅºOÖ’<Õ `«O„_ç K«xáÈÜ«∂~°∞. `«e¡ P~åºO| Ñ≤Å"¡ å_çx
ÃÑOz LÑ¨#Ü«∞# ãÖ™ê¯~°O KÕ~ÚOzOk. UHõ ãÖ`å„QÍÇ≤Ï J~Ú# D ÉÏÅ∞_»∞
"Õ^qŒ ^ŒºÅhfl z~°∞„áêÜ«∞OÖ’<Õ JÉèºí ã≤OKå_»∞. ÉÏÅ „|Ç¨Ï‡KåiQÍ „Ñü WO\Ï
aèHÍ∆ @# KÕ¿ã"å_»∞. XHõ~ÀA XHõ WO\˜=ÚO^Œ∞ aèHÍ∆ O ^ÕÇÏ‘ Jx J#flÑ¨ÙÊ_»∞
P WO\˜ WÖÏ¡Å∞ Hõ_∞» ¿Ñ^ŒiHõO`À LO_»@O =Å# Lã≤iHÍÜ«∞Å#∞ =∂„`«"∞Õ
38
aèHÍ∆ áê„`«Ö’ "Õã≤ Hõhfl\˜`À xÅ|_çOk. J~°Oú KÕã∞¨ H˘#fl ÉÏÅ â◊OHõ~∞° _»∞
Pâ◊√=ÙQÍ ÅH©;^Õqx ''Hõ#Hõ ^è•~å ™ÈÎ„`«O——`À „Ñ¨ã#¨ flO KÕã∞¨ H˘x P WO\˜=ÚO^Œ∞
|OQÍ~°∞ <å}ÏÅ∞ ~åÖË@∞¡ J=∞‡"åi J#∞„QÆÇÏ¨ O á⁄O^•_»∞. P WÖÏ¡e WHõ¯@∞¡
f~åÛ_»∞. `«e¡ P~åºO| Ñ¨Ó~å‚ #k #∞O_ç ~ÀE h~°∞ `≥K∞« ÛHÀÖËHáõ È`«∞O>Ë
#k<Õ WO\˜ =ÚO^Œ∞ „Ñ¨=Ç≤ÏOÑ¨*ãË ≤ JO^ŒiH˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOKå_»∞.
ÉÏÅ â◊OHõ~∞° Å‰õΩ ã¨<åºãÖÃÑ· =∞#ÃãO· k. XHõ¯QÍ<˘Hõ¯ H˘_»∞‰õΩ WÖÏ
J~Ú`Õ ZÖÏ Jx `«e¡ J_»∞¤ K≥|∞`ÀOk. XHõ~ÀA Ñ¨Ó~å‚ #kÖ’ ™êfl#O KÕã∂¨ Î
LO_»QÍ "≥Úãë HÍà◊§#∞ Ñ¨\ ì̃ ÖÏˆQã¨∞OÎ >Ë X_»∞#¤ L#fl `«ex¡ WÑ¨Ê\ỖH<· å ã¨<åºã¨
ã‘fiHÍ~åxH˜ JOwHõiOK«x "Õ_»∞H˘<åfl_»∞. `«e¡ =∞#ã¨∂ Hõiy ã¨ˆ~#Ok.
=∞#™êûH˜Q∆ Í ã¨<åºã≤ JÜ«∂º_»∞. nxx ''P`«∞~° ã¨<åºãÖ—— JO\Ï~°∞. ã¨<åºã¨
ã‘fiHÍ~° =∞O„`åÅ∞ [Ñ≤ã∞¨ OÎ _»QÍ<Õ "≥Úãë Ñ¨@∞ì =kÖËãO≤ k. rq`åO`«O ã¨<åºã≤QÍ
LO_çáÈ`å#x â◊Ñ^¨ OŒä KÕâß_»∞. q^Œº g∞^Œ =∞‰õΩ¯= Z‰õΩ¯"≥· `«y# QÆ∞~°∞=Ù
HÀãÖ L`«~Î ° ^Õâ◊ Ü«∂„`«‰Ωõ |Ü«∞ÖË~Ì ∞° `«∂ `«e¡ J#∞=∞u á⁄O^•_»∞. P"≥∞ U
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ZÑ¨ÙÊ_»∞ =∞#ã¨∞Ö’ `å#∂ ~å"åÅx J#∞‰õΩO@∞O^À P ã¨=∞Ü«∂xH˜
P"≥∞ =ÚO^Œ∞ =zÛ "åÅ∞`å#x `å#∂ Ü«∞u J~Ú<å P"≥∞ JO`«º ãÖ™ê¯~åÅ#∞
`«# KÕ`∞« Åg∞^Œ∞QÍ<Õ KÕ™êÎ#x „Ñü[˝ KÕã≤ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞.
QÆ∞~°∞ ^Œ~≈° #O – q^•º "åºãÖQÆO
HÍe #_»H#õ |Ü«∞ÖËiÌ # â◊OHõ~∞° _»∞ =∞^èºŒ ÉèÏ~°Ò« Ö’x #~°‡^• #k
X_»∞#¤ L#fl Q“_» áê^Œ∞Å t+¨µº_≥#· QÀqO^Œ ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞#fl QÆ∞Ç¨Ï#∞ KÕ~å_»∞.
"åºã¨ =∞Ç¨Ïi¬ ‰õΩ=∂~°∞_≥#· â◊√Hõ =∞Ç¨Ïi¬Ü∞Õ , Q“_»áê^Œ∞Åx JO\Ï~°∞. QÀqO^Œ
ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å‰õΩ â◊OHõ~∞° _»∞ #=∞ã¨¯iOKå_»∞. PÜ«∞# ''Z=~°∞ #∞=Ùfi?—— Jx
J_çQÍ_»∞. "≥O@<Õ â◊OHõ~°∞_»∞ – ''# Éèí∂q∞ ~°fl`ÀÜ«∞O #`Õ*’ #"åÜ«Ú
~°‡YO<Õ„xÌÜ∞« O "å #`ÕëêOã¨=¸Ç¨Ï: – J<≥H· ÍxÎH`õ åfi `«∞û+¨µ ÃÑº· Hõ ã≤kú ãÎ̈^HÕ À=
t+ì̈ t≈"ÀÇ¨ÏO t"ÀÇ¨ÏO—— JO@∂ Ñ¨k â’¡HÍÅ#∞ Pâ◊√=ÙQÍ K≥áêÊ_»∞. g\˜Hˆ
''^Œâ◊ â’¡H—˜ — Jx ¿Ñ~°∞. WO`« q*Ï˝<åxfl =¸@ Hõ@∞ìH˘zÛ# P â◊OHõ~∞° _»∞
™êH∆Í`ü t=Ù_Õ Jx „QÆÇÏ≤ OKå~°∞ QÀqO^Œáê^Œ∞Å∞. ''ã¨ „áêÇ¨Ï â◊OHõ~° ã¨ â◊OHõ~°
39
U= ™êH∆Í`ü—— JO>Ë Éè∂í q∞H˜ ky =zÛ# â◊OHõ~∞° _Õ D â◊OHõ~∞° _»∞ Jx "≥∞KåÛ~°∞.
"≥O@<Õ QÀqO^Œáê^Œ∞Å‰õΩ áê^ŒÑ¨Ó[ KÕâß_»∞ â◊OHõ~°∞_»∞. „|Ç¨Ï‡ *Ï˝<åxfl,
LÑ¨Ñx¨ +¨`ü ™ê~åxfl <åÅ∞QÆ∞ =∞Ç¨ "åHÍºÅ`À QÆ∞~°∞=Ù t+¨µº_çH˜ É’kèOKå~°∞.
XHõ~ÀA JHõ™ê‡`«∞QÎ Í #~°‡^• L^è$Œ `«OQÍ =~°^Œ =zÛ ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å `«Ñã¨ ∞¨ û‰õΩ
ÉèOí QÆO Hõeyã¨∞OÎ >Ë ''FOHÍ~° â◊H`Î̃ À—— #k „Ñ¨"åÇ¨xfl `«yOæ Kå_»∞. QÆ∞~°∞=Ù =^ŒÌ
q^•ºÉèÏºãÖ Ñ¨ÓiÎ J~Ú# "≥O@<Õ QÆ∞~°∞=Ù P^ÕâO◊ ÃÑ· „ÉÇ¨Ï‡ ã¨∂„`åÅ‰õΩ ÉèÏ+¨ºO
~åÜ«∞\ÏxH˜ ÑÖ_ç`Ö« ’Hõ "åã≤ J~Ú# HÍtH˜ KÕ~å_»∞ â◊OHõ~∞° _»∞.
Nâ◊OHõ~° Hõq`å w~åfi}O
"å~°}Ïã≤ KÕi QÆOQÍ ™êfl# Ñ¨ÙÅH˜`∞« Öˇ· qâıfiâ◊fi~° ^Œ~≈° #O JO>Ë x[
^Œ~≈° #"Õ∞QÍ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞ â◊OHõ~∞° Å∞. "Õ^Œ qKå~°} KÕã≤ ã¨∂H∆Í‡Å∞ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞.
JHõ¯_» ã¨^•#O^Œ∞_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜ t+¨µº_≥<· å_»∞. HÍj g^è∞Œ Ö’¡ u~°∞QÆ∞`«∞O>Ë XHõ
K«O_®Å∞_»∞ <åÅ∞QÆ∞ â◊√#HÍÅ`À Z^Œ∞~“`å_»∞. â◊OHõ~°∞_»∞ J`«xfl ^•i
`˘ÅQÆ=∞O\Ï_»∞. P`«#∞ `«ÑÙ¨ ÊHÀ‰õΩO_® ''J#fl=∞Ü«∂`ü J#fl=∞Ü«∞O J^è"Œ å
K≥`· #« º =∞Ü«∂`ü K≥`· #« ºO – kfi[ =~° ^Œ∂sHõ$`«O "åOK«ã≤ HÕ „|∂Ç≤Ï QÆKÛ« ù
QÆKÛ« uù —— J<åfl_»∞. JO>Ë ''Jxfl\˜H© P^è•~°"∞≥ #ÿ J#flO`À D â◊s~°O xi‡`«"∞≥ Oÿ k.
J_»∞¤ `«ÑÙ¨ ÊHÀ=∞#flk â◊s~å<åfl, Ö’Ñë P`«‡<å?—— J<åfl_»∞. ™êH∆Í`«∞Î Ñ¨~=° ∞
t=Ù_Õ <åÅ∞QÆ ∞ "Õ ^ •Å`À „Ñ¨ ` « º Hõ ∆ = ∞Ü« ∂ º_» x „QÆ Ç ≤ Ï Oz â◊ O Hõ ~ ° ∞ Å∞
áê^•„HÍO`«∞ÅÜ«∂º~°∞. =∞¿ÇÏâ◊fi~°∞_çx ''=∞hëê ÑÖK«HOõ ——`À ™ÈÎ„`«O KÕâß_»∞.
t=Ù_»∞ JÑ¨~° t=Ù_çH˜ Hõ~=Î° º É’^èŒ KÕâß_»∞. "Õ^"Œ åºã¨ „Ñ¨}`© "« ∞≥ #ÿ „|Ç¨Ï‡ ã¨∂„`åÅ‰õΩ
WO`«=~°‰Ωõ ÖË#\ì̃ J^Œ∞ƒù`« ÉèÏ+¨ºO, ~åã≤ ^Õ=`«ÅKÕ „Ñ¨âO◊ ã¨Å∞ á⁄Ok "å\˜
"åºÑ≤HÎ ˜ t+¨µºÅ#∞ ^Õâ=◊ ∞O`å ÑÖÑ¨=∞x Ç≤Ï`«=Ù K≥áêÊ_»∞. D Ñ¨#∞Å∞ Ñ¨ÓiÎKãÕ ≤
`«##∞ KÕ~åÅx K≥Ñ≤Ê J^Œ$â◊º=∞Ü«∂º_»∞ t=Ù_»∞. Ñ¨<≥flO_Õà◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ
ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞ „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« ÉèÏ+¨ºO ~åâß~°∞. ÉèQí =Æ næ`‰« Ωõ LÑ¨x+¨`∞« ÅÎ ‰õÄ JO>Ë
„Ñ¨™êÎ# „`«Ü∂« xH˜ ÉèÏëêºÅ∞ ~åâß~°∞ P ÖË`« =Ü«∞ã¨∞Ö’, ÑÖ_ç# *Ï˝#O`À.
Ñ¨~=° ∞ t=Ùx J#∞[˝`À |^ŒiHÍ =#O KÕ~å_»∞. JHõ¯_» ÑÖ_ç`« QÀ+¨µÅì ∞
[iáê~°∞. |^Œi #∞O_ç HÍjH˜ uiy =zÛ „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« ÉèÏëêºÅ ™ê~°O J~Ú#
40
J^≥· fi`åxfl t+¨µºÅ‰õΩ, „Ñ¨[Å‰õΩ É’kèOK«@O „áê~°OaèOKå~°∞. ã¨#`«∞û *ÏfÜ«∞O,
q+¨µ‚ ã¨Ç¨Ï„ã¨ <å=∞O, Åe`å „uâ◊u, #$ã≤OÇ≤Ï`« áê}˜Å‰õΩ ÉèÏëêºÅ∞ Ñ¨ÓiÎ
KÕâß~°∞. XHõ~ÀA t+¨µºÅ‰õΩ É’kèã∞¨ OÎ _»QÍ "åºã¨ =∞Ç¨Ïi¬ =$^Œú „ÉÏÇ¨Ï‡} "Õ+O¨ Ö’
=zÛ Zxq∞k ~ÀAÅ∞ PÜ«∞#`À "åkOKå_»∞. =zÛ#"å_»∞ "åºãï¬ Jx
Ñ¨^‡Œ áê^Œ∞_»∞ â◊OHõ~∞° Å‰õΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãÎ áê^•ÅÃÑ· „"åe Ñ¨ÓlOKå~°∞. „|Ç¨Ï‡
ã¨∂„`åÅ‰õΩ Jã¨Ö#·ˇ J~åúxfl „QÆÇÏ≤ OzOk â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ∞ =∂„`«"∞Õ #x Hõ$+¨‚
^≥· fiáêÜ«∞# "åºã¨∞_»∞ „Ñ¨ã∞¨ uÎ Oz Pj~°fikOKå_»∞. `å#∞ D „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’H˜
=zÛ# Ñ¨x Ñ¨ÓiÎ J~ÚO^Œx â◊s~°O KåeOK«\ÏxH˜ J#∞=∞u=∞‡x "åºã¨∞x
"Õ_®_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ "åºã¨ ÉèQí "Æ å#∞Å∞ ''h Jã¨Å∞ PÜ«Ú~åÌÜ∞« O Zxq∞^Õà√◊ §.
JQÆ™êÎºk =∞Ç¨Ï~°∞¬Å∞ =~°O`À =∞~À Zxq∞^Õà√◊ § á⁄O^•=Ù. <Õ#∞ WOHÍ h‰õΩ
Ñ¨^ÇŒ ¨ ~ˆ à◊§ PÜ«Ú~åÌÜ∂« xfl „Ñ¨™êkã¨∞<Î åfl#∞. "Õ^Œ qÇ≤Ï`« HÍ~°º„Ñ¨Kå~°O KÕ~Ú.
nxH˜ q~°∞^Œ"ú ∞≥ #ÿ =∞`åÅ#∞ peÛ K≥O_®_ç J^≥· fi`åxH˜ Ñ¨@Oì Hõ>ìË Ñ¨x h =Å¡<Õ
™ê^èºŒ O JO^Œ∞Hˆ h PÜ«Ú+¨µ¬ á⁄_çyã¨∞<Î åfl#∞—— Jx J^Œ$â◊º"≥∞<ÿ å_»∞.
™ÈÎ„`« ~°`åflÅ∞
*Ï˝#∞Å‰õΩ "≥∂Hõ∆QÍ=ÚÅ‰õΩ „Ñ¨™êú# „`«Ü«∞ ÉèÏ+¨ºO ~åã≤# â◊OHõ~°
ÉèíQÆ=`åÊ^Œ∞Å∞ J=¸iÎ=∞`åfixˆH „áê^è•#º`«xzÛ<å, ™ê=∂#∞ºÅ#∞ "å~°∞
=^ŒÅÖË^∞Œ . "åiH˜ "≥∂Hõ∆ =∂~åæxfl ÉèHí ,Î̃ ™ÈÎ„`åÅ ^•fi~å K«∂Ñ≤OKå~°∞. JO^Œ∞Ö’
Hõq`«fiO á⁄Oy á⁄~°∞`¡ ∞« Ok. =∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ â◊ÉÏÌÅ∞, „áêã¨Å∞`À „Ñü"åiH˜ XHõ¯™êi
qO>Ë ~Ú>Ëì <À\˜H˘KÕÛ@∞¡ ~åã≤ D<å\˜H© „Ñü WO\Ï, ^Õ"åÅÜ«∂ÅÖ’
qxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. Jk "å~°∞ KÕã#≤ =∞Ç¨ÏŸÑ¨HÍ~°O. *Ïu"åi ~°∞}Ïxfl f~°∞ÛH˘#ÖËx
~°∞}"Õ∞ Jk. WO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q – q+¨µ=‚ Ù#∞ áê^ŒO ^ŒQ~æÆ ° #∞O_ç Hˆ âßÅ
=~°‰Ωõ =i‚Oz# ™ÈÎ„`«O Ü«∂Éè·ˇ XHõ ™ÈÎ„`åÅÖ’ `«Å=∂xHõO. áê~°fif ^Õqx
ã¨∞uÎ ã¨∂Î K≥ÑÊ≤ # JOÉÏ+ì̈HOõ Ö’ Zxq∞k â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. t"åÑ¨~å^èŒ ™ÈÎ„`«OÖ’
ãÖ™ê~°O #â◊fi~°~°"≥∞ÿ#^Œx É’kèOz "Õ^•O`« =∂~åæxH˜ ™Èáê<åÅ∞ "Õâß~°∞.
^Õq JÑ¨~å^èŒ Hõ=∆ ∂Ñ¨} ™ÈÎ„`«OÖ’ ^Œ∞~åæ ã¨∞uÎ Hõeã≤ LOk. P#O^Œ ÅÇ¨ÏiÖ’
áê~°fif^Õq ã¨∞uÎ LOk. Wk J<ÕHõ ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ J#∞"å^ŒO á⁄OkOk ‰õÄ_®.
41
=∂#ã¨ Ñ¨Ó*Ï ™ÈÎ„`«O–nxÖ’ =∂#ã≤Hõ Ñ¨Ó[ Ñ¨ûúŒ K≥áêÊ~°∞. Éè[í QÀqO^Œ
™ÈÎ„`«O–Ö’HõOÖ’ qÑ¨s`« „Ñ¨Kå~°O á⁄O^Œ@"Õ∞ HÍ^Œ∞ ZO.Zãπ.ã¨∞|ƒÅH˜; <À\˜
^•fi~å ã¨∞=~°=‚ ∞Ü«∞=∞~ÚOk.
=O^Œ â’¡HÍÅ∞#fl t"å#O^Œ ÅÇ¨Ïi ÉÏÅ=Ú~°m Hõ$+¨‚ ^•fi~å ÉÏQÍ
„Ñ¨Kå~°"∞≥ Oÿ k. WO^Œ∞Ö’ `˘OÉè·ˇ `˘q∞‡k â’¡HÍÅ =~°‰Ωõ qx â◊OHõ~∞° Å∞ =ÚO^Œ∞
â◊OHõ~∞° _»∞ „Ñ¨`º« Hõ"∆ ∞≥ <ÿ å_»@. Q˘Ñ¨Ê JÅOHÍiHõ â‹e· `À q~ålÖË¡ â◊`H« Oõ Wk.
Ö’`≥#· ÉèÏ"åÅ∞. Hõq`«fi Ñ¨~O° QÍ L#fl`« tY~åÅ∞ Jkè~ÀÇ≤ÏOzOk. P^ŒºO`«O
~°™êÅOHÍ~° ãÖâ’aèÒ« .
nxHõ<åfl WOH˘OK≥O Ö’`«∞QÍ ~åã≤Ok ™œO^Œ~º° ÅÇ¨Ïi. ÉÏOÉË ã≤ã~ì¨ ûü
QÍ#O`À z~°ã‡¨ ~°}Ü © ∞« "≥∞Oÿ k. ~°ãQ¨ ∞Æ oHõ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ñ¨^xú≥ q∞k â’¡HÍÅ∞#fl
"≥∂Ç¨Ï =Ú^Œ~æ O° q+¨µ^‚ =Õ `å Ñ¨~ã° ∞¨ uÎ . "≥∂Ç¨ÏO =∂Ü«∞Å#∞ ^•\˜`Õ q"ÕHOõ
„áêÑ≤Îã¨∞ÎO^Œx K≥áêÊ~°∞. qeÜ«∞O *’<£û POQÆ¡OÖ’H˜ nxfl J#∞=kOKå_»∞.
#∂@ XHõ¯ „ã¨Q~úÆ å â’¡HÍÅ∞#fl â◊`« â’¡HÖ© ’ "Õ^•O`« ÉèÏ=# JÅOHÍiHõOQÍ
É’kèOKå~°∞. Wq HÍHõ J#flÑ¨Ó~å‚+Hì̈ Oõ , Hõ#Hõ ^è•~å ãÎ̈=O t= Éè∞í [OQÆ ™ÈÎ„`«O,
ÅH©; #~°ãO≤ Ç¨Ï [QÆ<åfl^è•+ì̈HÍÅ∞, ~å=∞ Éè∞í [OQÆ ™ÈÎ„`«O. Jhfl J<Õfl. ^ÕxHõ^Õ
™ê\˜. ÉèHí ÉÎ˜ Ïè =O á⁄Oy á⁄~°Ö"Ë .Õ qO>Ë KåÅ∞ `«iOÑ¨*¿Ë ãq. q"ÕHõ K«∂_®=∞}˜,
LÑ¨^âÕ ◊ ã¨ÇÏ¨ „ã≤, P`«‡ É’^è,Œ UHõ â’¡H,˜ JÑ¨~ÀH∆Í#∞Éè∂í u, ™ê^è•<å ÑÖK«HOõ ,
x~åfi} â◊`H« Oõ , =∞hëê ÑÖK«HOõ , Ü«∞u ÑÖK«HOõ , "åHõº ã¨∞^è•, `«`fi« É’^è,Œ
ã≤^•úO`« `«`«fi qO^Œ∞, áêO_»∞~°OQÍ+¨ìHõO, g∞<åH˜∆ ™ÈÎ„`«O, QÆ}Ëâ◊ ™ÈÎ„`åÅ∞,
QÆOQÍ ™ÈÎ„`«O =∞~°záÈÖËxq. ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨#∞ [# ™ê=∂#ºOÖ’H˜ ™ÈÎ„`åÅ
^•fi~å fã¨∞H˘zÛ# Ñ¶∞¨ #`« â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ "åi^Õ##@OÖ’ U=∂„`«O ãÖ^ÕÇÏ¨ O
ÖË^Œ∞.
J^≥· fi`« „Ñ¨Kå~°O
H©@"å~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, Éè’QÆ"å~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, P#O^Œ "å~°
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, Éèí∂i "å~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O J<Õ <åÅ∞QÆ∞ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞
„Ñ¨=∂}OQÍ fã¨∞H˘x â◊OHõ~∞° Å∞ <åÅ∞QÆ∞ P=∂flÜ«∞ Ñ‘~åî Å∞ <å~åÜ«∞}∞_çx
42
ã≤^âúÕ fi◊ ~° t=Ù_çx Pk ^Õ=`«Å∞QÍ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Ç≤ÏO^Œ∂ ^è~Œ ‡° OÖ’ U XHõ¯
=∂~åæÅhfl J#∞ãïOK«Hõ H˘`«Î Ñ¨ûúŒ Ö’ g\˜<~Õ åÊ@∞ KÕâß~°∞. `«=∞ ^è~Œ å‡xfl
`å"Õ∞ áÈ+≤OK«∞HÀ"åe J<Õ q^è•<åxfl ã¨<åºã¨∞Å∞ J#∞ãïOKÕ@∞¡ KÕâß~°∞. „Ñ¨*Ï
ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À g~°∞ rqOKåe. ^è~Œ å‡xfl HÍáê_Õ ÉÏ^èºŒ `å „Ñ¨[Å‰õÄ LO^Œx
"åih ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕâß~°∞. Ñ¨ÓsH˜ Ç¨Ï™êÎ=∞ÅHÍ Kå~°∞º_çx, â◊$OˆQiH˜
ã¨∞ˆ~â◊fi~åKå~°∞ºÅ#∞, ^•fi~°Hõ‰õΩ Ñ¨^Œ‡áê^Œ∞Å#∞ |^ŒiH˜ `À@HÍKå~°∞ºÅ#∞
Ñ‘~åî kèÑ`¨ ∞« Å∞QÍ xÜ«∞q∞OKå~°∞. =∞O_»# q∞„â◊√x "å^ŒOÖ’ F_çOz t+¨µº_çx
KÕã∞¨ H˘x, J`«x ÉèÏ~°º L=∂ ÉèÏ~°ux HÍ=∞ q^ŒºÖ’ F_çOKå~°∞. ^Õâ=◊ ∞O`å
HÍe#_»H#õ „Ñ¨Ü∂« }˜ã∂¨ Î Z^Œ∞~Ô #· *ˇ#· , É∫^Œú "å^Œ∞Å#∞ F_çã∂¨ Î "Õ^Œ ^è~Œ å‡xH˜
„Ñ¨Kå~°O KÕã∂¨ Î J^≥· fi`« =∞`åxH˜ "åºÑ≤Î `≥KåÛ~°∞. z=iH˜ HÍj‡~üÖ’x ã¨~fi° [˝
âß~°^• Ñ‘~î°O Jkè~ÀÇ≤ÏOz Z^Œ∞~°∞ÖËx Ü≥∂y =∞Ç¨~åA JxÑ≤OKå~°∞.
„Ñ¨Ü∂« QÆÖ’ ‰õΩ=∂iÅ Éè@ í ∞ì#∞ PÜ«∞# É∫^•úxfl PK«iOK«@O`À Ñ¨âßÛ`åÎÑO¨
K≥Ok THõÖ’ HÍeáÈ`«∞O>Ë K«∂âß~°∞. PÜ«∞<Õ „"å^•Ì=∞#∞H˘#fl "åiÎHÅõ #∞
=∂Ç≤Ï+¨‡uÖ’ L#fl =∞O_»# q„â◊√x KÕ`« ~å~ÚOK«=∞x HÀi Éèí@∞ì „áê}O
q_çKå_»∞.
t+¨µºÅ`À ^Õâ◊ ãÖKå~°O KÕâß~°∞ â◊OHõ~∞° Å∞. Nâ‹Å· OÖ’ t"å#O^Œ
ÅÇ¨Ïi ~åâß~°∞. =∞Ç¨~å„+¨Öì ’ Ñ¨~º° \ÕKå~°∞. QÀHõ~O‚° Ö’ Ç¨Ïi â◊OHõ~° =∞Ok~åxfl,
H˘Å∂¡~∞° Ö’ =¸HÍOaHÍ =∞Ok~åxfl, â◊$OˆQiÖ’ âß~°^• =∞Ok~åxfl ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞.
ˆH~°à◊, ™œ~å„+¨ì ^ÕâßÅ∞ uiy K«∂âß~°∞. ^•fi~°Hõ ™È=∞<å^•ÅÜ«∂Å#∞
ãÖ^Œi≈OKå~°∞. ^Œâ<◊ åq∞ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, +¨}‡`« q^è•#O, ÑÖKåÜ«∞`« q^è•#O
â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ"å~°∞ U~°Ê~°z#"Õ. `«e¡ =∞~°} â◊Ü∞« º g∞^Œ LO_ç ã¨‡iOK«QÍ
HÍÅ_ç "≥o¡ x~°fiÇ≤ÏOz =∂`«$ |∞∞}O f~°∞ÛH˘x `«e¡H˜zÛ# "åQÍÌ<åxfl
xÅÉˇ@∞ìH˘<åfl~°∞. =ÚÃÑ·Êù Ô~O_Õà◊§ ™ê~°úHõ rq`åxfl rqOz J^≥· fi`« =∞`«
™ê÷Ñ<¨ åKå~°∞ºÅ∞QÍ K«i„`«Ö’ xezáÈ~Ú# JÑ¨~° â◊OHõ~∞° Å∞ N Pk â◊OHõ~åKå~°º
ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞. HõOz =∞~îO° ÖˇH¯õ „Ñ¨HÍ~°O „H©.Ñ¨Ó.477Ö’, =∞# ÖˇH¯õ „Ñ¨HÍ~°O
„H©.â◊.820Ö’ áêiú= ^ÕÇ¨ xfl =ke x[ x"åã¨"∞≥ #ÿ HÔ Ö· Ï™êxfl KÕ~å~°∞.
43
''â◊$u ã¨‡ $u Ñ¨Ù~å}Ï =∂ÅÜ«∞O Hõ~∞° }ÏÅÜ«∞O – #=∂q∞ ÉèÏQÆ=`åÊ^ŒO
â◊OHõ~O° Ö’Hõ â◊OHõ~O° ——.
Hˆ ~°à◊ ~åA ‰õΩÅâıY~° =~°‡<Õ ‰õΩÅâıY~° PàÏfi~ü JO\Ï~°∞. PÜ«∞#

~åã≤# ''=Ú‰õΩO^Œ =∂Å—— "≥·+¨‚= Éèí‰õΩÎÅ‰õΩ x`«º áê~åÜ«∞}O. HõeÜ«ÚQÆO
P~°OÉè"í ∞≥ #ÿ W~°"·≥ ÜÕ∞_»∞ ãÖ=`«û~åÅ‰õΩ PÜ«∞# [x‡OKå_»x "≥+· =‚¨ „QÆO^è•Å∞
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl~Ú. „H©.Ñ¨Ó.3075 HÍÅO"å_»∞QÍ ÑïQÆ}˜™êÎ~°∞. Ñ¨Ù#~°fiã¨∞
#Hõ„∆ `«OÖ’ [x‡OKå_»∞. NÇ¨Ïi Ü≥ÚHõ¯ H“ã¨∞ÉÎ Ïè Oâ◊Ö’ [x‡OKå_»∞. ~å*Ïºxfl
‰õΩ=∂~°∞_çH˜ JÑ¨ÊyOz ãÖÑ¨^ÅŒ #∞, q<À^•Å#∞ qãïO˚ Kå_»∞. `«q∞à◊^âÕ O◊ Ö’x
Ñ¨<fl≥ O_»∞ =∞Ok J~°≠Ï=~° =Ú#∞ÅÖ’ U_»= "åxQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . D Ñ¨<fl≥ O_»∞
=∞Ok =Ú#∞Å∞ ~åã≤# =∞Ç¨ „QÆO^è•xfl ''<åÖÏ~Ú~° k=º „Ñ¨|O^èOŒ —— JO\Ï~°∞.
#∂@ Zxq∞k "≥+· =‚¨ k=º Hˆ „∆ `åÅ#∞ k=º ^ÕâO◊ JO\Ï~°∞. =Ú‰õΩO^Œ=∂Å
J<Õ ™ÈÎ„`« w`åÅ#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß_»∞ ‰õΩÅâıY~°∞_»∞. ÉèíH©Î *Ï˝<åxH˜
Ñ¨~åHÍ+ì̈QÍ xeKÕ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ Wk. `«q∞à◊OÖ’ ''ÃÑ~°∞=∂àò u~°∞"≥∂Ñ¶∞≤ —— ~åâß_»∞.
Wk k=º„Ñ¨|O^èOŒ Ö’ XHõ ÉèÏQÆO. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ‰õΩÅâıY~°∞_»∞ ''`«Ñu¨ ãÖ=~°O‚ ——,
''ã¨∞Éèí„^• ^èŒ##O[Ü«∞O——, ''qzÛù<åflaè¿+HõO—— ~åâß_»x `≥Å∞™ÈÎOk. "≥·+¨‚=
Hˆ „∆ `åÅÖ’ =Ú‰õΩO^Œ =∂Å#∞ ™ê=¸Ç≤ÏHõOQÍ QÍ#O KÕ™êÎ~∞° .
‰õΩÅâıY~°∞_»∞ Hˆ ~°àÖ◊ ’x ÃÑiÜ«∂~üÖ’ [x‡OKå_»∞. `«O„_ç ^Œ$_è» =~°‡.
PÜ«∞# „H©.Ñ¨Ó.3102 HõeÜ«ÚQÆO „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# 27= ãÖ=`«û~°OÖ’
J=`«iOKå_»x #=∞‡HõO. Hõ#∞Hõ PÜ«∞# [x‡Oz#k „H©.Ñ¨Ó.3075 J=Ù`«∞Ok.
‰õΩÅâıY~°∞_»∞ Hˆ ~°à◊ ~åA. H˘e¡, T^•~ü, H˘OQÆ∞ J<Õ „áêO`åÅ#∞ áêeOKå_»∞.
g\˜<Õ WÑ¨ÙÊ_»∞ L^≥·Ü«¸~ü =∞^Œ∞Ô~·, „\Ï"≥O‰õÄ~ü JO@∞<åfl~°∞. P^èŒ∞xHõ
K«i„`«HÍ~°∞Å∞ PÜ«∞# KÕ~°~åA Jx HÍÅO „H©.â◊.800–820 JO@∞<åfl~°∞.
nx`À Z=~°∂ UH©Éqíè OK«@O ÖË^∞Œ . "≥+· =‚¨ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xfl Ñ¨\ +˜ Oì¨ QÍ áê\Õz#
"Õ^•O`« ^ÕtHõ =∞Ç¨~åA. ^ŒH}∆˜ ÉèÏ~°Ò« Ö’ ÉèHí Î© L^Œº=∞ ™ê~°kQè Í H©iáÎ ⁄O^•_»∞.
™ê=∂#º „Ñ¨[Å‰õΩ ÉèHí xÎ̃ JOkOz `«iOÑ¨*ãË #≤ Ñ¨Ù}Ïº`«∞‡_»∞ ‰õΩÅâıY~°∞_»∞.
44
Hõq`å w~åfi}O
PàÏfi~ü k=º „Ñ¨|O^èŒOÖ’ <åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ â’¡HÍÅ∞ LO>Ë JO^Œ∞Ö’
‰õΩÅâıY~°∞xq #∂@ J~Ú^Œ∞<åfl~Ú. N~å=∞ NHõ$+¨µÅ‚ ÃÑ· ãÖã¨¯ $`«OÖ’ K≥ÑÊ≤ #
=Ú‰õΩO^Œ=∂Å #ÅÉè·ˇ â’¡HÍÅ ~°ã¨ QÆ∞oHõÅ∞ Hõey L#flk. J^≥· fi`« =∞`« ™êúÑ‰¨ Ωõ _»∞
Pk â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ∞ ‰õΩÅâıY~°∞Å‰õΩ ã¨=∞HÍe‰õΩÅ∞. PÜ«∞#HõO>Ë z#fl"å~°∞.
‰õΩÅâıY~°∞Å∞ =∞Ç¨ N~å=∞ Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞, ~å=Ú_»∞ J#∞Éèqí Oz# HõëêìÅhfl `«#‰õΩ
PáêkOK«∞H˘<åfl_»∞. JO^Œ∞Hˆ PÜ«∞#∞fl ''ÃÑ~°∞=∂àò—— JO\Ï~°∞. JO>Ë Q˘Ñ¨Ê"å_»∞
Jx J~°úO. ÃÑ~°∞=∂àò J<Õ ¿Ñ~°∞ u~°∞=∞Å "≥OHõ>Ëâ◊fi~° ™êfiq∞H˜ LO^Œ#fl
ãÖQÆu =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. q+¨µ‚ Éèí‰õΩÎÅ#∞ ™êH∆Í`«∞Î q+¨µ‚=¸iÎ ã¨fi~°∂ÑÖQÍ
ÉèÏqOz Ñ¨ÓlOKÕ"å_»∞ ‰õΩÅâıY~åÖÏfi~ü. ~å=∞, Hõ$+¨‚ K«i„`«Å#∞ ã¨‡iOK«∞H˘x
`«#‡Ü«∞`«fiO`À W^ŒÌih XˆH â’¡HõOÖ’ =i‚OKå_»∞. NHõ$+¨µ‚x `«e¡ ^Õ=H˜QÍ
`«##∞ ÉèÏqOK«∞H˘x ~°K«# KÕâß_»∞ H˘xfl â’¡HÍÅÖ’. ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Hõ$+¨µ‚_»∞
`«##∞ =ke „"ÕÑ¨Öˇ¡Ö’ #O^Œ Ü«∞â’^ŒÅ =^ŒÌ ÃÑ~°QÆ\Ïxfl ^Õ=H© ^Õq
Éèií OK«ÖHË áõ È~Ú#@∞¡, ZÑ¨ÙÊ_»∞ `«# ÉÏÅ Hõ$+¨µ_‚ ∞» `«# =ÚO^Œ∞ =zÛ "åÅ∞`å_®
Jx Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞#Î fl@∂¡ ~åâß_»∞.
N~°OQÆOÖ’ LO_ç N~°OQÆ<å^èŒ ™êfiq∞x ¿ãqOKÕ"å_»∞ ‰õΩÅâıY~°∞_»∞.
N "ÕOHõ>âË fi◊ ~°∞_çx PÜ«∞# ^•fi~°O =^ŒÌ QÆ_Ñ» Q¨ Í Ñ¨_ç LO_Õ ÉèÏQÍºxfl HõeyOK«=∞x
"Õ_»∞H˘<åfl_»@. `«^è•ã¨∞Î Jx =~°q∞KåÛ_»∞ ÉÏÖÏr. JO^Œ∞ˆH u~°∞=∞ÅÖ’
QÆ~ƒ° Qù ∞Æ _ç ^•fi~åxH˜ L#fl QÆ_Ñ» #¨ ∞ ''‰õΩÅâıY~° Ñ¨_—ç — JO\Ï~°∞. ‰õΩÅâıY~°∞_»∞
~åã≤# ''u~°∞"≥ÚÑ¶≤∞——Ö’ ''QÀqO^Œ~å[ Náê^Œ Ñ¨^•‡Å#∞ `«Ñ¨Ê =∞i ^Õxx
~åK«iHõOQÍ ÉèÏqOK«#∞—— Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘#fl Ñ¨~=° ∞ ÉèHí ÍÎ „ˆQã¨~∞° _»∞. PÜ«∞# ''QÆ_Ñ» ¨
„áê~°#ú —— K«∂^•ÌO – ''âıkÜ«∂Ü«∞ ¿ãefi<≥Q· ÖÆ ò, f~°∞¯O u~°∞=∂ÖË – <ÕkÜ«∂<Õ
"ÕOQÆ_"» å x<£ HÀ~ÚÖò "åâıÖò J_çÜ∂« ~°∞O "å~°~∞° =O J~°OÉˇ· Ü≥∞~°∞O H˜_O» ^Œ∞
WOQÆÖò – Ñ¨Ê_çÜ∂« Üü∞ H˜_O» ^Œ∞ L<£ Ñ¨=à◊ "åÜü∞ HÍ<£ Éˇ<—Õ — JO>Ë ''"ÕOHõ>âË ß!
J<åkQÍ Pi˚Oz# áêáêÅ#∞ `˘ÅyOKÕ"å_≥,· u~°∞=∞ÅÖ’ "ÕOKÕã≤ LO_Õ h
Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞, ^Õ=`«Å∞ Hõeã≤ ãÖK«iOKÕ@∞¡ h k=º ã¨xflkè "åH˜eÖ’ JO^Œ~∂° HÍe`À
45
`˘ˆH¯ QÆ_Ñ» Q¨ Í Ñ¨_ç LO_ç, Ñ¨Q_Æ O» ÖÏQÍ LO_Õ h HÕk ÃÑ^Œqx ZÑ¨ÙÊ_»∂ ¿ãqOKÕ
ÉèÏQÍºxfl „Ñ¨™êkOK«∞——. ‰õΩÅâıY~°∞_»∞ „Ñü ~ÀA ~å=∂Ü«∞}Ïxfl qO@∂ „Ñ¨=K«#O
KÕã∂¨ Î `«#‡Ü«∞`«fiO K≥Ok Éè‰í Ωõ ÅÎ #∞ `«#‡Ü«ÚÅ#∞ KÕ¿ã"å_»∞.
‰õΩÅâıY~°∞x =Ú‰õΩO^Œ =∂ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ â’¡HOõ – ''Ñ¶Ú¨ +¨º`Õ Ü«∞ã¨º
#QÆ~ˆ ~°OQÆ Ü«∂„`å k<Õ k<Õ `«=∞Ç¨ÏO =O^Õ ~å*Ï#O ‰õΩÅ âıY~°O—— Jx
K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. Ñ¨~=° ∂`«‡#∞ QÆ∞iOz K≥|∞`«∂ ''Ç¨Ïi ã¨~ã° û¨ q QÍÇ¨Ïº PÑ‘Ü∞«
`Õ*’ [Ö∫Ñ¶∞¨ O – Éè=í =∞~°∞ Ñïd#fló MË^=Œ ∞^ŒºK«Û*Ïq∞—— ÉèÏ=O – ''Ç¨Ïi J<Õ
k=º ã¨~ã° ∞¨ û ãÖ™ê~° `åáêxfl `˘Åyã¨∞OÎ k. `åÑÖ `«yOæ K«∞HÀ=\ÏxH˜ =∞#"Õ∞
JO^Œ∞Ö’ =Ú#QÍe. g~°∞ "å~°∞ J<Õ ÉèË^ŒO JHõ¯ˆ~¡^Œ∞. L#flk J^˘Hõ¯>Ë
ã¨~ã° ∞¨ û. =Úxy áêÑ¨ „Ñ¨HÍ∆ à◊#O KÕã∞¨ HÀ"åe——. ''<åÅ∞HÍ! Wk =~°‰Ωõ Z<Àfl
~°∞K«∞Å∞ K«∂âß=Ù. WÑ¨ÙÊ_»∞ NHõ$+¨‚ <å=∞ ~°∞z K«∂_»∞. ^•xH˜ q∞Oz#
=∂^è∞Œ ~°ºO LO_»^∞Œ . #∞=Ùfi ##∞fl J_»QÍeû#k áÈ~Ú <Õ<Õ x#∞fl J_»QÍeû
=™ÈÎO^ŒO——\Ï~°∞ =∞~À â’¡HOõ Ö’.
q+¨µ‚ Éè‰í Ωõ ÅÎ ÃÑ· ‰õΩÅâıY~° =∞Ç¨~åA‰õΩ#fl qâßfi™êxfl `≥eÜ«∞*ˇ¿ÑÊ Hõ^Œä
XHõ\ ˜ LOk. q+¨µ=‚ Ù#∞, q+¨µ‚ Éè‰í Ωõ ÅÎ #∞ ¿ãqOK«@O ‰õΩÅâıY~°∞Å‰õΩ x`«º qkè.
"åiH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ Jhfl LOKÕ"å_»∞. XHõ™êi q+¨µ‚ Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞ JO`«:Ñ¨Ù~åxH˜
=™êÎ~∞° . "åix ¿ãqOKÕO^Œ∞‰õΩ ‰õΩÅâıY~°∞_»∞ =KåÛ_»∞. D q+¨µ‚ Éè‰í Ωõ ÅÎ ÉÏ^èŒ
`«ÑÊ≤ OKåÅx J#∞HÀx HÍÑ¨ÖÏ JkèHÍ~°∞Å∞ JHõ¯_» ÃÑ\˜ì L#fl qÅ∞"≥Ñ· ¨ PÉè~í }° ÏÅ#∞
fã≤ ^•KÕã≤ ~åA‰õΩ "≥+· =‚¨ Éè‰í Ωõ ÖÎ Ë HÍ*Ëâß~°x Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕ™êÎ~∞° . PÜ«∞#‰õΩ
Éè‰í Ωõ ÅÎ ÃÑ· JK«OK«Å qâßfiãÖ, #=∞‡HõO L<åfl~Ú. "ås Ñ¨x KÕã≤ LO_»~x°
ÉèÏqOKå_»∞. U"≥∞<ÿ å x[O `ÕÖÏÛe Hõ#∞Hõ XHõ QÆOQÍà◊O `≥ÑÊ≤ Oz JO^Œ∞Ö’
HÍÅ <åQÆ∞efl "Õ~ÚOz ^•xÖ’ `«# LOQÆ~åxfl *Ï~° q_»∞™êÎ_∞» . JO^Œ∞Ö’
Ñ¨_ãÕ #≤ `«# LOQÆ~åxfl KÕ`∞« Å∞ ÃÑ\˜ì fã≤=fi=∞x `«# Ñ¨~º° "ÕH‰∆õ Ωõ Å#∞ P^Õt™êÎ_∞» .
"åà◊√§ ÉèÜ í ∞« Ñ¨_ç KÕ~Ú ÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ . JÑ¨ÙÊ_»∞ ~åA q+¨µÉ‚ ‰íè Ωõ ÅÎ ‰õΩ q+¨µ=‚ ÙÃÑ· ÉèHí ,Î©
qâßfi™êÅ∞O>Ë q+¨ [O`«∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_® Ug∞ KÕÜ∞« ÖË=x Ç¨Ïi <å=∞O KÕã∂¨ Î
`å<Õ q∞<åflQÆ∞Å =∞^èºŒ K≥~ÚºÃÑ\˜ì `«# LOQÆ~åxfl f™êÎ_∞» . JkèHÍ~°∞Å "≥ÚÇ¨Å∞
46
=∂_ç x[O K≥¿ÑÊ™êÎ~∞° . `«ÑÙ¨ Ê XÑ¨ÙÊH˘x Hõq∆ ∞OK«=∞x "Õ_∞» H˘<åfl~°∞. Jn ‰õΩÅ
âıY~åÖÏfi~°∞Å‰õΩ q+¨µ‚ ÉèHí ,Î© Éè‰í Ωõ ÅÎ ÃÑ· L#fl #=∞‡HõO.
=Ú‰õΩO^Œ =∂ÅÖ’x =∞ixfl ÉèHí Î© ™ÈÎ„`åÅ∞ K«∂^•ÌO –
''[Ü«∞`«∞ [Ü«∞`«∞ ^Õ"À ^Õ=H© #O^Œ<ÀÜ«∞O – [Ü«∞`«∞ [Ü«∞`«∞ Hõ$ëÈ‚
=$+≤‚ =Oâ◊: „Ñ¨nÑ¨:
[Ü«∞`«∞ [Ü«∞`«∞ "Õ∞Ñ¶∞¨ âßº=∞Åó HÀ=∞ÖÏQÆó – [Ü«∞`«∞ [Ü«∞`«∞ Ñ¨$nèfi
ÉèÏ~°<åâ’ =Ú‰õΩ#Ì:——
''Hõ$+¨‚ `«finÜ«∞ Ñ¨^ÑŒ O¨ Hõ[ ÑÖ[~åO`«"∞£ – J^≥· fi= "Õ∞ qâ◊`∞« =∂#ã¨
~å[ Ç¨ÏOã¨:
„áê} „Ñ¨Ü∂« } ã¨=∞ÜÕ∞ HõÑ¨¶ "å`« Ñ≤`ÒÎ – HõO~îå= ~À^Œ# q^èÒ ã¨‡~°}O
‰õΩ`«¿ãÎ——
''¿ÇÏ QÀáêÅHõ ¿ÇÏ Hõ$áê[Åx^èÕ ¿ÇÏ ã≤O^è∞Œ Hõ<åºÑ¨`Õ – ¿ÇÏ HõO™êO`«Hõ
¿ÇÏ QÆ*OË „^Œ Hõ~∞° }Ï áês} ¿ÇÏ =∂^è=Œ
¿ÇÏ ~å=∂#∞[ ¿ÇÏ [QÆ„`«Ü∞« QÆ∞~À ¿ÇÏ Ñ¨ÙO_»sHÍHõ∆ =∂O – ¿ÇÏ QÀÑ‘
[#<å^èŒ áêÅÜ«∞ Ñ¨~O° *Ï<åq∞ #`åfiO q<å——
''#=∂q∞ <å~åÜ«∞} áê^Œ ÑÖHõ[O – Hõ~Àq∞ <å~åÜ«∞} Ñ¨Ó[#O
ã¨^•
=^•q∞ <å~åÜ«∞} <å=∞ x~°‡ÅO – ã¨‡~åq∞ <å~åÜ«∞} `«`«fi
=∞=ºÜ«∞O——
''Ü«∞ã¨º „Ñ≤Ü∞« ø „â◊u ^è~Œ “ HõqÖ’Hõ g~“ – q∞„`Õ kfi[#‡ Ñ¨^ÑŒ ^¨ ‡Œ
â◊~å= Éè∂í `åO
`Õ<å=Úƒ*ÏHõ∆ K«~} ° ÏO|∞[ +¨\ò Ñ¨^#Õ – ~å*ÏflHõ$`å Hõ$u iÜ«∞O
‰õΩÅ âıY~ˆ }——.b
47
3. J~°ú âß„ãÎ̈ ~°K~« Ú`« –

H“\˜Å∞º_»∞ (350-280 bc)
„H©.Ñ¨Ó.350–283 "å_≥#· Kå}‰õΩº_»∞ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’<Õ Ju qâßÅ"≥∞#ÿ
=∞ø~°º ™ê„=∂[º ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _»∞ K«O„^Œ QÆ∞Ñ¨ÙxÎ ~å*Ïºaè+‰≤ Ωõ _Î xç KÕã,≤ „Ñü[˝ KÕã≤
#O^Œ=Oâ◊ x~°∂‡Å#O KÕã≤ Ñ≤ÅHõ =Ú_ç "Õã∞¨ H˘#fl Kå}‰õΩº_Õ J~°âú ß„ãÎ̈O J<Õ
=∞Ç¨ „QÆO^è•xfl ~åã≤# H“\˜Å∞º_»∞. q+¨µQ‚ ∞Æ Ñ¨Ù_Î ∞» J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk.
`«Ht∆õ Å qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xH˜ J~°âú ß„ãÎ̈ qÉèÏQÍxH˜ J^èºŒ ‰õΩ∆ _»∞. #O^Œ~å[ =∞O„u
~åHõã∆ ∞¨ _çx Z<Àfl =∂Ü≥∂áêÜ«∂Å`À F_çOz „Ñü[˝ xÅ∞Ñ¨ÙH˘#fl"å_»∞ z=iH˜
~åHõ∆ã¨∞_ç<Õ âßOu ã¨=∞Ü«∞OÖ’ K«O„^ŒQÆ∞Ñ¨ÙÎx =∞O„ux KÕã≤ ã¨∞ÑïáêÅ#
„Ñ¨*ÏˆH=∆ ∞O HÍOHÕ∆ z#"å_»∞. <åÅ∞QÆ∞ Ñ¨Ù~°∞ëê~åúÅÖ’ ~Ô O_»=k J~Ú# J~å÷xH˜
„áê^è•#ºO WzÛ ~åã≤ Jxfl ^è~Œ å‡Å∞ JO^Œ∞Ö’ xH˜Ñ∆ OÎ¨ KÕâß_»∞ H“\˜ÅºO Jx
H©iOÎ KÕ ~°K#« Jk. Kå}Hõº, ~åHõã∆ ¨ =∞O„`«∞Å Z`«∞ÅÎ ÃÑ· â◊¥„^ŒHõ Hõq =Ú„^•
~åHõã∆ ¨ <å@HõOÖ’ K«H¯õ QÍ q=iOKå_»∞.
K«}‰õΩ_»∞ J<Õ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞x ‰õΩ=∂~°∞_»∞. `«Ht∆õ Å x"åã≤. PÜ«∞#
rq`«O `«Ht∆õ ÖÏ, áê@b Ñ¨Ù„`«ÅÖ’<Õ QÆ_zç Ok. Kå}‰õΩº_»∞ z#fl`«#O #∞O_ç
q^ŒºÃÑ· Jaè~∞° z LO_»@O =Å# ã¨HÅõ âß„™êÎÅ∞ H˘kÌHÍÅOÖ’<Õ JÉèºí ã≤Oz
PiúHõ PKå~°∞º_»Ü∂« º_»∞. P<å\˜H˜ „Ñ¨ÑO¨ K«OÖ’<Õ J`«∞º#fl`« Ju „Ñ¨ã^≤ "úŒ ∞≥ #ÿ
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O `«Ht∆õ Å. JO^Œ∞Ö’ PiúHõ qÉèÏQÍ^èºŒ ‰õΩ∆ _≥· q^•ºÉ’^è#Œ KÕâß_»∞.
WO^Œ∞Ö’<Õ Jâ’Hõ K«„Hõ=iÎ ‰õÄ_® q^•ºÉèÏºãÖ KÕâß_»∞. =∞Ç¨ÏŸ#fl`«"∞≥ #ÿ Ñ¨^qŒ Ö’
L<åfl ™ê^è•~°} rq`«O QÆ_Ñç ≤ JO^ŒiH˜ P^Œ~≈° OQÍ xeKå_»∞. K≥ÑÊ≤ Ok KÕã≤
KÕÑO≤ z# Ñ¶∞¨ #`« PÜ«∞#k. ~åA ~å[ºÉè„í ^Œ`« g∞^Œ Z‰õΩ¯= ^Œ$+≤ì LO_®Åx
K≥áêÊ_»∞. K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨ÙxÎ K«„Hõ=iÎx KÕã≤ ~åHõã∆ ∞¨ _çx J=∂`«∞º_çx KÕã≤ ~å[Éè’QÍÅ#∞
`«ºlOz J~°}ÏºÅ‰õΩ KÕi XO@i rq`«O QÆ_áç ê_»∞. PÜ«∞# =∞~°}OÃÑ· qaè#fl
Hõ^<Œè åÅ∞ L<åfl~Ú. ¿ÇÏ=∞K«O„^Œ∞_»∞ J<Õ É∫^Œú ~°K~« Ú`« ~åã≤# ^•x „Ñ¨HÍ~°O
48
aO^Œ∞™ê~°∞x =∞O„u ã¨∞|O^è∞Œ ‰õΩ„@ =Å# J_»qÖ’ PÇ¨~°O h~°∞ JO^ŒHõ
Ñ¨ã∞¨ ÅÎ `À QÆ_Ñç ≤ =∞~°}O˜ Kå_»@. nxH˜ HÍ~°}O aO^Œ∞™ê~°∞x `«ex¡ Ç¨Ï`«º
KÕ~ÚOzOk Kå}‰õΩº_Õ Jx ã¨∞|O^è∞Œ ~åA#∞ #q∞‡OK«@"Õ∞. É∫^Œú ~å[hu
„Ñ¨HÍ~°O Ç¨ÏO`«‰Ωõ _çH˜ h~°∞ PÇ¨~°O JO^Œ‰Ωõ O_® =∞~°}O˜ KÕ@∞¡ KÕÜ∞« @"Õ∞ Ju
Hõi#î tHõ.∆ `«# `«e¡ =∞~°}O ã¨ÇÏ¨ ["Õ∞ Jx PÅã¨ºOQÍ `≥Å∞ã¨∞H˘#fl aO^Œ∞™ê~°∞_»∞
ã¨∞|O^èŒ∞#∞ Kå}Hõº =∞~°}Ïxfl PÑ¨=∞x P[˝ KÕã≤<å, J=∞Å∞ KÕÜ«∞‰õΩO_®
`«QÅÆ Éˇ\ ì̃ K«OÑ≤OKå_»x Hõ^#Œè O.
H“\˜Åº QÆi=∞
H“\ ˜ Å ºO JO>Ë ‰õ Ω \˜ Å ~å[H© Ü « ∞ O J<Õ J~° ú O Ö’Hõ O Ö’
ã≤~ú Ñ° _¨ áç È~ÚOk. HÍx =∞Ç¨ÏŸ#fl`« =∂#=`å "åkQÍ H“\˜Å∞º_»∞ ^Œ~≈° #q∞™êÎ_∞» .
J~°âú ß„™êÎxfl Kå}Hõº hu âß„ãÖÎ Jh Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . WO^Œ∞Ö’ PiúHõ q+¨Ü∂« Å∞
P^•Ü«∞ =ºÜ«∂Å∞, ~å[hu, „Ñ¨*Ï ãÖHˆ =∆ ∞O, W`«~° ^ÕâßÅ`À ã¨`û« O|O^è•Å∞,
"åºáê~° "å}˜[º q+¨Ü∂« Å∞, Ü«Ú^Œú `«O„`åÅ∞ Jhfl K«iÛOKå_»∞. ~å[ºáêÅ#
ZÖÏ LO_®Ö’ ~åAÅ∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ@∞¡ ~åâß_»∞. =∞#∞^èŒ~°‡ âß„™êÎxfl
J#∞ãïOKå_»∞. tH∆Í ã¨‡ $ux `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ~°H} ∆õ =º=ãú̈#∞ Ñ¨\ +˜ ì̈ Ñ¨~K° @
« O
QÆ∂iÛ q=iOKå_»∞. Ñ¨#∞flÅ∞, =ã¨∂à◊√,¡ Ãã#· º qÉèÏQÆO "å\˜ ã¨kfixÜ≥∂QÆO
XHõ>qË ∞\˜ Jxfl\˜h ¿Ñ~°∞ ¿Ñ~°∞<å K«iÛOz q=iOKå_»∞. ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°=ú ∞ÜÕ∞º
ÉèÏ+¨Ö’ ~åã≤ JO^ŒiH˜ KÕ~∞° = JÜÕ∞º@∞¡ KÕâß_»∞. Kå}Hõº „ÑüÉèí x~°∞Ñ¨=∂#O.
Z=Ô~<· å U^≥<· å Q˘Ñ¨Ê PÖ’K«# K≥a`Õ "åix ''JÑ¨~° Kå}‰õΩº_»∞—— J#@O Ö’Hõ
i"åA. ‰õΩ\˜Å PÖ’K«#e¿ãÎ ''JÉ’ƒ ÃÑ^ŒÌ H“\˜Å∞º_»∞ ~å—— Jx PÜ«∞# K≥_∞»
K≥ Ñ ¨ Ê Hõ á È~Ú<å =Ú„^Œ "Õ Ü « ∞ @=¸ LOk. P<å\˜ JYO_» Éè Ï ~° ` «
™ê~°fiÉè∫=∞`åfixH˜ U=∂„`«O =ÚÑ¨ÙÊ ÖË‰Ωõ O_® KÕÜ∞« QÆe#æ "Õ∞^è•q Kå}‰õΩº_»∞.
J~°âú ß„ãÎ̈O JO>Ë ~å[H©Ü∞« Ü«∞^•~°ú âß„ãÎ̈O Jx, „Ñ¨É∞íè `«fiO ZÖÏ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ ^À
`≥eÜ«∞*Ëã∂¨ ,Î ZÖÏ Ñ¨x KÕÜ∂« Ö’ ã¨∂zã¨∂,Î ~åA q^è∞Œ ÖËq∞\’ `≥eÜ«∞|~°∞ã¨∂,Î
„Ñ¨[Å‰õΩ áêÅ# ^ŒQ~æÆ ° HÍ"åÅx `≥Å∞Ñ¨Ù`«∂, „Ñ¨[Å∞ ~å[º x~å‡`«Åx JO@∂,
"å~°∞ ‰õÄ_® Ç¨Ï^Œ∞^Ì •\˜`Õ f„= tHõ∆ ZÖÏ J=∞Å∞ KÕÜ∂« Ö’ `≥eÜ«∞*ËãO≤ k Jx
49
áêâßÛ`«º ÑÖ_ç`∞« Å∞ "≥∞KåÛ~°∞. ~åA x~°O‰õΩâ◊√_Õ P<å_»∞. JÖÏO\˜ HÍÅOÖ’
PiúHõ ÑïÑ¨Ù+≤ì HõeOæ K«@O ZÖÏQÀ K≥áêÊ_»∞. <åºÜ«∞ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« Å#∞
q=iã¨∂Î JkèHÍ~°∞Å qkè q^è•<åÅ∞ ã¨∂zã¨∂,Î ãÖã¨¯ $ux xÅÉˇ_∞» `«∂ Ñ¨Ù~ÀQÆuH˜
=∂~åæÅ∞ ã¨∂zOKå_»∞. QÆ#∞Å âß„™êÎxfl, QÆx `«=fiHÍÅ#∞, Ö’Ç¨Ï âß„™êÎxfl,
=º=™êÜ«∞O ÖÏÉè™í ê\˜QÍ KÕÜ∞« \Ïxfl, Ñ¨â√◊ =ÙÅ ÃÑOÑ¨HOõ , Ü«∂[=∂#º Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞,
=#=¸eHõÅ∞, B+¨^•è Å∞, PÜ«Ú^è•Å∞ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ fã¨∞HÀ=Åã≤# *Ï„QÆ`ÅÎ« ∞,
„Ñ¨H$õ u "≥Ñ· s¨ `åºÅ#∞ „Ñ¨*Ï ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À Ñï+¨¯iOK«@O, QÆ∂_èK» åi =º=™êú,
HÀ@Å#∞ ™êfinè#O KÕã∞¨ H˘<Õ q^è•#O, ãÖã¨Åú x~°fiÇ¨Ï} q^è•#O, Ü«Ú^Œú hu
Ü«Ú^Œú Mˇ·nÅ#∞ K«∂_®eû# Ñ¨^Œú`«∞Å∞, „Hõ=∞tHõ∆}, ^ŒO_»Ü«∂„`å q^è•<åÅ∞,
ãÖkè q„QÆÇ¨ Å∞, =ºã¨<åÅ∞ x~°∂‡Å#, „Ñ¨É∞íè `åfikèHÍ~°∞Å ÉÏ^èºŒ `«Å∞, q^è∞Œ Å∞
=O\˜q `≥eÜ«∞*ˇáêÊ_»∞. g\˜x Ñ¨k¿ÇÏ#∞ qÉèÏQÍÅÖ’ q=iOKå_»∞.
áêâßº`«∞ºÅ∞ J~°ú âß„™êÎxfl =∂H± qb¡ ~åã≤# ''„Ñ≤<û£ ——`À áÈÅ∞™êÎ~∞° .
Jk ãÔ̈~#· áÈeHõ HÍ^Œ∞. H“\˜Å∞º_»∞ ~åA ''~å[i¬—— HÍ=\ÏxH˜ HÍ=Åã≤#
ã¨HÅõ q+¨Ü∂« Å∞ q=iOKå_»∞. ''„Ñ¨[Å ã¨∞Y ãÖ`ÀëêÖË ~åA ã¨∞YãÖ`ÀëêÅ∞.
"åi ™œÉèÏQÆº"Õ∞ `«# ™œÉèÏQÆºO "åi ãÖHˆ =∆ ∞"Õ∞ `«# ãÖHˆ =∆ ∞O. `«#‰õΩ P#O^•xfl,
ÖÏÉèÏxfl HõeyOKÕq HÍ_»∞. „Ñ¨[Å‰õΩ P#O^•xfl, ÖÏÉèÏÅ#∞ HõeyOKÕ"Õ ~åA
KÕÜ«∂e—— Jx Q˘Ñ¨Ê ~åH©Ü«∞ ã¨∂H∆Í‡xfl É’kèOKå_»∞ H“\˜Å∞º_»∞. ~å[i¬H˜
LO_®eû# ÅHõ}∆ ÏÅ#∞ q=iã¨∂Î – ~åA P`«‡ x„QÆÇÏ¨ O Hõey LO_®e. qA˝Ö#·ˇ
ÃÑ^ŒÅÌ `À LO@∂ q*Ï˝<åxfl ÃÑOK«∞HÀ"åe. "ÕQ∞Æ Å "åi Hõ#∞flÖË `«# Hõ#∞flÅ∞QÍ
K«∂_®e. ~°Hõ∆}, ãÖˆH∆=∞"Õ∞ ^èŒ∂ºÜ«∞OQÍ LO_®e. `å#∂ ^èŒ~°‡ |^ŒúOQÍ
LO@∂ „Ñ¨[Å∂ J#∞ãïOKÕ@∞¡ KÕÜ∂« e. Jxfl âß„™êÎÅÖ’#∞ Jaèx"ÕâO◊ Hõey
LO_®e. „Ñ¨[Å‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞Ñ¨_∞» `«∂ "åi PiúHÍaè=$kúH˜ `À_»Ê_®e. „Hõ=∞tHõ}∆ `À
„Ñ¨=iÎã∂¨ Î „Ñ¨[Å#∞ J^Õ ^•iÖ’ #_çK@ Õ ∞¡ KÕÜ∂« e.
~åA W`«~°∞Å ÉèÏ~°ºÅÃÑ· "åº"≥∂Ç¨ÏÑ¨_»~å^Œ∞. W`«~°∞Å ãÖÑ¨^Œ#∞
^ÀK«∞HÀ~å^Œ∞. JÇ≤ÏOã¨<Õ J=ÅOaOKåe. P_»O|~°O, Jã¨`º« O LO_»~å^Œ∞.
^Œ∞+¨µìÅ‰õΩ ^Œ∂~°OQÍ LO_®e. Jx ~åAÅ‰õΩ ã¨∂H˜Î =ÚHÍÎ=o K≥áêÊ_»∞.
50
Ñ¨\ +˜ "ì̈ ∞≥ #ÿ PiúHõ =º=ãú̈ ~å*ÏºxH˜ N~å=∞ ~°H∆õ J<åfl_»∞ H“\˜Å∞º_»∞. ^è~Œ ‡° O
Hõ~‡° nxÃÑ<· Õ P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú J<åfl_»∞. ~åA â◊H=Î̃ O`«∞_≥`· Õ ~å*Ïºxfl
Ö’|~°∞K«∞H˘O\Ï~°∞. Hõ#∞Hõ ~å[i¬ ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_»∂ K«ÖÏH©QÍ LO_®e. JÑ¨ÙÊ_Õ
~å*ÏºxH˜ „Ñ¨=∂^ŒO LO_»^∞Œ . Ñ¨QÅÆ ∞, ~å„ux Zxq∞k qÉèÏQÍÅ∞ KÕã∞¨ H˘x
XHÀ¯ qÉèÏQÍxH˜ XHõ\ #˜ fl~° QÆO@Å∞ Hˆ \Ï~ÚOz `«# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞
KÕÜ«∂e.
Ñ¨QÅÆ ∞ "≥Ú^Œ\ ˜ qÉèÏQÆOÖ’ – ~°H}
∆õ , PiúHõ Y~°∞ÛÅÃÑ· x"ÕkHõÅÃÑ· ^Œ$+≤ì
ÃÑ\Ïìe. Ô~O_»= qÉèÏQÆOÖ’ – „Ñ¨*Ï q[˝Ñ¨ÙÎÅ∞ ã‘fiHõiOz Ñï+¨¯iOKåe.
=¸_» ∞ Ö’ Jkè H Í~° xÜ« ∂ =∞HÍÅ∞ HÍ#∞Hõ Å ã‘ fi Hõ ~ ° } , "åiH˜ Ñ¨ # ∞Å∞
Ñ¨Ù~°=∂~ÚOK«@O KÕÜ∂« e. <åÅ∞QÆ= ÉèÏQÆOÖ’ L`«~Î ° „Ñ¨`∞« º`«~Î åÅ∞, =∞O„`«∞Å`À
ã¨=∂"ÕâßÅ∞ KÕÜ«∂e. J~Ú^Œ∞Ö’ ã‘fiÜ«∞ q<À^Œ q+¨Ü«∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åe.
P~°∞Ö’ Ãã·xHõ qâıëêÅ∞, Ñ¨~°º"ÕHõ∆} x~°fiÇ≤ÏOKåe. ™êÜ«∞OHÍÅ „áê~°ú#`À
Ñ¨QÅÆ ∞ HÍ~°º„Hõ=∞O Ñ¨ÓiÎ J=Ù`«∞Ok.
™êÜ«∞O„`«O "≥Ú^Œ\ ˜ QÆO@#fl~°Ö’ – QÆ∂_è»Kå~°∞Å`À ã¨=∂"Õâ◊O
x~°fiÇ≤ÏOKåe. ~Ô O_»= ÉèÏQÆOÖ’ – ™êfl#O Ñ¨Ó*ÏkHÍÅ∞. =¸_»∞ <åÅ∞QÆ∞Ö’
– x„^Œ‰Ωõ LÑ¨„Hõq∞Oz Ç¨~ÚQÍ x„^ŒáÈ"åe. J~°~ú å„u ^•\˜<å QÆO@#fl~°Ö’
=∞OQÆà◊ ^è•fi<åÅ`À "Õ∞ÖÁ¯<åe. ~å[H©Ü∞« x~°Ü ‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀ"åe. =¸_»=
ÉèÏQÆOÖ’ =∞O„`«∞Å`À ã¨=∂"ÕâO◊ "ÕQ∞Æ Å#∞ ÑÖÑ¨@O KÕÜ∂« e. ã¨∂~Àº^ŒÜ∂« xH˜
QÆO@#fl~° =ÚO^Œ∞ QÆ$Ç¨Ï =∞`« ãÖ|O^èŒ q^è∞Œ Å∞, QÆ∞~°∞=ÙÅ ãÖ^Œ~≈° #O, Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«
Ç≤Ï`«∞Å`À "≥·^Œ∞ºÅ`À ÉèË\ © =ÚYº"≥∞ÿ# =O@"å_ç`À, "≥·^Œ∞ºÅ`À ã¨=∂"Õâ◊O
x~°fiÇ≤ÏOKåe.
â◊`$« ~åAÅ Ü≥∞_» ™ê=∞^•# Éè^Ë Œ ^ŒO_» =∂Ü«∞, L¿ÑHõ∆ WO„^Œ*ÏÖÏÅ#∞
„Ñ¨Ü∂≥ yOKåÅx K≥áêÊ_»∞ H“\˜Å∞º_»∞. ~å[º ãïÇ¨Ï^Œ∞ÖÌ ’¡ J~°}ÏºÅ∞ ÃÑOz
"å\˜H˜ HÍÑ¨ÖÏQÍ U#∞QÆ∞Å#∞, ~°H‰∆õ Ωõ Å#∞ xÜ≥∂yOKåÅx K≥áêÊ_»∞. H“\˜Å∞º_»∞
P<å_»∞ K≥ÑÊ≤ #=hfl <Õ\ H˜ © t~À^è•~åºÖË Jx PiúHõ ^è~Œ ‡° <åºÜ«∞, tH∆Í âß„ãÎ̈AÅ˝ ∞
K≥|∞`«∞<åfl~°∞.b
51
4. Éè~í `° <« å@º ã¨$+≤Hì ~õ Î° –

Éè~í `° « =Úx (100 bc)
„H©.Ñ¨Ó. =¸_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# ÉèÏ~°`« =Úx <å@ºâß„ã¨Î ~°K~« Ú`«.

ãÖw`« <å\ÏºÅÖ’ =∞Ç¨ ÑÖ_ç`∞« _»∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ <å@Hõ ^è~Œ å‡Å#∞ J=Ö’_»#O
KÕã#≤ "å_»∞. <å@HõâßÖÏ x~å‡}OÖ’ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú ∞» . „áêp# ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ãÖw`«
#$`«º ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞ ÉÏQÍ `≥eã≤ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. QÍ#, "å^Œº ãÖw`åÅ#∞
<å@º HõàÅ◊ #∞ QÆ∞iOz ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ q=iOz# =∞Ç¨„QÆO^èOŒ <å@º âß„ãÖÎ .
W=hfl ãÖã¨¯ $`« <å@Hõ ~°OQÆ ÉèÏQÍÖË. ^Œâ◊ q^èŒ ~°∂Ñ¨Hõ Éè^Ë •Å#∞ QÆ∞iÎOz
q=iOKå_»∞. áêâßº`«∞ºÅ∞ „_®=∂ Jx Ñ≤eKÕ <å@HõO D Ñ¨kÖ’ XHõ\ ˜
=∂„`«"∞Õ . ^Œâ◊ q^èŒ ~°™êÅÃÑ· K«iÛOKå_»∞. 35 J^è•ºÜ«∂Å∞#fl D âß„™êÎxH˜
Éèí~°`«∞_»∞ P^Œ∞º_»∞. ÉèÏ~°`« <å\ÏºxH˜ Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ Jx`«~° ™ê^èŒº"≥∞ÿ#
''Jaè#= ÉèÏ~°u—— J<Õ ¿Ñi@ "åºMÏº#O KÕâß_»∞. QÍO^èŒ~°fi "Õ^ŒO JO>Ë
™ê=∞QÍ#O P^è•~°OQÍ nxfl ~åâß_»∞. 36,000 â’¡HÍÅ∞#fl L„^ŒOæ ^èOŒ Éè~í `° «
âß„ãÖÎ . <å@º "ÕÔŒ Jx Ñ≤Å∞=|_Õk ^˘~°HHõ áõ È=@O ^Œ∞~°^$Œ +Öì .
Éè~í `° =« Úx Hõq`å w~åfi}O
WÑ¨ÙÊ_»∞ =∞#‰õΩ Åaèã¨∞Î#fl Éèí~°`«âß„ã¨ÎOÖ’ P~°∞"ÕÅ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú.
nxx POQÆO¡ Ö’ ''„_®=∂\˜H± P~ü—ì — ''ÃÑ~åÊù~‡° <£û P~üì nès—— J<åfl~°∞. <å\Ïºxfl
^Œ$â◊º ~°∂Ñ¨HOõ ÖËHõ ^Œ$â◊º HÍ=ºO JO\Ï~°∞. Wk <å@º #$`«º ãÖw`« „u"Õ}©
ãÖQÆ=∞O. =Ú#∞Å∞ Éè~í `° ∞« x =^Œ‰Ì Ωõ =zÛ <å@º "Õ^•xfl QÆ∞iOz `≥eÜ«∞*ËÜ∞« =∞x
HÀi`Õ „|Ç¨Ï‡ `≥eÜ«∞*Ëã#≤ ^•xx "åiH˜ nx^•fi~å `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞
52
PÇ¨~°ºO ~°OQÆãÅú̈ O, qÉè[í #, #@#, ^Œ~≈° Hõ`fi« O =ÔQ~· åÅ#∞ QÆ∞iOz q=~°OQÍ
`≥eáê_»∞. POyHõ, "åzHõ, PÇ¨~åºÅ#∞ q=iOKå_»∞. Ji™êì\ Ö˜ ò ~åã≤#
áÈÜÕ∞\˜Hû± `À áÈÅ∞™êÎ~∞° . „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å∞ P^ŒiOKÕ ~°™È`«ÊuÎ HÀãÖ #@∞Å∞ ~°OQÆO
g∞^Œ Jaè#~ÚOz ~°™È`«ÊuÎ KÕ™êÎ~∞° . ãÖw`åxfl QÆ∞iOz qÑ¨ÙÅOQÍ K«iÛOz#
`˘e „QÆO^äOŒ Éè~í `° ∞« x <å@º âß„ã¨"Î ∞Õ . Ñ¨^=Œ ¸_»= â◊`å|ÌO =~°‰Ωõ ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜
W^Õ LÑ¨ÜÚ« HõÎ ãÖw`« „QÆO^äOŒ . P `«~åfi`« L`«~Î åk ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O, ^ŒH} ∆˜ Ïk
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å∞ U~°Ê_®¤~Ú. "å\˜<Õ Ç≤ÏO^Œ∂™êÎh Jx, Hõ~åfl@Hõ ãÖw`«O Jh
Ñ≤Å∞ã¨∞Î<åflO.
Éèí~°`«∞_»∞ +¨_»˚=∂xfl ''„QÍ=∞—— (QÍ=∞) J<åfl_»∞. J^Õ "≥Ú^Œ\ ˜k.
=¸Å"≥∞#ÿ q Jq<åt Jx JqÖ’Ñ≤ Jx Jq=∂#=x `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. â◊$`«∞Å
=∞^èŒº ™ê=∞~°ã¨º"Õ∞ ãÖw`«O J<åfl_»∞. <å@ºâß„™êÎxfl J~Ú^Œ∞= "Õ^ŒOQÍ
QÆ∞iÎ™êÎ~∞° . nxÃÑ· Z<Àfl "åºMÏº<åÖÁKåÛ~Ú JO^Œ∞Ö’ =∂`«OQÆ∞_»∞ ~åã≤#
|$Ç¨Ï^ÕtÌ , Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙxÎ Jaè#= ÉèÏ~°u, ™ê~°OQÆ ^Õ=Ùx ãÖw`« ~°`åflHõ~O°
=ÚYº"≥∞#ÿ q. Éè~í `° ∞« x <å@º âß„ãÎ̈O <å@ºHõàÏ ãÖ|O^èOŒ ''q*Ï˝# ã¨~fi° ã¨fiO——.
WO^Œ∞Ö’ ÖËxk ÖË^∞Œ . Éè~í `° ∞« x `«~åfi`« #Onâ◊fi~°∞_»∞ Jaè#Ü«∞ ^Œ~Ê° }O ~åâß_»∞.
W`«x HÍÅO Ñ¨<fl≥ O_À â◊`å|ÌO. PKå~°º áÈ}Oy N~å=∞ JáêÊ~å=ÙQÍ~°∞
Éè~í `° =« Úx <å@ºâß„™êÎxfl `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOz Hˆ O„^Œ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞
Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl á⁄O^•~°∞.b
53
5. Hõq‰õΩÅ QÆ∞~°∞=Ù –
HÍo^•ã¨∞ =∞Ç¨Hõq (100 bc)
HÍoHÍ^Õq ^•ã¨∞_çx Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<Õ HÍo^•ã¨ =∞Ç¨Hõq Q˘Ñ¨Ê ãÖã¨¯ $`«
<å@Hõ Hõ~,Î° HÍ=º ã¨$[#je, "åºã¨, "åb‡‰õΩÅ `«~åfiu ™ê÷<åxfl P„Hõq∞OK«∞H˘#fl
=∞Ç¨Hõq. D =∞Ç¨#∞ÉèÏ=Ù_ç HÍÖÏxfl ‰õÄ_® ãïQÍæ WÑ¨Ê\˜H© `ÕÅÛÖËHáõ ÈÜ«∂~°∞.
S^Œ= â◊`åaÌ "å_»x J#∞‰õΩO\Ï~°∞. Jaè*Ï˝# âß‰õΩO`«ÅO <å@HõO`À qâ◊fi"åºÑ¨Î
H©iÎ <åi˚Oz#"å_»∞. LÑ¨=∂ HÍo^•ã¨ãº¨ J<Õ \ÏQ∑ L#fl Hõq.
‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í HÍ=ºOÖ’ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ ™œO^Œ~åºxfl J`«º^Œ∞ƒùÒ« QÍ
H©iOÎ Kå_»∞ Hõ#∞Hõ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ ™ê#∞=ÙÅÖ’ LO_Õ"å_Õ"∂≥ #x H˘O^Œi TÇ¨Ï.
"Õ∞Ñ¶¨∞^Œ∂`«O HÍ=ºOÖ’ L[˚~Úxx Hõ=∞hÜ«∞OQÍ K≥áêÊ_»∞ Hõ#∞Hõ L[˚~Úx
"åã¨∞_»x =∞i H˘O^Œi Jaè„áêÜ«∞O. ~°Ñ¶¨Ú=Oâ◊ HÍ=ºOÖ’ HõoOQÆ ~åA
¿ÇÏ=∂OQÆ^∞Œ _ç QÆ∞iOz ~åâß_»∞ Hõ#∞Hõ HõoOQÆ "åã≤ Jx WOH˘O^Œi J#∞=∂#O.
ÅH©;^èŒ~° HõÖÏ¡ J<Õ Ñïâ’^èŒ‰õΩ_»∞ giH˜ aè#flOQÍ HÍj‡~°∞‰õΩ K≥Ok# "å_»x
K≥áêÊ_»∞. JkèHõ ãÖMÏº‰õΩÅ =∞<ÀÉèÏ=O „Ñ¨HÍ~°O HÍo^•ã¨ =∞Ç¨Hõq L[˚~Úx
„áêO`«O"å_Õ. XHõ ~å[ ‰õΩ=∂ix q"åÇ¨ÏO KÕã∞¨ H˘x, K«^∞Œ "Õq∞ ÖËHáõ È=@O`À
ã¨"åÅ∞QÍ HÍoHÍ^Õqx „Ñ¨ã#¨ flO KÕã∞¨ H˘x <åÅ∞HõÃÑ· c*ÏHõ~∆ åÅ∞ ~å~ÚOK«∞H˘#fl
J^Œ$+ì̈=O`«∞_»∞. ^•x`À PÜ«∞# =∞Ç¨HõqQÍ ~°∂Ñ¨Ù^•ÖÏÛ_»<Õ Hõ^Œè JO^ŒiH˜
`≥eã≤O^Õ. NÅOHõ ~åA‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞#∞ Hõeâß_»x JHõ¯_» [iy# ‰õΩ„@Ö’
Ç¨Ï`«º KÕÜ∞« |_®¤_<» Õ Hõ^#Œè =¸ LOk.
HÍx HÍo^•ã¨∞ HÍÅO <åÅ∞QÆ= â◊`åaÌH˜ q„Hõ=∂k`«º =∞Ç¨~åA
HÍÅO`À ãïáÈ`ÀO^Œx H˘O^Œ~°∞ "åk¿ãÎ, HÍ^Œ∞ J~Ú^Œ= â◊`å|ÌÑ¨Ù K«O„^Œ
54
QÆ∞Ñ¨ÙxÎ ã¨=∞HÍb#∞_»x =∞iH˘O^Œi "å^Œ#. W^ŒO`å â◊√^Œú `«ÑÙ¨ Ê „H©. Ñ¨Ó.
XHõ@= â◊`å|ÌOÖ’x JÑ¨Ê\˜ L[˚~Úx áêÅ‰õΩ_»∞ q„Hõ=∂k`«∞ºx HÍÅO"å_»x
J<åfl~°∞ =∞iO`« "≥#H˜¯ <≥>ãìË .≤ P^è∞Œ x‰õΩÅ∞ =∂„`«O J~Ú^Œ∞ P~°∞ â◊`åaÌH˜
K≥O^•_»∞ JO\Ï~°∞. 634 tÖÏâßã¨#O „Ñ¨HÍ~°O ÉÏ~°q HÍo^•ã¨∞ ¿Ñ~°∞¡ XˆHKÀ@
HõxÑ≤OKå~Ú. D âßã¨#O Hõ~åfl@HõÖ’x SÇ¨ÏŸÖòÖ’ ÅaèOzOk. HÍo^•ã¨∞
HÍÅOÃÑ· K«~Û° #∞ =kÖËã≤ P =∞Ç¨Hõq ~°K<« å "≥q· ^è•ºxfl ™ê=∞~åúºxfl QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞H˘O^•O.
=∞Ç¨Hõq ~åã≤# Jaè*Ï˝# âß‰õΩO`«ÅO, =∂à◊qHÍyfl q∞„`«O,
q„Hõ"∂≥ ~°fijÜ«∞O J<Õ =¸_»∞ <å@HÍÅÖ’ Jaè*Ï˝# âß‰õΩO`«ÅO „Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨ã^≤ úŒ
<å@HõOQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄OkOk. [~°‡h Ñ¶Ö≤ Ïã¨Ñ~¨¶ ,ü Hõq q=∞~°≈‰õΩ_»∞ <å@HõH~õ Î°
QÀ^èâÕ ß‰õΩO`«ÖÏxfl K«kq Ü≥∞yi QÆO`Õã≤ P#O^Œ ÉÏëêÊÅ∞ HÍ~åÛ_»x K≥|∞`å~°∞.
JO`«\ ˜ H©iÎ á⁄OkOk. WO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÀ JOHõO <åÅ∞QÀ â’¡HOõ Jxfl\˜HOõ >Ë
Q˘Ñ¨Êk J<Õ ¿Ñ~°∞Ok Hõ#fi =∞Ç¨Ïi¬ ÃÑOz# ‰õÄ`«∞~°∞ â◊‰Ωõ O`«Å#∞ J`«"Î åiO\˜H˜
ÑÖ¿Ñ@Ñ¨ÙÊ_»∞ HÍo^•ã¨∞ PÜ«∞#`À JxÑ≤Oz<å â’¡Hˆ Wk ÃÑOz# `«O„_ç `å<Õ
^Œ∞:MÏxfl PÑ¨ÙHÀÖËHáõ È`«∞O>Ë Hõh ÃÑOz ÃÑo¡ KÕã≤ J`«"Î åiO\˜H˜ ‰õÄ`«∞ifl ÑÖÑ≤OKÕ
`«e^¡ OŒ „_»∞Å =∞<ÀH∆ÀÉèí ZO`«\ ^˜ À J<Õ ÉèÏ=O WO^Œ∞Ö’ LOk. gˆ~â◊eOQÆOQÍ~°∞
D <å@HÍxfl `≥Å∞QÆ∞Ö’ Q˘Ñ¨ÊQÍ J#∞=kOKå~°∞. =∂à◊qHÍyfl q∞„`«O JO>Ë
P W^ŒiÌ Hõ^•è . =∂à◊qHõ J<Õ XHõ ^•ã‘ÃÑ· „¿Ñ=∞Ö’ Ñ¨_#ç ~åA Jyfl q∞„`«∞_ç
Hõ^.Œè ~å}˜QÍiH˜ gi „¿Ñ=∂Ü«∞}O `≥eã≤ ^•ã≤x x~°ƒOkã¨∞OÎ k. =∂à◊qHõ
~å[ Ñ¨Ù„uHõÜ∞Õ #x `≥Å∞ã¨∞OÎ k. ~Ô O_»=k Jaè*Ï˝# âß‰õΩO`«ÅO. nx Hõ^Œè
JO^ŒiH˜ `≥eã≤O^Õ. =¸_»=k q„Hõ"∂≥ ~°fijÜ«∞O – Ñ¨Ù~°∂~°= ~åA ^Õ=`å „ã‘Î
T~°fitÅ „Ñ¨}Ü«∞O Wk=$`«OÎ . gi „¿Ñ=∞ J<ÕHõ P@OHÍÅ‰õΩ Ö’<≥· z=iH˜
W^Œ~Ì ∂° UHõ"∞≥ ÿ T~°fit q[Ü«∞ q„Hõ=∞ J=Ù`«∞Ok.
HÍo^•ã¨ =∞Ç¨Hõq =∞Ç¨HÍ"åºÅ∞ ‰õΩ=∂~° ãÖÉèí=O, ~°Ñ¶¨Ú=Oâ◊O.
áê~°fiu^Õq [##O t=Ùx`À HõÖÏº}O `å@Hõ ãÖÇ¨~°O HÀãÖ ‰õΩ=∂~°™êfiq∞
Pq~åƒù=O Hõ^èŒ ‰õΩ=∂~å ãÖÉèí=O. ~°Ñ¶¨Ú=Oâ◊ ~åAÅ K«i„`«#∞ `≥e¿Ñk
55
~°Ñ¶¨Ú=Oâ◊O. D Ô~O_»∞ HÍ"åºÅÖ’ HÍo^•ã¨ „ÑüÉèí |Ç¨ï=Úv#OQÍ
qãïÎ OzOk. w~åfi}O JO>Ë ^≥=· ã¨fiÉèÏ"åxfl á⁄OkOk. g\˜`ÀÉÏ@∞ |∞∞`«∞
Ñ¶∞¨ ’+¨, "Õ∞Ñ¶∞¨ ^Œ∂`«O J<Õ ~Ô O_»∞ YO_» HÍ"åºÅ∞ ~åâß_»∞ HÍàÏ^•ã¨∞. ÉèÏ~°`^« âÕ ◊
|∞∞`«∞ =~°#‚ #∞ „ÑüÉèÏ=O`«OQÍ |∞∞`«∞Ñ¶∞¨ ’+¨Ö’ =i‚OKå_»∞. "Õ∞Ñ¶∞¨ ^Œ∂`«OÖ’
"Õ∞Ñ¶¨∂xfl ~åÜ«∞ÉÏiQÍ XHõ Ü«∞‰õ∆Ω_»∞ `«# „Ñ≤Ü«Ú~åeH˜ ÑÖÑ≤# ãÖ^Õâßxfl
Hõq`å`«‡HõOQÍ ^•iÖ’ HõxÑ≤OKÕ „Ñ¨^âÕ ßÅ q=~åÅ`À ã¨Ç¨ ~åâß_»∞.
HÍo^•ã¨∞ Hõq`å „ÑüÉèí
â◊$OQÍ~° ~°™êxfl Ñ≤O_ç =_»É’âß_»∞ HÍo^•ã¨∞. PÜ«∞# ^Œ$+≤Öì ’ „Ñ¨ÑO¨ K«O
~åQÆ=∞Ü«∞OQÍ ^Œ~°≈#q∞ã¨∞ÎOk. "≥·^Œsƒùâ‹·e`À <å@HÍÅ∞ ~åâß_»∞. ã¨∞ÅÉèí
â‹·eÖ’<Õ ~åâß_»∞. PÜ«∞# ã¨∂‰õΩÎÅ∞ ~°ã¨=∂^èŒ∞~°ºO`À `˘}˜H˜ã¨ÖÏ_»`å~Ú.
â◊‰Ωõ O`«Å ™œO^Œ~º° "Õ∞ HÍo^•ã¨∞ Hõq`å ™œO^Œ~º° O ''J<å„Ñ¶∂¨ `«"∞£ Ñ¨Ù+¨ÊOH˜ãÅ¨ Ü«∞
=∞Å∂#O Hõ~~° ∞° ÃÇÏ· – ~å<åq^èOŒ ~°`fl« O =∞^è∞Œ #= =∞<å™êfik`« ~°ãO¨ – JYO_»O
Ñ¨Ù}Ïº<åO Ñ¶Å¨ q∞=K« `«„^Œ∂Ñ¨ =∞#Ñ¶∞¨ O——. Hõ=ÙÖ’¡ J„ˆQã¨~∞° _»∞ HÍo^•ã¨∞.
nxfl XHõ Hõq `«=∂ëêQÍ K≥áêÊ_»∞. ''Hõ=ÙÅ∞ Z=Ô~=~°∞ Jx ÖˇH¯˜ OK«\ÏxH˜
z\ỖH# "Õe`À „áê~°Oaè¿ãÎ "≥Ú^Œ\ "˜ å_»∞ HÍo^•ã¨∞ ~Ô O_»="å_»∞ `«QÅÆ <Õ ÖË^@ Œ
Jn PÜ«∞# Q˘Ñ¨Ê`«#O JO\Ï_»∞. âß„ã¨Î ãÖ|O^èŒ LÑ¨=∂#OHÍÖÏ~åÅ∞ qiqQÍ
"å_®_»∞.
''`«`À =∞O^•xÖ’^Œ`ú « Hõ=∞ÖÏHõ~° â’aè<å – QÆ∞~°∞O <Õ„`« ã¨„¿ÇÏ≈<å
<À^ŒÜ∂« =∂ã¨ "åã¨=:—— WO„^Œ∞_»∞ `«#‰õΩ#fl "≥~Úº Hõà§◊ `À QÆ∞~°∞=Ù |$Ç¨Ïã¨Êux
K«∂âß_»@. P HõêŒ Hõ "≥∞Å¡x K«Åx¡ QÍe KÕ`« Hõ=∞Å =#O Hõke#@∞¡QÍ
LO^Œ@. =∞~À LÑ¨=∂ÅOHÍ~°O – WO^Œ∞=∞f ã¨fiÜ«∞O=~°OÖ’ ~åAÅ∞ =~°∞ã¨Ö’
‰õÄ~°∞Û<åfl~°∞. P"≥∞ XH˘¯Hõ¯ix K«∂ã¨∂Î u~°ã¯¨ iã¨∂Î "≥_∞» `«∞O>Ë „Ñü"åiH˜
`«#<Õ =iã¨∞ÎO^Œ<Õ Pâ◊`À =ÚYO "≥eyOk. ^•\˜áÈQÍ<Õ =ÚMÏÅ∞
z#flÉ’Ü«∂~Ú. nxfl nÑ¨tY`À áÈÖÏÛ_»∞. nÑÖ =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥_»∞`«∞O>Ë
"≥#HÍÅ pHõ\ x˜ =ke ÃÑ@ì@O ã¨ÇÏ¨ [O Hõ^• JÖÏ LOk D ã‘#∞. nÑ¨ tMÏ
=~°#‚ HÍo^•ã¨∞ KåÖÏKÀ@¡ KÕâß_»∞. ^Õx „Ñ¨`ºÕ Hõ`« ^•xH˜ LOk.
56
L„`ÕÊHõ∆Å#∞, J~åúO`«~°<åº™êÅ#∞ J~°ú=O`«OQÍ "å_®_»∞. "åb‡H˜
`«~åfi`« „Ñ¨H$õ u =~°#‚ Å‰õΩ HÍo^•ã¨∞Hˆ ¿Ñ~°∞. „Ñ¨H$õ ux Hõq`«fiOÖ’ z„`«O wã≤
K«∂Ñ≤™êÎ_∞» . „ã‘ÅÎ #∞ HÀ=∞ÅOQÍ =i‚OKå_»∞. "åiH˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ =ºH˜`Î fi« O LO@∞Ok.
ãÖ"å^•Å∞ <å@H©Ü∞« OQÍ #_çÑ™≤ êÎ_∞» . |∞∞`«∞ ãÖÇ¨~°OÖ’ XHÀ¯ ã¨~Öæ° ’ XHÀ¯
~°∞`«∞=Ù#∞ =i‚OKå_»∞. =∞e¡<å^èŒ ã¨∂i HÍo^•ã¨ HÍ"åºÅ‰õΩ Q˘Ñ¨ÊQÍ \©HÍ
`å`«Ê~åºÅ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~å¿ãÎ "ÕÔŒ "≥OHõ@~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞ K«H¯õ x `≥Å∞QÆ∞Ö’
K≥áêÊ~°∞. HÍo^•ã¨ ~°K#« Å∞ „Ñ¨ÑO¨ K« ÉèÏ+¨Åxfl\˜Ö’H˜ J#∞"å^ŒO á⁄O^•~Ú.
H˘O^Œ~∞° POQÆ¡ Hõq <å@Hõ ~°K~« Ú`å ¿+H±ûÑ≤Ü∞« ~ü`À HÍo^•ã¨∞#∞ áÈÅ∞™êÎ~∞° HÍx
HÍo^•ã¨∞ „ÑüÉèí =ÚO^Œ∞ PÜ«∞# ãïáÈÅ_»x Z‰õΩ¯= =∞Ok Jaè„áêÜ«∞O.
H˘O^Œi ÉèÏ=#Å∞ K«∂^•ÌO – =ÚO^Œ∞QÍ QÀ`Õ U=∞<åfl_À QÆ=∞xOK«O_ç –
''Wouldst thou the young year's blossoms and the fruits of
its decline and all by which the soul is charmed, enraptured,
feasted, fed, Wouldst thou the earth and heaven itself in one sole
name combine? I name these, O Sakuntala! and all at once is
said (Translation by E.B.Eastwick)
"Here the poet seems to be in the height of his talent in
representation of the natural order, of the finest mode of life, of
the purest moral endeavor, of the most worthy sovereign, and of
the most sober divine meditation, still he remains in such a
manner the lord and master of his creation"
Goethe, quoted in Winternitzb
57
6. Ü«∞=∞Hõ K«„Hõ=iÎ –
Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞ (Ñÿe# ‰õΩO_») (100 bc)
q„Hõ=∂k`«º K«„Hõ=iÎ P™ê÷#OÖ’x #=~°`fl« Hõ=ÙÅÖ’ Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞
XHõ_∞» . HÍo^•ã¨∞ =∞Ç¨Hõq ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞. hà◊√§ "≥∂¿ã ‰õΩÅOÖ’ Ñ¨Ù\Ïì_∞» .
Hõ#∞Hõ Ñ¶∞¨ @ Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞ Jx Ñ≤Å∞=|_®¤_∞» . Hõ#∞Hõ „H©.Ñ¨Ó. XHõ@= â◊`åaÌH˜
K≥Ok# "å_»∞QÍ J#∞HÀ=K«∞Û. ÉèÏã¨∞_Õ Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞ J<Õ „Ñ¨Kå~°=¸ LOk.
ÉèÏã¨∞_Õ ‰õÄ_® hà◊√§ "≥∂¿ã"å_»∞ Hõ#∞Hõ J`«xfl ÑïÇ¨ãÖ KÕÜ«∞\ÏxH˜
Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞ Jx Ñ≤eKÕ"å~°<Õ =∂@ "å_»∞HõÖ’ LOk HÍx Wk ã¨=∞‡`«O
HÍ^Œ∞. W^Œ~Ì ∂° "Õ~∞° "Õ~∞° . ÉèÏã¨∞_»∞ÖÏQÍ â◊¥„^Œ‰Ωõ ÅOÖ’ [x‡OKå_»x ÉèÏq™êÎ~∞° .
D ¿Ñ~°∞ ~å=\ÏxH˜ PÜ«∞<Õ `«# HÍ=ºOÖ’ HÍ~°}O K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞.
''PÅO|º KåO|∞ „`«∞+≤`:« Hõ~H° âõ ◊ ¿ÑÜ«∞O – ÉèÏ"å#∞ ~°HÎõ =x`å
ã¨∞~°`:·≥ â◊¿ÑÜ«∞O
rÜÕ∞Ü«∞ ÜÕ∞# Hõq<å Ü«∞=∞ÔHó· Ñ¨~ˆ # – `«Ãã‡· =¿ÇÏÜ«∞=Ú^ŒHOõ Ñ¶∞¨ @
Hõ~Ê° ~ˆ }—— JO>Ë ''Z=~°∞ Ü«∞=∞HÍxfl „Ñ¨Ü∂≥ yOK«@OÖ’ ##∞fl q∞OzáÈ`å~À
"åiH˜ Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ~°O`À – Ñÿe# ‰õΩO_»Ö’ hà◊√§ "≥∂™êÎ#∞—— Jx KåÖˇOl KÕã#≤
Ü«∞=∞Hõ K«„Hõ=iÎ Ñ¶∞¨ @∞_»∞. W`«xH˜ HÍo^•ã¨∞`À ã¨Ê~°ú L#fl^Œ@. ‰õΩ=∂~°
ãÖÉèí=OÖ’ HÍo^•ã¨∞ ''UHÀÇ≤Ï ^ÀëÈ QÆ∞} ã¨xfláê`Õx=∞[˚ `ÀO^À: H˜~°}Ë
+≤fi"å#¯ó—— J#fl â’¡HOõ Ö’x J<Òz`åºxfl ZuÎ K«∂áê_»∞ Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞. Ü«∞=∞HÍxfl
58
HÍo^•ã¨∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ "å_ç`Õ Hõ~Ê° ‰õΩ_»∞ Ü«∞=∞HõO`À HÍ"åº<Õfl ~åã≤ áêˆ~âß_»∞.
HÍo^•ã¨ "Õ∞Ñ¶∞¨ ãÖ^ÕâO◊ Ö’ Ü«∞‰õΩ∆ _»∞ ÉèÏ~°º‰õΩ "Õ∞Ñ¶∞¨ O ^•fi~å ãÖ^ÕâO◊ ÑÖÑ≤¿ãÎ
Hõ~°Ê‰õΩ_»∞ ÉèÏ~°º Éèí~°Î‰õΩ "Õ∞Ñ¶¨∞ãÖ^Õâ◊O ÑÖÑ¨Ù`«∞Ok. Éèí~°Î P"≥∞#∞ ZÑ¨ÙÊ_»∂
=~å¬HÍÅOÖ’ =O@iQÍ =kÖËã≤ "≥o§áÈ`å_»∞ JO^Œ∞Hˆ D ãÖ^ÕâO◊ . Jn
=ÚYº"≥∞#ÿ `Õ_®. ~Ô O_»∞ HÍ"åºÅ∞ =~°¬ ~°∞`«∞=ÙÖ’<Õ P~°OÉè=í ∞ø`å~Ú. Ü«∞‰õΩ∆ _ç
q~°ÇÏ¨ O Z^•kk J~Ú`Õ Hõ~Ê° ~° HÍ=º <å~ÚHõ q~°ÇÏ¨ O =¸_Õ <≥ÅÅ∞. "Õ∞Ñ¶∞¨ O
ZÖÏ „Ñ¨Ü∂« }O KÕÜ∂« Ö’ Ü«∞‰õΩ∆ _ç KÕ`« HÍo^•ã¨∞ K≥ÑÊ≤ ™êÎ_∞» HÍx Hõ~Ê° ~° HÍ=ºOÖ’
ÉèÏ~°º ~°∂\ò=∂Ñπ W=fiÖË^∞Œ .
Ñ¶∞¨ @ Hõ~Ê° ~°∞x Hõq`å w~åfi}O
Ñ¶∞¨ @ Hõ~Ê° ~°‰Ωõ x HÍ=ºOÖ’ ÅaèOz#q Hˆ =ÅO 23 â’¡HÍÖË. JO^Œ∞Ö’
W~°"·≥ ~Ô O_»= â’¡HOõ „Ñ¨HÑ∆˜ OÎ̈ Jx `ÕÖÏÛ~°∞. nxH˜ Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» "åºYº
~åÜ«∞ÖË^∞Œ . k"åHõ~∞° _»∞ W~°"H·≥ ˜ =∂„`«"∞Õ "åºMÏº#O KÕâß_»∞. Hõ#∞Hõ W~°"·≥
XHõ¯ â’¡HÍÅ Ü«∞=∞Hõ HÍ=ºO ''Ü«∞=∞Ç¨ HÍ=ºO——. Wk ãÖ^Õâ◊ HÍ"åºÅÖ’
"≥Ú^Œ\ k˜ Jx q=∞~°≈HÍaè„áêÜ«∞O. JO>Ë "Õ∞Ñ¶∞¨ ãÖ^ÕâO◊ HõO>Ë =ÚO^Œ∞k
Jx J#∞HÀ"åe. D HÍ"åºxH˜ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® ÖË^∞Œ . JO^Œ~∂° ''Ñ¶∞¨ @ Hõ~Ê° ~°
HÍ=ºO—— J<Õ Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl~°∞. "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ™˜ êiQÍ [~°‡h ^ÕâO◊ Ö’ ''^Œ∞~ˆ û—— J<Õ
PÜ«∞# ãÖáê^ŒHõ`«fiOÖ’ 1828Ö’ „Ñ¨K«∞iOÑ¨|_çOk. JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ U
ÉèÏ~°fÜ«∞ ~°K~« Ú`å, Hõq, =Ú„^•Ñ¨‰Ωõ Å ^Œ$+≤ì nxÃÑ· Ñ¨_H» áõ È=@O ^Œ∞~°^$Œ +ì̈O.
1959Ö’ _®.[fO„^Œ q=∞Öò KÒ^Œi P^èfiŒ ~°ºOÖ’ "åºMÏº#O`À HõÅHõ`åÎ #∞Oz
''ãÖã¨¯ $`« ~°∂Ñ¨ ãÖ„QÆÇ¨Ï—— ã≤sãπÖ’ „Ñ¨K«∞i`«"≥∞ÿOk. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Ñ¶¨∞@
Hõ~Ê° ~° HÍ"åºxH˜ "åºMÏº<åÅ∞ ~åã≤# „Ñ¨=ÚY∞ÅÖ’ Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» , ÉèÏ~°`«
=∞e¡ H Í, â◊ O Hõ ~ ° , `å~å K« O „^Œ , QÀ=~° ú # , ~° O <åÑ¨ u q∞„â◊ , k"åHõ ~ °
"≥^· ºŒ <å^è•^Œ∞Å∞<åfl~°∞. Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» nxfl HÍo^•ã¨ HÍ=ºOQÍ ÉèÏqOKå_»∞.
=$uÎHõ J<Õ ¿Ñ~°∞`À "åºMÏº#O ~åâß_»∞. ''poem of the broken jug—— Jx
WOw¡+Öπ ’ Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ~° HÍ"åºxfl Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
Ñ¶¨∞@Hõ~°Ê‰õΩ_»∞ Ü«∞=∞Hõ K«„Hõ=iÎ J<åflO Hõ^•. Ü«∞=∞HõO =∞Ç¨
59
Ü«∞=∞Ç¨QÍ ã¨∞O^Œ~O° QÍ K≥=ÙÅ‰õΩ WOÑ¨ÙQÍ Ç¨Ï$^ŒÜ∂≥ ÖÏ¡ãO¨ QÍ LO@∞Ok. ã¨ÇÏ¨ [
ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ Ü«∞=∞HÍÅ#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞ Hõ~Ê° Hõ Hõq. J„Ñ¨Ü∞« `«flOQÍ =∞Ç¨
Pâ◊√=ÙQÍ Ü«∞=∞HõO Hõ~°Ê‰õΩxÖ’ Ti Hõ~°∂Ê~° ã¨∞"åã¨#Åh#∞`«∞Ok. Jk
J`«x „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« =∞K«∞ÛH˜ XHõ\ .˜
''"Õ∞Ñ¶∂¨ =$`«O xt# ÉèÏu #Éè’ q`å~°O – x„^•Éè∞í ºÃÑu· K« Ç¨ÏiO
ã¨∞Y ¿ãq`å~°O
¿ãO„^•Ü«Ú^èâŒ Û◊ [Å^À^Œº~° ã¨xfl ÉèÏ<åO – ãÖ~°OÉèí =∂=Ç¨Ïu Éè∂í ^è~Œ °
ã¨xflÉèÏ<åO——
D HÍ=ºOÖ’ J~Ú^Œ∞ ~°HÍÅ KèO« ^Œã∞¨ ûÅ#∞ "å_®_»∞. HÍo^•ã¨∞ "Õ∞Ñ¶∞¨
ãÖ^ÕâO◊ JO`« „Ñ¨Kå~°O nxH˜ ~åHõáÈ~Ú<å `«~åfi`« Hõ=ÙÅÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O K«∂Ñ≤Ok.
=∞^Œ#∞_»∞ J<Õ Hõq PHõi¬`∞« _≥· `«# Hõ$+¨b‚ Å HÍ=ºOÖ’ Hõ~Ê° ~°‰Ωõ x XH˘¯Hõ¯ â’¡HOõ Ö’x
"≥Ú^Œ\ ˜ áê^•xfl fã¨∞H˘x q∞ye# =¸_»∞ áê^•Å∞ `å#∂ KÕiÛ ~åâß_»∞.
JÖÏˆQ Ô~O_»= áê^•xfl `«# â’¡HõOÖ’ Ô~O_»= áê^ŒOQÍ „QÆÇ≤ÏOz q∞ye#
áê^•Å∞ JÖÏ¡_∞» . "≥Ú`«OÎ Z#Éè·ˇ <åÅ∞QÆ∞ â’¡HÍÅ`À =∞^Œ#∞_»∞ Hõ$+¨b‚ Å HÍ=ºO
~åâß_»∞. WÖÏ WO`«=~°‰Ωõ U Hõq HÍ"åºxH˜ P Q“~°=O J|ƒÖË^∞Œ . Ñ¶∞¨ @Hõ~Ê° ‰õΩ_çHˆ
P Q“~°=O ^ŒH¯˜ OKå_»∞ =∞^Œ# Hõq. Ü«∞=∞HÍxfl ‰õÄ_® Hõ~Ê° Hõ Hõq "å_ç#>Ë¡
^Œ\ ˜ìOz =kÖÏ_»∞. Hõ$+¨‚ [##O, bÅÅ∞, QÀÑ≤HÍ q~°Ç¨ÏO, ~åã¨bÅÅ#∞
J`«º^Œ∞ƒùÒ« QÍ =∞^Œ#∞_»∞ =∞^Œ# =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ, ã¨∞O^Œ~O° QÍ, =∞<ÀÇ¨Ï~°"∞≥ #ÿ
â‹e· Ö’ ~åã≤ XHõ ~°HOõ QÍ Hõ~Ê° ‰õΩxH˜ JOH˜Ò« KÕâß_»∞ J#fl@∞¡ LO@∞Ok HÍ=ºO.
=∞~°#Ì ∞_»∞ Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°= â◊`åaÌ ^ŒH}∆˜ ^Õâ◊ HõqQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .b
60
7. "åºã¨ "åb‡Hõ ã¨=∂#∞_»∞

– QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ (100 bc)
QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ |$Ç¨Ï`«¯^èŒ ~åâß_»∞. Wk ãÖã¨¯ $`«OÖ’ „áêHõ$`«OÖ’
XHõ Éè^Ë "Œ ∞≥ #ÿ ÃÑâ· ßp ÉèÏ+¨Ö’ ~åÜ«∞|_çOk. „QÆO^èOŒ "≥Ú^Œ@ L^ŒÜ∞« # ~åA
K«i„`« LO@∞Ok. PÜ«∞# "åã¨=^Œ`Î« q"åÇ¨ÏO `«~åfi`« Jã¨Å∞ Hõ^Œä J`«x
H˘_»∞‰õΩ #~°"åÇ¨Ï# ^Œ`∞« _Î `ç À „áê~°OÉè=í ∞=Ù`«∞Ok. `«~åfi`« ^Œ`∞« xÎ ™êÇ¨Ïã¨
Ü«∂„`«Å∞, J<ÕHõ =∞Ok Hõ^ÅŒä ∞ KÕ~∞° `å~Ú. JO>Ë Hõ^•ä HÍ=ºO J#fl=∂@.
QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ "åºã¨ "åb‡H˜ J=`å~°O J<åfl~°∞. ~å=∂Ü«∞} =∞Ç¨ÉèÏ~°`åÅ∞
|$Ç¨Ï`«¯^èŒ J<Õ „u"Õ}© ãÖQÆ=∞OÖÏ Hõq`åfixfl „Ñ¨=Ç≤ÏOÑ¨ KÕâß_»x QÀ=~°<ú åKå~°º
J<åfl_»∞. QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ „â◊√`å~°ú J<Õ „ÉÏÇ¨Ï‡} „ã‘HÎ ˜ H©iÎ ¿ã#∞_»∞ J<Õ <åQÆ~åA‰õΩ
QÍO^è~Œ fi° q"åÇ¨ÏOÖ’ [x‡OKå_»x JO\Ï~°∞. ã¨∞„Ñüëêì# Ñ¨Ù~°O J`«x x"åãÖ.
J`«x HÍÅO „H©.â◊ J~Ú^Œ∞ P~°∞ #∞Oz „H©.Ñ¨Ó XHõ@= â◊`å|ÌO ^•HÍ
TÇ≤ÏOKå~°∞. z=iH˜ ã≤‡`ü ÑÖ_ç`∞« _»∞ „H©.Ñ¨Ó XHõ@= â◊`åaÌ "å_Õ#x x~°Ü ‚ ∞« O`À
JO^Œ~∂° UH©Éqíè ã¨∞<Î åfl~°∞.
ÃÑ·âßzÖ’ ~åÜ«∞\ÏxH˜ <ÕÑ¨^èŒºO
ã¨∞ãÖÑ¨#flO J~Ú# ãÖã¨¯ $`åxfl =ke ÃÑâ· ßp ÉèÏ+¨Ö’ ZO^Œ∞‰õΩ
61
~åâß_»∞? nxH˜ XHõ Hõ^Œä „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk. âß`«"åÇ¨Ï# ~åA ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞
~å}˜`À [Å„H©_Ö» ’ P"≥∞ÃÑ· h~°∞ K«Å∞¡`å_»∞. P"≥∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ''"≥Ú^ŒHÔ ™· êÎ_Ü
» ∞« ——
J#flk J~°úO `≥eÜ«∞x ~åA "≥∂^ŒHÍÅ∞ JO>Ë LO„_®à◊√§ HÍ"åÅx
J_»∞QÆ∞`ÀO^Õ"≥∂#x ÉèÏqOz `≥Ñ≤ÊOz qã≤~å_»∞. J`«x J*Ï˝<åxH˜ P"≥∞
ÑïÇ¨Ïã≤OzOk. L„HÀ+Ö =zÛ# ~åA P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« _»∞ QÆ∞}Ï_è∞» º_çx P„â◊~Ú¿ãÎ
Pˆ~à◊Ö¡ ’ ÑÖ_ç`∞« _çx KÕ™êÎ#O>Ë JHõ¯_Õ L#fl â◊~fi° =~°‡ P~°∞ <≥ÅÖ’¡ KÕ™êÎ#x
ã¨"åÅ∞ qã≤~å_»∞. =~°‡ x[OQÍ JÖÏ KÕ¿ãÎ `å#∞ ãÖã¨¯ $`«, „áêHõ$`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
^Õâ◊ ÉèÏ+¨Å#∞ `«ºl™êÎ#x QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ â◊Ñ^¨ OŒä KÕâß_»∞. â◊~fi° â◊~‡° HÍ`«O„`«
J<Õ "åº~°}Ïxfl ~åã≤ J#fl =∂@ „Ñ¨HÍ~°O ~åA#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ÑÖ_ç`∞« _çx
KÕâß_»∞. =∂@ xÅÉˇ@∞ìHÀ=\ÏxH˜ QÆ∞}Ï_è»∞º_»∞ ãÖã¨¯ $`åk ÉèÏ+¨Å∞
`«ºlOKÕâß_»∞. Éè∂í `åÅ ÉèÏ+¨ J~Ú# ÃÑâ· ßzÖ’ HÍ=ºO ~åâß_»∞.
|$Ç¨Ï`«¯^èŒ – Hõq`å w~åfi}O
QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ t= QÆ}ÏÅÖ’ XHõ_∞» Jx Hõ^•ä ãï`åûQÆ~O° Ö’ LOk.
t=Ù_»∞ áê~°fiuH˜ D Hõ^ÅŒä ∞ K≥|∞`«∂O_»QÍ Ñ¨Ù+¨Ê^ŒO`«∞_»<Õ t= QÆ}OÖ’x"å_»∞
Kå@∞QÍ q<åfl_»∞. Wk QÆ=∞xOz# áê~°fiu =∂#=ÙxQÍ Ñ¨Ù@ì=∞x â◊ÑO≤ zOk.
~°ÇÏ¨ ã¨ºOQÍ q#fl U_»∞ Hõ^ÅŒè #∞ Ñ≤âßK«OQÍ L#fl HÍ# Éè∂í uH˜ K≥ÑÊ≤ HÔ Ö· Ï™êxH˜
~°=∞‡x P^ÕtOzOk. J`«x ™È^Œ~∞° _»∞ =∂Åº=O`«∞_»∞ =∞^èºŒ Ö’ J_»∞H¤ ÀQÍ
J`«hfl =∞x+≤QÍ Ñ¨Ù@ì=∞#flk. Ñ¨Ù+¨Ê^ŒO`«∞_»∞ =~° ~°∞zQÍ Ñ¨Ù\ì̃ =∞QÆ^Œè áêÅ‰õΩ_»∞
#O^Œ~åA ^ŒQ~æÆ ° =∞O„u JÜ«∂º_»∞. =Úãë`«#OÖ’ qO^èºŒ Ñ¨~fi° `åÅ#∞ KÕi
HÍ#Éè∂í ux Hõeã≤ Hõ^ÅŒä ∞ K≥ÑÊ≤ HÔ Ö· ÏãÖ KÕ~å_»∞. =∂Åº=O`«∞_»∞ QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞QÍ
Ñ¨Ù\˜ì „Ñüëêì#Ñ¨Ù~°OÖ’ âß`«"åÇ¨Ï# ~å[ =∞O„u KÕã,≤ `«~åfi`« qO^èºŒ „áêO`åxH˜
"≥o¡ ÃÑâ· ßz ÉèÏ+¨ <Õ~åÛ_»∞. HÍ#Éè∂í u K≥ÑÊ≤ # Hõ^ÅŒä ∞ q<åfl_»∞. Éè∂í u Ñ≤âßK«
~°∂ÑÖ áÈ~ÚOk. HÍ#Éè∂í u K≥ÑÊ≤ # "å\˜x „Ñ¨Kå~°O KÕã∂¨ Î Éè∂í Ö’HõOÖ’
LO_ç t+¨µºÅ∞ QÆ∞} ^Õ=, #Ok ^Õ=ÙÅ ã¨ÅÇ¨`À âß`«"åÇ¨Ï# ~åA‰õΩ K«∂áê_»∞.
ÃÑ·âßp ÉèÏ+¨Ö’ LO_»@O =Å# ^•xfl x~åHõiOKå_»∞ ~åA. J==∂#O
á⁄Ok qO^èºŒ ‰õΩ "≥o¡ zu ¿Ñ~°∞ÛH˘x ~åã≤# „QÆO^èOŒ Ö’ XHÀ¯ Ñ¨„`«O =∞O@Ö’¡
62
"Õã≤ HÍÖËÛã¨∞<Î åfl_»∞. ~åA `«ÑÙ¨ Ê `≥Å∞ã¨∞H˘x =zÛ Páê_»∞. JÑ¨Ê\˜Hˆ P~°∞=O`«∞Å
„QÆO^èOŒ ^ŒQ"úÆ ∞≥ Oÿ k. #~°"åÇ¨Ï# ^Œ`∞« xÎ =$`åÎO`«O L#fl ÅHõÑ∆ ^¨ •ºÖË q∞yÖÏ~Ú.
nxfl t+¨µºÅH˜zÛ âßÑ¨ q"≥∂K«#O á⁄Ok HÔ Ö· ÏãÖ KÕ~å_»∞.
t+¨µºÅ#∞ ~å[^è•xH˜ fã¨∞H˘x "≥o¡ ~åA "åix ã¨`¯« iOz ^•xH˜
P=ÚYOQÍ 'Hõ^•ä Ñ‘~O°î — ~åâß_»∞. JÑ¨Ê\˜ #∞Oz |$Ç¨Ï`«¯^èQŒ Í „Ñ¨Kå~°"∞≥ Oÿ k.
=¸Å ÃÑâ· ßp „QÆO^èOŒ Ö’HõOÖ’ ÖË‰Ωõ O_®áÈ~ÚOk. ÉÏ}Ïk Hõ=ÙÅ∞ nxfl
L^ŒÇÏ¨ iOKå~°∞. ÃÑâ· ßp ÉèÏ+¨ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ L`«~Î ° – Ñ¨tÛ=∞ JO>Ë "åÜ«∞=º
kâ◊Ö’ „Ñ¨Kå~°OÖ’ LO_Õ^@ Œ . D<å\˜ ^ŒiHÌ ± ÉèÏ+¨‰Ωõ ^ŒQ~æÆ Ö° ’ LO@∞O^Œ@.
áêOKåÅ, ˆHHõÜ«∞, ÉÏÇ≤Ï¡Hõ, <ÕáêÅ, ‰õΩO`«Ö QÍO^è•~° „Ñ¨[Å∞ ÃÑ·âßpx
=∂\Ï¡_"Õ å~°x Ñ≤âÖı ò J<Õ Kåi„`«‰Ωõ _»∞ J<åfl_»∞. â∫~°¿ãxH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í LO@∞O^Œx
J<åfl~°∞. É∫^Œú aè‰Ω∆õ =ÙÅ∞ nxx <Õ~∞° ÛH˘<Õ"å~°@. JO>Ë x`«º rq`«OÖ’
„Ñ¨[Å∞ =∂\Ï¡_Õ ÉèÏ+¨QÍ ÃÑâ· ßz LO_Õ^xŒ `≥Å∞™ÈÎOk. <åQÆ~‰° Ωõ Å∞ HÍHõ q∞ye#
™ê=∂#∞ºÅ∞ =∂\Ï¡_Õ ÉèÏ+¨. Éè’[~åA ÃÑâ· ßzx x¿+kèOKå_»@. „Ñ¨*Ï ™ê=∂#º
ÉèÏ+¨ Hõ#∞Hõ<Õ QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ nxÖ’ |$Ç¨Ï`«¯^èŒ ~åâß_»x „QÆÇÏ≤ OKåe. WÑ¨ÙÊ_»∞
|$Ç¨Ï`«¯^èŒ Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ ~åã≤# |$Ç¨Ï`ü Hõ^•è =∞O[iQÍ, ™È=∞^Õ=Ù_»∞ ~åã≤#
Hõ^•ä ãï`åûQÆ~O° QÍ ^Œ~≈° #q∞™ÈÎOk. |$Ç¨Ï`«¯^èÖŒ ’ ~åA q~°„Hõ=∂k`«∞º_çx
¿Ñ~˘¯<åfl_»∞ QÆ∞}Ï_è»∞º_»∞. QÍ^è• ã¨Ñ¨Îâ◊u ~åã≤# Ç¨Å∞_»∞, QÆ∞}Ï_è»∞º_»∞
q„Hõ=∂k`«∞ºx HÍÅOÖ’ LO_Õ"å~°∞. =∞Ç¨~å„+¨Öì ’ ÃÑ~· åî <£ J<Õ „áêO`åxfl
áêeOz# âß`«"åÇ¨Ï# ~åA P™ê÷#OÖ’ QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ LO_Õ"å_»∞. QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞
`«# HÍ"åºxfl ã¨HõÅ HõàÏ™ê~°OQÍ ~°zOKå_»∞. J`«_»∞ Jxfl\Ï Pi`Õi#
"å_»xÑ≤™êÎ_∞» . D Hõ^•ä HÍ"åºxfl L`«=Î ∞ Ñ¨Ù~°∞+¨Ö’ ~åã≤ `å<Õ =∞#‰õΩ K≥|∞`«∞#fl@∞¡
~åÜ«∞@O qâı+O¨ . `«# ^Œ$+≤Hì À}OÖ’ Hõ^ÅŒè #∞ q=i™êÎ_∞» .
„Ñ¨ÉÏè =O
|$Ç¨Ï`«¯^è#Œ ∞ Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞, |∞^Œ™ú êfiq∞ ™È=∞^Õ=Ù_»∞ J#∞"å^ŒO KÕâß~°x
K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åflO. WO^Œ∞Ö’x Hõ^ÖŒè <ˇ Àfl ÑÖK«Ò« „`«O Éè`Ë åà◊ qOâ◊u, â◊√Hõ ã¨ÑuÎ̈
=O\˜"å\˜Ö’¡ KÕ~å~Ú. É∫^Œú *Ï`«Hõ Hõ^ÖŒè ’¡#∂ ^Œ∂~å~Ú. Hõ^•ä J<Õ QÆ^ºŒ
63
„Ñ¨„H˜Ü«∞ÃÑ· ‰õÄ_® nx „Ñ¨ÉèÏ=O LOk. ÉÏ}∞_»∞, ã¨∞|O^èŒ∞ nxfl KåÖÏ
Q“~°qOKå~°∞. L^ŒÜ∞« #∞_ç ÉèÏ~°º "åã¨=^Œ`Î« ¿Ñ~°∞#∞ ã¨∞|O^è∞Œ `«# HÍ=º
<å~ÚHõ‰Ωõ ÃÑ\Ïì_∞» . ÉÏ}∞_»∞ L[˚~ÚxÖ’ |$Ç¨Ï`«¯^è• ‰õΩâ◊Å∞~°∞ LO_Õ"å~°x
`≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. Hõ^•ä =∞Ç¨HÍ"åºÅ‰õΩ |$Ç¨Ï`«¯^èŒ „¿Ñ~°}xzÛOk. ^Œâ‰◊ Ωõ =∂~°
K«i„`«, HÍ^ŒO|i Hõ^ÅŒè ÃÑ· nx „Ñ¨ÉÏè =O LOk. J<ÕHõ ^Õâ◊ q^Õj ÉèÏ+¨Ö’¡H˜
J#∞=kOÑ¨|_çOk.
QÆ∞}ÏÅ‰õΩ P_è∞» º_»∞ JuQ˘Ñ¨Ê „QÆO^èOŒ |$Ç¨Ï`ü Hõ^#Œè ∞ ~åã≤ ZO^ŒiHÀ
„¿Ñ~°}xKåÛ_»∞. [# ™ê=∂#º ÉèÏ+¨Ö’ ™ê=∂#º [<åÅ‰õΩ J~°=ú ∞ÜÕ∞º@∞¡ ~åã≤
"åº=Ç¨iHõ ÉèÏëÈ^Œº=∂xH˜ P<å_Õ Ñ¨Ù<åk "Õã#≤ =∂~°^æ iŒ ≈ QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞.b
64
8. É∫^Œú "Õ^•Ou, Hõq –

Jâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨µ_»∞ (80-150ad)
Jâ◊fi Ñ¶¨∞’+¨µ_»∞ JO>Ë KåÖÏHÍÅO =~°‰õΩ É∫^Œú "Õ^•Ou J<Õ
J#∞H˘<åfl~°∞. HÍx J`«x HÍ=º, <å@HÍÅ∞ "≥Å∞QÆ∞ K«∂ã≤# `«~åfi`« HÍo^•™êk
Hõ=ÙÅ ã¨~ã° #¨ KÕ~åÛ~°∞. ™œO^Œ~#° O^ŒO z=~À¡ `«##∞ QÆ∞iOz ''P~°º ã¨∞=~å‚H∆˜
Ñ¨Ù„`«ãº¨ ã¨Hˆ `«ãº¨ aèHÀ∆ ~åKå~°ºã¨º Éè^í OŒ `å Pâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨âßº =∞Ç¨ Hõ"~Õ ‡° Ç¨ "åk#:
Hõ$uiÇ¨Ïã¨º—— Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. nxx |\ì̃ ã¨∞=~å‚H∆˜ `«O„_ç Jx, JÜ≥∂^è•º
#QÆ~° "åã≤ Jx, É∫^Œú PKå~°º Ñ¨^qŒ JO^Œ∞H˘<åfl_»x, JÑ¨Ê\˜Hˆ „Ñ¨ãk≤ ú K≥O^•_»x
`≥Å∞™ÈÎOk. "Õ^Œ ^èŒ~å‡K«~°} KÕ¿ã „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»x J~°÷=∞=Ù`ÀOk. `«~åfi`«
É∫^•úxH˜ PHõi¬`«∞_≥· =ã¨∞q∞„`åKå~°∞ºÅ =^ŒÌ nHõ∆ fã¨∞H˘<åfl_»x =∞Ç¨Ü«∂#
âßY‰õΩ K≥Ok#"å_»x J=QÆÒ« J=Ù`«∞Ok. `«# áêO_ç`º« , Hõq`åfiÅ#∞ É∫^Œú
=∞`« "åºÑ≤HÎ̂ "≥zÛOKå_»∞. Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨Kå~°=¸ KÕâß_»∞. Q˘Ñ¨Ê ãÖw`«A_˝ ∞»
Hõ#∞Hõ =∂^è∞Œ ~°º QÍ#O`À [<åÅ#∞ Ñ¨~=° â◊√Å#∞ KÕ¿ã"å_»@.
Jâ◊fiÑ¶∞¨ ’+¨µ_»∞ |∞^Œú K«i`« ~åâß_»∞. nxH˜ K≥<· å J#∞"å^ŒO ^è~Œ ‡° ~°H∆õ
J<Õ ÉèÏ~°fÜ«∞ ÑÖ_ç`∞« _»∞ „H©.â◊.414–421Ö’ KÕâß_»@. Hõ#∞Hõ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞
"å_Õ#x ÉèÏqOKåe. =∞^èºŒ Pã≤Ü∂« Ö’ |∞^Œú K«i„`«Ö’x âßsÑ¨Ù„`« „Ñ¨H~õ } °
„"å`«„Ñ¨`«∞Å∞ ^˘iHÍ~Ú. nxfl|\˜ì ‰õΩëê#∞Å HÍÖÏxH˜ Hõx+¨µ¯_ç HÍÖÏxH˜
K≥Ok#"å_»x áêâßÛ`«º ÑÖ_ç`∞« _»∞ Å∂^Œ~ûü Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤_∞» . É∫^Œú Jaè^~Œè å‡xH˜
65
''qÉèÏ+¨—— J<Õ "åºYº Jâ◊fiÑ¶∞¨ ’+¨µ_»∞ Hõx+¨µ¯x É∫^Œú ^è~Œ ‡° =∞Ç¨ã¨ÉÅíè ã¨=∞Ü«∞OÖ’
~åâß_»∞ Hõ#∞Hõ Hõx+¨µ¯x ã¨=∞HÍb#∞_Õ HÍx „H©.Ñ¨Ó XHõ@= â◊`åaÌ JO>Ë 80–150
Jx x~°~‚ ÚOKå~°∞. XHõ SuÇ¨ÏºO „Ñ¨HÍ~°O Hõx+¨µ¯_»∞ áê@bÑ¨Ù„`«O g∞kH˜
^ŒO_≥u,Î P ~åA#∞ [~ÚOz P~°∞HÀ@¡ _»|∞ƒ#∞ ÑïÇ¨~°OQÍ J_çQÍ_»x, ~åA
^•xH˜ =¸_»∞HÀ@¡ qÅ∞= Jx ÉèÏqOz, |^Œ∞Å∞QÍ |∞^Œ∞xú aèHÍ∆ áê„`«#∞, =∞~À
=¸_»∞HÀ@¡‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ Jâ◊fiÑ¶¨∞’+¨µx ã¨=∞iÊOKå_»@. WÖÏ Hõx+¨µ¯_»∞
Jâ◊fiÑ¶∞¨ ’+¨µ_çx ^ŒH¯˜ OK«∞H˘x ~å[^è•x ÃÑëê=~ü Jx Ñ≤Å∞=|_Õ Ñ¨Ù~°∞+¨ Ñ¨Ù~åxH˜
fã¨∞‰õΩ"≥o,¡ J`«x „¿Ñ~°} KÕ`« É∫^•úxfl ã‘fiHõiOKå_»x `≥Å∞™ÈÎOk. `«~åfi`Õ
Hõx+¨µ¯_»∞ É∫^Œú=∞`« "åºÑ≤ÎH˜ Ñ¨Ó#∞H˘<åfl_»@. K≥·<å, \˜Éˇ\ò, [áê<£ =∞^èŒº
Pã≤Ü∂« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ KÀ@¡‰Ωõ É∫^Œú aè‰Ω∆õ =ÙÅ#∞ ÑÖÑ≤ „Ñ¨Kå~°O KÕ~ÚOKå_»∞.
Ñ¶¨∞’+¨µx Hõq`å Ñ¶¨∞’+¨
Jâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨µ_çx É∫^Œ∞Åú ∞ =∞Ç¨ ^•~°≈x‰õΩxQÍ P~åkè™êÎ~∞° . J<ÕHõ
^•~°≈xHõ „QÆO^è•Å∞ ~åâß_»∞. Hõ#∞Hõ HõqQÍ =∞s QÆ∞iÎOÑ¨Ù `≥K∞« ÛH˘<åfl_»∞. J`«#∞
|∞^Œú K«i„`«`À ÉÏ@∞, ™œO^Œ~° #O^ŒO ã¨∂„`åÅOHÍ~°O, =∞Ç¨Ü«∂# „=^Àú`û« =O,
=„[ ã¨ ∂ p "≥ Ú ^Œ Ö ˇ · # q ~åâß_» x JO\Ï~° ∞ . WO^Œ ∞ Ö’ |∞^Œ ú K « i „`« ,
™œO^Œ~#° O^•Å‰õΩ qâ◊fi"åºÑ≤Î LOk. âßsÑ¨Ù„`« J<Õ „Ñ¨H~õ } ° Ïhfl ~åâß_»∞. W~°"·≥
„ã¨Q~úÆ å =$`åÎÅ`À ''QÍO_ô ™ÈÎ„`«O—— ~åâß_»∞. Wk |∞^Œú ã¨∞uÎ . ~å„+ì̈ áêÅ∞_»∞
J<Õ Qˆ Ü«∞ <å@Hõ=¸ ~åâß_»x ''ã≤bfi ÖËq—— ÉèÏqOKå_»∞.
ãÖã¨¯ $`« |∞^Œú K«i„`«Ö’ Ñ¨k¿ÇÏ_»∞ ã¨~åæÅ∞<åfl~Ú. z=i <åÅ∞QÆ∞
ã¨~åæefl ÑÖ^˘q∞‡^À â◊`å|ÌOÖ’ J=∞$`å#O^Œ∞_»∞ ~åâß_»x JO\Ï~°∞. K≥<· å
ÉèÏ+¨Ö’ J#∞"å^•xH˜ W~°"·≥ Zxq∞k ã¨~Åæ° ∞<åflÜ«∞@. |∞^Œ∞_ú ∞» [x‡Oz#k
"≥Ú^ŒÅ∞ z=i^•HÍ L#fl Hõ^,Œè Jâ’‰õΩ_ç HÍÅOÖ’ [iy# Ü«Ú^•úÅ∞, É∫^Œú
ã¨ É è Ï =~° ‚ # Å∂ L<åfl~Ú. |∞^Œ ú K« i `« ‰ õ Ω P^è • ~° O Uq∞\’ Z=~° ∂
K≥ÑÊ¨ ÖËHáõ È`«∞<åfl~°∞. ''Åe`å =~°#Î O—— #∞Oz =¸ÅHõ^Œä fã¨∞H˘x =∂~°∞ÊÅ∞
KÕâß_»x TÇ¨Ï. â◊$OQÍ~åxfl ~°=∞ºOQÍ =i‚OKå_»∞. ã¨Éºíè `« g∞~°Ö^Ë ∞Œ . |∞^Œ∞_ú ∞»
`«Ñã¨ ∞¨ û KÕã∞¨ OÎ _»QÍ =∞#‡^è∞Œ _»∞ "Õã#≤ ÉÏ}O x+¨ÊÅù O J~Ú# ãÖ^Œ~ƒ° OÖ’
66
''â‹Ö· OË „^Œ Ñ¨Ù„fO „Ñü U= ^ÀÌ ^Õ"À Ñ≤ â◊OÉè∞í ã¨Ûe`À |Éè∂í = –
#z#ÎÜ∞« `«º+¨ `«"∞Õ = ÉÏ}OHÕ ™êº =z`À # â◊~ó° ã¨ U+¨ó—— – nx J~°Oú –
''U ÉÏ}O KÕ`« t=Ù_»∞ áê~°fiux K«∂ã≤ K«eOz qK«Å=∞#ã¨∞¯_≥<· å_À P ÉÏ}Ï<Õfl
|∞^Œ∞_ú ∞» ÖˇH¯õ K≥Ü∞« ºÖË^∞Œ Uq∞\˜? W`«xH˜ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« "Õ∞ ÖË^•? ÖËHáõ È`Õ D
ÉÏ}O ÉÏ}"Õ∞ HÍ^•?—— „Ñ¨Hõ$u =~°‚#Å∂ ÉÏQÍ<Õ ~åâß_»∞, |∞^Œ∞ú_»∞ âßHõº
=OâßxH˜ K≥Ok#"å_»∞. âß‰õΩºÅ∞ N~å=Úx WH∆Ífi‰õΩ =Oâ◊ã∞¨ ÅÎ ∞. Jâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨µ_»∞
N~å=Úx JÜ≥∂^èºŒ "åã≤ Hõ#∞Hõ "åb‡H˜<Õ J#∞ãïOz |∞^Œú K«i„`«Ö’ =~°#‚ Å∞
KÕâß_»∞. |∞^Œ∞_ú ∞» =∂~°∞x JO>Ë =∞#‡^è∞Œ x [~ÚOKÕ Ñ¶∞¨ \ÏìÅ∞ KåÖÏ =∞<À[˝OQÍ
LO\Ï~Ú.
™œO^Œ~#° O^ŒOÖ’ Hõq`«fi ™œO^Œ~º° O
|∞^Œ∞ú_»∞ ™È^Œ~°∞_»∞ #O^Œ∞_»∞ É∫^Œú=∞`åxfl fã¨∞HÀ=@"Õ∞ WO^Œ∞Ö’
Hõ^.Œä Wk „áœ_è» ~°K#« . |^ŒKú i« `«Ö’x"Õ. WO^Œ∞Ö’#∂ H˘xfl Ñ¨Ù#~å=Ù`«"Î ∞≥ <ÿ å~Ú.
#O^Œ∞_»∞ ã¨∞MÏaèÖÏ+≤. ãÖ™ê~° rq`«OÃÑ· "≥∂A#fl"å_»∞. ÉèÏ~°º ã¨∞O^Œi
JO>Ë „áê}O. JÖÏO\˜ "å_ç =∞#ã¨∞ =∂iÛ |∞^Œ∞ú_»∞ nHõ∆x™êÎ_»∞. Wk
=∞Ç¨HÍ"åºÅ ã¨~ã° #¨ KÕiOk. ã¨∞O^Œs#O^Œ∞Å â◊$OQÍ~åxfl ~°=∞}©Ü∞« OQÍ
=i‚OKå_»∞. ~°ã~¨ =° ∞º HÍ=ºOQÍ z~°Hi© Î #O^Œ∞H˘#flk ™œO^Œ~° #O^ŒO. `≥Å∞QÆ∞Ö’
nx<Õ Ñ≤OQÆo ÅH©;HÍO`«OQÍ~°∞ HÍ@∂i "≥OHõ>âË fi◊ ~°~å=ÙQÍ~°∞ ã¨∞=∞^è∞Œ ~° HÍ=ºOQÍ
fiÛk^•Ì~∞° . Ñ¶∞¨ ’+¨µ_»∞ =∞Oz LÑ¨=∂<åÅ∞ "å_®_»∞. Jxfl ~°™êÅ#∞ áÈ+≤Oz
HÍ"åºxH˜ â’Éèí KÕ‰Äõ ~åÛ_»∞. Hõq`«fiO Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl PHõi¬ã∞¨ OÎ k. Jâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨µ_ç
ÉèÏ"åÅ#∞ HÍo^•ã¨∞ J#∞HõiOKå_»x JO\Ï~°∞. ã¨∞O^Œs #O^Œ∞Å qÜ≥∂QÍxfl
Jâ◊fiÑ¶∞¨ ’+¨µ_»∞ ~å„uH˜ K«O„^Œ∞xH˜ =∞^èºŒ qÜ≥∂QÆO`À áÈÅÛ@O qz„`«=∞xÑ≤ã∞¨ OÎ k.
''`åO ã¨∞O^ŒsO KÕ#fl ÅÉè`Ë #« #Ìó ™ê "å x¿+"Õ`Õ # `«"∞£ #`« „Éè∂í : –
^ŒfiO^ŒfiO ^è$Œ =O `«kfiHõÅO # â’Éè^Ë <Œ Àº#º Ç‘Ï<å q= ~å„u K«O„^Ò——
"Õ^•O`« ÉèÏ=#Å#∂ ã¨~à° O◊ QÍ J~°=ú ∞ÜÕ∞º suQÍ =i‚OKå_»∞. âßO`«,
Hõ~°∞} ~°™êÅ#∂ J^Œ∞ƒù`«OQÍ áÈ+≤OKå_»∞. J~Ú`Õ ''ã≤"≥∞„\©—— Ñ¶¨∞’+¨µxÖ’
HÍo^•ã¨∞ HõO>Ë `«‰Ωõ ¯"Õ"∂≥ #xÑ≤ã∞¨ OÎ k. =∂#= Ç≤Ï`«O HÀãÖ D ~Ô O_»∞
67
„QÆO^è•Å∂ ~åâß_»∞ Hõ#∞Hõ HÍ=º ™œO^Œ~º° O HõO>Ë „Ñ¨*Ï „Ñ¨Ü∂≥ [#O HÀãÖ
~åâß_»∞. |∞^Œú ^è~Œ ‡° „Ñ¨Kå~°"∞Õ ^èºÕ Ü«∞O. ÃÇÏ· O^Œ= ^è~Œ ‡° OÃÑ· ^Õfi+Ö ÖËx"å_»∞.
HÍ~°}O "≥Ú^Œ\’¡ P ãÖ™ê¯~°OÖ’ ÃÑiy# "å_Õ Hõ#∞Hõ. JO^Œ∞Hˆ |∞^Œú Hõ^ÖŒè ’¡
~å=∂Ü«∞} ÉèÏ~°`« Hõ^ÅŒè #∞ *’_çOKå_»∞.
Jâ◊fiÑ¶∞¨ ’+¨µ_ç `«~åfi`« QÆ∞Ñ¨ÙÅÎ HÍÅO =~°‰Ωõ <åÅ∞QÆ∞ =O^ŒÖàË √◊ § ãÖã¨¯ $`«
Hõ=ÙÅ∞ Hõ#Ñ¨_»@O ÖË^Œ∞. JÑ¨Ê\˜^•HÍ „Ñ¨ã≤^Œú Hõ=ÙÅ∞ HÍ"åºÅ∞ ÖËHõáÈ~Ú
LO_»=K«∞Û. QÆ∞Ñ¨ÙÎÅHÍÅO "≥·kHõ =∞`«O Ñ¨Ù#~°∞^•ú#O K≥Ok ã¨fi~°‚Ü«ÚQÆO
JxÑ≤OK«∞H˘#flk. „H©.â◊.345 JÅÇ¨ÉÏ^Œ∞ âßã¨#OÖ’ ã¨=Ú„^Œ QÆ∞Ñ¨ÙxÎ „Ñ¨âã◊ Î≤
HõxÑ≤OzOk. D âßã¨<åxfl Ç¨Ïi âı#∞_»∞ J<Õ Hõq ~°zOKå_»∞. â‹e· "≥^· ~Œ åƒù
suÖ’ ~°=∞ºOQÍ LO@∞Ok. QÆ^ºŒ =¸ L#flk. ã¨=Ú„^Œ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ç P™ê÷#OÖ’
~Ú`«_∞» U^≥<· å HÍ"åºÅ∞ ~åã≤ LO\Ï_»x TÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. „H©.â◊.472 =∞O^Œã~¨ ü
âßã¨<åxfl =`«ûÉè\í ì˜ Hõq Q“_ô â‹e· Ö’ ~åâß_»∞. W`«xÃÑ· "Õ∞Ñ¶∞¨ ãÖ^Õâ,◊ ~°∞`«∞ãÖÇ¨~°
HÍ=º „Ñ¨ÉÏè =O LO^Œx ÉèÏ=#.b
68
9. <≥+· ^¨ Œè Hõ~Î° – NÇ¨Ï~°∞¬_∞» (106 ad)

WÑ¨ÙÊ_»∞ Ç¨Ï~°∞¬x HÍÅO #∞O_ç ã¨∞=∂~°∞ J~Ú^Œ∞ =O^ŒÅ Uà◊√§
=ÚO^Œ∞‰õΩ ^Œ∂H˜ NÇ¨Ï~°∞¬_ç QÆ∞iOz ~åã¨∞<Î åfl#∞. nxH˜ HÍ~°}O W^Œ~Ì ∂° XˆH
HÍÖÏxH˜ K≥Ok# "å~°∞ HÍHõáÈ~Ú<å W^Œ~Ì ∂° "Õ~∞° "Õ~∞° =º‰õΩÅÎ x KåÖÏ =∞OkH˜
`≥eÜ«∞^Œ∞. XHõ¯~ˆ Jx KåÖÏ=∞Ok „Éè=í ∞ Ñ¨_∞» `«∞<åfl~°∞. K«„Hõ=iÎ Ç¨Ï~°∞¬_∞»
<åQÍ#O^ŒO "≥Ú^ŒÖˇ·# =¸_»∞ <å@HÍÅ∞ ~å¿ãÎ, NÇ¨Ï~°∞¬_»∞ ãÖã¨¯ $`«
ÑÖK«HÍ"åºÅÖ’ =ÚYº"≥∞#ÿ ''<≥+· ^¨ Œè K«i„`«—— JO>Ë =∞# N<å^è∞Œ _»∞ J#∞"å^ŒO
KÕã#≤ â◊$OQÍ~° <≥+· ^¨ OŒè ~åâß_»∞. nxfl ~åã¨∂Î ''Ç¨Ï~°¬ <≥+· ^¨ Œè HÍ=º=∂O„^èŒ ÉèÏ+¨——
J<åfl_»∞. q^•fiOã¨∞ÅˆH B+¨ÔŒè JxÑ≤OK«∞H˘#fl =∞Ç¨HÍ=ºO <≥+· ^¨ OŒè . NÇ¨Ï~°∞¬_∞»
=∞Ç¨ "Õ∞^è•q. HõxÑ≤Oz# „Ñü^•xÃÑ· J"≥∂Ñ¶∞¨ OQÍ Hõq`«ÅÖË"¡ å_»@. Jq
J~°Oú KÕã∞¨ HÀ=@O ™ê=∂#∞ºÅ‰õΩ JÅq JÜÕ∞ºk HÍ^Œ@. ÑÖ_ç`∞« ÖË =Ú‰õΩ¯#
"ÕÖãË ∞¨ H˘<Õ "å~°@. |∞„~°Å∞ |^ŒÅÌ ∞ H˘@∞ìH˘<åfl q∞OQÆ∞_»∞ Ñ¨_qÕ HÍ^Œ@. P
`≥eq `Õ@Å∞ Jx`«~° ™ê^èºŒ OQÍ LO_Õ=@. `«eH¡ ˜ ÉèÜ í ∞« O "Õ¿ã^Œ@. J`«x
"Õ∞#=∂=∞#∞ Ñ≤eÑ≤Oz QÀ_»∞ "≥à§◊ É’ã¨∞H˘<Õ^@ Œ . PÜ«∞# nxH˜ q~°∞QÆ∞_»∞QÍ
J`«x "Õ∞^èãŒ ∞¨ û `«yOæ K«\ÏxH˜ ~Ô O_»∞ H˜@∞‰õΩÅ∞ K≥ÑÊ≤ KÕ~ÚOKå_»@. XHõ\ ˜
HÍHõ~° áê^Œ∞ HÕ^Œ ~ÀA "Õ_hç à◊§`À ™êfl#O KÕ~ÚOK«@O, ~Ô O_»=k |∞kú=∂O^ŒºO
HõeyOKÕ q∞#Ñ¨ Ñ¨ÑÙ¨ Ê`À ~ÀA ‰õΩ_»∞=ÚÅ∞ ÖËHõ QÍÔ~Å∞ "Õã≤ uxÑ≤OK«@O. D
~Ô O_»∂ P"≥∞ „Hõ=∞O `«ÑÊ¨ ‰õΩO_® KÕãO≤ ^Œ@. g\˜ „Ñ¨ÉÏè =O =Å# "≥Ü∂≥ º=O`«∞
"Õ∞^èŒ =∂„`«"∞Õ `«yOæ ^Œ@. ''=∂+¨ Ñ¨ÓáêÅÃÑ—· — (QÍÔ~Å∞) JÅ"ÀHõQÍ JÑ¨ÙÊ_»∞
â’¡HOõ K≥ÑÊ≤ "åà◊§=∞‡#∞ "Õ∞#=∂=∞#∞ ãÖ„Éè=í ∂â◊Û~åºÅ`À =ÚOKÕâß_»@. J`«x
"Õ∞^èãŒ ∞¨ û#∞ Z=~°∂ `«yOæ K«Ö~Ë x° x~°~‚ ÚOK«∞H˘<åfl~°@. JÖÏO\˜ NÇ¨Ï~°∞¬x
QÆ∞iOz WÑ¨ÙÊ_»∞ =∞#O `≥Å∞ã¨∞HÀÉ’`«∞<åflO. N<å^èŒ Hõq ™ê~°fiÉè∫=Ú_»∞ ~åã≤#
69
Jxfl „QÆO^ä•ÅHõO>Ë â◊$OQÍ~° <≥+· ^¨ •è xˆH Q˘Ñ¨Ê ¿Ñ~°∞ =zÛOk. Ç¨Ï~°∞¬x Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl
"≥uH˜ Ñ¨@∞ìH˘x ~åã≤# =∞Ç¨ HÍ=ºO Jk. ''ã‘™êÅ——`À LÜ«∂ºÅ Å∂yOKå_»∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞ ãÖã¨¯ $`« <≥+· ^¨ OŒè Ö’ NÇ¨Ï~°∞¬_∞» =∞O„`«O âß„™êÎxfl xH˜Ñ∆ OÎ̈ KÕâß_»x
=∞Ç¨ ÑÖ_ç`«∞_»∞ Hõq, N QÆ∞O@∂~°∞ âı¿+O„^Œ â◊~°‡QÍ~°∞ Q˘Ñ¨Ê "åºMÏº#O
~åâß~°∞.
NÇ¨Ï~°¬ K«i`«O
Hõ<ÀA áêÅ‰õΩ_≥·# [Ü«∞K«O„^Œ∞x P™ê÷#Hõq NÇ¨Ï~°∞¬_»∞. HÍÅO
1130–1190. `«e¡ =∂=∞ÖÏ¡^qÕ . `«O„_ç NÇ‘Ï~°∞_»∞. ''<≥+· ^¨ Œè K«i`«—— ~åã≤
„Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú ∞» J=@O =Å# ''#~° ÉèÏ~°u—— J<Õ a~°∞^Œ∞ á⁄O^•_»x ~å[âıY~°∞_»∞
''„Ñ¨|O^èŒ HÀâ◊O——Ö’ ~åâß_»∞. rq`«OÖ’ z=iHÍÅO QÆOQÍ #n f~°OÖ’
`«O„_ç LÑ¨^ÕtOz# ''zO`å=∞}˜ =∞O„`«O—— [Ñ≤ã¨∂Î XHõ U_®k QÆ_çáê_»∞.
JÑ¨ÙÊ_»∞ „uÑ¨Ù~° ã¨∞O^Œs^Õq „Ñ¨`«ºHõ∆"≥∞ÿ JÑ¨Ó~°fi âı=Ú+≤x, „ÑüÉèí#∞
J#∞„QÆÇÏ≤ OzO^Œx, P „Ñ¨ÉÏè =O`À JÅ"ÀHõQÍ <À\˜ #∞O_ç H˘xfl â’¡HÍÅ∞ |Ü«∞\˜H˜
=KåÛ~Ú Jx ÑÖ_ç`∞« ÅˆH J~°Oú HÍÖË^@ Œ . =∞m§ ^Õq J#∞„QÆÇ¨ xfl á⁄Ok
JO^ŒiH˜ ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°=ú ∞ÜÕ∞º suÖ’ Hõq`«fiO K≥¿ÑÊ ™ê=∞~åúºxfl á⁄O^•_»@.
ÑÖ_ç`« ã¨ÉÖíè ’ L^ŒÜ∞« <åKå~°º J<Õ ÃÑ^ŒÌ ÑÖ_ç`∞« _çx F_çOKå_»@.
1174Ö’ <≥+· ^¨ Œè K«i`«#∞ QÆ∞[~å`ü‰Ωõ g~° ^è=Œ à◊ ~åA =^Œ‰Ì Ωõ NÇ¨Ï~°∞_»∞
fã¨∞H˘KåÛ_»x, K«O^Œ∂ ÑÖ_ç`∞« _»∞ ''nÑ≤H—õ —Ö’ K≥áêÊ_»@. nxH˜ q^•º^è~Œ ∞° _»∞
"åºMÏº#O ~åâß_»@. NÇ¨Ï~°∞¬_∞» ''YO_»# YO_» MÏ^Œº—— ~åã≤# ^•xHõO>Ë
=ÚO^Õ <≥+· ^¨ =Œè Ú ~åâß_»@. NÇ¨Ï~°∞¬_∞» ~åã≤#@∞¡QÍ K≥ÑÊ¨ |_»∞`«∞#fl q[Ü«∞
„Ñ¨ã¨ã≤Î, K«O„^Œ „Ñ¨â◊ã≤Î, Q“_ôifiHÍã¨‰õΩÅ „Ñ¨â◊ã≤Î, ™êÇ¨Ï™êOHõ K«i`«, P~°‚= =~°‚#,
J=∞~° YO_»# JÅÉèÏºÅ∞, <åºÜ«∞ âß„ã¨Î qâıëêÅÃÑ· Ç¨Ï~°∞¬_»∞ "åºMÏº#OQÍ
''YO_»# YO_» MÏ^Œº—— ~åâß_»x JO\Ï~°∞. Wq HÍHõ Ãã~÷· º° qKå~°O, zOk
„â◊ã,Î≤ t= â◊HÎ̃ ã≤k,ú Dâ◊fi~° „uãÖk ~åâß_»x JO\Ï~°∞.
NÇ¨Ï~°∞¬_∞» Hõ<ÀA ~åA [Ü«∞K«O„^Œ∞x P™ê÷#Hõq. [Ü«∞K«O„^Œ∞_»∞
Ñ¨$nèfi~å*ò KÒÇ¨<£‰õΩ =∂=∞. ‰õÄ`«∞~°∞ ~å}˜ ãÖÜ«ÚHõÎ Ñ¨$nèfi ~åA#∞
70
„¿Ñq∞OzOk. [Ü«∞K«O„^Œ∞_çH˜ W+Öì ÖË^∞Œ . P"≥∞#∞ Ñ¨$nèfi~åA g~Àz`«OQÍ
fã¨∞H˘x "≥o¡ q"åÇ¨ÏO KÕã∞¨ H˘<åfl_»x K«i„`«. <≥+· ^¨ HŒè Í"åºxfl ~åã≤ HÍj‡~ü‰Ωõ
fã¨∞‰õΩ"≥o¡ JHõ¯_» ã¨~fi° [# Ñ‘~°î Jkè<„Õ u ã¨~ã° fi¨ f ^Õq Ç¨Ï™êÎÅÖ’ LOKå_»x,
P"≥∞ J^Œ~O° `À ã‘fiHõiOzO^Œx, `«# HÍ"åºxH˜ ã¨~ã° fi¨ u P"≥∂^ŒO `≥eÑ≤O^Œx
HÍj‡~°~åA =∂^è=Œ ^Õ=Ùx #∞O_ç ~å[=Ú„kHõ#∞ "Õ~ÚOK«∞H˘x ÖËY#∞ `≥KåÛ_»x
XHõ Hõ ^ è Œ # O LOk. Ñ¨ $ nè fi ã¨ O Ü« Ú Hõ Î Å J=∞~° „ ¿Ñ=∞<Õ <≥ · + ¨ ^ è Œ O Ö’
„ÑüaOaOÑ¨*âË ß_»x JO\Ï~°∞.
<≥·+¨^èŒOÖ’ NÇ¨Ï~°¬}©Ü«∞O
<≥·+¨^èŒ =∞Ç¨HÍ=ºO W~°"≥· Ô~O_»∞ ã¨~°æÅ∞#flk. #Å ^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å
„¿Ñ=∞Hõ^•ä Ñ¨Ó~°O‚ . Hõ^Œè =∞#‰õΩ `≥eã≤#^Õ. #Å∞_çx Ñ¨sHÕ∆ K«\ÏxH˜ WO„^Œ,
=~°∞}, Jyfl, Ü«∞=ÚÅ∞ ^Œ=∞Ü«∞Ou ã¨fiÜ«∞O=~åxH˜ ~å=@O, #Å∞_çH˜
u~°ã¯¨ i#}© q^ŒºxzÛ `«=∞ ^Œ∂`«QÍ ^Œ=∞Ü«∞Ou ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ ~åÜ«∞ÉÏiQÍ ÑÖÑ¨@O,
#Å∞_ç "Õ+ÖÖ’<Õ kHÍÊÅ‰õΩÅ∞ ‰õÄ~ÀÛ=@O, ã¨~°ã¨fif ^Õq ã¨fiÜ«∞OQÍ =zÛ
ã¨fiÜ«∞O=~° ~åAÅ#∞ K«=∞`å¯~°OQÍ ÑïK«Ü∞« O KÕÜ∞« @O, ^Õ=`«Å J#∞„QÆÇÏ¨ O`À
#Å∞x ^Œ=∞Ü«∞Ou QÆ∞iÎOK«@O, #Å ^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å q"åÇ¨ÏO, Hõe q[$OÉè} í ,
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q L<åfl~Ú. Wk =∞Ç¨ÉèÏ~°`« Hõ^Ü Œä ∞Õ . H˘O`« Hõ^•ä ãï`åûQÆ~O° Ö’#∂
LOk. q"åÇ¨ÏO =~°‰Ωõ â◊$OQÍ~° HÍ=ºOQÍ<Õ ~åâß_»∞. Bzf Ü«Ú`«"∞≥ #ÿ
~°K#« KÕâß_»∞.
PÅOHÍiHõ â‹·e ÉèÏ~°q`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿ, =∂Ñ¶¨ÚxÖ’ ÑïÑ¨Hõfi"≥∞ÿ
NÇ¨Ï~°∞¬x`À L`«¯ $+¨ì ™ê÷~Ú á⁄OkOk. `«~∞° "å`« =zÛ#=hfl JO`« Q˘Ñ¨Êq
HÍ=Ù Hõ#∞Hõ ''Lk`Õ <≥+· ^¨ Õè HÍ"Õº Hõfi =∂Ñ¶∞¨ ó HõfiK« =∂Ñ¶∞¨ ó HõfiK« ÉèÏ~°qó—— J#fl
Ö’HÀHÎ̃ „Ñ¨Kå~°"∞≥ Oÿ k. q^•fiOã¨∞Å QÆ~fi° =∞<Õ ~ÀQÍxfl áÈQ˘>Ëì B+¨ÔŒè <≥+· ^¨ OŒè
– JO>Ë ''<≥+· ^¨ OŒè q^Œfi^Ò+¨ÔŒè ——. JO`ÕHÍ^Œ∞ ''JO^Œ"∞≥ #ÿ Hõ#º ™œO^Œ~º° O
ÉÏÅ∞x =∞#ã¨∞û#∞ ZÖÏ PHõi¬OK«Ö^Ë À J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨~ã° O¨ ÖËx J~°ã∞¨ Å‰õΩ
<å HÍ=ºO J~°Oú HÍ^Œ∞—— Jx K≥áêÊ_»∞ Ç¨Ï~°∞¬_∞» . QÆ∞~°∞=Ù ^ŒQ~ÔæÆ <· å K«^∞Œ =ÙHÀ"åe,
ÖËHáõ È`Õ "åºMÏº<åÅ<åfl K«^"Œ åe. JÑ¨ÙÊ_Õ J~°=ú ∞=Ù`«∞Ok.
71
Ç¨Ï~°∞¬x Hõq`«fiOÖ’ F*’ QÆ∞}O LO@∞Ok. <åiˆHà◊ áêHõO.
Ñ¨QÅÆ Q˘@∞ì‰Ωõ uO@∂ #q∞e`Õ<Õ =∂^è∞Œ ~°ºO. âı+¡ `¨ À K«=∞‰õΩ¯Å∞ KÕâß_»∞. n~°…
ã¨=∂™êÅ`À TÑ≤i P_»hÜ«∞_»∞. LHÎ̃ "≥z· „uH˜ J„QÍã¨#O "Õâß_»∞. „Ñüâ’¡HOõ
JÅOHÍ~° â’aèÒ« . ÉèÏ= HõÅÊ<å Jx`«~° ™ê^èºŒ O, J^Œ∞ƒùÒ« , Pâ◊Û~°ºO. JO`«
=∂„`å# Ñ¨^ÖŒ Ïe`«ºO ÖË^#Œ ∞HÀ~å^Œ∞. Jn `«Q∞Æ "≥∂`å^Œ∞Ö’ LOk. ''<≥+· ^¨ Õè
Ñ¨^Œ ÖÏe`«ºO—— J#fl ¿Ñ~°∂ á⁄OkOk. â‹e· QÍ_è"» ∞≥ #ÿ |O^è•Å`À Q“_ô suÖ’
LO@∞Ok. „Ñüâ’¡HOõ ~°=∞}©Ü∞« "Õ∞. „ÑüÉèÏ=O JÑ¨Ó~°fi"Õ∞. „Ñü JÅOHÍ~°O
Ñ¨~=° ∞ ~°=∞}©Ü∞« "Õ∞.
„Ñ¨|O^èŒOÖ’ LO_Õ =~°‚#Åhfl KÕâß_»∞. XˆH q+¨Ü«∂xfl Ñ¨Å∞KÀ@¡
Ñ¨Å∞ ~°HÍÅ∞QÍ =i‚¿ã<Î Õ HÍx Ç¨Ï~°∞¬_xç `«$Ñ≤Î LO_»^∞Œ . ''UHÍ=∞`«º[`À #"å~°ú
Ñ¶∞¨ @<åO—— J<åfl_»∞. „Ñü^•xÖ’ H˘`«^Î <Œ åxfl HõeÊ™êÎ_∞» . HõxÊOKÕ@∞¡ KÕ™êÎ_∞» .
<≥+· ^¨ •è xH˜ 23 "åºMÏº<åÅ∞<åfl =∞e¡<å^èŒ ã¨∂i ~åã≤# ''r"å`«∞=Ù—— „Ñ¨=ÚY"≥∞#ÿ k.
`«~åfi`« <å~åÜ«∞} Éè@ í ∞ì ~åã≤#, <≥+· ^¨ Œè „Ñ¨HÍâ◊O. Ç¨Ï~°∞¬_∞» =∞Ç¨ ÑÖ_ç`∞« _»∞,
=∞Ç¨ Hõg, =∞Ç¨ "åºHõ~} ° "Õ`,Î« =∞Ç¨ ^•~°≈x‰õΩ_»∞. +¨\ò ^Œ~≈° # áêO_ç`º«
qâı+µ¨ _»∞. J^≥· fi`« ã≤^•úOu. Kå~åfiHÍk ã≤^•úO`åÅ#∂ K«k"å_»∞. W`«~°
^Œ~°≈<åÅ#∞ J=¿ÇÏà◊# KÕâß_»∞. J`«x "åºHõ~°} áêO_ç`åºxfl `≥eÜ«∞*Ë¿ã
â’¡HÍÅ∞ JÑïq∞`«OQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. J`«x HÍ=∞âß„ã¨Î áê~°OQÆ`«º=¸
*’º`«H=õ ∞=Ù`«∞Ok. WO^Œ∞Ö’ H˘xfl „Ñ¨fHõÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. #Å ^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å
„¿Ñ=∞‰õΩ Ç¨ÏOã¨ ~åÜ«∞ÉÏ~°O [~°∞Ñ¨Ù`«∞Ok. D Ç¨ÏOã¨#∞ r"å`«‡, Ñ¨~=° ∂`«‡Å#∞
HõÑÊ≤ LOKÕ J*Ï˝<åx `˘ÅyOz, "åi^ŒiÌ HõÅ~ÚHõ‰Ωõ `À_»Ê_Õ QÆ∞~°∞=Ù‰õΩ „Ñ¨fHõ
Jx ÉèÏqOKå~°∞. WÖÏO\˜ J^≥· fi`« ÉèÏ=#Öˇ<Àfl WO^Œ∞Ö’ L<åflÜ«∞<Õ âı¿+O„^Œ
â◊~‡° Q˘Ñ¨ÊQÍ x~°∂Ñ≤OKå~°∞. Ç¨Ï~°∞¬_ç "Õ∞#=∂=∞ÜÕ∞ ''HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊O—— J<Õ
JÅOHÍ~° „QÆO^èOŒ ~åã≤# =Ú=∞‡@∞_»∞ Jx XHõ Jaè„áêÜ«∞O =ÙOk Ö’HõOÖ’.
"Õ∞#Å∞¡_∞» ~åã≤# <≥+· ^¨ •è xfl =ÚO^Õ K«∂ã≤ LO_ç#@¡~Ú`Õ `å#∞ `«# JÅOHÍ~°
âß„ãÎ̈OÖ’ ^À+¨ „Ñ¨H~õ } ° ÏxH˜ "Õ̂~KÀ@¡ "≥`∞« H˘¯<Õ Ñ¨x LO_Õk HÍ^Œ∞ Hõ^• Jx
J#∞H˘<åfl_»@.b
72
10. ''=∞\ì̃ |O_ç—— „Ñ¨H~õ } ° Hõ~Î°
– â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨Hõq (200 ad)
â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨Hõq <å@Hõ #=ÖÏHÍ~°∞_»∞. =¸_»= â◊`åaÌH˜
K≥Ok#"å_»∞. â◊¥„^ŒH<õ å=∞O HõÅO¿Ñ~°∞. Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ Jcè~° ~åAÅÖ’ XHõ_·≥
LO\Ï_»x TÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. WO„^•}˜ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» ÖËHõ Dâ◊fi~° ¿ã#∞x `«O„_ç t=^Œ`∞« _Î Õ
â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨~åA Jx ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞. ''Ñ¨^‡Œ „Ñ¨É$íè uHõ—— J<Õ ÉèÏ}O UHÍOH˜Hõ
<å@Hõ ~°K<« å KÕâß_»∞. Wk XˆH =ºH©Î `«# JO`«~O° QÍxfl q=iã¨∂Î ã¨fiQÆÒ«
("≥∂<ÀÖ’Q∑)QÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<Õ `«=∂ëê „Ñ¨Ü∂≥ QÆO. =∞$K«ÛHù \õ H˜ Oõ ÖËHõ =∞\ì̃|O_ç
<å@HõO`À ÖËHõ qMÏº`«∞_≥<· å_»∞. nxˆH „Ñ¨H~õ } ° O J<Õ ¿Ñ~°∞Ok. „Ñ¨H~õ } °
~°K#« ‰õΩ P^Œ∞º_»∞ â◊¥„^Œ‰Ωõ _»∞.
â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨Hõq ~åA‰õΩ ã¨HÅõ âß„™êÎÅÖ’ áêO_ç`º« O LOk. t=Ù_ç
J#∞„QÆÇÏ¨ O`À Ö’HÀ`«~Î ° ^Œ~≈° #O á⁄O^•_»@. Q˘Ñ¨Ê Ü≥∂^è∞Œ _»x, Ñ¨~å„Hõ=∞âße
Jx, =O^Õà§◊ ÃÑ· Ñ¨k ~ÀAÅ∞ rqOz Jâ◊fi"Õ∞^èŒ Ü«∂QÆO KÕã≤ ^•x qkè q^è•#O
„Ñ¨HÍ~°O Jyfl „Ñ¨"âÕ O◊ KÕâß_»<kÕ „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk. áêâßÛ`«∞ºÅ∞ H˘O^Œ~∞°
=∞$K«ÛHù \õ H˜ Oõ D`«x ~°K#« HÍ^Œ<åfl~°∞. HÍx qÅû<£, _®Hõ~ì ü ã≤‡`üÅ∞ =∂„`«O
âß`«"åÇ¨Ï#~åA N=ÚY∞_Õ â◊¥„^Œ‰Ωõ _»∞ J<åfl~°∞. J~Ú`Õ „H©.Ñ¨Ó. ~Ô O_»=
â◊`åaÌ "å_≥· LO_®e. „áêp#HÍÅOÖ’ ''â◊¥„^Œ‰Ωõ —— J<Õ QÆ} ~å[ºO LO_Õ^xŒ ,
JÖËHÍûO_»~ü ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ ÃÑ· ^ŒO_»Ü∂« „`« KÕã#≤ Ñ¨ÙÊ_»∞ g~°∞ ZkiOKå~°∞, gix
„w‰õΩÅ∞ ''™È„^À~Ú—— Jx Ñ≤eKÕ"å~°@. JÖËHÍûO_»~`ü À q~Àz`«OQÍ Ü«Ú^ŒOú
KÕ ã ≤ # @∞¡ „w‰õ Ω K« i „`« H Í~° ∞ ÖË ~åã¨ ∞ H˘<åfl~° @ . "åºHõ ~ ° } Hõ ~ ° Î áê}˜ x
''â◊¥„^•Ü«∞}∞Å∞—— Jx JO>Ë Ñ¨Ò« [e „ÉÏÇ¨Ï‡}Ë`~« ∞° Åx ¿Ñ~˘¯<åfl_»x `≥Å∞™ÈÎOk.
â◊¥„^Œ∞Å∞, =∞Ç¨ â◊¥„^Œ∞Å∞ Jx giÖ’ ~Ô O_»∞ `≥QÅÆ ∞<åflÜ«∞@.
â◊¥„^Œ‰õΩ_»∞ "å=∞# Hõq KÕ`« L^ŒúiOÑ¨|_®¤_»x „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk.
ÉÏ}∞_»∞, ^ŒO_ç ‰õÄ_® W`«xH˜ ÑïK«Ü∞« ã¨∞ÖÎ .Ë Éè`Ë åà◊ ÑÖK« qOâ◊uHõÖ’ â◊¥„^ŒHõ
„Ñ¨ã¨H˜Î LOk. q„Hõ=∂k`«∞ºx ã¨=∞HÍb#∞_»∞ HÍ=K«∞Û#<Õ "å~°∂ L<åfl~°∞.
73
PÜ«∞#HõO>Ë W~°"·≥ U_Õà‰¡◊ Ωõ Ñ¨Ó~°fiO â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨~åA ~å[ºáêÅ# KÕâß_»@.
~å[^è•x ''â’ÉèÏ=u—— Jx Hõ^•è ãï`åûQÆ~O° Ö’ L#flk. HÍo^•ã¨∞‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO
ÉèÏã¨∞x `«~åfiu "å_»∞ Jx =∞i H˘O^Œi"å^ŒO. HÍ^Œ∞ =∞$K«ÛùHõ\ ˜HõOÖ’
HÍo^•ã¨∞#∞ J#∞ãïOz# ãÖ^Œ~åƒùÅ∞<åfl~Ú Hõ#∞Hõ HÍo^•ã¨∞ `«~åfi`« "å_»∞
J<åfl~°∞ =∞i H˘O^Œ~∞° .
=∞$K«ÛHù \õ H˜ õ B#fl`«ºO
D <å@HõOÖ’ Ñ¨k JOHÍÅ∞<åfl~Ú. ÉèÏã¨ =∞Ç¨Hõq ~åã≤# ''Kå~°∞^Œ`—Î« —
<å@HõO P^è•~°OQÍ Hõ^Œè #_»∞ã¨∞OÎ k. Wk „Ñ¨H~õ } ° O J<Õ ~°∂Ñ¨Hõ Éè^Ë •xH˜
K≥OkOk. WO^Œ∞Ö’ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ Kå~°∞^Œ`∞« _Î ∞» "åºáêi. Pã≤Î JO`å ^•#^è~Œ å‡Å∞
KÕã≤ ^Œi„^ŒO áêÖˇ<· å_»∞. <å~ÚHõ =ãÖ`« ¿ã# "Õâº◊ . gi^Œ~Ì ∂° QÍ_è„» ¿Ñq∞‰õΩÅ∞.
D"≥∞#∞ ~åAQÍi ÉÏ==∞ik â◊HÍ~°∞_»∞ HÀ~°∞H˘O\Ï_»∞. =ãÖ`« ¿ã# „Ñ≤ÜÚ« _çx
HõÅ∞ûHÀ\ÏxH˜ "≥_∞» `«∂ â◊HÍ~°∞_ç KÕuÖ’ Ñ¨_∞» `«∞Ok. "≥∞_» Ñ≤ãHˆ≤ ¿ãÎ =¸~°Ûù
áÈ`«∞Ok. K«xáÈ~ÚO^Œ#∞H˘x Kå~°∞^Œ`∞« _Î Õ K«Oáê_»x „Ñ¨Kå~°O KÕ™êÎ_∞» . ^Œ`∞« _Î Hç ˜
=∞~°} tHõ∆ Ñ¨_∞» `«∞Ok. =^Œº ™ê÷<åxH˜ fã¨∞H˘x "≥_`» å~°∞. =ãÖ`« ¿ã# XHõ
É∫^Œú aè‰Ω∆õ =Ù KÕ`« HÍáê_»|_ç JHõ¯_çH˜ KÕ~∞° H˘O@∞Ok. Kå~°∞^Œ`∞« xÎ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞
P~°º‰õΩ_»∞ QÀáêÅ "Õ+O¨ Ö’ áêÅ‰õΩ_»∞ J<Õ"å_çx `˘ÅyOz ~åA J=Ù`å_»∞.
Kå~°∞^Œ`∞« xÎ Hõq∆ ∞Oz "åi^ŒiÌ H© ÃÑo¡ KÕÜ∞« @O`À ã¨∞MÏO`«O J=Ù`«∞Ok.
Kå~°∞^Œ`∞« _Î ç H˘_»∞‰õΩ =∞\ì̃|O_ô`À P_»∞H˘O\Ï_»∞. ''Kå~°∞——‰õΩ ™êÜ«∞O
KÕÜ∞« ^ŒÅz =ãÖ`« `«# #QÆÅ#∞ =¸@Hõ\ ì˜ P |O_çÖ’ ÃÑ_»∞`«∞Ok. P"≥∞
#QÆÅHÀãÖ Kå~°∞^Œ`«∞Î_Õ K«Oáê_»x JaèÜ≥∂QÆO "≥∂Ñ≤ =∞$K«ÛùHõ\ ˜HÍxfl
<åºÜ«∞™êú<åxH˜ `≥™êÎ~°∞. |O_çÖ’ #QÆÅ∞ ™êHõ∆ ºO Hõ#∞Hõ =∞~°} ^ŒO_»#
Ñ¨_∞» `«∞Ok. =∞\ì̃ |O_ç Q˘Ñ¨Ê áê„`« áÈ+≤OzOk Hõ#∞Hõ <å@HõH~õ Î° P ¿Ñ~°∞
ÃÑ@ì@O ZO`À ã¨=Úz`«OQÍ LOk. z#fl ãÖÑ¶∞¨ @# Wu=$`«"Î ∞Õ P™êO`«O
~°HÎ̃ Hõ\ ãì̃ ∞¨ OÎ k. ~°HO∆˜ KåÅ<Õ L^Õâú º◊ O`À „Ñ≤ÜÚ« ~åÅ∞ |O_ôÖ’ ÃÑ\˜#ì #QÆÅ∞
„Ñ≤ÜÚ« _çH˜ =∞~°}tHõ∆ Ñ¨_@ » O ^•HÍ "≥o§Ok. Hõ#∞Hõ <å =∞øz`«ºO Éè+Ë µ¨ QÍæ
LOk.
74
<å@Hõ ~°K#« âß„ã‘Ü Î ∞« Ñ¨ûúŒ Ö’ ™êQÆÖ^Ë OŒ \Ï~°∞. hu É’^èHŒ Oõ HÍ^Œ∞
™êOÑ¶∞≤ Hõ Ñïã≤uú H˜ ^Œ~Ê° }O. áêâßÛ`«∞ºÅ ''HÍ"≥∞_ô——H˜ ^ŒQ~æÆ .° .. „Ñ¨^~Œ ≈° # Ü≥∂QÆº`«
ÖË^xŒ H˘O^Œi "å^Œ#. ãÖÉèÏ+¨}Å∞ J~°=ú O`«OQÍ ã¨xfl"Õâ◊ HõÅÊ<å =∞Ç¨Ï`«~Î O° QÍ
LO@∞Ok. J<ÕHõ ~°HÍÅ =∞#ã¨`Î åfiÅ∞#fl =∞#∞+¨µÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~∞° <å@HõOÖ’.
QÆ}H˜ Åõ ∞, "Õâº◊ Å∞, q@∞Å∞ áê„`«^•~°∞ÖË. ã¨=Ú„^Œ "åºáê~°O PHÍÅOÖ’ LO_Õ^xŒ
`≥Å∞™ÈÎOk.
â◊¥„^ŒHõ =∞Ç¨Hõq ~åA „áê™ê^Œ QÆ∞}O`À =∂^è∞Œ ~°ºO`À Hõq`«fi ~°K#«
KÕâß_»∞. K«H¯õ x â‹e· <å@Hõ QÆ=∞<åxH˜ ÉÏQÍ `À_»Ê_çOk. L^•`«Î ÉèÏ"åÅ
HõÅÊÅ#Å#∞ KÕã≤ "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄O^•_»∞. =~°#‚ Å∞ Ju ã¨ÇÏ¨ [OQÍ LO_»@O „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
^Œ$â◊ºHÍ=ºOQÍ =∞eKå_»∞. â◊$OQÍ~°O „Ñ¨^•è # ~°ãO¨ QÍ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. ^Œi„^ŒO
g∞^Œ â◊¥„^Œ‰Ωõ _»∞ K≥ÑÊ≤ # â’¡HÍÅ∞ z~°ã‡¨ ~°}Ü © ∂« Öˇ· JO^Œi <åÅ∞HõÅ g∞^• <Õ\ H˜ ©
#iÎã¨∞Î<åfl~Ú.
''^•i„^•º`ü Ñ¨Ù~°∞+¨ã¨º ÉÏO^èŒ= [<À "åˆHº# ãÖuã¨ì`Õ – ã¨∞ã≤flQÍú
q=Úv Éè=í Ou ã¨∞Ç¨Ï$^Œ: ã¨Ñs¨ ÉèÏ=O`åºÑ¨^:Œ – ã¨`fi« OÇ¨ã¨=ÚÃÑu· jÅ â◊t#:
HÍOu: Ñï=∂¡Ü∞« `Õ – áêÑÖ Hõ~‡° K« Ü«∞`«fl ~Ô ~· Ñ° ≤ Hõ$`«O `«`ãÎ« º¨ ãÖÉèÏ=º`Õ—— –
nx J~°Oú
''^Œi„^ŒO`À L#fl"å_ç =∂@Å∞ |O^èŒ∞=ÙÅ∞ q#~°∞. q∞„`«∞Å∞
q=ÚY∞Ö∫`å~°∞. Hõ™êìÅ∞ ~ÀA~ÀA‰õÄ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. `Õ[ã¨∞û H©} ∆ O˜ zOk.
jÅHÍOu =∞e#O J=Ù`«∞Ok. W`«~∞° Å∞ KÕ¿ã K≥_¤» Ñ¨#∞Å∞ ‰õÄ_® "å_ç <≥u<Î Õ
Ñ¨_»`å~Ú.——
=∞$K«ÛHù \õ H˜ Oõ `«~åfi`Õ Éè=í Éè∂í u =∂Åf =∂^è=Œ O „Ñ¨H~õ } ° O ~åâß_»∞.
Hõ#∞Hõ „Ñ¨H~õ }° ÏxH˜ P^Œ∞º_»∞ â◊¥„^ŒHõ Hõq. D <å@HõO J<ÕHõ W`«~° ÉèÏ+¨Ö’¡H˜
J#∞=kOÑ¨|_ç „Ñ¨^Œi≈OÑ¨|_ç qMÏº`«"≥∞ÿOk. „á¶ê<£û, [~°‡hÅÖ’ ~°OQÆã¨úÅ
<å@HõOQÍ P_»|_ç „¿ÑHõH∆ Í^Œ~} ° á⁄OkOk. ''=ãÖ`« ¿ã#—— ¿Ñi@ `≥Å∞QÆ∞
ã≤x=∂ =zÛOk. <åˆQâ◊fi~°~å=Ù, a. ã¨~À*Ï^Õq <åÜ«∞HÍ <å~ÚHõÅ∞.
~å*Ëâfi◊ ~°~å=Ù ãÖw`«O. JO^Œ∞Ö’ ''|OQÍ~°∞ |O_çÖ’ =„*ÏÅ ÉÁ=∞‡`À—— J<Õ
áê@ „Ñ¨*Ï^Œ~} ° á⁄OkOk.b
75
11. KÀà◊ ~å[º K«i„`« ~åã≤# –

q~°∂áêHõ∆ Hõq (300 ad)
KÀà◊ ~åAÅ K«i„`«#∞ q~°∂áêHõ∆ Hõq ''KÀà◊ K«OÑ¨Ù=Ù——QÍ ãÖã¨¯ $`«OÖ’
~åâß_»∞. HÍ"Õi Ñ¨@ì}Ïxfl ~å[^è•xQÍ KÕã¨∞H˘x `«q∞à◊^Õâßxfl áêeOz#
KÀà◊~åAÅ K«i„`« JO`å WO^Œ∞Ö’ K«∂áê_»∞. D ~å[ºO „H©.â◊.=¸_»∞ <åÅ∞QÆ∞
â◊`åÉÏÌÅÖ’ Ñ¨Å=¡ ~åAÅ KÕ`« JO`«"∞≥ Oÿ k. =∞m§ `˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌOÖ’ KÀà◊
=Oâ◊O Ñ¨Ù#~°∞^Œiú OÑ¨|_çOk. JÑ¨ÙÊ_»∞ g~°∞ `«O*Ï=Ó~ü#∞ ~å[^è•xQÍ KÕã∞¨ H˘x
ÑïáêÅ# ™êyOKå~°∞. Wk =∂„`«"∞Õ ÅÉèºí O J=Ù`ÀOk. Ñ¨Ó~°fi KÀà◊ K«i„`«
^˘~°HÖõ ^Ë ∞Œ . HÍx `«q∞à◊ ãÖQÆ=∞ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ Åaè™ÈÎOk. KÀà◊ K«OÑ¨Ù=Ù#∞
"≥Ú^Œ@ Hõ#∞Q˘#fl "å_»∞ ''Ç¨ÏÖòÛ——. Wk áœ~å}˜Hõ HõÅÊ# J<åfl_»∞. ã¨Å÷ Ñ¨Ù~å}O
J~Ú# ''|$Ç¨Ïnâ◊fi~° =∞Ç¨Ï`«‡ºO—— P^è•~°OQÍ q~°∂áê‰õΩ∆ _»∞ D K«OÑ¨Ù=Ù ~åâß_»∞.
KÀà◊ K«OÑ¨Ù=Ù Ñ¨k¿ÇÏ_»= â◊`å|ÌÑÙ¨ ~°K#« . Éè@ í Éì Ï}∞_ç â‹e· Ö’ q~°∂áê‰õΩ∆ _ç
â‹e· LO@∞Ok. ã¨~à° ◊ ã¨∞O^Œ~° Hõq`«fiO`À D K«OÑ¨Ù=Ù K«OÑ¨Hõ Ñï=∞àÏxfl
"≥^Œ[e¡Ok.b
76
12. =Ú„^•~°H∆õ <å@Hõ Hõq –

qâßY ^Œ`∞« _Î ∞» (400-500 ad)
=Ú„^• ~åHõã∆ ¨ <å@HÍxfl ~åã≤# qâßY^Œ`Î« =∞Ç¨~åA `«# QÆ∞iOz
Z‰õΩ¯=QÍ K≥ÑÙ¨ ÊHÀÖË^∞Œ . HÍx `«O„_ç ÉèÏã¨¯~° ^Œ`∞« _Î ∞» Jx, `å`«QÍ~°∞ =∞Ç¨~å*Ï
=>Ëâfi◊ ~°^`Œ ∞« Î Jx =Ú„^•~åHõã∆ O¨ Ö’ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. JO`«‰Ωõ q∞Oz Ug∞ ÖË^∞Œ .
gik ^Œ`Î« =Oâ◊O Jx nxfl|\˜ì J~°=ú ∞ø`ÀOk. =Ú„^•~åHõã∆ O¨ Ö’ K«O„^Œ„QÆÇÏ¨ }
„Ñ¨™êÎ=# LOk. nxfl P^è•~°OQÍ Ü«∂HÀa J<Õ Kåi„`«Hõ Ñïâ’^èHŒ õ ~°K~« Ú`«
02–12–860# JÖÏO\˜ „QÆÇÏ¨ }O U~°Ê_çOk Jx, Hõ#∞Hõ `˘q∞‡^Œ= â◊`åaÌ"å_»∞
Jx xâ◊Û~ÚOKå_»∞. H©`,ü ^•ãπ QÆ∞áêÎÅ∞ ‰õÄ_® nx`À<Õ UH©Éqíè OKå~°∞.WOHÍ
H˘O^Œ~°∞ qâßY^Œ`«∞Î_»∞ QÆ∞ÑÎ̈~åA Ô~O_»= K«O„^ŒQÆ∞Ñ¨ÙÎx ™ê=∞O`«~å[<åfl~°∞.
D K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Ù_Î ∞» Ç¨˙}∞Å#∞ [~ÚOKå_»∞. qâßY^Œ`∞« _Î ∞» D`«xx <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ
KÕã≤ ''^Õg K«O„^ŒQ∞Æ ÑÎ̈—— <å@HõO ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ Ç¨˙}∞ÅÃÑ· q[Ü«∞"Õ∞
Hõ^•è Oâ◊O. ^Œ`∞« _Î ∞» KÒÇ¨<£ ~åAÅHÍÅO "å_»x H˘`«"Î å^ŒO fâß_»∞ qÅû<£
ÑÖ_ç`«∞_»∞. WO`« QÆO^Œ~°QÀà◊OÖ’ Ñ¨_Õâß_»∞ Hõq. HÍx =Ú„^• ~åHõ∆ã¨
<å@HõOÖ’x ~å[H©Ü∞« ™êOÑ¶∞≤ Hõ q+¨Ü∂« Å#∞ ‰õΩ∆ }‚OQÍ Ñïje¿ãÎ qâßY^Œ`∞« _Î ∞»
„H©.â◊. <åÅ∞QÆ∞ – J~Ú^Œ∞ â◊`åÉÏÌÅ "å_»x ~°∂_èQç Í K≥ÑÊ≤ "å^•xH˜ Ñ¶Ù¨ Öò™êìÑπ
ÃÑ@ì=K«∞Û. ÃÑ· ~Ô O_»∞ <å@HÍÅ∞ HÍ‰õΩO_® ''Jaè™êiHÍ =Oz`«O—— J<Õ <å@HÍxfl
‰õÄ_® ~åâß_»x JO\Ï~°∞. XHõ¯ =Ú„^•~åHõã∆ O¨ `À qâßY^Œ`∞« _Î ∞» Jã¨=∂#
<å@Hõ x~å‡} tÅÊO`À ~å[H©Ü∞« Z`«∞QÎ _Æ Å» `À ^Õâ◊ ™êfi`«O„`« ~°H} ∆õ ÉÏ^èºŒ `«`À,
P~°º Kå}‰õΩºx Jã¨=∂# „ÑüÉè#í ∞ ãïã¨=∂#"≥∞#ÿ áê@=O QÆÅ ~åHõ=∆ ∞O„u
Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl <å@HõOÖ’ LOz "Õ∞^èÀ qÅã≤`« <å@HõO JxÑ≤OKå_»∞. =∂#gÜ«∞
HÀ}ÏÅ#∂ ã¨Ê $tOKå_»∞. â∫~°ºO ^è~·≥ º° "Õ∞ HÍ‰õΩO_® QÆ∞O_≥ `«_hç , P„~°`Ì #« ∂
77
WO`« Hõi#î , Hõ~À¯@Hõ ~å[H©Ü∞« <å@HõOÖ’ „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨*âË ß_»∞.
Jx`«~° ™ê^èºŒ O – =Ú„^• ~åHõã∆ O¨
<å~ÚHõ ÖËx <å@HõO =Ú„^• ~åHõã∆ O¨ . ~å[H©Ü∞« Ñï*Ï˝#O qãïÎ e¡#
<å@HõO Wk. ~åK«HÜ © ∞« Z`«∞ÅÎ ∞, ÃÑ· Z`«∞ÅÎ `À qãïÎ e¡Ok. J_»∞QÆ_∞» QÆ∞<å
ã¨ÃãÊ<£û. XHõ™êi Kå}‰õΩº_çk ÃÑK· ~Õ Ú JxÑ≤¿ãÎ =∞~À™êi ~åHõ™∆ ê=∂`«∞º_çk
QÔ Å∞Ñ¨Ù Jx Tiã¨∂Î ™êˆQ <å@HõO. ~åHõã∆ ∞¨ _çHOõ >Ë Kå}‰õΩºxk ã¨∞xã≤`« "Õ∞^è.Œ
ÑïÑ¨Hfiõ PÖ’K«#. J=`«e"å_çH˜ x„^ŒÑ@ ¨ hì Ü«∞‰õΩO_® QÆ∞O_≥Ö’¡ x„^ŒáÈ`å_»∞
=∞O„u Kå}‰õΩº_»∞. Jxfl ~°HÍÅ LáêÜ«∂Å#∞ „Ñ¨Ü∂≥ y™êÎ_∞» . W^ŒO`å ^ÕxH˜?
`å<Õg∞ ÉÏ=ÙHÀ=\ÏxH˜ HÍ^Œ∞. ^Œ∞ã¨#ì O^Œ =Oâ◊ x~°∂‡Å#O [iÑ≤ K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Î
=∞ø~°∞ºx Jaè¿+HÕz ÉèÏ~°`« =∂`« HõëêìÅ#∞ ^Œ∂~°O KÕÜ∞« @"Õ∞ PÜ«∞# ^èºÕ Ü«∞O.
Wk U_»∞ JOHÍÅ <å@HõO. Hõ^Œä JO^ŒiH˜ `≥eã≤O^Õ. Jxfl\Ï Kå}‰õΩºx^Õ
q[Ü«∞O. ~åHõã∆ ∞¨ _»∞ Jxfl ^ŒâÖ◊ ’¡ F_çáÈ~Ú `«# "åÔ~=~°∂ ÖË‰Ωõ O_® XO@iQÍ
q∞yeáÈ`å_»∞. `å#∞ Jã¨=∞~°∞_ú #ç x qKåiã¨∂Î P`«‡Ç¨Ï`«º‰õΩ „Ñ¨Ü∞« ufl™êÎ_∞» .
JÑ¨ÙÊ_»∞ =∞O„u Kå}‰õΩº_»∞ ~åHõã∆ =¨ ∞O„u =∞O„`åOQÆO =∞ø~°º K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨ÙxÎ H˜
ZO`À J=ã¨~=° ∞x `«# áê„`« ~å[H©Ü∞« O #∞O_ç x„+¨¯q∞OK«@O „âıÜ∞« ã¨¯~°O
Jx ~å[º x~å‡}O ã¨=∞~°úOQÍ KÕÜ«∞\ÏxH˜ ~åHõ∆ã¨∞_Õ `«y#"å_»x ÉèÏqOz
~åHõã∆ ∞¨ x XÑ≤ÊOz K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨ÙxÎ =∞O„uQÍ KÕ™êÎ_∞» . P~°º Kå}‰õΩºx Jã¨=∂#
~å[huH˜ ^•™ÈÇ¨ÏO JO\Ï_»∞ ~åHõã∆ ∞¨ _»∞.
<å=∞ Bz`«ºO
=Ú„^• ~åHõã∆ O¨ JO>Ë ''=Ú„^ŒÜ∂≥ QÆ$Ç‘Ï`«O ~åHõã∆ ¨ =∞k Hõ$`«º Hõ$`À
„QÆO^è:Œ =Ú„^• ~åHõã∆ O¨ —— Jx =Ùº`«ÊuÎ J~°Oú K≥áêÊ~°∞ =Ú„^Œ JO>Ë ~å[ zÇ¨ÏflO
J~Ú# LOQÆ~O° ÖËHõ JOQÆ∞mÜ«∞HõO. W^Õ <å@HÍxfl #_çÑã≤ ∞¨ OÎ k. Z`«∞ÅÎ `À
l`«∞ÅÎ `À Z`«∞QÎ _Æ Å» ‰õΩ ã¨∂„`«^•è i Kå}‰õΩº_»∞. áê„`«^•è i ~å[=Ú„^Œ. D
JOQÆ∞mÜ«∞Hõ =Ú„^Œ ~åHõã∆ ∞¨ _ç H˘OÑ¨ H˘ÖË~¡ ∞° KÕã≤ ^•™ÈÇ¨ÏO J<Õ@∞¡ KÕãO≤ k.
H“\˜Å∞ºx Jã¨=∂# nè â◊H=Î˜ Å#. JO^Œ∞Hˆ D¿Ñ~°∞ <å@HÍx Ñ¨~=° ∞ Lz`«O
Jx JO^Œ~∂° ãïÑì Hˆ≤¶ \ò WKåÛ~°∞.
78
^Œ`∞« _Î ∞» <å@Hõ HõàÖ◊ ’ JO^≥"ãÕ #≤ K≥~Úº Jx „Ñü JOHõOÖ’#∞ ~°∞A=Ù
KÕ™êÎ_∞» . „Ñü ãÖÉèÏ+¨}Ï Bz`åºxH˜ Ñ¨~åHÍ+¨Qì Í LO@∞Ok. ~å[H©Ü∂« xfl
^Œ$â◊ºHÍ=ºOQÍ =∞Åz# f~°∞‰õΩ *’Ç¨~ü J#Hõ `«ÑÊ¨ ^Œ∞. "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz z=i
ã¨xfl"ÕâO◊ =~°‰Ωõ ‰õΩ`«∂Ç¨ÏÖÏxfl ~ˆ HÔ uÎ™êÎ_∞» . `«~∞° "å`« Uq∞ [~°∞QÆ∞`«∞O^À
Z=iH© `≥eÜ«∞x L`«¯O~î° Éèií `«OQÍ <å@HÍxfl #_çÑO≤ Kå_»∞. J`«x ~°K<« å
áê@"åxfl QÆ=∞x¿ãÎ qâßY∞_≥·# ‰õΩ=∂~°™êfiq∞ ^Õ= ¿ã<åkèÑ¨`åºxH˜ Ü≥∞O`«
J~°∞›_À ^Œ`∞« _Î ∞» ‰õÄ_® D <å@Hõ x~å‡}, QÆ=∞# q[Ü«∂Å‰õÄ JO`Õ ã¨=∞~°∞_ú ·≥
J#fi~°ú <å=Ú_»∞ JxÑ≤™êÎ_∞» . ÅHõ∆ º ™ê^è#Œ ‰õΩ „Ñü JOHõO `À_»Ê_çOk. J`«x
=ÓºÇ¨xH˜ Wk Q˘Ñ¨Ê q[Ü«∞O.
áê„`« z„`«}
D <å@HõO g~°~ã° ¨ „áê^è•#ºO HõÅk HÍx WO^Œ∞Ö’ g~°O cèÉ`íè û« O
HÍ^Œ∞. L`åûÇ¨Ï Éèií `«O. JO^Œ∞Hˆ QÆ∞O_≥Å‰õΩ `å‰õΩ`«∞Ok. „Ñü áê„`«#∞
=ºH˜Î`«fiO`À ÉèÏã≤OÑ¨*Ëâß_»∞. H“\˜Å∞º_≥·# P~°ºKå}‰õΩºx áê„`« z„`«}
Jkfi`åÜ«∞O JxÑ≤ã¨∞ÎOk. DÜ«∞#‰õΩ ã¨=∞ Lr˚QÍ #O^Œ~å[=∞O„u
~åHõ™∆ ê=∂`«∞ºx fiÛk^•Ì_∞» . ™ê÷~Ú U =∂„`«O `«yOæ K«Ö^Ë ∞Œ . J~Ú`Õ Kå}‰õΩº_»∞
x™êfi~°ú rq. ^Õâ◊ ~°H} ∆õ je. ÑÖ_ç`∞« _ÕHÍHõ HÍ~°ºje, ™êÇ¨Ïã≤. =ÓºÇ¨ÏHõ~.Î°
J#∞H˘#flk ™êkèOK«\ÏxH˜ ZO`«^•HÍ<≥<· å áÈQÆÅ"å_»∞. KÕÑ\¨ #ì˜ Ñ¨x =∞^èºŒ Ö’
=kÖË ~°HõO HÍ^Œ∞. HÍ~°ºO ™ê#∞‰õÄÅO HÍ"åeûO^Õ. ^•xH˜ Zxfl~°HÍÅ
=∂~åæÅ∞<åflÜ≥∂ Jhfl „Ñ¨Ü∂≥ y™êÎ_∞» . J`«x |∞„~° áê^Œ~ã° "¨ ∞Õ .
„Ñü ^ŒfiOkfi ~åHõ∆=∞O„u H˘OK≥O "≥∞`«Î\ ˜"å_»∞. nxH˜ q~°∞^ŒúO
Kå}‰õΩº_»∞. HÍ~°º™ê^è#Œ Ö’ Ju Hõi#î OQÍ =º=Ç¨Ïi™êÎ_∞» . `«# =∞#ã¨∞Ö’x
PÖ’K«##∞ ~åA K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Ù_Î Hç © `≥eÜ«∞x=fix ~°ÇÏ¨ ã¨º =∞O„`åOQÆO PÜ«∞#k.
~åHõã∆ ∞¨ _»∂ U Ñ¨^gŒ HÀ~°∞HÀÖË^∞Œ . #O^Œ =Oâ◊ ãÖ~°H} ∆õ Ë ^èºÕ Ü«∞OQÍ rqOKå_»∞.
^è~Œ ‡° Ñ¨Há∆õ êu Kå}‰õΩº_≥`· Õ J^è~Œ å‡xH˜ Pã¨~åQÍ xez, ~åHõã∆ ∞¨ _»∞ ^≥|ƒu<åfl_»∞.
‰õΩ~°∞Hˆ „∆ `« Ü«Ú^ŒOú Ö’ cèëê‡^Œ∞Å∞ ZÖÏ „Ñ¨=iÎOz ^≥|ƒu<åfl~À WHõ¯_» ~åHõã∆ ∞¨ _»∞,
PÜ«∞##∞ #q∞‡#"å~°∞ ã¨~fi° O HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞. ^è~Œ å‡xH˜ q[Ü«∞O J#fl^Õ D
79
<å@HõOÖ’ qâßY^Œ`∞« _Î ∞» K≥ÑÊ¨ ‰õΩO_® K≥áêÊ_»∞.
D ~åHõ∆ ~å[H©Ü«∞O Z=iHÀãÖ JO>Ë =∞ø~°º =Oâ◊ ™êúÑ¨‰õΩ_çQÍ
K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨ÙxÎ Jaè¿+HÕK«\ÏxˆH. nxfl K«O„^Œ∞_çx Pã¨~åQÍ KÕã∞¨ H˘x "≥Ú^Œ\ ˜
#∞Oz z=~° =~°‰Ωõ Kå}‰õΩº_Õ P_çOKå_»∞ <å@HÍxfl. ã¨ÑÅ¨¶ =∞<À~°^∞Œè _»Ü∂« º_»∞.
KÕã#≤ „Ñü*Ï˝ f~°∞ÛH˘<åfl_»∞. ‰õΩÅO, Paè*Ï`«ºO „Ñ¨^•è #O HÍ^Œ∞. QÆ∞}O
„Ñ¨^•è #O ~åA‰õΩ Jx ~°∞A=Ù KÕã≤ K«∂Ñ≤OKå_»∞. P^Œ~≈° K«„Hõ=iÎx fiÛk^•Ì_∞» .
=Ú~° J<Õ x=∞fl *Ïu „ã‘Î ãÖ*Ï`«∞_»∞ K«O„^ŒQÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞. HÍx ã¨HõÅ ã¨^Œ∞æ}
ãÖÑ¨#∞fl_»∞. JO^Œ∞Hˆ Kå}‰õΩºx ^Œ$+≤ì K«O„^Œ∞xÃÑ· Ñ¨_Oç k. ~å*ÏºxH˜ ã¨~fi°
ã¨=∞~°∞_ú x» ÉèÏqOz áê=ÙÅ∞ Hõkáê_»∞. =∞# <å@HÍÅ‰õΩ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ Hõ„∆ uÜ«Ú_≥·
LO_®e HÍx WHõ¯_» ''^Œ$â◊ºO—— "Õ~∞° J~Ú<å <åÜ«∞‰õΩ_»∞ K«O„^Œ∞_Õ. JÅOHÍ~°
âß„™êÎ#∞™ê~°O Wk `«ÑÙ¨ Ê Jx ÑÖ_ç`∞« Å∞ Dã¨_Oç Kå~°∞. HÍx ã¨∂~°ºHÍOux
J~°K`Õ ∞« Å`À PÑ¨Ö~Ë ∞° Hõ^•. <å@Hõ ÉèÏ#∞=∞O_»Å `Õ*’ Ñ¨ÙO[O J~ÚOk
=Ú„^• ~åHõã∆ O¨ .
Hõq`å w~åfi}O
J~°,ú <å@º, <åºÜ«∞, ~å[hu âß„™êÎÅÖ’ =∞Ç¨ xëê‚`∞« _»∞ JxÑ≤™êÎ_∞»
qâßY^Œ`«Î Hõq. Hõq`«fiO QÆOcè~°=¸ â◊H˜Î [Åáê`«=¸. „ã¨QÆú~° =$`åÎxfl
Z‰õΩ¯=™ê~°∞¡ „Ñ¨Ü≥∂yOKå_»∞. Wk QÆOcè~°ÉèÏ"åÅ Pq+¨¯~°}‰õΩ J`«ºO`«
^ÀÇ¨Ï^ŒHÍi. ãÖ^Œ~åƒùxfl |\ì̃ KèO« ^À Éè^Ë OŒ K«∂Ñ≤OKå_»∞. âı+¡ ¨ ‰õÄ_® "å_®_»∞.
Hõq`«fiO „Ñ¨ã#¨ fl =∞^è∞Œ ~°"∞Õ . „ã‘Î áê„`«Å∞ ÖËHáõ È=@O HÀ=∞Å`åfixH˜ ^Œ∂~°O
KÕãO≤ ^Õ"∂≥ ? HÍx q+¨Ü∞« O JO`å Ñ¶∞¨ ~°¬}=∞Ü«∞O Hõ#∞Hõ ÖËHáõ È~Ú<å W|ƒOk
Ug∞ LO_»^∞Œ . H˘xfl ã¨∞‰õΩ=∂~° ÉèÏ=#Å∞ K«H¯õ QÍ =i‚OKå_»∞. qâßY Hõq –
''<å=∞O ÉÏÇ¨ïÅ`åO x"ÕâÜ ◊ ∞« tkèÅO HõO`Õ x=$`åÎ#<å –
ã¨¯O^Õ ^ŒH}
∆õ Ü«∂ |ÖÏxfl Ç≤Ï`«Ü∂« áêºOˆH Ñ¨Ò« `åº=ÚÇ¨ï:
QÍ_è®eOQÆ# ãÖQÆ Ñ‘_`ç « ã¨∞YO Ü«∞™Èº^Œº =∂â◊OH˜h
=∞ø~°º™Èº~°Ñ≤ <å^Œ∞<åÑ≤ ‰õΩ~°∞`Õ "å"Õ∞`«~O° N: ãÎ̈#O——
J=∂`«º ~åHõã∆ ∞¨ _çH˜ ~°≠_çã≤ =∞ø~°º~å[ºÅH˜; K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Ù_Î xç Ñ¨ÓiÎQÍ
80
PeOQÆ#O KÕã∞¨ HÀÖËHáõ È`ÀO^Œ@. P"≥∞ Z_»=∞ ÉÏÇ¨ï=Ù J<Õ Å`«#∞ K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Ù_Î ç
"≥∞_»Ö’ "Õã<≤ å, Jk qiyáÈ~ÚO^Œ@. =ÚMÏxfl J`«x "≥Ñ· Ù¨ #∞Oz Ñ¨H¯õ ‰õΩ
uÑ¨ÙÊH˘O^Œ@. ‰õΩ_ç KÕ~Ú =∂„`«O |Å=O`«OQÍ ~åA |∞[Og∞^Œ ÃÑ\Õì ^Œ@.
HÍx Jk =∂\˜=∂\˜H© *ÏiáÈ`ÀO^Œ@. JO^Œ∞Hˆ K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Ù_Î xç PeOQÆ#O
KÕã∞¨ HÀÖËHáõ È`ÀO^Œ@. HÍx P"≥∞ ‰õΩ_ç ~˘=Ú‡ ~åA =Hõã∆ Öú̈ Ïxfl JO@∞H˘x
L#flÑ¨Ê\˜H© QÍ_è®eOQÆ# ã¨∞MÏxfl J`«xH˜ W=fiÖËHáõ È`ÀO^Œ@.
Kå}‰õΩºx P„â◊=∞ =~°‚# K«∂¿ãÎ PÜ«∞# Ü≥∞O`« ^Œi„^Œ ã≤úuÖ’
rqOKÕ"å_À J~°=ú ∞ÜÕ∞º@∞¡ LO@∞Ok.
D <å@HÍxfl ''~åH∆Í™êãπ iOQ∑—— J<Õ ¿Ñ~°∞`À Hˆ ¡ ™êO„ã≤¯\ò Öˇ„· |i"å~°∞
„Ñ¨K∞« iOKå~°∞. qâßY^Œ`∞« xÎ k Jx K≥ÑÊ¨ |_»∞`«∞#fl ''^Õg K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨—Î — <å@HõOÖ’
H˘xfl ÉèÏQÍÅ∞ =∂„`«"∞Õ Éè’[=∞Ç¨~åA ~°K#« Å∞ â◊$OQÍ~° „Ñ¨HÍâ◊, ã¨~ã° fi¨ f
HõO~îåÉè~í }
° OÖ’#∞, ™êQÆ~° #Ok ~åã≤# <å@Hõ~`° fl« HÀâ◊OÖ’#∞, ~å=∞K«O„^Œ,
QÆ∞} K«O„^Œ∞Å∞ ~åã≤# ''<å@º ^Œ~Ê° }O——Ö’#∞ Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ Wu=$`«OÎ
– ~å=∞QÆ∞ÑÎ̈ ~åA`À â◊H~õ åA KÕã∞¨ H˘#fl HõÑ@ ¨ X_»O|_çH,õ ^•x „Ñ¨HÍ~°O
QÆ∞Ñ¨Î~åA ÉèÏ~°º ^èŒ$"å^Õqx â◊Hõ~åA ^ŒQÆæ~°‰õΩ ÑÖáêe. QÆ∞Ñ¨ÙÎx `«=Ú‡_»∞
K«O„^ŒQÆ∞Ñ¨ÙÎ_çH˜ D q+¨Ü«∞O `≥eã≤ „Ñ¨fHÍ~°O f~°∞ÛH˘O\Ï_»∞. â◊Hõ~åA#∞
Ü«Ú^ŒúOÖ’ K«O„^ŒQÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ K«OÑ≤ J#fl ~å=∞QÆ∞Ñ¨ÙÎ_çH˜ Ñ¨\Ïìaè¿+HõO [iÑ≤Oz
^è$Œ "å^Õq`À q"åÇ¨ÏO KÕ~Ú™êÎ_∞» .b
81
13. QÆ^ºŒ =∞Ç¨HÍ=º ~°K~« Ú`« –

ã¨∞|O^è∞Œ (400- ad)
QÆ∞ÑÎ̈ K«„Hõ=~°∞ÅÎ HÍÖÏxH˜ ãÖ|OkèOz# HõeÊ`« PMÏº~ÚHõ#∞ JO>Ë
Hõ^#Œè ∞ ã¨∞O^Œ~° ã¨∞~°∞z~° â‹e· Ö’ =K«#OQÍ ~åã≤# Hõq ''ã¨∞|O^è∞Œ ——. 414 –
454 HÍÅÑ¨Ù ~åA ‰õΩ=∂~°Q∞Æ Ñ¨Ù_Î ∞» . 455 – 467‰õΩ K≥Ok# J`«x H˘_»∞‰õΩ
ã¨¯O^Œ QÆ∞Ñ¨ÙÅÎ P™êú#OÖ’ ã¨∞|O^Œ∞ LO_Õ"å_»∞. áêO_ç`º« QÆ~fi° ã¨Ê~°≈ „Ñü
JOQÆ∞à◊OÖ’ HõxÑ≤OKÕ@∞¡ ~åã≤# Hõq ã¨∞|O^èŒ∞. `«~°∞"å`« HÍÅÑ¨Ù =K«#
~°K~« Ú`«Å#∞ ZO^Œi<À „Ñ¨ÉÏè q`«O KÕâß_»∞. J`«x ~°K<« å Ñ¨\ =˜ ∞‰õΩ J^ŒOÌ
''"åã¨# ^Œ`—Î« —. nxÃÑ· Ñ¨^xÌ≥ q∞^À â◊`å|ÌOÖ’ ~Ô O_»∞ "åºMÏº<åÅ∞ "≥Åâß~Ú.
t=~å=∞ „uáêiî ~åã≤# ''HÍOK«# ^Œ~Ê° }O——, [QÆ^•ú~∞° _»∞ ~°zOz# ''`«`fi« nÑ≤x——
ã¨∞|O^è∞Œ #∞ J[~å=∞~°O KÕâß~Ú. Å∂~¸ãπ ÃÇÏ~°ƒ~üì „ˆQ "åã¨=^Œ`#Î« ∞ POQÆO¡ Ö’H˜
J#∞"å^ŒO KÕ¿ãÎ 193Ö’ H˘ÅOa~¸ Ü«¸x=iû\˜ „ÃÑãπ „Ñ¨K«∞iOzOk.
qeÜ«∞"£∞û *ÏHõû<£ ãÖáê^ŒHõ`«fiOÖ’ H˘ÅOaÜ«∂ Ü«¸x=iû\˜ – WO_À
W~åxÜ«∞<£ ã≤sãπÖ’ Ñ¨^=Œ ¸_»∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ "≥Å∞=iOzOk.
„áêHõ$`« "åºHõ~}
° O ~åã≤# ''=~°~∞° z——H˜ ã¨∞|O^è∞Œ "Õ∞#Å∞¡_∞» JO\Ï~°∞.
q„Hõ=∂k`«º K«„Hõ=iÎ K«xáÈ~Ú# `«~åfi`« ã¨∞|O^è∞Œ "åã¨= ^Œ`#Î« ∞ ~åâß_»x
82
#~°ãO≤ Ç¨Ï "≥^· ºŒ J<åfl_»∞. HÍx |Ç¨ï[<åaè„áêÜ«∞O „Ñ¨HÍ~°O QÆ∞}Ï_è∞» º_ç `«~∞° "å`«
"å_»∞. 1859Ö’ "åã¨=^Œ`#Î« ∞ Ñï+¨¯iOz Ñ¶^≤ £̊ Z_»fi~ü¤ Ç¨Öò ãÖã¨¯ $`« „Ñüx
=Ú„kOKå_»∞. =K«# ~°K#« Ö’ "Õ∞\˜ J~Ú# ÉÏ}∞_ç „Ñ¨âO◊ ã¨Å∞ á⁄O^•_»∞
ã¨∞|O^è∞Œ . ''JÅ|ú "≥^· QŒ ºúÆ qÖÏã¨ =ÚQÆÜ ú ∂« kÜ«∂ x|^Õú Ü«∞ =∞u^ŒfiÜ«∂
Hõ^•—— Jx ÉÏ}∞_»∞ "≥∞KåÛ_»∞ JO>Ë ã¨∞|O^è∞Œ ~°K<« å „áœ_è=ç ∞ Ü≥∞O`« Q˘Ñ¨Ê^À
`≥Å∞™ÈÎOk. "åã¨= ^Œ`Î« Kåi„`«Hõ Hõ^Œè HÍ^Œ∞. HõqHõeÊ`«"∞Õ . ÉèÏã¨, HÍo^•™ê^Œ∞Å
ã¨~ã° #¨ KÕi# Hõq ã¨∞|O^è∞Œ . =„HÀHÎ̃ HõqQÍ ã¨∞|O^è∞Œ #∞ Ñ¨<fl≥ O_»= â◊`å|ÌO
"å_≥#· ''Hõq~åA—— ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. =∞OY J<Õ Hõq ÉèÏ~°q ÉÏ} Hõ=ÙÅ`À KÕiÛ
âß¡Ñ∞≤¶ OKå_»∞. Ñ¨k¿ÇÏ#= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# "å=∞# Éè@ í ì ÉÏ}∞_»∞ =∞Ü«¸~°∞_»∞
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ Hõ=ÙÅ`À áÈÖÏÛ_»∞. ''„Ñü Hõq Éè^Ë Œ ÉÏ}: Hõq`å „`«∞QÆÇÏ¨ # qÇ¨Ï~°}
=∞Ü«¸~°ó – ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« Ö’Hõ ã¨∞|O^è∞Œ ~°Ü˚ ∞« u N Éè@
í ì ÉÏ} Hõq ~å[:—— Jx
H©iÎOKå_»∞.
"åã¨= ^Œ`«Î Hõ^èŒ
HõO^Œ~Ê° Hˆ `«∞ J<Õ ~å[‰õΩ=∂~°∞_»∞ HõÅÖ’ JO^Œ"∞≥ #ÿ Hõ#º#∞ K«∂ã≤
=∞#ã¨∞ áêˆ~ã¨∞H˘x ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ =∞Hõ~åO_»∞_ç`À "≥`∞« ‰õΩ`«∂ LO\Ï_»∞. J_»qÖ’
XHõ K≥@∞ìHO˜ ^Œ Ñ¨_∞» H˘x LO>Ë K≥@∞ìÃÑ· L#fl zÅ∞HÍ QÀiOHõÅ ãÖÉèÏ+¨}Ö’
"åã¨=^Œ`«Î HõÅÖ’ HõxÑ≤Oz# ~å‰õΩ=∂~°∞_çHÀãÖ J<Õfi+¨}‰õΩ |Ü«∞ÖËÌi#@∞¡
qO\Ï_» ∞ . Ñ¨ ‰ õ ∆ Ω Å ™êÜ« ∞ O`À "åã¨ = ^Œ ` « Î # ∞ Hõ Å ∞™êÎ _ » ∞ . W^Œ Ì ~ ° ∂
„¿Ñq∞OK«∞H˘O\Ï~°∞. P"≥∞ `«O„_ç XHõ QÆO^èŒ~°fi ~åA`À ‰õÄ`«∞~°∞ ÃÑo¡
KÕÜ∂« Å#∞H˘O\Ï_»∞. Wk `≥eã≤ go§^Œ~Ì ∂° [OÑπ lÖÏh. J_»qÖ’H˜ KÕi
Ñ¨_∞» H˘O\Ï~°∞. "åã¨=^Œ`‰Î« Ωõ x„^Œ ~åHõ XO@iQÍ J_»qÖ’H˜ "≥_∞» `«∞Ok. WO`«Ö’
~Ô O_»∞ H˜~å`« ^ŒàÏÅ∞ =zÛ P"≥∞ HÀãÖ `«QÍ^• Ñ¨_`» å~Ú. W^Õ J^Œ#∞ J#∞HÀx,
`«Ñ≤ÊOK«∞H˘x XHõ P„â◊=∞OÖ’ KÕ~°∞`«∞Ok. =Úx âßÑÖ`À ~å~ÚQÍ
=∂iáÈ`«∞Ok. HõO^Œ~°∞Ê_»∞ "≥`«∞‰õΩ¯O@∂ =zÛ Hõ#Ñ¨_»Hõ P`«‡ Ç¨Ï`«º‰õΩ
Ñ¨Ó#∞H˘O\Ï_»∞. PHÍâ◊ "å}˜ q+¨Ü∞« O `≥eÜ«∞*Ë¿ãÎ P ~å~Úx H“QÆeOK«∞HÀQÍ<Õ
"åã¨=^Œ`QÎ« Í =∂iáÈ`«∞Ok. W^Œ~Ì ∂° ~å[#QÆ~åxH˜ "≥o¡ ÃÑo¡ KÕã∞¨ H˘x Ç¨~ÚQÍ
83
LO\Ï~°∞.
ã¨∞|O^è∞Œ Hõq`å w~åfi}O
âı+¡ ¨ Hõq`åfixH˜ ã¨∞|O^è∞Œ ÃÑ\ì̃Ok ¿Ñ~°∞. ''ã¨~ã° fi¨ f^Œ`Î« =~° „Ñ¨™ê^•
K«Û„ˆH ã¨∞|#∞ú: – ã¨∞[<≥H· õ |#∞ú: „Ñ¨`º« Hõ~∆ ° âı+¡ ¨ =∞Ü«∞ „Ñ¨ÑO¨ K« q<åºã¨ "≥^· QŒ ºúÆ
xkèO „Ñ¨|O^èOŒ —— Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. D â‹e· ÉÏ}∞_çH˜ P^è•~°O J~ÚOk.
Hõ^•ä , Hõ^#Œè O, â‹b· ÑïÑ¨Hfiõ OQÍ LO_ç K«k"Õ "åix TÑ≤i ã¨ÅÑ¨x=fi_»∞. KåÖÏ
PÇ¨^¡ OŒ HõeyOK«@O J`«x ÅHõ} ∆ O. „w‰õΩ ~À=∂<£û WHõ¯_çH˜ KÕi LO_»=K«∞Û#x
ÉèÏ=#. =„HÀH˜Î, q~À^ä• ÉèÏã¨Å‰õÄ ã¨=Úz`« <åºÜ«∞O KÕâß_»∞. g∞e`«,
~°`åfl=o, ã¨=∞, ãÖÉèÏ=#, HÍ~°} =∂Å "≥Ú^ŒÖ#·ˇ J~°∞^≥#· JÅOHÍ~åÅ#∞
q∞ye# JÅOHÍ~åÅ`À áê@∞ "å_ç HÍ"åºxH˜ ™œO^Œ~º° O `≥KåÛ_»∞. |∞∞`«∞,
ã¨∂~°º K«O„^À^ŒÜ∞« Jã¨=Î ∞Ü«∂Å#∞ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Ç¨^¡ HŒ Oõ QÍ =i‚OKå_»∞. =∂~°^æ iŒ ≈QÍ
=∂~å_»∞. WO^Œ∞Ö’ Ñ¨‰Ω∆õ Å∞ =∂\Ï¡_ç *Ï#Ñ¨ÔŒ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. =∂Ü«∂ QÆ∞„~°O
LOk. Hõ^•ä Hõ^#Œè HõÅÊ<åâ‹e· ÅÖ’ ã¨∞|O^è∞Œ `«~∞° "åu "åiH˜ ã¨∂ÊùiQÎ Í xeKå_»∞.b
84
14. ã≤OÇ¨Ïà◊ ~å[ Hõq –

‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞ (413-520 ad)
=∞Ç¨ HÍ=ºO ''*Ï#H© Ç¨Ï~°}O—— ~åã≤# ‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞ 413–523
HÍÅOÖ’ NÅOHõ#∞ áêeOz# ‰õΩ=∂~° ¿ã# =∞Ç¨~åA Jx ÉèÏqOKå~°∞. HÍx
HÍ=ºO z=~°Ö’ L#fl^•xfl |\˜ì `«# `«O„_ç ‰õΩ=∂~°¿ã#∞x Ãã<· åºkèHÍi ''=∂x`«——
Jx, `«# z#fl`«#OÖ’ Ü«∞^ŒOú Ö’ K«xáÈÜ«∂_»x "Õ∞#=∂=∞Å∞ "Õ∞Ñ¶∞¨ , JQÆ~°
É’kèÅ∞ `«##∞ ÃÑOz ÃÑ^Œ"Ì å_çx KÕâß~°x ~åâß_»∞. „H©.â◊. `˘q∞‡k =O^ŒÅ
HÍÅO "å_≥#· ~å[âıY~°∞_»∞ ‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞ JO^è∞Œ _»∞QÍ [x‡OKå_»x `«# HÍ=º
g∞=∂Oã¨Ö’ ''"Õ∞Ñ¶∂¨ q~°∞^Œú ‰õΩ=∂~å^•ã¨^Ü Œ ∞« : *Ï`«º<åÌ:—— Jx ~åâß_»∞. HÍx
D =∂@ ~åã≤Ok =∞Ç¨ Hõq HÍo^•ã¨∞ Jx, HÍo^•ã¨∞ `«~åfi`« ‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞
=KåÛ_»x JO\Ï~°∞. Hõ#∞Hõ „H©.â◊.J~Ú^Œ∞ =O^ŒÅ <å\˜"å_»x K≥áêÊ~°∞.
=∂Ñ¶Ú¨ _çH˜ =ÚO^Œ∞ Éè=í Éè∂í uH˜ `«~∞° "å`« ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ L<åfl_»x JO\Ï~°∞.
*Ï#H© Ç¨Ï~°} HÍ=ºO ~å¿ã=ÚO^Œ∞ ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ HÍo^•ã¨∞ ~åã≤# ~°Ñ¶¨Ú
=Oâ◊HÍ=ºO K«kq LO\Ï_»x ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞. ‰õΩOÇ¨<£ ~å[ J<Õ Ñïâ’^è‰Œ Ωõ _ç
Ñïâ’^è#Œ Ö’ ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ ^ŒH} ∆˜ ^ÕâO◊ Ö’x HõOzÖ’ x=tOz D HÍ"åºxfl
~åâß_»x LOk. D HÍ=ºO HÍo^•ã¨H$õ `« ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊ ™ê÷~Ú LO^Œh K≥áêÊ_»∞.
ã¨∞ÉèÏ+≤`« ~°`fl« HÀâ◊OÖ’ ‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞ ~åã≤# *Ï#H©ÇÏ¨ ~°} HÍ=º „Ñ¨™êÎ=#
LOk. ''*Ï#H©ÇÏ¨ ~°}O Hõ~∞° OÎ – ~°ÑÚ¨¶ =Oâı Ñ¨Ù~°ã`Î≤ Õ – Hõq: ‰õΩ=∂~å ^•™È"å
– ~å=}À"å Ü«∞k Hõ=∆ ∞:—— nx J~°Oú – ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊ JO>Ë ã¨∂~°º=Oâ◊ HÍ=ºO
HÍo^•ã¨∞ ~åã≤Ok LO_»QÍ *Ï#H©Ç¨Ï~°}O JO>Ë ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ HÍ=ºO
85
ã‘`åÑ¨ÇÏ¨ ~°}O KÕ¿ã ™ê=∞~°ºú O ‰õΩ=∂~° ^•ã¨∞‰õΩ, ~å=}∞_çH˜ =∂„`«"∞Õ LOk
Jx K«=∞`«¯iOKå_»∞.
‰õΩ=∂~° ~å=∞^•ã‘Ü∞« O
‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ HÍ"åºxfl KåÖÏ Q˘Ñ¨ÊQÍ ~åâß_»∞. W~°"·≥ ã¨~Åæ° =∞Ç¨HÍ=ºO
Wk. ^Œâ~◊ ^° ∞Œè xÃÑ· Hõ=∞‡x Hõq`«fiO K≥áêÊ_»∞. ãÖ^Œ~åƒùÅ#∞ Z#∞flH˘x =∞Ç¨
HÍ"åºxH˜ `«y#@∞¡ =~°‚#Å∞ KÕâß_»∞. |$Ç¨Ïã¨Êu =∞Ç¨q+¨µ‚=Ù`À ~å=}∞_ç
^Œ∞~åQÆ`åÅ#∞ JO`«O KÕÜ∞« =∞x „áêiú™êÎ_∞» . ^•ã¨∞ [Å„H©_e» fl, ã¨∂~Àº^ŒÜ∞«
ã¨∂~åºãÎ̈=∞Ü«∂Å#∞ <Õ~∞° ÊQÍ =i‚OKå_»∞. `«~∞° "å`« Hõ^Œä q∞^è∞Œ Å‰õΩ KÕ~∞° `«∞Ok.
qâßfiq∞„`«, [#‰õΩÅ ã¨=∂QÆ=∞O Hõ=∞hÜ«∞OQÍ HÍo^•ã¨ =∂~°Oæ Ö’ =i‚OKå_»∞.
Hõq`«fiOÖ’ ''"≥·^Œsƒù su——x "å_ç, HÍ=º Q“~°"åxfl W#∞=∞_çOÑ¨*Ëâß_»∞.
‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ Q˘Ñ¨Ê "åºHõ~°} ÑÖ_ç`«∞_»∞. J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# Kè«O^Œã¨∞ûÅ#∞
ãÖ^Œ~åƒùxfl |\˜ì "å_ç, Hõ^è•QÆ=∞<åxH˜, ~°=∞}©Ü«∞`«‰õΩ `À_»Ê_®¤_»∞. „^Œ∞`«
qÅOa`«O, „Ñ¨q∞`åHõ~∆ O° , WO„^Œ =„[ LÑ¨*Ï`«∞Å∞ ÉÏQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOz ã¨=∞~°`ú «
x~°∂Ñ≤OKå_»∞. =OHõã,Î̈ "≥`· åmÜ«∞, ~°^À^Œ`ú ,« KèO« ^À Éè^Ë •Å#∞ ã¨kfixÜ≥∂QÆO
KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. âß~°∂ÅÌ O tYi}˜, „ã¨Q~úÆ ,° Ñ¨Ù+≤Ê`å„QÆ, „Ñ¨ÇÏ¨ i¬},˜ =ãÖ`« uÅHõ,
Jq`å, =∞O^•„HÍO`«, =∂ex Å#∞ J=ã¨~åxfl |\˜ì „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. "åb‡HÍxH˜
Ñ¨ÓiÎ q^èÜÕ ∞« HõOQÍ ~å=∂Ü«∞} áê„`«Å L^•`«`Î ‰« Ωõ L#fl`« ™êú#O HõeÊOKÕ@∞¡QÍ
=∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞, ÉèÏ"À^ÕfiQÍ#∞ ÑïÑ¨Ó~°O‚ QÍ ã¨Ê+ì̈OQÍ =ºHõOÎ KÕ¿ã@∞¡ ~åâß_»∞
‰õΩ=∂~°^•ã¨∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ U Hõg "å_»x H˘xfl Ñ¨^•Å#∞ ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞
"å_ç #∂`«#`åfixH˜ ^•i "Õâß_»∞.
''=∂HÀ¤ " Õ Ö ò Ñ¨ O _ç ` « ∞ _ç — — ^Œ $ +≤ ì Ö ’ ‰õ Ω =∂~° ^ •ã¨ ∞ =∞ø~° º ~åA
=Ú^•æÖÏÜ«∞#∞_ç H˘_»∞‰õΩ. `«O„_ç `˘q∞‡^Õà√◊ § ~å[ºáêÅ# KÕâß_»@. ^•ã¨∞
QÆ∞iOz É∫^Œú "å[‡Ü«∞OÖ’ qã¨Î $`«OQÍ LO^Œ@. ã≤OÇ¨Ïà◊ ^ÕâO◊ Ö’ *Ï#H©ÇÏ¨ ~°}
HÍ"åºxfl „Ñü=∂@#∂ J#∞"å^ŒO KÕã≤ Éèí„^ŒOQÍ ^•K«∞H˘<åfl~°∞. JO>Ë
ã≤OÇ¨ÏbÜ«ÚÅÃÑ· J`«x „Ñ¨ÉÏè =O *Ïã‘QÎ Í LO^Œx J~°Oú .
"åb‡H˜ ~å=∂Ü«∞}OÖ’x Hõ^èŒ<Õ fã¨∞H˘<åfl ^•ã¨∞ H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞
86
KÕâß_»∞. qâßfiq∞„`«∞_»∞ J_çy# "≥O@<Õ ^Œâ~◊ ^° ∞Œè _»∞ Ü«∂QÆ ~°H} ∆õ ‰õΩ ~å=Ú_çx
ÑÖÑ¨Ù`«∂ Hõ„∆ uÜ«∞ ^è~Œ å‡Å∞ É’kè™êÎ_∞» . =∂sK«∞_»∞ ‰õÄ_® ã¨∞ÉÏÇ¨ï`À áê@∞
~å=Ú_ç KÕuÖ’ K«zÛ#@∞¡ K≥áêÊ_»∞. =∂Ü«∞ ÖË_ç q+¨Ü∂« xfl ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ KÕâß_»∞.
ã‘`å ã¨fiÜ«∞O=~åxH˜ =ÚO^Õ *Ï#H© ~å=ÚÅ∞ Ñ¨~ã° Ê¨ ~°O HõÅ∞ã¨∞H˘x J#∞~åQÆO
á⁄Ok#@∞¡ =∂~åÛ_»∞. `«#‰õΩ #zÛ# Ñ¶∞¨ \ÏìÖ’¡x ÉèÏ~°q, Éè=í Éè∂í u, HÍo^•ã¨
Hõq`«Å#∞ ã¨∂ÊiÎQÍ fã¨∞H˘x Q˘Ñ¨Ê „¿Ñ~°} á⁄Ok K«H¯õ QÍ J#∞HõiOz Hõq`«fiO
K≥áêÊ_»∞ – ''QÆQÆ# ã¨~°ã≤ K«O„^Œ ~°∂Ñ¨º ‰õΩOÉèË – =ºÑ¨ ã¨~°uã¨‡ xáêu`Õ
~å[<åº—— Jx, ÉèÏ~°q LÑ¨=∂#"≥∞#ÿ ''¿ÇÏ=∞ ‰õΩOÉèí W= Ñ¨Ó~°fi Ñ¨Ü∂≥ ^Õ~∞° ‡#
=∞[˚ â◊#HÔ ã· ∞¨ Î Ç≤Ï=∂Oâ◊√:——#∞ J#∞HõiOz ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞ K≥áêÊ_»∞.
#Y tY Ñ¨~º° O`« ã‘`å ™œO^Œ~åºxfl =i‚Oz `«~∞° "åu "åiH˜ =∂~°^æ iŒ ≈
JÜ«∂º_»∞ ^•ã¨∞. J#∞Hõ~} ° #∞ J=ã¨~åxH˜ `«Q@ æÆ ∞ì KÕã#≤ ã¨fi`«Ç¨ QÍ =∞Ç¨
ÉèÏ=Ù‰õΩ_≥#· HõqQÍ ^Œ~≈° #q∞™êÎ_∞» . JO^ŒiHõO>Ë XHõ P‰õΩ Z‰õΩ¯"Õ K«kq ãÖÉè’QÆ
â◊$OQÍ~åhfl `«xq f~å =i‚OKå_»∞. Ñ¨~â° √◊ ~å=Ú_»∞ ~å=Ú_çx Hõeã≤#Ñ¨ÙÊ_»∞
W^ŒiÌ =∞^è•º ãÖÉèÏ+¨}Å#∞ ~“„^Œ g~° ~°™êÅ`À Ñ¨Ù+≤ì HõeOæ Kå_»∞. ^•^•Ñ¨Ù
Jxfl ~°™êÅ#∞ HÍ=ºOÖ’ áÈ+≤OKå_»∞. qâßfiq∞„`« P„â◊=∞ „Ñ¨âßO`«`#« ∞ âßO`«
~°ãÖ`À xOáê_»∞. qÉèÏ"åxfl, J#∞Éèí"åxfl Q˘Ñ¨ÊQÍ „Ñ¨^Œi≈Oz ~°ã¨ Ñ¨Ù+≤ì
KÕ‰Äõ ~åÛ_»∞. Ñ¨^xú≥ q∞^Œ= ã¨~Öæ° ’ â◊|Ì K«=∞`«¯ $f "≥É· "íè åxfl J#∞Éè"í H·≥ õ "Õ^ºŒ O
KÕâß_»∞. J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ |O^èŒ Hõq`«fiOÖ’ K≥Å~ˆ yáÈ~Ú ~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’
QÀ=¸„uHõ, =Ú~°*Ï^Œ∞Å∞ =ÚYº"≥∞ÿ#q. x~Àº+¨ì º, J#∞Ö’=∞, „ÑüÖ’=∞
Hõq`«fiOÖ’#∞ `«# „Ñ¨*Ï˝ „Ñ¨^Œ~°≈##∞ J`«º^Œ∞ƒù`«OQÍ KÕâß_»∞. âı¡+¨#∂
ã¨=∂^ŒiOKå_»∞.
„ÑüÉè`í À ÉÏ@∞ =º`«ÊuÎ ‰õÄ_® ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ L#fl Hõq ‰õΩ=∂~°^•ã¨∞.
JO^Œ∞Hˆ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ úŒ JÅOHÍi‰õΩÖˇ#· q^•ºHõ~∞° _»∞, [Å›#∞_»∞, N^è~Œ ∞° _»∂, =Å¡Éíè
^Õ=Ù_»∞ ‰õΩ=∂~° ^•ã¨H$õ `« =∞Ç¨HÍ=ºO *Ï#H© Ç¨Ï~°}O #∞Oz â’¡HÍÅ#∞ ~åã≤
L^•Ç¨ÏiOKå~°∞. Z=i „Ñ¨Kå~°=¸ JHõ¯ˆ~¡‰õΩO_® ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =∞Ç¨ Hõq
‰õΩ=∂~°∞_≥,· ^•ã¨∞ "å}© ^•ã¨∞_≥<· å_»∞.b
87
15. Hõq`å HÍq∞x ^Œ~Ç° ¨ ã¨"∞Õ –

ÉèÏã¨ =∞Ç¨Hõq (500 ad)
ãÖã¨¯ $`« ~°∂Ñ¨H~õ Î° ÉèÏã¨=∞Ç¨Hõq K«i„`« ‰õÄ_® ÅÉèºí O HÍHõáÈ=@O
^Œ∞~°^$Œ +ì̈O. HÍx =∞Ç¨Hõq HÍo^•ã¨∞ =∂à◊qHÍyfl q∞„`«OÖ’ ''ÉèÏã¨, H“q∞Å¡,
HõqÑ¨Ù„`« =O\˜ Hõ=ÙÅ#∞ =∞izáÈ`«∞<åfl=∂? #g#∞_≥#· HÍo^•ã¨∞<Õ „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å∞
P^ŒiOK«@O <åºÜ«∞=∂?—— Jx „Ñ¨tflOKå_»∞. ÉèÏã¨∞_ç HÍÖÏxfl „H©.Ñ¨Ó. ~Ô O_»=
â◊`åaÌ Jx H˘O^Œ~∞° „H©.â◊ ~Ô O_»= â◊`åaÌ Jx H˘O^Œ~<° åfl~°∞. HÍx J~Ú^Œ=
â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok#"å_»∞QÍ Z‰õΩ¯= =∞Ok Jaè„áêÜ«∞ Ñ¨_»∞`«∞<åfl~°∞.
880–920‰õΩ K≥Ok# ~å[âıY~°∞_»∞ ~åã≤# ''HÍ=º g∞=∂Oã¨—— ÉèÏã¨ ~°∂Ñ¨HOõ
ã¨fiÑ¨fl "åã¨=^Œ`Î« QÆ∞iOz, ÉèÏã¨∞x QÆ∞iOz „Ñ¨™êÎ=# LOk. 1912Ö’ N
\˜.QÆ}Ñü âß„ã≤Î ˆH~°à◊Ö’ ÉèÏã¨ <å@HÍÅ „"å`« „Ñ¨`«∞Å#∞ ¿ãHõiOz
„Ñ¨K∞« iOKÕ=~°‰Ωõ ÉèÏã¨∞_ç QÆ∞iOz Z=iH© `≥eÜ«∞^Œ∞. W=hfl =∞à◊Ü∂« à◊ eÑ≤Ö’
L#fl"Õ. ãÖã¨¯ $`« eÑ≤Ö’ L#flq ^˘~°HÖõ ^Ë ∞Œ .
''ã¨∂„`«^•è ~°∞x KÕ`« „áê~°OaèOÑ¨|_ç# Éè∂í q∞Hõ`À L#fl Ñ¨`åHõ â’aè`"« ∞≥ #ÿ
<å@HÍÅ =Å# ÉèÏã¨∞_»∞ Q˘Ñ¨Ê H©iÎ á⁄O^•_»∞—— Jx ÉÏ} Hõq „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞.
^ŒO_ç ‰õÄ_® J=Of ã¨∞O^ŒiÖ’ ÉèÏã¨∞x <å@Hõ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ "≥∞K«∞ÛH˘<åfl_»∞.
„áêHõ$`« Hõq "åHõ$u ~åA „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞. [Ü«∞ ^Õ=Ù_»∞ ''ÉèÏ™ÈÇ¨ã¨: Hõq‰õΩÅ
88
QÆ∞~°∞: HÍo^•™È qÖÏã¨:—— J<åfl_»∞ JO>Ë ''HÍo^•ã¨∞ Hõq`å HÍq∞x qÖÏãÖ.
ÉèÏã¨∞_»∞ Hõq`å HÍq∞x Ç¨ãÖ——. ÉèÏã¨∞_»∞ Ñ¨^=Œ ¸_»∞ ~°∂Ñ¨HÍÅ∞ ~åâß_»∞.
W=hfl XˆH ~°Hõ"≥∞ÿ# <åO^ŒºO`«O`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿ<å~Ú. „Ñ¨™êÎ=##∞ ™êúÑ¨#
J<åfl_»∞. „Ñ¨™êÎ=#Ö’ `«##∞ QÆ∞iOz ZHõ¯_® K≥ÑÙ¨ ÊHÀÖË^∞Œ . „Ñü <å@HõO
z=~° XˆH ~°Hõ"≥∞ÿ# "åHÍºxfl ~åâß_»∞. ^•^•Ñ¨Ù Jhfl XˆH q^èŒ"≥∞ÿ# â‹·b,
KèO« ^Œã∞¨ û Hõey L<åfl~Ú. "åºHõ~} ° q~°∞^•úÖ<ˇ Àfl L<åfl~Ú. ÉèÏã¨∞x Q˘Ñ¨Ê
<å@HõO ã¨fiÑ¨fl "åã¨#^ŒÒÎ« . WO^Œ∞Ö’ <å@Hõ Hõà,◊ ãÖã¨¯ $`« „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Å
"å_»HOõ , â‹b· , KèO« ^Œã∞¨ û PÜ«∞# q∞ye# <å\HÍÖÏ¡QÍ<Õ L<åfl~Ú Hõ#∞Hõ Wk
ÉèÏã¨ Hõ$`«"∞Õ . HÍ^Œ∞ J#\ÏxH˜ gÖË^¡ ∞Œ . K«i„`« Ñïâ’^è‰Œ Ωõ _»∞ H©`ü ÑÖ_ç`∞« _»∂
nxfl ã¨=∞iúOKå_»∞. „Ñü=∂ <å@HõOÖ’ ''|$Ç¨Ïã¨Êu—— ~åã≤# J~°ú âß„™êÎxfl
QÆ∞iOz „Ñ¨™êÎqOKå_»∞. H“\˜Å∞º_ç J~°âú ß„ãÖÎ „Ñ¨™êÎ=# ÖË^∞Œ . J~Ú<å JO^Œ∞Ö’
XHõ â’¡HÍxfl L@OHÕKå_»∞. ã¨fiÑ¨fl <å@Hõ ~åA L^ŒÜ«∞#∞_»∞ |∞^Œ∞úx
ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞. Hõ#∞Hõ ÉèÏã¨HÍÅO „H©.Ñ¨Ó.J~Ú^Œ∞ ÖËHõ P~°= â◊`å|ÌO J=K«∞Û.
H“\˜Å∞º_çH˜ =ÚO^Œ∞, L^ŒÜ«∞#∞_çH˜ `«~åfi`« LO_ç LO_»=K«∞Û. U`å"å`å
ÉèÏã¨∞x HÍÅO „H©.Ñ¨Ó.<åÅ∞QÆ∞ J~Ú^Œ∞ â◊`åÉÏÌÅ =∞^èºŒ Jx `ÕÖÏÛ~°∞. WO`«\ `˜ À
HÍÖÏxH˜ Q˘à‹§O ÃÑ_»^•O. ÉèÏã¨∞_»∞ ^ŒH} ∆˜ Ï`«∞º_»∞ Jx H©`ü Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_`ç ,Õ
L[˚~Úx "å_»x H˘O^Œ~<° åfl~°∞. ÉèÏã¨∞x Hõ$+¨É‚ Híè Î̃ <å@HÍÅÖ’ „Ñ¨ã∞¨ Êù@OQÍ
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
''^•=HÍÑ¨~° <å=∂Ü«∞O ÉèÏ™È ÉèÏã¨Ü«∞`Õ ã¨QÆ`ü `«`≥·Îi"åk Ñ¨Ù~°∞+¨
â◊Û`«∞ ifiOâ◊u ~°∂Ñ¨HOõ —— J<Õ Ö’HõOÖ’ „Ñ¨Kå~°OQÍ L#fl â’¡HÍxfl |\ì̃ ÉèÏã¨∞_»∞
W~°"·≥ <åÅ∞QÆ∞ ~°∂Ñ¨HÍÅ∞ ~°zOKå_»x `≥Å∞™ÈÎOk. HÍx ^˘iHÕk Ñ¨^=Œ ¸_»∞
=∂„`«"∞Õ . ~åã≤# =~°∞ã¨ – ^Œ∂`« "åHõºO, Hõ~‚° ÉèÏ~°O, ^Œ∂`« Ñ¶∞¨ \’`«¯K«O, T~°∞
ÉèOí QÆO, =∞^èºŒ =∞ "åºÜ≥∂QÆO, ÑÖK« ~å„`«O, Jaè¿+HõO, ÉÏÅ K«i„`«, Jq=∂~°HOõ ,
„Ñü=∂, „Ñü*Ï˝, Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}O, ã¨fiÑ¨fl "åã¨#^Œ`,Î« Kå~°∞^Œ`Î« Jx ''Ñ¨Ù™êÅ¯~ü——
J<Õ qâı¡+¨‰õΩ_»∞ K≥áêÊ_»∞. ÉèÏã¨∞x <å@HÍÅ#∞ ''ÉèÏã¨ <å@Hõ K«„Hõ—— Jx
~å[âıY~°∞_»∞ J<åfl_»∞. WO^Œ∞Ö’ ~å=∞ Hõ^Œä L#flq – „Ñü=∞, Jaè¿+Hõ <å@HÍÅ∞.
89
=∞Ç¨ÉèÏ~°`« Hõ^Œä HõÅq – ÑÖK«~å„`«, =∞^èºŒ =∞ "åºÜ≥∂QÆ, ^Œ∂`« Ñ¶∞¨ \’`«¯K«, Hõ~‚°
ÉèÏ~°, ^Œ∂`«"åHõº, T~°∞ ÉèOí QÆ <å@HÍÅ∞. ÉèÏQÆ=`« Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ q – ÉÏÅ K«i„`«
XHõ¯>Ë. L^ŒÜ∞« # ~åA`À ãÖ|O^èOŒ L#flq – „Ñü*Ï˝ Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}O,
ã¨fiÑ¨fl "åã¨= ^Œ`«Î – ™ê=∂#º Ö’Hõ Hõ^äŒ=$`«ÎO HõÅq – ^Œi„^Œ Kå~°∞^Œ`«Î,
Jq=∂~°Hõ <å@HÍÅ∞.
ÉèÏã¨∞_»∞ H˜~}
° Ï=o, L^•`«Î ~åÑ¶∞¨ =O ‰õÄ_® ~åâß_»x „Ñ¨fu. Ç¨Ï~°∞¬_ç
~°K#« Ö’¡ ÉèÏã¨∞x Kå@∞=ÙÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. ''g}Ï "åã¨= ^Œ`—Î« — J<Õ <åÅ∞QÆ∞
JOHÍÅ JãÖÑ¨Ó~°‚ <å@HõO ^˘iHÕk. Wk ÉèÏã¨ Hõ$`«O HÍ^Œx `ÕÖÏÛ~°∞.
~å[ "≥·^Œº HÍo^•ã¨∞ ''Ü«∞[fl Ñ¶¨Å—— <å@HÍxfl 1914Ö’ ÉèÏã¨ <å@HõOQÍ
„Ñ¨K∞« iOKå_»∞. Wn ÉèÏã¨ ~°K#« HÍ^Œx x~°~‚ ÚOKå~°∞.
ÉèÏã¨ <å@HÍÅ q+¨Ü∂« Å∞
„Ñü=∞ <å@HõOÖ’ U_»∞ JOHÍÅ∞<åfl~Ú. ^Œâ~◊ ^° ∞Œè _ç =∞~°}O #∞O_ç
~å=∞ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO =~°‰Ωõ Hõ^Œä LO@∞Ok. `«O„_ç K«xáÈ~Ú# `«~åfi`« "Õ∞#=∂=∞
WO\˜ #∞Oz =ã¨∂Î ^•iÖ’ Éè~í `° ∞« _»∞ ''„Ñü=∂ QÆ$Ç¨ÏO——Ö’ `«# =Oâ◊ Ñ¨Ó~°fi~åAÅ
„Ñü=∞Å#∞ K«∂™êÎ_∞» . JO^Œ∞Ö’ ^Œâ~◊ ^° ∞Œè x „Ñü=∞ HõxÑ≤Oz `«O„_ç K«xáÈÜ«∂_»x
`≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï_»∞. JO^Œ∞Hˆ nxH˜ „Ñü=∞ Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» . q∞QÆ`å Hõ^Œä
=∞#‰õΩ `≥eã≤Ñ¨ ~å=∂Ü«∞} Hõ^Ü Œä ∞Õ .
Jaè¿+Hõ <å@HõO `˘q∞‡k JOHÍÅ∞#flk. ~å=∂Ü«∞}OÖ’ H˜+¯≤ O^è,Œ
ã¨∞O^Œ~,° Ü«Ú^Œú HÍO_» qâıëêÅ`À ~°zOÑ¨|_çOk. ~å=∞ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO LOk
Hõ#∞Hõ ''Jaè¿+HõO—— J<åfl_»∞. <å@Hõ ^è~Œ å‡xH˜ q~°∞^ŒOú QÍ "åe=^èŒ ~°OQÆãÅú̈ O
g∞^Œ K«∂Ñ≤OKå_»∞. ~å=Ú_çx <å~åÜ«∞}Ï=`å~°∞_çQÍ f~åÛ_»∞.
ÉÏÅ K«i„`« – J~Ú^Œ∞ JOHÍÅ∞. NHõ$+¨‚ [##O, ÉÏÅºO Wu=$`«OÎ ,
NHõ$+¨‚ K«i„`« L#fl Jk „áêp# <å@HõO W^Õ. Ü«Ú^ŒOú , HõOã¨ =^èŒ ÉÏÅº
„H©_Å» ∂ Jhfl ~°OQÆ „Ñ¨^~Œ ≈° # KÕã#≤ <å@HõO.
ÑÖK«~å„`«O – =¸_»∞ JOHÍÅ∞. =∞Ç¨ÉèÏ~°`« Hõ^.Œä ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞
Ü«∞[˝O KÕã≤ „^À}ÏKå~°∞º_çx U^≥<· å HÀ~°∞H˘=∞‡<åfl_»∞. áêO_»=ÙÅ‰õΩ J~°ú ~å[ºO
90
W=fi=∞<åfl_»∞. â◊‰Ωõ x ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞Å#∞ ãÖ„Ñ¨kOz ã¨~ˆ #<åfl_»∞. J*Ï˝`"« åãÖÖ’
L#fl "åi *Ï_» J~Ú^Œ∞ ~ÀAÖ’¡ `≥e¿ãÎ W™êÎ#x +¨~`° ∞« ÃÑ_»`å_»∞. *Ï_»
`≥eÜ«∞^Œ∞. WO`«Ö’ LÑ¨HK© ‰« Ωõ Å =^èŒ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞OÎ k. K«OÑ≤Ok cè=Ú_Õ
Jx cè+µ¨ ‡_»∞ JO\Ï_»∞. xÜ«∞=∂xH˜ XÑ¨ÙÊHÀ=∞x PKå~°∞º_ç`À K≥|∞`å_»∞.
QÀ„QÆÇÏ¨ }ÏxH˜ |Ü«∞ÖË~Ì ∞° `å~°∞. L`«~Î ∞° _»∞ J~°∞#˚ ™êÜ«∞O`À q[Ü«∞O ™êkè™êÎ_∞» .
„^À}∞_çHz˜ Û# =∂@ „Ñ¨HÍ~°O áêO_»=ÙÅ‰õΩ J~°ú ~å[ºO W™êÎ_∞» z#fl~åA.
D <å@HõOÖ’ ^Œ∞~Àº^è#Œ Hõ~∞° Å‚ #∞ =∞Oz"åà◊√§QÍ z„uOKå_»∞. â◊‰Ωõ x XHõ¯_Õ
^Œ∞+¨µ_ì ∞» . Jaè=∞#∞º_»∞ H“~°= Ñ¨HÍ∆ # áÈ~å_»@O qâı+O¨ . ‰õΩ~°∞Hˆ „∆ `« Ü«Ú^ŒOú
[~°Q‰Æ Ωõ O_®<Õ áêO_»=ÙÅ‰õΩ J~°ú ~å[ºO WÑ≤ÊOKå_»∞ ÉèÏã¨∞_»∞.
=∞^èºŒ =∞ "åºÜ≥∂QÆO – UHÍOH˜H.õ Wk ^Œâ◊ ~°∂Ñ¨HÍÅÖ’ ''"åºÜ≥∂QÆO——
J<Õ ^•xH˜ K≥OkOk. áêO_»= =#"åã¨"∞Õ Hõ^.Œä Ç≤Ï_çO| Ñ¶∞¨ \’`«¯K«∞_çH˜
cè=Ú_»∞ `«O„_ç Jx K≥ÑÙ¨ Ê`«∞Ok. Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å‰õΩ PÑ¨^Œ `«ÅÃÑ@ì#x
„Ñü[˝ KÕ™êÎ_∞» cè=Ú_»∞. cè=Ú_Õ Hõ^•ä <åÜ«∞‰õΩ_»∞. ‰õΩOfÑ¨Ù„`« =∞^èºŒ =Ú_»∞
cè=Ú_»∞ Hõ#∞Hõ ''=∞^èºŒ =∞ "åºÜ≥∂QÆO—— J~ÚOk.
^Œ∂`« Ñ¶∞¨ \’`«¯K«O – Wn XˆH JOHõO L#fl <å\˜H.õ Jaè=∞#∞º =^èŒ
`«~åfi`« NHõ$+¨µ_‚ ∞» P^Õt¿ãÎ Ñ¶∞¨ \’`«¯K«∞_»∞ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_ç ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ ~åÜ«∞ÉÏiQÍ
"≥_`» å_»∞. J~°∞#˚ ∞x KÕuÖ’ H“~°= <åâ◊#O [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx Éèqí +¨º`«∞Î K≥|∞`å_»∞.
HõeÊ`« Hõ^äŒ.
^Œ∂`« "åHõºO – Wn UHÍOH˜HÜ õ ∞Õ . nhfl "åºÜ≥∂QÆO J<Õ JO\Ï~°∞.
NHõ$+¨‚ ~åÜ«∞ÉÏ~°O Hõ^Œä qâ◊fi~°∂Ñ¨ ãÖ^Œ~≈° #O L<åfl~Ú.
Hõ~‚° ÉèÏ~°O – UHÍOH˜H.õ „ÉÏÇ¨Ï‡} "Õ+O¨ Ö’ =zÛ# WO„^Œ∞_çH˜ ã¨ÇÏ¨ [
Hõ=K« ‰õΩO_»ÖÏÅ#∞ Hõ~∞° _‚ ∞» ^•#O KÕ¿ã Hõ^.Œä
T~°∞ ÉèOí QÆO – UHÍOH˜H.õ ^Œ∞~Àº^è#Œ cè=ÚÅ QÆ^•Ü«Ú^ŒOú . `˘_»Å∞
qiy# ^Œ∞~Àº^è#Œ =∞~°}O LO\Ï~Ú. ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_ç áê„`«z„`«} JÑ¨Ó~°fiO.
D`«x UHÍOH˜HÅõ Ö’ Wk L`«=Î ∞"≥∞#ÿ k. „w‰õΩ „\Ï*ˇ_ô "åã¨# HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
„Ñü*Ï˝ Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}O <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ∞. „Ñ¨Hõ~°} qÉèÏQÆ
91
~°∂Ñ¨HOõ QÍ ÉèÏã¨∞_Õ K≥áêÊ_»∞. „Ñ¨™êÎ=#Ö’ L[˚~Úx ~åA „Ñ¨*’˚ º`«∞_»∞ H“âßOa
~åA L^ŒÜÚ« #∞_çx =∂Ü≥∂áêÜ«∞O`À |Okè¿ãÎ ~åA#∞ q_çÑ™≤ êÎ#x =∞O„u
Ü«ÚQÆO^è~Œ ∞° _»∞ „Ñü[˝ KÕ™êÎ_∞» . HÍ~åQÍ~°OÖ’ L#fl L^ŒÜ∞« #∞_»∞ „Ñ¨*’º`«∞_ç
‰õÄ`«∞iH˜ g} <Õ~∞° Ê`å_»∞. W^Œ~Ì ∂° „¿Ñq∞OK«∞H˘O\Ï~°∞. P"≥∞#∞ =ke `å#∞
q=ÚHÎ̃H˜ XÑ¨ÙÊHÀ_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ Ü«ÚQÆO^è~Œ ∞° _»∞ – L^ŒÜ∞« #∞_çx J`«x, Ñ¶∞¨ ’+¨=u
J<Õ g}#∞, #Åyi J<Õ U#∞QÆ∞#∞ "å=^Œ`«Î#∞ q_çÑ≤™êÎ#x =∞m§ „Ñü[˝
KÕ™êÎ_∞» . ã¨ÑÅ¨¶ ∞_Ò`å_»∞. JO^Œ∞Hˆ ''„Ñü*Ï˝ Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}O——. WO^Œ∞Ö’
<åÜ«∞‰õΩ_»∞ Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}∞_Õ. Hõ$„u=∞ U#∞QÆ∞ LO@∞Ok. „\’[<£"å~üÖ’x
„\’[<£ QÆ∞„~°O QÆ∞~°∞HÎ ˘ã¨∞OÎ k.
ã¨fiÑ¨fl "åã¨=^Œ`Î« – P~°∞ JOHÍÅ∞. ^•^•Ñ¨Ù J^Õ Hõ^.Œä „\©\ò"∞≥ O@Y
J^Œ∞ƒùÒ« . L^ŒÜ∞« # ~åA ÉèÏ~°ºÑ¨^•‡=u „¿Ñq∞‰õΩ~åÅ∞ "åã¨=^Œ`.Î« L^ŒÜ∞« #∞_»∞
J~°ú *Ï„QÆ`ü J=ãÎ̈Ö’ HõÅ#∞ x*Ïxfl HõÅÉ’ã¨∞H˘#fl J#∞Éèí"åxfl Hõq ÉÏQÍ
fiÛk^•¤_∞» . J#OQÆ Ç¨Ï~°¬=∂„`«∞ ~åA ~åã≤# ''`åÑ¨ã¨ =`«û~å[—— <å@HõO
W^Õ Hõ^Œä P^è•~°OQÍ #_»∞ã¨∞OÎ k.
Jq=∂~°HOõ – P~°∞ JOHÍÅ <å@HõO. <åÜ«∞‰õΩ_Õ Jq=∂~°‰Ωõ _»∞.
''Jq—— J<Õ ¿Ñ~°∞#fl ~åHõ∆ã¨∞_çx K«Oáê_»∞ Hõ#∞Hõ P ¿Ñ~°∞. ~°∞+≤ âßÑÖ`À
~å[iHõO HÀÖ’Ê`å_»∞. "Õ∞#=∂=∞ ‰õÄ`«∞~°∞ ‰õΩ~°Oyx „¿Ñq∞Oz JHõ¯_» u+¨ì
"Õ™êÎ_∞» . ~°ÇÏ¨ ã¨ºO |Ü«∞@ Ñ¨_`ç Õ ‰õΩ~°Oy JyflÖ’ ^Œ∂H˜ P`«‡Ç¨Ï`«º‰õΩ áêÅÊ_ç`Õ
q^•º^è~Œ ∞° _»∞ „Ñ¨`º« Hõ"∆ ∞≥ ÿ =∂Ü«∂ LOQÆ~åxfl™êÎ_∞» . ^•x ™êÜ«∞O`À P"≥∞#∞
~°H™∆˜ êÎ_∞» . <å~°^∞Œ _»∞ =zÛ q+¨Ü∞« O `≥eÑ≤ W^ŒiÌ H© `«O„_ç J#∞=∞u`À ÃÑo¡
KÕ™êÎ_∞» . „Ñü[˝Ö’ ÖÏQÍ<Õ WO^Œ∞Ö’#∂ q^Œ∂+¨‰Ωõ _»∞ L<åfl_»∞. ¿+H˜ûÊÜ«∞~ü
~åã≤# ~Àq∞Ü≥∂ – EeÜ≥∞\ò <å@HÍxfl `«ÅÑ≤ã∞¨ OÎ k. D Hõ^Œä "å`åûÜ«∞#
HÍ=∞ã¨∂„`«, QÆ∞}Ï_è∞» º_ç |$Ç¨Ï`«¯^èÖŒ ’ KÀ@∞ KÕã∞¨ H˘#flk.
Kå~°∞^Œ`«Î – <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ∞. Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ nxfl ''^Œi„^Œ
Kå~°∞^ŒÒÎ« —— J<åfl_»∞. =ãÖ`« ¿ã# J<Õ "Õâº◊ , Kå~°∞^Œ`∞« _Î <» Õ c^Œ ÃÑo¡ J~Ú#
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞_ç „¿Ñ=∞Hõ^.Œä =∞$K«ÛHù \õ H˜ Oõ Hõ^.Œä JãÖÑ¨Ó~°‚ <å@HõO. â◊¥„^Œ‰Ωõ _ç
92
=∞$K«ÛHù \õ H˜ ÍxH˜ ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ Wk J<åfl~°∞. Wk x[O HÍ^Œ∞ â◊¥„^Œ‰Ωõ _»∂ ÉèÏã¨∞_ç
Hõ^#Œä ∞ P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ H˘x ÃÑOz <å@HõOQÍ ~åâß_»x JO^Œi Jaè„áêÜ«∞O.
ÉèÏã¨ <å@HÍÅ#∞ QÆ∞[~åf, =∞}˜ÑÙ¨ i ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ QÀ=~°#ú ÑÖKåÖò J#∞"å^ŒO
KÕâß~°∞. g\˜x ~°gO„^Œ∞x qâ◊fiÉèÏ~°uÖ’ „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. ÉèÏã¨∞_»∞ Hõ$+¨µ_‚ ç
PÜ«Ú^è•Å#∞ ‰õÄ_® ã¨r= áê„`«Å∞QÍ =∂~°Û@O qâı+O¨ Jx ã¨∞hÖò H˘~îåi
J<Õ Kåi„`«Hõ qâı+¡ ‰¨ Ωõ _»∞ `≥eáê_»∞.
Hõq`å w~åfi}O
ÉèÏã¨∞x „Ñü<å@HõO XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ ãÖ`«iOK«∞H˘#flk. Un Ñ¨Ó~°fi

~°K~« Ú`«Å J#∞Hõ~} ° Å∞ HÍ<ÕHÍ=Ù. J`«x â‹e· ãÖÉèÏ+¨}Å∞ ~°ã¨ ãÖÑ¨Ó~å‚Å∞.
HõÅÊ#Å∞, ã¨xfl"ÕâßÅ x~°fiÇ¨Ï} =∞Ç¨ „ÑüÉèÏ=O`«OQÍ KÕâß_»∞. XHõ ~°HOõ QÍ
J`«x ãÖÉèÏ+¨}Ï ~°K#« Jx`«~° ™ê^èºŒ O JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ã¨∞ÅÉèOí QÍ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞
`å‰õΩ`å~Ú. „Ñ¨^Œ~°≈# Ü≥∂QÆºOQÍ <å@HÍÅ∞ ~åÜ«∞@O ÉèÏã¨∞x „Ñ¨`ÕºHõ`«.
JO^Œ∞ˆH ˆH~°à◊ #@∞Å∞ ''KåHÍº~°∞Å∞—— =O^Œ Uà◊§ #∞O_ç ÉèÏã¨ <å@HÍÅ∞
„Ñ¨îŒ ≈ã¨∞<Î åfl~°∞. Hõ#∞Hõ<Õ WÑ¨Ê\˜H˜ ã¨r=OQÍ xeKå~Ú. ÉèÏã¨∞_»O`« ã¨=∞~°Oú QÍ
`«~åfi`« <å@Hõ ~°K~« Ú`«Å∞ KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂~°∞. UHÍOH˜HÅõ #∞ ‰õÄ_® ã¨~åfiOQÆ
ã¨∞O^Œ~O° KÕâß_»∞. T~°∞ ÉèOí QÆOÖ’ <å@Hõ Hõà◊ ÑïÑ¨Ù+≤ì á⁄OkOk. ÉÏÅK«i„`«Ö’
Hõ^ä•Hõ^èŒ#O ÖËHõáÈ~Ú<å, ãÖÑ¶¨∞@#Å ‰õÄ~°∞Ê`À z~°ã¨‡~°}©Ü«∞O KÕâß_»∞.
ÑÖK«~å„`«O <å@HõO ''™ê=∞= HÍ~° Éè^Ë OŒ —— J<Õ ^•xH˜ K≥OkOk. Hõ^•ä HõÅÊ<å
Kå`«∞iH˜ Wk Q˘Ñ¨Ê L^•Ç¨Ï~°}O. Jaè¿+HõO „áœ_è» <å@HõO. h~°ã¨ Hõ^ÅŒè #∞
~°ã=¨ ∞Ü«∞O KÕã#≤ Hõq =∂O„u‰õΩ_»∞ ÉèÏã¨∞_»∞. "åe =^è#Œ ∞ ~°OQÆOÃÑ· K«∂Ñ≤OKå_»∞.
ÉèÏã¨∞x J#∞ãïOz Éè=í Éè∂í u =∞Ç¨g~° K«i„`«, L`«~Î ° ~å=∞ K«i„`« ~åâß_»∞.
ÉèÏã¨∞x „Ñü=∂ <å@HõO áê„`« z„`«}, HõàÏ ^Œ$+≤Öì ’ L`«=Î ∞ <å@HõO.
ã¨fiÑ¨fl "åã¨=^Œ`ÖÎ« ’ ÉèÏã¨∞x <å@Hõ HõàÏ „ÑüÉèí qâ◊fi~°∂ÑÖ ^•eÛOk.
„áœ_è» Hõq`«fiO, ã¨xfl"Õâ◊ ‰õÄ~°∞Ê, Jxfl XHõ^•xx q∞Oz XHõ\ ˜ Jq∞~å~Ú.
qkè qÖÏ™êxfl (S~°h PÑ¶π ¿Ñ\¶ ò) K«H¯õ QÍ z„uOKå_»∞. =∞^èºŒ =∞ "åºQÀQÆO,
93
„Ñü*Ï˝ <å@HÍÅÖ’ <å@H©Ü∞« tÅÊO Ñ¨~åHÍ+¨‰ì Ωõ K≥OkOk. Ñ¨`åHõ ã¨xfl"ÕâßÅ#∞
„ÑüÉèÏ=O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. `«# Jaè~∞° z##∞ãïOz ã¨fi`«O„uOz Hõ^ÅŒä #∞
=∂~åÛ_»∞. áê„`«Å K«∞@∂ì H˘`«Î Hõ^äŒ JÖÏ¡_»∞. J^Õ J`«x <Õ~°∞Ê. Jq
ZÉˇƒ@∞ìQÍ ÖË‰Ωõ O_® „¿ÑHõH∆ Íaè~∞° zx á⁄O^•~Ú.
ã¨ÅHõ}∆ "≥∞#ÿ =∞# Hõq`«fiO ~åâß_»∞ ÉèÏã¨∞_»∞. =~°#‚ Å∞ Bz`«ºOQÍ
KÕÜ∞« @O ÉèÏã¨ „Ñ¨H$õ u. K«=∞`å¯~åÅ∞ LO_»<Õ LO_»=Ù. LÑ¨=∂<åÅ∞ „Ñ¨H$õ u
#∞OKÕ fã¨∞H˘O\Ï_»∞. J#=ã¨~° â’¡HÍÅ∞ ~åÜ«∞_»∞. Ö’HÀ‰õΩÅÎ `À ÉèÏ= =ºH©HÎ ~õ }° O
KÕâß_»∞. ÉèÏã¨ ÉèÏ"åÅ∞ ã¨∂\˜QÍ QÆ∞O_≥Ö’¡H˜ ^Œ∂iáÈ`å~Ú. =∞#∞+¨µºÅO`å
ÉèÏã¨∞_çH˜ =∞Oz"å~°∞QÍ<Õ HõxÑ≤OK«@O =∞~À „Ñ¨`ÕºHõ`«. =∂#= rq`åxfl
ã¨∂Hõ∆ ‡ ^Œ$+≤`ì À ^Œi≈Oz z„uOKå_»∞. Hõq‰õΩÅ QÆ∞~°∞=Ù HÍo^•ã¨∞‰õΩ ÉèÏã¨∞_»∞
JO>Ë Jaè=∂#O Z‰õΩ¯=. ÉèÏã¨ ™œq∞ÖÏ¡k Hõ=ÙÅ =ÚO^Œ∞ `å#∞ fã≤H@ õ ∞ì Jx
HÍo^•¿ã K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. ÉèÏã¨∞_çx J<ÕHõ ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’ J#∞ãïOKå_»∞. „Ñü=∂
<å@HõOÖ’x ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊ „Hõ=∂<Õfl HÍo^•ã¨∞ ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊OÖ’ áê\ÕKå_»∞. Éè=í
Éè∂í uÃÑ<· å ÉèÏã¨ „Ñ¨ÉÏè =O Ñ¨_Oç k. =∂Åf =∂^è=Œ O ÉèÏã¨∞x JqHÍ~° <å@HõOÖÏ
LO@∞Ok. Ç¨Ï~°∞¬x ~°`åfl=o, „Ñ≤Ü∞« ^Œ~≈° HÍÅ∞ ÉèÏã¨ "åã¨=^Œ`Î« J#∞Hõ~} ° ÖË.
<åQÍ#O^ŒO g∞^• ÉèÏã¨ „Ñ¨ÉÏè =O LOk. qâßY^Œ`∞« _Î ∞» =Ú„^• ~åHõã∆ O¨ ‰õÄ_®
ÉèÏã¨∞x Kå~°∞^Œ`Î« <å@HõO g∞^Õ P^è•~°Ñ_¨ ç ~åâß_»∞. WÖÏ <å@Hõ HõàÏ Kå`«∞~°ºO,
Hõ^•ä HõÅÊ<å <≥Ñ· Ù¨ }ÏºÅ`À ÉèÏã¨∞_»∞ ZO^Œ~À `«~∞° "å`« Hõ=ÙÅ‰õΩ „¿Ñ~°}QÍ, ã¨∂ÊùiQÎ Í
xeKå_»∞.
=∞# w~åfi} Hõ=ÙÖ’¡ HÍo^•ã¨∞ HõO>Ë Ñ¨Ó~°fiO"å_»∞ ÉèÏã¨∞_»∞. „H©.Ñ¨Ó
"å_»∞ ‰õÄ_®. Hõ#∞Hõ =∞# ã‘iÜ«∞ÖòÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#O ÉèÏã¨∞_ç^.Õ P `«~åfi`Õ
q∞QÆ`å Hõ=ÙÅ∞ Jx q#flqã¨∞<Î åfl#∞.b
94
16. J~°ú Q“~°"åxfl JO^ŒÅO ZH˜¯Oz# Hõq –

ÉèÏ~°q (530-550 ad)
Jã¨Å∞ ÉèÏ~°q ¿Ñˆ~ qz„`«OQÍ LOk. nx J~°úO ''ã¨∂~°º nÑ≤Î——
(„Ñ¨HÍâ◊O). JO^Œi Hõ=ÙÖÏ¡QÍ<Õ ÉèÏ~°q rq`« HÍÅ=¸ JãÖkQÆúOQÍ<Õ
LO_çáÈ~ÚOk. Ñ¨^xú≥ q∞k ã¨~Åæ° =∞Ç¨HÍ=ºO ''H˜~å`å~°∞h˚ Ü«∞O—— ~åã≤# =∞Ç¨Hõq
ÉèÏ~°q. H˜~å`« JO>Ë =∂~°∞"Õ+O¨ Ö’ =zÛ# t=Ù_çH˜ áêO_»= ™È^Œ~∞° _»∞ J~°∞#˚ ∞_çH˜
=∞^èºŒ [iy# áÈ~å@O, "≥∞zÛ# t=Ù_»∞ H˜s\˜H˜ áêâ◊√Ñ¨`å„ã¨Î „Ñ¨^•#O KÕÜ∞« @O
Hõ^.Œè D Hõ^Œè Éˇ["å_» WO„^ŒHÖ© Ï„kÃÑ#· [iyO^Œx JO^Œi #=∞‡HõO. „H©.â◊.P~°=
â◊`å|ÌO"å_»∞ ÉèÏ~°q Jx Z‰õΩ¯==∞Ok K≥áêÊ~°∞. 634 Kåà◊√Hõº ''SÇ¨ÏŸà◊
âßã¨#O——Ö’ ÉèÏ~°q HÍo^•ã¨∞Å ¿Ñ~°∞<¡ åfl~Ú. Ñ¨tÛ=∞ QÆOQÆ =Oâ◊ áêÅ‰õΩ_≥#·
^Œ∞ifih`« H˜~å`å~°∞h˚ Ü«∞OÖ’x Ñ¨k¿ÇÏ#= J^è•ºÜ«∞OÃÑ· "åºMÏº#O KÕã#≤ @∞¡
`≥Å∞™ÈÎOk. D ~åAÅ∞ <åÅ∞QÆ= â◊`å|ÌO =∞^èºŒ ÉèÏQÆO #∞O_ç ÑïáêÅ#
KÕâß~°∞. ^Œ∞ifih`« =∞Ç¨~åA P~°= â◊`åaÌ z=~°Ö’ ~å[ºáêÅ# KÕã#≤ @∞¡
K«i„`« K≥|∞`ÀOk. U_»= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# ^ŒO_ç Hõq ~°K#« Ö’¡ ÉèÏ~°q `«#
=Ú`åÎ`Q« Íi ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ Jx ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ÉèÏ~°qÜÕ∞ `«# `å`«QÍiH˜ q+¨µ=‚ ~°#ú
=∞Ç¨~åA P™ê÷#OÖ’ KÀ@∞ HõeÊOKå_»x K≥áêÊ_»∞. P `«~åfi`Õ `å`«QÍ~°∞
95
Ñ¨Å=¡ ~å*ˇ#· ^Œ∞ifih`«, ã≤OÇ¨Ï q+¨µÅ‚ H˘Å∞=ÙÖ’ KÕ~å_»@. D q+¨µ‚ =~°#ú ∞_»∞
=∞#O J#∞H˘<Õ ‰õΩ|˝ q+¨µ‚=~°ú#∞_»∞ HÍ^Œx Ü«∞â’^èŒ~°‡ q+¨µ‚=~°ú#∞_»∞ Jx
Ñïâ’^è‰Œ Ωõ Å∞ JO@∞<åfl~°∞. Hõ#∞Hõ ÉèÏ~°q HÍÅO 530–550 Jx JO^Œ~∂°
TÇ≤ÏOKå~°∞. ÉèÏ~°q ^•Hõ} ∆ Ï`«∞º_»x, Ñ¨Å=¡ ~åAÅ`À ãÖ|O^èOŒ L#fl"å_»x
K«i„`«HÍ~°∞_»∞ ''HÍÖË—— J<åfl_»∞.
ÉèÏ= „Ñ¨H@
õ # ÉèÏ~°q`À<Õ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ ^Œx qâı+¡ H¨ Íaè„áêÜ«∞O. ''ÉèÏ~°"Õ
~°~ú° Q“~°=O—— J#fl \ÏQ∑ Hõey L#fl"å_»∞. H˜~å`å~°∞h˚ Ü«∞ Hõ^Œè =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« Ö’x^Õ
J~Ú<å ^•xfl ã¨∞O^Œ~° HÍ=ºOQÍ fiÛk^•Ì_»∞. HÍo^•ã¨∞ ~åã≤# ‰õΩ=∂~°
ãÖÉè=í ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊ HÍ"åºÅ∞ ÉèÏ~°qH˜ „¿Ñ~°}QÍ xeKå~Ú. HÍx ã¨~fi° ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ
H˘`«Î â‹e· H˜ <åOkÑëH˜ `«# „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ Kå@∞H˘<åfl_»∞. ''J=Ou ã¨∞O^Œi——
Hõ^Œè „Ñ¨HÍ~°O ÉèÏ~°q q+¨µ=‚ ~°#ú ∞_ç P™ê÷#Hõq. "å=∞#∞_»∞ ''HÍ"åºÅOHÍ~° ã¨∂„`«
„Ñ¨=$uÎ——Ö’ ÉèÏ~°q â’¡HÍxfl L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ''^•"≥∂^Œ~∞° _»∞——
Jx J=Ou ã¨∞O^Œi Hõ^Œè =Å# `≥Å∞™ÈÎOk.
H˜~å`å~°∞˚<åÜ«∞ Hõ^èŒ
E^Œ O Ö’ F_ç á È~Ú# áêO_» = ÙÅ∞ ^≥ · fi`« =#OÖ’ LO\Ï~° ∞ .
^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_ç ÑïáêÅ# ZÖÏ LO^À `≥Å∞ã¨∞H˘x ~°=∞‡x ^è~Œ ‡° ~åA XHõ J_»q
=∞x+≤x QÆ∂_èK» åiQÍ ÑÖÑ≤™êÎ_∞» . "å_»∞ uiy =zÛ ã¨∞ã≤~ú ° ~å[ºáêÅ# KÕã∞¨ <Î åfl_»∞
QÍO^è•s `«#Ü«Ú_»∞ Jx q=i™êÎ_∞» . cè=Ú_»∞, „^ÒÑ¨k Ü«Úkèã~ì≤ ∞° _çx Ü«Ú^•úxH˜
„¿Ñ~ˆ Ñ≤™êÎ~∞° . KÕã#≤ „Ñü[˝ „Ñ¨HÍ~°O ^•xH˜ PÜ«∞# JOwHõiOK«_∞» . "åºã¨
=∞Ç¨Ïi¬ JHõ¯_çH˜ =zÛ J~°∞#˚ ∞_»∞ â◊HÎ̃ Ñ¨~å„Hõ=∞=O`«∞_»∞ HÍ"åÅx JO^Œ∞HÀãÖ
WO„^ŒHÖ© Ï„kÃÑ· WO„^Œ∞xHÀãÖ `«Ñã¨ ∞¨ û KÕÜ∞« =∞x LÑ¨^tÕ ™êÎ_∞» . P P^ÕâO◊
„Ñ¨HÍ~°O Éˇ["å_» =zÛ WO„^ŒHÖ© Ï„k Ñ¨~fi° `«OÃÑ· f„= `«Ñã¨ ∞¨ û KÕ™êÎ_∞» . `«áÈÉèOí QÆO
KÕÜ∞« \ÏxH˜ ^Õ=`å „ã‘ÅÎ ∞ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕã≤ qÑ¶Å¨ ∞~“`å~°∞. WO„^Œ∞_»∞ „Ñ¨`º« Hõ"∆ ∞≥ ÿ
t=Ù_çx QÆ∂iÛ `«#ã¨∞û KÕÜ∞« =∞x ã¨ÅÇ¨ W™êÎ_∞» . t=Ù_»∞ J~°∞#˚ `«áÈnHõ#∆ ∞
Ñ¨sH˜∆OK«\ÏxH˜ H˜~å`« "Õ+ÖÖ’ =∂Ü«∞~°∂ÑÖÖ’ LO_Õ ÑÖkx J`«xÃÑ·H˜
Lã≤Q˘Å∞Ê`å_»∞. ã‘fiÜ«∞ ~°H}∆õ Ö’ H˜s\˜ =∂Ü«∂ ã¨∂Hõ~åxfl ÉÏ}O`À K«O¿Ñ™êÎ_∞» ,
96
J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂Ü«∂ H˜s\˜ t=Ù_»∞ "Õã#≤ ÉÏ}O ^•xH˜ QÆ∞K«∞Û‰õΩO@∞Ok.
ÑÖkx H˘\˜#ì "å_»∞ <Õ#∞ JO>Ë <Õ#∞ Jx "åi^ŒiÌ =∞^èºŒ f„= "å^ÀÑ¨"å^•Å∞
[~°∞QÆ∞`å~Ú. W^Œ~Ì ∂° ^ŒfiO^Œfi Ü«Ú^•úxH˜ `«ÅÑ¨_∞» `å~°∞. t=Ù_»∞ J~°∞#˚ |Å
Ñ¨~å„Hõ=∂Å‰õΩ ãÖ`À+≤Oz áêâ◊√Ñ¨`å„™êÎxfl „Ñ¨^•#O KÕ™êÎ_∞» . Hõ^Œä z#fl^Õ
HÍx ÉèÏ~°q ã¨HÅõ =~°<‚ å`«‡HõOQÍ Ñ¨^xú≥ q∞k ã¨~Åæ° =∞Ç¨HÍ=ºOQÍ qãïÎ OÑ¨*âË ß_»∞.
Hõq`å w~åfi}O
HÍo^•ã¨∞ HõO>Ë XHõ J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã≤ [Å„H©_,» =# qÇ¨~åÅ∞
=∞^è∞Œ áê#O, „Ñ¨Ü∂« }O („\Ï"ÕÖ’Q∑) =~°#‚ Å∞ ‰õÄ_® KÕâß_»∞. HÍ=ºOÖ’ Wq
KÀ@∞ ^ŒH¯˜ OK«∞H˘#flq "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ D HÍ=ºOÖ’<Õ. =~°#‚ Å‰õΩ JkèHõ „áê^è•#ºO
WzÛ# "≥Ú^Œ\ ˜Hõq ÉèÏ~°q JxÑ≤™êÎ_»∞. KåÖÏ „áœ_è»"≥∞ÿ# ÉèÏ+¨Ö’ HÍ=ºO
~°zOKå_»∞. LHÎ̃ K«=∞`å¯~°O D HÍ"åºxH˜ ÉèÏ~°q ÃÑ\ì̃# J^Œ#Ñ¨Ù ™⁄=Ú‡.
<åÅ∞QÆ∞ #∞Oz Ñ¨k ã¨~Åæ° ∞ JO>Ë P~°∞ ã¨~Åæ° #∞ =~°#‚ Å`À QÆ∞Ñ≤ÊOKÕâß_»∞.
ÉèÏ~°q Hõq`åfixfl =∞e¡<å^äŒ ã¨∂i ''<åiˆHà◊ áêHõO—— J<åfl_»∞.
''<åiˆHà◊ Ñ¶Å¨ ã¨xflÉèOí =KÀ ÉèÏ~°"óÕ ã¨Ñk¨ `«kfiÉè[í º`Õ
™êfi^ŒÜ∞« O`«∞ ~°ã¨ QÆ~ƒ° ù x~°ƒ~ù O° ™ê=∞~°ãº¨ ~°ãH≤ Í Ü«∞^èÑÕ û≤ `«O—— JO>Ë
~°ãQ¨ iÆ ƒù`"« ∞≥ #ÿ Ñ¨^•Å#∞ q_»Q˘\˜ì P™êfik¿ãÎ Ñ¨~=° ∞ ~°∞zHõ~O° QÍ LO@∞Ok. P
FÑ≤Hˆ =∞#‰õΩ HÍ"åe. ~°∞z =∞iy`Õ H˘|ƒi #q∞e#@∞¡ #=ÚÅ∞`«∂ ~°™ê#O^•xfl
á⁄O^Œ=K«∞Û. ÉèÏ+¨ ÉèÏ~°q KÕuÖ’ XkyáÈ~ÚOk. â◊|Oú J~°Oú Hõeã≤ <å@º"Õ∞
KÕâß~Ú. J~Ú^Œ= ã¨~Öæ° ’ z„`«Hqõ `«fi=¸ ~åã≤ ëÈ‰õΩÅ∞ `≥KåÛ_»∞. ã¨~fi° `À
Éè„í ^Œ, Ü«∞=∞Hõ, qÖ’=∞O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ z„`«HÍ=º â‹Å· ∞efl „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. WOHÀ
QÆ=∞‡`≥#Î· qâı+O¨ Uq∞@O>Ë ''UHÍHõ~∆ ° â’¡HOõ —— ‰õÄ_® ~åã≤ `«# „ÑüÉèÏ „Ñ¨^~Œ ≈° #O
KÕâß_»∞. JO>Ë XˆH JHõ~∆ O° `À â’¡HOõ JO`å K≥áêÊ_»#fl =∂@. ''# <À<å
#∞<Àfl #∞<Àfl<À <å<å <å# <å#∞ – #<Àfl #∞<Àfl ##∞<Õfl<À <å<Õ<å #∞#fl
##∞<åfl`ü—— – # J<Õ XˆH JHõ~∆ O° `À ~åã≤# â’¡HOõ Wk. ÉÏQÍ „Ñ¨Kå~°"∞≥ Oÿ k
‰õÄ_®. nx J~°Oú – ''J<ÕHõ =ÚMÏÅ "åà◊§ÖÏ¡~å! PÜ«∞# =∞x+≤ HÍ^Œ∞.
`«#HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= |Å=O`«∞x KÕuÖ’ F_çáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞# |ÅÇ‘Ï#∞_ç KÕuÖ’
97
F_çáÈÜÕ∞ "å_Õg∞HÍ^Œ∞. x*ÏxH˜ J`«x Jkè<åÜ«∞‰õΩ_»∞ F_çáÈÖË^∞Œ . ÃÑK· ~Õ Ú
P~Ú#O`« =∂„`å# J~ÚáÈÖË^∞Œ . Ñ‘_Oç KÕ"å_»∞ J^Œ$â◊º"≥∞<ÿ å_»∞. Jk áêÑ¨
HÍ~°ºO HÍ^Œ∞——. P `«~åfi`« W^Õ ^èÀ~°}Ö˜ ’ <å~åÜ«∞} ÑÖ_ç`∞« _»∞ `«# ''=∞^è•fi
Kå~°º K«i„`«Ö’ ''#——`À<Õ „Ñ¨Ü∂≥ QÆO KÕâß_»∞. =_ç~åA, ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ W^Õ
^•i Ñ¨\ ì̃ UHÍHõ~∆ ° â’¡HÍÅ‰õΩ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO KÕâß~°∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’...
ÉèÏ~°q Kè«O^À "≥·q^èŒºO`À Z<Àfl â’¡HÍÅ∞ ~åâß_»∞. HÍx PÜ«∞#
W+ì̈"∞≥ #ÿ k ''=Oâ◊ã—÷¨ — J<Õ KèO« ^Œã∞¨ û =∂„`«"∞Õ . D KèO« ^Œã∞¨ û ÉèÏ~°q „ÑüÉè#í ∞
kfiQÆ∞}©Hõ$`«O KÕã≤O^Œx ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞_»∞ ''ã¨∞=$uÎ uÅHõO——Ö’ J<åfl_»∞. ''=$`«Î
K«„`«ãº¨ ™ê HÍÑ≤—— =Oâ◊ãã÷¨ º¨ ''qz„`«`å – „ÑüÉèÏ ÉèÏ~°"~Õ̂ º# ã¨KåÛÜÕ∞ <åkèH©
Hõ$`å——
â◊H=Î˜ O`«"∞≥ #ÿ â◊|Ì „Ñ¨Ü∂≥ QÆO KÕâß_»∞ ÉèÏ~°q. U áê„`« ZÖÏ =∂\Ï¡_®Ö’
JÖÏ<Õ =∂\Ï¡ _ ç O K« @ O Éè Ï ~° q Q˘Ñ¨ Ê `« # O. Ö’HÀ‰õ Ω Î Å ∞, h`« ∞ Å∞
ãÖ^Œ~åƒù#fl#∞ãïOz "å_®_»∞. g~°~ã° ¨ HÍ=ºO Hõ#∞Hõ ^•xfl ÉÏQÍ áÈ+≤OKå_»∞.
Jk ÉèÏ~°q Jaè=∂# ~°ãO¨ ‰õÄ_®. J~åúO`«~<° åº™êÅOHÍ~åÅ`À ÖËHõ *Ï˝<åxfl
Hõey™êÎ_∞» . 1050 â’¡HÍÅ∞#fl D HÍ=ºOÖ’ 115Ö’ J~åúO`å~åÅOHÍ~åÖË
L<åfl~Ú.
J~°ú Q“~°=O
ÉèÏ~°q JO>Ë ''J~°ú Q“~°=O—— Jx =ÚO^Õ K≥Ñ¨ÙÊH˘<åflO. `«‰õΩ¯=
=∂@ÅÖ’ Z‰õΩ¯= J~åúxfl K≥ÑÊ¨ @"Õ∞ J~°ú Q“~°=O. WOw¡+Öπ ’ ''„aq\˜—— JO\Ï~°∞.
^Œ~°≈<åÅÖ’, ^èŒ~°‡ âß„™êÎÅÖ’, ã¨∂„`åÅÖ’ `«‰õΩ¯= â◊ÉÏÌÅÖ’ Z‰õΩ¯= ÉèÏ=O
LO_Õ@∞¡ K≥áêÊ~°∞. J^Õ ÉèÏ~°q áê\ÕKå_»∞ HÍ=ºOÖ’. JO>Ë HÍ"åºxH˜ âß„ã¨Î
Q“~°= ™êú~Ú HõeÊOKå_»∞. D ÅHõ∆}O =∞# uHõ¯#QÍiÖ’ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
''JÖÏÊHõ~∆ åÖ’¡ J#O`å~°Oú —— JO>Ë W^Õ. ÉèÏ~°q WÖÏ â◊ÉÏÌ~åúefl ã¨=∞`«∂HõOÖ’
"å_»@O =Å# HÍ=º ™œO^Œ~º° O ÃÇÏzÛOk. â◊ÉÏÌxH˜ F*’QÆ∞}Ïxfl KÕ~åÛ_»∞.
=∞#∞+¨µºÅ HÍ=º ~°∞zx QÆ∞iOz K≥|∞`«∂ – ''ã¨∞Î=Ou QÆ∞sfi =∞aè
^ÕÜ∞« ãÖÑ¨ÔŒ qâ◊√kú =ÚˆH~Î Ñ° ~ˆ¨ qÑ¨tÛ`«: – Wu ã≤û`÷ åÜ«∂O „Ñü Ñ¨Ó~°∞+Ö~°∞KÒ
98
ã¨∞^Œ∞~°É¡ Ïè : ã¨~fi° =∞<À~°=∂ y~°:—— J<åfl_»∞ – JO>Ë ''H˘O^ŒiH˜ J~°ú ãÖÑüÎ
W+Öì . H˘O^Œ~∞° â◊|Ì ãÖÜ≥∂[#O HÀ~°∞H˘O\Ï~°∞. WÖÏ =∞#∞+¨µºÅ∞ aè#fl
~°∞K«∞Å#∞ HÀ~°∞`å~°∞. JO^Œi =∞#ã¨∞ûÅ<Õ PHõi¬OKÕ Hõq`«fiO ~åÜ«∞@O ã¨∞ÅÉèOí
HÍ^Œ∞——. F[ã¨∞û, „Ñ¨™ê^Œ QÆ∞}ÏÅ`À Hõq`åfixfl ~°OlOÑ¨*âË ß_»∞... ''qHõ@ Hõq——
â◊|OÌ Ö’ Z@∞#∞Oz J~Ú<å J^Õ =∂@ =zÛ#@∞¡ XHõ `«=∂ëê â’¡H"õ ∞Õ ~åâß_»∞.
''^Õ"å HÍx xHÍ"å ^Õ – "åÇ≤ÏHõãfi¨ ã¨fiHÍ Ç≤Ï "å – HÍHÍ ~ˆ ÉèÏÉèÏ ~ˆ HÍHÍ – x
ã¨fiÉèí =º=º Éèí ã¨fi x—— áê^•Å#∞ =∂iÛ<å "≥#H˜¯ #_çÑO≤ z<å JÖÏˆQ ~å=@O
Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨„H˜Ü«∞. nx J~°úO – =∂#"å! Ü«Ú^ŒúO Z=iH˜ HÍ"åe? D
Ü«Ú^ŒÉú ∂íè q∞ ^Õ=`«Å‰õÄ L`åûÇ¨Ïq∞ã¨∞OÎ k. WHõ¯_» áÈ~å\ÏÅ∞ [~°∞QÆ∞`å~Ú.
`åºQÍÅ∞W`«~°∞ÅHÀãÖ KÕã¨∞H˘O\Ï~°∞. D Éèí∂q∞ =∞kOz# U#∞QÆ∞Å`À,
[O`«∞=ÙÅ`À xO_ç LOk. Ü«Ú^ŒúO JO>Ë W+¨ìO L<åfl ÖËHõáÈ~Ú<å D
Ü«Ú^ŒHú̂ „∆ `«OÖ’ áÈ~å_»Hõ `«ÑÊ¨ ^Œ∞. =∞# `≥Å∞QÆ∞ Hõ=ÙÅ∂ D „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ ÉÏQÍ<Õ
KÕâß~°∞. =∞~˘Hõ Q˘Ñ¨Ê â’¡HÍxfl QÆ=∞x^•ÌO – ''qHÍã¨ g∞ Ü«Ú~ü [QÆnâ◊
=∂~°} æ Ï qHÍã¨ g∞ Ü«Ú~ü [QÆfâ◊ =∂~°} æ : – qHÍã¨ g∞ Ü«Ú~ü [QÆnâ◊ =∂~°}Ï
qHÍã¨ g∞ Ü«Ú~ü [QÆfâ◊ =∂~°} æ :—— nx J~åúxfl J=Ö’H˜^•ÌO – [QÆnâè √◊ _≥#·
JO>Ë ~åA J~Ú# J~°∞˚#∞x ÉÏ}ÏÅ∞ "åºÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. „Ñ¨=∂^Œ QÆ}ÏÅ∞
HÀÖÏÇ¨ÏÅO KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. t"å~°∞#˚ Ü«Ú^•úxfl Pã¨HQÎ˜ Í uÅHÕK«\ÏxH˜ PHÍâ◊OÖ’
^Õ=`«Å∞, =∞Ç¨Ï~°∞¬Å∞ Ñï"Õ+Oì≤ z â’Éèí Hõeyã¨∞<Î åfl~°∞.——
WOH˘Hõ â’¡HOõ Ö’ ''ãú̈Å #o#∞Å #∞Oz ~ˆ y# Ñ¨Ùá⁄Ê_ç QÍeKÕ`« ZQÆ~°
Q˘@ì|_ç PHÍâ◊OÖ’ XHõ =ÅÜ«∂HÍ~°OQÍ "åºÑ≤OzOk@. Jk |OQÍ~°∞
^•~åÅ`À JÅ¡|_ç# ''P`«Ñ„¨ `«O—— JO>Ë Q˘_»∞QÆ∞ÖÏQÍ â’ÉèÏÜ«∞=∂#OQÍ LO^Œ@.
Ñ¨~=° ∞ ~°=∞}©Ü∞« ÉèÏ=# Wk. nxfl "≥∞zÛ#"å~°∞ ÉèÏ~°qx ''P`«Ñ„¨ `« ÉèÏ~°q
Hõq——JxÑ≤eKå~°@.
H˜~å`å~°∞<˚ åÜ«∞O „Ñü ã¨~Öæ° ’x z=i â’¡HOõ Ö’ ÉèÏ~°q Hõq ''ÅH˜;——
â◊ÉÏÌxfl „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞ JO^Œ∞Hˆ nxH˜ ''ÅHõ∆ ‡O`« HÍ=ºO—— J<Õ ¿Ñ~˘zÛOk.
WÖÏˆQ Ç¨Ï~°∞¬_∞» ã¨~æ° z=i â’¡HOõ Ö’, P#O^Œ â◊ÉÏÌxfl „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞ =∂Ñ¶Ú¨ _»∞
99
tâ◊√áêÅ =^è#Œ ∞ ''„â◊ºO`«—— JO>Ë N JO`«OQÍ L#fl HÍ=ºO J<åfl~°∞. <≥+· ^¨ •è xfl
''P#O^•O`«—— HÍ=º=∞<åfl~°∞. ÉèÏ~°q H˜~å`å~°∞<˚ åÜ«∞OÖ’x Hõq`å ™œO^Œ~åºxfl
`≥eÜ«∞*ËÜ«∞\ÏxH˜ J<ÕHõ=∞Ok „Ñ¨Ü«∞uflOKå~°∞. =∞e¡<å^èŒ∞x "åºMÏº#O`À
ÉÏ@∞ 36 "åºMÏº<åÅ∞<åfl~Ú nxH˜. ''„Ñ¨H$õ u =∞^è∞Œ ~å ÉèÏ~°q yi:—— Jx XHõ
Hõq „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞.
D HÍ=ºOÖ’ ~å[hu Z‰õΩ¯=. WÖÏ L#fl HÍ"åºÅÖ’ W^Õ "≥Ú^Œ\ k˜ .
~å*Ï™êú#OÖ’ =∞O„uQÍ LO_»|>Ëì nxfl WÖÏ ~åÜ«∞QÆeQÍ_»x TÇ≤Ï™êÎ~°∞.
„^ÒÑ¨k`À K≥ÑÊ≤ Oz# ãÖÉèÏ+¨}Å∞ KåÖÏ J~°ú Q“~°=O`À Hõ~=Î° º xˆ~âÌ H◊ Oõ QÍ
LO\Ï~Ú. „ã‘Î J|Å HÍ^Œ∞ ã¨|Å Jx x~°∂Ñ≤™êÎ_∞» Hõq. ã¨HÅõ ã¨^∞Œ } æ
ã¨"∞Õ `«∞_çQÍ Hõ^•ä <åÜ«∞‰õΩ_≥#· J~°∞#˚ ∞_çx ÉèÏ~°q z„fHõiOz HÍ=º Q“~°"åxfl
ÃÑOKå_»∞. ÉèÏ~°q ÉÏ@Ö’ #_çz# =∂Ñ¶∞¨ =∞Ç¨Hõq tâ◊√áêÅ =^èŒ HÍ=ºOÖ’
WOH˘OK≥O q[$OaèOz W~°"·≥ =¸_»∞ ~°HÍÅ KèO« ^Œã∞¨ ûÅ∞ "å_®_»∞. ÉèÏ~°q
t=Ù_çx P~åkè¿ãÎ =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ q+¨µ‚ P~å^è‰Œ Ωõ _»∞. ÉèÏ~°q HÍ"åºxfl [~°‡x ÉèÏ+¨Ö’H˜
"≥Ú^Œ@ J#∞"å^ŒO KÕã#≤ "å_»∞ HÍ~°Öò HÍÃÑÅ¡~.ü Ç¨~°fi~ü¤ FiZO@Öò ã≤sãπ
^•fi~å =Ú„kOÑ¨|_çOk. P~°∞ ~°HÍÅ POQÆ¡ J#∞"å^•Å∞ =KåÛ~Ú. '[Ü«∞xÎ`Õ
ã¨∞„‰õΩu<À ~°ã¨ ã≤^•úó Hõgâ◊fi~å——.b
100
17. "Õ}ã© O¨ Ç¨~° <å@HõH~õ Î° –

í ì <å~åÜ«∞}∞_»∞ (550-600 ad)
Éè@
Éèí@ì <å~åÜ«∞}∞_»∞ U_»= â◊`åaÌ Hõq JO\Ï~°∞. 550–650 Jx
K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. PÜ«∞# ~åã≤# ''"Õ}ã© O¨ Ç¨~° <å@HõO—— g~° ~°ã¨ „Ñ¨^•è #"≥∞#ÿ Q˘Ñ¨Ê
¿Ñ~°∞ á⁄OkOk. QÆOcè~"° ∞≥ #ÿ ~°K#« `À ™êy L`«¯O~î° ~ˆ HÔ uÎã∞¨ OÎ k. nxfl qâßY
^Œ`∞« xÎ =Ú„^• ~åHõã∆ O¨ `À áÈÅ∞™êÎ~∞° . ~åHõã∆ O¨ Ö’ „ã‘Î áê„`«Ö^Ë ∞Œ . WO^Œ∞Ö’
„^ÒÑ¨k L#flk. Jk =ÚYº"≥∞ÿ# ÉèË^ŒO. Éèí@ì <å~åÜ«∞}∞_»∞ Hõ<åº‰õΩ|˚
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»∞. ÉˇOQÍÖò ~åA Pkã¨∂~°∞x PÇ¨fi#O "Õ∞~°‰Ωõ ÉˇOQÍÖòÖ’ ã≤~ú "° åãÖ
U~°Ê~°K∞« H˘#fl J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞ÅÖ’ Éè@ í ∞ì XHõ_∞» . \ÏQÆ∂~ü =Oâ◊=¸Å
Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ Éèí@ì <å~åÜ«∞}∞_»∞ Jx ÉèÏq™êÎ~°∞. ÉˇOQÍÖò~åA Pkã¨∂~°∞_»∞
„ÉÏÇ¨ Ï ‡}Ïaè = ∂x Hõ # ∞Hõ D ‰õ Ω @∞OÉÏÅ#∞ PÇ¨  fixOz áÈ+≤ O Kå_» ∞ .
<å~åÜ«∞}∞_çH˜ ''Éèí@∞ì—— J<Õk a~°∞_»∞ "åK«HõO. JÖÏˆQ ''=∞$QÆ ~å[ÅHõ∆ ‡——
J<Õk, ã≤OÇ¨Ï J<Õk ‰õÄ_® W`«x a~°∞^Õ. "Õ}© ãÖÇ¨~°OÖ’ `«##∞ QÆ∞iOz
Ug∞ K≥ÑÙ¨ ÊHÀÖË^∞Œ . W`«~∞° Å∞ K≥ÑÊ≤ Ok, Ö’HõOÖ’ „Ñ¨Kå~°OÖ’ L#fl"å\˜x |>Ëì
q=~åÅ∞ `≥eâß~Ú. "å=∞#∞_»∞ "Õ}© ãÖÇ¨~°O #∞Oz H˘xfl L^•Ç¨Ï~°}eKåÛ_»∞.
^ŒO_ç ‰õÄ_® Éè@ í ∞ì#∞ QÆ∞iOz ~åâß_»∞. Hõ#∞Hõ gi^ŒiÌ HõO>Ë =ÚO^Œ∞"å_»∞ Jx
x~°~‚ ÚOKå~°∞. Éè@ í ∞ì =¸_»∞ ~°K#« Å∞ KÕâß_»x ^ŒO_ç J#flÑ¨Ê\˜H© "Õ}ã© O¨ Ç¨~°O
XHõ¯>Ë ÅaèOzOk. "Õ}© ãÖÇ¨~°O J<Õ^•xH˜ ÃÑ^ŒÅÌ ∞ – A@∞ì=Ú_ç "ÕÜ∞« @O
101
HÀãÖ ãÖÇ¨~°O Jx, "Õ}˜ =Å# [iy# H“~°= ãÖÇ¨~°O Jx, "Õ}H˜ ˜ ãÖÇ¨~°O
JO>Ë A@∞ì‰õΩ x=$uÎ Jx J~åúÅ∞ K≥áêÊ~°∞. WO^Œ∞Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜^Õ ÉÏQÍ
LO^ŒxÑ≤ã¨∞ÎOk.
"Õ}ã© O¨ Ç¨~°OÖ’ Éè@
í ∞ì Hõq`å Ñ¨@∞ì
"Õ}ã© O¨ Ç¨~° <å@HõO =∞Ç¨ÉèÏ~°`« Wu=$`«OÎ . "Õ}˜ JO>Ë [_». WO^Œ∞Ö’
P~°∞ JOHÍÅ∞<åfl~Ú. „Ñ¨^=Œè ∂OHõOÖ’ NHõ$+¨µx‚ H“~°=ÙÅ =^Œ‰Ì Ωõ ~åÜ«∞ÉÏiQÍ
^è~Œ ‡° ~åA ÑÖÑ≤ ãÖkè KÕÜ∞« =∞x HÀ~°@O cè=∞ „^ÒÑ¨^∞Œ Å‰õΩ W+Öì LO_»^∞Œ .
ã¨ÇÏ¨ ^Õ=Ù_»∞ cè=Ú_çx âßO`« z`«∞xÎ KÕ™êÎ_∞» . HÍx xO_»∞ ã¨ÉÖíè ’ áêO_»= ~å[
ÑüflÜ≥ÿ∞# „^ÒÑ¨k f„= J==∂#O á⁄O^Œ@O Ç¨Ï$^ŒÜ«∞ â◊ÅºOQÍ ÉèÏqOz
cè=Ú_çx ~Ô K«ÛQ˘>Ëì „Ñ¨ãO¨ QÆO KÕã≤ J`«xÖ’x áœ~°∞ëêyflx ~°Q∞Æ ÖÁæÅ∞Ê`«∞Ok.
D =∂@Å‰õΩ L„^ÕHOõ , L`Õ[Î O á⁄Ok# cè=Ú_»∞ `«# QÆ^`Œ À ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_ç
`˘_»Å#∞ q~°∞QÆQ˘\ì̃, ^Œ∞âß≈ã¨#∞_ç =Hõã∆ Öú̈ Ïxfl peÛ ~°HOÎõ `åy, P ~°HOÎõ `À
`«_ãç #≤ KÕ`∞« Å`À „^ÒÑ¨k Hˆ â◊áêâßxfl =Ú_»∞™êÎ#∞ Jx Ñ¶∞¨ ’~°, cè+} ¨ „Ñü[˝
KÕ™êÎ_∞» . „^ÒÑ¨k nx`À âßOuã¨∞OÎ k. qÑ¶Å¨ "≥∞#ÿ ãÖkè ~åÜ«∞ÉÏ~°O`À qHõÅ
=∞#ã¨∞¯_≥#· Hõ$+¨µ_‚ ∞» JÑ¨ÙÊ_Õ uiy =™êÎ_∞» . ^è~Œ ‡° ~åA WHõ QÆ`º« O`«~O° ÖËHõ
‰õΩ~°∞Hˆ „∆ `« ãÖ„QÍ=∂xH˜ Ñ¨Ó#∞H˘#QÍ cè=Ú_»∞ ~Ô \ì̃Oz# L`åûÇ¨ÏO`À Ü«Ú^Œú
Éè∂í q∞Ö’ „Ñ¨"tÕ ™êÎ_∞» .
~Ô O_»= JOHõOÖ’ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_ç ÉèÏ~°º ÉèÏ#∞=∞uH˜ #∂~°∞ áê=ÚÅ#∞
XHõ =ÚOyã¨ K«OÑ≤#@∞¡ HõÅ =zÛ H©_»∞#∞ â◊OHÕz HõÅ=~° Ñ¨_»∞`«∞Ok.
âßOuHÀãÖ ã¨∂~°∞º_çH˜ J~°º… „Ñ¨^•#O KÕã∞¨ OÎ k. ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞ =zÛ ÉèÏ~°º#∞
F^•~°∞™êÎ_∞» . ÉèÏ~°º Éè~í ÅÎ° ∞ „¿Ñ=∞ ™êy™êÎ~∞° . [Ü«∞„^Œ^∞Œè _ç `«e¡ =zÛ `«#
H˘_»∞‰õΩ#∞ J~°∞#˚ ∞_»∞ K«OÑ¨Ù`å#x „Ñü[˝ KÕã#≤ "å~°Î `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. QÍO^è•s
Ñ¨Ù„`«∞_»∞ Ü«Ú^•úxH˜ "≥_`» å_»∞.
=¸_À JOHõOÖ’ „^Œ∞ã¨^ì ∞Œ º=Úfl_»∞ „^À}∞_çx K«OÑ¨Ù`å_»∞. D "å~°Î
„^À} ã¨∞`«∞_»∞ Jâ◊fi`å÷=∞‰õΩ `≥eã≤ „HÀ^èOŒ `À L_çHá˜ È`«∞O>Ë "Õ∞#=∂=∞ Hõ$Ñ¨Ù_»∞
T~°_çOz ^Œ∞~Àº^èŒ#∞_ç ^ŒQÆæ~°‰õΩ fã¨∞H˘x "≥o¡ "Õ∞#Å∞¡_çx ¿ã<åÑüx
102
KÕÜ∞« =∞O\Ï_»∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Õ Hõ~∞° _‚ xç KÕ™êÎ#x J`«#∞ =∂@ WKåÛ#O\Ï_»∞.
Hõ~‚° Jâ◊fi`åú=∞Å =∞^èºŒ f„= "å^ÀÑ¨"å^•Å∞ #_»∞™êÎ~Ú ~åA ã¨=∞HõO∆ Ö’<Õ.
Hõ~∞° _‚ ∞» |u‰õΩO_»QÍ `å#∞ PÜ«Ú^èOŒ ^•ÅÛ#x „Ñü[˝ KÕ™êÎ_∞» „^À} ã¨∞`«∞_»∞.
WO`«Ö’ cè=Ú_»∞ ^Œ∞âß≈ã¨#∞_çx K«OÑ≤ =Hõã∆ Å÷¨ O peÛ <≥`∞« ~Î ∞° `åQÍ_»#fl "å~°Î
`≥Å∞ã¨∞ÎOk.
<åÅ∞QÀ JOHõOÖ’ – Hõ~°∞‚_ç H˘_»∞‰õΩ =$+¨ ¿ã#∞_»∞ K«xáÈÜ«∂_»x
"å~åÎÇ¨Ï~°∞_»∞ ~åA‰õΩ K≥|∞`å_»∞. Ô~\˜ìOz# HÀÑÖ`À „^Œ∞`«~å„+¨ì ã¨∞`«∞_»∞
Ü«Ú^•úxH˜ ã¨#fl^Œú=∞=Ù`å_»∞. D q+¨Ü«∞O `≥eã≤# `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ Ü«Ú^ŒúO
=^ŒxÌ áêO_»=ÙÅ`À ãÖkè =Ú^Œ∞Ì Jx Ç≤Ï`«O K≥|∞`å~°∞.
S^À JOHõOÖ’ – cè=Ú_»∞ J~°∞#˚ ∞_»∞ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞ ZHõ¯_À ^•‰õΩ¯#fl
ãÖQÆu `≥eã≤ "≥`∞« ‰õΩ`«∂ LO\Ï~°∞. cè=Ú_çx ^ŒfiO^Œfi Ü«Ú^•úxH˜ ~°=∞‡O\Ï_»∞
~åA. HÍx J~°∞#˚ ∞_»∞ HõeÊOK«∞H˘x P¿Ñ™êÎ_∞» . ^è~Œ ‡° ~åA gi^ŒiÌ x ~°=∞‡#=∞#fl
"å~°Î qx J#flQÍi ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ "≥o§áÈ`å~°∞. Jâ◊fi`åú=∞ =zÛ ~åA#∞ HõÅ∞™êÎ_∞» .
z=ik J~Ú# P~°= JOHõO – H“~°= Ñ¨HO∆õ Ö’ JO^Œ~∂° Ü«Ú^ŒOú Ö’
K«xáÈ`å~°∞. ^Œ∞~Àº^èŒ#∞_˘Hõ¯_Õ q∞yÖÏ_»∞. „áê} cèu`À XHõ ã¨~°ã¨∞ûÖ’
^•‰õΩ¯O\Ï_»∞ ~åA. Ñ¨ãH≤ \õ #ì˜ cè=Ú_»∞ ã¨~ã° ∞¨ û ã¨g∞áêxH˜ =™êÎ_∞» . ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞
ÃÑ·H˜ =zÛ cè=Ú_ç`À QÆ^• Ü«Ú^ŒúO KÕ™êÎ_»∞. ^èŒ~°‡~åA QÆ∂_è»Kåi cè=Ú_ç
KÕuÖ’ ^Œ∞~Àº^èŒ#∞_»∞ K«xáÈ~Ú#@∞¡ K≥|∞`å_»∞. JO^Œ~°∂ ãÖ`À+≤™êÎ~°∞.
^è~Œ ‡° ~åA‰õΩ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO, „^ÒÑ¨kH˜ "Õ}© ãÖÇ¨~À`«û"åxH˜ ã¨~fi° O ã≤ÔúŒ KÕ™êÎ~∞° .
WO`«Ö’ ^Œ∞~Àº^èŒ#∞_ç ~åHõ∆ã¨ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_˘Hõ_»∞ Kå~åfiHõ =Úx "Õ+ÖÖ’ =zÛ
^ŒfiO^Œfi Ü«Ú^ŒOú Ö’ cè=Ú_»∞ xÇ¨Ï`«∞_≥#· @∞¡ "å~°Î K≥ÑÙ¨ `å_»∞. Wk=~°‰Ωõ `å#∞
KÕã#≤ „Ñü[˝ „Ñ¨HÍ~°O ^è~Œ ‡° ~åA =∞~°} „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕ™êÎ_∞» . DÖ’QÍ Xà◊§O`å
~°HÎõ „Ñ¨"åÇ¨ÏO`À `«_ãç ≤ JÅã≤# cèH~õ ° ~°∂ÑÖÖ’ cè=Ú_»∞ ~°OQÆ „Ñ¨"âÕ O◊ KÕ™êÎ_∞» .
J`«_Õ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞ J#∞HÀx Ü«Úkúã~÷≤ ∞° _»∞ Ü«Ú^ŒOú KÕÜ∞« \ÏxH˜ ã≤^=úŒ ∞=Ù`å_»∞.
HÍ¿ãÑ¨\ H˜ ˜ ~°HOÎõ F_»∞`«∞#fl"å_»∞ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_çx K«OÑ≤# cè=Ú_»∞QÍ JO^Œ~∂°
QÆ∞iÎ™êÎ~∞° . cè=Ú_»∞ ^Œ∞âß≈ã¨# ~°HOÎõ `À xO_ç# KÕ`∞« Å`À „^ÒÑ¨n ^Õq "Õ}H© ˜
103
Ñ¨Óã≤ ‰õΩ~°∞Å#∞ =Ú_çz "Õ}© ãÖÇ¨~°O KÕ™êÎ_∞» , NHõ$+¨µ_‚ ∞» =zÛ Éè~í `° « "åHõºO
Ñ¨Å∞‰õΩ`å_»∞.
"Õ}Ö˜ ’ <å~åÜ«∞} Éè@
í ∞ì <å@Hõ su
ÉèÏ~°`« Ü«Ú^Œú HÔ =¡· ∂H±û Ñ¶∞¨ \ÏìÅ#∞ Z#∞flH˘x, <å@H©Ü∞« `«#∞ áÈ+≤Oz
=∞Oz L`«∞ûHõ`#« ∞ xOáê_»∞ "Õ}ã© O¨ Ç¨~°OÖ’ Hõq Éè@ í ì <å~åÜ«∞}∞_»∞. <å@Hõ
ÉèÏQÍÖˇ·# ãÖkè, ^•x JOQÍÅ#∞ K«Hõ¯QÍ qxÜ≥∂yOK«∞H˘<åfl_»x q=∞~°≈Hõ
„Ñ¨âO◊ ã¨Å∞ á⁄O^•_»∞. ^è#Œ ∞O[Ü«∞, qâ◊fi<å^èŒ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ <å@Hõ ÅHõ} ∆ HÍ~°∞Å∞
D <å@HÍxfl KåÖÏKÀ@¡ L^•Ç¨ÏiOKå~°O>Ë ^•x „ÑüÉèí Uq∞\’ J~°=ú ∞=Ù`«∞Ok.
WO^Œ∞Ö’ "Õ}© ãÖÇ¨~åxˆH „áê^è•#º`«xzÛ ~åâß_»∞. Ü«Ú^Œú Ñ¶e¨ `«O J~Ú#
áêO_»=~å[º „áêÑ≤ÎH˜ JO`« „áê^è•#ºg∞Ü«∞ÖË^Œ∞. Ñ¶¨Å „áêÑ≤Î x~°fiÇ¨Ï}Ö’
|Ç¨ï=Úv# „Ñ¨[˝ K«∂áê_»∞ Hõq. "≥Ú^Œ\ ˜ JOHõOÖ’ =ÚY ãÖkè kfifÜ«∞OÖ’
„Ñü=ÚY ãÖkè `«~åfi`« QÆ~°ƒù ãÖkè z=~° J==ÚY ãÖkèÅ#∞ Éèí@∞ì
x~°fiÇ≤ÏOKå_»x `≥Å∞™ÈÎOk. Ü«Ú^Œú Ñ¶e¨ `«O z=i JOHõOÖ’ _ÀÖÏO<À¤à#◊ OÖ’
HÍ¿ãÑ¨Ù Ñ¨_âÕ ß_»∞ Kå~åfiHõ ~åHõ`À. Hõ#∞Hõ Ñ¶Ö¨ Ï¿ÑHõ∆ JxtÛ`«O JxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
>ˇOáÈ ã¨$+≤Oì z ‰õΩ`«∂Ç¨ÏÅO ÃÑOz Hõ^#Œè ∞ #_çáê_»∞. ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞ K«KåÛ_»x
XHõ™êi, HÍ^Œ∞ cè=Ú_Õ Jã¨∞=ÙÅ∞ ÉÏâß_»x XHõ™êi „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å∞ ÉèÏqOKÕ ã¨ÃãÊ<£û
"≥∞~ÚO>ˇÿ<£ KÕâß_»∞ Hõq. JÖÏˆQ WOHÀ =∞Å∞Ñ¨Ù – =ã¨∞Î#fl cè=Ú_Õ
^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»#∞H˘x ^è~Œ ‡° ~åA ~Ô zÛáÈ~Ú Ü«Ú^•úxH˜ kQÆ@O <å@H©Ü∞« Ñ¨~åHÍ+¨ì
JxÑ≤ã¨∞ÎOk. g\˜#xfl\˜h J^Œ∞ƒù`« ÉèíÜ«∂#Hõ cèÉèí`åûÅ`À Pâ◊Û~åºÅ`À
x~°fiÇ≤ÏOz# Éè@ í ì ÉÏ}∞_ç <å@Hõ x~°fiÇ¨Ï} f~°∞‰õΩ Ç¨\òû PÑ¶π J#|∞kú "Õã∞¨ OÎ k.
WO`« ÉÏQÍ <å@HõO L<åfl WO^Œ∞Ö’ H˘xfl Ö’áêÅ∂ L<åfl~Ú.
ã¨xfl"ÕâßÅ∞ "ÕQOÆ QÍ x~°fiÇ≤ÏOÑ¨|_»Ö^Ë ∞Œ . Hõ$„u=∞ ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞ PHõ@∞ìHÀÖË^∞Œ .
ã¨∞^Œ~≈° ‰õΩ_»∞ J<Õ Kå~åfiHõ ãÖÉèÏ+¨} ''ã¨∞n~°… ã¨∞uÎ—— JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. =~°#‚ Å∞
™êQÆnÜ«∞@O`À QÆ=∞#O =∞O^ŒyOzOk. HÍx D <å@HõOÖ’ â‹e· x ''~°™êÉèÏã¨——
J<åfl~°∞. Wk áê„`«Å z„`«}‰õΩ ^ÀÇ¨Ï^Œ Ñ¨_Oç k. D ^Œ$+≤Öì ’ Wk „âı+"ì̈ ∞≥ #ÿ
<å@HõO JxÑ≤OzOk. ãÖ^Œ\’¡ ã¨_qÕ ∞Ü«∂ J#fl@∞¡ Ü«Ú^ŒOú Ö’ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞
104
ÉèÏ~°º`À „¿Ñ=∞HõÖÏÑÖ KÕÜ∞« @O ZÉˇƒ@∞ì, J<Òz`«ºO JxÑ≤Oz ''^•.g.â◊¥.Hõ~—‚° —
(^•# g~° â◊¥~° Hõ~°‚)Ö’ ^Œ∞~Àº^èŒ# ''ZxìP~ü——, ÉèÏ#∞=∞u ''„Ñ¨Éèí——`À áê_ç#
_»∂ºÜ≥∞\ò QÆ∞~°∞HÎ ˘ã¨∞OÎ k. nxfl ''=Ú=∞‡@∞_»∞—— ‰õÄ_® Jkè̂HÑ∆ O≤ Kå_»∞. =∞#ˆH
JÖÏ LO>Ë PÜ«∞#‰õΩ LO_»@OÖ’ Pâ◊Û~°º"Õ∞=ÚOk? ÉèÏ#∞=∞u ã¨fiÑ¨flO
¿+H˜ûÊÜ«∞~ü <å@HõO EeÜ«∞ãπ ã‘[~ü ÉèÏ~°º HõÅ#∞ *Ï˝ÑH¨ Oõ KÕã∞¨ OÎ ^Œ<åfl~°∞.
Hõq`«fi Ñ¨~O° QÍ "Õ}˜ ãÖÇ¨~°O `˘OÉè̌· =∂~°∞¯Å∞ ™êkèOz<å <å@Hõ HõàÏ ^è~Œ ‡° O
„Ñ¨HÍ~°O ''J`≥ãÎ ~¨ ∞° =∂~°∞¯Å∞—— JO>Ë áêãπ =∂~°∞¯ÖË á⁄OkOk. g~° ~°ãO¨
HÀãÖ "å_ç# n~°… ã¨=∂™êÅ∞, H˜+¡ ì̈ Ñ¨^•Å∞ „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å‰õΩ H˘~°∞‰õΩ_»∞ Ñ¨_=» Ù.
Éèí@∞ì â‹·e Ç¨Ï$^ŒÜ«∞QÆ`«O. =∞<ÀQÆ`«O HÍ^Œ∞ J^Õ ÃÑ^ŒÌ Ö’ÑÖ.
"åKåº~°"ú ∞≥ #ÿ â‹e· . =∞# ''Ñ¨~∞° K«∂i „|^Œ~ûü ~°HOõ —— J#fl=∂@. Wxfl Ö’áêÅ∞<åfl
"Õ}© ãÖÇ¨~° <å@HÍxfl ãÖã¨¯ $`« <å@HÍÅÖ’ qt+ì̈ <å@HõOQÍ<Õ ÉèÏq™êÎ~∞° .
â◊$OQÍ~åxfl JOQÍOQÆOÖ’ Ñ¨Óã≤ =ke# <å@HÍÅ HõO>Ë aè#flOQÍ g~åxH˜
''g~° `åà◊√§—— "Õã≤ ~°OlOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕã≤ q#∂`«fl =∂~åæxH˜ ^•i "Õâß_»∞
Éè@
í ì ÉÏ}∞_»∞. D Q˘_»= WÖÏ LO>Ë, WO^Œ∞Ö’ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ Z=~°∞ J<Õ „Ñ¨âfl◊
"Õã∞¨ H˘x q=∞~°≈‰õΩÅ∞ |∞„~°Å∞ |^ŒÅÌ ∞ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. ^è~Œ ‡° ~å*Ë J<åfl~°∞. ÉèÏ~°`«
"åHõºO ^•fi~å Ñ¶Å¨ „áêÑ≤Î á⁄O^•_»∞ Hõ#∞Hõ PÜ«∞<Õ#<åfl~°∞. HõqH˜ ‰õÄ_® Wk
W+¨"ì ∞Õ ##fl@∞¡ Hõ^•ä QÆ=∞#O =Å# J~°Oú J=Ù`«∞Ok.
Wk ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ – "≥Ú^Œ\ ˜ JOHõOÖ’ „Ñü[˝ KÕã≤ z=i JOHõO ^•HÍ
Hõ^Œä #_çÑO≤ z J#fl^Œ=Ú‡e^ŒsÌ fl K«OÑ≤ ~°HOÎõ `åy `˘_»Å∞ q~°Q˘æ\ ì̃ „^ÒÑ¨kH˜
"Õ}© ãÖÇ¨~°O KÕãO≤ k cè=Ú_Õ Hõ#∞Hõ iÜ«∞Öò Ç‘Ï~À PÜ«∞<Õ J<åfl~°∞ H˘O^Œ~∞° .
Ñ¶Å¨ „áêÑ≤Î HõeyOz# "å_»∞ cè=Ú_»∞. Ñ¶Å¨ Éè’HõÎ ^è~Œ ‡° ~åA. „Ñ¨^•è # ™ê^è‰Œ Ωõ _»∞
cè=Ú_»∞. ™ê^è#Œ Ñ¶Ö¨ Ïxfl á⁄Ok#"å_»∞ ÃÑ^Œ#Ì fl Ü«Úkã≤~÷ ∞° _»∞. Hõ#∞Hõ cè=Ú_ç̂H
Ç‘Ï~ÀQÍ Z‰õΩ¯= =∂~°∞¯Å∞. WHõ¯_» =Ú„^• ~åHõã∆ ¨ <å@HÍxfl nx`À áÈÅ∞ã¨∞<Î åfl~°∞.
JHõ¯_» Kå}‰õΩº_»∞ HÍ~°º ™ê^è‰Œ Ωõ _»∞, K«O„^ŒQ∞Æ ÑÎ̈ =∞ø~°∞º_»∞ Ñ¶Å¨ Éè’Hõ.Î JHõ¯_»
Kå}‰õΩº_»∞. WO^Œ∞Ö’ cè=Ú_»∞ u~°∞QÆ∞ÖËx <åÜ«∞‰õΩÅ∞ J#∞H˘O>Ë ãïáÈ`«∞Ok.
^è~Œ å‡kèHÍi, =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞ a~°∞^•OH˜`∞« _≥#· ''[QÆ^•ú~° ÑÖ_ç`∞« _»∞——
105
"Õ}© ãÖÇ¨~åxH˜ Q˘Ñ¨Ê "åºMÏº#O ~åâß_»∞. "Õ}© ãÖÇ¨~åxfl =_®¤k ã¨∞|ƒ~åÜ«∞
Hõq `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ JO^Œ"∞≥ #ÿ HõO^Œ Ñ¨^•ºÅÖ’ J#∞"å^ŒO KÕâß~°∞. nxfl zÅHõ=∞iÎ
"åiH˜ K«kq qxÑ≤OKå~°@ =.ã¨∞.Hõq. ZO`À ÉÏQÆ∞O^Œx "≥∞zÛ Pâ◊√=ÙQÍ –
''"Õ}© ãÖÇ¨~°O|∞#∞ – "å}© ^è=Œ `«∞Å∞º_≥#· =ã¨∞~åÜ«Ú_»∞ `å – <å}ˇ=ÚQÍ
`≥xyOK≥#∞ – „áê}O|∞Å∞ ÖËz =K«∞Û Ñ¨^ºŒ =Ú q#fl<£—— Jx "≥∞K«∞Û‰õΩ<åfl~°∞.
=ã¨∞~åÜ«∞x "Õ}© ãÖÇ¨~° J#∞"å^Œ Ñ¨^ºŒ QÆ^•ºÅ#∞ ~°OQÆãÅ÷¨ OÃÑ· ÑïOî KÕ"å~°@.
"Õ}© ãÖÇ¨~°O H˘xfl J^Œ∞ƒù`« â’¡HÍÅ#∞ K«∂^•ÌO. Éè@ í ∞ì "≥q· ^èºŒ "≥∞#ÿ
KèO« ^Œã∞¨ û#∞ "å_®_»∞. Ñ¨^•º =„HõOÎ , Åe`å, BÑ¨KÛ« O^ŒãH≤ ,õ P~åº, „^Œ∞`« qÅOa`«,
„Ñ¨Ç¨Ïi¬x, Ñ¨$nèfi Kè«O^Œã¨∞ûÅ#∞ =∂=¸Å∞ "å\˜`À áê@∞ ãÖ^Œ~Àƒùz`«OQÍ
LÑ¨Ü∂≥ yOz ~°HÎ̃ Hõ\ Oì̃ Kå_»∞.
''K«OK«^∞Œ ƒù[ „Éèqí ∞`« K«O_» QÆ^•aè Ñ¶∂¨ `« – ãÖK«∂ifl `À~°∞Ü«ÚQÆàã◊ º¨
ã¨∞Ü≥∂^èŒ#ã¨º
™êº#= ##Ì Ñ¶∞¨ # â’}˜`« ã≤HáÎõ ê}˜ – ~°∞`«OÎ ã¨~Ú+¨ºu HõKåãÎ̈= ^Õq
cè=∞:——. nx J~°Oú ''"ÕQOÆ QÍ HõkÖË Éè∞í *ÏÅ K«O_» QÆ^Œ Ü≥ÚHõ¯ ^≥|ƒÅ`À =ÚHõ¯Öˇ#·
`˘_»Å∞ HõÅ ã¨∞Ü≥∂^è#Œ ∞_ç ~°HOÎõ `À Ñ¨Óã¨∞H˘#fl KÕ`∞« Å`À cè=Ú_»∞ h ã≤Q#Æ ∞
=Ú_ç "Õ™êÎ_»∞—— Jx cè=Ú_»∞ „^ÒÑ¨kH˜ KÕã≤# „Ñü[˝ Wk. =ãÖ`« uÅHõ
=$`«OÎ Ö’ g~° ~°ã™¨ ÈÊ~°HOõ QÍ Éè@ í ∞ì ~åã≤# â’¡HÍxfl JO^Œ~∂° L^•Ç¨Ïi™êÎ~∞° .
Wk =∞# ##flÜ«∞ºQÍ~°∞ ÉèÏ~°Ò« Ö’ cè=Úx`À xO_»∞ ã¨ÉÖíè ’ ''J"≥∂ƒù~∞° x*’~°∞
^Õâ=◊ Ú# ÑÖz# W^Œ∞~Ì å`«∞‡ K«O_» QÆ^•aèÑ∂¨¶ `« Ç¨Ïu<£ ÉèQí Àfl~°∞ `«~À~°∞ *ËÃã^Œ
Ü«Ú„QÆ ~°}ÏO`«~O° |∞#<£—— JxÑ≤Oz# Ñ¨^ºŒ O QÆ∞~°∞‰Î Ωõ `≥ã∞¨ OÎ k. Éè@ í ∞ì `«##∞
''Hõq =∞$QÆ~åA—— JO>Ë ''Hõq ã≤OÇ¨ÏO—— Jx Ñ≤Å∞K«∞H˘<åfl_»∞. =∂Ñ¶Ú¨ _çÖÏQÍ
qÅHõ} ∆ "≥∞#ÿ q#∂`«fl Ñ¨^•Å#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞ Éè@ í ∞ì. ''H˘}ÏÑ¶∂¨ `«"∞£ —— J<Õ
â◊|Ì „Ñ¨Ü∂≥ QÆO Ü«Ú^Œú ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ KÕâß_»∞. JO>Ë ÅHõ∆ _èH» ¯õ Å∞, "≥~Úº Éè~Ë ∞° Å∞
XˆH™êi "≥∂y`Õ =KÕÛ â◊|OÌ Jx J~°Oú @. Hõ~É° Oíè J<Õ â◊ÉÏÌxfl "å_®_»∞ JO>Ë
– =∞}˜H@ õ ∞ì #∞Oz z\˜HÔ # "Õe =~°‰Ωõ L#fl ÉèÏQÆ=∞@. `˘_»Å∞ Hõey#n J<Õ
J~°Oú ‰õÄ_® LO^Œ@.
106
<å@HõOÖ’ Ç¨ã¨ºO ÑÖ_çOKÕ q^Œ∂+¨Hõ áê„`« ÖË‰Ωõ O_® ~åâß_»∞ Éè@ í ∞ì.
HÍÅ, =ã¨∞,Î ã¨=∞Ü«∞, #@#, SHõº`«Å∞ ÖË=x áêâßÛ`«º q=∞~°≈‰õΩÅ∞ qÅû<£,
ÉÏ~°∞"åÅ∞ ZuÎ K«∂áê~°∞. ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_»∞ ÉèÏ#∞=∞u`À ã¨~™° êÅ∞ P_»∞`«∞O>Ë
^•fi~°áêÅ‰õΩ_»∞ XHõ¯™êiQÍ „Ñ¨"tÕ Oz ''ÉèQí flÆ O ÉèQí flÆ O—— Jx J~°∞™êÎ_∞» . JO>Ë
P QÆk |Ü«∞@ ^Œ∞~Àº^è#Œ ∞_ç ~å[^èfiŒ [O ÃÑ#∞QÍeH˜ qiy T_çÑ_¨ Oç ^Œx J~°Oú .
D ã¨xfl"Õâ◊ HõÅÊ<å J`«xH˜ [~°∞QÆÉ’ÜÕ∞ H©_∞» ‰õΩ ãÖHˆ `«OQÍ Hõq K≥ÑÊ≤ OKå_»∞.
<å@Hõ „Ñ¨™êÎ=#Ö’ ^è•~°~Î å„+¨µÅì ∞—— J<Õ â◊ÉÏÌxfl Ç¨ÏOã¨Å‰õΩ, ‰õÄ~°=ÙÅ‰õΩ K«H¯õ QÍ
J#fi~ÚOKÕ Q˘Ñ¨Ê â’¡HOõ K≥áêÊ_»∞.b
107
18. ã¨∞ÉèÏ+≤`« â◊`H« Hõ ~õ Î° –

Éè~í Î° $Ç¨Ïi =∞Ç¨~åA (650 ad)
=∞^èºŒ ÉèÏ~°Ò« Ö’ L[˚~Úx ~å[^è•xQÍ KÕã∞¨ H˘x áêeOz# ~åA
Éè~í Î° $Ç¨Ïi. Q˘Ñ¨Ê áêÅ<å ^Œ‰Ω∆õ _»∞QÍ „¿Ñ=∞ â◊$OQÍ~åÅ ÃÑxflkèQÍ QÆ∞iÎOÑ¨|_®¤_∞» .
=O^Œ=∞Ok ÉèÏ~°ºÅ`À â◊$OQÍ~° ™ê„=∂*Ïºxfl UÖÏ_»x Hõ^èŒÅ∞ QÍ^èŒÅ∞
`≥eÜ«∞*Ëã∞¨ <Î åfl~Ú. D qÖÏ™êÅ`À QÆ_¿ç Ñ PÜ«∞#‰õΩ ~å[ºáêÅ# KÕ¿ã fiHõ
LO_ÕkHÍ^Œ∞. Hõ#∞Hõ PÜ«∞# z#fl `«=Ú‡_»∞ q„Hõ=∂k`«∞º_Õ ~å[ºÉèÏ~åxfl
ã¨*Ï=ÙQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î J#flQÍi H©iHÎ ˜ Ö’ÑÖ ÖË‰Ωõ O_® HÍáê_»∞`«∞<åfl_»∞. `«#
JÑ¨Ó~°fi â◊$OQÍ~° J#∞Éè"í åÅ#∞ Jxfl\˜x ~°OQÆiOz Éè~í Î° $Ç¨Ïi ''â◊$OQÍ~° â◊`H« Oõ ——
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤ H˘`«Î X~°=_ç `≥KåÛ_»∞. D â◊$OQÍ~°O WÖÏ q[$Oaèã∂¨ OÎ _»QÍ,
PÜ«∞# z#fl ÉèÏ~°º Ñ≤OQÆà◊ (J#OQÆ ¿ã#) ~°^Œè KÀ^Œ‰Ωõ _ç`À ã¨~ã° ¨ ã¨ÖÏ¡áêÅ∞
™êyOzOk. D q+¨Ü∞« O QÆ=∞xOz# `«=Ú‡_»∞ q„Hõ=∂k`«∞º_»∞ P"≥∞#∞ ^Õâ◊
|Ç≤Ï+¨¯~°} KÕã≤ ~å[ºO Ñ¨~∞° =Ù HÍáê_»=∞x HÀ~å_»∞. J#flQÍ~°∞ `«=Ú‡_ç =∂@#∞
#=∞‡ÖË^∞Œ . ÃÑ_»Kq≥ x ÃÑ\Ïì_∞» . W^Õ J^Œ#∞QÍ fã¨∞H˘x P"≥∞ q„Hõ=∂k`«∞º_ç<Õ
Éè~í Î° $Ç¨Ïi KÕ`« ^Õâ◊ |Ç≤Ïëê¯~°O KÕ~ÚOz J_»∞¤ `˘ÅyOK«∞H˘#flk.
XHõ~ÀA XHõ Ü≥∂y ~å*Ï™ê÷<åxH˜ =zÛ ^≥=· Ñ¶Ö¨ Ïxfl =∞Ç¨~åA‰õΩ
WzÛ „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ ÉèÏ~°º‰õΩ JO^Œ*Ü Ë ∞« =∞x, P Ñ¶Å¨ O ™ê=∂#º"≥∞#ÿ k HÍ^Œx HÀi#
HÀiHõÅ#∞ <≥~"° ~Õ̂ Û HõÅÊ=$Hõ=∆ ∞x, x`«º Ü«∞=fi<åxfl, n~å…ÜÚ« +¨µ¬#∞ Wã¨∞OÎ ^Œx
108
K≥áêÊ_»∞. ~åA `«# =Ú^Œ∞ÅÌ z#flÉèÏ~°º Ñ≤OQÆà‰◊ Ωõ P ÑÖ_»∞xKåÛ_»∞. P"≥∞
u#‰õΩO_® `«# „Ñ≤ÜÚ« _»∞ ~°^™Œè ê~°kHè ˜ WzÛOk. "å_»∞ ZÑ¨ÙÊ_»∂ Ü«∞=fi#O`À
|ÅOQÍ LO_®Åx HÀ~°∞H˘#flk. P k=ºÑ¶¨ÖÏxfl ~°^èŒO `ÀÖË"å_»∞ "å_ç
„Ñ≤ÜÚ« ~åÅ∞ "Õâº◊ ‰õΩ „¿Ñ=∞QÍ ã¨=∞iÊOKå_»∞. P"≥∞ KåÖÏ L^•~°∞~åÖË HÍHõ
^ÕâÇ◊ Ï≤ `«O HÀˆ~ =ºHÎ̃. ã¨∞ã≤~ú ° ~å[º áêÅ# „Ñ¨*Ï Éèqí +¨º`«∞Î =∞Ç¨~åA KÕuÖ’
LO@∞Ok Hõ#∞Hõ ÉèHí QÎ˜ Í P Ñ¶Ö¨ Ïxfl ~åA‰õΩ ã¨=∞iÊOzOk. Ü≥∂y `«#‰õΩ
WzÛ# ÑÖ_»∞ D "Õâº◊ HÔ ÖÏ ÅÉèºí "≥∞#ÿ ^À J_çy`Õ P"≥∞ Jã¨Å∞ q+¨Ü∞« O JO`å
|Ü«∞@ÃÑ\Õì k. D ãÖÑ¶∞¨ @# =∞Ç¨~åA Éè~í Î° $Ç¨ÏiÖ’ Q˘Ñ¨Ê =∂~°∞Ê `≥zÛOk.
`«# â◊$OQÍ~°O Ü≥∞O`« KÕ@∞ `≥zÛO^À „QÆÇÏ≤ OKå_»∞ "≥O@<Õ XHõ hu â’¡HOõ D
Ñ¶∞¨ @##∞ P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ H˘x Pâ◊√=ÙQÍ K≥áêÊ_»∞. ''~°`fl·≥ ~°‡Ç¨Ïi¬ ã¨∞`Î ∞« ~°fl ^Õ"å
# Éè’lˆ~ cè=∞ q¿+} cèuO – ã¨∞^è•O q<å# Ñ¨~Ü ° Ú« ifi~å=∞O # xtÛ`å~°ú
^èqŒ ~°‡Ou nè~å:—— "≥~· åQÆº ÉèÏ=O Hõ@Åì ∞ `≥OK«∞H˘x „Ñ¨=Ç≤ÏOzOk. nx`À hu
â◊`H« Oõ , `«~åfi`« "≥~· åQÆº â◊`H« Oõ ~åâß_»∞.
Éè~í Î° $Ç¨Ïi HÍÅO W^Œq∞^ŒOú QÍ `≥eÜ«∞@O ÖË^∞Œ . q„Hõ=∂k`«º =∞Ç¨~åA
J#flQÍ~°∞ Hõ#∞Hõ „H©.Ñ¨Ó. 56HÍÅO "å_»∞ HÍ=K«∞Û. ~åA Hˆ â◊=â◊~‡° <åÅ∞QÆ∞
=~å‚Å „ã‘ÅÎ #∞ q"åÇ¨Ï=∂_®_»∞. "åiH˜ =~°~∞° z, q„Hõ=∂~°¯, Éè\í ,ì̃ Éè~í Î° $Ç¨Ïi
[x‡OKå~°x Hõ^#Œè O. Éè~í Î° $Ç¨Ïi J^Œ∞ƒù`« ~°K#« ''ã¨∞ÉèÏ+≤`« „uâ◊u—— JO>Ë â◊$OQÍ~°
hu, "≥~· åQÆº â◊`H« ÍÅ∞. g\˜`ÀÉÏ@∞ ''"åHõº „Ñ¨nÑÖ—— ''~åÇ¨Ï`« HÍ=ºO——, Ñ¨Ò« [e
"åºHõ~} ° ÏxH˜ ''HÍiHõ—— ‰õÄ_® ~åâß_»∞. âße"åÇ¨Ï# â◊HÍxH˜ Ñ¨Ó~°fi"Õ∞ 135
Uà◊√§ ã¨∞ã≤~ú ° ~å[ºáêÅ# KÕâß_»∞. 1691Ö’ WO_çÜ∂« Ö’ Ñ¨~º° \Õz# K≥<· å
Ü«∂„u‰õΩ_»∞ DuûOQ∑ JÑ¨Ê\˜H˜ #ÅÉè̌· Uà◊§ „H˜Ò« Éè~í Î° $Ç¨Ïi rqOz L<åfl_»x
~åâß_»∞. U_»∞™ê~°∞¡ ã¨<åºã≤QÍ =∂i =∞m§ ãÖ™ê~° r=#OÖ’H˜ =KåÛ_»x
K≥áêÊ_»∞. Hõ#∞Hõ HÍÅO „H©.â◊.650 Jx `ÕÖÏÛ~°∞.
Hõq`å w~åfi}O
Éè~í Î° $Ç¨Ïi â’¡HÍÅ∞ ~åx "åÔ~=~°∂ LO_Õ"å~°∞ HÍ~°∞. =ÚYºOQÍ huâ◊`H« õ
Ñ¨^•ºÅ∞ É’^è<Œ å JOâßÅ∞QÍ LO_Õq. ã¨~à° O◊ QÍ, QÆOcè~O° QÍ ÉèÏ= ãÖÑ¨^`Œ À
109
~å}˜™êÎ~Ú â’¡HÍÅ∞. ãÖH˜Ñ∆ `Î̈ « PÜ«∞# =ÚYº ÅHõ} ∆ O. ã¨∂\˜QÍ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜
`å‰õΩ`å~Ú. ã¨ÇÏ¨ [ ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ JÅOHÍ~åÅ`À â◊`H« ÍÅ‰õΩ k"åºÅOHÍ~åÅ#∞
J=∞~åÛ_»∞. D â◊`H« ÍÅ∞ _»Kü ÉèÏ+¨`À ã¨Ç¨ Jxfl ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ J#∞"å^ŒO á⁄Ok
„Ñ¨ÑO¨ K« „Ñ¨ãk≤ xú á⁄O^•~Ú. hu â◊`H« Oõ Ö’ #∂@ `˘q∞‡k â◊$OQÍ~°, "≥~· åQÆº
â◊`«HÍÅÖ’ =O^Õã≤ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. hu â◊`«HõOÖ’ Ö’Hõ ÑïjÅ# ÉÏQÍ
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ÑÖ_ç`«∞Å „Ñ¨â◊Oã¨ÅO^Œ∞H˘<åfl_»∞. ¿ã"å^èŒ~°‡O, Ñ¨~ÀÑ¨HÍ~°O,
_»|∞ƒ KÕ¿ã =∂~°∞ÊÅ∞ Jhfl L<åfl~Ú. â◊$OQÍ~° â◊`H« Oõ Ö’ „ã‘Î ™œO^Œ~º° O ãÖÜ≥∂QÆ
â◊$OQÍ~°O "ÕâßºxO^Œ, |∞∞`«∞=ÙÅÖ’ =∞x+≤H˜ LO_Õ HÍ=∞ HÍOHõ∆ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q
=i‚OKå_»∞. "≥~· åQÆº â◊`H« Oõ Ö’ =∂#=Ù_ç J*Ï˝#O, HÀiHõ KåÑ¨ÅºO, Ö∫ÅºO,
q+¨Ü∞« ã¨∞Y `åºQÆO, P`«‡Q“~°=O, Ñ¨~„° |Ç¨Ï‡`«`Î« fiO, HÍÅ=∞Ç≤Ï=∞, HÍj x"åã¨
„Ñ¨Ü∂≥ [<å^Œ∞Å#∞ =i‚OKå_»∞.
Éè~í Î° $Ç¨Ïi ã¨∞ÉèÏ+≤`« „uâ◊ux `≥Å∞QÆ∞Ö’ ''ã¨∞ÉèÏ+≤`« ~°`åfl=o—— ¿Ñi@
U#∞QÆ∞ ÅHõ∆ ‡} Hõq, Ñ¨Ù+¨Êyi u=∞‡#, ZÅ‰õÄz ÉÏÅ ã¨~ã° fi¨ u K«H¯õ x J#∞"å^ŒO
KÕâß~°∞. Wq ÃãHõO_»s ™êú~ÚÖ’ É’^èHŒ õ JOâßÅ∞QÍ P<å\˜ #∞O_ç <Õ\ ˜ =~°‰Äõ
LO@∂<Õ L<åfl~Ú. g\˜x HõO~îã° Î¨ Ñ¨^•ºÅ *Ïa`åÖ’ KÕ~åÛ~°∞. =∞<ÀÇ¨Ï~°
ãÖ^Œ~Àƒùz`« â‹e· `À =∞#ã¨∞‰õΩ PÇ¨^¡ OŒ Hõe™æ êÎ~Ú. ^è•~°}‰õΩ =∞Ç¨ã¨∞Å∞=ÙQÍ
LO\Ï~Ú.
''PHÍâ◊=Ú# #∞O_ç â◊OÉè∞í x t~°O|O_»∞Ok j`å„k ã¨∞
â’¡HOõ Éˇ#· Ç≤Ï=∂„k #∞O_ç Éè∞í q Éè∂í Ö’HõO|∞ #O^Œ∞O_ç Ü«∞
™ÈÎHÍO É’kè, Ñ¨Ü∂≥ kè #∞O_ç, Ñ¨= <åO^èÀ Ö’Hõ=Ú<£ KÕ~ˆ QÆO
QÍ ‰õÄÅOHõ+¨ ÃÑ‰õΩ¯ ÉèOí QÆ∞Å∞ q"ÕHõ „Éè+í ì̈ ãÖáê`«=ÚÖò.——
D Ñ¨^ºŒ O ~åx `≥Å∞QÆ∞"å~°∞ L^ŒÇÏ¨ iOK«x ãÖ^Œ~ƒ° Où ÖË<ÖÕ ^Ë ∞Œ . JÖÏˆQ
''P~°OaèOÑ¨~°∞ hK« =∂#=ÙÅ∞——, ''„QÍã¨=Ú ÖËHõ „ã¨∞H˜¯#——, uqi Wã¨∞=Ú#
`≥·ÅO|∞ ''Hõ∆=∞ Hõ=K«O|∞—— "≥Ú^ŒÖˇ·# Ñ¨^•ºÅ`À Éèí~°Î $Ç¨Ïi `≥Å∞QÆ∞ "åiO@
z~°Orq JÜ«∂º_»∞b
110
19. ã¨∂~°º â◊`H« õ Hõ~Î° –

=∞Ü«¸~°∞_»∞ (606 ad)
ã¨∂~°º â◊`H« Íxfl ~åã≤# =∞Ü«¸~° Éè@í ∞ì „H©.â◊.606–648 HÍÅO"å_»∞.
Ç¨Ï~°∞¬x P™ê÷# Hõ=ÙÅÖ’ XHõ_∞» . ÉÏ}∞_ç ã¨=∞HÍb‰õΩ_»∞. =∞Ü«¸~°∞x =Oâ◊ã∞¨ ÅÎ ∞
Q˘Ñ¨Ê ã¨∂~Àºáêã¨‰Ωõ Å∞. JO^Œ∞Hˆ ã¨∂~°º â◊`H« Oõ ~°zOKå_»∞. ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’,
P^è•ºu‡Hõ ÉèÏ"åÅÖ’ =∞Ü«¸~° â◊`H« Oõ qt+¨ì ™ê÷<åxfl á⁄OkOk. ~å[âıY~°∞_»∞
– =∞Ü«¸~°∞_»∞, ÉÏ}∞_»∞ Ç¨Ï~°∞¬x P™ê÷# Hõ=ÙÅx ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. x_»^"Œ ÀÅ∞
"≥OHõ@ ~å=ÙQÍ~°∞ `«=∞ Ñïâ’^è#Œ Ö’ ''=∞Ü«¸~°∞_»∞ – PO„^èŒ "å[‡Ü«∞O——Ö’
=∞Ü«¸~°∞_»∞ Éè’Ax P™ê÷#Hõq J<åfl~°∞.
''JÇ¨ÏŸ „Ñ¨ÉÏè "À "åˆQ"Ì åºÜ«∞<å‡`«OQÍ k"åHõ~:° –NÇ¨Ï~°¬™êº Éè=í ^£ ã¨Éºíè :
ã¨"∂≥ ÉÏ} =∞Ü≥∂~°Ü∂≥ :—— Jx ~åâß_»∞. =∞Ü«¸~°∞_»∞, ÉÏ}∞Å`À ÉÏ@∞
Ç¨Ï~°∞¬x P™ê÷#OÖ’ ''=∂`«OQÆ k"åHõ~∞° _»∞—— ‰õÄ_® L#fl@∞¡ K≥áêÊ_»∞. ÉÏ}∞_çH˜
=∞Ü«¸~°∞_çH˜ Hõq`å ã¨Ê~°ú L#fl@∂¡ K≥áêÊ_»∞. =∞#"åà◊¡‰õΩ Ñ¨ÙHÍ~°¡ +≤HÍ~°∞¡
KÕÜ∞« @O ÉÏQÍ JÅ"å>Ë Hõ^•. D Ñ¨ÙHÍ~°∞ +≤HÍ~°∞Ö’ qÅã≤e#¡ =∞~À Hõ@∞ì
Hõ^Œè ‰õÄ_® Ö’HõOÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. J^Õq∞@O>Ë – =∞Ü«¸~°∞_»∞ `«# ‰õΩ=∂Ô~#Î ∞
ÉÏ}∞_çHz˜ Û ÃÑo¡ KÕâß_»∞. JO>Ë ÉÏ}∞_çx JÅ∞¡_∞» QÍ KÕã∞¨ H˘<åfl_»#fl =∂@.
XHõ~ÀA #= ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ â◊$OQÍ~° „H©_Ö» ’ LO_»QÍ, =∞Ü«¸~°∞_»∞ Kå@∞QÍ
111
K«∂ã≤ ‰õÄ`«∞~°∞ JO^•xH˜ =ÚQÆ∞ú_≥· Zxq∞k â’¡HÍÅ∞ K≥áêÊ_»@. J^Õ
''=∞Ü«¸~å+¨Hì Oõ ——. nxfl q#fl =∞Ü«¸~°∞x ‰õÄ`«∞~°∞ `«O„_çx ‰õΩ+¨µì "åºkè„QÆã∞¨ _Î ∞»
Hõ=∞‡x â◊ÑO≤ zOk@. P "åºkè`À fã¨∞H˘O@∂ ã¨∂~Àºáêã¨# KÕã∂¨ Î ã¨∂~°º
â◊`«Hõ ~°K«# „áê~°OaèOKå_»@. P~°= â’¡HõO ~å¿ããïH˜ Ñ¨ÓiÎQÍ ‰õΩ+¨µì
`˘ÅyáÈ~ÚO^Œ@. =∞Ü«¸~°∞x ¿Ñ~° Ö’HõOÖ’ H˘xfl Kå@∞=ÙÅ∞ "åºÑ≤OKå~Ú.
Wq „ã¨Q~úÆ å =$`åÎÅ∞.
=∞Ü«¸~° â◊`H« õ „Ñ¨MÏºu
=∞Ü«¸~°∞_çH˜ XHõÑÙ¨ Ê_»∞ ‰õΩ+¨µì "åºkè ™ÈHÕk. P ^Œ∞YOÖ’ P~ÀQÆºO
ÉèÏã¨¯~å kKÕÛ`ù ü J<Õ ^•xfl #q∞‡ ã¨∂~°º Láêã¨# KÕã∂¨ Î ã¨∂~°º â◊`H« Íxfl ~åã≤#@∞¡
Hõ^ÅŒè ∞ „Ñ¨Kå~°OÖ’ L<åfl~Ú. D â◊`H« Oõ Ñ¨ÓiÎ JÜÕ∞ºãïH˜ "åºkè Ñ¨ÓiÎQÍ
#Ü«∞"≥∞#ÿ ^Œ@. ÉÏ}∞_ç âßÑÖ =Å¡ D "åºkè =zÛO^Œ<Õ „Ñ¨Kå~°=¸ LOk
HÍx [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ Ñ¨Ó~°fi[#‡ =Å¡<Õ =zÛO^Œx `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ã¨∂~°º â◊`H« Oõ Ö’
=O^Œ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. „ã¨Q~úÆ å =$`«OÎ Ö’ =∞Ü«¸~°∞_»∞ D â◊`H« Oõ ~åâß_»∞.
K«^Œ∞=Ù`«∞O>Ë =∞Ç¨#O^ŒO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ~°K«# Q“_ô suÖ’ F*’ QÆ∞}
„Ñ¨^è•#OQÍ LOk. Ü«∞=∞Hõ ÑÖ@ ÑÖ_çOKå_»∞. D â◊`«HõOÖ’ J<ÕHõ
J~åúÅOHÍ~° ãÖÜ≥∂[#O`À ~°zOKå_»∞. „áœ_è» suÖ’ #_çzOk.
"≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz #ÅÉè·ˇ =¸_»= â’¡HOõ =~°‰Ωõ ã¨∂~°º H˜~} ° ÏÅ =~°#‚ ,
ã¨∂~°º ã¨∞uÎ LOk. `«~åfi`« J~Ú^Œ∞ â’¡HÍÅÖ’ ã¨∂~°∞ºx ~°ÔŒè , ã¨∂~åºâßfiÅ
=~°#‚ KÕâß_»∞. Ñ≤=∞‡@ Ñ¨<fl≥ O_»∞ â’¡HÍÅÖ’ ã¨∂~°º ~°^Œè ™ê~°kè J~°∞}∞_çx
(J#∂~°∞_»∞) =i‚OKå_»∞. ã¨∂~°∞ºx ~°^•è xfl Ñ¨^HŒ ˘O_»∞ â’¡HÍÅÖ’ K≥áêÊ_»∞.
U_»∞ â’¡HÍÅÖ’ ã¨∂~°ºaOÉÏxfl, =¸_»∞ â’¡HÍÅÖ’ t=, q+¨µ,‚ „|Ç¨Ï‡ ã¨fi~°∂Ñ¨Ù_»∞QÍ
ã¨∂~°∞ºx ã¨∞uÎ OKå_»∞. =∞~˘Hõ â’¡HOõ Ö’ ã¨=∞ãÎ̈ ^Õ=`«Ö HõO>Ë ã¨∂~°∞º_»∞ ã¨~fi°
„âı+µ¨ _ì x» q=iOKå_»∞. ã¨∂~°∞º_»∞ „Ñ¨HÍtOKÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞ Éè∂í q∞ÃÑ· [iˆQ Ñï}Ï=∂xfl
=i‚Oz K≥áêÊ_»∞. =∞~˘Hõ¯ â’¡HõOÖ’ ã¨∂~°∞º_»∞ ã¨=∞ã¨Î K«~åK«~° [QÆ`«∞Î‰õΩ
™ê~°fiÉè∫=Ú_»∞ Jx x~°∂Ñ≤ã∂¨ Î =i‚OKå_»∞. =∞Ü«¸~° Hõq ~åã≤Ok XˆH XHõ¯\˜
J^Õ =∞Ü«¸~° â◊`H« Oõ . nx`À<Õ Hõ=ÙÖ’¡ J„QÆÉÏè QÍ# xeKå_»∞. JO>Ë JO`«\ ˜
112
„Ñ¨âã◊ xÎ≤ D â◊`H« Oõ ^•fi~å ™êkèOKå_»x „QÆÇÏ≤ OKåe. XHõ¯ â◊`H« Oõ `À ''*ÏH±áê\ò——
H˘\ì̃ ™êÇ≤Ïf L^•º#=#OÖ’ Hõq`å =∞Ü«¸~° #$`«ºO KÕâß_»∞ ã¨Ñ=Î̈ ~°‚ â’Éèí
HõeÊOKå_»∞ JO`ÕHÍ^Œ∞ – ™êÇ≤Ï`«º #Éè’=∞O_»ÅOÖ’ ã¨∂~°º â◊`H« Oõ `À â◊`ã« Ç¨ Ï¨ „ã¨
ÉèÏ#∞ H˜~}° Ñ¨ÙO*ÏÅ#∞ "≥^[Œ e¡ P~ÀQÆºO`À ÉÏ@∞, P#O^•hfl, Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Ç¨^¡ •xfl
HõeOæ z #Éè’=∞O_»Å ã¨q„`«∞ <å~åÜ«∞}=¸iÎ Ü≥∞ÿ ÉèÏã≤OKå_»∞.
=∞Ü«¸~°∞x Kå@∞=ÙÖ’¡ XHõ\ ˜ – J~°ú<åsâ◊fi~°∞_≥·# áê~°fif ÑüH˜
ãÖ^è•º^Õq =Å# [x‡Oz# ãÖ^èŒºÃÑ· „¿Ñ=∞ HõeæO^Œ@. JÑ¨Ê\˜ˆH <≥uÎg∞^Œ
QÆOQÆ ã¨=uQÍ LOk. XHõ~ÀA t=Ù_»∞ <å@ºO KÕ¿ã ã¨=∞Ü«∞O =zÛOk.
áê~°fiu QÆOQÆ#∞ kOK«#∞, ãÖ^èºŒ #∞ =kOK«#∞ J#fl^Œ@. t=Ùx â◊s~°O #∞O_ç
"Õ~Ô á· È"åÅh J#∞H˘Ok@. P"≥∞#∞ P¿Ñ „Ñ¨Ü∞« `«flOÖ’ t=Ù_ç Ç¨ÏãÖÎ ã¨~fi° =∞OQÆà◊
‰õΩKåxfl `åHÕ^Œ@. JÖÏO\˜ =∞OQÆàH◊ ~õ "° ∞≥ #ÿ KÕ~Ú =∞#efl ~°HO∆˜ Kåe Jx
Hõq â’¡HOõ K≥áêÊ_»∞ –
''J#<åº ãÖ„Ñ¨f=∞O ‰õΩ~°∞ =∞^Œ# iáÈ – ™êfiOQÆ ^•# „Ñ¨^•#O –
<åÇ¨ÏO ™È_è∞» O ã¨=∞~åú t~°ã≤ ã¨∞~°#nO – <åÑ≤ ãÖ^è•ºO „Ñ¨}`«∞O – W`«∞ºHÍÎº
HÀÑ¨ q^•ÌO qÑ¶∞¨ @ ~Ú`«∞ =Ú=∂ – =∂`«‡ ^ÕÇÏ¨ O „Ñ¨=$`åÎO – ~°∞O^è•#ó
áê`«∞ â◊OÉè’: ‰õΩKè« ‰õΩÅâ◊ Ç¨Ï~î° „‰õΩ™ÈÎ Éè∞í *’"å——
=∞Ü«¸~° â◊`H« ÍxH˜ Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞ "åºMÏº<åÅ∞#fl@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. D
â◊`H« ÍxH˜ YO_®O`«~° MÏºu L#flk. P#O^Œ=~°#ú ∞_»∞ =∞Ü«¸~° â’¡HÍÅ#∞
L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. [QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`~« åÜ«∞Å∞ =∞Ü«¸~°∞x J#∞ãïOz ''ã¨∞^è•
ÅÇ¨Ïi——x „ã¨Q~úÆ å =$`åÎÅÖ’ ~°zOKå_»∞. =∞Ü«¸~°∞x Hõq`å â◊HHÎ̃ ˜ PHõi¬`∞« Öˇ#·
"åiÖ’ Ñ≤OQÆo ÅH©;HÍO`«O, ^•ã¨∞ N~å=ÚÅ∞, =_®¤k ã¨∞ÉÏƒ~åÜ«∞ Hõ=ÙÖË
HÍHõ Ñ¨Ó~°fiHõ=ÙÅÖ’ N<å^è,Œ áÈ`«#, ÃÑ^Œ#Ì , ~å=∞~å[ Éè∂í +¨}Ï^Œ∞Å∂ L<åfl~°∞.
WO^Œ∞Ö’ N<å^è∞Œ _»∞ =∞Ü«¸~°∞x Ñ¨k¿ÇÏ#∞ â’¡HÍÅ#∞ J#∞=kOz HÍjYO_»O,
t=~å„u =∞Ç¨`«‡ºOÅÖ’ KÕ~åÛ_»∞. JO>Ë `≥Å∞QÆ∞ "åiH˜ "≥Ú^Œ@QÍ =∞Ü«¸~°∞x
ÑïK«Ü∞« O KÕã#≤ Ñ¶∞¨ #`« N<å^è∞Œ _ç^#Õ #fl =∂@. ''Éè@í ì ÉÏ} =∞Ü«¸~° Éè=í Éè∂í u,
t= Éè„í ^Œ HÍo^•ã¨∞Å ã¨~ã° #¨ =∞Ü«¸~°∞x xeÑ≤ Q“~°qOKå_»∞. =∞Ü«¸~°∞x
113
Hõq`å "ÕQOÆ J`«xfl ÉÏQÍ PHõi¬Oz P ^èÀ~°}Ö˜ ’ Ñ¨^•ºÅ∞ JÖÏ¡_∞» . ^•ã¨∞
N~å=ÚÅ∞QÍ~°∞ 1902Ö’ ã¨∂~°º â◊`H« Íxfl J#∞=kOKå~°∞. PH˘O_ç "åºã¨=¸iÎ
âß„ã≤QÎ Í~°∂ `≥#∞QÆ∞ KÕâß~°∞. ~å[âıY~°∞_»∞ =∞Ü«¸~°∞x –
''^Œ~Ê° O Hõq Éè∞í [OQÍ<åO QÆ`å „â◊=} QÀK«~O° – q+¨ q^Õº= =∞Ü«¸s
=∞Ü«¸s "ålfl Hõ$`«O `«u—— Jx "≥∞K«∞ÛH˘<åfl_»∞. nx J~°Oú – <≥=∞e KÕ¿ã
„ˆHOHÍ~°O ÖÏO\˜ =∞Ü«¸~° Hõq "å‰õΩ¯ hK« Hõ=ÙÅ∞ J<Õ q+¨ ã¨~åÊÅ K≥q
™ÈHõQÍ<Õ "åà◊§ QÆ~åfixfl #tOÑ¨*ãË ∞¨ OÎ k—— =∞Ü«¸~° â◊`H« Oõ Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ â’¡HOõ
JO^•xfl K«∂^•ÌO –
''[=∂ƒùsu= ‰õΩ"≥∂ƒù^•ƒù=q∞= ^•^•™êûO„^Œ ã≤O^è∂Œ ~° ~ˆ }∞O – ~°HÍÎ
ã≤^•ú W"Ò¿Ñ∞¶ ~°∞^ŒÜ∞« `«\ © ^•~å„^Œ=ã¨º
PÜ«∂O`åº`«∞ÅºHÍÅ Hõ=∞Å =# ~°∞KÕ "å~°∞}À"À qÉèí∂`≥· fi –
Éè∂í Ü«∂ã¨∞~åƒù ã¨Ü∞« O `À Éè∞í =# =∞aè#"å ÉèÏ#"À ÉèÏ#:gÜ«∂——
J~°úO – ã¨∂~°º H˜~°}ÏÅ∞ ^Õ=QÆ[O J~Ú# S~å=`«O ‰õΩOÉèíã¨÷ÅO
#∞O_ç Ñ¨Ù\˜#ì ã≤O^è∂Œ ~°ÑÙ¨ ^è∂Œ o Hõq∞‡#@∞¡ Hõ=∂‡~Ú. JO>Ë ^Õ=Ö’HõO #∞Oz
|Ü«∞ÖË~Ì åÜ«∞x K≥ÑÊ¨ @O. `«~åfi`« `«∂~°∞Ê H˘O_»ÃÑ· L#fl QÔ i· HÍk =#=¸eHõ
„^Œ"åÅ`À `«_ãç ≤ Ü≥∞„~°|_®¤~Ú J#fl@∞¡<åfl~Ú. ã¨∂~°∞ºx ~åHõ`À Ñ¨^•‡Å∞ qHõãO≤ z
Ñ¨^‡Œ =#O Ü≥ÚHõ¯ Ü≥∞„~°x HÍOux ãÖ`«iOK«∞H˘<åfl~Ú. =¸_»∞ Ö’HÍÅ#∞
„Ñ¨ÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú Jx JO`«~å~°Oú .
=∞Ü«¸~°∞x ã¨∂~°º â◊`H« Oõ ã≤._çÅ∞ Åaèã∞¨ <Î åfl~Ú. WO@~ü<\≥ òÖ’#∂
q#K«∞Û. qO>Ë KåÅ∞ P#O^•#∞Éè∂í u Åaèã∞¨ OÎ k. #=∞‡HõO LO>Ë P~ÀQÆº=¸
ã≤kúã¨∞ÎOk.b
114
20. JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈H~õ ,Î° =K«# Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞ –

^ŒO_ç (700 ad)
^ŒO_ç Hõq HÍÖÏxfl W^Œq∞^ŒOú QÍ K≥ÑÊ¨ ÖËHáõ È`«∞<åfl~°∞. HÍx P~°∞,
U_»∞ â◊`åÉÏÌÅ HÍÅO "å_»x ÉèÏq™êÎ~∞° . H˘O^Œ~∞° ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ ÃÑ· =Úã≤O¡ Å
^ŒO_»Ü∂« „`«‰Ωõ =ÚO^Õ ^ŒO_ç rqOz L<åfl_»x JO\Ï~°∞. ^ŒO_»O KÕuÖ’
L#fl"å_çx ^ŒO_ç JO\Ï~°x =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. =ÚQÆ∞~æ ∞° ^ŒO_çÅ∞<åfl~°x =∞~À
Hõ^#Œè O. ^ŒO_ç J<Õk Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ HÍHõáÈ=K«∞Û. J~Ú^Œ= â◊`åaÌH˜ K≥Ok#
'¿ã`«∞ |O^èŒ— HÍ=ºOÖ’ HÍ"åº^Œ~å≈xfl QÆ∞iOz LOk Hõ#∞Hõ J~Ú^Œ∞ P~°∞
â◊`åÉÏÌÅ =∞^èºŒ HÍÅ"Õ∞ ^ŒO_ç rqOz# HÍÅO Jx QÆ\ Qì˜ Í K≥|∞`«∞<åfl~°∞. Ñ¨^=Œ
â◊`å|Ì=Ú =~°‰õΩ ^Œâ◊‰õΩ=∂~° K«i„`«#∞ Z=~°∂ ¿Ñ~˘¯#HõáÈ=@O qz„`«"Õ∞.
=∞iH˘O^Œ~°∞ HÍo^•ã¨∞ ã¨=∞HÍb#∞_»∞ J<åfl~°∞ HÍx Jk #=∞‡â◊HõºO HÍx
q+¨Ü∞« "Õ∞. =K«# HÍ"åºÅ∞, JÅOHÍ~° âß„ã¨=Î ¸ ~åã≤ ¿Ñ~°∞á⁄O^•_»∞. ã¨$[#‰õΩ
=∂~°∞¿Ñ~°∞QÍ PÜ«∞# ~åã≤# ''^Œâ◊ ‰õΩ=∂~° K«i„`«—— xÅ|_çOk. ^ŒO_çx
Ñ¨^ÖŒ Ïe`åºxH˜ L^ŒÇÏ¨ i™êÎ~∞° . ''HÍ"åº^Œ~≈° O—— J<Õ Q˘Ñ¨Ê JÅOHÍ~° âß„™êÎxfl
Hõq`«fiOQÍ ã¨$+≤Oì Kå_»∞. Wk "≥Ú^Œ\ ˜ JÅOHÍ~° âß„ãÖÎ QÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄OkOk.
`«q∞à◊<å_»∞Ö’x HÍOpÑ¨Ù~° "åã≤. Éèí\ ˜ì HÍ"åºÅ‰õΩ D JÅOHÍ~° âß„ã¨ÎO
115
„¿Ñ~°}xzÛOk. =ÚÃÑ·ÊùP~°∞ ~°HÍÅ JÅOHÍ~åÅ QÆ∞iOz K«iÛOKå_»∞.
JÅOHÍ~åÅ∞ HÍ"åºxH˜ x["≥∞#ÿ JÅOHÍ~åÅx "å\˜ =Å# â’Éèí HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx
^ŒO_ç ÉèÏ=#. ãÖH˜+¡ ì̈ ã¨=∂ã¨ ~°K#« ^ŒO_ç „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« ã¨∞n~°… "åHõº q<åºãÖ`À
LH˜¯iaH˜¯i KÕ™êÎ_»∞. XHÀ¯™êi "åHõºO J~°¿Ñr ^•HÍ LO_Õ@∞¡ ~åã≤#
ãÖ^Œ~åƒùÅ∞<åfl~Ú. J<ÕHõ ãÖÜ«ÚHõÑÎ ^¨ •Å#∞ JÅ"ÀHõQÍ "å_ç xO_»∞^Œ<åxfl
`≥KåÛ_»∞.
^Œâ◊ ‰õΩ=∂~° K«i„`«Ö’ Ñ¨k=∞Ok Ü«Ú=~åAÅ∞ „¿Ñ=∞, ~å[iHõ JkèHÍ~°O
HÀãÖ KÕ¿ã „Ñ¨Ü∞« `åflÅ Hõ^ÅŒè ∞O\Ï~Ú. P<å\˜ ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ JOâßÅ‰õΩ
„Ñü~°∂ÑÖQÍ Hõ=∞hÜ«∞"≥∞#ÿ ãÖã¨¯ $`« =K«# â‹e· `À nxx fiÛk^•Ì_∞» . ™ê=∂#º
[# rq`åxfl „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞ P Hõ^ÖŒè ’¡. WO^Œ∞Ö’ Ñ¨Ó~°fiÑ‘iHî ,õ ^Œâ◊ ‰õΩ=∂~°
K«i„`«, L`«~Î ° Ñ‘iHî õ Jx =¸_»∞ ÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. =ÚO^Õ K≥ÑÊ≤ #@∞¡ Ñ¨^ÖŒ Ïe`åºxH˜
Ñ¨\Ïìa¿è +HõO KÕâß_»∞ ^ŒO_ç. JO^Œ∞Hˆ ''^ŒO_ç#: Ñ¨^ÖŒ Ïe`«ºO—— JO\Ï~°∞ (Dandi
is the master of playful words). ^ŒO_ç ^Œâ‰ ◊ Ωõ =∂~° K«i„`«#∞ POQÆO¡ Ö’
''Ç≤ÏO^Œ∂ >ËÖòû—— Jx ''J_≥fiOK«~üû PÑ¶π >ˇ<£ „Ñ≤<≥ûãπ—— Jh 1927Ö’
J#∞=kOKå~°∞. ^Œâ◊ ‰õΩ=∂~° K«i„`«Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ z=i ÉèÏQÍÅÖ’ H˘xfl ¿ÑrÅ∞
ÅÉèºí O HÍÖË^∞Œ . ~å["åÇ¨Ï#, qâ◊$`« ~å[‰õΩ=∂~°∞Å K«i„`«Å∞ JãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ
L<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ,˜ =¸_»∞ ÉèÏQÍÅÖ’ H˘O`« W`«~∞° Å∞ ~åã≤# KÕ~∞° ÊÅ∞<åfl~Ú.
JO^Œ∞Hˆ |Ç¨ï„‰õΩ`«O J<Õ ¿Ñ~˘zÛOk. J~Ú`Õ P™êO`«O Hõ^Œè ÖËHõ suQÍ<Õ
#_çzOk.
^Œâ‰◊ Ωõ =∂~° K«i„`«OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ~Ô O_»∞ J^è•ºÜ«∂Ö’¡ LáÈ^•…Ò« QÍ Hõ^#Œè ∞
K≥ á êÊ_» ∞ . =Úã¨ e ~åA ~å[Ç¨ Ï Oã¨ `« # ‰õ Ω =∂~° ∞ Å∞ KåÖÏHÍÅO
HõxÑ≤OK«Háõ È=@O`À XHõ =Úhâ◊fi~°∞_çx Jiú¿ã,Î "åà◊√¡ Ñ¨^ÇŒ ¨ ~ˆ à◊§ `«~åfi`« uiy
=™êÎ~x° PÜ«∞# ÃãÅqKåÛ_»∞. JÖÏˆQ "å~°∞ KÕ~∞° H˘x ÃÑ^ŒÌ Ãã#· ºO`À =zÛ
â◊`«$~åA ''=∞#™ê~°——#∞ F_çOz, J<ÕHõ ^ÕâßÅ#∞ [~ÚOz ã¨∞ã≤ú~°OQÍ
^Õâã◊ O¨ Kå~°OÖ’ ÅaèOz# q*Ï˝#O`À „Ñ¨*Ï~°O[HõOQÍ ~å[ºáêÅ# KÕâß~°∞.
Hˆ `«# Hõq `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºOQÍ ^Œâ◊ ‰õΩ=∂~° K«i„`«#∞ 1250Ö’
116
J#∞=kOKå~°∞. ãÖã¨¯ $`« =¸Å HÍ"åºxfl JQÍâı, HÍÖË QÍ_£ É’Öˇ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞
¿ãHõiOz =Ú„kOKå~°∞. POQÆ¡OÖ’H˜ Ç¨Ïã¨¯~ü, HÍÖË, *ÏHõÉò =Ú#flQÆ∞"å~°∞
J#∞=kOKå~°∞. J[O`å QÆ∞Ç¨ÏÅ x~å‡}Ïxfl ^Œâ◊ ‰õΩ=∂~° K«i„`« P^è•~°OQÍ
J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. Jq J~Ú^Œ= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# "åHõ@Hõ =Oâ◊ ~åAÅ
HÍÅO #∞O_ç U_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# Ñ¨Å=¡ ~åAÅ HÍÅO =~°‰Ωõ qãïÎ OKåÜ«∞x
`ÕÖÏÛ~°∞. "åHõ@Hõ ~åAÅ HÍÅOÖ’ ^ŒO_çH˜ =ÚYºáê„`« LO_ç LO_Õ^xŒ `≥eáê~°∞
Ñïâ’^è‰Œ Ωõ Å∞. DHÍÅOÖ’ "åºÑ≤Oz# 'qO^èºŒ "åã≤x—— QÆ∞iOz ‰õÄ_® ^ŒO_ç
~°K#« Ö’ LO^Œx ÉèÏqOKå~°∞.
^Œâ◊ ‰õΩ=∂~° K«i„`«#∞ ÃãÊ~Ú<£ ^ÕâÑ◊ Ù¨ ''Ñ≤HÍˆ~ã¨∞¯ º—— HÍ=ºO`À áÈÅ∞™êÎ~∞° .
"≥Ú^Œ\ ˜ ^•xÖ’ P~°= â◊`å|ÌÑÙ¨ ~å[H©Ü∞« Jã¨=Î ºã¨`Î « LO>Ë ~Ô O_À ^•xÖ’
ÃãÊ~Ú<£ ^ÕâO◊ Ö’x ~å[H©Ü∞« HõÖ’¡ÅO HõxÑ≤ã∞¨ OÎ ^Œx J<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xÖ’
^˘OQÆÅ∞, =ºaèKå~°∞Å∞, ãÖÑ¶¨∞ q„^ÀÇ¨ïÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ã¨=∂[ u~°ã¨¯ $`«∞ÖË
Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤™êÎ~°x JO\Ï~°∞. WO^Œ∞Ö’x =ÚYº Hõ^è• ÉèÏQÍxfl ^ŒO_ç
''|$Ç¨Ï`«¯^è—Œ — #∞O_ç „QÆÇÏ≤ Oz#@∞¡ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. P<å\˜ „Ñ¨[Å∞, ãÖÑ¶∞¨ O ZÖÏ
L<åfl~À K≥áêÊ_»∞HÍx, ^ŒO_ç ZÖÏ LO_®Ö’ K≥Ñ¨ÊÖË^Œ∞ J<Õ q=∞~å≈
JO\ÕK«∞H˘<åfl_»∞.
^ŒO_ç ~åã≤# JÅOHÍ~° âß„ã¨Î HÍ=ºOÖ’ =¸_»∞ J^è•ºÜ«∂Å∞<åfl~Ú.
660 â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. ''QÆ∞} „Ñ¨™êÎ#—— ÉèÏ"åxfl ^ŒO_ç "åºÑ≤OÑ¨*Ëâß_»∞.
Hõq`«fiOÖ’ âı+¡ ,¨ „Ñ¨™ê^Œ QÆ∞}O, ã¨=∞`å QÆ∞}O, =∂^è∞Œ ~°ºO, J~°ú =ºH©,Î F[
J<Õ QÆ∞}ÏÅ∞ ÖËHõ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ LO>Ë<Õ Jk Q˘Ñ¨Ê HÍ=ºO J=Ù`«∞O^Œx D âß„ã¨Î
`å`«Ê~°ºO.b
117
21. â◊$OQÍ~° â◊`H« õ Hõ~Î° –

J=∞~°∞Hõ Hõq (700-800 ad)
J=∞~°∞Hõ Hõqx QÆ∂iÛ# Ñ¨ÓiÎ q=~åÅ∞ `≥eÜ«∞~å=@O ÖË^∞Œ . HÍx
HÍj‡~ü ~åA J=∞~°‰õΩ_Õ J=∞~°Hõq Jx JO^Œ~°∂ ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞. PÜ«∞#
~åã≤# "å\˜x Ñïje¿ãÎ Jq XHõ¯~ˆ ~åã≤#@∞¡ HõxÑ≤OK«^∞Œ . J=∞~°∞‰õΩx HÍÅO
„H©.â◊.U_»∞ Zxq∞k â◊`åÉÏÌÅ =∞^èºŒ HÍÅO. J=∞~°∞Hõ rq`«OÃÑ· J<ÕHõ Hõ^ÅŒä ∞
„Ñ¨Kå~°OÖ’ L<åfl~Ú. XHõ Hõ^èŒ#OÖ’ J^≥· fi`« =∞`« ™ê÷Ñ¨‰õΩÅ∞ Pk
â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ"å~°∞ =∞O_»# q∞„â◊ ÑÖ_ç`∞« x`À "å^•xH˜ ky F_ç¿ã,Î PÜ«∞#
ÉèÏ~°º L=∂ ÉèÏ~°u `«##∞ ‰õÄ_® "å^ŒOÖ’ [~Ú¿ã<Î Õ â◊OHõ~∞° Å‰õΩ ãÖÑ¨Ó~°‚
q[Ü«∞O ÅaèOz#@∞¡ HÍ^Œx `≥eÜ«∞*Ëã≤ HÍ=∞âß„ãÎ̈OÃÑ· „Ñ¨âfl◊ Å∞ ãÖkèOzOk.
Pkâ◊OHõ~°∞Å‰õΩ Jk J#∞Éèí=OÖ’ ÖËx q+¨Ü«∞O Hõ^•. JO^Œ∞Hõx P
âß„™êÎ^ºŒè Ü«∞<åxH˜ =O^Œ ~ÀAÅ∞ QÆ_∞» =Ù HÀ~°∞`«∂ "å^•xfl "å~Ú^• "Õ~ÚOKå~°∞.
JÑ¨ÙÊ_»∞ HÍj‡~° ~åA J=∞~°‰õΩ_»∞ =∞~°}˜¿ãÎ, PÜ«∞# â◊s~°OÖ’H˜ Ñ¨~°HÍÜ«∞
„Ñ¨"âÕ O◊ KÕã≤ ~å*ÏO`«óÑ¨Ù~°OÖ’ HÍ=∞âß„™êÎxfl =O^Œ ~ÀAÖ’¡ PáÈã¨# Ñ¨\Ïì_∞» .
XHÀ¯~ÀA â◊$OQÍ~å#∞Éè"í åxfl XH˘¯Hõ¯ â’¡HOõ Ö’ =i‚Oz ~åã≤# â◊`H« Oõ Wk.
~åA J=∞~°‰Ωõ _»∞ â◊$OQÍ~°OÖ’ xëê‚`∞« _»∞. D J#∞Éè"í åxfl ÉèQí =Æ `åÊ^Œ∞Å∞
''J=∞~°∞HÍãì̈HOõ ——Ö’ ~åã≤ z~°ã‡¨ ~°}Ü © ∞« O KÕâß~°∞.
J=∞~°HÍã¨Hì Oõ ÃÑ· ÉèÏÑ¶º¨ O ~åã≤# ''~°q K«O„^Œ∞_»∞—— â◊OHõ~∞° Å∞ J=∞~°‰Ωõ _çx
z~°Orqx KÕÜ«∞\ÏxˆH D J+¨ìHõO ~åâß~°x, WO^Œ∞Ö’ ~°∂Ñ¨HÍÅOHÍ~åÅ∞
qâı+O¨ QÍ "å_®~°x K≥áêÊ_»∞. â◊OHõ~∞° Å qO`«, qÑ¨s`« „Ñ¨=~°#Î #∞ QÆ∞iÎOz#
~å}∞Å∞, L^ÀºQÆ∞Å∞ ˆQe KÕÜ«∞@O „áê~°Oaè¿ãÎ =∞m§ ~åA â◊s~°OÖ’
„Ñ¨"ÕtOKå_»x `≥eáê_»∞. PkèÉè∫uHõ âß„ã¨ÎOÖ’ xëê‚`«∞_≥·# ÉˇOQÍÅ∞ Hõq
q=∞~°≈‰õΩ_»∞ J~Ú# ~°q K«O„^Œ∞_»∞ J=∞~°∞HÍã¨Hì ÍxH˜ P^è•ºu‡Hõ ÉèÏ"åxfl *’_çOz
118
"åºMÏº#O KÕâß_»∞. Jk â◊OHõ~° Hõ$`«"∞Õ HÍx J=∞~°∞Hõ ~°K#« HÍ^Œ<åfl_»∞ ‰õÄ_®.
nxˆH J=∞~°∞Hõ â◊`H« Oõ Jx ‰õÄ_® ¿Ñ~°∞Ok.
ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ ''J=∞~°∞HÍãì̈HOõ —— „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷<åxfl á⁄OkOk.
Hõq „ÑüÉè‰í Ωõ `å~å¯}OQÍ xezOk. P =∞Ç¨Hõq HÍo^•ã¨∞ Hõq`åfixH˜, Éè~í ∞° ÇÎ Ï¨ i
â◊$OQÍ~° â◊`H« ÍxH˜ ãï ã¨=∂#OQÍ xÅ∞ã¨∞OÎ ^Œx `ÕÖÏÛ~°∞ ‰õÄ_®. `˘q∞‡^Œ=
â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# ^èfiŒ <åºÖ’HõO J<Õ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈HÍ~°∞_»∞ P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞
nxfl qÑ¨s`«OQÍ "≥∞K«∞ÛH˘<åfl_»∞. WO^Œ∞Ö’ XHõ¯ â’¡HOõ K«kq J~°Oú KÕã∞¨ H˘O>Ë
„¿Ñ=∞ â◊$OQÍ~åÅ ã¨~fi° q+¨Ü∂« Å∞ J=QÆÒ« J=Ù`åÜ«∞<åfl_»∞. J=∞~°∞Hõ â’¡HÍÅ#∞
ZO^Œ~À L^•Ç¨ÏiOKå~°∞. g\˜`À<Õ W`«~° Hõ=ÙÅ Hõq`åfiÅ#∞ ÉËsA "Õã≤ xQÆ∞æ
`ÕÖÏÛ~°∞ q=∞~°≈‰õΩÅ∞, qâı+¡ ‰¨ Ωõ Å∞. PO„_»∂ +‘ÖË J<Õ „Ñ¨MÏº`« q=∞~°≈‰õΩ_»∞ ''D
Éè∂í =∞O_»ÅOÃÑ· WO`«\ ˜ „¿Ñ=∞ â◊$OQÍ~° Hõq`«fiO L#fl „QÆO^èOŒ ÖË<ÖÕ ^Ë ∞Œ —— Jx
x~°fiÌ O^ŒfiOQÍ „Ñ¨H\õ O˜ Kå_»∞. „¿Ñ=∞, =∞<ÀÉèÏ=O, q~°ÇÏ¨ O, HÀiHõ, "åº"≥∂Ç¨ÏO,
Ñ¨Ù#ã¨ûO^è•#O, P#O^ŒO, qëê^ŒO, ^Œ∞óYO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ â◊$OQÍ~°O q+¨Ü∂« Å‰õΩ
D HÍ=º â◊`H« Oõ J^ŒOÌ Ñ¨_∞» `«∞Ok. „ÔQQ∑ Éˇb· J<Õ =∞~À qMÏº`« q=∞~°≈‰õΩ_»∞
WO^Œ∞Ö’ „¿Ñq∞‰õΩ_çx „¿Ñ=∞Ö’ Ñ¨_Ü Õ ∞« º\ÏxH˜ Ñ¨_Õ uÑ¨ÊÅ∞, "åi HõÅ~ÚHõÖ’¡
JÅHõÅ∞, „¿Ñq∞‰õΩÅ =∞^èºŒ J#∞=∂<åÅ∞, "≥∂™êÅ∞, P<å\˜ ã¨=∂[ ã≤u÷ JO`å
`≥Å∞™ÈÎOk Jx K≥áêÊ_»∞. Ñ¨Ù~°∞+¨`åfixfl #q∞‡ "≥∂ã¨áÈ=@O, ã‘fiÜ«∞ ™ê#∞Éè∂í u
‰õÄ_® WO^Œ∞Ö’ ^Œ~≈° #q∞™êÎ~Ú. „¿Ñ=∞Ö’ HõÅ~ÚHõ HÀãÖ "≥kHˆ ^•~°∞Å∞,
q~°ÇÏ¨ OÖ’ á⁄O^Õ "Õ^#Œ Å∞, uiy HõÅ"åÅ<Õ `«ÇÏ¨ `«Ç¨ D â◊`H« Oõ Ö’ Ñ¨~=° ∞
J^Œ∞ƒùÒ« QÍ Hõq z„uOKå_»∞.
J=∞~°∞Hõ Jã¨Hì ÍxH˜ qâ◊fi"åºÑÖÎ QÍ P^Œ~} ° LOk. WOw¡+Öπ ’ nxfl
''D™È\˜H± áÈÜ≥∞"£∞û PÑ¶π WO_çÜ∂« —— ¿Ñi@ PO„_»∂ Ã+e¡OQ∑ J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞.
''Å"£ eiH±û—— ¿Ñ~°∞g∞^Œ „ÔQQ∑ Éˇb· =∞~À J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞.
J=∞~°∞Hõ Hõq J+ì̈HOõ Ö’ ~Ô O_»∞ â’¡HÍÅ∞ "å\˜ ~°=∞}©Ü∞« `« K«∂^•ÌO.
''xâı≈+¨K∞« º`« K«O^Œ#O ãÎ̈#`«@O x~°‡ $+ì̈ ~åQÀ^è~Œ À
<Õ„`Õ ^Œ∂~°=∞O[<Õ Ñ¨ÙÅH˜`å `«hfi `«"Ü Õ ∞« O `«#∞:
119
q∞^è•º"åkx ^Œ∂u ÉÏO^è=Œ [# ™êº*Ï˝`Ñ« _‘ ®QÆ"∞Õ
"åÑ‘O ™êfl`«∞q∞`À QÆ`åã≤# Ñ¨ÙOãÎ̈ ™êº^ä=Œ ∞™êºxHõ"∞£
<åÜ«∞‰õΩ_ç ^ŒQÆæ~°‰õΩ <åÜ«∞Hõ ^Œ∂uHõ#∞ ÑÖÑ≤Ok. Jk ãÖ^Œ\’¡
ã¨_qÕ ∞Ü«∂ Jx <åÜ«∞‰õΩx`À â◊$OQÍ~°OÖ’ =Úxy `ÕeOk. D q+¨Ü∞« O
Ñ¨ãH≤ \õ #ì̃ <å~ÚHõ ^•xfl =„HÀH˜ÖÎ ’ ^Œ∂+≤OzOk. ÉèÏ=O K«#∞Åg∞^Œ QÆO^èOŒ
*ÏiOk, HÕk ÃÑ^Œq Z„~°^#Œ O =∂ã≤Ok. Hõ#∞flÅ HÍ@∞Hõ K≥kiOk. â◊s~°O
JO`å Ñ¨ÙÅHÍOH˜`«OQÍ LOk, |O^èŒ∞ Ñ‘_» `≥eÜ«∞@O ÖË^Œ∞. J|^•úÅ∞
P_»∞`«∞<åfl=Ù. ÉÏq hà◊§‰õΩ "≥àÏ¡=Ù. P "≥^=Œè ^ŒQiæÆ H˜ áÈÖË^∞Œ Hõ^•? ~Ô O_À
â’¡HOõ –
ã≤fi#flO Hˆ #=ÚYO? k"åHõH~Ôõ ¿Î ãÎ ~åy}©Ö’K«<?Õ
~Àëê`«Î fi^ŒfiK«<Àk`å^£ qÅ∞e`å hÖÏÅHÍ? "åÜ«Ú<å
„Éè+í Oì̈ ‰õΩO‰õΩ=∞? =Ú`«sÎ Ü«∞ Hõ+}
¨ Ï `å¯¡O`åã≤? QÆ`åºQÆ`·≥
~°∞ºHõOÎ `«`û« HõÅOH˜ =∞„`«=^Œ ¿ÇÏ `«∞k Hõ`∆ å™êº^è~Œ̂ !
ZO^Œ∞‰õΩ "≥ÚÇ¨ÏO K≥=∞‡ye¡Ok? JO>Ë Jk ZO_»‰Ωõ J#flk. Hõ#∞flÖ’¡
P Z~°∞¿Ñq∞\˜? JO>Ë h =∂@Å‰õΩ Jx ["å|∞. A@∞ì z‰õΩ¯Ñ¨_Oç ^Õq∞\˜?
QÍeH˜ Jx ["å|∞. ‰õ Ω O‰õ Ω =∞ *ÏiO^Õ q ∞\˜ ? ÃÑ· @ ~åÑ≤ _ ç H ˜ .
JÅã≤áÈÜ«∂"Õq∞\˜? ~åHÍ, áÈHÍ =Å# Jx ["å|∞. JO`å ÉÏ<Õ LOk HÍx
ÃÑk=∞ÃÑ· P QÍ>Ëq¡ ∞\˜?
J=∞~°∞ â◊`«HÍxfl QÆiHõáê\˜ =∞ÖÏ¡=^•#∞¡QÍ~°∞ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ºÅÖ’H˜
J#∞"å^ŒO KÕâß~°∞. HÍ¡ã∞¨ q^•º~°∞Åú ‰õΩ "å\˜x É’kèOKå~°@ ‰õÄ_®. 1981Ö’
''"≥[· Ü«∞Ou—— Ñ¨„uHõ J<Õ ã‘fiÜ«∞ Hõq`å ãÖHõÅ#OÖ’ g\˜x "≥Å∞=iOKå~°@.
JÖÏ<Õ "≥OÑ¨~åÅ ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Í~°∞ ‰õÄ_® Ñ¨^•ºÅÖ’ K≥áêÊ~°∞. D
Ô~O_»∞ J#∞"å^•Ö’¡ QÆiHõáê\˜ J#∞"å^Œ"Õ∞ ^è•~°â◊√kú`À LO^Œx "≥OÑ¨~åÅ
"åˆ~ ã¨fiÜ«∞OQÍ K≥áêÊ~°@. J=∞~°∞Hõ â’¡HÍÅ∞ J<ÕHõ =∞Ok L^•Ç¨ÏiOKå~°∞.
q^•ºHõ~∞° x ''â◊√ÉèÏ+≤`« ~°`fl« HÀâ◊O——Ö’ J<ÕHõ =∞Ok Hõ=ÙÅ ¿Ñ~°`¡ À D â’¡HÍÅ∞
HõxÑ≤™êÎ~Ú.b
120
22. *ˇ#· Hõq –

[@ ã≤OÇ¨Ï#Ok (600-900 ad)
Hõ~åfl@Hõ ^ÕâßxH˜ K≥Ok# [@ã≤OÇ¨Ï #Ok *ˇ#· Hõq. P~°∞ #∞Oz
`˘q∞‡^À â◊`å|ÌO Ö’Ñ¨Ù W`«xHÍÅOQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . J<ÕHõ HÍ"åºÅ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’
~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’ ''=~°OQÆ K«i„`«—— ÉÏQÍ „Ñ¨ã≤kú K≥OkOk. |∞^ŒúK«i„`«
~åã≤# Jâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨µx „Ñ¨ÉÏè =O [@ã≤OÇ¨Ï #OkÃÑ· L#flk. DÜ«∞#‰õΩ ''[\˜Å
=Úx—— J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk.
=~°OQÆ K«i„`« =~°OQÆ =∞Ç¨~åA rq`« K«i„`«#∞ `≥e¿Ñ #=Å.
WO^Œ∞Ö’ *ˇ#· ^è~Œ å‡Å∞ <åºÜ«∂Å∞ Jhfl Ñ¨ÓiÎQÍ q=iOÑ¨|_ç<å~Ú. =ÚÃÑÊ· ù
XHõ¯ J^è•ºÜ«∂Å∞<åfl~Ú. z=iÉèÏQÆOÖ’ "Õ^=Œ ∞`«OÃÑ· f„= ^Œ∂+¨}Å∞<åfl~Ú.
*ˇ#· q^è•#OÖ’ "≥∂Hõ∆ ™ê^è#Œ ‰õΩ =∂~åæÅ#∞ q=iOKå_»∞ [@ ã≤OÇ¨ï_»∞.b
121
23. É∫^Œú <å@Hõ Hõ~Î° –

Ç¨Ï~°¬=~°#ú ∞_»∞ (606-690 ad)
™ê÷<âÕ fi◊ ~åxfl ~å[^è•x KÕã∞¨ H˘x qO^èºŒ #∞O_ç Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂Å =~°‰Ωõ
~å[ºáêÅ# KÕã≤# Ç¨Ï~°¬ K«„Hõ=iÎ =¸_»∞ <å@HÍÅ∞ ~åâß_»∞. Ç¨Ï~°∞¬_»∞
„H©.â◊.606–648 HÍÖÏxH˜ K≥Ok#"å_»∞. `«# <å@HÍÅÖ’ Ç¨Ï~°¬=~°#ú ∞_»∞ Jx
K≥ÑÊ¨ ‰õΩO_® ''Ç¨Ï~°¬ ^Õ=Ù_»∞—— Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. `«O„_ç „Ñ¨ÉÏè Hõ~° =~°#ú ∞_»∞.
K≥<· å Ü«∂„u‰õΩÅ∞ Ç¨˙º<£ ™êOQ∑, DuûOQ∑Å∞ W`«x áêÅ# QÆ∞iOz ~åâß~°∞.
ÉÏ}∞_»∞ Ç¨Ï~°¬ K«i„`« ~åâß_»∞. ''jÖÏk`«∞º_»∞—— J<Õ a~°∞^Œ∞ LOk. JO>Ë
jÅOÖ’, ã¨^•Kå~°OÖ’ ã¨∂~°∞ºx =O\˜ "å_»x J~°Oú . Ç¨Ï~°∞¬_Hç ˜ =ÚO^Œ∞ J#fl
~å[º=~°ú#∞_»∞ ~å[iHõO KÕâß_»∞. ã¨∂~åº~å^èŒHõ =Oâ◊O. `«~åfi`« É∫^Œú
=∞`å=ÅOa JÜ«∂º_»∞. Q“_»~åA â◊âßO‰õΩ_»∞ ~å[=~°#ú ∞_çx F_çOz K«xá⁄`Õ
Ç¨Ï~°∞¬_∞» ~å*Ïºaè+‰≤ Ωõ _Î Ü
» ∂« º_»∞. ~Ô O_»= Ñ¨ÙÅˆHt F_çOz ^ŒH} ∆˜ OÖ’ #~°‡^•
#k =~°‰õΩ Ç¨Ï~°∞¬_»∞ ~å[º "åÑ≤Î KÕâß_»∞. J~Ú^Õà◊ÎHÀ™êi ^èŒ<åQÍ~°OÖ’x
_»|∞ƒ#O`å „Ñ¨[Å‰õΩ ^•#O KÕ¿ã"å_»∞. ~å*ÏºkèHÍ~°O HõO>Ë ™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ·
"≥∂*ˇ‰Ωõ ¯=. =∞Oz Hõq. Ç¨Ï~°∞¬x HÍÅOÖ’ #ÅO^• qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Ñ¨k"ÕÅ
=∞Ok ^Õâ◊ q^Õj q^•º~°∞Å÷ `À =∞Ç¨ÏŸ#fl`« ^ŒâÖ◊ ’ LO_Õk. ^è~Œ ‡° H©iÎ WHõ¯_»
PKå~°∞º_»∞QÍ LO_Õ"å_»∞. `«# J#fl, ~å[=~°#ú ∞_çx K«OÑ≤# â◊âßO‰õΩx F_çOz
122
ãÖÇ¨ÏiOz „Ñ¨fHÍ~°O f~°∞ÛH˘<åfl_»∞ Ç¨Ï~°∞¬_∞» . â◊âßO‰õΩx K≥~Ö° ’ L#fl K≥ÖÅ¡ˇ ∞
~å[ºN `«ÑÊ≤ OK«∞H˘x |Ü«∞@Ñ¨_ç É∫^Œú aè‰Ω∆õ =Ù KÕ`« ~°HO∆˜ Ñ¨|_ç Ç¨Ï~°∞¬x KÕ~∞° `«∞Ok.
P aè‰Ω∆õ =Ù `«`fi« É’^è`Œ À Ç¨Ï~°∞¬_∞» É∫^•úxfl ã‘fiHõiOKå_»∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ Ç¨Ï~°∞¬_∞»
t=Ù_ç Jaè=∂x. Ç¨Ï~°∞¬x Ñ¨@=ì ∞Ç≤Ï+≤ áê~°jHõ Hõ#º. P"≥∞<Õ =∞Ç¨âıfi`«QÍ
ÉÏ}∞_»∞ z„uOKå_»x JO\Ï~°∞. Ô~O_»= ÉèÏ~°º ™œ~å„+¨ì ~å[ =OâßxH˜
K≥Ok#^Œx P"≥∞ÜÕ∞ HÍ^ŒO|i Jx ÑÖ_ç`«∞Å Ñ≤O_ç`åaè„áêÜ«∞O. Ç¨Ï~°¬
™ê„=∂[ºO J™êûO #∞O_ç ™œ~å„+¨ì =~°‰Ωõ , Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞O #∞O_ç qO^èºŒ =~°‰Ωõ
"åºÑ≤OzOk.
Ç¨Ï~°∞¬x Hõq`å Ç¨Ï~°¬ "≥·Éèí=O
Ç¨Ï~°∞¬_∞» ~åã≤# =¸_»∞ <å@HÍÅÖ’ „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈x "≥Ú^Œ\ k˜ . <åÅ∞QÆ∞
JOHÍÅ∞<åfl~Ú. |$Ç¨Ï`«¯^èŒ #∞O_ç fã¨∞H˘#fl „¿Ñ=∞Hõ^äŒ Wk. =`«û~åA
L^ŒÜ∞« #∞_»∞ <åÜ«∞‰õΩ_»∞. HõoOQÆ~åA ^Œ$_è» =~°‡ â◊„`«∞=ÙÅ KÕuÖ’ F_çáÈQÍ
‰õÄ`«∞~°∞ „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈x L^ŒÜ∞« #∞_ç ÉèÏ~°º "åã¨=^Œ`Î« ^ŒQ~æÆ ° ÑïKåiHõQÍ KÕ~∞° ™êÎ_∞» .
¿ã<åÑü q[Ü«∞¿ã#∞_»∞. „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈x L^ŒÜ∞« #∞_»∞ XHõ™êi L^•º#=#OÖ’
K«∂_»@O`À W^ŒiÌ =∞^è•º „¿Ñ=∞ zQÆ∞iã¨∞OÎ k. gi^ŒiÌ „¿Ñ=∞#∞ <å@HõOQÍ
"Õ™êÎ~∞° . JO^Œ∞Ö’ L^ŒÜ∞« #∞_»∞ "åã¨=^Œ`QÎ« Í „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈x #\˜™êÎ~∞° . gi
„¿Ñ=∞ ~å}˜ "åã¨=^Œ`‰Î« Ωõ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈Hõ#∞ |Okèã∞¨ OÎ k. ^Œ$_è=» ~°‡
â◊„`«∞=ÙÅ#∞ [~ÚOz "åã¨=^Œ`‰Î« Ωõ Jã¨Å∞ q+¨Ü∞« O K≥|∞`å_»∞. "åã¨=^Œ`Î«
L^ŒÜ∞« # „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈HõÅ q"åÇ¨ÏO [iÑ≤ã∞¨ OÎ k. D <å@HõOÃÑ· =∂à◊qHÍyfl
q∞„`« „Ñ¨ÉÏè =O LOk.
~°`åfl=o <å@HõOÖ’ <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ∞<åfl~Ú. ~°`åfl=o <å~ÚHõ
ã≤OÇ¨Ïà◊ ^ÕâßxH˜ K≥OkOk. ~°`åfl=o ÃÑo¡ KÕã∞¨ H˘#fl"å_»∞ K«„Hõ=iÎ J=Ù`å_»<Õ
*’ºu+¨ºO |Ü«∞@ Ñ¨_∞» `«∞Ok. "åã¨=^Œ`,Î« Ü«∞øQÆO^Œ ~åÜ«∞}∞Å∞ XHõ Ñ¨<åflQÆO
Ñ¨xfl "åã¨=^Œ`«Î K«xáÈ~Ú#@∞¡ Ñ¨ÙHÍ~°∞ Ñ¨Ù\˜ìOK«QÍ, "å~°Î `≥eã≤# =∞O„u
=ã¨∞Éè∂í Ñü L^ŒÜÚ« x ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ ~°`åfl=ox ÑÖÑ¨Ù`å_»∞. „Ñ¨Ü∂« }OÖ’ <ÒHõ
„Ñ¨=∂^•xH˜ QÆ∞~Ô · ~°`åfl=o ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Ñ¨_ç ZÖÏ¡QÀ |Ü«∞@ Ñ¨_ç "åã¨=^Œ`#Î« ∞
123
KÕi ™êQÆiHõ ¿Ñ~°∞`À Ñ¨x=∞x+≤QÍ LO@∞Ok. ~åA HõO@|_»‰Ωõ O_® D"≥∞#∞
*Ï„QÆ`QÎ« Í K«∂ã¨∞H˘O@∞<åfl, XHõ™êi "åi^Œ~Ì ∂° L^•º#=#OÖ’ HõÅ∞ã¨∞H˘x
Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ áêˆ~ã¨∞H˘O\Ï~°∞. `«~∞° "å`« H˘xfl =∞Å∞Ñ¨ÙÅ∞ uiy L^ŒÜ∞« #
™êQÆiHõÅ q"åÇ¨ÏO [iyáÈ`«∞Ok. „Ñ≤Ü∞« ^Œi≈xÖ’#∞ WO^Œ∞Ö’#∂ ^•^•Ñ¨Ù
XˆH Hõ^Œä LOk. ÉèÏã¨∞_ç ã¨fiÑ¨fl "åã¨=^Œ`Î« „Ñ¨ÉÏè =O nxg∞^Œ Z‰õΩ¯=. <å@HõO
=∞#ã¨∞#∞ PHõi¬ã∞¨ OÎ k.
=¸_»= <å@HõO <åQÍ#O^ŒO. „áœ_è» ~°K#« . J~Ú^Œ∞ JOHÍÅ∞.
Wk r=¸`« "åÇ¨Ï#∞_ç `åºQÆ Hõ^.Œä JÇ≤ÏOã¨‰Ωõ „áê^è•#º`«xKåÛ_»∞. D Hõ^‰Œä Ωõ
P^è•~°O *Ï`«Hõ Hõ^ÖŒè ’x q^•º^è~Œ ° K«i„`« Jx Ç¨Ï~°∞¬_∞» K≥áêÊ_»∞ HÍx Jk
^˘~°HÖõ ^Ë ∞Œ . <å@HÍ~°OÉèOí Ö’ |∞^Œ∞xú ã¨∞uÎ OKå_»∞. J~Ú<å Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÃÑ·
HÀÑÖ ÖË^∞Œ Hõ#∞Hõ<Õ <å@HõOÖ’ <å~ÚHõ =∞ÅÜ«∂=ux Q“s^Õq Éè‰í Ωõ ~Î åÅ∞QÍ
z„uOKå_»∞. ã¨xfl"ÕâßÅ#∞ "ÕQ=Æ O`«OQÍ #_çÑ™≤ êÎ_∞» . qã¨∞QÆ∞ LO_»^∞Œ ...
"≥Ú^Œ\ ˜ =¸_»∞ JOHÍÅÖ’ â◊$OQÍ~° ~°ãO¨ áÈ+≤OÑ¨|_çOk. `«~∞° "å`« âßO`«
~°ãO¨ ™êyOk. Ç¨ã¨º, J^Œ∞ƒù`« ~°™êÅ‰õÄ WO^Œ∞Ö’ KÀ@∞ HõeÊOKå_»∞.
HÍo^•ã¨ Éè=í Éè∂í `«∞Å `«~åfiu ™ê÷#O Ç¨Ï~°¬ ^Õ=Ù_ç^.Õ ã¨~à° ◊ ã¨∞O^Œ~°
â‹e· `À, HÀ=∞Å"≥∞#ÿ ~°K#« KÕâß_»∞. Ç¨Ï~°∞¬_∞» <å@º ãÖw`åÅÖ’ xëê‚`∞« _»∞
Jx `≥Å∞ã¨∞OÎ k. Åe`« HõàÏ „Ñ≤ÜÚ« _»∞QÍ HõxÑ≤™ê¤L. Ç¨Ï~°∞¬x ~°ã¨ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O
„¿ÑHõH∆ Í^Œ~} ° á⁄OkOk. „Ñ¨H$õ u z„`«}Ï ã¨ÇÏ¨ [ ã¨∞O^Œ~O° QÍ KÕâß_»∞. áê„`«Å
ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ ã¨∞ã¨Ê+¨ìOQÍ z„uOKå_»∞. HõqQÍ, <å@HõHõ~°ÎQÍ Ç¨Ï~°∞¬_»∞ ã¨=º
™êz`«fiO KÕâß_»∞. ~°K<« å „áêg}ºO J"≥∂Ñ¶∞¨ =∞xÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ç¨Ï~°∞¬_∞» Ç¨Ï$^ŒÜ∞«
Ç¨Ï~°∞¬_»xÑ≤™êÎ_»∞. <åQÍ#O^Œ <å@HÍxfl 2008Ö’ ^Õâ◊OÖ’ Ñ¨Å∞KÀ@¡
„Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. JdÅ ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞~åsî <å@º Ñï+¨`ü P^èfiŒ ~°ºOÖ’ KåÖÏKÀ@¡
„Ñ¨^Œi≈OKå~°∞.
D<å\˜ Ç¨Ï~åº<å ÑÖ*ÏÉò „áêO`«OÖ’ ~å[^è•x <Õ~Ê° ~°K∞« H˘#fl Ç¨Ï~°∞¬_ç
Ãã#· ºOÖ’ ÅHõ=∆ ∞Ok JtfiHõ Ãã#· ºO, J~°"·≥ "ÕÅ=∞Ok U#∞QÆ∞Å∞ LO_Õq. „Ñ¨[Å‰õΩ
q^•º "≥^· ºŒ ™œHõ~åºÅ#∞ Lz`«OQÍ HõeÊOKå_»∞. =∞Ozh\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å <å}ºOQÍ
124
LO_Õk. q„âßOu QÆ$Ç¨Å∞ LO_Õq. „Ñ¨[Å‰õΩ HõO\˜H˜ ~Ô Ñ¨ÊÖÏQÍ HÍáê_®Åx
K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ~åâß~°∞. `«‰Ωõ ¯= Ñ¨#∞flÅ∞ "Õ¿ã"å~°∞ P~À=O`«∞ Éè∂í q∞ tã¨∞Î
=ã¨∂Å∞ KÕ¿ã"å_»∞. D<å_»∞ ™êú<âÕ fi◊ ~°OÖ’ XHõ H˜Ö’ g∞@~°∞ á⁄_»=Ù =ÚáêÊuHõ
H˜Ö’g∞@~°∞ "≥_»Å∞Ê L#fl tkèÅ ''Ç¨Ï~°¬HÍ uÅ—— HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. J`åº^èŒ∞xHõ
™œHõ~åºÅ∞#fl „áêO`«OQÍ Wk HõxÑ≤Oz Pâ◊Û~°ºÑ¨~∞° ã¨∞OÎ k. `åOQ∑ =OâßxH˜
K≥Ok# K≥<· å K«„Hõ=iÎ u*ÏOQ∑`À ã¨`û« O|O^è•Å∞ <Õ~á° ê_»∞. ãÖ^Œ~≈° ‰õΩÅ∞ W~°∞
^ÕâßÅ #∞Oz =zÛ "≥_∞» `«∂ LO_Õ"å~°∞. K≥<· å Ü«∂„u‰õΩ_»∞ Ç¨˙º<£ KåOQ∑
Ç¨Ï~°∞¬x ~å[ºOÖ’ Zxq∞^Õà◊√§ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ QÆ_çáê_»∞. „Ñ¨Ü«∂QÆÖ’
J~Ú^ÕàH¡◊ À™êi =∞Ç¨‰õΩOÉè"í ∞Õ à◊#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å_»∞. #ÅÉè̌· XHõ¯ Uà◊√§ Ç¨Ï~°∞¬_∞»
~å*Ïºxfl áêeOKå_»∞. Ç¨Ï~°∞¬x ‰õΩ=∂~°∞Å∞ "åº„Ñ¶∞¨ =~°#ú ∞_»∞, HõàÏº} =~°#ú ∞_»∞.
Ç¨Ï~°∞¬x =ÚYº=∞O„u J~°∞}Ïâ◊fi_»∞ gi^ŒiÌ x K«OÑ≤, ~å}˜ „Ñ¨ÉÏè =ux K≥~Ö° ’
ÃÑ\Ïì_»∞.
[Ü«∞^Õ=Ù_»∞ `«# w`« QÀqO^ŒOÖ’ Ç¨Ï~°∞¬x HÍo^•ã¨∞`À áÈÖÏÛ_»∞.
[Ü« ∞ ^Õ = Ùx HÍÖÏxˆ H Ç¨ Ï ~° ∞ ¬x H© i Î ^Õ â ◊ "åºÑ¨ Î " ≥ ∞ ÿ O ^Œ x `≥ Å ∞™ÈÎ O k.
P~ü.ã≤.=∞AO^•~ü J<Õ Ñïâ’^è‰Œ Ωõ _»∞ Ç¨Ï~°∞¬x QÆ∞iOz ~åã¨∂Î ''A great gen-
eral and just administrator. Harsha was even greater than patron
of religion and learning. He gathered around himself finest intel-
lects holiest sages. Men like Bana, Mayura, Divakara and Huen
tsang thronged round his throne. In this respect he is more fortu-
nate than Smudra Gupta for still we posses some gems of litera-
ture that proceedede according to tradition from his pen—— Jx Ç¨Ï~°∞¬x
ÉèÇí ï¨ =Úv# =ºHÎ̃`åfixfl Pq+¨¯iOKå_»∞. D™êi <≥+· ^¨ •è xfl ~åã≤# Ç¨Ï~°¬^=Õ Ù_ç
QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘O^•O.b
125
24. =K«# ÉÏ}O –

í ì ÉÏ}∞_»∞ (606-647 ad)
Éè@
Ç¨Ï~°¬=~°#ú =∞Ç¨~åA P™ê÷#Hõq J~Ú# ÉÏ}Éè@í ∞ì U_»= â◊`åÉÏÌxH˜
K≥Ok#"å_»∞. 606–647 Jã¨Å∞ HÍÅOQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . ™ê÷<âÕ fi◊ ~° Jx Ñ≤Å∞=|_Õ
<Õ\ ˜ Hõ<À*ò [#‡ ã¨Å÷ O. Ç¨Ï~°∞¬x rq`«Ki« „`«#∞ Ç¨Ï~°¬ÇÏ¨ i„`«QÍ ~åâß_»∞. ÉÏ}∞_ç
''HÍ^ŒO|i—— [QÆ`ü „Ñ¨ã^≤ OúŒ . ''|@ì ÉÏ}∞x =Ú^Œ∞ÑÌ \¨ ì̃ HÍ^ŒO|i Hõ^ÅŒè ∞ K≥ÃÑÊ_ç
K≥e‡ Hõ`≥Î <å‰õΩ —— Jx `≥Å∞QÆ∞ Hõq „Ñ¨â◊Oã¨Å#O^Œ∞H˘<åfl_»∞ ÉÏ}∞_»∞.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ `˘e =K«# HÍ=ºO HÍ^ŒO|i. D Hõ^è• #=Å#∞ Ñ¨ÓiÎ
KÕÜ∞« ‰õΩO_®<Õ =∞~°}¿˜ ãÎ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Éè∂í +¨} Éè@
í ∞ì Ñ¨ÓiÎ KÕâß_»x JO\Ï~°∞.
ÉÏ}∞_»∞ K«O_çHÍ â◊`H« Oõ , áê~°fiu Ñï}Ü«∞O <å@HõO ~åâß_»x K≥|∞`å~°∞.
D ~Ô O_»∞ „QÆO^è•ÅÖ’ PÜ«∞# K≥ÑÙ¨ ÊH˘#fl q+¨Ü∂« Å=Å¡<Õ rq`« K«i„`« `≥Å∞™ÈÎOk.
''=Ú‰õΩ@ `å_çÒ« —— J<Õ <å@HÍxfl ‰õÄ_® ~åâß_»x K«O„^ŒáêÅ∞_»∞, QÆ∞} q[Ü«∞
QÆ}∞Å∞ K≥áêÊ~°∞. HÍx Jk ÉÏ}Hõ$`«O HÍ^Œ∞. áê~°fif Ñï}Ü«∞O "å=∞#Éè@ í ì
ÉÏ}∞_»∞ ~åâß_»O\Ï~°∞. HÍO|i =∂@‰õΩ <å<å~åúÅ∞<åfl~Ú – P_»∞HÀ~ÚÅ,
QÀiOHõ, =∞^ŒºO. ÉÏ} Hõq`«fiO HÀ~ÚÅ QÍ#OQÍ Ñ¨~°=âßxfl Hõeæã¨∞ÎOk.
QÀiOHõÖÏ =ÚK«Û@QÍ LO@∞Ok. =∞^ŒºOÖÏ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜ H˜‰Ωõ ¯ Wã¨∞OÎ ^Œx
ã¨~^° •QÍ =∞#O J~°Oú K≥ÑÙ¨ ÊHÀ=K«∞Û.
ÉÏ}∞_ç `«O„_ç z„`«ÉèÏ#∞. `«e¡ ~å*Ï^Õq. Ç≤Ï~°}º ÉÏÇ¨ï #n
f~°OÖ’ D<å\˜ Kå„áê lÖÏ¡Ö’x „Ñ‘u‰õÄ@Ö’ Ñ¨Ù\Ïì_∞» . Éè’[Hõ ‰õΩ@∞O|OÖ’
126
"å`åûÜ«∞# QÀ„`« ãÖÉè=í Ù_»∞. ^Õâ◊ ãÖKå~°O KÕã∂¨ Î WO\˜H˜ uiy =KåÛ_»∞.
Ç¨Ï~°∞¬_ç `«=Ú‡_»∞ Hõ$+¨µ‚_»∞ PÇ¨fi#O ÑÖÑ≤`Õ "≥àÏ§_»∞. =∞x`«~°Ö’ L#fl
Ç¨Ï~°¬=~°#ú ∞_çx HõÅ∞ã¨∞H˘<åfl_»∞. =¸MÏaè#Ü«∞O`À, HÀáêaè#Ü«∞O`À Ç¨Ï~°∞¬x
=∞#ã¨∞#∞ PHõi¬OKå_»∞. D<å\˜ B~°OQÍÉÏ^£Ö’ Ç¨ã¨∞û~å lÖÏ¡Ö’x Ñ‘~∂°
„QÍ=∞OÖ’ ÉÏ}∞_»∞ [x‡OKå_»x =∞~À Hõ^#Œè O. ''ÉÏ}ÀzÛã¨qì ∞^ŒO [QÆ`—ü — Jx
Ö’HõOÖ’ ™ê"≥∞`« LOk. JO>Ë ÉÏ}∞_»∞ =Ú\˜ì =^ŒÅx^Õn ÖË^∞Œ . J#QÍ
L#fl^ŒO`å ÉÏ}∞_»∞ ZOye KÕã≤ =ke#^Õ Jx ÉèÏ=O. nxH˜ WOw¡+Öπ ’
ã¨=∂#"≥∞#ÿ XHõ Ö’HÀHÎ̃ LOk. ''He did not leave which he did not
adorn—— ™êHõ~ ∆ O° "åã¨∞^Õ= nH˜`∆ ∞« Å∞, <Õ`å â◊~‡° , Hˆ .Hõ$+¨=‚ ¸iÎ ÉÏ}∞x rq`«Ki« „`«
~åâß~°∞. PO„^èŒ ÑÖ_ç`∞« _»∞, Hõq ~åOÉèÁ@¡ ÅH©;‡ <å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ ÍiH˜ ''Jaè#=
Éè@
í ì ÉÏ}∞_»∞—— J<Õ a~°∞^Œ∞xKåÛ~°∞.
ÉÏ} Hõq`å w~åfi}O
XHõ¯ HÍ^ŒO|i`À<Õ ÉÏ}∞_»∞ ã¨∞„Ñ¨ã≤^Œ∞ú_»Ü«∂º_»∞. ''HÍ^ŒO|s
~°ã*¨ Ï˝<å#O PÇ¨~ÀÑ≤ # ~ÀK«`—Õ — Jx XHõ Ö’HÀH˜Î „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk. JO>Ë
– HÍ^ŒO|ix K«^∞Œ =Ù`«∞O>Ë Z=iH© J#flO g∞^Œ ‰õÄ_® ^Œ$+≤ì áÈ^Œ∞, u#@O
=∞iÛáÈ`å~°∞. cÇ¨~üÖ’x B~°OQÍÉÏ^£ „QÆO^è•ÅÜ«∞OÖ’ WÑ¨Ê\˜H© HÍ^ŒO|i
ãÖã¨¯ $`« „"å`« „Ñü LOk. Ç¨Ï~°∞¬_∞» ÉÏ}∞_çH˜ J<ÕHõ „Ñ¨âO◊ ã¨ÖË HÍHõ Ñ¨Ù~°™ê¯~°
ã¨<å‡<åÅ∞ ‰õÄ_® KÕâß_»∞. ÉÏ}∞_ç =K«# â‹e· =∞Ç¨ „Ñ¨"åÇ¨ÏO. JÅOHÍ~°=∞Ü«∞O
KÕâß_»∞ HÍ^ŒO|ix. ÉÏ} ÉèÏ+¨ Hõ~å‚=∞$`«O. „áêã¨ÑÓ¨ i`«"∞≥ ÿ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Ç¨k¡ QÍ
LO@∞Ok. ÉÏ}∞_ç q^è•#O `«~∞° "åu Hõ=ÙÅÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O K«∂Ñ≤Ok. PÜ«∞#
^èÀ~°}Ö˜ ’ Ñ¨_áç ÈÜ«∂~°∞. „ÉÏÇ¨Ï‡} ÉèÏ"åÅ∞, "≥k· Hõ ãÖã¨¯ $f „ÑüaOaOKÕ@∞¡
~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. nxH˜ Jã¨∂Ü«∞ Ñ¨_#ç H˘O^Œ~∞° W`«~° ÑÖ_ç`∞« Å∞ Ç¨Ï~°∞¬_Hç ˜
ÉÏ}∞_çÃÑ· Kå_ôÅ∞ K≥áêÊ~°∞. HÍx ÉÏ}∞_»∞ Éˇ^Œ~°ÖË^Œ∞. ~åA ã¨fiÜ«∞OQÍ
ÉÏ}∞_çx PÇ¨fixOz x[ x~åú~°} KÕã¨∞HÀ=∞<åfl_»∞. ^è≥·~°ºOQÍ `«# rq`«
q^è•<åxfl ~åA‰õΩ Ñ¨Óã¨QÆ∞zÛ#@∞¡ q=iOz ~åA =∞#ã¨∞ ^ÀK«∞H˘x
JÉèÏ=∂<åxfl =∞iO`« á⁄O^•_»∞. Q“~°"åÅ∞ ÅaèOKå~Ú.
127
J^Œ∞ƒù`« Hõ^•ä =∞O[i HÍ^ŒO|i. HÍ^ŒO|s K«O„^• Ñ‘_∞» Å, =∞Ç¨âıfi`«,
Ñ¨ÙO_»s‰õΩÅ „¿Ñ=∞Hõ^äŒÅ∞ *’_çOÑ¨|_®¤~Ú. K«O„^• Ñ‘_»∞_»∞ Ñ¨Ó~°fi [#‡Ö’
K«O„^Œ∞_»∞. `«~åfi`« [#‡Ö’ â◊¥„^ŒHõ ~åA. Ñ¨ÙO_»s‰õΩ_»∞ "≥â· O◊ áêÜ«∞#∞_»∞.
WOHÀ [#‡Ö’ zÅ∞Hõ. HÍ^ŒO|i =∞Ç¨âıfi`«Å‰õΩ XˆH [#‡ K≥áêÊ_»∞. JO>Ë
<å~ÚHõÅ HÍÅOÖ’ <åÜ«∞‰õΩÅ∂ „u[#∞‡Öˇ<· å~°#fl=∂@. <å~ÚHõe^Œ~Ì ∂° QÆO^è~Œ fi°
~å‰õΩ=∂iHõÅ∞. HÍ^ŒO|i K«O„^•Ñ‘_∞» _»x âıfi`« Ñ¨ÙO_»s‰õΩx „¿Ñq∞™êÎ~∞° . q~°Ç¨ xfl
Éèií OK«ÖHË õ Ñ¨ÙO_»s‰õΩ_»∞ Ç¨Ïs =∞O\Ï_»∞. =∞Ç¨âıfi`« P`«‡Ç¨Ï`«º‰õΩ áêÅÊ_»∞`«∞Ok.
WO`«Ö’ PHÍâ◊"å}˜ K≥ÑÊ≤ # =∂@ qx „Ñ¨Ü∞« `åflxfl =∂#∞`«∞Ok. ã¨<åºã≤x
Ü≥∞ÿ „¿Ñq∞‰õΩ_ç HÀãÖ Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∂OÎ @∞Ok. K«O„^•Ñ‘_∞» _»∞ `«# ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞
"≥â· O◊ áêÜ«∞#∞_ç Kå=Ù qx K«xáÈ~Ú, â◊¥„^ŒHõ ~åAQÍ Ñ¨Ù_»`å_»∞. Ñ¨ÙO_»s‰õΩ_»∞
"≥â· O◊ áêÜ«∞#∞_çQÍ Ñ¨Ù_»`å_»∞. =∞Ç¨âıfi`«#∞ K«∂ã≤ =∞#ã¨∞ áêˆ~ã¨∞H˘O\Ï_»∞.
"≥·â◊OáêÜ«∞#∞_Õ Ñ¨ÙO_»s‰õΩ_»∞ Jx `≥eÜ«∞Hõ zÅ∞HõQÍ =∂~°=∞x â◊Ñ≤ã¨∞ÎOk.
zÅHõ#∞ ÅH©;^Õq â◊¥„^ŒHõ ~åA ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ KÕ~∞° ã¨∞OÎ k. *ÏÉÏe =Úx ^ŒÜ∞« =Å#
Ñ¨Ó~°fi[#‡ `≥Å∞ã¨∞H˘#fl zÅ∞Hõ â◊¥„^Œ∞_çH˜ K≥|∞`«∞Ok. â◊¥„^Œ‰Ωõ _»∞ „áê}ÏÅ∞
=ke HÍ^ŒO|iKÕ ~°HO∆˜ Ñ¨|_ç K«O„^•K«∂_»∞_ç Hõà|ı ~°OÖ’ „Ñ¨"tÕ ™êÎ_∞» . zÅ∞Hõ
Ñ¨ÙO_»s‰õΩ_»=Ù`å_»∞. <åÜ«∞‰õΩe^ŒÌ~°∂ <å~ÚÅHõÅ#∞ HõÅ∞ã¨∞H˘x q"åÇ¨ÏO
KÕã∞¨ H˘x ã¨∞Y r=#O QÆ_∞» Ñ¨Ù`å~°∞. Wn HÍ^ŒO|iÖ’ "≥Ú`«OÎ Hõ^.Œè
HÍ^ŒO|iÖ’ J^Œ∞ƒù`« ãÖÑ¶∞¨ @#Å∞<åfl~Ú. =∂#=, QÍO^è~Œ fi° , K«O„^Œ
Ö’HÍÅÖ’ Hõ^Œä [~°Q@ Æ O qâı+O¨ . >ˇOáÈ ÉÏQÍ #_çáê_»∞. L`«∞ûHõ``« À K«k"Õ
"åà◊√§ ~À=∂Å∞ xHõ¯ÉÁ_»∞K«∞H˘x Pâ◊Û~°ºÉèií `«∞Ö∫`å~°∞. HõeÊ`« Hõ^‰Œä Ωõ =∞Ç¨^Œ∞ƒù`«
=K«<åxfl *’_çOz Ç¨~ÚQÍ K«k"Õ@∞¡ ~åâß_»∞. D Hõ^Œä Hõ^•ä ãï`åûQÆ~O° Ö’
''=∞Hõ~O° kHÀáêMÏº#O—— P^è•~°O JxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
J<ÕHõ Hõ^ä• q∞„â◊=∞OQÍ L<åfl, =~°‚#Å`À „áê^è•<åºxfl `«QÆæ‰õΩO_®
~åÜ«∞@O ÉÏ}∞_ç „ÑüÉè.í J<ÕHõ [#‡Å Hõ^ÅŒè ∞ `«=∂ëêQÍ LO_ç Hõ^•è QÆ=∞#O
=∞Ç¨ "ÕQOÆ QÍ ™êyáÈ`«∞Ok. ZHõ¯_® qã¨∞QÆ∞ ~å‰õΩO_® ~åâß_»∞ ÉÏ}∞_»∞.
JO^Œ ∞ ˆ H =K« # ~° K « # Ö’ ÉÏ}∞_» ∞ "Õ ∞ \˜ JxÑ≤ O Kå_» ∞ . ÉÏ}OÖÏQÍ
128
^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞@∞¡ ~°K#« KÕâß_»∞. =∞^è∞Œ ~°, JÖ∫H˜Hõ „¿Ñ=∞ˆH qÅ∞=xKåÛ_»∞.
Jj¡ÅO `åHõx â◊$OQÍ~°O =i‚OKå_»∞. k=º „¿Ñ=∞‰õΩ Ñ¨@Oì Hõ\Ïì_∞» . HÍ=∞
"åOKèÅ« #∞ ZHõ¯_® K«∂Ñ¨Ö^Ë ∞Œ ÉÏ}∞_»∞. „¿Ñ=∞Ö’ =∂#gÜ«∞ HÀ}Ïxfl Pq+¨¯iOz
L`«¯ $`« ™êkèOKå_»∞. HÍ=ºO Ö’HÍxH˜ =∂~°^æ ~Œ ≈° HõOQÍ LO_®Å#fl ™ê=∂lHõ
ÉÏ^èºŒ `« ÉÏ}∞xÖ’ „Ñ¨ã∞¨ Ê@OQÍ QÀK«iã¨∞OÎ k.
ÉÏ}∞_»∞ ZO^Œ∞‰õΩ WÑ¨Ê\˜H© Jaè=∂# áê„`«∞_»Ü«∂º_»∞? Jx
„Ñ¨tflOK«∞H˘O>Ë ÉÏ}∞x â‹e· ÜÕ∞ JO`«\ ˜ Ñ¨x KÕãO≤ ^Œx `≥Å∞ã¨∞OÎ k. á⁄_»"#·≥
ã¨=∂™êÅ *’eH˜ "≥à§◊ ‰õΩO_® „Ç¨Ïã¨fi ã¨=∂™êÅ`À ‰õÄ_ç# ''áêOKåb—— â‹e· x
J=ÅOaOKå_»∞. J^Õ J`«x ã¨HÔ ûãπ‰Ωõ ÖÏO_£=∂~ü¯ J~ÚOk. ÉÏ}∞_ç â◊|*Ì Ï˝#O
K«∂¿ãÎ =∞Ç¨â◊Û~°º"Õ∞ã¨∞OÎ k. â◊ÉÏÌxfl J~°Oú `À ãÖÜ≥∂[#O KÕã#≤ f~°∞ =ÚK«Û@
Q˘Å∞Ê`«∞Ok. H˜+¡ "ì̈ ∞≥ #ÿ q+¨Ü∂« xfl J~Ú<å ã¨~à° ◊ ã¨∞O^Œ~O° QÍ =i‚Oz K≥ÑÊ¨ QÆÅ
<Õ~∞° Ê ÉÏ}∞_çk. =„HÀHÎ̃H˜ ÃÑ^ŒÑÌ @ ‘ "Õâß_»∞ ÉÏ}∞_»∞. =\ì̃ =„HÀHÎ̃ =∂„`«"∞Õ
HÍ^Œ∞ âı+¡ `¨ À J#∞áê#O KÕã≤ =∞Ç¨ ™œO^Œ~åºxfl HõeyOKå_»∞. q~À^è•ÉèÏã¨,
ÑïãÖYº "≥Ú^ŒÖ#·ˇ âı+¡ Ã¨ Ñ· P^è•~°Ñ_¨ ç L#fl JÅOHÍ~åÅ#∞ "å_ç ~°O[Hõ`fi« O
ã¨$+≤Oì Kå_»∞. =„HÀHÎ̃`À ÉÏ@∞ ã¨fiÉèÏ"ÀHÎ̃H© ã¨=∂# ™ê÷#O K«∂áê_»∞. JO>Ë
K«H¯õ x ã¨=∞`«∞Åº`«#∞ áê^Œ∞H˘ÖÏÊ_»∞ ~°K#« Ö’. ‰õΩO`«‰Ωõ _ç =„HÀHÎ̃ ã¨fiÉèÏ"ÀHÎ̃
JÅOHÍ~åxfl ''PÅO – HÍ~°ºO——QÍ ÉèÏqOKå_»∞. HÍx ÉÏ}∞_»∞ ã¨fiÉèÏ"ÀH˜xÎ
P^ŒiOz ^•x QÆ∞}Ïxfl =∞iO`« ÃÑOKå_»∞. WOH˘Hõ `«=∂ëê ‰õÄ_® KÕâß_»∞
ÉÏ}∞_»∞. „Ñü JÅOHÍ~åxH˜ P^è•~°OQÍ ã¨fiÉèÏ"ÀHÎ̃x fã¨∞H˘<åfl_»∞. JO^Œ∞Hˆ
JãÖÉèÏ=º`« HõxÑ≤OK«^∞Œ . Jn J`«x =∞Ç≤Ï=∞. =„HÀHÎ̃H˜ âı+¡ ,¨ Juâ◊Ü∂≥ ‰õΩÖÎ Ë
ÉÏQÍ ~å}˜™êÎÜ∞« x JÑ¨Ê\˜^•HÍ ÉèÏqOz# "åiH˜ ÉÏ}∞_»∞ KÕã≤ D „Ñ¨Ü∂≥ QÆO
k=∞‡uiˆQ@∞¡ KÕãO≤ k. ã¨ÇÏ¨ [ ÉèÏ= ãÖÑ¨#∞fl_»∞ ÉÏ}∞_»∞. =ã¨∞=Î Ù#∞ HÍx
^Œ$âßºxfl HÍx, ã¨xfl"Õâßxfl XHõ z„`«O wã≤#@∞¡ J^Œ∞ƒùÒ« QÍ z„uOz =<≥fl
`≥KåÛ_»∞.
''#"å~Àú *Ïu~° „QÍ"≥∂º âıë¡ È H˜¡ ãì̈ó ã¨∞Ê\’ ~°ãó¨ – Hõq\ÏHõ~∆ ° |O^èâŒ Û◊
Hõ$`«ûfl "Õ∞Hõ„`« ^Œ∞+¨¯~°O—— Jx ÉÏ}∞_»∞ K≥áêÊ_»∞ – JO>Ë ''H˘`«Î J~°Oú , Jj¡ÅO
129
HÍx ã¨fiÉèÏ"ÀH˜Î, ~°ã¨ ™ÈÊ~°HõO. qHõ@"≥∞ÿ# JHõ∆~° |O^èŒO, âı¡+¨ g@xfl\˜
ã¨=∂Ç¨~°"∞Õ <å Hõq`«fiOÖ’ K«∂_»K∞« Û—— J<åfl_»∞. ãÖã¨¯ $`«O g∞^Œ "≥∂A#fl
"åiH˜ ÉÏ} ~°K#« #=Ö’HÍÅ#∞ K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ k. J<ÕHõ =∞Ok `«~åfi`« Hõ=ÙÅ∞
ÉÏ}∞x â‹e· x „Ñ¨âO◊ ã¨Å`À =ÚOK≥`åÎ~∞° .
''*Ï`å tYO_çh Ü«∞^è• tYO_ô `«^•= QÆKåÛùq∞ – „áêQÆÅƒùº =∞kèHõ
=∂Ñ¨ÙOÎ "å}© |ÉÏ}À |Éè∂í "Õ`—ü — Jx QÀ=~°<ú åKå~°∞º_»∞ ÉÏ}∞_çx ã¨~ã° fi¨ f
J=`å~°OQÍ ÉèÏqOKå_»∞. ''JkèH"õ ∞≥ #ÿ „áêQÍÖÏƒùºxfl ™êkèOK«\ÏxH˜ tYO_çx
tYO_çQÍ =∂iáÈ~Ú#@∞¡ Ñ¨Ù~°∞+¨ ~°∂ÑÖ`À Ju K«=∞`å¯~°O á⁄O^•Åx "å}˜
"å}(ÉÏ}) ~°∂áêxfl ^èiŒ OzOk. ~å[âıY~°∞_»∞ ÉÏ}∞_ç â◊|Ì ™œO^Œ~åºxfl,
ã¨∞‰õΩ=∂~° Ñ¨^Œ q<åº™êxfl âß¡Ñ∞≤¶ OKå_»∞. XHõ J*Ï˝`H« qõ ''ÉÏ}O QÆ∞K«∞ÛH˘O>Ë
TÑ≤i |Ü«∞\˜H˜ ~å#>Ë,¡ ÉÏ}∞x HÍ^ŒO|i K«kq# `«~åfi`«, Hõ=ÙÅ‰õΩ "å}˜
<À\˜#∞Oz |Ü«∞\˜H˜ ~å^Œ∞—— Jx K«=∞`«¯iOKå_»∞. ''â◊ÉÏÌ~Ü ú° ∂≥ ó ã¨"∂≥ QÆ∞OÑ¶ó¨
áêOKåb su i+¨º`Õ – jÖÏ Éè\í Ïìi "åzÉÏ}ÀHÎ̃+µ¨ K«™êÜ«∞k——.
^è~Œ ‡° ^•ã¨∞ ÉÏ}∞x Hõq`«fiO ~°∞zÜ≥∞ÿ # =~°#‚ , Ñ¨^•Å`À Hõeã≤ ~°ãÉ¨ Ïè =
ÑïÑ¨ÓÑ¨~°‚OQÍ LOk. `«~°∞} J~Ú# <å~ÚHõÖÏQÍ ~°ã≤Hõ Ç¨Ï$^ŒÜ«∂Å#∞
^ÀK«∞HÀ=\ÏxH˜ ã¨=∞~°`ú « Hõey LOk J<åfl_»∞ – ''~°∞z~°ãfi¨ ~° =~°‚ Ñ¨^•~° ~°ãÉ¨ Ïè =
=f[QÆ<À‡Ç¨Ï# ~°u – ™êHÕ `«~∞° }© #Ç≤Ï #Ç≤Ï "å}© ÉÏ}ã¨º =∞^è∞Œ ~° jÅã¨º——.
=∞~À Hõq ''JÅOHÍ~°, ã¨=∂ã¨ Éè∂í ~Ú+ì̈"∞≥ #ÿ ÉÏ}∞x Hõq`«fiO qO^è•º~°}ºO
ÖÏO\˜k. ^•xÖ’ qÇ¨ÏiOKÕ Hõq ‰õΩO[~åÅ(U#∞QÆ∞Å) QÆO_» ã¨Ö÷ ÏÅ#∞ pÖËÛ
ã≤OÇ¨Ï"Õ∞ ÉÏ}Hõq—— Jx L„`ÕÊH˜∆OKå_»∞. Z=ˆ~q∞ K≥Ñ≤Ê<å JÑ¨Ó~°fi"≥∞ÿ#
=∞øeHõ=∞ø# ÉèÏ"åÅ`À, Ñ≤O_ç LO_»ÖÏ HÍ‰õΩO_® ÉÏ} Hõq`«fiO #g# J~°ú
â’aèÒ« QÍ „Ñ¨HÍtã¨∞OÎ k Jx K≥ÑÊ¨ @OÖ’ ãÖ^ÕÇÏ¨ "Õ∞ ÖË^∞Œ . HÍ^ŒO|i J<Õk
#=Å‰õΩ Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨ÔŒ QÍ xezOk. Ñ‘@~°û<£, HÍ<ÕÅ∞ ãÖã¨¯ $`« HÍ^ŒO|ix
"≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ "≥Å∞=iOKå~°∞. HÍÖË, ÖË<,£ i_çO¤ Q∑Å∞ HÍ^ŒO|ix POQÆO¡ Ö’
J#∞=kOKå~° ∞ . `≥ Å ∞QÆ ∞ Ö’ Ô ~ O\ÏÅ QÀáêÅHõ $ +¨ ‚ "≥ Ú ^Œ Ö ˇ · # "å~° ∞
J#∞=kOKå~°∞.b
130
25. z„`«Q~Æ ƒ° ù Hõq`å ãÖÑ¨#∞fl_»∞ –

=∂Ñ¶Ú¨ _»∞ (7 ad)
=∂Ñ¶∞¨ Hõq U_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# Hõq. P<å\˜ ãÖÜ«ÚHõÎ QÆ∞[~å`ü
– ~å[™ê÷<£ ~å[ºO N=∂e ~å[^è•xÖ’ =~°‡Å`« ~åA P™ê÷#OÖ’ LO_Õ"å_»∞.
N=∂e „ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞. N=∂e #QÆ~O° J`«#∞ Ñ¨Ù\˜#ì
T~°∞. Jk WÑ¨ÙÊ_»∞ ~å[™ê÷<Ö£ ’x aèÖÏfl~ü lÖÏ¡Ö’ aè=∂<£QÍ „Ñ¨ãk≤ Öú ’ LOk.
ãÖÑ¨#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡Oz, qÖÏã¨ rq`«O QÆ_çÑ≤ z=iH˜ ^Œi„^ŒO`À
K«xáÈ~Ú#@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. `«O„_ç ^Œ@Hì õ ã¨~åfiKå~°º. `å`« ã¨∞„Ñ¨Éíè ^Õ=Ù_»∞.
=∂Ñ¶∞¨ Hõq ''tâ◊√áêÅ =^è—Œ — J<Õ =∞Ç¨HÍ=ºO ~åâß_»∞. Wk W~°"·≥ ã¨~Åæ° HÍ=ºO.
#∂~°∞ `«ÑÙ¨ ÊÅ∞ KÕã#≤ tâ◊√áêÅ∞_çx NHõ$+¨µ_‚ ∞» K«„HõO`À K«OÑ¨@O Hõ^•è Hõ$`åÎO`«O.
=∂Ñ¶¨Ú_çÃÑ· ÉèÏ~°q „Ñ¨ÉèÏ=O ÉÏQÍ Z‰õΩ¯=. =Å¡Éèí ^Õ=Ù_»∞, ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞_»∞
L^ŒÇÏ¨ iOz# â’¡HÍÅ∞ WO^Œ∞Ö’ HõxÑ≤OK«=Ù. WOHÍ HÍ"åºÅ∞ ~åâß_»O\Ï~°∞
HÍx Jq JÅÉèºí O. W`«~° Hõ=ÙÖÏ¡QÍ HÍ‰õΩO_® `«# K«i„`«, ãÖÑ¶∞¨ rq`åxfl
z=i â’¡HÍÅÖ’ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. g\˜x x[=Oâ◊ =~°#‚ ÖËHõ Hõq =Oâ◊ =~°#‚
J<åfl~°∞. `«O„_ç ^Œ`‰Î« Ωõ _»∞ Jx `å`« ã¨∞„Ñ¨Éíè ^Õ=Ù_»x `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. =~°‡Å`«,
^èŒ~°‡<å^Œ "≥Ú^ŒÖˇ·# ~åAÅ ™êú<åÖ’ "å~°∞ LO_Õ"å~°x J<åfl_»∞. P#O^Œ
=~°#ú ∞_»∞, Éè’A_»∞ =∂Ñ¶∞¨ HÍ=º q+¨Ü∂« Å#∞ L^•Ç¨ÏiOKå~°∞. K≥<· å Ü«∂„u‰õΩ_»∞
131
WuûOQ∑ =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ Zxq∞^Œ= â◊`å|ÌO "å_»x ~åâß_»∞. ÃÇÏ~°‡<£ *ÏHÀa P~°=
â◊`åaÌ"å_»∞ J<åfl_»∞. =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ "≥â· √◊ º_»∞ Jx H˘O^Œi Jaè„áêÜ«∞O. ^•#je.
qÑ¨s`«OQÍ ^•#^è~Œ å‡Å∞ KÕã≤ z=iH˜ zuH˜áÈÜ«∂_»∞.
''LÑ¨=∂ HÍo^•ã¨ãº¨ ÉèÏ~°"Õ ~°~ú° Q“~°=O – ^ŒO_ç# – Ñ¨^ÖŒ Ïe`«ºO
=∂¿Ñ∞¶ ãÖu „`«~¸ QÆ∞}O—— Jx ™êÇ≤Ïf Ö’HõOÖ’ "åºÑ≤Î K≥OkOk XHõ â’¡HOõ .
HÍo^•ã¨ Éèí=Éèí∂u, ÉèÏ~°=ÙÅ =¸iÎ„`«Ü«∞"Õ∞ =∂Ñ¶¨∞ =∞Ç¨Hõq. JO`«\ ˜
Q˘Ñ¨Ê"å_»∞. ÉèÏ~°qx Jxfl\Ï q∞OzáÈÜ«∂_»∞ =∂Ñ¶Ú¨ _»∞. ¿Ñ~°∞Ö’#∞ qz„`åxfl
™êkèOKå_»∞. WOH˘Hõ ™ê"≥∞`« â’¡HOõ Ö’HõOÖ’ "å_»∞HõÖ’ LOk. ''`å=`ü ÉèÏ
ÉèÏ~°":Õ Ü«∂=`ü =∂Ñ¶∞¨ ã¨º <À^ŒÜ∞« ó—— ã¨∂~°ºHÍOu ÖËHõ "≥Å∞QÆ∞ ÖËHõ nÑ≤Î (ÉèÏ~°q)
=∂Ñ¶∞¨ O (=∂Ñ¶Ú¨ _»∞) „Ñ¨"tÕ OKÕ =~°̂H. JO>Ë =∂Ñ¶Ú¨ _ç ~åHõ`À ÉèÏ~°q Hõq`å
„Ñ¨HÍâ◊O `«yáæ È~ÚO^Œx ÉèÏ=O. ÉèÏ~°q J~°ú Q“~°"åxfl ™êkèOKå_»∞. ÉèÏ~°qx
J#∞ã¨ i Oz# =∂Ñ¶ ¨ Ú _» ∞ JO`« \ ˜ „Ñ¨ u Éè í # ∞ K« ∂ Ñ¨ Ö Ë H õ á ÈÜ« ∂ _» x
q=∞~°≈HÍaè„áêÜ«∞O. =∂Ñ¶Ú¨ x HÍ=ºO HõO>Ë J`«x rq`« K«i„`«‰Ωõ „áê^è•#º`«
ÅaèOzOk. ~°`åfl=o ~åã≤# Ç¨Ï~° q[Ü«∞O J<Õ Ü«∂Éè̌· ã¨~Åæ° HÍ=ºOÃÑ· =∂Ñ¶∞¨
„Ñ¨ÉÏè =O Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ Ñ¨k¿ÇÏ#= *ˇ#· f~°Oú Hõ~∞° _»∞
J~Ú# ^è~Œ ‡° <å^è∞Œ xÃÑ· ''^è~Œ å‡„â◊=∂Éè∞í º^ŒÜ∞« O—— J<Õ HÍ"åºxfl W~°"·≥ XHõ¯ ã¨~Åæ° `À
=∂Ñ¶¨Ú_»∞ ~åã≤# ''tâ◊√áêÅ =^èŒ—— =∂~°æOÖ’<Õ ~åâß_»∞. JO>Ë =∂Ñ¶¨Ú_»∞
Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ∞xÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O K«∂áê_»#fl =∂@.
tâ◊√áêÅ =^èŒ – Hõ^äŒ
=∞Ç¨ÉèÏ~°`,« ÉèÏQÆ=`åÅÖ’ L#fl Hõ^<Œä Õ tâ◊√áêÅ =^èŒ HÍ=ºOQÍ =∂Ñ¶∞¨
Hõq ~åâß_»∞. ^è~Œ ‡° ~åA KÕã#≤ ~å[ ã¨∂Ü«∞ Ü«∂QÆOÖ’ tâ◊√áêÅ∞_»∞ =zÛ,
PÇ¨fix`« ~å[ =∞Ç¨~åAÅ =ÚO^Œ∞ ÉèQí "Æ å#∞_≥#· NHõ$+¨µ_‚ xç J<ÕHõ =∂~°∞¡
xOkOKå_»∞. J„QÆ `åO|∂ÅO Hõ$+¨µ_‚ Hç̂ W=fi=∞x cè+µ¨ ‡_»∞ ^è~Œ ‡° ~åA‰õΩ Ç≤Ï`«=Ù
K≥áêÊ_»∞. P „Ñ¨HÍ~°"∞Õ PÜ«∞# ã≤^ÑúŒ _¨ ®¤_∞» . Hõ$+¨µ_‚ Hç ˜ P J~°›`« ÖË^xŒ xO^Œg∞^Œ
xO^Œ "≥∂Ñ¨Ù`«∂ KåÖÏ hK«OQÍ xO_»∞ H˘Å∞=ÙÖ’ „Ñ¨=iÎOKå_»∞. JO^ŒiH˜
Jã¨ÇÏ¨ ºO "ÕãO≤ k. NHõ$+¨µ_‚ ∞» KåÖÏ FÑ≤Hõ Ñ¨\Ïì_∞» "Õ∞#`«HÎ z˜ Û# =∂@ HÀãÖ.
132
z=iH˜ JÅã¨`fi« O Ñ¨xH˜ ~å^Œh x~°~‚ ÚOz, K«„HÍxfl KÕ|\ì̃ tâ◊√ „Ñ¨=~°‰Î Ωõ _≥#·
tâ◊√áêÅ∞_ç t~°ã∞¨ û YO_çOKå_»∞. ~å[ã¨∂Ü«∞ Ü«∂QÆOÖ’ ~°HÎõ `«~Ê° }O `«ÑÊ¨ ÖË^∞Œ .
^•^•Ñ¨Ù ÉèÏ~°q H˜~å`å~°∞h˚ Ü«∂xfl J#∞ãïOKÕ ~åâß_»∞. =~°#‚ Å J#∞ã¨~} ° Å`À
ã¨Ç¨ Jhfl _ç\’ì‰Ωõ _ç\’ì. XHÀ¯™êi ÉèÏ=qx q∞OzáÈ"åÅ<Õ `«Ñ#¨ `À Ñ¨ÑÙ¨ ÊÖ’
HÍÅ∂ "Õâß_»∞. XHõ â◊`å|Ì Éè^Ë OŒ `À ÉèÏ~°q =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ =∞ã≤ÖÏ~°∞. ÉèÏ~°qÃÑ·
=∞#ã¨∞ á⁄~°Ö’¡ =∂Ñ¶Ú¨ xH˜ Hõq`å ã¨Ê~°ú LO_ç LO@∞Ok.
Hõq`å w~åfi}O
ÉèÏ~°q`À „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ JÅOHÍ~° â‹e· =∂Ñ¶Ú¨ xÖ’ ÑïÑ¨Hfiõ O á⁄OkOk.
ÉèÏ~°q =Oâ◊ãú̈ =$`åÎxH˜ Ñ¨@Oì Hõ_`ç ,Õ =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ =∂eh =$`åÎxH˜ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO
KÕâß_»∞. n~°… ã¨=∂™êefl =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ ~åâß_»∞. =∂Ñ¶Ú¨ xÖ’ â◊|Ì =∂^è∞Œ ~°ºO
ÉèÏ~°q HõO>Ë Z‰õΩ¯=. ã¨r= =~°‚#Å∞ =∂Ñ¶¨Úx „Ñ¨`ÕºHõ`«. ~°=∞º"≥∞ÿ#
JÅOHÍ~åÅ#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOz HÍ"åºxfl fiÛk^•Ì_∞» . =ºOQÆº "≥É· =íè =¸ K«∂áê_»∞.
=∂Ñ¶Ú¨ _ç Hõq`åfixfl ''#= ã¨~æ° QÆ`=Õ ∂¿Ñ∞¶ #= â◊É’Ì # q^Œº`Õ—— JO>Ë =∂Ñ¶∞¨
HÍ=ºOÖ’x `˘q∞‡k ã¨~Åæ° ∞ K«kq# `«~åfi`« ãÖã¨¯ $`«OÖ’ H˘`«Î â◊|OÌ Un
LO_»^∞Œ Jx J~°Oú . JO`«\ ˜ â◊|Ì *Ï˝#O L#fl"å_»∞. HÍo^•ã¨, ÉèÏ~°=ÙÅ∞
LÑ¨Ü∂≥ yOz# â◊ÉÏÌÅ#∞ J^Õ J~°Oú Ö’ HÍHõ Q“}Ï~°Oú Ö’ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. K≥@∞ì
J<Õ J~°Oú WKÕÛ Éè∂í ~°∂Ç¨ÏO J<Õ â◊ÉÏÌxfl ''„áê}∞Å∞—— J<Õ J~°Oú `À „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞.
#ˆ~O„^Œ â◊ÉÏÌxfl q+¨ "≥^· ∞Œ º_»<Õ J~°Oú Ö’ "å_®_»∞. WÖÏ H˘`«Î J~åúÅ`À â◊|Î
„Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞ KÕâß_»∞. áê=Ú‰õΩ kfilÇ¨Ïfi J<Õ ¿Ñ~°∞Ok ^•xfl xO^Œ‰Ωõ _»∞ J<Õ
J~°Oú Ö’ "å_®_»∞.
=∂Ñ¶Ú¨ x Ñ¨^ÖŒ Ïe`«º=¸ `«‰Ωõ ¯=^Õg∞ HÍ^Œ∞ =∞ HÍ~° =$`«º#∞ „áêã¨Ö’ –
''=∞^è∞Œ ~°Ü∂« =∞^è∞Œ É’kè`« =∂^ègŒ =∞^è∞Œ ã¨=∞$kú ã¨"∞Õ k`« "Õ∞^èÜ
Œ ∂« –
=∂^è∞Œ Hõ~åO QÆ#Ü«∂ =ÚÇ¨ï~°∞#‡^Œ^•fix „Éè∞í `å x„Éè∞í `åHõ~∆ ° =Ú[˚Qˆ ——. =∂Ñ¶Ú¨
„ÑüÉè#í ∞ `≥eÜ«∞*Ë¿ã Ö’HÀHÎ̃ XHõ\ ˜ „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk.
''=∂¿Ñ∞¶ <å qÑ¶∞¨ fl`À `åûÇ¨ <À`«ûOÇ¨ÏO`Õ Ñ¨^„Œ Hõ"∞Õ – ã¨‡~°O`À ÉèÏ~°"Õ
~ˆ = Hõ=Ü«∞ó HõÑÜ ¨ ∂≥ Ü«∞^•—— JO>Ë ''=∂Ñ¶∞¨ =∂ã¨ÑÙ¨ K«eÖ’ ã¨∂~°∞º_ç "Õ_xç
133
J#∞Éèqí Oz# HÀ`«∞Å‰õΩ HÍà◊√§ =OHõ~∞° á¡ È~Ú #_»=ÖËHáõ È`«∞<åfl~Ú. JÖÏˆQ
=∂Ñ¶∞¨ Hõq Ñ¨^Œ ~°K#« K«∂ã≤ ÉèÏ~°q Ñ¨^•Å#∞ Ü≥∞O`« J#∞HõiOz<å Hõq HÍx"åà◊√§
Hõq`«fiOÖ’ Jã¨=∞~°∞úÅ∞QÍ<Õ LO_çáÈ`å~°∞. JO>Ë ÉèÏ~°q =∂Ñ¶¨Ú_çx
J#∞ãïOz<å, J#∞HõiOz<å „âı+Hª¨ qõ JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞ Jx ÉèÏ=#, Jn
=∂Ñ¶Ú¨ x „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« Ç¨Ïi^•ã¨∞ ~åã≤# ã¨∞ÉèÏ+≤`« ~°`åfl=oÖ’ ''<≥`· z« Û„`« =∞Ç¨ÏO
=∞<Õº =∂Ñ¶∞¨ =∂™ê^Œº Ü«∞#∞‡Ç¨ïó – „áœ_è» `åu „Ñ¨ã^≤ •úÑ≤ ÉèÏ~°"Õ ~°= ã‘ûŒ ——
J<Õ â’¡HOõ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k – nx ÉèÏ=O – =∂Ñ¶∞¨ =∂ãÖ ~å=@O`À ã¨∂~°º
`Õ[ã¨∞û ã¨#flye¡#@∞¡ J^Õ ~°HOõ QÍ =∂Ñ¶∞¨ Hõq`«fiO =ÚO^Œ∞ ÉèÏ~°q Hõq`«fi „áœ_è=ç ∞
`«yæOk.
ã¨∞n~°… |∞∞`«∞ ã¨∂~åºãÎ̈=∞Ü«∞ L^ŒÜ∂« Å#∞ =~°#‚ KÕâß_»∞. =∂Ñ¶∞¨ Hõq
K«=∞`å¯~° "≥É· =íè =¸ Z‰õΩ¯"Õ. â◊|Ì =∂^è∞Œ ~°ºO`À ÉÏ@∞ F*’ QÆ∞}O`À QÍex
=i‚OKå_»∞. P™êfik^•ÌO –
''qK«Hõ Hõ=∞Å QÍOkè ~°O^èÜ Œ ∞« <£ „Éè∞í <åæ =∂ÖÏó ã¨∞~°a`è « =∞Hõ~O° ^ŒO
=∞O^Œ =∂"åu"å`«ó
„Ñ¨=∞^Œ =∞^Œ# =∂^Œº^Òº=<À ^•Ì=∞ ~å=∂ ~°=∞} ~°Éãíè ¨ MË^Œ ¿ãfi^Œ
qKÕÛ^Œ ^ŒH:∆õ ——
=∂Ñ¶Ú¨ xÖ’ âß„ãÎ̈*Ï˝#O Z‰õΩ¯=. "Õ^Œ "Õ^•OQÍÅ#∞ BáÈã¨# Ñ¨\Ïì_∞» .
"åºHõ~°} ÑÖ_ç`«∞_»∞. ~å[hu ^èŒ~°‡ âß„™êÎÅ#∞ K«kq#"å_»∞. *’ºu+¨
âß„ãÎ̈OÖ’#∞ k@ì. HÍ=∞, PÜ«Ú~ˆ fi^Œ, ãÖw`«, ™ê=Ú„kHõ, Ç¨ÏÜ«∞, QÆ[ âß„™êÎÅ
áê~°O Ziy#"å_»∞. <åã≤HÎ õ ^Œ~≈° <åÅ#∂ `«~z° K«∂âß_»∞. ã¨∂Hõ∆ ‡ fHõ} ∆ ^Œ$+≤ì
L#fl"å_»∞. H˜+¡ Oì¨ QÍ ãÖH˜+¡ Oì¨ QÍ ã¨~à° O◊ QÍ K≥ÑÊ¨ QÆÅ_»∞ ãÖ^Œ~åƒùxfl |\˜.ì ~Ô O_»=
ã¨ ~ ° æ Ö ’ ÉÏÅ~å=∞ L^Œ ú = ÙÅ ã¨ O Éè Ï +¨ } Ö’¡ ~å[hu Hõ @ ì Å ∞ `≥ O K« ∞ H˘x
„Ñ¨=Ç≤ÏOzO^Œx qâı+¡ H¨ Íaè„áêÜ«∞O. âß~°∂ÅÌ KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’ ''+¨_~» ~° —° — K«„Hõ|O^èOŒ Ö’
~åã≤# â’¡HOõ K«∂^•ÌO –
ã¨`Î« fiO =∂#qt+¨=ì ∂l~°É™íè ê^•ÅO|º Éè=í ºó Ñ¨Ù~À
ÅÉÏúÑ¶¨∞Hõ∆Ü«∞â◊√kú~°∞^Œú~°`«~° N=`«ûÉèí∂q∞~°∞‡^•I
134
=ÚHÍÎ fi HÍ=∞=∞áêãÎ̈cóè Ñ¨~=° ∞$QÆ"åº^èóŒ ã¨<å^ŒO Ç¨Ï~ˆ :
UH“ÃÑ∞¶ :ÿ ã¨=∞HÍÅ=∞„Éè=í Ú^Œ~¸ ~ÀÃÑã· ^Î̈ • `«ã~ˆÎ̈ II (19–120)
=∂Ñ¶Ú¨ _»∞ tâ◊√áêÅ =^èŒ HÍ=ºOÖ’ z„`« |O^è•Å#∂ QÆ~ƒ° ù Hõq`åfixfl
ÉÏQÍ K˘Ñ≤ÊOKå_»∞. ''^Œ—— J<Õ UHÍHõ~∆ O° `À â’¡HOõ ~åâß_»∞. ''^•^Œ^À ^Œ∞^•Ì
^Œ∞^•Ìk ^•^Œ^À ^Œ∂^•k ^Œ^˘è ó – ^Œ∞^•ÌÔŒ ^•^Œ^Õ ^Œ∞^ÕÌ ^•^• ^Œ^^Œ •^Œ^À
^Œ^•ó—— J~°Oú NHõ$+¨µ_‚ ∞» =~° „Ñ¨^•~Ú ^Œ∞+ì̈ ãÖÇ¨i. áêÑ¨Ç¨ i. W`«~∞° Å‰õΩ
„^ÀÇ¨ÏO KÕ¿ã"åi KÕ`∞« Å#∞ #iˆH¿ã"å_»∞. â◊`$« =ÙÃÑ· ÉÏ}O "Õã≤ <˘Ñ≤ÊOKÕ"å_»∞.
=Ú~°[ z„`« JO>Ë ''„_»O—— PHÍ~°OÖ’ ~åã≤# â’¡HOõ K«∂^•ÌO –
''™ê¿ã <åQÆ=∞ <å ~°OÉèË
~å¿ã <åã≤^Œ <å ~°`«
`«~° <å [ ^Œ <å =∞`åÎ
k~° <åQÆ=∞ <å=∂Ü«∂
nx ÉèÏ=O – Ãã#· ºO KåÖÏ |bÜ«∞"≥∞#ÿ k. Jk =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`«∞O>Ë
J„Ñ¨=∞`«OÎ QÍ LO@∂ UHÍ„QÆ``« À q^è∞Œ Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. Ããx· ‰õΩÅ∞ cèH~õ °
â◊ÉÏÌÅ∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. Ããx· ‰õΩÅ‰õΩ =∞^ŒQ*Æ ÏÅ∞ ã¨ÇÏ¨ Hõiã¨∞<Î åfl~Ú. JHõ¯_»∞#fl
"åÔ~=fiiH˜ ÉÏ^èŒ J<Õk ÖË<ÖÕ ^Ë ∞Œ . <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å∞ ÉèsË x<å^ŒO`À XˆH J~åúxfl
W=fi@O WO^Œ∞Ö’ L#fl ~°ÇÏ¨ ã¨ºO.
tâ◊√áêÅ =^èÃŒ Ñ· =Å¡Éíè ^Õ=Ùx^Õ „áêp# q=∞~°≈ „QÆO^èOŒ . nx¿Ñ~°∞
''ãÖ^ÕÇ¨Ï qëœ^Œkè——. =∞e¡<å^Œ ã¨∂i ''ã¨~°fiO Hõ+¨—— J<Õ "åºYº ~åâß_»∞.
WOHÍ ZO^≥~Ô O^Œ~À "åºMÏº<åÅ∞ ~åâß~°∞. 1308Ö’ ÉèÏã¨¯~° Éè@ í ì É’iHõ~ü
=∞~å\© ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞=kOKå_»∞. J<ÕHõ q^Õj ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ J#∞"å^ŒO
á⁄OkOk.b
135
26. `˘eâß„ãÎ̈ HÍ=º Hõq –

Éè\í ì˜ (700 ad)
''~å=} =^è—Œ — J<Õ =∞Ç¨ HÍ"åºxfl ~åã≤# Hõq Éè\í .ì̃ nxH˜ ''Éè\í ì̃
HÍ=ºO—— J<Õ ¿Ñ~°∞Ok. Éè~í Î° $ HÍ=ºO, ~å=∞HÍ=ºO, ~å=∞K«i„`« J<Õ ¿Ñ~°∂¡
L<åfl~Ú. U_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# Hõq Éèí\ ˜ì. ãÖã¨¯ $`« â◊|ÌO ''Éèí„iÎ——
„áêHõ$`«OÖ’ ''Éè\í —ì̃ — J~ÚO^Œx JO\Ï~°∞. Éè~í Î° $Ç¨Ïi H˘_»∞Hˆ Éè\í ì̃ J<Õ X\˜ì
„Éè=í ∂ LOk. ''áê}˜x "åºHõ~} ° Ïxfl ~å=∂Ü«∞} Hõ^‰Œè Ωõ *’_çOz Hõq`å=∞Ü«∞O
KÕâß_»∞ HÍ"åºxfl. XHõ~H° Oõ QÍ áê}˜xH˜ Wk "åºMÏº# ~å=∞Hõ^•è ~°∂ÑÖ Jx
K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. N~å=Úx ã¨HÅõ ã¨^∞Œ } æ Ïaè~å=ÚxQÍ fiÛ k^•Ì_∞» . J„QÆ Hõ=ÙÅ
ã¨~ã° #¨ KÕ̂~Û HÍ=ºOQÍ ~å=} =^èŒ HÍ"åºxfl x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. D HÍ=ºOÖ’
~å=} =^èŒ ÉèÏQÆO Ju z#fl^Õ J~Ú<å, q∞ye# ~å=∂Ü«∞} HÍ"åºÅ‰õΩ aè#flOQÍ
LO_®Åx ''~å=} =^è—Œ — Jx \ÏQ∑ `«yeOKå_»xÑ≤ã∞¨ OÎ k. ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
âß„ã¨Î HÍ"åºÅÖ’ W^Õ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ k˜ . â’¡HÍÅÖ’ ~åã≤ ^•x Q“~°"åxfl =∞s
ÃÑOKå_»∞. D HÍ=ºO áê~îº° „QÆO^èOŒ J~ÚOk JO>Ë ^•x qâı+"¨ ∞Õ q∞\’, Hõq
„ÑüÉèí ZÖÏO\˜^À `≥Å∞ã¨∞OÎ k. Éè\í xì̃ Éè\í ì̃ Hõq, Éè\í ì̃ ÑÖ_ç`,« Éè\í ì̃ „ÉÏÇ¨Ï‡}
Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . ÉèÏ=∞Ç¨ï_ç ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞.
Éèí\ ì̃ Hõq`å Éèí\ ©ìÜ«∞O
Éèí\ ˜ì ~å=} =^è• HÍ=ºOÖ’ Ñ¨ÓiÎQÍ "åb‡H˜<Õ J#∞ãïOKå_»∞.
Ü«Ú^ŒHú ÍO_»`À P¿Ñâß_»∞. L`«~Î ° ~å=∞K«i„`« *’eH˜ áÈÖË^∞Œ . áê}˜x "åºHõ~}° Ïxfl
[# ™ê=∂<åºxH˜ JOkOKåÅ<Õ `«Ñ#¨ `À ~åã≤# Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨Ü∂≥ QÆ, „Ñ¨Ü∂≥ [#
HÍ=ºO. â◊ÉÏÌÅ =Ùº`«ÊuÎ, „Ñ¨Ü∂≥ QÆ "≥z· „f q=iOz# HÍ=ºO Wk. "åºHõ~} °
JOâßÅ#∞ HÍ=ºO ^•fi~å É’kèOKå_»∞. Hõ#∞Hõ ''âß„ã¨Î HÍ=ºO—— J<Õ =∂@
ãïáÈ~ÚOk. HÍ=ºOÖ’x ã¨~Åæ° ‰õÄ "åºHõ~} ° ãÖ[˝Å#∞ ÃÑ@ì@O =∞~À qâı+O¨ .
"≥Ú^Œ\ ˜ J~Ú^Œ∞ ã¨~Åæ° =~°‰Ωõ ''uQÆO`«—— ~°∂áêÅ∞ K≥áêÊ_»∞. g\˜Hˆ ''„Ñ¨H~© ‚°
136
HÍO_»O—— J<Õ ¿Ñ~°∞. P~°= ã¨~æ° #∞Oz `˘q∞‡k =~°‰Ωõ KåÖÏ ÅHõ∆ º ~°∂áêÅ#∞
`≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. g\˜H˜ ''JkèHÍ~° HÍO_»O—— Jx ¿Ñ~°∞Ok. Ñ¨^À ã¨~æ° #∞O_ç
Ñ¨^=Œ ¸_»= ã¨~æ° =~°‰Ωõ QÆ∞}ÏÅOHÍ~° ÅH∆ÍºÅ∞ q=iOKå_»∞. g\˜<Õ ''„Ñ¨ã#¨ fl
HÍO_»O—— JO\Ï~°∞. Ñ¨^HŒ ˘O_»∞ #∞Oz z=i W~°"·≥ ~Ô O_»= ã¨~æ° =~°‰Ωõ ''Å\ò——
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ `˘q∞‡k ÅHÍ~åÅ qt+¨ì ~°∂áêÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. g\˜x u#æO`«
HÍO_»=∞x ¿Ñ~°∞. D q^èOŒ QÍ áê}˜x K≥ÑÊ≤ # "åºHõ~}° JOâßÅ#∞, JÅOHÍ~åÅ`À
q∞o`«O KÕã≤ ~å=∞Hõ^•è =ã¨∞=Î Ù#∞ Z#∞flH˘x HÍ"åºxfl ~åâß_»∞ Éè\í .ì̃ âß„ãÎ̈O,
HÍ=ºO J<Õ *’_»∞ QÆ∞„~åÅ ™êfis KÕâß_»#fl =∂@. "åºHõ~} ° , L^•Ç¨Ï~°}Å‰õΩ
â’¡HÍÅ∞ ~åâß_»∞. =~°#‚ Å∞ =~°#‚ Å HÀã¨"∞Õ ~åã≤#@∞¡ LO_ç, Hõ$„u=∞`« HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
Hõq`«fiO q+¨Ü∞« O QÆ∞iOz K≥áêÊÅO>Ë ^è•~å â◊√kú ÉÏQÍ LO@∞Ok.
â‹·e ~°=∞ºOQÍ ~°ã¨|O^èŒ∞~°OQÍ LO_»@O =∞s HÍ=º â’Éèí#∞ ÃÑOzOk.
Ü«∞=∞HÍÅ#∞ qã¨Î $`«OQÍ „Ñ¨Ü≥∂yOK«@O`À Hõ~°‚ =∂^èŒ∞~°ºO „Ñ¨ã¨∞Êù@"≥∞ÿOk.
''W^Õq∞ "åºHõ~} ° O ~å ÉÏÉ’Üü∞—— Jx JxÑ≤OK«^∞Œ . P „Ñ¨"åÇ¨ÏOÖ’ JÖÏ
H˘@∞ì‰õΩáÈ`åO. Hõ^èŒ‰õΩ "åºHõ~°} É’^èŒ‰õΩ `«y# â◊ÉÏÌÅ#∞ ZOK«∞H˘x
„Ñ¨Ü∂≥ yOK«@OÖ’ Éè\í ì̃ Jã¨=∂#"≥∞#ÿ QÆ\ ì˜ áêO_ç`º« „ÑüÉè#í ∞ „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞.
â◊|Ì „Ñ¨Ü∂≥ QÆO Pâ◊√=ÙQÍ =zÛ KÕi xO_»∞^Œ<åxfl, ~°=∞}©Ü∞« `«#∂ KÕ‰Äõ iÛOk.
#∂`«# â◊ÉÏÌÅ‰õΩ, ãÖ^è∞Œ Å‰õΩ Éè\í ì˜ HÍ=ºO ÉèÏO_®QÍ~°OQÍ xezOk.
ÉèÏ+¨ g∞^Œ Ñ¨@∞ì LO^Œx K«∂Ñ¨\ÏxH˜ Éè\í ì˜ „Ñ¨ã^≤ OúŒ Ö’ ÖËx Ñ¨^•Å#∂
„Ñ¨Ü∂≥ yOz ã¨`åÎ Kå@∞H˘<åfl_»∞. z#fl z#fl ã¨=∂™êÖË "å_ç K«^∞Œ =~°∞Å‰õΩ
Q˘Ñ¨Ê Pã¨HxÎ̃ HõeyOz "≥^· sŒ ƒù suH˜ <åºÜ«∞O KÕâß_»∞.
Éèí\ ˜ì Hõq JÅOHÍ~°, "åºHõ~°}ÏÅÖ’<Õ HÍ^Œ∞ <å@º, ãÖw`«, "Õ^Œ,
"Õ^•OQÍÅÖ’#∞ J~°ú ^èŒ~°‡ âß„™êÎÅÖ’#∞ Jã¨=∂# ÑÖ_ç`«∞_»∞. ~å[hux
BÃÑã¨# Ñ¨\ ˜ì#@∞¡ HÍ=ºO `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ãÖÉèÏ+¨}Ï K«`«∞~°∞_»xÑ≤™êÎ_»∞.
™ê=∂#∞ºÅ∞ D HÍ"åºxfl K«∂ã≤ áêiáÈ~°∞. PáêºÜ«∞OQÍ K«kq P#Ok™êÎ~∞° .
Jn Éè\í Ü ì© ∞« O. KåÖÏKÀ@¡ ÉèÏ~°qx J#∞HõiOz#@∞¡ `Àã¨∞OÎ k. =∂Ñ¶Ú¨ _»∞
Éè\í xì̃ J#∞HõiOKå_»∞. Jn Éè\í Hì̃ ˜ L#fl „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« Lz`«"∞≥ #ÿ ãÖ^Œ~ƒ° ù â◊√kúHÅõ
137
=~°#‚ ÖË Éè\í ì̃ KÕã≤ ÃãÉÏãπ JxÑ≤OKå_»∞. â◊~„° ^Œ∞`«∞=Ù#∞ =i‚ã∂¨ Î Éè\í ì̃ K≥ÑÊ≤ #
â’¡HOõ =∞Ç¨ Éè+Ë µ¨ QÍæ LO@∞Ok. K«∂_»O_ç –
''#`«[Å˚ OÜ«∞#fl ã¨∞Kå~°∞ ÑÖHõ[O – # ÑÖHõ[O `«^ºŒ ^Œb# +¨@Ê^ŒO
– #+¨Ñ¨Ê^À™œ #AQÆ∞=∞˚ Ü«∞: HõÅO # QÆ∞Ol`«O `«#fl [Ç¨~° Ü«∞#‡#ó——.
ÉèÏ=O ''Hõ=∞ÖÏÅ∞ qHõãO≤ K«x ã¨~ã° ∞¨ ûÅ∞ ã¨~ã° ∞¨ ÖË HÍ=Ù. „Éè=í ∞~åÅ∞ =¸QÆx
Hõ=∞ÖÏÅ∞ Hõ=∞ÖÏÖË HÍ=Ù. ~°≠∞OHÍ~°O KÕÜ∞« x `«∞"≥∞‡^ŒÅ∞ `«∞"≥∞‡^ŒÖË HÍ=Ù.
=∂#=ÙÅ =∞#ã¨∞ûÅ#∞ PHõi¬OK«x ~°≠OHÍ~åÅ∞ „Éè=í ∞~° ~°≠∞OHÍ~åÖË HÍ=Ù.——
L^ŒÜ∞« ã¨∂~°∞ºx QÆ∞iOz =i‚ã∂¨ Î ''„Ñ¨ÑO¨ K«O JO`å ÃÑ#∞ pHõ\ ˜ J<Õ
|∞~°^ÖŒ ’ ‰õÄ~°∞‰õΩáÈ`Õ L^ŒÜ∂« „k g∞^Œ L^Œ~ÚOKÕ ÉèÏ}∞_»∞ `«# H˜~} ° ÏÅ∞ J<Õ
`åà◊§ KÕ`« „áê}∞Å#∞ ÃÑH· ˜ ÖÏQÆ∞`«∞#fl@∞¡ L<åfl_»∞.——
Ç¨Ï#∞=∞O`«∞_»∞ ÅOHõ#∞ HÍe¿ãÎ Jyfl*ÏfiÅÅ∞ "åºÑ≤Oz ÅOHõ Ü≥∞O`«
HõÖ’¡ÅOQÍ LO^À Ü«∞=∞HõOÖ’ =∞Ç¨ QÆ=∞HõOQÍ K≥áêÊ_»∞ Éè\í .ì˜ J~°Oú JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ
â◊|Ì ™œO^Œ~º° O`À P q+¨Ü∞« O JO`å J~°"ú ∞≥ áÿ È`«∞Ok. Éè\í ì˜ D HÍ=ºOÖ’
Ñ¨^=Œ ¸_»= ã¨~Öæ° ’ =∞~À Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨Ü∂≥ QÆO KÕâß_»∞. J^Õ ''ÉèÏëêã¨=∞—— JO>Ë
XˆH â’¡HõO#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’#∞ „áêHõ$`«OÖ’#∞ K«^Œ∞=ÙHÀ=K«∞Û. ãÖ^èŒ∞Å∞
q_»Q˘@∞ìH˘O>Ë JÖÏ K«^=Œ @O ™ê^èºŒ =∞=Ù`«∞Ok. =∞# ^ŒfiiÌHÍ"åºÅÖ’ ÖÏQÍ.
Éè\í ì˜ HÍ"åºxH˜ q^Õj „áêK«∞~°º=¸ ^ŒH¯˜ Ok. *Ï"å ^ÕâO◊ Ö’ Ñ¨Ù~å`«# ''*Ï=hÜ«∞
~å=∂Ü«∞}ÏxH˜—— ''™È~üû |∞H±——QÍ Éè\í ì̃ HÍ"åºxfl LÑ¨Ü∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞. *Ï"å
~å=∂Ü«∞}O JuÑ¨Ù~å`«# HÍ=ºO nxfl ''HÍHÍq<£—— Jx Q“~°=OQÍ ãÖÉ’kè™êÎ~∞° .
Éè\í Hì˜ Í=ºO *Ï"å „Ñ¨[Å‰õΩ P~å^èhŒ Ü«∞O. Éè\í Hì˜ Í=ºOÖ’x Ü«∞=∞HÍÅ#∞, âı+¡ #¨ ∞
"åà◊√§ ÉÏQÍ LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞H˘<åfl~°∞.
Éè\í ì̃ HÍ=ºO J<Õ ~å=} =^èŒ g~°HÍ=º=∞x, K«`∞« ifi^èŒ Ñ¨Ù~°∞ëê~°ú ™ê^è#Œ
^èºÕ Ü«∞OQÍ ~åâß_»x, #QÆ~,° Ñ¨~fi° `«, ã¨=Ú„^Œ, |∞∞`«∞, L^ŒÜ∂« ãÎ̈=∞Ü«∞ =~°#‚ Å∞
Hõey LO^Œx, „¿Ñ=∞, â◊$OQÍ~° ã¨=∞xfi`«=∞x, ãÖã¨¯ $`« ÑÖK«HÍ"åºÅ ã¨~ã° #¨
KÕi P~°= =∞Ç¨HÍ=ºO JxÑ≤OK«∞H˘#fl^Œx, ''Pe=~ü á¶êÅ<£—— J<Õ q=∞~°≈‰õΩ_»∞
Éè\í Hì̃ Í=º POQÆ¡ J#∞"å^•xH˜ LáÈ^•…Ò« ~åã¨∂Î K≥áêÊ_»∞.b
138
27. "≥Ú^Œ\ ˜ „â◊=ºHÍ=º JÅOHÍi‰õΩ_»∞ –

ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ (700 ad)
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ U_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# HÍj‡~° ^Õâ◊Ñ¨Ù Hõq,
JÅOHÍi‰õΩ_»∞. ^ŒO_ç HõqH˜ ã¨=∞HÍb#∞_»∞. ''HÍ"åºÅOHÍ~°O—— J<Õ JÅOHÍ~°
„QÆO^è•xfl ~åâß_»∞. <å@º âß„ãÎ̈OÖ’ Éè~í `° ∞« _»∞ ~°OQÆ „Ñ¨^~Œ ≈° #‰õΩ <ÀK«∞H˘#fl
<å@º, ~°∂Ñ¨HõÅ ÅHõ∆}ÏÅ∞ q=iOKå_»∞. W=hfl ^Œ$â◊º ~°∂Ñ¨HÍÅ∞. HÍx
JÑ¨Ê\˜H˜ „â◊=º HÍ"åºÅ∞ JO`«QÍ „áêK«∞~°ºO á⁄O^ŒÖ^Ë ∞Œ . Hõ#∞Hõ g\˜ ã≤^•úO`åÅÃÑ·
Z=i ^Œ$+‘ì Ñ¨_Ö» ^Ë ∞Œ . „â◊=º HÍ=º ÅHõ} ∆ ÏÅÃÑ· `˘@ì`˘e ~°K#« KÕã#≤ "å_»∞
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞. JO^Œ∞Hˆ K«i„`« „Ñ¨ãk≤ ú á⁄O^•_»∞. HÍ"åºÅOHÍ~°OÖ’ ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞
„â◊=º HÍ"åºÖ’¡ L#fl `Õ_®Å∞, "å\˜ ã¨fi~°∂áêÅ∞, =∞Ç¨ HÍ=º ÅHõ} ∆ ÏÅ∞, HÍ=º
QÆ∞}^ÀëêÅ∞, HÍ=º QÆ`"« ∞≥ #ÿ JÅOHÍ~åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x "≥Ú@ì "≥Ú^Œ@QÍ
K«iÛOz# "å_»∞ ÉèÏ=∞Ç¨ï_Õ. Éè~í `° ∞« _ç <å@ºâß„ãÎ̈O `«~åfi`« JÅOHÍ~° „QÆO^èOŒ
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ ~åã≤# HÍ"åºÅOHÍ~°O. ÉèÏ=∞Ç¨ï_ç `«O„_ç ¿Ñ~°∞ ''~°∞„H˜Å QÀq∞<£——
Wk É∫^Œú <å=∞O Jx TÇ≤ÏOz J`«_∞» É∫^Œ∞_ú <» åfl~°∞. HÍx ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞
HÍ"åº~°OÉèOí Ö’ ''„Ñ¨}=∞º ã¨~fi° O ã¨~fi° [˝O =∞<À"åHÍ¯Ü«∞ Hõ~‡° aè:—— Jx K≥ÑÊ¨ @O
"åà◊§ J#∞H˘#fl á⁄~°áê@∞. Wk ã¨~fi° [˝ <å=∞O t=Ù_çHˆ LOk – ''ã¨~fi° [fl
<å=∞=Ú â◊~∞° fixˆH QÍHõ—— J#fl Ñ¨^ºŒ O =∞#‰õΩ QÆ∞~°∞Î LOk. Jn HÍHõ ~å=∂Ü«∞}
=∞Ç¨ÉèÏ~°`« L^•Ç¨Ï~°}ÖË ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ WKåÛ_»∞. Hõ#∞Hõ É∫^Œ∞_ú ∞» HÍ_»∞.
139
''HÍ"åºÅOHÍ~°—— â’Éèí
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ ~°zOz# HÍ"åºÅOHÍ~°OÖ’ P~°∞ ÑïKÕÛù^•Å∞<åfl~Ú.
JÅOHÍ~°O J<Õ â◊ÉÏÌxH˜ ''™œO^Œ~º° O—— J<Õ J~°Oú ‰õÄ_® LOk. g\˜x ''HÍiHõÅ∞——
J<åfl_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜ ÑïKÕÛ^ù OŒ Ö’ HÍ=º „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞, HÍ"åºxH˜ ¿ÇÏ`«∞=ÙÅ∞,
HÍ=º ÅHõ} ∆ ÏÅ∞, Éè^Ë •Å∞ QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. ~Ô O_»= ^•xÖ’ HÍ=º QÆ∞}ÏÅ∞,
=¸_»∞Ö’ JÅOHÍ~åÅ K«~Û° KÕâß_»∞. K«`∞« ~°ú ÑïKÕÛ^ù OŒ Ö’ Ñ¨Ó~°fi ÑïKÕÛ^ù •ÅÖ’
=kÖËã#≤ "å\˜x q=iOKå_»∞. ÑÖK«=∞OÖ’ `«~¯° âß„™êÎ^•è ~°OQÍ ^ÀëêÅ#∞,
P~°∞Ö’ "åºHõ~°} âß„ã¨Î s`åº =KÕÛ ^ÀëêÅ#∞ QÆ∞iOz q=~°} LOk.
JÅOHÍ~åÅ#∞, ^ÀëêÅ#∞ qÑ¨ÙÅOQÍ ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ K«iÛOK«@O =Å# HÍ=ºO
J<Õk â◊|Ì â◊√kú Hõey LO_®Åx, JÅOHÍ~åÅ`À â’aèOKåÅx ÉèÏqOKå_»∞.
Éè~í `° ∞« _»∞ K≥ÑÊ≤ # ~°ã¨ ã≤^•úO`åxfl ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ K«iÛOK«Ö^Ë ∞Œ . JyflÑ¨Ù~å}
Hõ~°Î ~°ã¨"Õ∞ HÍ"åºxH˜ r=O [=O Jx JOwHõiOz#@∞¡QÍ ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞
JOwHõiOz#@∞¡ HõxÑ≤OK«^∞Œ . ÉèÏ=∞Ç¨ï_ç ^Œ$+≤Öì ’ â◊|OÌ , J~°Oú LO_Õ^Õ HÍ=ºO.
HÍ=º „Ñ¨Ü∂≥ [<åxH˜ "≥z· „uK« =„HÀH˜`Î À Hõeã≤ L#fl J~°ú ãÖÜ≥∂[#O =ÚYº"≥∞#ÿ
J=ã¨~O° Jx K≥áêÊ_»∞. nx`ÀÉÏ@∞ HÍºO ^À+¨ ~°ÇÏ≤ `«OQÍ LO_»@"Õ∞ HÍ‰õΩO_®
QÆ∞} ã¨ÇÏ≤ `«OQÍ LO_®Åx HÀ~å_»∞. ~°™êxfl ''~°ã^¨ ÅŒ OHÍ~åO——QÍ ÉèÏqOz
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ q=iOKå_»∞. "≥Ú`«ÎO g∞^Œ ÉèÏ=∞Ç¨ïx ^Œ$+≤ìÖ’ JÅOHÍ~°"Õ∞
HÍ"åºxH˜ „Ñ¨^•è #O. ^Œ$â◊ºHÍ=ºOÖ’ ~°™êxH˜ „áê^è•#ºO L#fl@∞¡ „â◊=º HÍ=ºOÖ’
~°ã¨ „áê^è•#º`« JO`« J=ã¨~O° ÖË^xŒ ÉèÏqOKå_»∞. =ÚÃÑÊ· ù P~°∞ JÅOHÍ~åÅ#∞,
~Ô O_»∞ â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ#∞ ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ q=iOz K≥áêÊ_»∞. HÍ=ºO ~å¿ã"åiH˜
"åºHõ~}° Ñï*Ï˝#O`À ÉÏ@∞ â◊|Ì ÑïK«Ü∞« O Z‰õΩ¯=QÍ LO_®Åx K≥áêÊ_»∞.
„Ñ¨™ê^ŒO =∂^è∞Œ ~°ºO F*’ QÆ∞}ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯x ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ „Ñ¨™ê^Œ =∂^è∞Œ ~°º
QÆ∞}ÏÅ∞ „âı+"ì¨ ∞≥ #ÿ q Jx ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ''â◊ÉÏÌ~“ú ã¨ÇÏ≤ `Ò HÍ=ºO—— J<Õk ÉèÏ=∞Ç¨ïx
x<å^ŒO.
Zxq∞^Œ= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# L^Œƒù@∞_»∞ J<Õ JÅOHÍ~° âß„ã¨Î"Õ`«Î
ÉèÏ=∞Ç¨ïx HÍ"åºÅOHÍ~° âß„™êÎxH˜ ''ÉèÏ=∞Ç¨Ï q=~°}—— ÖËHõ ''ÉèÏ=∞Ç¨Ï =$uÎ——
140
J<Õ K«H¯õ x "åºYº ~åâß_»∞. HÍx ^Œ∞~°^$Œ +ì̈=âß`«∞Î Wk ÅaèOK«@O ÖË^∞Œ . nxfl
''„ÑüÇ¨ ~ˆ O^Œ∞ ~åA, Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» , ~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ =∂„`«O ¿Ñ~˘¯#@O =Å#
=∂„`«"∞Õ `≥Å∞™ÈÎOk. ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ =∞~À ~°K#« KÕâß_»x J^Õ =~° ~°∞z ~åã≤#
''„áêHõ$`« „Ñ¨HÍâ◊O——‰õΩ ~åã≤# ''=∞<À~°=∞—— J<Õ "åºMÏº#O. <å~åÜ«∞} Éè@ í ∞ì
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ ''Kè«O^À „QÆO^èŒO—— ‰õÄ_® ~åâß_»x, JO^Œ∞Ö’ J<ÕHõ K«O^À
s`«∞Å∞<åflÜ«∞x `≥eáê_»∞, Hõ#∞Hõ ~åã≤ LO^ŒK∞« Û Jx J#∞HÀ=K«∞Û. ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞
`«~∞° "åu JÅOHÍi‰õΩÅÃÑ· Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨ÉÏè "åxfl K«∂áê_»∞. P „Ñ¨ÉÏè =O á⁄Ok#
"åiÖ’ L^Œƒù@∞_»∞, P#O^Œ =~°ú#∞_»∞, Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞, =Ú=∞‡@∞_»∞
"≥Ú^ŒÖˇ·#"å~°∞<åfl~°∞.
"≥·^Œiƒù, Q“_ô s`«∞Å#∞ áÈÅ∞ã¨∂Î "≥·^Œiƒùx ''J=„HÀH˜Î—— J<åfl_»∞
ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞. ã¨fiÉèÏ"ÀHÎ̃Ö’ "≥z· „u LO_»^∞Œ Hõ#∞Hõ ^•xfl =kÖËâß_»∞. ''Ü«ÚHõOÎ
Ö’Hõ ã¨fiÉèÏ"Õ# ~°ãH≤ õ â◊HÖõ :·ˇ „Ñ¨Ù^èHŒ ± HÍ"åºÅOHÍ~å—— J<åfl_»∞ ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞. nx
J~°Oú =∞Ç¨HÍ=ºOÖ’ ãÖ^Œ~åƒùxfl |\˜ì J<ÕHõ ~°™êÅ∞ LO_®e. ~°ãO¨ HõO>Ë
JÅOHÍ~åÅˆH „áê^è•#º`« xKåÛ_»∞.
<åQÆ<å^èŒ âß„ã≤,Î |@∞H±<å^èŒ â◊~‡° Å∞ POQÆO¡ Ö’ D HÍ"åºÅOHÍ~åxfl
"≥Å∞=iOKå~°∞. `å`åKåi 1934Ö’ `≥zÛ# Ñ¨Ùã¨ÎHõO D Ô~O_ç\ ˜Hõ#fl
„âı+¨ì"≥∞ÿ#k.b
141
28. „áêHõ$`« HÍ=º Hõq ~åA –
"åHõÊu ~åA (730 ad)
"åHõÊu~åA Éè=í Éè∂í u`À ÉÏ@∞ Hõ<À*ò~åA Ü«∞â’=~°‡ P™ê÷#Hõq,
Hõ„∆ uÜ«Ú_»∞. =~°‡ =∞Oz Hõq ÑÖ_ç`« áÈ+¨‰Ωõ _»∞. ~åA W`«xH˜ ''Hõq ~å[——
a~°∞^Œ∞xKåÛ_»∞. ''Q“_»=Ç¨ÏŸ—— J<Õ =∞Ç¨~å„+ì̈ „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Ö’ HÍ=ºO ~åâß_»∞.
WO^Œ∞Ö’ 1209 QÍ^èÅŒ ∞<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ Ü«∞â’=~°‡ rq`« =$`åÎO`«O ‰õÄ_®
LOk. JãÖÑ¨Ó~°‚ HÍ=ºO. Ü«∞â’=~°‡ HÍj‡~°~åA Åe`åk`«∞ºx KÕuÖ’
733Ö’ F_çáÈÜ«∂_»∞. Hõ#∞Hõ "åHõÊu ~åA HÍ=ºO 740Ö’ ~åã≤ LO\Ï_»x
ÉèÏ=#.
"åHõÊu Hõq`å ~å[O
D HÍ=ºOÖ’ Ü«∞â’=~°‡ Q“_»~åA#∞ [~ÚOKÕ Hõ^Œä LOk. JO^Œ∞Hˆ
''Q“_» =^è—Œ —(Q“_» =Ç¨ÏŸ) Jx ã¨=Úz`«"∞≥ #ÿ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» . K«i„`«HOõ >Ë HÍ=º
ÅHõ} ∆ ÏÖË Z‰õΩ¯=QÍ L<åfl~Ú. Q“_»=^è`Œ À ÉÏ@∞ ~åA kyfi[Ü«∂Å∂ L<åfl~Ú.
âı+¡ ¨ K«=∞`å¯~åÅ∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ â‹e· Ö’ ~åâß_»∞.b
142
29. âßO`åxfl #==∞ ~°ãO¨ QÍ K≥ÑÊ≤ # –
L^Œƒ@ù ∞_»∞ (779-800 ad)
''HÍ"åºÅOHÍ~° ™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O—— J<Õ JÅOHÍ~° âß„™êÎxfl ~åã≤#
L^Œƒ@ ù Éè@ í ∞ì HÍj‡~° ^Õâã◊ ∞¨ _Î ∞» . HÍj‡~°~åA [Ü«∂Ñ‘_∞» _ç P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« _»∞.
Hõ#∞Hõ W`«xHÍÅO 779–813 Jx x~åúiOKå~°∞. D q+¨Ü∂« xfl HõÅ›}∞_»∞
`«# ~å[ `«~O° y}˜Ö’ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ''q^•fi<£ n<å~° ÅˆH} ∆ „Ñ¨`º« Ç¨ÏO Hõ$`«
"Õ`#« : – Éè\í ’ì Éè∂í ^Œ∞^Œƒ@ ù ãÎ̈ãº¨ Éè∂í q∞ Éè~í ∞° :Î ã¨ÉÏè Ñü:——
Hõq`À^Œƒù@O
L^Œƒ@ù ∞x ''HÍ"åºÅOHÍ~° ™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O—— JÅOHÍ~° ~°K#« . WkHÍHõ
''ÉèÏ=∞:Ç¨Ï q=~°}—— J<Õ „QÆO^èŒ=¸ ~åâß_»∞. Wk ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ ~åã≤#
HÍ"åºÅOHÍ~åxH˜ "åºMÏº#"Õ∞. HÍx Wk ÅaèOK«@O ÖË^xŒ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åflO.
Éè~í `° ∞« _ç <å@º âß„™êÎxH˜ L^Œƒ@ ù ∞_»∞ \©Hõ ‰õÄ_® ~åâß_»∞. WqHÍHõ ''‰õΩ=∂~°
ãÖÉè=í O—— J<Õ HÍ=ºO ~åã≤#@∞¡Ok. D HÍ=º â’¡HÍÅ#∞ `«# JÅOHÍ~°
„QÆO^èOŒ Ö’ L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ WKåÛ_»∞.
HÍ"åºÅOHÍ~° ™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O ‰õÄ_® P~°∞ ÑïKÕÛ^ù •Å`À L#fl „QÆO^èOŒ .
"≥Ú`«OÎ 79 HÍiHõÅ∞<åfl~Ú. ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ #_çz# ÉÏ@Ö’<Õ nxfl ~åã≤<å
J`«xHõO>Ë aè#fl"≥∞#ÿ JÅOHÍ~° q"ÕK#« KÕâß_»∞. aè#flOQÍ JÅOHÍ~° Éè^Ë •Å#∂
K≥áêÊ_»∞. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ #ÅÉè·ˇ XHõ¯ JÅOHÍ~åÅ#∞ L^Œƒ@ ù ∞_»∞ q=iOKå_»∞.
W`«x LÑ¨=∞, L„`ÕÊHõ,∆ Juâ◊Ü∂≥ H˜ÅÎ #∞ `«~∞° "å`« JÅOHÍi‰õΩÖˇ#· =Ú=∞‡@∞_»∞,
~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. HÍ=º ™œO^Œ~åºxH˜ QÆ∞}ÏÅ`ÀÉÏ@∞ JÅOHÍ~åÅ∞
J=ã¨~"° ∞Õ #x L^Œƒ@ ù ∞_»∞ K≥ÑÊ≤ # ^•x`À ~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ UH©Éqíè OKå_»∞. L^Œƒ@ ù ∞_»∞
âßO`« ~°™êxfl `˘q∞‡^Œ= ~°ãO¨ QÍ <å@º âß„ãÖÎ Ö’ K≥áêÊ_»x ÑÖ_ç`åaè„áêÜ«∞O.
s`«∞Å#∞ ^ÕâÑ◊ ~¨ O° QÍ HÍ‰õΩO_® LÑ¨<åQÆ~H° ,õ „QÍ=∞º, Ñ¨~∞° +¨ J<Õ ¿Ñ~°`¡ À
Ñ≤eKå_»∞. Wk â◊|Ì ãÖÜ≥∂[#OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO_Õ@∞¡ K≥áêÊ_»∞. LÑ¨<åQÆiHõ
su Ñï+¨¯ $`«O J~Ú# Ñ¨ûúŒ . „QÍ=∞º su ™ê^è•~°}"≥∞Oÿ k. Ñ¨~∞° +¨ su
143
JO>Ë Hõi#î "≥∞#ÿ k. „H©.â◊. `˘q∞‡k =O^ŒÅ Ü«∂Éè̌· „áêO`«O "å_≥#· ''„ÑüÇ¨
~ˆ O^Œ∞ ~åA—— L^Œƒ@ ù ∞x HÍ"åºÅOHÍ~° ™ê~° ãÖ„QÆÇ¨ xH˜ qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ "åºMÏº#O
~åâß_»∞. L^Œƒ@ ù ∞_»∞ t+¨º Ñ¨~O° Ñ¨~° ~å[âıY~°∞_ç =~°‰Ωõ "åºÑ≤Oz LOk Jx
''Wk B^ŒOÉè~í å: L^Œƒ@ ù =∞`å#∞Ü«∂~Ú#:—— Jx ~å[âıY~°∞_»∞ K≥ÑÊ≤ # ^•xfl|\˜ì
`≥ Å ∞™ÈÎ O k. L^Œ ƒ ù @ ∞x ã¨ O „Ñ¨ ^ •Ü« ∞ O ''B^Œ ƒ ù @ ã¨ O „Ñ¨ ^ •Ü« ∞ O—— Jx
Ñ≤Å∞=|_»∞`ÀOk. „â◊=º HÍ=ºOÖ’ ~°ã¨"Õ∞ ''r=„^Œ∂ÑÖ—— Jx L^Œƒù@∞_»∞
JOwHõiOKå_»x `≥Å∞™ÈÎOk. „áêp# JÅOHÍ~°∞Ö’¡ L^Œƒ@ù ∞xk =¸_»= ™ê÷#O.
"≥Ú^Œ\ "˜ å_»∞ Éè~í `° ∞« _»∞. ~Ô O_»= "å_»∞ ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞. =¸_»= "å_»∞ L^Œƒ@ ù ∞_»∞.
~°ãÉ¨ Ïè = JÅOHÍ~° ãÖÜ≥∂[#O QÆ∞iOz K≥ÑÊ≤ #"å_»∞ L^Œƒ@ ù ∞_»∞.b
144
30. kQÆO|~° *ˇ#· Hõq –

''Jã¨Q—Æ — (800 ad)
„H©.â◊. 800Ö’ [x‡Oz# Jã¨QÆ Hõq kQÆO|~° *ˇ#· ∞_»∞. ãÖã¨¯ $`«,
Hõ#fl_» ÉèÏ+¨ÅÖ’ Q˘Ñ¨Ê Hõq. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Jã¨QÆ ~åã≤# „QÆO^èOŒ ''=~°=ú ∂#
K«i„`«——. WO^Œ∞Ö’ Ñ¨^xú≥ q∞k ã¨~Åæ° ∞<åfl~Ú. D HÍ"åºxfl 853Ö’ ~åâß_»∞.
W^Õ z=i *ˇ#· f~°Oú Hõ~∞° _»∞ =~°=ú ∂# =∞Ç¨g~°∞_»∞ rq`«OÃÑ· "≥Å∞=_ç# "≥Ú^Œ\ ˜
„QÆO^èOŒ . Jã¨QÆ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Zxq∞k ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. Hõ#fl_»OÖ’ ‰õÄ_®
KåÖÏ ~åâß_»x JO\Ï~°∞ HÍx HÍo^•ã¨∞ ''‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í —— HÍ"åºxH˜ Jã¨QÆ
Hõ#fl_»OÖ’ ~åâß_»x K≥Ñ¨Ê|_Õ ''Hõ~åfl@Hõ ‰õΩ=∂~° ãÖÉèí= HÍ=ºO—— ‰õÄ_®
ÅaèOK«@O ÖË^Œ∞. D HÍ"åºxfl `«~°∞"åu Hõ=ÙÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl Jã¨Å∞ ~°K«#
JÅÉèºí O. ~å„+ì̈ ‰õÄ@ ~åAÖ’¡ =¸_»= Hõ$+¨‚ áêÅ#Ö’ L#fl Hõ#fl_» Hõq ''N
á⁄#fl——ÃÑ· Jã¨QÆ „Ñ¨ÉÏè =O Z‰õΩ¯= JO\Ï~°∞. *ˇ#· f~°Oú Hõ~∞° Å K«i„`« ~åã≤#
`«~∞° "åu Hõ=ÙÅ∞ Jã¨QÆ „Ñ¨ÉÏè ==Ú, ã¨∂Êùi`Î À<Õ ~åâß~°∞. ''â◊|Ì =∞}˜ ^Œ~Ê° }O——
~°zOz# Hˆ ã≤~åA Hõq 1260Ö’ Jã¨QÆ Hõ#fl_» ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ ¿Ñ~˘¯xflHõQ#Æ fl Hõq
Jx, J`«x ãÖã¨¯ $`« ~°K#« „Ñ¨âã◊ Î≤ K≥OkO^Œx ~åâß_»∞.
JãÖQÆ ÖËHõ Jâ’Hõ â◊ÉÏÌxH˜ JÑ¨„ÉèOí â◊"∞Õ ''Jã¨Q—Æ — J<åfl~°∞. „H©.â◊.
800–878 HÍÅOÖ’ ÑïáêeOz# ~å„+¨ì ‰õÄ@ ~åA J"≥∂Ñ¶¨∞ =~°∞¬x
145
ã¨=∞HÍb#∞_»∞. ~å*Ï™êú#Hõq QÆ∞}=~°‡`À ãïã¨=∂#"≥∞ÿ# H©iÎ „Ñü+¨ìÅ#∞
~å*Ï™êú# „Ñ¨"Õâ◊O ÖË‰õΩO_®<Õ ~°K«#Å ^•fi~å á⁄O^•_»∞ Jã¨QÆ. =~°ú=∂#
K«i„`«Ö’ `å#∞ Zxq∞k HÍ"åºÅ∞ ~åã≤#@∞¡ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞ HÍh Wk `«ÑÊ¨ Un
q∞QÆÖ^¡Ë ∞Œ . q~åàÏ #QÆ~O° Ö’#∞ KÀ_»^âÕ O◊ Ö’x KÀ_» q+¨Ü∞« #QÆ~O° Ö’#∞ LO_ç
Hõq`«fiO ~åâß#x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. Jq ~å„+¨ì ‰õÄ@ ~åA N<å^è∞Œ x ~å[ºOÖ’
LO_ç LO\Ï~Ú. âßOu Ñ¨Ù~å}OÖ’x Hõq „Ñ¨âã◊ Î≤ Ñ¨^•ºÅÖ’ Jã¨QÆ `å#∞ *ˇ#·
‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå#x K≥ÑÊ≤ `«# =ÚQÆ∞~æ ∞° QÆ∞~°∞=ÙÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. JO^Œ∞Ö’
ÉèÏ=H©iÎ XHõ_∞» . WO`«‰Ωõ q∞Oz Jã¨QÆ Ug∞ K≥ÑÙ¨ ÊHÀÖË^∞Œ .
Jã¨QÆ J#O`«~O° 950 HÍÅO"å_≥#· Hõ#fl_» Hõq Ná⁄#fl Jã¨QÆ ~åã≤#
"å\˜x LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞H˘x ~°K#« KÕâß#x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. `å#∞ Jã¨QÆ HõO>Ë
Q˘Ñ¨Ê Hõq#h „Ñ¨H\õ O˜ K«∞H˘<åfl_»∞. K«O„^•#∞áêã¨# =O\˜ HÍ"åºÅ∞ ~åã≤#
[Ü«∞H©iÎ, `«~°∞"åu HÍÅÑ¨Ù Hõ=ÙÅ∞ Jã¨QÆ áêO_ç`åºxfl, Hõq`å „ÑüÉèí#∞
„Ñ¨ã¨∞ÎuOKå~°∞. Jã¨QÆ∞x Hõ~åfl@ ‰õΩ=∂~° ãÖÉèí= HÍ"åºxfl L@OHÕKå~°∞.
^Œ∞~åæ ã≤OÇ¨Ï, [Ü«∞¿ã#, [Ü«∞H©iÎ Jã¨Q#Æ ∞ ^Õt Hõ#fl_»OÖ’ Q˘Ñ¨Ê Hõq J<åfl~°∞.
JO>Ë ™êO„Ñ¨^•Ü«∞ ÖËHõ „áêOfÜ«∞ ÉèÏëêHõq Jx J~°Oú . ÉèÏëê K«i„`«HÍ~°∞_»∞
U.ˆH "å~°~¤ ü =∂„`«O Jã¨QÆ =∞Ç¨ Q˘Ñ¨Ê ãÖã¨¯ $`« Hõq J<åfl_»∞. ã¨^HŒ ˘O_»=
â◊`åaÌH˜ K≥Ok# Hõ#fl_» "åºHõ~} ° Hõ~Î° ~Ô O_»= <åQÆ=~°‡ =∂„`«O Jã¨QÆ áêO_ç`º« O
á⁄#fl áêO_ç`åºxH˜ ãïáÈÅ∞`«∞O^Œx `ÕÖÏÛ_»∞. Ñ¨<fl≥ O_»= â◊`åaÌ Hõ#fl_» ~°K~« Ú`«
„|Ç¨Ï‡ t= Jã¨QxÆ ''~å[Hõ—— J<åfl_»∞ Q“~°=OQÍ. JO>Ë Hõ#fl_» ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú Ö’ Jã¨QÆ XHõ_∞» Jx J~°Oú . Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°= â◊`åÉÏÌOÖ’ q[Ü«∞#QÆ~°
™ê„=∂[º Ñ¨`«#O =~°‰õΩ Jã¨QÆ ™êÇ≤Ï`«ºO Hõ#fl_» ^Õâ◊OÖ’ Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨Kå~°O
á⁄OkOk. Jã¨QÆ ~åã≤# Hõ#fl_» „QÆO^è•Å∞ ÅÉèºí O HÍHõáÈ~Ú<å J`«x ¿Ñ~°∞
Hõ#fl_» ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ kQÆ*æ ÏÖˇ#· JQÆÅæ , =∞#ã≤[, N =~°^Œ ^Õ=, QÆ∞}Ï#Ok
ã¨~ã° <¨ Õ L#flk. Ñ¨^=Œ â◊`åaÌ "å_≥#· JÑ¨„ÉèOí â◊ Hõq ''^è"Œ åÖò—— Jã¨Q∞Æ _»∞ Ç¨Ïi=Oâ◊
Ñ¨Ù~å}O ~åâß_»x á⁄y_®_»∞b
146
31. Hõ~∞° } ~°™ê#∞Éè∂í u – Éè=í Éè∂í u–1 (800 ad)

Zxq∞^Œ= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# Éè=í Éè∂í u Hõq, <å@HõH~õ .Î° HÍo^•ã¨∞
„ÑüÉè‰í Ωõ ã¨=∂#∞_≥#· "å_»∞. q^Œ~ƒ° ù Q˘O_çÜ∂« lÖÏ¡Ö’x Ñ¨^‡Œ Ñ¨Ù~°OÖ’ ^Õâã◊ ÷¨
„ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞. Wk =∞Ç¨~å„+¨ì – =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ ò ãïÇ¨Ï^Œ∞ÖÌ ’
LOk. Éè=í Éè∂í u Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ NHõO~î° hÅHõO~î.° `«O„_ç hÅHõO~î∞° _»∞, `«e¡
*Ï`«Hiõ .‚ Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~finÜ«∞ `≥u· sÎ Ü«∞ âßY"å_»∞ HÍâ◊ºÑ¨ QÀ„f‰õΩ_»∞. W`«x
Ñ¨Ósfi‰õΩÅÖ’ ''=∞Ç¨Hõq—— J<Õ ¿Ñ~°∞ L#fl"å_»∞<åfl_»@. t"åaè=∂x. QÍfieÜ«∞~ü‰Ωõ
PˆQflÜ«∞OÖ’ #ÅÉè̌· H˜Ö’ g∞@~°¡ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl Ñ¨^‡Œ áê=Ü«∞ ^ŒQ~æÆ ° q^•ºÉèÏºãÖ
KÕâß_»∞. QÆ∞~°∞=Ù Ñ¨~=° ∞Ç¨ÏOã¨ *Ï˝# xkè. Ü«∞=Ú<å #k X_»∞#¤ L#fl ''HõeÊ——
„QÍ=∞OÖ’<Õ ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. Hõ<À*ò#∞ áêeOz# ~åA Ü«∞â’=~°‡ P™ê÷#
Hõq Éè=í Éè∂í u Jx Ñ¨<fl≥ O_»= â◊`åaú K«i„`«HÍ~°∞_»∞ HõÅ›}∞_»∞ ~å[ `«~O° y}˜Ö’
~åâß_»∞. HÍj‡~ü ~åA Åe`åk`«º =ÚHÍÎÑ‘_»∞_»∞ Ü«∞â’=~°‡#∞ 736Ö’
[~ÚOKå_»x K≥áêÊ_»∞. Éè=í Éè∂í u =∂Åf =∂^è=Œ O, L`«~Î ° ~å=∞K«i„`« =∞Ç¨g~°
K«i„`« ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ L`«~Î ° ~å=∞K«i„`« Q˘Ñ¨Ê ¿Ñ~°∞ á⁄OkOk.
Ü«∞â’=~°‡ H˘_»∞‰õΩ P=∞~åA ÉèÑí Ê¨ \˜ì KÕ`« *ˇ#· nHõ∆ á⁄O^•_»@. "åHõ$u
Éè=í Éè∂í ux – ''Éè=í Éè∂í u [Åkè x~°`æ « HÍ"åº=∞$`« ~°ã¨ Hõ}Ï W= ã¨∞Ê~°Ou –
147
Ü«∞ã¨º qâıëê J^•ºÑ≤ qHõ>âË √◊ Hõ^• x"Õâ+ı µ¨ —— Jx H©iOÎ Kå_»∞. "åHõÊuHõO>Ë
Éèí=Éèí∂u ÃÑ^ŒÌ"å_»∞ Jx `≥Å∞™ÈÎOk. "å=∞#∞_»∞ Éèí=Éèí∂u â’¡HÍÅ#∞
L^Œiú OKå_»∞. ™È=∞^Õ=Ù_»∞ "åºã¨, HÍo^•ã¨ ÉèÏ~°q Éè~í Î° $ "Õ∞O~îÅ° ã¨~ã° #¨
Éè=í Éè∂í ux KÕiÛ qâı+¨ Q“~°"åxfl HõeÊOKå_»∞. Éè=í Éè∂í u HÍÅO „H©.â◊.680–750
Jx ÉèÏqOK«=K«∞Û.
Hõq`åfixfl Ñ¨_Hç @
õ ∞ì Ñ¨^•Å`À qâı+¡ ã≤ ∞¨ #Î fl HÍÅOÖ’ Éè=í Éè∂í u qã≤y
"Õ™êi `«#^≥#· =∂~åæxfl ZOK«∞H˘x ^è~·≥ º° OQÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÍ_»∞. D q+¨Ü∂« xfl
ã¨fiÜ«∞OQÍ =∂Åf =∂^è=Œ OÖ’ K≥áêÊ_»∞. D =∂@ H˘O`« QÆ~fi° O`À K≥ÑÊ≤ #@∞¡
L<åfl, J`«x kè+} ¨ ÏÇ¨ÏOHÍ~°"∞Õ Jk Jx qâı+¡ ‰¨ Ωõ Å<åfl~°∞. =ÚO^Œ∞=∂@Ö’¡
`å#∞ "Õ^•Å`À áê@∞ "åºHõ~} ° , g∞=∂Oã¨ <åºÜ«∞ ™êOYº, Ü≥∂QÆ âß„™êÎÅ#∞
`«~z° K«∂âß#x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. L[˚~ÚxÖ’ L#fl`« q^•ºÉèÏºãÖ HÀãÖ KÕ~å_»∞.
''Q“_ç—— q^è•#OÖ’ ~åã≤# ãÖã¨¯ $`« <å@HÍÅ∞ L`«Î"≥∂`«Î=∞OQÍ L<åfl~Ú.
=Ú`«Hõ Ç¨ã¨ºO JO>Ë W+ì̈O ÖËHõ q^Œ∂+¨Hõ áê„`«#∞ ^ÕxÖ’#∂ z„uOK«Ö^Ë ∞Œ .
`«##∞ ''N HõO~î° Ñ¨^‡Œ ÖÏOKè#« ∞_»∞——QÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞ JO>Ë ''HõO~îO° Ö’ ã¨~ã° fi¨ f
^Õq H˘Å∞"≥· L#fl "å_»∞—— Jx J~°Oú . ''Éè=í Éè∂í – u~°fl=∞—— JO>Ë Éè=í Éè∂í u.
=∂ÅuÖ’x =¸_»= JOHõOÖ’ `«# QÆ∞~°∞=Ù ‰õΩ=∂iÅ∞_»x <åÅ∞QÀ JOHõOÖ’
‰õΩ=∂iÅ∞x t+¨µº_»∞ ‰õΩOÉˇ~H° ÍKå~°º Jx ~åâß_»∞. W^Õ Éè=í Éè∂í u Jã¨Å∞
¿Ñ~°O\Ï~°∞.
Éè=í Éè∂í u Hõq`å w~åfi}O
''ã¨~fi° `« „Ñ¨Ke« `« áê~î:° —— Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞ `«# =∞Ç¨g~° K«i`«O#∞
JO>Ë „Ñü KÀ\Ï `«# „QÆO^èOŒ ^Œ~≈° #q∞ã¨∞OÎ ^Œx J~°Oú . JO>Ë JO`« áêÑ¨ÙºÅ~ü
Jx ÉèÏ=O. WO^Œ∞Ö’ z=i ÉèÏQÍÅ#∞ q<åÜ«∞Hõ Éè@ í ∞ì ~åâß_»x HÍj‡~°
K«i„`« K≥ÑÊ≤ O^Œ@. ~å=∂Ü«∞} Hõ^ÖŒè ’ KåÅ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕâß_»∞. HÔ H· #õ ∞ ~å=Ú_çx
=#"å™êxH˜ ÑÖ¿Ñ qÅ<£QÍ z„uOK«Ö^Ë ∞Œ . â◊¥~°Ê}Y =∞O^è~Œ ° "Õ+O¨ Ö’ =zÛ
~å=Ú_çH˜ HÔ H· õ ~åã≤# L`«~Î åxfl JOkã¨∞OÎ k. JÑ¨Ê\˜Hˆ ~å=Ú_»∞ =∞Ç¨Ï~°∞¬Å
Ü«∞*Ï˝Å#∞ `«Ñã¨ ∞¨ û#∞ ãÖ~°HO∆˜ KåÅ<Õ L^ÕâÌ º◊ O`À ã‘`å HõÖÏº}O J~Ú# "≥O@<Õ
148
q∞kèÅ #∞OKÕ ã¨~åãï J~°}ÏºÅ‰õΩ |Ü«∞ÖË~Ì \° ÏxH˜ ã≤ÔúŒ QÍ LO\Ï_»∞. =∞#
~å=∂Ü«∞}OÖ’ L#fl@∞¡ JÜ≥∂^èºŒ #∞O_ç HÍ^Œ∞. W^˘Hõ H˘`«Î =∂~°∞Ê. ~å=Ú_Õ
=∞Ç¨g~°∞_»∞. â◊¥~° q„Hõ=∞ Ñ¨~å„Hõ=Ú_»∞. Ñ¨~â° √◊ ~å=∞ QÆ~fi° ÉèOí QÆO KÕ™êÎ_∞» .
''q~°ã„¨ `«^•#∞_»∞(â∫~°º"Õ∞ ÅHõ}∆ OQÍ L#fl"å_»∞)—— JO\Ï_»∞ ~å=Ú_çx Éè=í Éè∂í u.
=∞Ç¨g~° K«i`«O ~°K<« å q^è•<åxfl |\˜ì Hõq ~åã≤# "≥Ú^Œ\ ˜ <å@HõO W^Õ
JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. "≥∞„ÿ `Õ~Ú =∂Åº=O`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ H˘`«Î áê„`«Å∞ ã¨$+≤Oì Kå_»∞. g~°
~“„^Œ cèÉ`íè û« ^Œ$âßºÅÖ’ âß~°∂ÖÌ Ïxfl „ã¨Q~úÆ #° ∞ "å_®_»∞. â◊$OQÍ~°OÖ’ =ãÖ`«
uÅHõ, =∂ex =∞O^• „HÍO`åÅ#∞ LÑ¨Ü≥∂yOKå_»∞. Kè«O^ÀÉèË^ŒO ÉÏQÍ
áê\ÕKå_»∞.
=∂Åf =∂^è=Œ O Ñ¨k JOHÍÅ <å@HõO. |$Ç¨Ï`«¯^èÖŒ ’x XHõ Hõ^Œä
P^è•~°OQÍ ~åã≤# ''„Ñ¨Hõ~°}O—— J<Õ <å@Hõ âßY‰õΩ K≥OkOk. Éèí=Éèí∂u
TÇ¨áÈÇ¨ÏÅ‰õΩ Q˘Ñ¨Ê "ÕkHõQÍ xezOk. =∂Åu – =∂^è=Œ ÙÅ „¿Ñ=∞Hõ^`Œä À
ÉÏ@∞ =∞Hõ~°O_» =∞^ŒÜ«∞OuHõ „¿Ñ=∞ ‰õÄ_® ã¨=∂O`«~°OQÍ ™êQÆ∞`«∞Ok.
ÉèÜ
í ∂« #Hõ ^Œ$âßºÅ#∞ ‰õÄ_® KÕiÛ ~åã≤# UÔHH· õ <å@HõO JO\Ï~°∞. J~Ú`Õ
<å@HõO ''ã¨∞n~°… ã¨∞uÎ——ÖÏ ãÖH˜¡+¨ìOQÍ LO_ç ''É’~ü—— H˘\˜ìã¨∞ÎOk. Ç¨Ï\Ï`ü
ãÖÑ¶∞¨ @#Å`À Hõ^Œä =∞Å∞Ñ¨ÙÅ∞ uiy ã¨∞MÏO`«=∞ø`«∞Ok.
L`«~Î ° ~å=∞K«i„`« Éè=í Éè∂í u ''"Õ∞QÆflO FÑ¨ã—π — <å@HõOQÍ xezOk.
Hõq`«fiO Ñ¨~=° à◊√§ `˘‰õΩ¯`«∞Ok. WO^Œ∞Ö’#∂ "åb‡H˜ ~å=∂Ü«∞}ÏxH˜ q~°∞^ŒOú QÍ
Hõ^ÖŒä ’ J<ÕHõ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕâß_»∞. nxH˜ P^è•~°O Uq∞\’ `≥eÜ«∞^Œ∞. Hõ~∞° }
~°™ê`«‡Hõ <å@HõOQÍ [QÆ`ü „Ñ¨ãk≤ ú K≥OkOk. ~å=Ú_»∞ ‰õΩâ◊Å=ÙÅ`À Ü«Ú^ŒOú ,
Jâ◊fi"Õ∞^èŒ Ü«∂QÆO, ã‘`å ~å=ÚÅ Ñ¨Ù#ã¨û=∂QÆO "≥Ú^ŒÖˇ·#q J"åb‡HÍÅ∞QÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . Hõ~∞° } ~°™êxfl ^è•~åáê`«OQÍ =i¬OK«\ÏxˆH Wxfl =∂~°∞ÊÅ∞ KÕâß_»x
JO\Ï~°∞. Hõ^Œä ^•^•Ñ¨Ù LÎ~° ~å=∂Ü«∞} Hõ^Œä =∞#‰õΩ `≥eã≤O^Õ. ã‘`å^Õq
=∞#ã¨∞#∞ J`«ºO`« „ÑüÉèÏ=O`«OQÍ Pq+¨¯iOKå_»∞ Hõq. Jxfl ~°™êÅ∞ Hõ~∞° }
~°™êxH˜ LáêOQÍÅ∞ Jx x~°∂Ñ≤OKå_»∞ Éè=í Éè∂í u. Jn J`«x „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
JÅOHÍi‰õΩÅ∞ nx<Õ ã¨=∞iúOKå~°∞. WO`«\ ˜ Hõ~∞° }Ï„~°Ì Ñ¨Ó~°fiHõ <å@HõO „Ñ¨ÑO¨ K«
149
<å@HÍÅÖ’ ÖË<ÖÕ ^Ë xŒ x~°fiÌ O^ŒOQÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. Éè=í Éè∂í u „¿Ñ=∞ q"åÇ¨Å‰õΩ
J`«ºO`« Q“~°=O WKåÛ_»∞. `«# HÍÖÏxH˜ `«y# ÉèÏ+¨Ö’ <å@HõO K«Hõ¯QÍ
XkyáÈ~ÚOk. ™œ~°¿ãx „Ñ¨H$õ `åxfl XHõ¯^•x<Õ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. ÉèÏ"åÅ
HõO>Ë ÉèÏ+¨‰Ωõ L#fl`« ™ê÷<åxfl HõeÊOK«@O Éè=í Éè∂í u „Ñ¨`ºÕ Hõ`Q« Í ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.
„áœ_è»`«, L^•~°`«, =t`«fiO `«# „Ñ¨`ÕºHõ`«Å∞ Jx K≥Ñ¨ÙÊH˘#fl =∂@ #∂\˜H˜
#∂~°∞áêà◊√§ ã¨`º« O. ÉèÏ+¨Ö’ Ç≤Ï=∂ÅÜ≥∂`«∞OÎ QÆ tY~åÜ«∞=∂#OQÍ ÉèÏã≤OKå_»∞
Éèí=Éèí∂u. Z=iH© `«Å=OK«x, Z=ih J#∞HõiOK«x Hõq ÉèíqÉèí∂u.
QÀ=~°<ú åKå~°º J#fl@∞¡ ''™êÇ≤Ïf=¸iÎ ã¨~ã° fi¨ u =∞Ç¨ÏŸ#fl`« Ç≤Ï=∞ â◊$OQÆOQÍ
Éè=í Éè∂í u ™êÇ≤Ï`«º ã¨Ê~°≈`À ÉèÏã≤OzOk. ÖËHáõ È`Õ P Hõ™ê~Ú ~åuH˘O_» P
^Œ∞:YÑ¨Ù Ñ¶∞¨ \ÏìÅ‰õΩ Hõiy hÔ~á· È~Ú LO_Õk—— J#fl =∂@ x[O x[O. D
q+¨Ü∂« Åhfl „á⁄ÃÑã¶ ~¨ ü N ~å=∞<å^è<Œ £ POQÆO¡ Ö’ 'Z „cÑ¶π Ãã¯Kü PÑ¶π Éè=í Éè∂í u—Ö’
~åâß~°∞. D <å@HõOÖ’ Éè=í Éè∂í u ~°K#« J`«ºO`« ÑïÑ¨Ù+ì̈ ã≤uú H˜ KÕiOk.
"åb‡HõOÖ’ ã‘`« Éè∂í Ö’HõO KÕi ^Œ∞:MÏO`«=∞=Ù`«∞Ok. HÍx, Éè=í Éè∂í u
`«# <å@HõOÖ’ ã¨∞MÏO`«O KÕâß_»∞. Ñ¨^‡Œ Ñ¨Ù~å}OÖ’ WÖÏ<Õ LO^Œx ^•<Õfl
P^è•~°OQÍ fã¨∞H˘x LO\Ï_»x _®. ÉˇÅfi~ü Hõ~ü Jaè„áêÜ«∞ Ñ¨_®¤_∞» . q∞~åt
Jaè„áêÜ«∞OÖ’ Ñ¨^‡Œ Ñ¨Ù~å} Hõ~Î° Éè=í Éè∂í u Hõ^#Œè ∞ fã¨∞H˘<åfl_»x, HÍo^•ã¨∞
Jaè*Ï˝# âß‰õΩO`«Å ã¨∂Êùi`Î À ã¨∞MÏO`«O KÕã≤ LO\Ï_»∞. Hõ~∞° } ~°ã¨ ™ê÷~¸
ÉèÏ=O ^Œ∞:Y"Õ∞ J~Ú<å Éè=í Éè∂í u ã‘`å~å=ÚÅ ^•OÑ¨`º« „¿Ñ=∞#∞ â◊$OQÍ~°
ÉèÏ= ã¨Ê~°≈, HÍ=∞ "åã¨<å ÖË#@∞¡ áÈ+≤OKå_»∞. ~å=Úx =∂@Ö’¡ ‰õÄ_®
ZHõ¯_® HÍ=∞ HÀiHõ ÖË<ÖÕ ^Ë ∞Œ . "åik JÖ∫H˜Hõ „¿Ñ=∞. ~å=Úx ¿ãflÇ¨ÏÑ¨Ó~°fiHõ
„¿Ñ=∞, q~°Ç¨Ï ^Œ∞:YO =∞#‰õΩ â’HõÉèÏ"å<Õfl Hõeyã¨∞ÎOk. ~å=Ú_»∞ ã‘`«‰õΩ
„áê^è•#ºO W¿ã,Î Éè=í Éè∂í u ~å=Ú_çH˜ „áê^è•#ºO WKåÛ_»∞. WO^Œ∞Ö’ ~å=Ú_»∞
^èŒ~°‡=¸iÎQÍ HõO>Ë „¿Ñ=∞=¸iÎ, ¿ãflÇ¨Ï=¸iÎQÍ ^Œ~°≈#q∞™êÎ_»∞. Ñï}`«
=∞#ã¨∞¯_≥·<å_»∞. "åb‡HõOÖ’ ã‘`«‰õΩ =zÛ# ™ê#∞Éèí∂u WO^Œ∞Ö’ ~å=Ú_»∞
á⁄O^Œ@O qâı+O¨ . =¸sÎÉqíè Oz# Hõ~∞° }Ï ~°ã=¨ ¸iÎQÍ HõxÑ≤™êÎ_∞» . Hõ~∞° }
~°ãO¨ Ñ¨~åHÍ+ì̈‰Ωõ `≥KåÛ_»∞ Hõq WO^Œ∞Ö’.
150
P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ ~°™êÅÖ’ Hõ~∞° } ~°ãO¨ =∞^è∞Œ ~°`~« "° ∞≥ #ÿ k. ''=∞#ã¨∞Ö’
ÃÑ·H˜ HõxÑ≤OK«x =º^èŒ`À L#fl ~å=Ú_çx Ñ¨Ù@O ÃÑ\ì̃# Hõ~°∞} ~°ã¨ áêHõO——
J<åfl_»∞ Éè=í Éè∂í u.
''Jqiƒù<Àfl QÆc~è `° åfi ^èOŒ `«~∂° _æ Ñ»è ∞¨¶ # =º^è:Œ – Ñ¨Ù@ áêHõ „Ñ¨fHÍâ’
~å=∞ã¨º Hõ~∞° }À ~°ã:¨ —— J<åfl_»∞. Éè=í Éè∂í u Hõ~∞° } ~°ãO¨ ÃÑ· K≥ÑÊ≤ # â’¡HOõ WOHÍ
[#O <åÅ∞HõÅ g∞^Œ #iÎ™ÈÎOk –
''UHÀ ~°ã:¨ Hõ~∞° } U= xq∞`«Î Éè^Ë •`ü – aè#fl: „Ñ¨Ù^èHŒ ± „Ñ¨Ù^èyŒ "å„â◊Ü∞« `Õ
q=~åÎ<£
P=~°Î |∞^Œ∞ƒ^Œ `«~O° QÆ=∞Ü«∂<£ qHÍ~å<£ – JO^èÀ Ü«∞^• ãëÅ "Õ∞=Ç≤Ï
`«ã¨û=∞„QÆO——
nx ÉèÏ=O – Hõ~∞° } ~°ãO¨ XHõ¯>Ë ~°ãO¨ . q∞ye#=hfl ^•x Éè^Ë •ÖË.
XˆH ~°∂ÑÖ L#fl h~°∞ P=~°Î |∞^Œ∞ƒ^Œ, `«~O° QÆ ~°∂áêÅ#∞ á⁄O^Œ∞`«∂ =¸Å
~°∂ÑÖ K≥_‰» Ωõ O_® LO@∞Ok. J^Õ ~°HOõ QÍ Hõ~∞° } ~°ãO¨ W`«~° qÉèÏ^Œ∞Å
=Å# J<ÕHõ ~°∂áêÅ∞ ^èiŒ ã¨∞OÎ k. J~Ú<å =¸Å~°∂ÑÖ =∂„`«O =∂~°^∞Œ .
Wk „w‰õΩ ''„\Ï*ˇ_—ô —H˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í LO^Œ#fl "åà◊¥§ L<åfl~°∞.
x["≥∞#ÿ „Ñ¨}Ü«∞O ZÖÏ LO@∞O^À Éè=í Éè∂í u WÖÏ K≥áêÊ_»∞ –
''J^≥· fi`« ã¨∞Y ^Œ∞YÜ≥∂ ~å#∞QÆÒ« ã¨~åfiã¨fi=™êÎã∞¨ Ü«∞`ü – q„âß"≥∂
Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ã¨º Ü«∂„`« [~°™ê Ü«∞ã≤‡xfl Ç¨~Àº ~°ã:¨
HÍÖË<å =~°}Ï`«º Ü«∂`ü Ñï}`ÕÜ∞« `Õflû Ç¨Ï ™êˆ~ ã≤`ú O« – Éè„í ^ŒO „¿Ñ=∞
ã¨∞=∂#∞ã¨ãº¨ Hõ^• =∂Ñ¨Ü∞Õ HõO Ç≤Ï`« „`åÊÑ¨º`Õ—— JO>Ë ''x["≥∞#ÿ „¿Ñ=∞ ã¨∞Y
^Œ∞MÏÖ’¡ ã¨=∂#OQÍ LO@∞Ok. PÑ¨^Œ HõëêìÅÖ’ XˆH~°HOõ QÍ ã¨ÊOkã¨∞OÎ k.
Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜ Jx~°fiK«hÜ«∞ P#O^•xfl, âßOux Hõeyã¨∞OÎ k. =$^•úÑº¨ OÖ’#∞
ã¨~ã° `¨ « Ö’Ñ≤OK«^∞Œ . Å*Ï˚ ãÖHÀK«O `«yáæ È~Ú ÑïÑ¨Hfiõ "≥∞#ÿ ¿ãflÇ¨ÏO =∂„`«"∞Õ
q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok.——. x[OQÍ Wk Q˘Ñ¨Ê ''HÀ@|∞Öò HÀ\ò——. =∂Åf =∂^è=Œ OÖ’
WOHÀ â’¡HOõ Ö’ ÉèÏ~åºÉè~í ÅÎ° ∞ XHõiH˘Hõ~∞° q∞„`«∞Å∞, |O^è∞Œ =ÙÅ∞ XHõi HÀãÖ
XHõ~°∞ HÀiHõefl, ãÖÑ¨^Œ#∞, z=iH˜ „áê}ÏÅ∞ ‰õÄ_® `åºQÆO KÕÜ«∞\ÏxH˜
151
ã≤^=úŒ ∞ø`å~°∞. ™êfi~°Oú ÖËxk ã≤~ú "° ∞≥ #ÿ k, ~å#∞ ~å#∞ ÃÑiˆQk, W^ŒiÌ H© P#O^ŒO
HõeyOKÕk. P^Œ~°≈ ^•OÑ¨`«º „Ñ¨}Ü«∞O. ÉÏÇ¨Ïº HÍ~°}ÏÅ =Å# „¿Ñ=∞
Ñ¨Ù@ì^∞Œ . ã¨∂~Àº^ŒÜ∂« xH˜ Hõ=∞ÖÏÅ∞ K«O„^À^ŒÜ∂« xH˜ K«O„^Œ HÍO`« tÅÅ∞
qHõãO≤ z Hõiy#@∞¡ „¿Ñ=∞ ã¨=∞ã¨Î „áê}ÏÖ’¡ Jxfl Ñ¨^•~åúÅÖ’ XˆH ~°HOõ QÍ
LO@∞Ok J<åfl_»∞. Wk ™êfiÉèÏqHõO. ã¨fiÜ«∞O „¿Ñ~°HOõ .
ã‘`å q~°Ç¨ xfl ~å=Ú_»∞ –
''Ç¨Ç¨ ^Õq ã¨∞Ê`«u Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O „â◊O™ê>Ë ^ÕÇÏ¨ |O^è:Œ – â◊¥#ºO
=∞<Õº [QÆ^qŒ ~°à*◊ ÏfiÅ =∞O`«~fi˚° ÖÏq∞
ã‘ ^è#Œ flO^è`Õ « =∞ã≤ q^Œ∞~À =∞[˚f "åãÎ̈~å`å‡ – q+¨fiOQÆ "≥∂Ç¨Ï:
ã¨Q÷ Ü
Æ ∞« u HõÔŒ =∞O^ŒÉÏè QÆº: Hõ~Àq∞——
''~å=Ú_»∞ ™ê=∂#º =∂#=Ù_çQÍ ^Œ∞:dOKå_»∞. ã‘`å q~°Ç¨ÏO`À
Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O ÑÿeáÈ`ÀO^Œx, â◊s~°O tkäÅ=∞ø`ÀO^Œx „Ñ¨ÑO¨ K«O â◊¥#º"≥∞#ÿ ^Œx
QÆ∞O_≥Ö’ *ÏfiÅÅ∞ ˆ~QÆ∞`«∞<åflÜ«∞x `«# ^Œ∞d`« P`«‡ QÍ_®O^èŒHÍ~°OÖ’
‰õÄ~°∞‰õΩáÈ`ÀO^Œx, Jxfl "≥Ñ· Ù¨ ÖÏ pHõ@∞¡ Hõ"∞Õ ‡ã¨∞<Î åflÜ«∞x, JÖÏO\˜ ã≤uú Ö’
L#fl =∞O^Œ ÉèÏQÆ∞º_≥#· `å#∞ UO KÕÜ∂« Ö’ ZHõ¯_çH˜ "≥àÏ§Ö’ `≥eÜ«∞@O ÖË^∞Œ ——
J<åfl_»∞. ™ê^è•~°}OQÍ „ã‘ÅÎ P"Õ^#Œ WÖÏ LO@∞Ok. HÍx ~å=Ú_çÖ’
K«∂áê_»∞ Hõq. JO^Œ∞Hˆ QÀ=~°<ú åKå~°∞º_»∞ –
Éè=í Éè∂í `Õ: ^è•`ü Éè∂í ^è~Œ ° Éè∂í ~ˆ = ÉèÏ~°f ÉèÏu – U `«„`«∞¯`« HÍ~°∞}Ëº
H˜=∞O Ü«∞^• ~À^Œu„QÍ"å:——
Éè=í Éè∂í u Hõq`å w~åfi}O – „Ñ¨H$õ u =~°#‚
„Ñ¨Hõ$ux =i‚OK«@OÖ’ HÍo^•ã¨ ÉèÏ=Éèí∂`«∞Å∞ aè#fl =∂~åæÅ#∞
J#∞ãïOKå~°∞. HÍo^•ã¨∞‰õΩ „Ñ¨H$õ u Åe`« =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ HõxÊ¿ãÎ Éè=í Éè∂í uH˜
ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ HõxÑ≤OzOk. P =∞<ÀÉèÏ"åÅ<Õ "å~°∞ HõqffiHõiOKå~°∞.
q^Œ~ƒ° "ù åã≤ Hõ#∞Hõ Éè=í Éè∂í uH˜ ^ŒO_»HÍ~°}ºO`À ÑïK«Ü∞« O LO_ç LO@∞Ok.
^•x ÉèÜ í ∞« OHõ~° ã¨fi~°∂áêxfl ÉÏQÍ =i‚OKå_»∞. D =∂~°Oæ Ö’ J~°}º qâıëêÅ#∞
JO`«=~°‰Äõ U Hõg ~åÜ«∞ÖË^∞Œ . H˘`«=Î ∂~°Oæ `˘HÍ¯_»∞. XHõ~H° Oõ QÍ ^Œ$â◊º
152
z„`åÅ∞QÍ K«∂Ñ≤OKå_»∞ Hõq`«fiOÖ’. ''^ŒO_»HOõ xâ◊≈|ÌO`À, Hõ$Ï~°=∞$QÆ QÆ~#˚° Å`À
LOk. x„kOKÕ áê=ÚÅ |∞ã¨Å∞ J_»qH˜ JyæÃÑ\˜#ì @∞¡Ok. QÆ∞O@Ö’¡ hà◊√§
"≥∞~°∞ã¨∞<Î åfl~Ú. ^•Ç¨ÏO`À `˘O_»Å∞ hà◊√§ ^˘~°H¯õ H˘O_» zÅ∞=Å K≥=∞@x
`åQÆ∞`«∞<åfl~Ú—— JO\Ï_»∞. J~Ú`Õ =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ ^Œ$â◊º=∂#"≥∞ÿ# KÀ@
Ju=∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ<Õ ã¨ÇÏ¨ [ suÖ’ =i‚OKå_»∞.
''QÆ∞O[`«∞¯O[ ‰õΩ\©~° H“tHõ Ñ¶∞¨ \Ï Ñ¶Ú¨ `å¯~° =f¯K«Hõ – ãÎ̈O ÉÏ_»O|~°
|^Œú =∞øo ‰õΩÅ: ~“<åÛaè ^ÀÜ«∞O yi:
U`«ã‡≤ <£ „Ñ¨KÖ« ÏH˜<åO „Ñ¨Ke« `å =Ú^Õfil`å: ‰õÄl`≥:· – L^ÕfiÅ¡Ou
Ñ¨Ù~å} ~ÀÇ≤Ï} `«~∞° ã¨¯O^Õ+µ¨ ‰õΩg∞ƒù#™ê:——
á⁄^Œià◊§Ö’¡ QÆ∞_»¡ QÆ∂|Å ^èfiŒ #∞Å`À ‰õÄ_ç# H©KH« ÍO_®Å â◊ÉÏÌÅ`À
xâ◊≈|ÌO `åO_»q™ÈÎOk. HÍ‰õΩÅ`À Q˘_»=Å`À „H“OK« Ñ¨~°fi`«"£∞ <≥=∞à◊§
„ˆHOHÍ~åÅ`À ã¨~åÊÅ∞ ÉèÜ í ∞« Ñ¨_ç ~ÀÇ¨Ï} Ñ¨~fi° `« =$Hõ∆ H˘=∞‡ÅÃÑ· k‰õΩ¯`ÀK«Hõ
J@∂ W@∂ u~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
"åãÖu, `«=∞™ê, =Ú~°o J<Õ #^Œ∞Å#∞ „áê}O L#fl áê„`«Å∞QÍ
fiÛkkÌ Jã¨=∂# „ÑüÉèí K«∂áê_»∞. D ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ HÀ=∞Å „Ñ¨H$õ u ã¨fi~°∂áêxfl
JO`Õ Åe`«OQÍ =i‚OKå_»∞.
''WÇ¨Ï ã¨=∞^Œ âß‰õΩO`å „HÍO`« "åh~° g~°∞`ü – „Ñ¨ã=¨ ã¨∞~°aè j`«
ã¨fiK«Û `ÀÜ«∂=Ç¨ÏOu –
Ñ¶Å¨ Éè~í ° Ñï}Ï=∞ âßº=∞ [O|∂ x‰õΩO[ – ã¨Öú Ï# =ÚY~° Éè∂í i
„â’`«™È x~°i… #º:——
#^Œ∞Å∞ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞Î<åfl~Ú. "å\˜ X_»∞¤# "åh~° Å`«Å∞ "åºÑ≤Oz
L<åfl~Ú. P Å`«ÅÃÑ· =∞^è∞Œ ~° ‰õÄl`åÅ`À Ñ¨‰Ω∆õ Å∞ qÇ¨Ïiã¨∞<Î åfl~Ú. Ñ¨‰Ω∆õ Å
Hõ^ŒeHõÅ`À Ñ¨ÓÅ∞ ~åe #n „Ñ¨"åÇ¨ÏOÖ’ Ñ¨_ç ã¨∞"åã¨#Å`À [ÖÏÅ∞
â’aèã∞¨ <Î åfl~Ú. ã¨ÇÏ¨ [ j`«ÅO ã¨fiK«ÛOù J~Ú# Ñ¨~fi° `« x~°~… ∞° Å∞ JO>Ë #^Œ∞Å∞
ã¨∞"åã¨#Å`À PÇ¨^¡ •xflã¨∞<Î åfl~Ú. "å\˜ ^è•~°Å`À `«_∞» Ñ¨|_ç# [O|∂ =$Hõ∆
x‰õΩO*ÏÅ#∞ `åHõ@O KÕ`« Hõ=∞‡x ^èfiŒ x KÕã∂¨ Î J<ÕHõ =∂~åæÅÖ’ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞<Î åfl~Ú.
153
WÖÏ ^Œ$âßºÅ‰õΩ JÅOHÍiHõ =<≥fl `≥™êÎ_∞» .
Éè=í Éè∂í u <å@Hõ HõàÏ tÅÊO
Éèí=Éèí∂u HÍo^•ã¨∞ÖÏQÍ „â◊=º HÍ=º ~°K«# KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. =¸_»∂
<å@HÍÖË ~åâß_»∞. ~å=∞ Ñ¨~å„Hõ=∂xH˜ PÜ«Ú=Ù Ñ¨@∞ìQÍ =∞Ç¨g~° K«i`«
~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ =ÃãÎ· fiHõºO ™êkèOKå_»x q=∞~°≈‰õΩÅ∞ "≥∞K«∞ÛH˘<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜
<å@HõO Hõ#∞Hõ HõàÏ H“â◊ÅOÖ’ "≥#HõÑ_¨ ®¤_∞» . HõeÊ`« Hõ^Œä =∂Åf =∂^è=Œ O
ÉèÏã¨H$õ `« ''Jq=∂~°H—õ — <å@Hõ „Ñ¨ÉÏè =O LOk. Wk „Ñ¨H~õ } ° O WO`«‰Ωõ =ÚO^Õ
„Ñ¨H~õ }
° OQÍ â◊¥„^ŒHõ Hõq =∞$K«ÛHù \õ H˜ Oõ ~åâß_»x =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. Ç¨ã¨ºO
ÖË‰Ωõ O_® ~åâß_»∞ Éè=í Éè∂í u. QÆOcè~° ~°K#« . â◊$OQÍ~° cèÉ`íè åûÅ∞<åfl~Ú, ÑÖ_®~Ú
‰õÄ_®. =ÚO^Õ K≥ÑÊ≤ #@∞¡ ÖÏQÆ∞_»∞ Z‰õΩ¯"≥· qã¨∞QÆ∞ `≥ÑÊ≤ ã¨∞OÎ k. ~°OQÆãÅ÷¨
„Ñ¨^~Œ ≈° #‰õΩ ÃÑ· ~Ô O_»∂ J#∞"≥#· qQÍ ÖË=Ù.
L`«=Î ∞ ~å=∞K«i`«Ö’ <å@HÍÅÖ’ tY~åÜ«∞=∂#O. „Ñ¨^~Œ ≈° # Ü≥∂QÆº`å
á⁄OkOk. „¿ÑHõ‰∆ Ωõ Å∞ K«∂ã≤ ~°ãá¨ ê¡q`«∞Ö∫`å~°∞. ^Œ$â◊º qÉè[í # ~å}ÕzOk.
<å@HõO "≥Ú^Œ\’¡<Õ ~å=Ú_ç KÕ`« –
''¿ãflÇ¨ÏO ^ŒÜ∞« O `«^• ™œYºO Ü«∞k"å *Ï#H©=∞Ñ≤ – P~å^è<Œ åÜ«∞
Ö’Hõãº¨ =ÚOK«`À<åã≤Î "Õ∞ =º^è•—— Jx K≥ÑÊ≤ ™êÎ_∞» Hõq. W^Õ <å@Hõ c[O.
WHõ¯_ç #∞Oz ~å=∞ Hõ^äŒ JO‰õΩiOz, Ñ¨Å¡qOz, ‰õΩã¨∞q∞Oz, Ñ¶ëã¨∞ÎOk.
ã¨∞MÏO`«O KÕÜ«∞\ÏxH˜ Jhfl Ñ¨Hõ_»ƒOn U~åÊ@∞¡ KÕâß_»∞. ~å=Ú_çH˜ ã‘`å
q~°ÇÏ¨ O Ñ¨~=° ∞ Jã¨ÇÏ¨ ºO JxÑ≤ã∞¨ OÎ k –
''H˜=∞‡™êº # „¿ÑÜ≥∂ Ü«∞k Jã¨ÇÏ¨ ºã¨∂Î q~°ÇÏ¨ :—— JxÑ≤™êÎ_∞» . q~°ÇÏ¨ O
Jã¨ÇÏ¨ ºO J#∞H˘#fl ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’ ^Œ∞~°∞‡Ç¨ï_»∞ „Ñ¨"tÕ Oz Ö’HÍÑ¨"å^Œ∞ K≥q#
"Õ™êÎ_∞» . W^Õ ''S~°h——. "≥Ú^Œ\ ˜ ~Ô O_»∞ JOHÍÅ =∞^èºŒ HÍÅO Ñ¨<fl≥ O_Õà√◊ §.
^•xfl ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ K«∂Ñ≤OKå_»∞. D <å@HõOÖ’ ÉèÏ~°fÜ«∞"≥∞ÿ# Hõ~°Î=º
x+ì̈, `åºQÆO ^•OÑ¨`º« „¿Ñ=∞, ‰õΩÅáêeHÍ „Ñ¨}Ü«∞O, QÆ$Ç¨ÏãÎ̈ r=# =∂^è∞Œ ~°ºO,
^è~Œ å‡K«~}° ã¨Ê+ì̈OQÍ x~°∂Ñ≤OKå_»∞. =∞# ãÖã¨¯ $f ^è~Œ å‡Å‰õΩ P@Ñ¨@∞ìQÍ
P^Œ~°≈OQÍ L`«Î~° ~å=∞K«i`«#∞ Éèí=Éèí∂u xi‡Oz Ñ¨~°=∞ „Ñ¨Ü≥∂[<åxfl
154
™êkèOKå_»∞. ãÖÉèÏ+¨}Å∞ ~°ã=¨ `«~Î O° QÍ ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ QÍ LO\Ï~Ú. áê„`Àz`«
â‹b· K«∂Ñ≤OKå_»∞. Hõ~∞° } ~°ã¨ =~°¬OÖ’ =∞#efl `«_¿ç Ñ™êÎ_∞» Éè=í Éè∂í u.
ÉèÏ+¨Ö’ „áœ_è»`«fiO, =∂@Ö’ L^•~°`«, J~°ú QÍOcè~°ºO J<Õ „u"Õ}©
ãÖQÆ=∞O Éè=í Éè∂í u Hõq`«fiOÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ü«Ú^Œú =~°Å‚ Ö’ n~°… ã¨=∂™êÅ`À
''Q“_ô su——Ö’ =i‚™êÎ_∞» . nx=Å# cèÉ`íè û« ~°ãO¨ g~°O á⁄Oy „Ñ¨=Ç≤Ï™êÎ~Ú.
„Ñ¨Ü≥∂[#O ã≤kúã¨∞ÎOk. J=ã¨~°"≥∞ÿ#Ñ¨ÙÊ_»∞ =K«<åxfl ã¨=∞~°úOQÍ ~åâß_»∞.
~°™êÅ#∞, áê`«„`å#∞‰õÄÅ â‹e· J#∞ãïOz <å@HÍH˜xH˜ r=O áÈâß_»∞. nxH˜
=ÚQÆ∞_ú #·≥ uÅHõ =∞O[i ~åã≤# ^è#Œ áêÅ∞_»∞ –
''ã¨Ê+ì̈ ÉèÏ= ~°™ê z„`≥:· Ñ¨^<Œ åºÃã:· =iÎ`å – <å@ˆH+¨µ #@ „ã‘#Î ÉèÏ~°f
ÉèÏ= Éè∂í u#:—— Jx âß¡Ñ∞≤¶ OKå_»∞. â◊‡âß# =~°<‚ åÖ’x Q“_ô suÖ’x cèÉ`íè û«
~°™êxfl K«∂^•ÌO –
''L„`«∞¯`Àº„`«∞¯`«º Hõ$uÎO „Ñ¨^=Œè ∞ =∞^èŒ „Ñ¨Ù^ä∂Œ `Õû^ŒÉ∂íè Ü«∂q∞û =∂O™ê
– #ºOã¨ ã≤ÊHù ± ã¨Ê+ì̈ Ñ≤O_®^Œº=Ü«∞= ã¨∞ÅÉèÏ #∞º„QÆ Ñ¨Ófx [QÍfi –
P~°:Î Ñ¨~º° ãÎ̈ <Õ„`«: „Ñ¨H\õ `˜ « ^Œâ#◊ : „¿Ñ`«~O° Hõ: Hõ~O° `å`ü – JOHõ ™ê÷
^ŒãÎ≤ ãÖãÖ÷ ã¨Ñ÷ Ù¨ @ QÆ@=∞Ñ≤„Hõ=º =∞=º„QÆ =∞uÎ——
â◊‡âß#OÖ’ XHõ ^≥Ü«∞ºO â◊=O `ÀÅ∞ =ezOk. Éèí∞*ÏÅ "≥#Hõ
LaƒáÈ~Ú ^Œ∞~°Oæ ^èOŒ `À L#fl =∂O™êxfl uO\’Ok. Hõà√◊ § ÃÑ^ŒqÌ KÕã≤ Ñ¨à§◊ #∞
WH˜eã¨∂Î X_çÖ’ LOK«∞‰õΩ#fl â◊=O Z=ÚHõÅ‰õΩ JO@∞H˘x L#fl =∂O™êxfl wH˜
wH˜ ãÖ`À+ÖQÍ uO\’Ok—— Ü≥∞O`« ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ =~°<‚ À. Hõà§◊ ‰õΩ Hõ\ #ì̃ @∞¡
K«∂áê_»∞ ^Œ$âßºxfl. n<Õfl ''áÈ\ì̃„QÍÑ¶¨Ù—— JO>Ë á¶È\’„QÆÑ¶‘ =~°‚# JO\Ï~°∞.
JO>Ë L#flk L#fl@∞¡QÍ z„fHõiOz K«∂Ñ≤™êÎ_∞» . ^•xH˜ HõÅ~ü "ÕÜ∞« _»∞.
Éè=í Éè∂í u KèO« ^À "≥q· ^è•ºxfl ÉÏQÍ áê\ÕKå_»x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åflO. J`«xH˜
W+ì̈"∞≥ #ÿ k ''tYi}© =$`«OÎ —— ^•xfl ZO`« ÉÏQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_À Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞
''=∂eh =$`«OÎ ——Ö’ =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ K≥áêÊ_»∞ –
''Éè=í Éè∂í `Õ: tYi}© x~°~àæ° ◊ `«~O° y}© – ~°∞z~å Ñ¶∞¨ # ãÖ^Œ̂~ƒù Ü«∂
=∞Ü«¸s = #$`«ºu——
155
=∂#= Ç¨Ï$^ŒÜ«∞Ñ¨Ù Ö’`«∞Å#∞ `«_çq∞ P„~°Ì`« Hõey™êÎ_»∞. ã¨∂Hõ∆ ‡
JOâßÅ#∞ ‰õΩ∆ }‚OQÍ ÑïjeOz K≥|∞`å_»∞.
''Éè í = Éè í ∂ u Hõ " Õ ~ åfiK« ã¨ û ^Œ O `Õ ~° ã ¨ ~° O l`å: – ã¨ ∞ =∞<ÀÉè Ï
ã¨∞û^•ã¨ºOk|O^èŒ =∂^è∞Œ ~°º |O^è∞Œ ~å:—— Jx XHõ J*Ï˝`« Hõq Éè=í Éè∂í u qq^èŒ
~°ã¨ áÈ+¨}Ö’ ã≤^úŒ Ç¨Ï™êÎxfl QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞.
Hõq`å w~åfi}O
J<ÕHõ âß„™êÎÅ`ÀÉÏ@∞ <å@º, J~°ú HÍ=∞, PÜ«Ú~ˆ fi^Œ âß„™êÎÅÖ’#∞
Éè=í Éè∂í uH˜ =∞Oz „Ñ¨"âÕ O◊ LOk. Éè~í `° ∞« x ~°ã¨ ã≤^•úO`åxfl B^ŒÅ ^•eÛ#"å_»∞.
Jã¨ÖË ã¨^•Kå~° ãÖÑ¨#fl =Oâ◊O. "å~°O`å ''™È=∞ Ñ‘^∞Œä Å∞——, ÑÖHÎ̃ áê=#∞Å∞,
„|Ç¨Ï‡"å^Œ∞Å∞. ÑÖHÎ̃ áê=#∞Å∞ JO>Ë K«`∞« ~ˆ fi^•Å#∞, P~°∞ "Õ^•OQÍÅ#∞
K«kq "Õ^Œ Ñ¨~<°î åxfl Ñ¨k `«~åÅ∞QÍ KÕã∞¨ #Î fl "å~°∞ Jx J~°Oú . `«##∞ =â◊º"å‰õΩ¯QÍ,
Ñï}`« „Ñ¨*Ï˝ ^Œ∞s}∞xQÍ, â◊|Ì „|Ç¨Ï‡QÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. =∂Åf =∂^è=Œ OÖ’
J`«x t=ÉèHí Î© HõxÑ≤¿ã,Î =∞Ç¨g~°OÖ’ ~å=∞ÉèHí Î̃ ™ê„=∂*Ïºxfl Ue#@¡xÑ≤ã∞¨ OÎ k.
`«# „ÑüÉèíÃÑ· Jáê~° #=∞‡HõO L#fl"å_»∞. JO^Œ∞ˆH ÑÖ_ç`«∞Å∞ "≥Ú^Œ@
x~åHõiOz<å ''HÍÖ’Ç¨ÏºÜ«∞O x~°=kè ifiÑ¨ÙÖÏK« Ñ¨$nèfi—— J<åfl_»∞. ''qÑ¨ÙÖÏK«
Ñ¨$nèfi—— J<Õk XHõ Ñ¨Å∞‰õΩ|_ç ^ÕâO◊ Ö’ ÉÏQÍ „Ñ¨Kå~°"∞≥ Oÿ k. ÉèÏ~°º =∞~°}
^Œ∞YO`À L`«~Î ° ~å=∞K«i`« ~åâß_»x H˘O^Œi TÇ¨QÍ#O. Ñ¨q„`« „¿Ñ=∞ˆH
Ñ¨@ìO Hõ\Ïì_»∞. POQÆ¡OÖ’ ''_ç"≥·<£ Å"£—— J<Õ^•xH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ áê„`«efl
z„uOKå_»∞ P<å_Õ. JÖ∫H˜Hõ „¿Ñ=∞ J`«x P^Œ~≈° O. J^Õ ÉèÏ~°fÜ«∂^Œ~≈° O.
^•x<Õ „ÑüaOaOÑ¨*âË ß_»∞.
''=ºu „Ñü Ñ¨^•~åú#O`«~° HÀÑ≤ ¿ÇÏ`«∞ó – #YÅ∞ |Ç≤Ï~°∞áên„hÊ`«Ü∞« :
ãÖ„â◊Ü∞« O`Õ—— J<åfl_»∞. JO>Ë `≥eÜ«∞x HÍ~°}ÏÅ∞ ÜÕ∞"À =∞#∞+¨µºÅ#∞ XHõ¯\˜QÍ
HõeÑ≤ |Okè™êÎ~Ú. „¿Ñ=∞‰õΩ |Ü«∞\˜ HÍ~°}ÏÅ∞ LO_»=Ù. =∞# HõqH˜ <å@Hõ
#@∞Å`À ã¨xflÇ≤Ï`« ãÖ|O^è•Å∞#fl@∞¡ QÀK«iã¨∞OÎ k. <å@Hõ ÅHõ} ∆ âß„ãÎ̈OÖ’
„Ñü JOHõOÖ’#∞ q^Œ∂+¨‰Ωõ _»∞ LO_®e. nxfl ''`«∂–<å ÉÁ_»∂—¤ — Jx Jã¨ÖÏ
áê„`«<Õ fã≤ áêˆ~ã≤ H˘`«Î PÖ’K«# `≥KåÛ_»∞. =∞# q"Õ¡+¨‰õΩÅ∞ HÍo^•ã¨
156
Éè=í Éè∂í `«∞Åx `«∞Å<å`«‡HõOQÍ ÑïjeOz xQÆ∞æ `ÕÖÏÛ~°∞. JO^Œ∞Ö’ H˘xfl Hõ^ÅŒè ∂
QÍ^èÅŒ ∂ KÕ~å~Ú ‰õÄ_®. JO^Œ∞Ö’ #=∞‡^ŒQxÆ "Õ Z‰õΩ¯=. J~Ú<å H˘O`«
K«∂^•ÌO.
HÍo^•ã¨ – Éè=í Éè∂í `«∞Å∞
W^Œ~Ì ∂° w~åfi} ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ L^ŒOÌ _» Hõ=ÙÖË. =∞Ç¨Hõq Jx HÍo^•ã¨∞#∞
JO^Œ~∂° JO@∞<åfl Éè=í Éè∂í u á¶ê<£û =∂„`«O PÜ«∞<Õ =∞Ç¨HõqQÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘O\Ï~°∞.
HÍo^•ã¨ ''qã¨#Hõ„~°Å∞—— ã¨fi~°Oæ Ö’ áêi*Ï`åk =$H∆ÍÅ∞ Hˆ =ÅO =$H∆ÍÖË. HÍx
''ã¨∞flÇ‘Ï =$HõO∆ —— =∂„`«O =∞Ç¨ =$HõO∆ Jx QÆ∞~°∞=Ù QÍix ã¨=∞iúOKå_»∞. HÍx
Wk "≥^· •ºxH˜ ‰õÄ_® Ñ¨xH˜ ~å^Œ@. JO^Œ∞Hˆ "≥^· ºŒ âß„ãÎ̈OÖ’ =ºOQÆºOQÍ ^•xfl
''=∞Ç¨ =$HõO∆ —— J<åfl~°@. Wk Ö’Hõ ã¨ÇÏ¨ [O. W^Œ~Ì ∂° Éè’[~å[ P™ê÷#Hõ=ÙÖË
Jx Hõ^ÅŒä ÖÏ¡~∞° .
''HÍo—— =∞$^Œ∞ ã¨fiÉèÏq. ''Éèí=—— QÆOcè~°∞_»∞. ''^•ã¨∞k—— ''"≥·^Œsƒù su——
H˜ã¡ ì¨ ã¨=∂ã¨ ~°K#« LO_»^∞Œ . Ñ¨^ÖŒ Ïe`«ºO Z‰õΩ¯=. Hõq`«fiOÖ’ „Ñ¨™ê^Œ =∂^è∞Œ ~°ºO
LO@∞Ok. J~Ú`Õ ''Éè∂í u—— k ''Q“_ô su——. n~°… ã¨=∂ã¨ ~°K#« W+ì̈O. H˜+¡ ì̈
Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü≥∂QÆO W+¨ìOQÍ KÕ™êÎ_»∞. J„Ñ¨ã≤^Œú „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ∂ KÕâß_»∞. ^•ã¨∞
Hõq`«fiO =ºOQÆº „Ñ¨^•è #O, ~°=∞}©Ü∂« ~åúÅ#∞ „Ñüáêk™êÎ_∞» . =ºO[<å suH˜
Ñ¨@Oì Hõ\Ïì_∞» . Éè∂í u =∂„`«O "åKåº~åúxHˆ „Ñ¨^•#ºq∞KåÛ_»∞. â◊ÉÏÌÅÃÑ· Z‰õΩ¯=QÍ
P^è•~°Ñ_¨ ®¤_∞» . ãÖH˜+¡ ì̈ ÉèÏ"åÖË Z‰õΩ¯=. Jhfl J~°\ Ñ˜ O¨ _»∞ Xez#@∞¡ K≥a`Õ<Õ
`«$Ñ≤.Î <å@Hõ ãÖ"å^•Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ KÕâß_»∞.
QÆ∞~°∞=Ùe^Œ~Ì ∂° „Ñ¨H$õ u „¿Ñq∞‰õΩÖË. =ÚO^Õ =∞#O K≥ÑÙ¨ ÊH˘#fl@∞¡ HÍo^•ã¨∞
Åe`« HÀ=∞Å ™œO^Œ~åºxfl „Ñ¨H$õ uÖ’ ^Œi≈OKå_»∞. Éè=í „Ñ¨H$õ uÖ’x cèÉ`íè åûxfl,
ÉèÜ í ∞« OHõ~åxfl K«∂Ñ≤OKå_»∞. ^•ã¨∞ =~°#‚ Å∞ =∞#ã¨∞‰õΩ K«ÅQ¡ Í LO>Ë, Éè∂í u
=~°‚#Å∞ ÉèíÜ«∞ÃÑ_»`å~Ú. â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# Ñ¨^•Å#∞ ‰õÄ~°∞™êÎ_»∞ ãÖ^Œ~åƒùxfl
|\ì̃. ^•ã¨∞_ç ã¨~à° ◊ =∞^è∞Œ ~° ã¨fiÉèÏ=O, Éè=í k „áœ_è» fHõ} ∆ , QÆOcè~° ã¨fiÉèÏ=O,
W^Œ~Ì ∂° Ñïq∞`«OQÍ<Õ JÅOHÍ~åÅ∞ "å_®~°∞. x`«º rq`«OÖ’x LÑ¨=∞Å∞
^•ã¨∞ "å_ç`Õ Éè∂í u J=¸~°Î LÑ¨=∞Å∞ fã¨∞H˘<åfl_»∞. JÅOHÍ~° K«=∞`å¯~åÅ∞
157
W+Öì ÖËx"å_»∞.
Éèí=Éèí∂u =∞#∞+¨µÅ JO`«~ü ™œO^Œ~åºxfl J<Õfi+≤Oz q=i™êÎ_»∞.
HÍo^•ã¨∞ ÉÏÇ¨Ïº ™œO^Œ~åºxfl J^Œ∞ƒùÒ« QÍ z„uOKå_»∞. Éè=í ÉÏÇ¨Ïº ™œO^Œ~º° O
*’eH˜ áÈ<ÕÖ^Ë ∞Œ . â◊‰Ωõ O`«Å#∞ ^•ã¨∞ „Ñ¨H$õ u Hõ#ºÖÏQÍ =i‚™êÎ_∞» –
''P^è~Œ :° H˜ãÅ¨ Ü«∞ ~åQÆ: HÀ=∞Å q@áê#∞ HÍi}∫ ÉÏÇ¨˙ – ‰õΩã¨∞=∞q∞=
Ö’Éèí hÜ«∞O Ü«∞ø=# =∞OˆQ+¨µ ã¨#fl^ŒOú —— J<åfl_»∞. HõáÈÅ HõKåÅ g∞^Œ<Õ ^•ã¨∞
^Œ$+≤.ì Éè∂í uH˜ D ^Œ$¿+Öì ^Ë ∞Œ . JO^Œ∞Hˆ ã‘`« â◊‰Ωõ O`«Å Hõ<åfl Ñ¨q„`« =¸iÎQÍ
JxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍo^•ã¨∞ „Ñ¨}Ü«∞O HÍ=∞ "åã¨# "Õã∞¨ OÎ k. Éè=í Éè∂í u „Ñ¨}Ü«∞O P`«‡Å‰õΩ
ãÖ|OkèOzOk. ¿ãflÇ¨Ï Ñ¨Ó~°fiHõ"∞≥ Oÿ k. q"åÇ¨Ï|O^èOŒ KÕ`« ã≤~ú Ñ° _¨ kÕ . â◊‰Ωõ O`«ÖÏ
^Œ∞+¨ºO`«∞Åk JuÖ’Hõ „¿Ñ=∞ÜÕ∞ HÍx ã‘`å~å=ÚÅ „Ñ¨}Ü«∞O JO`å QÆOcè~O° ,
ã≤~ú O° , Ñ¨q„`«"∞≥ #ÿ k. Ü«∞=fi# L„uHõO`«``« À HÍo^•ã¨∞ z„uOz# „¿Ñ=∞HÍ^Œ∞,
HÍÅO`À ÑïÑ¨Hõfi"≥∞ÿOk. W^ŒÌ~°∂ =∞Ç¨ Hõ=ÙÖË. ãÖ^ÕÇ¨ÏO ÖË^Œ∞. ^•ã¨∞
HõÅÊ#‰õΩ Q˘Ñ¨Ê Hõq. Éè∂í u ã¨ÇÏ¨ [ z„`«Hqõ ÉèÏ=<åÖ’Hõ ãÖKåi‰õΩ_»∞.
HÍo^•ã¨∞ <å@ÅHÍÅ#∞ ÖÏH˜∆}˜‰õΩÅ P"≥∂^ŒO á⁄O^Õ@∞¡ ~åâß_»∞.
Éè=í Éè∂í u ¿ãfiK«Û`ù À H˘`«Î ^•~°∞Å∞ `˘HÍ¯_»∞. ~°OQÆãÅ÷¨ O g∞^Œ Jhfl K«∂Ñ≤OKÕâß_»∞.
=∞#∞+¨º =∂O™êhfl Jq∞‡OKå_»∞. L`«~Î ° ~å=∞K«i„`«Ö’ z„`«Ñ\¨ ÏÅ ^Œ~≈° #O
XHõ k"åº#∞Éè∂í u. QÆ~ƒ° Où Hõ <å@HõO J`«x „ÑüÉè‰í Ωõ x^Œ~≈° #O. ^•ã¨∞ „Ñ¨H$õ u
z„`«} KÕã<≤ å Ç¨Ï$^ŒÜ∞« Ñ¨Ù Ö’`«∞efl `«~K° Ö« HË áõ ÈÜ«∂_»∞. Éè∂í u ã¨∂HõO∆ ÑïjÅ#`À
Ç¨Ï$^ŒÜ∞« Ñ¨Ù Ö’Ñë á⁄~°efl Pq+¨¯iOKå_»∞. Hõ~∞° }‰õΩ Éè=í Éè∂í u Ñ¨@Oì Hõ_`ç Õ
HÍo^•ã¨∞ â◊$OQÍ~åxH˜ Ñ¨\Ïìaè¿+HõO KÕâß_»∞. ãÖÉè’QÆ â◊$OQÍ~åxfl ^•ã¨∞,
qÜ≥∂QÆ â◊$OQÍ~å#∞Éè∂í ux Éè=í Ù_»∞ z„uOKå~°∞. Hõ~∞° }`ÀÉÏ@∞ g~°, ~“„^Œ,
ÉèÜ í ∂« #Hõ, cèÉ`íè åûÅ#∞ ã¨=∞~°Oú QÍ z„uOKå_»∞.
HÍo^•ã¨∞k HõàÏ`«‡Hõ`.« Éè=í Éè∂í uk ÉèÏ=f„=`«. Éè=í Éè∂í uH˜ HÍo^•ã¨∞
Jaè=∂# Hõ".Õ "åb‡HõO JO>Ë Éè=í Éè∂í u Jq∞`« Q“~°=O. =∂~°∞ÊÅ∞ KÕã<≤ å
ã¨=∞~°ú# HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ â◊‰õΩO`«Å z„`«Ñ¨@O ^ŒQÆæ~° ÃÑ@∞ìH˘x
158
^Œ∞:d™êÎ_∞» . ~å=Ú_»∞ ÑÖK«=\˜H˜ "≥o¡ q~°Ç¨ xfl á⁄O^Œ∞`å_»∞. W^ŒiÌ H© Ñ¨Ù„`«∞Å∞
[x‡OKå~°∞. "åˆ~ q_çáÈ~Ú# <å~ÚHÍ <åÜ«∞‰õΩefl HõÅÑ¨@O qâı+O¨ . ÉèÏ~°`«
Wu =$`åÎO`«O fã¨∞H˘x HÍo^•ã¨∞ âß‰õΩO`«ÖÏxfl kq Éè∞í qÅ#∞ J#∞ãÖ^è•#O
KÕã∂¨ Î #Éè∂í `ÀQÍ ~åâß_»∞. Éè=í Éè∂í u L`«~Î ° ~å=∂Ü«∞}OÖ’x ã‘`« Hõ^#Œä ∞
fã¨∞H˘x ~å=∞ ^Œ$+≤`ì À Ju Hõ~∞° } ~°™ê`«‡HõOQÍ z„uOKå_»∞. ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞
ÅOÑ¨@∞_»∞, K«OK«Å∞_»∞QÍ HõxÑ≤¿ãÎ ~å=Ú_»∞ n~À^•`«∞_Î ∞» QÍ xëê¯=∞ ¿ãflÇ¨ÏjeQÍ
^Œ ~ ° ≈ #q∞™êÎ _ » ∞ . W^Œ Ì ~ ° ∂ áê„`« Å #∞ JuÖ’Hõ ã¨ ∞ O^Œ ~ ° O QÍ<Õ z„uOz
K«i`å~°∞úÖˇ·<å~°∞. kÜ≥∂HÍO`« ~åÜü∞ POQÆ¡OÖ’ gi^ŒÌix `«∞Å<å`«‡HõOQÍ
ÑïjeOz Q˘Ñ¨Ê Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ ~åâß_»∞. nxH˜ `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^Œ=¸ =zÛOk. =∂
<å#flQÍi ^ŒQ~æÆ ° LO_Õk. <Õ#∞ ~Ô O_»∞ =¸_»∞ ™ê~°∞¡ K«kq# *Ï˝ÑH¨ Oõ . W^Œ~Ì ∞°
Hõ=ÙÅ∞ ~°K#« Å∞ Jxfl ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ J#∞"å^ŒO á⁄O^•~Ú.
Éèí=Éèí∂ux HÍo^•ã¨∞ „Ñ¨â◊Oã≤Oz`Õ Éèí=Éèí∂u HÍo^•ã¨∞ <å~ÚHÍ
<åÜ«∞‰õΩÅ#∞ gÖˇ#· Ñ¨ÙÊ_»ÖÏ¡ ã¨∞uÎ OKå_»∞. HÍo^•ã¨∞ „Ñ¨ÉÏè =O Éè=í Éè∂í uÃÑ· LOk.
L`«Î~° ~å=∞ K«i`«Ö’ âß‰õΩO`«ÅO „Ñ¨ÉèÏ=O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. XHõiH˘Hõ~°∞
g~åaè=∂#∞Å∞ =∞^èŒº =∞#"Õ∞ |∞*ÏÅ∞ HÍã≤ ^≥|ƒuO@∞<åflO. HÍo^•ã¨
Éè=í Éè∂í `«∞Å∞ ™êÇ≤Ï`åºHÍâ◊OÖ’ ã¨∂~°ºK«O„^Œ∞Å∞, Hõ=∞hÜ«∞ nÑ¨ÙÅÎ ∞.b
159
32. `«$fÜ«∞ ÑÖ^è• `˘H˜¯# –

=Ú~åi (800 ad)
''J#~°… ~åÑ¶∞¨ =—— <å@HõO`À JO^Œix PHõ@∞ìH˘#fl =∞Ç¨ ~°K~« Ú`«
=Ú~åi. KåÖÏ ~åâß_»x JO@∞<åfl q∞yeOk D <å@HõO XHõ¯>Ë. ''QÆi@_≥#·
KåÅ∞ QÆOy QÀ=Ù áêÅ∞—— J#fl^•xH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
xez# Hõq =Ú~åi. Zxq∞k, Ñ¨k â◊`åÉÏÌÅ HÍÅO"å_çQÍ =Ú~åix JOK«<å
"Õ™êÎ~∞° . Xi™êû‰õΩ HÍx ^ŒH} ∆˜ ÉèÏ~°`« ^ÕâßxH˜ HÍx K≥Ok# „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_çQÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . J`«º^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ ÉèÏ"åÅ‰õΩ PÅ"åÅO =Ú~åi. ÑÖ_ç`H« qõ . `«O„_ç
N =~°=ú ∂#‰õΩ_»∞. `«e¡ `«O`«∞=∞u. q=∞~°≈‰õΩÅ =∞#ã¨∞ûÅ#∞ ^ÀK«∞H˘#fl Hõq.
''=Ú~åˆ~ `«$fÜ«∞ ÑÖ^è•—— Jx "≥∞K«∞ÛH˘O\Ï~°∞. ÉÏÅ "åb‡H˜, =∞Ç¨Hõq
a~°∞^•OH˜`∞« _»∞. ~å=∂Ü«∞} Hõ^#Œè ∞ <å@HõOQÍ ~åÜ«∞@O =Å# P ¿Ñ~°∞ =zÛ
LO_»K∞« Û. ~å=∂Ü«∞}OÖ’x ~°ã=¨ ^£ Ñ¶∞¨ \ÏìÅ#∞ <å@H©Hiõ Oz, Ü«Ú^•úÅ#∂
*’_çOz â’Éèí KÕ‰Äõ ~åÛ_»∞. |Ç¨ïq^èŒ KèO« ^À "≥q· ^ŒºO`À PHõi¬OKå_»∞. „áêp#
ÉèÏ~°`« ^Õâ◊ #QÆ~,° Ñ¨@} ì ÏÅ#∞, J~°}º #n JO^•Å#∞, ^Õ=`«ÖÏ ^≥Ü∂« ºÅ
=∞O„`«O `«O„`åÅ#∞ HõeÑ≤ L`«∞ûHõ`#« ∞ ÃÑOKå_»∞.
J#~°… ~åÑ¶¨∞= <å@HõOÖ’ #@#‰õΩ „áê^è•#º`« `«‰õΩ¯"Õ LO@∞Ok.
160
J_»áê ^Œ_á» ê Ü«Ú^•úÅ∞, Ü«Ú^•úÅ =∞^èºŒ Hõ^Œä [iyáÈ`«∂ LO@∞Ok. ÉèÜ í ∂« #Hõ,
cèÉèí`«û ^Œ$âßºÅ∞ Xà◊√§ QÆQÆ∞~˘Ê_»∞™êÎ~Ú. <å@HÍxfl QÆ=∞x¿ãÎ ˆH~°à◊Ö’x
''‰õΩ\˜ìÜ«∂@ìO—— q^è•#O QÆ∞~°∞ÎH˘ã¨∞ÎOk. HÍx =Ú~åi <å@HõOÖ’ HõO>Ë
‰õΩ\˜ìÜ«∂@ìOÖ’ #@#‰õΩ Z‰õΩ¯= J=HÍâ◊O LO@∞Ok. =Ú~åi Hõq`«fiO
"≥∂Ç¨Ï#OQÍ LO_»@O`À <å@HõO ÉÏQÍ ~°HHÎ˜ _õ ∞» `«∞Ok. <åÅ∞QÆ= JOHõOÖ’
„áêHõ$`« ÉèÏ+¨#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. nxfl q∞„â◊q+¨¯OÉèí J<åfl~°∞. ~å=} =∞O„u
=∂Åº=O`«∞_»∞ ã¨~Ô #· <å@HÍxfl P_çOK«@O ÖË^xŒ qâßfiq∞„`«∞_çx xOk™êÎ_∞» .
''Wk ^Œ∞~åfl@HõO——QÍ LO^Œx `«# =∞#ã¨∞û‰õΩ `«$Ñ≤xÎ =fi@O ÖË^hŒ JO\Ï_»∞.
q+¨µ‚ Éè@ í ì J<Õ"å_»∞ qâßfiq∞„`«∞_Õ Jhfl `å<Õ ã¨∂„`«^•è ~°∞_çQÍ J~Ú KÕã∞¨ <Î åfl_»x
''ã¨fiÜ«∞O ã¨∂„`« =`ü „¿Ñ~°Hõ Wu ÉèÏ"å—— Jx JO\Ï_»∞. <å@HõOÖ’ ~å=∞Hõ^Œä
=∞^èºŒ =∂„`«"∞Õ =ã¨∞OÎ k. WÖÏ =Ú~åi ~åÜ«∞\ÏxH˜ HÍ~°}O Éè=í Éè∂í u ~°zOz#
L`«~Î ° ~å=∞ K«i`«#∞ J#∞ãïOK«@"Õ∞#O\Ï~°∞ q=∞~°≈‰õΩÅ∞. ''~å=∂ aÜ«∂O_£
„ÃÑã· —π — Jx POQÆO¡ Ö’H˜ D <å@HÍxfl J#∞=kOKå~°∞. HÍx Éè=í Éè∂í u g∞^Œ
ã¨Ê~°`ú À ~åâß_»<Õ "å~°∂ L<åfl~°∞. =Ú~åiH˜ =∂Ñ¶∞¨ ÉèÏ=Éè∂í `«∞Å‰õΩ#fl ã¨~∞° ‰õΩ
ÖË^ŒxÑ≤ã¨∞ÎOk.
Hõq`å w~åfi}O
J#~°… ~åÑ¶∞¨ =O U_»∞ JOHÍÅ <å@HõO. "≥Ú^Œ\ ˜ JOHõOÖ’ ^Œâ~◊ ^° Œè
qâßfiq∞„`«∞Å ãÖÉèÏ+¨}, Ü«∂QÆ ~°Hõ∆}‰õΩ ~å=∞ ÅHõ∆ ‡}∞Å#∞ qâßfiq∞„`«∞_»∞
fã¨∞‰õΩ "≥à§◊ @O LO@∞Ok. ~Ô O_»= JOHõOÖ’ ~å=} ÑïK«Ü∞« O q+¨¯OÉèOí
^•fi~å K«∂áê_»∞. =Úx, ™È^Œ~∞° Å`À q∞kèÅ KÕ~∞° `å~°∞. =¸_»= JOHõOÖ’
~å=}∞_»∞ ã‘`#« ∞ ÃÑkä¡ KÕã∞¨ H˘O\Ï#x q+¨¯OÉèOí ^•fi~å K≥ÑÊ≤ ™êÎ_∞» =Ú~åi.
~å=Ú_»∞ t= ^èŒ#∞~°ƒùOQÆO KÕÜ«∞QÍ<Õ ~å=} Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞_»∞ âı+¨¯Å∞_»∞ nxH˜
„Ñ¨fHÍ~°O [~°∞QÆ∞`«∞O^ŒO\Ï_»∞. <åÅ∞QÆ∞Ö’ â◊¥~°Ê}Y `«#‰õΩ [iy#
J==∂<åxfl J#fl ~å=}∞#‰õΩ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. =∂Åº=O`«∞_»∞ ~å=Ú_çx
=#"åãÖ KÕÜ«∞\ÏxH˜ ÔH·ˆH~Úx „¿Ñˆ~Ñ≤OK«=∞x â◊¥~°Ê}Y‰õΩ É’kè™êÎ_»∞.
Ñ¨ ~ ° â ◊ √ ~å=Ú_» ∞ q∞kè Å ‰õ Ω KÕ i #@∞¡ "≥ Ú ^Œ Ö ˇ · # q q+¨ ¯ OÉè í O ^•fi~å
161
`≥eÜ«∞*ËÜ∞« |_»∞`å~Ú. ~å=∞ =#"åãÖ „áê~°OÉè=í ∞ø`«∞Ok. ÑÖK«=∂OHõOÖ’
*ÏO|=O`«∞_çH˜ „â◊=}∞_çH˜ =∞^èŒº ãÖÉèÏ+¨} q+¨¯OÉèíO ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
ã‘`åÑ¨ÇÏ¨ ~°}O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. "åe =^è,Œ ã¨∞„w= Ñ¨\Ïìa¿è +HõO [iyáÈ`å~Ú.
P~°∞Ö’ ~å=Ú_»∞ ¿ã`«∞|O^è#Œ O, ~å=Ú_»∞ ÅOHÍ „Ñ¨"âÕ O◊ Å#∞ â◊√Hõ âß~°}∞Å∞
~å=}∞_çH˜ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~∞° . ~å=∞ ~å=} Ü«Ú^•úxfl q^•º^è~Œ ∞° Å∞ q=i™êÎ~∞° .
ã¨Ñ=Î¨ ∂OHõOÖ’ ~å=∂^Œ∞Å∞ JÜ≥∂^èºŒ ‰õΩ KÕ~@° O JO`å ~å=∂Ü«∞}O Ñ¨^=Œ ¸_»=
ã¨~Öæ° ’ K≥ÑÊ≤ #@∞¡ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. #QÆ~,° Ñ¨~fi° `« Ñ¨@fl =~°#‚ Å∞O\Ï~Ú. Éè~í `° ∞« _»∞
~å=Ú_çH˜ ™êfiQÆÒ« K≥|∞`å_»∞. N~å=∞ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO`À J#~°… ~åÑ¶∞¨ = <å@HõO
Ñïã¨=∂Ñ¨Î=∞ø`«∞Ok.
=Ú~åi áê„`« z„`«} PHõ~¬° }Ü © ∞« OQÍ LO_»^∞Œ . ~å=∂Ü«∞} Hõ^ÖŒè ’
=∂~°∞ÊÅ∞ KÕâß_»∞. q+¨¯OÉèÏÅ`À Hõ^èŒ Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO K≥Ñ¨Ê@O XHõ Q˘Ñ¨Ê
=ÚO^Œ_∞» QÆ∞. ~°HÎ̃ Hõ\ Oì̃ K«\ÏxH˜ |^ŒÅ∞Å∞ É’~°∞ H˘\ì̃ã∞¨ OÎ k. Hõ^•ä QÆ=∞#O
‰õ Ω O\˜ # _» H õ #_» ∞ ã¨ ∞ Î O k. =Ãã· Î fiHõ º O H˘~° = _ç W|ƒOk Hõ e yã¨ ∞ Î O k.
K«^Œ∞=ÙHÀ=\ÏxˆH HÍx „Ñ¨^Œ~°≈#‰õΩ J#∞‰õÄeOK«x <å@HõO. nxH˜ `À_»∂
„Ñ¨ã^≤ •úÅ∞ HÍx Ñ¨^•Å∞ KåÖÏ "å_»@O =Å# =∞#‰õΩ J~°Oú HÍ=Ù. ÑÖ_ç`« Hõq
Jx =ÚO^Õ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åflO. ''z`«OÎ J<Õ â◊√HÎ̃ (=Ú`«ºÑ¨Ù zÑ¨Ê)`À J<ÕHõ ™êfiu
aO^Œ∞=ÙÅ ~°∂ÑÖÖ’ L#fl âß„™êÎÅ#∞ `åˆQã≤ JHõ~∆ ° ~°∂ÑÖ J~Ú# =Ú`åºÅ
Ç¨~åxfl ~åâß#∞—— Jx Kå\ÕÑ¨Ù "Õã∞¨ H˘<åfl_»∞ =Ú~åi. HÍx JO`« ''ã‘#∞——
=∞#‰õΩ ^Œ$â◊º=∂#O HÍ^Œ∞. ÖÏHõ} ∆ ‰˜ Ωõ Å∞ =Ú~åi „áœ_è» Hõq`åfixfl âß¡Ñ∞≤¶ OKå~°∞.
JO^Œ∞Hˆ "å~°∞ –
''^Õg "åK«O Láêã¨`ÇÕ Ï≤ |Ç¨=™êû~°O`«∞ ™ê~°ãfi¨ `«O – *Ïh`Õ x`«~å
=∂™œ QÆ∞~°∞‰õΩÅ H˜™¡ Èì =Ú~åió Hõqó—— J<åfl~°∞ JO>Ë ã¨~ã° fi¨ f ^Õqx KåÖÏ=∞Ok
Láêã≤™êÎ~∞° HÍh ™ê~°ãfi¨ `« ™ê~°O, H˜+¡ "ì̈ ∞≥ #ÿ QÆ∞~°∞‰õΩÅ "åãÖ KÕã#≤ =Ú~åiˆH
`≥Å∞ã¨∞ÎOk.——
P^èŒ∞x‰õΩÅ∞ ‰õÄ_® =Ú~åi áêO_ç`åºxfl, Hõq`åfixfl "≥∞K«∞ÛHÀÖË^Œ∞.
g~° ~°ãO¨ HÀãÖ n~°… ã¨=∂™êÅ∞ ~åâß_»∞. Jq F*’ QÆ∞}Ïxfl HõeyOKå~Ú
162
â‹e· H˜ `À_»Ê_®¤~Ú. âß~°∂ÅÌ q„H©_`ç åÅ<Õ Z‰õΩ¯=QÍ "å_®_»∞. Ñïã¨~° Ñï*Ï˝#O
ÉÏQÍ `«‰Ωõ ¯= JxÑ≤™êÎ~Ú J`«x #QÆ~° =~°#‚ Å∞. NN ''á⁄_çK™Õ êÎ##fl"å_»∞
á⁄_ç á⁄_ç KÕâß_»∞—— Jx ZÑ¨ÙÊ_À J#fl@∞¡ `«# <å@HõOÖ’ ''QÆOcè~`° —« — LO@∞O^Œx
=Ú~åi K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl ¿ÑÅ=OQÍ #_çzOk. áê„`«Åhfl ''ã‘iì Ü≥∂ >ÿ̌ÑQπ Í >ÿ̌Å~ü
"Õ∞_£ +¨~Åìü ∞——QÍ L<åfl~Ú. LÉˇƒÜ«∞º@O L„`ÕÊHõÖ∆ ’Î PHÍâßxH˜ ZQÆ̂~Ü«∞@O`À
<ÕÅq_çz# ™ê=Ú J~ÚOk. *ÏO|=O`«, [\ÏÜ«Ú=ÙÅ =∞^èŒº [iy#
ãÖÉèÏ+¨}Å∞ =∞s KÒHõÉÏ~°∞. ~°ã=¨ O`«"∞≥ #ÿ , J~°=ú O`«"∞≥ #ÿ , PÖ’K«<å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ
ãÖÉèÏ+¨}Å∞ HÍQÆ_® "Õã≤ "≥uH˜<å HõxÑ≤OK«@O Hõ+Oì̈ . HÍx =Ú~åi ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏ+¨#∞ "å_»∞H˘#fl f~°∞ J^Œ∞ƒùÒ« J<åfl~°∞. K≥qH˜ WOÃÑ#· â◊|Ì „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞,
`«y# Kè«O^À s`«∞Å#∞ "å_ç =∞#ã¨∞Å#∂ PHõi¬™êÎ~Ú. D #=º`«‰õΩ
J|∞ƒ~°Ñ¨_®¤~°∞.
''J<Õ# ~°OÉè’~°∞ Éèí=#∞‡MË# `«∞ëê~å ÉèÏ<Àãπ `«∞ÅÜ«∂ „^èŒ`«ã¨º –
T#ã¨º #∂#O „ÑüÑ¨Ó~° <åºÜ«∞ – `å~å ã¨∞Ê~°Of„Ñü=∂# YO_®:—— ÉèÏ=O
– ''„`åã¨∞Ö’ K«O„^Œ∞_çx ÃÑ\˜ì `«∂¿ã,Î JO^Œ"∞≥ #ÿ =ÚYO HõÅ F J=∂‡~¸! h‰õΩ
™ê\˜~åHõ `å~°Å ÉèÏ~åhfl HõÅ∞Ñ¨ÙHÀ"åeû =™ÈÎOk K«O„^Œ∞_çH—˜ —. WÖÏ H˘xfl
"≥∞~°∞Ñ¨ÙÅ∞ "≥∞iÑ≤™êÎ_∞» . "≥Ú`«OÎ g∞^Œ K«∂¿ãÎ PÇ¨ J#ÖËO FÇ¨ÏŸ J#ÖËO.
HÍo^•ã¨ Éè=í Éè∂í `«∞Å HõO>Ë =∞^èºÕ =∂~°Oæ `«$fÜ«∞ ÑÖ^è• `˘H˜¯ ''J#~°… ~åÑ¶∞¨ =O——
JO>Ë Ju qÅ∞"≥·# ÖËHõ qÅ∞"Õ Hõ@ìÖË#O`« g~° â◊¥~° Ñ¨~å„Hõ=∞ jÅ∞_≥·#
N~å=Úx K«i„`«#∞ <å@HõOQÍ =∞Åz# =Ú~åi =∂„`«O HõqQÍ ''J#~°O… ——
JxÑ≤OK«∞HÀÖËHõáÈÜ«∂_»∞.b
163
33. =ãÖ`« uÅHõ =$`«Î –
~°`åflHõ~∞° _»∞ (800 ad)
Ç¨Ï~° q[Ü«∞O J<Õ =∞Ç¨HÍ=ºO ~åã≤# ~°`åflHõ~∞° _»∞ HÍj‡~° ^ÕâO◊
Hõq. aÑ¨Ê@ [Ü«∂Ñ‘_∞» x P™ê÷#OÖ’ L<åfl_»∞. `«~åfi`« J=Ou =~°‡ ~å[ºOÖ’#∞
„Ñ¨ã≤kú á⁄O^•_»∞. Hõ#∞Hõ HÍÅO „H©.â◊.Zxq∞k =O^ŒÅ∞QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
850–894 J#∞HÀ=K«∞Û. Ç¨Ï~° q[Ü«∞OÖ’ t=Ù_»∞ JO^èŒHÍã¨∞~°∞_çx
ãÖÇ¨ÏiK«@O J<Õ Hõ^Œè LOk Wk Ü«∂Éè̌· ã¨~Åæ° |$Ç¨Ï`ü HÍ=ºO. â’¡HÍÅ ãÖYº
4320.
Hõq`å ~°`åflHõ~°∞_»∞ (Hõq ã¨=Ú„^Œ∞_»∞)
~å*Ï#Hõ, "åwâ◊fi~°, q^•ºkèÑu¨ a~°∞^Œ∞Å∞#fl ~°`åflHõ~∞° _»∞ =ãÖ`« uÅHõ
=$`åÎxH˜ ã¨$+≤Hì ~õ .Î° nxx Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ ~å[âıY~°∞_»∂ ¿Ñ~˘¯x "≥∞KåÛ~°∞. Ç¨Ï~°
q[Ü«∞OÖ’ t= áê~°fi`«∞Å∞ HÍ=∞ HõàÏˆHoÖ’ LO_»QÍ JO^è∞Œ _≥#· JO^èHŒ Íã¨∞~°∞_»∞
[x‡OKå_»∞. t=Ù_çx ã¨∞uÎ Oz Hõ#∞K«∂Ñ¨Ù `≥K∞« ÛH˘<åfl_»∞. =~°Q~Æ fi° O`À q„~°gy
=¸_»∞ Ö’HÍÅ#∞ HõÖ’¡ÅÑ¨~K° å_»∞. ^Õ=`«Å∞ JO^Œ‰Ωõ x PQÆ_®Å∞ Éèií OK«ÖHË ,õ
Dâ◊fi~°∞x „áêiú¿ãÎ "å_çx ãÖÇ¨ÏiOK«@"Õ∞ Hõ^.Œè Ü«∂Éè̌· ã¨~Åæ° ∞#fl D HÍ=ºOÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜ Ñ¨^=Œ ¸_»∞ ã¨~Åæ° Ö’ t=Ù_»∞ JO^èHŒ Íã¨∞~°∞_çx ãÖÇ¨~°O KÕÜ∞« \ÏxˆH
KÕ¿ã =∞O„`åOQÆ"Õ∞ =i‚OKå_»∞ Hõq. `«~åfi`« U_»∞ ã¨~°æÅÖ’ t=Ù_çH˜
JO^èHŒ Íã¨∞~°∞_çH˜ =∞^èºŒ ãÖ"å^ŒO LO@∞Ok. ã¨xfl"ÕâßÅ∞ ãÖ"å^•Å∞ ÉÏQÍ
ÃÑOz ~åã≤# HÍ=ºO Wk.
~°`åflHõ~∞° _»∞ ã¨HÅõ âß„ãÎ̈ ~°`åflHõ~∞° _»∞. J`«xH˜ „Ñ¨"âÕ O◊ ÖËx q^Œº
ÖË^∞Œ . Ñ¨Ù~å}, WuÇ¨ã¨, <å@º, ãÖw`«, hu, "Õ^•O`«, HÍ=∞âß„ã¨,Î JÅOHÍ~åk
âß„™êÎÅÖ’ xëê‚`∞« _»∞. nxH˜ q∞Oz z„`«HÍ=º ~°K<« å ã¨=∞~°∞_ú ∞» . =∞Ç¨ HÍ=º
ÅHõ}∆ ÏÅhfl Ç¨Ï~° q[Ü«∞OÖ’ K˘Ñ≤ÊOKå_»∞. `«# HÍ=º =∞~å‡xfl ~°`åflHõ~∞° _Õ –
''Åe`« =∞^è∞Œ ~åó ™êÅOHÍ~åó „Ñ¨™ê^Œ =∞<ÀÇ¨Ï~åó – qHõ@ Ü«∞=∞Hõ âıë¡ È^•æ~°
„Ñ¨|O^èŒ x~°~°æÖÏ:—— Wxfl Hõq`å ÅHõ∆}ÏÅ`À `«# Ç¨Ï~° q[Ü«∞O =∞<ÀÇ¨Ï~°
164
q[Ü«∞O ™êkèOzO^Œx K≥áêÊ_»#fl =∂@. „Ñü ã¨~æ° z=~° ''~°`fl« —— J<Õ â◊ÉÏÌxfl
"å_®_»∞. nxH˜ ã¨∂ÊùiÎ ÉèÏ~°q "å_»∞H˘#fl ''ÅH˜;, =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOz#
NÇ¨Ï~°∞¬_∞» LÑ¨Ü∂≥ yOz# ''P#O^Œ—— â◊ÉÏÌÖË ~°`åflHõ~∞° _ç HÍ=º ''K«O„^•~°ú K«∂_»
K«i`å„â◊Ü∞« Kå~°∞—— ã¨∞O^Œ~O° Jx `å<Õ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞.
_Õq_£ ã≤‡`ü D HÍ=ºOÖ’ =∞`« q+¨Ü∂« Å`À ÉÏ@∞ ã≤OÉÏe[O ‰õÄ_®
LO^Œ<åfl_»∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ ãÖã¨¯ $ux HÍ=ºOÖ’ „ÑüaOaOÑ¨*âË ß_»h K≥áêÊ_»∞.
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ JÅOHÍi‰õΩÅ#∞ q=∞~°≈ã¨∂Î K≥ÑÊ≤ # „QÆO^è=Œ ∞h J<åfl_»∞. ~å*Ï™ê÷#
q^è•<åÅ∞, ã¨=∂[ =º=Ç¨~åÅ∂ WO^Œ∞Ö’ á⁄O^Œ∞Ñ¨~K° å_»x `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
Ç¨Ï~° q[Ü«∂xfl ÑÖ_ç\ò ^Œ∞~åæ„Ñ¨™ê^£, HÍj<å^ä£ áêO_»∞~°OQÆ Ñ¨~É° òÅ∞ POQÆO¡ Ö’H˜
J#∞=kOz „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. Ñ¨Ù~°, #QÆ~,° Ñ¨~fi° `«, ã¨=Ú„^Œ, =#, ã¨∂~åºãÎ̈=∞Ü«∞,
Jã¨=Î ∞Ü«∞ Ü«Ú^Œ,ú |∞∞`«∞ =~å‚Å`À HÍ=ºO ã¨~åfiOQÆ ã¨∞O^Œ~O° QÍ LO@∞Ok.
Hõ^Œè HõO>Ë Hõ^#Œè =~°#‚ q^è•#O ÉÏQÍ PHõi¬ã∞¨ OÎ k. ÉèÏ~°q H˜~å`å~°∞h˚ Ü«∂xfl
=∂Ñ¶Ú¨ _ç tâ◊√áêÅ =^èŒ HÍ"åºÅ#∞ q∞Oz# Hõq`å ™œO^Œ~º° O WO^Œ∞Ö’ L#flk.b
165
34. Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜ <å@HõH~õ Î° –

â◊HÎ̃ Éè„í ^Œ∞_»∞ (800 ad)
„H©.â◊. Zxq∞k =O^ŒÅ "å_≥#· â◊HÎ̃ Éè„í ^Œ∞_»∞ â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ "åi
t+¨µº_»O\Ï~°∞. Éè„í ^Œ∞_»∞ ~åã≤# ''Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜—— ãÖã¨¯ $`« <å@HõO q„ã¨∞`Î «
„Ñ¨Kå~°"∞≥ #ÿ k. Jq `å#∞ ^ŒH} ∆˜ Ï Ñ¨ÔŒè "å_ç#x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. Hˆ ~°à◊ ^ÕâO◊
"å_Õ"∂≥ #x J#∞=∂#O.
Éèí„^Œ∞_ç Hõq`å â◊HÎ̃
Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜ U_»∞ JOHÍÅ∞#fl <å@HõO. ~å=∂Ü«∞} Hõ^äŒ
Wu=$`«OÎ . "åb‡Hõ Hõ^ÖŒè ’ Pâ◊Û~°ºHõ~° ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞ KÕiÛ Ñ¨~=° ∂â◊Û~°ºO HõeyOKÕ
<å@HõO ~åâß_»∞. J^Œ∞ƒù`« ~°™êxH˜ PÅ"åÅOQÍ L#fl <å@HõO. ~å=Ú_»∞
ÅOHõÖ’ L#fl ã‘`‰« Ωõ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞x ^•fi~å ÑÖÑ≤# JOQÆ∞mÜ«∞HõO, ã‘`« ~å=ÚxH˜
=∂~°∞u ^•fi~å ÑÖÑ≤OK« K«∂_®=∞}˜ ~Ô O_»∞ J^Œ∞ƒù`« =∞Ç≤Ï=∞Å∞ HõÅqQÍ WO^Œ∞Ö’
HõxÑ≤™êÎ~Ú. ~å=}∞_»∞ ~å=Úx "Õ+Ö "Õã¨∞H˘x =zÛ ã‘`«#∞ Z`«∞ÎH˘x
áÈ~Ú#@∞¡QÍ HõÅÊ<å KÕâß_»∞. ÑÖK«=\˜`À <å@Hõ Hõ^Œä "≥Ú^ŒÅ=Ù`«∞Ok. ã‘`«
Jyfl Ñ¨sHõ`∆ À =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k.
=∞Ç¨Ï~°∞¬Å∞ ã‘`« ^ÕqH˜ XHõ K«∂_®=∞}˜x HÍ#∞HõQÍ W™êÎ~∞° . =∂Ü«∞ÖË_ç
~°∂ÑÖÖ’ =zÛ# =∂sK«∞_çx `«~∞° =Ú`«∂ ~å=Ú_»∞ "≥à§◊ QÍ WHõ¯_» ÑÖK«=\˜Ö’
â◊¥~°Ê}Y ã‘`« "Õ+O¨ Ö’ LO@∞Ok. QÍÜ«∞Ñ¨_¤» =∂sK«∞_»∞ ~å=Ú_ç "Õ+O¨ Ö’
166
=™êÎ_∞» . x["≥∞#ÿ ~å=Ú_»∞ "å_çx HÍe`À `«#OQÍ =∂sK«∞_»∞ =∞~°}™˜ êÎ_∞» .
JÑ¨ÙÊ_»∞ â◊¥~°Ê}Y x[ ~åHõã∆ ¨ ~°∂ÑÖ á⁄O^Œ∞`«∞Ok. D <å@HõOÖ’ K«∂_®=∞}˜
Jxfl J^Œ∞ƒù`åÅ∂ KÕÜ∞« @O qâı+O¨ . K«∂_®=∞}˜Ü∞Õ Ç‘Ï~À ÖËHõ Ç‘Ï~À~Ú<£.
â◊H˜Î Éèí„^Œ∞_ç Hõq`«fiO ã¨~°à◊OQÍ ã¨∞É’kèHõOQÍ LO@∞Ok. „Ñ¨™ê^Œ
=∂^è∞Œ ~°ºO`À "≥^· sŒ ƒù suÖ’ â◊HÎ̃ Éè„í ^Œ∞_»∞ ~åâß_»∞. Éè=í Éè∂í u ~å=∞<å@HõO
`«~åfi`« Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜ „Ñ¨^Œ~°≈# Ü≥∂QÆºOQÍ LOk. Éèí„^Œ∞_»∞ L<å‡^Œ
"åã¨=^Œ`,Î« g}Ï "åã¨=^Œ`Î« <å@HÍÅ∞ ~åâß_»x JO\Ï~°∞ HÍx JÅÉèÏºÅ∞.
Hˆ ~°à◊ ãÖã¨¯ $`« <å@HõH~õ ÅÎ° Ö’ â◊HÎ̃ Éè„í ^Œ∞_»∞ "≥Ú@ì "≥Ú^Œ\ "˜ å_»∞.
ÉèÏã¨∞_ç „Ñü=∂, Jaè¿+Hõ <å@HÍÅ∞ â◊HÎ̃ Éè„í ^Œ∞_Õ ~åâß_»x H˘O_»~∞° ,
„Ñü*Ï˝ Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}O <å@Hõ=¸ â◊HÎ˜ Éè„í ^Œ∞_ç^Õ Jx =∞iH˘O^Œ~∞° JO\Ï~°∞.
JO`«\ ˜ Hõq`å â◊HÎ˜ L#fl"å_»#fl =∂@. Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜ <å@HõO P^è•~°OQÍ
Hˆ ~°àÖ◊ ’ HÍ"åÅO <å~åÜ«∞} Ñ¶}¨ H˜ ¯õ ~ü ''=∂Ü«∂—— J<Õ <å@HõO ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
~å=}∞_»∞ ã‘`«#∞ =∂Ü«∂ "Õ+ÖÖ’ Z`«∞Î‰õΩáÈ=@"Õ∞ „Ñ¨^è•#OQÍ LOk.
N~å=ÚxÖ’x =∂#=`åfixfl "≥eH˜ fÜ«∞@"Õ∞ `«# <å@Hõ =ÚM’º^ÕâÌ O◊ J<åfl_»∞
Ñ¨}˜Hõ¯~ü.
D <å@HõOÖ’x JOHÍÅ#∞ â◊HÎ˜ Éè„í ^Œ∞_»∞ â◊¥~°Ê}MÏOHõO, [\ÏÜ«Ú
=^èOŒ , Jâ’Hõ =xHÍOHõO, JOQÆ∞mÜ«∞HÍOHõO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ¿Ñ~°∞¡ ÃÑ\Ïì_∞» . Hˆ ~°àÖ◊ ’
''=∂iæ——‰õΩ =∂~°^æ ~Œ ≈° ‰õΩ_≥#· _ç. JÑ¨Ê ‰õÄ@<åÜ«∞~ü QÆ∞~°∞ J=∞‡#∂fl~ü =∂^è=Œ
K«HÍº~ü#∞ XÑ≤ÊOz Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜H˜ Hˆ ~°à◊ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞OÖ’ =¸_»∞ JOHÍÅ
<å@HõOQÍ =∞ez J<ÕHõ „Ñ¨^~Œ ≈° #eKåÛ_»∞.b
167
35. ã¨∂„`« Ñ¨^ŒúuÖ’ JÅOHÍ~° „QÆO^èŒO ~åã≤

HÍ"åº`«‡#∞ K≥ÑÊ≤ # – "å=∞#∞_»∞ (700-800 ad)
WÑ¨Ê\˜ =~°‰õΩ =∞#O K≥Ñ¨ÙÊH˘#fl JÅOHÍi‰õΩÅ∞ `«=∞ „QÆO^ä•Å#∞
Ñ¨^•ºÅHÍiHõÖ’¡ ~å¿ãÎ "å=∞#∞_»∞ =∂„`«O ã¨∂„`« Ñ¨ûúŒ Ö’ JÅOHÍ~° „QÆO^äOŒ
~åâß_»∞. DÜ«∞<å L^Œƒ@ù ∞_çÖÏˆQ HÍj‡~° ~åA [Ü«∂Ñ‘_∞» x P™ê÷# Hõ"Õ HÍ‰õΩO_®
=∞O„u ‰õÄ_®. W`«x JÅOHÍ~° „QÆO^äOŒ ¿Ñ~°∞ ''HÍ"åºÅOHÍ~° ã¨∂„`« =$uÎ——.
U^≥<· å ã¨∂„`åÅ∞QÍ K≥a`Õ<Õ Jk âß„ãÖÎ J=Ù`«∞O^Œx #q∞‡ JÖÏ ~åâß_»x
ÉèÏq™êÎ~∞° . D „QÆO^èOŒ Ö’ =¸_»∞ =O^ŒÅ ÑÖ^˘q∞‡k ã¨∂„`åÅ∞ L<åfl~Ú.
J~Ú^Œ∞ JkèH~õ }° ÏÖ’¡, Ñ¨<fl≥ O_»∞ J^è•ºÜ«∂Å∞QÍ ~°zOKå_»∞. `«# ã¨∂„`åÅ‰õΩ
J~åúÅ#∞ ‰õÄ_® "å=∞#∞_Õ ~åã¨∞H˘<åfl_»∞. J^˘Hõ „Ñ¨`ÕºHõ`«. ã¨∂„`åÅ#∞
q=iOKÕ "å\˜H˜ ''=$uÎ—— Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» . W`«xH˜ =ÚO^Œ∞#fl JÅOHÍi‰õΩÅ∞
ÅHõ}
∆ ÏÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å#∞ `«=∞ ã¨fiO`« HÍ"åºÅ #∞OKÕ WKåÛ~°∞. HÍx nxH˜
aè#flOQÍ "å=∞#∞_»∞ W`«~° Hõ=ÙÅ HÍ"åºÅ #∞Oz L^•Ç¨Ï~°}Å∞ ¿ãHõiOz
JO^Œ*ãË ,≤ `«# ã≤^•úO`« "åºÑ≤Î KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. Wn ~Ô O_À „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
"å=∞# qâ◊fi~°∂ÑÖ
"å=∞#∞_»∞ ~åã≤# HÍ"åºÅOHÍ~° ã¨∂„`« =$uÎÖ’ HÍ=º ÑïÉèÏ+¨, HÍ=º
168
„Ñ¨Ü∂≥ [#O, HÍ=º ¿ÇÏ`«∞=ÙÅ∞, HÍ=º s`«∞Å∞, HÍ=º JOQÍÅ x~°∂Ñ¨} KÕâß_»∞.
~Ô O_»∞ =¸_»∞ <åÅ∞QÆ∞Ö’¡ ^À+¨, QÆ∞}, JÅOHÍ~° x~°∂Ñ¨} KÕâß_»∞. J~Ú^Œ∞Ö’
â◊|Ì â◊√kú QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. Wk ÉèÏ=∞Ç¨ÏÇ¨ïx HÍ"åºÅOHÍ~°OÖ’x z=i
ÑïKÕÛù^•xfl `«ÅÑ≤OÑ¨*Ëã¨∞ÎOk. =ÚÃÑ·Êù =¸_»∞ JÅOHÍ~åÅ#∞ "å=∞#∞_»∞
K≥áêÊ_»∞. JO^Œ∞Ö’ =„HÀHÎ̃H,˜ "åº*’HÎ̃H˜ Z‰õΩ¯= „áê=ÚMÏºxflKåÛ_»∞.
HÍ=ºO Ü≥ÚHõ¯ ''P`«‡——#∞ QÆ∞iOz "≥Ú^Œ@ K≥Ñ≤Ê#"å_»∞ "å=∞#∞_Õ.
J`«#∞ J#fl=∂@ ''su ~å`å‡ HÍ=ºã¨º—— J<Õk JO^ŒiH˜ <À@ <åx# ã¨∂„`«"∞Õ .
JO>Ë HÍ"åºxH˜ „áê}O su. Jk P`«‡=O\˜k J<åfl_»∞. ''HÍ=º â’ÉèÏHõ~å<£
^è~Œ å‡ÅOHÍ~å<£ „Ñ¨KH« `∆õ —Õ — Jx ^ŒO_ç Jaè„áêÜ«∞Ñ¨_®¤_∞» . HÍx "å=∞#∞_»∞ HÍ=º
â’Éèí QÆ∞}ÏÅ =Å#<Õ HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx K≥áêÊ_»∞. J^Õ ''HÍ=º â’ÉèÏÜ«∂ó Hõ~åÎ~À
^è~Œ å‡ QÆ∞}Ïó—— Jx ã¨∂„fHõiOKå_»∞ YzÛ`«OQÍ. QÆ∞}ÏÅ =Å#<Õ HÍ"åºxH˜
™œO^Œ~º° O HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx, P ™œO^Œ~åºxfl W#∞=∞_çOÑ¨*¿Ë ãk JÅOHÍ~°O Jx
ã¨Ê+Öì QÍ K≥áêÊ_»∞. JÅOHÍ~åÅ∞ ÖËHáõ È~Ú<å HÍ=ºO Ü≥ÚHõ¯ ã¨ÇÏ¨ [ ™œO^Œ~åºxH˜
U q^è"Œ ∞≥ #ÿ Ö’Ñ¨=¸ ~å^Œh "å=∞# =∞`«O. =ºH˜Î QÆ∞}ÏÅ =Å¡ P`«‡ ™œO^Œ~º° O
á⁄Ok#@∞¡QÍ<Õ, HÍ"åºxH˜ ‰õÄ_® ™œO^Œ~º° O QÆ∞}ÏÅ =Å¡ U~°Ê_»∞`«∞Ok J<åfl_»∞.
Hõ#∞Hõ "å=∞#∞_»∞ ''™œO^Œ~º° "åk—— Jx Ñ≤Å=|_®¤_∞» .
"å=∞#, L^Œƒ@ ù JÅOHÍi‰õΩe^Œ~Ì ∂° XˆH ~å*Ï™ê÷#OÖ’ L<åfl~°∞. HÍx
XHõ~°∞ ~åã≤# ^•xÖ’ Ô~O_»= "åix ¿Ñ~˘¯#HõáÈ=@"Õ∞ Jq∞`« Pâ◊Û~°ºO
Hõey™ÈÎO^Œx qâı+¡ ‰¨ Ωõ Å∞ JO\Ï~°∞. W^ŒiÌ q aè#fl =∂~åæÅ∞ Jx ‰õÄ_® =∞#‰õΩ
`≥eã≤# q+¨Ü«∞"Õ∞. L^Œƒù@∞_»∞ ÉèÏ=∞Ç¨ïx J#∞ãï¿ãÎ, "å=∞#∞_»∞ ^ŒO_çx
J#∞ãïOz su ã≤^•úO`« Hõ~Î° JÜ«∂º_»∞. ^ŒO_ç HÍ"åºxfl =ºH˜`Î À áÈÅÛQÍ
"å=∞#∞_»∞ =ºH˜HÎ ˜ P`«‡ L#fl@∞¡ HÍ"åºxH© P`«‡ LO@∞Ok J<åfl_»∞. HÍtHõ
~åã≤# "å=∞#∞_»∞, HÍ"åºÅOHÍ~° ã¨∂„`« =$uÎH~õ Î° "å=∞#∞_»∞ XHõ~ˆ Jx ÑÖ_ç`∞« _»∞
Ñ≤.q.HÍ}Ë x~°~‚ Ú¿ã,Î |∂Åº~ü Ñïâ’^è‰Œ Ωõ _»∂ ^•xfl ã¨=∞iúOKå_»∞. "å=∞#∞_»∞
su JO>Ë â‹e· HÍ"åºxH˜ P`«‡ J<åfl_»∞. áêOKåe su =∂^è∞Œ ~°ºOQÍ LO@∞O^Œx,
Q“_ô suÖ’ "ÕQOÆ , â◊HÎ̃ LO\ÏÜ«∞x "≥^· sŒ ƒù suÖ’ W=hfl ã¨=∞áêà◊§Ö’ Hõeã≤
169
LO\ÏÜ«∞x K≥áêÊ_»∞.
"å=∞#∞_»∞ =∞Ç¨ "Õ∞^è•qQÍ ÑïQÆ}ÕÑ¨|_®¤_»∞. ''HÍ=ºO „QÍÇ¨Ïº
=∂ÖÏ<å¯~å`ü – ™œO^Œ~º° =∂ÅHÍ~°ó—— Jx `«# „QÆO^è•xfl „áê~°OaèOKå_»∞.
JÅOHÍ~°O JO>Ë ™œO^Œ~º° "Õ∞#<åfl_»∞. ''HÍ=º â’ÉèÏHÍ~å}ü ^è~Œ ‡° <£ JÅOHÍ~å<£
„Ñ¨KH« `∆õ —Õ — Jx ^ŒO_ç JO>Ë–"å=∞#∞_»∞ ''HÍ"åº â’ÉèÜ
í ∂« Hõ~åÎ~À ^è•~°‡ó QÆ∞}Ïó
– `«ûŒ ã¨º Ç‘Ï`åfi: – JÅOHÍ~°ó—— J<åfl_»∞. ã¨ÇÏ¨ [ ™œO^Œ~º° O QÆ∞}ÏÅ =Å#,
Hõ$„u=∞ ™œO^Œ~º° O JÅOHÍ~åÅ =Å# Åaèã∞¨ OÎ ^Œx QÆ∞}ÏÅˆH Z‰õΩ¯= =∂~°∞¯Å∞
"Õâß_»∞. QÆ∞}ÏÅ∞ K«H¯õ x |O^è•xfl U~°Ê~°∞™êÎÜ∞« <åfl_»∞. ''F[ó „Ñ¨™ê^Œ âı+¡ ¨
ã¨=∞`å ã¨=∂kè =∂^èŒ∞~°º ™œ‰õΩ=∂~°º Hõ∆ L^•~°`å J~°ú =ºH©Î HÍO`«Ü≥∂
|O^è∞Œ QÆ∞}Ïó—— JÖÏˆQ ''qt+ì̈ Ñ¨^Œ ~°K#« su – qt+ì̈ QÆ∞}Ï`å‡—— Jx J<åfl_»∞.
Ñ¨^~Œ K° #« qt+Öì QÍ LO>Ë x~å‡}O ÉÏQÆ∞O@∞Ok. HÍh su P`«‡ qt+¨ì Ñ¨^Œ
~°K#« =ºO[HõO J~Ú`Õ su =ºOQÆºO Jx q=iOKå_»∞. qt+¨ì Ñ¨^~Œ K° #« `À
su Ñ¨Ù+≤ì K≥Ok JÖ∫H˜Hõ ™œO^Œ~åºxflã¨∞OÎ ^Œx ÉèÏ=O. áêHõO HÍfiÑ≤ "≥^· ~Œ ƒ° ù s`Ò
ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« Ç¨Ï$^ŒÜ∂« ##O – ~°O[Hõó ‰õÄÑ‘ áêHõó—— Jx J<åfl_»∞ sux áêHÍxfl
ZÖÏ ãïQÍæ x~°fizOÑ¨Ö"Ë ∂≥ JÖÏ<Õ ‰õÄÑ‘ áêHõO ‰õÄ_® Jx~°fiK«hÜ«∞O J<åfl~°∞.
â◊|Ì áêHõO, J~°ú áêHõO ã¨=∞áêà◊§Ö’ ãÖÜ≥∂[#O K≥Ok`Õ ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« ~°O[HõO
[~°∞QÆ∞`«∞O^Œx ÉèÏ=O.b
170
36. ^èfiŒ <åºÖ’Hõ Hõ~Î° –

P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ (855 ad)
P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ J#QÍ<Õ ''^èfiŒ x ã≤^•úO`«O—— *Ï˝ÑH¨ Oõ =ã¨∞OÎ k. ^èfiŒ x
ã≤^•úO`«OÃÑ· qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ K«~Û° KÕã≤ ^èfiŒ <åºÖ’HõO ÖËHõ ''HÍ"åºÖ’HõO—— J<Õ JÅOHÍ~°
âß„™êÎxfl ~åã≤# "å_»∞ P#O^Œ=~°#ú ∞_»∞. Wk JÅOHÍ~° âß„ãÖÎ Ö’ XHõ ‰õΩ^Œ∞Ñ¨Ù
‰õΩkÑ≤ H˘`«Î =∞Å∞Ñ¨Ù‰õΩ uÑ≤ÊOk. „H©.â◊.8585–883 "å_ç# D JÅOHÍi‰õΩ_»∞
HÍj‡~° ~åA J=Ou=~°‡ P™ê÷#ÑÖ_ç`∞« _»∞. P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ XHõ Ü«ÚQÆH~õ Î°
JÜ«∂º_»∞. ^èfiŒ x Ü≥ÚHõ¯ „Ñ¨HÍâ◊"∞Õ ^èfiŒ <åºÖ’HõO. ^èfiŒ x J<Õ HÍOu ^Œ~≈° #"Õ∞
^èfiŒ <åºÖ’HõO. ã¨xfl^è•#O ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Í~°∞ nxH˜ `≥Å∞QÆ∞Ö’ qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ
"åºYº ~åâß~°∞. POQÆO¡ Ö’ *ˇ„Ñ¶‘ =∞øã¨Ñ,π¶ =∂ã¨<£ Ñ¨@fi~°<ú Å£ ∞ Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙxÎ
Ö’K«# "åºYº P^è•~°OQÍ J#∞=k¿ãÎ Ç¨~°fi~ü¤ Ü«¸x=iû\˜ „ÃÑãπ 1990Ö’
„Ñ¨K∞« iOzOk. a^Œ∞º`ü Éè~í <° £ Ñ¶∞¨ ’+π KÕã#≤ "åºMÏº<å<åfl ™êO„ã≤¯\ò Ñ¨ÙãÎ̈Hõ
ÉèÏO_®~ü "å~°∞ =Ú„kOKå~°∞.
P#O^Œ =~°hú Ü«∞O
^èfiŒ <åºÖ’HõOÖ’ #∂@ W~°"·≥ `˘q∞‡k HÍiHõÅ∞<åfl~Ú. g\˜x ^èfiŒ x
HÍiHõÅ∞ J<åfl_»∞. D HÍiHõÅ‰õΩ ~åã≤# =$uÎ<Õ ^èfiŒ <åºÖ’HõO JO\Ï~°∞. ^èfiŒ x
Ü≥ÚHõ¯ PÖ’Hõ#O J#fl =∂@. nxH˜ #∂@Ü«∂Éè·ˇ Uà◊§ `«~åfi`« Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞»
171
''Ö’K«#O—— J<Õ =∞Ç¨ Q˘Ñ¨Ê "åºYº ~åâß_»∞. HÍ=º „áê~°OÉèOí Ö’ P#O^Œ
=~°#ú ∞_»∞ Ñ¨Ó~°fi JÅOHÍi‰õΩÅ∞ HÍ"åº`«‡<Õ ^èfiŒ x J<åfl~°∞. H˘O^Œ~∞° HÍ^Œ<åfl~°∞.
H˘O^Œ~∞° ÅHõ} ∆ ÏO`«~`æ° O« J<åfl~°∞. H˘O^Œ~∞° Jk QÀK«iOK«^∞Œ J<åfl~°∞. ''<Õ#∞
WÑ¨ÙÊ_»∞ ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«ÚÅ ãÖ`«$Ñ≤Î HÀãÖ ^èŒfix `«`åfixfl q=iã¨∞Î<åfl#∞—— Jx
K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. HÍx H˘O^Œ~∞° ^ÕjÜ«∞ H˘O^Œ~∞° q^ÕjÜ«∞ ÑÖ_ç`∞« Å∞ ^èfiŒ <åºÖ’HõO
P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ ~åÜ«∞ÖË^<Œ åfl~°∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Õ ^èfiŒ x LO^Œ<åfl~°∞.
''^èfiŒ x<å QÆu QÆc~è̂ } HÍ=º x"Õt<å – P#O^Œ~#ú° : Hõãº¨ <åã‘ ^•#O^Œ
=~°#ú :—— J#fl^•xfl |\˜ì ãÖ^ÕÇÏ¨ x=$uÎ HõÅ∞QÆ∞`ÀOk. nx ÉèÏ=O – ''Ju
QÆOcè~°"≥∞ÿ# HÍ=º `«`«fi ÑïÑ¨Ù+¨ì"≥∞ÿ# ^èŒfix Ü≥ÚHõ¯ ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞
x~°∂Ñ≤OK«@O KÕ`« P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ Z=iH˜ P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ HÍ^Œ∞?—— JÖÏˆQ
WOH˘Hõ â’¡HOõ Ö’ L#fl^•xfl |\˜ì –
''ã¨`å¯=º `«`fi« q+¨Ü∞« O ã¨∞Êi`« „Ñ¨ã∞¨ ÑÎ̈ – HõÅÊO =∞#ã¨∞û ÑïÑ¨Hfiõ
kÜ«∂O Ü«∞^•ã‘`ü
`«^•fi ºHõ~À `«ûÇ¨Ï$^•Ü≥∂ ^ŒÜ∞« ÖÏÉèí ¿ÇÏ`À – ~å#O^Œ =~°#ú Wu
„Ñ¨k`ä åaè ^•#ó—— – JO>Ë ''ÑïÑ¨Hfiõ "≥∞#ÿ |∞kú HõÅ qÑ¨tÛ`«∞ÅÎ =∞#ã¨∞ûÅÖ’
ã¨∞ÊùiOz, ã¨∞áêÎ=ã¨ÎÖ’ L#fl HÍ=º `«`åfixfl ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«ÚÅ P#O^•xH˜
ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«Ú_»∞ "åºMÏºxOz K≥áêÊ_»∞——. Hõ#∞Hõ P#O^Œ =~°ú#∞_çH˜ Ñ¨Ó~°fi"Õ∞
''HÍ"åº`«‡ ^èfiŒ x—— Jx L<åfl^Œx, ^•xfl x~°∂Ñ≤Oz ÑÖ_ç`∞« Å#∞ JOwHõiOKÕ@∞¡
"åºMÏºxOKå_»x ÉèÏ=O. HÍ}Ë, Zãπ.Hˆ ._Õ, qO@~ü x`üûfl ÑÖ_ç`∞« Å∞ HÍiHõÅ∞
~åã≤Ok ''ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« —— J<Õ ¿Ñ~°∞QÆÅ "å_»<åfl~°∞. D HÍiHõÅ∞ P#O^Œ =~°#ú ∞_çH˜
Ñ¨Ó~°fi"Õ∞ #∂@ Ü«∂Éè̌· Uà◊§ HÕ^Œ@<Õ L<åflÜ«∞<åfl_»∞ _Õ. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ =∞#‰õΩ
`≥eã≤Ok Uq∞\˜ JO>Ë JÑ¨Ê\˜Hˆ "åºÑ≤ÖÎ ’ L#fl ^èfiŒ xx ã≤^•úOfHõiOz =$uÎ
~åã≤ „Ñ¨Kå~°OÖ’H˜ `≥zÛ#"å_»∞ P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ J#∞H˘O>Ë U W|ƒOn LO_»^∞Œ
Z=i`À#∂.
^èŒfi<åºÖ’Hõ J=ºHõÎ ^èŒfix
^èfiŒ <åºÖ’HõOÖ’ <åÅ∞QÆ∞ L^Àº`åÅ∞<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xÖ’ „áêp#
172
JÅOHÍi‰õΩÅ∞ ^èfiŒ xx QÆ∞iOz U"Õ∞q∞ K≥áêÊ~À "å\˜x QÆ∞iOz "å\˜ÃÑ· =zÛ#
YO_»#Å QÆ∞iOz K≥ÑÊ≤ ^èfiŒ x ã¨fi~°∂áêxfl ^èfiŒ x Éè^Ë •Å#∞, QÆ∞}© Éè∂í `« =ºOQÍºxfl
`«~°¯ Éèí∂q∞HõÃÑ· "åºMÏºxOKå_»∞. `«~åfi`« ^èŒfix x~°∂Ñ¨} „Ñ¨Ü≥∂[<åxfl
q=iOKå_»∞. Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ Ö’K«# "åºMÏº#O ~åâß_»x K≥Ñ¨ÙÊH˘<åflO.
J`«_∞» ''K«O„kHõ—— J<Õ "åºMÏº<åxfl QÆ∞iOz K≥ÑÊ≤ Ö’K«#O ÖËHáõ È`Õ K«O„kHõ
L<åfl ''PÖ’HõO—— Hõ#Ñ¨_^» xŒ K«=∞`«¯iOKå_»∞. =~°#ú ∞_»∞ `«# ~°K#« Öˇ#· ^Õgâ◊`H« Oõ ,
J~°∞#˚ K«i„`« =∞Ç¨HÍ=ºO, q+¨=∞ ÉÏ} bÅ, Ç¨Ï~° q[Ü«∞O #∞OKÕ ÅHõ} ∆ ÏÅ‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ WKåÛ_»∞. WO^Œ∞Ö’ ^Õg â◊`H« Oõ XHõ¯>Ë ÅÉèºí O. q+¨=∞ ÉÏ}
bÅ, Ç¨Ï~° q[Ü«∂Å∞ „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Ö’ ~åâß_»∞.
WO`«H© ^èfiŒ x JO>Ë Uq∞\˜? HÍ=ºOÖ’ "åK«º ÅH∆Íº~åúÅHõO>Ë "Õ~Ô #· k.
XHõ\ ˜ JO`«~å~°Oú QÍ ÉèÏã≤ã∞¨ OÎ k. ^•xfl =ºOQÍº~°Oú Jx JO\Ï~°x J^Õ ^èfiŒ x
Jx P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ x~°fizOKå_»∞. ^èfiŒ x "åK«º, ÅHõ} ∆ Ï~åúÅHõO>Ë K«=∞`å¯~°
~°O[Hõ"∞≥ ÿ P#O^•xflã¨∞OÎ k. ^èfiŒ x ~°=∞}©Ü∞« Hõ`fi« O ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« "Õ^ºŒ O. Wk
„ã‘ÅÎ JÅOHÍ~åÅ HõO>Ë aè#flOQÍ LO_Õ ÖÏ=}ºO ÖÏO\˜k.
''„ã‘fÜ«∞=∂# Ñ¨Ù#~°#º ^Õ"å – =ãÎ̈ fi ºã≤Î "å}©+µ¨ =∞Ç¨ Hõg<åO
Ü«∞`«`Î ü „Ñ¨ã^≤ •ú=Ü«∞ =u iHõOÎ – qÉèÏu ÖÏ=}º q∞= JOQÆ<åã¨∞——
''QÆO@ H˘_ç`Õ =KÕÛ K≥=ÙÅ∞ Éèií OK«ÖxË @OHÍ~° ^èfiŒ xHõO>Ë ^•x ~°≠OHÍ~°
„Ñü^èfiŒ x PÇ¨^¡ OŒ HõeyOz#@∞¡QÍ, QÆ∞}, JÅOHÍ~å^Œ∞Å HõO>Ë ~°=∞}©Ü∞« "≥∞#ÿ
„Ñ¨fÜ«∞=∂#"≥∞#ÿ J~°Oú ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« [<åÅ‰õΩ PHõ~¬° }Ü © ∞« O J=Ù`«∞Ok. J^Õ
^èŒfix—— Jx QÆO@H˘\˜ì ^èŒfix ã≤^•úO`«OÖ’x ~°Ç¨Ï™êºxfl K≥áêÊ_»∞. ^èŒfixÜÕ∞
HÍ"åº`«‡ J<åfl_»∞. ^èfiŒ x ÅHõ∆ º J~åúÅÖ’ ^˘~°Hxõ , ^•xfl "Õ~∞° QÍ K≥áêÊeû#
J=ã¨~O° ÖË^xŒ "åi Jaè„áêÜ«∂Å#∞ YO_çOKå_»∞. `«~¯° , áêO_ç`º« P^è•~åÅ∞QÍ
^èŒfix ã≤^•úO`åxfl ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. ^èŒfixÖ’ L#fl Ju ã¨∂Hõ∆"≥∞ÿ# ÉèË^•Å#∞
q=iOK«@OÖ’ J`«#∞ fã¨∞H˘#fl =∂~°Oæ =∞Ç¨ qt+¨"ì ∞≥ Oÿ k. L^•Ç¨Ï~°}Å∞
ÖË‰Ωõ O_® Un K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ . ^èfiŒ xÖ’ Jaè^• =¸Å ^èfiŒ x, ÅHõ} ∆ Ï=¸Å ^èfiŒ x Jx
^èfiŒ xÖ’ ~Ô O_»∞ Éè^Ë •Å#∞ q=iOKå_»∞. Éè~í `° ∞« x ~°ã¨ ã≤^•úO`«"∞Õ ~°ã¨ ^èfiŒ x
173
„â◊=º HÍ"åºÅ‰õΩ J#fi~ÚOK«|_çOk. =ºOQÍº~°Oú J<Õ =Úã¨∞QÆ∞ "Õã∞¨ H˘#fl ~°ã¨
ã≤^•úO`«"Õ∞ ^èŒfix ã≤^•úO`«O JxÑ≤ã¨∞ÎOk. ~°ã¨ÉèÏ= ã¨=∞xfi`«"≥∞ÿ# HÍ"åº<Õfl
L`«=Î ∞ HÍ=ºO J<åfl_»∞. JÅOHÍ~° ~°K#« L`«=Î ∞ HÍ=ºO JxÑ≤OK«∞HÀ^Œ∞ Jx
ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥áêÊ_»∞ P#O^Œ=~°#ú ∞_»∞.
ZO`«\ ˜ "å_çÔH·<å ã¨=∞HÍb#∞Å∞ J_»∞¤ `«QÆÅ@O ã¨~°fi ™ê=∂#ºO.
Wk P#O^Œ=~°#ú ∞_çH© `«ÑÊ¨ ÖË^∞Œ . "≥Ú^Œ\’¡ ÑÖ_ç`∞« Å∞ ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxfl K«∂ã≤
ÃÑ^Œq qiKå~°∞. HÍx HÍÅO QÆ_zç # H˘nÌ HÍ=º ã≤^•úO`åÅÖ’ ^èfiŒ x ã≤^•úO`«"∞Õ
L`«"Î ∂≥ `«"Î ∞≥ Oÿ ^Œx `≥Å∞ã¨∞H˘<åfl~°∞. "åºÑ≤,Î „Ñ¨Kå~°=¸ KÕã≤ <≥uÎ HÔ `«∞HÎ ˘<åfl~°∞
JO^Œ~°∂. XHõ ~°HõOQÍ JÑ¨Ê\˜ =~°‰õΩ L#fl ÉèÏ=∞:Ç¨Ï ^ŒO_çÅ JÅOHÍ~°
"å^ŒO, "å=∞#∞_ç su "å^ŒO =~°‰õΩ Jxfl\˜ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ñ¨~°z# Q˘Ñ¨Ê
JÅOHÍi‰õΩ_»∞ P#O^Œ=~°#ú ∞_»∞. =∞øeHõ `«¯ ã≤^•úO`« â‹e· x Z#∞flH˘x Z^Œ∞~°∞
ÖËx "≥Ú#QÍ_»∞ JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. ''^èŒfix ^èŒfix Jx Ö’HõO K≥=ÙÖ’¡
=∂~°∞"≥∂Qˆ @∞¡—— KÕã#≤ "å_»∞ P#O^Œ =~°<ú åKå~°∞º_»∞.
''HÍ"åº`«‡ ã¨ U"å~°óú `«^•è Kåk Hõ"óÕ Ñ¨Ù~å – „H“OK« ^ŒfiO^Œfi qÜ≥∂QÀ`«óÎ
â’Hõ â’¡H`õ fi« =∂QÆ`ó« —— Jx "≥Ú^Œ\’ÅflU P#O^Œ =~°#ú ∞_»∞ J<åfl_»∞. HÍ=º
ã¨$+≤ì ZÖÏO\˜^À HÍ"åºxfl J~°Oú KÕã∞¨ H˘x Jaè#OkOK«@=¸ JO`« Q˘Ñ¨Ê
J<åfl_»∞ P#O^Œ=~°ú#∞_»∞. "The unexpressed is not understood by
those who only know grammar and lexicon but only by men of
taste and literary instinct who know the essence of poetry. It is
the province of the sahridaya, the connosseur who is expert in
discerning through the intricate meshes of veiled word and sense
into the aesthetic relish of deeper significance. The aesthetic
emotion is transfered only when there is ideal re-awakening of it
in the reader. Ananda vardhana clearly states that appreciation of
poetry is essentially the same as the creation of it. "Aesthetic
consciousness has no end outside of itself. Aesthetics experience
charactarised by the immersion of the subject in the aesthetic ob-
ject is akin to the be atitude of ecstacy or the Brahman or Self"
Jx _®. Hˆ . ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºO ^èfiŒ x ã≤^•úO`«OÃÑ· K«H¯õ x "åºYº KÕâß~°∞.b
174
37. ÉÏÅ Hõq – ~å[âıY~°∞_»∞ (860-940 ad)

ÉÏÅºOÖ’<Õ Hõq`«fiOÖ’ J"≥∂Ñ¶∞¨ "≥∞#ÿ „ÑüÉèí K«∂Ñ≤ ''ÉÏÅHõq—— J<Õ
a~°∞^Œ∞ á⁄Ok# ~å[âıY~°∞_»∞ Hõ<ÀA áêÅ‰õΩ_»∞ Ñ¶¨¸~°˚~° ~åA „Ñ¨fÇ¨~°
=Oâ◊ã∞¨ _Î ∞» =∞¿ÇÏO„^Œ áêÅ~åA P™ê÷#OÖ’ q^•º QÆ∞~°∞=Ù. J`«x H˘_»∞‰õΩ
=∞Ç‘ÏáêÅ∞x =^Œ,Ì Hˆ Ü«¸~° =~°∞¬x P™ê÷#OÖ’#∞ Q“~°= Ñ¨^=Œ ÙÅÖ’ ~å}ÕKå_»∞.
Hõ#∞Hõ HÍÅO „H©.â◊.860–940QÍ x~°~‚ ÚOKå~°∞. ÑÖ_ç`« =Oâ◊OÖ’ [x‡Oz#
W`«x `«O„_ç ^Œ∞~°‰Ì Ωõ _»∞ ã‘fiÜ«∞ „ÑüÉè`í À =∞O„u JÜ«∂º_»∞. `«e¡ jÅ=u.
=Ú`åÎ`« JHÍÅ [Å^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® Q˘Ñ¨Ê Hõq. W`«xfl =∂Ü«∞=~° ‰õΩÅ ãÖ*Ï`«∞_»x
JO\Ï~°∞. D ‰õΩÅO „ÉÏÇ¨Ï‡} Hõ„∆ uÜ«∞ ~Ô O_»∞ ‰õΩÖÏÖ’¡#∂ LO^Œ@. Hõ„∆ uÜ«Ú_Õ#x
JO^Œ∞Hˆ KÒÇ¨<£ Hõ„∆ uÜ«∞ ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# J=Of ã¨∞O^Œix ÃÑo¡ KÕã∞¨ H˘<åfl_»x
"åkOKÕ"å~°∂ L<åfl~°∞. Wk x[O HÍ^Œx „ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩÅ ãÖ*Ï`«∞_Õ#x
"≥∞*Ïsì #=∞‡HõO. J=Of ã¨∞O^Œi Q˘Ñ¨Ê ÑÖ_ç`∞« ~åÅ∞, q^Œ∞+‘=∞}˜ HÍ|>Ë,ì
~å[âıY~°∞_»∞ ‰õΩÖÏO`«~° q"åÇ¨ÏO KÕã∞¨ H˘<åfl_»x Jk P<å\˜ ãÖÑ¶∞¨ OÖ’ L#fl
PKå~°"Õ∞#x ã¨=∞iú™êÎ~°∞. P"≥∞ „¿Ñ~°} J`«xH˜ |Ç¨ïq^è•Å `À_»Ê_çO^Œx
J#∞HÀ=K«∞Û. P<å\˜ KåÖÏ ~å*ÏºÅ`À ~åAÅ`À J`«xH˜ ÑïK«Ü∂« Å∞<åfl~Ú.
rq`« K«~=° ∂OHÍxfl HÍjÖ’ QÆ_Ñç #≤ @∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. „Ñ¨fÇ¨~° =Oâ◊O ~å„+¨‰ì Äõ @
~åA WO„^Œ∞x KÕuÖ’ #tOzOk. JÑ¨ÙÊ_»∞ ~å[âıY~°∞_»∞ „uÑ¨Ù~°‰Ωõ "≥o¡ JHõ¯_»
HÍÅK«∂i ~åA Hˆ Ü«¸~° =~°∞¬x P™ê÷#O KÕ~å_»∞. âıY~°∞_»∞ ÑÖ_ç`« Hõq.
J<ÕHõ ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞.
175
Hõq`å ~å[âıY~°O
„uÑ¨Ù~°Ö’ ''q^Œ™ú êÅ ÉèOí lHõ—— <å@HÍxfl ~å[âıY~°∞_»∞ ~åâß_»∞. JHõ¯_Õ
''HÍ=º g∞=∂Oã¨—— J<Õ JÅOHÍ~° „QÆO^è•hfl ~°zOKå_»∞. áêO_ç`º« O Hõq`åfiÅ`À
~åAÅ "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄Ok J<ÕHõ Ñ¶∞¨ # ã¨<å‡<åÅ∞ JO^Œ∞H˘<åfl_»∞. J`«x ã¨=∞HÍb#
Hõ=ÙÅ Hõ$+¨‚ â◊OHõ~° =~°‡, JÑ¨~ål`«∞_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞ âıY~°∞x Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl
QÆ∞iÎOz H˘xÜ«∂_®~°∞. ™êÇ≤Ï`«º HõàÅ◊ `ÀÉÏ@∞ ™êOã¨¯ $uHõ, ^è•i‡Hõ q+¨Ü∂« Å∂
ÉÏQÍ `≥eã≤#"å_»∞. PHÍÅOÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ Hõ=ÙÖˇ·# Éèí\ÏìiHõ, ã¨∞Éèí„^ŒÅ#∞
"≥∞K«∞ÛH˘<åfl_»∞. „ã‘Î =Å# ™êÇ≤Ï`«º „áêK«∞~°ºO á⁄Ok# "≥Ú^Œ\ H˜ qõ ~å[âıY~°∞_»∞.
ZO`« áêO_ç`º« O L<åfl Ç¨Ï^Œ∞ÖÌ ’¡ LO_ç ™ê\˜"åi Ü≥∞_» Q“~°"å^Œ~åÅ∞ Hõey
L#fl ãÖ™ê¯i. W`«~∞° Å Jaè„áêÜ«∂Å‰õΩ qÅ∞= xzÛ# „Ñ¨*Ï™êfi=∞º"åk.
~å[âıY~°∞_»∞ P~°∞ Hõ$`«∞Å#∞ ~°zOKå_»x ''#ó +¨\ò „Ñ¨|O^è•<£—— Jx
`«# ~å=∂Ü«∞} <å@Hõ „Ñ¨™êÎ=#Ö’ `≥eÑ≤# ^•xfl|\˜ì `≥Å∞™ÈÎOk. HÍx
J~Ú^Œ∞ ~°K#« ÖË ÅÉèºí O. JO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÆ∞ <å@HÍÅ∞ – Jq ÉÏÅ ~å=∂Ü«∞}O,
ÉÏÅ =∞Ç¨ÉèÏ~°Ò« , Hõ~∂° Ê~° =∞O[i, q^Œ™ú êÅ ÉèOí lHõ. J~Ú^Œ=k JÅ=HÍ~°
„QÆO^èOŒ J~Ú# ''HÍ=º g∞=∂Oã¨——. Éè∞í =# HÀâ◊O ‰õÄ_® ~åâß#x K≥áêÊ_»∞
HÍx ^˘~°HÖõ ^Ë ∞Œ .
ÉÏÅ ~å=∂Ü«∞} <å@HõOÖ’ ''`å#∞ "åb‡H˜ J=`å~åxfl—— Jx
~å[âıY~°∞_»∞ K≥Ñ¨ÙÊH˘<åfl_»∞. ã‘`å ã¨fiÜ«∞O=~°O`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿ ~å=Ú_»∞
JÜ≥∂^èºŒ ‰õΩ uiy =KÕÛ^•HÍ Hõ^Œè #_»∞ã¨∞OÎ k. Ñ¨k JOHÍÅ∞#fl <å@HõO. Hõ#∞Hõ<Õ
=∞Ç¨ <å@HõO J<åfl~°∞. „Ñü JOHÍxH˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\ì̃ H˘`«Î ^•i
K«∂áê_»∞. J"Õ – „Ñü*Ï˝ áœÅã¨ºÎ O, ~å=∞ ~å=}©Ü∞« O, qÅHõ∆ ÅOˆHâ◊fi~°O,
ÉèÏ~°=æ ÉèOí QÆO, L#‡`«Î ^Œâß##O, x~ÀÌ+¨ ^Œâ~◊ ^° OŒè , Jã¨=∂ Ñ¨~å„Hõ=∞O, g~°
qÖÏãÖ, ~å=} =^è,Œ ™ê#O^Œ ~åÑ¶∞¨ =O—— D ¿Ñ~°∞¡ K«H¯õ QÍ P JOHõOÖ’x
Hõ^‰Œè Ωõ Q˘Ñ¨Ê q=~°}QÍ LOk. <å@HÍxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕâß_»∞.
~å=} q~°Ç¨ xH˜ „áê=ÚYºO WKåÛ_»∞. =∞# Ü≥∞<£.\˜.~å=∂~å=Ù ÖÏQÍ ~å=}∞_ç
g∞^Œ ™ê#∞Éè∂í u ÃÑiˆQ@∞¡ KÕâß_»∞. Hõ^ÖŒè ’ QÆ=∞#OÖ’ ã¨xfl"ÕâßÅÖ’. <å@HõOÖ’
176
HõàÏ ^Œ$+≤ì Ñ¨Ó[ºO. ÉÏÑ¨ÙQÍi N~å=∞ ~å[ºOÖÏQÍ ã¨~fi° O Ñ¨Ó[ºO JxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
HõÅÊ#Å‰õΩ Z‰õΩ¯= qÅ∞= á⁄O^•_»∞.
ÉÏÅ ÉèÏ~°`« <å@HõO‰õΩ ''„Ñ¨KO« _» áêO_»=O—— J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk.
~Ô O_»∞ JOHÍÖË ÅaèOz# JãÖÑ¨ÓiÎ <å@HõO. WO^Œ∞Ö’ „^ÒÑ¨n ã¨fiÜ«∞O=~°O,
E^ŒO, =„™êÎÑÇ¨ Ï¨ ~°}O L<åfl~Ú. Hõ~∂° Ê~° =∞O[i <å@HõO ''ã¨@Hì Oõ —— J<Õ
~°∂Ñ¨Hõ Éè^Ë •xH˜ K≥OkOk. #$`«º „Ñ¨^•è #"≥∞Oÿ k. ÉèÏ~°º J=Of ã¨∞O^Œi =Ú^Œ∞Ì
HÀiHõ f~°Û\ÏxˆH ~åâß_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜ JOHõOÖ’ =ãÖ`À`«û= "Õ_∞» HõÅ∞, K«O„^ŒáêÅ
~åA, ~å}˜ q„Éè=í ∞ ÖËY, q^Œ∂+¨Hõ ~°OQÆ „Ñ¨"âÕ O◊ LO\Ï~Ú. q^Œ∂+¨‰Ωõ _çH˜
Ñ¨xKåiHõ qK«H} ∆õ ‰õΩ =ãÖ`« =~°#‚ Ö’ áÈ\© U~°Ê_ç HÀÑÖ =zÛ Éè̌~· "° å#O^Œ∞_»∞
J<Õ ã≤^∞Œ xú `≥™êÎ_∞» q^Œ∂+¨‰Ωõ _»∞. ã≤^∞Œ _ú ∞» =∂Ü«∂*ÏÖÏxfl K«∂Ñ≤Oz Hõ~∂° Ê~°
=∞O[ix ÑïK«Ü∞« O KÕ™êÎ_∞» . ~åA P"≥∞ÃÑ· =∞~°∞Å∞Q˘O\Ï_»∞. P"≥∞ ~å}˜H˜
Ñ≤xfl ‰õÄ`«∞ˆ~. Ô~O_»= ~°OQÆOÖ’ =∞O[i ~åA#∞ „¿Ñq∞ã¨∞ÎOk. ^Œ∂uHõ
^•fi~å `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. ~åA =∞O[ix K«∂™êÎ_∞» . =¸_»= JOHõOÖ’ =∞O[i
~åA‰õΩ HõÅÖ’ HõxÊOz# q+¨Ü∂« xfl q^Œ∂+¨‰Ωõ _çH˜ K≥ÑÊ¨ @O q~°ÇÏ¨ "Õ^#Œ `À
=∞O[i =zÛ ~åA#∞ HõÅ=@O, D "å~åÎ ~å}˜ K≥q# Ñ¨_@ » O =Ù<åfl~Ú.
<åÅ∞QÆ∞Ö’ ~å}˜ =∞O[ix x~°ƒO^èOŒ Ö’ LOK«@O ã≤^∞Œ _ú Hç ˜ HÍ#∞HõQÍ ^è#Œ ™ê~°
=∞O[i`À ÃÑo¡ KÕ~Ú™êÎ##@O "å~°Î ~åA‰õΩ KÕ~"° Ü Õ ∞« @O z=iH˜ ^è#Œ ™ê~°
=∞O[ˆ~ Hõ~∂° Ê~° =∞O[i Jx `ÕÅ@O W^ŒiÌ H© q"åÇ¨ÏO [~°Q@ Æ O`À ã¨=∂ÑÖÎ .
D <å@HõO ~å[âıY~°∞x <å@HÍÅÖ’ Q˘Ñ¨Ê^Œx Jaè„áêÜ«∞O. <å@Hõ Hõà‰◊ Ωõ
Hõq`å â’Éèí J^•Ì_∞» . su Éè^Ë OŒ K«∂Ñ≤ ~°HÎ˜ Hõ\ Oì˜ Kå_»∞. q^Œ∂+¨‰Ωõ _»∞ Ç¨ïO^•QÍ
=∂\Ï¡_@ » O „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« ''â∫~°¿ãx „áêHõ$`åxfl—— "å_ç, H˘`«^Î •i `˘HÍ¯_»∞.
q^Œú ™êÅ ÉèOí lHõ ‰õÄ_® ÃÑ· <å@HõO ÖÏO\˜^.Õ ''<å\˜H—õ — J<Õ ~°∂Ñ¨Hõ
Éè^Ë •xH˜ K≥OkOk. "≥Ú^Œ\ ˜ JOHõOÖ’ ~å*Ï K«O„^Œ=~°‡ ‰õÄ`«∞~°∞ ''=∞$QÍOHõ
=u——x ''=∞$QÍOHõ =~°‡—— J<Õ ¿Ñ~°∞`À ''H˘_»∞‰õΩQÍ—— „Ñ¨H\õ O˜ K«@O, P "Õ+O¨ Ö’
P"≥∞ q^•º^è~Œ ° =∞Å∞¡x ~å}˜ ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ KÕ~@ ° O J`«x =∞O„uH˜ D ~°ÇÏ¨ ã¨ºO
`≥eã≤áÈ=@O, P"≥∞#∞ ÃÑo¡ KÕã∞¨ H˘#fl "å_»∞ K«„Hõ=iÎ J=Ù`å_»x *’ºu+¨µ¯Å∞
177
K≥ÑÊ¨ @O, ~åA ^ŒQ~æ̂Æ P"≥∞#∞ LOK«@O. XHõ™êi q^•º^è~Œ ° =∞Å∞¡_Hç ˜ P"≥∞
=ÚHÍÎÇ¨ ~åxfl qã≤iáÈ~Ú#@∞¡ HõÅ =zÛ q^Œ∂+¨‰Ωõ _çH˜ K≥a`Õ ã¨fiÑ¨flOÖ’ K«∂ã≤#
ã¨∞O^Œi ÉÁ=∞‡#∞ (q^Œú ™êÅ ÉèOí lHõ) z„`«âßÅÖ’ „Ñü+≤Oì K«@O JÑ¨ÙÊ_»∞ =∞$QÍOHõ
=~°‡ ~å=@O, ~åA‰õΩ P"≥∞ „ã‘Î Jx `≥eÜ«∞HõáÈ=@O`À "≥Ú^Œ\ ˜ JOHõO Ñ¨ÓiÎ.
~Ô O_»= JOHõOÖ’ ‰õΩO`«Å ~å‰õΩ=∂i ‰õΩ=ÅÜ«∞ =∂Å`À =∞$QÍOHõ =~°‡ q"åÇ¨ÏO
[iÑ≤OK«\ÏxH˜ ~å}˜ PÖ’zOK«@O. XHõ~ÀA x[~°∂ÑÖÖ’ L^•º#=#OÖ’
qÇ¨Ïiã¨∞#Î fl P"≥∞#∞ ~åA K«∂_»@O LO@∞Ok. =¸_»∞Ö’ ~åA =∞$QÍOHõ=ux
HõÅ∞ã¨∞H˘O\Ï_»∞. W^Œ~Ì ∂° „¿Ñ=∞ |^Œ∞Öú ∫`å~°∞. <åÅ∞QÆ= JOHõOÖ’ ~å}˜H˜
D~°¬º U~°Ê_ç =∞$QÍOHõ =~°‡ ÃÑo¡ KÕ¿ãã¨∞OÎ k. WO`«Ö’ K«O„^Œ=~°‡‰õΩ H˘_»∞‰õΩ
Ñ¨Ù_»`å_»∞. Ñ¨Ù„`«"+Õ O¨ Ö’ L#fl ‰õÄ`«∞~°∞#∞ ~åAH˜zÛ ÃÑo¡ KÕÜ∂« Å#∞H˘O\Ï_»∞.
z=iH˜ ~å}˜ Ug∞ KÕÜ∞« ÖËHõ =∞$QÍOHõ=u ÉÏ@∞ ‰õΩ=ÅÜ«∞ =∂Å#∞ ‰õÄ_®
~åAH˜zÛ ÃÑo¡ KÕã∞¨ OÎ k.
Hõ^•ä ã¨xfl"ÕâßÅ∞ |Ç¨ï K«=∞`å¯~°OQÍ f~åÛ_»∞. <å@H©Ü∞« `« Ö’Ñ≤Oz
~°HÎ̃ Hõ@Öì ^Ë ∞Œ . nxÃÑ· =∂à◊qHÍyfl q∞„`«, ~°`åfl=o <å@Hõ „Ñ¨ÉÏè =O ÉÏQÍ
LO^ŒxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Hõq`«fiÑ¨~O° QÍ Ç≤Ï>Ë,ì <å@Hõ Hõà◊ Ñ¨~O° QÍ Ñ¶>¨ .ìË WO^Œ∞Ö’
ã¨=∞HÍb# ™ê=∂lHõ K«i„`« LO^Œx P<å\˜ „Ñ¨[Å =∞<ÀÉèÏ"åÅ‰õΩ xÅ∞=Ù@^Œ=Ì ∞h
ÉèÏq™êÎ~∞° . `«# <å@HÍÅÖ’ <å@Hõ Hõà◊ `«‰Ωõ ¯"Õ Jx PÜ«∞<Õ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞.
~°ãÉ¨ Ïè = J#∞‰õÄÅ ÉèÏ+¨#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«@OÖ’ ~å[âıY~°∞_ç <Õ~∞° Ê HõxÊã¨∞OÎ k.
=∂^è∞Œ ~°º QÆ∞}O`À L#fl ãÖw`« QÆ∞}O J`«x Hõq`«fiOÖ’ LOk. â◊|Ì q<åºã¨
K«`∞« ~°∞_»∞. Ñ¨^ÖŒ Ïe`åºxH© âıY~°∞x L^ŒÇÏ¨ i™êÎ~∞° . ~å[âıY~°∞x ~°K#« Å∞
=Ú#∞Å =∞#ã¨∞ûÖÏ¡QÍ ã¨=∂kè QÆ∞}O HõÅq, „Ñ¨ã#¨ flO KÕ¿ãq Jx uÅHõ =∞O[iÖ’
^è#Œ áêÅ∞_»∞ „Ñ¨âO◊ ã≤OKå_»∞ – ''ã¨=∂kè QÆ∞} âße#º: „Ñ¨ã#¨ fl Ñï Ñ¨„HÎ̃Ü∂« –
Ü«∂Ü«∂ =~° Hõ"~Õ åfiKÀ =Úh<åq∞= =$`«Ü Î ∞« :——
ãÖã¨¯ $`«OÖ’<Õ HÍHõ „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Ö#·ˇ â∫~°¿ãx, „áêHõ$`« JÑ¨„ÉèOí ã¨ó
ÉèÏ+¨Å g∞^• J^è•i\© L#fl"å_»∞. ÉÏÅ ~å=∂Ü«∞}OÖ’ ''„áêHõ$`«O ãÖã¨¯ $`åxH˜
[#x—— Jx ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥áêÊ_»∞. „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Å∞ K≥qH˜ ™ÈH˜`Õ W`«~° ÉèÏ+¨Å∞
178
W`ÀkèHOõ QÍ `À_»Ê_®¤~Ú J<åfl_»∞. Éè∂í `« ÉèÏ+¨#∞ ''ã¨~ã° ¨ ~°K#« O Éè∂í `« =K«#O——
Jx H©iOÎ Kå_»∞. D q^èOŒ QÍ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ U Hõg KÕÜ∞« x ™êÇ¨ÏãÖ KÕã,≤
P<å_»∞ [# ™ê=∂#ºOÖ’ "å_»∞HõÖ’ L#fl ÉèÏ+¨Å#∞ ã¨=∂^ŒiOz, "å\˜H©
HÍ=º Q“~°=O LOk Jx x~°fiÌ O^ŒfiOQÍ `≥eÜ«∞*ˇÑÊ≤ # "å_»∞ ~å[âıY~°∞_Õ.
HÍ=º g∞=∂Oã¨
~å[âıY~°∞_»∞ ~°zOz# JÅOHÍ~° âß„ãÖÎ ''HÍ=º g∞=∂Oã¨——. Wk
ˆH∆"Õ∞O„^Œ, Éè’[ ¿ÇÏ=∞K«O„^•^Œ∞Å‰õΩ „¿Ñ~°} „QÆO^èŒO. WO^Œ∞Ö’ Ñ¨^≥úxq∞k
J^è•ºÜ«∂Å∞<åfl~Ú. HÍ=º Ñ¨Ù~°∞+¨µ_ç L`«ÊuÎ`À „áê~°OaèOz, J`«_∞» Jëêì^âŒ ◊
t+¨µºÅ‰õΩ HÍ=º q^ŒºÅ∞ <Õ~Ê° @O t+¨µºÅ∞ "å\˜ÃÑ· „QÆO^èŒ ~°K#« KÕÜ∞« @O, HÍ=º
Éè^Ë •Å∞, ™êÇ≤Ï`«º q^•º Hõ#º#∞ HÍ=º Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ q"åÇ¨Ï=∂_»@O, Hõq Éè^Ë •Å∞,
ÉèÏ+¨, â‹·e =ÔQ·~åÅ∞ Hõq ã¨=∞Ü«∂Å∞, Hõq ~°Ç¨Ï™êºÅ∞, JÅOHÍ~° ã≤^•úO`«
ã¨g∞Hõ∆ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl âß„ã‘ÜÎ ∞« OQÍ ~åâß_»∞. WÖÏO\˜ q+¨Ü∞« K«~Û° Å∞ WO`«‰Äõ
Ñ¨Ó~°fiO Z=~°∂ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . JO^Œ∞Hˆ JÑ¨Ó~°fiO JxÑ≤™êÎ~Ú. HÍ"åº~åúÑÇ¨ Ï¨ ~°}Ö’
=ÚÃÑÊ· ù ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã,≤ K«iÛOKå_»∞. Hõ=ÙÅ‰õΩ k#K«~º° Å∞ ~å[
ã¨ÉÖíè ’¡ QÀ+≤ì q^è•#O Q˘Ñ¨ÊQÍ z„uOKå_»∞. ~°∞„^Œ@∞_ç „Ñ¨ÉÏè =O W`«xÃÑ· Z‰õΩ¯=
JO\Ï~°∞. JÅOHÍ~åÅ∞, s`«∞Å∞ HÍ"åºxH˜ LÑ¨Ü∂≥ QÆ ™ê=∞„y J<åfl_»∞. W"Õg
HÍ"åº`«‡HÍ^Œ<åfl_»∞. ^èfiŒ xx QÆ∞iOz ZHõ¯_® ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥ÑÊ¨ ÖËÔŒ \Ï~°∞. JO>Ë
JÑ¨Ê\˜H˜ ^èfiŒ x ã≤^•úO`« "åºÑ≤Î ÉÏQÍ LO_ç LO_»Háõ È=K«∞Û. LH˜Î "≥z· „u J=ã¨~O°
J<åfl_»∞.
ÉèÏ~°º J=Of ã¨∞O^Œi ‰õÄ_® ãÖã¨¯ $`« „áêHõ$`« ÑÖ_ç`∞« ~åÅ∞. P"≥∞
Jaè„áêÜ«∂Å‰õΩ qÅ∞=xã¨∂Î KåÖÏ™ê~°∞¡ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ''~°™Èz`« â◊ÉÏÌ~ú° ã¨∂‰õΩÅÎ #∞
HÍ=ºOQÍ Ñï„QÆÇ≤ÏOKåe—— Jx J=Of ã¨∞O^Œi K≥Ñ≤Ê# ^•x`À `å#∂
UH©Éqíè ã¨∞#Î fl@∞¡ ~å[âıY~°∞_»∞ K≥áêÊ_»∞. ''~°ã¨ Hõq ÜÕ∞ L`«=Î ∞ Hõq—— J<åfl_»∞.
Hõ#∞Hõ ~°ã¨ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xH˜ K≥Ok# "å_»∞QÍ ~å[âıY~°∞x QÆ∞iÎOKå~°∞. HÍ=º
g∞=∂Oã¨#∞ POQÆO¡ Ö’ ã≤.Zãπ."≥OHõ>âË fi◊ ~°<£ J#∞=kOz qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ q=~°}
KÕâß_»∞.b
179
¡ Hõq (889 ad)

38. ÉèÅí @
HÍj‡~° ^ÕjÜ«Ú_≥#· D Hõq 883–902 HÍÅOÖ’ ~åA â◊OHõ~° =~°‡
P™ê÷#OÖ’ L<åfl_»∞. ''ÉèÅí @
¡ â◊`H« Oõ —— ~åâß_»∞. hu, ^è~Œ ‡° É’^è<Œ å WO^Œ∞Ö’
L<åfl~Ú. J<ÕHõ =$`åÎÅ#∞ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. ÉèÅí @ ¡ â◊`H« Oõ ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºO
á⁄OkOk. nxfl =Ú=∞‡@∞_»∞ P#O^Œ =~°ú#∞_»∞ L^•Ç¨ÏiOKå~°∞. 750
„áêO`«O"å_≥· LO_®e.
Hõq`«fi ÉèÅí \¡ Ü
© ∞« O
^èfiŒ x „Ñ¨^•è # Hõq`«fiO K≥áêÊ_»∞. „Ñ¨™ê^Œ =∂^è∞Œ ~°ºO`À "≥^· sŒ ƒù suÖ’
LO@∞Ok. HÍo^•ã¨, ÉèÏ~°q =∂Ñ¶∞¨ , K˘~°, Éè=í Éè∂í u, =Ú~åi "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Q˘Ñ¨Ê
Hõ=ÙÅ ™ê÷~ÚH˜ K≥Ok#"å_»∞ ÉèÅí @ ¡ ∞_»∞.
''N ^ŒO_ô ^ŒO_ç=∂Yº: â◊$u =Ú‰õΩ@ QÆ∞~°∞~°ƒÅù ¡ \’ Éè@ í ì ÉÏ}: –
MÏº`åâßÛ<Õº ã¨∞|O^•úfi^ŒÜ∞« WÇ¨Ï Hõ$u aèifiâ◊fi =∂Ç¨^¡ Ü Œ ∞« Ou——
U q+¨Ü∂« <≥fl· <å ã¨∂\˜QÍ =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ K≥áêÊ_»∞ JO^Œ∞Hˆ Ö’Hõ „Ñ≤Ü∞«
HÍ=ºOQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄OkOk. =∞K«∞ÛH˜ XHõ\ ˜
''Ñ¨~åˆ~Ü
ú ∞« ó Ñ‘_®=∞#∞ Éè=í u ÉèOí Qˆ Ñ≤ =∞^è∞Œ ~À – Ü«∞nÜ«∂ ã¨~ˆ fiëê
q∞Ç¨Ï YÅ∞ qHÍ~À áêºaè=∞`«ó
# ãÖ„áêáÈÎ „=ÙkO Ü«∞kã¨ „Éè∞í â◊=∞ Hˆ „∆ `« Ñü`«ó – H˜q∞H∆À~ÀÌëÈ Ü«∞O
180
# Ñ¨Ù#~° QÆ∞}ÏÜ«∂=∞ =∞~°∞Éè∞í =ó—— Wk J„Ñ¨ã∞¨ `Î « „Ñ¨âO◊ ã¨. q~°ÇÏ¨ O`À L#fl
<å~ÚHõ ÉÏ^èŒ –
''"å`å "åO`«∞ HõÔŒ | ~ˆ }∞ "åÇ¨ÏÖÏ #$`«ºO`«∞ ã¨~Ê° kfi+¨ó – ™È`åûÇ¨Ï
#= `ÀÜ«∞ ^•# QÆ∞~°"À =ÚOK«O`«∞ <å^ŒO Ñ¶∞¨ <åó
=∞QÍflO HÍO`« qÜ≥∂QÆ ^Œ∞óY ^ŒÇÏ¨ <Õ =∂O gHõ∆ º n<å<åO – q^Œ∞º`ü
Éè’ ã¨∞Ê~°Ñ≤ `«fi=∞ã¨º Hõ~∞° }Ë „ã‘Î „`ÕÊÑ≤ `«∞ÖËº ãüó——. nx ÉèÏ=O – "åÜ«Ú=Ù,
=∞Ü«¸~°∞_»∞, "Õ∞Ñ¶∂¨ Å∞, Ñ¨ÙOeOQÍÅ∞ HÍ|\˜ì x~°Ü Ì ∞« `À ##∞fl ÉÏ^èÃŒ Ñ_»∞`«∞<åfl~Ú.
ZO`«~Ú<å =∞QÍà◊√§ =∞QÍàı§ Hõ^•. F ^•q∞h h=Ù „ã‘Î J~Ú LO_ç ‰õÄ_®
ZO^Œ∞‰õΩ WO`« x~°Ü Ì ∞« K«∂Ñ≤ã∞¨ <Î åfl"À J~°Oú HÍ=@O ÖË^∞Œ .
J<åºÑ¨^âÕ ◊ â‹e· Ö’ ÉèÅí @¡ ∞_»∞ â◊`H« Oõ ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ #∂@ Zxq∞k
â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. =ºOQÆº "≥É· =íè O WO^Œ∞Ö’ Ñ¨ÓiÎQÍ LO@∞Ok. ~åA â◊OHõ~°
=~°‡ Hõ$Ï~°∞_≥· xÜ«∞O`«QÍ =∂~°∞`å_»∞. JkèHõ Ñ¨#∞flÅ∞ "Õã≤ „Ñ¨[efl Ñ‘_™ç êÎ_∞» .
nxfl K«∂_»ÖHË õ ÉÏ^èŒ Ñ¨_∞» `å_»∞ ÉèÅí ∞¡@∞_»∞. J`«x r=<å^è•~°=¸ áÈ~ÚOk.
c^ŒiHõO P=iOzOk. ÖÏ=@∞ì_∞» J<Õ ‰õÄe"å_ç r`«O ~Ô O_»∞ =O^ŒÅ n<å~°∞.¡
`«# n# ã≤u÷ x QÆ∞iOz QÍex J<åºÑ¨^âÕ O◊ QÍ xOkã¨∂Î â’¡HOõ K≥áêÊ_»∞. ''F
QÍb! ZO^Œ∞‰õΩ D ~°H"õ ∞≥ #ÿ „Ñ¨=~°#Î ? HÍeHÕ^Œ ^è∂Œ ox ZQÆ̂~ã≤ PHÍâßxH˜
fã¨∞H˘x "≥Q`Æ å=Ù. Zxfl J_»O¤ ‰õΩÅ∞<åfl JkèQqÆ ∞™êÎ=Ù. HÍx P ^Œ∞=Ú‡`À h
Xà◊√§ ^Œ∞=Ú‡ H˘@∞ì‰Ωõ áÈ~ÚO^Œx `≥Å∞ã¨∞HÀÖËHáõ È`«∞<åfl^Œ∞—— JO\Ï_»∞.
~åA Hõ$Ï~°`åfixfl J_»q "Õ@HÍ_»∞Å`À J<ÀºHÎ̃QÍ áÈeÛ K≥áêÊ_»∞. ''D
^è#Œ ∞ã¨∞û Kå=Ù <À~°∞ `≥~z° #@∞¡ LOk. ÉÏ}ÏÅ∞ q+Ö`À L<åfl~Ú. J~°∞#˚
Ñ¨~å„Hõ=∞O HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ LOk. D Ñ¨Ù=Ùfi Ö’Ñ¨Å q+Ö z=Ú‡`«∂ |Ü«∞\˜H˜
"≥He˜ QÍ #=Ùfi`«∂ áê_»∞`ÀOk. J_»q [O`«∞=ÙÅhfl áêiáÈ`åÜÕ∞"≥∂?——b
181
39. „¿ÑÜ≥∂~°ã¨ „Ñüáê^Œ‰Ωõ _»∞ –

~°∞„^Œ@∞_»∞ (900 ad)
~°∞„^Œ@∞_»∞ `˘q∞‡^Œ= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# HÍj‡~° ÑÖ_ç`« Hõq, JÅOHÍ~°
âß„ãÎ̈"`Õ .Î« `˘q∞‡^Œ= â◊`å|Ì "≥Ú^Œ\ É˜ Ïè QÆOÖ’ ''HÍ"åºÅOHÍ~°—— J<Õ JÅOHÍ~°
„QÆO^è•xfl ~åâß_»∞. J`«x QÆ∞iOz ÃÑ^ŒQÌ Í q=~åÅ∞ `≥eÜ«∞~åÖË^∞Œ . HÍx
J`«x „QÆO^èOŒ Ö’x J~Ú^Œ= J^è•ºÜ«∞OÖ’x Ñ¨<fl≥ O_»∞ #∞O_ç Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞ =~°‰Ωõ
L#fl â’¡HÍÅÃÑ· ''#q∞ ™ê^è∞Œ —— ~åã≤# "åºMÏº#O =Å# ~°∞„^Œ@∞_çH˜ ''ã¨^•#O^Œ——
J<Õ =∞~À ¿Ñ~°∞ L#fl@∞¡, `«O„_ç ¿Ñ~°∞ ÉèÏ=Ú‰õΩ_»∞ J#fl@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. ~°∞„^Œ@∞_»∞
`«#‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO L#fl JÅOHÍi‰õΩÅ =∂~°Oæ Ö’<Õ HÍ"åºÅOHÍ~°O ~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’
Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°∞ J^è•ºÜ«∂Å∞, 734 â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. ~°∞„^Œ@∞_»∞ `˘q∞‡^À â◊`åÉÏÌxH˜
Ñ¨Ó~åfi~°Oú Ö’ LO_ç#@∞¡ ÉèÏq™êÎ~∞° . Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞ „Ñ¨HÑ∆˜ Î̈ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú.
~°∞„^Œ@ „ÑüÉèÏ ~“„^ŒO
HÍ"åºÅOHÍ~°OÖ’ J+¨qì ^èŒ <å~ÚHõÅ QÆ∞iOz ~°∞„^Œ@∞_»∞ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞.
â’¡HÍÅ#∞ Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO ''P~åº =$`«OÎ ——Ö’ ~åâß_»∞. Ñ¨^=Œ ¸_»= J^è•ºÜ«∞OÖ’
Hˆ =ÅO Ñ¨k¿ÇÏ_»∞ â’¡HÍÅ∞ =∂„`«"∞Õ LO_ç Juz#fl J^è•ºÜ«∞OQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
HÍx Zxq∞k `˘q∞‡k J^è•ºÜ«∂ÅÖ’ =~°∞ã¨QÍ 111, =∞iÜ«Ú 110 â’¡HÍÅ∞
LO_ç ÃÑ^ŒÌ J^è•ºÜ«∂Å∞QÍ LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ J^è•ºÜ«∞OÖ’ QÆ}âË ,◊ Q“s ã¨∞uÎ
KÕã≤ HÍ"åº~°OÉèOí KÕâß_»∞. K«^~Œ O° QÆO P@ QÆ∞iOz ^•xÖ’ xëê‚`∞« Öˇ#· "åi
QÆ∞iOz, ^•x K«i„`«#∞ QÆ∞iOz ‰õÄ_® ~°∞„^Œ@∞_»∞ ~åÜ«∞@O qâı+O¨ . g~°∞Å
182
Ñ¨~º° @# (Nights 1, Towr) z„`åÅOHÍ~°O JO>Ë ''`«∞~°QÆ Ñ¨^Œ |O^èOŒ —— ‰õÄ_®
LO_ç "å\˜ qâıëêÅ∞ `≥Å∞™êÎ~Ú. Bz`«º K«~Û° qâı+O¨ QÍ KÕâß_»∞. ~°∞„^Œ@
Hõ$uÃÑ· =¸_»∞ "åºMÏº<åÅ∞<åfl~Ú. JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ k âıfi`åO|~° *ˇ#· ∞_≥#·
''#q∞ëê^Œ∞—— ~åã≤#k. Ñ¨^ŒH˘O_»= â◊`å|ÌO "å_≥·# â‹·Å Éèí„^Œ∞_»∞ ~åã≤#q
=ÚYº"≥∞#ÿ q. QÀáêÅ ^Õ=Ù_»∞ ‰õÄ_® ~åâß_»∞. QÀáêÅ Éè@ í ∞ì ''~°ã¨ `«~O° y}˜——
¿Ñi@ "åºMÏº#O ~åâß_»∞.
~°∞„^Œ@∞_»∞ HÍ"åºÅOHÍ~°OÖ’ 495 HÍiHõÅ∞<åfl~Ú. q∞ye#q â’¡HÍÖË.
„áœ_è"» ∞≥ #ÿ JÅOHÍ~° „QÆO^èOŒ QÍ ÑïQÆ}O˜ Ñ¨|_çOk. ~°∞„^Œ@∞_»∞ U H˘`«Î ã≤^•úO`«
„Ñüáê^Œ<å KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . K«~Û° JO`å Ñ¨~=° ∞ âß„ã‘Ü Î ∞« q^è•#OÖ’ x~°fiÇ≤ÏOz
"≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄O^•_»∞. JÅOHÍ~åÅ#∞ â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞QÍ J~åúÅOHÍ~åÅ∞QÍ qÉèlí Oz
H˘`«Î ^•i `˘H˜¯, `«~∞° "åu "åiH˜ =∂~°^æ iŒ ≈ JÜ«∂º_»∞. "≥Ú`«OÎ Ü«∂Éè̌· U_»∞
JÅOHÍ~åÅ QÆ∞iOz q=iOKå_»∞. JÅOHÍ~åxfl ã¨=∞iúOz<å ~°ã¨ x+¨ÊuÎH˜
qÅ∞=xKåÛ_»∞. JO^ŒiHõO>Ë WOH˘Hõ J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã≤ „¿ÑÜ≥∂ ~°™êxfl
''Ñ¨^=Œ ~°ãO¨ ——QÍ „ÑüáêkOKå_»∞. nxH˜ ¿ãflÇ¨ÏO ™ê÷~¸ÉèÏ=OQÍ K≥áêÊ_»∞.
¿ãflÇ¨xfl K«H¯õ QÍ x~°fizOKå_»∞ – ''ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« =º=Ç¨~°O`À ‰õÄ_ç# xâ◊ÛÅ"≥∞#ÿ ,
x~åfi º["≥∞#ÿ =∞<À =$uÎÜ∞Õ ¿ãflÇ¨ÏO—— Jx ~°∞„^Œ@∞_»∞ x~°fizOKå_»∞. ¿ãflÇ¨ÏO
=Å# U~°Ê_ç# „¿Ñ=∞, qâßfiãÖ`À ã¨^•ƒù=O`À HÀ=∞ÅOQÍ Ñ¨~ã° Ê¨ ~° ã¨ÊO^Œ#Å∞QÍ
LO@∞Ok. =∞#ã¨∞ P„~°OÌ J=@O, PÇ¨^¡ OŒ `À Hõà§◊ "≥O@ J„â◊√[ÖÏÅ∞ HÍ~°@O,
ã≤flQÆú ÉèÏ=O`À XHõi<˘Hõ~°∞ P¿ÑHõ∆QÍ K«∂ã¨∞HÀ=@O WO^Œ∞Ö’ J#∞Éèí"åxH˜
=KÕÛ q+¨Ü∂« Å∞. ¿ãflÇ¨ÏOÖ’ HÍ=∞O, ~°u „Ñ¨™êÎ=# LO_»^∞Œ . =∂#ã≤Hõ ~°u
LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å# Ñ¨Ù„`«„¿Ñ=∞, ^•ã¨º „¿Ñ=∞, ^•OÑ¨`º« „¿Ñ=∞ (‰õΩÅáêeHÍ
„¿Ñ=∞), „Ñ¨H$õ u „¿Ñ=∞, ^ÕâÉ◊ Híè ,Î© Q˘Ñ¨Ê "åiÜ≥∞_» Q“~°= ÉèÏ=O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl
„¿ÑÜ≥∂ ~°™êxH˜ JO`«~`æ° O« QÍ LO\Ï~Ú. `«~∞° "å`« HÍÅO "åÔ~#· Éè’A_»∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞ „¿ÑÜ≥∂~°™êxfl ÉÏQÍ P^ŒiOKå~°∞. „¿ÑÜ≥∂~°ãO¨ JO>Ë ''J=∞e#
â◊$OQÍ~°O—— =∞# ~åÜ«∞„áÈÅ∞ ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍ~°∞ nxÃÑ<· Õ ''`«$} HõOHõ}O—— J<Õ
YO_» HÍ=ºO ~åâß~°x =∞#‰õΩ `≥eã≤# q+¨Ü∞« "Õ∞. ~°∞„^Œ@∞_»∞ Ñ¨Ó~°fiO L#fl
183
"≥^· iŒ ƒù, áêOKåb, Q“_ô s`«∞Å`À ÉÏ@∞ H˘`«QÎ Í ''ÖÏ\˜—— J<Õ sux QÆ∞iÎOKå_»∞.
LÑ¨=∞ ~°∂Ñ¨Hõ L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~åÅ#∞K«Hõ¯QÍ q=iOKå_»∞. ãïQÍæ x~°fiK«#O
ÖËx "å\˜x "åã¨"Î åÅOHÍ~åÅ<åfl_»∞. "åã¨=Î JO>Ë =ã¨∞Î ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q J<Õ
J~°Oú Ö’ K≥áêÊ_»∞. âı+¡ #¨ ∞ J~åúÅOHÍ~°OQÍ XÑ¨ÙÊHÀÖË^∞Œ . J^˘Hõ qz„`åÅOHÍ~°O
J<åfl_»∞.
~°∞„^Œ@∞_ç `«∞~°QÆ Ñ¨^Œ |O^èŒO
`«∞~°QÆ Ñ¨^Œ |O^èOŒ #∞ "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ JÅOHÍ~° âß„ãÖÎ Ö’ K≥ÑÊ≤ #"å_»∞
~°∞„^Œ@∞_»∞. Wk QÆ∞„~°Ñ¨Ù #_»Hõ#∞ áÈe LO_»@O KÕ`« P ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
WO^Œ∞Ö’ XH˘¯Hõ¯ ÑÖHÎ̃H˜ Zxq∞^Õã≤ JHõ~∆ åÅ =O`«∞# <åÅ∞QÆ∞ ÑÖ‰õΩÅÎ ∞O\Ï~Ú.
g\˜x Z_»=∞ #∞Oz ‰õΩ_çH˜ K«^=Œ =K«∞Û. ÖËHõ Jâ◊fi Ñ¨^Œ =∂~°Oæ Ö’#∂ K«^=Œ =K«∞Û.
Jn WO^Œ∞Ö’ qâı+O¨ . WO^Œ∞Ö’x „Ñü JHõ~∆ O° K≥ãπ É’~üÖ¤ ’x XHõ K«^~Œ åxH˜
ãÖHˆ `«O. ~°∞„^Œ‰Ωõ _»∞ WzÛ# XHõ L^•Ç¨Ï~°}#∞ QÆ=∞x^•ÌO.
''¿ã <å b b b <å <å <å b
b <å <å <å <å b b b b
# b <å b b ÖË <å b <å
b b b <å <å <å <å <å b——
"≥Ú^Œ\ ˜ ÑÖH˜xÎ Z_»=∞ #∞O_ç ‰õΩ_çH˜ =∂=¸Å∞QÍ K«^=Œ =K«∞Û. ÖËHáõ È`Õ
"≥Ú^Œ\ ˜ K«^~Œ O° #∞O_ç ~Ô O_»= ÑÖHÎ̃H˜ "≥o¡ =¸_»= JHõ~∆ åxfl `«∞~°QÆ |O^èOŒ Ö’
XHõ\ H˜ ˜ KÕi K«^=Œ =K«∞Û. ÖˇH¯õ Å ~°∂ÑÖÖ’ K≥áêÊÅO>Ë – 5–2, 7–4, 8–3,
6–4, 4–3, 2.
D `«∞~°QÆ Ñ¨^|Œ O^è•xfl KÕkOz# "≥Ú^Œ\ ˜ QÆ}`˜ « âß„ãÎ̈A_˝ ∞» ''eÜ≥∂<£
Ç¨~ü¤ Ü«¸Å~ü—— nxH˜ q^è•<åxfl ''"å~°Oãπ _®~üÊù ~°∂Öò——QÍ q=iOz#"å_»∞
1803 HÍÅÑ¨Ù "å_≥·# H.C.Von Warns dorff. g\˜<Õ ''PÖÏæi^ŒO——
JO@∞<åfl~°∞. g\˜ˆH '' Rudraka cycles—— Jx ¿Ñ~°∞ÃÑ\˜ì JO^Œ∞Ö’
„Ñ¨"tÕ OK«\ÏxH˜ KåÖÏ „Ñ¨Ü∂« ã¨Ñ_¨ ®¤~∞° . JO`«\ ˜ "Õ∞^è•q ~°∞„^Œ‰Ωõ _»∞.b
184
40. qHõ@ x`«O| (900 ad)

`˘q∞‡^Œ= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# D =∞Ç≤ÏàÏ Hõq ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ã¨~à° ◊
qÅHõ} ∆ ~°K#« KÕãO≤ k. ''ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ Ñ≤~∞° ^Œ∞Å∞ HõÅk—— Jx qHõ@ x`«O|
J<Õ =∂@‰õΩ J~°Oú |Ç¨ïâß xH±<"Õ ∞£ J~Ú LO_»K∞« Û. `«# Hõq`«fiOÖ’ g\˜x
"≥∞K«∞Û‰õΩO@∂ ~åã¨∞‰õΩ#flk. P HÍÅOÖ’ WÖÏO\˜ ¿Ñ~°∞¡ LO_Õq. [Ñ¶∞¨ #
K«áêÅ JÖÏO\˜ ¿Ñ~°Ö¡ ’ XHõ\ .˜ qHõ@ x`«O| ~åã≤# "åxx `«~∞° "åu HÍÅÑ¨Ù
Hõ=ÙÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. =ÚYºOQÍ 1363 "å_≥#· ™ê~°OQÆ^~Œè ∞° _»∞ P"≥∞ Hõq`åfixfl
ã¨∞ÉèÏ+≤`« ~°`fl« HÀâ◊OÖ’ L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. q^•ºHÍ~°∞_»∞ ã¨^∞Œ HÎ̃ Hõ~å‚=∞$`«O,
ã¨∞ÉèÏ+≤`å=oÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. â◊$OQÍ~° ~°ãO¨ Ö’ Hõq`åfixfl =ÚOz `ÕeÛOk
qHõ@ #`«O|. P"≥∞ Hõq`åfixfl ~å[âıY~°∞_»∞, P#O^Œ=~°ú<åKå~°∞º_»∞
L^•Ç¨ÏiOKå~°∞. Éè’[^Õ=Ù_»∞ â◊$OQÍ~° „Ñ¨HÍâ◊Ö’ P"≥∞ Hõq`åfixfl "≥∞KåÛ_»∞.
''Ñ¨$^è• HÍÖË =^Œu ã¨ÉÏè +Ö – `«kfiÑ¨s`«O Ü«∞ã¨º Ç≤Ï~°<ºÕ – Å∞=∞Êu
Kåã≤„Î `Õ ~°O "å +Ö "å – `«Ãã‡· ^Œ`Î« qHõ@ x`«OÉÏ—— nx J~°Oú K«^∞Œ =Ù~åx
=¸~°ö tMÏ=∞}˜H˜, L„+¨ì J<Õ =∂@<Õ Ñ¨ÅHõÖËx ã¨<åºã≤H˜ qHõ@ x`«O|#∞
Hõ@Éì \ˇ Ïì~∞° . Wk XHõ Kå@∞=Ù. ~°∞„^Œ‰Ωõ _»∞ nxfl L^•Ç¨ÏiOKå_»∞.b
185
41. =„HÀHÎ̃ q<åºã≤ –
~å*Ï#Hõ ‰õΩO`«Hõ Hõq (950-1000 ad)
‰õΩO`«‰Ωõ _»∞ Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙxÎ `«~åfi`« "å_»x Kåi„`«‰Ωõ Å ÉèÏ=#. qO@~ü
x`üÛ =∂„`«O Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙxÎ ã¨=∞HÍe‰õΩ_»<åfl_»∞. „H©.â◊.950–1050 "å_»∞QÍ
JO^Œi Jaè„áêÜ«∞O. P#O^Œ =~°ú#∞_ç ^èŒfix ã≤^•úO`åxfl YO_çOz#"å~°∞
L<åfl~°∞, H˘`«Î ã≤^•úO`åÅ#∞ „ÑüáêkOz# "å~°∂ L<åfl~°∞. JO^Œ∞Ö’ ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞
=„HÀHÎ̃ ã≤^•úO`« „Ñüáê^Œ‰Ωõ _»∞. PÜ«∞# ~åã≤# „QÆO^è"Œ ∞Õ ''=„HÀHÎ̃ rq`«O——.
=„HÀH˜Î „áêÉè"í åxfl ÉÏ=∞Ç¨ï_»∞ JOwHõiOKå_»∞. =„HÀH˜Î HÍ=º ~°K#« ‰õΩ J=ã¨~=° ∞h
K≥áêÊ_»∞. ÉèÏ=∞Ç¨ï_ç =„HÀH˜Î ^ŒO_ç K≥ÑÊ≤ # QÆ∞}ÏÅOHÍ~° ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞"Õ∞ HÍ‰õΩO_®
"å=∞#∞_»∞ K≥ÑÊ≤ # su ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞=¸ Hõeã≤ LOk. HÍh ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞ =„HÀH˜Î
ã≤^•úO`åxfl âß„ã‘Ü Î ∞« Ñ¨ûúŒ Ö’ q=iOKå_»∞. D „áêuáê^Œ#Ö’ J`«x „ÑüÉèí
Jx`«~° ™ê^èºŒ OQÍ LO@∞Ok. =„HÀH˜ÖÎ ’ ^èfiŒ x ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞O Hõeã≤ LO_»Hõ
`«ÑÊ¨ x Ñïã≤uú LOk. ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞ ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxH˜ q~Àkè HÍ_»∞. HÍx H˘`«Î
ã≤^•úO`åxfl „ÑüáêkOz #∂`«fl =∂~åæxfl J=ÅOaOKå_»∞. JO^Œ∞Hˆ ''=Úã¨∞QÆ∞
"Õã∞¨ H˘#fl ^èfiŒ xÜÕ∞ =„HÀHÎ̃—— Jx K≥áêÊ~°∞ ‰õÄ_®.
=„HÀH˜Î ã≤^•úO`åÅÖ’ <åÅ∞QÆ∞ L<Õ‡ëêÅ∞<åfl~Ú. HÍiHõÅ∞, =$uÎ Jx
~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞ KÕâß_»∞. HÍiHõÅ#∞ =$uÎx ‰õΩO`«‰Ωõ _Õ ~åâß_»∞. =¸Å HÍiHõ
¿Ñ~°∞ ''HÍ"åºÅOHÍ~°O——, =$uÎx ''=„HÀHÎ̃ rq`«O—— J<åfl_»∞. =∞#‰õΩ ÅaèOKÕ
„QÆO^èOŒ ãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ k HÍ^Œx Jaè„áêÜ«∞ Ñ¨_∞» `«∞<åfl~°∞. =„HÀHÎ̃ rq`«OÖ’
su QÆ∞}, ~°ã,¨ JÅOHÍ~åÅ q=~åÅ∞O\Ï~Ú. ã¨fiÉèÏ"ÀH˜xÎ JÅOHÍ~°O Jx,
=„HÀHÎ̃ PÅOHõ$u Jh J<åfl_»∞. HÍ"åºxH˜ â’Éèí KÕ‰Äõ ~ˆ Ûk =„HÀHÎ̃ Jx ^Œ$_èO» QÍ
#=∂‡_»∞ ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞. JO^Œ~∂° J<Õ HÍ"åº`«‡ J#‰õΩO_® ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞ ''HÍ=º
rq`«O—— J<åfl_»∞ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ. ~°™êxfl JÅOHÍ~°OQÍ XÑ¨ÙÊHÀÖË^∞Œ . ~°ãÜ ¨ ∂≥ QÆO
KÕ`« JÅOHÍ~° qâı+¨"≥∞ÿ# PÇ¨¡^•xfl HõeyOz K«=∞`å¯~°O K«∂Ñ≤¿ãÎ Jk
''~°ã=¨ ^ŒÅOHÍ~°O—— J<åfl_»∞.
186
=„HÀHÎ̃Ö’ P~°∞ ÉèÏQÍÅ∞. "åHõº =„Hõ`,« „Ñ¨H~õ }
° =„Hõ`,« „Ñ¨|O^èŒ =„Hõ`«
Éè^Ë •Å∞ K≥áêÊ_»∞ ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞. =~°‚ q<åºã¨ =„Hõ`,« Ñ¨^Œ Ñ¨Ó~åfi~°ú =„Hõ`,« Ñ¨^Œ
Ñ¨^•~°ú =„Hõ`,« Ñ¨Ó~åfiÅOHÍ~°∞Å∞ K≥ÑÊ≤ # "≥^· iŒ ƒù Q“_ç áêOKåb s`«∞Å#∞ ¿Ñ~°∞
=∂iÛ ã¨∞‰õΩ=∂~°, qz„`«, =∞^èºŒ =∞ =∂~åæÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. suH˜ =∂~°Oæ
Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»#fl =∂@. HÍo^•™ê^Œ∞Å∞ ã¨∞‰õΩ=∂~° =∂~åæxH˜, ÉÏ}
Éè=í Éè∂í `«∞Å∞ qz„`« =∂~åæxH˜, =∞Ü«¸~°∞_»∞ =∂~°,æ QÆ∞áêÎ^∞Œ Å∞ =∞^èºŒ =∞ =∂~åæxH˜
K≥Ok#"å~°x qâı+¡ O≤ Kå_»∞ ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞. „Ñü HõqH˜ aè#fl"≥∞#ÿ â‹e· LO@∞O^Œ<åfl_»∞.
Hõq =ºH˜Î`«fiO â‹·eÖ’ „ÑüaOaã¨∞ÎOk J<åfl_»∞. ™È"Õ∞â◊fi~°, =∂}˜HõºK«O„^Œ
=O\˜"å~°∞ ‰õΩO`«‰Ωõ x =„HÀHÎ̃x Ñ¨ÓiÎQÍ ã¨=∞iúOKå~°∞. áêâßÛ`«º JÅOHÍiHõ
ÉèÏ"åÅ‰õΩ PÖ’K«#Å∞ ^ŒQ~æÆ Ö° ’ L#fl@∞¡ HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍ=º x~°fiK«#O JÅOHÍ~°
x~°Ü ‚ ∞« O, su q=~°}ÅÖ’ ‰õΩO`«‰Ωõ _»∞ P^è∞Œ xHõ =∂~°"æ ∞Õ `˘HÍ¯_»∞.b
187
42. Jaè=ºHÎ̃"å^Œ "åºÑ¨‰Ωõ _»∞ –

Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» (950-1000 ad)
Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» =∞Ç¨ "Õ∞^è•q, Q˘Ñ¨Ê ^•~°≈x‰õΩ_»∞QÍ, PÅOHÍi‰õΩ_»∞QÍ
„Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú ∞» . H˘`«Î „QÆO^è•xfl ~åÜ«∞ÖË^∞Œ HÍx W`«~° „QÆO^è•Å‰õΩ Q˘Ñ¨Ê "åºYºÅ∞
~åâß_»∞. Éè~í `° ∞« x <å@º âß„™êÎxH˜ ''Jaè#= ÉèÏ~°u—— "åºMÏº<åxfl, P#O^Œ=~°#ú ∞_ç
''^èŒfi<åº Ö’HõO——‰õΩ ''Ö’K«#—— "åºYº#∞ ~åã≤# =∞Ç¨ ÑÖ_ç`«∞_»∞. ã¨fi`«O„`«
PÖ’K«#Å∞#fl "å_»∞QÍ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú ∞» .
Jaè#= QÆ∞Ñ‘Ü
Î ∞« O
^èŒfi<åºÖ’HõOÖ’ Jã¨Ê+¨ìOQÍ L#fl ã≤^•úO`åÅ#∞ ã¨Ê+¨ìÑ¨~°z Ñ¨Ù+≤ì
HõeOæ Kå_»∞. ~°ã¨ ^èfiŒ xH˜ J`«#∞ KÕã#≤ q=~°} z~°™ê÷~ÚQÍ xezáÈ~Ú, P#O^Œ
=~°#ú ∞_çx z~°Orqx KÕãO≤ k. Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» ''Jaè=ºH˜Î "å^ŒO—— J<Õ ^•xfl
ã≤^•úOfHõiOKå_»∞. â‹=· J^≥· fi`«OÖ’ L#fl P#O^Œ "å^ŒO Éè∂í q∞HõQÍ Jaè#=
QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞ ~°™êxfl K«iÛOKå_»∞. qÉèÏ=, J#∞ÉèÏ= "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜ ^•fi~å
™ê=∂l‰õΩÅÖ’ L#fl "åã¨<å ~°∂ÑÖÖ’ ~°ãO¨ Jaè=ºHõOÎ J=Ù`«∞O^Œx, ~°ãO¨
=Å# HõeQˆ P#O^ŒO „|Ç¨‡#O^Œ ã¨ÇÏ¨ Ÿ^Œ~"° ∞≥ #ÿ ^Œx u~°∞QÆ∞ÖËx f~°∞Ê xKåÛ_»∞.
W`«_∞» ~åã≤# ''^èfiŒ <åºÖ’HõO—— KåÖÏ „áœ_è» ~°K#« . D "åºMÏº#"Õ∞ `«~åfiu
PÅOHÍ~°∞Å‰õΩ =∂~°^æ ~Œ ≈° #O KÕãO≤ k.
188
ÑÖ^˘q∞‡k =∞Ok =∞Ç¨ÑÖ_ç`∞« Å =^ŒÌ Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» âß„ã¨Î q^ŒºÅ#∞
<Õ~åÛ_»∞. Éè@ í ì WO^Œ∞~åA ^ŒQ~æÆ ° ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxfl, Éè@ í ì `Ò`«∞_ç =^ŒÌ <å@º
âß„™êÎxfl JÉèºí ã≤OKå_»∞. â‹=· ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞OÖ’ ''„Ñ¨`º« aè[fl—— „QÆO^èOŒ ~åâß_»∞.
QÆ∞Ñ¨Ù_Î Hç ˜ `«O„_çÜ∞Õ QÆ∞~°∞=Ù. `«e¡ q=∞Å, `«O„_ç #~°ãO≤ Ç¨Ï QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» . `å`«
=~åÇ¨ÏQÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» . D`«x Ñ¨Ó~°∞fiÅ∞ ÑÖ*ÏÉòÖ’x ''^À PÉò—— „áêO`«O "å~°∞.
`«~åfi`« HÍj‡~°O KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~°∞. QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» â‹=· PQÆ=∂ÅÖ’ xëê‚`∞« _»∞. `«O„`«
âß„ãÖÎ Ö’#∂ k@ìÜ∞Õ . â‹"· åxH˜ K≥Ok# #ÅÉè·ˇ XHõ¯ „QÆO^è•Å#∞ ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
Ñ¨^HŒ ˘O_»∞ =∂„`«"∞Õ ÅÉèºí O. â‹=· PQÆ=∂Å g∞^Œ, ™ÈÎ„`åÅ g∞^Œ J<ÕHõ "åºYºÅ∞
~åâß_»∞. Éè@í ì `Ò`«∞_»∞ ~åã≤# ''HÍ=º H“`«∞HõO——‰õΩ ''q=~°}—— ~åâß_»∞ Jaè#=Ù_»∞.
Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î Hç ˜ Ñ¨Ó~°fiO ^èfiŒ <åºÖ’HÍxH˜ ''K«O„kHõ—— J<Õ "åºMÏº#O
LO_Õ^Œx, ^•xfl Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎx J#fl ~åâß_»x "åi =Oâ◊OÖ’ ^•xfl
áê~°OÑ¨~º° OQÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕ¿ã"å~°x „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk. K«O„kHõ KåÅ^Œx
Ö’K«# "åºYº ~åâß#x Jaè K≥áêÊ_»∞. =Ú=∞‡@∞_»∞ Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙxÎ ''PKå~°º
áê^Œ∞_»∞—— Jx H©iÎOK«\Ïxfl |\˜ì t+¨µº_Õ Jx x~åúiOKå~°∞. ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞_»∞
‰õÄ_® Jaè#=Ù_»∞ `«# QÆ∞~°∞=Ù J<åfl_»∞. t+¨º |$O^ŒO`À Jaè#= QÆ∞áêÎKå~°º
Ñ¨~O° Ñ¨~° Jaè=$kú K≥OkOk.b
189
43. Bz`«º ã≤^•úO`«H~õ ,Î° <å@Hõ Hõ~Î° –

Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ (990-1050 ad)
990–1070 HÍÖÏxH˜ K≥Ok#"å_»∞QÍ ÉèÏqã¨∞#Î fl Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ HÍj‡~°
^Õâ◊ Hõq. â‹=· ã≤^•úO`åxfl =∞kOz# JuQ˘Ñ¨Ê *Ï˝x J~Ú# Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙxÎ H˜
t+¨µº_»∞. HÍj‡~° ~åA J#O`«∞x P™ê÷#OÖ’ Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ „Ñ¨ã^≤ úŒ ÑÖ_ç`∞« _»∞QÍ
LO_Õ"å_»∞. J~Ú`Õ "≥·+¨‚=O ÃÑ·<å, É∫^ŒúO ÃÑ·# ~°K«#Å∞ KÕã≤ ã¨=∞~°ú`«#∞
Kå@∞H˘<åfl_»∞. 1037 =~°‰Ωõ x~°O`«~° ~°K#« „Ñ¨"åÇ¨xfl áêiOKå_»∞. J`«x
''|$Ç¨Ï`«¯^è• =∞O[i—— ¿Ñ~Ô x¯Hõ QÆ#fl |$Ç¨Ï`ü HÍ=ºO. Wk QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ ~åã≤
HÍÅQÆ~°ƒùOÖ’ Hõeã≤áÈ~Ú# ''|$Ç¨Ï`ü Hõ^èŒ——‰õΩ =∞~À ãÖH˜∆Ñ¨Î ~°∂ÑÖ. N
=∞Ç¨q+¨µ=‚ Ù ^Œâß=`å~åÅ QÆ∞iOz ''^Œâß=`å~° K«i„`«—— ~åâß_»∞ Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞.
H˘xfl <å@HÍÅ∞, =~°<‚ å`«‡Hõ Hõq`«fiO`À ÉÏ@∞ Jkè̂HÑ∆ ¨ #=Å, HÍ=∞ ã¨∂„`åÅÃÑ·
qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ "åºMÏº#=¸ ~åâß_»∞. Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞x ~°K#« Å#∞ Hõ=ÙÅ∞ "åºMÏº#
Hõ~ÅÎ° ∞ `«=∞ „QÆO^ä•ÅÖ’ Ñ¨Å∞ KÀ@¡ ¿Ñ~˘¯#@O =Å# J`«x QÆ∞iOz [<åÅ‰õΩ
ÑïK«Ü∞« O HõeyOk. =ÚYºOQÍ ~å[`«~O° y}˜Ö’ J<ÕH=õ ∂~°∞¡ L^•Ç¨ÏiOÑ¨|_ç#
Hõq Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞.
Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞x Hõq`å w~åfi}O
1871Ö’ =∂„`«"Õ∞ ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞x ~°K«#Å∞ ã¨∞=∂~°∞ =ÚÃÑ·Êù <åÅ∞QÆ∞
190
"≥Å∞QÆ∞ K«∂âß~Ú. U.ã≤ |ˆ~flÖò `«O*Ï=Ó~°∞ ã¨~ã° fi¨ u =∞Ç¨ÏÖò #∞O_ç |$Ç¨Ï`«¯^ä•
=∞O[ix "≥Ú^Œ@ K«∂ã≤ "≥Å∞=iOKå_»∞. |Ç¨~¡ ,ü ã‘Öì ò, Ñ‘@~°û<£, ^•ãπ, H“Öò
=O\˜ Kåi„`«Hõ Ñïâ’^è‰Œ Ωõ Å∞ Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞x ~å`« „Ñ¨`∞« Å#∞ ¿ãHõiOz "≥Å∞=iOKå~°∞.
JO^Œ∞Ö’ =¸_»∞ =ºOQÍº`«‡Hõ"∞≥ #ÿ ÉèÏ}ÏÅ∞ – ã¨=∞Ü«∞ =∂„uHõ, #~°‡ =∂Å,
HõÖÏqÖÏã¨Å#∞ Ç¨ÏHõû~ü POQÆ¡OÖ’H˜ J#∞=kOKå_»∞. g\˜Ö’¡ Z=sfl
=keÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ . É∫^Œú QÆ∞~°∞=Ùefl, ã¨<åºã¨∞Å#∞, ã¨<åºã≤#∞Å#∞ LuH˜ Pˆ~âß_»∞.
=º=ã¨Ö÷ ’x ‰õΩà◊√§#∞ Hõ_yç áêˆ~âß_»∞. L[˚~Úx #QÆ~° ™êÜ«∞O ã¨=∞Ü«∞ JO^•Å#∞
=∞Ç¨^Œ∞ƒùÒ« QÍ HõqffiHõiOKå_»∞. L[˚~ÚxÖ’ Ñ¨^HŒ ˘O_»= â◊`åaÌ q=~åÅ∞
D <å\˜H© JÖÏ<Õ L<åflÜ«∞x =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. =∞#∞+¨µÅ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞
PHõ$`«∞Å#∞ fiÛk^•Ì_∞» . ^≥Ü∂« ºÅ`À _®<£û KÕ~ÚOKå_»∞. =ÚYºOQÍ ã¨Éºíè
=∞QÆ"åix z„uOz# f~°∞ WÑ¨Ê\˜H© =∞#‰õΩ ^Œ$â◊º QÀK«~°=∞ø`«∞Ok. „ã‘ÎÅ
QÆ∞iOz H˘O`« JuQÍ ~åâß_»xÑ≤ã∞¨ OÎ k. JÑ¨Ê\˜ „ã‘HÎ ˜ WÑ¨Ê\˜ „ã‘HÎ ˜ ã¨ÇÏ¨ „ã¨
ÉèË^ŒO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. JO^Œ∞ˆH J`«#∞ =i‚Oz# „ã‘Î =¸~°∞ÎÅ#∞ <Õ_»∞
L^•Ç¨ÏiOK«\ÏxH˜ W|ƒOk Ñ¨_`» å~°∞.
Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞x HÍ"åºÅ∞ – ~å=∂Ü«∞} =∞O[i, ÉèÏ~°`« =∞O[i (z„`«
ÉèÏ~°Ò« ), |$Ç¨Ï`«¯^ä• =∞O[i J<Õ ãÖH˜Ñ∆ Î¨ ~å=∂Ü«∞}, =∞Ç¨ÉèÏ~°`,« |$Ç¨Ï`«¯^ä•
~°∂áêÅ∞, JÅOHÍ~° „QÆO^ä•Å∞QÍ Bz`«º K«~Û° , Hõq HõO~îåÉè~í } ° , ã¨∞=$`«Î uÅHõ,
=ºOQÆº JkèHˆ Ñ∆ H¨ õ <å@HÍÅ∞ – HõàÏ qÖÏã¨, ã¨=∞Ü«∞ =∂„uHõ, <åsÅÖÏ=∞,
^Õâ’Ñ¨^âÕ ,◊ huÉ’^èHŒ õ HÍ"åºÅ∞ – hu HõÅÊ `«~∞° =Ù, ^Œ~Ê° ^ŒÅ#, K«`∞« ~°fi~°æ
ãÖ„QÆÇÏ¨ , Kå~°∞ K«~º° , ¿ã=º ¿ã=HÀÑ¨^âÕ ,◊ Ö’Hõ „Ñ¨HÍâ◊, ã¨∂áÎ ê=^•#, áœ~å}˜HÍÅ∞
– J=^è•# HõÅÊ Å`å, ^Œâß=`å~° K«i„`«.
Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ ''Hõq #$áê=o—— J<Õ Kåi„`«Hõ HÍ=ºO ~åã≤#@∞¡ HõÅ›}∞_»∞
K≥áêÊ_»∞. HÍx ÅÉèíºO HÍÖË^Œ∞. ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞x JÅOHÍ~° „QÆO^èŒO ''Hõq
HõO~îåÉè~í }
° O——Ö’ Hõq`«fi „áêÑ≤,Î HÍ=º "≥z· „u, J~°,ú â◊|Ì ~°™êÅÖ’x ^ÀëêÅ∞,
QÆ∞}ÏÅ∞ q=iOKå_»∞. Wk J~Ú^Œ^•è ºÜ«∂Å „QÆO^èOŒ . Bz`«º „áê^è•<åºxfl
q=iOKå_»∞. Bz`åºxfl XHõ HÍ=º ã≤^•úO`«OQÍ „ÑüáêkOKå_»∞. â◊|,ú J~°,ú
191
QÆ∞}, JÅOHÍ~°, ~°ã¨ ãÖ|O^èŒ Bz`åºÅ#∞ „Ñ¨=ÚYOQÍ ™È^•Ç¨Ï~°}OQÍ
K«iÛOKå_»∞. J<Òz`«º ^ÀëêÅ#∞ „Ñ¨=ÚY Hõ=ÙÅ ~°K#« Å #∞Oz x~°ƒÜ ù ∞« OQÍ
ZuÎ K«∂áê_»∞. ^èfiŒ x ã≤^•úO`«O Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_çH˜ W+ì̈"∞≥ Oÿ ^Õ. J<ÕHõ ~°HÍÅ `«`åfiÅ#
q∞„â◊=∂xfl Bz`«º ã≤^•úO`«OÖ’ „ÑüáêkOKå_»∞. Bz`«º ã≤^•úO`«O
J`«º=ã¨~"° ∞≥ #ÿ HÍ=º `«`Î« fiOQÍ JO^Œ~∂° ÉèÏqOKå~°∞. Bz`«ºO z=iH˜ ^èfiŒ x
ã≤^•úO`«OÖ’ JO`«~ƒ° qù ã¨∞OÎ ^Œx qâı+¡ ‰¨ Ωõ Å∞ `ÕÖÏÛ~°∞. ã¨∞=$uÎ uÅHõ J<Õ =∞~À
JÅOHÍ~° „QÆO^è•xfl ‰õÄ_® Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ ~åã≤#@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk.
Kå~° ∞ K« ~ ° º J<Õ huâß„ã¨ Î „QÆ O ^ä Œ O Ö’ x`« º rq`« O Ö’ =∞#O
J#∞ãïOKåeû# q+¨Ü«∂Å#∞ K≥áêÊ_»∞. Wk XHõ =∂~°æ^Œi≈QÍ LÑ¨Ü≥∂QÆ
Ñ¨_»∞`«∞Ok.b
192
44. Hõq tHõ∆ ~åã≤# –

"≥Ú^Œ\ ˜ "åQÆƒ@ ù ∞_»∞ (911-1150 ad)
*ˇ· # Hõq "åQÆƒù@∞_»∞ 1121–1156 HÍÖÏxH˜ K≥Ok#"å_»∞.
''"åQÆƒ\ù ÏÅOHÍ~°O—— ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ J~Ú^Œ∞ ÑïKÕÛ^ù •Å∞O\Ï~Ú. HÍ=º
ÅHõ} ∆ ÏÅ∞, ¿ÇÏ`«∞=ÙÅ∞, „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞, Hõq tHõ,∆ Hõq ã¨=∞Ü«∂Å∞, HÍ=º Éè^Ë •Å∞,
^ÀëêÅ∞, QÆ∞}ÏÅ∞, ÉèÏ+¨, JÅOHÍ~°O, s`«∞Å∞, z„`«|O^èŒ Hõq`«fiO, <å~ÚHÍ
<åÜ«∞Hõ Éè^Ë •Å∞, ~°ãO¨ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl K«iÛOKå_»∞. HÍ"åºÅ#∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ
K≥áêÊ_»∞. KèO« ^Œã∞¨ û`À L#flq KèO« ^Œã∞¨ ûÖËxq, q∞„â◊=∂Å∞. s`«∞ÅÖ’ Q“_ô.
"≥^· iŒ ƒùÅ<Õ „QÆÇÏ≤ OKå_»∞. ÅHõ}∆ ÏÅ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ `å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ ~åÜ«∞@O
"åQÆƒ@ ù ∞x „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« ''<Õq∞ x~åfi}O—— J<Õ =∞Ç¨ HÍ"åºxfl ~åâß_»∞. W`«x
JÅOHÍ~° „QÆO^è•xH˜ ã≤OÇ¨Ï^Õ= QÆx "åºYº ~åâß_»∞. W^À QÆ=∞‡`≥#Î· q+¨Ü∞« O.
`«# JÅOHÍ~° „QÆO^è•xH˜ `å<Õ "åºMÏº#O ~åã¨∞HÀ=@O.b
193
45. Ü«∞â◊ãÅÎ≤ Hõ Hõ~Î° –

™È=∞„Ñ¨Éíè ã¨∂i (995 ad)
PO„^èŒ „Ñ¨^âÕ òÖ’ HõsO#QÆ~ü lÖÏ¡ "Õ=ÚÅ"å_» ~å[^è•xQÍ Kåà◊√Hõº~åA
~Ô O_»= JiˆHãï ÃÑ^ŒHÌ ˘_»∞‰õΩ <åQÆ~åA P™ê÷#OÖ’ ™È=∞„Ñ¨Éíè ã¨∂i Hõq L<åfl_»∞.
''Ü«∞â◊ãÅÎ≤ Hõ—— J<Õ K«OÑ¨Ó HÍ=ºO ~åâß_»∞. D ~åA P™ê÷#OÖ’<Õ Hõ#fl_»
ÉèÏ~°`«O ~åã≤# ÑÖÑ¨Hõq ‰õÄ_® LO_Õ"å_»∞. D Kåà◊√Hõº ~åAÅ∞ *ˇ·#
Jaè=∂#∞Å∞. ã¨∂i =∂„`«O L`«~Î ° ^ÕâO◊ "å_»∞. WHõ¯_çH˘zÛ D HÍ=ºO ~åâß_»∞.
W`«x HÍÅO 995 J~Ú LO_®e.
™È=∞„Ñ¨Éíè Ü«∞â◊ãÅÎ≤ HõO
ã¨∂i ~åã≤# ÃÑ· HÍ=ºOÖ’ Ü«∞â’^è~Œ ,° =∂i ^Œ`∞« _Î ∞» J<Õ ~åAÅ Hõ^Œè
LOk. =∂i^Œ`∞« _Î ∞» Ü«∞[˝O KÕÜ∂« Å#∞H˘x |eHÀãÖ Ñ¨â√◊ =ÙÅ`À ÉÏ@∞ XHõ
ÉÏÅ∞_»∞ ÉÏeHõÅ#∞ ‰õÄ_® ã≤^ŒúO KÕã¨∞H˘O\Ï_»∞. ã¨∞^Œ`«∞Î_»<Õ =Úx =zÛ
WÖÏO\˜ Ü«∞[˝O ‰õÄ_»^∞Œ JO\Ï_»∞. P =Úx É’^èŒ =Å# =∂i, ^Œ`∞« _Î ∞» *ˇ#·
=∞`«O ã‘fiHõi™êÎ_∞» . ã¨=∞HÍeHõ rq`« „ÑüaO|OQÍ z„`«} ÉÏQÍ KÕâß_»∞.
~å[º =º=Ç¨~åÅ∂, ^Œ∞~åKå~åÅ∞ "åã¨=Î OQÍ ~åâß_»∞. HÍ^ŒO|i ÖÏQÍ<Õ
#_çÑO≤ Kå_»∞ HÍ"åºxfl.
ã¨∂iH˜ P^Œ~°≈O ÉÏ}∞_Õ. J^Õ ^•iÖ’ #_çKå_»∞. áêO_ç`«ºO`À
âı+¡ Å¨ `À Hõq`åfixfl ~°HÎ̃ Hõ\ Oì̃ Kå_»∞. ã¨∂‰õΩÅÎ #∞ ãÖ^Œ~Àƒùz`«OQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOz
™ê~°Hú `õ « `≥KåÛ_»∞. ™È=∞„Ñ¨É#íè ∞ J#O`«~° Hõ=ÙÅ∞ KåÖÏ=∞Ok J#∞HõiOKå~°∞.b
194
46. =∞Ç¨~å[ Hõq –

Éè’A_»∞ (1000 ad)
Éè’[~åA "Õ^•Ou, |Ç¨ïâß„ã¨"Î `Õ .Î« =∞^èºŒ ÉèÏ~°Ò« Ö’ =∂ÖÏfi ãÖ™ê÷#
~åA. áê~°=∂~ü =OâßxH˜ K≥Ok#"å_»∞. 1055 =~°‰Ωõ ~å[ºáêÅ# KÕâß_»∞.
''~å*Ï Éè’*Ï PÑ¶π ^è•~ü—— Jx PáêºÜ«∞OQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . Éè’[ JO>Ë ãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞≥ #ÿ
ã¨~fi° ãÖÑ¨#fl"≥∞ÿ ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ "å_»x J~°Oú . =∞Ç¨ÉèÏ~°`« Ü«Ú^ŒOú Ö’ Éè’[ =OjÜ«∞
~åAÅ∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. Éè’A_»∞ J<ÕHõ ^Õ"åÅÜ«∂Å∞ xi‡OKå_»∞. JO^Œ∞Ö’
=ÚYº"≥∞#ÿ k Éè’áêÖòÖ’ Hõ\ Oì˜ z# ''Éè’*Ëâfi◊ ~° ^Õ"åÅÜ«∞O——. Éè’*Ëâfi◊ ~° Ñ¨@} ì O#∞
Éè’áêÅ‰õΩ =ÚÃÑ·Êù H˜Ö’ g∞@~°¡ ^Œ∂~°OÖ’ Éˇ\Ïfi #n f~°OÖ’ xi‡OKå_»∞.
Éè’[âßÅ xi‡Oz JO^Œ∞Ö’ JuÑ¨Ù~å`«# `åà◊Ñ¨„`« „QÆO^è•Å#∞ ¿ãHõiOz
LOKå_»∞. Wk Q˘Ñ¨Ê q^•ºˆHO„^ŒOQÍ qÅã≤eO¡ k. D<å\˜ ^è•~üÖ’ Éè’A_»∞
xi‡Oz# ã¨~ã° fi¨ f ^Õ"åÅÜ«∞O L#flk.
Éè’[ ~årÜ«∞O
Éè’A_»∞ Ñ¶¸
¨ ~°~˚ ° ~å[=OâßxH˜ K≥Ok# "å_»∞. "Õ^•O`«O, Hõq`«fiO,
[O`«∞âß„ãÎ̈O, Ü≥∂QÆ âß„ãÎ̈O, ÉèÏëê âß„ãÎ̈O, ^è#Œ ∞~ü âß„™êÎÅÖ’ Q˘Ñ¨Ê „QÆO^è•Å∞
~°zOKå_»∞. Éè’A_ç HÍÅOÖ’ =∞^èºŒ ÉèÏ~°Ò« ã¨∞=~°‚ Ü«ÚQÆOQÍ ¿Ñ~°∞ á⁄OkOk.
195
QÆ ∞ [~å`ü ~åA ™ÈÅOH˜ ` À Hõ e ã≤ ™È=∞<å^è • ÅÜ« ∂ xfl xi‡OKå_» ∞ .
1026–1042HÍÅOÖ’ D |$Ç¨Ï`ü x~å‡}O [iyOk. Éè’[Ñ¨Ù~°O xi‡OKå_»∞
D<å\˜ Éè’áêÖò ‰õÄ_® PÜ«∞# Hõ\ Oì˜ z#^Õ. Éè’[Ñ¨@flOÖ’ ^è#Œ áêÅ∞_»∞ J<Õ
*ˇ#· Ñï„"å[‰õΩ_»∞ LO_Õ"å_»∞. DÜ«∞# É’^è#Œ Å`À Ü«∞[˝ Ü«∂QÍ^Œ∞ÅÖ’ Ñ¨â√◊
Ç≤ÏOã¨#∞ P¿Ñ~ÚOKå_»∞. JO`ÕHÍ^Œ∞ Éè’A_»∞ "Õ\Ï_»\ÏxH© Ñ¶Ù¨ Öò™êìÑπ ÃÑ\Ïì_∞» .
Ããx· Hõ |ÖÏxfl ÉÏQÍ =$kú KÕã∞¨ H˘x Kåà◊Hºõ ~åAÃÑ· ^ŒO_»Ü∂« „`« KÕã≤ F_çOz
~å[º"åºÑ≤Î KÕâß_»∞. ã¨∞ÖÏÎ<£ =∞Ç¨Ï=∞‡^£ QÆ[h`À ™œ~å„+¨ìÖ’x ™È=∞<å^èŒ
^Õ"åÅÜ«∞O =^ŒÌ cèH~õ ° áÈ~å\ÏÅ∞ KÕâß_»∞. Éè’[ Ãã#· º „Ñ¨`åáêxH˜ QÆ[x
Ñ¨ÖÏÜ«∞#O z`«yÎ OKå_»∞. âßHõO|i ~åA ''K«: =∂#ãπ——#∞ F_çOKå_»∞. `«~åfi`«
K«O_ÕÖÏ ~åAÅ∞, ~å„+¨ì ‰õÄ@∞Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°O`å Hõeã≤ Éè’AxÃÑ· ^ŒO_≥`åÎ~∞° .
™ÈÅOH˜ ~åA cè=∞^Õ=Ù_ç ~å*Ïºxfl P„Hõq∞OKå_»∞ Éè’A_»∞. cè=Ú_»∞
Ç¨ÏÜ«∞Ç¨ÏÜ«ÚÅ`À KÕ`«∞Å∞ HõeÑ≤ Éè’Ax ZkiOKå_»∞. Ç¨ÏÜ«∞Ç¨Ü«∞ ~åA
Hõ~åfl#∞ ™ÈÅOH˜x ^è~·≥ º° OQÍ Z^Œ∞~˘¯x Éè’A_»∞ áÈ~å_®_»∞. HÍx XHõ ÉÏ}O
=zÛ `«ye Éè’A_»∞ g~°=∞~°}O á⁄O^•_»∞. QÆ[h =Ú~îå#∞ ™È=∞<å^èŒ ^Õ"åÅ
ã¨g∞áêxH˜ ~åh‰õΩO_® f„=OQÍ J_»∞Ñ¤ _¨ ®¤_∞» Éè’[=∞Ç¨~åA. Éè’AxÃÑ· XHõ
Kå@∞=Ù „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk –
''J^Œº ^è•~å ã¨^• ^è•~å ã¨^•ÅO| ã¨~ã° fi¨ f – ÑÖ_ç`å: =∞O_ç `å:
ã¨~ˆ fi Éè’[ Éè∞í =#O QÆ^:Õä ——. nx J~°Oú – ''W"åà◊ ^è•~å ~å[ºO ZÅ¡ÑÙ¨ Ê_»∂
JO_»QÍ LOk. ã¨~°ã¨fif ^Õq Éèí∂q∞g∞^Œ Hõ=ÙÅO^Œih ã¨`«¯iOKÕ Éè’Ax
HÀãÖ Z^Œ∞~°∞ K«∂™ÈÎOk.
Éè’A_»∞ F_çáÈ~Ú# `«~åfi`« Hõ=ÙÅ∞ –
''J^Œº ^è•~å x~å^è•~å x~åÅO| ã¨~ã° fi¨ f – ÑÖ_ç`å: YO_ç`å: Éè’[
~å*Ë k=OQÆ`—Õ —. nx ÉèÏ=O – ''D<å_»∞ ^è•~å ~å*ÏºxH˜ ~°H‰∆õ Ωõ ÖË ÖË~∞° .
ã¨~°ã¨fif ^ÕqˆH ãÖ~°Hõ∆} ÖË^Œ∞. ÑÖ_ç`«∞ÅO^Œ~°∂ Éè’A_»∞ kqH˜ KÕ~°QÍ<Õ
ZHõ¯_ç"å~°∞ JHõ¯_Õ áêiáÈÜ«∂~°∞——. Éè’A_»∞ "≥Ú`«OÎ 84 „QÆO^è•Å∞ ~°zOKå_»∞.
ÑïÑ¨Ó~°‚"≥∞ÿ# Hõq`«fi „QÆO^è•Å∞ ~åâß_»∞. Éè’Axk Q˘Ñ¨Ê Hõq`«fiOQÍ ¿Ñ~°∞
196
`≥K∞« ÛH˘#flk. Ñ¨Ò« [e Ü≥∂QÆ âß„™êÎxH˜ ÉèÏ+¨ºO ~åâß_»∞. ã≤qÖò WO[hiOQ∑
QÆ∞iOz ''ã¨=∞~åOQÆ} ã¨∂„`«^•è i—— ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ ^Õ"åÅÜ«∞ x~å‡}O,
HÀ@Å x~å‡}O, q„QÆ Ç ¨ Ï x~å‡}O, Wà◊ § x~å‡}O "≥ Ú ^Œ Ö ˇ · # ã¨ = ∞ã¨ Î
q+¨Ü∂« Å∞<åfl~Ú. `«`fi« „Ñ¨HÍâ◊ J<Õ `åO„uHõ „QÆO^èOŒ , ~°ã~¨ å[ =∞$QÍOHõO
J<Õ Ö’Ç¨Ïâß„ã¨Î „QÆO^èOŒ , Ü«ÚH˜Î HõÅÊ`«~∞° J<Õ <ÒHÍx~å‡} âß„ãÖÎ , <åºÜ«∞âß„ãÖÎ ÃÑ·
^è~Œ ‡° âß„ã¨Î =$uÎ, K«OÑ¨Ó ~å=∂Ü«∞}O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q Éè’[ ~°K#« Å∞. Jhfl ã¨∞„Ñ¨ã^≤ •úÖ.Ë
|Ç¨ïâß„ã¨Î HÀq^Œ∞_»∞ J~Ú #O^Œ∞ =Å¡<Õ WÖÏO\˜ „QÆO^è•Å∂ ~åÜ«∞QÆeQÍ_»∞.
Hõq ÑÖ_ç`« áÈ+¨‰õΩ_≥· ™êÇ≤Ï`«º „¿Ñq∞‰õΩ_≥· x~°`å#fl^•`« J~Ú
P„â◊~ÚOz# "åi H˘OQÆ∞ |OQÍ~°"≥∞ÿ =iúe¡# ~åA Éè’A_»∞. =∞#
Hõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å P™ê÷#OÖ’ Hõq ÑÖ_ç`∞« Å∞#fl>Ë¡ Éè’*Ï™ê÷#OÖ’#∞ HÍo^•™êk
Hõ=ÙÅ∞O_Õ"å~°∞ ~åÜ«∞Å∂ Hõ".Õ Éè’A_»∂ Hõ".Õ JO^Œ∞Hˆ ~åÜ«∞Å#∞ PO„^èÉŒ ’è A_»∞
J<åfl~°∞. Éè’Ax K«OÑ¨Ó ~å=∂Ü«∞}O "åb‡Hõ"Õ∞. ^•xÃÑ· `«# ÉèíH˜Îx
Kå@∞H˘O@∂ Éè’A_»∞ ''"åb‡H˜ w`« ~°ÑÚ¨¶ Ñ¨ÙOQÆ= H©iÎ ÖËâó·‹ – `«$Ñ≤OÎ Hõ~Àq∞
Hõ^=Œè ∞áêº^Œ∞<å |∞^è•<åO – QÆOQÍ [Öˇ~· ∞° ƒùqx ÉèÏw~°^Œè Ü«∞`«fl ÅÉˇóú· – HÕ
`«~°Ê}O #q^Œ^è•u #~°ó Ñ≤„`«∂}ÏOó—— J<åfl_»∞. JO>Ë ''Éèíw~°^èŒ∞_»∞ `«#
Ñ≤`$« ^Õ=`«Å‰õΩ QÆOQÍ[ÅO`À `«~Ê° }ezÛ `«iOÑ¨*ãË #≤ @∞¡ "åb‡H˜ =∞Ç¨Ïi¬ ~åã≤#
~å=∞K«i„`«<Õ P^è•~°OQÍ ã¨[#˚ ∞Å‰õΩ `«$Ñ≤Î HõeyOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO KÕã∞¨ <Î åfl#∞——.
Éè’Ax Hõq`«fiO ~°ã¨ ~°=∞º"≥∞#ÿ k. =~°#‚ Å#∞ J^Œ∞ƒùÒ« QÍ KÕâß_»∞.
~°∞`«∞=~°‚#Å∞ Q˘Ñ¨ÊQÍ LO\Ï~Ú. J#∞„áêã¨ Ü«∞=∞HÍÅOHÍ~åÅ#∞ ÉÏQÍ
LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞H˘<åfl_»∞. P áê`« =∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ Hõq`«fiO`À qO^Œ∞ KÕ™êÎ_∞» . QÆ^ºŒ =¸
Ç¨Ï$^ŒºOQÍ ~åâß_»∞. Åe`«OQÍ, Hõ~¿‚° ÑÜ«∞OQÍ Hõq`«fiO LO@∞Ok. JÖÏO\˜
â◊ÉÏÌÅ<Õ Z#∞flH˘O\Ï_»∞. "≥·^Œsƒù â‹·eˆH Z‰õΩ¯= qÅ∞= xKåÛ_»∞. âı¡+¨#∂
ã¨=∂^ŒiOKå_»∞. JO`«º„áêã¨Å`À JÅi™êÎ_∞» –
''U<åO Ñ¨Ù~å} #QÆsO #QÆsu ™êÖÏO – ™êÖÏaè ~å=∞ Éè∞í [ xi˚`«
Ü«∞Hõ∆ ~å[ó – ¿ÇÏÖÏaè Éè∂í `« [QÆ`åO ~°[h K«~å – }ÏO~å*Ï z~å^Œ~Úu
~å=} <å=∞ ^èÜ Õ ∞« ó——. "åe =^èŒ `«~åfi`« `å~° qÖÏÑÖÖ’ â’HÍxfl ÉÏQÍ
197
„Ñ¨îŒ ≈OÑ¨*âË ß_»∞ –
''<åÇ¨ÏO ã¨∞Hˆ `«∞ `«#Ü«∂ #K« ã¨ÑÎ̈ áêm – "åb #K« „uÉè∞í =# „Ñ¨k`«
„Ñ¨ÉèÏ=ó
`å~åã≤‡ =„[ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« qtY~° Éè^Ë •º – ^èhŒ fi HõÔŒ Éè=í ã≤ ~åÑ¶∞¨ =
=∂=∞ q^è•fi——. ~å=Ú_ç`À `å~° J#fl =∂@eq – ''~å=∂ <Õ#∞ `å@Hõ#∞
HÍ#∞. ã¨ÑÎ¨ `åà◊ =$H∆ÍÅ#∂ JO`«HOõ >Ë HÍ#∞. „uÉè∞í =# Ñ¨~å„Hõ=∞ je "åeh
HÍ#∞. =„[ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O L#fl `å~°#∞. ##∞fl #∞=Ùfi Ug∞ K≥Ü∞« ºÖË=Ù. ##∞fl
K«O¿Ñ =~°‰Ωõ ^èxŒ fi J<Õ ¿Ñ~°∞ h‰õΩ ™ê~°Hú Oõ HÍ^Œ∞——
~å=∂Ü«∞} K«OÑ¨Ù=Ù#∞ ''Éè’[ K«OÑ¨Ù—— JO\Ï~°∞. K«OÑ¨Ù JO>Ë Ñ¨^ºŒ O,
=K«#O Hõeã≤ L#fl HÍ=ºO Jx `≥eã≤O^Õ Hõ^•. PO„^èŒ ^Õâ◊OÖ’ Ñ¨Ó~°fiO
QÆ∞~°∞‰õΩÅ q^ŒºÖ’ ~å=∂Ü«∞} K«OÑ¨Ù`À<Õ q^•ºiú "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ>Ë"ì å_»@. JO`«\ ˜
„Ñ¨âã◊ Î≤ Éè’Ax K«OÑ¨Ù=Ù‰õΩ#flk. „^•q_» Hõ~åfl@HÍÅÖ’ ‰õÄ_® nxH˜ "åºÑ≤,Î
Pã¨HÎ̃ Z‰õΩ¯=. nxH˜ <å~åÜ«∞}, ~å=∞K«O„^Œ HÍ"Õ∞â◊fi~° Ñ¶∞¨ #âßº=∞Å∞ ~åã≤#
\©HÍÅ∞ L<åfl~Ú.b
198
47. „Ñ¨É’^èŒ K«O„^À^ŒÜ∞« <å@HõH~õ Î° –

Hõ$+¨‚ q∞„â◊√_»∞ (1050-1116 ad)
=∞^èŒº ÉèÏ~°`«OÖ’x YA~åÇ¨ÏŸ ^Õ"åÅÜ«∞ x~å‡`«Öˇ·# K«O_ÕÖÏ
~åAÅÖ’ XHõ_#·≥ H©iÎ =~°‡ P™ê÷#Hõq Hõ$+¨‚ q∞„â◊√_»∞. HÍÅO 1050–1116.
~åA HÀiHõÃÑ· K«O„^À^ŒÜ∞« O <å@HõO ~åâß_»∞. nx J~°Oú Uq∞\˜ JO>Ë
''|∞kú J<Õ K«O„^Œ∞x Ñ¨Ù@∞ìH—õ —. |∞kúH˜ ãÖ|OkèOz# Wu=$`«OÎ . =∂Ü«∞,
„Ñ¨=$uÎ, =∞#ã¨∞û, q"ÕHõO, q^Œº, âßOu, Ö’ÉèíO "≥Ú^ŒÖˇ·# áê„`«Å∞<åfl~Ú.
Q“_» ^Õâ"◊ ∞≥ #ÿ cÇ¨~ü „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»∞ Hõ$+¨q‚ ∞„â◊√_»∞.
q∞„â◊√ Hõq`å „H˜ëê‚Ü∞« O
W^Õ q^èOŒ QÍ Ñ¨Ó~°fiO Jâ◊fi Ñ¶∞¨ ’+¨µ_»∞ „Ñ¨fHõÅ`À |∞kú H©iÎ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
áê„`«Å`À XHõ <å@HõO ~åã≤#@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. HÍx Ñ¨ÓiÎ „Ñü JÅÉèºí O. D
<å@HõO „¿Ñ~°}`À<Õ Hõ$+¨‚ q∞„â◊√_»∞ „Ñ¨É’^èŒ K«O„^À^ŒÜ∞« <å@HõO ~åâß_»∞. Wk
~å*Ï™ê÷#OÖ’ „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨|_çOk ‰õÄ_®. Hõ^Œè QÆ∞iOz PÖ’z¿ãÎ H©i=Î ~°‡ J<Õ
KÕk ~åA Hõ~∞° _‚ `ç À Ü«Ú^ŒOú KÕã≤ q[Ü«∞O ™êkè™êÎ_∞» . Ü«Ú^ŒOú Ö’ [iy# ~°HÎõ
áê`åxH˜ qHõÅ =∞#ã¨∞¯_Ò`å_»∞. ~åA ^Œ∞:MÏxfl áÈQ˘@ì\ÏxˆH D <å@HÍxfl
Hõ$+¨‚ q∞„â◊√_»∞ ~åâß_»∞. nx `«~åfi`« WÖÏO\˜q <å@HÍÅ∞ KåÖÏ =KåÛ~Ú.
199
„Ñ¨É’^èŒ K«O„^À^ŒÜ∞« O J^≥· fi`åxfl É’kèã∞¨ OÎ k. "≥∂Ç¨Ï~åA =ÚO^Œ∞QÍ
Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çx `«# =ÅÖ’ "Õã∞¨ H˘O\Ï_»∞. q"Õ‰Ωõ _»∞ ~åA#∞ F_ç™êÎ_∞» . JÑ¨ÙÊ_»∞
Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çH˜ P`«‡ ™êH∆Í`å¯~°O J=Ù`«∞Ok. ^•x`À âßâ◊fi`« *Ï˝#O Åaèã∞¨ OÎ k.
J^≥· fi`«O`Àáê@∞ q+¨µÉ‚ Híè xÎ˜ *’_çOKå_»∞ Hõq. LÑ¨x+¨`ü q^Œº, q+¨µÉ‚ Híè Î© ''*Ï˝#~°∂Ñ¨
K«O„^Œ∞x L^ŒÜ∂« xH˜—— HÍ~°}ÏÅ∞ Jx D <å@HõO ^•fi~å Hõ$+¨‚ q∞„â◊√_»∞ K≥áêÊ_»∞.
q+¨Ü∞« O KåÖÏ QÆOcè~O° . D Hõ^Œè L`«¯O~î° LO^Œx h~°ã¨ Hõ^Œè J~Ú<å Jq
<å@HÍxfl ã¨~ã° O¨ QÍ ã¨~à° O◊ QÍ =∞#ã¨∞û‰õΩ Ç¨Ï`«∞HÎ ˘<Õ@∞¡ KÕã≤ q[Ü«∞O ™êkèOKå_»∞.
*ˇ#· , É∫^Œú ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å ãÖÉèÏ+¨}Å#∂ ~°ã=¨ `«~Î O° QÍ ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
=KÕÛ ^ŒOÉèíO JÅOHÍ~°O áê„`«Å ^•fi~å Ç¨™êºxfl Ñ≤O_®_»∞. <å@Hõ â‹·e
„Ñ¨™ê^Œ QÆ∞} Éèií `«O. ^è~Œ ‡° =∞Ü«∞"≥∞#ÿ Hõq`«fiO`À Q˘Ñ¨Ê <åºÜ«∞O KÕ‰Äõ ~åÛ_»∞.
„Ñ¨fHÍ`«‡ <å@HÍÅÖ’ „Ñ¨É’^èŒ K«O„^À^ŒÜ∞« O ã¨~fi° „âı+ì̈ <å@HõO. D ^èÀ~°}Ö˜ ’
qtëêì^·≥ fi`«OÖ’ ''ãÖHõÅÊ ã¨∂~Àº^ŒÜ∞« O—— =zÛOk.b
200
48. =ºO[<å =$uÎ HÍ~°∞_»∞ –

=Ú=∞‡@∞_»∞ (1050-1100 ad)
=Ú=∞‡@∞_»∞ 1050–1100"å_»∞. Jaè#= QÆ∞Ñ¨Ù_Î ç t+¨µº_ç#x `å<Õ
K≥ÑÙ¨ Ê‰õΩ<åfl_»∞. ''HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊O—— J<Õ JÅOHÍ~° „QÆO^äOŒ ~åâß_»∞. ™êÇ≤Ï`«º
âß„ãÎ̈=ÚÖ’ =Ú=∞‡@∞_ç HÍ"åºxH˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ ™ê÷#O LOk. W`«x [#‡ã¨Å÷ O
`«e^¡ OŒ „_»∞Å QÆ∞iOz `≥eÜ«∞^Œ∞.
=Ú=∞‡@ ã¨=∞‡`« HÍ=º`«fiO
HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊OÖ’ =Ú=∞‡@∞_»∞ Ñ¨Ó~°fi JÅOHÍ~° "å^Œ∞Å =∂~åæ<Õfl
J#∞ãïOKå_»∞. HÍx ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxfl ÉÏQÍ ã¨=∞iúOKå_»∞. D ã≤^•úO`åxfl
ZkiOz# "åiH˜ k=∞‡ uiˆQ ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥ÑÊ≤ Ü«Ú‰õΩÅÎ `À ^èfiŒ xH˜ Jâı+¨
„áêK«∞~°ºO ™êkèOKå_»∞. P#O^Œ =~°#ú ∞_ç ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxH˜ u~°∞QÆ∞ÖËx „Ñ¨Kå~°O
=Ú=∞‡@∞x =Å¡<Õ ™ê^èŒº"≥∞ÿOk. ÉèÏ=∞Ç¨ï_»∞ ‰õÄ_® ^èŒfix "åkÜÕ∞ Jx
x~°∂Ñ≤OKå_»∞. HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊OÖ’x ÉèÏQÍÅ#∞ ''LÖÏ¡™êÅ∞—— J<åfl_»∞. WO^Œ∞Ö’
#∂@ #ÅÉèˇ· HÍiHõÅ∞<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ LÖÏ¡ãÖÖ’ =∂=¸Å∞QÍ<Õ HÍ=º
„Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ∞, HÍ=º ¿ÇÏ`«∞=ÙÅ∞, Éè^Ë •Å∞, HÍ=º Éè^Ë •Å∞ K≥áêÊ_»∞. ~Ô O_»∞Ö’
â◊|Ì =ºO[#O QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. =¸_»∞Ö’ J~°ú =ºO[# QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞.
201
<åÅ∞QÆ∞Ö’ ~°™êk ^èŒfix K«~°Û KÕâß_»∞. J~Ú^Œ∞Ö’ =ºO[# Ü≥ÚHõ¯ â◊H˜Îx
q=iOKå_»∞. P~°= LÖÏ¡ãO¨ Ö’ z„`«HÍ=º „Ñ¨™êÎ=# KÕâß_»∞. U_»∞Ö’ QÆ∞}^À+¨
K«~Û° KÕâß_»∞. Zxq∞kÖ’ QÆ∞}O JO>Ë Uq∞\’ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. `˘q∞‡^À
LÖÏ¡ãO¨ Ö’ â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ#∞ q=iOKå_»∞. Ñ¨kÖ’ J~åúÅOHÍ~° q=~°} LOk.
''`«^Œ ^Àëœ â◊ÉÏÌ~“ú ã¨Q∞Æ }Ï #=ÅO Hõ$f Ñ¨Ù#ó HÍfiÑ≤—— Jx QÆ∞}Ïxfl x~°fizOKå_»∞.
^ÀëêÅ∞ ÖË‰Ωõ O_® QÆ∞} ã¨ÇÏ≤ `«OQÍ HÍ=ºO LO_®Åx ^ŒO_ç K≥ÑÊ≤ #^•xfl ^ŒO_çQÍ
ã¨=∞iúOKå_»∞. nxH˜ |bÜ«∞OQÍ ^À+¨ K«~Û° #∞ KåÖÏ qÑ¨ÙÅOQÍ KÕã≤ P ^•i
Ñ¨@=ì ^ŒxÌ ÃÇÏK«ÛiOKå_»∞. Z‰õΩ¯^ŒQÍ JÅOHÍ~°O g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ . JO^Œ∞Hˆ
''J#ÅO Hõ$f Ñ¨Ù#ó HÍfiÑ≤—— Jx ã¨=∞iúOK«∞H˘<åfl_»∞. HÍx JÅOHÍ~° Éè^Ë •Å#∞
=∂„`«O qÑ¨ÙÅOQÍ K«iÛOKå_»∞. =Ú=∞‡@∞_ç HÍ=º „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ, HÍ=º ¿ÇÏ`«∞=ÙÅ
QÆ∞iOz KÕã#≤ K«~Û° JO^Œih PHõi¬OzOk. J`«x â◊|Ì â◊‰Ωõ ÅÎ q=~°} „áêK«∞~°ºO
á⁄OkOk.
=Ú=∞‡@∞_ç HÍ=º „áêHÍâßxH˜ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ "åºMÏº#O =∂}˜Hõº
K«O„^Œ∞_»∞ J<Õ *ˇ#· =∞`åKå~°∞º_»∞ 1159Ö’ ~åâß_»∞. `«~åfi`« KåÖÏ=∞Ok
~åâß~°∞. ^•^•Ñ¨Ù Ü«∂Éè̌· \©HÅõ ∞ ~åâß~°∞. ÉèQí =Æ næ`‰« Ωõ `«ÑÊ¨ Wxfl \©HÍÅ∞ =∞i
U W`«~° „QÆO^è•xH© ÖË^xŒ JO\Ï~°∞. \©HÅõ ‰õΩ q=~°}Å∞, q=~°}Å‰õΩ =∞m§
\©HÅõ ∞ ~åã¨∂<Î Õ L<åfl~°∞. „Ñü WO\˜Ö’ =Ú=∞‡@∞_ç ''HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊O—— P=iOz
LOk Jx XHõ â’¡HOõ „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk – ''HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊ãº¨ Hõ$`åQÆ$¿ÇÏ QÆ$¿ÇÏ
\©HÍ `«^•¿Ñº+¨ `«^=·≥è ^Œ∞~°=æ ∞:——b
202
49. ‰õΩO^Œ=∂Å <å@Hõ ~°K~« Ú`«

k*ÏflQÆ∞_»∞ (1100 ad)
‰õΩO^Œ=∂Å (*Ïu=∞Öˇ¡ Ñ¨Ó^ŒO_») J<Õ <å@HÍxfl ~°zOz# k*Ï˝QÆ
Hõq „H©.â◊.1100"å_»∞. É∫^Œú ^•~°≈x‰õΩ_≥#· WOH˘Hõ kQÍflQÆ∞_»∞ L<åfl_»∞. gi^Œ~Ì ∂°
"Õˆ~ Jx „QÆÇ≤ÏOKåe. L`«Î~° ~å=∂Ü«∞} Hõ^èŒ#∞ fã¨∞H˘x Éèí=Éèí∂uÖÏQÍ
J<ÕHÍ<ÕHõ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕã≤ =Ú‰õΩO^Œ=∂Å <å@HõO ~åâß_»∞. ã‘`å Ñï`åºQÆO`À
<å@HõO "≥Ú^ŒÖ∫`«∞Ok. =∞m§ *Ï#H©~å=ÚÅ ã¨=∂QÆ=∞O`À <å@HõO ÑïÑ¨ÓiÎ
J=Ù`«∞Ok. Éè=í Éè∂í u KèåÜ«∞Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. PÜ«∞#ÖÏQÍ<Õ Hõ~∞° }
~°ã¨ áÈ+¨HOõ QÍ =Ú‰õΩO^Œ=∂Å#∞ fiÛk^•Ì_∞» .
k*Ï˝Q∞Æ x Hõq`å qâıëêÅ∞
P~°∞ JOHÍÅ∞#fl <å@HõO =Ú‰õΩO^Œ =∂Å. ~å=Ú_»∞ ã‘`åÑ¨"å^Œ
"å~°Î qx ÅHõ∆ ‡}∞_çx QÆiƒù}˜ J~Ú# ã‘`«#∞ J~°}ºOÖ’ QÆOQÍ#k X_»∞¤#
q_çzÃÑ\ì̃ ~°=∞‡O\Ï_»∞. JHõ¯_» =∞Ç¨Ïi¬ "åb‡H˜ P"≥∞#∞ K«∂ã≤ `«# P„â◊=∂xH˜
fã¨∞‰õΩ "≥_`» å_»∞. ‰õΩâ◊Å=ÙÅ#∞ ã‘`« „Ñ¨ãq¨ ã¨∞OÎ k. =∞Ç¨Ïi¬ "åiH˜ ~å=∞Hõ^#Œè ∞
QÍ# ~°∂ÑÖÖ’ <ÕiÊ™êÎ_∞» . ~å=Ú_»∞ Jâ◊fi"Õ∞^èŒ Ü«∂QÆO KÕã∂¨ Î "åb‡H˜ =∞Ç¨Ïi¬x
PÇ¨fixOK«\ÏxH˜ WHõ¯_çH˜ =™êÎ_»∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ ~å=Ú_»∞ QÀ=∞f #kÖ’
203
H˘@∞ì‰Ωõ áÈ`«∞#fl ''‰õΩO^Œ=∂Å—— Ñ¨Ù+¨ÊÇ¨~åxfl K«∂™êÎ_∞» . Jk ã‘`« Hõ>ìË =∂ÅÖÏQÍ
LO^ŒxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ã‘`å qÜ≥∂QÆO`À ^Œ∞YO ÃÑÅ∞¡aH˜ =ã¨∞OÎ k. Kå@∞QÍ L#fl
ã‘`« ‰õÄ_® Éè~í Î° ^Œ∞MÏxfl K«∂ã≤ HõiyáÈ`«∞Ok. W^ŒiÌ =∞<ÀÉÏ^è#Œ ∞ Hõq KåÖÏ
Hõ~∞° }~°™ê`«‡HõOQÍ z„uOKå_»∞. WO`«Ö’ ‰õΩâ◊Å=ÙÅ∞ ~å=∂Ü«∞} QÍ#O KÕã∂¨ Î
JHõ¯_çH˜ KÕ~°∞H˘O\Ï~°∞. ã‘`å~å=∞ Å=‰õΩâ◊ ã¨=∂QÆ=∞O`À <å@HõO Ñ¨ÓiÎ
J=Ù`«∞Ok.
Hõq Q˘Ñ¨Ê <å@H©Ü∞« `«#∞ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃ „Ñü JOHÍxfl ~°ãÉ¨ iíè `«O KÕâß_»∞.
Éè=í Éè∂í u ÖÏQÍ<Õ. Hõq`«fi=¸ ã¨∞ÅÉèí É’^èHŒ Oõ QÍ LO_ç =∞#ã¨∞‰õΩ Ç¨Ï`«∞‰Î Ωõ O@∞Ok.
Éèí=Éèí∂ux J#∞HõiOz<å `«# „Ñ¨`ÕºHõ`«Å#∞ H˘xflH˘xfl ãÖ^Œ~åƒùÅÖ’
Kå@∞H˘<åfl_»∞. qâ◊fi<å^èŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞} QÍ~°∞ `«# ~å=∂Ü«∞} HõÅÊ=$HõO∆
J=`åiHõÖ’ ''ÉèÏã¨ HÍo^•ã¨ Éè=í Éè∂í u k*Ï˝Q∞Æ Å‰õΩ, „Ñ¨âã◊ Î̈ "åyfi ÅHõ∆ ‡}∞_»∞
=Ú~åi Éè@ í ∞ì#‰õΩ#∞, ~å=∞ Hõ^•ä ÉèÏ+¨º HÍ~°∞‰õΩÅ‰õΩ HÔ "· ∂≥ _»∞Ê Ñ¶∞¨ \Õz—— Jx
„Ñ¨ã∞¨ uÎ OKå~°∞. JO^Œ∞Ö’ k*Ï˝Q∞Æ xH© ™ê÷#O ÅaèOzOk. ‰õΩO^Œ=∂Å#∞ =∂#=e¡
~å=∞Hõ$+¨Ü ‚ ∞« º ÑÖ`«∞Å∞QÍ~°∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞=kOKå~°∞. k*Ï˝Q∞Æ _»∞ PO„^è∞Œ _Õ
Jx PKå~°º u~°∞=∞Å ~å=∞K«O„^Œ ~åâß~°∞. `«Hõ∆tÅ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’
kQÍflQÆ∞_»∞ `«~å¯xfl É’kèOKÕ LÑ¨<åºã¨‰Ωõ _»∞QÍ L<åfl_»∞. W`«x QÆ∞~°∞=Ù ÉèQí OÆ `«
=ã¨∞ |O^è∞Œ =Ù ‰õÄ_® Hõ".Õ HÍo^•ã¨∞ "Õ∞Ñ¶∞¨ ãÖ^ÕâO◊ Ö’ k*Ï˝Q∞Æ x QÆ∞iOz
„Ñ¨™êÎqOKå_»∞. DÜ«∞#‰õΩ =∞~À¿Ñ~°∞ Éè^í OŒ `« n~°<å^è∞Œ _»∞.
É∫^Œú^•~°≈x‰õΩ_»∞ – k*ÏflQÆ∞_»∞
É∫^Œú ^•~°≈x‰õΩ_≥#· k*ÏflQÆ∞_»∞ `≥ÅOQÍ}ÏÖ’x HõsO#QÆ~ü lÖÏ¡ HÀ\˜Ñe¨ ¡
„QÍ=∞x"åã≤. DÜ«∞# rq`«OÖ’ z=i HÍÖÏxfl "ÕOyÖ’ QÆ_áç ê_»x `≥Å∞™ÈÎOk.
Wk K«∂¿ãÎ W^Œ~Ì ∂° XHõ~ˆ <Õ"∂≥ Jx J#∞=∂#O ~å=@O MÏÜ«∞"Õ∞. K«i„`«
`ÕÖÏÛeû# q+¨Ü∞« "Õ∞. „Ñ¨=∂} ã¨=ÚK«ÛÜ«∞ Ñ¨sHõ,∆ ¿ÇÏ`«∞ K«„Hõ _»=∞~°∞HõO,
<åºÜ«∂=Ü«∞=O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ `«~¯° âß„ãÎ̈ „QÆO^è•Å∞ ~åâß_»∞. "ÕOyÖ’ (`≥ÅOQÍ}∞)
XHõ H˘O_»g∞^Œ XO@iQÍ LO_ç „Ñ¨=∂} ã¨=ÚK«ÛÜ«∞O ~åâß_»∞. J#∞+¨µÑì π
KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’ L#fl D „QÆO^èOŒ JÅÉèºí O. \˜É\ˇ ò eÑ≤Ö’ ^˘iHÕk. Wk P~°∞
204
ÉèÏQÍÅ ~°K#« . "å`åûÜ«∞#∞_»∞ `«# ã¨∂„`åÅ#∞ "å_»∞H˘<åfl_»x k*ÏflQÆ∞_»∞
K≥áêÊ_»∞. „Ñ¨`«ºHõ∆, J#∞=∂# "≥Ú^ŒÖˇ·# „Ñ¨=∂}ÏÅ#∞ qÑ¨ÙÅOQÍ WO^Œ∞Ö’
K«iÛOKå_»∞.
<åºÜ«∞ „Ñ¨"tÕ Hõ ÖËHõ <åºÜ«∂=Ü«∞=O `«~¯° âß„ãÎ̈OÖ’ Hõ~n° Ñ≤H.õ nx
ãÖã¨¯ $`« „Ñü‰õÄ_® ^˘~°HÖõ ^Ë ∞Œ . \˜É@
ˇ <£ J#∞"å^Œ"∞Õ P^è•~°O. Wk `«~å¯xH˜
„Ñ¨"âÕ ◊ ^•fi~°O JO\Ï~°∞. ã¨^~Œè ‡° q^è~Œ ‡° ¿ÇÏ`«∞=Ù "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x q=iOKÕ
„QÆO^èOŒ . ¿ÇÏ`«∞ K«„Hõ _»=∞~°∞=Ù Jã¨Å∞ ãÖã¨¯ $`« „ÑüHÍÅ QÆ~ƒ° Où Ö’ Hõeã≤áÈ`Õ
\˜É@ˇ <£ J#∞"å^Œ"∞Õ P^è•~°"∞≥ Oÿ k. PÅO|# Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ PÅO|# Ñ¨sH∆Í =$uÎx
k*Ï˝Q∞Æ _»∞ ~åâß_»∞. „uHÍÅ Ñ¨sHõ∆ J<Õ =∞~À ~°K<« å PÜ«∞#^Õ. k*Ï˝Q∞Æ x
t+¨µº_»∞ â◊OHõ~™° êfiq∞ Jx K≥<· å J#∞"å^•Ö’¡ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.b
205
50. bÖÏâ◊√‰õΩ_»<Õ –
aÅfi =∞OQÆà√◊ _»∞ (1100 ad)
Ñ¨^HŒ ˘O_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# aÅÌ =∞OQÆà√◊ _»∞ NHõ$+¨‚ Hõ~å‚=∞$`«O
~åâß_»∞. NHõ$+¨‚ QÍ#O KÕã#≤ zÅ∞Hõ Hõ#∞Hõ bÖÏ â◊√‰õΩ_»∞ JÜ«∂º_»∞. WO^Œ∞Ö’
=¸_»∞ =O^ŒÅ Ñ¨k â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. ÉèHí ~Î˜ ã° O¨ á⁄Oyá⁄~°Ö@ Ë ∞¡ ~åã≤# HÍ=ºO
Wk. NHõ$+¨‚ ÉèHí Î˜ Ñ¨~åHÍ+¨Qì Í K≥áêÊ_»∞ bÖÏâ◊√‰õΩ_»∞. =¸_»∞ Pâßfi™êÅ∞<åfl~Ú.
XHÀ¯^•xÖ’ #∂@ Ñ¨k â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xÖ’ NHõ$+¨‚ ™êH∆Í`å¯~°O,
Ô~O_»= ^•xÖ’ Hõ$+¨‚ bÅÅ∞, =¸_»∞ Hõ$+¨µ‚x rq`«OÖ’ J<ÕHõ =∞^èŒ∞~°
Ñ¶∞¨ \ÏìÅ∞<åfl~Ú. x`«º áê~åÜ«∞} „QÆO^èOŒ QÍ Q˘Ñ¨Ê "åºÑ≤Î L#flk. ÉèHí Î̃ `«ÑÊ¨
â◊$OQÍ~åxH˜ KÀ@∞ HõeÊOK«Ö^Ë ∞Œ . [Ü«∞^Õ=Ù_Õ bÖÏâ◊√‰õΩ_»∞ JÜ«∂º_»<Õ „Ñ¨Kå~°O
LOk. zO`å=∞}˜ J<Õ "Õâº◊ `À aÅfi =∞OQÆà√◊ _»∞ LO_Õ"å_»∞. XHõ™êi ÃÑ^ŒÌ
QÍe"å#Ö’ P"≥∞#∞ HõÅ∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜ ÃÑ~°\ ˜ QÀ_» Z‰õΩ¯`«∂ `å_»∞ J#∞HÀx
áê=Ú#∞ Ñ¨@∞ìH˘<åfl_»∞. *Ï˝<À^ŒÜ∞« "≥∞ÿ bÖÏâ◊√‰õΩ_»∞QÍ =∂~å_»∞. ''Hõã∂¨ sÎ
uÅHõO ÅÖÏ@ á¶êÅˆH—— â’¡HOõ ~åx "å~°∞O_»~∞° . Jk bÖÏâ◊√‰õΩx â’¡H"õ ∞Õ .
Hõ~å‚=∞$`åxfl ~åQÆ=∂eHõÅÖ’ ã¨ÉÖíè ’¡ QÍ#O KÕ™êÎ~∞° . DÜ«∞# Hõ$ëê‚lÖÏ¡‰Ωõ
K≥Ok#"å_Õ JO\Ï~°∞. â’¡HÍÅhfl =ÚHõHÎ õ ~°∂ÑÖÖ’ LO_»@O „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« ^ÕxHõ^Õ
„Ñ¨`ÕºHõ`« Hõey LO@∞Ok. Hõ$+¨µ‚_»∞ QÀÑ¨ ÉÏÅ‰õΩ_»∞QÍ, QÀÑ¨ ÉÏÅ‰õΩÅ
¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞QÍ, Ö’HÀ`«~Î ° â◊$OQÍ~° Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«=Î Ú_»∞QÍ WO^Œ∞Ö’ ^Œ~≈° #q∞™êÎ_∞» .
''zO`å =∞}˜~°˚Ü«∞u ™È=∞ QÆ∞~°∞ˆ~‡ – tH∆Í QÆ∞~°∞â◊Û ÉèíQÆ"å<£ td
Ñ≤OKè«=∞øoó
Ü«∞`åÊ^ŒHÅõ Ê `«~∞° Ñ¨Å=¡ âıY ~ˆ +¨µ – bÖÏã¨fiÜ«∞O =~° ~°ãO¨ ÅÉè`í Õ
[Ü«∞N——
206
J#O`« Ñ¨^‡Œ <åÉèí ™êfiq∞x "≥Ú^Œ@ ^Œi≈Oz#"å_»∞ aÅfi =∞OQÆà◊ ~°∞+≤Ü∞Õ .
Hõ~å‚=∞$`«O HÍHõ N zÇ¨ÏflO, Ñ¨Ù~°∞+¨ HÍ~°O, Jaè#= H“ã¨∞ÉÎ íè =∂Å, ^ŒH} ∆˜ Ï=¸iÎ
ãÎ̈=O, HÍÅ=^èŒ HÍ=ºO, ^Œ∞~åæ ã¨∞uÎ , ÉÏÅHõ$+¨‚ ™ÈÎ„`«O, ÉÏÅ QÀáêÅ ã¨∞uÎ ,
NHõ$+¨‚ =~°^•+ì̈HOõ , |$O^•=# ™ÈÎ„`«O, ÉèÏ=<åfl=Ú‰õΩ~°O, ~å=∞ K«O„^•+ì̈HOõ ,
QÆ}Ñü ™ÈÎ„`«O, J#∞Éè"í å+ì̈HOõ , =∞Ç¨ HÍÖÏ+ì̈HOõ , =∞Ç¨ÅH˜; ™ÈÎ„`«O, Hõ~À¯@Hõ
™ÈÎ„`«O, Hõ$+¨b‚ ÖÏ q<À^ŒO, ™êHÍ~° Ç¨Ï$^ŒÜ∞« OQÆ=∞O ã¨∞|O^èŒ ™ê„=∂[ºO, u<£
QÆO^èŒ ™ê„=∂[ºO, „Hõ=∞ nÑ≤Hõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ W~°"·≥ ~Ô O_»∞ „QÆO^è•Å∞ ~°zOKå_»∞.
Hõ~å‚=∞$`«O qO@∂ NHõ$+¨µ_‚ ∞» `«Å T¿Ñ"å_»x JO\Ï~°∞.b
207
51. P~åº ã¨ÑâÎ̈ u◊ Hõ~Î° –

QÀ=~°<ú åKå~°∞º_»∞ (1116 ad)
„H©.â◊.1116 "å_≥#· QÀ^Œ~<ú° å Kå~°∞º_»∞ ÅHõ∆ ‡} ¿ã# =∞Ç¨~åA P™ê÷#
Hõq. „áêHõ$`« QÍ^ä• ã¨ÑâÎ̈ u◊ x J#∞Hõiã¨∂Î ''P~åº ã¨ÑâÎ̈ u◊ ——x ãÖã¨¯ $`«OÖ’
~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’#∂ U_»∞ =O^ŒÅ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. Wk ‰õÄ_® =ÚHõÎHõ
HÍ=ºO. „Ñü â’¡HÍxH˜ XHõ Hõ^Œè LO@∞Ok. =ÚHõHÎ ÍÅÖ’ Q˘Ñ¨Ê ¿Ñ~°∞ á⁄Ok#kk.
[Ü«∞^Õ=Ù_ç „Ñ¨ã∞¨ uÎ á⁄Ok# Hõq QÀ=~°#ú ∞_»∞. ''â◊$OQÍ~À`«~Î ° ã¨„`«Ê"Õ∞Ü«∞ ~°K<« å
<≥~· åKå~°º QÀ=~°#ú – ã¨ÊiÌHÀ Ñ≤ # q„â◊√`«: â◊$u ^•~À ^èÀ~¸ HõqH∆Í‡ Ñü:——
JO@∂ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ ^èÀ~¸x QÀ=~°#ú ∞_çx á⁄y_®_»∞. ^À~Ú UHõ ãÖ`å„QÍÇ≤Ï
QÀ=~°<ú £ â◊$OQÍ~° ~°ãÑ¨ @
¨ ∞¡ `≥eã≤#"å_»∞. W^Œ~Ì ∂° ÅHõ∆ ‡}¿ã#∞x P™ê÷# Hõ=ÙÖË.
Hõq`å QÀ=~°#ú O
JÑ¨Ê\˜^•HÍ „áêHõ$`«OÖ’<Õ L#fl =ÚHõHÎ õ ™êÇ≤Ï`åºxfl ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ì̃# "≥Ú^Œ\ "˜ å_»#∞ `å<Õ#x QÀ=~°#ú ∞_»∞ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. ''"å}© „áêHõ$`«
ã¨=Úz`« ~å™ê |ÖË<≥·= ãÖã¨¯ $`«O h`å – x=∂fl#∞ ~°∂Ñ¨ h~å HÍoO^Œ
Hõ<ºÕ = QÆQ#Æ `«ÅO——. nx ÉèÏ=O – ''Ö’`«∞Ö’ „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞#Î fl Ü«∞=Ú<å #kx
|Å~å=Ú_»∞ QÆQÆ# `«ÖÏxH˜ KÕiÛ#@∞¡ „áêHõ$`« áê`åà◊OÖ’ L#fl ~°ã¨=∞Ü«∞
"å}˜x ãÖã¨¯ $`«OÖ’ „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì#∞ Jx HÍ=ºO "≥Ú^Œ\’¡ K≥áêÊ_»∞.. D HÍ=ºO
~åã≤ `«# ™È^Œ~°∞e^ŒÌiH© <Õ~åÊ_»∞. "å~°∞ nxfl Q˘Ñ¨ÊQÍ „Ñ¨Kå~°O KÕâß~°∞.
J=¸ÅºÑ¨^Œ q<åºãÖ`À D =ÚHõHÎ ÍÅ∞ =Ú`åºÅ ™⁄QÆã∞¨ #∞ "≥^[Œ Å∞¡`å~Ú.
=∞#ã¨∞‰õΩ ÉÏQÍ Ñ¨@∞ìH˘<Õ ã¨∞ÅÉèí ã¨∞O^Œ~° P~åº =$`åÎÅÖ’ g\˜x ~åã≤ qÑ¨s`«"∞≥ #ÿ
„ˆH*ò `≥KåÛ_»∞. ã¨[#˚ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å#∞ JÜ«∞™ê¯O`«OÖÏQÍ PHõi¬™êÎ~Ú. =∞^Œ#
208
~°∂Ñ¨ „|Ç¨Ï‡ *Ï˝<åxH˜ LÑ¨x+¨µÅì ÖÏO\˜q J<åfl~°∞ g\˜x.
WO^Œ∞Ö’ qq^èŒ ~°HÍÅ <å~ÚHõÅ =~°#‚ LOk. „¿Ñ=∞ ãÖÜ≥∂QÆO
qÜ≥∂QÆO, D~°¬º, Jã¨∂Ü«∞, â◊$OQÍ~°O J#∞#Ü«∞O Ü«∞^ä• „Ñ¨HÍ~°O L<åfl~Ú.
~°ã"¨ åk JxÑ≤™êÎ_∞» . ''~åuˆ~= g`« "åã¨<å „Ñ≤U= â◊√^•úÑ≤ "åA‡^Õ ã¨~™° ê –
J~°™ê ™êÅOHõ$u ~åÑ≤ # ~ÀK«`Õ âßÅ ÉèOí r=—— ÉèÏ=O ''~åuÖ’ =„™êÅ#∞
=kÖËã#≤ <å~ÚHõ, <åÜ«∞‰õΩx J##º ~°u ÉèÏ=O HõÅ „Ñ≤ÜÚ« ~åÅ∞ÖÏQÍ JÅOHÍ~°O
ÖËx ã¨~°ã¨ "å}˜ P#O^Œ „Ñ¨^ŒOQÍ LO@∞Ok. JÅOHÍ~åÅ`À L<åfl ~°ã¨
â◊¥#ºOQÍ L#fl "å}˜ JÅOHÍ~åÅ`À xO_ç# ™êÅÉèOí lHõ ÖÏQÍ ~°∞zHõ~O° QÍ
LO_»^∞Œ ——. J#∞„Ñ¨™ê^ŒºÅOHÍ~°O JO>Ë QÀ=~°#ú ∞_çH˜ =∞Ç¨ W+Öì . nx`À
HÍ"åºxfl ~°ã¨ =∞QÆflO KÕã≤ =∂#ã≤HÍ#O^•xfl Hõe™æ êÎ_∞» . JÅOHÍ~°O JO>Ë
KåÅ∞ Ñ¨ÙÅHÕzáÈ`å_»∞. J<ÀºH˜Î JÅOHÍ~°=¸ KåÖÏ W+¨"ì ∞≥ #ÿ ^Õ. =ºOQÍº~°Oú `À
HÍ"åºxfl ~°ã¨ â’ÉèÏ Éèií `«O KÕâß_»∞.
QÀ=~°#ú ∞_ç Ö’Hõ ÑïjÅ<å â◊HÎ˜ Q˘Ñ¨Êk. =∞Oz Ö’Hõ*Ï˝#O L#fl"å_»∞.
J`«x âß„ãÎ̈ ÑïK«Ü∞« *Ï˝#O ^˘_»k¤ . ~Ô O_Õ áê^•Å∞ LO_Õ P~åº KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’
XH˘¯Hõ¯\˜ XHÀ¯ HÍ=º YO_»OQÍ fiÛkkÌ# Q˘Ñ¨Ê Hõq`å „ÑüÉèí QÀ=~°#ú ∞_çk.
~å=∞}©Ü∞« "≥∞#ÿ =ºOQÍº~åúÅ`À „Ñü =ÚHõHÎ Íxfl XHõ =∞Ç¨ =Ú`«ºOÖÏ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞
kkÌ „Ñ¨HÍâ◊=∂#O KÕâß_»∞. „áêHõ$`«O g∞^Œ =∞Oz Q“~°=O Hõey#"å_»∞.
JO^Œ∞Hˆ QÆ∞}Ï_è∞» º_»∞ ~Ú`«xx "åºã¨ "åb‡H˜ JO`«\ "˜ å_»∞ Jx H©iOÎ Kå_»∞.
XHõ ã¨dx K≥Å∞Å∞ Ü≥∞O`« #K«ÛK≥ÑÊ≤ <å „Ñ≤ÜÚ« _çx KÕ~Ö° ^Ë ∞Œ . qã¨∞QÔ uÎ
"åà◊√§ "≥o§áÈQÍ „Ñ≤ÜÚ« _»∞ P"≥∞ K≥O`« KÕ~Q° Í P"≥∞ J`«x`À ''<å ãŸ∞Å∞
K≥ÑÊ≤ Ok <Õ#∞ q#ÖË^∞Œ . "åà◊√§ #<˘flke "≥o§áÈÜ«∂~°∞. WÑ¨ÙÊ_»∞ <Õ#∞ XO@ix.
#∞=Ùfi ##∞fl |ÖÏ`«¯iOKåe J#∞H˘O>Ë <å ã¨~fi° ã¨fiO ã¨=∞iÊOK«\ÏxH˜ ã≤ÔúŒ QÍ
L<åfl#∞—— JO@∞Ok =∞~À â’¡HõOÖ’ ''J„QÆ∞Ç‘Ï`å#∞#Ü«∂O =∂ =Ú¿ÑHõ∆ º
ã¨M’ºQÆ`å |`≥H· ÍÇ¨ÏO – „Ñ¨ãÉ¨ Oíè Hõ~ÀÑ≤=∞~Ú KÕ`fi« ^Œ∞Ñï =Ñ¨Ù~°^ºŒ "≥∂H∆Íq∞——
W^˘Hõ ™êOÑ≤Öò =∂„`«"Õ∞. HÍ=ºOÖ’ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å ~ÚÖÏ\˜q HÀH˘Å¡Å∞.
A„~°∞H˘<Õ FÑ≤Hõ LO_®eHÍx HÍ=ºO Páê`« =∞^è∞Œ ~°"∞Õ .b
209
52. HÍ=ºâß„ãÎ̈ Hõ~Î° –

¿ÇÏ=∞ K«O„^•Kå~°∞º_»∞ (1100 ad)
Ñ¨^HŒ ˘O_»= â◊`åaÌH˜ K≥Ok#"å_»∞ ¿ÇÏ=∞K«O„^Œ∞_»∞. Hõq, "åºHõ~}° "Õ`,Î«
JÅOHÍi‰õΩ_»∞. QÆ∞[~å`«∞ ~åA ''Jx›Å "å_» Kåà◊√Hõº ~åA ‰õΩ=∂~° áêÅ∞_ç
K«i„`«#∞—— ‰õΩ=∂~° áêÅ K«i„`« HÍ=ºOQÍ ~åâß_»∞. ãÖã¨¯ $`«, „áêHõ$`«,
"åºHõ~°}ÏÅ#∞ ~°zOKå_»∞. ‰õΩ=∂~° K«i„`« W~°"≥· Zxq∞k ã¨~°æÅ HÍ=ºO.
"≥Ú^Œ\ ˜ W~°"≥· ãÖã¨¯ $`«OÖ’, q∞ye# Zxq∞k ã¨~°æÅ∞ „áêHõ$`«OÖ’ ~åã≤#
ã¨=º™êz. WO^Œ∞Ö’ `«# "åºHõ~} ° áêO_ç`åºxfl JO`å QÆ∞Ñ≤ÊOKå_»∞. JO^Œ∞Hˆ
Wk HÍ=º âß„ãÖÎ J~ÚOk. ^•fi„â◊Ü∞« O J<åfl~°∞. D HÍ=ºOÖ’ ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏQÍxH˜ ''JÉèÜ í ∞« uÅHõ QÆ}—˜ — "åºMÏº#O KÕâß_»∞. HÍ=ºO g~° ~°ã¨ „Ñ¨^•è #O.
XHõ ã¨~°æ JO`å ~å„u<Õ =i‚OK«@O qâı+Ö. ™È=∞<å^èŒ *’ºui¡OQÆ =∞Ç¨
Éè‰í Ωõ _Î ∞» Hõq. *ˇ#· Ç≤ÏO^Œ∂=∞`« ™ê=∞~°™êºxfl QÆ∞[~å`üÖ’ ™êkèOz# Ñ¶∞¨ #`«
¿ÇÏ=∞K«O„^Œ∞_çk.
¿ÇÏ=∞ K«O„^Œ∞x q*Ï˝#O Jáê~°"≥∞ÿ#k. J`«x â◊|Ì ÉèÏO_®~°O
JO`«∞ÖËxk. H˘`«Î H˘`«Î â◊ÉÏÌÅ#∞ ã¨$+≤Oì z „Ñ¨Ü∂≥ yOz Q“_ô suÖ’ HÍ"åºxfl
~åâß_»∞. "åºHõ~} ° Ïxfl HÍ=º ÅHõ} ∆ ÏÅÃÑ· *’_»∞ QÆ∞„~åÅ ã¨"åsx ã¨=∞~°=ú O`«OQÍ
KÕã≤ ã¨∞ÉèÏ+π JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. Jxfl ~°HÍÅ JÅOHÍ~åÅ∞ "å_®_»∞. Kåà◊√‰õΩºÅ∞
=¸_»∞ =O^ŒÅ Uà◊√§ QÆ∞[~å`«∞Ö’x HõkÜ ä ∞« "å_»∞#∞ áêeOKå~°∞. Kåà◊√Hõº
=¸Å Ñ¨Ù~°∞+¨µ_ç`À „áê~°OaèOz ‰õΩ=∂~° áêÅ∞x K«i„`«`À =ÚyOKå_»∞.
‰õΩ=∂~°∞_»∞ =Úãë`«#OÖ’ ¿ÇÏ=∞ K«O„^Œ∞x „áÈ^ŒƒÅO`À *ˇ·# =∞`åxfl
ã‘fiHõiOK«@O`À =ÚyOÑ¨Ù ÑëHÍ_»∞. ~åA rqOz LO_»QÍ<Õ ¿ÇÏ=∞K«O„^•
Kå~°∞º_»∞ 1172Ö’ =∞~°}O˜ Kå_»∞.b
210
53. Ñ¨$nèfi ~å[ K«i„`« Hõ~Î° –

[Ü«∂O‰õΩ_»∞ (1100 ad)
Jr‡~°∞ kèb¡ ~å*ÏºÅ#∞ ÑïáêeOz# Ñ¨$nèfi~å*ò KÀÇ¨<£ K«i„`«#∞
HÍ=ºO ~åã≤#"å_»∞ [Ü«∂O‰õΩ_»∞. HÍj‡~° ^Õâ◊OÖ’ tkèÖÏ=ãú̈Ö’ L#fl D
HÍ"åºxfl ''|∂ºÅ~ü—— Hõ#∞Q˘<åfl_»∞. JãÖÑ¨ÓiÎ HÍ=º"Õ∞. Ñ¨<fl≥ O_»∞ ã¨~Åæ° ∞<åfl~Ú.
Ñ¨$nèfi~åA =∞Ç¨Ï=∞‡nÜ«∞ ~åAÅ#∞ [~ÚOKÕ =$`åÎO`«O`À ÉÏ@∞ PÜ«∞#
Ñ¨\Ïìa¿è +HõO LO@∞Ok. [Ü«∂O‰õΩ_»∞ Ñ¨$nèfi~åA P™ê÷# Hõq. Hõ#∞Hõ HÍj‡s
Jx J#∞HÀ=K«∞Û. aÅ›}∞_ç â‹e· `À ~åã≤# HÍ=ºO. *Ï#~åA J<Õ HÍj‡~°
Hõq nxH˜ "åºMÏº#O ~åâß_»∞. 1193‰õΩ Ñ¨Ó~°fi"Õ∞ HÍ"åºxfl ~åâß_»∞. HÍ~°}O
1191Ö’ Ñ¨$nèfi~åA +¨ÇÏ¨ |∞nÌ<£ Ñ¶∞¨ ’ix F_ç¿ãÎ 1193Ö’ QÀs W`«xfl F_çOz
K«Oáê_»∞.
Hõq`å [Ü«∂OHõO
[Ü«∂O‰õΩ_çH˜ "Õ^Œ, Ñ¨Ù~å}, =∞Ç¨HÍ=º, <åºÜ«∞, "åºHõ~°}, *’ºu
âß„™êÎÅÖ’ xëê‚`«∞_»∞. HÍ=ºOÖ’ ~å=∂Ü«∞} =∞Ç¨ÉèÏ~°`« QÍ^èŒÅ#∞
L@OHÕKå_»∞. Ñ¨Ó~°fi Hõ=ÙÅ „Ñ¨ÉÏè =O ÉÏQÍ L#fl"å_»∞. áêOKåb, Q“_ô
s`«∞Ö’¡ JÅOHÍ~° Ü«ÚHõOÎ QÍ HÍ=ºO ~åâß_»∞. KÒÇ¨<£ ~å[=Oâ◊ K«i„`« QÆ∞iOz
`≥eÜ«∞*ˇ¿ÑÊ Kåi„`«Hõ HÍ=ºO Wk. D =Oâ◊OÖ’ Ñ¨$nèfi~åA =¸_»= ~åA.
Hõq W`«xfl q+¨µ=‚ Ù JOâ◊OQÍ ÉèÏqOKå_»∞. z=s Ñ¶∞¨ ’s`À [iy# Ü«Ú^Œú
„Ñ¨™êÎ=# WO^Œ∞Ö’ ÖËHáõ È=@O Pâ◊Û~°º"Õ∞.b
211
54. #= ™êÇ¨Ï™êOHõ K«i„`«H~õ Î° –

Ñï=∞à◊ Ñ¨^‡Œ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» (1000-1100 ad)
HÍo^•ã¨ =∞Ç¨Hõq g∞^Œ Q“~°=O`À ''Ñï=∞à◊ HÍo^•ã¨∞—— J<Õ a~°∞^Œ∞
á⁄O^•_»∞ Ñï=∞à◊Q∞Æ Ñ¨Ù_Î ∞» . ^è•~å#QÆ~° ~åA ™êÇ¨Ï™êOHõ J<Õ a~°∞^Œ∞ á⁄Ok#
ã≤O^è∞Œ ~åA P™ê÷#HõqQÍ L<åfl_»∞ Ñ¨^‡Œ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» . Hõq ÑÖ_ç`« áÈ+¨‰Ωõ _»∞ ~Ô O_»=
"åHõÊu ~åA `«=Ú‡_Õ ã≤O^è∞Œ ~åA. Éè’[~åA `«O„_ç. ã≤O^è∞Œ ‰õÄ_® Hõq
ÑÖ_ç`« áÈ+¨‰Ωõ _»∞. "åHõÊu Hõ~åfl@Hõ ~åA `≥Å· Ñ¨Ó_ç KÕuÖ’ =∞~°}O˜ Kå_»∞.
ã≤O^è∞Œ ~åA ~å[Ü«∂º_»∞. Ñ¨^‡Œ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ç `«O„_ç =∞$QÍOHõ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» . ã≤O^è∞Œ ~åA
„áÈ`åûÇ¨ÏO`À D Hõ=ºO ~åâß_»∞. W`«x `«~åfi`« =ÚO[~åA, P `«~åfi`«
Éè’A_»∞ ~åAÅÜ«∂º~°∞. D W^ŒiÌ P™ê÷<åÖ’¡#∞ Ñ¨^‡Œ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» Hõq. Éè’A_»∞
ZHõ¯_® W`«x q+¨Ü∞« O „Ñ¨™êÎqOK«Ö^Ë ∞Œ . Hõ#∞Hõ Ñ¨^‡Œ QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» Ñ¨^=Œ â◊`å|ÌO
z=i#∞O_ç Ñ¨^HŒ ˘O_»= â◊`å|ÌOÖ’Ñ¨Ù "å_»∞. QÆ∞Ñ¨Ù_Î ∞» HÍj‡~° ^ÕâÑ◊ Ù¨ â‹=· Ù_»∞.
QÆ∞Ñ¨ÙxÎ Hõq`å Ñ¨^‡Œ Ñï=∞à◊O
''#= ™êÇ¨Ï™êOHõ K«i„`«—— Ñ¨^≥úxq∞k ã¨~°æÅ HÍ=ºO. ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞_»∞
W`«x â’¡HÍÅ#∞ L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. WO^Œ∞Ö’ ã≤O^è∞Œ ~åA <åQÆ~åA ‰õÄ`«∞~°∞
â◊t„Ñ¨É#íè ∞ ÃÑo¡ KÕã∞¨ HÀ=@O Wu=$`«OÎ . =„*ÏO‰õΩ_»∞ J<Õ <åQÆ∞Å â◊`$« =Ù#∞
K«OÑ≤, "å_ç ã¨~ã° ∞¨ ûÖ’ L#fl |OQÍ~°∞ Hõ=∞ÅO `≥zÛ <åQÆ~åA H˜zÛ J`«x
‰õÄ`«∞~°∞ â◊t„Ñ¨Éèí#∞ ÃÑàÏ§_»`å_»∞. ~°=∞º"≥∞ÿ# â‹·eÖ’ HÍ=ºO #_çáê_»∞.
J#∞„áêã¨Å`À Hõq`«fiO áêiOKå_»∞. F*’QÆ∞}â‹e· Z‰õΩ¯=. ã¨ÇÏ¨ [ =~°#‚ Å∞
KÕâß_»∞. JÅOHÍ~° Ñ¨Ù+≤xì HÍ"åºxH˜ KÕ‰Äõ ~åÛ_»∞. `«# Jaè=∂# Hõq =∞Ç¨
Hõq HÍo^•ã¨∞#∞ Jxfl\Ï J#∞HõiOKå_»∞ J#∞ãïOKå_»∞.
212
ã≤O^è∞Œ ~åA Ñ¨~=° ∂~° =OâßxH˜ K≥Ok#"å_»∞. Hõ„∆ uÜ«ÚÅx, „|Ç¨Ï‡H∆Í„`«
‰õΩÅO "å~°=∞x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl~°∞. Ñ¨^HŒ ˘O_»= ã¨~Öæ° ’ Ñ¨~=° ∂~° =Oâ◊ K«i„`«
K≥áêÊ_»∞. qâßfiq∞„`«∞_»∞ =t+¨µ_ì ç HÍ=∞^è#Õ ∞=Ù#∞ Z`«∞‰Î Ωõ áÈQÍ J~°∞O^èuŒ ^Õq
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ ~°∞+≤Ñ`¨ ∞« flÅ∞ f„=OQÍ qKåiOKå~°∞. =t+ì̈ =∞Ç¨Ïi¬ Ü«∞[˝O KÕ™êÎ_∞»
JO^Œ∞Ö’ #∞Oz XHõ k=º Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ L^Œƒqù Oz qâßfiq∞„`«∞_ç ^ŒQ~æÆ ° L#fl
HÍ=∞^è#Õ ∞=Ù `≥zÛ W™êÎ_∞» . P Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çH˜ ''Ñ¨~=° ∂~°∞_»∞—— J<Õ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞»
=t+¨µì_»∞. J`«x #∞Oz Ñ¨~°=∂~° =Oâ◊O U~°Ê_çOk. âßã¨<åÅÖ’ n<Õfl
~åã¨∞H˘<åfl~°∞.
Ñ¨^=Œ ã¨~Öæ° ’ ã≤O^è∞Œ ~åA "åQÆ_,» =Ú~°à,◊ ÖÏÉÏ, Ç¨˙} ^ÕâßÅ#∞
[~ÚOz#@∞¡ ~åâß_»∞. W=hfl Kåi„`«Hõ ã¨`åºÖË. q^•º^è~Œ ∞° Å ™êÜ«∞O`À
ã≤O^è∞Œ ~åA =„*ÏOHõâ◊ ~åA#∞ [~ÚOz <åQÆ~åA ‰õÄ`«∞~°∞ â◊t„Ñ¨É#íè ∞ q"åÇ¨ÏO
KÕã∞¨ HÀ=@O Kåi„`«Hõ ã¨`º« "Õ∞ J<åfl~°∞. =„*ÏO‰õΩ_ç ~å[^è•x ~°`åfl=u #~°‡^•
#kH˜ ^ŒH} ∆˜ Ï# LOk. g~°∞ r=¸`« "åÇ¨Ï#∞_çx `«=∞ =Oâ◊=¸Å Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çQÍ
K≥ÑÙ¨ ÊH˘O\Ï~°∞. |Ç¨ïâß gi ~å[ºO H˘OHõ} „áêO`«O J~Ú LO_®e.b
213
55. ^Œfi ºiÌHqõ ~åA –

Hõq~åA (1182-1197 ad)
=∂^è=Œ Éè@í ∞ì Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞#fl Hõq~åA 1182–1197 HÍÅÑ¨Ù [Ü«∞Ou
Ñ¨Ù~ånèâfi◊ ~°∞_»∞ HõÔŒ | =Oâ◊~åA HÍ=∞^Õ=Ù_ç P™ê÷#Hõq. ''~åÑ¶∞¨ = áêO_»gÜ«∞O——
J<Õ ^•fiiÌHÍ"åºxfl ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß_»∞. Ñ¨^=Œ ¸_»∞ ã¨~Åæ° `À P~°∞ =O^ŒÅ
J~°"·≥ Zxq∞k â’¡HÍÅ`À =iúe#¡ ~å=∂Ü«∞}, =∞Ç¨ÉèÏ~°`« Hõ^ÅŒè ∞ [q∞eQÍ
L#fl HÍ=ºO Wk. „Ñü ã¨~æ° z=~° ~åA ¿Ñ~°∞ KÕ~Û° @O qâı+O¨ . Hõ#∞Hõ nxH˜
''HÍ=∞ ^Õ"åOHõO—— J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk.
Hõq~årÜ«∞O
`«#HõO>Ë =ÚO^Œ∞ ^èŒ#∞O[Ü«Ú_»∞ ~åã≤# ~åÑ¶¨∞= áêO_»gÜ«∞Hõ~°Î
^è#Œ ∞O[Ü«Ú_çH˜ P„â◊Ü∞« q∞zÛ# ''=ÚO[ ~åA—— HõO>Ë `«#‰õΩ P„â◊Ü∞« q∞zÛ#
HÍ=∞^Õ=Ù_»∞ Q˘Ñ¨Ê"å_»x K«=∞`«¯iOKå_»∞ –
''N q^•º â’aè<À Ü«∞ã¨º N =ÚO*Ï kÜ«∞faè^• – ^è•~åÑü
~°™ê"ånÜ«∞O `å= „^Œ~ú å Ñü:—— ÉèÏ=O – N q^Œº J<Õ `åO„uHõ ã≤kQú ÅÆ
=ÚO[~åA‰õΩ ÅH©; ã¨~ã° fi¨ `«∞Å KÕ`« â’aèÖ¡Ë HÍ=∞^Õ=Ù_çH˜ Éè^Ë OŒ Uq∞\˜ JO>Ë
– J`«_»∞ ^è•~åÑü JO>Ë ^è•~å#QÆ~° ~åA, ~Ú`«_»∞ ^è•~åÑü JO>Ë
Éè∂í q∞áêÅ‰õΩ_»∞. ^è#Œ ∞O[Ü«Úx HÍ=ºO HõO>Ë `«# HÍ=ºO Q˘Ñ¨Ê^Œx ÉèÏqOKå_»∞.
=„HÀHÎ̃H˜ =∞Ç¨ "≥É· "íè åxfl `≥KåÛ_»∞. ~å=∂Ü«∞} ÉèÏ~°`« Hõ^ÅŒè #∞ *’_çOz#
f~°∞ =ÚK«Û@QÍ LOk. ^ŒfiiÌHÍ=º ~°K#« Jã≤^•è ~å „=`«O. ^•xfl J<åÜ«∂ãÖQÍ
x~°fiÇ≤ÏOz ^ŒfiiÌHÍ"åºxH˜ =∞Ç¨HÍ=º Q“~°"åxfl KÕ‰Äõ ~åÛ_»∞. XˆH ã¨~Öæ° ’ qq^èŒ
214
=$`åÎÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. g~° ~°ã¨ „Ñ¨^•è #"≥∞<ÿ å, Jxfl ~°™êÅ#∞ áÈ+≤OKå_»∞.
ÉèÏ= „Ñ¨H@õ #Ö’ JkfifÜ«Ú_»xÑ≤™êÎ_∞» –
''qH©~‚° ãÖ„HõO^Œ# KåÑ¨ ÖËâßK«Û gxH©~å‚x =#ã¨bÎ +¨µ – ã¨bÅ =∂^•Ü«∞
=∞Ü«¸~° |~å›#∞º`«OÎ ã¨ Ü«∞Ouã¨‡H˜~å`«<å~°º—— ÉèÏ=O ''qiyÑ¨_#ç WO„^Œ ^è#Œ ∞ã¨∞û
=ÚHõ¯ÖÏQÍ L#fl J_»qÖ’ K≥ÖÏ¡K^≥ ∞Œ ~°∞QÍ Ñ¨_ç L#fl <≥=∞e Ñ≤OKèåÅ#∞ U~°∞H˘x
H˜~å`« „ã‘ÅÎ ∞ qÖÏãÖQÍ `«=∞ K≥=ÙÅÖ’ JÅOHõiOK«∞H˘O@∞<åfl~°∞. <≥=∞e
DHõÅ#∞ WO„^Œ^#Œè ∞ã¨∞û =ÚHõ¯Å∞QÍ áÈÅÛ@O ~°=∞}©Ü∞« ÉèÏ=#.
~å=∂Ü«∞}O Ñ¨q„`«"∞≥ #ÿ QÆOQÍ#k. ÉèÏ~°Ò« qâßÅ ã¨=Ú„^ŒO ÖÏO\˜k.
D ~Ô O_ç\ x˜ HõeÑ≤# Hõq~åA Éèwí ~°^∞Œè _ç =O\˜"å_»∞ Jx K«=∞`«¯iOKå_»∞.
''N=∞„^•=∂Ü«∞}O QÆOQÍ, ÉèÏ~°Ò« ™êQÆ~ÀÑ¨=∞<£ – `«`û« OÜ≥∂[#
HÍ~°º[˝ó Hõq~å*’ Éèwí ~°^óŒè ——b
215
56. JÅOHÍ~° ã¨~fi° ã¨fiO Hõ~Î° –

~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ (1129-1149 ad)
~å*Ï#Hõ ~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ Jx Ñ≤Å∞=|_Õ JÅOHÍi‰õΩ_»∞ ''JÅOHÍ~°
ã¨~fi° ã¨fiO—— ~°K~« Ú`«. 1129–1149 HÍÅO"å_»∞ ~å*Ï#Hõ J<Õk XHõ Ñ¨^qŒ
Jx JO\Ï~°∞. ~°∞K«‰õΩ_»<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® L#fl"å_»∞. áêO_ç`«ºOÖ’ "Õ∞~°∞
#QÆn~è ∞° _»∞ `«# JÅOHÍ~° âß„™êÎxfl ã¨∂„`« ~°∂ÑÖÖ’ ~åâß_»∞. nxH˜ =$uÎ
‰õÄ_® LOk. W`«x t+¨µº_Õ =∞OY‰õΩ_»∞. NHõO~î° HÍ"åºxfl ~åâß_»∞. ã¨∂„`åÅ#∞
~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ ~å¿ãÎ =$uÎ =∞OY‰õΩ_»∞ ~åâß_»x „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk. JÅOHÍ~°
ã¨~fi° ™êfixH˜ [Ü«∞~°^∞Œè _»∞ \©Hõ ~åâß_»∞.
~°∞Ü«∞ºHõ áêO_çf QÆi=∞
JÅOHÍ~° ÅHõ∆}ÏÅ#∞ ã¨∂„`åÅÖ’ K≥Ñ≤Ê =$uÎÖ’ L^•Ç¨Ï~°}Å`À
q=iOKå_»∞. qâı+¡ } ¨ Ñ¨ûúŒ âß„ã‘Ü
Î ∞« q^è•#OÖ’ LO@∞Ok. W`«~° HÍ"åºÅ
q+¨Ü∞« O Z`«∞HÎ ÀÖË^∞Œ . H˘`«Î JÅOHÍ~åÅ#∞ KÕ~åÛ_»∞. ^èfiŒ x"åkQÍ ~°∞A=Ù
KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxfl YO_çOz#"åix YO_çOKå_»∞. HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊O‰õΩ
''ãÖHˆ `«O—— J<Õ \©HÍ ~åâß_»∞. =∞Ç≤Ï=∞ Éè@ í ∞ì ~åã≤# ''=ºH©Î q"ÕHOõ ——‰õΩ qKå~°
q=∞~°≈ KÕâß_»∞. ™êÇ≤Ï`«º g∞=∂Oã¨, <å@Hõ g∞=∂Oã¨, JÅOHÍ~åÅ ã¨~} ° ,˜
ã¨ÇÏ¨ $^ŒÜ∞« bÅ J<Õ „QÆO^è•Å#∞ ‰õÄ_® ~°∞Ü«∞º‰õΩ_»∞ ~°zOKå_»∞. ~°∞„^Œ@∞_»∞
~°∞Ü«∞º‰õΩxÃÑ· qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ K«~Û° KÕâß_»∞.b
216
57. ~å[ `«~O° y}˜ Hõ~Î° –

HõÅ›}∞_»∞ (1127-1149 ad)
HÍj‡~° ~åAÅ K«i„`« ''~å[ `«~°Oy}˜—— ~åã≤# HõÅ›}∞_»∞ HÍj‡~°
~åA [Ü«∞ K«O„^Œ∞x P™ê÷# Hõq. HÍÅO 1127–1149. ZO`À „â◊q∞Oz
~åAÅ K«i„`«Å#∞ ¿ãHõiOz J^è•i>Ë\ "˜ Q£ Í ~å[ `«~O° y}˜ ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
Zxq∞k `«~O° QÍÅ∞<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ =¸_»∞ `«~O° QÍÅÖ’ TÇ¨ÏÅ∞, JáÈÇ¨ÏÅ∞
HõÅQÍÑ¨ÙÅQÆOQÍ LO\Ï~Ú. q∞ye#q Ñ¨ÓiÎ Kåi„`«Hõ ã¨`åºÖË. `«O„_ç J=∂`«º
K«OÑ¨‰Ωõ _»∞. 1148–49 =∞^èºŒ ~å[ `«~O° y}˜ ~åâß_»∞. `«O„_ç HÍj‡~° ~åA
Ç¨Ï~°∞¬_ç P™ê÷#OÖ’ ^•fi~°Ñu¨ . `«~åfi`« =∞O„u JÜ«∂º_»∞. â‹=· =∞`å=ÅO|
‰õΩ@∞O|O. J~Ú<å É∫^ŒOú JO>Ë Jaè=∂#O. Ç¨Ï~°¬ ~åA ^Œ∞~å‡~°∞_æ ∞» .
u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ [iy ^ÕâO◊ JÅ¡HÖõ ’¡Å"≥∞Oÿ k. Ç¨Ï~°¬ =^èŒ `«~åfi`« `«O„_ç Ñ¨^qŒ
T_çOk. HõÅ›}∞_»∞ ZHõ¯_® ~å*Ï™ê÷#OÖ’ L#fl ^•YÖÏÅ∞ ÖË=Ù.
~å[ `«~O° QÆ}Ü
© ∞« O
WO^Œ∞Ö’ 7826 â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. âßO`«~ã° ¨ „Ñ¨^•è #OQÍ HõÅ›}∞_»∞
~åâß_»∞. `å#∞ H˘`«QÎ Í K≥ÑÊ≤ Ok Un ÖË^xŒ Ñ¨Ó~°fiÑ¨Ù "å\˜<Õ QÆ∞~°∞‰Î Ωõ `≥ã∞¨ <Î åfl#x
K≥áêÊ_»∞. `«#‰õΩ =ÚO^Œ∞#fl Ñ¨^ŒH˘O_»∞ ~°K«#ÖË ~å[ `«~°Oy}˜H˜ P^è•~°O
J<åfl_»∞. WO^Œ∞Ö’ hÅ=∞`« Ñ¨Ù~å}O, ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞x #$áê=o, ¿ÇÏÅ ~åA
~åã≤# áêiú"å=o "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. Z<Àfl âßã¨<åÅ#∞ Ñ¨„`åÅ#∞ Ñïâ’kèOz ~åã≤#
L„^ŒOæ ^èOŒ Wk. "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz `«# HÍÅO =~°‰Ωõ L#fl ~åAÅ K«i„`«Åhfl
217
¿ãHõiOz ~åâß_»∞. Uk K≥ÑÊ≤ <å x+¨ÊHõá∆ ê`«OQÍ K≥áêÊ_»∞. P<å\˜ ~å[H©Ü∂« Å#∞
L^ÀºQÆ∞Å#∞ "åi áêÅ#Ö’ _˘Å¡`<« åxfl |Ü«∞\˜H˜ fã≤ x~°ƒÜ ù ∞« OQÍ K≥áêÊ_»∞.
~å[H©Ü∞« , PiúH,õ ™ê=∂lHõ, <≥u· Hõ, ^è•i‡Hõ, <åºÜ«∞ q+¨Ü∂« Åhfl K«iÛOKå_»∞.
Ü«¸~°ÑÙ¨ ^ÕâO◊ Ö’x =∞^èºŒ Ü«ÚQÆ K«i„`« L#fl>Ë¡ ~åâß_»x Jaè#OkOKå~°∞.
Ãã~ì Ú<£ J<Õ POˆQÜ ¡ Ú« _»∞ 1900Ö’ WOw¡+Öπ ’H˜ J#∞=kOz „Ñ¨K∞« iOKå_»∞.
1617Ö’ [Ç¨ÏOw~ü HÍÅOÖ’ ÃÇÏ· ^Œ~ü =∂eH± Ñï¬Ü∞« <£ ÉèÏ+¨Ö’H˜ áêH˜H∆ Oõ QÍ
J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞. P^è∞Œ xHõ Ü«ÚQÆOÖ’ ~°Ol`« ã‘`å~å=∞ ÑÖ_ç`∞« _»∞ Ñ¨ÓiÎQÍ
J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞. Ñ≤~^° Òã≤ ~åã≤# ëê<å=∂ HõO>Ë ~å[ `«~O° y}˜Ö’ "åã¨=Î O
áêÅ∞ Z‰õΩ¯=.
HõÅ›}∞_»∞ "åºHõ~°} áê~°OQÆ`«∞_»∞. W`«x Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl ''=∞OY
ÑÖ_ç`∞« _»∞—— "≥∞KåÛ_»∞. J~°,ú ~å[hu, É∫^Œú âß„™êÎÅ#∞ PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞.
K«H¯õ x Hõ^<Œè åxfi`« â‹e· Ö’ ~åâß_»∞. Hõ^<Œè åÅ#∞ HÍ=º Ñ¨ûúŒ Ö’ ~åâß_»∞. ~°™êxfl
„Ñ¨H\õ O˜ KÕ@Ñ¨ÙÊ_»∞ <ÕÅ q_çz ™ê=Ú KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . "≥^· sŒ ƒù suÖ’ #∂`«fl â◊|Ì
ÉèÏO_®~°O`À ~°ãA ¨ Å˝ #∞ "≥∞Ñ≤ÊOKå_»∞. HÍj‡~° Ñ¨^*Œ ÏÅO ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ
KÕiOk.
Jâ’‰õΩ_ç =ÚO^Œ∞ Ü«∂Éè·ˇ ~Ô O_»∞ ~åAÅ K«i„`« QÆ∞iOz q=iOKå_»∞.
XHÀ¯ ~åA áêÅ<å HÍÅO ã¨∞=∂~°∞ Ü«∂Éè·ˇ Uà◊√§QÍ „QÆÇÏ≤ OKå_»∞. Jâ’‰õΩ_çx
"≥Ü∞Õ ºà◊√§ =ÚO^Œ∞‰õΩ <≥\Ïì_∞» . HÍx =∞ø~°º =Oâ◊ã∞¨ _Î Õ J<åfl_»∞. ‰õΩëê<£ ~åAÅ
K«i„`«#∂ ™êkèHÍ~°OQÍ ~åâß_»∞. q∞Ç≤Ï~°‰õΩÅ∞_»∞ t"åÅÜ«∞O xi‡OKå_»x
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å‰õΩ Éè∂í i ^•<åeKåÛ_»x Hõx+¨µ¯_ç HÍÅOÖ’ PKå~°º <åQÍ~°∞#˚ ∞_»∞
L<åfl_»x, =∂`«$QÆ∞ÑÎ̈ ~åA HõàÏ áÈ+¨‰Ωõ _»∞, Hõq Jx J`«x P™ê÷#OÖ’ ''"Õ∞O~î°
Hõq—— LO_Õ"å_»x, PÜ«∞# Ç¨ÏÜ«∞„w= =^èŒ ~åâß_»x K≥áêÊ_»∞. L`«ÊÅ =Oâ◊
~åAÅÖ’ J=Ou =~°‡ "≥Ú^Œ\ ˜ ~åA Jx J`«x HÍÅOÖ’<Õ HÍj‡~° ^Õâ◊ K«i„`«
SuÇ¨ã≤Hõ ã¨`º« ã¨=∞xfi`«OQÍ ~°zOKå_»∞. HÍj‡~° ~åA Ç¨Ï~°∞¬_∞» <åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ
|∞^Œú ^Õ"åÅÜ«∂Å#∞ q„QÆÇ¨ Å#∞ ^èfiŒ OãÖ KÕã#≤ @∞¡ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. HÍj‡~°
~åAÅ K«i„`«#∞ ™êkèHÍ~°OQÍ ~åã≤# "≥Ú^Œ\ ˜ Hõq HõÅ›}∞_»∞.b
218
58. g~°â=·‹ Hõq – L^•Ç¨Ï~°} HÍ=º x~å‡`« –
áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^è∞Œ _»∞ (1160-1260 ad)
t=ÔH=õ ÙÅÖ’ =ÚY∞º_≥#· áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^è∞Œ _»∞ ãÖã¨¯ $`«O, Hõ#fl_»O,
`≥Å∞QÆ∞Ö’ J<ÕHõ „QÆO^è•Å∞ ~°zOz# =∞Ç¨ ÑÖ_ç`« Hõq. t=Hõq „`«Ü∞« OÖ’
™È=∞<å^èŒ∞_»∞, =∞e¡HÍ~°∞˚# ÑÖ_ç`å~å^èŒ∞º_»∞, #<Õ#flKÀ_» Hõq~åA L<åfl~°∞.
™È=∞<å^è∞Œ _»∞ =~°OQÆÅ∞¡ lÖÏ¡Ö’x áêÅ∞¯iH˜ „QÍ=∞OÖ’ [x‡OKå_»∞. `«O„_ç
q+¨µ‚ ~å=∞ ^Õ=Ù_»∞. `«e¡ „tÜ«∂ ^Õq. 1160–1240 HÍÅO"å_»∞. t=Ù_ç
„Ñ¨^èŒ=∞ QÆ}ÏÅÖ’ ''„Éèí∞Oy—— J=`å~°O Jx g~°â‹·=ÙÅ qÑ¨s`« #=∞‡HõO.
„ÉÏÇ¨ Ï ‡}∞_Õ J~Ú<å, W`« ~ ° „ÉÏÇ¨ Ï ‡} t=Hõ = ÙÅ∞ „ÉÏÇ¨ Ï ‡}∞Å#∞
q=∞i≈OÑ¨Háõ È~Ú<å ™È=∞# „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å#∞ qÑ¨s`«OQÍ q=∞i≈OKå_»∞. g~°â=·‹
"åºÑ≤HÎ ˜ Wk ÉÏQÍ ^ÀÇ¨Ï^Œ Ñ¨_Oç k. g~°â=·‹ =∞`«nHõ∆ fã¨∞H˘x QÆ∞~°∞=Ù Hõ@‰ì Äõ i
áÈ\˜ ^Õ=~° =^ŒÌ â‹=· PQÆ=∂Å#∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞. g~°â=·‹ ÙÅ‰õΩ ‰õΩÅ QÀ„`«
Ñ¨\ Oì˜ Ñ¨Ù LO_»^∞Œ . gix g~° =∞¿ÇÏâ◊fi~° „=`«∞Å∞ JO\Ï~°∞. [OQÆ=∞ ^Õ=~°Å∞QÍ
gix P~åkè™êÎ~∞° . giH˜ `«e^ŒO„_»∞Å∞ áê~°fif Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞ÖË#O\Ï~°∞.
`≥Å∞QÆ∞, Hõ#fl_» Hõq`å w~åfi}O
™È=∞# ÖËHõ ™È=∞<å^è∞Œ _»∞QÍ „Ñ¨ãk≤ ú K≥Ok# áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^è∞Œ _»∞
`≥Å∞QÆ∞Ö’ |ã¨= Ñ¨Ù~å}O, =$ëêkèÑ¨ â◊`H« Oõ , K«`∞« ~ˆ fi^Œ ™ê~°O, ÑÖ_ç`å~å^èºŒ
K«i„`« ~åâß_»∞. Hõ#fl_»OÖ’ ã¨^∞Œ ~æ ∞° ~°Q_Æ ,» K≥#fl |ã¨= ~°Q_Æ ,» |ã¨= eOQÆ
<å=∂=o ~°zOKå_»∞. JK«Û `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•Å#∞ `≥Å∞QÆ∞ KèO« ^Œã∞¨ ûÅ#∞ qiqQÍ
LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. ''~°Q_Æ —» — J<Õ H˘`«Î KèO« ^Œã∞¨ û ã¨$+≤Hì ~õ Î° ™È=∞<å^è∞Œ _Õ nxx
''|ã¨= ~°Q_Æ —» — JO\Ï~°∞. kfiÑ¨^‰Œ Ωõ Ñ¨^Œ ãÖÑ¨^Œ *’_çOz |Ç¨ï q^èŒ q<åº™êÅ∞
KÕ~ÚOKå_»∞. ã‘ã¨ Ñ¨^•ºÅ∂ ~åâß_»∞. „uÉèOí y `«~∞° "À[, „H“OK« Ñ¨ÔŒè , =#
=∞Ü«¸i, K«`«∞ifi^èŒ HõO^ŒO, „uáê^Œ HõO^ŒO J<Õ qq^èŒ Kè«O^À s`«∞efl
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ „Ñ¨Kå~°O KÕâß_»∞. HÍHõfÜ«ÚÅ HÍÅÑ¨Ù qÑ¨=¡ HõqQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù
219
á⁄O^•_»∞. P<å\˜ ã¨=∂[OÖ’ LO_Õ ™êOÑ¶≤∞Hõ ã≤÷u QÆ`«∞Å#∞ ~°K«#ÅÖ’
™ê÷#O HõeÊOz "å\˜ qt+¨`ì Å« #∞ [<åÅ‰õΩ `≥eÜ«∞*ˇáêÊ_»∞. *Ï#Ñ¨^Œ HõàÏ
~°∂áêÅ‰õΩ, Ü«∞Hõ∆QÍ<åÅ‰õΩ, P@Å‰õΩ, áê@Å‰õΩ `«# „QÆO^è•ÅÖ’ KÀ@∞
HõeÊOKå_»∞. `ÀÅ∞ÉÁ=∞‡ÖÏ@Å∞, [O`«∞ q<åº™êÅ∞, #@∞ì= Hõ`ÕÎÅ <å@º
qÖÏ™êÅ∞ QÆ∞iOz =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞*ˇáêÊ_»∞. NN HõO>Ë =ÚO^Õ Kè«O^Œã¨∞û
"åºHõ~°}ÏÅ#∞ t=Hõ=ÙÅ∞ JkèQÆq∞OKå~°∞. ÉèÏ+¨Ö’ x~°O‰õΩâ◊√Öˇ· =iúÖÏ¡~°∞.
W`«~° ÉèÏëê Ñ¨^•Å#∞ Ü«∞^èKÕ Û« QÍ KÕiÛ"å_®~°∞. *Ï#∞ `≥Å∞QÆ∞‰õΩ Ñ¨\Ïìa¿è +HõO
KÕãO≤ k t=Hõ=ÙÖË. ^Õt Hõq`«‰Ωõ =∂~°æ ^Œ~≈° ‰õΩÅ∞QÍ xeKå~°∞.
Jxfl\Ï „Ñ¨^èŒ=Ú_»∞ ™È=∞<å^èŒ∞_»∞
™È=∞# Jxfl\Ï „Ñ¨^=Œè Ú_»∞QÍ xeKå_»∞. ''g~° â‹"· å„ˆQã¨~∞° QÆ∞—— JO\Ï~°∞
™È=∞<å^èŒ∞x. |ã¨"Õâ◊fi~°∞x K«i„`«#∞ Ñ¨Ù~å}OQÍ ~åã≤ H˘`«Î ^•i fâß_»∞.
K«i„`«‰Ωõ Ñ¨Ù~å} "≥t· ëêì ºxfl ãÖ`«iOz# "≥Ú^Œ\ H˜ qõ Ñ¨Ù~å}Hõ~.Î° *ˇ#· ÉèÏëê
ÅHõ}∆ ÏÅ`À `≥Å∞QÆ∞Ö’ ^Õt Ñ¨Ù~å}Ïxfl ~åã≤# `˘e `≥Å∞QÆ∞ Hõq JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞.
JK«Û `≥Å∞QÆ∞ KèO« ^Œã∞¨ û J~Ú# kfiÑ¨^‰Œ Ωõ HÍ=º Q“~°"åxfl, Ñ¨Ù~å} Q“~°"åxfl
HõeyOz# „Ñ¨^èŒ=∂O„^èŒ Hõq. =∞`« q*Ï˝<åxH˜, „Ñ¨Kå~åxH˜ HÍ=Åã≤#
„Ñ¨„H˜Ü∞« Åxfl\˜x ãÖ`«iOz, LÑ¨Ü∂≥ yOz ã¨ÑÅ¨¶ ∞_≥· `«# ã¨~fi° *Ï˝`åfixfl Ö’HõOÖ’
Kå\˜# "≥Ú^Œ\ ˜Hõq ™È=∞<å^èŒ∞_»∞. ed`«, =∞ødHõ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xH˜ "å~°kè
xi‡Oz# `˘e `≥Å∞QÆ∞Hõq. =¸Å ~°ã"¨ å^•xH˜ `≥Å∞QÆ∞Ö’ „Ñ¨Kå~°O `≥zÛ#
„Ñ¨^=Œè ∞ Hõq. ÉèHí ~Î̃ ™° êxfl `≥Å∞QÆ∞ ^ÕâO◊ Ö’ áê~° "≥∞~°∞QÆ‰Ωõ O_® áêiOz# `˘e
ÉèHí HÎõ qõ . ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’<ÕHÍHõ „Ñ¨H¯õ ÉèÏ+¨ Hõ#fl_»OÖ’#∞ Hõq`«fiO K≥ÑÊ≤ #
"≥Ú^Œ\ H˜ qõ . `«##∞ QÆ∞iOz HÍ"åºÅÖ’ Ju `«‰Ωõ ¯=QÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. W`«~°
~°K#« ÅÖ’ ™È=∞# QÆ∞iOz K≥ÑÊ¨ |_ç# "å\˜=Å#<Õ PÜ«∞# K«i„`« H˘O`«=~°‰Ωõ
`≥Å∞™ÈÎOk. Hõ#fl_»OÖ’ ''`ÀO`å_» ã≤^úŒ Hõq—— ™È=∞#ÃÑ· ''áêÅ‰õÄiH˜ ™È"Õ∞â◊fi~°
Ñ¨Ù~å}O—— ~åâß_»∞. Ñ¨<fl≥ O_»= â◊`å|ÌOÖ’ `≥Å∞QÆ∞ ^ÕâO◊ ''`˘q∞‡k ÅHõÅ∆ „QÍ=∂Å
qã‘~Î O‚° HõÅk –''#= ÅHõ∆ `≥Å∞OQÆ∞—— Jx =i‚OKå_»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ *ÏfÜ«∞
™êOã¨¯ $uHõ L^Œº=∞ P~°OÉè‰í Ωõ _»∞ ™È=∞<å^è∞Œ _»∞ J<åfl~°∞ _®.l.q.Ñ¨Ó~°K‚ O« ^£.
220
™êÇ≤Ï`åºxfl XHõ L^Œº=∞OQÍ #_çÑ#≤ "≥Ú^Œ\ ˜ `≥Å∞QÆ∞ Hõq ™È=∞# J#\ÏxH˜
ãÖ^ÕÇÏ¨ "Õ∞ ÖË^∞Œ . „Ñ¨^=Œè ∞ `≥Å∞QÆ∞ Hõq ãÖã¨¯~°Î ‰õÄ_® ™È=∞<å^è∞Œ _Õ. x=∞fl
‰õΩÖÏÅ "åix ^ŒQ~æÆ ° KÕiÛ# Hõq. "åi QÆ∞iOz ~åã≤# Hõq ‰õÄ_®. |ã¨=
Ñ¨Ù~å}Ïxfl `˘e `≥Å∞QÆ∞ ™êOÑ¶∞≤ Hõ HÍ=ºOQÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. =∞Å¡=∞ ^Õq Ñ¨Ù~å}O,
™È=∞<å^èŒ ãÎ̈=O, J#∞Éè=í ™ê~°O, K≥#fl=∞Å∞¡ ã‘™êÅ∞, K«`∞« ~ˆ fi^Œ ™ê~°O ™È=∞#
~°K#« ÅÖ’ „Ñ¨=ÚMÏÅ∞.
w~åfi} Hõq`å w~åfi}O
w~åfi} ÉèÏ+¨Ö’ JO>Ë ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ''™È=∞<å^èŒ ÉèÏ+¨ºO——, ''~°∞„^Œ
ÉèÏ+¨ºO——, ''ãÖã¨¯ $`« |ã¨"À^•Ç¨Ï~°}Å∞, =$+¨ÉÏè +ì̈HOõ , „ueOQÍ+ì̈HOõ —— ~åâß_»∞.
=$+¨ÉèÏ+¨ìHõO
=$+¨ÉÏè +ì̈HOõ ÖËHõ =$ëêkèÑ¨ â◊`H« Oõ KåÖÏ „Ñ¨ãk≤ ú K≥OkOk. WO^Œ∞Ö’
"≥Ú^Œ\ ˜ #ÅÉè̌· â’¡HÍÅ∞ |ã¨"âÕ fi◊ ~°∞x QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. W`«~° t= Éè‰í Ωõ ÖÎ #·ˇ
t=<åQÆ=∞Ü«∞º, K≥#fl |ã¨=Ü«∞º, =∂K«Ü∞« ºÅ#∂ WO^Œ∞Ö’ ã¨∞uÎ OKå_»∞. Wk
J<ÕHõ ÉèÏ+¨ÅÖ’H˜ J#∞"å^ŒO á⁄OkOk. 1884Ö’ =∞„^•ãπÖ’ Wk "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ
„Ñ¨K∞« iOÑ¨|_çOk. ™È=∞# "≥Ú^Œ\ ˜ Z#Éè·ˇ `≥Å∞QÆ∞Ö’ ~åâß_»∞. W^˘Hõ qO`«.
XHõ\ ˜ #∞Oz #ÅÉè̌· `˘q∞‡k =~°‰Ωõ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ºÖË. P `«~åfi`« H˘xfl W`«~°
ÉèÏ+¨Ö#·ˇ =∞~å\©, Hõ#fl_», =∞}˜„Ñ¨"åà◊ â’¡HÍÅ∞ ~åã≤ =∞m§ `≥Å∞QÆ∞Ö’ Ñ¨^•ºÅ∞
K≥áêÊ_»∞. Ñ¨^ºŒ O JO`å ãÖã¨¯ $`«OÖ’ L#fl@∞¡ JxÑ≤Oz<å z=i =∂@Å∞
`≥Å∞QÆ∞Ö’ K≥ÑÊ¨ @O qâı+O¨ – ''ZOK«∞ ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨ #∞uO`«∞ x#∞fl q^Œfi#∞fl`«
<å=∞^èÜ Õ ∞« |ã¨"å—— JO\Ï_»∞. g\˜Ö’ Ü«∂Éè·ˇ #∞Oz Ü«∂Éè·ˇ <åÅ∞QÆ∞ =~°‰Ωõ
Ñ¨ÓiÎ ¿ãfiK«Ûù ãÖã¨¯ $`« â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. z=i ÑÖH˜Î J~Ú# =ÚHõHÎ Oõ ãÖã¨¯ $`«O,
W`«~° ÉèÏëê q∞„â◊=∞OÖ’ LO@∞Ok. 59 â’¡HÍÅ∞ ãÖã¨¯ $`« `≥Å∞QÆ∞ HõÅQÍ
Ñ¨ÙÅQÆO. J~°=Ü«∞º= â’¡HOõ Ö’ „^•q_» ãÖã¨¯ $`« `≥Å∞QÆ∞ q∞„â◊=∞O LO@∞Ok.
J~°"·≥ <åÅ∞QÆ∞Ö’ ãÖã¨¯ $`« Hõ#fl_» q∞„â◊=∞O LOk. q∞ye#=hfl `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨^•ºÖË. Wk ã¨∞uÎ â◊`H« "õ ∞Õ . =ãÖ`« uÅHõ KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’ ~åâß_»∞ D â◊`H« Íxfl.
XHõ â’¡HOõ K«∂^•ÌO.
221
''„â’„`«O „â◊√<ÀuÑ¨ù« qxtÛ`å~°Oú – ™È^•`«∞ Ü«∂u =$+¨ÉÏè „k Ñ¨`Õ
„Ñ¨™ê^Œ WÖÏ ÉèÏ=`ü qâ◊√^Œú Ñ¨^Œ ÉèHí Î© – Ñ¶`¨ ^« •aè Åãì̈HOõ ——
~°∞„^Œ ÉèÏ+¨ºO
~°∞„^Œ ÉèÏ+¨ºO ^˘~°HõÖË^Œ∞. HÍx nxx Ñ≤_»ÑïÎ ™È=∞<å^èŒ∞_»∞
L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò „Ñ¨É∞íè `«fi „áêK«º ed`« ÉèÏO_®~°OÖ’ XHõ „Ñü
HõxÑ≤™ÈÎOk. Wk ™È=∞<å^èŒ Hõ$`«O HÍ^Œ∞. „|Ç¨Ï‡ q^•º f~°ú ~åã≤Ok. `å\Ï‰õΩ
„QÆO^è=Œ ¸ HÍ^Œ∞. q_çq_ç HÍy`åÅÃÑ· ~åã≤Ok. W~°"·≥ `˘q∞‡k ¿ÑrÖË L<åfl~Ú.
Hõ#∞Hõ Wk ™È=∞# ~åã≤#k HÍ^Œx `ÕeOk. ~°∞„^ŒÉÏè +¨ºO Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’ LOk.
nxfl N ~°∞„^ŒO JO\Ï~°∞. â◊`∞« ~°∞„nÜ«∞O J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk. WO^Œ∞Ö’
H˘xfl ã¨∂HÍÎÅ∞ ™È=∞# ~åã≤# ÑÖ_ç`å~å^èºŒ K«i„`«Ö’ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Hõ#∞Hõ
~°∞„^Œ ÉèÏ+¨ºO XHõ "åºMÏº#O =∂„`«"∞Õ Jx ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞.
ãÖã¨¯ $`« |ã¨"À^•Ç¨Ï~°}
Wk Hõ#fl_» =∞O_»ÖËâ◊fi~°∞_≥·# a[˚Å∞x =ÚYº=∞O„u, g~°â‹·= =∞`«
„áêÑ¨‰õΩ_»∞ |ã¨"Õâ◊fi~°∞x K«i„`«. |ã¨=_»∞ =∂k~å[, =∞^ŒÅO| J<Õ â◊√^Œú
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å `«#Ü«Ú_»∞. g~°∞ #Onâ◊fi~°∞x Ñ¨~=° ∞ Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞. #Ok J#∞„QÆÇÏ¨ O`À
Ñ¨~=° ∞ ÉèHí ÍÎ„Qˆ ã¨~∞° _≥#· |ã¨=_»∞ [x‡OKå_»∞. PÜ«∞# #Onâ◊fi~°∞x J=`å~°OQÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . Hõ#∞Hõ |ã¨= Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~∞° . "≥â· ßY â◊√^Œú `«kÜ«∞<å_»∞ 1131Ö’
[x‡OKå_»∞. Zxq∞^Œ= U@ LÑ¨#Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ _»QÍ W+¨Ñì _¨ H» õ WÅ∞¡ =ke
"≥o§áÈÜ«∂_»∞. ‰õÄ_»Å ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~°O KÕi UHÍO`«OÖ’ P`«‡ *Ï˝<åxfl á⁄O^•_»∞.
J`«x g~°â=·‹ ÉèÏ"åÅ#∞ QÆ=∞xOz "Õ∞#=∂=∞ ‰õÄ`«∞~°∞ QÆOQÆ=∞‡ xzÛ q"åÇ¨ÏO
KÕâß_»∞. `«~åfi`« a[˚Å∞x =∞Ç¨=∞O„u JÜ«∂º_»∞. g~°â=·‹ =∞`åxfl ™ê÷ÑO≤ z
"åºÑ≤OÑ¨*âË ß_»∞. ãÖÑ¶∞¨ ãÖã¨¯~°}Å∞ KÕ|\˜ì Jã¨Ê $â◊º`«#∞ x"åiOKÕ „Ñ¨Ü∞« `«flO
KÕâß_»∞. Wk KåO^Œã¨ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å‰õΩ ÉÏ^èHŒ eõ y¿ãÎ ~åA‰õΩ K≥áêÊ~°∞. ~åA
gi=Å# U^≥·<å „Ñ¨=∂^ŒO =ã¨∞ÎO^Õ"≥∂#x ÉèíÜ«∞Ñ¨_®¤_»∞. „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å‰õΩ
Jã¨Ê $â◊º`«Å‰õΩ |ã¨=_»∞ q"åÇ¨Å∞ [iÑ≤OKå_»∞. ''â‹·= â◊~°}∞Å#∞—— ~åA
x¿+kèOKå_»∞. JÇ≤ÏO™ê =ÅOa J~Ú# |ã¨=_»∞ Ç≤ÏO™ê „Ñ¨[fiÅ#O`À
222
ÉÏ^èŒÑ¨_®¤_»∞. HõàÏº}üÖ’ `å#∞ KÕÜ«∂eû# Ñ¨x Ñ¨ÓiÎ J~ÚO^Œx ÉèÏqOz
‰õÄ_»Å ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~°O "≥o§áÈÜ«∂_»∞. JHõ¯_» UHÍO`«OQÍ t"å~å^è#Œ KÕã∂¨ Î
ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~°∞xÖ’ 1167Ö’ |ã¨"âÕ fi◊ ~°∞_»∞ SHõº=∞Ü«∂º_»∞. ãÖã¨¯~°QÎ Í, g~°â=·‹
=∞`« ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _çQÍ |ã¨"âÕ fi◊ ~°∞_»∞ z~°Hi© Î á⁄O^•_»∞. Z<Àfl `«~åÅ#∞ „Ñ¨ÉÏè q`«O
KÕâß_»∞.
Wk L^•Ç¨Ï~°} HÍ=ºO. Z<≥q∞k qÉè‰í Ωõ ÅÎ `À ™È=∞# ~åâß_»∞. „Ñü
qÉèHí ÖÎ̃ ’ XHõ\ ˜ ~Ô O_»∞ â’¡HÍÅ∞ P `«~åfi`« HõoHõ, L`«¯oHõÅ∞ ~åâß_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜
qÉèHí ÖÎ̃ ’ „áê} eOQÍxfl P~åkèOKÕ |ã¨"âÕ fi◊ ~°∞xH˜ =O^Œ#O K≥áêÊ_»∞. ~Ô O_»=
qÉèHí ÖÎ̃ ’ |ã¨=x *Ï˝# „Ñ¨ÉÏè "åxfl Pq+¨¯iOKå_»∞. "Õ^Œ Ñ¨~=° ∂~°ú ~°ÇÏ¨ ã¨º ÉèkË ,
Ñ≤â√◊ # "åºáê# áê~°OQÆ`∞« _»x á⁄y_®_»∞. "Õ^•O`«OÖ’ J™ê=∂#∞º_Õ HÍHõ
|ã¨= =K«<åÅ∞ ~åã≤# Hõq J<åfl_»∞. =¸_»= qÉèHí ÖÎ˜ ’ |ã¨"âÕ fi◊ ~°∞x =∞Ç≤Ï=∞Å#∞
=i‚OKå_»∞. |ã¨=x ã¨∞"Õ∞~°∞ Ñ¨~°fi`«O`À áÈÖÏÛ_»∞. `«~°∞"å`« g~°â‹·=
nH∆Íq^•<åÅ#∞ PK«~} ° Å#∞, âß„ã¨Î „QÆO^è•Å QÆ∞iOz ~åâß_»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’
|ã¨= Ñ¨Ù~å}=¸ ~åâß_»x =ÚO^Õ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åflO. |ã¨=_»∞ g~°â=·‹ „Ñ¨Kå~°‰Ωõ _çQÍ
KÕã≤# Ñ¨#∞Å∞ q=iOKå_»∞. „Ñ¨Hõ$uÖ’ |ã¨"åxH˜ „Ñük t=~°∂ÑÖQÍ
^Œ~°≈#q∞ã¨∞ÎO^Œ<åfl_»∞.
L^•Ç¨Ï~°} HÍ"åºÅ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ #∞Oz `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =KåÛ~Ú. W^˘Hõ
~°H"õ ∞≥ #ÿ ™êÇ≤Ï`«º „Ñ¨„H˜Ü∞« . ãÖã¨¯ $`«OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ L^•Ç¨Ï~°} HÍ=ºO ~åã≤#"å_»∞
áêÅ∞¯iH˜ ™È=∞<å^è∞Œ _Õ. P `«~åfi`« F~°∞QÆÅ∞¡ Hõq q^•º<å^è∞Œ _»∞ ~åâß_»∞. P
`«~åfi`« `≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ L^•Ç¨Ï~°} HÍ"åºÅ∞ =KåÛ~Ú. L^•Ç¨Ï~°} J<Õk 26
â’¡HÍÅ∞O_Õ ÅÑ¶Ú¨ HÍ=ºO. U_»∞ qÉè‰í Ωõ ÅÎ `Àáê@∞ ãÖÉ’^è#Œ „Ñ¨^=Œè ∂ qÉèHí ÖÎ̃ ’
HÍ=ºO LO@∞Ok. XHÀ¯ qÉèHí ÖÎ˜ ’ =¸_Õã≤ Ñ¨^•ºÅ∞ LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜
Ñ¨^ºŒ O XHõ KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’, ~Ô O_»= Ñ¨^ºŒ O ~°Q_Æ Q» Í, =¸_»= Ñ¨^ºŒ O J~°ú ~°Q_Æ Q» Í
LO_®e J<Õ xÜ«∞=∞O LOk. ~°Q_Æ ‰» Ωõ Zxq∞k áê^•Å∞ LO\Ï~Ú Hõ#∞Hõ
J~°ú ~°Q_Æ Ö» ’ <åÅ∞ˆQ áê^•Å∞O\Ï~Ú. g\˜<Õ HõoHõ Jx L`«¯oHõ Jh JO\Ï~°∞.
g\˜ `«~åfi`« ã¨~fi° qÉèHí Î̃ â’¡HOõ LO_®e. ãÖã¨¯ $`« L^•Ç¨Ï~°} HÍ"åºÅhfl
223
`≥Å∞QÆ∞ L^•Ç¨Ï~°} HÍ"åºÅ<Õ áÈe LO\Ï~Ú. Jã¨Å∞ ãÖã¨¯ $`« L^•Ç¨Ï~°}Å∞
~åã≤Ok `≥Å∞QÆ∞ Hõ=ÙÖË. JO^Œ∞Hˆ ™È=∞<å^è∞Œ _»∞ "≥Ú^Œ\ ˜ ãÖã¨¯ $`« L^•Ç¨Ï~°}
HÍ=º Hõq JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. q^•º<å^èŒ Hõq `«# „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞ HÍ=ºOÖ’
L^•Ç¨Ï~°} HÍ=º ÅHõ}∆ ÏÅ∞ q=iOKå_»∞. |∞∞ˆQfi^Œ ‰õΩO`«Hõ ã¨∂HÍÎÅÖ’ L^•Ç¨Ï~°}
HÍ=º KèåÜ«∞Å∞<åflÜ«∞x JO\Ï~°∞. W=hfl „H˜Ü∂« qÉè‰í Ωõ ÅÎ ∞. Hõ#∞Hõ ã¨HÅõ
„H˜Ü∞« Å∂ P Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°∞xH˜ K≥Ok#"Õ Jx D L^•Ç¨Ï~°} HÍ"åºÅÖ’ L#fl
JO`«~å~°Oú . nx<Õ Hõq™ê„=∂„\©≈ qâ◊fi<å^èŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞} ''„Ñ¨ÑO¨ K«=∞O`å
„H˜Ü∂« [#ºO. D „H˜Ü∞« Å`À ÉèQí =Æ O`«∞x KÕ~=° K«∞Û. D qÉè‰í Ωõ ÅÎ `À Ñ¨~=° ∂`«‡#∞
H©iOÎ K«@O JO>Ë D „H˜Ü∞« Å‰õΩ =¸Å Ñ¨Ù~°∞+¨µ_»∞ P^Œ∞º_»∞ Ñ¨~"° ∞Õ âò=~°∞_»∞ Jx
`≥Å∞ã¨∞HÀ=@"Õ∞. W^Õ L^•Ç¨Ï~°} HÍ=º Ñ¨~=° ∂~°Oú —— Jx K«H¯õ QÍ qâı+¡ O≤ Kå~°∞.
„ueOQÍ+¨ìHõO
™È=∞<å^èŒ∞_»∞ =¸_»∞ eOQÍÅÃÑ· ãÖã¨¯ $`«OÖ’ K≥Ñ≤Ê# Zxq∞^Õã≤
â’¡HÍÅ∞#fl HÍ=ºO. ã¨fiãëú OQÆO, „áê} eOQÆO, ÉèÏ= eOQÆO J<Õq =¸_»∞
eOQÍÅ∞. D â’¡HÍÅ#∞ J#∞+¨µÑì π K«O^Œã∞¨ Ö’ K≥ÑÊ¨ @O qâı+O¨ . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
''ÑÖKåHÍâ◊O =∞Ç¨HÍâ◊O ÑÖKåHõ~°O „Ñ¨HÍt`«O – „Ñ¨}"ÀHõ∆~°O
=∂Ü«∂HÍ~°O ¿ãfiãÎ̈ eOQÆ=∞Ç¨ÏO Éè*í —Ë —
r"å^è•~°O t"å^è•~°O <å<å^è•~°O Ñ¨~å`«Ê~°O – ã¨~fi° "åºÑ¨Hõ =∞O„`å~°ú
„áê} eOQÆ=∞Ç¨ÏO Éè*í —Ë —
z=~°Ö’ XHõ â’¡HOõ Ö’ Ñ¶Å¨ â◊$u K≥áêÊ_»∞. ''ÑÖ_ç`« ™È=∞<å^Õ# Hõ$`«
eOQÍ+ì̈Hõ „`«Ü∞« O – Ü«∞ó Ñ¨~ˆ `î ü ã¨``« O« q^•fi<£ =ÚHÎ̃ Ñ¶Å¨ „Ñ¨ÔŒ —— Jx K≥áêÊ_»∞.
`≥Å∞QÆ∞"å_≥·# ™È=∞<å^èŒ∞_»∞ K«`«∞~åƒùëê HõqQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄Ok
`≥Å∞QÆ∞"åi H©iÎ Ñ¨`åHõ#∞ ZQÆ~° "Õâß_»∞. Zxfl\˜HÀ P^Œ∞º_≥,· ™êÇ≤Ï`åº~å^è‰Œ Ωõ _≥·
`«~åÅ#∞ „Ñ¨ÉÏè q`«O KÕâß_»∞.b
224
59. J+ì̈Ñ^¨ ∞Œ Å – [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ (1200 ad)

''w`« QÀqO^ŒO—— J<Õ =∞Ç¨HÍ=ºO ~åã≤# ÉèíHõÎ Hõq [Ü«∞^Õ=Ù_»∞
Ñ¨<fl≥ O_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok#"å_»∞. ~å^è•Hõ$+¨µÅ‚ JÑ¨Ó~°fi „Ñ¨}Ü«∂xH˜ „Ñ¨fHõQÍ
LOk. Ç¨Ïi HõO>Ë ~å^èŒ PkèHÍºxfl q=iOz# HÍ=ºO. ÉèHí Î̃ L^Œº=∂xH˜ Q˘Ñ¨Ê
TÑ¨ÙxzÛ# "å_»∞ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞. [Ü«∞^Õ=Ùx Ñ¨Ù\˜#ì „Ñ¨^âÕ O◊ ÃÑ· ãÖ^ÕÇ¨ Å∞<åfl~Ú.
H˘O^Œ~°∞ Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖòÖ’x [Ü«∞^Õ= ÔHO^Œ∂eÖ’ [x‡OKå_»x J<åfl~°∞.
HÍ^Œ∞ Xi™êûÖ’x HÔ O^Œ∂e ã¨™ê<£Ö’ Ñ¨Ù\Ïì_x» J<åfl~°∞. D ~Ô O_»∂ HÍ^Œ∞
q∞kèÅÖ’x ZO^Œ∂eÖ’ [x‡OKå_»x #"Õ∞‡"å~°∂ L<åfl~°∞. „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»∞ J~Ú#
[Ü«∞^Õ=Ù_»∞ Xi™êûÖ’x Ñ¨ÓsˆH„∆ `«O‰õΩ ZÑ¨ÙÊ_À KÕi JHõ¯_ç <å@º HõàÏHÍi}˜
Ñ¨^•‡=ux =Åz =ÅÑ≤OÑ¨*ãË ∞¨ H˘x q"åÇ¨Ï=∂_®_»∞. [Ü«∞^Õ=Ùx `«O„_ç Éè’[
^Õ=Ù_»∞. `«e¡ ~°=∂^Õq. Xi™êûÖ’x ã¨∂~°º Hˆ „∆ `«"∞≥ #ÿ HÀ}Ï~°¯ =^ŒÌ ''‰õÄ~°‡
áê@Hõ—— J<Õ KÀ@ ãÖã¨¯ $`« q^Œº <Õ~åÛ_»x JO\Ï~°∞. 1116 „áêO`«ÑÙ¨ ~åA
ÅHõ∆ ‡} ¿ã#∞_ç P™ê÷#OÖ’ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞<åfl_»∞. Q˘Ñ¨Ê NHõ$+¨‚ Éè‰í Ωõ _Î ∞» . Ü«∞=fi#OÖ’
u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞QÍ LO_»QÍ XHõ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»∞ `«# ‰õÄ`«∞~°∞xzÛ q"åÇ¨ÏO KÕâß_»∞.
P"≥∞ =∞~°}O˜ K«QÍ Ñ¨^•‡=ux Ñï}Ü«∞=∂_ç ''Ñ¨^•‡=f K«~} ° Kå~°} K«„Hõ=iÎ——
JÜ«∂º_»∞.
ÉèHí Îõ [Ü«∞^Õ=O
Xi™êûÖ’x Éè∞í =<Õâfi◊ ~üÖ’ L#fl eOQÆ~åA ^Õ"åÅÜ«∞ ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’
225
W\©=e „`«=fiHÍÅÖ’ |Ü«∞@Ñ¨_»¤ =∞^èŒ∞ˆHâ◊fi~å, ã≤OÇ¨K«Å ^Õ"åÅÜ«∂Å#∞
ÑïjeOz# _®. ã¨`º« <å~åÜ«∞} ~åAQÍ~°∞ [Ü«∞^Õ=Ùx =ÚO^Œ∞ rq`«OÃÑ·
H˘`«Î q+¨Ü∂« Å∞ Pq+¨¯iOKå~°∞. JHõ¯_» ‰õÄ~°‡ Ñ¨`åHõÖ’x q^•º"Õ`ÅÎ« Ö’ q^•º
„Ñ¨=ÚY∞ÅÖ’ XHõ~∞° QÍ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ LO_Õ"å_»x `ÕeOk. WHõ¯_» [Ü«∞^Õ=Ùx
q^Œº ™êyO^Œx, WHõ¯_Õ Hõq`«fi ~°K«# „áê~°OaèOKå_»x J~°ú=∞=Ù`ÀOk.
^Œâß=`å~åÅ#∞ Ñ¨~=° ∞ =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ J+¨Ñì ^¨ ∞Œ ÅÖ’ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ =i‚OKå_»∞.
„ÑüKÀ\Ï g\˜x QÍ#O KÕã≤ Ñ¨~=° t™êÎ~∞° . JÖÏˆQ PÜ«∞# ~åã≤# ''^ŒâH◊ $õ u——H˜
„áêK«∞~°ºO ÉÏQÍ LOk. Hõ$+¨µx‚ "Õ}∞QÍ# „Ñ¨ÉÏè "åxfl ''„uÑ¨Ù@——Ö’ =i‚OKå_»∞.
w`« QÀqO^ŒOÖ’x Ô~O_»∞ J+¨ìÑ¨^Œ∞Å∞ ã≤‰õΩ¯Å =∞`« „QÆO^èŒO QÆ∞~°∞
„QÆO^èŒ ™êÃÇÏÉòÖ’ ‰õÄ_® KÀ@∞ KÕã¨∞HÀ=@O QÆ=∞xOK«^Œy# q+¨Ü«∞O.
ãÖã¨¯ $`«O ^•x JÑ¨„ÉèOí â◊ ÉèÏ+¨`À JeÑ≤ JÑ¨Ó~°fi ã¨$+≤ì KÕâß_»∞ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞.
QÆ∞~°∞<å#H± Ñ¨Ós ãÖ^Œi≈Oz#Ñ¨ÙÊ_»∞ [Ü«∞^Õ=Ùx „Ñ¨ÉèÏ"åxH˜ Ö’#Ü«∂º_»∞.
PÅÜ«∂ÅÖ’ ^Õ= ^•ã‘ =º=ã¨#Î ∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå_»∞ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞. JO^Œ∞Hõ<Õ
Xi™êû ^Õ"åÅÜ«∂ÅÖ’ <å@ºO HÀãÖ „Ñ¨`ºÕ Hõ =∞Ok~åÖË~Ê° _®¤~Ú. ^Õ=^•ã‘Å∞
™ê÷xHõ ^Õ=Ùà◊§‰õΩ ã¨~°fi ã¨=∞~°Ê} KÕã≤ ÉèíH˜Î`À ãÖw`« #$`åºÅ`À ™êfiq∞x
¿ãqOKÕ"å~°∞.
w`« QÀqO^ŒO =∞^è∞Œ ~° ÉèHí Î© w`åÅ HÍ=ºO. wu HÍ"åºxH˜ K≥OkOk
ãÖw`« ~°∂Ñ¨HõO J<åfl~°∞. Ñ≤âıÖò, ÖÏ¿ã<£ ÑÖ_ç`«∞Å∞ „âß~Ú_»~ü ''iÃÑ¶·O_£
*Ï`«~—° — Jx Ñ≤eKå_»∞. *Ï`«~° J<Õk ÉˇOQÍb „QÍ=∞º Ñ¨ÔŒ . JO>Ë ''ãÖã¨¯ $`«
„QÍ=∞º ~°∂Ñ¨HOõ —— J#K«∞Û. Wq Zxq∞k Ñ¨^•Å∞#fl w`åÅ∞ Hõ#∞Hõ J+¨Ñì ^¨ ∞Œ Å<Õ
¿Ñ~°∞. ~åQÆ Ü«ÚHõOÎ QÍ áê_»∞`«∂ Jaè#~ÚOKÕ"å~°∞. QÍ#O`Àáê@∞ Jaè#Ü«∂xH©
„áê^è•#º`« á⁄OkOk. P^èŒ∞xHõ ÑïÉèÏ+¨Ö’ ãÖw`« ~°∂Ñ¨HõO áêâßÛ`«∞ºÅ
''X¿Ñ~å——.
ÉˇOQÍÖòÖ’ NHõ$+¨‚ bÅÅ#∞, ~åã¨ „H©_Å» #∞, =∞Ç≤Ï=∞Å#∞ QÍ#O KÕã∂¨ Î
#$`«ºO KÕã¨∂Î „Ñ¨Kå~°O KÕ¿ã PKå~°O LO_Õk. ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõ$+¨‚ Éèí‰õΩÎ_≥·#
[Ü«∞^Õ=Ù_»∞ P „Ñ¨ÉÏè =O`À ~åã≤# HÍ=ºq∞k. „Ñ¨}~Úx J~Ú# ~å^èŒ „¿Ñ=∞
226
q~°Ç¨ÏO J^Œ∞ƒù`«OQÍ =ÚQÆú =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ =i‚OKå_»∞. P Ñ¨^•Å ‰õÄ~°∞Ê
Ñ¨~°=âßxfl Hõeæ™êÎ~Ú. =∂^èŒ∞~åºxH˜ "Õ∞#∞ =∞~°záÈ~Ú `«#‡Ü«ÚÅ"≥∞ÿ
TyáÈ`åO. ~å^è‰Œ Ωõ Hõ$+¨µx‚ ÃÑ· `å`å¯eHõ HÀÑÖ =zÛ<å PÜ«∞# Hõ#Ñ¨_Q» Í<Õ
„¿Ñ=∞ á⁄Oy „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. Hõ$+¨µ_‚ ∞» P"≥∞ „¿Ñ=∞#∞ Ü«∂zã¨∂Î J#∞#~Ú™êÎ_∞» ,
Hõ~°y™êÎ_»∞. Hõ$+¨µ‚_»∞ "≥o§áÈ~Ú<å `«~åfi`« q~°Ç¨ÏO`À ~å^èŒ "ÕyáÈ`«∞Ok.
W^ŒiÌ „¿Ñ=∞, „Ñ¨}Ü«∞O, HÀÑÖ, q~°ÇÏ¨ O, `åÑÖ, „¿Ñ=∞, Ü«∂K«#Å`À HÍ=ºO
#_»∞ã¨∞OÎ k. ~°u „H©_Å» ∂ ÉÏÇ¨@OQÍ<Õ =i‚OKå_»∞ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞. Wk P`«‡
~°uH˜ Ñ¨~åHÍ+ì̈. Éè‰í Ωõ ÅÎ ‰õΩ WO^Œ∞Ö’ r"å`«‡ Ñ¨~=° ∂`«‡ ãÖ|O^è"Œ ∞Õ QÀK«iã¨∞OÎ k.
Ñ¨~=° ∂`«‡ Hõ$+¨µ_‚ ∞» r"å`«‡ ~å^è.Œ r= Ñ¨~=° ∂`«‡ SHõº`Õ w`« QÀqO^ŒO Jx
"åºMÏºx™êÎ~°∞. JO^Œ∞ˆH L`«Î=∞ HÍ=ºO J~ÚOk. ã¨Éèíº ã¨=∂[O
ã¨=∂^ŒiOzOk. ã¨∞‰õΩ=∂~°"∞≥ #ÿ , ã¨∞QÆO^èŒ Éèií `« Åe`« Ñ¨^*Œ ÏÅO, HÀ=∞Å
ÉèÏ= ãÖÑ¨^,Œ â◊$u =∂^è∞Œ ~°ºO LOk. Ö’HÍf`« J#∞Éè"í åxfl Hõeãæ ∞¨ OÎ k.
w`« QÀqO^ŒOÃÑ· =ÚÃÑ·Êù J~Ú^Œ∞ "åºMÏº<åÅ∞<åfl~Ú. Xi™êû
hÖÏK«ÅO ~åA ‰õÄ_® w`« QÀqO^ŒO ~åâß_»@. ÑÖ_ç`∞« Å∞ "≥∞K«ÛÖË^@ Œ . D
~Ô O_»∞ HÍ"åºÅ#∞ Ñ¨Ós [QÆ<åfl^èŒ ™êfiq∞ ^ŒQ~æÆ ° LOz`Õ [Ü«∞^Õ=Ùx w`« QÀqO^•<Õfl
HõO~îÇ° ¨ ~°OQÍ „QÆÇÏ≤ OKå_»@ ™êfiq∞. D Hõ^Œä Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°= â◊`å|ÌÑÙ¨ Hõq <åÉèÏr
~åã≤# ''ÉèHí =Î˜ ∂Å——Ö’ LOk. `«~åfi`« KåÖÏ=∞Ok Hõ=ÙÅ∞ w`« QÀqO^ŒO =∂~°Oæ Ö’
ã‘`å~å=∞, t= áê~°fiu „Ñ¨}Ü«∂Å#∞ HÍ"åºÅ∞QÍ ~åã≤<å nxH˜ =zÛ#O`«
¿Ñ~°∞ ~åÖË^∞Œ . P<å\˜ #∞Oz D<å\˜ =~°‰Ωõ [Ü«∞^Õ=Ùx w`« QÀqO^•xˆH
Ç¨~°u Ñ¨_∞» `«∞<åfl~°∞. w`« QÀqO^Œ J#∞Hõ~} ° HÍ"åºÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù #∂@ #ÅÉè·ˇ
L<åfl~Ú. nx‰õΩ#fl "åºÑ≤Î „Ñ¨Kå~°O ^ÕxH© ÖË^∞Œ .
w`« QÀqO^ŒOÖ’x JO^Œ~∂° áê_»∞H˘<Õ w`«O ''nè~° ã¨g∞ˆ~ Ü«∞=Ú<å
fˆ~ Åe`« Å=OQÆ Å`å ÑïjÅ# HÀ=∞Å=∞ÅÜ«∞ ã¨g∞ˆ~ – =∞^è∞Œ Hõ~° xHõ~°
Hõ~°Oa`« HÀH˜Å Tl`« ‰õΩO[ ‰õΩ\©ˆ~—— NHõ$+¨µ‚_»∞ Ñ¨_ç# ~å^è• q~°Ç¨ÏO#∂
=∞^è∞Œ ~°OQÍ =i‚OKå_»∞ –
''=Ç¨Ïu =∞ÅÜ«∂ ã¨g∞ˆ~ =∞^Œ# =∞Ñ¨ q^è•Ü«∞ – ã¨∞Ê`«\ ˜ ‰õΩã¨∞=∞
227
xHõ̂~ q~°ÇÏ≤ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ^Œâ<◊ åÜ«∞ – `«= q~°¿ÇÏ "å#=∂b ã¨d ã‘ûŒ – ^ŒÇÏ¨ u
tt~° =∞Ü«¸MË =∞~°} =∞#∞ Hõ~Àu – ÑüÎ =∞^Œ# qtMË qÅÑü qHõÅ `«~åu——.
w`« QÀqO^ŒO J<ÕHõ ÉèÏ+¨Ö’¡ J#∞"å^ŒO á⁄Ok<å Un [Ü«∞^Õ=Ùx
=∂^èŒ∞~åºxfl ™êkèOK«ÖË^Œ∞. qeÜ«∞O *’<£û POQÍ¡#∞"å^•xfl KÕã≤<å
~å}ÕK«ÖHË áõ È~ÚOk. [~°‡<£ Hõq QÀ`Õ ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºxfl K«kq J^Œ∞ƒùÒ« QÍ
ã¨ÊOkOKå_»@. ÖÏã¨û<£ ÖÏ\˜<Ö£ ’H˜ `«~∞° =˚ ∂ KÕâß_»∞. P~åflÖò¤ WOw¡+Öπ ’H˜
J#∞=kOKå~°∞. [Ü«∞^Õ=Ùx [#‡ã¨Å÷ O ''ÔHO^Œ∂e—— ÖËHõ HÕ^Œ∞ aÅfiÖ’ „Ñü
U_®k Ñ¨Ù+¨º â◊√Hõ¡ ã¨Ñ¨Îq∞ ~ÀA# [Ü«∞^Õ=Ùx Ñ¨^•Å#∞ áê_ç Jaè#~Úã¨∂Î
ãÖã¨‡i™êÎ~∞° . WHõ¯_Õ [Ü«∞^Õ=Ùx ã¨=∂kè LO^Œ@.
[Ü«∞^Õ=Ù_»∞ w`« QÀqO^ŒO`À ÉÏ@∞ ''QÆOQÍ ã¨∞uÎ —— ‰õÄ_® ~åâß_»@.
''~°u =∞O[i—— ‰õÄ_® [Ü«∞^Õ=Ùx Hõ$u JO\Ï~°∞. [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ „Ñ¨ã#¨ fl ~åÑ¶∞¨ =O,
K«O„^•Ö’HõO ‰õÄ_® ~åâß_»O\Ï~°∞. g\˜x ~åã≤Ok w`« QÀqO^ŒHÍ~°∞_»∞ HÍ^Œx
J^Õ ¿Ñ~°∞#fl "Õ~˘Hõ Hõq J<åfl~°∞. Ñ‘Ü¸ « +¨ ÅÇ¨Ïi [Ü«∞^Õ=Ùx ãÖã¨¯ $`« QÀ+‘ì
~°∂Ñ¨HOõ . [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ QÀ+≤Öì ’ Ñ¨k=∞Ok „áêHõ$`« Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞
„ã‘ÅÎ ∞ LO\Ï~°∞. XHõ>Ë JOHõO LO@∞Ok. ãÖ^è∞Œ Å∞ LO_»=Ù. HÔ t· H© =$uÎÖ’
LO@∞Ok. HÍ=∞, â◊$OQÍ~° „Ñ¨^è•#OQÍ LO@∞Ok. Ñ‘Ü«¸+¨ ÅÇ¨ÏiÃÑ·
"≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ "åqÖÏÅ ™È=∞Ü«∂AÅ∞QÍ~°∞ ÉèÏ~°uÖ’ "åºãÖ ~åâß~°∞. `«~åfi`«
ãÖã¨¯ $`« =¸ÅO`À `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^•xfl 1990Ö’ `≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O
=Ú„kOzOk. 1153 _çÃãO|~ü 28 N=ÚY <å=∞ ãÖ=`«û~° =∂~°tæ ~° |Ç¨ïà◊
UHÍ^Œt <å_»∞ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ ~å^è•Hõ$+¨µÅ‚ QÀÖ’HõO KÕ~∞° H˘<åfl_»∞.b
228
60. *ˇ#· Hõq ~°∞+≤ – l# ~°`fl« (1200 ad)

bÖÏ=u ™ê~° J<Õ HÍ"åºxfl ~åã≤# l# ~°`fl« *ˇ#· ÑÖ_ç`∞« _»∞ ~°∞+≤.
WÑ¨Ê\˜ ~å[™ê÷<Ö£ ’x ~°≠ÏÖÏ~ü JO>Ë JÑ¨Ê\˜ *ÏÉÏe Ñ¨Ù„`åÖ’ nxfl ~åâß_»∞.
=∞Ç¨~å„+ì̈ *ˇ#· J<Õ „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Ö’ l<Õâfi◊ ~°∞_»∞ J<Õ É∫^Œú PKå~°∞º_»∞ ~åã≤#
''x"åfi# WÖÏ"≥H· Çõ ¨ —— ÃÑ^ŒÌ L„^ŒOæ ^•xH˜ Wk ãÖH˜Ñ∆ Î̈ q=~°}. l# ~°`fl« `«#
rq`«O QÆ∞iOz ZHõ¯_® K≥ÑÙ¨ ÊHÀÖË^∞Œ . `«# QÆ∞~°∞=ÙÅ#∞ =∂„`«O =∞#ã¨∂ÊùiQÎ Í
Jâßfi ™êO`åÅÖ’ ã¨‡iOKå_»∞. l<Õâfi◊ ~°∞x QÆ∞~°∞"≥#· =~åú=∂#∞_ç #∞O_ç JO^Œix
¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. `«# QÆ∞~°∞"≥#· =∞~À l<Õâfi◊ ~°∞h H©iOÎ Kå_»∞. nxx 1285Ö’
~åâß_»∞.
Hõq`«fiOÖ’ w~åfi}O
l#~°`fl« ™êÇ≤Ï`åºxfl, ™êÇ≤Ï`«º âß„™êÎxfl âıfi`åO|~° *ˇ#· „QÆO^è•Å#∞
QÆ∞~°∞=Ù l<Õâfi◊ ~°∞x =^ŒÌ JÉèºí ã≤OKå_»∞. q∞ye# QÆ∞~°∞=Å∞ =^ŒÌ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ q
Jhfl <Õ~åÛ_»∞. "åi`À `«# bÖÏ=f ™ê~° „QÆO^è•xH˜ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ kkÌOK«∞H˘<åfl_»∞.
"≥Ú^Œ\ ˜ J^è•ºÜ«∞OÖ’ l<Õâfi◊ ~°∞_»∞ ~åã≤# =∞Ç¨ „QÆO^èOŒ Ö’x â’¡HÍÅ∞ `«#‰õΩ
ZÖÏ P^Œ~≈° "≥∞<ÿ åÜ≥∂ q=iOKå_»∞. Hõ^<Œè åxfl Ñ¨ÓiÎQÍ J#∞HõiOz ãÖH˜Ñ∆ `Î̈ ‰« Ωõ
=<≥fl `≥KåÛ#x K≥áêÊ_»∞. JO^Œ∞Hˆ l<Õâfi◊ ~°∞_ç ''x"åfi# „QÆO^è—Œ — HõO>Ë l#~°`fl«
~åã≤# bÖÏ=`åiHõˆH JkèHõ „áêK«∞~°ºO ÅaèOz, WO\Õ\Ï áê~åÜ«∞}
229
„QÆO^è"Œ ∞≥ Oÿ k. =∞Ç¨~å„+ì̈ *ˇ#· „áêHõ$`«OÖ’ ~åÜ«∞|_»@O =Å# „Ñ¨[ÅH˜ =∞s
KÕ~∞° "≥O· k. Wk ^•^•Ñ¨Ù ãÖã¨¯ $`åxH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í LO_»@O =∞~˘Hõ Q˘Ñ¨Ê ÖÏÉèOí
KÕ‰Äõ iÛOk. J#∞"≥#· KèO« ^Œã∞¨ û#∞, JÅOHÍ~åÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOz HÍ"åºxH˜
=<≥fl `≥KåÛ_»∞. ãÖã¨¯ $`« "åºHõ~} ° Ïxfl J#∞ãïOz ~åã≤<å ãÖã¨¯ $`« Ñ¨^•Å#∞
„QÆÇÏ≤ Oz<å [# rq`«OÖ’ "å_»∞HõÖ’ L#fl"å\˜h fã¨∞H˘x ÉèÏ+¨#∞ ÑïÑ¨Ù+≤ì
KÕâß_»∞.
ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ â‹e· `À, „Ñ¨"åÇ¨Ï "ÕQOÆ `À HÍ"åºxfl =∂^è∞Œ ~°º qÅã≤Ò« QÍ
fiÛk^•Ì_∞» . ã¨∂\˜QÍ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜ `åˆH@∞¡ _˘OHõ u~°∞QÆ∞_»∞ ÖË‰Ωõ O_® ~åÜ«∞@O
=Å# HÍ=ºO [#OÖ’H˜ K˘K«∞Û‰õΩáÈ~ÚOk. #QÆ~,° J~°}º `«\ÏHõ, „Ñ¨H$õ u,
Ü«Ú^Œú =~°#‚ Å∞ ãÖã¨¯ $`« =∞Ç¨HÍ"åºxfl `«ÅÑ≤OÑ¨*™Ë êÎ~Ú. ÉèÏ+¨ g\˜Ö’ KåÖÏ
™êO„^Œ"∞≥ ÿ PHõ@∞ìH˘O@∞Ok. Hˆ ¡ ™êO„ã≤¯\ò Öˇ„· |i"å~°∞ nxfl POQÆO¡ Ö’ iKå~ü¤
ÃÑ<·¶ û£ KÕ`« J#∞"å^ŒO KÕ~ÚOz ''ZÑ≤\’O PÑ¶π H©fi<£ bÖÏ=u—— Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~∞° .
WO^Œ∞Ö’ J<ÕHõ Hõ^èŒÅ∞<åfl~Ú. J#∞+¨µìÑπ Kè«O^Œã¨∞û#∞ Hõq ÉÏQÍ
LÑ¨Ü∂≥ yOK«∞H˘<åfl_»∞. K≥=ÙÅ‰õΩ WOÑ¨ÙQÍ LO>Ë q<Õ"åiH˜ Pã¨HÎ˜ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ JÖÏ ~åâß#∞ Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. „Ñüáê„`å „Ñ¨Ü∂≥ [#O Hõey LO@∞Ok.
Hõ^ÅŒè Ö’ <å@H©Ü∞« `« ÉÏQÍ PHõi¬ã∞¨ OÎ k. J^Õ Q˘Ñ¨Ê Ñ¨ã¡ π áê~ÚO\ò J~ÚOk.
=∞Oz K≥_∞» Å =∞^èºŒ L#fl Ju ã¨∂Hõ∆ ‡ Éè^Ë •xfl K«H¯õ QÍ q=iOKå_»∞. ~åA,
~å}˜ „¿Ñ=∞Hõ^Œè J<ÕHõ X_ç^∞Œ _»∞‰õΩÅ‰õΩ Ö’<≥· z=iH˜ ã¨∞MÏO`«O J=Ù`«∞Ok.
Hõ^ÖŒè ’ Hõ^Œä q∞o`«"∞≥ ÿ Q˘Å∞ã¨∞ÖÏ¡ |O^è•xfl Hõey LO\Ï~Ú WO^Œ∞Ö’. Hõ~‡° ‰õΩ
„áê^è•#ºO LO@∞Ok. Ñ¨Ù#~°#˚ ‡ LO@∞Ok. ãÖ™ê~° [ÅkèÖ’ |`«∞‰õΩ <å=
#_»∞Ñ¨ÙH˘O@∂ f~°O KÕ~åe J<Õk WO^Œ∞Ö’ L#fl ™ê~åOâ◊O.b
230
61. #$`«Î ~°`åfl=o ~åã≤#

*ÏÜ«∞Ñ¨¿ã<åx (1213 ad)
*ÏÜ«∞Ñ¨ ¿ã<åx Hõ$ëê‚lÖÏ¡ kqã‘=∞‰õΩ K≥Ok#"å_»∞. HÍHõfÜ«∞ QÆ[
Ãã·<åº^èŒº‰õ∆Ω_»∞. <å@ºHõàÏ =∞~°‡A˝_»∞. "≥Å<å\˜ „HÀÜ«¸º~°∞ ~åA JÜ«∞º
=Oâ◊O "å_»∞ cè=∞Ü«∞º‰õΩ „Ñ¨„áœ`«∞_»∞. ^Œ∞~°̊Ü∞« Ãã<· åºkèÑu¨ <å~°Ñ¨ <åÜ«∞‰õΩx
áœ„`«∞_»∞. Ñ≤#fl KÀ_»∞x ‰õΩ=∂~°∞_»∞. `«e¡ ^•#=∞‡. W`«x ™È^Œ~∞° Å∞ Ñ¨$nèfi,
<å~°Ñ¨ <åÜ«∞‰õΩÅ∞. <å~°=∞‡, ¿Ñ~°=∞‡ ™È^ŒiÅ∞. D JÜ«∞º =Oâ◊O "å~°O^Œ~∂°
™ê=∞O`« ~åAÖË. ¿ã<åkèÑ`¨ ∞« ÖË. "≥Å<å\˜ KÀà◊É∂íè ÑüH˜ ™ê=∞O`« ~åAÅ∞QÍ
LO_Õ"å~°∞.
k"åã‘=∞ #∞O_ç – F~°∞QÆÅ∞¡‰Ωõ
1213Ö’ HÍHõfÜ«∞ QÆ}Ñü =∞Ç¨~åA `«∂~°∞Ê PO„^èÃŒ Ñ· ^•_çH˜ =zÛ
"≥Å<å\˜x [~ÚOKå_»∞. *ÏÜ«∞Ñ¨ ™È^Œs=∞}∞Öˇ#· <å~°=∞‡ ¿Ñ~°=∞‡Å#∞ ÃÑo¡
KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. *ÏÜ«∞Ñ¨ â∫~°º Ñ¨~å„Hõ=∂Å‰õΩ PHõi¬`∞« _≥· `«#`À F~°∞QÆÅ∞¡ fã¨∞H˘x
"≥o¡ QÆ[¿ã<åkèÑu¨ x KÕâß_»∞. J`«xH˜ ''"≥i· QÀ^Œ∂=∞Ñ¶∞¨ ~°@—ì — JO>Ë â◊`$« =Ùefl
u~°QeÆ Ö’ QÀ^è∞Œ =∞Å#∞ Ñ≤O_ç KÕã#≤ @∞¡ KÕ¿ã"å_»∞ J<Õ a~°∞^Œ∞xzÛ ã¨`¯« iOKå_»∞.
*ÏÜ«∞Ñ¨ Hõ$`«[˝`åÑ¨Ó~°fiHõOQÍ ''QÆ}Ñ¨fâ◊fi~åÅÜ«∞O—— xi‡OKå_»∞. J<ÕHõ
„QÍ=∂Å#∞ D PÅÜ«∂xH˜ ^•#O KÕã≤ ™êfiq∞ Éè’QÍÅ‰õΩ LÑ¨Ü≥∂QÆÑ¨_Õ@∞¡
KÕâß_»∞. D<å\˜ KÕ„É’Å∞ P<å\˜ `å„=∞Ñ¨Ù~°OÖ’ `«O„_ç ¿Ñi@ KÒ_Õâfi◊ ~åÅÜ«∞O
xi‡OKå_»∞.
PÅÜ«∂xH˜ Z^Œ∞@ ^Õ=^•ã‘Å∞ LO_»\ÏxH˜ ~Ô O_Õã≤ JO`«ã∞¨ ÅÎ Éè=í <åÅ∞
231
Hõ\ ˜ìOKå_»∞.
*ÏÜ«∞Ñ¨ ¿ã<åhÜ«∞O
HÍHõu „Ñ¨É∞íè =Ù QÆ}Ñü ^Õ=Ù_çH˜ ãÖw`«, <å@º âß„™êÎÅÃÑ· Jáê~°"∞≥ #ÿ
Jaè~∞° z LO_Õk. *ÏÜ«∞Ñ¨‰Ωõ ‰õÄ_® Ü«∞=fi#O #∞O_ç g\˜ÃÑ· Q˘Ñ¨Ê P~å^è#Œ
LOk. *ÏÜ«∞Ñ¨ Éèí~°`«∞x <å@º âß„ã¨ÎO, ™È"Õ∞âò=~° ^Õ=Ùx =∂#™ÈÖÏ¡ãÖ
JÑ¨Ê\˜Hˆ K«kq Ö’`≥#· áêO_ç`åºxfl ãÖáêkOKå_»∞. WqHÍHõ J<ÕHõ P^è∞Œ xHõ
„áêp# „QÆO^è•Å#∞ K«kq r~°O‚ KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. rÜ«∞Ñ¨Ö’ L#fl D „ÑüÉè#í ∞
QÆ∞iÎOz# K«„Hõ=iÎ PÜ«∞##∞ ''#$`«Î ~°`åfl=o—— „QÆO^è•xfl ~åÜ«∞=∞x HÀ~å_»∞
HÍ^Œ∞ HÍ^Œ∞ âßã≤OKå_»∞. "≥O@<Õ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì ~åâß_»∞ *ÏÜ«∞Ñ¨. nx `åà◊Ñ„¨ `«
„Ñ¨`∞« Å∞ ~Ô O_»∞ `«O*Ï=Ó~ü ã¨~ã° fi¨ f =∞Ç¨ÏÖòÖ’ L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ "≥Ú`«OÎ
Zxq∞k J^è•ºÜ«∂Å∞. J~Ú^Œ= J^è•ºÜ«∞O ÖË^∞Œ . z=i =¸_»∞ J^è•ºÜ«∂Å#∞
^Õã‘ #$`åºxH˜ Hˆ \Ï~ÚOKå_»∞. J~Ú<å KåÖÏ Ö’`≥#· J^èºŒ Ü«∞#O`À ~åã≤#
„QÆO^èOŒ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. #$`«Î w`åÅÖ’ LO_Õ =∂~°æ ^ÕtÅÃÑ· K«~Û° KÕâß_»∞. =∂~°æ
qÉèÏQÍxH˜ Éè~í `° ∞« x „QÆO^èOŒ , ^ÕjÜ«∞ q^è•<åxH˜ ™È"Õ∞âò=~° „QÆO^èOŒ Å#∞ P^è•~°O
KÕã∞¨ H˘x ~åâß_»∞. H©i^Î ~Œè ,° Éè@ í ì `«O_»∞ ~åã≤# "å\˜h K«iÛOKå_»∞. #$`«Î
w`åÅÖ’ [iy# Ñïâ’^èŒ# JO`å `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ã≤^•úO`« ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞
ãÖã¨¯ $f "≥É· "íè åxfl Q˘Ñ¨ÊQÍ x~°∂Ñ≤OKå_»∞. ^Õt #$`åºÅÖ’ ¿Ñi}˜, „¿ÑHõ#O
~åã¨HOõ , K«~Û° i, <å@º ~åã¨HOõ , ^ŒO_» ~åã¨HOõ , t=„Ñ≤Ü∞« O, zO^Œ∞, HõOK«∞HõO,
ÉèÏO_çHOõ , Ñ¶∞¨ O@ãï, K«~} ° O |Ç¨ï~°∂ÑÖ HÀÖÏ@O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ *Ï#Ñ¨^Œ #$`«º
s`«∞ÅÃÑ· ‰õÄ_® ~åâß_»∞. g\˜Ö’ ¿Ñi}˜ t= `åO_»"åxfl J`«ºkèHõ „Ñ¨Kå~°O
KÕã#≤ "å~°∞ #@~å[ ~å=∞Hõ$+¨Q‚ Í~°∞. "åiH˜ Uq∞zÛ<å PO„^è*Œ Ïu |∞∞}O
f~°∞ÛHÀÖË^∞Œ . *ÏÜ«∞Ñ¨ ''w`« ~°`åfl=o—— J<Õ ãÖw`« „QÆO^è•xfl ‰õÄ_® ~åâß_»∞.
#$`«Î ~°`åfl=oÖ’x #$`åºÅ‰õΩ WO^Œ∞Ö’x ãÖw`åxfl LáêOQÆOQÍ LO_Õ@∞¡
~åâß_»∞ HÍx U „QÆO^èOŒ tkèÅ"≥∞Oÿ k. *ÏÜ«∞Ñ¨ ¿ã#∞x #$`«Î ~°`åfl=ox 1254Ö’
~åã≤#@∞¡ ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞.b
232
62. "Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ∞

(1286-1369ad)
1268–1369 HÍÖÏxH˜ ãÖ|OkèOz# "Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ "å~°∞ JÑ¨~°
~å=∂#∞*Ï=`å~°O JO\Ï~°∞. #∂@áêuHõ ^•HÍ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ qq^èŒ
„Ñ¨„H˜Ü∞« ÅÖ’ ~°K#« Å∞ KÕã#≤ JÑ¨~° ã¨~ã° fi¨ f ã¨fi~°∂Ñ¨ÙÅ∞. "≥+· =‚¨ =∞`« "åºÑ≤HÎ ˜
W`ÀkèHOõ QÍ `À_»Ê_®¤~∞° . Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ "ÕOHõ@<å^è∞Œ _»∞. `«q∞à◊OÖ’#∞ Q˘Ñ¨Ê
ÑÖ_ç`∞« Å∞. Q˘Ñ¨Ê ^•~°≈x‰õΩÅ∞QÍ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞. "Õ^•O`åKå~°º, Hõq`åi¯Hõ,
ã≤OÇ¨Ï, ã¨~fi° `«O„`«, ã¨fi`«O„`« a~°∞^•OH˜`∞« Å∞ ^Õt‰õΩÅ∞. W~°"·≥ U_Õà§◊ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ
^ÕtHõ, PKå~°º ã¨~#° fi`«O„`« ã¨fi`«O„`« a~°∞^Œ∞ÅO^Œ∞H˘<åfl~°∞. N~°OQÆ ™êfiq∞
~°OQÆ<å^èŒ∞_»∞ ^Õq ~°OQÆ<åÜ«∞H˜ ã¨fiÜ«∞OQÍ ^Õt‰õΩÅ ÉèíH˜ÎH˜ Hõq`å â◊H˜ÎH˜,
áêO_ç`åºxH˜ "≥∞zÛ "Õ^•O`åKå~°º a~°∞^Œ∞ „Ñ¨^•#O KÕâß~°x JO\Ï~°∞.
`«q∞à◊<å_»∞Ö’x u~°∞=Ç≤ÏOkÑ¨Ù~°OÖ’ QÆ∞~°∞=Ù P[˝`À QÆ_çÑ≤ QÆ~°∞_®à◊fi~ü#∞
ã¨∞qOz J#∞„QÆÇÏ¨ O á⁄Ok, Ç¨ÏÜ«∞„w= =∞O„`åxfl Láêã≤Oz J#∞„QÆÇ¨ xH˜
áê„`«∞_≥·<å~°∞. JÑ¨Ê\˜ #∞Oz ÅH©;Ç¨ÏÜ«∞„w= Éèí‰õΩÎÖˇ· rq`åxfl K«i`å~°úO
KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. P¿ã`«∞ Ç≤Ï=∂K«Å Ñ¨~º° O`«O f~°Ü ú ∂« „`«Å∞ KÕã≤ qtëêì^·≥ fi`«
=∞`« „Ñ¨Kå~°O KÕâß~°∞. Ü≥∞O`« Zky<å Xky L<åfl~°∞ ^Õt‰õΩÅ∞. ''"Õ^•O`«
^ÕtHõ Ñ¨^qÕè x "Õâº◊ ÉÏÖÏO—— Jx Ju q#Ü«∞OQÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl~°∞. ''ÉèQí "Æ å#∞_»∞
XHõ ÉÏÅ‰õΩ_çH˜ PKå~°º ™ê÷~Úx HõeÊOKå_»∞. Ü≥∞O`« ^ŒÜ∂« =∞Ü«Ú_À—— J<åfl~°∞.
N~°OQÍxfl =∞^è∞Œ ~Ô · ã¨∞ÖÏÎ<£ P„Hõq∞OK«QÍ q[Ü«∞#QÆ~° ~å[º ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ Å∞ ^Õt‰õΩÅ
ã¨Ç¨ q^•ºiú J~Ú# q^•º~°}º ™êfiq∞ N~°OQÆO =zÛ WHõ¯_ç Ñïã≤`ú ∞« Å#∞
J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ QÀÑ¨<å~°∞º_»∞ J<Õ „ÉÏÇ¨Ï‡} Ãã<· åº^èºŒ ‰õΩ∆ xH˜ ^ŒH}
∆˜ ÉèÏ~°`« ^Õâßxfl
=Úã≤O¡ áêÅ# #∞O_ç q=ÚH˜Î HõeyOK«=∞x P^ÕtOKå~°∞. =ÚO^Œ∞QÍ *ˇOlx
[~ÚOz ™êfinè#Ñ¨~K° ∞« H˘x, u~°∞ÑüÖ’ L#fl N~°OQÍx q„QÆÇ¨ xfl JHõ¯_çH˜
233
`å`å¯eHõOQÍ `≥ÑÊ≤ OKå_»∞. "≥O@<Õ N~°OQÆOÖ’x ã¨∞ÖÏÎ<£ Ãã#· ºOÃÑ· q[$OaèOz
F_çOz, N~°OQÆ<å^è∞Œ _çx =∞~°Å N~°OQÆOÖ’ „Ñü+≤Oì Kå_»∞. QÀÑ¨<å~°∞º_çx
™êH∆Í`«∞Î q+¨µ‚ J=`å~°O Jx ÉèÏq™êÎ~∞° .
^ÕtH©Ü∞« Hõq`«fiO
"Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ∞ ã¨~åfi~°ú ã≤k,ú <åºÜ«∞ Ñïâ◊√kú, <åºÜ«∞ ã≤^•úO[#,
g∞=∂O™ê áê^Œ∞Hõ, JkèH~õ } ° ™ê~å=o, â◊`« ^Œ∂+≤},˜ ã¨KÛ« i„`« ~°H,∆õ x¿+Ñ¨~åHõ,∆
ÑÖK« ~å„`« ~°H∆õ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ãÖã¨¯ $`« „QÆO^ä•Å#∞ ^•~°≈xHõ ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ qQÍ
ÖˇH¯˜ ™êÎ~∞° . ~å=∂#∞AÅ ''N ÉèÏ+¨ºO——‰õΩ `«`fi« \©H#õ ∞, `å`«Ê~°º K«O„kHõÅ#∞,
Ü«∞=Ú<å Kå~°∞ºÅ w`å~°ú ãÖ„QÆÇÏ¨ ~°H#∆õ ∞, ~å=∂#∞AÅ QÆ^ºŒ „`«Ü∂« xH˜ ~°ÇÏ¨ ã¨º
~°Hõ∆#∞, Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`ü ÉèÏ+¨ºO J<Õ "åºMÏº<åxfl ~åâß~°∞. „^•q_»
„Ñ¨|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ''u~°∞"å~Ú "≥Úe——x ãÖã¨¯ $fHõiOKå~°∞.
Ü«∂^Œ"åÉè∞í º^ŒÜ∞« O J<Õ =∞Ç¨ HÍ"åºxfl, ãÖHõÅÊ ã¨∂~Àº^ŒÜ∞« O J<Õ
<å@HÍxfl, Ç¨ÏOã¨ ãÖ^ÕâO◊ J<Õ ÅÑ¶Ú¨ HÍ"åºxfl, áê^Œ∞HÍ ã¨ÇÏ¨ „ãÖ, =~°^Œ ~å[
ÑÖKåâ◊u, QÆ~∞° _» ^ŒO_»HOõ J<Õ =ÚHõHÎ õ HÍ"åºÅ#∞ ~åâß~°∞. ^Õt‰õΩÅ∞ ~å=∂Ü«∞}
Hõ^•è ™ê~åxfl ''~°ÑÚ¨¶ g~° QÆ^ºŒ ——QÍ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß~°∞. JK«∞º`« â◊`H« Íxfl
„áêHõ$`«OÖ’ ~åâß~°∞. "Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ∞ ^•~°≈x‰õΩÅ∞ QÍ<ÕHÍHõ =∞Ç¨ ÑÖ_ç`«
„Ñ¨HÍO_»∞Å∞QÍ, =∞Ç¨ "åºMÏº`«QÍ, =∞Ç¨ÏŸ#fl`« HõqQÍ ~å}ÔHHÍ¯~°∞.
^Õt‰õΩÅ Ü«∂^Œ"åÉè∞í º^ŒÜ∞« OÖ’ W~°"·≥ <åÅ∞QÆ∞ ã¨~Åæ° ∞<åfl~Ú. NHõ$+¨‚
K«i„`« HÍ=ºO Wk. Hõ$+¨µ‚x rq`«OÖ’x „Ñü ãÖÑ¶¨∞@# "≥#∞Hõ L#fl
^•~°≈xHÍ~åúxfl Hõ=∞‡x â‹e· Ö’ =i‚OKå~°∞. D HÍ"åºxH˜ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞
"åºMÏº#O ~åÜ«∞@O =∞~À qâı+O¨ =~°fl#ÅÖ’ "Õ^•O`« Ñ¨~"° ∞≥ #ÿ LÑ¨=∂<åÅ#∞
"å_»@O ^Õt‰õΩÅ „Ñ¨`ºÕ Hõ`.«
''qq^èŒ =Úx QÆ}ÀÑ¨ r=Ü«∂ f~°^• qQÍq∞`« ã¨~Ê° QÆ}Ï Ñ¨~ˆ } Ñ¨ÙO™ê
– Jaèl`« Ü«∞=Ú<å qâ◊√^Œú =Ú„QÍºO â◊q∞`« =∞Ç≤Ï~å‡@ ãÖÑ¨"¡ å „`«~¸=——
J~°Oú – =¸_»∞ "Õ^•Åx K«^∞Œ =ÙH˘#fl "å_ç KÕ`« W`«~° =∞`åÅ∂ U q^èOŒ QÍ
â◊q∞OÑ¨KÜ Õ ∞« |_»`åÜ≥∂ J^Õ q^èOŒ QÍ Ü«∞=Ú<å #k ã¨~åÊÅ #xfl\˜x áê~°„^Àe#
234
`«~åfi`« Ñïâ◊√^Œ"ú ∞≥ ÿ qâ◊√^ŒOú QÍ „Ñ¨HÍt™ÈÎOk.
^Õt‰õΩÅ∞ ãÖHõÅÊ ã¨∂~Àº^ŒÜ∞« O J<Õ <å@HõO ~åâß~°∞. WO^Œ∞Ö’
"≥∂Ç¨Ï Ñ¨~å[Ü«∞O, q"ÕHÀ^ŒÜ«∞OÅ#∞ K≥áêÊ~°∞. âßO`«~°ãÖ =Å# =∞<À
qHÍ~åÅ∞ â◊q∞Oz P#O^•#∞Éè∂í u Hõeyã¨∞OÎ ^Œx q=iOKå~°∞. Wk ^•~°≈xHõ`‰« Ωõ
„Ñ¨fHÍ`«‡Hõ <å@HõO.
^Õt‰õΩÅ∞ ~°ÇÏ¨ ã¨º „QÆO^è•Öˇ#· ''`«`fi« Ñ¨^qŒ , ~°ÇÏ¨ ã¨º Ñ¨^qŒ , `«`fi« #=h`«O,
~°ÇÏ¨ ã¨º #=h`«O, `«`fi« =∂`«$Hõ, ~°ÇÏ¨ ã¨º =∂`«$Hõ, `«`fi« ãÖ^ÕâO◊ , ~°ÇÏ¨ ã¨º
ãÖ^Õâ◊ q=~°}O, `«`fi« ~°`åfl=o, `«`fi« ~°`åfl=o „Ñüáê^Œº ãÖ„QÆÇÏ¨ O, ~°ÇÏ¨ ã¨º
~°`åfl=o, ~°ÇÏ¨ ã¨º ~°`åfl=o Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O, `«`fi« „`«Ü∞« K«∂ÅHõO, ~°ÇÏ¨ ã¨º „`«Ü∞«
K«∂ÅHõO, JÉèÜ í ∞« „Ñ¨^•#™ê~°O, ~°ÇÏ¨ ã¨º tMÏ=∞}˜, JO[e "≥É· =íè O, „Ñ¨^•#
â◊`H« Oõ , LÑ¨Ç¨ ~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O, ™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O, =Úx"åÇ¨Ï# Éè’QÆO, =∞^è∞Œ ~° Hõq
Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O, Ñ¨~=° ∞ Ñ¨^Œ ™Èáê#O, Ñ¨~=° ∞`« ÉèOí QÆO, Ç¨Ïã≤yÎ i =∞Ç¨`«‡ºO, N=∞`ü
~°ÇÏ¨ ã¨º „`«Ü∞« ™ê~°O, ™ê~°™ê~°O, ÑïÇ¨~°O.
^Õt‰õΩÅ∞ Ç¨ÏOã¨ ãÖ^ÕâO◊ J<Õ HÍ=ºO ~åâß~°∞. ~å=Ú_»∞ Ç¨ÏOã¨
^•fi~å ã‘`å^ÕqH˜ ãÖ^ÕâO◊ ÑÖÑ¨@O WO^Œ∞Ö’x =$`åÎO`«O. ^ŒH} ∆˜ ^ÕâO◊
QÆ∞O_® Ç¨ÏOã¨ Ñ¨~º° \Õz, ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ ~å=∞ÉÏ}OÖÏQÍ ^Œ∂ã¨∞‰õΩ "≥o¡ Ü≥∞yi
ÅOHõ KÕi ~å=∞ ãÖ^Õâßxfl ã‘`‰« Ωõ ãÖ^ÕâO◊ JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k. ^Õt‰õΩÅ ''áê^Œ∞HÍ
ã¨ÇÏ¨ „ãÖ——#∞ ''=∂QÆflO FÑ¨ã—π —QÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . Wk 1008 â’¡HÍÅ ÉèHí =Î̃ ∂Å.
WO^Œ∞Ö’ =ÚÃÑÊ· ù ~Ô O_»∞ Ñ¨^•kÅ∞ L<åfl~Ú. ~ÀA‰õΩ XHõ\ ˜ K˘Ñ¨ÙÊ# =ÚÃÑÊ· ù
Ô~O_»∞ ~ÀAÅÖ’ nxfl ÉèíH˜Î`À Ñïî¿ãÎ HÀiHõÅ∞ fi "≥∂Hõ∆O Åaèã¨∞ÎOk Jx
#=∞‡HõO. z„`« Ñ¨^•Å`À Åe`« ã¨∞O^Œ~O° QÍ ~åã≤# ÉèHí Î˜ ‰õΩã¨∞=∞=∂Å Wk.
=ÚYºOQÍ N~å=∞, NHõ$+¨‚, N~°OQÆ<å^èŒ ™êfiq∞ áê^ŒÑ¨^•‡ÅÃÑ· ~åã≤# â’¡Hõ
ã¨=Ú^•Ü«∞O. Wk K«kq`Õ P`«‡*Ï˝#O ÅaèOK«@O MÏÜ«∞O. "Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ∞
ZHõ¯x ™Èáê<åÅ∞ ÖË=Ù. JO^Œx Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞ ÖË=Ù. HõkeOK«x ~°K#« Å∞ ÖË=Ù.
Jxfl\Ï ^Õt‰õΩÅ∞ =∞Ç¨ =∂~°^æ ~Œ ∞° ≈ÖË.b
235
63. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ Ü«∞â’Éè∂í +¨} Hõ~Î° –

q^•º<å^è∞Œ _»∞ (1292-1320 ad)
q^•º<å^è∞Œ _»∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ HÍ^Œx, Jk J`«x q^Œfi`«∞‰Î Ωõ á⁄Ok#
a~°∞^Œx `≥Å∞™ÈÎOk. q^•º<å^è∞Œ _»∞ J#QÍ<Õ QÆ∞~°∞‰Î Ωõ =KÕÛk PÜ«∞# ~åã≤#
„ÑüÑ¨~∞° „^Œ Ü«∞â’Éè∂í +¨}O J#|_Õ ''„Ñ¨`åÑ¨~∞° „nÜ«∞O—— J<Õ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈O.
DÜ«∞# Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ''JQÆã∞¨ ºÎ _»∞——QÍ ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞. q^•º<å^è∞Œ _»∞ HÍHõfÜ«∞
K«„Hõ=iÎ „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ∞x P™ê÷# Hõq. rq`« HÍÅ=Ú „H©.â◊.1292 #∞Oz
1323 =~°‰Ωõ QÍ `≥Å∞™ÈÎOk. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞OÖ’ ''B#fl`«ºO Ü«∞k =~°º‚ `Õ,
`«`fi« O =~°‚ W`«∞O aÉèqË ∞ Ü«∞k"å – *ÏÇ¨ãÎ̈‡º QÆãºÎ̈ ã≤uÎ ãÎ̈ fi`åû, ~ˆ ‡º QÆ∞} ~°`fl«
~ÀÇ≤Ï}˜ yˆ~ N g~° Éè„í ^Œ „Ñ¨É’è —— Jx `å#∞ JQÆã∞¨ ºÎ _»<Õ ÉèÏ"åxfl `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞
q^•º<å^è∞Œ _»∞. D J^Œ∞ƒù`« JÅOHÍ~° „QÆO^è•xfl „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ =∞Ç¨~åA‰õΩ
JOH˜`«O WKåÛ_»∞. áêO_ç`«ºO =Å¡<Õ JQÆã¨∞Îº_çH˜ q^•º<å^èŒ∞_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞
=zÛO^Œx KåÖÏ=∞Ok ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞. J~Ú`Õ PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’ q^•º<å^è∞Œ _»∞QÍ<Õ
K«ÖÏ=∞}˜ JÜ«∂º_»∞. ''™œQÆOkèHÍÑ¨ÇÏ¨ ~°}O—— ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ JQÆã∞¨ ºÎ _»∞
`«# "Õ∞#=∂=∞ Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. q^•º<å^è∞Œ x t+¨µº~åÅ∞ QÆOQÍ^Õq J<Õ
Hõ=~Ú„u. ''=∞^è∞Œ ~å q[Ü«∞O—— J<Õ ''g~° HõOÑ¨ ~åÜ«∞Å—— K«i„`«#∞ ~åã≤Ok.
WO^Œ∞Ö’ D"≥∞ JQÆã∞¨ ºÎ _»∞ Q˘Ñ¨Ê Hõq Jh 74 „QÆO^è•Å∞ ~åâß_»x K≥ÑÊ≤ Ok.
nxfl P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ H˘x `«q∞à◊ Hõq ''qe¡ Ñ¨Ù`«∞~Î å<£—— `«q∞à◊ ÉèÏ~°Ò« ~åâß_»∞
`≥eÑ≤Ok.
q^•º<å^è∞Œ x ~Ô O_À ~°K#« ''Hõ$+¨‚ K«i„`«—— J<Õ QÆ^ºŒ HÍ=ºO. =¸_»=
236
~°K#« ''#Å H©iÎ H“=Úk—— J<Õ 24 ã¨~Åæ° HÍ=ºO. WO^Œ∞Ö’ ~Ô O_»∞ ã¨~Åæ° ∞
=∂„`«"∞Õ ÅaèOK«@O ^Œ∞~°^$Œ +Öì .
q^•º<å^è∞Œ _»∞ KåÖÏ ™ÈÎ„`åÅ∞ ~åã≤#@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. ^Œâß=`å~° ™ÈÎ„`«O
JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q. `å~° ™ÈÎ„`«O, ÅH©; ™ÈÎ„`«O, t= ãÎ̈=O, t= ãÖÇ≤Ï`«,
Åe`å ã¨ÇÏ¨ „ã¨ <å=∞O, =∞}˜ Ñ¨sHõ∆ ã¨HÖõ Ïkè HÍ~°O qâ◊fi<å^èHŒ $õ `«∞Å∞QÍ „Ñ¨Kå~°OÖ’
=Ù<åfl~Ú. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ =∞Ç¨~åA =∞}˜ =∂}˜Hºõ , =„*ÏÅ#∞ Ñ¨sHÕ∆ K«@OÖ’
Q˘Ñ¨Ê <Õ~°∞Ê#fl"å_»∞ Jx K«i„`« K≥|∞`ÀOk. "Õ^ŒO "≥OHõ@~åÜ«∞âß„ã≤ÎQÍ~°∞
~åã≤# ''„Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞ <å@HõO——Ö’ D q+¨Ü∞« O =ÙOk. JO`Õ HÍ^Œ∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞,
P <å@HõOÖ’ ''q^•º<å^èŒ∞_çx—— XHõ áê„`« KÕã≤ =∞Oz „áê=ÚMÏºxflKåÛ~°∞.
~°∞„^Œ∞_çx |On KÕã≤ kèb¡ fã¨∞H˘x áÈ`«∞#flÑ¨ÙÊ_»∞ =ÚO^Œ∞QÍ „ÉÏÇ¨Ï‡} "Õ+O¨ Ö’
#kÖ’ =ÚxyáÈ`«∞#fl@∞¡ #\Õz, =Úã≤¡O áêÅ‰õΩÅ ™ê#∞Éèí∂u K«∂~°Q˘x,
"åi HÀiHõ g∞^Œ „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ∞}˜‚ fã¨∞‰õΩ"≥à√◊ #Î fl F_»Ö’ ZHÍ¯_»∞. ~åA`À
ÑïK«Ü∞« O KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. ~åA |On J~Ú# ã¨=∂Kå~åxfl Ü«ÚQÆO^è~Œ ° =∞O„uH˜,
[<å~°#ú =∞O„uH˜ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞ KåHõe ¿ÑiQÍ_çH˜ ã¨ÉÏè =∞~åº^ŒÅ#∞ <ÕiÛ#@∞¡
"ÕÔŒ "å~°∞ <å@HõOÖ’ K«∂Ñ≤OKå~°∞. L^•`«OÎ QÍ K«∂Ñ≤OK«@"Õ∞ HÍ^Œ∞, J`«xÖ’x
^Õâ,◊ ~å[ÉèHí HÎ̃ ˜ Ñ¨@Oì Hõ\Ïì~∞° "ÕÔŒ "å~°∞.
q^•º<å^è∞Œ _»∞ ''JQÆãºÎ̈ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù—— ~åâß_»x ''Ñ¶∞¨ # âßº=Ú_»∞—— J<Õ
Hõq `«# ''L`«~Î ° ~å=∞K«i„`« "åºMÏº#O——Ö’ KåÖÏ™ê~°∞¡ D xÑ¶∞¨ O@∞=Ù QÆ∞iOz#
„Ñ¨™êÎ=# KÕâß_»∞. KåÖÏ â◊ÉÏÌÅ#∞ Ñ¶¨∞#âßº=∞ Hõq WO^Œ∞Ö’ #∞Oz
L^ŒÇÏ¨ iOz#@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk. J~Ú`Õ Wk JÅÉèºí O J=@O PO„^èŒ ã¨~ã° fi¨ u
KÕã¨∞H˘#fl ^Œ∞~°^Œ$+¨ìO. JQÆã¨∞Îº_»~Ú`Õ<Õq∞, q^•º<å^èŒ∞_»~Ú`Õ<Õq∞ =∞Ç¨
PÅOHÍi‰õΩ_»∞, „Ñ¨`åÑ¨~∞° „^Œ Ü«∞â’Éè∂í +¨} Hõ~Î° q^•º<å^è∞Œ _»∞ J`«x Ñ¨ÓiÎ K«i„`«
‰õÄ_® ÅÉèºí O HÍHõáÈ=@=¸ ÉÏ^èQŒ Í<Õ =ÙOk.
„Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ Ü«∞â’ Éè∂í +¨}OÖ’ `˘q∞‡k „Ñ¨H~õ } ° ÏÅ∞<åfl~Ú. g\˜Ö’
^Œ$â◊º HÍ"åºÅ QÆ∞iOz „â◊=º HÍ"åºÅ QÆ∞iOz q=iOKå_»∞. q^•º<å^è∞Œ x
JÅOHÍ~° q=~åÅ#∞ =∞e¡<å^èŒ ã¨∂i KåÖÏKÀ@¡ L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. JÑ¨ÊÜ«∞º
237
nH˜∆`«∞Å∞ q^•º<å^èŒ∞_»∞ K≥Ñ≤Ê# LÑ¨=∂ÅOHÍ~° ÅHõ∆}ÏÅ`À UH©ÉèíqOK«ÖË^Œ∞.
=∞e¡<å^è∞Œ _»∞ q^•º^è~Œ ∞° _»∞ J<Õ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈"`Õ Î« ~åã≤# ''UHÍ=o——H˜ "åºYº
~å¿ãÎ, J`«x ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ''„Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞O——‰õΩ ''~å`åflÑ¨#O—— J<Õ qÑ¨ÙÅ
"åºMÏº#O ~åâß_»∞. q^•º^èŒ~°∞_»∞ HÍx, q^•º<å^èŒ∞_»∞ HÍx H˘`«Î HÍ=º
ã≤^•úO`åÅ#∞ "Õ\ ˜h „ÑüáêkOK«ÖË^Œ∞. L#fl"å\˜<Õ ã¨∞ÅÉèíOQÍ J~°ú=∞ÜÕ∞º
suÖ’ ~åâß~°∞ JO`Õ.
QÆOQÍ ^Õq J<Õ Hõ=~Ú„u q^•º<å^è∞Œ _çx `«# =∞^è∞Œ ~å q[Ü«∞OÖ’
QÆ∞~°∞=ÙQÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘#flk. q^•º<å^è∞Œ _»∞ ''™œQÆOkèHÍÑ¨ÇÏ¨ ~°}O—— J<Õ "åºÜ≥∂QÆO#∞
~°zOKå_»∞. Wk XˆH JOHõO Hõey L#flk. cè=Ú_»∞ „^ÒÑ¨k HÀiHõ f~°Û\ÏxH˜
™œQÆOkèHõ Ñ¨ÙëêÊxfl JÑ¨ÇÏ¨ iOz fã¨∞‰õΩ=KÕÛ Hõ^Œè WO^Œ∞Ö’ LO@∞Ok. =∞Ç¨ÉèÏ~°`«
Hõ^Œä Wk. WO^Œ∞Ö’ cè=Ú_»∞ Ç¨Ï#∞=∞O`«∞x ZkiOK«@O LOk. W^ŒiÌ =∞^èºŒ
~°ã=¨ `«~Î ° ãÖÉèÏ+¨}Å∞ #_»∞™êÎ~Ú. g~° â∫~°º „Ñ¨^•è #O. D "åºÜ≥∂QÍxfl
''„¿ÑHõ}
∆ HõO—— J<åfl_»∞ q^•º<å^è∞Œ _»∞. Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ „¿ÑHõ}
∆ HõO#∞ LÑ¨~∂° Ñ¨HOõ Ö’
XHõ Éè^Ë OŒ QÍ K≥áêÊ_»∞. ã¨ÇÏ¨ [OQÍ „¿ÑHõ} ∆ HõOÖ’ „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Å „Ñ¨Ü∂≥ QÆO
LO@∞Ok. JO^Œ∞Ö’#∂ â∫~°¿ãxH˜ JkèHõ „áê^è•#ºO LO@∞Ok. =ÚY ãÖkè,
x~°fiÇ¨Ï} ãÖkè ~Ô O_Õ LO\Ï~Ú. ã¨∂„`«^•è ~°∞_ç`À Ñ¨x LO_»^∞Œ . „Ñ¨"tÕ Hõ,
q+¨¯OÉèÏÅ∞ ‰õÄ_® LO_»=Ù. <åÜ«∞‰õΩ_»∞ L`«=Î ∞ =Oâ◊ ãÖ*Ï`«∞_»∞QÍ LO_®Å<Õ
xÜ«∞=∞O ÖË^xŒ ™êÇ≤Ï`«º ^Œ~Ê° }OÖ’ LOk. W=hfl Ñïje¿ãÎ q^•º<å^è∞Œ _»∞
~åã≤# ^•xÖ’ W"Õg∞ ÖË=Ù. JO>Ë „¿ÑHõ∆}Hõ ^èŒ~å‡ÖËg ÖË=Ù. Hõ#∞Hõ
™œQÆOkèHÍÑ¨Ç¨Ï~°}O "åºÜ≥∂QÆ ÅHõ∆}ÏÅ∞ ãÖÑ¨Ó~°‚OQÍ L#fl ''"åºÜ≥∂QÆ"Õ∞——
ãÖ^ÕÇÏ¨ O ÖË^∞Œ .
q^•º<å^èŒ∞_Õ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ ''„ueOQÆ—— â◊ÉÏÌxfl "å_®_»∞.
''„uHõoOQÆ—— #∞Oz `≥Å∞QÆ∞ â◊|OÌ U~°Ê_çO^Œx zÅ∞‰õÄi <å~åÜ«∞}~å^Œ∞QÍ~°<åfl~°∞.
`Õ<{≥ JQÆ∞´`≥#∞QÆ∞ J~ÚO^Œx „yÜ«∞~°û<£ K≥áêÊ_»∞. q^•º<å^è∞Œ x JÅOHÍ~°
âß„ãÎ̈O J~Ú# „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ Ü«∞â’ Éè∂í +¨}O#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞
N[=∞‡Å =∞_»Hõ =∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° QÍ~°∞ J#∞=kOKå~°∞.b
238
64. ™êÇ≤Ï`åºO|∞kèx PáÈâ◊# Ñ¨\ #ì˜ –

JQÆã∞¨ ºÎ _»∞ (1294-1325 ad)
L`«~Î ° ÉèÏ~°Ò« JO`å =∞Ç¨Ï=∞‡nÜ«∞ áêÅ#Ö’ LO_»QÍ ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏ+¨‰õΩ ™ê÷#O ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. ^ŒH˜∆}ÏO„^èŒÖ’ `≥Å∞QÆ∞ HÍHõu ~åAÅ∞
~å[ºO ™ê÷ÑO≤ z# `«~åfi`Õ ãÖã¨¯ $`åxH˜ P^Œ~} ° HõeyOk. ~Ô O_»= „Ñ¨`åÑ¨
~°∞„^Œ∞_»∞ Q˘Ñ¨Ê ÑÖ_ç`,« HõqáÈ+¨‰Ωõ _»∞. q^•º<å^è∞Œ _»∞ P™ê÷#Hõq. JQÆã∞¨ ºÎ _»∞
‰õÄ_® JÑ¨ÙÊ_Õ JHõ¯_» L<åfl_»∞. Hõ#∞Hõ HÍÅO 1294–1325QÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
HÍHõu ~åAÅ HÍÅOÖ’ <å@HÍÅ∞ JÅOHÍ~° âß„™êÎÅ∞, <å@º âß„™êÎÅ∞, Kåi„`«Hõ
HÍ"åºÅ∞ Z<Àfl ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨Ö’ "≥Å∞=_®¤~Ú. JQÆãºÎ̈ Hõq XHõ =ºHÎ̃ HÍ^Œ∞.
XHõ ™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨÷ JxÑ≤OKå_»∞. JQÆãºÎ̈ =∞Ç¨Ïi¬ ã¨ÑÎ̈ ã¨=Ú„^•Å#∞ PáÈã¨#
Ñ¨\ ˜ì#@∞¡ D JQÆã¨Îº Hõq ™êÇ≤Ï`«º ã¨=Ú„^•xfl PáÈã¨# Ñ¨\ ˜ì JÑ¨~°
JQÆã∞¨ ºÎ _»xÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. J`«x ã¨=∞~°`ú ‰« Ωõ x^Œ~≈° #OQÍ PÜ«∞# ~åã≤# 74
„QÆO^ä•ÖË ™êHõ∆ ºO.
™êÇ≤Ïf JQÆãºÎ̈ O
JQÆã∞¨ ºÎ _»∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ QÍ ÉèÏ~°Ò« ~åã≤ ÉÏÅ ÉèÏ~°Ò« Jx
¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» . W~°"·≥ ã¨~Åæ° ∞#fl D HÍ=ºO "≥^· sŒ ƒù suÖ’ ~åÜ«∞|_çOk. K«H¯õ x
HÍ=º =~°#‚ Å∞ KÕâß_»∞. |∞∞`«∞ =~°#‚ J"≥∂Ñ¶∞¨ OQÍ KÕâß_»∞. =ãÖ`« |∞∞`«∞
239
=~°#‚ Ö’ ''Ñ¨Ù+¨Ê Ñ¨~åQÆO—— =ãÖ`« ÅH˜; K«e#¡ ~°OQÆ∞ÖÏ¡QÍ L#fl^Œ@. H˜+¡ `ì̈ « ÖËHõ
ã¨Ê+ì̈ ã¨∞O^Œ~O° QÍ K≥ÑÊ¨ @O J`«x „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« HÍo^•ã¨∞#∞ [˝ÑHÎ≤ ˜ `≥™êÎ_∞» . ÉèÏ~°`«
Ü«Ú^ŒOú Ö’ K«O„^Œ∞_»∞ `«# =Oâ◊O JO`«iOzáÈ`ÀO^Œx `≥eã≤ K«∂_»ÖHË õ `«fi~°QÍ
Jã¨qÎ ∞OKå_»x =i‚OKå_»∞ –
''j`åOâ◊√ifl[ [Å [#‡<åO #$áê}ÏO ãÖ„QÍ"Õ∞ x^è•# =∞ÃÑH˜`∆ ∞« O
– â◊$OQÍ}˜ Hõ} ∆ =∞=ÅO|º ~°t‡ Ç¨ÏÃãÎ· ~°™êÎ„^Õ: Ñ¨Ü∞« ™êOxkèO „Ñ¨¿Ñ^Õ——. D
HÍ"åºxH˜ q[Ü«∞#QÆ~° ™ê„=∂[º K«„Hõ=iÎ NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å =ÚYº=∞O„u
JáêÊr J<Õ u=∞‡~°∞ã¨∞ ''=∞<ÀÇ¨Ï~°—— J<Õ "åºMÏº#O ~åâß_»∞. nx P^è•~°OQÍ
`«q∞à◊OÖ’ ''qe¡ ÉèÏ~°Ò« —— ~åÜ«∞|_çO^Œ@.
#ÅH©iÎ H“=Úk J<Õ ~Ô O_»= HÍ"åºxfl JQÆã∞¨ ºÎ _»∞ ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
~Ô O_»∞, <åÅ∞QÆ∞ ã¨~Åæ° ∞ =∂„`«"∞Õ ^˘iHÍ~Ú N ÃÑO_®ºÅ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤Î nx
ed`« „Ñüx ãÖáêkOz `≥Å∞QÆ∞ JHÍ_≥q∞ [~°flÖ’ „Ñ¨K∞« iOKå~°x `≥Å∞™ÈÎOk.
~Ô O_»∞ ã¨~Åæ° ã¨~o° x K«∂¿ãÎ Wk =∞Ç¨HÍ=ºO JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ~Ô O_»= ã¨~Öæ° ’
#Å∞_»∞ q^Œ~ƒ° Öù ’ ^Õ=`å ^Œ∂`«QÍ „Ñ¨"tÕ OK«@O LOk. <åÅ∞QÆ= ã¨~Öæ° ’ #Å
^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å q"åÇ¨ÏO `«~åfi`« #Å∞_»∞ =∂=∞QÍiO\’¡ XHõ <≥Å QÆ_Ñç ≤ `«#
xëê^Œ #QÆ~åxH˜ =zÛ#@∞¡Ok. #Å∞_»∞ ^Œ=∞Ü«∞Ou`À xëê^Œ #QÆ~åxH˜ =ã¨∂Î
LO>Ë Ñ¨Ù~°[#∞Å∞ "Õ_∞» Hõ`À K«∂¿ã =~°#‚ #∞ ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊OÖ’ HÍo^•ã¨∞ =i‚Oz#
f~°∞QÍ LO@∞Ok. `≥Å∞QÆ∞ Hõ=ÙÅ∞ ‰õÄ_® D q+¨Ü∂« xfl JO^ŒOQÍ `«=∞
HÍ"åºÅÖ’ =i‚OKå~°∞. JO`«\ ˜ „¿Ñ~°} HõeOæ z JQÆã∞¨ ºÎ x ~°K#« . D ã¨~Öæ° ’<Õ
=ãÖ`«, =~°¬~∞° `«∞ =~°#‚ , [Å„H©_Å» ∞ =i‚OÑ¨|_®¤~Ú. „Ñü ã¨~æ° z=~° ''N——
â◊ÉÏÌxfl ÉèÏ~°qÖÏQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. ~Ô O_»= ã¨~Öæ° ’ _≥Éƒ·ˇ ù <åÅ∞QÆ= â’¡HÍxfl
=ã¨∞ K«i„`«HÍ~°∞_»∞ ~å=∞~å[ Éè∂í +¨}∞_»∞ J#∞"å^ŒO KÕã≤ á⁄O^Œ∞Ñ¨~K° å_»∞. P
Ñ¨^ºŒ "Õ∞ ''<å<å ã¨∂# q`å# "åã¨#Å∞——. Ñ¨<fl≥ O_»= â◊`å|ÌO `«~åfi`« =zÛ#
Hõ=ÙÖ’¡ JQÆã∞¨ ºÎ _Õ „ÑüÉèÏâße JO\Ï~°∞.b
240
65. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ~å[ Hõq (1296-1323 ad)

F~°∞QÆÅ∞¡ ~å[^è•xQÍ ÑïáêeOz# HÍHõu ~åAÖ’ QÆ}Ñü ^Õ=Ù_»∞,
PÜ«∞# ‰õΩ=∂Ô~Î ~å}˜ ~°∞„^Œ=∞ ^Õq `«~åfi`« „Ñ¨=ÚY ~åA ~Ô O_»= „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ
=∞Ç¨~åA. ~°∞„^Œ=∞^Õq =∞#∞=∞_»∞. ‰õÄ`«∞~°∞ =Ú=Ú‡_®O| H˘_»∞‰õΩ. ~°∞„^Œ=∞
^Œ`«Î`« fã¨∞H˘#flk. 1296–1323 HÍÅO"å_»∞. ~°∞„^Œ=∞ ^Õq `«~åfi`«
~å*ˇ·#"å_»∞. Q˘Ñ¨Ê ™êÇ≤Ï`«º „Ñ≤Ü«Ú_»∞. ã¨fiÜ«∂<å ~°K«~Ú`å. ™êÇ≤Ï`«º
áÈ+¨‰Ωõ _»∞. q^•º<å^è∞Œ _»∞ DÜ«∞# P™ê÷#Hõq. „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ Ü«∞â’ Éè∂í +¨}O
ÖËHõ „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞O J<Õ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈O ~åã≤ ~åA‰õΩ JOH˜`q« ∞KåÛ_»∞.
~°∞„^Œ~å[ Hõq „Ñ¨`åÑÖ
ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõq J~Ú# „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ∞_»∞ ''Ü«∞Ü«∂u K«i„`«—— J<Õ
ãÖã¨¯ $`« <å@HõO ~åâß_»∞. ~åA HÍ=\ÏxH˜ =ÚO^Õ ''‰õΩ=∂~°∞ ~°∞„^Œ∞_»∞——
J<Õ ¿Ñ~°∞`À J=∞~°∞Hõ ~åA ~åã≤# ''â◊$OQÍ~° â◊`H« ÍxH˜—— "åºMÏº#O ~åâß_»∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ ÉèÏã¨¯~° ~å=∂Ü«∞}O ‰õÄ_® H˘O`« ÉèÏQÆO ~åâß_»∞. Jã¨Å∞ Hõq
ÉèÏã¨¯~°∞_çH˜ ~°∞„^Œ ^Õ=Ù_»∞ t+¨µº_»∞. nxfl|\ì̃ ~Ô O_»= „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ K«„Hõ=iÎ
ãÖã¨¯ $`«OÖ’#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’#∂ Hõq`«fiO ~åâß_»x J~°=ú ∞=Ù`ÀOk.
Ü«∞Ü«∂u K«i„`« <å@HõOÖ’ U_»∞ JOHÍÅ∞<åfl~Ú. Wk ÉèÏ~°`« Hõ^.Œè
Ü«∞Ü«∂u ~åA `«# ÉèÏ~°º ^Õ=Ü«∂x ^ŒQÆæ~° ^•ã≤QÍ L#fl =$+¨Ñ¨~°fi ~åA
‰õÄ`«∞Ô~·# â◊i‡+¨ì#∞ „¿Ñq∞Oz ÃÑo¡ KÕã¨∞H˘<Õ Hõ^èŒ. U ~°Hõ"≥∞ÿ# =∂~°∞ÊÅ∂
ÖË‰Ωõ O_® „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ~åA <å@HõO ~åâß_»∞. K«H¯õ x ãÖq^è•#O`À <å@HõO
~åâß_»∞. <å@HõOÃÑ· Ç¨Ï~°¬^=Õ , HÍo^•ã¨∞Å „Ñ¨ÉÏè =O LOk. ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ Hõq`«fiÖ’
<å@HÍxfl fiÛk^•Ì _ » ∞ . JÑ¨ Ê Ü« ∞ º nH˜ ∆ ` « ∞ Å∞ WO^Œ ∞ Ö’x â’¡ H ÍÅ#∞
L^•Ç¨ÏiOKå_»∞. á⁄#flQÆO\˜ `≥ÅQÍ<å~°∞º_»∞ PO„nèHiõ OKå_»∞.b
241
66. #Å K«OÑ¨Ù=Ù#∞ ~åã≤# –

í ∞ì (1300 ad)
„uq„Hõ=∞ Éè@
#Å K«OÑ¨Ù=Ù#∞ ~åã≤# „uq„Hõ=∞ Éè@í ∞ì Ñ¨^=Œ â◊`åaÌ Hõq. `«O„_ç
^Õ"å(<Õ=∂)k`«∞º_»∞. `å`« N^è~Œ ∞° _»∞ Éè’A_»∞ „uq„Hõ=Ú_çx L^•Ç¨ÏiOKå_»∞.
=∂#º MË\ÏkèÑu¨ J~Ú# =¸_»= WO„^Œ∞_»∞ J<Õ ~å„+ì̈‰Äõ @ ~åA P™ê÷#
HõqQÍ L<åfl_»∞.
Éè@
í ∞ì Hõq`å „uq„Hõ=∞O
Éè@
í ∞ì `«O„_ç <Õ=∂k`«∞º_»∞ ~å*Ï™ê÷# ÑÖ_ç`∞« _»∞. Éè@
í ∞ì K«^∞Œ =Ù =kÖËã≤
u~°∞QÆ∞É’`«∞QÍ LO_Õ"å_»∞. `«O„_ç Ñ¨Hõ¯ T~°∞ "≥o§#Ñ¨ÙÊ_»∞ ~å*Ï™ê÷<åxH˜
âß„ã¨Î"å^ŒO KÕÜ«∞\ÏxH˜ XHõ ÑÖ_ç`«∞_»∞ =KåÛ_»@. ~åA WO\˜H˜ Hõ|∞~°∞
KÕâß_»∞ Uq∞ KÕÜ∂« Ö’ `ÀK«x „uq„Hõ=Ú_»∞ ã¨~ã° fi¨ f^Õqx „áêiúOKå_»@. J`«x
`«O„_ç uiy =KÕÛ^•HÍ `å#∂ Éè@ í ∞ì <åÅ∞Hõ g∞^Œ LO\Ï#x "å}˜ "åQÍÌ#O KÕã≤
JÖÏ<Õ KÕãO≤ k. J=∞‡ |ÅO`À âß„ã¨"Î å^•xH˜ =zÛ# ÑÖ_ç`∞« _çx `å<Õ F_çOz
~å[ ã¨`å¯~°O á⁄O^•_»∞. ã¨~åãï WO\˜H˜ =zÛ ''#Å K«OÑ¨Ù=Ù—— ~åÜ«∞@O
„áê~°OaèOKå_»∞. U_»= LKåfiãÖ Ñ¨ÓiÎ JÜÕ∞ºãïH˜ `«O„_ç WO\˜H˜ uiy =KåÛ_»∞.
ã¨~ã° fi¨ u WzÛ# =∂@ „Ñ¨HÍ~°O <åÅ∞Hõg∞^Œ #∞Oz "≥^· ˘ÅyOk. `«~åfi`« HÍ"åºxfl
Ñ¨ÓiÎ KÕÜ∞« ÖËHáõ ÈÜ«∂_»@ Jx Hõ^Œä „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk.
ÉèÏ~°Ò« Ö’x J~°}º Ñ¨~fi° Hõ^.Œä JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ. #Å∞_»∞ Ç¨ÏOã¨#∞
K«∂ã≤ Ñ¨@∞ìHÀ=@O ^•x`À ãÖÉèÏ+≤OK«@O, Jk ^Œ=∞Ü«∞OuH˜ #Å∞xÃÑ· „¿Ñ=∞
LO^Œx K≥ÑÊ¨ @O, ^Œ=∞Ü«∞Ou =$`åÎO`«O JO`å q=~°OQÍ ~åâß_»∞. Ç¨ÏOã¨
^Œ=∞Ü«∞Oux KÕi #Å∞x „¿Ñ=∞ q+¨Ü«∞O `≥eÜ«∞*ËÜ«∞@O, ^Œ=∞Ü«∞Of
ã¨fiÜ«∞O=~°O, kHÍÊÅ‰õΩÅ `«~Ñ° Ù¨¶ ~åÜ«∞ÉÏ~°O ^Œ=∞Ü«∞Of q~°ÇÏ¨ O`À #Å∞QÆ∞
Ñ¨_Õ ÉÏ^è.Œ „uq„Hõ=Ú_»∞ K«OÑ¨Ù=Ù#∞ P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ H˘<Õ NÇ¨Ï~°∞¬_∞» <≥+· ^¨ Œè
HÍ=ºO ~åâß_»O\Ï~°∞. WO^Œ∞Ö’x ÉèÏQÍÅ#∞ LKåÛfi™êÅ∞ Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» .
242
„Ñü LKåÛfiãÖ z=~À¡ ''Ç¨Ï~° K«~} ° ã¨~À[—— J<Õ Ñ¨^•xfl "å_®_»∞. D K«OÑ¨Ó
HÍ"åºxH˜ KåÖÏ \©HÍÅ∞<åfl~Ú. Hõ#∞Hõ JO^Œix JÅiOz# HÍ=ºO J#∞HÀ=K«∞Û.
„uq„Hõ=Úx ÉÏ@Ö’ Ç¨Ï~°∞¬_∞» , ÅH©;^è~Œ ∞° _»∞, Nx"åã¨ nH˜`∆ ∞« Å #Å ^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å
HÍ"åºÅ∞ ~åâß~°∞. WO^ŒiH˜ „¿Ñ~°}xzÛ#"å_»∞ „uq„Hõ=Ú_»∞.
„uq„Hõ=Ú_»∞ =∞^•Åã¨ K«OÑ¨Ù=Ù ‰õÄ_® ~åâß_»∞. =∂~°¯O_ÕÜ«∞
Ñ¨Ù~å}OÖ’x ''‰õΩ=ÅÜ«∂â◊√fi_»∞ – =∞^•Åã¨——Å K«i„`«. ‰õΩ=ÅÜ«∂â◊√fi_»∞ áê`åà◊
Hˆ `«∞=Ù#∞ K«OÑ≤ =∞^•Åã¨#∞ ÃÑàÏ§_»@"Õ∞ Wu=$`«OÎ . |Ç¨ïâß n<Õfl =ÚO^Œ∞QÍ
~åã≤ LO\Ï_»∞. JO`« ÑïÑ¨Hfiõ "≥∞#ÿ ~°K#« JxÑ≤OK«^∞Œ . Hõ^•ä q+¨Ü∞« OÖ’
L`«¯ $+ì̈ HÍ=ºO JxÑ≤OK«∞H˘#flk. nx P^è•~°OQÍ Hõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞`À ã¨Ç¨
KåÖÏ=∞Ok =∞^•Åã¨ K«i„`« HÍ"åºÅ∞ ~åâß~°∞. WO^ŒiH˜ ã¨∂ÊiÎ HõeOæ Kå_»∞.
K«OÑ¨Ù=Ù JO>Ë Ñ¨^ºŒ O`À ÉÏ@∞ QÆ^ºŒ =¸ L#fl ~°K#« Jx =∞#‰õΩ `≥eã≤#
q+¨Ü∞« "Õ∞. „uq„Hõ=Ú_»∞ ã¨=º™êzQÍ ~Ô O_ç\ x˜ ÑÖ_çOKå_»∞. =∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ
â‹e· PHõi¬ã∞¨ OÎ k. ã¨ÉOíè QÆ âı+¡ #¨ ∞ ÉÏQÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞.
''L^ŒÜ∞« „y QÆ`åÜ«∂O „áê„HÍÊÉèÏ áêO_»∞`åÜ«∂ – =∞#∞ã¨~u° xj^Õ
„â◊√OQÍ =∞™êÎKÅ« ã¨º
[Ü«∞u H˜=∞Ñ≤ `Õ[: ™êO„Ñ¨Ò« "Àº=∞ =∞^èºÕ – ãëÅq∞= qaè#flO
*ÏÇ¨fl=O Ü«∂=Ú#O K«—— JO>Ë ''L^ŒÜ«∞ HÍOu L=Ü«∞ yi H˘O_»g∞^Œ
„Ñ¨HÍt™ÈÎOk. ~å„u Ç¨ÏãÿÎ i tY~åÅ g∞^Œ #∞Oz *Ï~°∞`ÀOk. JÑ¨ÙÊ_»∞
QÆOQÍ Ü«∞=Ú<å [ÖÏÅ∞ Hõeã≤áÈ~Ú#@∞¡ XHõ JÖ∫H˜Hõ `Õ[ã¨∞û JO`«\Ï
„Ñ¨HÍt™ÈÎOk—— J<åfl_»∞ „uq„Hõ=Ú_»∞.
Hõq Ñ¨^Œ „Ñ¨Ü∂≥ QÆOÖ’ xÑ¨Ù}∞_»∞QÍ LO_®e. HÍHõáÈ`Õ `«ÑÊ¨ @_»∞QÆ∞Å∞
"Õã≤ J~°Oú HÍx ÉÏÅ∞_ç =∂@Å"å_»∞ JO\Ï~°∞ „uq„Hõ=Ú_»∞. ''HÕ Hõ"¿Õ ã#Î
HÕ HÍO_Õ# ^è#Œ ∞+¨‡`«: – Ñ¨~ã° º¨ Ç¨Ï$^ŒÜ∞Õ ÅQÆflO # Ñ¶¸ ¨ ~°‚ Ü«∞u Ü«∞zÛù~ó° ——
Jx =∞~˘Hõ KÀ@ JO\Ï_»∞. nx J~°úO ''„Ñ¨Ü≥∂yOz# Ñ¨^ŒO ^èŒ#∞~åúi
„Ñ¨Ü∂≥ yOz# ÉÏ}O Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl `åH˜ "åº"≥∂Ç≤Ï`«∞_çx KÕÜ∞« HõáÈ`Õ ÖÏÉèOí
ÖË^∞Œ . Wn „uq„Hõ=∞ Éè@ í ∞ì Hõq`å „áêÉè=í O.b
243
67. ~°ã¨ `«~O° y}˜ Hõ~,Î° =∂Ü«∂ ~°ã¨ „Ñüáê^Œ‰Ωõ _»∞

– ÉèÏ#∞^Œ`∞« _Î ∞» (1300 ad)
Ñ¨^=Œ ¸_»= â◊`åaÌ"å_≥#· ÉèÏ#∞^Œ`∞« _Î ∞» ~°ã¨ `«~O° y}˜, ~°ã¨ =∞O[i
J<Õ JÅOHÍ~° âß„™êÎÅ∞ ~åâß_»∞. q∞kèÖÏ QÆ}<å^è∞Œ x H˘_»∞‰õΩ.
^Œ`∞« xÎ Hõq`å ÉèÏ#∞„Ñ¨`åÑÖ
~°ã¨ =∞O[iÖ’ â’¡HÍÅ`ÀÉÏ@∞ \©HÍ ‰õÄ_® LO_»@O qâı+O¨ . <å~ÚHÍ
<åÜ«∞‰õΩÅ Éè^Ë •Å#∞ q=iOKå_»∞. ~°ã=¨ ∞O[i `«~åfi`« ~°ã¨ `«~O° y}˜ ~åâß_»∞.
Wk Éè~í `° ∞« x <å@ºâß„ãÖÎ Ö’x P~°∞ U_»∞ J^è•ºÜ«∂Å‰õΩ "åºMÏº#OQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
QÆ^Œº ~°∂Ñ¨ ~°K«#. ~å=Ú_çH˜ Hõ$+¨µ‚_çH˜ ãÖ|OkèOz# â’¡HÍÅ∞ ~åã≤
L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ WKåÛ_»∞. Zxq∞k `«~°OQÍÅ HÍ=ºO. â◊$OQÍ~° ~°ãÖ
„áê^è•#º`«#∞ `≥eÜ«∞|~°Kå_»∞. ''=∂Ü«∂ ~°ãO¨ —— J<Õ ^•xfl „ÑüáêkOz ^•xfl
Ñ¨^=Œ ~°ãO¨ QÍ K≥áêÊ_»∞. z`«=Î $uÎ J<Õk „Ñ¨=$uÎ, x=$uÎ J<Õ ~Ô O_»∞ ~°∂áêÅÖ’
LO@∞O^Œx, x=$uÎÖ’ âßO`«~ã° O¨ , „Ñ¨=$uÎÖ’ =∂Ü«∂~°ãO¨ LO\ÏÜ«∞<åfl_»∞.
~°u, Ç¨ã¨, â’Hõ, „HÀ^è,Œ L`åûÇ¨Ï, ÉèÜí ∞« , AQÆ∞Ñ¨û, qã¨‡Ü«∂Å∞ „Ñ¨=$uÎÖ’ Ñ¨Ù\ì̃
JHõ¯_Õ J}yáÈ`åÜ«∞<åfl_»∞. W=hfl ™ê÷~¸ ÉèÏ"åÅx, Wq =∂Ü«∂ ~°™êxH˜
=ºaèKås ÉèÏ"åÅ∞ J=Ù`åÜ«∞x K≥áêÊ_»∞. =∂Ü«∂~°™êxH˜ ™ê÷~¸ ÉèÏ=OQÍ
q∞^è•º*Ï˝#O, ^è•~°‡^è~Œ å‡Å∞, ãÖ`å#O, q[Ü«∂Å∞, J#∞Éè"í åÅ∞ J<åfl_»∞. =∂Ü«∞
J<åk Jx, U^À XHõ ^•x =Å¡=∂Ü«∞ Ñ¨Ù@ì^xŒ Jk ~°ã"¨ ∞Õ HÍ^Œ∞ á⁄=∞‡<åfl_»∞
z~°Orq Éè\í ÏìKå~°∞º_»∞. „A=∞ƒù J<Õ `˘q∞‡^Œ= ™êufiHõ ÉèÏ"åxfl ÉèÏ#∞^Œ`∞« _Î ∞»
K≥áêÊ_»∞. ''KèÅ« O—— J<Õ =ÚÃÑÊ· ù <åÅ∞QÆ= ãÖKås ÉèÏ"åxfl ‰õÄ_® K≥áêÊ_»∞.b
244
68. =∞Ç¨ "åºMÏº# ÑÖ_ç`∞« _»∞ –

HÀÖÏK«ÅO =∞e¡<å^èãŒ ∂¨ i (1350-1400 ad)
Z=Ô~<· å U Ñ¨ÙãÎ̈HOõ g∞^Œ<<·≥ å =∞Oz "åºMÏº#O ~å¿ãÎ =∞e¡<å^èãŒ ∂¨ i
"åºMÏº#O ÖÏQÍ =ÙOk J#@O Ö’HõOÖ’ i"åA. J#flO "≥∞`«∞‰õΩ ÃÑ>ˇì "≥∞^ŒH±
lÖÏ¡Ö’ [x‡OKå_»∞. HÍo^•™êk =∞Ç¨Hõ=ÙÅ ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºÑ¨Ù Fy~åxfl
PO„^èŒ∞Å‰õΩ J#fl „áêã¨#QÍ ÃÑ\˜ì# =∞Ç¨#∞ÉèÏ=Ù_»∞. PÜ«∞# QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞HÀHõáÈ`Õ `≥Å∞QÆ∞ `«e¡ =∞#efl Hõq∆ ∞OK«^∞Œ . PO„^è∞Œ Å H©ixÎ YO_»O`«~åÅ∞
^•\Õz# "å_»∞ ''HÀÖÏK«ÅO =∞e¡<å^èŒã¨∂i——. =∞e¡<å^èŒã¨∂i J<Õ =∂@
"åºMÏº`«‰õΩ Ñ¨~åºÜ«∞Ñ¨^Œ"≥∞ÿáÈ~ÚOk. „H©.â◊.1350–1450 HÍÅO"å_»∞.
=∞Ç¨=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞, "åºMÏº# K«„Hõ=iÎ, JÑ¨~H° Ío^•ã¨ a~°∞^•OH˜`∞« _»∞.
PÜ« ∞ # Ñ¨ ^ Œ "åHõ º „=∂} áê~å"å~° áê~åÜ« ∞ }∞_» ∞ , =∞Ç¨ 
=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«Ú_»∞. PÜ«∞#k Ç¨Ï$^ŒÜ∂≥ ÖÏ¡ã¨ "åºYº. =¸Å „QÆO^è•xH˜ Ñ¨ÓiÎ
<åºÜ«∞O KÕ¿ã "åºMÏº#O KÕÜ∞« @O PÜ«∞# „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« "åºYºÖ’ `«~¯° O, "åºHõ~}° O
q∞o`«"∞≥ ÿ LO\Ï~Ú. HÍo^•ã¨∞ Hõq`«fiO H˘O`« =∞#ÃÑ`· º« O H˘O`« ÖÏQÍ LO_»^∞Œ .
Hõq Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl K«H¯õ QÍ Pq+¨¯i™êÎ_∞» . ÅÜ«∞‰õΩ ™êú#O HõeÊOKå_»∞. ''*Ï˝#ã≤O^è∞Œ ——
JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. HÍo^•ã¨∞, =∂Ñ¶Ú¨ _»∞, ÉèÏ~°q, Ç¨Ï~°∞¬_∞» ~åã≤# HÍ"åºÅ‰õΩ
PÜ«∞# "åºYºÅ∞ ÖËHáõ È`Õ K«k"Õ"å~°∞ HÍ^Œx JO^Œi #=∞‡HõO. PÜ«∞# ÖËHáõ È`Õ
245
PO„^èŒ ãÖã¨¯ $u ÖËÔŒ \Ï~°∞ KåÖÏ=∞Ok. =∞e¡<å^è∞Œ x "åHõºO, "≥∞^ŒHl± ÖÏ¡
ãÖã¨¯ $uH˜ Ñ¨Å∞‰õΩ|_çH˜ „Ñ¨fHõ.
HÀÖÏK«ÅO J#fl WO\˜ ¿Ñ~°∞#fl "å~°∞ WÑ¨Ê\˜H© "≥∞^ŒHl± ÖÏ¡Ö’ =Ù<åfl~°∞.
Ñ¨\Ï<£ K≥~°∞=Ù =^ŒÌ D ¿Ñ~°∞QÆÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞<åfl~Ú. 14= â◊`å|ÌO
L`«~Î å~°Oú Ö’x"å_»∞ ã¨∂i. ~åAÅ P^Œ~} ° `À HÍHõfÜ«∞, F~°∞QÆÅ∞¡ KÕ~å_»∞ gi
Ñ¨`#« O `«~åfi`«. ~åK«H˘O_» ~åAÅ P™ê÷<åxH˜ =KåÛ_»∞. PÑ¨ãO÷¨ Éèí ã¨∂„`«O.
Ü«∞A™êûY – gik HÍâ◊ºÑ¨ã¨ QÀ„`«O. "≥k· Hõ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å∞ – ~åK«H˘O_» ~åA
ã¨~fi° [˝ ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞_»∞, q[Ü«∞#QÆ~° ~åA "≥Ú^Œ\ ˜ ^Õ=~åÜ«∞Å P™ê÷#OÖ’
LO_Õ"å_»∞. `≥ÅOQÍ}ÏÖ’x H˘ÅKÕÅ=∞ gi ã¨fi„QÍ=∞O. HÍHõfÜ«∞ ~å[º
Ñ¨`#« O `«~åfi`« ‰õΩ@∞O|O ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞x ~å[^è•x J~Ú# ~åK«H˘O_»‰Ωõ
KÕiOk.
`å`« ¿Ñ~°∞ =∞e¡<å^è∞Œ _Õ. Nâ‹Å· =∞Å¡#fl gi WÅ"ÕÅ∞Ñ¨Ù. `å`« HÍHõu
„Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„^Œ =∞Ç¨~å[ P™ê÷# Hõq. Hõ#HÍaè¿+HõO á⁄Ok# â◊`å=^è•x ã¨∂i
`«O„_ç. ''HõÑi¨ —÷ — ÑÖ_ç`∞« _»∞ „â∫`« HõÖÏÊxH˜ ''=$uÎ—— ~åâß_»∞. q^•º ãÖÑ¨#fl"≥∞#ÿ
‰õΩ@∞O|OÖ’ Ñ¨Ù@ì@O, ~å[ Ñ¨Ól`«O =ÙO_»@O, tëêìKå~° =Oâ◊O J=@O`À
ã¨∂iH˜ ÉÏQÍ Hõeã≤ =zÛOk. =∞e¡<å^è∞Œ _»∞ ã¨~fi° âß„ãÎ̈ =∞Å∞¡_∞» JÜ«∂º_»∞.
âß„™êÎÅhfl PáÈã¨# Ñ¨\ ì̃, ''K«∞oH© Hõ$`« ã¨~°fiâß„ãÎ̈ áê^èÀkè——
JxÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. `«#k ™œ[#º"≥∞#ÿ q^Œ∞+‘`fi« O Jx xQÆ~fi° OQÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞
<åºÜ«∞ "≥â· ß+≤H.õ g∞=∂O™êÅ Ö’`«∞Å∞ K«∂âß_»∞. DÜ«∞# ÃÑ^ŒÌ H˘_»∞‰õΩ
ÃÑ^ŒÜ Ì ∞« º, z#flH˘_»∞‰õΩ ‰õΩ=∂~°™êfiq∞. W^Œ~Ì ∞° L^ŒOÌ _» ÑÖ_ç`∞« ÖË. ÃÑ^ŒÜ Ì ∞« º<Õ
ÃÑkÌÉèí@∞ì JO\Ï~°∞. W`«#∞ ~åK«H˘O_» ~åA ã¨~°fi[˝ ã≤OQÆ Éèí∂áêÅ∞xKÕ
Hõ#HÍaè¿+HõO á⁄O^•_»∞. J~Ú`Õ W`«#∞ ~åã≤#"Õg ÅÉèíºO HÍ=@O ÖË^Œ∞.
‰õΩ=∂~°™êfiq∞ `«# J#fl#∞ QÆ∞iOz ''„Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞O——ÃÑ· ~åã≤# "åºMÏº#OÖ’
D q+¨Ü∂« xfl K≥áêÊ_»∞. `«=Ú‡_çH˜ J#flQÍˆ~ QÆ∞~°∞=Ù.
Hõq`å w~åfi}O
=∞e¡<å^è∞Œ _»∞ =∞O^Œ|∞kú L#fl"åiH˜ ‰õÄ_® ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°=ú ∞ÜÕ∞@∞¡
246
"åºMÏº#O KÕ™êÎ#∞ J<åfl_»∞. ''ãÖã¨¯ $`« "å[‡Ü«∞ „Ñ¨Kå~°O `«# qkè—— J<åfl_»∞.
qâ◊fi „âıÜ∞« ã¨∞û `«# PHÍOHõ∆ J<åfl_»∞. =∞Ç¨ Hõ=ÙÅ HÍ"åºefl qÑ¨s`« "åºMÏº<åÅ∞
áê_»∞KÕã∞¨ <Î åflÜ«∞h, q+Ö`À =¸~°Ûáù È~Ú# "å\˜x Lr˚qOÑ¨*Ü Ë ∞« \ÏxH˜ `å#∞
''ãÖrqx—— J<Õ ¿Ñ~° "åºMÏº#O ~åã¨∞#Î fl@∞¡ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞ J#fiÜ«∞O „Ñ¨HÍ~°O.
J~åúÅ∞ q=iOK«@O, „Ñ¨=∂}ÏÅ∞ K«∂Ñ¨@O, J=ã¨~=° ∞~Ú#O`« =~°Hˆ K≥ÑÊ¨ @O
ã¨∂i "åºMÏº#OÖ’ qâı+O¨ .
ã¨∂i "≥Ú^Œ@ HÍo^•ã¨∞ ~°zOz# ''‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í O—— HÍ"åºxH˜ "åºYº
~åâß_»∞. JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ nxÃÑ· 37 "åºMÏº<åÅ∞<åfl~Ú. ''~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊ ãÖrqx——
ã¨∂i "≥Ú^Œ\ ˜ "åºMÏº#O. nx =ÚO^Œ∞ J=hfl "≥Å"≥ÅÉ’Ü«∂~Ú. „Ñü ã¨~æ°
"åºMÏºxH˜ =ÚO^Œ∞ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ â’¡HOõ ~åã≤ H˘`«Î ^•i `˘HÍ¯_»∞. ‰õΩ=∂~°
ãÖÉè"í åxH˜ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞#fl 25 "åºMÏº<åÅ∞ ã¨∂i "åºMÏº#O =ÚO^Œ∞ `«Å
=OKå~Ú. J~Ú`Õ L#fl Ñ¨k¿ÇÏ_»∞ ã¨~Åæ° Ö’ U_»∞ ã¨~Åæ° "åºMÏº#"Õ∞ Åaè™ÈÎOk.
JO>Ë t= áê~°fi`«∞Å ãÖÉè’QÆ â◊$OQÍ~°O =~°Hˆ . Zxq∞^À ^•xH˜ ã‘`å~å=∞
ÑÖ_ç`∞« _»∞ "åºYº ~åâß_»∞. "Õ∞Ñ¶∞¨ ^Œ∂`åxH˜ ã¨∂i "åºYº =∂„`«"∞Õ |Ç¨ïà◊
„Ñ¨Kå~°O á⁄OkOk. ''=∂¿Ñ∞¶ "Õ∞¿Ñ∞¶ , QÆÒ« =Ü«∞:—— JO>Ë n#H˜ "åºMÏº#O
~åÜ«∞\ÏxH˜ KåÖÏ „â◊=∞Ñ¨_®¤_x» `≥Å∞™ÈÎOk.
ÉèÏ~°q ~åã≤# ''H˜~å`å~°∞˚hÜ«∞O—— <åiˆHà◊ áêHõO. ^•xfl `å#∞
Ñ¨QÅÆ H˘_»∞<Î åfl#x JO^Œ∞Ö’x ~°™êxfl P™êfikOK«=∞x K≥ÑÊ≤ "åºMÏºxOKå_»∞.
"åºMÏº#O ÖËHáõ È`Õ D HÍ=º ™œ^èOŒ Ö’H˜ „Ñ¨"âÕ O◊ ^Œ∞~°É¡ Oíè JO\Ï~°∞ qA˝Å∞.
=∂Ñ¶∞¨ Hõq ~åã≤# ''tâ◊√áêÅ =^è—Œ —#∞ J^Œ∞ƒùÒ« QÍ "åºMÏºxOz, Hõq Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl
"≥Å∞=iOKå_»∞. HÍo^•ã¨∞, ÉèÏ~°q, ^ŒO_ç Hõe¿ãÎ =∂Ñ¶Ú¨ _»∞ J<åfl_»∞ =∂Ñ¶∞¨ OÃÑ·
ã¨∂i "åºMÏº# su, "åºMÏº#O ~åã≤ P Hõq`«fi ™œO^Œ~åºxH˜ =ÚQÆ∞ú_≥·
Ñ¨~°=tOKå_»∞. nx QÆ∞iOz ''ãÖrqxÖ’ `«∂eHõQÍ, Ñ¶¨∞O\Ï Ñ¨^èŒOÖ’
âß#jÅQÍ, qÅã≤e#¡ ã¨∂i ÖËdx, D ã¨~fi° OHõ+Ö¨ ’ ãÖâ◊Ü∞« KÕÛ^ù OŒ Ö’ ''Jã≤Å`«——QÍ
QÆ∞} „Ñ¨HÍâ◊OÖ’ q^Œ∞º`ü Å`«QÍ, ~°ã¨ ÉèÏ"åq+¨¯~°}Ö’ HõÅÊÅ`«QÍ ÉèÏã≤OzOk——
J<åfl~°∞ ã¨∂ix ã¨=∞„QÆOQÍ Pq+¨¯iOz# =∞Ç¨ ÑÖ_ç`« qâı+¡ ‰¨ Ωõ Å∞ K«Å=∞K«~¡°
247
~°OQÍKå~°∞ºÅ"å~°∞. =∂Ñ¶∞¨ "åºMÏº#O ~åã≤ `å#∞ ^è#Œ ∞º_»#Ü«∂#x P#O^ŒOQÍ
K≥áêÊ_»∞. q^Œfi ^Ò+¨ÔŒè JxÑ≤OK«∞H˘#fl ''<≥+· ^¨ —Œè — HÍ"åºxH˜ Hõ~Î° =∞Ç¨ÑÖ_ç`∞« _»∞,
zO`å=∞}˜ =∞O„`À áêã¨‰Ωõ _»∞, NÇ¨Ï~°∞¬_∞» . JO^Œ∞Ö’x ~°ãÉ¨ Ïè = QÆ∞} J~°ú
^ÀëêÅ#∞ ^èŒfixx, JÅOHÍ~åÅ#∞, ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ "≥eH˜fã≤ ~°ãÄ˝Å‰õΩ
JO^Œ*ãË ∞¨ #Î fl@∞¡ ã¨∂i „Ñ¨H\õ O˜ z J#flO`« Ñ¨h J^Œ∞ƒùÒ« QÍ KÕâß_»∞.
"åºHõ~}° H©HÍ~°}ºOQÍ =ÙO_Õ Éè@í ∞ì HÍ"åºxH˜ ã¨∞ÅÉèí "åºMÏº#O KÕâß_»∞
=∞e¡<å^èãŒ ∂¨ i. „áœ_è» ^Õ=~åÜ«∞Å HÀiHõÃÑ· "≥â· º◊ =Oâ◊O "åi QÆ∞iOz ''"≥â· º◊
=Oâ◊ ã¨∞^è•Hõ~°O—— ~åâß_»∞ J=∞~° HÀâßxH˜ J=∞~° Ñ¨^Œ áêi*Ï`«O J<Õ
"åºMÏº<åxfl, "≥â· +ı H≤ ÍxH˜ ''ÉèÏ+¨º xHõ~O° ——#∞, áê}˜hÜ«∂xH˜ HÍtHÍ =$uÎ J<Õ
L^ÀºQÆ \©HÍ "åºYº#∞ q^•º^è~Œ ∞° x, JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈O UHÍ=eH˜ ''`«~à° ◊ "åºYº——,
HÍ"åº^Œ~å≈xH˜ ‰õÄ_® "åºYº ~åâß_»∞. ã¨∂i t+¨µºÅ∞ ~°`fl« . ã¨∂i H˘_»∞‰õΩe^Œ~Ì ∂°
=∞Ç¨ ÑÖ_ç`∞« Å∞.
Hõq =∂}˜HÍºÅ∞
^•^•Ñ¨Ù `˘OÉè̌· Uà◊√§ rqOKå_»∞ ã¨∂i. Hõà√◊ § `≥iKÕ FÑ≤Hõ ÖËHáõ È`Õ
HÕkÔ~Ñ¨Ê‰õΩ, ÃÑ· ~Ô Ñ¨Ê‰õΩ ‰õÄ_® `«ÅÃÑ· #∞Oz ~å~Ú Hõ@∞ìHÀx nÑÖ =ÚO^Œ∞
‰õÄK«∞x HÍ"åºÅ∞ K«^∞Œ =Ù`«∂, "åºMÏº<åÅ∞ ~åâß_»x JO\Ï~°∞. rq`«=∞O`å
"åºMÏº<åÅˆH JOH˜Ò« . ã¨∂i ÖËHáõ È`Õ ãÖã¨¯ $`« Hõq ã¨∂~°∞ºÅ Hõq`å "≥Å∞QÆ∞
=∞#‰õΩ `≥e¿ãk HÍ^Œ∞. Hõ#∞Hõ "åºMÏº# ã¨∂~°∞º_»∞ J<åfl~°∞ ^è#Œ ºrq. ã¨∂i
¿Ñ~°∞‰õΩ ™ê~°Hú `õ « `≥zÛ# =∞Ç¨#∞ÉèÏ=Ù_»∞. JO^Œ∞Hˆ PÜ«∞#∞fl ''"åºMÏº`«' K«„Hõ=iÎ——
Jx ã¨Q“~°=OQÍ PO„^èŒ ^ÕâO◊ Ñ≤Å∞K«∞H˘O@∞Ok.
`å#∞ ~åã≤# "åºMÏº<åÅ‰õΩ ÉèÖí Ë `«=∂ëêQÍ ãïÜ≥∞ÿ # ¿Ñ~°∞ ÃÑ@ì@O
=∞e¡<å^è∞Œ x „Ñ¨`ºÕ Hõ`.« =∞Ç¨Hõq HÍo^•ã¨∞ ~åã≤# ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊, ‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í ,
"Õ∞Ñ¶∞¨ ^Œ∂`« HÍ=º "åºMÏº#‰õΩ ''ãÖr=x "åºYº—— Jx `«y# <å=∞Hõ~}° O KÕâß_»∞.
ÉèÏ~°q H˜~å`å~°∞h˚ Ü«∂xH˜ ~åã≤# "åºYº#∞ ''Ñ¶∞¨ # áê~î—° — J<åfl_»∞. =∂Ñ¶∞¨ Hõq
~åã≤# tâ◊√áêÅ =^èŒ HÍ=º "åºMÏºxH˜ ''ã¨~fi° OHõ+—¨ — Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ_ç`,Õ NÇ¨Ï~°∞¬_∞»
~åã≤# <≥+· ^¨ Œè HÍ=º "åºMÏº<åxH˜ ''r"å`«∞=Ù—— Jx Q˘Ñ¨Ê ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» . Éè\í Hì˜ Í=º
248
"åºMÏº<åxfl ''ã¨~fi° áêiî<å—— J<åfl_»∞.
q^•º^è~Œ ∞° _»∞ ~åã≤# JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈O ''UHÍ=o——H˜ KÕã#≤ "åºMÏº<åxfl
''`«~à° —◊ — Jx Ñ≤Å∞=QÍ, =~°^Œ ~åA ~åã≤# `åi¯Hõ ~åHõu∆ Hõ‰Ωõ ~åã≤# "åºMÏº<åxfl
''x+¨¯O@Hõ—— J<åfl_»∞. Jhfl ™ê~°Hú õ <å=∂ÖË. Jhfl JO`« J^Œ∞ƒùÒ« QÍ ~åã≤#"Õ.
HÍ"åºÅ‰õΩ, JÅOHÍ~åÅ‰õΩ ã¨=∞~°=ú O`«"∞≥ #ÿ "åºMÏº<åÅ∞ ~åÜ«∞@O`À
ãïÑ¨ÙK«∞ÛHÀÖË^∞Œ . ã¨$[<å`«‡Hõ ~°K#« Å∂ KÕã≤ "≥∞Ñ≤ÊOKå_»∞. ~°ÑÚ¨¶ g~° K«i`«,
"≥·â◊º =Oâ◊ ã¨∞^è•Hõ~°, L^•~° HÍ=º J<Õ ~°K«#Å∞ KÕã≤ `«# „ÑüÉèí#∞
x~°∂Ñ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. `«=∂ëê Uq∞@O>Ë =∞~åsî ÉèÏ+¨Ö’ ''=∞e¡<åkè—— J<Õ
=∂@ KÕiOk. nx J~°Oú "åºMÏº#O ÖËHõ q=∞~°≈. JO>Ë q=∞~°≈ "åºMÏº<åÅ‰õΩ
=∞e¡<å^èŒ ã¨∂i Ñ¨~åºÜ«∞ Ñ¨^ŒO JÜ«∂º_»#fl =∂@. ãÖã¨¯ $`« ÑÖK«
=∞Ç¨HÍ"åºÅ‰õΩ Jxfl\˜H˜ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ "åºMÏº#O ~åã≤# `≥Å∞QÆ∞ a_»¤ =∞e¡<å^èŒ
ã¨∂i J=@O =∞#O^ŒiH˜ QÆ~fi° HÍ~°}O. nxfl Ñ¨Ù~°ã¯¨ iOK«∞H˘x ^•^•Ñ¨Ù J~Ú^Œ∞
â◊`åÉÏÌÅ `«~åfi`« ã¨∂i =∞Ç¨ áêO_ç`åºxfl *Ï˝ÑH¨ Oõ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ 1981
#=O|~ü 21# "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ™˜ êiQÍ "≥∞^ŒHÖ± ’ =∞Ç¨ ã¨Éíè x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P<å\˜
PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò ™êOã¨¯ $uHõ âßMÏ=∂`«∞ºÅ∞ N ÉèÏ@ìO N~å=∞=¸iÎ, PKå~°º
t~À=∞}˜ âß„ã¨∞ÎÅ∞, N qâ◊fi<å^èŒ â◊~°‡, "≥∞^ŒH± HõÖˇHõì~ü N=∞u QÍÜ«∞„u
~å=∞K«O„^Œ<Å£ ∞ áêÖÁæx =∞e¡<å^è∞Œ x |Ç¨ï=ÚY „Ñ¨*Ï˝ qâıëêÅ#∞ „Ñ¨ã∞¨ uÎ OKå~°∞.
WO`«\ `˜ À PyáÈ‰õΩO_® "≥∞^ŒHÖ± ’ =∞e¡<å^èŒ ã¨∂i ‰õΩ@∞O|O x=ã≤Oz# QÆ$Ç¨xfl
"Õ^Œ áê~îâ° ßÅ <≥ÅH˘ÖÏÊÅ#∞H˘x z=~°‰Ωõ =~°Öæ ò‰Ωõ =∂~åÛ~°∞. „Ñ¨É∞íè `«fiO U
Ñ¨x KÕã<≤ å P~°OÉèí â◊¥~°`fi« "Õ∞#x =∞~˘Hõ™êi ~°∞A"≥O· k. P WÅ∞¡ tkäÖÏ=ã¨‰Î Ωõ
KÕi ã¨Å÷ O H˘kÌ H˘kÌQÍ J<åº„HõO`«"∞≥ Oÿ k. Zãπ. [QÆnâ◊ K«O„^Œ P^èfiŒ ~°ºOÖ’
''HÀÖÏK«ÅO =∞e¡<å^èŒ ã¨∂i ™êÇ≤Ïf Ñ‘~î°O—— U~°Ê_ç ã¨∂i ~°K«#Å#∞
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛ Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk. HÀÖÏK«Å ‰õΩ@∞O|O JHõ¯_» XHõ
„QÆO^ä•ÅÜ«∂xfl "ÕÔŒ q^•ºÅÜ«∂xfl U~°Ê~°KÕ „Ñ¨Ü∞« `«flOÖ’ LOk. #ÅÉè·ˇ P~°∞
„QÆO^ä•Å#∞ ¿ãHõiOz Éè„í ^ŒÑ~¨ K° å~°∞. ''ã¨fiã¨ºÎ ã¨∞Î "å[‡Ü≥∂^•º<Õ =∞Ç¨Ï¿ã Éè∂í Ü«∞¿ã
ã¨^• – Ü«∞â◊¿ã =∞e¡ <å^è+Œ º¨ HõÅÊ =b¡ ã¨∞=∞ufiâı——.b
249
69. ™êÇ≤Ï`«º ^Œ~Ê° } ~°K~« Ú`« –

qâ◊fi<å^è∞Œ _»∞ (1378 ad)
Xi™êû‰õΩ K≥Ok# qâ◊fi<å^èŒ =∞Ç¨ áê„`«∞_»∞ Ñ¨^•flÅ∞QÆ= â◊`åaÌH˜
K≥Ok#"å_»∞. Xi™êû ~å*Ï™ê÷# Hõq `«O„_ç K«O„^ŒâıY~°∞_»∞ ‰õÄ_® J^Õ
P™ê÷#OÖ’ =∞Ç¨ Hõgâ◊fi~°∞_»∞.
Hõq`å qâ◊fi<å^èOŒ
''ãÖkè – q„QÆÇÏ¨ =∞Ç¨áê„`«∞_»∞—— J<Õ a~°∞^Œ∞#fl "å_»∞ qâ◊fi<å^è∞Œ _»∞,
=Ú=∞‡@∞_ç HÍ=º „Ñ¨â◊Oã¨‰õΩ ''HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊ ^Œ~°Ê}O—— J<Õ \©HÍ ~åâß_»∞.
qâ◊fi<å^è∞Œ x ''™êÇ≤Ï`«º ^Œ~Ê° }O—— ÉÏQÍ „Ñ¨Kå~°"∞≥ #ÿ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈O. WO^Œ∞Ö’
Ñ¨k ÑïKÕÛ^ù •Å∞<åfl~Ú. ^Œ$â◊º, „â◊=º, HÍ=º K«~Û° KÕâß_»∞. ''"åHõºO ~°™ê`«‡HõO
HÍ=ºO—— Jx ã≤^•úOfHõiOz#"å_»∞ qâ◊fi<å^è∞Œ _»∞. ^èfiŒ x "åk HÍ_»∞, ~°ã"¨ åk.
~°ã"¨ ∞Õ HÍ"åºxH˜ P`«‡ Jx Éè~í `° ∞« _çx ã¨=∞iúOKå_»∞. ~°∂Ñ¨Hõ Éè^Ë •Å#∞ q=~°OQÍ
q=iOKå_»∞. ^Œâ◊ ~°∂Ñ¨HOõ `«~åfi`« W^Õ „áê=∂}˜HOõ . JÅOHÍ~° s`«∞Å#∂
qâ◊nHõiOKå_»∞. `å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõq Hõ#Hõ `«# „QÆO^è•Å #∞OKÕ
L^•Ç¨Ï~°}eKåÛ_»∞. ~°Ñ¶¨Ú qÖÏã¨ =∞Ç¨HÍ=ºO, ‰õΩ=ÅÜ«∂â◊fi K«i„`« J<Õ
„áêHõ$`« HÍ=ºO „Ñ¨ÉÏè =u, K«O„^ŒHàõ ◊ J<Õ <å@HÍÅ∞ ‰õÄ_® ~åâß_»∞ qâ◊fi<å^è∞Œ _»∞.
qâ◊fi<å^è∞Œ x ™êÇ≤Ï`«º ^Œ~Ê° }O x[OQÍ<Õ ™êÇ≤Ï`åºxH˜ ^Œ~Ê° }O ÖÏO\˜^.Õ JO^Œi
„Ñ¨â◊Oã¨Å#∞ JO^Œ∞H˘#flk. =Ú=∞‡@∞x „QÆO^èŒO `«~åfi`« nxˆH „áêK«∞~°ºO
Z‰õΩ¯=. ^Œ~°Ê}ÏxH˜ J<ÕHõ=∞Ok \©HõÅ∞ ~åâß~°∞. qâ◊fi<å^èŒ∞_ç H˘_»∞‰õΩ
J#O`«^•ã¨∞ ‰õÄ_® XHõ \©HÍ ~åã≤ `«O„_ç |∞∞}O f~°∞ÛH˘<åfl_»∞.b
250
70. q^•º~°}∞ºÅ t+¨µº_»∞, QÆ^ºŒ Hõq –

"å=∞# Éè@ í ì ÉÏ}∞_»∞ (1350-1420 ad)
ÃÑ^ŒHÀ=∞\˜ "Õq∞Ô~_ç¤ P™ê÷# Hõq "å=∞# Éè@í ì ÉÏ}∞_»∞. q[Ü«∞#QÆ~°
™ê„=∂[º x~å‡`« q^•º~°}º ™êfiq∞ "åi t+¨µº_»∞. W`«x HÍÅO 1350–1420.
â◊$OQÍ~° Éèí∂+¨}O J<Õ ''ÉÏ}O—— J#|_Õ ~°∂Ñ¨Hõ ÉèË^•xfl ~åâß_»∞. nxfl
ÑÖáê Hˆ „∆ `«OÖ’ q~°∂áêHõ∆ ™êfiq∞ =ãÖ`À`«û"åÅÖ’ „Ñ¨îŒ ≈Oz#@∞¡ `≥Å∞™ÈÎOk.
1380Ö’ q[Ü«∞#QÆ~° ~åA "≥Ú^Œ\ ˜ ^Õ=~åÜ«∞Å âßã¨<åxfl "å=∞# Éèí@∞ì
~°zOKå_»∞. JO^Œ∞Ö’ `å#∞ Hõgâ◊fi~°∞_»#x, "åºHõ~} ° g∞=∂O™ê âß„™êÎÅÖ’
ÑÖ_ç`∞« _»#x K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞.
Éè@
í ì ÉÏ} Hõq`å „uq„Hõ=∞O
"Õ=∂Ô~_ç¤ „Ñ¨Éèí∞ rq`« K«i„`«#∞ ''"Õ=∞ Éèí∂áêÅ K«i„`«——QÍ "å=∞#
Éè@í ∞ì ~åâß_»∞. WkHÍHõ ''Ç¨ÏOã¨ ãÖ^ÕâO◊ —— J<Õ ÅÑ¶Ú¨ HÍ=ºO ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. #∂@ =ÚÃÑÊ· ù XHõ¯ â’¡HÍÅ „QÆO^èOŒ . HÍ=ºO JO`å
„HÍO`« =$`«ÎOÖ’<Õ ~åâß_»∞. HÍo^•ã¨∞ "Õ∞Ñ¶¨∞ ãÖ^Õâ◊ KåÜ«∞Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ
WO^Œ∞Ö’ QÀK«i™êÎ~Ú. WO^Œ∞Ö’ "å~åÎÇÏ¨ ~°`fi« O KÕãO≤ k Ç¨ÏOã¨. ^Œ‰Ω∆õ _»∞ J<Õ
Ü«∞‰õΩ∆ _»∞ „Ñ≤ÜÚ« ~åe# HõO^Œ~Ê° ÖËY‰õΩ Ç¨ÏOã¨^•fi~å ãÖ^ÕâO◊ ÑÖÑ¨@"Õ∞ Hõ^.Œè
Ü«∞‰õΩ∆ _»∞ <Õ~O° KÕÜ∞« @O =Å# HÔ Ö· ÏãÖ #∞O_ç ÑÖÑ≤Oz "ÕÜ∞« |_®¤_∞» . =∞ÅÜ«∞
Ñ¨~fi° `«O g∞^Œ LO@∞<åfl_»∞. J`«x „Ñ¨"åã¨ tHõ∆ XHõ U_®k =∂„`«"∞Õ . JÅHÍ
251
#QÆ~O° Ö’ L#fl `«# „Ñ≤ÜÚ« ~åeH˜ WHõ¯_ç #∞O_ç ãÖ^ÕâO◊ ÑÖÑ¨Ù`å_»∞. Ü«∞‰õΩ∆ _»∞
Ç¨ÏOã¨‰Ωõ JÅHÍ#QÆ~O° ZÖÏ "≥àÏ§Ö’ ~°∂\ò =∂Ñπ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ_∞» . `å„=∞Ñï,‚
=∞^èŒ∞~°, HÍ"Õi, N~°OQÆO, z^ŒO|~°O, HõOz, HÍà◊Ç¨Ïã≤Î, Hõ$ëê‚, QÀ^•=i,
`«∞OQÆÉ„íè ^• #^Œ∞Å∞ ^•\˜ qO^èºŒ #∞ K«∞\˜ì #~°‡^•, Ü«∞=Ú<å, QÆOQÍ, "å~°}Ïã≤,
JÜ≥∂^èºŒ , ã¨~Ü ° Ú« , QÆO_»H˜ #^Œ∞Å∞ K«∂ã≤ ‰õΩ~°∞Hˆ „∆ `«O Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂Å#∞ „H“OK«
Ñ¨~fi° `åxfl ^Œi≈Oz HÔ Ö· ÏãÖ g∞^Œ∞QÍ JÅHÍ #QÆ~O° "≥à§◊ =∞x K≥|∞`å_»∞. Ñ¨~fi° `«
#QÆ~° #n =~°#‚ Å#∞ HÍo^•ã¨∞ ÉÏ@Ö’<Õ KÕâß_»∞. W^ŒO`å "≥Ú^Œ\ ˜ ÉèÏQÆOÖ’
L<åfl~Ú. ~Ô O_»= ÉèÏQÆOÖ’ Ç¨ÏOã¨ JÅHÍ #QÆ~O° KÕi# `«~åfi`« `«# WO\˜
*Ï_»Å#∞ QÆ∞iOz K≥|∞`å_»∞. „Ñ≤ÜÚ« ~åe =~°#‚ , P"≥∞ q~°ÇÏ¨ "Õ^#Œ , `«~åfi`«
^ŒH∆õ Ü«∞Hõ∆ ãÖ^Õâßxfl Ç¨ÏOã¨ J`«x „Ñ≤ÜÚ« ~åÅ∞ HõO^Œ~Ê° ÖËY‰õΩ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« @O`À
HÍ=ºO J~ÚáÈ`«∞Ok. =~°‚#Å∞ ™êfi~°ã¨ºOQÍ KÕâß_»∞ "å=∞#Éèí@ì. ÉèÏ~°º
q~°Ç¨ xfl =i‚ã∂¨ Î –
''z„`Õ Hõ~∞° OÎ =º=ã≤`å =∞uã¨∂eÎ HÍÜ«∂O „^Œ∞`åÜ«∂O – ÉèQí Ífl ~°OÉè’.
#Ü«∞# ãëÖˇ· ¿ãÛ`«ã≤ `åfiO eMÏq∞ `«„`åÑ≤ „^•QÆ~u° ~°kHè ÀÖÏ¡ãh≤ "Õ∞ qÇ¨ÏO„f
– Ü«∞`ü ã¨`º« O <À=~°`#« ∞ qkè: ãÖQÍ"Õ∞ ™êÉèÜ í ∞« ã¨∂Ü«∞:——
"å=∞#∞_»∞ ''#ÖÏÉèí∞º^ŒÜ«∞O——, ''~°Ñ¶¨Ú g~° K«i„`«—— J<Õ Ô~O_»∞
=∞Ç¨HÍ"åºÅ∞ ~åâß_»∞. Wq HÍHõ áê~°fif Ñï}Ü«∞O, Hõ#Hõ ÖËMÏ HõÖÏº}O,
ÉÏ}Ïã¨∞~° q[Ü«∞O J<Õ <å@Hõ ~°K<« å KÕâß_»∞. LëêÑï}Ü«∞O J<Õ <å@HÍxfl
"å=∞#∞_»∞ ~åâß_»x =∞Å¡OÑë¡ "å~°∞ K≥áêÊ~°∞. |Ç¨ïâß ÉÏ}Ïã¨∞~° q[Ü«∞O
LëêÑï}Ü«∞O XHõ>Ë HÍ=K«∞Û.
"å=∞# Éè@ í ì =ÚYºOQÍ QÆ^ºŒ Hõq. ÉÏ}∞_»∞ ÖÏQÍ<Õ K«H¯õ x QÆ^ºŒ
~°K<« å KÕâß_»∞. W`«x â◊$OQÍ~° Éè∂í +¨}O J<Õ ÉèÏ}OÖ’ XˆHXHõ¯ JOHõO
LO@∞Ok. qÖÏã¨ âıY~°∞_»∞ J<Õ q@∞_»∞ J#OQÆ =∞O[i WO\˜H˜ "≥_∞» `«∂
LO>Ë ^•iÖ’ J`«_∞» K«∂ã≤# qO`«Å∞, qâıëêÅ =~°<‚ Õ D ~°∂Ñ¨HOõ . JO^Œ∞Ö’
¿Ñ^Œ, ^èxŒ Hõ =~åæÅ "å~°∞, q@∞Å∞, "Õâº◊ Å∞, â◊$OQÍ~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞, Q˘„Ô~
á⁄>Ëàì ¡◊ áÈ\Ï¡@Å∞, HÀ_ç ÑÖ^•Å∞, E^ŒO, =∞Å¡ÜÚ« ^ŒOú , Y_»æ Ü«Ú^ŒOú , „ã‘ÅÎ
252
|O`«∞ÖÏ@, LÜ«∂ºÅ Å∂QÆ@O "≥Ú^ŒÖˇ·#q Jxfl\˜x "å=∞#Éèí@ì ÉÏ}∞_»∞
=i‚™êÎ_»∞.
áê~°fif Ñï}Ü«∞=Ú J~Ú^Œ∞ JOHÍÅ <å@HõO. WO^Œ∞Ö’ t=áê~°fi`«∞Å
HõÖÏº}O =i‚OKå_»∞. ‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í Hõ^#Œè ∞ KÕ~åÛ_»∞. Hõq`«fiO Q˘Ñ¨ÊQÍ,
=∞^è∞Œ ~°OQÍ, ã¨~ã° O¨ QÍ LO@∞Ok. Hõ#Hõ ÖËMÏ Ñï}Ü«∞O <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ∞#fl
<å@HõO. q[Ü«∞=~°‡ J<Õ ~å‰õΩ=∂~°∞_»∞ g~°=~°‡ ‰õÄ`«∞~°∞ Hõ#Hõ ÖËY#∞ „¿Ñq∞Oz
ÃÑàÏ§_Õ Hõ^.Œä =∞^èºŒ Ö’ J<ÕHõ z‰õΩ¯Å∞ "å\˜x JkèQqÆ ∞OK«@O z=iH˜ ÃÑo§`À
`≥~° Ñ¨_ç ã¨∞MÏO`«=∞=Ù`«∞Ok. H˘`«^Î #Œ O ÖËHõ Ñ¨Ó~°fiÑ¨Ù <å@HÍÅ ^èÀ~°}Ö˜ ’<Õ
™êyOk. U#∞QÆ∞Å "Õ@, „Ñ≤Ü«Ú~åe z„`«Ñ¨@O`À ~åA q<ÀkOK«@O
<åÜ«∞‰õΩ~åe =ÚQÆ`ú fi« O LO\Ï~Ú. â◊$OQÍ~° ~°ã¨ „Ñ¨^•è # <å@HõO. Ç¨ã¨ºO
J^Œ∞ƒù`« ~°™êÅ∞ ‰õÄ_® LO_ç HÍÅˆHá∆ êxH˜ Ñ¨xH˘™êÎ~Ú.b
253
71. ~å}˜ Hõ=~Ú„u – QÆOQÍ ^Õq (1360 ad)

q[Ü«∞#QÆ~° ~åA ~Ô O_»= |∞Hõ¯ ~åÜ«∞Å ~Ô O_»= H˘_»∞‰õΩ HõOÑ¨~åÜ«∞Å
ÉèÏ~°º QÆOQÍ ^Õq. 1361–1374Ö’ Ü«Ú=~åAQÍ L<åfl_»∞. =∞^è∞Œ ~°g∞^Œ
^•_ç KÕã≤ `«∞~°∞+¨µ¯Å#∞ F_çOz 1371Ö’ q[Ü«∞O ™êkèOKå_»∞. D Wu=$`åÎxfl
fã¨∞‰õΩx QÆOQÍ^Õq ''=∞^è∞Œ ~å q[Ü«∞O—— HÍ=ºO ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤Ok. nxH˜
''g~°HOõ Ñ¨ ~åÜ«∞K«i„`«—— J<Õ ¿Ñ~°∂ LOk. U_»= ã¨~Öæ° ’ `å#∂ HõOÑ¨~åÜ«∞Å
ÉèÏ~°º#x K≥ÑÙ¨ ÊH˘#flk.
Hõq`å QÆOQÍ ÅÇ¨Ïi
q^Œ∞+‘=∞}˜ J~Ú# QÆOQÍ^Õq HÍ"åºÅ J^è•ºÜ«∂xfl ‰õΩ∆ }‚OQÍ KÕãO≤ k.
P „Ñ¨ÉÏè =O HÍ=ºO g∞^Œ „Ñ¨ãi¨ OzOk. `≥Å∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`«ºO`À ÑïK«Ü∞« O ‰õÄ_®
ÉÏQÍ L#fl@∞¡ QÀK«iã¨∞ÎOk. Wk ‰õÄ_® g~° ~°ã¨ HÍ=ºO. Ñ¨Ù~° |∞∞`«∞,
[Å„H©_,» ã¨∂~åºã¨=Î ∞Ü«∞, K«O„^À^ŒÜ∂« Å#∞ HÍ=ºsuÖ’ =i‚OzOk. J~Ú^Œ=
ã¨~æ° =~°<‚ å=∞Ü«∞O. QÆ}âË ◊ „áê~°#ú KÕã≤ HÍ=ºO „áê~°OaèOz q∞ye# ^Õ=`«Å#∂
ã¨∞uÎ OzOk. =ÚYºOQÍ ''„H˜Ü∂« â◊H—Î̃ —x =i‚OK«@O qâı+O¨ . „Ñü ã¨~Öæ° ’
~åÉ’ÜÕ∞ ã¨~Öæ° ’x q+¨Ü∂« Å#∞ K≥ÑÊ≤ Ok.
"≥Ú^Œ\ ˜ ã¨~°æÖ’ q[Ü«∞#QÆ~° =~°‚##∞ ã¨Ç¨Ï[ ã¨∞O^Œ~°OQÍ KÕã≤Ok.
HÍ=ºOÖ’ "≥^· sŒ ƒùsu HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ÉèÏ+¨ ÑïÑ¨Hfiõ OQÍ LO@∞Ok.
''Ç≤Ï=∞ Éè~í ° qÇ¨Ï`«ó Hõ=∞ÖÏ Hõ~À Ü«∞$k`« HÍOu ~°É∂íè „#∞‡QÆ ÖÏOKè#« ó
– "å^Œ# "Õ∞= #ˆ~O„^Œ <å^äŒ „Éèí∞"å#∞ Éèí[`« „tÜ«∞=∞ „Ñü âßã¨#ó—— Jx
=ãÖ`« ~°∞`«∞=Ù#∞ QÆOQÍ^Õq =i‚OzOk – ÉèÏ=O – Hõ=∞ÖÏÅ∞ =∞OK«∞`À
254
HõÑÙ¨ Ê|_®¤~Ú. K«O„^Œ∞_»∞HÍOu áÈQ˘@∞ìH˘<åfl_»∞. ~åAQÍi „Ñ≤ÜÚ« ~åÅ∞ "≥ÚÇ¨ÏO
XHõ¯>Ë HÍOu`À LOk. JÖÏˆQ ã¨∂~åºã¨=Î ∞Ü«∂hfl =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ =i‚ã∞¨ OÎ k –
''„ÑüaO| Ñ¨~O° Ñ¨~åO|∞^Õ Ñ¨=<À^Œ∂ƒù`« `«~O° QÆ ãÖy#: – #ÉèÏ™È
"å`åi+¨º`À ~°"Õ~°‡}˜™Èáê# kèÜ«∞O =ºÉèÏ=Ü«∞`ü—— JO>Ë ''PHÍâ◊O #∞Oz
kQÆ∞`«∂ L#fl ã¨∂~°∞º_ç xâ◊ÛÅ"≥∞#ÿ aO|O HõkÖË JÅÖ’¡ „ÑüaOaOKÕ ~°`åflÅ
"≥∞@∞¡ÖÏQÍ LOk—— H˜+¡ Oì̈ J<Õk ÖËx Hõq`«fiO ~åã≤Ok.
HõOÑ¨~åÜ«∞Å∞ L^ŒÜ∞« yiH˜ ~åAQÍ LO_Õ"å_»∞. `«O„_ç |∞Hõ¯~åÜ«∞Å
HõO>Ë =ÚO^Õ HõOÑ¨~åÜ«∞Å∞ K«xáÈ=@O`À q[Ü«∞#QÆ~° „Ñ¨É∞íè =Ù HÍÖËHáõ ÈÜ«∂_»∞.
|∞Hõ¯‰õΩ KåÖÏ=∞Ok ~å}∞Å∞ L<åfl QÆOQÍ^Õq HõOÑ¨~åÜ«∞Å `«ex¡ =∂„`«"∞Õ
¿Ñ~˘¯Ok. HõOÑ¨~åÜ«∞Å∞ Ô~O_»= HõOÑ¨~åÜ«∞Å∞QÍ ¿Ñ~˘O^•_»∞. =∞Ç¨
=∞O_»ÖâË fi◊ ~°∞_»∞ J<Õ a~°∞^Œ∞ LOk. Ü«Ú^Œú HõàÅ◊ Ö’<Õ HÍ^Œ∞ Åe`« HõàÖ◊ ’¡#∂
=∞Oz „Ñ¨"âÕ O◊ L#fl"å_»∞. `«O„_ç |∞Hõ¯~åÜ«∞Å J#∞=∞u`À =∞^è∞Œ ~°, `«∞O_ô~°
~å*ÏºÅ#∞ [~ÚOz "å\˜x `«∞~°∞+¨µ¯Å Jnè#O #∞O_ç q=ÚH˜Î KÕã#≤ â∫~°ºâße.
WHõ¯_Õ H˘O`«HÍÅO ''=∞~°H`õ « #QÆ~O° —— ~å[^è•xQÍ KÕã∞¨ ‰õΩx =¸_Õà√◊ § ÑïáêÅ#
KÕã∂¨ Î Ñïã≤`÷ ∞« efl K«H¯õ |~°Kå_»∞. 1374Ö’ J`«_˘Hõ¯_Õ áêÅ# KÕã#≤ @∞¡ âßã¨#
P^è•~åÅ∞<åfl~Ú. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`« Ñ¨Ù#~°∞^Œ~ú } ° ‰õΩ HõOÑ¨~åÜ«∞Å∞ KÕã#≤ ¿ã=Å∞
K«i„`« „Ñ¨ã≤^•úÅ∞. 1371Ö’ HõOÑ¨~åÜ«∞Å∞ =∞^èŒ∞~°, N~°OQÆ Ñ¨\ÏflÅ#∞
Ö’|~°K∞« ‰õΩx `«∞~°∞+¨µ¯Å#∞áê~°„^ÀÖÏ_»∞. D Kåi„`«Hõ ãÖÑ¶∞¨ @#Å#∞ QÆOQÍ^Õq
`«# =∞^è∞Œ ~å q[Ü«∞O HÍ=ºOÖ’ Hõ=∞hÜ«∞OQÍ Pq+¨¯iOzOk. Hõ#∞Hõ D
HÍ=ºHÍÅO 1371–1374 Jx ÉèÏqOÑ¨=K«∞Û.b
255
72. =ãÖ`« ~årÜ«∞O ~°zOz# –

‰õΩ=∂~°yi ~Ô _ç¤ (1386-1402 ad)
H˘O_»g\˜ ™ê„=∂[º „Ñ¨É∞íè =Ù ‰õΩ=∂~°yi ~Ô _ç¤ ''=ãÖ`« ~år=O—— J<Õ
JÅOHÍ~° „QÆO^è•xfl ~åâß_»∞. HÍÅO 1386–1402. WO^Œ∞Ö’ =ÚYºOQÍ
~°∂Ñ¨HÍÅ Éè^Ë •Å#∞ qÑ¨ÙÅOQÍ q=iOKå_»∞. ‰õΩ=∂~° yi ~Ô _ç¤ ÉÏ==∞ik
HÍ@Ü«∞ "Õ=∂Ô~_ç¤ HÍo^•ã¨∞ ~åã≤# =¸_»∞ <å@HÍÅ#∞ ÉÏ=QÍi ¿Ñ~° ''‰õΩ=∂~°
yi ~årÜ«∞O—— "åºMÏº#O ~åâß_»∞. Wq KåÖÏ „Ñ¨MÏº`«"∞≥ #ÿ "åºMÏº<åÅ∞QÍ
QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~Ú. =ãÖ`« ~årÜ«∞OÖ’x "åºHÍº<åÅ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ HÍ@Ü«∞
"Õ=Ú_»∞ D "åºMÏº<åÅ∞ ~åâß_»∞. =∞e¡<å^è∞Œ _»∞, ‰õΩ=∂~°™êfiq∞ <å^≥O_»¡ QÀÑ¨Ü∞« º
=∞O„u `«=∞ "åºMÏº<åÅÖ’ =ãÖ`« ~år"åxfl ÉÏQÍ L^•Ç¨ÏiOKå~°∞.
‰õΩ=∂~°yix ''=ãÖ`« ~åÜ«∞Å∞—— JO\Ï~°∞. =ãÖ`À`«û"åÅ#∞ Q˘Ñ¨ÊQÍ
x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å_»∞.b
256
73. ™êÇ≤Ï`«º zO`å=∞}˜ Hõ~Î° –

ÃÑ^ŒHÀ=∞\˜ "Õ=∞Éè∂í áêÅ∞_»∞ (1403-1420 ad)
H˘O_»g\˜ ~åA ÃÑ^ŒHÀ=∞\˜ "Õ=∂Ô~_ç¤ ‰õΩ=∂~°yi Ô~_ç¤ `«~åfi`«
~å[Ü«∂º_»∞. ™êÇ≤Ï`«º„Ñ≤ÜÚ« _»∞. J<ÕHõ "åºMÏº<åÅ`À ÉÏ@∞ ™êÇ≤Ï`«º zO`å=∞}˜
J<Õ JÅOHÍ~° „QÆO^è•xfl ‰õÄ_® ~åâß_»∞. HÍÅO 1403–1420. =Ú=∞‡@∞_ç
HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊ ^èÀ~°}Ö˜ ’ "Õ=∂Ô~_ç¤ ''™êÇ≤Ï`«º zO`å=∞}˜—— ‰õÄ~åÛ_»∞. Ñ¨^=Œ ¸_»∞
ÑïKÕÛ^ù •Å∞#fl HÍ=ºO. HÍ=ºO, L`«ÊuÎ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞, QÆ∞} ^ÀëêÅ∞, JÅOHÍ~åÅ∞,
s`«∞Å∞, HÍ=º =ã¨∞=Î Ù, ^Œ$â◊ºHÍ=º ÅHõ}∆ ÏÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl q=iOKå_»∞. ^èfiŒ xH˜
Ö’|_Õ ~°™êxfl XÑ¨ÙÊH˘<åfl_»∞. `«# ~°K#« Å #∞OKÕ L^•Ç¨Ï~°}eKåÛ_»∞. "Õ=Ú_çH˜
ãÖw`«OÖ’#∞ Q˘Ñ¨Ê „ÑüÉèí LOk. ''ãÖw`« zO`å=∞}˜—— ~åâß_»∞. ''ã¨~fi° [˝
K«„Hõ=iÎ—— a~°∞^Œ∞#fl"å_»∞.b
257
74. ãÖw`« ™êÇ≤Ï`åºÅÖ’ ‰õÄ_® ~åA –

ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞_»∞ (1386-1412 ad)
ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ~åA ~åK«H˘O_» „Ñ¨É∞íè =Ù J#áÈ`«<åÜ«∞‰õΩx ‰õΩ=∂~°∞_»∞.
~Ô O_»= ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞_»∞ JO\Ï~°∞. 1386–1412 HÍÅOÖ’ ~å[ºáêÅ#
KÕâß_»∞.
ã≤OQÆ ~årÜ«∞O
ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞_»∞ ''~°™ê~°=‚ ã¨∞^è•Hõ~O° —— J<Õ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈ „QÆO^è•xfl
~åâß_»∞. ãÖw`« ~°`åflHõ~O° J<Õ ãÖw`« âß„ãÎ̈ „QÆO^è•xH˜ ''ã¨∞^è•Hõ~O° —— J<Õ
"åºMÏº<åxfl ~åâß_»∞. ~åA Q˘Ñ¨Ê ãÖw`«, ™êÇ≤Ï`«º „Ñ≤ÜÚ« _»∞. DÜ«∞#
P™ê÷#OÖ’ K«=∞`å¯~° K«O„kHõ ~åã≤# qâıfiâ◊fi~° Hõq LO_Õ"å_»∞. Hõq, ÑÖ_ç`«
áÈ+¨‰Ωõ _Õ HÍHõ ã¨fiÜ«∂<å Hõq ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞_»∞. <å@Hõ ~°K~« Ú`« ‰õÄ_®.
‰õΩ=ÅÜ«∂=e J<Õ <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ <å@HõO ~åâß_»∞. nxˆH ~°`fl« áêOKåeHõ
J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LOk. NHõ$+¨µ‚_»∞ ‰õΩ=ÅÜ«∂=e J<Õ ÅÅ<å=∞}˜x
q"åÇ¨Ï=∂_»@O Wu=$`«ÎO. ~åK«H˘O_» „Ñ¨ã¨#fl QÀáêÅ™êfiq∞ PÅÜ«∞
=ãÖ`À`«û"åÅÖ’ nxfl „Ñ¨îŒ ≈OKÕ"å~°∞. HÍÅO 1386–1412.
„|Ç¨Ï‡^Õ=Ùx P^Õâß#∞™ê~°O ‰õΩ=ÅÜ«∂=e J<Õ J=∂‡~Ú Éè∂í q∞g∞^Œ
Ñ¨Ù_»∞`«∞Ok. P"≥∞ ÃÑOÑ¨Ù_»∞ `«O„_ç <å~°^∞Œ _»∞. `«y# =~°∞_çHÀãÖ "≥`∞« ‰õΩ`«∂
L#fl@∞¡ #\˜ã∂¨ Î ^•fi~°HÖõ ’ ~°∞H˜‡}©^qÕ ãÖ~°H}∆õ Ö’ LOK«∞`å_»∞. P"≥∞‰õΩ <å~°^∞Œ _»∞
XHõ LOQÆ~åxfl™êÎ_∞» . ^•xfl ^èiŒ ¿ãÎ =∞QÆ"åiH˜ ''~°`fl« áêOKåeHõ——QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
XHõ™êi P"≥∞ L^•º#=#OÖ’ „H©_çã¨∞ÎO>Ë <å~°^Œ∞_»∞ WzÛ# LOQÆ~°O *Ïi
ZHõ¯_À Ñ¨_áç È`«∞Ok. NHõ$+¨µ_‚ ∞» P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =zÛ P"≥∞#∞ K«∂ã≤ LOQÆ~O°
258
"≥uH˜ JO^Œ*Ë™êÎ_»∞. W^ŒÌ~°∂ „¿Ñq∞OK«∞H˘O\Ï~°∞. q+¨Ü«∞O ã¨`«ºÉèÏ=∞‰õΩ
`≥eã≤áÈ`«∞Ok. P"≥∞ ~°∞H˜‡}˜H˜ K≥a`Õ ‰õΩ=ÅÜ«∂=ex ~°∞H˜‡}˜ ^•KÕã¨∞ÎOk.
XHõ ~åHõã∆ ∞¨ _»∞ P"≥∞#∞ Z`«∞‰Î Ωõ áÈ`å_»∞. P"≥∞#∞ ~°HO∆˜ K«=∞x Hõ$+¨µx‚ ~°∞H˜‡}˜
HÀ~°∞`«∞Ok. WO`«Ö’ <å~°^Œ∞_»∞ =zÛ „|Ç¨Ï‡ P^Õâ◊O `≥eÜ«∞*Ë™êÎ_»∞.
‰õΩ=ÅÜ«∂=ex NHõ$+¨µ_‚ Hç ˜ WzÛ ~°∞H˜‡}˜ ÃÑo¡ KÕã∞¨ OÎ k. D <å@HõOÃÑ· ã¨fiÑ¨fl
"åã¨=^Œ`Î« =∂ÅqHÍyfl q∞„`« <å@HÍÅ „Ñ¨ÉÏè =O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
~°™ê~°=‚ ã¨∞^è•Hõ~O° ‰õΩ POQÆO¡ Ö’ J"≥∞iHÍÖ’x \Á~°O\’ Ü«¸x=iû\˜
ãÖã¨¯ $`« „á⁄ÃÑ¶ã¨~ü N \˜."ÕOHõ\ÏKå~°º =∞Oz "åºHÍº#O ~åâß~°∞. Wk
u~°∞=#O`«ÑÙ¨ ~°O ãÖã¨¯ $`« Öˇ„· |sÖ’ ÅÉèºí O.b
259
75. KèO« ^À âß„ãÎ̈O ~åã≤# –

ù ∞_»∞ (1400 ad)
~Ô O_»= "åQÆƒ@
Ñ¨^•flÅ∞QÆ= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# =∞~˘Hõ "åQÆƒ@ù ∞_»∞ L<åfl_»∞. W`«xx
~Ô O_»= "åQÆƒ@ ù ∞_»∞ JO\Ï~°∞. DÜ«∞<å PÅOHÍi‰õΩ_Õ. ''HÍ"åº#∞ âßã¨#O——
~åâß_»∞. Wk ã¨∂„`« Ñ¨ûúŒ Ö’ ™êy# ~°K#« . `å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ ''JÅOHÍ~°
uÅHõO—— J<Õ "åºMÏº<åxfl ~åã¨∞H˘<åfl_»∞. Wk HÍHõ K«O^À™êã¨#O J<Õ
KèO« ^Œ™êûâß„™êÎxfl ‰õÄ_® ~åâß_»∞. |∞∞+¨Éíè ^Õ=Hõ K«i„`« J<Õ =∞Ç¨HÍ"åºhfl
~åâß_»∞.
JëêìOQÆ ãÖ„QÆÇÏ¨ JëêìOQÆ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« J<Õ PÜ«Ú~ˆ fi^Œ „QÆO^è•Å#∞ ~åâß_»∞
"åQÆƒ@ù ∞_»∞. ~Ú`«_∞» É∫^Œ∞_ú ∞» . K«~H° ,õ â◊√„â◊√`« ã≤OÇ≤Ï`«ÅÖ’ "åQÆƒ@ù ∞x QÆ∞iOz
LOk. P<å\˜ ã≤O^è∞Œ D<å\˜ áêH˜™êÎ<Ö£ ’ LO_Õ"å_»∞. ã≤OÇ¨ÏQÆ∞Ñ¨ÙxÎ ‰õΩ=∂~°∞_»∞.
J=Ö’H˜`∞« x t+¨µº_»∞. „Ñ¨MÏº`« PÜ«Ú~ˆ fi^Œ âß„ãÎ̈H~õ Î° K«~‰° Ωõ x t+¨µº_»∞. =¸_»∞
"ÕÅ ã¨∂„`åÅ#∞ ~åâß_»∞. Z#Éè·ˇ J~Ú^Œ∞ âß`«O "åº^è∞Œ Å∞ PÜ«Ú~ˆ fi^Œ ã¨∂„`åÅ#∞
áê\˜¿ãÎ _®Hõì~ü`À Ñ¨xÖË‰õΩO_® #Ü«∞=∞=Ù`åÜ«∞x q∞ye# Ñ¨k¿ÇÏ#∞ âß`«O
"å\˜Hˆ =∞O^Œ∞Å∞ "å_®eû =ã¨∞OÎ ^Œx `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. â◊√„â◊√`«∞_»∞ â◊„ãÎ̈ "≥^· ºŒ OÖ’
k@ì. K«~‰° Ωõ _»∞ PÜ«Ú~ˆ fi^Œ "Õ∞^è•q. "åQÆƒ@ ù ∞_»∞ PÜ«Ú~ˆ fi^Œ ™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O
KÕã#≤ "å_»∞. D =ÚQÆ∞iæ x PÜ«Ú~ˆ fi^Œ „`«Ü∞« O JO\Ï~°∞.
JëêìOQÆ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ãÖÇ≤Ï`«#∞ "åQÆƒ@ ù ∞_»∞ Hõ=∞‡x Hõq`«fiOÖ’ ~åâß_»∞.
WO^Œ∞Ö’ U_»∞"ÕÅ #∂@ W~°"·≥ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. Zxq∞k q^è•Å "≥^· ºŒ O QÆ∂iÛ
K≥áêÊ_»∞. JëêìOQÆ Ç¨Ï$^ŒÜ«∞ ãÖÇ≤Ï`« PÜ«Úˆ~fi^ŒOÖ’ =zÛ# =∂ã¨ì~ü Ñ‘ãπ
„QÆO^èOŒ . Wk J<ÕHõ ^ÕâßÅÖ’ PÜ«∂ ÉèÏ+¨ÅÖ’ J#∞"å^ŒO á⁄OkOk. JëêìOQÆ
xÑ¶∞¨ O@∞, JëêìOQÆ ™ê~°, ÉèÏ= „Ñ¨HÍâ◊, ^•fi^Œ™ê~°ú x~°∂Ñ¨}, HÍÅ*Ï˝#, Ñ¨^•~°ú
K«O„kHõ, âß„ãÎ̈ ^Œ~Ê° }, â◊`« â’¡H,˜ "åQÆƒ\ù Ü
© ∞« , "å=∞# HõÅÊ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ~åã≤#@∞¡
`≥Å∞™ÈÎOk.b
260
76. Ç¨Ïg∞‡~° K«i„`« Hõ~Î° –

#Ü«∞ K«O„^Œã∂¨ i (1440 ad)
KÒÇ¨<£ ~åA ''Ç¨Ïg∞‡~°∞——x K«i„`«#∞ ''Ç¨Ïg∞‡~° HÍ=ºO—— ~åâß_»∞
ã¨∂i. [Ü«∞ã≤OÇ¨Ï ã¨∂i =∞#=_»∞. Wk 1456Ö’ ~åã≤# HÍ=ºO. `«O„_ç
[Ü«∞ã≤OÇ¨Ï ã¨∂i ''Ç¨Ïg∞‡~°=∞^Œ =∞~°#Ì O—— J<Õ <å@HÍxfl ~åâß_»∞. nxÖ’
=ã¨∞áÎ êÅ, `Õ[áêÅ K«i„`«Å∞<åfl~Ú. Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞ ã¨~Åæ° HÍ=ºO. Jq =∞Ç¨
ÑÖ_ç`∞« _»∞. âß„™êÎÅhfl <ÕiÛ ÑÖ_çáÈ~Ú ã¨∂i JÜ«∂º_»∞. ~å[hu Ü«Ú^Œú
hu `≥eã≤#"å_»∞. "≥^· sŒ ƒù suÖ’ „Ñ¨ã#¨ fl =∂^è∞Œ ~°ºOQÍ ~åâß_»∞. [Å„H©_Å» ∞,
Ü«Ú^•úÅ∞, |∞∞`«∞=ÙÅ∞ =i‚OKå_»∞. JÑ¨Ç¨ïflu, Ü«∞=∂ JÅOHÍ~åÅ#∞
ãÖ^Œ~åƒùxfl |\˜ì "å_®_»∞. g~° ~°ã¨ „Ñ¨^•è # HÍ=ºO. JÖÏ¡ LnÌ<£ `«# Ãã<· åºÅ#∞
Ç¨Ïg∞‡~°∞_ç ™È^Œ~∞° _ç g∞^Œ‰Ωõ ÑÖÑ≤`Õ "å~°∞ J`«xfl F_ç¿ãÎ ~åA ã¨fiÜ«∞OQÍ
Ü«Ú^•úxH˜ kQÍ_»∞. J`«x Ããx· ‰õΩÖË #=∞‡Hõ „^ÀÇ¨ÏO KÕâß~°∞. `≥eã≤# Ç¨Ïg∞‡~°∞_»∞
~å}˜"åã¨ „ã‘ÅÎ #∞ Jyfl „Ñ¨"âÕ O◊ KÕÜ∞« =∞x Hõ|∞~°∞ KÕã≤ Ñ¶∞¨ ’~° Ü«Ú^ŒOú Ö’ áêÖÁæx
„áê}ÏÅ∞ =ke g~° =∞~°}O á⁄O^•_»∞. Wk Ñ¨^=Œ ¸_»= ã¨~Öæ° ’ =i‚OKå_»∞.
Ñ¨^•flÅ∞QÆ= ã¨~°æÖ’ Ç¨Ïg∞‡~° Ñ¨~å„Hõ=∂xfl =Oâ◊ K«i„`«#∞ ~åã≤ HÍ"åºxfl
=ÚyOKå_»∞.b
261
77. HõOK«∞ _èH» ¯õ Å –

Q“_» _çO_ç=∞ Éè@í ì Hõq ™ê~°fiÉè∫=Ú_»∞ (1450 ad)
q[Ü«∞#QÆ~° ~åA ~Ô O_»= „áœ_è» ^Õ=~åÜ«∞Å P™ê÷#OÖ’ _çO_ç=∞
Éè@
í ∞ì P™ê÷#Hõq. J~°∞} yi ‰õΩ=∂~°∞_»∞. D _çO_ç=∞ ÑÖ_ç`∞« _ç<Õ N<å^è∞Œ _»∞
"å^Œ O Ö’ F_ç O z J`« x Hõ O K« ∞ _è » H õ ¯ #∞ Ñ¨ Q Æ ∞ ÅQ˘\˜ ì O Kå_» ∞ . nx`À
Hõq™ê~°fiÉè∫=Ú_»∞ J<Õ `«#‰õΩ#fl a~°∞^•xfl HÀÖ’Ê~Ú N<å^è∞Œ _çH˜ JÑ¨ÊyOKå_»∞.
_çO_ç=∞ =Oâ◊OÖ’ "å~°O^ŒiH© Hõq ™ê~°fiÉè∫=∞, _çO_ç=∞ a~°∞^Œ∞ LO_Õk. ™êÅfi
#~°ãO≤ Ç¨Ï ~åÜ«∞Å∞ K«i„`«#∞ ~å[<å^è∞Œ _»∞ J<Õ Hõq ''™êà◊√"åÉè∞í º^ŒÜ∞« O—— J<Õ
HÍ=ºOQÍ ~åâß_»∞. ™êÅfi #~°ãO≤ Ç¨Ï ~åÜ«∞Å∞ 1486Ö’ q[Ü«∞#QÆ~° ~åA.
HÍx ™êÖÏfiÉè∞í º^ŒÜ∞« OÖ’ ZHõ¯_® D =∂@ K≥ÑÊ¨ |_»Ö^Ë ∞Œ . K«O„^Œyi ~åA J<Õ
LOk. Hõ#∞Hõ D HÍ=ºO J`«_∞» =∞Ç¨ =∞O_»ÖâË fi◊ ~°∞_»∞QÍ L#flÑ¨ÙÊ_Õ 1486Ö’
~åÜ«∞|_çOk. D HÍ=ºO „Ñ¨K∞« i`«O HÍÖË^∞Œ . WO^Œ∞Ö’ Ñ¨^=Œ ¸_»∞ ã¨~Åæ° ∞<åfl~Ú.
D HÍ=ºOÖ’ #~°ãO≤ Ç¨Ï ^Õ=~åÜ«∞Å Ü«Ú^•úÅ∞ ^è~Œ ‡° HÍ~åºÅ∂ L^•`«OÎ QÍ
=i‚ O K« | _®¤ ~ Ú. ã¨ ∞ O^Œ ~ ° HÍ=ºâ‹ · e LOk. #~° ã ≤ O Ç¨ Ï ~åÜ« ∞ Å∞
ãÖã¨¯ $`åO„^è•Å#∞ áÈ+≤OKå_»∞. =¸_»∞ #∞Oz U_»∞ ã¨~°æÅ ^•HÍ J`«x
q[Ü«∂Å∞, Zxq∞kÖ’ "Õ@, Ñ¨kÖ’ |∞∞`«∞ =~°#‚ Å∞, Ñ¨^HŒ ˘O_»∞Ö’ t=~å„u
L`«û"åÅ∞ Ñ¨<fl≥ O_»∞Ö’ ~å[^è•xH˜ ~å=@O, Ñ¨^=Œ ¸_»= ã¨~Öæ° ’ ^•#^è~Œ å‡Å∞,
™êÇ≤Ï`«º áÈ+¨} L<åfl~Ú.b
262
78. ÉèHí ~Î̃ ã° ¨ ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _»∞ –
~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ (1494-1560 ad)
Q“_ôÜ«∞ "≥·+¨‚= =∞`åxH˜ K≥Ok# ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ 1489–1564
HÍÖÏxH˜ K≥Ok#"å_»∞. P~°∞QÆ∞~°∞ QÀ™êfi=ÚÅÖ’ ÃÑ^Œ"Ì å_»∞. ™È^Œ~∞° _»∞ ã¨<å`«#
QÀ™êfiq∞. g~°O^Œ~∂° |$O^•=#O Hˆ O„^ŒOQÍ L#fl NHõ$+¨‚ K≥`· #« º „Ñ¨É∞íè =Ù
t+¨µºÅ∞. HõeÜ«ÚQÆOÖ’ NHõ$+¨µx‚ J=`å~°"∞Õ K≥`· #« º „Ñ¨É∞íè =Ù Jx g~°O^Œi
#=∞‡HõO. ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ Ñ¨Ósfi‰õΩÅ∞ Hõ#fl_» ^ÕâßxH˜ K≥Ok# ™ê~°ã¨fi`«
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å∞. ÅÑ¶Ú¨ `À+≤x ~åã≤# r= QÀ™êfiq∞ =∂@Å#∞ |\˜ì ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞
Ü«∞Aˆ~fi^Œ âßY‰õΩ K≥Ok#"å~°∞. ÉèÏ~°^•fi[ QÀ„f‰õΩÅ∞. D =Oâ◊OÖ’x Ñ¨Ósfi‰õΩ_Õ
ã¨~°fi[˝ ~åA q^•º"Õ`«Î. [QÆ^Œ∞æ~°∞ a~°∞`åOH˜`«∞_»∞. DÜ«∞# ‰õΩ=∂~°∞_»∞
Jx~°∞^Œ∞_ú ∞» . DÜ«∞#‰õΩ Ç¨ÏiÇ¨~°, ~°∂¿Ñâ◊fi~°∞Å∞ ‰õΩ=∂~°∞Å∞. ~°∂¿Ñâ◊fi~°∞_»∞
"Õ^Œ "Õ^•OQÍÅÖ’ xëê‚`«∞_»∞. Ç¨ÏiÇ¨Ï~°∞_»∞ ^èŒ#∞ifi^ŒºÖ’, ~å[H©Ü«∂ÅÖ’
Pi`Õi# "å_»∞. `«O„_ç =∞~°}O `«~åfi`« ~å[ºO gi^ŒiÌ H© qÉèlí OÑ¨|_çOk.
HÍx ^Œ∞~å‡~°∞_æ #·≥ Ç¨ÏiÇ¨Ï~°∞_»∞ ~°∂Ñ¨Ùâ◊fi~°∞_»∞ ~å*Ïºxfl ÖÏH˘¯x J`«xfl ^Õâ◊
|Ç≤Ïëê¯~°O KÕ¿ãÎ ^Õâß@#O KÕã∂¨ Î QÆOQÍf~°O KÕ~å_»∞. Ñ¨^‡Œ <åÉè∞í _»∞ DÜ«∞##∞
P^ŒiOKå_»∞. Ñ¨^Œ‡<åÉèí∞_çH˜ Ñ¨^≥úxq∞k =∞Ok ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞, J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞
‰õΩ=∂~°∞Å∞. z=i H˘_»∞‰õΩ =Ú‰õΩO^Œ∞_»∞.
P „áêO`«OÖ’ =∞`« ãÖÑ¶¨∞~°¬}Å∞ KÀ@∞ KÕã¨∞H˘O>Ë =Ú‰õΩO^Œ∞x
‰õΩ=∂~°∞_»∞ ‰õΩ=∂~° ^Õ=Ù_»∞ *Ëã∂¨ û~ü KÕ~å_»∞. ‰õΩ=∂~° ^Õ=Ùx ‰õΩ=∂~°∞ÖË ~°∂Ñ¨,
J=∞~° (ã¨<å`«#), N=Å¡Éèí (J#∞Ñ¨=∞). ‰õΩ=∂~°^Õ=Ùx =∞~°}O `«~åfi`«
J#fl^Œ=Ú‡Å∞ =ÚQÆ∞~æ ∞° Q“_» ^ÕâO◊ Jx Ñ≤Å∞=|_Õ ÉˇOQÍÖò KÕi q^•ºÉèÏºãÖ
KÕâß~°∞. <åºÜ«∞âß„™êÎxfl ™ê~°fiÉè∫=∞ Éè\í ÏìKå~°º =^ŒÌ <Õ~åÛ~°∞. ãÖã¨¯ $`«O`À
ÉÏ@∞ J~°aH±, Ñï¬Ü∞« <£ ÉèÏ+¨Å#∂ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. gi `≥eq`Õ@Å‰õΩ, q^•º
QÆi=∞‰õΩ "≥∞zÛ JÑ¨Ê\˜ ÉˇOQÍÖò áêÅ‰õΩ_»∞ JÖÏ¡ LnÌ<£ Ç¨ï¿ãû<£ ëê gix
|Å=O`«OQÍ „Ñ¨Éèí∞`åfikèHÍ~°∞Å#∞ KÕâß_»∞. ~°∂Ñ¨#∞ =ÚYº HÍ~°º^Œi≈QÍ,
263
ã¨<å`«#∞_çx ~Ô q#∞º =∞O„uQÍ KÕâß_»∞ ã¨∞ÖÏÎ<.£
ã¨∞ÖÏÎ<£ ~å[^è•x ~å=∞ˆHoÖ’ g∞~°∞ L<åfl~°∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ K≥`· #« º =∞Ç¨
„Ñ¨É∞íè =Ù 1514Ö’ JHõ¯_çH˜ =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ "≥Ú^Œ\ ™˜ êiQÍ ^Œi≈OKå~°∞. K≥`· #« º
„Ñ¨ÉÏè =O`À ã¨#ºã≤Oz ~år<å=∂ KÕã≤ ã¨fiO`« „QÍ=∞O *Ëã∂¨ û~üÖ’x Ñ¶u¨ Ü«∂ÉÏ^£
KÕ~∞° H˘<åfl~°∞. ~°∂Ñ¨, J#∞Ñ¨=∞Å∞ K≥`· #« ∞ºx HÀãÖ Ñ¨ÓsH˜ ÑÖÑ¨QÍ PÜ«∞#
JHõ¯_ç #∞Oz "≥oá¡ ÈÜ«∂~°x `≥eã≤ |$O^•=#O KÕ~\° ÏxH˜ „Ñ¨Ü∞« uflOz `«=∞
=^ŒÌ L#fl Ñ¨k"ÕÅ |OQÍ~°∞ <å}ÏÅ∞ ã¨<å`«#∞x HÀãÖ JHõ¯_» LOKå=∞x
`≥eÜ«∞*Ëã≤ |$O^•=#O KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.
™È^Œ~∞° Å∞ |$O^•=#OÖ’ K≥`· #« ∞º_»∞ HõxÑ≤OK«Háõ ÈÜÕ∞ãïH˜ „Ñ¨Ü∂« QÆÖ’
L<åfl_»x `≥eã≤ JHõ¯_çH˜ "≥o¡ ^Œi≈OKå~°∞. K≥`· #« ∞º_»∞ gi^ŒiÌ H© Q“_ôÜ∞« "≥+· =‚¨
^è~Œ å‡Åhfl É’kèOKå_»∞. |$O^•=#OÖ’x ã¨<å`«# „Ñ¨^âÕ ßÅ#∞ QÆ∞iÎOz, "≥+· =‚¨
=∞`« "åºÑ≤ Î KÕ ¿ ã ÉÏ^è Œ º `« # ∞ K≥ · ` « # ∞º_» ∞ ~° ∂ Ñ¨ QÀ™êfiq∞ÃÑ· ÃÑ\Ïì _ » ∞ .
|$O^•=#OÖ’<Õ rq`åÅ#∞ QÆ_áç ê~°∞ ™È^Œ~∞° Å∞. NHõ$+¨µx‚ =Úx =∞#=_»∞
=„[<åÉèí =∞Ç¨~åA ™êúÑO≤ z JiÛOz# ÉèQí "Æ å<£ NHõ$+¨µx‚ q„QÆÇ¨ xfl â’kèOz
Hõ#∞Q˘x |$O^•=#OÖ’ ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ „Ñü+≤Oì Kå_»∞. giH˜ t+¨º Ñ¨~O° Ñ¨~°
ÃÑiyOk. JO^Œ∞Ö’ Ö’Hõ<å^è,Œ Éè∂í QÆ~ƒ° ,ù QÀáêÅ Éè@ í ,ì ~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ Éè@
í ,ì ~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ
^•ã¨ QÀ™êfi=ÚÅ∞. ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ ‰õÄ_® WHõ¯_çH˜ KÕi "≥+· "‚¨ åxfl á⁄O^•_»∞.
Åe`å ^Õq P^èfiŒ ~°ºOÖ’ ~å^è• Hõ$+¨µÅ‚ #∞ ÉèHí `Î̃ À ¿ãqOz# z#fl QÀÑ≤Hõ ''~°∂Ñ¨
=∞O[i—— ÜÕ∞ ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞QÍ =∞~°Å J=`«iOKå~°x "åi #=∞‡HõO. x`«ºO
NHõ$+¨‚ Éè[í #Å`À |$O^•=#O =∂~°∞ "≥∂yOk. JÑ¨Ê\˜#∞O_ç WÑ¨Ê\˜H© JÖÏ<Õ
[~°∞QÆ∞`ÀOk.
~°∂Ñ¨ QÀ™êfig∞Ü«∞O
~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ J<ÕHõ „QÆO^è•Å∞ ~°zOKå_»∞. JO^Œ∞Ö’
"Õ^•O`«O JÅOHÍ~° âß„ãÖÎ , <å@Hõ âß„™êÎÅ∞<åfl~Ú. ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ ~åã≤#
ÉèHí Î© ~°™ê=∞$`« ã≤O^è∞Œ „QÆO^èOŒ Q“_ôÜ∞« "≥+· "‚¨ åxH˜ „áê=∂}˜HOõ . L[fiÅ hÅ=∞}˜
J<Õk =∂^è∞Œ ~°º ~°™êxfl QÆ∂iÛ `≥e¿Ñk. ÅÑ¶Ú¨ ÉèÏ"å=∞$`« J<Õk ã¨<å`«#
264
QÀ™êfiq∞ ~åã≤# |$=∞`ü ÉèÏQÆ=`å=∞$`«O‰õΩ ãÖH˜Ñ∆ OÎ̈ . q^ŒQúÆ =∂^è=Œ J<Õk
~Ô O_»∞ Hõ$+¨‚ <å@HÍÅ ãÖÑ¨Ù\˜. ~Ô O_»∞QÍ KÕÜ∞« =∞x ã¨`º« ÉèÏ=∞ HõÅÖ’ HõxÊOz
K≥ÑÊ≤ O^Œ@. W"Õ Åe`å =∂^è=Œ , q^ŒQúÆ =∂^è=Œ <å@HÍÅ∞. ã¨Ñ=Î¨ ∂ÅÖ’ J<ÕHõ
™ÈÎ„`åÅ∞<åfl~Ú. ^•#ˆHo H“=ÚkÖ’ UHÍOH˜Hõ L#fl ÉèÏ}O. N~å^è•Hõ$+¨‚
QÆ}ÀnÌÑH≤ Öõ ’ ~å^è•Hõ$+¨µÅ‚ áê„`« ã¨fi~°∂Ñ¨ ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ =i‚OKå_»∞. =∞^è∞Œ ~°
=∞Ç¨`«‡ºOÖ’ =∞^èŒ∞~å #QÆ~° qâıëêÅ∞<åfl~Ú. L^ŒÌ= ãÖ^Õâ◊O ÉèÏQÆ=`«O
P^è•~°OQÍ ~åã≤Ok. WO^Œ∞Ö’ Hõ$+¨µx‚ P^ÕâO◊ ÃÑ· L^Œ=ú Ù_»∞ |$O^•=<åxH˜
~å=@O `≥eÜ«∞*ËÜ«∞|_çOk. Ç¨ÏOã¨ ^Œ∂`«O J<Õk ~å^è•Hõ$+¨µ‚xH˜ Ç¨ÏOã¨
^•fi~å ãÖ^Õâßxfl ÑÖÑ¨@O =$`åÎO`«O. NHõ$+¨‚ [#‡ ukè qkèÖ’ NHõ$+¨‚
[<å‡+¨qì ∞ q=~°} KÕÜ∂« eû# qkè q^è•<åÅhfl q=iOKå_»∞. <å@Hõ K«O„kHõÖ’
Q“_ôÜ∞« "≥+· =‚¨ <å@Hõ q^è•<åÅ#∞ q=iOKå_»∞. LÑ¨^âÕ ß=∞$`«OÖ’ NHõ$+¨µx‚
KÕ~∞° HÀ=\ÏxH˜ `ÕeHÔ #· Ñ¨^HŒ ˘O_»∞ Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞ Ñ¨^HŒ ˘O_»∞ â’¡HÍÅÖ’ K≥áêÊ_»∞.
ÉèHí ~Î̃ ã° ¨ ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ _»∞QÍ ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ xeKå_»∞. L[fiÅ hÅ=∞}˜, ÉèHí Î̃
~°™ê=∞$`« ã≤O^èŒ∞ J<Õ JÅOHÍ~° âß„™êÎÅÖ’ ~°ã¨ K«~°Û KÕâß_»∞. â◊$OQÍ~°
~°™êxfl qÑ¨ÙÅOQÍ q=iOKå_»∞. ÉèHí ÖÎ˜ ’ LO_Õ qÉèÏ=, J#∞Éè"í åÅ#∞ q=iã¨∂Î
"å\˜h ~°ãO¨ QÍ<Õ K≥áêÊ_»∞. ÉèQí =Æ O`«∞xÃÑ· „Ñ‘ux „¿ÑÜ≥∂~°ãO¨ QÍ K≥áêÊ_»∞.
nxfl =∞^è∞Œ ã¨∂^Œ# ã¨~ã° fi¨ u ã¨=∞iúOKå_»∞. ÉèHí Î̃ =∞^è∞Œ ~°O L[fiÅO Jx ~Ô O_»∞
~°HÍÅ<åfl_»∞. NHõ$+¨‚ QÀÑ≤HÅõ =∞^èºŒ L#flk â◊$OQÍ~° ~°ã=¨ ∞<åfl_»∞. nxH˜
z`«„Î ^Œ=O ™ê÷~¸ ÉèÏ=OQÍ K≥áêÊ_»∞. Hõ$+¨‚ QÀÑ‘ q+¨Ü∞« Hõ"∞≥ #ÿ ~°u Láê^ÕÜ∞« O
Jx J^Õ ÉèHí Î̃ ~°ã=¨ ∞x q=iOKå_»∞. â◊$OQÍ~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ~°™êÅ∞ ‰õΩ∆ „^Œ"∞≥ #ÿ =x,
ÉèHí ~Î̃ ã° O¨ XHõ¯>Ë ã¨~fi° „âı+"ì̈ ∞≥ #ÿ ^Œx ™ê÷ÑO≤ Kå_»∞. ÉèQí =Æ ^ŒƒHù Î̃ ~°™êÜ«∞#O J<Õ
„QÆO^èOŒ Ö’ ÉèHí HÎ̃ ˜ ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ ~°ã`¨ åfixflzÛ L^•`«`Î « HõeÊOKå_»∞. ÉèQí =Æ O`«∞_»∞
PÅO|# q^è•#O, PÜ«∞# K«i„`«Å∞ qÉèÏ"åÅ∞, ÉèQí =Æ „^Œu ™ê÷~Ú ÉèÏ=O, <Õ„`«
qHÍ~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q J#∞Éè"í åÅ∞, xˆ~fi^ŒO, â◊OHõ, Ç¨Ï~°¬O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q =ºaèKås
ÉèÏ"åÅ∞ Jx ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ q=iOKå_»∞. ÉèíH˜Î~°ãÖ JO^Œi P"≥∂^•xfl
á⁄OkOk. <å@Hõ K«O„kHõÖ’ <å@Hõ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ q=~°}eKåÛ_»∞.b
265
79. ã¨fiÉèÏ"ÀHÎ̃ Hõ=~Ú„u =Ú~°à◊ (1500 ad)

=Ú~°à◊ J<Õ Hõ=~Ú„u ¿Ñ~°∞ aÅ›#∞_ç ã¨∂HÎ̃ =ÚHÍÎ=oÖ’, âß~°̊fl ~åã≤#
Ñ¨ûúŒ Ö’ KÀ@∞ KÕã∞¨ H˘#flk. XHõ â’¡HOõ Ö’ q~°ÇÏ¨ O, =∞~À â’¡HOõ Ö’ HõÅ~ÚHõ
=i‚OzOk. ã¨∞O^Œ~° ã¨~°à◊ ã¨∞ÅÉèí â‹·eÖ’ Hõq`«fiO ~åã≤Ok. ã¨fiÉèÏ"ÀH˜ÎH˜
Ñ¨@Oì Hõ\ Oì˜ k. D â’¡HÍÅ#∞ |\˜ì P"≥∞ „Ñ¨ã^≤ úŒ Hõ=~Ú„u J<Õ Jaè„áêÜ«∞O
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. „Ñ¨ã≤^Œú Hõ=~Ú„`«∞Å ¿Ñ~°¡Ö’ =Ú~°à◊ ¿Ñ~°∞#∞ ^èŒ<å^Œ ^Õ=Ù_»∞
¿Ñ~˘¯#@O QÆ=∞<å~°›O. HÍÅO ã¨∞=∂~°∞ Ñ¨k¿ÇÏ#∞ =O^ŒÅ∞.
''jÖÏ q*Ï˝=∂~°∞àÏ "≥ÚiHÍ^•ºó – HÍ=ºO Hõ~∞° OÎ âßOu q*Ï˝ó „Ñ≤Ü∂≥ ºã≤
q^•ºO "Õ`∞« OÎ "åk<À *Ë`∞« O – ^•`«∞O =‰õΩOÎ Ü«∞ó „Ñ¨g}ó #=O^Œº——b
266
80. „Ñ¨}Ü«∞ Hõ=~Ú„u –

"≥∂iHõ (1500 ad)
^è#Œ ^Õ=Ù_»∞ "≥∞zÛ# =∞~À Hõ=~Ú„u "≥∂iHõ. D"≥∞ â’¡HÍÅÖ’ „Ñ¨}Ü«∞O
=ÚYº Wu=$`«OÎ . ÃÑ#· `≥Å∞ã¨∞H˘#fl Hõ=~Ú„u =Ú~°à`◊ À ã¨=∂#"≥∞#ÿ áêO_ç`º« O
Hõq`«fiO L#fl =∞Ç≤Ïà◊. Ñ¨k¿ÇÏ#∞ =O^ŒÅ∞ HÍÖÏxˆH K≥OkOk.b
267
81. Jaè#= HÍo^•ã¨∞ (1500 ad)

Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ "≥ÖÏ¡Å L=∂ =∞¿ÇÏâ◊fi~°∞_»∞. Jaè#= HÍo^•ã¨
a~°∞^•OH˜`∞« _»∞. ''ÉèÏQÆ=`« K«OÑ¨Ù=Ù—— ~åâß_»∞. HÍÅO Ñ¨k¿ÇÏ# â◊`åaÌ.
H˘`«Î ^•ã¨∞ QÍi Hõq`«fiO
ÉèÏQÆ=`«OÖ’x ^Œâ=◊ ∞ã¨¯Oâ◊O P^è•~°OQÍ W`«#∞ D K«OÑ¨Ù=Ù ~åâß_»∞.
~å^è• Hõ$+¨µÅ‚ „¿Ñ=∞ =$`åÎO`«O ÃÇÏ· Öˇ\· ò KÕâß_»∞. ~å^è#Œ ∞ <åÜ«∞H˜x KÕã≤ Hõ$+¨µ_‚ `ç À
ÃÑo¡ [iÑ≤Oz XHõ J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞Hˆ "Õâß_»∞. D ^ŒOÑ¨`∞« Å „Ñ¨}Ü«∂xfl
=∞^èŒ∞~°OQÍ =i‚OKå_»∞. ÉèíH˜ÎHõO>Ë ~°H˜ÎˆH „áê^è•#º`«xzÛ ~åâß_»∞. âı¡+¨‰õΩ
„áê^è•#ºO WKåÛ_»∞. QÆ^ºŒ Ö’ ã¨=∂ã¨ |O^èOŒ =ÚK«Û@QÍ LO@∞Ok. nxH˜
JHõ¯Ü«∞ ã¨∂i "åºYº ~åâß_»∞. H˘`«Î HÍo^•ã¨∞ ''ÉèÏ~°`« K«OÑ¨Ù=Ù—— ‰õÄ_®
~åâß_»∞. =Ú„k`«O HÍÖË^∞Œ .b
268
82. K«OÑ¨Ó ÉèÏ~°`« Hõ~Î° –

í ∞ì (1500 ad)
J#O`« Éè@
„H©.â◊. Ñ¨k¿ÇÏ#∞ =O^ŒÅ "å_≥#· J#O`«É@íè ∞ì K«OÑ¨Ó ÉèÏ~°Ò« ~åâß_»∞.
Jaè#= HÍo^•ã¨∞`À qÉè^Ë OŒ LO_Õ^@ Œ . 1041 â’¡HÍÅ∞, 200 QÆ^•ºÅ∞<åfl~Ú.
qÉèÏQÍÅ‰õΩ ''ãÎ̈|HÍÅ∞—— Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_∞» . Ñ¨<fl≥ O_»∞ ãÎ̈|HÍÅ HÍ=ºO Wk.
Éè@
í ∞ì Hõq`å J#O`«`fi« O
LáêMÏº<åÅ∞ `«ÑÊ¨ `«H¯˜ # ÉèÏ~°`« Ñ¶∞¨ \ÏìÅxfl\˜x WO^Œ∞Ö’ KÕiÛ ~åâß_»∞.
áêO_»∞~åA Ñ¨Ù@∞ìHõ`À HÍ"åºxfl „áê~°OaèOz J`«x "Õ@‰õΩ „áê^è•#ºq∞zÛ
''HÕ^Œ=∞ =Úx—— âßÑ¨ =$`åÎO`«O ÃÇÏ· Öˇ\· ò KÕâß_»∞. =~°#‚ Å#∞ ÉÏQÍ KÕâß_»∞.
„Ñü Ñ¨^•xfl ã¨=∞~°Oú QÍ „Ñ¨Ü∂≥ yOz ''Ñ¨^Œ ÖÏe`«º áês}∞_»∞—— JxÑ≤OKå_»∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ\ ˜ K«∂^•ÌO –
''HÕ â◊√Hõãº¨ "å^Œ<Õ ~°∞z~°`fi« O HÕ â◊√Hõãº¨ Ç¨Ï$^ŒÜ∞Õ Ñ≤ =t`«fiO – HÕ
â◊√Hõãº¨ ‰õΩã¨∞"Õ∞Ñ¶∞¨ #^ŒOf â◊Oãüã¨‡ =∞^è∞Œ áêe if=——
J#∞„áêã¨`À áê@∞ Ü«∞=∞Hõ L„`ÕÊH∆ÍÅOHÍ~åÅ#∂ ã¨=∞~°úOQÍ
„Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. g~° ~°ã¨ HÍ=º"≥∞#ÿ nxÖ’ Ü«Ú^Œú =~°#‚ Å∂ ÉÏQÍ L<åfl~Ú.
269
#~°#Î âßÅÖ’ cè=Ú_»∞ H©K‰« Ωõ _»∞ ~å„u"Õà◊ xâ◊≈|Ì "å`å=~°}OÖ’ KÕ¿ã Kå@∞
Ü«Ú^•úxfl =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ =i‚OKå_»∞ –
''JˆH∆ fie`å ~å==∞ g~° "å^ŒO JgH∆À MÏ¡Ñ∞¨¶ # Kå@∞ QÆO Ñ¶#¨ O –
J#∞K«Û xâßÛùfiã¨ =ÚÇ¨ïO „H˜Ü∂« HõO JÉè∂í `« Ñ¨Ó~°fiO `«É∂íè xfl Ü«Ú^ŒOú
tb =ÚMˇã· Û≤ `«[Î KåÑÄ Ãã~Î· `Ì° åÎ x~°O„^è•}˜^^Œ xŒè fl *ÏOˆQ – ã¨g∞~°
*Ï`Õ# q^Œ∂x `Àã≤ ã¨HK© åHÀ<≥=· K«∞‰õÄ[ HÕz`ü——
‰õΩ~°∞ˆH∆„`« Ü«Ú^•úxfl J^Õ ™ê÷~ÚÖ’ =i‚Oz ^Œ$â◊º=∂#O KÕâß_»∞.
''JÖÏO\˜ "å_ç Hõ_∞» Ñ¨ÙÖ’ ZÖÏ Ñ¨Ù\Ïì=Ù?—— J<Õ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨Å∞‰õΩ|_çH˜ ãÖã¨¯ $`«O
KÕã≤ Éè@
í ∞ì „Ñ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. J~°∞#˚ ∞_»∞ L`«~Î ° ‰õΩ=∂~°∞_ç`À J#fl ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’
–
''Lk`Àã≤ q~å@ Éèí∂Ñ¨`Õó L^Œ~å`ü Éèí„^Œ Hõ^èŒO`«fi g∞„^Œ∞â◊ó—— Jn
„Ñ¨Ü≥∂QÆO. JÖÏˆQ =∞OQÆà◊ ã¨∂„`« q^è•#"≥∞ÿ# `≥Å∞QÆ∞ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xfl
ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ ÖÏÔH¯ÖÏ¡_∞» . D K«OÑ¨Ù=Ù‰õΩ ‰õΩ~°q ~å=∞K«O„^Œ, =∞ÖÏ¡k ÅHõ∆ ‡}
™êfiq∞, <å~åÜ«∞} ™êfiq∞, ‰õΩ=∂~å `å`åKå~°º, #~°ã≤OÇ¨Kå~°º =ÔQ·~å
"åºMÏº<åÅ∞ ~åâß~°∞.b
270
83. ™êÇ≤ Ï f ã¨ = ∞~åOQÆ } ™ê~° fi Éè í ∂ =Ú_» ∞ –

NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ (1509-1529 ad)
q[Ü«∞#QÆ~° ~åAÅÖ’ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ _ú ∞» NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å∞ ã¨fiÜ«∂<å HõqÜÕ∞
HÍHõ HõqáÈ+¨‰Ωõ _»∞. Éè∞í =# q[Ü«∞OÖ’ Hõq ÑÖ_ç`« QÀ+≤ì x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å_»∞.
1509–1529 HÍÅO. q„Hõ=∂k`«º, Ç¨Ï~°¬=~°#ú , Éè’[~åAÅ`À ã¨=∂#∞_≥#·
PO„^èÉŒ ’è [ a~°∞^Œ∞ á⁄O^•_»∞. P=ÚHõ=Î ∂Åº^Œ J<Õ Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨|O^è•xfl PO„^èŒ
<åÜ«∞‰õΩ_ç ^Õ"åÅÜ«∞"≥∞#ÿ NHÍ‰õΩà◊OÖ’ NHÍ~°O K«∞\Ïì_∞» .
PO„^èŒ Éè’[ ~årÜ«∞O
Hõ$+¨‚^Õ=~åÜ«∞Å∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’#∞ Q˘Ñ¨Ê ÑÖ_ç`«∞_Õ HÍHõ =∞Ç¨Hõq
JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. =∞^•Åã¨ K«i„`«, ã¨`«º=^èŒ∂ „Ñ‘}#O, ã¨HõÅ Hõ^ä•™ê~°
ãÖ„QÆÇÏ¨ O, Ñ¨Ù~å} Hõ^•è ãÖ„QÆÇÏ¨ O ~åâß_»∞. *ÏO|=f HõÖÏº}O J<Õ ãÖã¨¯ $`«
<å@HÍxfl ~åÜ«∞Å∞ ~åâß_»∞. nxH˜ „¿Ñ~°} QÆ∞~°∞"≥#· "åºã¨ f~°∞Åú "å~°∞. Wk
J~Ú^Œ∞ JOHÍÅ <å@HõO. â◊º=∞O`«Hõ =∞}˜ Hõ^.Œä NHõ$+¨µ_‚ ∞» *ÏO|=u ^ŒQ~æÆ °
#∞O_ç â◊º=∞O`«Hõ =∞}˜x P"≥∞ `«O„_ç *ÏO|=O`«∞x #∞O_ç *ÏO|=ux
á⁄O^Œ@"Õ∞ Hõ^.Œä âß‰õΩO`«Å <å@Hõ áÈeHõÅ∞ Z‰õΩ¯=. Ç¨ÏOÑ‘Ö’x q~°∂áêHõ∆
^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ =ãÖ`À`«û"åÅÖ’ KåÖÏ™ê~°∞¡ „Ñ¨îŒ ≈OÑ¨|_ç# <å@HõO Wk.b
271
84. ã≤^ÜúŒ ∂≥ y Ñ¨ÙOQÆ=Ù_»∞ –

JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ (1520-1593 ad)
áœO_»sHõ, "åã¨∞^Õ"åk Ü«∞[˝Ü∂« QÍ^Œ∞Å#∞ x~°O`«~O° KÕã∂¨ Î "≥k· Hõ
^è~Œ å‡xfl J^≥· fi`« =∞`« „Ñ¨Kå~° nHõQ∆ Í rq`åxfl QÆ_Ñç ≤ =¸_»∞ JÅOHÍ~° âß„™êÎÅ#∞
~åã≤, |Ç¨ï=ÚY „Ñ¨*Ï˝je, JÑ¨~° t"å=`å~°O JxÑ≤OK«∞H˘#fl JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞
1520–1593 HÍÅO"å_»∞. `«q∞à◊<å_»∞Ö’x u~°∞=<åfl=∞Öˇ· lÖÏ¡ (L`«Î~°
P~å¯_»∞) P~°}˜ ^ŒQ~æÆ ° P_»Ü∞« áêÖˇOÖ’ QÆ}Ñü ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºâ◊~‡° QÍ „Ñ¨=∂nK«
ãÖ=`«û~°O Hõ<åº=∂ãÖ Hõ$+¨‚ Ñ¨HO∆õ Ö’ L`«~Î å #Hõ„∆ `«OÖ’ [x‡OKå_»∞. `«O„_ç
~°OQÆ ~å*Ï^èfiŒ i. Éè~í ^° •fi[ QÀ„f‰õΩ_»∞. QÆ}ÑüH˜ JÑ¨Ê J<Õ ¿Ñ~°∞ =ÙOk Hõ#∞Hõ
<å=∞Hõ~} ° =∞Ç¨ÏŸ`«û=OÖ’ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~∞° . `«=Ú‡_»∞
JK«Û<£ nH˜∆`«∞Å∞. ~å=∞Hõq J<Õ QÆ∞~°∞=Ù =^ŒÌ JÑ¨ÊÜ«∞º "Õ^Œ, "Õ^•OQÍÅ∞
JÉèºí ã≤OKå_»∞. KåÖÏ z#fl`«#OÖ’<Õ Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞ q^ŒºÅÖ’ Jáê~° áêO_ç`åºxfl
ãÖáêkOKå_»∞. Hõ$+¨‚^Õ= ~åÜ«∞Å QÆ∞~°∞=Ù `å`åKå~°∞ºÅ∞ "≥·+¨‚"åxfl ÉÏQÍ
„Ñ¨Kå~°O KÕã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ HÍjÖ’ L#fl JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜∆`«∞Å‰õΩ `≥eã≤
q[Ü«∞#QÆ~O° KÕi PKå~°∞ºÅ#∞ "å^•xH˜ kQÆ=^Œ<Ì åfl_»∞. HÍh ~Ô zÛáÈ~Ú#
`å`åKå~°∞ºÅ∞ "å^•xH˜ ky F_çáÈ~Ú KÕã∞¨ H˘#fl XÑ¨ÊO^ŒO „Ñ¨HÍ~°O â‹"· åxfl
ã‘fiHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ ã≤^ŒúÑ¨_®¤_»@. JÑ¨ÊÜ«∞º ÖËHõáÈ`Õ JO^Œ~°∂ xÅ∞=Ù ÉÁ@∞ì
"åàı§ JÜÕ∞º"å~°#fl =∂@. P „Ñ¨=∂^•xfl `«ÑÊ≤ Oz# "å_»∞ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞.
^Õâß@# KÕã∂¨ Î "Õ^Œ q~À^è∞Œ Å#∞ "å^ŒOÖ’ F_çã∂¨ Î "≥k· Hõ =∞`« „Ñ¨Kå~°O
KÕâß_»∞. "≥Å∂¡~∞° , `«O*Ï=Ó~°∞, q[Ü«∞#QÆ~,° "≥OHõ@ yi ~åAÅ P™ê÷<åÅÖ’
272
ÑÖ_ç`« ™ê÷<åxfl JÅOHõiOz Q“~°= ã¨<å‡<åÅ∞ JO^Œ∞H˘#fl q^Œ∞+≤ JÑ¨ÊÜ«∞º
nH˜ ∆ ` « ∞ Å∞. "å^Œ # Ö’ JÑ¨ ~ ° ~° ∞ „^Œ ∞ _ç Ö Ï q[$Oaè O z „Ñ¨ u Ñ¨ ‰ õ ∆ Ω Å#∞
QÆ_Q» _Æ Ö» Ï_çOKÕ"å_»∞. nx`À J`«xx ZÖÏÔQ<· å ^≥|ƒfÜ«∂Å<Õ ‰õΩ„@Å∞ ‰õÄ_®
`≥~"° #≥ ∞Hõ [iy<å "≥ÚHõ¯ "Àx P`«‡ qâßfiãÖ`À J„ÑüÇ¨Ï`«OQÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ
™êQÍ_»∞ nH˜`∆ å~ü. ~åAÅ∞ =∞Ç¨~åAÅ∞ ZO^Œ~À JÑ¨ÊÜ«∞º J„ÑüÇ¨Ï`« q^•º
<≥Ñ· Ù¨ }ÏºxH˜ ^•™ÈÇ¨ÏO J<åfl~°∞. "åiH˜ ^è~Œ ‡° „Ñ¨É’^èOŒ KÕã≤ P`«‡ =∂~åæxfl
`≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. Pâ◊√=ÙQÍ â’¡HÍÅ∞ QÆOQÍ „Ñ¨"åÇ¨ÏOQÍ K≥ÑÊ≤ J„ÑüÉè∞í Å#∞
KÕ¿ã <Õ~°∞Ê JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜∆`«∞Å ™⁄=Ú‡. `«# "åH± Kå`«∞~°ºO`À Ü«ÚH˜Î`À,
ãÖÜ«∞=∞#O`À, qâßÅ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« O`À, JÅÊ =∞#ã¨∞¯Å#∞ ZkiOz Ñï=~°#Î
`≥zÛ# Ñ¶∞¨ #`« JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Åk.
JÑ¨ÊÜ«∞º Hõq`å n(^Œ)H˜f∆ Ü«∞O
Hõq`«fiO, â‹"· å^≥· fi`« „Ñ¨Kå~°O, Ü«∞[˝ Ü«∂QÍ^Œ∞Å`À Hõ}
∆ O fiHõ ÖËx
rq`«O QÆ_∞» Ñ¨Ù`«∂ XHõ ''ã≤^úŒ Ü≥∂y Ñ¨ÙOQÆ=Ù_»∞——QÍ QÆ_áç ê_»∞. ™êkèOz# Z<Àfl
=∞O„`« q^ŒºÅ#∞ „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞. z=iH˜ "å\˜=Å¡ P~ÀQÍºxH˜ ÉèOí QÆO ‰õÄ_®
HõeyOk. H˘O^Œ~°∞ PÜ«∞#ÃÑ· „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ∞ KÕã≤ ^Œ∞+¨ìâ◊‰õΩÎÅ#∞ PÜ«∞#ÃÑ·H˜
ÑÖ¿Ñ"å~°∞. ^è•º#OÖ’ =Úxy L#flÑ¨ÙÊ_»∞ ã¨=∂kè ã≤u÷ Ö’H˜ KÕ̂~@Ñ¨ÙÊ_»∞ `«#
=ÚO^Œ∞ H˘xfl `«∞"åfià◊§#∞ LOKÕ"å_»∞. P Ü≥∂QÆ â◊H`Î˜ À PÜ«∞#Ö’x ^Œ∞+¨âì ‰◊ Ωõ ÅÎ ∞,
"åº^è∞Œ Å∞, `«∞"åfià◊§Ö’ KÕ̂~q. JÑ¨ÙÊ_»∞ Jq Ñ≤KÛ≥ H˜¯#@∞¡ <å@ºO KÕÜ∞« @O
t+¨µºÅ∞ QÆ=∞xOKÕ"å~°∞. ã¨=∂kè#∞O_ç |Ü«∞\˜H˜ ~åQÍ<Õ P `«∞"åfià◊§#∞ =∞m§
g∞^Œ "Õã∞¨ H˘<Õ"å_»∞.
''P`å‡~°Ê} ã¨∞uÎ —— HÍ=ºO KÕâß_»∞. nxH˜ XHõ Hõ^Œè „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk.
Wk Ü«∂Éè̌· â’¡HÍÅ HÍ=ºO. XH˘¯Hõ¯ â’¡HOõ `À Ö’Ñë P`«‡#∞ Hõ~y° Oz "Õâß_»∞.
=∞i D HÍ=ºO ZÖÏ ~åâß_»∞? `«# P`«‡â◊HxÎ˜ ÉèQí =Æ O`«∞xÃÑ· `«#‰õΩ#fl g~°ÉHíè xÎ˜
Ñ¨sHÕ∆ K«∞HÀ"åÅ<Õ HÀiHõ HõeyO^Œ@. JO^Œ∞Hõx ''^•`«∞~° Ñ¶Å¨ ~°ãO¨ —— (L"≥∞‡`«Î
HÍÜ«∞Å ~°ãO¨ ) `åQÍ_»∞. Jk f„="≥∞#ÿ =∞`«∞,Î Ñ≤zÛ ZH˜¯ã¨∞OÎ k. Ñ≤zÛ ZH˜¯
=∞`«∞ÖÎ ’ `«# <À@ =zÛ# „Ñü "åHõº=¸ ~åÜ«∞=∞x t+¨µºÅ‰õΩ =ÚO^Õ K≥áêÊ_»∞.
273
WÖÏO\˜ ã≤u÷ Ö’ Ö’Ñ¨Å J}K«|_ç# ÉèÏ"åÅhfl XHõ¯ L^Œ∞@∞# ^Œ∂ã¨∞‰õΩ |Ü«∞\˜H˜
=™êÎ~Ú. D ã≤u÷ Ö’ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å <À\˜ #∞O_ç Pâ◊√=ÙQÍ "≥_e» # HÍ=º"Õ∞
''P`å‡~°Ê} ã¨∞uÎ ——. nxH˜ JÑ¨Ê\˜ #∞Oz ''L#‡`«Î ÑÖK« ^Œt—— J<Õ ¿Ñ~˘zÛOk.
Jn P =∞Ç¨ ã≤^∞Œ xú „ÑüÉè.í
JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ z<åfl ÃÑ^•Ì #∂@ <åÅ∞QÆ∞ ~°K#« Å∞
KÕã<≤ å JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q 60 ~°K#« Å∞. WO^Œ∞Ö’ "Õ^•O`«, t"å^≥· fi`«,
"åºHõ~°}, g∞=∂Oã¨ HÍ=º "åºMÏº#, JÅOHÍ~°, ÉèíH©Î ™ÈÎ„`åÅ∞<åfl~Ú.
t"å^≥· fi`«∞Å∞ JÑ¨ÊÜ«∞º#∞ `«=∞"åiQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . ZO`« t= Éè‰í Ωõ _Î À JO`«\ ˜
"≥+· =‚¨ áê~°=∞ºO Ziy# "å_»∞. „|Ç¨Ï‡ ã¨∂„`åÅÖ’ K≥ÑÊ¨ |_ç# q+¨Ü∂« Å#∞
''K«`∞« ~°‡`« ™ê~°O——QÍ ~åâß_»∞. #Ü«∞ =∞O[iÖ’ J^≥· fi`åxfl, #Ü«∞ =∞}˜=∂ÅÖ’
NHÍO`« =∞`«O QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. #Ü«∞ =∞Ü«¸Y =∂eHõÖ’ ~å=∂#∞Ax
qtëêº^≥· fi`«O QÆ∞iOz, #Ü«∞ =ÚHÍÎ=käÖ’ =∞^è•fiKå~°∞ºÅ "≥+· =‚¨ =∞`åxfl QÆ∂iÛ
K≥áêÊ_»∞. WÖÏ „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞ Jxfl =∞`åÅ‰õΩ J#fi~Ú<ÕÛ@∞¡ K≥ÑÊ≤ #
=∞Ç¨ q^•fiOã¨∞_»∞ JÜ«∞ºÑ¨Ê nH˜∆`«∞Å∞. W=hfl PÜ«∞ =∞`åÅ‰õÄ P^è•~°
„QÆO^è•Å∞QÍ iÑ¶~Ô̈ <£û Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞QÍ Ñ¨Ó[hÜ«∞ ™êú#OÖ’ L<åfl~Ú.
nH˜`∆ ∞« Å∞ ~åã≤# "Õ^•O`« „QÆO^è•ÅÖ’ ''ã≤^•úO`« ÖËâ◊ ãÖ„QÆÇÏ¨ O—— „Ñ¨=ÚY
™ê÷<åxfl á⁄OkOk. qq^èŒ PÖ’K«<å ^èÀ~°}∞Å#∞ UHõO KÕã≤ J^≥· fi`« =ÚYº
„Ñ¨"åÇ¨ÏOÖ’ HõeÑ≤# J`«x "≥^· ∞Œ +¨ºO Ç¨Ï~°¬}Ü © ∞« O. UHõ r= "å^ŒO, <å<å r=
"å^ŒO, aO| „ÑüaO| "å^ŒO, ™êH˜∆`«fi "å^ŒO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x „Ñ¨tflOz
L#flk. XHõ>Ë „|Ç¨Ï‡O J~Ú`Õ Wxfl "å^•ÖËq∞@<åfl_»∞. JO^Œ~∂° =¸Å
ã¨∂„`åxfl XÑ¨ÙÊ‰õΩO@∂ aè#fl =∂~åæÅÖ’ #_çz ^Œ∂~°"≥∞ÿáÈÜ«∂~°<åfl_»∞.
J=∞ÖÏ#O^Œ ~åã≤# ''HõÅÊ `«~°∞=Ù——‰õΩ ''Ñï=∞à◊—— J<Õ J^Œ∞ƒù`« "åºMÏº<åxfl
~°zOKå_»∞. "åK«ãÊ¨ u q∞„â◊ ~åã≤# ''ÉèÏ=∞u——H˜ HõÅÊ`«~∞° =Ù XHõ "åºMÏº#"Õ∞.
Wk Pk â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ ã¨∂„`« ÉèÏëêºxH˜ q=~°}O.
„|Ç¨Ï‡ ã¨∂„`åÅ‰õΩ ''t"å~°¯ =∞}˜ nÑ≤H—õ — J<Õ J"≥∂Ñ¶∞¨ "≥∞#ÿ ÉèÏëêºxfl
JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ ~åÜ«∞@O =∞# J^Œ$+Öì . WO^Œ∞Ö’ t= "≥+· "‚¨ å^≥· fi`åxfl
274
™ê÷ÑO≤ Kå_»∞. D „QÆO^è=Œ ¸, Ñï=∞à◊ „QÆO^è=Œ ¸ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ "Õ∞^èÀ
ã¨~fi° ã¨fiOQÍ ("Õ∞QÆflO FÑ¨ã)π QÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . Wq q+¨Ü∞« OÖ’, „QÆO^èŒ ~°∂ÑÖÖ’
Ju qt+¨ì"≥∞ÿ# L„^ŒæO^è•Å∞. "≥Å∂¡~°∞ ~åA z#fl ÉÁ=∞‡ ^Õ=~° JÑ¨ÊÜ«∞º
nH˜`∆ ∞« Å`À t"å~°¯ nÑ≤H#õ ∞ É’kèOÑ¨ *ËÜ∞« \ÏxH˜ 500 =∞Ok q^•º~°∞Åú `À XHõ
HõàÏâßÅ <≥ÅH˘ÖÏÊ_»∞. g~°O^ŒiH© <ÕiÊ J^≥· fi`« ÉèÏ"åÅÖ’ xëê‚`∞« Å#∞ KÕã≤
ÉèÏ= "åºÑ≤Î KÕ~ÚOKå_»∞.
nH˜`∆ ∞« Å ^Œ$+≤Öì ’ ^≥· fi`«O HÕk "≥∞@∞ì. qtëêì^·≥ fi`«O =∞^èºŒ "≥∞@∞ì,
t"å^≥· fi`«O J^≥· fi`«O XHõ>Ë J~Ú# PYi "≥∞@∞ì. NHÍO`« t"åKå~°∞ºx
t"å^≥· fi`åxfl JÑ¨ÊÜ«∞º J#∞ãïOz „|Ç¨Ï‡ ã¨∂„`åÅ‰õΩ D ^èÀ~°}Ö˜ ’ "åºMÏº#O
~åâß_»∞. nH˜`∆ ∞« Å∞ "Õ^•O`« ^Õt‰õΩÅ "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄O^•_»∞. ‰õΩ=ÅÜ«∂#O^ŒOÖ’
=Ú‰õΩO^Œ∞x H©iOÎ Kå_»∞. Ç¨ÏiÇ¨Ï~° JÉè^Ë •xfl JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ K≥ÑÊ≤ #O`«
QÍ_èO» QÍ JO`«‰Ωõ =ÚO^≥=~°∂ K≥ÑÊ¨ ÖË^∞Œ . g∞=∂Oã¨ âß„ãÎ̈ "åºÑ≤HÎ ˜ JÑ¨ÊÜ«∞º
KÕã#≤ Hõ$+≤ JkfifÜ«∞O. H“ã¨∞ÉÎ Oíè J<Õ "åºYº ~åâß_»∞. qkè ~°™êÜ«∞#O,
‰õΩ=ÅÜ«∂#O^ŒOÅ#∞ q[Ü«∞#QÆ~° „Ñ¨É∞íè =Ù ÃÑ#∞Q˘O_» ~åA "≥OHõ@Ñü ~åÜ«∞Å∞
QÆ∞iÎOz P™ê÷<åxH˜ ã¨Q“~°=OQÍ PÇ¨fixOz ã¨<å‡xOKå_»∞, JOH˜Ò« á⁄O^•_»∞.
ã≤^•úO`« H“=Úk ~åã≤# Éè\í ’ìl nH˜`∆ ∞« Å∞ JÑ¨ÊÜ«∞º#∞ ~åA‰õΩ ÑïK«Ü∞« O KÕâß_»∞.
JÑ¨ÊÜ«∞º ~åã≤# ‰õΩ=ÅÜ«∂#O^ŒO z„`« g∞=∂Oã¨ ZO^Œ~À q^•º~°∞Åú ‰õΩ Ñ¨~h°î Ü«∞
„QÆO^è•ÅÜ«∂º~Ú. PÜ«∞# ~åã≤# ^Œ∞~åæ ã¨∞uÎ , Pk`«º ã¨=Î ~°`fl« O ÉèHí HÎ˜ ˜ Ñ¨~åHÍ+¨Qì Í
xeKå~Ú. =~°^Œ ~å[ ã¨=Î OÖ’ JÅOHÍ~åÅhfl "å_ç â’Éèí HõeÊOKå_»∞.
J~°∞}ÏK«ÅOÖ’x J=∞‡"å~°∞ ''PÑ‘`« ‰õΩKåO|——ÃÑ· K≥Ñ≤Ê# ''PÑ‘`«
‰õΩKåO| ãÎ̈=O—— ~°zOK«QÍ<Õ JÑ¨ÊÜ«∞º‰õΩ#fl [fi~°O `«yáæ È~ÚO^Œ@. ^•xH˜
JO`« „Ñ¨ÉÏè =O LOk. =∂#™ÈÖÏ¡ãO¨ =∂#ã≤Hõ PO^Àà◊# L#fl "åiH˜ =~°
„Ñ¨™ê^Œ"∞Õ . ™œÉèÏQÆº Hˆ =∆ ∂Å‰õΩ, „Ñ¨Ü∂« }OÖ’ =∞Oz [~°Q\Æ ÏxH˜ ''=∂~°æ |O^è∞Œ
ã¨∂„`«O, P~ÀQÆºO HÀãÖ—— Pk`«º ãÎ̈= ~°`fl« O ~åâß_»∞.
z^ŒO|~°OÖ’ LO_ç x`«ºO #@~å[ ™êfiq∞ ^Œ~≈° #O`À Ñ¨ÙÅHÕKÕ"å_»∞.
JHõ¯_Õ JÑ¨ÊÜ«∞º rq`« Ñïã¨=∂Ñ≤Î _≥Éƒ·ˇ ù =¸_»= U@ [iyOk. K«xáÈÜÕ∞
275
~ÀA# ~ÀE "≥à§ı =∂~°Oæ QÆ∞O_® HÍHõ ''ÑÖKåHõ~∆ ° "≥∞@∞¡—— g∞^Œ∞QÍ #@~å[
™êfiq∞x ^Œi≈OK«_O» JO^Œ~∂° K«∂ã≤ Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂~°@. ^Œ~≈° #O Ñ¨ÓiÎ KÕã∞¨ H˘x
WO\˜H˜ "≥à§◊ QÍ<Õ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ `«∞k âßfiã¨ =kÖÏ_»∞. #@~å[ ™êfiq∞
J#∞„QÆÇ¨ÏO`À [x‡Oz# JÑ¨ÊÜ«∞º PÜ«∞# K≥O`«<Õ =∞~°}ÕK«@O qâı+Ö.
JÑ¨ÊÜ«∞º XHõ â’¡HõOÖ’ ''<Õ#∞ Ñ¨q„`«"≥∞ÿ# z^ŒO|~°OÖ’ K«xáÈ=\ÏxH˜
ãÖ`À+≤ã¨∞Î<åfl#∞. <å ‰õΩ=∂~°∞Å∞ ÉÏQÍ K«^Œ∞=ÙH˘x „QÆO^èŒ ~°K«# KÕã≤#
ãÖ™ê¯~°∞Å∞. <å HÀiHõÅ∞ Ug ÖË=Ù. XHõ¯>Ë HÀiHõ. z^ŒO|~°OÖ’ #@~å[
ã¨xflkèÖ’ =∞~°}O˜ K«@"Õ∞ <å HÀiHõ—— J<åfl_»∞. JÖÏ HÀiHõ#∞ f~°∞ÛH˘#fl ^è#Œ ºrq
JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞.
|Ç¨ï=ÚY „Ñ¨*Ï˝âße, ^•~°≈x‰õΩ_»∞ JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ ~åã≤# =¸_»∞
JÅOHÍ~° „QÆO^è•Å∞ – =$uÎ"åiÎH,õ z„`« g∞=∂Oã¨, ‰õΩ=ÅÜ«∂#O^ŒO. "≥Ú^Œ\ ˜
^•xÖ’ ~Ô O_»∞ ÑïKÕÛ^ù •Å∞<åfl~Ú. Jaè^•, ÅHõ} ∆ Ï =$`«∞ÅÎ Éè^Ë •Å QÆ∞iOz
K≥áêÊ_»∞. =ºO[<å =$uÎx YO_çOKå_»∞. Wk JãÖÑ¨Ó~°‚ „QÆO^äOŒ . z„`«
g∞=∂Oã¨ JÑ¨Ó~°fi „QÆO^äOŒ J~°ú z„`« HÍ"åºÅ#∞ QÆ∞iOz K«iÛOKå_»∞. Wn
JãÖÑ¨Ó~°"‚ ∞Õ . ‰õΩ=ÅÜ«∂#O^ŒOÖ’ JÅOHÍ~åÅ#∞ QÆ∞iOz q=~°} KÕâß_»∞.
JÅOHÍ~åÅ g∞^Œ =zÛ# z=i „QÆO^èOŒ QÍ nxfl ÉèÏq™êÎ~∞° . W`«x ã≤^•úO`åÅ#∞
[QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`~« åÜ«∞Å∞ YO_çOKå_»∞. ‰õΩ=ÅÜ«∂#O^•xH˜ Ñ¨k \©HÍÅ∞<åfl~Ú.
Wxfl \©HÍÅ∞O_»@O nx „Ñ¨ãk≤ Hú ˜ x^Œ~≈° #O. ÃÑ#∞Q˘O_» ~åA "≥OHõ@ ~åÜ«∞Å‰õΩ
JOH˜`q« ∞KåÛ_»∞. q^Õj ÉèÏ+¨Ö’¡H˜ J#∞"å^ŒO á⁄Ok# „QÆO^èOŒ Wk. JÅOHÍ~°
q=~°} `«~¯° |^ŒOú QÍ âß„ã‘ÜÎ ∞« OQÍ KÕâß_»∞. JÅOHÍ~åÅ∞ qâ◊fi<å^è∞Œ _ç =~°‰Ωõ
Z#Éè·ˇ `˘q∞‡kH˜ ÃÑiQÍ~Ú. JÑ¨ÊÜ«∞º g\˜ ãÖYº#∞ #∂@ Ñ¨^xÌ≥ q∞k ÃÑOKå_»∞.
JÅOHÍ~åÅ QÆ∞iOz Ñ¨ÓiÎQÍ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ ~åã≤# K«O„^•Ö’HõO,
JÑ¨ÊÜ«∞º ~åã≤# ‰õΩ=ÅÜ«∂#O^ŒO K«^"Œ åeûO^Õ. W"Õ QÆu. ^èfiŒ x ÖËHáõ È~Ú<å
JÅOHÍ~åÅ`À L#fl HÍ"åºÅ∞ ã¨∞O^Œ~O° QÍ LO\ÏÜ«∞<åfl_»∞. ^èfiŒ x ÖËHáõ È~Ú<å
HÍ"åºxfl P^ŒiOKåÅ<åfl_»∞. z„`« g∞=∂Oã¨Ö’ z„`«HÍ"åºÅ ÉèË^•Å#∞
q=iOKå_»∞. z„`«HÍ=ºO ‰õÄ_® ^èfiŒ x HÍ=ºOÖÏˆQ =∞Ç¨Ï`«fiO L#fl^Œ<åfl_»∞.
276
H˘kÌQÍ ‰õÄ_® ^èfiŒ x ÖËx z„`« HÍ"åºÅ H˘=Ú‡HÍã≤ L`«=Î ∞ ™ê÷~Ú HõeÊOKå_»∞.
nxfl YO_çOKå_»∞ ÑÖ_ç`«~åÜ«∞Å∞. JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜∆`«∞Å ™È^Œ~°∞_ç áœ„`«∞_»∞
hÅHõO~î° nH˜`∆ ∞« Å ™È^Œ~∞° _≥#· =¸_»= JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å∞ ''z„`«g∞=∂Oã¨ ^À+¨
kèHÍ¯~°O—— J<Õ „QÆO^èOŒ Ö’ [QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`« ~åÜ«∞Å JÉèºí O`«~åÅxfl\˜H˜ n>ÿ̌#
ã¨=∂^è•<åezÛ ~åâß_»∞.
''PO„^è`Œ fi« O PO„^èÉŒ Ïè +¨, =∞^è∞Œ =∞^è∞Œ ~°"∞≥ #ÿ q. PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’ [x‡OK«@O
Ñ¨Ó~°fi[#‡ ã¨∞Hõ$`«O—— Jx `≥Å∞QÆ∞#∞ `≥Å∞QÆ∞ ^Õâßxfl =∞#™ê~å "≥∞K«∞ÛH˘#fl
JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« _»∞ =∞#"å_Õ. =∞#O^Œi "å_Õ.b
277
85. ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ t+¨µº_»∞ –

QÀ™êfiq∞ Hõ~‚° Ñ¨Ó~°∞_»∞ (1524 ad)
K≥·`#« º t+¨º Ñ¨~O° Ñ¨~Ö° ’ WOH˘Hõ JÅOHÍi‰õΩ_»∞ Hõ~Ñ‚° Ó¨ ~°∞_»∞. ~°∂Ñ¨
QÀ™êfiq∞H˜ ã¨=∞HÍe‰õΩ_Õ HÍHõ t+¨µº_»∞ ‰õÄ_®. ''JÅOHÍ~° H“ã¨∞ÉÎ Oíè —— J<Õ
JÅOHÍ~° âß„ã¨ÎO ~åâß_»∞. W`«x Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ''Ñ¨~°=∂#O^Œ ¿ã#∞_»∞——.
Hõ~Ñ‚° Ó¨ ~°∞_»∞ "å_»∞Hõ ¿Ñ~°∞. ÉˇOQÍÖòÖ’ 1524Ö’ Ñ¨Ù\Ïì_∞» . K≥`· #« ∞ºx „Ñ¨ÉÏè =O`À
Hõ$+¨‚ Éèí‰õΩÎ_≥· K≥·`«#∞º_ç ÉèíH˜Î ã≤^•úO`åÅ#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ«∞\ÏxH˜ ''K≥·`«#º
K«O„^À^ŒÜ∞« O—— J<Õ „QÆO^èOŒ ~åâß_»∞. HÍ=º `«`åfiÅhfl ‰õÄÅOHõ+Q¨ Í K«iÛOKå_»∞.
`å#∞ NHõ$+¨µ‚xÃÑ· ÉèíH˜Î`À ~åã≤# â’¡HÍÅ#∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞
„QÆO^èOŒ Ö’. ~°ãO¨ XHõ¯>Ë Jx ã≤^•úOfHõiOKå_»∞. â◊√^Œ"ú ∞≥ #ÿ =∞#ã¨∞û‰õΩ P#O^ŒO
J<Õ ^è~Œ ‡° O LO^Œx J^Õ ™ê÷~Ú Jx K≥áêÊ_»∞. ã¨Ê\ù H˜ Oõ Ö’ J<ÕHõ ~°OQÆ∞Å∞
HõxÑ≤Oz#@∞¡ XHõ¯>Ë J~Ú# ™ê÷~Ú J<ÕHõ qÉèÏ"å^Œ∞Å HõÅ~ÚHõ`À g~°O,
J^Œ∞ƒùÒ« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ~°∂áêÅ#∞ ^èiŒ ã¨∞OÎ k J<åfl_»∞. ã¨∂~°º „ÑüaOÉÏÅ∞ Ü≥∞xfl
L<åfl Jã¨Å∞ ã¨∂~°∞º_»∞ XHõ¯_Õ J#fl@∞¡ Láê^è∞Œ ÅÖ’ Éè^Ë "Œ ∞Õ HÍx P#O^ŒOÖ’
Éè^Ë OŒ ÖË^∞Œ . ~°™êÅxfl\˜H˜ ''™êfi^•fi`«‡—— XHõ¯>Ë Jx Hõ~‚° Ñ¨Ó~°∞_ç ã≤^•úO`åxH˜
âß„ã‘Ü Î ∞« `« LO^Œx JO^Œ~∂° JOwHõiOKå~°∞.
Hõ ~ ° ‚ Ñ ¨ Ó ~° ∞ _» ∞ ''P#O^Œ |$O^•=#O—— J<Õ K« O Ñ¨ Ù =Ù#∞ ''Q“~°
QÆ}ÀnÌÑ≤Hõ——Å#∞ ~°zOKå_»∞. DÜ«∞# H˘_»∞‰õΩ Hõq K«O„^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® Å|ú
„Ñü+¨µì_≥·# Hõ"Õ.b
278
86. Ñ¨@Ñì Ù¨ ~å}˜ Hõ=~Ú„u –

#O[# QÆ∂_»∞ u~°∞=∞ÖÏO| (1529 ad)
q[Ü«∞#QÆ~° ~åA JK«∞º`« ~åÜ«∞Å ÉèÏ~°º u~°∞=∞ÖÏO|. HÍÅO
1529–1542. ''=~°^•OaHÍ Ñï}Ü«∞O—— J<Õ K«OÑ¨Ó HÍ"åºxfl ãÖã¨¯ $`«OÖ’
~åã≤# Hõ=~Ú„u u~°∞=∞ÖÏO|. P"≥∞ „ÑüÉè‰í Ωõ Wk x^Œ~≈° #O. `å#∞ UHõ
ãÖ`å„QÍÇ≤Ïx Jx K≥ÑÙ¨ ÊH˘#fl q^Œ∞+‘=∞}˜. =∞#∞+¨º ~°∂ÑÖÖ’ L#fl ã¨~ã° fi¨ f
^Õq Jx ¿Ñ~°∞ á⁄OkOk. Hõ=~Ú„u =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞ Hõ=ÙÅ#∞ áÈ+≤Oz#
B^•~°ºO P"≥∞k. â◊HõÅO "åi P_»Ñ¨_»∞K«∞ J~Ú# =~°^•OaHõ, JK«∞º`«
^Õ=~åÜ«∞Å q"åÇ¨Ï =~°#‚ ÜÕ∞ D HÍ=º Wu=$`«OÎ . "≥Ú^Œ@QÍ JK«∞º`« ~åÜ«∞Å
=Oâßxfl =i‚OzOk. J`«x `«O„_ç q[Ü«∞ Ü«∂„`«Å∞ F|ÖÏO|`À J`«_ç
q"åÇ¨ÏO JK«∞º`«∞x [##O, ~å*Ïºaè¿+HõO q=~°OQÍ K≥Ñ≤ÊOk. XHõ~ÀA
~åÜ«∞Å∞ HÍ`åºÜ«∞x PÅÜ«∞OÖ’ Ñ¨Ó[ KÕã∞¨ #Î fl =~°^•OaHõ#∞ K«∂ã≤ „¿Ñq∞™êÎ_∞» .
W^ŒiÌ =∞^è•º „¿Ñ=∞ JO‰õΩiOK«@O, WO`«Ö’ q^Œ∂+¨‰Ωõ _»∞ =zÛ ~åK«HÍ~°ºOÃÑ·
fã¨∞H˘x "≥à§◊ @O, J~Ú+Öì QÍ J`«#∞ Hõke "≥à§◊ @O =~°^•OaHõ q~°ÇÏ¨ "Õ^#Œ
LO@∞Ok. K≥eHõ`≥ÎÅ∞ =zÛ P"≥∞#∞ JK«∞º`« ~åÜ«∞ÅH˜zÛ P"≥∞ q"åÇ¨ÏO
[iÑ≤OKÕ U~åÊ@∞¡ KÕã∞¨ #Î fl@∞¡ K≥ÑÊ¨ @O, W^ŒiÌ Ñï}Ü«∞O N "≥OHõ>âË fi◊ ~° ™êfiq∞
J#∞„QÆÇÏ¨ O`À ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ "≥OHõ\Ï„k [x‡OK«@O Ñ¨\Ïìa¿è +HõO [~°Q@ Æ O`À
ã¨=∂Ñ¨ÎO.
u~°∞=∞ÖÏO| Hõ^èŒ Hõ<åfl =~°‚#ÅˆH „áê^è•#ºq∞zÛ HÍ=ºO ~åã≤Ok.
JK«∞º`«~åÜ«∞Å HõO>Ë `«O„_ç<Õ JkèHOõ QÍ =i‚OzOk. ãÖã¨¯ $`«OÃÑ· K«H¯õ x
JkèHÍ~°O`À HÍ=ºO ~åã≤Ok. ãÖ^Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ Jxfl ~°™êÅ#∞ =i‚Oz
HÍ=º Q“~°=O ÃÑOzOk. â◊$OQÍ~åxfl JOy ~°ãÖQÍ KÕã¨∞H˘#flk. âı¡+¨,
Ü«∞=∞HÍÅ#∂ ã¨=∞Ü«∂xfl |\˜ì "å_çOk. Ãã·#ºO, Ü«Ú^•úÅ#∞, #^Œ∞Å#∞,
|∞∞`«∞ [Å„H©_» =~°#‚ Å#∞ J^Œ∞ƒùÒ« QÍ KÕãO≤ k. JK«∞º`« ~åÜ«∞Å#∞ #Y tY
279
Ñ¨~º° O`«O â’ÉèÏÜ«∞=∂#OQÍ =i‚OzOk. „ã‘Î WÖÏ Ñ¨Ù~°∞+¨ =~°#‚ KÕÜ∞« @O
JÑ¨Ê\˜H˜ H˘`åÎ, qO`« ‰õÄ_®. D"≥∞ QÆ^ºŒ O ÉÏ}∞x ÉÏ@Ö’ ã¨=∞~°Oú QÍ #_çzOk.
Ñï ãÖMÏºÅOHÍ~åxfl K«=∞`å¯~°O`À „Ñ¨Ü∂≥ yOzOk. QÆ^ºŒ O F*’QÆ∞} Éèií `«O.
J#∞„áêã¨Å`À n~°… ã¨=∂ã¨ |O^è∞Œ ~°OQÍ ~åã≤Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ –
''x~°O`«~å#O^Œ HÍi`« kQÆO`«~° HõO^Œà◊ =∞O^Œ ã¨∞^è•~°ã¨ |O^è∞Œ ™ê„#Ì`~« °
Ñ¶∞¨ <åÑ¶∞¨ # =$O^• ãÖ^ÕÇÏ¨ Hõ~ã° º¨ #Ì=∂# =∞Hõ~O° ^Œ aO^Œ∞ |O^è∞Œ ~° =∂HõO^Œ
`«~∞° ‰õΩÅ `«ÅÊ HõÅÊ =∞$^Œ∞Å ã≤H`õ å*ÏÅ *ÏuÅ =¸Å`«Å =∞~°∞=Hõ q∞e^Œ
ÅÑ¶Ú¨ ÅÜ«∞ Hõe`« ~°=∞}©Ü∞« áêhÜ«∞ âßeHÍ ÉÏeHÍ Hõ~å~° qO^Œ QÆÅOuHÍ
QÆÅ ^ÕÅ Å=OQÆ áê@Å Ñ¶∞¨ #™ê~° Hõã∂¨ iÎ HÍu ™œ~°Éíè "Õ∞^Œ∞~° ÅÑ¶Ú¨ `«~° =∞^è∞Œ ~°
j`«Å`«~° ãëÅ ^è•~å x~åHõi+¨µ‚ `«nÜ«∞ q=∞Å qÖ’K«# =∞Ü«¸Y ˆ~MÏ
Ñ¨™êi`« Ñ≤áê™ê Ü«∂ã¨ áêkHõ Ö’HÍ<£—— Jx ~°ã~¨ =° ∞ºOQÍ ™êQÆ∞`«∞Ok. P"≥∞
QÆ^ºŒ O Hõ<åfl Ñ¨^ºŒ O Ç¨Ï$^ŒºO.
''ã¨~ã° ≤ q~°ÇÏ≤ ã≤ `«fiO âß„`«"å "å~°kè =∞^èºÕ – `«º=Ú Ñ¨=# ã¨~<° åºO
`Õe Ñ¶∞¨ ’ˆ~ "å#O`Õ Hõ$`«Hõ yi `«>Ë `«fiO HÕK«>Ë qO^èºŒ â‹Ö· Ë – Hõ^• =∞i+¨µ
qQÍ#O Hõ^ºŒè `å =∞K«∞º`ÕO„^Œ—— u~°∞=∞ÖÏO| ''P~°º =∞Ç≤Ïàı—— Jx ~åã≤# ^•xÖ’
=∞Ç≤Ïà◊ÖË P~°º ^è~Œ å‡xfl xÅÉˇ\ÏìÅx ã¨∂zOzOk. Hõ#fl_» ^Õâßxfl QÆ∞iOz,
Hõ#fl_» ÉèÏ+¨#∞ QÆ∞iOz u~°∞=∞ÖÏO| K≥Ñ≤Ê# q+¨Ü«∂Å∞. P"≥∞ Hõ#fl_»
Jaè=∂<åxH˜ Hõ#fl_» ^Õâ◊ ÉèHí HÎ̃ ˜ x^Œ~≈° <åÅx Hõ#fl_» ÉèÏëê q=∞~°≈‰õΩ_»∞ ã≤.Ü≥∞<£.
=∞OQÆà◊ K≥áêÊ~°∞. WÖÏ Hõ#fl_»O QÆ∞iOz ^Õâßxfl QÆ∞iOz „Ñ¨ã∞¨ uÎ Oz# "≥Ú^Œ\ ˜
Hõq u~°∞=∞ÖÏO| ÜÕ∞#h PÜ«∞# K≥ÑÊ¨ @O u~°∞=∞ÖÏO| =ºH˜`Î åfixH˜ =∞iO`«
â’Éèí ‰õÄiÛOk.
#O[# QÆ∂_»∞ u~°∞=∞ÖÏO| ¿Ñi@ XHõ ™êÇ≤Ï`«º Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl U~°Ê~°z
„Ñ¨=ÚY∞Å‰õΩ JOkã¨∞<Î åfl~°∞. P Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl á⁄Ok# "åiÖ’ q[Ü«∞ÅH˜;
ÑÖ_ç\ò ‰õΩ=∂Ô~Î <åÜ«∞# `å~å ÃãÇ¨ÏQÍÖò L<åfl~°∞. D J"å~ü¤ „QÆÇ≤Ïã¨∂Î
#Ü«∞#`å~° P<å_Õ Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ`À ÉÏ@∞ „ã‘Î ‰õÄ_® Jxfl ~°OQÍÅÖ’#∂ =ÚO^Œ∞
LO_®Åx „Ñ¨É’kèOz PK«iOz K«∂Ñ≤Ok u~°∞=∞ÖÏO| Jx H˘xÜ«∂_çOk.b
280
87. =ã¨∞K«i„`« K«O#∞=Ù Hõ~Î° –

HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î Hõq (1575 ad)
JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å "åi t+¨µº_≥#· HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î Hõq 1575 HÍÅO"å_»∞.
=ã¨∞K«i„`« K«OÑ¨Ù=Ù ~åâß_»∞. HõOz HÍ=∂H©∆ ^Õq Éè‰í Ωõ _Î ∞» . HÍ=ºO z=~°
J#∞„áêã¨Å`À J=∞‡"åix ã¨∞ÎuOKå_»∞. ~°K«# Ñ¨k¿ÇÏ_»= â◊`åaÌÖ’ KÕã≤
LO\Ï_»x TÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞.
''HÍà◊Ç¨Ïã≤Î—— =∞Ç¨`«‡ºO
`≥Å∞QÆ∞Ö’ ~å=∞~å[ Éè∂í +¨}∞_»∞ (Éè@í ∞ì=¸iÎ) ~°zOz# ''=ã¨∞ K«i„`«——#∞
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ D Hõq ~åÜ«∞@O „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ , JÑ¨Ó~°fi"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O. =ã¨∞
K«i„`«HÍ~°∞xk =∞øeHõ ~°K#« . â‹e· , ãÖw`« =∂^è∞Œ ~°ºO`À <å#º`À ^Œ~≈° hÜ«∞O.
ÉèÏ"åÅ‰õΩ K«=∞`å¯~åÅ‰õΩ Ñ¨Ù\ì̃xÅ∞¡. JÖÏO\˜ ''=ã¨∞=Ù——#∞ ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÅ‰õΩ
ÑïK«Ü∞« O KÕã≤ JO^Œ∞Ö’#∂ =ã¨∞=Ù#∞ JO>Ë |OQÍ~åxfl ÑÖ_çOKå_»∞. J`«x
PÖ’K«#‰õΩ Ç¨\òû PÑ¶π J# |∞^Õúã¨∞ÎOk. =ã¨∞HÍ~°∞x QÆ∞iOz ZHõ¯_®
¿Ñ~˘¯#HõáÈ=@O ‰õÄ_® qâı+"¨ ∞Õ . ~å=∞~å[ Éè∂í +¨}∞_»∞ Ñ‘iHî Öõ ’x `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨^•ºÅ#∞ ãÖã¨¯ $fHõiOKå_»∞. `≥Å∞QÆ∞ âı¡+¨ K«=∞`å¯~åxfl ãÖã¨¯ $`«
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’H˜ kOKå_»∞. Hõ$uHõ~Î° =Oâ◊ =~°#‚ =kÖËâß_»∞.
P~°∞ Pâßfi™êÅ∞QÍ `≥Å∞QÆ∞Ö’ L#fl>Ë¡ ~åâß_»∞. âı+¡ ¨ ^èfiŒ x QÆ∞}©É∂íè `«
=ºOQÆºO =∞K«∞Û‰õΩ =∞K«∞Û w~åfi}OÖ’H˜ =∂iÛ `«# Hõq`å w~åfi}Ï<Õfl HÍHõ
=ã¨∞HÍ~°∞x `≥Å∞QÆ∞ ™ÈÜ«∞QÆ w~åfi}Ïxfl Hõ#∞Å‰õΩ Hõ\ Oì̃ Kå_»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ LO_Õ
Ü«∞u„áêã¨Å<Õ "å_ç ãÖã¨¯ $`åxH˜ =∂^è∞Œ ~°ºO ÅÜ«∂, TÑ¨Ù `≥KåÛ_»∞. ZHõ¯_®
281
Hõq`«fiO ‰õΩO@∞Ñ¨_»^Œ∞. `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^ŒºOÖ’x ÉèÏ"åxfl XˆH â’¡HõOÖ’ á⁄kq
Ñ¨\Ïì_∞» . =¸ÅOÖ’x QÆ^•ºxfl QÆ^ºŒ OQÍ<Õ w~åfi}©Hiõ OKå_»∞. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
KÀ@¡ ã‘ã¨ Ñ¨^•ºxfl =¸_»∞ â’¡HÍÖ’ K≥áêÊ_»∞. „áêã¨ ™œO^Œ~åºxfl ~å=∞~å[
Éè∂í +¨}∞_çH˜ `«y#@∞¡ ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ `≥zÛ "åˆ~"å JxÑ≤OKå_»∞ HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î Hõq.
XHõ L^•Ç¨Ï~°} K«∂^•ÌO –
''"Õ}˜ K«eOÑ¨ QÆOÑ≤`« #g# =∞$}Ïà◊ Éè∞í *Ï„QÆ HõOHõ} – „âı}˜ #\ÕÑ¨
Ö’# â◊Ñs¨¶ x|s ã¨H\õ ÏHõ∆ HÍOu. q
<åfl}=ÚK«∂Ñ¨ Ç¨ÏOã¨Hõ QÆ} Hõfi#O|∞Å∞ g∞~° ÃãH· `õ « – „â’}˜ q=iÎ`å|˚
=ÚY â’aè`"« ∞≥ ÿ Hõ_∞» ãÖ„Éèqí ∞Oz#<£——
Wk `≥Å∞QÆ∞ =ã¨∞ K«i„`«Ö’ ~å=∞~å[ Éèí∂+¨}∞_ç Ñ¨^ŒºO. nxfl
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î Hõq –
''"Õ}© K«KåÅ aã¨=^Œ∞ƒù[ HõOHõ}Ï<åO – „âı}© #<å~°Î q|Éè∞í â◊≈Ñ¶s¨
Hõ\ÏH∆Íó
<å}©Ü∞« ã‘ Ñï~°~å} K« Ç¨ÏOã¨HÍb – „â’}ÀÅã¨`∞« Êe# ™êz`« =∞|˚
=„HõÎO——.b
282
88. ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ ° Hõ~Î° –

[QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`~« åÜ«∞Å∞ (1590-1667 ad)
[QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ `«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ J=∞ÖÏÑ¨Ù~°O `åÅ∂HÍ =ÚOQÆO_»
„QÍ=∞OÖ’ [x‡OKå_»∞. "Õy<å\˜ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»∞. `«O„_ç ¿Ñ~°O Éè@ í ∞ì Q˘Ñ¨Ê
q^•fiOã¨∞_»∞. `«e¡ ÅH˜;. WO\˜ ¿Ñ~°∞ LÑ¨„^Œ+ì̈ "å~°∞. `«O„_ç ^ŒQ~æ̂Æ ÑÖ_ç`∞« _»∞
q^Œº <Õ~åÛ_»∞. `«O„_ç J^≥· fi`åxfl *Ï˝<OÕ „^Œ aè‰Ω∆õ =Ù =^Œ,Ì <åºÜ«∞ "≥â· +ı H≤ ÍÅ#∞
=∞¿ÇÏO„^Œ∞x ^ŒQÆæ~°, "åºHõ~°} âß„™êÎxfl gˆ~â◊fi~°∞x =^•Ì JÉèíºã≤Oz =∞Ç¨
ÑÖ_ç`∞« _»xÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. JÖÏO\˜ ã¨~fi° ã¨=∞~°∞_ú #·≥ `«O„_ç =^ŒÌ q^Œº <Õ~fi° @O
[QÆ<åfl^èŒ∞x J^Œ$+ì̈O. JO^Œ∞ˆH `«O„_çx H©iÎã¨∂Î ''=∞Ç¨ QÆ∞~°∞O—— J<åfl_»∞.
ÑÖ_ç`∞« _»∞ ~åã≤# ''=∞<À~°=∂ ‰õΩK«=∞~°#ú O——Ö’ `«# QÆ∞~°∞=Ù âı+¨ gˆ~â◊fi~°∞_»h
K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. JO>Ë `«O„_çH˜ ‰õΩ=∂~°∞_çH˜ gˆ~â◊fi~°∞_»∞ QÆ∞~°∞=Ù J#fl=∂@.
W`«x HÍÅO 1590–1667QÍ ÖˇH¯˜ ã¨∞<Î åfl~°∞. ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° J<Õ =ÚYº"≥∞#ÿ
JÅOHÍ~° „QÆO^èOŒ ~åâß_»∞. JO^Œ∞Ö’ J`«_∞» HÍ"åºxH˜ K≥ÑÊ≤ # ''~°=∞}©Ü∂« ~°ú
„Ñüáê^ŒHõ â◊|:Ì HÍ=ºO—— J#fl x~°fiK«#O „Ñü"åi <åÅ∞HõÅÃÑ<· å #iÎOz#
"åHõºO.
U^À HÍ~°}O =Å¡HÍx ÖËHõ JHõ¯_» `«##∞ ã¨=∞~°∞ú_»∞QÍ ™ê\˜"å~°∞
QÆ∞iÎOK«#O^Œ∞ =Å¡ HÍx [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ ã¨fi„QÍ=∞O =ke Ü«∞=fi#OÖ’ _èbç ¡ KÕ~å_»∞.
JHõ¯_» XHõ ~ÀA# W^ŒiÌ =∞^èºŒ `«QÍ^• [~°∞QÆ∞`«∞O>Ë K«∂âß_»∞. "å~°∞ ~åAQÍi
283
H˘Å∞=ÙÖ’ Ñ¶~≤ åº^Œ∞ KÕã∞¨ H˘O>Ë ™êH˜Q∆ Í "≥o§# [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ `«#‰õΩ "åi ÉèÏ+¨
~åHõáÈ~Ú<å `«∂.Kå `«ÑÊ¨ ‰õΩO_® "åi^ŒiÌ =∞^èºŒ [iy# ãÖÉèÏ+¨}Å#∞ K≥áêÊ_»∞.
JO`«\ ˜ UHõ ãÖ`å„QÍÇ≤Ï. K«„Hõ=iÎ Pâ◊Û~°ºÑ¨_ç x*Ïx*ÏÅ∞ x~°‚~ÚOz
[QÆ<åfl^è∞Œ xx „ÑüÉè‰í Ωõ "≥∞zÛ P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« x KÕâß_»@. PÜ«∞<Õ ëê[Ç¨<£
K«„Hõ=iÎ. ëê[Ç¨<£ áê^Œ∞ëê ÑÖ_ç`∞« x ã¨=∂^ŒiOKå_»∞. ëê[Ç¨<£ `«O„_ç
[Ç¨ÏOw~ü H˘Å∞=ÙÖ’#∞ [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ ÑÖ_ç`∞« _»∞QÍ K«ÖÏ=∞}˜ J=@O qâı+O¨ .
[Ç¨ÏOw~ü K«xáÈ~Ú# `«~åfi`« L^ŒÜ∞« Ñ¨Ó~ü ~åA [QÆ`ü ã≤OQÆ∞ P„â◊Ü∞« O á⁄Ok
PÜ«∞#ÃÑ· ''[QÆ^•Éè~í }° —— HÍ=ºO K≥áêÊ_»∞. 1658Ö’ _èbç ¡ ã≤OÇ¨ã¨<åxfl ëê[Ç¨<£
Jkè+Oì≤ K«QÍ<Õ [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ =zÛ KÕ~å_»∞ Jx J~°qO^Œ â◊~‡° ~åã≤# ''ÑÖ_ç`«
~å[ HÍ=º ãÖ„QÆÇÏ¨ Ñ‘iHî —õ —Ö’ LOk. [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ WHõ¯_ç H˘Å∞=ÙÖ’ KÕ~\° ÏxH˜
„áÈ`«ûÇ≤ÏOzOk ëê[Ç¨<£ =∂=∞, =ÚO`å[=∞Ç¨ÏÖò `«O„_ç J~Ú# Pã≤Ñπ¶ MÏ<£.
^•xH˜ Hõ$`«[˝`«QÍ ÑÖ_ç`«∞_»∞ PÜ«∞#ÃÑ· ''Pã≤á¶ê qÖÏãÖ—— HÍ=ºO ~åã≤
JOH˜`q« ∞KåÛ_»∞. [QÆ<åfl^è∞Œ x áêO_ç`åºxfl Hõq`«fi „áêÉè"í åxfl QÆ∞iÎOz# ëê[Ç¨<£
[QÆ<åfl^è∞Œ _çx Q˘Ñ¨ÊQÍ ã¨<å‡xOz ''ÑÖ_ç`« ~åA—— a~°∞^Œ „Ñ¨^•#O KÕâß_»∞.
ã¨∞=~å‚a¿è +Hõ=¸ KÕâß_»∞.
ëê[Ç¨<£ H˘_»∞‰õΩ ^•~å‰õΩ ÉÏÅº QÆ∞~°∞=Ù [QÆ<åfl^è∞Œ _Õ. JO^Œ∞Hˆ ^•~å
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ¿Ñ~°∞ á⁄Ok# Hõq JÜ«∂º_»∞. B~°OQÆ *Ë|∞ ëê[Ç¨<£#∞
HÍ~åQÍ~°OÖ’ |OkèOz, ^•~å "≥Ú^ŒÖ#·ˇ J#fl^Œ=Ú‡Åx Hõ$Ï~°OQÍ K«OÑ≤Oz
áê^Œ∞ëê JÜ«∂º_»∞ 1666Ö’. D ~å[H©Ü∞« ãÖH∆ÀÉèÏxH˜ H∆ÀÉèí Ñ¨_ç [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞
JHõ¯_» LO_»ÖHË õ D<å_»∞ J™êûO Jx Ñ≤Å∞=|_Õ HÍ=∞~°∂Ñ¨ ^ÕâO◊ KÕi ~åA
„áê}<å^è∞Œ x P™ê÷#OÖ’ KÕi, J`«xÃÑ· ''„áê}ÏÉè~í } ° HÍ=ºO—— ~åã≤ LO\Ï_»x
ÉèÏq™êÎ~∞° . =Úãë`«#OÖ’ HÍj KÕi, `«~åfi`« =∞^è∞Œ ~° =zÛ Ü«∞=Ú<å #n
f~°OÖ’ HÍÅO QÆ_áç ê_»x JO\Ï~°∞.
_èbç Ö¡ ’ LO_»QÍ [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ ''Å=Oy—— J<Õ =Úã≤O¡ Hõ#º#∞ „¿Ñq∞Oz
ÃÑo¡ KÕã∞¨ H˘<åfl_»x P"≥∞ ëê[Ç¨<£ P™ê÷#OÖ’ K≥eHõ`Î≥ Jx, P"≥∞#∞ `«#‰õΩ
W=fi=∞x áê^Œ∞ëê#∞ HÀ~å_»x W™ê¡O =∞`«O fã¨∞H˘O>Ë W™êÎ#x K≥Ñ≤Ê
284
ã‘fiHÍ~å#O`«~O° Å=Oyx Hõ@Éì \ˇ Ïì_x» Hõ^Œè „Ñ¨Kå~°OÖ’ LOk. HÍx =∞`«O
=∂~å_»x Z=~°∂ x~åúiOK«Ö^Ë ∞Œ . Å=OyÃÑ· ''ÉèÏq∞h qÖÏã¨—— HÍ=ºO ~åâß_»∞.
HÍjÖ’ QÆOQÍ #k X_»∞#¤ ÉèÏ~°º Å=Oy`À ‰õÄ~°∞Ûx ''QÆOQÍ ÅÇ¨Ïi—— ~°zOKå_»x
Ü«∂Éè̌· ~Ô O_»= â’¡HOõ Ñ¨ÓiÎ JÜÕ∞ºãïH˜ QÆOQÆ „Hõ=∞OQÍ ÃÑH· ˜ =zÛ "åi^ŒiÌ x
`«#Ö’ HõÅ∞Ñ¨ÙH˘O^Œx JO\Ï~°∞. =$^•úÑ¨ºOÖ’ LO_»QÍ =∞^èŒ∞~°Ö’ NHõ$+¨‚
ã¨xflkèÖ’ [QÆ<åfl^èŒ∞_»∞ rqOKå_»x K≥Ñ¨Ê\ÏxH˜ J`«_»∞ ~åã≤# XHõ â’¡HõO
P^è•~°OQÍ HõxÑ≤™ÈÎOk.
''âß„™êÎ}Ïº Hõe`åx x`«º q^èÜ Œ ∞« : ã¨~ˆ fiÑ≤ ãÖÉèÏq`å – _çb¡ =Å¡Éíè
áê}˜ Ñ¨Å=¡ `«ÖË h`«#O #g#O =Ü«∞:
ãÖ„Ñ¨`∞« º l…`« "åã¨#=∞‡ ^è∞Œ Ñ¨Ùs =∞^èºÕ Ç¨Ïi: ¿ã=º`Õ – ã¨~fi° O ÑÖ_ç`«
~å[ ~ål `«ÅHˆ <åHÍi Ö’HÍkèHOõ ——.
[QÆ<åfl^èŒ áêO_çfÜ«∞O
[QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`« ~åÜ«∞Å∞ ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° J<Õ JÅOHÍ~° âß„™êÎxfl
~åâß_»∞. ^èfiŒ <åºÖ’HõO HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊O `«~åfi`« nxˆH „Ñ¨ãk≤ ú Z‰õΩ¯=. WO^Œ∞Ö’x
qÉèÏQÍÅ#∞ ''P#<åÅ∞—— J<åfl_»∞. nxfl XHõ L„^ŒOæ ^èOŒ QÍ ~åÜ«∂Åx „Ñ¨}ÏoHõ
`«Ü∂« ~°∞ KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞ HÍx ~åÜ«∞ÖËHáõ ÈÜ«∂_»x JO\Ï~°∞. WÑ¨ÙÊ_»∞#fl ~°ã¨
QÆOQÍ^è~Œ O° Ö’ ~Ô O_Õ ~Ô O_»∞ P#<åÅ∞ L<åfl~Ú. [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ K≥ÑÊ≤ # ''~°=∞}©Ü∂« ~°ú
„Ñü áê^ŒH:õ â◊|OÌ HÍ=ºO—— J#fl ~°=∞}ÏÜ«∞"≥∞#ÿ #∂`«# x~°fiK«#O K≥áêÊ_»∞.
nxH˜ qÑ¨s`«"∞≥ #ÿ "åºÑ≤Î HõeyOk. nxH˜ q∞Oz# x~°fiK«#O ÖË^xŒ qâı+¡ ‰¨ Ωõ Å
ÉèÏ=#. =ÚO^Œ∞QÍ HÍ=º ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ K≥ÑÊ≤ `«~åfi`Õ HÍ=º Éè^Ë •Å#∞ K≥áêÊ_»∞.
HÍ"åºÅ#∞ L`«Î"≥∂`«Î=∞, L`«Î=∞, =∞^èŒº=∞, J^èŒ=∞ Jx <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞QÍ
¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ^èfiŒ x`À ‰õÄ_çOk L`«"Î ∂≥ `«=Î ∞ HÍ=º=∞x, =ºOQÆº „Ñ¨^•è #"≥∞Oÿ k
L`«=Î ∞ HÍ=º=∞x, QÆ∞}© Éè∂í `« =ºOQÆºO L#flk =∞^èºŒ =∞O Jx, z„`« HÍ=ºO
J^è=Œ ∞ HÍ=º=∞x qÉèlí OKå_»∞. "≥Ú^Œ\ k˜ [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ ã¨fiO`«OQÍ K≥ÑÊ≤ #
=∂@.
[QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° Ö’ ~°ãO¨ QÆ∂iÛ qÑ¨ÙÅOQÍ K«iÛOKå_»∞.
285
~°ã¨ K«~Û° L`«¯ $+ì̈OQÍ LO@∞Ok. P#O^Œ =~°#ú ∞_ç ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxH˜ Q˘Ñ¨Ê
=`åÎã∞¨ ÑëHÍ_»∞. ^èfiŒ x ã≤^•úO`åxfl Éè~í `° ∞« _ç ~°ã¨ ã≤^•úO`«OÖ’H˜ ÖÏH˘¯KåÛ_»∞.
^èfiŒ xx "≥∞zÛ<å [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞ ~°ã"¨ åk J<Õ JxÑ≤OK«∞H˘<åfl_»∞. ~°∞Ü«∞º‰õΩ_ç
=∂~åæxfl H˘O`«=~°‰Ωõ J#∞ãïOKå_»∞. JÅOHÍ~åÅÖ’ ''u~°™ê¯~°O—— J<Õ H˘`«Î
JÅOHÍ~åxfl q=iOKå_»∞ [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞. ã¨∂„`åÅÖ’<Õ ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° ~åâß_»∞.
`å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ "åºYº#∂ ~åã¨∞H˘<åfl_»∞ ÑÖ_ç`∞« _»∞. =∞øeHõ"∞≥ #ÿ
`«# ÉèÏ=#Å∞ „Ñ¨H\õ O˜ Kå_»∞. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ KÀ@¡ P#O^Œ =~°#ú , =Ú=∞‡@∞Å#∞
q=∞i≈OK«\ÏxH˜ "≥#∞HÍ_»Ö^Ë ∞Œ . [QÆ<åfl^è∞Œ x áêO_çf QÆi=∞ „Ñü ^ŒâÖ◊ ’#∂
„Ñ¨ã∞¨ Êù@OQÍ ^Œ~≈° #q∞ã¨∞OÎ k. „áêp# ÑÖ_ç`∞« ÅÖ’ z=i"å_»∞QÍ [QÆ<åfl^è∞Œ _»∞
ÑïQÆ}O˜ Ñ¨|_»∞`«∞<åfl_»∞. J`«xk „Ñ¨"åÇ¨Ï â‹e· . `«# Hõq`«fiO QÆ∞iOz QÆ~fi° OQÍ
–
''Hõ=Ü«∞u ÑÖ_ç`« ~å*Ë HÍ=ºO `«fi=∞Ñ≤ q^•fiOã¨: – #$`«ºu Ñ≤<åHõ
áê}∫ #$`«ºO`«º<ÕºÑ≤ Éè∂í `« Éè`Ë åàÏ:—— nx ÉèÏ=O – ''ÑÖ_ç`« ~åA Hõq`«fiO
~åâß_»∞. W`«~° Hõ=ÙÅ∂ ~åâß~°∞. t=Ù_»∞ #$`«ºO KÕã∞¨ <Î åfl_»∞. Éè∂í `« Éè`Ë åàÏÅ∂
<å@ºO KÕã∞¨ <Î åfl~Ú—— Jx `«H¯˜ # Hõ=ÙÅ#∞ Dã¨_Oç Kå_»∞.
[QÆ<åfl^èŒ∞_»∞ J<ÕHõ z#fl Hõ$`«∞Å#∞ ~°zOKå_»∞. JO^Œ∞Ö’ QÆOQÍ
ÅÇ¨Ïi XHõ\ .˜ nxH˜ Ñ‘Ü¸ « +¨ ÅÇ¨Ïi J<Õ ¿Ñ~°∂ LOk. Ü«∂Éè·ˇ =¸_»∞
tYi}© =$`åÎÅ`À Hõ=∞hÜ«∞ =∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ ~åâß_»∞. ~Ô O_»=k J=∞$`« ÅÇ¨Ïi.
Ü«∞=Ú<å ÅÇ¨Ïs Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . âß~°∂ÅÌ â’¡HÍÅ`À ~åã≤# Ü«∞=Ú<å
#n ã¨∞Îu. QÆOcè~°OQÍ ã¨~°ãÖQÍ LO@∞Ok. =¸_»=k Hõ~°∞}Ï ÅÇ¨Ïi.
WO^Œ∞Ö’ q+¨µ=‚ ¸iÎ#∞ =Oâ◊ã,Î¨ ã¨∞O^Œs=∂Å ÉèÏi}˜ =$`åÎÅÖ’ ã¨∞uÎ OKå_»∞.
q+¨µ‚ ÅÇ¨Ïi JO\Ï~°∞. <åÅ∞QÆ=k ÅH©; ÅÇ¨Ïi – #ÅÉè·ˇ XHõ¯ tYi}© =$`åÎÅ`À
ÅH©; ã¨∞uÎ KÕâß_»∞. J~Ú^Œ=k ã¨∞^è• ÅÇ¨Ïi =ÚÃÑÊ· ù „ã¨Q~úÆ å =$`åÎÅ`À L#fl
ã¨∂~°ºã¨∞uÎ Wk. g\˜x ''ÑÖK« ÅÇ¨Ïi—— JO\Ï~°∞. P~°=k Ü«∞=Ú<å =~°#‚ –
`«# ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° Ö’ K≥ÑÊ≤ # =∞^èºŒ =∞ HÍ"åºxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ nxfl ~åâß_»∞.
q∞ye#q Pã¨Ñ¶π qÖÏãÖ, „áê}ÏÉèí~°}O, [QÍ^•Éèí~°}O QÆ∞iOz =ÚO^Õ
286
K≥Ñ¨ÙÊH˘<åflO.
[QÆ<åfl^èŒ∞x ~°ã¨ QÆOQÍ^èŒ~°O `«~åfi`« Z‰õΩ¯= „áêK«∞~°º"≥∞ÿ#k ÉèÏ~°º
Å=OyÃÑ· K≥ÑÊ≤ # ''ÉèÏq∞h qÖÏã¨ HÍ=ºO——. Wk =ÚHõHÎ õ HÍ=º qÉèÏQÍxH˜
K≥OkOk. WO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÆ∞ qÖÏ™êÅ∞<åfl~Ú. „áê™êÎqHõ qÖÏãÖ, â◊$OQÍ~°
qÖÏãÖ, Hõ~∞° } qÖÏãÖ, âßO`« qÖÏãÖ. "≥Ú^Œ\ ˜ qÖÏãÖÖ’ #∂@ W~°"·≥
`˘q∞‡k, Ô~O_»∞Ö’ #∂@ Z#Éèˇ· <åÅ∞QÆ∞, =¸_»∞Ö’ ÑÖ^˘q∞‡k, <åÅæ=
qÖÏãÖÖ’ #ÅÉè·ˇ P~°∞ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. qq^èŒ =$`åÎÅÖ’ nxfl ~°zOKå_»∞.
HÀÑ≤Oz# „ã‘xÎ ÉèÏq∞x JO\Ï~°∞. J<Àº‰õΩÅÎ `À ‰õÄ_ç L#fl =ÚHõHÎ ÍÅ∞ "≥Ú^Œ\ ˜
qÖÏãÖÖ’, „ã‘Î =~°#‚ , „Ñ¨}Ü«∞O ~Ô O_»= qÖÏãÖÖ’, =¸_»= ^•xÖ’ qÜ≥∂QÆ
^Œ∞YO, <åÅæ= qÖÏãÖÖ’ "≥~· åQÆº, âßO`« ÉèÏ"åÅ`À ÉÏ@∞ [QÆ<åfl^è∞Œ x NHõ$+¨‚
ÉèHí Î˜ ‰õÄ_® LO@∞Ok.
ÑÖ_ç`« [QÆ<åfl^èŒ ~åÜ«∞Å∞ Uk ~åã≤<å Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xH˜ `åˆH@∞¡ ~å¿ã
<Õ~∞° Ê#fl =∞Ç¨ Hõq. K«kq „¿Ñ~°} á⁄O^Œ∞`åO. `«# „Ñ≤ÜÚ« ~åe J=∞$`«
qÖÏã¨"∞Õ Hõq`«fiOQÍ Ñï}q∞OzO^Œx K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞.
''HÍ"åº`«‡<å =∞#ã≤ Ñ¨~º° =∞}<£ Ñ¨Ù~å"Õ∞ – Ñ‘Ü¸ « +¨ ™ê~° ã¨„^Œ∞âßãÎ̈=
U qÖÏ™êó
`å#O`« ~ˆ } ~°=∞}© ~°=∞}©Ü∞« jÖÏ – KÕ`À Ç¨Ï~å ã¨∞Hõq`å Hõq`å
Hõ^èŒ#fló——
â◊ÉÏÌÅOHÍ~åÅ∞ "å_ç<å ~°ã¨ ™œO^Œ~°ºO ^≥|ƒu#‰õΩO_® Bz`«ºO
áê\ÕKå_»∞. ''=∞^è∞Œ =Ù, „^•Hõ,∆ J=∞$`«O, J^è~Œ ° ã¨∞^è• JO^ŒiH© P#O^•xfl
W=fiHõáÈ=K«∞Û HÍx `«# Hõq`«fiO =∂„`«O JO^ŒiH˜ P#O^•xflã¨∞OÎ ^Œx [|ƒ
K«~z° è K≥áêÊ_»∞. JÖÏ P#O^ŒO á⁄O^Œx "å_»∞ r=K«Û=ù O Jx âßÑ¨<å~åúÅ∂
ÃÑ\Ïì_∞» =∞Ç¨#∞ÉèÏ=Ù_»∞.
''=∞^è∞Œ „^•H∆Í ™êH∆Í ^Œ=∞$`« =∞^èŒ "å=∂^è~Œ ° ã¨∞^è• – Hõ^•z`ü Hˆ ëêO
z#fl YÅ∞ q^Œn~°#flÑ≤ =Ú^ŒO ^èŒ$=O `Õ r=O`À áêºÇ¨ÏÇ¨Ï
„=Ú`«HÍ =∞O^Œ =∞`«Ü∂≥ – <Õâß =∂#O^ŒO [#Ü«∞u [QÆ<åfl^èŒ Éè} í u˜ ó——
287
D ^Œ~Ê° O, JÇ¨ÏOHÍ~°O âß„ãÎ̈ ~°K#« ÅÖ’<Õ K«∂Ñ≤OKå_»∞ ÑÖ_ç`∞« _»∞.
HÍ"åºÅÖ’ KåÖÏ ™œ=∞ºOQÍ<Õ L<åfl_»∞. J`«x âß„ã¨Î áêO_ç`«ºO JO`«
kè+}¨ ÏÇ¨ÏOHÍ~°O`À LO_Õ^#Œ fl =∂@. Hõq`«fiO, áêO_ç`º« O, =∞øeHõ`« „u"Õ}©
ãÖQÆ=∞OQÍ =iúe¡#"å_»∞ [QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`« ~åÜ«ÚÅ∞. `≥Å∞QÆ∞ "åiH˜
QÆ~°fiHÍ~°}"≥∞ÿ#"å_»∞. =∞Ç¨ÏŸ#fl`« ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºO Ü«ÚQÆO [QÆ<åfl^èŒ
ÑÖ_ç`∞« x`À =Úyã≤Ok. JÖÏO\˜ =∞øeHõ áêO_ç`º« O L#fl Hõq„âı+µ¨ _ª ∞» =∞m§
[x‡OK«<Õ ÖË^∞Œ .b
288
89. ÉèHí HÎ̃ ˜ âß„ã‘Ü Î ∞« `« HõeÊOz# –

=∞^è∞Œ ã¨∂^Œ# ã¨~ã° fi¨ u (1600 ad)
„H©.â◊. Ñ¨^ŒÇ¨~°= â◊`å|ÌO "å_≥·# =∞^èŒ∞ã¨∂^Œ# ã¨~°ã¨fiu N=∞Ç¨
q+¨µ‚=Ù‰õΩ =∞Ç¨ Éèí‰õΩÎ_»∞. q+¨µ‚=¸iÎx ˆHâßÅ ^ŒQÆæ~°#∞O_ç áê^•Å =~°‰õΩ
=i‚ã∂¨ Î ''P#O^Œ =∞O^•H˜h—— J<Õ HÍ=ºO ~åâß_»∞. nxfl ã¨∞uÎ HÍ=ºO JO\Ï~°∞.
HÀ=∞Å"≥∞#ÿ ÉèHí Î˜ Q˘Ñ¨Ê Ç¨Ï$^ŒÜ∂« #∞Éè∂í u WO^Œ∞Ö’ „Ñü â’¡HOõ Ö’ ^Œ~≈° #O Wã¨∞OÎ k.
=∞^è∞Œ ã¨∂^Œ#∞_»∞ ''ÉèHí Î̃ ~°™êÜ«∞#O—— J<Õ „QÆO^è•xfl ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ âß„ã‘Ü Î ∞«
Ñ¨ûúŒ Ö’ ÉèHí xÎ̃ Jxfl HÀ}ÏÅÖ’#∞ K«iÛOKå_»∞. ~°∂Ñ¨ QÀ™êfiq∞ ÉèHí xÎ̃ ~°ãO¨ QÍ
K≥ÑÊ≤ <å, ^•xH˜ âß„ã‘Ü Î ∞« `«#∞ HõeÊOz#"å_»∞ =∞^è∞Œ ã¨∂^Œ# ã¨~ã° fi¨ u =∂„`«"∞Õ .
^≥· fi`«O #∞O_ç J^≥· fi`åxH˜ „Ñ¨Ü∂« }O KÕâß_»∞. ÉˇOQÍÅ∞‰õΩ K≥Ok# =∞^è∞Œ ã¨∂^Œ#∞_ç
Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ Hõ=∞Å #Ü«∞#∞_»∞. #=º <åºÜ«∞ ã≤^•úO`åxfl K«kq „Ñ¨Kå~°O
KÕâß_»∞. "å~°}Ïã≤ KÕi ã¨<åºã≤QÍ =∂i J^≥· fi`åxfl rq`åO`«O „Ñ¨Kå~°O
KÕâß_»∞. W~°"H·≥ ˜ ÃÑQ· Í ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. JO^Œ∞Ö’ Hõ$+¨‚ – ‰õΩ`«∂Ç¨ÏÅO J<Õ
<å@HõO ‰õÄ_® LOk. Dâ◊fi~° „ÑüÑüÎ „Ñ¨HÍâ◊O, ÉèÏQÆ=`« ~°™êÜ«∞#O ÉÏQÍ
„Ñ¨ã≤kú K≥O^•~Ú. JHõƒ~ü K«„Hõ=iÎ`À Q˘Ñ¨Ê ^Àã‘Î LO_Õk. `«∞Åã‘^•ã¨∞‰õΩ
=∞Oz q∞„`«∞_»∞.b
289
90. Ç¨ÏŸÜ«∞ã¨Å ~å[ K«i„`« ~åã≤# –

ã¨HÅõ q^•º K«„Hõ=iÎ (1600 ad)
Hõ~åfl@Hõ Ç¨ÏŸÜ«∞ã¨Å ~åA ~Ô O_»= #~°ãO≤ Ç¨Ï ™È"Õ∞â◊fi~°∞x P™ê÷#
Hõq ''ã¨HÅõ q^•º K«„Hõ=iÎ——. Wk J`«x áêO_ç`åºxH˜ á⁄Ok# a~°∞^Œ∞. W`«_xç
~Ô O_»= q^•º K«„Hõ=iÎQÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. =¸_»= K«„Hõ=iÎ ~°∞Ü«∞º‰õΩ_ç JÅOHÍ~°
ã¨~fi° ã¨fi „QÆO^è•xH˜ ãÖrqx \©Hõ ~åâß_»∞. =∞# Hõq QÆ^ºŒ OÖ’ ''QÆ^ºŒ Hõ~å‚=∞$`«O——
~åâß_»∞. Ç¨ÏŸÜ«∞ã¨Å =Oâ◊ ~åAÅ K«i„`«#∞ Pq+¨¯iOKÕ „QÆO^èOŒ Wk. Kåi„`«Hõ
ã¨`º« ã¨=∞xfi`«O. Ç¨ÏŸÜ«∞ã¨Å ~åAÅ‰õΩ Kåà◊√Hõº ~åAÅ‰õΩ =∞^èºŒ [iy# Ü«Ú^•úÅ
q=~åÅ∞<åfl~Ú. ™È"Õ∞â◊fi~°~åA Kåà◊√Hõº ~å‰õΩ=∂i ^ÕqHõ#∞ ÃÑo¡ KÕã∞¨ HÀ=@O
=ÚYº =$`åÎO`«O. ÉÏ}∞_»∞ ~åã≤# Ç¨Ï~°¬Ki« „`«#∞ ã¨∂ÊùiQÎ Í nxfl ~åâß_»∞.
WO^Œ∞Ö’ â‹e· J~°ú áœ~å}˜HOõ J~°ú SuÇ¨ãÖ. "åb‡H˜ HÍo^•™ê^Œ∞Å ^èÀ~°}Ö˜ ’
HÍ=ºO ~åâß_»∞.b
290
91. `åhëê ~å[ QÆ∞~°∞=Ù –

JHõƒ~ü ëê (1600 ad)
QÀÖÁ¯O_» ~åA J|∞Öò Ç¨Ïã¨<£ `åhëê‰õΩ ~å[ QÆ∞~°∞=Ù, JHõƒ~ü ëê
`«O„_ç JO\Ï~°∞. ëê‰õΩ `«Ñâ¨ ≈◊ HÎ̃ ‰õÄ_® ÉÏQÍ LO_Õ^xŒ #=Ú‡`å~°∞. `«O„_ç
`«~åfi`« `åhëê H˘Å∞=ÙÖ’ ~å[QÆ∞~°∞=Ù JÜ«∂º_»∞. JHõƒ~ü ëê ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’
xëê‚`∞« _≥#· ÑÖ_ç`« Hõq. ''â◊$OQÍ~° =∞O[i—— J<Õ JÅOHÍ~° „QÆO^è•xfl ëê
~åâß_»∞. nxfl =ÚO^Œ∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ ~åã≤ `«~åfi`« ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ J#∞"å^ŒO
K«∂âß_»@. PÜ«∞# =∂@Ö’¡<Õ –
''`Õ<åO„^èŒ ÉèÏëêÜ«∂O ~°z`«ó â◊$OQÍ~° =∞O[s „QÆO^èóŒ – ã¨fiÜ«∞=∂
Hõ|~ˆ } Éè∂í „Éè∞í #∞‡‰õΩ@ =∞}˜ ~°Ol`åO„Ñ¶∞≤ Hõ=∞ÖË#
`«kfi~°z`åO„^èŒ ÉèÏëê Hõe`åO â◊$OQÍ~° =∞O[sKåÛÜ«∂O – ¿ã=^ŒfiO
ã¨∞~°"å}© ~°z`åO ~°ã¨ `À+≤`å ~°ãH≤ õ Éè$í OQÍó——
â◊$OQÍ~° =∞O[iÖ’ <å~ÚHÍ <åÜ«∞Hõ K«~Û° , ~°ãO¨ ÃÑ· K«~Û° KÕâß_»∞ ëê.
WO^Œ∞Ö’ <å~ÚHÍ qÉèÏQÆO <åÜ«∞Hõ qÉèÏQÆO, ^Œ∂f qÉèÏQÆO, ~°ã¨ qÉèÏQÆO J<Õ
<åÅ∞QÆ∞ ÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. D „QÆO^è•xH˜ P^è•~°O ÉèÏ#∞^Œ`∞« _Î ç ~°ã=¨ ∞O[iQÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . ëê XHõ Q˘Ñ¨Ê `«=∂ëê KÕâß_»∞. `«# ¿Ñ~°∞`À JHõƒ~ü#∞ J, Hõ, =,
~° Jx q_»Q˘\˜ì J JO>Ë „|Ç¨Ï‡, Hõ q+¨µ=‚ ÙÅ#∞ =~° JO>Ë q∞Oz# "å_»∞ Jx
J~°Oú K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. ëê‰õΩ ''|_Õ ™êÃÇÏÉò—— J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® LO^Œ@. nxH˜
‰õÄ_® `«# ™⁄O`« J~°Oú K≥ÑÙ¨ ÊH˘<åfl_»∞. ^•xH˜ J~°Oú – =∞¿ÇÏâ◊fi~°∞_»∞ J<åfl_»∞.
=∞Ç¨Ï=∞‡nÜ«ÚÖ’¡ ãÖã¨¯ $`«O <ÕiÛ#"å~°∞ `«‰õΩ¯"Õ. JO^Œ∞Ö’#∞ ãÖã¨¯ $`«
„QÆO^è•Å#∞ ~åã≤#"å~°∞ =∞s `«‰Ωõ ¯=. JÖÏO\˜ "åiÖ’ „Ñ¨„Ñ¨^=Œè Ú_»∞ JHõƒ~ü
ëê Hõq.b
291
92. ãÖã¨¯ $`« ^Œfi ºiú HÍ=º Hõq –

"ÕOHõ\Ï^èfiŒ i (1650 ad)
„H©.â◊.1650 HÍÅO"å_≥#· "ÕOHõ\Ï^èfiŒ i ''qâ◊fi QÆ∞}Ï^Œ~≈° O—— J<Õ K«OÑ¨Ó
HÍ=ºO ~åâß_»∞. ''ÅH©; ã¨ÇÏ¨ „ãÖ—— J<Õ "≥~Úº â’¡HÍÅ ã¨∞uÎ HÍ=ºO ~åâß_»∞.
nxÖ’ ÅH©;^Õq q+¨µ‚ ã¨∞uÎ LOk. ~°ã=¨ `«~Î "° ∞≥ #ÿ ™ÈÎ„`« HÍ=ºOQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù
á⁄OkOk. ''ã¨∞ÉèÏ+≤`« H“ã¨∞ÉÎ Oíè —— J<Õ Hõ$u ‰õÄ_® KÕâß_»∞. ~åÑ¶∞¨ = Ü«∂^ŒgÜ«∞O
J<Õ ^Œfi ºiúHÍ=ºO ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz K«kq`Õ ~å=∂Ü«∞}
Hõ^,Œä ‰õΩ_ç"Ñ·≥ Ù¨ #∞Oz K«kq`Õ ÉèÏQÆ=`« Hõ^•ä =ã¨∞OÎ k. JO>Ë XHõ ~°HOõ QÍ ^Œfiiú
HÍ=ºO J#fl=∂@. Wk =ÚÃÑÊ· ù â’¡HÍÅ HÍ=ºO =∂„`«"∞Õ .b
292
93. `«O*Ï=Ó~ü Hõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞Å∞ –

~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ ~åÜ«∞Å∞ (1663-1670 ad)
`«O*Ï=Ó~°∞ áêÅ‰õΩ_»∞ ~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ ~åÜ«∞Å∞ 1663–1673 HÍÅO
~åA. ãÖã¨¯ $`«OÖ’#∞, `≥Å∞QÆ∞Ö’#∂ ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. ãÖw`«OÖ’ ‰õÄ_®
J™ê=∂#∞º_»xÑ≤OKå_»∞. H˘_»∞‰õΩ q[Ü«∞ ~åÑ¶∞¨ = <åÜ«∞‰õΩ_»∂ Q˘Ñ¨Ê ™êÇ≤Ï`«º
áÈ+¨‰Ωõ _»∞, Hõq, ÑÖ_ç`∞« _»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ ~°K#« KÕâß_»∞. D HÍÖÏxfl ^ŒH} ∆˜ ÏO„^èŒ
Ü«ÚQÆO JO\Ï~°∞. ~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ∞_»∞ `«O„_ç JK«∞º`« ~åÜ«∞ÅÃÑ· ãÖã¨¯ $`«OÖ’
''JK«∞º`ÕÜ∂« O„^è•Éè∞í º^ŒÜ∞« O—— HÍ=ºO ~åâß_»∞. Ü«∞HõQ∆ Í<åÅ∞ ~åâß_»∞. g}Ï
"å^Œ#Ö’ =∞Ç¨ q^•fiOã¨∞_»∞. Hˆ „∆ `«Ü∞« º `«O*Ï=Ó~ü =zÛ D ~åA#∞ ^Œi≈Oz
`«# =Ú=fi QÀáêÅ Ñ¨^•Å`À "≥∞Ñ≤ÊOKå_»∞. `«O*Ï=Ó~ü ã¨~°ã¨fiu =∞Ç¨ÏÖò
„QÆ O ^è • ÅÜ« ∂ xfl, ‰õ Ω OÉè í H À}OÖ’ ~å=∞™êfiq∞ ^Õ " åÅÜ« ∂ xfl, Pk
‰õΩOÉèËâ◊fi~åÅÜ«∂xH˜ QÀÑ¨Ù~°O xi‡OKå_»∞. `«O*Ï=Ó~°∞Ö’#∞ Ñ¨â◊√Ñü
^Õ " åÅÜ« ∞ OÖ’#∞ ™êfiq∞ "å~° ¡ ~° ^ ä À `« û "åÅ#∞ =∞Ç¨  "≥ · É è í = OQÍ
x~°fiÇ≤ÏOÑ¨*Ë¿ã"å_»∞. g} q^è•#OÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# =∂~°∞ÊÅ∞ `≥KåÛ_»∞
~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ∞_»∞. [Ü«∞O`« ¿ã# ~åQÍxfl ã¨$+≤ìOKå_»∞. ~å=∂#O^Œ `åà◊O
HõxÃÑ\Ïì_∞» . KÕ=∞‰õÄ~° Hˆ OHõ@Hõq, Hõ$ëê‚^fiŒè i, =∞^è∞Œ ~°"å}˜, ~å=∞Éè„í ^•O| D
P™ê÷# Hõ=ÙÅ∞. J<ÕHõ HÍ=º ~°K#« WHõ¯_» [iyOk. â◊$OQÍ~°O =~°^QŒ Í
~°ÑÚ¨¶ <å^è∞Œ _ç HÍÅOÖ’ áêiOk. JO^Œ∞Hõx ''H©} ∆ Ü«ÚQÆO—— J<åfl~°∞ ‰õÄ_®.
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å‰õΩ J<ÕHõ J„QÆÇ¨ ~åÅ∞ ^•#O KÕâß_»∞. c^Œ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å‰õΩ Ys^≥#·
|Ç¨ï=∞`«∞ÅO^Œ*âË ß_»∞. QÆ∞„~°ÑÙ¨ ã¨"åiÖ’, Y_»æ Ü«Ú^ŒOú Ö’ ™ê\˜ÖxË "å_»∞.
Hõq, ÑÖ_ç`« ãÖw`«AÅ˝ áÈ+¨} KÕâß_»∞. WOQÍ¡O_£, _≥<,£ áÈ~°∞Ûwã¨∞ ^ÕâßÅ`À
293
=∞Oz "≥∞„ÿ u <≥ÅH˘ÖÏÊ_»∞.
QÀqO^Œ, Ü«∞[˝ <å~åÜ«∞} nH˜`∆ ∞« Å „áêÉè=í O
DÜ«∞# =∞O„u QÀqO^Œ nH˜`∆ ∞« Å∞ ''ãÖw`« ã¨∞^è—Œ — J<Õ Hõ$u KÕâß_»∞.
nH˜`∆ ∞« Å ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ü«∞[˝ <å~åÜ«∞} nH˜`∆ ∞« Å∞ ~°ÑÚ¨¶ <å^è∞Œ x q^•º QÆ∞~°∞"Õ
HÍHõ ''~°ÑÚ¨¶ <å^è•Éè∞í º^ŒÜ∞« O—— J<Õ ãÖã¨¯ $`« HÍ=ºO#∞ ~åA rq`« K«i„`«QÍ
~åâß_»∞. ''~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ qÖÏãÖ—— J<Õ ãÖã¨¯ $`« <å@HõO ~åã≤ ~åA ^è~Œ ‡° HÍ~°º
qâıëêÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ''JÅOHÍ~° ~°`åflHõ~O° —— J<Õ JÅOHÍ~° âß„™êÎxfl
„Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞O #=¸<åÖ’ ~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ ~åÜ«∞Å#∞ =i‚ã∂¨ Î ÅHõ∆ â’¡HÍÅÖ’
~åâß_»∞.b
294
94. P™ê÷# Hõ=~Ú„u –

~å=∞ Éè„í ^•O|(1663 ad)
`«O*Ï=Ó~°∞ ~åA ~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ ~åÜ«∞Å P™ê÷# Hõ=~Ú„u, „Ñ≤ÜÚ« ~åÅ∞
~å=∞Éè„í ^•O|. ~åA rq`« K«i„`«#∞ ''~°ÑÚ¨¶ <å^è•Éè∞í º^ŒÜ∞« O—— ãÖã¨¯ $`« HÍ=ºO
~åã≤Ok. N~å=∂=`å~°OQÍ ~°ÑÚ¨¶ <å^è∞Œ x ÉèÏqOz =i‚Oz# HÍ=ºO Wk.
Ñ¨<≥flO_»∞ ã¨~°æÅ =∞<ÀÇ¨Ï~° HÍ=ºO. WO^Œ∞Ö’ ~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ∞x kyfi[Ü«∂Å∞,
ã¨∞ÑïáêÅ# =i‚OzOk. ~å=∞Éè„í ^•O| `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiOÖ’#∂ Pi`ÕiOk.
`≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ºÅ‰õΩ „Ñ¨`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Ü«∞u „áêã¨Å#∞ ãÖã¨¯ $`« â’¡HÍÖ’¡ „Ñ¨Ü∂≥ yOK«@O
XHõ Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨Ü≥∂QÆO. ãÖã¨¯ $`«, „áêHõ$`« ÉèÏ+¨Ö’¡ J<ÕHõ ã¨=∞ã¨ºÅ#∞
Ñ¨ÓiOzO^Œx `≥Å∞™ÈÎOk. D"≥∞ K≥OQÆÅfi ~åÜ«∞ Hõq t+¨µº~åÅ∞. „uÉèÏëê
Hõ=~Ú„uQÍ „Ñ¨ãk≤ ú K≥OkOk. Jëêì=^è•<åÅÖ’ xëê‚`∞« ~åÅ∞.
~°Ñ¶¨Ú<å^è•Éèí∞º^ŒÜ«∞OÖ’ ~å=∞Éèí„^•O| "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨~°æÖ’ KÀà◊ ~å[º
"≥·Éèí"åxfl =i‚OzOk. `å„=∞Ñï‚, HÍ"Õi #^Œ∞Å ™ÈÜ«∞QÍÅ#∞ =i‚OzOk.
`«~∞° Å∞, Å`«Å∞, Ñ¨‰Ω∆õ Å∞, [O`«∞=ÙÅ∂ Jhfl P"≥∞ ~°K#« Ö’ KÀ@∞ KÕã∞¨ H˘<åfl~Ú.
„ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å∞ "Õ^ŒO, "Õ^•OQÍÅÖ’ xëê‚`«∞Å∞QÍ, "å~°∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ Ü«∞[˝
Ü«∂QÍ^Œ∞Å#∞ `«xq f~å =i‚OzOk. ~Ô O_»= J^è•ºÜ«∞OÖ’ KÀà◊ ~å[^è•x
`«O*Ï=Ó~ü Ñ¨Ù~åxfl qâı+O¨ QÍ =~°#‚ KÕãO≤ k. JO^Œ∞Ö’x g^è∞Œ Å#∞, ^ŒQ~æÆ ∞° #fl
ã¨=Ú„^•xfl <å@ºHõ`ÅÎ≥ #∞, Z`≥#Î· Éè=í <åÅ#∞, U#∞QÆ∞Å∞, QÆ∞„~åÅ#∞ =i‚Oz
~åA ^è•i‡Hõ ÑïáêÅ##∞ q=iOzOk. =¸_»= J^è•ºÜ«∞OÖ’ ~åA â∫~°º
„Ñ¨`åÑ¨ q`«~} ° Å#∞ K≥ÑÊ≤ Ok. „ã‘Î q^Œº‰õΩ ~°ÑÚ¨¶ <å^è∞Œ _»∞ KÕã#≤ Hõ$+≤x `≥eÊOk.
<åÅ∞QÆ= ã¨~Öæ° ’ ~åA k# Hõ$`åºÅ#∞ Ñ¨Óã¨ QÆ∞zÛ#@∞¡ =i‚OzOk. J~Ú^Œ∞Ö’
295
‰õÄ_® ~åA QÆ∞iOKÕ ~åã≤<å ~å*Ï™ê÷<åxfl ãÖ^Œi≈Oz# Hˆ ~°à,◊ JOQÆ =∞QÆ^,Œè
HõeOQÆ Q“_», P~å@ì ^ÕâßÅ#∞O_ç qKÕÛã≤# ãÖ^Œ~°≈‰õΩÅ#∞ =ÚYºOQÍ
"Õ^•O`«∞Å#∞, "åºHõ~°} áês}∞Å#∞, Hõ=ÙÅ#∞, HõàÏHÍ~°∞Å#∞ qÑ¨ÙÅOQÍ
q=iOzOk. ~åA q^•fiOã¨∞Å#∞ P^ŒiOz# f~°∞, HõàÏHÍ~°∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOz,
∆ xzÛ# q^è•<åÅ#∂ `≥eÜ«∞*ËãO≤ k ~å=∞Éè„í ^•O|.b
"åiH˜ tHõ}
95. =∞øeHõ`« L#fl Hõ=~Ú„u –

Q“s (1700 ad)
Ñ¨Œk¿ÇÏ_»= â◊`åaÌH˜ K≥Ok# Q“s ~åã≤# W~°"≥· Zxq∞k â’¡HÍÖË
^˘iHÍ~Ú. W^Œ∞Ö’ ~å[hu, Ü«Ú^ŒOú , â◊`$« ~åA q+¨Ü∂« Å∞ ^˘~å¡~Ú. =∞øeHõ`«
L#fl ~°K~« Ú„u JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ã¨ÇÏ¨ [ ^èÀ~°}Ö˜ ’ Åe`« =∞^è∞Œ ~° Hõq`«fiO ~åã≤Ok.b
96. „Ñ¨H$õ u Hõ=~Ú„u –

Ñ¨^•‡=u (1700 ad)
Ñ¨Œ^•‡=u ‰õÄ_® Ñ¨k¿ÇÏ_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# Hõ=~Ú„u. ^˘iH˜#q
ÑÖ^˘q∞‡k â’¡HÍÅ∞ =∂„`«"∞Õ . Ñ¶¸
¨ ~°~˚ ° „ã‘ÅÎ `À ã¨Ç¨ J<ÕHõ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· ~åã≤Ok
QÆ∞[~å`ü "åã≤ J=K«∞Û ã¨∞O^Œ~"° ∞≥ #ÿ „Ñ¨H$õ u =~°#‚ Å∞ KÕãO≤ k. Hõq`«fiO ã¨ÇÏ¨ [
ã¨∞O^Œ~°O.b
296
97. K«=∞`å¯~° ã≤^•úO`« Hõ~Î° –

qâıfiâ◊fi~°∞_»∞ (1700 ad)
~Ô O_»= ã≤OQÆ Éè∂í áêÅ∞_ç P™ê÷#Hõq qâıfiâ◊fi~°∞_»∞ ''K«=∞`å¯~° K«O„kHõ——
J<Õ JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈O ~åâß_»∞. L^•Ç¨Ï~°} â’¡HÍÅ∞ ~åA „Ñ¨â◊Oã¨Å`À<Õ
LO\Ï~Ú. Zxq∞k qÖÏ™êÅ HÍ=ºq∞k. =~°‚ q"ÕHõ, "åºHõº QÆ∞} ^À+¨
qKå~°, J~°ú ^À+¨ „Ñ¨|O^èŒ qâı+H¨ ,õ QÆ∞} su =$uÎ áêHõâÜ ◊ ∞« º q"ÕH,õ ~°ã¨ q"ÕH,õ
â◊ÉÏÌÅOHÍ~°, J~åúÅOHÍ~°, LÉèÏÜ«∂ÅOHÍ~° Jx P qÖÏ™êÅ‰õΩ ¿Ñ~°∞¡ ÃÑ\Ïì_∞» .
W`«xk K«=∞`å¯~° ã≤^•úO`«O. K«=∞`å¯~°O – HÍ=ºO Ü≥ÚHõ¯ =¸Å`«`Î« fiOQÍ
K≥áêÊ_»∞. ''#Ç≤Ï K«=∞`å¯~° qÇ≤Ï`«ãº¨ Hõ":Õ Hõq`«fiO HÍ=ºã¨º"å HÍ=º`«fiO—— Jx
QÆO@H˘\ì̃ Hˆ "∆ ∞Õ O„^Œ∞_»∞ K≥áêÊ_»∞. qâıfiâ◊fi~°∞_ç `«~åfi`« Ç¨Ïi„Ñ¨™ê^Œ∞_»∞ ‰õÄ_®
K«=∞`å¯~åxfl "≥∞KåÛ_»∞. PÇ¨^¡ OŒ , *Ï˝#O, Ö’HÀ`«~Î `° fi« O, Ç¨^¡ OŒ , K«=∞`å¯~°O
L#flk ~°=∞}©Ü«∞O J<åfl_»∞, [QÆ<åfl^èŒ∞_»∞ ‰õÄ_® WOHÀ J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ
"≥o.¡ qâıfiâ◊fi~°∞_»∞ K«=∞`å¯~åxfl `«~Q° `Æ ∞« Å∞QÍ qÉèlí OKå_»∞. K«=∞`å¯i, â◊|Ì
z„`«O, K«=∞`å¯~° `«~O° , J~°ú z„`«O QÆ∞}©É∂íè `« =ºOQÆºO, K«=∞`å¯i `«=∞O,
=ºOQÆºO Hõey L#fl^Õ Hõq`«fiO J<åfl_»∞. K«=∞`å¯~åxfl ^èfiŒ x ã¨~ã° #¨ xÅÉˇ\Ïì_∞» .
J<ÕHõ JÅOHÍ~åÅ∞ „Ñ¨ã^≤ úŒ JÅOHÍ~åÅ #∞O_Õ L^Œƒqù ™êÎ~Ú J<åfl_»∞. JÅOHÍ~°
g∞=∂Oã¨ q+¨Ü«∞OÖ’ [QÆ<åfl^èŒ∞_çx ã¨=∞iúOKå_»∞. JÅOHÍ~° H“ã¨∞ÎÉèÏxH˜
`å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ \©Hõ ~åâß_»∞. ~°ã¨ K«O„kHõ, JÅOHÍ~° „Ñ¨nÑÖ, JÅOHÍ~°
=ÚHÍÎ=o, ''HõgO„^Œ HõO~îåÉè~í }° O——Ö’ z„`« HÍ"åºÅ „áê=∂}˜H`õ #« ∞ ÑïjeOKå_»∞.
W`«x J#fl L=∂Ñü ‰õÄ_® JÅOHÍi‰õΩ_Õ. J`«#∞ K≥ÑÊ≤ # ÑïHõ~åÅOHÍ~åxfl
qâıfiâ◊fi~°∞_»∞ ã¨=∞iúOKå_»∞. `«O„_ç ÅH©;Ñü ‰õÄ_® Hõ"Õ HÍHõ ÑÖ_ç`∞« _»∞ ‰õÄ_®.
„áœ_è» PKå~°∞ºÅÖ’ H˘O^Œi ^Œ$+≤Öì ’ W`«<Õ z=i"å_»∞. Z‰õΩ¯= =∞Ok ã¨$+≤Öì ’
[QÆ<åfl^è∞Œ _ç<Õ z=i"å_çQÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. W`«_∞» Ñ¨^xú≥ q∞^Œ= â◊`å|ÌO Ñ¨Ó~åfi~°Oú Ö’
L#fl"å_»∞.b
297
98. Hõ$+¨b‚ ÖÏ `«~O° y}˜ Hõ~Î° –

<å~åÜ«∞} f~°∞Åú ∞ (1700 ad)
<å~åÜ«∞} f~°∞Åú ∞ Ñ¨k¿ÇÏ_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok#"å~°∞. PO„^è^Œ âÕ O◊
`«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ ‰õÄz=∞Oz J„QÆÇ¨~°OÖ’ [x‡OKå~°∞. `«~°∞"å`«
`«q∞à◊^âÕ ßxH˜ "≥àÏ§~°∞. t= ~å=∂#O^Œ f~°∞Åú t+¨µºÅ∞. ''Hõ$+¨b‚ ÖÏ `«~O° y}˜——
J<Õ Hõ$ux f~°∞Åú "å~°∞ ~åâß~°∞. NHõ$+¨µx‚ K«i„`«HÍ=ºO Wk. ~°∞H˜‡}© HõÖÏº}O
=~°‰Ωõ WO^Œ∞Ö’ LOk. Ñ¨<fl≥ O_»∞ `«~O° QÍÅ∞<åfl~Ú. â’¡HÍÅ∞ ãÖw`å`«‡HõOQÍ
<å^Œ q<À^•xfl KÕ‰Äõ ~°∞™êÎ~Ú. ãÖw`« <å@º âß„™êÎÅÖ’ xkè. z#fl`«#OÖ’<Õ
ã¨<åºã≤ J~Ú ÉèHí Î̃ ™ê„=∂*Ïºxfl áêeOKå_»∞. =ÚÃÑÊ· ù <åÅ∞QÆ∞ „Ñ¨ã^≤ úŒ ~åQÍÅ#∞
LÑ¨Ü∂≥ yOKå_»∞. „uÑ¨Ù@, Jk [OÑ¨, UHõ P@ `åàÏÅ#∞ LÑ¨Ü∂≥ yOKå~°∞.
Ç¨Ï$^Œº"≥∞#ÿ Ñ¨^ºŒ O =∞Ç¨ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« =∞OQÍ ~åâß~°∞ f~°∞Åú ∞. J#∞+¨µÑì ,π Éè∞í [OQÆ
„Ñ¨Ü∂« `«O, P~åº, =ãÖ`« uÅHõ, Ñ¨$käfi =$`åÎÅ∞ qiqQÍ "å_®~°∞. Ñ¨^•ÅÖÏQÍ
áê_»∞`«∞O\Ï~°∞. <å@ºO KÕã¨∂Î Jaè#~ÚOKÕ gÅ∞ L#fl `«~°OQÍÅ∞.
PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’ ÉÏQÍ „Ñ¨Kå~°OÖ’ <å~åÜ«∞} f~°∞Åú `«~O° QÍÅ∞ L<åfl~Ú. bÖÏ
`«~O° y}˜Ö’ Ñ¨<fl≥ O_»∞ #∂@ Ü«∂Éè·ˇ áê@Å∞, =¸_»∞ =O^ŒÅ ~Ô O_»∞ â’¡HÍÅ∞,
=ÚÃÑÊ· ù XHõ¯ K«∂i‚HÅõ ∞ L<åfl~Ú. `«~O° QÍÅ∞, f~°∞Åú "å~°∞ ''Ç¨ÏiÉèHí Î˜ ã¨∞^è•~°=‚ O——
J<Õ =∞~À ~°K<« å KÕâß~°∞. ÉèÏQÆ=`« ^Œâ=◊ ∞ ã¨¯O^èŒ Wu=$`«OÎ . "≥Ú`«OÎ Ñ¨k¿ÇÏ#∞
~°K#« Å∞ KÕâß~°∞. Éˇ<å~°ãπ Ç≤ÏO^Œ∂ Ü«¸x=iû\©Ö’ Jq ÅÉèºí =∞=Ù`å~Ú.b
298
99. ÉèÏëê~°=‚ Hõ~Î° –

#∞^Œ∞~°∞áê\˜ "≥OHõ#fl (1700 ad)
Ñ¨Ù^Œ∞HÀ¯@ ~åA P™ê÷#OÖ’ L#fl `≥Å∞QÆ∞ Hõq #∞^Œ∞~°∞áê\˜ "≥OHõ#fl
ãÖã¨¯ $`«O `≥Å∞QÆ∞ÅÖ’ k@ì"≥∞ÿ# Hõq. ''PO„^èŒ ÉèÏëê~°‚=O—— J<Õ `≥Å∞QÆ∞
xÑ¶¨∞O@∞=Ù ~åâß_»∞. `˘O_»=∂<£ ~åAÅ =Oâß=o ~åâß_»∞. `«O„_ç
ã‘`å~å=∞Ü«∞º Q˘Ñ¨Ê Hõ".Õ ''L^ŒOÌ _» Hõq—— a~°∞^•OH˜`∞« _»∞ `«O„_ç. "≥OHõ#fl
áê~°fif HõÖÏº}O, ~°ÑÚ¨¶ <ånÜ«∞O, =∞Å∞¡ÑÙ¨ ~å}O, |$Ç¨Ï#<åfl~ÚHõ ^ŒO_»HOõ ,
`˘O_»=∂<£ =Oâß=o J<Õ „QÆO^è•Å∞ ~åâß_»∞. W`«x ÉèÏëê~°‚=O `≥Å∞QÆ∞
`«q∞à◊ ^ÕâßÅÖ’ ÉÏQÍ „Ñ¨Kå~°"∞≥ #ÿ Ñ¨^ºŒ xÑ¶∞¨ O@∞=Ù. =¸_»∞ ÉèÏQÍÅ∞#fl D
|$Ç¨Ï`ü xÑ¶∞¨ O@∞=Ù JO`«=~°‰Äõ Z=~°∂ ~åÜ«∞x =∞Ç¨Ï`«~Î ° ~°K#« .
"≥OHõ#fl ~åã≤# ~°ÑÚ¨¶ <ånèÜ∞« O J<Õ ãÖã¨¯ $`« ~°K#« #∞ ã¨=∞HÍb#∞_»∞
„Ñ¨É∞íè =Ù J~Ú# ~°ÑÚ¨¶ <å^è~Œ åÜ«∞ `˘O_»=∂<£‰Ωõ JOH˜`q« ∞KåÛ_»∞. áê~°fif HõÖÏº}O
Ü«∞Hõ∆QÍ#O, =∞Å¡Ñ¨Ù~å}O `≥Å∞QÆ∞ ~°K«#. =∞Å¡ *Ïu q=~åÅ∞O\Ï~Ú.
|$Ç¨Ï<åflÜ«∞Hõ ^ŒO_»HõO, ~°Ñ¶¨Ú<å^èŒ ~åÜ«∞x g∞^Œ K≥Ñ≤Ê# `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiO.
J^Œ∞ƒù`« ~°K#« QÍ „áê=ÚYºO á⁄OkOk. WO`«HOõ >Ë D Hõq q=~åÅ∞ =∞#‰õΩ
`≥eÜ«∞@O ÖË^∞Œ .b
299
100. H˜e#¡ ∂~ü ~å[ –

~å[=~°‡ (1812-1845 ad)
HõsO„^Œ ÖËHõ KÕ~°∂fli Jx Ñ≤Å∞=|_Õ H˜e¡#∂~ü ~å[ ~å[=~°‡
1812–1845 HÍÅO ãÖã¨¯ $`« Hõq, ãÖw`«HÍ~°∞_»∞. u~°∞"å#∂¯~ü ãÖ™ê÷#
=∞Ç¨~åA Hõq ãÖw`«A˝_»∞. ™êfiu u~°∞}ÏÖò ~å*Ï™ê÷#OÖ’ LO_Õ"å_»∞.
=∞#Hõq H˜e¡#∂~ü ~å[ „Ñ¨™ê^ŒOÖ’ [x‡OKå_»∞. „^Œ∞`« Hõq`«fiOÖ’ =∞Ç¨
q^•fiOã¨∞_»∞. JO^Œ∞ˆH J`«xH˜ ''„^èŒ∞`« Hõq =∞}˜—— Jx a~°∞^Œ∞ =zÛOk.
ÉèÏsQÍ =∞Oz Ñ¨~û° <åe\©`À LO_Õ"å_»∞ Hõ#∞Hõ ''HõsO„^Œ<—£ —. Pâ◊√=ÙQÍ xq∞ëêÅ
g∞^Œ Hõq`«fiO K≥¿ÑÊ"å_»∞. JO^Œ∞Hõ<Õ q^•fi<£ J<Õ a~°∞^Œ∞#∞ =∞Ç¨~å*Ï ™êfiu
u~°∞}ÏÖò #∞Oz á⁄O^•_»∞. Hõ^•ä Hõe ÖËHõ J@ìHÍÅ∞ J<Õ <å@HÍÅ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’
~åâß_»∞. ãÖ`å# QÀáêÅO ~åâß_»∞.b
300
101. ^è~Œ ‡° ã≤O^è∞Œ ™ê~°O Hõ~Î° –

H˘Å∂¡~∞° HÍ=∞âß„ã≤Î (1840 ad)
q[Ü«∞#QÆ~° „Ñ¨É∞íè =Ù P#O^Œ QÆ[Ñü ãÖ™ê÷# P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« Öˇ#·
H˘Å∂¡~°∞ HÍ=∞âß„ã≤Î 1804Ö’ [x‡OKå~°∞. Z<Àfl ãÖã¨¯ $`« „QÆO^è•Å#∞
J#∞=kOK«@"Õ∞ HÍHõ ã¨fiÜ«∞OQÍ ãÖã¨¯ $`« ~°K«#Å∂ KÕâß~°∞. JO^Œ∞Ö’
=ÚYº"≥∞#ÿ k ''PO„^èŒ ^è~Œ ‡° ã≤O^è∞Œ ™ê~°O——. Wk HÍj<å^èÀáê^è•ºÜ«Úx ãÖã¨¯ $`«
„QÆO^èŒO. =∞Ç¨~åA HÀiHõ "Õ∞~°‰õΩ nxfl ã¨~°à◊ ã¨∞O^Œ~°"≥∞ÿ# `≥Å∞QÆ∞Ö’
J#∞=kOKå~°∞. =∞~À Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ''â◊¥„^Œ Hõ=∞ÖÏHõ~O° —— Wn „Ñ¨É∞íè =ÙÅ „¿Ñ~°}`À
~åã≤O^Õ. â◊$u, ã¨‡ $`«∞ÅÖ’ xQÆ∂_èO» QÍ xH˜Ñ∆ "Î̈ ∞≥ #ÿ ''ã¨~fi° ã¨=∞`å ÉèÏ"åxfl——
ã¨Ê+ì̈O KÕã∂¨ Î â◊¥„^•k ^è~Œ å‡Å#∞ x~°~‚ ÚOKÕ „QÆO^èOŒ QÍ nxfl ~åâß~°∞. nx
=∂`«$Hõ#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Hõ=∞ÖÏHõ~° Éè\í ÏìKå~°º ~åâß_»∞.
''PO„^èŒ HÍ^ŒO|s ™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O——#∞ 1905Ö’ ~åã≤ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞.
Wk =K«# ~°K#« . ''ÅH©; #~°ãO≤ Ç¨Ï `å~å=o——, ''N #~°ãO≤ Ç¨Ï ^Õ"å Hõ~° #Y
ãÎ̈=ó—— <Õ ~Ô O_»∞ ã¨fiO`« ãÖã¨¯ $`« ~°K#« KÕâß~°∞. WO^Œ∞Ö’ _≥Éƒ·ˇ ù <åÅ∞QÆ∞
ãÖã¨¯ $`« â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. ã≤OÇ¨K«Å #~°ãO≤ Ç¨Ï ™êfiq∞ ™ÈÎ„`«"∞Õ Wk. ~å*ÏQÍi
HÀiHõÃÑ· \©HÍ ã¨ÇÏ≤ `«OQÍ ~åã≤ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. =¸_»=k ''N HÍj ãÎ̈=ó——
nxH© \©HÍ ~åâß~°∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ ''~°ÑÚ¨¶ <åÜ«∞Hõ â◊`H« Oõ —— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x ^•~åâ◊√kúQÅÆ `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨^•ºÅÖ’ ~åâß~°∞. J~°"≥· U_Õà◊√§ rqOz 1907Ö’ HÍ=∞âß„ã≤ÎQÍ~°∞
ã¨fi~°æã¨∞ÎÅÜ«∂º~°∞.b
301
102. +¨_~Ì» ≈° # `«`åfi=QÍÇ≤Ï –

=Ú_»∞OÉˇ· #~°ãO≤ Ç¨Kå~°º ™êfiq∞ (1842 ad)
1 842Ö’ áêÅH˘O_» ^Œ Q Æ æ ~ ° JK« ∞ Û`åÑ¨ Ù ~° O Ö’ =Ú_» ∞ OÉˇ ·
#~°ãO≤ Ç¨Kå~°∞ºÅ∞ [x‡OKå~°∞. `«O„_ç ~åÑ¶∞¨ "åKå~°∞ºÅ∞ `«e¡ QÆOQÆ=∂O|.
z#fl`«#OÖ’<Õ `«O„_ç K«xáÈQÍ `å`«QÍi =^ŒÌ HÍ"åºÅ#∞ ^Œ~≈° # âß„™êÎÅ#∞
K«^Œ∞=ÙH˘<åfl~°∞. =∞~°∞QÆO\˜ ‰õÄ~å‡Kå~°∞ºÅ ^ŒQÆæ~° PO„^èŒ "åºHõ~°}O
K«O^Às`«∞Å#∞ JÉèºí ã≤OKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞ Hõq`«fiOÖ’ Jã¨=∂# „ÑüÉè#í ∞ K«∂áê~°∞.
`å`«QÍi =∞~°}O `«~åfi`« W~°"·≥ Uà◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ `«=Ú‡x`À Hõeã≤ ^ŒH} ∆˜ ^Õâ◊
Ü«∂„`« KÕã≤ k=º Hˆ „∆ `åÅxfl\˜x ^Œi≈OKå~°∞. PÜ«∂ ^Õ=™ê÷<åÅÖ’x ÑÖ_ç`∞« Å#∞
`«# Hõ=#O áêO_çfQÆi=∞Å KÕ`« "≥∞Ñ≤ÊOz ã¨`¯« ~åºÅO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
Q˘@∞ì=ÚHõ¯Å Hõ$+Ö‚ ~åA ã¨Ç¨ Ü«∞O`À q[Ü«∞#QÆ~° ~åA P#O^Œ
QÆ[Ñü ãÖ™ê÷#O ^Œi≈OKå~°∞. `«# PO„^èŒ w~åfi} Hõq`å áê@"åxfl ~åAQÍi
=ÚO^Œ∞ „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. gi WLÉèÜ í ∞« ÉèÏëê áêO_ç`º« O JkfifÜ«∞ Hõq`å
"≥·Éèí=O ~åAQÍi "≥∞Ñ¨ÙÊ#∞ á⁄O^•~Ú. Ñ¶¨∞# ã¨<å‡#O JO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
q[Ü«∞#QÆ~°OÖ’ x"åãÖ L<åfl~°∞. ~ÀE ~å*Ï™ê÷<åxH˜ "≥o¡ =KÕÛ"å~°∞.
~åAQÍi `«O„_ç q[Ü«∞ ~å=∞ QÆ[Ñü ã¨xflkèÖ’ XHõ P#O^Œ QÆ[ÑüQÍ~°∞ =∞#
Hõqx ã¨É‰íè Ωõ ÑïK«Ü∞« O KÕâß~°∞. P ~ÀA NHõ$+¨‚ bÖÏ =∞Ç¨ÏŸ`«û=O [iyOk.
JÑ¨ÙÊ_»∞ PKå~°∞ºÅ "å~°∞ Pâ◊√=ÙQÍ K≥ÑÊ≤ # Ñ¨^•ºxH˜ ~åAQÍi `«O„_ç q[Ü«∞~å=∞
QÆ[Ñü "≥∞zÛ „Ñü<≥Å „Éè∞í ux U~°Ê~°z P™ê÷# HõqQÍ xÜ«∞q∞OKå~°∞.
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ "Õ^Œ "åºã¨ =∞Ç¨Ïi¬ QÆ∂iÛ #ÅÉè·ˇ ~ÀAÅ∞ ÑÖKåyfl
=∞^èŒº=∞OÖ’ `«Ñ¨ã¨∞û KÕâß~°∞. "åºã¨ =∞Ç¨Ïi¬ ™êH∆Í`«¯iOz P~°¬ „ÑüÉèí#∞
302
„Ñ¨^•#O KÕâß_»∞. JÑ¨Ê\˜ #∞O_ç #~°ãO≤ Ç¨Kå~°º ™êfiq∞ JÜ«∂º~°∞. „Ñ¨É∞íè =Ù‰õΩ
™êfiq∞QÍiÃÑ· Jq∞`« Q“~°= P^Œ~åÅ∞O_Õq. "åºã¨∞_»∞ „Ñ¨™êkOz# |∞kú ‰õΩâ◊Å`«
=Å# ^Œ~°≈<åÅxfl\˜H˜ qÑ¨ÙÅ qâı+¨ "åºMÏº<åÅ∞ ~°zOKå~°∞. nx`À gi
J™ê=∂#º „ÑüÉèÏ qâıëêÅ#∞ QÆ∞iÎOz# „Ñ¨É∞íè =Ù ã¨xflkèÖ’x q^Œfi`ü Ñï+¨`∞« ‰Î Ωõ
J„QÍã¨<åkèÑu¨ x KÕâß~°∞. 1873Ö’ „Ñ¨É∞íè =Ù P#O^Œ QÆ[Ñü~åA HÍÅ^è~Œ ‡°
K≥O^•~°∞. PKå~°∞ºÅ "åiH˜ L`åûÇ¨ÏO JO`å h~°∞HÍiáÈ~ÚOk.
ã¨^• ÉèQí =Æ ^è•º#OÖ’ HÍÅO QÆ_¿ç Ñ"å~°∞. ÉèQí =Æ ^£ "å[˝‡Ü«∞ ã¨$+≤Hì ˜
LÑ¨„Hõq∞OKå~°∞. J=¸Åº „QÆO^è•Å#∞ ~åã≤ „Ñ¨K«∞iOKå~°∞. JãÖ„Ñ¨*Ï˝`«
Ü≥∂QÆÑÅ¨¶ OQÍ PKå~°º ™êfiq∞ âı+¨ rq`åxfl QÆ_áç ê~°∞. x`«º ÉèQí =Æ `ü ™êH∆Í`å¯~°O
á⁄Ok# =∞Ç¨Ü≥∂QÆ „âı+µ¨ Åì ∞ ™êfig∞r. "Õ^•O`« ^Œ~≈° # âß„™êÎÅ#∞ t+¨µºÅ‰õΩ
x~°O`«~O° É’kèOKÕ"å~°∞. ã¨fiO`« =Ú„^Œ}ÏÅÜ«∂xfl U~åÊ@∞ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞.
=¸_»= ‰õÄ`«∞~°∞ Ñ¨~°º"ÕHõ∆}Ö’ `å#∞ ~åã≤# „QÆO^è•Åxfl\˜x =Ú„kOKå~°∞.
ã¨~fi° ^Œ~≈° <åÅ‰õΩ PKå~°º ™êfiq∞ ~åã≤# "åºMÏº<åÅ∞ Ü«∂Éè̌H· ˜ ÃÑ<· Õ L<åfl~Ú.
ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºÅ∞ K«OÑ¨Ù=ÙÅ∞, <å@HÍÅ∞ ~åâß~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ''=ÚQÆú â◊$OQÍ~°O——,
''„áœ_è» â◊$OQÍ~°O——, ''ãÖH©~°‚ â◊$OQÍ~°O——, ''HÍq∞h ^Œ∞+ì̈ â◊$OQÍ~°O——, ''JOQÆ
â◊$OQÍ~°O—— ~åâß~°∞.
#$ã≤OÇ¨Kå~°º ™êfiq∞ Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°= U@ ~°zOz# ~°∞H˜‡}© Hõ$+¨µÅ‚ q„Ñ¨ÅOÉèí
â◊$OQÍ~åxfl =i‚OKÕ ''~°OQˆ â◊ â◊`H« Oõ ——Ö’x „Ñü Ñ¨^ºŒ O J=∞$`«~ã° ¨ aO^Œ∞"Õ.
"≥Ú`«OÎ HÍ=ºO J=∞$`« ã≤O^è∞Œ "Õ. XHõ ~°ã¨ ¿Ñ\˜Hˆ . WO^Œ∞Ö’x XHõ `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨^•ºxH˜ gˆ~ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤# XHõ â’¡Hõ "≥É· =íè O K«∂^•ÌO –
''`«#fiOw ‰õΩã¨∞=∂„ãÎ̈ ~°≠∂OHõ~} ° =*Ï˝º ^Œ∂`« Kå`«∂â◊√QÍ`ü – cè`å
''HÕ â◊~}° O ÉèÏ"Õ kÇ¨Ï =∞"Õ∞—— `åfiÖ’K«º #^•ºO [<Õ:
™êHõO *Ï`« =∞ "Õ`«º Ñ¨^Œ‡=∞ Éèí[`ü, `«_®ƒ^è•`Õ Ç¨ÏO`« `åO –
''*Ï˝u¿ãÛ^Œ# ÖË# H˜—— =K« W^ŒO ™êfi~åú`ü HõÔŒ „ã¨ûÖö `Ë —ü —
`˘OÉè·ˇ ~Ô O_Õà§◊ xO_»∞ rq`åxfl J#∞Éèqí Oz PKå~°º N 1924Ö’
"åºã¨ ã¨xflkè̂H KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.b
303
103. =∞Ç¨ "åºMÏº#Hõ~,Î° N ã¨`º« <å~åÜ«∞} ™êfiq∞

„Ñü+ì̈ KÕã#≤ – J^ÕÑÌ e¨ ¡ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î (1846 ad)
kqã‘=∞ ~°`fl« O
Hõ$ëê‚lÖÏ¡ kq `åÅ∂HÍ >Ë‰Ωõ ÑëÖ¡ ’ (Ñ¶∞¨ O@™êÅ QÍ~°∞ Ñ¨Ù\˜#ì T~°∞)
J^ÕÑÌ e¨ ¡ t"å=^è•x ‰õΩ=∂~°∞Å∞ J^ÕÑÌ e¨ ¡ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î 1864Ö’ [x‡Oz J~°"·≥
XHõ@= U@ 1907Ö’ x~åº}O K≥O^•~°∞. DÜ«∞# ™È^Œ~∞° Å∞ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∂
=∞Ç¨ q^•fiOã¨∞ÖË. POQÆ¡ q^Œº <Õ~∞° ÛHÀ=∞x J#flQÍ~°∞ ^è=Œ àıâfi◊ ~°OÖ’ KÕi¿ã,Î
P K«^∞Œ =ÙÃÑ· W+ì̈OÖËHõ q[Ü«∞#QÆ~O° "≥o§ JÑ¨Ê# ÉèÁ@¡ QÀáêÅ âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ
KåÖÏHÍÅO â◊√„â◊¥+¨ KÕã≤ ™êÇ≤Ï`«º, `«¯ "åºHõ~} ° ÏÅÖ’ áêO_ç`åºxfl ™êkèOKå~°∞.
QÆ∞~°∞=ÙQÍi =∞O„`«O âß„ãÎ̈ q^Œº t+¨µºxH˜ ãÖ„Hõq∞OzOk. Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍiH˜
~åx âß„ã¨"Î ∞Õ ÖË^∞Œ . DÜ«∞#`À PÜ«∞#‰õΩ ~åx ^•xÃÑ#· ‰õÄ_® "å^ŒO KÕÜ∞« \ÏxH˜
P<å\˜ =∞Ç¨ ÑÖ_ç`∞« Å∞ [OˆH"å~°∞. QÆ}Ñü, ÉÏÅ =∞Ç¨ =∞O„`Àáêã¨‰Ωõ Å∞.
áê^Œ∞HÍO`« nHõ∆ á⁄Ok =¸_»∞ <≥ÅÅÖ’ „Ñ¨™êÎ# „`«Ü∂« xfl K«k"Õã#≤ JÑ¨~°
JQÆã∞¨ ºÎ Å∞. gi „Ñ¨[#˝ ∞ Hõ^ÅŒè ∞ QÍ^èÅŒ ∞QÍ K≥ÑÙ¨ ÊH˘<Õ"å~°∞.
QÀáêÅÑ¨Ù~° "åã≤
`«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ ~å*’Å∞ `åÅ∂HÍ QÀáêÅÑ¨Ù~°Ñ¨Ù x"åã≤
LÑ¨ÊÅáê\˜ *Ï#Hõ=∞‡ J<Õ Hõ„∆ uÜ«∞ „ã‘Î q[Ü«∞#QÆ~° „Ñ¨É∞íè =Ù J#∞=∞u`À Ñ¨<fl≥ O_»∞
=∞Ok ÑÖ_ç`∞« Å#∞ `«# „QÍ=∂xH˜ ^ŒQ~æÆ Ö° ’ á⁄_»Q@ Æ ¡ XHÀ¯ ÑÖ_ç`∞« _çH˜ XHÀ¯
WÅ∞¡, <åÅ∞QÆ∞ ZHõ~åÅ ¿ã^Œº Éèí∂q∞ WzÛ ÑÖ_ç`«∞ÅÑ¨@¡ `«#‰õΩ#fl ÉèíH˜Îx
Kå@∞H˘#flk. WÖÏ =zÛ ã≤Ñú _¨ #ç "åiÖ’ =∞# Hõ$+¨â‚ ß„ã≤QÎ Í~°∂ XHõ~∞° . WkQÍHõ
304
QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞ QÀáêÅâß„ã≤QÎ Í~°∞ K«xáÈ~Ú#Ñ¨ÙÊ_»∞ ~åã≤# gÅ∞<å=∂ „Ñ¨HÍ~°O
J~Ú^≥H~õ åÅ á⁄ÅO, "≥Ú`«OÎ _»|∂ƒ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤Î QÍiH˜ ãÖ„Hõq∞OzOk. t+¨µºxÃÑ·
QÆ∞~°∞=ÙQÍi‰õΩ#fl "å`«ûÖÏºxH˜k x^Œ~≈° #O. QÆ∞~°∞=Ù =ÚeH˜ <å\˜"åÔ~`· Õ t+¨µº_»∞
"≥Å<å\˜"å~°∞. Ñ¨Ù„`«∞xÖÏ P^ŒiOKå~°∞ t+¨µºx. QÆ∞~°∞=ÙQÍi JO`«º„H˜Ü∞« Å#∞
t+¨µºÅ∞ âß„ã≤QÎ Íi KÕ`∞« Å g∞^Œ∞QÍ âß„™ÈÎHOÎõ QÍ [iQÍ~Ú.
Hõ$+¨‚âß„ã≤Î „Ñ¨[˝
1892Ö’ Hõ$+¨‚âß„ã≤ÎQÍ~°∞ N ã¨`«º<å~åÜ«∞} ™êfiq∞x J#fl=~°OÖ’
„Ñü+≤ìOKå~°∞. JÑ¨Ê\˜H˜ J#fl=~åxH˜ Ug∞ „áê=ÚYº`« ÖË^Œ∞. âß„ã≤ÎQÍi
=∞O„`Àáêã¨# ZO^ŒiHÀ „¿Ñ~°} HõeOæ zOk. q^ÕjÜ«ÚÅ∞ ‰õÄ_® PÜ«∞# =^ŒÌ
=∞O„`«O âß„ãÎ̈ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ"å~°∞. ''[QÆ<À‡Ç¨Ï# =∞O„`«O——Ö’ Q˘Ñ¨Ê
Láêã¨‰Ωõ Å∞. nxfl QÆ∞iOz# Ñ¨Ùã¨HÎ Oõ âß„ã≤QÎ Í~°∞ ~å¿ãÎ Jk [~°‡h KÕiO^Œ@.
QÀáêÅÑ¨Ù~°O ~å*Ï"åi P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ Hõ$+¨â‚ ß„ã≤QÎ Í~°∞ KåÖÏHÍÅO
Ñ¨x KÕâß~°∞. Ñ¨Ù~å} „Ñ¨=K«#OÖ’ JO^≥ "Õã#≤ K≥~Úº. giH˜ q∞Oz#"å~°∞
P<å_»∞ ÖË~@ ° . gi „Ñ¨[˝ |Ç¨ï qz„`«"∞≥ #ÿ k. XHÀ â’¡HÍxH˜ 108 ~°HÍÅ
J~åúÅ∞ K≥ÑÊ¨ QÆÅ =∞Ç¨ <Õ~Ê° i. ni`À ÑÖ_ç`« áê=∞~°∞ÅO^Œ~∂° "åi Ñ¨Ù~å}
„â◊=}O HÀãÖ Z^Œ∞~°∞ K«∂¿ã"å~°∞.
ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨Ö’ g~°∞ ~åã≤# „QÆO^è•Å‰õΩ ÖˇH¯õ ÖË^∞Œ . N ã¨`º« <å~åÜ«∞}
™êfiq∞ „=`« q^è•#O#∞ qz„`« q^è•#OÖ’ ~åã≤ =Ú„kOKå~°∞. "åb‡H˜
~å=∂Ü«∞}OÖ’x XHÀ¯ â’¡HÍxH˜ =O^Œ ~°HÍÅ "åºMÏº#O ~åã≤ HÍj ÑÖ_ç`∞« Å#∞
"≥∞Ñ≤ÊOz# =∞Ç¨*Ï˝x. D „QÆO^è•xH˜ ''UHõ â’¡Hõ "åºMÏº#O—— J<Õ ¿Ñ~°∞
ÃÑ\Ïì~åÜ«∞#. ''JÅOHÍ~° =ÚHÍÎ=o—— J<Õ "åºYº ~åã≤ P âß„ãÖÎ Ö’#∞ `«#
J™ê^è•~°} áêO_ç`º« „Ñ¨H~õ ¬° #∞ x~°∂Ñ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. `«~¯° âß„ãÎ̈OÖ’ ''`«~å¯=∞$`«
`«~O° y}˜—— J<Õ „QÆO^èOŒ ~åâß~°∞ HÍx J=Ú„k`«Ob
305
104. t"år K«i„`« ~åã≤# –

JOaHÍ ^Œ`Î« "åºã¨∞_»∞ (1850-1900 ad)
1850–1900 "å_≥#· JOaHÍ ^Œ`∞« _Î ∞» ''t=~å[ q[Ü«∞O—— HÍ=ºO
~åâß_»∞. HÍj"åã≤ WO^Œ∞Ö’ t"år =∞Ç¨~åA K«i`« LOk. t"år rq`«OÖ’x
=ÚYº Ñ¶∞¨ @#Åhfl L<åfl~Ú. HõÅÊ#Å∂ ÉÏQÍ<Õ KÕâß_»∞.
JOaHÍ ^ŒfÜ
Î ∞« O
ã¨fi`«O„`« Ç≤ÏO^Œ∂ ™ê„=∂*Ïºxfl ™ê÷Ñ≤OKÕ =∞Ç¨ÏŸ`«¯ $+¨ì L^ÕÌâ◊ºO`À
Kè„« `«Ñu¨ t"år =∞Ç¨~åAã¨=∞~°ú ~å=∞^•ã¨ ™êfiq∞ Pj~åfi^Œ „áÈ`åûÇ¨Å`À
x~°‚~ÚOK«∞H˘x =∞Ç¨Ï=∞‡nÜ«∞ J`åºKå~åÅ#∞ x~°∂‡Å#O KÕã≤ ™êkè™êÎ_»∞.
H˘kÌ=∞Ok Ããx· Hõ Ñï"å~°O`À *ˇ„· `«Ü∂« „`« „áê~°Oaè™êÎ_∞» . c[Ñ¨Ó~ü ã¨∞ÖÏÎ<£
JÑ¶Ö˚¨ ò MÏ<£ J<Õ Ãã<· åºkèHÍix t"år g∞^Œ‰Ωõ ÑÖÑ≤™êÎ_∞» . |∞kú |ÅO`À
J`«_xç t"år =∞@∞ìÃÑ_»`å_»∞. `«~åfi`« ã¨~ÚãÎ̈MÏ<£#∞ [~ÚOz K«OÑ≤ ã¨∂~°`ü
[~ÚOz =∞Ç¨~å„+ì̈ ™ê„=∂*Ïºxfl qãÎ̈i™êÎ_∞» . H˘xfl HõeÊ`« áê„`«Å∂ WO^Œ∞Ö’
L<åfl~Ú. ZHõ¯_® Jã¨Ç¨Ï[`«fiO ÖË‰õΩO_® ~åâß_»∞. ^ŒO_ç, ÉÏ}∞Å#∞
J#∞HõiOKå_»∞. J=ã¨~°"≥∞ÿ# JÅOHÍ~åÅ∞ "å_®_»∞. áê„`Àz`« ÉèÏ+¨`À
JÅiOKå_»∞. „Ñü áê„`å ã¨r=OQÍ HõxÊã¨∞OÎ k. t"år jÅ L„`«∞¯+¨`ì #« ∞
=∞<ÀÇ¨Ï~°OQÍ z„uOKå_»∞.
t"år =∞Ç¨~åAÖ’ L#fl ^ÕâÉ◊ Híè ,Î© â∫~°º Ñ¨~å„Hõ=∂Å∞, ^•#O ^è~Œ ‡°
=∂~åæ#∞ã¨~} ° O, x~°ƒÜ
ù ∞« O, ™êfiaè=∂#O, P`«‡Q“~°=O, „ã‘ÅÎ Ü≥∞_»Å L#fl Q“~°=
ã¨=∂‡#O K«i„`«Ö’ ZHõ¯_® K«∂_»O. Jxfl\˜h ã¨ÇÏ¨ [ ã¨∞O^Œ~O° QÍ =i‚OKå_»∞.
™êOÑ¶∞≤ Hõ ~å[H©Ü∞« q+¨Ü∂« Å#∞ L`«¯ $+Öì QÍ z„uOKå_»∞. Jxfl ~°HÍÅ =~°#‚ Å∞
KÕâß_»∞. t"årx P^Œ~°≈=¸iÎQÍ, g~°∞xQÍ, =∞Ç¨nè~°∞xQÍ, ^Õâ◊ÉèíH©Î
„Ñ¨É’^è‰Œ Ωõ xQÍ, =∞Ç¨Ï`«~Î O° QÍ z„fHõiOz "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄O^•_»∞ JOaHÍ ^Œ`∞« _Î ∞» .
Kåi„`«Hõ Wu=$`åÎxH˜ Q˘Ñ¨Ê HÍ=º Q“~°=O HõeyOKå_»∞. P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’
‰õÄ_® WO`«\ ˜ L`«¯ $+ì̈ ãÖã¨¯ $`« HÍ=º ~°K#« Å∞ KÕ¿ã"å~°∞<åfl~°x JOaHÍ
^Œ`∞« _Î ∞» x~°∂Ñ≤Oz =∂~°^æ ~Œ ≈° #O KÕâß_»∞.b
306
105. ''<åÜ«∞#—— HÍ=º HõO~î°

"åã≤+ì¨ QÆ}Ñü (1878 ad)
~°=Œ ∞} =∞Ç¨Ïi¬ KÕ`« ''<åÜ«∞#—— JxÑ≤OK«∞H˘#fl =∞Ç¨Éè‰í Ωõ _Î ∞» , ^ÕâÉ◊ ‰íè Ωõ _Î ∞»
J~Ú# JÜ«∞ºÅ ™È=∞Ü«∂AÅ QÆ}Ñü âß„ã≤.Î q^Œfi`«∞Î =Å# á⁄Ok# a~°∞^Õ
''"åt+ì̈ QÆ}Ñü——. L`«~Î åO„^èŒ ^ÕâO◊ Ö’ ÉÁaƒe ^ŒQ~æÆ ° HõÅ∞=~å~ÚÖ’ 1878Ö’
[x‡OKå~°∞. ÑÖ_ç`« ‰õΩ@∞O|O. Ñ¨^=Œ U@<Õ ''áêO_»= ^•~°Î ~å„+ì̈ ãÖÉè=í ——
J<Õ YO_»HÍ=ºO ~åã≤# „ÑüÉèÏâße. "åºHõ~} ° O, *’ºu+Ö, PÜ«Ú~ˆ fi^Œ, ^Œ~≈° #
q^ŒºÖ’¡ =∞Ç¨ÑÖ_ç`«∞_»∞. =∞Ç¨ =∞O„`«O âß„ã¨Î"Õ`«Î. WO„^•}© ã¨Ñ¨Îã¨∞Îu,
K«O_ô„uâ◊u, qq^èŒ K«O^Œã∞¨ ûÅ`À ~åã≤# ''L=∂ ã¨ÇÏ¨ „ãÖ—— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ãÖã¨¯ $`«
HÍ"åºÅ∞ ~åâß~°∞. =∞Ç¨ Láêã¨‰Ωõ Å∞. qâ◊fi g∞=∂Oã¨, ã¨^•Kå~° É’kèx,
QÍÜ«∞„u "åºMÏº#O ~åâß~°∞. ''Ñ¨Ó~°—‚ — #=Å#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß~°∞. "≥Ú`«OÎ
g∞^Œ _≥Éƒ·ˇ ù J~Ú^Œ∞‰õΩ ÃÑQ· Í ~°K#« Å∞ KÕâß~°∞. QÆ}Ñü =ÚxQÍ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞.
D`«‡ qKå~°OÖ’ JkfifÜ«∞OQÍ =ÚO^Œ_∞» QÆ∞ "Õâß~°∞ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’
áêÖÁæ<åfl~°∞.b
307
106. |Ç¨ï ÉèÏëê"Õ`Î« –

Jaè#= HÍo^•ã¨∞ ÑÖ_ç`« Éè@ í ì
=∞^è∞Œ ~å<å^èŒ âß„ã≤Î (1889-1964 ad)
23–3–1889# [x‡Oz _≥Éƒ·ˇ ù J~Ú^Õà√◊ § rqOz 4–6–1864#
=∞~°}O˜ z# Éè@ í ì =∞^è∞Œ ~å<å^èŒ âß„ã≤Î ~å[™ê÷<Ö£ ’x *ˇÑ· Ó¨ ~ü‰Ωõ K≥Ok# J<ÕHõ
ãÖã¨¯ $`« „QÆO^è•Å∞ ~åã≤# Q˘Ñ¨Ê ÑÖ_ç`∞« _»∞. "åºHõ~} ° "Õ`,Î« "Õ^•Ou, Hõq,
`«O„`« "Õ`,Î« |Ç¨ïÉèÏëê âß„ãÎ̈A_˝ ∞» . P^è∞Œ xHõ ãÖã¨¯ $`« Hõ=ÙÖ’¡ „áêp#, #g#
~°K#« Å∞ KÕã#≤ "Õ∞^è•q. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ J<ÕHõ „Ñ¨„H˜Ü∞« Å#∞ ÑïK«Ü∞« O KÕã#≤
„Ñ¨Ü∂≥ QÆje. Ü«∂„`å ™êÇ≤Ï`«ºO, ~ˆ _çÜ∂≥ <å\˜HÅõ ∞, "åº™êÅ∂, z#flHõ^ÅŒä ∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ~åã≤ H˘`«Î X~°=_ç ã¨$+≤Oì Kå_»∞. QÆ[ÖòÅ`À ã¨Ç¨ @∞„g∞Å∞, ^Œ~∞° ÅÌ ∞,
„^Œ∞Ñ¨^ŒÅ∞ J<ÕHõ áê@Å∞ ~åã≤ "≥∞Ñ≤ÊOz# Hõq. "≥·q^èŒºO PÜ«∞# ™⁄`«∞Î.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Ç≤ÏOnx „áêHõ$`« „=[ ÉèÏ+¨#∞ K˘Ñ≤ÊOz# "Õ∞\˜.
ÉÏÅºO q^•ºÉèÏºãÖ
=∞^èŒ∞~å<å^èŒ âß„ã≤Î *ˇ·Ñ¨Ó~üÖ’ ™êO„Ñ¨^•Ü«∞ ''^Õ=i¬ ‰õΩ@∞O|O——Ö’
[x‡OKå_»∞. gik `«~`° ~« åÅ∞QÍ Hõq ÑÖ_ç`« ‰õΩ@∞O|O. gi Ñ¨Ósfi‰õΩÅ∞
`≥ÅOQÍ}Ï „áêO`«O #∞O_ç =zÛ *ˇÑ· Ó¨ ~üÖ’ L<åfl~°∞. Q“`«=∞ã¨ QÀ„`«O. Hõ$+¨‚
Ü«∞Aˆ~fi^Œ âßY‰õΩ K≥Ok#"å~°∞. gi Ñ¨Ósfi‰õΩ_»∞ ÉÏ"år nH˜`∆ ∞« Å∞ PO„^è^Œ âÕ O◊
#∞O_ç "å~°}Ïã≤H˜ =Åã¨ =zÛ, „Ñ¨Ü∂« QÆ, ~ˆ "å, ÉËO_ôÅÖ’ x"åãÖ L<åfl~°∞.
gi =Oâ◊OÖ’ „Ñ¨ã≤^Œ∞úÖˇ·# ^Õ=i¬ Hõq HõàÏxkè J<Õ ãÖã¨¯ $`«, „=[ ÉèÏëê
ÑÖ_ç`« Hõqx ™ê^Œ~O° QÍ *ˇÑ· Ó¨ ~ü ãÖ™ê÷<åxH˜ ~å*Ï ã¨"åÜü∞ *ˇã· O≤ Q∑ PÇ¨fixOz
Q“~°qOz P™ê÷#Hõqx KÕã≤ ''HõàÏxkè—— a~°∞^Œ∞xzÛ ã¨`¯« iOKå_»∞. D =Oâ◊O
308
"åˆ~ Hõ$+¨É‚ @ íè ,ì ^•fi~°HÍ <å^èÉŒ @
íè ∞ì, [QÆnâ◊ Éè@
í ∞ì "åã¨∞^Õ= Éè@
í ∞ì, =∞O_»# Éè@
í ∞ì.
g~°O^Œ~°∂ ~å[™ê÷# Hõ=ÙÖË. D ^Õ=i¬ =Oâ◊OÖ’ =∞^èŒ∞~å<å^èŒ Éèí@∞ì
23–3–1889# *ˇÑ· Ó¨ ~üÖ’ [x‡OKå_»∞.
L~°∂,Ì áê~°jHõ ÉèÏ+¨Ö’¡ "≥Ú^Œ@ q^Œº<ÕiÛ =∞^è∞Œ ~å<å^èŒ âß„ã≤Î `«~åfi`«
"åºHõ~} ° O ãÖã¨¯ $`«O *ˇÑ· Ó¨ ~ü =∞Ç¨~å*Ï HÍÖËlÖ’ JÉèºí ã≤OKå_»∞. 1903Ö’
"åºHõ~} ° OÖ’ ã¨~Àfi`«¯ $+ì̈ „âı}Ö˜ ’#∞, 1906Ö’ ãÖã¨¯ $`« Láê^è•ºÜ«∞ Ñ¨sHõÖ∆ ’
"≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#O ™êkèOK« LfÎ~∞° _‚ <·≥ å_»∞. 1909Ö’ ãÖã¨¯ $`« PKå~°º Ñ¨sHõÖ∆ ’
JkfifÜ«∞"≥∞#ÿ =∂~°∞¯Å∞ ™êkèOz LfÎ~`‚° « ™êkèOKå_»∞. PÜ«∞# q^•º QÆ∞~°∞=ÙÅ∞
„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Öú #·ˇ ÑÖ_ç`« =∞^è∞Œ ã¨∂^Œ# F*Ï, ÑÖ_ç`« HÍj<å^è£ âß„ã≤,Î ÑÖ_ç`« QÀÑ‘<å^è£
<åOQÍ¡ º, ÅH©;<å^èŒ âß„ã≤,Î Ç¨Ïi^Œ`∞« Î ~°≠∂, NHõ$+¨‚ âß„ã≤.Î =∞^è∞Œ ~å<å^è∞Œ x ã¨ÇÏ¨
q^•º~°∞úÅÖ’ „Ñ¨=ÚY∞Å∞, "Õ^Œ K«∂_®=∞}˜ ÑÖ_ç`« "≥∂fÖÏÖò âß„ã≤Î, =∞Ç¨
=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞ ÑÖ_ç`« yi^è~Œ ° K«`∞« ~ˆ fik. "åºHõ~}° =∂~åÎO_» ÑÖ_ç`« ÅH©;<å^èŒ
âß„ã≤Î, ÅH©; ~åO ™êfiq∞, ~å[QÆ∞~°∞ ÑÖ_ç`« K«O„^Œ^Œ`«∞Î F*Ï, ÑÖ_ç`«
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} â◊~°‡, ÑÖ_ç`« QÀÑ‘<å^èŒ Hõq~å*ò, ÑÖ_ç`« K«O„^•^èŒ~ü â◊~°‡
QÆ∞ÖËi.
=∞^è∞Œ ~å<å^è∞Œ _»∞ =¸_»∞™ê~°∞¡ q"åÇ¨Ï=∂_®_»∞. 1909Ö’ ~å*Ï™ê÷#
Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞x ‰õΩ=∂Ô~Î ™êq„f ^Õqx ÃÑo¡ KÕã∞¨ H˘x =ÚQÆ∞~æ ∞° ãÖ`å<åxfl á⁄O^•_»∞.
"å~°∞ Ñ¨ã≤`«#OÖ’<Õ K«xáÈÜ«∂~°∞. ÉèÏ~°º ‰õÄ_® =∞~°}ÕzOk. `«~åfi`«
=∞^è∞Œ ~å^Õqx ÃÑàÏ¡_`ç Õ P"≥∞ ¿ÑQ¡ ∞Æ "åºkè`À K«xáÈ`Õ `«$fÜ«∞ q"åÇ¨ÏOQÍ ÑÖ_ç`«
QÀÑ‘H$õ +¨‚ ‰õΩ=∂Ô~Î ~°=∂^Õqx q"åÇ¨ÏO KÕã∞¨ H˘<åfl_»∞. D"≥∞‰õΩ #Å∞QÆ∞~°∞ –
W^Œ~Ì ∞° JÉÏƒ~ÚÅ∞, W^Œ~Ì ∞° J=∂‡~ÚÅ∂ [x‡OKå~°∞. ‰õΩ=∂~°∞Å∞, =∞#∞=∞Å∞
JO^Œ~∂° „Ñ¨ã^≤ úŒ Hõq ÑÖ_ç`∞« Öˇ<· å~°∞.
L^ÀºQÆO – ~°K#«
1926–31 HÍÅOÖ’ *ˇÑ· Ó¨ ~ü =∞Ç¨~å*Ï ãÖã¨¯ $`« q^•ºÅÜ«∞OÖ’
Láê^è•ºÜ«Ú_»∞QÍ =∞^è∞Œ ~å<å^è∞Œ _»∞ Ñ¨xKÕâß_»∞ `«~åfi`« ãÖã¨¯ $`« J^è•ºÑ¨‰Ωõ xQÍ,
ãÖã¨¯ $`« âßMÏ^èºŒ ‰õΩ∆ xQÍ ¿ã=ÅOkOKå_»∞. L^ÀºQÆO KÕã∂¨ Î ''ãÖã¨¯ $`« ã¨∞É’kèx——
309
J<Õ ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ~°zOKå_»∞. Ñ≤=∞‡@ ''ã¨∞ÅÉèí ãÖã¨¯ $`«O—— ~å¿ãÎ
^•xx ~å[™ê÷<£ „Ñ¨É∞íè `«fiO áê~îº° „QÆO^èOŒ QÍ KÕãO≤ k. Éè@ í ∞ì‰Ωõ "≥Ú^Œ\ ˜ #∞O_ç
Ç≤ÏOn g∞^Œ ‰õÄ_® =Å¡=∂e# Jaè=∂#O LOk. PÜ«∞# K˘~°=`À *ˇÑ· Ó¨ ~ü
=∞Ç¨~å*Ï HÍÖËl Ç≤ÏOn ™êÇ≤Ï`«º ã¨"∞Õ ‡Å<£ "å~°∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ Ç≤ÏOn Ñ¨sH∆Í
Hˆ O„^Œ"∞≥ Oÿ k. D Ñ¨sHõÅ∆ ∞ Ç¨[~°Ü∞Õ º "åi XHõ QÆ∞_çÖ’ ™êÜ«∞OHÍÅO Lz`«OQÍ
HÍ¡ã∞¨ Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz `«iÑ¶^‘ ∞Œ xKÕÛ"å_»∞.
âß„ã≤Î Ñ¨^•flÅ∞QÆ= U_»∞ #∞OKÕ ãÖã¨¯ $`«O, Ç≤ÏOnÅÖ’ ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞.
K«xáÈÜÕ∞ =~°‰Ωõ ™êÇ≤Ï`«º ~°K#« KÕã∂¨ <Î Õ L<åfl_»∞. PÜ«∞# ™êÇ≤Ï`«ºO ÅHõ∆
¿ÑrÅ =~°‰Ωõ LO@∞Ok. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ P^Œ~≈° ~°=∞}˜, QÍ^è• ~°`fl« ã¨=ÚK«ÛÜ«∞O,
w~åfi} y~å Q“~°=O, QÀqO^Œ "≥É· =íè O, K«+H¨ Oõ , [Ü«∂Ñ¨Ó~°fi qÉè=í O, „Ñ¨|O^èŒ
áêi*Ï`«O, ÉèÏu ÉèÏ=<À ÉèQí "Æ å<£, ÉèÏ~°`« "≥É· =íè O, =∞OAÖÏ <å\˜HÍ, "≥ÚÑ¶∞¨ Öò
™ê„=∂[º ã¨∂„`«^•è ~ü =∂xûOQ∑, ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° ÃÑ· ''ã¨~à° —◊ — ¿Ñi@ "åºMÏº#O,
ãÖã¨¯ $`« ã¨∞^è•, ^è•`«∞ „Ñ¨Ü∂≥ QÆ Ñï*Ï˝#O, P~°º <å=∂k ÉèÏëê HÍ=º ‰õΩO[,
~°ã¨ ã≤^•úO`«, q<À^•fi\˜H,õ ãÖã¨¯ $`« Hõ^•è x‰õΩO*ò, aÇ¨<£ ãÎ̈ãº¨ HÍ"åºOz,
HÍ=º ã≤^•úO`«O, ã¨∞uÎ ‰õΩã¨∞=∂O[e, ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ ° ã¨g∞Hõ.∆
J<ÕHõ ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºÅ =Ú„^Œ}‰õΩ ãÖáê^ŒHõ`«fiO =Ç≤ÏOKå_»∞.
JO^Œ∞Ö’ HÍ^ŒO|i, ~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° , ãÖã¨¯ $`« QÍ^è• ã¨ÑâÎ̈ u◊ , w~åfi} y~å
Q“~°=O, „Ñ¨|O^èŒ áêi*Ï`«O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. ãÖã¨¯ $`« Ñ¨„uHõÖ#·ˇ ''ãÖã¨¯ $`«
~°`åfl~°O——, ''ÉèÏ~°u——Å‰õΩ ãÖáê^Œ‰Ωõ xQÍ ¿ã= KÕâß_»∞.
Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨Ö’ – â◊~°}ÏQÆu ~°Ç¨Ïã¨º, „=*ò Hõq`å áê@Å∞ –
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ QÆ[à◊√§, Ç≤ÏO^Œ∂™ê÷x ™êO„Ñ¨^•Ü«∞ ãÖw`« H©~#Î° Å∞, @∞„g∞Å∞,
„^Œ∞Ñ¨^ÅŒ ∞, ^Œ~∞° ÅÌ ∞ ~åâß_»∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ âß„ã‘Ü Î ∞« ãÖw`«O ~°gO„^Œ ãÖw`åÅ∞
JO>Ë =∞Ç¨ W+ì̈Ñ_¨ "Õ å_»∞.
Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞
Hõq t~À=∞}˜, Hõq ™ê~°fiÉè∫=∞, ™êÇ≤Ï`«º "åikè J<Õ a~°∞^Œ∞Å∂ á⁄Ok
qq^èŒ ãÖãú̈Å KÕ`« ã¨=∂‡xOÑ¨|_®¤_»∞. =∞^èŒ∞~å<å^èŒ âß„ã≤Î‰õΩ#fl Ñï*Ï˝#O
310
KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= =∞OkH˜ =∂„`«"∞Õ LO^Œx q=∞~°∞≈Å∞ =ÚHõÎ HõO~îO° `À K≥áêÊ~°∞.
ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`åºxH˜ #g# ã¨∂~Àº^ŒÜ«∞O `≥KåÛ_»∞. Z<Àfl „Ñ¨„H˜Ü«∞Å#∞
„Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì_∞» . 1930–60 HÍÖÏxfl ''Éè@í ì Ü«ÚQÆO—— J<åfl~°∞ JO^Œ∞Hˆ . L*ˇ<˚· Ö£ ’x
HÍo^•ã¨ ã¨q∞u ''Jd`« ÉèÏ~°`« ãÖã¨¯ $`« ã¨"∞Õ ‡à◊#O——Ö’ =∞^è∞Œ ~å<å^èŒ âß„ã≤xÎ
PÇ¨fixOz ''HÍo^•ã¨ ã¨=∂‡<£—— Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl JOkOz ã¨`«¯iOz ''Jaè#=
HÍo^•ã¨∞—— a~°∞^Œ∞#∞ „Ñ¨^•#O KÕãO≤ k. DÜ«∞#ÃÑ· J<ÕH=õ ∞Ok Ñïâ’^è#Œ Å∞
KÕã≤ Ñ≤.ÃÇÏKü._çÅ∞ ™êkèOKå~°∞.
4–6–1964# 75= U@ ÑÖ_ç`« Éè@í ì =∞^è∞Œ ~å<å^èŒ âß„ã≤Î QÆ∞O_≥áÈ@∞`À
=∞~°}ÕKå_»∞.b
311
107. =Ùº`«ÊuÎ xÑ¶∞¨ O@∞ ~°K~« Ú`« –

`å`« "≥o¡ q∞~îåKå~ü
âı+y¨ i âß„ã≤Î (1847 ad)
`«q∞à◊ ^ÕâO◊ Ö’ w~åfi} ÑÖ@
`«q∞à◊<å_»∞ L`«~Î ° P~å¯\ò lÖÏ¡ u~°∞=`«∂~Î ∞° `åÅ∂HÍÖ’ Ñ¨Ù^Œ∂~°∞
„^•q_» ‰õΩ@∞O|OÖ’ `å`«"o≥ § q∞~îåKå~ü âı+y¨ i âß„ã≤Î 1847Ö’ [x‡OKå~°∞.
"åik q^Œfi`ü ‰õΩ@∞O|O. z#fl`«#OÖ’<Õ J™ê^è•~°} „ÑüÉèÏ „Ñ¨^Œ~°≈#O
K«∂Ñ≤OKå~°∞. =∞„^•ãπ „ÃÑã≤_x≥ û HÍÖËlÖ’ 1871Ö’ Ñ¨@Éì „íè ^Œ∞ÅÜ«∂º~°∞. J^Õ
HÍÖË l Ö’ ã¨ O ã¨ ¯ $`« Ñ¨ O _ç ` « ∞ Å∞QÍ Ñ¨ x KÕ â ß~° ∞ . `« ~ åfi`« 1875Ö’
ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ ZO.U ™êkèOKå~°∞. =∞„^•ãπÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ZO.U _ç„w á⁄Ok# =ºHÎ̃QÍ K«i„`«HÔ HÍ¯~°∞.
L^ÀºQÆ "≥É· ’è QÆO
q^•ºâßYÖ’ KÕi ã¨∂¯à◊§ W<≥ûÊHõì~üQÍ, „ÃÑã≤_≥xû HÍÖËlÖ’ w~åfi}
ÉèÏëê =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«ÚÅ∞QÍ ¿ã= KÕâß~°∞. `«~åfi`« =∞„^•ãπ „áêK«º ed`«
Ñ¨Ùã¨HÎ õ ÉèÏO_®QÍ~°OÖ’ ''‰õÄºˆ~@~ü——QÍ z=i =~°‰Ωõ x~°fiÇ≤ÏOz z=~°Ö’ 1893Ö’
''_®Hõ~ì ü J"å~ü—¤ —#∞ á⁄O^•~°∞. Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕã#≤ `«~åfi`« ‰õÄ_® „ÃÑã≤_x≥ û
HÍÖËl ''„áêHõ#Î âßMÏ^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞——QÍ H˘#™êQÍ~°∞. ãÖã¨¯ $`«, `«q∞à◊ ÉèÏ+¨Å‰õΩ
ÃÑÖ· ÏÅlH˜, =∞~åsî ÉèÏ+¨‰Ωõ Z<Àfl ãÖ=`«û~åÅ∞ Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ Å∞QÍ L<åfl~°∞.
312
|Ç¨ïÉèÏ+¨ÅÖ’ ÉèÏëê¿ã=
âß„ã≤ÎQÍ~°∞ qã¨Î $`« Ñïâ’^èŒ‰õΩÅ∞. `«∞Å<å`«‡Hõ Ñïâ’^èŒ#Å∞ KÕã≤#
ÉèÏëêaè=∂x. ''PO„^èŒ â◊|Ì `«`Î« fiO—— J<Õ ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ `≥Å∞QÆ∞Ö’ L„^ŒOæ ^èOŒ
~åâß~°∞. ''`«q∞à◊ â◊|Ì `«`Î« fiO—— J<Õ `«q∞à◊ ÉèÏ+¨Ö’ „QÆO^èOŒ ~°zOKå~°∞. ''PO„^èŒ
ÉèÏëê `«`fi« ÑïjÅ#O—— J<Õ „Ñ¨^=Œè ∞ ÉèÏQÍxfl WOw¡+Öπ ’ ~åâß~°∞. ''`«q∞à◊
™ê~°ãfi¨ `« K«i„`«——#∞ POQÆO¡ Ö’ "≥Å~ÚOÑ¨*âË ß~°∞. ''J~åú#∞™ê~° `«`Î« fiO—— `≥Å∞QÆ∞
„QÆO^è=Œ ¸ ~åâß~°∞.
âı+y¨ i âß„ã≤QÎ Íi qq^èŒ ÉèÏëê Ñïâ’^è#Œ ‰õΩ „áêg}º <≥Ñ· Ù¨ }ÏºÅ‰õΩ "Õ∞\˜.
L^•Ç¨Ï~°}Å∞ g~°∞ ~åã≤# ãÖã¨¯ $`«, PO„^è,Œ Hõ#fl_», `«q∞à◊, =∞à◊Ü∂« à◊ ÉèÏ+¨Å‰õΩ
~åã≤# ''„Ñ¨`ºÕ Hõ =Ùº`«ÊuÎ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ∞—— Jx`«~° ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ Hõ$+≤ Wk Jx ÉèÏëê
âß„ã¨"Î `Õ ÅÎ« ∞ |Ç¨ï^è• „Ñ¨ã∞¨ uÎ OKå~°∞ âß„ã≤QÎ Íix. HÍx Wq Ñ¨ÓiÎQÍ ~åÜ«∞‰õΩO_®<Õ
âß„ã≤QÎ Í~°∞ =∞~°}O˜ K«@O P ÉèÏ+¨Å∞ KÕã∞¨ H˘#fl ^Œ∞~°^$Œ +ì̈O. Ü«∂Éè̌· <åÅ∞ˆQà◊√§
=∂„`«"∞Õ rqOz WO`«\ ˜ ÉèÏëê ãÖÑ¨^#Œ ∞ ÉèÏ+¨Å‰õΩ JO^Œ*ãË #≤ âı+y¨ i âß„ã≤QÎ Í~°∞
1901Ö’ Ñ¨~=° ∞Ñ¨kOKå~°∞.b
313
108. H“=Úk áê~î° „Ñ¨=K«# „âı+ì̈ –

âÁOiî Éè„í ^•k ~å=∞âß„ã≤Î (1850 ad)
`«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O ^ŒQ~æÆ ° H˘=∞~°yiÖ’ âÁOiî Éè„í ^•„k
~å=∞âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1850Ö’ [x‡OKå~°∞. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ ~°OQÆ~å=∞Ü«∞º, HÍ=∂O|.
=∂`«$, Ñ≤`$« =OâßÅÖ’ W~°∞"≥Ñ· Ù¨ ÖÏ JÑ¨Ó~°fi ÑÖ_ç`« Hõ=ÙÖË. âß„ãÎ̈ xëê‚`∞« ÖË
„â’„uÜ«ÚÖË xëêì QÆi+¨µìÖË. ã¨^•Kå~° ãÖÑ¨#∞flÖË. Hõ#∞Hõ z#fl<å_Õ
~å=∞âß„ã≤QÎ ÍiH˜ PO„^èŒ w~åfi}ÏÅ∞ ã¨ÇÏ¨ [OQÍ<Õ JÉÏƒ~Ú. áêO_ç`º« Hõq`å
„áêg}ºO JÅ=_®¤~Ú. =∞<ÀÇ¨Ï~° HÍ=ºx~å‡} <≥Ñ· Ù¨ }ºO LÉèÜ í ∞« ÉèÏ+¨Ö’¡#∂
W~°"·≥ Uà◊§Hˆ Ñ¨@∞ì|_çOk.
âß„ã≤ÎQÍ~°∞ H“=Úk áê~î° „Ñ¨=K«#OÖ’ L^ŒÌO_»∞Åx ^Õâ◊=∞O`å
=∂~À‡yOk. `≥Å∞QÆ∞Ö’#∂ ã¨=∂#"≥∞#ÿ áêO_ç`º« QÆi=∞ LOk. qã¨Ê+Öì QÍ
É’kèOKÕ ™ê=∞~°ºú =¸ L#flk. PO„^èŒ „Ñ¨|O^è•Å∞ ~°∂Ñ¨HÍÅ∞ ~°zOKÕ <Õ~∞° Ê
=KÕÛã≤Ok. L~å¡O ãÖ™ê÷#OÖ’ ~å*Ï=∞O„u „Ñ¨Q_Æ » Éè∞í [OQÆ ~åÜ«Úx P™ê÷#
ÑÖ_ç`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ JÇ¨ÏŸ|Å ÑÖ_çfÜ«∞O‰õΩ `≥Å∞QÆ∞Ö’ "åºYº ~åâß~°∞.
ÅÑ¶Ú¨ H“=Úkx PO„nèHiõ OKå~°∞. =ã¨∞K«i„`«‰Ωõ Éè∂í q∞Hõ ~åâß~°∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’
=ÚHÍÎ=o J<Õ ~°∂Ñ¨HOõ , â◊O|~åã¨∞~° q[Ü«∞O J<Õ K«OÑ¨Ù=Ù, N~å=∞ q[Ü«∞
K«OÑ¨Ù=Ù ~åâß~°∞. ã‘fiÜ«∞ `≥Å∞QÆ∞ Hõ$`«∞Å∞ – HÍoOn Ñï}Ü«∞O, z„`« ã‘=∞,
[QÆ<åfl^èŒ Hˆ „∆ `« =∞Ç¨`«‡ºO, =∞e¡HÍ, â◊O`«#∂áêMÏº#O, t=~å=∞ â◊`H« Oõ , N~å=∞
ãÎ̈=O =ÚHÍÎ=o <å@HõO, „âß=} =∞Ç¨ÏŸ`«û= `å~å=o. J~°"·≥ J~Ú^Õà√◊ §
rqOz Éè„í ^•„k ~å=∞âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1915Ö’ N~å"≥∞Hÿ ºõ "≥∞<ÿ å~°∞.b
314
109. ~å=Ù |Ç¨Ï^Œ∂~ü –

H˜_®Oa ~å=∂#∞*ÏKå~°∞ºÅ∞ (1853 ad)
lÇ¨fi„QÍ# ã¨~ã° fi¨ f `åO_»=O
ãÖã¨¯ $`«OÖˇ Pâ◊√^è•~°QÍ Hõq`«fiO K≥ÑÊ≤ , UHõ ãÖ^è•„QÍÇ≤ÏQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù
á⁄Ok, <åºÜ«∞âß„ã¨Î =∞^è#Œ O KÕã≤ J™ê^è•~°} „Ñ¨*Ï˝=O`«∞Å∞QÍ ¿Ñ~°∞ á⁄Ok#
H˜_®Oa ~å=∞K«O„^• Kå~°∞ºÅ"å~°∞ Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ ÃÑO@áê_»∞Ö’
1853Ö’ [x‡OKå~°∞. ã¨fi„QÍ=∞OÖ’<Õ ãÖã¨¯ $`åxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. HÍ=º,
<å@Hõ, JÅOHÍ~°, "åºHõ~} ° ÏÅÖ’ W~°"·≥ Uà◊§ =Ü«∞ã¨∞Hˆ Jáê~° áêO_ç`åºxfl
™êkèOKå~°∞. gi ã¨∞xt`« "Õ∞^è•â◊HÎ˜ JO^Œih PHõi¬OzOk.
''<å<å~°ú ~°`fl« =∂Å——, ''"Õ∞kx—— =O\˜ xÑ¶∞¨ O@∞=ÙÅ∞ giH˜ HõO~îÀáê~îO° QÍ
LO_ç lÇ¨fi„QÍ# `åO_»= =∂_»∞`«∂ LO_Õq. gi UHõ ãÖ^è•„QÍÇ¨Ï#O =Å¡<Õ
Wk ã¨∞™ê^èºŒ "≥∞Oÿ k. Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°∞, Ñ¨k¿ÇÏ_Õà§◊ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ Jëêì=^è•<åÅ∞ KÕã#≤
zK«Û~°Ñ≤_»∞QÆ∞ PKå~°∞ºÅ"å~°∞ ãÖã¨¯ $`«O, `≥Å∞QÆ∞ÅÖ’ Hõq`å^è•~°#∞ =∞Ç¨
Pâ◊√=ÙQÍ K≥ÑÊ≤ "≥∞Ñ≤ÊOKÕ <Õ~∞° Ê gik. J<ÕHõ ~å*Ï™ê÷<åÅ∞ ãÖ^Œi≈Oz „Ñ¨É∞íè
ã¨`å¯~åÅ∞ JO^Œ∞H˘#fl Hõgâ◊fi~°∞_»∞.
=∞Ç¨ q^•º"Õ`«Î
„QÆO^èŒ ~°K#« HõO>Ë q^•º"Õ`QÎ« Í qâı+O¨ QÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞. gi
~°K#« Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q ''¿ÇÏã≤Oì Q∑ K«i„`«——, ''=∞`« q^Œº—— =O\˜ `≥Å∞QÆ∞ WOw¡+π
315
„QÆO^è•Å∞<åfl~Ú. 1873Ö’ q[Ü«∞#QÆ~°O KÕi P™ê÷# „Ñ¨^•<å=∂`«∞ºÅ∞
ÃÑ#∞=∞`«û [QÆ<åfl^èŒ ~åA#∞, „Ñ¨É∞íè =Ù P#O^Œ QÆ[Ñü =∞Ç¨~åA#∞ ^Œi≈OKå~°∞.
`«# J™ê^è•~°} "≥^· ∞Œ +¨ºO`À gi^ŒiÌ "≥∞Ñ¨ÓÊ á⁄Ok, P^Œ~} ° ‰õΩ Ö’<≥· JHõ¯_Õ
ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’ KÕi 1874Ö’ „Ñ¨"âÕ ◊ Ñ¨sHõÖ∆ ’ L`«=Î ∞ „âı}Ö˜ ’ LfÎ~∞° Å‚ Ü«∂º~°∞.
~å*Ï"åi LÑ¨HÍ~° "Õ`#« O á⁄Ok =∞„^•ãπ „ÃÑã≤_x≥ û HÍÖËlÖ’ ZO.U K«kq
LfÎ~∞° Ö‚ <·ˇ å~°∞. P<å\˜ "≥Ú^Œ\ ˜ ÉÏp q^•º~°∞Åú Ö’ g~°∞<åfl~°∞. <åºÜ«∞ âß„ãÖÎ ÃÑ·
=∞‰õΩ¯= Z‰õΩ¯==fi@O`À ^•xh K«kq a.ZÖò Ñ¨\Ïì á⁄O^•~°∞.
q^•º ¿ã=
q^•ºÉèÏºãÖ =∞„^•ãπÖ’ Ñ¨ÓiÎ KÕã¨∞H˘x =∞m§ q[Ü«∞#QÆ~°O
KÕ~∞° H˘<åfl~°∞. gix =∞Ç¨Ï ~å*Ï"å~°∞ `«=∞ HõàÏâßÅÖ’ "≥ã· π „Ñ≤xûáêÖòQÍ
xÜ«∞q∞Oz Q“~°qOKå~°∞. H˘kÌHÍÖÏxˆH PKå~°∞ºÅ"å~°∞ Ñ¨^À#flu á⁄Ok
1887Ö’ „Ñ¨^è•<åKå~°∞ºÅ∞ JO>Ë „Ñ≤xûáêÖò JÜ«∂º~°∞. 1920 =~°‰õΩ P
Ñ¨^qŒ x J`«ºO`« ã¨=∞~°=ú O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. `«~åfi`« q[Ü«∞#QÆ~° ãÖã¨¯ $`«
HõàÏâßÅ „Ñ≤xûáêÖòQÍ xÜ«∞q∞OÑ¨|_®¤~∞° . q^•º ~°OQÍxH˜ ~å=∂#∞*ÏKå~°∞ºÅ
"åi ¿ã=#∞ QÆ∞iÎOz# P<å\˜ POQÆ¡ „Ñ¨É∞íè `«fiO 1912Ö’ ''~å=Ù |Ç¨Ï^Œ∂~ü——
a~°∞^Œ∞xzÛ Q“~°qOzOk, ã¨`¯« iOzOk. _≥Éƒ·ˇ ù U_Õà√◊ § Ü«∞â’ rq`åxfl ™ê~°Hú Oõ
KÕã∞¨ H˘x PKå~°∞ºÅ"å~°∞ 1928Ö’ H©iÎ âı+µ¨ ÅÜ«∂º~°∞b
316
110. `«~¯° f~°ú –

PkÉè@ í ì ~å=∞=¸iÎ âß„ã≤Î (1861 ad)
`« ~°¯ ã¨=Ú„^•xfl J=bÅQÍ Dk# =∞Ç¨#∞ÉèÏ=ÙÅ∞ PkÉèí@ì
ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºO, =∞Ç¨ ÅHõ∆ ‡=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ ~å=∞=¸iÎ âß„ã≤Î ÉÁaƒe `åÅ∂HÍ
=Ú~°_®O J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ 1961Ö’ [x‡OKå~°∞. „^•q_» âßY‰õΩ K≥Ok#"å~°∞.
™⁄O`« TiÖ’<Õ ÑÖK«HÍ"åºÅ∞ <Õ~åÛ~°∞. Náê^Œ ~å=∞âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° `«~¯°
„Ñ¨H~õ } ° ÏÅ∞, x~°∞HÎ̃, Ñ¨H`∆õ ,« =ºkèH~õ }
° O, ã≤^•úO`« ÅHõ}
∆ O, J=KÕÛ^ŒH`õ fi« x~°∞HÎ̃,
Ñ¨H`∆õ ,« ™ê=∂#º x~°∞HÎ̃ J<Õ `«~¯° „QÆO^è•Å#xfl\˜h J=Ö’_»#O KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞.
HÍj "≥o¡ Hõ~åfl@Hõ ã‘`å~å=∞ âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ ''#=ºaèKå~°O——, ''ã¨`ü „ÑüÑ¨HO∆õ ——,
''J=Ü«∞=O—— J<Õ =∞Ç¨ÏŸ^ŒOæ „^•Å∞ ÑïOî Kå~°∞. =OQÆ ^ÕjÜ«ÚÖˇ#· =„[‰õΩ=∂~°
q^•º~°`fl« Éè\í ÏìKå~°∞ºÅ "åi #∞O_ç ''=Ùº`«ÊuÎ "å^ŒO, â◊HÎ̃ "å^ŒO——, ''„áê=∂}º
"å^ŒO——, ''qkè "å^ŒO——, =ÚHÎ̃ "å^ŒO—— J<Õ JÑ¨Ó~°fi „QÆO^ä•Åhfl <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞.
JO>Ë `«~°¯ âß„™êÎxfl P=¸ÖÏ„QÆO =∞kèOz, â’kèOz JO`«∞ K«∂ã≤# `«~°¯
=∂~åÎO_»∞Å#fl =∂@. HõÅHõ`åÎÖ’ „Ñ¨Éèí∞`«fi Ñ¨sHõ∆Ö’ LfÎ~°∞‚Öˇ· ''`«~°¯ f~°ú——
a~°∞^ŒO`À áê@∞, J~Ú^Œ∞ =O^ŒÅ ~°∂áêÜ«∞Å ''#= ~°`fl« ~°∂Ñ¨—— |Ç¨ï=∞ux
á⁄O^•~°∞.
"Õ^•O`« kè+}
¨
WO`«\ ˜`À ãÖ`«$Ñ≤Î K≥O^Œ‰õΩO_® ~å=∞=¸iÎQÍ~°∞ HÍjÖ’ „^•q_»
ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º nH˜`∆ ∞« Å∞QÍi ^ŒQ~æÆ ° "Õ^•O`« ã¨∂„`«, â◊OHõ~° ÉèÏ+¨ºOÖ’ K«`∞« ã¨∂û„u
=~°‰Ωõ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞ w`å ÉèÏëêºxfl, ã¨∂„`« ÉèÏëêºxfl, J^≥· fi`« ã≤kxú ,
Q“_» „|Ç¨‡#O^•xfl ã‘fiÜ«∞ „ÑüÉè`í À ã¨fiÜ«∞OQÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ <Õ~∞° ÛH˘x
317
Jã¨=∂# kè+}
¨ `À J„QÆQÍq∞ JÜ«∂º~°∞.
É’^è<Œ å ™ê=∞~°ºú O
Hõ~åfl@Hõ ^ÕâO◊ Ö’ z„`åÑ¨Ó~üÖ’ L#fl â◊OHõ~° Ñ‘~°î ™êfiq∞H˜ "Õ^•O`åxfl
É’kèOKå~°∞. q^•º~°∞Åú ‰õΩ `«~å¯xfl <Õ~åÊ~°∞. JHõ¯_Õ =¸_Õà√◊ § LO_ç `«~åfi`«
^Œ~ƒ° Où QÍ, =∞O_ç "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ãÖ™ê÷<åÅ#∞ ^Œi≈Oz ÑÖ_ç`« „Ñ¨HÍO_»∞Å#∞ âß„ãÎ̈
K«~Û° Ö’ "≥∞Ñ≤ÊOz qâı+¨ Q“~°"å^Œ~} ° Å∞ á⁄O^•~°∞. L~å¡O ãÖ™ê÷#OÖ’ `«~¯°
âß„ãÎ̈ Ñ¨sH∆ÍkèHÍiQÍ L<åfl~°∞. =¸_Õà√◊ § `«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ =∞O_»¿Ñ@Ö’,
Ñ¨<fl≥ O_Õà√◊ § ~å[=∞O„_çÖ’, ~Ô O_Õà√◊ § q[Ü«∞#QÆ~° =∞Ç¨~å*Ï "åi ãÖã¨¯ $`«
HõàÏâßÅÖ’ J^è•ºÑ¨‰õΩÅ∞QÍ LO_ç =O^ŒÖÏk q^•º~°∞úÅ‰õΩ `«~å¯xfl É’kèOz
fiÛk^•Ì~°∞.
JHõ¯_ç #∞O_ç u~°∞Ñü KÕi ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅ‰õΩ „Ñ¨^•è <åKå~°∞ºÅ∞QÍ
J=¸Åº"≥∞#ÿ ¿ã=Å∞ H˘kÌHÍÅ"Õ∞ JO^Œ*âË ß~°∞. `«~åfi`« ^ŒH} ∆˜ ^Õâ◊ ãÖKå~°O
KÕã¨∂Î ÑÖ_ç`«∞Å`À âß„™êÎ~°ú K«~°ÛÅ∞ KÕã¨∂Î z=iH˜ ''Å∞‰õΩÖÏO—— J„QÆÇ¨~°O
KÕ~∞° H˘<åfl~°∞. JHõ¯_» q`«~} ° jÅ∞Ô~#· „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å∞ |∂Ô~¡ N~å=ÚÅ∞QÍ~°∞
âß„ã≤QÎ ÍiH˜ Éè∂í q∞x, =ãü QÆ$Ç¨xfl U~åÊ@∞ KÕã≤ Q“~°qOKå~°∞. JHõ¯_Õ ã¨∞Y
r=#O ™êyã¨∂Î q^•º~°∞Åú ‰õΩ q^•ºÉ’^è#Œ KÕâß~°∞.
ã¨<åº™ê„â◊=∞ ã‘fiHÍ~°O – =ÚHÎ̃
~å=∞=¸iÎ âß„ã≤QÎ Í~°∞ ''â◊HÎ˜ "å^ŒO——ÃÑ· XHõ "åºMÏº# „QÆO^èOŒ ~°zOKå~°∞.
Pk #∞O_ç N q^Àºáêã¨‰õΩÖˇ·# g~°∞ rq`åO`«O H˘#™êyOKå~°∞. rq`«
K«~=° ∂OHõOÖ’ ~å[=∞O„_ç KÕi QÀ^•=s #k f~°OÖ’ P"åãÖ U~°Ê~°K∞« H˘x
ã¨<åº™ê„â◊=∞O ã‘fiHõiOKå~°∞. Ü«∂Éè·ˇ `˘q∞‡k ãÖ=`«û~åÅ∞ =∂„`«"∞Õ rqOz<å
rq`åxfl J`«ºO`« ™ê~°Hú õ KÕã∞¨ H˘x Z^Œ∞~°∞ÖËx `«~¯° ÑÖ_ç`∞« xQÍ ~å}Õz#
~å=∞=¸iÎ âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1920Ö’ =ÚH˜Î á⁄O^•~°∞.b
318
111. ¿+H±ûÑ≤Ü∞« ~ü <å@Hõ Hõ^ÅŒè ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤#

– "Õ∞_ÕÑe¨ ¡ "≥OHõ@ ~°=∞}ÏKå~°∞ºÅ∞ (1862 ad)
ÑÖ_ç`« =Oâ◊O
"Õ∞_ÕÑe¨ ¡ "≥OHõ@ ~°=∞}ÏKå~°∞ºÅ∞ QÀÖÁ¯O_» "åºáêi „ÉÏÇ¨Ï‡}∞Å∞.
"≥+· =‚¨ =∞`å=ÅO|∞Öˇ#· PKå~°∞ºÅ∞. „Ñ¨Ñu¨ Î „Ñ¨=~°∞}∞Å∞. T~°@¡ [g∞O^•~°∞Öˇ#·
™êy "åi P™êú#O ÑÖ_ç`«∞Öˇ·# "åi =Oâ◊OÖ’ `å`«, ~å=∂Kå~°∞ºÅ QÍi
‰õΩ=∂~°∞_»∞ ~°ÑÚ¨¶ <å^èŒ ^•ã¨∞ gi `«O„_ç QÍ~°∞. J#HÍÑë¡ 1862Ö’ [x‡OKå~°∞.
gi =¸_»= U@ `«O„_ç L^ÀºQÆO HÀãÖ q[Ü«∞#QÆ~O° KÕ~å~°∞.
`«áÈ x+ì̈`À ã¨~fi° O ™êfinè#O
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ `«O„_ç =^ŒÌ<Õ ÑÖK«HÍ"åºÅ#∞ K«^Œ∞=ÙH˘<åfl~°∞.
q[Ü«∞#QÆ~O° =∞Ç¨~å*Ï "åi ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’ q^Œº<åi˚Oz 1877Ö’ "≥∞„\˜H±
áêÃã<· å~°∞. ‰õÄ~Ô à◊§ ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ ''H“=Úk——, ''HÍtHÍ =$uÎ——,
''`«~°¯ „Ñ¨Hõ~°}Å∞—— JÉèíºã≤OKå~°∞. ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨Ö’ Q˘Ñ¨Ê áêO_ç`åºxfl
™êkèOKå~°∞. HÍÖËrÖ’ QÆ∞=∂™êÎQÍ L^ÀºyOKå~°∞. ~°=∞}ÏKå~°∞ºÅ∞ x`«º
`«áÈ xëêìÑ~¨ ∞° Å∞. nx`À "åiH˜ JÅ=_»x q^Œº ÖË‰Ωõ O_® áÈ~ÚOk. Jxfl\Ï
J™ê^è•~°} "Õ∞^èãŒ ∞¨ û JÅ=_çOk.
q^Œfi`ü t~À=∞}˜ =Ú_»∞OÉˇ· #~°ãO≤ Ç¨Kå~°∞ºÅ QÍi t+¨µºÖˇ,· "Õ^•O`«
q^Œº#∂, "åi `«=Ú‡_»∞ =~åÇ¨Ï ™êfiq∞ =^ŒÌ ''„^•q_» P=∂flÜ«∞O—— <Õ~åÛ~°∞.
1891Ö’ ~å*Ï"åi HõàÏâßÅÖ’ ãÖã¨¯ $`« Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞QÍ KÕi 1935 =~°‰Ωõ
#ÅÉè·ˇ J~Ú^Õà§◊ ã¨∞n~°… HÍÅO Ñ¨xKÕâß~°∞. POQÆ¡ ÉèÏëê áêO_ç`º« =¸ LO_»@O`À
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ `«∞Å<å`«‡Hõ ÉèÏëê âß„ãÎ̈O#∞ (HõOáê~°\ "˜ £ ÃÑÖ·¶ ÏÅl), ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏëê âß„™êÎxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ Jáê~° q^Œfi`«∞Î ™êkèOK«∞H˘<åfl~°∞. g\˜x
319
É’kèOK«@OÖ’ gi <Õ~∞° Ê J"≥∂Ñ¶∞¨ OQÍ LO_Õ^xŒ „Ñ¨âO◊ ã¨Å∞ á⁄O^•~°∞.
K«`∞« ~åƒùëê Hõq`åKå~°ºO
PKå~°∞ºÅ"åi PO„^èŒ ÉèÏëê "≥^· ∞Œ +¨º=∞O z#fl<å\˜ #∞O_Õ JÅ=_çOk.
q^Œfi`ü Hõq J~Ú# =∞Ç¨~å*Ï "åi P™ê÷#OÖ’ LO_»@O ÉÏQÍ Hõeã≤ =zÛOk.
~å*Ï"å~°∞ ''ã¨``« =« Ú ãÖ`«ã¨ "≥ÚãÖQÆ∞ ã¨`º« „=uH˜<—£ — J<Õ =∞‰õΩ@O WzÛ
P™ê÷# Hõ=ÙÅ#∞ â◊`H« Oõ ~åÜ«∞=∞x HÀ~å~°∞. "å\˜Ö’ PKå~°∞ºÅ "å~°∞ ~åã≤#
''ã¨`«º=f â◊`«HõO—— L`«¯ $+¨ì HÍ=ºOQÍ ZxflÔH· =∞Oz H©iÎx `≥zÛ ÃÑ\˜ìOk.
PKå~°∞ºÅ "åi `˘e ~°K<« Õ Wk. nxH˜ „Ñ¨âã◊ Î≤ ~å=@O =Ú^•=Ç¨Ï"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O.
''#=∂‡àÏfi~°¡ QÍ^è• ã¨ÇÏ¨ „ã¨"∞≥ #ÿ ''u~°∞"≥Úo——x Ñ¨^•ºÅ∞QÍ PO„nèH~õ }
° O
KÕã≤ `«# LÉèÜ í ∞« ÉèÏëê Ñ¨\ =˜ ∞#∞ x~°∂Ñ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. D Ñ¨^•ºÅˆH ''PO„^è•
w~åfi} â◊@ HÀÑ¨ ã¨ÇÏ¨ „ãÖ—— ¿Ñ~°∞`À ãÖã¨¯ $`« â’¡HÍÅ∞ ~åã≤ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞.
''^Õ= „=`« K«i„`«—— PO„^èŒ HÍ"åºxfl „áœ_è» „Ñ¨|O^èŒ â‹e· Ö’ ~°zOz q^Œfi`«∞#Î ∞
„Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. ''<åÖÏ~Ú~°O—— J<Õ <åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ „^•q_» ÉèÏëê QÍ^èÅŒ #∞ `≥Å∞QÆ∞
Ñ¨^•ºÅ∞QÍ =∞ÅKå~°∞.
áê~°ú™ê~°kè â◊`«HõO, NHõ$+¨‚ K«i„`«, ''QÆ^Œº—— ''PO„^èŒ ¿ã`«∞ |O^èŒ
=∞Ç¨HÍ=ºO——, ''PO„^èŒ Ç¨Ï~°¬ K«i„`«—— QÆ^ºŒ O ~åâß~°∞. Jxfl\˜H<õ åfl ÉÏQÍ JO^Œih
PHõi¬Oz#k PKå~°∞ºÅ "å~°∞ POQÆ¡ =∞Ç¨Hõq ¿+H±ûÑ≤Ü∞« ~ü ~åã≤# Kåi„`å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ
J^Œ∞ƒù`« <å@HÍÅ Hõ^ÅŒè #∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~°zOK«@O. Z=~°∂ KÕ|@ìx Q˘Ñ¨Ê
„Ñ¨„H˜Ü«∞. Wq HÍHõ `≥Å∞QÆ∞Ö’ ''„áêHõ$`« ÉèÏëÈ`«ÊuÎ——, ''xÑ¶¨∞O@∞ K«i„`«——,
''áêO_»∞~°OQÆ =∞Ç¨`«‡º q=∞~°≈#O——, ''P~°¬ ÉèÏQÍ qÉèÏQÆO——, ''JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈
K«i„`«—— J<Õ JÑ¨Ó~°fi „QÆO^è•Å#∞ ~°zOz ÉèÏëê âß„ãÎ̈OÖ’ `«#‰õΩ#fl Ñ¨@∞ì#∞
x~°∂Ñ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. =ÚÃÑ·Êù Ô~O_»∞ LÑ¨x+¨`ü q^ŒºÅ‰õΩ `≥Å∞QÆ∞Ö’ qã¨Ê+¨ì
qÑ¨ÙÅ "åºMÏº#O ~åã≤ K«i`å~°∞Åú Ü«∂º~°∞ PKå~°∞ºÅ"å~°∞. rq`åO`«O „QÆO^èŒ
Ñ¨~#°î O, „QÆO^èŒ ~°K#« Å`À<Õ HÍÅˆHÑ∆ O¨ KÕã#≤ =∞Ç¨ q^Œfi^£ =ˆ~}∞ºÅ∞ N "Õ∞_ÕÑe¨ ¡
"≥OHõ@ ~°=∞}ÏKå~°∞ºÅ "å~°∞ Z#Éè̌· XHõ¯ ãÖ=`«û~åÅ∞ ãÖÑ¨Ó~°‚ P~ÀQÆºOQÍ
rqOz 1943Ö’ "ÕOHõ@ ~°=∞} ^è•=∞O KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.b
320
112. „HÀ_» Ñ¨„`« ~°K~« Ú`« –

QÆ∞=∞‡Å∂i ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~° âß„ã≤Î (1863 ad)
U^≥<· å XHõ âß„ãÎ̈O g∞^Œ ~åã≤# ãÖ„QÆÇÏ¨ q=∞~°≈#∞ ''„HÀ_» Ñ¨„`«O——
JO\Ï~°∞. QÆ∞=∞‡Å∂i ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~° âß„ã≤QÎ Í~°∞ ~åã≤# „HÀ_» Ñ¨„`åÅ∞ <Õ\ H˜ ©
`«~°¯ âß„™êÎ^èŒºÜ«∞#O KÕ¿ã"åiH˜ Hõ~°nÑ≤HõÅ∞QÍ xeKå~Ú. JO`«\ ˜ kè+¨}
âß„ã≤QÎ Íik. `«~å¯xfl `«„HõO (=∞l˚Q)Æ `åy#@∞¡ JÅ"ÀHõQÍ <ÕiÛ <ÕiÊ# q^Õ+=‘ ∞}˜.
[##O – q^Œº
âß„ã≤ÎQÍ~°∞ ÉÁaƒe `åÅ∂HÍ QÆOQÆ#fláê_»∞ „QÍ=∞OÖ’ QÆ∞=∞‡Å∂i
ÅH©;<å~åÜ«∞}, "≥OHõ=∂O| ^ŒOÑ¨`«∞Å‰õΩ 1863Ö’ [x‡OKå~°∞. ÉÁaƒe
P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« Öˇ#· =∞O_»áêHõ áê~°fifâ◊fi~° Hõq =^ŒÌ ãÖã¨¯ $`« HÍ"åº^èºŒ Ü«∞#O
KÕâß~°∞. ã¨∞ã¨~¡° ã‘`å~å=∞ âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° `«~¯° âß„ãÎ̈O K«^∞Œ =ÙH˘<åfl~°∞. Náê^Œ
~å=∞âß„ã≤QÎ Íi #∞O_ç <åºÜ«∞ âß„™êÎxfl =∞kèOKå~°∞. WÑ¨Ê\˜Hˆ gi H©iÎ K«O„kHõÅ∞
^Œâk◊ â◊ÖÏ "åºÑ≤OKå~Ú.
<Õ ~ ° ∞ ÛHÀ"åÅ#fl `« Ñ ¨ ã ¨ =∂„`« O âß„ã≤ Î Q Íix =ke ÃÑ@ì Ö Ë ^ Œ ∞ .
q[Ü«∞#QÆ~O° KÕi cè=∂Kå~°∞ºÅ= "åi =^Œ,Ì HÍj "≥o¡ „Ñ¨MÏº`« ÑÖ_ç`∞« Å =^ŒÌ
`å#∞ <ÕiÛ# áêO_ç`åºxH˜ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ k^Œ∞HÌ ˘<åfl~°∞. ã¨fi„QÍ=∞O KÕ~å~°∞. JÑ¨Ê\˜Hˆ
âß„ã≤QÎ Íi |Ç¨ï=Úv# „Ñ¨[˝ Ö’HõOÖ’ qâ◊^"Œ ∞≥ ÿ ^•^•Ñ¨Ù Z#Éè̌· =∞Ok t+¨µºÅ∞QÍ
KÕi q^Œº <Õ~åÛ~°∞. g~°O^ŒiH© QÆ∞~°∞‰õΩÅ "åãÖÖ’ =ãü, Éè’[<åÅ∞ HõeÊOz
q^•ºÉ’^è<Œ å KÕÜ∂« e. JÑ¨ÙÊ_Õ Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ HÍHõ~° Ñ¨„~°∞ „QÍ=∞ã¨∞ÅÎ ∞
âß„ã≤QÎ Íix t+¨º ã¨"∞Õ `«OQÍ `«=∞ „QÍ=∞O =zÛ LO_»=∞x q#flqOK«∞H˘<åfl~°∞.
"åi JÉèºí ~°#ú "Õ∞~°‰Ωõ JHõ¯_çH˜ KÕ~∞° H˘<åfl~°∞. =¸_»∞#fl~° Uà◊√§ „QÍ=∞ã¨∞eÎ zÛ#
ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À HÍHõ~Ñ° „¨ ~°∞Ö’<Õ LO_ç t+¨µºÅ‰õΩ q^•º^•#O KÕâß~°∞.
321
L^ÀºQÆ "åºãÖQÆO
1898Ö’ q[Ü«∞#QÆ~O° =∞Ç¨~å*Ï P#O^Œ QÆ[ÑüQÍ~°∞ âß„ã≤QÎ Íix
PÇ¨fixOz `«=∞ ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ xÜ«∞q∞Oz Q“~°qOKå~°∞.
âß„ã≤QÎ Íi âß„ãÎ̈ "å^Œ<å Ñ¨\ =˜ ∞ =ÚO^Œ∞ Ü≥∞O`« H˘=Ú‡Å∞ uiy# ÑÖ_ç`∞« Öˇ<· å
É’ÖÏÎ H˘\ÏìeûO^Õ. JO`« L^ŒOÌ _» ÑÖ_ç`∞« Å∞ ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~° âß„ã≤QÎ Í~°∞. 1921Ö’
=∞^èfiŒ ™êfiq∞ '<≥Ü · ∂« ~ÚHõ =∞Ç¨ ã¨É—íè — x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞ áêÖÁæx, `«#
x~°∞Ñ¨=∂# "å^Œ<å ™ê=∞~°ºú O`À JO^Œih K«H`˜ ∞« Å#∞ KÕã≤ =∞^èfiŒ ™êfiq∞ "åi
"≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄Ok Ñ¶∞¨ #OQÍ ã¨`¯« iOÑ¨|_®¤~∞° . #=nfiÑÖ "≥o¡ JHõ¯_ç `«~¯° âß„ãÎ̈
"Õ∞^è•=ÙÅ#∞ "≥∞Ñ≤ÊOz =ÚiÑ≤Oz „Ñ¨âO◊ ™ê Ñ¨„`åÅ#∞ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
áêâßÛ`«º „Ñ¨âO◊ ã¨
ÉèÏ~°fÜ«∞ ÑÖ_ç`∞« ÖË HÍ^Œ∞ áêâßÛ`«º ÑÖ_ç`∞« Å∞ ‰õÄ_® âß„ã≤QÎ Íi "å^Œ<å
<≥Ñ· Ù¨ }ÏºxH˜ J|∞ƒ~°Ñ_¨ "Õ å~°∞. "åi "≥^· ∞Œ ëêºxH˜ *’Ç¨~°∞¡ ÑëHÍ~°∞. JÖÏO\˜
"åiÖ’ ''*Ï#û<£ J<Õ [~°‡h ÑÖ_ç`∞« _»∞—— âß„ã≤QÎ Íi âß„ãÎ̈ ™ê=∞~åúºxH˜ =ÚQÆ∞_ú ·≥
PÜ«∞# =^ŒÌ KÕi âß„ãÎ̈ ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞ PHõoOÑ¨Ù KÕã∞¨ H˘<Õ"å_»∞. nx`À âß„ã≤QÎ Íi
H©iÎ ^ÕâO◊ Ö’<Õ HÍHõ q^ÕâßÅÖ’#∂ =∂~°∞"≥∂yáÈ~ÚOk. áêâßÛ`«∞ºÅ∞ "≥∞zÛ
âß„ã≤QÎ ÍiH˜ Q“~°= _®Hõ~ì̂ \òÅ#∞ „Ñ¨^•#O KÕâß~°∞.
„HÀ_» Ñ¨„`« „H©_ôHõ~°}
âß„ã≤QÎ Í~°∞ Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O, L~å¡O ãÖ™ê÷<åÅÖ’ `«~¯° âß„ãÎ̈ Ñ¨sH∆ÍkèHÍiQÍ
L<åfl~°∞. ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~° âß„ã≤QÎ Íi ¿Ñ~°∞ q#QÍ<Õ JO^ŒiH˜ gi ''„HÀ_» Ñ¨„`åÅ∞——
K«Ñ¨ÙÊ# *Ï˝Ñ¨HÍxH˜ =™êÎ~Ú. âß„ã≤ÎQÍ~°∞ ~åã≤# ''=∂^èŒ∞s ÑÖK« ÅHõ∆}©
„HÀ_»Ñ„¨ `åÅ#∞—— 1933Ö’ "≥∞ãÿ ∂¨ ~°∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO =Ú„kOz Q“~°q¿ã,Î ''[QÆnâ◊fi~°
ã≤^•úO`« ÅHõ}∆ „HÀ_»Ñ„¨ `«O——#∞ PO„^èŒ qâ◊fi HõàÏ Ñï+¨`∞« Î „Ñ¨K∞« iOz Q“~°qOzOk.
`«~°¯ âß„ã¨ÎO K«k"Õ =∞# ^Õâ◊ ÑÖ_ç`« q^•º~°∞úÅ‰õΩ âß„ã≤ÎQÍi „HÀ_»Ñ¨„`åÅ∞
Hõ~n° Ñ≤HÅõ ∞. Ü«∂Éè̌· ãÖ=`«û~åÅ∞ =∂„`«"∞Õ rqOz# D `«~¯° <åºÜ«∞âß„ãÎ̈
=∞Ç¨  q^•fiOã¨ ∞ _» ∞ QÆ ∞ =∞‡Å∂i ã¨ O QÆ " Õ ∞ â◊ fi ~° âß„ã≤ Î Q Í~° ∞ 1913Ö’
t"≥·Hõº=∞Ü«∂º~°∞.b
322
113. ãÖã¨¯ $`«OÖ’<Õ L`«~Î åÅ∞ ~åã≤# –
<åQÆÑÓ¨ _ç ‰õΩÑ¨ÙÊ™ê=∞Ü«∞º (1864 ad)
1864Ö’ `«q∞à◊<å_»∞Ö’x u~°∞`«xÎ Ö’ ‰õΩÑ¨ÙÊ™ê=∞Ü«∞ºQÍ~°∞ [x‡OKå~°∞.
Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ~å=∞Hõ$+¨‚ â◊~‡° . =∞„^•ãπÖ’ K«k"å~°∞, u~°∞ÑüÖ’ <åºÜ«∞"åkQÍ
LO_ç, WHõ¯_Õ ã≤~÷ Ñ° _¨ ®¤~∞° . ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ Q˘Ñ¨Ê ÑÖ_ç`∞« ÅxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞.
~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Ö’¡ Hõq`«fiO K≥ÑÊ≤ J<ÕH"õ ∞≥ #ÿ „QÆO^äŒ ~°K#« KÕã#≤ ã¨=º™êz.
â◊`« Ñ¶¨∞O@O "≥OHõ@ ~°OQÆâß„ã≤ÎQÍ~°∞ =∞Ç¨q^•fiOã¨∞Å t+¨µº_≥·
ãÖã¨¯ $`«O JÉèºí ã≤OKå~°∞. =\ì̃Ñe¨ ¡ #~° HõOsî~=° âß„ã≤,Î "ÕÔŒ "≥OHõ@~åÜ«∞
âß„ã≤,Î [#=∞Oz âıëê„k â◊~‡° =O\˜ P<å\˜ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞ giH˜ „áê} ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞.
gi q^Œfi`«∞#Î ∞ QÆ∞iÎOz „Ñ¨É∞íè `«fiO u~°∞Ñü ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅ áêÅHõ =∞O_»eÖ’
ã¨É∞íè ºÅ#∞QÍ xÜ«∞q∞Oz Q“~°qOz gi J=¸Åº ¿ã=Å#∞ JO^Œ∞H˘#flk.
<≥+· Hì≤ õ r=#O q#„=∞`«, ~°∞A=~°#Î O giH˜ ã¨ÇÏ¨ [ Éè∂í +¨}ÏÅ∞. g\˜H˜
t+¨µºÅ∞ PHõi¬OÑ¨|_ç P~åkèOKå~°∞. áêi*Ï`åÑ¨ÇÏ¨ ~°}O J<Õ #Ok u=∞‡#
„Ñ¨|O^è•xH˜ Z=~°∂ "åºMÏº#O ~°zOK«#O^Œ∞# g~°∞ K«Hõ¯x ''Ñï=∞à’ÖÏ¡ã¨
"åºMÏº#O—— |Ç¨ï ã¨∞O^Œ~O° QÍ ã¨∞ÅÉèí â‹e· Ö’ 1929Ö’ ~åã≤ „Ñ¨K∞« iOz P
Ö’@∞#∞ f~åÛ~°∞. ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ g~°∞ ~°zOz# Hõ$`«∞Å∞ J<ÕHOõ L<åfl~Ú.
J~Ú`Õ KåÖÏ ÉèÏQÆO J=Ú„k`åÖË HÍ=@O =∞# ^Œ∞~°^$Œ +Öì . q∞„`«∞Å‰õΩ t+¨µºÅ‰õΩ
‰õΩÑ¨ÙÊ ™ê=∞Ü«∞ºQÍ~°∞ ~å¿ã L`«Î~åÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ ãÖã¨¯ $`«"Õ∞ ~å¿ã"å~°∞.
JÑ¨ÙÊ_»ÑÙ¨ Ê_»∞ `≥Å∞QÆ∞ Ñ¨^•ºÅ`À<Õ L`«~Î åÅ∞ ~å¿ã"å~°∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤#
HÍ"åºÅ#xfl\˜x HÍ=º ãÖÑ¨Ù@OQÍ KÕã≤ ''ã¨Ñ¨Î ~°`åfl=o—— ¿Ñi@ 1927Ö’
=Ú„kOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’ Ñ¨k¿ÇÏ_»∞ ÅÑ¶Ú¨ HÍ"åºÅ∞<åfl~Ú. áêi*Ï`åÑ¨ÇÏ¨ ~°}O
"åºMÏº#OÖ’ `«# Ñ¨Ù@∞ìÑ¨Ó~Àfi`«Î~åÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. <åQÆÑ¨Ó_ç „QÍ=∞OÖ’
[x‡OKå#x, ÉèÏ~°^•fi[ã¨ QÀ„`«=∞x, ™ê=∞QÆ„^•Ç¨º# ã¨∂„f‰õΩÅ=∞x,
Ü«∞*Ë˝â◊fi~å~°º Ñ¨Ù„`«∞_ç#x ‰õΩÑ¨ÙÊ™êfiq∞ ÑÖ_ç`«∞_»#x, ~åAH˘<åfl_»∞. _≥Éˇ·ƒù
U_Õà√◊ § rqOz D =∞Ç¨ ÑÖ_ç`« Hõq 1941Ö’ Ñ¨~=° ∞Ñ¨kOKå~°∞.b
323
114. |Ç¨ï„QÆO^èŒ Ñï+¨¯~°,Î |Ç¨ïÉèÏëê HÀq^Œ∞Å∞ –

=∂#=e¡ ~å=∞Hõ$+¨‚ Hõq (1866 ad)
ÉÏÅºO – q^•ºÉèÏºãÖ – L^ÀºQÆ rq`«O
=∂#=e¡ ~å=∞Hõ$+¨‚ HõqQÍ~°∞ =∞„^•ãπÖ’x #∞OQÆOÉÏHõOÖ’ "≥k· Hõ
„ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1866Ö’ [x‡OKå~°∞. `«O„_ç ~å=∞âß„ã≤.Î `«O„_ç,
`å`«QÍ~°∞ Jëêì^âŒ ◊ ÉèÏëê „Ñ¨g}∞Å∞. `«O„_ç <å@ºâß„ãÎ̈ "åºMÏº`«. HõqQÍ~°∞
K≥<fl·≥ Ö’ a.U áêÃã· ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ZO.U KÕâß~°∞. =∞„^•ãπ zO`å„k ¿Ñ@
q∞_çÖò ã¨∂¯Öò, „H˜ã≤ìÜ«∞<£ HÍÖËl ÃÇ·Ïã¨∂¯ÖòÖ’, Ñ¨K«ÛÜ«∞Ñ¨Ê HõàÏâßÅ L#fl`«
áê~îâ° ßÅÖ’ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. P~°∞ ÉèÏ+¨Ö’ áêO_ç`º« O ™êkèOK«@O
=Å# gix ''HõqQÍ~°∞—— Jx ãÖÉ’kè™êÎ~∞° =∞~åº^ŒQÍ.
`«~åfi`« HõqQÍ~°∞ =#ÑïÎ ãÖ™ê÷#OÖ’ „QÆO^èŒ „Ñ¨K«∞~°} HÍ~°º
x~åfiÇ¨Ï‰õΩÅ∞QÍ Ñ¨^àÕ √◊ § Ñ¨xKÕâß~°∞. Ñ≤=∞‡@ =∞„^•ãπ „áêK«º ed`« ÉèÏO_®QÍ~°O
„áêp# `åà◊Ñ„¨ `« „QÆO^èŒ ãÖáê^Œ# âßY‰õΩ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞QÍ Pˆ~à◊√§ ¿ã=ÅOkOKå~°∞.
=∞„^•ãπ „Ñ¨É∞íè `«fi q^•ºâßYÖ’ KÕi, ~å[=∞O„_ç „Ñ¨É∞íè `«fi HõÖlË Ö’ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ
H˘O`«HÍÅO L<åfl~°∞. J#O`«~O° u~°∞Ñü ^Õ=™ê÷# q^•ºâßMÏkèHÍiQÍ 1935
=~°‰Ωõ H˘#™êQÍ~°∞. =∞„^•ãπ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ K«i„`« âßYÖ’ "≥∞HõOr iHÍ~°∞Å¤
Ñïâ’^èŒ<åÅÜ«∞OÖ’ P~°∞ ãÖ=`«û~åÅ∞ L<åfl~°∞. ^Œâß|Ì HÍÅO u~°∞Ñü
Ñïâ’^è<Œ åÅÜ«∞ ãÖã¨¯ $`« âßYÖ’ s_»~Qü Í LO_ç H˘O`«HÍÅO _≥~Ô· Hõ~ì ü Ñ¨^qŒ h
324
KÕ|\Ïì~°∞.
„áêp# „QÆO^èŒ ¿ãHõ~}
° – ÑïjÅ# – =Ú„^Œ}
„^•q_», Hõ#fl_», „áêK«º, =∞à◊Ü«∂àÏk ÉèÏ+¨ÅÖ’ Q˘Ñ¨Ê áêO_ç`«ºO
á⁄O^•~°∞. „áêp#, ãÖã¨¯ $`«, PO„^èŒ ™êÇ≤Ï`«º =∞<åfl, P ÉèÏëê K«i„`« q=∞~å≈
ÑïjÅ#O J<åfl Hõq QÍiH˜ Ñ¨~=° ∞ „Ñ‘u. „áêp# „QÆO^èŒ ãÖáê^Œ# HÀãÖ
ÑïjÅ# HÀãÖ ZO`À ã¨fiO`« ^è<Œ åxfl "≥zÛOz# ™êÇ≤Ïf „Ñ≤ÜÚ« Å∞. „áêp#
„QÆO^èŒ ÑïjÅ#, ãÖã¨¯~°}ÅÖ’ â◊ÉÏÌ~ú° ã¨fi~°∂Ñ¨ x~°Ü ‚ ∞« OÖ’ gi „Ñ¨[˝ ã¨∞xt`«"∞≥ ÿ
Jx`«~° ™ê^èºŒ "≥∞#ÿ k. ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ ã¨~ã° ¨ ã¨ÇÏ¨ [ ã¨∞O^Œ~O° QÍ Hõq`«fiO
K≥¿ÑÊ <Õ~°∞Ê HõqQÍik. |Ç¨ï âß„™êÎÅÖ’ gi „Ñ¨"Õâ◊O, áêO_ç`«ºO =∞Ç¨
qâı+¨"≥∞ÿ#q. ™œ[#ºO, ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«∞`« HõqQÍiH˜ ã¨Ç¨Ï*Ï`åÅ∞. =#ÑïÎÖ’
LO_»QÍ ''qã¨Î $u Hõ=ÙÅ∞—— ji¬Hõ`À J<ÕHõ „áêp# „QÆO^è•Å#∞ ãÖã¨¯iOz
„Ñ¨K«∞iOKå~°∞. g\˜Ö’ #<ÕflKÀ_»∞x ‰õΩ=∂~° ãÖÉèí=O, =Å¡Éèí ~åÜ«∞x
„H©_®aè~å=∞O, =∞_çH˜ ã≤OQÆ# ã¨HÅõ hu™ê~°O, |^≥Ì Éè∂í áêÅ∞x huâß„ã¨Î =ÚHÍÎ=o,
Éèˇ·~°q Hõq ~åã≤# N~°OQÆ =∞Ç¨`«‡ºO, „Ñ¨|O^èŒ =∞}˜Éèí∂+¨}O, "ÕOHõ>Ëâ◊
L^•Ç¨Ï~°}O, PO„^èŒ u~°∞"åÜü∞ L<åfl~Ú. HõqQÍ~°∞ ''^ŒH} ∆˜ ÉèÏ~°`« ãÖã¨¯ $`«
„QÆO^è=Œ ∂Å—— J<Õ ãÖã¨#÷ ∞ ™ê÷ÑO≤ z Ju „áêp# ãÖã¨¯ $`« „QÆO^è•Å#∞ ÑïjeOz
=Ú„kOKå~°∞. =Ú„kOz# "å\˜Ö’ ^ŒO_ç ~°zOz# ''J=Ou ã¨∞O^Œi Hõ^—Œè —,
''K«`∞« ~°~åƒù}© JO>Ë â◊¥„^Œ‰Ωõ x Ñ¨^‡Œ „áêÉè$í `«HOõ , Dâ◊fi~° ^Œ`∞« xÎ ''^è∂Œ ~°qÎ @
ãÖ"å^ŒO——, =~°~∞° z ~åã≤# ''LÉèÜ í ∂« aè™êiHõ——, âßº=∞Å‰õΩx ''áê^Œ `å_çÒ« ——
J<Õ ÉèÏ} K«`∞« +ì̈Ü∞« O, Éè’Ax ''â◊$OQÍ~° „Ñ¨HÍâ◊O——, k*Ï˝Q∞Æ x ''‰õΩO^Œ=∂Å
<å@HõO——, ql˝Hõ ~åã≤# ''H“=Ún =∞Ç¨ÏŸ`«û= <å@HõO——, =`«û~å[ K«i`«O WO`«
„â◊^ŒúQÍ „áêp# „QÆO^è•Å#∞ ¿ãHõiOz Ñï+¨¯iOz ÑïjeOz =Ú„kOKå~°∞
~å=∞Hõ$+¨‚ HõqQÍ~°∞. ™êÇ≤Ï`«º Ö’HõO "åiH˜ ZO`À ~°∞}Ñ¨_ç LOk.
HõqQÍi ~°K<« å áê@=O
HõqQÍ~°∞ H˘xfl ã¨fi`«O„`« HÍ"åºÅ∞ ~°zOKå~°∞. JO^Œ∞Ö’ ''=∞$QÆ=u
~°ã=¨ `å¯=ºO——, ''=ãÖ`« qÖÏãÖ—— HõàÏ Ñ¨Ó~À‚^Ü
Œ ∂« xfl áÈe# `˘q∞‡k Pâßfi™êÅ
325
L`«=Î ∞ HÍ"åºO J=Ú„k`«O. ''áê@bÑ¨Ù„`«HOõ —— J<Õk =∞~˘Hõ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºO.
''HõoOQÆ ¿ã#——, ''=∂Åf =∂^è=Œ O—— J<Õk „Ñ¨H~õ }
° ÏÅ∞. Éè~í `° ∞« x <å@ºâß„™êÎxfl
Jaè#= QÆ∞áêÎKå~°∞ºÅ "åºMÏº#O`À Ñï+¨¯iOz ÔQ·HÍfi_£ FiZO@Öò „QÆO^èŒ
=∂ÅÖ’ =¸_»∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ „Ñ¨K«∞iOKå~°∞. WOHÀ ÉèÏQÆO J=Ú„kÅOQÍ<Õ
LO_çáÈ~ÚOk. Wk HõqQÍi <å@ºâß„ã¨Î *Ï˝<åxH˜, ã¨~fi° OHõ+¨ „Ñ¨[‰˝ Ωõ L^•Ç¨Ï~°}.
JÖÏˆQ ''ÉèÏ~°`« HÀâ◊O—— J<Õ =∞~À JÑ¨Ó~°fi „QÆO^èOŒ Ö’ <å@ºâß„ãÎ̈ ãÖ|O^è•Öˇ#·
Ñ¨^•Åxfl\˜h J~°ú q=~°}`À, ÅHõ}∆ L^•Ç¨Ï~°}Å`À JHÍ~åk„Hõ=∞OQÍ ‰õÄ~åÛ~°∞.
*Ï˝# =Ü≥∂ =$^Œ∞Öú #·ˇ HõqQÍ~°∞ ~åã≤# D „QÆO^è•xfl u~°∞Ñü ^Õ=™ê÷#O „áêK«º
Ñïâ’^è<Œ åÅÜ«∞O =Ú„kOz Q“~°qOzOk. HõqQÍ~°∞ ÉèÏã¨ <å@HÍÅ#∞ H˘xfl\˜x
J#∞=kOKå~°∞. WqHÍHõ WOHÍ KåÖÏ „QÆO^ä•Å#∞ ~åâß~°∞. HõqQÍ~°∞ ¿ãHõiOz
ãÖã¨¯iOz# J<ÕHõ ãÖã¨¯ $`« „QÆO^ä•Öˇ<Àfl WOHÍ J=Ú„k`åÅ∞QÍ<Õ LO_çáÈ=@O
ÉÏ^è•Hõ~°O. WO`« ã¨~°ã¨fif ¿ã= KÕã≤# HõqQÍiH˜ ÅH©; „Ñ¨ã¨#flO =∂„`«O
HÍÖË^∞Œ . Wk Ö’HõOÖ’ ã¨ÇÏ¨ ["Õ∞ Hõ^•. rq`« K«~=° ∂OHõOÖ’ D ÑÖ_ç`« Hõq
PiúHõ ÉÏ^èŒÅ#∞ Z^Œ∞~˘¯<åfl~°∞. „Ñ¨Éèí∞`«fiO JO^Œ*Ëã≤# LÑ¨HÍ~° "Õ`«#O`À
rqOKåeû=zÛOk áêÑÖ. ~å=∞Hõ$+¨‚ HõqQÍ~°∞ Ñ¨Ó#∞H˘x LO_»Háõ È`Õ J=¸Åº
„áêp# „QÆO^ä•Å∞ "≥Å∞QÆ∞ K«∂ã≤ LO_ÕqHÍ^Œ∞. `˘OÉè·ˇ XHõ¯ Uà◊√§ rqOz# D
™êÇ≤Ï`ÀºÑ¨ rq =∂#=e¡ ~å=∞Hõ$+¨‚ HõqQÍ~°∞ 21–9–1957Ö’ =∞~°}Õz
ã¨~ã° fi¨ f ™êÜ«Ú[ºO á⁄O^•~°∞.b
326
115. QÆ∞~°∞=ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°∞=Ù, ã¨~fi° âß„ãÎ̈"`Õ Î« –

N `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞âß„ã≤Î (1867 ad)
QÆ∞~°∞=ÙÅ‰õΩ QÆ∞~°∞=Ù
^•^•Ñ¨Ù J~°"·≥ _≥Éƒ·ˇ ù Uà◊§ „H˜Ò« U ãÖã¨¯ $`« ÑÖ_ç`∞« x J_çy<å
`å#∞ `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Íi t+¨µº_ç#x HÍÅ~ü ™ês YO_»∞"å ZQÆ~ˆ ã≤
K≥¿ÑÊ"å~°∞. JO`«\ ˜ qMÏºu "åik. q[Ü«∞#QÆ~åxH˜ ã¨g∞ÑÖÖ’ XO\˜ `å_ç
J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ 25–1–1867# `å`å ã¨∂~°º<å~åÜ«∞}Ï=^è•x, ™Èq∞ ^Õ==∞‡
^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞ [x‡OKå~°∞. H˘_»∞‰õΩ#∞ âß„ãÎ̈ ÑÖ_ç`∞« _çx
KÕÜ∂« Å<Õ |bÜ«∞"≥∞#ÿ HÀiHõ L#fl gi `«eQ¡ Í~°∞ H˘_»∞‰õΩ#∞ K«OHõ# Z`«∞HÎ ˘x
^•^•Ñ¨Ù ~Ô O_»∞ H˜Ö’ g∞@~°∞¡ #_çz q[Ü«∞#QÆ~O° Ö’ QÆ∞~°∞=ÙQÍi =^ŒÌ kOÑ≤
=KÕÛk. JO`« Ñ¨@∞ì^ÅŒ K«∂Ñ≤Ok P =∞Ç¨ WÖÏ¡Å∞ ‰õΩ=∂~°∞x q^ŒºHÀãÖ. P
„â◊=∞ TiˆH áÈÖË^∞Œ . Ñ¶e¨ OzOk. `«e¡ |∞∞}O f~°∞ÛH˘<åfl~°∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞.
ÃÑiy ÃÑ^Œ"Ì åÔ~#· âß„ã≤QÎ Í~°∞ q[Ü«∞#QÆ~O° Ö’ |∞Å∞ã¨∞ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤QÎ Íi
=^ŒÌ KÕi ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºO JÉèºí ã≤Oz „áêg}ºO ™êkèOKå~°∞. âß„ã≤QÎ Íik
áê^Œ~°ãÖ ÖÏO\˜ K«∞~°∞ÔH·# |∞kú. "Õ∞^è•qQÍ ÑïQÆ}# K≥O^•~°∞. gi
„â◊^•úã‰¨ Ωõ ÅÎ ∞, q#Ü«∞O, "Õ∞^è•q `«#O Hõ~å‚Hsõ Q‚ Í q#fl ~°∞„^•Éè@
í ¡ ~å=∞âß„ã≤Î
ÅHõ∆ ‡} âß„ã≤Î ™È^Œ~∞° Å∞ ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Íix PÇ¨fixOz, KÕ~n° ã≤, "åºHõ~} °
JÅOHÍ~° âß„™êÎÅ∞ <ÕiÊ J™ê=∂#º ÑÖ_ç`∞« xQÍ fiÛk^•Ì~∞° . Q˘Ñ¨Ê t+¨µºx
HÀãÖ "≥kH˜# P QÆ∞~°∞ ™È^Œ~°∞Å∞ ^èŒ#∞ºÅ∞. "å~°∞ <ÕiÊ# q^Œº <ÕiÛ D
327
t+¨µº_»∂ QÆ∞~°∂}O f~°∞ÛH˘<åfl~°∞.
|Ç¨ï âß„ãÎ̈ Ñï*Ï˝#O
^è~Œ ‡° âß„ãÎ̈O <Õ~åfiÅ#fl HÀiHõ Hõey QÆ∞=∞‡Å∂~°∞ ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~° âß„ã≤QÎ Íi
t+¨µºÖˇ· P™êO`«O JÉèºí ã≤OKå~°∞. H˘Å∂¡~∞° HÍ=∞âß„ã≤Î QÍix KÕi "Õ^•O`«O
JO`«O K«∂âß~°∞. ãÖw`«O g∞^Œ "≥∂A Hõey Hõ@∞ì ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} QÍi =^ŒÌ
ãÖw`« QÆ∞@∞ì =∞@∞ìÅhfl „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. WÖÏ âß„ã≤QÎ Íi |Ç¨ïâß„ãÎ̈ Ñï*Ï˝#O
^Õâ=◊ ∞O`å "åºÑ≤Oz Q˘Ñ¨Ê QÆ∞iÎOÑ¨Ù xzÛOk. PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’ U âß„ãÖÎ Ö’ U
~°H"õ ∞≥ #ÿ ãÖ^ÕÇ¨ Å∞ =zÛ<å z=iH˜ gi ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ ~å"åeã≤O^Õ. gi fˆ~Ê `«∞k
f~°∞Ê. t~À^è•~°º=¸ J~ÚOk. JO`«\ ˜ xëêÊHõá∆ ê`«OQÍ âß„ã¨|Î ^ŒOú QÍ ^è~Œ ‡° ,
<åºÜ«∞ |^ŒOú QÍ =º=Ç¨ÏiOKÕ"å~°∞. QÆOcè~° Ç¨Ï$^ŒÜÚ« Å∞. `˘„@∞ áê@∞ ÖËx
„Ñ¨âßO`« =¸iÎ âß„ã≤QÎ Í~°∞.
ã¨∞n~°… q^•º^•#O – J~°∞^≥#· iHÍ~°∞¤
P<å\˜ "Õ∞\˜ ÑÖ_ç`«∞ÅÖ’ ã¨∞ÉÏƒ~åÜ«∞ âß„ã≤ÎQÍ~°∞ <åQÆi‰õΩÅ∞
JxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. Ö∫H˜Hõ *Ï˝#OÖ’#∂ J™ê^è•~°} „Ñ¨[˝ LO_Õk. g\˜ =Å#<Õ
q[Ü«∞#QÆ~° Ñ¨Ù~°áêÅHõ ãÖÑ¶∞¨ OÖ’#∞, ã¨ÇÏ¨ HÍ~° ãÖÑ¶∞¨ OÖ’#∞ ã¨É∞íè ºÖˇ· ™ê÷xHõ
ãÖã¨Å÷ Ö’ „Ñ¨^•è # ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ J<ÕHõ =∂~°∞¡ Z#∞flHÀ |_®¤~∞° . JO`«\ ˜ qâı+"¨ ∞≥ #ÿ
=¸iÎ`fi« O "åik. q[Ü«∞#QÆ~O° ~å*Ï"åi ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ âß„ã≤QÎ Í~°∞
#ÅÉè̌· Uà◊√§ ã¨∞n~°… HÍÅO „Ñ¨^•è <åKå~°∞ºÅ∞QÍ Ñ¨xKÕã≤ âß„™êÎ^•è ºÑ¨#O KÕâß~°∞.
XHõ ~°HOõ QÍ W^˘Hõ iHÍˆ~.¤
„QÆO^äŒ ~°K#« Ö’ "Õ∞\˜
ÉèÏ~°`« ^ÕâO◊ Ö’ L`«=Î ∞ "åºHõ~}
° „QÆO^äOŒ QÍ ÑïQÆ}O˜ Ñ¨|_»∞`«∞#fl <åˆQâ◊
Éèí@∞ì ~°zOz# ''â◊ÉËÌO^Œ∞ âıY~°O——#∞ L`«Î~° ^Õâ◊ ÑÖ_ç`«∞Å∞ YO_çOK«@O
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ>Ëì „QÆO^ä•Å∞ ‰õÄ_® ~åâß~°∞. âß„ã≤ÎQÍ~°∞ "åi "å^•Å#xfl\˜x
QÆ_á¤ç ÈK«ÖÏ¡QÍ `ÕeQÍæ fã≤ áêˆ~ã≤, YO_»#Å‰õΩ „ÑüYO_»#Å∞ KÕã≤ <åˆQâ◊É@ íè ì
Ç¨Ï$^ŒÜ∂« xfl Pq+¨¯iã¨∂Î ''QÆ∞~°∞ „Ñ¨™ê^ŒO—— J<Õ =∞Ç¨ L„^ŒOæ ^èOŒ ~åã≤, <À~°∞
328
=¸~ÚOKå~°∞. D „QÆO^ä•xfl PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Q“~°=OQÍ =Ú„kOzOk,
Ö’HÍxH˜ JOkOzOk. nx`À =∂~°∞=¸Å „áêO`åÅ "åiH˜ ‰õÄ_® âß„ã≤QÎ Íi
áêO_çf QÆi=∞ `≥eã≤ t+¨µºÖˇ· q^Œº <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. JO`«\ ˜ „Ñ¨ÉÏè =O K«∂Ñ≤Ok.
P QÆ∞~°∞„Ñ¨™ê^Œ t+¨µºÅ áêe\˜ =~°"∞Õ J~ÚOk. âß„ã≤QÎ Í~°∞ D „QÆO^è•xfl
''ã¨fi~° ãÖkè—— =~°‰Ωõ ~åâß~°∞. t+¨µºÅ∞ ¿Ñi "≥OHõ>âË fi◊ ~° âß„ã≤Î ''QÆ∞~°∞ „Ñ¨™ê^Œ
âı+O¨ —— ¿Ñi@ ''HÍ~°HÍO`«O—— =~°‰Ωõ ~åã≤ Ñ¨ÓiÎ KÕâß~°∞. JO`«\ ˜ Q˘Ñ¨Ê t+¨µºÅ#∞
`«Ü∂« ~°∞ KÕâß~°∞ `å`å "å~°∞. âß„ã≤QÎ Íi J"≥∂Ñ¶∞¨ áêO_ç`åºxH˜ "å~°ã∞¨ Å∞QÍ
g~°∞ L<åfl~°∞ J#\ÏxH˜ Wk XHõ „Ñ¨`º« Hõ∆ ™êHõO∆ . nxh PO„^è• Ü«¸x=iû\©Ü∞Õ
=Ú„kOzOk. ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞ Ç¨Ïiâß„ã≤Î ~åã≤# ''â◊|Ì ~°`fl« —— "åºYº#∞
ÑïjeOz \©HÍ ~åã≤ Ñï+¨¯i¿ãÎ PO„^èŒ qâ◊fi HõàÏ Ñï+¨`ü „Ñ¨K∞« iOzOk.
Ñ¨Ù~°™ê¯~° Q“~°= iHÍ~ü¤
1912Ö’ ''=∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞—— a~°∞^ŒO âß„ã≤QÎ Íix =iOzOk.
P a~°∞^Œ∞ á⁄Ok# "≥Ú@ì "≥Ú^Œ\ ˜ =ºH˜Î `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Íˆ~. Wn XHõ
iHÍˆ~.¤ „Ñ≤<û£ PÑ¶π "ÕÖòû WO_çÜ∂« =zÛ#Ñ¨ÙÊ_»∞ âß„ã≤QÎ Íix ã¨Q“~°=OQÍ =∞„^•ãπ‰Ωõ
PÇ¨fixOz, `«# ¿Ñ~°∞ K≥Hõ¯|_ç# ''ã¨∞=~°‚ HõOHõ}Ïxfl—— ã¨fiÜ«∞OQÍ âß„ã≤ÎQÍi
KÕuH˜ `˘_çy JÅOHõiOKå_»∞. Wk XHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ JO^Œ∞<å PO„^èŒ ^ÕâßxH˜
K≥Ok# âß„ã¨Î ÑÖ_ç`∞« xH˜ ÅaèOz# J~°∞^≥#· Q“~°=O. Wk =¸_»= iHÍ~°∞.¤
q[Ü«∞#QÆ~O° Ö’<Õ HÍHõ L~å¡O, Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O ãÖ™ê÷# ÑÖ_ç`« Ñ¨sHõÅ∆ ‰õΩ âß„ã≤QÎ Í~°∞
ZÑ¨ÙÊ_»∂ „Ñ¨^•è # Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ Å∞QÍ LO_Õ"å~°∞. WO`«\ ˜ âß„ãÎ̈ ÑÖ_ç`∞« xH˜ ãÖÑ¶∞¨
ãÖã¨¯~°}ÃÑ· q∞H˜¯e Jaè=∂#O LO_»@O P ~ÀAÖ’¡ Pâ◊Û~°ºÑ¨_Õ q+¨Ü∞« O.
^Œ∞~åKå~åÅ#∞ HÍÖÏxfl |\ì̃ =∂~°∞ÛH˘x ãÖã¨¯iOK«∞H˘x âß„ãÎ̈ ã¨=∞‡`åÖˇ#·
"åxx J#∞ãïOKåÅx ZÑ¨ÙÊ_»∂ „Ñ¨É’kèOKÕ"å~°∞. =∞Ç¨`«∞‡x Y^Œ~Ì ∞° =„ã¨Î
^è•~°}Ï, giÃÑ· „Ñ¨ÉÏè =O K«∂Ñ≤Ok. x`«ºO ã¨#flx á⁄O^Œ∂~°∞ Y^Œ~Ì ∞° =„™êÎÖË
rq`åO`«O ^èiŒ OKÕ"å~°∞.
âß„ãÎ̈ "å^Œ f~°Êi
PO„^èŒ ™êÇ≤Ï`«º Ñï+¨`∞« Î ã¨=∂"ÕâßxH˜ XHõ™êi J^èºŒ Hõ∆ ™ê÷#OÖ’ LO_ç
329
PO„^èŒ ÉèÏ+¨ B#fl`«ºO HÀãÖ =∂~°æ xˆ~âÌ O◊ KÕã∂¨ Î KÕã#≤ „Ñ¨ãO¨ QÆO =∞Ç¨ÏŸÑ¨<åºãÖ
JxÑ≤OzOk. ~å[=∞O„_ç „â’„uÜ«∞ =∞Ç¨ã¨É,íè qâßY *’ºuâß≈„ã¨Î ã¨ÉÅíè Ö’
ÑÖ_ç`∞« Å∞ KÕã#≤ K«~ÀÛÑ¨ K«~º° Å‰õΩ âß„ã≤QÎ Íi<Õ LÉèÜ í ∞« Ñ¨HÍ∆ Å "å~°∞ ''f~°ÊiQÍ——
LO_»=∞x "Õ_∞» HÀ=@O, âß„ã≤QÎ Íi ã¨~fi° `À=ÚY „ÑüÉè‰í Ωõ , xëêÊH˜H∆ `õ ‰« Ωõ xÅ∞"≥`∞« Î
x^Œ~≈° #O. âß„ã≤QÎ Í~°∞ HÍj, ^Œ~ƒ° Où QÍ, Ñ¨Ù^Œ∞HÀ¯@ =ÔQ~· å ãÖ™ê÷<åÅ#∞ ^Œi≈Oz
âß„ã¨Î K«~Û° Å∞ [iÑ≤ ÑÖ_ç`∞« Å#∞ F_çOz QÔ ez ''[Ü«∞ Ñ¨„`åÅ∞—— JO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
âß„ãÎ̈ "å^•ÅÖ’ J„QÆQ} Æ ∞ºÅx QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄Ok# HÍj ÑÖ_ç`∞« _≥#· ''[Ü«∞ ^Õ=
q∞„â◊—— ÑÖ_ç`∞« _»∞ ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Íi ¿Ñ~°∞ q#flO`«<,Õ ''J=∂O`«O—— ~Ô O_»∞
KÕ`∞« Å∞ *’_çOz #=∞ã¨¯iOKÕ"å~°@. JO`«\ ˜ =∞Ç¨ÏŸ#fl`« ÑÖ_ç`∞« Å∞ =∞#
ã¨∞ÉÏƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞. ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºO ¿Ñ~°∞Ö’<Õ LOk P kè+} ¨ . âß„ã≤QÎ Íi
63= [#‡ k<À`«û=O <å_»∞ t+¨º, „Ñ¨t+¨º |$O`«O Pf‡Ü«∞ ÑÖ_ç`« ™êÇ≤Ïf
|$O`«O JO^Œ~∂° Hõeã≤ =∞Ç¨ "≥É· =íè OQÍ QÆ∞~°∞ Ñ¨Ó*’`«û=O [iÑ≤ Hõ$`«[`˝ Å« ∞
`≥eÜ«∞*Ëã∞¨ H˘x Ñ¶∞¨ #OQÍ ã¨<å‡xOz Q“~°qOz z~°Hi© xÎ Pi˚OKå~°∞.
=∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞, QÆ∞QÆ∞~æ ∞° =ÙÅ∞ N `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞
77 ãÖ=`«û~åÅ∞ âß„ã¨Î ã≤OÇ¨ïÅ∞QÍ, F@q∞ Z~°∞QÆx ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ, |Ç¨ï
„QÆO^èHŒ ~õ QÎ° Í rqOz 1944Ö’ H©iÎ âı+µ¨ ÅÜ«∂º~°∞.b
330
116. J=^è∂Œ `« – N ã¨^•t= „|¿ÇÏ‡O„^Œ Ü«∞u

(1868 ad)
P`«∞~° ã¨<åºãÖ
Z<Àfl ãÖã¨¯ $`« „QÆO^è•Å∞ ~°zOz# ã¨^•t= „|¿ÇÏ‡O„^Œ Ü«∞u
`«q∞à◊^âÕ O◊ Ö’ [x‡OKå~°∞. HÍÅO Ñ¨^xú≥ q∞^Œ= â◊`å|ÌOQÍ ÉèÏqã¨∞<Î åfl~°∞. [#‡
<å=∞O t=~å=∞ Hõ$+¨µ_‚ ∞» . HÍ"Õs f~°OÖ’ ''u~°∞ qâ◊=Å∂¡~∞° —— J<Õ ëêÇ¨r
Ñ¨Ù~°OÖ’ [x‡OKå~°∞. `«O„_ç "≥∂Hõ∆O ™È=∞ã¨∞O^Œ~°O J=^è•x, QÆ∞~°∞‰õΩÅ
q^•ºÉèÏºãÖÖ’ q^Œº <Õ~åÛ~°∞.JÑ¨Ê\˜Hˆ q"åÇ¨Ï"≥∞Oÿ k. ÉèÏ~°º Ñ¨Ù+¨Ê=u J~ÚO^Œ#fl
"å~°Î QÆ∞~°∞‰õΩÅOÖ’ LO_»QÍ =∂=∞QÍ~°∞ "å~°Î ÑÖáê~°∞. QÆ∞~åfi[˝`À PÑ¶∞¨ "Õ∞Ñ¶∂¨ Å
g∞^Œ =∂=∞QÍiO\˜H˜ KÕ~°∞H˘<åfl~°∞. HÍx JHõ¯_» PÜ«∞##∞ Z=~°∂
Ñ¨\ Oì̃ K«∞HÀÖË^∞Œ . #_çz JO`« ^Œ∂~°O "≥à§◊ @O`À qÑ¨s`«"∞≥ #ÿ |_»eHõ Hõey
PHõe ‰õÄ_® q[$OaèOzOk. Z=iH© JÅ∞¡_Qç Íi Jf QÆf Ñ¨@Öì ^Ë ∞Œ . Z=i
Ñ¨#∞Ö’¡ "å~°∞ LO_çáÈÜ«∂~°∞. Wk J==∂#OQÍ, ÉÏ^èQŒ Í JxÑ≤OzOk. JO`Õ
– t=~å=∞ Hõ$+¨‰‚ Ωõ P Hõ} ∆ OÖ’ ãÖ™ê~°OÃÑ· f„= q~°HÎ̃ HõeyOk. "≥O@<Õ
ã¨#ºã≤OKå_»∞. `«∞sÜ«∂„â◊=∞ <å=∞"Õ∞ ''ã¨^•t= „|¿ÇÏ‡O„^Œ∞_»∞——. XHõ S_çÜ∂«
rq`å<Õfl =∂ˆ~Ûã¨∞OÎ k JO\Ï~°∞ HÍx XHõ ãÖÑ¶∞¨ @<Õ PÜ«∞# rq`åxfl =∞Å∞Ñ¨Ù
u¿ÑÊã≤Ok. ãÖ™ê~° [O~°≠Ï@O #∞Oz `«ÑÊ≤ OzOk.
331
HõOz "åi t+¨ºiHõO – Ü≥∂QÆ ã≤kú ™ê^è#Œ
P<å\˜ HõOz HÍ=∞HÀ\˜ Ñ‘~åî kèÑu¨ NN Ñ¨~=° ∞ t"ÕO„^Œ ã¨~ã° fi¨ u ã¨xflkèx
KÕi t+¨µºÖˇá· ÈÜ«∂~°∞ ã¨^•t= „|¿ÇÏ‡O„^Œ∞Å∞. "åi =^Œ<Ì Õ q*Ï˝# „QÆO^è•Åhfl
‰õΩ∆ }‚OQÍ JÉèºí ã≤OKå~°∞. x`åºÉèÏºãÖ Ñ¨Ó~°fi [#‡ ãÖ™ê¯~°O, ã¨fiO`« "Õ∞^èãŒ ∞¨ ûÅ`À
J<Õ H õ Ü≥ ∂ QÆ â◊ ‰ õ Ω Î Å #∞ ™êfinè # O KÕ ã ¨ ∞ H˘<åfl~° ∞ . Ñ¨ i Ñ¨ Ó ~° ‚ ã≤ ^ Œ ∞ ú Å ∞
JxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞.
ÉèÏQÆ=`« [_» Éè~í `° ∞« x ÖÏQÆ J=^è∂Œ `«QÍ =∂iáÈÜ«∂~°∞. QÆ∞~°∞=ÙQÍi
^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ =zÛ# âß„ãÎ̈ "å^Œ∞Å#∞ Z^Œ∞~˘¯x QÆ∞~°∞=ÙQÍi `«~Ñ° Ù¨¶ # `å<Õ "åkOz
QÆ∞~°∞ q[Ü«∞O KÕ‰õÄˆ~Û"å~°∞. D q+¨Ü«∂xfl Jã¨∂Ü«∂ „QÆã¨Î t+¨µºÅ∞
QÆ∞~°∞=ÙQÍiH˜ ''"≥∂âß~°∞——. QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞ `≥Å∞ã¨∞H˘x t+¨µº_ç<Õ =∞O^ŒeOz
JÖÏO\˜ Ñ¨x KÕÜ«∞=^ŒÌ<åfl~°∞. P ~ÀA #∞O_ç x~°O`«~° =∞ø#"Õ∞ „=`«OQÍ
QÆ_çáê~°∞.
=∞Ç≤Ï=∂ qÉè∂í u
ã¨^•t=Ùx =∞Ç¨Ï`«∞ÅÎ ∞ KåÖÏ „Ñ¨Kå~°OÖ’ L<åfl~Ú. XHõ™êi XHõ
á⁄ÅOÖ’ KÕ~Ú `«ÅHÕ^Œ kO_»∞QÍ ÃÑ@∞ìH˘x Ñ¨_∞» H˘O>Ë XHõ ~Ô `· ∞« =zÛ ã¨~fi°
ãÖQÆ Ñï`åºyH˜ kO_»∞ HÍ"åeû =zÛO^• Jx Z^Õ"Ì å KÕâß_»@. `«# Ü≥∂QÆâH◊ Î̃
~Ô `· ∞« ‰õΩ K«∂Ñ≤OKåÅ#fl `«Ñ#¨ `À K≥~Úº ÖË‰Ωõ O_®<Õ QÍeÖ’ `Õe Ñ¨_∞» H˘<åfl~°∞.
J^Õ ~Ô `· ∞« =∞m§ =zÛ XH˘¯Hõ¯_çH˜ Ü≥∂y J~Ú<å JÇ¨ÏOHÍ~°O =^ŒÅÖË^∞Œ
J<åfl_»@. JÑ¨ÙÊ_»∞ J~°=ú ∞~ÚOk `«# JÇ¨ÏOHÍ~åxH˜ JO`«O KÕÜ∞« \ÏxHõ
~Ô `· ∞« "Õ+O¨ Ö’ =zÛ#"å_»∞ ™êH∆Í`«∞Î ÉèQí =Æ O`«∞_Õ Jx „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. Uk ^˘iH˜`Õ
Jk uO@∂ ZHõ¯_» KÀ@∞ ^˘iH˜`Õ JHõ¯_Õ LO@∂ Ñ¨~=° ∞Ç¨ÏOã¨ÖÏ, J=^è∂Œ `«ÖÏQÍ
ãÖK«iOKå~°∞. t+¨µº_»∞ á⁄Ok# L#fl`« Ü≥∂QÆ ã≤u÷ x QÆ∞iÎOz `å#∞ P L#fl`«
^Œâ#◊ ∞ JO^Œ∞HÀÖËHáõ ÈÜ«∂#x ÉÏ^èÑŒ _¨ "Õ å~°@. Ñ¨Ù^Œ∞HÀ¯@ ~åA `˘O_»~=° ∂<£‰Ωõ
^ŒH}∆˜ Ï=¸iÎ =∞O„`ÀÑ¨^âÕ O◊ KÕã#≤ @∞¡ Hõ#Ñ¨_∞» `ÀOk. `«O*Ï=Ó~üÖ’ =Ù#fl#Å∂¡~ü
=∞iÜ«∞=∞‡, ^Õ=^•# Ñ¨\ Öì˜ ’ HÍ=∂H©∆ ^Õ"åÅÜ«∞O, `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ <åÅ∞HÍÖò
=∞O_»ÑO¨ Ö’ "≥OHõ>âË fi◊ ~° ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ Ç¨Ï#∞=∂<£ q„QÆÇÏ¨ O „Ñü+≤Oì K«\ÏxH˜
332
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKå~°∞. ‰õΩOÉèHí À}OÖ’ u~°∞ ~åÑ¶∞¨ "ÕO„^Œ ~åÇ¨ï ã¨Å÷ OÖ’ "≥OHõ>âË fi◊ ~°
^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ =∞Ç¨ =∞Ç≤Ï=∂xfi`« QÆ}Ñü Ü«∞O„`åxfl „Ñü+≤Oì z JHõ¯_» QÆ}Ñüx
„Ñü+ì̈ KÕã≤ ^Õ"åÅÜ«∞O Hõ\ Oì̃ Kå~°∞.
„|¿ÇÏ‡O„^Œ Ü«∞u ™êÇ≤Ï`«º "≥É· =íè O
rq`« K«~°=∂OHõOÖ’ J=^èŒ∂`«QÍ~°∞ ''<Õ~°∂~°∞——Ö’ LO_çáÈÜ«∂~°∞.
`å#∞ q∞^è∞Œ # =∂ãÖÖ’ â◊√^Œú ^Œâq◊ ∞ ~ÀA# =ÚH˜Î á⁄O^Œ∞`å#x, P ~À*Ë HÍj
#∞O_ç XHõ „ÉÏÇ¨Ï‡}∞_»∞ ''ÉÏ} eOQÍxfl—— `≥™êÎ_»x, ^•xfl `«=∞ ã¨=∂kèÃÑ·
„Ñü+≤Oì K«=∞x t+¨µºÅ‰õΩ =ÚO^Õ K≥áêÊ~°∞. "å~°∞ J#fl>Ë¡ YzÛ`«OQÍ [iyOk.
„Ñü U_®k P ukè<å_»∞ „|Ç¨‡O_»"∞≥ #ÿ L`«û=O x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .
ã¨^•t"ÕO„^Œ Ü«∞u ~°zOz# Ñ¨Ùã¨ÎHÍÅ∞ J<ÕHõO L<åfl~Ú. „|Ç¨Ï‡
ã¨∂„`åÅÃÑ· ''`«`fi« „Ñ¨HÍtHõ—— "åºMÏº#O, ''Ü≥∂QÆ ã¨∞^è•Hõ~O° —— Jx Ñ¨Ò« [e
ã¨∂„`åÅ‰õΩ "åºMÏº#O, ''ã≤^•úO`« =e¡——, ''ˆHã¨~=° e¡—— J<Õ ~Ô O_»∞ „QÆO^è•Å#∞
JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å ã≤^•úO`åÅ‰õΩ ãÖ„QÆÇÏ¨ ~°∂áêÅ∞QÍ ~åâß~°∞. ''#= =∞}˜
=∂Å——, ''P`å‡#∞ ãÖ^è•#O——, ã¨fiáÈflk`«O——, ''™êfi#∞Éè∂í u „Ñ¨HÍtHõ——, ''P`«‡q^•º
qÖÏãÖ—— ~åâß~°∞. Wq HÍHõ ^•fi^Œâ’Ñ¨+¨`«∞ÎÅÃÑ· "åºMÏº<åÅ∞ ~°zOKå~°∞.
Ñ¨Ù~å}ÏÅÖ’ L#fl JÑ¨Ó~°fi J^≥· fi`« "Õ^•O`« qâıëêÅ#∞ ¿ãHõiOz „QÆO^äãŒ OÎ¨
KÕâß~°∞. Ç¨~ÚQÍ `ÕeHõQÍ Éè[í # ~°∂ÑÖÖ’ J^≥· fi`« "Õ^•O`åxfl áê_»∞H˘<Õ
áê@Å∞QÍ#∂ ~åâß~°∞.b
333
117. YK«~° =∞}˜ ¿Ñ\˜H~õ ,Î° ã¨HÅõ âß„™êÎa[è ˝ –

JÅ∞‰õÄ~°∞ QÀÖÏ¡Ñx≤ fl =∞e¡HÍ~°∞#˚ âß„ã≤Î (1871 ad)
JÅ∞‰õÄ~°∞ =∞e¡HÍ~°∞#˚ âß„ã≤Î áê`« x*ÏO ~å„+Öì ~åÜ«∞K«∂~°∞ =∞O_»ÅO
JÅ∞‰õÄ~°∞ „QÍ=∞OÖ’ "≥OHõ@~å=∞ âß„ã¨∞ÅÎ ∞, ã¨∞|ƒ=∂O| ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ 1871Ö’
[x‡OKå~°∞. gik QÀÖÏ¡Ñx≤ fl =Oâ◊O. ÉèÏ~°^•fi[ã¨ QÀ„f‰õΩÅ∞. PÑ¨ãO÷¨ Éèí
ã¨∂„`«O. gi =Oâ◊ÑÙ¨ "å~°O`å kQÆ*æ ÏÖˇ#· ãÖã¨¯ $`åO„^èŒ Hõq ÑÖ_ç`∞« ÖË,
âß„ãÎ̈ x^è∞Œ ÖË. U_»∞ `«~åÅ‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO gi =Oâ◊OÖ’ "≥∂@Ñ¨Ê J<Õ PÜ«∞#‰õΩ
''Ñ¨Öˇ¡ÖÏO|—— J<Õ „QÍ=∞^Õ=`« „Ñ¨`«ºHõ∆"≥∞ÿ |OQÍ~°∞, Ñ¨ÅHÍ |ÅÑÖ WzÛ P
=Oâ◊OÖ’ U_»∞ `«~åÅ =~°Hõ JO^Œ~∂° ÑÖ_ç`∞« ÖË J=Ù`å~°x nqOzOk@.
âß„ã≤QÎ Íi ÉèÏ~°º ã¨∞|ƒ=∂O|. J`åÎHÀ_»à§◊ k XˆH ¿Ñ~°∞ J=@O qâı+O¨ .
ÉÏÅ q^•º H˜â’i
<åÅ∞QÆ= U@ gkè|_çH˜ ÑÖÑ≤OKå~°∞. P~ÀA ™êÜ«∞O„`«"Õ∞
Láê^è•ºÜ«Ú_»∞ D ÉÏÅ∞_çx "≥O@ Éˇ@∞ìH˘x WO\˜H˜ =zÛ `«O„_çQÍi`À `«#‰õΩ
=zÛ# q^Œº#O`å XHõ¯ ~ÀAÖ’<Õ P ÉÏÅ∞_»∞ <Õˆ~Û¿ã_»x, WHõ `å#∂
É’kèOK«\ÏxH˜ Ug∞ÖË^xŒ K≥ÑÊ≤ JÑ¨ÊyOKå_»∞. JO`«\ ˜ ÉÏÅ"Õ∞^è•q âß„ã≤QÎ Í~°∞.
`«O„_ç "≥OHõ@ ~å=∞âß„ã¨∞ÅÎ ∞QÍi ^ŒQ~æ̂Æ <å@HÍO`«Hõ ™êÇ≤Ï`«ºO, `«`fi« É’kèh
"åºMÏº# ã¨ÇÏ≤ `«OQÍ H“=Úkx, <åºÜ«∞ "Õ^•O`« âß„™êÎÅ#∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞.
`«O„_çQÍi "≥O@ QÆ^•fiÅ, =#Ñï,Î P`«‡‰õÄ~°∞ ãÖ™ê÷<åÅ#∞ ÉÏÅºOÖ’<Õ ^Œi≈Oz
`«# q^•º "≥^· ∞Œ ëêºxfl „Ñ¨îŒ ≈Oz ÑÖ_ç`« |$O^ŒOKÕ "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄Ok ''ÉèÏ~°f ÉÏÅ
334
bÖÏ ~°∂Ñ¨Ù_»∞—— J<Õ a~°∞^Œ∞ á⁄O^•~°∞.
ã¨HÅõ âß„™êÎaA
è Å˝ ∞
`«O„_çQÍi =∞~°}O `«~åfi`« QÆ_ÇÕ Ï¨ Ÿ`«∂~°∞ "≥OHõ@ ~å=∞âß„ã¨∞ÅÎ ∞QÍi
=^ŒÌ t+¨ºiHõO KÕã≤ *’ºu+¨ âß„™êÎxfl <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î KÕi q„HÍÅ
~åÑ¶∞¨ "åKå~°∞ºÅ JO`Õ"åã≤ J~Ú =∞Ç¨ÉèÏ+¨ºO`« "åºHõ~} ° O, =ÚÇ¨˙~°Î *Ï`«Hõ
ã≤^•úO`« ã¨¯O^Œ „`«Ü∞« *’ºu+¨ âß„™êÎÅÖ’ ã¨~fi° „Ñ¨^=Œè ÚÅ∞QÍ LfÎ~∞° Ö‚ <·ˇ å~°∞.
QÆ∞~°∞=Ù ~åÑ¶¨∞"åKå~°∞ºÅ"å~°∞ ''Hõ#∞fl ™êfiq∞—— J<Õ =∂~°∞¿Ñ~°∞`À ''Indian
Ephimeries—— ~åâß~°∞. QÆ∞~°∞=ÙQÍi J#∞=∞u`À HõeÜ«ÚQÆO ^Œâ◊ ã¨ÇÏ¨ „ã¨
=~å¬Å (Ñ¨k"ÕÅ ãÖ=`«û~åÅ∞)‰õΩ ãïÑ¨_® ukä, "å~°, #Hõ„∆ `«, Ü≥∂QÆ, Hõ~∞° },
Ñ¶¨∞\˜HÍ, qÑ¶¨∞\˜HõÅ „Ñ¨=∂}Ïxfl Ju"ÕQÆOQÍ J`«ºO`« ã¨∞ÅÉèíOQÍ É’kèOKÕ
=∞Ç¨„QÆO^äŒ ~å[O ''YK«~° =∞}˜ ¿Ñ\˜—— J<Õ |$Ç¨Ï`«Î~° ÑÖKåOQÆO ~°zOz
*’ºu+ÖÖ’ H˘`«Î ^•i K«∂áê~°∞. QÆ∞~°∞ Pjã¨∞ûÅ`À HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’
x+¨Qì Í ‰õÄ~°∞Ûx ''â◊x =~°∞—æ — QÆ∞}˜ã∞¨ OÎ >Ë â◊hâ◊fi~°∞_»∞ „Ñ¨`º« Hõ"∆ ∞≥ <ÿ å_»∞. D „QÆO^ä•xfl
QÆ∞~°∞^Õ=ÙÅ‰õΩ JOH˜`q« ∞zÛ `«# QÆ∞~°∞ÉèHí xÎ̃ Kå@∞H˘<åfl~°∞. âß„ã≤QÎ Íi `«=Ú‡_»∞
~å=∞âß„ã≤ÎQÍ~°∞ Q˘Ñ¨Ê ã¨∂~Àºáêã¨‰õΩÅ∞. ã¨∂~Àº^ŒÜ«∞O #∞O_ç =∞^è•ºÇ¨ÏflO
Ñ¨<fl≥ O_»∞ QÆO@Å =~°‰Ωõ ã¨∂~°∞Ûx `«^HÕ Oõ QÍ K«∂ã¨∂Î ^è•º#=∞QÆ∞flÖˇ· LO_Õ"å~°∞.
=∞# âß„ã≤QÎ Íi ÖÏQÍ<Õ PÜ«∞<å „uHÍÅ*Ï˝x.
ã¨fi„QÍ=∞O PÅ∂~°∞‰õΩ uiy =zÛ `å`«QÍÔ~#· ã¨∞ÉÏƒâß„ã¨∞ÅÎ "åi=^ŒÌ
ã¨=∞„QÆ "Õ^•O`« âß„ãÎ̈O <Õ~∞° ÛH˘x W~°"=·≥ U@ q^•º "åºãÖQÍxfl =ÚyOKå~°∞.
WO`« Ñ≤#fl =Ü«∞ã¨∞Ö’ Wxfl q^ŒºÅ∞ <Õ~fi° @O, Jxfl\Ï „ÑüÉèí K«∂Ñ¨@O âß„ã≤QÎ Íi
„Ñ¨`ºÕ Hõ`.« |àÏ§i, Hõ_Ñ» ¨ =ÔQ~· å ãÖ™ê÷<åÅ∞ Ñ¨~º° \Õz â◊`å=^è•<åÅ`À "≥∞Ñ≤ÊOz
ã¨<å‡<åÅ∞ á⁄O^•~°∞. QÆ^•fiÅ, =#Ñï,Î P`«‡‰õÄ~°∞ ãÖ™ê÷<åÅÖ’ `«# áêO_ç`º«
„Ñ¨^~Œ ≈° #`À PHõi¬Oz Q“~°= ã¨`å¯~åÅO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
a~°∞^Œ∞Å∞ – ã¨<å‡<åÅ∞
Hõq ™ê~°fiÉè∫=∞, ã¨HÅõ âß„™êÎa[è ˝ a~°∞^Œ∞Å∂ gi Hõq`å „áêQÆÖÏƒùºxH˜
ã¨HÅõ âß„ã¨Î áê~°OQÆ`åfixH˜ á⁄O^•~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞ ''"åã¨∞^Õ"å#O^Œ—— J<Õ JÅOHÍ~°
335
âß„ãÎ̈ „QÆO^äOŒ ~°zOKå~°∞. HÍx Wk =Ú„k`«O HÍÖË^∞Œ . HÍx Wk z„`«, qz„`«
Hõq`å ÉèÏO_®~°O. WO^Œ∞Ö’ Jq∞`åâ◊Û~°ºÑ¨~K° kÕ ''ã¨ÇÏ¨ „ã¨ ^Œà◊ Ñ¨^‡Œ |O^èOŒ ——.
1008 ^Œà◊ Ñ¨^‡Œ OÖ’ J<ÕHõ â’¡HÍÅ∞ xH˜Ñ∆ "Î̈ ∞≥ #ÿ JÑ¨Ó~°fi ã¨$+≤.ì J~Ú^Œ∞ =O^ŒÅ
â’¡HÍÅ`À Ñ¨^ÇŒ ¨ ~°∞ „Ñ¨H~õ }
° ÏÅ`À L#fl JÑ¨Ó~°fi „QÆO^äOŒ Wk. WO^Œ∞Ö’ L#fl
#∂~°∞ â’¡HÍÅ`À<Õ „QÆO^èOŒ „Ñ¨K∞« iOÑ¨|_çOk. nxx #ÅÉè̌· ~ÀAÖ’¡ âß„ã≤QÎ Í~°∞
~åâß~°O>Ë Jq∞`åâ◊Û~°ºO "Õã∞¨ OÎ k. qq^èŒ KèO« ^Œã∞¨ ûÅ`À ''Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«=Î ∞ â◊`H« Oõ ——
~åâß~°∞. ^è~Œ ‡° âß„ãÎ̈ ~°`åflHõ~=° ¸ ~åâß~°∞. Ñ¨Ò« [e ÉèÏëêº~°Oú J<Õ Q˘Ñ¨Ê
~°K<« å KÕâß~°∞.
n~°… ã¨„`« Ü«∂QÆO
âß„ã≤QÎ Í~°∞ 15–1–1906 `«=∞ ã¨fi„QÍ=∞O JÅ∞‰õÄ~°∞Ö’ XHõ U_®k
áê@∞ ''n~°… „|Ç¨Ï‡ ã¨„`« Ü«∂QÆO—— x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =O^ŒÖÏk ÑÖ_ç`∞« Å∞, ~åAÅ∞,
=∞O„`«∞Å∞, ^è#Œ =O`«∞Å∞, "ÕÖÏk =∞Ok ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ ‰õΩÅ, =∞`« Éè^Ë OŒ ÖË‰Ωõ O_®
J#fl ãÖ`«~Ê° } [iyOk. JO^Œix ã¨`¯« iOz ÑÖÑ≤# ~å„u N q~°∂áêHõ∆
™êfiq∞ HõÅÖ’ HõxÊOz ''J=„|∞^èŒ ™êfl#O—— HÍjÖ’ KÕÜ∞« =∞x P*Ï˝ÑO≤ Kå_»∞.
|O^è∞Œ [#O`À HÍj "≥o¡ P HÍ~°º„Hõ=∞O ãÖ`«$Ñ≤QÎ Í x~°fiÇ≤ÏOz „Ñ¨Ü∂« QÆ, QÆÜ∂« k
Hˆ „∆ `« ãÖ^Œ~≈° #O KÕã≤ WO\˜H˜ uiy =KåÛ~°∞.
[QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ Pjó „Ñ¨âO◊ ã¨
''*’ºu+¨ âß„ãÎ̈ ã¨∞^è~Œ ‡° ™ê~°O—— J<Õ =∞~À „QÆO^è•hfl ~åâß~°∞. Pk
â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ "åi [#‡ã¨÷Å"≥∞ÿ# Hõ~åfl@Hõ ^Õâ◊OÖ’x ''HÍÅ_ç—— „QÍ=∞OÖ’
â◊$OˆQs Ñ‘~åî kèÑ`¨ ∞« Å∞ N #$ã≤OÇ¨Ï ÉèÏ~°f f~°ú ™êfi=ÚÅ"å~°∞ â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ
q„QÆÇÏ¨ „Ñü+ì̈ KÕã#≤ Ñ¨ÙÊ_»∞ [iy# ÑÖ_ç`« ã¨ÉÖíè ’ âß„ã≤QÎ Í~°∞ `å#∞ ~°zOz#
''*’ºu+¨ âß„ãÎ̈ ã¨∞^è~Œ ‡° ™ê~°—— „QÆO^è•xfl =∞Ç¨ ™êfi=ÚÅ‰õΩ JOH˜`q« ∞KåÛ~°∞. P
ã¨ÉÖíè ’ [QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ∞ P „QÆO^èOŒ Ö’ #∞O_ç 2000 ãÖ=`«û~°OÖ’ ™êfiq∞"å~°∞
J_çy# ukäH˜ ÑÖKåOQÆ QÆ}# KÕÜ∞« =∞x ã¨ÉÏè ã¨^∞Œ Å#∞ HÀ~å~°∞. KåÖÏ=∞Ok
K≥ÑÊ¨ ÖË=∞x KÕ`∞« Öˇ`âÎÕ ß~°∞. H˘O^Œ~∞° HõhãÖ =¸_»∞ QÆO@Å =º=kè HÍ"åÅ<åfl~°∞.
JÑ¨ÙÊ_»∞ =∞e¡HÍ~°∞#˚ âß„ã≤QÎ Í~°∞ W~°"·≥ xq∞ëêÅÖ’ QÆ}# KÕã≤ ™êfiq∞"åi`À
336
ã¨Ç¨ JO^Œih Pâ◊Û~°ºÑ¨~K° å~°∞. gi q^Œfi`«∞#Î ∞ Jaè#OkOz [QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ∞
''ÑÖ_ç`« ™ê~°fiÉè∫=∞—— a~°∞^Œ „Ñ¨^•#O KÕã≤ ã¨`¯« iOKå~°∞. JÑ¨ÙÊ_»∞ [QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ∞
''Láêkè Éè^Ë OŒ KÕ`« g∞~°∞ JHõ¯_». "Õ∞=Ú WHõ¯_». g∞ˆ~ "Õ∞=Ú. "Õ∞"Õ∞ g∞~°∞——
Jx „Ñ¨âO◊ ã≤OKå~°∞.
âß„ã≤QÎ Íi =∞Ç≤Ï=∞Å∞
QÆ^•fiÅ ~åA~åOÉè∂í áêÖò =∞~°}O˜ K«QÍ ãÖ™ê÷#O Ñ¨^àÕ √◊ ¡ ''HÀ~üì PÑ¶π
"å~üû¤ ——Ö’ LOk. JÑ¨ÙÊ_»∞ "å~°ã∞¨ _≥#· ã‘`å~åO =∞e¡HÍ~°∞#˚ ∞x â◊~}° ∞ "Õ_®_»∞.
DÜ«∞# XˆH U_®k QÆ_∞» =Ù ÃÑ\ì̃, Ç¨ÏOÑ‘ q~°∂áê‰õΩ∆ xH˜ ''Jyfl ™Èì=∞, HÀ\˜
aÖÏ~°Û# KÕÜ∞« ãÖHõeÊOz JO^Œi ã¨ÇÏ¨ HÍ~°O`À P Ñ¨x Ñ¨ÓiÎ KÕâß~°∞ QÆ_∞» =Ù
Ö’Ñ¨ÖË ã‘`å~åO‰õΩ. QÆ^•fiÅ ~å[ºO ^ŒH¯˜ Ok.
XHõ™êi Ü«∞=fi#OÖ’ âß„ã≤QÎ Í~°∞ ZO_»Ö’ #_çz =ã¨∞#Î flÑ¨ÙÊ_»∞ XHõ
Ô~·`«∞ =~å¬ÖË¡Hõ Hõ~°∞=Ù ÉÏi# Ñ¨_ç [#O JÖÏ¡_çáÈ`«∞<åfl~°x HõxHõiOK«=∞x
"Õ_∞» H˘<åfl_»∞. ''ÃÑ^ŒÌ =~°¬O =ã¨∞OÎ k. WO\˜H˜ áÈ—— J<åfl~°∞ âß„ã≤.Î JO`Õ.
‰õΩO_»áÈ`«QÍ =~°¬O ‰õΩiã≤Ok. WOHÀ™êi ã¨fi„QÍ=∞O |Ü«∞@ U\˜ Wã¨∞HõÖ’
^è•º# x+¨ªÖ’ LO_»QÍ qÑ¨s`«OQÍ =~°¬O ‰õΩiã≤ Wã¨∞HõÖ’ âß„ã≤ÎQÍ~°∞
‰õÄ~°∞‰õΩáÈÜ«∂~°∞. H˘xfl ~ÀAÅ `«~åfi`«,P "åQÆ∞ ZO_çáÈ~ÚOk. h\˜HÀãÖ
K«Å=∞Å∞Ñ≤Oz =∞Oz `«=Ùfi`«∞O>Ë âß„ã≤QÎ Í~°∞ Ñ¨^•‡ã¨#OÖ’ JÖÏ<Õ K«eOK«‰Ωõ O_®
Pâ◊Û~°ºÑïKå~°∞. XHõ™êi U^≥<· å =∞Ç≤Ï=∞ K«∂_»=∞x J_çy`Õ XHõ t"åÅÜ«∞OÖ’
<åÅ∞QÆ∞ ãÎ̈OÉèÏÅ =∞^èºŒ t=Ù_çH˜ Z^Œ∞~°∞QÆ∞O_® ‰õÄ~˘Ûx Hõ#∞Å∞ =¸ã¨∞H˘x
XHõ¯™êiQÍ â◊s~åxfl QÍeÖ’H˜ ÖËÑ,≤ P ãÎ̈OÉèÏÅ =∞^èºŒ K«∞@∂ì "ÕQOÆ QÍ y~°y~å
uiy, =∞m§ HÕkH˜ ky t=Ùx ^è•ºxOKå~°∞.
=∞~À™êi =∞ÖË¡â◊fi~åÅÜ«∞OÖ’ ÉÏ==∞ik ^À<Õ HõO\˜ ~å=∞Ü«∞º
ÉèÏQÆ=`«OÖ’ ''Ñ¨Ù~°O[<À áêMÏº#O—— K«^∞Œ =Ù`«∞O>Ë âß„ã≤QÎ Í~°∞ P^è•º`«‡ Ñ¨~O° QÍ
"åºMÏº#O KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. Ñ¨Ó~°=Î QÍ<Õ ~å=∞Ü«∞º ''JO`Õ<å ÉÏ"å?—— J<åfl_»∞.
âß„ã≤QÎ Í~°∞ ''JO`Õ~å—— J<åfl~°∞. "≥O@<Õ ÖËz Éè∞í [OÃÑ· YO_»∞"å ^Œ∞eÑ≤ =∞m§
Éè∞í [O g∞^Œ "Õã∞¨ H˘x J^Õ áÈ`« áÈÜ«∂_»∞. `«b,¡ âß„ã≤Î ÉèÏ~°º "≥Ú`«∞HÎ ˘<åfl
337
"≥#∞uiy K«∂_»Ö^Ë ∞Œ . ''"å_çHõ ~å_»∞ÖË JO`Õ—— Jx "åiH˜ ã¨=∂^è•#O K≥áêÊ~°∞
âß„ã≤.Î JO>Ë P`«‡É’^èŒ J~ÚO^Œ#fl =∂@ ÉÏ==∞ikH˜.
âß„ã≤QÎ Íi bÅ WOHÀ\˜. QÆ^•fiÅ~åA =¸_»∞~ÀAÅ ÑÖ_ç`« QÀ+≤Öì ’
LO_»QÍ XHõ ~ÀA x*ÏO „Ñ¨É∞íè =Ù `å#∞ ~åÜ«∞K«∂~°∞ =ã¨∞<Î åfl#x `«##∞ JHõ¯_»
HõÅ∞ã¨∞HÀ=∞x ~åA‰õΩ Ñ¶~¨ å‡x ÑÖáê_»∞. Uq∞ KÕÜ∂« Ö’ `ÀK«Hõ âß„ã≤QÎ Íix
J_çQÍ_»∞ ~åA. HõOQÍˆ~g∞ Ñ¨_H» ¯õ ~°Ö^Ë xŒ x*ÏO ~å_»h ~ˆ ¿Ñ P q+¨Ü∞« O
`≥Å∞ã¨∞OÎ ^Œx K≥áêÊ_»∞. W~°HÍ@OÖ’ Ñ¨_®¤_∞» ~åA. J#∞H˘#fl>Ë¡ #"å_»∞ "å_ô
=~°‰Ωõ =KÕÛãïH˜ Hõ_∞» Ñ¨Ù<˘Ñ≤Ê Z‰õΩ¯"≥· ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ uiy "≥oá¡ ⁄~Úº#@∞¡ =∞~åfl_»∞
"å~°Î =zÛOk. JO`«\ ˜ =ã¨º"å‰õΩ¯ âß„ã≤QÎ Íik.
1917Ö’ JÅ∞‰õÄ~°∞ „QÍ=∞OÖ’ ¿ÑQ¡ ∞Æ "åºkè qÑ¨s`«OQÍ "åºÑ≤OzOk.
Ñ¨Ù+¨¯i}˜ hà◊§#∞ =∞e¡HÍ~°∞#˚ QÍ~°∞ âß„ã≤Î ''J+ì̈ kQÆƒO^èOŒ —— KÕã≤ hà◊√§ u~°Q^Æ xÌŒ
K≥áêÊ~°∞. ''=∞iHÍ ^Õq—— „Ñ¨`º« Hõ"∆ ∞≥ ÿ JO`« Hõ~Àî ~° xÜ«∞=∞O Ñ¨xH˜~å^Œh Jk
`«#Hˆ #+Öì Jh K≥ÑÊ≤ Ok. `å<˘Hõ¯_Õ P T~À¡ LO_çáÈ~Ú, JO^Œih ^è~Œ ‡° =~åxH˜
ÑÖ¿Ñã≤ `«∞OQÆÉ„íè ^Œ X_»∞#¤ ~å=∂Ñ¨Ù~°OÖ’ XO@iQÍ LO_çáÈÜ«∂~°∞. ¿ÑQ¡ ∞Æ
™ÈHÕk. ‰õΩO_»áÈ`«QÍ =~°¬O ‰õΩ~°∞™ÈÎOk. ã¨Ç¨ Ü«∂xH˜ ‰õÄ_® ~åÖËx Ñïã≤u÷ .
"≥^· ºŒ ™êÜ«∞O JO^ŒÖ^Ë ∞Œ . 5–9–1917 <å_»∞ K«xáÈÜ«∂~°∞. ^è~Œ ‡° =~°OÖ’
L#fl JÅ∞¡_»∞ ~å=∞âß„ã≤Î, >ˇe„QÍO KÕã≤ =KåÛ_»∞. JÑ¨Ê\˜ˆH PÅã¨º"≥∞ÿOk.
Tà’§"åˆ~ ^ŒÇÏ¨ #O KÕâß~°∞. z`åÉèãí ‡¨ O =~å‚xH˜ H˘@∞ì‰Ωõ áÈ~Ú, PÜ«∞# `åÅ∂‰õΩ
U P#"åÅ∂ ÖË‰õΩO_® áÈ~ÚOk. #ÅÉèˇ· Pˆ~à◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’ K«xáÈ~Ú#
=∞Ç¨*Ï˝x, Hõq, ÑÖ_ç`« ™ê~°fiÉè∫=ÚÅ∞ JÅ∞‰õÄ~°∞ Q˘ÖÏ¡Ñ≤xfl =∞e¡HÍ~°∞˚#
âß„ã≤ÎQÍ~°∞.b
338
118. PO„^èŒ P™ê÷# Hõq –

N HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "å~°∞ (1872 ad)
|O^Œ~∞° [##O – QÆ∞O@∂~°∞ x"åãÖ
1872Ö’ N HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "å~°∞ Hõ$ëê‚lÖÏ¡ =∞zbÑ¨@flOÖ’
[x‡OKå~°∞. Éèí~°^•fi[ã¨ QÀ„f‰õΩÅ∞. `«O„_ç ÅHõ∆ ‡}ÏKå~°∞ºÅ∞, `«e¡ JH˜¯
Ñ≤KÛ« =∂O|. QÆ∞O@∂~°∞Ö’x N~å=∞ K«O„^•Ñ¨Ù~°O J„QÆÇ¨ ~°O "åÔ~#· NHÍj
Hõ$+¨=‚ ∂O|, "Õ^Œ "åºã¨ ^ŒOÑ¨`∞« Å∞ Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "åix ^Œ``Î« « fã¨∞H˘<åfl~°∞.
|Ç¨ï=Úv# áêO_ç`º« O
QÆ∞O@∂~°∞Ö’ J^èŒ~åÑ¨Ù~°Ñ¨Ù Nx"å™êKå~°∞ºÅ =^ŒÌ ™êÇ≤Ï`åº^èŒº#O
KÕâß~°∞. `«~∞° "å`« #_çz q[Ü«∞#QÆ~O° KÕi =∞Ç≤Ïâ◊¥~° cè=∂Kå~°∞ºÅ ^ŒQ~æÆ °
`«~å¯xfl JÉèíºã≤OKå~°∞. ¿Ñi "≥OHõ@âß„ã≤ÎQÍi #∞O_ç áê}˜hÜ«∞ "åº~°}O
<Õ~åÛ~°∞. JHõ¯_» #∞O_ç QÀ^•=s f~°O KÕi HÍHõ~Ñ° i¨ Î x"åã≤ QÆ∞=Ú‡Å∂i
ãÖQÆ"Õ∞â◊fi~° âß„ã≤ÎQÍi ^ŒQÆæ~° `«~°¯ âß„™êÎxH˜ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ k^Œ∞ÌH˘x, P<å\˜
=∞Ç¨=∞Ç¨ïÖˇ#· `åi¯Hõ t~À=∞}∞Å`À ãï ã¨=∂# áêO_ç`åºxfl á⁄O^•~°∞.
"Õ^•O`« âß„ã¨Î JO`åxfl K«∂âß~°∞. ãÖw`«OÖ’ „Ñ¨"tÕ Oz xkè JxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞.
g}Ï "Õ}∞, "åÜ«Úb#, =∞$^ŒOQÆ, [O„`« "å^•ºÅÖ’ xëê‚`∞« _»Ü∂« º~°∞. W"Õ
HÍHõ ‰õΩ=∞‡i, Hõ=∞‡i, <Õ`,« =„_»OQÆO Ñ¨#∞ÅÖ’#∞ JkèHõ „áêg}ºO ™êkèOz
`«#‰õΩ ~åx q^Œº ÖË<ÖÕ ^Ë ∞Œ JxÑ≤OKå~°∞. q[Ü«∞#QÆ~O° Ö’ ã¨HÅõ HõàÏ „Ñ¨ÑÓ¨ ~°∞Å‚ ∞
JÜ«∂º~°∞.
q"åÇ¨Ï – ãÖ`å#O – L^ÀºQÆO
Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "åiH˜ Ñ¨^HŒ ˘O_Õà§◊ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ N=∞u ‰õΩOÉèÏi ÅH©;
#~°™êO|`À q"åÇ¨ÏO [iyOk. XHõ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =ÚQÆ∞æ~°∞ ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ‰õΩ
339
[#‡xKåÛ~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ \∫<£ ÃÇÏ· ã¨∂¯Öò, QÆ∞_ç"å_» ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’ ^•^•Ñ¨Ù Ñ¨^àÕ √◊ §
ãÖã¨¯ $`«, PO„^èŒ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ D ''Ñ¨ÙOÉèÏ= ã¨~ã° fi¨ u—— Ñ¨xKÕâß~°∞.
Hõ$ëê‚KåsºÜ«∞O
Ñ¨^Õà◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "å~°∞ Ñ¨^Œº ~°K«# KÕâß~°∞.
ÑÖ^˘q∞‡^Œ= U@ "≥Ú^Œ\ ˜ J=^è•<åxfl QÆ∞O@∂~°∞Ö’ KÕâß~°∞. `«~åfi`« "åi
J=^è•# „Ñ¨„H˜Ü∞« x~°fi„Hõ Ñ¨~å„Hõ=∞O`À *ˇ„· `«Ü∂« „`«ÖÏ ™êyOk. 1–12–1911#
|O^Œ~°∞Ö’ â◊`å=^è•#O KÕã≤ ^Õâ◊O #Å∞=¸ÅÅ #∞Oz „Ñ¨â◊O™ê =~å¬xfl
JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. „ÑüÉè#í ∞ x~°∂Ñ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. Ñ¨Å∞KÀ@¡ J=^è•<åÅ∞ KÕã≤
J=^è•# H©ixÎ ^Œâk◊ â◊ÖÏ Kå\Ï~°∞. q#∞H˘O_», J#Ñï,Î QÆ^•fiÅ, P`«‡‰õÄ~°∞,
"≥OHõ@ yi, #∂lg_»∞, Ñ≤~îåÑ¨Ù~°O, q[Ü«∞#QÆ~°O "≥Ú^ŒÖˇ·# ãÖ™ê÷<åÅÖ’
â◊`å=^è•<åÅ∞ KÕã,≤ Pâ◊√ Hõq`«Å∞ K≥ÑÊ≤ "≥∞Ñ≤ÊOz â‹ÉÏè +π JxÑ≤Oz ãÖ™ê÷<ånèâ√◊ Å
KÕ`« Ñ¶∞¨ # ã¨<å‡<åÅ#∞ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. J=^è•# ã¨~ã° fi¨ ux T~°∂~å Tˆ~yOz#
J=^è•# ã¨~ã° fi¨ u NHõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ"å~°∞.
Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ"å~°∞ rq`åxfl w~åfi} ÉèÏëê „Ñ¨Kå~åxˆH JOH˜Ò« KÕâß~°∞.
nxHÀãÖ ''=∂`«$ÉèÏëê ã¨=∂[O—— J<Õ ãÖã¨#÷ ∞ ™ê÷ÑO≤ z Hõ$+≤ KÕâß~°∞. q^•º~°∞Åú ∞
`ÕeHõQÍ ãÖã¨¯ $`«O <Õ~°∞ÛHÀ=\ÏxH˜ =¸_»∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ ''ÉÏÅ É’kè#∞Å∞——
~åâß~°∞. ''„H˜Ü∂« ^Œ~≈° O——, ''ãÖ"å^ŒO——, ''"åb‡H˜ K«i`«O——, ''PO„^èŒ ãÖã¨¯ $`«
xÑ¶∞¨ O@∞=Ù—— J<Õ „QÆO^è•Å∞ ~åâß~°∞. W"Õ HÍHõ ''QÀ+‘=ì # =∞Ç¨`«‡ºO—— (ãÖã¨¯ $`«O,
`≥Å∞QÆ∞ÅÖ’) ''J=^è•# Ü«∂„`«—— J<ÕHõ =∞Ok ^Õg ^Õ=`«ÅÃÑ· J+¨Hì ÍÅ∞, ^ŒO_»HÍÅ∞,
â◊`H« ÍÅ∞, ™ÈÎ„`åÅ∞ D ™êÇ≤Ïf ã¨~ã° fi¨ u ÖËdx #∞O_ç *ÏÅ∞"å~å~Ú. XHõ™êi
<≥Å∂¡~∞° Ö’ XHõ J~°QOÆ @Ö’ ''N~°OQÆ <åÜ«∞Hõ â◊`H« Íxfl—— ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Pâ◊√=ÙQÍ
K≥Ñ≤Ê Pâ◊Û~°º K«H˜`«∞Å#∞ KÕâß~°∞. PKå~°∞ºÅ"å~°∞ =∞Ç¨=HõÎ. ^è•~åà◊OQÍ
ZO`«¿ãÃÑ<· å J#~°àæ O◊ QÍ LÑ¨#ºã≤OKÕ <Õ~∞° Ê#fl "å~°∞.
a~°∞^Œ∞Å∞ – ã¨`å¯~åÅ∞
NHõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ"åiH˜ J=^è•# t~À=∞}˜, =∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞, q^•º
"å~°k,è áœ~å}˜Hõ ~°`fl« , HõàÏ „Ñ¨ÑÓ¨ ~°,‚ _ç.e\ò "≥Ú^ŒÖ#·ˇ a~°∞^Œ∞Å∂ Q“~°"åÅ`À
340
ã¨<å‡<åÅO^Œ∞H˘<åfl~°∞. W=hfl gi Hõq`åâ◊HHÎ̃ ˜ áêO_ç`º« „Ñ¨H~õ ¬° ‰Ωõ x^Œ~≈° <åÅ∞.
gi ãÖã¨¯ $`« ÉèÏëê ¿ã=#∞ QÆ∞iÎOz# ˆHO„^Œ „Ñ¨Éèí∞`«fiO ~å„+¨ìÑü KÕ`«
15–8–1960# Ñ¶¨∞# ã¨<å‡#O KÕ~ÚOzOk. QÆ∞O@∂~°∞ Ñ¨Ù~°„Ñ¨=ÚY∞Å∞
PKå~°∞ºÅ"åiH˜ 1961 Ñ¶≤„|=i 15, 16 `ÕnÅÖ’ ''ãÖã¨¯ $`« ™ê„=∂[º
Ñ¨\Ïìa+è ‰≤ Ωõ xÎ ——QÍ KÕã,≤ ~°`fl« , Hõ#Hõ H˜s\ÏÅ`À JÅOHõiOz JÑ¨Ó~°fi "≥É· =íè O`À
#Éè∂í `À #Éèqí +¨ºu J#fl@∞¡QÍ HõÅHÍÅO xezáÈÜÕ∞ Ñ¶∞¨ <åu Ñ¶∞¨ # `«~,° Ñ¶∞¨ #
`«=∞ ã¨`å¯~°O KÕã≤ `«=∞ Pf‡Ü«∞`«#∞, PáêºÜ«∂xfl, Q“~°"åxfl, q^èÜ Õ ∞« `«#∞
„Ñ¨^Œi≈OKå~°∞.
1962Ö’ HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ"åix PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò „Ñ¨É∞íè `«fiO D ''#_»Ü∂« _Õ
ã¨~ã° fi¨ u——x ''P™ê÷# Hõq——QÍ xÜ«∞q∞Oz Q“~°=O HõeOæ z J^Œ∞ƒù`« ã¨`å¯~°O KÕã≤
`«# ÉÏ^èºŒ `«#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ÛH˘#flk. 1963Ö’ <Õ#∞ ~å[=∞O„_ç „Ñ¨É∞íè `«fi „>ˇ~ÚxOQ∑
HÍÖËlÖ’ a.W._ç. KÕã¨∞ÎO_»QÍ =∂ HÍÖËl ™êOã¨¯ $uHõ "å~À`«û"åÅÖ’
áêÖÁæ#\ÏxH˜ ''D =$^Œú `åÑ¨ã≤—— 91 U@ =KåÛ~°∞. ã¨ÉèíÃÑ· JO`«ã¨∞ÎÖ’
[~°∞QÆ∞`ÀOk. "å~°∞ "≥∞@∞¡ ZH˜¯ ÃÑH· ˜ ~åÖË~x° XHõ ‰õΩsÛÖ’ "åix ‰õÄ~ÀÛÉˇ\ ˜ì
<Õ#∂ q∞ye# q∞„`«∞ÅO Hõeã≤ =∂ KÕ`∞« Å`À "åix <≥=∞‡kQÍ "≥∞@¡ g∞^Œ
#∞Oz ã¨ÉÏè "ÕkHõ‰Ωõ "≥∂ã¨∞H˘O@∂ KÕ~åÛO. P ™êÇ≤Ï`«º ãÖw`« ã¨~ã° fi¨ ux
ã¨Ê $tOz, ÃÑH· ˜ "≥∂ã¨∞H˘x "≥à§ı =∞Ç¨Ï^•ƒùQºÆ O <å‰õΩ HõeyO^Œx =∞Ç¨#O^ŒO
á⁄O^•#∞. JÖÏˆQ =∞m§ HÕkH˜ kOz fã¨∞H˘zÛ áê^•ÅÃÑ· „Ñ¨}q∞ÖÏ¡O.
"å~°∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’<Õ =∂\Ï¡_®~°∞. Ju ã¨~°à◊"≥∞ÿ# ÉèÏ+¨Ö’. JO^ŒiH˜
J~°=ú ∞~ÚºOk. "å~°∞ W`«~∞° Å`À#∂ ãÖã¨¯ $`«OÖ’<Õ =∂\Ï¡_"Õ å~°x K≥ÑÙ¨ ÊHÀQÍ
q<åfl#∞. J=ã¨~°O =¿ãÎ `«Ñ¨Ê JO`å ãÖã¨¯ $`«OÖ’<Õ ãÖÉèÏ+≤OKÕ"å~°@.
JO`«\ ˜ nHõ∆ "åik. "åi ÉÏÅ É’kè#∞Å∞ K«kq ZO^Œ~À ãÖã¨¯ $`«O
JÉèºí ã≤OKå~°∞ "å~°∞. „Ñü U_®k Ñ¨sHõÅ∆ ∞ x~°fiÇ≤ÏOz LfÎ~∞° Å‚ ‰õΩ ãïÑì HÔ≤¶ @∞¡
„Ñ¨^•#O KÕ¿ã"å~°∞. „Ñü Ñ¨@} ì OÖ’#∞ Ñ¨sH∆Í Hˆ O„^•Å∞ LO_Õq. ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏëê "åºÑ≤HÎ ÀãÖ `«# [= ã¨`åfiÅ#∞ ^è•~°áÈã≤# D JÑ¨~° ã¨~ã° fi¨ u N HÍm
Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "å~°∞ 96= U@ 1967 „|ÃÇÏ· ‡HõºO K≥O^•~°∞.b
341
119. ãÖã¨¯ $`« Ç¨ÏiHõ^ÅŒè ∞ ~åã≤# –
|O‰õΩÑë¡ =∞Å¡Ü∞« º âß„ã≤Î (1876 ad)
ÉÏÅºO – q^•ºÉèÏºãÖ
P~å=∞ „^•q_» âßY‰õΩ K≥Ok# |O‰õΩÑë¡ =∞Å¡Ü∞« ºâß„ã≤QÎ Í~°∞ 1876Ö’
QÆOQÆ#fl, ã¨∂~°=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ L~å¡O ãÖ™ê÷#O "åi P„â◊=∞OÖ’ [x‡OKå~°∞.
ÉèÏ~°^•fi[ã¨ QÀ„f‰õΩÅ∞. ÉÏÅºO L~å¡OÖ’<Õ QÆ_çzOk. |à◊§=¸_ç
ÅHõ∆ ‡}âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° HÍ=º, <å@Hõ, JÅOHÍ~°, ™êÇ≤Ï`åºÅÖ’ „Ñ¨[˝ ™êkèOKå~°∞.
Ñ≤=∞‡@ `«∞x ãÖ™ê÷# ÑÖ_ç`∞« Å∞, +¨_~Ì» ≈° # „Ñ¨g}∞Å∞ =∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞
Ñ¨~=° ã¨∞Î ~°OQÍKå~°∞ºÅ =^ŒÌ t+¨µºÖˇ· "åºHõ~}
° âß„ãÎ̈O <Õ~åÛ~°∞. L~å¡O ''„âß=}˜——
"åi Ñ¨sHõ∆ ~åã≤ ÑÖ_ç`« ã¨`å¯~°O á⁄O^•~°∞. `«~åfi`« q[Ü«∞#QÆ~° ÑÖ_ç`∞« Å∞,
`«~¯° "Õ^•O`« áê~°O Ziy# ‰õÄ~Ô à◊§ Ñ¨Ó~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Íi JO`Õ"åã≤Ü∞ÿ≥
ÉèÏëêºO`«O, `«~¯° O JÉèºí ã≤OKå~°∞. ÉèÏ~°º K«xáÈ=@O`À H˘O`« "≥~· åQÆº ÉèÏ=#
U~°Ê_çOk.
ã¨HÅõ HõàÏxkè
|O‰õΩÑë¡ HÍ=∞âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ =∞O„`«O âß„ãÖÎ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. Éè∞í =<Õâfi◊ s
=∞O„`«O nHõ∆ QÆ∞~°∞=ÙQÍi =^ŒÌ fã¨∞H˘x J#∞+≤Oì z ã≤kú ™êkèOKå~°∞. 1897Ö’
NHÍ‰õΩà◊O L#fl`« áê~îâ° ßÅÖ’ `≥Å∞QÆ∞ ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ L^ÀºyOKå~°∞. q^Œº
<Õ~Ê° @O Hõ<åfl q^Œº <Õ~fi° @O ÃÑ#· âß„ã≤QÎ ÍiH˜ Pã¨HÎ˜ "≥∞O_»∞QÍ LO_Õk. ÉèÅí =¡ ¸_ç
^ŒH} ∆˜ Ï=¸iÎ âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° ÑÖK«^âŒ ◊ „Ñ¨H~õ }
° O, w`åÉèÏºãÖ Ñ¨ÓiÎ KÕâß~°∞.
`«~åfi`« N ‰õÄ~°‡O "≥o¡ <Ò_»∂i "≥OHõ@ âß„ã≤QÎ Íi #∞O_ç =∞<À~°=∞, ÑïÉèÏ¿+O^Œ∞
âıY~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ âß„ãÎ̈ „QÆO^è•^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. ÉèÏëêºO`«=Ú, "åºHõ~} ° O
É’kèOKÕ ™ê=∞~åúºxfl ÃÑOá⁄OkOK«∞H˘<åfl~°∞.
Ñ¨~å¡Hq˜ ∞_ç L#fl`« áê~îâ° ßÅÖ’ PO„^èŒ ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ ~Ô O_Õà√◊ § Ñ¨xKÕã,≤
~å*Ï"åi J#∞„QÆÇÏ¨ áê„`«∞Öˇ· Ñ¨~å¡Hq˜ ∞_ç ãÖ™ê÷# ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ `«~åfi`« ãÖã¨¯ $`«
342
LÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞QÍ xÜ«∞q∞OÑ¨|_ç Q“~°=O á⁄O^•~°∞. WO`«\ `˜ À ãÖ`«$Ñ≤Î K≥Ok`Õ
"å~°∞ |O‰õΩ=∞e¡"å~°∞ JxÑ≤OK«∞HÀ~°∞. K«^∞Œ =ÙÃÑ· =∞Oz ''=∞O‰õΩ Ñ¨@∞ì—— LO_Õk
|O‰õΩÑë¡ "åiH˜. P™ê÷# ^≥=· A˝Å∞ hÅ =∞}˜ áê}˜„QÍÇ≤Ï QÍi=^ŒÌ *’ºu+¨
âß„ãÎ̈O JÉèºí ã≤OKå~°∞. ã¨∂~°º ã≤^•úO`«O J#∞ãïOz ^Œ$H± ã≤^•úO`« ÑÖKåOQÆO
QÆ}O˜ KÕ <Õ~∞° Ê ™êkèOz ÑÖKåOQÆ ~°K#« KÕâß~°∞. nx`À#∂ PQÆÖ^Ë ∞Œ . QÆO\˜
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} QÍi ^ŒQ~æÆ ° "Õ^•O`«, g∞=∂O™ê âß„™êÎÅ∞ K«^∞Œ =ÙH˘<åfl~°∞.
WO`«\ `˜ À#∂ PQÆÖ^Ë ∞Œ . y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎQÍi =^ŒÌ POQÆ¡ ÉèÏëê*Ï˝#=¸
á⁄O^•~°∞. J~Ú<å gi q*Ï˝# `«$+¨‚ f~°Ö^Ë ∞Œ . áÈHõÅ ã≤OÇ¨K«ÅOQÍi =^ŒÌ
ãÖw`«O <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. âß„ã≤QÎ Íi ÅÜ«∞*Ï˝#O PkÉè@í ¡ <å~åÜ«∞} ^•ã¨∞QÍi<Õ
Pâ◊Û~°ºÑ¨~°zOk.
x`«º <Õ~fi° i
<Õ~fi° @O J<Õk âß„ã≤QÎ ÍiH˜ XHõ ã¨^∞Œ } æ =ºã¨#O J~ÚOk. ÉèÏ~°`«
~å=∂Ü«∞}ÏÅ#∞, =ã¨∞ K«i„`åk „Ñ¨|O^è•Å#∞ ''Ñ¨Ù~å} Ç¨Ïi Hõ^—Œä — ¿Ñ~°∞`À
#$`«ºO, w`«O, `åà◊, ÅÜ«∞|^ŒOú QÍ áê_ç PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’ Ñ¨Ö¡ˇ Ñ¨@} ì O J<Õ `Õ_®
ÖË‰Ωõ O_® uiy áê_ç „Ñ¨îŒ ≈Oz ÑÖ_ç`« áê=∞~° ~°O[#O KÕâß~°∞. Ñ¨~å¡Hq˜ ∞_ç
~å*Ï"å~°∞ ™ê÷ÑO≤ z# ''<å@Hõ ãÖÑ¶∞¨ O—— ã¨É∞íè ºÖˇ· ãÖã¨¯ $`åO„^èŒ <å@HÍÅÖ’
áê„`«^•è ~°∞Öˇ· ~°ãA
¨ Å˝ =∞#fl#Å∞ JO^Œ∞H˘x #@#Ö’#∞ `«# HõàÏ qâ◊fi~°∂áêxfl
„Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞ ã¨HÅõ HõàÏ =Å¡É∞íè ÅxÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. WO`«\ ˜ LÑ¨[˝
Wxfl q+¨Ü∂« ÅÖ’ „Ñ¨îŒ ≈Oz#"å~°∞ ^•^•Ñ¨Ù ÖË<ÖÕ ~Ë x° Ñ¶∞¨ O\Ï Ñ¨ÔŒè QÍ K≥ÑÊ¨ =K«∞Û.
PK«~}
° ãÖã¨¯~°Î
ã¨<å`«# ^èŒ~å‡#∞~°‰õΩÎÖˇ·# âß„ã≤ÎQÍ~°∞ Q˘Ñ¨Ê ãÖ™ê¯~°=O`«∞Å∞.
^è~Œ ‡° âß„™êÎxfl =∞kOz# g~°∞ ~°[ã¨fiÖÏ#O`«~° q"åÇ¨ÏO, Ç¨Ïi[<À^Œº=∞O, q^è"Œ å
Ñ¨Ù#ifi"åÇ¨ÏO âß„ãÎ̈ ã¨=∞‡`åÖË#x ÑÖ_ç`« ã¨ÉÅíè Ö’ "å^ÀÑ¨"å^•Å∞ KÕã≤ ^ŒH} ∆˜
^Õâ=◊ ∞O`å „Ñ¨Kå~°O KÕã≤ P^è∞Œ xHõ ÉèÏ"åÅ‰õΩ JO_»QÍ xeKå~°∞. ÑÖ_ç`∞« Å`À
K«iÛOKå~°∞. "åix "≥∞Ñ≤ÊOKå~°∞, XÑ≤ÊOKå~°∞. q"åÇ¨Ï `«`Î« fiO, Jã¨Ê $â◊º`«
J<Õ „QÆO^è•Å∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ ~°zOz [#™ê=∂<åºxH˜ ^è~Œ ‡° ~°ÇÏ¨ ™êºÅ∞ `≥eÜ«∞*Ëâß~°∞.
343
âß„ã≤ÎQÍ~°∞ J#~°æà◊OQÍ, J™ê^è•~°}OQÍ, Ü«ÚH˜ÎÜ«ÚHõÎOQÍ, Kå`«∞~°ºOQÍ
ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ ãÖÉèÏ+≤OKÕ =∞Ç¨ =HõÎ ‰õÄ_®. âß„ã≤QÎ Í~°∞ =∂@Å =∞x+≤
=∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞ KÕ`Å« =∞x+≤ ‰õÄ_®. J^Õ "åi qt+¨ì =ºH˜`Î fi« O. „ã‘Î Ñ¨Ù#ifi"åÇ¨ÏO
"≥Ú^ŒÖˇ·# P^Œ~å≈Å#∞ „Ñ¨Kå~°O KÕÜ«∞@"Õ∞ HÍ^Œ∞ `«# ‰õΩ=∂Ô~Î‰õΩ ‰õÄ`«∞iH˜
ãÖã¨¯~°} q"åÇ¨Å∞ [iÑ≤Oz# Q˘Ñ¨Ê ãÖ™ê¯~°=O`«∞Å∞. ''Jnèu É’^è• K«~} °
„Ñ¨Kå~°O——`À rq`åxfl ™ê~°úHõO KÕã¨∞H˘#fl Ñ¨Ù}º=¸iÎ âß„ã≤ÎQÍ~°∞. ÑÖ_ç`«
kQÆ[æ O Jx „Ñ¨tOã≤OÑ¨|_®¤~∞° .
„QÆO^äŒ ~°K#«
HÍ=Ói q#Ü«∂„â◊Ü«∞O "åi „¿Ñ~°}`À q^•º~°}∞ºÅ ÉèÏëêºxH˜
J#∞QÆ∞}OQÍ <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å#∞ PO„nèHiõ Oz# J™ê^èºŒ ~°K~« Ú`«. g\˜Ö’
|∞∞ˆQfi^•xfl P„â◊=∞O "åi =Ú„kOKå~°∞. giq J=Ú„k`« „QÆO^è•Öˇ<Àfl
LO_çáÈÜ«∂~Ú. g\˜Ö’ J~°qO^Œ∞x Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«=Î ∞ `«`Î« fiO, P^è•~°OQÍ ÉèQí =Æ næ`Ã« Ñ·
~åã≤# ''w`å ~°Ç¨Ïã¨ºO—— J<Õ „QÆO^èŒO, ™êÇ≤Ï`«º ^Œ~°Ê}ÏxH˜ PO„^è•#∞"å^ŒO
LO_»@O PO„^è∞Œ Å∞ KÕã∞¨ H˘#fl ^Œ∞~°^$Œ +ì̈"∞Õ "≥∂? âß„ã≤QÎ Í~°∞ Z<Àfl Ü«∞HõQ∆ Í<åÅ∞
~åâß~°∞. "å\˜Ö’ Ñ¨~å¡Hq˜ ∞_ç ~å["åiH˜ JOH˜`q« ∞zÛ# K≥`· #« º K«i„`«, =Ú^•Ì_»
"≥OHõ@Ñ¨ÊÅ <åÜ«∞#‰õΩ JOH˜Ò« KÕã#≤ ~°∞H˜‡}© HõÖÏº}O =Ú„^Œ}Ï ÉèÏQÍºxH˜
<ÀK«∞HÀ=@O =∞# J^Œ$+ì̈O. HõOã¨ =^è,Œ Hõ$+¨‚ [##O, ~å=∞Hõ$+¨‚ Ñ¨~=° ∞Ç¨ÏOã¨
K«i„`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q JK«∞Û J"åfieû#q.
ãÖã¨¯ $`« Ç¨ÏiHõ^ÅŒä ∞
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ã‘`å HõÖÏº}O, *Ï#H© =Ç≤Ïfl „Ñ¨"âÕ O◊ J<Õ Ç¨ÏiHõ^ÅŒè ∞
~åã≤, K≥ÑÊ≤ ''pHõ\ ˜ ãÖ™ê÷<åkèÑ`¨ ∞« ÅKÕ—— ''Ñ¨Ù~å} "åK«ãÊ¨ u—— a~°∞^Œ∞ á⁄Ok
Éè∂í i |Ç¨ï=∞`«∞ÅO^Œ∞H˘#fl áœ~å}˜Hõ q^•fiOã¨ Hõq âß„ã≤QÎ Í~°∞. ÉèÏ~åº ã¨"∞Õ `«OQÍ
HÍj Ü«∂„`« ãÖÑ¨ÓiÎ KÕã≤ uiy =ã¨∂Î D q^•fi#‡}˜ |O‰õΩÑë¡ =∞Å¡#fl âß„ã≤QÎ Í~°∞
Y~°Ñæ Ó¨ ~üÖ’ JHõ™ê‡`«∞QÎ Í _≥Éƒ·ˇ =ù U@ =∞~°}O˜ z f~°x Ö’@∞#∞ ãÖã¨¯ $`åO„^èŒ
™êÇ≤Ï`åºxH˜ HõeyOKå~°∞.b
344
120. <åºÜ«∞ Éè∂í +¨}, <åºÜ«∞ ™ê÷ÑH¨ õ –
¿Ñi ÅH©; <å~åÜ«∞} (1877 ad)
q^Àºáêã¨#
Ñ¨ tÛ=∞ QÀ^•=i HÀ#ã‘ = ∞Ö’x ¿Ñ~° ∂ ~° ∞ J„QÆ Ç ¨  ~° O Ö’ N
q^Àºáêã¨‰Ωõ Öˇ#· ¿Ñi J#O`« ~å=∂=^è•#∞Å∞, "≥OHõ=∂O| ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ ÅH©;
<å~åÜ«∞} âß„ã≤ÎQÍ~°∞ 1877Ö’ [##"≥ÚO^•~°∞. `«O„_çQÍˆ~ „Ñ¨^èŒ=∞
QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞. `å`«QÍÔ~·# "Õ^•^èŒº# ãÖÑ¨#∞flÅ∞, x`«ºáêiú= eOQÆ Ñ¨Ó*Ï
^Œ∞~°O^è~Œ ∞° Å∞, N q^Àºáêã¨‰Ωõ Öˇ#· ã¨∞ÉÏƒ=^•#∞Å "å~°∞. z#flÑ¨ÙÊ_Õ `«O„_çx
HÀÖ’Ê~Ú# ^Œ∞~°^$Œ +≤=ì O`«∞Å∞ g~°∞. `«eQ¡ Í~°∞ Jhfl J~Ú ÃÑOKå~°∞. JÖÏ¡~∞°
=Ú^Œ∞QÌ Í ÃÑiQÍ~°∞. Zxq∞^Œ= U@ âß„ã≤QÎ ÍiH˜ LÑ¨#Ü«∞#O KÕâß~°∞.
Ñ¨^ŒÇ¨~À U_»∞ =KÕÛ^•HÍ <≥·Ü«∂Hõ~°} K«∂_®=∞}˜ J~Ú# =∞O^•
K≥#flÜ«∞º âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° t+¨µºÖˇ· ãÖã¨¯ $`« HÍ=º <å@Hõ, <åºÜ«∞, "Õ^•O`«,
„Ñ¨H~õ }
° Å#∞ ‰õΩ∆ }‚OQÍ J^è•ºÜ«∞O KÕã≤ Hõ~`° Ö« Ï=∞ÅHõO KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. ^Œ∞~°=
QÍÇ¨Ï#"≥∞#ÿ âß„ãÎ̈ q+¨Ü∂« Å#∞ Ju ã¨∞<åÜ«∂ãÖQÍ J~°Oú KÕã∞¨ H˘x =O@
|\Õì K«∞H˘<åfl~°∞. `«# k+¨}Ï ãÖÑ¨^`Œ À QÆ∞~°∞=ÙQÍi<Õ =ÚK«Û@ Ñ¨_@Õ ∞¡ KÕâß~°∞.
q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O ~å*Ï"åi ã¨ O ã¨ ¯ $`« Hõ à ÏâßÅÖ’ <åºÜ« ∞ âß„ã¨ Î
J^è•ºÑ¨‰Ωõ Öˇ#· QÆ∞=∞‡Å∂i ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~° âß„ã≤QÎ Í~°∞ J<Õ JÑ¨~° Q“`«=ÚÅ =^ŒÌ
Ñ¨^Õà◊√§, Ñ≤~îåÑ¨Ù~° ãÖ™ê÷# "≥·Ü«∂~ÚHõ ™ê~°fiÉè∫=ÚÅx ¿Ñ~˘Ok# Náê^Œ
ÅH©;#~°ãO≤ Ç¨Ï âß„ã≤QÎ Íi JO`Õ"åã≤QÍ ~Ô O_Õà√◊ § "≥Ú`«OÎ Ñ¨<fl≥ O_Õà√◊ § <åºÜ«∞
âß„™êÎxfl =∞kèOKå~°∞.
q^•º É’^è#Œ
`«# J™ê^è•~°} "≥^· ∞Œ +¨ºO`À Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O, L~å¡O =Ú#flQÆ∞ ãÖ™ê÷<åÅ#∞
ãÖ^Œi≈Oz ÑÖ_ç`∞« Å#∞ „Ñ¨É∞íè =ÙÅ#∞ "≥∞Ñ≤ÊOz Q˘Ñ¨Ê ã¨<å‡<åÅ∞ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
Jxfl âß„ã¨Î Ñ¨sHõ∆ÅÖ’ ã¨~Àfi`«Î=ÚÅ∞QÍ LO@∂ JO^ŒiH© KÕ~°∞=Ü«∂º~°∞.
P™ê÷#OÖ’ <åºÜ«∞ "Õ^•O`åÅ#∞ Ju ã¨∞ÅÉèí q^è•#OÖ’ É’kèã∂¨ Î ZO^Œ~À
t+¨µºÅ‰õΩ q^Œº <ÕiÛ fiÛ k^•Ì~°∞. nx`À gi H©iÎ K«O„kHõ ^Œâ◊ kâ◊ÖÏ
"åºÑ≤OzOk.
345
1902Ö’ q[Ü«∞QÆ#~° ãÖã¨¯ $`« =∞Ç¨ q^•ºÅÜ«∞OÖ’ <åºÜ«∞
âß„™êÎ^•è ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ Ñ¨^gŒ ÉÏ^èºŒ `«Å∞ KÕ|\Ïì~∞° . 1913Ö’ QÆ∞~°∞=Ù ãÖQÆ"∞Õ â◊fi~°
âß„ã≤Î QÍ~°∞ Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕã#≤ Ñ≤=∞‡@ ÅH©; <å~åÜ«∞}âß„ã≤Î QÍ~°∞ „Ñ¨^•è #
<åºÜ«∞âß„ã¨Î ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ xÜ«∞q∞OÑ¨|_ç ¿ã=ÅOkOKå~°∞.
"≥·^Œ∞+¨º „Ñ¨^Œ~°≈# – a~°∞^Œ ã¨`å¯~åÅ∞
1924Ö’ ~å*ÏQÍi P[˝`À ~å[™ê÷<£Ö’x [Ü«∞Ñ¨Ù~° ãÖ™ê÷<åxfl
^Œi≈OKå~°∞. JHõ¯_» =∞Ç¨ q^Œfi`ü ã¨ÉÖíè ’ `«# „ÑüÉèÏ ™ê=∞~åúºÅ#∞ "å^Œ<å
Ñ¨\ =˜ ∞#∞, nèâH◊ xÎ̃ „Ñ¨îŒ ≈Oz "≥∞Ñ≤ÊOz ''<åºÜ«∞ Éè∂í +¨}—— a~°∞^•xfl ã¨`å¯~åxfl
JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. q[Ü«∞"å_»Ö’x ''„ueOQÆ q^•º Ñ‘~O°î —— =º=™ê÷ÑH¨ õ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞
=ÚkQ˘O_» "≥OHõ@ ~å=∞âß„ã≤ÎQÍ~°∞ âß„ã≤ÎQÍix PÇ¨fixOz âß„ã¨Î „Ñ¨^Œ~°≈#
KÕ~ÚOz ''<åºÜ«∞ ™ê÷ÑH¨ —õ — Q“~°= a~°∞^Œ∞ „Ñ¨^•#O KÕã≤ Ñ¶∞¨ #OQÍ ã¨`¯« iOKå~°∞.
D Q“~°"åxfl á⁄Ok# PO„^èŒ∞ÅÖ’ g~°∞ J~Ú^Œ= "å~°∞. Jnèu É’^èŒ<å
K«~} ° `À rq`åxfl ^è#Œ ºO KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. P<å\˜ „a\˜+π „áêÉè∞í `«fiO âß„ã≤QÎ ÍiH˜
''=∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞—— a~°∞^Œ∞#∞ JO^Œ*ãË ≤ `«y# Q“~°=O HõeyOzOk. <åºÜ«∞
"Õ^•O`åÅ<Õ HÍ‰õΩO_® =∞O„`«O, *’ºu+¨ âß„™êÎÅ#∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ J#∞+≤Oì z#
<≥+· ‰ì≤ Ωõ Å∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞. g\˜x x~°O`«~O° t+¨µºÅ‰õΩ É’kèOKÕ"å~°∞.
~°K<« å áê@=O
XHõ Ñ¨\Ïì# ÖÁOQÆx `«Å ÑÖ_ç# =∞Ç¨ q^•fiOã¨∞ÅˆH H˘~°∞‰õΩ_»∞ Ñ¨_x»
L^ŒÜ∞« <åKå~°∞º_»∞ ~åã≤# ''‰õΩã¨∞=∂O[e——x âß„ã≤QÎ Í~°∞ Ju ã¨∞Å∞=ÙQÍ, ã¨~à° O◊ QÍ
PO„nèHõiOKå~°∞. QÆ^•^èŒ~° Éèí\ÏìKå~°∞ºx ''¿ÇÏ`«fiÉèÏã¨ ™ê=∂#º x~°∞H˜Î——,
''#=ºaèKå~° ™ê=∂#º x~°∞H˜—Î — J#|_Õ #=º<åºÜ«∞âß„ã¨Î =∞Ç¨ „QÆO^è•Å‰õΩ ''Åe`«——
J<Õ ã¨~à° ◊ q=~°}Å∞ ~åã≤ JO^ŒiH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KåÛ~°∞. nx=Å¡ âß„ã≤QÎ Íi
J™ê^è•~°} <åºÜ«∞âß„ã¨Î áêO_ç`«ºO J=QÍÇ¨Ï#, =Ùº`«ÊuÎ, J#∞ã¨~°}Å∞
`≥Å∞ã¨∞<Î åfl~Ú. W^ÕQÍHõ =∂^è"Œ åKå~°∞ºÅ ''ã¨~fi° ^Œ~≈° # ãÖ„QÆÇÏ¨ O——Ö’x Z<Àfl
ÉèÏQÍÅ#∞ J#∞=kOKå~°∞. ^Œ∞~°^$Œ +¨=ì âß`«∞Î D „QÆO^äOŒ =Ú„^Œ}‰õΩ <ÀK«∞HÀÖË^∞Œ .
_≥Éƒ·ˇ ù ~Ô O_Õà√◊ § rqOz# D <åºÜ«∞âß„ãÎ̈ HÀq^Œ∞Å∞, <åºÜ«∞ Éè∂í +¨}∞Å∞ ¿Ñi
ÅH©; <å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1949Ö’ <å~åÜ«∞} ã¨xfl^è•#O KÕ~å~°∞.b
346
121. "≥Ü
· ∂« Hõ~} ° ˜ – =[…Å z# ã‘`å~å=∞ âß„ã≤Î
(1878 ad)
"≥·Ü∂« Hõ~}° ˜ Jx ¿Ñ~°∞ á⁄Ok# =[…Å z# ã‘`å~å=∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞ =ÚY
eOˆQâ◊fi~° "å„ã≤,Î "ÕOHõ\ÏO| ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ 25–6–1878# [x‡OKå~°∞. X[˚
(Láê^è•ºÜ«Ú_»∞) J<Õ ¿Ñ~°∞ =[…ÅQÍ =∂i LO_»K∞« Û. gi ‰õΩ@∞O|OÖ’ QÆ}`˜ «
âß„™êÎ^ºŒè Ü«∞#O, =ÚÇ¨˙~°Î x~°Ü ‚ ∞« O, *Ï`«Hõ ÑïjÅ# "≥Ú^Œ\ #˜ ∞Oz L<åfl~Ú.
âß„ã≤QÎ ÍiH˜ Q˘Ñ¨Ê áêO_ç`º« O LÑ¨[,˝ |∞kú ã¨∂Hõ∆ ‡`«, ã¨∂Hõ∆ ‡ ÑïjÅ<å |∞kú,
|∞kú fHõ} ∆ `«, q"ÕK#« , q+¨Ü∞« ãÖ„QÆÇÏ¨ }O ã¨ÇÏ¨ [OQÍ Jaƒ# Q˘Ñ¨Ê ÅHõ} ∆ ÏÅ∞.
PO„^èŒ â◊|Ì zO`å=∞}˜, qHõ$u q"ÕHOõ Å#∞ `«# "åºHõ~} ° Ñïâ’^è#Œ ‰õΩ =¸Å
„QÆO^è•Å∞QÍ ã‘fiHõiOKå~°∞. g\˜x *’_çOz ''"≥Ü · ∂« Hõ~}° , áêi*Ï`«O——, ''"åºHõ~}°
ãÖÇ≤Ï`å ã¨~°fiã¨fiO—— J<Õ Ô~O_»∞ JÑ¨Ó~°fi "åºHõ~°} „QÆO^è•Å#∞ ~°zOKå~°∞.
PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ =[…Å"å~°∞ ÉèÏëê ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ xÜ«∞q∞OÑ¨|_®¤~∞° .
q[Ü«∞#QÆ~° ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅ, =∞„^•ãπ, PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ É’^è<Œ å
=$uÎÖ’ ^ŒâßÉÏÌÅ áê@∞ Ñ¨xKÕã≤ ÉèÏëê¿ã= KÕâß~°∞. z# `å`«QÍ~°∞ z# "≥OHõ@
ã≤^•úOuQÍi =^ŒÌ =ÚÇ¨˙~°Î ã≤^•úO`« qÉèÏQÍÅ∞, bÖÏ=u QÆ}`˜ O« JÉèºí ã≤OKå~°∞.
=∞~˘Hõ z# `å`«QÍi =^ŒÌ ãÖã¨¯ $`« "åºHõ~}° , ^è~Œ ‡° âß„™êÎÅ#∞ <Õ~åÛ~°∞. #_®^Œ∂~ü
J#O`åÖÏfi~ü ^ŒQ~æÆ ° `«~¯° "Õ^•O`åÅ#∞ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞.
=¸Å „QÆO^è•ÅÖ’x H˘xfl ãÖ*Ï˝ ÑïKÕÛù^Œ ã¨∂„`«HÍiHõÅ#∞ HõeÑ≤
''"≥·Ü«∂Hõ~°} áêi*Ï`«O—— ~åâß~°∞. WO^Œ∞Ö’ „Ñ¨`ÕºHõ`«Å∞ Hõq ãÖâ◊Ü«∞
qKÕÛ^ù <Œ åÅ##∞ãïOz ^èfiŒ x âß„™êÎxfl q=~°}Ï`«‡HõOQÍ âßMÏ^•º^Œ∞Å##∞ãïOz
347
eÑ≤ ã¨fiÉèÏ"åxfl x~°~‚ ÚOKå~°∞. „áêp# âßã¨<åÅÖ’ L#fl ÖËY# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂Å#∞
Ñïâ’kèOKå~°∞. Ñ¨Ó~°fi ÖÏHõ} ∆ ‰˜ Ωõ Å∞ KÕã#≤ ~ˆ á¶ê, â◊H@
õ ~ˆ Ñ¶Å¨ Ñïâ’^è#Œ Å#∞
ã¨g∞H˜∆OKå~°∞ ''ãÖÇ≤Ï`å ã¨~°fiã¨fiO——Ö’ zO`å=∞}˜, qHõ$u q"ÕHÍÅ#∞ ÉÏÅ
"åºHõ~} ° „Ñ¨}ÏeHÍ |^ŒOú QÍ qÉè[í # KÕã,≤ HõÅÊ`«~∞° "åºYº#∞ KÕiÛ =∞Ç¨^Œ∞ƒù`«
|$Ç¨Ï„^ŒOæ ^èOŒ QÍ ~°K#« KÕâß~°∞. ÉÏÅ "åºHõ~}° ãÖr=h "åºYº nxH˜ =ÚYº"≥∞#ÿ
J#∞|O^èOŒ QÍ LOk. nxÖ’ J<ÕHõ ÅHõ} ∆ „QÆO^è•Å Ñ¨~å=∞~°≈ LOk.
=[…Å "åi xq`« ÑïjÅ<å ^Œ$+≤Hì ˜ ^Œ$ëêìO `åÖË – J^è~Œ fi° HÍiHÍ=o
Ñ‘iHî Åõ ∞, ÉÏÅ ã¨~ã° fi¨ fÜ«∞ Ñ‘iHî ,õ zO`å=∞}˜ q+¨Ü∞« Ñïâ’^è#Œ Å∞. gi ÉÏÅ
"åºHõ~} ° L^Àº`«O "åºHõ~} ° ãÖÇ≤Ï`å ã¨~fi° ã¨fiO Jx K≥ÑÊ¨ =K«∞Û. g~°∞ ~åã≤#
''„^•q_» ÉèÏëê ÑïjÅ#O—— ÉèÏëê Ñ¨~O° QÍ âß„ã≤QÎ Íi Ñïâ’^è<Œ å fHõ} ∆ ^Œ$+≤Hì ˜
w@∞~å~Ú. WO^Œ∞Ö’ „ÑüáêkOz# ã≤^•úO`« ™ê~°"∞Õ ''„^•q_» ÉèÏëê™ê=∂ºÅ∞——
J<Õ L`«¯ $+ì̈ „QÆO^èOŒ . gi xt`« ÑïjÅ<å <≥Ñ· Ù¨ }ÏºxH˜ Q˘Ñ¨Ê L^•Ç¨Ï~°}ÖË –
''=ã¨∞K«i„`« q=∞~°≈——, ''Ç¨Ïiâ◊ÛO„^Œ #Ö’áêMÏº# Ñ‘iHî —õ —Å∞. D |Ç¨ï=ÚY
„Ñ¨*Ï˝âße 29–5–1964# Z#Éè·ˇ P~°= U@ Ñ¨~=° ∞Ñ¨kOKå~°∞.b
348
122. HõàÏxkè, q^•º "åK«ãÊ¨ u –
q„HÍÅ ~å=∞K«O„^• Kå~°∞ºÅ∞ (1879 ad)
ÉÏÅ "Õ∞^è•q
Hõq ÑÖ_ç`« „âı+¨µìÅ∞ ã¨HõÅ âß„ã¨Î xkè =∞Ç¨ÏŸÑ¨<åºã¨‰õΩÅ∞ q„HÍÅ
~å=∞K«O„^•Kå~°∞ºÅ∞QÍ~°∞ 1879 E<£ P~°∞# „Ñ¨HÍâ◊O lÖÏ¡ HõO^Œ∞‰õÄ~°∞
`åÅ∂HÍ HõeH˜"å~Ú „QÍ=∞OÖ’ [x‡OKå~°∞. `«O„_ç Hõà◊`«∂Î~ü q„HÍÅ
~åÑ¶¨∞"åKå~°∞ºÅ∞ `«e¡ Hõ#Hõ=∞‡. gi =Oâ◊OÖ’ ''Hõq =ãÖ`å ~å=∞O——QÍ
„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Öú #·ˇ q„HÍÅ =Oâ◊ =¸Å Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ q„HÍÅ #~°ãO≤ Ç¨Kå~°∞ºÅ "å~°∞
ÉèíQÆ=`ü ~å=∂#∞AÅ‰õΩ „Ñ¨`ÕºHõ t+¨µºÅ∞. "åi `«~åfi`« J~°"≥· <åÅ∞QÆ∞
Ñ¨Ù~°∞ëêO`«~åÅ∞ QÆ_zç áÈÜ«∂~Ú. =Oâ◊OÖ’ [x‡Oz# "å~°O`å „Ñ¨ã^≤ úŒ Hõq
ÑÖ_ç`∞« ÖË J=@O =∞~À qâı+O¨ .
~å=∞K«O„^•Kå~°∞ºÅ "å~°∞ ÉÏÅ "Õ∞^è•qQÍ ÑïQÆ}ÕÑ¨|_®¤~°∞.
ÉÏÅºOÖ’<Õ J™ê^è•~°} „Ñ¨*Ï˝ áê@"åÅ#∞ „Ñ¨^Œi≈OKå~°∞. J~Ú^Œ= U@
JHõ∆~åÉèÏºãÖ [iy# XHõ¯ ~ÀAÖ’<Õ X`«∞ÎÅ∞ QÆ∞}Õ`åÅ∞`À ã¨Ç¨ `≥Å∞QÆ∞
JHõ~∆ åÅhfl <Õ̂~Ûã≤ JO^Œsfl Pâ◊Û~°ºÑ¨~K° å~°∞. U_»= U@<Õ ''bÖÏ=f QÆ}`˜ «
™ê~° ãÖ„QÆÇÏ¨ O—— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q PáÈâ◊# Ñ¨>âìË ß~°∞. XˆHXHõ¯ ~ÀA ~å„u ÑÖKåOQÆ
~°K#« ‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ÖˇH¯õ Åxfl\˜h „QÆÇÏ≤ OKÕâß~°∞. Ñ¨^=Œ ¸_»= U@ `«O„_çQÍi
=^ÕÌ +¨\ò âß„™êÎÅ∞ JÉèºí ã≤Oz u~°∞QÆ∞ÖËx ÑÖ_ç`∞« ÅxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. `«~åfi`«
"Õ∞#=∂=∞ Ñ¨~â‚° ßÅ ~åÑ¶∞¨ "åKå~°∞ºÅ =^ŒÌ ™êÇ≤Ï`«º, "åºHõ~} ° , `«~¯° âß„™êÎÅ#∞
<Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. J#O`«~O° N HÍà◊ÇÏ¨ ã≤Î "≥o¡ JHõ¯_» ã≤OQÆ~åA ã¨∂~°º<å~åÜ«∞}
Láê^è•ºÜ«ÚÅ "åi =^ŒÌ Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. ~å=∞^Œ`åÎ
#O^Œ f~°∞Åú =^ŒÌ ã≤^•úO`«, *Ï`«H,õ =ÚÇ¨˙~°,Î "åã¨∞,Î „Ñ¨âfl◊ ÉèÏQÍÅ∞ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞.
Ü«∞=fi# q[Ü«∞O
Ñ¨^xÌ≥ q∞^Õà§◊ =Ü«∞ã¨∞Ö’ ''â◊¥Å "Õ∞x——Ö’ [iy# Ü«∂QÍxH˜ ã¨^ãŒ º¨
349
ÉÏ^èºŒ `« =Ç≤ÏOz Ü«∂QÍxfl xifiÑ¶∞¨ flOQÍ, Ü«∞^è•qkèQÍ x~°fiÇ≤ÏOz =∞Ç¨ =∞Ç¨
"åà◊§Hˆ ãÖ„Éè=í ∞O HõeyOKå~°∞. =∞„^•ãπ "≥o¡ =∞Ç¨ÉèÏ~°`« ~°ÇÏ¨ ™êºÅ#∞, *’ºu+π
âß„™êÎxfl QÆ∂iÛ =∞Ç¨ÏŸÑ¨<åº™êÅ∞ KÕã≤ JO^Œix JÅiOz ã¨fi~°‚ ã≤OÇ¨Ï `«ÖÏ@Ñ¨Ù
=Ú~°∞QÆ∞Å∞, QÆ_Ü ç ∂« ~°O |Ç¨ï=∞`«∞Å∞QÍ á⁄O^•~°∞.
Ñ¨Ó<åÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ FiZO@Öò ã¨=∂"Õâ◊O [iÑ≤`Õ =∞„^•ãπ #∞O_ç
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ „ÑüxkèQÍ Ç¨[Ô~,· JHõ¯_ç „Ñ¨=ÚY q^•fiOã¨∞Å „Ñ¨âO◊ ã¨Å#∞
á⁄O^•~°∞. u~°∞=#O`«~Ñ° Ù¨ ~° q^Œfi`ü ã¨ÉÖíè ’ `«ÅÑÖ_ç# q^•fiOã¨∞Å<Õ `«#
LÑ¨<åºã¨ ~°≠i`À `«Å ÑÖHÕÑ¨*Ëã≤ ''q^•º~°}º ÑÖKå##—— Q“~°"åxfl,
u~°∞"å#∂¯~ü =∞Ç¨~å*Ï"åi Ñ¶∞¨ # ã¨<å‡<åxfl JO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
#_ç =Ü«∞ã¨∞ ã¨∂s_»∞
1922 HõÅHõ`åÎ FiÜ≥∞O@Öò HÍ#Êù~Ô <£ûÖ’ ™êkèHÍ~° Ñ¨Ói`« „Ñ¨ãO¨ QÆO
KÕã,≤ QÆ=~°fl~ü #∞O_ç qt+ì̈ ã¨`å¯~°O á⁄O^•~°∞. #= nfiÑÖÖ’ q^Œfi#‡O_»eÖ’
„Ñ¨ãO¨ yOz, `«# ã¨~fi° âß„ãÎ̈ q*Ï˝#O, =HõÎ $`åfiÅ‰õΩ qâı+¨ P^Œ~åxfl á⁄Ok ã¨~ü
Pâ◊√`À+π =ÚYs˚ #∞O_ç ''q^•º "åK«ãÊ¨ u—— a~°∞^Œ∞#∞, =∞Ç¨ Q“~°= „Ñ¨^"Œ ∞≥ #ÿ
ã¨`å¯~åxfl JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. =∞~À ã¨ÉÖíè ’ ''HõàÏxkè—— a~°∞^Œ∞ =iOzOk. 1923Ö’
#O_»∂i „QÍ=∞OÖ’ [iy# PO„^èŒ ™êÇ≤Ï`«º Ñï+¨`ü "åi¬Hõ ã¨Éíè PKå~°∞ºÅ"åiH˜
''=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞—— Q“~°=O HõeÊOz H©iÎOzOk. KåÖÏ ~å*Ï™ê÷<åÅ#∞
ãÖ^Œi≈Oz „Ñ¨Éèí∞=ÙÅ#∞ "≥∞Ñ≤ÊOz q^• Oã¨∞Å#∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨~°z JYO_»
ã¨<å‡<åÅO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
w~åfi} ~°K<« åKå~°ºO
q„HÍÅ ~å=∞K«O„^•Kå~°∞ºÅ "å~°∞ ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ "≥Ú`«ÎO 89
„QÆO^è•Å∞ ~åã≤, ™êÇ≤Ï`«º ~°K#« Ö’ "Õ∞\˜ JxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. JO^Œ∞Ö’ =ÚYºOQÍ
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ 16 L„^ŒOæ ^è•Å∞ ~°zOKå~°∞. "å\˜Ö’ ''„`Õ`åHÍO_» =∞O„`«O
ÉèÏ+¨ºO——, ''JÑ¨ãOÎ̈ ÉèÏk +¨\ò âßMÏ x~°∂Ñ¨}O——, ''J#∞"åHõ x~°Ü ‚ ∞« O—— L<åfl~Ú.
WqHÍHõ w~åfi} ÉèÏ+¨Ö’ ~åã≤# ''J|Ì<å=∞ x~°fiK«#O——, ''ãÖMÏº#∞ âßã¨#O——,
''*’ºu~°âÌ ß x~°Ü
‚ ∞« O——, ''=∂<åO`«~° É’^èOŒ —— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ *’ºu+π âß„ã¨Î ãÖ|O^è"Œ ∞≥ #ÿ
350
Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞ „QÆO^ä•Å∞<åfl~Ú. =∂<åO`«~° É’^è#Œ O J<Õ gi *’ºu+π âß„ãÎ̈
L„^ŒOæ ^èOŒ . WOw¡+Öπ ’H˜ ''k _Õ\ò HÍÅ∞¯ ºÖË@~ü—— ¿Ñ~°∞ g∞^Œ J#∞"å^ŒO á⁄Ok
qâ◊fi"åºÑ≤Ò« QÍ H©iÎ K«O„kHõÅ#∞ "≥Å~ÚOzOk.
PKå~°º PO„^èŒ ~°K<« À`«û=O
PKå~°º N `≥Å∞QÆ∞Ö’ 40 „QÆO^ä•Å∞ ~åâß~°∞. JO^Œ∞Ö’ ''HõÅÊ
ã¨∂„`«ãÖ„QÆÇ¨ÏO——, ''k=º ^Õâ◊=∂~°æ É’kèx——, ''"Õ^•O`«Ñ¨Ù [_ç˚"≥∞O\ò——,
''=iÌ+¨µ‚Ç≤Ï`ÀÑ¨^Õâ◊O—— Ô~O_»∞ ÉèÏQÍÅÖ’ ''~å=∞*Ï`«HõO——, ''„ã‘Î Ñ¨Ù#ifi"åÇ¨Ï
âß„ã‘Ü
Î ∞« `å x~°∂Ñ¨}O—— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q L<åfl~Ú.
~å[H©Ü«∂Kå~°ºHõO
q„HÍÅ"å~°∞ ~å[H©Ü∞« „Ñ¨"âÕ O◊ KÕã,≤ JHõ¯_® `«=∞ J=„Hõ Ñ¨~å„Hõ=∞O
K«∂Ñ≤, ™êÇ≤Ï`«º ¿ã=`À ÉÏ@∞ ãÖÑ¶∞¨ ¿ã=Ö’#∂ Ñ¨Ùh`«∞ÅÜ«∂º~°∞. 1904Ö’
XOQÀÅ∞ `åÅ∂HÍ É’~°∞¤ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ xÜ«∞q∞`«∞Öˇ· ~å[H©Ü∞« J~°OQˆ „@O KÕâß~°∞.
Ñ≤=∞‡@ `˘q∞‡^Õà√◊ § <≥Å∂¡~∞° lÖÏ¡ É’~°∞¤ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ ¿ã=ÅOkOKå~°∞. 1911Ö’
''^ŒH}∆˜ ÉèÏ~°`« ãÖãú̈——Ö’ ã¨É∞íè ºÅÜ«∂º~°∞. 1912Ö’ =∞„^•ãπ Ñ¨KÛ« Ü«∞Ñ¨Ê HÍÖËl
„ÃÑã≤_O≥ \òQÍ W`ÀkèHOõ QÍ q^•º ¿ã= KÕ¿ã J=HÍâ◊O á⁄Ok ãÖ`«$Ñ≤QÎ Í q^•º¿ã=
KÕâß~°∞. `«# ã¨fiO`« „QÍ=∞O HõeH˜"å~ÚÖ’ WO\’¡<Õ ''ã¨~°ã¨fif Ñ¨Ùã¨ÎHõ
ÉèÏO_®QÍ~°O—— ã¨=∞‰õÄ~°∞ÛH˘x "å}©=∂`« x`«º¿ã=Ö’ rq`åxfl ^èŒ#ºO
KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. ã¨∞=∂~°∞ J~°ú â◊`åaÌ HÍÅO =∂„`«"∞Õ JO>Ë Ü«∂Éè̌· =¸_Õà√◊ §
=∂„`«"∞Õ rqOz# D HõàÏxkè =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞, q^•º "åK«ãÊ¨ u N q„HÍÅ
~å=∞K«O„^•Kå~°∞ºÅ "å~°∞ 7–4–1932 w~åfi} Ö’HõO KÕ~å~°∞.b
351
123. ÉèÏ~°fÜ«∞ QÆ}`˜ â« ß„™êÎxfl H˘`«Î =∞Å∞Ñ¨Ù
„uÑ≤Ê# [QÆ^∞Œ ~æ ∞° – N ÉèÏ~°f Hõ$+¨‚ f~°rú =∞Ç¨~å*ò
(1884 ad)
[##O – q^•ºÉèÏºãÖ
"≥OHõ@ ~°=∞} J<Õ ¿Ñ~°∞`À 1884Ö’ [x‡Oz# ÉèÏ~°f Hõ$+¨‚ ™êfig∞r
`«O„_ç #~°ãO≤ Ç¨Ï âß„ã≤Î =∞„^Œ™êH ~å„+Öì Ö’x u<≥fl"≥oÖ¡ ’ `«ÇÏ¨ ã‘ÖÏÌ~Qü Í ÑÖKÕâß~°∞.
Ñ¨^À#flu á⁄Ok _çÑÓ¨ º\© HõÖHˇ ~ìõ Qü Í i>ˇ~ÿ ü JÜ«∂º~°∞. u<≥fl=e¡ u~°∞z~åÑëÖ¡ ’<Õ
"≥OHõ@ ~°=∞} HÍÖËl q^•ºÉèÏºãÖ Ñ¨ÓiÎ KÕâß~°∞. 1899Ö’ =∞„^•ãπ
Ü«¸x=iû\© #∞O_ç "≥∞„\˜H± Ñ¨sHõ∆ ã¨~fi° „Ñ¨^=Œè ÚÅ∞QÍ áêÃã<· å~°∞. gi ãÖã¨¯ $`å
Ñï*Ï˝<åxfl =HõÎ $`«fi áê@"åxfl QÆ∞iÎOz# =∞„^•ãπ ãÖã¨¯ $`« ãÖãú̈ ''ã¨~ã° fi¨ u——
a~°∞^Œ∞#∞ JOkOz Q“~°qOz ã¨`¯« iOzOk.
"≥OHõ@ ~°=∞} N"Õ^ŒO "≥OHõ@~åÜ«∞ âß„ã≤ÎQÍi =^ŒÌ ãÖã¨¯ $`«O
J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. `«~åfi`« a.U ã¨~fi° „Ñ¨^=Œè ÚÅ∞QÍ áêÃã,· ÉÁOÉÏ~ÚÖ’
''J"≥∞iHõ<£ HÍÖË*ò PÑ¶π Ãã<· û≥ ãπ—— x~°fiÇ≤ÏOz# ZO.U Ñ¨sHõÖ∆ ’ LfÎ~`‚° « ™êkèOKå~°∞.
W~°"·≥ Uà◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’ 1904Ö’ =∞iH˘xfl ã¨É‰˚ˇ Ωõ Åì ∞ ãÖã¨¯ $`«O, `«`fi« âß„ãÎ̈O,
WOw¡+π, QÆ}˜`«O K«i„`«ÅÖ’ ZO.U Ñ¨sHõ∆ ~åã≤ Jxfl\Ï ã¨~°fi „Ñ¨^èŒ=ÚÅ∞QÍ
LfÎ~∞° Å‚ Ü«∂º~°∞. `«`fi« âß„ãÎ̈O, ã¨<å`«# ^è~Œ ‡° O, ™ê=∂lHõ âß„ãÎ̈O, K«i„`«,
~å[hu âß„ãÎ̈O, ™êÇ≤Ï`«ºO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨Å∞ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· "≥OHõ@ ~°=∞} ~åã≤#
"åº™êÅ#∞ K«kq PÜ«∞# J=QÍÇ¨Ï<å Ñ¨\ ˜=∞‰õΩ J|∞ƒ~°Ñ¨_ç W.T.Stead
ÑÖ_ç`∞« _»∞ ''i=Óº PÑ¶π i=Óºãπ——Ö’ 1905Ö’ „Ñ¨K∞« iOKå_»∞.
352
L^ÀºQÆO – Ü≥∂QÆ ™ê^è#Œ
1905Ö’ QÀáêÅHõ$+¨‚ QÀYÖË =∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ`fi« OÖ’ "≥OHõ@ ~°=∞} *ÏfÜ«∞
q^•º L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. P_ç #∞O_ç P^è•ºu‡Hõ q^ŒºÖ’ Pã¨HÎ˜ L#fl
"≥OHõ@ ~°=∞} 1908Ö’ â◊$OˆQs Ñ‘~åî kèÑu¨ [QÆ^∞Œ ~æ ∞° N ã¨zÛ^•#O^Œ t"åaè#=
#$ã≤OÇ¨Ï ÉèÏ~°f ™êfiq∞x "åix ãÖ^Œi≈OKå~°∞. `«~åfi`« ~å[=∞O„_ç *ÏfÜ«∞
HõàÏâßÅ‰õΩ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ „Ñ≤xûáêÖòQÍ xÜ«∞q∞OÑ¨|_ç 1911 =~°‰Ωõ Ñ¨xKÕâß~°∞.
Ñ¨^qŒ H˜ ~år<å=∂ KÕã≤ â◊$OˆQs Ñ‘~O°î KÕi [QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ =^ŒÌ "Õ^•O`« q^Œº#∂
JÉèºí ã≤ã∂¨ Î J~°}º "åãÖ KÕã∂¨ ,Î Ü≥∂QÆ ™ê^è#Œ Ö’ Zxq∞^Õà√◊ § QÆ_áç ê~°∞.
Ñ‘~åî kèÑu¨ `«fiO
Ñ¨Ó<å, ÉÁOÉÏ~Ú, JÅ=∞<Õ~∞° "≥Ú^ŒÖ#·ˇ KÀ@¡ ''â◊OHõ~° ^Œ~≈° #O——ÃÑ·
^è•~å"åÇ≤ÏHõ =∞Ç¨ÏŸÑ¨<åº™êÅ∞ KÕâß~°∞. 1919 EÖˇ· <åÅ∞QÆ∞# "å~°}Ïã≤
âß~°^• Ñ‘~O°î Ö’ [QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅ∞ ™êfiq∞ „uq„Hõ=∞ f~°rú =∞Ç¨~å*Ï QÍi =^ŒÌ
ã¨<åºã¨ nHõ∆ „QÆÇÏ≤ Oz ''™êfiq∞ NÉèÏ~°f Hõ$+¨f‚ ~°ú r =∞Ç¨~å*Ï——QÍ „Ñ¨ãk≤ ú á⁄O^•~°∞.
1921Ö’ âß~°^• Ñ‘~åî xfl Jkè+Oì≤ Kå~°∞. "≥O@<Õ ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ Ü«∂„`« "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì
ã¨<å`«# ^è~Œ ‡° OÃÑ· L#<åºã¨ Ñ¨~O° Ñ¨~x° KåÛ~°∞. 1925Ö’ QÀ=~°#ú Ñ‘~åî kèÑu¨
Ñ¨^qŒ ã‘fiHõiOKå~°∞.
QÆ}˜`« âß„ãÎ̈OÖ’ QÆ}hÜ«∞ Hõ$+≤ – "Õ^Œ QÆ}˜`« Ñ≤`«
„áêp# ÉèÏ~°fÜ«∞ q*Ï˝#OÖ’ ™êfig∞r Hõ$+≤ QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ k. "åi
QÆ}`˜ « âß„ãÎ̈ ¿ã= z~°ã‡¨ ~°}Ü
© ∞« O. "Õ^•Å#∞ "Õ^•OQÍÅ#∞ âß„ã‘Ü
Î ∞« ^Œ$HõÊ^èOŒ `À
Ñïâ’kèOz ''J^è~Œ fi° } "Õ^•xH˜ J#∞|O^èOŒ —— xi‡OKå~°∞. QÆ}`˜ « âß„™êÎxH˜
ãÖ|OkèOz# 16 ã¨∂„`åÅ#∞ Ñ¨Ù#: xi‡OKå~°∞. D ã¨∂„`åÅ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À
ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ÖˇH¯õ Å#∞ =∂#ã≤HOõ QÍ<Õ QÆ}# KÕã≤ ["å|∞Å∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ q#∂`«fl
„Ñ¨„H˜Ü«∞#∞ ™êfig∞r Pq+¨¯iOKå~°∞. JOHõ QÆ}˜`«O, c[ QÆ}˜`«O, HõÅ#
QÆ}`˜ O« (HÍÅ∞¯ ºÅãπ) J=HõÅ# ãÖHõÅ<åÅÖ’ Z<Àfl QÆ}`˜ « ã¨=∞ã¨ºÅ‰õΩ 5, 10,
15, 40 =~°‰Ωõ ™Èáê<åÅ∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ |^Œ∞Å∞ XˆH ÑÖH˜ÖÎ ’ KÕã∞¨ Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞
™È^•Ç¨Ï~°}OQÍ ™êfig∞r q=iOKå~°∞.
353
„Ñ¨^è•# ãÖYºÅxfl\˜H˜ áêl\˜"£ <≥y\˜"£ P„ã¨∞¯ÖË@~üû (^èŒ#, ~°∞}
"Õã#ì¨ O)`À ÉèÏ[hÜ«∞`å xHõ+¨ JO>Ë _çq[ae\© >ˇã#ìπ ∞ ã¨∂zOKå~°∞. JO>Ë
QÆ}˜`« âß„™êÎxfl J`«ºO`« PHõ~°¬}©Ü«∞OQÍ, Pã¨HÎ̃^•Ü«∞HõOQÍ Ju ã¨∞ÅÉèíOQÍ
`«Ü∂« ~°∞ KÕâß~°#fl =∂@. nx`À QÆ}`˜ « âß„™êÎxfl XHõ H˘`«Î =∞Å∞Ñ¨Ù „uÑ≤Ê#
Ñ¶∞¨ #`« Hõ$+¨f‚ ~°ú ™êfig∞rˆH ^ŒH¯˜ Ok. U^À Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅ∞ ~åã≤ ‰õÄ~ÀÛ‰õΩO_® g\˜x
q^•º~°∞úÅ‰õΩ, Láê^è•ºÜ«ÚÅ‰õΩ, PKå~°∞ºÅ‰õΩ q^•ºÅÜ«∂Ö’¡, HÍÖËrÅÖ’
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ É’kèOz K«Hõ¯x J=QÍÇ¨Ï# HõeÊOz ã¨∂ÊiÎxKåÛ~°∞.
JO^Œ∞Hõ<Õ ™êfiq∞x á¶ê^Œ~ü PÑ¶π "Õ^Œ QÆ}`˜ « JO>Ë "Õ^Œ QÆ}`˜ « Ñ≤`« Jx Q“~°=OQÍ
ãÖÉ’kè™êÎ~°∞.
1958 Ñ¶¨„|=iÖ’ ™êfig∞r J"≥∞iHÍ, ÔH#_® ^ÕâßÅ∞ Ñ¨~°º\Õz
LÑ¨<åº™êeKåÛ~°∞. ™êfig∞r ~åã≤# ÉèHí Î© â’¡HÍÅ ãÖYº 3,000Å‰õΩ ÃÑ<· Õ L<åfl~Ú.
g\˜x ãÖHõÅ#O KÕã≤ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. ã¨<å`«# ^è~Œ ‡° OÃÑ· ™êfiq∞ Hõ$+¨r‚ ~åã≤#
„QÆO^è•xfl ÉÁOÉÏÜü∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ q^•ºÉè=í <£ „Ñ¨K∞« iOzOk. gi „Ñ¨ã^≤ úŒ QÆ}`˜ «
„QÆO^èOŒ POQÆO¡ Ö’ ~åã≤# ''"ÕkH± "Õ∞^èŒ =∂\˜Hû± ——. nxfl gi =∞~°}Ï#O`«~O°
_èbç Ö¡ ’x "≥∂fÖÏÖò |<åiû^•ãπ"å~°∞ =Ú„kOKå~°∞. JÑ¨Ó~°fi ÉèÏ~°fÜ«∞ q*Ï˝x,
QÆ}`˜ « "Õ∞^è•q, ã¨<å`«# ™ê~°kè – [QÆ^∞Œ ~æ ∞° NÉèÏ~°f Hõ$+¨‚ f~°rú =∞Ç¨~å*ò
_≥Éƒ·ˇ ù Pˆ~à◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’ x~åº}O K≥Ok NHõ$+¨‚ Ñ¨~=° ∂`«‡ ã¨xflkèH˜ KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.b
354
124. HÍo^•ã¨ ã¨=ÚÅ∞ –
N ¿Ñi HÍj<å^èŒ âß„ã≤Î (1885 ad)
''Ü«∞^è• HÍo^•ã¨ ãÎ̈^•è HÍj<å^è—Œ — JxÑ≤OK«∞H˘#fl =∞Ç¨ ãÖã¨¯ $`«
q^•fiOã¨ HõqÑÖ_ç`∞« Å∞ N ¿Ñi HÍj<å^èŒ âß„ã≤QÎ Í~°∞. qâßYÑ¨@flO =∞O_»ÅO
QÆ[Ñü #QÆ~O° `åÅ∂HÍ Ñ¨Ùi\˜ ÃÑO@ „QÍ=∞OÖ’ 1885Ö’ [x‡OKå~°∞. `«O„_ç
"≥OHõ@âß„ã≤.Î `«e¡ =∞Ç¨ÅHõ∆ ‡=∞‡QÍ~°∞.¡ `«O„_çQÍˆ~ „Ñ¨^=Œè ∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞. `«O„_ç
=^ŒÌ "åºHõ~} ° Ïxfl BáÈã¨# Ñ¨\Ïì~∞° . =∞^èfiŒ N cè=∂Kå~°∞ºÅ "åi =^ŒÌ <åºÜ«∞
âß„™êÎxfl JÉèºí ã≤OKå~°∞. H˘Å∂¡~∞° HÍ=∞âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° "Õ^•O`«, JÅOHÍ~°
âß„™êÎÅ#∞ <Õ~åÛ~°∞.
HÍj<å^èŒ âß„ã≤QÎ Í~°∞ q[Ü«∞#QÆ~° =∞Ç¨~å*Ï P™ê÷# ÑÖ_ç`∞« Å∞. `«~åfi`«
~å*Ï"åi ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ ãÖã¨¯ $`« Láê^è•ºÜ«ÚxQÍ KÕi rq`åO`«O
H˘#™êQÍ~°∞. áê~î° „Ñ¨=K«#OÖ’ „Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú xÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. "å^ŒâH◊ ÖÎ˜ ’ „Ñü"å^Œ
ÉèÜ
í ∞« O‰õ~∞° ÖË. =∞Ç¨ q^•fiOã¨∞Öˇ<· å, HõqQÍ ‰õÄ_® H©iQÎ ÍOKå~°∞. =∞Ç¨~åA
P#O^Œ QÆ[Ñü Éè’[~åA Jx HÍj<å^èŒ âß„ã≤QÎ Í~°∞ HÍo^•ã¨ =∞Ç¨Hõq Jx P
~ÀAÅÖ’ JO^Œ~∂° K≥ÑÙ¨ ÊH˘<Õ"å~°∞. J<ÕHõ Hõq`«Å∞ ~åã≤ "≥Å∞=iã¨∂Î <å<å
~å[ ãÖ^Œ~≈° #O KÕã∂¨ Î ã¨`å¯~° Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞ JO^Œ∞H˘O@∂ *ˇ„· `«Ü∂« „`« KÕâß~°∞.
ÑÖ_ç`,« Hõq =∞Ç¨ [# =∞^èºŒ Z<Àfl Hõ#HÍaè¿+HÍÅ∞ JO^Œ∞H˘#fl =∞Ç¨âß„ãÎ̈
q^•fiOã¨∞Å∞.
QÀ^•=s ÅÇ¨Ïi, „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« ÉèÏëêº#∞"å^ŒO J<Õ ~Ô O_»∞ „QÆO^è•Å∞
~åã≤ =Ú„kOKå~°∞. L`«~Î ° âß‰õΩO`«ÅO J<Õ „QÆO^èŒ „"å`«„Ñü WÑ¨Ê\˜H© q[Ü«∞#QÆ~°
~å[ „QÆO^è•ÅÜ«∞OÖ’ LO^Œx K≥|∞`å~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞ Ñ¨ÓiÎQÍ „QÍOkèHõ "åk.
P<å\˜ =∞~À „QÍOkèHõ ÉèÏëê"åk J~Ú# HõÅ∂¡i "≥OHõ@ ~å=∞âß„ã≤ÎQÍiH˜
=`åÎã¨∞QÍ LO_Õ"å~°∞. L~å¡O "≥Ú^ŒÖˇ·# ãÖ™ê÷<åÖ’¡ âß„ã≤ÎQÍ~°∞ q^Œfi`ü
Ñ¨~H° ‰∆õ Ωõ Å∞QÍ LO_ç ã¨<å‡<åÅ#O^Œ∞H˘<åfl~°∞. gi ãÖ`å#O P~°∞QÆ∞~°∞. JO^Œ∞Ö’
W^Œ~Ì ∞° ‰õΩ=∂~°∞Å∞, #Å∞QÆ∞~°∞ ‰õΩ=∂Ô~ÅÎ ∞. „Ñ¨ã^≤ úŒ âß„ãÎ̈ áê~°OQÆ`∞« Å∞ =∞Ç¨
=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞ N `å`åã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞ HÍj<å^èŒ âß„ã≤QÎ ÍiH˜ JÅ∞¡_∞» QÍ~°∞.
J~°"·≥ ~Ô O_Õà√◊ § rqOz âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1920Ö’ =∞~°}O˜ Kå~°∞.b
355
125. ÑÖ_ç`« „Ñ¨=~° –

=∞ÖÏ¡k ~å=∞Hõ$+¨‚ K«Ü∞« #∞Å∞ (1885 ad)
1885Ö’ =∞ÖÏ¡k ~å=∞Hõ$+¨‚ K«Ü«∞#∞Å∞QÍ~°∞ QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡
ã¨`#Î≥ ÑëÖ¡ ’ "≥Å<å\˜ „ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩ@∞O|OÖ’ ~åÑ¶∞¨ =Ü«∞º, JK«Û=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ
[x‡OKå~°∞. gix ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ "åãÎ̈=ÙºÅ∞ ^Œ``Î« ‰« Ωõ ã‘fiHõiOK«QÍ JHõ¯_» áês≈
L~°∂ÅÌ #∞ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. QÀ~°O@¡‰Ωõ uiy =zÛ ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨ <Õ~åÛ~°∞.
HÍ"åºÅ∞ K«kq J=∞ÖÏÑ¨Ù~°O "≥o¡ UÖËâfi◊ ~°ÑÙ¨ `«=∞‡#fl âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° HÍ=ºO,
<å@HõO, ™êÇ≤Ï`«ºO JÉèºí ã≤OKå~°∞. ¿Ñ~°∂~°∞Ö’ =∞O^• K≥#flÜ«∞ºQÍi #∞O_ç
`«~¯° O <Õ~åÛ~°∞. ¿Ñi #~°ãO≤ Ç¨Ï âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ "åºHõ~}° O Náê^Œ ~å=∞=¸iÎQÍi
^ŒQ~æÆ ,° q[Ü«∞#QÆ~O° Ö’ cè=∂Kå~°∞ºÅ "åi ^ŒQ~æÆ ° `«~å¯xfl "≥∞~°∞QÆ∞ Ñ¨~K° ∞« H˘<åfl~°∞.
W~°"·≥ ~Ô O_»= U@<Õ "å^•Å∞ KÕã≤ ÑÖ_ç`∞« Å#∞ QÔ eKÕ ™ê=∞~°ºú O á⁄O^•~°∞.
J=∞~å=uH˜ K≥Ok# QÆ∞_ç"∞≥ à◊§ "≥OHõ@ ã¨∞|ƒÜ«∞ºQÍi ‰õΩ=∂Ô~Î Hõ$+¨"‚ } Õ =∞‡#∞
ÃÑO_®¡_®~°∞.
W~°"·≥ <åÅ∞QÀ U@ "≥∞ãÿ ∂¨ ~ü "≥o¡ Ñ¨[=∂x ã¨∞O^Œ~° ~å=∞âß„ã≤QÎ Íi
=^ŒÌ „|Ç¨Ï‡ã¨∂„`« â◊OHõ~° ÉèÏëêºxfl K«k"å~°∞. JÑ¨ÊÜ«∞º nH˜`∆ ∞« Å‰õΩ `˘q∞‡^Œ=
`«~O° "åÔ~#· `åºQÆ~å[ âß„ã≤Î ^ŒQ~æÆ ,° HõÅÊ`«~∞° =Ù, =Ùº`«ÊuÎ "å^Œ "åKåã¨Ê`åºk
„QÆO^è•Å∞ K«k"å~°∞.
q[Ü«∞"å_»Ö’ x"åãÖ L<åfl~°∞. =ÚÃÑÊ· ù P~°= U@ u~°∞=Ü«¸º~ü
"≥o¡ ã¨÷Å Ñ¨Ù~å}O ÉÏÅHõ$+¨‚ âß„ã≤ÎQÍi =^ŒÌ LÑ¨x+¨`ü ÉèÏ+¨ºO "≥Ú^ŒÖˇ·#q
<Õ~°∞ÛH˘<åfl~°∞. Ñ¨Ù+¨Êyi, Ç¨ÏOÑ≤ q~°∂áêHõ∆ Ñ‘~îåÅ‰õΩ P™ê÷# ÑÖ_ç`«∞xQÍ
xÜ«∞q∞OÑ¨|_®¤~°∞. "≥·kHõ Hõ~å‡#∞™ê÷#O g~°∞ Ü«∞^è•qkèQÍ áê\ÕKå~°∞.
J=∞~å=uÖ’ *’ºu ™Èì=∞O, Éˇ["å_»Ö’ K«Ü∞« #O KÕâß~°∞. JÑ¨Ê\˜ #∞O_ç
356
~å=∞Hõ$+¨‚ K«Ü∞« #∞Å∞ JÜ«∂º~°∞. "Õ^•O`« q+¨Ü∂« Å#∞ Ju ã¨∂Hõ∆ ‡QÍ, ã¨∂\˜QÍ
`ÕeHõQÍ J~°Oú JÜÕ∞º@∞¡ K≥ÑÊ¨ QÆÅ ™ê=∞~°ºú O K«Ü∞« #∞Å∞QÍik. =∞Ç¨=HõQÎ Í
qMÏºu á⁄O^•~°∞. "Õ^•O`« „Ñ¨=K«<åxH˜ HÍj ÑÖ_ç`∞« Å∞ "≥∞K«∞ÛH˘x ''ÑÖ_ç`«
„Ñ¨=~°—— a~°∞^Œ∞xzÛ ã¨`¯« iOKå~°∞. ÑÖ*Ï|∞ ~å„+ì̈OÖ’ ãÖKå~°O KÕã≤ JHõ¯_ç
"åix "≥∞Ñ≤ÊOz ''"åºMÏº# "åK«ãÊ¨ u—— a~°∞^Œ∞#∞ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. ÉÏÅ É’kèx,
„Éè=í ∞ =∞O[i J<Õ "Õ^•O`« „QÆO^è•Å#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~°zOKå~°∞. „áêÜ«∞tÛ`«Î
Ñ¨â◊√ q+¨Ü«∞Hõ q=∞~°≈ „QÆO^ä•Å#∂ =∞Ç¨ ÉèÏ~°`« Hõ^è• `«`«fi x~°‚Ü«∞O J<Õ
„QÆO^ä•xfl K«Ü«∞#∞Å∞QÍ~°∞ ~°zOKå~°∞. _≥Éˇ·ƒù Pˆ~à◊√§ rqOz ~å=∞ Hõ$+¨‚
K«Ü∞« #∞Å∞QÍ~°∞ 1941Ö’ ã¨fi~°Oæ KÕ~å~°∞.b
357
126. ^è~Œ ‡° âß„ãÎ̈ xkè, <åºÜ«∂nèâ◊ Hõq –

QÆ∞O_Õ~å=Ù Ç¨Ï~å¯ˆ~ (1887 ad)
|Ç¨ïÉèÏëê "Õ`,Î« ãÖã¨¯ $`å<ÕHõ ÉèÏëê ~°K~« Ú`«, ^è~Œ ‡° âß„ãÎ̈ xkè N
QÆ∞O_Õ~å=Ù Ç¨Ï~å¯ˆ~ 13–3–1887# ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£Ö’ ~å=∂~å=Ù, ã‘`åÉÏ~Ú
^ŒOÑ¨`«∞Å‰õΩ [x‡OKå~°∞. J~°cƒ áê~°jHõ ÉèÏ+¨Å#∞ <ÕiÛ, "≥∞„\˜H± K«kq,
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ QÆ∞=∂™êÎQÍ L^ÀºQÆO „áê~°OaèOKå~°∞. `«~åfi`«
`≥Å∞QÆ∞, =∞~åsî ãÖã¨¯ $`«O, Hõ#fl_», WOw¡+π ÉèÏ+¨Ö’¡ áêO_ç`åºxfl ™êkèOKå~°∞.
=$uÎx JOH˜`É« Ïè =O`À x~°fiÇ≤ÏOK«@O QÆ=∞xOz gix J#∞"å^Œ‰Ωõ xQÍ KÕã≤
Ñ≤=∞‡@ L#fl`« <åºÜ«∞™ê÷# =∞O_»e „Ñ¨^•è # <åºÜ«∞=¸iÎ JO`«~O° yHõ HÍ~°º^Œi≈QÍ
„Ñ¨Éèí∞`«fiO xÜ«∞q∞Oz "åi |Ç¨ïÉèÏëê áêO_ç`åºxH˜ ã¨Ô~·# Q“~°"åxfl
HõeyOzOk. <åºÜ«∞ ~å[ã¨fi, QÆ}ÏOHõ âßYÅÖ’ L#fl`« Ñ¨sHõÅ∆ ∞, L^ÀºQÆO
ã¨„Hõ=∞OQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∂<Î Õ „"åã≤ LfÎ~∞° Å‚ Ü«∂º~°∞.
™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ QÆ∞O_≥Å∞ fã≤# |O@∞
Éè@
í ∞ì=¸iÎ =ã¨∞K«i„`«Ö’x "≥Ú^Œ\ ,˜ ~Ô O_»∞ Pâßfi™êÅ#∞ =∞~åsîÖ’H˜
J#∞=kOz, JO^Œ∞Ö’x HÍ=º ™œO^Œ~åºxfl Q˘Ñ¨ÊQÍ q=iOKå~°∞ QÆ∞O_®ˆ~
Ç¨Ï~å¯ˆ~ QÍ~°∞. QÆ^•fiÅ ãÖ™ê÷#OÖ’ 1919Ö’ =ÚxûÑ¶π "Õ∞l„¿ã\ì òQÍ Ç¨Ï~å¯ˆ~
xÜ«∞q∞OÑ¨|_®¤~∞° . „Hõ=∞OQÍ Ñ¨^À#flu á⁄O^Œ∞`«∂, lÖÏ¡ <åºÜ«∂nèâ√◊ xQÍ,
HõÖHˇ ~ìõ Qü Í, Ãã+¨<û£ [_ç̊QÍ Zky Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕâß~°∞.
<åºÜ«∂nèâ√◊ Å∞QÍ LO@∂<Õ fiHõ "ÕàÖ◊ ’¡ <åºÜ«∞, "åºHõ~} ° , Ñ¨Ó~°fi
g∞=∂Oã¨ "≥Ú^ŒÖˇ·# âß„™êÎ^èŒºÜ«∞#O KÕã≤ Ö’`≥·# Ñïâ’^èŒ# KÕã≤, =∞„^•ãπ
358
qâ◊fiq^•ºÅÑ¨Ù <åºÜ«∞ t~À=∞}˜, ™êÇ≤Ï`«º t~À=∞}˜ Ñ¨sHõÅ∆ ∞ ~åã≤, LfÎ~∞° Ö‚ <·ˇ å~°∞.
^è~Œ ‡° âß„ãÖÎ Ö’, `«∞Å<å`«‡Hõ ™êÇ≤Ï`«º âß„™êÎÅÖ’ Ñ≤.X.ZÖò. Ñ¨sHõx∆ zÛ J`«º^Œ∞ƒù`«
„ÑüÉè`í À áêÃã<· å~°∞.
„ÑüÉèÏ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O
Ç¨Ï~å¯ˆ~QÍi <åºÜ«∞ âß„ãÎ̈ HÀq^Œ`åfixH˜ "≥∞zÛ <åºÜ«∞âß„ãÎ̈ Hˆ O„^Œ"∞≥ #ÿ
#= nfiÑÖÖ’ ÑÖ_ç`« Ñï+¨`«∞Î "≥∞zÛ ''"åK«ã¨Êu—— a~°∞^Œ∞ „Ñ¨^•#O KÕã≤
Q“~°qOzOk. JÜ≥∂^èºŒ , ÉˇÖÏæO #QÆ~° ÑÖ_ç`« ã¨ÉÅíè ∞ ''q^•ºÉè∂í +¨}——xzÛ
Q“~°qOKå~Ú. Pe=~ü QÀÖòã¤ ‡≤ `ü POQÆO¡ Ö’ ~åã≤# ''„\Ï"≥Öò——#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’
Ñ¨^•º#∞ "å^ŒO KÕâß~°∞. nxH˜ "≥∞ãÿ ∂¨ ~°∞ „Ñ¨É∞íè `«fiO ã¨fi~°‚ Ñ¨`åHÍxfl „Ñ¨^•#O
KÕã≤ ã¨=∂‡xOzOk. Ñ¨Ó<å uÅH± q^•º Ñ‘~O°î gix Ñ¨Ó~°fi g∞=∂O™ê âß„ã¨Î
Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ Å∞ QÍ#∞, "≥∞ãÿ ∂¨ ~ü q^Œfi`ü Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ ™êÇ≤Ï`«ºâß„ã¨Î Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ Å∞QÍ ã¨Q“~°=OQÍ
xÜ«∞q∞Oz "åi q^Œfi`«∞#Î ∞ qxÜ≥∂yOK«∞H˘<åfl~Ú.
"≥ · q ^è Œ º Éè í i `« ~° K « # Å∞ KÕ Ü « ∞ @OÖ’ Ç¨ Ï ~å¯ˆ ~ QÍ~° ∞ ã¨ ~ ° fi
ã¨=∞~°∞Åú xÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. POQÆO¡ Ö’ ^è•=∞ãπ „ˆQ ~åã≤# ''Zer——, QÀÖòã¤ ‡≤ `ü
~°zOz# ''^Œ _ç[~Ô _ì £ qÖË*ò—— =~üû¤ =~üÎ ~°K#« ''WO\˜"∞Õ +¨<£ @∞ W"≥∂‡~åìe\˜——
¿+H±ûÑ≤Ü∞« ~ü ''¿ÇÏ"≥∞\¡ ò q∞_£ ã¨=∞‡~ü <≥\· òû——Å#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ â’¡HÍ#∞"å^ŒO
KÕâß~°∞. áês≈Ö’x ''=∞™êflg +¨sÑ¶—π —, J~°cƒ ÉèÏ+¨Ö’ L#fl ''Y∞~å<Õ +¨sÑ¶—π —#∞
ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ J#∞"å^ŒO KÕã≤ `«# áêO_ç`º« ™ê=∞~åúºÅ#∞ x~°∂Ñ≤OKå~°∞.
Ü«∂[˝ =Å¯ º ã¨‡ $uH˜ ''q∞`åHõ~∆ å—— J<Õ "åºMÏº#O, Y∞~å<£‰Ωõ ''Y∞~å<Õ q∞`åHõ~∆ å——
áêiÉèÏ+≤Hõ Ñ¨^Œ q=~°}Å`À L~°∂Ì ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞=kOKå~°∞. Ü«∂ã¨∞¯x
x~°∞HõÎO#∞ H˘O`«=~°‰õΩ ~åâß~°∞. =∞~åsî ™êÇ≤Ï`«º K«i„`«#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
J#∞=kOKå~°∞. â◊|Ì É’^èŒ „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ <åºÜ«∞ g∞=∂Oã¨Å#∞ P^è•~°OQÍ ã¨∞ÅÉèí
q=~°} ~°zOKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞ q*Ï˝# ã¨~fi° ã¨fiO, ãÖ„QÆÇÏ¨ PO„^èŒ q*Ï˝# HÀâ◊OÅÖ’
Ç¨Ï~åˆ~ ~°zOz# ''L~°∂Ì ÉèÏëê K«i„`«——, ''‰õΩ=∞iÅ Éèí@∞ì—— "åº™êÅ∞ KÀ@∞
KÕã¨∞H˘<åfl~Ú.
JdÅÉèÏ~°`« „áêK«~º° q^Œ‡<£ =∞Ç¨ã¨ÉÖíè ’ ''Jaè#=QÆ∞ÑÎ̈ áê^Œ∞x ~°ã¨
359
q=~°}——ÃÑ· „Ñ¨`«ºaè*Ï˝ ã≤^•úO`« „Ñ¨ÉèÏ"åxfl QÆ∂iÛ ~åã≤# q=∞~°≈<å "åºãÖ
J`«∞º`«=Î ∞"≥∞#ÿ kQÍ, `«Å=∂xHõ"∞≥ #ÿ kQÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄OkOk. WÖÏO\˜ Ñïâ’^è<Œ å
"åº™êÅ∞ QÆ∞O_Õ~å=ÙQÍi ÖËdx #∞Oz Z<Àfl „Ñ¨=Ç≤ÏOKå~Ú. ''„Ñ¨`º« Ü«∞ HÀâ◊O——
g~°∞ ~°zOz# "åºHõ~} ° „QÆO^è•xfl L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ ãÖã¨¯ $`« âßY
„Ñ¨K∞« iOz Q“~°qOzOk. ''ãÖã¨¯ $`«O——, ''ÉèÏ~°u——, ''=∞^è∞Œ ~°"å}˜——, ''Z_»∞ºˆH+¨#Öò
i=Ùº——, ''W™ê¡q∞H± HõÅÛ~ü—— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ñ¨„uHõÖ’ gi ~°K#« Å∞ "≥Å∞=_»@O P
Ñ¨„uHõÅ∞ KÕã∞¨ H˘#fl J^Œ$+ì̈O. ~ˆ _çÜ∂≥ Ö’ J<ÕHõ ÉèÏ+¨ÅÖ’ âß„ã‘Ü Î ∞« "≥*· Ï˝xHõ
q+¨Ü∂« ÅÃÑ· ã¨∂Ñ¶‘ – ÉèÏ~°fÜ«∞ "Õ^•O`åÅ `«∞Å<å`«‡Hõ ÑïjÅ#ÃÑ· Ç¨Ï~å¯ˆ~QÍ~°∞
=∂\Ï¡_#ç „Ñ¨ãO¨ QÍÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù Zxq∞k =O^ŒÅ ¿ÑrÅÃÑ<· Õ L<åfl~Ú JO>Ë
Jq∞`åâ◊Û~°º"Õ∞ã¨∞ÎOk.
K≥<fl·≥ ‰õΩÑ¨ÙÊ™êfiq∞ âß„ã≤Î Ñïâ’^è<Œ å ãÖã¨,÷ PO„^èŒ ~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `«fiO,
`≥Å∞QÆ∞ ~°K~« Ú`«Å ãÖÑ¶∞¨ O, gix ã¨Q“~°=OQÍ Pf‡Ü«∞OQÍ ã¨<å‡xOz `«=∞#∞
`å=Ú ã¨<å‡#O KÕã∞¨ H˘<åfl~Ú. PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞ gix qt+ì̈
ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ ã‘fiHõiOzOk. ÉèÏ~°`« ~å„+ì̈Ñu¨ gi âß„ãÎ̈ x+ì̈‰Ωõ „Ñ¨fHõQÍ ''=∂#º`å
„Ñ¨=∂} Ñ¨„`«O—— (ãïÑì Hˆ≤¶ \ò PÑ¶π P#~ü) JO^Œ*ãË ≤ ã¨`¯« iOKå~°∞. áê}˜hÜ«∞
ãÖã¨¯ $`« "åºHõ~} ° O P^è∞Œ xHõ q*Ï˝# âß„™êÎÅ =O\˜^#Õ x x~°∂Ñ≤ã∂¨ ,Î ~°∂Ñ¨
x+¨ÊuÎ „Ñ¨„H˜Ü∞« #∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ É’kèOK«\ÏxH˜ gÅ∞QÍ ''"åºHõ~} ° Ü«∞O„`«O——#∞
xi‡Oz# ™êOˆHuHõ q*Ï˝x Ç¨Ï~å¯ˆ~. nxHÀãÖ XHõ Ñïâ’^è<Œ å qÉèÏQÍxfl
U~°Ê~°z, HõOÑ¨Óº@~ü q^è•#OÖ’ P Ü«∞O„`åxfl „Ñ¨"âÕ Ã◊ Ñ\ÏìÅx HÀ~°∞H˘<åfl~°∞.
P HõÅ ™êÑ¶Å¨ ºO HÍ‰õΩO_®<Õ =∞Ç¨âß„ãÎ̈ q*Ï˝# Hõq ÑÖ_ç`« |Ç¨ïÉèÏëê =∞~°‡[˝,
<åºÜ«∂kèÑu¨ N QÆ∞O_Õ~å=Ù Ç¨Ï~å¯ˆ~ `˘OÉè=·ˇ U@ 3–12–1979# HÔ =· ÅºO
á⁄O^•~°∞. "å~°∞ÖËx Ö’@∞ Ñ¨ÓiOÑ¨~åxk.b
360
127. HÍ=º f~°ú – N ÑÖKåQÆ∞flÅ

Pk<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î (1890 ad)
1890Ö’ ÑÖKåQÆ∞flÅ "≥OHõ>âË fi◊ ~°∞,¡ JÅ"Õ∞Å∞ =∞OQÆ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ
Pk<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î [x‡OKå~°∞. "≥Å<å\˜ "≥k· ‰õΩÅ∞ ÉèÏ~°^•fi[ QÀ„f‰õΩÅ∞.
PÑ¨ã¨÷OÉèí Ü«∞Aâß‡MÏ^è•ºÜ«ÚÅ∞. gi Ñ¨Ósfi‰õΩÅk „Ñ¨HÍâ◊O lÖÏ¡ =ÚH˜Î
#∂`«#áê_»∞. 1908Ö’ =∞„^•ãπ "≥o¡ PO„^èŒ Ñ¨„uHõ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ Ñ¨x KÕâß~°∞.
LQÍk ãÖzHõÅ∞ gi P^èfiŒ ~°ºOÖ’<Õ "≥Å∞=_Õq. 1930Ö’ JHõ¯_Õ P~°¬ ÉèÏ~°f
„QÆO^è=Œ ∂Å#∞ ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞. ã¨û|∞¯∞`« „QÆO^è•Å∞ H˘xfl „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. `«~åfi`«
|~°OÑ¨Ù~°O, HõoH¡ À@ ~å*Ï"åi HõàÏâßÅÖ’ `≥Å∞QÆ∞ ÑÖ_ç`∞« Å∞ KÕi rq`åO`«O
JHõ¯_Õ Ñ¨x KÕâß~°∞. Q˘Ñ¨Ê ~°ãA
¨ Ö˝ #·ˇ HÍ=º q=∞~°≈‰õΩÅx ¿Ñ~˘O^•~°∞. „áêHõ$`«
ÉèÏ+¨‰Ωõ Ü≥∞#ÖËx ¿ã= KÕã#≤ P^è∞Œ x‰õΩÅ∞.
âß„ã‘Ü
Î ∞« O
Pk <å~åÜ«∞} âß„ã≤ÎQÍ~°∞ ''HÍ=º f~°ú—— a~°∞^•OH˜`«∞Å∞. #g#
™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ#· ‰õÄ_® P^Œ~}° L#fl"å~°∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ L#fl âß„ã‘Ü
Î ∞« „QÆO^è•Å∞
[# ™ê=∂<åºxH˜ J~°Oú HÍ"åÅx HÀ~°∞H˘<Õ"å~°∞. `«# =O`«∞ „Ñ¨Ü∞« `«flOQÍ
~å[âıY~°∞x HÍ=º g∞=∂Oã¨, "å`åûÜ«∞#∞x HÍ=∞ ã¨∂„`åÅ∞ Q“`«=Úx
^èŒ~°‡ã¨∂„`åÅ#∞ qâı+¨"≥∞ÿ# JOâßÅ∞ KÕiÛ ã¨∞ÅÉèí PO„^èŒ q=~°}Å`À ~åã≤
''P~°º ÉèÏ~°f „QÆO^è=Œ ∂Å—— ^•fi~å =Ú„kOKå~°∞. H“\˜Å∞ºx J~°ú âß„™êÎxH˜
qÅ∞"≥#· qâı+¨ "åºMÏº#O KÕâß~°∞. ''PO„^èŒ eÑ≤ Ñï}Ï=∞O——ÃÑ· Jx~°fiK«hÜ«∞
361
„QÆO^è"Œ ∞Õ ~åâß~°∞. HÍx W"Õg ^˘~°Háõ È=@O ^Œ∞~°^$Œ +ì̈O. #=º ™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ·
=∞‰õΩ¯"Õ HÍHõ "åº=Ç¨iHõ ÉèÏëê "å^•xH˜ y_»∞QÆ∞ Ñ≤_∞» QÆ∞`À ÉÏ@∞ Ñ¨ÅH¡ © "≥∂ã≤#
É’~¸ ‰õÄ_®. #=º ™êÇ≤Ï`«º Ñï+¨`∞« #Î ∞ T~°∂~å Tˆ~yOz Z<Àfl qÅ∞"≥#·
"åº™êÅ∂ ~åã≤# #∂`«fl ^Œ$HõÊ^èOŒ L<åfl"å~°∞
y_»∞QÆ∞ ~å=∞=¸iÎQÍi +¨+Ñì≤ Ó¨ iÎH˜ "≥Å∞=iOz# „Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖzHõÖ’
''„áêHõ$`« "å[˝‡Ü«∞O – „Ñ¨*Ï ¿ã=—— "åºãÖ ~åã≤ `«#‰õΩ#fl „áêHõ$`« ÉèÏëê
Ñï*Ï˝<åxfl Ö’HÍxH˜ Kå\Ï~°∞. „ÑüÉè,í ~Ô _ç¤ ~å}˜ Ñ¨„uHõÅÖ’ âß„ã≤QÎ Íi "åº™êÅ∂
=KÕÛq. #O_»∂i ã¨∞ÉÏƒ~å=ÙQÍi ''ZOH˜ áê@Å∞——ÃÑ· =zÛ# q=∞~°≈Å#∞ „uÑ≤ÊH˘\˜ì
^•x ™êÇ≤Ï`«º Q“~°"åxfl JO^ŒiH© `≥eÜ«∞*Ëâß~°∞. J~°"·≥ XHõ¯ Uà◊√§ =∂„`«"∞Õ
rqOz# âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1951Ö’ Ñ¨~=° ∞Ñ¨kOKå~°∞.b
362
128. ÉÏÅ"åºã¨, "åºHõ~} ° ÏÅOHÍ~° –
"å~°}Ïã≤ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤Î (1894 ad)
q^•º~°˚#
"å~°}Ïã≤ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤ÎQÍ~°∞ `«∂~°∞Ê QÀ^•=ilÖÏ¡ HÍH˜<å_»
`åÅ∂HÍ "åAÅ∂~°∞Ö’ ÉèÏ=<å~åÜ«∞}, HÍ"Õ∞â◊fi~°=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ 1894Ö’
[x‡OKå~°∞. +¨+<ì≤ å_»∞ Ñ¨Ù\Ïì~∞° Hõ#∞Hõ K«^∞Œ =ÙÅ "Õ∞\˜ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}Ëºâ◊fi~°∞x ¿Ñ~°∞
ÃÑ\Ïì~∞° . ¿Ñ~°∞ ™ê~°Hú Oõ KÕâß~°∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞. =∂`å=∞Ç¨ïÅ∞ ~ˆ yà◊§ HÍ=∞âß„ã≤QÎ Íi
^ŒQ~æÆ ° ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºÅ∞ K«kq, Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O KÕi ¿Ñi ¿Ñ~°Ü∞« º âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ
ã≤^•úO`« H“=Úkx <Õ~åÛ~°∞. Ñ≤~åî Ñ¨Ù~å™ê÷# q^•fiOã¨∞Öˇ#· "Õ^∞Œ Å ã¨∂~°º<å~åÜ«∞}
âß„ã≤ÎQÍi ã¨xfl^è•#OÖ’ =∞Ç¨ ÉèÏëêºO`«O "åºHõ~°}Ïxfl =∞OE+¨`À ã¨Ç¨
PáÈã¨# Ñ¨\Ïì~∞° . P™ê÷# `«~¯° q^• Oã¨∞Öˇ#· Náê^Œ ÅH©; <å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Íi
t+¨µºÖˇ· <åºÜ«∞âß„™êÎxfl <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. P™ê÷# "Õ^•Ou ^≥O^Œ∞‰õÄi #~°ãO≤ Ç¨Ï
âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ "Õ^•O`« âß„™êÎxfl „QÆÇÏ≤ OKå~°∞.
q^•º^•#O
J<ÕHõ „áêO`åÅ #∞O_ç `«# =^Œ‰Ì Ωõ q^Œº <Õ~fi° \ÏxH˜ =zÛ# Ü«∂Éè̌H· ˜
ÃÑQ· Í q^•º~°∞Åú ‰õΩ Éè’[# =ã¨`∞« Å∞ U~åÊ@∞ KÕã≤ q^Œº QÆ~á° ê~°∞. t+¨µºÅ‰õΩ
HÍ=º <å@HÍÅOHÍ~åÅ#∞ "åºHõ~} ° Ïxfl É’kèOKå~°∞. 1930–50 =∞^èºŒ W~°"·≥
Uà◊√§ Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°OÖ’x gi QÆ$Ç¨ÏO XHõ P^Œ~≈° QÆ∞~°∞‰õΩÅOQÍ ÉèÏã≤OKÕk. x`«º
áê~î° „Ñ¨=K«<åÅ∞, P~°¬ „QÆO^èŒ ÑïjÅ#O, „QÆO^èŒ ~°K#« KÕÜ∞« @O gi k#
Hõ$`«º"≥∞ÿáÈ~ÚOk. gi t+¨µºÅO^Œ~°∂ gi JO`« áêO_ç`«º ãÖáêkOz
QÆ∞~°∞=ÙQÍi ¿Ñ~°∞ xÅÉˇ\ ì̃ âß„ãÎ̈ áê~îåÅ∞ K≥ÑÊ≤ âß„ãÎ̈ q^•º „Ñ¨Kå~°O KÕã≤ P~°¬
^èŒ~å‡xfl xÅÉˇ\ ˜ì#"åˆ~. JÖÏO\˜ "åiÖ’ HõÑ¨ÊQÆO`«∞Å ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤Î,
=Úà◊§Ñ¨Ó_ç <å~åÜ«∞} âß„ã≤,Î „Ñ¨`åÑ¨ Ç¨Ï#∞=∞KåÛ„ã≤Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞<åfl~°∞.
363
„Ñ¨*Ï˝ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}©ºÜ«∞O
Ñ≤~îåÑ¨Ù~°O „Ñ¨[Å JÉèíº~°ú# "Õ∞~°‰õΩ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤ÎQÍ~°∞ N
=∞„^•=∞Ü«∞}Ïxfl ^è•~å"åÇ≤ÏHõOQÍ „Ñ¨=K«#O KÕã≤ JO^Œi Jaè=∂<åxfl
ãÖáêkOz Ñ¶¨∞# ã¨`å¯~°O`ÀÉÏ@∞ QÆ∞~°∞=ÙQÍi ã¨=∞Hõ∆OÖ’ ''ÉÏÅ "åºã¨——
a~°∞^Œ∞#∞, QÆ∞~°∞ÎQÍ |OQÍ~°∞ LOQÆ~åxfl `«=∞ QÆ∞~°∞ „|Ç¨Ï‡ KÕ`« "≥eH˜
`˘_çyOK«∞H˘#fl J^Œ$+ì̈=O`«∞Å∞. PO„^èŒ ^ÕâO◊ Ö’x q^Œfi`ü Ö’HõO giH˜ ''`«~¯°
"åºHõ~°} "Õ^•O`« ˆHãï——, ''=∞Ç¨ÏŸáê^èŒºÜ«∞—— Q“~°=O`À ã¨<å‡xOzOk.
q[Ü«∞"å_» ÑÖ_ç`« Ñï+¨`∞« Î ''"åºHõ~}° ÏÅOHÍ~°—— a~°∞^Œ∞ #O^Œ*ãË O≤ k. JÜ≥∂^èºŒ
ãÖã¨¯ $`« Ñ¨„uHÍkèÑ`¨ ∞« Å∞ ''=∞Ç¨ ÉèÏ~°`« =∞~°‡[˝——`À Q“~°qOz ã¨`¯« iOKå~°∞.
W`«~° ~å„ëêìÅ"å~°∞ PÇ¨fixOz ã¨<å‡xOKå~°∞.
=∞Ç¨ „QÆO^èŒ ~°K#«
âß„ã≤QÎ Í~°∞ q=∞~°≈<å ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ JO^≥"ãÕ #≤ KÕ~Ú. "åºã¨ÉÏè ~°Ò« ÃÑ·
=zÛ# ^Œ∞ifi=∞~°≈Å‰õΩ n>ˇ#ÿ ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥ÑÊ≤ , ÉèÏ~°`« „áê=∂}Ïºxfl x~°∂Ñ≤Oz
''=∞Ç¨ÉèÏ~°`« `«`fi« Hõ^#Œè O—— J<Õ P~°∞ ÉèÏQÍÅ =∞Ç¨„QÆO^èOŒ ~°zOKå~°∞. ''Hõ~À‚`Ê« uÎ——
„QÆO^èOŒ ‰õÄ_® ~åâß~°∞. ''N=∞„^•=∂Ü«∞} `«`fi« Hõ^#Œè O——, ''~å=∞Ü«∞} ~°ÇÏ¨ ™êºÅ
ã¨g∞Hõ—∆ — J<Õq =∞~À ~Ô O_»∞ =ÚYº „QÆO^è•Å∞ ~åâß~°∞. <åã≤HÎ `õ åfixH˜ ãÔ̈~#·
ã¨=∂^è•<åÅ∞ qÑ¨ÙÅOQÍ ~åã≤ ''Pã≤HÎ `õ fi« O—— J<Õ ¿Ñ~°∞`À =¸_»∞ ÉèÏQÍÅ J^Œ∞ƒù`«
~°K#« KÕâß~°∞. ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨Ö’ ''=∞Ç¨ÉèÏ~°`« `«`fi« nÑ¨:—— J<Õ =∞Ç¨ÏŸ#fl`«
„QÆO^èŒO ~åâß~°∞. D „QÆO^è•xH˜ L`«Î~° „Ñ¨^Õâò, PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò „Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞
Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞ JO^Œ*âË ß~Ú. D ^ÕâO◊ Ö’<Õ HÍHõ q^ÕâßÅÖ’#∂ q^•fiOã¨∞Å
„Ñ¨âO◊ ã¨Å#∂ JO^Œ∞H˘#fl „QÆO^èŒ ~å[O Wk. âß„ã‘rÎ J<ÕHõ Ñ¨„uHõÅ‰õΩ qq^èŒ
q+¨Ü∂« ÅÃÑ· Z<Àfl "åº™êÅ∂ ~åã≤ *Ï˝# É’^èŒ KÕâß~°∞. ''âß„ã≤QÎ Íi "å}˜ P~°¬
"å[‡Ü«∂xH˜ Éè„í ^Œ Hõ=K«O—— J<åfl~°∞ q^•fiOã¨∞Å∞. Jxfl\Ï qMÏº`« „áê=∂}˜‰Ωõ Å∞
ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤ÎQÍ~°∞. D q^•º `«Ñ¨ã≤fi "å~°}Ïã≤ "å~°∞ Z#Éèˇ· <åÅ∞QÆ∞
ãÖ=`«û~åÅ∞ P~ÀQÆºOQÍ rqOz ™ê~°Hú õ r=#O ™êyOz 1979Ö’ P "å~°}Ïã≤
qâ◊fi<å^è∞Œ xÖ’ SHõº=∞Ü«∂º~°∞.b
364
129. P^è∞Œ xHõ Ü«ÚQÆ =∞Ç¨ w~åfi} ÑÖ_ç`« Hõq –

"Õ^•Å u~°∞"ÕOQÆàÏKå~°∞ºÅ∞ (1895 ad)
"Õ^•Å u~°∞"ÕOQÆàÏKå~°∞ºÅ "å~°∞ QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ ~ˆ Ñ¨Ö¡ˇ `åÅ∂HÍ
ÃÑ^Œ=Ì ~°O J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ 1895Ö’ [x‡OKå~°∞. "≥+· =‚¨ ‰õΩ@∞O|OÖ’x g~°∞
ãÖã¨¯ $`« PO„^èŒ ÉèÏ+¨Å#∞ z#fl`«#OÖ’<Õ JÉèºí ã≤OKå~°∞. D ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨Ö’¡
=∞Ç¨ áêO_ç`åºxfl ãÖáêkOKå~°∞. ^Œ~≈° #, JÅOHÍ~° âß„™êÎÅ#∞ =∞kèOKå~°∞.
ã¨fiO`« „QÍ=∞OÖ’<Õ ÑÖ_ç`«∞Å =^ŒÌ „áê^èŒq∞Hõ q^Œº <Õ~åÛ~°∞. XO@|\˜ì#
w~åfi} `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê áêO_ç`åºÅ =Å# ãÖ`«$Ñ≤Î K≥O^ŒHõ q^•º `«$+¨‚ f~°Hõ
PKå~°∞ºÅ "å~°∞ ^Õâ◊ Ñ¨~º° @# KÕâß~°∞.
q[Ü«∞Ñ¨Q~Æ O° KÕi =∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞ `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞ âß„ã≤QÎ Íi
=^Œ#Ì ∞, ¿Ñi ÅH©; <å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ å <åºÜ«∞, "åºHõ~} ° , JÅOHÍ~°
âß„™êÎ^ºŒè Ü«∞#O ‰õÄÅOHõ+Q¨ Í x+ì̈`À KÕâß~°∞. <åºÜ«∞ âß„ãÎ̈ t~À=∞}˜ Ñ¨sHõ‰∆ Ωõ
Ç¨[Ô~· ã¨~Àfi`«=Î ÚÅ∞QÍ LfÎ~`‚° « ™êkèOKå~°∞. Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O ~å*Ï™ê÷# q^•fiOã¨∞Å∞
N QÆ∞k"≥∞à◊§ "≥OHõ@ ~°OQÍKå~°º ™êfiq∞ ã¨xflkèÖ’ <åºÜ«∞, "Õ^•O`«, g∞=∂Oã¨,
™êÇ≤Ï`«º, "åºHõ~}° , `«O„`«, ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞Hõ q*Ï˝#OÖ’ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ k^Œ∞HÌ ˘x ãÖÑ¨Ó~°‚
„Ñ¨*Ï˝=O`«∞ÅxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. JO>Ë ã¨=∞ã¨Î âß„™êÎÅÖ’ Jáê~° „Ñ¨*Ï˝ áê@"åÅ#∞
™êkèOz `«=∞ nè=∞`åfixfl „Ñ¨H\õ O˜ Kå~°∞. ã¨=∞HÍb#∞ÅÖ’ "Õ^•Å"åi =O\˜
"åÔ~=~°∂ ÖË~x° K≥ÑÙ¨ ÊH˘<Õ"å~°∞.
qtëêì^·≥ fi`« ã≤^•úO`«OÖ’ ÑïÑ¨Ó~°∞Ö‚ #·ˇ PKå~°∞ºÅ"å~°∞ ^≥· fi`«, J^≥· fi`«,
â◊√^•Ì^·≥ fi`« ã≤^•úO`åÅÖ’#∂ JÑ¨Ó~°fi „áêg}ºO á⁄O^•~°∞. WO`«\ ˜ ã¨=∞^Œ$+≤ì
365
L#fl"å~°∞ PHÍÅOÖ’ KåÖÏ J~°∞^Œ∞QÍ LO_Õ"å~°∞. ''K«`∞« ~°‡`« `«`fi« ™ê~°O——
Jx g~°∞ ~åã≤# JÑ¨Ó~°fi „QÆO^èŒO `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê ã¨q∞u"åi |Ç¨ï=∞ux
á⁄OkOk. ãÖã¨¯ $`« J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ gi ¿ã=Å∞ x~°∞Ñ¨=∂#"≥∞ÿ xeKå~Ú.
=∞Ç¨ ÑÖ_ç`∞« Öˇ#· N Nx"åã¨ t~À=∞}˜ =O\˜"å~°∞ PKå~°∞ºÅ"åi „Ñ¨=ÚY
t+¨µºÖˇ· =iúÖÏ¡~∞° .
Ñ¨Ós [QÆ<åfl^èŒ ˆH∆„`« ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅ, H˘=Ófi~°∞ PO„^èŒ w~åfi}
q^•ºÑ‘~î°O, z\˜ì QÆ∂_»∂~°∞ NÅH©; #~°ã≤OÇ¨Ï ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ ãÖã¨¯ $`å^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ ¿ã=Å∞ JO^Œ*âË ß~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ PO„^èŒ
„ÔHã· =Î̈ HõàÏâßÅ gi „ÑüÉè#í ∞ QÆ∞iÎOz ãÖã¨¯ $`« J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ ã‘fiHõiOz
¿ã=ÅO^Œ∞H˘#flk.
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ PO„^èŒ ^èfiŒ <åºÖ’Hõ#O(Ö’K«# ã¨ÇÏ≤ `«O), HÍ"åºÅOHÍ~°
ã¨∂„`« =$uÎ, ~°ã¨ QÆOQÍ^èŒ~°O(Ñ¨Ó~°fi, L`«Î~° YO_®Å∞), =ºH˜Î q"ÕHõO
(PO„^è•#∞"å^ŒO), `≥<åe ~å=∞Hõ$+¨µ‚x Hõq`«fiO ÉèÏ~°`ÀÑ¨<åº™êÅ∞, ÉèÏQÆ=`«
LÑ¨<åº™êÅ∞, ~å[º „Ñ¨^•#O J<Õ #=Å, *Ï`«Hõ Hõ^ÅŒè ∞, QÀÑ≤HÍ =Å¡Éíè â◊`H« Oõ ,
K«`∞« ~°‡`« `«`fi« ™ê~°O, HÍ=º „Ñ¨HÍtHõ (PO„^è•#∞"å^ŒO) =O\˜ Z<Àfl „QÆO^è•Å∞
~°zOKå~°∞. z=i ~ÀAÅ∞ QÆ∞O@∂~°∞Ö’x P#O^Œ f~°ú J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ QÆ_áç ê~°∞.
_≥Éƒ·ˇ ù U_»= U@ "Õ^•Å u~°∞"ÕOQÆàÏKå~°ºÅ "å~°∞ =∂iÛ 1972Ö’ Ñ¨~=° ∞Ñ¨ÔŒ
KÕ~°∞H˘<åfl~°∞b
366
130. J*Ï`« â◊„`«∞=Ù –

Ñ¨à§ı Ñ¨Ó~°‚ „Ñ¨*Ï˝Kå~°∞ºÅ∞ (1897 ad)
PO„^èŒ P™ê÷#Hõq N HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ"åi JÅ∞¡_∞» QÍ~°∞ Ñ¨à§ı Ñ¨Ó~°‚
„Ñ¨*Ï˝Kå~°∞ºÅ∞. P ¿Ñ~°∞‰õΩ Jxfl q^è•ÖÏ ™ê~°úHõ`«#∞ ™êkèOz# q^Œfi`«¯q
=ˆ~}∞ºÅ∞. 15–6–1897# <≥Å∂¡~∞° lÖÏ¡ H˘=Ófi~°∞ ^ŒQ~æÆ ° ãÖQÆOÖ’ [x‡OKå~°∞.
J<ÕHKõ À@¡ q^Œº#Éèºí ã≤OKå~°∞. "Õ^∞Œ Å ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤,Î <Ài ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º
âß„ã≤ÅÎ =^ŒÌ "åºHõ~}
° O K«k"å~°∞. "Õ=¸i ~å=∞ „|Ç¨Ï‡O, ^≥O^Œ∞Å∂i áê#HÍÅ
âß„ã¨∞ÎÅ ^ŒQÆæ~° `«~å¯xfl JÉèíºã≤OKå~°∞. D âß„™êÎÅÖ’ QÆ∞~°∞=Ù#∞ q∞Oz#
t+¨µºÅxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞. QÆ∞~°∞‰õΩÅ q^Œº KåÖÏ H˜+¡ `ì̈ ~« O° QÍ ™êyOk.
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ z=iH˜ QÆ∞O@∂~°∞Ö’ ã≤~ú Ñ° _¨ ®¤~∞° . HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ
"åi =^ŒÌ HÍ"åºÅOHÍ~°, "Õ^•O`åÅ#∞ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. HÍj"åi JÅ∞¡_·≥ ''PO„^èŒ
HÍ^ŒO|i—— HÍ=ºO ~åã≤ =∂=∞QÍiH˜ JOH˜`q« ∞zÛ |∞∞}O f~°∞ÛH˘<åfl~°∞. 1916
#∞O_ç W~°"·≥ Uà◊√§ QÆ∞O@∂~°∞ \∫<£ ÃÇÏ· ã¨∂¯Öò, 1937 #∞O_ç =∞~À W~°"·≥ Uà◊√§
QÆ∞O@∂~°∞ Ç≤ÏO^Œ∂ HÍÖËlÖ’#∞ ãÖã¨¯ $`« Láê^è•ºÜ«∞, J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ Ñ¨xKÕã≤
Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕâß~°∞. `«~åfi`« Hˆ .q.ˆH ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’, ãÖã¨¯ $`åO„^èŒ
ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ ¿ã=ÅOkOKå~°∞.
ÉèÏëêºO`« "≥·^Œ∞+¨ºO`À â’aèe¡# PKå~°∞ºÅ "åiH˜ Wã¨∞=∞O`≥·<å
Jã¨∂Ü«∞HÍx, QÆ~fi° O HÍx ÖËHáõ È=@O =∞Ç¨ qâı+O¨ . rq`«O JO`å ''Ñ¨~#°î ,
áê~î<° åÅˆH—— JOH˜Ò« KÕã#≤ q^Œfi#∂‡iÎ PKå~°∞ºÅ"å~°∞. PHÍÅOÖ’ H˘Ñ¨Ê~°ÑÙ¨
Hõ=ÙÅ‰õΩ u~°∞Ñü Hõ=ÙÅ‰õΩ Hõq`å ã¨Ê~°Åú ∞ `å~°™ê÷~ÚÖ’ LO_Õq. Ñ¨Ó~°‚ „Ñ¨*Ï˝
Kå~°∞ºÅ"å~°∞ =∂„`«O U =Ú~îå‰õÄ K≥O^Œ‰Ωõ O_® ã¨=∞HÍb# ™êÇ≤Ïf Ö’HõOÖ’
367
''J*Ï`« â◊„`«∞=Ù——QÍ xeKå~°∞.
PKå~°∞ºÅ"å~°∞ Ü≥∞O`« „áêp# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ "å^Œ∞Öˇ·<å #g#`«#∞
HÍ^Œ#ÖË^∞Œ . =∂=∞QÍ~°∞ Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ "åi`À Hõeã≤ Jëêì=^è•# â◊`å=^è•<åÅ#∞
[O@=^è•<åÅ∞QÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. `å#∂ ã¨fiÜ«∞OQÍ ‰õÄ_® J=^è•<åÅ∞ KÕâß~°∞.
Z<Àfl Pâ◊√ Hõq`å „Ñ¨^Œ~°≈#eKåÛ~°∞. ''Hõq âıY~°——, ''=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞——,
''q^•ºÅOHÍ~°——, ''™êÇ≤Ï`«º ~°`fl« —— =O\˜ a~°∞^Œ∞Å∞ á⁄O^•~°∞. PKå~°∞ºÅ"å~°∞
~åã≤# „QÆO^è•Å∞ =O^Œ‰õΩ ÃÑ·QÍ L<åfl~Ú. 6–3–1976# N "≥OHõ>Ëâ◊fi~°
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O #∞O_ç _ç.e\ò a~°∞^Œ∞ #O^Œ∞H˘<åfl~°∞.
=O^Œ „QÆO^è•Å∞ ~åã≤<å PKå~°∞ºÅ"åi =Ú„k`« „QÆO^è•Å∞ #ÅÉèˇ·
=∂„`«"Õ∞. ''N~å=∞ HõÖÏº}O—— J<Õ Ñ¨^Œº HÍ=ºO `˘e ~°K«#. ''ÔH·ˆH~¸
™œjÅºO—— =∞~À Ñ¨^ºŒ HÍ=ºO. ''PO„^èŒ HÍ^ŒO|i—— J#∞"å^Œ ~°K#« . kfiÑ¨^Œ
"Õ∞Ñ¶∞¨ ^Œ∂`«O ~°zOKå~°∞. ãÖã¨¯ $`«, „Ñü=∞, „Ñü*Ï˝ Ü«∞øQÆO^èŒ ~åÜ«∞}O,
Kå~°∞^Œ`«Î <å@HÍÅ‰õΩ `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO KÕâß~°∞. ~åÑ¶¨∞"ÕO„^Œ, [Ü«∞f~°ú,
"åk~åA, "åºã¨ ~åÜ«∞, Ñ¨Ó~°‚ É’^è,Œ q[Ü«∞ HÍ"åºÅÖ’ ^≥· fi`«=∞`« ã≤^•úO`åÅ#∞
á⁄O^Œ∞Ñ¨~K° å~°∞. PO„^èŒ =∞Ç¨ÉèÏ~°`åxH˜ q~å@ Ñ¨~fi° O =~°‰Ωõ „áê=∂}˜H"õ ∞≥ #ÿ
ÅÑ¶Ú¨ \©Hõ ~åâß~°∞. PKå~°º N âß„ãÎ̈ áêO_ç`åºxH˜ Q˘Ñ¨Ê L^•Ç¨Ï~°} ''â◊`«
ÅH˜}∆ —˜ — J<Õ q=∞~°≈ „QÆO^èOŒ . D „QÆO^è"Œ ∞Õ u~°∞Ñü Hõ=ÙÅ‰õΩ "å^Œ „Ñü"å^•ÅÖ’
''Hõ~° nÑ≤H—õ —QÍ xezOk Jx JO\Ï~°∞. Z#Éè̌· Uà◊§ ãÖÑ¨Ó~°‚ ™ê~°Hú õ rq`«O
QÆ_Ñç ≤ Ñ¨à§ı Ñ¨Ó~°‚ „Ñ¨*Ï˝Kå~°∞ºÅ"å~°∞ 1977Ö’ ''Ñ¨Ó~°‚ „Ñ¨[—˝ —Ö’H˜ KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.b
368
131. `≥<åe ~å=Úx Hõ^ÅŒè #∞ ãÖã¨¯ $fHõiOz#

P [#‡ ã≤^úŒ Hõq –
ã¨xfl^è•#O ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î (1897 ad)
QÀ^•=i lÖÏ¡ HõO„_çHõ J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ ã¨xfl^è•#O ã¨∂~°º<å~åÜ«∞}
âß„ã≤QÎ Í~°∞ ã¨∞|ƒÜ«∞º, |∞zÛ #~°ã=¨ ∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ 10–12–1897# [x‡OKå~°∞.
Hõ$ëê‚lÖÏ¡ zi"å_» "åãÎ̈=ÙºÅ∞ â◊`å=^è•x "ÕÅ∂i t=~å=∞ âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ
HÍ=º, <å@Hõ, JÅOHÍ~°, "åºHõ~} ° âß„™êÎÅ∞ J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. u~°∞Ñü,
=∞„^•ãπ „áêK«º HõàÏâßÅÅÖ’ K«kq t~À=∞}˜, q^•fi<£, Ñ≤.F.ZÖò "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
Ñ¨sHõÅ∆ ∞ ~åã≤ LfÎ~∞° Å‚ Ü«∂º~°∞. ã≤HOõ ^Œ~åÉÏ^£ =∞Ç¨Ï|∂Éò HÍÖËl ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’
Láê^è•ºÜ«ÚÅ∞QÍ KÕi =ÚÃÑÊ· ù J~Ú^Õà√◊ § Ñ¨xKÕâß~°∞. `«~åfi`« ~å=Ù |Ç¨Ï^Œ∂~Ì ü
"≥OHõ@ ~å=∞Ô~_ç¤ HÍÖËlÖ’ ãÖã¨¯ $`ÀÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞QÍ 1954 #∞O_ç Zxq∞^Õà√◊ §
L<åfl~°∞.
âß„ã≤QÎ Íi ÉèÏ~°º JHÍÅ =∞~°}O K≥O^•~°∞. D ÉÏ^è#Œ ∞ =∞iÛáÈ=\ÏxH˜
™êÇ≤Ï`«º ~°K#« „áê~°OaèOKå~°∞. ~°K#« JO>Ë giH˜ x„^•Ç¨~åÅ∞ QÆ∞~°∞‰Î Ωõ ~å=Ù.
JÖÏ Ñ¨xKÕã≤ ~å=∞~å[ Éèí∂+¨}∞x ''HÍ"åºÅOHÍ~° ãÖ„QÆÇ¨ÏO—— HÍ"åºxH˜
ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ "åºYº ~åã≤ ã¨=∞~°`ú #« ∞ ~°∞A=Ù KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞. D JÑ¨Ó~°fi „QÆO^èOŒ
„áêK«º, áêâßÛ`«º, JÅOHÍi‰õΩÅ áêe\˜ zO`å=∞}˜, HõÅÊ =$Hõ"∆ ∞Õ , HÍ=∞^è#Õ ∞"Õ
J~ÚOk. gi ''`«`«û=∞ K«O„kHõ—— "åºHõ~°} „QÆO^äŒO "åºHõ~°} âß„ã¨ÎOÖ’
369
`«Å=∂xHõ"∞≥ #ÿ k. z#flÜ«∞ã¨∂i ÉÏÅ "åºHõ~} ° ÏxH˜ ‰õÄ_® "åºMÏº#O ~åâß~°∞.
ãÖã¨¯ $`åO„^èŒ "åºHõ~} ° ÏÅ∞ "≥Ú`«OÎ K«kq J~°Oú KÕã∞¨ H˘x "åºMÏºxOz ~åã≤#
âß„ã≤ÎQÍiÃÑ· Ô~O_»∞ „QÆO^è•Å∞ "åºHõ~°} q^•º~°∞úÅ‰õΩ, "åºHõ~°}O É’kèOKÕ
ÑÖ_ç`∞« Å‰õΩ t~À^è•~åºÅ∞QÍ xeKå~Ú.
âß„ã≤QÎ Í~°∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ 20H˜ ÃÑQ· Í „QÆO^è•Å∞ ~°zOKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’
25 =~°‰Ωõ J~°∞^≥#· Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞ ~åâß~°∞. ~Ô O_»∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’#∞ g~°∞ ~°zOz#
„QÆO^è•Å∞ =∞$^Œ∞ =∞^è∞Œ ~° â‹e· Ö’ LO_ç ~°ãA ¨ Å˝ #∞ PHõ@∞ìH˘<åfl~Ú. g\˜Ö’
H˘xfl =ÚHõHÎ ÍÅ∞, H˘xfl YO_» HÍ"åºÅ∞ L<åfl~Ú. `≥Å∞QÆ∞ #∞Oz ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜,
ãÖã¨¯ $`«O #∞O_ç `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ âß„ã≤QÎ Í~°∞ `«~∞° =˚ ∂ KÕã#≤ „QÆO^è•Öˇ<Àfl L<åfl~Ú.
JO>Ë J#∞"å^Œ‰Ωõ Å∞QÍ âß„ã≤QÎ Í~°∞ Q˘Ñ¨Ê Hõ$+≤ KÕâß~°∞. ~°K#« Åhfl t+ì̈ "åºHõ~} °
„Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ`À LO\Ï~Ú. JO^Œ∞Hˆ gix ''P [#‡ ã≤^úŒ Hõq—— J<åfl~°∞. *Ï`«Hõ
Hõ^ÅŒè #∞ H˘xfl\˜x ''*Ï`«Hõ Hõ^•ä QÆ∞K«ÛO—— ¿Ñ~°∞`À ãÖ`«iOKå~°∞. QÀ=~°#ú ∞_ç
''ã¨Ñ¨Îâ◊f ™ê~°O——#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞"å^ŒO KÕâß~°∞. =Ú‰õΩ¯ u=∞‡#
áêi*Ï`åÑ¨Ç¨Ï~°}O#∞ ''Éèí~°Î $^•#O——QÍ#∞, áÈ`«# QÍi H˘xfl ÉèÏQÆ=`«
LáêMÏº<åÅ#∞ ''ÉèÏQÆ=`å#∞"å^Œ:——, Ñ≤OQÆo ã¨∂~°# HõàÏ Ñ¨Ó~À‚^Ü Œ ∞« „Ñ¨|O^è•xfl
''HõàÏ Ñ¨Ó~À‚^Ü
Œ ∞« O——QÍ ãÖã¨¯ $fHõiOKå~°∞. nx =Å# `≥Å∞QÆ∞ Hõ=ÙÅ „Ñ¨|O^èŒ
x~å‡} ™œO^Œ~åºxfl Ü«∂=^•ƒù~`° « ãÖã¨¯ $`« ÑÖ_ç`∞« Å‰õΩ =∞$ëêì#fl Éè’[#OQÍ
JO^Œ*âË ß~°∞. ~°∞H˜‡}© HõÖÏº}O#∞ ''H©~° ãÖ^ÕâO◊ ——QÍ ~åâß~°∞. ^ŒfiO^Œfi Ü«Ú^ŒOú ,
Y_»æ uHõ¯#, "åã¨=^Œ`,Î« ~ˆ }∞Hõ q[Ü«∞O, q"ÕHÍ#O^ŒO J<Õ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ úŒ ~°K#« Å∞
KÕâß~°∞.
J=∞$`« Hõ}ÏÅ∞, ã¨‡~°wu "≥Ú^ŒÖˇ·# =ÚHõÎHõ ãÖHõÅ<åÅ∞ `≥KåÛ~°∞.
''#_ç =∞O„`«ÑÙ¨ ã≤i—— J<Õ JkèHˆ Ñ∆ ¨ HÍ"åºxfl ~åâß~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’x =∞#∞ K«i„`åk
ÑÖK« =∞Ç¨HÍ=º Hõ^ÅŒè #∞ ''PO„^èŒ „Ñ¨|O^èŒ Hõ^ÅŒè ∞——QÍ ~åâß~°∞. nx<Õ ''PO„^èŒ
HÍ=º Hõ`å:——QÍ#∞, `≥<åe ~å=∞Hõ$+¨µx‚ Hõ^ÅŒè #∞ ''PO„^èŒ ^Õâ◊ Ç¨ã¨º Hõ^•è :——QÍ#∞
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤ P ÉèÏëêaè=∂#∞Å‰õΩ `≥Å∞QÆ∞ ~°∞z K«∂Ñ≤Oz ÑïK«Ü∞« O
KÕâß~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞ ''HÍ^ŒO|s Ñï}Ü«∞:—— J<Õ ã¨fi`«O„`« ãÖã¨¯ $`« <å@HõO
370
~åâß~°∞. ã¨fiO`« `≥Å∞QÆ∞ ~°K#« Å#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’H˜ J#∞=kOK«∞H˘#fl "åiÖ’
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Íˆ~ „Ñ¨„Ñ¨^=Œè ÚÅ∞. P H©iÎ z~°ã‡¨ ~°}Ü © ∞« O.
=#Ñï,Î QÆ^•fiÅ, ãÖ™ê÷<ånèâ√◊ Å∞ âß„ã≤QÎ Íix PÇ¨fixOz, Q“~°qOz,
ã¨`¯« iOKå~°∞. „Ñü U\Ï "åi¬HÍÅ∞ „Ñ¨^•#O KÕâß~°∞. ZO^Œ~À [g∞<£^•~°∞Å∞,
™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨Åú ∞ âß„ã≤QÎ Íix ã¨<å‡xOKå~Ú. PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥g∞Ö’
qt+ì̈ ã¨É∞íè ºÅ#∞ KÕã≤ „Ñ¨É∞íè `«fiO Q“~°qOzOk. Y=∞‡O lÖÏ¡ WÖˇO¡ ^Œ∞ q^Œfi`ü
ã¨=∂"ÕâO◊ Ö’ ''q^•º ~°`fl« —— a~°∞^Œ∞ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. PYi âßfiã¨ =~°‰Ωõ ™êÇ≤Ï`«º
r=#O ™êyOz# ™êÇ≤Ï`«º rq ã¨xfl^è•#O ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î QÍ~°∞ Z#Éè·ˇ
J~Ú^Õà√◊ § rqOz 14–10–198# ã¨~ã° fi¨ f ã¨xfl^è•#O KÕ~å~°∞. "åi Ö’@∞
™êÇ≤Ï`«º Ö’HõOÖ’ f~°xkQÍ q∞yeáÈ~ÚOk.b
371
132. ~å[QÆ∞~°∞, q^•º "åK«ãÊ¨ u –

q^•º^è~Œ ° âß„ã≤Î (1901-1983 ad)
1901Ö’ [x‡Oz Z#Éèˇ· Ô~O_Õà◊§ rq`«O QÆ_çÑ≤ aHõh~ü ãÖ™ê÷#
''~å[QÆ∞~°∞—— Ç¨ÏŸ^• á⁄Ok 1983Ö’ =∞~°}O˜ z# q^•º^è~Œ ° âß„ã≤Î ~å[™ê÷<Ö£ ’x
K«∞~°∞Ö’ [x‡OKå_»∞. ÖÏÇ¨ÏŸ~üÖ’x ÑÖ*ÏÉò Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç ãÖã¨¯ $`«OÖ’
_ç„w á⁄Ok, P<å\˜ P„QÍ Ü«¸x=iû\˜ <Õ\ ˜ JOÉË^¯Œ ~ü Ü«¸x=iû\˜Ö’ #∞O_ç
ãÖã¨¯ $`« ZO.U ™êkèOKå_»∞. rq`«HÍÅO aHõh~üÖ’ QÆ_áç ê_»∞. 1962Ö’
ÉèÏ~°`« ~å„+ì̈Ñu¨ #∞O_ç ''q^•º "åK«ãÊ¨ u—— a~°∞^Œ∞#O^Œ∞H˘<åfl_»∞.
aHõh~üÖ’x ^Œ∞OQÍ~ü HÍÖËlÖ’ ãÖã¨¯ $`« J^è•ºÑ¨‰Ωõ _»∞QÍ 1928Ö’
L^ÀºQÆ rq`«O „áê~°OaèOKå_»∞. ÃÇÏ_£ PÑ¶π k _çáê~ü"ì ∞≥ O\òQÍ Ñ¨^À#flu á⁄Ok
1956Ö’ Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕâß_»∞. `«~∞° "å`« PeÑ¶∞¨ ~üÖ’ L#fl Ç‘Ï~åÖÏÖò |~åâßx
HÍÖËlÖ’ ãÖã¨¯ $`« âßMÏ^èºŒ ‰õΩ∆ xQÍ ¿ã=ÅOkOKå_»∞. 1958Ö’ ãÖã¨¯ $`«,
~å[™ê÷h, Ç≤ÏOn q^•º "åºÑ≤ÎHÀãÖ ''Ç≤ÏOn qâ◊fiÉèÏ~°u—— ãÖã¨ú#∞ ™ê÷Ñ≤Oz
rq`åO`«O „Ñ≤xûáêÖòQÍ Ñ¨xKÕâß_»∞.
aHõh~ü ãÖ™ê÷#OÖ’ ''~å[ QÆ∞~°∞——. Ç¨ÏŸ^•Ö’ LO@∂ ZO^Œ~À
q^•º~°∞Å÷ #∞ „Ñ¨ÉÏè q`«O KÕâß_»∞. PÜ«∞# „Ñ¨=ÚY t+¨µºÅÖ’ #~À`«=Î ∞ ^•ãπ,
„|Ç¨‡#O^Œ â◊~°‡, HÍj~åO â◊~°‡, Hõ$+¨‚ "≥∂Ç¨Ï`å, ˆ~=`ü ã¨~°ã¨fiu =O\˜
kQÆæ*ÏÅ∞<åfl~°∞.
q^•º^èsŒ Ü«∞O
`å`«QÍ~°∞ Ç¨Ï~°<åO ^Œ`ü âß„ã≤QÎ Íi rq`« K«i„`«#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ''Ç¨Ï~°
<å=∂=∞$`«O—— J<Õ =∞Ç¨HÍ"åºxfl q^•º^è~Œ ° âß„ã≤Î ~°zOKå_»∞. „Ñ¨ÑO¨ Kåxfl
Jaè=$kú KÕÜ∞« @"Õ∞ D HÍ=º Ñ¨~=° ∂=kèQÍ ~åâß_»∞. ~Ô O_»= =∞Ç¨HÍ=ºO
372
''qâ◊fi =∂#gÜ«∞O—— WO^Œ∞Ö’ P^è∞Œ xHõ âß„ãÎ̈ ™êOˆHuHÍaè=$kúx Jaè=i‚ã∂¨ Î
=∂#=Ù_»∞ K«O„^Œ =∞O_»ÅOÃÑ· HÍÅ∞"≥∂¿Ñ =∞Ç¨Ï`«~Î ° ãÖÑ¶∞¨ @##∞ ‰õÄ_® KÕ~Û° @O
PÜ«∞# =∂#gÜ«∞, #g# ÉèÏ= J=QÍÇ¨Ï#‰õΩ x^Œ~≈° #. K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Î q„Hõ=∂k`«∞ºx
HÍÅOÖ’ ™êOã¨¯ $uHõ "åºÑ≤xÎ q=iOKÕ ''q„Hõ=∂aè #O^Œ#O—— ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’
â◊OHõ~åKå~°º, ~å}© Ñ¨^•‡=u, ~å}Ï „Ñ¨`åÑπ, QÆ∞~°∞ QÀqO^Œ ã≤OQ∑, t"år
=O\˜ `åºQÆ ^èŒ#∞Å rq`åÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ''q„Hõ=∂Éèí∞º^ŒÜ«∞O—— J<Õ
K«OÑ¨Ó HÍ=º=¸ ~åâß_»∞. ''"≥·z„`«º ÅÇ¨Ïi——Ö’ J_»∂¤ PÑ¨Ó ÖËx ¿ãfiKåÛù
rq`åxfl Ç¨ã¨º ™ÈÊ~°HõOQÍ z„uOz =∂~°æ^Œ~°≈#O KÕâß_»∞. JÖÏˆQ ''=∞`«Î
ÅÇ¨Ïi——Ö’ XHõ =∞`«∞=Î ∞O^Œ∞ ÉèÏ~¸ ã¨=∂[OÖ’x JO^Œsfl ãÖÑ¶∞¨ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡
KèkÕ OK«∞H˘x `«#`À Hõeã≤ =∞O^Œ∞ H˘@ì=∞x PÇ¨fixOKÕ q+¨Ü∂« xfl ã¨~^° •QÍ
~åâß_»∞. ''Ç≤Ï=∂„k =∞Ç¨`«‡ºO——#∞ 1962Ö’ ÑÖ_ç`« =∞^è#Œ "≥∂Ç¨Ï# =∂Å"åº
â◊`« [Ü«∞Ou ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ#∞, ÉèÏ~°`« K≥<· å Ü«Ú^Œú ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~åâß_»∞. D
HÍ=ºOÖ’ =∂Å"åºr ^Õâ◊ „Ñ¨[Å#∞ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂Å#∞ ~°HO∆˜ Kåe. Ñ¨~åº=~°}O
HÍáê_®Åx KÕ¿ã ãÖ^ÕâO◊ LOk. =∞Ç¨Hõq HÍo^•ã¨∞ ~°zOz# ''Jaè*Ï˝#
âß‰õΩO`«ÅO—— <å@HõOÃÑ· "åºMÏº#OQÍ ''âß‰õΩO`«Å q*Ï˝#O—— ~åâß_»∞. nxÖ’
„¿Ñ=∞ ™œO^Œ~åºxfl P~å^èhŒ Ü«∞`«#∞ q=iOKå_»∞.
1915Ö’ q^•º^è Œ ~ ° ∞ _» ∞ ~åã≤ # ''t= Ñ¨ Ù ëêÊO[e—— "≥ Ú ^Œ @ QÍ
„Ñ¨K∞« i`«"∞≥ Oÿ k. WO^Œ∞Ö’ XˆH KèO« ^Œã∞¨ û#∞ "å_»‰Ωõ O_® "≥q· ^èºŒ OQÍ QÆ[à◊√§.
Y"åfibÅ∞ ‰õÄ_® KÕ~åÛ_»∞. nx`ÀÉÏ@∞ ''ã¨∂~°º ãÎ̈=O—— ‰õÄ_® =Ú„kOKå_»∞.
Jxfl "Õ^•O`« q+¨Ü∂« Å‰õΩ J^≥· fi`«"∞Õ Éè∂í q∞Hõ Jx `≥eÜ«∞*Ëã∂¨ Î ''bÖÏ ÅÇ¨Ïi——
~åâß_»∞. ''Ñ¨Ó~å‚#O^ŒO—— J<Õ ãÖã¨¯ $`« Kåi„`«Hõ <å@HõO, ''HÍm ^≥#· ºO——,
''^Œ∞~°ƒÅ |ÅO—— J<Õ <å@HÍÅ∂ ‰õÄ_® âß„ã≤Î ~åâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ Éè∫uHõ ã¨∞MÏÅ
HõO>Ë áê~°=∂~°Hú õ r=# q^è•#O „âı+Oì¨ J<Õ huÉ’^èŒ LOk. `«∞Åã‘^•ã¨∞
NHõ$+¨µx‚ ÃÑ· ~åã≤# w`åÅ#∞ ''Hõ$+¨‚ w`å=o—— ¿Ñi@ ãÖHõÅ#O KÕã≤ „Ñ¨K∞« iOKå_»∞.
J"å~°∞Å¤ ∞ – i"å~°∞Å¤ ∞
"å~°}Ïã≤Ö’x qâ◊fiãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«º Ñï+¨`ü P^èfiŒ ~°ºOÖ’ P<å\˜ ~å„+ì̈Ñu¨ N
373
ÉÏ|∞ ~å*ËO„^Œ „Ñ¨™ê^£QÍiKÕ Jaè#O^Œ# ã¨`å¯~åÅ∞ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. 1962Ö’
~å„+ì̈Ñu¨ N ã¨~ˆ fiÑë¡ ~å^è•Hõ$+¨Q‚ Íi #∞Oz ''q^•º "åK«ãÊ¨ u—— a~°∞^Œ∞ á⁄O^•~°∞.
~å[™ê÷<£ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥g∞ L^ŒÜ∞« Ñ¨Ó~ü "åi #∞Oz ''=∞x+≤—— J<Õ =∞Ç¨
a~°∞^Œ∞#∞ á⁄O^•~°∞. ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ~°[`À`«û= ãÖ^Œ~ƒ° Où QÍ ~å„+ì̈Ñu¨ N
yiQÍi #∞O_ç ãÖã¨¯ $`« q^•º"Õ`Î« ã¨<å‡#O á⁄O^•~°∞. Jd`« ÉèÏ~°`« ãÖã¨¯ $`«
„Ñ¨Kå~° ã¨Éíè ''Hõq ™ê„=∂\ò—— a~°∞^Œ∞`À ã¨`¯« iOzOk. aHõh~ü ÉèÏ~°`« q^•º
=∞Ok~°O "å~°∞ 1980Ö’ Ñ¶∞¨ #OQÍ áœ~°ã<¨ å‡#O KÕã≤ Q“~°qOKå~°∞. giH˜
''Ç¨Ïi`ü ~°∞+≤—— ™ê‡~°Hõ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O ‰õÄ_® ÅaèOzOk.
q^•º^è~Œ ° âß„ã≤Î ã¨~fi° „QÆO^è•Å#∞ ''q^•º^è~Œ ° „QÆO^è•=o—— ¿Ñ~°∞# „Ñ¨K∞« ~°}
á⁄O^•~Ú.b
374
133. ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°Ü∂≥ ^èŒ Hõq ÑÖ_ç`∞« Å∞ –

N [\Ï=Å¡É∞íè Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ (1906 ad)
ÉÏÅºO – q^Œº – L^ÀºQÆO
`«∂~°∞Ê QÀ^•=i lÖÏ¡ P„`ÕÜ«∞Ñ¨Ù~°O x"åã≤ [\Ï=Å¡Éèí∞Å Hõ$+¨‚
™È=∞Ü«∂AÅ∞ =∞Ç¨ ÅHõ∆ ‡=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ [\Ï=Å¡É∞íè Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ QÍ~°∞
17–2–1906Ö’ =∂`å=∞Ç¨ïx WO@ #_»= Ñë¡Ö’ [x‡OKå~°∞. =∞Ç¨
ÑÖ_ç`« „Ñ¨HÍO_»∞_≥·# Ñ¨ÙÅº L=∂ =∞¿ÇÏâ◊fi~° âß„ã≤ÎQÍi =^ŒÌ =ÚOQÆO_»
J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ ãÖã¨¯ $`«O <Õ~åÛ~°∞. q[Ü«∞#QÆ~O° =∞Ç¨~å*Ï HõàÏâßÅÖ’ KÕi
WOw¡+Öπ ’ a.U _ç„w á⁄O^•~°∞. Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O =∞Ç¨~å*Ï HÍÖËlÖ’ @∂º@~üQÍ
KÕi H˘O`«HÍÅO Ñ¨x KÕâß~°∞. Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ H˘=Ófi~°∞ PO„^èwŒ ~åfi}
q^•º Ñ‘~î°OÖ’ „Ñ≤xûáêÖò JÜ«∂º~°∞. P q^•º ãÖã¨ú HÍ~°º^Œi≈ =Å∂¡i
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} ~å=ÙQÍi HÀiHõÃÑ· ''ã¨‡ $u HÍÅO „ã‘ÅÎ ∞——, ''"Õ^HŒ ÍÅÑ¨Ù „ã‘ÅÎ ∞——
J<Õ ~Ô O_»∞ Ñïâ’^è<Œ å`«‡Hõ „QÆO^è•Å∞ ~åâß~°∞.
H˘=Ófi~°∞Ö’ Ñ¨x KÕã¨∞Î#flÑ¨ÙÊ_Õ =∞„^•ãπ Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç
ãÖã¨¯ $`«OÖ’#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’#∞ ZO.U Ñ¨\Ïì á⁄O^•~°∞. 1948Ö’ Ñ¨^ŒqH˜
~år<å=∂ KÕã≤ q[Ü«∞"å_» Zãπ.P~ü.P~ü JO_£ ã≤.q.P~ü „Ñ¨É∞íè `«fi HõàÏâßÅÖ’
ãÖã¨¯ $`« âßMÏ^èŒº‰õ∆ΩÅ∞QÍ KÕi 1961 =~°‰õΩ Ñ¨^Œ=¸_»∞ ãÖ=`«û~åÅ∞
¿ã=ÅOkOKå~°∞. =∞m§ H˘=Ófi~°∞ w~åfi} q^•º Ñ‘~O°î Ö’ ãÖã¨¯ $`« âßMÏ^èºŒ ‰õΩ∆ Öˇ,·
375
`«~∞° "å`« HÍH˜<å_» Ñ≤~åî Ñ¨Ù~°O ~å[ "å~° HÍÖËlH˜ |kb J~Ú 1966 L^ÀºQÆ
q~°=∞} KÕâß~°∞. 1956–60 =~°‰Ωõ <Õ#∞ q[Ü«∞"å_» Zãπ.P~ü.P~ü „Ñ¨É∞íè `«fi
HÍÖËlÖ’ WO@~ü, _ç„wÅ∞ K«^∞Œ =Ù`«∞O_»QÍ N [\Ï=Å¡É∞íè Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ QÍ~°∞
ãÖã¨¯ $`« âßH∆Í^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. "åix x`«ºO K«∂ã¨∂Î "åi LÑ¨<åºãÖ
q<Õ J^Œ$+Öì á⁄Ok#"å_çx.
ãÖã¨¯ $f ¿ã=
L^ÀºQÆ q~°=∞} Ñ≤=∞‡@ Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«ÎOQÍ~°∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ ãÖã¨¯ $uÃÑ·
Jaè=∂<åxfl ÃÑOK«∞H˘x JO^Œ∞Ö’x „Ñü JOâßxfl ‰õΩ∆ }‚OQÍ J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤
JÑ¨Ó~°fi „QÆO^èŒ ~°K#« KÕâß~°∞. "Õ^•Å∞, ^è~Œ ‡° âß„™êÎÅ∞, WuÇ¨ã¨ Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜Ö’ „Ñü q+¨Ü∞« OÃÑ· ''Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«O——, ''ÉèÏ~°fÜ«∞ q*Ï˝#O——,
''^èŒ~°‡ =∞O[i——, ''ÉèÏ~°fÜ«∞ "≥·Éèí=O——, ''P^è•ºu‡Hõ "åº™êÅ∂——, ''ÉèíQÆ=næ`å
„Ñ¨"âÕ O◊ ——, ''=∞Ç¨ Hõq ãÖ^ÕâO◊ ——, ''JÑ¨Ó~°fi ÑÖ_ç`« QÆi=∞——`À ã¨∞É’^•OQÍ
~åâß~°∞. gik Ñ¨ÓiÎQÍ âß„ã‘Ü Î ∞« ^Œ$+≤.ì ''z„`« â◊`H« Oõ —— ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß~°∞.
''[QÆ^Œ∞æ~°∞ „Ñ¨â◊ã≤Î—— J<Õ HÍ"åºxfl HõOz Ñ¨~°=∂Kå~°∞ºÅ∞ N K«O„^ŒâıY~°
Ü«∞fO„^è∞Œ ÅÃÑ· ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~°zOKå~°∞. z„`« â◊`H« Oõ Ö’ J<ÕHõ JOâßÅÃÑ·
K«=∞`å¯~°OQÍ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ â’¡HÍÅ∞ ~åâß~°∞.
"Õã=¨ ÙÅÖ’ „Ñü U_®k ''^è~Œ ‡° âßÅ áê~îâ° ßÅ—— #_çáê~°∞. JO^Œ∞Ö’
ã¨∞=∂~°∞ Ô~O_»∞ <≥ÅÅ∞ qq^èŒ ^èŒ~°‡âß„ã¨Î q+¨Ü«∂Å#∞ É’kèOKÕ"å~°∞.
Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ QÍ~°∞ ™êfi`«O„`«º Ñ≤áêã≤. ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx ''H˜fi\ò
WO_çÜ∂« —— L^Œº=∞OÖ’ „Ñ¨=ÚY áê„`«#∞ áÈ+≤OKå~°∞. nxH˜ Ñ¶e¨ `«OQÍ JÔ~ãπì
HÍ|_ç ^•^•Ñ¨Ù P~°∞ <≥ÅÅ∞ 1–4–1943, 10–11–43 =~°‰Ωõ HÍ~åQÍ~° "åãÖ
J#∞Éèqí OKå~°∞. PÜ«∞# ZÑ¨ÙÊ_»∂ â◊√^Œú `≥Å¡ Y^Œ~Ì ∞° <Õ ^èiŒ OKÕ"å~°∞. P‰õΩÑ¨KÛ«
HõO_»∞"å "Õ¿ã"å~°∞. ^èÀ=u, ÖÏbÛ "Õ¿ã"å~°∞.
Q“~°"åÅ∞ – Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞
PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò ÉèÏëêaè=$kú ãÖÑ¶¨∞OÖ’ „Ñ¨Éèí∞`«fiO gix ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ
xÜ«∞q∞Oz ã¨ÅÇ¨Å∞ ã‘fiHõiOzOk. ãÖã¨¯ $`« ÉèÏëêaè=$kú HÀãÖ „Ñ¨É∞íè `«fiO
376
fã¨∞HÀ=Åã≤# K«~Û° Å#∞ XHõ x"ÕkHõQÍ ~åã≤ „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ JO^Œ*âË ß~°∞. 1972Ö’
HÍH˜<å_» Ñ¨Ù~°[#∞Å∞ Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ QÍiH˜ Hõh qh Z~°∞QÆx suÖ’ Ñ¶∞¨ # ã¨<å‡#O
KÕã≤ Hõ$`«[˝`«#∞ `≥eÜ«∞*Ëã≤ ^èŒ#∞ºÅÜ«∂º~°∞. P ãÖ^Œ~°ƒùOQÍ ''Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«Î=∞
^Œ~≈° #O—— J<Õ „Ñ¨`ºÕ Hõ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. J~°"·≥ Pˆ~à◊√§ =∂„`«"∞Õ rqOz
D ™êÇ≤Ïf rq Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«ÎOQÍ~°∞ 28–10–1972# ''Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«Î=∞ „áêÑ≤Î——
á⁄O^•~°∞.
QÆOQÍ ã¨=∂#ó YÅ∞ â◊√^Œú ^è~Œ ‡° ó ã¨`ü HÍ=∞ U=O Ü«∞=Ú<ÀÑ¨=∞â◊Û
`«<‡Õ à◊#O Ü«∞„`« `«^=Õ Ñ¨Ó`«O Hˆ „∆ `«O „Ñ¨Ü∂« QÍã¨º =∞Ç¨ÏŸ QÆ$¿ÇÏã≤.Î
^è Œ ~ ° ‡ O J<Õ QÆ O QÆ , HÍ=∞O J<Õ Ü« ∞ =Ú#, ^•OÑ¨ ` « º =∞<Õ
JO`«~åfiÇ≤ÏxÜ≥∞ÿ # ã¨~ã° fi¨ u`À Hõeã≤ „u"Õ}© ãÖQÆ=∞"≥∞ÿ `«#~åˆ~ „Ñ¨Ü∂« QÆÜ∞Õ
ÉèÏ~°º J@. Wk Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ QÍi XHÍ<˘Hõ =ÚHõHÎ Oõ .
„áêp# HÍÅOÖ’ ZO^Œ~À =∞Ç¨#∞ÉèÏ=ÙÅ∞, Hõq ÑÖ_ç`∞« Å∞, ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏëê "åºÑ≤HÎ ˜ [=r"åÅxzÛ, „Ñ¨[Å =∞^èºŒ ‰õΩ ãÖã¨¯ $`åxfl `≥KåÛ~°∞. "åiH˜
=O^Œ<åÅ∞. P^èŒ∞xHõ HÍÅ"£∞Ö’ J=∞~å"åxH˜ h~å[#O Ñ¨\ ˜ì, ã¨∞Å∞=ÙQÍ
<Õ~∞° ÛH˘<Õ ^•i K«∂Ñ≤, P ÉèÏëÈ^Œ~ú } ° ‰õΩ ÉÏÅÅ∞ ‰õÄ_® ã¨∞ÅÉèOí QÍ <Õ~∞° ÛH˘<Õ
gÅ∞QÍ ãÖã¨¯ $`« „Ñ¨É’kè#∞Å#∞ ~°zOz rq`« ã¨~fi° ã¨fiO ^Õ=ÉèÏëê ¿ã=#OÖ’
Hõ~y° Oz# `åºQÆ^#Œè ∞Ö’¡ P™ê÷#Hõq N HÍj Hõ$ëê‚Kå~°∞ºÅ∞, N [=∞‡Å =∞_»Hõ
=∂^èŒ= ~å=∞â◊~°‡, N [\Ï=Å¡Éèí∞Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«ÎO QÍ~°∞¡ z~°ã¨‡~°hÜ«ÚÅ∞,
„áê`«ã‡¨ ~°hÜ«ÚÅ∞. "åiH˜ „Ñ¨`ºÕ Hõ #"≥∂ "åHÍÅ∞.
WÑ¨ÙÊ_»∞ N [\Ï=Å¡É∞íè Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ QÍ~°∞ „"åã≤# H˘xfl =ÚHõHÎ ÍÅ#∞
g∞‰õΩ ÑïK«Ü∞« O KÕ™êÎ#∞. "å~°∞ q[Ü«∞"å_»Ö’ Zãπ.P~ü.P~ü JO_£ ã≤.q.P~ü
HõàÏâßÅÖ’ ãÖã¨¯ $`« âßY PKå~°∞ºÅ∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. Wq D <å\˜ ™êOÑ¶∞≤ Hõ
ã≤u÷ H˜, ^è~Œ ‡° K«∞ºuH˜ J^ŒOÌ Ñ¨_`» å~Ú. =∞# ÉÏ^èºŒ `«#∂ ÉÏQÍ QÆ∞~°∞Î KÕ™êÎ~Ú.
K«=∞`å¯~°OQÍ#∂ =ÙO\Ï~Ú. =ÚO^Œ∞QÍ ãÖã¨¯ $`« ÉèÏëê=∞`«eH¡ ˜ "åi â’¡HOõ `À<Õ
=O^Œ#O KÕ™êÎ#∞.
''ã¨∞^è• „ã¨=Of ã¨∞~°ÉÏè +≤ `åÜ«∂ – ã¨∞KåÛ<å ã¨∂HÎ̃ ã¨∞~°`fl« "åiúó –
377
ã¨∞HÍ=º ãÖ^ÀÇ¨Ï xkâ◊Û "å}© – ™ê ãÖã¨¯ $`åMÏº, ã¨∞Hõ$u HõÖÏÉèÏº——
''=∂`åÇ≤Ï ÉèÏ+¨ q`«`âÕ Û◊ Ö’ˆH – =∂`Õ= ~°H∆õ º `«º Ñ≤`å„t`åx› – <å
=∂`«$ÉèÏëê Éè∞í q ãÖã¨¯ $`åMÏº – "åK«ºó HõÔŒ =∂`«$ Ñ¨^=Õ Kå<åºó——
01 – JÑ¨HÍ~°O KÕ¿ã"åxH˜ ‰õÄ_® LÑ¨HÍ~°O KÕã∞¨ OÎ ^Œ@ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ . P"≥∞
L^•`«Î |∞kú, Z`≥#Î· Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ tY~°=∞<Õ t~°ã∞¨ û =Å¡<Õ `≥eã≤áÈ`«∞O^Œ@.
''Ñ¨Ù<åº=<Õ, „^ÀÇ¨Ï=∞f xfi^Õâº◊ O – ã¨^~Œ ƒ° ù xëêì<,£ YÅ∞¿ã Ç≤Ï¿+, `«fiO
– =ÙK≥Û· t≈~°`fi« O, `«= â◊¥z`«O, Ç≤Ï – Ç≤Ï=∂„k â◊$OˆQ# =∞Ç¨ÏŸ#fl`Õ#——
02 – P Ñ¨~°„|Ç¨Ï‡#∞ „Ñ¨`«ºHõ∆OQÍ K«∂ã≤# ~°=∞} =∞Ç¨Ïi¬, N~å=∞Hõ$+¨‚
Ñ¨~=° ∞Ç¨ÏOã¨ =Ú#flQÆ∞ =∞Ç¨Ï~°∞¬Å∞ D Éè∂í q∞g∞^Œ<Õ ZO^Œ∞‰õΩ Ñ¨Ù\Ïì~∞° ? Jx
„Ñ¨tflOKÕ "åiH˜ ã¨=∂^è•#O ''#Hõ∆„`åÅ∞ PHÍâ◊OÖ’<Õ Ñ¨Ù\˜ì ZO^Œ∞‰õΩ
„Ñ¨HÍtã¨∞Î<åfl~Ú?——
''<å#ºã¨º Éè∂í "Õ∞ ~°ƒ~ù `° åã¨º *Ï`åó – N ~å=∞Hõ$ëÈ‚ ~°=∞}Ï^ŒÜ∞« â◊Û –
J„`≥=· HÕ, „|Ç¨Ï‡q^•O, ã¨∞[#‡ – `å~À^ŒÜ∞« ó HÕ QÆQ<Æ Õ # Éè∂í =∞ø——
03 – Ö’HõOÖ’ JO^Œ"∞≥ #ÿ "å\˜x K«∂ã≤ =∂#=Ù_»∞ `«$Ñ≤Î K≥O^•_»∞. HÍh
„ã‘xÎ K«∂ã≤ qHÍ~°O K≥O^Œ@O "å_ç ^Ò~åƒùQºÆ O.
''^Œ$ëêìÇÏ≤ â’ÉèÏO, QÆQ<Æ Õ =∞ÖË `åO – `å~° QÍ#âßºO Éèãí ≤ Ñ¨^‡Œ ÑÖHÎ̃ó
– [#ó `«∞™ÈÎ ™ê¯u¯=∞ ÉèÏQÆº=∞ã¨º – „ã‘Î ~°`fl« =∂Ö’Hõº qHÍ~° "Õ∞QÆu——
04 – H˘`«ÎQÍ HÍÑ¨Ù~åxH˜ =zÛ #\˜ìO\’¡ ZÑ¨ÙÊ_»∞ u~°∞QÆ∞`«∞O^• Jx
=Ùqfià◊¥§i# J`«QÎ Í~°∞ – HÀ_»Å∞ ~åQÍ<Õ P"≥∞ =ºHÎ̃`åfixfl ã¨ÇÏ≤ OK«Ö^Ë @ Œ . Wk
Ö’Hõ ã¨ÇÏ¨ [O.
''Hõ^• ã¨∞flâß"Õ∞ QÆ$Ç¨Ï=iÎ<âÕ ßº`ü – Hõ^•#∞ Ñ¨Ù„`«ãº¨ `«Ü∂« â◊√YO ™êº`ü
– ã¨fi„â◊¥ifi ÅÃÑ=· =∞#ÅÊ HÍÅ"£∞ – ã¨=∂QÍ`åO # ã¨¿ÇÏ`« z„`«O——
05 – ÉèÏ~°º JO>Ë Z=~À HÍ^Œ@. ^è~Œ ‡° O J<Õ QÆOQÍ, HÍ=∞O J<Õ Ü«∞=Ú<å,
JO`«~åfiÇ≤ÏxQÍ ^•OÑ¨`º« =∞<Õ ã¨~ã° fi¨ u`À Hõeã≤ „Ñ¨Ü∂« QÆ „u"Õ}© ãÖQÆ=∞"Õ∞#@.
''QÆOQÍ ã¨=∂#: YÅ∞ â◊√^Œú ^è~Œ ‡° ó – ã¨`å¯=∞ U=O Ü«∞=Ú<À Ñ¨=∞â◊Û
– `«<‡Õ Å#O Ü«∂„`« `«^=Õ Ñ¨Ó`«O – Hˆ „∆ `«O „Ñ¨Ü∂« QÍã¨º =∞Ç¨ÏŸ QÆ$¿ÇÏã≤—Î —.
378
06 – „ã‘HÎ ˜ Q“~°=O W"åfie J<Õ „Ñ¨|∞^Œ∞_ú ∞» `«# ‰õΩ=∂Ô~Î =O@ KÕÜ∞« \ÏxH˜
XÑ¨ÙÊHÀ_»∞. HÍh =O@ÅHõ¯`À =O_çOK«∞H˘x `«$Ñ≤QÎ Í uO\Ï_»∞. P"≥∞ ‰õÄ_®
„ã‘Î J#fl ã¨‡ $u "å_çH˜ =ÙO_»^∞Œ Wn Ö’Hõsu.
''z„`ÀÇ≤Ï "å ^Àã‘Î =∞nÜ«∞ Hõ<åº – =∞Ç¨ã¨¿ã <≥=· xÜ≥∂[ hÜ«∂ –
Ñ¨Ó*Ïº „tÜ«∞: ™ê÷i› Hõ^#Œè ∞fl Éè∞í HÎ̃ – „~°∞ƒù`åºÇ≤Ï Ñ¨„H©†Î ^ŒHO˜ # ™ê „ã‘—Î —
07 – D ~ÀA "≥∞_»Ö’ Ñ¨ÓÅ^ŒO_» "Õã,≤ Ç¨~°`∞« ezÛ, Q“~°qOz "≥∞zÛ "Õ∞Hõ
`ÀÅ∞ HõÑÙ¨ Ê`å~°∞. ~ˆ ¿Ñ U^À <≥ÑO¨ "≥∂Ñ≤ P HõO~îå<Õfl #iˆH™êÎ~∞° . JO^Œ∞Hõx
H©ixÎ #=∞‡~å^Œ∞.
''HõxÛ„`«Ê*Ï<Õ, „`«∞Ñ¨^xÕ "Õâº◊ – ã¨fi^Õâ◊ q„^ÀÇ≤Ïx, =∂ =∂#=u –
Hõ<^ÎÕ ºŒ xH˜Ñ∆ º¨ K«, Ñ¨Ù+¨Ê =∂ÖÏO – â◊fiã‘Î „Ñ¨ÔŒ _»O ÑïHõÅÊ U~°<—£ —
08 – =∂#=Ù_»∞ z„`« ã¨fiÉèÏ=Ù_»∞. `«# H˘_»∞‰õΩ KÕ¿ã ^ÀëêÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ_»∞.
"å_çÖ’ ÖËx =∞OzQÆ∞}ÏÅhfl =Ù<åflÜ«∞x ÉèÏq™êÎ_∞» . "å_ç HÀãÖ Z<Àfl `«ÑÙ¨ ÊÅ∞
KÕã≤ Ö’HÍÑ¨"å^ŒO á⁄O^Œ∞`å_»∞. Ñ¨Ù„`« „¿Ñ=∞ QÆ∞_çk¤ . QÆ∞_ç¤ ~åA ^Œ$`« ~å„+¨µ_ì ∞»
nxH˜ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}.
''[<À # *Ï<åu, Ç≤Ï Ñ¨Ù„`« ^Àëê<£ – QÆ∞}ÏOâ◊Û `«ã‡≤ #fl ã¨`ÀÑ≤ Ñ¨âºı `ü
– áêÑÖ `«^~Œ Oú° , |Ç¨ï^• Hõ~Àu – |bó, Ö’ˆH ã¨∞`« =∂Å "≥∂Ç¨Ïó——b
379
134. Jaè#"å#O^Œ =~°#ú , ~°ã¨ [QÆ<åfl^è–Œ

N [=∞‡Å=∞_»Hõ =∂^è=Œ ~å=∞ â◊~‡° (1907ad)
QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ `≥<åe `åÅ∞HÍ HÀ_ç `å_çÑ„¨ ~°∞ [=∞‡Å =∞_»Hõ "åi
J„QÆÇÏ¨ O. JO^Œ∞Ö’ [=∞‡Å =∞_»Hõ "≥OHõ@ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}ºâß„ã≤Î Ç¨Ï#∞=∞Ü«∞=∞‡
^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ =∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° QÍ~°∞ 13–4–1907# [x‡OKå~°∞. `å`«QÍ~°∞
~å=∞Ü«∞ºQÍi ^ŒQ~æ̂Æ "≥e |∂_ç^ÖŒ ’ JHõ~∆ åÅ∞ k^•Ì~∞° . `«e¡ ^ŒQ~æÆ ° Ñ¨<fl≥ O_À
U_»∞ =KÕÛ ^•HÍ áêÅ∞ `åQÍ~°∞. J^Õ `«# HõO~îã° fi¨ ~° =~°O J<åfl~°∞. LÑ¨#Ü«∞#O
`«~åfi`« `å`«QÍi =^ÕÌ ã¨Ç¨Ï„ã¨ QÍÜ«∞„u [Ñ≤Oz ~å=∞ Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O <Õ~åÛ~°∞.
`«O„_ç ''`å_ç Ñ¨„~°∞ âß„ã¨∞ÅÎ ∞QÍ, ™êÇ≤Ïf K«„Hõ=~°∞ÅÎ ∞——QÍ ¿Ñ~°∞á⁄O^•~°∞. gi=^ŒÌ
ãÖã¨¯ $`«O J^èºŒ Ü«∞#O KÕã≤ á⁄ÅO Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« @O JÅ"å@∞ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞.
Wã¨∞HõÖ’ K≥_∞» QÆ∞_»∞ P_»∞`«∞O>Ë ''ã¨Ê\˜Hõ q<åÜ«∞‰õΩ_»∞—— ^˘iH˜`Õ |∞kú =∂~°∞ÛH˘x
K«^∞Œ =ÙÃÑ· „â◊^úŒ =Ç≤ÏOKå~°∞. nxfl `«~åfi`« Ñ¨Ó*Ï =∞Ok~°OÖ’ „Ñü+≤Oª z x`åº~°Û#
KÕ¿ã"å~°∞. áêÖËà§◊ ‰õΩ Ñ¨ÓiáêHõÖ’ P=Ú^Œ náêÅ "≥Å∞QÆ∞Ö’ K«^∞Œ =Ù <Õ̂~Ê"å~°∞.
WOw¡+µ¨ <Õ~fi° _»O– K«^∞Œ =Ù‰õΩ ã¨fiã≤–Î J^èºŒ Ü«∞# J^è•ºÑ¨#O
"≥Ú^Œ\ ˜ „Ñ¨ÑÖK« Ü«Ú^ŒúO J~ÚáÈQÍ<Õ `«∞~°∞"≥∞à◊§ *Ïi˚ Hõ~À<Õ+¨<£
ã¨∂¯ÖòÖ’ =¸_»= `«~Q° uÆ K«kq WOw¡+π JHõ~∆ åÅ∂ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. ã¨∂¯Å∞Ö’
<å@HõOÖ’ ''Láê#O^Œ∞_»∞—— áê„`« ^èiŒ Oz =∞„^•ãπ =∞O„u áê„`À KÕ`∞« Åg∞^Œ∞QÍ
ã≤~å |∞_ç¤ Ñ¨Ùã¨ÎHõO |Ç¨ï=∂#OQÍ á⁄O^•~°∞. ÖˇHõ¯ÅÖ’ Ñ¨Ó[ºO. uÅH±
=∞~°}O`À q^•º~°∞Åú ã¨"∞≥ ‡ [iy K«^∞Œ =Ù‰õΩ ã¨fiã≤Î K≥áêÊ~°∞. `å`«QÍi ^ŒQ~æÆ °
380
XO@iQÍ HÍ"åºÅ∞, „QÆO^ä•Å∞ <Õ~åÛ~°∞. JÅOHÍ~° âß„™êÎÅhfl Hõ~`° Ö« Ï=∞Å
HõÖ<·ˇ å~Ú. "å\˜Ö’x Ñ¨^•ºÅ∂ â’¡HÍÅ∞ Jhfl HõO~î`° å =KÕÛâß~Ú. Ñ¨ÙãÎ̈HOõ
JHõ¯~°ÖHË õ áÈÜÕ∞k. `≥<åe ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅ <åºÜ«∞ âß„™êÎ^•è ºÑ¨‰Ωõ Å∞ N
‰õΩ~°∞QÆO\˜ N~å=∞=¸iÎ QÍ~°∞ =∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° QÍi =^ŒÌ `«~¯° „Ñ¨H~õ }° „QÆO^ä•Å∞
K«k"å~°∞ JO>Ë, gi q^Œfi`ü Ü≥∞O`« Q˘Ñ¨Ê^À `≥Å∞™ÈÎOk. HÍj q^•ºˆHO„^ŒO
Jx `≥eã≤ JHõ¯_» K«^"Œ åÅx Z=iH© K≥ÑÊ¨ ‰õΩO_® "≥o§ ^Œâßâ◊fi "Õ∞^èŒ Ñ¶∂¨ \òÖ’
™êq„f [ÑÖ KÕâß~°∞. HÍx `«e^ŒO„_»∞Å∞ =zÛ WO\˜H˜ fã¨∞H˘x "≥àÏ§~°∞.
WÖÏ HÍj K«^∞Œ =Ù ™êQÆÖ^Ë ∞Œ .
ÉèÏ= "Õy
ÉèÏ= "Õy J~Ú# â◊~°‡QÍ~°∞ WO\˜ Ñ¨@∞ì# LO_»Hõ q^•ºˆHO„^ŒO
q[Ü«∞#QÆ~O° `å`å ã¨∞|ƒ~åÜ«∞âß„ã≤Î QÍ~°<Õ ~åÜ«∞_»∞ âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ âß„™êÎÅ∞
<Õ~åfiÅx "≥o§ ~å*ÏQÍi ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ KÕi ''™êÇ≤Ï`«º q^•º „Ñ¨g}——
K«kq LfÎ~∞° Ö‚ ,·ˇ `«~¯° O <Õ~åfiÅ#∞HÀ<åfl~°∞QÍx ™êÇ≤Ï`«ºO JÉèºí ã≤OKå~°∞. ~åÜ«∞_»∞
âß„ã≤Î QÍi JO`Õ"åã¨∞Öˇ· ã¨HÅõ âß„™êÎÅ∞ <Õ̂~Û™ê~°∞. ~å=∞âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ `«~¯° O,
QÆO\˜ ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° g∞ =∂Oã¨, ~å=∂#∞[Kå~°∞ºÅ =^ŒÌ
âß„ã¨Î nÑ≤H,õ <Ò_»∂i "≥OHõ@âß„ã≤,Î HõOÉèOí áê\˜ ~å=∞âß„ã≤QÎ Íi #∞O_ç "åºHõ~} ° O
<Õ~åÛ~°∞. JÅOHÍ~° H“ã¨∞ÉÎ Oíè , =„HÀH˜Î rq`«O, Jaè#= ÉèÏ~°uÃÑ· Ñ¨@∞ì ™êkèOKå~°∞.
~åÜ«∞_»∞ âß„ã≤Î QÍi =^ŒÌ L#flÑ¨ÙÊ_Õ =∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° =∂^è=Œ ''~åÜ«∞—— â◊~‡°
JÜ«∂º~°∞.
L^ÀºQÆO
r`«O fã¨∞HÀ‰õΩO_® Ñ¨<fl≥ O_Õà√◊ § `≥<åe ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ ™êÇ≤Ï`åº
ÅOHÍ~° ÉèÏ+¨ âß„ãÎ̈ J^è•ºÑ¨‰Ωõ _»∞QÍ, Láê^èºŒ ‰õΩ∆ _»∞, „Ñ≤xûáêÖòQÍ ¿ã=ÅOkOz#
=∞Ç¨ÏŸ#fl`« =¸iÎ. D É’^è#Œ =Å¡<Õ `«#‰õΩ „QÆO^ä•Å∞ ~å¿ã ÉèÏ= =ÓºÇ¨ÏO
HõeyO^Œ<åfl~°∞. `«~åfi`« <≥Å∂¡~∞° "ÕÔŒ ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ ''ã¨~fi° ^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞——QÍ
Ñ¨x KÕâß~°∞. Ñ≤=∞‡@ QÆ∞O@∂~°∞ „ÔH·ã¨Î= HõàÏâßÅÖ’ ãÖã¨¯ $`åO„^èŒ
ÉèÏëê^è•ºÑ¨‰Ωõ _»∞QÍ L<åfl~°∞. JHõ¯_» i>ˇ~Ôÿ · Hˆ .q.ˆH.ãÖã¨¯ $`« HÍÖËlÖ’ J~Ú^Õà√◊ §
381
Ñ¨x KÕâß~°∞, <åQÍ~°∞#˚ Ü«¸x=iû\˜Ö’ `≥Å∞QÆ∞ qÉèÏQÆOÖ’ L^ÀºyOKå~°∞.
q"åÇ¨ÏO– ãÖ`å#O
â◊~°‡QÍ~°∞ "Õ^•O`«O "åi P_»|_»∞K«∞ N=∞u HÍ=∂H©∆ ÃÇ·Ï=∞=ux
q"åÇ¨Ï=∂_®~°∞. "åiH˜ W^Œ~Ì ∞° ‰õΩ=∂~°∞Å∞ W^Œ~Ì ∞° ‰õΩ=∂Ô~ÅÎ ∞ HõeQÍ~°∞. ~Ô O_»=
‰õΩ=∂~°∞xH˜ Éè=í Éè∂í u â◊~‡° Jx <å=∞Hõ~} ° O KÕã≤ P =∞Ç¨HõqÃÑ· `«#‰õΩ#fl ÉèHí Î̃
`å`«Ê~åºÅ#∞ Kå@∞H˘<åfl~°∞. J~Ú^Œ= HÍ#∞Ê ã¨=∞Ü«∞OÖ’ â◊~‡° QÍi ÉèÏ~°º
K«xáÈÜ«∂~°∞. JÑ¨Ê\˜#∞O_ç Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ `å<Õ `«e¡ JÜ«∂º~°∞ â◊~‡° QÍ~°∞.
â◊~‡° QÍ~°∞ ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ 29 „QÆO^ä•Å∞ ~°zOKå~°∞. "åiH˜ "åb‡H˜,
HÍo^•ã¨∞ Éèí=Éèí∂u, Jaè#= QÆ∞Ñ¨ÙÎ_»∞, ˆH∆"Õ∞O„^Œ∞_»∞ Jaè=∂# ~°K«~Ú`«Å∞.
[QÆ^Œ∞æ~°∞ N HõàÏº#O^Œ ÉèÏ~°f =∞Ç¨™êfiq∞ "åi KÕ`« =∞O„`« q^•º nHõ∆
ã‘fiHõiOKå~°∞. P ãÖ™ê¯~°"∞Õ `«# ~°K<« å "åºãÖQÍxH˜ ^ÀÇ¨Ï^ŒO KÕãO≤ ^Œx
`≥eÜ«∞*Ë™ê~°∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ â◊~‡° QÍ~°∞ P#O^Œ=~°#ú ∞x ^èfiŒ <åºÖ’Hõ JÅOHÍ~°
âß„™êÎxH˜ ãÖ„QÆÇÏ¨ ãÖã¨¯ $`« ~°K#« ''^èfiŒ x ™ê~°O—— ~åâß~°∞. nH∆Í QÆ∞~°∞=ÙÖˇ#·
N HõàÏº#O^Œ ÉèÏ~°f ã¨∞uÎ QÍ ''HõàÏº} ÉèÏ~°u—— ~åâß~°∞. â◊~‡° QÍiH˜ Ñ¨Ù@ìÑi¨ Î
ã¨`º« ™ê~ÚÉÏÉÏ JO>Ë Jq∞`åaè=∂#O. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ''ã¨`º« ™ê~Ú Ñ¨Ù~å}O——QÍ
#ÅÉè̌· "ÕÅ â’¡HÍÅ`À ã¨~fi° Ñ¨Ù~å} ™ê~°OQÍ ~°zOKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ =∞O„`«O
âß„ãÎ̈„QÆO^äOŒ QÍ N [QÆ<åfl^èŒ ÑÖ_ç`~« åÜ«∞x ~°ãQ¨ OÆ QÍ^è~Œ åxH˜ "åºHõÇ¨ iHÍO„^èŒ
ÉèÏëê q=~°OQÍ ''#=~°ã¨ QÆOQÍ^è~Œ O° ——, ''q^•º<å^è∞Œ x „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∂xH˜——
PO„^èŒ „Ñ¨`åÑ¨ ~°∞„nÜ«∞O, =Ú=∞‡@∞x HÍ=º „Ñ¨HÍâßxH˜ „áê=∂}˜HÍÖˇ#· Ñ¨k
"åºMÏº<åÅ ™ê~°OQÍ ''HÍ=º „Ñ¨HÍâ◊O——, ''~°∞Ü«∞º‰õΩx JÅOHÍ~° ã¨~°fi™êfixH˜
''JÅOHÍ~° ã¨∂„`«O——, Éè~í `° ∞« x <å@º âß„™êÎxH˜ "åºMÏº#OQÍ ''<å@º "ÕÔŒ ——,
''ˆH"∆ ∞Õ O„^Œ∞x ~°K#« ‰õΩ ''Bz`«º qKå~° K«~Û° —— ‰õΩO`«‰Ωõ x „QÆO^ä•xH˜ J#∞"å^ŒOQÍ
''=„HÀHÎ̃ rq`«O——, ÉèQí =Æ næ`« P~°∞ "ÕÅ â’¡HÍÅ‰õΩ "åºMÏº#O, =∞Ç¨ ÉèÏ~°`åxfl
^è~Œ ‡° âß„ãÖÎ QÍ x~°∂Ñ≤ã∂¨ Î ''N=∞#‡Ç¨ÉèÏ~°Ò« – ^è~Œ ‡° âß„ãÖÎ —— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ~°zOKå~°∞.
WOHÍ H˘xfl „QÆO^ä•Å∞ =Ú„kOKåeû#q L<åfl~Ú. ''™êÇ≤Ï`«ºO JO>Ë ã¨~fi°
382
Ñ¨Ù~°∞ëê~°ú ™ê^è#Œ OQÍ ~°ãÉ¨ Ïè = ã¨∞Ê~°}, `«`Ê« ~°º=™ê#=¸ LO_®e—— Jx â◊~‡° QÍi
Jaè„áêÜ«∞O.
Ñ¨Ù@ìÑi¨ Î <å~åÜ«∞}ÏKå~°∞ºÅ∞, qâ◊fi<å^äŒ ã¨`º« <å~åÜ«∞} QÍ~°Å ~°K#« ÅO>Ë
â◊~‡° QÍiH˜ Ü≥∞#ÖËx Jaè=∂#O. "å~°O>Ë P~å^è<Œ å ÉèÏ==¸.
P^è•ºu‡Hõ r=#O
x`«º ãÖ^è•º=O^Œ#O, ^è•º#O, =∞O„`«[ÑÖ KÕ¿ã"å~°∞. WÅ"ÕÅ∞Ê
J~Ú# N Åe`å Ñ¨~° Éèí\ÏìiHõ ã¨Ç¨Ï„ã¨ <å=∞ ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ É’kèOKÕ"å~°∞.
á¶êÅÉèÏQÆOÖ’ Éèíã¨‡O, QÆO^èŒO, ‰õΩO‰õΩ=∞ ^èŒiOKÕ"å~°∞. â◊~°‡QÍi „Ñ¨`ÕºHõ`«
„HÍÑ¨Ù`Àáê@∞ ''Ñ≤ÅHõ—— LO_»@O. ^èÀ=u, ^•xH˜ JO^Œ"∞≥ #ÿ ‰õΩK≥Ûà◊§`À „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ
^Œ~°≈#q∞KÕÛ"å~°∞. L`«ÎsÜ«∞O HõÑ¨ÙÊH˘O>Ë =∞Ç¨~å[ sîq *’º`«Hõ=∞ÜÕ∞ºk.
HõOz Ñ¨~=° ∂Kå~°º "åi Hõ\ÏHõO∆ á⁄O^•~°∞. â◊$OˆQs ™êfi=ÚÅ "åi Pjã¨∞ûÅO^Œ∞
H˘<åfl~°∞. ã¨`º« ™ê~ÚÉÏÉÏH˜ „Ñ‘uáê„`«∞ÅÜ«∂º~°∞. `«#∞ ¿ãHõiOz# J~Ú^Œ∞
"ÕÅ JÑ¨Ó~°fi „QÆO^ä•Å#∞ ã¨`º« ™ê~Ú HÍÖËl Öˇ„· |sH˜ |Ç¨˙HõiOKå~°∞. Éè„í ^•„kÖ’
N~å=∞#=q∞ HõÖÏº}O ~ÀA# „Ñ¨`«ºHõ∆ "åºMÏº#O KÕâß~°∞. ''<å~åÜ«∞}˜
#"≥∂ã¨∞`Î —Õ — J<Õ =∂@ `«~K° ∞« QÍ "å_Õ"å~°∞.
Éè∞í =# q[Ü«∞ ã¨$+≤Hì ~õ Î°
=∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° QÍˆ~ NHõ$+¨‚ ^Õ=~åÜ«∞Å Éè∞í =# q[Ü«∞O‰õΩ „^Œ+,ì̈
„ã¨+.ì̈ u=∞‡~°∞ã¨∞ áê„`« ^èiŒ OKÕ"å~°∞. ^•x ~°∂Ñ¨H~õ Î° QÍˆ~ U.ã≤.HÍÖËlÖ’
"≥Ú^Œ\ ™˜ êi ^•xfl „Ñ¨îŒ ≈OKå~°∞. qâ◊fi<å^ä,Œ QÆ_Ü ç ∂« ~°O, Ñ¨Ù@ìÑi¨ ,Î =∞^è∞Œ <å
ÑÖ`«∞Å =O\˜ ™êÇ≤Ïf kQÆ*æ ÏÅ∞ áêÖÁæ#fl ã¨Éíè Jk.
ã¨ÉÅíè ∂ ã¨=∂"ÕâßÅ∞
â◊~‡° QÍ~°∞ =∞Ç¨ =Hõ.Î J#~°àæ O◊ QÍ U q+¨Ü∞« OÃÑ#· <≥<· å =∂\Ï¡_"Õ å~°∞.
=ÚO^Œ∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ^è•~°àO◊ QÍ „Ñ¨ãO¨ yOz `«~åfi`Õ `≥Å∞QÆ∞Ö’ =∂\Ï¡_"Õ å~°∞.
JO`«\ ˜ w~åfi} ÉèÏëêaè=∂#O "åik. â◊~‡° QÍik ''HõOK«∞ HõO~îO° ——. P<å_»∞
''[HÍ~° „`«Ü∞« O—— Jx Ñ≤Å=|_Õ L^ŒOÌ _» =∞Ç¨ÏŸÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞ N [=∞‡Å =∞_»Hõ
=∂^è=Œ ~å=∞ â◊~‡° , N [\Ï=Å¡É∞íè Å Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«OÎ , N *Á#flÅQÆ_¤» ã¨`º« <å~åÜ«∞}
383
=¸iÎ QÍ~°∞¡ P™ê÷#Hõq N HÍj Hõ$ëê‚Kå~°º "åi 90= [#‡k<À`«û=O <å_»∞
â◊~‡° QÍi P^èfiŒ ~°ºOÖ’ QÆ∞O@∂~°∞Ö’ ''ãÖã¨¯ $`« ™ê„=∂[ºO—— J<Õ JÑ¨Ù~°∂Ñ¨ ã¨Éíè
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „Ñ¨`ºÕ Hõ ãÖzHõ `≥KåÛ~°∞.
a~°∞^Œ∞Å∞– ã¨`å¯~åÅ∞
=∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° QÍi =∞Ç¨ q^Œfi`«∞‰Î Ωõ JO`Õ™ê÷~ÚÖ’ 18 a~°∞^Œ∞Å∂
ÅaèOKå~Ú. J^ÕsuÖ’ ã¨`å¯~° ã¨<å‡# Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞ á⁄O^•~°∞. gi a~°∞^Œ∞ÅÖ’
=∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞, ^Œ~°≈<åKå~°º, ÖÏHõ∆}˜Hõ ™ê„=∂\ò, âß„ã¨Î qâß~°^Œ, ™êÇ≤Ï`«º
™ê„=∂\ò, Jaè#"å#O^Œ =~°#ú , ~°ã¨ [QÆ<åfl^è,Œ #= q^•º<å^Œ, ™êÇ≤Ï`«º "åK«ãÊ¨ u,
^è~Œ ‡° q^•º „Ñ¨g}, ãÖã¨¯ $`« q^•ºÉè∂í +¨} =∞K«∞Û‰õΩ H˘xfl =∂„`«"∞Õ .
<åQÍ~°∞#˚ qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞O Q“~°= _®Hõ~ˆì \ò, _ç.e\ò WzÛ Q“~°qOzOk.
J#fl=~°O N ã¨`º« <å~åÜ«∞} ™êfiq∞ ^Õ=™ê÷#O "åi¬HOõ WzÛ ã¨<å‡xOKÕk.
PeO_çÜ∂« FiÜ«∞O@Öò HÍ#Êù~Ô <£ûÖ’ „ÑüxkèQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. #=nfiÑÖÖ’
Q“_ôÜ∞« =∞~îO° `«~Ñ° Ù¨ # áêÖÁæx ãÖã¨¯ $`«OÖ’ QÆO@¿ãÑ¨Ù „Ñ¨ãO¨ yOz P<å\˜
Ñ¨tÛ=∞ ÉˇOQÍÖò =ÚYº=∞O„u *’ºuÉÏã¨∞<Õ Pâ◊Û~°º K«H`˜ ∞« efl KÕã≤ ''ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’
WO`« J#~°àæ O◊ QÍ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ WO`«¿ãÑ¨Ù „Ñ¨ãO¨ yOKÕ =ºHÎ̃ L<åfl~å?—— Jx
J„ÑüÉè∞í Å#∞ KÕâß~°∞. giH˜ =zÛ# âßÅ∞"åÅ∞ ã¨<å‡#Ñ¨„`åÅ‰õΩ ÖˇHˆ ¯ÖË^∞Œ .
J<ÕHKõ À@¡ Ñ¨ÅH¡ Ö© ’ Tˆ~yOKå~°∞. Z<Àfl ~ˆ _çÜ∂≥ „Ñ¨ãO¨ QÍÅ∞ KÕâß~°∞. ã¨`º« ™ê~Ú
ÃÑ#∞fl, iãπì"åp |Ç¨˙HõiOKå~°∞. Hõ~°∞}N [O^è•ºÅ áêÑ¨Ü«∞ºâß„ã≤Î QÍ~°∞
''™êÇ≤Ïf =∂^è=Œ O—— J<Õ „Ñ¨âO◊ ™ê Ñ¨^ºŒ O ~åã≤ z=~°Ö’ ''Jaè#"å#O^Œ Éè~í `° —« —
''ÉèÏ"å„~°—ú — ''=∞^è∞Œ ~° ~°ã¨ Ñ¨^Œè qÇ¨i =∂^è=Œ ~å=∞ ã¨∂i—— Jx H©iOÎ Kå~°∞.
™êÇ≤Ï`«º "å^ŒãÊ¨ u ÑÖ_ç`« Ñ¨~"° ∞Õ â◊fi~°, ™êÇ≤Ï`«º q^•º^è~Œ ° N [=∞‡Å =∞_»Hõ
=∂^è=Œ ~å=∞â◊~‡° QÍ~°∞ Z#Éè̌· XHõ¯ U_®k ™ê~°Hú õ rq`«O QÆ_Ñç ≤ w~åfi} ÉèÏëê
¿ã=Ö’ Ñ¨Ùh`«∞Öˇ· 13–7–1988# ''=∂^è=Œ ã¨^#Œ O—— KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.
P^è•~°O:– â◊~‡° QÍi â◊`[« Ü«∞Ou(2007) ‰õΩ=∂~°∞_»∞ N [=∞‡Å =∞_»Hõ Éè=í
â◊~‡° ~°zOz „Ñ¨K∞« iOz# Ñ¨ÙãÎ̈HOõ ''=∂ <å#fl– [=∞‡Å =∞_»Hõ =∂^è=Œ ~å=∞
â◊~°‡——#∞O_ç.b
384
135. ã¨fi~°‚ Hõ=∞Å „QÆÇÏ‘ `«, #_çKÕ áê}˜x –

¿Ñi ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤Î (1910 ad)
QÆ∞~°∞=ÚY q^Œº
20–8–1910 [#‡k#OQÍ HõÅ ¿Ñi ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤ÎQÍ~°∞
q[Ü«∞#QÆ~O° lÖÏ¡ ÃÑ^Œ#OkÑëÖ¡ ’ ã¨~ˆ fiâ◊O, ™È=∞=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ [x‡OKå~°∞.
¿Ñi JÑ¨ÊÅ #~°ãÜ ¨ ∞« º âß„ã≤Î QÍi =^ŒÌ HÍ=º<å@Hõ, JÅOHÍ~åÅ#∞ J^èºŒ Ü«∞#O
KÕâß~°∞. ¿Ñi "≥OHõ>âË fi◊ ~° âß„ã≤QÎ Íi #∞O_ç ÉèÏ+¨ºO`« "åºHõ~}
° O JÉèºí ã≤OKå~°∞.
''"≥·Ü«∂Hõ~°} Éèí∂+¨} ™ê~°O——, ''ÅÑ¶¨Ú =∞OE+¨——, ''â◊|Ì H“ã¨∞ÎÉèí——, ''ÉèÏ@ì nÑ≤Hõ——,
''HÍ=º „Ñ¨HÍtHõ——, ''~°ã¨ QÆOQÍ^èŒ~°O—— „QÆO^è•Å#∞ `å`å~åÜ«Ú_»∞ âß„ã≤ÎQÍi
t+¨ºiHõOÖ’ <Õ~åÛ~°∞. ''YO_»# J^≥· fi`« „Ñ¨™êÎ#O——, ''K«`«∞ãÎ̈O„u——, ''<åºÜ«∞
HÍ}Ïk—— =Ú#flQÆ∞ "åxx ¿Ñi ÅH©; <å~åÜ«∞} âß„ã≤,Î H˘Å∂¡~∞° ™È=∞âıY~°
âß„ã≤,Î H˘Å∂¡~∞° ÖHõ∆ ‡}=¸iÎ âß„ã≤ÅÎ #∞O_ç QÆ∞~°∞=ÚY`å J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞.
"åºHõ~}
° É’^è<Œ å ™ê=∞~°ºú O
q^•ºiúQÍ LO@∂<Õ L^ÀºQÆO KÕâß~°∞. ã≤OÇ¨K«Å ãÖã¨¯ $`« áê~îâ° ßÅ
J^è•ºÑ¨‰Ωõ ÅÜ«∂º~°∞. 1940 q[Ü«∞#QÆ~° =∞Ç¨~å*Ï "åi ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’
J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ xÜ«∞q∞OÑ¨|_®¤~∞° . =ÚÃÑÊ· ù Uà◊√§ q^•ºÉ’^è#Œ H˘#™êyOKå~°∞.
"ÕÖÏk =∞Ok „ÑüÉèÏ=O`«∞Öˇ#· t+¨µºÅ#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕâß~°∞. ''H“=Úk—— JO>Ë
W#Ñ¨ =Ú^ŒÌ Jx ÉèÜ í ∞« Ñ¨_Õ "å~°∞ É’^è‰Œ Ωõ Å∞ JÖÏO\˜ JÜ«∞: Ñ≤O_»"∞≥ #ÿ H“=Úkx
"≥<fl≥ ÅO`« PÇ¨^¡ OŒ QÍ âß„ã≤QÎ Í~°∞ É’kèOz =∞#ã¨∞‰õΩ PÇ¨^¡ OŒ HõeyOKÕ"å~°∞.
XHõ~H° Oõ QÍ ''H“=Úk âß„ã≤—Î —QÍ~°∞ JxÑ≤OK«∞H˘<åfl~°∞.
J=¸Åº „QÆO^èŒ ~°K<« å áê@=O
q^•ºÉ’^è<Œ å H˘#™êyã¨∂<Î Õ J=¸Åº „QÆO^äŒ ~°K<« å KÕâß~°∞. ãÖã¨¯ $`«
385
ÉèÏ+¨Ö’ ''<åˆQâ◊ ÅÑ¶Ú¨ =∞OE+¨——‰õΩ ''<åˆQâ◊ ÉèÏ= „Ñ¨HÍâ◊ "åºYº——, ''"≥Ü · ∂« Hõ~}°
Éè∂í +¨} ™ê~°O——‰õΩ ''`«`fi« ^Œi≈x—— "åºYº, ''YO_» ^Õ= Éè@ í ì ~°ÇÏ¨ ã¨ºO——‰õΩ ''ÉèÏ=
„Ñ¨HÍâ◊ "åºYº—— ''"≥Ü · ∂« Hõ~}
° Éè∂í +¨ ™ê~°O——‰õΩ ''`«`fi« ^Œi≈x "åºYº——, ''YO_»^=Õ
ÉèÏ@ì ~°ÇÏ¨ ã¨ºO—— ~°zOz# =∞Ç¨ÑÖ_ç`∞« Å∞ ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Í~°∞. `≥Å∞QÆ∞
ÉèÏ+¨Ö’ <åºÜ«∞, "≥â· +ı H≤ ,õ ™êOYº, Ñ¨Ó~°fi g∞=∂Oã¨, L`«~Î ° g∞=∂Oã¨Å‰õΩ "åºHõ~}°
âß„™êÎxfl ‰õÄ_® *’_çOz ''+¨_£ ^Œ~≈° #=ÚÅ∞—— ¿Ñi@ J#∞=kOKå~°∞. =$uÎ
qKå~°—— J<Õ „QÆO^èOŒ ''ÑÖK« =$uÎ qKå~°O——‰õΩ PO„^è•#∞"å^ŒOQÍ ~°zOKå~°∞.
Ñ¨Ò« [e =∞Ç¨Ïi¬ ''J^≥· fi`« „Ñ¨H~õ } ° O——#∞ ''PO„^èŒ q=~°} ™ê~°O——, ''Ñ¨~=° ∂~°ú
™ê~°O——QÍ `≥ewHõiOKå~°∞. ''Éèí~°Î $Ç¨Ïi "åHõº #nÜ«∞O——#∞ NÉèÏ+¨ºO
JÑ¨ÊÖÏKå~°∞ºÅ "åi`À Hõeã≤ J#∞=kOKå~°∞. ''‰õΩ=∂~° ãÖÉè=í q=∞~°≈——#∞
âß„ã≤QÎ Í~°∞ ~åâß~°∞. Ñ¨„uHõÅ‰õΩ J<ÕHõ "åº™êÅ∞ ~åâß~°∞. JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q
''™êÊ\˜ ™ÈÊ@#O——, ''|Ç¨ï„gÇ≤Ï ã¨=∂ãÖ—— ÉÏQÍ „Ñ¨ãk≤ ú K≥O^•~Ú. PO„^è•
Ü«¸x=iû\˜ Ãã<· û£ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞ =ãÖ`«~å=Ù "≥OHõ@ ~å=Ù QÍi`À Hõeã≤ PO„^èŒ
„Ñ¨ÉÖíè ’ ''HÍÅ `«`Î« fiO—— ^è•~å "åÇ≤ÏHõQÍ ~åâß~°∞. ''H“=ÚkH˜—— `≥Å∞QÆ∞Ö’ ã¨∞ÅÉèí
q^è•#OÖ’ ''"åºHõ~°} ã≤^•úO`« =∞O[i—— ¿Ñi@ J#∞"å^ŒO KÕâß~°∞. ~°ã¨
QÆOQÍ^è~Œ ° "åºYºÅhfl „HÀ_ôHiõ Oz ''[QÆ<åfl^èŒ QÆ∂_®~°ú nÑ≤H—õ — ~åã≤ [QÆ<åfl^èŒ
ÑÖ_ç`∞« x âı=Ú+‘ "≥É· "íè åxfl Pq+¨¯iOz `«# P~å^è<Œ å ÉèÏ"åxfl Kå@∞H˘<åfl~°∞.
[OQÆ=∞ áê}˜x – JÅOHÍ~åÖˇ#· a~°∞^Œ∞Å∞, ã¨`å¯~åÅ∞
D „ÑüÉèí#∞ QÆ∞iÎOz â◊$OˆQs Ñ‘~îåkèÑ¨`«∞Å∞ âß„ã≤ÎQÍix ''[OQÆ=∞
áê}˜#:—— JO>Ë ''#_çKÕ áê}˜x—— Jx Q“~°qOz Ñ¶∞¨ #OQÍ ã¨`¯« iOKå~°∞. =∞#
~å„+Öì Ö’<Õ HÍ‰õΩO_® L[˚~Úx, [Ü«∞Ñ¨Ó~ü, Ñ¨Ó<å =Ú#flQÆ∞ „Ñ¨^âÕ ßÅÖ’ [iy#
q^Œfi`ü ã¨ÉÅíè ‰õΩ PÇ¨fixOÑ¨|_ç ã¨<å‡x`«∞ÅÜ«∂º~°∞. âß„ã≤QÎ ÍiH˜ Q˘Ñ¨Ê #@<å
H“â◊ÅO ^Œ~≈° Hõ`fi« „ÑüÉèÏ L<åfl~Ú. L[˚~Úx #QÆ~O° Ö’ 14 ~å„ëêìÅ =∞^èºŒ
''HÍo^•ã¨ Jaè*Ï˝# âß‰õΩO`«Å—— <å@Hõ áÈ\© [iy`Õ JO^Œ∞Ö’ ''~å[
Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞_»∞——QÍ #\Õz <å@HÍxfl x~°fiÇ≤ÏOz „Ñ¨^=Œè ∞ ™ê÷<åxfl L`«=Î ∞ „Ñ¨^~Œ ≈° #‰õΩ
L`«=Î ∞ #@#‰õΩ ZOÑ≤HÔ · ''ã¨fi~°‚ Hõ=∞ÅO—— |Ç¨ï=∞uQÍ á⁄Ok# qâı+¨ „Ñ¨*Ï˝je.
386
"åºHõ~}° ~°`fl« , "åºHõ~}° ÏKå~°º, LÑ¨x+¨^~úŒ ‡° "åK«ãÊ¨ u, ^Œ~≈° <åKå~°º,
Ñ¨^Œ "åHõº „Ñ¨=∂}[˝ =O\˜ ™ê~°Hú õ a~°∞^Œ∞Öˇ<Àfl âß„ã≤QÎ Íix =iOz ™ê~°Hú "õ ∞≥ ,ÿ
Q“~°=O á⁄O^•~Ú. ''qâ◊fi ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ~°u—— ãÖã¨÷ âß„ã≤QÎ Íix ã¨Q“~°=OQÍ
PÇ¨fixOz ÅHõ∆ ~°∂áêÜ«∞Å #QÆ^∞Œ , „Ñ¨âO◊ ™ê Ñ¨„`«O JO^Œ*ãË ≤ ã¨`¯« iOzOk.
HÍj qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ''=∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞—— Q“~°= a~°∞^Œ∞xzÛ, Q“~°qOz,
ã¨<å‡xOzOk. J~°"=·≥ U_»∞ g∞^Œ Ñ¨_<ç å, Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕã<≤ å âß„ã≤QÎ Í~°∞
t+¨µºÅ‰õΩ É’kèOK«@O =∂#ÖË^Œ∞. ãÖã¨¯ $`« É’^èŒ<å KÕã¨∂Î<Õ L<åfl~°∞.
~å[=∞O„_ç Q“`«g∞ q^•ºÑ‘~O°î , =∞O„`åÅÜ«∞O, u~°∞Ñü Hˆ O„nÜ«∞ q^•ºÑ‘~åî ÅÖ’
ãÖã¨¯ $`«O É’kèã∂¨ <Î Õ L<åfl~°∞. J^Õ "åiH˜ =∞Ç¨Ï^•#O^Œ"∞≥ #ÿ "åºÑ¨HOõ QÍ
LO_Õk.
Z#Éè̌· J~Ú^Õà√◊ § K«H¯õ x P~ÀQÆºO`À rqOz, J^èºŒ Ü«∞#, J^è•ºÑ¨#,
„QÆO^èŒ ~°K«#Å#∞ x~°O`«~°O H˘#™êyOz ™ê~°úHõ rq JxÑ≤OK«∞H˘#fl ¿Ñi
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âß„ã≤QÎ Í~°∞ 1995 ÃãÃÑOì |~üÖ’ ''ã¨q„`«∞ =∞O_»Å <å~åÜ«∞}
=¸iÎ——x KÕ~∞° H˘<åfl~°∞.b
387
136. ‰õΩÅÑü – HõÑÊ¨ QÆO`«∞Å

ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤Î (1911 ad)
ÉÏÅºO – q^•ºÉèÏºãÖ
1911Ö’ Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=ilÖÏ¡ x_»=∞„~°∞ =∞O_»ÅO ''z# xO„_»
H˘Å#∞—— „QÍ=∞O (Ñ¶`¨ ÑÎÕ Ù¨ ~°O)Ö’ áÈ`«∞‰õÄz "åi Hõ<åflÑ¨Ù~°O J„QÆÇ¨ ~°OÖ’ "Õ^Œ
âß„ãÎ̈ áê~°OQÆ`∞« Å∞ HõÑÊ¨ QÆO`«∞Å HÍ=∂=^è•#∞Å∞, =∞Ç¨ÅHõ∆ ‡=∞‡ ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ
[x‡OKå~°∞. `«O„_ç =^ÕÌ "Õ^•^èºŒ Ü«∞#O KÕâß~°∞. Ñ≤ã∞¨ áê\˜ ~å=∞K«O„^ŒÜ∞« ºQÍi
^ŒQ~æÆ ° PO„^è,Œ POQÆ,¡ Ç≤ÏOnÅ#∞ <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. QÆ∞O@∂~°∞Ö’ „Ñ¨`åÑ¨ Hõ$+¨=‚ ¸iÎ
âß„ã≤QÎ Íi ^ŒQ~æÆ ° ™êÇ≤Ï`«ºO K«k"å~°∞. HõOÉèOí áê\˜ ~å=∞=¸iÎ, Jaè#= q^•º~°}º,
Ñ¨^Œ‡ qÉèí∂+¨}ü LÑ¨ÙÊÅ∂i QÆ}Ñü âß„ã≤Î, ÉÏÅ"åºã¨ "å~°}Ïã≤ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º
âß„ã≤QÎ Í~°Å #∞O_ç ''ÉèÏ+¨ºO`« "åºHõ~} ° O—— P™êO`«O <Õ~∞° ÛH˘<åfl~°∞. „|Ç¨Ï‡N
=∞O_»bHõO "≥OHõ@ ~å=∞âß„ã≤ÎQÍi t+¨µºÖˇ· "Õ^•O`«, <åºÜ«∞ âß„™êÎÅ#∞
ãÖÑ¨Ó~°O‚ QÍ „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. K≥à§◊ Ñ≤à§◊ "≥OHõ@ âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ ''HÍ=º[˝ tH∆Í
ÉèÏºãÖ—— KÕâß~°∞.
„ÑüÉèÏ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}©ºÜ«∞O
ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤QÎ Í~°∞ =∞Ç¨=Hõ.Î "åi "åQÍú\ ˜ J"≥∂Ñ¶∞¨ O. HÍo^•ã¨
N Ç¨Ï~å¬k Hõ=ÙÅ ™œO^Œ~º° „ÑüÉèÃí Ñ· Z<Àfl „Ñ¨ãO¨ QÍÅ∞ KÕâß~°∞. "åºHõ~}
° âß„ãÎ̈
QÍOcè~åºxfl QÆ∂iÛ, ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«º Ö’`«∞ÅÃÑ<· å, "ÕÔŒ âß„ãÎ̈ q+¨Ü∂« Å
QÆ∞iOz, "Õ^•O`« âß„ã¨Î ~°Ç¨Ï™êºÅÃÑ·<å Ñ¨Å∞ „Ñ¨ãÖQÍÅ∞ KÕã≤ „â’`«Å#∞
PHõ@∞¡H˘<Õ"å~°∞. Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ UÅ∂~°∞Ö’ ã≤~ú Ñ° _¨ ®¤~∞° .
ãÖã¨¯ $`« q^•ºÅÜ«∞ „áê~°OÉèOí
UÅ∂~°∞Ö’ QÆ∞O_»∞ Hõ$+¨=‚ ¸iÎ, ™È=∞Oz eOQÆÜ∞« º, ã¨ÉÏè =u =O\˜"åi
ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ`À Ñ¨=~°∞¿Ñ@Ö’ '¿ÇÏÖÏÑ¨Ùi ãÖã¨¯ $`« áê~î°âßÅ——#∞
388
4–3–1943# ™ê÷ÑO≤ z „áêp# ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞ q^è•#OÖ’ q^•º~°∞Åú ‰õΩ ™êÇ≤Ï`«º,
"åºHõ~}° , "Õ^•O`« âß„™êÎÅ∞ É’kèOKÕ"å~°∞. q^•º~°∞Åú ‰õΩ Lz`« Éè’[# =ãü,
„ÑüÉèÏ=O`«∞Öˇ#· "åiH˜ LÑ¨HÍ~° "Õ`<« åÅ∞ HõeÊOz „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞
D q^•ºÅÜ«∂xH˜ ''‰õΩÅÑü——QÍ =º=Ç¨ÏiOKÕ"å~°∞. q^•º „Ñ¨g} ÉèÏëê „Ñ¨g}
Ç≤ÏOn a.U Ñ¨sHõÅ∆ ‰õΩ q^•º~°∞Åú ‰õΩ tHõ} ∆ xKÕÛ"å~°∞. Láêkè J=HÍâßÅ∞#fl
q^ŒºÅ#∂ <ÕiÊOKÕ"å~°∞.
ÃÑ^Œ=Ú`ÕqÎ =Ú=Ú‰õΩ∆ Ñ‘~åî kèÑ`¨ ∞« Å∞ NN ÅHõ∆ ‡} Ü«∞fO„^Œ∞Å∞, „Ñ¨ã^≤ úŒ
ãÖã¨¯ $`« Hõq ÑÖ_ç`∞« Å∞ UÅ∂~°∞ áê\˜ J#O`«~å=∞Ü«∞º, =∂<å„Ñ¨Q_Æ » âı+™¨ ê~Ú,
ã¨∂i Éè’ˆQâ◊fi~° âß„ã≤Î, HõÑ¨ÊQÆO`«∞Å g~°Éèí„^Œ âß„ã≤Î, N=∂<£ ~˘OÑ≤ K«~°¡
Nx"å™êKå~°∞ºÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ L^ŒOÌ _» âß„ã¨Î ÑÖ_ç`∞« ÅO^Œ~∂° D áê~îâ° ßÅÖ’
K«kq ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤QÎ Íi t+¨ºiHõO KÕã#≤ "åˆ~. P<å\˜ Ñ¨tÛ=∞ QÀ^•=i
lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ü N Ñ≤.ZÖò.t=~åO. D q^•ºÅÜ«∞OÖ’<Õ K«kq, âß„ã≤QÎ Íi =^ŒÌ
"Õ^•O`« âß„™êÎxfl J^è•ºÜ«∞O KÕâß~°∞. D ãÖã¨¯ $`« q^•ºÅÜ«∂xfl ~å„+Öì Ö’<Õ
„áê=∂}˜H"õ ∞≥ #ÿ q^•º ãÖã¨Q÷ Í âß„ã≤QÎ Í~°∞ fiÛk^•Ì~∞° .
LÑ¨<åºã¨ ÅÇ¨Ïi – q`«~}
°
âß„ã≤QÎ Í~°∞ ÉèÏ~°`« ÉèÏQÆ=`« ~å=∂Ü«∞} Ñ¨Ù~å}ÏÅÃÑ· "Õ^•O`« ÉèÏ+¨º
qKå~°}ÃÑ· Z<Àfl „Ñ¨=K«<åÅ∞, „Ñ¨ãO¨ QÍÅ∞ KÕã≤ =KÕÛ P^•Ü«∂xfl q^•ºÅÜ«∞
q^•º~°∞Åú áÈ+¨}‰õΩ, q^•ºÅÜ«∂aè=$kúH˜ qxÜ≥∂yOz# ^è~Œ ‡° Ñ¨~åÜ«∞}∞Å∞.
gi ãÖã¨¯ $`« ÉèÏëê ¿ã=‰õΩ áêO_ç`åºxH˜ HõOz HÍ=∞HÀ\˜ Ñ‘~åî kèÑ`¨ ∞« Å∞ Q“~°qOz
ã¨`«¯iOz „Ñ¨â◊Oã≤OKå~°∞. x~°O`«~° w~åfi} q^•º¿ã=Ö’ [#‡ K«i`å~°úO
KÕã∞¨ H˘#fl HõÑÙ¨ ÊQÆO`«∞Å ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º âß„ã≤QÎ Í~°∞ 14–10–1974# J~°"·≥ =¸_»=
U@ ã¨∞„|Ç¨Ï‡}º ã¨xflkè KÕ~å~°∞.b
389
137. PO„^èŒ aÅ›} –

HõÑÊ¨ QÆO`«∞Å ÅHõ∆ ‡}âß„ã≤Î (1911 ad)
ãÖã¨¯ $`«"∞Õ Jhfl
HõÑ¨ÊQÆO`«∞Å ÅHõ∆ ‡}âß„ã≤ÎQÍ~°∞ =∞Ç¨Ï|∂Éò #QÆ~ü lÖÏ¡ =#ÑïÎÖ’
2–7–1911#, Nx"åã¨ âß„ã≤,Î Ñ¨^•‡=u ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ [x‡OKå~°∞. u~°∞Ñü,
J<åfl=∞Öˇ,· =∞„^•ãπ ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅÖ’ K«kq ™êÇ≤Ï`«º t~À=∞}˜, "Õ^•O`«
t~À=∞}˜ _ç„wÅ∞ á⁄O^•~°∞.
L^ÀºQÆO – Z^Œ∞QÆ∞^ŒÅ
=#Ñ¨ i Î ã¨ O ™ê÷ # OÖ’ P™ê÷ # q^•fiOã¨ ∞ Å∞QÍ Q“~° = ™ê÷ # O
JÅOHõiOKå~°∞. JHõ¯_Õ ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’ ÉèÏëê ÑÖ_ç`∞« Å∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. `«~åfi`«
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ „Ñ¨É∞íè `«fi ã¨=∂Kå~° âßYÖ’ Jã≤ÃãOì \ò _≥~Ô Hõ~ì Qü Í KÕ~å~°∞. Ñ≤=∞‡@
PO„^è„Œ Ñ¨^âÕ ò q^•ºâßYÖ’ _çÑÓ¨ º\© _≥~Ô· Hõ~ì ü JÜ«∂º~°∞. D Ñ¨^qŒ Ö’ LO_»QÍ<Õ
„áêK«º HõàÏâßÅ Láê^è•ºÜ«ÚÅ r`åÅ#∞ q∞ye# _ç„w HõàÏâßÅÅ Láê^è•ºÜ«ÚÅ
r`åÅ`À ã¨=∂#OQÍ LO_Õ@∞¡ KÕã≤ ÉèÏëê ÑÖ_ç`∞« Å‰õΩ Q“~°= „Ñ¨^"Œ ∞≥ #ÿ r`åÅ∞
=KÕÛ@∞¡ KÕã≤ JO^Œi Jaè=∂<åxH˜ áê„`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨ ÃãÊ+¨Öò PÑ¶ã‘ ~¨ Qü Í H˘#™êy ^Õâ=◊ ∞O`å uiy ãÖã¨¯ $`«
ÉèÏëê"åºÑ≤HÎ ˜ Z#ÖËx Hõ$+≤ KÕâß~°∞. =∞m§ ã¨=∂Kå~° âßYÖ’ _çÑÓ¨ º\© _≥~Ô· Hõ~ì ü
J~Ú, ''ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ @∞_Õ——, ''PO„^èŒ„Ñ¨^Õâò—— "≥Ú^ŒÖˇ·# „Ñ¨Éèí∞`«fi Ñ¨„uHõÅ‰õΩ
ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞QÍ L<åfl~°∞.
ÅHõ∆ ‡} âß„ã‘Ü
Î ∞« O
=∂k~åA qâ◊fi<å^èŒ ~å=Ù J<Õ `À\˜ Hõq`À Hõeã≤ ''aÅ›}∞x q„Hõ=∂=∞¯
390
^Õ= K«i„`«—— HÍ"åºhfl, ''Hõ~‚° ã¨∞O^Œi—— <å@HÍÅ#∞ „Ñ¨|O^èŒ â‹e· Ö’ PO„nHõiOKå~°∞.
''`≥Å∞QÆ∞ – ãÖã¨¯ $`« HÀâ◊O——, ''ãÖã¨¯ $`« "åK«HÍÅ∞—— ~°zOKå~°∞. ''q*Ï˝#
ã¨~fi° ã¨fiO——. ''ãÖ„QÆÇ¨ O„^Œ q*Ï˝# HÀâ◊O——ÅÖ’#∞ qq^èŒ Ñ¨„uHõÅÖ’#∂ ÖˇH¯õ ‰õΩ
q∞Oz "åº™êÅ∂ ~åâß~°∞. âß„ã≤QÎ Í~°∞ =∞Ç¨ =Hõ.Î `≥Å∞QÆ∞ ãÖã¨¯ $`«O, Hõ#fl_»,
`«q∞à◊, =∞~åsî, Ç≤ÏOn, L~°∂Ì ÉèÏ+¨ÅÖ’ L^ŒOÌ _» ÑÖ_ç`∞« Å∞. P ÉèÏ+¨ÅÖ’
J#~°æà◊OQÍ „Ñ¨ãÖyOKÕ <Õ~°∞Ê#fl "å~°∞. D ÉèÏ+¨ÅÖ’x Z<Àfl „QÆO^è•Å#∞
`≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞"å^ŒO KÕâß~°∞. ÉèÏ~°`« „Ñ¨^èŒ=∞ ~å„+¨ìÑü ÉÏ|∞ ~å*ËO„^Œ
„Ñ¨™ê^£QÍ~°∞ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ ãÖ^Œi≈Oz#Ñ¨ÙÊ_»∞ ÅHõ∆ ‡} âß„ã≤QÎ Í~°∞ HÍ=º „Ñ¨|O^èŒ
^èÀ~°}Ö˜ ’ ™êfiQÆ`« â’¡HÍÅ∞ ~åã≤ PÇ¨fixOKå~°∞. P â’Éèí K«∂^•ÌO –
''xëê‚`«: „áêK«º q^•º ã¨fix`«~° kè+¨}Ë – ^Œ∞~°æ"Õ∞ ~å[º `«O„`Õ –
q^•fi<£ áêâßÛ`«º `«O„`Õ +¨fidÅ ÉèÏ~°`« Éè∂í – "åã≤<åO ÉèÏQÆº ã‘=∂ – ~å*Ïº<åO
áêÅ<Õ K« „Ñ¨É∞íè ~°u xÑ¨Ù}À – Ñ¨º„Ñ¨„^Œ∞ëÈºaèQºÆ : – rÜ«∂`ü ~å*ËO„^Œ q^•fi#u
â◊`« â◊~^° OŒ – ÉèÏ~°Ò« ¿ã= =∂#:——
ã¨`å¯~° Ñ¨Ù~°™ê¯~° a~°∞^•OH˜`åÅ∞
HÍj ãÖã¨¯ $`« qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O. PO„^è•, L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Å
É’~ü¤ PÑ¶π ã¨_ì ãô Öπ ’ ã¨É∞íè ºÖˇ· ¿ã=ÅOkOKå~°∞. ''ã¨∞~° ÉèÏ~°u—— =º=™êúÑH¨ õ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞.
PO„^èŒ ™ê~°ãfi¨ `« Ñï+¨`ü ™ê÷ÑH¨ õ ã¨É∞íè ºÅ∞. u~°∞ÑüÖ’ [iy# q^Œfi`ü ã¨ÉÖíè ’
âß„ã≤QÎ ÍiH˜ ''PO„^èŒ aÅ›}—— a~°∞^Œ „Ñ¨^•#O KÕã≤ Q“~°qOKå~°∞. L`«~Î ° „Ñ¨^âÕ òÖ’x
=∞^Œ# "≥∂Ç¨Ï# =∂Å"åº q^•º ãÖ™ê÷<£ ''ã¨∞nèO„^Œ =∞øo——`À Q“~°qOz
ã¨<å‡xOzOk. ''„|Ç¨Ï‡ Éè∂í +¨}—— J#flk gi ™êÇ≤Ïf áêO_çuH˜ ÅaèOzOk.
HÍj q^Œfi`ü Ñï+¨`«∞Î âß„ã≤ÎQÍix ''=∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞—— a~°∞^ŒO`À
ã¨<å‡xOzOk. u~°∞"å#∂¯~ü, QÍfieÜ«∞~ü [QÆ^∞Œ ~æ ∞° â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ "åi KÕ`«
HõÑÊ¨ QÆO`«∞Å "å~°∞ Ñ¶∞¨ #OQÍ ã¨`¯« iOÑ¨|_®¤~∞° . q^•º=∞O„u =∞O_»e "≥OHõ@
Hõ$ëê‚~å=ÙQÍi P^èfiŒ ~°ºOÖ’ =ÚYº=∞O„u [ÅQÆO "≥OQÆÅ ~å=ÙQÍi x~°fiÇ¨Ï}Ö’
[iy# „Ñ¨^=Œè ∞ „Ñ¨ÑO¨ K« `≥Å∞QÆ∞ =∞Ç¨ã¨ÉÖíè ’ ÅHõ∆ ‡} âß„ã≤QÎ Í~°∞ „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ
ã¨<å‡#O JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. ^ÕâO◊ Ö’x „Ñ¨=ÚY ™êÇ≤Ï`«º ãÖã¨Å÷ hfl âß„ã≤QÎ Íix
391
PÇ¨fixOz "åi LÑ¨<åºã¨ ÅÇ¨ÏiÖ’ `«_çã≤ qâı+¨ ã¨`å¯~°, Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞
JO^Œ*Ëâß~Ú.
gÖˇ#· Ñ¨ÙÊ_»ÖÏ¡ qq^èŒ „Ñ¨^âÕ ßÅ#∞ ãÖ^Œi≈ã¨∂Î JHõ¯_ç ™ê÷xHõ ÉèÏ+¨Ö#·ˇ
Ç≤ÏOn, =∞~åsî, Hõ#fl_»O, `«q∞à◊O "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’ „Ñ¨ãÖyOz "åix
=ÚQÆ∞Åú #∞ KÕ¿ã"å~°∞. gi P^èfiŒ ~°ºOÖ’ U~°Ê_ç# ''™ê~°fiÉè∫=∞ ãÖã¨¯ $`« „Ñ¨Kå~°
HÍ~åºÅÜ«∞O——‰õΩ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞QÍ =º=Ç¨ÏiOKå~°∞. gi áêO_ç`åºxfl "≥∞K«∞ÛH˘#fl
ÑÖ_ç`« kfi"Õn âß„ã≤Î ãÖã¨¯ $`«OÖ’ gix
''=¸iÎ~‡° `«Î QÆ*OË „^Œ ^Œ~û° ^Œoh "å}© q<À^Œ „Ñ≤Ü∂« – "åºMÏºÖËY
Hõq`«fi H“â◊Å HõàÏ áê~°OQÆ`å, âı=Ú+‘
â◊HÎ̃ ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨}Ë Ñ¨º#∞Ñ¨=∂ q^Œfi[˚<Õ ™êfi^Œ~ó° – N =∞Å¡H∆õ ‡}
âß„ã≤}
Î ÏOQÆ∞} QÆ∞}Ïó Hˆ ëêO# `Àëê =Ç¨ó—— Jx âß¡Ñ∞≤¶ OKå~°∞.
âß„ã≤QÎ Í~°∞ `«∞k âßfiã¨ =kÖË =~°‰Ωõ ''HÍj ãÖÑ¨Ó~å‚#O^Œ ãÖã¨¯ $`«
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O—— Zq∞i@ãπ „á⁄ÃÑã¶ ~¨ Qü Í (ã¨=∂‡#º „áêKåºKå~°∞ºÅ∞)QÍ L<åfl~°∞.
âß„ã≤QÎ Í~°∞ JO^ŒiH˜ q∞„`«∞ÖË. `«~° `«=∞ Éè^Ë OŒ ÖËx"å~°∞. JO^Œ~∂° âß„ã≤QÎ ÍiH˜
J`«ºO`« Pf‡Ü«ÚÖË q∞„`«|$O^ŒOÖ’x "åˆ~. Jn "åi „Ñ¨`ÕºHõ`«. _≥Éˇ·ƒù
ãÖ=`«û~åÅ∞ ™ê~°Hú õ r=#O QÆ_Ñç ≤ 10–1–1981 `Õn# D ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ïf
"å[˝Ü∞« tY~°O <ÕÅ „"åeOkb
392
138. â◊OHõ~å^≥· fi`« xëê‚`∞« Å∞ –

K«^ÅŒ "å_» ã¨∞O^Œ~° ~å=∞âß„ã≤Î (1912 ad)
PO„^è^Œ âÕ O◊ Ö’ "åqà◊§ ~å=∞™êfiq∞ JO_£ ã¨<û£ „ÃÑãπ „Ñ¨MÏºu K≥OkOk.
nx ™ê÷Ñ‰¨ Ωõ ÖË "åqà◊§ ~å=∞™êfiq∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞. g~°∞ ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ J~°∞^≥#·
Ñ¨ÙãÎ̈HÍÅhfl ¿ãHõiOz Ñï+¨¯iOz „Ñ¨K∞« iOKå~°∞. Ñ¨ÙãÎ̈Hõ =Ú„^Œ}‰õΩ XHõ ''Ç¨Öò
=∂~°∞¯ ~å=∞™êfiq∞ âß„ã≤QÎ Í~°∞. gi JÅ∞¡_Õ K«^ÅŒ "å_» ã¨∞O^Œ~° ~å=∞âß„ã≤QÎ Í~°∞.
1840Ö’ [x‡OKå~°∞. ~å=∞âß„ã≤QÎ Í~°∞ ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’ k@ì. ÑÖ^˘q∞‡^Œ=
â◊`å|ÌÑÙ¨ „Ñ¨ã^≤ úŒ ÑÖ_ç`∞« ÅÖ’ XHõ~∞° QÍ QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞. â◊OHõ~å^≥· fi`«OÖ’
xëê‚`«∞Å∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ „ã¨QÆú~å =$`«ÎOÖ’ ''Pk`«º ã¨Î=O—— J<Õ â◊`«HõO
~°zOKå~°∞. Wk =∞Ü«¸~°∞_»∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åã≤# ã¨∂~°º â◊`H« ÍxH˜ n@∞QÍ
LO^Œx ÑÖ_ç`∞« Å∞ „Ñ¨âO◊ ã≤OKå~°∞. ÉèQí =Æ næ`å ÉèÏëêºÅhfl ‰õΩ∆ }‚OQÍ J^èºŒ Ü«∞#O
KÕã≤, ÑïjeOz, Ñïâ’kèOz ''P#O^Œ K«O„kHõ—— J<Õ "åºMÏº#O`À P~°∞
ãÖÑ¨Ù\ÏÅ∞ „Ñ¨K«∞iOKå~°∞. "åb‡H˜ =∞Ç¨Ïi¬ ~åã≤# N =∞„^•=∂Ü«∞}ÏxH˜
„ÑüÑ¨^,Œ \©HÍ `å`«Ê~åºÅ∞ ~åã≤ 15 ãÖÑ¨Ù\ÏÅ∞QÍ =Ú„kOKå~°∞. =∂=∞QÍ~°∞
=∞~°}Õz# `«~åfi`« "åqà◊§ "åi „ÃÑãπ ÉÏ^èŒº`«Å#∞ KÕ|\˜ì „Ñ¨K«∞~°}#∞
H˘#™êyOKå~°∞. _≥Éƒ·ˇ ù J~Ú^Õà√◊ § rqOz 1925Ö’ =∞~°}O˜ Kå~°∞.b
393
139. QÆ}`˜ å=^è•# âıY~° –

Ñ¨Ùe=iÎ â◊~É° Ïè Kå~°∞ºÅ∞ (1912 ad)
qâ◊fi „ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩ@∞O|OÖ’ Ñ¨Ùe=iÎ â◊~°ÉèÏKå~°∞ºÅ∞ 1912Ö’
[x‡OKå~°∞. ã¨∞=~°‚ ~°∞+≤ QÀ„f‰õΩÅ∞. `«O„_ç <åQÆÉ∂íè +¨}O, `«e¡ âı+=¨ ∞‡.
`≥<åe H˘Å∂¡~°∞Ö’ Ñ¨Ù\Ïì~°∞. a.U, a.W_ç áêÃã· „Ñ¨Éèí∞`«fi q^•ºâßYÖ’
„Ñ¨"ÕtOKå~°∞. lÖÏ¡ q^•ºâßMÏkèHÍiQÍ JOK≥ÅOK≥Å∞QÍ Ñ¨^À#flu á⁄Ok
Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕâß~°∞.
â◊~É° Ïè Kå~°∞ºÅ‰õΩ z#fl<å\˜ #∞O_ç P^è•º`«‡ QÆ∞~°∞=ÙÖˇ#· `«`åfi#O^Œ∞Å
"åi t+¨µºÅ∞QÍ L<åfl~°∞. nx`À „Ñ¨Éèí∞`Àfi^ÀºQÆO KÕã¨∂Î<Õ, P^è•º`«‡ ÉèÏ=
Ñ¨~O° Ñ¨~åÅÖ’ L#fl`« „âı}˜ ™êkèOKå~°∞. ÉÏÅºOÖ’<Õ Hõq`«fi ^è•~° JaƒOk.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Q˘Ñ¨Ê „Ñ¨g}Ïºxfl ™êkèOz ''x"Õ^Œ#O——, ''=∞~°∞`«ûO^Õâ◊:——,
''Ü«∞â’^è~Œ å—— J<Õ HÍ"åºÅ#∞ ''HõÖÏ^Œ~≈° —— J<Õ ãÖã¨¯ $`« <å@HÍxfl ~åâß~°∞.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ ''HõÖÏ›~° =∂Å——, ''~°`fl« QÆ~ƒ° —ù —, ''Hõ~‡° Éè∂í q∞—— ~åâß~°∞. PKå~°º N
POQÆ¡ ÉèÏ+¨Ö’#∞ xëê‚`∞« Å∞. WOw¡+Öπ ’ ''_®Hõ~ì ûü "å~ü—— J<Õ HÍ=ºO ~°zOz
Pâ◊Û~°ºÑ¨~K° å~°∞ JO>Ë „uÉèÏëê Hõ=ÙÅ#fl =∂@. JO^Œ∞Hˆ ''„uÉèÏëê Hõq—— Hõq
a~°∞^Œ∞#O^Œ∞H˘<åfl~°∞. g~°∞ ~åã≤# ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºÅ#∞ =OQÆ"ÀÅ∞ Pkâı+¨
âß„ã≤Î `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ ã¨~ã° ¨ ã¨~à° ◊ ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞=kOKå~°∞.
lÖÏ¡ q^•ºâßMÏkèHÍiQÍ LO@∂<Õ Jëêì=^è•# q^Œº#∂ <Õ~°∞ÛH˘x
=O^Œ‰õΩ ÃÑ·QÍ J=^è•<åÅ∞ KÕã≤ ~°ãÄ˝Å "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄O^•~°∞. QÆ}˜`«OÖ’#∂
J=^è•#O KÕÜ∞« =K«∞Û#x x~°∂Ñ≤Oz P q^Œº#∞ HõxÃÑ\˜,ì P q^ŒºÖ’ P^Œ∞ºÖˇ·
™ê\˜ÖxË "Õ∞\˜ JxÑ≤OK«∞H˘x QÆ}`˜ å=^è•<åÅ∞ KÕâß~°∞. D qO`« J=^è•#O
394
JO^Œix PHõi¬OzOk. KåÖÏ „Ñ¨^~Œ ≈° #eKåÛ~°∞. ''QÆ}`˜ å=^è•# âıY~°—— Q“~°=
Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ#O^Œ∞H˘<åfl~°∞. g~°∞ KÕã#≤ J=^è•# qâıëêÅ∞, Ñ¨^•ºÅ∞ Jxfl\˜x
ãÖHõe`«O KÕã≤ ''J=^è•# "å}˜—— „QÆO^äOŒ QÍ q_»∞^ŒÅ KÕâß~°∞. q#Ü«∞O, q[˝`«
=¸sÎÉqíè Oz# J=^è•# âıY~°∞Å∞ PKå~°∞ºÅ"å~°∞. rq`«=∞O`å P^è•ºu‡Hõ
^•iÖ’ QÆ_Ñç #≤ g~°∞ Ju x~å_»O|~°OQÍ<Õ LO_Õ"å~°∞. U<å_»∂ Ç¨Ïà◊¥§,
JkèHÍ~°O, P~åƒù@O, Ç¨ÏŸ^•, ^Œ~å˚, _®|∞, ^Œ~Ê° O ÖË‰Ωõ O_®<Õ L<åfl~°∞. ZO`«
ZkQÍ~À JO`« Xky L#fl q"ÕHõ=¸iÎ. „Ñ¨*Ï˝ áê@= „Ñ¨^Œ~°≈<å KÕÜ«∞x
Ç¨ïO^•`À ‰õÄ_ç# J~°∞^≥#· =ºH˜`Î fi« O "åik. J~°"·≥ Zxq∞k ãÖ=`«û~åÅ∞
„Ñ¨*Ï¿ã=Ö’ ™êÇ≤Ïf ã¨∞[#∞Å =∞^èŒº QÆ_çÑ≤# Ñ¨Ùe=iÎ â◊~°ÉèÏKå~°∞ºÅ"å~°∞
1980Ö’ â◊OÉè∞í Ö’HõO KÕ~å~°∞.b
395
140. ~ˆ _çÜ∂≥ Ö’ ãÖã¨¯ $`« áê~îåÅ∞ É’kèOz#

ã¨~Àfi^ŒÜ∞« „Ñ¨Kå~°‰Ωõ Å∞
– Hˆ ."ÕO.#$.JáêÊ~å=Ù (1913 ad)
q^•º "≥·^Œ∞+¨ºO
ˆH t~åA "≥OHõ@ #$tOÇ¨Ï JáêÊ~å=ÙQÍ~°∞ 1913Ö’ =∂iÛ
Ñ¨^•flÅ∞QÆ∞# `«∂~°∞Ê QÀ^•=ilÖÏ¡ ^Õg Ñ¨@flOÖ’ [x‡Oz, „áê^èŒq∞Hõ q^Œº
JHõ¯_Õ K«kq `«~åfi`« H˘=Ófi~°∞ lÖÏ¡ É’~ü¤ ÃÇÏ· ã¨∂¯ÖòÖ’ ÃãHõO_»s q^Œº Ñ¨ÓiÎ
KÕâß~°∞. H˘=Ófi~°∞ PO„^èŒ w~åfi} q^•ºÑ‘~O°î Ö’ q^Œº <Õ~åÛ~°∞. Ç≤ÏOnÖ’ ~å„+ì̈
ÉèÏ+¨ Ñ¨sHõ∆ áêÃã<· å~°∞. PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O #∞O_ç ãÖã¨¯ $`åO„^è•ÅÖ’
LÉèÜ í ∞« ÉèÏëê„Ñ¨g} _ç„w á⁄O^•~°∞. ''WO_À Ü«¸~ÀÑ≤Ü∞« <£ ÉèÏëêâß„ãÎ̈O——ÃÑ·
Ñïâ’^è#Œ KÕã≤ Ñ¨„`åxfl ã¨=∞iÊOz PO„^èŒ qâ◊fi HõàÏ Ñï+¨`ü #∞O_ç Ñ≤.F.ZÖò
_çÑ=¡¨ ∂ fã¨∞H˘<åfl~°∞. <åQÆÑÓ¨ ~ü Ü«¸x=iû\© #∞O_ç ZO.U _ç„w ™êkèOKå~°∞.
q^•ºÉ’^è#Œ – ~å[H©Ü∞« „Ñ¨"âÕ O◊
H˘=Ófi~°∞Ö’ "å„_Õ=Ù *’QÍÜ«∞=∞‡ ãÖã¨¯ $`« HõàÏâßÅ JO>Ë PO„^èŒ
w~åfi} q^•ºÑ‘~O°î Ö’ PO„^èÀÑ¨<åºã¨‰Ωõ Å∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. ^ÕâÉ◊ Híè Î̃ "≥∞O_»∞QÍ
L#fl JáêÊ~å=ÙQÍ~°∞ L^ÀºQÆO KÕã∂¨ <Î Õ 1941 =º+≤ì ã¨`åº„QÆÇÏ¨ OÖ’ áêÖÁæx
JÔ~ãπì J~Ú <åÅ∞QÆ∞ =∂™êÅ∞ *ˇÅ· ∞ tHõ∆ J#∞Éèqí Oz# ^Õâ◊ Éè‰í Ωõ ÅÎ ∞. H˜fi\ò
WO_çÜ«∂ L^Œº=∞OÖ’#∂ áêÖÁæx U_®k#fl~° *ˇ·Å∞ tHõ∆ J#∞ÉèíqOKå~°∞.
QÍOnèQÍi Ñ≤Å∞ÃÑ· ã¨ÊOkOz Z<Àfl x~å‡}Ï`«‡Hõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.
396
PKå~°º q<ÀÉèÏ ÉèÏ"ÕQÍi ã¨~Àfi^ŒÜ∞« „Ñ¨ÉÏè =O JáêÊ~å=ÙQÍiÃÑ· Ñ¨_Oç k. `≥<åe
#∞O_ç "≥Å∞=_Õ ''™ê=∞º Ü≥∂QÆO—— J<Õ ã¨~Àfi^ŒÜ«∞ Ñ¨Hõ∆Ñ¨„uHõ‰õΩ Q“~°=
ãÖáê^Œ‰Ωõ Å∞QÍ ¿ã= KÕâß~°∞.
™ê=∂lHõ ¿ã=
H˘=Ófi~°∞Ö’ ~Ô ÉÏƒ „Ñ¨Q_Æ » =∞O^Õâfi◊ ~° â◊~‡° QÍ~°∞ ™ê÷ÑO≤ z# ''g~° =∞Ok~°O——
J<Õ ãÖã¨÷ ^•fi~å U*ˇhû „áêO`åÅÖ’ L#fl yi[#∞Å q^•º ãÖã¨¯ $`«∞Å
Jaè=$kú HÀãÖ Jq„âßO`« Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞. "åi rq`åÅÖ’ "≥Å∞QÆ∞Å∞
Ñ¨Ó~ÚOKå~°∞.
Hˆ â◊= #$ã≤OÇ‘ÏÜ«∞O
1938 #∞O_ç Ñ¨^àÕ √◊ § H˘=Ófi~°∞ ãÖã¨¯ $`« HÍÖËlÖ’ J^è•ºÑ¨‰Ωõ Å∞QÍ
Ñ¨x KÕã,≤ Láê^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞QÍ Ñ¨^À#flu á⁄O^•~°∞. 1948 #∞O_ç 1974 =~°‰Ωõ
PO„^èŒ w~åfi} HõàÏâßÖÏ^èŒº‰õ∆ΩÅ∞QÍ ¿ã=ÅOkOKå~°∞. 1975Ö’ PO„^è•
Ü«¸x=iû\˜Ö’ ãÖã¨¯ $`« âßYÖ’ iÃã~üÛ ÃÑ¶Ö’QÍ L<åfl~°∞. ãÖã¨¯ $`«O,
Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨ÅÖ’ Z<Àfl Ñ¨Ùã¨HÎ ÍÅ∞ ~°zOKå~°∞. JO^Œ∞Ö’ YO_»HÍ"åºÅ∞, Hõ^ÅŒè ∞,
q=∞~°≈<å "åº™êÅ∞<åfl~Ú. gi ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºÅ∞ – ''ÑÖK«=\˜——, ''QÆOQÍ
ÅÇ¨Ïi—— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. g\˜H˜ `≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^Œ=¸ `å"Õ∞ KÕã≤ „Ñ¨K∞« iOKå~°∞.
''|$O^•=#O—— J<Õ HÍ"åºxfl ãÖã¨¯ $`«O, Ç≤ÏOn, `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’ ~°zOz
`«# áêO_ç`º« „Ñ¨H~õ ¬° #∞ „Ñ¨H\õ O˜ K«∞H˘<åfl~°∞.
QÍOnèr É’^è#Œ Å#∞ UiÛ ‰õÄiÛ ''QÍOnè w`å——QÍ#∞, q<ÀÉÏ ÉèÏ"Õ
™ê=∞º"å^Œ ã¨∂„`åÅ‰õΩ q=~°}Ï`«‡HõOQÍ ''ãÖÜ≥∂QÆ HÍiHÍó—— J<Õ „QÆO^è•xfl
~åâß~°∞. gi Hõ^ÅŒè ∞ ''PHÍâ◊"å}˜—— ^•fi~å KåÖÏ „Ñ¨™ê~°=∞Ü«∂º~Ú. =_»=¡ ¸_ç
QÀáêÅHõ$+¨Ü‚ ∞« ºQÍ~°∞ ™êOYº Ü≥∂QÍ`«‡HõOQÍ =∂„`å KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’ ~åã≤# ''=∞x+≤
– =∞Ç¨Ïi¬—— J<Õ Qˆ Ü«∞ HÍ"åºxfl J^Õ ~åQÆ `åà◊ ÅÜ«∞Å`À =∂„`å KèO« ^Œã∞¨ ûÖ’<Õ
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~°zOz Ü≥∞#ÖËx H©ixÎ á⁄O^•~°∞. q<ÀÉÏ Ç≤ÏOnÖ’ ~åã≤#
''tHõ}
∆ qKå~° ^è•~å——#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `«~∞° =˚ ∂ KÕâß~°∞. HÍo^•ã¨∞ Jaè*Ï˝#
âß‰õΩO`«ÅO <å@HÍxfl `≥Å∞QÆ∞ <å@HõOQÍ =∞eKå~°∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ YO_» HÍ=ºOQÍ
397
''=ã¨∞O^è~Œ å ™êO`«fi#O—— ~°zOKå~°∞. `«# `≥Å∞QÆ∞ "åº™êÅ ãÖÑ¨Ù\˜x ''"åºã¨
Ñ‘~î°O——QÍ "≥Å∞=iOKå~°∞. POQÆ¡ ÉèÏ+¨Ö’ ''Z¿ãûãπ P<£ ã≤O^äÕã≤ãπ—— „"åã≤
=Ú„kOKå~°∞. q[Ü«∞"å_» PHÍâ◊"å}˜ ^•fi~å ''J=∞~° ÉèÏ~°u—— ¿Ñi@ q^•º~°∞Åú ‰õΩ
ã¨∞ÅÉèOí QÍ ãÖã¨¯ $`« É’^è<Œ å HÍ~°º„Hõ=∂xfl Z<Àfl Uà◊√§QÍ x~°fiÇ≤ÏOz# Ñ¶∞¨ #`«
#$ã≤OÇ¨Ï JáêÊ~å=ÙQÍik. ''ˆHÜ«¸~åx qÉèí∂+¨}Ïx—— J<Õ â’¡HõO`À
„áê~°OÉè=í ∞ÜÕ∞º D HÍ~°º„Hõ=∞O ZO^Œi<À „Ñ¨ÉÏè q`«O KÕãO≤ k. â◊|Ì „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅ∞
â’¡Hõ, q"ÕK«<å, Hõq`å „ÑüÉèÏ, Hõq KÕã≤# K«=∞`å¯~åÅ#∞ JáêÊ~å=ÙQÍ~°∞
J~°\ ˜ ÑÖ_»∞ "˘ez KÕuÖ’ ÃÑ\˜ì#O`« ã¨∞Å∞=ÙQÍ q=iOz L`«∞ûHõ`«#∞
HõeyOKÕ"å~°∞.
Ñ¨Ù~°™ê¯~° Q“~°"åÅ∞
PO„^èŒ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ZHõ_»q∞H± H“xûÖò ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ xÜ«∞q∞Oz
JáêÊ~å^Œ∞ QÍix Q“~°qOzOk. ãÖã¨¯ $`« É’~ü¤ PÑ¶π ãì̈_ãô Öπ ’ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ ¿ã=
KÕâß~°∞. gi ™êÇ≤Ï`«º ™êOÑ¶∞≤ Hõ ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ÑïQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞H˘x
PO„^èŒqâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O 1974Ö’ ''HõàÏ „Ñ¨Ñ¨Ó~°‚—— a~°∞^Œ∞ Q“~°=O JO^Œ*Ëã≤
ã¨`«¯iOzOk. JáêÊ~å=ÙQÍ~°∞ J~°"≥· <åÅ∞ˆQà◊√§ rqOz 1977 [#=i
Ñ¨<fl≥ O_»∞# JHÍÅ =∞~°}O á⁄Ok ™êÇ≤Ïf Ö’HÍxH˜ "≥eu q∞yÖÏÛ~°∞.b
398
141. ~åÜ«∞Öò ™⁄Ãã\· © ã¨É∞íè º_»∞ –

° ü â◊~‡° (1927 ad)
~åO Hõ~}
cÇ¨~üÖ’x â◊~°} lÖÏ¡ t=Ñ¨Ó~üÖ’ ~åO Hõ~°}ü â◊~°‡ 1927Ö’
[x‡OKå_»∞. áê\Ïfl Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç ãÖã¨¯ $`« Ç≤ÏOn ÉèÏ+¨Ö’¡ ZO.U
_ç„w á⁄O^•_»∞. ™êÇ≤Ï`åºKå~°º, "åºHõ~°} âß„ã≤Î, "Õ^•O`« âß„ã≤Î Ñ¨\ÏìÅ#∞
™êkèOKå_»∞. J"≥∞iHÍÖ’x HÍeá¶ÈiflÜ«∂Ö’ L#fl Éˇi¯b Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç
ÉèÏëê âß„ãÎ̈OÖ’ Ñ≤.ÃÇÏKü._ç x ''=Ú„ˆ~ a Z=∞#∞º—— QÔ _· <≥ û£ Ö’ KÕâß_»∞. ãÖã¨¯ $`«
POQÍ¡ÅÖ’ |Ç¨ï ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞. ãÖ^èºŒ , áê^èÜ Õ ∞« â◊`H« Oõ , g} J<Õ ãÖã¨¯ $`«
Ñ¨^ºŒ HÍ"åºÅ∞, ~åÜ«∞™ê, ã‘=∂ J<Õ #=ÅÅ∞ =∞Ç¨ ÉèÏ~°Ò« Ö’ Hõq`«fi =¸ÖÏÅ∞
J<Õ Q˘Ñ¨Ê Ñïâ’^è<Œ å`«‡Hõ qâı+¡ }
¨ Ï`«‡Hõ „QÆO^èOŒ ~åâß_»∞. Z<Àfl "≥^· ºŒ „QÆO^è•Å#∞
J#∞=kOKå_»∞. =∞Ç¨HÍ"åºÅ#∞, Ñ¨Ù~å}ÏÅ#∞ J#∞"å^ŒO KÕâß_»∞. WO_®År
(ÉèÏ~°fÜ«∞ K«i„`« ™êÇ≤Ï`«ºO "Õ^•O`«O ãÖã¨¯ $f)ÃÑ· [iy# Z<Àfl Ããq∞<å~üÅÖ’
áêÖÁæx J<ÕHõ Ñïâ’^è<Œ å Ñ¨„`åÅ#∞ ~åã≤ "≥Å∞=iOKå_»∞.
Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞
Hˆ O„^Œ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞ #∞O_ç ãÖã¨¯ $`«OÖ’ J"å~ü¤ JO^Œ∞H˘<åfl~°∞.
ÉèÏëê ™êÇ≤Ï`«º Ñï+¨`ü J"å~ü,¤ kèb¡ ãÖã¨¯ $`« JHÍ_≥q∞ J"å~üÅ¤ #∞ á⁄O^•_»∞.
399
Hõ$+¨H‚ ÍO`ü Ç¨hÌH± "≥∞"≥∂iÜ«∞Öò J"å~ü¤ ãÖã¨¯ $`« ÉèÏëê "åºÑ≤HÎ ˜ KÕã#≤ ¿ã=‰õΩ
ÅaèOzOk. a~å¡ á¶œO_Õ+<¨ £ "åK«ãÊ¨ u Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl JO^Œ*ãË O≤ k. ~åÜ«∞Öò
Uã≤Ü«∂\˜H± ™⁄Ãã·\ ©, J"≥∞iHõ<£ FiZO@Öò ™⁄Ãã·\ ©ÅÖ’ qt+¨ì ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ
xÜ«∞q∞OÑ¨|_ç Q“~°=O á⁄O^•~°∞.
^Œ~åƒùOQÆÖ’x HÍ"Õ∞â◊fi~° ã≤OQ∑ ãÖã¨¯ $`« Ü«¸x=iû\˜ "≥ã· π Kå<≥ûÅ~üQÍ
1974–80 HÍÅOÖ’ Ñ¨xKÕâß_»∞ ~åOHõ~} ° ü â◊~‡° . "å~°}Ïã≤Ö’x ãÖÑ¨Ó~å‚#O^£
ãÖã¨¯ $`« Ü«¸x=iû\˜H˜ ‰õÄ_® LÑ¨ ‰õΩÅÑüQÍ 1984 #∞O_ç XHõ U_®k
¿ã= KÕâß_»∞. J"≥∞iHÍÖ’x zHÍQÀ, H˘ÅOaÜ«∞, ÃÑxûÖËfixÜ«∂ Ü«¸x=iû\©Å‰õΩ
ql\ÕQ∑ „á⁄ÃÑã¶ ~¨ Qü Í L<åfl~°∞.
~åO Hõ~}
° Ü
© ∞« O
~åOHõ~}° ü â◊~‡° ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ãÖ^èºŒ , áê^èÜ
Õ ∞« â◊`H« Oõ , g}Ï, Hõq`«,
ã¨~°fiO ã¨Ç¨ HÍ"åºÅ#∞ ~åâß_»∞. ~å~ÚãÖã‘=∞ J<Õ ãÖã¨¯ $`« #=ÅÅ∞
~°zOKå_»∞. WOw¡+Öπ ’ Elements of poetry in Maha Bharata, Anthol-
ogy of midieval Indian literature, Researches in Indian and Bud-
dhist philosophy (essays in honour of Professor Alex wayman)
~åâß_»∞. Wq HÍHõ t= ã¨ÇÏ¨ „ã¨ <å=∞ â◊`H« Oõ , t= ã¨∞vÜ«∞O, QÆQ#Æ "å}˜,
K«~H° õ ãÖÇ≤Ï`«, ~ˆ A "≥#f= Ç≤Ï`«HÍˆ~ – PÜ«Ú~ˆ fi^Œ, ã¨~fi° =∞OQÆà◊ ã¨∞=∞<À=∞Å,
nÑ≤HÍ – Wq HÍHõ QÆ}âË ◊ Ñ¨Ù~å}O#∞ ã‘fiÜ«∞ ãÖáê^ŒH`õ fi« OÖ’ "≥Å∞=iOKå_»∞.
JO`«~å˚fÜ«∞ ÉèÏ="åºÑ≤HÎ ˜ â◊~‡° J<ÕHõ Ããq∞<å~üÅ#∞ ^Õâ◊ q^ÕâßÅÖ’
x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. ÉèÏ~°`« „Ñ¨É∞íè `åfixH˜ q^•º ã¨ÅÇ¨^•~°∞QÍ L<åfl_»∞. Z<Àfl
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Å∞ Q“~°= ã¨ÅÇ¨^•~°∞QÍ â◊~‡° ¿ã=Å#∞ qxÜ≥∂yOK«∞H˘<åfl~Úb
400
142. ™êÇ≤Ï`«º ~°`fl« ~°ÇÏ¨ ãπ aÇ¨s kfi"Õk

(1935 ad)
L`«~Î ° „Ñ¨^âÕ òÖ’x JÅÇ¨ÉÏ^£Ö’ ~°ÇÏ¨ ãπ aÇ¨s kfi"Õk 2–1–1947
[x‡OKå_»∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~å„+ì̈Ñu¨ „Ñ¨âO◊ ™ê Ñ¨„`«O 2012Ö’ JO^Œ∞H˘<åfl_»∞.
ãÖã¨¯ $`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ PKå~°º _ç„wx, ™êÇ≤Ï`«º ~°`fl« #∞, ZO.U.Å#∞ á⁄O^•_»∞.
1977Ö’ =∞^èŒº„Ñ¨^ÕâòÖ’x [|Å∂Ê~üÖ’ L#fl ~å}˜ ^Œ∞~åæ=u Ü«¸x=iû\˜
#∞O_ç ãÖã¨¯ $`«OÖ’ Ñ≤.ÃÇÏKü._ç á⁄O^•_»∞. ãÖã¨¯ $`« =∞Ç¨ HÍ"åºÅ QÆ∞iOz
nèãã≤ π ã¨=∞iÊOKå_»∞. `«~åfi`« [|Å∂Ê~üÖ’ ~å}˜ ^Œ∞~åæ=u Ü«¸x=iû\˜
ãÖã¨¯ $`« âßYÖ’<Õ J^è•ºÑ¨‰Ωõ xQÍ KÕi âßMÏ^èºŒ Hõ∆ Ç¨ÏŸ^• á⁄O^•_»∞. PHÍÅOÖ’
16=∞Ok PÜ«∞# =^ŒÌ _®Hõ~ˆì \ò nèãã≤ π KÕâß~°∞. q^•º "åK«ãÊ¨ u _ç„wx á⁄O^•_»∞.
ãÖã¨¯ $`«, Ç≤ÏOn, POQÍ¡ÅÖ’ ã¨∞=∂~°∞ Ü«∂Éè·ˇ Ñïâ’^è<Œ å Ñ¨„`åÅ#∞
ã¨=∞iÊOz# "Õ∞\˜ q^•º"Õ`Î« kfi"Õk. JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q – U_»= â◊`å|ÌOÖ’
ãÖã¨¯ $`« =∞Ç¨ HÍ"åºÅÃÑ· q=∞~°≈<å`«‡Hõ Ñïâ’^è#Œ KÕã≤ Ñ≤.ÃÇÏKü._çH˜ nèãã≤ #π ∞
~åâß_»∞. `«~∞° "å`« ''J~åfip# ãÖã¨¯ $`« HÍ"åº#∞ jÅ#O——#∞ P^è∞Œ xHõ ãÖã¨¯ $`«
HÍ"åºÅ#∞ qâı+¡ ã≤ ∂¨ Î 1981Ö’ ~åâß_»∞. nxfl =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ òÖ’x ™êQÆ~Öü ’ L#fl
™êQÆiHõ ã¨q∞u =Ú„kOzOk. ãÖã¨¯ $`« q=∞~°≈<å "åºã¨ ãÖHõÅ#OQÍ ''™êÇ≤Ï`«º
q=∞~°≈#O——#∞ 2002Ö’ `≥¿ãÎ, ãÖÑ¨Ó~å‚#O^Œ ãÖã¨¯ $`« qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O
„Ñ¨K∞« iOzOk. ã¨fiã≤Î ãÖ^ÕâO◊ , ã¨fii`« ãÖ^ÕâO◊ , ãÖã¨¯ $`« "å[˝Ü∞« q*Ï˝<,£
f~°ú ÉèÏ~°Ò« J<Õ ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü«∂„`å ã¨Ö÷ ÏÅÃÑ· „QÆO^äOŒ ~åâß_»∞.b
401
143. q^•º ™êQÆ~∞° _≥#·
PKå~°º *Ï˝# ™êQÆ~ü (1940 ad)
W~°"=·≥ â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# kQÆO|~° *ˇ#· PKå~°º
Hõq *Ï˝#™êQÆ~∞° _»∞. J<ÕHõ =∞Ç¨ HÍ"åºÅ∞ ~åã≤ PKå~°º q^•º™êQÆ~ü a~°∞^Œ∞
á⁄O^•_»∞. Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ Éè∂í ~å=∞Öò K«|.Ì `«O„_ç ¿Ñ~°∞ K«`∞« ~°∞ƒù*ò. `«e¡ „Ñ¶∞≤ `ü
ÉèÏi^Õq. ~å[™ê÷<Ö£ ’x ã≤HÍ~ü lÖÏ¡ ~å<ÀeÖ’ [x‡OKå_»∞. J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞
Ñ≤ÅÖ¡ ’ ~Ô O_»="å_»∞. ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ „áê^èqŒ ∞Hõ q^Œº <ÕiÛ, ãÖã¨¯ $`åxfl "å~°}Ïã≤Ö’
=ifll ™ê÷ÑO≤ z# „Ñ¨ã^≤ úŒ ''™êfi^£ "å^£—— =∞Ç¨ q^•ºÅÜ«∞OÖ’ JÉèºí ã≤OKå_»∞.
JKå~°º âßOu ™êQÆ~ü ™êO„Ñ¨^•Ü«∂xH˜ K≥Ok# PKå~°º g~° ™êQÆ~ü =^ŒÌ *ˇ#·
=∞`å=ÅOaQÍ (‰õΩ∆ Å¡H)± nHõ∆ á⁄O^•_»∞. nHõ∆ á⁄Ok# `«~åfi`« PÜ«∞# ¿Ñ~°∞
''‰õΩ∆ Å¡H± *Ï˝# Éè∂í +¨}—ü —QÍ =∂iOk. JHõ¯_» <åÅ∞ˆQà◊√§ ™ê^è#Œ Ö’ QÆ_Ñç ,≤ J^Õ
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xH˜ K≥Ok# PKå~°º t=™êQÆ~ü Pjã¨∞ûÅ`À *ˇÑ· Ó¨ ~üÖ’x YxÜ«∂l
P„â◊=∞OÖ’ 1959Ö’ *ˇ·#=Úx JÜ«∂º_»∞. 1968Ö’ Ñ¨^À#flu á⁄Ok
~å*Ï™ê÷<£Ö’x #j~åÉÏ^£Ö’ PKå~°º Ñ¨^Œq Jkè+≤ìOKå_»∞. #j~åÉÏ^£Ö’<Õ
1–6–1973Ö’ x~å‡º}O K≥O^•_»∞.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ =∞Ç¨ xkè J~Ú# *Ï˝#™êQÆ~ü J<ÕHõ J=¸Åº „QÆO^è•Å∞
~°zOKå_»∞. PÜ«∞# „QÆO^è•ÅÃÑ· HõhãÖ =ÚÃÑÊ· ù =∞Ok q^•º~°∞Åú ∞ Ñïâ’^è#Œ
KÕã≤ _®Hõ~ì̂ \ò _ç„wÅ∞ ™êkèOKåHõO>Ë PÜ«∞# „QÆO^èŒ qãÎ̈ $u Ü≥∞O`« L`«=Î ∞"≥∞#ÿ ^À
`≥Å∞ã¨∞OÎ k. =¸_»∞ =O^ŒÅ =∞Ok iÃã~üÛ ¿ÑÑ¨~∞° ¡ PÜ«∞# „QÆO^è•ÅÃÑ· ~åã≤
„Ñ¨K∞« iOKå~°∞. ãÖã¨¯ $`« ÉèÏ+¨ =∞$`«ÉÏè +¨ Jx, ^•x Ñ¨x J~ÚáÈ~ÚO^Œx,
^•xfl XOÔH=~°∂ K«^=Œ ~°∂, ^•x *’eH˜ áÈ~°∞ Jx ÉèÏqã¨∞#Î fl HÍÅOÖ’ *Ï˝#™êQÆ~ü
<åÅ∞QÆ∞ ãÖã¨¯ $`« =∞Ç¨HÍ"åºÅ∞ ~åâß_»∞. WqHÍHõ =¸_»∞ *ˇ#· „QÆO^è•Å∞
~åâß_»∞. g\˜x K«kq =∞Ç¨ =∞Ç¨ ãÖã¨¯ $`« q^•º"Õ`ÅÎ« ∞, ÑÖ_ç`∞« ÖË Pâ◊Û~°ºO
á⁄Ok =Ú‰õΩ¯g∞^Œ "ÕÖãË ∞¨ H˘<åfl~°∞. JO`«\ ˜ L`«"Î ∂≥ `«=Î ∞ ™êÇ≤Ï`«º ã¨$+≤ì KÕâß_»∞
*Ï˝#™êQÆ~.ü PÜ«∞# ¿Ñ~°∞g∞^Œ Hˆ O„^Œ „Ñ¨É∞íè `«fiO áÈãì̈Öò ™êìOÑπ#∞ q_»∞^ŒÅ
KÕã≤Ok.b
402
144. ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞ Ñ¨Ù~°™ê¯~° „QÆÇÏ‘ `« –
~ˆ "å „Ñ¨™ê^£ kfi"Õk (1947 ad)
=∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ òÖ’ #~°‡^• #n f~°OÖ’ <å^Õ~ü „QÍ=∞OÖ’ ÑÖ_ç`« #~°‡^•
„Ñ¨™ê^£ kfi"Õk, ÅH©;^Õq ^ŒOÑ¨`∞« Å‰õΩ ~ˆ "å „Ñ¨™ê^£ kfi"Õk 22–12–1935#
[x‡OKå_» ∞ . Zxq∞^Õ à ◊ § =Ü« ∞ ã¨ ∞ Ö’ `« e ^Œ O „_» ∞ Å#∞ HÀÖ’Ê~Ú#
^Œ∞~°^$Œ +ì̈=O`«∞_»∞. HÍjH˜ "≥o¡ ãÖã¨¯ $`åxfl JÉèºí ã≤OKå_»∞. ãÖã¨¯ $`« Ñ¨Ó~°fi
P^è∞Œ xHõ ™êÇ≤Ï`åºxfl J^èºŒ Ü«∞#O KÕâß_»∞. Éˇ<å~°ãπ Ç≤ÏO^Œ∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O
#∞O_ç ™êÇ≤Ï`åºKå~°º ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ZO.U _ç„w á⁄O^•_»∞. ~åÜ«∞Ñ¨Ó~üÖ’x
~°qâ◊OHõ~° Ü«¸x=iû\˜Ö’ Ñ≤.ÃÇÏKü._ç ™êkèOKå_»∞. =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ ò [|Å∂Ê~ü
Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç _ç.e\ò á⁄O^•_»∞. „ÑüÉèÏ qâı+O¨ `À ãÖã¨¯ $`« PKå~°º
Ñ¨^Œqx Éˇ<å~°ãπ Ç≤ÏO^Œ∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ á⁄Ok 1977–95 =~°‰õΩ
x~åÑ¶∂¨ @OQÍ Ñ¨^xú≥ q∞^Õà√◊ § Ñ¨xKÕâß_»∞. D qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ ''_ô<—£ —QÍ ~Ô O_»∞™ê~°∞¡
¿ã=ÅOkOKå_»∞ ~ˆ "å „Ñ¨™ê^£ kfi"Õk. "å~°}Ïã≤Ö’ ''HÍo^•ã¨ ãÖ™ê÷<—£ — U~°Ê~°z#
Ñ¶∞¨ #`« kfi"Õn^Õ.
~ˆ "å „Ñ¨™ênÜ«∞O
~ˆ "å „Ñ¨™ê^£ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ''ã‘`å K«i„`«O——, ''™êfi`«O„`« ãÖÉè=í O——
J<Õ =∞Ç¨HÍ"åºÅ∞ ~åâß_»∞. "≥Ú^Œ@QÍ ''L`«~Î ° ã‘`åK«i`«O—— "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì
1956 #∞O_ç Ñ¨<≥flO_Õà◊√§ 1968 =~°‰õΩ ~åâß_»∞. Wk ~å=∂Ü«∞}Ïxfl
J#∞ãïOz ~åã≤#^Õ. L`«~Î ° ~å=∂Ü«∞} Hõ^Œä LOk. nxfl P<å\˜ ™êOÑ¶∞≤ Hõ
~å[H©Ü∞« Ñïã≤`÷ ∞« Å#∞ ã¨Ê $tã¨∂Î ^Õâ◊ ÉèHí Î̃ „Ñ¨ÑÓ¨ ~åfiHõOQÍ ~åâß_»∞. 1991Ö’
~Ô O_»= =∞Ç¨HÍ=º=∞~Ú# ''™êfi`«O„`«º ãÖÉè=í O——‰õΩ Hˆ O„^Œ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞
Ñ¨Ù~°™ê¯~°O ÅaèOzOk. WO^Œ∞Ö’ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`À^Œº=∞ K«i„`«#∞ qÑ¨ÙÅOQÍ
=i‚OKå_»∞. J}∞Ü«ÚQÆOÃÑ· ~åã≤# ãÖã¨¯ $`« Hõq`«Å#∞ ''„Ñ¨=∞`«:—— ¿Ñ~°∞`À
„Ñ¨K∞« iOKå_»∞. =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ ò r=# "åÇ≤Ïx J~Ú# ~ˆ "å JO>Ë #~°‡^• #kx
403
ã¨∞uÎ ã¨∂Î ''N ~ˆ "å Éè„í ^Œ Ñ‘~O°î —— J<Õ HÍ"åºxfl ~åâß_»∞. â◊`Ñ« „¨ `«O J<Õ Hõq`«
ãÖÑ¨Ù\˜x, ''Ü«¸uHõ—— J<Õ <åÅ∞QÆ∞ JOHÍÅ <å@HÍxfl ˆ~"å ~åâß_»∞.
HÍ"åºÅOHÍiHõ, <å@º=∞ âßã¨#O, ™êÇ≤Ï`«º â◊s~°O J<Õ =¸_»∞ JÅOHÍ~°
âß„ãÎ̈ „QÆO^è•Å#∞ ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ~åâß_»∞. g\˜ÃÑ· `å<Õ Ç≤ÏOnÖ’ "åºMÏº<åÅ∞
~åâß_»∞. 1976Ö’ HÍo^•ã¨ ã¨=∞„QÆ ™êÇ≤Ï`åºxfl =Ú„kOKå_»∞. HÍo^•ã¨H$õ `«
|∞∞`«∞ ãÖÇ¨~°, ~°ÑÚ¨¶ =Oâ◊ HÍ"åºÅÃÑ· ã¨=∞„QÆ "åºMÏº#O ~åâß_»∞ kfi"Õk.
ãÖã¨¯ $`« JÅOHÍ~° âß„™êÎÅÃÑ· Ç≤ÏOnÖ’ "åºMÏº<åÅ∞ ~åâß_»∞.
„Ñ¨™ê^£‰Ωõ Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞
1978Ö’ ~å„+ì̈Ñu¨ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O JO^Œ∞H˘<åfl~°∞. ™êfi`«O„`«º ãÖÉè=í
HÍ"åºxH˜ ™êÇ≤Ï`«º JHÍ_≥q∞, HõÅÊ=e¡, "åK«ã¨Êu, N"Õ}˜Å #∞O_ç <åÅ∞QÆ∞
Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞ ÅaèOKå~Ú. JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈ ~°K#« ‰õΩ =∞Ç¨ =∞Ç¨ÏŸáê^è•ºÜ«∞
Ñ≤.q.HÍ}Ë Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl |OQÍ~°∞ Ñ¨`åHÍxfl á⁄O^•_»∞. =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ ò, L`«~Î °
„Ñ¨^âÕ ò ~å„+ì̈ „Ñ¨É∞íè `åfiÅ #∞O_ç "≥Ú`«OÎ `˘q∞‡k J"å~°∞Å¤ #∞ JO^Œ∞H˘#fl Ñ¶∞¨ #`«
~ˆ "å „Ñ¨™ê^£ k.Éè’áêÖò ãÖã¨¯ $`« JHÍ_≥q∞ ''"åºã¨ Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl—— JO^Œ*¿Ë ã,Î
~Ô O_»∞ ™ê~°∞¡ q∞„`« Ñ¨Ù~°™ê¯~°O XHõ™êi ''Éè’[—— J"å~ü¤ „QÆÇÏ≤ OKå_»∞. #∂º
_èbç Ö¡ ’x ~å„+‘Üì ∞« ãÖã¨¯ $`« ãÖ™ê÷<.£ =∞^èºŒ „Ñ¨^âÕ ò HÍo^•ã¨ ãÖ™ê÷<,£ ãÖã¨¯ $`«
JHÍ_≥q∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ ãÖã¨÷Å∞ kfi"Õkx J<ÕHõ Ç¨ÏŸ^•ÅÖ’ xÜ«∞q∞Oz
¿ã=Å∞ JO^Œ∞H˘<åfl~Ú.b
404
145. [QÆ^∞Œ ~æ ∞° N~å=∞ Éè„í ^•Kå~°º

(1950 ad)
14–1–1950Ö’ yi^èŒ~ü q∞„âßQÍ [x‡Oz# ~å=∞Éèí„^•Kå~°º
|Ç¨ïÉèÏëê"Õ`,Î« Hõq, "Õ^•Ou, |Ç¨ï „QÆO^äHŒ ~õ ,Î° =∞Ç¨ q=∞~°≈‰õΩÅ∞, <å@HõH~õ ,Î°
QÍÜ«∞‰õΩÅ∂, ãÖw`« ^Œ~≈° ‰õΩÅ∞ ''z„`«‰Äõ @ Hõ^•ä HÍ~°∞Å∞—— Jxfl\˜H˜ q∞Oz #Å∞QÆ∞~°∞
[QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙÅÖ’ XHõ~∞° QÍ ã¨∞„Ñ¨ã^≤ ∞Œ Åú ∞. ã¨~∞° ºÑ¨s# „ÉÏÇ¨Ï‡} ‰õΩ@∞O|OÖ’
~å=∞Éèí„^•Kå~°º L`«Î~°„Ñ¨^ÕâòÖ’x *Ï<åÑ¨Ó~ü lÖÏ¡ âßO_ô ‰õΩiÌ „QÍ=∞OÖ’
[x‡OKå~°∞. gik "åt+¨ì QÀ„`«O. `«e¡ â◊p^Õq. `«O„_ç ÑÖ_ç`« ~å[^Õ=
q∞„âß. DÜ«∞# "Õ∞#`«Î ÉèHí Îõ g∞~å ÉÏ~Ú Éè‰í Ωõ ~Î åÅ∞.
~å=∞Éè„í ^•Kå~°º z„`«‰Äõ @OÖ’ ãÖ`ü `«∞Åã‘^•ãπ ™ê‡~°HÍ~°Oú ''`«∞Åã‘
Ñ‘~O°î —— ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞. ^•xH˜ =º=™êúÑH¨ õ J^èºŒ ‰õΩ∆ Å∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. z„`«‰Äõ @OÖ’x
[QÆ^Œ∞æ~°∞ ~å=∞Éèí„^•Kå~°º qHõÖÏOQÆ∞Å qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xfl ™ê÷Ñ≤Oz ^•x
Kå#ûÅ~üQÍ rq`åO`«O L<åfl~°∞. qHõÖÏOQÆ∞Å∞ „QÍ_»∞ºÜÕ∞\ò, áÈãπì „QÍ_»∞ºÜÕ∞\ò
HÀ~°∞ûÅ∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ U~°Ê_ç# „Ñ¨`ºÕ Hõ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Wk. ~å=∞Éè„í ^•Kå~°º
z#fl<å@ ~Ô O_»= <≥ÅÖ’<Õ HõO\˜K∂« Ñ¨Ù HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞. rq`åO`«O JO^èŒ rq`«"∞Õ
QÆ_∞» Ñ¨Ù`«∞<åfl~°∞. Zxfl "≥^· •ºÅ∞ KÕã<≤ å K«∂Ñ¨Ù ~åÖË^∞Œ . Z=Ô~<· å K«kq`Õ qx,
J~°Oú KÕã∞¨ H˘x, J#O`« *Ï˝<åxfl ãÖáêkOKå~°∞. `å#∂ K≥ÑÊ≤ Z=i KÕ`<« <·≥ å
~å~Ú™êÎ~∞° . JÖÏ<Õ J#O`« „QÆO^èŒ ~°K#« KÕâß~°∞. W^˘Hõ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O.
HÍh, q##\ì̃k. Ñ¨k¿ÇÏ_»= U_»∞ =~°‰Ωõ U q^Œº#∂ <Õ~∞° ÛHÀÖËHõ áÈÜ«∂~°∞.
„Éˇ~Úb eÑ≤x U ãÖ^Œ~ƒ° Où Ö’#∂ "å_»x q^•º"Õ`Î« PÜ«∞#. P^Œ~≈° Q“sâ◊OHõ~ü
ãÖã¨¯ $`« q^•ºÅÜ«∞OÖ’ KÕ~å~°∞. UHõ ãÖ^ä•„QÍÇ≤Ï J=@O =Å# K«kq
qxÑ≤Oz#^ŒO`å PHõoOÑ¨Ù KÕã¨∞H˘<Õ "å~°∞. ãÖÑ¨Ó~å‚#O^£ ãÖã¨¯ $`«
405
Ü«¸x=iû\˜Ö’ "åºHõ~} ° O K«k"å~°∞. PKå~°º, =∂ã¨~ì ü _ç„wÅ∞ ™êkèOKå~°∞.
Ü«¸x=iû\˜ „QÍO\ò Hõq∞+¨<£ #∞Oz ™ê¯Åi¬Ñπ á⁄Ok J~Ú^Õà◊√§ K«kq
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ q^•º "å~°kè _ç„w á⁄O^•~°∞. ''P^è•º`«‡ ~å=∂Ü«∞}=ÚÖ’ áê}˜x
„Ñ¨Ü∂≥ QÆO—— J<Õ JOâ◊OÃÑ· Ñïâ’^è#Œ KÕã≤ JO^Œ∞Ö’ Jáê}˜hÜ«∞ „Ñ¨Ü∂≥ QÍÅÃÑ·
„Ñ¨`ºÕ Hõ ^Œ$+≤`ì À ~åâß~°∞. Ñ≤.ÃÇÏKü._ç ™êkèOz# `«~åfi`« J^Õ =iû\©Ö’ "åºHõ~} °
âßY J^èºŒ Hõ∆ Ñ¨^qŒ H˜ PÇ¨fixOz<å, Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«O ãÖã¨¯ $`« "åºÑ≤Î HÀãÖ
Hõ$+≤ KÕ™êÎ#x ã¨∞xfl`«OQÍ u~°ã¯¨ iOz `«# HÀiHõ#∞ ã¨ÑÅ¨¶ O KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞.
~å=∞Éè„í ^•Kå~°º 22 ÉèÏ+¨ÅÖ’ xëê‚`∞« Å∞, Pâ◊√=ÙQÍ Hõq`«fiO K≥ÑÊ¨ QÆÅ
<Õ~∞° Ê#fl"å~°∞. ãÖã¨¯ $`«, Ç≤ÏOn, J=kè, =∞~å\© "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ÉèÏ+¨ÅÖ’ J<ÕHõ
„QÆO^è•Å∞ ~°zOKå~°∞. =O^Œ‰Ωõ ÃÑQ· Í „QÆO^è•Å∞ Ü«∂ÉèH·ˇ ˜ ÃÑQ· Í Ñïâ’^è#Œ Ñ¨„`åÅ∞
~åâß~°∞. WO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÆ∞ ãÖã¨¯ $`« =∞Ç¨ HÍ"åºÅ∞<åfl~Ú. `«∞Åã‘^•ã¨∞
~å=∞K«i`« =∂#ãπ, Ç¨Ï#∞=∂<£ Kåb™ê, áê}˜x ãÖã¨¯ $`« ''Jëêì^•è º~Ú——ÅÃÑ·
qÑ¨ÙÅ"≥∞#ÿ "åºMÏº<åÅ∞ ~°zOKå~°∞. ''„Ñ¨™êÎ=# „`«Ü∞« O——‰õΩ ãÖã¨¯ $`«O ÉèÏ+¨ºO
~åâß~°∞. ãÖã¨¯ $`« "åºHõ~°}O <åºÜ«∞, "Õ^•O`åÅÖ’ =∞Ç¨ ÑÖ_ç`«∞xQÍ
QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ "≥Ú`«OÎ g∞^Œ `«∞Åã‘^•ãπÃÑ· Ñ¨ÓiÎ ™êkèHÍ~°`«
L#fl „âı+ì̈ q^•fiOã¨ ÑÖ_ç`∞« Åx QÆ∞iÎOÑ¨Ù á⁄O^•~°∞. ~å=∞K«i`« =∂#ãπ‰Ωõ
J^Œ∞ƒù`« "åºMÏº#O ~°zOKå~°∞. ~å=∂Ü«∞} ÉèÏQÆ=`åÅ‰õΩ ''Hõ^•ä HõàÏHÍ~°∞x——QÍ
„Ñ¨ãk≤ ú K≥O^•~°∞. PÜ«∞# Hõ^•ä „Ñ¨^~Œ ≈° #Å∞ ÉèÏ~°`« ^ÕâO◊ Ö’x „Ñü Ñ¨@} ì OÖ’#∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. Jq ~ˆ _çÜ∂≥ , \˜.qÅ ^•fi~å „Ñ¨™ê~°"∞≥ ÿ Q˘Ñ¨Ê QÆ∞iÎOÑ¨Ù ÅaèOzOk.
qâ◊fi Ç≤ÏO^Œ∂ Ñï+¨`ü J„QÆ <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ ~å=∞Éè„í ^•Kå~°º XHõ~∞° .
~å=∞Éè í „ ^•Kå~° º rq`åO`« O „|Ç¨ Ï ‡KåiQÍ L<åfl~° ∞ . "≥ · + ¨ ‚ =
ãÖ„Ñ¨^•Ü«∂xfl J#∞ãïOz "≥~· åQÆºO á⁄Ok ~å=∂#O^Œ ãÖ„Ñ¨^•Ü«∞OÖ’ q~°HÎõ
nHõ∆ fã¨∞H˘<åfl~°∞.b
406
146. â◊`å=^è•x – QÆ}+Ë π (1960 ad)

ãÖã¨¯ $`«, Hõ#fl_», PO„^èŒ ÉèÏ+¨ÅÖ’ â◊`å=^è•#O KÕã≤ Pâ◊√ Jq`«fiOÖ’
k@ì JxÑ≤OK«∞H˘#fl |Ç¨ï ÉèÏëê"Õ`«Î P~ü.QÆ}Ë+π Hõ~åfl@HõÖ’x HÀÖÏ~üÖ’
4–12–19 6# [x‡OKå_»∞. `«O„_ç â◊OHõ~ü JÜ«∞º~ü. `«e¡ Je"ÕÅ=∞‡.
z#flÑ¨ÙÊ_»∞ ãÖã¨¯ $`«, `«q∞à◊, Hõ#fl_», `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê ÑïK«Ü«∞O U~°Ê_çOk.
ãÖã¨¯ $`« HÍ"åºÅ∞ K«kq r~°O‚ KÕã∞¨ H˘x Ñ¨^ÇŒ ¨ ~À U@<Õ Hõq`«fiO K≥áêÊ_»∞.
ã¨∂¯Å∞Ö’ WOw¡+π JÉèºí ã≤ã∂¨ Î „áêHõ$`«, áêm, „wH±, ÖÏ\˜<,£ W\ÏeÜ«∞<£ ÉèÏ+¨Ö’¡
„áêg}ºO ãÖáêkOKå_»∞. "≥∞HÍxHõÖò WOlhiOQ∑Ö’ a.W áêÃã·<å_»∞.
"≥∞@Ås˚Ö’ ZO.Zãπ KÕâß_»∞. "≥∞\©iÜ«∞Öòû, Ãã·<£û "≥∞@Ås˚ÅÖ’ Ñïâ’^èŒ#
KÕâß_»∞. ãÖã¨¯ $`«OÖ’ ZO.U _ç„wx Hõ#fl_»OÖ’ Ç¨ÏOÑ≤ Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç
_ç.e\ò#∞ ''J=^è•# Hõà—◊ —ÃÑ· nèãã≤ π ~åã≤ á⁄O^•_»∞.
â◊`å=^è•#O
K«H¯õ x zHõ¯x Pâ◊√^è•~å Hõq`«fiO, ã¨∞xã≤`« "Õ∞^è,Œ J=QÍÇ¨Ï#, ^è•~°}Ï,
*Ï˝ÑH¨ õ â◊H,Î̃ Ç¨ã¨º ã¨∂ÊiÎ, z‰õΩ¯Å#∞ JkèQqÆ ∞OKÕ F~°∂Ê <Õ~∂° Ê qãÎ̈ $`« Ö’Hõ
Ñïâ◊Å#, |Ç¨ïâß„ãÎ̈ ÑïK«Ü«∞O, P^èŒ∞xHõ âß„ãÎ̈ ™êOˆHuHõ Ñï*Ï˝#O Jhfl
Ñ¨Ù+¨¯ÅOQÍ L#fl QÆ}+Ë π Jëêì=^è•# â◊`å=^è•<åÅ#∞ JÅ"ÀHõQÍ KÕã≤ Ñ¨$K«Û‰ù Ωõ Å#∞,
ã¨ÉÏè ã¨^∞Œ Å#∞ "≥∞Ñ≤ÊOKå_»∞. ãÖã¨¯ $`«, Hõ#fl_», `≥Å∞QÆ∞ =¸_»∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’ QÆ}+Ë π
1000H˜ ÃÑQ· Í J=^è•<åÅ∞ KÕã≤ JÑ¨~° QÆ}âË √◊ _»xÑ≤OKå_»∞. J"≥∞iHÍ Ü«¸~°Ñπ
407
^ÕâßÅÖ’ W~°"H·≥ ˜ ÃÑQ· Í J=^è•<åÅ∞ KÕã≤ "≥∞Ñ¨ÙÊ á⁄O^•_»∞. 15–12–1991#
"≥Ú^Œ\ ˜ â◊`å=^è•<åxfl ÉˇOQÆà¥◊ ~üÖ’x ÉèÏ~°fÜ«∞ q^•ºÉè=í <£Ö’ x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞.
=∞~À Ñ¨k¿ÇÏ#∞ ~ÀAÖ’¡ =∞~˘Hõ J=^è•<åxfl KÕâß_»∞. WÖÏ *ˇ„· `«Ü∂« „`« ™êyOz
2012Ö’ Ñ¨ÓiÎQÍ Hõ#fl_»OÖ’<Õ KÕâß_»∞.
J=^è•<åÅ∞ KÕã≤ T~°∞HÀÖË^∞Œ QÆ}+Ë .π ''â◊`å=^è•# âß~°^—Œ —, ''â◊`å=^è•#
Nq^Œº——, ''â◊`å=^è•# âßâ◊fiu—— J<Õ „QÆO^ä•Å∞ ‰õÄ_® ~åâß_»∞. Wq J=^è•#
q^ŒºÖ’ ~å}ÕKåÅ#∞H˘#fl"åiH˜ Hõ~n° Ñ≤HÅõ ∞QÍ L<åfl~Ú. <å\ÏºÅ‰õΩ áê@Å∞
~åâß_»∞. Ü«∞HõQ∆ Í# q^Œº JÉèºí ã≤Oz, ''UHõ =ºH©Î Ü«∞HõQ∆ Í#O—— J<Õ^•xfl `å#∞
`«Ü∂« ~°∞KÕã≤ Z<Àfl „Ñ¨^~Œ ≈° #ezÛ `«# „Ñ¨[#˝ ∞ Kå\Ï_»∞. D q^Œº‰õΩ ''=∞O@Ñ¨
„Ñ¨ÉÏè Hõ~° Láê^è•ºÜ«∞—— J<Õ a~°∞^Œ∞ á⁄O^•_»∞. ¿+H˜ûÊÜ«∞~ü <å@HõO Ç¨ÏŸ"≥∞\¡ ò‰Ωõ
Hõ#fl_®#∞ ã¨~}° OQÍ ''Ç¨Ï∏~å+≤Ü∂≥ —— ~åã≤ `å<Õ =ÚYºáê„`« ^èiŒ Oz „Ñ¨îŒ ≈OKå_»∞.
ãÖã¨¯ $`«OÖ’ QÆ}+Ë π J<Õfi+¨}O J<Õ UHÍOH˜H,õ ™êO| ÅÇ¨Ïi J<Õ
YO_» HÍ=ºO, â◊OHõ~° q"ÕHÜ © ∞« O J<Õ Ñ¨^ºŒ HÍ=ºO, JO`«ó HÍOu, ™œQÆOkèHõ
z„`« K«∂oHõ (z„`« HÍ=ºO), NHõ$+¨‚ ÅÇ¨Ïi, N *ÏO| ÅÇ¨Ïi, â◊$OQÍ~° ÅÇ¨Ïi,
[\Ï â◊‰Ωõ O`«Å, WàÏ HÔ =· Åº"£∞, U=O JÑ≤~fi° `«ó, Kå@∞ K«O„kHõ, N K«O„^Õâfi◊ i
ãÎ̈=O, =∞^è∞Œ ã¨^‡Œ J<Õ ãÖã¨¯ $`« Hõq`«fi ãÖHõÅ#O.
Hõ#fl_»OÖ’ q`å#, x`«º hu "≥Ú^ŒÖ#·ˇ W~°"·≥ „QÆO^ä•Å#∞ ~åâß_»∞.
a~°∞^Œ∞Å∂ Ñ¨Ù~°™ê¯~åÅ∞
QÆ}+Ë ‰π Ωõ Hõ~å‚@Hõ „Ñ¨É∞íè `«fiO ''~å*’º`«û= „Ñ¨âã◊ —Î≤ — Ñ¨Ù~°™ê¯~åxfl JOkOz
Q“~°qOzOk. HÍ=º HõO~î° „Ñ¨âã◊ ,Î≤ ~å„+‘Ü ì ∞« Ü«Ú= „ÑüÉèÏ Ñ¨Ù~°™ê¯~°, ÉÏ^Œ~åÜ«∞}
– "åºã¨ Ñ¨Ù~°™ê¯~°O, `«∞O‰õÄ~ü Ü«¸x=iû\˜ #∞O_ç Q“~°= _®Hõìˆ~\ò, z`ü
„Ñ¨|O^èŒ J"å~ü,¤ Z~åº, ¿ãkÜ«∂Ñ¨Ù J"å~°∞Ö¤ <ˇ Àfl PÜ«∞#∞fl =iOKå~Ú. WO`«\ ˜
|Ç¨ï=ÚY „Ñ¨*Ï˝je _®.P~ü.QÆ}+Ë π #_çKÕ ã¨~ã° fi¨ uQÍ, QÆ}ÑüQÍ ÉèÏã≤ã∞¨ <Î åfl_»∞.b
408

Geervana

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geervana

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

w~åﬁ} Hõ=ÙÅ Hõq`å

First Edition: MARCH 2015

Cover Design: Kalasagar

For Copies: Gabbita Durga Prasad

Type Setting: "Ramya Bharathi" vja

Printed : Rainbow Graphics, vijayawada-2

N "≥∞<ÿ xÕ QÀáêÅHõ$+¨‚ QÍiH˜....

<å =∞#ã¨∞Ö’x =∂@Å∞

WÖÏ "≥Ú^ŒÖO·ˇ k– ''ã≤^ÜúŒ ∂≥ y Ñ¨ÙOQÆ=ÙÅ∞—— "≥Ú^ŒÅ∞H˘x, ''=∞Ç≤ÏàÏ

™êÇ≤Ï`«º ¿ã=Ö’ 'ã¨~ã° É¨ Ïè ~°u—

™êÇ≤Ï`åºaè=∂#∞ÅO^ŒiH© LQÍk â◊√ÉèÏHÍOHõ∆Å∞, Jaè#O^Œ#Å∞.

w~åﬁ} Hõ=ÙÅ Hõq`å w~åﬁ}O

2. =Ú‰õΩO^Œ =∂Å ~å[Hõq –

ˆH~°à◊Ö’ HÍÅ_ç „QÍ=∞OÖ’ [x‡Oz# JÑ¨~° t"å=`å~°∞ÖË Pk

Hˆ ~°à◊ ~åA ‰õΩÅâıY~° =~°‡<Õ ‰õΩÅâıY~° PàÏﬁ~ü JO\Ï~°∞. PÜ«∞#

3. J~°ú âß„ãÎ̈ ~°K~« Ú`« –

4. Éè~í `° <« å@º ã¨$+≤Hì ~õ Î° –

„H©.Ñ¨Ó. =¸_»= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# ÉèÏ~°`« =Úx <å@ºâß„ã¨Î ~°K~« Ú`«.

7. "åºã¨ "åb‡Hõ ã¨=∂#∞_»∞

8. É∫^Œú "Õ^•Ou, Hõq –

9. <≥+· ^¨ Œè Hõ~Î° – NÇ¨Ï~°∞¬_∞» (106 ad)

11. KÀà◊ ~å[º K«i„`« ~åã≤# –

12. =Ú„^•~°H∆õ <å@Hõ Hõq –

13. QÆ^ºŒ =∞Ç¨HÍ=º ~°K~« Ú`« –

14. ã≤OÇ¨Ïà◊ ~å[ Hõq –

15. Hõq`å HÍq∞x ^Œ~Ç° ¨ ã¨"∞Õ –

ÉèÏã¨∞x „Ñü<å@HõO XHõ „Ñ¨`ºÕ Hõ`#« ∞ ãÖ`«iOK«∞H˘#flk. Un Ñ¨Ó~°fi

16. J~°ú Q“~°"åxﬂ JO^ŒÅO ZH˜¯Oz# Hõq –

17. "Õ}ã© O¨ Ç¨~° <å@HõH~õ Î° –

18. ã¨∞ÉèÏ+≤`« â◊`H« Hõ ~õ Î° –

19. ã¨∂~°º â◊`H« õ Hõ~Î° –

20. JÅOHÍ~° âß„ãÎ̈H~õ ,Î° =K«# Ñ≤`å=∞Ç¨ï_»∞ –

21. â◊$OQÍ~° â◊`H« õ Hõ~Î° –

22. *ˇ#· Hõq –

23. É∫^Œú <å@Hõ Hõ~Î° –

24. =K«# ÉÏ}O –

25. z„`«Q~Æ ƒ° ù Hõq`å ã¨OÑ¨#∞ﬂ_»∞ –

26. `˘eâß„ãÎ̈ HÍ=º Hõq –

27. "≥Ú^Œ\ ˜ „â◊=ºHÍ=º JÅOHÍi‰õΩ_»∞ –

30. kQÆO|~° *ˇ#· Hõq –

31. Hõ~∞° } ~°™ê#∞Éè∂í u – Éè=í Éè∂í u–1 (800 ad)

32. `«$fÜ«∞ Ñ¨O^è• `˘H˜¯# –

34. Pâ◊Û~°º K«∂_®=∞}˜ <å@HõH~õ Î° –

35. ã¨∂„`« Ñ¨^ŒúuÖ’ JÅOHÍ~° „QÆO^èŒO ~åã≤

36. ^èﬁŒ <åºÖ’Hõ Hõ~Î° –

37. ÉÏÅ Hõq – ~å[âıY~°∞_»∞ (860-940 ad)

¡ Hõq (889 ad)

39. „¿ÑÜ≥∂~°ã¨ „Ñ¨uáê^Œ‰Ωõ _»∞ –

40. qHõ@ x`«O| (900 ad)

42. Jaè=ºHÎ̃"å^Œ "åºÑ¨‰Ωõ _»∞ –

43. Bz`«º ã≤^•úO`«H~õ ,Î° <å@Hõ Hõ~Î° –

44. Hõq tHõ∆ ~åã≤# –

45. Ü«∞â◊ãÅÎ≤ Hõ Hõ~Î° –

46. =∞Ç¨~å[ Hõq –

47. „Ñ¨É’^èŒ K«O„^À^ŒÜ∞« <å@HõH~õ Î° –

48. =ºO[<å =$uÎ HÍ~°∞_»∞ –

49. ‰õΩO^Œ=∂Å <å@Hõ ~°K~« Ú`«

51. P~åº ã¨ÑâÎ̈ u◊ Hõ~Î° –

52. HÍ=ºâß„ãÎ̈ Hõ~Î° –

53. Ñ¨$nèﬁ ~å[ K«i„`« Hõ~Î° –

54. #= ™êÇ¨Ï™êOHõ K«i„`«H~õ Î° –

55. ^Œﬁ ºiÌHqõ ~åA –

56. JÅOHÍ~° ã¨~ﬁ° ã¨ﬁO Hõ~Î° –