Φραγκιά Ελπίς

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΕΠΟ 10 – ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ:

"Να αναλύσετε μέσα από ποιες διαδικασίες αναδύθηκαν στη

Δυτική Ευρώπη τα συγκεντρωτικά μοναρχικά κράτη της Αγγλίας,
της Γαλλίας και της Ισπανίας από τον 14ο έως τον 17ο αιώνα".

ΦΡΑΓΚΙΑ ΕΛΠΙΣ
ΑΡ.ΜΗΤΡΩΟΥ 155993

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ
ΑΝΝΑ ΜΑΧΑΙΡΑ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2022

1
 Φραγκιά Ελπίς

Περιεχόμενα

Εισαγωγή..............................................................................................................................................3
Ο δρόμος προς την εδραίωση της απόλυτης μοναρχίας......................................................................3
Η θεωρεία της απολυταρχίας...............................................................................................................4
Ισπανία, οι καθολικοί βασιλιάδες........................................................................................................5
Γαλλία, το πρότυπο της απολυταρχίας................................................................................................6
Αγγλία, η διαφορετική.........................................................................................................................7
Συμπεράσματα.....................................................................................................................................8
Βιβλιογραφία.......................................................................................................................................9

2
 Φραγκιά Ελπίς

Εισαγωγή

Στην εργασία που αναπτύσσεται παρακάτω θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε την πορεία προς
την απόλυτη μοναρχία των τριών μεγάλων δυνάμεων της Δύσης.

Στο πρώτο μέρος θα γίνει μια ιστορική αναδρομή για να δούμε τις αλλαγές που έλαβαν χώρα
στον κόσμο και οδήγησαν στην εδραίωση της απόλυτης μοναρχίας.

Στο δεύτερο μέρος θα εξετάσουμε ξεχωριστά την πορεία προς τον απολυταρχισμό της Ισπανίας,
στη συνέχεια της Γαλλίας και τέλος της Αγγλίας.

Ο δρόμος προς την εδραίωση της απόλυτης μοναρχίας

Ο 15ος ήταν αναμφίβολα ο αιώνας των μεγάλων ανακαλύψεων. Ένας ολόκληρος, πολλά
υποσχόμενος νέος κόσμος απλώθηκε στα πόδια των μεγάλων κρατών της Ευρώπης. Αυτό σήμανε τη
μαζική εισαγωγή νέων, άγνωστων μέχρι τότε προϊόντων από τις αποικίες καθώς και πολύτιμων
μετάλλων πράγμα που βελτίωσε το βιοτικό επίπεδο και την οικονομία των βασιλείων εγκαινιάζοντας
το παγκόσμιο εμπόριο. Ο πλούτος και η δύναμη μετατοπίστηκε από την Κεντρική και Νότια Ευρώπη
στη Δυτική και ιδιαιτέρως στις χώρες που βρέχονταν από τον Ατλαντικό. 1

Τα γεμάτα βασιλικά θησαυροφυλάκια λόγω της εισροής πλούτου από τις αποικίες και με τη
βοήθεια τακτικών φόρων, έδιναν την πολυτέλεια συγκρότησης και συντήρησης μιας μόνιμης και
άρτια καταρτισμένης υπαλληλίας καθώς και υπουργείων με σκοπό τη διοίκηση και οργάνωση του
στρατού καθώς και την εξωτερική πολιτική.2

Οι μόνιμοι στρατοί που συγκρότησαν οι μονάρχες ήδη από τα χρόνια του Εκατονταετούς
Πολέμου τώρα συντηρούνταν, εξελίσσονταν και ενισχύονταν σε μεγάλο βαθμό με τα πλούτη του
Νέου Κόσμου βοηθώντας τους έτσι να εδραιώσουν τη θέση τους και να επιβάλουν την τάξη στο
εσωτερικό και στο εξωτερικό του βασιλείου τους3.

Η θρησκευτική μεταρρύθμιση κλόνισε τα θεμέλια της καθολικής εκκλησίας και διάσπασε τη

χριστιανοσύνη προκαλώντας ρήξη με το μεσαιωνικό κόσμο. Η πάλαι ποτέ ισχυρή παπική εξουσία
αποδυναμώθηκε δίνοντας το προβάδισμα στους κοσμικούς άρχοντες. Οι μονάρχες της Αγγλία-
Γαλλίας-Ισπανίας ήδη από 15ο αι. υπογράφοντας συμφωνίες με τον πάπα (κονκορδάτα) απέκτησαν
αρμοδιότητες που ενίσχυαν τη θέση της κοσμικής εξουσίας απέναντι στην εξουσία της εκκλησίας. Η
άνοδος των «εθνικών εκκλησιών», όπου οι πιστοί μπορούσαν πλέον να μελετούν οι ίδιοι τη Βίβλο
που ήταν γραμμένη στη γλώσσα τους, έπληξε το γόητρο του πάπα 4. Η γαλλική εκκλησία προσπάθησε

1
Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σελ. 138
2
Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983, σελ. 198
3
Ράπτης, ό.π., σελ. 182
4
Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σελ.115-6
3
 Φραγκιά Ελπίς

να περιορίσει την παπική επιρροή και η Αγγλία δημιούργησε την Αγγλικανική Εκκλησία στην οποία
χρέη ανώτερου διοικητή ανέλαβε ο ίδιος ο βασιλιάς.

Οι μονάρχες προσπάθησαν να χειραγωγήσουν και να μειώσουν τη δύναμη των

αντιπροσωπευτικών θεσμών της επικράτειάς τους όπως το Κοινοβούλιο στην Αγγλία, τα Cortes στην
Ισπανία και τη Συνέλευση των Τάξεων στη Γαλλία.

Η θεωρεία της απολυταρχίας

Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της εποχής η απόλυτη μοναρχία ήταν το ιδεατό σύστημα
διακυβέρνησης.

Πρώτος ο Γάλλος Ζαν Μποντέν θωρούσε ότι η εξουσία του ηγεμόνα ήταν δώρο θεού και ότι
ακόμα και να παραβίαζαν το θείο ή τον φυσικό νόμο οι υπήκοοι δεν είχαν δικαίωμα να εξεγερθούν
εναντίων του παρά μόνο να υπακούουν. Αρνιόταν δε οποιαδήποτε ανάμιξη και περιορισμό των
αντιπροσωπευτικών θεσμών στη βασιλική εξουσία.5

Ο Άγγλος Τόμας Χομπς, λάτρης της μοναρχίας, στο κυριότερο έργο του «Λεβιάθαν» υποστηρίζει
ότι οι άνθρωποι υπέγραψαν συμβόλαιο με τον ηγεμόνα κατά το οποίο του παραχώρησαν κάθε τους
δικαίωμα προκειμένου να διασφαλίσουν την ασφάλειά τους. Αντίθετα με το Μποντέν ο Χομπς
πρέσβευε ότι με αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο ο ηγεμόνας δεν περιοριζόταν από κανένα φυσικό ή
θεϊκό νόμο και ότι υποχρέωση του λαού ήταν να του παραδοθεί άνευ όρων. 6

Τέλος ο Ολλανδός Ούγο Γκρότιους θεωρούσε αναγκαία την απόλυτη μοναρχία για τη
διασφάλιση της τάξης στο εσωτερικό μιας χώρας και πολύ φυσικό την απεριόριστη εξουσία του πάνω
στο λαό του.7

Οι ιδέες των θεωρητικών ήταν απόλυτα αποδεκτές από την κοινωνία του 16 ου - 17ου αιώνα. Οι
συνεχείς πόλεμοι, οι αρρώστιες, λαϊκές εξεγέρσεις και η φτώχια δημιούργησαν την ανάγκη
εγκαθίδρυσης κυβερνήσεων που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν στο λαό σταθερότητα και ειρήνη 8,
απαραίτητες για την ανάπτυξη του μερκαντιλισμού και τα συμφέροντα της αριστοκρατίας.

5
Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983, σ. 237
6
Ράπτης, ό.π., σελ. 183
7
Burns, ό.π., σ. 237
8
Ράπτης, ό.π., σελ. 182
4
 Φραγκιά Ελπίς

Ισπανία, οι καθολικοί βασιλιάδες

Το τέλος του εκατονταετούς πολέμου βρίσκει την Αγγλία και τη Γαλλία αποδυναμωμένες
δίνοντας την ευκαιρία στην Ισπανία να αναδειχθεί στην ισχυρότερη δύναμη της Δύσης. Οι επόμενοι
δύο αιώνες βρίσκουν τα Ισπανικά Βασιλεία να αυξάνουν σημαντικά τα εδάφη τους
καταλαμβάνοντας τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Μαγιόρκα, τη Μινόρκα και τη Νότια Ιταλία. Αυτό το
μείγμα λαών και γλωσσών της Ισπανίας έρχεται να ενώσει και να ισχυροποιήσει ο γάμος του
διαδόχου του θρόνου της Αραγονίας Φερδινάνδου και της διαδόχου του θρόνου της Καστίλης
Ισαβέλλας9. Επί της βασιλείας τους η ισπανική reconquista ολοκληρώθηκε το 1248 με την
προσάρτηση της Γρανάδας εκδιώχνοντας για πάντα τους Άραβες από την ιβηρική 10.

Ο Κάρολου Ε’, εγγονός της Ισαβέλλας και του Φερδινάνδου, ένωσε την Κεντρική Ευρώπη με την
Ισπανία και τη Ν. Ιταλία. Ο Φίλιππος Β', του Ισπανικού κλάδου των Αψβούργων, ήταν ο νόμιμος
διάδοχός του στις μέρες του οποίου η Ισπανία έφτασε στο απόγειο της ισχύος της. Ο Φίλιππος,
κληρονόμησε από τον πατέρα του μέσω της πολιτικής γάμων, τα εδάφη της Ολλανδίας, του Μιλάνου,
της Σικελίας, της Νάπολης και του Νέου Κόσμου και έγινε ο ηγέτης της πιο σπουδαίας αυτοκρατορίας
στον κόσμο11. Διέθετε στρατό στην Ευρώπη που τον συντηρούσε λεηλατώντας τα πλούτη της
Αμερικής. Η διαβόητη Ισπανική Αρμάδα, ένας ικανός και πολυάριθμος στόλος, νίκησε τον οθωμανικό
στη Ναύπακτο το 1571 ανακόπτοντας την προέλασή τους. Το 1580 ενοποίησε τα βασίλεια της
Ισπανίας και της Πορτογαλίας.12

Η θρησκευτική μεταρρύθμιση του 16 ου αι. βρίσκει τους Ισπανούς μονάρχες σύμμαχους του
Πάπα υιοθετώντας την Ιερά Εξέταση ως μέσο επιβολής του καθολικισμού ενισχύοντας την άποψη ότι
ο μονάρχης είναι απεσταλμένος του θεού. Ήδη από το 15ο αι. ένας πολύ μεγάλος αριθμός εβραίων
και μουσουλμάνων υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Ισπανία στερώντας τη από ικανά χέρια και
λαμπρά μυαλά13.

Γαλλία, το πρότυπο της απολυταρχίας

Στις αρχές του 14ου αιώνα η Γαλλία ήταν από τα ισχυρότερα μοναρχικά κράτη της Ευρώπης. Ο
Εκατονταετής Πόλεμος (1337-1453) που έλαβε χώρα εξ ολοκλήρου στα Γαλλικά εδάφη την

9
Davies Norman, Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, Νεφέλη, Αθήνα 2009, σελ. 502
10
Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2000, σελ. 727
11
Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983, σελ. 220-221
12
Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σελ. 167
13
Davies, ό.π., σελ. 504 και Ράπτης, ό.π., σελ. 167
5
 Φραγκιά Ελπίς

εξασθένησε μεν κατάφερε δε να ανακτήσει από τους Άγγλους τα γαλλικά εδάφη. Η Προτεσταντική
μεταρρύθμιση επηρέασε ιδιαίτερα τη Γαλλία. Ο Ερρίκος Β' εξαπέλυσε το 1547- 1549 σκληρές
διώξεις κατά των Γάλλων καλβινιστών (Ουγενότων). Η χώρα μαστίζεται από εμφύλιο θρησκευτικό
πόλεμο με αποκορύφωμα τη σφαγή της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου το 1572. Ο Ερρίκος της
Ναβάρα έδωσε τέλος στον πόλεμο και αποκατέστησε την σταθερότητα αναγνωρίζοντας με το
διάταγμα της Νάντης την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης των Προτεσταντών. Ο Ερρίκος με τις
υπηρεσίες του πρωθυπουργού του Συλλύ ανοικοδόμησε το βασίλειό του, εδραίωσε τη μοναρχία του
συντρίβοντας τους αριστοκράτες και ανέπτυξε αποικίες στη Β. Αμερική 14.

Κατά των Τριακονταπενταετή πόλεμο (1618- 1648), σύγκρουση μεταξύ Γαλλίας και Αψβούργων,
η δράση του ικανού και ευφυούς καρδινάλιου Ρισελιέ, πρωθυπουργού του Γάλλου μονάρχη
Λουδοβίκου ΙΓ', συνέβαλε στη νίκη των Γάλλων και οδήγησε στη Συνθήκη της Βεστφαλίας. Η Γαλλία
εδραίωσε την κυριαρχία της και αύξησε τα εδάφη της υπό την ηγεσία των Βουρβόνων. Το
πρόγραμμα της εσωτερικής του διακυβέρνησης περιελάμβανε επίσης και την εδραίωση της απόλυτης
βασιλικής εξουσίας εξοντώνοντας την αριστοκρατία. Σε αυτό συνέβαλε και δημιουργία του σώματος
των intendants15. Επιστρατεύοντας την τυπογραφία και την υποστήριξη των διανοούμενων της
εποχής ο Ρισελιέ στήριξε τη βασιλικά εξουσία 16. Ο διάδοχός του Μαζαρέν κινήθηκε προς την ίδια
κατεύθυνση και κατέστηλε την εξέγερση των ευγενών γνωστή και ως «Σφενδόνη».

Η απόλυτη μοναρχία όμως βρήκε τον κύριο εκφραστή της στο πρόσωπο του Λουδοβίκου ΙΔ΄
(1643-1715). Η προεργασία για την εδραίωση της απόλυτης εξουσίας του είχε ήδη γίνει από τους
προκατόχους του κι έτσι βρήκε ένα βασίλειο με δυνατό στρατό, γεμάτο θησαυροφυλάκιο,
ελεγχόμενη εκκλησία και αποδυναμωμένη αριστοκρατία 17. Πάνω σε αυτή τη βάση ο Λουδοβίκος
δούλεψε μόνος χωρίς τη συμμετοχή πλέον πρωθυπουργού και της Συνέλευσης των Τάξεων έχοντας
τον πλήρη έλεγχο των ανώτατων αξιωματούχων του και αναλαμβάνοντας επικεφαλής και των τριών
εξουσιών: της εκτελεστικής, της νομοθετικής και της δικαστικής. Με τη βοήθεια του υπουργού του
των Οικονομικών Κολμπέρ ο Λουδοβίκος επιδόθηκε σε έναν αγώνα βελτίωσης της οικονομίας της
χώρας εκσυγχρονίζοντας την παραγωγή, ενθαρρύνοντας την ίδρυση συντεχνιών και εταιρειών,
προωθώντας τις εξαγωγές σε βάρος των εισαγωγών, ενισχύοντας την κατασκευή πλοίων και
στηρίζοντας τον αποικισμό στη Β. Αμερική (η πόλη Λουϊζιάνα φέρει το όνομά του) 18. Πολύ εύστοχα
μάζεψε την αποδυναμωμένη αριστοκρατία στην Αυλή του, που τότε ήταν η λαμπρότερη της

14
Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983, σελ. 215-216
15
Ό.π., σελ. 217
16
Wiesner-Hanks Merry, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη, 1450-1789, Ξιφαράς, Αθήνα, σελ. 342
17
Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σελ. 184
18
Wiesner-Hanks Merry, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη, 1450-1789, Ξιφαράς, Αθήνα, σελ. 341-342
6
 Φραγκιά Ελπίς

Ευρώπης, για να την ελέγχει. Ο απολυταρχισμός του τον οδήγησε στην αναστολή της Συνθήκης της
Νάντης εκδιώχνωντας τους Ουγενότους από τα Γαλλικά εδάφη.

Η λάμψη του διαβόητου «Βασιλιά Ήλιου» και υποστηρικτή της φράσης «Το κράτος είμαι εγώ»
καθρεφτίζεται στον πλούτο του παλατιού των Βερσαλλιών όπου οι επιφανείς καλλιτέχνες της εποχής
εκθείαζαν μέσω της τέχνης τους τον απόλυτο μονάρχη19.

Αγγλία, η διαφορετική

Η Αγγλία ακολούθησε μια διαφορετική πορεία όσον αφορά τον απολυταρχισμό που ηττήθηκε
πριν τη γαλλική επανάσταση. Η Προτεσταντική μεταρρύθμιση εδραίωσε περισσότερο τη Βασιλική
εξουσία στην Αγγλία αναγνωρίζοντας ως επικεφαλής της αγγλικανικής Εκκλησίας, σύμφωνα με την
Πράξη Πρωτοκαθεδρίας, τον βασιλιά Ερρίκο Η'20. Η εποχή της διακυβέρνησης της κόρης του
Ελισσάβετ Α΄ (1558-1603) και τελευταίας των Τυδώρ θεωρείται ο χρυσός αιώνας της Αγγλίας. Όταν
διαδέχτηκε την αδελφή της Μαρία Α΄, γνωστή ως «αιμοδιψής», η προτεστάντης Ελισσάβετ
αποκατέστησε τη θρησκευτική ισορροπία μετά από χρόνιες διαμάχες μεταξύ καθολικών και
προτεσταντών. Απομάκρυνε τις ισπανικές βλέψεις προς τη χώρα της νικώντας την αήττητη ισπανική
Αρμάδα του Φιλίππου21 και με τη διπλωματία της έφερε σταθερότητα22.

Ο Ιάκωβος Α' (1603-1625) που τη διαδέχτηκε υιοθέτησε το δόγμα "ελέω Θεού" ευνοώντας
όσους τάχτηκαν υπέρ του και επιβάλλοντας φόρους χωρίς τη συγκατάθεση του κοινοβουλίου το
οποίο και τελικά διάλυσε όταν αυτό αντέδρασε 23. Ο διάδοχός του Κάρολος Α΄ Στιούαρτ ακολούθησε
την ίδια τακτική οδηγώντας τη χώρα σε εμφύλιο (1642-1649) Τελικά η διαμάχη δημοκρατικών και
μοναρχικών κατέληξε σε αποκεφαλισμό του μονάρχη από τους δημοκρατικούς. Ο Κοινοβουλευτικός
Κρόμγουελ το 1648 αναλαμβάνει τα ηνία της εξουσίας και εγκαθιστά την πρώτη και μοναδική
ολιγαρχική Δημοκρατία. Η αντίστροφη μέτρηση για την κατάργηση της απόλυτης μοναρχίας είχα
αρχίσει. Στα μέσα του 17ου η Αγγλία βρισκόταν σε επαναστατικό πυρετό με νέα ριζοσπαστικά
κινήματα να κάνουν την εμφάνισή τους και να ζητούν ίσα δικαιώματα, γραπτό Σύνταγμα, δικαίωμα
ψήφου και λαϊκή κυριαρχία μέχρι και πιο ριζοσπαστικές ιδέες όπως η κοινοκτημοσύνη και κοινωνική
ισότητα. Μετά το θάνατο του Κρόμγουελ η μοναρχία αποκαταστάθηκε από το γιο του
αποκεφαλισμένου βασιλιά Κάρολο Β'. Όμως η φιλοκαθολική και αυταρχική στάση του Καρόλου Β΄

19
Berstein–Milza, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 1, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997, σελ. 413
20
Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σελ. 152
21
Berstein–Milza, ό.π., σελ. 374
22
Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983, σελ. 200
23
Ράπτης, ό.π., σελ. 191
7
 Φραγκιά Ελπίς

(1660- 1685) όσο και του αδελφού του Ιακώβου Β΄ (1685- 1689) οδήγησαν στην Ένδοξη Επανάσταση
(1688- 89)24. Πολιτικοί της Αγγλίας καλούν το Γουλιέλμο της Οράγγης και τη σύζυγό του Μαρία
Στιούαρτ, νόμιμη διάδοχο του θρόνου, να αναλάβουν τη βασιλεία. Νέα εποχή ξεκινάει για την
Αγγλία, η απόλυτη μοναρχία δίνει τη θέση της στην κοινοβουλευτική. Ο Χάρτης Δικαιωμάτων του
1689, βάσει του οποίου περιορίζονται οι εξουσίες του βασιλιά σε σχέση με το κοινοβούλιο,
κατοχυρώνονται οι ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών και οριοθετούνται τα προνόμια του25,
θα αποτελέσει μέρος της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στη Γαλλία το 1789.

Συμπεράσματα

Οι βασιλιάδες κυβέρνησαν στη θεωρία «ελέω θεού» όμως δεν έγιναν δεσπότες όπως στην
Ανατολή. Στην πράξη σεβάστηκαν τους νόμους και τις παραδόσεις του τόπου τους καθώς και τα
προνόμια της άρχουσας τάξης που την χρειάζονταν στο πλευρό τους 26. Παρόλο που η απόλυτη
μοναρχία, κατεξοχήν ευρωπαϊκό φαινόμενο, κυριάρχησε ως το ιδανικό μοντέλο διακυβέρνησης στα
περισσότερα κράτη της Ευρώπης δεν θα κατάφερνε να αντέξει στο χρόνο. Η Ένδοξη Επανάσταση το
1688 στην Αγγλία και η Γαλλική Επανάσταση του 1789 θα αποδείκνυαν περίτρανα ότι αυτός ο τρόπος
διακυβέρνησης δεν αρμόζει στα αναδυόμενα εθνικά κράτη της σύγχρονης εποχής.

Βιβλιογραφία

24
Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σελ. 192
25
Wiesner-Hanks Merry, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη, 1450-1789, Ξιφαράς, Αθήνα, σελ. 354
26
Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983, σελ. 198
8
 Φραγκιά Ελπίς

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 1, Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα
Ευρωπαϊκά Κράτη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997

Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία: Εισαγωγή στην Ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τ. Α΄,
Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1983.

Davies Norman, Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, Νεφέλη, Αθήνα 2009

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου: Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην
Ευρώπη (312-1500), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2000.

Wiesner-Hanks Merry, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη, 1450-1789, Ξιφαράς, Αθήνα, 2008

Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999