Doç. Dr.

Semiha Altıer

SAN 4001 MİNYATÜR SANATI I

İslam El yazmalarıyla İlgili Seçilmiş Terimler

Ahar: Nişasta, yumurta akı gibi maddelerden yapılan ve ham kağıdın yüzeyine sürülen karışımdır. Bu
şekilde kağıt uzun yıllar dayanıklılığını korur. Aharlanan kağıdın gözenekleri ortadan kalkar. Bu şekilde
parlak ve kaygan bir görünüm olmasının yanında kalemin kağıdın pürüzlü yüzeyine takılmadan akıp
gidebilmesi de sağlanmış olur. Kağıt aharlandıktan sonra yüzeyini parlatmak ve düzeltmek üzere
kullanılan âlete ise “mühre” denir. Ahar ve mührelenen kağıtlar mürekkebi emmez, yazım hataları kolay
düzeltilebilir.

Altın varak: İnce tirşeler arasında çekiçle dövülerek inceltilen altın levhalara verilen ad. İyi bir altın
varak elde etmek için yaklaşık on bin çekiç darbesi gereklidir.

Cetvel: Yazma kitaplarda metnin yazıldığı bölümü başka bir deyişle çerçevesini belirleyen çizgiler.
Genellikle altın ve jengar (bakırdan elde edilen yeşil) ile çekilir. Turuncu ve koyu mavi de cetvellerde
kullanılan renkler arasındadır. Bu işi yapan sanatçıya “cetvelkeş” denir.

Cilt (cild): El yazmasının yapraklarını dağılmadan ve sırası bozulmadan bir arada tutabilmek için yapılan
koruyucu kapağa denir. Arapça olan bu kelime “deri” anlamındadır. Ciltler çoğunlukla deriden yapıldığı
için bu adı almıştır. Cilt yapan sanatçıya “mücellit” denir. Arap alfabesi ile yazılan kitaplar sağdan sola
okunduğu için, üst kapak sağ tarafta yer almaktadır. Sol taraftaki alt kapak ise kitabın arka yüzünü örter
ve “mikleb” bu kapağa eklidir.

Cildin bölümleri

Üst kapak
Alt kapak

Salbek

Şemse

Mikleb
(Karga)
Sertab Sırt Köşelik Bordür
(Köşebent) (Şerit)
 2
El yazması: Gerek “müellif” (yazar, kitabı telif eden kişi) gerekse “müstensih” (kitabı kopya ederek
çoğaltan kişi, hattat veya katip) tarafından elle yazılmış kitap.

Bir el yazmasından örnek

Halkâr (halkârî): Sadece altınla yapılan süsleme.

Hat: Yazı, hüsn-i hat “güzel yazı” anlamındadır. “Hattat”, bu sanat kolu ile uğraşan kişiye denir. Bu
derste daha çok kitapları istinsah eden (yani kopyalayan) sanatçı anlamında “hattat” veya “katip”
terimini kullanacağız. Harflerin yazılış biçimlerine göre hat türleri gelişmiştir.

Temel Hat Türleri

 3
İstinsah etmek: Nüshasını çıkarmak, kopya etmek. Müellifin yazdığı ya da hazırladığı kitabı elle
çoğaltma işlemi. Bu işi yapanlara “müstensih” denilir.

Kalem-i siyahî (siyah kalem): Esas olarak “mürekkeb resmi” olmakla birlikte çok az renklendirilmiş
örnekleri de vardır. Bu türde yapılmış eserler daha çok murakkalarda (albüm) bulunur. Az sayıda
elyazması bu şekilde resimlenmiştir.

Kalemdân (Türkçe divit): Hattatların kalemlerini koyduğu kutu.

Kalemdân ve kullanımı

Kamış kalem: Sıcak ülkelerin nehir ve göl kenarlarındaki sazlıklardan toplanan kamışın doğal rengi,
sarımsıdır. Kamışların kurumaları için belirli bir sıcaklığı daima koruyan at gübre içine yatırılır. Burada
yavaş yavaş suyunu kaybedip sertlik kazanan kamışlar cinsine göre, kırmızımsı, kahve, açık veya koyu
kahveye, hatta siyaha dönerler. Kamış kalemin ucu, yazılacak hattın çeşidine göre açılır.

Kamış kalemlerden örnekler

 4
Katı (katı'a): Oyma. Herhangi bir şekil ve yazının kâğıt veya deriden oyularak çıkartılmasıyla meydana
getirilen bir süsleme türüdür. Oyulup çıkartılan kısma “erkek oyma”, oyulan kısma ise “dişi oyma”
denilir. Erkek ve dişi parçalar başka bir deri veya kâğıda yapıştırılarak süsleme yapılır.

Ketebe (kolofon): (Arapça ketebehû) “bunu yazdı” anlamına gelen kelime, hattatın yazısına ismini
koymasıdır. Kitap terminolojisinde genellikle kitabın yazıldığı tarihin, kimi zaman yazıldığı yerin ve
katibinin adının kaydının bulunduğu bölüme verilen addır ve “ketebe kaydı” olarak kullanılır.

Köşebent (köşelik): Cilt kapağının dört köşesine yapılan bezemeler.

Mecmua (antoloji): Birden çok eserin yer aldığı kitap.

Mikleb (Türkçe karga): Ciltlerde alt kapağa sertab ile bağlanıp, üst kapak ile kitap arasına girerek sayfa
kenarlarım koruyan, ucu sivri parça.

Minyatür (kitap resmi): Bir yazma içinde yer alan içerik olarak kitabın metnine bağlı, bu metni
açıklayan resimlere verilen isim. Minyatürün en belirgin özelliği metinle olan ilişkisidir. Minyatür terimi
Latince “minyum”dan (minium) gelir. Minyum, kırmızı renk veren bir kurşun oksittir. Bu terim, Ortaçağ
Avrupa’sında hazırlanan elyazmalarının bölüm başlarındaki harflerin minyum ile boyanmasından
kaynaklanmıştır. Zamanla kitap resimlerine de bu isim verilmiştir. Türk-İslam resim sanatındaki karşılığı
“resim”, “nakış” ve “tasvir”dir.

Murakka (albüm): Aynı veya başka dönemlerde hazırlanan, genellikle metinsiz, farklı resim, tezhip ve
güzel yazı örneklerinin, kimi zaman harap durumdaki elyazmaları içinden çıkartılarak veya sadece
albüme konmak üzere özel olarak yapılmış tek yapraklar.

Murassa: Kıymetli taşlarla bezenmiş anlamındadır ve kitap sanatında daha çok ciltlerde kullanılan bir
terimdir.

Mürekkeb: Lamba isi, su, arap zamkı, mazı yaprağı veya kibrit tuzu (vitriol) gibi çeşitli malzemeler ile
hazırlanan ve hattatın yazı yazmakta kullanıldığı maddenin adıdır.

Nakış (resim- tasvir): Her türlü yüzeye (taş, ahşap, alçı, cam, seramik vs.) uygulanan boyalı bezemenin
yanı sıra ve kitap resmine de verilen isimdir. Bu işi yapan sanatçılara da “ nakkaş”, “ressam”,
“musavvir” veya “şebihnüvis” denir. “Musavvir”, daha çok insan resmi, “şebihnüvis” ve “sûretgâr”
ise, insan sureti (yüz, portre) yapan nakkaşlara denilir. Ancak bu sanatçılar resimdeki her türlü öğeyi
yapabilmektedirler.

Nakkaşhâne (Nigârhane): Resim, hat ve bezeme yapan usta ve çırakların çalıştıkları yer.

Nigâr: Resim, sûret, insan resmi yerine kullanılan, Farsça bir kelimedir. İnsan resimleri yapan nakkaşlara
(veya musavvirlere) “nigârende (nigârî)” denir.
 5
Nüsha: Bir eserin elle yazılarak çoğaltılmış olanlarından her biri.

Salbek: Cilt kapaklarında şemsenin iki ucundaki uzantı süsleme motifine (genellikle palmet
biçimindedir) verilen isim.

Serlevha: Sayfanın yada yazının başı anlamındaki bu sözcük, kitabın tezhipli başlık bölümü için
kullanılır. Genellikle el yazma kitaplarda, ilk sayfada kitabın adının yazıldığı tezhipli kısımdır.

Kitabın adı Serlevha

Cetvel

Satır

Sütun

Sertab: Ciltlerde mikleble alt kapak arasındaki parça. Sayfa kenarlarını korur ve miklebe hareketlilik
sağlar.

Sırt: Ciltte alt ve üst kapağı bağlayan kısım.

Şemse: (Arapça şems: güneş) Her türlü bezemede madalyona verilen isim olmakla birlikte, daha çok
kitap sanatlarında, ciltte veya tezhipli sayfalardaki yuvarlak veya oval (bunlar kimi zaman dilimli de
olabilir) madalyonları tanımlayan süsleme motifi.

Şiraze: Ciltte, kitabın yapraklarını düzgün tutan bağ veya örgü. Cilt yapılacak kitabın sayfaları cüz
şeklinde alınır ve yan yana dikilir.

Tasvir: Resim ve nakış terimlerinin karşılığıdır.

Temellük kaydı (exlibris): Yazma eserlerin iç kapağında, kitabın kimin kütüphanesine ait olduğunu
bildiren kayıttır.

Tıpkıbasım (faksimile): Bir el yazmanın orijinaline uygun olarak aynı biçimdeki basımıdır.
 6
Tezhip: Arapça “zehep” kelimesinden türeyen tezhip; "altınlamak" anlamındadır. Elyazmalarının
sayfalarına, hat levhalarına, murakkalara, hatta tuğraların boşluklarına altın tozu ve boya ile yapılan her
türlü bezemeye denir. Bu terim altın dışında, toprak boyalarla yapılan bezemeler için de kullanılır. Ancak
sadece altınla değil her çeşit kitap süslemesi için kullanılmaktadır. Yalnız altınla yapılan tezhibe
"halkâri" denir. Tezhip yapan sanatçıya "müzehhip" tezhiplenmiş esere "müzehhep" adı verilir.

Vassal: Bozulmuş ve dağılmış elyazması kitapları tamir eden, kâğıtları yenileyerek sayfaları birbirine
birleştiren (yediren) sanatçıya denir.

Vassale: Kâğıtları bozulup yırtılmış yazma eserlerde bu kısımlara kâğıt eklenerek yapılan tamir biçimine
denir. Bu terim aynı zamanda, yıpranmış kitaplardan çıkarılarak bir araya getirilmiş resim veya hat içeren
sayfaları oluşturulacak albümün yapraklarına fark edilmeyecek kadar ustalıkla yedirerek eklemeye de
denir.

Zahriye: Yazma eserlerin metninin başlangıcından önce yer alan, tek veya çift sayfaya denir. Bu sayfanın
tezhipli ve sade örnekleri vardır. Burada kimi zaman temellük (aidat) kaydı, kitabın adı, müellifi, kimin
için hazırlandığına dair kayıtlarla, bazı örneklerde beyitler yer alır.

Bir zahriye sayfasından örnek

Zermühre: Altın parlatmak için kullanılan alet.

Kaynaklar

ARSEVEN, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi, 2. baskı, İstanbul, 1998.

DEVELLİOĞLU, Ferit. Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi, 2006.

ESİNER ÖZEN, Mine. Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü, İstanbul, 1985.

ÖZÖNDER, Hasan. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatları Deyimleri, Terimleri Sözlüğü, Konya, Sebat
Ofset Matbaacılık, 2003.