Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 80
fr Bee eet TRUNG TAM KHOA HQC XA HOI VA NHAN VAN QUOC GIA VIEN TAM LY HOC PTS. VO DUNG TAM LY HOC TON GIAO NHA XUAT BAN KHOA HOC XA HOI HANOI: 1998 LOINOLDAU Ton gido 1a mt hign tugng x4 hoi ton tai lau ddi nat trong lich sit lo&i ngudi. N6 xuat hign tir budi binh minh cia nhén Jogi va ton tai dén tan x hoi hign dai ngay nay. Ton gifo 18 mot nhu clu tinh than cia céc tin dO va nhing ngudi theo ton gido. MQt nhu clu c6 tinh cong dong, dan tc, khu vue va nhan Jogi. Ton gido khong chi 18 vite dao ma cdn 1a vvige d0i. N6 khong chi lien quan t6i thé gidi tuéng tuong m: sau (Thien dudmg, dja nguc), ma cdn c6 anh huéng Ién dén cuge sng thyc'tgi clia con ngudi. Sinh hoat ton giéo gin bé chat ché v6i ddi sng van hod ciia mbi dan 19c. Ton gido 1a mot hign tugng x4 hoi mang dam mau se tam ly. N6 phan énh r6 nét ddi song tam IY cia con ngudi va cdc yéu t6 ttm ly mang mau sdc ton gido nay Iai 6 anh hutng khong nhd dén hoat dong thyc tiém cia con ngudi. Do vay, vige nghién cfu ton gido véi tu céch 14 mt hign twong x& hi quan trong, thi khong thé khong tlm hiéu tir g6c 9 cia khoa hge tam I. Néu coi nhe hoc khong quan tam dén nhimg khia canh tim ly cia ton gido, thi khong thé ly gidi duge cfc dic diém vA bin cht cia hign tuomg xa hoi dae bigt may. Mat thanh lyc hong x4 hoi phuc va cho ich chung ciia dan tOc va dt nuéc trong sy nghi n nay va dé han ché, khdc phyc nhiing mat tieu cue cia n6, th) ahdt thiét ching ta phai hiéu biét sau séc ve dc diém va bin chat cha t0n gido, tic 18 ching ta phai hiéu bigt nhing khfa canh cia ton gido & tang bgc sdu cla thé gidi ngi tam con ngudi - nhtng khfa canh tam ly cia né6. Nude ta 1 quéc gia c6 nhitu t0n giéo cing ton tai, tham chf edn dan xen vao nhau. C6 ton gido mang tinh toln ctu nhu Kit6 gido, Hi giéo; 6 ton gio mang tinh khu vyc nh Phat gido, Khéng gido; Iai cé ton giéo mang tinh dja phuong nhu dao Cao Dai, dao Hod Hao... Mite do phat trién cila cdc ton gido & nude ta cling rét da dang: céc hinh thite 16n giéo so Khai cing tn tai véi céc hinh thife t0n gido phat trién. Trong méy nam gan day, sinh hoat ton gido & nude ta c6 xu hung phat trién. Bén canh nhiing mit tich cue cia sinh hoat nay 1a dép ting mOt s6 nhu cau tinh thin cha nhan dan, khuyén khich con ngudi lam ditu thign, gidm dieu 4c, thi 48 nay sinh khong ft ning biéu hign tieu cyc can phai chén chinh va khdc phuc nhu: mé tin, dj doan, buon thin, bén thénh, mot s6 hi tye anh hudng xdu dén vige xay dung 16i s6ng van minh xuat hign trd lai... Dae bigt, 44 cé mot s6 biéu hign Igi dung ton gido vao myc dich chinh tri dé gay tr ngai cho cong cue phat trién kinh t€ - x4 hoi cla dat nude. Do vay, nghién ctu ton giéo dé hiéu ding, hiéu 13 bin chat, nhiing mat tich cyc va nhing mat tiéu cyc cia hign tugng nay da trd thanh mot nhi¢m vy can thiét hign nay. BO Chinh tr da ra Nghi quyét 24/NQ-TW va Hoi dong BO trung (nay 1 Chinh phi) da ra Nghj dinh s6 69/HDBT ve cong tic ton Bido. Ching ta thye hign va ton trong ty do tin nguomg cia nhan dan, nhung ching ta cing kién quyét ddu tranh chong nhing biéu hign tieu cye néu tren va nhtng hanh dong Igi dung ton gifo vao cc myc dich gay tro ngai cho cong cudc xay dung va bdo ve dat nude. Ditu ding lu ¥ 1a nghién citu 16n gido dudi géc do tam Ig hoc & nude ta cdn 1a vén d& rét moi mé va hau nhy ching ta chua c6 cOng trinh tam ly hoc nghién cifu chuyén sau ve vin d® nay, dac bigt ti Tink vyc nghién edu IY lugn. Xudt phat 4 tir céch tigp can nhw vay, ching 10i thay cn thiét phai bien sogn cudn Tam IY hge ton gido, him cung céip cho sinh vién, cn bo ging day va nhing doc gid quan tam t6i mot s6 kién thc co bin nhdt ve nhtng van de tam ly cla ton gigo. Noi dung cia cudin sch duge trinh bay trong cdc chong: = Chuong I : Nhiing vin a chung. - Chuong If : Lich sit hinh thanh cia tam ly hgc ton giéo = Chuong II : Nhing hoc thuyét tam ly hoc hitn dai nghien cifu v8 ton giéo - Chuong IV : Niém tin ton giéo = Chutong V : Tinh cém ton giéo - Chuong VI : Sing béi ton giéo + Chuong VII : Nhan céch ton giéo Tim hiéu nhimg khfa canh tam ly cha mot van d® rong én va phitc tap nhur ton gido 14 mot cong vige khé khan va khong thé trénh khdi nhtng khiém khuyét, nhdt 1a day Iai 1 hing bude di dd dim ban dau, Tée gid cu6n sdch rét mong nhgn dugc nhimg Idi chi d&n, nhiing déng gép cia céc nha nghién cifu va ban doc xa gan. Tée gid CHVONG I NHONG VAN DE CHUNG I. DG tuong ciia tam If hoc ton giéo Cling nhw céc ng’nh khoa hoc khée, vite xdc dinh doi tugng nghién citu cia tam IY hoc ton gido phai duge dat ra hur mot van d® 6 vj trf dau tien. N6i mot céch khéc, ching ta clin xéc dinh tam ly hgc ton gido nghién ctu cdi gi ? Trong cu6n séch "The social psychology of religion" (Tam IY hoc x hoi cia ton gido) - Boston 1975, hai nha nghién cu M. Arguler va B.B. Hallahmi xem xét nhing khia canh tam IY cha tn gido theo hudng xa hoi hgc. Hai téc gid nay’Iai huéng viec nghien cu tam IY ton gigo dén nhu cu va sur digu chinh hanh vi ton gido. D. Baston va L. Ventis trong cu6n "The Religious experience. A Social - psychological Perspective" - Oxford, 1982 (Kinh nghiem ton gido. Vign canh tam If x8 hoi) da xéc dinh d6i twong cia tim IY hoc ton gido 1a nghién ctu nhing t4c dong tn giéo mang tinh tuong hd trong cude song cia cdc c4 nhan, tthe 1 nghién ctu "kinh nghi¢m ton gido". Theo cfc tde gid nay, vige nghien citu tam IY 10n gido, tach roi Khoi x4 hOi hgc. Phuong phép khoa hoc dé nghien citu tam ly hoc ton gido theo hai nha nghién cifu nay 18 sy thong nhat gita chi nghia hoai nghi, chi nghia kinh nghiem va nhtng nghién cou mang tinh he th6ng. Theo Batson va Ventis thi sy hodi nghi (nghi ngd kha nang nhan thitc hign thye khéch quan) va kinh nghi¢m (coi kinh nghiém 1a nguon g6c duy nhat cia tri thitc) va nghién ctu thyc nghi¢m 18 khong thé thiéu duge khi nghién ciu nhgn thie ton gido. 6 Cée nha tam IY hoe XOviét (c0) dye trén nguyén tc hoat dong dé nghién cfu tam I¥ hoc tOn giéo. Ho dénh gid cao vai trd cla cdc y6u.t6 x8 hoi d6i voi sw hinh thanh va phét trién nhiing dac diém tam lf ciia tin dd va cc nhém tOn gido. Theo céc nha tam ly hoc XOviét, tam ly hge ton gido clin phai nghién cfu céc khia canh tam 1f cia tin 40 tren cA hai binh dign Iy lugn va thyc tién, Ton gido 18 mt hign tugng x hoi dae bigt. Bai 1é né gén ign voi mot lye long bi dn, ma ching ta thudng goi 1A lye lugng sigu nhién (luc Iugng thin thanh). Ton gido, néi mot céch don gién, chinh 18 mOi day lien he gitta nhtng ngudi theo 16n gido va hye Iugng situ nhien. Chinh méi quan hé dac biet nay d& quy dinh hhimg ajc diém tam ly cla nhing ngudi theo ton gido va cla céc cong dong ton gido, va sy khéc biet ve mat tim If gia nhimg ngudi theo ton giéo vi nhing ngudi khong theo ton gio. Di tugng cia tam ly hoc ton gio 1a nghién citu nhing 3c diém tam ly cia nhing ngudi theo ton giéo va phan diet ahimg ngudi theo ton nhing 4c diém nay trong hanh vi ci gido va nhig ngudi khong theo t6n gi I. Nhiém vy nghién ciu cia tam ly hoc ton gido LA phan nganh khoa hoc nghién ctu mot hi¢n tung x8 hoi dac bigt, tam Iy hoc t0n gido cé nhi¢m vy nghien ctu ly lugn va nghién ctu dng dyng. G nude ta, day 18 mot phan nganh khoa hoe méi, cho nén cd hai nhiem vy tren déu rat nang n@, cdn nbidu véin d& cin phai 1am séng t6, phdi gidi quyét. Nhig vige ching toi da lam chi 1a nhimg bu6c khai phd dau tién. 1. Nhi¢m vy nghién citu ly ludn La mot phan nganh khoa hgc ma Hau nhu chua c6 nhiing cu6n sich giéo khoa hay céc cudn sch chuyén khio, nén nhi¢m vy nghien cttu ly lugn ola tim ly hoc ton gido & nude i ta rat quan trong. Van d@ nghién ctu Iy lugn cia tam ly hoc to’ gido hign nay thé hien & cde nhi¢m vy cy thé sau: 1.1 Xée gp he thong khdi nigm trong mot ctu tric hop Ig, mang t{nh dc thi cia minh. Djc bigt phai x4c dink duce khdi nigm co ban nhat, nén ting mhdt cla phan nganh khoa hhge nay Aé tren co sd dé xay dung ly lugn ve tam ly hoc ton sido, 1.2 Lam séng 16 qué trinh hinh thanh cc dgc diém tam If cia nhiing ngudi theo ton giéo va cdc cOng dong ton giso (hing biéu hign, ban chét va nguyén mhan tg0 nén cde dic diém tam 1y nay). 1.3. Bign sogn nhing cuén séch Iy lugn eo bin (séch giéo khoa) va céc chuyén khdo stu v8 mot hay mot s6 khfa canh nao d6 ciia tam IY hoc ton gigo. 2. Nhiém vu nghién citu ing dung Ben canh xéc dinh nhing vén den ly lugn co ban cia tam Iy hoc tn gido thi vige tim hiéu va ly gidi nhimg hign tuong ton giéo trong thyc tién cing 1 nhimg nhiém vy 6 tinh bite xc hign nay. Nhi¢m vu nay thé hign & cdc, khfa canh cy thé sau: ~ Tim hiéu sy hinh thanh va phét trién nhimg d3c diém tam ly cia c&c tn gido & nude ta, chi ra nhing biéu hign dac thi clia cdc ton gido nay. ~ Chi ra m6i lign he gitta céc djc diém tam I cha ton gido va van hod cia dan toc. - Tim hiéu vai tr cia cdc yéu 16 tam ly tO gigo trong Bi sOng cia cng dong xi hoi hign nay (nhiing mat tich cyc va mat han ché cia n6). - Tim higu nhing khfa canh tam ly cia céc hign turgng ton gio xust hign trong ddi sOng x4 hoi. 8 IIL. Tam lf hoc ton giéo trong ‘hé thong cic phan nganh cia khoa hoc tam ly Cang véi sy phat trién cia xa hoi, khoa hoc tam If ngay ang hinh thanh céc phan nganh méi cia mink. Dén nay di ©6 hon $0 phan nganh thuge he thong céc phan nganh cia tam ly hoc. Tham chf & Mj ngudi ta dé phan ra hon 70 nganh cia tam IY hoc. Vay, trong h¢ thong nay, tam ly hoc ton giéo ditng 3 khu vc no? Dé 1 mot cau hdi clin duge gidi dép. Vige xée dinh tam ly hgc ton gido trong h¢ théng cia Khoa hgc tam ly-phai xuat phat ti phuong phép nghién citu, tir dc diém cia céc yéu 6 tam ly t0n gifo. hing yéu 16 tam ly ton gido khOng chi phan énh tam ly cha cdc c4 nhan theo tOn giéo ma cdn phan anh tam ly cia céc nhém ton gido. Va sy phan nh tam ly cia cde nhém ton gido méi 1 noi dung co ban cia nhing yéu 16 tam ly ton sido, Céc tin d0 va nhing ngudi theo tn gido néi chung khong thyc hign hanh vi ton gio cia minh mot céch don 18 ma thye hign trong céc nhow nhét dinh. Sy hinh, thanh, phat trién va tinh 16 chic cita céc nhém nay c6 thé & nhiing mite 49 khée nhau. Co nhimg nhém hinh thanh mot céch ty phat, mhung 6 nhing nhém lai cé tinh t6 chite chat ché. Nhting quan diém, quan nigm, cdm xuic va hinh vi ton gido deu duge hinh thanh qua giao tip va céc hogt dong chung trong cOng dong ton gido. Céc tin 40, nhting ngudi theo t0n gido 18 mot kigu nhan cach xB hoi dac bigt. Céc dac diém nhan céch cla hg" la két qué cia sy tip thu céc quan diém, céc hinh thc cia hanh vi ton giéo ning ngudi khée ti moi trutng xa hoi quanh minh. Nhu vay, § day, thm hiéu cdc dac diém tam ly tn giéo dya tren nguyén té hogt dong ciia moi quan he tuong hd gitta cé nhan va nhém, nhém va c4 nhan, Mat Khéc, hing phuong phép lugn nghién citu, céc phuong phép nghitn cifu cia tam IY x& hoi c6 ¥ nghia quyét dinh doi v6i tam I hoc ton giéo. Nguyen téc hoat dong 1a nguyen tdc co ban dé nghién cfu tam IY ton gido. Cac phuong phdp ciia tam I hoc xa hoi mhwr nghién cdu ti litu, phong vén, quan sét... duge sir dung nhu nhiing phuong phép chinh cha tam ly hgc ton gigo. Tit nhing phan tich tren cho thay viée nghién citu tam I age t0n gido duge dya trén binh dign cla tam ly hoc x3 hoi. C6 thé n6i, tam IY hoc ton giéo 1a mot phan nganh cia tam Iy hgc xa hoi ging nhu tam 1¥ hoc dan tc hay tam IY hoc quan ly vay. N6i nhur vay, khong c6 nghia 18 nghien cif nhtng khfa canh tam If cia t6n gio téch rdi céc phan nginh khéc cia tam If hoc. Nhimg thinh tu nghién citu cia tam ly hoc dai cuong, sinh ly hoc ¢6 § nghia quan trong 46i v6i vige nghién ctu nhting d§c diém tam 1y cia tin dd ton giéo. Ching han, hoc thuyét "Nhing dac diém chi yéu cia nguon g6c céc kfch thich 6 ban chu dai nfo" cia nha sinh ly hoc XOviet néi tiéng A. A Ustomxki (1875 - 1942) da cho phép ching ta hiéu duge nhigu dic diém tam ly cia tin dd, dac bigt 12 nhing hanh vi ton gido md quéng (thigu minh m&n). Khéi nigm "Khuon mau dong lyc" do 1.P. Péplop dua ra c6 vai trd 16m trong vige gidi thfch mot s6 khfa canh cia hinh vi ton gido, trong a6 su phitc tap, xung dot trong ddi sOng cia tin 4, nhimg hanh vi bét chuéc trong vigc thyc hi¢n nghi IE ton gido. IV. Nhimg phuong phép nghién ctu co bin ciia tam If hoc ton giéo LA mot Tinh vyc cha tam ly hoc xa hoi, ttm IY hoc ton gido sit dung ede phuong phép nghién cifu co ban cite tam ly hoc va tam If hoc x4 hoi dé nghien citu ¥ thitc hanh vi ton sido. 10 1. Phuong phép quan sét Quan sét 1A mot phuong phép nghién ctu quan trong cia tam I¥ hoc tn gido. Nhiing ngudi nghien cfu quan sit hinh vi ola cdc c& nhan hay cOng dong tOn gido trong viec thyc hign cdc nghi 18 ton gido. Vi du: quan st hanh vi trong thoi gian thyc hign cdc nghi 18 ciing 18, clu nguyén. Dé quan sat dat higu qua cao, clan thyc hin cdc yeu chu sau: vach ke hoach nghién cttu, c4ch thife vA giai doan ghi chép dit lieu, ‘tm hiéu dac diém cha d6i tugng quan sdt, dia ban quan sat. Quan sét clin phai duge tign hanh trong ditu kign ty nhién (tc 14 ngudi nghien ctu khong can thigp vao viec thyc hign hanh vi cia tn dd). Ngudi quan sét clin phai 6 nhing k¥ nang, sy khéo Iéo trong qué trinh nghién cifu, Vite ghi chép dir ligu 6 thé tién hanh bang nhieu hinh thc khéc nhau: ghi chép bang s6 sch, bling chup anh, quay camera qué trinh thye hi¢n céc hanh vi ton gigo. Viec sit dung camera gitip cho ngudi nghién citu c6 ditu kign xem lai, phan tich ky céc hanh vi, trang thai cm xuie cla tin d trong cfc thoi diém sau d6. Do han ché cia phuong phép quan sdt IA chi ghi Iai duge nhimg trang thai cdm xifc, hinh vi cia tin dd thé hign ra ben ngoai nén phuong phép nay cin két hgp v6i mot sO phuong phép nghien ctu khéc. 2. Phuong phdp thuc nghi¢m Day 1a phuong phép khong sir dung rong rai trong nghién cau tam ly ton gido, Nhing thyc nghiém v8 nghién cifu tam Iy ton gido chi: yéu duge thyc hien duéi dang thyc nghi¢m te nhién. Do khong ding nhting téc dong bén ngoai anh hudng En ddi sOng tam ly cla tin db nén nd c6 thé thu duge nhiing két qua c6 tinh khéch quan. D6i tugng nghién cifu 1a céc tin do rieng 18 va cong dong ton gido. 3. Phuong phap nghién ctu tai ligu Day 18 phuong phép duge sit dung rong rai trong nghién cifu ede hign twyng tam ly ton gido. Vige nghien ctu cdc tai u ligu, hign vat 66 thé gidp chuing ta lam séng t3 su hinh thanh va phat trién ciia mt ton gido hay cia mot cong dong ton gido nao dé, sy hinh thanh cfc dae diém tam ly cba mot tin - 0 hay thi Tinh tn gido nao 46. Phuong phép nghién cifu tai ligu duge sir dyng nhieu & My. Nha tam ly hoc My W. James (1842 - 1910) a4 nghien ctu nhing nhat ky ghi chép hing ngly, ty thugt ciia cdc nha thn-bf hoc, nhiing ngudi tu hanh theo chit nghia khé hanh, cdc tu si & dn... trong vide nghien cau tam ly tn giéo. Két qua nghien ctu céc thi ligu ndy da sip Ong hoan thanh cu6n séch "Sy phong phi cia kinh nghi¢m ton giéo". Cun sich ndy 44 tro than ti ligu tham Khdo b6 ich 46i v6i céc nha tam I¥ hge va ton gido hoc trong nghien citu ton gido. 4. Phuong phép phing van Day 1a mot phuong phdp nghién citu trong tam cia tam Iy hoe ton gido. Phéng van duge tign hanh duéi hai hinh thite: phéng van migng, phong van vit bing ankét. Céc cau hi c6 thé duéi dang cau hdi déng hodc ctu hdi mé. Vige sit dung phuong phap nay c6 thé lam sng 18 nhfn thic, tinh cdm cia tin dd A6i v6i ton gido ma ho theo. D6i voi phéng van ming, en chit ¥ céch théc dat cau hdi, xay dung bau khong khf céi md, than thign va hiéu biét ln nhau gitta ngudi phong van (nghi¢m vien) va ngudi duge phéng vén (nghiem thé). Do m6i phuong phép déu cé nhimg uu diém va han ché ring nén khi nghién ctu mot van de nao dé cia tam Iy hoe ton gido cn phai két hgp nhigu phuong phap khéc nhau, C6 nhu vay két qua thu duge méi cé tinh khoa hoc, chin thye va 9 tin cay cao. CHUONG I LICH SU HINH THANH TAM LY HOC TON GIAO ‘Sy Minh thanh tim 1¥ hoc ton gido c6 thé chia thank 2 giai dogn chinh: giai doan truée khi tam IY hgc ton gigo hinh thanh nhu mot nganh khoa hoc dgc Igp, giai doan hai 1a giai dogn tam IY hoc ton gido trd think mgt nganh khoa hoc doc lp I. Nhimg nghién cttu truéc khi tam If hoc ton gido tré thanh mot nganh khoa hoc déc lap (truée thé ky XIX) Mae dii tam 1¥ hoc ton giéo 14 mot nganh khoa hoc con rat tr8, song nhing nghién ctu ve cdc van dé 6 ign quan dgn tam 1¥ hoe ton gido & nhing mic 4 khéc nhau, & cdc 6c dO khée nhau Iai xust hign rat sm trong lich sir phat trién x8 hoi loai ngudi. Boi 18, ton gido (véi cde hinh thite so khai) 48 xuat hign tir buéi binh minh cia loai ngudi. ~ Ikhnaton : (Vua Ai Cap 1375 - 1358 truée Cong Nguyen) 43 can dam tit ch6i nhiing truyén thong ton giéo cia hai nghin nam truée 6 do céc thay tu vA cée thénh dudng Khoi xuimg dé tim dén nhiing gid tri tinh than (tam 1y) cia ton gido mdi. Ong da phé phén triet 46 nhiing ton gido c6 quyén Tye rat ving chée va he thong tg0 nén sy ky dieu cia ago doc than. Ti nhing bai thénh ca va nhimg ghi chép cdn Jai ching t3 ring ton gido da duge biét dén va duge hiéu nhw kinh nghi¢m mang tinh xtc cém. 13 ~ Céc nha tam ly hoc cba dao Hindu o6 da phat trién mot nganh khoa hgc phan tich nhing kinh nghi¢m ton gido rit dng chi y. Nhting ¥ kién cia Vedanta da lam bing né sy phat trign mang tinh thin bf cia situ ¥ thie. Tiép dén Sankh 4a chi 13 ste manh cla tam hon con ngudi o6 lien quan dén cdc co quan cém gide va hanh vi. Hai Ong 44 phét hign ra vai trd cia céc bai tp Yoga doi véi vigc kiém sodt tinh than va ¥ thite ton gido. ~ Gautama Buddha (563 - 483 truéc Cong Nguyen) da phan tich mQt cdch hé théng hod hanh vi cia con ngudi, Ong 4 tién hanh nhiing thi nghiem v6i cdc phuong phép dc thi 48 nghién ctu nhing ngudi dan Ong sing dgo (thénh nhan) theo phuong phép ty tu hanh khé hanh va sy tu hanb nhitu Khi dgt t6i diém vo thie. Sau séu nam tin hank nghién cfu v6i nhidu thf nghim Ong da dia ra m9t hoc thuyét twong ty hu thuyét Phrot (Freud), theo hgc thuyét cia Ong, nguyen nhan cia sy dau khé cia con ngudi 1 dye vong, ham mun, n6i cdch khéc, sy gidi thost hoac higu théu sy vat 18 yéu 16 cin thiét 48 gidi quyét dau khé. - Socrates (470 - 399 truée Cong Nguyen) 18 dai dign cho vige phé phén thin thénh & Hi Lap. Ong cho ring, cuge sng Khong duge kiém ching thi khong phi hgp v6i cuge s6ng con ngudi, Theo Ong, khong ton tai mot thé gidi hu do nhu ton giéo vin dua ra (Thien dudng). Ong béc bd nhimg vi thin truyén thong clia dan tc minh va tim cho minh mot Thugng dé rieng thé hign & trong luong tam, cdn than linh theo Ong duge bét nguon tir chink tam hon va sy chp nh§n cia con ngudi trong cudc sOng va cdi chét. Nhing quan diém cia dgo Co Déc 48 gidp ching ta hiéu mot céch ding ké ve tam IY hgc ton gido. Theo Jesus (Giesu), tinh cdm ton gido 1a biéu hign cha ddi sng nOi tam con ngudi, n6 thé hign tir nhing biéu hign ben ngodi dén nhOng mong mun va dong co, dén tinh yéu thuong va suy nghi, va te thanh van de quyét dinh cite cuge song. 14 + Blaise Pascal (1623 - 1662) 14 ngudi di tien phong tron; thdi diém con chua phan rd ranh giéi gia khoa hoe tien 7 va than hgc, Ong 1a ngudi da bat dau 4p dung todn hoc va vat ly hoc vao nghién citu kinh nghiem ton giéo theo huéng thye nghi¢m. Viec khém phé sy that da tré thanh nitm say mé trong cugc sOng cla Ong, khi di tir thé gidi vat chat ben ngoai dén thé gidi noi tam, Ong 44 06 duge hiéu biét hodn toan chinh xéc v8 céc yéu t6 tam IY, theo Ong, chiing o6 thé do ludng va trdc nghi¢m duge, Ong khong bj han ché bdi sy gido ditu cia chi nghia ty nhien va chi nghia duy ly trong vige nhing vén de lien quan dén than thénh va cam xiic cla cude sOng ton gido. - Jonathan Edwards (1703 - 1758) va Friedrich Schleirmacher (1768 - 1834) 18 nhimg ngudi da sir dung tam ly hoc vao tim hiéu thin hoc. Schleirmacher, néi chung 1a ngubi tien phong trong viéc ch6ng lai chi nghia duy ly va céc tri thite tOn gido cé t{nh 4p dat, chang han, nhw tinh cdm phy thuge tuygt d6i (tinh cém ton gido). Nhung vao ngay 8/7/1731 tai thanh phO Boston, tite 18 37 nam trudc Khi F. Schleirmacher sinh ra, J. Edwards 43 thuyét giéo vé "Chia Trdi duge ton len trong sy tin cay cha con ngudi". Trong cudn sich “Treatise Concerning the Religion Affections" (Luan thuyét vé nhitng cdm xic t6n gido) viét nam 1746, ong 4a chi ra mQt céch day di nhing 14p luan trong Kinh Thanh(!), - Srem Kierkegaard (1813 - 1855) 18 con ngudi cia tuong phan 15i lac, Ong 18 ngudi da dura ra nhing phat kién ma sau mot thé ky d& tre thanh sy bung né cia thdi dai ching ta Ong 4a phan tich khfa canh tam ly cla sy kinh hai, tuyet vong va lo sg trong ton gigo. . —_— (1). Cun cuéi cing cia bo kinh Tan wéc, cdn goi (Revelation). * oe - Johann Friedrich Herbart (1776 - 1841), vao nam 1809 4 ké thira Immanuel Kant trong vi trf ngudi ding dau ve triét hoc & Konigsberg. Ong 4 viét hai cu6n séch quan trong ve tam ly hoc "Lehrbuch zur psychologic”, 1816 va "Psychologic als Wissenschaff", 1824 - 1825. Herbart tré thanh cha dé cia nganh tam ly hoe gido dyc. Ong da bién tam ly hoc thanh nganh khoa hoc thyc nghiem, nang dong va sir dung céc tri thie todn hoc. Ong cho ring tam ly hoc da 18 ng&nh khoa hoc nang vé ly thuyét hon 1a thyc nghi¢m. Ong da du tranh dé khoa hoc tam If hoe, noi Ong lam vie ngay cing dén gan véi nghién cifu thyc nghigm, Herbart d& tim hiéu nh cdm ton gio theo xu hudng nay. - Gustav Theodor Fechner (1801 - 1887), ngudi da tién hanh thi nghi¢m dau tien - tht nghi¢m da tré thanh co s8 cho Khoa hoc tam ly hién dai‘'’, Ong da tot nghi¢p nganh y cla Trudng Dai hoc Téng hgp Leipzig. Sau khi t6t nghi¢p Ong gi di nghien itu vat ly cia Trung Téng hop Leipzig. Nam nam sau d6, nam 1839 Ong da tir chic chi nhi¢m khoa vi Iy do sifc khod va Ong bi dau dén kich ligt do benh tt va lam ong kiet sc trong 3 nam. Can benh nay da lam thay déi cude sOng cila Ong, din Ong t6i nim tin ton gido stu séc va sy nghién cfu vé linh hon. Ong tin tudng ring § thitc va vat chat dong nhdt v6i nhau va ¥ thifc lan toa dén moi hign tugng, sy vat cia cude s6ng. IL. Tam If hoc ton giéo tré thanh mot nganh khoa hoc doc lap Vao cui thé kj XIX dtu thé ky XX tam ly hoe ton giéo 43 tre thanh mot phan nganh khoa hoc dge lp. Ditu ndy duge dénh déu bang hang loat cong trinh cia céc nha nghién cttu. (1). Edwin G, Boring, "A History of Experimental Paychology", New York 1950 (Lich sir tam If hoc thye nghi¢m). 16 + Wilheln Wundt (1830 - 1920), ong 1a nha tam ly hoc dau titn phat trién tam 1y hoc thanh mot khoa hoc doc lap. Ong sinh ra & Baden (Ditc), con trai cia mot myc su thuge Gido hoi Tin Lanh (Lutheran), ong da dugc cha sé (Vicar) day db va cing Ia ngudi sng cing véi ong dén tan khi Wundt vao hoc & trudng thé duc thé thao, sau d6 1A cdc Truong Dai hhgc Tiibigen, Heidelberg va Berlin. Khi cdn [a sinh vign, ong 48 cong b6 (xudt ban) nhitng cong trinh nghién city dang chi §. Ong di duge Trudng Dai hoc Téng hop Heidelberg cép bang tign si y hoc, sau d6 ong & Iai day 8 giing day mon sinh If hoc. Vao nam 1862, ong da dugce mdi gidng mot chuyen dé: “Tam ly hoc nhin tix quan diém cia khoa hoc ty nhién" va chuyén dé nay t6i nam 1867 da déi tén thanh "Tam-sinh 1 hoc”. Nam 1875, Wundt tré thanh chi nhiém khoa triét hoc cia Trutmg Dai hoc Leipzig, & day Ong da sing lgp phong thi nghi¢m tam Iy hoc vao nam 1879, thye ra dé 1a mot vien tam I¥ hoc. Tai noi day, da san sinh céc nha tam. I hoc thye nghi¢m va ho tre thanh nhing ngudi tién phong cla mot nganh khoa hoc méi & chau Au va chau My. Nhing nghi¢n ctu cla Wundt va cdc sinh vién cha ‘Ong 44 duge cong 6 trén cc tap chi do Ong sdng lap. Ong da viet duge 491 bai b4o céo khoa hoc véi 53.000 trang vé tam l¥ hoc va sinh Iy hoc. Cudn séch "Tam ly hgc" cia Ong viét tit nam 1873 - 1891 a bj kiém duyet $ Tin, cuén Tam 1¥ hoc dan toc’ ota Ong viét tir nam 1900 - 1920 gom 10 tap. Trong cong trinh nay Ong da de cap dén mot sO van d¥ tam ly cia ton gido. Ngudi ta cho ring, day 18 co sb dé xéc dinh sy hinh thanh tam IY hoe ton gido. ‘D6i v6i Wundt, tam ly hoc 18 mot khoa hoc thyc nghiém, day Ia m9t quan diém vi dai. Ong cho ring, nhiém vu cla tam I¥ hoc 1a phan tich cdc qué trinh cia ¥ thitc thanh cdc (2). “Gio hoi Tin Lanh Ify ten cia Martin Luther (1483 - 1546), ~ yéu t6 ctu thanh va phét hign ra qui lugt ve moi lien he gidta cdc yéu t6 nay. Trong cide ddi nghién ctu cla minh, Wundt cha kip tién hanh tim hiéu nhing vén d& tam If cla ton gido trong phong thf nghi¢m, nhung Ong da d@ nghi céc hoc tro cia Ong 4p dung cdc khdi ni¢m tam ly hoc va sy anh hung cia thye nghi¢m vao nghien citu tam ly hoc ton gido. C6 thé n6i, nhing cong trinh nghien cifu ciia Ong, dae bigt 1a sw séng Igp tam ly hoe thyc nghi¢m 48 khong chi ¢6 anh huong quyét dinh dén vige hinh thinh khoa hoc tam If nhur mot khoa hoc doc lap ma cdn anh hutng, ¢6 ¥ nghia to 1én 6i véi vigc ra ddi cia tam I¥ hoc ton gido. Vao cui thé ky XIX dau thé ky XX, tai chau My, tam Ig hoc da c6 nhing phat trién mang tinh dot pha va dat duoc nhing thanh tyu quan trong, Mac di, ttm ly hge ton giéo da ra d0i tai Phép, Ditc, nhung né lai phét trién & M9. Ching ta 6 thé chi ra mQt s6 dai dign cia huéng nghién citu nay. = Granville Stanley Hall (1844 - 1924, ong 12 nha tam Iy hoc My dau tien nghién ctu nhing vn den t6n gido theo phuong php thyc nghigm. Hall duge sinh ra tai mot trang trai & Ashfield, Masaachusetts. Sau khi tot nghi¢p Trutng Dai hoc Williams nam 1867 véi chuyén mon chinh Ia triét hoc va tién hod hgc, Ong da tham dy cau Igc bo than hoc cia tudng dong @ thanh pho New York mot nam, sau d6 4a sang Dite nghién cau triét hoc ti nam 1867 dén nam 1871 tai Bonn va Berlin. Khi trd ve cau lac bo, Ong da nhgn duge bang ve than hoc, sau 10 tuan v6i tr céch 18 ngudi thuyét gido ctia Gido hoi ong a tr thanh gido su ve tigng Anh va triét hoe ca Trudng Dai hoc Antioch ti nim 1872 dén 1876. Khi Wundt cong b6 cuén sich "Tam-sinh ly hoc", Ong da rét quan tam dén mot Tinh tam ly hoc méi. Ong quyét dinh dén Leipzig dé nghitn cau cing voi Wundt, nhumg trong thdi gian nay Ong duge mdi dén Truémg Dai hoc Harvard 1am gidng vién va tai day 4a 18 nghién cifu cling véi William James - mot gidng vién tré lam vige true Hall 2 nam, 4% hoan thanh lugn 4n tién sf tm ly dau tien & MY ve tam ly hoc (1878), ve tam 1y thye nghiém. Sau d6 Hall da dén Ditc, dau tien 1 dén Berlin, sau 46 dén Leipzig, sng ben canh Fechner va tr& thinh sinh vién MJ dau tign cia Wundt trong thdi gian Wundt thanh Ip phong thf nghi¢m. Sau d6 Ong trd vé Dai hoc Harvard dé ging trong Tinh vue giéo dyc. Nam 1881, Ong duge méi 1am giing vien cba Trudng Dai hoc Téng hop Johns Hopkins nisi thanh lap va nam 1883 Ong td thinh gido sw tam ly hoc. Nam 1883 ong 43 thinh lap phdng thf nghigm tam ly hyc vA nam 1887 ong séng Ip tap chi tam ly hoc My. ay 1a phong thf nghi¢m va tap chf tam 1y hoc dau tien & MC. Hai nam sau Ong tré thanh higu trudng dau tién cha Trung Dai hoc Téng hop Clark & Woscester, Massachuestts va dfn dat n6 phat trién. Ong khong chi 1a giéo su tam IY hoc ma cdn 12 ngudi sing lap phdng thi nghi¢m tam ly hgc, khoa gido dye hoc va Hoi tam ly hoc My (rsa ) va Ong da try thanh vj chit tich dau tien cia Hoi tam gc MY. Hall da sang I$p Tap chf Tam ly hoc My va 1a kkhai dau 6 thinh I4p 3-tap cht khée, trong 6 cé Tap chi tam ly hoc ton giso (1904 - 1914). Vao ngay $ thing 2 nam 1881 t4p thif hai trong cong trinh 12 t4p cia Ong di duge Dai hoc Téng hop Harvard xudt ban, Hall 18 nguin dau tien nghién ctu thyc nghigm ve ¥ thitc ton gio. Ong cho ring, ¥ thite ton gido cia thanh nién lin quan én thoi ky trudng thanh ve gidi tinh va sw dé bi tac dong n6i chung. Két lug nay 1a ttn d@ dé xudt hien cong tinh nghién ctu : "Dao dife va sy giéo duc ton gio d6i véi thanh, thiéu nién" do trud’ng su pham phat hanh thang 6 nam 1891. . Phuong phap bang hdi (ankét) do Francis Gabton sdng lap 48 tr thank mot phuong phép nghien cttu chi yéu cia tam 19 I hoc ton giéo. Hall da 4p dyng phuong phép nay trong nghiém cifu cia minh vé tam ly hoc ton gido. Ong cing 1a mot trong nhing ngudi dau tien truyen bé phan tam hoc dén cde nha tam ly hoc MY bang vic mdi Freud, Jung dén tai Truong Dai hoc Téng hgp Clark nam 1909, day 18 hai nha nghién cfu di cé nhiing déng gép lén cho tam I hoc ton sido. Trong tng s6 cdc sinh vien lam vige véi Hall tai Trung Dai hoc Téng hgp Clark cé Burnham, Daniels, Lancaster, Leuba va Starbuck dé cong b6 cdc cOng trinh nghién ctu ve tam ly hgc ton gido tir nam 1891 dén 1897. Leuba va Starbuck sau d6 da tiép tue nghien citu ve tam ly hgc ton gido. James H, Leuba (1868 - 1946), Ong 1 nha khoa hoc sudt doi gén b6 v6i ton gido, nhing cong trinh cia Ong duge xuat bin déu thuge ve tam 1y hgc ton gido. Ong 18 con trai ngubi thy sika chia dong ho Neuchatel, Thuy, si, Ong duge day d5 ve dite tin cia mon do thuyét Calvin"). Khi cdn 1a sinh vién cia Trudng Dai hoc Téng hop Neuchatel Ong 4a nhgn thay sy mau thufn gita sy diing dén cia khoa hoc va ton gido. Sau-khi tot nghiép trudmg dai hoc téng hop, Ong cing véi gia dink dén think pho New York va hai nam sau ong 18 thr ky cia Hoi thanh nién Co Déc gido Phép (Y.M.C.A). Sau mot nim day ting Phdp va tiéng Dite, ong nhan duge hoc béng di nghién citu tam 1¥ hge tai Trudng Dai hoe Téng hgp Clark, Lugn van tién si cia Ong 44 nghién cou ve sy chuyén déi ton gido va da duge dang trén tap ch Tam ly hoc MJ nam ; 1896 (The American Journal of Psychology). Ong da tién hanh phéng vén mot s6 higng I6n nhing ngudi thay 46i tin ngudmg cia dgo Co Doc giéo - nhing ngudi da tye 1i€p thong béo 2), Gigo Iy cia ngudi Phép theo dao Tin Lanh Jean Calvin (1509 - 1564) vA ee tin d® cia Ong. 20 ve nhimg kinh nghi¢m va quan diém cia ho. Qua. nhing nghien citu clia minh, Ong da lam cho phuong phdp phéng van tr thanh mot phuong phép co ban cila tam ly hoc, Dya tren nhGng quan diém cia chit nghia ty nhien, Leuba da gidi thich, lam séng 1 su khdc biet ve tur tudng, tinh cdm, ¥ thc cia nhOng ngudi theo ton giéo va nhing ngudi khOng theo ton Bido, theo Ong, chan ly ca ton gido 18 sy rét ra tir kinh nghi¢m va sir nh’m ln chi quan cia moi ngudi. Nam 1897, Ong duge chi dinh thanh Ip Khoa tam If hoc tai Truong Dai hoc Bryn Mawr va tir dé tré di Ong da danh toan 9 thai gian va tam tf cho vige gidng day va nghien cifu tam ly hoc tn gido. Nam 1912 Ong xuat bin cudn "Nhing nghién cau ttm ly vé 16n gido", Nam 1916 cuén séch thi hai cha Ong duge cong b6 véi ten goi "Nitm tin vao Chia Troi va sy bét ti". Trong hai cong trinh nay, Ong da chi rS nguén ‘g6c tam 1y, sy phat hign ra niém tin ton giéo phét sinh tir hai ngudn géc : nhu cau gidi thich (ve cdc hi¢n tugng bi én cia cuge s6ng) va nhu cau tim kiém sy gidp do trong cudc'séng. Ong da rit ra nhan xét: khoa hoc can dua ra nhing cau tra loi va phuong phép dé lam séng 13 viee ton giéo dua vao céc nhu clu trén. Nam 1925, Ong vit cugn séch "Tam I hoc ve thuyét huyén nghi¢m cia ton giéo"), Trong cudn séch nay Ong da chi ra nhitng dgc diém cia sy huyén bf ton gio theo nb(mg nguyen nhan ty nhien. - Edwin D, Starbuck (1866 - 1947), Ong 4a cho xudt ban mot cudn sich dd sO vé tam ly hoc ton gido, mA Ong phai nghién cttu trong 6 nam tdi (tit nm 1893 dén 1899) - The Psychology of Religion : An empirical Study of the Growth of Religious Consciousness (Tam ly hoc tn gido : kinh nghi¢m (1). Thayét huya nghitm 1d thuyét phép vA tin nguOng cho ring sy hiéa bigt ve Chia va ve chin If thye sx €6 thé dat doe qua viee suy tung hoje su mje Khai tm linh, Khong phy thuge vio ly tr va efe gide quan nghién cu ve sy phét trién cla y thie t0n gido). Cudn séch duge xudt ban tai New York véi 1di gidi thi¢u cia William James. Starbuck sinh ra trong mot gia dinh tin dd phdi Quay Co (Quaker) & gin Indianapolis, Sau khi t6t nghi¢p Trung Dai hoc Téng hgp Indiana Ong gidng mon todn hoc tai Tru’ng Dai hoc Téng hop Vincennes, dén nam 1893 Ong t6i Trudng Dai hoc Harvard va hign dang tam tri, sic yc cla minh cho nghién citu khoa hgc vé nhing vin dé ton gido. Sau 46 khong lau Ong da cOng bé nhting bang hoi lam thay d6i nhing céch thite nghién cxfu vé ton gido truée 6, day 18 phutong phép thit ba tim hiéu sy phat trién ton gido. V6i bang thge si (Master's degree) vi phuong phép bing hi ciia minh, Ong da dén Trudng Dei hoc Téng hep Clark dé tip tuc 1am luan én tién sy va Ong da hoan thanh né nam 1897. Nhiing nghién ciu cia ong vé sy chuyén 46i va kinh nghigm ton gido duge cong b6 trén Tap chi tim IY hoc MF nam 1897, dén nam 1899 Ong xudt ban cudn "Tam ly hoc ton gido". Trong thoi gian séu nam (1897 - 1903) ong huéng dan cde budi thao lugn vé tim ly hoc ton gido tgi Trudng Dai hoc Téng hop Stanford, djc biet 1a vain dé nguon géc tam ty tu tung cia Chiia Trdi. V6i phuong phép bang hdi Ong 4a tim hidu van d@ nay ti trubng trung hoc, dai hoc va nhting ngusi Ign tudi. Ta nam 1906 - 1930 tai Truong Dai hoc Téng hop Towa va ti 1930 tai Tring Dai hoc Téng hgp Souther California ong va nhiing hoc trd do Ong dao tao da tién hanh nhiéu cong trinh nghién cifu titu bigu va hang loat cong trinh 4 duge cong b6. (1), Phéi Quay (Quaker) Id mot gido phéi thdi Chia Giesu, nhung khong. 6 nghi 18 chfnh thie hote tfa dibu duge tuyen b6 16 ring. Gido phéi nay kkjch ligt phin d6i bgo lye va chin tranb, 22 Trong cuGn sich dau tien cia minh, Ong da nghién ctu nguyén nhan va digu kien phat trign ton gido doi v6i c4 nhan oan toan theo kinh nghigm chit nghia, = George A. Coe (1862 - 1951) 1a con trai mot myc su va ong di danh cA cuge ddi minh cho nghién eitu tam 1¥ hoc ton gido. Ong sinh nam 1862 4 Mendon New York. Ong da tt nghigp Trudmg Dai hoc Téng hop Rocherter, nhién ctu than hoc va triét hoc & Trudng Dai hoc Téng hgp Boston 4 nam va sau dé Iai tip tyc nghién cu tai Trudng Dai hoc Téng hop Berlin, Ong da gidng day triét hoc va tam ly hoc tai Trudng Dai hoc Téng hop Northwestern 18 nam (tir 1891 = 1909), 18 nam tiép theo, Ong giing day tam ly hgc ton gido tai Hoi cde trudng thin hoc va Trudng Dai hoc Su pham thuge Dai hoc Téng hop Columbia. Nam 1899 Ong di sau nghién cafu tim Iy hoc ton gido, dac biet 1a dong thai cia sy sing bai ton gido, nam 1900 Ong biét cudn séch dau tign "Cuge sOng link ton = William James (1842 - 1910) nha tam ly hoc va triét hoc Mg. Ong da cé nhimg nghién ctfu cé dién anh hudng dén nhigu Tinh vyc, nam 1902 Ong d& xudt ban cu6n séch "Sy da dang cia kinh nghigm t0n gido". James sinh nam 1842 tai thanh ph6 New York, 1a con dau trong 86 4 ngudi con trai va ‘gai ciia mot gia dinh sOng rat hai hude, vui vé. Cha cilia James Ta Henry James - ngudi rt say mé lugt hc va than hoc, ong a ngudi phn d6i thuyét Calvin cia hodng tc va 12 ngudi siding lap ra H6i cdc trudng dong thn hoc. Ong tin twéng manh ligt vao ngudn géc cia ton giéo, nhumg khong tin vao nha tho nhu mot t6 chic trudmg hoc. William James di duge giéo dyc & nhitu noi thuge khu vye Tay bén clu va nhidu Tinh vuc khéc nhau, tir nghe thuat én khoa hge, tir y hgc dén khoa hoc thuc nghi¢m, tt sinh Iy hoc dén tam ly hoc va triét hoc voi vigc gidng khod hoc dau tign ve "Moi quan he gitta sinh ly hoc va tam ly hoc" vao nim 1875. Ong da tro than nha tam ly hgc MY duge kinh 23 trong trong khi 1a phé gigo sur sinh Iy hoc cla Dai hoc Téng hgp Harvard. ‘Vao nam 1876, James da thanh Igp phong thi nghi¢m. Tai day, Ong di sir dung céc cong cy, thiét bj dé tin hinh céc thf nghiém tam ly. Vao thdi diém nay, nam 1879 tai Leipzig Wundt cling xay dung phong thf nghiém t4m ly hoc. Nhu vay, James va Wundt 1a hai ngudi du tién thanh lap phdng thi nghi¢m nghién citu tam IY hoe. Mot ditu e6 thé coi nhu 1a sy nkltm lin d6i voi James 1a ong da xem tam IY hoc 12 mot phan nginh cia sinh Iy hoc (1877). Nam 1877 James viet cudn séch "Nhtng nguyén iy cita tam Iy hoc" va 12 nam sau (1889) duge xudt ban, G con ngudi William James 1udn ludn c6 sy mau thudn gitia chi nghia ty nhién khoa hoc va chi nghia sieu nhién ton gio"), Nam 25 tu6i, khi cdn Ia sinh vién hoc & Ditc, Ong da viét cho ngudi cha cia minh, néi ring: Ong huéng dén nha te mhién hoc va chong lai ton giso c6 tinh situ mhien. Sau kh cha Ong chét (nam 1882), Ong viét cho vg minh ring, ong phai hiéu "Gié trj va ¥ nghia ton gido trong ¥ thc cia ngudi cha, trong cuge sng tink than va trong s6 phan cia con ngudi".?) Dieu nay khong c6 dén tgn khi xudt ban cudn séch "Nhing Aguyén ly cia tam ly hoc ton giéo". Sau d6 Ong di lao vo nghién cifu ton giéo va quan diém dao dtc, Tit nam 1896 khi Ong duge mdi nghién ctfu tam IY cia ton gido. Tir sy quan tam dén ban chat cia c4 nhan (ma anh ta von 6) dén su ch6ng choi v6i nhing xung dot va trang thai Stress (ma do c& nhan ham muGn tgo nén), James di dat nhing titn ® cho mot nganh tam ly hoc - tam ly hoc I¢ch chudn. (1). Chi nghia ty nhien 1 hoe thuyét muén gidi thich sy phét trién x5 hoi bing nhting quy fuat cia ty nhien (dieu kign Khf hau, moi trudmg dia If, tnhing dic diém sinh vat hoc vA ching toe ei (2), RB. Perry, the thought and character of Wi gui). ym James, Boston 1935, 24 Trong cdc cOng trinh cha James, ching ta nhgn thdy ong di tir nghien ou iam sing dén nghien citu ton gio. Ong tim ra site sOng cla cé nhan trong thdi gian khang hodng va trong hoat dong. James cho ring ton gido lién quan dén nhing khia canh & ting sau cia cuge s6ng con ngudi va né tré thanh sy 6 gang cla con ngudi trong cugc séng. Cing véi Freud va Jung, James khang djnh mot thoi dai quan trong cia nhting luc lung vO thie va nhimg tiém nang cia con ngudi. Song ong khong dong tinh v6i Freud khi Freud cho ring tm ly tinh duc "libido" & trung tam cia sy dau tranh va cé ging cla con ngudi. Nhung ong tng hd quan diém cia Jung cho rang sur vO han cia kha nang tiém tang vé tinh than eta con ngudi nh bién 8, & d6 dién ra sy bign d6i ciia cuge song tam ly cf nhan (“nhu thuy tritu khi len, khi xu6ng") va nhing moi quan hg rong rai c6 thé dem dén cho cd nhan nhimg kinh aghi¢m. . C6 thé ndi, tam Iy hgc ton giéo phat trién rét manh. mé. ‘Nhong nghien ctu ve Tinh vuc nay & day c6 thé chia ra cae xu huéng co ban sau: a) Nghién cifu ton gido theo huéng tam ly hoc x ‘hoi. b) Nghién ctu ton gido tren co sd tam ly hoc titm dn - phan tam hoc cia Freud va Jung. c) Nghién cifu tén gido trén co si tm Iy hoc nhan dao cla E. From, A. Maclow, G. Allport. d) Nghién cifu ton gidéo theo hoc thuyét “Nhitng cém xtic | ble eno", e&e trang thai ¥ thie cia A. Maclow. Nhu vay, nhing tur tuéng, nhiing titn dé cia tam 1y hoc | tom gido da xudt hign ta rét sém, nhung mai dén cusi thé ky | ax’ dau the ky XX, tam Iy hoe ton gido moi trd thanh mot npanh khoa hoc doc lap. Va dén tan nhing nam 60-80 cha thé ky may, nhing van d& lich sir va ly lugn cia tam ly hoc | ton gido méi duge hoan thign. | 25 CHUONG Il NHUNG HOC THUYET TAM L¥ HOC HIEN DAI NGHIEN COU VE TON GIAo 1. Thuyét xung dot 1. Thuyét xung d6t cia Sigmund Freud (1856 - 1939). 1. Thuyeét xung dot cita Sigmund Freud e6 mot vi trf quan trong. Bdi vi, phan tam hoc, trong d6 06 thuyét xung dot cla Freud 3 c6 anh hudng manh mé dén van hod cia thé kj ching ta. Freud sinh nam 1856 tai Freiberg Moravia (A Ong duge ngudi me tré (21 tudi) cham séc, nudi duémg voi tinh yeu thuong én lao, chinh ba Ia ngudi tg nén ni’m tin Wa J thie ella cupe ddi ong. Cha Ong (41 tusi) 18 ngudi gia Ufudng, Ong Iuon ran de, gido duc Freud bing nhing qui t4e Van hod dao Do Thai 1a diém khdi dau nhing quan diéi Ve tn gido cia Freud. Trong wy truyén cia minh, Freud viet ‘cha me t0i 14 ngudi Do Thai va t6i ty cho minh cing 18 ngudi Do Thai". Tri thie eiia Freud duge lam gitu them béi di sin van hod va tuc ngit cia van hod dao Do.Thai. Ong da hin dang cho nhimg qui téc dao dite Do Thai nay, tham nhuan nd va sn sng hy sinh cho n6. Trén thyc té dao Do Thai 18 nguyén nhan cia sy dau khé va mat mét d6i vi Ong. Chinh Freud da khong duge dé bat trong chuyén mOn, béi vi ong 1a ngudi Do Théi, va Ong phai doi mat véi sw khiing b6 chong 9 toc Xémit") tai Nazis va da phai chay tr6n khOi London, 1), BO t9e X ite) 1. nhém e&e chit wy Baste Xomi Semite) I mhom cbc ching te ghm newbs Do Ths 26 Su higu bit mot céch khos hoc 18 thién huéng va phuong phap tim hiéu sy that cilia Freud. Thién huéng khém phé sv that da tre thanh sy say mé to Ién cla Ong. Freud lam vigc va sOng vao thé kj XIX, thai diém ma khoa hoc tham gia vio nhimg cuge chign tranh lign tip voi nhing quan diém cia gido ly 10n gido. Van héa khoa hgc cia Ong 1a chi nghia ty mhién nguyén so - chit nghia, ma 4 dé, ede qui lugt ty nhien 1a trung tam va co ban, D6i v6i Freud, ton gido siéu nhién 1a do gide va céc khdi nigm ton gido 18 ¥ nigm cia ¥ thite hose 1a sy hign hink tm If cia nhiing nhu cau noi tam. Phan tam hoc, d6i vi Freud 18 hgc thuyét ve sy xung dot cia con ngudi. Theo Freud, mdi c4 nhan déu c6 sy c6 gang vO tan cita sinh lye xung dot dé thyc hign va kitm ché nhing ham mudn ban nang cla vo thie. Su thc ddy cla dyc tinh (libido) cata ban nang (id) c6 thé dfn dén nhiing hanh vi pha hoai mot céch liu Tinh néu khong cé su kiém ché cia chudn muc, su kiém duyét dao dite cia cdi siu t6i (Superego). Nam 1913, Freud cho xuét ban cu6n sdéch "Totem and Taboo' (Totem va cm ky). Trong cu6n séch nay Freud da ding ly luan "Oedipus complex” (Phic cam Gdip)) dé ttm hiéu nguidn g6e cia dgo dite va ton gido. Ong coi phic cim Odip Ta can nguyén cudi cing ciia dao dite va tn gido. Freud cho ring tai cde bO lac nguyén thuy thoi titn str, ngudi cha 1a ngudi cé quyén t6i cao trong bé lac, ké cd trong vige quan ly tat cd phy ni va coi dé 1a sé how cha minh. Nhimg dita con trai cla ngudi cha do sy thdi thiic cla Oedipus complex (phite ci Odip) mun ciing v6i ngudi cha huéngede phu nif trong bd tOc. Song 4a bj ngudi cha khudc tir va dudi (1). Phe cdm Gdip A ham mudn nh due vo thie cia mot difa bé d6i Oi b6 mg thuge gidi tinh khéc vdi né (nbst TA cia da con trai d6i véi fagutdi me) va ghen v6i ngudi b6 (hoac ngudi me). ra khdi b9 tc, Nhiing dita con bj xua duéi d6 da lien ket Iai giét ngudi cha va an thit ong. Sau khi giét cha, trong long ning ngudi con trai da xuét hign mot cim gide pham ti, siz an nan, h6i 18i, Trong qué trinh nay, khi thod min cdm gide ghen ghét ngudi cha (giet cha) thn ho Iai ndy sinh tinh cm thuong yeu kinh trong va sing béi ngudi cha. Do 46, su sing b4i TO tem 43 hinh thanh. Dé chuge Iai I6i fam cia minh, ho di chon mot loai dong vat no dé va coi 46 18 hod than cia ngudi cha va nghiém cfim giét n6. Cing v6i vigc ton thd Totem, ho cdn ctim phat sinh quan hé tinh duc voi nhiing ngudi phy nit ngang v6i Totem, Ditu cim ky khong dugc giét Totem va ton tho Totem, theo Freud 18 co sé dé manh mha ra ton gido. Freud chi 1, tn gido duge sin sinh boi cm giéc t9i 4c va tam ly h6i han. Nhu vay, Freud cho ring, ngudn g6c ciia ton giéo bat ngudn ti nhing xung dot. Khi dita tré khong tuan theo I¢nh va khang dinh kha nang ty chong lai ngudi cha, n6 s& c6 cam gide sai trdi, pham ti va c6 nhu cdu didu chinh lai. Khi dita 1ré khOng duge gitp 46, va khong thé kiém soat duge cuge sOng, né sé c6 cm gidc yéu ot va cin site manh cia ngudi cha. Do vay, ngudi cha da trd thanh ngudi duy nhat giai thot cho dita tré trong thdi diém c’n thit. Khi dita tré Ién len, trudng thanh, c6 thé né lai khong kiém sodt duge cuge s6ng cha minh va hanh vi bao Iyc c6 thé xudt hien, Theo Freud, ton giéo o6 chic nang an di, né khong gidp con ngudi bing nhing sy vigc ben ngoai, nhumg n6 c6 thé gitip d@ rat higu qua nhing wée vong noi tam cia con ngudi. Nam 1910, khi néi vé ngudn g6c cia tn gido va than thanh Freud viet: "Sy phan tich tam If cho chiing ta thay 6 su lin he mat thiét gitta mgc cdm ngudi cha va nitm tin vao Chia Trai, C4 nan Chia Troi khong phai 18 e4i gl khde ma chinh 1a tam Iy sing b4i ngudi cha"), (1), Emesr Jones - "The life and work of Sidmund Freud, Ill New York = 1957, p54." 28 Nhu vay, theo Freud, hinh anh Chia Trdi chinh Ia sy phat trign cia hinh anh Totem ngudi cha mA nhiing dita con ti 181 44 giét cha vi xung dot, vi mac cm trong xa hoi nguyen thuy tien sik, Khi nghi¢n citu ve t0n gido, Freud khong nhing chi ra ngudn g6c hinh thanh ton giéo, ma cdn khdng dink vai rd cia n6 d6i véi sy phat trién van hod cia nhan loai. Nam 1927, trong cu6n sch "Tuong Iai hu 40” (the Future of an Ilision), ong d& cho ring: "Ton gifo da phyc vu to I6n cho van hod han loai bing vigc né kim ché, ngan cdn nhing diéu cé tinh ban nang cia con. ngudi va c6 thé gitip céc tin dd ch6ng Iai ahing ndi wu phitn cia minh"), 2. Thuyét xung d6t ctia Anton Boisen Boisen sinh nam 1876 tai Bloomington, Indiana, tt nghi¢p Truéng Dai hoc Téng hgp Indiana nam 1897. Ong da timg gidng day mon ngon ngt Roman tai day dén tan nam 1903. Sau dé Ong nghién ciu ve lam nghigp tai Truong Dai hoc Téng hop Yale va lam vige tgi co quan phuc vi 1am nghigp cla Lién bang trude khi chuyén sang nghién cifu thin hoc. Tai Hi trudng dong thin hoc ong chuyén nghién citu ve tam ly hoc ton gido cling voi George A. Coe, dac bigt Ia su huyén bf clia ton gido. Ong da lam muc su & nong thdn trong thi gian 5 nam va sau 46 lam vige tai nuéc ngoai cho Hoi thanh nién Co Déc giéo trong thoi gian Chin tranh thé giéi thi nhdt. Khi trd ve nude, Ong tiép tue nghién citu tai phong fro toan cau cla céc nha th dén tan nam 1920 va ong quyét dinh Iai ghi ten vao doan muc su. Trong khi chi dgi duge goi vao lam vige tai nha thd, Ong 45 miet mai viét nhing quan diém va kink nghi¢m ton gigo cia minh. Trong thdi gian nay, do lam vige cang thing, nén Ong. da bi Stress va gia dinh phai diva Ong ti benh vign tam than 3 tan, (1), Freud - The Future of an Illusion - London, 1928, p.65. Sau thdi gian ditu tr] benh tam thin, véi kinh nghi¢m va nang khigu cia minh, Ong 4a tré th&nh gido si tién phong mang nhing tur tong ton giéo dén nhing bénh nhén cia bénh vien tam thin, Ong da rét quan tam dén vige tim higu céc kha canh tam ly cla tn gido. Vige nghién ctfu ton giéo cia ‘ong duge két hgp véi nghién citu céc benh nhan tam than, TH nghién citu cia mink, Ong da rét ra gid thuyét ve moi quan hé gidta céc bénh nhan tam thin & méc 49 nang voi vige dén véi tOn giéo. Ca hai logi ngudi nay dou c6 chung mot dc diém 1a xung dot va thigu can bang ve ndi tam. Kinh nghi¢m tn gido véi tu cdch 18 siz hén loan tam than 6 thé lien quan dén sy thay déi cdm xiic mot edch dot ngot, dt doi va khéc ligt, mat khéc, sy hn logn tam than véi te cach 1a kinh nghiém tOn gido cé thé bidu hien nhw két qua cia site manh digu chinh ban nang. Tir két luan nay cho thay nhimg dang tat yéu cha sy hdn logn tam than va cia kinh nghi¢m ton gido ging nhu sy c géng cia ca nhan dé tgo nén sy can bing méi cla minh, Boisen da tién hanh nghién cifu 173 ngudi benh loan thn kinh va Ong rit ra dac diém chung cia ho nhu sau: ho bj co 14p véi ban be ciia minh do nhiing that bai ve mat xa hoi va bj mat di long ty trong. Trong trang théi r6i loan than kinh cia minh, ho trai qua nhting cdm xc khé hiéu, huyén bi, cm xiic liu Tinh, va cm xc v8 wéch nhigm cé nhan. Ho 06 nhing suy nghi vé cdi chét, vé nhing bin 6 bi thim, ve xung dot, vé sy hign than méi (t4i sinh), vé nhi¢m vy phai thyc hign, Trong s6 cdc biéu hign dé 06 phan tng dae tung cia su hoang mang sq hai, ty d6i tré... Sir lo au ve ti 161 mang tinh tOn gido va tréch nhiém c4 nhan dan t6i cdc vige thyc hign Iai céc chutin myc dgo dite duge tién hanh bdi nhing phim chat trung thanh co ban. 30 Trong khi Freud va Boisen déu nhat trf rang nhimg kinh nghi¢m ton gido ny sinh trong xung dot, nhung hai Ong lai ©6 sit khéc nhau co ban vé dénh gid két qua cia kinh nghi¢m, Theo Freud, tn gido 18 su gidi quyét ching loan than kinh chite nang va d6i véi cd nhan 46 1a sv thodi bo va suy gidm. Nhung d6i véi Boisen, t0n giéo thé hién su béo higu va chin mudi cia sy didu chinh xung dgt trong khiing hoang nhim thye hién tréch nhi¢m dao dite dé tgo ra léng trung thanh Ién, te 18 tOn gido nhu mot su phat trién, chit khong phi sy thodi bg nhu quan nigm ciia Freud. Khong phai c6 gang ndo cing thanh cOng khi myc dich khong duge thyc hin, c4 nhan hay nhém 7 at auay ve sy d6i tré hoge lech lac. Cée nhém ton gido cing nhu cd nhan bj khoi day ang 46i v6i viée phat trién séng tao. ee Nhu vay, khi tim hiéu vé 16n gio, Freud vA Boisen d@ xudt phat tir thuyét xung dot, hai Ong du coi xung dot ne sé dé hinh thanh nén ton giéo, nhung céch tiép can cu thé ca hai ngudi lai khée nhau. Frreud dya vao mac cdm Odip 46 ly gidi van de, cdn Boisen Igi phan tich vain d@ tir gbc do ciia sy r6i loan tam than, IL Thuyét tap thé Carl Gustav Jung (1875 - 1961) 18 dai bigu xust sde ci G xuat sfc cia hoe thuyét tap thé ve ton gido. Ong JA béc si tam than, nha tam y hoc Thuy Si, 18 ngudi phat trién, ké tue hoc thuyét cia Freud. Trong hoc thuyét tap thé vé t6n gido cia Jung, vain d néi Jen 1a xung dot va khdc phue xung gt. Thuyét nay duge Jung tinh bay trong cong trinh nghién cfu ve kha nang hiéu biét 6 ¥ thie. Ong da phan tich va phan logi c4c thanh t6 cia xung dot. G day, ong dac diet i xung det. 6 ig dic bigt mudn khém phé sy déng nhat La con mOt myc su c6 tu tuéng céch tan ngudi Thuy Si, ong rat quan tam dén ton giéo. Jung nghién cifu y hoc tai Trung Dai hoc Téng hgp Basel, thm hiéu thyc tién vé tam than hoc tai Zurich va Ong da trd thinh ngudi dau tien ing hg Freud. Nhung dén nam 1913, gida Jung va Freud c6 sy khéc bigt co ban ve 1y Iugn va day Ia c4i ho sau ngan céch gitta ho. D6i véi van de ton gido, hai Ong déu cé mong mudn phéc thao ra nhing van d& tam l¥ ton gido. Véi céch tip can theo hu6ng c4 nhan, Freud di nhn manh tinh c4 biet cila cd mhan ma vé mat ban chat theo Ong 1& khé 6 thé thay ddi. Jung thita nhan tinh khéc bigt va mau thudn cita con ngudi, nhung theo Ong nhiing dac diém nay c6 thé thay d6i va bé sting cho nhau, ging nhu cdc mau sd cia quang phd, ching c6 khd nang pha tron va hgp nhat vi nhau. Cdn véi mot tap thé, Ong tim thay nhing cdi chung, c4i dje trig hon la yéu 16 c4 nhan ring bi¢t - nhing c4i tg0 nén six hod hgp va sng tgo cia tap thé. Doi voi ong, nhan cach khOng ¢6 ranh gici, ching han, vO thifc ciia c4 nhan thé hign ra ngo&i va tiép tuc chuyén thanh vo thitc cita cong dong. Véi céch tiép can nay Jung da giai quyét moi van dé, dac bigt 18 nhimg van dé cia ton gio. Theo Jung, kinh nghi¢m ton gigo duge tgo nén tir vO thife tap thé cia nhing sinh luc c6 tinh dong lye va biéu tuong cia su vO tan va § nghia chung. Tam ly hoc, theo Ong véi tu céch 1 Khoa hoc thye nghi¢m can giai thich sy huyen bf 4é lam séng td céc hign tung t0n gido. Khéc véi Freud - ngudi 43 phan tich tn gigo theo phuong php hung vio trong va xem ton gldo 1a sin phim cia nhing dong co, mong muén c6 tfnh chi quan, cdn Jung Iai tim hiéu ton giéo theo phuong phép hudng ra ngoai, theo Ong, ton giéo dugc hinh thanh tit nhing nang lugng VO thife vugt xa hon ¥ thitc c4 nhan. Jung c6 géng khdm phd c4i quyén Iye thieng lieng & ben cé mhan (tite 18 32 nhGing quyén lye duge to nén tir cong dong va ton ti trong cong dong), nhing quyén lye nay duge trdi nghiém qua céc tinh than bf khéc nhau. Trong khi di tim kiém nhing biéu tugng chung cia quyén lye thin bf cia ton gido, Jung nghi¢n citu nhigu loai ton gido va Ong rit ra két lugn: ahong su khéc biét cha ching ta 1a co sb dé xust hign § chi chung va ditu nay cling ding véi nhimg nén vn hod khdc nhau. Giéo Iy chinh cia than hye Co Doc gido 1a Chia Ba Ngo1 (Trinity). Dieu mdy ching ta co thé nhan thay & nhing ton giéo cé cia Babylonia, Ai Cap va Hi Lap. Cay thénh Ja biéu tugng trung tam clia dao Co Déc, durge Iya chon mot céch cong phu tir nhieu phac thdo va nhing biéu tuong c6 ¥ nghia khée nhau. Nhimg biéu wong ton gido khong phai 18 su hur cfu, ma ching duge hinh thanh, phat trién tren co sé nhiing ditu kien cia cuge song ty nhién cia con ngudi. Jung tin ring & moi noi deu nhu vay. Nhing biéu tugng xudt hign trong gide mo, trong chuyén than thoai, trong lich six van hod va ton gido da giai quyét nhng xung dot cia con ngudi. Mue dich cla ton Bido 1a tée dong dén ‘tinh than néi chung, chit khong phai 1a Ap d3t cdi ¥ thue vao bién cé ciia vo thie, nhumg né lam gidu them va thong nbét ¥ thiéc cia cé phan bing nhing phuong séch khOn ngoan. Khuynh huéng nghién etfu ton gido theo. nhiing dic diém cia tap thé cia Jung cling xuat hien trong” cée hoe thuyét t6n giéo cia Durkheim, Ames, King, Dewey, Wieman. , , , Nhimg nghien citu cia Jung vé ton gido va thin hoc, ve bigu tong va 18 nghi, ve phong tye va tin nguong di anh hung den hau hét ce nén van hod trén thé gigi. Nhing (Chin Bu Noi Tong dho Ca DS, cho rag 66 a4 hy at cine ‘con va thénh than, — ™ fa gic mo va o tuéng, ughién cfu vé cée nguyen nhan cia gide mo : hung trigu ching cha ao gidc ola eée benh nhan tam thin dén nay vin dugc dénh gid cao. J. Thuyét nhan cach don W. Allport (1897 - 1967) 1a dai di¢n teu biéu ais nhan céch. Ong 1a nha tam Ty hoe M9, nguoi one Tap ra céch tigp cin hg thdng trong nghién eu nan Séch Gng Ta ngudi phan d6i c& thuyét xung dot eba Freud va thuyét tap thé cita Jung. Allport sink nam 1897 tat Indiana trong mol te ea co 4 anh om tah Ong hye dx hoe i Tring Dal hoe Téng hop Harvard, bao v@ luan an tin sy tam ly Noe tat day nam 1922. Sau a6 Ong da nghién cau them ve tam ly hoc tai cic Trung Dai hoc Téng hgp Berlin, oe Cambridge. Ong 44 gidng day tai Truong Dai hgc Téng hop Harverd va efing chinh tai day, nhimg hoc thuyét ve tam 1¥ hoe cia Ong da Hinh thanh va chiém mot vj tri quan trons trong tam ly hoc duong: thoi. port véi te cach 1 nha tam IY hoc, Ong da sir dung cée tri ae khoa hoc cia minh dé ly gidi qué trinh ‘inh thanh ton gido . Chinh vige nghién cu ton gido da gitp Ong rong hiéu biét cba minh vé tam ly hoe. Diku nay da pl ye oidink hudng nghien edu sau nay cia Ong. Allport cho 18g ton gido 1& sy tim kiém y.nghia cude song vA huong a 7 cute séng ca con ngudi, Nhung moi c4 nhan theo duéi va khan pha céi y nghia 46 theo c&ch thie riéng cle minh. Theo ong, si d¥e bitt, de déo cha ton gio 18 n6 théng hat duge, tap hgp duge nhimg mye dich trong tm cis ‘ c c4 nhan riéng 1é. Myc dich & day o6 thé xem nw sy e6 Bang mot cdch ¢6 ¥ thite cia 4 mhan. Myc dich 18 sv huéng dén wong lai 34 Ton giéo phat trién mot céch hét site nhay cdm qua su the dong tuong hé cla x4 hdi, thtm chf qua méi c4 nhan va tir d6 c4 nhan c6 thé phét hign ra chinh minh qua ton gido. Do vay, % thé khéi quét, mo t4 nhimg dac diém biéu hien cia t0n gido, trong dé c6 su thay déi cia c4 nh4n trong qué trinh hinh thanh t6n gido. Trong cudn saéch "C4 nhan va t6n gido eta anh ta") xugt ban nam 1950, Allport di mo t& tinh cém ton gido tir g6c do tam ly hgc. Theo ong, hé théng sé thich, st quan tim trong cu tréc nhan céch cla cé nhan 1a tidn de quyét dinh tao nén tinh cdm t6n gido. Su hinh thanh tinh cm ton gido & cfc c4 nhan rat khdéc nhau. Tinh cém 18 dong luc trong vige thyc hign Igi {ch cha cé nhan, né déng vai tro quan trong trong dong co s6ng cla cé nhan. Tinh cim ton giéo, & mOt sO khfa canh, né khéc véi céc dang tinh cém khdc cia con ngudi, dic bigt ve mite dO sdu s&c. Allport 12 ngudi di md rong phuong phép nghién citu 6 tinh khoa hoc trong tim ly hoc. Ong da két hgp nghién ctu hamh vi trong ditu kign cia sy thay d6i chung va nhimg dc diém cé nhan ring biét. Ong da cing céc test tam ly dé nghien citu tinh nhay cdm cia hanh vi. Khi nghién ctu nhan céch ong da sir dung mot t6 hgp cée phuong php nhu: nghién ctu tai ligu, bang hoi va nghién cfu hoan cinh cy thé... dé rit ra nhing thong tin chung vé nhfn c4ch cla c4 nhan. Nghien citu tam ly vé ton gido theo huéng cé'nhan khong chi c6 Alport, ma cdn c6 mot sO nha tam 1y khéc nhw Coe, Pratt, Knudson, Strichland, Brightman, Bertocci, Walter Clark. Do diet két hgp v6i William Stern & Ditc va céc nha tam ly hgc xa hoi Mg, nen thuyét tam IY hoc ve nhan cach cia Allport mang tinh ddc d4o, duy nhét cing chinh nh nhan céch cia ong. (1). The Individual and His eli Wn : A psychological Interpretation New York - 1950. 35 VI. Thuyét lién nhan céch Naudi dau tien déng g6p vao sy phat trién ttm ly hoe ign nhan ‘céch la Jacob Lery Moreno (1892 - 1974). Ong sinh tgi Bucaret, Rumani, 14 con dau cia gia dinh 6 ngudi con (3 trai va 3 gai). Cha Ong 1a mOt nha budn, me Ong 1a ngudi lam. nghe ngi trg biét ngon ngi Tay Ban Nha va Rumani. Nam 4 tudi Ong duge day Kinh thénh 6 trudng hoc va bat dau hoe Kinh thanh & Hebrew (ngudi Do Th4i). Khi ong 6 tudi, gia inh Ong chuyén dén Viena, & day ong hoc tiéng Ditc va duge giti dén hoc & mot trudng phé thong, sau dé 1a Trudng Dai hoc Téng hop Viena. Tai day Ong nghién cifu triét hoc, thin hge va todn hge, tip 46 Ong nghién cttu y hoe vA hoan thanh lugn 4n tién sf y hoc vao nam 1917. Khi cdn la sinh vien y khoa, ong da 18 trg ly nghién cifu cia khoa lam sing tam than hoc cha Trutng Dai hoc Téng hop Viena. Vao nam 1911, ng gap Freud va tham dy cée budi giang olla Freud. Nhung ong khong theo quan diém cia Freud, ma theo mot huéng nghién ctu khéc. nhgn thay nhiing xung dot sau se cia cude sng. Na theo Ong ang Kune dU my nb EB dO Role giai ph4p & pham vi ton gido, tic 18 c6 thé gidi quyét ching thong qua cdc bién phép ton gido. Moreno da khong lam s4ng. 16 duge vn dé nhGng tap tyc tn giéo - nhimg t4p tyc luon 6 duy tri cde truyén th6ng cia qué khit duge Im sau ate hon béi d6i thoai giita chia Giesu va Socrates. Ong cho ring Chila Trdi 43 duge tgo nén trong ngay dau tien cla sy sing tgo va Chia tgo nén mot thé gidi méi. Theo Moreno, tinh ty phét tr thanh nguyén téc co ban cia hanh vi mang tinh dong luc trong hanh dong séng’ tao. 1934, Moreno d4 xuat ban cu6n séch "Ai 1a ngudi 6 he tin tai”. Trong cong trinh nay khai ni¢m "quan h¢ lién 36 han céch" (duge Robert Mac Dougall sit dung vio nam 1912) 4a duge Moreno ding nhw mot khéi nigm trung tam. Nam 1937, Ong sing lap ra tap chf "Tréc nghi¢m x3 hoi: Tap chi vé quan he lien nhan eéch’. Neuti ta biét dén Moreno nhu mot ngudi tien phong trong Rghien ctu trde nghiem x8 hoi, kich tinh tam If va tr) Tiga ping nhém. Moreno 43 néi ve m6i quan h¢ gita thuyét quan hg lin nhan céch va ton gido . Ong viet "Ton gido da sinh ra ly thuyét quan h¢ lién nhan céch"), Tego nghigm xa hoi (su do lueng tam Iy va thyc nghigm vé quan ‘he lien nhan céch) dirge Ong bat dau sir dung Tin au tien voi cong dong Thing ngudi bi truc xudt ra nuge ngodi tai Mittendort gin Viena nam 1915 - 1917, Nghign cifu kinh dién ve vain 2 quan fe Hien nhan edch duge Ong tién hanh & Hudson (New York), trutmg dio tgo ce hoe sinh nd, tir nam 1932 - 1936 - tho} diém ma nhtng pham tri Khai nigm ea ban ciia khoa hoc ttm I da phat tridn, Moreno cling 18 ngudi dau tign tim higu kich tinh tam yy ren san khdu tai Viena nam 1921. Ong nhgn thay kich tinh tam Iy nhur mot dang cla ton giéo mang tinh xic cim manh me, ngudi biéu dién tw thé-hien sy sing tao ur phat va hoe céch sing tgo nhut vay voi Chiéa Troi. Phuong phép nay duce St dung rng ri trong ef¢ trutmg hoc, nha tho, benh vith voi sy chudn bj boi hoi, hoe céc vai va.tién hanh véi cd nhan vk nh6m m9t céch song song. ieti ligu bing nhém (tr ligu nhém) 18 mot phuong phép pghien eitu khée da Moreno v2 cd ly thuyet 18 thye hank, Ung xit cia nhém da due bac s¥ Joseph H. Partt dua ra dau nam 1905 tgo Boston. Nhung Moreno da nghién citu van de 6 mite dQ sau sic hon. Ong tim céch ly giai cau tric cia quan (1), LL Moreno "Who Shall Survive"? New York, 1953 a én sit dung céc lien nhan c&ch cha céc nhém nho va di ¥ te dong tuong hb trong nhém nhu 1a bien phép tr] lieu bang nhém. V. Ton giéo va ca nhan igo va c4 nhan do nha tam ly hoc MJ Paul Eaten (Qua ra, Ong 12 ido su tam If hoe va 1d nga te vin cho nha thy eda Truong Thin hoe thuge Dai hoe THE hgp Boston. Ong sinh tai Connectieur. Jonhson aa gs 0 go tai Trung Dai hoc Comell, Dai hoc Téng hep Chicago va Dai hoc Téng hgp Boston. shoe batt son da ting gidng day t9i cdc trang dai hoc: Dai hoe séay hyp Brown Thage Providence, dio Rhod Dai ge Téng hgp Hamline thuge St. Paul, Minnesota; Dai hoe Morningside, thanh phé Sioux, lowa. Hign nay Ong gidng day tai Truong Thin hoc, Dai hoc Téng hop Boston. : 1a ngudi nghién ctu va gidng day ve ton gido. vnibee Ker qua hie ‘edu vé ttm I hge ton gido cia ong duge tinh bay trong cée cong, trinh seu: "Persolality, and Religion", Nashrille (1957); "Religion in Life" (1956): "psychology of Religion” New York (1957). Paul E. Jonhson cho rang: ‘ sia ton gido 18 cong viée khé khan, bai 1é ton gido a eee tap DS Ta'thugt ngit 6 noi ham oa sist nA jagon ng d& cung cl, 18 thugt ngit 06 nhing ¥ tung phone phi nhét ma con ngudi tgo ra duge. Vi ton gido, con ngubh phai nghiém tic trong xée dinh va dénh gid céc tw song a béc hinh thai cia dgo ditc. Trong mot thai gian dai cila Th ” Sir tn gio da tn tai nhing van de dugg nhu rat tréi nguoe haw: coi trong su trinh Khiét, trong trdmg va xem mai Ja thieng liéng; an chay va hoi he dinh dam; cam wl _ a va say sua; sOng dieu dQ, ditm dam va nhay mia ca hdt; ding 38 ngudi dé t€ than va bdo vé cuge séng con ngudi trong bénh vi¢n; mé tin va gido duc; nghéo nan va gidu c6; Thugng dé, thieng ligng va ma qui, doc 4c; doc th’n va da than; ¢6 ging thost ly cuge s6ng va cdi tao thé gidi. Sy ton tai nhimg yeu 16 46i lap, mau thudn da ndi lén tinh dac biet va phitc tap cla tn gido. Mot dinh nghia ve ton giéo hoan chinh phai thé hien duge day di moi khia canh cla hien twong x4 hoi nay. C6 thé phan logi cde dinh nghia ve ton giéo theo céc khfa canh co ban cia 16, Leuba da phan cdc dinh nghia ton gido thank 3 nhém theo céc khfa canh sau: nh§n thifc, tinh cém va khét vong"!), Ngoai dinh nghia theo céc khfa canh khéc nhu: djnh nghia theo tinh xa hOi va t6 chifc, dinh nghia theo thin hoc, dinh nghia chung trén co s8 két hop quan diém cia céc khia canh tren. Paul E. Jonhson a3 dua ra dinh nghia téng quét ve ton gido niu sau): - Ton gido la phan tg d6i véi su chip nhan cic gid tri, Dinh nghia nay bao gom mot sO khia canh va tinh chat khée nhau ciia t0n gido. N6 thé hign phin tng sg hai va tin tuéng, cée hanh dng va quan diém thita nhgn quyén luc c6 thé ditu chinh céc gid tri, dinh nghia nay cing thé hign ton giéo 6 khia canh cim xic rong Ién. Nhiing chip nhgn bao gom sy gitr gin hode phé huy, chap nhan hode tir chéi nhu cau hay duc vong. G day ton giéo thé hign nhw su ddi hdi Su chép mhgn c6 thé 1a c4 nhan (Cha c6) hoac khOng lien quan dén con ngudi (qué trinh), c6 thé 18 mot s6 ngudi (cha me) hoge thin thénh (nhing ngudi & thé gidi khéc), c6 thé mang tinh thye tai khéch quan (c4c lye Iugng khoa hoc) hoac si¢u nhien (quyén lye than thénh), c6 thé mang tinh cé thé (1). Leuba "A. psychological study of region”, New York, 1912. (2). P.E, Jonhson : "Psychology of Religion”, New York, 1957. (dao doc than) hoae tinh xa hoi (chit nghia nhan van) va tinh 16 chtte (tinh than yeu nude hién dang cho dan tc. Dinh nghia nay khOng logi trv ma thugt va ma qui, cde qui td cia lu4t phdp va dgo dite. Ban chat cia ton giéo 1 : a) Ham mu6n cée gid tr; b) ¥ thite phy thuge vao quyén Ic cilia c4 nhan ma c6 thé chip nhan cdc gid tri; c) Phan ting trong vite xem xét mot céch chinh ding sy thyc hign cdc gié tri bang quy&n Tye. Ton gido cin thiét phai phan ra cév vn d® nhu ma thuat Va than thogi, céc phong tuc va tap quén xa hgi, khoa hoc va trigt hoe, dao dite va thém m9. . - Ton giao la su hién dang cia cé nhan dé tré thanh con ngudi dam chip nhan su déng gép tiém nang séng tao cho cuée s6ng nhan loai thong qua cfc quan hé mé. Diém dgc trung nat, tam trang néi bat nhdt cia kinh nghiém ton giéo 1a sy rang buge dac biet). Khi con ngudi déi thi anh ta 6 thé an dé thoa man con d6i cia minh, nhumg ham mu6n cha sy rang bude dac bit cia ton giéo thi khong nhu vay. Ham mudn nay phy thuge vao quan he cia cuge sng. D6i v6i c4 nhan, mdi cude gap go 1a mot méi quan h¢ li¢n nhan céch, quan hé nay c6 thé tang len hode gidm di tuy thuge vao gid tri (46i voi cha thé va khdch thé giao tip) - Cée cube g3p g6 t6n gido ciing 1A quan hg li¢n nhan céch. Trong mdi truing hop, d6i véi céc c4 nhan quan hg nay phy thudc vao ¥ nghia va gid tri cia cuge gap go. Céc quan diém ton gido duge hinh thanh trong cdc quan he lién nhan céch. G day Jonhson dénh gié cao vai trd cia quan hg lién nhan edch (ndi cfich khéec 1a vai trd ctia cOng dong) trong vige hinh thanh va phat trién ton gido. (1), Thomas Mann viét " Ton giéo Ta sy rng buge ea con ngubi, trong, ‘cud "Order of the Day” (1930) 40 CHUONG IV NIEN TIN TON GIAO Nitm tin 1a dinh hung gid tri duge x4c dinh ving chée trong nhfn théc va chi phéi hanh dong cia cé nhan. Nim tin 6 vai trd hét stie quan trong d6i véi con ngudi. NO’ khong chi tée dong dén trf tug ma cdn téc dong dén tinh cim, Niém tin ¢6 thé Iam thay 46i ¥ thic, dong co va I6i sOng cia cé han, DOi v6i bat ky 10n gido ndo, nim tin ton giéo bao gid cing chiém vj trf trung tam. Thugt ng "tin 40" trong ¥ thie cia ching ta dong nghia véi khéi nigm “con ngudi o6 nitm tin ton gido". Khong thé dén véi ton giéo, hodc tr& thanh tfn 4%, hay theo ton gido néu cé nhan d6 thiéu niém tin ton giéo. Vige tim higu nim tin ton gido c6 mot vj tri dac bigt trong vige nghién citu nhiing khfa canh tam If cila t6n gido. BG Ie, né 1a mot trong nhing durtmg nét chinh trong vige phéc thdo chan dung tam ly cia nhing ngudi theo t6n gido, cling hu gép ph’n vao vige gidi thich sy ton tai va phat trién cia ton gido. Mat khéc, viee nghién cau nay s8 gép phn lam sang %6 ban chat cla ton gido. Tim hiéu niém tin ton gido duge bat dau tir vige tim hidu nguon goc sau xa cia nd, I, Ngudn géc cia niém tin ton gido Dbi véi vige IY gidi ngudn g6c niem tin ton giéo cdc nha tam I¥ hoe di c6 nhiing eéch tiép can khdc nhau va co nhting quan diém khéc nhau vi van d@ nay. 1. Céch tiép can tir goc 46 sink hoc Vao cudi thé kj XIX dau thé ky XX - thoi digm ma tam Ig hge ton gido 44 tre thinh mgt phan nganh Khos hoe doe lap, & MY, ton gido da duge nhieu nha tam If hoe quan tam, nghién cfu. C6 thé n6i, My 1a dat nuge ma tam ly hoe ton gido duge nghien ctu nhitu nhet. Khi tim hiéu ngudn g6e cia nitm tin ton giéo, mot s6 nha tam ly hoe Mg 4a tigp can vain d® tir g6c 40 sinh hoe. Ho 4B migu ta ve sy thn tai cia “ban nang ton gido" dac bigt. Nha tam ly hoc My G.A. Coe (ma ching ta da dé cap dén & chuong III) - mot con ngudi da danh cd cude adi nghien ‘ou cia minh dé tim hiéu ton gido tir géc 4 tam IY hoc cho fing & con ngudi ton tai ban nang ton giéo nhur ton tai bin nang ti tao ndi gidng. Mot nha tam ly hoc ngudi My khée 18 R-V. Berxol di gidi thich cée hign tong ton gifo, dic bigt 18 nitm tin ton Sido mang tinh di truyen dae biet, ching 6 co sd sinh hoe am trong cfu tric ciia vb ndo va mang tinh vO thitc. Céc dai biéu cia trudmg phéi Phan tm hoe 4a thir nghigm tim hig ngudn géc cia nigm tin ton gido qua céc ban nang sinh hgc, qua nhiing kich thfch cia con ngudi trong xung dot Voi cde chudn myc xa hoi, Ngudi sng lgp fa trudng phai nay 5. Freud 44 giai thich ngudn g6c ton gido bang "mac cim Odip" . Trong cudn sich "Totem and Taboo" (1913) Ong 48 1y gidi sy hinh thanh t0n gido blng mot loai tinh cim mang tinh chat tinh dye va vo thie (ma ching ta 4a tim higu 6 tren). Mat khéc, trong thuyét phan tam hoc cia minh, Freud da aghién eitu t6n gido ti g6c 4 loan than kinh chi nang cha gon ngudi. Ong di so sénh siy gidng nhau gida Ranh vi cla 42 hing logn thin kinh chic nang voi eée nghi 18 cia Yn a. Theo Freud, tOn gido nhu sy 4m anh tim thin n6i chung. ‘Nhu vay, e4e nha tam If theo khuynh huéng sinh hoc d8 sidi thich nitm tin ton gifo (etng nw cée kha canh fam Wy ede eda n6) nh hign tong mang tinh ban nang va vo thie. Sy ton tai cla né nhd qui lugt di truyén. Ce nha’ nghien ei theo hugng nay d& hodn todn phit nhan vai t cia cfc yéu 16 xi hoi d6i V6i sy hinh thinh va phét trién cf ton gido- Quan diém sinh hoc néu trén vé ngudn g6e ela ton gido n6i chung va niém tin tn gifo n6i riéng 48 bj cée nha tam If hge mécxit va nhiing ngubi tiép etn ton gido theo khuynh hung x4 hoi phin d6i. Mat khéc, tren thye té hign nay, quan digm nay rét kh6 tim duge chd dimg trong he théng cdc quan dim khoa hgc ban ve ton gido. Song sé 12 sai Tim néu chiing ta phi nhtn vai rd cila ofc yéo 16 tam-sinh Ij, dae bigt 12 hoat dong cla he ‘than kinh tap cao d6i voi ddi song tam Iy cia nhiing ngudi theo ton ido, Céc thanh tyu nghien cfu ve he thin kink ¢4 ¢#9 cia fon ngudi trong thé ky XIX va XX 48 d6ng vai td to 169 a6 wi wiee tim higu va ly gidi cfc dae diém tam ly eile nbiing gudi theo ton gido, cling nhw ning khé khan ela ho wong Vige tir bo t0n gido. C6 thé néu ra mot s6 vi dy sau: A. A, Uxtonski (1875 - 1942), nha tim ly hee nguot Nee néi tidng di dua ra hoc thuyét ve nhimg dae diém oo ban cla ngudn g6c ede kich thich & ban ctu dai ndo. Hoe thuyét nay Ge cho phép hiéu duge nhieu d§e diém cba ddi sng tam IY de tin 40, de bigt 1 nhiing nhga thie, nhling hanh vi ton gido thigu minh min, md qudng nhur cfc vu ty sét t8P thé... Khéi nigm "Dong lye ¢6 tinh khuon mfu" do nha bée hoc ngudi Nga néi tiéng TP. Paplép dua ra c6 ¥ nghia 10 ion 43 trong vige gidi thich mt s6 khfa canh cia hanh vi ton gido nhw hank vi e6 tinh khun die ete tin 0 trong efe nghi 18 ton gido, Mat khéc, hoe thuyét cia Papl6p cho phép ta ly gi nhing phi tap, mau thuin xuat hign trong ddi song tin do, ma trudc hét 18 nhimg van de xung dot lién quan dén nigm in ton gido. 2. Cach tép cn tit géc 0 xd hot Trong khi mot s6 nha ttm I hoc MY 6 géng 1y gidi ngudn g6c cila niém tin ton gido (va ton gido noi chung) ti g6¢ 49 sinh hoc thi nhitu nha nghién cau Igi di tim hiéw van dé nay tir géc do khéc - Bbc dO xa hoi. Nhimg nha nghien citu theo xu huéng nay cho ring niém tin t0n gido 1a két qué téc dong ciia ho’n ednh kinh t€ xa hoi, Chang han, sy téc dong cia hoan canh x4 hi tao nén trang thai tam IY bj d¥ nén - dau khé, cO don, kliong théa min AG, V6i ban than... va chinh céc trang thai tam Iy nay la co so dé inh thanh tin nguong, nigm tin ton gido va hudng con ngudi En véi ton gido. 21, Quan diém cia mot 56 nha triét hoc, thin hoc, tam If hoe: Ngay tir thdi.e6 dai, ede nha tr tung da chi ¥ dn m6i lien he git nitm tin ton giéo va cdc trang thdi tim ly cia con ngudi. Nha triét hoc Deméerft (khoing 460 - 370 trade Cong Nguyén) cho ring, con ngudi thudng roi vao nhiing hoan cénh kh6 khan, ho ¢6 thé khée phyc duge, ho dao dong gita nitm hy vong va nbi sg hai, Do vay, con ngudi di tin vae céc lye Iugng khong ton tai trong thyc té, dé tim kiém sit che ché va gitp 43. Vao thoi dai cia Democrit, khoa hoe kj thust chua phat trién, nhgn thite cia con ngudi ve thé gidi ty nhien va x hoi cn nhieu han ché, con ngudi phy thuge rat lon vo thién nhién. Chinh vi vay ma vao thai ky nay cdc hinh thie ton giéo da rét phat trién. 44 Nha trigt hoc duy vat Ha Lan Bartic Xpinéda (1632 - 1667) 1a ngudi ¢6 anh huéng manh mé dén su phat trién chi u gio cing cé nhtng quan nim Gute ty nhu Democrit trong viee gidi thch nitm tin ton gido, Ong cho ring, céc di8u kign song thyc t€ da hinh thanh nen nhimg trang thdi tam ly nhat dinh cia con ngudi. Khi con ngudi lam vio hoan cinh khé khan, bé tde, khong tim duge céch giai quyét, thi ho 3 tin vao c4i gi d6 c6 thé gidp ao cho ho. Céi ma con ngudi tin vao 18 ede Iue lugng than thénh day bf hiém. Nguon g6c cia nitm tin tn gido duge nha triét hoe 6 dién Ditc Liitvich'Phobich (1804 - 1872) ban dén trong tac phdm "Céc bai gidng ve bin chat cia ton gifo". Ong xem ton sido nhu 1a sy tha h6a cée dic tinh, cia con ngudi - eon ngudi duéng nhu nhan doi minh trong guong mat cia Thugng dé. Theo Phobéch, cfc trang thai tam Iy da sinh ra ton giéo, 48 tao nén nitm tin ton gido, khach thé ton gido (cdc lye Ivgng i¢u nhién) nim trong con ngudi. Dé 14 mot khdch thé n Khéch thé ay 06 mot vj tri dac biet d6i ton giéo. Cac thin nat, thyc thé dau tie he dae biet voi khach thé ton gio, nén nitm tin ton gido ciing [2 nitm tin rat dye bigt ~ mot nitm tin mA con ngudi khong my khi rdi b3 duge. Theo Phobéch, céc tin dd ton gido va wong dé hoa dong véi nhau. Ong dic bigt nhdn manh trang thai sg hai cila con ngudi la ngudn gée tgo nén ton gido, hay co 86 cia ton gi im gidc 1¢ thude. Song, Ie thude vao ra. Do han ché béi céc tw nhan thay ngudn g6c kink thuge, sy hai 46, itm tin ton gido, Phobéch Khi n6i dén nguidn g6e tg0 nen khong tuy¢t d0i héa vai trd ciia ede cdm xiic tieu eye, Theo ong, Thutmg dé khong chi do nhing cm xtic sg hai, ma cdn do nhimg cdm xiie t{ch cyc tg nén nhi nh yeu, niém vui 45 suéng, si ton sing... Phobéch edng nhgin manh dén vai ud cia nhimg mong mun cia con ngudi d6i v6i su hinh thank cdc hinh anh ton gido, céc huyén thoai ton gido. Ong cho ring, niém tin vao sy huyén digu, huy@n bf, mau nhiém 1a hig yéu t6 quan trong trong di sOng cia tin dd. Nhu vay, khéc voi mot sO nha nghien citu khéc, d6i v6i Phobéch vite hinh thamh nim tin ton gido khong chi xudt phat tir cfc cém xiic tidy cue, mA con xudt phét ti nhiing cdm xtc tich oye (dae biet 18 nhiing mong mu6n, khét vong) va ching dong vai trd hét sttc to lén. Mot s6 nha nghién ctu da cho ring, niém tin ton giéo bat nguon ti niém tin vé sy ton tai cia Thugng dé. Theo Rudonpho Otte (1869 - 1937), nha triét hgc va ton gido hoc Diic thi o6 su gip g6 vA trao déi gitta con ngudi véi Thuong 6. Sit gap gG nay & tang bic sau cia tam ly va tao nén nhiing xtic cdm ton gido tong tig, cing nhu niém tin ton gido. Erix From (1900 - 1980), nha tam ly hoe MY g6¢ Dite 1 mgt dai dign cia phéi Phan tam hoc méi. Nhiing quan diém V8 tim Iy hoc tn gido nhan dgo céa From dya tren nhing quan diém phan tam hoc cia Freud. Giéng nhu Freud, ong nghien ctu nhing khia canh tam ly cla ton gio ti nhang hien wong tam than. Song, néu Freud bét dau tim hiéu ton gido ti hign tugng tam thin tré em, th) From Igi xem xét tam than nhu hinh thite c4 bigt cia ton gido. Theo From, mot s6 inh thitc cf bigt cia t6n gido c6 biéu hign logn than kinh nhu: sing bai t6 tign, Totem gido (the vat t6), Bai vat gido (thd 0 vat), nghi 18... From da chia ra hai hinh thie ton gigo: a) Ton gido quyén uy: d& cao Iyc lugng si¢u nhién t6i cao, c6 kha nang quyét djnh s6 phan cia con ngudi. Dang t6i cao 1a biéu hign cia quyén luc; b) Ton giéo nhan dao: trung tam cla ton gido nay I con ngudi cht khong phai Thuong dé. N6 huéng con ngudi dén tinh yeu thuong ban than minh va ngudi khéc, dén tinh thin hgp tac. C4i chung cia hai ton gido nay Ta mic cdm t9i 18i, sq hai. Trong ton gido quyén uy, con ngudi 46 sy hai truéc thénh thin, Thugng dé, sg bj trimg phat; cdn trong ton gido nhan dgo, con ngudi bay tO t0i 181 trude ‘chinh minh, trudc sy phén xét cia long tam c4 nhan, so s4nif hank vi ca minh véi cée chudn myc ca ton giéo. Theo From, ngudn g6c cia nitm tin t0n gido va ton gido ni chung khong chi do nhimg’cdm xie sg hai, ma con xudt phat tir nhting xung dot xuét hign trong qué trinh ton tai cia con ngudi. Mot mat, con ngudi 1A mot phn cia ty nhien, mat khéc, v6i trf tug cla minh, con ngudi muén chinh phyc ty nhién. Con ngudi khOng bao gid théa man véi chfnh bén than 44 c6, cling nhu nhiing c4i ma moi tru’mg xung quanh dem Jai, Con ngudi morig mun tim hiéu, khém phé va gidi quyét nhing bf an ve sy ton tai cia mink, mun vén len bie man day bi mat cia ty nhién. Nhung con ngudi lai thudng gap phai hing tre ngai thuc tgi. Chinh xung dot gitta trf ue con ngudi va thyc tai ty nhién, git mong mun cia con ngudi va kha nang thyc t€ dé thda man 1A co 6 tn tai cia ton gido. Nha tam ly hoc My W. Clark cho ring, ngun g6c chi yéu cia ton gido Ia sy tim kiém cac ¥ tuéng cudc s6ng. Nhimg trigt IY sOng, 18 sOng, § tudng sOng hinh thanh nén ton giéo va nhiing van d® nay cing tim duge trong ton gido. Con P. Johnson ma chiing ta da dé cap 6 trén lai nhan manh dén vai trd cia cdc gid trj d6i véi vige hinh thank ton gido. Theo Ong, ngudn géc chi yéu cilia ton gido 1a do con ngudi c6 nhu cau bdo tn nhing gid tri. D6i voi con ngudi A Thuong dé 18 ngudi gin git nhimg gid tri cd nhan va xa Khi néi dén cam xiic sg hai nhur mot yéu t6 quan trong hinh thanh nén nigm tin tn giéo n6i rieng (va ton gido n6i chung) thi sy sg hai truéc cdi chét 18 cdm xtic sg hai dc diet. C6 thé xem day 14 mOt trong nhiing yéu 16 co ban mhét tao nen ton gido, Cai chet 18 dig khong ai c6 thé trénh Khoi, va con ngudi néi chung rat sq ai truéc edi chét. Do ndm bat 47 duge dic diém tam ly nay cia con ngudi ma céc ton gido luon luon c6 géng tim céch théa min nd. Theo céc ton giéo, mdi ngudi déu cé hai cugc sing: cudc s6ng thyc tai trén tran gian va cude s6ng sau Khi chét (két thiic cudc sOng tran gian). Tham chf quan nigm nay ton tai cd 6 nhting ngudi khong theo ton gido. Ching ta thutmg thay ngudi ta néi: "Cu toi da di i", "Ong ty da quy tién Tdi", "Bac Ay da ve voi 16 tien” . Mot sO nghi 18 mai téng nhu bd mot s6 do vat theo ngudi da chét, cing bi ngay gid, ngay 18 voi cdc mon an, hoa qua, quan 40, dd ding tuong trung v.v... da néi len rang, trong suy nghi cia con ngudi, ngudi da chét khong cé nghia 1a vinh vién két théc, ma ngudi dé v4n cdn mot cude sing nita - cuge sOng ngoai thé gidi thyc tai cia chiing ta. C6 18 xudt phat tir digu nay ma cdc ton gido dtu ni dén mot cuge sng thit hai cia con ngudi. Cudc sOng thit hai nay chi c6 duge khi s6ng & cuge sOng thit nhdt, cé nhan phai tuan theo céc chudn myc ton giéo (cde gido ly, céc ditu ran day cia than thénh...). O cude s6ng d6, con ngudi sé vo cling sung suéng, day di, va sé duge tha man céc nhu cau cia minh. D6 1a Thién dang theo Thién Chia gido, Co Déc giéo, Tin Lanh, hay Cét Niét Ban theo dao Phit... tréi lai, néu cdc 04 nhan khong tuan thi céc chudn myc ton gido, sau khi chét sé bj day xuéng Am phi, sng mot cugc sng vo cing khiing khiép. D6 1a sy trimg phat cia Thugng dé va céc Thénh than. Nhu vay, ton giéo di dua ra cho con ngudi mot vién cdnh (n6i ding hon Ia mot do anh). Vign cénh nay thoa min duge c4i nhu chu khé thyc hi¢n nhét cia con ngudi trong cude sng. thyc tai & tn gian, NO tgo ra cho con ngudi mgt niém tin, mot hy vong (n6i ding hon 1a mot 4o vong) ve mot thé gidi méi, cuge s6ng méi day di, sung sudng va vinh civ. Trong hung tiép can xa hOi ve nitm tin ton giéo cé mot hung tiép can theo quan diém lich sit. D6 1a cach tigp can 48 theo tin tinh phat trién ciia lodi ngudi. Nhing ngudi theo khuynh hung nay cho ring, lich sir phat trién loti ngudi di thay 46i noi dung tam ly cia tn gido. V2 huGng tigp c§n nay a Idy xa hoi nguyen thiy lam diém xudt phat dé nghien oitu. Theo ho cin tim hiéu tin de va nguon g6c tam ly ton giéo cha x4 hoi nguyen thiy dé gidi thich ngudn g6c tam ly cia ton gido con ngudi. G céi budi binh minh cia nhan loai ay - x8 hoi nguyen thy, hiéu biét cia con ngudi cdn rat han ché va het site it i ve tw nhién, v8 cude s6ng quanh minh. Trude nhitu hién tung cia ty nhién va cuge s6ng, con ngudi khong thé ly gidi dugc. Do 6, ho 4 nhan céch héa céc Iye lung va céc hign tugng cia thién nhién: céc than rimg, thin ndi, thin song, than giong va bio, thin gié viv... Céc thin tren 1a nhing lye lugng ty mhién de doa, mang tai hoa ndo 46 dén cho con ngudi. X& hOi nguyén thiy da 14 manh dat mau md dé sinh ra cdc hinh thie ton gido so khai nhu: ma thugt, B4i vat gido, Totem gido (thd vat 16) v.v... Cée hinh thife nay nhim théa man cde nhu ctu tinh than cba nhimg ngudi nguyén thiy. ~ Nha dan tc hoc néi tiéng ngudi Anh B. Malindpski (1884 ~ 1942) da phan tich khé sau s4c ngudn g6c tam ly cia ma thugt. Thong qua céc nghi 18, ma thugt dé cung cp cho con ngudi thdi hoang so céc kha nang khdc phuc nhimg nguy hiém xudt hign trong cuge sOng thyc tién. Ma thuat gitip con, ngudi dat duge nhiing mye dich cia minh v6i niém tin. Ma thuat gidp con ngudi gitt trang thai tam ly cn bang trong hoan cénh sq hai. Nhu vay ma thugt c6 chite nang quan trong Ta tao ra th thin lac quan & con ngudi, gidip con ngudi cé nitm tin, nghi lye dé hy vong chién thang nhiing khé khan, so hai trong cuge song. Song, cin néi ring nitm tin do ma thuat dem ai dya tren sy hut do cia con ngudi. Gién Phrigio (1854 - 1941), nha dan t9c hoe ngudi Anh, nha nghién ctu ma thugt néi tiéng Iai cho ring, nguon g6c tam If quan trong clia ma thugt 1a fién tung theo sy gin gdi va giéng nhau duge hinh thinh trong qué trinh hoat dong s6ng cia con ngudi nguyén thiy. Lien twong déng vai trd quyét dinh 46i-véi vige hinh thanh niém tin ton gido va nghi 18 ma thugt. Mot nguyén nhan khée din t6i hign tong ma thugt 18 sy sg h&i cha con ngudi trudc ké thi. Cée cuge chién tranh gitta ede b> 1c vi Igi ich, v1 sit sOng cdn lam cho con nguti lo Ing cho ban thin, gia dinh va bO t9c minh, nhieu khi khong tin tuéng vo kha nang cia minh. Do vay, qua ede nghi 18 ma thugt, con ngudi muén tim kiém su an toan trudc ké thd dong loai. Mot hinh thie t6n gido so khai khéc cia nhing ngudi nguyén,thiy 1 Totem gido. Totem gido Ia tin nguéng the vat 16. Con ngudi gin cho mot vat trong thién nhién 1a 16 cia minh va cho minh a con ch4u cia vat t6 46. G day, con ngudi 43 chuyén quan h¢ méu mi cia minh cho vat 16 (¢6 thé 1a dong vat hay thyc vat nhung thudng 1a dong vat) va c6 ging 1am sao cho minh gidng vat 16, Cé nhimig bd tc kiéng khong an thit vt t6. Nhung c6 nhing bd t0c lai an thit vat t6 dé "tigp them sic manh" cho minh. Vén dé Totem gido duge nhitu nha nghién ctu quan tam. Nhigu téc gid 4 nban dinh ring, Totem gido hinh nhu c6 hai mat: mat x4 hoi (Lénh, Cund Picler, SOml6, Hétd0n, Grebiner, V. Smith, Hactlan...) va mat ton gigo (Taylo, Binkew, Phragio, Revecxo, Vunt...). O day, Ghiing ta chi quan tam hon dén mat tam ly (mat ton gido) cia Totem giéo. Bécnogécdo Ankeencan cho ring, tién a tam ly cha né 1a quan hé dac thi gitta nhém x3 ho va totem (vat 16), 1a cdm gide ve sy thong nhét gitta hai céi d6, Dac diém tam 1 nay dugc hinh thanh trong diéu kign sinh hogt cla céc bo 50 $ s = & 2 3 6

You might also like