Ssos 03

Sistemski softver (operativni sistemi)
Jezgro operativnog sistema
Prof. Boris Damjanović
Boris Damjanović P 1.1

Šta je jezgro OSa?
• Upoznavanje sa osnovama arhitekture računara i

– sa načinom izvršavanja programa na niskom nivou,
– približilo nas je definiciji operativnog sistema koju
je dao
– profesor Abraham Silberschatz (čita se Zilberšac).
• Operativni sistem je
– program koji je najbliže povezan sa
– hardverom računara.

Funkcije OS-a
• Iz ove perspektive, možemo da ga posmatramo

– kao dio računarskog sistema koji je
– zadužen za alokaciju hardverskih resursa.
• Pod kontrolom operativnog sistema.

– CPU,
– primarna (opertivna, RAM) memorija,
– sistem datoteka (file system),
– ulazno-izlazni uređaji,
– ali i svi drugi sklopovi

Funkcije OS-a
• Operativni sistem ima i kontrolnu funkciju.
• On kontroliše izvršenje korisničkih programa

– da bi spriječio greške.
• Ovo posebno dolazi do izražaja

– kada je u pitanju pristup ulazno-izlaznim uređajima.

Funkcije OS-a
• Šta operativni sistem zaista radi?

• Operativni sistemi obavljaju slijedeće funkcije:
– Koordinacija i upravljanje saobraćajem
1. Upravljanje svim resursima
2. Rješava suprotstavljene zahtjeve za korišćenjem
resursa;
3. Spriječava greške i nepravilnu upotrebu resursa.
– Pružalac usluga
» OS pruža usluge koje su svima potrebne.
• Na primjer fajl sistem, sistem prozora ili sistem
biblioteka funkcija koje su svima potrebne.
• Na ovaj način se programer oslobađa programiranja
na niskom nivou.
• Postojanje operativnog sistema omogućava da
programiranje bude lakše, bolje i sa manje grešaka

Šta čini operativni sistem?
• Ako bi pokušali da navedemo šta čini neki operativni sistem,

vjerovatno bi došli do slijedećeg spiska:
– Upravljanje memorijom (Memory Management)
– Upravljanje ulazno izlaznim sklopovima (I/O Management)
– Dodjeljivanje procesora (CPU Scheduling)
– Multitasking i multiprogramiranje
(Multitasking/multiprogramming)
– Sistem datoteka (File System).
– Mnogi autori u novije vrijeme ovdje ubrajaju i
komunikacije. To nas dovodi do novih interesantnih pitanja:
» Da li npr. e-mail pripada OS-u?
» Da li upravljanje telefonskim pozivima pripada OS-u?
– Šta od navedenog pripada jezgru?

• Interesantna pitanja se nastavljaju i dalje.

– Da li upravljanje multimedijalnim sadržajima (Multimedia
Support) pripada OS-u?
– Da li je korisnički interfejs (User Interface) dio OS-a?
» Microsoft je nekoliko verzija operativnog sistema Windows bazirao
na operativnom sistemu DOS, koji je funkcionisao iz komandne linije.
» Windows ME objavljen 2000. godine je bio poslednja verzija ovog
operativnog sistema koja je bila bazirana na DOS-u.
» Kod svih verzija ovog OS-a nakon 2000. godine sistem prozora
(windowing system) bio je ugrađen u OS kao njegov sastavni dio.
– Da li je pretraživač interneta (Internet Browser) dio OS-a?
» Poznata je sudska tužba koju je podnijela kompanija Netscape
1998. godine nakon što je Microsoft ugradio svoj pretraživač
interneta, Internet Explorer, koji je predstavljano klon Netscape
Navigator pretraižvača, u svoj operativni sistem.
• Šta od navedenog pripada jezgru?

• Možemo reći da ne postoji univerzalno prihvaćena

definicija operativnog sistema.
• Pojednostavljeno shvatanje je da je opetrativni

sistem “
– sve što dobavljač isporuči kada naručite operativni
sistem”. (Abraham Silberschatz )

• Operativni sistem je
– sloj softvera koji upravlja resursima računara
– za korisnike i za njihove aplikacije
» (profesor Thomas Anderson).
• Operativni sistemi mogu da budu pokrenuti

– na širokom spektru kompjuterskih sistema.

• Operativni sistem može da bude nevidljiv krajnjim

korisnicima,
– kao u slučaju specijalizovanih uređaja poput
» konzola za igranje,
» uređaja u automobilima,
» kućnih uređaja.
• Takođe, operativni sistem može biti

– ključni dio softvera za pokretanje računarskih
sistema opšte namjene,
» poput desktop i laptop računara, mobilnih telefona isl.

Računarski sistem opšte namjene
• U slučaju računarskih sistema opšte namjene,

– korisnici su u interakciji sa aplikacijama,
– a aplikacije se izvršavaju u okruženju koje im je
obezbjedio operativni sistem.

Jezgro - kernel
• Jedini program koji je

– uvijek pokrenut na nekom računarskom sistemu
– je jezgro (kernel).
• Sve drugo je ili

– sistemski program
» (koji se isporučuje sa operativnim sistemom) i
– li aplikacioni program.

OS i jezgro
• Nešto širi pogled na strukturu operativnog sistema opšte

namjene je dat na slici:

OS i jezgro
• Na najnižem nivou, hardver nam pruža

– procesore,
– memoriju,
– skup uređaja za spajanje sa okruženjem,
– ali i neke usluge koje su namjenjene da budu iskorišćene od
strane operativnog sistema,
» kao što je prevođenje adresa (address translation).

OS i jezgro
• Operativni sistem predstavlja

– najniži sloj softvera u nekom računarskom sistemu,
– sloj koji je najbliži hardveru.
• On sa jedne strane predstavlja sloj koji se prilagođava
– velikom broju raznorodnih hardverskih uređaja koji se
mogu naći na računaru,
• a sa druge strane aplikacijama pruža
– veliki broj servisa koji su uniformni i nezavisni od uređaja i
sisitema na kojem se izvršavaju.

OS i jezgro
• Kako operativni sistem mora da zaštiti sebe i druge

aplikacije od potencijalno loše napisanih programa,
– veliki dio operativnog sistema izvršava se u
zaštićenom okruženju.
• Dio operativnog sistema može da se izvršava u
okviru svake aplikacije
– kao sistemska biblioteka (system library).

OS i jezgro
• Aplikacioni (korisnički) sloj je

– mnogo više od proste apstrakcije podređenog hardvera.
• Aplikacije se izvršavaju u okruženju koje je

– ograničeno
» (da se spriječi nastajanje štete),
– mnogo moćnije
» (da bi se sakrila hardverska ograničenja) i
– mnogo korisnije
» (putem postojanja zajedničkih servisa)
» nego što je to podređeni hardver sam po sebi.

Ako ne bi postojao operativni sistem?
• Kada ne bismo imali operativni sistem,

– čak i najobičnija sekvenca koja se uči u okviru
osnovnih informatičkih predmeta dolazi u pitanje:
• Source Code=>Compiler=>Machine Code=>Hardware

Ako ne bi postojao operativni sistem?
• Pretpostavimo da imamo eksternu mašinu

– u kojoj možemo da kompajliramo izvorni kod i
– da proizvedemo mašinski kod.
• Kako da mašinski kod učitamo i pokrenemo

– na željenom hardveru bez operativnog sistema?
• Učitavanje programa je
– funkcija operativnog sistema.
• Operativni sistem je vrlo koristan upravo

– kada se radi o učitavanju programa kojeg treba izvršiti,
– zahvaljujući njegovoj funkciji apstrakcije hardvera.

Da li je jednostavnim uređajima potreban OS
• Prvi računarski sistemi su bili veoma jednostavni,

– u smislu da su pokretali po jedan program u jednom
momentu.
• Kontroleri poput onih koji se ugrađuju u liftove ili u

automobile
– izvršavaju samo jednu aplikaciju svo vrijeme svog
postojanja.
• U današnjim automobilima se nalazi

– u prosjeku 100 mini računara.
– Svaki od njih izvršava po jedan zadatak –
» vazdušni jastuci (airbags) ili
» kočnice itd.
• Da li je takvim računarskim sistemima
– potreban operativni sistem?

OS u jednostavnim uređajima
• Kod jednostavnih računarskih sistema,

– kada se izostavi njegova zaštitna uloga,
– operativni sistem postaje više skup standardnih
usluga poput
» upravljačkih programa (device drivers),
» interapta (interrupt handlers) i
» matematičkih biblioteka

MS DOS (Disk Operating System)
• Na slici dat je prikaz opetativnog sistema MS DOS,

– koji je za današnje uslove veoma jednostavan
• U slučaju MS DOS računarskog sistema, u read only dijelu
memorije nalazio se
– ROM BIOS (Basic Input Output System) u koji su bile upisane rutine za
očitavanje prvog logičkog sektora na hard disku,
– te rutine za obradu interapta koji su služili kao upravljački programi
(device drivers).
• Ovaj dio memorije se više ili manje nalazi i na današnjim računarskim
sistemima.

• Na prvom sektoru diska su se nalazie sys datoteke

• U učitanim SYS datotekama
– (IO.SYS i MSDOS.SYS) su se nalazili
– nešto kompleksniji upravljački programi (device drivers).

• Nakon učitavanja SYS datoteka u memoriju se

upisivao i
– sistemski program command.com
– koji je bio rezidentan u memoriji.

• Command.com je bio interpreter komandne linije

– i on je služio za pokretanje drugih aplikacionih programa,
– koji su se izvršavali „iznad“ programa command.com.
• Nakon završetka rada neke aplikacije,
– operativna memorija (RAM) koju je zauzimao aplikacioni
program
– je bila oslobođena, a
– kontrola je potom vraćana programu command.com.

Command.com
• Command.com program izgledao je kao današnji cmd.exe. Pretpostavimo da u MS DOS-u
pokrenemo starinski program za editovanje teksta (edit.com). Tada bi kucali edit u
komandnu linuju, a program bi pokrenuli pritiskom na taster ENTER.
• Program bi bio pokrenut. Procesor i računar su potpuno pripadali pokrenutom programu.
• Po završetku rada editora (edit.com) kontrola je vraćena rezidentnom programu

command.com

Rezidentan program
• Izraz rezidentan
– vrijedi malo podrobnije objasniti.
• U vrijeme MS DOS operativnog sistema,
– u memoriji računara mogao je da bude
– učitan samo jedan program koji je računarski sistem
izvršavao.
• Svi drugi programi su tada bili neaktivni i

– zapisni na disketi, hard disku ili nekom drugom (najčešće
magnetnom) medijumu.
• Dakle, svaki regularan program je

– prije izvršenja
– morao da bude učitan u operativnu memoriju (RAM).

Rezidentan program
• Nakon pokretanja regularnog programa on je

– preuzimao sve resurse i komandu nad računarskim
sistemom.
• Svaki regularan program je

– nakon svoga završetka
– morao da vrati resurse i
– komandu operativnom sistemu, odnosno programu
command.com.
• Program command.com je dakle

– započinjao i završavao izvršenje svakog aplikacionog
programa.

Rezidentan program
• Pošto je bilo previše sporo da se ovaj program

neprekidno
– učitava sa različitih magnetnih medijuma,
– sistemski program command.com je bio neprekidno
(rezidentno) učitan u operativnu RAM memoriju.
• Kako je ovaj program

– doslovno „stanovao“ u operativnoj (RAM) memoriji,
– on se zvao rezidentni (resident - stanovnik) program.

Rezidentan program
• Iako u vrijeme multitaskinga i multiprogramiranja može

izgledati čudno,
– u vrijeme ranih računarskih sistema
– kreiranje rezidentnih aplikacionih programa je predstavljalo
pravu umjetnost.
• U doba ranih računarskih sistema,

– ako ste radili u programu za obradu teksta,
– a pojavila se potreba da koristite kalkulator,
» morali ste da napustite program za obradu teksta,
» pokrenete kalkulator i izvršite potrebna izračunavanja,
» zatvorite kalkulator i
» ponovo pokrenete program za obradu teksta da bi tu unijeli
rezultat računanja.

Rezidentan program
• Tehnika kojom se izvodilo pisanje rezidentnih

programa oslanjala se na
– korišćenje adrese nekog prekida (interrupt) koji se
mogao pokrenuti sa tastature.
• Adresa na koju je pokazivao navedeni prekid,

– gdje se nalazilo neki uslužni program operativnog
sistema,
– se preusmjeravala na adresu na kojoj je bio učitan
rezidentni aplikacioni program (npr. kalkulator).
• Nakon toga se sa tastature umjesto željenog

prekida
– pokretao pomenuti rezidentni program (npr.
kalkulator).
Jednostavni sistemi i problem zaštite
• Problem kod ovakvog pojednostavljenog pristupa bio

je
– potpuni nedostatak zašite.
• Ako bi aplikacioni program odlučio

– da obriše neki dio sistema ili
– da pristupi nekom uređaju,
• on je imao sva prava na raspolaganju.
• Na ovaj način, loše napisan aplikacioni program

– mogao je npr. da potpuno zaključa sistem
» (npr. beskonačna petlja).

Problem istovremenog izvršenja
• Kada posmatramo moderne operativne sisteme,

poput onih koji se ugrađuju u
– mobilne uređaje i računare (Android, Windows) ili
– konzole za igranje (XBox ili PS3), postavlja se pitanje
– da li je takvim uređajima dovoljan operativni sistem na
nivou DOS-a
» ili im je potreban operativni sistem koji može da
izvršava više programa od jednom.

Problem istovremenog izvršenja
• Odgovor je jasan.
• Čak i operativni sistem koji se danas izvršava
– na jednostavnijim uređajima
– moraju da budu u stanju da pokrenu više od jedne
aplikacije istovremeno.
• Korisnik operativnog sistema Android mora da bude

u stanju
– da odgovori na poziv
– i u momentu dok npr. pregleda slike ili pretražuje
internet.

Hardverski OS?
• Današnji razvoj elektronike došao je do stadujuma

u kojem bi
– kompletan operativni sistem mogao da bude
– izveden hardverski, kao čip sa predefinisanim
ponašanjem.
• Osnovno pitanje koje se ovdje postavlja je

– da li se on tada uopšte može
– nazvati operativnim sistemom.

Namjerno prazna stranica
• Namjerno prazna stranica

Uloge operativog sistema
• Već smo spominjali da operativni sistem ima

trostruku ulogu.
– On ima ulogu sudije, iluzioniste i lijepka.
• Ovakav šablon (design pattern) nije svojstven samo

operativnim sistemima.
• Brojni drugi sistemi,

– poput računarstva u oblacima (Cloud Computing),
– pretraživača Weba (Web Browsers),
– višekorisničke (multilpayer) računarske igre
– sistemi za upravljanje bazama podataka itd.
• profitiraju na osnovu istraživanja koja se provode
u oblasti operativnih sistema.
• Prikazaćemo kako se ovaj šablon

– može primjeniti na pretraživače interneta.
• Pretraživači interneta poput

– Mozilla Firefoxa, Chrome-a, MS Edge-a,
• imaju sličnu ulogu onoj koju ima operativni sistem.
• Oni učitavaju i prikazuju Web stranice.

• Mnoge web stranice koriste

– skriptne jezike za prikazivanje dinamičkog sadržaja.
• Ovi skriptovi
– mogu da budu pogrešno napisani i maliciozni.
• Kao i operativni sistemi, čitači moraju da izoluju

– različite korisnike,
– različite web stranice,
– pa čak i različite instance istog čitača weba
• od međusobnog uticaja.

• Pretraživač interneta (browser) kao sudija.
• Pretraživač mora da obezbjedi

– upotrebljivost kada korisnik ima
– nekoliko otvorenih kartica sa različitim konekcijama ka
web stranicama.
• Takođe, moraju se obezbijediti i izolovati

– različiti skriptovi i priključci (plug-ins) tako da ne mogu da
ga ometu i sruše u radu.

• Pretraživač interneta (browser) kao iluzionist.
• Mnogi web servisi su geografski distribuirani

– i nalaze se na različitim računarima.
• U radu se može desiti da jedan server padne,

– a da njegovu ulogu preuzima drugi server.
• Pretraživač mora da obezbjedi da se

– tranzicija sa konekcije ka prvom serveru na konekciju ka
drugom serveru
– obavi neprimjetno za samog korisnika.

• Pretraživač interneta (browser) kao lijepak.
• Pretraživač mora da obezbjedi

– prenosivo (portabilno) izvršno okružeje
– koje će biti u stanju da izvršava skriptove
– bez obzira na
– operativni sistem i hardversku platformu na kojem se on
izvršava.

Evaluacija operativnih sistema
• Poželjni kriterijumi za evaluaciju

operativnih sistema su:
– Pouzdanost i dostupnost
– Sigurnost
– Portabilnost
– Performanse
– Prilagodljivost

Pouzdanost i dostupnost
• Pouzdanost (reliability) operativnog sistema je

karakteristika koja znači
– da sistem radi tačno ono za šta je napravljen.
• Vrlo sličan koncept pouzdanosti je dostupnost

(availability),
– koji prikazuje postotak vremena koji je sistem bio
upotrebljiv.

Sigurnost
• Koncepti koji su veoma slični pouzdanosti

– su sigurnost i privatnost.
• Sigurnost se odnosi na spriječavanje mogućnosti da

– funkcionisanje operativnog sistema bude ugroženo
– od strane malicioznog napadača.
• Privatnost je aspekt (vid) sigurnosti:

– podaci smješteni na računaru moraju da budu
– dostupni samo autorizovanim korisnicima.

Portabilnost (portability)
• Operativni sistem pruža aplikacijama

– sloj apstrakcije
– prema podređenom hardveru.
• Portabilna apstrakcija je ona

– na koju ne utiču promjene hadvera.
• Na primjer, operativni sistem Windows 10

– mora da se izvršava korektno
– bez obzira da li se nalazi
– na SSD ili mehaničkom hard disku.

Performanse
• Iako se performanse obično vezuju za pojedie

aplikacije,
– dizajn operativnog sistema u velikoj mjeri
– utiče na performanse aplikacija.
• Operativni sistem je taj koji odlučuje

– kada neka aplikacija može biti pokrenuta,
– koliko memorije može da koristi isl.
• On upravlja
– keširanjem datoteka koje aplikacija koristi,
– njenim mrežnim protokom isl.

Prilagodljivost
• Pored pouzdanosti, portabilnosti i perfromansi,

– još jedna karakteristika utiče na to da li će neki
operativni sistem biti upotrebljiv.
• To je mogućnost da poznate aplikacije sa drugih

operativnih sistema
– mogu da budu prenesene na navedeni operativni
sistem i
• široka paleta hardverskih sklopova
– koje navedeni operativni sistem podržava.

Istorija operativnih sistema
• Već smo spominjali ogroman uticaj koji je imao

– Murov (Moore’s) zakon na razvoj računara i
računarske tehnike.
• Današnji mobilni telefoni imaju

– ogromnu procesnu snagu koja je višestruko veća nego
snaga ranih računarskih sistema.
• Usprkos postojanju ogromnih razlika,

– operativni sistemi moraju danas da
– odgovore na slične izazove kao nekada.

Rani operativni sistemi
• Prvi operativni sistemi predstavljali su runtime

(izvršne) biblioteke
– koje su olakšavale programiranje ranih računarskih
sistema.
• Za razliku od današnjih, nekadašnji računarski

sistemi su
– zauzimali ogroman prostor,
– koštali su milione dolara, a
– mogao je da ih koristi samo jedan korisnik u jednom
momentu.

• Taj korisnik je u toku upotrebe morao

– da resetuje sistem,
– da učita program (bit po bit) i
– da ga pokrene i očita izlaz iz programa prije nego
što slijedeći korisnik dođe na red.
• Ako je program imao neku grešku,

– korisnik je morao da ponovo čeka na svoj red,
nerijetko slijedećeg dana.

• Možda se može činiti da je

– u ovakvom okruženju operativni sistem bio
nepotreban.
• Ipak, od najveće važnosti bilo je

– da se pokuša smanjiti mogućnost da se napravi
greška u programu.

• Zbog toga su kreirani operativni sistemi

– da bi se smanjio broj grešaka
– pružanjem standardnog skupa usluga.
• Na primjer, rani operatvni sistemi su pružali

– standardan skup ulazno/izlaznih (input/output, I/O)
rutina
– koje su mogle biti iskorišćene od strane programa.

Višekorisnički (multi-user) operativni sistemi
• Slijedeći korak u razvoju operativnih sistema bilo

je
– dijeljenje resursa i
– razvijanje rješenja koja su dosta slična današnjim
operativnim sistemima.
• Ova rješenja su ispravljala nedostatak prvih

operativnih sistema
– kod kojih je procesor bio u stanju mirovanja (iddle)
– dok je korisnik učitavao program,
– bez obzira na to što je dug red korisnika čekao da
počne da koristi kompjuter.

• Prva takva rješenja nazvana su zajedničkim imenom

– batch (serija) operating system.
• Batch operativni sistemi su radili

– tako što su izvršavali serije zadataka.
• Ovakav operativni sistem se izvršava u

jednostavnoj petlji:
– učitaj,
– izvrši i
– oslobodi memoriju po izvršenju svakog pojedinog
programa (posla).

• Ovi operativni sistemi su uskoro prošireni

– na takav način da su mogli da
– izvršavaju više aplikacija odjednom.
• Koncept izvršavanja više aplkacija odjednom

• nazvan je
• multiprogramming ili multitasking (time sharing).

Multiprogramiranje
• Multiprogramiranje (multiprogramming) je
– koncept po kome je u memoriju učitano više
programa,
– ali se u jednom trenutku izvršava samo jedan,
– dok ostali čekaju.
• Multiprogramiranje je
– povećavalo iskorišćenost procesora
– na takav način
– da je procesor uvijek imao šta da izvršava.

Multiprogramiranje
• U momentu kada program koji se izvršava

– pređe na neku instrukcije
» za koju nije potrebna usluga procesora
» (npr. U/I operacija, pristup nekom
perifernom uređaju),
– tada se izvršenje prenosi na slijedeći program
koji je rezidentno učitan u memoriju.

Multitasking (time sharing)
• Multitasking (time sharing) koncept kod

koga su
– programi učtani u primarnu memoriju, ali se,
– radi izvršavanja na jednom procesoru,
– dijeli vrijeme koje će
– procesor potrošiti na izvršenje svakog od njih.

Multitasking (time sharing)
• U jednom momentu
– CPU izvršava jedan program neko vrijeme
– dok ostali čekaju.
• Nakon toga, CPU prelazi na izvršenje slijedećeg

programa,
– kojeg izvršava određen period vremena,
– pa na izvršenje slijedećeg itd.
• Nešto kasnije će biti riječi o još jednom važnom

koceptu
– pod imenom višenitnost (multithreading).

Virtuelne mašine
• Kada su se pojavili multitasking operativni sistemi

pojavilo se pitanje
– kako dibagirati odnosno kako ispraviti uočenu
grešku u samom operativnom sistemu.
• Ovaj nedostatak otklonile su

– virtuelne mašine.

Virtuelne mašine
• Gostujući operativni sistem aplikacijama može da

– pruži iluziju kao da se zaista
– izvršavaju na podređenom hardveru.
» Aplikacije kao da na raspolaganju imaju posvećen
procesor, neoganičenu količinu operativne memorije isl.

Virtuelne mašine
• Gostujući operativni sistem

– izvršava instrukcije,
– pristupa U/I uređajima itd.
» a aplikacijama se čini kao da se on izvršava na pravom
hardveru.


Operativni sistemi sa dijeljenjem vremena
(time sharing)
• Praistorija UNIX operativnog sistema
– počinje u sredini šezdesetih godina prošlog
vijeka kada se udružuju
» MIT, Bell Labs i General Electric da bi
– razvili operativni sistem sa dijeljenjem vremena
(time-sharing)
– u okviru razvoja operativnog sistema pod imenom
Multics.

(time sharing)
• Ideja ovakvog operativnog sistema bila je da se
kombinuju
– multiprogramiranje i
– multitasking
• da bi se povećala iskorišćenost procesora.
• Ovaj inovativni projekt je bio

– zamišljen preglomazno za svoje vrijeme.

(time sharing)
• Zbog toga je grupa istraživača
– Ken Thompson, Dennis Ritchie, M. D. McIlroy, i J. F.
Ossanna
• odlučila da napusti razvoj Multics-a i
– da se posveti izradi znatno manjeg sistema pod
imenom UNIX.
• Operativni sistem UNIX je postao temelj za izradu

– brojnih operativnih sistema među kojima se izdvajaju
» MacOSX,
» Linux i
» Android.

(time sharing)
• Na drugoj strani,
– operativni sistem MVS (Multiple Virtual Storage)
kompanije IBM
– izvršio je uticaj na VMS (Virtual Memory System)
operativni sistem kompanije DEC i
– posredno i na moderne verzije Windows operativnog
sistema.
• VMS se često naziva i VAX/VMS –

– po skupu instrukcija VAX koji je razvijala korporacija
DEC,
– takođe od 1991. godine OpenVMS da bi se istakla
podrška open source sistemima poput UNIX-a.
» Njegov izvorni kod se može naručiti.

(time sharing)
• Na slici je punom linijom prikazan operativni sistem koji je
naslijednik nekog sistema na višoj poziciji na dijagramu.
• Isprekidanom linijom prikazan je uticaj jednog sistema na neki
drugi sistem.

Moderni operativni sistemi
• Danas postoji veliki broj različitih uređaja koji

pred vlastite operativne sisteme postavljaju
različite zahtjeve.
• Operativni sistemi za desktop, laptop i notebook

računare predstavljaju sisteme na kojima
– najčešće jedan korisnik izvršava
– veliki broj aplikacija i na kojima se nalazi
– veliki broj U/I uređaja.
•
– Primjeri ovih operativnih sistema su Windows 10,
MacOS X, Linux.

• Operativni sistemi za smartphne.

• Smartphone je mobilni telefon koji u sebi
– ima ugrađen računar.
• Zahtjevi koji se postavljaju pred operativne

sisteme za ovakve uređaje su
– specifični u smislu podrške različitom skupu
– senzora i aplikacija koje ih koriste,
– korišćenju baterije i pristupu privatnosti.

• Operativni sistemi za servere.

• Velike kompanije svoje serverske mašine grupišu u data
centre,
– u kojima se nalazi ogroman broj računara od kojih
– svaki (obično) izvršava jednu aplikaciju – web server.
• Zahtevi koje operativni sistemi moraju da izvršavaju na

ovakvim mašinama se
– bitno razlikuju od tradicionalnih jednokorisničkih mašina.
• Cilj njihovog projektovanja je da omoguće obradu velikog

broja upita po sekundi i
– što veći protok podataka uz što manje kašnjenje.
• Kompanija Google je početkom 2018. godine

– obrađivala prosječno 40000 upita po sekundi (3.5 milijardi upita dnevno).
– U članku www.websitehostingrating.com/internet-statistics-facts/ se tvrdi da
Google u januaru 2019. obrađuje 7 milijardi upita dnevno
• Grozdovi (cluster) servera.

• Radi obezbjeđenja otpornosti na grešku i brzine odziva,
– web stranice se često implementiraju kao
– distribuirani grozdovi računara koji su smješteni na
– jednoj ili više lokacija u svijetu, da bi bili što bliže
korisnicima.
• Na primjer, ako jedan kompjuter „padne“ zbog nekog kvara,

– drugi računar odmah preuzima njegovu ulogu.
• A ako se poveća broj upita prema jednoj web stranici,

– tada zahtjevi mogu da budu raspoređeni između više mašina.

• Virtuelne mašine.
• Monitori virtuelnih mašina su operativni sistemi
– koji su u stanju da izvršavaju druge operativne
sisteme kao da su oni aplikacije.
• Primjeri ovakvih operativnih sistema su

– VMWare, Xen i Windows Virtual PC.
• Na ovaj način se na nekom sereveru može pokrenuti

– veći broj različitih operativnih sistema koji dijele
isti hardver a izvršavaju različite servise.

• Ugrađeni (embedded) sistemi.
• Računari su danas postali jeftini u tolikoj mjeri

– da je moguća njihova ugradnja u specijalizovane i
potrošačke uređaje.
• Oni se danas javljaju u

– automobilskoj industiriji,
– avio industriji,
– medicinskoj elekronici,
– ali i kućnim uređajima poput TV uređaja ili šporeta
(štednjaka).

Proces
• Postupak kreiranja tradicionalnog programa u nekom

današnjem računarskom sistemu
– počinje unosom izvornog koda koji unosi programer.
• Nakon toga, izvorni kod se prevodi pomoću kompajlera da bi se

– proizveo mašinski kod koji se može izvršavati na datoj
platformi.
• Navedeni mašinski kod se tada u formi

– izvršnog programa (executable image) snima u neku
datoteku.
• Kompajler osim mašinskih instrukcija

– definiše i memorijski prostor za statičke varijable
– koji se takođe smješta u izvršnu datoteku.

Proces
• Da bi pokrenuo program, operativni sistem najprije

– kopira navedenu datoteku (executable image) u primarnu
memoriju računara.
• Operativni sistem tada obezbjeđuje inicijalni prostor za

– stack memoriju koja se koristi za izvršenje potprograma i
– za dinamičku heap memoriju, u kojoj će biti vrijednosti
dinamički alociranih struktura.

Proces
• Nakon što program učita u primarnu (RAM) memoriju,

– operativni sistem može postaviti pokazivač instrukcija
(instruction pointer)
– na prvu instrukciju učitanog programa nakon čega počinje
njegovo izvršenje.
– Pokazivač instrukcija se često naziva i programski brojač
(program counter).

Proces
• Kompletan postupak kreiranja tradicionalnog

programa

Proces
• Da bi pokrenuo više instanci istog programa,

– operativni sistem može da učita više istih kopija
programa –
– njegovih instrukcija (mašinskog koda), podataka,
heap i stack memorija.
• Ipak, većina operativnih sistema danas će držati

– samo jednu kopiju instrukcija (mašinskog koda),
– čak i kada se istovremeno izvršava više instanci
programa.

Proces
• Program ne radi ništa sve dok

– njegove instrukcije ne počne da izvršava CPU.
• Kada procesor (CPU) počne sa njegovim

izvršavanjem,
– on postaje proces.
• Npr. program za obradu teksta

– koji se izvršava na nekom računaru je proces.
• Sistemski program
– koji šalje podatke na štampač je proces, ili je dio
nekog procesa.

Proces
• Razlika između programa i procesa je u tome što

je
– program pasivan entitet, kao što je sadržaj datoteke
na disku.
• S druge strane, proces je aktivan entitet.
• Proces koji izvršava samo jednu

– programsku nit (thread)
– ima jedan programski brojač koji uvijek pokazuje na
slijedeću instrukciju koju treba izvršiti.

Proces
• Procesor (CPU) izvršava instrukcije jednu po jednu

sve
– dok se proces (odnosno ono što često zovemo
program) ne završi.
• Višenitni (multithreaded) programi

– od sistema moraju da dobiju više pokazivača
instrukcija (programskih brojača),
– od kojih svaki pokazuje na slijedeću instrukciju koju
data nit mora da izvrši.

Proces
• Na ovaj način se može obezbijediti da se

– unutar jednog procesa poput pretraživača interneta
– kreiraju npr. dvije programske niti, od kojih će
» jedna preuzimati sadržaj sa interneta
» dok će ga druga iscrtavati na ekranu korisnika.
• Ove dvije niti unutar jednog procesa

– mogu da se izvršavaju paralelno.
• Ova činjenica postaje posebno važna

– kada se ima u vidu da se današnji računarski sistemi
– sve više oslanjaju na više jezgara mikroprocesora.

Proces
• Operativni sistem vodi računa

– o različitim procesima koji se izvršavaju unutar
operativnog sistema pomoću
– strukture koja se naziva process control block (PCB).
• Ova struktura čuva sve informacije o nekom

procesu
– koje su operativnom sistemu potrebne da bi ga
izvršio, poput
– informacije o lokaciji na kojoj je on smješten u
memoriji,
– gdje se njegova datoteka nalazi na disku,
– koji korisnik ga je pokrenuo,
– kakve privilegije proces ima itd.

Proces
• Pošto moderni operativni sistemi

– dozvoljavaju da jedan proces može da bude
– podijeljen u više programskih niti,
• informacije o izvršenju svake pojedine niti
– su izdvojene u posebnu strukturu koja se naziva
thread control block (TCB).
• Svaka pojedina nit predstavljena je

• jednom ovakvom strukturom u kojoj se drže podaci
– o identifikacionom broju niti,
– sadržaju registara
» stack pointer (pokazivač steka) i
» Instruction pointer (pokazivač instrukcije još se
naziva i program counter - programski brojač).
Proces
• Kako je prikazano na slici, računarski sistem je zbir

više procesa, od kojih
– neki procesi pripadaju operativnom sistemu
(izvršavaju kod sistemskih programa),
– dok su drugi korisnički procesi (izvršavaju kod
korisničkih programa).

Proces
• Svaka od ovih aktivnosti

– ima svoj vlastiti programski brojač.
• Na ovaj način, operativni sistem može da izvršava
– više niti unutar procesa na isti način kao što
– izvršava više procesa koji se nalaze unutar primarne
memorije.

Proces
• Pojam procesa se mijenjao tokom vremena.
• Prvobitno, naziv proces nosio je koncept koji se

danas naziva nit,
– odnosno sekvenca instrukcija koja ima svoj
– programski brojač i koja se izvršava u sistemu.
• Naziv proces osmišljen je u tom vremenu

– da bi se u toku izvršenja obezbjedila međusobna
zaštita između različitih aplikacija.

Proces
• Sa pojavom multiprocesorskih sistema,

– počeli su da se javljaju procesi (današnje niti) koji su
mogli da se izvršavaju paralelno,
– ali u okvirima jedne aplikacije.
• Takvi procesi su u to doba zvani

– lagani (lightweight) procesi, ali je
– na kraju naziv nit (thread) ušao u upotrebu.
• Sve to je dovelo do terminologije koja je danas usvojena:

– procesi izvršavaju programe pri čemu se
– svaki proces izvršava uz pomoć jedne ili više niti
(threads).


Mehanizmi i politike
• Današnji operativni sistemi moraju da

– pruže punu koordinaciju i zaštitu sistema,
– da upravljaju interakcijom među različitim
korisnicima,
– da omoguće da se više programa izvršava
istovremeno,
– da multipleksiraju i zaštite hardverske resurse,
poput U/I uređaja itd.
• Moderni sistemi treba da pruže skup zajedničkih

usluga kao što je
– fajl sistem,
– sistem prozora ili
– sistem biblioteka koje su svima potrebne.

• Dodavanje ovolikog stepena kompleksnosti može

– izgledati problematično kada je u pitanju
– neki uređaj koji treba da izvršava samo jednu
aplikaciju.
•
• Međutim, sva zaštita koju operativni sistem
– pruža drugim aplikacijama
– potrebna je i kada se samo jedna aplikacija nalazi u
sistemu.

• Bez postojanja operativnog sistema

– svi navedeni koncepti se gube.
• U slučaju neke greške u aplikaciji,

– kada postoji operativni sistem,
– neće biti zaključan cijeli sistem,
– već ćemo imati mogućnost da dobijemo neku debug
informaciju i
– da veoma brzo ponovo pokrenemo sistem.

• U slučaju kada se više aplikacija istovremeno izvršava na

jednom računarskom sistemu,
– važna mogućnost koju nam pruža operativni sistem je da
je on u stanju
– da zaštiti aplikacije od međusobnog uticaja (da jedna ne
sruši drugu)
– te da zaštiti sebe od aplikacija.
• Znači, cilj je zaštiti korisničke programe od mogućnosti

– da sruše jedan drugog i
– da sruše operativni sistem.
• Za rješavanje ovog problema

– možemo koristiti mehanizme i politike.

• Mehanizmi pomoću kojih se to može postići jesu

– prevođenje adresa (address translation)
– a drugi je dualni režim rada (dual mode operation).
• Jednostavna politika pomoću koje se može

poboljšati zaštita je
– da se primjeni pravilo da programima (procesima)
– nije dozvoljeno da očitavaju niti upisuju podatke u
memoriju
» koja pripada drugim programima i
» koja pripada operativnom sistemu.

Prevođenje adresa (address translation)
• Prevođenje adresa (address translation).

• Adresni prostor koji pripada nekom programu
– je skup adresa iz kojih taj program
– očitava vrijednosti i u koji on upisuje vrijednosti.
• Kernel ima svoj adresni prostor,

– a svaki korisnički program ima svoj adresni prostor.

• U postupku prevođenja adresa

– Uzimaju se (fiktivne) adrese u koje navedeni
program piše i iz kojih čita
– pa se one potom prevode u stvarne fizičke adrese.
• Ovo prevođenje se često izvodi hardverski

– pomoću kontrolera koji se naziva MMU (Memory
Management Unit).

• Na slici je prikazano izvršenje

• dva programa Prog1, i Prog2, koji imaju vlastite adresne
prostore.
• Prog1 ima vlastiti adresni prostor
– koji MMU (Memory Management Unit)
– prevodi u (fizičke) lokacije na RAM memorijskom čipu.

• Program Prog2 takođe ima vlastiti adresni prostor

– koji MMU
– prevodi u (fizičke) lokacije na RAM memorijskom
čipu.
• Zahvaljujući procesu prevođenja, koji obavlja
MMU,
– ova dva prostora se ne preklapaju.

• Na ovaj način je spriječeno da

– program Prog1 prepiše prostor koji pripada programu
Prog2 i obrnuto.
• Ovaj mehanizam prikazuje princip po kojem se

– hardverski sklopovi uključuju u strukturu
operativnog sistema.

Dualni režim rada (Dual Mode Operation)
• Translaciona mapa se često naziva

– page table (tabela stranica)
– a nalazi se u operativnoj (RAM) memoriji.
• Osnovni problem koji se pri prevođenju adresa

može javiti jeste da
– neki program možda može da
– prepiše i poremeti svoju ili tuđu translacionu mapu.
• Da se ovo ne bi desilo, potreban nam je drugi

mehanizam
– koji se naziva dual mode operation.

Dualni režim rada (Dual Mode Operation)
• Većina hardvera koja danas postoji na tržištu omogućava rad

u
– najmanje dva načina rada (modes of operation). Postoje
» mod jezgra (mod kernela) i
» korisnički mod.
• Mod jezgra je zaštićeni mod u kom se izvršava

• samo kernel operativnog sistema i
– za koji važe posebna pravila i
• korisnički mod u kom se
– izvršavaju normalni programi.
• Kod ovakvih sistema, hardveru je dodat najmanje jedan bit
(mode bit),
– koji pokazuje trenutni režim rada:
– mod jezgra (0) ili
– mod korisničkog procesa (1).

Ssos 03

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ssos 03

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sistemski softver (operativni sistemi)

Jezgro operativnog sistema

Prof. Boris Damjanović

Boris Damjanović P 1.1

• Upoznavanje sa osnovama arhitekture računara i

Boris Damjanović P 1.2

• Iz ove perspektive, možemo da ga posmatramo

• Pod kontrolom operativnog sistema.

Boris Damjanović P 1.3

• Operativni sistem ima i kontrolnu funkciju.

• On kontroliše izvršenje korisničkih programa

• Ovo posebno dolazi do izražaja

Boris Damjanović P 1.4

• Šta operativni sistem zaista radi?

Boris Damjanović P 1.5

• Ako bi pokušali da navedemo šta čini neki operativni sistem,

– Šta od navedenog pripada jezgru?

Boris Damjanović P 1.6

• Interesantna pitanja se nastavljaju i dalje.

• Šta od navedenog pripada jezgru?

Boris Damjanović P 1.7

• Možemo reći da ne postoji univerzalno prihvaćena

• Pojednostavljeno shvatanje je da je opetrativni

Boris Damjanović P 1.8

• Operativni sistemi mogu da budu pokrenuti

Boris Damjanović P 1.9

• Operativni sistem može da bude nevidljiv krajnjim

• Takođe, operativni sistem može biti

Boris Damjanović P 1.10

• U slučaju računarskih sistema opšte namjene,

Boris Damjanović P 1.11

• Jedini program koji je

• Sve drugo je ili

Boris Damjanović P 1.12

• Nešto širi pogled na strukturu operativnog sistema opšte

Boris Damjanović P 1.13

• Na najnižem nivou, hardver nam pruža

Boris Damjanović P 1.14

• Operativni sistem predstavlja

Boris Damjanović P 1.15

• Kako operativni sistem mora da zaštiti sebe i druge

Boris Damjanović P 1.16

• Aplikacioni (korisnički) sloj je

• Aplikacije se izvršavaju u okruženju koje je

Boris Damjanović P 1.17

• Kada ne bismo imali operativni sistem,

• Source Code=>Compiler=>Machine Code=>Hardware

Boris Damjanović P 1.18

• Pretpostavimo da imamo eksternu mašinu

• Kako da mašinski kod učitamo i pokrenemo

• Operativni sistem je vrlo koristan upravo

Boris Damjanović P 1.19

• Prvi računarski sistemi su bili veoma jednostavni,

• Kontroleri poput onih koji se ugrađuju u liftove ili u

• U današnjim automobilima se nalazi

Boris Damjanović P 1.20

• Kod jednostavnih računarskih sistema,

Boris Damjanović P 1.21

• Na slici dat je prikaz opetativnog sistema MS DOS,

Boris Damjanović P 1.22

• Na prvom sektoru diska su se nalazie sys datoteke

Boris Damjanović P 1.23

• Nakon učitavanja SYS datoteka u memoriju se