ISCOLA PRIMÀRIA

Classe de Bator
Limba Sarda
Freàrgiu 2016
Cuartùciu, Tumba de is gigantes Is Concias

Un’àteru passu a dae in antis

Aco’ semus arribados a una parte bella meda de sa Preistòria de is sardos
e de sa Sardigna.
S’annu coladu amus istudiadu sa lòmpida de s’òmine in s’ìsula nostra e is
primas tziviltades chi in cue si sunt ismanniadas.
Ocannu amus a bìvere in pare s’aventura de is Sardos nuràgicos.
Est tempus de nuraghes, de is tumbas de is gigantes, de is tèmpios a
putzu. Est tempus de brunzetos, de is Gigantes de Monte Prama, de is
biddas sagradas. Est tempus de una tziviltade forte e rica, bona a donare
gosu e cuntentesa a su pòpulu nostru, una tziviltade connota in ogni
giassu de su Mare Mediterràneu.
As a bìdere: a dda istudiare ti nch’at a pigare meda.
Lassa·ti ghiare e biàgia cun nois in su tempus passadu.
Custa est s’istòria tua!
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
1

PIGAMUS TORRA SU FILU:

S'ISTÒRIA DE IS SARDOS E DE SA SARDIGNA…

S'annu passadu: su perìodu prenuràgicu

S'annu passadu amus inghitzadu a istudiare s'Istòria de sa terra nostra, sa
Sardigna, e de su pòpulu nostru, is Sardos.
Nois semus impignados in custa faina ca ischimus chi connòschere su
tempus passadu est importante. Nos agiudat a cumprèndere su tempus
de oe e nos permitit de otènnere unu tempus benidore mègius.
Amus tocadu sa Preistòria: est a nàrrere sa parte de s'Istòria chi benit in
antis de s’imbentu de s'iscritura.
In sa Preistòria de sa Sardigna, amus istudiadu su perìodu prenuràgicu,
chi capet totu su chi est capitadu in antis de esserent cumpartos is
nuraghes.
Amus bidu s'òmine lòmpere in Sardigna e ocupare cada giassu de s'ìsula
nostra, formende is primas biddas. L'amus bidu imparare a coltivare sa
terra e pesare is animales masedos.
E amus iscobertu is istatueddas de sa Dea Mama, is domos de janas, is
dolmen, is menhir.
Duncas est istadu unu perìodu importante e ricu. Ischimus chi custu
perìodu andat dae su Paleolìticu finas a s'Edade de su Ràmene. Prus o
mancu, dae su 450.000 a.C. a su 1.600 a.C.: unu perìodu longu, longu
meda.
Sa lìnia de su tempus t'at a agiudare a ti l'ammentare.

ISTUDIARE - Sutalìnea in su testu is faeddos e is frases chi

acrarint proite bolimus istudiare s’Istòria de sa Sardigna
2

SA TZIVILTADE NURÀGICA: PRUS DE MILLI ANNOS

Sa tziviltade nuràgica
Ocannu istudiamus galu sa Preistòria de sa Sardigna e amus a tocare su
perìodu nuràgicu.
Antzis, pro èssere prus craros, chistionamus de tziviltade nuràgica.
Dae ue benit custu nùmene? Pro nche lu cumprèndere, tocat de pensare
a is duas paràulas “tziviltade” e “nuràgica”.
Faeddamus de “tziviltade” ca in cussu perìodu is Sardos biviant a sa
matessi manera in totu sa Sardigna. Sa manera de fraigare, de coltivare
sa terra, de fàghere cummèrtziu, de guvernare is biddas, de adorare is
divinidades, de traballare sa terràllia fiat cussa etotu in totu s’ìsula. In
prus issos ischiant de èssere unu pòpulu ebbia.
Cando sutzedet custu, naramus chi unu pòpulu criat una tziviltade, sua
e originale etotu. Custa tziviltade la tzerriamus “nuràgica” ca su nuraghe
fiat su fràigu prus importante pro is Sardos de cussu tempus.
Luego amus a bìdere mègius comente fiant fatos sos nuraghes, ma tue
seguru giai l’ischis. In s’ìsula nostra, bastat de castiare totu a inghìriu pro
nde bìdere unu: no est gasi?

Sa tziviltade nuràgica: s’Edade de su Brunzu

Pro cantu est sighida sa tziviltade nuràgica?
Ocannu puru, comente amus fatu s’annu coladu, in antis de contare is
fatos de is Sardos nos tocat de imparare carchi data.
Amus naradu chi su perìodu prenuràgicu fiat acabadu prus o mancu in
su 1.600 a.C.
Custa est sa primu data importante chi nos tocat de imparare.
In Sardigna, in su 1.600 a.C., s’Edade de su Ràmene fiat acabada dae
pagu e fiat giai inghitzada s’Edade de su Brunzu. Comente narant is
nùmenes issoro, fiant duas èpocas in ue beniant impreados metallos
diferentes: in antis su ràmene, a pustis su brunzu.

IS FAEDDOS - Ite bolet nàrrere sa paràula “tziviltade”?

 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
3

B’at fintzas un’àteru motivu de importu,

però, pro ammentare su 1.600 a.C.
In cussu tempus, fiant cumpartos in
totu sa Sardigna is proto-nuraghes, est
a nàrrere is fràigos chi sunt bènnidos in
antis de is nuraghes. De custos, medas
ammustrant unu passaditzu internu: pro
more de custu sunt numenados fintzas
“nuraghes a passaditzu”. In sa figura
podes bìdere comente depiat èssere unu
de custos proto-nuraghes.
A pustis de cuddos, fiant cumpartos is
nuraghes beros e fiat istadu tando, intre su 1.500 e su 1.000 a.C., chi sa
tziviltade nuràgica aiat connotu sa mègius sorte sua.
Is nuraghes chi fiant fraigados tando fiant mannos e ispantosos.
Su de sa fotografia, pro esèmpiu, est su nuraghe Serbissi de Osini:
comente podes bìdere, sa forma sua est diferente de cussa de su proto-
nuraghe e sa bisura sua est prus imponente meda.

ISTUDIARE - Cales sunt sas diferèntzias in Sardigna intre

s’Edade de su Ràmene e s’Edade de su Brunzu?
4

Sa tziviltade nuràgica: s’Edade de su Ferru

Àteras duas datas sunt importantes pro is fatos de sa tziviltade nuràgica:
su 900 a.C. e su 500 a.C.
Su 900 a.C. est cando in Sardigna si fiat passadu dae s’Edade de su
Brunzu a s’Edade de su Ferru, est a nàrrere chi si fiat comintzadu a
impreare su ferru, unu metallu meda prus forte de su brunzu.
Mescamente, a pustis de su 900 a.C. is Sardos aiant acabadu de fraigare
nuraghes, pro resones chi non connoschimus. Aiant sighidu a impreare
is chi b’aiant a manera diferente, ma noos non nde fraigaiant prus.
Intre su 900 a.C. e su 500 a.C. sa tziviltade nuràgica fiat in una fase noa
e is caraterìsticas suas fiant diferentes de cuddas chi teniat a cumintzu:
amus a torrare subra custu puntu in is ùrtimas pàginas de su contu
nostru.
Su 500 a.C. est sa data de tres chi depimus ammentare.
Is istudiosos contant chi custu est istadu su tempus cando sa tziviltade
nuràgica est acabada. Is càusas fiant medas, ma sa prus importante est
sena duda sa conchista de sa Sardigna fata dae is Cartaginesos.
Sa lìnia de su tempus nos agiudat a acrarare sa cosa, resumende is datas
de su perìodu nuràgicu.

Pro ite custas datas sunt de importu?

Connòschere custas datas est importante meda, pro duos motivos.
Su primu est custu: ti agiudant a iscobèrrere is fatos de is Sardos antigos.
Su segundu est custu: ti agiudant a assentare s’Istòria de is Sardos e de
sa Sardigna in s’Istòria de su Mare Mediterràneu e de su mundu.

ISTUDIARE - Cales sunt sa data de incumintzu e sa

data de acabu de s’Istòria de sa tziviltade nuràgica?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
5

In su mentres chi sa tziviltade nuràgica lompat a su lugore suo prus

mannu, intre 1.500 e 1.000 a.C., is faraones guvernaiant s’Egitu e
ismanniaiant s’imperu issoro, is Ititas conchistaiant una parte manna de
s’Oriente a curtzu, is Mitzeneos dominaiant sa terra de is Gregos e medas
populatziones diversas si assemidaiant in sa penìsula italiana.
Totus custos sunt pòpulos e fatos chi tue istùdias ocannu.
Sa tziviltade nuràgica s’est isvilupada paris cun custos pòpulos e cun
calicunu de issos aiat astrintu ligòngios fortes a beru.
Est su singiale chi is Sardos fiant protagonistas de s’Istòria de cussu
mundu antigu.

COLLEGAMENTOS - Geografia: in sa fotografia bides su nuraghe mannu

“Losa” de Abbasanta. Faghe una chirca cun s’agiudu de sa maistra tua:
cantu est a tesu Abbasanta dae sa bidda o dae sa tzitade tua?
6

IN ANTIS DE IS NURAGHES: IS PROTO-NURAGHES

Sa forma de is proto-nuraghes
Is nuraghes non sunt cumpartos in Sardigna totu in unu.
In antis de issos sunt bènnidos fràigos chi naramus proto-nuraghes:
custu faeddu cheret nàrrere pròpiu “is primos nuraghes”.
Pro cumprèndere mègius comente fiant fatos, càstia s’illustratzione
inoghe a suta.
Podes bìdere chi fiant fràigos grussatzos e irregulares: est a a nàrrere chi
no aiant una forma geomètrica pretzisa.
Fiant massitzos e fiant fatos a crastos mannos, postos unu subra de
s’àteru. Cumprendes bene ite semus narende: bastat chi penses a is
megalitos istudiados s’annu passadu. Sende de gasi, is proto-nuraghes
apariant fortes a beru.
Fiant artos a su prus deghe metros: in pitzu, is Sardos nuràgicos a bias
fraigaiant sas pinnetas issoro. Difatis is proto-nuraghes a cùcuru fiant
pratos.
Su proto-nuraghe chi bides in sa figura inoghe a suta s’agatat in Gèsturi
e si narat Bruncu Màdugui.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
7

Comente fiat fatu in intro unu proto-nuraghe?

Si boles cumprèndere comente fiant fatos a intro is proto-nuraghes,
tocat chi càsties cust’àtera figura. Est torra su proto-nuraghe de Gèsturi,
rafiguradu però in una manera particulare meda: lu bidimus comente
una turta segada in sensu orizontale cun unu gurteddu.
Est simple meda: s’internu de su proto-nuraghe fiat rugradu dae unu
passadore, chi andaiat dae un’ala a s’àtera de su fràigu (lìtera f ).
Medas bortas, acanta a su passadore printzipale b’aiant passadores
laterales prus piticos (e) chi agabbaiant cun unu muru serradu.
In intro de su proto-nuraghe non nche fiant càmaras mannas in ue si
podiat bìvere. B’aiant petzi aposentos minores: giassos piticos meda chi
no ischimus bene a ite serbiant (b).
B’aiant però iscalas de pedra (a). Fiant afissas e ràpidas e batiant a is
pinnetas fraigadas in su cùcuru pranu de su proto-nuraghe.
A los bides is chircos signados dae sas lìteras “c” e “d”, in sa parte de mesu
de sa figura? Est sa base de is pinnetas, in ue biviant is Sardos nuràgicos.
8

IS NURAGHES

Importàntzia de is nuraghes
A pustis de is proto-nuraghes, is Sardos aiant inghitzadu a fraigare is
nuraghes.
Nde ant fraigadu medas a beru, in totu sa Sardigna.
Fiant artos fintzas prus de binti metros. Fiant mannos e poderosos, a su
puntu chi ant aguantadu is millènnios e los podimus ammirare galu a die
de oe. Pro more de custu fatu naramus chi su nuraghe est su fràigu chi
rapresentat sa tziviltade nuràgica.
In totu su mundu, cando faeddant de is nuraghes faeddant de sa
Sardigna: esistint petzi in s’ìsula nostra e dae custa cosa nde benit
s’importàntzia issoro. Is nuraghes sunt fràigos gasi istravanados chi
immoe e totu faghent sa Sardigna unu logu bellu e ammajadore.
Is Sardos sunt fieros de tènnere antepassados chi ant fraigadu custas
meravìllias.

It’est unu nuraghe?

Su faeddu “nuraghe” benit dae “nur”.
Custu est unu faeddu antigu, chi cheret nàrrere “tuva” o “muntone de
pedras”. A pàrrere de unos cantos istudiosos, cheret nàrrere fintzas “logu
artu meda dae ue si podet mirare a tesu”.
Custos significos si cumprendent bene si castiamus unu nuraghe.
Su nuraghe est unu fràigu fatu a chircos a tipu turre cun su cùcuru
truncadu, dae ue, a pitzu, si bidet totu su chi b’at a inghìriu. Si bidet issu
e totu dae a tesu meda e pro lu fraigare is Sardos ant impreadu pedras
pesantes meda e mannas a beru.
In intro s’agatant càmaras amprosas, in ue si podiat istare.
A s’ispissu, su nuraghe fiat tantu artu chi sas càmaras fiant s’una a pitzu
de s’àtera, che a is palàtzios de oe. Lu bides bene in sa figura de sa
pàgina chi benit.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
9

Su nuraghe figuradu est su nuraghe de Santu Antine e s’agatat in

Torralba: su disignu ammustrat bene bene comente est fatu in intro. Sa
turre tzentrale fiat aici arta chi custu nuraghe aiat tres pranos: si andaiat
dae s’unu a s’àteru pighende pro un’iscala de pedra.
Dae su disignu bidet a craru fintzas un’àtera cosa: sa bòveda de cada
càmara fiat fata a tipu tzimbòina. Su nùmene suo fiat tholos, unu faeddu
gregu chi istat pròpiu pro “tzimbòina”, e fiat fraigadu in una manera
particulare: is fileras de pedras fiant postas s’una a pitzu de s’àtera in
chircos semper prus astrintos tantu de pòdere tancare sa “cobertura”
cun una pedra petzi. Fiat una bòveda fata a manera ingeniosa a beru e
seguru non fiat pratu comente su de s’aposentu tuo in tzitade!
Tzimbòinas de custa forma bi nd’aiant in àteros giassos de su
Mediterràneu puru. Non s’ischit si siant nàschidos prima is tholos sardas
o is tholos de àteros pòpulos, ma custa est seguru un’àtera cumproa de
is cuntatos chi is Sardos aiant cun gentes a curtzu.

ISTUDIARE - Comente fiant fraigadas is tzimbòinas

chi serraiant sa bòveda de is càmaras nuràgicas?
10

Esistint tipos medas de nuraghe

Su nuraghe de Torralba est formadu,
comente ammustrat su disignu de sa
pàgina in antis, adderetura de bator
turres.
Is Sardos fraigaiant tipos diversos de
nuraghe.
Bi sunt nuraghes cun una turre petzi:
sunt narados nuraghes “monoturre” o
nuraghes “simples”.
Bi sunt fintzas is nuraghes cun prus
de una turre: aiant fraigadu nuraghes
cun duas, tres, bator o chimbe turres in
prus de sa turre printzipale. Sa turre printzipale fiat sa prus arta, imbetzes
is àteras fiant prus bassas. Custos nuraghes sunt narados nuraghes
“cumplessos”.

In is figuras bides ambos duos is tipos de nuraghe.

Sa fotografia a subra
ammustrat su nuraghe
Madrone de Silanos: est
simple meda e est fatu a
una turre petzi.
Sa segunda fotografia,
pigada dae su chelu,
ammustrat torra su nuraghe
Santu Antine de Torralba:
podes bìdere sa turre
tzentrale e is àteras tres.
Sunt imponentes a beru!
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
11

Iscoberi unu nuraghe!

Pro cumprèndere comente fiat fatu unu nuraghe in su tempus de is
Sardos nuràgicos, podes castiare custa figura, fata cunforma a is inditos
de is archeòlogos.
Ammustrat su nuraghe Arrùbiu de Orroli.
Custu nuraghe teniat sa turre tzentrale e chimbe turres prus piticas,
acanta meda a sa prus arta (atentu! una de custas chimbe in sa figura
non si bidet, ma b’est).
Is chimbe turres fiant aunidas cun muros narados “cortinas”. A s’ala de
intro de is cortinas, intre is chimbe turres e sa turre printzipale, b’aiat
sa corte. Sa turre printzipale paris cun is chimbe turres a curtzu de issa
si narant “bastione”. Su logu totu a inghìriu de is turres mannas fiat
cungiadu dae àteras turres puru, chi fiant issas e totu aunidas dae muros
poderosos: custos muros si narant “antemurale”.
As mai bidu unu fràigu prus galanu de custu?

IS FAEDDOS - Ite paràulas impreamus pro inditare is muros

de intro e is muros in foras de su nuraghe cumplessu?
12

Cantos fiant e in ue s’agataiant is nuraghes?

No est fàtzile pro is istudiosos a ischire cantos nuraghes is Sardos aiant
fraigadu a beru.
Medas sunt istados derrutos dae su tempus, àteros dae is òmines. Petzi
pagos sunt istados compidados dae sos archeòlogos.
Siat comente si siat, s’idea est chi is nuraghes siant a su mancu 7.000! Est
unu nùmeru mannu a beru!
De custos 7.000, nessi 1.000 sunt
nuraghes cumplessos, est a nàrrere
nuraghes cun prus de una turre.
Est importante regordare chi non
totus custos nuraghes sunt istados
fraigados in su matessi momentu.
Sunt istados fraigados peri sèculos
medas e is Sardos de seguru, in
prus de ismanniare e acontzare sos
nuraghes betzos, ant fraigadu nuraghes
noos cando is prus antigos fiant giai
ruinados.
A sa matessi manera, ischimus chi non
fiant abitados totus in su matessi tempus.
Unos cantos sunt istados impreados e
posca abbandonados, in s’interis chi in
logu de cuddos si nde impreaiant àteros.
Sa carta ti ammustrat su logu de is
nuraghes in Sardigna.
In ue su colore birde est prus iscuru,
bi sunt prus nuraghes. In ue su colore
birde est prus craru, bi sunt prus pagos
nuraghes.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
13

A ITE SERBIANT IS NURAGHES?

Is istudiosos resonant dae tempus meda a pitzu de is nuraghes: prus chi

totu, punnant a cumprèndere pro ite is Sardos los ant fraigados.
A die de oe si pensat chi is nuraghes èsserent impreados pro diversas
cosas: custas sunt is prus importantes.
De seguru is nuraghes fiant sa domo de su capu de sa tribù o de sa
bidda. Forsis, biviant in ie fintzas is persones prus importantes de sa
tribù.
Is nuraghes s’agatant fintzas in cùcuru a is montes. Custu cheret nàrrere
chi castiende dae is muros e dae is turres suas, is chi biviant in ie podiant
tentare su logu e bìdere deretu si fiat lompende carchi inimigu. In
ocasiones de gherra, podiant aguantare s’afracada de is inimigos e
fintzas lis essire contra. In su matessi momentu, nessi una parte de sa
populatzione podiat atzapare amparu in is nuraghes. Torramus cun sa
mente a is nuraghes cumplessos: b’aiat logu meda pro is persones, su
putzu pro s’abba e columberis in ue si podiant mantènnere provistas de
màndigu pro totus.
14

Is nuraghes fiant fintzas su tzentru de totus sas atividades de sa zona: is

Sardos, pro esempru, faghiant in ie fintzas su cummèrtziu.
A pàrrere de calicunu aiant fintzas un’impreu religiosu e, a pàrrere de
àteros, fiant osservatòrios astronòmicos: dae is turres si castiaiant is
isteddos e is fenòmenos de su chelu. A pitzu de custas ipòtesis però is
istudiosos sunt galu resonende meda e no ischimus si sunt curretas.
Sa figura de sa pàgina in dae in antis ammustrat comente depiat èssere
Su Nuraxi de Barùmini; ammustrat fintzas s’internu de custu fràigu
maestosu. Podes immaginare cun fatzilidade is Sardos chi bi biviant
faghende sas atividades chi amus in pessu mentovadu.
In sa fotografia inoghe a subra in tames bides Su Nuraxi comente est a
die de oe.
E depes pensare chi fintzas a pagas deghinas de annos a como custu
fràigu istraordinàriu fiat belle totu cugugiadu de terra: est aici mannu chi
formaiat issu etotu unu monte!
Sos fràigos chi bides a inghìriu de su nuraghe cumplessu fiant sas
pinnetas de sa bidda chi istaiat a curtzu de is turres: e immoe faeddamus
pròpiu de is biddas nuràgicas.

COLLEGAMENTOS - Istòria: cales fiant is tziviltades mannas de su

Mediterràneu cando is Sardos fraigaiant Su Nuraxi?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
15

IS BIDDAS

Sa pinneta nuràgica
A inghìriu de is nuraghes s’agataiant is biddas, chi fiant formadas de
pinnetas.
Is pinnetas de is biddas nuràgicas fiant a forma de chircu, cun muros de
pedra e sa cobertura de linna.
Subra sa cobertura de linna fiant postas frascas de àrbore cugugiadas de
arghidda o de losas fines de pedra. Serbiant a amparare is chi biviant in
sa pinneta dae s’intempèria.
Sa pinneta aiat un’abertura petzi a bia de s’esternu: sa ghennedda, chi
daiat cara a is àteras pinnetas de sa bidda.
A bortas, un’iscala minore de pedra, cun duos o tres iscaleris, permitiat
de falare dae sa banda de fora a sa parte de intro.
In intro de sa pinneta, si faghiant totus is atividades de fitianu.
Coghinaiant e mandigaiant. Dormiant. Is fèminas traballaiant cun su
telàrgiu.
Unos cantos columberis fiant impreados pro nche remonire
is ainas de domo e is provistas de màndigu.
Is pinnetas fiant sìmiles s’una cun s’àtera, francu una chi
fiat ispetziale: sa pinneta de is addòbios, chi bides
in sa figura. Custa pinneta fiat prus manna de
is àteras e aiat unu setzidòrgiu de pedra: in
ie is mannos de sa bidda s’addobiaiant
pro resonare de is chistiones prus
importantes de sa comunidade. In su
tzentru de sa pinneta de is addòbios
s’agataiat un’altare minore, fatu de
pedra cussu puru, chi aiat sa forma
de unu nuraghe.
16

Sa bidda nuràgica
Gasi comente amus naradu, is biddas fiant postas a inghìriu de is
nuraghes.
Si podet bìdere bene in sa duas immàgines chi ti ammustramus deretu.
Sa prima pertocat torra Su Nuraxi de Barùmini e est sa pranta de su
giassu archeològicu. Podes castiare su nuraghe cumplessu, cun sa turre
tzentrale sua, is bator turres a curtzu de s’antemurale. Dae una banda
a s’àtera de s’antemurale si bident is pinnetas de sa bidda: sunt istadas
totus fatas sèculos a pustis de su nuraghe.

COLLEGAMENTOS - Italianu: it’est sa “pranta” de unu fràigu?

Pro nche•lu imparare, faghe•ti agiuare dae sa maistra
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
17

S’imàgine de duos ammustrat comente fiat fata sa bidda nuràgica de

Sant’Imbènia, pagu a tesu dae s’Alighera.
In ie su nuraghe aiat una turre manna e duas turres prus piticas e
fiat inghiriadu dae una bidda cun pinnetas medas: comente bides, is
pinnetas fiant acanta s’una cun s’àtera.
Sa bidda non si ismanniaiat ponende fatu a unu pranu pretzisu, ma
cunforma a is netzessidades: s’annanghiat una pinneta a un’àtera cando
b’aiat bisòngiu.
Depimus regordare
puru chi biddas
medas sunt istadas
agatadas a tesu dae
is nuraghes. Custu
fatu cheret nàrrere
chi unu nuraghe
cumandaiat medas
biddas diversas e non
petzi sa bidda chi
aiat prus a curtzu. O
forsis chi unas cantas
biddas no aiant unu
nuraghe. Ischimus
fintzas chi s’agataiant
nuraghes sena
biddas.
A pàrrere de is
istudiosos, siat
comente si siat, est importante a sutaliniare chi si sunt atzapadas biddas
in cada giassu de Sardigna: is Sardos nuràgicos biviant in totu s’ìsula e
issa acasagiaiat una tziviltade petzi, manna a beru.

ISTUDIARE - Meleda: si podet nàrrere chi cada

nuraghe cumandaiat una bidda nuràgica?
18

SA SOTZIEDADE DE IS SARDOS NURÀGICOS

Is tribùs nuràgicas
No ischimus meda de s’organizatzione de sa sotziedade nuràgica, ma is
istudiosos sunt seguros de unas cantas cosas.
Is Sardos nuràgicos fiant partzidos in “tribù”: sa tribù est una
comunidade de persones aunidas in ligòngios de sàmbene. Cada una de
custas tribùs biviat in unu giassu de sa Sardigna. No ischimus cantas fiant
e mancu in ue biviant. Sos nùmenes issoro los connoschimus pro more
de sos Romanos chi los ant mentovados: ma sunt belle totu is nùmenes
chi lis aiant donadu is conchistadores bènnidos dae sa penìsula italiana e
no ischimus comente issos naraiant a issos matessi.
Tocat de partzire s’istòria longa de sa sotziedade nuràgica in duos
perìodos.
In su primu perìodu totus is famìllias de sa tribù teniant is matessi
deretos e si poniant de acordu pro seberare unu capu. A su capu daiant
su poderiu de guvernare e de ghiare sa tribù.
In su segundu perìodu, cara a sa fine de s’edade nuràgica, fiant
essidas a campu diferèntzias intre is famìllias chi formaiant sa
tribù. Calicuna famìllia si fiat fata prus importante, àteras aiant
pèrdidu s’àrchidu issoro. In custa època, su capu
de sa tribù fiat seberadu petzi dae is famìllias
prus potentes.

Persones de importu de sa tribù

Sa persone prus de importu de sa tribù e de sa
bidda de seguru fiat su capu.
A issu tocaiat de detzìdere sas cosas prus de
importu, e in custu l’agiudaiant is òmines prus
mannos e sàbios.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
19

In sa fotografia bides unu capu tribù nuràgicu: est una figura

solenne meda.
Su manteddu, su bàculu e s’istile, astrintu a sa petorra, sunt
sìmbulos de su poderiu e de su rolu de su capu.
In su mundu nuràgicu bi fiant però nessi àteros duos
personàgios de importu: su gherreri e su preìderu. Su
gherreri aiat su còmpitu de gherrare, su preìderu ghiaiat
is ritos religiosos.
Su capu, su gherreri e su preìderu fiant a pitzu de sa
sotziedade de sa tribù e de sa bidda.
Ogna Sardu nuràgicu teniat a unu traballu pretzisu e
non si nde podiat fàghere a mancu in sa comunidade.
B’aiant sos massajos e sos pastores, chi
cun sa faina issoro donaiant de bestire e de
mandigare a totus. Is fèminas cosiant, pesaiant
is pitzocos e tessiant, faghende a manera chi
sa comunidade aeret de mandigare, de si
ismanniare e de si bestire.
In finis, non fartaiant is artesanos,
istergiàrgios, maistros de ferru, maistros
de linna, picapedreris. B’aiat
gente meda, duncas. E
ognunu cun sa faina sua
faghiat a manera chi sa bidda
poderet andare a dae in antis, die pro die.
In sas figuras bides duos gherreris. Su chi est in artu,
est su gherreri figuradu in unu brunzetu nuràgicu.
Su chi est in bassu est unu disignu de sas dies
de oe, fatu pròpiu a tipu is brunzetos. Est
ispantosu a beru!

ISTUDIARE - Chie fiant is persones prus

de importu de sa bidda nuràgica?
20

S’ECONOMIA DE IS SARDOS NURÀGICOS

Campos, bèstias ammasedadas, butegas

In s’època nuràgica, is biddas, su logu e totu sa Sardigna fiant prenos de
atividades econòmicas.
Sa massaria daiat prus chi àteru laore: dae su trigu si faghiat sa farina, chi
fiat impreada pro fàghere covatzas. Custas fiant su màndigu printzipale
de sos Sardos. Ma ischimus fintzas chi fiat coltivada sa bide e chi is
nuràgicos faghiant su binu.
Su pesamentu de cabras, berbeghes e bacas daiat
petza, late, lana e peddes. Su bestiàmene
masedu fiat una richesa manna e si pensat
chi forsis fiat una sienda a cumone de totu
sa bidda intrea e non de cada famìllia.
Su traballu de is artesanos puru fiat
isvilupadu meda. Bastat de pensare
a is istergiàrgios, chi faghiant pratos,
discheddas, buddidores, testos e
lugherras. A is maistros de linna, chi
fraigaiant una cantidade manna de
trastes impreados in su traballu e in
sa bida de fitianu. A sos picapedreris,
chi segaiant is pedras bonas a fraigare
pinnetas e nuraghes. E in finis a is maistros de
ferru, chi amus a tratare luego.
Medas cosas fatas dae custos artesanos non sunt lòmpidas
fintzas a nois, a dolu mannu: pro esempru, cussas fatas de linna. Àteras,
e medas puru, sunt istadas iscobertas dae is archeòlogos, comente sa
pintadera de sa figura: unu discu piticu fatu de arghidda impreadu pro
decorare su pane chi posca beniat ofertu a is divinidades.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
21

Su cummèrtziu e sa traballadura de is metallos

Is Sardos nuràgicos no abarraiant serrados in is biddas
issoro e fiant mercantes abbistos. Cosas medas beniant
cuncambiadas dae una tribù a s’àtera, in Sardigna
matessi. Àteras medas fiant bèndidas o ofertas che
a istrinas pretziosas in foras de s’ìsula: terràllias e
brunzetos nuràgicos los ant agatados in medas logos
de su Mediterràneu, in antis de totu in Etrùria, chi istat
a curtzu. A sa pròpia manera, istuvonende in is biddas
nuràgicas is archeòlogos ant iscobertu ogetos bènnidos
dae logos a tesu comente Tzipru o sa Grètzia.
In finis, depimus ammentare puru chi is Sardos
nuràgicos traballaiant is metallos cun arte bona.
Ischiant bogare a fora su ràmene e su prumu dae is
rocas. De istàngiu bi nd’aiat pagu e su chi serbiat fiat
batidu dae is mercantes dae logos a tesu meda. Posca,
aunende ràmene e istàngiu, is mastros de is metallos
faghiant su brunzu, chi fiat bonu a fraigare cosas medas.
Armas a tipu ispadas, istiletes e istrales, ma fintzas
prendas a tipu lòrigas e bratzales, pètenes pro is pilos,
resòrgias pro sa barba, tzìbbias pro is manteddos,
palitas pro su carbone, marteddos de traballu, mollas
pro is mastros de sos metallos.
Aco’ calicunu esempru. In una de is duas immàgines
bides unas cantas puntas de lantza. In s’àtera sunt
rafiguradas unas cantas ispadas. Totus custas armas
fiant fraigadas in brunzu e sa traballadura issoro fiat
fata gasi bene chi las diamus pòdere impreare galu oe.
Pro bona sorte, is Sardos gherra non nde faghent prus!
22

S’ARTE

Is brunzetos
Is Sardos nuràgicos ant lassadu a su mundu medas
cosas bellas. Intre is prus bellas bi sunt is “brunzetos”,
narados aici ca sunt istatueddas minores fatas de
brunzu etotu.
A parre de is espertos aiant unu manìgiu religiosu ca
los ant atzapados in logos sacros.
Sos fideles batiant is istatueddas in is tèmpios e las
dedicaiant a is divinidades. Ddis torraiant gràtzias pro
àere retzidu unu praghere o ddis pediant unu bene: de
àere unu fìgiu, de sanare dae una maladia, de otènnere
un’incùngia bona in is campos.
Fiant impreadas pro custas cosas ca fiant ogetos pretziados.
Pro fàghere unu brunzetu bi cheriat su metallu chi fiat caru e serbiat
s’abbistesa de un’artesanu bonu. Fiant afines presentes dignos de sa
divinidade.
Is brunzetos figuraiant is Sardos nuràgicos matessi: si podent bìdere
artzeris, sordados, gherradores, fèminas, su capu.
Rapresentaiant però animales puru, cosas de sa bida de fitianu,
figureddas de nuraghes, navios piticos.
Pro more de custu is brunzetos nos faghent cumprèndere cosas medas
in contu de sa sotziedade e de sa bida de fitianu de is Sardos nuràgicos.
Ti nde ammustramus tres in custas pàginas.
Su primu, in artu, est naradu Sa mama de su mortu.
L’ant atzapadu a curtzu a Urtzulé e figurat unu momentu solenne e
dolorosu. Una fèmina mantenet in coa unu giòvanu mortu, forsis
fìgiu suo: de inoghe benit su
nùmene de su brunzetu.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
23

Su de duos rapresentat unu muvrone, un’animale chi galu oe bivet in

Sardigna. Is brunzetos chi figurant animales sunt medas e nos narant
chi is Sardos nuràgicos manteniant unu raportu astrintu meda cun sa
natura.
Su de tres figurat duos òmines totus pigados in s’istrumpa
e est naradu Is gherradoris. L’ant agatadu a curtzu de
Monte Arcosu, non meda a tesu dae Uta, e nos
contat de unu fatu unu pagu ispibillu
de sa bida de fitianu. S’istrumpa
fiat forsis unu de is isport prus
agradèssidos dae is
Sardos nuràgicos,
cando si addobiaiant
in is festas mannas
comunitàrias.

Is istàtuas
Non sunt petzi is brunzetos, is cosas artìsticas de is Sardos nuràgicos chi
nos sunt lòmpidas.
Una de is creatziones prus bellas issoro sunt is istàtuas de pedra: is chi a
die de oe naramus Gigantes de Monte Prama.
Su nùmene issoro benit dae su fatu chi sunt istàtuas de duos metros e
prus de artària e duncas parent gigantes de a veras. Monte Prama est su
logu in ue las ant atzapadas: unu montigheddu pagu a tesu de Cabras, in
sa zona de Aristanis.
Custas istàtuas figurant is matessi personàgios de is brunzetos, ma prus
mannos meda.

COLLEGAMENTOS - Sièntzias: In cales giassos de Sardigna

si podet agatare su muvrone, a die de oe?
24

Sunt pugilistas, artzeris, gherreris, chi oe nos

càstiant cun is caras issoro, sena faeddare,
ma faghende-nos preguntas ispantosas.
Nemos difatis ischit a beru a ite las ant fatas.
A parre de is istudiosos forsis faghiant sa
guàrdia a sas tumbas de is antepassados.
Pensant, in pagas paràulas, chi is nuràgicos
las ant isculpidas, in s’ùrtimu perìodu
de sa tziviltade issoro, pro tzelebrare is
personàgios prus de importu de s’istòria
issoro.
Custa ipòtesi est afortiada dae su fatu chi
in su Monte de Prama ant atzapadu fintzas
modellos mannos de nuraghe fatos de
pedra: un’àtera manera de ammentare unu
tempus gloriosu, coladu forsis dae meda.
Est importante meda a sutaliniare chi
in totu su Mediterràneu otzidentale is
archeòlogos no ant galu atzapadu istàtuas
gasi antigas e gasi galanas che a cuddas de
Monte Prama.
Issas sunt duncas testimònias de sa richesa
e de sa finesa de is Sardos nuràgicos: difatis,
petzi unu pòpulu rafinadu e ricu podiat
leare a traballare picapedreris-artistas
capassos de fàghere òperas gasi caras e de
importu.
In sa figura in artu bides sa cara misteriosa
de unu de is gigantes: su bratzu aguantat
s’iscudu, pro amparare sa conca. A suta, acò
unu modellu de nuraghe.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
25

SA RELIGIONE: IS TUMBAS DE IS GIGANTES

Un’àteru capìtulu desempladu de s’Istòria de is Sardos nuràgicos est su

chi pertocat sa religione: cale fiat sa religione de custos mannos nostros?
Pro nche lu cumprèndere, depimus castiare is fràigos issoro e meledare
a pitzu de s’impreu issoro. Is Sardos nuràgicos difatis teniant fràigos
religiosos diferentes e intre de cuddos prus importantes, bi fiant is
Tumbas de is Gigantes.
Su nùmene issoro est bastante craru: fiant sepulturas e fiant mannas
meda. Gasi mannas chi, acabbada s’època de is nuraghes, su pòpulu
creiat chi èsserent sepulturas de persones gigantes.
Imbetzes fiant sepulturas colletivas: in intro de cada Tumba de is
Gigantes, est a nàrrere, fiant postos mortos medas. Gasi etotu comente
amus bidu s’annu coladu pro is dolmen de s’època prenuràgica.
Como càstia custas duas immàgines. Mustrant ambas duas sa Tumba de
is Gigantes de Coddu Vècchiu, in Arzachena.
Sa prima, inoghe a sutta, figurat su monumentu comente est oe, mìgias
de annos a pustis de cando l’ant fraigadu. Sa segunda, in sa pàgina
acanta, ti mustrat unu disignu de su monumentu fatu cun su computer.
Cun s’agiudu de sa maistra, podes bìdere chi sa forma est cussa de una
conca de trau, animale chi fiat sagradu pro is Sardos nuràgicos. Is duos
bratzos de sa tumba figurant is corros de su trau.
26

Is duos bratzos cùngiant

puru unu logu fatu a
mesu chircu, pròpiu in
dae in antis a s’intrada
de sa tumba: inoghe si
faghiant is ritos religiosos
e beniant is persones
chi boliant regordare is
mortos issoro.
Sa càmara de sepultura
imbetzes tenet una
forma illonghiada meda:
in intro fiant postos is mortos, chi fiant de sa matessi bidda o fintzas de
biddas diversas. Sa càmara de sepultura de una Tumba de is Gigantes
podet èssere longa fintzas bintighimbe metros!
Totu custu t’at a pàrrere prus ladinu si càstias custa pranta de sa Tumba
de is Gigantes de Siddi: si narat Sa Domu ’e
s’Orku e est una de is mègius mantesas de
Sardigna.
Podes bìdere sa càmara de sepultura, longa
bìndighi metros e bona a acollire mortos
medas in unu perìodu de tempus longu a
beru.
Is bratzos de sa tumba sunt longos addiritura
degheoto metros. In sa Giara de Siddi, totu
a inghìriu de sa tumba, b’aiant deghessete
nuraghes. Sa tumba duncas fiat
impreada, podimus pensare,
dae sas populatziones
de is biddas de custos
nuraghes.

ISTUDIARE - Pro ite is Tumbas

de is Gigantes sunt naradas gasi?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
27

SA RELIGIONE: TÈMPIOS E DIVINIDADES

Su tèmpiu a putzu
Is fràigos religiosos prus importantes de is Sardos nuràgicos fiant is
tèmpios pro su cultu de s’abba.
De s’abba non si nde podet fàghere a mancu, in sa bida de s’òmine. Su
corpus nostru nde tenet unu bisòngiu mannu e nois nche la bufamus.
Serbit fintzas a nos mantènnere netos. E sena abba non diat èssere
possìbile a coltivare is campos chi nos donant su màndigu. Issa fiat sa
prima in su cunsideru in sa religione de is pòpulos antigos: duncas,
fintzas in sa religione de is Sardos nuràgicos.
Sos antepassados nostros fraigaiant tèmpios cun iscaleras longas, chi
falaiant fintzas a sa fonte, dae ue s’abba brotaiat: custos sunt narados
“tèmpios a putzu” o “putzos sagrados” puru.
28

In is figuras podes bìdere bene comente fiant.

Sa prima, in sa pàgina anteposta, ti
mustrat unu disignu fatu a su
computer de su putzu sagradu
de Funtana Coberta, a curtzu
de Ballao.
Comente bides, su tèmpiu fiat
unu fràigu cumplessu: bi fiat una
tzimbòina fata a tholos e in antis a
s’iscalera b’aiat unu vestìbulu. In ie, est
probàbile, is pellegrinos si firmaiant a pregare e
intregaiant is presentes issoro a is preìderos.
Sa segunda figura, inoghe a subra, ti mustrat su putzu sagradu de Santa
Vitòria, a curtzu de Serri, a die de oe. Sa lìtera C inditat su vestìbulu e sa
lìtera D s’iscalera. Su tempus at ruinadu sa tzimbòina a tholos e totu sa
parte de subra de su monumentu.
In sa figura de tres, inoghe a suta, bides su fundu de su putzu sagradu
de Santa Cristina, in Paulilatino, comente est oe. Podes bìdere sos
ùrtimos iscaleris de s’iscala e s’abba chi mitzat dae su terrinu. In custu
logu misteriosu, postu a suta de terra, podiant intrare feti is preìderos
nuràgicos antigos.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
29

Sa funtana sagrada
B’aiat fintzas un’àteru tipu de tèmpiu pro nche adorare s’abba.
In custu tipu de duos, s’abba benaiat a pitzu, che una funtana, e non
b’aiat s’iscalera chi falaiat a su putzu.
Fiant afines “funtanas sagradas” etotu.
Fintzas in custa ocasione ti ammustramus duas figuras. Pertocant ambas
duas sa funtana sagrada de Su Tempiesu, a curtzu de Orune.
In sa prima figura, a manu manca, bides su puntu de su tèmpiu in ue
mitzaiat s’abba. Custu logu particulare de su tèmpiu fiat cungiadu e bi si
podiant acurtziare feti is preìderos.
Is pellegrinos imbetzes abarraiant in foras de su muru chi bides in
sa segunda figura, a sa dereta: in cue poniant sos presentes issoro e
abarraiant a pregare.

COLLEGAMENTOS - Geografia: iscoberi paris cun sa maistra tua

cantu sunt a tesu s’iscola tua e sa bidda/tzitade tua dae Orune e
Paulilatino. A cale de custos logos ses prus acanta?

ISTUDIARE – In ite fiant diversos

su “putzu sagradu” e sa “funtana sagrada”?
30

Su tèmpiu a megaron
Dae annos medas is istudiosos si faghent preguntas a pitzu de un’àteru
tipu de tèmpiu de is Sardos nuràgicos.
Fiat unu tèmpiu chi
aiat prus o mancu sa
forma de unu retàngulu
e est naradu tèmpiu a
megaron, una paràula
grega chi cheret nàrrere
“sala”. Su chi bides in
sa fotografia istat in
Estertzili e si narat Domu
de Orgia: in totu sa
Sardigna nd’ant agatados pagu prus o mancu de àteros trinta.
A ite serbiant? Segunde is chi nd’ischint, est probàbile chi custos tèmpios
puru èsserent collegados a su cultu de s’abba. Forsis, in prus de custu,
manteniant in intro unu fogu manantiale, est a nàrrere unu fogu chi non
s’istudaiat mai. Custu est totu su chi ischimus a die de oe in contu de
custos fràigos religiosos.

Ite divinidades adoraiant is nuràgicos?

Is Sardos nuràgicos adoraiant su trau, s’abba, sa Dea Mama e su chelu.
S’importu de su trau est fàtzile de cumprèndere: su trau fiat su sìmbulu
de sa fortza de s’òmine, de sa capatzidade sua de fàghere fìgios e criare
bida noa. Duncas fiat su sìmbulu de sa fertilidade màscrina. Fiat fintzas
s’animale masedu prus mannu e forte, un’agiudu pro su traballu de
massaria e una fonte de màndigu e peddes.
Amus giai faeddadu de su significu de su cultu de s’abba. Su cultu de
su chelu imbetzes fiat forsis partzidu in unu cultu de su Sole e in unu
cultu de sa Luna. Su Sole rapresentaiat, che a su trau, sa fortza màscrina.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
31

Sa Luna imbetzes rapresentaiat sa fertilidade feminina, sa

capatzidade, de sa fèmina comente de s’òmine etotu, de
fàghere fìgios e criare bida noa.
Duncas is Sardos nuràgicos, pensamus, poniant a pare
su cultu de s’òmine cun cuddu de su trau e de su Sole.
Su cultu de sa fèmina imbetzes fiat ligadu cun cuddu de
s’abba e de sa Luna. Sa Dea Mama, chi amus istudiadu
s’annu passadu in su perìodu prenuràgicu, est istada
una divinidade de importu pro is Sardos nuràgicos
puru.
Torramus a nàrrere: òmine, trau e Sole fiant sìmbulos
de sa fortza màscrina, imbetzes fèmina, abba e Luna
fiant sìmbulos de sa fortza feminina.
No ischimus bene si is Sardos nuràgicos donarent una
forma umana a is divinidades issoro, che a is Gregos e is
Romanos. No ischimus, est a nàrrere, si tando
esistiant divinidades comente a Zeus o a Jùpiter.
Custa est una matèria galu pagu segura etotu:
sa religione de is Sardos nuràgicos, in àteras paràulas, est
galu unu tema de istùdiu e de cuntierras mannas.
In custa pàgina bides duas figuras ispantosas meda.
Sa prima est unu brunzetu: figurat una preiderissa
nuràgica cun su manteddu e unu bonete chi
s’assimìgiat a unu “sombrero”.
Sa segunda ammustrat torra una preiderissa
nuràgica e su disignu l’ant fatu cunforma a is
brunzetos etotu.
Est su tempus coladu chi torrat fintzas a nois
pro nos allegare de òmines e fèminas chi sunt
isparèssidos dae mìgias annos e prus!

COLLEGAMENTOS - Geografia: in cale giassu

de Toscana s’agatat Vulci?
32

IS BIDDAS SAGRADAS E IS FESTAS COLLETIVAS MANNAS

Ite sunt is biddas sagradas

In sa bida de is Sardos nuràgicos b’aiant eventos importantes meda.
Unu de custos fiat de si addobiare in is biddas sagradas, forsis una borta
a s’annu, forsis de prus.
In sa figura bides una mapa, chi ammustrat a manera crara meda
comente fiat una bidda sagrada.
B’aiat un’acorru de sas festas cun sas butegas de is mercantes. B’aiant
una sala de sos addòbios mannos in ue si podiat resonare, unu tèmpiu
a putzu e unu tèmpiu a megaron. B’aiant in prus fintzas pinnetas: pagas,
però, e custu fatu faghet pensare a is istudiosos chi sa bidda sagrada
abarraret bòida pro sa parte manna de s’annu. Forsis b’istaiant is
preìderos, chi acolliant sa populatzione cando b’aiant sas festas.
Sa bidda sagrada de sa mapa est sa de Santa Vitòria, a curtzu de Serri.

IS FAEDDOS – Dae ue benit e ite cheret

nàrrere sa paràula “sagradu”?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
33

Su logu de sa festa
Sa bidda sagrada fiat su logu de is festas mannas de is Sardos nuràgicos.
Sa presèntzia de is tèmpios nos narat chi inoghe si faghiant ritos
religiosos de importu. E giai chi is biddas sagradas atzapadas in Sardigna
sunt pagas, rispetu a su nùmeru mannu da is àteras biddas, nos tocat de
pensare chi in ognuna de issas, cando b’aiant festas religiosas mannas,
s’addobiaiant tribùs chi beniant dae cada giassu de s’ìsula.
Sa presèntzia de s’acorru de sas festas e de sa sala de is addòbios
mannos nos narat fintzas un’àtera cosa. Cando s’agataiant inoghe, is
Sardos nuràgicos ballaiant, faghiant mùsica, ammaniaiant pichetadas
mannas, poniant in mustra is produtos de s’arte issoro, bendende-los e
comporende-los. E is capos e is mannos de totus is tribùs s’addobiaiant
pro resonare a pitzu de sos afares prus de importu de sa Sardigna:
làcanas, paghe, gherra, acordos cummertziales.
Is biddas sagradas, in fines, fiant a su pròpiu tempus su logu de sa festa
religiosa e de cussa tzivile.
Immoe càstia s’immàgine inoghe a suta: est semper sa bidda de Santa
Vitòria, acanta de Serri, gasi comente la bidimus oe. Cunfruntala cun sa
mapa de sa pàgina anteposta e atzapa nessi su tèmpiu a putzu e s’acorru
de is festas.
34

IS SARDOS NURÀGICOS E SU MUNDU

Is cummèrtzios
Amus bidu chi ant agatadu ogetos e produtos nuràgicos in tantos logos
de su Mediterràneu e chi in Sardigna ant iscobertu ogetos e produtos de
àteros pòpulos de cussu tempus.
Una parte de custos movimentos fiat fatu cun navios istràngios e pro
more de s’abbistesa de mercantes istràngios. Ma sa parte manna de
custos tràficos fiat fata dae is Sardos matessi: est a nàrrere chi is Sardos
nuràgicos cummertziaiant peri su Mediterràneu cun navios e mercantes
issoro.
Ammentamus semper: is Sardos nuràgicos aiant raportos astrintos cun is
gentes de su mundu e de su tempus issoro. Custos raportos fiant fortes
meda e sunt sighidos peri totu s’addurada de sa tziviltade nuràgica.

Is navios de is nuràgicos
Custa seguresa est afortiada dae unu fatu pretzisu.
In mesu a tantos brunzetos chi ant iscobertu is archeòlogos, bi nd’ant
medas chi figurant imbarcatziones. Nde bides unu pròpiu inoghe a suta.
Custos brunzetos, comente amus giai naradu, teniant unu sensu
religiosu: paris cun totus is àteros fiant impreados pro torrare gràtzias
a is divinidades o pro lis preguntare unu praghere. E, che a ogni àteru
brunzetu, fiant fatos dae un’artesanu chi leaiat ispiratzione dae sa
realidade.
In àteras paràulas, su brunzetu
figurat unu naviu ca is Sardos
nuràgicos aiant is navios issoro,
chi rugraiant is mares e batiant
mertzes sardas in totu su
Mediterràneu.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
35

A die de oe custos navios no esistint prus. Fiant fatos de linna e che

a totus is fràigos de s’òmine fatos de linna no ant aguantadu a su
tempus. Dae pagu però, cara a is costas de Sardigna, ant atzapadu
àncoras de pedra antigas meda: a parre de is archeòlogos, diant
pòdere èssere pròpiu is àncoras de is navios nuràgicos.

Is Shardana
B’est un’àtera testimonia possìbile de su ligòngiu astrintu
chi is Sardos nuràgicos aiant cun su mundu de su tempus
issoro.
Is monumentos e is pabiros de s’Egitu Antigu contant de unu pòpulu
bènnidu dae a tesu e naradu Shardana. Is Shardana aiant gherradu
prus de una borta in su Paisu de su Nilu: in unas cantas ocasiones fiant
alliados de is faraones, in àteras ocasiones fiant inimigos issoro.
Càstia sas duas figuras. A suta, bides un’iscena de batalla in unu
monumentu egìtziu: figurat is Shardana. A subra, bides su
brunzetu de unu gherreri nuràgicu.
Pone in cunfrontu, cun atentzione, is iscudos, is ispadas, is
elmos cun sos corros de trau. Is assimìgios sunt gasi fortes
chi espertos medas ant fatu un’ipòtesi ispantosa: is Sardos nuràgicos
fiant lòmpidos fintzas a Egitu. Nos ant a serbire istùdios medas pro
cumprèndere si custa ipòtesi est bera: in cussu casu, amus a tènnere
un’àtera proa chi sos mannos nostros fiant postos in su tzentru de
s’Istòria de su tempus issoro.
36

UNU MISTÈRIU: SA LIMBA DE IS NURÀGICOS

Unu mistèriu mannu est cussu de sa limba de is Sardos nuràgicos.

Non nd’ischimus nudda de sa limba chi faeddaiant is antepassados
nostros in su tempus de is nuraghes. No ischimus ite limba impreaiant in
su comunigare de fitianu intre issos.
In prus, no ant galu atzapadu peruna iscritzione in sardu nuràgicu. Ant
iscobertu petzi unos cantos signos isulados, chi diant pòdere èssere
interpretados comente signos alfabèticos. Pro totu custu, non podimus
ischire si is Sardos nuràgicos connoschiant s’iscritura.
Tue as in pessu istudiadu
chi s’iscritura fiat
cumparsa in s’Oriente
Bighinu prus o mancu
in su 3.000 a.C. As
istudiadu is pòpulos de
sa Mesopotàmia, chi
trapaiant is tauleddas de
arghidda cun s’iscritura
“cuneiforme”. E as
istudiadu su pòpulu de
s’Egitu Antigu, chi pintaiat
is geroglìficos in is
pabiros.
In su tempus de is Sardos
nuràgicos, s’iscritura fiat connota e ispaniada in su Mediterràneu.
Paret impossìbile chi sa tziviltade de sa Sardigna, bona a fraigare
monumentos gasi maestosos che a is nuraghes e isculturas gasi galanas
che a is Gigantes de Monte Prama, no àeret s’iscritura sua.
A die de oe is istùdios sighint e isperamus chi luego diant una resposta a
custu mistèriu.

ISTUDIARE – Pro ite non semus seguros chi is

Sardos nuràgicos connoscherent s’iscritura?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
37

SU PASSÀGIU DAE SU BRUNZU A SU FERRU

Torra datas infadosas

Immoe, fintzas si no est fàtzile, depimus torrare a coa pro torrare prus
ladina una cosa.
Amus naradu chi sa tziviltade nuràgica est inghitzada prus o mancu in
su 1.600 a.C., cando sa Sardigna fiat colada dae s’Edade de su Ràmene a
s’Edade de su Brunzu.
Amus naradu fintzas chi est acabada prus o mancu in su 500 a.C.: in
sas pàginas chi benint amus a bìdere pro ite e comente is cosas sunt
andadas gasi.
Amus naradu in fines chi intre su 1.600 a.C. e su 500 a.C. b’est un’àtera
data de importu mannu de regordare: su 900 a.C. In cussu perìodu, sa
Sardigna est colada dae s’Edade de su Brunzu a s’Edade de su Ferru.
Pro ite custa data est gasi importante?

Is duas èpocas de sa tziviltade nuràgica

Su cumintzu de s’Edade de su Ferru est importante pro ite marcat sa
partzidura de sa tziviltade nuràgica in duas èpocas diferentes.
No ischimus bene bene ite est capitadu, ma ischimus cun craresa chi bi
sunt istados unu “in antis” e unu “a pustis” de su 900 a.C.
Is nuraghes los ant fraigados in antis de custa data. A pustis de cussa,
l’amus giai naradu, non nd’ant fatu prus de nuraghes noos e ant sighidu
a impreare cussos giai fatos. Est probàbile chi, petzi in custa parte de
duos de sa tziviltade nuràgica, apant impreadu is nuraghes che a fràigos
religiosos e forsis che a osservatòrios astronòmicos.
Is biddas sunt divènnidas prus mannas a pustis de su 900 a.C.: est su
singiale chi sa populatzione si fiat ismanniende. Si traballaiant prus
campos, sa massaria fiat fata mègius e b’aiant prus resursas pro totus.
Custa est istada fintzas sa data cando forsis is famìllias de sa tribù ant
acabadu de àere totus is matessi deretos e doveres. A pustis de tando,
38

sa sotziedade est mudada e carchi famìllia est

divènnida prus importante de is àteras.
Una proa de custu benit dae is costumàntzias
religiosas.
In custu perìodu de duos sunt cumparsas, acanta
a is Tumbas de is Gigantes, sepulturas noas,
chi aiant sa forma de putzos piticos e acolliant
unu mortu petzi: fiant forsis is persones prus de
importu de sa bidda o de sa tribù. In unos cantos
casos is archeòlogos ant atzapadu in custas
tumbas is ogetos chi andaiant paris cun su
mortu a s’àteru mundu. Unu esempru lu bidimus
in Monte Prama etotu, in ue ant iscobertu is
Gigantes: bides is sepulturas postas in lìnia in
sa fotografia, in su matessi momentu cando is
archeòlogos las ant bogadas a pìgiu.
In antis de su 900 a.C. is metallos impreados
de prus fiant su ràmene e su brunzu. A pustis
de su 900 a.C., su metallu prus impreadu est
istadu su brunzu, isfrutadu pro fàghere ogetos
desemplados comente s’arca pitica cun sas rodas
atzapada in su nuraghe Lughèria de Òschiri, ma
aparint ogetos de ferru puru.
In antis de cussa data is Sardos faghiant
cummèrtziu cun totu su Mediterràneu e biviant
petzi issos in s’ìsula issoro. A pustis de cussa data,
in is costas lompent is Fenìtzios, chi ponent in ie cussòrgias issoro.
Custa est sa diferèntzia prus manna intre is duas fases de sa tziviltade
nuràgica, ca a pustis at decraradu puru sa fine sua.
Immoe bidimus comente.

ISTUDIARE - Sutalìnia in su testu sas frases in ue est ispricadu

comente est mudada sa sotziedade nuràgica a pustis de su 900 a.C.
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
39

SA FINE DE SA TZIVILTADE NURÀGICA

S’isbarcu de is Fenìtzios
A pustis de su 900 a.C., navios istràngios aiant tocadu semper prus a
ispissu is costas de Sardigna.
Fiat capitadu in su tempus passadu puru, ma in antis is relatas de is
Sardos nuràgicos cun is bènnidos noos fiant petzi de tipu cummertziale:
chie beniat a s’ìsula isbarcaiat pro bèndere is mercantzias suas e si
nd’andaiat deretu.
A pustis de su 900 a.C. is Fenìtzios, imbetzes, aiant istabilidu in is costas
sardas unas cantas cussòrgias fissas. Est una parte de s’Istòria chi amus
a istudiare mègius s’annu chi benit: inoghe però nos tocat de nde
faeddare ca custa est ligada meda cun is fatos de is Sardos nuràgicos.
Is Fenìtzios istaiant in is costas de su Mediterràneu orientale, in
ue aiant formadu tzitades ricas e imbènnidas, pro esempru Tiro o
Sidone. Atendiant a su nàvigu e a su cummèrtziu e, in cale si siat logu
isbarcarent, faghiant colònias.
Sas famìllias fenìtzias, est a nàrrere, partiant dae is tzitades issoro
e rugrende su mare tramudaiant in una terra noa, in ue aiant giai
cumintzadu a fàghere cummèrtziu: in ie si firmaiant e costruiant tzitades.
Gasi e totu is Fenìtzios lòmpidos in is costas sardas ant fraigadu peri
sos sèculos unos cantos tzentros, pro esempru Casteddu, Nura, Santu
Antiogu e Tharros. Issos cummertziaiant cun is Sardos nuràgicos e
non aiant mai proadu a los bìnchere cun sa fortza de is armas. Is duos
pòpulos ant bìvidu paris in paghe.

Is Cartaginesos e sa fine de sa tziviltade nuràgica

A pustis de su 600 a.C., in is costas de Sardigna sunt isbarcados is
Cartaginesos puru.
Is Cartaginesos fiant is chi biviant in Cartàgine, una tzitade de s’Àfrica
40

setentrionale fundada dae is Fenìtzios etotu. In sa figura bides una

ricostrutzione sua, chi ponet in craru cantu fiat manna e imbènnida.
A s’imbesse de sos Fenìtzios, chi fiant su pòpulu de is mannos issoro,
is Cartaginesos fiant cravosos meda: cummertziaiant in totu su Mare
Mediterràneu e abbadinaiant is pòpulos chi agataiant.
Bènnidos a Sardigna, si aiant abrancadu sas tzitades fenìtzias,
binchende-las e aunende-las a s’imperu issoro. Posca aiant carrabusadu
a is Sardos nuràgicos e, a pustis de batallas medas, los aiant bìnchidos.
Is documentos de cussa època narant chi prus o mancu in su 500 a.C. sa
Sardigna fiat in is manos de Cartàgine. Pro custu naramus chi cussa data
sìngiat sa fine de sa tziviltade nuràgica.
A nàrrere is cosas comente istant, est pretzisu fàghere una distintzione.
Is Cartaginesos ocupaiant cun is sordados e cun is colonos issoro is
costas e is pranos de Sardigna. Non sunt mai renèssidos però a si fàghere
meres de is zonas prus internas e montagninas. Pro more de custu fatu,
is Sardos in is logos tzentrales de Sardigna si sunt ammisturados pagu e
nudda cun is invasores bènnidos dae Cartàgine.
Siat comente si siat, s’època de is nuraghes fiat acabada a beru. Pro
semper.

COLLEGAMENTOS - Geografia: cun s’agiudu de sa maistra iscoberi,

subra una carta de su mundu antigu, in ue fiant Tiro, Sidone e
Cartàgine. Cantu fiat a tesu Cartàgine dae is costas de Sardigna?
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
41

PRO NCHE FINIRE…

Ocannu amus istudiadu una parte de importu mannu de s’Istòria de

Sardigna: s’Istòria de sa tziviltade nuràgica.
Custa fiat una tziviltade bera: costumàntzias, traditziones, fràigos, cultos
religiosos fiant che pare in totu s’ìsula e pro totus is abitantes. E fiat una
tziviltade forte e rica, tantu chi fiat renèssida a fraigare monumentos
poderosos che a is nuraghes.
Una tziviltade cun una cussèntzia funguda de issa matessi. Is Sardos
nuràgicos ischiant, in àteras paràulas, de èssere unu pòpulu diferente
dae is àteros. De custa cussèntzia nde essiant a pìgiu is festas in is biddas
sagradas. De custa cussèntzia naschiant is Gigantes de Monte Prama.
Fiat una tziviltade indipendente: is Sardos nuràgicos si guvernaiant a
contu issoro, non dipendiant dae perunu àteru
pòpulu e fiant protagonistas rispetados de sa
bida de su mundu mediterràneu.
Est addurada pro tempus meda: sa
tziviltade nuràgica si isterret peri prus de
1.000 annos de Istòria. Si boles fàghere una
cumparàntzia, dona cara a su fatu chi s’Itàlia
aunida, in ue vivimus oe, esistit dae pagu prus
de 150 annos.
Su tempus però colat e s’Istòria
curret. S’annu chi benit amus
a atendere a is acontèssidas de is Sardos e
de sa Sardigna in su tempus de Fenìtzios,
Cartaginesos e Romanos. Pro como, vacàntzias
bonas a bois totus. In cabudanni amus a
addobiare is legionàrios de Roma!
42
 Istòria Sarda in s’Iscola Italiana - Iscola Primària, Classe de Bator - SRD
43

SOMMARIO
Un’àteru passu a dae in antis
PIGAMUS TORRA SU FILU: S'ISTÒRIA DE IS SARDOS E DE SA SARDIGNA…1
S'annu passadu: su perìodu prenuràgicu 1
SA TZIVILTADE NURÀGICA: PRUS DE MILLI ANNOS 2
Sa tziviltade nuràgica 2
Sa tziviltade nuràgica: s’Edade de su Brunzu 2
Sa tziviltade nuràgica: s’Edade de su Ferru 4
IN ANTIS DE IS NURAGHES: IS PROTO-NURAGHES 6
Sa forma de is proto-nuraghes 6
Comente fiat fatu in intro unu proto-nuraghe? 7
IS NURAGHES 8
Importàntzia de is nuraghes 8
It’est unu nuraghe? 8
Esistint tipos medas de nuraghe 10
Cantos fiant e in ue s’agataiant is nuraghes? 12
A ITE SERBIANT IS NURAGHES? 13
IS BIDDAS 15
Sa pinneta nuràgica 15
Sa bidda nuràgica 16
SA SOTZIEDADE DE IS SARDOS NURÀGICOS 18
Is tribùs nuràgicas 18
Persones de importu de sa tribù 18
S’ECONOMIA DE IS SARDOS NURÀGICOS 20
Campos, bèstias ammasedadas, butegas 20
Su cummèrtziu e su traballadura de is metallos 21
S’ARTE22
Is brunzetos 22
Is istàtuas 23
SA RELIGIONE: IS TUMBAS DE IS GIGANTES 25
SA RELIGIONE: TÈMPIOS E DIVINIDADES 27
44

Su tèmpiu a putzu 27
Sa funtana sagrada 29
Su tèmpiu a megaron 30
Ite divinidades adoraiant is nuràgicos? 30
IS BIDDAS SAGRADAS E IS FESTAS COLLETIVAS MANNAS 32
Ite sunt is biddas sagradas 32
Su logu de sa festa 33
IS SARDOS NURÀGICOS E SU MUNDU 34
Is cummèrtzios 34
Is navios de is nuràgicos 34
Is Shardana 35
UNU MISTÈRIU: SA LIMBA DE IS NURÀGICOS 36
SU PASSÀGIU DAE SU BRUNZU A SU FERRU 37
Torra datas infadosas 37
Is duas èpocas de sa tziviltade nuràgica 37
SA FINE DE SA TZIVILTADE NURÀGICA 39
S’isbarcu de is Fenìtzios 39
Is Cartaginesos e sa fine de sa tziviltade nuràgica 39
PRO NCHE FINIRE… 41
Custu libru est una faina de su grupu “Istòria sarda in s’iscola italiana”, unu grupu de
dotzentes, autores de testos iscolàsticos, istòricos, archeòlogos, gràficos e informàticos.
Su libru est autoproduidu e no est postu in bèndida.

In su giassu internet www.lastoriasarda.com s’agatat una setzione “didàtica” dae ue si

podent iscarrigare, a indonu e sena bisòngiu de si marcare, is libros giai fatos in formadu
PDF.

Su progetu tenet sa punna de fàghere unu libru pro ogni classe de s’ordinamentu
iscolàsticu italianu, dae is primàrias a is segundàrias de segundu gradu, ponende fatu
a is programmas ministeriales. Is libros ant a èssere fatos in limba italiana e in limba
sarda.
A como sunt disponìbiles custos libros:
- primària classe de 3 (perìodu prenuràgicu), ITA e SRD;
- primària classe de 4 (perìodu nuràgicu), ITA e SRD;
- primària classe de 5 (perìodu postnuràgicu-pùnicu-romanu), ITA;
- segundària de primu gradu, classe de 1 (perìodu vandàlicu-bizantinu-giuigale), ITA.

Pro mèdiu de su cuntatu cun is Dirigentes iscolàsticos, su grupu proponet a is dotzentes

su traballu suo e s’impreu chi nde podent fàghere. Chie si siat chi tèngiat interessu podet
cuntatare su grupu a sa posta eletrònica info@lastoriasarda.com.

Imàgines
Is imàgines de copertina sunt de Renato Brotzu e Sardegna Digital Library.
Sa figura de sa pàgina 13 est leada dae sa rivista “Bell’Italia”.
Sa figura de sa pàgina 17 est de Francesco Corni.
Is imàgines de sa pàgina 19, a bassu, e de sa pàgina 31, a bassu a manu manca, sunt
leadas dae su catàlogu de sa mustra “Il popolo di bronzo - La mostra”, istùdiu e faina
noa de is cosùmenes nuràgicos de Angela Demontis. Sa mustra l’at finantziada e
comporada sa Provìntzia de Casteddu.
Sa figura de sa pàgina 23, in artu, est de Lavinia Flora e est leada dae Immagini,
percorsi e storie, Tam Tam, Cagliari 2003.
Sa figura de sa pàgina 28, in artu, est de Rinaldo Crespi e est leada dae Immagini,
percorsi e storie, Tam Tam, Cagliari 2003.
Sa figura de pàgina 42 est leada dae Sardegna Digital Library.
Nos diat pràghere a acreditare totus sas figuras de is cales no amus pòdidu istabilire sa
fonte cun seguresa.
 web
www.lastoriasarda.com

e-mail
info@lastoriasarda.com

facebook
Storia sarda nella scuola italiana

twitter
@storiasarda