भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास

143-De
Sce. S. Yeeie 1
Fefleneme DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 2
(He³ee&³e - De)
Yeejleer³e jeäêr³e ®eUJeU

(1858-1947)
© UNIVERSITY OF MUMBAI
[e@. megneme Hes[CeskeÀj

kegÀ}iegª
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
[e@. keÀefJelee }Ieeìs Heé.Deefve} Deej. yevekeÀj

HeéO³eeHekeÀ DeeefCe meb®ee}keÀ men³eesieer HeéO³eeHekeÀ DeeefCe mene³³ekeÀ meb®ee}keÀ
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee HeÝeejer DeO³e³eve meeefnl³e efJeYeeie
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ :
Heé.Deefve} Deej. yevekeÀj
men³eesieer HeéO³eeHekeÀ DeeefCe mene³³ekeÀ meb®ee}keÀ
HeÝeejer DeO³e³eve meeefnl³e efJeYeeie
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
DeY³eeme mecevJe³ekeÀ :
[e@. yeer. [er. efµebos, Fefleneme efJeYeeie HećegKe
cenelcee HegÀ}s, keÀ}e Je JeeefCep³e ceneefJeÐee}³e, HeveJes}, je³eie[
mebHeeokeÀ :
Heé. efµeJeoeme ®eebieosJe Iee[ies, mene³³ekeÀ HeéO³eeHekeÀ
Fefleneme efJeYeeie, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
}sKekeÀ
Heé®ee³e& Jner. Sme. peeOeJe [e@. efì. yeer. jepeosJe
efJeYeeie HećegKe, Fefleneme efJeYeeie, Fefleneme efJeYeeie
í$eHeleer efµeJeepeer keÀe@}spe, meeleeje, efpe. meeleeje Sme. Heer. Heer. ìer. ceneefJeÐee}³e, Denceoveiej
[e@. Sme. Heer. efµebos [e@. efJn. S}. keÀoce, Fefleneme efJeYeeie, keÀce&Jeerj
Fefleneme efJeYeeie, í$eHeleer efµeJeepeer keÀe@}spe, meeleeje, YeeTjeJe Heeìer} ceneefJeÐee}³e, Heb{jHetj, efpe. mees}eHetj
[e@. [er. yeer. ceemeeU Heé®ee³e& Sme. Sve. iespeves, Fefleneme efJeYeeie, keÀ}e Je
Fefleneme efJeYeeie, í$eHeleer efµeJeepeer keÀe@}spe, meeleeje, efJe%eeve ceneefJeÐee}³e, ces{e lee. peeyeW}er, efpe. meeleeje
Heé®ee³e& [e@. efJepe³ekegÀceej ve}eJe[s Heé®ee³e& (Þeerceleer) ³eg. Jner. ve}eJe[s, Fefleneme
µejo®ebê HeJeej ceneefJeÐee}³e, efpe. meeleeje, efJeYeeieHećegKe, meeefJe$eeryeeF& HegÀ}s ceefn}e ceneefJeÐee}³e
meeleeje, efpe. meeleeje
[e@. Deej. Heer. Yeecejs, men³eesieer HeéO³eeHekeÀ], }eskeÀvesles
J³ebkeÀìjeJenerjs ceneefJeÐee}³e, Heb®eJeìer, veeefµekeÀ - 3
Hegveceg&êCe Dee@iemì 2019, Sce.S.Yeeie 1 - Fefleneme HesHej ke´À.2 (He³ee&³e-De)

Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU (1858-1947)
He´keÀeµekeÀ :
HeéO³eeHekeÀ DeeefCe meb®ee}keÀ
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,
cegbyeF& - 400 098
De#ej pegUJeCeer :
7eqmkeÀume
ieeUe veb.2, pes. Sce.veiej keÀe@cH}skeÌme keÀe@. new.mees.ef}.,
Hebef[le oerveo³ee} jes[, Deevebo vebiej, [eWefyeJe} (He.),
þeCes - 421 202.
íHeeF& :
Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ Heeþe®es efµe<e&keÀ }sKekeÀe®es veeJe He=<þ ke´ÀceebkeÀ
1. Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es Fefleneme}sKeve Yeeie-1 [e@. keÀoce eqJn.S}. 01

2. Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es Fefleneme}sKeve Yeeie-2 Heé. iespeies Sme.Sce. 14
3. 1857 ®ee GþeJee®es HeefjCeece - Heé. meew. ve}eJe[s Sme. Jner. 26
4. µeslekeÀjer DeeefCe DeeefoJeemeer ®eUJe Heé. meew. ve}eJe[s Sme. Jner. 43
5. µew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer Heé. peeOeJe Jner. Sme. 60
6. DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®ee Go³e Heé. peeOeJe Jner. Sme. 75
7. je<ì^Jeeoe®ee Go³e Je Yeejleer³e ke´ÀeBie´me®eer mLeeHevee Heé®ee³e& ve}eJe[s Jner. Sve. 92
8. ke´ÀebleerkeÀejer je<ì^Jeeoer ®eUJeU Heé®ee³e& ve}eJe[s Jner. Sve. 121
9. meecHeóeef³ekeÀles®ee Go³e Heé. iespeies Sme. Sce. 135
10. ce. ieebOeerpeeR®es peve Deeboes}ve - Yeeie 1 [e@. efµebos Sme. Heer. 161
11. ce. ieebOeerpeeR®es peve Deeboes}ve - Yeeie 2 [e@. efµebos Sme. Heer. 178
12. IeìveelcekeÀ efJekeÀeme - 1917 les 1947 [e@. Yeebyejs Deej. Heer. 199
13. Heooef}le Jeie& - m$eer ®eUJeU [e@. Yeebyejs Deej. Heer. 224
14. keÀeceieej mebIeìvee - Yeejleeleer} [eJeer ®eUJeU [e@. jepeosJe ìer. Jeer. 245
15. mJeeleb$³eekeÀ[s Jeeì®ee} [e@. jepeosJe ìer. Jeer. 267
vvvv
meboYe& ie´bLe
1) Dee®ee³e& peeJe[skeÀj DeeOegefvekeÀ Yeejle
2) [e@. megceve JewÐe, [e@. µeeblee keÀesþskeÀj DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, 1,2,3
3) [e@. j. ce. }esnej DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
4) S. Deej. osmeeF& meesµe} ye@keÀieéGb[ Dee@HeÀ Fbef[³eve ve@µevee@ef}Pece
5) ieésJnj yeer. S}. De v³et }tkeÀ Dee@ve cee@[&ve Fbef[³eve efnmìêr
6) [e@. Sce. Jner. keÀeUs Yeejlee®ee mJeeleb$³e mebIe<&
7) efyeHeve ®ebê Fbef[³eve mìîe} HeÀe@j Fbef[Hes[vme
8) [e@. megceve JewÐe DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
9) Kegjevee kesÀ. S}. cee@[&ve Fbef[³ee
10) Heés. leeje®ebê efnmìêr Dee@HeÀ efHe´À[ce cegJncesvì Fve Fbef[³ee
11) ieésJnj yeer. S}. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
12) [e@. yeer. Sve. mejosmeeF&, [e@. Jner.Sve.ve}eJe[s - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
13) [e@. µe. iees. keÀes}ejkeÀj DeeOegefvekeÀ Yeejle
14) iegHle ceefCekeÀ}e} Yeejle keÀe Feflenej
15) jece®eewOejer Sme. meer. efnmìêr Dee@HeÀ cee@[&ve Fbef[³ee
16) cegpegceoej Deej. meer. efnmìêr Dee@HeÀ efHe´À[ce cegJncesvì Fve Fbef[³ee
17) Heeceoele jpeveer Fbef[³ee ìg[s
18) kegÀyesj Jeevee Yeejlee®ee mJeeleb$e }{e 1930-34
19) Fbot}keÀj iebieeOej je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe keÀe}-Deepe DeeefCe Go³e
20) iees[yees}s DejefJebo meeJejkeÀj efJe®eej oµe&ve
21) je<ì^peeiejCe DeefYe³eeve 2000 mebIeieeOee, mebIe DeeefCe jepeefveleer, mebIe-cegm}erce
meceepe mebIe - je<ìêr³e Deeboes}ves
22) iepeeveve efYe[s DeeOegefvekeÀ Yeejleevee Fefleneme
vvvv
Syllabus
M.A. Part - I Paper - II (Option A)
Indian National Movement - (1858 - 1947)
1. Historiography of the Indian Natioal Movement.

a) Nationalist School.
b) Marxist School.
c) Cambridge School.
d) Subaltern School.
2. Rise of Political Consciousness.

a) Impact of the Revolt of 1857
b) Peasants Movement
c) Tribal Movent.
d) Among Muslims.
3. Social and Religious Reform Movements.

a) Growth of Western Education and its impact.
b) Influence of Socio-Religious Movement on the Rise of Indian
Nationalism.
4. Rise of Economic Nationalism.

a) British Economy Polities - their Impact.
b) Drain Theory
c) Emergence of Indian Capitalists.
5. Growth of Nationalism.
a) Provincial Association and Foundation of Indian National
Congress.
b) Programmes and Policies of Indian National Congress from
1885-1919
c) Revolutionary Nationalists.
6. Rose of Communalism
a) All India Muslim League
b) Hindu Mahasabha.
c) Rashtriya Swayamsevak Sangh
7. Gandhian Mass Movements.

a) Doctrine of Satyagraha and Non Co-operation Movement.
b) Civil Disobedience Movement.
c) Quit India Movement.
8. Constitutional Developments 1917 - 1947
9. Emergence of New Forces.

a) The Depressed Classes.
b) Women
c) Trade Unionism.
d) Left Movements in India
10. Towards Independence.

a) Indian National Army and Naval Mutiny of 1946.
b) International Response to the Indian National Movement.
c) Freedom and Partition.
BOOKS FOR STUDY
A. K. Majumdar, Advent of Indepedence, Bhartiya Vidya Bhavan, Bombay

1969.
A. R. Desai, Social Background of Indian Nationalism, 5th ed., Popular

Prakashan, Bombay 1976.
Amales Tripathi, Extremist Challenge in India Between 1890-1919, Orient

Longmans, 1967
Anil Seal, The Emergence of Indian Nationalism : Competition ad

Collaboration in the Later Nineteenth Century, Cambridge University Press
1971.
Anita Ganachari, Nationalism and Social Reform in a Colonial Situation

Kalpaz Publication, New Delhi, 2005
B.R. Nanda (ed)., Essays in Modern Indian History, Second Impression,

Oxford University Press, Delhi, 1983
B. R. Nanda (ed)., Gokhale : The Indian Moderates and the British Raj,
Princeton University Press New Jersey, 1977.
Bimal Malhotra, Reform, Reaction and nationalism in Western India, 1885-

1907, Himalaya Publishing House, 2000
Bipin Chandra, The rise and Growth of Economic Nationalism in India :

Economic Policies of the Indian National Leadership, 1880-1905 People’s
Publishing House, New Delhi, 1977.
vvvv
1
1
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es FeflenemeuesKeve µeeðe
(Historiography of Indian National
Movement)
1.0 GefÎ<ìs
1.1 HeémleeefJekeÀ
1.2 efJe<e³e efJeJes®eve
1.2.1 je<ì^Jeeoer efJe®eej ÒeCeeueer (National School)
1. DeLe&µeem$eer³e ¢äerkeÀesve
2. JemeenleJeeoer ¢äerkeÀesve
1.2.2 ceekeÌme&Jeeoer efJe®eej ÒeCeeueer (Marxist School)
1. keÀe}& ceekeÌme&®es peerJeve®eefj$e
2. ceekeÌme&®ee DeefleefjkeÌle Þececeguîee®ee efmeOoeble
3. ceekeÌme&®ee De}ieerkeÀjCee®ee efmeOoeble
4. ceekeÌme&®ee Jeie&mebIe<ee&®ee efmeOoeble
5. ceekeÌme&®es meceepeJeeoemebyebOeer efJe®eej
6. ceekeÌme&®es Oece&mebyebOeer efJe®eej
7. ceekeÌme&®³ee efmeOoebleeJejer} efìkeÀe
8. veJeceekeÌme&Jeeo
9. ceekeÌme&Jeeoer ¢äerkeÀesveeleer} Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU
1.3 meejebµe
1.4 ÒekeÀjCeeJejer} Òeµve
1.5 DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ
1.0 GefÎ<ìs
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeHeemetve DeeHeCeeme -

 Yeejleer³e efJe®eejJebleeb®ee DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee FeflenemeekeÀ[s HeenC³ee®ee je<ì^Jeeoer
¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
 Yeejleer³e efJe®eejJebleeb®ee DeLe&µeeðeer³e ¢<ìerkeÀesve meebielee ³esF&ue.
2
 Yeejleer³e efJe®eejJebleeb®ee JemeenleJeeoer ¢<ìerkeÀesve efJeµeo keÀjlee ³esF&ue.

 keÀeue& ceekeÌme& efJe®eejmejCeer®³ee efJe®eejJebleeb®es efJeefJeOe efJe®eej mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
 Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUerkeÀ[s ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejJebleeb®ee HeenC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve mHe<ì
keÀjlee ³esF&ue.
Feflenemee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥ceO³es, efJe®eejJebleebceO³es Fefleneme cnCepes

vegmel³ee Ieìveeb®eer ceeefuekeÀe eEkeÀJee meveeJeÈ³ee efkebÀJee ielekeÀeUe®ee DeY³eeme Demee iewjmecepe Demelee
keÀecee ve³es. He´l³eskeÀ Ie[Ceejer Ieìvee efJeefµe<ì HeefjefmLeleerceO³es Ie[le Demeles. l³ee Ieìveeb®ee DeLe&
ueeJeC³ee®ee He´³elve FeflenememebµeesOekeÀeuee keÀjeJee ueeielees. ne DeLe& ueeJele Demeleevee mebµeesOekeÀeuee
µeeðeer³e He×leerµeeðee®ee DeeOeej I³eeJee ueeielees. Yeejleer³e, HejkeÀer³e FeflenemekeÀej Je mebµeesOekeÀeb®es
F.me. 1930 meeueeHe³e¥le DeeOegefvekeÀ Yeejle ³ee efJe<e³eekeÀ[s otue&#e Peeues nesles. leLeeefHe, 1930
meeueeveblej cee$e mebµeesOekeÀebveer DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue efJeefJeOe efJe<e³eebJej mebµeesOeve
megª kesÀues. ³ee mebµeesOeveecegUs DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue efJeefJeOe Hewuet meceesj ³esT
ueeieues. DeveskeÀ JesUe Yeejleer³e mebµeesOekeÀeb®es efueKeeCe ns Heéfleefke´À³es®³ee mJeªHeeceO³es nesles. efyeéfìµe
mejkeÀej®es He´µeemekeÀer³e DeefOekeÀejer, l³ee®eHećeeCes keWÀefye´pe Je Dee@keÌmeHeÀ[& efJeÐeeHeerþeleerue
mebµeesOekeÀebveer YeejleemebyebOeer pes efueKeeCe kesÀues. l³eeceO³es DeveskeÀ He´keÀej®³ee ®egkeÀe Demeu³eeves
Yeejleer³e mebµeesOekeÀebveer l³ee ogªmle keÀjC³eemeeþer Hegvne veJ³eeves efueKeeveeuee megªJeele kesÀueer. ³ee
mebµeesOekeÀebceO³es kesÀ. Heer. pe³emJeeue, Deej. meer. cegpegceoej, Sme.Sve.mesve, leejeb®eo, mJeeceer
o³eevebo, mJeeleb$³eJeerj efJe. oe. meeJejkeÀj, F&µJejer He´meeo DeeoeR®ee meceeJesµe kesÀuee peelees. ³ee
FeflenemekeÀejebveer je<ì^Jeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve efyeéfìµe efueKeeveeuee HeéfleGÊej osC³ee®ee He´³elve kesÀuee
Deens.
YeejleeceO³es F. me. 1950 vebjle®³ee keÀeUele ceekeÌme&Jeeoer FeflenemeuesKeveeuee ®eeuevee

efceUeueer. ³ee®eJesUer Yeejleele je<ì^Jeeoer FeflenemeuesKevee®ee He´Jeen ieefleceeve Peeuee, FeflenemekeÀejebvee
veJeveJeerve SsefleneefmekeÀ meeOeves GHeueyOe nesT ueeieues. veJeveJeerve efJe<e³e neleeUues peeT ueeieues
DeeefCe uesKeve DeefOekeÀ ef®eefkeÀlmekeÀ yeveues. ³ee ojc³eeve keÀeue& ceekeÌme&®³ee SsefleneefmekeÀ YeeweflekeÀJeeoer
efJe®eejHeĆeeueerves HeÝeeefJele Peeuesues keÀener Yeejleer³e FeflenemekeÀej ceekeÌme&®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejs
Yeejleer³e Feflenemee®es DeO³e³eve keÀª ueeieues. ³eeceO³es ÞeerHeeo Dece=le [ebies (From Primitive
Communism to Slavery), jpeveer HeeceoÊe (India Today), [e@. vegªue nmeve, [e@.
jeceµejCe µecee&, [e@. jesceeruee LeeHej, [e@. njyevme cegefKe³ee, [e@. cencebo nyeerye, [e@. FjHeÀeve
nyeerye, [e@. efyeefHeve®ebê ³ee FeflenemekeÀejeb®ee meceeJesµe neslees. ns meJe& FeflenemekeÀej HeesLeerefve<þ
ceekeÌme&Jeeoer veenerle, ceekeÌme&ves efuenuesuee He´l³eskeÀ µeyo, ceeb[uesues He´l³eskeÀ Hećes³e, les efµejesOeeLe&
ceeveleele Demes veener. ceekeÌme&ves HeéfleHeeoerle kesÀuesuee ceeveJeer peerJevee®³ee efJekeÀemeeceeieerue DeeefLe&keÀ
nslet ceguekeÀles®ee DeeefCe YeeweflekeÀJeeoer efJejesOe efJekeÀeme®ee efme×eble ns ceeveJeer meceepee®³ee DeO³e³evee®es
ceewefuekeÀ DeeOeej Deensle Deµeer l³eeb®eer Jew®eeefjkeÀ efve<þe Deens. ³ee YetefcekesÀletve Heé®eerve Yeejleer³e
FeflenemeeHeemetve DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemee®es les efJeµues<eCe keÀjleele. ³ee He´keÀjCeele DeeHeCe
je<ì^Jeeoer Je ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
3
1.2 efJe<e³e - efJeJes®eve
1.2.1 je<ì^Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer (Nationalist School )

DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue 20J³ee µelekeÀele Ie[tve Deeuesueer cenÊJeHetCe& ®eUJeU
cnCepes Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU nes³e. ³ee SsefleneefmekeÀ ®eUJeUerle Yeejleeleerue efJeefJeOe Oece&,
peeleer HebLeeleerue ueeskeÀebveer efJemkeÀUerle Demetvener meeceép³eJeeoer efyeéfìµe mejkeÀej efJeª× ue{e efouee.
DeeefCe µesJeìer Fbie´peebvee Yeejle mees[tve peeC³eeme Yeeie Hee[ues. megªJeeleerHeemetve®e efyeéfìµeeb®eer DeMeer
OeejCee nesleer keÀer, Yeejle ns je<ì^ veener Hejbleg ³ee mebIeefìle ®eUJeUerletve Yeejle ns je<ì^ Deens ns
l³eebvee keÀyegue keÀjeJes ueeieues. ³egjesHeceO³es Yeejle ner Jemeenle efyeéfìµeeb®³ee jepecegkegÀìeleerue
owefoH³eceeve efnje cnCetve DeesUKeueer peele Demes. ner Jemeenle p³ee JesUer mJeleb$e Peeueer l³eeJesUer p³ee
meeceép³eeJej keÀOeerner meg³e& ceeJeUle veJnlee. Demes oHeexkeÌleer keÀjCeejs efyeéfìµe meeceép³e ue³eeuee iesues.
YeejleeceO³es ueeskeÀµeener®ee Go³e Peeuee. ³ee meJe& iees<ìer KejesKej®e efJe®eej keÀjeJe³eeme ueeJeCeeN³ee
Deensle. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU ner ef®eblevee®ee, cevevee®ee, efJe<e³e Deens. l³eecegUs ³ee ®eUJeUer®ee
DeY³eeme efJeefJeOe Jew®eeefjkeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve kesÀuee peeT ueeieuee. Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®ee
DeY³eeme je<ì^Jeeoer efJe®eejmebHeóe³ee®³ee efJe®eejOeejsletve keÀjle Demeleevee DeeHeCeeme DeLe&µeeðeer³e Je
JemeenleJeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve ner DeY³eeme keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
1) DeLe&µeeðeer³e ¢<ìerkeÀesve
keÀesCel³eener keÀeUele meeceép³eJeeoeceeies DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe ne GÎsµe Demelees. He´l³eskeÀ
keÀeUeleerue DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®es mJeªHe efYeVe Demeues lejer nslet cee$e SkeÀ®e Demelees. p³eeJesUer
µesleerHeÓeeve meceepej®evee nesleer, l³eeJesUer Yetceer ner meeceép³eJee{ermeeþer cenÊJee®eer ceeveueer peele
nesleer. l³eeveblej nUtnUt J³eeHeej Je JeeefCep³eeuee cenÊJe Deeues. 18J³ee µelekeÀele Fbie´peebveer Yeejleele
DeeHeues jepekeÀer³e Je®e&mJe He´mLeeefHele kesÀues. l³eeJesUer Yeejle ne ke=À<eerHeÓeeve osµe Demeu³eeves
µesleerHeemetve efceUCeeN³ee cenmegueer GlHeVe ne efyeéfìµeeb®ee nslet neslee. DeeefLe&keÀ ¢<ìîee mJe³ebHetCe&
DemeCeeN³ee Yeejlee®ee HeÀe³eoe keÀ©ve IesCes ner l³eeb®eer DeeefLe&keÀ He´sjCee nesleer. Fbiueb[ceO³es Peeuesu³ee
DeewÐeesefiekeÀ ke´ÀebleercegUs lesLeerue DeewÐeesefiekeÀjCee®es Hees<eCe keÀjCes Fbie´peebvee DeeJeM³ekeÀ nesles. l³eemeeþer
ke=Àef<e, GÐeesieOebos, J³eeHeej, keÀj DeeefCe ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe efyeéfìµe GÐeesieOebÐeebvee Hees<ekeÀ DeeefCe
Yeejleer³e GÐeesieOebÐeebvee ceejkeÀ þjCeejs eqmJekeÀejues. µesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCeecegUs µeslekeÀN³eeb®eer
DeeefLe&keÀ DeJemLee o³eveer³e Peeueer. osµeer GÐeesieOebÐeeb®ee Nneme megª Peeuee. Yeejlee®eer mJe³ebHetCe&
DeLe&J³eJemLee cees[keÀUerme Deeueer. oeefjêîe DeeefCe yeskeÀejer ³eecegUs Yeejleer³e pevelee $emle Peeueer.
l³eecegUs ne DeLe&µeeðeer³e ¢<ìerkeÀesve [esÈ³eemeceesj þsTve Yeejleer³e pevelesceO³es peeie=leer keÀjC³ee®ee
He´³elve DeveskeÀ Yeejleer³e efJeÜeveebveer megª kesÀuee.
DeeHeu³ee Yeejle osµeeuee DeeefLe&keÀ¢<ìîee me#ece keÀjC³eemeeþer je<ìêr³e GlHeVeele Jee{
keÀjCes, oj[esF& GlHeVe Jee{efJeCes, yesjespeieejer®es efvecet&ueve keÀjCes, µesleer, GÐeesieOebÐeeb®ee efJekeÀeme
meceleesue DeeefCe µenjer Je ieéceerCe efJekeÀemee®ee meceleesue meeOeCes Del³eble DeeJeµ³ekeÀ nesles. l³eemeeþer
DeeefLe&keÀ mecelee DeeefCe mebHeÊeer®es meceeve JeeìHe ner iejpe nesleer. Hejbleg efyeéfìµeeb®³ee OeesjCeecegUs ns
µekeÌ³e nesle veJnles. cnCetve Yeejleer³e efJe®eejJebleebveer DeLe&µeeðeer³e ¢<ìerkeÀesveeletve efJe®eej ceeb[C³eeme
megªJeele kesÀueer. l³eele efpe. eqJn peesMeer, oeoeYeeF& veewjespeer, v³ee. jeve[s, [e@. jcesµe ®ebê oÊe,
ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues ³eeb®ee meceeJesµe kesÀuee peelees ³ee efJe®eejJebleebveer efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®es
ceeefce&keÀHeCes JeCe&ve kesÀues Deens.
4
jepeejececeesnve je@³e ³eebveer `Keb[Ceer' ne µeyo He´Leceleë JeeHeªve Yeejleer³eeb®³ee DeeefLe&keÀ
µees<eCee®es efyeéfìµeeb®es OeesjCe mHe<ì kesÀues. oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer `Hee@Jnìea De@v[ Deve efyeéfìµe
ªue Fve Fbef[³ee' (1901) ne ie´bLe efuenuee. ³eeceO³es efyeéfìµe Yeejlee®eer uegì keÀµeer keÀjerle Deensle
³ee®eer DeekeÀ[sJeejer efoueer Deens. l³eeb®³ee efnµesyeeHećeeCes 17 keÀesìer Yeejleer³eeb®es Jeeef<e&keÀ GlHeVe 34
keÀesìer 40 ueeKe ª. Deens. cnCepes He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®es Jeeef<e&keÀ GlHeVe meeOeejHeCes 20 ª. FlekesÀ
Deens. ³ee ie´bLeele l³eebveer `Yeejleer³e mebHeÊeer®³ee efveëmmeejCee®ee efme×eble' ceeb[uee. Yeejleeletve ojJe<eea
Fbiueb[uee JesieJesieÈ³ee ªHeeves 40 oµeue#e HeeQ[ vesues peeleele Demee efme×eble l³eebveer ceeb[uee.
J³eeHeej, GÐeesieOebos Je jepekeÀer³e ceeie& ³ee leerve ceeiee&ves Yeejleeleerue mebHeÊeer Fbiueb[ceO³es vesueer peele
Demeu³eecegUs osµeele Yeeb[Jeue efveefce&leerner nesle veener. efyeéfìµe jep³ekeÀlex Yeejleer³e mebHeÊeer®es
efveëmmejCe keÀesCel³ee ceeiee&ves keÀjleele ns l³eebveer Heg{erueHećeeCes meebefieleues Deens.
De) efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eeb®es Jesleve Je efveJe=ÊeerJesleve

ye) efyeéfìµe µeemevee®ee YeejleeceOeerue Je Fbiueb[ceOeerue Ke®e&
keÀ) YeejleeJej ueeouesuee ³eg×Ke®e&
[) Yeejleeleerue efyeéfìµe mewv³eeJej nesCeeje Ke®e&.
efyeéfìµeebveer Yeejleer³e mebHeÊeer®es µees<eCe kesÀues l³eecegUs Yeejlee®³ee Jeeìîeeuee oeefjêîe Deeues
Demes oeoeYeeF& veewjespeeR cnCeleele.
v³ee. jeve[s ³eebveer Jemeenle Jeeoe®ee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej nesCeeje HeefjCeece Heeneruee
neslee. cnCetve l³eebveer DeLe&µeeðeer³e ¢<ìerkeÀesveeletve ef®ebleve Je uesKeve kesÀues. DeewÐeesefiekeÀjCeeuee l³eebveer
Deefleµe³e cenlJe efoues. Yeejleeletve peer mebHeÊeer He´l³e#eHeCes Fbiueb[ceO³es peele nesleer l³eeme jeve[îeebveer
`Keb[Ceer' Demes cnìues Deens. lemes®e efyeéfìµeeb®³ee Ke®ee&®eener l³eebveer Deboepe keÀe{uee Deens. -
`èfo[ keÀesì ªHe³es efnbogmLeeve®³ee mejkeÀejer keÀeceekeÀjerlee, efJeuee³elesme ceeue Kejsoer nesTve ³eslees
l³ee®ee Deoceeme DeOee& keÀesì ªHe³es, pes veeskeÀj ueeskeÀ efJeuee³elesme Deensle l³eeb®ee Heieej Je
FmìeefyueµeceWì®ee Ke®e& DeOee& keÀesì ªHe³es, De[er®e keÀesì ue<keÀjele GcesoJeej veJeerve þsJeleele l³ee®ee
Ke®e& Je DeejceejemebyebOeer Ke®e&,'' Deµee He´keÀejs Yeejleeletve Fbiueb[keÀ[s l³eeb®³ee He´µeemeve Ke®ee&meeþer
efJeefJeOe ceeiee&letve mebHeÊeer peeles ns l³eebveer meHećeeCe oeKeJetve efoues. µesJeìer les cnCeleele keÀer,
efyeéfìµeeb®es jep³e Yeejleele Demeu³eecegUs He´l³eskeÀ Je<eea 16 keÀesìer ªHe³es efJeuee³elesme Keb[Ceer cnCetve
HeeþJeeJes ueeieleele.
[e@. jcesµe®ebê oÊe ³eebveer ‘Economic History of India’ ne ieb´Le oesve Keb[ele
efueefnuee. efyeéfìµe µeemekeÀ JessieJesieÈ³ee ceeiee&veer Yeejlee®es keÀjerle Demeuesues µees<eCe Je l³eecegUs
Yeejlee®eer nesCeejer DeeefLe&keÀ ogëefmLeleer ne ³ee ie´bLee®ee cetU efJe<e³e Deens. Fbiueb[ceOeerue
keÀejKeev³eebvee ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®es Yeejleele GlHeeove keÀjCes, Yeejleeuee efyeéfìµe ceeuee®eer
yeepeejHesþ yeveefJeCes ner efyeéfìµe JemeenleJeeoer µeemevee®eer oesve GefÎ<ìs Demeu³ee®es l³eebveer mHe<ì
kesÀues. Yeejlee®³ee Jee{l³ee DeeefLe&keÀ nueeKeer®es cetU ke=À<eermecem³esle Deens. µeslekeÀN³eebvee ve HesueJeCeeje
keÀje®ee yeespee, peceerveoejebkeÀ[tve nesCeejs µees<eCe Je keÀpe&yeepeejerHeCee ns keÀe³eceOeeje He×leerleerue
og<HeefjCeece Deensle Demes efveefYe&[ HeéfleHeeove l³eebveer kesÀues. efyeéfìµeeb®³ee efJeÊeer³e OeesjCeeleerue oes<eebJej
l³eebveer yeesì þsJeues. jsuJes ceeiee&®³ee efJemleejeJej nesCeeN³ee DeceeHe Ke®ee&Hes#ee µesleeruee HeeCeer -
HegjJeC³ee®eer J³eJemLee megOeejC³eeJej DeefOekeÀ Hewmee Ke®e& keÀjCes efvekeÀ[er®es Deens. Demes cele ceeb[tve
5
Yeejlee®³ee êJ³eeHenjCee®ee pees efJe®eej oeoeYeeF& veewjespeeRveer ceeb[uee neslee. l³ee efme×ebleeme oÊeebveer
Heg<þer efoueer Deens.
vee. ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues ns F.me.1902 meeueer ceO³esJeleea keÀe³eosceb[UeJej efveJe[tve
iesues. l³eeJesUer l³eebveer DeLe&mebkeÀuHeeJej peer 12 Yee<eCes kesÀueer. l³eeJeªve lelkeÀeueerve DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleer mecepeC³eeme ceole nesles. Yeejleer³e µesleer, µeslekeÀN³eeb®eer DeJemLee, GÐeesieOebos, ue<keÀj
Ke®e&, keÀjJ³eJemLee Demes efJeefJeOe DeeefLe&keÀ efJe<e³e l³eebveer ceeefce&keÀHeCes neleeUues. ³eeceO³es l³eebveer
µeslekeÀN³eeb®es oeefjêîe ³ee efJe<e³euee DeefOekeÀ cenÊJe efoues.
2) JemeenleJeeoer ¢<ìerkeÀesve
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU mecepetve Iesleevee JemeenleJeeoe®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ
þjles. Yeejle ner efyeéfìµeeb®eer meJee&le ceesþer Jemeenle nesleer leer efìkeÀefJeC³eemeeþer efyeéfìµeebveer
DeveskeÀeefJeOe ceeiee¥®ee DeJeuebye kesÀuee. Yeejleele meÊee oerIe&keÀeU He´mLeeefHele kesÀueer. efyeéfìµeeb®ee
Yeejleeleerue JemeenleJeeo ne Yeejleer³eeb®es meJe& He´keÀej®es µees<eCe keÀjCes Je Yeejle peemleerle-peemle
keÀmee DeHeíele jenerue ³ee lelJeeJej DeeOeeefjle neslee. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerveblej Yeejleeuee
efyeéfìµeebveer mJeeleb$³e efoues. Yeejleele ueeskeÀµeener µeemeveHeĆeeueer®eer megªJeele Peeueer. ueeuee
uepeHeleje³e ³eeb®³ee celes, `mJeeleb$³e cenlJee®es yeekeÀer®³ee iees<ìer og³³ece Deensle.' Deej.peer.HeÓeeve
³eeb®³ee celes, ``Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUercegUs Yeejleer³e ueeskeÀebceO³es je<ì^Jeeoer YeeJevee efvecee&Ce
Peeueer ns®e ³ee ®eUJeUer®es HeÀej ceesþs ³eµe Deens.'' De@[^³egpe Je cegKepeea ³eeb®³ee celes, ``YeejleeceO³es
Fbie´peer efµe#eCee®ee He´meej Peeuee, ceeveJeer Heíeleer®³ee veJeerve efoµee Deecneuee mecepeu³ee, ³eeceOetve®e
Yeejleer³e je<ìê®eer veJ³eeves GYeejCeer nesF&ue.'' efJeµJesµJej He´meeo ³eeb®³ee celes, ``Heejleb$³e Deeues lejer
Deece®³ee ceOeerue mJeeleb$³ee®eer YeeJevee keÀceer Peeueer veener, HejefkeÀ³eebefJe<e³eer DemeCeeje jeie JesUesJesUer
Peeuesu³ee yeb[eletve efometve ³eslees.'' keÀeBie´sme®³ee vescemle vesl³eeb®esner Demes®e cele nesles keÀer, je<ì^Jeeo,
mJeeleb$³ee®eer YeeJevee ner DeeHeu³eeuee efceUeuesueer Fbie´peeb®eer osCeieer Deens. ns DeeHeu³eeuee Heeµ®eel³e
efµe#eCeecegUs efceUeuesues Deens. HeCe l³ee®eJesUer Flejeb®es Demes cele nesles keÀer, Heé®eerve keÀeUeHeemetve
Deece®³eekeÀ[s je<ì^Jeeo, jepeHe´sce ³ee mebkeÀuHevee DeefmlelJeele nesl³ee.
p³eeJesUer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerves ue{eT mJeªHe OeejCe kesÀues l³eeJesUer DeeCeKeer
SkeÀ efJe®eej Del³eble HeÝeeJeer þª ueeieuee. ³ee efJe®eejeletve®e Yeejleer³e je<ìêr³e vesl³eeb®es keÀewlegkeÀ
keÀjC³ee®eer He×le megª Peeueer. efµe#eCee®³ee He´meejecegUs osµeele je<ì^He´sce, je<ì^Jeeo Je l³eeletve
mJeeleb$³e ner mebkeÀuHevee Heg{s Deeueer. l³ee®eHećeeCes meeceeefpekeÀ Je Oeee|cekeÀ megOeejCeebcegUs osµeele
je<ìêr³e ®eUJeUeruee HeéjbYe Peeuee. Demes je<ìêr³e He´Je=Êeer®³ee FeflenemekeÀejebveer cnìues Deens. Heés.
efyeefHeve®ebêebveer Jejerue oesvner iees<ìeRvee efJejesOe kesÀuee Deens. l³eeb®³ee celes, `` ue{eT je<ìê®eer
HeefjCeleer ner efyeéfìµeebefJejesOeer meebmke=ÀeflekeÀ je<ì^Jeeo eEkeÀJee Oeeefce&keÀ je<ì^Jeeo ³ee mebkeÀuHeveebceO³es
Peeueer l³ee®eHećeeCes meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCeebcegUs ®eUJeUeruee DevegketÀue Demee efme×eble
efceUeuee veener. eEkeÀyentvee Deµee ®eUJeUeRceO³es je<ìêr³e ®eUJeU megª keÀjC³ee®es meeceL³e&®e vemeles.
YeejleeceO³es efyeéfìµeebcegUs efµe#eCee®ee He´meej Peeuee. ³eemebyebOeer yeesueeJe³ee®es Peeues lej Yeejleeleerue
megefµeef#ele ueeskeÀebveer mejkeÀejer veeskeÀN³ee efmJekeÀeju³ee DeeefCe efyeéfìµe µeemevee®es DeefOekeÀejer yevetve
DeeHeu³eeuee ueeskeÀebvee $eeme osC³ee®ee He´³elve kesÀuee. keÀener efµe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥vee efµekeÀefJeues HeCe
l³eebveer je<ìêr³e ®eUJeUerle mJeleëuee PeesketÀve efou³ee®eer GoenjCes keÌJeef®ele®e meeHe[leele. Hejbleg
Fb[esvesefµe³ee, ®eerve ³ee osµeeceO³es ®eeueuesu³ee je<ìêr³e ®eUJeUer Lees[îee HeÀej HećeeCeele keÀe nesF&vee
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee Hees<ekeÀ þju³ee.''
6
1930 les 1940 ³ee one Je<ee&®³ee keÀeUele Yeejleele JemeenleJeeo efJejesOeer efueKeeveeuee
HeÀej ceesþîee HećeeCeele ®eeuevee efceUeueer. Yeejleeleerue je<ìêr³e ®eUJeU peesceeves ®eeueefJeC³eemeeþer
je<ìêr³e vesl³eebveer Oece&, peele, Jeie& ³ee meJe& yeeyeer yeepetuee þsJetve meJe& pevelesuee SkeÀ$e DeeCeC³ee®ee
He´³elve kesÀuee. megªJeeleer®³ee keÀeUele ner ®eUJeU HeÀkeÌle ceO³eceJeieea³e ueeskeÀebHegjleer®e ce³ee&efole nesleer.
je<ìêr³e meYes®es vesles HeécegK³eeves JekeÀerue, [e@keÌìj, J³eeHeejer ³ee Jeiee&leerue nesles, ueeuee uepeHeleje³e
³eebveer meg×e `³ebie Fbef[³ee' ceO³es ner ®eUJeU cnCeeJeer lesJe{er J³eeHekeÀ veener, lej ce³ee&oerle Deens,
®eUJeUer®es YeefJeleJ³e efleuee efceUCeeN³ee meeceev³e ueeskeÀeb®³ee HeeþeRy³eeJej®e DeJeuebyetve Demeles Demes
ceev³e kesÀues Deens. ³eenerHeg{s peeTve l³eebveer vescemle Heg{eN³eebJej Deµeer ìerkeÀe kesÀueer Deens keÀer, l³eebvee
meeceev³e ceeCemeebHe³e¥le ner ®eUJeU Heesn®eefJelee Deeueer veener. Sce. Sve. ye@vepeeaveer meg×e ner ®eUJeU
ceO³ece Jeefie&³eeb®eer Je l³eeb®³eeHegjleer®e ce³ee&oerle nesleer Demes cnìues Deens. uees. efìkeÀUebveermeg×e
DeeHeues vesle=lJe ns HeécegK³eeves megefµeef#ele Yeejleer³eeb®es®e Deens Demes ceev³e kesÀues Deens. Hejbleg cenelcee
ieebOeerpeeR®ee p³eeJesUer jepekeÀer³e ef#eeflepeeJej Go³e Peeuee l³eeJesUer cee$e je<ìêr³e ®eUJeUer®es
mJeªHe®e Heeueìues. HeÆeefYe efmeleejece³³ee ³eebveer Demes HeéfleHeeove kesÀues Deens keÀer, `ìeebOeerpeeR®es
vesle=lJe Jeie&, peeleer Je Oecee&leerle nesles. ieebOeerpeeRveer l³eeb®³eeHeg{s meceeve je<ìêr³e efnlee®ee efJe®eej
ceeb[uee, l³eecegUs iejerye-Þeerceble ³eeb®³ee ceO³es mJeeleb$³ee®eer Gceea efvecee&Ce Peeueer.''
[e@. Deej. meer. cegpegceoej ³eebveer èEnot je<ì^Jeeo' Je `cegefmuece je<ì^Jeeo' Demee mHe<ì
He´Jeen Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerceO³es HeenC³ee®ee He´³elve kesÀuee. [e@. cegpegceoej Yeejleer³e
meceepeeleerue efJeµes<eleë eEnot Je cegefmuece ieìeleerue HegÀì Jee{efJeC³eele efyeéfìµe µeemekeÀeb®ee eEmene®ee
Jeeìe neslee, ³ee oesve ieìeb®³ee ueeskeÀeb®es SkeÀe je<ìêr³e J³eemeHeerþeJej ³esC³ee®es He´³elve efyeéfìµeebveer
peeCeerJeHetJe&keÀ neCetve Hee[ues, ns les ceev³e keÀjleele. SJe{s®e veJns lej efyeéfìµeebveer Yeejlee®eer HeÀeUCeer
kesÀueer ³eeceO³es l³eeb®eer kegÀìveerleer ueHeuesueer nesleer ns l³eebveer GoenjCeemen oeKeJetve efoues. efnbot Je
cegefmuece ³eeb®³eele meebmke=ÀeflekeÀ Yeso Deensle. l³eeb®³eele meebcepem³e veJnles, ns meHećeeCe oeKeJetve efoues
Deens. ®eUJeU keÀeUele je<ìêr³e vesl³eebveer kesÀuesu³ee ®egkeÀeJejner les He´keÀeµe ìekeÀleele. ieebOeerpeeRveer
Oece& Je jepekeÀejCee®eer mejefcemeU kesÀu³eeyeÎue l³eebvee oes<e osTve ieebOeer ns jepekeÀer³e meble nesles keÀer
meblelJe Demeuesues jepekeÀejCeer nesles Demes Kees®ekeÀ efJeOeeve les keÀjleele. cee$e 1946 meeueer
ieebOeerpeeRveer HeéCeHeCeeves kesÀuesu³ee veewKeeueerleerue keÀeceefiejeryeÎue cegpetceoej l³eeb®es leeW[ Yeªve
keÀewlegkeÀ keÀjleele. Deµee He´keÀejs SsefleneefmekeÀ mel³eeJej KebyeerjHeCes Hee³e jesJetve kesÀuesu³ee mJeeleb$³e
mebieéceeJejerue l³eeb®³ee efueKeeveeletve je<ìêr³e Je=Êeer [eskeÀeJeu³eeKesjerpe jnele veener.
[e@. leeje®ebo ³eebveer ‘The Influence of Islam on Indian Culture’ DeeefCe

‘History of Indian freedom movement’ ne ®eej Keb[e®ee ie´bLe efuenuee. ³ee ie´bLeeletve
l³eeb®ee Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerkeÀ[s HeenC³ee®ee je<ìêr³e ¢<ìerkeÀesve mHe<ì neslees. YeejleeJejerue
Fmueece meÊes®ee HeÝeeJe mHe<ì keÀjleevee les Demes cnCeleele keÀer, ``Yeejlee®eer mebmke=Àleer ner kesÀJeU eEnot
mebmke=Àleer vetmeve, eEnot Je Fmueeceer mebmke=Àleer®³ee mecevJe³eeletve Glke´Àeble Peeuesueer leer SkeÀ mebHeVe
mebmke=Àleer Deens.'' Yeejlee®³ee mJeeleb$³e ue{îeeJejerue ®eej Keb[ele Fbie´peer meÊee mLeeHeve
nesC³eeHetJeea®³ee Yeejleele Demeuesueer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, DeelceefveYe&j ieéceerCe J³eJemLee, GÐeesie Je
J³eeHeejeleerue YejYejeì ³ee HeeµJe&YetceerJej yebieeueceO³es kebÀHeveer®eer meÊee mLeeHeve neslee®e l³ee Heébleeleerue
jefnJeeµeeb®eer Peeuesueer ogjeJemLee ³ee®es lelkeÀeueerve efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eeb®³ee He$eeleerue Gleejs osTve
les efJeJes®eve keÀjleele. lemes®e 19J³ee µelekeÀe®³ee HeéjbYeer nesT ueeieuesues je<ìêr³e HeýeesOeve, Yeejleer³e
7
Deefmceles®es HegveªppeerJeve, l³eele je<ìêr³e Je=Êeer®³ee meeefnefl³ekeÀebveer Je He$ekeÀejebveer kesÀuesueer
keÀeceefiejer DeeefCe mJeeleb$³e mebieéceeuee J³eeHekeÀ He´Jeeneleerue cenlJee®³ee Ie[ecees[er Je je<ìêr³e vesl³eeb®es
keÀe³e&, peveDeeboesueves ³eeb®es les leHeefµeueJeej JeCe&ve keÀjleele. [e@. leeje®ebo efyeéfìµeeb®³ee
kegÀìveerleerJejner He´keÀeµe ìekeÀleele. cegefmuece DeuHemebK³eebkeÀeb®es yegpeieeJeCes Heg{s keÀªve efyeéfìµeebveer
DeeHeueer meÊee keÀe³ece keÀµeer efìkeÀJeueer, cegefmuece peceele Jeeoe®eer yeerpes keÀµeer jesJeueer Je JesUesJesUer
l³eeuee keÀmes KeleHeeCeer Ieeleues p³ee-p³ee JesUer keÀeBie´sme Je cegefmuece ueeRie je<ìêr³e ue{îeele SkeÀ$e
³esC³ee®eer µekeÌ³elee efvecee&Ce Peeueer l³ee l³ee JesUer efyeéfìµe µeemekeÀebveer ueerie vesl³eebvee Deceer<es oeKeJetve
ue{îeele meeceerue nesC³eeHeemetve HejeJe=Êe keÀmes kesÀues Demes DeveskeÀ oeKeues les osleele DeeefCe Yeejlee®eer
HeÀeUCeer ns efyeéfìµe ketÀìveerleer®es keÀìt HeÀU nesles Demes meeOeej He´mLeeefHele keÀjleele. Deµee He´keÀejs
leeje®ebo ³eebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®es je<ì^Jeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve efueKeeve kesÀues Deens.
Lees[keÌ³eele 20 Jes µelekeÀ Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue je<ìêr³e ¢ef<ìkeÀesvee®ee efJe®eej

keÀjlee Deefleµe³e cenlJee®es Deens. ³ee keÀeUele DeveskeÀefJeOe cetu³eeb®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee.
mJeleb$e Yeejlee®es efoJ³e mJeHve ®eUJeUerleerue vesl³eebveer Heeefnues. ueeskeÀµeener jep³eJ³eJemLee, meJee¥vee
meceeve nkeÌkeÀ, meJeueleer, µees<eCecegkeÌle meceepe, meJee¥vee peerefJelee®eer Je ®eefjleeLee&®eer µeeµJeleer Je je<ì^
GYeejCeerceO³es meJee¥®ee menYeeie Demes keÀener cetueYetle efme×eble mJeeleb$³e ®eUJeUer®es DeeOeejmlebYe
nesles. efyeéfìµeeb®³ee Heejleb$³eeletve cegkeÌle Peeuesu³ee Yeejleele peveles®es jep³e jenerue, Je les µeemeve
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ µees<eCecegkeÌle meceepe efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee yeebefOeuekeÀer®es jenerue ns mJeeleb$³e
®eUJeUer®es O³es³e nesles ne je<ì^Jeeoer ¢<ìerkeÀesve [esÈ³eemeceesj þsJetve®e Yeejleer³eebveer efyeéfìµe
meeceép³eeJeeoe®³ee efJejesOeele ue{e efouee Deens.
1.2.2 ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer (Marxist School)

F.me. 1950 veblej YeejleeceO³es ceekeÌme&®³ee lelJe%eeveeves HeÝeeefJele Peeuesu³ee
efJe®eejJebleebveer Yeejleer³e Feflenemee®es efueKeeve ceekeÌme&Jeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer.
³ee lelJeJesÊ³eebveer keÀeue& ceekeÌme&®es lelJe%eeve pemes®³ee lemes mJeerkeÀejues vemeues lejer l³ee®³ee
lelJe%eevee®ee HeÝeeJe Yeejleer³e FeflenemeeceO³es µeesOeC³ee®ee efveefµ®ele He´³elve kesÀuee. Yeejleer³e je<ìêr³e
®eUJeUer®³ee ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejÒeCeeueervegmeej kesÀuesu³ee efueKeevee®eer ceenerleer IesC³eeDeieesoj DeeHeCe
ceekeÌme&®³ee lelJe%eevee®ee Dee{eJee Lees[keÌ³eele Heg{erueHećeeCes IesT.
1) keÀeue& ceekeÌme&®es peerJeve®eefj$e ë

ceeveJeer peerJevee®³ee Jeeì®eeueer®ee meKeesue DeY³eeme keÀªve l³eemebyebOeer keÀener cegueYetle
efme×eble ceeb[Ceejs pes lelJeJesÊes 19J³ee µelekeÀele Go³eeme Deeues l³eeHewkeÀer SkeÀ keÀeue& ceekeÌme& nes³e. les
SkeÀ kegÀµeeie´ yeg×er®es lelJe%e Je ê<ì µeeðe%e lej neslees®e l³eeyejesyej®e mebHetCe& ceeveJe peeleer®³ee
keÀu³eeCee®ee efJe®eej keÀjCeejs Je l³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ ke=Àleer®ee HegjmkeÀej keÀjCeejs ke=Àleerµeerue
ceeveJeleeJeeoer efJe®eejJeble neslees. keÀeue&ceekeÌme&®ee pevce Heefµ®ece pece&veerleerue efì^Dej ³ee efþkeÀeCeer 5 ces,
1818 jespeer SkeÀe JekeÀeruee®³ee Iejele Peeuee. F.me.1835 les 1841 ³ee keÀeUele l³eeves yeeefue&ve
DeeefCe yee@ve ³esLes keÀe³eÐee®ee DeeefCes v³ee³eµeeðee®ee meg×e DeY³eeme kesÀuee. keÀesueesve ceO³es efveIeCeeN³ee
SkeÀe GoejceleJeeoer efve³elekeÀeefuekesÀ®ee lees mebHeeokeÀ yeveuee. lesLes®e l³ee®eer Sbieume ³ee meceefJe®eejer
J³ekeÌleerµeer cew$eer Peeueer. He´Àevme, Fbiueb[ceOeerue ceeveJeleeJeeoer, meceepeJeeoer, HeéieeflekeÀ Fbefiueµe
DeLe&µeeðe%e Je nsiesue efve<þebµeer l³ee®ee mebHeke&À Deeuee. l³eeletve®e µeeðeer³e meceepeJeeoer keÀeue&ceekeÌme&
le³eej nesT ueeieuee. F.me.1848 ceO³es ceekeÌme& Je Sbieume ³eeb®ee `keÀc³egefve<þ ce@efveHesÀmìes'
8
He´keÀeefµele Peeuee. keÀc³egefve<þ ce@efveHesÀmìes cnCepes `meec³eJeeoe®ee peenerjveecee' nes³e. ne peenerjveecee
Heéfme× Peeuee DeeefCe peie yeoueC³ee®eer leekeÀo DeeHeu³eeceO³es Deens Demee efJeµJeeme efvecee&Ce keÀjCeejer
He´sjCee l³ee keÀeUeleerue DeveskeÀ ³egjesefHe³eve je<ìêleerue keÀeceieej ®eUJeUeRvee efceUeueer. l³eeveblej Heg{s
F.me. 1867 ceO³es keÀeue&ceekeÌme&®ee òeme ke@ÀefHeìue' ne ie´bLe He´keÀeefµele Peeuee. oeme ke@ÀefHeìue ³ee
ie´bLeele l³eeves ÜÜeblcekeÀ YeeweflekeÀJeeo, Feflenemee®eer DeeefLe&keÀ J³eeK³ee DeefleefjkeÌle cetu³ee®ee efme×eble
Je Jeie& mebIe<e& ns efme×eble ceeb[ues. Feflenemee®eer ceerceebmee l³eeves DeeefLe&keÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀueer.
Fefleneme cnCepes Jeie&mebIe<ee&®eer ieeLee Deµeer l³eeves Feflenemee®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens. He´l³eskeÀ
SsefleneefmekeÀ Ieìves®³ee ceeies DeeefLe&keÀ keÀejCe Demeles. DeeefLe&keÀ keÀejCeeJej®e meceepee®es mJeªHe Je
Flej mebmLee DeJeuebyetve Demeleele. DeeefLe&keÀ GlHeeovee®³ee meeOeveebceO³es yeoue neslee®e meceepee®es
mJeªHe Je mebmLee yeoueleele. Lees[keÌ³eele ceeCetme pes ke=Àl³e keÀjlees l³ee®³ee cegUeµeer DeeefLe&keÀ
mJeeLee&®eer He´sjCee Demeles Demes ceekeÌme& cnCelees.
2) ceekeÌme&®ee DeefleefjkeÌle cegu³ee®ee efme×eble

ceekeÌme&ves DeefleefjkeÌle cetu³ee®ee efme×eble ceeb[uee. ³eele l³eeves Yeeb[JeueoejebkeÀ[tve cepegjeb®es
nesle Demeuesu³ee µees<eCeeJej He´keÀeµe ìekeÀuee Deens. cepegjeuee Þece keÀjeJes ueeieleele Je ³ee Þeceeletve®e
GlHeeovee®es cetu³e þjles cnCetve®e Þeceeuee cetu³e Deens. cepegj Þece keÀjleele l³ee HećeeCeele l³eeb®eer
ceguîeµekeÌleer Ke®e& nesles. l³eemeeþer l³eeuee cepegjer efceUles. Hejbleg ceekeÌme&®³ee celes, l³eeuee peer cepegjer
efceUles leer l³ee®³ee Þecee®³ee ceeveeves keÀceer efoueer peeles. l³eecegUs cepegjeuee efceUCeeN³ee ceesyeou³eeHes#ee
cepetj pes peemleer®es Þececegu³e efvecee&Ce keÀjlees l³eeuee ceekeÌme& DeefleefjkeÌle cegu³e cnCelees. cepegj pesJe{s
peemle Þececetu³e efvecee&Ce keÀjerue lesJe{e ceeuekeÀeuee peemle HeÀe³eoe neslees DeeefCe l³ee®es Yeeb[Jeue cetU
jkeÀces®³ee efkeÀleer lejer Heìerves Jee{les. ³eeceOetve®e Yeeb[Jeueoejebvee veHeÀe efceUlees. cee$e cepegjeb®eer
efHeUJeCetkeÀ nesles. keÀejCe DeefleefjkeÌle cetu³e Jee{efJeC³eemeeþer Yeeb[Jeueoej DeveskeÀ ³egkeÌl³ee - He´³egkeÌl³ee
keÀjleele. l³eele SkeÀerkeÀ[s keÀecee®es leeme Jee{efJeues peeleele lej ogmejerkeÀ[s cepegjer keÀceer kesÀueer peeles
cnCetve ceekeÌme&ves Jeie&efJejefnle meceepee®es lelJe%eeve ceeb[ues. keÀeceieejebvee ¬eÀebleer®ee mebosµe efouee.
peieeleerue keÀeceieejebvees SkeÀ Jne! ner Iees<eCee kesÀueer. keÀeceieejebveer pej Yeeb[Jeueoejeb®³ee efJejesOeele
ke´Àebleer kesÀueer lej meec³eJeeoer meceepej®evee efvecee&Ce nesF&ue Demes ceekeÌme& cnCelees.
3) ceekeÌme&®ee DeueieerkeÀjCee®ee efme×eble

Yeeb[Jeueµeener ³ee mebkeÀuHevesletve ceekeÌme&uee DeueieerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee meg®eueer.
DeueieerkeÀjCe cnCepes DeefueHlelee eEkeÀJee ogjeJee nes³e. peieele p³eeJesUer Yeeb[Jeueµeener®ee efkekeÀeme
Peeuee l³eeJesUer meceepeele Jeie&efveefce&leer, Jeie&mebIe<e& leerJe´ nesle iesues. l³eecegUs®e SkeÀ Jeie& ogmeN³ee
Jeiee&Heemetve otj peeT ueeieuee. DeefueHle nesT ueeieuee. efJeµes<e cnCepes ns oesvner Jeie& SkeÀceskeÀebJej®e
DeJeuebyetve Demeleele. Goe. meceepeeceO³es keÀesCelesner Jeie& Demeesle ceie mejbpeeceµeener, iegueeceefiejer
eEkeÀJee Yeeb[JeueµeenerceOeerue Yeeb[Jeueoej Je keÀeceieej Demes Jeie& Demeesle ³ee oesveerner Deueie DemeCeeN³ee
Jeiee¥vee SkeÀceskeÀeb®eer DeeJeµ³ekeÀlee Demeles. Yeeb[JeueoejebkeÀ[s GlHeeovee®eer meeOeves l³eeJejerue ceeuekeÀer
Je Yeeb[Jeue, mebHeÊeer Demeles HeCe ner meeOeves keÀe³ee&vJeerle keÀjC³eemeeþer l³eeuee keÀeceieejebJej DeJeuebyetve
jneJes ueeieles. meceepeeleerue Deueielee ner YeeweflekeÀlescegUs JemlegbJejerue ceeuekeÀercegUs efvecee&Ce nesle
Demeles. Demes ceekeÌme&uee ³ee efme×ebleeletve mHe<ì keÀjeJe³ee®es Deens.
9
4) ceekeÌme&®ee Jeie&mebIe<ee&®ee efme×eble
meceepee®³ee efJekeÀemeemeeþer meJee&le HeÝeeJeer µekeÌleer cnCepes Jeie&mebIe<e& Demee ceekeÌme&®ee
efme×eble Deens. Heé®eerve keÀeUer meceepeele keie& DeefmlelJeele veJnles. ceeveJe mecegn keÀªve jenle
Demeu³eecegUs GlHeeoveeJej meJee¥®eer meceeve ceeuekeÀer nesleer. DeeHeu³ee iejpeeb®³ee Hegle&lesmeeþer
efvemeiee&leerue meJe& Jemlegb®es mecegneceO³es meceeve JeeìHe kesÀues peele Demes. ceeveJee®³ee yeewef×keÀ Heíeleerletve
DeveskeÀ He´keÀej®es µeesOe ueeieues DeeefCe ceeveJe mJeleë Jemletb®es GlHeeove keÀª ueeieuee. l³eeletve Þece
efJeYeepevee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. Jemlegb®³ee JeeìHeeceO³es Deblej efvecee&Ce Peeues. ³esLetve®e KeN³ee
DeLee&ves Jeie&Yesoe®eer megªJeele Peeueer. meceepeele DeveskeÀ Jeie& efvecee&Ce Peeues. DeeOegefvekeÀ keÀeUele
Yeeb[Jeueoej Je keÀeceieej Demes oesve Jeie& efvecee&Ce Peeues. DeefleefjkeÌle Þece cetu³ee®³ee efme×ebleeHećeeCes
Yeeb[Jeueoej keÀeceieejeb®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjlees. l³eemeeþer keÀeceieej Jeiee&ves mebIeìerle nesTve
Yeeb[Jeueµeener efJejesOeele Je efleuee mebj#eCe osCeeN³ee mejkeÀej efJejesOeele ke´Àebleermeeþer SkeÀ JneJes Demes
ceekeÌme& cnCelees ³eeuee®e l³eeves Jeie& mebIe<e& Demes cnìues Deens.
5) ceekeÌme&®es meceepeJeeoemebyebOeer efJe®eej
YeeweflekeÀJeeoer µeeðeer³e efJeJes®evee®³ee DeeOeejs ceekeÌme&ves YeefJe<³eeyeeyele pees efme×eble ceeb[uee
l³eeme meceepeJeeoe®³ee Go³ee®ee efme×eble Demes cnCeleele. cepegj Jeie& Yeeb[Jeueµeener efJeª× ke´Àebleer
keÀªve GlHeeove He×leer®ee µesJeì keÀjsue Je GlHeeovee®eer meeOeves Je Heéfke´À³ee DeeHeu³ee neleer IesF&ue
l³eeJej cepetj Jeiee&®eer ngketÀceµeener mLeeHeve nesF&ue. cee$e ner DeJemLee DeuHekeÀeueerve Demesue leer
Yeeb[Jeueµeener GlHeeove J³eJemLeskeÀ[tve meceepeJeeoer GlHeeove J³eJemLeskeÀ[s peeC³ee®eer DeefveJee³e&
mebke´ÀceCeeJemLee Deens DeuHeeJeOeerle®e leer DeJemLee mebHetve GlHeeove Heéfke´À³ee meceepee®³ee ceeuekeÀer®eer
nesF&ue. GlHeeovee®eer mebHetCe& Heéfke´À³ee Je efJelejCee®eer J³eJemLee meceepee®³ee neleer ³esF&ue. ³ee J³eJemLesle
meceepeeleerue He´l³eskeÀ IeìkeÀe®³ee iejpee HegjefJeu³ee peeleerue. J³ekeÌleer ner meceepee®eer DeefYeVe IeìkeÀ
Demeu³eecegUs leer GlHeeove Heéfke´À³es®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ jenerue. meceepeele GlHeeokeÀ Je meceepeemeeþer
GlHeeove ³ee Heéfke´À³esle Keepeieer ceeuekeÀer Je Keepeieer veHeÀe ³ee mebkeÀuHevee lemes®e HejmHej efJejesOeer
efnlemebyebOee®es Jeie& GjCeej veenerle. Jeie&efJeefnve meceepe DeefmlelJeele ³esF&ue. ceekeÌme&®³ee ³ee
efJe®eejmejCeeruee Sbieume µeeðeer³e meceepeJeeo cnCelees.
6) ceekeÌme&®es Oecee&mebyebOeer efJe®eej

Oece& ner DeHetÀ®eer ieesUer Deens Demee ceekeÌme&®ee DeeJe[lee efme×eble Deens. meceepeeuee efHeUCeejs
ueeskeÀ Flej µeesef<ele Jeiee&uee Oecee&®eer Yeerleer Ieeueleele, DeeHeuee mJeeLe& meeOeleele. cnCetve Oece& ner
DeHetÀ®eer ieesUer Deens, Demes ceekeÌme&uee Jeeìles. ceekeÌme& Oecee&uee DeHetÀ®eer ieesUer Demes cnCetve l³eep³e
ceevelees. ³ee®ee DeLe& Oecee&®³ee ceguelelJeebvee lees veekeÀejlees Demee vemetve, DeveskeÀ µelekesÀ Oecee&®ee
GHe³eesie p³ee De³eesi³e He´keÀejs kesÀuee peele neslee, meceepee®eer mJeleb$e efJe®eejµekeÌleer Ke®®eer kesÀueer peele
nesleer, He´mLeeefHele J³eJemLee keÀe³ece efìkeÀefJeC³eemeeþer Oece&mebmLee Oecee&®ee ieewjJeeHej keÀjerle nesl³ee
l³eeuee ceekeÌme&®ee Dee#esHe neslee.
7) ceekeÌme&®³ee efme×ebleeJejerue efìkeÀe.
ceekeÌme&ves ceeb[uesu³ee efJeefJeOe He´keÀej®³ee efme×ebleeJej DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue efJe®eejJebleebveer
Heg{erue HećeeCes efìkeÀe kesÀueerDeens. ceekeÌme&ves DeeHeuee keÀesCelee®e efme×eble meg$eye× efjleerves ceeb[C³ee®ee
He´³elve kesÀuee veener. Jesyej®³ee celes, ``ceekeÌme&®ee DeeefLe&keÀ efme×eble Del³eble mebefoiOe Deens. l³eeves
DeLe&µeeðee®es keÀesCelesner efvekeÀ<e ve ueeJelee®e DeeHeuee efme×eble ceeb[uee Deens''
10
ceekeÌme&ves Dejep³eJeeoe®ee HeefjCeece cnCetve meceepeJeeoe®ee Go³e ner keÀuHevee ceeb[ueer. HeCe
ner keÀuHevee efveJJeU keÀuHevee®e jeefnueer. Fmee®ee yeefue&ve®³ee celes, ``ceekeÌme&uee YeeJeer keÀeUele ³esCeeN³ee
HeBÀefmePece, SkeÀeefOekeÀejµeener, ³ee mebkeÀìeb®eer ®eentuener ueeieueer veener. l³ee®es Yeeb[Jeueµeener®es efvekeÀ<e
19J³ee µelekeÀe®³ee keÀener Je<ee&Hegjles®e efmeceerle nesles. l³ee®eer KeN³eeKegN³ee ueeskeÀµeener®eer Je
keÀc³egefvePece®eer YeekeÀerles Kejerner þjueer veenerle.''
keÀeue& Hee@Hej cnCelees keÀer, ``ceekeÌme&ves DeeHeues efme×eble Je JemlegefmLeleer ³eeb®eer meebie[
IeeueC³ee®ee HeÀejmee He´³elve kesÀuee veener. ceekeÌme&®eer µeeðeer³e efme×ebleevegmeej kesÀuesueer YeefJe<³ekeeCeer ner
mebosn efvecee&Ce keÀjCeejer Deens. ceekeÌme&®³ee efueKeeveecegUs lees meceepee®ee µe$et Deens Demee iewjmecepe
efvecee&Ce Peeuee.''
Heés. De@vLeveer efie[vme ³eeb®³ee celes, ``ceekeÌme&®es efJe®eej 19J³ee µelekeÀe®³ee ¢<ìerves efþkeÀ
nesles HeCe 20J³ee µelekeÀe®³ee o=<ìerves oes<eemHeo Deensle.''
keÀe@keÀjves ceekeÌme&Jej Deµeer efìkeÀe kesÀueer Deens keÀer, ``ceekeÌme&®es lelJe%eeve leke&Àµeeðe Je
Feflenemee®³ee HegjeJ³eeJej DeeOeejerle veener.''
8) veJeceekeÌme&Jeeo
ceekeÌme&®³ee efJe®eejeb®ee DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve meO³ee®³ee HeefjefmLeleer®³ee meboYee&leerue
DeY³eeme cnCepes veJeceekeÌme&Jeeo nes³e. ceekeÌme&ves Jeie&mebIe<ee&®ee efme×eble ceeb[uee. Feflenemee®ee DeeefLe&keÀ
¢ef<ìkeÀesveeletve DevJe³eeLe& ueeJeuee. l³ee®ee®e efJe®eej DeeOegefvekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer
kesÀuee. veJeceekeÌme&JeeÐeeb®³eeceO³es DeBefìefveDees ieéce®eer ³ee Fìeefue³eve lelJeJesll³ee®eer YetefcekeÀe HećegKe
Demeueer lejer ³ee efJe®eej HejbHejsceO³es jeF&ì efceume, uegF&me keÀesPej, uegF&me n@jesefJeìPe ³ee
efJe®eejJebleeb®ee meceeJesµe neslees. ceekeÌme&®³ee efJe®eejeHećeeCes kesÀJeU Jeie&mebIe<ee&®ee efJe®eej keÀªve
®eeueCeej veener. lej peeieeflekeÀ, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e HeefjefmLeleer HećeeCes p³ee DeveskeÀ
mecem³ee efvecee&Ce Peeuesu³ee Deensle l³eeyeÎue veJeceekeÌme&Jeeoer efJe®eej keÀjleele. efJekeÀefmele osµeebceO³es
DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee HeefjCeeceeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee, meeceeefpekeÀ mebIe<e&, JebµeÞes<þlJee®eer
YeeJevee Deµee meejK³ee mecem³eeb®es mJeªHe keÀe³e Deens ³ee®ee efJe®eej keÀªve l³ee®³eeJej GHee³e³eespevee
keÀe³e DemeeJ³eele ³ee®eener efJe®eej veJeceekeÌme&JeeoeceO³es ³eslees. ³eeefµeJee³e meceepeeleerue He´l³eskeÀ
IeìkeÀe®ee efJe®eej keÀjC³ee®ee Deeień veJeceekeÌme&Jeeoer Oejleele. efðe³eeb®es He´µve, efJeÐeeL³ee¥®es He´µve,
³eg×ecegUs ceeveJeer peerJeveeJej nesCeejs HeefjCeece, mebHetCe& peieYej JesieJesieÈ³ee #es$eele efvecee&Ce nesCeejs
He´µve ³ee meJe& He´µveeb®³ee mees[JeCetkeÀermeeþer ®eUJeU F.®ee efJe®eej veJeceekeÌme&Jeeoer keÀjleele.
9) ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer®³ee ¢<ìerkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU

Yeejleeleerue je<ìêr³e ®eUJeUer®³ee ceekeÌme&Jeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve DeY³eemee®ee Hee³ee Heéfme×
FeflenememebµeesOekeÀ jpeveer HeeceoÊe Je S. Deej. osmeeF& ³eebveer Ieeleuee. veblej®³ee keÀeUele DeveskeÀ
FeflenememebbµeesOekeÀebveer l³ee®ee efJekeÀeme kesÀuee. meeceép³eJeeoer efJe®eejHeĆeeueer®³ee Gueì ceekeÌme&Jeeoer
FeflenemekeÀej, mebµeesOekeÀ, HeéLeefcekeÀ efJemebieleer®eer Je Yeejlee®³ee je<ì^ yeveC³ee®³ee Heéfke´À³es®eer oKeue
Iesleele. DeeefCe je<ì^Jeeoer efJe®eejHe´Jeene®³ee Gueì les Yeejleer³e meceepeeleerue DebleefJe&jesOeeJej yeesì
þsJeleele. leLeeefHe, keÀener FeflenemekeÀej Goe. jpeveer HeeceoÊeebmeejKes FeflenemekeÀej meeceép³eJeeoe®ee
efJejesOeeleerue HeéLeefcekeÀ efJemebieleer DeeefCe og³³ece meeceeefpekeÀ DebleefJe&jesOe ³eeb®ee cesU yemeJele veenerle.
11
meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeeleerue ®eUJeU Jeieea³e eEkeÀJee meeceeefpekeÀ mebIe<ee&®³ee mJeªHeele ceeb[C³eekeÀ[s
l³eeb®ee keÀue Demelees. lees Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®ee Deieoer `Heeb{jHesµeer ®eUJeU' Demee vemeuee
lejer `Heeb{j Hesµeeb®eer ®eUJeU' Demee efJe®eej keÀjleele. l³eecegUs Kegu³ee Je meJe&Jeie& meceeJesµekeÀ
Jewefµe<ìîeebkeÀ[s l³eeb®es ue#e peele veener. ³ee FeflenemekeÀejeb®³ee celes, ceO³ece Jeiee&ves je<ìêr³e
®eUJeUerle HećegKe YetefcekeÀe Heej Hee[ueer. je<ìêr³e vesle=lJe, ceO³ece Jeie& DeeefCe Yeeb[Jeueoejeb®ee Jeie&
SkeÀ®e Deens Demes ceeveC³eekeÀ[s l³eeb®ee keÀue Demelees. ®eUJeUer®es He´keÀej DeeefCe efleves Iesleuesueer
jCeveerleerefJe<e³ekeÀ ceeIeej eEkeÀJee kesÀuesueer le[pees[ ³ee lelJeeb®³ee meboYee&le les ®eUJeUer®es Jeieea³e
efJeµues<eCe keÀjleele. keÀener Lees[îee FeflenemekeÀejeb®ee ¢<ìerkeÀesve ³eeHes#eener DeefOekeÀ mebkegÀef®ele Deens.
DeeefLe&keÀ mebHeÊeer GYeer keÀjC³ee®³ee leekeÀoercegUs je<ìêr³e jepekeÀejCeeuee JeUCe ueeJeC³ee®eer eEkeÀJee
l³eeJej HeÝeeJe Hee[C³ee®eer #ecelee efveefµ®ele nesle Demeles. Demes Fbef[³eepe mìîeue HeÀe@j Fbef[Hesv[med
³ee ie´bLeele efyeefHeve®ebê cnCeleele.
Yeejlee³eeb®eer je<ìêr³e ®eUJeU ner HeécegK³eeves pevemeeceev³eeb®eer ®eUJeU nesleer. l³eele

meceepee®³ee Keeue®³ee mlejeleerue DeveskeÀ ieìeb®ee cenÊJeHetCe& menYeeie neslee. l³eeb®³ee He´®eb[
HećeeCeeJejerue menYeeieecegUs ®eUJeUeruee je<ìêr³e mJeªHe Deeues. keÀesCel³eener ®eUJeUeruee Jew®eeefjkeÀ
vesle=lJe megefµeef#ele ceO³ece Jeiee&leerue efJe®eejJebleebkeÀ[tve efceUles ns SsefleneefmekeÀ mel³e veekeÀejlee ³esle
veener. l³eeHećeeCes®e Yeejleele Ie[ues ns cee$e eflelekesÀ®e Kejs Deens cee$e ³ee vesle=lJeeves DeeHeu³ee ieìe®es
veJns lej meJe&meeceev³eeb®es He´µve G®euetve Oejues Je l³eemeeþer mebIe<e& kesÀuee Deµeer efyeefHeve®ebêeb®eer
leelJeerkeÀ YetefcekeÀe Deens. je<ì^Jeeo lemes®e l³ee®³eeµeer efveie[erle Demeuesu³ee JemeenleJeeo, peceeleJeeo
Je je<ì^Jeeoe®³ee Jew®eeefjkeÀ ®eUJeUer®³ee ieefleceeve mJeªHee®esner les efJeµues<eCe keÀjleele. [e@.
efyeefHeve®ebê ³eeb®³ee Heéfme× efueKeeveele ‘The Rise and Growth of Economic
Nationalism’,Nationalism and colonialism in Indias’ Communism in
modern India.’ ns ie´bLe GuuesKeveer³e Deensle. ‘India Struggle for Freedom’ ³ee
uesKemebieńe®es les mebHeeokeÀ Deensle.
efyeefHeve®ebêebveer DeeHeu³ee ‘Rise and Growth of Economic Nationalism’
³ee ie´bLeele mJeosµeer ®eUJeUerHetJeea®³ee je<ì^Jeeoer efJe®eejeceeieerue DeeefLe&keÀ Je Jew®eeefjkeÀ He´sjCeeb®es
efJeJes®eve kesÀues Deens. ³ee keÀeUeleerue je<ìêr³e vesl³eeb®eer YetefcekeÀe Yeeb[JeueJeeoeuee Hees<ekeÀ Demeu³ee®es
cele les J³ekeÌle keÀjleele. ‘Nationalism and colonialism in India’ ³ee ie´bLeele efyeéfìµe
µeemeve keÀeUele Go³eeuee Deeuesuee Yeejleer³e Yeeb[Jeueoej Jeie& efyeéfìµe mejkeÀejuee DevegketÀue veJnlee.
efyeéfìµeebveer l³eebvee Heéslmeenve ve efou³eecegUs Je DeeefLe&keÀ OeesjCeele og³³ece mLeeve efou³eecegUs lees Jeie&
Demebleg<ì jeefnuee l³eecegUs ³ee Jeiee&ves mJeosµeer ®eUJeUeruee Heeefþbyee efouee. Demes efyeefHeve®ebê
cnCeleele. ‘Communism in India’ ³ee ie´bLeele peceeleJeeoe®³ee Go³ee®eer Je efJekeÀemee®eer les
keÀejCeceerceebmee keÀjleele. peceeleJeeo JemeenleJeeoeves pevceeuee Ieeleuee. meceepeeleerue efYeVe ieìeleerue
leCeeJeebvee JemeenleJeeoeves peceeleJeeoe®es efJeke=Àle ªHe efoues iesues. 1937 He³e¥le GoejceleJeeoer
Demeuesu³ee peceeleJeeoeves veblej Gie´ ªHe OeejCe keÀjC³eeme Demegjef#eleles®eer YeeJevee Je DeefJeJeskeÀ
keÀejCeerYetle neslee DeeefCe JemeenleJeeoer µeemevee®es l³eeuee YejHetj KeleHeeCeer Ieeleues. lemes®e meJe&®e
cegefmuece peceeleJeeoer veJnles Demesner les þeceHeCes HeéfleHeeove keÀjleele. je<ì^Jeeoer uesKekeÀebveer je<ìêr³e
®eUJeUerleerue vesle=lJeeJej l³eeb®³ee keÀe³ee&Jej Yej osTve efueKeeve kesÀues. l³eeb®³eeHes#ee efyeefHeve®ebêeb®³ee
efueKeevee®es mJeªHe meJe&mJeer efYeVe Deens. les je<ìêr³e ®eUJeUer®es peve Deeboesuevee®es ªHe DeeOeesjsefKele
keÀjleele. DeeefCe l³eeb®³ee Jee{l³ee menYeeieecegUs ner ®eUJeU DeefOekeÀeefOekeÀ je<ì^J³eeHeer keÀµeer yevele
iesueer ³ee®es efJeJes®eve keÀjleele.
12
1.3 meejebµe
meeceép³eJeeoer FeflenemekeÀejebveer Yeejleer³e Feflenemee®eer ceeb[Ceer HetJe&ień ogef<ele

¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀu³eecegUs Yeejleeleerue keÀener ceev³eJej Fefleneme mebµeesOekeÀebveer, FeflenemekeÀejebveer
je<ì^Jeeoer ¢<ìerkeÀesve [esÈ³eemeceesj þsJetve Jemlegefve<þ He×leerves Yeejleer³e Feflenemee®es HegveuexKeve megª
kesÀues l³eeletve®e je<ì^Jeeoer efJe®eej ÒeCeeueer Go³eeme Deeues. He´l³eskeÀ Yeejleer³e FeflenemekeÀejeves
je<ì^Jeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve Yeejleer³e Feflenemee®eer ceeb[Ceer DeeHeDeeHeu³ee ¢<ìerves keÀjC³eeme megªJeele
kesÀueer. je<ìêr³e ¢ef<ìkeÀesveeletve efuenuesu³ee Feflenemee®es cegu³eceeHeve keÀjerle Demeleevee DeeHeu³ee}e
keÀener iees<ìer ue#eele ³esleele. l³eeceO³es HeécegK³eeves ³ee Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUerceO³es DemeCeeN³ee
meJe&®e ueeskeÀebvee®e JemeenleJeeoer lelJe%eevee®eer PeU Heesn®eueer. ³ee®eHećeeCes ³ee ®eUJeUer®eer megªJeele
GlHeeovee®³ee meeOeveeb®eer ceeuekeÀer DemeCeeN³eebveer kesÀuesueer veJnleer lej veJemegefµeef#ele ceO³ece Jeefie&³eebveer
kesÀueer nesleer ns DeeHeu³ee ue#eele ³esles. ³ee ®eUJeUerle menYeeieer DemeCeeN³ee veJemegefµeef#ele le©Ce
vesl³eebvee mejkeÀejer OeesjCeeb®ee HeÀejmee HeÀìkeÀe yemeuee veener cnCepes SkeÀe yeepetuee ns veslesceb[Uer
JemeenleJeeoer HeÀUs ®eeKele nesleer Je JemeenleJeeoeuee efJejesOe keÀjerle nesleer. l³eecegUs ³ee vesle=lJee®eer
ceeefnleer DeeHeu³eeuee Fefleneme, jepekeÀejCe, Jew®eeefjkeÀ yewþkeÀ Je yeewef×keÀ efJeµues<eCeeletve efceUles. ce.
ieebOeeRveer ceO³ece Jeiee&ves efvecee&Ce kesÀuesueer HeeskeÀUer µeslekeÀjer keÀeceieej ³eeb®³ee mene³³eeves Yeªve
keÀe{ueer. ³ee ®eUJeUeruee efJeefJeOe Jeiee&®³ee ceeieC³eebvee leeW[ osle meeceép³eJeeoeµeer Peie[eJes ueeieues.
ner ®eUJeU meeceeefpekeÀ mJe©Hee®eer veJnleer keÀejCe jep³ekeÀlex SÊe osµeer³e veJnles efkebÀJee
mebjpeeceµeenerner veJnles HejkeÀer³e Yeeb[Jeueµeener jep³ekeÀlex nesles. l³ee®eHećeeCes J³eeHekeÀ je<ìêfnleeHeg{s
Jeiee&-Jeiee&ceOeerue mecePeeslee ns ³ee je<ìêr³e ®eUJeUer®es Jewefµe<ìîes nesles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele
ceekeÌme&Jeeoer ¢<ìerkeÀesveeves mebHetCe& peieele KeUyeU ceepeJetve efoueer. Jeie&mebIe<ee&®eer keÀuHevee ceeb[tve
leUeieeUeleerue meceepeeHe³e¥le Heesn®eCeeje ceekeÌme& FeflenemeefJe<e³ekeÀ mJeleb$e ¢<ìerkeÀesve ceeb[lees. ³ee®ee
HeÝeeJe Yeejleeleerue keÀener meec³eJeeoer efJe®eejJebleeJej He[uee DeeefCe l³eebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUer®es HegveuexKeve ceekeÌme&Jeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. Yeejleele ceekeÌme&Jeeoer
FeflenemeuesKeve He´Jeen HeécegK³eeves 20J³ee µelekeÀe®³ee ceO³eblejer megª Peeuee Demeuee lejer
DeuHeeJeOeerle®e lees SkeÀ mece=× Je HeíeuYe He´Jeen yeveuee Deens. DeveskeÀ lelJeefve<þ Hejbleg mJeleb$e
yeg×er®³ee efJe®eejJebleebveer ³ee He´Jeeneuee J³eeHekeÀ Je mece=× yeveefJeues Deens. Fefleneme efJe<e³ee®ee DeJeekeÀe
ceeb[Ceer DeeefCe efJeµues<eCee®es leb$e ³ee ¢<ìerves HejbHejeiele Fefleneme uesKeveeuee ³ee He´Jeeneves veJeerve
efoµee efoueer Deens. jepekeÀer³e Ie[ecees[erJej leesJej Demeuesuee Yej yeepetuee meeªve ³ee He´Jeeneves
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®³ee DeO³e³evee®es cenÊJe DeOeesjsefKele kesÀues. Ieìvee Deiej J³ekeÌleer
³eeSJepeer ogue&ef#ele meceepeieì, efYeVe meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ J³eJemLeeb®ee cetueieeceer DeY³eeme ³ee
He´Jeeneuee DeHesef#ele Deens. ³ee He´Jeeneleerue FeflenemekeÀejebveer µesleer, ieéceerCe J³eJemLee, JeCe&J³eJemLee
³eeb®ee µeeðeer³e DeY³eeme kesÀuesuee Dee{Ulees. JewefokeÀ keÀeU, pewve Je yeew× Oece& ³eemeejK³ee efJe<e³eeb®ee
osKeerue YeeweflekeÀJeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve veJee DevJe³eeLe& ceekeÌme&Jeeoer FeflenemekeÀejebveer ueeJeuee Deens. ³ee
efueKeevee®es mJeªHe efveJesoveelcekeÀ Deiej JeCe&veelcekeÀ vemetve efJeµues<eCeelcekeÀ Je ef®eefkeÀlmekeÀ Deens. ³ee
efueKeeveeuee yegef×Jeeoe®es, lekeÀe|ve<þs®es DeefOe<þeve Deens.
13
1.4 efJe®eejHeĆeeueer ÒekeÀjCeeJejer} cenÊJee®es Òeµve ë

efoIeexllejer He´µve
1) je<ì^Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer ceeefnleer efuene.
2) ceekeÌme&®³ee lelJe%eeveeb®eer Lees[keÌ³eele ceeefnleer efuene.
3) je<ì^Jeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es efJeJes®eve keÀje.
4) ceekeÌme&Jeeoer efJe®eej ÒeCeeueer®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es mJeªHe mHeä
keÀje.
efìHee efuene.
1. DeLe&µeeðeer³e ¢ef<ìkeÀesve
2. JemeenleJeeoer ¢ef<ìkeÀesve
3. ceekeÌme&®ee DeefleefjkeÌle cegu³ee®ee efme×eble
1. efyeefHeve®ebê, Fbef[³eepe mìîeue HeÀe@j Fbef[Hesv[me

2. keÀesþskeÀj µeeblee, Fefleneme leb$e DeeefCe lelJe%eeve
3. mejosmeeF& yeer.Sve., veueeJe[s Jner.Sve., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme.
4. JewÐe megceve, keÀesþskeÀj µeeblee, Fefleneme leb$e DeeefCe lelJe%eeve
5. HeeceoÊe jpeveer, Fbef[³ee ìg[s
6. ieésJnj yeer. Sue, yesunskeÀj Sve. kesÀ., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
7. HeÝeekeÀj osJe, FeflenemeuesKeve µeeðe.













14



2
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es FeflenemeuesKeve µeeðe
2.0 GefÎ<ìîes
2.2 efJe<e³eefJeJes®eve
2.2.1 keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeueer (Cambridge School) (meeceép³eJeeoer efJe®eejÒeCeeueer)
1. keWÀefye´pe mebÒeoe³ee®³ee ¢äerkeÀesveebleer} Yeejleer³e jeäêr³e ®eUJeU
2.2.2 meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer (Subaltern School)
1. meyeeuì&ve Fefleneme}sKeveeme ÒeejbYe
2. meyeeuì&ve Fefleneme}sKekeÀeb®eer leelJeerkeÀ yewþkeÀ
3. meyeeuì&ve efJe®eejÒeCeeueer keÀener ÒecegKe FeflenemekeÀej
4. FjHeÀeve nyeerye ³eeb®ee meyeeuì&ve efJe<e³ekeÀ ¢äerkeÀesve
2.3 meejebµe
2.4 ÒekeÀjCeeJejer} cenÊJee®es Òeµve
2.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeletve DeeHeCeeme -

 meeceép³eJeeoer FeflenemeuesKevee®eer GefÎ<ìîes meebielee ³esleerue.
15
 keWÀefye´pe mebHeóe³ee®eer efJe®eejÒeCeeueer mHe<ì keÀjlee ³esleerue.

 keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeueer ¢ef<ìkeÀesveelegve Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
 meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer Go³ee®eer ceeefnleer meebielee ³esF&ue.
 meyeeuìve& FeflenemeuesKekeÀeb®eer leelJeerkeÀ yewþkeÀ meebielee ³esF&ue.
 meyeeuìve& efJe®eejmebHeóe³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveelegve Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
JeemkeÀes-efo-ieecee ³ee Heesleg&ieerpe Keueeµeeves oef#eCe DeeHe´ÀerkeÀe Keb[e®³ee ìeskeÀeuee JeUmee

Ieeuetve Yeejleele ³esC³ee®ee mecegêceeie& F.me. 1498 meeueer µeesOeuee. l³eecegUs ³egjesHeeleerue Heesleg&ieerpe,
[®e, mHe@efveµe, HeWÀ®e, Fbie´pe Deeoer osµeeleerue ueeskeÀebveer cegkeÌleHeCes mecegêmeb®eej megª kesÀuee. ³eeletve®e
l³eeb®eer HeewJee&l³e osµeeyeÎue®eer efpe%eemee ceesþîee HećeeCeele Jee{ueer. ³ee ueeskeÀbe®ee YeejleeHećeeCes®e
HetJexkeÀ[erue osµeebµeer J³eeHeej mebyebOe He´mLeeefHele nesTve J³eeHeej ieefleceeve Peeuee. ³ee J³eeHeeje®es
ªHeeblej J³eeHeejJeeoeceO³es Peeues. J³eeHeejJeeoe®es ªHeeblej Het{s JemeenleJeeoeceO³es Peeues. ³ee HejkeÀer³e
ueeskeÀebveer DeeefHe´ÀkeÀe DeeefCe Deeefµe³ee Keb[ele DeeHeu³ee JemeenleeR®es peeUs efJeCeues. p³ee ueeWkeÀeJej
DeeHeCe Je®e&mJe ieepeefJele Deenesle l³ee mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee Fefleneme mecepetve IesC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee
³ee meeceép³eJeeoer meÊeeOeerµeebvee Jeeìt ueeieueer. meeceép³eJeeoer Fefleneme ef}efnle Demeleevee l³eebveer
mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³eeleerue keÀcekegÀJele He´Je=Êeer µeesOeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. meeceép³eJeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve
Fefleneme uesKevee®eer HejbHeje 18J³ee µelekeÀele ceesþîee HećeeCeele Go³eeme Deeueer. ³eeceO³es HeécegK³eeves
HeW´À®eebveer Fb[es-®ee³evee®ee, [®eebveer Fb[esvesefµe³ee®ee Heesleg&ieerpeebveer ieesJ³ee®ee, lej Fbie´peebveer Yeejle
osµee®ee Fefleneme efueefnuee. Fbie´peebveer Yeejleer³e Feflenemee®³ee DeY³eemee®eer peer HejbHeje megª kesÀueer
efleuee keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeueer Demes cnìues peeles. Lees[keÌ³eele keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeueer ner SkeÀ
Fbiueb[ceOeerue FeflenemeefJe<e³ekeÀ efJe®eejOeeje nes³e. cetU®³ee meeceép³eJeeoer efJe®eejÒeCeeueer SkeÀ Yeeie,
eEkeÀyentvee meeceép³eJeeoer efJe®eejmejCeer megOeeªve Jee{efJeuesueer DeeJe=efÊe Demes cnìues lejer JeeJeies
þjCeej veener.
³egjesHeceO³es DeeOegefvekeÀ ³egiee®³ee HeéjbYeeHeemetve cnCepes®e 16J³ee µelekeÀele HeýeesOevee®eer

megªJeele Peeueer. ³ee keÀeUele ceeCetme ne efJe®eejeb®ee keWÀêefyebot ceeveuee. ³ee keÀeUele meceles®ee efJe®eej
HeécegK³eeves nesT ueeieuee. ceeCemee®es DeefmlelJe DeeefCe Deefmcelee ³eebvee cenÊJe ³esle iesues. ³eeHetJeea
jepee, jeCeer, jepeHet$e, ojyeej, mejoej Je Flej cenÊJee®³ee J³ekeÌleer ³eeb®³ee®e keÀle=lJee®es Hejeke´Àcee®es
JeCe&ve Feflenemeele kesÀues peele Demes. Hejbleg DeeOegefvekeÀ keÀeUeceO³es Fefleneme ns meeceeefpekeÀ µeeðe
cnCetve ceev³elee HeeJe}s. vegmeleer Ieìveeb®eer ceeb[Ceer cnCepes Fefleneme ner keÀuHevee ceeies He[tve ueeskeÀ
Feflenemee®ee efJe®eej Heg{s Deeuee. FeflenemeefJe<e³ekeÀ veJeerve ¢<ìerkeÀesve efvecee&Ce Peeuee ³eeuee®e
Jebef®eleeb®ee Fefleneme Demesner cnìues peeT ueeieues. ne efJe®eej 20J³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleeruee
DevleeefveDees ieéce®eer ³ee Fìeefue³eve lelJeJesll³eeves He´Lece ceeb[uee. l³eeme l³eeves meyeeuìve& Demes
cnìues. meyeeuìve& ³ee meb%esves Heéfme×erme Deeuesuee FeflenemeuesKeve He´Jeen Yeejleele 20J³ee
µelekeÀe®³ee DeKesj®³ee 20 Je<ee&le He´®eefuele Peeuee ³ee He´Jeeneves HejbHejeiele efueKeeveeuee íso osTve
³ee #es$eele veJeerve DeeJneves GYeer kesÀueer. FeflenemeuesKeveemeeþer veJeerve ef#eleerpes Kegueer kesÀueer Je
Yeejleer³e FeflenemeuesKeveeuee veJeer efoµee Je veJee Dee³eece osTve veJ³ee HeJee&uee HeéjbYe kesÀuee.
16
2.2 efJe<e³ekeÀ - efJeJes®eve
2.2.1 keWÀefye´pe efJe®eejmebHeóe³e (meeceép³eJeeoer efJe®eejmebHeóe³e)

keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeefue®ee Go³e meeceép³eJeeoer efJe®eejÒeCeeefue®³ee efJe®eejOeejsletve Peeuee
Deens. keWÀefye´pe efJe®eejmebHeóe³eeleerue efJe®eejJebleebJej meeceép³eJeeoer lelJeJesll³eeb®ee HeÀej ceesþe HeÝeeJe
He[uesuee Deens. cnCepes DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, keWÀefye´pe mebHeóe³e ner meeceép³eJeeoe®eer
DeeJe=Êeer nes³e. keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeueer ¢ef<ìkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®ee DeY³eeme
keÀjC³eeHetJeea meeceép³eJeeoer FeflenemeuesKevee®eer GefÎ<ìîes HeneCes iejpes®es Deens.
meeceép³eJeeoer Fefleneme uesKevee®eer GefÎ<ìîes

meeceép³eJeeoer FeflenemekeÀejebveer Yeejle osµee®ee Fefleneme efueefnle Demeleevee Heg{erue GÎsµe
DeeHeu³ee [esÈ³eemeceesj þsJeues nesles.
1. Yeejleer³e mebmke=Àleer DeHeíele; efnve opee&®eer Deens ns oeKeefJeCes.
2. efyeéfìµe µeemeve Heíele Deens ns oeKeefJeCes.
3. Yeejleer³e ueeskeÀeb®³eele v³egveieb[e®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes.
4. Yeejleer³e ueeskeÀ mJe³ebµeemeveeuee uee³ekeÀ®e veenerle Demes oµe&efJeCes.
5. efyeéfìµe jepeJeì Yeejleele keÀe³ece mJeªHeer jeefnueer Heeefnpes ne GÎsµe neslee.
pesles ueeskeÀ mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee DeeHeu³eeHes#ee keÀceer opee&®es ceeveleele ³ee ueeskeÀebceO³es
megOeejCee keÀjC³eemeeþer DeeHeCe ³esLes Deeuees Deenesle Deµeer YetefcekeÀe pesles ueeskeÀ Iesleele. Yeejlee®³ee
yeeyeleerle efyeéfìµeeb®eer ceveesOeejCee Deµeer®e nesleer cnCetve®e l³eebveer keÀeUe - ieesje Demee Yeso efvecee&Ce
kesÀuee. efyeéfìµeeb®es jep³e ns Yeejleeuee efceUeuesues Jejoeve Deens. ª[³ee[& efkeÀHeefuebie meejK³ee
uesKekeÀeves “White Man’s Burden” ner mebkeÀuHevee DeeHeu³ee meeefnl³eeceOetve ceeb[ueer.
Yeejleer³e ueeskeÀ efyeéfìµeebHes#ee opee&ves keÀceer Deensle ns oeKeefJeC³eemeeþer efyeéfìµe meeceép³eeceO³es
ne@ìsueJej “Indian and Doges are not allowed” Deµee Heeìîee ueeJeerle Demele. pescme
efceuemeejK³ee efyeéfìµe uesKekeÀeves DeeHeu³ee FeflenemeuesKeeletve eEnot-osJe-osJelee, efnbot-HejbHeje ³eeb®eer
³esLes®í efveboe kesÀueer. ce@keÌmecetuuej ³ee efJe®eejJebleeves meg×e meeceép³eJeeoeuee µeeðeer³e DeeOeej
osC³eemeeþer Dee³e&Jebµee®ee efme×eble ceeb[uee. l³eeb®³ee celes, `èfyeéfìµe ns Dee³e&Jebµee®es Heíele ueeskeÀ
Deensle, Heé®eerve keÀeUer YeejleeceO³es Dee³e& ueeskeÀeb®³ee keÀener ìesÈ³ee Deeu³ee Demeu³ee lejer l³eeb®³ee
efJekeÀemeeuee DevegketÀue Je Hees<ekeÀ JeeleeJejCe lesLes efceUeues veener. l³eecegUs les ueeskeÀ jeveìer Je DeHeíele
jeefnues. lees meceepe ieeflenerve yeveuee. cnCetve efyeéfìµe ueeskeÀ meJe&Þes<þ Deµee Dee³e&Jebµee®es Je Heíele
Demeu³eeves Yeejleer³eebJej jep³e keÀjC³ee®ee l³eebvee HetCe& DeefOekeÀej Deens.'' YeejleeJej jep³e keÀjCes ne
efyeéfìµeeb®ee DeefOekeÀej Deens l³eeceO³es keÀenerner iewj veener ns oeKeefJeC³eemeeþer meeceép³eJeeoer
uesKekeÀebveer [eefJe&veves ceeb[uesu³ee ceeveJeer Glke´Àebleer®³ee vewmeefie&keÀ efme×eblee®ee JeeHej kesÀuee. cnCepes
yeUer lees keÀeveefHeUer ³ee cnCeer®ee He´l³e³e DeeHeCeeme ³ee efþkeÀeCeer efometve ³eslees. Jejerue meJe& efme×eblee®ee
JeeHej meeceép³eJeeoer FeflenemekeÀejebveer efyeéfìµe jepeJeìer®ee Hee³ee Yeejleele efmLej keÀjC³eemeeþer
kesÀuee.
17
meeceép³eJeeoer uesKevee®es HeécegK³eeves oesve-keÀeueKeb[ He[leele. Heefnuee keÀeueKeb[ cnCepes

1857 He³e¥le®ee Je ogmeje cnCepes 1870 les 1940 He³e¥le®ee nes³e. 1857 He³e&leb®³ee keÀeueKeb[ele
HeécegK³eeves pescme efceue, nsvjer Fefue³eì, SueefHeÀvmìve, ie´Bì [HeÀ, pescme ìe@[ meejK³ee
FeflenemekeÀejeb®ee meceeJesµe neslees. pescme efceueves F.me.1818 ceO³es “History of British
India” veeJee®ee ie´bLe efueefnuee. ne ie´bLe efyeéfìµe meeceép³eJeeoe®es yee³eyeue cnCetve DeesUKeuee peelees.
pescme efceueves ³ee ieb´Leele Yeejleer³e ueeskeÀeb®es ceeieemeuesHeCe µeesjC³eeJej efJeµes<e Yej efouee Deens.
ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvmìve ³ee cegbyeF& Heéblee®³ee ieJnve&jves F.me. 1839 meeueer ‘History of
India’ ne ie´bLe He´keÀeefµele kesÀuee. l³eeves ³ee ie´bLeele Yeejleer³e Feflenemee®eer efJeYeeieCeer eEnot, cegefmuece
DeeefCe efyeéfìµe keÀeueKeb[ele kesÀueer. Feflenemee®ee Oeeefce&keÀ Debieeves DeY³eeme keÀjleevee YeejleeceOeerue
eEnot ns melele HejeYeJee®³ee íe³esle®e jeefnues. ner meeceép³eJeeoer FeflenemekeÀejeb®eer YetefcekeÀe jeefnueer.
cegefmuece jepeJeìerveblej Fbie´pe jepeJeì Deeueer. ner jepeJeì eEnot®³ee keÀu³eeCeemeeþer efvecee&Ce Peeuesueer
Deens Demee ¢<ìerkeÀesve þsJetve®e ³ee ie´bLee®eer ceeb[Ceer Peeueer. nsvjer Fefue³eì Je l³ee®ee menkeÀejer
[eTmeve ³eebveer Yeejleeleerue cegefmuece µeemeve keÀeUeleerue Feflenemee®eer nmleefueefKeles SkeÀ$e kesÀueer
DeeefCe leer “History of India as Told by its own Historians.” ³ee ceLeÈ³eeKeeueer
Deeþ Keb[ele les meeefnl³e He´keÀeefµele kesÀues. ie´@ì [HeÀves meJee&le He´Lece cejeþîeeb®ee Fefleneme
efuenC³ee®ee He´³elve kesÀuee lej pesvme ìe@[ves jepeHegleev³ee®ee Fefleneme DeeOeesjsefKele kesÀuee. 1857
He³e¥le®³ee meeceép³eJeeoer Fefleneme uesKekeÀebveer Yeejle DeHeíele Je Fbiueb[ Heíele Demee ¢<ìerkeÀesve
[esÈ³eemeceesj þsJetve®e Fefleneme efueefnuee SJe{s®e veJns lej DeOeë Heeflele Yeejleer³e meceepeeuee
megOeejC³eemeeþer efyeéfìµe DeHeIeeleeves Yeejleele Deeues. Deµeer YetefcekeÀe ³ee keÀeUeleerue FeflenemekeÀejebveer
Iesleueer.
1870 les 1940 ne keÀÆj meeceép³eJeeo ìHHee ceeveuee peelees. ³ee keÀeueKeb[eceO³es
efJeu³ece nbìj, nsvjer cesve, pescme efmìHeÀvme, pee@ve mì^@®eer peer.yeer.ce@uesmeve, DeuHe´sÀ[ pee³eue,
pes.ìer.Jneruej DeeoeR®ee meceeJesµe neslees. efJeu³ece nbìj ³eeves “History of Birtish India” ³ee
ie´bLeeceO³es Fbiueb[uee Yeejlee®ee leeyee DeHeIeeleeves efceUeuesuee vemetve l³eeceeies Fbiueb[®ee DeveskeÀ
Je<ee&®ee Heíeleer®ee Fefleneme neslee. Demes cele l³eeves “Rules of India” ³ee ie´bLeele DeÇeJeerme
efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eeb®³ee keÀe³e&keÀle=&lJee®ee Fefleneme veceto kesÀuee Deens. “The Annals of
Rural Bengal” ³ee ieb´Leele efyeéfìµeeb®³ee Deeiecevee HetJeea®eer yebieeueceOeerue ogjeJemLee JeCe&ve kesÀueer
Deens lej “The Indian Mussalman” ³ee ie´bLeele HeÀes[e DeeefCe Pees[e ³ee leÊJee®ee l³eeves
HegjmkeÀej kesÀuee Deens. nsvjer cesve ³eeves “Ancient Law” ³ee ie´bLeeletve efyeéfìµeeb®³ee SkeÀleb$eer
µeemevee®es meceLe&ve kesÀues Deens. ³eeJeªve l³ee®eer meeceép³eJeeoer OeejCee mHe<ì nesles. pescme efmìHeÀvme
³eeves DeeHeu³ee “Liberty, Eauality and Fraternity” ³ee ie´bLeele YeejleeJejerue efyeéfìµe
µeemevee®es veweflekeÀ¢<ìîee meceLe&ve kesÀues Deens. pes. efì. Jneruej ³eebveer ‘History of India form
Earliest Times’ ³ee ie´bLeele Dee³ee¥®³ee DeeieceveeHeemetve Yeejleer³eebveer efyeéfìµeebefJeª× kesÀuesu³ee
1857 ®³ee GþeJeeHe³e¥le®ee Fefleneme veceto keÀªve l³eeves Yeejleer³eeb®es oes<e oeKeJetve Yeejleele
HeéefleefveefOekeÀ µeemeve ueeiet keÀjC³ee®eer iejpe veener Demes mHe<ìHeCes veceto kesÀues Deens. DeuHe´sÀ[
uee³eue ³eeves meg×e DeeHeu³ee “The Rise and Expansion of the British Dominion
in India” ³ee ie´bLeele efyeéfìµe meÊes®es meceLe&ve kesÀues Deens.
18
1) keWÀefye´pe ÒeCeeueer®³ee ¢ef<ìkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU
1968 veblej keWÀefye´pe efJe®eej mebHeóe³ee®ee HeÀej ceesþîee HećeeCeele efJekeÀeme Peeuee. iesu³ee
15 Je<ee&ceO³es lej keWÀefye´pe ÒeCeeueer DeeOegefvekeÀ YeejleemebyebOeer efJe®eej ceeb[C³ee®ee He´³elve kesÀuee.
³eeefJe®eej OeejsceO³es Heés. efHeìj pes. ceeµe&ue, Heés. efKe´mleesHeÀj yesueer, l³eeb®eer Helveer Heés. megPeve yesueer,
Heés. kesÀefve³e peesvme, Heés. pee@ve SHeÀ efj®e[&me, Heés. efHeDeme&ve, Heés. yeì&vemìsve, Heés. He´@ÀkeÀ Heefue&ve,
Heés. mìsJeeì& iee[&ve, Heés. yeer. Deej. ìe@ceefuevemeve, Heés. [sJnerpe u³eg[sve, Heés. Hee@ue yeéme, Heés.
efj®e[& Fìves, Heés. [sJner[ uees, Deefveue meerue, pes. S. iee@ueIej, Je l³eeb®es efJeÐeeLeea Deeoer
efJe®eejJebleeb®ee meceeJesµe neslees.
keWÀefye´pe efJe®eej ÒeCeeueer cnCetve Heéfme× Demeuesues meeceép³eJeeoer efJe®eejOeejs®es

FeflenemekeÀej, mebµeesOekeÀ, leÊJe%e YeejleeceOeerue DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je meeceeefpekeÀ J³eJemLee
cnCetve JemeenleJeeoe®es DeefmlelJe veekeÀejleele. l³eeb®³ee celes, JemeenleJeeo ner HeÀkeÌle HejkeÀer³e meÊee
nesleer. Yeejlee®³ee jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemeemeeþer JemeenleJeeo Pegieeªve osC³ee®eer
iejpe nesleer. ³eekeÀ[s cee$e ns efJe®eejJeble nslegHetJe&keÀ otue&#e keÀjleele. Lees[keÌ³eele Yeejleer³e je<ìêr³e
®eUJeU ner efyeéfìµe meeceép³eJeeÐeeb®³ee Dev³ee³e, Deel³ee®eejecegUs megª Peeueer nesleer ns les
veekeÀejleele. p³eeHećeeCes omeN³ee®³ee efoJeµeer oesve HeeskeÀU HegleUs DeeHeDeeHemeele nslegµegv³e Je
KeesìsKeesìs ³eg× keÀjleele l³eeHećeeCes®e efyeéfìµe meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeeleerue Yeejleer³eeb®ee ue{e ns
SkeÀ uegìtHegìer®es ³eg× nesles. Demes keWÀefye´pe ÒeCeeueer®³ee efJeÜeveeb®es cele Deens. Yeejle SkeÀ je<ì^
yeveC³ee®³ee Heéfke´À³esle nesles ner iees<ì meg×e ³ee efJe®eejmejCeer®es efJeÜeve veekeÀejleele. pees osµe Yeejle
³ee veeJeebves DeesUKeuee peelees lees HeécegK³eeves efJeefJeOe Oece&, peeleer, peceeleer Je efnlemebyebOeeb®es keÀ[yeesUs
nesles Demes l³eebvee Jeeìles. Yeejle ³ee osµee®³ee eEkeÀJee lesLeerue ueeskeÀeb®³ee DeLeJee lesLeerue meeceeefpekeÀ
Jeiee&®³ee mebkeÀuHeveebYeesJeleer Yeejleer³e jepekeÀejCee®eer GYeejCeer Peeueer Deens. ns ³ee efJe®eejmejCeer®es
efJeÜeve efJemeªve peeleele. ³eeGueì Yeejleele eEnot cegefmuece, yeécnCe-yeécnCesÊej, Dee³e&, Yeê ueeskeÀ
(DeefYepeve) Demes efJeefJeOe ieì DeefmlelJeele Demeu³ee®ee les oeJee keÀjleele. ns®e ieì jepeefkeÀ³e
mebIeìves®es Kejs DeeOeej Deensle cnCetve peele Je Oece& ³eeJej DeeOeejuesues jepekeÀejCe HeéLeefcekeÀ
mJeªHee®es Deens DeeefCe l³eeJej DeeOeejuesuee je<ì^Jeeo yee¿e osKeeJee Deens. Deefveue meerue Demes
cnCeleele keÀer, `ògªve l³eeb®ee pees jepekeÀer³e ue{e Yeemelees lees yeejkeÀeF&ves Heeefnu³eeme DeeHeu³ee
meeceeefpekeÀ ieìe®es mLeeve efìkeÀefJeC³eemeeþer eEkeÀJee les megOeejC³eemeeþer l³eebveer kesÀuesues He´³elve Deensle,
jepekeÀer³e ue{e veJns, ns ue#eele ³esles.''
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU ner Yeejleer³e peveles®eer ®eUJeU veJnleer Demes meeceép³eJeeoer
efJe®eejmejCeer®³ee efJeÜeveebvee Jeeìles. l³eeb®³ee celes, ner ®eUJeU DeefYepeve Jeiee&®³ee iejpee Je
efnlemebyebOeeb®es HeÀefuele nesles. ³ee ieìebveer ®eUJeUer®ee JeeHej DeeHeu³ee mJeleë®³ee mebketÀef®ele
efnlemebyebOeeb®es eEkeÀJee HeejbHeeefjkeÀ ª{ ieìeb®³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer kesÀuee. Deµee He´keÀejs
DeefYepeve Jeie&, l³eeb®³ee iejpee Je efnlemebyebOe, je<ì^Jeeoe®eer keÀuHevee Je ®eUJeU efvecee&Ce Peeueer Je
l³ee®e efle®³ee He´sjkeÀµekeÌleer nesl³ee. je<ì^Jeeo ner SkeÀ efJe®eejmejCeer Deens ³ee efJe®eejmejCeer®ee GHe³eesie
DeefYepeve ieìeb®³ee mebketÀef®ele cenÊJeekeÀeb#eebvee JewOeeefvekeÀ mJeªHe osC³eeemeeþer DeeefCe peveles®ee
HeeþeRyee efceUefJeC³eemeeþer kesÀuee. je<ìêr³e ®eUJeU ner DeefYepeve Jeiee&®³ee neleeleerue Deðe nesles.
l³ee®ee JeeHej l³eebveer meJe&meeceev³e pevelesme megmebIeefìle keÀjC³eemeeþer DeeefCe DeeHeu³eeefnlemebyebOeeb®es
meceeOeeve keÀjC³eemeeþer®e kesÀuee Demes l³eeb®es cele Deens. Lees[keÌ³eele Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU
cnCepes HeÀkeÌle DeefYepeve Jeiee&ves DeeHeues mLeeve efìkeÀefJeC³eemeeþer ®eeueJeuesueer Oe[He[ Demes keWÀefye´pe
19
mebHeóe³eeleerue efJe®eejJebleebvee Jeeìles. Deefveue meerue, iee@ueIej DeeefCe l³eeb®es efJeÐeeLeea ³eebveer ne
¢ef<ìkeÀesve Heg{s efJeµeo kesÀuee. [HeÀjerve, keÀPe&ve, ef®ejesue, ³ee efJe®eejJebleebveer o³eeUt efyeéfìµe
jepeJeìerµeer mebIe<e& keÀjC³eemeeþer JewHeÀu³eie´mle megefµeef#ele ceO³eceJeefie&³eebveer je<ì^Jeeoe®ee GHe³eesie
kesÀuee. Demee ³egkeÌleerJeeo kesÀuee lej efyeéfìµeeb®³ee ke=ÀHesmeeþer SkeÀe DeefYepeve ieìeves kesÀuesu³ee mebIe<ee&®es
HeéfleefveOeerlJe je<ìêr³e ®eUJeU keÀjles Demes cele Deefveue meerue ³eebveer J³ekeÌle kesÀues Deens.
iee@ueOej, Deefveue meerue Je l³eeb®es efJeÐeeLeea p³ee DeefOe<þeveeJej DeefYepeve ieì le³eej Peeues
l³ee DeefOe<þevee®eener efJe®eej keÀjleele. ns DeefYepeve ieì DeeÞeerle - DeeÞe³eoelee mebyebOeeb®³ee
DeeOeejeJej efvecee&Ce Peeues. Demes Deefveue meerue cnCeleele. les Heg{s Demes cnCeleele keÀer, p³eeJesUer
Fbie´peebveer Yeejleeleerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀ Je HeébleekeÀ[s He´µeemekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e meÊee megHetle&
kesÀueer. l³eeJesUer mLeeefvekeÀ meÊeeOeerµe jepekeÀejCe mebIeefìle keÀª ueeieues. l³eebveer l³eemeeþer Demes
DeeÞeerle - DeeÞe³eoeles efceUefJeues keÀer, p³eeb®³ee efnlemebyebOeeb®eer jeKeCe les keÀjleerue DeeefCe l³ee®³ee
ceesyeou³eele l³eebveer mLeeefvekeÀ meÊeeOeerµeeb®³ee efnlemebyebOeeb®es j#eCe keÀjeJes ³ee mebyebOeeletve Yeejleer³e
jepekeÀejCe DekeÀejeme Deeues. l³eeveblej nUtnUt ceesþs vesles Heg{s Deeues. l³eebveer mLeeefvekeÀ meÊeeOeerµeeb®es
jepekeÀejCe SkeÀ$e DeeCeC³eemeeþer oueeuee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[ueer. Heg{s p³eeJesUer mebHetCe& YeejleeJej
efyeéfìµeeb®eer jepeJeì efvecee&Ce Peeueer. lesJne mebHetCe& Yeejleele oueeue le³eej Peeues. DeeHeues keÀe³e&
³eµemJeerHeCes Heej Hee[C³eemeeþer ³ee oueeueebvee keÀefve<þ HeébeflekeÀ oueeueeb®eer iejpe Yeemet ueeieueer.
DeeHeu³ee DeeÞeerleebvee je<ìêr³e ®eUJeUerle iebgleJetve þsJeC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀleener l³eebvee Jeeìt ueeieueer.
Deefveue meerue ³eeb®³ee celes, ieebOeer, vesnª Je Heìsue ns efyeéfìµe meeceép³eJeeoe®es HećegKe jepekeÀer³e
oueeue nesles. ³ee FeflenemekeÀejeb®³ee celes, p³ee ueeskeÀeb®es YeefJeleJ³e Deµee meÊes®³ee oueeueerves HeÝeeefJele
Peeues Demes ueeskeÀ 1918 veblej®e Heg{s Deeues. Lees[keÌ³eele Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU ner Yeejleer³eebveer
meeceép³eJeeo Pegieeªve mJeleb$e jep³ee®³ee mLeeHevesmeeþer kesÀuesueer je<ìêr³e ®eUJeU nesleer Demes
ceeveC³eeme eEkeÀJee ³ee ®eUJeUer®eer JewOelee mJeerkeÀejC³eeme keWÀefye´pe efJe®eejmebHeóe³ee®es efJe®eejJeble le³eej
veenerle. SJe{s®e veJns lej Deefveue meerue meejKes FeflenemekeÀej Yeejleer³e FeflenemekeÀejebµeer ³ee
efJe<e³eeJej yeesueC³eemeeþer le³eej meg×e vemeleele.
keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeefue je<ìêr³e ®eUJeUerceOetve ®eeefj$³e, HeéceeefCekeÀHeCee, me®eesìer,

®eebiegueHeCee DeeefCe efveëmJeeLeea yeebefOeuekeÀer Deeoer meJe&®e iees<ìer Jepee kesÀu³ee Deensle. l³ee®eHećeeCes ner
efJe®eejOeeje Deece keÀeceieej, µeslekeÀjer, keÀefve<þ ceO³eceJeieea³e DeeefCe ðeer³ee ³eeb®eer je<ìêr³e
®eUJeUerleerue meeceép³eJeeo efJejesOeer megyeg× Je meke´Àer³e YetefcekeÀe veekeÀejles. keWÀefye´pe efJe®eejmejCeerceO³es
DeveskeÀ mebµeesOekeÀeb®eer SkeÀ HeÀUer efvecee&Ce Peeueer Deens. l³eebveer veJeveJeerve meboYe&meeOeves ieesUe kesÀueer
HeÀkeÌle l³eebveer Jemlegefve<þ ¢ef<ìkeÀesve mJeerkeÀejuee Demelee lej DeefOekeÀ ®eebieues Peeues Demeles. ³ee
efJe®eejJebleeb®eer efJe®eejmejCeer HetCe&HeCes efveoes&<e veener HeÀkeÌle l³ee®eer µeneefveµee keÀjCes iejpes®es Deens.
efJeveekeÀejCe DebOe efJejesOe vekeÀes ns l³eeb®³ee ue#eele Deeues Heeefnpes.
mJe³eb-DeO³e³eveemeeþer He´µve -1
1. keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeueer®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee?
20
2.2.2 meyeeuìve& efJe®eej mebHeóe³e (Subaltern School)

DeBefìefveDees ieéce®eer ³ee Fìeefue³eve lelJeJesÊ³eeves meyeeuìve& ne µeyoHe´³eesie meJe&He´Lece
JeeHejuee. ef[keÌµevejer ceO³es meyeeuìve& ³ee µeyoe®ee DeLe& keÀefve<þ opee&®es, keÀceer opee&®es, og³³ece
opee&®es Demee efouee Deens. Heefnu³ee peeieeflekeÀ cene³eg×ele ieéce®eerves Fìueerleerue keÀeceieejeb®³ee
mebIe<ee&®es Dee³eespeve Je vesle=lJe kesÀues nesles. Fìueerleerue cegmeesefueveer®³ee Go³eeveblej Go³eeme Deeuesu³ee
ngkegÀceµeener µeemeveeJ³eJemLesJej l³eeves DeveskeÀ DeY³eemeHetJe&keÀ uesKe efueefnues. SJe{s®e veJns lej l³eeves
cegmeesefueveer®eer ngketÀceµeener jepeJeì GueLegve ìekeÀC³eemeeþer ue{îee®es Dee³eespeve keÀjCes Del³eeJeµ³ekeÀ
Deens Demes l³eeves cnìu³eecegUs l³eeme 1926 meeueer keÀejeJeemee®eer efµe#ee Peeueer. efµe#es®³ee keÀeUele
ieéce®eerves DeveskeÀ cenÊJeHetCe& veeWoer keÀªve þsJeu³ee. Heg{s ieéce®eer®³ee ce=l³egveblej keÀener Je<ee¥veer cnCepes
1950 veblej l³ee®es efueKeeve “Selections from political writings” DeeefCe
“Selections from prison Notebooks” ³ee efµe<e&keÀeKeeueer He´keÀeefµele Peeues. ³eeceO³es
l³eeves Jebef®eleeb®³ee FeflenemeemebyebOeer DeeHeueer meyeeuìve& Feflenemee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer Deens.
Lees[keÌ³eele meyeeuìve& cnCepes Jebef®ele, GHesef#ele, ogue&ef#ele meceepe ieì nes³e.
ieéce®eerves meyeeuìve& ne µeyoHe´³eesie Fìeefue³eve mewv³eeleerue efvecve mlejeJejerue ke@ÀHìve®³ee

HeoeKeeueer DemeCeeN³ee og³³ece DeefOekeÀeN³ee meboYee&le JeeHejuee Deens. ³ee µeyoe®ee ieéce®eeruee DeefYeHe´sle
Demeuesuee DeLe& Demee keÀer, ue<keÀjer ceesefnceebceO³es He´l³e#e ue{C³ee®es keÀece ne og³³ece DeefOekeÀejer
keÀjlees. l³ee®³ee meke´Àer³e menYeeie Kesjerpe keÀesCeleerner ceesefnce Debceueele ³esT µekeÀle veener. Hejbleg
ue<keÀjer ceesefnceeb®³ee ³eµee®es Þes³e cee$e vesnceer ue<keÀjer vesle=lJe keÀjCeeN³ee Jeefj<þ DeefOekeÀeN³eeuee efoues
peeles. l³ee®eHećeeCes keÀesCel³eener meecegefnkeÀ keÀe³ee&le, ®eUJeUerle, GþeJeele efYeVe meceepe ieìeb®ee
menYeeie cenÊJee®ee Demelees. Hejbleg ³ee ceesuee®³ee menYeeiee®³ee #es$eeHeemetve les Jebef®ele þsJeues peeleele.
l³eeb®³ee keÀe³ee&®ee meeOee GuuesKener kesÀuee peele veener.
“The German Ideology’ ³ee ie´bLeele The ruling Ideas of every
epoch are the ideas of the ruling class, the class which is the ruling
material force of society is at the same time its ruling intellectual is
the ruling material force of society is at the same time its ruling
intellectual force.” Demes efJeOeeve keÀeue& ceekeÌme& ³ee meec³eJeeoer lelJeJesÊ³eeves kesÀues Deens. ³ee
efJeOeevee®ee DeLe& Demee keÀer, He´l³eskeÀ ³egieele Je®e&mJe ieepeefJeCeejs efJe®eej ns HeécegK³eeves meÊeeOeejer
Jeiee&®es efJe®eej Demeleele. pees Jeie& meceepeeJej YeeweflekeÀ¢<ìîee Je®e&mJe ieepeefJelees lees®e Jeie& l³ee
meceepeeJej yeewef×keÀ ¢<ìîeener DeefOejep³e ieepeefJelees. ceekeÌme&®³ee ³ee efme×eblee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjerle
Demeleevee ieéce®eerves DeeHeuee megHeéfme× nsefpeceveer®ee efme×eble ceeb[uee. l³eeletve®e l³ee®ee
veJeceekeÌme&Jeeo ¢<ìerme He[lees. DeefYepeve Jeiee&®es Jew®eeefjkeÀ HeéfleefveOeer, mebkeÀuHeveeb®es, meeceeefpekeÀ
mebyebOeeb®es SkeÀ peeUs le³eej keÀjleele ³eeuee®e ieéce®eer DeefOemeÊee, OegefjCelJe DeLeJee yeewef×keÀ HeÝeglJe
ceevelees. meÊeeOeerµe Jeie& meceepeeJej oesve ceeiee&veer Je®e&mJe He´mLeeefHele keÀjerle Demeleele. les ceeie&
cnCepes jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ ceeie& nes³e. jepekeÀer³e ceeiee&ceO³es HeécegK³eeves DeeefLe&keÀ Je ob[µekeÌleer
ceeHe&Àle oceCe kesÀues peeles. meebmke=ÀeflekeÀ ceeiee&ceO³es yeewef×keÀ, veweflekeÀ mebmLeebceeHe&Àle DeeHeues HeÝetlJe
meebmke=ÀeflekeÀ peieleele efvecee&Ce keÀjleele. ³ee ceeiee&uee µenjer meceepee®eer ceev³elee Demeles.
yeg×erJebleebceO³es HeejbHeeefjkeÀ Je meWêer³e yegef×Jeble Demes Yeso Demeleele. ³ee oesve Jeiee&ceOeerue meWêer³e
21
yeg×erJebleeb®³ee ke´ÀebeflekeÀejkeÀ YetefcekesÀletve peesj efouee peelees. l³eeb®³ee celes, Jeie& mebIe<e& ne
yegef×Jebleeb®³ee ieìeceOeerue mebIe<e& Deens.
1) meyeeuìve& FeflenemeuesKeveeme HeéjbYe

oef#eCe Deeefµe³eeF& je<ìêceO³es ogmeN³ee peeieeflekeÀ cene³eg×eHetJeea DeveskeÀ Je<ex JemeenleJeeoer,
meeceép³eJeeoer ³egjesefHe³eve je<ìêb®es Je®e&mJe nesles. ³ee keÀeueKeb[ele l³ee je<ìêleerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer
DeveskeÀ JesUe HejkeÀer³e jep³ekeÀl³ee¥efJeª× GþeJe kesÀues. ³ee GþeJeele meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®ee
cenÊJeHetCe& menYeeie neslee. Hejbleg Fefleneme ie´bLeeceO³es l³eeb®³ee menYeeiee®ee DeLeJee keÀeceefiejer®ee
GuuesKe kesÀuee iesuee veener. ³ee GþeJeebceO³es p³ee meceepeeleerue, leUeieeUeleerue ueeskeÀebveer keÀe³e& kesÀues.
l³eeb®³ee keÀe³ee&®eer ceeefnleer keÀªve Iesleu³ee Kesjerpe l³ee keÀeUeleerue Feflenemee®es meJee¥ie DeekeÀueve
DeLeJee oµe&ve nesCeej veener. ³ee®eer peeCeerJe [e@. jCeefpele iegne ³eeb®³ee meejK³ee Fefleneme
mebµeesOekeÀebvee Peeueer. cnCetve®e l³eebveer “Centre of south Asian Culture studies” ³ee
mebmLes®eer GYeejCeer kesÀueer. [e@. iegne ³eebveer Feflenemee®³ee ³ee veefJeve ¢<ìerkeÀesveeyeeyele Yeejleer³e
Fefleneme mebµeesOekeÀebµeer ®e®ee& kesÀueer. Fbie´peeb®³ee YeejleeJejerue meeceép³eJeeoer jepekeìerle Peeuesu³ee
GþeJeeb®es DeLeJee ®eUJeUer®es veJeerve ¢<ìerkeÀesveeletve DeO³e³eve keÀjC³ee®eer iejpe He´leerle Peeuesues keÀener
FeflenemekeÀej SkeÀ$e Deeues l³eebveer meecegefnkeÀefjl³ee peeCeerJeHetJe&keÀ Fefleneme #es$eele veJ³ee He´³eesiee®es
HeJe& meg© kesÀues. 1982 meeueer `meyeuìve& mì[erpe' ³ee efµe<e&keÀe®ee [e@. iegnebveer mebHeeefole kesÀuesuee
SkeÀ uesKemebień He´keÀeefµele kesÀuee. [e@. jCeefpele ietne ³eeb®³ee efueKeeCeeceeies ieéce®eer ³ee ceekeÌme&Jeeoer
lelJeJesÊ³ee®eer He´sjCee efometve ³esles.
2) meyeeuìve& FeflenemeuesKekeÀeb®eer leeÊJeerkeÀ yewþkeÀ

meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer HeÝeeefJele Peeuesu³ee Fefleneme mebµeesOekeÀebveer Feflenemee®es
HegveuexKeve megª kesÀues. ³eeceO³es HeécegK³eeves [e@. jCeefpele iegne, [e@. µenero Deceerve, [e@. met³ee&le
mejkeÀej, HeeLe& ®eìpeea, i³eeveWê Heeb[s, i³eeve He´keÀeµe, jece®ebê iegne, efoHesµe ®eke´ÀJeleea, iee³e$eer
®eke´ÀJeleea, efmHeJeekeÀ, yevee&[& keÀesnve, [sJner[ ne[eaceve, [sJner[ Devee&u[ DeeoeR®ee meceeJesµe neslees.
meyeeuìve& Fefleneme uesKeveeceeieerue Jew®eeefjkeÀ yewþkeÀ [e@. jCeefpele iegne ³eebveer meyeeuìve& mì[erpe®³ee
Heefnu³ee DebkeÀe®³ee Deeþ Heeveer He´mleeJevesle efJeµeo kesÀueer Deens. meyeeuìve& efJe®eej ÒeCeeueer Fefleneme
uesKekeÀebveer DeepeJej®³ee Fefleneme uesKeveemebyebOeer Dee#esHe Iesleues Deensle. l³eeb®³ee celes, ``DeeOegefvekeÀ
Yeejlee®ee Fefleneme DeefYepeve Jeiee&ves DeefYepeve Jeiee&meeþer efueefnuee Deens. Yeejleer³e je<ìêr³e
®eUJeUer®es vesle=lJe DeefYepeve Jeiee&letve Heg{s Deeues Deens. l³eecegUs ³ee Jeiee&®es HeéfleefveefOelJe keÀjCeeN³ee
FeflenemekeÀejebveer l³eeb®es®e keÀe³e& efuenC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens. meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®ee ³ee
®eUJeUerceO³es menYeeie cenÊJeHetCe& Demeuee lejer l³eebvee FeflenemeeHeemetve peeCeerJeHetJe&keÀ l³eebveer otj
þsJeues. keÀener FeflenemekeÀejebveer µeslekeÀjer, keÀeceieej, efðe³ee ³eeb®ee ®eUJeUerle menYeeie neslee Demes
cnìues Demeues lejer l³eebvee mJeleë®eer efJe®eejµekeÌleer DeLeJee DeleëHe´sjCee veJnleer Demes cnìues Deens ns
Kejs veener. SJe{s®e veJnW lej keÀener Yeejleer³e FeflenemekeÀejebveer Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®³ee
GYeejCeer®es #es$e Heeµ®eel³e efJe®eejebvee efoues Deens.'' Lees[keÌ³eele DeeleeHe³e¥le efueefnuee iesuesuee
Fefleneme SkeÀebieer, He#eHeeleer Je JeemleJeeuee mees[tve efueefnuee Deens. meceepeeleerue Keeue®³ee Jeiee&leerue
ueeskeÀebvee l³eeb®³ee Feflenemeeleerue JeepeJeer mLeeveeHeemetve otue&ef#ele þsJeues Deens ner GCeerJe Yeªve
keÀe{Ces ns meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer®es GefÎ<ìîes Deens.
22
DeefYepeve cnCepes Je®e&mJe ieepeefJeCeeje ieì nes³e. ³ee ieìeves Jebef®eleeb®³ee Feflenemeeleerue
mLeeveekeÀ[s ue#e efoues veener. lemes Heeefnues lej ceesþîeeceesþîee ®eUJeUeRceO³es DeLeJee GþeJeebceO³es
³ee®e ueeskeÀeb®es ³eesieoeve cenÊJee®es Demeles. l³eecegUs l³eebvee [esÈ³eemeceesj þsJetve®e Fefleneme efueefnuee
peeJee. Jebef®ele ieìeb®ee Fefleneme l³eeb®³ee keÀe³e&keÀle=lJee®ee Fefleneme veJns lej ke=ÀleerceOeerue l³eeb®eer
ceeveefmekeÀlee, Debleë He´sjCee, peerJeveHe×leer, ª{ mebmLee ³eeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
DeefYepeve Jeie& Deµee Jeiee&Jej Je®e&mJe ieepeefJelees. ns Feflenemeeves þeceHeCes mHe<ì kesÀues Heeefnpes.
DeefYepeve Jeie& DeeHeu³ee keÀe³e&Hetleeameeþer ³ee ueeskeÀeb®ee JeeHej keÀjlees. keÀe³e& HetCe& Peeu³eeJej
l³eeb®³eekeÀ[s ogue&#e keÀjlees. SJe{s®e veJns lej DeefYepeve Jeie& l³eebvee vewmeefie&keÀ DeefOekeÀejebHeemetve
Jebef®ele þsJelees Demes meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueerefJe®eejJebleebvee Jeeìles.
3) meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer keÀener HećegKe FeflenemekeÀej

Yeejleer³e FeflenemeuesKevee®³ee #es$eeleerue meyeeuìve& uesKeve He´Jeene®es HeĆesles cnCetve [e@.
jCeefpele iegne ³eeb®es veeJe megHeéfme× Deens. l³eebveer ‘A Rule of Property for Bengal’ ³ee
ie´bLeeceO³es yebieeueceOeeruee µesleerJej keÀe³eceOeeje He×leercegUs Peeuesues HeefjCeece efJeµeo kesÀues Deensle.
l³ee®eHećeeCes keÀe³eceOeeje He×le Fbie´peebveer Debceueele keÀe DeeCeueer? ³ee®esner efJeµues<eCe l³eebveer ³ee
ie´bLeele kesÀues Deens. “Elementary Aspects of Peasant Insurgency” ³ee ie´bLeeceO³es
iegnebveer meyeeuìve& ¢<ìerkeÀesve efJeµeo kesÀuee Deens. “History at the limit of world
History” ³ee ie´bLeele l³eebveer Deepe He³e¥le efueefnu³ee iesuesu³ee Feflenemeeleerue oes<e oeKeefJeC³ee®ee
He´³elve kesÀuee Deens. ‘Dominance without Hegemony’ ³ee uesKemebieńele l³eebveer
JemeenleJeeoer je<ìêleerue jep³eµeemeve DeeefCe Jemeenleerleerue l³eeb®es µeemeve ³eeleerue Yeso mHe<ì
keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens. lej ‘An Indian Historiography of India’ ³ee
Yee<eCemebieńele Fbie´pe meÊeeOeerµe Yeejleer³e Feflenemeele DeO³e³eveekeÀ[s keÀe JeUues ³ee®es efJeµues<eCe
l³eebveer kesÀues Deens. l³ee®eHećeeCes efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥veer Yeejleele DeeHeues µeemeve efmLej keÀjC³eemeeþer
oceCe ceeie& Je mecebleer efceUefJeC³ee®es keÀesCeles ceeie& HelkeÀjues ³ee®es les efJeµues<eCe keÀjleele. ³ee®e
meboYee&le 1857 ®³ee je<ìêr³e GþeJeele Fbie´peer Yee<ee Deelcemeele kesÀuesu³ee Yeejleer³e ueeskeÀeb®ee Jeie&
Goeefmeve Je efveef<ke´À³e jeneruee ³ee®esner mHe<ìerkeÀjCe les osleele.
[e@. µenero Deceerve ³ee meyeeuìve& mebHeóe³ee®³ee efJe®eejJebleeves 1920 les 1922 ³ee
keÀeUele DemenkeÀej ®eUJeUerle menYeeieer Peeuesu³ee µeslekeÀN³eeb®³ee ceveeJejerue cenelcee ieebOeerpeeR®³ee
HeÝeeJee®es efJeµues<eCe kesÀues Deens. l³ee®eHećeeCes l³eebveer 1922 meeue®³ee ®eewjer®eewje He´keÀjCeeµeer
mebyebefOele Demeuesu³ee JesieJesieÈ³ee meceepe ieìeb®eer ceveesYetefcekeÀe efJeµeo keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens.
[e@. megceerle mejkeÀej ³ee meyeeuìve& mebHeóe³eeleerue efJe®eejJebleeJej ceekeÌme&Jeeoe®ee HeÝeeJe DeefOekeÀ
neslee. l³eebveer HeécegK³eeves Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUerleerue meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®ee meceeJesµe, ogue&ef#ele
ieìeb®ee Fefleneme, je<ìêr³e ®eUJeUerleerue ce. ieebOeerpeeR®es vesle=lJe Je Heeefµ®eceel³e JemeenleJeeoer
µeemevee®es Je®e&mJee®es mJeªHe ³ee efJe<e³eebJej efueKeeCe kesÀues Deens. ‘Modern India’ ³ee ie´bLeele
efyeéfìµeeb®es Je®e&mJe Yeejleele mLeeHeve nesT ueeieu³eeHeemetve Peeuesu³ee meecegefnkeÀ GþeJeeb®ee l³eebveer
leHeµeerue efouee Deens. SJe{s®e veJnW lej ³ee GþeJeeceeieerue He´sjCeeb®esner ns efJeJes®eve keÀjleele.
YeejleeceO³es ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer Peeuesu³ee efJeefJeOe ®eUJeUerleerue efJeefJeOe ieìeb®ee menYeeie,
ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJee®es mJeªHe, ceO³ece Jeefie&³eeb®eer YetefcekeÀe les ef®eefkeÀlmekeÀHeCes leHeemeleele. lemes®e
µeslekeÀjer Je keÀeceieej Deeboesueveele je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee Jew®eeefjkeÀ yewþkeÀerJej Peeuesu³ee HeÝeeJee®eer les
meceer#ee keÀjleele. ‘Writing Social History’ ³ee ie´bLeele l³eebveer Heeµ®eele JemeenleJeeoer
Je®e&mJee®es mJeªHe les Gueie[tve oeKeefJeleele. ‘Decline of the subaltern in subaltern
23
studies’ ³ee uesKeele les meceepeeleerue Jebef®ele ieìe®³ee keÀe³ee&Jej Je ceeveefmekeÀlesJej Yej osleevee
l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ FeflenemeekeÀ[s ogue&#e nesle Demeu³ee®eer leke´Àej keÀjleele. ‘Beyond
Nationalist Frame’ ³ee uesKeele les ceguelelJeJeeoer YetefcekesÀJej nuuee ®e{efJeleele.
4) FjHeÀeve nyeerye ³eeb®ee meyeeuìve& efJe<e³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve

Heé. FjHeÀeve nyeerye ³eebveer jCeefpele iegneb®³ee Subaltern studies yeÎue keÀener efJe®eej
ceeb[ues Deensle. jCeefpele iegne Je l³eeb®³ee menkeÀeN³eebveer leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®ee Fefleneme eEkeÀJee
Jebef®eleeb®ee Fefleneme ner mebkeÀuHevee ieéce®eer®³ee efJeOeeveeJej GYeer kesÀueer Deens. ieéce®eer cnCelees,
µeslekeÀjer mJeleë®eer veJeerve efJe®eejmejCeer efvecee&Ce keÀª µekeÀle veenerle. nyeerye ³eeb®³ee celes,
leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®ee Jeie& vemelees lej l³ee peeleer, peceeleer Deµee mJeªHeele Demeleele. l³eebvee Jeie&
cnCelee ³esCeej veener. ³ee He´l³eskeÀ ieìe®es mJee³eÊe, mJe³ebYet Demes efJe®eej Demeleele. Demes cele ieé¿e
nesT µekeÀle veenerle. ieéce®eer®³ee nsefpeceveer mebkeÀuHevesuee Debµeleë µeðeyeUe®eer DeeJeµ³ekeÀlee
Yeemeles®e. Yeejlee ceOeerue leUeieUeleerue ueeskeÀebceO³es mJeleë®³ee efJe®eejHejbHeje Demeleele Demee oeJee
keÀjCes SsefleneefmekeÀ veener. FjHeÀeve nyeerye ³eeb®es Heg{erue efJeOeeve meyeeuìve& Feflenemee®es cegu³eceeHeve
keÀjC³eeme Hegjsmes Deens. “The sualbltern scholars are happy narrators of
tragedy, It is not their task to look for salvation.”
meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer ¢ef<ìkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU

meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer celes, efyeéfìµeeb®³ee JemeenleJeeoer jepeJeìer®³ee keÀeueKeb[eleerue
Yeejleer³e meceepeeleerue cetueYetle efJemebieleer JemeenleJeeo DeeefCe Yeejleeleerue pevelee ³eeb®³eeceO³es vemetve
SkeÀe yeepetuee Yeejleer³e Je Heeµ®eel³e DeefYepeve Jeie& (meÊeeOeejer) DeeefCe ogmeN³ee yeepetuee meJe&meeceev³e
ueeskeÀeb®ee Jeie& ³eeb®³eele Deens. meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeele YeejleeceO³es pees J³eeHekeÀ mebIe<e& megª neslee
l³ee ceO³es Yeejleer³e ueeskeÀ keÀOeer®e SkeÀ veJnles. DeeefCe Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU Deµeer SKeeoer iees<ì
DeefmlelJeele®e veJnleer. Demes l³eeb®es cele Deens. je<ìêr³e ®eUJeUer SsJepeer oesve Deieoer efYeVe He´Jeen
eEkeÀJee ®eUJeUer DeefmlelJeele nesl³ee. l³eeHewkeÀer SkeÀ meJe&meeceev³eeb®³ee Jeiee&®eer meeceép³eJeeoe®³ee
efJejesOeeleerue KejerKegjer ®eUJeU DeeefCe ogmejer DeefYepeve Jeiee&®eer Keesìer ®eUJeU DeefYepeve Jeiee&®ee
He´Jeen Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee DeefOeke=Àle vesle=lJeeKeeueer Jeeì®eeue keÀjerle neslee. DeefYepeve
Jeiee&leerue meÊee - mebIe<e& ueHeefJeC³eemeeþer SkeÀ DeeJejCe cnCetve l³ee®ee GHe³eesie nesle Demes. je<ìêr³e
®eUJeUer®eer meeceev³eeb®³ee efJe®eejOeejsves kesÀuesueer ceerceebmee DeeefCe meeceép³eJeeoer Je veJemeeceép³eJeeoer
FeflenemekeÀejebveer je<ìêr³e ®eUJeUer®es kesÀuesues ef®e$eCe ³eeceO³es SkeÀ DemJemLe keÀjCeejs meec³e
Dee{Ules. HeÀjkeÀ Ske{e®e Deens keÀer, veJemeeceép³eJeeoer FeflenemeuesKeve ®eUJeUer®es Yeeie ve Hee[lee
efle®eer ceerceebmee keÀjles. lej meeceev³e efJe®eej Oeejs®es Fefleneme uesKeve He´Lece ®eUJeUer®es oesve Yeeie
Hee[les. DeeefCe l³eeveblej DeefYepeve Jeiee&®³ee He´Jeene®eer veJemeeceép³eJeeoer ceerceebmee mJeerkeÀejles.
meJe&meeceev³e peveles®³ee peneue He´Je=Êeer®eer DeeefCe peeefCeJes®eer DevewefleneefmekeÀ He´µebmee lemes®e meJe&
yeg×erpeerJeer, mebIeefìle He#evesle=lJe DeeefCe Dev³e DeefYepeve Jeiee&®eer meJe& He´keÀej®eer GHeke´Àceµeeruelee
DeeefCe ke=Àleer ³eeefJe<e³eer lesJe{er®e DevewefleneefmekeÀ leg®íles®eer YeeJevee ner ³ee ¢ef<ìkeÀesvee®eer Keeme
Jewefµe<ìîes Deensle. HeefjCeeceer ne ¢ef<ìkeÀesve osKeerue Jemeenle Jeeoe®³ee efJejesOeeleerue Yeejleer³e
ueeskeÀeb®³ee He´l³e#e Je SsefleneefmekeÀ ®eUJeUer®es JewOelee veekeÀejlees. meJe&meeceev³eeb®³ee peeefCeJeeb®³ee
DeeOeejs SkeÀ veJee Fefleneme efuenC³ee®es Je®eve ner veJeer efJe®eejOeeje osles, Hejbleg efleves DeÐeeefHe,
ueeskeÀeb®³ee peeCeerJee mHe<ìHeCes oeKeefJeCeejer Feflenemeeleerue veJeerve meeOeves µeesOetve keÀe{ueer veenerle.
l³eeb®es veJes efueKeeCe l³ee®e pegv³ee DeefYepeve meeOeveebJej DeeOeeefjle Deens Demes efyeefHeve®ebêebveer
`Fbef[³eve mìîeue HeÀe@j Fbef[HeWv[me' ³ee ie´bLeele cnìues Deens.
24
mJeDeO³eveemeeþer ÒeMve.
1. meyeeuìve& efJe®eej ÒeCeeieerleerue ÒecegKe FeflenemekeÀejeb®³ee ³eesieoevee®eer ®e®ee& keÀj.
2.3 meejebµe
1968 veblej keWÀefye´pe efJe®eejmebHeóe³ee®ee HeÀej ceesþîee HećeeCeele efJekeÀeme Peeuee Deens.
iesu³ee 20 Je<ee&ceO³es ³ee efJe®eejmejCeer®³ee efJe®eejJebleebveer DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee FeflenemeemebyebOeer
DeeHeueer celes ceesþîee HećeeCeele J³ekeÌle kesÀueer Deensle. keWÀefye´pe mebHeóe³e ne meceép³eJeeoer
FeflenemekeÀejebveer megOeeªve efueefnuesueer DeeJe=Êeer Demes cnìues peeles. keWÀefye´pe mebHeóe³ee®³ee Deieesoj
meeceép³eJeeoer Fefleneme mebµeesOekeÀebveer Yeejleer³e Feflenemee®ee DeLe& DeeHeu³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve
ueeJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens. meeceép³eJeeoer FeflenemekeÀejebveer Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meceepeeuee
vesnceer®e DeeHeu³ee efueKeeCeeletve efnve opee& oeKeefJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. l³ee®³eener Heg{s peeTve
keWÀefye´pe mebHeóe³ee®³ee efJe®eejJebleebveer Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®eer HetJe&ień ogef<ele Deµeer ceerceebmee
keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. keWÀefye´pe mebHeóe³eeleerue efJe®eejJebleebveer efyeéfìµe jepekeìer®es meceLe&ve kesÀues.
Yeejleele efyeéfìµeeb®eer jepeJeì DeHeIeeleeves Deeueer veener lej Yeejleer³e ueeskeÀebveer®e ner jepeJeì
Jee{efJeC³eemeeþer efyeéfìµeebvee ceole kesÀueer Demes cele ³eebveer ceeb[ues. ³ee efJe®eejmejCeerleer} Deefve}
meer} meejKes FeflenemekeÀej Yeejleer³e FeflenemekeÀejebµeer meeOes yeesueC³eemener le³eej vemeleele. ³eeJeªve
l³eebveer Jemlegefve<þ He×leerves Yeejleer³e Feflenemee®es efJeJes®eve kesÀues veener ns mHe<ì nesles. ³ee
FeflenemekeÀejebveer Yeejleer³e Fefleneme efueefnC³eemeeþer veJeveJeerve meeOeves ieesUe kesÀueer Hejbleg l³eeb®es
mHe<ìerkeÀjCe cee$e l³eebveer J³eefkeÌleefve<þ ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀues ns cee$e Feflenemeeuee Oeªve veener.
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU ner Yeejleer³e peveles®eer ®eUJeU veJnleer Demes l³eebvee Jeeìles, ner ®eUJeU
cnCepes SkeÀ uegìtHegìer®eer ue{eF& nesleer Demes cele l³eebveer ceeb[ues Deens. ieebOeer, vesnª, Heìsue
³eemeejK³ee je<ìêr³e vesl³eebJej l³eebveer efyeéfìµe meÊes®es oueeue cnCetve efìkeÀe kesÀueer ns ³eesi³e veener.
Lees[keÌ³eele Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUerleerue DeveskeÀ ®eebieu³ee iees<ìerkeÀ[s ³ee efJe®eejmejCeerleerue
efJe®eejJebleebveer ogue&#e kesÀues Deens.
1985 veblej YeejleeceO³es efJekeÀefmele Peeuesuee Fefleneme uesKeve He´Jeen cnCepes meyeeuìve&
nes³e. meyeeuìve& cnCepes Jebef®ele, eEkeÀJee GHesef#ele meceepe ieì nes³e. DeBefìefveDees ieéce®eer ³ee
Fìeefue³eve lelJeJesl³eeves ne efJe®eej He´Lece ceeb[uee. lej [e@. jCeefpele iegne ³eebveer ³ee efJe®eejmejCeeruee
FeflenemeeceO³es mLeeve efceUJetve osC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens. Kejs lej keÀesCel³eener osµee®³ee
pe[CeIe[CeerceO³es meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®ee Jeeìe cenÊJeHetCe& Demelees. keÀesCeleerner ®eUJeU DeLeJee
efJeêesn ³eµemJeer keÀjC³eeceO³es ³ee®e ueeskeÀeb®ee menYeeie cenÊJee®ee Demelees. Hejbleg ³ee Jeiee&uee cee$e
Feflenemeele mLeeve efoues peele veener. ne efJe®eej [esÈ³eemeceesj þsJetve®e ³ee efJe®eejmejCeerleerue
efJe®eejJebleebveer Yeejleer³e Feflenemee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens. Deepe mebHetCe& peieele ne
25
FeflenemeuesKeve He´keÀej Heéfme× Peeuee Demeuee lejer DeeHeu³ee osµeele cenelcee HegÀues, [e@. Deebyes[keÀj
³ee efJe®eejJebleebveer HeÀej HetJeeaHeemetve Jebef®ele meceepe ieìe®ee Fefleneme jsKeeìC³ee®ee He´³elve kesÀuee
Deens. Deepe DecesefjkesÀle meg×e Jebef®eleeb®ee Fefleneme efueefnC³ee®ee He´³elve megª Peeuee Deens. ³ee efJe®eej
mebHeóe³ee®ee oes<e cnCepes ³eeleerue efJe®eejJebleebveer Jebef®eleeb®ee Fefleneme efueefnC³eemeeþer keÀesCeleerner
veJeerve meboYe& meeOeves µeesOeueer veenerle. l³eebveer pegv³ee DeefYepeve Jeiee&®³ee meboYe& meeOeveeb®ee®e
Fefleneme efueefnC³eemeeþer JeeHej kesÀuee Deens. ³ee efJe®eejÒeCeeueerleerue efJeÜeveebveer pej Feflenemee®es
Hegveues&Keve keÀjC³eemeeþer veJeerve meboYe& DeeefCe meeOeves µeesOeueer lej efveefµ®ele®e ne Fefleneme He´keÀej
mebHetCe& peieele ueJekeÀj®e ueeskeÀefHe´³e nesF&ue.
efoIeexÊejer He´µve
1. meeceép³eJeeoer FeflenemeuesKevee®eer GefÎ<ìîes meebietve meeceép³eJeeoer FeflenemeuesKevee®eer ceeefnleer
meebiee.
2. keWÀefye´pe efJe®eej ÒeCeeueer®³ee ¢ef<ìkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es efJeJes®eve keÀje.
3. meyeeuìve& efJe®eej ÒeCeeueer®³ee Go³ee®eer ceeefnleer meebietve ³ee efJe®eejmejCeerceOeerue leelJeerkeÀ YetefcekeÀe
efJeµeo keÀje.
4. meyeeuìve& efJe®eej ÒeCeeueer®³ee ¢ef<ìkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUer®es efJeJes®eve keÀje.
ueIegÊejer He´µve
1. meeceép³eJeeoer Fefleneme uesKevee®es keÀeueKeb[
2. keWÀefye´pe efJe®eej ÒeCeeueer
3. Deefveue meerue
4. DeBefìefveDees ieéce®eer
5. [e@. jCeefpele iegne
6. megceerle mejkeÀej
7. meyeeuìve& ¢ef<ìkeÀesve Je Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU.
1. efyeefHeve®ebê, Fbef[³eepe mìîeue HeÀe@j Fbef[HeWv[me

2. keÀesþskeÀj µeeblee, Fefleneme leb$e DeeefCe lelJe%eeve
3. JewÐe megceve, keÀesþskeÀj µeeblee, Fefleneme leb$e DeeefCe lelJe%eeve
4. mejosmeeF& yeer.Sve., veueeJe[s Jner. Sve, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
5. HeeceoÊe jpeveer, Fbef[³ee ìg[s
6. ieésJnj yeer. Sue., yesunskeÀj Sve kesÀ. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
7. HeÝeekeÀj osJe - Fefleneme uesKeve µeeðe
8. peeJe[skeÀj µe. o. - DeeOegefvekeÀ Yeejle

26
3
jepeefkeÀ³e peeie=leer®ee Go³e
De) 1857 ®ee GþeJe Je HeefjCeece
3.0 GefÎ<ìîes
3.2.1 1857 ®³ee GþeJee®eer keÀejCes
1. jepekeÀer³e keÀejCes
2. ÒeµeemekeÀer³e keÀejCes
3. DeeefLe&keÀ keÀejCes
4. Oeeefce&keÀ keÀejCes
] 5. }<keÀjer keÀejCes
3.2.2 GþeJee®eer meg©Jeele
3.2.3 1857 ®³ee GþeJee®³ee DeHe³eµee®eer keÀejCes
1. GþeJe meJe&J³eeHeer veJnlee
2. meg³eesi³e vesle=lJee®ee DeYeeJe
3. Glke=Àÿ mesveeHeleer®ee DeYeeJe
4. efµemleer®ee GþeJe Je µem$eeb®eer keÀcelejlee
5. GþeJe HeÀkeÌle µenjer YeeieebHegjlee®e ce³ee&oerle neslee
6. veJeerve megOeejCeeb®ee Fbûepeebvee GHe³eesie Pee}e
7. ¬eÀebleerkeÀejkeÀeleer} HejmHej nsJes oeJes
8. Deeblejjeäêr³e HeefjefmLeleeryeeyele - Fbûepe megowJeer
3.2.4 1857 ®³ee GþeJee®es mJe©He Je cenÊJe
3.2.5 1857 ®³ee GþeJee®es HeefjCeece
1. efyeéfìµe Fmì Fbef[³ee kebÀHeveer®eer jepeJeì yejKeemle Pee}er
2. jeCeer®ee peenerjveecee
3. mebmLeebvee mebyebOeer®³ee Dee¬eÀcekeÀ OeesjCee®ee l³eeie
4. efnboer }<keÀje®eer Hegvej&®evee keÀjC³eele Dee}er
5. Fbûepeeb®es meeceeefpekeÀ megOeejCee mebyebOeer®es OeesjCe yeo}}s
27
6. efyeéfìµe jepeJeìer yeÎ} onµele efvecee&Ce Pee}er
7. JeCe&Yeso ÒeKej Pee}e
8. jeä^Jeeoe®ee Go³e Pee}e
9. meveoµeerj ®eUJeUer®ee Hee³ee Ieele}e ies}e
3.3 meejebµe
3.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeuîee}e

 1857 ®ee GþeJe ne jepeefkeÀ³e peeie=leercegUs Ie[tve Dee}e keÀe ³eeb®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&}.
 1857 ®³ee GþeJeele Yeeie IesCeeN³ee J³eekeÌleer®ee GÎsµe JesieJesieUe Deme}e lejer Fbûepeebvee
nìefJeCes ns SkeÀcesJe GefÎäîes nesles ns mHeä keÀjlee ³esF&}.
 1857 ®es ³egOo FbûepeeefJe©Oo }{}s}e Heefn}e ceesþe GþeJe neslee, les mJeeleb$³e³egOo nesles ns
meebielee ³esF&}.
 1857 ®es jepeefkeÀ³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjCeece mHeä keÀjlee ³esleer}.
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejleeves 1857 ceO³es efye´ìerµe meÊes efJe©Oo SkeÀ ceneve GþeJe Ie[tve Dee}e neslee. l³eele
efye´ìerµe mellee mebHeles efkeÀ keÀe³e Demes ef®e$e efvecee&Ce Pee}s nesles. Hejbleg ne GþeJe o[Hetve ìekeÀC³eele
efye´ìerµe mellee ³eµemJeer Pee}er. 1857 ®³ee ³ee mebIe<ee&yeeyele DeveskeÀ efJeÜeveebveer Je FeflenemekeÀejebveer
JesieJesieUer celes J³ekeÌle kesÀ}er Deensle. ne mebIe<e& cnCepes SkeÀ ue<keÀjer GþeJe neslee. leer kesÀJeU
efµeHee³eeb®eer ieoea nesleer FLe Heemetve les 1857 ®ee GþeJe cnCepes SkeÀ ceneve mJeeleb$³e mebûeece neslee.
Deµeer efJeYeervve celes J³ekeÌle kesÀ}er peeleele. efye´ìerµe melles}e ³ee osµeeletve Iee}Jetve osC³eemeeþer
Pee}s}e lees SkeÀ ceneve mebûeece neslee. leer efveefµ®ele®e kesÀJeU efµeHee³eeb®eer ieoea veJnleer. DeeHe}e Yeejle
osµe mJeleb$e keÀjeJee ner DeeOegefvekeÀ jeä^Jeeoer YeeJevee l³eeJesUer efye´ìerµeeefJejesOeer }{CeeN³ee meJee¥®³ee
ceveele keÀoeef®ele vemes} Hejbleg efye´ìerµe }eskeÀ ³ee osµeele HejkeÀer³e Deensle. DeeHeCe l³eeb®³ee
ieg}eceefiejerle Deenesle. l³eeb®eer Dev³ee³eer Je Del³ee®eejer jepeJeì ³ee osµeelegve iesuîeeefµeJee³e DeeHeCe
megKeer nesCeej veener. Deµeer mebmLeeefvekeÀe Heemetve mewefvekeÀe He³e¥le meJee¥®eer F®íe nesleer. cnCetve efye´ìerµe
}eskeÀebvee ³ee osµeeletve Iee}JeC³eemeeþer 1857 ®³ee mebûeece Ie[tve Dee}e neslee. l³eeceO³es
Yeejleer³eebveer DeHe³eµe Dee}s. Hejbleg ³ee IeìvescegUs Yeejlee®³ee Feflenemee}e SkeÀ JesieUs JeUCe efceUe}s.
DeveskeÀ otjieeceer HeefjCeece Yeejlee®³ee FeflenemeeJej Ie[tve Dee}s. l³eecegUs 1857 ®³ee GþeJee®eer
keÀejCes, mJe©He Je HeefjCeece ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
28
3.2.1 1857 ®³ee GþeJee®eer keÀejCes
1857 ®ee GþeJe ne SkeÀe SkeÀer Ie[tve Dee}s}er Ieìvee veener. efye´ìerµe mellesefJe©Oo
efvejefvejeÈ³ee keÀejCeebveer nUtnUt Demeblees<e efvecee&Ce nesle ies}e. ne Demeblees<e efvecee&Ce nesC³eeme
keÀesCeleer HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle Pee}er ³eeb®eer keÀejCeefceceebmee kesÀ}er lej DeveskeÀ jepeefkeÀ³e,
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, ÒeµeemekeÀer³e Je ue<keÀjer keÀejCeeb®eer ceeef}keÀe®e GYeer jenles. ³ee efJeefJeOe
keÀejCeecegUs efye´ìerµe mellesefJe©Oo Yeejleeleer} mebmLeeefvekeÀ, }<keÀjeleer} efµeHeeF&, peefceveoej,
ÒeµeemeefkeÀ³e mesJekeÀ, Oeeefce&keÀ keÀejCeeJe©ve veejepe Deme}s}s efnbot - cegm}erce }eskeÀ ³eeb®³eele Òe®eb[
Demeblees<e efvecee&Ce Pee}e neslee. lees ÒekeÀì nesC³eemeeþer keÀenerlejer efveceerlle®e nJes nesles. les
®ejyeer³egkeÌle keÀe[legmeeves HegjefJe}s Je Demeblees<ee®ee mHeÀesì Pee}e. ³ee meJe& keÀejCeeb®eer keÀejCeefceceebmee
keÀjCes iejpes®es Deens.
1) jepeefkeÀ³e keÀejCes
[}newmeer®es jep³es Kee}mee keÀjC³ee®es OeesjCe ë }e[& [}newmeerves meeceép³eeJeeoer OeesjCe
eqmJekeÀe©ve keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee keÀejCeemleJe efnbogmLeeveeleer} jep³es Kee}mee keÀªve efye´ìerµe
meeceép³eeme pees[}er.1849 mee}er efµeKeeb®ee HejeYeJe keÀ©ve Hebpeeye efpebkeÀ}e. 1852 mee}er
yećnosµeeµeer ³egOo keÀ©ve yećnosµe efye´ìerµe meeceép³eeme pees[}e. DejepekeÀles®³ee veeJeeKee}er DeJeOe
mebmLeeve Kee}mee kesÀ}s . efmekeÌkeÀerce, oeefpe&ef}bie ns Òeeble 1856 ceO³es efye´ìerµeeveer efpebketÀve Iesle}s.
efye´ìerµeRvee meJe& YeejleYej DeeHe}s meeceép³e efvecee&Ce keÀjC³ee®eer DeekeÀeb#ee efvecee&Ce Pee}er nesleer.
oÊekeÀ Jeejme veecebpetj ³ee keÀe³eoîeeKee}er [}newmeerves efveHeg$eerkeÀ jepeeb®es oÊekeÀ Jeejme
veecebpetj kesÀ}s Je l³eeb®eer jep³es Kee}mee keÀ©ve efye´ìerµe meeceép³eeme pees[}er. l³eecegUs meeleeje
(1848) pewleHetj, mebYeueHetj (1850), Go³eHetj (1852) veeieHetj (1853) Peeµeer (1854)
Fl³eeoer mebmLeeves Kee}mee Pee}er Je lesLeer} mebmLeeefvekeÀ Je l³eeb®eer Òepee DemJemLe Pee}er. jep³es
SkeÀeceeietve SkeÀ Kee}mee kesÀuîeecegUs l³ee jep³eeJej DeJe}byetve DemeCeejs npeejes mewefvekeÀ yeskeÀej
Pee}s. efvejefvejeÈ³ee GÐeesieOebÐeele iebgle}s}s }eskeÀ yeskeÀej Pee}s. lewveeleer HeÀewpes®eer HeOole Jes}m}erves
Dece}eble DeeCeuîeeves Deieesoj®e osµeer mewefvekeÀeJej yeskeÀjer®eer HeeUer Dee}er nesleer. l³eele DeeCeKeer Yej
He[}er. ³ee mewefvekeÀele keÀcee}er®ee Demeblees<e Jee{}e neslee.
Fbûepe mejkeÀejves jepes jpeJee[îeebvee Je mejoejebvee HeoJ³ee Je leveKes Fbûepe mejkeÀejves efo}s
nesles. les JebµeHejbHejeiele vemeuîee®³ee keÀejCeeJe©ve [}newmeerves yebo kesÀ}s. HeoJ³ee keÀe{tve Iesleuîee.
}e[& keBÀefvebie Deieesoj®e cegIe} yeeoµee®es DeefOekeÀej keÀe{tve Iesleuîeeves lees veeceOeejer®e neslee. l³eecegUs
cegm}erceebvee efye´ìerµeeb®ee jeie Dee}e neslee. [}newmeerves HesµeJes ogmeje yeepeerjeJe cejCe HeeJeuîeeveblej
l³ee®ee Heg$e veeveemeensye ³eeme efveJe=Êeer Jesleve osC³ee®es veekeÀejuîeeves efnbog }eskeÀ veejepe Pee}s.
SkebÀojerle [}newmeer®³ee ³ee OeesjCeeves mebmLeeefvekeÀ penebefiejoej, Jeleveoej mebleHle Pee}s nesles. ³ee
jepes jepeJee[îeebveer, mebmLeeefvekeÀebveer DeeHeuîee DemleerlJeemeeþer Fbûepeeµeer mebIe<e& keÀjC³ee®es þjefJe}s.
2. ÒeµeemekeÀer³e keÀejCes -
mebmLeeves Kee}mee PeeuîeecegUs l³eeb®³ee Heojer Deme}s}s penebefiejoej, Deceerve, megYesoej,
lee}gkeÀeoej Je G®®e DeefOekeÀejer ³eebvee DeeHe}er Òeefleÿe OeeskeÌ³eele Dee}er Deens Demes Jeeìt }eie}s.
efye´ìerµe Òeµeemeveele Deelee DeeHeCeeme HetJeea®es mLeeve jenCeej veener Je HetJeea®eer Heos efceUCeej veenerle
Deµeer peeCeerJe Pee}er. keÀejCe efye´ìerµe Òeµeemeveele meJe& G®®e Heos Fbûepeevee osC³eele Dee}er nesleer.
l³eecegUs lees Jeie& Demeblegÿ Pee}e neslee.
29
efnbog peveles®³ee veefµeyeer ieg}eceefiejer Dee}s}er nesleer. l³eebvee keÀesCelesner nkeÌkeÀ Je mJeeleb$³e
jeefn}s veJnles. jep³e keÀejYeejele l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele Yeeie IesC³ee®eer mebOeer efceUle veJnleer.
efye´ìerµe Òeµeemeveele efnboer }eskeÀeb®eer Yejleer keÀjC³eele ³eeJeer Demes 1833 ®³ee ®eeì&j De@keÌì ceO³es
ceev³e kesÀ}s Demetvener kebÀHeveer mejkeÀejves l³ee®eer Debce}yepeeJeCeer kesÀ}er veJnleer.
efye´ìerµe }eskeÀ efnboer }eskeÀebvee leg®íles®eer JeeieCetkeÀ osJetve l³eebvee keÀeUs cnCetve efnCeJele
Demele. efye´ìerµe DeefOekeÀejer DeeHeuîee neleeKee}®³ee efnboer }eskeÀebvee GHeceo&keÀejkeÀ Je Dev³ee³eer
JeeieCetkeÀ osle Demele. meceepee Heemetve HeÀìkegÀve Jeeiele Demele. Fbi}b[®³ee Hee}&ceWì®ee meom³e mej
Lee@ceme cevjes l³eemebyebOeer cnCelees
“ The foreign conquerors have definitely treated the indians very cruelly”
Fbûepeeb®³ee ogpeeYeeJe Je=lleercegUs efnboer }eskeÀ l³eeb®³eeJej veejepe nesles.
kebÀHeveer®³ee mejkeÀej®ee jep³ekeÀejYeejner HeefjCeecekeÀejkeÀ veJnlee. efpebkeÀ}suîee veJeerve Òeebleele

lej ieeWOeUe®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Pee}er nesleer. peefceveoejebveener oÊekeÀ IesC³eeme HejJeeveieer
veekeÀejC³eele Dee}er nesleer. l³eecegUs Deµee peefceveoeje®³ee Fmìsìer mejkeÀejves mejkeÀejpecee kesÀuîee
nesl³ee. Fveece keÀefceµeve vescetve efye´ìerµe mejkeÀejves 1857 ®³ee HetJeea Hee®e Je<ee&®³ee keÀeUele
efvejefvejeÈ³ee keÀejCeebveer SkeÀìîee cegbyeF& Òeebleeleer} 20 npeej F&mìsìer mejkeÀejpecee kesÀuîee nesl³ee.
l³eecegUs ns meJe& peefceveoej veejepe Pee}s nesles.
efye´ìerµeebveer eqmJekeÀej}s}er cenmet} J³eJemLee Dev³ee³eer nesleer. v³ee³e HeOoleer He#eHeeleer nesleer.
efnboer v³ee³eeefOeµeemeceesj ³egjesefHe³eve iegvnsieejeb®ee v³ee³e kesÀ}e peele vemes. ner JeeieCetkeÀ efnboer
}eskeÀebvee DeHeceevee mHeo Jeeìle nesleer. Demeblees<ee®es nsner SkeÀ keÀejCe nesles.
3. DeeefLe&keÀ keÀejCes -
efye´ìerµe F&mì - Fbef[³ee kebÀHeveerves efnbogmLeeveele DeeuîeeHeemetve®e ³esLeer} }eskeÀeb®es DeeefLe&keÀ
µees<eCe keÀjC³ee®es keÀece ®ee}efJe}s nesles. 18 J³ee µelekeÀele Ie[tve Dee}suîee DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs
³egjesHeeleer} GÐeesieOebÐeebvee }eieCeeje keÀ®®ee cee} DeuHe efkebÀceleerle efnbogmLeeveeletve peeJet }eie}e Je
HekeÌkeÀe cee} ³esJet }eie}e. l³eecegUs ³esLeer} GÐeesie Oebos yebo He[t }eie}s. mLeeefvekeÀ peveles®ee
jespeieej yeg[e}e. µeskeÀ[es }eskeÀ yeskeÀej Pee}s Je l³eeb®³ee Jeeìîee}e oeefjêîe Dee}s.
kebÀHeveer mejkeÀej DeeHe}e Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer pevelesJej peyej keÀj }eole Demele. efµeJee³e
DeHeÀieeefCemLeeve, yećnosµe Fl³eeoer osµeeµeer Pee}s}er ³egOo Ke®e& ³esLeer} }eskeÀeJej keÀj }eotve®e
Jemet} keÀjerle Demes. ³ee efvejefvejeÈ³ee keÀjecegUs }eskeÀeb®³eele Demeblees<e Jee{}s}e neslee.
efye´ìerµe mejkeÀejves eqmJekeÀej}s}er peefceve cenmet} efJe<e³ekeÀ OeesjCe ³ee osµeeleer} µesleer}e
Deefleµe³e ceejkeÀ nesles. keÀe@ve&Jee}ermeves DeeCe}s}er keÀe³eceOeej HeOoleer, cene}Jeejer Je j³eleJeejer
HeOoleer ³eecegUs meeceev³e µeslekeÀjer osµeesOe[er}e }eie}e neslee. lemes®e peceerveoeje keÀ[tve JesUsJej
peceerve cenmet} ve DeeCeuîeeme peefceveer ef}}eJeele keÀe{C³ee®ee ef}}eJe keÀe³eoe efye´ìerµeebveer }eiet
kesÀuîeecegUs DeveskeÀ peefceveer®es ef}}eJe Pee}s Je peefceve oejner Yetefcenerve Pee}s.
30
µeslemeeje Jemet} keÀjleevee lees µeslekeÀjer GlHeeove mJe©Heele (Oeev³e JemlegmJe©Heele ve Ieslee)
IesC³eeSsJepeer jesKe Hewµ³ee®³ee mJe©Heele IesC³ee®ee Deeûen efye´ìerµe DeefOekeÀejer keÀjerle. l³eecegUs
µeslekeÀN³eeb®ee íU nesle Demes. og<keÀeU, Hetj Je DeJe<e&Ce ³eemeejK³ee vewmeefie&keÀ mebkeÀìelener ³ee
µeslekeÀN³eebvee metì ve oslee mekeÌleerves µeslemeeje Jemet} kesÀ}e peeF&. Deµee JesUer µeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer
o³eveer³e nesle Demes.
efye´ìerµe mejkeÀej®³ee ¢äerves Yeejle ner Jemeenle KetHe DeeefLe&keÀ HeÀe³eÐee®eer nesleer. KetHe ceesþîee
ÒeceeCeele ³ee osµee®es DeeefLe&keÀ µees<eCe ®ee}t nesles. l³eecegUs ³esLeer} pevelee cee$e efoJemes efoJeme oefjêer
nesle ®ee}}er nesleer. cnCepes Yeejle ceeles®³ee ogOeeJej Fbûepe Hegä yeve}s. lej efle®³ee }skeÀjebJej cee$e
GHeemeceejer®eer HeeUer Dee}er nesleer. Yeejleer³e peveles®eer DeeefLe&keÀ ogjeJemLee nsner efye´ìerµeefJejesOeer
Demeblees<ee®es keÀejCe nesles.
4. Oeeefce&keÀ keÀejCes -
Yeejleeleer} efnbog - cegm}erce meceepeeleer} }eskeÀebvee Fbûepe DeeHeCeeme ef¸eµ®eve keÀjeJe³eeme
efveIee}s Deensle. Demee mecepe Hemejle ®ee}}e neslee. ef¸eµ®eve efceµeveN³eeb®es Oece& Òemeeje®es keÀe³e&,
efye´ìerµe mejkeÀej®ee l³eebvee Deme}s}e HeeþeRyee, efye´ìerµe DeefOekeÀeN³ee®es Jele&ve ³eecegUs Fbûepeevee ³ee
osµeele meJe&$e ef¸eµ®eve Oece& HemejeJe³ee®ee Deens Demes }eskeÀebvee Jeeìt }eie}s nesles. lemes®e Fbûepeeveer
kesÀ}suîee meleer yeboer, efJeOeJee Hegve&efJeJeen meejK³ee megOeejCeecegUs meceepeeme yeUkeÀìer ³esle ies}er.
1856 ceO³es Religious Disabilities Act - cebpetj keÀ©ve Oecee¥lejerle J³ekeÌleer}e

Jeejmee nkeÌkeÀ Je cee}cellee nkeÌkeÀ efceUs} Deµeer lejleto kesÀuîeeves }eskeÀ DeeCeKeer mebµe³eerle Pee}s.
Fbûepeer efµe#eCee®eer megjJeele, ceg}ebr®³ee efµe#eCee}e HeeþeRyee, meJe& peeleerHeeleer®³ee ceg}ebvee SkeÀ$e
efµe#eCe, Heeµ®eel³e efJe®eejmejCeer®ee Òemeej ns meJe& keÀce&þ efJe®eeje®³ee efnbogvee Je cegm}erceebvee DeeHeuîee
mebmke=ÀleerJejer} Dee¬eÀceCe Jeeì}s. Deepevee GÐee DeeHe}e Oece& yeg[Ceej Demes ³ee }eskeÀebvee Jeeìt }eie}s
nesles. l³eele®e efye´ìerµeebveer DeveskeÀ efnbog ceboerje®eer Je cegm}erce ceefµeoer®eer Jeleves mejkeÀejves keÀe{tve
Iesleuîeeves ueeskeÀeb®³ee YeeJevee ogKeeJeu³ee iesu³ee nesl³ee. Hegjesefnle, ceew}Jeer DemJemLe Pee}s. ³ee meJe&
}eskeÀeb®³ee ceveeble FbûepeeyeÎ} Üs<e efvecee&Ce Pee}e.
5. }<keÀjer keÀejCes ë-
1857 ®ee GþeJe Ie[tve ³esC³eeme }<keÀjer keÀejCes efnkeÀejCeerYetle Peeueer nesleer. Flej
DeveskeÀ keÀejCeecegUs FbûepeefJejesOeer }eskeÀcele le³eej Pee}s lejer efµeHee³eebveer µem$e G®e}uîee Kesjerpe
GþeJeeme meg©Jeele Pee}er veJnleer. efµeHee³eebveer µem$e G®e}C³eemeeþer peer }<keÀjer keÀejCes keÀejCeerYetle
þj}er leer HeenCes ner iejpes®es Deens.
efnboer efµeHee³eeb®³ee Oeeefce&keÀ YeeJevee ogKeeJeuîee nesl³ee. }<keÀjeceO³es meJe& G®®e DeefOekeÀejer
Fbûepe nesles. les efnboer keÀefveÿ DeefOekeÀejer Je efµeHee³eebvee DeHeceeveemHeo JeeieCetkeÀ osle Demele. lemes®e
l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ YeeJeveener ogKeeJeuîee peele. efnbog efµeHee³eeb®³ee YejleerJesUer l³eeb®es Oeeefce&keÀ mJeeleb$³e
jeKe}s peeF&} Demes efye´ìerµeebveer DeeµJeemeve efo}s nessles HeCe les HeeU}s peele veJnles. efµeHee³eebveer iebOe
}eJet ve³es-µeW[er jeKet ve³es. }bgieer vesmet ve³es. ³eemeejKeer Oece&efJejesOeer JeeìCeejer yebOeves }eoC³eele
Dee}er nesleer. l³eecegUs®e 1806 ceO³es Jes}esj®³ee efµeHee³eebveer ieeWOeU Ieele}e neslee.
31
ieJnve&j pevej} ke@Àefvebieves pevej} meeqJn&me Svedef}mìcesbì De@keÌì Heeme keÀ©ve efnboer
efµeHee³eevee osµeele Jee osµeeyeensj keÀesþsner HeeþJe}s peeF&} Demee Deeosµe keÀe{}e neslee. mecegêHe³e&ìve
keÀjCes, ns efnboer }eskeÀ Oece&yeenîe ceeveerle Demetvener 1852 mee}er yećnosµee®³ee ³egOoemeeþer
efµeHee³eebvee mecegêHe³e&ìvee®eer mekeÌleer keÀjC³eele Dee}er nesleer. l³eecegUs efµeHee³eeb®³ee YeeJevee ogKeeJeuîee
nesl³ee. ³ee efMeJee³e Keeueerue keÀejCeecegUs ue<keÀjele Demeblees<e efvecee& Peeuee neslee.
1) Jesleve Je ye{leerleer} HeÀjkeÀ ë- efye´ìerµe }<keÀjeleer} efnboer efµeHee³eeb®es Jesleve ³egjesefHe³eve

efµeHee³eeb®³ee leg}vesle HeÀej keÀceer nesles. lemes®e ³egjesefHe³eve efµeHee³eebvee lJejerle ye{leer efceUle Demes.
cee$e efnboer efµeHee³eebvee ye{leer efceUle vemes. efMeJee³e ef¸eµ®eve Oece& eqmJekeÀej}suîee efµeHee³eebvee Jesleve,
ye{leer, jpee Jewiesjs yeeyele DeveskeÀ meJe}leer efouîee peele Demele. efye´ìerµe mejkeÀej®eer ner efnboer
efµeHee³eeyeeyele®eer He#eHeeleer JeeieCetkeÀ Demeblees<eeme keÀejCeerYetle þj}er nesleer.
2) Fbûepe efµeHee³eeb®eer mebK³ee ë- efye´ìerµe }<keÀjele efnboer Je ³egjesefHe³eve efµeHee³eeb®es ÒeceeCe 5ë1
Demes nesles. efnbogmLeeveeleer} ³egjesefHe³eve mewefvekeÀeb®eer mebK³ee Jee{efJeC³ee®eer ceeieCeer [} newmeerves kesÀ}er
nesleer. Hejbleg efye´ìerµeebvee les pece}s veJnles. efnboer efµeHee³eeb®³ee leey³eele®e ceesþe oe© ieesUe,
µem$emeeþe neslee. yejekeÀHetj Je efoveepeHetj ns oesve }<keÀjerleU JeieUlee efo}Áer les keÀ}keÀÊee ³ee
Yeeieele Fbûepe efµeHee³eeb®ee SkeÀner ceesþe leU veJnlee. Deµee efmLeleerle efye´ìerµeeJej ceele keÀjlee ³esF&}
Demes efnboer efµeHee³eebvee Jeeìle nesles. lemes®e DeHeÀieeCe ³egOo, ef¬eÀceer³eve Je FjeCe ³egOoelener Fbûepeevee
ceeIeej I³eeJeer }eie}er nesleer. l³eecegUs l³eeb®³ee DeefpebkeÌ³eHeCeeme le[e ies}e neslee. Fbûepeebveener ceeIeej
I³eeJeer }eieles. l³eeb®eener HejeYeJe nesJet µekeÀlees. Deµeer YeeJevee efnboer efµeHee³eele Pee}er nesleer.
3) yeskeÀej mewefvekeÀeb®eer ceeveefmekeÀlee ë- mebmLeeves Kee}mee kesÀuîeeves Je lewveeleer HeÀewpes®eer

HeOole }eiet Peeuîeeves npeejes mewefvekeÀ yeskeÀej Pee}s nesles. l³eeb®es GHeefpeefJekesÀ®es meeOeve®e veÿ
Peeuîeeves l³eeb®³eele Demeblees<e Hemej}e neslee. efye´ìerµe mellee ³ee osµeele DeeuîeecegUs®e DeeHe}er ner
DeJemLee Pee}er Deens. Deµeer YeeJevee l³eeb®³eele efvecee&Ce Pee}er nesleer. Deµee yeskeÀejerletve®e þie Je
HeW{ejer le³eej Pee}s nesles. HeCe Fbûepeebveer l³eeb®eener cees[ keÀjerle DeeCe}e neslee. efye´ìerµe mellesefJe©Oo
yeb[e®ee PeW[e GYeejuîeeme yeskeÀejer veä nesF&}. keÀoeef®ele mellee ÒeeHle nesF&} Je yejs efoJeme ³esleer}
Demes l³eebvee Jeeìle nesles.
4) Fbûepeeb®eer µebYejer Yej}er ner ceeveefmekeÀlee ë- 1757 ®³ee H}emeer®³ee }{eF&veblej

Fbûepee®³ee mellesme ³ee osµeele meg©Jeele Pee}er nesleer. 1857 }e Fbûepeeb®³ee melles}e µebYej Je<ex
Pee}er Deensle. Je l³eeb®eer µebYejer Yej}er Deens Deµeer ceeveefmekeÀlee peveceevemeele Hemej}er nesleer.
l³eecegUs efye´ìerµe mellee veä keÀjC³eeme Glmeen }eskeÀele Hemej}e neslee.
5) leelkeÀeef}keÀ keÀejCe - keÀe[legme ÒekeÀjCe ë- efye´ìerµe mejkeÀej®³ee Dee¬eÀceCe OeesjCeecegUs Je

Dev³e DeveskeÀ keÀejCeecegUs Yeejleer³e mewv³eele Demeblees<e Oegcemele neslee. l³ee®ee HeÀkeÌle mHeÀesì
JneJe³ee®ee®e yeekeÀer neslee. SkeÀe®e JesUer meJe&$e n}Áe Peeuîeeme Fbûepe µeemeve keÀes}ce[tve He[}s Demee
meJee&vee efJeµJeeme neslee. yeb[Jeeuîeeb®³ee vesl³eebveer ieeJeesieeJe ®eHeel³ee efHeÀjJetve yeb[e®ee mebosµe
SkeÀceskeÀebvee Heesn®eefJeC³eele Dee}e neslee. Deµee ³ee leHle JeeleeJejCeele keÀe[letme ÒekeÀjCeeves keÀe[er
}eJeC³ee®es keÀece kesÀ}s.
32
l³eekeÀeUer efye´ìerµe mejkeÀej JeeHejle Deme}suîee SveefHeÀu[ je³eHeÀ}er®³ee keÀe[legmee}e ieeF&®eer
Je [gkeÀje®eer ®ejyeer }eJe}er peele Demes. peevesJeejer 1857 ceO³es yejekeÀHetj®³ee íeJeCeerle mveeve
keÀ©ve Hetpesmeeþer HeeCeer IesJetve ³esCeeN³ee yeécnCe efµeHee³eekeÀ[s leneve}suîee SkeÀe oueerle efµeHee³eeves
HeeCeer ceeieerle}s. l³ee yeécnCe efµeHee³eeves peeleer®ee G}ÁsKe keÀ©ve HeeCeer osC³eeme vekeÀej efo}e.
³eeJe©ve l³ee oefuele efµeHee³eeves ieeF&®eer Je [gkeÀje®eer ®ejyeer leeW[ele Iee}leevee legce®ee Oece& keÀesþs
peelees. Deµeer GHenemeeves efJe®eejCee kesÀ}er Demelee yeécnCe efµeHee³ee}e keÀe[legmeebvee ®ejyeer }eJeleele
ner yeeleceer keÀUlee®e l³eeves leer íeJeCeerle meebieerle}er. ner yeeleceer JeeN³eemeejKeer meJe& íeJeCeerle
Hemej}er. iee³e efnbogvee HeefJe$e Je [keÌkeÀj cegm}erceevee efveef<eOo Demeuîeeves Fbûepe DeeHe}e Oece&
yeg[efJeC³eeme efveIee}s Deensle. Demee mecepe nesJetve mewefvekeÀ mebleeHe}s Je l³eebveer Fbûepeer mellesefJe©Oo
yeb[e®es efveµeeCe GYeej}s.
1. 1857 ®³ee GþeJee®³ee ÒecegKe keÀejCeeb®eer ®e®ee& keÀje.
3.2.2 GþeJee®eer meg©Jeele ë- ®ejyeer³egkeÌle keÀe[legmee®eer yeeleceer osµeYej Hemej}er.

mewefvekeÀeb®³eele Demeblees<e Hemej}e neslee. l³ee®es He[meeo meJe&ÒeLece yesnjeceHetj®³ee íeJeCeerle Gceì}s.
lesLeer} mewefvekeÀebveer keÀe[legmeebvee mHeµe& keÀjC³eeme vekeÀej efouîeeves Fbûepe DeefOekeÀeN³eebvee l³ee
mewefvekeÀeJej keÀejJeeF& keÀ©ve [^sme GlejJetve meJee&vee keÀe³ece®es Iejer HeeþJe}s. l³eeveblej yejekeÀHetj®³ee
19 jspeerceWì ceOeer} efµeHee³eebveer keÀe[legmes JeeHejC³eeme vekeÀej efo}e. Fbûepeebveer leer He}ìCe
yejKeemle keÀ©ve efµeHee³eebvee efµe#ee HeÀjceeJeuîee. Hejbleg Kejer GþeJeeme meg©Jeele Peeueerleer cebie} Heeb[s
³ee efµeHee³eeves 29 cee®e& 1857 jespeer Hejs[ cewoeveeJej Demeuesues Jeefjÿ DeefOekeÀejer meepe¥ì
cespejJej ieesUer Pee[tve l³eeme þej kesÀues l³ee®es menkeÀejer Fbûepe DeefOekeÀeN³eebveer cebie} Heeb[s ³eeme
DeìkeÀ keÀ©ve l³ee®³eeJej jepeêesne®ee Keì}e Yejuee Je l³eeme 8 SÒeer} 1857 jespeer HeÀeµeer efo}s.
1857 ®³ee GþeJeeleer} cebie} Heeb[s ne Heefn}e ngleelcee þj}e.
3 ces 1857 jespeer }Keveew Je 5 ces De³eesO³ee ³esLeer} efµeHee³eebveer keÀe[letme JeeHejC³eeme
vekeÀej efo}e lej ceerjle íeJeCeerleer} efµeHee³eebveer 9 ces }e keÀe[letmes veekeÀej}er. efye´ìerµeebveer l³ee
meJee&Jej keÀesì& ceeµe&} Keì}e Ye©ve one Je<ee&®eer mepee HeÀcee&Je}er. ns Je=lle íeJeCeerle Hemejlee®e
efµeHeeF& efyeLej}s. ogmeN³ee efoJeµeer 10 ces }e jefJeJeej neslee. ³egjesefHe³e ceb[Uer ÒeeLe&vesmeeþer ®e®e&keÀ[s
efveIee}er nesleer. l³eeJesUer mebleeHe}suîee efµeHee³eebveer ceejes efHeÀjbieer keÀes Deµeer iepe&vee keÀjerle ³egjesefHe³eve
m$eer - Heg©<e - ³eeb®³eeJej n}Áe ®e{efJe}e Je meJee¥vee keÀeHetve keÀe{}s. DeeefCe Fbûepeebveer leg©bieele
[ebye}s l³ee DeeHeuîee menkeÀeN³eeb®eer cegkeÌlelee kesÀ}er.
ogmeN³ee efoJeµeer 11 ces jespeer yeb[Jeeuîee efµeHee³eebveer DeeHe}e cees®ee& ®e}es efo}Áer Deµeer Iees<eCee
keÀ©ve efo}ÁerkeÀ[s JeUefJe}e Je efo}Áer keÀeefyepe kesÀ}er. efo}Áerleer} efµeHee³eebveerner l³eevee meeLe efo}er.
33
efµeHee³eebveer µesJeì®ee veeceOeejer cegIe} yeeoµeene ogmeje yeneogjµeene ³eeme efnbogmLeeve®ee yeeoµeene
cnCetve Iees<eerle kesÀ}s. efo}Áerleer} ³eµeeves ÒeYeeJeerle nesJetve Flej$ener yeb[e®es }esCe Hemejle ies}s. 13
ces efHeÀjespeHetj, 20 ces Deef}ie[, 30 ces }Keveew Je ceLegje, 4 petve JeejCemeer - keÀeveHetj, 6 petve
De}eneyeeo - Peeµeer - efµeJee³e yejs}er, yebgos}Keb[ Fl³eeoer efþkeÀeCeer efnboer efµeHee³eeb®ee GþeJe Pee}e.
Hebpeeye ceOeer} µeerKe, nwêeyeeo ®ee efvepeece mee}ejpebie Je iJeeunsj®ee efµebos GþeJeele menYeeieer Pee}s
veenerle. l³eebveer G}ì efye´ìerµeebvee menkeÀe³e& kesÀ}s. efnboer efµeHee³eebveer efþkeÀefþkeÀeCeer ³egjesefHe³eve
DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀÊe} kesÀ}er. efye´ìerµeebveer leg©bieele [ebye}suîee efnboer efµeHee³eeb®eer cegkeÌlelee kesÀueer.
1857 ®³ee GþeJeele veeveemeensye HesµeJes, Peeµeer®eer jeCeer }#ceeryeeF&, mesveeHeleer leel³ee ìesHes,
efyenej®ee jeCee kegbÀJejefmebn, HewÀpeeyeeo®ee ceew}Jeer Denceog}Áe,DeJeOe®eer yesiece npejle cen}, yejs}er®ee
pevej} yejkeÀle Keeve JeefkeÀ} DePeerceg}ÁeKeeve Fl³eeoer ÒecegKe vesl³eebveer Yeeie Iesle}e neslee.
petve 1857 ®³ee ceO³eeHe³e¥le yengleskeÀ meJe& GÊej efnbogmLeeveele GþeJee®eer keÀejJeeF& Pee}er.
oef#eCe efnbogmLeeveele meeleeje, keÀesuneHetj (31 pet}w) Fl³eeoer efþkeÀeCeer efµeHee³eebveer GþeJe kesÀ}s.
mebmLeebefvekeÀ, peneefiejoej, Jeleveoej Fl³eeoer GþeJeele menYeeieer Pee}er nesleer. GþeJee}e J³eeHekeÀ
mJe©He ÒeeHle Peeues nesles cee$e keÀener mJeefkeÀ³eebveer efye´ìerµeebvee®e meJe& ÒekeÀej®es menkeÀe³e& kesÀ}s.
GþeJee®³ee Heefnuîee keÀener keÀeUele Fbûepeebvee ceeIeej I³eeJeer }eie}er. Hejbleg keÀener keÀeUele®e les
meeJej}s. l³eebveer DeeHeuîeeµeer efveÿeJeeve Deme}suîee Ssleosµeer³e }eskeÀeb®ee ®eebieuîee ÒekeÀejs GHe³eesie
keÀ©ve Iesle}e keÀener Fbbi}b[Je©ve HeÀewpe ceeieJe}er Je yeb[Jeeuîee efµeHee³eebµeer efvekeÀje®eer Pegbpe efo}er.
efye´ìerµeebveer µeerKe He}ìCeerme efo}ÁerJej HeeþJetve Hegvne efo}Áer keÀeyeerpe kesÀ}er µeerKe Je iegjKee ³eeb®³ee
veJ³ee He}ìCeer GY³ee kesÀu³ee. lemes®e ³ee®e keÀeUele ef¬eÀefce³eve ³egOo Je ®eerveceOeer} DeHetÀ®eer ³egOos
mebHegäele Deeuîeeves ³ee ³egOoeble iebgle}s}s Fbi}b[®es 1 }#e 12 npeej mewefvekeÀ efnbogmLeeveele Dee}s.
efnbogmLeeveeleer} 3 }eKe 10 npeej osµeer HeÀewpe GYeer keÀjC³eele Dee}er. Fbi}b[ceOetve mewv³e, Hewmee
Je µem$eem$es ³eeb®ee Òe®eb[ DeesIe meg© Pee}e.
efo}Áer efpebkeÀuîee veblej Fbûepeebveer DeeHe}e cees®ee& }KeveewkeÀ[s JeUefJe}e. }Keveewle peesjoej
Oegce®e¬eÀer Pee}er. l³eele nsvjer }e@jsvme ce=l³et HeeJe}e. Hejbleg pevej} n@Je}e@keÀ Je Deesìjece ³eebveer
yeb[Jeeuîeeb®ee HejeYeJe keÀ©ve }Keveew efpebkeÀ}s. keÀeveHetj}e veeveemeensye HesµeJ³eebveer vesle=lJe kesÀ}s nesles.
lesLes mebHegCe& ³egjesefHe³eve mewefvekeÀeb®eer keÀÊe} keÀjC³eele Dee}er nesleer. Hejbleg keÀener efoJemeebveer }e[&
ke@ÀcHeyes} ³eeves keÀeveHetj µenj efpebketÀve Iesle}s. Peeµeer®eer jeCeer Je leel³ee ìesHes ³eebveer Fbûepeebvee keÀ[Jee
ÒeeflekeÀej kesÀ}e. Peeµeer®³ee jeCeerves }{eF&le®e ce=l³et HelkeÀj}e. leel³ee ìesHes ³eeves iJeeunsj Je
keÀeuHeer®³ee }{eF&le ceesþe Heje¬eÀce ieepeJe}e. Hejbleg Fbûepeeveer l³ee®ee HejeYeJe kesÀ}e. l³eelegve leel³ee
ìesHes efvemeì}e Hejbleg ceeveefmebie ³ee jepeHetle jepee®³ee efHeÀlegjerves meeHe[}e. Fbûepeebveer l³eeme HeÀeµeer
efo}s. keÀeveHetj®³ee ³egOoele HejeYeJe Peeuîeeveblej veeveemeensye HesµeJes vesHeeUele HeUtve ies}s. cegIe}
yeeoµeene yeneogjµene ³ee®ee HejeYeJe Peeuîeeveblej Fbûepeebveer l³eeb®³eeJej jepeêesne®ee Keì}e Ye©ve
jbietve}e HeeþJe}s lesLes®e l³ee®ee ce=l³et Pee}e. HewÀpeeyeeo®ee ceew}Jeer Denceo De}er µene ³eeves DeeHeuîee
ÒeYeeJeer JekeÌle=ÊJeeves GÊej Yeejleele peeie=leer Ie[Jetve DeeCe}er nesleer. lees 1858 ®³ee }{eF&le ceej}e
ies}e. ³ee GþeJeele Fbûepeebveer Del³eble met[ yegOoerves Jele&ve kesÀuîee®es efomeles. npeejes mewefvekeÀebvee
l³eebveer kebÀþmLeeve Ieele}s. SkeÀìîee De}eneyeeo}e®e l³eebveer mene npeej efnboer mewefvekeÀ þej kesÀ}s.
Yeejleer³e mewefvekeÀeb®³ee ceveele onµele efvecee&Ce JneJeer Deµee ÒekeÀejs l³eebveer met[®eer YetefcekeÀe Iesle}er.
GþeJeeleer} veeveemeenye HesµeJes, Peeµeer®eer jeCeer - leel³ee ìesHes, jeCee kegÀJejefmebn, ceew}Jeer Denceog}Áe
³eemeejK³ee vesl³ee®ee cees[ Peeuîeeveblej Fbûepeebvee GþeJe HetCe&HeCes cees[tve keÀe{C³eeme ³eµe Dee}s Je
Deµee ÒekeÀejs 1857 ®ee GþeJe mebHegÿele Dee}e.
34
1. 1857 ®³ee GþeJee®eer meg©Jeele DeeefCe Òemeeje®eer Lees[keÌ³eele ceeefnleer meebiee.
3.2.3 1857 ®³ee GþeJee®³ee DeHe³eµee®eer keÀejCes ë-

efnboer efµeHee³eebvee ³ee GþeJeele DeHe³eµe Dee}s. ÒeejbYeer®³ee 3 -4 ceefnv³eele yeb[Jeeuîee
efµeHee³eebvee ®eebie}s ³eµe efceUe}s nesles. Hejbleg veblej l³eeb®eer efHeísneì nesle ies}er Je ef[meWyej 1857
DeKesj GþeJe o[HeC³eele Fbûepeevee HegCe&leë ³eµe Dee}s. efnboer efµeHee³eeb®³ee DeHe³eµee®eer keÀejCes
Heg{er}ÒeceeCes Deensle.
1) GþeJe meJe&J³eeHeer veJnlee ë- meeceev³e peveles®³ee ³ee GþeJee}e Heebþeryee efceUe}e veener.
mebmLeeefvekeÀ, jepesjpeJee[s mejoej Je peefceveoej ³ee GþeJeele meeceer} Pee}s nesles. ³esLeer} Òepee
l³eeHeemetve otj jeefn}er. lemes®e ne GþeJe meJe& osµeJ³eeHeer veJnlee. GÊej Yeejleele J³eeHekeÀ ÒeceeCeele
GþeJe Ie[tve Dee}e. Hejbleg vece&os®³ee oef#eCeskeÀef[} Òeosµeele l³ee®ee Òemeej Pee}e veener. ceO³e Je HetJe&
yebiee}, Hebpeeye, efmebOe jepeHegleevee ne Òeosµe µeeble®e neslee. osµee®³ee SketÀCe #es$eHeÀUe®³ee 1/6
ÒeosµeeHegjlee lees ce³ee&oerle jeefn}e. µeerKe jepes, iJeeunsj®es efµebos, mee}ejpebie, vesHeeU®ee pebieyeneogj
Fl³eeoer ceb[Uer efye´ìerµeefveÿ jeefn}er. l³eecegUs 1857 ®ee GþeJe ³eµemJeer Pee}e veener.
2) jeäêr³e vesle=lJee®ee DeYeeJe ë- meJe& osµeJ³eeHeer GþeJee®es vesle=lJe keÀjer} Demes vesle=lJe efnboer
efµeHee³eebvee }eYe}s veener. meJee&vee yejesyej IesJetve peeCeeje SkeÀner veslee veJnlee. Òel³eskeÀe®es efnlemebyebOe
JesieJesieUs jeefn}s ies}s. cegm}ercee®eeb veslee cnCetve yeeoµene yeneogjµene ³eeme ieeoerJej yemeefJe}s. Hejbleg
lees Deefleµe³e keÀcekegÀJele Je veeceOeejer neslee. veeveemeensye HesµeJes, Peeµeer®eer jeCeer ns l³eeb®eer mebmLeeves Je
Hesvµevemeeþer }{}s. mJeeleb$³e - Yeejle jeä^ efn keÀuHevee l³ee keÀeUele SkeÀener vesl³eele ©peueer
veJnleer. l³eecegUs GþeJeele mecevJe³e jeKelee Dee}e veener.
3) Glke=Àÿ mesveeHeleer®ee DeYeeJe ë- keÀesCeleerner }{eF&, ³egOo ³eµemJeer nesC³eemeeþer Glke=Àÿ

mesveeHeleer®eer iejpe Demeles. Demes mesveeHeleer GþeJe JeeuîeekeÀ[s veJnles. Peeµeer®eer jeCeer mJeleë µetj
nesleer. Hejbleg meJee&b®es mesveeHeleer Heo eqmJekeÀe©ve efye´ìerµeeefJe©Oo }{C³ee®eer efle®eer kegÀJele veJnleer.
mesveeHeleer leel³ee ìesHes®es GoenjCe mees[uîeeme meJe&$e efJeveemesveeHeleer }{e³ee ®ee}t nesl³ee. l³eele SkeÀ
JeekeÌ³elee veJnleer. ³eeG}ì FbûepeebkeÀ[s efvekeÀes}meve, }e@jsvme yebOeg, n@Je}e@keÀ, S[Je[& veer},
nîegjespe ke@Àcyes} Fl³eeoer keÀle&yeieej Je Glke=Àÿ mesveeveer nesles. l³eecegUs Fbûepeeveer Heefnuîee nuîeeletve
meeJejuîeeveblej l³eebveer efve³eespeve keÀ©ve efve³eespeveµetv³e }{e osCeeN³ee efnboer efµeHee³eebvee HejeYetle
kesÀ}s.
35
4) efµemleer®ee DeYeeJe Je µem$eeb®eer keÀcelejlee ë- GþeJeJeeuîee efnboer efµeHee³eeble keÀmeuîeener
ÒekeÀej®eer efµemle veJnleer. Fbûepeebvee ceejeJe³ee®es , ³esLetve Iee}JeeJe³ee®es l³eemeeþer l³ee®³eeJej n}Áe
keÀjeJe³ee®ee Deµee YeeJevesves meJe&®e efµeHee³eebveer efo}Áerle YeeTieoea kesÀ}er. l³eeb®³eeJej keÀesCee®esner
efve³eb$eCe veJnles. efo}Áer efpebkeÀuîeeJej Heg{s keÀe³e. Demee Òeµve DeveskeÀebvee He[}e neslee. osµeJ³eeHeer
}{îee®³ee efve³eespevee®ee HetCe& DeYeeJe neslee. lemes®e µem$eebm$ee®eer keÀcelejlee ner ceesþer nesleer. efnboer
efµeHee³eebkeÀ[s oe©ieesUe Je µem$eem$es ³eeb®es meeþs veJnles efkebÀJee HegjJeþe keÀjCeejer ³eb$eCeener veJnleer.
l³eebveer FbûepeebJej n}Ás keÀ©ve l³eeb®ee peJeUerue oe©ieesUe Je µem$eem$es yeUkeÀeJe}er nesleer. leer
mebHeuîeeJej GþeJeJeeuîee mewefvekeÀebvee }{C³eemeeþer µem$eem$es Je oe©ieesUe efceUe}e veener. HeefjCeeceer
l³eebvee ÒeeCeeme cegkeÀeJes }eie}s efkebÀJee µejCeeieleer HelkeÀjeJeer }eie}er.
5) GþeJe HeÀkeÌle µenjer Yeeiee Hegjlee®e ce³ee&oerle neslee ë- ûeeceerCe Yeeieele ³ee GþeJee®eer
ceeefnleerner veJnleer. Deµee GþeJeele Yeeie IesC³ee®eer l³eeb®eer ceeveefmekeÀleener le³eej Pee}er veJnleer.
6) veJeerve megOeejCeeb®ee Fbûepeevee GHe³eesie Pee}e ë- efye´ìerµeebveer ³ee osµeele jsuJes, leeje³eb$es
- Heesmì Fl³eeoer megOeejCee Ie[Jetve oUCeJeUCee®³ee meesF& GHe}yOe kesÀuîee nesl³ee. l³ee®ee GHe³eesie
Fbûepeebvee Pee}e. ìs}erûeeceÜejs Flejner ceeefnleer keÀUefJeC³eele Dee}er. Jesieeves oUCeJeUCe keÀjlee
Dee}s. megOeeefjle yeboje®ee GHe³eesie Pee}e.
7) ¬eÀebleerkeÀejkeÀeleer} HejmHej nsJes oeJes ë- GþeJeele menYeeieer Pee}suîee mebmLeeefvekeÀeb®³eele

HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Üs<e YeeJevee nesleer. cejeþs jepeHegleeefJe©Oo nesles. cegIe}eveer HetJeea efµeKeevee
íU}s nesles. l³eecegUs l³eebvee cegIe} meÊes®es Hegve©ppeerJeve vekeÀes nesles. HejmHejeleer} Üs<eecegUs meJe&
mebmLeeefvekeÀ, peeleer peceeleer GþeJeele menYeeieer Peeuîee veenerle. keÀener mebmLeeefvekeÀ GþeJeele
menYeeieer Pee}s lej l³eeb®³eeµeer Jewcevem³e Deme}suîeebveer Fbûepeebvee ceole kesÀ}er. l³eecegUs GþeJe
osµeJ³eeHeer Pee}e®e veener. GþeJee®³ee DeHe³eµee®es efJeµ}s<eCe keÀjleevee ceew. Deyeog} keÀ}ce DeePeeo
cnCeleele.” The leaders of the revolt were mutually jealous and continuously
intriguing against one another. In fact, the personal jealousies were
largely responsible for the Indian defeat.”
8) Deeblejjeäêr³e HeefjefmLeleer yeeyele - megowJeer Fbûepe ë- GþeJee®³ee JesUer keÀener yeeyeleerle

Fbûepe megowJeer þj}s}s Deensle. ef¬eÀceer³eve ³egOoele l³eebvee efJepe³eefceUeuîeeves lesLeer} HeÀewpe Fbûepeebveer
efnbogmLeeveekeÀ[s JeUJe}er. ®eerveceOeer} DeHetÀ®eer ³egOos mebHe}er nesleer. lemes®e efye´ìve®es Heeefµe&³eeµeer
Deme}s}s ³egOoner mebHegäele Dee}s nesles. lesLeer} mewv³e efnbogmLeeveeleer} efye´ìerµe HeÀewpes®³ee
ceoleermeeþer Dee}s. l³eecegUs GþeJeeveblej keÀener keÀeUeves Fbûepeebvee YejHetj mewv³e GHe}yOe Pee}s.
yeb[eleer} efµeHee³eeb®eer cee$e G}ì HeefjefmLeleer Pee}er. ÒeejbYeer®ee Glmeen Je Dee¬eÀcekeÀlee l³eeb®³eele
jeefn}er veener. De®eevekeÀ Pee}suîee GþeJeecegUs meg©Jeeleerme ie[ye[}s}s Fbûepe keÀener DeJeOeerle®e
meeJej}s Je l³eebveer efve³eespeveyeOo GþeJeeleer} efµeHee³eebveefJe©Oo efvekeÀje®ee }{e efo}e. Je GþeJe
cees[tve keÀe{}e.
l³ee®e ÒeceeCes Fbûepee®es Deejceejer Je®e&mJe, yeb[Jeeuîee mewefvekeÀeleer} leeskeÀ[er mebHeke&À ³eb$eCee
DeeefCe mecevJe³ee®eer keÀcelejlee Fl³eeoer DeveskeÀ keÀejCeecegUs 1857 ®³ee GþeJeele Yeejleer³e
efMeHee³eebvee DeHe³eµe Dee}s.
36
3.2.4 1857 ®³ee GþeJee®es cenÊJe ë-
1857 ®³ee GþeJee}e Yeejlee®³ee Feflenemeele Deefleµe³e cenÊJe Deens. ³ee GþeJee®es mJe©He
meebieleevee DeveskeÀ }sKekeÀ, Fefleneme keÀejeveer efvejefvejeUer celes J³ekeÌle kesÀ}er Deensle. efkeÀµeesj®ebê
efceÞeemeejKes efJe®eejJeble ³ee GþeJeeme efµeHee³eeb®es yeb[ cnCeleele lej ve .j. HeÀeìkeÀ efµeHeeF& ieoea
cnCetve ³ee Ieìvesme mebyeesOeleele. [e@. Deej. meer. cegpetceoej meejKes FeflenemekeÀej ³ee Ieìvesme 1857
®es yeb[ ner jeäêr³e ®eUJeU cegUer®e veJnleer Demes cnCeleele. Yeejleer³e }sKekeÀe ÒeceeCes pevej}
ke@Àcyes}, mej pee@ve efme}s ³ee meejK³ee Fbûepeeveer ns kesÀJeU efµeHee³ee®es yeb[ nesles Deme G}ÁsKe kesÀ}s}e
Deens. lej ³eeG}ì ³ee GþeJeeme mJeeleb$³e³egOo ceeveCeejs }eskeÀner Deensle. FeflenemekeÀej leeje®ebo
ef}nleele. “ for the first time in History of India as a whole became conscious
of the antithesis between self and not self between India and alien.” mejoej
kesÀ. Sce. HeefCekeÌkeÀj cnCeleele. “It is true that all leaders of the rebellian came from
among the great disposessed, but all were unified in the object they had
in view, the expulsion of British and the recovery of national
Independece.”
Hebef[le peJeenj}e} vesn© DeeHeuîee ‘Discovery of India’ ³ee ûebLeele ³ee GþeJeeme
mJeeleb$³e³egOo cnCeleele. “It was much more than a millitary mutiny and it spread
rapidly and assumed the character of a popular rebellion and a war of
Indian independence.”
mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj ³eebveer ³ee GþeJeeme Yeejleer³eebveer efye´ìerµee efJe©Oo kesÀ}s}s Heefn}s
mJeeleb$³e³egOo Demes mebyeesOe}s Deens.
Jejer} meJe& celeeb®ee Hejeceµe& Iesle}e Demelee Demes efomegve ³esles efkeÀ les kesÀJeU efµeHee³ee®es yeb[
ner veJnles efkebÀJee efµeHeeF&ieoer& veJnleer. l³eeHes#ee JesieUer YeeJevee ³ee GþeJekeÀl³ee&®³ee ceveele efveefµ®ele®e
nesleer. Fbûepe ns DeeHe}s µe$eg Deensle. l³eebvee ³ee osµeeletve Iee}Je}s Heeefnpes. l³eeb®³ee peeC³eeves
DeeHe}s DeveskeÀ Òeµve megìCeej Deensle. cnCetve Fbûepeebvee ³ee osµeeletve Iee}JeC³eemeeþer ne GþeJe
Ie[Jegve DeeCeuesuee Deens. ³eeHetJeea ³ee osµeele DeveskeÀ meÊee mebIe<e& Pee}s Deensle. l³eeJesUer keÀesCel³ee®e
ieìe}e, peeleer}e efkebÀJee meceepee}e ³ee osµeeletve HejkeÀer³e cnCetve nekeÀ}tve }eJeC³ee®ee Òe³elve Pee}e
veener. Hejbleg 1857 ®ee GþeJe ne Fbûepeevee ³ee osµeeletve Iee}JeC³eemeeþer, l³eebvee vesmleveeyegle
keÀjC³eemeeþer Pee}s}e Deens. l³eecegUs ner Ieìvee cnCepes efye´ìerµeebvee ³ee osµeeletve Iee}efJeC³eemeeþer
keÀener Yeejleer³eebveer }{}s ies}s}s ns mJeeleb$³e³egOo®e nesles. cnCetve Fbi}b[®es lelkeÀeef}ve HebleÒeOeeve
ef[Peje³e}er ³ee GþeJeeme ¬ebÀeleer®es mJe©He ceeveleevee cnCeleele, ne SkeÀ ceneve mebûeece neslee. kesÀJeU
keÀe[letme ÒekeÀjCeeletve Deµee ceneve ¬eÀebleer®ee pevce nesJet µekeÀCeej veener.
GþeJeele Yeeie IesCeeN³ee }eskeÀeb®es efvejefvejeUs Òeµve Demeleer}ner l³eele keÀener Oeeefce&keÀ lej
keÀener DeeefLe&keÀ lej keÀener meeceeefpekeÀ Òeµve Deme}s lejer ³ee meJee¥vee Fbûepe peyeeyeoej Deensle. l³ee®eer
jepeJeì peyeeyeoej Deens. leer ³ee osµeeletve Iee}JeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens Demes meJe& GþeJekeÀl³ee¥vee Jeeìle
nesles. Fbûepee®³ee peesKeb[eletve ne osµe cegkeÌle JneJee Demes meJee¥vee Jeeìle nesles. cnCetve ner Ieìvee SkeÀ
ÒekeÀejs mJeeleb$³e ³egOo®e nesles.
1857 ®ee GþeJe cees[tve keÀe{C³eele kebÀHeveer mejkeÀej}e ³eµe efceUe}s. cee$e ³ee GþeJee®es
efnbogmLeeve®³ee FeflenemeeJej otjieeceer HeefjCeece Ie[tve Dee}s. efye´ìerµe jepeJeì HetCe& HeCes G}Letve
37
He[}er veme}er lejer efye´ìerµe jepemeÊes}e peyejomle neoje osC³ee®es keÀece 1857 ®³ee GþeJeeves
kesÀ} nesles. DeeHeCe Yeejleele megKeeves®e jep³e keÀ© µekeÀt ne efye´ìerµeeb®ee efJeµJeeme {U}e. GþeJee®³ee
keÀeUele efye´ìerµe meÊes®³ee DeefmlelJee}e®e iebYeerj OeeskeÀe efvecee&Ce Pee}e neslee ³ee mel³ee®eer efye´ìerµe
meÊeeefOeµeebvee peeCeerJe Pee}er. Yeejleer³ee®³ee [esÈ³eeleuîee Debieejeves efye´ìerµee®eer PeesHe G[e}er.
l³eecegUs ³esLetve Heg{s YeejleeJejer} efye´ìerµe HekeÀ[ ¢{ jeneJeer Deµeer lepeJeerpe keÀjCes efye´ìerµe
ceglmeoîeebvee iejpes®es Jeeìt }eie}s. l³eeo=äerves FLetve Heg{er} keÀeUele efye´ìerµeeb®ee YeejleefJe<e³ekeÀ
OeesjCeele Deceg}eûe yeo} Pee}e. Fbi}b[ceO³es 1857 ®³ee GþeJee®³ee keÀejCeeyeeyele, mJe©Heeyeeyele
meJee¥ieerCe TneHeesn keÀjC³eele Dee}e. l³eeHeemetve keÀe³e Oe[s I³eeJee³ee®es ³eeJejner J³eeHekeÀ ®e®ee& Pee}er.
Deµee meKees} efJe®eejcebLeveelegve Fbûepeebveer keÀener cet}ieeceer efveCe&³e Iesle}s. l³eecegUs Yeejlee®³ee
jepekeÀer³e Feflenemeele cenlJeHetCe& yeo} Ie[tve Dee}s.
1. 1857 ®³ee GþeJee®³ee cenlJee®eer ®e®ee& keÀje.
3.2.5 1857 ®³ee GþeJee®es HeefjCeece

1) efye´ìerµe F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®eer jepeJeì yejKeemle Pee}er ë-
meve 1858 ®ee keÀe³eoe
F.me. 1600 ceO³es HetJexkeÀ[er} osµeebµeer J³eeHeej keÀjC³eemeeþer efye´ìerµeebveer F&mì Fbef[³ee
kebÀHeveer®eer mLeeHevee kesÀ}er. ³ee keÀHebveerves J³eeHeej keÀjlee keÀjlee efnbogmLeeveeJej DeeHe}e Deceb}
ÒemLeeefHele kesÀ}e. efye´ìerµe veeieefjkeÀebveer peiee®³ee HeeþerJej keÀesþsner mebHeÊeer efceUJe}er lejer l³eeJej
efye´ìerµe Hee}&ceWì®ee nkeÌkeÀ Heesnes®elees Demee Hee}&ceWì®ee oeJee neslee cnCetve®e Hee}&ceWìves 1773
Heemetve®e kebÀHevee®³ee efnbogmLeeveeleer} jep³ekeÀejYeejeJej efve³eb$eCe Iee}C³eeme meg©Jeele kesÀ}er ns
efve³eb$eCe nUtnUt Jee{le®e ies}s. 1853 ®³ee meveoer keÀe³eÐeele keÀHebveerves efnbogmLeevee®ee keÀejYeej
Fbi}b[®³ee jeCeer®³ee Jeleerves HeneJee Demes keÀ}ce Iee}tve efye´ìerµe mejkeÀejves YeefJe<³ekeÀeUe®³ee
OeeskeÌ³ee®eer peeCeerJe ³ee Deieesoj®e kebÀHeveer mejkeÀej}e efo}er nesleer. 1857 ®³ee GþeJeecegUs keÀHebveer®eer
jepeJeì yejKeemle keÀjC³ee®eer mebOeer efye´ìerµe mejkeÀej}e Dee³eleer®e ®ee}tve Dee}er. ³ee GþeJeecegUs
kebÀHeveer®eer efnbogmLeeveeJejer} HekeÀ[ ¢{ veener ³ee®eer peeCeerJe efye´ìerµe ceglmeÐeebvee Pee}er.
efnbogmLeeve®eer mece=Ooer cnCepes efye´ìve®³ee DeeefLe&keÀ megyeÊes®ee ceg}eOeej neslee. l³eecegUs
efnbogmLeevemeejKeer Jemeenle efye´ìerµee®³ee®e leey³eele jeneJeer ³eekeÀefjlee DeeJeµ³ekeÀ leer GHee³e³eespevee
keÀjC³ee®eer iejpe efye´ìveceOeer} jepekeÀer³e He#eebvee Jeeìt }eie}er. efµeJee³e efnbogmLeevemeejK³ee efJeµee}
osµee®es µeemeve SkeÀe J³eeHeejer kebÀHeveer®³ee neleer DemeeJes ns Del³eble ®egkeÀer®es Deens Demeener metj
Fbi}b[ceO³es Gceìt }eie}e. ³eecegUs Yeejlee®³ee µeemevee®eer met$es kebÀHeveer®³ee neletve keÀe{tve IesJetve
efye´ìerµe jep³emeÊesves mJeleëkeÀ[s I³eeJeer Deµeer ceeieCeer efye´ìerµe ceglmeoer keÀ© }eie}s. l³eevegmeej
1858 mee}er efye´ìerµe Hee}&ceWìbves Keeme keÀe³eoe cebpetj keÀ©ve kebÀHeveer®eer jepeJeì yejKeemle kesÀ}er
DeeefCe ³esLetve Heg{s efnbogmLeeveele Fbi}b[®³ee jeCeer®eer jepeJeì meg© Peeuîee®es peenerj kesÀ}s.
38
Dee@iemì 1858 ceO³es Heeme Pee}suîee Yeejlee®³ee megµeemevee®ee keÀe³eoe ³ee keÀe³eÐeevegmeej
F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee Debce}eKee}er Deme}s}e Yeejleer³e Òeosµe Je l³eemebyebOeer®es meJe& DeefOekeÀej
Fbi}b[®³ee jeCeerves mJeleëkeÀ[s Iesle}s Demeuîee®eer Iees<eCee keÀjC³eele Dee}er. ³ee®e keÀe³eÐeevegmeej
kebÀHeveer®es meb®ee}keÀ ceb[U Je efve³eb$eCe ceb[U yejKeemle keÀjC³eele Dee}s. Je Yeejlee®³ee µeemevee®eer
peyeeyeoejer meebYeeUC³eekeÀjerlee Yeejleceb$eer Je l³eeb®es ceb[U ³eeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele Dee}er.
Yeejleceb$eer ne efye´ìerµe Hee}&ceWì®ee Je efye´ìerµe ceb$eerceb[Ue®ee meom³e neslee. Yeejle ceb$eer Je Yeejle
ceb[U ³eebveer DeeKetve efo}suîee OeesjCee®eer Yeejleele Dece}yepeeJeCeer keÀjC³ee®es keÀece efye´ìerµe
jep³emeÊes®ee ÒeefleefveOeer ³ee veel³eeves Jne@Fmeje@³e keÀjCeej neslee.
Deµee ÒekeÀejs 1600 mee}er jeCeer Sef}PeeyesLe®³ee keÀejkeÀeroeale mLeeHeve Pee}suîee F&mì
Fbef[³ee kebÀHeveer®ee MesJeì 1858 mee}er jeCeer eqJnkeÌìesefj³ee®³ee keÀejkeÀeroeale Pee}e.
2) jeCeer®ee peenerjveecee
1857 ®³ee GþeJeeletve Fbûepe jep³e keÀl³ee¥veer DeveskeÀ Oe[s Iesle}s. GþeJeecegUs
efnbogmLeeveeleer} Demeblees<ee®eer leerJe´ peeCeerJe l³eebvee Pee}er. p³ee®³eeJej jep³e keÀje³e®es Deµee
}eskeÀeb®³ee YeeJeveeb®ee efJe®eej vekeÀjlee jep³e kesÀ}s lej efnbogmLeeveele HeÀej keÀeU jenlee ³esCeej veener
ns DeesUKetve efnboer }eskeÀeleer} met[e®eer YeeJevee veä JneJeer, efnbogmLeeveeleer} efYeleer®es JeeleeJejCe
veä nesJetve HejmHej menkeÀe³e&®es JeeleeJejCe meg© JneJes cnCetve efye´ìerµe jeCeerves Je Hee}&ceWìves DeeHe}s
efnbogmLeeveeleer} jep³e keÀejYeeje®es OeesjCe mHeä keÀjCeeje peeefnjveecee le³eej kesÀ}e. Je efye´ìve®³ee
jeCeer®³ee veeJeeves ÒeefmeOo kesÀ}e. lees jeCeer®ee peeefnjveecee ³ee veeJeeves DeesUKe}e peelees.
ie. pe }e@[& ke@Àefveiebves 1 veesJns. 1858 jespeer De}eneyeeo ³esLes Keeme ojyeej YejJetve
GHeefmLele Yeejleer³ee meceesj Je mebmLeeefvekeÀemeceesj jeCeer®ee peeefnjveecee Jee®etve oeKeefJe}e. Yeejleer³e
pevelee DeeefCe mebmLeeefvekeÀ ³eeb®³ee efJe<e³eer Heg{er} keÀeUele efye´ìerµe µeemevee®es OeesjCe keÀmes Demes}
³ee®eer ©Hejs<ee ³ee peeefnjveec³eele mHeä kesÀ}er nesleer. Yeejleer³e mebmLeeefvekeÀ Je veyeeyeebµeer F&mì
Fbef[³ee kebÀHeveerves pes len Je keÀjej kesÀ}s les efye´ìerµe mejkeÀej HeeUer}. mebmLeeefvekeÀeb®³ee efceUkeÀleer
efnjeJeuîee peeCeej veenerle. efye´ìerµe jep³emeÊes}e Yeejleele peemleer®³ee ÒeeosefµekeÀ efJemleeje®eer F®íe
veener l³eecegUs mebmLeeefvekeÀeb®³ee ÒeosµeebJej Dee¬eÀceCe kesÀ}s peeCeej veener. kebÀHeveerves ®ee}efJe}s}s
oÊekeÀ Jeejmee veecebpetjer®es Je efJe}erveerkeÀjCee®es OeesjCe efye´ìerµe mejkeÀej eqmJekeÀejCeej veener.
mebmLeeefvekeÀebvee oÊekeÀ IesC³ee®eer HejJeeveieer efo}er peeF&}. lemes®e l³eeb®es DeefOekeÀej, ceevece³ee&oe Je
Òeefleÿe ³eebvee OekeÌkeÀe }eJe}e peeCeeje veener Deµeer DeefYeJe®eves mebmLeeefvekeÀebvee ³ee peeefnjveec³eeÜejs
efo}er ies}er.
1858 ®³ee keÀe³eÐeeves keÀesìîeeJeOeer Yeejleer³e Deelee Fbi}b[®³ee jeCeer®es Òepeepeve yeve}s
nesles. ³ee Yeejleer³eebveener peeefnjveec³eele efo}emee osC³eele Dee}e neslee. Yeejleer³e Òepes®³ee
keÀuîeeCee®es keÀle&J³e veJes mejkeÀej ÒeeceeefCekeÀHeCes yepeeefJe}. l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀyeeyeleerle
keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer {JeUe{JeU keÀjCeej veener. meJee¥vee HetCe&HeCes Oeeefce&keÀ mJeeleb$³e osC³eele ³esF&}.
keÀe³eÐee®eer efveefce&leer Je Debce}yepeeJeCeer keÀjleevee peveles®³ee YeeJevee Je HejbHejekeÀ[s }#e efo}s peeF&}
Deµeer DeefYeJe®eves Yeejleer³e peveles}e osC³eele Dee}er nesleer. ³eeyejesyej®e ³ee peeefnjveec³eele Demesner
DeeµJeemeve osC³eele Dee}s keÀer, Deece®eer Òepee keÀesCel³eener Oecee&®eer, keÀesCel³eener peeleer®eer keÀe Demesvee
keÀesCeleener YesoYeeJe ve þsJelee efµe#eCe Hee$elee ÒeeceeefCekeÀHeCee ³ee DeeOeejeJej keÀesCel³eener HeoeJej
efve³egkeÌle kesÀ}s peeF&}. ³ee DeeµJeemevee®³ee HeefjHetleer&meeþer 1861 ceO³es Yeejleer³e veeiejermesJee
39
DeefOeefve³ece mebcele keÀjC³eele Dee}e. l³eevegmeej veeiejermesJeekeÀjerlee }b[ve ³esLes ojJe<eea mHeOee&Heefj#ee
IesC³ee®eer lejleto keÀjC³eele Dee}er. cee$e ³ee Heefj#es®eer peer efve³eceeJe}er nesleer l³eecegUs HeÀkeÌle
Fbûepeebvee®e ÒeJesµe efceUC³ee®eer µekeÌ³elee nesleer.
³eeefµeJee³e osµeele µeeblelee ÒemLeeefHele PeeuîeeJej mejkeÀej keÀ[tve GÐeesieOebÐeebvee Gllespeve

efceUs}, }eskeÀkeÀuîeeC³ee®³ee ³eespevee keÀe³ee&eqvJele keÀjC³eele ³esF&}, Yeejleer³eeb®³ee meJee¥ieerCe
Gvveleermeeþer Òe³elve kesÀ}s peeleer}, Deµeer DeµJeemevesner osC³eele Dee}er. SketÀCe®e jeCeer®³ee
peeefnjveec³eele Del³eble GoeÊe YeeJevee Òeieì keÀjC³eele Dee}er nesleer. Hejbleg peeefnjveec³eeÜejs
Yeejleer³eebvee efo}suîee DeveskeÀ Je®eveeb®eer Hetle&lee efye´ìerµe jepeJeìerle veblej®³ee keÀeUele Pee}er veener.
Demes Deme}s lejer GþeJeeleer} Del³ee®eejecegUs peKeceer Pee}suîee Yeejleer³e cevee}e peeefnjveec³eeleer}
DeeµJeemeveecegUs leelHegjlee keÀe nesF&vee efo}emee efceUe}e. efµeJee³e GþeJeele Yeeie Iesle}suîee Hejbleg
Ye³ekebÀj iegvns ve kesÀ}suîee }eskeÀebvee peeefnjveec³eele efyeveµele&ceeHeÀer Ieesef<ele keÀjC³eele Dee}er.
3. mebmLeeveemebyebOeer®³ee Dee¬eÀcekeÀ OeesjCeeb®ee l³eeie ë-

1857 ®³ee GþeJee®³ee keÀeUele Yeejleer³e mebmLeevee®es cenÊJe efye´ìerµe ceglmeÐeeb®³ee }#eele
Dee}s nesles. p³eeb®eer jep³es Kee}mee Pee}er, p³eeb®es leveKes yebo Pee}s, p³eeb®³ee HeoJ³ee keÀe{tve
IesC³eele Deeuîee Demes DeveskeÀ mebmLeeefvekeÀ 1857 ®³ee GþeJeele meeceer} Pee}s. l³eeb®³eeceeies l³eeb®³ee
jep³eeleer} Òepeener menYeeieer Pee}er. ³ee mebmLeeefvekeÀebveer l³eeb®³ee ÒepesJej ®eebie}er HekeÀ[ Deens ns
Fbûepeeb®³ee }#eele Dee}s. lesJne efnbogmLeeveeJej DeeHe}er HekeÀ[ IeÆ yemeefJeC³eemeeþer ³ee
mebmLeeefvekeÀeb®ee GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³esF&} ns Oetle& efye´ìerµeebveer DeesUKe}s. GþeJee®³ee keÀeUele
DeveskeÀ mebmLeeefvekeÀ Deef}Hle jeefn}s nesles. lej keÀenerveer GþeJe cees[tve keÀe{C³eemeeþer efye´ìerµeebvee
meef¬eÀ³e ceole kesÀ}er nesleer. l³eecegUs jefµe³eemeejK³ee HejkeÌ³ee µe$etves efnbogmLeeveeJej mJeejer kesÀ}er lej
ns mebmLeeefvekeÀ DeeHeCeeme Heg{sceeies mene³³ekeÀ®e þjleer} Demesner efye´ìerµeebvee Jeeìt }eie}s. HeefjCeeceer
mebmLeeveemebyebOeer®es l³eeb®es HetJeea®es Dee¬eÀcekeÀ OeesjCe l³eeb®es me}esKee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®³ee nsletves
l³eeb®³ee mJeeLee&}e, keÀener ÒeceeCeele keÀe nesF&vee Hees<ekeÀ þjCeejer veerleer jeCeer®³ee peeefnjveec³eeÜejs
Ieesef<ele keÀjC³eele Dee}er.
efye´ìerµeeb®³ee ³ee yeo}l³ee OeesjCeevegmeej Deelee keÀesCeener mebmLeeefvekeÀe®es jep³e efJe}erve kesÀ}s
peeCeej veJnles l³eebvee nJee lees oÊekeÀJeejme efveJe[lee ³esCeej neslee efµeJee³e l³eeb®es ceevemevceevener
HetJeeaÒeceeCes ®ee}t þsJeC³eele ³esCeej nesles. cee$e mebmLeeefvekeÀeb®³ee Òeosµee®³ee ceevemevceeve Je Òeefleÿs®³ee
mebj#eCee®eer iJeener efo}er peele Demeleevee®e efye´ìerµe meeJe&YeewcelJee®es pet l³eeb®³ee ceevesJej }eo}s ies}s.
l³eeb®³ee }<keÀjele ceesþer keÀHeele keÀjC³eele Dee}er Je l³eeb®³ee Hejjeä^ mebyebOeeJej keÀ[keÀ efve³eb$eCe
þsJeC³eele Dee}s. l³eeb®³ee Debleie&le keÀejYeejele {JeUe{JeU ve keÀjC³ee®es DeeµJeemeve osC³eele Dee}s
Deme}s lejer mebmLeeveele efye´ìerµe jsefme[Wì vescetve mebmLeeefvekeÀe®³ee keÀejYeejeJej yeejerkeÀ vepej
þsJeC³ee®eer lejleto keÀjC³eele Dee}er nesleer. SJe{s®e veJns lej l³eeb®³ee jep³ekeÀejYeejele keÀesCel³eener
ÒekeÀejs ieesOebU ceepeuîeeme nmle#esHe keÀjC³ee®ee efkebÀJee mebmLeeefvekeÀe}e yeepet}e mee©ve keÀejYeej neleer
IesC³ee®ee DeefOekeÀejner jeKetve þsJeC³eele Dee}e neslee. Demes Deme}s lejer oÊekeÀ Jeejmee DeefOekeÀej
efnjeJetve Iesle}s peeCeej veener. mebmLeeves Kee}mee kesÀ}er peeCeej veenerle Je Debleie&le keÀejYeejele
ceeskeÀUerkeÀ efceUs} ³ee DeeµJeemeveecegUs mebmLeeefvekeÀebvee jep³ekeÀejYeej keÀjlee Dee}e. l³eecegUs
Fbûepeeb®eer ke=ÀHee mebHeeove keÀjC³eemeeþer mebmLeeefvekeÀ Oe[He[t }eie}s 1857 veblej DeHeJeeoelcekeÀ
SKeeos mebmLeeve JeieUlee yengleskeÀ mebmLeeefvekeÀ Fbûepeefveÿ yeve}s DeeefCe Deieoer 1947 He³e¥le ns
mebmLeeefvekeÀ Fbûepeebµeer ÒeeceeCeerkeÀ jeefn}s.
40
4. efnboer }<keÀje®eer Hegvej&®evee keÀjC³eele Dee}er
1857 ®³ee GþeJee®eer meg©Jeele efye´ìerµe }<keÀjeleer} efnboer mewefvekeÀeveer®e kesÀ}er nesleer.
l³eecegUs Fbûepeebveer ³ee }<keÀje®eer Hegvej&®evee keÀjC³ee®es keÀece leele[erves neleer Iesle}s. GþeJeeHetJeea®³ee
mewv³eeJemLesle ÒecegK³eeves oesve oes<e nesles. SkeÀ lej ³egjesefHe³eve mewefvekeÀeb®eer mebK³ee Yeejleer³e
mewefvekeÀeb®³ee leg}vesle HeÀej®e keÀceer nesleer. oesneW®³ee mebK³es®es ÒeceeCe 1ë6 Demes nesles. lej efnboer
He}ìCeerle G®®eJeCeea³e efnbogb®ee®e YejCee DeefOekeÀ neslee. ogmejs cnCepes mewv³ee®³ee legkeÀ[îee osµeeleer}
cenÊJee®³ee efþkeÀeCeer efJeKegjuîee iesuîee veJnl³ee ³ee oes<ee®es efvecet&}ve keÀjC³eemeeþer JneF&meje@³e
ke@Àefveiebves }<keÀje®eer Hegvej&®evee keÀjC³ee®es þjefJe}s. efye´ìerµe mejkeÀejves 1858 ceO³es Heer}
keÀefceµeve®eer efve³egkeÌleer kesÀ}er nesleer. l³ee keÀefceµeveves kesÀ}suîee efµeHeÀejµeervegmeej mewv³ee®eer Hegvej&®evee
keÀjC³eele Dee}er.
ue<keÀjeleer} efnboer mewefvekeÀeb®es ÒeceeCe keÀceer keÀ©ve les efye´ìerµe mewefvekeÀeb®³ee leg}vesle 1ë2
Demes þsJeC³eele Dee}s. efnboer mewefvekeÀeb®³ee 77 He}ìCeer yejKeemle keÀjC³eele Deeuîee Je mewefvekeÀeb®eer
mebK³ee 2 }#e 84 npeejeJe©ve 1 }#e 40 npeejeJej DeeCeC³eele Dee}er. efnboer mewv³eeceO³es
mebIeìve jent ve³es ³eemeeþer peele, Oece&, HebLe ³eeJej DeeOeeefjle He}ìCeer le³eej keÀjC³eele Deeuîee.
µeerKe iegjKee, Hebpeeyeer, jpeHetle, cejeþe, Deµee He}ìCeer GYeejuîee iesuîee ³eeefJe<e³eer Hebef[le vesn©
cnCeleele. }<keÀjeceO³es osµeeleer} efJeefJeOe ieìeb®eer Deµeer keÀener J³eJemLee keÀjC³eele Dee}er keÀer,
p³eecegUs jeäêr³e SkeÀelceles®eer YeeJevee le³eej®e nesJet ve³es. Fbûepeebveer ³ee ieìeb®³ee DeeHeuîee peeleer -
peceeleerefJe<e³eer®³ee efveÿe Jee{erme }eJeuîee. pevelesHeemetve }<keÀj otj þsJeC³ee®ee Òel³eskeÀ Òe³elve
kesÀ}e. SJe{s®e keÀe³e mewefvekeÀeb®³ee neleer Jele&ceeveHe$ener ve He[s} Deµeer J³eJemLee keÀjC³eele Dee}er.
efye´ìerµe mewefvekeÀeb®eer mebK³ee 1857 ®³ee HetJeea 40,000 nesleer leer Deelee 65,000
keÀjC³eele Dee}er. yebiee} F}eK³eele efye´ìerµe mewv³e Je Yeejleer³e mewv³e ³eeb®es ÒeceeCe 1ë2 DemeeJes lej
ns®e ÒeceeCe cegbyeF& ceêeme, F}eK³eele 1ë3 DemeeJes Demes þjefJeC³eele Dee}s. efnbogmLeeveeleer} meJe&
cenÊJee®eer efþkeÀeCes Fbûepe HeÀewpes®³ee neleer þsJeC³eele Dee}er. }<keÀjer ceeskeÌ³ee®eer efþkeÀeCes, mejkeÀejer
Keefpeves, oe©ieesUe Je efkeÀ}Ás ³eeb®es mebj#eCe ieesN³ee mewefvekeÀebkeÀ[s®e meesHeJeC³eele Dee}s. leesHeÀKeevee ne
}<keÀje®ee Del³eble cenÊJee®ee efJeYeeie Demeuîeeves lees ³egjesefHe³eve DeefOekeÀeN³eeb®³ee®e leey³eele DemeeJee
Demes efveefµ®ele keÀjC³eele Dee}s. mewv³e DeeefCe leesHeÀKeev³eeleer} G®®e Heos HeÀkeÌle ³egjesefHe³eveemeeþer®e
Deejef#ele þsJeC³eele Dee}er.
5. Fbûepeeb®es meeceeefpekeÀ megOeejCeemebyebOeer®es OeesjCe yeo}}s ë-

meleeryeboer, yee}efJeJeen ÒeefleyebOe, efJeOeJeeefJeJeen mebceleer Deµee DeveskeÀ meceepe megOeejCee keÀjCeejs
keÀe³eos Kegodo kebÀHeveer mejkeÀejves Heg{ekeÀej IesJetve mebcele kesÀ}s. Hejbleg ³ee megOeejCeecegUs DeeHeuîee
Oecee&Jej
Je mebmke=ÀefleJej mebkeÀì keÀesmeU}s Deens Demes Yeejleer³eebvee Jeeìt }eie}s. ³ee megOeejCee keÀ©ve efye´ìerµe
DeeHe}e Oece& yeg[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deensle Demes efnbotbvee Jeeìt }eie}s. lej Heeµ®eel³e
efµe#eCeecegUs DeeHe}e Oece& yeg[s} Demes cegeqm}ceebvee Jeeìt }eie}s. HeefjCeeceer efnbog Je cegeqm}ceebceO³es
Demeblees<e efvecee&Ce Pee}e. 1857®³ee GþeJee®es ns ner SkeÀ keÀejCe nesles, l³eecegUs GþeJeeveblej veJ³ee
jepeJeìerves Demes OeesjCe þjefJe}s keÀer, FLetve Heg{s efnboer meceepee®³ee megOeejCes®³ee ®eUJeUerme DeeHeCe
keÀe³eos keÀ©ve Òeeslmeenve oîee³e®es veener.
Heefme&Jn} efmHeDej cnCelees, meeceeefpekeÀ megOeejCeeµeer meg© Deme}s}e mejkeÀej®ee ceOeg®ebê

mebHe}e DeeefCe mejkeÀejves efnboer meceepee®³ee HeejHeebefjkeÀ meceepeJ³eJemLesMeer peceJetve I³ee³e®es þjefJe}s.
41
6. efye´ìerµe jepeJeìeryeÎ} onµele efvecee&Ce Pee}er ë-
1857 ®ee GþeJe o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer efye´ìerµeebveer keÀþesj ceeiee&®ee DeJe}bye kesÀ}e.
GþeJee®ee cees[ keÀjleevee efye´ìerµe }<keÀjer DeefOekeÀeN³eebveer Yeejleer³e efµeHe³eebvee lej þej kesÀ}s®e
l³eeyejesyej®e npeejes efvejHejeOe m$eerHeg©<eeb®eer l³eebveer keÀÊe} kesÀ}er. peJeUpeJeU 1 }eKe }eskeÀebvee
HeÀemeeJej }ìkeÀJeC³eele Dee}s. ie@jsì cnCelees Fbûepeebveer Yeejleer³e kewÀoîeebvee v³ee³ee}³eemeceesj GYes ve
keÀjlee®e þej kesÀ}s. ne efveo&³eles®ee G®®eebkeÀ neslee. Yeejefle³eebvee þej ceejC³ee®ee efye´ìerµeebveer pees
ceeie& DeJe}bye}e lees Deefleµe³e nerve opee&®ee neslee. p³ee}e HeÀeµeer oîee³e®es l³ee}e Fbûepe ÒeLece yesoce
ceejneCe keÀjerle, veblej l³ee®³ee µejerjeJejer} kesÀme GHeìle, peJeU®e keÀÊe} kesÀ}suîee }eskeÀeb®es jkeÌle
meeb[}s}s Demes les jkeÌle l³eeme peerYesves ®eeìeJe³eeme Yeeie Hee[le. Je FlekeÀer efJeìbyevee kesÀuîeeJej ceie
l³eeme HeÀemeeJej }ìkeÀefJe}s peeF&. Fbûepeeb®³ee keÀÊe}erletve Je=Oo Je yee}kesÀner megì}er veenerle.
³eeyeeyele SkeÀ efye´ìerµe DeefOekeÀejer cnCelees. Kejs cnCepes cneleeN³eebveer Je ceg}eyeeUebveer Deece®ee keÀener®e
iegvne kesÀ}e veJnlee. Hejbleg ogä yeb[JeeuîeeJej pemee met[ GieefJeC³eele Dee}e lemee DeeHeuîee íeleerJej
leevner yee}kesÀ HeepeCeeN³ee ceeleeJejner GieefJeC³eele Dee}e. GþeJee®ee yeercees[ keÀjleevee Fbûepee®³ee
¬eÀew³ee&me HeejeJeej jeefn}e veener. ³ee®ee HeefjCeece efnboer }eskeÀeb®³ee ceveeJej Pee}e. efnboer }eskeÀeb®³ee
ceveele FbûepeeyeÎ} onµele Je eflejmkeÀej efvecee&Ce Pee}e. l³eecegUs efye´ìerµe jep³ekeÀlex Je Yeejleer³e
pevelee ³eeb®³eeleer} ogjeJee Jee{le ies}e.
7. JeCe&Yeso ÒeKej Pee}e ë-

1857 ®³ee GþeJee®ee Pee}s}e SkeÀ cenÊJee®ee HeefjCeece cnCepes ³ee GþeJeecegUs efye´ìerµe Je
Yeejleer³e ³eeb®³eeleer} Jebµe - JeCe&Yeso ÒeKej Pee}e. Fbûepeeb®³ee JebµeÞesÿlJee®³ee DebnkeÀeje®es ®eìkesÀ
1857 HetJeeaner Yeejleer³eebvee yemele nesles Hejbleg GþeJeeveblej Yeejleer³e, DeeefCe ³egjesefHe³eve ³eeb®³eeleer}
ojer DeefOekeÀ®e Jee{}er. Yeejleer³eebveer meeceL³e&mebHevve efye´ìerµe meÊesefJe©Oo meµem$e GþeJe keÀjC³ee®eer
efnbcele keÀjeJeer Je l³eele µeskeÀ[es Fbûepe ceej}s peeJesle ns meJe& efye´ìerµeebvee OekeÌkeÀeoe³ekeÀ nesles.
l³eecegUs Yeejleer³ee efJe©Oo l³eeb®eer ceves mebleeHeeves Je Üs<eeves Ye©ve ies}er. efye´ìerµeebveer efnbogmLeeve
le}Jeejer®³ee yeUeJej efpebketÀve Iesle}e Deens Je le}Jeejer®³ee yeUeJej®e lees efìkeÀJetve OejeJee }eieCeej
Deens, l³eekeÀefjlee Yeejleer³eebvee o[Hetve ìekeÀCes DeeJeµ³ekeÀ Deens Demes yengmebK³e Fbûepe ceglmeÐeebvee
Jeeìt }eie}s. Heb®e ³ee Fbi}b[ceOeer} Je=ÊeHe$eeves DeOeea ieesefj}e Je DeOee& efveiees Demes Yeejleer³eeb®es
J³ebieef®e$e oeKeJetve Deµeebvee FbûepeemeejKeer G®®e opee&®eer meÊee®e efve³eb$eCeeKee}er þsJet µekeÀles Demes
met®eefJe}s. Yeejleele Fbûepeebveer SkeÀ jep³ekeÀl³ee&®eer peele efvecee&Ce kesÀ}er. Yeejlee}e meY³e, megmebmke=Àle
yeveefJeCes ns peCet keÀe³e nîee veJ³ee peeleer®es (ieesN³eeb®es) keÀle&J³e Deens Demee DeYeeme efvecee&Ce keÀjC³eele
Dee}e. HeefjCeeceer JeCe&Yeso ÒeKej nesle peeJetve jep³ekeÀlex Je Yeejleer³eeceOeer} Deblej Jee{le ies}s.
8. jeä^Jeeoe®ee Goîe Pee}e

1857 ®³ee GþeJeele Yeejleer³eeb®³ee Heojer DeHe³eµe Dee}s. HejkeÀer³e meÊee G}Letve ìekeÀC³eele
Dee}s}s DeHe³eµe, l³eele Pee}s}er ceeveneveer, GþeJee®ee efyecees[ keÀjleevee keÀìtlesves Je
efye´ìerµeeyeÎ}®³ee mebleeHeeves Ye©ve ies}s. efye´ìerµe ns HejkeÀer³e Deensle, l³eeb®³ee ieg}eceefiejerle DeeHeCe
ies}s}es Deenesle ³ee®eer peeCeerJe Yeejleer³eebvee Pee}er. ³eeefJe<e³eer mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj ef}efnleele
jep³ekeÀlee&efveÿe Je osµeÒesce ³eeleer} HeÀjkeÀ pevelesme Gceie}e Je jep³ekeÀlee&ÒesceeSsJepeer osµeÒesceeves
l³ee®eer peeiee Iesle}er. Yeejle meJee&®eer ceele=Yetceer Deens Deµeer YeeJevee efvecee&Ce Pee}er. Yeejleeleer}
Òel³eskeÀ jefnJeemeer SskeÀceskeÀebvee DeesUKeC³ee®ee Òe³elve keÀ© }eie}e. mebmLeeefvekeÀeb®³ee efnleeSsJepeer
osµeefnleekeÀ[s }#e keWÀefêle Pee}s. ¬ebÀeleer®³ee meceeHleer veblej Heg{er} keÀeUele jeäêr³e mJeeleb$³e
42
®eUJeUermeeþer 1857 ®eer ¬eÀebleer oerHemlebYe þj}er. ¬eÀebleer®³ee DeHe³eµeecegUs jeäêr³elJee®es veJes
jesHeìs }eJe}s ies}s. Yeejle ner DeeHe}er ceele=Yetceer Demetve efle®³ee cegkeÌlelesmeeþer DeeHeCe meJee¥veer
mebIeefìleHeCes Òe³elve keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³eeyeeyele®eer peeCeerJe Yeejleer³e meceepee}e Pee}er.
³eeceOetve®e Yeejleele jeä^Jeeoe®ee Go³e Pee}e. jeä^Jeeo, jeäêr³e mJeeleb$³e, }eskeÀµeener ³eemeejK³ee
DeeOegefvekeÀ mebkeÀuHevee®eer DeesUKe Yeejleer³eebvee Heg{er} keÀeUele Pee}er.
9. meveoµeerj ®eUJeUer®ee Hee³ee Ieele}e ies}eë-

1857 ®³ee GþeJeele DeveskeÀ efye´ìerµe DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀÊe} keÀjC³eele Dee}er. DeveskeÀ
efþkeÀeCes GþeJeJeeuîeebveer leey³eele Iesle}s, HeCe efye´ìerµeeb®³ee Del³eeOegefvekeÀ µem$eem$eeHeg{s
GþeJeJeeuîeeb®ee efveYeeJe }eie}e veener. GþeJe o[He}e ies}e. ³ee DevegYeJeeletve Yeejleer³e efJe®eejJebleevee
efle®³eeefJe©Oo meµem$e GþeJe keÀjCes cnCepes DeelceIeelee}e Deeceb$eCe osCes Deens. meµem$e }{îeeves
efye´ìerµeevee DeeHeCe osµeeyeensj Iee}Jet µekeÀCeej veener ³ee®eer peeCeerJe GþeJeJeeuîeebvee Pee}er. ³eemeeþer
Heeµ®eel³e %eeve Deelcemeele keÀ©ve meveoµeerj ceeie&ves efye´ìerµeebvee Yeejleeyeensj Iee}efJelee ³esF&} Je osµe
mJeleb$e keÀjlee ³esF&}. ne veJee efJe®eej Heg{s Dee}e Je ³ee efJe®eejeceOetve meveoµeerj ®eUJeUerves pevce
Iesle}e.
1) 1857 ®³ee GþeJee®eer ÒecegKe keÀejCes meebiee.

2) 1957 ®ee GþeJe ner Yeejleer³eeb®³eeleer} efye´ìerµeeefJe©Oo Pee}s}er Heefn}er peeie=leer nesleer ³ee
celeeµeer DeeHeCe efkeÀleHele mencele Deenele?
3) 1857 ®³ee GþeJee®es HeefjCeece mHeä keÀje.
4) 1857 ®³ee GþeJee®³ee DeHe³eMee®eer keÀejCeefceceebmee keÀje.














43
4
µeslekeÀjer DeeefCe DeeefoJeemeer ®eUJeU
4.0 GefÎ<ìîes
4.2 µeslekeÀjer ®eUJeU
4.2.1 yebiee}ceOeer} veerU GlHeeoveeefJe©Oo yeb[
4.2.2 efyenejceOeer} veerU GlHeeoveeefJe©Oo yeb[
4.2.3 oef#eCesleer} µeslekeÀN³eeb®es yeb[
4.2.4 ®ebHeejC³e mel³eeûen
4.2.5 Kes[e ®eUJeU
4.2.6 ceesHe}e yeb[
4.2.7 cegUµeer mel³eeûen
4.2.8 yee[ex}er mel³eeûen
4.2.9 ke=À<ekeÀ mebIece
4.2.10 DeebOe´Òeosµe µeslekeÀjer ®eUJeU
4.2.11 HebpeeyeceOeer} µeslekeÀjer ®eUJeU
4.2.12 HetJe& Yeejle
4.2.13 yebiee}
4.2.14 Deesjermee
4.2.15 Flej Òeeble
4.2.16 DeefKe} Yeejleer³e efkeÀmeeve meYee
4.2.17 µeslekeÀjer meYee
4.3 DeeefoJeemeeR®³ee ®eUJeUer
4.3.1 mebLeeUeb®eer ®eUJeUer
4.3.2 keÀesUer Je jebHee peceeleer®es GþeJe
4.3.3 mejoejer }jeF& efkebÀJee cegkeÌleer }jeF& ®eUJeU
4.3.4 cegb[e peceeleer®ee GþeJe
4.3.5 iegpejeLeceOeer} osJeer ®eUJeU
44
4.3.6 ceeroveeHetjceOeer} DeeefoJeemeer ®eUJeU
4.3.7 ceeuoeceOeer} peerlet mebLeeU®eer ®eUJeU
4.3.8 DeemeececeOeer} DeeefoJeemeer ®eUJeU
4.4 meejebµe
4.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeCeeme -

 Yeejleele efyeéfìµe keÀeueKeb[ele µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer peceeleer ³eeb®³eeJej Peeuesu³ee Dev³ee³e,
Del³ee®eej Je o[Heµeener®eer ceeefnleer efceUsue.
 µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer peceeleeRveer Dev³ee³ee®³ee HeéflekeÀejemeeþer kesÀuesu³ee ®eUJeUer®eer ceeefnleer
efceUsue.
 efyeéfìµe Jemeenleer®³ee keÀeUele µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ³eeb®eer meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
keÀµeer nesleer ns ue#eele ³esF&ue.
 efyeéfìµe JemeenleJeeoîeebveer kesÀ}suîee DeeefLe&keÀ µees<eCee®eer keÀuHevee ³esF&ue.
 DeeefoJeemeer meceepee®³ee µeebleleece³e peerJeveele efyeéfìµe JemeenleJeebÐeebveer nmle#esHe keÀªve l³eeb®eer
peerJeveHe×leer efJemkeÀUerle kesÀueer, ns }#eele ³esF&}.
 µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ®eUJeUer cees[tve keÀe{C³eemeeþer efyeéfìµeebveer kesÀuesu³ee nmle#esHee®eer
keÀuHevee ³esF&ue.
 peceerveoej, meeJekeÀej, J³eeHeejer, F. JemeenleJeeÐeeb®³ee nmlekeÀebveer µeslekeÀN³eebJej kesÀuesu³ee
Dev³ee³ee®eer keÀuHevee ³esF&ue.
 µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ®eUJeUer®ee je<ì^Jeeoer ®eUJeUerµeer Demeues}e mebyebOe ue#eele ³esF&ue.
 µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ®eUJeUer®eer Jewefµe<ìîes mecepeleerue.
 µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ®eUJeUer®es HeefjCeece ue#eele ³esleerue.
efyeéfìµeHetJe& keÀeUele Yeejleele ieéceerCe Yeeieele µeslekeÀjer mJeleb$e neslee. l³ee®es peceerveerJej
efveleeble He´sce nesles. peceerve efJekeÀCes ne He´keÀej keÌJeef®ele®e nesle Demes. Fbie´peeb®³ee Deeieceveeveblej peceerve
cenmetue He×leer, peceerve ceeuekeÀer Fl³eeoerceO³es Decetueeie´ yeoue Ie[tve Deeuee. peemleerle peemle
cenmetue efceUefJeC³eemeeþer l³eebveer peceerveoej Jeiee&uee neleeµeer Oe©ve µeslekeÀN³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀueer.
µeslekeÀN³eebveer peguetce peyejomleer, Dev³ee³e Del³ee®eej, efHeUJetCekeÀ Deme¿e Peeu³eeveblej HeéflekeÀejeuee
megjJeele kesÀueer. DeeHeu³ee nuu³ee®es ue#e keÀesCe ne mebYeće l³eeb®³eele efvecee&Ce Peeuee. cee$e keÀener
keÀeUele®e JemeenleJeeoer HejkeÀer³e meÊee ne®e DeeHeuee Keje µe$et Demeu³ee®eer l³eebvee peeCeerJe Peeueer.
l³eebveer JemeenleJeeoe®³ee efJejesOeele ®eUJeU megª kesÀueer.
45
µeslekeÀN³eeHećeeCes®e DeeefoJeemeer peceeleer®³ee peerJeveelener JemeenleJeeÐeebveer nmle#esHe kesÀu³eeves l³eebveerner

®eUJeU megª kesÀueer. l³eeb®es owvebefove peerJeve µesleer Je pebieueeJej DeJeuebyetve nesles. pebieueefJe<e³ekeÀ
pee®ekeÀ keÀe³eos Je DeeefLe&keÀ µees<eCe JemeenleJeeÐeebveer kesÀu³eeves DeeefoJeemeer peceeleeRveer eEnmekeÀ
®eUJeUeRvee megªJeele kesÀueer. peceerve Je pebieueefJe<e³ekeÀ pee®ekeÀ keÀe³eos ns meceeve keÀejCe Demeu³eeves
l³eeb®³ee ®eUJeUer®ee Hee³ee J³eeHekeÀ Peeuee. npeejes DeeefoJeemeer ®eUJeUerle menYeeieer Peeues. HejbHejeiele
µeðeeðes IesJetve ue{Ceejs DeeefoJeemeer Je Heéfµeef#ele Je meµeðe efyeéfìµe mewefvekeÀ ³eeb®³ee Demeceeve
mebIe<ee&le npeejes DeeefoJeemeer cejCe HeeJeues. µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ®eUJeUeRveer je<ì^Jeeoer
®eUJeUeRvee J³eeHekeÀ yeveefJeues.
4.2 µeslekeÀjer ®eUJeU ë
Yeejleele efyeéfìµeeb®³ee efHeUJeCetkeÀerves µeslekeÀN³eeb®³ee Demeblees<eeuee pevce efouee. µeslekeÀN³eebveer

keÀener keÀeU Dev³ee³e menve kesÀuee. Hejbleg menveµekeÌleer mebHeu³eeJej DeeHeu³eeJej Dev³ee³e keÀjCeeN³ee
He´l³eskeÀ iees<ìeruee efJejesOe keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer. 1858 veblej je<ì^Jeeoe®eerner peeie=leer Peeueer
nesleer. l³eecegUs je<ì^Jeeoer ®eUJeUeR®eer megjJeele Peeueer. l³eebveer µeslekeÀjer ®eUJeUeRvee HeeþeRyee
osC³eeyejesyej DeeHeu³eele meeceeJetve IesC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
4.2.1 yebieeueceOeerue veerU GlHeeoveeefJeª× yeb[ ë

meJee¥vee ceenerle Demeues}e µeslekeÀN³eeb®ee Heefnuee ceesþe mebIeefìle GþeJe cnCepes 1859-60
ceO³es Ie[tve Deeues}e yebieeueceOeerue veerU HeerkeÀJeC³eeN³ee µeslekeÀN³eeb®ee GþeJe nes³e. yebieeueceOeerue veerU
keÀejKeeveoej Je ceUsJeeues µeslekeÀN³eebvee peyejomleerves veerUer®es HeerkeÀ IesC³eeme Yeeie Hee[le nesles. Demes
HeerkeÀ efyeéfìµe kebÀHeveer Je J³eeHeeN³eebvee keÀceer ojeves efJekeÀeJes ueeiele nesles. veerU GlHeeoveeves peceerveer®ee
keÀme keÀceer nesle Demes Je keÀeueeblejeves peceerveer veeHeerkeÀ nesle Demele. µeslekeÀN³eebveer efveUer®es GlHeeove
IesC³eeme vekeÀej efou³eeme l³eeb®ee DeveskeÀ ceeiee¥veer íU kesÀuee peele Demes. Heéfme× yebieeueer uesKekeÀ
efoveyebOet efce$e ³eebveer 1860 meeueer èfveueoHe&Ce' ns veeìkeÀ efuentve veerU GlHeeokeÀ µeslekeÀN³eeb®³ee
J³eLeeb®es ®eer$e jbieJeues. l³eeveblej µeslekeÀN³eeb®³ee mebleHle Heéfleefke´À³ee J³ekeÌle nesJet ueeieu³ee. l³ee®ee
HeefjCeece cnCetve µeslekeÀN³eebveer veerU GlHeeove keÀceer kesÀues lej keÀenerbveer GlHeeove HetJe&HeCes yebo kesÀues.
yebieeueceOeerue yegef×JeeÐeebveer DeeHeues yeU µeslekeÀN³eeb®³ee yeepetves GYes kesÀues. l³eecegUs mejkeÀejuee
®eewkeÀµeer Dee³eesie vescetve µeslekeÀN³eeb®es GþeJe meewc³e keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjeJee ueeieuee. Hejbleg
Dee³eesieeves mecem³ee megìu³ee veenerle. l³eecegUs µeslekeÀN³eebceO³es Demeblees<e keÀe³ece jentve l³eeb®es GþeJe
nesJet ueeieues. 1860 ®³ee µesJeìer mejkeÀejves SkeÀ Deeosµe keÀe{tve µeslekeÀN³eebJej veerUer®³ee
ueeieJe[er®eer mekeÌleer kesÀueer peeCeej veener. l³eeefJe<e³eer®es meJe& lebìs keÀe³eosµeerj ceeiee&ves®e mees[efJeues
peeleerue Demes mHe<ì kesÀues.
4.2.2 efyenejceOeerue veerU GlHeeoveeefJeª× yeb[ ë

efyenejceOeerue veerU GlHeeokeÀ µeslekeÀN³eebveer ojYebiee Je ®ebHeejC³e ³eeefþkeÀeCeer 1866-68 ®³ee
ojc³eeve ceesþîee HećeeCeeJej GþeJe Ie[Jetve DeeCeues HetJe& yebieeueceO³es µeslekeÀN³eebveer 1870®³ee
oµekeÀele Hegvne ceesþs GþeJe Ie[Jetve DeeCeues. meeceL³e&µeeueer Je Dev³ee³eer He´Je=Êeer®³ee peceerveoejebveer
DeeHeu³ee µesleeJej keÀece keÀjCeeN³ee kegÀUebJej, µeslekeÀN³eebJej o[Heµeener keÀjCeejs DeveskeÀ keÀe³eos kesÀues
46
nesles. µeslekeÀN³eeb®³ee peceerveer uegyee[Ces, l³eeb®ee íU keÀjCes, yeskeÀe³eosµeerjHeCes l³eeb®eer ceeueceÊee peHle
keÀjCes, Fl³eeoer DeveskeÀ ceeiee¥veer l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ ®eeueJeueer nesleer. peceerveerJejerue keÀj ceesþîee
HećeeCeele Jee{efJeues nesles. µeslekeÀN³eebvee l³eeb®³ee peceerveerJejerue leeyee efceUJeC³eeHeemetve Jebef®ele þsJeues.
He´l³eskeÀ JesUer mejkeÀejer DeefOekeÀejer peefceveoejeb®eer yeepet Iesle. l³eecegUs µeslekeÀN³eebvee v³ee³e efceUle
veJnlee. 1872 les 1876 ³ee keÀeUele µeslekeÀN³eebveer keÀj osC³eeme vekeÀej efouee. peceerveoej Je
l³eeb®es iegceemles ³eeb®³eeefJeª× µeslekeÀN³eeb®es GþeJe Ie[tve ³esJet ueeieues. mejkeÀejves o[Heµeener®es
keÀe³eos keÀªve µeslekeÀN³eeb®eer ®eUJeU o[HeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Hejbleg l³ee®ee GHe³eesie Peeuee veener.
mejkeÀejves µesJeìer peceerveoejeb®³ee o[HeµeenerJej keÀejkeeF& keÀjC³ee®es DeeµJeemeve efoues.
4.2.3 oef#eCesleerue µeslekeÀN³eeb®es yeb[ ë

F.me.1875 ceO³es ceneje<ìêleerue HegCes Je Denceoveiej efpeu¿eele µeslekeÀN³eeb®es GþeJe
Ie[tve Deeues. mejkeÀejves ceneje<ìêle j³eleJeejer cenmetue He×le }eiet kesÀ}er nesleer. l³eecegUs
peceerveoej Je ceO³emLeeb®ee $eeme veJnlee. cee$e cenmetuee®ee oj KetHe®e ceesþe neslee. lees cenmetue µesleer
GlHeeVeeletve YejCes µekeÌ³e veJnles. l³eebvee meeJekeÀejekeÀ[tve keÀpe& I³eeJes ueeiele Demes. ns meekekeÀej
HeécegK³eeves ceejJee[er Je iegpejeLeer ceneje<ìêle yeensªve Deeuesues nesles. keÀpe& osleevee les
µeslekeÀN³eebyejesyej ieneCe J³eJenej keÀjerle Demele. les ceesþîee HećeeCeeJej J³eepe DeekeÀejCeer keÀjerle
µeslekeÀN³eeb®eer mener Iesleuesu³ee keÀeieoHe$eele HejmHej yeoue keÀªve meeJekeÀej peceerve DeeHeu³ee leey³eele
Iesle Demele. l³eecegUs µeslekeÀjer Je meeJekeÀej ³eeb®³eele leCeeJe efvecee&Ce Peeues. DecesefjkesÀleerue ³eeoJeer
³eg× mebHeg<ìele Deeu³eeveblej keÀeHemee®es Jee{uesues YeeJe keÀceer Peeues. ³ee®eJesUer mejkeÀejves µeslemeeje
Jee{efJeuee. l³eecegUs HeefjefmLeleer DeeCeKeerve®e efyeIe[ueer.
meve 1874 ceO³es efµeªj leeuegkeÌ³eeleerue keÀj[s ³ee ieeJeer keÀeUgjece veeJee®³ee meeJekeÀejeves
150/- ªHe³es keÀpee&®³ee Jemegueermeeþer yeeyeemeensye osµecegKe ³ee µeslekeÀN³ee®es Iej peHle keÀjC³ee®es
Deeosµe v³ee³eeue³eekeÀ[tve efceUefJeues. ieeJekeÀN³eeb®³ee efJevebleeruee ve pegceevelee Iej Hee[ues. HeefjCeeceer
meJe& GHeN³ee meeJekeÀejebveer DeeHeu³ee ceeieC³ee ceev³e keÀjeJ³eele ³eemeeþer ieeJeeleerue µeslekeÀN³eebbveer
l³eeb®³eeJej yeefn<keÀej ìekeÀuee. ieeJekeÀjer l³eeb®³ee ogkeÀeveeletve Jemlet efJekeÀle IesF&veele Je yeueglesoej
l³eebvee keÀesCeleerner mesJee osle veJnles. meeJekeÀej ieeJes mees[tve leeuegkeÌ³eekeÀ[s efveIeeues. Deeµee
yeefn<keÀeje®eer ®eUJeU ueJekeÀj®e Denceoveiej, HegCes, meesueeHetj Je meeleeje efpeu¿eele Hemejueer. pesJne
³ee meeceeefpekeÀ yeefn<keÀeje®ee HeÀejmee HeefjCeece nesF&vee lesJne yeefn<keÀeje®es ªHeeblej µeslekeÀN³ee®³ee
GþeJeele Peeues. Heejvesj leeuegkeÌ³eele megHes ³ee ieeJeele µeslekeÀN³eebveer 1875 ceO³es meeJekeÀejeb®³ee
IejeJej Je Hes{îeebJej nuues megª kesÀues. µeslekeÀN³eebveer DeeHeueer keÀeieoHe$es efceUJetve l³eeb®eer nesUer
kesÀueer. ³ee ceesefnces®eener He´meej Peeuee. Deeboesueve o[HeC³eemeeþer mejkeÀejuee ue<keÀj Je Heesueerme ³eeb®eer
ceole I³eeJeer }eieueer. megceejs SkeÀ npeej µeslekeÀN³eebvee kewÀo kesÀues. ns Deeboesueve SJe{s peyejomle
nesles keÀer mejkeÀejuee µeslekeÀN³eeefJeª× mee#eeroejmeg×e efceUeues veenerle. µesJeìer mejkeÀejuee oef#eCe
yeb[ Dee³eesiee®eer mLeeHevee keÀjeJeer ueeieueer. µeslekeÀjer yeb[ keÀjC³eeme GÐegkeÌle keÀe Peeues ³ee®eer
®eewkeÀµeer keÀjC³ee®es keÀece Dee³eesieeJej meesHeefJeues. mejkeÀejves De@efie´keÀuHe®ej efjueerHeÀ De@keÌì
(Agriculture Relief Act) Heeme kesÀuee. l³eevegmeej keÀener HećeeCeele meeJekeÀejebHeemetve
µeslekeÀN³eebvee mebj#eCe efceUeues.
47
4.2.4 ®ebHeejC³e mel³eeień ë
keÀener efyenejer le©Ceebveer ®ebHeejC³e ³esLeerue µeslekeÀN³eeJejerue Dev³ee³eekeÀ[s 1916 meeueer
Peeuesu³ee keÀeBie´sme®³ee ueKeveew DeefOeJesµeveele. ³ee He´µveekeÀ[s ieebOeerpeer®es ue#e JesOeues. ieebOeerpeer
®ebHeejC³e ³esLes ceesleerÎejer ³ee ieeJeer iesues Demelee mejkeÀejves l³eebvee efpeuneyeboer®ee Deeosµe efouee. lees
Deeosµe cees[uee Je l³eebveer kewÀmej-S-efnbo ns megJeCe&HeokeÀ mejkeÀejuee Hejle kesÀues. l³eebveer mejkeÀejuee
DeeHeCe efµe#ee YeesieC³eeme le³eej Demeu³ee®es keÀUefJeues.
®ebHeejC³e efpeu¿eele veerUer®³ee µesleer®es ceeuekeÀ Fbie´pe nesles les mLeeefvekeÀ µeslekeÀN³eebJej
peguetce peyejomleer keÀjerle nesles. efveUer®eer µesleer keÀjC³eemeeþer peyejomleer keÀjle nesles.
µeslekeÀN³eebceO³es HeéflekeÀej keÀjC³ee®eer #ecelee veJnleer. ieebOeerpeeRveer µeslekeÀN³eebmeeþer mel³eeień
keÀjC³ee®es þjefJeues. l³eeb®³ee mel³eeieńeHeg{s mejkeÀejuee veceles I³eeJes ueeieues. mejkeÀejves
l³eeb®³eeJejerue Keìuee keÀe{tve Iesleuee. µeslekeÀN³eeb®³ee HeefjefmLeleerle l³eebvee megOeejCee keÀjeJ³ee
ueeieu³ee.
4.2.5 Kes[e ®eUJeU ë

keÀuekeÀÊee ³esLeerue keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveeveblej Kes[e efpeu¿eeleerue og<keÀeUekeÀ[s cenelcee
ieebOeerpeeRveer ue#e efoues. HeeTme ve He[u³eeves ueeskeÀeb®eer efHekesÀ yeg[eueer nesleer. lesLeerue µeslekeÀjer
og<keÀeUer HeefjefmLeleercegUs Meslemeeje osJet µekeÀle veJnles. og<keÀeUer keÀe³eÐeevegmeej µeslekeÀN³eebvee
µeslemeeN³eeletve megì efceUeJe³eeme nJeer nesleer. Hejbleg mejkeÀejves meeje ceeHeÀ keÀjC³eeSsJepeer meeje
Jemegueeryeeyele µeslekeÀN³eebJej peguegce keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eecegUs ieebOeerpeerveer meejeyeboer®eer
®eUJeU Kes[e efpeu¿eele megª kesÀueer. µeslekeÀjer mejkeÀejuee meeje osCeej veenerle Deµee Iees<eCesves
®eUJeUeruee megjJeele Peeueer. ner ®eUJeU ³eµemJeer Peeueer. ³ee®e ®eUJeUerojc³eeve mejoej Heìsue Je
ieebOeerpeer ³eeb®es mebyebOe efvecee&Ce Peeues.
4.2.6 ceesHeuee yeb[ ë

DeeþJ³ee Je veJeJ³ee µelekeÀele kesÀjUceO³es ³esJetve mLeeef³ekeÀ Peeuesu³ee cegeqm}ce µeslekeÀN³eebvee
ceesHeuee Demes cnCele. les efnbot peceerveoejeb®es HeÆsoej cnCetve keÀece keÀjerle. 19J³ee µelekeÀele peemle
keÀj, HeÆsoejeryeeyele efveefµ®elelee vemeCes, Fl³eeoeryeeyele l³eeb®³ee peceerveoejebyejesyej leke´Àejer nesl³ee.
l³eecegUs l³eebveer kesÀjUceO³es ueneve ceesþs 22 GþeJe Ie[Jetve DeeCeues. l³eele ceesHeu³eebveer eEnog
peceerveoej Je DeefOekeÀeN³eeb®³ee nl³ee kesÀu³ee. mejkeÀejves cee$e l³eeme Oeeefce&keÀ obieueer Demes veeJe efoues.
1921 ceO³es ceesHeu³eebveer ceesþîee HećeeCeeJej yeb[euee megjJeele kesÀueer. ceesHeu³eeb®³ee vesl³eeuee
HekeÀ[C³eemeeþer Fbie´pe DeefOekeÀeN³eeves efleªjebie[er®³ee ceefµeoerle He´Jesµe kesÀu³eeves yeb[euee megjJeele
Peeueer. efnbog mejkeÀejuee ceole keÀjleele Demee mebµe³e Demeu³eeves eEnogb®³ee efJejesOeele efnbmee®eejeuee
megªJeele Peeueer. yeb[ µeceu³eeveblej efnbmee®eejeuee yeUer He[uesu³ee efnbogbvee Dee³e& meceepeeves
meJe&leesHejer ceole kesÀueer.
4.2.7 cegUµeer mel³eeień ë
HegC³eepeJeU cegUµeer ³esLes Jeerpeefveceealeermeeþer OejCe yeebOeC³eele ³esCeej nesles. OejCeie´mleebvee
HeÀej®e keÀceer ceesyeouee osC³ee®es OeesjCe mejkeÀejves mJeerkeÀejues. l³eecegUs mesveeHeleer yeeHeì ³eeb®³ee
vesle=lJeeKeeueer cegUµeer mel³eeień Ie[tve Deeuee.
48
4.2.8 yee[exueer mel³eeien ë

cenmetue oje®eer oj one Je<ee¥veer HesÀjleHeemeCeer nesle Demes. l³eeHećeeCes iegpejeLeceO³es
HesÀjleHeemeCeer Peeueer. lesJne 25% meeN³eele Jee{ Peeueer nesleer. µeslekeÀN³eebveer Heìsueeb®eer Yesì Iesleueer.
Heìsueebveer Depe&, efJevebl³ee keÀªve Heeefnues. Hejbleg l³ee®ee keÀener GHe³eesie Peeuee veener. l³eecegUs Heìsue
³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer mel³eeieńeuee megjJeele Peeueer. mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebveer o[Heµeener®es OeesjCe
DeJeuebefyeues. µeslekeÀN³eeb®ee DeveskeÀ ceeiee¥veer íU kesÀuee. Hejbleg µeslekeÀjer [ieceieues veenerle. DeKesj
Heìsue Je mejkeÀej ³eeb®³eele le[pees[ Ie[Jetve DeeCeueer. l³eevegmeej Del³ee®eejeb®³ee ®eewkeÀµeermeeþer Ske
meefceleerr vesceC³ee®es mejkeÀejves ceev³e kesÀues.
4.2.9 ke=À<ekeÀ mebIeceë

kesÀjUceO³es meceepeJeeoer keÀeBie´sme He#ee®³ee He´³elveecegUs µeslekeÀjer ®eUJeU GYeejC³eele
Deeueer. 1934 Heemetve mebIeìves®³ee yeebOeCeeruee megjJeele kesÀueer. mejbpeeceer HeÆer jÎ keÀjeJeer, peceerve
OeejCee vegleveerkeÀjCe µegukeÀ jÎ keÀjeJes, DeeieeT Keb[ Jemegueer jÎ keÀjeJeer, Fl³eeoer ceeieC³eemeeþer
peceerveoejebkeÀ[s cees®ee& keÀe{tve DeeHeu³ee ceeieC³ee ceev³e keÀªve Iesle. keÀ<e&keÀ mebIeceves kegÀUkeÀe³eoe
ogªmleermeeþer Deeboesueve keÀªve 6 veesJnWyej 1938 ne efoJeme kegÀUkeÀe³eoe ogªmleerefove cnCetve
HeeUC³eele Deeuee. keÀeueerkeÀle peJeU ®esJee³etj ³esLes DeefKeue ceueyeej keÀ<e&keÀ mebIece®es mebcesueve IesC³eele
Deeues. Heer. ke=À<Ce. efHeuueeF& ns mebcesuevee®es DeO³e#e nesles. mecesueveele kegÀUkeÀeÐeele ogªmleer keÀjC³eele
³eeJeer cnCetve þjeJe Heeme kesÀuee iesuee neslee.
4.2.10 DeebOe´Heósµe µeslekeÀjer ®eUJeU ë
DeebOe´Heósµe peceerve cenmetuee®³ee Jee{uesu³ee ojecegUs µeslekeÀjer Jeiee&ves Deeboesueve megª
kesÀues. l³ee®eyejesyej peceerveoejer He×leerefJeª× Deeboesueveeueener megjJeele Peeueer. DeebOe´Heósµeele kegÀU
keÀe³eÐee®³ee mecem³esves meJe& µeslekeÀN³eebvee SkeÀ$e DeeCeues. DeebOe´Heósµeeleerue efkeÀveejHeÆerJejerue
µeslekeÀN³eeble efJeµes<e peeie=leer Peeueer nesleer. l³eeYeeieele `DeebOe´Heósµe j³ele mebIeìvee', `DeebOe´ peceerve
j³ele mebIeìvee', `Yeejleer³e µeslekeÀjer mebmLee' Fl³eeoer mebIeìvee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. l³eebveer
mejkeÀejefJeª× lemes®e peceerveoejebefJeª× ue{e efouee. 1937 ceO³es Peeuesu³ee efveJe[CegkeÀerle
keÀeBie´sme®³ee GcesoJeejeves peceerveoej He#ee®³ee GcesoJeeje®ee HejeYeJe kesÀuee. µeslekeÀN³eebveer yeesefyyeueer Je
cegbieeuee ³esLeerue peceerveoejebefJeª× Deeboesueve kesÀues. peceerve keÀmeC³ee®³ee Je ceemesceejer®³ee
He´µveeJeªve keÀeueerHeìveced ³esLeerue peceerveoejebefJeª× Deeboesueve keÀjC³eele Deeues. 1938 meeueer
DeebOe´Heósµe µeslekeÀjer Heefj<eosves keÀe{uesu³ee cees®ee&le 2000 µeslekeÀjer menYeeieer Peeues nesles.
melele®³ee cees®ee&ves µeslekeÀjer Jeiee&le peeie=leer Ie[tve Deeueer nesleer.
4.2.11 HebpeeyeceOeerue µeslekeÀjer ®eUJeU ë
F.me. 1930®³ee ojc³eeve HebpeeyeceO³es efkeÀmeeve meYee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. l³eecegUs
µeslekeÀjer Jeiee&le peeie=leer Peeueer nesleer. 1937 ceO³es `veewpeJeeve Yeejle meYee', `keÀerleea efkeÀmeeve
keÀeBies´me' Je DekeÀeueer ouee®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥veer efJeµes<e He´³elveebveer µeslekeÀjer Jeiee&le peeie=leer Ie[Jetve
DeeCeueer. HebpeeyeceOeerue HeébleerkeÀ ceb$eerceb[Uele peceerveoejeb®es Heéyeu³e nesles. l³eecegUs µeslekeÀN³eeb®ee
jesKe l³eeb®³ee efoµesves neslee. mejkeÀejves keÀeueJ³eeJejerue keÀjele efJeue#eCe Jee{ kesÀu³eeves µeslekeÀjer
mebIeìveebveer cees®ee& keÀe{C³ee®es þjefJeues. µeslekeÀN³eebveer efpeune cegK³eeue³eebJej cees®ex keÀe{ues. ueenesj
³esLeerue cees®ee& efJeµes<e HeÝeeJeer þjuee. µeslekeÀN³eebveer mJeleë nesJetve DeìkeÀ keÀªve Iesleueer.
49
cegueleeveceO³es ceeBìieescejer efpeu¿eele DeveskeÀ Keepeieer mebmLeebveer keÀeueJee Jemeenleer #es$eele
mejkeÀejkeÀ[tve peceerveer Keb[eves Iesleu³ee nesl³ee l³eeefþkeÀeCeer yeìeF&oej peceerveer keÀmele nesles.
peceerveoejebveer l³eeb®³eeJej HetJeea keÀe³eÐeeves jÎ kesÀuesues keÀj ueeJeues. les osC³eeme l³eebveer vekeÀej efouee.
l³eecegUs µeslekeÀjer vesl³eebveer µeslekeÀN³eeble peeie=leer keÀªve mebHe HegkeÀejuee. µeslekeÀN³eebveer le³eej Peeuesuee
keÀeHetme lees[C³eeme vekeÀej efouee. DeKesj peceerveoejebvee veceles I³eeJes ueeieues.
4.2.12 HetJe& Yeejle ë
efyenej ë mJeeceer menpeevebo mejmJeleeRveer efyenej Heébleele µeslekeÀN³eeb®es mebIeìve kesÀues. l³eeb®es
menkeÀejer keÀe³ee&vebo µecee&, jentue meebke=Àl³ee³eve Heb®eeveve µecee&, ³eogvebove µecee& Fl³eeoeRveer ieeJeesieeJe
efHeÀªve peeie=efle kesÀueer. l³eemeeþer µeslekeÀN³eeb®es cesUeJes, meYee, mebcesueves, efveoµe&ves ³eeb®es Dee³eespeve
kesÀues. 1935 ceO³es efkeÀmeeve meYesves peceerveoejer ve<ì keÀjC³ee®eer Iees<eCee kesÀueer. leer Deefleµe³e
ueeskeÀefHe´³e Peeueer. 1938 ceO³es HeeìC³eele SkeÀ ueeKe µeslekeÀN³eeb®ee cesUeJee IesC³eele Deeuee. l³eele
yeskeÀe³eosµeerj keÀj jÎ keÀjeJesle, kegÀUebkeÀ[tve peceerveer Hejle IesJet ve³esle F. ceeieC³ee keÀjC³eele Deeu³ee.
kegÀUebkeÀ[tve keÀe{tve Iesleuesu³ee peceerveer Hejle ÐeeJ³eele ³ee ceeieCeermeeþer jsyeesje ³esLes Peeuesues
Deeboesueve ³eµemJeer Peeu³eeves ojYebiee efpeu¿eele Deeµee Deeboesueveeb®eer megjJeele Peeueer. mejCe
efpeu¿eele ®eUJeUer®es vesle=lJe pecegvee keÀejpeer ³eeves kesÀues. ³ee ®eUJeUeRveer mel³eeieńe®ee ceeie&
DeJeuebyeuee. ³eeGueì peceerveoejebveer onµeleer®³ee ceeiee¥®ee DeJeuebye kesÀuee. Heesueermeebveer µeslekeÀN³eebvee
DeìkeÀ keÀªvener ®eUJeU DeeìeskeÌ³eele ³esF&vee. µesJeìer peceerveoejebvee keÀener meJeueleer ÐeeJ³ee
ueeieu³ee.
4.2.13 yebieeue ë
yebieeueceO³es peceerveOeejCes®eer µeemJeleer efceUCes, mejbpeeceer keÀj jÎ keÀjCes, Flej keÀjeb®es
HećeeCe keÀceer keÀjCes, keÀpe&ceeHeÀer, keÀpee&le meJeuele efceUCes, Fl³eeoer ceeieC³eebmeeþer µeslekeÀjerJeie&
mebIeefìle Peeuee. yebkeÀerce cegkeÀpeea ³ee®³ee vesle=lJeeKeeueer yejodJeeve ceOeerue µeslekeÀN³eebveer oeceesoj
keÀeueJee HeeCeerHeÆerJeªve Deeboesueve kesÀues. SefHeúe 1938 ceO³es 24 HejieC³eeleerue µeslekeÀN³eebveer
keÀuekeÀÊ³eele DeeHeuee cees®ee& vesuee Je yeN³ee®e ceeieC³ee ceev³e keÀªve Iesleu³ee.
F.me. 1946 ceO³es yebieeueceOeerue yejeF&oejebveer ner ®eUJeU megª kesÀueer. yebieeue peceerve
cenmetue Dee³eesieeves (HueeT[ keÀefceµeve) kesÀuesu³ee efµeHeÀejµeercegUs yejeF&oejebveer peceerveojebvee 1/2
SsJepeer 1/3 GlHeVe osC³ee®es þjefJeues. lemes®e Oeev³ee®es JeeìHe nesF&He³e¥le Oeev³e peceerveoejeb®³ee
ieesoeceele ve þsJelee DeeHeu³ee leey³eele þsJeC³ee®es þjefJeues. npeeBie ³esefLeue µeslekeÀN³eebveer
DeeHeu³eekeÀ[tve JemlegªHeele Keb[ IesC³eeSsJepeer Hewµee®³ee mJeªHeele I³eeJee Deµeer ceeieCeer kesÀueer.
µeslekeÀjer meYes®³ee vesle=lJeeKeeueerue ³ee ®eUJeUerves peceerveoej efJeª× kegÀUs Demes mJeªHe OeejCe
kesÀues. l³eele®e megNneJeoea ceb$eerceb[Ueves ``yebieeue yejpeoej ìWHejjer Sceguesµeve yeerue'' keÀuekeÀÊee
ie@PesìceO³es Heéfme× kesÀues. l³eecegUs DeeHeu³ee ceeieC³ee ceev³e nesCeej Demes efomelee®e µeslekeÀN³eebveer
DeeHeueer ®eUJeU megª kesÀueer. µeslekeÀjer Je peceerveoej ³eeb®³eele mebIe<e& nesJet ueeieues. peceerveoej Je
mejkeÀej®³ee o[HeµeenercegUs ner ®eUJeU 1947 ceO³es peJeU peJeU mebHeg<ìele Deeueer.
4.2.14 Deesjermee ë
Deesjermeeleerue µeslekeÀjer ®eUJeUerves Deesjermee Heósµe keÀeBie´sme meefceleerkeÀ[tve µeslekeÀjer
peenerjveecee cebpetj keÀ©ve IesC³eemeeþer efJeµes<e He´³elve kesÀues. 1937 ceO³es Deeuesu³ee ceb$eerceb[Ueves
50
µesleerefJe<e³ekeÀ keÀe³eÐee®ee cemetoe ceeb[uee. Jesþefyeieejer ve<ì keÀjCes, Keb[e®es HećeeCe keÀceer keÀjCes ³ee
GÎsµeebveer ®eUJeU ®eeueefJeC³eele Deeueer. ³ee ®eUJeUerle DeeefoJeemeer peceeleerner meeefceue Peeu³ee.
OevekeÀeveeuee ³ee mebmLeeveele ceesþîee obieueer Peeu³ee. peceerveoejeb®³ee pegueceecegUs DeveskeÀ µeslekeÀN³eebveer
l³ee mebmLeeveeletve mLeueeblej kesÀues.
4.2.14 Deemeece ë
DeemeececeOeerue megjcee KeesN³eele Keb[yeboer®eer ®eUJeU megceejs mene ceefnves megª nesleer.
keÀ©CeeefmebOet je@³e ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer µeslekeÀN³eebveer kegÀUkeÀe³eÐeele ogªmleer keÀjC³eele ³eeJeer
cnCetve Deeboesueve megª kesÀues.
4.2.15 Flej Heéble ë

iegpejeLeceO³es Jesþefyeieejer®es (neUer yeebOegDee) efveceg&ueve JneJes ³eemeeþer ®eUJeU keÀjC³eele
Deeueer. l³eele ³eµener efceUeues. ³eeefµeJee³e ceeueiegpeejer ve<ì JneJeer, µeslekeÀN³eeJejerue keÀje®es HećeeCe
keÀceer JneJes, keÀpe&Jemegueer LeebyeJeeJeer, Fl³eeoer keÀejCeemeeþer µeslekeÀN³eebveer veeieHetjHe³e¥le cees®ee& vesuee
neslee. Kes[ Je megjle®³ee µeslekeÀN³eebveer keÀj YejC³eeme vekeÀej efouee. l³eecegUs mejkeÀej®³ee jes<eeme
yeUer He[eJes ueeiesue cnCetve l³eebveer ye[esoe mebmLeeveele DeeÞe³e Iesleuee. lejermeg×e mejkeÀejves l³eb®eer
ceeueceÊee peHle kesÀueer. GÊej Heósµeele ieebOeer-De³eJeeave keÀjej Peeu³eeveblejner cenmetue yeboer
®eUJeUer®es ªHeeblej Keb[yeboer ®eUJeUerle Peeues. cenelcee ieebOeerveer SkeÀ peenerjveecee keÀe{tve l³eele
µeslekeÀN³eebveer keÀe³eosµeerj Keb[e®³ee 50% Keb[ mejkeÀejer eflepeesjerle YejeJee Demes Ieesef<ele kesÀues.
1. jeäêr³e ®eUJeUerl³ee keÀeueKeb[eleerue MeslekeÀN³eeb®³ee ®eUJeUerb®ee Dee{eJee I³ee.
4.2.16 DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve meYee ë

meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerletve Heg{s Deeuesu³ee le©Ce Jeiee&ves µeslekeÀjer mebIeìvee
mLeeHeve keÀjCes Je Deensle l³ee mebIeìvee cepeyetle keÀjCes ³eeJej Yej efouee. 1934 ceO³es meceepeJeeoer
keÀeBie´sme He#ee®eer mLeeHevee Peu³eeveblej [eJ³ee ieìeuee keÀe³e& keÀjC³eeme JeeJe efceUeuee. l³eeletve®e
µeslekeÀN³eeb®³ee ®eUJeUerle ³eesi³e mecevJe³e meeOeC³eemeeþer `DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve Heefj<eo'
mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. l³eemeeþer Sve.peer. jbiee Je Flej µeslekeÀjer vesl³eebveer Heg{ekeÀej Iesleuee. ³ee
Heefj<eos®es Heg{s `DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve meYesle' ªHeeblej Peeues. efkeÀmeeve ®eUJeUer®es He´Jele&keÀ
cnCetve Sve. peer. jbiee ³eebvee DeesUKeues peeles. 1937 veblej ieebOeerpeerveer ieéceesÐeesieeJej Yej efouee
neslee. l³eeGÎsµeeves HewÀpeHetj ³esLes 1938 meeueer keÀeBie´sme®es ieéceerCe Yeeieeleerue Heefnues DeefOeJesµeve
YejefJeC³eele Deeues. Hebef[le vesnªb®³ee DeO³e#elesKeeueer ³ee DeefOeJesµeveele ieebOeerpeer `peceerve mejkeÀej®eer
veener, peceerveoejeb®eerner veener lej leer keÀmeCeeN³eeb®eer Deens' Demes DeeHeu³ee Yee<eCeele cnìues.
51
cegbyeF& ³esLeerue DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeevemeceerleer®³ee yewþþkeÀerle efkeÀmeeve peeefnjveecee

HetCe&lJeeme Deeuee. peeefnjveec³eeJej HewÀpeHetj DeefOeJesµevee®ee HeÝeeJe peeCeJele neslee. peefceve cenmetue Je
Keb[e®es HećeeCe HeVeeme ìkeÌkeÌ³eebveer keÀceer keÀjeJes. µeslekeÀN³eebJejer} keÀpe& mLeefiele keÀjeJes. mejbpeeceer
HeÆer jÎ keÀjeJeer. kegÀUeb®eer peceerveOeeje mebjef#ele keÀjeJeer. µeslecepetjebvee ³eesi³e Jesleve efceUeJes.
efkeÀmeeve mebIeìveebvee DeefOeke=Àle ceev³elee efceUeJeer. Fl³eeoer HećegKe ceeieC³ee ³ee peenerjveec³eele nesl³ee.
1937 meeueer keÀeBie´sme®eer ceb$eerceb[Us meÊesJej Deeu³eeveblej µeslekeÀN³eebmebyebOeerle keÀe³eos

Heeme kesÀues. µeslekeÀN³eebvee keÀpe&ceeHeÀer efceUeJeer, DeeefLe&keÀ ceboer®³ee keÀeUele µeslekeÀN³eeb®ee peHle
kesÀuesu³ee peceerveer l³eebvee Hejle efceUeJ³eele Je kegÀUeb®es peceerveOeejCes®es nkeÌkeÀ keÀe³ece jneJesle
³eemebyebOeer®es keÀe³eos Heeme kesÀues. Heéble, efpeune, leeuegkeÀe, ieeJe Deµee efJeefJeOe mlejeJej µeslekeÀjer
Heefj<eoe Je yewþkeÀe nesJet ueeieu³ee. Deeµee Heefj<eoebvee Yeejleer³e keÀeBie´sme vesles npej jentve ceeie&oµe&ve
keÀjerle DeeefCe µeslekeÀjer Heefj<eoebÜejs je<ìêr³e peeie=leer keÀjle.
4.2.17 µeslekeÀjer meYee ë

9 SefHeúe 1939 jespeer DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve meYes®es DeefOeJesµeve ie³ee ³esLes Yejues.
DeO³e#eHeo vejWêosJe ³eebveer Yet<eefJeues. megceejs SkeÀ ueeKeeHes#ee peemle µeslekeÀjer GHeefmLele nesles.
µeskeÀlekeÀN³eeb®³ee ceeieC³eebkeÀ[s keÀeBie´smeves ue#e ÐeeJes Je µeslekeÀN³eebveer keÀeBie´sme ner mebIeìvee DeeHeueer®e
Deens Demes mecepeeJes. ueJekeÀj®e cene³eg× megª nesF&ue. keÀeBie´smeves osµeJ³eeHeer ue{e ÐeeJe³ee®es þjJeues
Deens. DeµeeJesUer µeslekeÀN³eebveer keÀeBie´smeuee ceole keÀjeJeer Demes þjJeC³eele Deeues.
3 meHìWyej 1939 jespeer ogmejs cene³eg× megª Peeues. l³eecegUs µeslekeÀjer ®eUJeU
Leb[eJeueer. megjJeeleeruee µeslekeÀjer vesles cene³eg×ele mejkeÀej®³ee efJejesOeele nesles. Hejbleg efnìuejves
jefµe³eeJej Deeke´ÀceCe kesÀu³eeves Je jefµe³eeves oesmleeb®³ee yeepetves Yeeie Ieslee®e Yeejleeleerue meec³eJeeoer
He#eeves mejkeÀejuee HeeþeRyee efouee. l³eecegUs meec³eeJeeoer µeslekeÀjer vesles meec³eJeeoer vemeuesues µeslekeÀjer
vesles ³eeb®³eele ogner efvecee&Ce Peeueer. Heg{s Yeejle íes[es Deeboesueve megª Peeu³eeJej meec³eJeeoer Je
je<ì^Jeeoer vesles ³eeb®³eele celeYeso efvecee&Ce Peeues. l³eecegUs µeslekeÀjer meYesle 1943 meeueer efJeYeepeve
Peeues. l³ee®eJe<eea yebieeueceO³es og<keÀeU He[uee. l³eecegUs owvebefove Jemlet ceneie Peeu³ee. l³eeb®ee
legìJe[e efvecee&Ce Peeuee. lesJne µeslekeÀjer meYesves lees otj keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. cene³eg×eveblej
meÊeeblejeefJe<e³eer JeeìeIeeìer megª Peeu³ee. l³eeyejesyej µeslekeÀN³eebceO³esner veJe®ewlev³e efvecee&Ce Peeues.
peceerveoejer He×ele ve<ì JneJeer cnCetve ceeieCeer keÀjC³eele ³esT ueeieueer. DeebOe´Òeosµe, $eeJeCekeÀesj,
lesuebieCee Fl³eeoer efþkeÀeCeer l³ee®es He[meeo Gceìt ueeieues.
megjJeeleeruee µeslekeÀN³eeb®eer ®eUJeU l³eeb®³eeJej nesle Demeuesu³ee Dev³ee³eeefJeª× nesleer. ³ee
®eUJeUerle µeslekeÀjer Jeie& ceesþîee HećeeCeeJej Demeu³eeves ner pevemeeceev³ee®eer ®eUJeU nesleer. l³eeb®ee
jesKe Hejosµeer ceUsJeeues, peceerveoej Je meeJekeÀej ³eeb®³ee efJeª× neslee. ³ee ®eUJeUeR®ee HeéosefµekeÀ
efJemleejner ce³ee&efole neslee. oerIe&keÀeueerve meelel³e Je mebIeìve ³eeb®ee DeYeeJe neslee. Del³eebeflekeÀ peguetce
DeJeepeJeer Je Demeeceev³e µees<eCe Je efHeUJeCetkeÀ DeeefCe DeeHeueer µesleer peeC³ee®eer µekeÌ³elee efvecee&Ce
Peeu³eeveblej®e µeslekeÀjer GþeJe keÀjerle Demele. peceerveoejer Je meekekeÀejer He×leer®³ee efJejesOeele l³eeb®ee
ue{e veJnlee. lej peefceveerJeªve nekeÀuetve ueeJeues peeF&ue, DeJeepeJeer keÀj DeekeÀejCeer Je meeJekeÀeje®eer
HeÀmeJeeHeÀmeJeer ³eebvee l³eeb®ee He´Kej efJejesOe neslee. Deefµeef#ele, Dee[eCeer Je efveëµeðe Demetvener
52
µeslekeÀN³eeb®es Demeeceev³e Oew³e&, meceHe&Ce YeeJevee, mebIeìveeb®eer kegÀJele, peele Je Oece& ³eeb®³ee HeueerkeÀ[s
peeCeejer SskeÌ³e YeeJevee Fl³eeoeR®eer He´®eerleer ³ee ue{îeele efometve Deeueer. µeslekeÀjer ®eUJeUeR®ee
JemeenleJeeoeme efJejesOe veJnlee. JemeenleJeeoe®eer veJeer Je iebgleeiegbleer®eer Heéfke´À³ee peeCetve IesC³ee®eer
l³eeb®eer kegÀJele veJnleer. l³eemeeþer yeg×erpeerJeer efJe®eejJeble Jeiee&®eer iejpe nesleer. 1937 veblej
keÀeBie´smeves µeslekeÀjer ®eUJeUeRvee keÀeBie´smeceO³es meeceeJetve IesC³ee®ee Je DeeHeu³ee ®eUJeUeruee HeeþeRyee
efceUJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. ³ee ®eUJeUeR®ee HeéosefµekeÀ efJemleej cee³ee&efole Demeuee lejer JesieJesieÈ³ee
Heébleele DeJeuebefJeC³eele Deeuesues ®eUJeUer®es ceeie& meeOeejCeleë meejKes®e nesles. mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee
µesJeì®³ee keÀeueKeb[ele µeslekeÀjer ®eUJeU Je mJeeleb$³e ®eUJeU vesnceer SkeÀceskeÀeRJej DeeOeeefjle nesl³ee.
µeslekeÀjer ®eUJeUerves je<ì^Jeeoer YetefcekeÀe mJeerkeÀeju³eecegUs je<ìêr³e peeie=leer µenjeHeemetve
Kes[îeeHe³e¥le peeTve Heesnes®eueer.
1. DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve meYes®³ee keÀe³ee&Jej Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
4.3 DeeefoJeemeeR®³ee ®eUJeUer
efyeefìµeeb®eer jepeJeì ³ee osµeele mLeeHeve Peeu³eeveblej JemeenleJeeÐeebkeÀ[tve nesCeeN³ee

Dev³ee³e, Del³ee®eeje®ee HeéflekeÀej DeeefoJeemeer meceepeevesner kesÀuee. DeeefoJeemeeR®³ee ®eUJeUer oesve
He´keÀej®³ee nesl³ee. SkeÀ cnCepes l³eeb®es µees<eCe keÀjCeejs pes Jeie& nesles l³eeb®³eeefJeª× ®eeueJeuesueer
®eUJeU. l³ee Jeiee&le peceerveoej, meeJekeÀej, J³eeHeejer, þskesÀoej, mejkeÀejer DeefOekeÀejer Je efKe´µ®eve
efceµevejer ³eeb®ee HeécegK³eeves meceeJesµe neslees. DeeefoJeemeeR®eer ogmejer ®eUJeU ner Yeejlee®³ee mJeeleb$³e
®eUJeUerµeer efveie[erle nesleer. DeeefoJeemeer peceeleer, peceerveoej, meeJekeÀej, J³eeHeejer, þskesÀoej ³eebvee
HejkeÀer³e mecepele nesl³ee. 1763 Heemetve Deeµee GþeJeebvee megjJeele Peeueer. 1857 ®³ee GþeJeeHetJeea
Yeejleele mebv³eeµeer GþeJe (1763), ®egDeej GþeJe (1768), HeÀkeÀerjeb®es yeb[ (1776-1800),
leceej (Tamar) GþeJe (1789), KesjJeej®³ee mebLeeUeb®eer ®eUJeU (1833), nes peceeleer®es
yeb[ (1820), KeemeeR®ee GþeJe (1824), kegÀkeÀeR®es yeb[ (1826), keÀesÈ³eeb®es yeb[ (1831),
KeeW[ peceeleer®ee GþeJe (1836), HeÀjeF&meer Je HeeieueHebLeer³eeb®ee GþeJe (1838), eEmeieHees
peceeleer®ee GþeJe (Deemeece) Gceepeer veeF&keÀe®es yeb[ (1826), Fl³eeoer DeveskeÀ GþeJe Ie[tve Deeues
nesles. F.me. 1858 veblej je<ì^Jeeoe®eer peeie=leer Je He´meej nesJet ueeieuee neslee.
4.3.1 mebLeeUeb®eer ®eUJeU ë

mebLeeU ner DeeefoJeemeer peceele Demetve yebieeue, efyenej, Deesjermee ³ee jep³eele mebLeeUeb®eer
Jemleer meJee&efOekeÀ nesleer. megjJeeleeruee les iebies®³ee KeesN³eele jnele nesles. veblej les íesìe veeieHetj®³ee
53
[eWiejeU Yeeieele Jemleer keÀªve jent ueeieues. 18J³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer pebieues lees[C³eeme megjJeele
Peeu³eecegUs l³eebveer íesìe veeieHetj mees[tve F&µeev³eskeÀ[erue jepeceneue ìskeÀ[îeebkeÀ[s Jemleer kesÀueer.
oefceve-F-keÀesF& ns l³eebveer DeeHeues keWÀê yeveefJeues. Fbie´peebveer pebieues lees[C³eemeeþer Je veJeerve peceerve
ueeieJe[erKeeueer DeeCeC³eemeeþer mebLeeUeb®ee GHe³eesie keÀªve Iesleuee. Fbie´peebveer l³ee Yeeieele
peceerveoejer megª kesÀueer. yej®emes J³eeHeejer Je meekekeÀej l³eebveer l³ee Yeeieele DeeCeues. l³eecegUs
mebLeeUeb®eer ceesþer efHeUJeCetkeÀ megª Peeueer. mebLeeUeb®³ee peefceveer J³eeHeejer Je meeJekeÀej ³eebveer
yeUkeÀeJetve l³eebvee DeeHeues iegueece kesÀues. DeeHeu³eeJejerue Dev³ee³e veenermee keÀjC³eemeeþer mebLeeUebveer
megjJeeleerme meveoµeerj ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee. HeCe DeefOekeÀejer Jeiee&ves l³ee ceeieC³eebkeÀ[s ogue&#e kesÀues.
l³eecegUs mebLeeU Deeke´ÀcekeÀ yeveues. l³eebveer eEnmekeÀ ceeiee¥®ee DeJeuebye kesÀuee.
F.me. 1854 ®³ee megceejeme ceePeer Je HejieCeeF&le ns DeeefoJeemeer peceeleeR®es Heg{ejer

SkeÀef$ele Deeues. l³eebveer 30 petve 1855 jespeer YeeieeefveOeer ³esLes SkeÀ meYee Iesleueer. l³eebveer yeb[e®ee
PeW[e GYeeªve GHejs Je l³eeb®es JemeenleJeeoer Oeveer ³eebvee nekeÀuetve ueeJeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.
mebLeeUeb®es vesles efmeoes Je keÀevnt ³eebveer DeeHeu³eeJej osJee®eer cepeea Demetve DeeHeCe mJeleë Fbie´peebµeer
ue{eF& keÀjCeej Demetve l³eele Fbie´peeb®ee HejeYeJe DeìU Deens Demes meebefieleues. l³eecegUs Deeþ
npeejHes#ee peemle mebLeeU SkeÀ$e Deeues.
{esue Je leeµes ner HejbHejeiele JeeÐes JeepeJelee®e les SkeÀ$e ³esle. meeOeejCeHeCes oer[ les oesve
npeej yeb[Keesjeb®eer SkeÀ Deµee legkeÀ[îee le³eej keÀjC³eele Deeu³ee. cenepeve, peceerveoej, l³eeb®eer
Iejsoejs, Heesueerme þeCes, jsuJesceeie& yeebOeC³ee®es keÀece, Heesmì, Jeenves Fl³eeoer keÀeces eE[ketÀkeÀ[tve kesÀu³ee
peeCeeN³ee µees<eCee®³ee Je JemeenleJeeoer meÊes®³ee meJe& HeéflekeÀebJej ns yeb[Keesj keÀ[e[tve nuues ®e{Jet
ueeieues. DeeefoJeemeer vemeuesu³ee GHeN³ee Hejbleg iejeryeebveer DeeefoJeemeeRvee ceole kesÀueer. ieJeUer DeeefCe
Flejebveer meeOeevemeeceieér DeeefCe mesJee HegjefJeu³ee. ueesnebjeveer yeb[Keesjeb®³ee ìesÈ³eeyejesyej jentve
l³eeb®eer µeðeeðes meppe kesÀueer.
mejkeÀejves ne GþeJe cees[tve keÀe{C³eemeeþer mewefvekeÀeb®³ee legkeÀ[îee HeeþJetve GþeJe J³eeHle

Heósµeele ue<keÀjer keÀe³eoe HegkeÀejuee. yeb[Keesjeb®³ee vesl³eebvee HekeÀ[C³eemeeþer one npeej ªHe³eeHe³e¥le
yeef#emes peenerj kesÀueer. 15000 Hes#ee peemle mebLeeUebvee þej kesÀues. DeveskeÀ Kes[er GodOJemle kesÀueer.
efJeµJeemeIeeleeves efmeoes mebLeeUeme HekeÀ[C³eele Deeues. l³eeuee 1855 ceO³es þej kesÀues. 1866 ceO³es
keÀevnt HekeÀ[uee iesuee.
4.3.2 keÀesUer Je jebHee peceeleeR®es GþeJe ë

F.me. 1820 veblej íesìe veeieHetj Yeeieeleerue keÀesUer peceeleerves efyeéfìµeeb®eer meÊee
efmLejeJele Demeleevee GþeJe kesÀuee. npeejes yeb[Keesjebvee þej ceeju³eeJej®e efyeéfìµeeb®eer meÊee ³ee
Yeeieele Hegvne efmLejeJeueer. DeebOe´Heósµee®³ee efkeÀveej HeÆerleerue jebHee ³ee [eWiejer DeeefoJeemeeRveer
mejkeÀej®³ee HeeþeRy³eeves cevemeyeoejebveer ®eeueefJeuesu³ee efJeOJebmeeefJeª× Je pebieueefveye¥OeebefJeª×
1879 ®³ee cee®e& ceefnv³eele GþeJe kesÀuee. yeb[Keesjeb®ee efyecees[ keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®³ee
Hee³eoUe®³ee DeveskeÀ, Iees[oUe®eer SkeÀ DeeefCe KebokeÀ KeesoCeeN³ee Je megªbie HesjCeeN³ee mewefvekeÀeb®eer
SkeÀ Deµee efkeÀl³eskeÀ HeueìCeer HeeþJeeJ³ee ueeieu³ee. F.me. 1880®³ee µesJeìer GþeJee®ee µesJeì Peeuee.
54
4.3.3 mejoejer uejeF& eEkeÀJee cegkeÌleer uejeF& ®eUJeU ë
íesìeveeieHetj®³ee [eWiejeU Yeeieele ner ®eUJeU Go³eeme Deeueer. DeeHeu³ee Heósµeeletve
efyeéfìµeebveer DeeCeuesu³ee peceerveoejebvee nekeÀuetve osJetve DeeHeues peefceveerJej®es Heé®eerve keÀeUeHeemetve®es
HejbHejeiele nkeÌkeÀ Hegvne efceUefJeCes ne ³ee ®eUJeUer®ee GÎsµe neslee. µeslepeceerveerµeer mebyebefOele ®eUJeU,
HegveªppeerJeve ®eUJeU Je jepekeÀer³e ®eUJeU Deµee leerve ìHH³eele ner ®eUJeU DeekeÀejeuee Deeueer.
Heefnu³ee oesve ìHH³eele peefceveoej DeeefCe l³eeb®eer kegÀUs ³eeb®³eeleerue mebIe<e& ns Jewefµe<ìîes nesles.
peceerveoejebveer Jee{efJeuesu³ee Yee[sHeìdìîeeuee efJejesOe keÀjC³eemeeþer DeeefoJeemeer kegÀUebveer ®eUJeU
megª kesÀueer. peceerveoejebveer keÀj Jee{efJeC³eeyejesyej kegÀUeb®³ee peceerveer keÀe{tve IesC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
l³eecegUs kegÀUs DeeefCe peceerveoej ³eeb®³eele keejbJeej mebIe<e& nesT ueeieuee. 1890 Heemetve mejoejer
®eUJeUerves efceµevejer DeeefCe mejkeÀejer DeefOekeÀejer Deµee meJe& ³egjesHeer³eveeb®³ee efJejesOeele mebIe<e& megª
kesÀuee. Deµee ³egjesefHe³eveeb®ee peceerveoejebvee HeeþeRyee neslee. DeeHeu³eeJejerue meJe&He´keÀej®³ee Dev³ee³eeuee
efye´ìebµe jepeJeì keÀejCeerYetle Deens Demes DeeefoJeemeer ueeskeÀebvee Jeeìt ueeieues. l³eecegUs efyeéfìµe
jepeJeìer®ee µesJeì kesÀuee lej DeeHeCeeme HetJeea®es ®eebieues efoJeme Hejle efceUleerue Demes l³eebvee Jeeìt
ueeieues. megjJeeleerme meveoµeerj ceeiee&ves DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s leke´Àejer kesÀu³ee. Hejbleg DeefOekeÀeN³eebveer
l³eeb®³eekeÀ[s ogue&#e keÀjerle Demele. DeeHeCeeme meveoµeerj ceeiee&ves v³ee³e efceUle veener ns Heengve l³eebveer
efnbmee®eeje}e megjJeele kesÀueer. Oevegu³eyeeCe, Yee}s ³eemeejK³ee HejbHejeiele µeðeeb®ee JeeHej keÀªve
peceerveoej Je DeefOekeÀeN³eeb®³ee nl³ee Ie[Jetve DeeCeu³ee. meHìWyej 1892 ceO³es ®eUJeUerleerue
ueeskeÀebveer þskesÀoej, peceerveoej Je pece&ve efceµevejer ³eebvee ceejC³ee®ee keÀì j®euee. Hejbleg l³eeb®ee keÀì
HeÀmeuee. keÀìe®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer ³eesi³e veslee Je efve³eespevee®ee DeYeeJe neslee. l³eeveblej l³eebvee
efyejmee cegb[e®es vesle=lJe ueeYeues.
4.3.4 cegb[e peceeleer®ee GþeJe ë

F.me.1895 les 1901 ³ee keÀeUele efyejmee cegb[e ³ee®³ee vesle=lJeeKeeueer cegb[e ³ee Jev³e
peceeleerves GþeJe (Deueiegueeve) kesÀuee. peneieerjoej, þskesÀoej, cenmetuee®es cekeÌlesoej, J³eeHeejer Je
meeJekeÀej ³eebveer DeeefoJeemeeR®³ee meeceeefpekeÀ peceerveceeuekeÀer He×leerJej Ieeuee Ieeleuee neslee.
l³eeefJeª× ns cegb[e mejoej leerme Je<ex mebIe<e& keÀjerle jeefnues.
F.me. 1874 ceO³es SkeÀe iejerye yeìeF&oej kegÀìbgyeele pevceuesu³ee efyejmeeves pece&ve efceµevejer
µeeUsle HeéLeefcekeÀ efµe#eCe Iesleues nesles. efceµeveN³eebJej efìkeÀe kesÀu³eecegUs l³eeuee µeeUsletve keÀe{tve
ìekeÀues. ³ee Ieìvesves lees ³egjesHeer³eveeb®ee keÀÆj efJejesOekeÀ yeveuee. lees cnCele Demes `meJe& meensye Je
efceµevejer ³eeb®eer ìesHeer SkeÀ®e Deens' 1895 ceO³es DeeHeCeeme owJeer mee#eelkeÀej Peeu³ee®es l³eeves
meebefieleues. l³ee®³eeYeesJeleer peceuesu³ee npeejes cegb[e mejoejebveer l³eeuee veJee Oeeefce&keÀ mebosµe osCeeje
cegefkeÌleoelee ceeveues. cegb[e mejoejeb®³ee HeÝeeJeeKeeueer ³ee Oeeefce&keÀ ®eUJeUerves ueJekeÀj®e µesleerefJe<e³ekeÀ
Je jepekeÀer³e Deeboesuevee®es mJeªHe OeejCe kesÀues. ieeJeesieeJeer efHeÀªve Je ceesþs cesUeJes YejJetve efyejmeeves
DeeHeu³ee Deveg³ee³eeb®eer Oeeefce&keÀ Je jepekeÀer³e mebIeìvee GYeejueer. 1899®³ee veeleeU®³ee HetJe&mebO³esuee
l³eeves cegb[e jep³e mLeeHeve keÀjC³eemeeþer yeb[e®ee PeW[e GYeejuee. þskesÀoej, peneieerjoej, jepes Je
Debceueoej DeeefCe efKe´µ®eve efceµevejer ³eeb®eer nl³ee keÀjC³eeme yeb[Keesjebvee Heéslmeenve efoues. He´®eefuele
keÀefue³egieeSsJepeer mel³e³egiee®eer mLeeHevee Peeu³ee®ee oeJee l³eeves kesÀuee. GHeN³ee ef[kebtÀµeer uekekeÀj®e
ue{eF& megª nesF&ue Je l³eeb®³ee jkeÌleeves ³esLeerue peceerve ueeue PeW[îeeHećeeCes ueeue nesF&ue Demes l³eebves
peenerj kesÀues. efyeiej DeeefoJeemeer iejeryeebvee cee$e l³eeves $eeme efouee veener.
55
cegb[e peceeleer®³ee cegkeÌlelesmeeþer efyejmeeves leueJeejer, Yeeues, kegÀNne[er, Oeveg<³eyeeCe Fl³eeoer
µeðeebveer meppe Demeuesues mene npeej yeb[Keesj mebIeefìle kesÀues nesles. ogo&wJeeves HesÀye´gJeejer 1900
ceO³es l³eeuee DeìkeÀ Peeueer. Je petve 1900 ceO³es leg©bieele Demeleevee®e lees cejCe HeeJeuee. l³ee®es yeb[
HeÀmeues. HeCe efyejmee ueeskeÀceevemeele SkeÀ DeeK³eeefKekeÀe yeveuee.
4.3.5 iegpejeleceOeerue osJeer ®eUJeU ë

oef#eCe iegpejeleceO³es F.me.1922-23 ®³ee ojc³eeveb megª Peeuesueer osJeer ®eUJeU
megjJeeleeruee meeceeefpekeÀ ®eUJeU nesleer. ceebme KeeCes, oeª eEkeÀJee lee[er efHeCes, yekeÀjer eEkeÀJee keÀeWye[er
keÀeHeCes eEkeÀJee efJekeÀCes ³eemeejK³ee iees<ìerHeemetve DeeefoJeemeer ueeskeÀebveer otj jneJes Demee Deeosµe
meeueyeeF& osJeerves efouee Deens, Demes ³ee ®eUJeUerceO³es ie=nerle Oejues nesles. oeªHegjJeþe keÀjCeeN³ee
Heejmeer DeeefCe peceerveoejebJej yener<keÀej ìekeÀeJee. pes ueeskeÀ osJeer®es Deeosµe ceeveCeej veenerle l³eebvee
ogozJeeuee, keÀoeef®ele ce=l³egueener meeceesjs peeJes ueeieles Demee Òe®eejl³eebveer kesÀuee. ef[meWyej 1922
He³e¥le megjle µenjemen DeeefoJeemeer Hejermejele ner ®eUJeU Hemejueer. DeeHeues µees<eCe keÀjCeeN³ee Jeiee¥vee
³ee ®eUJeUerves DeeHeues ue#e yeveefJeues. oeª®ee J³eeHeej keÀjCeejs Heejmeer, meeJekeÀej, peceerveoej,
cegmueerce ³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀjC³ee®es veekeÀejues. Heejmeer ueeskeÀeb®eer meeJeueer DeebieeJej He[ueer lejer
DeeefoJeemeer DeebIeesU keÀª ueeieues.
megjJeeleeruee ner ®eUJeU Oeeefce&keÀ eEkeÀJee meeceeefpekeÀ mJeªHee®eer Demeueer lejer 1922
Heemetve DemenkeÀej ®eUJeUer®ee Yeeie yeveueer. Hejosµeer keÀHe[îeeb®eer nesUer keÀje Je mejkeÀejer µeeUebJej
yeefn<keÀej ìekeÀe Demes DeeefoJeemeeRveer meebieC³eeme megjJeele kesÀueer. peueeueHetj leeuegkeÌ³eeleerue SkeÀe
lee[er ogkeÀeveoejeuee ob[ cnCetve je<ìêr³e µeeUsuee 120 ªHe³es osCeieer ÐeeJe³eeme ueeJeueer.
1921Heemetve yee[exueer leeuegkeÌ³eele ieebOeerpeeR®³ee keÀe³ekeÀl³ee¥veer DeeefoJeemeer meceepeele keÀe³e&
keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer nesleer. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerHetJeea®e ieebOeerpeeRveer DeeefoJeemeeRvee
DeeHeu³ee ®eUJeUerle meeceeJetve IesC³eeme megjJeele kesÀueer. DeeefoJeemeeRveer je<ìêr³e ®eUJeUeruee HeeþeRyee
osC³eeme megjJeele kesÀueer. keÀener keÀeUele ieebOeerpeer®es veeJe osJeer ®eUJeUerµeer pees[ues iesues. l³eeveblej
keÀeBie´sme vesl³eebveer yee[exueeruee Yesìer osTve osJeer ®eUJeUer®³ee yewþkeÀebvee Keeoer JeeHeªve osJeer®ee
mebosµe HemejefJeC³ee®ee meuuee efouee. keÀeBie´smeves 21 peevesJeejer 1923 jespeer mejoej JeuueYeYeeF&
Heìsueeb®³ee DeO³e#elesKeeueer keÀeueerHejepe Heefj<eo YejefJeueer nesleer. ³ee Heefj<eosuee 20,000
DeeefoJeemeer npej jeefnues. ³ee Heefj<eosves lee[er®eer Pee[s lees[C³ee®ee, oeª ogkeÀeves yebo keÀjC³ee®ee Je
Keeoer JeeHejC³ee®ee mebosµe osCeeje þjeJe Heeme kesÀuee. l³eeveblej®³ee oesve oµekeÀele DeeefoJeemeer
®eUJeUerves ieebOeerpeeR®³ee ®eUJeUeruee HeeþeRyee efouee.
4.3.6 ceeroveeHetjceOeerue DeeefoJeemeer ®eUJeU (1918-1924) ë

ceeroveeHetjceOeerue pebieue ceneueeleerue mebLeeU, Yetceerpeer Je kegÀceer& (cenlees) ³ee DeeefoJeemeer
peceeleeRveer 1760 ceO³es efyeéfìµe F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee efJejesOeele GþeJe kesÀuee neslee. Hejbleg
efyeéfìµeebveer l³ee Heósµeele DeeefoJeemeeR®³ee peceerve HećegKeebSsJepeer peefceveoejeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer.
19J³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer yeensªve Deeuesu³ee peceerveoejebveer DeeefoJeemeeR®³ee peefceveerJej Deefleke´ÀceCe
kesÀues. Flej DeeefoJeemeer peceeleerHećeeCes®e ³ee Heósµeeleerue DeeefoJeemeer peceeleeR®eerner peceerveoej,
meeJekeÀej, J³eeHeejer, ³eemeejK³ee GHeN³eebkeÀ[tve efHeUJeCetkeÀ nesT ueeieueer. DeeefoJeemeer peceeleerceO³es
³ee GHeN³eebyeÎue Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee.
56
pebieue cene} DeeefCe µespeej®³ee yebkegÀje Je efmebieYetce Heìdìîeele efyeéfìµeebefJeª×
DeeefoJeemeeRveer 1921 les 1923 ®³ee ojc³eeve ®eUJeU megª kesÀueer. 1921 He³e¥le keÀeBie´sme®ee ³ee
Yeeieele HeÀejmee mebHeke&À veJnlee. 1921 Heemetve meer. Deej. oeme ³eebveer ³ee Yeeieele peeie=leer megª
kesÀueer. l³eecegUs DemenkeÀej ®eUJeUerµeer meeceeblej ®eUJeU megª Peeueer. ³egjesHeer³eve peceerveoejebveer
‘ceeroveeHetj peceerveoejer kebÀHeveer’ mLeeHevee keÀªve DeeefoJeemeeR®es µees<eCe megª kesÀues nesles. keÀeBie´smeves
peceerveoejer kebÀHeveerefJejesOeele ceesefnce megª kesÀueer. l³eeb®³ee peefceveerJej keÀece keÀjCeeN³ee DeeefoJeemeeR®ee
mebHe Ie[Jetve DeeCeuee. peceerveoejer kebÀHeveerves v³ee³eeue³eele peeC³ee®es þjJeues. ojc³eeve mebHee®es
ªHeeblej GþeJeele Peeues.
peguew 1921 ceO³es 200 meblejle efðe³eeb®³ee cees®ee&®es vesle=lJe µew}peevebo mesve ³eebveer kesÀues.
l³eebveer peceerveoejeb®³ee Yeelee®³ee iee[îee Dee[efJeu³ee. ces 1921 ceO³es keÀeBie´smeves 700 mebLeeUeb®eer
SkeÀ yewþkeÀ IesJetve oeª efHeC³eeHeemetve otj jneC³ee®es þjefJeues. µewueepeevebo Je cegjejer ceesnve je@³e
³eebveer DeeefoJeemeeRvee Hejosµeer ceeueeJej Je efJeµes<eleë keÀHe[îeebJej yener<keÀej IeeueC³ee®es DeeHeu³ee
Yee<eCeeletve DeJeenve kesÀues. 1922 ceO³es Hejosµeer keÀHe[îeeJej yener<keÀej IeeueC³ee®eer ceesefnce KetHe®e
Heéfme×erme Deeueer. DeeefoJeemeeRveer keÀeBie´smeyejesyej DeeHeues ®eebieues mebyebOe Demeu³ee®es oeKeJetve efoues.
1922 ceO³es ®eewjer®eewje He´mebieecegUs ieebOeerpeeRveer ®eUJeU Dee®evekeÀHeCes yebo kesÀueer. HeefjCeeceer
DeeefoJeemeeR®eer ®eUJeU SkeÀekeÀer He[ueer Je yeensj®³ee mebyebOeeHeemetve Jebef®ele jeefnueer.
15 les 21ces 1918 ceO³es ce³etjYebpeceOeerue mebLeeUebveer mejkeÀej®³ee efJejesOeele GþeJe

kesÀuee. DeeefoJeemeeR®eer mekeÌleerves keÀeceieej Yejleer kesÀueer peeCeej nesleer. Hejbleg mebLeeUeb®³ee GþeJeecegUs
mejkeÀejuee veeskeÀj Yejleer®eer ³eespevee jÎ keÀjeJeer ueeieueer. 14 petve 1918 jespeer mebLeeUebveer
pebieuekeÀe³eoe, ®eewkeÀeroejer keÀj F. yebOeveeb®³ee efJejesOeele GþeJe kesÀuee. mebLeeUeb®³ee SkeÀ$eerle
He´³elveebcegUs mejkeÀej®es meJe& GHee³e kegÀ®ekeÀeceer þjues. mebLeeUebveer GþeJee®eer J³eeHleer Jee{Jetve
mejkeÀej®³ee meJe& He´keÀej®³ee o[Heµeenerletve megìkeÀe keÀjJetve IesC³ee®ee He´³elve ®eeueefJeuee. Dee@iemì
1922 ceO³es DeeefoJeemeeRveer pebieueeb®ee JeeHej keÀjCes Je leueeJeeletve ceemesceejer keÀjCes ns DeeHeues
HeejbHeeefjkeÀ nkeÌkeÀ Demeu³ee®es þemetve meebefieleues. Heg{s ner ®eUJeU kesÀJeU ‘ceeroveeHetj peceerveoejer
kebÀHeveer’ Hegjleer ce³ee&efole ve jenlee, Yeejleer³e peceerveoejeb®³ee efJejesOeelener megª Peeueer.
4.3.7 ceeuoe (Malda) ceOeerue peerlet mebLeeU®eer ®eUJeU ë

F.me. 1924 les 1932 ®³ee ojc³eeve ceeuoe efpeu¿eeleerue peceerveoejeb®³ee efJejesOeele
mebLeeUebveer ®eUJeU ®eeuet kesÀueer. ner ®eUJeU je<ìêr³e ®eUJeUeryejesyej iebgHeÀueer iesueer.
peceerveoejebyejesyej®e ³ee mebIe<ee&le mJejep³e He#eeves kegÀUebvee HeeþeRyee efouee. l³eecegUs ³ee ®eUJeUer®ee
veslee peerlet mebLeeU®ee mJejep³e He#eeyejesyej Ieefve<ì mebyebOe Deeuee. l³eecegUs ³ee ®eUJeUeruee eEnot
peeleer³eJeeoe®eer íìe HeéHle Peeueer nesleer. l³eeYeeieeleerue DeeefoJeemeer meceepeele keÀece keÀjCeejs
mJejep³e He#ee®es keÀe³e&keÀlex keÀeµeerµJej ®eke´ÀJeleea ‘mebv³eeµeer yeeyee’ ³ee veeJeeves DeesUKeues peele nesles.
peerlet mebLeeU®³ee ceoleerves l³eebveer mebv³eeµeer oue mLeeHeve kesÀues. l³eebveer DeeefoJeemeeRvee l³eeb®eer
DeeefoJeemeer cnCetve Demeuesueer DeesUKe mees[tve efou³eeme efnbot Oecee&le l³eebvee ®eebieuee opee& osC³ee®es
DeeµJeemeve efoues.
peerletves 1928 ceO³es mebLeeUebvee peceerveoejeb®³ee efHekeÀe®eer uetì keÀjC³ee®³ee met®evee

efou³ee. l³eeves µeslekeÀN³eebvee kegÀUeb®ee opee& osC³ee®es DeeµJeemeve efoues. l³eeveblej uegìer®³ee KetHe®e
Ieìvee Ie[t ueeieu³ee. 3 ef[meWyej 1932 ceO³es peerletves mebLeeUe®³ee ®eUJeUer®es efnboglJeJeeÐeeb®³ee
®eUJeUerle ªHeeblej kesÀues. Hee[gDee ³ee µenjeleerue Deeoervee cempeero leey³eele IesTve efle®es cebefojele
57
ªHeeblej keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. efyeéfìµe jepeJeìer®ee µesJeì nesTve DeeHeues mJeleë®es jep³e efvecee&Ce
Peeu³ee®es Ieesef<ele kesÀues. l³ee®es mJejep³e He#eeµeer Demeuesues mebyebOe DeeefCe eEnoglJeJeeoer ®eUJeUercegUs
ceeuoeceOeerue je<ì^Jeeoer eEnogveer l³eeuee Heeefþbyee efouee. ³ee ®eUJeUerves mebLeeUebvee nueeKeer®³ee
DeJemLesle DeeCetve mees[ues. ³ee ®eUJeUer®³ee DeHe³eµee®ee HeefjCeece cnCepes peerJeveeJeµ³ekeÀ Jemlegb®³ee
eEkeÀceleer Jee{u³ee, kegÀUebvee l³eeb®³ee peceerveerJeªve nekeÀuetve ueeJeues, peceerveoejebveer peeoe ojeves keÀj
DeekeÀjCeer keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer, DeeefoJeemeer®es Flejner ceeiee¥veer µees<eCe nesJet ueeieues. ³ee meJe&
mecem³ee 1930®³ee oµekeÀele Jee{erme ueeieu³ee.
Deesefjmeeleerue DeeefoJeemeer DeeefCe je<ìêr³e ®eUJeU ë

Deesjermee DeeefCe efyenejceOeerue keÀìkeÀ, Hegjer, yeeueemeesj, Debiegue, Kees[ceeuee ³ee Deesjermee
efJeYeeieele ner ®eUJeU efJemleeefjle Peeueer nesleer. µeslekeÀN³eebmen DeeefoJeemeer peceeleeRveer 1920 Je
1930®³ee oµekeÀele je<ìêr³e ®eUJeUerle Yeeie Iesleuee. l³eebveer DemenkeÀej ®eUJeUerle Yeeie IesTve
keÀj YejC³eeme vekeÀej efouee. HesÀye´gJeejer 1922 ceO³es µeslekeÀjer DeeefCe DeeefoJeemeeRveer pebieueele Oee[er
Ieeuetve pebieue keÀe³eoe cees[uee. µeslekeÀN³eebveer keÀj YejC³ee®es veekeÀejues. pes keÀj Yejleerue l³eeb®³eeJej
meeceeefpekeÀ yeefn<keÀej ìekeÀuee. ces 1921 ceO³es mejkeÀejves 144 keÀuece HegkeÀeªve DeveskeÀ
DeeefoJeemeeRvee DeìkeÀ kesÀueer. l³eecegUs Yeg³eeve DeeefoJeemeer mebleHle Peeues Je l³eebveer megHejerìs[Wì®³ee
yebieu³eeuee IesjeJe Ieeleuee. cee$e mejkeÀejves DeìkeÀ kesÀuesu³eebvee ve mees[lee legªbieele ìekeÀues. ner
®eUJeU nUgnUg µeeble Heg{erue keÀener efoJemeele Peeueer.
Deuuegjer meerleejece ³eeb®³ee jebcHee GþeJeeves Deesjermeeleerue DeeefoJeemeeRvee pebieue

keÀe³eÐeeefJeª× GþeJe keÀjC³eeme Heéslmeeefnle kesÀues. 1920 les 1930 ®³ee ojc³eeve iegCeHetj®³ee
DeeefoJeemeeRveer keÀj ve YejC³eemeeþer mebIe<e& megª kesÀuee. l³eebveer pebieueefJe<e³ekeÀ keÀe³eos cees[C³eeme
megjJeele kesÀueer. l³eebvee efve³eb$eCeele DeeCeCes keÀþerCe Peeues. KeeW[ DeeefoJeemeeRveer meg×e keÀj YejCes yebo
kesÀues. l³eebveer HeesueermeebJej nuues kesÀues. l³eecegUs DeveskeÀ peCeebvee DeìkeÀ Peeueer. peceerveoej, meeJekeÀej
³eeb®eer o[Heµeener, Je µees<eCe, efHeUJeCetkeÀ DeeefCe oes<e HetCe& pebieue keÀe³eos ³eecegUs keÀesjeHele DeeefCe
iebpece Heósµeeleerue DeeefoJeemeeRveer meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUeruee ®eebieuee®e Heéflemeeo efouee.
4.3.8 DeemeececeOeerue DeeefoJeemeer ®eUJeU ë

efyeéfìµekeÀeueerve Deemeece Heéble 1873 ceO³es DeekeÀejeme Deeuee. lelkeÀeueerve Deemeece Heébleele
Deemeece, veeieeueB[, cesIeeue³e Je efcePeesjece F. Heósµee®ee meceeJesµe nesle neslee. ³eeHeósµeeJej
efyeéfìµeeb®es Deefleke´ÀceCe nesT ueeieu³eeves DeeefoJeemeeRveer efJejesOe keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer.
DeemeececeOeerue DeeefoJeemeeRveer 1857 ®³ee GþeJeeHeemetve He´sjCee Iesleueer. 1860 ceO³es efyeéfìµeeb®³ee
efJejesOeele oesve HećegKe GþeJe Ie[tve Deeues. SkeÀ cnCepes peQleer³ee [eWiejeU Yeeieeleerue Je ogmeje
veeJeieeBie (Nowgong) Heósµeeleerue GþeJe. ns GþeJe HeécegK³eeves, keÀjeceO³es Jee{ Peeu³eeves Ie[tve
Deeues nesles. Jee{efJeuesu³ee keÀjeb®³ee efJejesOeele Keemeer ³ee DeeefoJeemeer peceeleerves DeeHeu³ee HećegKeeb®³ee
vesle=lJeeKeeueer Oeveg<³e Je yeeCe ³eeb®³ee mene³³eeves ue{C³eeme megªJeele kesÀueer. 1863 He³e¥le l³eebveer
µejCeeieleer mJeerkeÀejueer veener. µesJeìer mewv³e HeeþJetve l³eebvee HejeYetle kesÀues. 1860 ceO³es veeJeieeBie
efpeu¿eeleerue (Poppy) keÀe@HeÀer GlHeeokeÀ µeslekeÀN³eebveer DeeHeu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeefJeª×
mebIe<ee&me megjJeele kesÀueer. ³ee bmebIe<ee&®es keÀejCener Jee{efJeuesuee keÀj ns®e nesles. lemes®e ³ee µeslekeÀN³eebvee
Heeve DeeefCe megHeejer GlHeeoveeJejner Jee{erJe keÀj IesC³eeme megjJeele kesÀueer nesleer. mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eebveer Jee{efJeuesu³ee keÀj ieesUe keÀjC³eemeeþer yeUe®ee JeeHej keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer.
veeJeieeBie Heósµeeleerue efJeµes<eleë HegÀueebiegjer Yeeieeleerue DeeefoJeemeeRveer efyeéfìµeeb®³ee efJejesOeele peesjoej
58
®eUJeU megª kesÀueer. l³eebveer peQleer³ee [eWiejeU Òeosµeeleer} DeeefoJeemeeR®³ee GþeJeeHeemetve He´sjCee
Iesleueer nesleer.
DeeefoJeemeer Heósµe efyeéfìµeebveer DeeHeu³ee meeceép³eele meceeefJe<ì keÀjC³eeHetJeea l³eeb®eer mJeleb$e

DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ peerJeveHe×leer nesleer. peceerve DeeefCe pebieue ner l³eeb®³ee ®ejerleeLee&®es
HećegKe meeOeves nesleer. efyeéfìµeebveer l³eeb®³ee HeósµeeJej Je®e&mJe He´mLeeefHele kesÀu³eeveblej JemeenleJeeoer
OeesjCeeb®ee DeJeuebye keÀªve DeeefoJeemeeR®eer peerJeveHe×leer efJemkeÀUerle kesÀueer. veJes keÀe³eos peceerveoejer,
keÀejKeeveoejer, ceO³emLe, meeJekeÀejer F. meJe& JemeenleJeeoe®es nmlekeÀ DeeefoJeemeer peceeleeRvee DeeHeues
µe$et Jeeìt ueeieues. DeeefoJeemeer peceeleeRveer megjJeeleeruee Deeµee (ef[ketÀ) GHeN³eeefJeª× mebIe<e& ®eeuet
kesÀuee. veblej l³eeb®³ee ®eUJeUerves JemeenleJeeoe efJejesOeer mJeªHe OeejCe kesÀues. l³eeb®eer ®eUJeU
HeécegK³eeves eEnmekeÀ mJeªHee®eer nesleer. peceerveoej, meeJekeÀej ³eemeejK³ee GHeN³eebJej nuues keÀªve
l³eebvee þej keÀªve l³eeb®eer Iejsoejs HesìJetve efoueer. mejkeÀejves µeeblelee He´mLeeefHele keÀjC³ee®³ee
veeJeeKeeueer l³eebvee iegvnsieej peenerj kesÀues. l³eebvee legªbieele [ebyetve DeveskeÀebvee HeÀemeeJej ueìkeÀefJeues.
³ee DeeefoJeemeer peceeleer®³ee ®eUJeUer je<ìêr³e ®eUJeUerµeer HeÀejµee meueive vemeu³ee lejer keÀener
efþkeÀeCeer l³ee meceeblej nesl³ee.
1. legce®³ee DeY³eeme keÀeueKeb[eleerue DeeefoJeemeer ®eUJeUerb®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.
4.4 meejebµe
JemeenleJeeoer efyeéfìµeeb®³ee keÀeUele µeslekeÀjer Je DeeefoJeemeer ³ee DemebIeefìle meJe&meeceev³e

pevelesves DeeHeu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeuee HeéflekeÀej keÀjC³eemeeþer ®eUJeUer GY³ee kesÀu³ee Je efyeéfìµe
mejkeÀej Je l³eeb®³ee ceO³emLeeb®³ee efJejesOeele GþeJe Ie[Jetve DeeCeues. µeslekeÀN³eeb®³ee ®eUJeUer
megjJeeleerme DemebIeìerle mJeªHeele nesl³ee. keÀeueeblejeves l³ee l³ee Heósµeeleerue µeslekeÀjer SkeÀmeejK³ee
mecem³eebcegUs SkeÀ$e Deeues. cenelcee ieebOeerpeeRveer µeslekeÀN³eeb®³ee He´µveekeÀ[s ue#e osC³eeme megjJeele
kesÀu³eeveblej µeslekeÀjer ®eUJeU Je je<ìêr³e ®eUJeU ³eeb®ee mebyebOe ³esT ueeieuee. meefJeve³e keÀe³eosYebie
®eUJeUerveblej µeslekeÀjer ®eUJeUeruee jepekeÀer³e mJeªHe ³esT ueeieues. meceepeJeeoer keÀeBie´sme He#ee®³ee
mLeeHevesveblej DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve Heefj<eo mLeeHeve Peeueer. l³eecegUs µeslekeÀjer ®eUJeU je<ìêr³e
HeeleUerJej peeTve Heesnes®eueer.
DeeefoJeemeer ®eUJeUer megjJeeleerHeemetve µesJeìHe³e¥le DeeHeeHeu³ee YeeieeHegjl³ee ce³ee&efole

jeefnu³ee. l³eeb®es owvebefove peerJeve DeJeuebyetve Demeuesu³ee peceerveHe×leer Je pebieues ³eeb®³ee JeeHeje®³ee
He×leerle efyeéfìµeebveer yeoue Ie[Jetve DeeCeuee ns®e l³eeb®³ee Demeblees<ee®es cegK³e keÀejCe nesles.
DeeefoJeemeer peceeleeRveer DeeHeeHeu³ee peceeleer®³ee HećegKeeb®³ee vesle=lJeeKeeueer eEnmekeÀ ®eUJeUer kesÀu³ee.
peceele HećegKe DeeHeCeeme owJeer µekeÌleer HeéHle Peeu³ee®ess eEkeÀJee peeot peeotìesCee ³esle Demeu³ee®es meebiele.
59
efyeéfìµeebyejesyej nesCeeN³ee mebIe<ee&le DeeHeuee®e efJepe³e nesCeej Demes meebietve DeeHeu³ee peceeleer®ee Heeefþbyee
efceUJele. SkeÀe yeepetuee Oeveg<³eyeeCe, Yeeues ³eemeejK³ee HejbHejeiele µeðeebveer meppe DeeefoJeemeer Je
ogmeN³ee yeepetuee DeeOegefvekeÀ µeðeeðeebveer meppe, Heéfµeef#ele efye´ìerµe mewefvekeÀ ³eeb®³eeleerue Demeceeve
mebIe<ee&le npeejes DeeefoJeemeer cejCe HeeJeues.
4.5 ÒekeÀjCeeJejer} cenÊJee®es Òeµve ë
De) Lees[keÌ³eele GÊejs efuene.

1. JemeenlekeÀeueerve Yeejleeleerue µeslekeÀjer ®eUJeUeR®eer ceeefnleer Ðee.
2. JemeenlekeÀeueerve Yeejleeleerue DeeefoJeemeer peceeleeRveer kesÀuesu³ee ®eUJeUeR®eer ceeefnleer Ðee.
3. µeslekeÀjer ®eUJeUer Je je<ìêr³e keÀeBie´sme ³eeb®³ee mebyebOee®eer ceeefnleer Ðee.
ye) efìHee efuene.

1. yebieeueceOeerue veerU GlHeeokeÀ µeslekeÀN³eeb®es yeb[
2. ceneje<ìêleerue µeslekeÀN³eeb®es GþeJe
3. ceesHeuee yeb[
4. DeebOe´Heósµeeleerue µeslekeÀjer ®eUJeU
5. HebpeeyeceOeerue µeslekeÀjer ®eUJeU
6. HetJe& Yeejleeleerue µeslekeÀjer ®eUJeU
7. DeefKeue Yeejleer³e efkeÀmeeve meYee
8. mebLeeUeb®eer ®eUJeU
9. cegkeÌleer uejeF& ®eUJeU
10. cegb[e peceeleer®ee GþeJe
11. osJeer ®eUJeU
12. DeemeececeOeerue DeeefoJeemeer ®eUJeU
4.7 DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ ë
 [e@. efyeHeerve ®ebêe - Yeejlee®ee mJeeleb$³e ue{e

 [e@. efJeYee Deeþu³es - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
 [e@. ³e. efo. HeÀ[kesÀ - efJemeeJ³ee µelekeÀeleerue ceneje<ì^
 [e@. megceve JewÐe, [e@. µeeblee keÀesþskeÀj - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857-1986)
 Dee®ee³e& µe. o. peeJe[skeÀj - DeeOegefvekeÀ Yeejle
 B. Kuppaswamy - Social Change in India.


60
5
µew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee
®eUJeUer
Social of Religious Reform Movements.
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 He´mleeJevee
5.2 Heeµ®eel³e efµe#eCee®ee efJekeÀeme Je HeefjCeece
5.2.1 efyeéfìµe HetJe&keÀeUeleerue efµe#eCe J³eJemLee
5.2.2 efKe´mleer efceµeveN³eeb®es µew#eefCekeÀ keÀe³e&
5.2.3 efyeéfìµe kebÀHeveer®³ee jep³ekeÀl³ee¥®es efµe#eCe efJe<e³ekeÀ OeesjCe
1. uee@[& ceskeÀe@ues®ee efµe#eCe efJe<e³ekeÀ He´mleeJe
2. 1840-1854 ³ee keÀeUeleerue efµe#eCee®ee efkekeÀeme
3. ®eeue&me Jet[®ee Keefuelee
5.2.4 1858 veblej®eer Heíeleer
1. nbìj Dee³eesie Je l³ee®³ee efµeHeÀejmeer
2. uee@[& keÀPe&ve Je me@[uej keÀefceµeve
5.2.5 Yeejleer³e meceepeeJejerue HeefjCeece
5.3 Yeejleer³e meeceeefpekeÀ - Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer.
1. jepeejece ceesnve je@³e DeeefCe yeécnes meceepe
De) Oeeefce&keÀ keÀe³e& ye) meeceeefpekeÀ keÀe³e& keÀ) efµe#eCe He´meej
2. HeéLe&vee meceepe
3. Dee³e&meceepe
4. jeceke=À<Ce Hejcenbme
5. mJeeceer efJeJeskeÀevebo
6. efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer
7. mel³eµeesOekeÀ meceepe
5.4 meejebµe
5.5 He´keÀjCeeJejerue cenÊJee®es He´µve
61
5.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeCeeme -

 Yeejleele SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le HeýeesOevee®eer Heneì keÀµeer Peeueer ns mecepeles.
 SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®ee HetJee&Oe& jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je Oeeefce&keÀ ¢<ìîee keÀmee
cenÊJee®ee neslee ns mecepeles.
 Yeejleele Heeµ®eel³e efµe#eCee®eer megªJeele keÀµeer Peeueer ns ue#eele ³esles.
 Yeejleele Heeµ®eel³e efµe#eCee®ee efJekeÀeme keÀmee Peeuee ns ue#eele ³esles.
 Heeµ®el³e efµe#eCee®es YeejleeJej keÀe³e HeefjCeece Peeues. ns mecepeles.
 Heeµ®el³e efµe#eCe Je Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer ³eeb®ee HejmHej mebyebOe
ns ue#eele ³esles.
 meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer®eer J³eeHleer ue#eele ³esles.
 Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®³ee ¢<ìerves meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeR®es cenÊJe
mecepeles.
peieele He´Lece ³egjesHeceO³es F.me.®³ee meesUeJ³ee µelekeÀele HeýeesOevee®eer eEkeÀJee

Hegve©ppeerJevee®eer ®eUJeU megª Peeueer. HeýeesOevee®³ee efJe®eejeceeies veJepeeiejCee®eer keÀuHevee nesleer.
DeeHeueer DeesUKe, DeeHeueer Deefmcelee DeeHeu³ee mJelJeeyeÎue®ee DeefYeceeve efJemeªve ³egjesefHe³eve meceepe
megceejs SkeÀ npeej Je<ex DeJemLesle neslee. l³eeme mJeleë®eer DeesUKe Heìuesueer veJnleer. HeCe meesUeJ³ee
µelekeÀele ³ee efveefêmle meceepee®eer efveêe Yebie HeeJeueer. SkeÀ npeej Je<ee&®³ee oerIe& efveêeJemLesletve
³egjesefHe³eve meceepe peeiee Peeuee. l³eeuee DeelceyeesOe Peeuee. ne DeelceyeesOe cnCepes®e ³egjesHeceOeerue
HeýeesOeve nes³e. ³ee HeýeesOeveecegUs ³egjesHeceOeerue Oece&megOeejCee Je meceepe megOeejCee ®eUJeUer megª
Peeu³ee. Yeejleele HeýeesOevee®eer ®eUJeU l³eeceeveeves KetHe Gµeerje megª Peeueer. F.me. 1453 ceO³es
keÀe@mìe@efìveesHeue µenje®ee Hee[eJe keÀªve pemee legkeÀe&veer ³etjesefHe³eve meceepeeme OekeÌkeÀe efouee DeeefCe
lesLes veJ³ee HeefjJele&vee®eer megªJeele Peeueer. l³eeHećeeCes Fbie´peebveer Yeejleele F.me. 1818 ceO³es
cejeþîeeb®es meeceép³e ve<ì keÀªve DeeHeueer meÊee efvecee&Ce kesÀueer. l³eecegUs Yeejleer³e meceepeeuee ceesþe
OekeÌkeÀe yemeuee. l³eeletve®e Yeejleer³e meceepeele DeelceHeefj#eCee®eer Heéfke´À³ee megª Peeueer. Fbie´peebveer
DeeHeu³ee meÊesyejesyej Yeejleele Fbie´peer efµe#eCe megª kesÀues. l³eecegUs Yeejleele HeýeesOevee®eer megªJeele
Peeueer. Yeejleer³e HeýeesOeveele Oece&efvejHes#e je<ì^Jeeo, ueeskeÀµeener, meceepeJeeo DeeefCe meceepemegOeejCee
³ee keÀuHevee cenÊJee®³ee nesl³ee. Yeejleele SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le ³ee HeµJe&YetceerJej
meceepemegOeejCee Je Oece&megOeejCee ®eUJeUer megª Peeu³ee Je Yeejleer³eebveer SkeÀe veJ³ee ³etieele He´Jesµe
kesÀuee.
62
19J³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le megª Peeuesu³ee veJ³ee Heeµ®eel³e efµe#eCe He×leercegUs Yeejleer³e
meceepeeuee SkeÀ veJeer efoµee efceUeueer. Heeµ®eel³e efµe#eCe, Fbie´peer Yee<ee, Je=ÊeHe$es efKe´mleer
efceµeveN³eeb®³ee keÀe³ee&cegUs Yeejleer³e meceepeele peeie=leer nesTve lees nUtnUt efJe®eejefµeue DeeefCe
ieefleµeerue yeveuee. Yeejleer³e meceepe ne Je<ee&vegJe<ex peeleer-GHepeeleer®³ee µe=bKeuesle De[keÀuee neslee.
DebOeÞe×e, Oecee&®ee He´®eb[ HeÝeeJe, keÀce&keÀeb[e®es mleesce, ª{er HejbHeje, ðeer GHes#ee, µeyo HeéceeC³e Je
meeceeefpekeÀ efJe<ecelee Fl³eeoerle De[ketÀve ieeflenerve Peeuee neslee. Deµee ³ee meceepeeuee Heeµ®eel³e
efµe#eCeecegUs ®eslevee efceUeueer, l³eeletve®e Yeejleele meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeU megª
Peeueer. ³ee ®eUJeUercegUs Yeejleer³e meceepeele Jew®eeefjkeÀ peeie=leer nesTve DebOeevegkeÀjCe, Oece&Þe×e Je
µeyo HeéceeC³ee®eer peeiee yeg×er HeéceeC³eeves Iesleueer. ³ee meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer®ee
HeefjCeece jepekeÀer³e ®eUJeUerJej Peeuee. Yeejleer³e je<ì^Jeeoeuee ³ee ®eUJeUercegUs KeleHeeCeer efceUeues.
SkeÀe yeepetuee Yeejleele efyeéfìµe meÊee efmLej nesle Demeleevee otmeN³ee yeepet}e meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ
®eUJeUeR®ee ÒeYeeJe Jee{le ies}e. cnCetve®e Heeµ®eel³e efµe#eCee®ee efJekeÀemee®ee Je l³ee®³ee HeefjCeeceeb®ee
DeY³eeme keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. lemes®e meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUeR®ee Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee
efJekeÀemeeJej keÀmee HeefjCeece Peeuee ns HeneCesner DeeJeµ³ekeÀ Deens. cnCetve®e ³ee He´keÀjCeele Heeµ®eel³e
efµe#eCee®ee efJekeÀeme Je Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ ®eUJeUeR®ee Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee efJekeÀemeeJejerue
HeefjCeece ³eeb®eer ®e®ee& kesÀueer Deens.
5.2.1 Heeµ®el³e efµe#eCee®ee efJekeÀeme Je l³ee®es HeefjCeece

19J³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le Yeejleele Fbie´peebveer DeeHeueer meÊee efmLej kesÀueer. DeeHeueer
meÊee cepeyetle keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves He´µeemeveemen DeveskeÀ #es$eele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee He´³elve
kesÀuee. Yeejleeleerue DeeHeues He´µeemeve HeneC³eemeeþer l³eebveer eEnoer ueeskeÀebvee Fbie´peer efµe#eCe osTve
l³eebvee veeskeÀj cnCetve le³eej keÀjeJes cnCetve l³eebveer DeeHeu³ee efµe#eCe He×leer®ee efJekeÀeme kesÀuee.
Fbie´peebveer mJeeLeea nsletves efµe#eCe He×leer®ee efJekeÀeme kesÀuee ns Kejs HeCe l³ee Fbie´peer efµe#eCeecegUs
Deece®³ee meceepeele DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe, je<ì^Jeeo, ³eeb®ee efJekeÀeme nesTve HeýeesOeve megª Peeues.
cnCetve Fbie´peer efµe#eCee®ee efJekeÀeme keÀmee Peeuee ns HeneCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
5.2.1 efyeéfìµe HetJe&keÀeUeleerue efµe#eCeë

efµe#eCe ns meceepeHeefjJele&vee®es HeÝeeJeer meeOeve Deens ns Deecneuee efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥veer
oeKeJetve efoues. efyeéfìµeHetJe&keÀeUele Yeejleer³e jep³ekeÀl³ee¥veer efµe#eCee®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejuesueer
veJnleer. l³eecegUs Keepeieer Je ce³ee&oerle mJeªHeele efµe#eCe osCeeN³ee keÀener HeeþµeeUe DeefmlelJeele
nesl³ee. l³ee HejbHejeiele He×leer®es efµe#eCe efoues peele nesles. efµe#eCe meceepeeleerue efJeefµe<ì Jeiee&Hegjles
ce³ee&efole nesles. yeéïeCe Je #eef$e³e Jeiee&leerue cegueebvee efµe#eCe efceUle nesles. keÀefve<þ Jeiee&uee efµe#eCe
IesC³ee®ee DeefOekeÀej veJnlee. l³eecegUs Je<ee&vegJe<ex ne meceepe efµe#eCeeHeemetve otj jeefnuee. efyeéfìµeeb®³ee
Deeieceveeveblej cee$e ns efµe#eCee®es mJeªHe nUtnUt yeouele iesues.
5.2.2 efKe´mleer efceµeveN³eeb®es µew#eefCekeÀ keÀe³e& ë

³egjesefHe³eve J³eeHeejer p³eeJesUer J³eeHeeje®³ee efveefceÊeeves Yeejleele Deeues l³eeJesUer
l³eeb®³eeyejesyej DeveskeÀ efKe´µ®eve efceµevejer Oece&He´meeje®es keÀe³e& keÀjC³eemeeþer Yeejleele Deeues nesles.
efKe´mleerOecee&®ee Yeejleele He´meej keÀjCes ne l³eeb®ee cegK³e GÎsµe neslee. Yeejleeleerue ieesjieefjyeebvee ceole
keÀªve lemes®e Deepeejer, ogëKeer, De[u³ee-ve[uesu³eebvee ceole keÀªve, l³eeb®³eeµeer mesJeeefveJe=Êeerves
Jeeietve He´Lece ³ee ueeskeÀeb®eer ceves efpebkeÀeJe³ee®eer Je veblej l³eebvee efKe´µ®eve Oece& mJeerkeÀejeJe³eeme Yeeie
63
Hee[eJe³ee®es ner l³eeb®eer He×le nesleer. l³eecegUs l³eebveer meJe&He´Lece meeceeefpekeÀ Je µew#eefCekeÀ #es$eele
GuuesKeveer³e keÀe³e& kesÀues Deens. Heesleg&efiepe meJe&He´Lece J³eeHeejemeeþer Yeejleele Deeues. l³eebveer
J³eeHeejeyejesyej DeeHeu³eeyejesyej Deeuesu³ee efKe´mleer efceµeveN³eebvee Oece&He´®eej keÀjC³eeme Heéslmeenve efoues
Je ceolener kesÀueer. l³eecegUs les Yeejleele DeefHe´³e þjues DeeefCe l³eeb®eer meÊee ieesJ³eeHegjleer®e ce³ee&efole
jeefnueer. cnCetve®e Yeejleele J³eeHeejemeeþer Deeuesu³ee Fbie´peebveer DeeHeu³ee efve³eb$eCeeKeeueerue Heósµeeble
efKe´µ®eve efceµeveN³eebvee Oece&He´meeje®³ee keÀe³ee&me Je Flej meeceeefpekeÀ Je µew#eefCekeÀ keÀe³ee&me efJejesOe
kesÀuee. l³eecegUs 1807 ceO³es ìsuej ³ee efKeéfmle efceµeveN³eebme Fbie´peebveer cegbyeF&ceO³es jeneC³eeme
HejJeeveieer efoueer veener lemes®e [e@. efJeu³ece ke@Àjs ³ee efceµeveN³eeuee DeeHeues cegêCeeue³e keÀuekeÀÊ³eentve
ÞeerjeceHetjuee [@efveµe Jemeenleerle nueefJeCes Yeeie He[ues. cee$e 1813 ®³ee meveoer keÀe³eÐeeves
Fbie´peebveer efceµeveN³eebvee Yeejleele Heeµ®eel³e %eevee®ee Je efKe´mleer Oecee&®ee He´meej keÀjC³eemeeþer
HejJeebveieer efoueer. l³eeveblej DeveskeÀ efceµevejer Yeejleele ³esTve DeeHeues keÀece keÀª ueeieues.
efKe´mleer efceµeveN³eebveer Yeejleele meJe&He´Lece efµe#eCe He´meejele Deefleµe³e ceesuee®es ³eesieoeve

efoues Deens. keÀuekeÀÊee µenje®³ee GÊejsme Demeuesu³ee ÞeerjeceHetj ³esLeerue [@efveµe efceµeveN³eebveer
megªJeeleeruee HeÀej ceesþs keÀe³e& kesÀues. efJeu³ece ke@Àjs, l³ee®ee cegueiee HesÀefuekeÌme ke@Àjs, pee@ve ceeµeerceve Je
l³ee®eer Helveer ³eebveer mebmke=Àle, yebieeueer, eEnoer, cejeþer Deµee Yeejleer³e Yee<eeb®ee DeY³eeme keÀªve
Heeµ®eel³e %eeve Yeejleer³e Yee<eele GHeueyOe keÀªve efoues. efJeu³ece Jee@[& ³eeves cegêCeeue³e keÀe{tve
yee³eyeue ne ieb´Le yebieeueer Yee<esle GHeueyOe keÀªve efouee. Fbie´peer Yee<esleerue DeveskeÀ ceewu³eJeeve ie´bLeeb®eer
Yeejleer³e Yee<eele Yee<eeblejs keÀªve efoueer. l³eebveer keÀuekeÀÊee, {ekeÌkeÀe Je ef®eÊeieebJe F. efþkeÀeCeer
Fbie´peer Yee<esletve efµe#eCe osCeeN³ee µeeUe megª kesÀu³ee. 1818 ceO³es ÞeerjeceHetj ³esLes ye@Hìermì efceµeve
keÀe@uespe megª kesÀues. 1819 ceO³es DecesefjkeÀve efceµeveN³eebveer keÀuekeÀÊee ³esLes eEnot cegueermeeþer Heefnueer
µeeUe megª kesÀueer.
ceneje<ìêle DecesefjkeÀve efceµeveves 1813 Heemetve efµe#eCe He´meeje®es keÀe³e& megª kesÀues nesles.
iee@[&ve ne@ue ³eeveer 1818 He³e¥le KesleJee[er efiejieeJe ³esLes DeveskeÀ µeeUe megª kesÀu³ee nesl³ee. l³eebveer
1824 ceO³es cegueeRmeeþer Heefnueer µeeUe megª kesÀueer. 1829 He³e¥le cegueeRvee efµe#eCe osCeeN³ee
µeeUeb®eer mebK³ee veT Peeueer. Þeerceleer ¿etce ³eebveer cegueermeeþer Jemeefleie=n Je µeeUe megª kesÀu³ee. [e@.
efJeumeve ³eebveer cegbyeF&ceO³es cegefmueceebmeeþer mJeleb$e µeeUe megª kesÀueer. Heg{s 1835 ceO³es cegbyeF& ³esLes
G®®e efµe#eCeemeeþer `mesbìûe keÀe@uespe' megª kesÀues. l³ee®es®e Heg{s èfJeumeve keÀe@uespe' ceO³es ªHeeblej
kesÀues. l³eebveer kesÀuesu³ee efµe#eCe He´meejeves efJeµes<eleë keÀefve<þ peeleerleerue cegueebvee Je efðe³eebvee efµe#eCe
IesC³ee®eer mebOeer HeéHle Peeueer ne ceneje<ìêleerue efµe#eCee®³ee efJekeÀemeeleerue cenÊJee®ee ìHHee nes³e.
5.2.2 efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥®es efµe#eCe efJe<e³ekeÀ OeesjCeë

Fbie´peebveer Yeejleele DeeHeueer jepekeÀer³e meÊee Jee{efJele Demeleevee Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee
meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ iees<ìerle nmle#esHe ve keÀjC³ee®es OeesjCe mJeerkeÀejues nesles. l³eecegUs efµe#eCeekeÀ[s
l³eebveer megjJeeleeruee ogue&#e®e kesÀues. cee$e keÀener Fbie´pe DeefOekeÀeN³eebvee Yeejleeleerue He´®eefuele
efµe#eCeHe×leeruee Heéslmeenve osTve l³ee®ee DeeHeu³ee He´µeemeve keÀe³ee&meeþer GHe³eesie keÀªve I³eeJee
Demes Jeeìle nesles. keÀuekeÀÊee G®®e v³ee³eeue³ee®es v³ee³eeefOeµe mej efJeu³ece peesvme ³eebveer 1784 ceO³es
keÀuekeÀÊee ³esLes `Sefµe³eeefìkeÀ meesmee³eìer Dee@HeÀ yeWiee@ue' ³ee mebmLes®eer mLeeHevee keÀªve Heeµ®eel³e
meeefnl³ee®ee Yeejleer³eebvee Heefj®e³e keÀªve osC³ee®ee He´³elve kesÀuee. ieJn&vej pevejue Jee@jve nsefmìbipeves
1771 ceO³es Heéfleef<þle cegmueerceeb®³ee ceeieCeervegmeej `keÀuekeÀÊee ceojmee'®eer mLeeHevee kesÀueer.
64
l³eeveblej one Je<ee¥veer cnCepes 1781 ceO³es yeveejme ³esLes peesveeLeve [bkeÀve ³eebveer mebmke=Àle
ceneefJeÐeeue³e megª kesÀues. HeCe 1813 He³e¥le Fbie´peebveer Yeejleeleerue efµe#eCee®ee He´µve ueeWyekeÀUle
þsJeuee neslee. ie. pe. efcebìes, ®eeue&med ieB´ì ³eebveer kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀeb®es Yeejleeleerue efµe#eCee®³ee
meboYee&le ceve JeUefJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. HeefjCeeceer 1813®³ee meveoer keÀe³eÐeeleerue
efµe#eCeeyeeyele®³ee lejlegoerveblejner megceejs one Je<ex kebÀHeveer mejkeÀejves DeeHeues µew#eefCekeÀ OeesjCe
efveOee&efjle kesÀues veener.ieJn&vej pevejue nsefmìipebves 1823 ceO³es SkeÀ ueeKe ©He³es Devegoeve
keÀesCel³ee µeeUebvee ÐeeJes ³eemeeþer pevejue keÀefceìer Dee@HeÀ HeefyuekeÀ Fvmì^keÌµeve ner meefceleer vesceueer.
³ee keÀefceìerle 10 meom³e nesles. l³eeb®³eeceO³es SkeÀcele nesle veJnles. Deµee efmLeleerle 1834 ceO³es
uee@[& ceskeÀe@ues®eer ie.pe.yeWefìkeÀves keÀefceìer®ee DeO³e#e cnCetve efve³egkeÌleer kesÀueer. uee@[& ceskeÀe@uesves
DeeHe}e He´mleeJe keÀe@efvmeueHeg{s 2 HesÀye´g.1835 jespeer ceeb[uee.
1. uee@[& ceskeÀe@ues®ee efµe#eCe efJe<e³ekeÀ He´mleeJe ë

ceskeÀe@uesves Heµ®eel³e efJeÐee Je Fbie´peer Yee<esletve efMe#eCee®es peesjoej meceLe&ve kesÀues. Heeµ®el³e
efJeÐee Je Fbie´peer Yee<ee efµekeÀuesues Yeejleer³e Fbie´peer meÊes®es meceLe&keÀ yeveleerue. les kesÀJeU jkeÌleeves Je
jbieeves Yeejleer³e jeneleerue. Hejbleg l³eeb®³ee DeeJe[er efveJe[er, efJe®eejHeĆeeueer Je peerJevecetu³es ner
Heeµ®el³eebmeejKeer jeneleerue. l³eecegUs Fbiue[ceOeerue Jemletbvee Yeejleele ceeieCeerner Jee{sue Je Fbie´peer
meÊesuee efmLejlee ueeYesue, cnCetve mejkeÀejves Fbie´peer efµe#eCeeuee Heéslmeenve ÐeeJes Demes ceskeÀe@ue®es cele
nesles. efµe#eCeemeeþer cebpetj Peeuesueer jkeÌkeÀce HeewJee&l³e efµe#eCeeJej Ke®e& kesÀueer peeT ve³es Demee þjeJe
l³eeves keÀe@efvmeueHeg{s ceeb[uee. ieJn&vej pevejue uee@[& yeWefìkeÀves 7 cee®e& 1835 jespeer ceskeÀe@ues®ee
þjeJe ceev³e keÀªve Demee Deeosµe keÀe{uee keÀer, `YeefJe<³eele kebÀHeveer mejkeÀejves ³egjesefHe³eve
meeefnl³ee®³ee GVeleermeeþer He´³elve keÀjeJee. Je l³eemeeþer ceeO³ece cnCetve Fbie´peer®ee JeeHej keÀjeJee.
Lees[keÌ³eele Fbie´pe mejkeÀejves Yeejleeleerue G®®e keiee&uee Fbie´peer ceeO³eceeletve efµeef#eCe osC³ee®es
þjefJeues. HeefjCeeceer efµe#eCee®es ceeO³ece keÀesCeles DemeeJes ne Jeeo Leb[eJeuee.'
uee@[& ceskeÀe@ues®ee efPejHeC³ee®ee efme×eble -

uee@[& ceskeÀe@ues ³eesves efµe#eCe DeeefCe G®®e %eeve ns He´Lece meceepeeleerue Jej®³ee Lejeuee ÐeeJes.
veblej ns %eeve efPejHele-efPejHele meceepeeleerue ogmeN³ee, eflemeN³ee Lejeuee efceUsue. Deµee efjleerves G®®e
efµe#eCe JejHeemetve efPejHele efPejHele meceepeeleerue µesJeì®³ee LejeHe³e¥le Heesnes®esue. ³ee efJe®eejeuee®e
uee@[& ceskeÀe@ues®ee efPejHeC³ee®ee efme×eble Demes cnCeleele. ceskeÀe@ues®³ee ³ee efme×ebcegUs Yeejleele
G®®eefµe#eCe G®®e JeCeea³eebvee Je ceO³ece Jeieea³eebvee efceUt ueeieues HeCe yengpeve meceepe efµe#eCeeHeemetve
Jebef®ele jeefnuee. G®®e efµe#eCe efPejHele-efPejHele Keeue®³ee LejeHe³e¥le peeF&ue Demes meebefieleues peele
nesles HeCe efyeéfìµe meÊes®ee µesJeì nesF&He³e¥le efµe#eCe meceepee®³ee Kee}®³ee LejeHe³e¥le HeePejues veener
ner JemlegefmLeleer nesleer.
2. 1840 les 1854 ³ee keÀeUeleerue efµe#eCee®ee efJekeÀeme ë

1842 ceO³es keÀe@efvmeue Dee@HeÀ Sp³egkesÀµeve®eer mLeeHevee Peeueer. 1844 ceO³es Fbie´pe
jep³ekeÀl³ee¥veer Fbie´peer efµe#eCe Iesleuesu³ee Yeejleer³eeb®eer kebÀHeveer mejkeÀej®³ee mesJesle efve³egkeÌleer kesÀueer
peeF&ue Deµeer Iees<eCee kesÀu³eeves Fbie´peer efµe#eCeeuee DeeCeKeer ®eeuevee efceUeueer. l³eecegUs µeeUeb®eer Je
efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee Jee{t ueeieueer. ³ee keÀeUele keÀuekeÀÊee Je ªjkeÀer ³esLes cesef[keÀue Je
FbefpeefveDeeeEjie ceneefJeÐeeue³es megª Peeueer. ceneje<ìêle ieJnve&j SueefHeÀvmì®³ee He´³elveecegUs
efµe#eCee®ee He´meej Peeuee. 1824 ceO³es cegbyeF&ceO³es FbefpeefveDeeEjie ceneefJeÐeeue³es, 1845 ceO³es
65
cesef[keÀue keÀe@uespe lej HegCes ³esLes 1854 ceO³es mee³evme, keÀe@uespe®eer mLeeHevee Peeueer. ³ee keÀeUele
yenjecepeer ceueyeejer, peieVeeLe µebkeÀj µesþ, oeoeYeeF& veewjespeer, cenelcee HegÀues ³eeveerner efµe#eCe#es$eele
ceesuee®es keÀe³e& kesÀues.
3. ®eeue&med Jet[®³ee Keefuelee (1854)

mej ®ee@ue&med Jeg[ ³eebveer 18 peguew 1854 uee Yeejleele efµe#eCeefJe<e³ekeÀ OeesjCeeb®eer ceerceebmee
keÀjCeeje SkeÀ Keefuelee HeeþefJeuee, l³eeuee Jet[®ee Keueerlee Demes cnCeleele. ³eeKeefuel³eeuee keÀener peCe
`Yeejleer³e efµe#eCee®ee ce@ivee®eeìe&' Demes cnCeleele. ³ee Keefuel³eeves Yeejleele DeeOegefvekeÀ efµe#eCe
He×leer®ee Hee³ee Ieeleuee. ³ee Keefuel³eeleerue µebYej Heefj®ísoebceO³es Yeejleer³e efµe#eCeHe×leer®eer
meefJemlej ®e®ee& kesÀuesueer nesleer. ³ee Keefuel³eele Heg{erue cenÊJee®³ee efµeHeÀejµeer nesl³ee.
1. µeemeveeves DeeHeu³ee Deie´ke´Àcee®³ee keÀle&J³eele efµe#eCee®ee meceeJesµe keÀjeJee.

2. Yeejleer³e efµe#eCe Oecee&leerle DemeeJes DeeefCe les efµe#eCe osµeer Yee<eebvee Heéslmeenve osCeejs DemeeJes.
3. Yeejleer³e Yee<eebvee Heeµ®eel³e %eeve Hees®eefJeC³ee®es meeOeve cnCetve GÊespeve ÐeeJes.
4. Keepeieer efµe#eCe mebmLeebvee Devegoeve osC³ee®eer He×le mJeerkeÀejJeer.
5. G®®e efµe#eCemebmLeebvee efve³ebef$ele þsJeC³eemeeþer ueb[ve efJeÐeeefHeþe®³ee OeleeaJej Yeejleele
efJeÐeeefHeþeb®eer mLeeHevee keÀjeJeer.
6. efµe#eCe J³eJemLes®³ee leHeemeCeermeeþer mJeleb$e Keeles megª keÀjeJes.
uee@[& [uenewmeerves ³ee Keefuel³ee®³ee DeeOeejs efµe#eCee®³ee Hegvej&®evesuee ®eeuevee efoueer. yee@[&
Dee@HeÀ Sp³egkesÀµeve yejKeemle keÀªve meJe& keÀeces efµe#eCeKeel³eekeÀ[s meesHeefJeueer. ³ee Keefuel³eecegUs
Yeejleer³e efµe#eCe J³eJemLesle megmet$elee efvecee&Ce Peeueer. cegbyeF&, ceêeme, DeeefCe keÀuekeÀÊee Deµeer leerve
efJeÐeeefHeþs DeefmlelJeele Deeueer.
5.2.4 1858 veblej®eer Mew#eefCekeÀ Heíeleer ë

F.me. 1857 ceO³es Yeejleele Fbie´peeb®³ee efJejesOeele ceesþe GþeJe Peeuee. l³eecegUs Fbie´peer
He´µeemeve Lees[smes efyeLejues. GþeJeecegUs mejkeÀejer eflepeesjerJej pees leeCe He[uesuee neslee l³eecegUs
jep³ekeÀl³ee¥veer efµe#eCeekeÀ[s efJeµes<e ue#e efoues veener. 1858 veblej meef®eJe cee@veefìLe ³eeves efµe#eCe
#es$eemeeþer DenJeeue le³eej keÀªve ceneefJeÐeeue³eeb®eer mebK³ee Jee{efJeueer. 1871 ceO³es uee@[& ces³ees
³eeves efµe#eCe #es$eekeÀefjlee þjeJe ceeb[uee DeeefCe He´l³eskeÀ Heébleevee ³eemeeþer þjeefJekeÀ jkeÌkeÀce efoueer.
1875 ceO³es Deefueie[ ³esLes cegefmueceemeeþer mJeleb$³e keWÀê mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. Jee{leer efJeÐeeLeea
mebK³ee ue#eele IesTve ueenesj, Deueneyeeo, Hebpeeye Je keÀuekeÀÊee ³ee efþkeÀeCeer efJeÐeeHeerþeb®eer mLeeHevee
Peeueer. efµe#eCe #es$eele DeeCeKeer Heíeleer keÀjC³eemeeþer ie.pe. uee@[& efjHeve ³eebveer Jeg[®³ee Keefuel³ee®ee
mJeerkeÀej kesÀu³eeveblej efµe#eCee®³ee #es$eele Peeuesu³ee Heíeleer®eer HeenCeer keÀjC³eemeeþer F.me.1882
ceO³es mej efJeu³ece nbìj ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ Dee³eesie vesceuee l³eeme nbìj Dee³eesie cnCeleele.
1. nbìj Dee³eesiee®³ee efµeHeÀejµeer ë

22 meom³e Demeuesu³ee nbìj Dee³eesieeves 1882 les 83 ³ee keÀeUele efJeefJeOe Heébleeleerue
efµe#eCe mebmLeebvee Yesìer efou³ee DeeefCe µew#eefCekeÀ Heíeleer®eer meefce#ee kesÀueer. lemes®e DeveskeÀ He´mleeJe
efJe®eejele IesTve SkeÀ DenJeeue meeoj kesÀuee. l³eeceO³es keÀener HećegKe lejlegoer Heg{erue HećeeCes nesl³ee.
66
1. Keepeieer efµe#eCe mebmLeebvee µeemeveeves GÊespeve osTve l³eebvee meene³³e keÀjeJes.
2. ceneefJeÐeeue³eevee DeeefLe&keÀ mene³³e Je Devegoeve ÐeeJes.
3. HeéLeefcekeÀ efµe#eCe mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeskeÀ[s osTve l³eeJej DeeHeues efve³eb$eCe þsJeeJes.
4. efµe#eCe He´meejebmeeþer J³eeK³eeveceeueeb®es Dee³eespeve JneJes.
5. ueeskeÀ efµe#eCeekeÀ[s lemes®e cegefmuece efµe#eCeekeÀ[s ue#e ÐeeJes.
6. HeébeflekeÀ mejkeÀejebveer DeeHeu³ee GlHeVeeHewkeÀer keÀener Yeeie ojJe<eea efµe#eCeemeeþer yeepetuee keÀe{tve
þsJeeJee.
2. uee@[& keÀPe&ve Je me@[uej keÀefceµeve ë

19J³ee µelekeÀe®³ee DeKesj®³ee keÀeUele nbìj Dee³eesiee®³ee efµeHeÀejµeercegUs µew#eefCekeÀ
Heíeleeruee ®eeuevee efceUeueer. uee@[& keÀPe&ve®³ee keÀeUele F.me. 1904 ceO³es efJeÐeeHeerþ keÀe³eoe
DeefmlelJeele Deeuee. ³ee keÀe³eÐeeves G®®eefµe#eCee®eer HeeleUer Gb®eeJeueer. lemes®e efJeÐeeHeerþebvee He´Lece®e
keÀe³eos Je efve³ece ueeiet keÀjC³eele Deeues. F.me. 1910 ceO³es mJeleb$e efµe#eCe Keeles DeefmlelJeele
Deeues. F.me. 1917 ceO³es uee@[& ®escmeHeÀ[& ³eeves keÀuekeÀÊee efJeÐeeefHeþemeeþer me@[uej keÀefceµeve
vesceues. ³ee keÀefceµeveves efJeÐeeHeerþebceOeerue keÀener GCeerJee mHe<ì kesÀu³ee. 1919®³ee keÀe³eÐeeves
efµe#eCeKeeles HeébleekeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeues. F.me.1920 He³e¥le efµe#eCee®ee yeje®e efJekeÀeme Peeuee
lemes®e DeveskeÀ cenÊJeHetCe& µew#eefCekeÀ Je mebµeesOeve mebmLee DeefmlelJeele Deeu³ee. 1916 ceO³es®e
ceefnueebkeÀefjlee mJeeleb$³e efJeÐeeefHeþ cegbyeF&ceO³es mLeeHeve Peeues. efµe#eCeecegUs Yeejleele je<ì^Jeeoeuee
®eeuevee efceUsue Deµeer efYeleer Fbie´peebvee Jeeìle nesleer. cnCetve l³eebveer cnCeeJes lesJe{s ue#e efµe#eCeekeÀ[s
efoues veener. HeCe 1920 veblej Yeejleer³eebveer je<ìêr³e efµe#eCeekeÀ[s efJeµes<e ue#e efoues. HeefjCeece
Yeejleer³e meceepepeerJeveele Decegueeień yeoue Ie[tve Deeuee. veefJeve efµe#eCe He×leercegUs cenÊJee®es
HeefjCeece Ie[tve Deeues.
5.2.5 Yeejleer³e meceepeeJejerue cenÊJee®es HeefjCeece.

1. Yeejleer³eebvee He´Lece®e efµe#eCee®eer Je YeeweflekeÀ Heíele Heeµ®eel³e %eeve efceUefJeC³ee®eer mebOeer GHeueyOe
Peeueer.
2. Yeejleeleerue meJee¥vee efµe#eCee®eer mebOeer GHeueyOe Peeueer.
3. veJe efµeef#ele Jeiee&ves peeeflemebmLesuee efJejesOe keÀªve meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®eer ceeieCeer kesÀueer.
4. efyeéfìµeebvee He´µeemeve ®eeueefJeC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeeje keÀejkegÀveer keie& GHeueyOe Peeuee.
5. meceepeeJej DemeCeejs Jeefj<þ Jeiee&®es HeÝeglJe nUtnUt ve<ì Peeues.
6. efJeefJeOe J³eJemee³eebvee ieefleµeeruelee HeéHle Peeueer.
7. Yeejleeleerue GoejceleJeeoer ®eUJeUeRvee ®eeuevee efceUeueer.
8. Heeµ®el³e efµe#eCeecegUs Yeejleele je<ìêr³elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer.
9. mJeeleb$³e, mecelee Je yebOeglJe ³ee efJe®eejebveer HeÝeeefJele Peeuesu³ee meceepemegOeejkeÀebveer meceepee®eer
peeie=leer keÀjCes cenÊJee®es ceeveues. l³eeletve®e meceepe megOeejCee ®eUJeUer megª Peeu³ee.
67
1. Yeejleeleerue Hee½eel³e efMe#eCee®eer Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
5.3.2 Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJeU Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®ee Go³e

28 ef[meW. 1885 jespeer je<ìêr³e keÀeBies´me mLeeHeve Peeueer ner kesÀJeU ³eesiee³eesieeves Ie[tve
Deeuesueer Ieìvee veJnleer. l³eeceeies Yeejleeleerue oerIe&keÀeueerve jepekeÀer³e HeefjefmLeleer, meeceeefpekeÀ Je
Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeU keÀejCeerYetle Peeueer nesleer. je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer mLeeHevee nesCes efyeéfìµe Je
Yeejleer³e oesneW®³eener HeÀe³eÐee®es nesles. meµeðe Je meeceL³e&µeeueer efyeéfìµeebvee kesÀJeU GþeJe keÀªve
ngmekeÀeJetve ueeJeCes µekeÌ³e veener, ³ee®eer peeCeerJe Yeejleer³eebvee Peeueer nesleer. efyeéfìµeeb®³ee
Dev³ee³eeefJeª× oeo efceUefJeC³eemeeþer Yeejleeleerue efJeefJeOe Heébleele mebIeìveelcekeÀ He´³elve megª Peeues
nesles. 1957®³ee GþeJeeveblej Yeejleele meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUercegUs Jew®eeefjkeÀ peeie=leer
Peeueer. l³ee Jew®eeefjkeÀ peeie=leercegUs®e 1885 ceO³es meJe& peeleer-Oecee&®³ee, JesieJesieÈ³ee efJe®eejeb®³ee
Yeejleer³e ueeskeÀebvee SkeÀ$e IesTve efyeéfìµeebefJeª× Yeejleer³e mJeleb$e ue{îee®es DeKesjHe³e¥le vesle=lJe
keÀjCeeN³ee `je<ìêr³e keÀeBie´sme'®ee pevce Peeuee. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele keÀeBie´sme®ee pevce ner
iees<ì Del³eble cenÊJeHetCe& þjueer. 19J³ee µelekeÀeleerue meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUer®ee lees
HeefjCeece neslee. cnCetve®e Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®³ee meboYee&le meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ
®eUJeUer®es cenÊJe efJe®eejele IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
19J³ee µelekeÀeleerue meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUeR®es keÀe³e& ë

Yeejleele 19J³ee µelekeÀe®ee HetJee&Oe& ne Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ l³ee®eyejesyej jepekeÀer³e
HeýeesOee®ee keÀeU ceeveuee peelees. l³eeHetJeea DeþjeJ³ee µelekeÀele Yeejleer³e meceepeele efvej#ejlee,
Oece&YeesUsHeCee, cetleeaHetpee, Hegvepe&vce Je owJeJeeoeJej efJeµJeeme, ª{er - HejbHejeb®ee HeÝeeJe, peeefleYeso
G®®eveer®elee F. DeveskeÀ oes<e nesles. meceepee®eer OeejCee keÀjCeejer cetueieeceer Oece&lelJes Je veweflekeÀ
ceguîeeb®ee Nneme Pee}e neslee. efJekeÀemee®eer ieleer Kebgìueer nesleer. efJeJeskeÀJeeo, ceeveJeleeJeeo, efJekeÀeme,
ieefleefµeuelee ceeies He[tve meceepe peerJeveeJej De%eevee®ee DebOeëkeÀej Hemejuesuee neslee. 19J³ee µelekeÀele
Yeejleele meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUercegUs meJe&®e #es$es HeÝeeefJele Peeueer. SkesÀµJejJeeo,
efJeµJeyebOeglJe, efJeJeskeÀJeeo, ceeveJeleeJeeo, SwefnkeÀlee ³eeJej DeeOeeefjle Oece&efJe®eej Heg{s Deeues.
Yeejleeleerue DeveskeÀ ueeskeÀesÊej J³ekeÌleerveer meceepemegOeejCee ®eUJeU neleer Iesleueer. meceepe
megOeejkeÀebveer cegleeaHegpee, Deefve<þ ª{er, HejbHeje Je HeesLeerefve<þsuee efJejesOe kesÀuee Je J³eefkeÌleefJekeÀeme,
meceepeefJekeÀeme DeeefCe je<ìêfJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Oe[He[ megª kesÀueer. HeefjCeeceer Yeejleele
je<ì^Jeeoe®ee Go³e Ie[tve Deeuee. cnCetve®e Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ ®eUJeUer®³ee HeefjCeeceeb®ee efJe®eej
keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
68
1) jepee jece ceesnve je@³e DeeefCe yeéïeesmeceepe ë
`DeeOegefvekeÀ Yeejlee®es pevekeÀ' cnCetve jepee jececeesnve je@³e ³eeb®es Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue
mLeeve Devev³e meeOeejCe Deens. l³eebveer 1828 ceO³es efueefnues Deens keÀer - `èEnog®eer He´®eefuele
Oece&J³eJemLee l³eeb®³ee jepekeÀer³e efnlemebyebOee®es efnlemebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer DeHegjer Deens, ns ceer
KesoHetJe&keÀ veceto keÀjlees. efnbotceO³es Demeuesu³ee peeefleYesoecegUs l³eeb®es DeveskeÀ Jeie& Je HeesìJeiee&le
efJeYeepeve Peeues Demetve l³eeb®eer osµeYekeÌleer®eer YeeJevee efnjeJetve IesC³eele Deeueer Deens. DeveskeÀ He´keÀej®es
Oeeefce&keÀ efJeefOe Je meceejbYe DeeefCe µeg×erkeÀjCeeefJe<e³eer®es DeveskeÀ efve³ece ³eecegUs keÀesCelesner DeJeIe[
keÀe³e& neleer IesC³ee®eer #ecelee l³eeb®³eele Gjuesueer veener. efkeÀceeve keÀener jepekeÀer³e ueeYe
efceUefJeC³eemeeþer DeeefCe meeceeefpekeÀ efnle meeOeC³eemeeþer lejer efnbotOecee&le keÀener yeoue nesCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens. Demes ceuee Jeeìles.''
meJe& Yeejleer³eebveer mJeerkeÀejuesu³ee ³ee megOeejCeeb®³ee efJe®eeje®eer megªJeele 1828 ceO³es

jepee jece ceesnve je@³e ³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee yeéïees meceepeeHeemetve nesles. eEnotOecee&®³ee KeN³ee
lelJeeb®eer DeesUKe Yeejleer³eebvee keÀªve osCes Je efnbot meceepe Je Oece& ³eele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes;
lemes®e SkesÀµJejJeeoe®ee HegjmkeÀej keÀªve Yeejleer³eeb®³ee yegef×celes®ee opee& Gb®eeJeCes ne GÎsµe yeéïees
meceepee®ee neslee. Oece&keÀuHevesJej peceuesueer keÀesUer<ìkesÀ cnCepes Keje Oece& vemetve mebHetCe&
ceeveJepeeleer®ee Oece& SkeÀ®e Deens ns HeìJetve osC³ee®es keÀe³e& l³eebveer efnjerjerves kesÀues.
yeéïees meceepee®es keÀe³e& ë

yeéïees meceepeeves meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ Je µew#eefCekeÀ Deµee efJeefJeOe #es$eele keÀe³e& kesÀues.
De) Oeeefce&keÀ #es$eeleerue keÀe³e& ë

yeéïees meceepe SkesÀµJejner neslee. l³eecegUs eEnog Oecee&le Demeuesu³ee Deefve<ì ª{er,
HejbHejeb®ee l³eeie keÀjC³ee®es keÀe³e& yeéïees meceepeeves kesÀues. l³ee®e yejesyej eEnot Oecee&uee yegef×efve<þ Je
ceeveJeleeJeeoer yeveefJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. yeéïeCe Hegjesefnleeb®es DeeefCe Oece&ceele¥[eb®es meceepeeJej
Demeuesues Je®e&mJe ve<ì kesÀues. cetefle&Hetpee, Je´leJewkeÀu³e ³eebvee efJejesOe kesÀuee. Oeeefce&keÀ megOeejCee ne ³ee
®eUJeUer®ee HećegKe cegÎe Demeuee lejer leer ®eUJeU HeÀkeÌle Oecee&Hetleea ce³ee&efole veJnleer. ceeveJeJeeo ns
l³eeb®³ee efJe®eeje®es DeefOe<þeve nesles. SsefnkeÀ peerJeveeJej l³eebveer ue#e keWÀefêle kesÀues nesles. jepee
jececeesnve je@³e, De#e³ekegÀceej oÊe Je F&µJej®ebê efJeÐeemeeiej ³eebveer owJeer µekeÌleerefJe<e³eer®³ee kegÀþu³ee®e
®e®exme vekeÀej efouee. l³eecegUs®e meJe& Yeejleer³e meceepe SkeÀ$e ³esC³eeme megªJeele Peeueer.
ye) meeceeefpekeÀ keÀe³e& ë

Yeejleer³e efnbot meceepeele DemeCeeN³ee efJeefJeOe Deefve<ì He´Leebvee efJejesOe keÀªve l³eeb®³eeceO³es
³eesi³e les yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee He´³elve yeéïees meceepeeves kesÀuee. meleer He´Lee, yeeueefJeJeen,
yengHelveerlJe, He[oe He×leer ³ee Deefve<ì He´Leebvee keÀ[e[tve efJejesOe kesÀuee. ³ee meceepee®³ee
He´³elveecegUs®e èfmeefJnue ce@jspe De@keÌì' ne keÀe³eoe efyeéfìµeebveer Heeme kesÀuee. l³ee®eyejesyej ðeer-
efµe#eCe, ðeer GOoej DeeefCe peeleerJ³eJemLee efveceg&ueve keÀjC³eemeeþer ³ee meceepeeves kesÀuesues He´³elve
cenÊJee®es þjleele.
69
keÀ) efµe#eCe He´meej ë
HeejbHeeefjkeÀ efµe#eCe He×leer SsJepeer Yeejleer³e ueeskeÀebvee Heeµ®eel³e efµe#eCee®eer iejpe Deens,
l³eecegUs Yeejleer³eebveer Heeµ®eel³e efµe#eCe I³eeJes Demes yeéïeesmeceepee®es cnCeCes nesles. Yeejleer³eebveer
Fbie´peer, ieefCele, YeeweflekeÀ µeeðe, jmee³eveµeeðe, Yetieesue ³eemeejK³ee efJe<e³ee®es %eeve efceUefJeues
Heeefnpes ne nslet meceesj þsJetve l³eeHećeeCes He´³elve kesÀues.
2) HeéLe&vee meceepe ë
F.me. 1857 veblej Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ peerJeveele DeveskeÀ
efmLel³eblejs nesT ueeieueer. yengleskeÀ meJe& efJe®eejJebleebvee Demes Jeeìt ueeieues keÀer efnbot Oecee&leerue JeeF&ì
He´Lee ve<ì Peeu³ee Heeefnpesle. DeµeeJesUer meve 1864 ceO³es kesÀµeJe®ebê mesve cegbyeF&le Deeues. l³eebveer
Oece&megOeejCesefJe<e³eer J³eeK³eeves efoueer. l³ee J³eeK³eebveeb®ee HeÝeeJe veJeefJe®eejJeeÐeebJej Peeuee. HeefjCeeceer
Oece& megOeejCes®ee efJe®eej Jee{le®e iesuee. HeefjCeeceer 1867 ceO³es [e@. Deelceejece Heeb[gjbie ³eeb®³ee
Heg{ekeÀebjeves cegbyeF&ceO³es, HeéLe&vee meceepee®eer mLeeHevee Peeueer. HeéLe&vee meceepe eEnotOecee&efYeceeveer neslee.
HejcesµJej SkeÀ Demetve lees efJeµJee®ee efvecee&lee Deens, mel³e, meoe®eej Je YekeÌleer ns F&µJeje®³ee
GHeemeves®es ceeie& Deensle. cetefle&Hetpee HejcesµJejeme ceev³e veener. meJe& ceeveJe SkeÀe®e HejcesµJeje®eer ueskeÀjs
Deensle cnCetve meJee¥veer yebOeglJee®eer YeeJevee þsJeeJeer. ner HeéLe&vee meceepee®eer HećegKe lelJes nesleer. HeéLe&vee
meceepeeves Oece&megOeejCee Hes#ee meeceeefpekeÀ megOeejCes®³ee ®eUJeUerkeÀ[s efJeµes<eleë ue#e efoues.
DemHe=µ³elee efveJeejCe, efJeOeJee efJeJeen, cegueeR®³ee efµe#eCeeuee Heéslmeenve, yeeueefJeJeeneme efJejesOe
Fl³eeoer #es$eele ³ee meceepeeves YejerJe keÀe³e& keÀªve DeveskeÀ ueeskeÀesHe³eesieer keÀeces kesÀueer. vee. ce. peesµeer
³eebveer `meesµeue meefJn&me ueerie'®eer mLeeHevee kesÀueer. v³ee. jeve[s, [e@. Yeeb[ejkeÀj, Jeeceve Deeyeepeer
cees[keÀ, ieesHeeU njer osµecegKe Fl³eeoeRveer Heb{jHetj ³esLes DeveeLe yeeuekeÀeÞece, keÀeceieejemeeþer
je$eµeeUe, cegueeR®³ee efµe#eCeemeeþer µeeUe megª kesÀu³ee.
cen<eea efJeÇue jecepeer efµebos ³eebveer èf[He´sm[ keÌueeme efceµeve' ner mebmLee mLeeHeve kesÀueer. ³ee
mebmLesves DeefKeue Yeejleer³e HeeleUerJej DemHe=µ³elee efveJeejCee®³ee #es$eele ceesuee®es keÀe³e& kesÀues.
osµemesJesmeeþer ®eebieues keÀe³e&keÀlex efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee GÎsµeeves veeceoej ieesKeues ³eebveer `meJn¥ìmed
Dee@HeÀ Fbef[³ee meesmee³eìer' ner mebmLee mLeeHeve kesÀueer. ceneje<ìêle je<ìêr³e efµe#eCe osC³ee®³ee
GÎsµeeves mLeeHeve Peeuesueer `[skeÌkeÀve Sp³egkesÀµeve meesmee³eìer' ner mebmLee cenÊJee®eer þjueer. HeéLe&vee
meceepeecegUs meceepemegOeejCee Je je<ìêr³e ®eUJeU ³eeceO³es Jeentve IesCeejer SkeÀ veJeer efHe{er DeefmlelJeele
Deeueer.
1. yećnes DeeefCe ÒeeLe¥vee meceepeeb®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.
70
3) Dee³e&meceepe ë
mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ³eebveer 1875 ceO³es mLeeHeve kesÀuesu³ee Dee³e&meceepeeves
meceepemegOeejCee, je<ìêr³e efµe#eCe Je je<ì^Jeeoer ®eUJeU ³ee ¢<ìerves yengceesue keÀe³e& kesÀues. Dee³e&
meceepee®eer mLeeHevee pejer cegbyeF&le Peeueer Demeueer lejer l³ee meceepee®ee Keje He´®eej GÊej Yeejleeleerue
Hebpeeye Heébleele Peeuesuee efometve ³eslees.
1) µeg×erkeÀjCe ®eUJeU ë
Dee³e& meceepeeves kesÀuesu³ee keÀe³ee&le µeg×erkeÀjCe ®eUJeU ner Del³eble ceewefuekeÀ Deens. eEnot
Oecee&letve HejOecee&le iesuesu³eebvee mJeOecee&le IesC³ee®es keÀe³e& l³eebveer kesÀues. JewefokeÀ Oecee&®es ojJeepes
meJee¥meeþer Kegues Deensle. µegef×keÀjCeeves SKeeÐee J³ekeÌleeruee Hejle Oecee&le He´Jesµe oslee ³eslees. Dee³e&
Oecee&®ee He´meej meJe& peieYej keÀjeJee ³eemeeþer µeg×erkeÀjCe ®eUJeU cenÊJee®eer þjueer.
2) µew#eefCekeÀ keÀe³e& ë
Dee³e& meceepeeves efµe#eCe #es$eele ceesuee®eer keÀeceefiejer kesÀueer nesleer. osµeele efJeefJeOe efþkeÀeCeer
DeveskeÀ µew#eefCekeÀ mebmLee mLeeHeve keÀªve Oece&ceele¥[eb®³ee efJeUK³eeletve yengpeve meceepeeuee cegkeÌle
keÀjC³ee®es keÀece Dee³e& meceepeeves kesÀues. Dee³e& meceepee®es He´®eejkeÀ ueeuee nbmejepe ³eebveer ueenesj ³esLes
ò³eevebo DeBiuees JewefokeÀ mketÀue' ner mebmLee mLeeHeve kesÀueer. Dee³e& meceepeeves keÀesuneHetj, meesueeHetj,
cegbyeF& ³ee efþkeÀeCeerner mebmLee mLeeHeve kesÀu³ee. Fbie´peer efµe#eCeeyejesyej®e JewefokeÀ Oecee&®es efµe#eCe ³ee
mebmLeeletve efoues peele nesles.
3) meeceeefpekeÀ Je je<ìêr³e ®eUJeUer®es keÀe³e& ë

Dee³e& meceepeeves iejerye Je DeveeLe efJeOeJee ³eeb®³eemeeþer DeeÞece GIe[ues. efðe³eeb®eer efmLeleer
megOeejC³eemeeþer DeeefCe DemHe=µ³elee ve<ì keÀjC³ee®es keÀe³e& Dee³e& meceepeeves kesÀues. Dee³e& meceepee®es
He´®eejkeÀ ueeuee uepeHeleje³e ³eebveer jepekeÀer³e keÀe³e&keÀlex efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer èfìUkeÀ mketÀue Dee@HeÀ
Hee@efueefìkeÌme' ner mebmLee megª kesÀueer. Dee³e& meceepeeves ueeuee nbmejepe, Hebef[le iegªoÊe, ueeuee
uepeHeleje³e, mJeeceer Þe×evebo ³eemeejKes vesles je<ìêr³e Deeboesueveemeeþer efoues. mJeeceer o³eevebo
mejmJeleer ³eebveer meJe&He´Lece `mJejep³e' ne µeyoHe´³eesie Je mJeosµeer®ee HegjmkeÀej kesÀuee. Dee³e&
meceepeecegUs Hebpeeye Heébleele je<ìêr³e Deeboesuevee®ee peesj Jee{le iesuee.
4) jeceke=À<Ce Hejcenbme (1836-1886)

jeceke=À<Ce Hejcenbme ³eeb®es cetU veeJe ieoeOej ®eìpeea Demes nesles. Je³ee®³ee 7J³ee Je<ee&Heemetve®e
l³eebveer DeO³eelcee®³ee ceeiee&ves je<ìêr³e ®eUJeUeruee neleYeej ueeJeuee. l³eebveer Jeso Je GHeefve<eoeleerue
efJe®eej ueeskeÀeb®³eeHeg{s ceeb[ues. DeeHeu³ee efµekeÀJeCetkeÀerletve Je meeO³ee jenCeerletve l³eebveer ceeveJemesJee
kesÀueer. meJe&Oece& SkeÀ®e Demetve ceeveJemesJee ner®e Þes<þ Deens. He´l³eskeÀ ceeveJe osJee®³ee ªHee®ee Debµe
Deens. l³eeb®eer mesJee kesÀu³eeme osJee®eer mesJee kesÀu³eemeejKes nesF&ue Demes l³eebvee Jeeìle nesles.
l³eeb®³eecegUs yebieeueceO³es ueeskeÀ meJe&Oece&meceYeeJe ceevetve SkeÀ$e Deeues. jeceke=À<Ce Hejcenbme ³eeb®es efµe<³e
mJeeceer efJeJeskeÀevebo ³eebveer Yeejleer³e pevelesuee je<ìêmeeþer, osµeebmeeþer SkeÀ$e ³esC³ee®es DeeJneve kesÀues
nesles.
71
5) mJeeceer efJeJeskeÀevebo (1863-1902)
mJeeceer efJeJeskeÀevebo ³eeb®es cetU veeJe vejWê oÊe nesles. 1881 ceO³es efJeJeskeÀeveboe®eer Yesì
jeceke=À<Ce Hejcenbme ³eeb®³eeµeer Peeueer. l³eebveer jeceke=À<Ceeb®es efµe<³elJe HelkeÀjues. F.me. 1887 ceO³es
efJeJeskeÀeveboebveer `jeceke=À<Ce ceþe®eer' mLeeHevee kesÀueer. F.me.1893 meeueer efµekeÀeiees ³esLes Yejuesu³ee
meJe&Oece& Heefj<eosle l³eebveer Jesoeb®eer DeesUKe Heeµ®eel³eebvee keÀªve efoueer. l³eebveer Jesoeleerue lelJe%eeve
peieYej ueeskeÀefHe´³e kesÀues. jeceke=À<Ce efceµeveÜejs l³eebveer efnbot meceepeeleerue oeefjêîe, DeeUme,
Oece&YeesUsHeCee, keÀce&þHeCee, DemHe=µ³elee ns oes<e keÀe{tve ìekeÀues Heeefnpesle DeeefCe Oecee&®ejCeele
ceeveJemesJesuee HeéO³eev³e osTve mJeeefYeceevee®eer Je je<ìêefYeceevee®eer p³eesle ueeskeÀeceO³es He´pJeefuele kesÀueer
Heeefnpes Demee mebosµe l³eebveer efouee. 19J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le je<ìêr³e, Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ
®eUJeU cnCetve jeceke=À<Ce efceµeve®es keÀe³e& HeÀej ceesþs nesles. mJeeceer efJeJeskeÀeveboebveer DeeHeu³ee ‘I am
a socialist’ ³ee HegmlekeÀele G®®e JeCeea³e Je Heéfleef<þle Þeercebleebvee meceepeeleerue oerve oefueleebµeer
®eebieues JeeieeJes Demes DeeJeenve keÀs}s. Yeejleer³e mebmke=Àleer®eer cenevelee DeefKe} peieleele Heesn®eefJeC³ee®es
keÀe³e& jeceke=À<Ce efceµeveves kesÀues. l³eecegUs Yeejleer³eeb®³eele KeN³ee DeLee&ves je<ìêefYeceeve efvecee&Ce Peeuee.
1. Dee³e&meceepe DeeefCe jeceke=À<Ce efceMeve®³ee keÀe³ee&®eer ®e®ee& keÀje.
5) efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer ë
èfLeDee@meeHeÀer' cnCepes F&µJej %eevee®eer HeéHleer F.me. 1875 ceO³es DecesjerkesÀle ce@[ce
yueeJnjmkeÀer Je keÀve&ue Dee@uekeÀe@ì ³eeveer ³ee mebHeóe³ee®eer mLeeHevee kesÀueer. F.me. 1892 ceO³es ³ee
meesmee³eìer®es keWÀê Yeejleele ceêemepeJeU De[³eej ³esLes megª Peeues. ³ee keWÀêeves eEnot Oeefce&³eeb®³ee
HeýeesOeveemeeþer HeÀej ceesþs keÀe³e& kesÀues. mebHetCe& YeejleYej Oece&peeie=leer Je je<ì^YekeÌleer efvecee&Ce keÀjCes ne
³ee meesmee³eìer®ee GÎsµe neslee.
efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es keÀe³e& ë

De@veer yesPebì ³ee Dee³eefjµe ðeerves F.me. 1893 uee efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es vesle=lJe
mJeerkeÀejues. l³ee ke=À<CeYekeÌle nesl³ee. efnbot Oecee&Jej l³eeb®eer Þe×e nesleer. Yeejle ner®e ceePeer Kejer
pevceYetceer Demes cnCetve l³eebveer efLeDee@mee@efmHeÀkeÀue meesmee³eìer®³ee lelJe%eeveeÜejs eEnotmLeeve®³ee
jepekeÀer³e Je Oeeefce&keÀ G×ejemeeþer mJeleëuee Jeentve Iesleues. l³eebveer l³eemeeþer yeveejme ³esLes meWìûe
efnbot keÀe@uespe®eer mLeeHevee kesÀueer. l³ee®eyejesyej l³eebveer Common will, A New India
ner Je=ÊeHe$es megª kesÀueer. F.me. 1917 ®³ee je<ìêr³e meYes®³ee l³ee DeO³e#e nesl³ee. l³eeb®³ee HeÝeeJeer
vesle=lJeecegUs meesmee³eìerves jepekeÀer³e #es$eele DeeHeuee mJeleë®ee SkeÀ JesieUe þmee GceþefJeuee. nesceªue
72
Je mJeosµeer ®eUJeU ner ³ee meesmee³eìer®³ee keÀe³ee&®eer Jewefµe<ìîes þjueer. l³eecegUs Yeejleer³e peveles®³ee
ceveeceO³es jepekeÀer³e peeie=leer nesC³eeme ceole Peeueer.
6) mel³eµeesOekeÀ meceepe ë
meeceeefpekeÀ megOeejCeemeeþer cenlcee peesefleyee HegÀues ³eebveer F.me. 1873 ceO³es HegCes ³esLes
mel³eµeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer. Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ iegueeceefiejer ve<ì keÀjCes ne ³ee
meceepee®ee cegK³e GÎsµe neslee. meeJe&peefvekeÀ mel³eOece& Je iegueeceefiejer ³ee oesve HegmlekeÀeble mel³eµeesOekeÀ
meceepeeefJe<e³eer l³eebveer DeeHeues efJe®eej ceeb[ues. meJe& meceepe SkeÀe®e HejcesµJeje®eer ueskeÀjs Deensle.
HejcesµJeje®eer HeéLe&vee keÀjC³eemeeþer ceO³emLee®eer iejpe veener, ³ee efJe®eejeb®³ee DeeOeejs yengpeve
meceepeele peeie=leer Ie[Jetve DeeCeCes ns®e ³ee meceepee®es cegK³e meg$e nesles.
peesefleyee HegÀues ns Leesj efJe®eejJeble nesles. µeslekeÀjer, keÀ<ìkeÀjer, µegê meceepe ne l³eeb®³ee
efJe®eejeb®ee keWÀêeEyeot neslee. cnCetve®e l³eeb®es ogëKe Je l³eeb®³eeJej nesCeeje Dev³ee³e meJee¥vee ceenerle
JneJee ³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀ ie´bLe efueefnues. µeslekeÀN³eeb®ee Deemeg[, yeéïeeCeeb®es keÀmeye, efµeJeepeer
cenejepeeb®ee HeesJee[e, meeJe&peefvekeÀ mel³eOece& ³ee ie´bLeecegUs ceneje<ìêle KeN³ee DeLee&ves jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ peeie=leer Ie[tve Deeueer. Yeejle ne µesleerHeÓeeve osµe Deens. yengleebµeer pevelee
µesleerJej DeJeuebyetve Deens. Hejbleg µeslekeÀjer megKeer Je meceeOeeveer veJnlee. meeJekeÀejebkeÀ[tve l³ee®es µees<eCe
nesle nesles. Deµee µeesef<ele µeslekeÀN³eeb®³ee cegueebvee efµe#eCe ÐeeJes, mejkeÀejves l³eemeeþer He´³elve keÀjeJesle,
Jemeleerie=ns keÀe{eJeerle. HeéLeefcekeÀ efµe#eCe ceesHeÀle efceUC³ee®eer mees³e keÀjeJeer Deµeer ceeieCeer kesÀueer.
meJee&efieCe meceles®ee l³eebveer Hee³ee Ieeleuee l³eecegUs ceneje<ìêle KeN³ee DeLee&ves je<ìêr³e Je=Êeer
yeUeJeC³eeme megªJeele Peeueer. yeéïees meceepe, HeéLe&vee meceepe, Dee³e&meceepe efLeDee@mee@efHeÀkeÀue
meesmee³eìer, jeceke=À<Ce efceµeve, mel³eµeesOekeÀ meceepe ³eemeJe& mebmLeebveer Je ®eUJeUeRveer Yeejleer³e
meceepeeleerue, Oecee&leerue oes<e oeKeJetve les otj keÀjC³ee®es He´³elve kesÀues. Yeejleer³e meceepeeleerue cejieU
PeìketÀve l³eeme veJ³ee O³es³eeves He´sefjle kesÀues. DeeHeu³ee osµeeyeÎue, mebmke=ÀleeryeÎue Je meceepeeyeÎue
ueeskeÀeb®³ee ceveeceO³es DeefYeceeve peeie=le kesÀuee.
meeefnl³e Je Je=ÊeHe$eeb®eer keÀeceefiejer ë

Yeejleele SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele meceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeU keÀjCeeN³ee DeveskeÀ
meceepemegOeejkeÀebveer, efJe®eejJebleebveer Je uesKekeÀebveer HeÀej ceesþîee HećeeCeele uesKeve kesÀues nesles. DeveskeÀ
Je=ÊeHe$es Je efve³elekeÀeueerkeÀebveer ³ee keÀeUele je<ì^³elJee®eer YeeJevee peeie=le keÀjCes DeeefCe Dev³ee³eeuee
Jee®ee HeÀes[tve jepekeÀer³e peeie=leer keÀjC³ee®es HeÀej ceesþs keÀe³e& kesÀues.
ueeskeÀefnleJeeoer, v³ee. jeve[s, cenlcee HegÀues, jepekee[s, Kejs, Heejmeveerme ³eebveer Yeejlee®ee
Keje Fefleneme µeesOetve efuentve keÀe{C³ee®eer keÀþerCe keÀeceefiejer Heej Hee[ueer. DeeefCe HejefkeÀ³eebveer
efueefnuesuee Yeejlee®ee efJeke=Àle Fefleneme Keesìe þjefJeuee. yebefkeÀce®ebêe®³ee `Deeveboceþ' keÀeobyejerleerue
`Jebos ceelejced' ns ieerle lej je<ì^Jeeoer®eUJeUleerue He´sjkeÀ ieerle þjues. oeoeYeeF& veewjespeer,
ef®eHeUtCekeÀj ³eebveer Fbie´peer jep³ekeÀl³ee¥veer ®eeueJeuesues DeeefLe&keÀ µees<eCe peveles®³ee vepejsme DeeCeues.
³ee®eJesUer DeveskeÀ Yeejleer³e Je=ÊeHe$eebveerner Yeejleer³e Demeblees<eeuee Jee®ee HeÀes[ueer. pevelesuee yeb[emeeþer
He´Je=Êe kesÀues. JesUesJesUer mejkeÀej®es Dev³ee³eer OeesjCe pevelesHe³e¥le Heesn®eJetve je<ìêr³e yeeCee peeie=le
kesÀuee. yebieeueceOeerue, eEnot, Hesefì^Dej, yebieeueer, Fbef[³eve efcejj, Dece=le yePeej Heef$ekeÀe, ceêemeceOeerue
o eEnot, cegbyeF& Heébleeleerue %eeveHe´keÀeµe, cejeþe, kesÀmejer, keÀeU F. Je=ÊeHe$es ³eeyeeyeleerle DeeIee[erJej
73
nesleer. ³ee meJe& meeefnl³e Je Je=ÊeHe$eebveer Fbie´pe mejkeÀejJej HejKe[ ìerkeÀe keÀªve `mJeeleb$³e ne
DeeHeuee pevceefme× nkeÌkeÀ Deens' Deµeer HeÝeeJeer jepekeÀer³e peeie=leer kesÀueer.
Deµee He´keÀejs JemeenleJeeoer meebmke=ÀeflekeÀ Deeke´ÀceCee®³ee efJeUK³eele meeHe[suesu³ee DeeHeu³ee

mebmke=Àleer®³ee j#eCee®eer leerJeíejpe ner meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUeR®eer He´sjCee nesleer. je<ìêr³e
peeefCeJes®³ee efveefce&leer®ee ne SkeÀ DebieYetle Yeeie Demeu³eeves Demes He´³elve keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ nesles.
l³eeb®³eecegUs YetlekeÀeUeµeer meebmke=ÀeflekeÀ - Oeeefce&keÀ HeeleUerJej HeÀejkeÀle IesC³eele Deeueer, lemes®e veJeer
¢<ìer Deelcemeele keÀjC³eele l³eeb®ee neleYeej ueeieuee. JemeenleJeeoer mebmke=Àleer Je efJe®eejHeĆeeueer
efJe<e³ekeÀ Je®e&mJee®³ee efJejesOeeleerue lees SkeÀ cenÊJee®ee Yeeie neslee. ³ee ognsjer mebIe<ee&letve veJeer ceeCemes,
veJeer kegÀìbgyes Je veJee meceepe ³eeb®eer mebmke=Àleer Go³eeme Deeueer. efleves SkeÀefoueeves je<ìêr³e Deeboesueveeme
neleYeej ueeJeuee. SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee DeKesjerme meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUercegUs Yeejleer³e
je<ì^Jeeoeuee KeN³ee DeLee&ves GOeeve Deeues.
1. efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer DeeefCe mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee keÀe³ee&®eer Lees[keÌ³eele ®e®ee&
keÀje.
5.4 meejebµe ë
SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Heeµ®eel³e efµe#eCeeves HeÝeeefJele Peeuesueer SkeÀ efHe{er

Yeejleele Go³eeme Deeueer. ³ee efHe{erceO³es HeécegK³eeves oesve Jeie& nesles. SkeÀ Jeie& Yeejleer³e meceepe,
®eeueerjerleer, mebmke=Àleer leg®í ceevetve Fbie´peeb®es DebOeevegkeÀjCe keÀjle neslee lej ogmeje Jeie& Yeejleer³e
mebmke=Àleer®eer cenevelee peeCele neslee. Yeejleer³eeb®³eeleerue oes<e otj keÀjC³eemeeþer Heeµ®eel³eeb®es
DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer iejpe veener lej DeeHeu³ee®e mebmke=Àleer®es HegveªppeerJeve keÀ©ve DevegkeÀjCe
keÀjC³ee®eer iejpe Deens Demes l³eebvee Jeeìle nesles. cnCetve ogmeN³ee keiee&ves Yeejleele Oeeefce&keÀ Je
meeceeefpekeÀ HegveªppeerJeve ®eUJeUer megª kesÀu³ee. jepee jececeesnve je@³e ³eebveer yeéïees meceepee®eer,
mJeeceer o³eevebo mejmJeleeRveer Dee³e&meceepee®eer, mJeeceer efJeJeskeÀeveboebveer jeceke=À<Ce ceþe®eer lej cenelcee
HegÀues ³eebveer mel³eµeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer. ³eeefµeJee³e efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer,
HeéLe&vee meceepe Deµee mebmLeener DeefmlelJeele Deeu³ee. ³ee meJe& mebmLeebveer Je ®eUJeUeRveer Yeejleer³e
meceepeeleerue, Oecee&leerue oes<e oeKeJetve les otj keÀjC³ee®es He´³elve kesÀues. Yeejleer³e meceepeeleerue
Jew®eeefjkeÀ cejieU otj keÀªve l³eeme veJ³ee O³es³eeves He´sefjle kesÀues. DeeHeu³ee osµeeyeÎue, mebmke=ÀefleyeÎue
ueeskeÀeb®³ee ceveeceO³es l³eebveer DeefYeceeve peeie=le kesÀuee. megOeejCee ®eUJeUeRveer HejbHejeb®ee HetCe&HeCes l³eeie
kesÀuee Demelee lej Yeejleer³e meceepee®es Heeµ®eeleerkeÀjCe menpe Peeues Demeles. leLeeefHe Heeµ®eel³eerkeÀjCe
74
Ie[Jetve DeeCeCes ns meceepe megOeejkeÀeb®es O³es³e veJnles lej l³eebvee Jew®eeefjkeÀ o=<ìîee DeeOegefvekeÀ meceepe
meekeÀej keÀjeJe³ee®ee neslee. veJee ceeCetme Je veJee meceepe efvecee&Ce keÀjCes ns Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ
®eUJeUeR®es O³es³e nesles. SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le veJeer ceeCemes, veJeer kegÀìbgyes Je veJee
meceepe DeefmlelJeele Deeu³eecegUs Yeejleele je<ì^Jeeoer ®eUJeU megª Peeueer ns JeemleJe Deens.
5.5. He´µve
1. Yeejleele Heeµ®el³e efµe#eCee®ee keÀmee efJekeÀeme Peeuee ns Lees[keÌ³eele efuene.

2. JemeenlekeÀeueerve ðeer efµe#eCee®ee Dee{eJee I³ee.
3. Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®³ee ¢<ìerves Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJeUeR®es cenÊJe
efJeµeo keÀje.
4. Yeejleeleerue SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee HegJee&Oee&leerue meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®ee
Dee{eJee I³ee.
5. meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeR®ee Dee{eJee I³ee.
ye) efìHee efuene.

1. Jet[®ee efµe#eCeefJe<e³ekeÀ Keueerlee
2. nbìj Dee³eesie
3. me@[uej Dee³eesie
4. Deefueie[ ®eUJeU
5. mel³eµeesOekeÀ meceepe
5,6 DeefOekeÀ Je®eveemeeþer HegmlekesÀ
1) Dee®ee³e& peeJe[skeÀj - DeeOegefvekeÀ Yeejle.

2) [e@. JewÐe megceve Je [e@. keÀesþskeÀj µeeblee - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme. Keb[ 1,2,3.
3) [e@. }esnej. j. ce. - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme.
4) osmeeF&. S. Deej - meesµe} yeBkeÀ ûeebT[ Dee@HeÀ Fbef[³eve ve@µeve@ef}Pece.




75
6
DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®ee Go³e
(Rise of Economic Nationalism)
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 He´mleeJevee
6.2 efyeéfìµeeb®es Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ OeesjCe
6.2.1 GÐeesie Je J³eeHeej Je Yeejleer³e DeeefLe&keÀ J³eJemLesle Peeuesues yeoue
1) Yeejleer³e nmleesÐeesieeb®ee Nneme
2) Yeejleer³e DeLe& J³eJemLes®es ieéefceCeerkeÀjCe
3) µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe
4) cegkeÌle J³eeHeej Je pekeÀeleer®es OeesjCe
5) DeeOegefvekeÀ oUCeJeUCe J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer.
6.2.2 efyeéfìµe Debceue DeeefCe cenmetue J³eJemLee
6.2.3 efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®es HeefjCeece
1. µesleer OebÐee®eer Jeeleenle Peeueer.
2. peefceveoej Je meeJekeÀejµeener Go³eeuee Deeueer.
3. efyeéfìµeeb®ee HeÀe³eoe
4. ³egjesefHe³eveeb®ee yeBkeÀeAie J³eJemee³e Jee{uee.
5. Yeejleer³e µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe Peeues.
6. veJes keÀe³eos - v³ee³eJ³eJemLescegUs µees<eCe Peeues.
7. og<keÀeUele µeslekeÀN³eeb®eer o³eveer³e DeJemLee Peeueer.
8. µeslekeÀN³eeb®es Je DeeefoJeemeeR®es GþeJe
6.2.4 efyeéfìµe JemeenleJeeoe®eer DeeefLe&keÀ meefce#ee
1. JemeenleJeeoer µees<eCee®eer peeCe
2. SkeÀesCeermeeJ³ee µelekeÀeleerue /yegefOoJeeÐeeb®ee Yećeefvejeme
3. efyeéfìµe jepeJeìer®es DeeefLe&keÀ efJeµues<eCe
6.3 mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×eble
6.3.1 mebHeÊeer efveëmeejCee®eer HeeµJe&Yetceer
1. JemeenleJeeoer µees<eCe
76
2. efyeéfìµe jepeJeìer®eer DeefLe&keÀ meefce#ee
3. JemeenleJeeoer µees<eCee®³ee leerve He×leer
4. Yeejleer³eeb®es oeefjêîe
5. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®eer iejpe
6. JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ megOeejCee SkeÀ µeeHe
6.3.2 mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×eble - oeoeYeeF& veewjespeer
6.3.3 jescesµe®ebê oÊe ³eeb®ee mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×eble
6.4 Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejeb®ee Go³e
1. Yeeb[Jeueoej Jeiee&®ee efJekeÀeme
2. efHeÀkeÌkeÀer®eer mLeeHevee
3. jepekeÀer³e µes$eele efHeÀkeÌkeÀer®ee HeÝeeeJe
4. Yeeb[Jeueoejeb®ee meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeer ue{e
5. cegbyeF& ³eespevee
6.5 meejebµe
6.7 He´keÀjCeeleerue cenÊJee®es He´µve ë
6.0 GefÎ<ìîes ë
 efyeéfìµe JemeenleJeeoe®es Kejs mJeªHe mecepeles.

 efyeéfìµe meÊes®eer DeeefLe&keÀ Jeeì®eeue keÀµeer nesleer ns ue#eele ³esles.
 efyeéfìµe meeceép³eJeeoe®es O³es³e keÀe³e nesles les mecepeles.
 efyeéfìµeebveer DeeHeueer DeeefLe&keÀ OeesjCes keÀµeer He´mLeeefHele kesÀueer ns ue#eele ³esles.
 efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®es Yeejleer³e peerJeveeJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee ns
mecepeles.
 efyeéfìµeebveer SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele Yeejleer³eeb®eer uetì keÀµeer kesÀueer ns ue#eele ³esles.
 oeoeYeeF& veewjespeer Je Flej DeveskeÀ vesl³eebveer ceeb[uesuee mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×eble mecepelees.
 Yeejleer³eeb®ee ue{e kesÀJeU jepekeÀer³e vemetve DeeefLe&keÀ neslee ns ue#eele ³esles.
 Yeejleer³e µeslekeÀN³eeb®eer peerJeve He×leer Je l³eebveer kesÀuesues GþeJe ue#eele ³esleele.
 µeslekeÀjer Je keÀeceieejeb®es ue{s ner Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®eer Kejer HeeµJe&Yetceer nesleer ns mecepeles.
 efyeéfìµe jepeJeìer®³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ #es$eele Peeuesues yeoue ue#eele ³esleele.
 Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejeb®ee Go³e keÀmee Peeuee ns ue#eele ³esles.
77
6.1 HeémleeefJekeÀ ë
efyeéfìµe F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee ceeO³eceeletve Fbie´peebveer YeejleeJej 19J³ee µelekeÀe®³ee

megªJeeleeruee DeeHeues HeÝeglJe He´mLeeefHele kesÀues. efyeéfìµeebveer YeejleeJej ìHH³eeìHH³eeves Je®e&mJe keÀmes
He´mLeeefHele kesÀues. mebOeer efceUsue l³eeHećeeCes OeesjCeele keÀmes yeoue kesÀues. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej
DeeHeueer HekeÀ[ keÀµeer yemeefJeueer ³ee®ee DeY³eeme Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee peeCeerJesletve keÀjCes iejpes®es
Deens. Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e ne kesÀJeU efyeéfìµe meÊesefJeª×®ee mebIe<e& vemetve, JemeenleJeeo Je
meeceép³eJeeoeefJeª×®eener neslee ns ue#eele ³esles. efyeéfìµeebveer YeejleeyeÎue Demes Godieej keÀe{ues nesles
keÀer, `Yeejle cnCepes efyeéfìµe jepecegkegÀìeleerue lespemJeer efnje' efyeéfìµe meeceép³ee®³ee iejpee
YeeieJeCeejer Jemeenle cnCetve Fbie´peebveer Yeejleer³e JemeenleerkeÀ[s Heeefnues nesles. kesÀJeU Hewmes efceUefJeCes,
veHeÀe efceUefJeCes, ne efyeéfìµe meÊes®ee HećegKe GÎsµe neslee. uee@[& keÀPe&veves cnìues nesles keÀer - Yeejle
ne efyeéfìµe meeceép³ee®ee keÀCee Deens. otmejer Jemeenle DeeHeCe ieceeJeueer lej DeeHeues HeÀejmes efyeIe[Ceej
veener. Hejbleg Yeejle ner Jemeenle ieceeJeueer lej DeeHeu³ee meeceép³ee®ee met³e& ceeJeUsue.
Yeejleeleerue efyeéfìµe meÊee ner KeN³ee DeLee&ves J³eeHeejer Je JemeenleJeeoer meÊee nesleer. l³eebvee
³ee osµeeletve HeÀkeÌle mebHeÊeer nJeer nesleer. l³eecegUs l³eebveer leµee He´keÀej®eer OeesjCes Debceueele DeeCeueer.
Fbiue[ceOeerue DeewÐeesefiekeÀjCee®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e GÐeesieOebÐee®ee Nneme Peeuee Heeefnpes
ner l³eeb®eer Heefnueer YetefcekeÀe nesleer. µesleerletve DeefOekeÀeefOekeÀ cenmetue pecee Peeuee Heeefnpes ne l³eeb®ee
otmeje nslet neslee. l³eemeeþer pekeÀele efJe<e³ekeÀ OeesjCe, µeslekeÀN³eeb®es yeÎue®es OeesjCe efyeéfìµeebveer
l³eeb®³ee J³eeHeejeuee HetjkeÀ Je Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee ceejkeÀ Demes þsJeues. l³eecegUs J³eeHeej, GÐeesie
Je jepekeÀer³e Je®e&mJe ³ee efleve ceeiee¥veer Yeejleeleerue mebHeÊeer®es efveëmeejCe Fbiueb[keÀ[ss nesT ueeieues.
efyeéfìµeeb®es Yeejleeleerue meeceép³eJeeoer mJeªHe HetJeea®³ee meeceép³eJeeoeHes#ee efYeVe nesles.

efyeéfìµeebveer DeeHeu³ee cee³eYetefce®³ee efnleemeeþer Yeejlee®es meJe& He´keÀej®es µees<eCe kesÀues. l³eele DeeefLe&keÀ
µees<eCeeletve Yeejleer³e mebHeÊeer®ee DeesIe He´®eb[ HećeeCeele efyeéfìµeebceO³es peeT ueeieuee. Dee³eeleerHes#ee
efve³ee&le DeefOekeÀ Demeuesuee Yeejle efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeecegUs efve³ee&leerHes#ee Dee³eele DeefOekeÀ
keÀª ueeieuee. l³ee®es Del³eble JeeF&ì HeefjCeece Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej Peeues. cnCetve®e ³ee IeìkeÀele
efyeéfìµe meÊes®eer DeeefLe&keÀ OeesjCes Je l³ee®ee je<ì^Jeeoe®³ee efJekeÀemeeJej Peeuesuee HeefjCeece HeneCes
iejpes®es Deens.
6.2 efyeéfìµeeb®es Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ OeesjCe
vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®³ee ¢<ìerves Yeejle ne mebHeVe osµe Demeu³eecegUs 15J³ee

µelekeÀeHeemetve®e Yeejleele ³ejesHeer³eve [®e, HeW´À®e Je Fbie´pe J³eeHeejemeeþer Yeejleele Dee}s. Fbûepeebveer
eqJnkeÀìesjer³ee jeCeerkeÀ[tve Yeejleele J³eeHeejemeeþer HejJeeveieer efceUefJeueer. l³eecegUs 215 J³eeHeejer 15
Je<ee&®³ee J³eeHeeje®³ee keÀjejeves Yeejleele Deeues. l³eebveer Yeejleele nUtnUt J³eeHeejer meÊee efvecee&Ce
keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves HeeJeues ìekeÀueer. F.me. 1757 les 1857 ³ee keÀeUele l³eebvee Yeejleele meÊee
He´mLeeefHele keÀjC³eele ³eµe Deeues.
78
6.2.1 GÐeesie Je J³eeHeej DeeefCe Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue yeoue

efyeéfìµeeb®³ee GÐeesie Je J³eeHeej OeesjCeecegUs 18J³ee µelekeÀeHeemetve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle
DeveskeÀ yeoue nesle iesues. efyeéfìµe HetJe& keÀeUele Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es cegK³e Jewefµe<ìîes Kes[îee®es
DeeefLe&keÀ mJeeJeuebyeve ns nesles. ceerþ Je ueesKeb[ mees[tve Kes[îeeleerue GÐeesie Kes[îeeleerue iejpee HetCe&
keÀª µekeÀle nesles. Kes[îeele ceesþîee HećeeCeele nmleesÐeesie nesles. l³eeb®ee µesleerµeer mecevJe³e neslee.
Yeejleeleerue nmlekeÀuee mebHetCe& peieYej Heéfme× nesleer. megleerkeÀeHe[, jsµeceer keÀeHe[, ieeueer®es, µeeueer
³eebvee Hejosµeele KetHe ceeieCeer nesleer. oeefieves, Yeeb[er, nmleerobÊee®³ee Jemlet, µeðes, penepes Fl³eeoer
GÐeesie Heéfme× nesles. Yeejleer³e veeiejer DeLe&J³eJemLee l³eecegUs meg¢{ nesleer. Hejbleg efyeéfìµeeb®³ee
DeeieceCeecegUs Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle yeoue nesle iesues.
1. Yeejleer³e nmleesÐeesieeb®ee Nneme ë

SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele DeewÐeesefiekeÀ ke´ÀebleercegUs Fbiue[ceO³es keÀejKeeveoejer kee{ueer nesleer.
efJeµes<eleë keÀeHe[ GÐeesieele GlHeeove KetHe Jee{ues nesles. l³eemeeþer l³eebvee ceesþer yeeHeejHesþ DeeJeµ³ekeÀ
nesleer. Fbiue[ceOeerue Flej keÀejKeeveoej J³eeHeejebvee meg×e Yeejleele meJeueleer nJ³ee nesl³ee. cnCetve
1813 ceO³es efyeéfìµe mejkeÀejves cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe megª kesÀues. HeefjCeeceer Fbiue[ceOeerue
³eb$eefveefce&le ceeue ceesþîeeHećeeCeeJej Yeejleele ³esT ueeieuee. Yeejleer³e ceeuee®³ee efkebÀceleer®³ee leguevesle
ne ceeue mJemle neslee. l³eecegUs Yeejleer³e kegÀìerj GÐeesieebb®ee Nneme Peeuee. F.me. 1850 He³e¥le
DeeHeu³ee Jemeenleerleerue GÐeesieOebos efkekeÀefmele nesT ve³esle, ns lelJe efyeéfìµeebveer meceesj þsJeues.
l³eecegUs Yeejleer³e efJeCekeÀj, keÀejeieerj Je Flej J³eeJemeeef³ekeÀ ³eeb®es Oebos yebo He[tve GHepeerefJekesÀ®es
meeOeve ve<ì Peeues. {ekeÀe, cegefµe&oeyeeo, HeeìCee ³eemeejKeer J³eJemee³eemeeþer YejYejeìeruee Deeuesueer
µenjs Deesme He[ueer. GÐeesie OebÐee®ee Nneme Peeu³eecegUs µesleerJej Yeej He[uee.
2. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es ieéceerCeerkeÀjCe ë

veeiejer GÐeesieOebÐeeb®³ee Nneme Peeu³eecegUs yeskeÀej Peeuesues ueeskeÀ Kes[îeekeÀ[s JeUues.
l³eecegUs peemleerle peemle keÀ®®³ee ceeuee®es GlHeeove µesleerletve IesCes megª Peeues. µesleerJej Yeej
He[u³eecegUs Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesves veJes JeUCe Iesleues. 1783 Heemetve efyeéfìµe mejkeÀejves Yeejle
ne kesÀJeU keÀ®®³eeceeuee®ee GlHeeokeÀ yeveeJee Demee efJe®eej megª kesÀuee. l³eeHećeeCes 1813 les 1833
®es keÀe³eos efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues. Yeejleele peeTve jenC³ee®eer Je lesLes mebHeÊeer efJekeÀle IesC³ee®eer
HejJeeveieer 1833®³ee ®eeì&j De@keÌìves efoueer. l³eecegUs efyeéfìµe Yeeb[Jeue Deelee Yeejleeleerue ®ene,
keÀe@HeÀer, veerU, leeie Deµee J³eJemee³eele iebgleefJeues peeT ueeieues.
3. µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe ë
efyeefìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®es Yeejleele Peeuesues yeoue cnCepes µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe,
Yeejleeleerue mJe³ebHetCe& µesleer ve<ì Peeueer. HeefjefmLeleervegmeej µesleerJej J³eeHeejer J³eeHeejerkeÀjCe Ie[Jegve
DeeCeues µesleerceOetve Deelee HetJeeaHećeeCes GlHeeoves IesCes yebo Peeues. je<ìêr³e Je Deeblejje<ìêr³e yeepeejHesþe
[esÈ³eemeceesj þsTve GlHeeove Iesleues peeT ueeieues. keÀeHetme, leeie, µeWieoeCee, leerU, Tme, lebyeeketÀ,
DeHetÀ, veerU Fl³eeefo®³ee GlHeeoveemeeþer µesleer®ee GHe³eesie nesT ueeieuee. eEkeÀceleerleer} ®e{-
Gleejeb®ee HeefjCeece Yeejleer³e µesleerJej nesT ueeieuee. cebefo Deeueer lej µeslekeÀjer Yej[uee peeT
ueeieuee. og<keÀeU He[u³eeJej µeslekeÀN³eeb®es vegkeÀmeeve nesT ueeieues. µesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCeecegUs
ke=Àef<e#es$ee®es ceesþs vegkeÀmeeve Peeues.
79
4. cegkeÌleJ³eeHeej Je pekeÀeleer®es OeesjCe ë
F.me. 1813 Heemetve F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®es Yeejleer³e J³eeHeejeJejerue Je®e&mJe mebHet<ìele
DeeCeues. Fbiue[ceOeerue Flej GÐeesieHeleeRvee Je J³eeHeeN³eebvee Yeejleele cegkeÌle J³eeHeej keÀjC³ee®eer
HejJeeveieer efoueer. l³eecegUs Yeejleer³e yeepeejHesþe efyeéfìµe ceeueeves HegÀuetve iesu³ee. Fbiue[®³ee ceeuee®eer
Yeejleele efJeke´Àer Jee{efJeC³eemeeþer efyeefìµe mejkeÀejves pekeÀeleer®es OeesjCe yeoueues. Fbiue[ceOetve
Yeejleele ³esCeeN³ee ceeueeJej pekeÀele veececee$e Demes. Gueì Yeejleeletve Fbiue[ceO³es peeCeeN³ee ceeueeJej
peyejomle pekeÀele ueeoueer. l³eecegUs Yeejleer³e ceeue yeensj HeeþefJeCes DeµekeÌ³e Peeues. HeefjCeeceer
Yeejleer³e GÐeesieOebÐee®ee Nneme Ie[tve Deeuee.
5. DeeOegefvekeÀ oUCeJeUCe k³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer ë

efyeéfìµeebveer DeeHeu³ee meeceép³ee®³ee megjef#elelesmeeþer Je efye´ìve®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee
HeÀe³eÐeemeeþer Yeejleele juJes, Heesmì, jmles yebojeb®ee efJekeÀeme, yeBkeÀe, efJeceekebÀHev³ee megª kesÀu³ee.
Yeejleele jsuJes®eer ³eespevee kesÀueer lej ³esLetve Fbiue[uee keÀeHetme HeeþefJeCes meesHes peeF&ue cnCetve uee@[&
[uenewmeerves 1853 ceO³es cegbyeF& les þeCes jsuJes megª kesÀueer. l³eeveblej HeÀej ceesþs jsuJes®es peeUs le³eej
Peeues. l³eecegUs Yeejleele HejkeÀer³e J³eeHeejer Je GÐeesieHeleeR®eer iebgleJeCetkeÀ ceesþîee HećeeCeele megª Peeueer.
HeefjCeeceer efyeéfìµeeb®eer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej HekeÀ[ IeÆ Peeueer.
3.2.2 efyeéfìµe Debceue DeeefCe cenmetue J³eJemLee ë

efyeéfìµe meÊee Yeejleele mLeeHeve Peeu³eeveblej l³eebveer DeeHeues ue#e cenmetue J³eJemLeskeÀ[s
JeUefJeues. µeslemeeje ne l³ee keÀeUele GlHeeVee®es cegK³e meeOeve nesles. ³ee µeslemeeN³eele Jee{
keÀjC³eemeeþer µesleer J³eJemLee yeoueCes iejpes®es nesles. efyeéfìµeeb®eer keÀe³eceOeje He×le megª nesF&He³e¥le
cnCepes 1793 He³e¥le Yeejleeleerue ieéceerCe Yeeieele keÀesCeleener yeoue Peeuesuee veJnlee. ®eeue&me
cesìkeÀeHeÀ cnCelees, `Yeejleer³e Kes[er ner íesìer mJee³ele ieCejep³es®e nesleer. jepekeÀejCeer yeouele iesueer.
meÊeeOeejer yeouele iesue. Hejbleg Yeejleer³e Kes[er peµeer®³ee leµeer®e jeefnueer.' Fbie´peebveer þie, HeW{ejer,
efYeue, keÀesUer, jeceesµeer ³eeb®ee HetCe& yeboesyemle kesÀu³eeveblej veJeer keÀe³eoe Je megJ³eJemLee He×leer mLeeHeve
kesÀueer. F.me. 1772 ®³ee jsi³egueseEìie De@keÌìvegmeej Jee@jve nsefmìbipe ne yebieeue®ee ieJn&vej cnCetve
Yeejleele Deeuee l³eeves peefceve cenmetue J³eJemLesle megOeejCee kesÀu³ee. keÌueeF&Jn®³ee ognsjer µeemeve
J³eJemLesves µeslekeÀN³eebJej Dev³ee³e nesT ueeieuee neslee. l³eeceO³es nsefmìbipeves megOeejCee kesÀu³ee. l³eeves
Heeb®e Je<ee&meeþer cenmetue þjJetve efouee. cenmegueKeel³eeµeer mebyebefOele meJe& keÀe³ee&Jej efve³eb$eCe
þsJeC³eemeeþer Board of Revenue mLeeHeve kesÀues. uee@[& keÀe@ve&Jeeefueme 1786-1793 ³eeves
GÊej Yeejleele keÀe³eceOeeje He×leer megª kesÀueer. l³eeletve peefceveoejeb®ee SkeÀ Jeie& Go³eeme Deeuee.
peefceveoejebkeÀ[s peefceveer®eer ceeuekeÀer Deeueer Je peefceveoej Je mejkeÀej ³eeb®³eeceO³es oerIe&cegoleer®ee
keÀjej nesTve 1793 Heemetve GÊej Yeejleele keÀe³eceOeeje He×leer ueeiet keÀjC³eele Deeueer. ³ee
He×leerves kebÀHeveer®ee HeÀe³eoe Je peefceveoejeb®es mLew³e& He´mLeeefHele kesÀues. efyeéfìµeeb®eer meÊee HejcesµJejer
Jejoeve Deens Demes peefceveoejebvee Jeeìt ueeieues. peefceveoej efyeéfìµe meÊes®es nmlekeÀ yeveues HeCe ³ee
He×leercegUs µeslekeÀjer kebÀieeue Peeues.
j³eleJeejer HeOoleer ë
oef#eCe Yeejleele Fbie´peebveer keÀe³eceOeeje SwJepeer j³eleJeejer HeOoleer ueeiet kesÀueer. cegbyeF&,
ceêeme Heébleele j³eleJeejer ueeiet keÀjCeejs Fbie´pe DeefOekeÀejer efyeéfìµe GoejceleJeeoeves - efJeµes<eleë
yeWLe@ce®³ee GHe³egkeÌleleeJeeoer efJe®eejebveer HeÝeeefJele Peeuesues nesles. cevjesves ceêeme Heébleele Je uee@[&
80
SueefHeÀvmìveves cegbyeF& Heébleele ner He×leer megª kesÀueer. efHe´bieue ³ee DeefOekeÀeN³ee®³ee celes cegbyeF& Je ceêeme
Heébleeleerue µesleerJ³eJemLes®es pes meecegefnkeÀ mJeªHe Deens, l³eecegUs KeN³ee DeLee&ves ieéceerCe meceepee®eer
Heíeleer nesle veener. keÀejCe mJeleë cesnvele keÀjCeeN³ee µeslekeÀN³eeme l³ee J³eJemLesle HeÀejmes Heéslmeenve
efceUle veener. cnCetve µeslekeÀN³ee®³ee Jew³eefkeÌlekeÀ ceeuekeÀerJej DeeOeejuesueer j³eleJeejer µesleerJ³eJemLee
megª kesÀueer. Heeìerue, osµecegKe ³eeb®eer µeslekeÀN³eeb®³ee J³eJenejele pees nmle#esHe nesle Demes lees yebo
kesÀuee.
j³eleJeejer HeOoleercegUs µesleer®eer ceeuekeÀer µesle keÀjCeeN³ee µeslekeÀN³eekeÀ[s iesueer. l³eeuee

DeeHeueer peefceve efJekeÀC³ee®ee DeefOekeÀej efouee. l³ee®³ee peefceveeruee YetceeHeve ke´ÀceebkeÀ DeeefCe l³eeuee
ceeuekeÀer®es keÀe³eoHe$es efoueer iesueer. µeslemeeje Hewµee®³ee mJeªHeeves osCes yebOevekeÀejkeÀ kesÀues. µeslemeeje
leerme Je<ee¥veer SkeÀoe®e peefceveer®eer He´le Jeiewjs®eer HeneCeer keÀªve þjefJeC³eele ³esF&ue. meJe& He´keÀej®³ee
peefceveerJej efJeµes<eleë Heef[keÀ peefceveerJej mejkeÀej®eer ceeuekeÀer Demes DeeefCe µeslekeÀN³eeves µeslemeeje pej
JesUsJej Yejuee veenerlej l³ee®³eeJej keÀe³eosµeerj keÀejJeeF& keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej mejkeÀejuee osC³eele
Deeuee. j³eleJeejer He×leercegUs Yeeb[Jeueµeenerleerue Keepeieer ceeueceÊes®es lelJe µesleer J³eJemee³eeme ueeiet
keÀjC³eele Deeu³eecegUs J³eJemLesle cetueieeceer yeoue Ie[Jetve Deeues kesÀJeU meejeJee{ keÀªve Hewmee
efceUefJeCes ne Fbie´peeb®ee GÎsµe Demeu³eecegUs ³ee J³eJemLes®ee µeslekeÀN³eeme GHe³eesie Peeuee veener. Gueì
l³eeb®eer Jeeleenle Peeueer.
6.2.3 efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®es HeefjCeece ë
1) µesleer OebÐee®eer Jeeleenle Peeueer.

efyeéfìµeebveer peemleerle peemle cenmegue ieesUe keÀjC³eemeeþer Yeejleele DeveskeÀ He´keÀej®³ee
`µeslemeeje He×leer ueeiet kesÀu³ee.' ³ee He×leercegUs µeslekeÀN³eeb®eer ceesþer efHeUJeCetkeÀ Peeueer. cenmetue
ieesUe JneJee cnCetve l³eebveer ceeueceÊesefJe<e³eer veJes keÀe³eos kesÀues. veJes keÀesì& mLeeHeve kesÀues. v³ee³eeefOeµe,
JeefkeÀue, Kejsoer - efJeke´Àer®es veJes efve³ece kesÀues. ³ee meJe& yeouee®ee µeslekeÀN³eebvee kegÀþuee®e HeÀe³eoe
Peeuee veener. cee$e meeJekeÀejµeener®es HeÀeJeues. 1877-78®³ee og<keÀeUele ueeKees µeslekeÀjer ce=l³egcegKeer
He[ues. melele®³ee jesiejeF& og<keÀeUecegUs µesleerOebÐeeb®eer Jeeleenle Peeueer.
2. peefceveoejer Je meeJekeÀejµeener Go³eeme Deeueer ë

keÀe³eceOeeje He×leercegUs GÊej Yeejleele peefceveoejer Go³eeme Deeueer. mejkeÀejves
peefceveoejebµeer µeslemeeN³eemebyebOeer keÀjej kesÀu³eecegUs peefceveoej µeslekeÀN³eekeÀ[tve µeslemeeje Jemegue
keÀª ueeieues. peefceveoej Ye´<ìe®eej keÀªve OeveJeeve Peeues. ³ee He×leercegUs kegÀUeb®es Deleesveele
vegkeÀmeeve Peeues. peefceveoej kegÀUebvee uegyee[le Demele l³eeb®³eekeÀ[tve kegÀUeJej Del³ee®eej nesT
Demele. j³eleJeejer He×leercegUs µeslekeÀjer oefjêer Peeues. l³eebvee DeeHeu³ee peefceveer efJekeÀeJ³ee ueeieu³ee.
meeJekeÀejerr µeslekeÀN³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀu³eecegUs µeslekeÀjer peefceveoesmle Peeuee. efyeéfìµeebveer meeJekeÀejer
keÀe³eos kesÀu³eecegUs meeJekeÀjebvee mebj#eCe efceUeues. meeJekeÀejµeener Del³eble IeelekeÀ þjueer. peefceveoej
Je meeJekeÀej mejkeÀej®es nmlekeÀ yeveues.
3. efye´ìerµeeb®ee HeÀe³eoe Peeuee ë

efyeéfìµeeb®³ee J³eeHeej Je µesleerefJe<e³ekeÀ OeesjCeecegUs ³egjesefHe³eve ceUsJeeu³eebveer Yeejleele
ceesþîee HećeeCeele iebgleJeCetkeÀ kesÀueer. ®ene Je efveUermeejK³ee veieoer efHekeÀeb®es GlHeeove keÀªve l³eeb®eer
efve³ee&le keÀª ueeieues l³eecegUs Fbiueb[uee, l³ee®ee DeefOekeÀ HeÀe³eoe Peeuee. peefceve cenmegueeletve veHeÀe,
81
Yeejleer³e yeepeejHesþebJej Je®e&mJe, ue<keÀjer Je jepekeÀer³e Je®e&mJe ³eecegUs kebÀHeveerves Yeejlee®³ee uegìer®es
ÒeceeCe peemleerle peemle Jee{efJeues.
4. ³etjesefHe³eveeb®ee yeBkeÀeRie J³eJemee³e Jee{uee.

³etjesefHe³eveeb®ee Yeejleele ceesþîee HećeeCeele J³eeHeej megª Peeu³eecegUs l³eeb®eer mebK³ee Jee{ueer,
keÀpee&®eer efvekeÀ[, Yeeb[Jeuee®eer megjef#elelee ³ee keÀejCeebcegUs yeBkesÀ®eer DeeJeµ³ekeÀlee efvecee&Ce Peeueer.
keÀuekeÀÊee ³esLes 1770uee èEnotmLeeve yeBkeÀ' mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. l³eeveblej yeWiee@ue yeBkeÀ,
pevejue yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, yeBkeÀ Dee@HeÀ yeWiee@ue ³ee yeBkeÀe mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee. Heg{s efyeéfìµeebveer
ne J³eJemee³e Jee{efJeuee Je mebHetCe& osµeYej DeveskeÀ yeBkeÀe efvecee&Ce Peeu³ee. l³eecegUs Yeejleer³eeb®eer He´®eb[
uetì Peeueer.
5. Yeejleer³e µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe Peeues ë

efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeecegUs Yeejleer³e µesleerJ³eJemLee peeieeflekeÀ yeepeejHesþsme
pees[ueer iesueer. yeepeejHesþsle Oeev³ee®eer Guee{eue keÀjCeejs keÀefceµeve Spebìmed DeeefCe Dee[le
ogkeÀeveoej le³eej Peeues. peeieeflekeÀ yeepeejHesþsleerue lespeerceboer®ee HeÝeeJe Yeejleer³e yeepeej HesþsJej He[t
ueeieuee. l³eecegUs efHekeÀ He×leerle yeoue Ie[tve Deeuee. DecesefjkesÀleerue ³eeoJeer ³egOoecegUs keÀeHetme
efHekeÀefJeC³eemeeþer µeslekeÀN³eebvee ÒeJe=Êe kesÀues iesues. l³eecegUs Yeejleer³e µesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe Ie[Jegve
Deeues.
6. veJes keÀe³eos Je v³ee³eJ³eJemLescegUs µees<eCe Peeues ë

Fbie´peer jepeJeìerle veJ³ee keÀe³eÐeecegUs Je v³ee³eJ³eJemLescegUs µeslekeÀN³eeb®es vegkeÀmeeve Peeues Je
meeJekeÀjeb®es nele yeUkeÀì Peeues. l³eecegUs npeejes SkeÀj peefceve meeJekeÀejebkeÀ[s nmleeblejerle Peeueer.
meekekeÀejebveer µeslekeÀN³eeb®³ee peefceveer n[He keÀjC³eemeeþer efmeefJnue keÀesìe&le µeslekeÀN³eeJej efHeÀ³ee&oer
kesÀu³ee. SkeÀìîee HegCes efpeu¿eele F.me. 1868 Heemetve 1873 He³e¥le®³ee mene Je<ee&le Deµee
He´keÀej®³ee Keìu³eeb®eer mebK³ee megceejs 12000 Jeªve 28000 He³e¥le Jee{ueer. keÀesìe&®es keÀecekeÀepe
leeuegkeÌ³ee®³ee efþkeÀeCeer ®eeues. l³eecegUs JeejbJeej leejKee ueeiele. keÀe³eÐee®eer Heéfke´À³ee µeslekeÀN³eebvee
keÀUle vemes l³eecegUs l³eeuee JeefkeÀueebvee Yejcemeeþ HeÀer ÐeeJeer ueeiele Demes.
7. og<keÀeUele µeslekeÀN³eeb®eer o³eveer³e DeJemLee Peeueer ë

efyeéfìµe meeceép³eµeenerves µeslekeÀN³eeb®es DeveskeÀ He´keÀej®es µees<eCe kesÀues. l³eebveer Yeejleeleerue
osµeer GÐeesieOebos Je nmleesÐeesie ve<ì kesÀues. DeeHeu³ee DeefOekeÀeN³eebvee ueÇ Heieeje®³ee veeskeÀN³ee efou³ee.
Fbie´peebveer keÀeueJes, leUer, OejCes ³eekeÀ[s ue#e efoues veener. l³eecegUs µesleer®es GlHeeove Jee{ues veener.
cee$e µesleerJej DeJeuebyetve jenCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee cee$e Jee{ueer. 1877-78 meeueer cegbyeF&
Heéblee®³ee oef#eCe Yeeieele ceesþe og<keÀeU He[uee. ³ee og<keÀeUele Hee®e-mene ueeKe ueeskeÀ le[HeÀ[tve
cejCe HeeJeues. Heg{erue lekeÌl³eeJeªve Yeejleele og<keÀeUecegUs cejCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee DeeHeu³ee
ue#eele ³esF&ue.
Je<e& ce=l³egcegKeer He[uesu³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee

1800-25 100000
1825-50 40000
1850-75 500000
1875-1900 1500000
82
SJe{îee ceesþîee HećeeCeele ceeCemes cejC³ee®es keÀejCe cnCepes og<keÀeUeyejesyej®e efyeéfìµeeb®es
DeVeOeev³ee®³ee efve³ee&leer®es OeesjCe ns nes. ³ee keÀeUele DeVeeJee®etve ueeKees ceeCemes cejle Demeleevee
mejkeÀejves ceesþîee HećeeCeele ientb DeeefCe Yeele ³eeb®eer efve³ee&le kesÀueer.efve³ee&leer®es HećeeCe Heg{erue
lekeÌl³eeJeªve ue#eele ³esF&ue.
ieJne®eer 1869 les 95 He³e¥le®eer efve³ee&le (HeeQ[eceO³es)

1869- 275481
1873-74 - 1755954
1882-83 - 14193763
1891-92 - 32740000
1877-78 ®³ee og<keÀeUele ueeskeÀeb®eer ke´À³eµekeÌleer®e mebHeg<ìele Deeueer. JeejbJeej He[CeeN³ee

og<keÀeUecegUs ueeKees ceeCemes cejCe HeeJeueer Je iegjs{esjs veÿ Pee}er.
8. µeslekeÀN³eeb®es Je DeeefoJeemeer®es GþeJe ë

Fbie´peeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeeJeªve µeslekeÀN³eebveer Je DeeefoJeemeeRveer l³eeb®³eeefJeª× DeveskeÀ
meµeðe GþeJe kesÀues. DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®³ee pebieuee®ee Fbie´peebveer leeyee Iesleuee neslee. HeÀe@jsmì Keeles
efveefce&ues nesles l³eecegUs DeeefoJeemeer efvejeOeej Peeues. Keeveosµeele Je Flej$e efYeueeb®es yeb[ Peeues.
ueeskeÀebveer obies kesÀues. 1832 meeueer Deesu³ee og<keÀeUecegUs nJeeueefoue Peeuesu³ee HegC³eeleerue
µeslekeÀN³eebveer obies kesÀues. 1852 meeueer Keeveosµeeleerue µeslekeÀN³eebveer meJnx mesìueceWì®³ee efJejesOeele
GþeJe kesÀues. Keeveosµeeleerue DeeefoJeemeer efYeueebveer Fbie´peeb®³ee OeesjCee efJejesOeeble obies kesÀues. GÊej
keÀeskeÀCeele 1839-46 ³ee keÀeUele keÀesÈ³eeveerner yeb[ kesÀues les veeCes Ieeì leey³eele Iesleuee.
Fbie´peebveer efveo&³eHeCes cees[tve keÀe{ues. l³eeb®³ee DeveskeÀ Heg{eN³eebvee HeÀemeeJej ueìkeÀJeC³eele Deeues.
veeefmekeÀ Je veiej efpeu¿eeleerue µeslekeÀN³eebveer ceejJee[er meeJekeÀjeb®eer Iejs uegìueer. l³eeb®eer veekesÀ
keÀeHeueer. Heg{s 1939 ceO³es µeslekeÀN³eeb®³ee Heeefþby³eeves OeejjeJe HeJeejeb®es yeb[ Peeues. FmueeceHetj®³ee
DeebOeÈ³ee vejeEmeiejeJee vesner Demes®e yeb[ kesÀues. l³eeves DeveskeÀ meeJekeÀejebvee uegìues Je peefceveer
µeslekeÀN³eebvee Jeeìtve ìekeÀu³ee. HegCes efpeu¿eele Gceepeer veeF&keÀ ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer jeceesµeebveer yeb[
kesÀues. HeCe Fbie´peebveer ns meejs GþeJe ke´tÀjHeCes ef®ej[tve ìekeÀues. DeveskeÀebvee HeÀemeeJej ueìkeÀeJeues.
DeJJeue Fbie´peer Deceoeveerle µeslekeÀN³eebJej Je DeeefoJeemeerJej Fbie´peebveer pes Dev³ee³e kesÀues. l³eecegUs
l³eebveer meµeðe GþeJe kesÀues. ns meJe& GþeJe Fbie´peeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeeefJeª×, pebieueefJe<e³ekeÀ
OeesjCeeefJeª× Je meeje DeekeÀejCeerefJeª× nesles. 1873-74 ceO³es veiej Je HegCes efpeu¿eeleerue
µeslekeÀN³eebveer Fbûepe Oeeefpe&v³ee meeJekeÀej efJejesOeele yeb[ kesÀues. meeJekeÀejeb®eer Iejs uegìC³eele Deeueer.
peefceveer®eer keÀeieoHe$es peeUC³eele Deeueer. cnCetve Fbie´peebveer obi³eeb®eer ®eewkeÀµeer keÀjC³eemeeþer SkeÀ
meefceleer vesceueer. ³ee meefceleerves meeJekeÀejµeener efJeª× keÀener GHee³e ³eespevee meg®eefJeu³ee. l³eecegUs
nUtnUt GþeJe keÀceer nesle iesues, Demes Demeues lejer 1763-1856 ³ee keÀeUele yebieeue Je
efyenejceO³es ®eeUermentve DeefOekeÀ ceesþs Je µeskeÀ[es GþeJe Ie[tve Deeues nesles.
6.2.4 efyeéfìµe JemeenleJeeoe®eer DeeefLe&keÀ meefce#ee ë

1) JemeenleJeeoer µees<eCee®eer peeCe
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ Je®e&mJe Je µees<eCe ³eeb®eer HetCe& peeCe
nesleer DeeefCe efpe®eer HeeUscegUs ³ee peeCeerJesle IeÆ jesJeueer iesueer nesleer. vescemle cnCetve DeesUKeu³ee
83
peeCeeN³ee efle®³ee vesl³eebveer SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee megjJeeleerHeemetve JemeenleJeeoe®eer DeeefLe&keÀ
meceer#ee leHeefµeueJeej le³eej kesÀueer nesleer. vescemle vesl³eebveer kesÀuesueer ner meefce#ee ns je<ìêr³e
®eUJeUer®³ee HeíeleerceOeerue l³eeb®es meJee&efOekeÀ cenÊJee®es ³eesieoeve nesles. ³ee meceer#esJej DeeOeeefjle
Demeuesues efJeefJeOe cegÎs veblej He´®eb[ ceesþîee HećeeCeele ueeskeÀefHe´³e Peeues. Yee<eCes, He$ekesÀ, Je=ÊeHe$es,
veeìkesÀ, veeCeer Je HeÝeeleHesÀN³ee ³ee ceeO³eceeletve ®eeueefJeu³ee iesuesu³ee je<ìêr³e Deeboesuevee®es ns cegÎs
keWÀêeEyeot nesles.
2. SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀeleerue yegef×JeeÐeeb®ee Yećeefvejeme ë

SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&leerue yegef×peerefJeveer Yeejleeleerue efyeéfìµe jepeJeìer efJe<e³eer
HeÀej efJeOee³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve yeeUie}e neslee. l³ee keÀeUele meJee&efOekeÀ Heíele Demeuesuee Fbi}b[ Yeejlee®es
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCeC³eele ceole keÀjerue, Deµeer l³eebvee Deeµee Jeeìle nesleer. HejkeÀer³e
jepeJeìerleerue DeveskeÀ jepekeÀer³e, ceeveefmekeÀ Je DeeefLe&keÀ oes<e l³eeb®³ee ue#eele Deeues veJnles Demes
veener; lejerner l³eebveer JemeenleJeeoer HejkeÀer³e jepeJeìeruee HeeeEþyee efouee; keÀejCe leer jepeJeì
Heeµ®eel³e Oeleer&Jej Yeejlee®eer Hegveyee¥OeCeer keÀjerue, Demes l³eebvee Jeeìle nesles HeCe lemes kesÀues iesues
veener.
3. efye´ìerµe jepeJeìer®es DeeefLe&keÀ efJeµues<eCe ë

Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®es JeemleJe DeeefCe ³ee vescemle vesl³eeb®³ee Deeeµee DeekeÀeb#ee
³eeb®³eele cesU yemele vemeu³ee®es ue#eele Deeu³eeJej meve 1860 veblej l³eeb®ee Yećeefvejeme nesT
ueeieuee. veJ³ee efoµesves nesCeejer Heíeleer HeÀej mebLe ieleerves Je De[KeUle nesle nesleer DeeefCe SkebÀojerle
mebyebOe osµee®eer efHeísneì nesle Demetve efJekeÀeme DeHetje Deens, Demes l³eebvee efometve Deeues nesles nUtnUt
l³eeb®³ee ceveeleerue efyeéfìµe jepekeìer®eer Heéflecee keÀeUJeb[le iesueer. efyeéfìµe jepeJeì Je efle®³ee
HeefjCeeceeb®es JeemleJe ³eeb®eer les meKeesue ef®eefkeÀlmee keÀª ueeieues. efyeéfìµe jepeJeì ne µeeHe Deens.
³ee®eer peeCeerJe Yeejleer³eebvee Peeueer. l³eeletve®e Yeejleer³e je<ì^Jeeoeuee ®eeuevee efceUeueer.
1. Fbûepeeb®³ee OeesjCee®es Yeejleer³e DeLe&keÀejCeeJejerue HejerCeece mHeä keÀje.
6.3 mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×eble ë
JemeenleJeeoer efyeéfìµe jepeJeì Je Yeejleer³e pevelee ³eeb®³ee efnlemebyebOeeleerue cetueYetle

efJemebieleer®eer HeefjCeleer Yeejleer³eeb®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee Go³e nesC³eele Peeueer eEkeÀJee ³ee
efJemebieleerceOetve Yeejleer³e mJeleb$³ee®³ee Deeboesuevee®ee Go³e Peeuee. Deieoer megªJeeleerHeemetve®e ner
84
efJemebieleer Yeejleer³e je<ìêr³e vesl³eeb®³ee ue#eele Deeueer. DeeefLe&keÀ ¢<ìerves Yeejlee®eer efHeísneì nesle
Deens DeeefCe Yeejle efJekeÀeme ve nesC³ee®³ee Heéfke´À³esceO³es meeHe[uee Deens, ns l³eebvee mHe<ì efomeues.
³eLeeJekeÀeµe l³eebveer JemeenleJeeoe®es µeeðeer³e efJeµues<eCe ceeb[ues. Kejslej, SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele
Yeejleer³e je<ìêr³e vesl³eebveer®e He´Lece JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ efceceebmee kesÀueer DeeefCe JemeenleJeeo Je
J³eJemLes®³ee iejpee ³eeb®³eeleerue efJejesOe l³eeb®³ee ue#eele Deeuee. Yeejleer³e ueeskeÀeb®ee meeceeefpekeÀ
DevegYeJe ne Jemeenleer ceOeerue He´peepeveeb®ee DevegYeJe Demeu³ee®es efnlemebyebOe ue#eele IesTve, je<ìêr³e
vesl³eebveer JemeenleJeeoe®³ee efJejesOeeleerue SkeÀ megmHe<ì lelJeHeĆeeueer le³eej kesÀueer DeeefCe efle®³ee
Hee³eeJej®e je<ìêr³e ®eUJeU GYeer kesÀueer. JemeenleJeeoe®³ee efJejesOeeleerue lelJeHeĆeeueer Jemeenle Jeeoe®eer
efceceebmee ³eeb®ee yeejkeÀeF&ves efJe®eej mebHeÊeer efveëmeejCee®³ee efme×ebleele HeneJe³eeme efceUlees. cnCetve
l³ee®eer HeeµJe&Yetceer, efme×eble Je l³ee®es HeefjCeece ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
6.3.1 mebHeÊeer efveëmeejæCe efme×eblee®eer HeeµJe&Yetceer ë

1. JemeenleJeeoer µees<eCe ë
JemeenleJeeo, JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ ³eb$eCee Je JemeenleJeeoer meÊee ³eeb®es Yeejleeleerue
mJeªHe Del³eble Ye³eevekeÀ Demes nesles. efyeéfìµe JemeenleJeeoer mebmke=Àleer®ee YeejleeJej ®eesnesyeepetveer
nuuee Peeuesuee neslee. l³eecegUs Yeejleer³eebvee keÀeUpeer JeeìCes mJeeYeeefJekeÀ nesles. SJe{s®e veJns lej
SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee megªJeeleerHeemetve®e JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ Je®e&mJe Je µees<eCe ³eeb®eer HetCe&
peeCe Peeueer nesleer. cnCetve®e vescemle cnCetve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee vesl³eebveer JemeenleJeeoe®eer
DeeefLe&keÀ meefce#ee keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer nesleer. vescemle vesl³eebveer kesÀuesueer meefce#ee ns je<ì^Jeeoer
efJe®eeje®³ee ¢<ìerves Heg{s He[uesues SkeÀ cenÊJee®es HeeTue nesles.
2. efyeéfìµe jepeJeìer®eer DeeefLe&keÀ meefce#ee ë

SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele Yeejleer³e je<ìêr³e vesl³eebveer He´Lece Jemeenle Jeeoe®eer DeeefLe&keÀ
efceceebmee kesÀueer DeeefCe JemeenleJeeoe®es iebgleeiebgleer®es mJeªHe GIe[ kesÀues. je<ìêr³e vesl³eebveer
JemeenleJeeoe®³ee efJejesOeeleerue SkeÀ megmHe<ì lelJeHeĆeeueer le³eej kesÀueer DeeefCe efle®³ee Hee³eeJej®e
je<ìêr³e ®eUJeU GYeer kesÀueer
1870 les 1905 ³ee keÀeUele p³ee DeveskeÀ Yeejleer³eebveer efyeéfìµe jepeJeìer®es DeeefLe&keÀ
efJeµues<eCe megª kesÀues l³eele leerve J³ekeÌleer HećegKe nesl³ee. ieebOeerHetJe& keÀeUele `Yeejlee®es efHeleecen'
cnCetve DeesUKeues peeCeejs oeoeYeeF& veewjespeer meJe&Þes<þ nesles. 1825 ceO³es pevceuesues oeoeYeeF& SkeÀ
³eµemJeer J³eeJemeeef³ekeÀ nesles. Hejbleg l³eebveer DeeHeues meJe& Dee³eg<³e Je mebHeÊeer osµeele je<ìêr³e ®eUJeU
megª keÀjC³eele Je leer ieefleceeve keÀjC³eele Ke®e& kesÀueer. ceneosJe ieesefJebo jeve[s ³ee oeoeYeeF¥vee
keÀenerµeer mecekeÀeueerve Demeuesu³ee ogmeN³ee vesle=lJeeves Yeejleer³eeb®³ee SkeÀe efHe{eruee DeeOegefvekeÀ DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀjCee®es cenÊJe HeìJetve efoues. jescesµe®ebê oÊe ³ee efveJe=le meveoer DeefOekeÀeN³eeves efJemeeJ³ee
µelekeÀe®³ee megªJeeleeruee ò FkeÀe@vee@efcekeÀ efnmìêr Dee@HeÀ Fbef[³ee' ne ieb´Le Heéfme× kesÀuee. ³ee
ie´bLeeceO³es l³eebveer 1757 Heemetve®³ee JemeenleJeeoer jepeJeìer®eer DeeefLe&keÀ keÀeceefiejer yeejkeÀeF&ves Je
leHeµeerueJeej leHeemeueer Deens.
peer. Jner. peesµeer, peer megyećeC³ece De³³ej, ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues, He=LJeerµe®ebê js Je
µeskeÀ[es jepekeÀer³e keÀe³e&keÀlex DeeefCe He$ekeÀej ³eeb®³eemen ³ee efleIeebveer efyeéfìµekeÀeueerve Yeejleer³e
85
DeLe&J³eJemLes®³ee meJe& Hewuebt®eer DeeefCe JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ OeesjCeeb®eer yeejkeÀeF&ves íeveveer kesÀueer
Deens.
8. JemeenleJeeoer µees<eCee®³ee leerve He×leer ë
SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee DeKesjerme je<ìêr³e ®eUJeUer®³ee mebmLeeHekeÀebveer JemeenleJeeoer
µees<eCee®³ee leerve He×leer veerìHeCes mecepeeTve Iesleu³ee. SkeÀ - keÀj - DeekeÀejCeer DeeefCe uegìceej,
oesve cegkeÌle Je Demeceeve J³eeHeej DeeefCe leerve YeejleeceO³es efyeéfìµe Yeeb[Jeuee®eer iebgleJeCetkeÀ keÀªve
JemeenleJeeoer jepeJeì Yeejleer³eeb®es µees<eCe keÀjerle nesleer. Yeejleeleerue mebHeÊeer®ee DeesIe Fbiue[keÀ[ss
JeUefJeC³ee®³ee lelJeeJej®e JemeenleJeeoe®eer meceie´ efJe®eejmejCeer keWÀefêle Peeueer nesleer. Yeejleer³e
Yeeb[Jeue Je mebHeÊeer®ee DeesIe efye´ìvekeÀ[s JeUuee neslee. meeceép³eJeeoe®es les OeesjCe®e nesles. osµee®³ee
efJekeÀemeele JemeenleJeeo ner cegK³e OeeW[ Demeu³ee®ee efve<keÀ<e& l³eebveer keÀe{uee Deens.
4. Yeejleer³eeb®es oeefjêîe ë
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer Yeejleeleerue oeefjêîee®ee efJeµes<e DeY³eeme kesÀuee. Yeejleer³e pevelee
iejerye Demetve efle®eer ieefjyeer efoJemeWefoJeme Jee{le®e Deens, ns DeeHeues cele þeceHeCes ceeb[tve l³eebveer
DeeHeueer DeeefLe&keÀ je<ìêr³e ®eUJeU megª kesÀueer. osµee®es melele ®eeuet DemeCeejs oeefjêîeerkeÀjCe Je
oceíekeÀ DeeefCe osµee®eer ieesHeveer³e, Ëo³e efHeUJeìtve ìekeÀCeejer Je jkeÌle µees<eCeejer HeefjefmLeleer ³ee®eer
Yeejleer³eebvee Je efyeéfìµeebvee peeCeerJe keÀªve osC³eele l³eebveer Dee³eg<³e Jes®eues. meeJe&peefvekeÀ J³eemeHeerþ Je
Je=ÊeHe$es ³eeceOetve l³eebveer Yeejleer³e ceeCetme GHeeµeer Deens; Deieoer DeuHe eEkeÀJee DeHegN³ee DevveeJej lees
peieele Demeu³eeves Deieoer efkeÀjkeÀesU keÀejCeevesner l³ee®ee ce=l³eg neslees, ns l³eeves meJee¥®³ee ¢äerme
DeeCeues.
ns meJe&keÀ<e oeefjêîe HejcesµJej eEkeÀJee efvemeie& ³eeb®eer DeJeke=ÀHee Deens eEkeÀJee les DebieYetle Je
DeìU Deens, Demes l³eebvee keÀOeer®e Jeeìues veener. Yeejleer³eeb®es oeefjêîe ceeveJeefveefce&le Demeu³eecegUs les
keÀµeecegUs Deeues ³ee®ee µeesOe Ieslee ³esF&ue Je les otjner keÀjlee ³esF&ue, Demes l³eeb®es HeéfleHeeove nesles.
Yeejleeleerue oeefjêîee®³ee keÀejCeeb®ee µeesOe Iesle Demeleevee ³ee je<ì^Jeeoebveer JemeenleJeeoer jep³ekeÀlex Je
JemeenleJeeoer jepekeÀer³e J³eJemLee ³eecegUs pes IeìkeÀ Je p³ee µekeÌleer keÀe³e&jle Demeleele l³eeb®³eeJej Yej
efouee.
5. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®eer iejpe ë

oeoeYeeF& veewjespeer, ceneosJe ieeseEJeo jeve[s, megjWêveeLe ye@vepeea, peer. Jner. peesµeer ³ee meJe&
je<ìêr³e vesl³eebveer oeefjêîee®eer mecem³ee ner Yeejleer³eeb®eer GlHeeoveµekeÌleer Je Gpee& Jee{efJeC³ee®eer
cnCepes®e osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer mecem³ee Deens ns mecepeeJetve meebefieleues. l³eeb®³ee ¢<ìerves
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee DeLe& DeeOegefvekeÀ GÐeesieeb®ee peueo efJekeÀeme Demee neslee. DeeOegefvekeÀ HeefjJele&ve
keÀjlee ³esF&ue, ³eeefJe<e³eer l³eeb®³eeceO³es DeeOegefvekeÀ GÐeesie SkeÀ cenÊJee®eer µekeÌleer Demeu³ee®eer peeCeerJe
³ee meJee¥vee®e Peeueer nesleer. 18 peeves. 1902®³ee `yeWieeueer' ³ee DeeHeu³ee Je=ÊeHe$eele megjWêveeLe
ye@vepeea efueefnleele - jepekeÀer³e nkeÌkeÀemeeþer®eer ®eUJeU Yeejleer³eebvee keÀener keÀeU SkeÀ$e DeeCet
µekesÀue. HeCe ns HeÀU efceUlee®e efnlemebyebOee®eer meceevelee mebHeg<ìele ³esF&ue. Hejbleg Yeejleer³eeb®es J³eeHeejer
SskeÌ³e cee$e SkeÀoe He´mLeeefHele Peeues keÀer keÀOeerner ve<ì nesCeej veneer. HeefjCeeceer megªJeeleer®³ee
je<ì^Jeeoer vesl³eebveer DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeuee ceveeHeemetve Heeefþbyee efouee DeeefCe Hejje<ì^, J³eeHeej,
jsuJesceeie&, pekeÀelekeÀj, osµeer Je HejkeÀer³e ®eueve, efJeÊe Je keÀeceieej DeeoeRµeer mebyebefOele keÀe³eÐeeb®ee
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ³ee meJee&efOekeÀ cenÊJee®³ee cegÐeeb®³ee Deeveg<ebieeves®e efJe®eej kesÀuee.
86
l³ee®e JesUer yengleskeÀ meJe& je<ì^Jeeoer vesl³eebveer osµee®³ee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®eer iejpe

efkeÀleerner ceesþer Demeueer lejer les HejkeÀer³e Yeeb[Jeueeves veJns lej Yeejleer³e Yeeb[Jeueeves®e YeeieefJeueer
Heeefnpes, Demes þeceHeCes meebefieleues nesles. Hejosµeer Yeeb[Jeue osµeer meeOeve mebHeÊeer®es µees<eCe Je uetì
³eeb®es HeéfleefveOeerlJe keÀjles. ns oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®es efJeOeeve Heéfme× Deens. Hejosµeer Yeeb[Jeuee®³ee
meene³³eeves osµee®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee He´³elve keÀjCes cnCepes Jele&ceeve keÀeUeleerue
efkeÀjkeÀesU HeÀe³eÐeemeeþer DeeHeuee mebHetCe& YeefJe<³ekeÀeU®e ieneCe ìekeÀCes nes³e.
6. JemeenleJeeoer DeeefLe&keÀ megOeejCee SkeÀ µeeHe ë

osµeeleerue HejbHejeiele nmleesGÐeesieeb®ee Nneme DeHeIeeleeves Ie[tve Deeuee veJnlee l³eeuee cegkeÌle
J³eeHeej, jsuJesceeiee¥®eer yeebOeCeer keÀejCeerYetle Peeueer nesleer. SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele osµee®³ee
Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®³ee mJeªHeele HeÀej ceesþe HeÀjkeÀ He[uee neslee. ³ee J³eeHeeje®es mJeªHe keÀ®®³ee
ceeuee®eer efve³ee&le Je HekeÌkeÌ³ee ceeuee®eer Dee³eele Demes nesles. efyeéfìµeeb®es pekeÀeleefJe<e³ekeÀ OeesjCe efyeéfìµe
Yeeb[Jeueoejeb®³ee efnlemebJeOe&veemeeþer®e jeyeefJeues peele nesles. Þeerceble Je ceO³eceJeieea³e p³ee Jemlet
JeeHejleele l³eeb®³eeJej Dee³eelekeÀj DeekeÀejeJee Deµeer je<ì^Jeeoer vesl³eebveer ceeieCeer nesleer. mejkeÀejer
Ke®ee&®es efJeµues<eCe keÀjleevee oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer cnìues nesles keÀer - µeemekeÀer³e Ke®e& keÀjleevee
He´Lece efyeéfìµeeb®³ee meeceép³eJeeoer iejpee HetCe& keÀjC³eeJej Yej efouee peelees l³ee leguevesle efJekeÀeme Je
keÀu³eeCe keÀe³e&ke´ÀceeJej Hetjsmee Ke®e& nesle veener. mewv³eeJej nesCeeN³ee DeHeÀeì Ke®ee&Jej l³eebveer ìerkeÀe
kesÀueer nesleer.
6.3.2 mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×eble DeeefCe oeoeYeeF& veewjespeer

mebHeÊeer efveëmeejCee®ee efme×evle JemeenleJeeoeJejerue je<ì^Jeeoer ìerkesÀ®ee keWÀêefyebot neslee.
osµeeleerue ceguekeÀer DeeefCe ue<keÀjer efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eeb®es Jesleve DeeefCe efveJe=ÊeerJesleve, Yeejle
mejkeÀejves Iesleuesu³ee keÀpee&Jejerue J³eepe, efyeéfìµe Yeeb[Jeueoejeb®ee osµeeleerue veHeÀe DeeefCe nesce
®eepexme cnCepes Yeejleer³e He´µeemeveeJej Fbiueb[ceO³es nesCeeje Ke®e& Deeoer mJeªHeele Yeejleer³e Yeeb[Jeue
Je mebHeÊeer®ee HeÀej ceesþe Yeeie efye´ìvekeÀ[ss nmleebleefjle neslees cnCepes osµeeletve mebHeÊeer®es Jenve nesles.
ns je<ì^Jeeoer vesl³eebveer oeKeJetve efoues nesles.
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer `mebHeÊeer®³ee efveëmeejCee®ee' eEkeÀJee ieUleer®ee efme×evle (Drain

Theory) ceeb[uee ner iees<ì meJe&ceev³e Deens. ceW 1867 ceO³es l³eebveer Yeejleer³e mebHeÊeer®es
efye´ìvekeÀ[tve DeHenej nesle Demeu³ee®ee DeeefCe efye´ìve Yeejlee®es jkeÌleµees<eCe keÀjerle Demeu³ee®ee
efJe®eej He´Lece ceeb[uee. Heg{s megceejs HeVeeme Je<ex l³eebveer Yeejleer³e mebHeÊeer®³ee efveëmeejCeeefJeª×
meelel³eeves ceesefnce ®eeueefJeueer. meJe& He´keÀej®³ee He´®eej ceeO³eceeletve l³eebveer ³ee efJe<e³eeJej melele Yej
efouee.
oeoeYeeF&®³ee celes mebHeÊeer®es efveëmeejCe ns Yeejleer³eeb®³ee oeefjêîee®es cet}ieeceer keÀejCe nesles;

lemes®e lees efyeéfìµe jepeJeìerleerue cetueYetle oes<ener neslee. `DeeefLe&keÀ efve³eceeb®³ee keÀle&J³ekeÀþesj
DecebueyepeeJeCeercegUs veJns lej Ëo³eµetv³ejerl³ee Yeejleer³e mebHeÊeer efieUbke=Àle keÀjC³ee®³ee DeeefCe
Fbiue[uee Jeentve vesC³ee®³ee efyeéfìµe jepeJeìer®³ee OeesjCeecegUs eEkeÀyengvee, DeLe&µeeðeer³e efve³eceeb®ee
efJeHe³ee&mle Je efveo&³e JeeHej keÀªve efyeéfìµe µeemeve ³ee osµee®es jkeÌle µees<eCe keÀjerle Demeu³eeves ³ee
osµee®ee meJe&veeµe Ie[gve Deeuee.
87
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer DeeHeu³ee owvebefove Yee<eCeeletve Je efueKeeCeeletve ³ee®e cegÐeeJej

HejKe[HeCes cele ceeb[}s. efye´ìerµeeb®ee efomelees lees ®esnje Keje vemetve lees l³eeb®ee cegKeJeìe Deens.
l³ee®³ee Dee[tve efyeéfìµe jep³ekeÀlex DeeHeu³ee osµee®es µees<eCe keÀjerle Deensle. yee¿e peieeuee efomet
µekesÀue eEkeÀJee pees Heeefnu³eeJej les Ye³e®eefkeÀle nesleerue; Demee He´keÀej®ee vejmebnej Jee ceeueceÊes®ee
efJeOJebme Demee GIe[ Del³ee®eej ³ee µees<eCeele veener SJe{s®e. meO³ee®³ee Deefve<þ Je Dev³ee³e
Ke®e&He×leerves efyeefìµe jepeJeìerle Yeejleer³eeb®ee HeÀe³eoe neslees, ner efveJJeU keÀuHevee Deens; Gueì ³ee
He×leerletve Yeejleer³eeb®es jkeÌle keÀe{ues peele Deens DeeefCe ns JeemleJe Deens.
Yeejleer³eeb®es peerJeve Je ceeueceÊee ³eeb®es efyeéfìµe jepeJeìerle j#eCe kesÀues peele Deens, ³ee
efyeéfìµeeb®³ee oeJ³eeefJe<e³eer les efueefnleele, Yeejleele peerJeve Je ceeueceÊee megjef#ele Deens, ner SkeÀ
keÀuHevee Deens. He´l³e#eele cee$e Demes keÀenerner veener. SkeÀe®e DeLee&ves Yeejleer³eeb®es peerJeve Je ceeueceÊee
megjef#ele Deens DeeefCe lees DeLe& cnCepes DeeHemeeleerue eEkeÀJee osµeer mebmLeeefvekeÀeb®³ee eEnmee®eejeHeemetve
les megjef#ele Deensle; Hejbleg Fbie´peeb®³ee Hebp³eeKeeueer l³eeb®eer ceeueceÊee DeeefCe peerJevener megjef#ele
veener. megjef#ele Deens DeeefCe GÊeceefjl³ee megjef#ele Deens les SJe{s®e keÀer ojJe<eea leerve les ®eej keÀesìer
HeeQ[eb®eer osµeer ceeueceÊee HeÀmle keÀªve leer Fbiue[ceO³es vesC³eeme efyeéfìµe HetCe&HeCes megjef#ele Deens!
ueeKees Yeejleer³eebmeeþer peerJeve cnCepes DeOe&Heesìer eEkeÀJee GHeeµeer jenCes eEkeÀJee og<keÀeU Je jesiejeF& ns®e
nes³e.''
keÀe³eoe Je megJ³eJemLee ³eeb®³eeHeemetve nesCeeN³ee HeÀe³eÐeeefJe<e³eer les efueefnleele - ``SkeÀ cnCe

Deens keÀer `HeeþerJej ceeje, HeCe HeesìeJej ceeª vekeÀe.' osµeer mebmLeeefvekeÀeb®³ee jep³eele He´pee DeeHeues
GlHeeove DeeHeu³eepeJeU þsJet µekeÀle nesleer eEkeÀJee l³ee®ee GHeYeesie IesT µekeÀle nesleer. keÀOeerkeÀOeer
l³eeb®³ee HeeþerJej HeÀìkesÀ yemele. efyeéfìµe jepeJeìerle cee$e peveles®³ee YeesJeleer µeeblelee Demes, lesLes
eEnmee veener; HeCe l³eeb®eer ceeueceÊee µeebleHeCes, l³eebvee efomet ve oslee Je keÀUt ve oslee efnjeJetve Iesleueer
peeles. µeeblelesle®e l³eeb®eer GHeemeceej nesles, µeeblelesle®e Je µeebleHeCes®e les cejleele - keÀe³eoe Je
megJ³eJemLee peeie®³ee peeieer Deieoer ®eesKe Demeles!''
6.3.2 jescesµe®ebê oÊe DeeefCe mebHeÊeer efveëmeejCe efme×eble ë

oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®³eeHećeeCes Flej je<ì^Jeeoer vesles He$ekeÀej Je He´®eejkeÀ ³eebveerner DeeHeueer
DeLe&µeeðeer³e celes ceeb[ueer nesleer. jescesµe®ebê oÊe ³eebveer DeeHeu³ee `FkeÀe@vee@efcekeÀ efnmìêr Dee@HeÀ
Fbef[³ee' ³ee ie´bLee®ee cegK³e efJe<e³e mebHeÊeer efveëmeejCe efme×eble (Drain Theory) ne®e þsJeuee.
jepeeves pecee kesÀuesuee cenmetue met³ee&ves µees<etve Iesleuesu³ee peefceveerJejerue DeesueeJ³eeHećeeCes Demelees, lees
megefHekeÀ yeveefJeCeeN³ee ªHeele peefceveeruee Hejle keÀjeJe³ee®ee Demelees. Hejbleg ³ee osµeeletve efyeéfìµeebveer
µees<euee iesuesuee DeesueeJee HeeJemee®³ee ªHeele ³ee osµee®³ee YetceerJej veJns lej ogmeN³ee®e osµee®³ee
YetceerJej He[le Deens. meeOeve mebHeÊeer®es FlekeÌ³ee ceesþîee HećeeCeeJej Jenve nesle jeefnues lej
He=LJeerleueeJejerue keÀesCeleener mebHeVe osµe oeefjêer nesF&ue.
mebHeÊeer®³ee efveëmeejCe ne efme×eble FlekeÌ³ee meesH³ee He×leerves ceeb[C³eele Deeuee neslee keÀer,
meeceev³e µeslekeÀN³eeveener lees menpeHeCes mecepet µekeÀle neslee. l³eecegUs jepekeÀer³e peeie=leer Ie[Jetve
DeeCeC³eeme ³ee efme×eblee®ee KetHe®e GHe³eesie Peeuee. ogmeN³ee SKeeÐee osµeeleerue jefnJeeµeebvee Deejeceele
88
jenlee ³eeJes, ³eemeeþer DeeHeu³eeJej keÀj DeekeÀejues peeleele ne efJe®eej Dev³e keÀesCel³eener
efJe®eejeHes#eener, Yeejleer³eebvee DeefOekeÀ He´#egyOe keÀjerle neslee.
osµee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeuee peele Deens ³eeyeeyele je<ì^Jeeoer vesl³eebveer cnìues
nesles keÀer - osµe DeeefLe&keÀ ¢<ìîee ceeieemeuesuee Deens; keÀejCe efyeéfìµe mejkeÀej mJeleë®³ee J³eeHeej,
GÐeesie Je Yeeb[Jeuee®³ee efnleemeeþer®e osµeeJej jep³e keÀjerle Demetve osµeeleerue oeefjo´îe DeeefCe
ceeieemeuesHeCe ns JemeenleJeeoer jepeJeìer®es DeHeefjne³e& HeefjCeece Deensle. 28 peeves. 1896 ®³ee
`kesÀmejer' ®³ee DekeÀeble ueeskeÀceev³e efìUkeÀ efueefnleele, ``³egjesefHe³eve ueeskeÀebvee ®ejC³eemeeþer SkeÀ
kegÀjCe cnCetve eEnotmLeeve®ee efveefµ®ele®e JeeHej nesle Deens.'' kegbÀHeCe®e µesle Keele Demeu³eeJej GHee³e
keÀe³e keÀjCeej eEkeÀJee oeo keÀesCeekeÀ[s ceeieCeej?
mebHeÊeer®es Jenve yebo keÀje. Deµeer meesHeer Iees<eCee Yejleer³eebveer efoueer. ³ee Iees<eCes®ee HeéfleJeeo
keÀªve ueeskeÀeb®es meceeOeeve keÀjCes HejkeÌ³ee meeceép³eJeeoer jepeJeìer®³ee DeeìeskeÌ³eeyeensj®es nesles.
je<ìêr³e vesl³eebveer JemeenleJeeoeJej Je JemeenleJeeoer µeemeveeJej kesÀuesu³ee ìerkesÀleerue meJe& met$es
DeeefLe&keÀ efveëmeejCee®³ee efme×evleele SkeÀ$e Deeueer nesleer; keÀejCe GÐeesieOebos Je µesleer ³eebvee
Del³eeJeµ³ekeÀ Demeuesu³ee GlHeeokeÀ Yeeb[Jeuee®es osµeeceOetve Jenve nesle Demes. efveëmeejCee®ee ne
efme×eble JemeenleJeeoer J³eJemLes®³ee meJe&keÀ<e, SkeÀ mebIe Je HejmHej mebyebefOele DeeefLe&keÀ efJeµues<eCee®ee
SkeÀ ceeveefyebot neslee. ³ee efme×ebleecegUs®e efyeéfìµe jepeJeìer®³ee µees<ekeÀ mJeªHee®es efJeoejkeÀ oµe&ve
Ie[tve Deeues. Yeejleeletve Fbiue[uee nesle Demeuesu³ee mebHeÊeer®³ee efveëmeejCeeuee DeeHeuee HećegKe
ìerkeÀeefJe<e³e yeveJetve je<ìêr³e vesl³eebveer meeceép³eJeeoe®³ee DeeefLe&keÀ ieeY³eeuee®e mHe<ìHeCes Je
efveefYe&[HeCes nele Ieeleuee.
1. DeeefLe&keÀ efveëmeejCee®³ee efmeOoeblee®eer Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
6.4 Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejeb®ee Go³e
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUerle pes JesieJesieUs IeìkeÀ menYeeieer Peeues nesles. l³eeceO³es DeveskeÀ
Yeeb[Jeueoej J³ekeÌleerner nesl³ee. Flej DeveskeÀeHećeeCes l³eebveerner osµeemeeþer legªbieJeeme Yeesieuee DeeefCe
neueDeHes<ìener menve kesÀu³ee. je<ìêr³e ®eUJeUerµeer SkeÀªHe Peeuesu³ee Yeeb[JeueoejeceO³es peceveeueeue
yepeepe, Jee[erueeue ueuuetYeeF& cesnlee, me@c³etSue De@je@ve, ueeuee µebkeÀjueeue DeeoeR®eer veeJes
efJeµes<elJeeves Ieslee ³esleele. mJeleë keÀeBie´sme®es meYeemeo ve neslee p³ee DeveskeÀ Yeeb[Jeueoej J³ekeÌleeRveer
je<ìêr³e ®eUJeUer}e DeeefLe&keÀ Dev³e He´keÀej®es meene³³e kesÀues l³eeceO³es Debyeeueeue meejeYeeF&, peer.[er.
efyeuee& DeeefCe Jeeue®ebo efnje®ebo ³ee J³ekeÌleer cenÊJee®³ee nesl³ee. DeLee&le DeveskeÀ Yeeb[Jeueoej Je
89
J³eeHeejer je<ìêr³e ®eUJeUerHeemetve otjner jeefnues nesles. SJe{s®e veJns lej DeveskeÀebveer je<ìêr³e
®eUJeUeruee meefke´À³e efJejesOener kesÀuee neslee. cnCetve Yeeb[Jeueoej Jeiee&ves SkeÀ je<ìêr³e IeìkeÀ cnCetve
je<ìêr³e ®eUJeUer efJe<e³eer pes meJe&meeOeejCe OeesjCe DeJeuebefyeues nesles l³ee®es cegu³eceeHeve kesÀues Heeefnpes.
18J³ee µelekeÀele Fbiue[ceO³es DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer Peeueer. SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele

³egjesHeceO³es DeewÐeesefiekeÀ Jee{ He´®eb[ HećeeCeele Peeueer. HeCe Yeejleele HeÀej Gefµeje DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeme
megªJeele Peeueer. Heefnu³ee cene³eg×e®³ee keÀeUele ue<keÀjer ¢<ìîee Yeejlee®ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme nesCes
efyeéfìµeeb®³ee ¢<ìerves DeeJeµ³ekeÀ þjues. F.me. 1916 ceO³es Fbie´peebveer Yeejleele Fb[efmì^³eue
keÀefceµeve' mLeeHeve kesÀues. ³ee keÀefceµeveves pegv³ee Je veJ³ee GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeemeeþer He´³elve keÀjeJesle
Deµeer efµeHeÀejme keÀjC³eele Deeueer. lemes®e 1919 ®³ee ceeBvìsi³eg ®escemHeÀes[& megOeejCee keÀe³eÐeeves
He´l³eskeÀ Heébleele èf[Heeì&ceWì Dee@HeÀ Fb[efmì^pe' megª keÀjC³eele Deeues. 1922 ceO³es jep³e efJeÊeer³e
Dee³eesie, 1933 ceO³es pekeÀele ceb[U mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. 1924 ceO³es mìerue Fb[mìêr De@keÌì
Heeme keÀjC³eele Deeuee. ³ee meJe& OeesjCeeceOetve Yeejleele GÐeesieOebÐee®eer veJ³eeves GYeejCeer megª Peeueer.
F.me. 1914 les 1947 ³ee keÀeUele Yeejleele Yeeb[Jeueoej Jeiee&®ee Go³e Peeuee.
1. Yeeb[Jeueoej Jeiee&®ee efJekeÀeme ë

JemeenleJeeoer jepeJeìer®³ee peesKe[eKeeueer jentvener Yeejleer³e Yeeb[Jeueoej Jeiee&ves meeO³e
kesÀuesueer Heíeleer DemeeOeejCe Deµeer nesleer. JemeenleJeeoer jepeJeìerµeer neleefceUJeCeer keÀªve l³eebveer ns
³eµe efceUefJeues veJnles. lej Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejebveer mJeleë®³ee Yeeb[JeueeJej DeeHeuee efJekeÀeme
keÀªve Iesleuee. l³eebveer meece´p³eJeeoe®³ee Devegve³ee®es OeesjCe keÀOeerner DeJeuebefyeues veener. 1944-45
ceO³es `cegbyeF& ³eespevee' le³eej keÀªve GlHeeove, efJeÊe HegjJeþe DeeefCe HeCeve - J³eJemLee ³ee #es$eele
menkeÀejer J³eJemLee ueeiet keÀjC³ee®es meceLe&ve kesÀues, DeeefCe meJe&keÀ<e peceerve megOeejCeeb®ee HegjmkeÀej
kesÀuee. Hegª<eesÊeceoeme þeketÀjoeme, pes.Deej.[er. ìeìe, peer.[er.efyeuee&, Deoxµeerj oueeue, Þeerjece,
keÀmletjYeeF& ueeueYeeF&, S.[er.Þee@HeÀ DeeefCe pee@ve ceLeeF& Deeoer Yeeb[Jeueoej cegbyeF& ³eespevesle menYeeieer
Peeues nesles. F.me. 1920®³ee oµekeÀe®³ee megªJeeleer Heemetve®e pes.[er. efyeuee& DeeefCe Hegª<eesÊece
þeketÀjoeme ³eebveer DeefKeue Yeejleer³e HeeleUerJej Yeeb[Jeueoej Je GÐeesieHeleeR®eer mebIeìvee DemeeJeer
Demee He´³elve kesÀuee neslee. Lees[keÌ³eele JemeenleJeeoer jepeJeìer®³ee efJejesOeele jentve DeeefCe
JemeenleJeeoer jepeJeìer®³ee efnlemebyebOeeµeer melele mebIe<e& keÀjerle jentve Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejebveer
DeeHeueer Heíeleer kesÀueer nesleer ns ³ee efþkeÀeCeer ue#eele IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
2. efHeÀkeÌkeÀer®eer mLeeHevee (FICCI)

F.me.1927 ceO³es Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejebveer DeefKeue Yeejleer³e mlejeJej `HesÀ[jsµeve
Dee@HeÀ Fbef[³eve ®eWyeme& Dee@HeÀ keÀe@ceme& De@C[ Fb[mìêr, ³ee mebIeìves®eer mLeeHevee kesÀueer. Yeejleeleerue
Yeeb[Jeueoej Jeiee&®es HeéfleefveefOelJe keÀjCeejer mebIeìvee cnCetve efHeÀkeÌkeÀer cenÊJee®eer þjueer.
efHeÀkeÌkeÀer®³ee ceeO³eceeletve Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejebveer DeLe&J³eJemLes®³ee He´l³eskeÀ #es$eele meeceép³eJeeoer
lelJeebvee efJejesOe keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer.'
3. jepekeÀer³e #es$eele efHeÀkeÌkeÀer®ee HeÝeeJe ë

DeeHeu³ee mJeleë®³ee DeeefCe je<ìê®³ee DeeefLe&keÀ ceeieC³eemeeþer mebIe<e& keÀjCeejer mebIeìvee
Deµee mJeªHeele efHeÀkeÌkeÀer HeÀej keÀeU keÀece keÀjCes µekeÌ³e veJnles. HeCe jepekeÀejCeele DeeHeCe
HeÝeeJeerefjl³ee nmle#esHe keÀª µekeÀlees Demes Yeeb[Jeueoejebvee Jeeìt ueeieues. 1928 ceO³es mej
Hegª<eesÊece oeme ³eebveer megleesJee®e kesÀues keÀer, `DeeHeueer jepeveerefle Deelee DeeHeu³ee DeLe&keÀejCeeHes#ee
DeeHeu³eeuee JesieUer keÀjlee ³esCeej veener' Yeejleeleerue J³eeHeej DeeefCe GÐeesie je<ìêr³e ®eUJeUerµeer
90
efveie[erle Deensle. les je<ìêr³e ®eUJeUer®ee SkeÀ DebieYetle IeìkeÀ Deens. ®eUJeUeryejesyej®e Yeejleer³e
J³eeHeej DeeefCe GÐeesie ³eeb®eer Jee{ nesle jeefnue DeeefCe ®eUJeUer®³ee meeceL³ee&yejesyej®e l³eeb®esner
meeceL³e& Jee{le peeF&ue. F.me.1930 ceO³es peer.[er. efyeuee& ³eebveer ne®e ¢<ìerkeÀesCe ceeb[uee neslee.
DeeHeu³ee osµee®³ee mJeeleb$³e ue{îeemeeþer pes ue{e osle Deensle l³eeb®es nele yeUkeÀì keÀjCes ns®e
He´l³eskeÀ Yeejleer³e J³eeJemeeef³ekeÀe®es keÀle&J³e Deens.
4. Yeeb[Jeueoejeb®ee meeceép³eJeeoe®ee efJejesOeer ue{e ë

Yeeb[Jeueoej Jeie& meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeer neslee HeCe meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeeleerue ue{e
keÀesCel³ee He×leerves ue{JeeJee ³eeefJe<e³eer l³ee Jeiee&®eer mJeleë®eer Deµeer keÀener celes nesleer. IeìveelcekeÀ
ceeie&, JeeìeIeeìer Je ®e®ee& ³eeb®es les vesnceer meceLe&ve keÀjerle Demele. meJe&meeceev³eeb®ee meefJeve³e
keÀe³eosYebiee®ee ceeie& l³eebvee ceev³e veJnlee. meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ue{îeeletve meeceeefpekeÀ ke´Àebleer
¢<ìer#esHeele ³esF&ue DeeefCe l³eeletve Yeeb[Jeueµeener®³ee DeeefmlelJeeuee OeeskeÀe mebYeeJesue Deµeer Oeemleer
l³eebvee Jeeì nesleer. cee®e& 1930 ceO³es Hegª<eessÊeceoeme þeketÀjoeme ³eebvee ueeuepeer veejvepeer
efueefnleele - Deµee ke´ÀebleercegUs Keepeieer ceeueceÊesuee OeeskeÀe efvecee&Ce nesF&ue, keÀe³eosµeerj
DeefOekeÀeN³eeb®ee DeJeceeve keÀjC³ee®eer Je=Êeer yeeskeÀeUsue. YeefJe<³ekeÀeUeleerue mJejep³emejkeÀejueener ³ee
DeHeHe´Je=Êeer®es og<HeefjCeece YeesieeJes ueeieleerue. cnCetve Yeeb[Jeueoej Jeie& je<ìêr³e ®eUJeUeruee
IeìveelcekeÀ ®eUJeUer®³ee ìHH³eele DeeCeC³ee®ee melele He´³elve keÀjerle.
5. cegbyeF& ³eespevee ë
peer. [er. efyeuee& ³eebveer 1936 ceO³es Yeeb[Jeueoejebveer Deµee je<ì^JeeÐeebµeer neleefceUJeCeer
keÀjeJeer keÀer pes Yeeb[Jeueµeeneruee DevegketÀue Deensle DeeefCe meceepeJeeoe®³ee efJejesOeele Deensle. 1943
ceO³es peer. Sue. cesnlee ³eebveer J³eeHekeÀ megOeejCee keÀe³e&ke´Àce le³eej keÀjC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesCeeletve
³eg×esÊej DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meefceleer mLeeHeve kesÀueer. ³ee®e meefceleerves Heg{s cegbyeF& ³eespevee le³eej kesÀueer.
cegbyeF& ³eespevesceO³es peueo DeeefLe&keÀ Heíeleer DeeefCe meeOevemebHeÊeer®es v³ee³e efJelejCe ³eebmeejK³ee yeeyeeRJej
ieebYeer³ee&ves efJe®eej keÀjC³eele Deeuee neslee. Deµebleë je<ìêr³eerkeÀjCe, meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue
GÐeesieeb®eer mLeeHevee, peefceve megOeejCee, keÀeceieej - keÀu³eeCee®³ee ³eespevee ³eeb®es meceLe&ve keÀjC³eele
Deeues nesles. l³eecegUs Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejeb®es mJeleb$e HeÝeglJe He´mLeeefHele Peeues Demes cnCeeJes
ueeieues.
6.5 meejebµe ë
Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e ne kesÀJeU efyeéfìµe meÊesefJeª×®ee mebIe<e& vemetve, JemeenleJeeo,

DeeefLe&keÀ efceUJeCetkeÀ Je meeceép³eJeeoeefJeª×®ee lees mebIe<e& neslee. JemeenleJeeo DeeefCe Yeejleer³eeb®es
efnlemebyebOe ³eeb®³eeleerue ceO³eJeleea efJemebieleerceOetve Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU GYeer jeefnueer. efyeéfìµe
meÊeeOeerµe DeeHeu³ee jepekeÀer³e efve³eb$eCee®³ee DeeOeejs efyeéfìµe DeLe&J³eJemLee Je meceepe ³eeb®³ee
iejpeebvee HeéOeev³e osTve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee Je meceepe ³eebvee og³³ece mLeeve osle Deensle, ³ee
JemeenleJeeoe®³ee mJeªHee®es mHe<ì, µeeðeµeg× Je efveefµ®ele DeekeÀueve ®eUJeUer®³ee vesl³eebvee Peeues
DeeefCe veblej l³eebveer ³ee DeekeÀuevee®³ee DeeOeejs®e DeeHeueer ®eUJeU GYeer kesÀueer. meJe&meeOeejCeHeCes
osµee®eer Hejeieleer nesle Demetve l³ee®ee Hegjsmee efJekeÀeme nesle veener, ner iees<ì l³eeb®³ee ue#eele Deeueer.
³ee Hee³eeJej®e l³eebveer DeeHeueer Yeejleer³e JeemleJee®eer mecepe efJekeÀefmele kesÀueer DeeefCe nUtnUt SkeÀ
mHe<ì JemeenleJeeo efJejesOeer efJe®eej HeĆeeueer efJekeÀefmele kesÀueer.
91
SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee DeKesjerme je<ìêr³e vesl³eebveer JemeenleJeeoer µees<eCee®³ee leerve
He×leer veerìHeCes mecepeeJetve Iesleu³ee. uetìceej keÀj-DeekeÀejCeer DeeefCe Fbie´peebvee Yeejleele veeskeÀN³ee
osJetve, cegkeÌle Je Demeceeve J³eeHeeeje®³ee ceeO³eceeletve Je Yeejleele efyeéfìµe Yeeb[Jeuee®eer iebgleJeCetkeÀ
keÀªve JemeenleJeeoer jepeJeì Yeejleer³eeb®es µees<eCe keÀjerle nesleer. Yeejleeleerue mebHeÊeer®ee DeesIe
Fbiue[ceO³es JeUefJeC³ee®³ee lelJeeJej®e JemeenleJeeoe®eer meceie´ efJe®eejmejCeer keWÀefêle Peeueer nesleer.
Fbiue[ceOeerue DeewÐeesefiekeÀjCee®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e GÐeesieOebÐee®ee Nneme Peeuee Heeefnpes
ner l³eeb®eer Heefnueer YetefcekeÀe nesleer. µesleerletve DeefOekeÀeefOekeÀ cenmetue pecee Peeuee Heeefnpes ne otmeje
nslet l³eemeeþer pekeÀele efJe<e³ekeÀ OeesjCe, µeslemeeN³eeyeÎue®es OeesjCe efyeéfìµeebveer l³eeb®³ee J³eeHeejeuee
HetjkeÀ Je Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee ceejkeÀ Demes þsJeues. l³eecegUs k³eeHeej, GÐeesie Je jepekeÀer³e Je®e&mJe
³ee leerve ceeiee&veer Yeejleeleerue mebHeÊeer®es efveëmeejCe Fbiue[ceO³es nesT ueeieues.
oeoeYeeF&veer DeeHeu³ee Yee<eCeeletve Je efueKeeCeeletve ³ee®e cegÐeeJej Hegvne Hegvne peesj efouee
neslee. Yeejlee®es efnlekeÀlex ne efyeéfìµe µeemevee®ee Keje ®esnje vemetve lees l³eeb®ee cegKeJeìe Deens.
l³ee®³ee Dee[tve efyeéfìµe jep³ekeÀlex DeeHeu³ee osµee®es µees<eCe keÀjerle Deensle. Demes HeéfleHeeove l³eebveer
kesÀues. DeeOegefvekeÀ JemeenleJeeoe®³ee iebgleeiebgleer®³ee DeeefLe&keÀ j®evesle DeeefCe Yeejleer³e pevelee Je efyeéfìµe
jepeJeì ³eeb®³eeleerue HećegKe efJemebieleer®es µeeðeµeg× efJeµues<eCe ³ee cepeyetle Hee³eeJej l³eebveer DeeHeu³ee
je<ì^Jeeoe®eer GYeejCeer kesÀueer. Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejebveer SkeÀ je<ìêr³e IeìkeÀ cnCetve ³ee je<ìêr³e
®eUJeUerefJe<e³eer pes meJe&meeOeejCe OeesjCe DeJeuebyeerues nesles. l³eecegUs mJeeleb$³ee®ee ue{e ³eµemJeer
Peeuee. DeeHeues efoIe&keÀeueerve efnlemebyebOe keÀesCeles Deensle, ns DeesUKeC³eele Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejebveer
efJeµes<e HeíeuYelee oeKeefJeueer. l³eecegUs Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU ceO³eceJeieea³e efJe®eejHeĆeeueer®³ee
Je®e&mJeeKeeueer keÀe jeefnueer ns mecepeles.
6.7 He´keÀjCeeleerue cenÊJee®es He´µve
He´µve 1. efyeéfìµe meÊes®eer DeeefLe&keÀ OeesjCes Je l³ee®es HeefjCeece ³eeb®es ìerkeÀelcekeÀ Hejer#eCe keÀje.
He´µve 2. mebHeleer efveëmeejCe efme×eblee®es Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee meboYee&le cegu³eceeHeve keÀje.
He´µve 3. Yeejleer³e Yeeb[Jeueoejeb®eer je<ì^Jeeoe®³ee Go³eeleerue YetceerkeÀe mHe<ì keÀje.
He´µve 4. Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee Go³eeleerue cenÊJee®es ìHHes meebiee.
1. Yeejlee®ee mJeeleb$³e mebIe<e& - [e@. Sced. Jner. keÀeUs kesÀ meeiej, HeyueerkesÀµeve - HegCes
2. Fbef[³eeped mìîeue HeÀe@j Fbef[HeW[vme - efyeHeve ®ebê
3. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme - [e@. megceve JewÐe
4. cee@[ve& Fbef[³ee - Kegjevee kesÀ. Sue.
5. meesµeue ye@keÀieéTb[ Dee@HeÀ Fbef[³eve ve@µeveefuePeced - osmeeF& S. Deej.


92
7
je<ì^Jeeoe®ee Go³e Je Yeejleer³e je<ìêr³e
keÀeBie´sme®eer mLeeHevee
Growth of Nationalism
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 He´mleeJevee
7.2.1 je<ì^Jeeoe®ee Go³e ë
7.2.1 je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®eer keÀejCes
1. Heeµ®eel³e efµe#eCee®ee HeÝeeJe
2. He´µeemekeÀer³e SkeÀlee Je megJ³eJemLee
3. Heeµ®eel³e efµe#eCee®ee HeÝeeJe
4. megOeejCeeJeeoer ®eUJeUer
5. oUCeJeUCe Je meb®eejmeeOevee®ee efJekeÀeme
6. Yeejleer³e Je=ÊeHe$es Je efve³elekeÀeueerkeÀ
7. Yeejleer³e meeefnl³e Je meeefnl³eerkeÀ
8. Heeµ®eel³ee®es lelJe%eeve
9. efnboer peveles®eer DeeefLe&keÀ ogjeJemLee
10. efyeéfìµee®es JebµeÜs<ee®es OeesjCe
11. ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es keÀe³e&
12. ieJnve&j pevejue efueìve®eer pegueceer jepeJeì
13. F}ye&ì efyeue
7.3 Yeejleeleerue jepekeÀer³e mebmLee®eer efveefce&leer
1. yebieeueceOeerue jepekeÀer³e mebIeìvee
2. cegbyeF& Heébleeleerue jepekeÀer³e mebIeìvee
3. ceêeme FueeK³eeleer} jepekeÀer³e mebIeìvee
4. HeébleerkeÀ mebIeìvee®eer keÀeceefiejer
7.4 Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer mLeeHevee ë
1. keÀeBie´sme®eer O³es³es Je GefÎ<ìîes
7.5 keÀeBie´sme®ee Heefnuee keÀeueKeb[ (ceJeeUJeeo / vescemle) 1885-1905
7.5.1 vescemlee®eer efJe®eejmejCeer - keÀe³e&He×leer
7.5.2 je<ìêr³e keÀeBie´sme®es keÀe³e& 1885-1905
93
1. jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ieeNneCeer ceeb[ueer
2. Hejosµeeleerue ueeskeÀeb®³ee ieeNneC³eekeÀ[s ue#e
3. He´µeemekeÀer³e megOeejCee
4. v³ee³eefJe<e³ekeÀ Je Flej megOeejCee®eer ceeieCeer
5. je<ìêr³e ®eUJeUer®eer Hee³eeYejCeer kesÀueer.
7.5.3 vescemle keÀeBie´sme®³ee keÀe³ee&®es cegu³eceeHeve
7.6 je<ìêr³e keÀeBie´sme®ee efÜleer³e keÀeueKeb[ peneue je<ì^Jeeoe®ee Go³e 1905 les 1919
peneue je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®eer keÀejCes
1.efye´ìerµe meÊes®es Kejs mJeªHe keÀUeues.
2. efyeéfìµeebveer kesÀuesues DeeefLe&keÀ µees<eCe
3. keÀeBie´sme®³ee keÀeceefiejeryeÎue veejepeer
4. meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ®eUJeUer
5. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Je mejkeÀej®es peveleskeÀ[s De#ec³e ogue&#e
6. uee@[& keÀPe&ve®eer pegueceer jepeJeì
7. yebieeue®eer HeÀeUCeer
peneue je<ì^JeeÐeeb®eer efJe®eejmejCeer Je keÀe³e&He×leer
3. JebieYebie Deeboesueve
4. je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer YetefcekeÀe - megjle keÀeBie´sme
5. je<ìêr³e ®eUJeUer®eer Heíeleer
6. mJeosµeer - yeefn<keÀej ®eUJeU
7. ueeskeÀceev³e efìUkeÀ - l³eeb®es je<ìêr³e ®eUJeUerleerue keÀe³e& peneueJeeoe®es cegu³eceeHeve
7.7 meejebµe
7.8 He´keÀjCeeleerue cenÊJee®es He´µve.
7.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee

 Yeejleele je<ì^Jeeoe®ee Go³e nesC³eeme keÀesCeleer keÀejCes keÀejCeerYetle þjueer ns meebielee ³esF&ue.
 je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer mLeeHevee nesC³eeHetJeea Yeejleele keÀesCel³ee jepekeÀer³e mebmLee Go³eeme Deeu³ee
nesl³ee ns efJe<eo keÀjlee ³esF&ue.
 je<ìêr³e keÀeBie´s®eer mLeeHevee keÀµeer Peeueer Je l³eemeeþer Heg{ekeÀej keÀesCeer Iesleuee ns mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
 je<ìêr³e keÀeBie´sme®ee Heefnuee keÀeueKeb[ (1885-1905) ³ee keÀeUeleerue keÀeBie´sme®eer YetefcekeÀe Je
keÀe³e& mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
94
 je<ìêr³e keÀeBie´sme®ee ogmeje keÀeueKeb[ (1905-1920) peneue keÀeBie´sme ³ee keÀeueKeb[ele

keÀeBie´sme®es mJeªHe keÀmes yeouele iesues ns meebietve efle®es je<ìêr³e ®eUJeUerleerue keÀe³e& meebielee
³esF&ue.
7.1 Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®ee efkekeÀeme
`je<ì^Jeeo' ³ee mebkeÀuHevesceO³es meJee¥le cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes, osµeeleerue peveles®³ee ceveeble
SskeÌ³ee®eer YeeJevee Je osµeHe´sce efvecee&Ce nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Deµee He´keÀej®es YeeJeveelcekeÀ SskeÌ³e
p³eeJesUer ueeskeÀebceO³es efvecee&Ce nesles; l³eeJesUer Oece&, Jebµe, Yee<ee Fl³eeoer IeìkeÀebvee ieewCe mLeeve
Demeles. DeþjeJ³ee µelekeÀeHeemetve ³ee mebkeÀuHeves®ee peiee®³ee Feflenemeele efJe®eej kesÀuee peelees
`je<ì^Jeeo ner SkeÀ YeeJevee Demetve leer He´l³eskeÀeuee DeeHeu³ee osµeeJej He´sce keÀjeJe³eeme efµekeÀJeles.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele `je<ì^ Je je<ì^Jeeo (Nation & Nationalism)' ³ee mebkeÀuHeveeb®ee efJekeÀeme
nesle iesuee. efJeµes<eleë ³egjesHeceO³es He´Lece ³ee efJe®eejmejCeer®ee He´meej Peeuee.'
Yeejleer³eeb®³ee ceveeble ner YeejleYetceeryeÎue He´sce, Deelceer³elee nesleer. Hejbleg `SkeÀmebIe Yeejle'
efkebÀJee Deecner meJe& Yeejleer³e SkeÀe®e osµee®es veeieefjkeÀ Deenesle Je DeeHeCe DeeHeu³ee osµee®es mJeeleb$³e
DeyeeOeerle jeKeues Heeefnpes ns efJe®eej Yejleer³eeb®³eele ªpeues veJnles. Deµee He´keÀej®eer je<ìêr³elJee®eer
peeCeerJe Yeejleer³eeb®³ee ceveele efJeefJeOe keÀejCeebveer 19J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le peeie=le Peeueer.
efyeéfìµeeb®eer jepeJeì Yeejleele efmLejeJeu³eeveblej SkeÀerkeÀ[s efyeéfìµeebveer ³ee osµee®es DeeefLe&keÀ µees<eCe
megª kesÀues lej ogmejerkeÀ[s Heeµ®eel³e efµe#eCe, efyeéfìµeeb®ee meeceép³eJeeo - l³eeb®ee SkeÀí$eer Debce}
peg}ceer jepeJeì F. DeveskeÀ keÀejCeebveer ³ee osµeele veJepeeie=leerme meg©Jeele kesÀ}er. ³esLeerue yeg×erJeeoer
ueeskeÀebveer jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ HeýeesOeve Ie[Jegve DeeCeues. l³eecegUs DeveskeÀ jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ
®eUJeUer Go³eeme Deeu³ee. Je Yeejleele nUtnUt jepekeÀer³e mebIeìve Ie[tve Deeues DeeefCe l³eeb®³eele
je<ìêr³elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. meÊeeOeeN³ee efJeª× ueeskeÀ jepekeÀer³e mebIeìvee GYeeª
µekeÀleele ner keÀuHevee®e cegUer veJeerve nesleer. Hejbleg je<ì^Jeeoe®³ee efveefce&leercegUs ner iees<ì Ie[tve Deeueer.
SkesÀkeÀeUer Heeµ®eel³e cnCetve ieCeu³ee iesuesu³ee ³ee efJe®eejmejCeer®ee He´meej Yeejleer³eeb®³eelener nesTve
l³eebveer efyeéfìµeeb®³ee efJejesOeele DeeJeepe GþefJeC³eeme megjJeele kesÀueer.
Heeµ®eel³e mebmke=Àleer®³ee HeÝeeJeeves Yeejleele DeeOegefvekeÀ jepekeÀer³e efJe®eej efJekeÀefmele Peeues.

je<ì^Jeeoe®eer Jee{ Peeueer. l³eecegUs Yeejleer³eeb®³ee ceveele efye´ìerµeeb®eer pegueceer jepeJeì, l³eebveer megª
kesÀuesues DeeefLe&keÀ µees<eCe Je JeCe&Yesoer OeesjCe ³eeefJe<e³eer Demeblees<e Jee{erme ueeieuee neslee. Yeejleer³e
ueeskeÀeble je<ìêr³elJee®eer YeeJevee efJekeÀefmele nesT ueeieueer. l³eecegUs DeeHeu³ee keÀener mecem³ee
meesefJeC³eemeeþer lemes®e mebIeìve Ie[Jetve DeeCetve efyeéfìµemeÊesefJeª× ueeskeÀcele le³eej keÀjC³eekeÀjerlee
DeefKeue Yeejleer³e mJeªHee®³ee mebIeìves®eer efoJemesefoJeme DeeJeµ³ekeÀlee Jeeìt ueeieueer nesleer.
l³ee¢<ìerves ³ee osµeele jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ peeie=leer nesJet ueeieueer nesles. osµee®³ee efJeefJeOe Yeeieele
HeéosefµekeÀ mJeªHee®³ee mebIeìvee Go³eeme ³esT ueeieu³ee nesl³ee. yebieeue, cegbyeF& Je ceêeme Heébleele
Deµee He´keÀej®³ee mebIeìvee Go³eeme Deeu³ee nesl³ee. SkebÀojerle osµeele je<ì^Jeeoer efJe®eeje®es Jeejs Jeent
ueeieues nesles.
95
7.2.1 Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®eer keÀejCes
Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee ceveeble je<ì^Jeeoe®ee Peeuesuee Go³e ner Del³eble cenÊJee®eer Ieìvee Deens.
DeeHeCe meJe& Yeejleer³e Deenesle. efyeéfìµeeb®eer meÊee DeeHeu³ee osµeeJej Demetve DeeHeCe Heejleb$³eele
Deenesle ³ee meÊesefJeª× mJeeleb$³e®eUJeU GYeer keÀªve DeeHeCe mJeleb$e Peeues Heeefnpes ner je<ì^Jeeoe®eer
YeeJevee Yeejleer³eeb®³ee ceveele 19J³ee µelekeÀeb®³ee GÊejeOee&le efvecee&Ce Peeueer. ner Ieìvee
DeekeÀefmceleefjl³ee eEkeÀJee SkeÀeSkeÀer Ie[tve Deeuesueer veener. ³ee je<ì^Jeeoe®³ee efveefce&leer®³ee Heeþerceeies
DeveskeÀ keÀejCes Deensle.
efyeéfìµeeb®³ee JemeenleJeeoeme Yeejleer³eebkeÀ[tve megjJeeleerHeemetve®e efJejesOe nesle neslee. ne efJejesOe

jepesjpeJee[s, mebmLeeefvekeÀ, mebmLeeefvekeÀeb®³ee mesJesletve keÀceer Peeuesues mewefvekeÀ, µeslekeÀjer Fl³eeoer®³ee
yeb[eU³eeletve He´keÀì nesle neslee. Hejbleg ne efJejesOe DemebIeefìle, mLeeefvekeÀ mJeªHee®ee Je je<ìêr³elJee®ee
DeYeeJe Demeuesuee neslee. l³eecegUs ³ee GþeJeeuee eEkeÀJee ®eUJeUeruee je<ìêr³e ®eUJeU cnCelee ³esle
veJnles. 19J³ee µelekeÀe®e µesJeì®³ee oesve oµekeÀele ner HeefjefmLeleer yeoueueer. YeejleeceO³es
je<ì^Jeeoe®ee Go³e Peeuee. 1885 ceO³es je<ìêr³e meYes®eer mLeeHevee Peeueer. Je ³ee®e je<ìêr³e meYes®³ee
vesle=lJeeKeeueer Heg{erue keÀeUele je<ìêr³e mJeªHee®eer mJeeleb$³e ®eUJeU GYeer jeefnueer l³eeceeies
je<ì^Jeeoe®ee Go³e cenÊJee®ee neslee. ³ee je<ì^Jeeoe®ee Go³e nesC³eemeeþer DeveskeÀ keÀejCes keÀejCeerYetle
Peeueer nesleer leer Heg{erueHećeeCes Deensle.
1. efyeéfìµe meeceép³eJeeo Je jepekeÀer³e SskeÌ³e ë efyeéfìµeeb®ee Yeejleeleerue efJemleej ne Yeejleeleerue

je<ì^Jeeoe®³ee Go³eeme keÀejCeerYetle þjuesuee Deens. efyeéfìµeeb®eer meÊee ³ee osµeele He´mLeeefHele
nesC³eeHetJeea Yeejle jepekeÀer³e ¢<ìîee efJemkeÀUerle neslee. Yeejleele DeveskeÀ ueneve-ueneve jep³es nesleer.
DeeHeues íesìs jep³e cnCepes®e osµe Deµeer mebkegÀef®ele YeeJevee jep³ekeÀlex Je ueeskeÀeb®eer ner Demes ceesieue Je
cejeþîeebveer ceesþer meeceép³es GYeer kesÀueer. Hejbleg mebHetCe& Yeejle SkeÀe meÊes®³ee DecebueeKeeueer keÀOeer®e
Deeuee veJnlee. ³ee ueneve jep³eeletve SkeÀ je<ìêr³elJee®eer YeeJevee keÀOeer®e efvecee&Ce Peeueer veJnleer.
efyeéfìµeebveer mebHetCe& Yeejleele DeeHeues meeceép³e He´mleeefHele kesÀues. keÀeµceerj les keÀv³eekegÀceejer He³e¥le
mebHetCe& Yeejleele Heefnu³eeboe®e Demee SkeÀí$eer DebceueeKeeueer Deeuee neslee. ³ee jepekeÀer³e SskeÌ³eecegUs
je<ì^Jeeoeme Hees<ekeÀ keeleeJejCe efvecee&Ce Peeues. Yeejle ne SkeÀ osµe Deens. ner SskeÌ³e YeeJevee Yeejleer³eele
efvecee&Ce Peeueer. ³ee IeìvesyeÎue Heés. cetve cnCeleele, “British imperialism in india gave
her a political Unity under a third party in spite of the many
discordant elements in Indian society.”
2. He´µeemekeÀer³e SkeÀlee Je megJ³eJemLee ë efyeéfìµeebveer DeeHeu³ee HeéosefµekeÀ efJemleejeyejesyej®e mebHetCe&

Yeejleele SkeÀ®e He´µeemeve ³eb$eCee efvecee&Ce kesÀueer. meJe& Yeejleer³eemeeþer meceeve keÀe³eoe, meceeve v³ee³e
³eb$eCee Je megJ³eJemLee efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs efYeVe Yeeef<ekeÀ Je efYeVe Heébleer³e SkeÀe®e He´µeemekeÀer³e
met$eele yeebOeues iesues. efyeéfìµe HetJe& keÀeUeleerue DejepekeÀlee mebHeg<ìele ³esTve Yeejleele µeeblelee Je
megJ³eJemLee efvecee&Ce Peeueer. ner µeeblelee Je megJ³eJemLee meebmke=ÀeflekeÀ SskeÌ³eeuee Je efJekeÀemeeuee Hees<ekeÀ
þjueer. l³eecegUs ³ee osµeele je<ìêr³elJee®eer YeeJevee efJekeÀeme nesC³eeme ceole Peeueer.
efyeéfìµe FeflenemekeÀej efie´HeÀerLe cnCelees, `èfye´ìerµe µeemeve keÀeUele Yeejleer³eeJej kegÀµeue

DeeefCe µekeÌleerµeeueer µeemevee®ee HeÝeeJe He[uee Je p³eeJesUer efYeVe-efYeVe #es$eele SkeÀlee efvecee&Ce Peeueer.
peeleer, Oece&, Yee<ee Je meeceeefpekeÀ efmLeleer ³eebleerue efYeVelJeecegUs pejer JesieUsHeCe keÀe³ece jeefnues lejer
SkeÀe®e mejkeÀej®³ee efve³eb$eCeecegUs Yeejleer³eeble SkeÀ met$elee efvecee&Ce nesC³eeme megjJeele Peeueer.''
96
3. Heeµ®el³e efµe#eCee®ee HeÝeeJe ë ³ee osµeele efyeéfìµeeb®eer meÊee efmLejeJeu³ee veblej l³eebveer ³esLes
Heeµ®eel³e He×leer®eer efµe#eCe J³eJemLee megª kesÀueer. Fbie´peebveer DeeHeu³ee He´µeemevee®³ee meesF&meeþer
Yeejleer³eebvee Fbie´peer efµe#eCe osC³ee®es OeesjCe mJeerkeÀeªve Fbie´peer efµe#eCe osCeeN³ee µeeUe megª kesÀu³ee.
³ee efµe#eCeeletve ³esLeerue®e efueefHekeÀ Jeie& efceUeJee ne nsleg neslee. lees l³eeb®ee nsleg meeO³e Peeuee Hejbleg
Yeejleer³eeb®³ee ¢<ìerves keÀener ®eebieues HeefjCeece Peeues. Fbie´peer Yee<es®es %eeve Yeejleer³eebvee Peeu³eeJej l³ee
Yee<esleerue mece=× %eevee®eer DeesUKe ³esLeerue ueeskeÀebvee Peeueer. efceuìve, µesues, yeWLece efceue, mHesvmej,
ªmees, ne@uìsDej ³eeb®³ee efJe®eeje®eer ceeefnleer ³esLeerue ueeskeÀebvee Peeueer. mJeeleb$³e mecelee ueeskeÀµeener
je<ì^Jeeo Je je<ìêr³elee ³ee efJe®eejeb®eer l³eebvee ueeieCe nesTve je<ìêr³e SskeÌ³ee®eer YeeJevee l³eeb®³eele
efvecee&Ce Peeueer. l³eeyeÎue 1865 ceO³es S[efJeve Devee&u[ves efuenues nesles keÀer ``Yeejleeuee SkeÀ je<ì^
yeefveJeC³ee®es keÀe³e& ceesþs ceesþs Jebµe ³eeDeeOeer keÀª µekeÀues veenerle eEkeÀJee DekeÀyejeuee DeeHeu³ee
Goejlesves eEkeÀJee efìHetuee DeeHeu³ee ke´Àew³ee&ves pes peceues veener les keÀe³e& Yeejleemeeþer jsuJesves keÀªve
oeKeefJeues.'' ns S[efJeveves kesÀuesues efJeOeeve YeeJeer keÀeUele Kejs þjuesues efomeles.
jsuJesHećeeCes®e [ekeÀ J³eJemLee Je leeje³eb$eeves mebHetCe& osµeeuee pees[C³ee®es keÀe³e& kesÀues. ³ee
mebHeke&À meeOeveeveer Yeejlee®³ee efJeefYeVe Yeeieele jenCeeN³ee pevelesuee HejmHej mebyebOe þsJeC³eele ceole
kesÀueer. l³eecegUs pevelesle SkeÀefpevemeerHeCee efvecee&Ce Peeuee.
4. Yeejleer³e Je=ÊeHe$es Je efve³elekeÀeef}kesÀ ë Fbie´peeb®³ee Deeieceveeveblej Yeejleele Je=ÊeHe$ee®ee Go³e

Peeuee. HeéjbYeer ³egjesefHe³eve ueeskeÀebveer Yeejleele íeHeKeevee megª kesÀuee. keÀeueeblejeves Yeejleer³e
Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme Peeuee. 1875 He³e¥le Yeejleeleerue efJeefJeOe Heébleeletve 374 Je=ÊeHe$es efveIele
nesleer. ³ee Je=ÊeHe$eebveer efyeéfìµeekeÀ[tve Yeejleer³e ueeskeÀebJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeme Jee®ee HeÀes[C³ee®es
keÀe³e& kesÀues. cegbyeF& Heéleeble %eeveHe´keÀeµe, kesÀmejer, Keeveosµe, cejeþe, lej yebieeueceOetve eEnot HesìêrDeì,
yebieeueer, Fbef[³eve efcejj Je Dece=leyePeej Heef$ekeÀe efveIes ceêeme ceOetve ò eEnot ns Je=ÊeHe$e efveIes.
meeceép³eJeeoer efyeéfìµe µeemekeÀebveer DeveskeÀ yebOeves Ieeuetvener ³ee Je=ÊeHe$eebveer efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ Je
jepekeÀer³e OeesjCeeJej peenerj efìkeÀe keÀªve Yeejleer³eebvee peeie=le keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀues. Yeejleer³e
Je=ÊeHe$eebveer je<ì^Jeeoe®³ee efveefce&leerme Hees<ekeÀ keÀe³e& kesÀues. yebieeue ie@Pesì, cegbyeF& mecee®eej, ®ebefêkeÀe,
oHe&Ce, %eeveHe´keÀeµe ³eemeejK³ee efve³eblekeÀeueerkeÀeveerner je<ì^Jeeoe®³ee Jee{erme ceole kesÀueer.'
5. Yeejleer³e meeefnl³e Je meeefnl³eerkeÀ ë je<ì^Jeeoe®³ee Jee{ermeeþer Je=ÊeHe$eeHećeeCes®e Yeejleer³e

meeefnl³e Je meeefnl³eerkeÀ ³eebveer cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer kesÀuesueer Deens. yebieeueceO³es yebefkeÀce®ebê ®eìpeea,
efoveyebOeg efce$e, jefJebêveeLe ìeieesj, F&µJej®ebê efJeÐeemeeiej, ceneje<ìêle ueeskeÀefnleJeeoer, efJe<Cegµeeðeer
ef®eHeUtCekeÀj, efµe. ce. HejebpeHes Fl³eeoeRveer je<ì^Hesće efvecee&Ce keÀjCeejs efueKeeCe kesÀues. Goe.
yebefkeÀce®ebê ®eìpeea ³eeb®³ee `Deeveboceþ' ³ee keÀeobyejerleerue `Jebos ceelejced' ns ieerle mJeeleb$³e
®eUJeUer®³ee keÀeUeleerue Iees<eieerle þjues. lemes®e Fbie´peer Yee<esleerue DeveskeÀ ie´bLee®es Yeejleer³e Yee<esle
Yee<eeblejs Peeueer Je Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee Jee®eveele Deeueer. Heeµ®eel³e efJe®eejHeĆeeueer Yeejleer³eebvee
mecepeueer l³eecegUs Yeejleele pevepeeie=leerme ceole Peeueer.
6. Heeµ®eel³ee®es lelJe%eeve ë Heeµ®eel³e efJe®eejJeblee®³ee lelJe%eevee®ee Yeejleer³e pevelesJej He´l³e#e Je

DeHe´l³e#e HeefjCeece Ie[tve Deeuee. mHesvmej efceue, ªmees, Jne@uìsDej, ceeBìsmkeÌ³et, keÀeue& ceekeÌme& ³ee
efJe®eejJeblee®³ee lelJe%eevee®eer DeesUKe Yeejleer³eebvee Peeueer. ªmeesves mJeeleb$³e Je meceles®ee,
ceeBìsmkeÌ³etves meÊeeefJeYeepevee®ee, uee@keÀves HeéfleefveefOekeÀ ueeskeÀµeener®ee Je ceekeÌme&ves meceepeJeeoe®ee
efJe®eej ceeb[uee. ³ee efJe®eejJeblee®³ee efJe®eejecegUs He´WÀ®e jep³eke´Àebleer Ie[tve Deeueer. DeveskeÀ efþkeÀeCeer
jepesµeener Je mejbpeeceµeener®ee µesJeì nesTve ueeskeÀµeener®eer mLeeHevee Peeueer nesleer. ³ee Ieìveeb®ee
97
HeefjCeece Yeejleer³e pevelesJej ner Ie[Jetve Deeuee. ³eeyeÎue oeoeYeeF& veewjespeer cnCeleele, ``We
learnt new lesson that kings are People and the people, are for
their kings.''
7. Yeejleer³e peveles®eer DeeefLe&keÀ ogjeJemLee ë efyeéfìµeebveer ³ee osµee®es ceesþîee HećeeCeele DeeefLe&keÀ
µees<eCe ®eeueefJeues nesles. l³eecegUs Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee efoJeeUKeesjerkeÀ[s efveIeeueer nesleer.
efyeéfìµeebveer Yeejleeletve keÀ®®ee ceeue keÀceer eEkeÀceleerle IesTve Fbiue[uee vesuee Je l³ee®ee HekeÌkeÀe ceeue
yeveJetve lees Hegvne Yeejleer³e yeepeejHesþsle efJekeÀuee. Yeejleer³e GÐeesieOebÐeeJej l³eebveer peyejomle keÀj
yemeefJeues. l³eecegUs FLeues Oebos yemeues. ueeskeÀeb®³eeJej yeskeÀejer®eer HeeUer Deeueer. ³ee osµeeleerue ueeskeÀeb®es
oeefjêîe Jee{ues. Lees[keÌ³eele cnCepes Yeejle keÀ®®ee ceeuee®ee HegjJeþe keÀjCeeje Je HekeÌkeÀe ceeuee®eer
efJeke´Àer keÀjCeejer efyeéfìµeeb®eer yeepeejHesþ yeveuee. efyeéfìµeebveer efJeefJeOe ceeiee¥veer keÀesìîeeJeOeer ªHe³eeb®eer
mebHeÊeer Fbiue[uee vesueer. lemes®e efyeéfìµe veeskeÀjoejebvee He´®eb[ Heieej efoues. Yeejleer³eebvee cee$e keÀceer
Heieej efoues peeF&. µesleer GlHeeoveeleerue Ieì. JesUesJesUer He[Ceejs og<keÀeU, GÐeesie Oebos yeg[eu³ee
³eecegUs ³esLeerue pevelee MelekeÀeveg MelekeÀe®eer oefjêer yeveueer. l³eevee keÀesCeer Jeeueer jeefnuee veener.
l³eecegUs efyeéfìµe meÊesyeÎue Yeejleer³eeb®³eele ceesþîee HećeeCeele Demeblees<e Jee{erme ueeieuee. nsvjer
keÀe@ìve Je efJeueer³ece nbìj ³eeb®³ee celes, `ceeWieuee®³ee keÀeUele mebHeVe Demeuesuee ne osµe 100 Je<ee&®³ee
efyeéfìµeeb®³ee jepeJeìerle oeefjêîee®³ee ielexle ueesìuee iesuee.' SkebÀojerle eEnogmLeeveeleerue ueeskeÀeb®eer
efyeéfìµeebveer ®eeueJeuesueer DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ, l³eeb®eer Del³ee®eejer JeeieCetkeÀ Fl³eeoercegUs
efyeéfìµeeyeÎue Yeejleer³eeb®³ee ceveele Demeblees<ee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues. uee@[& me@efuemeyejer ³ee
1875 meeueer Yeejleceb$eer Demeuesu³ee ceglmeÐeeves Yeejlee®es DeHeej jkeÌle µees<eCe efyeéfìµe jepeJeìerves
kesÀues Demeu³ee®ee efveJee&Ue efouee Deens. 1880 meeueer iue@[mìveves Yeejlee®es oeefjêîe ns efyeéfìµe
meeceép³eJeeoer efveleer®ee DeHeefjne³e& HeefjCeece Demeu³ee®eer keÀyegueer efoueer Deens. Lees[keÌ³eele cnCepes
veeveeefJeOe ceeiee&veer Je<ee&vegJe<ex efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥veer ®eeueefJeuesues DeLe&µees<eCe pej LeebyeefJeues veener
lej osµee®ee DeeefLe&keÀ efJeveeµe DeìU Deens Je lees ìeUC³eemeeþer jepekeÀer³e nkeÌkeÀ efceUefJeCes
Del³eeJeµ³ekeÀ Deensle ne efJe®eej Yeejleer³eele je<ì^Jeeoer YeeJevee efvecee&CenesC³eeme GHekeÀejkeÀ þjuee.
8. efyeéfìµeeb®es JebµeÜs<ee®es OeesjCe ë efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥veer DebieerkeÀejuesues JebµeefJeÜs<eer OeesjCener

je<ì^Jeeoe®³ee Jee{erme keÀejCeerYetle Peeuesues efomeles. YeejleeJej DeeHeuee jepekeÀer³e HeÝeeJe He´mLeeefHele
kesÀu³eeHeemetve efyeéfìµe jep³ekeÀlex DeeHeu³ee meebmke=ÀeflekeÀ Je JeCe&Þes<þlJee®ee ìWYee efcejJeerle Demele. meJe&
Yeejleer³eebvee pejer les keÀener Heéfle<þerle Je G®®e efµeef#ele Demeues lejer meJee¥vee nerve Je keÀceer opee&®es
uesKeerle Demele. l³eecegUs pesles Je efpele, jep³ekeÀlex Je He´pee ³eeb®³eeleerue ojer melele ªboeJele iesueer.
1877 ceO³es ef[iyeer veeJee®ee efvejer#ekeÀ efueefnlees, ``³egjesefHe³evme eEnogmLeeve®³ee ueeskeÀebvee JeeF&ì
JeeieCetkeÀ osleele DeeefCe Sleosµeer³eeb®³ee yejesyej®es l³eeb®es Jele&ve Deveeoj Je G×ìHeCee oeKeefJeCeejs
Demes.'' He´Jeeme keÀjleevee pej Yeejleer³e J³ekeÌleer Heefnu³ee Jeiee&letve He´Jeeme keÀjerle Demesue lej efyeéfìµe
ueeskeÀ l³eeme yeensj keÀe{erle Demele. SKeeoe ieesje DeefOekeÀejer jml³eeves peele Demesue lej l³eeuee
Yeejleer³eebveer vecemkeÀej keÀjeJee Demes l³eebvee Jeeìle Demes. Demee vecemkeÀej ve kesÀu³eeme l³ee
Yeejleer³eeuee keÀener JesUe ob[ YejeJee }eies. jepee jececeesnve je@³e meejK³ee J³ekeÌleeRvee meg×e ner
ceeveneveer meesmeeJeer ueeieueer nesleer. v³ee³eoeve #es$eelener efyeéfìµe v³ee³eeefOeµe He#eHeele keÀjerle Demele.
iebYeerj iegvne keÀªvener Fbie´pe iegvnsieejebvee meeceev³e efµe#ee osle Demele. Yeejleer³eebvee cee$e keÀ[keÀ
efµe#ee kesÀu³ee peele. efye´ìerµe ueeskeÀ Yeejleer³eebvee keÀeUs cnCetve efnCeJele Demele.
98
He´µeemeveeleerue veeskeÀN³eeyeeyelener YesoYeeJe kesÀuee peele Demes. G®®e Heos µekeÌ³elees
Yeejleer³eebvee veekeÀejueer peele Demele. uee@[& [uenewmeer Je uee[& nsmìeRipe ³eebveer Yeejleer³eeb®³ee
keÀe³e&#ecelesyeÎue peenerj µebkeÀe J³ekeÌle kesÀueer nesleer. efyeéfìµeeb®³ee ³ee JebµeÜs<eer OeesjCeecegUs
Yeejleer³eeb®eer Demceerlee Je mJeeYeerceeve peeie=le Peeuee neslee.
9. ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es keÀe³e& ë efyeéfìµe jepeJeìerle l³eeb®³ee meÊesefJeª× osµeele HeéjbYeeHeemetve®e

efvejefvejeÈ³ee efþkeÀeCeer GþeJe Peeues nesles. ³ee meJe&®e GþeJeeb®³eeceeies je<ìêr³e Je=Êeer Demesue Demes
cnCelee ³esCeej veener Hejbleg efye´ìerµeeb®³eekeÀ[tve nesCeeN³ee Dev³ee®ee efJeª× ue{C³ee®eer He´Je=Êeer
Yeejleer³eeb®³eele nesleer ns ³ee GþeJeeletve efme× nesles. Deµee He´keÀej®es GþeJe Yeejlee®³ee efvejefvejeÈ³ee
Yeeieele Ie[tve Deeues nesles. yebieeue ceOeerue mebLeeUeb®ee GþeJe, cegbyeF& Heébleeleerue jeceesµeer keÀesUer Je
efYeuue ³eeb®es GþeJe, ceêemeceOeerue Heeuesieejeb®es GþeJe, Deesefjmeeleerue KeeW[eb®ee Je Deemeeceeleerue
Keebmeer®ee GþeJe Demes DeveskeÀ efþkeÀeCeer GþeJe Ie[tve Deeues nesles. ceneje<ìêle JeemegosJe yeUJeble
HeÀ[kesÀ ³eebveer lej HejefkeÀ³e Fbie´peebvee ³ee osµeeletve nekeÀuetve ueeJeues Heeefnpes Deµee je<ìêr³e
YetefceceskesÀletve kesÀuesuee GþeJe cenÊJee®ee neslee. ³ee meJe& GþeJeeletve efyeéfìµe meÊesefJeª×®eer ®eer[,
mebleeHe J³ekeÌle nesle neslee. efye´ìerµe meÊes efJeª× ue{C³ee®eer je<ì^Jeeoer YeeJevee l³eeletve He´keÀì nesle
nesleer.
10. ieJnve&j pevejue efueìve®eer pegueceer jepeJeì ë meve 1876 les 1880 ³ee keÀeUele ie. pe.
cnCetve efueìve®eer vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer nesleer. l³eeb®eer pegueceer jepeJeì Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee
Jee{erme keÀejCeerYetle þjuesueer nesleer. meve 1876-78 ³ee oesve Je<ee&le osµeele og<keÀeU He[tve l³eele
50 ueeKe ceeCemes cejCe HeeJeueer. Hejbleg efueìveves ³ee IeìveskeÀ[s HetCe& ogue&#e kesÀues. og<keÀeU
efveJeejC³ee®³ee ¢<ìerves keÀenerner ³eespevee DeeKeu³ee veenerle. l³eecegUs ueeskeÀeb®es KetHe®e neue Peeues cee$e
FkeÀ[s efouueerle 1877 meeueer ojyeej YejJetve mJeleë®³ee JewYeJee®es Je meeceL³ee&®es Heóµe&ve kesÀues.
l³eemeeþer ueeKees ªHe³es Ke®e& kesÀues.
meve 1878 meeueer osµeer Yeeef<ekeÀ Je=ÊeHe$ee®eer cegmkeÀìeyeer keÀjC³eemeeþer `Jnvee&keÌ³eguej He´sme
De@keÌì' Heeme keÀªve Je=ÊeHe$e mJeeleb$³eeJej efveye¥Oe Ieeleues. lemes®e l³ee®e Je<eea `Deecme& De@keÌì' Heeme
keÀªve Yeejleer³eebvee HejJeev³eeefµeJee³e µeðe yeeUielee ³esCeej veener ns mHe<ì kesÀues. Fbiue[ceOeerue
mHeOee& Heefj#esuee yemeC³ee®eer Je³eesce³ee&oe 21 Jeªve 19Jej DeeCeueer l³eecegUs Yeejleer³eebvee ³ee
Heefj#esuee yemeCes DeJeIe[ Peeues. ceB®esmìjntve ³esCeeN³ee keÀeHe[eJejerue Dee³eelekeÀj (Hee®e ìkeÌkesÀ) yebo
kesÀu³eeves les keÀeHe[ Deefleµe³e mJemle ojeves efceUt ueeieu³eeves ³ee osµeeleerue keÀeHe[Oeboe yemeuee. Je ³ee
GÐeesieOeboeleerue ueeskeÀ osµeesIe[eruee ueeieues. uee[& efueìve®³ee ³ee pee®ekeÀ Je pegueceer keÀe³eÐeecegUs
ueeskeÀeble Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee. cnCetve®e megjWêveeLe ye@vepeea cnCeleele keÀer, `ùee@[& efueìve®eer
jepeJeì SkeÀe DeLee&ves Jejoeve®e þjueer. l³eeb®³ee OeesjCeecegUs®e Yeejleer³e pevelee peeie=le Peeueer Je
je<ìêr³e Deeboesueveele Glejueer.''
11. Fuyeì& efyeue ë uee@[& efueìveveblej 1880 ceO³es ie. pe. cnCetve uee@[& efjHeve®eer vesceCetkeÀ
keÀjC³eele Deeueer. l³eebves Yeejleer³e ueeskeÀeJejerue Dev³ee³e otj keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. JeebefµekeÀ
YesoYeeJe keÀjCeejs `Deecme&De@keÌì' Je `Jnvee&keÌ³eguej He´sme De@keÌì' jÎ kesÀues. DeHeÀieeCe ³eg×e®ee µesJeì
kesÀuee. efyeéfìµe jepeJeìerle efnbogmLeeveeleerue v³ee³eJ³eJemLee He#eHeeleer nesleer. Yeejleer³e v³ee³eefOeµeebvee
³egjesefHe³eve iegvnsieeje mebyebOeer®ee Keìuee ®eeueefJeC³eeme yeboer nesleer. ne He#eHeele otj keÀjC³eemeeþer
99
efjHeveves keÀe³eoe ceb$eer uee@[& Fueyeì& ³eeme ne YesoYeeJe veenermee keÀjCeejs efyeue keÀe³eosceb[Uele
ceeb[C³eeme meebefieleues. les yeerue `Fueyeì& yeerue' ³ee veeJeeves Heéfme× Deens. ns yeerue ³egjesefHe³eve ueeskeÀebvee
DeHeceeveemHeo Jeeìues. cnCetve ³eeefyeueeefJeª× ³egjesefHe³eve ueeskeÀebveer èf[HesÀvme DemeesefµeSµeve' mLeeHeve
keÀªve ³ee keÀe³eÐee®³ee efJejesOeele Je efjHeve efJeª× ®eUJeU GYeer kesÀueer µesJeìer efyeéfìµe mebmeosves ³ee
efyeueele yeoue kesÀuee. ³ee DeeboesueveecegUs Yeejleer³eebvee leg®í uesKeC³ee®eer Fbie´peeb®eer Je=Êeer GIe[
Peeueer. keÀe³eosµeerj Deeboesueve keÀmes keÀjeJes Je l³eemeeþer mebIeìerle nesC³ee®eer efkeÀleer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles ³ee®es %eeve ner Yeejleer³eebvee efceUeues. meYee, cees®ex, efveoµe&ves ³eecegUs mejkeÀejJej oyeeJe
DeeCeC³ee®es SkeÀ veJes µeðe ³ee efyeuee®³ee efveefceÊeeves Yeejleer³eebvee ueeskeÀebvee mecepeues.
1. Yeejleer³e jeä^Jeeoe®³ee Go³ee®eer keÀejCeefceceebmee keÀje.
7.2 Yeejleeleerue jepekeÀer³e mebIeìveeb®eer efveefce&leer

19J³ee µelekeÀe®³ee ceO³eeHeemetve Yeejleele efJeefJeOe keÀejCeebveer je<ìêr³e YeeJeves®eer peeie=leer
nesC³eeme megªJeele Peeueer nesleer. l³ee®eer®e HeefjCeerleer cnCepes je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee mLeeHeves Deieesoj
keÀener HeébleerkeÀ mJeªHee®³ee mebIeìvee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. l³ee yebieeue, cegbyeF&Heéble Je ceêeme ceO³es
nesl³ee. ³ee mebIeìveele HeécegK³eeves JekeÀerue He$ekeÀej, [e@keÌìj, HeéO³eeHekeÀ - efµe#ekeÀ Fl³eeoer
megefµe#eerle ceO³ece Jeieea³eeb®ee YejCee neslee. l³eebveer efye´ìerµe Heeue&ceWìkeÀ[s Depe&efJevebl³ee keÀªve keÀener
ceeieC³ee ceev³e keÀªve Iesleu³ee nesl³ee. He´µeemeveele megOeejCee, Yeejleer³eeb®ee He´µeemeveeleerue menYeeie
Jee{efJeCes Je efµe#eCeHe´meej Ie[Jetve DeeCeCes ³ee yeeyele l³ee ceeieC³ee nesl³ee. ³ee jepekeÀer³e mebIeìvee
yebieeue Je cegbyeF& Heébleele peemle meefke´À³e nesl³ee.
1. yebieeueceOeerue jepekeÀer³e mebIeìvee

jepee jececeesnve je@³e Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ Je jepekeÀer³e peeie=leer®es Je
meveoµeerj ®eUJeUer®es He´Jele&keÀ nesles. Yeejleer³eeb®³ee Deef[De[®eCeer mees[efJeC³eemeeþer He´µeemekeÀ
cnCetve Fbie´pee®es ue#e JesOeC³eemeeþer He´³elve keÀjCeejs jepee jececeesnve je@³e ns Heefnues Yeejleer³e nesles.
l³eebveer He´sme De@keÌì Je p³etjer De@keÌì keÀe³eÐeeefJeª× l³eebveer pevecele peeie=le keÀªve kebÀHeveer mejkeÀejuee
efveJesove efoues nesles. l³eeb®³ee Deveg³ee³eebveer®e F.me. 1836 ceO³es `JebieYee<ee He´keÀeefµekeÀe meYee' ³ee
jepekeÀer³e mebmLes®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer.
F.me.1837 ceO³es ÜejkeÀeveeLe ìeieesj ³eebveer peefceveoej Jeiee&®³ee efnle mebyebOee®³ee
j#eCeemeeþer ùeB[ nesu[me& DemeesefµeSµeve' veeJee®eer mebmLee mLeeHeve kesÀueer. ³ee mebIeìves®eer GefÎ<ìîes
ce³ee&efole Demeueer lejer l³ebeveer He´µveeb®eer mejkeÀej ojyeejer oeo ueeJetve IesC³eemeeþer meveoµeerj
jepekeÀer³e ceeie& Devegmejuee neslee.
100
1839 ceO³es pee@pe& Lee@cHemeve ³ee Fbie´peeves Yeejleer³e peveles®³ee efnlemebyebOeekeÀ[s efyeéfìµe
meÊes®es ue#e JesOeC³eemeeþer èfye´ìerµe Fbef[³ee meesmee³eìer' ner mebmLee ueb[veuee mLeeHeve kesÀueer nesleer.
Heg{erue keÀeUeble peefceveoej DemeesefµeSµeve Je efye´ìerµe Fbef[³ee meesmee³eìer ³ee oesvner mebIeìveeb®es
efJeueerveerkeÀjCe keÀªve èfyeéfìµe Fbef[³eve DemeesefµeSµeve' veeJee®eer mebmLee 18 Dee@keÌìesyej 1851
ceO³es mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. ³ee mebIeìveves 1852 meeueer Jejerue mebmLes®es mebmeoskeÀ[s DeeHeu³ee
leke´Àejer®es Je ceeieC³eeb®es efveJesove meeoj kesÀues nesles.
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer efnbogmLeeve®³ee mecem³eeb®eer ®e®ee& keÀjCes, l³eeb®eer Fbiue[ceOeerue

ueeskeÀebvee ceeefnleer osCes Je Fbiue[ceOeerue ueeskeÀceleeb®ee efyeéfìµe mejkeÀejJej oyeeJe DeeCetve eEnoer
ueeskeÀeb®eer HeefjefmLeleer megOeejCes ³ee GÎsµeeves 1866 ceO³es F&mì Fbef[³ee DemeesefµeSµeve®eer mLeeHevee
kesÀueer. ³ee mebmLes®³ee DeveskeÀ µeeKee Yeejleeleerue HećegKe µenjele megª keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee.
yebieeueceO³es efoJemeWefoJeme jepeefkeÀ³e peeie=leer Jee{erme ueeieueer nesleer. 1870 veblej ns

jepekeÀer³e HeefjJele&ve Jesieeves Ie[tve ³esle nesles. èEnot HesìêrDeì Je Dece=leyePeej' ³ee He$ekeÀele keÀener
jepekeÀer³e nkeÌkeÀe®eer ceeieCeer keÀjC³eele Deeueer nesleer. jepekeÀer³e peeie=leer nesC³ee®³ee ¢<ìerves®e Dece=le
yePeej Heef$ekesÀ®es mebHeeokeÀ efµeefj<ekegÀceej Iees<e ³eebveer `Fbef[³eve ueerie' ner mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer
nesleer. Heg{erue keÀeUele yebieeue ceOeerue ³egJekeÀeb®³eele je<ì^Jeeoer efJe®eejeb®ee HeÝeeJe Jee{t ueeieuee.
l³eeletve®e megjWêveeLe ye@vepeea Je Deevebo ceesnve Iees<e ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer `Fbef[³eve ueerie ner mebIeìvee
efJemeefpe&le keÀªve 26 peguew 1876 jespeer `Fbef[³eve DemeesefmeSµeve Dee@HeÀ keÀuekeÀÊee' ner mebmLee
mLeeHeve kesÀueer Deeueer. jepekeÀer³e He´µveeJej HeÝeeJeer ueeskeÀcele le³eej keÀjCes Je meceeve jepekeÀer³e
mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ueeskeÀeble SkeÀlee efvecee&Ce keÀjCes ner oesve GefÎ<ìîes ³ee mebIeìvesmeceesj nesleer.
³ee mebIeìves®³ee µeeKee yebieeue Je yebieeue yeensj®³ee keÀener µenjele mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee.'
2. cegbyeF& Heébleeleerue jepekeÀer³e mebIeìvee ë

cegbyeF& Heébleele 19J³ee µelekeÀe®³ee ceO³eeHeemetve®e jepekeÀer³e peeie=leerme megjJeele Peeueer
nesleer.. 1848uee SefuHeÀmìve ceneefJeÐeeue³eele `mìg[bì efueìjjer De@v[ mee³ebefìefHeÀkeÀ
DemeesefµeSµeve' ³ee mebmLes®eer mLeeHeve Peeueer nesleer. l³eecegUs cegbyeF&leerue peeie=le ueeskeÀebvee meeJe&peefvekeÀ
peerJeveele menYeeieer nesC³ee®es meeOeve efceUeues nesles. meve 1852 meeueer peieVeeLe µebkeÀjµesþ, [e@.
YeeT oepeer uee[ Fl³eeoer ceb[UeRveer `yee@cyes DemeesefmeSµeve' ®eer mLeeHevee kesÀueer. ³ee mebIeìvesves
Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee efnleemeeþer keÀener nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀeje®eer ceeieCeer keÀjCeejs SkeÀ efveJesove efyeéfìµe
mebmeosuee meeoj kesÀues nesles.
cegbyeF&HećeeCes®e HegC³eelener jepekeÀer³e meefke´À³elee efomet ³esG ueeieueer nesleer. Þeer. ieCesµe
JeemegosJe peesµeer ³eebveer DeeHeues menkeÀejer ke=À<Ceepeer vetuekeÀj, meoeefµeJejeJe ieesJeb[s ³eeb®³ee ceoleerves 2
SefHeúe 1870 jespeer `HegCee meeJe&peefvekeÀ meYee' mLeeHeve kesÀueer nesleer. pevelee Je kebÀHeveer mejkeÀej
³eeb®³eeleerue ogJee meeOev³ee®es keÀe³e& ³ee mebIeìvesves kesÀues nesles. v³ee. jeve[s ³eeb®eer He´sjCee ner mebmLee efn
mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³eeme keÀejCeerYetle Peeueer nesleer.
uee@[& efueìve®eer Heéfleieeceer keÀejefkeÀo& Je Fueyeì& efJeOes³ekeÀeJejerue Jeeo ³ee®ee cegbyeF&®³ee

jepekeÀer³e #es$eeJej HeÝeeJe He[uee neslee. efHeÀjespeµene cesnlee, yeêgÎerve le³³eyepeer, v³ee. kesÀ.ìer. lesuebie
³eebveer F.me. 1885 ceO³es `yee@cyes He´smeer[svmeer DemeesefmeSµeve ³ee mebIeìves®eer mLeeHevee kesÀueer. ns
101
efleIesner cegbyeF&®³ee leerve peceeleer®es HeéfleefveOeerlJe keÀjerle nesles. Depe& efJevebl³ee ³ee ceeO³eceeletve
mebIeìvesves keÀe³e& kesÀues nesles.
3. ceêeme FueeK³eeleerue jepekeÀer³e mebIeìvee

ceêeme Heébleelener keÀener jepekeÀer³e mebmLee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. yebieeueceOeerue efyeéfìµe
Fbef[³eve DemeesefµeSµeve®eer µeeKee ³ee mJeªHeele `ceêeme vesefìJn DemeesefµeSµeve' ³ee mebmLes®eer mLeeHevee
Peeueer nesleer. ³ee mebmLesves 1853®³ee ®eeì&j keÀe³eÐee®³ee DeeOeer efyeéfìµe mebmeosuee SkeÀ efveJesove
efoues nesles. meve 1857 veblej ner mebmLee yebo He[ueer.
meve 1884 ceO³es jbie³³ee vee³e[t, megyyeejeJe Hebleueg megye´ïeC³ece De³³ej Je Sce.
JeerjjeIeJee®ee³e& ³eebveer `ceêeme cenepeve meYee' mLeeHeve kesÀueer. ³ee mebIeìvesves peevesJeejer 1885
meeueer efJeefOeceb[Uele Yeejlee®³ee HeéfleefveOeeR®ee meceeJesµe keÀjC³ee®eer ceeieCeer kesÀueer nesleer. meÊes®es
efJeYeepeve keÀjC³eele ³eeJes Deµee He´keÀej®³ee ceeieC³ee cenepeve meYee keÀjerle Demes.
4. HeébleerkeÀ mebIeìvee®eer keÀeceefiejer

yebieeue, cegbyeF& Je ceêeme ³ee Heébleele p³ee efvejefvejeÈ³ee mebIeìvee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee.
l³eebveer nUtnUt peve peeie=leer®es keÀe³e& kesÀu³ee®es efomeles. ³ee mebIeìveebveer ³esLeerue ueeskeÀeb®eer ieeNneCeer
efye´ìerµe mejkeÀej®³ee efveoµe&veeme DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. l³ee ceeieC³ee Keeueerue ÒeceeCes nesl³ee
1. keÀeHemee®³ee Dee³eeleerJej keÀj ueeoC³eele ³eeJee (1875)

2. µeemekeÀer³e G®®eHeoele Yeejleer³e ueeskeÀebvee He´sJeµe efceUeJee. (1879)
3. DeHeÀieeCe ³eg×eletve eEnogmLeeveves ceeIeej I³eeJeer.
4. µeðeyeboer keÀe³eoe jÎ keÀjC³eele ³eeJee. (1878)
5. osµeer Je=leHe$eeJejerue yeboer ceeies I³eeJeer. (1878)
6. Dee³e.meer.Sme. ³ee meJeex®®e meveoer Heefj#esme yemeC³eemeeþer Yeejleer³e efJeÐeeL³ee¥vee HejJeeveieer
osC³eele ³eeJeer Je l³eemeeþer Demeuesueer Je³eesce³ee&oe Jee{efJeC³eele ³eeJeer. Fl³eeoer DeveskeÀ ceeieC³ee ³ee
mebIeìveebveer ceeb[u³ee Je l³eebvee DeefKeue Yeejleer³e mJeªHe HeéHle Peeues. HeébleesHeébleer DemeCeeN³ee
mebIeìvee SsJepeer pej osµeHeeleUerJej SkeÀ®e jepeefkeÀ³e mebIeìvee Demesue lej l³eeme DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Je
efJemle=le mJeªHe HeéHle nesF&ue Demes DeveskeÀ Yeejleer³e vesl³eebvee Jeeìt ueeieues nesles.
1. Òeebleer³e mebIeìveeb®³ee keÀe³ee&®es cegueceeHeve keÀje.
102
7.3 Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBies´me®eer mLeeHevee (1885)
DeefKeue Yeejleer³e jeäêr³e mJeªHee®eer SKeeoer mebIeìvee DemeeJeer Demes DeveskeÀ Yeejleer³eebvee
Jeeìle Demeleevee®e efveJe=Êe efyeéfìµe meveoer DeefOekeÀejer mej De@ueve Dee@keÌìsefJnSve ¿egce ³eebveer
yepeeJeuesueer YetefcekeÀe l³ee ¢<ìerves cenÊJee®eer nesleer. ¿egce ns Hebpeeye®es ceepeer ues. ieJnve&j Je ieJnve&j
pevejue®es meske´sÀìjer nesles. l³eebvee Yeejleer³eeb®³eele efyeéfìµeeefJejesOeer efkeÀleer Demeblees<e Deens ³ee®eer
peeCeerJe nesleer. 1865 ceOeerue yebieeue®³ee veerU ceUs ceeuekeÀeefJeª× Yeejleer³e µeslekeÀN³eebveer kesÀuesuee
mebIe<e&, ceueyeejceOeerue efyeéfìµe efJejesOeer yeb[, JeemegosJe yeUJeble HeÀ[keWÀ®ee efyeéfìµe efJejesOeer GþeJe
Fl³eeoer Ieìvee efyeéfìµe efJejesOeer Demeblees<ee®eer PeuekeÀ nesleer. ³ee Demeblees<ee®ee mHeÀesì nesTve
efyeéfìµeeb®es jep³e GodOJemle nesT ve³es Deµeer l³eeb®eer F®íe nesleer. Yeejleeleerue mebYeeJ³e efJeOJebme
ìeUC³eemeeþer Yeejleer³e megefµeef#ele Jeiee&uee efJeOee³ekeÀ keÀe³ee&keÀ[s JeUefJeC³ee®eer iejpe ¿egceves
DeesUKeueer. cnCetve l³eebveer Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee Demeblees<eeme JewOe ceeie& GHeueyOe JneJee. cnCetve
Yeejleer³e ueeskeÀeb®eer jepekeÀer³e mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³ee®eer ³eespevee DeeKeueer. 1882 veblej l³eebveer
lemee peeCeerJeHetJe&keÀ He´³elve megª kesÀuee neslee.
1 cee®e& 1883 jespeer keÀuekeÀÊee efJeÐeeHeerþe®³ee HeoJeeroeve He´mebieer, peenerjHeCes DeeJeenve

keÀªve HeVeeme efveYeea[ Je efvemJeeLeea ³egJekeÀebveer meeceeefpekeÀ He´µveeJej menkeÀe³e& keÀjC³eemeeþer ³eeJes
Deµeer ceeieCeer kesÀueer nesleer. ¿egce®³ee ³ee DeeJeeneveeuee le©Ceebveer Heéflemeeo efouee DeeefCe l³eeb®³ee®e
menkeÀe³ee&ves l³eebveer 1884 meeueer `Fbef[³eve ve@µeveue ³egefve³eve' ³ee veeJee®eer mebIeìvee mLeeHevee kesÀueer
nesleer `meeceeefpekeÀ megOeejCee Je osµee®eer Heíeleer mejkeÀej®³ee ceoleerves, meveoµeerj ceeiee&ves Ie[Jetve
DeeCeCes' ns ³ee mebIeìves®es O³es³e nesles. ¿egce®³ee efJe®eejeuee uee@[& vee@Le&yeg´keÀ, pee@veyeéFve Je uee@[&
efjHeve ³eebveer GÊespeve efoues. ¿egceves JneF&meje@³e uee[& [HeÀjerve®eer Yesì Iesleueer. Yeejleeleerue
efJe®eejJebleeveer SkeÀ$e ³esJetve megOeejCeeyeeyele efJe®eejefJeveerce³e keÀjeJee, ®e®ee& keÀjeJeer, efyeéfìµe
He´µeemeveeleerue oes<e oeKeJeeJesle, Lees[keÌ³eele cnCepes Fbiue[ceOeerue efJejesOeer He#eemeejKes keÀe³e& keÀjeJes
Deµeer F®íe [HeÀjerveves J³ekeÌle kesÀueer. Yeejleer³e peveles®ee Demeblees<e SKeeÐee mebIeìves®³ee
ceeO³eceeletve J³ekeÌle keÀªve l³eeleerue nJee keÀe{tve I³eeJeer. (Safety Valve) Demee [HeÀjerve®ee
GÎsµe neslee. cnCetve l³eeves ¿egce®³ee keÀe³ee&uee Heeefþbyee oµe&efJeuee. De@ueve ¿egceves Yeejleeleerue
efvejefvejeÈ³ee mebIeìveevee He$es HeeþJetve efo. 22 ef[meWyej 1885 jespeer HegC³eele DeefOeJesµeve Iesleues.
l³ee®es ³epeceeve Heo HegC³ee®³ee `meeJe&peefvekeÀ meYes' keÀ[s nesles. Hejbleg l³ee®e JesUer HegC³eele keÀe@ueje®eer
meeLe megª Peeu³eecegUs ner meYee cegbyeF& ³esLes 28 ef[meWyej 1885 jespeer ieeskegÀUoeme lespeHeeue
mebmke=Àle keÀe@uespeceO³es Peeueer. ns DeefOekesµeve leerve efoJeme ®eeueues. ³ee DeefOeJesµevee®es DeO³e#e
Gcesµe®ebê ye@vepeea ns nesles. ³ee DeefOeJesµeveele®e DeefOeke=ÀleHeCes `Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer' mLeeHevee
Peeueer. ³ee DeefOeJesµeveele efHeÀjespeµene cesnlee, v³ee. lesuebie, oeoeYeeF& veewjespeer, ueeuee uepeHeleje³e,
uees. efìUkeÀ, vee. ieesKeues, efoveµeeB Jee®íe, vejWêveeLe mesve, efieefjpee Yet<eCe cegKepeea, v³ee. jeve[s,
[e@. Yeeb[ejkeÀj, DeepejkeÀj, jbie³³ee vee³e[t, Heb[erle ceove ceesnve ceeueJeer³e Fl³eeoer efceUtve 72
HeéfleefveOeer nesles. ³ee efµeJee³e S. Dees. ¿egce, Jes[jyeve& nsvjer keÀe@ìve vee@ì&ve ns efyeéfìµe DeefOekeÀejer ner
npej nesles. Deµee jerleerves `je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer' mLeeHevee Peeueer.
DeefKeue Yeejleer³e jepekeÀer³e mebIeìvee mLeHeC³ee®³ee le³eejerle Demeuesu³ee Yeejleer³e vesl³eebveer

¿egceuee keÀeBie´sme mLeeHevesle keÀe menkeÀe³e& kesÀues Je ¿egce®eer keÀeBie´sme mLeeHevesleerue YetefcekeÀe efJe<eo
keÀjleevee efyeHeve®ebê cnCeleele. `DeefKeue Yeejleer³e jepekeÀer³e mebIeìvee GYeejC³eemeeþer Oe[He[le
103
Demeuesu³ee jepekeÀer³e vesl³eebvee Deµeer mebIeìvee nJeer nesleer keÀer peer osµee®³ee jepeefkeÀ³e, DeeefLe&keÀ
Heíeleermeeþer Peìsue. les Heg{ejer cevemJeer je<ì^YekeÌle nesles. HejkeÀer³e mejkeÀej®es nmlekeÀ veJnles. l³eebveer
¿egceµeer menkeÀe³e& kesÀues ³ee®ee DeLe& Ske{e®e keÀer l³eeb®³ee jepekeÀer³e He´³elveebvee DeejbYeer®e mejkeÀejer
jes<ee®eer PeU ueeiet ve³es Deµeer l³eeb®eer F®íe nesleer. ¿egcemeejKee mesJeeefveJe=Êe meveoer DeefOekeÀejer
DeeHeu³eele Demeu³eecegUs mejkeÀej DeeHeu³eeefJe<e³eer mebµe³e IesCeej veener. Deµeer l³eebvee Deeµee Jeeìle
nesleer. ¿egce®³ee ceveele pej keÀeBie´sme®ee GHe³eesie èfveªHeêJeer mees[Jeeì' cnCetve keÀjeJee³ee®ee Demesue
lej keÀeBie´sme®³ee DeeÐe mebmLeeHekeÀeveerner ¿egce®ee GHe³eesie `yeerpe-efveJeejkeÀ' cnCetve keÀªve Iesleuee.'
1. keÀeBie´sme®eer O³es³es Je GefÎ<ìîes

28 ef[meWyej 1885 jespeer keÀeBie´sme®es Heefnues DeefOeJesµeve cegbyeF&uee Peeues. DeefOeJesµevee®es
DeO³e#e keÀuekeÀl³ee®es ÒeefmeOo ye@jermìj Gcesµe®ebê ye@vepeea nesles lej S.Dees.¿egce meef®eJe nesles. l³eebveer
DeeHeu³ee Yee<eCeele keÀeBie´sme®eer O³es³es Je GefÎ<ìîes Heg{erueHećeeCes meebefieleueer.
1. osµee®³ee efJeefJeOe Yeeieeleerue je<ì^Jeeoer jepekeÀer³e keÀe³e&keÀl³ee&ceO³es cew$eermebyebOe Jee{efJeC³ee®ee

He´³elve keÀjCes.
2. osµeeleerue peeleer³e, Oeeefce&keÀ Je JeebefµekeÀ YesoYeeJe otj keÀªve osµeeleerue meJe& veeieefjkeÀeceO³es
je<ìêr³e SkeÀelcelee Jee{efJeC³eemeeþer He´³elve keÀjCes.
3. cenÊJee®³ee Je efvekeÀ[er®³ee He´µveeJejerue ueeskeÀeb®³ee ceeieC³ee SkeÀef$ele keÀªve l³ee mejkeÀejHeg{s
ceeb[Ces.
4. osµeele efJeefJeOe He´µveeJej ueeskeÀcele le³eej keÀjCes Je l³ee®es mebIeìve keÀjCes. DeeHeu³ee ceeieC³ee
meveoµeerj ceeiee&ves µeemeveeHeg{s þsJeCes DeeefCe mejkeÀej ceev³e keÀjerue l³ee ceeieC³eeJej meceeOeeve
ceeveCes.
5. Fbie´pe ueeskeÀeb®³ee v³ee³eefHe´³elesJej efJeµJeeme þsJeCes. Depe&, efJevebl³ee DeeefCe efµe<ìceb[Us ³ee
ceeiee¥veer DeeHeu³ee ceeieC³ee mejkeÀej Heg{s þsJeCes.
6. osµee®eer DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ LeebyeefJeCes, osµeele mJejep³emebmLee mLeeHeve keÀjCes lemes®e
DeeefHe´ÀkesÀleerue Yeejleer³e ueeskeÀebvee meceles®eer JeeieCetkeÀ osC³eemeeþer He´³elve keÀjCes.
7. osµee®³ee efJekeÀemeemeeþer He´³elve keÀjCes, l³eemeeþer efyeéfìµe µeemeveeµeer SkeÀefve<þ jentve menkeÀe³e&
keÀjCes Fl³eeoer GefÎ<ìs peenerj keÀjC³eele Deeueer nesleer.
2. Yeejleer³e keÀeBie´sme je<ìêr³e nesleer keÀe?

keÀeBie´sme ner `je<ìêr³e' veJnleer keÀejCe efle®eer mLeeHevee De@ueve ¿egce ³ee efyeéfìµe
DeefOekeÀeN³ee®³ee Heg{ekeÀejeves Peeueer nesleer. Deµeer efìkeÀe keÀebner efìkeÀekeÀejebveer kesÀuesueer nesleer. Hejbleg
kesÀJeU Fbie´pe J³ekeÌleer ³ee mebIeìves®³ee mLeeHevesle neslee cnCetve efle}e Deje<ìêr³e mebyeesOeCes ³eesi³e
veener. ³eeyeeyele iegªcegKe efveneue efmevne cnCeleele. èfyeéfìµe meeceép³ee®es mebj#ekeÀ keÀJe®e cnCetve
keÀeBie´sme®ee GHe³eesie keÀjC³ee®ee GÎsµe keÀoeef®ele ¿etce Je Jes[jyeve& ³eeb®³ee ceveele Demesuener, Hejbleg
oeoeYeeF& veewjespeer Gcesµe®ebê ye@vepeea, efHeÀjespeµene cesnlee, efoveµee Jeeb®íe, v³ee. jeve[s, uees.
efìUkeÀ ³eemeejKes vesles Fbie´pee®³ee neleeleerue nesleer eEkeÀJee ³ee vesl³eeb®³ee ceveele efyeéfìµe meeceép³ee®ee
keÀeBûesmeHeemetve mebj#eCe keÀjC³ee®ee efJe®eej neslee ³eeJej efJeµJeeme þsJeCes DemebYeJe Deens. keÀeBie´sme
mLeeHevesceeies ¿etce ³eeb®ee. efyeéfìµeebveer ®eeueJeuesu³ee Del³ee®eejecegUs l³eeb®es ceve J³eefLele nesle nesles.
cnCetve kesÀJeU l³eeb®³ee menYeeieecegUs keÀeBie´sme Deje<ìêr³e nesleer Demes cnCeCes ®etkeÀer®es Deens.pej les
vemeles lejer ner Deµeer mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e vesl³eeb®es Òe³elve meg© nesles. l³eecegUs
keÀeBie´sme ner je<ìêr³e nesleer ns GIe[ Deens'
104
HeéLeefcekeÀ DeJemLesle Fbie´pe DeefOekeÀeN³eeyejesyej jep³ekeÀl³ee¥®eemeg×e keÀeBie´smeuee Heeefþbyee
neslee. Hejbleg Heefnu³ee ®eej Je<ee&le p³eeJesUer keÀeBie´smeves jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ieeNneCeer
peesjoejHeCes ceeb[eJe³eeme meg©Jeele kesÀueer l³eeJesUer Fbie´pe jep³ekeÀl³ee¥vee keÀeBie´sme®eer efke´À³eeefµeuelee
ìes®et ueeieueer. ie. pe. [HeÀjerveves meve 1888 meeueer keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveuee peeiee efceUt ve³es
Demee He´³elve kesÀuee. keÀeBie´smevesl³eeb®ee Deeke´ÀcekeÀHeCee Heentve l³eeb®³eeJej Yee<eCe yeboer Ieeuelee ³eeJeer
cnCetve Yeejleer³e ob[ efJeOeerefve³eceele ogªmleer kesÀueer. mejkeÀejer veeskeÀjebvee keÀeBie´sme®³ee ®eUJeUerle
Yeeie IesC³eeme ceveeF& kesÀueer. ³eeJeªve Fbie´peebvee keÀeBie´sme®eer efYeleer Jeeìt ueeieueer nesleer.
Heefnu³ee DeefOeJesµeveeleerue HećegKe þjeJe

cegbyeF&®³ee ieeskegÀUoeme lespeHeeue mebmke=Àle keÀe@uespeceO³es Yejuesu³ee je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee
Heefnu³ee DeefOeJesµeveele SketÀCe veT þjeJe Heeme Peeues. les Heg{erue HećeeCes nesles.
1. eEnogmLeevee®³ee mecem³eeb®ee efJe®eej keÀjC³eemeeþer je@³eue keÀefceµeve vesceeJes. l³eele Fbie´pe

meom³eeyejesyej Yeejleer³e meom³eeb®eener meceeJesµe keÀjeJee.
2. Yeejleceb$³ee®es Fbef[³ee keÀewvmeerue jÎ keÀjeJes.
3. keWÀefê³e Je HeébleerkeÀ keÀe³eos ceb[Uele Yeejleer³e ueeskeÀebvee peemle HeéfleefveOeerlJe efceUeJes. ³ee
keÀe³eosceb[UeHeg{s DeboepeHe$ekesÀ ceeb[C³eele ³eeJeerle meYeemeoebvee He´µve efJe®eejC³ee®ee DeefOekeÀej
DemeeJee.
4. Fbef[³eve efmeJnerue meefJn&me®eer (I.C.S.) Hejer#ee Fbiueb[HećeeCes Yeejleelener IesC³eele ³eeJeer Je
Hejer#esuee yemeCeeN³ee GcesoJeeje®³ee Je³ee®eer Deì lesJeerme Je<ee&He³e¥le Jee{efJeC³eele ³eeJeer.
5. Je 6. ue<keÀjer Ke®e& Jee{Jet ve³es. pej ue<keÀjer Ke®e& Jee{JeeJe³ee®ee®e Demesue lej lees mebj#ekeÀ
pekeÀeleer yemeJetve Jee{JeeJee.
7. ye´ïeosµe Keeuemee keÀª ve³es.
8. ns þjeJe HeébeflekeÀ jepekeÀer³e mebIeìveskeÀ[s efJe®eej efJeveerce³eemeeþer Je Heeme keÀjC³eemeeþer
HeeþefJeC³eele ³eeJesle.
9. keÀeBie´sme®es Heg{erue DeefOeJesµeve 28 ef[meWyej, 1886 jespeer YejefJeues peeJes.
1. jeäêr³e keÀeBûesme®³ee O³es³e Je GefÎäeb®eer Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
105
7.4 keÀeBie´sme®ee Heefnuee keÀeueKeb[ (1885-1905)
(ceJeeU jepekeÀejCee®ee keÀeueKeb[)

je<ìêr³e meYes®eer (keÀeBie´sme®eer) mLeeHevee Peeu³eeveblej megjJeeleer®³ee keÀeUele efle®³eeJej
oeoeYeeF& veewjespeer, efHeÀjespeµene cesnlee, efoveµee Jee®íe, Gcesµe®ebê ye@vepeea, megjWêveeLe ye@vepeea ³ee
vesl³ee®ee HeÝeeJe neslee. ns vesles GoejceleJeeoer Je ceJeeU jepekeÀejCeeJej efJeµJeeme þsJeCeejs nesles.
efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[tve efJeefJeOe ceeieC³ee ceev³e keÀªve IesC³eemeeþer Je DeeHeues He´µve mees[efJeC³eemeeþer
Hegvne ceeieCeer keÀjCes ³eemeejKes meveoµeerj ceeie& mJeerkeÀejues nesles. cnCetve l³eebvee `ceJeeU' Deµeer meb%ee
osC³eele Deeueer. efyeéfìµe meÊesefJeª× l³eebveer Deeke´ÀcekeÀ eEkeÀJee efnbmekeÀ ceeie& mJeerkeÀejuee veener. ³ee
keÀeUeleerue keÀe³e&He×leer yeÎue v³ee. jeve[s ³eebveer efueefnues nesles keÀer `ceJeeU ³ee®ee DeLe& DeHeéH³e
iees<ìeR®eer Keesìer Deeµee Oeª ve³es. DeeefCe pes efceUC³eemeejKes Deens les efceUefJeC³eemeeþer ®eebieu³ee Je
mecePeesl³ee®³ee ceeiee¥veer meceesj peeJes.' Deµee He´keÀejs ceJeeU vesles IeìveelcekeÀ Je meveoµeerj ceeiee&Jej
efJeµJeeme þsJeCeejs nesles.
3. je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer DeefOeJesµeves

keÀeBie´sme®³ee Heefnu³ee DeefOeJesµeveele Demee þjeJe Heeme Peeuee keÀer He´l³eskeÀ Je<eea ef[meWyej®³ee
µesJeìer DeefOeJesµeve YejefJeC³eele ³eeJes. ogmejs DeefOeJesµeve keÀuekeÀÊee ³esLes 1886 ceO³es oeoeYeeF&
veewjespeer ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Yejues. ³ee DeefOeJesµeveeuee 426 HeéfleefveOeer npej nesles. l³eele 28
cegmueerce HeéfleefveOeer nesles. ³ee DeefOeJesµeveele keÀeBie´smeves jepekeÀer³e J³eemeHeerþ cnCetve keÀe³e& keÀjeJes Demes
þjues. keÀeBie´sme®es eflemejs DeefOeJesµeve ceêemeuee 1887 ceO³es keÀe³eosHebef[le mej yeêgÎerve le³³eyepeer
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Yejues. ceêeme®³ee ieJnve&jves keÀeBie´sme HeéfleefveOeer®es mJeeiele kesÀues ³eeJesUer
607 HeéfleefveOeer npej nesles. keÀeBie´sme®eer ueeskeÀefHe´³elee Jee{t ueeieueer nesleer. jepekeÀer³e peeie=leer
keÀjC³ee®es keÀeBie´sme®es O³es³e nUtnUt HeÀueêgHe nesT ueeieues nesles. ³ee DeefOeJesµeveele ¿egce ³eebveer
efyeéfìµe mejkeÀej®³ee OeesjCeeJej efìkeÀe kesÀueer. keÀeBie´sme®³ee ³ee Deeke´ÀcekeÀ He´®eejecegUs efyeéfìµe
jep³ekeÀlex veejepe Peeues. l³eecegUs ®eewLes DeefOeJesµeve keÀenerµee leHle JeeleeJejCeele®e Deueeneyeeo ³esLes
1888 ceO³es Yejues. DeO³e#e mkeÀe@efìµe J³eeHeejer peepe& ³egue nesles. ³ee DeefOeJesµeveeuee peeiee efceUt
ve³es cnCetve mejkeÀejves He´³elve kesÀues. Je mejkeÀejer veeskeÀjebveer DeefOeJesµeveele Yeeie IesJet ve³es Demee
ngketÀce mejkeÀejves keÀe{uee. lejer osµee®³ee keÀevee keÀesHeN³eeletve 1248 HeéfleefveOeer npej jeefnues nesles.
keÀeBie´smeves mejkeÀej®ee meewc³e µeyoele efve<esOe kesÀuee Je HeéfleefveOeerkeÀ ueeskeÀµeener®eer ceeieCeer kesÀueer. Deµee
leNnsves mejkeÀej Je keÀeBie´sme ceOeerue Deblej nUtnUt Jee{le iesues.
Hee®eJes DeefOeJesµeve 1889 ceO³es cegbyeF& ³esLes Jes[jyeve& ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Peeues.
³eeJesUer efyeéfìµe mebmeos®es SkeÀ meom³e ®eeue&me ye´@[ ³eebveer DeefOeJesµeveele Yeeie IesTve keÀeBie´sme
vesl³eeyejesyej ®e®ee& kesÀueer. keÀe³eosceb[Ue®³ee megOeejCesyeÎue®ee Yeejleer³eeb®³ee ceeieC³eeb®ee þjeJe
keÀªve 1890 meeueer lees efyeéfìµe mebmeosle meeoj kesÀuee. l³eecegUs®e 1892®³ee keÀewvmeerue
keÀe³eÐee®³ee Heéfke´À³esme ®eeuevee efceUeueer.
keÀeBie´sme®eer DeefOeJesµeves He´l³eskeÀ Je<eea nesle jeefnueer. 1891 ®es DeefOeJesµeve keÀuekeÀÊee,
DeeefCe veeieHetje}e lej 1892 ®es DeefOeJesµeve ueenesjuee Peeues. ³ee meJe& DeefOeJesµeveelegve keÀeBie´smeves
106
DeeHeu³ee ceeieC³ee HegveëHegvne ceeb[u³ee. mejkeÀejves cee$e ³ee ceeieC³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues. keÀeBie´smeuee
peveles®ee Heeefþbyee efoJemeWefoJeme Jee{le Demeu³eeves ueeskeÀefÒe³e yevele ®eeueueer nesleer.
7.4.1 vescemlee®eer efJe®eej mejCeer Je keÀe³e&He×leer

Heefnu³ee keÀeueKeb[ele (1885 les 1905) keÀeBie´smeJej Je®e&mJe Demeuesu³ee vesl³eeb®ee
meveoµeerj IeìveelcekeÀ ceeiee&Jej efJeµJeeme neslee. ³ee keÀeUele keÀeBie´sme®eer efJe®eej mejCeer Je keÀe³e&He×leer
Heg{erueHećeeCes nesleer.
meveoµeerj ceeiee&ves ®eUJeU - ³ee keÀeUele keÀeBie´sme vesl³ee®eer efJe®eejmejCeer GoejceleJeeoer nesleer.
jepekeÀer³e He´µveeJej mebIeefìle ueeskeÀcele le³eej keÀjeJes. ueeskeÀeb®³eele jepeefkeÀ³e peeie=leer keÀjeJeer Je
meveoµeerj ceeiee&ves ®eUJeU keÀªve DeeHeues He´µve mees[JeeJesle Deµeer l³eeb®eer ceveesJe=Êeer nesleer.
efyeéfìµeeb®³ee v³ee³e efHe´³elesJej l³eeb®ee efJeéeeme neslee.
jepekeÀer³e megOeejCeeb®eer ceeieCeer ke ceeieC³eeb®ee Hegveª®®eej ë

efyeéfìµe mejkeÀej Je efyeéfìµe ueeskeÀcele DeeHeu³ee yeepetme JeUJetve l³eeb®³eekeÀ[tve keÀener
ceeieC³ee ceev³e keÀªve IesCes ns ³ee vesl³eeb®es O³es³e nesles. 1885 ®³ee DeefOeJesµeveele je<ìêr³e keÀeBie´smeves
p³ee ceeieC³eeb®es efveJesove mejkeÀejuee efoues nesles. l³ee ceeieC³eeb®ee melele Hegveª®®eej l³eebveer kesÀuee.
Fbie´pe ns v³ee³eefHe´³e Demetve l³eebvee Depe& efJevebl³ee keÀjerle jeefnu³eeme DeeHeu³ee ceeieC³ee ceev³e nesleerue
Demes vescemle vesl³eebvee Jeeìle nesles.
efyeéfìµe jepemeÊesµeer efve<þe ë

keÀeBie´sme®³ee vescemle vesl³eeb®eer efyeéfìµe jepemeÊesJej efve<þe nesleer. ner efve<þe l³eebveer
JesUesJesUer Yejuesu³ee keÀeBie´sme DeefOeJesµeveelegve J³ekeÌle kesÀueer nesleer. efyeéfìµeeb®³ee GoejceleJeeoer
OeesjCeeJej, v³ee³eefHe´³elesJej Je Fbiueb[®³ee ueeskeÀµeener lelJe HeĆeeueerJej l³eeb®ee efJeéeeme neslee.
efyeéfìµeeb®eer jepeJeì ner efnvoer ueeskeÀeb®³ee efnlee®eer®e Deens. keÀeBie´smeves efyeéfìµe meÊesefJeª× ®eUJeU
ve keÀjlee HeÀkeÌle meveoµeerj ceeiee&ves ceeieC³ee keÀjerle jentve efyeéfìµeeb®³ee JemeenleJeeoer jepeJeìer®es
je<ìêr³e jepeJeìerle ªHeeblej nesC³ee®eer Jeeì HeeneJeer les ³eesi³e JesUer DeeHeCeeme meÊesle menYeeieer
keÀªve Iesleerue Demes l³ee vesl³eebvee Jeeìle nesles. efyeéfìµeeyeÎue ³ee keÀeUele keÀeBie´sme®³ee vesl³eeb®es
efJe®eej keÀe³e nesles ns veeceoej ieesKeues ³eeb®³ee Yee<eCeeJeªve mHe<ì nesles les cnCeleele, ``Yeejleele
µeeblelee Je megJ³eJemLee He´mLeeefHele keÀjC³ee®es keÀece HeÀkeÌle Fbie´pe ueeskeÀ®e keÀª µekeÀleele. DeeHeues
meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ peerJeve ns efyeéfìµe µeemeveeJejerue efve<þsJej®e DeJeuebyetve Deens. Fbie´peeb®es
Yeejleele DemeCes Yeejleeleerue efJeefJeOe Jeiee¥vee SkeÀ je<ì^ cnCetve efJekeÀefmele nesC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ
Deens. osµeemeeþer les SkeÀ Jejoeve Deens.'' megjWêveeLe ye@vepeea ³eeb®eerner ner®e YetefcekeÀe nesleer. Yeejleer³e
ueeskeÀeb®³eele jepekeÀer³e HeefjHekeÌJelee Deeu³eeveblej efyeéfìµe ueeskeÀ ke´Àceeke´Àceeves DeeHeCeeme jepekeÀer³e
nkeÌkeÀ osleerue Demes ceJeeUebvee Jeeìle nesles.
keÀewvmeerue meom³eele Jee{ keÀjCes. efvejefvejeUs jepeefkeÀ³e nkeÌkeÀ HeéHle keÀªve IesCes Je
pevelesle jepekeÀer³e peeie=leer Ie[Jetve DeeCeCes ns®e ³ee keÀeUele keÀeBie´sme vesl³eeb®es O³es³e nesles. mJejep³e
efceUefJeCes ns ³ee keÀeUele keÀeBie´sme®es O³es³e veJnles.
107
7.4.2 ceJeeU keÀeBie´sme®es keÀe³e& (1885 les 1905)
je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee Heefnu³ee keÀeueKeb[eleerue keÀe³ee&yeÎue efJeefJeOe celes J³ekeÌle kesÀueer
peeleele. `³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeBie´sme cnCepes Depe& efJevebl³ee keÀjCeejer keÀeBie´sme nesleer.' FLe Heemetve les
³ee keÀeUeleerue vesl³eebveer mJeerkeÀejuesueer YetefcekeÀe ner keÀeueevegªHe nesleer Je ³ee keÀeUele keÀeBie´smeves
jepekeÀer³e peeie=leer®es keÀe³e& kesÀues. Demes cetu³eceeHeve keÀjCeejer efJeOeeves kesÀueer peeleele. l³ee keÀeUeleerue
HeÝeeJeer Deµeer efyeéfìµeeb®eer meÊee Je Yeejleer³e ueeskeÀeb®es jepekeÀer³e ceeieemeuesHeCe ³ee®ee efJe®eej keÀjleevee
keÀeBie´smeves. ³ee keÀeUele kesÀuesues keÀe³e& cenÊJeHetCe& nesles.
1. jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ieeNneCeer ceeb[ueer ë

keÀeBie´smeves ³ee keÀeUele mJeeleb$³ee®es GefÎ<ìîe [esÈ³eemeceesj þsJeues veJnles. Hejbleg Flej
DeveskeÀ He´µve mees[efJeC³eemeeþer He´³elve kesÀues. l³eemeeþer je@³eue keÀefceµeve vesceC³ee®eer ceeieCeer kesÀueer.
³esLeerue pevelesJejerue Dev³ee³eer keÀj jÎ keÀjeJesle. Dee³e.meer.Sme. meejK³ee Jeefj<þ ÞesCeerleerue mHeOee&
Hejer#ee eEnogmLeeveele I³eeJ³eele. Hejer#esmeeþer GcesoJeeje®eer Je³eesce³ee&oe Jee{JeeJeer. mLeeefvekeÀ mJejep³e
mebmLeele Yeejleer³e ueeskeÀeb®es Jee{les menkeÀe³e& I³eeJes, veeskeÀN³eeb®es eEnoerkeÀjCe keÀje, JeebefµekeÀ YesoYeeJe
keÀjCeejs keÀe³eos jÎ keÀje. F. jepekeÀer³e He´µveebvee Jee®ee HeÀes[ueer. ns He´µve mees[efJeC³eemeeþer Yeejleer³e
le©Ceeme meveoµeerj ceeiee&ves ®eUJeU keÀjC³eeme He´Je=Êe kesÀues. µeslekeÀN³eeb®es He´µve mees[Jee, OejCes
yeebOee, keÀeueJes Keesoe, menkeÀejer yeBkeÀe keÀe{tve keÀceer J³eepeele µeslekeÀN³eebvee keÀpe& HegjJeþe keÀje.
GÐeesieOebÐeeme ®eeuevee Ðee og<keÀeUie´mle pevelesuee ceole keÀje. ³egJekeÀebvee veeskeÀN³ee Ðee. DeewÐeesefiekeÀ Je
leebef$ekeÀ efµe#eCeele Jee{ keÀje. Deµee DeveskeÀ ceeieC³ee mejkeÀejkeÀ[s kesÀu³ee. l³eemeeþer JneFmeje³ekeÀ[s
efJevebl³ee Depe&, ceeieCeer He$ekesÀ HeeþJeueer peele Demele. keÀeBie´sme HeéfleefveOeer®eer ceb[Us JeejbJeej
jep³ekeÀl³ee¥vee Yesìle Demele. efyeéfìµe mejkeÀejJej oyeeJe DeeCeuee peeF&. ³ee meJe& He´³elveecegUs keÀener
ceeieC³ee ceev³ener Peeu³ee.
2. Hejosµeeleerue Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee ieeNneC³eekeÀ[s ue#e ë

efyeéfìµeeb®es meeceép³e peieYej Hemejuesues nesles. efyeéfìµe mejkeÀejves Flej osµeeleerue
JemeenleerceO³es keÀece keÀjC³eemeeþer eEnogmLeeveeleerue cepetj vesues nesles. l³eeb®eer mebK³ee KetHe ceesþer
nesleer. ³ee Yeejleer³e cepetjebvee Fbie´pe ueeskeÀleg®íles®eer JeeieCetkeÀ osle Demele. l³eebvee `keÀeUs’ cnCetve
efnCeJeues peeF&. 1894 ceO³es veeleeU ³esLeerue eEnoer cepegjeb®ee celeoevee®ee DeefOekeÀej efnjeJetve Iesleuee
iesuee lej 1897 meeueer ìêvmeJne@ueceOeerue Yeejleer³e cepegjebvee µenjeyeensj jenC³ee®eer mekeÌleer kesÀueer.
ne Yeejleer³e cepegjeJej SkeÀ He´keÀej®ee Del³ee®eej®e neslee. ³eeefJeª× keÀeBies´meves DeeJeepe GþefJeuee.
1894®³ee DeefOeJesµeele þjeJe keÀªve l³ee He´µveekeÀ[s ue#e JesOeues. Heg{erue DeefOeJesµeveelegvener ³ee
He´µvee®ee HeeþHegjeJee kesÀuee oef#eCe DeeefHe´ÀkeÀe, ceuee³ee, cee@efjµeme, Jesmì Fbef[pe Fl³eeoer osµeeletve
Yeejleer³e cepegjeb®eer efmLeleer nueeKeer®eer nesleer.' leer megOeejC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
3. He´µeemekeÀer³e megOeejCee ë
He´µeemeveeleerue meJe& G®®e Heos Fbie´peebvee®e osJet ve³esle. Yeejleer³eebveener l³eele menYeeieer
keÀªve I³eeJes. Deµeer YetefcekeÀe keÀeBie´smeves ceeb[ueer. Yeejleeleerue ³egjesefHe³eve DeefOekeÀeN³eebvee He´®eb[ Jesleve
efoues peeles µeemevee®ee lees Ke®e& DekeÀejCe Jee{lees l³ee SsJepeer l³ee®e Hee$eles®eer Yeejleer³e ceeCemes keÀceer
Jesleveele keÀece keÀª µekeÀleele. l³eecegUs JesleveeJej nesCeeje He´®eb[ Ke®e& Jee®esue Je Yeejleer³e ³egJekeÀebvee
veeskeÀN³ee efceUtve l³eeb®³eeleerue vewjeµ³e mebHesue. l³eeyeÎue veeceoej ieesKeues cnCeleele, Our
adiminstrative and Military talent would gradually disappear, Owing
to the sheer disuse.''
108
meve 1858®³ee keÀe³eÐeeves kebÀHeveer mejkeÀej®ee µesJeì nesTve eEnogmLeeve®ee keÀejYeej
efyeéfìµe mebmeosves Yeejleceb$³eekeÀ[s meesHeefJeuee neslee. l³ee®ee Je l³ee®³ee ceoleermeeþer Demeuesues `Yeejle
ceb[Ue®ee' Heieej Yeejleer³e eflepeesjerletve efouee peele Demes. l³eeJej 35 ueeKe ªHe³es Ke®e& ³esle
neslee. lees Yeejleceb$³ee®ee Heieej efyeéfìµe mebmeosves ÐeeJee. Deµee He´keÀej®ee þjeJe keÀeBie´sme®³ee Heefnu³ee
DeefOeJesµeveele Heeme keÀjC³eele Deeuee neslee. Heg{erue keÀeUelener l³ee®ee HeeþHegjeJee kesÀuee iesuee neslee.
4. v³ee³e efJe<e³ekeÀ Je Flej megOeejCee®eer ceeieCeer ë

keÀeBie´smeceOeerue je<ì^JeeÐeebveer v³ee³eefJe<e³ekeÀ megOeejCeeb®eer ceeieCeer kesÀueer. v³ee³eJ³eJemLee Je
keÀe³e&keÀejer J³eJemLee SkeÀceskeÀebHeemetve mJeleb$e þsJeu³ee Heeefnpesle. p³egjer®es DeefOekeÀej keÀceer keÀª
ve³esle. ³ee ceeieC³ee efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s kesÀu³ee nesl³ee.
lemes®e meeceeefpekeÀ HeéLeefcekeÀ efµe#eCe, leebef$ekeÀ Je G®®e efµe#eCe Demes ueeskeÀ keÀu³eeCekeÀejer
keÀe³e&ke´Àce mejkeÀejves neleer I³eeJesle Deµeer ceeieCeer l³eebveer kesÀueer. JewÐeefkeÀ³e Je Deejesi³eefJe<e³ekeÀ
megefJeOee ueeskeÀebvee ÐeeJ³eele. keÀe³e&#ece Je pevekeWÀefêle Heesueerme J³eJemLee efvecee&Ce keÀjeJeer, µesleerefJe<e³ekeÀ
megOeejCee keÀjeJ³eele, keÀeueJes HeeìyebOeejs KeesoeJesle, og<keÀeUie´mle ueeskeÀebvee jespeieej ÐeeJesle. l³eebvee
ceole keÀjeJeer. Deµee DeveskeÀ ceeieC³ee efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s keÀeBie´smekeÀ[tve melele keÀjC³eele Deeu³ee.
5. je<ìêr³e ®eUJeUer®eer Hee³eeYejCeer kesÀueer ë

DeeÐe je<ì^JeeÐeebveer Yeejleer³e ueeskeÀeb®³eele jepekeÀer³e peeie=leer Ie[Jetve DeeCeC³eele ³ee
keÀeUele ³eµe efceUefJeues. Yeejleer³e ueeskeÀ jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ $eÝCeevegyebOeeves
SkeÀceskeÀebµeer yeebOeuesues Deensle DeeefCe efyeéfìµeeb®eer meeceép³eµeener ner DeeHeCee meJee¥®eer µe$eg Deens.
Deµeer peeCeerJe Yeejleer³e pevelesle ³ee keÀeUele efvecee&Ce Peeueer. ueeskeÀebceO³es SkeÀ je<ìêr³elJee®eer YeeJevee
efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs ³ee keÀeUele je<ì^Jeeoer ®eUJeUer®³ee Hee³eeYejCeer®es ceesþs keÀe³e& Peeues. l³eebvee
Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ mecem³es®ee mebyebOe Fbie´peebveer ®eeueefJeuesu³ee DeeefLe&keÀ µees<eCeeµeer pees[uee Je ns
kesÀJeU Heejleb$³eecegUs Ie[les Demes meebefieleues. l³eecegUs jepekeÀejCeele ns vesles ceJeeU Demeues lejer
JemlegefmLeleer®es jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ mJeªHe keÀmes efJeoejkeÀ Deens ns l³eebveer oeKeJetve efoues.
ueeskeÀebleerue je<ì^Jeeo Jee{efJeC³eemeeþer l³eebveer neleYeej ueeJeuee. Heg{erue keÀeUele peer je<ìêr³e ®eUJeU
GYeer jeefnueer efle®eer Hee³eeYejCeer ³ee®e keÀeUele keÀeBie´smeves kesÀueer.
efyeHeve®ebê cnCeleele, ``DeeÐe je<ì^JeeÐeeb®eer DeHe³eµes efkeÀleerner Demeueer lejer je<ìêr³e

®eUJeUer®³ee Jee{eruee ³eesi³e Demee YekeÌkeÀce Hee³ee l³eebveer Ieeleuee DeeefCe DeeOegefvekeÀ Yeejlee®es efvecee&les
cnCetve l³eeb®es mLeeve HeÀej Jej®es Deens.''
Jemeenleer®es mJejep³e ns O³es³e ë

1901 ®es keÀeBie´sme®es DeefOeJesµeveele Dee³eue¥[®³ee OeleeaJej eEnogmLeeveceO³es nesceªue
®eUJeU megª keÀjeJeer Deµeer met®evee kesÀueer nesleer. HeCe Fbie´peeb®³ee v³ee³eefHe´³elesJej efJeéeeme DemeCeeN³ee
vescemleebveer Deµee He´keÀej®³ee ®eUJeUerme efJejesOe kesÀuee. Hejbleg Heg{s keÀPe&ve®³ee o[Heµeener OeesjCeecegUs
Yeejleer³e le©Ceeb®³eele mebleHle JeeleeJejCe le³eej Peeues. l³eeJesUer keÀeBie´smevesner DeeHeu³ee OeesjCeele
yeoue kesÀuee. Je 1905®³ee JeejeCemeer ³esLes Yejuesu³ee DeefOeJesµeveele veeceoej ieesKeuesveer DeO³e#eer³e
Yee<eCeele Jemeenleer®es mJejep³e ns keÀeBie´sme®es O³es³e jeefnue Demes peenerj kesÀues.
109
7.4.3 vescemle (ceJeeU) keÀeBie´sme®³ee keÀe³ee&®es cetu³eceeHeve ë
je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee Heefnu³ee keÀeueKeb[eleerue keÀe³ee&Jej DeveskeÀ efJejesOekeÀebveer efìkeÀe
kesÀuesueer Dee{Ules. `Fbie´pe Oeeefpe&C³ee ueeskeÀeb®eer Heíeleer µetv³e, efoKeeT je<ì^YekeÌleer®ee ®ewlev³enerve
leceeµee `mJeeleb$³ee®eer ceeieCeer ve keÀjlee meJeueleer ceeieCeejer ìesUer' Deµee He´keÀej®eer efìkeÀe kesÀueer
peeles eEkeÀJee ueeuee uepeHeleje³e meejKes peneue vesles `DeeHeu³ee leke´Àejer otj keÀjC³eemeeþer Je
mejkeÀejkeÀ[tve meJeueleer efceUefJeC³eemeeþer Jeerme Je<ex Oe[He[ kesÀu³eeJej l³eeb®³ee neleer YeekeÀjer SsJepeer
oie[ He[ues.' Deµee He´keÀej®eer SkeÀebieer efìkeÀe kesÀueer nesleer. efìkeÀe DeuHeHećeeCeele Kejer Demeueer lejer
leer HetCe&leë ³eesi³e veener. ³ee keÀeUele keÀeBie´sme De³eµemJeer þjueer Demes cnCelee ³esCeej veener. keÀeBie´smeves
meveoµeerj ceeiee&ves melele Peie[tve DeveskeÀ megOeejCee efceUefJeu³ee. mJeeleb$³ee®eer ceeieCeer keÀjCes ³ee
keÀeUele keÀeBie´smeuee µekeÌ³e®e veJnles. leµeer ceeieCeer kesÀueer Demeleer lej efyeéfìµeebveer ner mebIeìvee®e
ef®ej[tve ìekeÀueer Demeleer.
v³ee. ieesKeues cnCeeues nesles, `mejkeÀej®³ee Heeþerµeer kesÀJe{er yeuee{îe meÊee GYeer Deens ³ee®eer
legcneuee keÀuHevee veener. legcner meg®eJelee lemes keÀebner keÀeBie´smeves kesÀues Demeles lej Hee®e efceveerìele
mejkeÀejves efleuee ef®ej[ues Demeles. cnCetve meJe&veeµe nesC³eeHes#ee eEkeÀJee keÀener®e ve keÀjC³eeHes#ee
meeJekeÀeµe kesÀuesueer Heíeleer osKeerue SketÀCe keÀe³ee&®³ee ¢<ìerves GHekeÀejkeÀ þjles. ceJeeU keÀeBie´smeves les®e
kesÀues. Fbie´peer meÊes®es G®®eeìve keÀjC³ee®³ee o=<ìerves l³eebveer keÀener kesÀues vemeues lejer meJe& osµeYej
osµeeefYeceeve, mJeeleb$³eHe´sce Je osµeemeeþer l³eeie keÀjC³ee®eer Je=Êeer pevelesle efvecee&Ce kesÀueer. cnCetve
keÀeBie´smeJej nesCeejer efìkeÀe De³eesi³e Deens.'
keÀeBie´sme®³ee mLeeHevesHeemetve®eer Heefnueer 4-5 Je<ex mees[ueer lej efyeéfìµe mejkeÀejves

keÀeBie´sme®³ee efJejesOeele®e YetefcekeÀe Iesleuesueer efomeles. Heg{erue keÀeUele uee[& [HeÀefjveves keÀeBie´sme®³ee
keÀe³ee&®eer Je l³eeb®³ee vesl³eeb®eer À Microscopic Minority of the people' cnCetve ®es<ìe
kesÀueer. lej uee[& keÀPe&veves keÀeBie´sme keÀµeer cees[erle efveIesue Deµeer DeHes#ee yeeUieueer keÀeBie´sme ner Heg{erue
keÀeUele jepekeÀer³e mebIeìvee nesTve leer DeeHeCeeme [esF&pe[ nesF&ue ³eeb®eer peeCeerJe efyeéfìµeeveener
nesT ueeieueer nesleer. cnCetve l³eebveer `HeÀes[e Je Pees[e' (Divide and Rule) ³ee efveleer®ee
DeJeuebye kesÀuee. Je efyeéfìµe jepeJeìeruee Heeefþbyee osCeeN³ee me³³eo Denceo Keeve, yeveejme®es jepes
efµeJeHe´meeo Fl³eeoeRvee keÀeBie´sme efJejesOeele Heeefþbyee efouee. l³eecegUs keÀeBie´smeuee efyeéfìµe Oeeefpe&Ces cnCeCes
®etkeÀ Deens.
[e@. HeÆeYeer meerleejece ³eeb®³ee celes, Yeejleer³e jepekeÀer³e megOeejCee ®eUJeUer®³ee DeieÝeeieer Demeuesu³ee
ceJeeUebveer mJeerkeÀejuesu³ee OeesjCeeyeÎue DeeHeCe l³eebvee oes<e osJet µekeÀle veener. lesJne®³ee HeefjefmLeleerle
ceJeeUeb®eer®e OeesjCes yejesyej nesleer. keÀejCe l³eeHes#ee peneue HeeJeues ceJeeUebveer G®eueueer Demeleer lej
efyeéfìµeebveer keÀeBie´sme mebIeìvesJej yeboer®e Ieeleueer Demeleer keÀeBie´sme efìkeÀJetve þsJeC³ee®es Je efleuee efyeéfìµe
je<ìêr³e He#ee®es ªHe efceUJegve osC³eele ceJeeU ieìe®es vesle=lJe GHe³egkeÌle þjues ³eele µebkeÀe veener.'
1. ceJeeUJeeoer keÀeBûesme®³ee keÀeceefiejer®eer Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
110
7.5 je<ìêr³e keÀeBie´sme®ee efÜleer³e keÀeueKeb[ (1905-1919)
peneue keÀeBûesme®ee Go³e

keÀeBie´sme®³ee ceeieC³eebvee efyeéfìµe mejkeÀej Heéflemeeo osle veener ³ee®eer peeCeerJe keÀeBies´me
meom³eebvee nesT ueeieueer nesleer. Gueì efyeéfìµe mejkeÀejves keÀeBie´sme efJejesOeer YetefcekeÀe IesTve
jepekeÀer³e ®eUJeUer o[Hetve ìekeÀC³eeme megjJeele kesÀueer. l³eecegUs keÀeBie´sme ceOeerue keÀener p³es<þ
vescemle vesl³eeb®³ee ceveeble efvejeµee [eskeÀeJet ueeieueer nesleer. lej le©Ce Je Glmeener keÀe³e&keÀlex
keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveele keÀeBie´sme®³ee O³es³e OeesjCeeJej efìkeÀe keÀª ueeieues nesles. DeefµJeveerkegÀceej
oÊe ³eebveer `keÀeBie´sme®es DeefOeJesµeve cnCepes kesÀJeU `leceeµee' Deens. Demes keÀeBie´sme®³ee OeesjCeeyeÎue
Godieej keÀe{ues Je keÀeBie´smeceO³es meeceev³e pevelesuee menYeeieer keÀªve IesC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee
HeéfleHeeoerueer. megOeejCee ceeieC³eemeeþer mejkeÀej®eer ceveOejCeer keÀjerle yemeuesues vescemle vesles ueeskeÀeb®³ee
ceveeletve Gleª ueeieues, Demesner les cnCeeues nesles.
³ee vescemle vesl³eeb®es efyeéfìµeOeeefpe&Ces OeesjCe le©Ce ³egJekeÀevee®e DeeJe[le veJnles Demes veJns
lej Fbiue[ceOeerue meceepeJeeoer vesles eEn[ceve meejK³ee vesl³eebveerner oeoeYeeF& veewjespeeRvee efueefnuesu³ee
He$eele les efìkeÀe keÀjleevee cnCeleele, `DeeHeu³ee meceesjerue He´µveeb®ee iebYeerjHeCes efJe®eej keÀjC³eeSsJepeer
Yeejleer³e ueeskeÀ jeCeer®³ee DeefYevebovee®es cegKe&HeCee®es þjeJe Heeme keÀjerle Demeu³ee®es Heeefnues efkeÀ ceuee
l³eeb®³eeyeÎue eflejmkeÀej Jeeìlees. jeCeer®es DeefYevebove keÀµeemeeþer? eEnogmLeeve®³ee oesve-leerve efHe{îee
vesmleveeyetle kesÀu³ee cnCetve? ner efmLeleer Deefleµe³e o³eveer³e Deens.' HejefkeÀ³eebveerner J³ekeÌle kesÀuesueer ner
YeeJevee Yeejleeleerue le©Ceebvee DemJemLe keÀjCeejer nesleer. keÀeBie´smeceOeerue ³ee je<ì^Jeeoer ³egJekeÀeb®ee
efyeéfìµeeb®³ee v³ee³eefHe´³elesJej efJeéeeme veJnlee. efyeéfìµeekeÀ[s ceeieC³ee keÀªve keÀener®e efceUCeej veener.
l³ee meeþer efyeéfìµeeb®³ee efJejesOeele jepekeÀer³e ®eUJeU GYeer kesÀueer Heeefnpes. Deµeer peneue
efJe®eejmejCeer Demeuesues je<ì^Jeeoer ³egJekeÀ keÀeBie´smeceO³es Heg{s Deeues. l³ee®es vesle=lJe yebieeueceOeerue
efyeHeerve®ebê Heeue, ceneje<ìêleerue uees. efìUkeÀ Je HebpeeyeceOeerue ueeuee uepeHeleje³e ³eebveer kesÀues.
Deeke´ÀcekeÀ YetefcekeÀe IesCeeN³ee je<ì^Jeeoer ieìeuee `peneue' (Extremists) Demes cnCeeues iesues.
1. peneue keÀeBûesme®³ee Go³ee®eer keÀejCes ë

Yeejleer³e keÀeBie´sme®³ee vesl³eebveer DeeHeu³ee ceeieC³eeb®eer Je leke´ÀejeR®eer efveJesoves ojJe<eea
mejkeÀejkeÀ[s HeeþJeueer lejer l³eeb®eer efyeéfìµe mejkeÀej oKeue Iesle veJnles. l³eecegUs efyeéfìµeeb®³ee
GoejceleJeeoeJejerue DeveskeÀeb®ee efJeéeeme G[t ueeieuee neslee. Fbie´peeb®³eekeÀ[s ceeieC³ee keÀªve keÀener®e
GHe³eesie nesle veener. cnCetve l³eeb®³ee efJejesOeele Deeke´ÀcekeÀ YetefcekeÀe Iesleueer Heeefnpes Demes
keÀeBie´smeceOeerue DeveskeÀebvee Jeeìle nesles. `èEnogmLeeve ne Fbie´peebveer µeðeyeUeves eEpekeÀuee Deens DeeefCe
lees yeUeves®e leey³eele þsJeuee peeF&ue.'' ³ee ieJnve&j pevejue Sefueve®³ee efJeOeeveeves DeveskeÀ Yeejleer³eebvee
OekeÌkeÀe yemeuee neslee. l³eecegUs Fbie´peeb®es Kejs ªHe He´keÀì Peeues nesles. Je keÀeBie´sme meom³eele peneue
efJe®eejmejCeer efoJemeWefoJeme Jee{t ueeieueer nesleer. l³ee®eer keÀener cenlJee®eer keÀejCes KeeueerueÒeceeCes
nesleer.
1. efyeéfìµe meÊes®es Kejs mJeªHe ë keÀeBie´sme®³ee mLeeHevesHeemetve l³eekeÀeUeleerue vescemle vesl³eebveer

efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s efvejefvejeÈ³ee ceeieC³ee keÀªve l³ee efceUJetve osC³ee®ee He´³elve kesÀuee neslee.
Hejbleg ns Fbie´peeb®es jep³e Yeejleer³eeb®³ee Yeu³eemeeþer veJnles. lej meeceép³eJeeoer - JemeenleJeeoer
111
Fbie´peeb®³ee Heíeleermeeþer nesles les GIe[ Peeues nesles. l³eeb®³ee osµeeceO³es ueeskeÀµeener µeemeve nesles.
peiee®³ee HeeþerJej l³ee®es meJe&$e meeceép³e nesles. SJe{s ceesþs meeceép³e Dev³e keÀesCel³eener osµee®es
veJnles. Deµeer ner meeceép³eJeeoer meÊee keÀesCeleerner eEkeÀcele osJetve YeejleemeejKeer Jemeenle
menpeemenpeer mees[Ces µekeÌ³e veJnles. l³ee®eer Heéf®eleer vescemle vesl³eebveener nesleer. Yeejleer³e
pevelesJejerue Dev³ee³e Del³ee®eej ne efoJemeWefoJeme Jee{le®e neslee. keÀeBie´smeceOeerue ³ee vescemle vesl³eeb®³ee
Depee¥vee, ceeieC³eebvee Je l³eebveer kesÀuesu³ee þjeJeebvee keÀe[er®eerner eEkeÀcele jeefnueer veJnleer. l³eeb®eener
efyeéfìµeeyeÎue Yećeefvejeme Peeuee neslee. l³eecegUs keÀeBie´smeceOeerue peneueJeeoer ieìe®ee HeÝeeJe
efoJemeWefoJeme Jee{t ueeieuee neslee.
2. efyeéfìµeebveer kesÀuesues DeeefLe&keÀ µees<eCe ë efyeéfìµe meeceép³eJeeÐeebveer Yeejleer³eeb®eer J³eeHeej,

GÐeesieOebos Je mebHeÊeer efJeveer³eesie ³ee leervener #es$eeletve DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ ®eeueJeueer nesleer. Yeejleer³e
DeLe&J³eJemLesuee cees[erle keÀe{Ces ns efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ meeceép³eJeeoe®es meej nesles. Yeejleeletve
keÀ®®ee ceeue efye´ìveuee vesCes Je HekeÌkeÀe ceeue Yeejleele Yejcemeeþ ojeves KeHeefJeCes. l³eecegUs Yeejleeleerue
GÐeesieOebos yebo He[tve ueeskeÀeb®eer Jeeleenle Peeueer nesleer. oeoeYeeF& veewjespeerveer efyeéfìµeeb®³ee DeeefLe&keÀ
µees<eCeeefJeª× efìkeÀe kesÀueer. les l³eele cnCeleele keÀer `èfyeéfìµe jepeJeì cnCepes ef®ejbleve, Jee{le
peeCeejs HejefkeÀ³e Deeke´ÀceCe Deens Je les ³ee osµee®ee nUtnUt veeµe keÀjerle Deens.'' efyeéfìµeeb®³ee ³ee
DeeefLe&keÀ OeesjCeecegUs®e l³ee®³eeefJeª× nUtnUt pevecele mebleHle yevele iesues DeeefCe peneue keÀeBûesme®ee
Go³e Peeuee.
3. keÀeBie´sme yeÎue veejepeer ë keÀeBie´smeves HeéjbYeer®³ee 15-20 Je<ee&®³ee keÀeUele kesÀuesu³ee

keÀeceefiejerJej keÀeBie´smeceOeerue le©Ce Jeie& veejepe neslee. µeebleleece³e Je IeìveelcekeÀ ceeiee&ves efJevebleer
keÀªve DeeHeu³ee Heojele keÀener®e He[Ceej veener ³ee®eer l³eebvee Kee$eer Peeueer. ueeuee uepeHeleje³e ³eebveer
`Yeejleer³eebveer DeeHeu³ee mJeeleb$³eemeeþer mJeleë®e HeefjÞece Iesleues Heeefnpes Demee meuuee osTve l³eebveer
mJeleë je<ìêr³e ®eUJeUerle Yeeie IesC³eeme megjJeele kesÀueer.'
1892 ®³ee keÀe³eÐeeves le©Cee®es meceeOeeve Peeues veJnles. uees. efìUkeÀebveer lej keÀeBie´sme®³ee vescemle
vesl³eebvee `Kegµeecele Keesjeb®ee cesUeJee' DeeefCe keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveevee `megÆerleerue ceveesjbpeve'
(a holiday-recreation) Demes cnìues, `Je<ee&letve SkeÀ JesU Deecner yes[keÀemeejKes Deesj[uees
lej Deecneuee keÀener®e efceUCeej veener' Deµeer efìkeÀe l³eebveer kesÀueer nesleer keÀeBie´smeves Deelee ceJeeU ceeie&
mees[tve efyeéfìµeeefJeª× Deeke´ÀcekeÀ ®eUJeU GYeer kesÀueer Heeefnpes Deµeer YetefcekeÀe l³eeveer Iesleueer nesleer.
3. meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUer ë Heeµ®eel³e efµe#eCee®eer DeesUKe Peeuesu³ee DeveskeÀ le©Ceebveer

DeeHeu³ee osµeele peeie=leer Ie[Jetve DeeCeC³eeme megjJeele kesÀueer. l³eecegUs DeveskeÀ meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ
®eUJeUer Go³eeme Deeu³ee. jepee jececeesnve je@³e, mJeeceer o³eevebo mejmJeleer, mJeeceer efJeJeskeÀevebo,
De@veer yesPebì, uees. efìUkeÀ Fl³eeoer ceb[UeRveer peeie=leer®es keÀe³e& megª kesÀues nesles. yeéïees meceepe,
mel³eµeesOekeÀ meceepe, Dee³e& meceepe, jeceke=À<Ce efceµeve, efLeDee@mee@HeÀerkeÀue meesmee³eìer ³ee mebIeìveeveer
meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeUer megª kesÀu³ee nesl³ee. ns meJe& peneue vesles efnbog mebmke=Àleer®es
DeefYeceeveer nesles. uees. efìUkeÀ ³eebveer efµeJepeb³eleer Je ieCeHeleer GlmeJe megª keÀªve ueeskeÀeb®³eele
je<ìêr³elJee®eer YeeJevee Jee{efJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. jefJebêveeLe ìeieesj, yeefkeÀce®ebê ®eìpeea, uees.
efìUkeÀ Fl³eeoer®³ee meeefnl³eecegUs Yeejleer³e ueeskeÀeb®³eele He´Kej je<ì^Jeeo Jee{erme ueeieuee.
112
4. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Je mejkeÀej®es peveleskeÀ[erue ogue&#e ë efyeéfìµeebveer kesÀuesu³ee DeeefLe&keÀ
µees<eCeecegUs peerJeveceeve KeeueeJeuesu³ee Yeejleer³eebJej DeveskeÀ vewmeefie&keÀ mebkeÀìs Deeueer. l³eeJesUer
pevelesuee ceole keÀjC³eeSsJepeer efyeéfìµeebveer l³eeb®eer nsUmeeb[ kesÀueer. ceneje<ìêle Huesie®³ee meeLeerves 1
ueeKe 73 npeej ueeskeÀ ce=l³eg HeeJeues. mejkeÀejves YejerJe mJeªHee®es ceolekeÀe³e& keÀjC³eeSsJepeer Huesie
efveJeejC³ee®³ee veeJeeKeeueer ueeskeÀeb®³ee Oeeefce&keÀ YeeJevee ogKeeJeleerue Deµeer ke=Àl³es kesÀueer. l³eeb®³eeJej
Del³ee®eej kesÀues. l³ee®ee met[ IesC³eemeeþer oeceesoj ®eeHeskeÀj ³eebveer efce. j@[ Je l³ee®ee menkeÀejer
uesHeÌìvebì Dee³emì&Je ³eeb®ee Ketve kesÀuee. efyeéfìµeebveer ®eeHeskeÀjuee HeÀeµeer efoues. uees. efìUkeÀeb®³eeJej
®eeHesÀkeÀjuee He´sjCee osCeejs cnCetve DeejesHe þsJetve l³eebvee oer[ Je<ex meÞece keÀejeJeemee®eer efµe#ee efoueer.
l³eecegUs le©Ce Jeie& mebleHle Peeuee. meve 1896 -97 Je 1899-1900 ceO³es osµeele ceneYe³ebkeÀj
og<keÀeU He[uee. l³eeceO³es oesve keÀesìer ueeskeÀ cejCe HeeJeues. og<keÀeU efveJeejC³eemeeþer mejkeÀejves
keÀenerner YejerJe keÀe³e& kesÀues veener. l³eecegUs keÀeBie´smeceOeerue vesl³eebvee efyeéfìµeeyeÎue ®eer[ efvecee&Ce
Peeueer DeeefCe l³eeletve®e peneue keÀeBûesme Go³eeme Deeueer.
5. uee[& keÀPe&ve : uee[& keÀPe&ve®eer keÀejefkeÀo& ner Yeejleer³e ³egJekeÀeb®³ee je<ì^Jeeoeme DeeJneve osCeejer
þjueer nesleer. keÀPe&ve ne keÀÆj meeceép³eJeeoer Je=Êeer®ee neslee. l³eeves Yeejleele Deeu³eeveblej
o[Heµeener®es OeesjCe mJeerkeÀejues nesles. l³eeves DeveskeÀ keÀe³eos Heeme keÀªve Yeejleer³eeb®eer ieU®esHeer
kesÀueer. 1899 ®ee keÀeuekeÀÊee keÀeHeexjsµeve De@keÌì, mejkeÀejer iegHleles®ee keÀe³eoe (Jele&ceeve He$eeJejerue
efveye¥Oe) 1904 ®ee efJeÐeeHeerþ keÀe³eoe Fl³eeoercegUs Yeejleer³eeble Demeblees<e Jee{uee uee[& keÀPe&ve
Yeejleer³eebvee leg®í uesKele Demes. ³eeb®³ee ®eUJeUeruee lees nJes®es yeg[yeg[s Demes cnCele Demes. Yeejleer³e
uesekeÀ Fbie´pee®eer yejesyejer keÀª µekeÀle veenerle. Demesner lees cnCele Demes. keÀuekeÀÊee efHeÐeeHeerþe®³ee
HeoJeeroeve meceejbYe He´mebieer l³eeves cnìues keÀer ``Yeejleer³e ueeskeÀ G®®e HeoeJejerue efve³egkeÌleermeeþer
DeHee$e Demetve ³egjesefHe³eveebveer®e G®®e Heos GHeYeesefieueer Heeefnpesle. keÀejCe les Yeejleer³eeHes#ee Þes<þ
Deensle.'' keÀPe&ve®³ee ³ee Yee<eCee®ee meJe&$e efve<esOe keÀjC³eele Deeuee. keÀPe&ve®³ee ³ee IeceW[Keesj Je
meeceép³eJeeoer Je=ÊeercegUs Yejleer³eeb®e efoJemesveefoJeme Demeblees<e Jee{C³eeme ceole Peeueer.
6. yebieeue®eer HeÀeUCeer (1905) ë uee[& keÀPe&veves meve 1905 ceO³es kesÀuesueer yebieeue®eer HeÀeUCeer
ner peneue je<ì^Jeeoe®³ee Jee{erme Deefleµe³e keÀejCeerYetle þjueer. efyeéfìµe mejkeÀejves 8 keÀesìer 50
ueeKe ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee yebieeue®ee (l³eeJesUer yebieeue, efyenej, Deemeece Je Deesefjmee ³ee Heéblee®ee
efceUtve yebieeue Heéble neslee.) He´µeemevee®³ee meesF&meeþer efJeYeepeve keÀjC³ee®es þjefJeues nesles. l³eevegmeej
yebieeue®eer HeÀeUCeer -HetJe& yebieeue DeeefCe Deemeece (ueeskeÀmebK³ee 3 keÀesìer 10 ueeKe) Je GJe&efjle
He½eerce yebieeue, efyenej Je Deesefjmee (ueeskeÀmebK³ee 5 keÀesìer 40 ueeKe) Deµee oesve Yeeieele nesCeej
nesleer. HeÀeUCeermeeþer efyeéfìµe mejkeÀejves peenerj kesÀuesu³ee keÀejCeele He´µeemekeÀer³e mees³e ns keÀejCe
keÀener Debµeer Kejs Demeues lejer Kejs keÀejCe yebieeueceO³es Go³eeme Deeuesu³ee je<ì^Jeeoeme DeeUe IeeueCes
ns®e nesles. Yeejle mejkeÀej®es meef®eJe efjmues ³eeves SkeÀe He$eele cnìues nesles keÀer, `Òur object
is to split up and thereby to weaken a solid body of opponents
to our rule.''
uee[& keÀPe&veves eEnog Je cegmueerceebceO³es celeYeso efvecee&Ce nesC³eemeeþer Oeeefce&keÀ DeeOeejeJej

yebieeue®³ee HeÀeUCeer®es keÀejmLeeve DeeKeues nesles. l³ee®eHećeeCes yebieeue®eer YeewieesefuekeÀ Je YeeJeefvekeÀ
SkeÀlee ve<ì nesC³eemeeþer Je je<ì^JeeÐeeb®es Ke®®eerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer ner ³eespevee nesleer. keÀPe&ve®ee
yebieeue®eer HeÀeUCeer keÀjCeeje Deeosµe, 1905 jespeer efveIeeuee. yebieeue®eer He´l³e#e HeÀeUCeer DemleerlJeele
113
³esCeej nesleer. uee[& keÀPe&veves yebieeue®eer HeÀeUCeer peenerj keÀjlee®e keÀeBie´sme®³ee vesl³eebvee OekeÌkeÀe®e
yemeuee. megjWêveeLe ye@vepeea, cnCeeues, `yebieeue®³ee efJeYeepevee®eer Iees<eCee Deece®³eeJej yeeByeieesÈ³eeHećeeCes
keÀesmeUueer. yebieeue®³ee HeÀeUCeercegUs ' cnCepes Deece®³ee Demceerlesuee nslegHegjmHej mejkeÀejves OekeÌkeÀe
efouee. ³ee meJe& iees<ìerJeªve efme× Peeues keÀer, ceJeeUeb®³ee ceeiee&®ee efyeéfìµeebJej keÀener ner HeefjCeece
nesle veJnlee. vescemleeveer DeepeHe³e¥le meveoµeerj ceeiee&ves ®eeueJeuesueer ®eUJeU HeÀesue þjueer nesleer. ³ee
cegUs Yeejleer³eebleerue Demeblees<e HejekeÀesìeruee Heesn®euee. peneueJeeoe®ee Go³e nesC³eeme ceole Peeueer.
Deµee ³ee JeeleeJejCeele Yeejleer³eeb®³ee ceveeble peneue je<ì^Jeeo Jee{efJeC³ee®es keÀe³e&

ceneje<ìêle uees. efìUkeÀ Je l³eeb®es Deveg³ee³eer, yebieeue ceO³es DejefJebo Iees<e, efyeHeerve®ebê Heeue Je l³eeb®es
menkeÀejer, HebpeeyeceO³es ueeue uepeHeleje³e ³eebveer kesÀues nesles.
1. peneueJeeoer keÀeBûesme®³ee Go³ee®eer keÀejCe efceceebmee Ðee
2. peneue keÀeBûesme®³ee efJe®eejmejCeer Je keÀe³e&He×leer ë

peneue keÀeBûesme®³ee Go³eecegUs Yeejleer³e jepekeÀejCeeuee veJeerve JeUCe efceUeues. efyeéfìµe
meÊee kesÀJeU Depe& efJevebl³ee keÀªve JeþCeerJej ³esCeej veener lej l³eemeeþer leerJe´ Deeboesuevee®eer iejpe
Deens Deµeer efJe®eejOeeje Heg{s Deeueer. keÀeBie´sme ceO³es peneue efJe®eejmejCeer®³ee ueeskeÀeb®eer Jee{ Peeueer.
eEnogmLeeve ns ceePes je<ì^ Demetve leer ceele=osJelee Deens. efleuee efyeéfìµe meÊes®³ee peesKe[eletve cegkeÌle
keÀjCesmeeþer Yeejleer³eebveer ³ee meÊesefJeª× ue{e efouee Heeefnpes Demes ueeskeÀebvee Jeeìt ueeieues. peneue
je<ì^JeeÐeebveer He´Lece®e mJejep³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. uees. efìUkeÀebveer ``mJejep³e ne ceePee pevceefme×
nkeÌkeÀ Deens DeeefCe lees ceer efceUCeej®e'' Deµeer Iees<eCee kesÀueer. leer peneue je<ì^JeeÐeeb®eer je<ìêr³e
Iees<eCee þjueer. ceJeeU je<ì^JeeÐeebveer efyeéfìµeekeÀ[s Jemeenleer®³ee mJejep³ee®eer ceeieCeer kesÀueer nesleer.
lej peneue je<ì^JeeÐeebveer mebHetCe& mJejep³e ns DeeHeues Debeflece O³es³e þjefJeues nesles. l³eecegUs je<ìêr³e
®eUJeUerves SkeÀe ìHH³eeletve ogmeN³ee ìHH³eele He´Jesµe kesÀ}e. osµeele He´Lece®e efyeéfìµe meÊesefJeª×
ke´ÀebleerkeÀejer Deeboesueves megª Peeueer. yebieeue®³ee HeÀeUCeerveblej peneue je<ì^JeeÐeeme peesj Deeuee.
3. JebieYebie Deeboesueve ë
meJe& Yeejleer³e ueeskeÀeb®ee efJejesOe Demetvener uee[& keÀPe&veves yebieeue®eer HeÀeUCeer keÀjCeeje
Deeosµe 20 peguew, 1905 jespeer keÀe{uee. pees peenerj neslee®e HeÀeUCeer efJejesOeele JebieYebie Deeboesueve
megª Peeues. Yeejleer³e ueeskeÀeble efJeµes<eleë yebieeueceO³es mejkeÀej efJejesOeer JeeleeJejCe le³eej Peeues.
keÀPe&veves ner HeÀeUCeer je<ìêr³e ®eUJeUerJej DeeIeele keÀjC³eemeeþer, eEnog-cegmueerceeble HetÀì
Hee[C³eemeeþer kesÀueer nesleer. l³eecegUs v³ee. jeve[s, vee. ieesKeues, megjWêveeLe ye@vepeea Fl³eeoer ceJeeU
keÀeBie´sme vesles DemJemLe Peeues. yebieeue®³ee vesl³eebveer cee$e keÀeBie´sme®³ee Deeosµee®eer Jeeì ve Heenlee
114
JebieYebie efJejesOeer Deeboesueve megª kesÀues. megjWêveeLeebveer ³ee Deeboesuevee®es vesle=lJe kesÀues. HeÀeUCeer
efJejesOeer ue{e HeÀeUCeer jÎ nesF&He³e¥le ®ee}Jee³e®ee®e ³ee efveOee&jeves®e ³ee ue{îeeuee HeéjbYe Peeuee. uees.
efìUkeÀebveer ³ee Deeboesueveeuee meefke´À³e Heeefþbyee efouee. mJejep³e mJeosµeer, yeefn<keÀej Je je<ìêr³e efµe#eCe
³ee uees. efìUkeÀeb®³ee ®elegëmeg$eervegmeej yebieeueceO³es Deeboesueve HeÀeUCeer jÎ nesF&He³e¥le ®eeuet þsJeeJe³ee®es
Demes þjues. ³ee ®eUJeUeruee He´®eb[ Heéflemeeo efceUeuee.
7 Dee@iemì, 1905 jespeer keÀuekeÀÊ³ee®³ee ìeTve ne@ueceO³es HeÀeUCeer Deeboesuevee®ee

peenerj cesUeJee IesTve l³eele HejefkeÀ³e ceeueeJej yeefn<keÀej IeeueC³ee®es þjues. HeÀeUCeer He´l³e#e
DemleerlJeele ³esC³ee®³ee efoJeµeer cnCepes 16 Dee@keÌìesyej 1905 jespeer `µeeskeÀoerve' HeeUC³ee®es
cesUeJ³eele peenerj keÀjC³eele Deeues. mJeosµeer Je yeefn<keÀeje®eer ®eUJeU yebieeueceO³es ®eebieueer®e HeÝeeJeer
þjueer. mejkeÀejue JeþCeerJej DeeCeC³eemeeþer l³ee®ee jepekeÀer³e µeðe cnCetve JeeHej Peeuee. µesJeìer
mejkeÀejuee ³ee ®eUJeUer Heg{s veceles I³eeJes ueeieues Je 12 ef[meWyej 1911 jespeer efouueer ojyeejele
efyeéfìµe meceéì Heb®ece pee@pe& ³eeves yebieeue®eer HeÀeUCeer jÎ kesÀu³ee®eer Iees<eCee kesÀueer.
4. je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer YetefcekeÀe ë

1905 meeue®es je<ìêr³e keÀeBie´sme®es DeefOeJesµeve JeejeCemeer ³esLes ieesHeeUke=À<Ce ieesKeues
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Peeues. l³eele yebieeue®eer HeÀeUCeer Je keÀPe&ve®es Heéfleieeceer OeesjCe ³eeb®ee efve<esOe
keÀjC³eele Deeuee l³ee®e HećeeCes JebieYebie efJejesOe Je mJeosµeer - yeefn<keÀej ³ee ®eUJeUerme Heeefþbyee
J³ekeÌle keÀjC³eele Deeuee. ³ee DeefOeJesµeveeHeemetve®e vescemle Je peneue efJe®eejmejCeer®³ee keÀeBie´smeceO³es
celeYeso nesC³eeme megjJeele Peeueer. peneueieìe®es vesles uees. efìUkeÀ, ueeuee uepeHeleje³e, efyeHeerve®ebê
Heeue Je DejefJebo Iees<e ³eebveer JebieYebie efJejesOee®³ee keÀejCeeves megª Peeuesueer yebieeueHegjleer ce³ee&oerle ve
jenlee meJe& osµeYej Hemejueer Heeefnpes l³ee®eHećeeCes mJeosµeer - yeefn<keÀejeHegjleer ce³ee&efole ve jenlee
`mJejep³ee®eer' ceeieCeer keÀjCeejer jepeefkeÀ³e ®eUJeU Peeueer Heeefnpes Demee Deeień Oejuee. ³eeJesUerner
keÀeBie´smeceO³es vescemleeb®es Heéyeu³e Demeu³eeves l³eebveer ³ee efJe®eejuee Heeefþbyee efouee veener. cee$e
keÀPe&ve®³ee keÀejefkeÀoeaJej veeceoej ieesKeues ³eebveer efìkeÀe kesÀueer nesleer.
1906 ®es keÀeBie´sme DeefOeJesµeve keÀuekeÀÊee ³esLes oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
Yejues. l³eebveer yebieeue®³ee HeÀeUCeeryeÎue mebleHle Heéfleefke´À³ee J³ekeÌle kesÀueer. ³ee DeefOeJesµeveele
DeO³e#eHeoeJeªve oeoeYeeF¥veer He´Lece GIe[HeCes `mJejep³e' µeyoe®ee HegjmkeÀej kesÀuee. SJe{s®e veJns
lej ³ee DeefOeJesµeveele je<ìîeerle cnCetve `Jebosceelejced' He´Lece®e ieeFues iesues. lejer mJe³ebµeemeve osCeejs
mJejep³e ns®e je<ìêr³e keÀeBie´sme®es O³es³e Demeu³ee®es ceev³e keÀjC³eele Deeues mJeeleb$³e ®eUJeUer®es leb$e
Je ceeie& ³eeyeÎue cee$e peneue Je ceJeeU ieìele celeYesoe®eer ojer Jee{le®e nesleer. Demes Demeues lejer
keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle keÀeBie´sme peneueJeeÐeeb®³ee neleele peeT ÐeeJe³ee®eer veener Demes ceJeeU
vesl³eebvee þjefJeues nesles.
megjle keÀeBie´sme ë
1907 ®es keÀeBie´sme DeefOeJesµeve veeieHetjuee I³eeJe³ee®es þjues nesles. Hejbleg ceneje<ìêle uees.
efìUkeÀeb®es Je®e&mJe Demeu³eeves DeefOeJesµeeveele uees. efìUkeÀeb®ee®e HeÝeeJe jeefnue cnCetve vescemle
vesl³eebveer DeefOeJesµeve megjleuee IesC³ee®es þjefJeues. megjle cnCepes efHeÀjespeµene cesnlee ³eeb®es HeÝeeJe#es$e
nesles. 27 ef[meWyej 1907 jespeer DeefOeJesµeveeuee megªJeele Peeueer. DeefOeJesµeveele ceJeeU efJeª×
peneue Demes lebie JeeleeJejCe nesles. megjJeeleeruee keÀeBie´smeceO³es HetÀì He[t ve³es ³ee YetefcekesÀletve
115
le[pees[er®eer YetefcekeÀe IesTve keÀuekeÀÊee DeefOeJesµeveele peneueebveer ceeb[uesues mJeosµeer, yeefn<keÀej Je
je<ìêr³e efµe#eCe ns þjeJe megjle DeefOeJesµeveele vescemleeveer mebcele keÀjle Demeleerue lej vescemleeb®es Flej
þjeJe peneueJeeoer ceev³e keÀjleerue Demes uees. efìUkeÀebveer meg®eefJeues. Hejbleg uees. efìUkeÀ Je l³eeb®³ee
Deveg³eeb³ee®es keÀener SskeÀeJe³ee®es®e veener Demes ceJeeUebveer þjJetve [e@. jemeefyenejer Iees<e ³eeb®es veeJe
DeO³e#e cnCetve Iees<eerle kesÀues. Je DeefOeJesµeveele SkeÀ®e ieeWOeU megª Peeuee. cnCetve Heefnu³ee efoJeµeer
DeefOeJesµeve mLeefiele þsJetve ogmeN³ee efoJeµeer DeefOeJesµeve megª Peeues. ³eeJesUer uees. efìUkeÀebveer
yeesueC³eeme HejJeeveieer ceeefieleueer. Hejbleg veekeÀejC³eele Deeueer. lejerner uees. efìUkeÀ lemes®e
J³eemeefHeþeJej Heesn®eues Je ceb[Heele SkeÀ®e nuekeÀuueesU ceepeuee. ceejeceejer, Keg®³ee& HesÀkeÀCes Fl³eeoer
He´keÀej Peeues ³ee ieeWOeUele®e yewþkeÀ meceeHle Peeueer GIe[efjl³ee keÀeBie´sme ceO³es peneueJeeoer keÀeBie´sme Je
ceJeeUJeeoer keÀeBie´sme Deµeer HetÀì He[ueer. Heg{erue keÀeUele jepekeÀejCeeJej peneueJeeoer ieìe®ee HeÝeeJe
Jee{tve mJeeleb$³e ®eUJeU DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Je Deeke´ÀcekeÀ yeveueer.
5. je<ìêr³e ®eUJeUer®eer Heíeleer

1905 veblej je<ìêr³e ®eUJeUer®eer met$es peneueJeeÐeeb®³ee neleele iesues nesleer efomeleele.
vescemle®es DeHe³eµe Je JebieYebie ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer mejkeÀejves kesÀuesu³ee pegueceer keÀejJee³ee
cegUs peneueJeeÐeebvee Heeefþbyee Jee{le iesuee. efyeéfìµeebveer cee$e mJeeleb$³e ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³ee®ee
He´³elve kesÀuee. meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer Jebos `ceelejceuee yeboer, Je=ÊeHe$e mJeeleb$³eeJej ce³ee&oe,
DeeboesuekeÀebvee leg©bieJeeme Je nÎHeejer®³ee efµe#ee, Heesueerme Je Deeboesueve ³eeb®³eeleerue mebIe<e& ³eecegUs
®eUJeU veJ³ee efoµesves efveIeeueer Hejbleg mejkeÀejer Del³ee®eej Jee{uee neslee. cnCetve mejkeÀejer ³eb$eCee
efJemkeÀUerle keÀjC³eemeeþer mJeosµeer - yeefn<keÀeje yejesyej®e DemenkeÀej®es OeesjCener peneueJeeÐeebveer
mJeerkeÀejues. l³eele mejkeÀejer veeskeÀN³ee®ee jepeerveecee ÐeeJee; efJeÐeeL³ee¥veer µeeUe - keÀe@uespe mees[eJeerle
- keÀe³eos ceb[U Je veiej HeeefuekesÀ®es jepeerveeces ÐeeJesle. ³eemeejKeer DeeJneves pevelesuee keÀjC³eele
Deeueer Lees[keÌ³eele cnCepes ®eUJeU DeefOekeÀ J³eeHekeÀ keÀjC³eele peneueJeeoer vesles ³eµemJeer Peeues.'
megjle DeefOeJesµeveeveblej peneue Heg{ejer uees. efìUkeÀ, efyeefHeve®ebê Heeue Je ueeuee uepeHeleje³e
³eebveer mebHetCe& osµee®ee oewje keÀe{tve DeeHeu³ee efJe®eejmejCeer®ee He´meej kesÀuee. l³ee keÀeUele ueeue-yeeue-
Heeue ns Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerle Heéfme× Peeues nesles. l³ee keÀeUele uees. efìUkeÀebveer Iesleuesues
keÀ<ì efJeµes<e GuuesKeveer³e nesles. efyeéfìµeebveer Yeejleer³eeb®³eeJej kesÀuesu³ee Del³ee®eejecegUs pevelesle
Demeblees<e neslee®e Deµee JesUer ueeskeÀeb®eer Demceerlee peeie=le keÀªve efyeéfìµe meÊesefJeª× ue{e
osC³eemeeþer Yeejleer³e pevelesuee peeie=le keÀjC³ee®es keÀece uees. efìUkeÀebveer kesÀues. cnCetve®e l³eebvee
`Yeejleer³e Demeblees<ee®es pevekeÀ' cnCeleele. l³eebveer `mJejep³e - mJeosµeer - yeefn<keÀej Je je<ìêr³e
efµe#eCe ne ®eUJeUer®ee ceeie& peveles meceesj þsJeuee. ³eeuee®e peneueeb®eer `®elegëmet$eer' Demes cnCeleele.'
uees. efìUkeÀebveer Yeejleer³eebmeceesj mJejep³ee®es cnCepes®e mJeeleb$³ee®es O³es³e þsJeues.
6. mJeosµeer -yeefn<keÀej ®eUJeU

mJeosµeer ³ee®ee DeLe& Yeejleer³eebveer DeeHeu³ee osµeele le³eej Peeuesu³ee Jemlegb®ee owvebefove
peerJeveele JeeHej keÀjeJee. ³eemeeþer megª kesÀuesueer ®eUJeU nesleer. JeejeCemeer®³ee keÀeBie´sme DeefOeJesµeveele
yebieeue®³ee HeÀeUCeer®ee Je mejkeÀejves ®eeueefJeuesu³ee o[Heµeener®ee leerJe´ efve<esOe kesÀuee neslee. Je
yebieeueceOeerue mJeosµeer Je yeefn<keÀej ®eUJeUeruee Heeefþbyeener efouee neslee. uees. efìUkeÀebveer je<ìêr³e
®eUJeU ³ee ¢<ìerves mJeosµeerkeÀ[s Heeefnues nesles. mJeosµeer - yeefn<keÀej Je je<ìêr³e efµe#eCe ³ee eflevner®es
cetU O³es³e mJejep³e efceUefJeCes ns®e Demeu³ee®es l³eeveer peenerj kesÀues nesles.
116
yeefn<keÀej ë
yeefn<keÀej cnCepes Hejosµeeletve (Fbiue[ceOetve) ³esCeeN³ee Jemlegb®ee JeeHej ve keÀjlee l³eeJej
yeefn<keÀej ìekeÀCes. Hejosµeeletve Deeuesues keÀeHe[, meeKej, ceerþ efvejefvejeÈ³ee He´keÀej®³ee Jemleg®ee
JeeHej keÀesCeerner keÀª ve³es SJe{s®e veJns lej Oeesy³eeveer Hejosµeer keÀHe[s OegT ve³esle. Hejosµeer Jemlegb®³ee
SkeÀceskeÀebme Yesì cnCetve osT ve³esle. Deµee mJeªHee®ee keÀe³e&ke´Àce DeeKeuee neslee. ³ee ®eUJeUeruee
ueeskeÀeb®³eekeÀ[tve ®eebieuee Heéflemeeo efceUtve leer leUeieeUeHe³e¥le Heesn®eueer nesleer. HebpeeyeceO³es Hejosµeer
meeKejsJej yeefn<keÀej ìekeÀC³ee®eer ®eUJeU megª keÀesueer nesleer. jeJeUefHeb{er®³ee J³eeHeeN³eeveer nes
Deµeer®e ®eUJeU kesÀueer nesleer. efouueeruee me³³eo nwoj jsPee ns mJeosµeer ®eUJeUer®es He´Jele&keÀ nesles.
ef®eobyejce efHeuues ³eebveer ceêeme Heébleele mJesoµeer penepe JeenletkeÀ kebÀHeveer mLeeHeve kesÀueer. lemes®e
efJeefJeOe Jemleg®³ee efveefce&leermeeþer JesieJesieUs GÐeesieOebosner ceesþîee HećeeCeele keÀe{ues iesues..
je<ìêr³e efµe#eCe ë
ns mJeeleb$³e®eUJeUer®es HeéCe nesles. Yeejleer³e ³egJekeÀeble je<ìêr³e Je=Êeer efvecee&Ce keÀjC³ee®es
meeOeve cnCetve uees. efìUkeÀebveer je<ìêr³e efµe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee neslee. `[e@ve' ³ee Fbie´peer He$ee®es
mebHeeokeÀ meleerµe®ebê cegKepeea ³eebveer 1818 meeueer je<ìêr³e efµe#eCee®eer ³eespevee le³eej kesÀueer. uees.
efìUkeÀeb®³ee celes, mejkeÀejer µeeUeletve je<ì^He´sce Je je<ìêr³e Je=Êeer efvecee&Ce keÀjCeejs efµe#eCe efoues peele
veJnles. lesJne meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀl³ee¥veer je<ìêr³e efµe#eCe mebmLee megª keÀªve ³esLeerue efJeÐeeL³ee¥vee
je<ìêr³e efµe#eCe ÐeeJes Demes DeeJeenve kesÀues iesues. jefJebêveeLe ìeieesj ³eebveer µeebleerefvekesÀleve mLeeHeve
keÀªve je<ìêr³e efµe#eCee®ee ceeie& DeeKetve efouee. cegbyeF& Je HegC³eele DeeiejkeÀj, ef®eHeUtCekeÀj, efµe. ce.
HejebpeHes, Þeerceleer kesÀlekeÀj Je uees. efìUkeÀ ³eebveer Deieesoj Heemetve®e je<ìêr³e efµe#eCeeuee HeéjbYe kesÀuee
neslee. HebpeeyeceO³es ueeuee uepeHeleje³e, ieesHeeUjece iebieejece, Heb[erle ®ebefêkeÀe oÊe, ³eebveer lej
ceêemeceO³es megyećeC³ece De³³ej Je Heer. Deeveboe®eeuet& Fl³eeoerveer Jeie&Ceer ieesUe keÀªve je<ìêr³e efµe#eCe
mebmLee GY³ee kesÀu³ee. l³eecegUs je<ìêr³eJe=Êeer®ee le©CeJeie& le³eej Peeuee.
mJejep³e ë
mJejep³e ns uees. efìUkeÀeb®es Debeflece O³es³e nesles. mJejep³e cnCepes DeeHeues Yeejefle³eeb®es
jep³e nes³e. He´pes®³ee HeéfleefveOeerceeHe&Àle ®eeueefJeues peeCeejs jep³e, `mJejep³e ne ceePee pevceefme×
nkeÌkeÀ Deens DeeefCe lees ceer efceUJeCeej®e' Deµeer l³eeb®eer Iees<eCee nesleer. mJeosµeer, yeefn<keÀej Je je<ìêr³e
efµe#eCe ³ee meeOeveeb®ee DeJeuebye keÀªve mJejep³e efceUJee³e®es Deµeer l³eeb®eer ³eespevee nesleer. l³eeb®³ee
celes mJejep³e ns Oeeefce&keÀ ¢<ìîee Je veweflekeÀ¢<ìîee DeeJeµ³ekeÀ Deens. Fbie´peebvee Fbiue[ceO³es pes nkeÌkeÀ
efceUleele les®e nkeÌkeÀ Yeejleer³eebvee Yejleele efceUeues Heeefnpesle. efnbogmLeevee®es mejkeÀej ns Yeejleer³e
ueeskeÀeb®es®e Demeues Heeefnpes Je Yeejleer³eeb®eer Heíeleer kesÀJeU mJejep³eele nesT µekeÀles Demes efìUkeÀebveer
peenerj kesÀues.
uees. efìUkeÀebveer meebefieleuesueer ®elegëmet$eer ner je<ìêr³e ®eUJeUer®eer ceeie&oµe&keÀ lelJes yeveueer
nesleer. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®es pes jepekeÀer³e lelJe%eeve ceeb[ues iesues l³eele ®elegë met$eer®ee
Deble&YeeJe kesÀuee iesuee.. ce. ieebOeerpeeRveerr DeeHeu³ee je<ìêr³e ®eUJeUerle mJeosµeer, yeefn<keÀej Je je<ìêr³e
efµe#eCe ³ee lelJeeb®ee JeeHej kesÀuee neslee ³eeJe©ve les mHeä nesles.
7. uees. efìUkeÀeb®es je<ìêr³e ®eUJeUerleerue keÀe³e& ë

Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue SkeÀ ceneve Je efke´À³eeµeerue vesles cnCetve ueeskeÀceev³e yeeU
iebieeOej efìUkeÀ (1856-1920) ³eeb®es veeJe Iesleues peeles. mJeeleb$³e®eUJeUerleerue peneueceleJeeoer
³egiee®es les HećegKe met$eOeej nesles. ce. ieebOeer l³eeb®³eeyeÎue cnCeleele keÀer èfìUkeÀeb®ee ceer efµe<³e Deens
117
Demee ceePee oeJee veener, efìUkeÀeb®eer He´Kej F®íeµekeÌleer, meKeesue DeY³eeme, He´Kej osµeYekeÌleer l³eeie
Je mebIe<e&ce³e peerJeve ns iegCe JeeKeeCeC³eemeejKes nesleer. peveles®es les HeÝeeJeer vesles nesles. l³eebveer®e
Deece®³eele mJeeleb$³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce kesÀueer. lelkeÀeueerve mejkeÀej®es oes<e efìUkeÀeSJe{s keÀesCeer®e
oeKeJet µekeÀues veenerl. l³eebveer®e Yeejleer³e pevelesuee mJeeleb$³ee®ee ceeie& oeKeJegve efouee.'
F.me. 1905 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eme peneueceleJeeoer keÀeueKeb[ cnCeleele. ³ee
keÀeUele peneueceleJeeoer vesl³eebveer je<ìêr³e meYee Je mJeeleb$³e®eUJeUerJej DeeHeuee HeÝeeJe efvecee&Ce
kesÀuee neslee. ³ee keÀeUele mJeeleb$³e ®eUJeUer®es vesle=lJe uees. efìUkeÀ, efyeHeve®ebê Heeue Je ueeuee
uepeHeleje³e ³eebveer kesÀues. ³ee $e³ecetleea Feflenemeele ueeue-yeeue-Heeue ³ee veeJeeves Heéfme×erme Deeu³ee
nesl³ee. ³ee keÀeueKeb[ele mJeeleb$³e ®eUJeUerJej FlekeÀe HeÝeeJe neslee efkeÀ ³ee keÀeueKeb[eme èfìUkeÀ
³egie' Demesner cnìues peeles. l³eebveer Yeejleer³e pevelesle efyeéfìµe meÊesefJeª× He´®eb[ Demeblees<e efvecee&Ce
kesÀuee. cnCevet®e ueb[ve ìeFcme®es HeéfleefveOeer JnsueWìeFve ef®ejesue ³eebveer l³eebvee `Yeejleer³e Demeblees<ee®es
pevekeÀ' Demes cnìues Deens.
meeJe&peefvekeÀ peerJeveele les He´LeceHeemetve®e meefke´À³e nesles. megjJeeleeruee l³eebveer µew#eefCekeÀ

keÀe³ee&le Yeeie Iesleuee. 1880 ceO³es DeeiejkeÀj Je ef®eHeUtCekeÀj ³eeb®³ee ceoleerves HegC³eele `v³et Fbefiueµe
mketÀue' veeJeeb®eer µeeUe keÀe{ueer. 1884 ceO³es l³eebveer Je DeeiejkeÀj ³eebveer `[skeÌkeÀve Sp³egkesÀµeve
meesmee³eìer' mLeeHevee kesÀueer. 1885 ceO³es HeÀi³eg&meve keÀe@uespe keÀe{ues. lesLes mebmke=Àle Je ieefCelee®es
DeO³eeHeve kesÀues. 1890 ceO³es menkeÀeN³eeµeer celeYeso Peeu³eeves mebmLes®ee jepeerveece osTve yeensj
He[ues. l³eeveblej l³eebveer osµekeÀe³ee&me Jeentve Iesleues. kesÀmejer Je cejeþe ner Je=ÊeHe$es keÀe{ueer Je l³eeletve
efyeéfìµe µeemevee®³ee ®egkeÀer®³ee OeesjCeeJej efìkeÀe kesÀueer. l³eeyeÎue l³eebvee efµe#eener Peeu³ee.
je<ìêr³e meYes®³ee mLeeHevesuee les meYeemeo cnCetve npej nesles. je<ìêr³e meYee (keÀeBie´sme) ner
jepekeÀer³e mebIeìvee Demetve efn®³ee ceeHe&Àle®e Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU ®eeueJeueer peeJeer Demes l³eebvee
Jeeìle nesles. 1905 les 1920 ³ee keÀeUele keÀeBie´smeJej l³eeb®³ee vesle=lJeeb®ee HeÝeeJe neslee. l³eebveer
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUeruee Deeke´ÀcekeÀ yeveefJeues. l³eebveer DeveskeÀ ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee iegHleHeCes ceole
kesÀueer nesleer. ®eeHeskeÀj yebOegveer keÀefceµevej jB[ Je l³eeb®ee menkeÀejer De@cnmì& ³eeb®ee Ketve kesÀuee.
l³eeJesUer efyeéfìµeebveer OejHekeÀ[ megª kesÀueer cnCegve uees. efìUkeÀebveer kesÀmejerletve efyeéfìµeeJej efìkeÀe
kesÀueer. HejerCeeceer l³eebvee efo[ Je<ee&®eer keÀejeJeemee®eer efµe#ee Peeueer. Heg{s meve 1908 meeueer
kesÀmejerletve Deµee®e He´keÀejs efìkeÀe kesÀu³eeyeÎue mene Je<ee&®eer keÀejeJemee®eer efµe#eener Peeueer nesleer.
l³eebveer efµeJepe³ebleer Je ieCesµeeslmeJe megª keÀªve ueeskeÀeble peeie=leer Ie[Jetve DeeCeueer.

mJeeleb$³e ®eUJeUerme HetjkeÀ Deµeer nesceªU ®eUJeU ®eeueJeueer. uees. efìUkeÀebveer Yeejleer³e pevelesle
efyeéfìµe meÊesyeÎue He´®eb[ Demeblees<e efvecee&Ce keÀªve keÀeBie´sme®eer ®eUJeU Deeke´ÀcekeÀ yeveJeueer.
Dee³eg<³ee®³ee µesJeì®³ee #eCeeHe³e¥le l³eebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®es keÀe³e& kesÀues. }eskeÀceev³e
eqìUkeÀeb®ee 1 Dee@iemì 1920 jespeer ce=l³et Pee}e. l³eeb®³ee keÀe³ee&yeÎue efyeéfìµe uesKekeÀ Þeer yueb[
cnCeleele, ``Tilak contributed more by his life and character than by his
speeches and uniting to making of new nationalism. His selfless
patriotism, indomitable courage and fierce determination and above
all, the supreme concentration of his life to one great aim; Viz the
foundation of his country marked new epoch in the political struggle
for Indias freedam.''
118
ueeuee uepeHeleje³e ë (1865-1928) ueeue-yeeue-Heeue ³ee $e³ecegleealeerue ueeuee les SkeÀ nesles.
l³eebvee `Hebpeeye®ee efmebn' cnCetve DeesUKeues peele Demes keÀe³eÐee®ee DeY³eeme HetCe& keÀªve l³eebveer
JeefkeÀueer®ee J³eJemee³e megª kesÀuee neslee. mJeeceer o³eeveboe®³ee efJe®eejeb®ee l³eeb®³eeJej HeÝeeJe neslee.
mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue keÀe³e& ë

ueeuee uepeHeleje³e ns peneueJeeoer vesles nesles. ceJeeUJeeoer ®eUJeUerJej l³eeb®ee efJeéeeme
veJnlee. 1888 Heemetve l³eebveer meefke´À³e jepekeÀejCeele He´Jesµe kesÀuee. l³eebveer HebpeeyeceO³es jepekeÀer³e
peeie=leer Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀe³e& kesÀues. l³eeb®³ee DeeJeenveecegUs µeskeÀ[es efJeÐeeLeea mJeeleb$³e
®eUJeUerle menYeeieer Peeues. Hebpeeye ceOeerue Deµeeblelesme ueeueepeer keÀejCeerYetle Deensle Demes Fbie´peebvee
Jeeìle nesles. 10 ces 1907 jespeer 1857 ®³ee GþeJee®ee 50Jee mce=leerefove neslee. l³ee efoJeµeer
efyeéfìµeeefJejesOeer yeb[ nesCeej. Deµeer DeHeÀJee Hemejueer nesleer. l³ee®es efveefceÊe keÀªve Fbie´peebveer l³eebvee
efJevee®eewkeÀµeer legªbieele ìekeÀues Je mene ceefnves nÎHeej kesÀues. JebieYebie Deeoesueveelener l³eeb®ee ceesþe
menYeeie neslee. 1920 meeueer ieebOeerpeeRveer ®eeueJeuesu³ee DemenkeÀej ®eUJeUerle l³eebveer menYeeie
Iesleuee Je mebYeeyeboer Deeosµe cees[tve l³eebveer meYee Iesleueer. lesJne l³eebvee oer[ Je<ee&®eer efµe#ee Peeueer.
ce. ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU ceeies Iesleu³eeJej cee$e l³eebveer ieebOeerpeerJej efìkeÀe kesÀueer Je
mJejep³e He#ee®³ee mLeeHevesle menYeeie Iesleuee. les meeceeefpekeÀ Je keÀeceieej efJe<e³ekeÀ keÀe³ee&le meke´Àer³e
nesles. keÀefceµeve efJejesOeer efveoµe&veele les menYeeieer Peeues l³eeJesUer efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eeves kesÀuesu³ee
ueeþer nuu³eele peyej peKeceer Peeues Je Heg{s keÀener efoJemeebveer 17 veesJnWyej 1928 jespeer cejCe
HeeJeues.
efyeHeve®ebo´ Heeue (1858-1932) yebieeue Heébleeleerue peneue ®eUJeUer®es vesles cnCetve l³eebvee
DeesUKeues peeles. l³eeb®es Je[erue v³ee³eeefOeµeekeÀ[s cegefvmeHeÀ nesles. DeeHeu³ee cegueeves Fbie´peer efµeketÀve
®eebieues DeefOekeÀejer JneJes Demes l³eebvee Jeeìle Demes. Hejbleg efyeHeve®ebê efJeÐeeLeea oµesHeemetve®e
yeéïeesmeceepeekeÀ[s DeekeÀef<e&le Peeues nesles Je l³ee meceepee®es keÀe³e&ner megª kesÀues nesles. Hejbleg ner iees<ì
l³eeb®³ee Jeef[ueebvee DeeJe[ueer veener. l³eecegUs oesIeeb®³eele celeYeso efvecee&Ce Peeues. l³eecegUs DeeefLe&keÀ
De[®eCeeRvee leeW[ osle osle l³eebvee efµe#eCe HetCe& keÀjeJes ueeieues. He´LeceHeemetve®e l³eebveer meceepekeÀe³ee&le
ue#e Ieeleu³ee®es efomeles. yeéïees meceepee®es keÀe³e& kesÀues. efJeOeJee efJeJeeneme Heéslmeenve efoues. SJe{s®e
veJns lej DeeHeueer Heefnueer Helveer Jeeju³eeveblej l³eebveer SkeÀe efJeOeJesµeer ueive kesÀues. je<ìêr³e efµe#eCe
He´meeje®es keÀe³e& kesÀues. l³eekeÀeUele les vescemle efJe®eej mejCeer®es nesles. Hejbleg yebieeue®³ee HeÀeUCeerveblej
cee$e ns peneue efJe®eej mejCeer®es yeveues. l³eebveer 1880 ceO³es `Heefjoµe&keÀ' ³ee veeJee®es yebieeueer
meeHleeefnkeÀ keÀe{ues. Je Heg{erue keÀeUele l³eebveer `yebieeue Heyueerefmeìer, v³et Fbef[³ee, Fv[sHeW[Wì Fl³eeoer
Fbie´peer Je=ÊeHe$es keÀe{tve l³eeletve pevepeeie=leer®es keÀe³e& megª kesÀues.'
yebieeue Heébleeleerue peneueceleJeeoer ieìe®es les HećegKe vesles nesles. l³eebveer JebieYebie Deeboesueveele
DeeHeu³ee menkeÀeN³eemen menYeeie Iesleuee. uees. efìUkeÀeb®³ee mJeosµeer, mJejep³e, yeefn<keÀej Je je<ìêr³e
efµe#eCe ³ee ®elegëmeg$eer®³ee keÀe³e&ke´Àceeme HeeþeRyee osTve meefke´À³e menYeeie Iesleuee. yebieeueceOeerue
ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es les mHegÀleea mLeeve nesles. l³eeb®ee ce=l³eg 1932 ceO³es Peeuee.
ueeue-yeeue -Heeue ³eeb®³eeHećeeCes®e DejefJebo Iees<e ³eeb®es veeJener peneue efJe®eej mejCeer®es vesles
Je He´Kej je<ì^Jeeoe®es Goieeles cnCetve veebJe Iesleues peeles. l³eebveer 1910 He³e¥le peneue je<ì^Jeeoe®ee
119
HegjmkeÀej keÀªve mJeeleb$³e ®eUJeUerle menYeeie Iesleuee. l³eeveblej cee$e jepekeÀejCeeletve mebv³eeme
IesTve HeeB[s®ejer ³esLes mLeeef³ekeÀ Peeues Je ke=À<CeYekeÌleer DeO³eelce ³eele jbietve iesues. 1920 meeueer
l³eebveer ³eesieeÞece veeJee®eer mebmLee keÀe{ueer. 3 ef[meWyej 1950 jespeer cejCe HeeJeues.
Deµee leNnsves keÀeBie´smeuee efyeéfìµe meÊes efJeª× DeefOekeÀ Deeke´ÀcekeÀ keÀjC³ee®es keÀece
peneueceleJeeoer vesl³eeveer efJeµes<eleë uees. efìUkeÀebveer kesÀues. l³eeb®³eecegUs je<ì^Jeeoer ®eUJeUeruee
DeefOekeÀ J³eeHekeÀ mJeªHe Deeues nesles.
8. peneue Jeeoe®es cetu³eceeHeve

peneue JeeÐee®³ee ®eUJeUercegUs Yeejleer³e je<ì^JeeÐeeceO³es veJeer DeelceefJeµJeemee®eer YeeJevee
efvecee&Ce Peeueer. pevelesceO³es efyeéfìµeeyeÎue DemeCeejer Ye³ee®eer YeeJevee keÀceer Peeueer. ueeskeÀeb®ee je<ìêr³e
®eUJeUerleerue menYeeie kee{uee. efyeéfìµeebµeer leerJe´ mebIe<e& kesÀu³eeefµeJee³e les Yeejle osµe mees[tve
peeCeej veenerle cnCetve, efyeéfìµeebµeer menkeÀe³ee&SsJepeer Je mejkeÀej®³ee Dev³ee³eHetCe& OeesjCeeuee HeéflekeÀej
keÀjC³ee®es OeesjCe DeJeuebefyeC³eele Deeues.
yeer.Sue. ieésJej cnCeleele, ``Thus the Extremists gave new slogans to

the Indian Nationalist Movement Non-Co-operation, Passive
resistance, Mass agitation self reliance, discipline of suffering
etc.The Extremists Transformed patriotism from an academic
pastime to service and suffering for the nation.''
Yeejleer³e meceepeeleerue Jee{l³ee Demeblees<eeuee ke=Àefleµeerue yeveefJeC³ee®es keÀe³e& peneue ieìeves

kesÀues. uees. efìUkeÀebveer Yeejleer³e pevelesuee ùe{eT je<ì^Jeeo' efµekeÀJeuee.
1. peneueJeeoer keÀeBûesme®³ee keÀe³ee&®es cegu³eceeHeve keÀje.
7.6 meejebµe ë
Yeejleele 1857 ®³ee GþeJeeveblej nUtnUt je<ì^Jeeoe®ee Go³e nesle iesuee. yebieeue,
ceneje<ì^, Hebpeeye Je ceêeme ³ee Heébleele keÀener jepekeÀer³e mebmLee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. efyeéfìµeeb®es
Yeejleer³eeb®eeJejerue Del³ee®eej Je DeeefLe&keÀ µees<eCe efoJemeWefoJeme Jee{le®e nesles. l³eecegUs ner efyeéfìµeeb
efJejesOeer jepekeÀer³e peeie=leer efoJemesveefoJeme Jee{le iesueer. efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s DeeHeu³ee He´µveebvee
v³ee³e efceUefJeC³eemeeþer Je jepekeÀer³e ceeieC³ee ceev³e keÀªve IesC³eemeeþer SKeeoer osµeJ³eeHeer jepekeÀer³e
120
mebIeìvee DemeeJeer Demes DeveskeÀ Yeejleer³e vesl³eebvee Jeeìle nesles l³eeletve®e Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer
mLeeHevee 1885 ceO³es Peeueer.
keÀeBie´smeJej HeéjbYeer®³ee keÀeUele vescemle vesl³eeb®ee HeÝeeJe neslee. l³eebvee efyeéfìµe mejkeÀej
efJeª× mebIe<ee&®eer YetefcekeÀe ve Ieslee Depe& efJevebl³ee keÀªve DeeHeu³ee keÀener ceeieC³ee ceev³e keÀªve
Iesleu³ee. ³ee keÀeUele keÀeBie´sme®es OeesjCe ceJeeU nesles cnCetve (1885-1905) ³ee keÀeueKeb[eleerue
keÀeBie´smeuee ceJeeU keÀeBies´me cnCeleele. keÀeueelebjeves keÀeBie´smeceOeerue uees. efìUkeÀ, ueeue uepeHeleje³e Je
efyeHeerve®ebê Heeue ³ee vesl³eebvee keÀeBie´sme®es efyeéfìµeeyeÎue®es ceJeeU OeesjCe Hemeble veJnles. l³eebveer
DeeHeu³ee jepekeÀer³e ceeieC³ee ceev³e keÀªve IesC³eemeeþer efyeéfìµeefJejesOeer mebIe<ee&®eer YetefcekeÀe Iesleueer.
l³eeletve®e ceJeeU Je peneue vesl³eeleerue celeYeso Jee{le®e iesues Je 1905 veblej keÀeBie´smeJej peneue
vesl³eeb®es Je®e&mJe efvecee&Ce kesÀues.
1905 les 1920 ³ee keÀeueKeb[ele keÀeBie´sme®³ee vesle=lJeeKeeueeer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU
Deeke´ÀcekeÀ yeveueer. uees. efìUkeÀebveer efyeéfìµeekeÀ[s `Jemeenleer®³ee mJejep³ee®eer' ceeieCeer kesÀueer. mJeosµeer
Je yeefn<keÀej ®eUJeU megª kesÀueer. efyeéfìµeeb®³ee efJejesOeele KeN³ee DeLee&ves ³ee keÀeUele mJeeleb$³e
Deeboesueve leerJe´ Peeues.³ee®e keÀeueKeb[eme peneueJeeoer keÀeBûesme®ee keÀeueKeb[ cnCeleele.
1. Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®³ee Go³ee®eer keÀejCes meebiee.

2. Yeejleele je<ì^JeeoJee{ermeeþer keÀesCeleer HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle þjueer?
3. Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme®eer mLeeHevee keÀµeer Peeueer ³ee®ee meefJemlej Je=bÊeeble meebiee.
4. 1885 les 1905 ³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeBie´sme®es keÀe³e& meebiee.
5. 1905 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleerue mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee Dee{eJee I³ee.












121
8
ke´ÀebleerkeÀejer je<ì^Jeeoer
(Revoluationary Nationalist)
8.0 GefÎ<ìîes
8.3 ke´ÀebleerkeÀejer efJe®eej mejCeer®ee Go³e
8.4 ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es keÀe³e&
8.5 ceneje<ìêleerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀ
8.6 yebieeueceOeerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer
8.7 HebpeeyeceOeerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer
8.8 ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®es ogmejs HeJe&
8.9 ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®es cetu³eceeHeve -
8.10 meejebµe
8.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀeb®es DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee

 Yeejleele ke´ÀebleerkeÀejer efJe®eejmejCeer Go³eeme ³esC³eemeeþer keÀesCeleer HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle
þjueer ns meebielee ³esles.
 keÀeBie´sme®³ee mLeeHeves HetJeea ³ee osµeele efyeéfìµemeÊes efJeª× DeveskeÀ ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer GþeJe kesÀues
nesles l³ee®es DeekeÀueve nesles.
 ceneje<ìêleerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®eer meceie´ ceeefnleer meebielee ³esles.
 yebieeueceOeerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUeryeÎue ceeefnleer nesles.
 HebpeeyeceOeerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer kesÀuesu³ee keÀe³ee&®eer ceeefnleer efJe<eo keÀjlee ³esles.
 ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®es ogmejs HeJe& (1925-40) ³ee keÀeUeleerue ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìveeveer
kesÀuesu³ee ®eUJeUer®eer ceeefnleer meebielee ³esles.
122
8.1 He´mleeJevee
Yeejleer³e mJeeleb$³ee®³ee Feflenemeele ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee ®eUJeUerme SkeÀ efJeµes<e mLeeve

Deens. Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUefJeC³eele ³ee ke´ÀebleerkeÀejer je<ì^JeeÐeeb®eener cenÊJee®ee menYeeie Deens.
ce. ieebOeerveer ®eeueJeuesu³ee DemenkeÀej, mel³eeień, meefJeve³e keÀe³eosYebie ³ee ®eUJeUer HećeeCes®e
ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer kesÀuesu³ee ke=Àl³eecegUs efyeéfìµeeb®³eele SkeÀ He´keÀej®eer onµele efvecee&Ce kesÀueer nesleer. ns
ke´ÀebleerkeÀejkeÀ osµeYekeÌle nesles. les He´Kej je<ì^Jeeoer nesles. osµeemeeþer HeéCel³eeie keÀjC³ee®eer l³eeb®eer
le³eejer nesleer. efyeéfìµeebµeer leerJe´HeCes mebIe<e& kesÀu³eeefµeJee³e DeeHeCeeme mJeeleb$³e efceUCeej veener.
µeðeeuee GÊej lemes®e µeðeeves®e efoues Heeefnpes Deµeer l³eeb®eer OeejCee nesleer.
je<ìêr³e ®eUJeUerle ¬eÀebleerkeÀejer je<ì^JeeÐeeb®ee Go³e nesC³eeme JesieJesieUer HeefjefmLeleer

keÀejCeerYetle þjueer l³eecegUs ke´ÀebleerkeÀejer je<ì^Jeeoer ®eUJeUer®ee Go³e Peeuee. l³eeb®ee ceJeeU Je
peneueeb®³ee keÀe³e&He×leerJej l³eeb®ee efJeéeeme veJnlee. ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee DeHesef#ele HeefjCeece ueJekeÀj nJes
nesles. peneueJeeoer keÀeBie´sme®eer ®eUJeU cees[erle keÀe{Ceemeeþer efyeéfìµeebveer DeveskeÀ keÀe³eos kesÀues.
osµeeefJejesOeer yewþkeÀ keÀe³eoe (1907) efnvoer Je=ÊeHe$e ef®eLeeJeCeer keÀe³eoe (1908) HeÀewpeoejer
ogªmleer keÀe³eoe (1908) eEnoer cegêCe J³eJemee³e keÀe³eoe (1910) Demes keÀe³eos Heeme keÀªve
efyeéfìµeebveer Yeejleer³e je<ì^JeeÐeebvee $emle keÀªve mees[ues nesles. uees. efìUkeÀeb®³eeJej jepeêesne®ee
Keìuee Yeªve l³eebvee mene Je<ee&®eer efµe#ee kesÀueer Je l³eebvee ye´ïeosµeeleerue ceb[eues®³ee legªbieeble
HeeþefJeues nessles. DejefJebo Iees<e Je efyeHeerve®ebê Heeue jepekeÀejCeeletve efveJe=Êe Peeues. ³ee HeeµJe&YetceerJej
eEnoer mJeeleb$³e ®eUJeU yebo He[C³ee®eer JesU Deeueer nesleer. Deµee HeefjefmLeleerle ³ee ke´ÀebleerkeÀejer
je<ì^Jeeoer le©Ceebveer efyeéfìµeebveer ³ee osµeeletve efveIetve peeJes cnCetve efyeéfìµeeb®eer µeemeve ³eb$eCee
efKeUefKeUer keÀjC³eemeeþer ke´ÀebleerkeÀejer ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee.
Yeejle osµe ner DeeHeueer ceelee Demetve HejefkeÀ³e meÊes®³ee iegueeceefiejerletve efle®eer megìkeÀe keÀjCes
ns DeeHeues DeeÐe keÀle&J³e Deens Demes l³eeb®es cele nesles. DeeHeu³ee O³es³e Hegleeameeþer iegHle ke´ÀebleerkeÀejer
mebIeìvee GYeejCes, mejkeÀejer keÀe³ee&ue³es, eflepeesN³ee uegìCes, oUCeJeUCee®³ee meeOeveeJej nuuee
keÀjCes. µeðeeðes le³eej keÀªve Fbie´pe DeefOekeÀeN³eebvee þej keÀªve l³eeb®³eele onµele yemeefJeCes Je
Fbie´peebvee He´µeemeve ®eeueefJeCes DeµekeÌ³e keÀjCes ns keÀjleevee Fbie´peebveer HekeÀ[ues lej nmelecegKeeves
osµeemeeþer cejCe efmJekeÀejCes. ner l³eeb®eer keÀe³e&He×leer nesleer. meµeðe ue{e, yeefueoeve, mebIe<e& ³ee
ceeiee&efµeJee³e cnCepes®e `jCeeefJevee mJeeleb$³e keÀesCee efceUs' Deµeer l³eeb®eer efJe®eejOeeje nesleer. ³egieeblej
³ee yebieeueer meeHleeefnkeÀeceO³es 22 SefHeúe, 1906 ®³ee DebkeÀele ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®³ee
keÀe³e&ke´Àcee®es Heg{erue µeyoele JeCe&ve kesÀues Deens. ``The remedy lies with the people
themselves. The 30 Crores of people inhabiting in India Must raise
their 60 crores of hands to stop this curse of oppression. Force
must be stopped by force.'' ³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee DeeHeu³ee ®eUJeUer®es ªHeeblej
meecegoeef³ekeÀ ke´ÀebleerceO³es keÀjlee Deeues veener. l³eebveer Dee³eue¥[®³ee mJeeleb$³eemeeþer ue{CeeN³ee
Dee³eefjµe osµeYekeÌleeHećeeCes efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eeb®³ee nl³ee keÀjC³ee®ee ceeie& mJeerkeÀejuee. efyeéfìµeebvee
FLes jep³e keÀjCes vekeÀesmes keÀjCes Je µesJeìer les Yeejle osµe mees[tve peeleerue Demes l³eebvee Jeeìle nesles.
`³egieeblej' ³ee meeHleeefnkeÀele DejefJebo Iees<e ³eeb®es ueneve yebOet efJejWêkegÀceej Iees<e ³eebveer
ke´ÀebleerkeÀejkeÀemeeþer leHeefµeueJeej keÀe³e&ke´Àce peeefnj kesÀuee.
123
1. efyeéfìµe jepeJeìer efJe<e³eer ueeskeÀeble Üs<ee®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes.
2. osµeYekeÌleer Hej ieerles DeeefCe Yeejleer³e Feflenemeeleerue µetjJeerj vee³ekeÀeb®³ee GppJeue Hejeke´Àceer
ke=Àl³eeb®eer cenleer Yeejleer³e ueeskeÀebvee meebietve l³eeb®³eele mJeeefYeceeve efvecee&Ce keÀjCes. l³eecegUs
ueeskeÀ DeeHeu³ee mebkeÀìs, De[®eCeer efJemeªve osµeemeeþer meJe&mJe DeHe&Ce keÀjC³eeme le³eej
nesleerue.
3. cees®ex, efcejJeCetkeÀe, efveoµe&ves Fl³eeoer keÀe³e&ke´Àce keÀªve efyeéfìµe mejkeÀej®es ue#e efJe®eefuele
keÀjCes.
4. le©Ceele efµemle efvecee&Ce keÀjCes, l³eebvee µeðes ®eeueefJeC³ee®es Heéfµe#eCe osCes. lemes®e ner µeðes Je
oeªieesUe osµeele®e iegHleHeCes le³eej keÀjCes eEkeÀJee iejpe He[u³eeme Hejosµeeletve iegHleHeCes
efceUefJeCes.
5. efyeéfìµe efJejesOe ne keÀe³e&ke´Àce jeyeefJeC³eemeeþer ÞeercebleekeÀ[tve Hewmee efceUefJeCes eEkeÀJee lees ve
efceUeu³eeme ojes[s - uetìceej keÀªve efceUefJeCes Je ®eUJeU ®eeueefJeCes. Lees[keÌ³eele
efye´ìeµeebveer ne osµe mees[tve peeC³eemeeþer ue{îeemeeþer pees ceeie& meeHe[sue lees mJeerkeÀejCes Je
®eUJeU ®eeuet þsJeCes.
ke´ÀebleerkeÀejer je<ì^JeeÐeebveer mJeerkeÀejuesuee ceeie& ne `Deeflepeneue' neslee HeCe meJee¥vee

meeceeJetve IesCeeje veJnlee. l³eecegUs l³eebvee mebIeìve keÀjlee Deeues veener. peemleerpeemle osµeJeeefme³eebvee
l³eeb®³ee ³ee ue{îeele menYeeieer keÀªve Ieslee Deeues veener. l³eecegUs l³eeb®eer ner ®eUJeU þjeefJekeÀ
le©Ceeb®³ee Hegjleer ce³ee&efole jeefnueer. lejerner ³ee ®eUJeUer®es cenÊJe keÀceer nesle veener.
8.3 ke´ÀebleerkeÀejer jeä^JeeÐeeb®es keÀe³e& ë
19J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeLee&le Yeejleer³e peveles®³ee ceveeble je<ì^Jeeoer efJe®eejeb®eer Jee{

nesle iesueer. lemes efyeéfìµeeb®³ee Dev³ee³eer Je Del³ee®eejer OeesjCeefJeª× l³ee®ee GêskeÀ peeieespeeieer nesT
ueeieuee neslee. DeeHeu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³ee efJeª× ke´ÀebleerkeÀejkeÀ peerJeeJej Goej nesTve HeéflekeÀej
keÀjerle Demele, ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®eer ner onµeleJeeoer ke=Àl³es yebieeue®³ee HeÀeUCeerveblej ceesþîee HećeeCeele
Jee{ueer Demeueer lejer l³ee®eer megjJeele 19J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le®e Peeueer nesleer. HeécegK³eeves
yebieeue, ceneje<ì^ Je Hebpeeye ³ee Heébleele onµeleJeeoer ®eUJeUer®ee peesj peemle neslee. ³ee ke´ÀebleerkeÀejer
®eUJeUer®ee Dee{eJee IesC³eeDeieesoj kegÀkeÀe ®eUJeU Je JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ®es yeb[ ³eeb®ee efJe®eej
kesÀuee Heeefnpes keÀeBie´sme®³ee mLeeHeves Deieesoj ³ee oesvnerner ®eUJeUer Ie[tve Deeu³ee Deensle.
kegÀkeÀe ®eUJeU (1869 les 1872) ë
efyeéfìµe mejkeÀejves Hebpeeye Heébleele ®eeueefJeuesu³ee o[Heµeener efJeª× Hebef[le jeceefmebn kegÀkeÀe
³eebveer meµeðe ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es ke´Àebleeroue GYeeªve ue{e HegkeÀejuee. efyeéfìµeeb®eer meÊee iesu³eeKesjerpe
DeeHeu³ee osµee®ee efJekeÀeme nesCeej veener, Demee He´®eej l³eebveer Hebpeeye Heéleele megª kesÀuee neslee.
efyeéfìµe ceeueeJej yeefn<keÀej ìekeÀC³ee®es DeeJeenve kesÀues nesles. l³ee®ee megieeJee efyeéfìµe mejkeÀejuee
Deefpeyeele ueeieuee veJnlee. 1869 ceO³es mejkeÀejves iees-JeOeeme HejJeeveieer oslee®e kegÀkeÀe mebHeóe³e Je
efyeéfìµe mejkeÀej ³eeb®³eele meµeðe mebIe<e& megª Peeuee. kegÀkeÀe ³eebveer mJeosµeer Heb®ee³ele jep³e,
v³ee³eJ³eJemLee Fl³eeoer®ee He´³eesie keÀªve efyeéfìµe jep³eJ³eJemLee Pegieeªve osC³ee®ee He´³elve kesÀuee. ner
124
je<ì^Jeeoer ®eUJeU Hebpeeyeer mewefvekeÀeble Hemeju³eeme efyeéfìµe meÊesuee OeeskeÀe nesF&ue cnCetve efyeéfìµeebveer
ner ®eUJeU keÀþesjHeCes cees[tve keÀe{C³eemeeþer HeeTues G®eueueer. ceesþîee HećeeCeele OejHekeÀ[ Peeueer.
DeveskeÀ kegÀkeÀebvee HekeÀ[tve leesHesÀ®³ee leeW[er efoues. efyeéfìµeeb®³ee ³ee Del³ee®eejeletve 10-12 Je<ee&®eer
yeeuekesÀner megìueer veenerle. µesJeìer Heb[erle jeceefmebn kegÀkeÀener HekeÀ[ues iesues. l³eebvee keÀ[keÀ efµe#ee
nesTve ye´ïeosµeeleerue keÀejeie=nele ìekeÀC³eele Deeues. leg©bieele®e F.me. 1885 meeueer ³ee
ke´ÀebleerkeÀejkeÀe®es efveOeve Peeues.
8.4 ceneje<ìêleerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀ

ceneje<ìêleerue DeeÐe ke´ÀebleerkeÀejkeÀ cnCetve JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®es veeJe Iesleues
peeles. l³ee®ee pevce 4 veeJnWyej 1845 jespeer kegÀueeyee efpeu¿eeleerue efµej{esCe ³ee ieebJeer Peeuee.
megjJeeleeruee jsuJes Keel³eele efueefHekeÀ Je veblej ue<keÀjer Keel³eele veeskeÀjeruee ueeieues. efyeéfìµe
DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve efceUCeeN³ee DeHeceeveemHeo JeeieCegkeÀercegUs JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ceO³es
je<ì^Jeeoe®eer He´Kej YeeJevee efvecee&Ce nesTve l³eebveer efyeéfìµe efJejesOeer meµeðe ke´Àebleer®ee efveCe&³e Iesleuee
1876 ceO³es He[uesu³ee Yeer<eCe og<keÀeUele peveles®es Deleesveele neue nesTve pevelee ce=l³egcegKeer He[le
nesleer. cee$e efyeéfìµe mejkeÀej efve<ke´Àer³e jeefnues nesles. keÀje®³ee yeespee cee$e efoJemeWefoJeme Jee{le®e
neslee. cnCetve l³eebveer Heef½ece ceneje<ìêrle og<keÀeUie´mle Yeeiee®ee oewje keÀªve efyeéfìµe meÊes®³ee
o[Heµeener Je DeeefLe&keÀ µees<eCeeefJeª× Yee<eCes osTve pevepeeie=leer keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
JeemegosJe HeÀ[kesÀ ³eebveer HegCes - meeleeje Yeeieeleerue jeceesµeer ueeskeÀeb®es mebIeìve keÀªve 21
HesÀye´gJeejer 1879 jespeer efyeéfìµe meÊesefJeª× GþeJe kesÀuee. l³eebveer Oevee{îe µesþ meeJekeÀejeb®³ee
IejeJej ojes[s Ieeuetve neleer Deeuesues Oeev³e Je Hewmee og<keÀeUie´mle pevelesuee Jeeìle Demele. Heef½ece
ceneje<ìêleerue meele efpeu¿eele l³eebveer efyeéfìµe µeemeveeme $emle kesÀ}s. efyeéfìµe mejkeÀejves JeemegosJe
yeUJeble HeÀ[kesÀme HekeÀ[tve osCeejeme ®eej npeej ªHe³ee®es yeef#eme peenerj kesÀues. lej JeemegosJe
HeÀ[kesÀveer cegbyeF&®ee ieJnve&j efj®e[& ìWHeue DeeefCe keÀueskeÌìj®³ee cemlekeÀemeeþer mejkeÀejer
Heeefjleesef<ekeÀeHes#eener ceesþer jkeÌkeÀce peenerj kesÀueer. l³eecegUs efyeéfìµe mejkeÀejves [@efve³eve ³ee
DeefOekeÀeN³ee®eer l³eebvee HekeÀ[C³eemeeþer vesceCetkeÀ kesÀueer. [@efve³eveves efvepeeceer HeÀewpee®eer ceole IesTve
20 peguew 1879 jespeer osJejveeJe[µeer ³esLeerue osJeUele DeìkeÀ kesÀueer. l³ee®³ee meesyele Demeuesuee
ieesHeeU ceesjséej meeþs ³eebueener DeìkeÀ kesÀueer. 22 Dee@keÌìesyej 1879 jespeer JeemegosJe yeUJeble Jej
Keìuee meg© l³eebvee jepeêesner þjJetve pevceþsHes®eer efµe#ee þesþeJeC³eele Deeueer Je 9 peevesJeejer
1880 jespeer S[ve®³ee legªbieele HeeþefJeues iesues. lesLetve l³eebveer efvemeìC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Hejbleg
l³eebvee Hegvne HekeÀ[C³eele Deeues. l³eeb®ee legªbieele KetHe íU kesÀuee l³eele®e l³eeb®ee 17 HesÀye´gJeejer
1883 jespeer l³eeb®ee ce=l³et Peeuee.
HegC³eeleerue Huesie Je ®eeHesÀkeÀj yebOeg ë
uees. efìUkeÀebveer ceneje<ìêle pevepeeie=leer Ie[Jetve DeeCeueer nesleer. ieCesµe GlmeJe Je
efµeJepe³ebleer ³eemeejKes GlmeJe meeJe&peefvekeÀHeCes meepejs keÀªve l³eebveer ueeskeÀeb®³eele mebIeìve Ie[Jetve
DeeCeues nesles. ueeskeÀeb®³ee jepekeÀer³e DeeµeeDeekeÀeb#ee Jee{erme ueeieu³ee nesl³ee. efye´ìerµe mejkeÀej®³ee
o[Heµeener OeesjCeecegUs ueeskeÀ Demebleg<ì nesles. Deµeele®e vewmeefie&keÀ DeeHelleer®eer Yej He[ueer nesleer meve
1896-97 meeueer ceneje<ìêle Huesie®eer meeLe megª Peeueer. mejkeÀejves ³ee meeLeerJej efve³eb$eCe
þsJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee veener. meeLeeR®ee HeéogYee&Je Je ce=l³egb®eer mebK³ee Jee{le®e iesueer. HegC³eele Huesie
125
keÀefceµevej cnCetve Jee@uìj ®eeume& jB[ Je ®eeue&me Dee³emì& ns DeefOekeÀejer vesceues iesues nesles. ns
DeefOekeÀejer Je l³eeb®es menkeÀejer Huesie efveJeejC³ee®³ee veeJeeKeeueer ueeskeÀebvee $eeme osle nesles. ns ieesjs
efMeHeeF& jesieer µeesOeC³ee®³ee veeJeeKeeueer yegìemeefnle mJe³ebHeekeÀ Iej, osJeIejele Iegmele Demele.
Iejeleerue meeefnl³e yeensj HesÀkeÀCes, Jemleg efJemekeÀìCes, efðe³eebveener ngmekeÀeJetve yeensj keÀe{Ces,
ueeskeÀebµeer G×ì HeCes JeeieCes ns He´keÀej meje&me keÀjerle nesles. l³eecegUs pevecele He´#egyOe Peeues nesles.
l³eeJesU®³ee HegC³eeleerue JeeleeJejCeeefJe<e³eer megOeejkeÀ He$eele efueefnues nesles. ``FlekesÀ efoJeme ®eesjerJej®e
Yeeiele nesles. Deelee yee³ekeÀeb®³ee DebieeJej nele ìekeÀC³eeHe³e¥le cepeue ³esTve þsHeueer. KejesKej
Deece®³ee ueeskeÀemeejKes veeceo& ueeskeÀ He=LJeer®³ee HeeþerJej keÀesþsner meeHe[Ceej veenerle! Dejs... YeeiegyeeF&
meejKes j[lee keÀe³e? Dee[oeb[eme keÀe³eoe efµekeÀJee...''
HegC³eeleerue keÀener ³egJee ceb[Uer ³ee ieesN³ee DeefOekeÀeN³eeJej meblebHle Peeueer nesleer. ®eeHesÀkeÀj
yebOeg ns l³eeHewkeÀer®es nesles. 22 petve 1897 jespeer ieCesµe efKeb[erleerue ieJnve&j®³ee yebieu³eeJej
jeCeer®³ee efnjkeÀ ceneslmeJeeme efce. jB[ Je Dee³e&mì npej nesles. keÀe³e&ke´Àceeletve ceeIeejer peeleevee
oeceesoj ®eeHesÀkeÀj ³eebveer jB[ ³eeme þej kesÀues. Dee³e&mìJejner ieesÈ³ee Pee[u³ee HeCe l³eele lese peKeceer
Peeuee. l³eeveblej efyeéfìµe mejkeÀejves pebiepebie Heíe[tvener jB[®³ee JeOee®es DeHejeOeer meeHe[le veJnles.
mejkeÀejves Kegvee®eer ceeefnleer osCeejeme 20 npeej ªHe³es peenerj kesÀues. ³ee HeúeesYeveeme yeUer He[tve
ieCesµe êefJe[ ³eeves ®eeHesÀkeÀj yebOeg®eer veeJes efyeéfìµeebvee meebefieleueer. l³eecegUs oeceesoj ®eeHesÀkeÀj ³eeme
HekeÀ[tve 18 SefHeúe 1898 jespeer HeÀeµeer osC³eele Deeues. efHeÀlegjer keÀjCeeN³ee ieCesµe Je jece®ebê ³ee
êefJe[ yebOegvee JeemegosJe ®eeHesÀkeÀj Je ceneosJe jeve[s ³eebveer ieesÈ³ee Ieeuetve þej kesÀues. efyeéfìµe
mejkeÀejves JeemegosJe Je yeeUke=À<Ce ³ee ®eeHesÀkeÀj yebOegbvee Je ceneosJe jeve[sveeb HekeÀ[tve ces 1899 ceO³es
HeÀeµeer efoues.
³ee keÀeUele efyeéfìµeeb®³ee o[Heµeener OeesjCeeyeÎue uees. efìUkeÀebveer Je=ÊeHe$eele uesKe efuenuee
Je l³eele cnìues keÀer ``DeepekeÀeue µenjele Hemejuesuee Huesie l³ee®³ee (Fbie´peeb®³ee) ceeveJeer ªHeeHes#ee
DeefOekeÀ Ye³eevekeÀ Deens.'' efyeéfìµeeefJeª× uesKe efueefnuee cnCetve uees. efìUkeÀeb®³eeJej Keìuee
YejC³eele ³esTve l³eebvee 18 ceefnv³ee®eer efµe#ee Peeueer. l³eecegUs ke´ÀebleerkeÀejer Deeboesueve DeeCeKeer leerJe´
Peeues.
mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj Je DeefYeveJe Yeejle ë

mJee. efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj ³eeb®ee pevce 28 ces 1883 jespeer veeefMekeÀ peJeUerue
Yeietj ³ee ieeJeer Peeuee. efJeÐeeLeea oMesHeemetve®e les je<ìêr³e Je=Êeer®es nesles. jB[®³ee Kegveeyeodoue oeceesoj
®eeHesÀkeÀjebvee HeÀeMeer osC³eele Deeues. ³ee Ieìves®ee l³eeb®³ee ceveeJej KetHe®e HeefjCeece Peeuee. ³eeJesUer
l³eebveer HeÝeeefJele ieeJeeleerue osJeermeceesj DeeHeues mebHetCe& peerJeve mJeeleb$³e ue{îeemeeþer DeHe&Ce keÀjC³ee®eer
MeHeLe Iesleueer.
mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj ns efJeÐeeLeea oMesHeemetve®e ke´ÀebleerkeÀe³ee&keÀ[s JeUues. meve 1899
ceO³es l³eebveer veeefMekeÀ ³esLes HeéjbYeer `je<ì^YekeÌle mecetn' Je 1900 ceO³es èfce$ecesUe' ³ee mebIeìvee
mLeeHeve kesÀu³ee. l³eebvee ³ee keÀeceer $ebyekeÀjeJe cnmekeÀj Je jeJepeer ke=À<Ce ³eeb®eer ceole Peeueer ³ee®e
mebmLesletve efveYe&³e Je je<ì^YekeÌle le©Ceeb®eer efveJe[ keÀªve 1904 meeueer `DeefYeveJe Yeejle
meesmee³eìer' ner meMeðe ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìvee mLeeHeve Peeueer. ³ee mebIeìvesle yeeyeejeJe meeJejkeÀj,
$ebyekeÀ jIegveeLe, Jeeceve kesÀMeJe, jece®ebê kesÀMeJe, oeleej yebOeg, veevee Jele&keÀ Je l³eeb®es yebOeg Fl³eeoer
ceb[Uer nesleer.
126
Yeejle osMeeuee mJeeleb$³e efceUJetve osCes ns DeefYeveJe Yeejle mebIeìves®es O³es³e nesles. efce$e
cesÈ³ee®es keÀe³e& GIe[HeCes ®eeuele Demes. cee$e DeefYeveJe Yeejle mebIeìs®es keÀe³e& iegHleHeCes ®eeuele Demes.
mJeeleb$³eemeeþer meJe&mJee®ee nesce keÀjC³ee®eer MeHeLe DeefYeveJe Yeejle®ee meYeemeo nesleevee®e ÐeeJeer
ueeiele Demes. Meðeeðes Kejsoer keÀªve leer ®eeueefJeC³ee®es HeéfMe#eCe meYeemeoebvee efoues peele Demes
meYeemeoeb®³ee iegHle meYee nesle Demele. uees. efìUkeÀeb®ee ³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeMeer mebyebOe Deeu³ee®es
efomeles. 1905 ®³ee JebieYebie Deeboesueveele uees. efìUkeÀeb®³ee vesle=lJeeKeeueer meeJejkeÀjebveer DeveskeÀ
efþkeÀeCeer efJeosMeer ceeuee®³ee nesÈ³ee kesÀu³ee DeeefCe mJesoMeer®ee peesjoej HegjmkeÀej kesÀuee. DeefYeveJe
Yeejle®³ee cegbyeF&, HegCes, meesueeHetj, veeefMekeÀ Fl³eeoer efþkeÀeCeer 39 MeeKee nesl³ee.
Hebef[le M³eecepeer ke=À<Ce Jecee& ³eebveer efMe<³eJe=Êeer efou³eecegUs mJee. meeJejkeÀj 1906 meeueer
ye@efjmìj nesC³eemeeþer Fbiueb[uee iesues. lesLes Meecepeer ke=À<Ce Jecee& ³eebveer mLeeHeve kesÀuesues Fbef[³ee
neTme Yeejleer³e le©Ce ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es keWÀê yeveues nesles meeJejkeÀjebveer ³esLeerue ceeoece keÀecee,
Heeb[gjbie yeeHeì, ceoveueeue efOebieé, ueeuee njo³eeU, jefJeMebkeÀj MegkeÌue, i³eeve®ebo Jecee& Fl³eeoerMeer
mebyebOe pees[tve Fbef[³ee neTme ceO³es DeefYeveJe Yeejle mebIeìves®eer MeeKee GIe[ueer, meeJejkeÀjebveer
Fbiue[ceO³es jentvener DeeHeues ke´ÀebleerkeÀe³e& ®eeuet®e þsJeues nesles.
1906 ceO³es meeJejkeÀjebveer Fìeefue³eve mJeeleb$³eJeerj peesmesHeÀ ce@efPeveer ³eeb®³eeJej HegmlekeÀ

efuentve Heéfme× kesÀues. l³eeletve Yeejleer³e le©Ceebvee mJeeleb$³ee®eer ÒesjCee efoueer. lemes®e l³eebveer 8 ces
1908 jespeer Fbef[³ee neTme ceO³es `Yeejlee®es Heefnues mJeeleb$³e³eg×' ³ee veeJeeves 1857 ®³ee
GþeJeeuee HeVeeme Je<ex Peeueer cnCetve ceneslmeJe meepeje kesÀuee Je `1857 ®es mJeeleb$³e mecej' ne ie´bLe
efuentve `1857 ®ee GþeJe ns efMeHee³eeb®es yeb[ vemetve les Yeejleer³eeb®es' Heefnues mJeeleb$³e³eg× nesles,
Demes þeceHeCes meebefieleues. l³eecegUs ³egJekeÀeble SkeÀ veJeer He´sjCee efvecee&Ce Peeueer.
mJee. meeJejkeÀj ns ueb[veuee iesu³eeveblej ceneje<ìêle DeefYeveJe Yeejle mebIeìves®es keÀe³e&

l³eeb®es yebOeg ieCesMe meeJejkeÀj Henele nesles. mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj ³eebveer ueb[veceO³es iegHleHeCes DeeHeues
keÀe³e& ®eeueefJeues nesles. Heeb[gjbie ceneosJe yeeHeì Je nsce®ebê oeme ³eebvee yee@cye le³eej keÀjC³ee®es efMe#eCe
IesC³eemeeþer He@efjmeuee HeeþJeues. les efMeketÀve Deeu³eeveblej mJee. meeJejkeÀjebveer keÀener efHemlegues,
keÀe[legmes yee@cye yeveefJeC³ee®eer ceeefnleer Demeuesueer HegefmlekeÀe Fl³eeoer IesTve yeeHeì Je oeme ³eebvee
Yeejleele jJeevee kesÀues. mJee. meeJejkeÀjeb®³ee ³ee ke´ÀebleerkeÀejer keÀe³ee&®ee mebMe³e efyeéfìMeebvee Deeu³eeves
l³eebveer Fbef[³ee neTmeJej Je veeefMekeÀ ³esLeerue ieCesMe meeJejkeÀj ³eeb®³ee neue®eeueerJej ue#e þsJeues.
l³eeJesUer meeJejkeÀjeb®³ee Iejer efyeéfìMeefJejesOeer He$ekesÀ meeHe[u³eeves ieCesMe meeJejkeÀj ³eebvee DeìkeÀ
keÀ©ve l³eeb®³eeJej Keìuee Yejuee. HejerCeeceer veeefMekeÀ®es ce@efpemì^sì pe@keÌmeve ³eebves ieCesMe
meeJejkeÀjebvee pevceþsHes®eer efMe#ee megveeJeueer.
keÀPe&ve Jee³eueer®ee JeOe ë

ieCesMe meeJejkeÀjebvee pevceþsHe Peeueer lejer mJee. meeJejkeÀj Je Flej ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee
neue®eeueer Leb[eJeu³ee veenerle. M³eecepeer Jecee& ³eeb®³ee Fbef[³ee neTmeMeer efveie[erle Demeuesues
ke´ÀebleerkeÀejkeÀ ceoveueeue efOebieéves 1 peguew 1909 jespeer FbHeerefj³eue Fefvmìîetì®³ee meYesle, HetJeea
Yeejleele jeefnuesuee meeceép³eJeeoer DeefOekeÀejer keÀPe&ve Jee³eueerJej ieesÈ³ee Pee[tve l³eeme þej kesÀues.
mJee. meeJejkeÀjebveer ceoveueeue®³ee ke=Àl³ee®es meceLe&ve kesÀues. efyeéfìMe mejkeÀejves ceoveueeue HekeÀ[tve
17 Dee@iemì 1909 jespeer HeÀeMeer efoues.
127
pe@keÌmeve®ee Ketve (1909) ieCesMe oeceesoj meeJejkeÀjebvee pevceþsHes®eer efMe#ee þesþeJeC³eele
Deeu³eeveblej keÀener efoJemeebveer mJee. efJevee³ekeÀ meeJejkeÀjebveer ueb[ventve iegHleHeCes HeeþJeuesueer 20
efHemlegues veeefMekeÀuee ³esTve Heesn®eueer. ³ee efHemleguee®ee Heefnuee He´³eesie ieCesMe meeJejkeÀjebvee
pevceþsHes®eer efMe#ee osCeejs veeefMekeÀ®es ce@efpemì^sì pe@keÌmeve ³eeb®³eeJej keÀjC³ee®ee efveCe&³e DeefYeveJe
Yeejle mebIeves®³ee meom³eebveer Iesleuee. 21 ef[meWyej 1909 jespeer veeefMekeÀ®³ee efJepe³eevebo
veeìîeie=nele pe@keÌMeve `Meejoe' veeìkeÀ HeenC³eemeeþer Deeuesuee Demeleevee Deveble ue#ceCe keÀevnsjs ³ee
17 Je<ex Je³ee®³ee le©Ce ke´ÀebleerkeÀejkeÀeves pe@keÌmeveJej meele ieesÈ³ee Pee[tve l³eeme þej kesÀues. efyeéfìMe
mejkeÀejves iegv¿ee®ee keÀmetve MeesOe keÀªve 38 peCeebvee mebMeef³ele cnCetve DeìkeÀ keÀªve Keìuee
Yejuee. ne®e Heéfme× `veeefMekeÀ keÀì' Keìuee nes³e. ³ee Keìu³eele Deveble ue#ceCe keÀevnsjs, DeCCee
keÀJex Je efJevee³ekeÀ osMeHeeb[s ³ee efleIeebvee HeÀeMeer®eer efMe#ee Peeueer. ogmeN³ee efleIeebvee pevceþsHes®eer Je
SkeÀeme leerve Je<ex meÞece keÀejeJeemee®eer efMe#ee Peeueer DeeefCe Keìuee mebHegäele Deeuee.
mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀjeb®ee pevceþsHe ë

ceoveueeue efOebieé®³ee newleelc³eeveblej efyeéfìMe mejkeÀejves ueb[veceOeerue Fbef[³ee neTme®³ee
meYemeoebJej met[ GieefJeC³ee®es me$e ®eeuet kesÀues. M³eecepeer Jecee& Je JeerjWêveeLe ®eÆesHeeO³ee³e ³eeb®³ee
efyeéfìMe efJeÐeeHeerþeb®³ee HeoJ³ee keÀe{tve IesC³eele Deeu³ee. pe@keÌMeve®³ee nl³es®ee mebyebOe mJee. efJevee³ekeÀ
meeJejkeÀjebMeer pees[C³eele ³esTve l³eebvee veeefMekeÀ Keìu³eele ieesJeC³eele Deeues Je cegbyeF& mejkeÀejves
l³eeb®³eeJej HekeÀ[ Jee@jbì keÀe{ues. 13 cee®e& 1910 uee l³eebvee ueb[ve ³esLes efJnkeÌìesefj³ee mìsMeveJej
DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer. lesLetve l³eebvee yeesìerves Yeejleele IesTve ³esle Demeleevee He´Àevme®³eecejmesefuepe
yebojepeJeU yeesì Leebyeueer Demeleevee l³eebveer yeesìerJeªve mecegoéle G[er ìekeÀueer. He´Àevme®ee efkeÀveeje
ieeþuee. lesLes He´Àevme®³ee HeesueermeekeÀ[s mebj#eCe ceeefieleues. Hejbleg l³eebvee mJee. meeJejkeÀjeb®es yeesueCes
mecepeues veener. lesJe{îeele Heeþueeie keÀjCeeN³ee efyeéfìMe Heesefuemeebveer l³eebvee Hegvne kewÀo kesÀues Je
keÀ[skeÀesì yeboesyemleele cegbyeF&uee DeeCeues. veeefMekeÀ®³ee mìsMeve keÀesìe&Heg{s l³eeb®³eeJej Keìuee ®eeueJetve
22 cee®e& 1911 jespeer l³eebvee 50 Je<ee&®eer pevceþsHes®eer efMe#ee þesþeJeC³eele Deeueer. l³eeJesUer leeþ
ceevesves mJee. meeJejkeÀj cnCeeues, `50 Je<ex! DeepeHeemetve 50 Je<ee&veer legce®es jep³e lejer ³ee osMeele
jeefnue keÀe³e?' Heg{erue keÀeUele mJee. meeJejkeÀjebvee efMe#ee YeesieC³eemeeþer Deboceeveuee HeeþefJeC³eele
Deeues. SkeÀe ceneve ke´ÀebleerkeÀejkeÀe®eer osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer pevceþsHe megª Peeueer. mJee.
meeJejkeÀjeb®³ee efMe#esveblej DeefYeveJe Yeejle®es keÀe³e& keÀenermes Leb[eJeues. mJee. meeJejkeÀj 1924 He³e¥le
les Deboceeve®³ee legªbieele nesles. 1937 ceO³es l³eeb®eer megìkeÀe Peeu³eeveblej les efnbogcenemesYes®es
DeO³e#e Peeues.
1. ceneje<ìêleerue ¬eÀebleerkeÀejer keÀejJee³eeb®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.
128
8.6 yebieeue ceOeerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer
yebieeueceO³es ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es keÀe³e& megjJeeleerHeemetve®e megª nesles. yebieeue®eer HeÀeUCeer

Peeu³eeHeemetve leer jÎ nesF&He³e¥le Peeuesu³ee ®eUJeUerletve mJeosMeer yeefn<keÀej ®eUJeUerves pevce Iesleuee.
³ee ®eUJeUer®eer leerJe´lee keÀceer neslee®e yebieeueer le©Ceeveer onMeleJeeoer ®eUJeUer®ee DeeÞe³e IesTve
efyeéfìMe efJejesOeer ue{e megª kesÀuee. DejefJebo Iees<e ³eeb®es yebOeg efJejWêkegÀceej Iees<e Je mJeeceer efJeJeskeÀevebo
³eeb®es yebOeg YetHeWêveeLe oÊe ns yebieeueer ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es DeieĆeer nesles.
1905 ceO³es efJejWê Iees<eves `YeJeeveer ceboerj' veeJee®eer HegmleerkeÀe efuentve ke´ÀebleerkeÀejer
keÀe³ee&®es mebIeìve keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves efJemle=le ceeefnleer efoueer l³eeveblej efJejWê Iees<e Je YetHeWê oÊe
³eebveer 1906 ceO³es ³egieeblej Je mebO³ee ³ee Je=ÊeHe$eeletve efye´ìerMeebvee meMeðe HeéflekeÀej keÀjC³ee®ee
He´®eej megª kesÀuee. Je 1907 ceO³es l³eebveer DevegMeerueve meefceleer ³ee iegHle ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìves®eer
mLeeHeve kesÀueer. ³ee mebIeìves®³ee yebieeueceO³es 500 MeeKee nesl³ee. 1907 les 1917 ³ee keÀeUele
[ekeÌkeÀe DevegMeerueve meefceleerves 112 efyeéfìMe Oeeefpe&Ces OeefvekeÀeb®³ee IejeJej íeHes Ieeleues. 64
DeefOekeÀeN³eebvee þej kesÀues. 12 yeeBye nuues kesÀues leerve JesUe jsuJes iee[îee G[efJeC³ee®es He´³elve kesÀues.
1905 ceO³es yebieeue®ee ieJnve&j Je Het. yebieeue®ee ues. ieJnve&j ¿eebvee þej ceejC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
ieJnve&j He´sÀPej ³eeuee ceejC³eemeeþer GunemekeÀj oÊe ³eeves yeveefJeuesuee yee@cye l³ee®³ee
iee[erJej ìekeÀC³eele Deeuee Hejbleg lees Jee®euee. Hegvne keÀener efoJemeebveer He´sÀPej jsuJes iee[erletve
®eeueuesues Demeleevee l³ee iee[erJej yee@cye ìekeÀC³eele Deeuee. Hejbleg l³eeletvener lees Jee®euee.
³ee keÀeUele DejefJeboyeeyeg Iees<e ³eeb®es `Jebos ceelejce' Je èfyeHeerve ®ebê Heeue ³eeb®es v³et Fbef[³ee'
³ee yebieeueer Je=ÊeHe$eebveer yebieeueceO³es ke´Àebleer®eer YeeJevee Jee{JeC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
v³ee³eeefOeMe eEkeÀipeHeÀes[&®³ee nl³es®ee He´³elve ë

efyeéfìMe mejkeÀejves yebieeueceOeerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer o[Hetve ìekeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
DeveskeÀ ³egJekeÀeb®³eeJej Keìues Yeªve keÀ[keÀ efMe#ee þesþeJeC³eele Deeu³ee. cegPeHeÌHeÀj efpeu¿ee®es
v³ee³eeefOeMe eEkeÀipeHeÀes[& ³eebveer ³ebgieelej®es mebHeeokeÀ Je veeje³eCeie{ mìsMeveceOeerue nceeueebvee keÀ[keÀ
efMe#ee þesþeJeu³ee megMeerue mesve ³ee 15 Je<ee&®³ee cegueeves keÀesìe&le `Jebos ceelejced' cnìues cnCetve
l³eemener efMe#ee kesÀueer. efkebÀipe HeÀes[&ves íesìîee-íesìîee iegv¿eemeeþer ceesþîee efMe#ee megveeJeu³ee
nesl³ee. l³eecegUs ke´ÀebleerkeÀejkeÀ l³eeb®³eeJej ef®e[tve nesles. He´HegÀuue®ebê ®eekeÀer Je Kegoer jece yeesme ³eebveer
l³eeme ceejC³ee®es þjefJeues Je 30 SefHeúe 1908 jespeer je$eer mee[s Deeþ Jeepelee efkebÀipeHeÀes[&®³ee
iee[erJej yeeBye ìekeÀuee. Hejbleg ³ee iee[erle efkebÀipe HeÀes[& veJnlee. l³eecegUs lees Jee®euee. Hejbleg l³ee
iee[erleerue mejkeÀejer JeefkeÀue kesÀves[er®eer Helveer Je cegueieer þej Peeues. ®eekeÀer Je yeesme ³eebvee HekeÀ[C³eele
Deeues. He´HegÀuue®ebê ®eekeÀerves mJeleëJej ieesUer ®eeueJetve Iesleueer lej Kegoerjeceuee HeÀeMeer osC³eele Deeues.
DeefueHetj Keìueeë ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee neue®eeueer Jee{u³eeveblej mejkeÀejvesner l³eeb®ee MeesOe IesCes megª
kesÀues. yeskeÀe³eosMeerj Meðemeeþe MeesOetve keÀe{C³eemeeþer ceeefCekeÀleesUe GÐeeveele Je keÀuekeÀÊee ³esLes
íeHes ìekeÀues. l³eele keÀeieoHe$es efceUtve DeveskeÀ ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®eer veeJes mejkeÀejuee efceUeueer. SkebÀoj
36 J³ekeÌleeRvee HekeÀ[C³eele Deeues. l³eele DejefJebo Iees<e Je JeerjWê Iees<e ns yebOegner nesles. l³eeb®³eeJej
129
Keìuee YejC³eele Deeuee. ne Keìuee `DeefueHetj keÀìe®ee Keìuee' cnCetve Heéfme× Deens. ³ee
Keìu³eeleerue vejWê ieesmJeeceer ne efHeÀletj nesTve mejkeÀejer mee#eeroej yeveuee. lesJne l³eeme Dev³e
ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer þej kesÀues. HesÀye´gJeejer 1909 ceO³es mejkeÀejer JeefkeÀueeuee þej ceejC³eele Deeues. 24
HesÀye´gJeejer 1910 ceO³es v³ee³eeue³eeletve yeensj He[leevee Heesueerme DeefOe#ekeÀeuee ceejC³eele Deeues. ne
Keìuee efpeune v³ee³eeefOeMe efce. yeer®eke´Àe@HeÌì ³eeb®³eeHeg{s ®eeueuee. ef®eÊejbpeve oeme ³eebveer DejefJebo
yeeyet®es JeefkeÀue cnCetve keÀece Heeefnues. DejefJeboyeeyebt®eer efveoex<e cegkeÌlelee Peeueer. Hejbleg efJejWê Iees<e Je
GunemekeÀj oÊe ³eebvee HeÀeMeer®eer efMe#ee efoueer iesueer nesleer. HeCe DeefHeue kesÀu³eeJej HeÀeMeer jÎ nesTve
pevceþsHe Peeueer. l³eebvee Deboceeveuee HeeþefJeC³eele Deeues. mejkeÀejves o[HeMeener keÀªve yebieeueer
ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®ee cees[ kesÀuee.
1. DevegefMeueve meefceleer, Kegoerjece DeeefCe ÒeHegÀue ®eekeÀer ³eeb®³ee ¬eÀebleerkeÀejer keÀejJee³eeb®eer
Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
8.7 HebpeeyeceOeerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer
ceneje<ì^, yebieeueHećeeCes®e Hebpeeye Heébleelener ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®ee He´meej Peeuee neslee.

1904 ceO³es Hebpeeye Heébleele menejveHetj iegHle ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìvee mLeeHeve Peeueer nesleer. ³ee
mebIeìvesle keÀener keÀeUeves ueeuee njo³eeU, Deefpeleefmebie, DebyeeHe´meeo ns ke´ÀebleerkeÀejkeÀ meeceerue Peeues
nesles.
Hebpeeye mejkeÀejves ef®eveeJe Je yeejer ogDeeye keÀeueJ³ee®³ee Heefjmejele YetefcekeÀj Jee{JeeJee DeMeer
met®evee kesÀueer nesleer. l³eeefJeª× pevelesle Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee neslee. ueeuee uepeHeleje³e Je
mejoej Deefpeleefmebie ³eebveer efyeéfìMe mejkeÀej efJeª× ®eUJeU megª kesÀueer nesleer. mejkeÀejves ³ee
vesl³eebvee HekeÀ[tve 1818 ®³ee efve³ece 3 DevJes³e efveJee&efmele kesÀues. ueeue®ebo HeÀuekeÀ Je YeeF& Hejceevebo
³eebveener keÀejeJeeme meesmeeJee ueeieuee. ueeuee njo³eeU DecesefjkesÀuee iesues Je Deefpeleefmebn FjeCeuee
iesues.
ke´ÀebleerkeÀejer jemeefyenejer Ieesme ë

ueeuee njo³eeU DecesefjkesÀuee iesu³eeveblej Hebpeeye®³ee ®eUJeUer®eer peyeeyeoejer jemeefyenejer
Iees<e ³eebveer mJeerkeÀejueer. 1912 meeueer efyeéfìMe mejkeÀejves DeeHeueer jepeOeeveer keÀuekeÀÊ³eentve
efouueeruee vesueer. ie. pe. neef[¥ipeves nÊeerJeªve efcejJeCetkeÀerves efouueerle He´JesMe keÀjleevee ®eeboveer
®eewkeÀele l³eeb®³eeJej jemeefyenejer Iees<e ³eebveer yee@cye ìekeÀuee. ³ee nuu³eele ie. pe. neef[¥ie Jee®eues.
Hejbleg S. [er. meer. þej Peeuee. mejkeÀejves jemeefyenejer ³eebvee HekeÀ[C³eemeeþer 7500 ª. peenerj
kesÀues. Hejbleg les meeHe[ues veenerle. ³ee keÀìele meeceerue Demeu³ee®ee DeejesHe keÀªve ceemìj Deceerj®ebê,
DeewOeefyenejer,yeeuecegkebgÀo, DeeefCe JemeblekegÀceej ³eebvee HeÀeMeer efoues.
130
1915 meeueer jemeefyenejer Iees<e ³eebveer efyeéfìMe mejkeÀejefJeª× SkeÀe®eJesUer GþeJe
keÀjC³ee®es þjefJeues. Hejbleg ³ee GþeJeeleerue meom³e efkeÀjHeeUefmebie ³eeves efHeÀlegj nesTve mejkeÀejuee
ceeefnleer HegjJeueer. l³eecegUs efyeéfìMe mejkeÀejves efJe<Ceg efHebieUs, GOeceefmebie, ceeveefmebie, YeeF& Hejceevebo
yeeieer, keÀleefjefmebie peieleeefmebie ³eebvee HekeÀ[tve HeÀeMeer efoues. jemeefyenejer cee$e efvemeìues Je peHeeveuee
efveIetve iesues. lesLes l³eebveer Heg{s `Fbef[³eve ve@Meveue Deeceea' ®eer mLeeHevee keÀªve l³ee®es HećegKe Heo
megYee<e®ebê yeesme ³eeb®³eekeÀ[s efoues. Heg{s 1945 ceO³es jemeefyenejer®ee ce=l³eg Peeuee.
ieoj ®eUJeU ë
ueeuee njo³eeU ns HebpeeyeceOeerue ceneve ke´ÀebleerkeÀejkeÀ nesles les 1913 ceO³es DecesefjkesÀle
iesu³eeveblej l³eebveer efJejWêveeLe ®eìesHeeO³ee³e, yeke&Àleguuee Fl³eeoer®³ee ceoleerves me@veHe´@ÀefvmemkeÀes
(DecesefjkeÀe) Menjele ieoj He#ee®eer mLeeHevee kesÀueer. l³ee®³ee DeveskeÀ osMeele MeeKee nesl³ee. ueeuee
njo³eeU Je ieoj He#eeves Yeejleele Fbie´peeb®³ee efJejesOeele ke´Àebleer keÀªve Yeejle mJeleb$³e keÀjC³ee®eer
³eespevee DeeKeueer nesleer. Hejbleg Fbie´pe mejkeÀejves DecesefjkeÀve mejkeÀejJej oyeeJe DeeCetve ueeuee
njo³eeU ³eebvee DecesefjkeÀe mees[Ces Yeeie He[ues. lesLetve les pece&veerme Deeues yeefue&veceO³es l³eebveer `Yeejle
mJeeleb$³e meefceleer' mLeeHeve kesÀueer. l³eeb®³ee efJe®eejeves MeskeÀ[es le©Ce YeejeJeues nesles. l³eele MeerKe
³egkekeÀeb®ee YejCee neslee. HejosMeeleerue Yeejleer³eebveer Yeejle mJeleb$³e keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀues
Heeefnpesle Demes l³eebvee Jeeìs. Heefnues cene³eg× megª Peeu³eeveblej efyeéfìMe mejkeÀej®³ee De[®eCeer®ee
HeÀe³eoe IesC³ee®es þjJetve efJeefJeOe ceeiee&veer leerve npeej ke´ÀebleerkeÀejkeÀ Yeejleele Deeues. Hejbleg ³ee
keÀìe®eer ceeefnleer mejkeÀejuee mecepeueer. l³eecegUs efyeéfìMe mejkeÀejves 189 MeerKe ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee
legªbieele ìekeÀues. 700 ueeskeÀebvee jenl³ee ieebJeer mLeeveye× kesÀues Je ieoj He#eeefJeª× Deeke´ÀcekeÀ
YetefcekeÀe IesTve ner ®eUJeU o[Hetve ìekeÀueer
efyeéfìMeeb®eer meÊee GueLetve ìekeÀC³eemeeþer meJe& osMeYej ueneve-ceesþs iegHle ke´ÀebleerkeÀejer

mebIeìvee Je ieì keÀece keÀjerle nesles. uee@[& keÀPe&ve®³ee keÀeUele lej keÀìeb®ee megUmegUele Peeuee neslee.
DeMee MeskeÀ[es ke´ÀebleerkeÀejer le©Ceebveer ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUerle menYeeie Iesleuee neslee. ¿eeb®eer veeJes
He[ÐeeDee[ jentve iesueer. 1920 He³e¥le cnCepes uees. efìUkeÀeb®³ee ce=l³egHe³e¥le ³ee ®eUJeUer®ee SkeÀ
ìHHee mebHelees. ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®ee ogmeje ìHHee 1920 veblej Je DemenkeÀej ®eUJeUer®³ee
DeHe³eMeeveblej megª neslees.
1. jemeefyenejer Iees<e DeeefCe ueeuee njo³eeue ³eeb®³ee ¬eÀbÀleerkeÀejer keÀe³ee&®eer Lees[keÌ³eele ceenerleer
meebiee
131
8.8 ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer -ogmejs HeJe&
uees. efìUkeÀ ³eeb®ee meve 1920 ceO³es ce=l³eg Peeuee Je Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®es
vesle=lJe cenelcee ieebOeer keÀ[s Deeues. l³eebveer 1920 les 1947 ³ee keÀeueKeb[ele ³ee ®eUJeUer®es vesle=lJe
kesÀues. l³eebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerle efyeéfìMeeefJejesOeer ue{e osleevee mel³e, Deefnbmee Je
mel³eeień ³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee. efyeéfìMe meeceép³eMeener efJeª× efouesuee lees SkeÀ DeYetleHetJe&
Demee ue{e neslee. Hejbleg ce. ieebOeerpeer®ee ne DeefnbmekeÀ Je mel³eeieńe®ee ceeie& DeveskeÀ Glmeener Je peneue
³egJekeÀebvee ceev³e veJnlee. l³eeb®³eeceles meMeðe ke´ÀebleerefMeJee³e efyeéfìMeeb®eer jepeJeì peeCeej veener.
jefMe³ee, ®eerve, Dee³eue¥[, legke&ÀmLeeve, FefpeHle Fl³eeoer osMeeleerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUerves ne le©Ce
Jeie& Yeejuesuee neslee. l³eebveer ³eeHetJeea mLeeHeve Peeuesu³ee Hejbleg keÀe³e& Leb[eJeuesu³ee `³egieeblej Je
DevegMeerueve meefceleer' Fl³eeoer ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìvee®es HegveªppeerJeve kesÀues. lemes®e ce. ieebOeerpeerveer
DemenkeÀej ®eUJeU mLeefiele kesÀu³eeveblej keÀeBie´smeceOeerue DeveskeÀ le©Ce keÀe³e&keÀlex veejepe nesTve
l³eebveer ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìvee mLeeHeve kesÀu³ee. Hebpeeye, efouueer, yebieeue, GÊejHeósMe ns Heéble veJ³ee
ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìveeb®eer keWÀês yeveueer. ³eesiesMe®ebê ®eìpeea, met³e&mesve, Yeieleefmebie, megKeosJe,
®ebêMesKej DeePeeo, efMeJeJecee&, YeieJeleer®ejCe Jnesje, pe³eosJe keÀHetj DeeefCe peleerveoeme Fl³eeoeR®ee ³ee
ke´ÀebleerkeÀejkeÀeceO³es meceeJesMe neslee.
eEnogmLeeve meesMe@efuemì efjHeyueerkeÀve DemeesefmeSMeve (HSRA)

ceneje<ì^, yebieeue HećeeCes®e GÊej Yeejleele 1920 veblej keÀener ke´ÀebleerkeÀejer mebIeìvee
mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. l³eeceO³es efn. mees. efj. DemeesefmeSMeve ner cenÊJee®eer mebIeìvee nesleer. efle®eer
mLeeHeve meef®ebêveeLe mebv³eeue, ³eesiesMe®ebê ®eìpeea, jeceHe´meeo efyemceerue Je ®ebêMesKej DeePeeo ³eebveer
Dee@keÌìesyej 1924 ceO³es keÀeveHetj ³esLes kesÀueer.
meMeðe ke´ÀebleerÜejs eEnogmLeeveeleerue efyeéfìMe mejkeÀej IeeueJeCes Je mebIe jep³eelcekeÀ

He´peemeÊeekeÀ mLeeHeve keÀjCes ns SkeÀ ®eUJeUer®es HećegKe GefÎ<ì nesles. ³ee mebIeìves®es DeveskeÀ efJeYeeie
megª keÀªve ®eUJeUer®es keÀe³e& megª Peeues nesles. jeceHe´meeo efyeefmceue ³eebveer mebIeìves®³ee keÀeceemeeþer
mejkeÀejer Keefpev³eeJej ojes[s Ieeuetve Hewmee ieesUe keÀjeJee DeMeer keÀuHevee meg®eJeueer nesleer. l³ee®ee®e
SkeÀ Yeeie cnCetve keÀekeÀesjer ojes[e IeeueC³eele Deeuee.
keÀekeÀesjer ojes[e He´keÀjCe (Dee@iemì 1925)

efnb.mees.efj. DemeesefmeSMeve®³ee meom³e ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer mejkeÀejer KeefpeveeJej ojes[s
IeeueC³eeme megjJeele kesÀueer. l³eeceO³es keÀekeÀesjer ojes[e He´keÀjCe ner Ieìvee cenÊJee®eer nesleer.
ueKeveewpeJeU Demeuesu³ee keÀekeÀesjer mìsMeveJej Dee@iemì 1925 ceO³es ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer mejkeÀejer
Keefpevee IesTve peeCeejer 8 [eTve ì^sve uegìueer. ner jkeÌkeÀce yejer®e ceesþer nesleer. ³ee Ieìvesves
efyeéfìMe Meemevener neojues. mejkeÀejves ³ee ì^sve ojes[îee®ee keÀmeesefMeves MeesOe Iesleuee. 29
ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee HekeÀ[C³eele Deeues. keÀìkeÀejmLeeve Je uegìer®ee DeejesHe keÀªve l³eeb®³eeJej Keìues
YejC³eele Deeues. l³eeHewkeÀer jeceHe´meeo efyemceerue, DemeHeÀkeÀuueeKeeve, jesMeveueeue Je jepeWê ueeefnjer
³eebvee HeÀeMeer®eer efMe#ee Peeueer. ®eewIeebvee Deepevce nÎHeej keÀjC³eele Deeues. lej yeekeÀer®³ee
ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee HeóerIe& legªbieJeemee®eer efMe#ee þesþeJeC³eele Deeueer.
132
keÀekeÀesjer He´keÀjCeeleerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee keÀþesj efMe#ee HeÀcee&Jetve l³eeb®ee keÀe³ece®ee
yeboesyemle kesÀu³eecegUs efnb.mees.efj. DemeesefmeSMeve®es keÀece Leb[eJeu³eele pecee Peeues ³eeme DeHeJeeo
HeÀkeÌle ®ebêMesKej DeePeeo ³eeb®ee neslee. keÀekeÀesjer He´keÀjCeeleerue les SkeÀcesJe ke´ÀebleerkeÀejkeÀ efyeéfìMe
mejkeÀej®³ee neleer ueeieues veJnles. l³eebveer Hegvne leerve Je<ee¥veer DeeHeu³ee menkeÀeN³eebvee ieesUe keÀªve
efouueer®³ee efHeÀjespeMene keÀesìuee cewoeveeJej 9 Dee@keÌìesyej 1928 jespeer efnb. mees. efj. DemeesefmeSMeve
³ee mebIeìves®es HegveªppeerJeve kesÀues. Je efyeéfìMe DeefOekeÀeN³eebvee ceeªve l³eeb®³eele onMele efvecee&Ce
keÀjC³ee®es keÀe³e& megª kesÀues.
meeB[me&®ee Ketve (ef[meWyej 1929)

ke´ÀebleerkeÀejkeÀe®³ee Jee{l³ee keÀejJe³eecegUs efyeéfìMe mejkeÀejvesner o[HeMeener®es OeesjCe
DeJeuebefyeues, mee³eceve keÀefceMeve Yeejleele Deeues l³eeJesUer pevelesves peesjoej efveoMe&ves kesÀueer. l³eeJesUer
ueenesj®ee G®®e Heesefueme DeefOekeÀejer me@[me&ves ueeþerceej keÀjC³ee®ee DeeosMe efouee neslee. l³eele
DeveskeÀ ueeskeÀ peKeceer Je keÀe³ece®es pee³eyeboer Peeues nesles. ³ee®e ueeþerceejele ueeuee uepeHeleje³e peyej
- peKeceer nesTve l³eele®e cejCe HeeJeues. l³eecegUs Yeieleefmebie, ®ebêMesKej DeePeeo Je jepeiegª ³eebvee
®eer[ ³esTve l³eebveer me@[me&®ee ueenesj jsuJes mìsMeveJej Ketve kesÀuee Je ke´ÀebleerkeÀejkeÀ Yetefceiele Peeues.
efye´ìerMe mejkeÀejves ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee HekeÀ[C³eemeeþer efvejHejeOe peveles®eener íU megª

kesÀuee. l³eecegUs Yeieleefmebie Je yeìgkesÀéej oÊe ³eebveer 8 SefHeúe 1929 jespeer meWìûe DemeWyueerle
meeJe&peefvekeÀ megj#ee efJeOes³ekeÀ Je J³eeHeej lebìsefJe<e³ekeÀ efJeOes³ekeÀeJej ®e®ee& ®eeuet Demeleevee DemeWyueer
ne@ueceO³es oesve ieeJeþer yee@cye ìekeÀues. Je HeUtve ve peelee lesLes®e Leebyeues. l³ee oesIeeveener DeìkeÀ
keÀjC³eele Deeueer. efnb.mees.efj.DemeesefMeSMeve®³ee DeveskeÀ ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee HekeÀ[C³eele Deeues, l³eele
megKeosJe Je jepeiegª Je peefleveoeme ner nesles. legªbieele ³ee jepeyebOee®ee DevevJeerle íU keÀjC³eele ³esle
neslee. lees íU LeebyeJeC³eele ³eeJee cnCetve peleerve oeme ³eebveer leg©bieele DeecejCe GHees<eCe megª kesÀues.
Hejbleg mejkeÀejves l³ee®eer keÀenerner oKeue Iesleueer veener. l³eecegUs GHees<eCee®³ee 64J³ee efoJeMeer 12
meHìWyej 1929 jespeer peleerveoeme®ee ce=l³eg Peeuee. yeekeÀer®³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀe®³eeJej Keìues YejC³eele
³esTve Yeieleefmebie, megKeosJe Je jepeiegª ³eebvee HeÀeMeer®eer efMe#ee osC³eele Dee}er. leer efMe#ee 23 cee®e&
1931 jespeer Deceueele Deeueer. Flej DeveskeÀ ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee pevceþsHes®eer efMe#ee þesþeJeC³eele
Deeueer. DeeHeu³ee newleelc³eecegUs ns ke´ÀebleerkeÀejkeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele Decej Peeues. ³ee®e
Keìu³eeleerue ®ebêMesKej DeePeeo cee$e efyeéfìMe mejkeÀejuee meeHe[ues veJnles.
®ebêMesKej DeePeeo®es yeefueoeve ë keÀekeÀesjer kesÀme Je ueenesj kesÀme ³ee oesvner kesÀme ceO³es ®ebêMesKej
DeejesHeer nesles. les Yetefceiele jentve DeeHeues ke´ÀebleerkeÀe³e& keÀjerle®e nesles. efyeéfìMe mejkeÀejves l³eebvee
HeÀjejer cnCetve Ieesef<ele kesÀues nesles. 1920 Heemetve l³eebveer DeveskeÀ efyeéfìMe DeefOekeÀeN³eeb®³ee nÊes®es
keÀì j®eues nesles. ueenesj kesÀme®ee yeouee IesC³eemeeþer cnCetve l³eebveer Jne@F&me je@³e®³ee Kegvee®ee keÀìner
kesÀuee neslee. Hejbleg 27 HesÀye´gJeejer 1931 jespeer Deueeneyeeo ³esLes HeesueermeeMeer Peeuesu³ee ®ekeÀcekeÀerle
®ebêMesKej DeePeeo þej Peeues. l³eeb®³ee yeefueoeveeveblej GÊej Yeejleeleerue efnb.mees.efj.
DemeesefmeSMeve®es keÀe³e& yebo He[ues.
yebieeue Heéble ke´Àebleer efJejeb®eer pevceYetceer þjuesuee neslee. ³ee efþkeÀeCeer `DevegMeerueve meefceleer Je
³egieeblej' ³ee mebIeìvee Hegvne keÀe³ee&vJeerle Peeu³ee nesl³ee. nsce®ebê Iees<e Je ueeruee veeie ³eeb®eer `yebieeue
Jne@uebefìDeme& DeeefCe Deefceue je@³e ³eeb®eer' `Þeer mebIe' ³ee mebIeìvee Go³eeme DeeCeu³ee nesl³ee.
133
l³ee®eHećeeCes Flejner DeveskeÀ ueneve ceesþîee mebIeìvee DemleerlJeele Deeu³ee nesl³ee. met³e&mesve ³eebveer
`Fbef[³eve efjHeefyuekeÀve Deeceea' ³ee mebIeìves®eer mLeeHevee keÀªve 19 SefHeúe 1930 jespeer efyeéfìMe
mejkeÀej efJeª× ³eg× Iees<eerle kesÀues nesles l³eebveer ef®eÊeieeJe®³ee Meðe ieejeJej nuuee kesÀuee Je mJeleë®e
èEnogmLeeve®es mejkeÀej' mLeeHeve kesÀues Je l³eebveer efyeéfìMe mejkeÀej efJeª× ue{e ®eeuet þsJeuee. Hejbleg
SkeÀe efce$ee®³ee efHeÀlegjercegUs HekeÀ[ues iesues les l³eebvee HesÀye´gJeejer 1933 ceO³es HeÀeMeer osC³eele Deeues.
1932 ceO³es efyevee oeme ³eebveer keÀuekeÀÊee efJeÐeeHeerþe®³ee HeoJeeroeve He´mebieer lesLes Deeuesu³ee
ieJnve&jJej ieesÈ³ee Pee[u³ee. Heérleeruelee Je·soej ³ee le©Ceerves ef®eÊeieebJe ceOeerue jsuJes
FefvmììîetìJej nuuee kesÀuee. Je mJeleë meeHe[t ve³es cnCetve mJeleëJejner ieesUer Pee[tve Deelcenl³ee
kesÀueer. keÀesceeruee®³ee ef[mìêrkeÌì ce@efpemì^sìuee oesve ³egJeleerveer þej kesÀues nesles. DeMee He´keÀejs
yebieeue®³ee ke´ÀebleerkeÀejer keÀejJee³ee ceO³es ceefnueener menYeeieer Peeu³ee nesl³ee. meg³e&mesve ³eeb®³ee
HeÀeMeerveblej yebieeue ceOeerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee onMeleJeeoer ®eUJeUerme efJejece efceUeuee Je ogmeN³ee
ìHH³eeleerue ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUerb®ee MesJeì Peeuee.
1. ¬eÀebleerkeÀejer jeä^JeeÐeeb®³ee 1920 veblej®³ee keÀe³ee&®eer Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
8.9 meejebµe ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®es cetu³eceeHeve
Yeejleele p³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀ ®eUJeUer Ie[tve Deeu³ee l³eele Yeeie IesCeeN³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es
je<ì^He´sce, l³eeie, efve<þe Je DeelcemeceHe&Ce keÀjC³ee®eer Je=Êeer ³eeme Yeejleer³e Feflenemeele lees[ veener. ³ee
ke´ÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®es cetu³eceeHeve keÀjleevee [e@. DeceuesMe ef$eHeeþer cnCeleele keÀer ¬eÀebleeerkeÀejkeÀebveer
Yeejlee®³ee mJeeleb$³eeseflenemee®es SkeÀ jbieleoej Je mHegÀoeaoe³ekeÀ He´keÀjCe Ie[efJeues Deens. l³eeb®³ee
³eespeveeleerue Je ke=Àl³eeleerue efvekeÀjeF&, Oee[me, DeefJe®eueerleHeCee Je ce=l³egefJe<e³eer yesHeJee&F& ³ee iegCeebveer
l³eebvee osMee®³ee mce=leerle De{U mLeeve efceUJetve efoues Deens.
ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®ee meveoMeerj ceeiee&Jej Deefpeyeele efJeMJeeme veJnlee cnCetve l³eebveer efnbmekeÀ

ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee neslee. ³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer meÊesuee $emle kesÀues. Hejbleg l³eeb®³ee ®eUJeUeruee
³eMe Deeues veener. ner ®eUJeU J³eeHekeÀ HećeeCeele Jee{ueer veener lej Deeflepeneue ³egJekeÀeHegjleer ce³ee&oerle
jeefnueer. ceO³ece Jeefie&³eebveer Je meeceev³e peveeveer l³eele Yeeie Iesleuee veener. l³eecegUs mejkeÀejuee ner
®eUJeU ef®ej[tve ìekeÀCes MekeÌ³e Peeues.
ogmejs cnCepes ³ee ¬eÀebleerkeÀejkeÀepeJeU met$eye× Je J³eeHekeÀ mJeªHee®³ee Deeboesuevee®eer

³eespevee veJnleer. meJee¥vee yejesyej IesTve peeF&ue Demes keWÀêJeleea vesle=lJener l³eebvee efceUeues veener.
l³eecegUs keÀener ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee efyeéfìMe mejkeÀejves keÀþesj efMe#ee kesÀu³eeveblej ³ee ®eUJeUer #eerCe
134
Peeu³ee Je ®eUJeUerle megmeg$elee jeefnueer veener. efyeéfìMe mejkeÀejves keÀþesj keÀe³eos keÀªve, kegÀCeeuee
HeÀeMeer lej keÀeneRvee nÎHeej, lej keÀeneRvee `keÀeUsHeeCeer-pevceþsHe' ³eemeejK³ee keÀþesj efMe#ee keÀªve
ner ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee. l³eele keÀener JesUe mejkeÀejuee ³eMe Deeues. Hejbleg
mJeeleb$³eeves YeejJeuesues ke´ÀebleerkeÀejkeÀ ns HetCe&HeCes keÀOeer®e ve<ì Peeues veenerle. l³eebveer Hegvne Hegvneb
ceele=Yetceeruee mJeeleb$³e keÀjC³eemeeþer DeeHeues yeefueoeve efoues.
8.10. ÒekeÀjCeeJejer} Òeµve
De)
1. cenejeäêleer} ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®eer ceeefnleer meebiee.
2. mJee. efJe. oe. meeJejkeÀj ³eeb®³ee keÀe³ee&®eer ceeefnleer Ðee.
3. yebbiee} ceOeer} ¬eÀebleerkeÀejer onµeleJeeoer ®eUJeUer®eer ceeefnleer meebiee.
4. Hebpeeye ceOeer} ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®eer ceeefnleer Ðee.
5. 1920 veblej®³ee ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUerb®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.
ye)
1. DeefYeveJe Yeejle.
2. jemeefyenejer Ieesme.







135
9
meecÒeoeef³ekeÀles®ee Go³e
9.0 GefÎ<ìîes
9.1 He´mleeJevee
9.2 Dee@ue Fbef[³eve cegefmuece ueerie
9.2.1 cegefmuece meecÒeoeef³ekeÀles®ee Go³e
1. efyeéfìµe meÊes®ee Go³e-cegefmuece
2. Jeneyeer ®eUJeU
3. cegefmuece meceepeeleerue peeie=leer
4. 1892®ee keÀe³eoe
5. efmeceuee efµe<ìceb[U
6. cegefmuece ueerie®eer mLeeHevee
9.2.2 cegefmuece ueerie - keÀeBie´sme mebyebOe
1. 1916 ®ee ueKeveew keÀjej
2. cegefmuece ueerie®ee HegÀìerjleeJeeo
3. ye@. peervee ³eeb®³ee 14 ceeieC³ee
4. 1930-42 ³ee keÀeUeleerue cegefmuece efueie
5. efÜje<ì^Jeeoe®ee efme×eble - cegefmuece ueerie
9.2.3 cegefmuece ueerie®eer HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leerkeÀ[s Jeeì®eeue
9.3 efnbot cenemeYee
1. eEnot cenemeYes®³ee mLeeHeves®ee GÎsµe
2. efnbot cenemeYes®eer Jeeì®eeue
3. mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj - eEnot cenemeYee
4. keÀeBie´sme - cegefmuece ueerie DeeefCe eEnot cenemeYee
5. efnbot cenemeYee - je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe
9.4 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe
9.4.1 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®es mebmLeeHekeÀ [e@. ns[iesJeej
9.4.2 mebIe mLeeHeves®ee nslet, Heéfle%ee, keÀe³e&He×leer
136
9.4.3 mebIe DeeefCe ke´ÀebleerkeÀejkeÀ
9.4.4 mebIe DeeefCe keÀeBie´sme
1. keÀeBie´sme ceOeerue HećegKe vesles
2. ueenesj DeefOeJesµeve - mebIee®ee mJeeleb$³e efove
3. meefJeve³e keÀe³eosYebie - mebIe
4. 1942 ®es Deeboesueve - mebIe
9.4.5 efyeéfìµe iegHlensj Keel³ee®ee DenJeeue - mebIe
9.4.6 DeePeeo efnbomesvee - mebIe
9.4.7 Yeejlee®eer HeÀeUCeer - mebIe
9.4.8 efveJee&efmele - mebIe
9.4.9 cegefmuece efueie®eer keÀejmLeeves - mebIe
9.4.10 mebmLeevee®es efJeefueefvekeÀjCe DeeefCe mebIe
1. peccet keÀeµceerj
2. nwêeyeeo
9.4.11 ce. ieebOeerpeer®eer nl³ee - mebIe
9.5 meejebµe
9.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej -
 Yeejleeleerue meecÒeoeef³ekeÀles®³ee Go³ee®eer keÀejCes meebielee ³esleele.
 cegmueerce ueerie®eer mLeeHevee kesÀJne Je keÀµeer Peeueer ns meebielee ³esles.
 cegmueerce ueerie®eer Jeeì®eeue Je Yeejlee®eer HeÀeUCeer ³ee efJe<e³eer ceeefnleer meebielee ³esles.
 eEnot cenemeYes®eer mLeeHevee GÎsµe, Jeeì®eeue Je ³eesieoeve mHe<ì keÀjlee ³esles.
 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®eer mLeeHevee, GÎsµe Je keÀe³e&He×leer meebielee ³esles.
 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe Je Yeejleer³e jepekeÀjCe ³eeefJe<e³eer ceeefnleer meebielee ³esles.
 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®es Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ³eesieoeve mHe<ì keÀjlee ³esles.
19J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Yeejleele cegmueerce meecÒeoeef³ekeÀles®ee Go³e ner Yeejleer³e
Feflenemeeleerue otjieeceer HejerCeece Ie[Jetve DeeCeCeejer Ieìvee nes³e. YeejleeJej DeeþJ³ee µelekeÀeHeemetve
cegefmuece Deeke´ÀceCes nesle jeefnueer DeeefCe ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele lej les ³ee osµee®es jep³ekeÀlex yeveues.
cegefmuece jepeJeìerveblej efyeéfìµeeb®es jep³e efmLej Peeues. Hejbleg efyeéfìµe meÊee pemepeµeer efmLej nesT
ueeieueer. lemelemee Yeejleer³eeb®ee l³eebvee DeefOekeÀeefOekeÀ efJejesOe nesT ueeieuee. l³eeletve®e 1885 ceO³es
137
je<ìêr³e keÀeBie´sme ³ee DeefKeue Yeejleer³e mebIeìves®eer mLeeHevee Peeueer. meJe&Yeejleer³eeb®es, peeleer-HebLee®es
HeéfleveerefOelJe keÀjCeejer mebIeìvee Demes efle®es mJeªHe nesles. cnCetve®e ³ee cegK³e je<ìêr³e He´Jeenele
meJe&®e menYeeieer nesleerue Deµeer DeHes#ee nesleer. l³eeHećeeCes megªJeeleeruee Ie[ues ner eEnot DeeefCe cegefmuece
³eeb®es megªJeeleer®es HejmHej mebyebOe efce$elJee®es nesles. oesvner peceeleer je<ìêr³e meYesuee DeeHeueerceevele
Demele Deµee®e efmLeleerle mej me³³eo DenceoKeeve ³eeb®³eemeejKes cegefmuece Heg{ejer `je<ìêr³e meYee
cnCepes eEnotb®eer mebIeìvee Deens', cnCetve cegmeueceeveebveer l³eele menYeeieer nesT ve³es, Demes cele ceeb[t
ueeieues lejerner meYes®³ee HeéjbYeer®³ee DeefOeJesµeveebvee mej yeêgÎerve le³³eyepeer DeeefCe Flej cegefmuece npej
jent ueeieues cee$e nUtnUt HeefjefmLeleer yeouele iesueer. efyeéfìµeebveerner `HeÀes[e Je jep³e keÀje' ³ee
leb$ee®ee JeeHej megª kesÀuee. je<ìêr³e Deeboesueveele eEnot Je cegmeueceeveele nesle Demeueues SskeÌ³e cees[tve
keÀe{C³eemeeþer efyeéfìµeebveer ketÀì veerleer®ee DeJeuebye kesÀuee. l³eebveer yebieeue Heéblee®eer HeÀeUCeer keÀªve
cegefmuece yengmebK³e Demee veJeerve HetJe& yebieeue Heéble DeefmlelJeele DeeCeuee. efµeJee³e cegefmueceebvee Demes
DeeµJeemeve efoues keÀer, cegmeueceeve je<ìêr³e meYesHeemetve otj jeefnues Je efyeéfìµeebvee meeLe efoueer lej
l³eebvee HeÀe³eos DeveskeÀ efceUle jenleerue ³ee®e HeeµJe&YetceerJej cegefmueceebveer `cegefmuece ueerie' ne DeeHeuee
mJeleb$e He#e mLeeHeve kesÀuee. ³ee He#eeuee HeéfleGÊej osC³eemeeþer Yeejleer³e eEnotbveer eEnot cenemeYee Je
je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe ³eemeejK³ee eEnoglJeJeeoer mebIeìvee mLeeHeve kesÀu³ee Hejbleg cegefmuece ueerie®³ee
jsìîeeHeg{s l³ee efve<HeÝe þju³ee. keÀejCe cegefmuece ueerieves cegefmueceebmeeþer HeeefkeÀmleeve ³ee mJeleb$e
je<ìê®eer efveefce&leer Ie[Jegve DeeCeueer.
9.2 Dee@ue Fbef[³eve cegefmuece efueie
cegefmuece meecÒeoeef³ekeÀles®ee Go³e

FbûepemeÊesHetJeea Yeejlee³e cegmeueceeveeb®es Meemeve nesles. l³eeb®³ee neletve efyeéfìµeebveer meÊee
keÀe{tve Iesleueer. ³ee®es cevemJeer ogëKe cegmeueceebvee Jeeìle nesles. 1857®³ee GþeJeele cegefmuece meceepe
ceesþîee HećeeCeele menYeeieer Demeu³eecegUs efyeéfìµeebveer cegefmueceebµeer Deefleµe³e keÀþesj J³eJenej kesÀuee.
1852 les 1862 ³ee oµekeÀele G®®e v³ee³eeue³eeleerue ceev³elee HeéHle 240 JeefkeÀueebHewkeÀer HeÀkeÌle SkeÀ
cegefmuece neslee. l³eecegUs cegmeueceeveeb®³ee ceveelener efyeéfìµeebefJejesOeer peyejomle Demeblees<e KeoKeole
neslee. l³eebveer Fbie´peer efµe#eCeekeÀ[s peeCegveyegpetve ogue&#e kesÀues. HeefjCeeceer mejkeÀejer veeskeÀjerle eEnot®³ee
leguevesle cegefmueceeb®eer mebK³ee yejer®e keÀceer Peeueer. 1871 ceO³es yebieeue Heébleele efve³egkeÌle Peeuesu³ee
2141 keÀce&®eeN³eebHewkeÀer 1338 ³egjesefHe³eve, 711 eEnot Je HeÀkeÌle 92 cegmeueceeve nesles. meenefpekeÀ®e
SkesÀkeÀeUer eEnotmleeve®³ee meÊes®es JewYeJe GHeYeesieuesu³ee cegmeueceebceO³es ³eecegUs Jew<ec³e efvecee&Ce Peeues Je
l³ee®ee®e HeefjCeece cnCetve efyeéfìµeebyeÎue l³eeb®³eele cegmueerce meecÒeoeef³ekeÀlesme keÀejCeerYetle Peeuesues
Keeueerue ÒeceeCes nesles l³eeb®³eele Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee.
2. Jeneyeer Deeboesueve ë
1857®³ee GþeJeele yeneotjµene peHeÀjuee Hegvne meceéì yeveefJeC³ee®ee He´³elve Peeu³eeves
cegmeueceeveebyeÎue Fbie´peeb®³ee ceveele keÀìt YeeJevee efvecee&Ce Peeueer nesleer. Jeneyeer Deeboesueveeves leer
DeefOekeÀ®e leerJe´ yeveueer. cegU DejyemLeeveele mLeeHeve Peeuesu³ee Jeneyeer HebLee®ee Yeejleeleerue GÎsµe
Oece&megOeejCes®ee neslee. l³eele yeoue nesTve cegefmuece meÊes®eer HegvemLee&Hevee keÀjCes, ieleJewYeJe HeéHle
keÀjCes Demes GefÎ<ì yeveues. DeeHeu³ee efJeª×®es ns Jeneyeer Deeboesueve efyeéfìµeebveer o[Hetve ìekeÀues
Demeues lejer l³eeletve cegmeueceebvee®³ee efyeéfìµe meÊesyeÎue®³ee keÀìgles®³ee YeeJevee ¢<ìeslHeÊeerme Deeu³ee
nesl³ee.
138
3. cegefmuece meceepeeleerue peeie=leer Je Deefueie{ ®eUJeU ë
³eeveblej cee$e cegefmuece meceepeeceO³es peeie=leer nesT ueeieueer. keÀener cegefmuece vesles
Heeefµ®eceel³e efµe#eCee®ee HegjmkeÀej keÀª ueeieues. l³eeceOetve®e keÀuekeÀÊ³ee®³ee ceojmeele Fbie´peer Yee<ee
efµekeÀJeueer peeT ueeieueer. Hejbleg KeN³ee DeLee&ves cegefmuece meceepeeleerue ueeskeÀebvee peeie=le keÀjC³ee®es
keÀece mej me³³eo DenceoKeeve ³eebveer kesÀues. mJeleë mej me³³eo DenceoKeeve ³eeb®es megªJeeleer®es
efJe®eej HeÀej JesieUs nesles eEnot Je cegefmuece cnCepes mebgoj Deµee YeejleJeOeg®es ves$e Deensle. eEnot Je
cegefmuece SkeÀ Ëo³e, SkeÀ Deelcee JneJesle Demes cele les J³ekeÌle keÀjerle nesles. Hejbleg Deefueie{®³ee
cegefmuece - De@iuees DeeefjSbìue keÀe@uespe®es Heé®ee³e& efLeDees[j yeskeÀ ³eeb®³ee efJe®eejeb®ee HeÝeeJe He[tve
me³³eo DenceoKeeveeb®es celeHeefjJele&ve PeHeeìîeeves Peeues.
Yeejleeuee HeéfleefveOeerkeÀ mebmLee osC³eeyeeyele®es efJeOes³ekeÀ 1889 ceO³es efyeéfìµe Heeue&ceWì ceO³es
Deeues l³eeJesUer l³eeefJeª× yeskeÀ ³eebveer cegefmueceebvee mebIeìerle kesÀues. osµee®eer meÊee Fbie´peebkeÀ[tve
eEnotbkeÀ[s nmleeblejerle keÀjCes ne je<ìêr³e meYes®ee GÎsµe Deens cnCetve efyeéfìµeebveer Je cegefmueceebveer
SkeÀ$e ³esCes DeeJeµ³ekeÀ Deens Demes efJe®eej yeskeÀ ceeb[le Demele. l³eeb®³ee ³ee efJe®eejeb®ee HeÝeeJe He[tve
mej me³³eo DenceoKeeveves `je<ìêr³e meYee ner eEnot mebIeìvee Deens DeeefCe cnCetve cegefmueceebveer
l³eeHeemetve otj jneJes Demes peenerj kesÀues. ' eEnot Je cegefmuece oesIesner jep³ekeÀejYeejemeeþer uee³ekeÀ
veenerle, Demes mej me³³eo DenceoKeeve ³eeb®es efJe®eej nesles. Fbiueb[uee peeTve Deeu³eeJej®e
l³eeb®³eeJej Heeµ®eel³e mebmke=Àleer®³ee Þes<þlJee®³ee keÀuHeves®ee Heie[e yemeuee. cnCetve®e Fbie´peer
efµe#eCeecegUs cegmeueceeveeb®es ceeieemeuesHeCe peeF&ue Demes les cnCele. Fbie´peer efµe#eCeeHeemetve otj
jeefnu³eeves®e DeveskeÀ #es$eele cegmeueceeve eEnotb®³ee ceeies jeefnuesle. cnCteve®e cegmeueceeveebceO³es
Fbie´peer®ee, Heeµ®eel³e mebmke=Àleer®ee, %eevee®ee He´meej JneJee ³ee GÎsµeeves me³³eo DenceoKeeve ³eebveer
keÀe³e& kesÀues l³eeb®es ns keÀe³e& Deefueie{ ®eUJeU cnCetve DeesUKeues peeles. Deefueie{ ³esLeerue cegefmuece
efJeÐeeHeerþ ³eeletve®e efvecee&Ce Peeues.
4. 1892 ®ee keÀe³eoe ë

je<ìêr³e meYes®³ee keÀener ceeieC³ee HetCe& keÀjC³eemeeþer efyeéfìµe µeemeveeves 1892®ee keÀe³eoe
keÀjC³ee®es peenerj keÀjlee®e cegefmueceebceO³es KeUyeU G[eueer. cegmeueceeveeb®eerner mJeleb$e mebmLee
DemeeJeer ³ee keÀuHeves®es yeerpe ³ee®ekeÀeUele Hesjues iesues. 1893 ceO³es `cee@nces[ve De@iuees DeesefjSbìue
ef[HesÀvme DemeesefmeSµeve' veeJee®eer mebmLee mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. l³eeceeies mej me³³eo
DenceoKeeveeb®es He´³elve nesles. lemes®e efyeéfìµeeb®es HeeþyeUner nesles. HeefjCeeceer eEnot Je cegefmueceebceOeerue
Deblej Jee{C³eeme megªJeele Peeueer. ³ee®e megceejeme uees. efìUkeÀebveer ieCesµe GlmeJe Je efµeJepe³ebleer
GlmeJe megª kesÀues. Dee³e& meceepee®³ee µeg×erkeÀjCe Deeboesueveevesner ³eeJesUer ®eebieuee®e peesj Oejuee
neslee.
5. efmeceuee efµe<ì ceb[U (1906)

1896 ®³ee megceejeme cegmeueceeveeb®³ee DemeesefmeSµeveves ceeieCeer kesÀueer keÀer, cegefmueceebmeeþer
efJeYekeÌle celeoejmebIe DemeeJesle. ³ee ceeieCeer®³ee Hegle&lesmeeþer jepekeÀer³e #es$eele cegefmueceeb®eer JesieUer
mebmLee DemeeJeer ne efJe®eej peesj Oeª ueeieuee. efJeµes<eleë uee@[& keÀPe&veves yebieeue®eer HeÀeUCeer keÀªve
cegefmuece yengmebK³e Demee veJeerve HetJe& yebieeue Heéble efvecee&Ce kesÀu³eeves Fbie´pe DeeHeu³ee Heeþerµeer Deensle
Demes keÀUu³eeves Jejerue efJe®eej He´l³e#eele ³esC³eeme DevegketÀuelee efvecee&Ce Peeueer. SkeÀ veJeer megOeejCee
keÀe³eoe ³esT Ieeleuee neslee. l³eeJej cegefmueceebveer DeeHeues ue#e keWÀefêle kesÀues l³eebveer JneF&meje@³e uee@[&
139
efcebìes ³eeb®eer Yesì ceeefieleueer. l³eevegmeej 1 Dee@keÌìes. 1906 jespeer 36 meom³eer³e cegefmuece
efµe<ìceb[U efHe´vme DeeieeKeeve ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer JneF&meje@³e efcebìes ³eebvee efmeceuee ³esLes Yesìues.
³ee efµe<ì ceb[Ueves cegefmueceebmeeþer efJeYekeÌle celeoejmebIee®eer ceeieCeer kesÀueer. JneF&meje@³e efcebìes ³eebveer
³ee ceeieCeer®es mJeeiele kesÀues. Je l³eeyeÎue menevegYetleerves efJe®eej keÀjC³ee®es DeeµJeemeve efoues.
6. cegefmuece ueerie®eer mLeeHevee (1906)

Kejs lej Jejerue Ieìvee Del³eble cenÊJee®eer nesleer ³ee Ieìves®es cenÊJe efpelekesÀ efyeéfìµeeb®³ee
ue#eele Deeues. eflelekesÀ je<ìêr³e meYes®³ee ue#eele Deeues veener. Jne@F&meje@³e uee@[& efcebìes DeeefCe
Yeejleceb$eer ceesuex ³eebveer cegefmueceeb®eer ceeieCeer G®euetve Oejueer. keÀejCe l³eele eEnot Je cegefmueceebceO³es
HetÀì Hee[C³ee®ee oeªieesUe þemetve Yejuee neslee. cee$e ³ee meJe& Ieìveeke´Àceeletve mJeleb$e mebmLes®eer
keÀuHevee cegefmueceebvee SkeÀoce Heìueer jepekeÀer³e #es$eeleerue Deµeer mJeleb$e mebmLee cegmeueceeveeb®³ee
efnlemebyebOee®eer peesHeemevee keÀjerue ³eeyeÎue l³eebvee efJeéeeme neslee. l³ee¢<ìerves cenÊJee®es HeeTue
G®eueues iesues les 1906 ceO³es HetJe& yebieeue Heéblee®eer jepeOeeveer {ekeÌkeÀe ³esLes cegefmuece vesl³eeb®eer yewþkeÀ
Yejueer. l³eele cegmeueceeveeb®ee mJeleb$e jepekeÀer³e He#e DemeeJee Deµeer keÀuHevee {ekeÌkeÌ³ee®es veJeeye
meueerceguuee ³eebveer ceeb[uee ³ee þjeJeeme DeefkeÀce DepeceueKeeve ³eebveer Heeefþbyee efouee. 30 ef[meWyej
1906 jespeer cegefmuece ueerie®eer mLeeHevee Peeueer. efyeéfìµe mejkeÀejyeÎue efve<þe J³ekeÌle keÀªve
cegefmuece ueerieves cegmeueceeveeb®³ee efnlee®eer peesHeemevee keÀjC³ee®es DeeHeues GefÎ<ì peenerj kesÀues.
je<ì^Jeeoer Je=ÊeHe$eebveer l³eekeÀ[s HeÀejmes ue#e efoues veener HeCe Yeejleeleerue efyeéfìµe Oeeefpe&C³ee Deµee
De@iuees-Fbef[³eve Je=ÊeHe$eebveer cee$e ³ee Ieìves®es mJeeiele keÀªve `cegefmuece ueerie cnCepes ueeskeÀefHe´³e
yevele ®eeueuesu³ee je<ìêr³e meYesJejerue Gleeje nes³e.' Demes cele J³ekeÌle kesÀues.
9.2.2 cegefmuece ueerie DeeefCe keÀeBie´sme®es mebyebOe

cegefmuece meceepee®es efnlemebyebOee®³ee j#eCeemeeþer cegefmuece ueerie ³ee mebIeìves®eer mLeeHevee
kesÀueer nesleer. l³eecegUs je<ìêr³e meYesuee SkeÀ HeéflemHeOeea efvecee&Ce Peeuee neslee. je<ìêr³e Deeboesueveele
HetÀì He[ueer ns meJe& Kejs Demeues lejer cegefmuece ueerie Je je<ìêr³e meYee ³eeb®es mebyebOe SkeÀoce leCeeJeHetCe&
Peeues Demes cnCelee ³esle veener. Gueì osµeeleerue Je Deeblejje<ìêr³e #es$eeleerue yeouel³ee
jepekeÀejCeecegUs ueerie Je je<ìêr³e meYee ³eeb®³eele HejmHejmeecebpem³e efvecee&Ce Peeu³ee®es Dee{Utve ³esles.
cegefmuece ueerie®³ee mLeeHevesveblej 1907 ceOeerue megjle ³esLeerue je<ìêr³e meYes®es DeefOeJesµeve
SsefleneefmekeÀ þjues. l³eele vescemle DeeefCe peneue ³eeb®³eele HetÀì He[ueer peneueebvee peJeU peJeU
je<ìêr³e meYesyeensj keÀe{C³eele Deeues. cee$e l³eebveer DeeHeues DeeboesueveelcekeÀ keÀe³e& vesìeves megª þsJeues.
³ee®e keÀeUele uees. efìUkeÀ Je Flejner peneue Heg{ejer legªbieele iesu³eeves peneueeb®³ee He´®eejkeÀe³ee&uee
lesJe{er Oeej jeefnueer veener Gueì vescemleeb®ee je<ìêr³e meYesJej leeyee neslee. l³eebveer DeeHeues ue#e ³esT
Ieeleuesu³ee megOeejCee keÀe³eÐeeJej keWÀefêle kesÀues. 1908 ®³ee Deueeneyeeo®³ee Keeme DeefOeJesµeveele
je<ìêr³e meYesves meeceép³eebleie&le mJee³eleÊee ns O³es³e peenerj keÀªve mJeosµeer Deeboesueve ®eeueefJeC³ee®ee
efveCe&³e Iesleuee.
³eeveblej vescemleebveer cegefmuece ueerieyejesyej menkeÀe³ee&®es He´³elve megª kesÀues. l³eeuee ³eµe
³esTve 1911®³ee peevesJeejerle je<ìêr³e meYee Je cegefmuece ueerie®³ee HeéfleefveOeeR®eer SkeÀ meb³egkeÌle yewþkeÀ
IesC³eele Deeueer. cee$e ³ee yewþkeÀerletve HeÀejmes keÀener meeO³e nesT µekeÀues veener. Hejbleg ³ee®e megceejeme
osµeebleie&le Je Deeblejje<ìêr³e jepekeÀejCee®es jbie PeHeeìîeeves yeouet ueeieues. 1911 ceO³es efyeéfìµe
mejkeÀejves yebieeue®eer HeÀeUCeer jÎ kesÀueer. ³ee®eJesUer ³egjesefHe³eve jepekeÀejCeele Fbiueb[ Je legke&ÀmLeeve
140
HejmHejeb®es keÀÆj µe$et yeveues. l³eecegUs cegefmuece ueerie®es [esUs GIe[t ueeieues. efyeéfìµeeb®eer SketÀCe
efveleer IeelekeÀ Deens DeeefCe l³eeJejerue GHee³e cnCepes eEnot - cegefmuece ³egleer nes³e ner iees<ì HeécegK³eeves
megefµeef#ele le©Ce cegmeueceeveebvee Heìt ueeieueer. ³ee®e efJe®eejeb®ee HeÝeeJe cnCepes 1913 ceO³es
meeceép³eebleie&le mJee³eleÊee ns cegefmuece ueerie®es O³es³e Demeu³ee®es peenerj keÀjC³eele Deeues DeeefCe
l³eemeeþer cegefmuece ueerie Flejebµeer menkeÀe³e& keÀjsue Demesner Ieesef<ele kesÀues iesues ³ee®e Je<eea efHe´vme
DeeieeKeeve ³eebveer cegefmuece ueerie®³ee DeO³e#eHeoe®ee jepeerveecee efouee. Heg{s ueerie je<ìêr³e meYee
mebyebOeele yeoue nesTve Deeboesueveele HejmHej menkeÀe³ee&®es JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues DeeefCe l³ee®eer®e
HeefjCeleer cnCepes 1916 ®ee Heéfme× ueKeveew keÀjej Ie[gve Deeuee.
1. 1916 ®ee ueKeveew keÀjej ë

meve 1914 ceO³es Heefnues cene³eg× megª Peeues. l³eele Fbiueb[ Je legke&ÀmLeeve HejmHejefJejesOeer
³eg×ele GYes jeefnues. legke&ÀmLeeve cegefmuece je<ì^ Demeu³eeves Je lesLeerue KeefueHeÀe peieeleerue meJe&
cegmeueceeveeb®ee HećegKe Oece&iegª Demeu³eeves meenefpekeÀ®e Yeejleeleerue cegmeueceeveebceO³es efyeéfìµeebefJeª×
Demeblees<ee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. Deyeg} keÀueece DeePeeo ³eeb®³ee `Deueefnueeue' meeHleeefnkeÀeletve
lemes®e Flejner Jele&ceeve He$eebletve efyeéfìµeebJej peyej efìkeÀe keÀjC³eele ³esT ueeieueer. ³eeJesUer cegefmuece
ueerie®eer meg$es cenbceo Deueer efpevee ³eeb®³ee neleele Deeueer. 1914 ®es je<ìêr³e meYes®es DeefOeJesµeve
ceêeme ³esLes Yejues. DeO³e#e YegHeWêveeLe yemet ³eebveer eEnot -cegefmuece SskeÌ³ee®es DeeefCe ³eg×ele efyeéfìµeebvee
menkeÀe³e& osC³ee®es DeeJneve kesÀues.
eEnot-cegefmuece SskeÌ³e efvecee&Ce nesC³ee®eer µekeÌ³elee efomele Demeleevee®e mene Je<ee&®³ee

keÀejeJeemeeveblej ceb[eues ³esLetve uees. efìUkeÀeb®eer megìkeÀe Peeueer. 1914 ceO³es efìUkeÀ Yeejleele
Hejleues. l³eebvee Hegvne je<ìêr³e meYesle He´Jesµe osC³eeme vescemleeb®ee efJejesOe neslee. Hejbleg HesÀye´g 1915
ceO³es ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues DeeefCe veesJnWyej ceO³es efHeÀjespeµene cesnlee ce=l³eg HeeJeu³eeves vescemleeb®³ee
®eUJeUer®eer Oeej yeesLeì nesTve efìUkeÀeb®³ee He´Jesµee®ee ceeie& ceeskeÀUe Peeuee. l³eeveblej vescemle DeeefCe
peneue ³eeb®³eele SskeÌ³e He´mleeefJele Peeues. 1915 ®³ee cegbyeF& DeefOeJesµeveele l³ee ¢ef<ìves De@veer yesPebì
³eebveer kesÀuesues He´³elve cenÊJeHetCe& Je ³eµemJeer þjues. je<ìêr³e meYesle SskeÌ³ee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce
Peeu³eeJej je<ìêr³e meYee - ueerie SskeÌ³ee®³ee ¢ef<ìves HeeJeues G®eueC³eeme HeéjbYe Peeuee. 1915 meeueer
cegbyeF& ³esLes je<ìêr³e meYee Je ueerie®eer DeefOeJesµeves Peeueer. l³eele jepeefkeÀ³e ceeieC³eebmeeþer SkeÀ meb³egkeÌle
meefceleer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. Heg{erue Je<eea cnCepes 1916 ceO³es keÀeBie´sme DeefOeJesµeve ueKeveew
³esLes Peeues. l³ee®es DeO³e#e uees.efìUkeÀ nesles. cegefmuece ueerievesner ueKeveewuee®e DeeHeues DeefOeJesµeve
Iesleues DeeefCe ye@. cenbceo Deueer peervee ³eebvee DeO³e#e kesÀues. ³eeJesUer je<ìêr³e meYee Je cegefmuece
ueerieceO³es SsefleneefmekeÀ Demee ueKeveew keÀjej nesTve HejmHej SskeÌ³e He´mleeefHele kesÀues iesues Peeues.
vegkeÀles®e vescemle Je peneue ³eeb®³eele SskeÌ³e Peeuesues Demeleevee®e je<ìêr³e meYee Je ueerieceO³esner SskeÌ³e
Peeu³eeves je<ìêr³e ®eUJeU Hegvne SkeÀoe ®ewlev³eµeerue yeveueer. ueKeveew keÀjejevegmeej ueerieves je<ìêr³e
meYes®³ee mJe³ebµeemevee®³ee ceeieCeeruee Heeefþbyee oµe&efJeuee. lej je<ìêr³e meYesves ueerie®eer efJeYekeÌle celeoej
mebIee®eer ceeieCeer ceev³e kesÀueer. ³eeefµeJee³e ueKeveew keÀjejele GueìHe#eer ceev³e kesÀuesu³ee HećegKe leerve
iees<ìer Heg{erueHećeeCes nesl³ee
1) Jne@F&meje@³e®³ee keÀewefvme}ceOeerue efvecces meom³e Yeejleer³e DemeeJesle. keWÀefê³e keÀe³eosceb[Uele

®eej/Hee®e meom³e efveJee&ef®ele DemeeJesle. l³eeHewkeÀer 1/3 meom³e cegmeueceeveebveer efJeYekeÌle
141
celeoejmebIeeletve efveJe[uesues DemeeJesle. ns®e HećeeCe Heébleer³e keÀe³eosceb[Uele jeneJes. Heébleebvee
mJee³eleÊee osC³eele ³eeJeer.
2) cegmeueceeveebyeeyele®es SKeeos efJeOes³ekeÀ keÀe³eos ceb[Ueleerue 3/4 cegefmuece meom³eebvee Deceev³e

Demesue lej l³ee efJeOes³ekeÀe®ee efJe®eej kesÀuee peeT ve³es.
3) ueeskeÀmebK³es®³ee leguevesle cegefmueceebvee peemle HeéfleefveefOelJe efceUeJes. ner ueerie®eer ceeieCeer je<ìêr³e
meYesves ceev³e kesÀueer. SJe{s®e veJns lej efJeefYeVe Heébleeleerue cegefmuece HeéfleefveefOelJee®es HećeeCener
efveef½ele keÀjC³eele Deeues GoenjCeeLe& GÊej Heósµeele ueeskeÀmebK³esle cegefmueceeb®es HećeeCe 14%
Demeues lejer l³eebvee 30% HeéfleefveefOelJe osC³ee®es þjues. efJeYekeÌle celeoej mebIeeefµeJee³e
efJeÐeeHeerþs Je peceerveoejeb®³ee Keeme celeoejmebIeeletve cegmeueceeveebvee efveJe[CetkeÀ ue{efJelee ³esF&ue
³eeueener je<ìêr³e meYesves ceev³elee efoueer.
ueKeveew keÀjeje®es SketÀCe mJeªHe Heenlee l³eeleerue cece& SkeÀoce ue#eele ³esle veener. JejJej
Heenlee je<ìêr³e meYesves cegefmuece ueerieyejesyej HetCe& µejCeeieleer HelkeÀjueer Demes efomeles. efJeYekeÌle
celeoejmebIee®eer ceeieCeer ceev³e keÀªve lemes®e ueeskeÀmebK³esHes#ee peemle HeéfleefveefOelJe cegmeueceeveebvee
efceUeJes ³eeuee Heeefþbyee osTve je<ìêr³e meYesves cegmeueceeveeb®³ee kesieÈ³ee efnlemebyebOeebvee®e SkeÀ He´keÀejs
ceev³elee efoueer. HeefjCeeceer JesieUsHeCee®es cegmeueceeveebceO³es efYeveueues efJe<e DeefOekeÀ®e Hemejues Demes cele
FeflenemekeÀej [e@. ueeue yeneogj ³eebveer J³ekeÌle kesÀues Deens.
2. cegefmuece efueie®ee HegÀìerjlee Jeeo ë

DemenkeÀej Deeboesuevee®³ee mLeefieleerveblej eEnot - cegefmuece ³eeb®³eele pes SskeÌ³e He´mleeefHele Peeues
nesles les ve<ì HeeJeues. osµeele eEnot-cegefmueceebceO³es peeleer³e leCeeJe efvecee&Ce Peeuee. 1923 meeue®³ee
DeKesjerme SkeÀerkeÀ[s cegefmueceeb®es Oecee¥leje®es He´³elve DeeefCe l³eeuee HeéfleGÊej cnCetve ogmejerkeÀ[s
eEnoglJeJeeÐeebveer megª kesÀuesu³ee µeg×er Je mebIeìve ³ee ®eUJeUer Demes leCeeJee®es ef®e$e efvecee&Ce Peeues.
1923 les 1927 ³ee keÀeUele osµeele eEnot - cegefmuece ³eeb®³eele DeveskeÀ efþkeÀeCeer obieueer Ie[tve
Deeu³ee. ueenesj ³esLes ³ee ojc³eeve ³ee obieueerle 450 ueeskeÀ cejCe HeeJeues lej 5000 ueeskeÀ peKeceer
Peeues. peeleer³e leCeeJe DeeefCe eEnot-cegefmuece obieueer ³eeb®ee HeefjCeece cnCetve je<ìêr³e He´Je=Êeer®es DeveskeÀ
cegefmuece vesles meecÒeoeef³ekeÀ JeUCeeJej iesues 1925 ceO³es ye@. peervee Je Deueer yebOet meecÒeoeef³ekeÀ
yeveues. efoJemeWefoJeme je<ìêr³e keÀeBie´sme Je cegefmuece ueerie ³eeb®³eeleerue ogjeJee DeeCeKeerve®e Jee{le iesuee.
1923 veblej cegefmuece ueerie®es vesle=lJe ye@. peervee ³eeb®³eekeÀ[s iesues. l³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer cegefmuece
ueerie®eer OeesjCes DeefOekeÀeefOekeÀ Heéfleieeceer Je mebkegÀef®ele yeveueer. 1927 meeueer mee³eceve keÀefceµeve®³ee
oewN³eeJej je<ìêr³e meYesves yeefn<keÀej ìekeÀuee. cegefmuece ueerieceO³es cee$e ³ee He´µveeJeªve HetÀì He[ueer.
3. ye@. peervee ³eeb®³ee 14 ceeieC³ee

Yeejleemeeþer Ieìves®ee meJe&ceev³e DeejeKe[e le³eej keÀjC³eemeeþer 1928 meeueer meJe&He#eer³e
Heefj<eo IesC³eele Deeueer. l³eele je<ìêr³e meYesyejesyej cegefmuece ueeriener meeceerue Peeueer. meJe&He#eer³e
Heefj<eosves efve³egkeÌle kesÀuesu³ee ceesleerueeue vesnª meefceleerves le³eej kesÀuesuee Ieìves®ee DeejeKe[e `vesnª
efjHeesì&' ³ee veeJeeves DeesUKeuee peelees. je<ìêr³e He´Je=Êeer®³ee cegefmueceebveer vesnª efjHeesì&uee Heeefþbyee
efouee. Hejbleg ye@. peerveeb®³ee vesle=lJeeKeeueerue ieìeves cee$e lees efjHeesì& veekeÀejuee. ye@. peerveebveer DeeHeues
142
14 cegÎs Heg{s ceeb[ues DeeefCe vesnª efjHeesì&uee mebceleer osC³eemeeþer DeeHeu³ee 14 cegÐeeb®ee mJeerkeÀej
keÀjC³ee®eer Deì Ieeleueer. DeeHeues 14 cegÎs ³ee cegmeueceeveeb®³ee ceeieC³ee Deensle Demes l³eeb®es cele nesles
l³ee Heg{erueHećeeCes nesl³ee.
1. Yeejlee®eer jep³eIeìvee mebIejep³eelcekeÀ DemeeJeer.
2. meJe& Heébleebvee mJee³eleÊee ÐeeJeer.
3. Heébleer³e efJeOeerceb[Uele DeuHemebK³eekeÀebveener HeéfleefveefOelJe ÐeeJes.
4. keWÀefê³e efJeOeerceb[Uele cegefmueceeb®es 1/3 HeéfleefveOeer DemeeJesle.
5. keWÀefê³e Je Heébleele meebÒeoeef³ekeÀlesJej DeeOeejuesues mJeleb$e celeoejmebIe DemeeJesle.
6. cegefmuece yengmebK³e Demeuesu³ee Heébleeb®eer Hegvej&®evee keÀª ve³es.
7. meJee¥vee Oeeefce&keÀ mJeeleb$³e DemeeJes.
8. keÀesCel³eener meceepee®³ee 3/4 ueeskeÀeb®³ee efnlemebyebOeebvee yeeOee DeeCet ve³es.
9. efmebOe ne JesieUe Heéble cnCetve Ieesef<ele keÀjeJee.
10. yeuegef®emLeeveele Dev³e HeébleeHećeeCes®e megOeejCee keÀjeJ³eele.
11. mejkeÀejer veeskeÀN³eeble cegefmueceebvee jeKeerJe peeiee þsJeeJ³eele.
12. He´l³eskeÀ ceb$eerceb[Uele efkeÀceeve 3 cegefmuece ceb$eer DemeeJesle.
13. cegefmuece mebmke=Àleer, Oece&, J³ekeÌleeriele keÀe³eoe ³eeb®es mebj#eCe keÀjeJes.
14. Heébleeb®³ee mebceleerefµeJee³e keWÀefê³e keÀe³eosceb[Ueves jep³eIeìvesle ogªmleer keÀª ve³es.
ye@. peerveeb®³ee ³ee ceeieC³eebceOetve cegefmuece meceepee®ee ¢ef<ìkeÀesve mHe<ì neslees. je<ìêr³e mesYesves
ye@. peerveeb®³ee 14 ceeieC³eeb®ee efJe®eej keÀjC³eeme vekeÀej efouee. l³eecegUs cegefmuece ueerie je<ìêr³e
meYesHeemetve otj iesueer.
4. 1930 les 1942 ³ee keÀeUeleerue cegefmuece ueerie®eer keeì®eeue ë

1930 meeueer keÀeBie´smeves meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª kesÀueer. ne ue{e mebHetCe&
mJeeleb$³eemeeþer neslee. Hejbleg ner ®eUJeU meJe& Yeejleer³eeb®³ee mJeeleb$³eemeeþer vemetve DeuHemebK³e
cegefmueceebvee yengmebK³e eEnotb®es DebefkeÀle yeveefJeC³eemeeþer®e Deens Demee kebÀieeJee keÀªve cegefmuece ueerieves
³ee ®eUJeUerme DeeHeuee efJejesOe oµe&efJeuee. l³eecegUs yengmebK³e cegefmuece ³ee ®eUJeUerHeemetve otj
jeefnues. DeeefCe Fbie´peebµeer cew$eerHetCe& mebyebOe jeKeC³ee®es OeesjCe mJeerkeÀejues. ns Deeboesueve ®eeuet
Demeleevee®e veesJns. 1930 ceO³es Heefnueer ieesuecespe Heefj<eo ueb[ve ³esLes IesC³eele Deeueer. keÀeBie´smeves ³ee
Heefj<eosle Yeeie ve Ieslee efle®³eeJej yeefn<keÀej ìekeÀuee. cee$e cegefmuece ueerieves DeeHeues HeéfleefveOeer ³ee
Heefj<eosle HeeþefJeues nesles.
mJeleb$e peeleJeej celeoejmebIe yeneue keÀjCeeN³ee 1932 meeue®³ee efveJee[îeeme cegefmuece

ueerieves ceev³elee efoueer. 1932®³ee veesJnWyejceO³es Peeuesu³ee SkeÀlee Heefj<eosceeHe&Àle peeleer³e mecem³esJej
le[pees[ keÀjC³eeme ueerieves vekeÀej efouee.
Yeejleeuee ogmeN³ee cene³eg×ele Dees{C³ee®³ee efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥®³ee efveCe&³ee®ee efve<esOe cnCetve

je<ìêr³e meYes®³ee HeébeflekeÀ cebef$eceb[Uebveer jepeerveeces efoues DeeefCe je<ìêr³e meYesves efyeéfìµeeb®³ee
³eg×He´³elveebµeer DemenkeÀej HegkeÀejuee. cegefmuece ueerieves vescekeÀer ³eeGueì YetefcekeÀe Iesleueer. je<ìêr³e
meYes®³ee HeébeflekeÀ ceb$eerceb[Uebveer jepeerveeces efou³eeveblej yengmebK³eekeÀeb®³ee pegueceer Deceueeletve cegkeÌle
Peeu³eeyeÎue 22 ef[meWyej 1939 ne efoJeme `cegkeÌleer efove' cnCetve HeeUC³ee®ee Deeosµe ueerieves
143
DeeHeu³ee Deveg³ee³eebvee efouee. lemes®e cegefmueceeb®es HeéfleefveOeerlJe keÀjCeeN³ee ueerie®³ee mebceleerefµeJee³e
Yeejleeuee keÀesCeleerner veJeerve Ieìvee efoueer peeCeej veener, ³ee DeìerJej cegefmuece ueerieves efyeéfìµe
jep³ekeÀl³ee¥vee ³eg×He´³elveele meke´Àer³e mene³³e keÀjC³ee®es keÀyetue kesÀues.
je<ìêr³e meYesves 8 Dee@iemì 1942 jespeer cegbyeF&®³ee ieJeeefue³ee ì@keÀ cewoeveeJej Yejuesu³ee
DeefOeJesµeveele efyeéfìµeebvee `Yeejle íes[es' Demes meebieCeeje þjeJe yengceleeves mebcele kesÀuee lej cegefmuece
ueerieves l³eeme efJejesOe keÀjCeeje HeefJe$ee Iesleuee. ueerieves efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥vee òsµee®eer He´Lece
HeÀeUCeer keÀje Je efveIetve pee.' Demes meebieCeeje þjeJe mebcele kesÀuee.
9.4 efÜje<ì^Jeeoe®ee efme×eble Je cegefmuece ueerie
Heéfme× Got& keÀefJe [e@. cenbceo FkeÀyeeue ns HeeefkeÀmleeve®³ee keÀuHeves®es pevekeÀ ceeveues peeleele.
Heefnu³ee ieesuecespe Heefj<eosJeªve HeéfleefveOeer Hejleu³eeveblej 1931 meeueer cegefmuece ueerie®³ee vesl³eeb®eer
Deueeneyeeo ³esLes [e@. cenbceo FkeÀyeeue ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ yewþkeÀ Peeueer. ³ee yewþkeÀerle®e
l³eebveer meJe&He´Lece HeeefkeÀmleeve®eer keÀuHevee ceeb[ueer. Jee³eJ³e Yeejleele mJeleb$e jep³e efvecee&Ce keÀjCes
ne®e Yeejleeleerue eEnot-cegefmuece Hes®e He´mebieeJej®ee Debeflece lees[iee Deens Deµeer l³eeb®eer YetefcekeÀe nesleer.
l³eebveer ceeb[uesu³ee mJeleb$e cegefmuece je<ìê®³ee keÀuHevesvegmeej Hebpeeye, Jee³eJ³e mejnÎ Heéble, efmebOe,
yeuegef®emleeve ³eeb®es SkeÀerkeÀjCe keÀªve efyeéfìµe meeceép³eebleie&le eEkeÀJee meeceép³eeyeensj mJeleb$e cegefmuece
jep³e efvecee&Ce keÀjC³ee®eer ³eespevee nesleer. [e@. FkeÀyeeue ³eebveer ceeb[uesu³ee keÀuHevesletve Yeejleeleerue
cegmeueceeveebmeeþer mJeleb$e je<ì^ DemeeJes ne efJe®eej yeUeJele iesuee.
1931 meeueer ueb[veceO³es ogmejer ieesuecespe Heefj<eo Peeueer. l³eele Yeejlee®³ee YeeJeer
jep³eIeìves®es mJeªHe keÀmes DemeeJes ³ee cegÐeebJeªve eEnot-cegefmuece HeéfleefveOeeRceO³es celeYeso efvecee&Ce
Peeues. cegefmuece HeéfleefveOeerbveer cegmeueceeveebmeeþer mJeleb$e jep³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. leLeeefHe, l³eeme
eEnoglJeJeeoer HeéfleefveOeer Je ce. ieebOeer ³eebveer þece efJejesOe kesÀuee. eEnot Je cegefmuece oesIesner Yeejleer³e
Deensle lesJne l³eebveer DeKeb[ osµeele mJeleb$e celeoejmebIe Je Keeme mebj#ekeÀ lejlegoer ³eeb®ee Deeień ve
Oejlee SkeÀ$e jneJes Demes cele ce. ieebOeer ³eebveer ceeb[ues ogmeN³ee ieesuecespe Heefj<eosme peceuesu³ee
HeéfleefveOeeRvee HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leer®eer ³eespevee ceeb[CeeN³ee He$ekeÀe®³ee Heéfle osC³eele Deeu³ee.
HeeefkeÀmleeve®³ee keÀuHevesves Fbiue[ceOeerue keWÀefye´pe efJeÐeeHeerþele efµekeÀCeeN³ee jncele Deueer ³ee le©Ce
efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveele He´Lece cegle& mJeªHe Deeues, l³eeb®eer HeeefkeÀmleeve efveefce&leer®eer ³eespevee ceeb[Ceejs
He$ekeÀ ogmeN³ee ieesuecespe Heefj<eosuee npej Demesuesu³ee HeéfleefveOeeRvee efoues iesues.
Jee³eJ³e Yeejleeleerue jep³eeme jncele Deueer ³eeves®e HeeefkeÀmleeve ns veeJe efoues. Hebpeeye, Jee³eJ³e
mejnÎ Heéble, keÀeefµcej, efmebOe, yeuegef®emleeve ³eeb®es efceUtve HeeefkeÀmleeve ns mJeleb$e je<ì^ JneJes Deµeer
l³ee®eer ³eespevee nesleer. HeeefkeÀmleeve ns veeJe Heefnu³ee ®eej Heébleeb®³ee veeJee®eer Fbie´peer DeÐee#ejs DeeefCe
Hee®eJ³ee Heébleeb®³ee veeJeeleerue mleeve ner µesJeì®eer ®eej De#ejs (P-Punjab, A-Afganistan,
K-Kashmir , I-Sindhh DeeefCe Baluchistan ceOeerue stan) ³eeb®es efceUtve yeveles.
jncele Deueer®ee cetU efme×eble Demee neslee keÀer, eEnot Je cegmeueceeve ³ee kesÀJeU oesve peceeleer
vemetve, mJeleb$e Jebµe, Oece&, mebmke=Àleer, HejbHeje DemeCeejer leer oesve je<ì^s Deensle. jncele Deueer®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve HeeefkeÀmleeve®ee Hee³ee yeUkeÀì nesC³eeme ceole Peeueer. leLeeefHe, 1938 meeueeHe³e¥le
HeeefkeÀmleeve ner µeeUkeÀjer cegueeb®eer keÀuHevee ceeveueer peele nesleer.
144
1935®³ee YeejleefJe<e³ekeÀ megOeejCee keÀe³eÐeevegmeej Yeejleele 1937 meeueer HeébeflekeÀ

keÀe³eosceb[Ue®³ee efveJe[CetkeÀe Heej He[u³ee. ³ee efveJe[CetkeÀerle cegefmuece ueerie®ee oeªCe HejeYeJe
Peeuee. osµee®³ee yengleskeÀ meJe& Heébleele cegefmuece ueerieuee veekeÀeju³eecegUs Yeejleele DeeHeu³eeuee
jepekeÀer³e YeefJeleJ³e veener. DeeHeu³eeuee yengceleJeeu³ee eEnotb®³ee iegueeceefiejerle efKeleHele He[eJes
ueeieCeej Demes cegefmuece ueerieuee Jeeìt ueeieues. l³eecegUs cegefmuece ueerie®eer efÜ-je<ì^Jeeoe®eer YeeJevee
GHeÀeUtve Deeueer. l³eecegUs 1938 meeueer ye@. peerveebveer Demes peenerj kesÀues keÀer, cegefmuece Heéblee®es
mebIejep³e Je efyeiej cegefmuece Heébleeb®es mebIejep³e Demes Yeejlee®es efJeYeepeve keÀjeJes. ogmeN³ee
cene³eg×e®³ee keÀeUele lej HeeefkeÀmleeve efveefce&leer®³ee ®eUJeUeruee ieleer efceUeueer. cee®e& 1940®³ee
ueenesj DeefOeJesµeveele cegefmuece ueerieves HeeefkeÀmleeve®³ee ceeieCeer®ee þjeJe Heeme kesÀuee.
9.2.3 cegefmuece ueerie®eer HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leerkeÀ[s Jeeì®eeue

Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee ceeie& Keguee keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee cene³eg×keÀeUele HeeefkeÀmleeve®³ee
cegefmuece ueerie®³ee ceeieCeeryeeyele le[pees[ keÀjC³ee®es He´³elve keÀjC³eele Deeues. l³eemeeþer jepeepeer
³eespevee DeeefCe YegueeYeeF& osmeeF& efue³eekeÀle Deueer Keeve ³eespevee ceeb[C³eele Deeu³ee Hejbleg ye@. peervee
³eebveer ³ee ³eespevee HesÀìeUtve ueeJeu³ee. meHìWyej 1944 ceO³es l³eebveer mJeleb$e, meeJe&Yeewce HeeefkeÀmleeve
efµeJee³e DeeHeCe keÀµee®eener mJeerkeÀej keÀjCeej veener, ns mHe<ì kesÀues.
ogmejs cene³eg× mebHeu³eeveblej Fbiueb[ceO³es meÊeeblej nesTve cepetj He#ee®es De@ìueer ns

Fbiueb[®es HebleHeÓeeve Peeues. l³eebveer Yeejleeleerue meÊeebleje®³ee Heéfke´À³esle ieleer osC³ee®es ke@Àefyevesì
efceµeve Yeejleele HeeþefJeues. ³ee ke@Àefyevesì efceµeveves Yeejleele Deeu³eeveblej SkeÀ ³eespevee Heéfme× kesÀueer
efleuee ef$eceb$eer ³eespevee Demes cnCeleele. ³ee ³eespeveeb®ee mJeerkeÀej megªJeeleeruee Yeejleeleerue keÀener
HećegKe He#eebveer kesÀuee ³ee ³eespevesvegmeej peguew 1946 ceO³es osµeele Ieìvee meefceleer®³ee efveJe[CegkeÀe
Peeu³ee. l³eeceO³es keÀeBie´smeuee 211 lej cegefmuece ueerieuee kesÀJeU 73 peeiee efceUeu³ee. ³eecegUs ye@.
peervee efvejeµe Peeues. l³eecegUs peerveebveer ef$eceb$eer ³eespevee veekeÀejueer.
HeeefkeÀmleeve efceUefJeC³eemeeþer cegmueerce ueerieves He´l³e#e ke=Àleer®³ee ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjC³ee®ee

efveCe&³e Iesleuee. 16 Dee@iemì 1946 ne He´l³e#e ke=Àleerefovee®ee efoJeme þjefJeC³eele Deeuee. He´l³e#e
ke=Àleer efovee efoJeµeer Je veblej keÀuekeÀÊee ³esLes oesve efoJeme efnbot-cegefmuece ³eeb®³eele peeleer³e obieueer
Ie[tve Deeu³ee. ³ee keÀeUele keÀuekeÀÊ³eele 5000 ueeskeÀ þej, 15000 peKeceer Je 1 ueeKe ueeskeÀ
yesIej Peeues. ³eeveblej 2 me<ìWyej 1946 ³ee efoJeµeer Heb. peJeenjueeue vesnª ³eebveer nbieeceer
mejkeÀej®es HebleHeÓeeve cnCetve meg$es neleer Iesleueer. ueerieves lees efoJeme µeeskeÀefove cnCetve HeeUuee.
cegefmuece ueerieves megªJeeleeruee ³ee mejkeÀejceO³es meeceerue ve nesC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee neslee. meHìWyej
1946 ceO³es osµeele cegbyeF&, Denceoeyeeo, veewKeesueer, efìHHesje ³esLes Yeer<eCe obieueer Peeu³ee. uegìeuegì,
peeUHeesU, eEnotbvee yeeìJeCes, eEnot ðeer³eebµeer peyejomleerves efJeJeen keÀjCes Demes He´keÀej lesLes ceesþîee
HećeeCeeJej Ie[ues. ³ee iees<ìer®ee efyenejceO³es meg[ IesC³eele Deeuee.
ce. ieebOeeRveer obieueie´mle Yeeieele µeeblelee He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer veesJnWyej 1946 les cee®e&
1947 ³ee keÀeUele oewje kesÀuee. ³eeveblej cegefmuece ueerieves vesnªb®³ee nbieeceer mejkeÀejceO³es Yeeie
IesC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. Hejbleg ueerie®³ee ceb$³eebveer De[JeCegkeÀer®eer YetefcekeÀe mJeerkeÀeªve meecegoeef³ekeÀ
peyeeyeoejer®³ee lelJeeme nejleeU HeÀemeuee. l³eecegUs eEnot-cegefmuece keÀìglesle DeeCeKeerve®e Yej He[ueer.
145
petve 1948 HetJeea efyeéfìµe Yeejle mees[tve peeCeej Demeu³ee®eer Iees<eCee HebleHeÓeeve De@ìueer
³eebveer HesÀye´gJeejer 1947 ceO³es kesÀueer. l³eecegUs cegefmuece ueerieves He´l³e#e ke=Àleer®ee ceeie& mJeerkeÀejuee.
HebpeeyeceO³es Yeer<eCe obieueer GoYeJeu³ee Yeejleeleerue meÊeebleje®es keÀe³e& lJejsves GjkeÀC³eemeeþer efyeéfìµe
mejkeÀejves uee@[& ceeTbìye@ìve ³eebvee Yeejleele JneF&meje@³e cnCteve HeeþefJeues l³eebveer cegefmuece ueerie Je
keÀeBie´sme yejesyej ®e®ee& keÀªve HeóerIe& JeeìeIeìer kesÀu³ee. Hejbleg ye@. peervee DeeHeu³ee cegU ceeieCeer Heemetve
Deefpeyeele yeepetuee mejues veenerle. lejermeg×e ceeTbì ye@ìve ³eebveer Yeejlee®³ee HeÀeUCeer®eer ³eespevee
le³eej kesÀueer. ³ee ³eespevesme efyeéfìµe mejkeÀej®eer ceev³elee IesTve 3 petve 1947 meeueer Yeejlee®³ee
HeÀeUCeer®eer ³eespevee peenerj kesÀueer. cegefmuece ueerieves ner ³eespevee ceev³e kesÀueer.
keÀeBie´sme®³ee vesl³eebvee osµee®³ee HeÀeUCeer®eer lejlego Demeuesueer ³eespevee veeF&ueepeeves

mJeerkeÀejeJeer ueeieueer. l³eebveer megªJeeleerHeemetve®e mJeeleb$³eeyejesyej®e DeKeb[ Yeejlee®es mJeHve Gjeµeer
yeeUieues nesles. ce. ieebOeerveer HetJeea HeeefkeÀmleeve®³ee keÀuHevesme efJejesOe keÀjleevee cnìues nesles. ``ceeP³ee
ce=le µejerjeJej®e HeeefkeÀmleeve yeveJeeJee ueeiesue.'' Hejbleg HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leeryeeyele ye@. peerveebveer
mJeerkeÀejuesueer DeJ³eJene³e& YetefcekeÀe, peeleer³e obieueer®ee Ye[keÀuesuee JeCeJee, nbieeceer mejkeÀej®³ee
keÀecekeÀepeele JeejbJeej efvecee&Ce nesCeejs Hes®eHe´mebie ³eecegUs ce. ieebOeer, peJeenjueeue vesnª, mejoej
JeuueYeYeeF& Heìsue F. keÀeBie´sme®³ee vesl³eebveer osµee®³ee HeÀeUCeerme Je HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leerme
HejJeeveieer efoueer.
1. cegmueerceefueie®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.
9.3 eEnot cenemeYee

Yeejleele efyeéfìµeeb®³ee meeceép³eJeeoer OeesjCee®ee otjieeceer HeefjCeece cnCepes meebÒeoeef³ekeÀ
mebIeìveeb®ee Go³e Je efJekeÀeme nes³e ³ee mebIeìvee efJeefµe<þ meceepee®³ee efnlej#eCeemeeþer mLeeHeve
Peeu³ee. Deµee ³ee mebIeìvee l³eeb®³ee vesl³eeb®³ee Jew³eefkeÌlekeÀ DeekeÀeb#eeHetleea keÀjerle Demeleevee
DeHe´l³e#eHeCes efyeéfìµe meeceép³eeuee mene³³eYetle, þjle nesl³ee. ³eeceO³es HeécegK³eeves eEnot meYee,
cegefmuece ueerie, DekeÀeueeroue, F.®ee meceeJesµe neslees. ³ee mebmLeebveer Je mebIeìveebveer Je l³eeb®³ee HećegKe
vesl³eebveer JesUHe´mebieer DeeHeu³ee mJeosµee®³ee efnleeHes#ee jepekeÀejCe keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. l³eeb®³ee
³ee DeelcekeWÀêer Je Deueieles®ee HeÀe³eoe Fbie´peebveer GþefJeuee l³eeb®³ee meebÒeefo³ekeÀlesuee efyeéfìµeebveer
peeCeerJeHetJe&keÀ KeleHeeCeer Ieeleues. HeefjCeeceer keÀUle - vekeÀUleHeCes ³ee meebÒeoe³eeceO³es DeueieleHeCee®eer
Je JesieUsHeCee®eer YeeJevee Jee{erme ueeieueer. efyeéfìµeebveer ³ee iees<ìer®ee HeÀe³eoe IesTve eEnogmleeveeleerue
DeeHeueer keÀejkeÀero& efoIe&keÀeUeHe³e¥le Jee{Jele vesueer.
146
eEnot cenemeYes®³ee Go³eeefJe<e³eer ceeefnleer efceUle veener. F.me. 1907 meeueer Deueeneyeeo
³esLeerue keÀener efnbot vesl³eebveer DeefKeue Yeejleer³e eEnot cenemeYee mLeeHeve keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.
Hebpeeye eEnot cenemeYes®es F.me.1909 meeueer Dece=lemej ³esLes DeefOeJesµeve Dee³eesefpele kesÀues. eEnot
cenemeYes®es keÀe³ee&ue³e nefjÜej ³esLes þsJeC³eele Deeues DeeefCe cenÊJee®³ee He´mebieer DeefOeJesµeve IesC³eele
³eeJes Demee þjeJe keÀjC³eele Deeuee.
1. efnbot cenemeYes®³ee mLeeHeves®ee GÎsµe ë

eEnot cenemeYes®eer mLeeHevee keÀjle Demeleevee Heb. ceoveceesnve ceeueJeer³e ³eebveer Heg{erue µeyoele
l³ee®es cenÊJe meebefieleues Deens - ``cegmeueceeve DeeefCe efKe´µ®eve DeveskeÀ µelekeÀebHeemetve DeeHeu³ee
Oece&He´meeje®es keÀe³e& keÀjerle Deensle. Yeejleeleerue yengmebK³e cegmeueceeve Oece&HeefjJeleeale efnbot Deensle. ns
LeebyeefJeC³eemeeþer SkeÀ efnbot efceµeve (He´®eejkeÀ mebmLee) mLeeHeve keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.'' Lees[keÌ³eele
DeveskeÀ µelekeÀebHeemetve eEnot Oecee&Jej SkeÀ He´keÀejs cegefmuece, efKe´µ®eve Oecee&ves Ieeuee IeeueC³ee®ee He´³elve
megª kesÀuee neslee. eEnot Oece& DeJeveerleeruee ®eeueuee neslee. eEnot Oece& ³ee Deeke´ÀceCeecegUs mebHelees keÀer
keÀe³e ner efYeleer efvecee&Ce Peeueer nesleer. ³ee eEnot Oecee&Jejerue Deeke´ÀceCe LeesHeefJeC³eemeeþer eEnot cenemeYee
³ee mebIeìves®eer mLeeHevee Peeueer nesleer. Demee efve<keÀ<e& keÀe{uee lejer JeeJeies þjCeej veener.
cegefmuece ueerie ner mebIeìvee mLeeHeve Peeu³eeveblej l³eebveer efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s DeeHeu³ee
efnlee®³ee DeveskeÀ ceeieC³ee ceeb[u³ee ³eeceOeerue mLeeefvekeÀ ceb[UeceO³es peemle HeéfleefveefOelJe
efceUJeC³ee®³ee cegefmuece ueerie®³ee ceeieCeeruee LeesHeJetve OejC³eemeeþer eEnot mebIeìves®es cenÊJe Heb.
ceoveceesnve ceeueerJe³eebveer mHe<ì kesÀues.
megªJeeleer®³ee keÀeUele `µeg×er Je mebIeìvee' ner eEnot cenemeYes®eer GefÎ<ìîes nesleer. µeg×er Je
mebIeìve ³ee ®eUJeUer®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ GÎsµeeJejner ceeueefJe³eebveer Yej efouee. je<ìêr³e meYes®es
cnCepes keÀeBie´sme®es keÀe³e& HeécegK³eeves jepekeÀer³e #es$eele Demeu³eeves efle®es meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ
DeeefCe efyeiej jepekeÀer³e #es$eele cnCeeJes lesJe{s keÀe³e& veJnles cnCetve eEnot meceepeeleerue yeeueefJeJeen,
DemHe=µ³elee, peeleerHe´Lee ³eemeejK³ee Deefve<þ He´Lee ve<ì keÀjC³eemeeþer eEnot cenemeYes®es mebIeìve
keÀjC³eele Deeues.
eEnot cenemeYee ner keÀeBie´sme®eer HeéflemHeOeea vemetve keÀeBie´sme®³ee keÀe³ee&uee HegjkeÀ þjsue Je
keÀeBie´smeuee yeUkeÀìer DeeCesue. ³ee ¢<ìerves eEnot cenemeYes®eer mLeeHevee Deens Demes ceeueJeer³e ³eebveer mHe<ì
kesÀues nesles.
2. eEnot cenemeYes®eer Jeeì®eeue

cegefmuece ueerie®eer mLeeHevee, 1916®ee ueKeveew keÀjej, cee@ìHeÀ[& megOeejCee keÀe³eoe,
efKeueeHele ®eUJeU, DemenkeÀej ®eUJeU, ceesHeu³eeb®es yeb[ ³ee meJe& Ie[ecees[eRcegUs Yeejleeleerue
meebÒeoeef³ekeÀ leCeeJe Jee{erme ueeieuee neslee. 1922 ceO³es ceueyeej Je cegueleeveceO³es peeleer³e obieueer
nesTve ceesþîee HećeeCeele eEnot ueeskeÀ ceejues iesues nesles. ceeueceÊes®esner KetHe ceesþîee HećeeCeele vegkeÀmeeve
Peeues. l³eecegUs eEnotbvee mJemebj#eCeemeeþer mebIeìerle keÀjC³ee®es He´³elve Peeues. ³ee ¢ef<ìvesner eEnot
cenemeYes®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Jeeìle nesleer. 1925 He³e¥le eEnot cenemeYes®eer DeefOeJesµeves
keÀeBie´sme®³ee ceb[Heele®e nesle nesleer. Hejbleg 13 ef[meWyej 1926 meeueer mJeeceer Þe×eveboeb®ee
147
cegefmueceebkeÀ[tve Peeuesuee Ketve, µeg×er DeeefCe mebIeìvee ner eEnot cenemeYes®eer mJeerke=Àle OeesjCes peenerj
Peeu³eecegUs keÀeBie´sme DeeefCe eEnot cenemeYee ³eeb®³eeleerue ojer Jee{le®e iesueer. eEnot je<ì^Jeeo Jee{erme
ueeieuee. 1925 meeueer veeieHetjuee je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®eer mLeeHevee Peeueer DeeefCe èEnogmleeve
efnbogDeeWkeÀe' DeMee Iees<eCeeb®ee Go³e Peeuee.
ieesuecespe Heefj<eosletve yeensj Deeuesu³ee peeleer³e celeoejmebIee®ee Jeeo, l³eeefJeª× Gþuesues

JeeoU, l³eeuee eEnotcenemeYes®ee efJejesOe peeleer³e celeoejmebIe ceev³ener veener DeeefCe Deceev³ener veener
Demee keÀeBie´sme®ee þjeJe ³ee meJee¥cegUs eEnot cenemeYeeJeeoer ceb[Uer keÀeBie´smeHeemetve otj nesT ueeieueer.
[e@. cebgpes, ve. ef®e. kesÀUkeÀj, YeesHeìkeÀj ner keÀeBie´sme®eer ceb[Uer eEnot cenemeYeeJeeoer Peeueer. [e@. cebgpes
HeeìCee (1927) ve. ef®e. kesÀUkeÀj ns peyeueHetj (1928) DeeefCe efouueer (1932) ³esLeerue eEnot
cenemeYes®³ee DeefOeJesµevee®es DeO³e#e Peeues. Fbie´peeb®³ee DeeÞe³eeves®e Fmueeceer je<ì^Jeeoe®es GefÎ<ì
ieeþlee ³esF&ue ns cegmeueceeveebveer peeCeues Je cegefmuece ueerieves keÀeBie´sme yejesyej JewjlJee®ee HeefJe$ee Iesleuee
DeMee jerleerves SkeÀerkeÀ[s cegefmuece peeleer³eJeeo DeeefCe ogmejerkeÀ[s eEnot meebÒeoeef³ekeÀlee ³eeb®³ee
leeCeeleeCeerle Yeejleer³e Oece&efvejHes#e je<ì^Jeeo meeHe[uee.
3. mJeeleb$³eJeerj efJe. oe. meeJejkeÀj DeeefCe eEnot cenemeYee

ueeuee uepeHeleje³e, Heb. ceoveceesnve ceeueefJe³e, efJepe³e jeneJee®eefj³ej, [e@. cebgpes, ve. ef®e.
kesÀUkeÀj, YeeF& Hejceevebo F. Leesj vesl³eebveer eEnot cenemeYee Jee{efJeueer. 1937 meeueer yebOecegkeÌle
Peeu³eeveblej efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀjebveer eEnot cenemeYesle He´Jesµe kesÀuee. lelHetJeea les jlveeefiejer
efpeu¿eele eEnot meYes®es keÀece keÀjerle nesles. jlveeefiejer eEnotmeYee DeefKeue Yeejleer³e eEnot cenemeYes®eer
SkeÀ µeeKee Demeueer lejer meeJejkeÀjeb®³ee vesle=lJeeKeeueer leer DeefKeue Yeejleer³e eEnot cenemeYesuee efoµee
oeKeefJele nesleer. F.me. 1937 les 1947 ner one Je<ex meeJejkeÀjebvee DeefKeue Yeejleer³e eEnot
cenemeYes®es keÀe³e& keÀjC³eeme efceUeueer. ³ee keÀeueeJeOeerle Del³eble HeéfleketÀue HeefjefmLeleerle meeJejkeÀjebveer
eEnot cenemeYesuee DeefKeue Yeejleer³e mJeªHe efoues. l³ee mebK³esuee efJe®eejOeeje efoueer. Yeeieeveiej Je
YeeieeueHetj ns oesve ue{s ³eµemJeerHeCes ue{Jetve DeeHeCe kesÀJeU ke´ÀebeflekeÀe³e& Je meceepemegOeejkeÀ keÀe³e&®e
veJns lej jepekeÀer³e Deeboesueves ue{Jet µekeÀlees, ns efme× keÀªve efoues. eEnot meceepeele eEnotlJee®eer
peeCeerJe, DeefKeue eEnot ¢ef<ìkeÀesve Je Deeboesueve GlHeVe keÀjCes Je DeKeb[ eEnotmLeeve jeKeC³eemeeþer
YeefiejLe He´³elve ner DeeHeueer efpeefJele keÀe³ex meeJejkeÀjebveer ³ee one Je<ee&le kesÀueer.
l³eeJesUer Deµeer SkeÀ mecepetle nesleer keÀer, cegefmuece ueerie, DekeÀeueeroue Je Flej peeleer³e
mebmLeebHećeeCes®e eEnot cenemeYee SkeÀ nesleer. DeeefCe efle®ee meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ GlLeevee®ee
oeJee HeeskeÀU neslee. 1938 ceO³es mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj eEnot cenemeYes®es DeO³e#e Peeues Je l³ee
HeoeJej Heg{s DeveskeÀ Je<ex jeefnues. l³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer meYesves SkeÀ jepekeÀer³e keÀe³e&ke´Àce peenerj
kesÀuee neslee. keÀeBie´sme®³ee cegmeueceeveebvee Ket<e þsJeC³ee®³ee OeesjCeecegUs veejepe Peeuesu³ee meeJejkeÀjebveer
èfnbot je<ìê®eer' iepe&vee kesÀueer. meeJejkeÀjeb®es Demes cnCeCes nesles keÀer, ³ee osµeele ceele=Yetceer
ceeieCeeN³eeb®ee ne osµe Deens, cegmeueceeve lemes®e Flej DeuHemebK³eekeÀebveer DeuHemebK³eebkeÀebmeejKes®e
jne³euee nJes. ueeskeÀµeener®³ee lelJeevegmeej yentmebK³eekeÀeb®eer Yee<ee je<ì^Yee<ee DemeeJeer Demes
meeJejkeÀjeb®es cele nesles. DeLee&le Yeejle eEnotb®ee osµe Demeuee lejer Flejebvee ³esLes v³ee³e efceUsue
l³eemeeþer l³eebveer `SkeÀ J³ekeÌleer SkeÀ cele' ³ee efme×eblee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. efnbot cenemeYes®³ee ³ee
veJeerve YetefcekesÀcegUs cegefmueceeb®³eeleerue peeleerJeeo DeeCeKeerve®e Jee{erme ueeieuee. eEnot cenemeYes®³ee
eEnotje<ì^ ³ee Iees<eCescegUs cegefmuece ueerie®³ee HeeefkeÀmleeve ceeieCeerme DeeCeKeer peesj Deeuee.
148
4. keÀeBie´sme, cegefmuece ueerie DeeefCe eEnot cenemeYee

mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀjebveblej eEnot cenemeYes®es DeO³e#e cnCetve µ³eeceeHe´meeo cegKepeea ³eeb®eer
efveJe[ keÀjC³eele Deeueer. l³eebveer eEnot cenemeYesuee J³eeHekeÀ je<ìêr³e ¢<ìer efoueer. Hejbleg p³eeHećeeCes
cegefmuece meceepeeceO³es cegefmuece ueerie ueeskeÀefHe´³e Peeueer. leµeer eEnot meceepeeceO³es efnbot cenemeYee
ueeskeÀefHe´³e nesT µekeÀueer veener. ³eeuee meJee&le cenÊJeHetCe& keÀejCe nesles les cnCepes eEnot cenemeYes®³ee
efkeÀleerlejer Deieesoj Heemetve keÀeBie´smeves Yeejleeleerue meJe&®e pevepeeleer®es vesle=lJe kesÀues Je mJeeleb$³e
mebieéce ®eeueefJeuee. eEnotceO³es SkeÀ mJeeYeeefJekeÀ YeeJevee nesleer keÀer, SkeÀ mebIeìvee Demeleevee ogmejer
DemeC³ee®es keÀejCe keÀe³e? efµeJee³e cegefmuece ueerieves mJeleb$e HeeefkeÀmleeve®eer efveefce&leer kesÀu³eeves
osµeeleerue yentmebK³e cegmeueceeve cegefmuece ueerie®es meceLe&keÀ yeveues. cegefmuece ueerieves kesÀuesu³ee
HeeefkeÀmleeve®³ee ceeieCeeruee HeéflejesOe cnCetve `DeKeb[ eEnotmLeeve'®ee veeje osTvener lesJe{er
ueeskeÀefHe´³elee eEnot cenemeYes®³ee Jeeìîeeuee Deeueer veener ns eEnot cenemeYes®es HeÀej ceesþs ogoxJe DeeefCe
DeHe³eµe Deens.
5. eEnot cenemeYee DeeefCe je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe

je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®es mebmLeeHekeÀ [e@. ns[iesJeej DeeefCe mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj
³eeb®es mebyebOe megªJeeleerHeemetve®e mvesne®es nesles. p³eeJesUer 1938 meeueer Denceoeyeeouee Peeuesu³ee
eEnot cenemeYes®es DeO³e#eHeo meeJekeÀjebvee efceUeues. l³eeveblej les veeieHetjuee Deeues. l³eeJesUer
mJeeleb$³eJeerj meeJekeÀjjeb®es mebIeele efJeµes<e mJeeiele keÀjC³eele Deeues. ue<keÀjer He×leer®³ee ieCeJesµeele
Demeuesu³ee mJe³ebmesJekeÀebveer l³eebvee ceeveJebovee efoueer. Hejbleg Heg{s cee$e ceeOeJejeJe ieesUJeuekeÀj iegªpeer
Je meeJejkeÀj ³eeb®eer Yesì 12 ces 1952 jespeer efìUkeÀ mceejkeÀ ceboerj HegCes ³esLes mJeeleb$³eeHetJeea
meeJejkeÀjebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee `DeefYeveJe Yeejle' meebielee meceejbYeeefveefceÊeeves Peeueer. ³eeJesUer
ieesUJeuekeÀj iegªpeeRveer meeJejkeÀjebefJe<e³eer ®eebieues Godieej keÀe{ues. meeJejkeÀjebveer Deelee eEnotÊJee®es
keÀe³e& legcneuee®e Heg{s v³eeJe³ee®es Deens. Demes cnCetve melkeÀeje®³ee efveefceÊeeves l³eebvee Ieeleuesuee nej
DeeefCe veejU iegªpeeR®³ee neleer efoues. ns DeveskeÀ eEnotmeYeeJeeu³eebvee DeeJe[ues veener. legcner DeeHeuee
Jeejmee iegªpeeR®³ee neleer osTve ìekeÀuee DeeefCe mebIe lej eEnotmeYesme efJe®eejerle veener. Deµeer leke´Àej
veblej keÀener eEnotmeYeeJeeÐeebveer meeJejkeÀjebkeÀ[s kesÀueer. ³eeJej meeJejkeÀj Demes cnìuesues meebieleele keÀer,
èEnotlJee®es keÀece Deelee mebIe®e keÀjerle Deens ner iees<ì Keesìer Deens keÀe?' Lees[keÌ³eele oesvner
mebIeìveeb®es peceues veener. Heg{s mJe³ebmesJekeÀebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee pevemebIeele eEnot ceneHeefj<eo
efJeueerve keÀjC³ee®ee He´mleeJener meeJejkeÀjebveer veekeÀejuee. Heg{s 1964 meeueer mLeeHeve Peeuesu³ee efJeµJe
eEnot Heefj<eosle cee$e eEnot cenemeYes®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥veer ceesþîee HećeeCeele Yeeie Iesleuee.
1. efnvog cenemeYes®³ee keÀe³ee&®ee Lees[keÌ³eele Kegueemee keÀje.
149
9.4 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe
je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®³ee mLeeHevesuee peJeU peJeU 83 Je<e& HetCe& Peeueer Deensle.
meeceev³eHeCes ³eeme Deej.Sme.Sme. Demes cnìues peeles. ³ee leerve µeyoeb®ee DeLe& Demee keÀer - DeeHeues
SkeÀ je<ì^ Deens les cnCepes Yeejle, efvemJeeLeea YeeJevesves Je mJe³ebHe´sjCesves je<ìê®eer mesJee keÀjC³eemeeþer
keÀefìye× Peeuesues ueeskeÀ cnCepes mJe³ebmesJekeÀ, Deµee ueeskeÀeb®es mebIeìve cnCepes mebIe nes³e. Deepe
osµeele mebIee®³ee peJeUpeJeU 40,000 µeeKee Deensle. l³ee®eHećeeCes efJeefJeOe #es$eeceO³es mebIeeleHexÀ
27,000 Hes#ee peemle mesJeekeÀe³e& ®eeueefJeueer peele Deensle. mebIeeleHexÀ osµeYej 16,000 efJeÐeeue³es
®eeueefJeueer peele Deensle. ³ee efJeÐeeue³eele 21 ueeKeebJej efJeÐeeLeea HeéLeefcekeÀ mlejeHeemetve les mLeelekeÀ
mlejeHe³e¥le lemes®e 90 npeej efMe#ekeÀ efJeÐee oevee®es keÀe³e& keÀjerle efµe#eCe Iesle Deensle.
9.4.1 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®es mebmLeeHekeÀ ë [e@. ns[iesJeej

[e@. kesÀµeJejeJe yeUerjece nsie[skeej ³eebveer F.me. 1925 meeueer efJepe³eeoµeceer®³ee
cegntlee&Jej mebIee®eer mLeeHevee kesÀueer. [e@. ns[iesJeej ³eeb®ee pevce veeieHetj®³ee efYe#egkeÀ kegÀUele, eEnot
Heb®eebieebvegmeej meve 1889 ®³ee ieg{erHee[J³ee®³ee efoJeµeer Peeuee. l³eeb®es DeeF&-Je[erue Huesie®³ee
meeLeerle SkeÀe®e efoJeµeer cejCe HeeJeues. l³eecegUs mebHetCe& kegÀìbgyee®eer peyeeyeoejer l³eeb®³ee ceesþîee YeeJeeJej
He[ueer. [e@. ns[iesJeejeb®³ee osµeHe´sce HeéLeefcekeÀ µeeUsle jeCeer efJnkeÌìesefj³ee efn®³ee jep³ejesnCeeme 60
Je<e& HetCe& Peeu³ee®³ee efveefceÊeeves µeeUsle Jeeìuesueer efceþeF& l³eebveer HesÀketÀve osTve osMeÒesce J³ekeÌle
kesÀues. veblej 1901 meeueer meeleJ³ee S[Je[&®³ee jep³eefYe<eskeÀeefoveer meJe&$e jes<eCeeF& DeeefCe
DeeveboeslmeJe ®eeuet Demeleevee DemJemLe kesÀµeJe DeeHeu³ee Iejele®e yemetve neslee. l³ee mebyebOeele
efJe®eejlee®e l³eeves lee[keÀve cnìues nesles. `ns lej efJeosµee®es jepee-jeCeer, les DeeHeues veJnsle, l³eeb®³ee
meceejbYeele DeeHeCe keÀe cnCetve Yeeie I³eeJe³ee®ee?' [e@. ns[iesJeej ³eebveer ceeO³eefcekeÀ µeeUsle He´Jesµe
keÀjlee®e lesefLeue efJeÐeeL³ee¥ceO³es mJeeleb$³ep³eesle He´pJeefuele keÀjC³ee®ee He´³elve megª kesÀuee. meve
1905 ®³ee `Jebos ceelejced' ®³ee Deeboesueve keÀeUele l³eeb®³ee µeeUslener mJeeleb$³ee®ee pe³eIees<e megª
Peeuee. l³eecegUs l³eebvee µeeUsletve keÀe{tve ìekeÀues. ceie veeieHetj yeensj®³ee SkeÀe µeeUsletve l³eebveer
ce@efì^keÀ Heefj#ee GÊeerCe& kesÀueer.
[e@. ns[iesJeej p³eeHećeeCes pevcepeele osµeYekeÌle nesles l³eeHećeeCes®e les peneue ke´ÀebeflekeÀejkeÀ
meg×e nesles ³egieeblej DeeefCe Devegµeerueve meefceleer ves meg© kesÀuesu³ee ke´ÀebeflekeÀejkeÀ ®eUJeUeRceO³es l³eebveer
[e@. Heeb[gjbie KeeveKeespes, ³eesieer DejefJebo, yeejsbê Iees<e, pewueekeÌ³eveeLe ®eke´ÀJeleea F. ceneve
ke´ÀebeflekeÀejkeÀebyejesyej keÀece kesÀues. 1915 meeueer Heefnu³ee cene³eg×e®³ee keÀeUele jemeefyenejer yeesme
DeeefCe me®eeRêveeLe mebv³eeue ³eebveer mebHetCe& osµeele ue<keÀjer GþeJee®eer ³eespevee DeeKeueer nesleer. l³eele
[e@. ns[iesJeej ns ceO³eYeejle Heéblee®es HećegKe nesles. l³eekeÀeUer meJe& osµeYej mJeeleb$³e ®eUJeUer®es
vesle=lJe keÀeBie´smekeÀ[s nesles. l³eelener l³eeveer efnjerjerves Yeeie Iesleuee. keÀuekeÀÊee ³esLes l³eebveer JewÐeefkeÀ³e
efµe#eCe IesTvener l³eebveer [e@keÌìj cnCetve J³eJemee³e kesÀuee veener. SJe{s®e veJns lej l³eebveer efJeJeenner
kesÀuee veener. ce. ieebOeerpeeR®es vesle=lJe Demeuesu³ee 1920 Je 1931®³ee oesvner mel³eeieńele l³eebveer
G[er Iesleueer. DeeefCe oesvner JesUe l³eebveer leg©bieJeeme Yeesieuee. Je=ÊeHe$e ®eeueefJeCes, je<ìêr³e GlmeJe
DeeefCe DeefYe³eeveele menYeeieer nesCes ne l³eeb®ee efvel³eke´Àce neslee. mebIemLeeHevesveblej Heg{erue peJeUpeJeU
15 Je<ee&He³e¥le [e@. ns[iesJeej mJe³ebmesJekeÀ Ie[efJeC³ee®³ee ¢ef<ìves osµeYej He´Jeeme keÀjerle jeefnues.
ueeskeÀebvee Yesìtve mebIekeÀe³e& mecepeeJetve meebieC³eemeeþer les efoJemeYej OeeJeHeU keÀjerle. je$e je$e
150
peeiele. l³eebveer DeeHeues µejerj De#ejµeë ®eboveemeejKes efPepeJeues DeeefCe 1940®³ee pegveceO³es
je<ì^keÀe³ee&®³ee ³e%ekebgÀ[ele peerJevee®eer HetCee&ngleer efoueer.
eEnotb®eer HeýeU mebIeìvee GYeejCes ns®e GefÎ<ì [esÈ³eemeceesj þsJetve [e@. ns[iesJeejebveer
mebIee®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer. [e@. ns[iesJeej ns pevcepeele osµeYekeÌle Demeu³eecegUs DeeHeu³ee
ceele=Yetceer®eer efyeéfìµeeb®³ee iegueeceefiejerletve cegkeÌlelee keÀjCes ns l³eebveer DeeHeu³ee peerJevee®es DeeÐe keÀle&J³e
ceeveues nesles. Deepe vee GÐee efyeéfìµe HejeYetle nesleerue. Je l³eebvee osµe mees[tve peeJes ueeiesue ³eeyeeyele
l³eeb®³ee ceveele efleUcee$e ner µebkeÀe veJnleer. Hejbleg DeeHeuee osµe Hegvne Hegvne iegueece nesJet ve³es.
³eemeeþer DeeHeCe keÀe³e kesÀues Heeefnpes ³eeefJe<e³eer l³eeb®es melele efJe®eejcebLeve megª Demes. ³ee
efJe®eejcebLeveeletve les ³ee efve<keÀ<ee&He³e¥le Heesn®eues keÀer, ³ee osµee®es Yeei³e DeeefCe YeefJeleJ³e eEnot
meceepeeµeer efveie[erle Deens les cnCee³e®es, èEnot ogyeUe lej osµe ogyeUe DeeefCe eEnot mebIeefìle lej
je<ì^ mebIeìerle.' DeeefCe l³eebveer Heeefnues keÀer, ne efnbot meceepe lej peeleHeele, Yee<ee, Heéble ³ee Yesoebveer
DeeefCe keÀeueyee¿e ª{eRveer HeesKejuee iesuee Deens. l³eeuee DeelceefJemce=leer®eer iueeveer Deeueer Deens.
l³eeceO³es je<ìêr³e ®eeefj$³ee®ee DeYeeJe Deens. DeeefCe ns®e ogie&Ce DeeHeu³ee DeJeveerleer®es Je iegueeceefiejer®es
keÀejCe Deensle cnCetve l³eebveer efveCe&³e Iesleuee keÀer, ³ee eEnot meceepeeuee mebIeefìle keÀªve l³eeuee
meeceL³e&mebHeVe keÀjeJe³ee®es cnCetve l³ee GÎsµe HeéHleer keÀjerlee l³eebveer je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®eer
mLeeHevee kesÀueer. l³eebveer l³eekeÀjerlee eEnotb®eer keÀe³e&#ece mebIeìvee efvecee&Ce keÀªve eEnotOece&, eEnot
meceepe Je eEnot mebmke=Àleer ®es j#eCe keÀjC³ee®es Je ³ee meceepee®³ee DebieYetle µekeÌleerÜejs Yeejleeuee Hegvne
JewYeJeµeeueer keÀjC³ee®es G®®elece ue#³e mebIeeHeg{s þsJeues.
³ee mebIeeleerue mJe³ebmesJekeÀebvee megªJeeleeruee ue<keÀjer efµe#eCe efoues peele nesles. l³eeJesUer
l³eebvee KeekeÀer µeì&, neHeÀ He@vì, keÀeUer ìesHeer DeeefCe mebIee®ee ye@pe Ske{e ieCeJesµe JeeHejeJee ueeiele
neslee.
mebIeHeéfle%ee ë
`meJe&µeefkeÌleceeve HejcesµJej DeeefCe DeeHeu³ee HetJe&peeb®es mcejCe keÀªve ceer Heéfle%ee keÀjlees
keÀer, HeefJe$e eEnot Oece& DeeefCe eEnot mebmke=Àleer®es j#eCe keÀªve eEnot je<ìêuee mJeleb$³e keÀjC³eemeeþer ceer
je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®ee IeìkeÀ nesle Deens. mebIee®es keÀece ceer HeéceeefCekeÀHeCes, efveëmJeeLe& yegef×ves
DeeefCe leveceveOeve HetJe&keÀ keÀjerve DeeefCe ³ee Je´lee®es ceer Deepevce Heeueve keÀjerve.'
ns O³es³e [esÈ³eemeceesj þsJeu³eecegUs DeeHeu³ee keÀe³e&He×leer ceO³es mebIeeves megªJeeleerHeemetve®e

keÀener HeL³es HeeUueer nesleer leer Heg{erueHećeeCes Deensle.
1. mebIe meceepee®³ee Debleie&le SkeÀ JesieUe HebLe cnCetve keÀece keÀjCeej veener.
2. mebIe DeeefCe meceepe ³eeb®³eele ogjeJee ³esT ve osCes.
3. mebIeìves®es keÀece kee{Jele Jee{Jele mebIeeuee meceepeeµeer SkeÀªHe keÀjCes.
4. mebIe DeeefCe meceepe SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle Demes JeeìC³eeFlekeÌ³ee G®®e
DeJemLesHe³e¥le mebIee®es keÀe³e& vesCes.
5. ns keÀe³e& kegÀCee®³eener efJejesOeele ve keÀjCes.
6. keÀe³ee&®ee cegueeOeej meJee&He´leer µeg× meelJeerkeÀ He´sceYeeJe þsJeCes.
7. YeeJeelcekeÀ DeeefCe mesJeeJe´leer YetefcekesÀletve meceepee®es mebIeìve keÀjCes.
151
mebIee®es meJeex®®e DeefOekeÀejer cnCepes®e mejmebIe®eeuekeÀ nes³e. DeeleeHe³e¥le mebIee®es ®eej mej
mebIe®eeuekeÀ Peeues DeeefCe efJeÐeceeve mejmebIe®eeuekeÀ Þeer megoµe&vepeer ns Hee®eJes mejmebIe®eeuekeÀ Deensle.
9.4.3 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe DeeefCe ke´ÀebeflekeÀejkeÀ

1885 meeueer keÀeBie´sme®eer mLeeHevee Peeu³eeveblej Depe&, efJevebl³ee Je meveoµeerj ceeiee&ves
DeeHeu³ee ceeieC³eeb®ee efyeéfìµe efJe®eejkeÀjerle veenerle, lej Deelee µeðe neleer Iesleues Heeefnpes Deµee
efJe®eejmejCeer®ee SkeÀ ieì keÀeBie´smeceO³es efvecee&Ce Peeuee Je l³eeletve ke´ÀebeflekeÀejer ®eUJeU megª Peeueer.
³ee ojc³eeve je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®eer mLeeHevee Peeueer. mebIeeleerue mebHetCe& JeeleeJejCe osµeYekeÌleerves
Yeejuesues Demes. 1926-27 meeueer mebIee®ee efJemleej veeieHetj Je l³ee®³ee DeemeHeeme nesT ueeieuee
neslee. l³eeJesUer veeieHetj ³esLes Yeesmeues JesoµeeUsle Heéfme× ke´ÀebeflekeÀejkeÀ ngleelcee jepeiegª ns efµekeÀle
nesles. les mebIee®es mJe³ebmesJekeÀ Peeues ³ee®e keÀeUele ngleelcee Yeieleefmebie ³eebveer veeieHetj ³esLes [e@.
ns[iesJeej ³eeb®eer Yesì Iesleueer nesleer. mee³eceve keÀefceµeve®³ee efve<esOeeLe& èEnogmLeeve meesµeeefuemì
efjHeefyuekeÀve Heeìea'®³ee Jeleerves cees®ee& efveIeeuee. l³ee®es vesle=lJe ueeuee uepeHeleje³e keÀjerle nesles.
l³eeJesUer Heesefuemeebveer cees®ee&Jej ueeþernuuee kesÀuee. ³eele ueeueepeer peKeceer Peeues Je Heg{s l³eele®e
l³eeb®ee ce=l³eg Peeuee. 17 HesÀye´gJeejer 1928 jespeer Yeieleefmebie Je jepeiegª ³eebveer mee@[me& ³eeme
ieesÈ³ee Ieeuetve þej kesÀues. l³eeJesUer [e@. ns[iesJeej ³eebveer®e ke´ÀebleerkeÀejkeÀ megKeosJe ³eebvee Gcejs[
³esLes Yew³³eepeer oeCeer (ns Heg{s mebIee®es mejkeÀe³e&Jeen Peeues.) ³eeb®³ee µesleeJejerue Iejele megKeªHe
þsJeC³ee®eer J³eJemLee kesÀueer. mee³eceve keÀefceµeve®³ee efJejesOeele veeieHetj ³esLes pes Deeboesueve Peeues.
l³eelener DeveskeÀ mJe³ebmesJekeÀebveer Yeeie Iesleuee neslee.
9.4.4 je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe DeeefCe keÀeBie´sme

1. je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe DeeefCe keÀeBie´smeceOeerue HećegKe vesles
F.me.1928 meeueer mebIee®³ee efJepe³eeoµeceer GlmeJeeuee mejoej JeuueYeYeeF& Heìsue ³eeb®es
Leesjues yebOet Je mJeleb$e Yeejlee®³ee efJeOeerceb[Ue®es Heefnues DeO³e#e efJeÇueYeeF& Heìsue ns HećegKe HeengCes
cnCetve GHeefmLele nesles. Heg{®³ee®e Je<eea cnCepes 1929 meeueer cenecevee Hebef[le ceoveceesnve ceeueJeer³e
³eebveer ³ee®e GlmeJeeuee GHeefmLele jentve mebIekeÀe³ee&uee DeeefµeJee&o efouee neslee. mJeeleb$³e
®eUJeUerleerue DeveskeÀ HećegKe vesl³eeb®es mebIeeyejesyej mvesn mebyebOe nesles.
2.ueenesj DeefOeJesµeve Je mebIe µeeKeebceO³es mJeeleb$³e efove meepeje.

F.me. 1920 meeueer veeieHetj ³esLes keÀeBie´sme®es DeefOeJesµeve Peeues nesles l³eeJesUer®e [e@.
ns[iesJeej ³eebveer mebHetCe& mJeeleb$³eemebyebOeer®ee þjeJe HeeþefJeuee neslee. Hejbleg lesJne lees cebpetj nesT
µekeÀuee veener. l³eeveblej 31 ef[meWyej 1929 jespeer ueenesj ³esLeerue DeefOeJesµeveele keÀeBie´smeves mebHetCe&
mJeeleb$³e ns DeeHeues O³es³e Demeu³ee®ee þjeJe cebpetj kesÀuee DeeefCe 26 peevesJeejer 1930 ne mJeeleb$³e
efove cnCetve meJe& osµeYej meepeje keÀjC³ee®es þjefJeues. l³eeJesUer [e@. ns[iesJeej ³eebvee Del³eble Deevebo
Peeuee. l³eebveer 26 peevesJeejer 1930 jespeer meJe& µeeKeebJej mebO³eekeÀeUer 6 Jeepelee je<ìÔJepeJebovee
keÀjC³ee®ee Je mJeeleb$³eemebyebOeer J³eeK³eeves Dee³eesefpele keÀjC³ee®ee Deeosµe mJe³ebmesJekeÀebvee efouee.
l³eevegmeej mebIee®³ee meJe& µeeKeebJej mJeeleb$³eefovee®ee keÀe³e&ke´Àce meepeje Peeuee.
152
3.meefJeve³e keÀe³eosYebie DeeefCe je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe
DemenkeÀej ®eUJeUerveblej peJeUpeJeU Deeþ Je<ee¥veer ce. ieebOeerbveer 6 SefHeúe 1930 jespeer
DeeHeueer Heéfme× oeb[er ³ee$ee keÀe{tve iegpejeleceO³es oeb[er ³esLes efceþe®ee mel³eeień kesÀuee. ³ee keÀeUele
ceO³eYeejleele mebIee®es keÀe³e& ®eebieues®e yeeUmes Oeª ueeieues nesles. HeCe lesLes mecegê vemeu³eecegUs
efceþe®ee mel³eeień keÀjCes µekeÌ³e veJnles, l³eecegUs pebieue mel³eeień keÀjC³ee®es þjues. [e@. ns[iesJeej
³eebveer mejmebIe®eeuekeÀ Heoe®eer peyeeyeoejer [e@. De.efJe. HejebpeHes ³eeb®³eekeÀ[s meesHeefJeueer Je DeveskeÀ
mJe³ebmesJekeÀebyejesyej pebieue mel³eeieńele menYeeieer Peeues
pebieuemel³eeieńemeeþer ³eJeleceeU ³esLes peeleevee Jeeìsle Hegmeo ³esLes SkeÀe meYesle [e@.
ns[iesJeej ³eebveer mJeeleb$³e Deeboesueveemeeþer DeeHeueer YetefcekeÀe ceeb[ueer nesleer. les cnCeeues,
`mJeeleb$³eHeéHleermeeþer efyeéfìµeeb®³ee yegìebvee Hee@efueµe keÀjC³eeHeemetve les®e yetì l³eeb®³ee ìeUkeÌ³eele
ceejC³eeHe³e¥le p³ee p³ee ceeiee&®ee JeeHej keÀjCes µekeÌ³e Demesue l³ee meJee¥®ee DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes
keÀesCel³eener ceeiee&ves osµe mJeeleb$e Peeuee Heeefnpes SJe{s®e ceuee ceenerle Deens.'
pebieue mel³eeieńele [e@. ns[iesJeej ³eeb®³ee meesyele Þeer DeHHeepeer peesµeer, oeoejeJe HejceeLe&
Demes 12 HećegKe mebIekeÀe³e&keÀlex menYeeieer Peeues ³ee meJee¥vee 9 ceefnves meÞece leg©bieJeemee®eer efµe#ee
Peeueer. ³eeveblej mebIee®es µeejerefjkeÀ efµe#eCe HećegKe ceele¥[jeJe peesie, veeieHetj efpeune mebIe®eeuekeÀ
DeHHeepeer nUos F. DeveskeÀ mebIe vesles Je mJe³ebmesJekeÀebveer mel³eeieńele Yeeie Iesleuee. mel³eeieńe®³ee
JesUer Heesefuemeeb®³ee HeeµeJeer ceejneCeerHeemetve mel³eeieńeR®es j#eCe keÀjC³eemeeþer 100 mebIe
mJe³ebmesJekeÀeb®ee SkeÀ ieì le³eej kesÀuee. ns meJe&peCe He´l³eskeÀ mel³eeieńe®³ee JesUer GHeefmLele jenle
Demele. 8 Dee@iemì jespeer ie{Jeeue ³esLes 144 keÀuece lees[tve efcejJeCetkeÀ keÀe{C³eele Deeueer l³eeJesUer
Heesefuemeebveer kesÀuesu³ee ueeþerceejele DeveskeÀ mJe³ebmeskekeÀ peKeceer Peeues nesless.
F.me. 1931 meeue®³ee efkepe³eeoµeceeruee [e@. ns[iesJeej leg©bieele nesles. l³ee efoJeµeer meJe&
mebIeµeeKeebJej SkeÀ mebosµe Jee®etve oeKefJeC³eele Deeuee neslee lees Demee neslee `ceeP³ee cevee, osµee®es
Heejleb$³e otj nesTve meJe& meceepe mJeeJeuebyeer Je yeueµeeueer nesF&He³e¥le keÀesCel³eener J³eefkeÌleiele megKee®eer
DeHes#ee keÀjC³ee®ee leguee DeefOekeÀej veener.' peevesJeejer1932 ceO³es efJeHueJeeroue ³ee ke´ÀebeflekeÀejkeÀeb®e
mebIeìvesÜejs yeeueeIeeì ³esLes mejkeÀejer Keefpevee uegìC³ee®ee He´³elve keÀjC³eele Deeuee. ³eeJesUer
Heesefuemeeb®³ee ieesUeryeejele ke´ÀebeflekeÀejkeÀ peveeRêveeLe DeeefCe l³eeb®es DeveskeÀ menkeÀejer ngleelcee DeeefCe
l³eeJesUs®es mebIee®es DeefKeue Yeejleer³e mejkeÀe³e&Jeen yeeUepeer ngÎej ³eeb®³eemen DeveskeÀ peCeebvee DeìkeÀ
keÀjC³eele Deeueer.
15 ef[meWyej 1932 jespeer iegHlensj efJeYeeiee®³ee DenJeeuee®³ee DeeOeejs ceO³e Yeejle

Heébleeb®³ee mejkeÀejves mejkeÀejer keÀce&®eeN³eebvee mebIekeÀe³ee&le Yeeie IesC³eeeJej yeboer IeeueCeeje Deeosµe
keÀe{uee. Heg{s [e@. ns[iesJeej ³eeb®³ee ce=l³egveblej 5 Dee@iemì 1940 jespeerner efyeéfìµe mejkeÀejves
Yeejle megj#ee keÀe³eÐee®³ee 56 Je 58 keÀueceebKeeueer mebIeeleerue ue<keÀjer ieCeJesµe Je ue<keÀjer
Heéfµe#eCeeJej yeboer Ieeleueer.
4. 1942 ®es ®euespeeJe Deeboesueve Je je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe

1942 meeueer ce. ieebOeerpeeRveer Fbie´peebvee `®eues peeJe' ®es DeeJeenve kesÀues ner ®eUJeU megª
nesC³eeDeieesoj®e efyeéfìµe mejkeÀejves ieebOeer, vesnª ³eemeejK³ee HećegKe Heg{eN³eebvee DeìkeÀ keÀªve
153
legªbieele [ebyeues nesles cegbyeF&®³ee keÀeBie´sme DeefOeJesµeveele cenelcee ieebOeeRveer `keÀjes ³ee cejes' ner Iees<eCee
efoueer. ³ee ®eUJeUerle DeeHeCe Yeeie Iesleuee Heeefnpes Demes keÀener mebIee®³ee HeébleHe´®eejkeÀebvee Jeeìues
nesles. ³ee Deeboesueveele mebIe mJe³ebmesJekeÀebveer DeveskeÀ efþkeÀeCeer cenÊJeHetCe& Yeeie Iesleuee. efJeoYee&ceO³es
ef®ecegìDee<ìer ³ee Yeeieele mebIe mJe³ebmesJekeÀebveer meceeblej mejkeÀej mLeeHeve kesÀues. ³eeJesUer Heesefuemeebveer
l³eeb®³eeJej DeceeveJeer Del³ee®eej kesÀues. l³eeceO³es 12 Hes#ee peemle mJe³ebmesJekeÀebveer osµeemeeþer
Deelceyeefueoeve kesÀues. veeieHetjpeJeU jeceìskeÀ ³esLes lelkeÀeueerve veiej keÀe³e&Jeen jceekeÀeble kesÀµeJe leLee
yeeUemeensye osµeHeeb[s ³eebvee mejkeÀejves HeÀeµeer®eer efµe#ee megveeJeueer Heg{s meJe&®e mJeeleb$³e mewefvekeÀebvee
mejkeÀejves ceeHeÀer efoueer. l³eele yeeUemeensyeeb®eerner megìkeÀe Peeueer. l³eebveer®e Heg{s JeveJeemeer keÀu³eeCe
DeeÞecee®³ee keÀe³ee&®eer GYeejCeer kesÀueer.
1942®³ee Deeboesueveele osµee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eele mJe³ebmesJekeÀ mebIe<e& keÀjerle nesles.

efouueer, cegpeHeÌHeÀjveiej ueesnceeie& GodOJemle keÀjC³eele Deeuee. DeeiN³eepeJeU yejnve ueesnceeie& ner
peeUtve ìekeÀC³eele Deeuee. ceerjle efpeu¿eele ceJeevee leeuegkeÀe keÀe³ee&ue³eeJej mJe³ebmesJekeÀebveer je<ìÔJepe
HeÀ[keÀeJeuee. l³ee®eJesUer Heesefuemeebveer kesÀuesu³ee ieesUeryeejele efkeÀl³eskeÀ peCe peKeceer Peeues nesles.
mJeeleb$³emewefvekeÀebvee ceole keÀjC³ee®es keÀe³e&ner cenÊJee®es nesles Fbie´pe mejkeÀej®es iegHlensj

lej mJeeleb$³emewefvekeÀeb®³ee ceeieeJej nesles®e HeCe keÀc³egefve<þ He#ee®es keÀe³e&keÀlexner DeeHeu³ee He#ee®³ee
Deeosµeevegmeej mJeeleb$³emewefvekeÀebvee HekeÀ[C³eemeeþer efyeéfìµe mejkeÀejuee ceole keÀjle nesles. ³ee
keÀeUele pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe Je De©Cee DemeHeÀDeueer ³ee vesl³eebvee efouueer®es mebIe®eeuekeÀ nbmejepe
iegHle ³eebveer DeeHeu³ee Iejer DeeÞe³e efouee neslee. DeeCeKeer SkeÀ meceepeJeeoer vesles De®³eglejeJe HeìJeOe&ve
Je meeves iegªpeer ns HegC³eele. HegC³ee®es mebIe®eeuekeÀ YeeTmeensye osµecegKe ³eeb®³ee Iejer Glejle Demele.
He$eer mejkeÀej mLeeHeve keÀjCeejs ke´Àebefleefmebn veevee Heeìerue ³eebvee meeleeje efpeu¿eeleerue DeeQOe®es
mebIe®eeuekeÀ Je K³eeleveece JewefokeÀ efJeÜeve Hebef[le meeleJeUskeÀj ³eeb®³ee Iejer Deemeje efceUle Demes.
9.4.5 efyeéfìµe iegHlensj Keel³ee®³ee DenJeeueeleerue je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe (ces, petve
1943)
mebIee®eer Jeeì®eeue megefveefµ®eleHeCes osµee®³ee mJeeleb$³ee®³ee efoµesves keÀµeer nesle nesleer. ³ee®eer
ceeefnleer efyeéfìµe iegHlensj Keel³ee®³ee 1943®³ee DenJeeueele veeWoefJeueer Deens ³ee DenJeeueeleerue
keÀener veeWoer Heg{erueHećeeCes Deensle. mebIe keÀe³ee&®ee Jesieeves He´meej nesle Deens. mebIee®es DeefOekeÀejer
efµe#ekeÀ Jeie& (Dee@efHeÀmeme& ì^sefvebie ke@ÀcHe - Dees.ìer.meer.) osµeele 11 efþkeÀeCeer Yejues HegC³eeleerue
Jeiee&®ee meceejesHe keÀjleevee mebIee®es HećegKe peer ieesUJeuekeÀj iegªveer ³eebveer meebefieleues' òsµeemeeþer
newleec³e HelkeÀjCes ne meJeex®®e l³eeie Deens.' Þeer iegªpeer ³eebveer meble jeceoemeeb®ee SkeÀ µueeskeÀ GodIe=le
kesÀuee l³eele cnìues Deens. èfnbotbveer DeeHeu³ee Oecee&meeþer HeéCe DeHe&Ce kesÀues Heeefnpesle. HeCe l³eeHetJeea
peemleerle peemle µe$ebtvee þej ceejues Heeefnpes.' ³ee Jeiee&le mJe³ebmesJekeÀebvee Demes meebieC³eele Deeues keÀer,
l³eebvee ue<keÀjer peerJevee®ee DevegYeJe ³ee Jeiee&le efceUsue DeeefCe ueJekeÀj®e efJeosµeer µekeÌleeryejesyej mebIe<e&
nesCeej Deens.
³ee Jeiee&ceO³es ue{eT HeCee®es Je meenmeHetCe& Demes Heéfµe#eCe mJe³ebmeskekeÀebvee osC³eele ³esles.
yeueµeener mebIeìvee GYeer jeefnueer keÀer, efyeéfìµeebyejesyej mebIe<e& megª keÀjC³eele ³esF&ue. Demesner
mJe³ebmesJekeÀebvee meebieC³eele ³esles. mebIee®³ee Dev³e vesl³eeb®es He´Jeeme Je mebIee®es Flej keÀe³e&ke´Àce ³eeJejner
efyeéfìµe mejkeÀej®³ee iegHlensj efJeYeeiee®es ue#e Demes. SkeÀ veeWo Deµeer Deens - `12 ef[meWyej 1943
154
jespeer mebIee®es SkeÀ HećegKe DeefOekeÀejer veeveemeensye DeeHeìs ³eebveer peyeueHetj ³esLes iegªoef#eCee GlmeJeele
meebefieleues Fbie´pe mejkeÀej®es Del³ee®eej Deme¿e Deensle. osµeeuee mJeeleb$³eemeeþer mebIe<ee&®eer le³eejer
þsJeeJeer ueeiesue.'
iegHlensj efJeYeeiee®³ee DenJeeueele mebIe mJe³ebmesJekeÀ Je ke´ÀebeflekeÀejkeÀ ³eeb®³eeleerue

menkeÀe³ee&®eener oeKeuee meeHe[lees - `HegCes ³esLes mebIee®³ee efµeyeerjele Je DecejeJeleer ³esLes je<ì^ mesefJekeÀe
meefceleer®³ee efµeyeerjele efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj ns GHeefmLele nesles. GÊej Heósµeele yeoe³etve ³esLes
mebIe efµeyeerjele efJeosµeeceO³es mJeeleb$³e ®eUJeU mebIeìerle keÀjCeejs jepee cenWê He´leeHe ³eeb®es
íe³eeef®e$eCe ueeJeC³eele Deeues. ³ee efµeyeerjeleerue meJe& keÀe³e&ke´ÀceemebyebOeer mebHetCe& iegHlelee HeeUC³eele
³esles.'
9.4.6 DeePeeo efnbo mesvee Je je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe

DeePeeo eEno mesvee efvecee&Ce efvecee&Ce Peeu³eeveblej 20 meHìWyej 1943 jespeer veeieHetj ³esLes
mebIee®eer ieesHeveer³e yewþkeÀ Peeueer. peHeeve®³ee menkeÀe³ee&ves Yeejleeuee mJeleb$e keÀjC³eemeeþer nuuee
Peeuee lej l³eele mebIeeves keÀesCeleer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer. ³eeefJe<e³eer ³ee yewþkeÀerle ®e®ee& Peeueer.
9.4.7 Yeejlee®eer HeÀeUCeer Je je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe ë

mJeeleb$³eHeéHleerHetJeea keÀeBie´sme ns meJe& mJeeleb$³e®eUJeUer®es cegK³e J³eemeHeerþ nesles. Yeejlee®eer
HeÀeUCeer keÀjC³eemeeþer Je meÊeeblejemeeþer efyeéfìµe mejkeÀej, cegefmuece ueerie keÀeBie´smeyejesyej keeìeIeeìer
keÀjerle nesles. ³ee keÀeUele keÀeBie´sme®es HećegKe vesles SJe{s®e veJns lej mebHetCe& osµee®es SkeÀcesJe vesles cnCetve
ce. ieebOeerpeeRvee ceev³elee nesleer. l³eebveer òsµee®eer HeÀeUCeer keÀjC³eeHetJeea ceeP³ee osne®es legkeÀ[s keÀje.'
Deµeer Iees<eCee kesÀueer nesleer. l³ee®eHećeeCes mebHetCe& osµeeuee Deeie ueeieueer lejer HeeefkeÀmleeve DeefmlelJeele
³esCeej veener ceeP³ee ce=leosneJej®e HeeefkeÀmleeve®eer efveefce&leer nesF&ue Demes DeeµJeemevener ieebOeerpeeRveer
Yeejleer³e pevelesuee efoues nesles. keÀeBie´sme®es Flej meJe& HećegKe vesles ³ee®e efJe®eejeJej þece nesles. Hejbleg
efyeéfìµe JneF&meje@³e ceeTbì ye@ìve ³eebveer 3 petve 1947 jespeer osµee®³ee HeÀUCeer®eer DeeefCe petve
1948 He³e¥le meÊeeblej keÀjC³ee®eer ³eespevee peenerj kesÀueer.
keÀeBie´sme osµee®eer HeÀeUCeer keÀOeerner ceev³e keÀjCeej veener Demee efJeµJeeme mebIeemen mebHetCe&
Yeejleer³e pevelesuee neslee. Hejbleg 14-15 petve jespeer keÀeBie´sme keÀe³e&keÀejer meefceleerves HeÀeUCeer®ee
He´mleeJe mJeerkeÀejuee. meJe& osµeeuee Deeµ®e³ee&®ee peyejomle OekeÌkeÀe yemeuee. meJe& pevelee DeJeekeÀ Je
ogëKeer keÀ<ìer Peeueer. Heg{s 1960 meeueer Heb. peJeenjueeue vesnª ³eebveer keÀeBie´sme vesl³eeb®³ee ³ee
Hećeeoe®eer keÀyegueer efoueer. les cnCeeues nesles `JemlegefmLeleer Deµeer nesleer keÀer, Deecner meJe& keÀeBie´sme vesles
®eUJeUer keÀªve LeketÀve iesuees neslees Deece®eer Je³esner Peeueer nesleer. DeKeb[ YeejleeefJe<e³eer Deecner
Deeień Oejuee Demelee lej Deecneuee Hegvne legªbieele peeJes ueeieues Demeles. (o efyeéfìµe jepe -
uesKekeÀ - efueDeesveeF& ceesmues - He=<þ 285) jececeveesnj ueesefn³ee ³eebveer efuenues Deens.' l³eeJesU®³ee
keÀeBie´smeer vesl³eeb®es DeOeëHeleve Peeues nesles. l³eebvee meÊes®es DeekeÀ<e&Ce Jeeìt ueeieues nesles. (o efieuìer
cesve Dee@HeÀ Fbef[³eepe Heeìeaµeve - He=<þ 37)
keÀeBie´sme vesl³eebveer Yeejlee®³ee HeÀeUCeer®ee He´mleeJe mJeerkeÀeju³eeveblej je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ

mebIe, eEnot cenemeYee F.veer. l³eeefJejesOeele DeeHeues He´³elve megª kesÀues. l³eecegUs HeÀeUCeer®³ee efJejesOeele
DeeJeepe Gþt ueeieuee. HeÀeUCeerefJejesOeer µekeÌleer mebIeefìle Peeueer lej Yeejlee®es legkeÀ[s keÀjC³ee®ee
155
DeeHeuee keÀeJee le[eruee peeCeej veener. Deµeer efYeleer Fbie´peebvee Jeeìt ueeieueer. ³eecegUs®e efyeéfìµeebveer
IeeF&IeeF&ves meÊeeblej Je HeÀeUCeer keÀjC³ee®es þjefJeues. meÊeebleje®ee yesle petve 1948 SsJepeer 10
ceefnves DeefuekeÀ[s®e Dees{C³eele Deeuee. Je lees l³eeHećeeCes Heejner Hee[C³eele Deeuee. HeÀeUCeer®³ee
efJejesOeele DeeJeepe megmebIeefìle Je meceLe& nesC³eeHetJeea®e Deecner HeÀeUCeer keÀªve ìekeÀueer Demes mJeleë
ceeTBì ye@ìve ³eebveer cnìues Deens. (efye´ìerµe jepe - He=<þ 119) keÀeBie´smeves HeÀeUCeeruee ceev³elee
efou³eeveblej kesÀJeU meeþ efoJemeeb®³ee Deele®e Fbie´peebveer HeÀeUCeer®eer ³eespevee HetCe&HeCes Debceueele
DeeCeueer DeeefCe Yeejleeuee mJeeleb$³e efoues.
9.4.8 efveJee&efmele DeeefCe je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe

Yeejlee®³ee HeÀeUCeer ojc³eeve eEnot meceepeeves He´®eb[ efJeOJebme Heeefnuee megceejs 20 ueeKe
ueeskeÀeb®eer keÀÊeue Peeueer DeeefCe megceejs 2 keÀesìer ueeskeÀebvee DeeHeu³ee Jee[Jeef[ueeb®eer Yetceer mees[tve
Hejeieboe JneJes ueeieues. l³ee keÀeUeleerue efJeoejkeÀ efmLeleer®es JeCe&ve lelkeÀeueerve keWÀefê³e ceb$eer
keÀekeÀemeensye iee[ieerU ³eebveer (ieJnve&ceWì He´Àe@ce FvmeeF[) ³ee HegmlekeÀele kesÀues Deens les cnCeleele,
`Heef½ece HebpeeyeceOetve µeerKe DeeefCe eEnotb®eer nkeÀeueHeÆer keÀjC³eele Deeueer lesLeerue 60 ueeKe
cegefmuecesÊejebHewkeÀer Yebieer meceepe keieUlee Gjuesu³ee meJee¥vee nekeÀuetve osC³eele Deeues. HeeefkeÀmleevee®es
OeesjCe mHe<ì nesles. efmebOeceOetve eEnotbvee nekeÀuetve l³eeb®eer mebHeÊeer uegìeJe³ee®eer nesleer HetJe&
HeeefkeÀmleeveeletve 80 ueeKe efnbotbvee yeensj keÀe{C³eele Deeues. HeeefkeÀmleeveeleerue meJe&®³ee meJe &µeerKe Je
eEnot efveJee&efmele nesTve Yeejleele Deeues. DemebK³e efðe³eebJej yeueelkeÀej keÀjC³eele Deeues DeeefCe l³eeb®es
DeHenjCe keÀjC³eele Deeues DemebK³e cegues Je Hegª<e ³eeb®eer ke´tÀj nl³ee keÀjC³eele Deeueer.' Deµee ³ee
GlHeeleeceO³es mebIe mJe³ebmesJekeÀebveer DeeHeues HeéCe HeCeeuee ueeJetve eEnobt®es j#eCe kesÀues. Fmueeceer
efpeneo®ee l³eebveer Oew³ee&ves HeéflekeÀej kesÀuee. Heefµ®ece HebpeeyeceOeerue eEnotbvee megjef#eleHeCes HetJe&
HebpeeyeceO³es DeeCeC³eemeeþer mJe³ebmeskekeÀebveer ³ee keÀeUele Depees[ keÀe³e& kesÀues. mebIe mJe³ebmesJekeÀeb®³ee ³ee
DeefÜleer³e keÀeceefiejer®eer He´µebmee mJeleë mejoej JeuueYeYeeF& Heìsue ³eebveer kesÀueer Deens les cnCeleele, keÀer
`mebIee®³ee yeneÎtj mJe³ebmesJekeÀebveer DemebK³e efve<HeeHe efðe³ee Je cegues ³eeb®es eEnceleerves mebj#eCe kesÀues
DeeefCe ogjogj®³ee Yeeieeletve l³eebvee megKeªHeHeCes Yeejleele DeeCeues ns veekeÀejlee ³esCeej veener.' yeéF&ì
³eebveer ìegªpeer ieesUJeuekeÀj Je je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe' ³ee HegmlekeÀele efuenues Deens keÀer, mebIeeves
³ee keÀeUele js[ke´Àe@me®es keÀe³e& kesÀues. mJeeleb$³ee®³ee Deeiesceeies Peeuesu³ee obi³eebceO³es Oecee¥Oe
cegmeueceeveeb®³ee Deeke´ÀceCeeHeemetve ueeskeÀeb®es j#eCe keÀjC³ee®es cenlkeÀe³e& mebIeeves kesÀues.
HeÀeUCeercegUs efveJee&efmele Peeuesu³eebvee meJe&leesHejer menkeÀe³e& keÀjC³ee®ee Deeosµe mebIee®es

lelkeÀeueerve mejmebIe®eeuekeÀ Þeer. ieesUJeUkeÀj ieg©peer ³eebveer mJe³ebmesJekeÀebvee efouee. Hebpeeye Heéblee®es
mebIe®eeuekeÀ je³eyenÎtj yeêeroeme ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer `Hebpeeye mene³elee meefceleer' mLeeHeve
keÀjC³eele Deeueer [e@. ieeskegÀue®ebo veejbie ns meefceleer®es keÀes<eeO³e#e nesles. ³ee meefceleer®es cegK³eeue³e
ueenesj ³esLes nesles. ³ee®eHećeeCes HetJe& yebieeueceOeerue efveJee&efmeleebmeeþer `Jeemletneje meefceleer' mLeeHeve
keÀjC³eele Deeueer nesleer.
9.4.9 cegefmuece ueerie®eer keÀejmLeeves Je je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe
Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej Yeejleer³e mJeeleb$³eeuee veKe ueeJeC³eemeeþer cegefmuece
ueerieves SkeÀ ceneYe³eevekeÀ keÀejmLeeve j®eues nesles. efouueerle µeðeeðes DeeefCe oeªieesUe peceefJeC³eele
Deeuee. cegefmuece ueerie®³ee DeveskeÀ keÀe³e&keÀl³ee¥vee IeeleHeelee®es Heéfµe#eCe osC³eele Deeues. DeµeeJesUer
je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀebveer DeeHeues HeéCe OeeskeÌ³eele Ieeuetve ne keÀì GIe[keÀerme DeeCeuee.
156
Yeejlejlve ne yentceeve meJe&He´Lece efceUefJeCeejs [e@. YeieJeeveoeme ³eebveer 16Dee@keÌìeWyej
1948 jespeer efueefnues Deens - `cegmueerce ueerieves 10 meHìWyej 1947 jespeer efouueerle meµeðe GþeJe
keÀªve keWÀefê³e ceb$eer DeeefCe HećegKe µeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeb®³ee nl³es®ee keÀì j®euee neslee. ueeue
efkeÀuu³eeJej HeeefkeÀmleeveer PeW[e HeÀ[keÀJetve eEnotmLeeve leey³eele IesC³ee®ee ne keÀì neslee megowJeeves
mebIee®³ee mJe³ebmeskekeÀebveer mJeleë®ee peerJe OeeskeÌ³eele Ieeuetve ³ee keÀìe®eer ceeefnleer efceUefJeueer. DeeefCe leer
vesnª, HeìsueeHe³e¥le Heesn®eJeueer. pej l³eebveer ns meenmeHetCe& ke=Àl³e kesÀues vemeles lej meieUe osµe
HeeefkeÀmleeve®ee iegueece Peeuee Demelee. efouueerle Yeejle mejkeÀej®es veeJeefveµeeCener Gjues vemeles ueeKees
ueeskeÀeb®eer keÀÊeue Peeueer Demeleer DeeefCe keÀesìîeeJeOeer eEnobtvee yeeìJetve cegmeueceeve kesÀues iesues Demeles.'
meHìWyej 1946 ceO³es efouueerle keWÀêer³e efJeOeer ceb[Ue®es DeefOeJesµeve ®eeuet nesles l³eeJesUer
keWÀêele keÀeBie´sme DeeefCe cegefmuece ueerie ³eeb®es meb³egkeÌle mejkeÀej nesles. ³ee DeefOeJesµevee®³ee JesUer
cegefmuece ueerie®³ee iebg[ebveer efveoµe&ves keÀªve keÀeBie´sme vesl³eeb®ee DeHeceeve kesÀuee. oie[HesÀkeÀner kesÀueer.
ogmeN³ee efoJeµeer cegefmuece ueerie®³ee iebg[ebvee peeie Deeuee DeeefCe l³eeb®eer mebK³ee DeeCeKeer Jee{ueer.
keÀeBie´sme vesles osµeyebOet iegHlee ³eebveer mebIe keÀe³ee&ue³eele peeTve ceole ceeefieleueer. mebIee®³ee vesl³eebveer ns
DeeJneve mJeerkeÀejues DeeefCe Deieoer DeuHeeJeOeerle®e µeskeÀ[es mJe³ebmesJekeÀ efJeOeeveYeJevee®³ee efoµesves
OeeJeues. l³eebvee Heentve cegefmuece ueerie®es iebg[ HeUtve iesues.
1946 meeueer vesnª efmebOeceOeerue nwêeyeeo ³esLes iesues. lesLes l³eeb®eer SkeÀ peenerj meYee
þsJeC³eele Deeueer nesleer. ³eeJesUer ner cegmueerce ueerie®es iebg[ lesLes ie[ye[ keÀjleerue Deµeer efYeleer nesleer.
l³ee JesUsHe³e¥le keÀeBie´smeves Yeejlee®³ee HeÀeUCeer®ee He´mleeJe cebpetj kesÀuesuee veJnlee. efmebOeceO³es
mebIekeÀe³ee&®ee yeje®e efJemleej Peeuee neslee. l³eecegUs vesnªb®³ee meYesle mebj#eCeemeeþer keÀeBie´sme
vesl³eebveer mebIee®³ee DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s ceole ceeefieleueer. ³eeJesUsner DemebK³e mJe³ebmesJekeÀeb®³ee
menkeÀe³ee&cegUs®e ner meYee megjUerleHeCes Heej He[ueer.
ieebOeerpeer efouueerle Yebieer Jemleerle JeeefucekeÀer cebefojele jnele nesles. lesLes peJeU®e cegefmuece
ueerie®ee De·e neslee. lesLetve ieebOeerbpeerJej nuuee nesCeej Demeu³ee®eer ef®evns efomele nesleer. ieebOeerpeer
Heesefuemeeb®es mebj#eCe Iesle vemele. l³eecegUs l³eeb®³ee megjef#eleles®ee iebYeerj He´µve efvecee&Ce Peeuee neslee.
³eeJesUer ieebOeerpeeR®es SkeÀ menkeÀejer ke=À<Ceevee³ej ³eebveer efouueer®es l³eeJesU®es Heéble He´®eejkeÀ JemeblejeJe
DeeskeÀ ³eeb®³eekeÀ[s ceole ceeefieleueer. l³eevegmeej mJe³ebmesJekeÀebveer ieebOeerpeeR®³ee efveJeeme mLeeveeYeesJeleer
Denesje$e Heneje efouee. l³eeb®³eecegUs®e cegefmuece ueerie®³ee iebg[ebvee ieebOeerpeeRJej nuuee keÀjC³ee®ee yesle
Heej Hee[lee Deeuee veener.
9.4.10 mebmLeeveeb®es efJeueerveerkeÀjCe DeeefCe je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe

Yeejleeuee mJeeleb$³e osle Demeleevee Fbie´peebveer keÀeJesyeepeHeCeeves meJe& mebmLeebveevee
mJe³ebefveCe&³ee®ee DeefOekeÀej efouee. Yeejleele eEkeÀJee HeeefkeÀmleeveele efJeueerve JneJe³ee®es DeLeJee mJeleb$e
jeneJe³ee®es Demee ne mJe³ebefveCe&³ee®ee DeefOekeÀej neslee. meJe& mebmLeeveebveer DeeHeeHeues efveCe&³e Iesleues
Hejbleg peccet-keÀeµceerj, nwêeyeeo, pegveeie{ ³esLeerue mebmLeeefvekeÀebveer cee$e efJeueerveerkeÀjCeeuee efJejesOe
oµe&efJeuee.
1. peccet - keÀeµceerj
peccet keÀeµceerj®es cenejepe nefjefmebn ns Yeejleele efJeueerve nesC³eeyeeyele ®eeue{keÀue keÀjerle
nesles. HetJeea®³ee keÀeUer vesnªbveer l³eeb®³ee mebmLeevee®³ee keÀeceele DeveeJeµ³ekeÀ nmle#esHe kesÀuee neslee.
157
l³ee®eHećeeCes keÀeµceerjceO³es eEnotHe´pee Je KegÎ cenejepe nefjefmebn ³eeb®³ee efJejesOeele vesnªbveer µesKe
Deyoguuee ³eebvee efJeµes<e Heeefþbyee efouee neslee. ner oesve cegK³e keÀejsCe l³eebvee melele yees®ele nesleer.
l³ee®eHećeeCes Yeejle Je keÀeµceerjuee pees[Ceejs ceeie& HeÀeUCeercegUs HeeefkeÀmleeveele iesues nesles. l³eecegUs
keÀeµceerj®es Keesjs yeepetuee legìtve SkeÀekeÀer Peeues nesles. peccet keÀeµceerj®es YeewieesefuekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
cenlJe ue#eele IesTve ns mebmLeeve Yeejleele efJeueerve JneJes ³eemeeþer mJeleë ce. ieebOeer Je mejoej Heìsue
³eebveer He´³elve kesÀues Hejbleg cenejepe nerjefmebn ³eeb®³ee ceveeleerue µebkeÀe les otj keÀª µekeÀues veenerle.
µesJeìer mejoej Heìsueebveer Þeer. ieesUJeuekeÀj iegªpeeRkeÀ[s ceole ceeefieleueer. Þeer. iegªpeer leele[erves
veeieHetjntve efouueeruee iesues Je lesLes mejoej Heìsueeb®eer Yesì IesTve 17 Dee@keÌìesyej 1947 jespeer
Þeerveiejuee iesues. Yeejle mejkeÀejves l³eeb®³ee He´Jeemeemeeþer efJeµes<e efJeceevee®eer J³eJemLee kesÀueer nesleer.
18 Dee@keÌìeWyejuee Þeer. iegªpeeRveer lesJne®es lesLeerue HeébleHe´®eejkeÀ ceeOeJejeJe cegUs ³eeb®³eemen cenejepe
nerjefmebn ³eeb®eer Yesì Iesleueer. ³eeJesUer ³egJejepe keÀCe&efmebn Je mebmLeeve®es efoJeeCe cesnj®ebo cenepeve ns
ner GHeefmLele nesles.
Þeer. iegªpeeRveer cenejepe nefjefmebn ³eebvee meebefieleues - `DeeHeCe efnbotjepes Deenele DeeHeCe
HeeefkeÀmleeveele iesuee lej DeeHeu³ee eEnot He´pesJej Yeer<eCe mebkeÀì ³esF&ue. meO³ee eEnogmLeeve Je keÀeµceerj
³eebvee pees[Ceejs jmles Je ueesnceeie& vemeues lejer YeeJeer keÀeUele leer J³eJemLee nesJet µekesÀue. DeeHeCe
Yeejleele efJeueerve nesC³eele®e peccet-keÀeefµcej®es Yeues Deens.' Þeer. iegªpeeR®³ee ³ee HeéfleHeeoveecegUs
nerjefmebn ³eeb®³ee meJe& µebkeÀe otj Peeu³ee. DeeefCe keÀeefµcejceOeerue eEnot peveleslener DeelceefJeµJeeme
efvecee&Ce Peeuee. ³eecegUs HeeefkeÀmleeveer ìesÈ³eeb®³ee Deeke´ÀceCeeJesUer mebIe mJe³ebmesJekeÀeb®³ee vesle=lJeeKeeueer
keÀeµceerjceOeerue efnbot meceepe HeéflekeÀejemeeþer GYee jeefnuee. lesLeerue efJeceeveleUe®es j#eCe, Yeejleer³e
peJeeveebvee meercesJej oeªieesÈ³ee®eer kegÀcekeÀ Heesn®eefJeCes, HeeefkeÀmleeveer Deeke´ÀcekeÀeb®ee He´l³e#e HeéflekeÀej
keÀjCes. Deµee efJeefJeOe mJeªHee®ee Hejeke´Àce mJe³ebmesJekeÀebveer lesLes ieepeefJeuee. l³eemeeþer efkeÀl³eskeÀ
mJe³ebmeskekeÀebveer yeefueoevener kesÀues.
2. nwêeyeeo ë
nwêeyeeo mebmLeeve ns efvepeeceer jepeJeìerKeeueer nesles. ceneje<ìêleerue cejeþJee[e,
DeebOe´Heósµeeleerue lesuebieCe Je keÀvee&ìkeÀeleerue keÀener Yeeie ³ee mebmLeeveele neslee. mebmLeeveeleerue 85%
He´pee eEnot nesleer. HeCe l³eeb®³eeJej keÀÆj Deµee Fmueeceer efvepeeceer jepeJeìer®ee JejbJeìe efHeÀjle neslee.
11 petve 1947 jespeer efvepeeceeves nwêeyeeo mebmLeeve mJeleb$e jenerue Deµeer Iees<eCee kesÀueer.
efvepeecee®es 40 npeej mewv³e, Je 2 ueeKe jPeekeÀej ³eebveer nwêeyeeo mebmLeeveele efnbotbJej DeveeefvJele
Del³ee®eej megª kesÀues. efvepeecee®³ee keÀe³e&keÀejer Heefj<eos®es SkeÀ meom³e pes.Jner.peesµeer ³eebveer
l³eeJesU®³ee efmLeleer®es JeCe&ve keÀjleevee efueefnues nesles. `HejYeCeer DeeefCe veebos[ efpeu¿eele meJe&$e
Ye³eevekeÀ Del³ee®eej megª Deensle. ceer mJeleë efJeveeµee®es ns leeb[Je Heeefnues. eEnotb®eer nl³ee kesÀu³eeJej
l³eeb®es [esUs keÀe{C³eele Deeues. efðe³eebJej yeueelkeÀej keÀjC³eele Deeues. DeeefCe npeejes Iejeb®eer
jeKejebieesUer keÀjC³eele Deeueer ner ¢µ³es Heentve j[t HegÀìues.'
nwêeyeeo mebmLeeve Yeejleele efJeueerve JneJes. ³eemeeþer ceesþe ue{e GYeejC³eele Deeuee. efJeefJeOe
eEnot mebIeìveeb®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥yejesyej®e 10 npeej keÀeBie´sme keÀe³e&keÀl³ee¥vee legªbieele [ebyeC³eele
Deeues. keÀc³egefve<þ He#ee®es keÀe³e&keÀlex cee$e jPeekeÀejebvee efnbotefJeª× menkeÀe³e& keÀjerle nesles. l³eebvee
efvepeeceer jepeJeìerkeÀ[tve nl³eejs HegjefJeC³eele ³esle nesleer. Yeejle osµee®ee ceO³eYeeie Demeuesu³ee
nwêeyeeo mebmLeevee®³ee ªHeeves SkeÀ Ye³ebkeÀj mebkeÀì GYes jenle nesles. ³eeJej ceele keÀjC³eemeeþer
158
ceO³eHeósµe®es cegK³eceb$eer He. jefJeµebkeÀj µegkeÌue DeeefCe ie=nceb$eer ÜejkeÀeHe´meeo efceÞe ³eebveer mejoej
Heìsue ³eeb®³ee He´sjCesves He´³elve megª kesÀues. Ye³eYeerle eEnotbvee efoueemee osC³eemeeþer l³eebveer JeNne[
Heéblee®es mebIee®es mebIe®eeuekeÀ yeeHetmeensye meesnveer ³eeb®³eeµeer mebHeke&À meeOeuee. je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ
mebIe, Dee³e&meceepe ³eebveer He´³elve megª kesÀues. l³eeb®³ee He´³elveecegUs eEnotbvee HeUJetve ueeJeC³eele
jPeekeÀej DeHe³eµeer þjues. µesJeìer mejoej Heìsue ³eeb®³ee Deeosµeevegmeej 13 meHìWyej 1948 jespeer
Yeejleer³e mewv³eeves nwêeyeeosle He´Jesµe kesÀuee. jPeekeÀejebyejesyej Peeuesu³ee mebIe<ee&le Yeejleer³e peJeeveebveer
1,200 jPeekeÀejebvee þej kesÀues. 10 peJeeveebveener JeerjcejCe Deeues. efnbot peveles®³ee menkeÀe³ee&cegUs
kesÀJeU 48 leemeeceO³es ue<keÀjer keÀejJeeF& ³eµemJeer nesTve nwêeyeeo mebmLeeve Yeejleele efJeueerve
nesC³ee®ee ceeie& ceeskeÀUe Peeuee.
9.4.11 cenelcee ieebOeerpeeR®eer nl³ee Je je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe

mJeleb$e Yejleemeceesj Heefnuee ogëKeoe³ekeÀ He´mebie Deeuee lees ce. ieebOeerpeeR®³ee ke´tÀj nl³es®ee
efo. 30 peevesJeejer 1948 ³ee efoJeµeer ieebOeerpeeR®eer nl³ee Peeueer. nl³ee keÀjCeeje ceeLesefHeÀª veLegjece
iees[mes efHemlegueemen Heesefuemeebvee µejCe iesuee. p³ee DeefOekeÀeN³eebveer ³ee Ieìves®ee leHeeme megª kesÀuee
neslee. l³eebvee leelkeÀeU SkeÀ iees<ì mecepeueer keÀer ³ee nl³ee He´keÀjCeele Lees[s®e ueeskeÀ menYeeieer
Deensle. HeéLeefcekeÀ leHeemeCeerle®e DeejesHe meg×e ve þsJelee Deeu³eecegUs mejmebIe®eeuekeÀ Þeer.
ieesUJeuekeÀj iegªpeer ³eeb®³eeJejerue nl³es®ee DeejesHe 6HesÀye´gJeejer 1948 ³ee efoJeµeer mejkeÀejuee ceeies
I³eeJee ueeieuee. 26 HesÀye´gJeejeruee leHeemeCeer®³ee meboYee&le DeeHeueer veejepeer J³ekeÌle keÀjCeeN³ee
vesnªb®³ee He$eeuee mejoej Heìsueebveer GÊej HeeþefJeues keÀer, ìeebOeerpeeR®³ee nl³es®³ee meboYee&le ®eeuet
Demeuesu³ee keÀejJeeF&®eer ceuee HetCe& ceeefnleer Deens. mHe<ìHeCes meceesj ³esCeejer iees<ì Deµeer Deens keÀer
mJe³ebmesJekeÀ mebIee®ee ³ee Ieìvesµeer keÀenerner mebyebOe veener. (mejoej Heìsue He$e - J³eJenej - Keb[ 6
mebHeeokeÀ ogiee&oeme)'
v³ee³ecetleer& Deelcee®ejCe ³eeb®³ee efJeµes<e v³ee³eeue³eele efouueer®³ee SsefleneefmekeÀ ueeue

efkeÀuu³eele 26 ces jespeer Keìu³ee®eer megveeJeCeer Peeueer. l³eele Deeþ DeejesHeeR®³ee efJeª× DeejesHeHe$e
oeKeue kesÀues nesles. veLegjece iees[mes, l³eeb®es YeeT ieesHeeU iees[mes, veeje³eCe DeeHeìs, efJe<Ceg keÀjkeÀjs,
ceoveueeue HeenJee, µebkeÀj efkeÀmlew³ee, oÊeejece Hej®egjs DeeefCe efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj ns les
DeejesHeer nesles. efoiebyej ye[ies ne ceeHeÀer®ee mee#eeroej Peeuee. 10 peevesJeejer 1049 jespeer 110
Heeveeb®ee efvekeÀeue peenerj Peeuee. meeJejkeÀjebvee mevceeveemen ceeskeÀUs kesÀues iesues. veLegjece iees[mes Je
veeje³eCe DeeHeìs ³eebvee HeÀeµeer Je Dev³e Hee®e peCeebvee Deepevce keÀejeJeemee®eer efµe#ee megveeJeueer iesueer.
v³ee³ecetleea Deelcee®ejCe ³eebveer ieebOeer nl³esceeies npeejeW J³ekeÌleeR®es keÀejmLeeve Demeu³ee®ee DeejesHe
HetCe&HeCes HesÀìeUtve ueeJeuee DeeefCe ne efvekeÀeue peenerj keÀjleevee efveëmebefoiOe µeyoele Iees<eCee kesÀueer keÀer
³ee keÀejmLeeveele je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®ee cegUer®e nele veener.
Hebpeeye G®®e v³ee³eeue³eeceO³es Peeuesu³ee DeefHeuee®eer v³ee³ecetleea Yeb[ejer, Debítjece DeeefCe

peer. [er. Keesmeuee ³eeb®³ee ef$e. meom³eer³e Keb[Heerþemeceesj megveeJeCeer Peeueer. l³eebveer Hej®egjs DeeefCe
efkeÀmlew³ee ³eebvee oes<ecegkeÌle kesÀues. ³eeveblej veLegjece iees[mes Je DeeHeìs ³ee oesve iegvnsieejebvee 15
veesJnWyej 1949 ³ee efoJeµeer HeÀeµeer efoues iesueer. efJeµes<e v³ee³eeue³e DeeefCe G®®e v³ee³eeue³ee®³ee ³ee
efveCe&³eeves mHe<ì µeyoele mebIeeuee efveoex<e Ieesef<ele keÀjC³eele Deeues.
159
Heg{s 19 Je<ee¥veer Fbefoje ieebOeer HebleHeÓeeve Peeu³eeveblej Hegvne ieebOeernl³es®es He´keÀjCe l³eebveer
yeensj keÀe{ues. 1966 ceO³es Hegvne veJeerve He×leerves v³ee³eeue³eerve ®eewkeÀµeer keÀjC³eemeeþer Dee³eesie
mLeeHeve keÀjC³eele Deeuee. meJeex®®e v³ee³eeue³ee®es efveJe=Êe v³ee³eeefOeµe ìer.Sue.keÀHetj ³eeb®eer DeO³e#e
cnCetve vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. ³ee DeejesHeeves 101 peCeeb®³ee mee#eer veeWoefJeu³ee. 407
keÀeieoHe$eeb®³ee HegjeJ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee DeeefCe 1968 ceO³es DeeHeuee DenJeeue meeoj kesÀuee. keÀHetj
Dee³eesiee®³ee meceesj ieebOeer nl³es®³ee JesUer keWÀefê³e ie=nmeef®eJe Demeuesu³ee Deej.Sve.ye@vepeea ³eeb®eer
meJee&le cenÊJeHetCe& mee#e nesleer. l³eebveer mHe<ìHeCes ceev³e kesÀues keÀer, ieebOeerpeeRvee ceejCeeN³ee J³ekeÌleer
mebIee®³ee meom³e veJnl³ee.
1. jeäêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®³ee keÀe³ee&®es Hejer#eCe keÀje.
9.5 meejebµe
Yeejleele efyeéfìµeeb®eer meÊee efmLej nesle iesu³eeveblej 19J³ee µelekeÀele cegefmueceebbceO³es

meebÒeoeef³ekeÀles®ee Go³e Peeuee. HeefjCeleer cnCepes 1947 meeueer DeKeb[ Yeejlee®es legkeÀ[s keÀªve
Peeuesueer HeeefkeÀmleeve®eer efveefce&leer nes³e. ner Ieìvee Yeejlee®³ee®e veJns lej Deeefµe³ee Keb[e®³ee
jepekeÀejCeeJej YeeJeer keÀeUele HeefjCeece keÀjCeejer þjueer Deens. Yeejleeleerue ³ee meebÒeoeef³ekeÀles®³ee
efJekeÀemeeuee kesÀJeU eEnot Je cegefmuece ³ee oesve Jeiee&leerue Oeeefce&keÀ keÀejCe®e nesles Demes cnCelee ³esCeej
veener lej l³eeHes#ee ³ee osµeele efyeéfìµeeb®³ee Heeefþby³eeves KesUues iesuesues peeleer³e jepekeÀejCe peyeeyeoej
nesles. Fbie´pe ueeskeÀebvee cegefmuecener peJeU®es veJnles Je eEnotner peJeU®es veJnles eEkeÀJee Yeejleer³e
ueeskeÀeb®es efnle meeOeC³ee®es GefÎ<þner l³eeb®³eeHeg{s veJnles l³eeb®es GefÎ<ì HeÀkeÌle efyeéfìµe meeceép³eJeeo
peesHeemeCes ns nesles. Yeejleeleerue DeeHeues jep³e jeKeC³eemeeþer les keÀesCel³eener ceeiee&®ee DeJeuebye
keÀjC³eeme le³eej nesles. l³eeleerue®e SkeÀ ceeie& neslee lees cnCepes `HeÀes[e, Pees[e Je jep³e keÀje.' ne
ceeie& efyeéfìµeebveer Yeejleeleerue eEnot Je cegefmuece ³eeb®³eeyeeyele JeeHejuee Je l³eele les ³eµemJeer Peeues Kejs
HeCe cegefmuece ueerie ³ee cegefmueceeb®³ee mJeleb$e mebIeìves®eer mLeeHevee efyeéfìµeeb®³ee He´sjCesves®e Peeueer. ³ee
cegefmuece ueerie®³ee OeesjCeebvee eEnot cenemeYee, je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe ³ee eEnoglJeJeeoer mebIeìveebveer
efJejesOe kesÀuee. SJe{s®e veJnW lej ³ee mebIeìveebveer eEnogmLeeve ns eEnotb®es je<ì^ Deens Deµeer Iees<eCee
kesÀueer. l³eecegUs cegefmuece ueerie®³ee HeeefkeÀmleeve ceeieCeeruee DeeCeKeerve®e Oeej ®e{ueer. eEnot cenemeYee,
je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIe ³ee eEnotlJeJeeoer mebIeìveebHes#ee cegefmuece efueie DeeHeu³ee ceeieCeerHeemetve
lemetYejner ceeies mejueer veener l³eecegUs®e efyeéfìµeebvee Yeejlee®eer HeÀeUCeer keÀjeJeer ueeieues DeeefCe ³ee
HeÀeUCeeruee ³ee eEnotlJeeoer mebIeìveebveer cegkeÀmebceleer efoueer Demes cnìues lejer JeeJeies þjCeej veener.
160
1. cegefmuece meebÒeoeef³ekeÀles®³ee Go³ee®eer keÀejCes meeiee.

2. HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leerme keÀesCeleer keÀejCes keÀejCeerYetle þjueer les meebiee.
3. efÜje<ì^ efme×eblee®eer ìerkeÀeuekeÀ ³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
4. eEnot cenemeYesefJe<e³eer ceeefnleer efuene.
5. je<ìêr³e mJe³ebmesJekeÀ mebIee®es Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ³eesieoeve mHe<ì keÀje.

161
10
ce. ieebOeerpeeR®es peveDeeboesueve
Gandhian Mass Movement
10.0 GefÎ<ìîes
10.1 He´mleeJevee
10.2 ce. ieebOeerpeeR®es HetJe& ®eefj$e
10.3 ce. ieebOeerpeeR®es leÊJe%eeve - mel³eeieńe®es ceeie&
1. mel³e 2. Deefnbmee 3. mel³eeień
1. DemenkeÀej 2. meefJeve³e keÀe³eosYebie 3. mJeosµeer 4. yeefn<keÀej 5. njleeU
10.4 ce. ieebOeerpeeR®es Yeejleeleerue megªJeeleer®es keÀe³e&
1. ®ebHeejC³e mel³eeień 2. DenceoeyeeoceOeerue efiejCeer keÀeceieej He´µve 3. Kes[e mel³eeień
10.5 DemenkeÀej ®eUJeU
10.5.1 DemenkeÀej ®eUJeUer®eer keÀejCes
1. Heefnu³ee cene³eg×e®ee HeÝeeJe
2. DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
3. og<keÀeU DeeefCe Huesie
4. cene³eg×emeeþer mewv³e Je mebHeÊeer peHle keÀjC³ee®es OeesjCe
5. peeefue³eve Jeeuee yeeie nl³eekeÀeb[
6. jewuesì De@keÌì
9. efKeueeHeÀle ®eUJeU
10. cee@ìsi³et-®es cmeHeÀes[& keÀe³eÐeecegUs Demeblees<e
10.5.2 þjeJe
1. DemenkeÀeje®ee peenerjveecee 2. keÀuekeÀÊee DeefOeJesµeve 3. veeieHetj DeefOeJesµeve
10.5.2 DemenkeÀej ®eUJeUer®ee þjeJe Je keÀe³e&ke´Àce
10.5.3 DemenkeÀej ®eUJeUer®eer Jeeì®eeue
10.5.4 DemenkeÀej ®eUJeUer®ee µesJeì
10.5.5 ce. ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU ceeies keÀe Iesleueer
10.5.6 DemenkeÀej ®eUJeUer®es cenÊJe
10.6 meejebµe
162
10.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme
 ce. ieebOeerpeeR®³ee HetJe&®eefj$ee®eerceeefnleer meebielee ³esles.
 ce. ieebOeerpeeR®³ee leÊJe%eevee efJe<e³eer ceeefnleer Ieslee ³esles
 ce. ieebOeerpeeR®es Yeejleeleerue megjJeeleer®es keÀe³e& meebielee ³esles.
 DemenkeÀej ®eUJeUer®eer efJeefJeOe keÀejCes meebielee ³esles.
 DemenkeÀej ®eUJeUer®eer Jeeì®eeue efJeµeo keÀjlee ³esles.
 DemenkeÀej ®eUJeUer®es Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue cenÊJe meebielee ³esles.
 ce. ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU ceeies keÀe Iesleueer les meebielee ³esles.
1.1.1 HeémleeefJekeÀ
jefJebêveeLe ìeieesj ³eebveer ce. ieebOeerpeeRyeÎue Demes cnìues Deens keÀer, `DemeeOeglesµeer meeOeglJeeves
keÀmes Peie[eJes ³ee®eer efµekeÀJeCe osCeeje ne SkeÀ ceneceeveJe neslee' Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee
Feflenemeele ieebOeeRveer efyeéfìµeebefJeª× peer ue{îee®eer He×le JeeHejueer, pes ³eesieoeve efoues l³eeuee
Feflenemeele lees[ veener. 1920 les 1947 ³ee HeóerIe& keÀeueKeb[ele l³eebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUer®es vesle=lJe kesÀues. l³eebveer ³ee keÀeUele kesÀuesu³ee DeueewefkeÀkeÀ keÀle=&lJeecegUs ³ee keÀeueKeb[euee
ìeebOeer³egie' Demes mebyeesOeC³eele ³esles. uees. efìUkeÀeb®³ee ce=l³egveblej Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®es
vesle=lJe ieebOeerpeeRkeÀ[s Deeues. mel³e, Deefnbmee Je mel³eeieńe®³ee ceeiee&ves l³eebveer efyeéfìµeebefJeª× ue{e
efouee.
ce. ieebOeerpeeR®es peerJeve®eefj$e ns®e SkeÀ Deeoµe& leÊJe%eeve nesles. mel³eefve<þe,

HeéceeefCekeÀHeCee, keÀCeKejHeCee, Hejcemeefn<Ceglee, efJevece´HeCee, Deeoµe&Jeeo, J³eJenej®eeleg³e&, efµemleefHe´³e,
oerve ogyeUs DeeefCe DemHe=µ³eebyeÎue®eer keÀUkeÀU F. iegCe l³eeb®³ee Debieer nesles. µeg× ®eeefj$³e,
HeéceeefCekeÀHeCee DeeefCe keÀþesj HeefjÞecee®eer meJe³e ns l³eeb®es DebieYetle iegCe nesles. mel³e, Deefnbmee ner
leÊJes l³eeb®³ee leÊJe%eevee®ee Hee³ee nesleer.
DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele 1920 ns Je<ex cenÊJee®es þjles. ³ee Je<eea Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUeruee veJes JeUCe ueeieues. SJe{s®e veJnW lej Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerle Deie´smej Demeuesu³ee
je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee keÀe³e&He×leeruee veJeer efoµee efceUeueer. 1920 meeueer efìUkeÀeb®³ee ce=l³egveblej
keÀeBie´sme®es vesle=lJe ieebOeeRkeÀ[s Deeues. 1920 Heemetve Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUJetve osC³eemeeþer
ieebOeerpeeRveer DeefJejleHeCes keÀe³e& kesÀues. Yeejleele Deeu³eeveblej megªJeeleer®³ee keÀeUele ieebOeerpeeR®ee
efyeéfìµeeb®³ee v³ee³eyeg×erJej efJeµJeeme neslee. efyeéfìµeebvee menkeÀe³e& keÀªve Yeejlee®eer Heíeleer meeO³e
keÀjlee ³esF&ue cnCetve meveoµeerj ceeie& ³eesi³e Deens, Demes l³eeb®es cele nesles. Hejbleg l³eebvee DemenkeÀej
®eUJeUer®eer Iees<eCee 1920 mee}er keÀjeJeer }eie}er l³eecegUs Yeejleele DemenkeÀej ®eUJeU megª
Peeueer Hejbleg ®eewjer®eewje He´keÀjCeeveblej l³eebvee efn ®eUJeU LeebyeJeeJeer ueeieueer.
163
10.2 ce. ieebOeerpeeR®es HetJe&®eefj$e

DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele cenelcee ieebOeer (ceesnveoeme keÀjce®ebo ieebOeer) ³ee
jepekeÀer³e mebleeb®es mLeeve Deefleµe³e cenÊJeHetCe& Deens. l³eeb®ee pevce 2 Dee@keÌìesyej, 1869 jespeer
iegpejele ceOeerue Heesjyeboj ³ee efþkeÀeCeer Peeuee. l³eeb®es Je[erue keÀjce®ebo ieebOeer ns jepekeÀesì
mebmLeeve®es efoJeeCe nesles. l³eeb®ee efJeJeen Je³ee®³ee yeejeJ³ee Je<eea ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe megª Demeleevee
keÀmlegjyee ³eeb®³eeµeer Peeuee. l³eeb®es ceneefJeÐeeue³eerve efµe#eCe cegbyeF& efJeµJeefJeÐeeue³eele Peeues. 1888
les 1891 ³ee ojc³eeve l³eebveer Fbiueb[ceO³es kekeÀerueer®es efµe#eCe HetCe& kesÀues. 1881 meeueer les
ye@efjmìj®eer HeoJeer IesTve Yeejleele Deeues. l³eeveblej l³eebveer cegbyeF& Je jepekeÀesì ³ee efþkeÀeCeer
JekeÀerueer®ee J³eJemee³e megª kesÀuee. ³ee keÀeUele l³eeb®eer cew$eer jece®ebê jeJepeer YeeF& ³eeb®³eeµeer Peeueer.
Yeejleer³e jepekeÀejCee®eer DeesUKe ce. ieebOeeRvee l³eeb®³eekeÀ[tve®e Peeueer. ce. ieebOeerpeeR®³ee peerJeveeJej
l³eeb®³ee leÊJe%eevee®ee ®eebieuee®e HeefjCeece Peeuee neslee.
F.me. 1893 meeueer ce. ieebOeer JekeÀerueer®³ee J³eJemee³eemeeþer oef#eCe DeeHe´ÀerkesÀle iesues. lesLes
l³eebvee DeveskeÀ yeN³ee-JeeF&ì iees<ìeRvee meeceesjs peeJes ueeieues. keÀeUe - ieesje JeCe&Yeso lesLes l³eebvee
peeCeJeuee. ³egjesefHe³eve ieesN³ee ueeskeÀebveer keÀeÈ³ee ueeskeÀebJej peer JeCe&Yesoe®eer efveleer ®eeueefJeueer nesleer.
l³eeefJeª× DeeJeepe GþefJeC³ee®ee efveCe&³e ce. ieebOeeRveer Iesleuee. l³eebveer mel³eeieńe®ee JeeHej meJe&He´Lece
oef#eCe DeeHe´ÀerkesÀle kesÀuee. oef#eCe DeeHe´ÀerkesÀle ieesN³ee mejkeÀejves keÀeÈ³ee ueeskeÀebJej lemes®e Yeejleer³e
ueeskeÀebJej efJeefJeOe He´keÀej®eer yebOeves ueeoueer nesleer. ³ee ueeskeÀebvee celeeefOekeÀej veJnlee. lemes®e l³eebvee
jeKetve þsJeuesu³ee efJeefµe<ì Yeeieele®e JeemleJ³e keÀjeJes ueeiele nesles. Yeejleer³e ueeskeÀebveer DeeHeueer
DeesUKeHe$es melele peJeU yeeUieeefJele Demee keÀe³eoe neslee. ³ee DeesUKeHe$eebJej iegvnsieejebHećeeCes
l³eeb®³ee yeesìeb®es þmes Iesleues peele Demele. lemes®e Yeejleer³e ueeskeÀebJej efpeefPe³ee keÀj, (Heesue ì@keÌme)
cnCetve Jeeef<e&keÀ 3 HeeQ[ osC³ee®eer mekeÌleer kesÀueer peeF&. SJe{s®e veJns lej ³esLeerue mejkeÀejves eEnot,
cegefmuece Je Heejµeer efjleerefjJeepeevegmeej Peeuesues efJeJeen DeJewÐe þjefJeues. l³eecegUs l³eeb®eer cegues
Deveewjme þjueer iesueer. ³ee meJe& Dev³ee³eer Je DeHeceevekeÀejkeÀ keÀe³eÐeeefJeª× ieebOeeRveer ue{e efouee.
l³eebveer DeeefHe´ÀkesÀle 1906 Heemetve efyeéfìµeebefJeª× ®eUJeU megª kesÀueer. l³eebveer lesLes Yeejleer³e
ueeskeÀeb®eer `veeleeU Fbef[³eve keÀeBie´sme' veeJee®eer mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer Je `Fbef[³eve DeesefHeefve³eve'
veeJee®es Jele&ceeveHe$e megª kesÀues. efyeéfìµe mejkeÀejves ieebOeeR®eer ner ®eUJeU o[Hegve ìekeÀC³ee®ee He´³elve
kesÀuee. HeCe µesJeìer DeeHe´ÀerkeÀve mejkeÀejves Heesue ì@keÌme, DeesUKeHe$es, efJeJeen JewOelee keÀe³eoe jÎ keÀjCes
³ee ieebOeeR®³ee ceeieC³ee ceev³e kesÀu³ee. ieebOeerpeeR®³ee mel³eeieńeuee efceUeuesuee ne Heefnuee efJepe³e neslee.
F.me. 1915 meeueer o. DeeHe´ÀerkesÀletve Yeejleele Hejle Deeu³eeveblej ieebOeerpeer keÀeBie´sme®³ee

DeefOeJesµeveeuee npej jeefnues. Hejbleg jepekeÀer³e #es$eele meke´Àer³eefjl³ee HeoeHe&Ce keÀjC³eeHetJeea osµeeleerue
HeefjefmLeleer vepejsKeeuetve Ieeuee ³ee l³eeb®³ee jepekeÀer³e ieg©b®³ee cnCepes veeceoej ieesKeu³eeb®³ee
meuu³eeJeªve l³eebveer Yeejleeleerue efvejefvejeÈ³ee Yeeieeb®ee oewje kesÀuee. ³eeJesUer l³eebvee SkeÀ iees<ì
He´keÀ<ee&ves peeCeJeueer keÀer, Yeejleeleerue meJee&le peemle meceepe µenjele vemetve Kes[îeele Deens. 1916
meeueer l³eebveer Denceoeyeeouee meeyejceleer®³ee Heefjmejele SkeÀ DeeÞece mLeeHeve kesÀuee. Je les®e DeeHeu³ee
keÀe³ee&®es HećegKe keWÀê yeveefJeues.
164
10.3 ce. ieebOeerpeeR®es mel³eeûen leÊJe%eeve

mel³e Je Deefnbmee ner leÊJes ce. ieebOeerpeeR®³ee leÊJe%eevee®ee cegK³e Hee³ee nesleer.
1. mel³e
ce. ieebOeerpeeR®³ee efJe®eejeb®ee cetueYetle Hee³ee cnCepes mel³e nes³e. mel³e cnCepes Kejs nes³e. mel³e
DeeefCe Deefnbmee ner leÊJes HejmHejebvee HegjkeÀ Deµeer Deensle. mel³e ns meeO³e Je Deefnbmee ns meeOeve Deens.
mel³e ner ceeveJeer peerJeveeleerue SkeÀ Deeoµe& mebkeÀuHevee Deens. mel³ee®³ee efþkeÀeCeer®e Hejceséeje®es
DeefOe<þeve Demeles. Demes ieebOeerpeer cnCele Demele. meceepeele efveefleceÊee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer l³eebveer
³ee lelJee®ee JeeHej kesÀuee.
2. Deefnbmee ë
ce. ieebOeerpeeR®³ee peerJeve®eefj$eele Deefnbmee ³ee lelJeeme Deefleµe³e cenÊJeHetCe& mLeeve Deens.
ieebOeerpeeRvee peerJevee®³ee He´l³eskeÀ #es$eele mel³e Je Deefnbmee ³ee oesve iees<ìer cenÊJeHetCe& Jeeìle nesl³ee.
keÀesCel³eener HeéC³eeuee efJe®eej, G®®eej DeeefCe Dee®eej ³ee eflevner iees<ìerves ve ogKeefJeCes cnCepes
Deefnbmee nes³e. Deefnbmee cnCepes ceveg<³ee®³ee DeblekeÀjCeele DeeefCe veweflekeÀ He´Je=Êeerle Demeuesuee lees SkeÀ
keÀe³e&He´JeCe iegCe Deens. DeeEnmes efµeJee³e mel³ee®ee µeesOe DeµekeÌ³e Deens. efnbmesuee He´Jele&keÀ ³eele
DeefnbmeeJeeoer Je=Êeer efìkeÀefJeCes efn®e DeeEnmeeJeeoe®eer Kejer keÀmeesìer Deens. Demes ieebOeerpeeR cnCele
Demele.
3. mel³eeień
mel³eeień cnCepes pes mel³e Demesue l³ee®ee Deeień OejCes nes³e. mel³eeieńeuee ieebOeerpeeR®³ee
efJe®eejmejCeerle cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. ieebOeerpeeRveer o. DeeefHe´ÀkesÀle JeCe&YesoeefJeª× pesJne ue{e
efouee l³eeJesUer l³eeb®es keÀce&³eesiee®es leÊJe%eeve mel³eeieńe®³ee ªHeeves DeekeÀejeuee Deeues. mel³eeieńe®eer
oesve cegueleÊJes cnCepes mel³e Je Deefnbmee ner nes³e. mel³e Je Deefnbmee ³ee oesIeeb®³ee mecevJe³eeletve
pevceeuee ³esCeejer eflemejer µekeÌleer cnCepes mel³eeień nes³e. Deµeer ieebOeerpeer mel³eeieńe®eer J³eeK³ee
keÀjerle Demele. ieebOeerpeeR®³ee celes, mel³eeień Je He´l³e#e ke=Àleer®³ee meJee¥le HeÝeeJeer ceeie& Deens. Flej
meJe& ceeie& ve<ì Peeu³eeJej ³ee ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjeJee. HeefjefmLeleer efkeÀleerner #eesYepevekeÀ Demeueer
lejer mel³eeieńer cee$e µeeble Demelees. mel³ee®³ee efJepe³eemeeþer lees DeKeb[HeCes DeefnbmeelcekeÀ ceeiee&ves
ue{le Demelees. ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer ®eeueuesu³ee mel³eeień ³ee ®eUJeUeruee Oecee&®es DeefOe<þeve
nesles. mel³e Je Deefnbmes®³ee mene³³eeves ¢<ì He´Je=Êeerµeer cegkeÀeyeuee keÀjCes cnCepes mel³eeień nes³e.
He´mLeeefHele keÀe³eÐeeuee GIe[HeCes eEkeÀJee meecegoeF&keÀefjl³ee Yebie keÀjCes ns l³eeb®³ee keÀe³e&ke´Àcee®es HećegKe
Debie nesles. mel³eeieńer ceeCemeeves mel³eeień ³eµemJeer nesC³eemeeþer Yeerleer, Üs<e Je Demel³e ³eeb®ee l³eeie
kesÀuee Heeefnpes og<keÀce& keÀjCeeN³eeb®eer meomeoefJeJeskeÀyeg×er peeie=le keÀªve mel³eeHeg{s l³eeme veceles
IesC³eeme Yeeie Hee[Ces, mel³e mJeerkeÀejC³eeme Yeeie Hee[Ces ns mel³eeieńe®es Debeflece meg$e Deens.
4. mel³eeieńe®es ceeie&
ce. ieebOeerpeeR®³ee mel³eeieńe®es ceeie& Heg{erueHećeeCes nesles -
1. DemenkeÀej ë
ce. ieebOeerpeeRkeÀ[s mJeeleb$³e-®eUJeUer®es p³eeJesUer vesle=lJe Deeues l³eeJesUer l³eebveer meJe&He´Lece
efyeéfìµeebefJejesOeele DemenkeÀej ³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee. keÀesCelesner µeemeve peveles®³ee
165
menkeÀe³ee&Jej®e ®eeuele Demeles, pevelesves menkeÀe³e& kesÀues veener lej keÀesCelesner µeemeve ®eeueCeej veener
cnCetve efyeéfìµe mejkeÀejuee Yeejleer³e pevelesves keÀesCelesner menkeÀe³e& keÀª ve³es Deµeer YetefcekeÀe l³eebveer
ceeb[ueer. menkeÀej ³ee leb$eeceeies mejkeÀejuee l³eeb®³ee ®egkeÀeb®eer peeCeerJe keÀªve osCes Je peer mel³e
efmLeleer Deens leer mJeerkeÀejeJe³eeme ueeJeCes ns cegK³e meg$e Deens. µeemeveeves kesÀuesuee Dev³ee³e, µees<eCe Je
peguetce ve<ì keÀjC³eemeeþer DemenkeÀej ns Del³eble HeÝeeJeer µeðe Deens. jepekeÀer³e #es$eele®e veJns lej
peerJevee®³ee keÀesCel³eener #es$eele DemenkeÀeje®³ee ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjeJee Demes les cnCele.
DemenkeÀeje®ee ue{e ne DeefnbmekeÀ ue{e Deens.
2. meefJeve³e keÀe³eosYebie
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ogmeje cenÊJeHetCe& ìHHee cnCepes meefJeve³e keÀe³eosYebie nes³e.
mejkeÀejves pej peveles®³ee efJejesOeele pegueceer Je Dev³ee³eer keÀe³eos kesÀues lej l³ee keÀe³eÐeeb®ee
meefJeve³eHeCes Yebie keÀjCes ³eesi³e Demeles. mejkeÀejves kesÀuesues Dev³ee³eer keÀe³eos cees[C³ee®ee DeefOekeÀej
pevelesuee Demelees. cee$e ns keÀjerle Demeleevee Deefnbmes®ee DeeOeej IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.
meecegoeF&keÀHeCes p³eeJesUer keÀe³eosYebie kesÀues peeleele l³ee efþkeÀeCeer cee$e eEnmee nesC³ee®eer µekeÌ³elee
Demeles. Hejbleg p³eeJesUer ³ee ®eUJeUer®eer HetCe& ceeefnleer Je meJe³e ueeskeÀebvee nesF&ue. l³eeJesUer cee$e
efnbmesJej DeeHeesDeeHe efve³eb$eCe ³esF&ue. peesHe³e¥le mejkeÀej Dev³ee³eer Je pegueceer keÀe³eos jÎ keÀjerle veener
Je DeeHeCeeme DeHes#eerle v³ee³e efceUle veener leesHe³e¥le ne ue{e ®eeuet þsJelee ³eslees. ³ee ®eUJeUerle
keÀesCel³eener µeðeeðeeb®ee JeeHej ve keÀjlee meb³ece, Deefnbmee, efJeJeskeÀ ³ee leÊJeeb®³ee DeeOeejs ue{e
®eeueefJeuee peelees.
3. mJeosµeer ë
uees. efìUkeÀebveer DeeHeu³ee mJeeleb$³e Deeboesueveele mJeosµeer ³ee leÊJee®ee JeeHej kesÀuee, Demeuee
lejer ieebOeerpeeR®eer ner ueeskeÀefHe´³e ®eUJeU nesleer. ieebOeerpeeR®eer mJeosµeer ner ®eUJeU jepekeÀer³e
®eUJeUerHećeeCes®e meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ He´µveebµeer efveie[erle nesleer. Yeejleeleerue yengleebµeer meceepe
Kes[îeele jenlees ³ee®eer ieebOeeRvee peeCeerJe nesleer. ³ee ueeskeÀeb®es ceeiemeuesHeCee, oeefjêîe, yeskeÀejer ³ee meJe&
iees<ìer l³eebveer peJeUtve Heeefnu³ee nesl³ee. Kes[îeeleerue meceepee®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ
Heíeleermeeþer ³ee ®eUJeUer®ee l³eebveer GHe³eesie kesÀuee. DeeHeu³ee ueeskeÀebvee jespeieej Je mJemle ojeves
Jemlegb®ee HegjJeþe ³eecegUs Kes[îeeleerue oeefjêîeeJej GHee³e³eespevee nesC³eeme ceole nesCeej nesleer.
l³eemeeþer l³eebveer Keeoer ieéceesÐeesie megª keÀjC³eeme ®eeuevee efoueer. mJeb³ejespeieejeme Heéslmeenve efoues.
meJe& ueeskeÀebveer mJeosµeer Jemlegb®ee JeeHej keÀjeJee. l³eemeeþer Kes[îeebceO³es efvejefvejeUs GÐeesie megª
JneJesle Deµeer l³eebveer mJeosµeer®eer ®eUJeU megª kesÀueer.
4. yeefn<keÀej ë
cenelcee ieebOeerpeeRveer mJeeleb$³e ®eUJeUermeeþer yeefn<keÀej ³ee meeOevee®eemeg×e JeeHej kesÀuee.
efyeéfìµe mejkeÀejuee jep³ekeÀejYeej keÀjCes DeJeIe[ peeJes Je jep³ekeÀejYeeje®³ee DeHe³eµeeletve,
DemenkeÀejeletve efyeéfìµe µeemeve nleyeue nesF&ue Je Yeejleer³e ueeskeÀebvee mJeeleb$³e osF&ue Demee ce.
ieebOeerpeeR®ee efJeµJeeme neslee. cnCetve l³eebveer yeefn<keÀeje®es Deðe JeeHejues. 1920 les 1930 ³ee
keÀeUele ce. ieebOeeR®³ee ceeie&oµe&veeKeeueer Yeejleer³e ueeskeÀebveer µeemekeÀer³e keÀ®esN³ee, µeeUe-
ceneefJeÐeeue³es, v³ee³eeue³es, µeemekeÀer³e keÀe³e&ke´Àce, keÀe³eosceb[U, mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee, efJeosµeer
Jeðe DeeoeRJej yeefn<keÀej ìekeÀuee neslee. cee$e ³ee yeefn<keÀej ®eUJeUerlener Deefnbmee leÊJee®es Heeueve
keÀjeJes Demes ieebOeer®es cele nesles.
166
5. njleeUë
njleeue cnCepes mebHe nes³e. ³ee®ee DeLe& keÀecekeÀepeeJej yeefn<keÀej Ieeuetve keÀece yebo Hee[Ces
Demee neslees. keÀeceieej, efµe#ekeÀ, efJeÐeeLeea, J³eeHeejer ³eebveer DeeHeu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeefJeª× ³ee
leb$ee®ee JeeHej keÀjeJee Demes ieebOeerpeeRveer meg®eefJeues nesles. njleeUele keÀmeu³eener He´keÀej®eer efnbmee
Ie[le veener. lej HeéfleHe#eeJej o[HeCe ³esles. njleeUeceO³es He´l³eskeÀ J³ekeÌleerves mJes®ísves Je GlHetÀle&HeCes
meJe& He´keÀej®es J³eJenej yeob þsJeues Heeefnpesle. ³eeceO³es keÀmeu³eener He´keÀej®eer mekeÌleer Peeueer lej
njleeU ³eµemJeer nesle veener. lemes®e njleeU Hegvne Hegvne keÀjeJe³ee®ee vemelees keÀejCe l³eecegUs
pevepeerJeve efJemkeÀUerle nesles. DeeefCe peveles®ee njleeUeme HeeþeRyee jnele veener.
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerle ce. ieebOeerpeeRveer efyeéfìµe mejkeÀej efJejesOeele ³ee®e µeðeeb®ee
JeeHej kesÀuee. ³ee leÊJeeOeejsves®e l³eebveer Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUJetve efoues.
1. ieebOeerpeeR®³ee mel³eeûen lelJe%ee®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.
10.4 ce. ieebOeerpeeR®es Yeejleeleerue megªJeeleer®es keÀe³e&
cenelcee ieebOeerpeeRveer Yeejleele Deeu³eeveblej megceejs oesve Je<ex mebHetCe& Yeejlee®es YećeCe kesÀues.
³ee oewN³eele l³eebvee Demes efometve Deeues keÀer, Keje Yeejle ne µenjele vemetve Kes[îeele Dee{Ulees.
µenjer meceepe ne Keje Yeejleer³e meceepe vemetve ieéceerCe Yeeieeleerue µenjeleerue yekeÀeue Jeml³eeleerue,
Heéfleef<þle meceepee®³ee keÀ#esyeensj jenCeeje meceepe ne®e Yeejleer³e meceepe Deens. peJeUpeJeU 90%
Yeejleer³e pevelee ceeieemeuesueer Je Deefµeef#ele Demeu³eecegUs, l³eeb®³eele peeie=leer keÀjeJe³ee®eer Demesue lej
He´Lece l³eeb®ee efJeéeeme HeéHle keÀjC³eemeeþer Je l³eemeeþer l³eeb®³ee peerJeveHe×leerµeer mecejme®e veJns lej
SkeÀªHe nesTve keÀe³e& keÀjC³ee®eer iejpe l³eebvee Jeeìueer. l³eecegUs®e l³eebveer DeeHeuee Jesµe Je
peerJeveHe×leer yeoueueer DeeefCe meceepe mesJes®es Je´le neleer Iesleues.
1. ®ebHeejC³e mel³eeień (1917)

ce. ieebOeerpeeRveer Yeejleele mel³eeień ³ee µeðee®ee JeeHej He´Lece efyenejceOeerue ®ebHeejC³e ³ee
efþkeÀeCeer kesÀuee. 19J³ee µelekeÀe®³ee HeéjbYeer ³egjesHeer³eve ceUsJeeu³eebveer ®ebHeejC³e ³esLeerue
µeslekeÀN³eebyejesyej l³eeb®³ee peefceveer®³ee leerve JeermeebMe #es$eeJej efveUer®eer ueeieJe[ keÀjC³ee®eer mekeÌleer
keÀjCeejs keÀjej kesÀues nesles. ³ee keÀjejebvee `leervekeÀefLe³ee He×le' Demes cnìues peeles. ³eg×esÊej keÀeUele
efveUer®es YeeJe Glejuesues Demeleeveener efyenejceOeerue µeslekeÀN³eebJej efveUer®es GlHeeove keÀjC³ee®eer
mekeÌleer kesÀueer peele nesleer. ³ee keÀeUele veerU keÀeceieejebJej kesÀu³ee peeCeeN³ee DeceeveJeer Dev³ee³ee®es
Heéfleefyebye `veerueoHe&ve' meejK³ee meeefnl³eeletve Gceìt ueeieues nesles. DeµeeJesUer ®ebHeejC³eeceOeerue
167
jepekegÀceej µegkeÌuee ³ee mLeeefvekeÀ Heg{eN³eeves ieebOeerpeeR®eer Yesì IesTve ne He´µve mees[efJeC³ee®eer efJevebleer
kesÀueer. ieebOeerpeer p³eeJesUer ®ebHeejC³e ³ee efþkeÀeCeer Deeues l³eeJesUer lesLeerue efyeéfìµe efpeuneefOekeÀeN³eeves
l³eebvee ®ebHeejC³e mees[tve peeC³ee®ee Deeosµe efouee. Hejbleg ieebOeerpeeRveer ne Deeosµe `Deceev³e' keÀªve
Keìu³eeme leeW[ osTve legªbieele peeC³ee®eer le³eejer oµe&efJeueer. lesJne efyeéfìµe mejkeÀejves
ieebOeerpeeRmeceesj veceles IesTve µeslekeÀN³eeb®eer ®eewkeÀµeer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efoueer. efye´peefkeÀµeesj,
jepeWê He´meeo, ceneosJe osmeeF&, vejnjer HeeefjKe Je pes.yeer. ke=ÀHeueeveer ³ee le©Ce menkeÀeN³eebvee IesTve
l³eebveer meJe& Kes[îeebvee Yesìer efou³ee. l³eebveer SkeÀe efoJemeele meJe& µeslekeÀN³eebkeÀ[tve efveJesoves peceJeueer.
µesJeìer efyeéfìµe mejkeÀejves ³ee He´keÀjCee®eer ®eewkeÀµeer keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer vesceueer. ³ee meefceleerle
ieebOeerpeer ns SkeÀ meom³e nesles. ³ee meefceleerves kesÀuesu³ee efµeHeÀejmeervegmeej ®ebHeejC³eeceOeerue
µeslekeÀN³eebJejerue Dev³ee³e otj Peeuee.
2. DenceoeyeeoceOeerue efiejCeer keÀeceieejeb®ee He´µveë
Denceoeyeeo ³esLeerue keÀeHe[ efiejCeer ceeuekeÀ Je efiejCeer keÀeceieej ³eeb®³eele `Huesie yeesveme' ³ee
He´keÀjCeeJeªve Jeeo efvecee&Ce Peeuee Huesie®eer meeLe mebHeu³eecegUs keÀeceieejebvee Huesie yeesveme efouee
peeCeej veener Deµeer YetefcekeÀe efiejCeer ceeuekeÀebveer Iesleueer nesleer. lej Huesie yeesveme megª jneJee Deµeer
YetefcekeÀe keÀeceieejeb®eer nesleer. ne He´µve efJekeÀesHeeuee peeT ve³es cnCetve lesLeerue efyeéfìµe
efpeuneefOekeÀeN³eeves ieebOeerpeeRvee ceO³emLeer keÀjC³eemeeþer efJevebleer kesÀueer. DenceoeeyeeoceOeerue efiejCeer
ceeuekeÀ Debyeeueeue meejeYeeF& ieebOeerpeeR®es ®eebieues efce$e nesles. l³eebveer ieebOeerpeeRvee meeyejceleer
DeeÞeceemeeþer DeeefLe&keÀ ceolener kesÀueer nesleer. ieebOeerpeeR®³ee DeeieńeKeelej l³eebveer ns He´keÀjCe
ueJeeoekeÀ[s le[pees[ermeeþer meesHeefJeC³ee®es ceev³e kesÀues. Hejbleg efiejCeer keÀeceieejebveer l³ee ojc³eeve SkeÀ
íesìemee mebHe kesÀuee cnCetve efiejCeer ceeuekeÀebveer ne mecePeeslee veekeÀejuee. efiejCeer ceeuekeÀebveer Huesie
yeesveme®³ee Jeerme ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce keÀeceieejebvee osC³ee®es ceev³e kesÀues. pes keÀeceieej ner jkeÌkeÀce
mJeerkeÀejCeej veenerle l³eebvee keÀeceeJeªve keÀe{tve ìekeÀC³ee®eer OecekeÀer efoueer. ieebOeerpeeR®³ee
meuu³eeJeªve keÀeceieejebveer mebHe HegkeÀejuee. lejermeg×e efiejCeer ceeuekeÀebveer keÀeceieejebkeÀ[s ue#e efoues
veener. µesJeìer ieebOeeRveer mJeleë GHees<eCe megª kesÀues HeefjCeeceer ®eewL³ee efoJeµeer efiejCeer ceeuekeÀebveer ns
He´keÀjCe ueJeeoekeÀ[s meesHeefJeC³ee®eer le³eejer oµe&efJeueer. keÀeceieejebveerner mebHe ceeies Iesleuee. Heg{s
ueJeeoeves keÀeceieejebveer ceeieCeer kesÀuesueer 35% Jee{ cebpegj kesÀueer.
3. Kes[e mel³eeień (1918)
DenceoeyeeoceOeerue mebHe megª Demeleevee®e iegpejeleceOeerue Kes[e efpeu¿eele og<keÀeU He[uee.
lesLeerue efHekesÀ ve<ì Peeu³eeves µeslekeÀjer Jeie& DeeefLe&keÀ mebkeÀìele meeHe[uee. lesLeerue HeefjefmLeleer
Ye³eevekeÀ Demeleeveener efyeéfìµe mejkeÀejves µeslekeÀN³eebJej µeslemeeje osC³eemeeþer mekeÌleer kesÀueer nesleer.
µeslekeÀN³eebveer µeslemeeN³eele megì efceUeJeer cnCetve efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s efJevebleer kesÀueer nesleer. Hejbleg
mejkeÀejves l³eeb®eer oKeue Iesleueer veener. l³eeJesUer ieebOeerpeer Je Yeejle mesJekeÀ meceepee®es meYeemeo
efJeÇueYeeF& Heìsue ³eebveer µeslekeÀN³eeb®eer ®eewkeÀµeer keÀªve l³eeb®eer ceeieCeer ³eesie Demeu³ee®es efyeéfìµe
mejkeÀej®³ee efveoµe&veeme DeeCetve efoues. Hejbleg mejkeÀejves ³ee iees<ìerkeÀ[s ogue&#e kesÀues. DeµeeJesUer
ieebOeerpeer µeslekeÀN³eeb®³ee yeepetves GYes jeefnues. l³eebveer µeslekeÀN³eebvee µeslemeeje Yeª vekeÀe Demee Deeosµe
efouee. Kes[e efpeu¿eeleerue le©Ce JekeÀerue mejoej JeuueYeYeeF& Heìsue Je Fbotueeue ³eeef%ekeÀ ³eebveer ³ee
®eUJeUerle ieebOeerpeeRvee menkeÀe³e& kesÀues. Heg{s efyeéfìµe mejkeÀejves ³ee mel³eeieńe®eer oKeue IesTve
Kes[e ³esLeerue µeslekeÀN³eebvee µeslemeeje osC³eeyeeyele meJeuele efoueer.
168
DeµeeHe´keÀejs efvejefvejeÈ³ee He´µveebJeªve ce. ieebOeeRveer efþkeÀefþkeÀeCeer kesÀuesu³ee mel³eeieńeuee ³eµe
efceUle iesu³eeves l³eeb®³ee YeesJeleer ueeskeÀefHe´³eles®es Jeue³e efvecee&Ce Peeues. l³eecegUs ieebOeerpeeR®es vesle=lJe
HeÝeeJeer þjues .
10.5 DemenkeÀej ®eUJeU
20J³ee µelekeÀe®es ogmejs oµekeÀ ns ke´ÀebeflekeÀejer oµekeÀ cnCetve DeesUKeues peeles. keÀejCe ogmeN³ee
oµekeÀe®³ee megªJeeleeruee®e Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUeruee KeN³ee DeLee&ves veJeer efoµee efceUeueer.
1920 meeueer uees. efìUkeÀeb®³ee ce=l³egveblej efjkeÀeces Peeuesues keÀeBie´sme mebIeìvesleerue cenÊJeHetCe& mLeeve
ieebOeerpeeRkeÀ[s Deeues. p³ee JesUer uees. efìUkeÀeb®ee ce=l³eg Peeuee l³ee®e JesUer ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer
je<ìêr³e HeeleUerJej DemenkeÀej Deeboesueveeuee HeéjbYe Peeuee.
10.5.1 DemenkeÀej ®eUJeUer®eer keÀejCes.

1. Heefnu³ee cene³eg×e®ee HeÝeeJe ë
Heefnu³ee cene³eg×e®³ee ojc³eeve DecesefjkesÀ®es DeO³e#e Jeg[êsefJeumeve ³eebveer mJeb³eefveCe&³ee®es
leÊJe peenerj kesÀues nesles. SJe{s®e veJnW lej ³eg×ele efJepe³e efceUeu³eeme peieeleerue meJe& je<ìêbvee
ueeskeÀµeener®³ee ¢<ìerves megjef#ele yeveJet Demes DeeµJeemeve l³eebveer efoues nesles. cnCetve Yeejleer³e
ueeskeÀebveer ³ee ³eg×ele efyeéfìµeebvee meJeexleesHejer menkeÀe³e& kesÀues nesles. lejerner Yeejleer³eeb®³ee Heojele
keÀenerner He[ues veeener. Yeejleele efyeéfìµeebyeÎue Demeblees<ee®eer ueeì GmeUueer. ³eg×eveblej ®eerve DeeefCe
ceO³e HetJes&leerue keÀener osµeebceO³es je<ì^Jeeoe®ee He´®eej DeeefCe He´meej PeHeeìîeeves Peeuee. Yeejleelener
je<ì^Jeeoe®eer cegUs IeÆ nesT ueeieueer. vescekesÀ ³ee®e JesUer cenelcee ieebOeeRveer Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUeruee SkeÀ veJeerve efoµee efoueer.
2. DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ë
Heefnu³ee cene³eg×ele ueeKees ª. Ke®e& Peeues nesles. efyeéfìµeebveer ³eg× µeðeeðeeb®eer ceesþîee
HećeeCeele efveefce&leer kesÀueer nesleer. ne Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer Yeejleer³e pevelesJejerue keÀj DeekeÀejCeer
Jee{efJeC³eele ³esT ueeieueer. ³egjesHe Hes#ee Yeejleele ceesþîee HećeeCeele ceneieeF& Jee{ueer. Jemlegb®ee
legìJe[e Yeemet ueeieu³eecegUs ogkeÀeveoejebvee HeÀej ceesþîee HećeeCeele veHeÀe efceUle neslee. Demes
Demeleeveemeg×e mejkeÀejves Jemlegb®es YeeJe efveef½ele keÀjC³eekeÀ[s Deefpeyeele ue#e efoues veJnles. cnCetve
pevelesceO³es mejkeÀejefJeª× Demeblees<ee®eer ueeì efvecee&Ce Peeueer. ef[meW.1918 ceO³es cegbyeF&®³ee
efiejC³eebceO³es keÀeceieejebveer mebHe HegkeÀejues. peeves. 1919 He³e¥le 1 ueeKe 25 npeej keÀeceieejebveer ³ee
mebHeele menYeeie Iesleuee. DeveskeÀ YegKesuesu³ee ueeskeÀebveer yeepeej uegìues. lejerner efyeéfìµe mejkeÀej þesme
HeeTues G®euele veJnles.
3. og<keÀeU DeeefCe Huesie ë

1917 meeueer HeeTme ³eesi³e HećeeCeele ve He[u³eecegUs Yeejleer³e ueeskeÀebvee og<keÀeUeuee
meeceesjs peeJes ueeieues. efyeéfìµe mejkeÀejves og<keÀeUie´mle ueeskeÀebvee keÀmeu³eener He´keÀej®es mene³³e kesÀues
veener. ³eele®e Huesie®³ee meeLeerves Je meeLeer®³ee jesieebveer Lewceeve Ieeleues. ³eeceO³es DeveskeÀ ueeskeÀ
ce=l³egcegKeer He[ues. mejkeÀejves Huesie®³ee meeLeer®es efveceg&ueve keÀjC³eemeeþer Hegjsµeer GHee³e ³eespevee kesÀueer
veener cnCetve Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee ceveele efyeéfìµe mejkeÀejyeÎue Demeblees<ee®ee Deiveer Oegcemet ueeieuee.
169
4. cene³eg×emeeþer mewv³e Je mebHeÊeer pecee keÀjC³ee®es OeesjCe ë
mejkeÀejves Heefnu³ee cene³eg×emeeþer mebHeÊeer DeeefCe ue<keÀjele mewv³e Yejleer keÀjC³eemeeþer pes
OeesjCe jeyeefJeues les ®egkeÀer®es nesles. ueeskeÀebkeÀ[tve peyejomleerves mebHeÊeer pecee kesÀueer peele nesleer. lej
ieeJeesieeJeer efHeÀªve peyejomleerves ueeskeÀebvee ue<keÀjele Yejleer kesÀues peele nesles. mejkeÀej®³ee ³ee
OeesjCeecegUs pevelesle Demeblees<e Hemejuee neslee. pesJne cene³eg× mebHeues l³eeJesUer DeveskeÀ Yeejleer³e
DeefOekeÀeN³eebvee l³eeb®³ee HeoeJeªve otj keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs l³eebvee peieCes Deme¿e Peeues. l³eeb®eer
HetCe& Kee$eer Peeueer keÀer, efyeéfìµe mejkeÀej ns HetCe&HeCes mJeeLeea Deens, keÀeceeHegjles ueeskeÀeb®ee JeeHej keÀªve
Iesles. l³eebvee Yeejleer³e pevelesµeer keÀmeuesner osCes-IesCes veener.
5. mejkeÀej®es o[Heµeener OeesjCeë

Jejerue meJe& keÀejCeebcegUs Yeejleele pees efyeéfìµeebefJeª× Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee neslee lees
jepekeÀer³e keÀejCeebcegUs DeeCeKeerve®e Jee{uee. uee@[& ®escmeHeÀ[&®³ee keÀeUele YeejleeceO³es p³ee keÀener
je<ìêr³e ®eUJeUer megª Peeu³ee l³ee keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee lejer ceeiee&ves efyeéfìµe mejkeÀejves o[Hetve
ìekeÀu³ee. He´sme De@keÌì DeeefCe mesef[µeve De@keÌì ³ee keÀe³eÐeeb®³ee ceeO³eceeletve l³eebveer pevelesJej Dev³ee
kesÀuee. yebieeueceO³es lej mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®³ee o[HeµeenercegUs lesLeerue pevelee cesìeketÀìeruee Deeueer
nesleer. Þeerceleer De@veer yeWPeì ³eebvee mejkeÀejves vepejkewÀo kesÀues lej Deueer yebOegb®³ee efJeª× mejkeÀejves
kesÀuesu³ee keÀejJeeF&cegUs pevelesceO³es DeeCeKeerve®e Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee. HebpeeyeceO³es mej cee³ekeÀue
Dees[Jee³ejves meJe& jepekeÀer³e neue®eeueeRvee Hee³eyebo Ieeleuee. l³eeves uees. efìUkeÀ Je efyeefHeve®ebê Heeue
³eebvee HebpeeyeceO³es He´Jesµe veekeÀejuee neslee.
6. jewuesì De@keÌì ë
Yeejleeleerue ke´ÀebeflekeÀejer mebIeìveeb®³ee keÀe³ee&®eer ceeefnleer ieesUe keÀjC³ee®³ee DeeefCe l³eeb®³ee
keÀejJee³eebvee DeeUe IeeueC³ee®³ee GÎsµeeves GHee³e³eespevee meg®eefJeC³eemeeþer efme[ves jewueskeÌì ³ee
v³ee³eeOeerµee®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ meefceleer mLeeHeve keÀjC³ee®ee efveCe&³e 1917 ®³ee DeKesjerme
Yeejle mejkeÀejves Ieesef<ele kesÀuee neslee. SefHeúe 1918 meeueer jewuesì meefceleerves DeeHeuee DenJeeue
efyeéfìµe mejkeÀejuee meeoj kesÀuee. ³ee DenJeeueeleerue efµeHeÀejµeer vegmeej keWÀê mejkeÀejves HesÀye´gJeejer
1919 ceO³es oesve efJeOes³ekesÀ keWÀêer³e efJeOeerceb[UeHeg{s ceeb[ueer. jepeêesne®³ee iegv¿eemeeþer DeìkeÀ
keÀjC³eele Deeuesu³ee J³ekeÌleeRJejerue Keìues ®eeueefJeC³eemeeþer leerve v³ee³eeefOeµeeb®es Keeme v³ee³eHeerþ
mLeeHeve kesÀues peeJes l³ee v³ee³eefHeþele p³egjer Demet ve³esle. ³ee v³ee³eemevee®ee efvekeÀeue Debeflece ceeveuee
peeJee lemes®e mebµeef³ele Fmeceebvee keÀejCe ve meebielee DeìkeÀ keÀjC³ee®ee Je l³eeb®³eeJej Keìuee ve Yejlee
efkeÀleerner efoJeme legªbieele [ebyetve þsJeC³ee®ee DeefOekeÀej mejkeÀejuee DemeeJee Deµee ³ee efJeOes³ekeÀeleerue
oesve lejlegoer nesl³ee. He´Kej efJejesOe nesle Demeleeveener 18 cee®e&uee Deveeefke&ÀkeÀue De@v[
efjJne@u³egµevejer ke´ÀeF&ce De@keÌì (jewuesì DekeÌì) ne keÀe³eoe Heeme kesÀuee.
ne keÀe³eoe Heeme Peeu³eeveblej ieebOeerpeeRveer Yeejlee®ee ieJnve&j pevejue ®escmeHeÀ[& ³eeuee 24
ueeskeÀeb®³ee menîeeb®es efveJesove osTve ³ee keÀe³eÐeeefJeª× DeeEnmekeÀ ue{e keÀjC³ee®ee efveCe&³e keÀUefJeuee.
30 cee®e& 1919 ne DeefKeue Yeejleer³e mel³eeieńe®ee efoJeme þjuee. l³ee efoJeµeer njleeU HeeUtve
GHeJeeme, efve<esOe Demee keÀe³e&ke´Àce þjefJeC³eele Deeuee. Hejbleg meJe& osµeYej ns efveJesove JesUsle ve
Heesn®eu³eeves 30 cee®e& ne efoJeme yeouetve 6 SefHeúe ne efoJeme efveef½ele keÀjC³eele Deeuee. Demes Demeues
lejer ³ee oesvner efoJeµeer meJe& osµeYej ³ee keÀe³eÐeeefJeª× efve<esOe veeWoefJeC³eele Deeuee. efouueerceO³es
mJeeceer Þe×evebo Je nefkeÀce Depeceue Keeve ³eebveer 30 cee®e&uee cees®ee& keÀe{uee l³eeJej efyeéfìµe
170
mejkeÀejves ieesUeryeej kesÀuee. DeveskeÀ ueeskeÀ peKeceer Peeues. HebpeeyeceO³es [e@. mel³eHeeue ³eeb®³ee
vesle=lJeeKeeueer lej cegbyeF&uee ce. ieebOeer Je mejesefpeveer vee³e[t ³eebveer 6 SefHeúeuee mel³eeieńe®es vesle=lJe
kesÀues.
efouueer Je Dece=lemej ³esefLeue ueeskeÀeb®³ee efveceb$eCeeJeªve ieebOeerpeer efouueerkeÀ[s peele
Demeleevee 7 SefHeúeuee l³eebvee ceLegjspeJeU HeeueJeeue mLeevekeÀeJej DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer. veblej
l³eebvee Heesefueme yeboesyemleele cegbyeF&uee HeeþefJeC³eele Deeues. YeejleeceO³es efþkeÀefþkeÀeCeer mel³eeieńeves
efnbmekeÀ ªHe OeejCe kesÀu³eecegUs ieebOeerpeeRveer ne mel³eeień ceeies Iesleuee. Je leerve efoJemeeb®es GHees<eCe
kesÀues.
7. peeefue³eveJeeuee yeeie nl³eekeÀeb[ (13 SefHeúe 1918) ë-
jewuesì De@keÌì efJeª× HebpeeyeceO³es He´®eb[ Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee neslee. HebpeeyeceOeerue
mel³eeień o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer Hebpeeye®ee Fbûepe DeefOekeÀejer peveuej [e³ej ³eeves lesLeerue vesles [e@.
efkeÀ®euet Je [e@. mel³eHeeue ³eebvee DeìkeÀ keÀªve legªbieele [ebyeues HeefjCeeceer l³eeb®eer megìkeÀe JneJeer
cnCetve ueeskeÀebveer cees®ee&®es Dee³eespeve kesÀues nesles. mejkeÀejves ³ee cees®ee&Jej ieesUeryeej kesÀuee. l³eele one
ueeskeÀ þej Peeues. SJe{s®e veJnW lej lesLeerue ueeskeÀebveer ke´ÀesOeerle nesTve mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeme Deeieer
ueeJetve DeveskeÀ Fbie´peebvee þej kesÀues. l³eecegUs pevejue s[e³ejves 12 SefHeúe, 1919 jespeer
meeJe&peefvekeÀ cees®ex, meYee ³eebvee yeboer IeeueCeejs HeÀcee&ve keÀe{ues. efyeéfìµeebveer ³eeJesUer mJeerkeÀejuesu³ee
o[Heµeener®ee keÀUme cnCepes peeefue³eveJeeuee yeeiesleerue nl³eebkeÀeb[ nes³e. keÀeUs keÀe³eos Je
efyeéfìµeeb®³ee o[Heµeener®ee efve<esOe keÀjC³eemeeþer 13 SefHeúe, 1919 jespeer Dece=lemej ³esLeerue
peeefue³eveJeeuee yeeiesle SkeÀ meYee yeesueefJeC³eele Deeueer nesleer. ³ee efoJeµeer JewµeeKeer Demeu³eecegUs
µespeej®³ee Kes[sieeJeeleerue DeveskeÀ ueeskeÀ JewµeeKeer GlmeJeele menYeeieer nesC³eemeeþer yeeiesle Deeues nesles.
lemes®e DeveskeÀ Je=× ðeer -Heg©<e, ueneve cegues yeeiesle efHeÀjC³eeme Deeueer nesleer. ³ee yeeiesuee ®eejner
yeepegbveer He´JesµeÜej nesles. efve<esOee®³ee ³ee meYesuee 20 npeej ueeskeÀ GHeefmLele nesles. ns Heentve efyeéfìµe
DeefOekeÀejer pevejue [e³ej ³ee®ee jeie DeveeJej Peeuee. yeeies®es leerve oej yebo keÀ©ve ®eewL³ee
He´JesµeÜejeJej iee[îee GY³ee keÀªve, keÀesCeleerner HetJe&met®evee ve oslee efveëµeðe peceeJeeJej ieesUeryeej
keÀjC³ee®ee Deeosµe efouee. ³ee ieesUeryeejele mejkeÀejer Deboepeevegmeej 400 ueeskeÀ þej Peeues. lej
npeejes ueeskeÀ peKeceer Peeues Fbie´peebveer ³ee ke=Àleerves DeeHeu³ee HeeµeJeer µekeÌleer®es peCet Heóµe&ve®e
Ie[efJeues. efyeéfìµeebveer pevejue [e³ejuee efµe#ee ve keÀjlee veeskeÀjerle ye{leer efoueer.
8. nbìj keÀefceµeve ë
Deceeveg<e peeefue³eveJeeuee yeeie nl³eekeÀeb[e®eer yeeleceer osµeYej JeeN³eemeejKeer Hemejueer.
efyeéfìµe mejkeÀejefJeª× meJe& osµeYej Demeblees<ee®eer ueeì efvecee&Ce Peeueer. Yeejleer³e pevelee Je
keÀeBie´smeves ³ee Ieìves®eer ®eewkeÀµeer keÀjeJeer Deµeer ceeieCeer mejkeÀejkeÀ[s kesÀueer. cee$e mejkeÀejves l³eekeÀ[s
ogue&#e kesÀues. jefJebêveeLe ìeieesjebmeejK³ee meeefnl³ekeÀeves mejkeÀejves efouesu³ee mej ³ee HeoJeer®ee l³eeie
keÀªve ie. pe. uee nl³eekeÀeb[e®³ee efve<esOee®es He$e HeeþefJeues. DeKesj ³ee He´keÀjCee®eer ®eewkeÀµeer
keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves DeekeÌìes, 1919 meeueer uee@[& nbìj ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer mene
meom³eeb®eer SkeÀ meefceleer efve³egkeÌle kesÀueer. l³eeHewkeÀer leerve meom³e Yeejleer³e nesles. l³eeDeieesoj petve,
1919 meeueer keÀeBie´smeves ³ee He´keÀjCee®eer ®eewkeÀµeer keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer vesceueer nesleer. l³eeceO³es
ceesleerueeue vesnª, ef®eÊejbpeveoeme, Deyyeeme le³³eyepeer, Hegpeuegue nkeÀ, ye@. pe³ekeÀj, ceesnveoeme
ieebOeer ³eeb®ee meceeJesµe neslee. ³ee meefceleerves 600 ueeskeÀeb®³ee peyeev³ee IesTve pevejue [e³ejuee
171
meJe&mJeer peyeeyeoej þjJetve l³eeb®³eeJej Keìuee YejC³ee®eer ceeieCeer mejkeÀejuee kesÀueer. HeCe mejkeÀejves
³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues.
nbìj keÀefceµeveves 26 ces, 1920 meeueer DeeHeuee DenJeeue efyeéfìµe mejkeÀejuee meeoj
kesÀuee. l³eeDeieesoj mejkeÀejves ceeHeÀer®ee keÀe³eoe Heeme keÀªve peeefue³eveJeeuee yeeie nl³eekeÀeb[eµeer
mebyebefOele DemeCeeN³ee oes<eer DeefOekeÀeN³eebvee ceeHeÀer efoueer. Hejbleg l³eeDeieesoj l³ee®ee HeÀej ceesþe melkeÀej
keÀjC³eele Deeuee neslee. ³eeJeªve efyeéfìµeeb®eer o[Heµeener Je=Êeer Je meeceép³eJeeoer DejsjeJeer efometve
Deeueer. mel³eeieńe®³ee keÀeUele Yeejleer³e vesl³eebvee Del³eble cenÊJee®eer Je meceeOeevekeÀejkeÀ cnCepes l³ee
keÀeUele efvecee&Ce Peeuesues efnbot-cegefmuece SskeÌ³e nes³e. efyeéfìµeeb®es ueeþer nuues, ieesUeryeej, legªbieJeeme,
F. Del³ee®eejeefJeª× les KeebÐeeuee Keeboe ueeJetve meeceesjs iesues nesles. efyeéfìµeebefJeª×®³ee ue{îeele ns
SskeÌ³e yentceesue þjCeej ns GIe[®e nesles. l³ee¢<ìerves 1918-19 ceO³es GodYeJeuesuee efKeueeHeÀleer®ee
He´µve ieebOeerpeeRvee Del³eble cenÊJee®ee Jeeìuee.
9. efKeueeHeÀle ®eUJeU ë
1914 meeueer megª Peeuesu³ee Heefnu³ee cene³eg×ele legke&ÀmLeeveves Fbiueb[®³ee efJejesOeele
pece&veer®³ee yeepetves ³eg×ele Yeeie Iesleuee neslee legke&ÀmLeeve®³ee meceéìeuee peieeleerue meJe& cegmeueceeve
DeeHeuee Oece&iegª eEkeÀJee KeefueHeÀe ceevele nesles. l³eecegUs ³ee ³eg× keÀeUelener KeefueHeÀe®³ee
DeefOekeÀejebvee eEkeÀJee ieeoeruee OekeÌkeÀe ueeiet ve³es Deµeer cegefmueceeb®eer F®íe nesleer. Heefnu³ee cene³eg×ele
Yeejleeleerue cegefmueceeb®es menkeÀe³e& Iesleevee legke&ÀmLeeve®³ee meeceép³ee®es efJeYeepeve keÀjCeej veener Demes
efyeéfìµeebveer DeeµJeemeve efoues nesles. Hejbleg veblej les DeeµJeemeve l³eebveer HeeUues veener. l³eebveer
legke&ÀmLeeve®³ee meeceép³ee®es efJeIeìve kesÀues. HeefjCeeceer Yeejleer³e cegefmueceebceO³es efyeéfìµeebefJejesOeer
Demeblees<ee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues. legke&ÀmLeeveeleerue KeefueHeÀe®eer meÊee Hegvne efceUJetve osC³eemeeþer
Yeejleer³e cegefmueceebveer efKeueeHeÀle ®eUJeU megª kesÀueer. JeemleefJekeÀ Heenlee Yeejleer³e cegefmueceeb®ee
keÀenerner mebyebOe vemeleevee ner ®eUJeU megª keÀjC³eele Deeueer. cenelcee ieebOeer ns eEnot - cegefmuece
SskeÌ³ee®es HegjmkeÀlex nesles. efKeueeHeÀle ®eUJeUer®³ee efveefceÊeeves Yeejleer³e cegefmueceebceO³es pees Demeblees<e
efvecee&Ce Peeuee Deens. l³ee®ee HeÀe³eoe IesTve efnbot-cegefmueceebvee ³ee je<ìêr³e ®eUJeUerle SkeÀ$e DeeCeeJes
Deµeer ce. ieebOeeRpeeR®eer YetefcekeÀe nesleer. l³eecegUs l³eebveer cegefmueceebveer megª kesÀuesu³ee efKeueeHeÀle
®eUJeUeruee DeeHeuee mebHetCe& HeeþeRyee peenerj kesÀuee. l³eecegUs DeveskeÀ cegefmuece vesles keÀeBie´smepeJeU
Deeues.
10. cee@ìsi³eg-®escmeHeÀ[& keÀe³eÐeecegUs Demeblees<eë

efyeéfìµe mejkeÀejves 1919 uee cee@ìHeÀ[& megOeejCee keÀe³eÐeeÜejs Yeejleer³eebvee jepekeÀer³e
nkeÌkeÀ efoues. Hejbleg ³ee keÀe³eÐeeves Yećeefvejeµee kesÀueer. efÜoue jep³eHe×leer efvecee&Ce keÀªve peyeeyeoej
jep³eHe×leer osC³ee®es Ieesef<ele kesÀues. Hejbleg He´l³e#eele ³ee®e megOeejCee efouesu³ee veJnl³ee®e. lees HeÀkeÌle
osKeeJee neslee. De@veer yesPebì Je uees. efìUkeÀebveer ³ee keÀe³eÐeeJej efìkeÀeðe mees[ues.
Jejerue meJe& keÀejCeebcegUs Yeejleele efyeéfìµe mejkeÀej yeÎue Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee neslee.
cnCetve®e efyeéfìµe mejkeÀejuee efþkeÀeC³eeJej DeeCeC³eemeeþer ce. ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU megª
kesÀueer.
172
10.5.2 DemenkeÀej ®eUJeUer®ee þjeJe Je keÀe³e&ke´Àce ë
DemenkeÀeje®ee peenerjveecee (10 cee®e&, 1920)
ce. ieebOeerpeeRveer 10 cee®e&, 1920 jespeer DemenkeÀeje®ee Heefnuee peenerjveecee Heéfme×
kesÀuee. ``Deelee efyeéfìµeebefJejesOeele ne SkeÀ®e ceeie& DeeHeCeeme GHeueyOe Deens. pesJne menkeÀejecegUs
DeOeëHeele Je DeHeceeve nesle Demelees. eEkeÀJee DeeHeu³ee Oeeefce&keÀ YeeJeveebvee OekeÌkeÀe efouee peelees. lesJne
DemenkeÀej ns DeeHeues keÀle&J³e yeveles. mJeb³eHe´sefjle DemenkeÀej ner®e peveles®³ee YeeJeves®eer Je
Demeblees<ee®eer keÀmeesìer Demeles. DemenkeÀeje®³ee ceeiee&Jejerue He´l³eskeÀ HeeTue Del³eble efJe®eejHetJe&keÀ
ìekeÀeJes ueeieles. Del³eble He´Kej JeeleeJejCeelener DeeHeuee Deelcemeb³ece keÀe³ece jeneJee ³eemeeþer DeeHeCe
meeJekeÀeµe Heíeleer kesÀueer Heeefnpes.'' Demes DeeJeenve keÀªve ce. ieebOeeRveer DemenkeÀeje®ee mebHetCe&
keÀe³e&ke´Àce ³eeceO³es ceeb[uee.
2. keÀuekeÀÊee DeefOeJesµeve (4 meHìWyej, 1920)
je<ìêr³e keÀeBie´sme®es Keeme DeefOeJesµeve 4 meHìWyej, 1920 jespeer ueeuee uepeHeleje³e ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer keÀuekeÀÊee ³esLes Yejues. ³ee DeefOeJesµeveele ce. ieebOeeRveer DeeHeu³ee DemenkeÀej
®eUJeUer®³ee keÀe³e&ke´Àcee®ee DeejeKe[e keÀeBie´sme meom³eebHeg{s ceeb[uee. ceesleerueeue vesnª,
ef®eÊejbpeveoeme, efyeefHeve®ebê Heeue, cenbceo Deueer peervee, ueeuee uepeHeleje³e, De@veer yeWPeì F.
vesl³eebveer ieebOeerpeeR®³ee keÀe³e&ke´ÀceeJej Dee#esHe Iesleuee. lejerner keÀeBie´sme meom³eebveer l³eeb®ee keÀe³e&ke´Àce
yengceleeves cebpetj kesÀuee.
3. veeieHetj DeefOekesµeve (8 ef[meWyej, 1920)

keÀuekeÀÊee DeefOeJesµeveeveblej ieebOeerpeeRveer mebHetCe& Yeejle osµee®ee oewje keÀªve DemenkeÀej
keÀe³e&ke´Àcee®ee He´meej kesÀuee. l³eebveer efvejeµe DeeefCe nleeµe Peeuesu³ee pevelesceO³es veJeerve ®ewlev³e efvecee&Ce
kesÀues. ef[me., 1920 ceO³es je<ìêr³e keÀeBie´sme®es Jeeef<e&keÀ DeefOeJesµeve veeieHetj ³ee efþkeÀeCeer Yejues. ³ee
DeefOeJesµeveele ueeuee uepeHeleje³e, ceesleerueeue vesnª Je osµe yebOet oeme ³ee ieebOeerHeéfCele DemenkeÀej
keÀe³e&ke´Àcee®³ee keÀener DeeIee[er®³ee efJejesOekeÀebveer ³ee keÀe³e&ke´Àcee®es meceLe&ve kesÀues. ef®eÊejbpeveoeme
³eebveer®e DemenkeÀeje®ee cegK³e þjeJe ceeb[uee. lej De@veer yesPebì, Hebef[le ceoveceesnve ceeueJeer³e,
oeoemeensye KeesHe[x Je peervee ³eebveer DeeHeuee efJejesOe keÀe³ece þsJeuee. l³ee®eHećeeCes keÀeBie´sme®³ee O³es³e,
OeesjCeelener yeoue Peeuee. ³eesi³e DeeefCe µeebleles®³ee ceeiee&ves Yeejleeuee mJejep³e HeéHle keÀªve osCes ns
keÀeBie´sme®es O³es³e yeveues. [e@. HeÆeYeer meerleejcew³³ee ³eeb®³ee celes veeieHetj DeefOeJesµeveeHeemetve Yeejleer³e
FeflenemeeceO³es SkeÀe veJeerve ³egieeuee HeéjbYe Peeuee. ³eecegUs osµeeueee SkeÀ veJeerve keÀe³e&ke´Àce Je
Deeboesuevee®eer efoµee efceUeueer. DemenkeÀej ®eUJeUerves osµeele SkeÀ DeYetleHetJe& Glmeen efvecee&Ce kesÀuee.
4. DemenkeÀej ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce

ieebOeerpeeRveer keÀeBie´smeHeg{s ceeb[uesu³ee DemenkeÀej ®eUJeUer®es mJeªHe oesve He´keÀej®es nesles.
Heefnues efJeOee³ekeÀ lej ogmejs vekeÀejelcekeÀ nesles keÀuekeÀÊee Je veeieHetj DeefOeJesµeele keÀeBie´smeves pees
DemenkeÀej ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce Heeme kesÀuee neslee l³eevegmeej ³ee keÀe³e&ke´Àcee®es mJeªHe Heg{erueHećeeCes
nesles.
De. efJeOee³ekeÀ mJeªHe

1. mJeosµeer ®eUJeUeruee HeéOeev³e osCes efJeµes<eleë neleceeieeuee GÊespeve osCes.
2. ceÐeHeeve efve<esOe Je peeleerHe´Les®es efvecet&ueve keÀjCes.
173
3. eEnot - cegefmuece SskeÌ³e efvecee&Ce keÀjCes.
4. Yeeb[Celebìs mees[efJeC³eemeeþer Heb®ee³eleer®eer mLeeHevee keÀjCes.
5. uees. efìUkeÀeb®³ee mce=leerefHe´l³eLe& SkeÀ keÀesìer ªHe³eeb®ee efveOeer mJejep³e HebÀ[ cnCetve ieesUe keÀjCes.
5. ueeskeÀebvee ®ejKee ®eeueefJeC³ee®es efµe#eCe osTve l³eebveer keÀeleuesu³ee meglee®es®es keÀHe[s JeeHejC³eeme
He´Je=Êe keÀjCes F.
6.jeäêr³e Mew#eefCekeÀ mebmLee mLeeHeve keÀjCes.
ye. mebIe<ee&lcekeÀ mJeªHe

1. keÀe³eosceb[UeJej Je mejkeÀejer v³ee³eeue³eeJej yeefn<keÀej ìekeÀCes.
2. meJe& HejkeÀer³e ceeueeJej yeefn<keÀej ìekeÀCes.
3. mejkeÀejer Je µeemekeÀer³e DevegoeveeJej ®eeueCeeN³ee efµe#eCe mebmLeebJej yeefn<keÀej ìekeÀCes.
4. keÀesCeleener keÀj efyeéfìµe mejkeÀejuee ve osCes.
5. mejkeÀejer veeskeÀN³eeb®ee jepeerveecee osCes.
6. efyeéfìµe mejkeÀejves yeneue kesÀuesu³ee HeoJ³ee Je GHeeO³eeb®ee l³eeie keÀjCes. F.
10.5.3 DemenkeÀej ®eUJeUer®eer Jeeì®eeue

ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer 1921 meeueer DemenkeÀej ®eUJeU megª Peeueer ³ee ®eUJeUerle
ieebOeerpeeRveer ``Deefnbmee'' ³ee lelJeeJej peesj efouee. meJe&He´Lece mJeleë l³eebveer efyeéfìµeebveer efouesu³ee
kewÀmej-S-eEno ³ee HeoJeer®ee l³eeie kesÀuee. ®eUJeU megª neslee®e DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥veer mejkeÀejer
µeeUebceOetve DeeHeueer veeJes keÀe{tve je<ìêr³e mebmLeeb®³ee µeeUsle oeKeue kesÀueer. µeskeÀ[es ueeskeÀebveer
DeeHeu³ee HeoJ³eeb®ee l³eeie kesÀuee. npeejes JekeÀerueebveer DeeHeueer JekeÀerueer mees[tve efoueer. ³ee ceO³es
yebieeueceOeerue ef®eÊejbpeveoeme, GÊej Heósµeeleerue Hebef[le ceesleerueeue vesnª l³eeb®ee cegueiee
peJeenjueeue vesnª, HebpeeyeceOeerue ueeuee uepeHeleje³e, iegpejeleceOeerue JeuueYeYeeF& Heìsue DeeefCe
efJeÇueYeeF& Heìsue, HegC³eeceOeerue vejefmebn ef®ebleeceCeer kesÀUkeÀj, ceO³e Heébleeleerue [e@. cegbpes DeeefCe
DeY³ebkeÀj, efyenejceOeerue [e@. jepeWê He´meeo DeeefCe ceêemeceO³es jepeieesHeeuee®eejer, mel³ecetleea DeeefCe
efì. He´keÀeµeve ³eeb®ee meceeJesµe neslees. ³ee ®eUJeUeRle cegefmuece vesl³eebveer meg×e meke´Àer³e menYeeie
Iesleuee. ³eeceO³es DeueeryebOet cnCepes ceewueevee cebgnceo Deueer, DeeefCe µeewkeÀle Deueer, [e@. Devmeejer,
Deyogue keÀueece DeePeeo F. HećegKe nesles. Deueerie{ cegefmuece efJeÐeeHeerþ, iegpejele, efyenej DeeefCe
keÀeµeer efJeÐeeHeerþs yebieeueceOeerue je<ìêr³e efJeµJeefJeÐeeue³e, efìUkeÀ ceneefJeÐeeue³e F. HećegKe je<ìêr³e
efµe#eCe mebmLeebner mLeeHeve kesÀu³ee iesu³ee. HejkeÀer³e keÀHe[îeebJej yeefn<keÀej ìeketÀve ueeskeÀebveer
®ejK³eeJej megle keÀeleC³eeme megªJeele kesÀueer. ceeokeÀ HeoeLee¥efJeª× Deeboesueve Peeues. l³eecegUs
mejkeÀejves HeÀej ceesþîee HećeeCeele DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve Peeues.
HesÀye´gJeejer 1921 ceO³es efyeéfìµe ³egJejepe efHe´vme Dee@HeÀ Jesume ³ee®es Yeejleele Deeieceve Peeues.
ce. ieebOeerpeeR®³ee DemenkeÀej ®eUJeUercegUs Yeejleeleerue JeeleeJejCe Deµeeble nesles. l³eecegUs Yeejleele
He´l³eskeÀ efþkeÀeCeer l³ee®es mJeeiele njleeUeves Peeues. 17 veesJns, 1921 jespeer ³egJejepe cegbyeF&le
Deeuee. l³ee efþkeÀeCeer meg×e l³ee®es mJeeiele njleeUeves®e Peeues. cnCetve®e SkeÀe uesKekeÀeves Demes cnìues
Deens keÀer, `èfyeéfìµe jepeHeg$e p³ee p³ee efþkeÀeCeer iesuee l³ee®es mJeeiele efvece&veg<³e µenjebveer kesÀues.
DeveskeÀ HejkeÀer³e ueeskeÀebvee l³ee efoJeµeer GHeJeeme HeeUeJee ueeieuee keÀejCe ne@ìsue ceOeerue keÀeceieej
meg×e njleeUeceO³es menYeeieer Peeues nesles.'' DeµeeHe´keÀejs efoJemeWefoJeme efmLeleer iebYeerj yevele ®eeueueer
nesleer. keÀeBie´sme DeeefCe mejkeÀejceOeerue yeesueCeer ieebOeerpeer DeeHeu³ee cegÐeeuee ef®ekeÀìtve jeefnu³eecegUs
174
³eµemJeer nesT µekeÀueer veenerle. l³ee®e ojc³eeve efyeéfìµeebveer DeueeryebOegvee DeìkeÀ kesÀueer. ieebOeerpeeRveer
l³eeJesUer efyeéfìµeebvee mHe<ìHeCes meebefieleues keÀer, peesHe³e¥le DeueeryebOegb®eer megìkeÀe kesÀueer peele veener
leesHe³e¥le DemenkeÀej ®eUJeU yebo keÀjC³ee®ee He´µve®e ³esle veener.
DemenkeÀej ®eUJeUer®ee HewÀueeJe osµeeleerue meJe& Yeeieele Peeuee neslee. DemenkeÀej ®eUJeUerves
Gie´ ªHe OeejCe kesÀues nesles. Deemeece yebieeueceOeerue jsuJes keÀeceieejebveer mebHe kesÀuee neslee. efceoveeHetj
³esLes keÀjyeboer Deeboesueve ®eeuet nesles. oef#eCe Yeejleeleerue ceeueeyeej ceOeerue ceesHeuee µeslekeÀN³eebveer
GþeJe kesÀuee neslee. jepemLeeveeleerue µeslekeÀN³eebveer Je YeìkeÌ³ee peceeleeRveer DeeHeues peerJeveceeve
megOeejC³eemeeþer He´³elve kesÀues. Ye´<ì cenbleeb®³ee neletve iegªÜeje®es efve³eb$eCe keÀe{tve IesC³eemeeþer
DekeÀeueer ouee®eer ®eUJeU megª Peeueer nesleer. ³ee®e ojc³eeve je<ìêr³e keÀeBie´sme mJe³ebmesJekeÀeb®es HeLekeÀ
SkeÀ HeÝeeJeer Heesueerme oue cnCetve Heg{s Deeues. ieCeJesµeOeejer mJe³ebmesJekeÀ efµemleye× meb®eueve keÀjerle
Demeu³ee®es Heentve mejkeÀejuee Deevebo nesCes µekeÌ³e®e veJnles. meeceép³eJeeoer Jele&ceeveHe$e
``mìsìmece@ve'' DeeefCe ``Fbefiueµece@ve'' Deesj[tve meebiele nesles keÀer, keÀuekeÀÊ³eeJej mJe³ebmesJekeÀebveer
leeyee Iesleuee Deens. DeeefCe lesLeerue mejkeÀej ve<ì Peeues Deens. lesJne mJe³ebmesJekeÀebJej leelkeÀeU
keÀejJeeF& keÀjeJeer, Deµeer ³ee Jele&ceeveHe$eeb®eer ceeieCeer nesleer. l³eecegUs mejkeÀejves HetCe& leekeÀoerves
je<ìêr³e keÀeBie´sme mJe³ebmesJekeÀeb®es HeLekeÀ ve<ì kesÀues. ³ee HeLekeÀeuee efyeéfìµe mejkeÀejves yeskeÀe³eosµeerj
cnCetve peenerj kesÀues. SJe{s®e veJns lej npeejes mJe³ebmesJekeÀebvee kewÀo kesÀues.
ef[meWyej DeKesj He³e¥le ieebOeerpeer mees[tve meJe& keÀeBie´sme®³ee HećegKe vesl³eebvee mejkeÀejves
legªbieele [ebyetve þsJeues. nesles. legªbieeleerue ueeskeÀeb®eer mebK³ee 20,000 Jej iesueer nesleer. leer®e
mebK³ee Heg{®³ee Je<eea 30,000 Jej iesueer. l³eecegUs leg©bie leg[bgye Yeªve iesues. Hejbleg ³ee®ee keÀesCeleener
og<HeefjCeece ®eUJeUerJej Peeuee veener. Gueì pevelesceO³es Glmeene®es JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeu³eeves
mejkeÀej De[®eCeerle meeHe[ues nesles. Fbie´peebvee Demes Jeeìle nesles keÀer, meeJe&peefvekeÀ efJeêesne®ee ne
Deepeej µenjeletve Kes[îeeHe³e¥le He´meejerle Peeuee lej Yeejleeleerue Fbie´peeb®es jep³e keÀesCeermeg×e Jee®eJet
µekeÀCeej veener.
10.5.4 ®eewjer®eewje nl³eekeÀeb[ Je DemenkeÀej ®eUJeUer®eer meceeHleer ë

DemenkeÀej ®eUJeUerletve efvecee&Ce Peeuesu³ee HeefjefmLeleerJej efJe®eejefJeefvece³e keÀjC³eemeeþer
ef[meW., 1921 ceO³es Denceoeyeeo ³esLes je<ìêr³e keÀeBie´sme®es DeefOeJesµeve Yejues. ³ee DeefOeJesµeveele
DenmekeÀej ®eUJeU leerJe´ keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee. SJe{s®e veJnW lej ³ee DeefOeJesµeveele
meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª keÀjC³eeme keÀeBie´smeves ceev³elee efoueer. mejkeÀejves veeiejer
mJeeleb$³eeJej®es efveye¥Oe ceeies Iesleues veenerle Je jepekeÀer³e yeboeR®eer megìkeÀe kesÀueer veener lej DeeHeu³eeuee
meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU megª keÀjCes Yeeie He[sue Deµee DeLee&®es SkeÀ He$e ieebOeerpeeRveer JneF&meje@³e
efj[eRie ³eebvee efuenues. Hejbleg JneF&meje@³eves ³ee He$ee®eer oKeue ve Iesleu³eecegUs ieebOeerpeeRveer megjle
efpeu¿eeleerue yee[exueer leeuegkeÌ³eele meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª nesF&ue Deµeer Iees<eCee
kesÀueer. Hejbleg ogozJeeves yee[exueer Deeboesueve mene Je<ex mLeefiele keÀjeJes ueeieues. keÀejCe ieesjKeHetj
efpeu¿eeleerue ®eewjer®eewje ³ee efþkeÀeCeer 5 HesÀye´gJeejer, 1922 jespeer SkeÀ ogIe&ìvee Ie[ueer. lesLeerue
pevelesves Heesefuemeeb®³ee Del³ee®eejeuee kebÀìeUtve Heesefueme mìsµeveuee Deeie ueeJeueer. ³ee Deeieerle SkeÀ
Heesefueme DeefOekeÀejer Je 22 Heesefueme efµeHeeF& ce=l³egcegKeer He[ues. ner yeeleceer ieebOeerpeeRvee mecepelee®e
l³eebvee HeÀej ogëKe Peeues. l³ee®eHećeeCes ³ee IeìvesDeieesoj keÀener efþkeÀeCeer meg×e keÀener obieueer Ie[tve
Deeu³ee nesl³ee. l³eecegUs ieebOeerpeeRvee Demes Jeeìt ueeieues keÀer, DemenkeÀej ®eUJeUerves Deelee efnbmeelcekeÀ
175
ªHe OeejCe kesÀues Deens. l³eecegUs l³eebveer ®eUJeU mLeefiele keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee yee[exueer ³esLes
Peeuesu³ee keÀeBie´sme keÀe³e&keÀejer meefceleer®³ee yewþkeÀerle ®eUJeU mLeefiele keÀjC³ee®³ee He´mleeJeeJej efJe®eej
Peeuee. µesJeìer ³ee efveCe&³eeuee keÀeBie´sme keÀe³e&keÀejer meefceleerves ceev³elee efoueer. 12 HesÀye´gJeejer, 1922
uee ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU mLeefiele kesÀueer. ³ee efveCe&³eecegUs l³eeb®³eeJej ceesþîee HećeeCeele
efìkeÀe Peeueer.
10.5.5 ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU ceeies keÀe Iesleueer?

ieebOeerpeeRveer DemenkeÀej ®eUJeU mLeefiele kesÀu³eecegUs pevelesuee HeÀej JeeF&ì Jeeìues.
legªbieeceO³es DemeCeejs ceesleerueeue vesnª Je ueeuee uepeHeleje³e ³eebveer meg×e ieebOeerpeeR®eer efveboe kesÀueer.
megYee<e®ebê yeesme ³eebveer Demes efuenues Deens keÀer, ``Deecner DeeHeueer efmLeleer FlekeÀer cepeyetle kesÀueer nesleer
DeeefCe He´l³eskeÀ #es$eele Deecner FlekesÀ Heg{s ®eeueuees neslees vescekesÀ ³ee®e JesUer je<ìêr³e mebIe<e& LeebyeefJeCes
KesopevekeÀ nesles.'' ieebOeerpeeRveer ®eUJeU mLeefiele kesÀu³eecegUs ieebOeerpeeR®es Deveg³ee³eer meg×e l³eeb®³ee
efJejesOeele iesues nesles. ieebOeerpeeRveer ner ®eUJeU keÀe mLeefiele kesÀueer l³ee®eer DeveskeÀ keÀejCes nesleer.
DemenkeÀej ®eUJeUerle menYeeieer Demeuesu³ee meJe& HećegKe vesl³eebvee efyeéfìµeebveer legªbieele [ebyeues nesles.
l³eecegUs peveles®es vesle=lJe keÀjC³eeme keÀesCeerner veslee veJnlee. vesl³eeb®³ee DevegHeefmLeleerle pevelesuee
ceeie&ke´ÀceCe keÀjCes DeJeIe[ Peeues nesles. HeefjCeeceer l³eeb®³eele efnbmeelcekeÀ He´Je=Êeer®ee efµejkeÀeJe Peeuee
neslee. peveleskeÀ[tve eEnmeelcekeÀ keÀejJee³ee Ie[tve Deeu³ee Demel³ee lej mejkeÀejves o[Heµeener®³ee
ceeiee&ves ner ®eUJeU cees[tve keÀe{ueer Demeleer. lemes Ie[ues Demeles lej pevelesceO³es Yeerleer®es JeeleeJejCe
efvecee&Ce Peeues Demeles. DeeefCe YeefJe<³eele pevelee keÀOeerner Deµee ®eUJeUermeeþer le³eej Peeueer vemeleer.
cnCetve®e ieebOeerpeeRveer ner ®eUJeU ceeies Iesleueer. ®eUJeU mLeefiele Peeu³eeveblej mejkeÀejves ieebOeerpeeRvee
kewÀo keÀªve l³eeb®³eeJej jepeêesne®ee Keìuee ®eeueefJeuee. l³eebvee mene Je<ee&®eer efµe#ee Peeueer.
10.5.6 DemenkeÀej ®eUJeUer®es cenÊJe

®eewjer®eewje ³esLes Ie[uesu³ee IeìvescegUs DemenkeÀej ®eUJeU mLeefiele keÀjC³eele Deeueer.
l³eecegUs ³ee ®eUJeUer®es Gefodo<ì meHeÀue nesT µekeÀues veener ns Kejs Demeues lejer ner ®eUJeU
HetCe&HeCes DeHe³eµeer þjueer Demesner cnCelee ³esCeej veener. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeele
peer Deeboesueves Peeueer l³eeceO³es ³ee ®eUJeUeruee SkeÀ cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. keÀejCe Yeejlee®³ee
mJeeleb$³e ®eUJeUeruee SkeÀ JesieUer efoµee osC³ee®es keÀece ³ee DemenkeÀej ®eUJeUerves kesÀues Deens keÀejCe
-
1. DemenkeÀej ®eUJeUerves Yeejleer³e mJeeleb$³e mebieéceeuee peveDeeboesuevee®es mJeªHe HeéHle keÀªve

efoues. Yeejlee®³ee Feflenemeele DemenkeÀej ®eUJeUer®³ee efveefceÊeeves meJe&He´Lece meJe&meeceev³e pevelee
ceesþîee mebKesves mJeeleb$³e Deeboesueveele menYeeieer Peeueer.
2. DemenkeÀej ®eUJeUerves Yeejleer³e pevelesuee efveYe&³e yeveefJeues. l³eebvee efyeéfìµeeb®³ee o[µeeneryeÎue

eEkeÀJee leg©bieeefJe<e³eer keÀmeueerner Yeerleer jeefnueer veener. ³ee ®eUJeUerle peJeU-peJeU 30,000 ueeskeÀ
leg©bieele iesues nesles. l³eebvee efyeéfìµe µeemeveeyeÎue keÀmeuesner Ye³e jeefnues veener.
3. DemenkeÀej ®eUJeUercegUs ueeskeÀebvee efyeéfìµe mejkeÀej efJeª× ue{C³eemeeþer mel³eeień Je

DemenkeÀej ns oesve veJeerve ceeie& efceUeues. l³eecegUs ³ee ®eUJeUerle pevelee ceveeHeemetve Je yengmebK³esves
meeceerue Peeueer. pevelesceO³es je<ì^Jeeoe®eer YeeJevee ³ee ®eUJeUerves efvecee&Ce kesÀueer.
176
4. DemenkeÀej ®eUJeUercegUs keÀeBie´sme®³ee mJeªHeeceO³es HeefjJele&ve Peeues megªJeeleeruee keÀeBie´sme ner

HeÀkeÌle megefµeef#ele Je G®®eYet´ ueeskeÀeb®eer mebIeìvee nesleer. Yeejleele yengmebmLesves DemeCeeje efvej#ej
keÀeceieej Jeie&, µeslekeÀjer Jeie& meJe& meeceev³e pevelee keÀeBie´smeHeemetve otj nesleer. Hejbleg DemenkeÀej
®eUJeUercegUs leer keÀeBie´sme peJeU Deeueer Je keÀeBie´sme cnCepes Yeejleer³e peveles®eer HeéefleefveefOekeÀ mebIeìvee
Demes efle®es mJeªHe Peeues.
5. DemenkeÀej ®eUJeUercegUs ieebOeerpeer ns meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®es vesles cnCetve Heg{s Deeues. SJe{s®e veJns
lej yeg×erpeerJeer Jeiee&ves meg×e ieebOeerpeeR®es vesle=lJe ceev³e kesÀues.
6. DemenkeÀej ®eUJeUercegUs efyeéfìµe mejkeÀej keÀcepeesj nesle iesues. l³ee®eHećeeCes ³ee ®eUJeUercegUs
Yeejleer³e pevelesceO³es mJeosµeer JemlegbyeÎue DeeJe[ efvecee&Ce Peeueer HeefjCeeceer HejkeÀer³e ceeueebJej
yeefn<keÀej ìekeÀC³eele Deeuee. mJeosµeer Jemlegb®ee JeeHej ceesþîee HećeeCeele kesÀuee peeT ueeieuee.
1. ce. ieebOeerpeer®³ee 1920-22 ceOeerue DemenkeÀej ®eUJeUer®ee Lees[keÌ³eele Kegueemee keÀje.
10.6 meejebµe
jepekeÀer³e ef#eleerpeeJej ce. ieebOeerb®ee Go³e Peeuee. l³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer Yeejleer³e je<ìêr³e
®eUJeU efJekeÀeme HeeJet ueeieueer. osµee®³ee mJeeleb$³eHeéHleermeeþer ce. ieebOeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer leerve
ceesþer peveDeeboesueves Peeueer. DemenkeÀej Deeboesueve ns l³eeceOeerue Heefnues Deeboesueve nes³e.
peeefue³eveJeeuee yeeiesleerue nl³eekeÀeb[, Hebpeeyeele ue<keÀjer keÀe³eÐee®³ee Debceueele Ie[uesues Deceeveg<e
Del³ee®eej, nbìj keÀefceµeve®ee Dev³ee³e DenJeeue, DeeefCe 1919®³ee jepekeÀer³e megOeejCeeb®es
efvejeµeepevekeÀ mJeªHe F. keÀejCeebcegUs ce. ieebOeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer 1920 meeue®³ee me<ìWyej
ceefnv³eele DemenkeÀej Deeboesueve megª Peeues. 1920 ®³ee je<ìêr³e meYes®³ee keÀuekeÀÊee ³esLeerue
DeefOeJesµeveele DemenkeÀej Deeboesuevee®ee keÀe³e&ke´Àce þjeJe ªHeeves ceeb[uee. keÀener p³es<þ vesl³eebveer
DemenkeÀeje®³ee keÀe³e&ke´Àceeme efJejesOe oµe&efJeuee. ce. ieebOeeRveer osµeYej DemenkeÀej Deeboesuevee®³ee
keÀe³e&ke´Àcee®ee He´®eej kesÀuee. 1920®³ee ef[meWyej ceefnv³eele veeieHetj DeefOeJesµeveele DemenkeÀeje®ee
þjeJe meJee&vegceles mebcele Peeuee.
ce. ieebOeeRveer megª kesÀuesu³ee DemenkeÀej Deeboesueveeme SkeÀ mebIe<ee&lcekeÀ lej ogmeje efJeOee³ekeÀ
Demes oesve Hewuet nesles. DemenkeÀej Deeboesuevee®ee keÀe³e&ke´Àce osµeeHeg{s ceeb[leevee ieebOeerpeer cnCeeues,
177
``DeefnbmekeÀ mel³eeieńe®ee ceeie& ³eesi³e efjleerves ®eesKeeUuee lej Yeejleele SkeÀe Je<ee&le mJejep³e
efceUsue.'' DemenkeÀej Deeboesuevee®³ee mebIe<ee&lcekeÀ keÀe³e&ke´Àceele mejkeÀejceev³e µeeUe, ceneefJeÐeeue³es,
efJeefOe ceb[Us, keÀesì&keÀ®esN³ee, Hejosµeer keÀeHe[ ³eeJejerue yeefn<keÀejeuee HećegKe mLeeve nesles.
l³ee®eHećeeCes ueeskeÀebveer mejkeÀejves efouesu³ee mevceeveoµe&keÀ HeoJ³ee - efkeÀleeyeeb®ee l³eeie keÀjeJee DeeefCe
mejkeÀejceeHe&Àle YejefJeuesu³ee ojyeejele eEkeÀJee meceejbYeele Yeeie IesT ve³es Demes DeeJeenve l³eele
keÀjC³eele Deeues nesles. Keeoer GlHeeoveemeeþer ieebOeerpeeRveer DeveskeÀ efþkeÀeCeer ®ejKes, neleceeie megª
keÀjC³ee®es Deeosµe efoues. efnbot-cegefmuece SskeÌ³e, oeªyeboer®ee He´®eej, DemHe=µ³elee efveJeejCe F.
iees<ìeR®ee efJeOee³ekeÀ keÀe³e&ke´Àceele meceeJesµe neslee.
ce. ieebOeerveer mJeeleb$³ee®eer YeeJevee ªpeefJeC³eemeeþer efJeOee³ekeÀ keÀe³e&ke´ÀceeÜejs pevelesle

peeie=leer efvecee&Ce kesÀueer. lej Dev³ee³eeefJeª× ue{Ceejer SkeÀ He´®eb[ µekeÌleer GYeer keÀjlee ³esF&ue Demes
ce. ieebOeeRvee Jeeìues nesles. ³ee keÀe³e&ke´Àceeletve meJe& osµeJeeefme³eebvee mJeeleb$³eue{îeele menYeeieer keÀªve
IesC³ee®eer ieebOeerpeeR®eer ³eespevee nesleer. yebieeue®³ee HeÀeUCeerveblej HeÀesHeÀeJeuesueer mJeosµeer®eer ®eUJeU Je
ce. ieebOeer®³ee vesle=lJeeKeeueer Peeuesueer DemenkeÀej ®eUJeUerle efJeue#eCe meec³e Dee{Ules. uees.
efìUkeÀeb®³ee ®elegëmeg$eer®ee ieebOeerpeeRveer DeeHeu³ee DemenkeÀej Deeboesuevee®³ee keÀe³e&ke´Àceele meceeJesµe
kesÀu³ee®es efometve ³esles. DemenkeÀeje®³ee keÀe³e&ke´Àceeme osµeYejeletve ®eebieuee Heéflemeeo efceUeuee. meJe&
je<ìêr³e GcesoJeejebveer efJeefOeceb[U efveJe[CetkeÀerletve ceeIeej Iesleueer. npeejes le©Ce efJeÐeeL³ee¥veer
µeeUe-keÀe@uespe®ee l³eeie kesÀuee. veeceebefkeÀle keÀe³eosHebef[leebveer DeeHeuee J³eJemee³e mees[uee. Je
®eUJeUerle G[er Iesleueer. eEnot-cegmeueceeve DeYetleHetJe& SskeÌ³e YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. DemenkeÀej
Deeboesuevee®ee keÀe³e&ke´Àce osµeYej µeeblelesves Debceueele DeeCeuee peele Demeleevee Deeboesueveeuee DeeJej
IeeueC³eemeeþer efyeéfìµe mejkeÀejves o[Heµeener®³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee. l³eeletve®e ®eewjer®eewje
nl³eekeÀeb[ Ie[tve Deeues. ³ee peveDeeboesueveeuee eEnmeelcekeÀ mJeªHe HeéHle Peeu³eecegUs ieebOeerpeeRveer ns
Deeboesueve ceeies Iesleues. DemenkeÀej ®eUJeUer®³ee HeéjbYeer [esÈ³eemeceesj þsJeuesueer GefÎ<ìîes ³eµemJeer
Peeueer vemeueer lejer Heg{erue keÀeUele Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue He´l³eskeÀ ®eUJeUeruee
peveDeeboesuevee®es mJeªHe efceUJetve osC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& ³ee ®eUJeUerves kesÀues.
10.7 ÒekeÀjCeeJejer} cenÊJee®es Òeµve ë
1. ce. ieebOeerpeeR®es HetJe&®eefj$e meebietve l³eeb®³ee lelJe%eeveeefJe<e³eer ceeefnleer oîee.

2. DemenkeÀej Deeboes}vee®eer HeeµJe&Yetceer meebiee.
3. DemenkeÀej ®eUJeUer®eer Jeeì®ee} efJeµeo keÀje.
4. DemenkeÀej ®eUJeUer®es cenlJe efJeµeo keÀje.





178
11
ce. ieebOeerpeeR®es peveDeeboesueve Yeeie -2
11.0 GefÎ<ìîes
11.1 He´mleeJevee
11.2 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU
11.2.1 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer
1. mee³eceve keÀefceµeve
2. vesnª DenJeeue
3. keÀuekeÀÊee ³esLeerue meJe&He#eer³e Heefj<eo
4. keÀeBie´sme®es keÀuekeÀÊee DeefOeJesµe
5. uee@[& Dee³eefJe&ve®eer Iees<eCee
6. keÀeBie´sme®es ueenesj DeefOeJesµeve
11.2.2 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce
1. mJe©He
2. oeb[er³ee$ee
3. Oeejemevee mel³eeień
4. Jee³eJ³e mejnÎ Heébleeleerue keÀe³eosYebie ®eUJeU
5. efyenejceOeerue keÀjyeboer ®eUJeU
6. iegpejele ceOeerue meejeyeboer®eer ®eUJeU
7. DeeefoJeemeer®ee menYeeie
8. ceneje<ìêleerue meefJeve³e keÀe³eosYebie
11.2.3 meefJeve³e keÀe³esoYebie ®eUJeUervebblej®³ee Ie[escees[er
1. Heefnueer Heefj<eo
2. ieebOeer-Dee³eefJe&ve keÀjej
3. ogmejer ieesuecespe Heefj<eo
4. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU Hegvne megª
5. 1932 ®ee peeleer³e efveJee[ee
6. HegCes keÀjej
7. eflemejer ieesuecespe Heefj<eo
11.2.4 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer meceeHleer
179
11.2.5 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer Jewefµe<ìîes
11.2.6 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es ³eMeeHe³eMe
1. efyeéfìµe mejkeÀej®es keÀje®es GlHeVe Ieìues
2. Hejosµeer ceeuee®eer Dee³eele 90% ves keÀceer Peeueer.
3. efyeéfìµe mejkeÀej®eer Iees<eCee
4. efyeéfìµeeb®³ee oceCeveerleer®eer Yeerleer jeefnueer veener
5. ®eUJeUeruee je<ì^Jeeoer mJeªHe HeéHle Peeues.
11.3 íes[es Yeejle ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer
1. Dee@iemì Iees<eCee
2. Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeień
3. efke´ÀHme efceµeve
4. peveles®eer Heéfleefke´À³ee
5. efyeéfìµeeb®ee He´®eej
6. peHeeve®ee meeceép³eJeeo
11.3.2 íes[es Yeejle Deeboesuevee®ee þjeJe
11.3.2 Dee@iemì ke´Àebleer Je mejkeÀej®eer o[Heµeener
11.3.4 íes[es Yeejle ®eUJeU - efJeefJeOe ieìeb®eer YetefcekeÀe
1. Yetefceiele mebIeìves®eer YetefcekeÀe
2. HeéflemejkeÀej®eer YetefcekeÀe
3. mebmLeeveer He´pes®eer YetefcekeÀe
4. DeefueHle ieìe®eer YetefcekeÀe
5. ieebOeerpeer®es GHees<eCe
11.3.5 Yeejle íes[es ®eUJeUer®ee µesJeì.
11.3.6 Yeejle íes[es ®eUJeUerves keÀe³e meeO³e kesÀues.
11.4 meejebµe
11.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeletve DeeHeCeeme

1. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer meebielee ³esles.
2. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer Yeejleeleerue J³eeHleer mHe<ì keÀjlee ³esles.
3. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer Jewefµe<ìîes efJeµeo keÀjlee ³esleele.
4. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es HeÀefuele eEkeÀJee cenÊJe mHe<ì keÀjlee ³esles.
5. Yeejle íes[es ®eUJeUer®es JeCe&ve keÀjlee ³esles.
6. Yeejle íes[es ®eUJeUerves keÀe³e meeO³e kesÀues ns mHe<ì keÀjlee ³esles.
180
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeele DemenkeÀej ®eUJeU, meefJeve³e keÀe³eosYebie Je

íes[es Yeejle ®eUJeU ³ee Deeboesueveebvee Devev³e meeOeejCe cenÊJe HeéHle Peeues Deens. ce. ieebOeeRveer
DemenkeÀej ®eUJeU megª kesÀueer. Hejbleg leer SkeÀe veJ³ee JeUCeeJej ³esle Demeleevee®e ceb. ieebOeervee ner
®eUJeU mLeefiele keÀjeJeer ueeieueer. ieebOeerpeeR®³ee ³ee ke=Àl³eeyeÎue Feflenemeele Gueì-megueì-celeHe´Jeen
Deensle. Hejbleg l³eebveer oerIe& efJeÞeebleerveblej Yeejleele meefJeve³e keÀe³eos Yebie ®eUJeU megª kesÀueer.
efyeéfìµeebveer Yeejleer³eebJej ueeouesu³ee Dev³ee³eer keÀe³eÐeeb®ee meJee¥veer SkeÀef$ele ³esTve Yebie keÀjeJe³ee®ee
Demee ³ee ®eUJeUer®ee nslet neslee. ner ®eUJeU megª keÀjleevee cee$e ieebOeerpeeRveer pevelesuee mebosµe efouee
keÀer pejer ³ee keÀeUele Yeejleeleerue HećegKe vesl³eebvee DeìkeÀ Peeueer lejer ner ®eUJeU vesl³eebefµeJee³e
pevelesves Heg{s ®eeuet þsJeeJeer. íesìîee, ceesþîee eEnmes®³ee Ieìvee Ie[u³ee lejer ner ®eUJeU mLeefiele
kesÀueer peeCeej veeener. ³ee mebosµeeletve l³eebveer ner ®eUJeU je<ì^J³eeHeer yeveefJeC³eemeeþer pevelesves He´³elve
keÀjeJesle Je keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle ner ®eUJeU LeebyeefJeueer peeCeej veener Demes DeHe´l³e#eHeCes
pevelesuee DeeµJeemeve efoues. efyeéfìµe mejkeÀejves ner ®eUJeU Deefleµe³e Dev³ee³eer ceeiee&ves o[Hegve
ìekeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Hejbleg l³eeceO³es l³eebvee cnCeeJes eflelekesÀ ³eµe Deeues veener. ³ee keÀeUele
meeceép³eJeeoer µeemeveeuee Yeejleer³eeb®³ee meeceL³ee&®eer peeCeerJe Peeueer. Heg{s ³ee ®eUJeUer®ee peesj pejer
Deesmejle iesuee Demeuee lejer ³ee ®eUJeUeruee Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeeleerue SkeÀ
cenÊJeHetCe& ìHHee Demes®e cnCeeJes ueeiesue.
Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUJetve osC³eeceOeerue ogmeje cenÊJeHetCe& ìHHee cnCepes `Yeejle íes[es'
Deeboesueve nes³e. ns peveDeeboesueve nesles les èfpebketÀ DeLeJee ceª' ³ee YeeJevesves megª kesÀues nesles. íes[es
Yeejle Deeboesueveeveblej KeN³ee DeLee&ves, Yeejleeleerue efyeéfìµeeb®eer meÊee mebHeg<ìele ³esC³ee®³ee Je
Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUC³ee®³ee Heéfke´À³esuee ieleer efceUeueer. cnCetve®e ³ee Deeboesueveeuee Yeejleer³e
mJeeleb$³e mebieécee®³ee Feflenemeele cenÊJeHetCe& mLeeve HeéHle Peeues Deens. ³ee oesvner ®eUJeUeR®eer
meefJemlej ceeefnleer ³ee IeìkeÀele DeeHeCe IesCeej Deenesle.
11.2 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU
DemenkeÀej ®eUJeUer®³ee mLeefieleerveblej efyeéfìµe mejkeÀejves 10 cee®e&, 1922 jespeer,

ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ kesÀueer. l³eebvee mene Je<ee&®eer efµe#ee Peeueer. je<ìêr³e ®eUJeU keÀenerµeer ceboeJeueer.
³ee keÀeUele mJejep³e He#ee®eer mLeeHevee, mee³eceve keÀefceµeve, vesnª efjHeesì& Deµee Ieìvee Ie[le iesu³ee.
DeìkesÀveblej oesve Je<ee&le l³eeb®eer He´ke=Àleer efyeIe[u³eecegUs l³eeb®eer megìkeÀe keÀjC³eele Deeueer. je<ìêr³e
®eUJeU Hegvne ieefleceeve keÀjCes l³eebvee DeeJeµ³ekeÀ Jeeìle nesles. cnCetve l³eebveer efyeéfìµe mejkeÀej
efJejesOeele ogmejer ®eUJeU megª kesÀueer. efle®e 1930®eer meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU nes³e.
11.2.1 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer

1. mee³eceve keÀefceµeve (1927)
1919®³ee cee@ìsi³et - ®escHeHeÀ[& megOeejCee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer Yeejleele keÀµee
He×leerves Peeueer Deens ³ee®eer HeenCeer keÀjC³eemeeþer one Je<ee¥veer SkeÀ meefceleer mLeeHeve keÀjC³eele ³esCeej
nesleer. Hejbleg ner keÀeuece³ee&oe HetCe& nesC³eeDeieesoj oesve Je<e& 8 veesJnWyej, 1928 meeueer efyeéfìµe
181
HebleHeÓeeve yeeu[efJeve ³eebveer SkeÀ meefceleer mLeeHeve kesÀueer efleuee mee³eceve keÀefceµeve Demes cnCeleele.
Hejbleg ³ee keÀefceµeveceO³es SkeÀner eEnoer meom³e vemeu³eeves keÀeBie´smeves ³ee keÀefceµeJej yeefn<keÀej
ìekeÀC³ee®ee efveµ®e³e kesÀuee. 3 HesÀye´gJeejer, 1928 jespeer mee³eceve keÀefceµeve Yeejleele Deeues. ³ee
keÀefceµeveves SefHeúe, 1929 He³e¥le Yeejleeleerue efJeefJeOe efþkeÀeCeebvee Yesìer efou³ee. Hejbleg keÀefceµeve p³ee
p³ee efþkeÀeCeer iesues l³ee-l³ee efþkeÀeCeer keÀefceµeveJej yeefn<keÀej ìekeÀC³eele Deeuee. `mee³eceve Hejle pee'
Deµee Iees<eCeebveer l³eeb®es mJeeiele keÀjC³eele Deeues. HeefjCeeceer efyeéfìµe mejkeÀejves Heesefuemeebvee
efveoµe&keÀebJej ieesUeryeej keÀjC³ee®ee Deeosµe efouee. ueenesj ceO³es lej yeefn<keÀej ìekeÀCeeN³ee peceeJeebJej
ueeþer nuuee keÀjC³eele Deeuee. l³eeceO³es keÀeBie´sme®es Je³eesJe=× vesles ueeuee uepeHeleje³e peKeceer Peeues.
Heg{s les 17 veesJnWyej, 1928 meeueer cejCe HeeJeues. ef[meWyej, 1928 ceO³es Yeieleefmebie Je l³eeb®³ee
meeLeeroejebveer me@[me& ³ee Heesefueme DeefOekeÀeN³eeme þej keÀªve ueeuee uepeHeleje³e ³eeb®³ee ce=l³eg®ee met[
Iesleuee. efyeéfìµe mejkeÀejves o[Heµeener®³ee ceeiee&ves mee³eceve keÀefceµeve®ee oewje keÀmeeyemee HetCe& kesÀuee.
Yeejleeleerue keÀener vesl³eebyejesyej ®e®ee& keÀªve keÀefceµeveves DeeHeuee DenJeeue efyeéfìµe mejkeÀejuee
meeoj kesÀuee.
2. vesnª DenJeeue
uee@[& yeke&Àvens[ ³ee Yeejleceb$³eeves 1925 ceO³es Fbiueb[ceOeerue uee@[&®³ee meYeeie=nele
yeesueleevee Demes cnìues nesles keÀer, ``meJe& Yeejleer³e ueeskeÀebvee ceev³e nesF&ue Deµeer jep³eIeìvee
Yeejleer³e ueeskeÀeveer®e le³eej keÀjeJeer cnCepes efyeéfìµe mejkeÀejuee l³ee®³eeJej efJe®eejefJeefvece³e keÀjlee
³esF&ue.'' Yeejleer³e ueeskeÀebceO³es celeYeso Demeu³eecegUs Yeejleer³e ueeskeÀ Deµeer jep³eIeìvee le³eej keÀª
µekeÀCeej veenerle Demee l³eeb®ee iewjmecepe neslee. Hejbleg Yeejleer³e keÀeBies´meves l³ee®es DeeJeenve
mJeerkeÀeªve jep³eIeìs®ee cemegoe le³eej keÀjC³ee®es þjefJeues. 19 ces, 1928 jespeer keÀeBie´smeves
meJe&He#eer³e yewþkeÀ IesTve ceesleerueeue vesnªb®³ee DeO³e#elesKeeueer Yeejleer³e jep³eIeìves®ee DeejeKe[e
le³eej keÀjC³ee®es keÀece meesHeefJeues. ³ee meefceleerle Flej He#ee®es HeéfleefveOeer cnCetve Deueer Fceece kegÀjsµeer,
yeeHegpeer DeCes, ye@. pe³ekeÀj, lespeyeneotj meHe´t, cebieueefmebie, megYee<e yeesme F. ®ee meceeJesµe keÀjC³eele
Deeuee. peJeenjueeue vesnª ns ³ee meefceleer®es meef®eJe nesles. vesnª DenJeeue cnCepes mebHetCe& Je
leHeµeerueJeej jep³eIeìvee vemetve YeeJeer jep³eIeìves®ee lees mLegue DeejeKe[e neslee. ³ee DenJeeueele
Heg{erue lejlegoeR®ee meceeJesµe keÀjC³eele Deeuee neslee.
1. Yeejleeuee Jemeenleer®es mJejep³e osC³eele ³eeJes.

2. peeleer³e celeoej mebIe jÎ keÀjC³eele ³eeJesle.
3. keWÀêer³e keÀe³eosceb[Uele Je p³ee HeébleebceO³es cegmeueceeve DeuHemebK³eebkeÀ Demeleerue l³ee
HeébleebceO³es l³eeb®³eemeeþer jeKeerJe peeiee þsJeC³eele ³eeJ³eele. cee$e p³ee HeébleeceO³es les
yengmebK³eebkeÀ Demeleerue ³ee HeébleebceO³es ³eeb®³eemeeþer jeKeerJe peeiee þsJeC³eele ³esT ve³esle.
4. Heéw{ celeoeve He×leer Debceueele DeeCeeJeer.
5. efðe³eebvee meceeve nkeÌkeÀ DemeeJesle.
6. keÀeceieej mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³ee®es mJeeleb$³e efceUeJes.
7. Oece& Je jep³e HejmHejebHeemetve Deueie DemeeJesle.
8. Yeejleer³eebvee cetueYetle nkeÌkeÀ yeneue keÀjC³eele ³eeJesle.
9. Yee<eeJej Heéblej®eves®³ee leÊJeeJej osµeeleerue Heébleeb®eer Hegvej&®evee keÀjeJeer.
10. Yeejleeleerue mebmLeeves mebIejep³eele meeceerue kesÀueer peeJeerle.
182
3. keÀuekeÀÊee ³esLeerue meJe&He#eer³e Hejer<eo (1928)
22 ef[meWyej, 1928 jespeer keÀuekeÀÊee ³esLes [e@. Devmeejer ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
meJe&He#eer³e meom³eeb®eer SkeÀ Heefj<eo vesnª DenJeeueeme cebpegjer efceUefJeC³eemeeþer YejefJeC³eele Deeueer.
³ee Heefj<eosle ce. ieebOeer, efpevee, Heb. ceeueefJe³e, De@veer yesPebì, Deueer Fceece, ceewueevee DeePeeo F.
meom³e GHeefmLele nesles. ®eej Hee®e efoJeme ®e®ee& Peeu³eeveblej efpeveebveer keÀener GHemeg®evee meg®eefJeu³ee.
keWÀêer³e keÀe³eosceb[Uele cegefmueceebvee 1/3 peeiee efou³ee peeJ³eele. Heéw{ celeoeve He×leer®ee DeJeuebye ve
Peeu³eeme Hebpeeye Je yebieeueceO³es cegefmueceebvee ueeskeÀmebmLes®³ee HećeeCeele jeKeerJe peeiee efou³ee peeJ³eele.
³ee Ieìvesle yeoue keÀjeJe³ee®ee Peeu³eeme keWÀêer³e keÀe³eosceb[Ue®³ee oesvner meYeeie=ne®³ee meb³egkeÌle
yewþkeÀerle 4/5 celes efceUeu³eeveblej®e yeoue kesÀuee peeJee. Deµee efpeveebveer keÀener cenÊJeHetCe& ceeieC³ee
kesÀu³ee. Hejbleg ye@. peervee Je [e@. cebgpes ³eebveer cee$e ³ee ceeieC³eebvee efJejesOe kesÀuee. HeefjCeeceer efpeveebveer
DeeHeuee Heeefþbyee keÀe{tve Iesleuee Je cee®e& 1929®³ee cegefmuece ueerie®³ee DeefOeJesµeveele ueerieuee vesnª
DenJeeue ceev³e vemeu³ee®es peenerj keÀªve cegefmueceeb®³ee DeefOekeÀejeb®³ee ¢<ìerves peerveebveer ®eewoe cegÎs
ceeb[ues. vesnª DenJeeueeuee efpeveeb®es pes Dee#esHe nesles. l³eeJejerue Heéfleefke´À³ee ³ee cegÐeebceO³es Gceìueer
Deens.
4. keÀeBie´sme®es keÀuekeÀÊee DeefOeJesµeve (ef[meWyej, 1928)

ceesleerueeue vesnªb®³ee DeO³e#elesKeeueer keÀeBie´sme®es keÀuekeÀÊee ³esLes keeef<e&keÀ DeefOeJesµeve
ef[meWyej, 1928 meeueer Yejues. ³ee DeefOeJesµeveele vesnª DenJeeueeJej ®e®ee& Peeueer. vesnª
DenJeeueeleerue Yeejleeuee Jemeenleer®es mJejep³e ÐeeJes ner lejleto keÀeBie´smeceOeerue megYee<e®ebê yeesme,
peJeenjueeue vesnª, mel³ecetleea ³ee le©Ce vesl³eebvee Deceev³e nesleer. 1927 meeueer Peeuesu³ee
keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveele keÀeBie´smeves mebHetCe& mJeeleb$³ee®ee þjeJe Heeme kesÀuee Demeleevee Deelee Deµeer
ceeieCeer keÀjCes yejesyej veener Demes l³eebvee Jeeìle nesles. ³eeJesUer ieebOeerpeeRveer ceO³emLeer keÀªve Demes
meg®eefJeues keÀer, vesnª DenJeeue Deens lemee ceev³elesmeeþer efyeéfìµe mejkeÀejkeÀ[s HeeþJeeJee, DeeefCe SkeÀe
Je<ee&®³ee Deele ne DenJeeue mejkeÀejves HesÀìeUuee lej mebHetCe& mJeeleb$³ee®³ee GefÎ<ìîeHetleeameeþer
meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª keÀjC³eele ³eeJeer. ieebOeerpeeR®ee ne He´mleeJe ³ee DeefOeJesµeveele
ceev³e keÀjC³eele Deeuee. Hejbleg ueerieves DeeHeu³ee DeefOeJesµeveele ne þjeJe Deceev³e kesÀu³eecegUs efyeéfìµe
mejkeÀejves meg×e l³eeme kesÀje®eer ìesHeueer oeKeefJeues.
5. uee@[& Dee³eefJe&ve ³eeb®eer Iees<eCee ë

F.me. 1929 meeueer Fbiueb[ceO³es meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀe nesTve cepetj He#e meÊesJej
Deeuee. j@cmes ce@keÀ[esveeu[ ³ee efyeéfìµe HebleHeÓeeveeves Yeejlee®ee ieJnve&j pevejue uee@[& Dee³eefJe&ve
³ee®³eeyejesyej leyyeue leerve ceefnves Yeejlee®³ee jepekeÀer³e YeefJe<³eeefJe<e³eer ®e®ee& kesÀueer. Dee³eefJe&ve
Yeejleele Hejle Deeu³eeveblej l³eeves 31 Dee@keÌìeWyej, 1931 jespeer IeìveelcekeÀ Heíeleer Ie[Jetve
Yeejleeuee Jemeenleer®es mJejep³e osCes ns efyeéfìµeeb®es O³es³e jenerue Deµeer Iees<eCee kesÀueer. Hejbleg ner
Iees<eCee Deefleµe³e mebefoiOe nesleer. keÀejCe Yeejleeuee Jemeenleer®es mJejep³e vescekesÀ keÀOeer osC³eele ³esF&ue
ns ³ee Iees<eCesle mHe<ì keÀjC³eele Deeues veJnles. l³eecegUs Yeejleer³e vesles HeÀej DemJemLe Peeues. ³ee
Iees<eCes®ee efveef½ele DeLe& Je nslet keÀe³e Deens ³ee®es GÊej ieJnve&j pevejueves meebefiele}s Heeefnpes Demes
vesnª, ieebOeer ³ee vesl³eebvee Jeeìues. l³ee®e HećeeCes vesnª DenJeeuee®³ee ceev³elesyeeyele keÀeBie´smeves
Ieeleuesueer SkeÀ Je<ee&®eer cegole Deelee mebHele Deeuesueer nesleer. leer cegole mebHelee®e meefJeve³e
keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª keÀjC³ee®ee He´mleeJe keÀeBie´smeves Heeme kesÀuee neslee. Lees[keÌ³eele mee³eceve
keÀefceµeve®ee DenJeeue Heeue&ceWì Heg{s Deeuee veJnlee. vesnª DenJeeueeuee DeLe& Gjuee veJnlee. Deµee
HeefjefmLeleerle keÀeBie´sme®es Jeeef<e&keÀ DeefOeJesµeve ueenesj ³esLes Yejues.
183
6. keÀeBie´sme®es ueenesj DeefOeJesµeve (F.me.1929)
F.me. 1929 ceO³es ueenesj ³ee efþkeÀeCeer Yejuesues DeefOeJesµeve Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUerle mebmcejCeer³e þjues. ³ee DeefOeJesµevee®es DeO³e#e Heo He. peJeenjueeue vesnª ³eeb®³eekeÀ[s
Deeues nesles. ³ee DeefOeJesµeveemeeþer Yeejleeleerue efvejefvejeÈ³ee Heébleeleerue peJeUpeJeU 15000 ueeskeÀ
GHeefmLele nesles. keÀeBie´sme®³ee meveoµeerj ceeiee¥vee kesÀuesu³ee ceeieC³ee efyeéfìµe mejkeÀej ceev³e keÀjerle
vemeu³ee®es Yeejleer³e vesl³eeb®³ee ue#eele Deeues nesles. l³eecegUs keÀeBie´smeves ke=Àefleµeerue JneJes Demes keÀeBie´sme
ceOeerue le©Ce vesle=lJeeuee Jeeìle nesles. DeefOeJesµevee®³ee ceb[Heele peeieespeeieer eflejbieer OJepe
HeÀ[keÀefJeC³eele Deeues nesles. meJe& Heefjmej Jebos ceelejced®³ee Iees<eCeebveer oggceogceuee neslee. 30 ef[meWyej,
1929 uee ³ee®e DeefOeJesµeveele keÀeBie´smeves osµeeuee mebHetCe& mJeeleb$³e efceUefJeC³ee®es O³es³e Ieesef<ele kesÀues
lemes®e 26 peevesJeejer, 1930 ne efoJeme meJe& Yeejleele mJeeleb$³eefove cnCetve HeeUeJee Je meJee¥veer
meecegoeF&keÀHeCes osµemesJes®eer µeHeLe I³eeJeer Demes þjefJeC³eele Deeues. ³ee®e DeefOeJesµeveele meefJeve³e
keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce efveef½ele keÀjC³ee®es DeefOekeÀej ieebOeeRvee osC³ee®ee þjeJe
SkeÀefoueeves Heeme keÀjC³eele Deeuee. ieebOeerpeeRveer µesJeì®ee He³ee&³e cnCetve uee@[& Dee³eefJe&ve ³eebvee He$e
HeeþJetve DeeHeu³ee ceeieC³ee ceev³e keÀjC³eemeeþer Deeień Oejuee. Hejbleg Dee³eefJe&ve ³eebveer
keÀesCeleenerHeéflemeeo ve efou³eeves µesJeìer meeyejceleer DeeÞeceele keÀeBie´sme keÀe³e&keÀejerCeer®eer yewþkeÀ Peeueer
Je l³eeceO³es meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeUer je<ìêr³e mlejeJej megª keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele
Deeuee.
11.2.2 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce - mJeªHe

DemenkeÀej ®eUJeUerveblej ce. ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer 1930 meeueer meefJeve³e
keÀe³eosYebie ³ee ogmeN³ee J³eeHekeÀ je<ìêr³e ®eUJeUeruee megªJeele Peeueer. ³ee ®eUJeUer ojc³eeve vesl³eebvee
DeìkeÀ Peeueer lejer meJe&meeceev³e pevelesves ner ®eUJeU Heg{s ®eeuet þsJeeJeer Demes þjefJeC³eele Deeues nesles.
ner ®eUJeU HetCe&HeCes DeefnbmekeÀ ceeiee&ves ®eeuet jenCeej nesleer. Hejbleg ®eUJeU megª Demeleevee
peveleskeÀ[tve ®egketÀve SKeeoer eEnmeelcekeÀ Ieìvee Ie[ueer lejer ner ®eUJeU ceeies Iesleueer peeCeej veener
Demes DeeµJeemeve ieebOeerpeeRveer efoues. meefJeve³e keÀe³eosYebie ³ee®ee DeLe& Demee keÀer, keÀesCel³eener
efnbmee®eeje®ee DeJeuebye ve keÀjlee µeebleleece³e ceeiee&ves mejkeÀej®³ee Dev³ee³eer Je pegueceer keÀe³eÐeebvee
HeéflekeÀej keÀ©ve lees Yebie keÀjCes nes³e.
1. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce

ce. ieebOeerpeeRveer 1930 meeueer efceþe®ee keÀe³eoe cees[tve meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®ee
µegYeejbYe keÀjC³ee®es þjefJeues. l³ee¢<ìerves l³eebveer ne efveCe&³e meJee¥vee keÀUefJeuee. ceerþ ³ee
peerJeveeJeµ³ekeÀ JemletJej mejkeÀejves keÀj ueeoCes ieebOeerpeeRvee ³eesi³e Jeeìle veJnles. ceerþ ner Jemlet
meJe&meeceev³e ueeskeÀe®³ee peerJeveele ojjespe GHe³eesieer He[Ceejer Jemlet nesleer. l³eecegUs ieéceerCe Je µenjer
Yeeieeleerue peveles®³ee efpeJneÈ³ee®ee lees SkeÀ He´µve neslee. ieebOeerpeeRveer ceerþe®ee mel³eeień keÀjC³ee®eer
peer ³eespevee ceeb[ueer l³ee ³eespeves®es He. peJeenjueeue vesnª Je megYee<e®ebê yeesme ³eebveer mJeeiele kesÀues.
Hebef[le vesnªbveer DeeHeu³ee ®eefj$eele Demes cnìues Deens keÀer, `ìeebOeerpeeR®³ee ³ee efveCe&³eeves ceerþ ³ee
µeyoeuee De®eevekeÀ JesieUs meeceL³e& HeéHle Peeues. owvebefove iejpes®³ee meeO³ee Jemlegb®ee je<ìêr³e mJeeleb$³e
mebieéceeµeer mebyebOe pees[Ces Deecneuee meesHes Jeeìle veJnles. cee$e ner efkeÀce³ee ieebOeeRveer keÀªve
oeKeefJeueer.'' ieebOeeRveer 12 cee®e&, 1930 jespeer efceþe®ee keÀe³eoe cees[tve mel³eeień megª keÀjC³ee®ee
efveCe&³e peenerj kesÀuee. ieebOeerpeeRveer meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®ee keÀe³e&ke´Àce Heg{erueHećeeCes peenerj
kesÀuee neslee.
184
1. ceerþe®³ee keÀe³eÐee®ee Yebie keÀjCes.
2. µeslemeeje Je Flej mejkeÀejer keÀj ve YejCes
3. µew#eefCekeÀ mebmLeebJej yeefn<keÀej IeeueCes
4. v³ee³eeue³eebJej yeefn<keÀej ìekeÀCes.
5. efveJe[CetkeÀe, mejkeÀejer meceejbYeeJej yeefn<keÀej ìekeÀCes.
6. Hejosµeer ceeueeJej yeefn<keÀej ìekeÀCes
7. mejkeÀejer veeskeÀN³eebJej yeefn<keÀej ìekeÀCes
8. pebieue keÀe³eÐee®ee Yebie keÀjCes.
9. oeª Je Dev³e veefµeu³ee HeoeL³ee¥Jej yeboer IeeueCes F.
2. oeb[er ³ee$ee - ceerþe®ee mel³eeień

ce. ieebOeerpeer DeeHeu³ee 78 menkeÀeN³eemen 12 cee®e& jespeer meeyejceleer DeeÞeceeletve
oeb[erkeÀ[s efveIeeues. ieebOeerpeer 241 cewuee®es Deblej 24 efoJemeeble keÀeHetve 5 SefHeúeuee oeb[er ³ee
efþkeÀeCeer Heesn®eues. ogmeN³ee efoJeµeer ceerþe®ee mel³eeień keÀjeJe³ee®ee neslee. ³eeJesUer pej ieebOeerpeeRvee
mejkeÀejves DeìkeÀ kesÀueer lej mel³eeieńe®es vesle=lJe Deyyeeme le³³eyepeer Je l³eeb®³eeveblej mejesefpeveer
vee³e[t ³eebveer keÀjeJes Demes ieebOeerpeeRveer meebefieleues. 6 SefHeúe jespeer ieebOeerpeeRveer DeeHeu³ee npeejes
menkeÀeN³eebmen mecegêele Gleªve DeeefCe efkeÀveeN³eeJejerue ceerþ G®euetve ceerþe®ee Dev³ee³ekeÀejkeÀ keÀe³eoe
cees[uee. ³ee veblej ueies®e®e meJe& osµeYej keÀe³eosYebie ®eUJeUeruee HeéjbYe Peeuee. osµeeleerue peJeU-
peJeU 5 npeej ieeJeebceO³es ne keÀ³eoe npeejeW®³ee mebK³esves ³esTve meJe&meeceev³e ueeskeÀebveer cees[uee.
³eeJesUer efyeéfìµe mejkeÀejves ieebOeeRvee DeìkeÀ ve keÀjlee ner ®eUJeU cees[tve keÀe{C³eemeeþer Heb.
peJeenjueeue vesnª Je mejoej JeuueYeYeeF& Heìsue ³eebvee DeìkeÀ kesÀueer.
leeefceUvee[tceO³es meer. ieesHeeue®eejer ³eebveer ef$e®eVeeHeuueer Heemetve lebpeeJej®³ee

efkeÀveeN³eeJejerue Jesojeefve³³eceHe³e¥le ceerþ cees®ee& keÀe{uee. l³eeJesUer jepeieesHeeue®eejer ³eebvee 30
SefHeúeuee DeìkeÀ Peeueer. ceueyeej ceO³es kesÀ. kesÀueHHeve ³ee kee³ekeÀesce He´peemeÊeekeÀe®³ee vee³ekeÀeves
keÀeefuekeÀle Heemetve Hee³eeVetj He³e¥le Hee³eer ®eeuele peeTve ceerþe®³ee keÀe³eÐee®ee Yebie kesÀuee. keÀener
mel³eeieńer DeemeececeOeerue efmeunsìHeemetve yebieeue®³ee efkeÀveeN³eeJejerue veewKeeueer He³e¥le ceerþe®ee
mel³eeień keÀjC³eemeeþer Hee³eer ®eeuele iesues DeebOećeOeerue JesieJesieÈ³ee efpeu¿eele ceerþe®³ee mel³eeieńe®eer
HećegKe keWÀês cnCetve DeveskeÀ efþkeÀeCeer efµeyeerj mLeUs GYeejC³eele Deeueer. ³ee®e ojc³eeve ieebOeeRpeeRveer
uee@[& Dee³eefJe&ve ³eebvee DeeHeCe Oeejemeve ³ee efþkeÀeCeer mel³eeień keÀjCeej Deenesle Demes keÀUefJeues
l³eeJesUer cee$e mejkeÀejves l³eebvee DeìkeÀ kesÀueer. Hejbleg ³ee Ieìves®ee ®eUJeUerJej keÀesCeleener HeefjCeece
ve neslee ®eUJeUer®ee peesce DeeCeKeerve®e Jee{uee.
3. Oeejemevee mel³eeień ë
meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerle Oeejemevee mel³eeień ne meg×e HeÀej ieepeuee.
ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ Peeu³eeveblej l³eeb®³ee®e meg®evesHećeeCes Oeejemevee mel³eeieńe®eer le³eejer Deyyeeme
le³³eyepeer keÀjerle Demeleevee l³eebvee mejkeÀejves HekeÀ[ues. l³eecegUs ³ee mel³eeieńe®es vesle=lJe mejesefpeveer
vee³e[t ³eebveer kesÀues. ³ee mel³eeieńele 3000 mel³eeieńer meeceerue Peeues nesles. 22 ces, 1930 jespeer
Oeejemevee ³esLes mel³eeień Peeuee. Heesefuemeebveer mel³eeieńeR®³ee legkeÀ[îeebJej ueeþernuuee kesÀuee lejer
legkeÀ[îeeceeietve legkeÀ[îee Heesefuemeeb®ee ceej KeeC³eemeeþer Je mJeleëuee DeìkeÀ keÀªve IesC³eemeeþer
efceþeieje®³ee efoµesves Heg{s ³esle nesl³ee. ³ee Ieìves®es mee#eeroej Demeuesues efceuej Demes efuenleele keÀer,
``18Je<ee&®³ee ceeP³ee He$ekeÀeefjles®³ee keÀeUele 22 osµeeleerue peveDeeboesueves ceer Heeefnueer Hejbleg
OeejemeveemeejKeer Ëo³eêeJekeÀ Je ef®eÊeLejejkeÀ Ieìvee keÀOeer Heeefnueer veener. lesLeerue ¢µ³e FlekesÀ
185
Ye³eevekeÀ Je ueeefpejJeeCes nesles keÀer, GIe[îee [esÈ³eebveer les HeenJele veJnles. ieesjs DeefOekeÀejer efveµeðe
mel³eeie´¿eebJej keÀjerle Demeuesuee efveIe=Ce nuuee Heentve efµemeejer ³esle nesleer. µejcesves ceeve Keeueer peele
nesleer.'' µesJeìer ogHeejer SkeÀ Jeepelee mel³eeień ³eµemJeer Peeuee. ³eeJesUer mejesefpeveer vee³e[t, Deueer
Fceece DeeefCe ceCeerueeue ieebOeer ³eebvee mejkeÀejves DeìkeÀ kesÀueer.
4. Jee³eJ³e mejnÎ Heébleeleerue keÀe³eosYebie ®eUJeU
Yeejlee®e kee³eJ³e mejnÎ Heébleeleerue HeþeCe peceele ieebOeerpeeR®³ee meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee
®eUJeUerves HeÝeeefJele Peeueer nesleer. ³ee Heébleeleerue HeþeCeeb®es vesles Keeve Deyogue ieHeÀejKeeve ³eebveer
HeþeCeeb®eer Kegoe-F&-efKeoceoieej ner mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer nesleer. meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee
®eUJeUerle efleuee ueeue [ieuesJeeues Demes cnìues peele nesles. ³ee mebIeìvesleerue npeejes keÀe³e&keÀlex
meefJeve³e keÀe³eosYebie Deeboesueveele menYeeieer Peeues. ³ee ®eUJeUerle mejnÎ ieebOeer cnCepes Keeve Deyogue
ieHeÀejKeeve ³eeb®es yebOeg [e@. Keevemeensye nsner menYeeieer Peeues nesles. ³ee mebIeìvesves HesµeeJej ³ee
efþkeÀeCeer mel³eeień ®eUJeU megª kesÀueer ³eeJesUer efyeéfìµe mejkeÀejves ner ®eUJeU o[Hetve
ìekeÀC³eemeeþer ie{Jeeue HeÀueìCeeruee l³eeb®³eeJej ieesUeryeej keÀjC³eeme meebefieleues Hejbleg efveëµeðe
mel³eeieńeRJej ieesUeryeej keÀjC³eeme ³ee HeÀueìCeerves vekeÀej efouee l³eecegUs Yeejleer³e mJeeleb$³e
®eUJeUerle ³ee efþkeÀeCe®³ee mel³eeieńeuee DeeieUs - JesieUs cenÊJe HeéHle Peeues Deens.
5. efyenejceOeerue ®eewkeÀeroej keÀjyeboer ®eUJeU
efyenejuee mecegê efkeÀveeje vemeu³eecegUs l³ee efþkeÀeCeer efceþe®ee mel³eeień neleer IesCes DeµekeÌ³e
nesles. l³eecegUs l³ee efþkeÀeCeer ces, 1930 meeueer ®eewkeÀeroej keÀjyeboer ®eUJeU megª Peeueer. ceeWOeerj,
mejCe DeeefCe YeeieueHetj ³ee efpeu¿eeleerue ueeskeÀebveer mejkeÀejuee ®eewkeÀeroej keÀj osC³eeme vekeÀej efouee.
efyenejceO³es Heesefuemeoue DeHegjs Demeu³eecegUs mejkeÀejves lesLes ®eewkeÀeroej vesceues nesles. l³ee
®eewkeÀeroejebvee pes Jesleve efoues peele nesles les lesefLeue peveleskeÀ[tve ®eewkeÀeroej keÀj IesTve YeeieefJeues
peele nesles. ³ee keÀjeefJeª× p³eeJesUer l³ee efþkeÀeCeer ®eUJeU megª Peeueer l³eeJesUer mel³eeieńeRveer meJe&
®eewkeÀeroejeb®es Je l³eeb®eer vesceCetkeÀ keÀjCeeN³ee Heb®ee³eleer®³ee meYeemeoeb®es jepeerveeces ceeefieleues. l³eebveer
jepeerveeces ÐeeJesle cnCetve l³eeb®es ceve JeUefJeC³eele Deeues. p³eebveer jepeerveeces efoues veenerle l³eeb®³eeJej
yeefn<keÀej IeeueC³eele Deeuee. ³eeJesUer mejkeÀejves keÀj ve osCeeN³ee ueeskeÀebJej peyejomleer keÀjC³eeme
megªJeele kesÀueer. SJe{s®e veJns lej YeeieueHetj efpeu¿eeleerue keÀeBie´sme®ee DeeÞece Heesefuemeebveer leey³eele
Iesleuee. ³eeJesUer ueeskeÀebveer l³ee DeeÞeceemeceesj efveoµe&ves kesÀueer. HeefjefmLeleer®eer HeenCeer keÀjC³eemeeþer
HeìC³eentve [e@. jepeWê He´meeo Je Deyogue yeejer Deeues nesles. ³eeJesUer efveoµe&keÀebvee HeebieefJeC³eemeeþer
Heesefuemeebveer kesÀuesu³ee ueeþer nuu³eele [e@. jepeWê He´meeo peKeceer Peeues nesles. l³eecegUs je<ì^JeeÐeeb®eer
µekeÌleer DeeCeKeerve®e Jee{ueer. ieéceerCe Yeeieele He´Jesµe keÀjCes mejkeÀejuee DeµekeÌ³e Peeues nesles.
6. iegpejeleceOeerue meejeyeboer®eer ®eUJeU
meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es ueesCe mejoej JeuueYeYeeF& Heìsue ³eeb®³ee iegpejele ceO³esner
peeTve Heesn®eues. Yeejleeleerue meJe& Yeeieele ³ee ®eUJeUer®ee HewÀueeJe Peeuee neslee. iegpejeleceOeerue
megjle efpeu¿eeleerue yeej[esueer leeuegkeÌ³eele, Kes[e efpeu¿eele, Je Yeª®e efpeu¿eeleerue pebyemetj ³esLeerue
ueeskeÀebveer efyeéfìµe mejkeÀejuee µeslemeeje osC³eeme vekeÀej osTve keÀjyeboer®eer ®eUJeU megª kesÀueer
nesleer. ³ee leerve efpeu¿eeleerue Kes[sieeJeeleerue npeejes ueeskeÀebveer DeeHeues kegÀìbgye, HeµegOeve Je Iejiegleer
meeceeveemen efyeéfìµe jepeJeìer®ee efmecesyeensj ye[esÐee®³ee mebmLeeveele DeeÞe³e Iesleuee. ³eeJesUer
mejkeÀejves l³eeb®eer Iejsoejs cees[tve peceerveer DeeHeu³ee leey³eele Iesleu³ee. lejermeg×e ns mel³eeieńer veceues
veenerle.
186
7. DeeefoJeemeeR®ee meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerleerue menYeeie
ce. ieebOeerpeeRveer megª kesÀuesu³ee meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerle ceneje<ì^, keÀvee&ìkeÀ Je
ceO³e Heébleeleerue 70,000 DeeefoJeemeer mel³eeûenele meeceerue Peeues nesles. efyeéfìµe mejkeÀejves lesLeerue
DeeefoJeeµeer ueeskeÀeJej JeveJeeHejemebo&Yeele efveye¥Oe ueeoues nesles. ³ee efveye¥Oee efJejesOeele lesLeerue
DeeefoJeemeeRveer JeveefJe<e³ekeÀ keÀe³eÐeebvee meefJeve³e keÀe³eosYebie keÀ©ve DeeJneve efoues nesles.
8. ceneje<ìêleerue meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU

ceneje<ìêle cegbyeF& µenj ceerþ mel³eeieńele DeeIee[erJej nesles. cegbyeF&le Je[eUe ³esLes HebOeje
npeej mel³eeieńeRveer efceþe®ee keÀe³eoe cees[uee. l³eeb®³eeJej legHeÀeveer ueeþer nuuee Peeuee lejer les ceeies
mejues veenerle. jlveeefiejer efpeu¿eele efµejesUe ³esLesner ceerþe®ee mel³eeień Peeuee. ceerþ
mel³eeieńeHećeeCes meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es Flej keÀe³e&ke´Àcener Peeues Hejosµeer ceeueeJej
yeefn<keÀej ìekeÀC³eele Deeuee. Hejosµeeletve ³esCeeN³ee keÀHe[îee®eer efþkeÀefþkeÀeCeer nesUer keÀjC³eele Deeueer.
cegbyeF&le yeeyet iesCet ³ee keÀeceieejeves Hejosµeer keÀeHe[e®³ee ì^keÀmeceesj Dee[Jes He[tve Deelceyeefueoeve efoues.
5 ces, 1930 jespeer ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer. l³eecegUs ueeskeÀeb®³eele DeeCeKeerve
Demeblees<ee®ee Jee{uee. meJe&$e njleeU HeeUC³eele ³esTve keÀeceieejebveer efþkeÀefþkeÀeCeer mebHe HegkeÀejues.
meesueeHetj ³ee efþkeÀeCeer 6 ces, 1930 jespeer njleeU HeeUC³eele Deeuee. meesueeHetjele ue<keÀjer keÀe³eoe
HegkeÀejC³eele Deeuee. ceueHHee OeveµesÆer, efkeÀmeve meej[e, peieVeeLe efµebos DeeefCe kegÀyee&ve ngmesve ³ee
meJee¥vee efyeéfìµe mejkeÀejves HeÀemeeJej ueìkeÀefJeues.
1. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer veblej®³ee Ie[ecees[er
11.2.3 ieesuecespe Heefj<eo

1. Heefnueer ieesuecespe Heefj<eo (12 veesJnW., 1930 les 19 peeves. 1931)
YeejleeceO³es meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU megª Demeleevee®e mee³eceve keÀefceµeve®ee DenJeeue
peenerj Peeuee. ³ee DenJeeueeJej efJe®eej efJeefvece³e keÀjC³eemeeþer ueb[ve ³esLes veesJnW., 1930 meeueer
Heefnu³ee ieesuecespe Heefj<eos®es Dee³eespeve keÀjC³eele Deeues. keÀeBie´smeves ³ee Heefj<eosJej yeefn<keÀej ìekeÀuee
neslee. cee$e Yeejleeleerue meJe&meeceev³eeb®es 20, cegefmueceeb®es 1, efnbot cenemeYes®es 3, efµeKeeb®es 2,
efKe´µ®eve 1, DeyeécnCeeb®es 4, oefueleeb®es 2, peefceveoejeb®es 4, ³egjesefHe³eveeb®es 4, De@iuees Fbef[³evme
Je Yeejleer³e keÀejKeeveoej ³eeb®ee He´l³eskeÀer 1 Je mebmLeebveeb®es 16 Demes peele, Oece&, Jebµe Je
efnlemebyebOeeb®³ee DeeOeejs efveJe[ kesÀuesues HeéfleefveOeer ³ee Heefj<eosuee npej jeefnues. keÀeBie´sme ³ee Heefj<eosle
menYeeieer vemeu³eeves Heefj<eosle Iesleuesues efveCe&³e DeLe&nerve þjleerue Demes Heefj<eosle Demeuesu³ee
187
lespeyeneÎtj meHe´g, Jner. Sme. µeeðeer, ye@. Sce. Deej. pe³ekeÀj, ³eeb®³eemen meJe& HeéfleveerOeeRveer cele
J³ekeÌle kesÀues. l³eecegUs Heefj<eosle HeÀejmes keÀece nesT µekeÀues veener µesJeìer efyeéfìµe mejkeÀejves
keÀeBie´smeves Heefj<eosle menYeeieer JneJes cnCetve He´³elve kesÀues Je l³eeletve ieebOeer-Dee³eefJe&ve keÀjej Peeuee.
2. ieebOeer-Dee³eefJe&ve keÀjej (5 cee®e&, 1931)

ce. ieebOeerpeeRveer yeesueCeer keÀjlee ³eeJeerle cnCetve uee@[& Dee³eefJe&ve ³eebveer ieebOeerpeeR®eer Je Flej
keÀeBie´sme vesl³eeb®eer legªbieeletve megìkeÀe kesÀueer. 16 HesÀye´gJeejer, 1931 jespeer ieebOeerpeer Je Dee³eefJe&ve
³eeb®eer Yesì nesTve yeN³ee®e JesU ®e®ee& Ie[tve Deeueer. l³eeletve SkeÀ keÀjej Ie[tve Deeuee lees®e Fefleneme
Heéfme× ieebOeer - Dee³eefJe&ve keÀjej nes³e. ³ee keÀjejele Heg{erue Deìer nesl³ee -
1. ieebOeerpeeRveer meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU ceeies I³eeJeer.

2. jepekeÀer³e kewÀÐeeb®eer megìkeÀe keÀjC³eele ³eeJeer.
3. ceerþeJejerue keÀj keÀener HećeeCeele jÎ keÀjeJee.
4. keÀe³eosYebieeb®³ee ®eUJeUeRmebyebOeer mejkeÀejves keÀe{uesues JeìngketÀce jÎ keÀjC³eele ³eeJesle.
5. je<ìêr³e keÀeBie´smeves ieesuecespe Heefj<eosle Yeeie I³eeJee.
6. Hejosµeer oeª Je Dev³e veefµeues HeoeLe& efJeke´Àer keÀjCeeN³ee ogkeÀeveebJej µeeblelesves efveoµe&ves
keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ DemeeJee.
7. efyeéfìµe ceeueeJej yeefn<keÀej IeeueC³ee®ee efveCe&³e ceeies I³eeJee.
3. ogmejer ieesuecespe Heefj<eo ë (7 meHìWyej, 1931 les 1 ef[meWyej, 1931)

21 Dee@iemì, 1931 jespeer ogmeN³ee ieesuecespe Heefj<eosuee GHeefmLele jenC³eemeeþer
ieebOeerpeer mecegêceeies& ueb[veuee jJeevee Peeues. ueb[ve ³esLes Fbiueb[®es HebleHeÓeeve j@cmes ce@keÀ[esveeu[
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer ner Heefj<eo Yejueer nesleer. ³ee Heefj<eosuee Fbiueb[ceOeerue Je Yeejleeleerue
jepekeÀer³e He#eeb®es HeéfleefveOeer, mebmLeeveeb®es HeéfleefveOeer Demes megceejs 107 HeéfleefveOeer GHeefmLele nesles.
³ee Heefj<eosle veJ³ee Ieìves®eer ªHejsKee Je DeuHemebK³eebkeÀeb®es HeéfleefveOeerlJe ³ee oesve He´µveebJej ®e®ee&
Ie[tve Deeueer ³ee Heefj<eosle ye@. peervee Je ce. ieebOeer ³eeb®³eeceO³es celeYeso Peeues. lemes®e efKe´µ®eve,
oefuele, De@iuees - Fbef[³eve ³eeb®³ee HeéfleefveefOebveer mJeleb$e celeoej mebIee®eer ceeieCeer kesÀueer. lej
ieebOeerpeeRveer mebHetCe& mJeeleb$³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. efyeéfìµe mejkeÀejves ner ceeieCeer HetCe&HeCes veekeÀejueer
l³eecegUs Heefj<eo De³eµemJeer þjueer.
4. meefJeve³e keÀe³eosYebieeb®eer ®eUJeU Hegvne megª

ieebOeerpeeR ieesuecespe Heefj<eosJeªve 28 ef[meWyej, 1931 meeueer Yeejleele Deeues Je l³eebveer
Hegvne meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU megª keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ³eeJesUer Dee³eefJe&ve®³ee peeieer veJes
JneFmeje@³e cnCetve efJeefuei[bve ³eeb®eer vesceCetkeÀ Peeueer nesleer. l³eebveer ieebOeerpeeRveer megª kesÀuesueer
®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ieebOeer Dee³eefJe&ve keÀjejevegmeej osC³eele Deeuesu³ee
DeeµJeemeveebvee efyeéfìµe mejkeÀejves HeeUu³ee veenerle. JneF&meje@³eves veJeerve ®eej JeìngketÀce keÀe{tve
Deceeveg<e o[Heµeener®es oµe&ve Yeejleer³e pevelesuee oeKeefJeC³eeme megªJeele kesÀueer. ³ee o[Heµeeneruee
HeéfleGÊej osC³eemeeþer HeébeflekeÀ keÀeBie´sme meefcel³eebveer µeslekeÀN³eebvee keÀjyeboer®eer ®eUJeU megª
keÀjC³eeme Heéslmeenve efoues. ³ee ®eUJeUer®es vesle=lJe JesieJesieÈ³ee Heébleele JesieJesieÈ³ee vesl³eebveer kesÀues.
ieebOeerpeeRveer mejkeÀejuee ®eej veJes JeìngketÀce ceeies IesC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. ³ee efJevebleerkeÀ[s ogue&#e
188
keÀªve mejkeÀejves ce. ieebOeer, Heb. vesnª, JeuueYeYeeF& Heìsue, [e@. jepeWê He´meeo, [e@. Devmeejer F.
vesl³eebvee DeìkeÀ kesÀueer. ner ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer mejkeÀejves Heesefueme Je v³ee³eeefOeµeebvee
efJeµes<e DeefOekeÀej yeneue kesÀues. ³eeJesUer mejkeÀejves peJeU-peJeU 90 npeej ueeskeÀebvee kewÀo kesÀues. ³ee
keÀeceele mejkeÀejves keÀesCee®³eener Ieje®eer Pe[leer IesCes, mebµe³eeJeªve keÀesCeeueener DeìkeÀ keÀjCes,
mel³eeieńeR®³ee veelesJeeF&keÀeb®ee íU keÀjCes, ob[ yemeefJeCes, Kes[îeeleerue ueeskeÀebvee ceejneCe keÀjCes
³eemeejK³ee onµeleJeeoer ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee. l³eecegUs ³ee ®eUJeUer®ee peesj nUtnUt Deesmejle
iesuee. vescekeÀer efn®e JesU meeOegve jespeer efyeéfìµe HebleHeÓeeve j@cmes ce@keÀ[esveeu[ ³eebveer peeleer³e efveJee[e
peenerj kesÀuee.
5. peeleer³e efveJee[e (16 Dee@iemì 1932) ë-

peeleer³e efveJee[e Yeejleeleerue DeuHemebK³e ieìe®es efnlemebyebOe yengmebK³e ieìe®³ee efnlemebyebOeeHes#ee
JesieUs Deensle ns l³eebveer DeesUKeues nesles. cnCetve®e j@cmes ce@keÀ[esveeu[ ³eebveer peeleer³e efveJee[e
peenerj kesÀuee ³ee efveJee[îeeleerue cenÊJeHetCe& lejlegoer Heg{erue HećeeCes neslee.
1. Heébleer³e keÀe³eosceb[Ueleerue Yeejleer³e HeéfleefveOeeR®eer mebK³ee ogHeìerves Jee{efJeC³eele ³esF&}

2. Yeejleeleerue efvejefvejeÈ³ee peeleer - peceeleer®³ee Je efnlemebyebOeer ieìe®³ee HeéfleefveOeeR®eer HeébeflekeÀ
Je keWÀefê³e keÀe³eosceb[Ueleerue mebK³ee þjefJeC³eele ³esF&ue.
3. cegefmueceebmeeþer Demeuesueer efJeYekeÌle celeoej mebIee®eer lejleto leµeer®e keÀe³ece þsJetve ³ee®e
leÊJeevegmeej oefuele Je ceeieemeJeieea³eebmeeþer efJeYekeÌle celeoej mebIee®eer lejlego keÀjC³eele ³esF&ue.
4. efJeYekeÌle celeoejmebIeeletve efveJe[CetkeÀ ue{efJeC³ee®³ee DeefOekeÀejeyejesyej®e meeceev³e celeoej
mebIeeletve efveJe[CetkeÀ ue{efJeC³ee®eener DeefOekeÀej cegefmuece, oefuele Je ceeieemeJeieea³eebvee osC³eele
³esF&ue.
5. cegefmueceebvee DeuHemebK³eekeÀ cnCetve l³eeb®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee HećeeCeeHes#ee DeefOekeÀ HeéfleefveOeerlJe
osC³eele ³esF&ue.
6. Yeejleer³e meceepeeleerue cegefmuece, µeerKe, De@iuees Fbef[³evme, ³egjesHeer³e peceerveoej, keÀeceieej,
oefuele Je ceeieemeJeie&, Yeejleer³e efKe´µ®eve, GÐeesieHeleer Je Yeeb[Jeueoej Demes DeuHemebK³eekeÀ
ieì keÀuHegve l³ee meJee¥vee mJeleb$e celeoejmebIe osC³eele ³esleerue
6. HegCes keÀjej (1932) ë-

Fbie´peebveer ``HeÀes[e, Pees[e Je jep³e keÀje'' ³ee veerleerHećeeCes Yeejleele ogner efvecee&Ce keÀªve
jep³e kesÀues. 1909 Je 1919 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej cegefmuece Je Flej DeuHemebK³eebkeÀebvee mJeleb$e
celeoej mebIe osTve Yeejleer³e meceepeele HetÀì Hee[ueer peeleer³e efveJee[e Heéfme× Peeu³eeJej ieebOeerpeeRveer
Deefleµe³e efleKeì µeyoele Heéfleefke´À³ee J³ekeÌle keÀªve ce@keÀ[esveeu[ ³eebvee ³ee peeleer³e efveJee[îeele
yeoue keÀjC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. 20 meHìWyej, 1932 He³e¥le mejkeÀejves l³eeceO³es yeoue ve kesÀu³eeme
HeéCeebeflekeÀ GHees<eCe keÀjC³ee®ee efveCe&³e keÀUefJeuee. efyeéfìµe mejkeÀejves ³ee iees<ìerme vekeÀej efouee.
HeefjCeeceer 20 meHìWyej, 1932 uee ieebOeerpeeRveer HeéCeebeflekeÀ GHees<eCeeme megªJeele kesÀueer. µesJeìer
ieebOeerpeer Je Deebyes[keÀj ³eeb®³eele le[pees[ nesTve keÀjej Peeuee. lees®e 24 me<ìWyej, 1932 ®ee
HegCes keÀjej eEkeÀJee ³esjJe[e keÀjej nes³e. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eebveer mJeleb$e celeoej mebIee SsJepeer
jeKeerJe celeoej mebIeeme ceev³elee efoueer. HegCes keÀjejele Heg{erue Deìer nesl³ee.
189
1. meJe&meeOeejCe celeoejmebIeeletve Heébleer³e keÀe³eosceb[Uemeeþer DemHe=µ³eebvee jeKeerJe peeiee
DemeeJ³eele. l³ee Heg{erueHećeeCes - ceêeme 30, cegbyeF&-15, Hebpeeye 8, efyenej-Deesefjmee 18,
meb³egkeÌle Heéble 20, Deemeece -7, yebieeue - 30, ceO³e Heósµe 20 Deµee SketÀCe 148 peeiee.
2. ³ee jeKeerJe peeieebmeeþer HeéLeefcekeÀ efveJe[ oefueleebkeÀ[tve Je Debeflece efveJe[ meJe& meeOeejCe
celeoejebkeÀ[tve DemeeJeer.
3. keWÀêer³e keÀe³eosceb[Ue®³ee oesvner meYeeie=nele oefueleebvee 18% HeéfleefveefOelJe ÐeeJes.
4. ner lejleto one Je<ee&meeþer DemeeJeer.
5. veeskeÀN³eebceO³es µew#eefCekeÀ Hee$elesvegmeej HeéOeev³e ÐeeJes.
6. oefueleeb®³ee µew#eefCekeÀ megOeejCeebmeeþer DeboepeHe$ekeÀele Hegjsµee jkeÀces®eer lejlego DemeeJeer.
7. eflemejer ieesuecespe Heefj<eo (7 veesJnWyej, 1932 les 24 veesJnWyej, 1932)

Heefnu³ee oesvner ieesuecespe Heefj<eoe De³eµemJeer Peeu³ee nesl³ee. ³ee Heefj<eoebceO³es mebHetCe&
mJeeleb$³eeyeÎue efJe®eej ve Peeu³eeves ieebOeerpeeRveer Heefj<eos®ee l³eeie keÀªve meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer
®eUJeU Yeejleele Hegvne megª kesÀueer. ³ee®eJesUer efyeéfìµeebveer eflemejer ieesuecespe Heefj<eo yeesueeJetve
Yeejlee®ee Hes®eHe´mebie mees[efJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. keÀeBie´smeves Heefj<eosJej yeefn<keÀej ìekeÀuee. eflevner
ieesuecespe Heefj<eoebvee GHeefmLele DemeCeejs SkeÀcesJe vesles cnCepes [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj nes³e. ³ee
Heefj<eosle HeÀkeÌle ®e®ee& Peeueer. keÀesCelesner cenÊJee®es efveCe&³e ³ee Heefj<eosle Peeues veenerle.
11.2.4 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer meceeHleer

peeleer³e efveJee[e, ce. ieebOeerpeer®es GHees<eCe, eflemejer ieesuecespe Heefj<eo ³eemeejK³ee Ieìvee
F.me. 1932 meeueer Ie[le Demeleevee Yeejleele meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª®e nesleer.
efyeéfìµeebveer Yeejleer³e pevelesJej o[Heµeener keÀªve ner ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee.
DeveskeÀ keÀeBies´me vesl³eebvee DeìkeÀ keÀªve keÀeBie´smeuee yeskeÀe³eosµeerj mebIeìvee þjefJeueer. ³ee keÀeUele
efyeéfìµe mejkeÀejves 1 ueeKe 20 npeej ueeskeÀebvee kewÀosle [ebyeues. efyeéfìµe mejkeÀejves HeWÀye´g., 1933
meeueer keÀmlegjyee ieebOeer ³eebvee DeìkeÀ keÀªve mene ceefnv³eeb®eer legªbieJeemee®eer efµe#ee efoueer. Heg{s
ieebOeerpeeRveer meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es mJeªHe yeouetve Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeieńe®eer ®eUJeU megª
kesÀueer. Heg{s meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerleerue nJee efveIetve iesueer. µesJeìer 6 SefHeúe, 1934 meeueer
keÀeBie´smeves meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU mLeefiele kesÀueer.
11.2.5 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer Jewefµe<ìîes ë
1. cegbyeF& ³esLeerue efiejCeer ceeuekeÀebveer, keÀejKeeveoejebveer, ³ee ®eUJeUerme DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer.
2. ³ee ®eUJeUerle mejesefpeveer vee³e[t, keÀceueeosJeer ®eìesHeeO³ee³e, keÀceuee vesnª, nsce HeÝeeoeme,
meg®eslee ke=ÀHeueeveer ³ee megKeJemlet IejeC³eeleerue efðe³eebHeemetve meeceev³e kegÀìbgyeeleerue efðe³eebveer
menYeeie Iesleuee.
3. ³ee ®eUJeUerle ceeieemeuesu³ee Yeeieeleerue DeeefoJeeµeer meceepeevesner efnjerjerves Heg{ekeÀej Iesleuee.
4. Jee³eJ³e mejnÎ Heébleeleerue Deeke´ÀcekeÀ Je ue{eT HeþeCeebveer DeefnbmeelcekeÀ Je meefJeve³e
keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerle DeeHeuee menYeeie veeWoefJeuee ns efJeµes<e Deens.
5. ³ee ®eUJeUerle meeceev³e µeslekeÀjer Jeie&ner meeceerue Peeuee neslee.
6. DeveskeÀ meeceev³e efðe³eebveer DeeHeues oeefieves ®eUJeUermeeþer osTve SkeÀ Deeoµe& Ieeuetve efouee neslee.
190
11.2.6 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es HeefjCeece
1. efyeéfìµe mejkeÀej®es keÀje®es GlHeVe Ieìues ë-
meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es HeefjCeece efyeéfìµe mejkeÀejuee kesÀJeU oesve®e ceefnv³eele
efveoµe&veeme Deeues. ³ee ®eUJeUer®ee SkeÀ keÀe³e&ke´Àce cnCepes ceÐeHeeve efve<esOe. l³eecegUs ceÐeefJeke´ÀerJej
yeboer IeeueC³eele Deeueer. HeefjCeeceer mejkeÀejue ceÐe efJeke´Àer®³ee ceeO³eceeletve pees keÀj efceUle neslee
l³ee®es GlHeVe ceesþîee HećeeCeele keÀceer Peeues.
2. Hejosµeer ceeuee®eer Dee³eele 90% ves keÀceer Peeueer ë

efyeéfìµe ceeueeJejerue efJeµes<eleë keÀeHe[eJejerue yeefn<keÀejecegUs Yeejleele ³esCeeN³ee efyeéfìµe
ceeuee®eer Dee³eele HeÀej keÀceer Peeueer. l³eecegUs Fbiueb[ ceOeerue keÀeHe[ keÀejKeeveoej $emLe Peeues.
kesÀJeU ue@kesÀµee³ej ceO³es leerme npeej keÀeceieej yeskeÀej Peeues. efyeéfìµe keÀejKeev³eele keÀece keÀjC³eeme
Yeejleer³e keÀeceieejebveer vekeÀej efouee. HeefjCeeceer Yeejleer³e GlHeeoveeme ceesþîee HećeeCeele ieleer efceUeueer.
cegbyeF&leerue efyeéfìµeeb®³ee ceeuekeÀer®³ee 16 efiejC³ee yebo He[u³ee. Keeoer®eer efJeke´Àer. ceesþîee HećeeCeele
Jee{ueer. npeejes efJeCekeÀj keÀeceeuee ueeieues. kesÀJeU oesve leerve ceefnv³eele®e efyeéfìµe ceeuee®eer
Yeejleeleerue Dee³eele 90% ves keÀceer Peeueer. megceejs 30 keÀesìer®ee ceeue SkeÀìîee cegbyeF&le
mel³eeieńeRveer ³ee keÀeUele leey³eele Iesleuee neslee.
3. efyeéfìµe mejkeÀej®eer Iees<eCee ë

meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU o[Heµeener®³ee ceeiee&ves o[Hetve ìekeÀlee ³esF&ue Demes
efyeéfìµeebvee Jeeìle nesles. Hejbleg ³ee ®eUJeUerves efyeéfìµeeb®es meJe& Deboepe ®egkeÀer®es þjefJeues. Deelee
Yeejleer³e ueeskeÀebvee jepekeÀer³e megOeejCee osC³eemeeþer efyeéfìµeebveer veeJnWyej, 1930 meeueer ueb[ve ³esLes
ieesuecespe Heefj<eo Iesleueer peeF&ue Deµeer Iees<eCee kesÀueer. ³ee Heefj<eosmeeþer Yeejleer³e vesles Je keÀeBie´smeves
menkeÀe³e& efceUefJeC³eemeeþer efyeéfìµeebveer He´³elve megª kesÀues SJe{s®e veJns lej l³eebveer legªbieele
DemeCeeN³ee osµeeleerue HećegKe vesl³eebµeer meg×e Yesìtve ®e®ee& kesÀueer.
4. efyeéfìµeeb®³ee oceCeveerleer®eer Yeerleer jeefnueer veener ë

meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerle efyeéfìµeebveer o[Heµeener®³ee ceeiee&ves ner ®eUJeU
o[Hetve ìekeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Oeejemevee meejK³ee mel³eeieńe®³ee JesUer npeejes mel³eeieńer
efyeéfìµe mejkeÀejves kesÀuesu³ee ueeþer nuu³eecegUs peKeceer Peeues lejer les ceeIeejer efHeÀjues veenerle.
cegbyeF&le yeeyet iesCet meejK³ee keÀeceieejves DeeHeu³ee HeéCee®eer Deengleer efoueer. Deµee DemebK³e
Del³ee®eeje®³ee Ieìvee mebHetCe& Yeejleele Ie[le Demeleevee meg×e mel³eeieńer ceeies efHeÀjle veJnles. ³ee
Deeboesueveele megceejs 1 ue#e ueeskeÀebvee DeìkeÀ Peeueer nesleer. mJeeleb$³eemeeþer ueeþer nuuee, peKeceer
nesCes, legªbieele peeCes ³ee®eer Deelee ueeskeÀebvee Yeerleer jeefnueer veener. Gueì l³ee iees<ìer je<ì^YekeÌleer®es
HeéflekeÀ ceeveu³ee iesu³ee.
5. ®eUJeUeruee je<ì^J³eeHeer mJeªHe HeéHle Peeues ë

meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUercegUs je<ìêr³e mJeeleb$³e ®eUJeU ner µenjeHegjleer ce³ee&oerle ve
jenlee osµee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eele Hemejueer. ³ee ®eUJeUerle osµeeleerue meJe& mlejeleerue ueeskeÀ Glejues
nesles. [e@keÌìj, JeefkeÀueebHeemetve µeslekeÀjer DeeefCe eqðe³ee He³e¥le®es meJe&peCe ³ee ®eUJeUerle Glejues.
191
1. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerveblej®³ee Ie[ecees[er Lees[keÌ³eele ®e®ee& keÀje.
`Yeejle íes[es ' Deeboesueve ë

Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeele `Yeejle íes[es ' ³ee ®eUJeUeruee Devev³e
meeOeejCe cenÊJe HeéHle Peeues Deens. ³ee ®eUJeUerveblej®e KeN³ee DeLee&ves Yeejleeuee mJeeleb$³e
efceUC³ee®³ee Heéfke´À³esuee Jesie efceUeuee ³ee Deeboesueveeveblej efyeéfìµe meÊee mebHeg<þele ³esC³ee®³ee ceeiee&uee
osKeerue ieleer efceUeueer. ³ee ®eUJeUer®es Jewefµe<ìîes cnCepes keÀesCel³eener vesl³ee®³ee ceeie&oµe&vee efµeJee³e
pevelesves ns Deeboesueve ®eeuet þsJeues nesles. cnCetve®e KeN³ee DeLee&ves ns SkeÀ peveDeeboesueve nesles.
Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUJetve osC³eemeeþer ³ee osµeeleerue pevelee ³ee Deeboesueveele `keÀª eEkeÀJee ceª' ³ee
YeeJevesves Glejuesueer nesleer.
11.3.1 ®eues peeJe ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer

1. Dee@iemì Iees<eCeeë
F.me. 1935 ®³ee Yeejle megOeejCee keÀe³eÐeeves Heébleebvee mJee³eleÊee efoueer. 1937 meeueer
meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CetkeÀe Peeu³ee. keÀeBie´smeves 8 Heébleele ceb$eerceb[Us yeveefJeueer. megceejs 27ceefnves ³ee
cebef$eceb[Ueveer keÀecekeÀepe Heeefnues. 1 meHìWyej, 1939 jespeer ogmejs peeieeflekeÀ cene³eg× megª Peeues.
JneF&meje@³e efueveefueLeiees ³eebveer Yeejle efyeéfìµeeb®³ee yeepetves ³eg×ele Glejle Deens Deµeer Iees<eCee
kesÀueer. efyeéfìµeeb®³ee ³ee ke=Àl³ee®ee efve<esOe cnCetve keÀeBie´sme cebef$eceb[Uebveer jepeerveeces efoues. efyeéfìµe
HebleHeÓeeve ®eef®e&ue ³eeves ogmeN³ee cene³eg×eleerue iebYeerj HeefjmLeleer Heentve keÀeBie´sme Je Yeejleer³e peveles®ee
efJeµJeeme mebHeeove keÀjC³eemeeþer efueveef}eLeiees ³eeme 8 Dee@iemì, 1940 jespeer SkeÀ Iees<eCee
keÀjC³eeme mebeefieleues ³ee Iees<eCes vegmeej Yeejleer³eebvee JneF&meje@³e®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[Uele DeefOekeÀ
mebK³esves IesC³ee®es peenerj kesÀues. Hejbleg keÀeBie´smeves ner Iees<eCee HesÀìeUueer.
2. Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeień ë
ieebOeerpeeRveer Dee@keÌìes, 1940 ceO³es Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeień keÀjC³ee®es þjefJeues. ³ee
Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeieńe®ee cegK³e GÎsµe efyeéfìµe mejkeÀej®³ee o[Heµeener®³ee JeìngketÀceebvee µeebleles®³ee
Je DeefnbmekeÀ mel³eeieńe®³ee ceeiee&ves efJejesOe keÀjCes ne neslee. Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeieńemeeþer Heefnues
mel³eeieńer, cnCetve efJeveesyee YeeJes ³eeb®eer efveJe[ keÀjC³eele Deeueer. 17 Dee@keÌìesyej 1940 jespeer
l³eebveer Yee<eCe yeboer®ee keÀe³eoe cees[uee. cnCetve l³eebvee mene ceefnv³ee®eer efµe#ee Peeueer. DeJeI³ee leerve
les ®eej ceefnv³eele®e ner ®eUJeU leerJe´ Peeueer. 1941 ®³ee DeKesjHe³e¥le ner ®eUJeU megª nesleer.
³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer efyeéfìµe Heeue&ceWìves efke´ÀHme efceµeve Yeejleele HeeþefJeues.
192
3. efke´ÀHme efceµeve®es DeHe³eµe ë
Jew³eefkeÌlekeÀ mel³eeień keÀªve mebHetCe& Yeejleele F.me. 1942 He³e¥le megceejs 25 npeej
mel³eeieńeRvee legªbieele peeJes ueeieues l³eecegUs efyeéfìµeeb®³ee ³eg× He´³elveele De[LeUs efvecee&Ce nesle
nesles. ³ee keÀeW[erletve keÀener lejer ceeie& keÀe{eJee cnCetve efyeéfìµe mejkeÀejves efke´ÀHme efceµeve Yeejleele
HeeþefJeues. efke´ÀHme ³eebveer 25 cee®e&uee efyeéfìµe mejkeÀejleHexÀ DeeHeuee He´mleeJe peenerj kesÀuee. l³eele
ogmejs cene³eg× mebHelee®e Yeejlee®eer veJeerve jep³eIeìvee le³eej keÀjC³eekeÀefjlee SkeÀmeefceleer efveJee&ef®ele
keÀjC³eele ³esF&ue. l³ee meefceleerves le³eej kesÀuesu³ee Ieìvesuee cegle& mJeªHe lJejerle efoues peeF&ue cee$e
efyeéfìµe Je®e&mJeeKeeueerue keÀesCel³eener Heéblee®eer leer Ieìvee ceev³e keÀjC³ee®eer le³eejer vemeu³eeme Je
l³eebvee meÐee®eer®e efmLeleer nJeer Demeu³eeme lemes keÀjC³eeme cegYee osC³eele ³esF&ue. YeefJe<³eele l³ee
Heébleebvee leer Ieìvee mJeerke=Àle keÀjeJeermeer Jeeìu³eeme leµeer lejlego keÀjC³eele ³esF&ue. leer Ieìvee Deceev³e
keÀjCeeN³ee Heébleemeeþer JesieUer Ieìvee le³eej keÀjC³ee®eer efyeéfìµe mejkeÀej®eer le³eejer Demesue, Demee
efke´ÀHme ³eespeves®ee meejebµe neslee. ³ee ³eespevesle GIe[efjl³ee efJeYeepeve Jeeoeuee Heéslmeenve efoues nesles.
l³eecegUs keÀeBie´smeves ne He´mleeJe veekeÀejuee, lej HeeefkeÀmleeve®eer ceeieCeer mHe<ìHeCes l³eele ceev³e kesÀueer
vemeu³eecegUs cegefmuece ueerievesner ³ee He´mleeJeeuee ceev³elee efoueer veener.
4. peveles®eer Heéfleefke´À³ee ë
efke´ÀHme efceµeve®³ee DeHe³eµeeveblej Yeejleele efyeéfìµe mejkeÀejefJeª× Demeblees<ee®eer YeeJevee
Jee{erme ueeieueer. efyeéfìµe mejkeÀej meeceesHe®eeje®³ee ceeiee&ves DeeHeCeeme mJeeleb$³e osCeej veener. lesJne
l³eeb®³ee yejesyej JeeìeIeeìer keÀjC³eeHes#ee Deelee ke=Àleer keÀjC³ee®eer JesU Deeueer Deens Demes osµeeleerue
meJe&meeceev³e pevelesuee Jeeìt ueeieues. meeceesHe®eeje®ee ceeie& mees[tve keÀeBie´smeves meJe&keÀ<e ue{îee®eer
le³eejer keÀjeJeer Deµeer ceeieCeer peveleskeÀ[tve nesT ueeieueer. vesleepeer megYee<e®ebê yeesme ns nefjHegje
³esLeerue keÀeBie´sme DeefOeJesµeveeHeemetve®e ³ee ceeieCeer®ee HeeþHegjeJee keÀjerle nesles. Yeejleeyeensj pece&veerle
jentve les DeeHeueer YetefcekeÀe Yeejleer³e pevelesuee mecepeeJetve meebiele nesles.
5. efyeéfìµeeb®ee He´®eej ë
Yeejleer³eeb®ee He´µve mees[efJeC³eemeeþer Deece®eer le³eejer Deens Hejbleg je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee
DemenkeÀeje®³ee OeesjCeecegUs les µekeÌ³e nesle veener Demee efyeéfìµe mejkeÀejves meJe&$e He´®eej megª kesÀuee.
HeefjCeeceer ®eUJeUer efµeJee³e DeeHeu³ee osµeeuee mJeeleb$³e efceUCeej veener Deµeer ieebOeerpeeR®eer HekeÌkeÀer
Kee$eer Peeueer. cnCetve l³eebveer ®euespeeJe ®eUJeU Yeejleele megª kesÀueer.
6. peHeeve®ee meeceép³eJeeo
ogmeN³ee cene³eg× keÀeUele HetJexkeÀ[tve peHeeveves eEnogmLeeveJej Deeke´ÀceCe keÀjC³ee®³ee
neue®eeueer megª kesÀu³eeves ieebOeerpeer DeefOekeÀ®e DemJemLe Peeues. eEnogmLeeve ner efyeéfìµe Je peHeeve
³eeb®³eeleerue mebIe<ee&®eer Yetceer yevesue Je ³ee oesve meeceép³eJeeoer meÊeeb®³ee mebIe<ee&le Yeejlee®ee yeUer
peeF&ue. Deµeer Yeerleer ieebOeerpeeRvee Jeeìt ueeieueer. ³ee ³eg×ele efyeéfìµeeb®ee HejeYeJe Peeuee Je Yeejle
peHeeve®³ee leey³eele iesuee. lejermeg×e Yeejlee®es ceesþs vegkeÀmeeve nesF&ue. peHeeveves YeejleeJej Deeke´ÀceCe
kesÀues lej He³ee&³eeves les efyeéfìµe meeceép³eeJejerue Deeke´ÀceCe þjsue. Yeejle mJeleb$e Demelee lej
peHeeve®³ee Deeke´ÀceCee®ee OeeskeÀe jeefnuee vemelee. efyeéfìµeebveer Yeejleeuee mJeeleb$³e ÐeeJes. Dev³eLee SkeÀ
veJeerve ®eUJeU GYeer keÀjeJeer }eiesue Demes OeesjCe ieebOeerpeeRveer pevelesHeg{s þsJeues.
Jejerue meJe& HeefjefmLeleercegUs `Yeejle íes[es' Deeboesuevee®eer HeeµJe&Yetceer le³eej Peeueer.

193
11.3.2 `Yeejle íes[es' Deeboesuevee®ee þjeJe
F.me. 1942 meeueer JeOee& ³ee efþkeÀeCeer keÀeBie´sme keÀe³e&keÀejerCeer®eer yewþkeÀ Peeueer. ³ee
yewþefkeÀle keÀe³e&keÀeefjCeerves je<ìêr³e Deeboesuevee®es meJe& DeefOekeÀej ieebOeerpeeRvee efoues. ieebOeerpeeR®ee `Yeejle
íes[es' He´mleeJe 14 peguew 1942 jespeer keÀe³e&keÀeefjCeerves Heeme kesÀuee. 7 Dee@iemì, 1942 jespeer
DeefKeue Yeejleer³e keÀeBie´sme keÀefceìer®es DeefOeJesµeve Yejues Je l³eele keÀeBie´sme keÀefceìerves ne þjeJe
mJeerkeÀejuee. Je 8 Dee@iemì, 1942 jespeer cegbyeF& ³esLes ieJeeefue³ee ìBkeÀ cewoeveeJej DeefKeue Yeejleer³e
keÀeBie´sme®³ee yewþefkeÀle `íes[es Yeejle'®ee SsefleneefmekeÀ þjeJe He´®eb[ yengceleeves mebcele Peeuee. ³eeJesUer
cenemeefceleer®es 250 meom³e Je 80 npeej pevemecegoe³e npej neslee. l³eeb®³eeHeg{s ieebOeerpeeRveer Demes
Yee<eCe kesÀues keÀer, “ceer mJeeleb$³eemeeþer Deelee DeefOekeÀ keÀeU Jeeì Heent µekeÀle veener. ceer DeeCeKeer JesU
IeeueefJeuee lej ceuee peiee®ee Deble nesF&He³e¥le LeebyeeJes ueeieCeej Deens. l³eemeeþer ceer mebIe<e& keÀjC³ee®ee
efveCe&³e Iesleuee Deens. ne ceeP³ee peerJeveeleerue µesJeì®ee mebIe<e& Demesue. Deecner Deelee DeefOekeÀ keÀeU
efyeéfìµeeb®³ee iegueeceefiejerle jent µekeÀle veener l³eemeeþer meJe& µekeÌleerefveµeer efyeéfìµe mejkeÀejµeer ue{e
Ðee.”
11.3.3 Dee@iemì ke´Àebleer Je mejkeÀej®eer o[Heµeener

ieebOeerpeeRveer 8 Dee@iemì, 1942 jespeer ®eues peeJe ®eUJeUer®eer Iees<eCe kesÀueer. ogmeN³ee
efoJemeeHeemetve Deeboesueveeme megªJeele nesCeej nesleer. efyeéfìµe mejkeÀejves ns Deeboesueve o[Hetve
ìekeÀC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. 9 Dee@iemìuee ce. ieebOeer, mejoej JeuueYeYeeF& Heìsue, Hebef[le
peJeenjueeue vesnª, Dee®ee³e& ke=ÀHeueeveer, ceewueevee DeePeeo, ieesefJebo JeuueYeHeble, DemeHeÀDeueer Deµee
148 vesl³eebvee DeìkeÀ kesÀueer. ieebOeerpeeRvee HegCes ³esLeerue DeeieeKeeve He@uesmeceO³es lej Flej vesl³eebvee
Denceoveiej ³esLeerue legªbieele [ebyetve þsJeues. keÀeBie´smeuee yeskeÀe³eosµeerj þjefJeC³eele ³esTve ³ee
mebIeìves®eer yeBkesÀleerue Keeleer mejkeÀej pecee keÀjC³eele Deeueer. keÀeBie´smeµeer mebueive DemeCeeN³ee
mebIeìveebJej yeboer IeeueC³eele Deeueer. ³eecegUs ®eUJeU megª nesCeej veener Demee efyeéfìµeeb®ee iewjmecepe
neslee. Hejbleg pevelesves GmHetÀle&HeCes Deeboesueveeme megªJeele kesÀueer. ieebOeerpeeR®³ee `keÀje eEkeÀJee ceje' ³ee
mebosµeeves YeejeJeuesu³ee pevelesves mJeeleb$³eemeeþer®ee ne µesJeì®ee ue{e efouee. mejkeÀejer eflepeesN³ee
uegìCes, jsuJes ªU G[Jetve ìekeÀCes, Heesmì Dee@efHeÀmesme mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeJej nuuee keÀjCes. F.
ke=Àl³es keÀjeJe³eeme megªJeele kesÀueer. efJeÐeeLeeaner ³ee ®eUJeUerle ceesþîee mebK³esves meeceerue Peeues nesles.
peceµesoHetj, cegbyeF&, Denceoeyeeo F. HećegKe µenjeleerue keÀejKeev³eeleerue keÀeceieejebveer mebHe HegkeÀejues.
³ee ®eUJeUerle efðe³eebveer meg×e GmHegÀle&HeCes DeeHeuee menYeeie veeWoefJeuee. efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eebJej
meg×e efþkeÀefþkeÀeCeer nuues Peeues. Hebpeeye, yebieeue, Deemeece, ceneje<ì^, iegpejele ³ee HeébleeceO³es
®eUJeUeruee Gie´ ªHe HeéHle Peeues. o[Heµeener®es JesieJesieUs ceeie& DeJeuebyetvener ®eUJeU DeeìeskeÌ³eele
³esle veener Demes mejkeÀej®³ee efveoµe&veeme Deeu³eeveblej l³eebveer DeveskeÀ efþkeÀeCeer ue<keÀje®eer ceole
Iesleueer.
mejkeÀej®eer o[Heµeener
p³eeJesUer efyeéfìµe mejkeÀejves keÀeBie´sme®³ee HećegKe vesl³eebvee DeìkeÀ kesÀueer. l³eeveblej kesÀJeU
SkeÀe DeeþJe[îeele®e DeeboesuekeÀebveer 500 Heesmì Dee@efHeÀmesme, Je 150 Heesefueme þeC³eebJej nuuee
kesÀuee. ³ee nuu³eele 31 Heesefueme Je 11 efµeHeeF& þej Peeues. 250 jsuJes mìsµevemed GodOJemle
keÀjC³eele Deeues. keÀvee&ìkeÀceO³es 1,600 efþkeÀeCeer ìsefueHeÀesve®³ee leeje lees[C³eele Deeu³ee. 26
jsuJes mLeevekeÀeJej Je 32 ìHeeue keÀe³ee&ue³eeJej nuues keÀjC³eele Deeues. 538 IeìveebceO³es mejkeÀejves
efveµeðe peceeJeeJej ieesUeryeej kesÀuee. l³eeceO³es 930 ueeskeÀ þej lej 1630 ueeskeÀ peKeceer Peeues.
194
mejkeÀejves o[Heµeener®ee SkeÀ Yeeie cnCetve DeveskeÀ Kes[îeeleerue ueeskeÀebvee Deesefueme þsJeues. DeveskeÀ
ueeskeÀebkeÀ[tve mejkeÀejves meecegoeF&keÀ ob[ Jemetue kesÀuee. ³eeceO³es mejkeÀejuee 90 ueeKe ª. efceUeues.
mejkeÀejves DeveskeÀ ieeJes peeUtve yesef®ejeKe kesÀueer. 1942 ®³ee µesJeìHe³e¥le 60 npeej ueeskeÀebvee
DeìkeÀ keÀjC³eele Deeues. 26 npeej ueeskeÀebvee JesieJesieÈ³ee efµe#ee þesþeJeu³ee. 18 npeej ueeskeÀebvee
Yeejle mebj#eCe keÀe³eÐeeDebleie&le DeìkeÀ keÀjC³eele Deeues.
11.3.4 íes[es Yeejle ®eUJeU efJeefJeOe ieìeb®eer YetefcekeÀe

1. Yeejle íes[es ®eUJeUerleerue Yetefceiele mebIeìveeb®es ³eesieoeve
íes[es Yeejle ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer 9 Dee@iemìuee efyeéfìµe mejkeÀejves DeveskeÀ
ueeskeÀebvee DeìkeÀ kesÀueer. l³eeJesUer keÀener vesles Heesefuemeeb®³ee neleeJej legjer osTve efvemeìues. Je
Yetefceiele Peeues. l³eeceO³es De®³egle HeìJeOe&ve, De©Cee DemeHeÀDeueer, jececeveesnj ueesefn³ee, meg®eslee
ke=ÀHeueeveer, íesìtYeeF&, HegjeefCekeÀ, efyepet HeìveeF&keÀ, Deej.Heer. iees³ebkeÀe Je Heg{s leg©bieeletve megìtve
Deeu³eeveblej pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe ³ee vesl³eeb®ee meceeJesµe neslees. cegbyeF&, HetCes, meeleeje, Je[esoje,
iegpejeleceOeerue Dev³e Heósµe, keÀvee&ìkeÀ, kesÀjU, DeebOe´, GÊejHeósµe, efyenej Je efouueer ³esLeerue
mLeeefvekeÀ Yetefceiele mebIeìvee HeÀej meke´Àer³e nesl³ee. osµeeleerue GÐeesieHeleer Je J³eeHeejer ³eebveer Yetefceiele
vesl³eebvee Goejnmles osCei³ee efou³ee. megceleer ceesjejpeer meejK³ee GÐeesieHeleer ceefnueebveer De®³eglejeJe
HeìJeOe&ve ³eebvee Heesefuemeeb®³ee neleeJej legjer osC³eemeeþer ceesìejiee[îee efou³ee. DeveskeÀ ueeskeÀebveer
Yetefceiele vesl³eebvee Je keÀe³e&keÀl³ee¥vee ueHeefJeC³eemeeþer peeiee GHeueyOe keÀªve efou³ee. Yetefceiele
keÀe³e&keÀl³ee¥veer osµeeleerue cenÊJee®es Hetue GodOJemle kesÀues. ìsefueHeÀesve®³ee leeje lees[ves, jsuJes iee[îee
yebo Hee[Ces oUCeJeUCe DeeefCe JeenlegkeÀ þHHe keÀjCes ns Yetefceiele ®eUJeUer®es keÀe³ee&®es HećegKe meg$e
nesles. [e@. jececeesnve ueesefn³ee, meg®eslee ke=ÀHeueeveer ³eebveer Yetefceiele Deeboesueve ®eeueefJeC³eemeeþer SkeÀ
ceO³eJeleea meefceleer mLeeHeve kesÀueer nesleer. ³ee meefceleer®³ee Jeleerves efþkeÀefþkeÀeCeer keÀe³e& keÀjCeeN³ee
keÀe³e&keÀl³ee¥vee iegHle mebosµe HeeþefJeC³eele ³esT ueeieues. cegbyeF& ns HećegKe keWÀê þjJetve ³ee ®eUJeUer®es
meg$emeb®eeueve kesÀues iesues. cegbyeF& keWÀêeJeªve jececeesnve ueesefn³ee efve³eefceleHeCes Yee<eCe osle Demele. ³ee
keWÀêe®es keÀe³e&ke´Àce ceêeme meejK³ee ogmeN³ee µenjelener SsketÀ ³esle Demele. veesJnW. 1942 He³e¥le ns keWÀê
®eeuet nesles. veblej Heesefuemeebveer les peHle kesÀues. efyenej, Deemeece, iegpejele yebieeue ³ee HeébleeceO³es
efHemlegues neleyee@cye, yebotkeÀe le³eej keÀjC³ee®es keÀejKeeves GYes jeefnues nesles. mejkeÀejer
DeekeÀ[sJeejervegmeej F.me. 1943 ®³ee DeKesjHe³e¥le Yeejleele megceejs 700 efþkeÀeCeer yee@cyemHeÀesì
nesTve µeemekeÀer³e ceeueceÊes®es ceesþîee HećeeCeele vegkeÀmeeve keÀjC³eele Deeues. efkeÀl³eskeÀ efþkeÀeCeer
legªbieeJej nuues keÀªve kewÀÐeeb®eer megìkeÀe keÀjC³eele Deeueer.
2. Yeejle íes[es ®eUJeUerleerue HeéflemejkeÀejeb®eer YetefcekeÀe

Yeejle íes[es ®eUJeUer®es DeeCeKeer SkeÀ Jewefµe<ì cnCepes ³ee keÀeUele osµee®³ee efJeefJeOe
Yeeieele mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer mLeeHeve kesÀuesueer HeéflemejkeÀejs nes³e. Fbie´pe mejkeÀej®³ee efve³eb$eCeeKeeueer
Demeuesu³ee efJeefµe<ì Heósµeele Yeejleer³eebveer mJeleë®eer µeemeve³eb$eCee efvecee&Ce kesÀueer ³eebvee HeéflemejkeÀej
eEkeÀJee meceeblej mejkeÀej cnCeleele. HetJe& GÊej Heósµeeleerue yeeefue³ee ³ee efþkeÀeCeer Dee@iemì, 1942
ceO³es ef®ellet Heeb[s ³eebveer HeéflemejkeÀej mLeeHeve kesÀues. ns mejkeÀej mLeeefvekeÀ efpeuneefOekeÀeN³eekeÀ[tve
meÊee meg$es DeeHeu³ee neleer IesC³eele Je keÀeBie´sme®³ee DeìkeÀ kesÀuesu³ee vesl³eeb®eer megìkeÀe keÀjC³eele pejer
³eµemJeer Peeues Demeues lejer ns mejkeÀej HeÀej keÀeU ®eeuet µekeÀues veener. yebieeueceOeerue efceoveeHetj
efpeu¿eeleerue leeceuetkeÀ ³esLes 17 ef[meW, 1942 jespeer peeleer³e mejkeÀej DeefmlelJeele Deeues.
meHìWyej, 1944 He³e¥le les DeefOekeÀejeJej nesles. efyenejceO³es YeeieueHetj, Deesefjmeele yeeueemegj, DeebOe´
Heósµeele YeerceeJejce ³esLes mLeeHeve Peeuesu³ee HeéflemejkeÀejeb®ee GuuesKe keÀjeJee ueeiesue. ner
HeéflemejkeÀejs HeÀej keÀeU efìketÀ µekeÀueer veenerle.
195
ceneje<ìêleerue meeleeje efpeu¿eele ke´Àebefleefmebn veevee Heeìerue ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer mLeeHeve
Peeuesues HeéflemejkeÀej Yeejlee®³ee Feflenemeele HeÀej ceesþîee HećeeCeele ieepeues. Yeejleeleerue
HeéflemejkeÀejs DeuHeeJeOeerle ve<ì Peeueer Hejbleg meeleeje ³esLeerue HeéflemejkeÀej 1945 He³e¥le
DeefmlelJeele nesles. ns efJeµes<e Deens. ³ee mejkeÀejves efyeéfìµeeb®³ee Dev³ee³e-Del³ee®eejeuee oeo ve oslee
HeéflekeÀej kesÀuee. ³ee mejkeÀejves efyeéfìµe mejkeÀejuee ieefveceerkeÀeJee HeOoleerves nwjeCe kesÀues. ke´Àebefleefmebn
veevee Heeìerue ns ³ee mejkeÀej®es HećegKe meg$eOeej nesles. ³eµeJeblejeJe ®eJneCe, efkeÀmeve Jeerj Je Jemebleoeoe
Heeìerue ³ee mejkeÀejceO³es meeceerue Peeues nesles. meeleeje ³eeefþkeÀeCeer mLeeHeve Peeuesues HeéflemejkeÀej
`He$eermejkeÀej' cnCetve DeesUKeues peele nesles. veevee Heeìerue DeeefCe l³eeb®es menkeÀejer pegueceer
meeJekeÀej, DeefOekeÀejer DeeefCe efHeÀlegjebvee Hee³e yeebOetve ìe®esJej keÀeþer®es le[eKes ceejC³ee®eer keÀþesj
efµe#ee osle Demele. ³ee efµe#esuee meeceev³e ueeskeÀ He$eer ceejCes cnCele. l³eeJeªve ³ee mejkeÀejuee
Heef$emejkeÀej cnCetve DeesUKeues peeT ueeieues. íes[es Yeejle ®eUJeUer®ee megªJeeleerHeemetve®e
meeleeN³ee®ee Heósµe efJeµes<e meke´Àer³e neslee. Dee@iemì, 1942 ceO³es mLeeefvekeÀ mejkeÀejer cegK³eeue³eebJej
cees®ex vesC³eele Deeues. keÀje[, leemeieeJe Je FmueeceHetj ³esLeerue cees®ee&le npeejes ieeJekeÀjer meeceerue Peeues
nesles. ìHeeue keÀe³ee&ue³eeJej nuues keÀªve yeBkeÀe uegìC³eele Deeu³ee. ìsefueHeÀesve®³ee leeje lees[C³eele
Deeu³ee meeleeN³ee®es He$eermejkeÀej cnCepes mJee³elle ieécemejkeÀej®es mebIejep³e nesles. ieeJeeHeemetve
efpeune mlejeHe³e¥le ³ee mejkeÀej®eer megmet$e ³eb$eCee nesleer. ef[keÌìsìj ne ³ee mejkeÀej®ee meJeex®®e
DeefOekeÀejer neslee. l³ee®³ee ceoleeruee DekeÀje meom³eeb®eer meefceleer nesleer. efle®³ee neleeKeeueer
He³e&Jes#ekeÀ, ieìHećegKe Je Heb®emeefcel³ee nesl³ee. ³ee mejkeÀejves DeeHeu³ee Je®e&mJeeKeeueerue Heósµeele
µeeblelee Je megJ³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer. Jeefj<þ vesl³eeb®³ee ceeie&oµe&veeKeeueer je<ìêr³e YeeJevesves He´sefjle
Peeuesues ieeJekeÀjer Heb®ee³ele meefcel³eeb®eer mLeeHevee keÀjerle, mLeeefvekeÀ Keìu³eeb®³ee yeeyeleerle
v³ee³eefveJee[e keÀjCes, meeJekeÀejeves uegyee[uesu³ee peefceveer µeslekeÀN³eebvee Hejle efceUJetve osCes,
DemHe=µ³elee efvecet&ueve, oeªyeboer, yeeueefJeJeen yeboer, ieéce meHeÀeF&, efµe#eCe He´meej ³ee meejKeer
ueeskeÀefnlee®eer meeceeefpekeÀ keÀecesner ³ee mejkeÀejves kesÀueer. µeemevee®³ee mebj#eCeemeeþer `legHeÀevemesvee' Je
`DeePeeo mesvee' ner le©Ceeb®eer HeLekesÀ ³ee mejkeÀejves efvecee&Ce kesÀueer. Heesefuemeeb®³ee neuee®eeueerJej
yeejerkeÀ ue#e osCes Fbie´peeb®³ee Dev³ee³eer ke=Àleeruee efJejesOe keÀjCes, Heb®emeefcel³eebveer efouesu³ee efveCe&³ee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes, Yetefceiele vesl³eeb®es efvejesHe Heesn®eefJeCes ³eemeejKeer keÀeces ner HeLekesÀ keÀjerle
Demele. l³eecegUs efyeéfìµe µeemeveeHes#ee ns HeéflemejkeÀej ueeskeÀeb®³ee efJeµJeemeeuee Hee$e þjues.
3. Yeejle íes[es ®eUJeUerleerue mebmLeeveer He´pes®eer YetefcekeÀe

®eues peeJe Deeboesuevee®es DeeCeKeer SkeÀ Jewefµe<ìîes cnCepes mebmLeeveeleerue peveleskeÀ[tve
efceUeuesuee Heéflemeeo ns nes³e. Kejs lej Yeejleeleerue mebmLeeves efn efyeéfìµe meÊes®es yeeuesefkeÀuues nesles
Demes Demeleeveener lesLeerue He´pesves efyeéfìµeebefJeª× megª kesÀuesu³ee ®eues peeJe ®eUJeUerle meke´Àer³e
menYeeie veeWoefJeuee neslee. meeleeN³ee®³ee He$eer mejkeÀejuee keÀesuneHetj He´pee Heefj<eos®es jlveeHHee kebgÀYeej
³eebveer ceesþîee HećeeCeele ceole kesÀueer. iJeeunsj mebmLeeveeleerue G®®e HeomLe DeefOekeÀejer Yetefceiele
vesl³eebvee oeªieesUe HegjJeerle Demele. Oeej ³ee efþkeÀeCeer yebogkeÀe Je efHemlegues le³eej keÀjC³ee®es keÀejKeeves
megª Peeues nesles. jsJee mebmLeeveeleerue efJeÐeeL³ee¥veer efyeéfìµe mejkeÀej®³ee ceeueceÊes®es ceesþîee HećeeCele
vegkeÀmeeve kesÀues nesles. keÀes®eerve, $eeJeCekeÀesj Je YeesHeeU ³esLeerue efJeÐeeL³ee¥veer efµe#eCemebmLeeJej
yeefn<keÀej ìekeÀuee neslee. JeefkeÀueebveer v³ee³eeue³eeJej yeefn<keÀej ìekeÀuee. ³ee meJe& IeìveeJeªve
mebmLeebveer pevelee efyeéfìµeebvee veJns lej keÀeBies´meuee DevegketÀue nesleer ns mHe<ì nesles.
196
4. `Yeejle íes[es ' DeeboesueveeHeemetve DeefueHle jeefnuesues ieì ë
`Yeejle íes[e' ³ee je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee Deeboesueveeme F.me. 1942 les 1944 ³ee keÀeUele
peveDeeboesuevee®es mJeªHe HeéHle Peeues nesles. ye@. peervee ³eebveer cegefmuece ueeskeÀebvee ³ee ®eUJeUerHeemetve
otj jenC³ee®ee meuuee efouee neslee. lejermeg×e keÀener cegefmuece ueerie®³ee meceLe&keÀebveer Yetefceiele
keÀe³e&keÀl³ee¥vee DeeHeu³ee Iejele DeeÞe³e efouee. SJe{s®e veJns lej l³eebveer mejkeÀejer KeyeN³eeb®eer YetefcekeÀe
yepeeJeueer veener ns efJeµes<e Deens. ³ee ®eUJeUer ojc³eeve peeleer³e obieueer keÀesþsner Ie[tve Deeu³ee
veenerle. l³ee®eHećeeCes Fbef[³eve efKe´µ®eve ieì, ceJeeUceleJeeoer ieì Je Deebyes[keÀjJeeoer ³ee
®eUJeUerHeemetve DeefueHle jeefnues Demeues lejer ³ee ieìeleerue keÀener ueeskeÀ mJe³ebHe´sjCesves ³ee ®eUJeUerle
menYeeieer Peeu³ee®eer ceeefnleer efceUles.
5. ieebOeerpeeR®es GHees<eCeë
`íes[es Yeejle' Deeboesueve osµeJ³eeHeer nesles. les efnbmeelcekeÀ ceeiee&ves ®eeuet ve³es Demes
ieebOeerpeeRvee Jeeìle nesles. lejermeg×e keÀener efþkeÀeCeer ³ee DeefnbmekeÀ Deeboesueveeuee efnbmeelcekeÀ mJeªHe
HeéHle Peeues cnCetve ieebOeerpeeRveer 9 HesÀye´gJeejer, 1943 jespeer 21 efoJemeeb®es DeecejCe GHees<eCe megª
kesÀues. ³ee JesUer l³eeb®es Je³e yeneÊej Je<ex SJe{s nesles. l³eecegUs ³ee GHees<eCe keÀeUele ieebOeerpeeR®eer He´ke=Àleer
ef®ebleepevekeÀ yeveueer lejermeg×e efyeéfìµe mejkeÀejves l³eebvee legªbieeletve mees[ues veener. efyeéfìµe
mejkeÀej®ee efve<esOe cnCetve S.Heer. ceesoer, Sce.Sme. DeCes, Je veefueveer jbpeve mejkeÀej ³eebveer
keÀe³e&keÀejerCeer®³ee meom³elJee®es jepeerveeces efoues. lejermeg×e mejkeÀejves oKeue Iesleueer veener. µesJeìer
3 cee®e&,1943 jespeer ieebOeerpeeRveer GHees<eCe HetCe& kesÀues. [e@keÌìjeb®³ee celes, ieebOeerpeeR®ee GHeJeeme
µeejerefjkeÀ ¢<ìîee SkeÀ ®ecelkeÀej®e neslee. p³ee GÎsµeeves ieebOeerpeeRveer GHees<eCe megª kesÀues nesles lees
GÎsµe HetCe& Peeuee. ³ee GHees<eCeecegUs peveles®es veerleerOew³e& Jee{ues. efyeéfìµe efJejesOeer peveles®eer YeeJevee
DeefOekeÀ leerJe´ Peeueer. DeeefCe jepekeÀer³e ke=Àleer®eer mebOeer efceUeueer. HeéflekeÀeje®³ee ³ee HeéflekeÀelcekeÀ
ke=Àleerves meJe&$e J³eeHekeÀ HećeeCeeJej HeéflekeÀej nesT ueeieuee. mejkeÀej®³ee Deelelee³eerHeCeeJej
peieYejeletve He´keÀeµe He[uee. 1942®³ee efveIe=Ce o[Heµeener®es veweflekeÀ meceLe&ve keÀjC³ee®ee mejkeÀej®ee
He´³elve meHeÀue Peeuee veener. DeeefCe efyeéfìµe mejkeÀej®eer ®etkeÀ Demeu³ee®es peiee®³ee efveoµe&veeme Deeues.
11.3.5 `Yeejle íes[es' ®eUJeUer®ee µesJeì

meve 1942 meeueer Yeejlee®ee JneF&meje@³e uee@[& efueveefueLeiees ³eeb®³ee peeieer uee@[& JesJnsue
³eeb®eer Yeejlee®ee JneF&meje@³e cnCetve efveJe[ Peeueer. ieebOeerpeeRveer legªbieele Demeleevee JesJnsue ³eebvee He$e
HeeþefJeues keÀer, DeeHeCe legªbieeleerue keÀeBie´sme keÀe³e&keÀeefjCeer®³ee meomeeb®eer Yesì Heg{s SefHeúe 1944
meeueer ieebOeerpeeR®eer He´ke=Àleer efyeIe[ueer cnCteve efyeéfìµe mejkeÀejves l³eeb®eer 6 ces, 1944 jespeer
leg©bieeletve megìkeÀe kesÀueer. ³eeJesUer ieebOeerpeeRveer JneF&me je@³eµeer Yeejleeleerue jepekeÀer³e
HeefjefmLeleeryeeyele ®e®ee& keÀjC³ee®eer le³eejer oµe&Jeueer. Hejbleg peesHe³e¥le keÀeBie´sme `Yeejle íes[es '®ee
þjeJe ceeies Iesle veener leesHe³e¥le efyeéfìµe mejkeÀejuee keÀeBie´smeµeer ®e®ee& keÀjC³eele jme veener Demes
keÀUefJeues. Heg{s petve, 1945 meeueer mejkeÀejves keÀeBie´sme keÀe³e&keÀeefjCeer®³ee meom³eeb®eer legªbieeletve
cegkeÌlelee kesÀueer. Yetefceiele vesl³eebefJeª× DeìkeÀ peejer keÀjC³ee®es Deeosµe 1946 ®³ee megªJeeleeruee
mejkeÀejves ceeies Iesleues. l³eecegUs ®eues peeJe Deeboesuevee®ee µesJeì nesTve Yeejleeuee mJeeleb$³e
osC³ee®³ee JeeìeIeeìeruee HeéjbYe Peeuee.
11.3.6 `Yeejle íes[es' ®eUJeUerves keÀe³e meeO³e kesÀues?

9 Dee@iemì, 1942 meeueer Yeejleele megª Peeuesues `Yeejle íes[es' Deeboesueve efyeéfìµe
mejkeÀejves o[Hetve ìekeÀC³ee®ee He´³elve kesÀuee Demeuee lejer meve 1945 ®³ee DeKesjerHe³e¥le
197
Yeejleeleerue keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee Heébleele lejer meg×e megª nesles ns ³ee Deeboesuevee®eer Jewefµe<ìîes
Deens. F.me. 1857 meeueer efyeéfìµe mejkeÀejefJeª× pees Heefnuee ceesþe GþeJe Peeuee l³eeveblej
Yeejleele efkeÀleer lejer Je<ee&ves ®euespeeJe Deeboesuevee®ee ceesþe GþeJe Peeuee Demes vesn©veer cnCeeues Deens.
³ee Deeboesueveele peJeUpeJeU 25,000 ueeskeÀ þej Peeues. DemebK³e ueeskeÀebvee legªbieele [ebyeC³eele
Deeues. ue#eeJeOeer ueeskeÀ peKeceer Peeues. leLeeefHe, ueeskeÀeb®ee Glmeen keÀceer Peeuee veener ns ner ³ee
Deeboesuevee®es Jewefµe<ìîes nesles.
meve 1942 ®³ee `Yeejle íes[es' DeeboesueveecegUs Yeejleer³e peveles®³ee ceveele efvecee&Ce
Peeuesueer je<ì^YekeÌleer®eer Je mJeeleb$³eHe´scee®eer YeeJevee efkeÀleer HeíeuYe Je leerJe´ Deens ³ee®eer peeCeerJe
efyeéfìµe mejkeÀejuee Peeueer. efyeéfìµeeb®³ee meeceép³eJeeoer meÊesefJe<e³eer Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee ceveele
efkeÀleer eflejmkeÀej Deens ³ee®eer peeCeerJe meg×e mejkeÀejuee Peeueer. DeeHeu³ee osµeeuee mJeeble$³e Je
Heéfle<þe efceUJetve osC³eemeeþer Yeejleer³e pevelee keÀesCeleener l³eeie keÀjeJe³eeme ceeies Heg{s Heenele veener
³ee®eer efyeéfìµe mejkeÀejuee keÀuHevee Deeueer. Lees[keÌ³eele ®eues peeJe Deeboesueveeuee efceUeuesu³ee
meJe&J³eeHekeÀ HeéflemeeoeJeªve Yeejleer³e ueeskeÀebceO³es efvecee&Ce Peeuesu³ee peeie=leer®eer Je keÀeBie´sme®³ee
peveeOeeje®eer mejkeÀejuee peeCeerJe Peeueer.
efyeéfìµeeb®eer µebYejer Yejueer cnCetve Yeejleele l³eeb®³ee efJeª× 1857 ®ee GþeJe Peeuee neslee
Hejbleg lees mejkeÀejves efJeefJeOe ceeiee&ves o[Hetve ìekeÀuee. HeCe meve 1942®³ee ®euespeeJe ®eUJeUerves
Yeejleeleerue efyeéfìµe meÊes®es efoJeme keÀe³ece®es mebHele Deensle. ns peveles®³ee ue#eele Deeues. Fbie´pe
mejkeÀejves HeeµeJeer ceeiee&ves ner ®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³eele ³eµe efceUefJeues Demeues lejer, Yeejleeleerue
meJe& pevelee DeeHeu³ee efJejesOeele iesueer Deens. Je DeeHeCeeme peemle efoJeme YeejleeJej jep³e ieepeefJelee
³esCeej veener ³ee®eer Kee$eer®e l³eebvee ³ee DeeboesueveecegUs Peeueer. efyeéfìµe mejkeÀejves Deelee
keÀeBie´smeyejesyej osµeeuee mJeeleb$³e efceUJetve osC³eemeeþer keÀeBûesmeyejesyej JeeìeIeeìer megª kesÀu³ee ns ³ee
®eUJeUer®eer cenlJee®eer keÀeceefiejer nes³e.
1. Yeejle íes[es Deboesuevee®ee Lees[keÌ³eele ceeieesJee I³ee.
11.4 meejebµe
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeele 1930-31 ceOeerue meefJeve³e keÀe³eosYebie

®eUJeU cnCepes efyeéfìµe meeceép³eJeeoe efJejesOeeleerue ue{îee®ee SkeÀ cenÊJeHetCe& ìHHee nes³e. 1920-
22 ceOeerue DemenkeÀej ®eUJeUerle pesJe{îee mel³eeieńeRvee legªbieJeeme YeesieeJee ueeieuee. l³ee®³ee
198
efleHHeì mel³eeieńer ³ee Deeboesueveele legªbieele iesues. ³ee ®eUJeUer ojc³eeve megceejs 90 npeej
mel³eeieńeRvee legªbieJeeme HelkeÀjeJee ueeieuee. ³ee ®eUJeUer ojc³eeve Fbiueb[ceOetve Dee³eele nesCeeN³ee
keÀeHe[e®es HećeeCe efvecc³eeves keÀceer Peeues mejkeÀejuee peceerve - cenmetue Je ceÐe GlHeeovee Heemetve
efceUCeejs GlHeVe Ieìues. Yeejleeleerue meJe& mlejeleerue ueeskeÀebvee ³ee DeeboesueveeHeemetve otj jenC³ee®es
DeeJeenve kesÀues Demeues lejer cegefmueceeb®ee ³ee Deeboesueveeleerue menYeeie o=<ìerDee[ keÀªve ®eeuelee
³esCeej veener. l³ee®eHećeeCes µenjer Je ieéceerCe Yeeieeleerue ieefjyeebveer Je Deefµeef#eleebveer ®eUJeUeruee
efouesuee HeeþeRyee ue#eCeer³e neslee. cnCetve®e yebieeue®es Heesefueme ceneefvejer#ekeÀ F.pes. ueesceve cnCeleele.
``³ee De[eCeer Je Demebmke=Àle ueeskeÀeb®ee Heeefþbyee Je menevegYetleer keÀeBie´sme efceUJet µekesÀue ³ee®eer ceuee
Kee$eer veJnleer.''
Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUJetve osC³ee®eer Heéfke´À³ee KeN³ee DeLee&ves p³ee DeeboesueveeHeemetve megª
Peeueer les Deeboesueve cnCepes 1942 ®es Yeejle íes[es Deeboesueve nes³e. cnCepes ®eues peeJe Deeboesueve ns
Yeejleer³e pevelesves efyeéfìµe meÊesefJeª× He´KejHeCes ®eeueefJeuesues µesJeì®es Deeboesueve nes³e. ³ee
DeeboesueveeHetJeea osµeeleerue HećegKe vesl³eebvee meeceép³eJeeoer efyeéfìµe mejkeÀejves Deeboesueve megª
nesC³eeHetJeea o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer DeìkeÀ kesÀues, Demes Demeleevee meg×e pevelesves ns Deeboesueve megª
þsJetve ³eeme peveDeeboesuevee®es mJeªHe HeéHle keÀªve efoues. ³ee Deeboesueve keÀeUele Yetefceiele vesles Je
keÀe³e&keÀl³ee¥veer efyeéfìµe mejkeÀejuee DeeHeu³ee ieefveceerkeÀeJee leb$eeves nwjeCe keÀªve mees[ues nesles.
l³ee®eHećeeCes Yeejleeleerue keÀener HećegKe Yeeieele ueeskeÀebveer efyeéfìµe mejkeÀej®es µeemeve veecebpegj keÀªve
HeéflemejkeÀej mLeeHeve kesÀues nesles. ³eecegUs Yeejleeuee DeeleemJeeleb$³e osC³eeefµeJee³e He³ee&³e veener, Deµeer
efyeéfìµe mejkeÀej®eer Kee$eer Peeueer nesleer. l³eebveer Yeejleeuee mJeeleb$³e osC³ee®eer Heéfke´À³ee megª kesÀueer ns
³ee ®eUJeUer®es cenlJee®es ³eMe nesles.
1. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer Je J³eeHleer meebiee.

2. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es HeefjCeece meebiee.
3. Yeejle íes[es Deeboesuevee®eer HeeµJe&Yetceer efJeµeo keÀje.
4. Yeejle íes[es ®eUJeUerleerue HeéflemejkeÀej Je Yetefceiele ®eUJeUer®es ³eesieoeve mHe<ì keÀje.

1. peeJe[skeÀj Dee®ee³e& µeb.o. DeeOegefvekeÀ Yeejle
2. JewÐe, [e@. megceve, keÀesþskeÀj, [e@. µeeblee - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
3. efYe[s Heé. iepeeveve - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
4. efyeefHeve®ebê - Fbef[³eepe mìîeue HeÀe@j Fbef[Hesv[me
5. ieésJnj yeer. Sue. JesueskeÀj Sve. kesÀ. - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
6. mejosmeeF& [e@. yeer.Sve. veueeJe[s, [e@. Jner. Sve. - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme.



199
12
IeìveelcekeÀ efJekeÀeme (F.me.1917 les 1947)
Deveg¬eÀceefCekeÀe
12.1 GefÎäs
12.2 ÒeemleeefJekeÀ
12.3 IeìveelcekeÀ efJekeÀemee®eer megªJeele
12.4 ceeBìsi³et®eer Iees<eCee
12.5 1919 ®ee Yeejle mejkeÀej keÀe³eoe.
12.6 vesn© DenJee}
12.7 iees}cespe Heefj<eoe
12.8 F.me. 1935 ®ee Yeejle mejkeÀej keÀe³eoe.
12.9 F.me. 1939 les 1947 ³ee keÀeUeleer} mJeeleb$³e ÒeeHleer meeþer®³ee Ie[ecees[er.
12.10 mJeleb$e Yeejlee®eer jep³eIeìvee
12.11 meejebµe
12.12 IeìkeÀ
12.1 GefÎäs
 F.me. 1885 les 1905 ³ee keÀeUeleer} jeäêr³e ®eUJeUer®eer HeeµJe&Yetceer DeY³eemeves
 jeäêr³e ®eUJeUer®ee Fefleneme mecepetve IesCes.
 20 Dee@iemì 1917 cee@ìsi³et Iees<eCes®es cenÊJe DeY³eemeCes.
 F.me. 1885 les 1917 ³ee keÀeUeleer} IeìveelcekeÀ efJekeÀemee®ee ceeieesJee IesCes.
 IeìveelcekeÀ efJekeÀeme DeeefCe Yeejleer³eeb®eer Òeefle¬eÀer³ee DeY³eemeCes.
12.2 ÒeemleeefJekeÀ ë-
ceeveJeer peerJeveeleer} meJee&le ÒeYeeJeer cnCepes jep³e nes³e. jep³e mebmLes®eer cetle& yeepet cnCepes
µeemeve mebmLee. µeemeve mebmLes®es keÀe³e& p³ee DeeOeejeJej ®ee}les l³eeme jep³e Ieìvee Demes cnì}s
peeles. meceepee®³ee DeepeHe³e¥le®³ee jepekeÀer³e efJekeÀemee®es jep³eIeìvee ns SkeÀ iecekeÀ DeeefCe ÒeeflekeÀ
Deens. Yeejleeleer} efJeefJeOelesletve efomeCeejer SkeÀlee, Yeejleer³e mebmeoer³e }eskeÀµeener µeemeveÒeCee}er
DeeefCe Yeejlee®eer jep³eIeìvee ³ee}e peeieeflekeÀ Feflenemeele DeeefCe J³eJenejele Òeefleÿe, ceevemevceeve
DeeefCe DeY³eemekeÀebvee lees ef®eblevee®ee efJe<e³e Pee}e Deens.
200
yebiee}ceO³es Fbûepeer meÊes®eer Hee³eeYejCeer Pee}er. H}emeer®³ee ³egOoeveblej Yeejleele Fbûepeer
meÊes®ee Debce} megª Pee}e. efnbogmLeevee®³ee Feflenemee}e SkeÀ efveCee&³ekeÀ JeUCe efceUe}s. yekeÌmeej®³ee
}{eF&veblej (1764) yebiee} ÒeebleeJej Fbûepeeb®es®e efve³eb$eCe ÒemLeeefHele Pee}s. F.me. 1765 les
1772 ³ee keÀeUele peer jep³eJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}er. l³ee J³eJemLesuee ognsjer
jep³eJ³eJemLee Demes cnCeleele. Yeejleer³eeb®³ee ¢äerves SkeÀ veeefJeC³eHetCe& meÊee (J³eJemLee) ÒemLeeefHele
Pee}er. ognsjer jep³eJ³eJemLee ner efye´ìerµeeb®eer Oetle& efveleer nesleer. keÌueeF&Jnves keÀesCeleerner peyeeyeoejer ve
eqmJekeÀejlee DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e }eYe Heojele Hee[tve Iesle}s. F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®es jep³e
mLeeHeve Pee}s. SkeÀe J³eeHeejer kebÀHeveer}e jepekeÀer³e J³eJenejeyeeyele ceeskeÀUerkeÀ osT ve³es. efle®³ee
keÀejYeejeJej Je J³eJenejeJej efve³eb$eCe ÒemLeeefHele keÀjeJes Deµeer OeejCee Fbi}b[ceOeer} peveles®eer DeeefCe
jep³ekeÀl³ee¥®eer nesleer. ³ee OeejCesletve 1773 ®ee efve³eecekeÀ keÀe³eoe keÀjC³eele Dee}e. kebÀHeveer®es
Yeejleer³e ÒeosµeeJej efve³eb$eCe DeeefCe Òeµeemeve jener} cee$e efle}e efye´ìerµe mebmeos®³ee ceeie&oµe&keÀ
lelJeevegmeej keÀece keÀjeJes }eies} Demes efveye¥Oe jsi³eg}sefìbie De@keÌìves }eo}s. F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer}e
Heg{er} 20 Je<ee¥meeþer jep³ekeÀejYeej DeeefCe J³eeHeej keÀjC³ee®eer meveo osC³eele Dee}er.
F.me. 1784 ceO³es efye´ìerµe mebmeosle efHeì®ee Yeejle efJe<e³ekeÀ keÀe³eoe Heeme Pee}e. ³ee
keÀe³eoîeevegmeej peer Ieìvee }eiet keÀjC³eele Dee}er, leer 1858 He³e&ble cnCepes kebÀHeveer®eer meÊee
mebHesHe³e¥le Dece}ele jeefn}er. F.me. 1793, 1813, 1833 DeeefCe 1853 ³ee Je<eea HesÀjleHeemeCeer
keÀe³eos, meveo DeeefCe vegleveerkeÀjCee®es keÀe³eos Heeme keÀjC³eele Dee}s. 1813 ®³ee keÀe³eoîeevegmeej
ìHH³eeìHH³eeves kebÀHeveerkeÀ[tve J³eeHeeje®eer cekeÌlesoejer keÀe{tve IesC³eele Dee}er. 1853 ®³ee meveoer
keÀe³eoîeele 20 Je<ee&®es yebOeve mebmeosves eqmJekeÀej}s veener. kesÀJnener kebÀHeveer®eer meÊee keÀe{tve IesC³eele
³esF&} Demes OeesjCe mHeä keÀjC³eele Dee}s. kebÀHeveer®eer ce=l³etIebìe lesJne®e Jeepe}er nesleer. F.me.
1857 ®³ee GþeJeeveblej kebÀHeveer®eer meÊee mebHegäele Dee}er.
1857 ®³ee GþeJeeveblej efye´ìerµe µeemeveeves Yeejleeleer} jep³ekeÀejYeejeyeeyele ceesþe yeo}

kesÀ}e. l³eemeeþer mebmeosceO³es efo. 2 Dee@iemì 1858 jespeer keÀe³eoe Heeme keÀjC³eele Dee}e. ³ee
keÀe³eoîeecegUs jep³ekeÀejYeeje®eer ®eewkeÀì efvecee&Ce Pee}er. Yeejlee®³ee jep³ekeÀejYeejemeeþer
Fbi}b[ceO³es ³eb$eCee efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}er. efle®es efJeµes<e cnCepes Fbi}b[®³ee jep³emeÊes®³ee neleer
meÊes®eer met$es osC³eele Dee}er. mebmeos®es efve³eb$eCe ÒemLeeefHele Pee}s. Yeejleceb$eer Je Yeejleceb[U
efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}s. ieJnve&j pevej} }e `JneF&meje@³e' cnCepes jep³emelles®ee otle Demee efkeÀleeye
osC³eele Dee}e. SkeÀ IeìveelcekeÀ megOeejCeeb®es ³egie megª Pee}s. ³ee keÀe³eoîeele oes<e nesles. cee$e
Yeejleer³e yegOoerefpeJeer Jeie& jepekeÀer³e megOeejCeeb®ee Deeûen keÀjle nesles. cee$e J³eJemLee veekeÀejle veJnles.
SkeÀe}e SkeÀ peyeeyeoej Deµeer µeemeveJ³eJemLee efvecee&Ce keÀ©ve l³eele ìH³eeìH³eeves megOeejCee keÀjC³ee®es
efye´ìerµeeb®³ee OeesjCeeefJe<e³eer Yeejleer³e peveles}e DeÒetHe Jeeìle nesles.
1858 ®ee megOeejCee keÀe³eoe, jeCeer®ee peeefnjveecee, IeìveelcekeÀ ®e®es&®es ³egie Lees[keÌ³eele
HeÀkeÌle mebIe<e& keÀªve YeejleeJej DeeHe}er meÊee ¢{ keÀjC³eeHes#ee jepekeÀer³e megOeejCee osJetve
jep³ekeÀejYeej keÀjeJee Demes OeesjCe efye´ìerµeeb®es nesles. jeCeer®ee peeefnjveecee ne megiebOeer µeyoeb®ee
efµe[keÀeJee Deme}e lejer Yeejleer³eeb®eer oKe} IesCes megª Pee}s.
F.me. 1861, 1874, 1892 DeeefCe 1909 ®³ee megOeejCee keÀe³eoîee®es efJeµ}s<eCe
kesÀ}s lej keWÀêer³e keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®ee efJekeÀeme keÀjC³eele Dee}e. Yeejleer³e ÒeefleefveOeeRvee jepekeÀer³e
201
DeefOekeÀej osC³eele Dee}s. Òeµve efJe®eejC³ee®ee, GHeÒeµve efJe®eejC³ee®ee, þjeJe ceeb[C³ee®ee,
DeboepeHe$ekeÀeJej ®e®ee& keÀjC³ee®ee Demes ìH³eeìH³eeves DeefOekeÀej efceUe}s. 1861 ®³ee
keÀe³eoîeevegmeej Yeejleer³e ÒeefleefveOeer (efnboer ÒeefleefveOeer) keÀe³eos ceb[Uele peeTve yeme}e.
Yeejleer³eebvee mebmeo, }eskeÀµeener DeefOekeÀej DeeefCe J³ekeÌleermJeeleb$³ee®eer peeCeerJe Pee}er. }eskeÀµeener®eer
Hee³eeYejCeer Deµee HeOoleerves Pee}er. 1909 ®³ee ceesuex-eEceìes keÀe³eoîeeves ÒeLece®e efveJe[CetkeÀer®es lelJe
ceev³e kesÀ}s. jeäêr³e meYes®³ee keÀe³ee&}e keÀener ÒeceeCeele ³eµe efceUe}s. }eskeÀ peeie=leer®es J³eemeHeerþ
efvecee&Ce Pee}s. 20 J³ee µelekeÀe®³ee ÒeejbYeeHeemetve efye´ìerµeeb®eer HeÀes[e DeeefCe jep³e keÀje ner efveleer
Demetve SkeÀe yeepet}e jepekeÀer³e megOeejCee keÀjC³ee®es OeesjCe efomegve Deeues. mJejep³e DeeefCe mJeosµeerves
YeejeJetve jeäêr³e ®eUJeU ÒeYeeJeerHeCes mJejep³ee®eer ceeieCeer keÀjerle nesleer. Deµee keÀeUele 1917
ceO³es peyeeyeoej jep³eHeOoleer osC³ee®eer Iees<eCee efye´ìerµe jep³ekeÀl³ee¥veer kesÀ}er. Yeejlee®³ee
IeìveelcekeÀ Feflenemeeleer} SkeÀ cenÊJeHetCe& Deµeer ner Ieìvee nesleer.
12.3 IeìveelcekeÀ efJekeÀemee®eer megªJeele
1) Heefnuîee cen³egOoele efnbogmLeeve efye´ìve®eer Jemeenle Demeu³eeves Fbi}b[®³ee yeepetves Yeejle

menYeeieer Pee}e neslee. Yeejleer³e mewefvekeÀ DeeefCe Yeejlee®eer meeOevemebHeÊeer JeeHej}er ies}er nesleer.
efye´ìve}e Heefnu³ee cene³egOoele ceole kesÀuîeecetUs l³ee®ee ceesyeo}e cnCetve eEnogmLeeve}e mJe³eb µeemeve
efceUs} ³ee DeHes#esves vescemle vesl³eebveer Je keÀeBûesmeves Heeefþbyee efo}e cee$e Fbi}b[ ves pegpeyeer megOeejCee
osTve Yeejleer³eeb®eer HeÀmeJeCegkeÀ keÀjC³ee®es OeesjCe eqmJekeÀejues nesles.
Fbiueb[ves Heefnuîee cene³egOoele yesupeer³ece meejK³ee }neve jeäêb®³ee mJeeleb$³ee®³eemeeþer

³egOoele G[er Iesleueer nesleer. ³egjesHeele yesupeer³ece®es mJeeleb$³e DeyeeefOele þsJee³e®es DeeefCe Deeefµe³eele
Yeejlee yeeyele meeceép³eJeeoer YetefcekeÀe yeeUiee³e®eer ³eeyeeyele Yeejleeleer} vesl³eebveer Fbi}b[uee efJe®eejCee
kesÀueer. l³eele®e DecesefjkesÀves peeieeflekeÀ }eskeÀµeener®³ee j#eCeemeeþer DeeefCe ngketÀce µeener}e
jesKeC³eemeeþer Òes. efJeumeve®es 14 lelJes Deeceueele DeeCeues nesles. cnCetve mJe³ebMeemeve efceUs} Demes
keÀeBûesme vesl³eebvee Jeeìle nesles. cee$e lemes Pee}s veener.
2) [e@. De@veer yesPebì Je }es. efìUkeÀ ³eebveer nesce©} ®eUJeU megª kesÀ}er nesleer. vescemle
keÀeBûesmekeÀ[tve mJe³ebµeemeve efceUC³eemeeþer Òe³elve nesle veenerle ³eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ Je ke=Àefleefµe}
keÀe³e&¬eÀce nesce©} (mJe³ebµeemeve) peeefnj keÀjC³eele Dee}e. [e@. De@veer yesPebìves efo keÀe@ceveefJeue
(The Commonweal) ns meeHleeefnkeÀ 2 peevesJeejer 1914 jespeer meg© keÀ©ve Oeeefce&keÀ
mJeeleb$³e, jeäêr³e efµe#eCe, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e megOeejCee kesÀuîeeme efye´ìerµe jeä^ketÀ}ebleie&le
mJe³ebµeemeve ÒeeHle keÀjC³ee®ee nesce©} }erie®ee keÀe³e&¬eÀce peeefnj kesÀ}e. nesce©} keÀe³e&¬eÀceecegUs
DeeefCe ®eUJeUercetUs jeäêr³e ®eUJeU ÒeYeeJeerHeCes meg© nesleer.
3) F.me. 1916 ®³ee }Keveew DeefOeJesµeveele ceJeeU, pene} DeeefCe cegeqm}ce }erie ³eeb®eer ³egleer
Ie[tve Dee}er nesleer. }es. efìUkeÀ DeeefCe pene} celeJeeÐeebkeÀ[s vesle=lJe Dee}s. ceJeeU vesl³eeb®ee ÒeYeeJe
Deesmej}e neslee. ³ee®e keÀeUele F.me. 1917 ceO³es jefµe³eele meec³eJeeoer ¬eÀebleer Pee}er. ³ee®eener
HeefjCeece Yeejleer³e jeäêr³e ®eUJeUerJej Pee}e.
4) pejer efye´ìerµeeb®es jepekeÀer³e megOeejCee osC³ee®es Je ®e®ex®es ³egie efvecee&Ce keÀjC³ee®es OeesjCe cee$e
Dev³ee³eer keÀe³eos keÀ©ve Yeejleer³eeb®³ee mJeeleb$³ee®ee mebkeÀes®e keÀjC³ee®es OeesjCe meg©®e nesles. ³eecegUs.
202
Yeejleer³e pevelesle Demeblees<e efvecee&Ce nesle neslee. keÀe³eos ceb[Uele Yeejleer³e ÒeefleefveOeer ÒeYeeJeerHeCes
keÀe³e& keÀjle nesles. ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®³ee keÀe³ee&cetUs oyeeJe Jee{uee neslee. SkeÀojerle 20 J³ee µelekeÀe®³ee
ÒeejbYeeHeemetve jeäêr³e ®eUJeU ÒeYeeJeerHeCes megª Pee}er nesleer. l³eecetUs jepekeÀer³e megOeejCeeb®ee nHlee
Yeejleer³eebvee ÐeeJee }eies}. ³ee OeejCesletve ceeBìsi³et Iees<eCee kesÀueer iesueer nesleer.
12.4 ceeBìsi³et Iees<eCee (20 Dee@iemì, 1917)
Heefnu³ee cene³egOoeceO³es cesmeesHeesìsefce³eeleer} ceesnerce Yeejle mejkeÀejkeÀ[s nesleer. ³ee

ceesefncesle HeÀej ceesþs vegkeÀmeeve Pee}s nesles. ³ee®eer keÀejCes µeesOeC³eemeeþer SkeÀe Dee³eesiee®eer vesceCetkeÀ
keÀjC³eele Dee}er. Dee³eesieeves ceesefncesleer} vegkeÀmeeveeyeeyele Yeejle mejkeÀej}e oes<e efo}e veener lej
oes<e efo}e lees Yeejleeleer} keÀe}yeenîe DeeefCe meoes<e µeemeve ³eb$eCes}e. ³ee DenJee}eJej neTme
Dee@HeÀ keÀe@cevmeceO³es ®e®ee& Pee}er. lesJne ³eeyeeyele lelkeÀe}erve Yeejleceb$eer ceeBìsi³et ³eebveerner ³ee®e
HeOoleer®es cele J³ekeÌle kesÀ}s. megOeejCee keÀjC³ee®eer met®evee kesÀ}er. Yeejle mejkeÀej®es DeefOekeÀej
Jee{Jegve jep³ekeÀejYeejele Yeejleer³eeb®ee meceeJesµe keÀjC³ee®eer ceeieCeer ceeBìsi³etveer kesÀ}er. l³eeJesUer
GÎsµe neslee Yeejleer³eeb®ee efJeµJeeme mebHeeove keÀjC³ee®ee efye´ìerµe µeemeve }eskeÀeefYecetKe kesÀ}s veener lej
DeeHeCe YeejleeJej jep³e keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ ieceeJetve yemet Demee Fµeeje ceeBìsi³etves kesÀ}e neslee. ³ee
¢äerves cesmeesHeesìesefce³eve keÀefceµeve®ee DenJee} cenlJee®ee Deens.
12 peg}w 1917 jespeer S[efJeve ceeBìsi³et ³eeves Fbi}b[®³ee keÀe@cevme meYeeie=nele Yeejleer³e
}eskeÀebvee jep³ekeÀejYeejele DeefOekeÀ mLeeve osC³eeyeeyele®eer Iees<eCee kesÀ}er, Lees[îee®e efoJemeele
ceeBìsi³et®eer Yeejleceb$eer cnCetve efve³egkeÌleer Peeu³eeveblej 20 Dee@iemì 1917 jespeer keÀe@cevme meYesle,
Yeejleer³e }eskeÀebvee Òeµeemevee®³ee meJe& efJeYeebieele menYeeie Je peyeeyeoej jep³eHeOoleer osC³eeyeeyele®eer
Iees<eCee kesÀ}er. ³ee}e®e ceeBìsi³et Iees<eCee Demes cnì}s peeles. lemes®e ner Iees<eCee Dee@iemì ceefnv³eele
kesÀ}er ies}er. l³eecegUs efle}e Dee@iemì Iees<eCee Demes cnCeleele. l³eele Keeueer cegÎeb®ee meceeJesMe neslees.
Iees<eCee ë-
1) Òeµeemevee®³ee Òel³eskeÀ #es$eele Yeejleer³eebvee peemleerle peemle menYeeieer keÀ©ve IesCes.
2) Yeejleele Jee{leer peyeeyeoej jep³eHeOoleer DeefmlelJeele DeeCetve l³eeÜejs mJejep³ee®es O³es³e
meeO³e keÀjCes.
3) ³ee OeesjCee®ee efJekeÀeme ¬eÀcee¬eÀceeves®e meeO³e keÀjCes.
4) Yeejleer³eeb®³ee keÀu³eeCee®eer Je Òeieleer®eer peyeeyeoejer efye´ìerµe mejkeÀejJe Yeejle mejkeÀej ves
eqmJekeÀejCes
Yeejleeleer} Òeefleef¬eÀ³ee ë-
ceeBìsi³et Iees<eCesyeeyele Yeejleele mebefoiOe Òeefleef¬eÀ³ee Gceì}er, je<ìêr³e meYesleer} ceJeeU
vesl³eebveer ner Iees<eCee cnCepes Yeejlee®ee ce@ivee ®eeìe& ³ee µeyoele Iees<eCes®es mJeeiele kesÀ}s. ceeBìsi³et
Iees<eCescegUs pene}eb®es meceeOeeve Pee}s veener. }es. efìUkeÀebveer èfo}Áer yenesle otj nw,’ Deµeer
Òeefleef¬eÀ³ee J³ekeÌle kesÀ}er. [e@. De@veer yesPebì ³eebveer ceeBìsi³et Iees<eCesJej GHenemeelcekeÀ ìerkeÀe keÀjleevee
kesÀmejer®³ee SkeÀe Deûe}sKeele `Gpee[}s HeCe met³e& keÀesþs Deens?' Deµeer ìerkeÀe kesÀ}er nesleer. cegeqm}ce
}erie®eer Òeefleef¬eÀ³ee ner ieeWOeUe®eer nesleer. legke&ÀmLeevee®³ee HejeYeJeeves ieeWOeU}su³ee cegeqm}ce }erie}e
ne eEnot je<ì^Jeeoe®ee efJepe³e Je DeeHe}e HejeYeJe Jeeìt }eie}e neslee.
203
ceeBìsi³et Iees<eCesJej ®e®ee& keÀjC³eemeeþer je<ìêr³e meYes®es efJeµes<e DeefOeJesµeve Dee@iemì 1918
ceO³es yees}eefJeC³eele Dee}s. l³eele Iees<eCee efvejeµeepevekeÀ Je DemeceeOeevekeÀejkeÀ Deens Demes peenerj
keÀ©ve, l³eele keÀener megOeejCee meg®eJeC³eele Deeu³ee. l³eeveblej megjWêveeLe ye@vepeeA®³ee vesle=lJeeKee}er
keÀeBûesme®³ee SkeÀe ieìeves Iees<eCes}e Heeefþbyee oµe&efJe}e. ne ieì vescemleJeeoer mecepe}e peele neslee. ne
ieì DeefOeJesµeveeletve yeensj He[}e. l³eebveer mejkeÀej}e menkeÀe³e& keÀjC³ee®es OeesjCe peenerj kesÀ}s.
megjle keÀeBûesme (1907) veblej®eer ner ogmejer HeÀtì Demes cnì}s peeles. ³ee veJevescemle ieìeves
`ve@µeve} ef}yej} }erie' veeJee®ee He#e keÀe{}e. cee$e keÀe}eblejeves Yeejlee®³ee jepekeÀer³e Ie[ecees[erle
³ee He#ee®es DeefmlelJe veieC³e jeefn}s. He#ener veeceµes<e Pee}e DeeefCe ceJeeUeb®eer keÀe³ece®eer efveJe=Êeer
Pee}er.
ceeBìsi³et Iees<eCes®es cenÊJe ë-

³ee Iees<eCesves Yeejleer³e jepekeÀejCeele SkeÀ veJes ³egie efvecee&Ce kesÀues. ceeBìsi³et Iees<eCes®es
IeìveelcekeÀ Feflenemeele cenÊJee®es mLeeve Deens. ³ee Iees<eCesletve efye´ìerµe mejkeÀejves ÒeLece®e
Yeejleeyeeyele®es DeeHe}s OeesjCe peenerj kesÀ}s nesles. Yeejleele peyeeyeoej jep³eHeOoleer efvecee&Ce keÀjCes
cnCepes }eskeÀ ÒeefleefveOeer®³ee leHexÀ ®ee}Jeuee peeCeeje jep³e keÀejYeej efvecee&Ce keÀjCes. ns O³es³e peenerj
nesles pes O³es³e ³eeHetJeea l³eebveer mHeä µeyoeble veekeÀej}s nesles. HetJeea Yeejleceb$eer cees}Xveer Yeejleeyeeyele
mJejep³ee®eer µekeÌ³elee veekeÀej}er nesleer. HeCe ³ee Iees<eCescegUs Yeejleer³eeb®eer mJejep³ee®eer ceeieCeer
efye´ìerµe mejkeÀejves lelJeleë ceev³e kesÀ}er. SkeÀe DeLee&ves ne jeäêr³e meYes®ee ceesþe efJepe³e neslee. SkeÀe
DeLeea ne efnbot - cegme}ceeve ³eeb®³ee SskeÌ³ee®eener efJepe³e neslee. Heg{®³ee keÀeUele cee$e ³ee Iees<eCes®ee
HeeskeÀUHeCee HeÀes}HeCee }#eele Dee}e. efye´ìerµe efve³eb$eCe keÀe³ece nesles. efye´ìerµeeb®eer o[Heµeener
Leebye}s}er veJnleer. ³ee Iees<eCesvegmeej ceeBìsi³et ³eebveer veesJnWyej 1917 ceO³es Yeejlee}e Yesì osTve
meJe& Lejeleer} vesl³eebµeer ®e®ee& kesÀ}er. ³ee YesìerJej DeeOeeefjle IeìveelcekeÀ megOeejCee osCeeje DenJee}
peg}w, 1918 }e ÒekeÀeefµele kesÀ}e ne®e DenJee} Heg{s 1919 ®³ee ceeBìsi³et ®escme HeÀ[& megOeejCee
keÀe³eÐee®ee, cegK³e DeeOeej neslee. Iees<eCes veblej IeìveelcekeÀ megOeejCeeb®eer le³eejer megª Pee}er.
12.5 1919 ®ee Yeejle mejkeÀej keÀe³eoe
ceeBìsi³et Iees<eCesveblej IeìveelcekeÀ megOeejCee osC³ee®eer le³eejer Pee}er. efye´ìerµeebveer efvecee&Ce

kesÀ}su³ee jep³ekeÀejYeejele Yeejleer³eeb®ee menYeeie Je mJe³ebµeemeve osC³eele ³esF&}. peyeeyeoej
jep³eHeOoleer osC³eele ³esF&} Demes Yeejleceb$eer S[efJeve ceeBìsi³et ³eeves peenerj kesÀ}s nesles. l³eeJej
DeeOeeefjle efye´ìerµe mebmeosves ieJnve&ceWì Dee@HeÀ Fbef[³ee De@keÌì 23 ef[meWyej 1919 jespeer cebpetj
keÀjC³eele Dee}e. ³ee keÀe³eoîee®ee cemegoe Yeejleceb$eer cee@bìsi³et Je JneF&meje@³e ®escmeHeÀ[& ³eebveer le³eej
kesÀ}e neslee. cnCetve ³ee keÀe³eoîeeme ceeBìsi³et - ®escmeHe[& megOeejCee keÀe³eoe Demes cnì}s peeles.
ceeBìsi³etves Iees<eCee kesÀu³eeveblej Yeejlee®ee oewje kesÀ}e. Yeejleeleer} DeveskeÀ J³ekeÌleer, mebIeìveebµeer ®e®ee&
kesÀ}er. l³eeveblej DenJee} le³eej kesÀ}e. l³eeuee®e Report on Indian Constitutional
Reforms Demes cnCeleele. ³ee DenJee}e ceO³es YeeJeer IeìveelcekeÀ megOeejCeebmeeþer ®eej lelJes
mebefiele}er nesleer. leer Heg{er} ÒeceeCes Deensle.
1) mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebJej peemle }eskeÀefve³eb$eCe DemeeJes.
2) peyeeyeoej jep³eHeOoleer®eer megªJeele ÒeebeflekeÀ keÀejYeejeHeemetve keÀjC³eemeeþer Òeebleele efÜo}
µeemeve HeOoleer }eiet keÀjeJeer
204
3) Yeejle mejkeÀejJej }eskeÀÒeefleefveOeeR®ee ÒeYeeJe DemeeJee. l³eemeeþer peemleerle peemle JeeJe osC³eele
³eeJee. Yeejle mejkeÀej Hee}&ceWì}e peyeeyeoej DemeeJes. l³eemeeþer Yeejleeleer} keÀejYeejeJej
Yeejle mejkeÀej®es®e efve³eb$eCe DemeeJes. Yeejleeleer} keÀe³eos ceb[Ue®ee efJemleej keÀjC³eele ³eeJee.
ns keÀe³eos ceb[U peemleerle peemle ÒeeefleefveefOekeÀ yeveJeC³eele ³eeJes.
4) ns yeo} HeefjCeecekeÀejkeÀ JneJesle ³eemeeþer efye´ìerµe Hee}¥ceWì Je Yeejleceb$eer ³eeb®es Yeejle mejkeÀej
Je ÒeebeflekeÀ µeemeve ³eeJejer} efve³eb$eCe mewue keÀjC³eele ³eeJes. Heébleeyeeyele Yeejleceb$³ee®es
efve³eb$eCe Deefpeyeele vemeeJes.
³ee DenJee}eme pene}celeJeeÐeebveer efJejesOe oµe&efJe}e. }es. efìUkeÀ, efyeefHeve®ebê Hee},

ve.ef®e. kesÀUkeÀj F. veer Fbi}b[ceO³es peeTve yeo} keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀ}e. HeCe DeHe³eµe Dee}s.
}es.efìUkeÀ ³eebveer DenJee}eJej Yee<³e keÀjleevee cnì}s nesles, ``ner ³eespevee keÀesCel³eener ÒekeÀejs
mJeerkeÀejC³eeme ³eesi³e veener.''
F.me. 1919 ®³ee keÀe³eÐeeleer} lejlegoer

F.me. 1919 ®ee megOeejCeeefJe<e³ekeÀ keÀe³eoe ef[meWyej 1919 ceO³es cebpetj Pee}e. ³ee
keÀe³eÐeevegmeej Yeejlee®³ee jep³ekeÀejYeejeyeeyele keÀesCeles yeo} Pee}s. veJeer jep³eJ³eJemLee keÀµeer
efvecee&Ce kesÀueer nesleer. l³ee®ee efJe®eej Keeueerue ÒeceeCes Deens.
1) Fbi}b[ceOeer} Yeejlee®³ee jepekeÀer³e J³eJemLesyeeyele Pee}s}s yeo} efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}s}er
J³eJemLee ³ee}e®e efJe}e³ele mejkeÀej Demes cnCeleele.
2) Yeejleeleer} ceO³eJeleea (keWÀefê³e) jep³e J³eJemLee ³ee}e®e Yeejle mejkeÀej Demes cnCele.
3) Òeebefle³e J³eJemLee.
efJe}e³ele mejkeÀej ë-
1) Yeejleceb$eer/Yeejle meef®eJe ë- F.me. 1858 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej ns Heo efvecee&Ce keÀjC³eele
Dee}s nesles. kebÀHeveer®³ee keÀeUeleer} meb®ee}keÀ ceb[U Je efve³eecekeÀ ceb[Ue®es DeefOekeÀej Yeejle
ceb$³ee}e osC³eele Dee}s nesles. Yeejlee®³ee keÀejYeejeJejer} efJeµes<e cnCepes ÒeebeflekeÀ keÀejYeejeJej®es
Yeejleceb$³ee®es efve³eb$eCe keÀceer keÀjC³eele Dee}s. Yeejleceb$eer ne cebef$eceb[Ue®ee meom³e neslee DeeefCe lees
Yeejleer³e Òeµeemeveeyeeyele mebmeosle peyeeyeoej Demes. l³ee®es Jesleve Je YeÊes Yeejleer³e eflepeesjerletve efo}s
peele Demes. ³eele 1919 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej yeo} keÀjC³eele Dee}e. Yeejle ceb$³ee®ee Heieej efyeéfìµe
keÀes<eeletve osC³ee®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer. Yeejle ceb$³eeJej efye´ìerµe Hee}&cesbì®es efve³eb$eCe ÒeYeeJeer
keÀjC³eele Dee}s. Yeejlee®ee ieJnve&j pevejue Je Òeebleeleer} ieJnve&j jep³ekeÀejYeejeµeer mebyebOeerle meJe&
ceeefnleer Yeejleceb$³ee}e osC³ee®es Yeejleceb$³ee®³ee Deeosµee®es Hee}ve keÀjC³ee®es yebOeve IeeueC³eele Deeues.
1919 ®³ee keÀe³eÐeeHetJeea ceO³eJeleea Je ÒeebeflekeÀ keÀe³eos ceb[Uele ceeb[u³ee peeCeeN³ee efJeOes³ekeÀeme
Yeejle ceb$³ee®eer HetJe& HejJeeveieer DeeJeµ³ekeÀ nesleer. Deelee keÀener DeHeJeeo JeieUlee ns yebOeve otj Pee}s.
Òeebleevee ³ee yeeyele efJeµes<e mJeeleb$³e efceUe}s. cee$e les mJeeleb$³e Hejjeä^ }<keÀj, ®e}ve meeJe&peefvekeÀ
keÀpe& F. yeeyeleerle veJnles. DeeefLe&keÀ yeeyeeRJejer} efve³eb$eCe HetJeea ÒeceeCes®e nesles. Yeejlee®ee DeLe&
mebkeÀuHe Yeejleceb$³ee®³ee Deeosµeevegmeej le³eej keÀjC³eele ³esle Demes. 1919 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej
Yeejleceb$³ee®es DeefOekeÀej l³eele efye´ìerµe meeceép³ee®es efnlee®es j#eCe keÀjCes, ieJnve&j pevejue DeeefCe
205
keÀe³e&keÀeefjCeer Heefj<eo DeeefCe Òeebefle³ekeÀejYeejeJej osKejsKe þsJeCes. ceesþîee Heieeje®eer Je cenÊJee®eer Heos
efvecee&Ce keÀjCes efkebÀJee jÎ keÀjCes ns DeebleYet&le kesÀues iesues. Yeejleceb$eer DeeefCe efye´ìerµe Hee}&ceWì®es
mebHetCe& efve³eb$eCe Yeejleeleer} jep³e keÀejYeejeJej efvecee&Ce kesÀues nesles.
2) Yeejle ceb[U ë- Yeejle ceb$³ee}e Yeejleer³e jep³ekeÀejYeejeyeeyele me}Áe osC³eemeeþer 1858 ®³ee
keÀe³eÐeevegmeej Yeejle ceb[Ue®eer efveefce&leer keÀjC³eele Dee}er nesleer. Yeejle ceb[UeJej Yeejleceb$³ee®es
Je®e&mJe nesles. les keÀe³ece jeefn}s. ³ee ceb[Ueves Yeejlee®³ee jep³ekeÀejYeejeyeeyele kesÀ}suîee efve³eceebvee
Hee}&ceWì®eer mebceleer DeeJeµ³ekeÀ nesleer. 1919 HetJeea Yeejle ceb[Ueleer} meom³e mebK³ee 15 nesleer.
l³eeb®ee keÀe³e&keÀeU 7 Je<ee¥®ee neslee. 1919 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej ner mebK³ee 8 les 12 ®³ee ojc³eeve
þsJeC³eele Dee}er. l³eeb®ee keÀe³e&keÀeU 5 Je<ee¥®ee keÀjC³eele Dee}e. l³eeb®es Jesleve Je Flej Ke®e&
efye´ìve®³ee keÀes<eeletve osC³ee®eer lejlego kesÀueer iesueer.
3) ne³ekeÀefceµevej ë- ns veJeerve Heo le³eej keÀjC³eele Dee}s. Yeejle ceb$³eeb®eer keÀener keÀeces
l³ee®³eekeÀ[s meesHeefJeC³eele Dee}er. Goe. Yeejleemeeþer Kejsoer keÀjCes, Yeejleer³e efJeÐeeLeea Keeles F.
ne³e keÀefceµeve ®eer efve³etkeÌleer ieJnve&j pevejue keÀ[tve keÀjC³eele ³esle Demes. ieJnve&j pevejue®es keÀener
DeefOekeÀej l³ee}e osC³eele Dee}s. Yeejleeleer} keWÀê Je Òeebefle³e mejkeÀej®ee ÒeefleefveOeer cnCetve lees
Fbi}b[ ceO³es keÀe³e& keÀjle Demes. J³eeHeeje meyebOeer keÀjej keÀjCes. ns cenÊJee®es keÀece l³ee®³eekeÀ[s nesles.
l³ee®ee Heieej cee$e Yeejleer³e eflepeesjerletve efo}e peele Demes.
Yeejleemeeþer Fbi}b[ceO³es efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}s}er J³eJemLee
Fbi}b[®ee jepee jeCeer (ie=nµeemeve)
efye´ìerµe Hee}&ceWì, cebef$eceb[U
Yeejle ceb$eer DeeefCe Yeejle ceb[U
ne³ekeÀefceµevej
2) Yeejleeleer} ceO³eJeleea jep³eJ³eJemLee (keWÀêer³e) ë-
keWÀê mejkeÀej ceO³es 1) keWÀefê³e keÀe³e&keÀejerceb[U 2) ieJnve&j pevej} (JneF&meje@³e),
3) efÜie=ner keÀe³eos ceb[U
1) keWÀêer³e keÀe³e&keÀejer ceb[U ë- Yeejlee®ee jep³e keÀejYeej ieJnve&j pevejue DeeefCe

keÀe³e&keÀeefjCeer Heefj<eo ³eeb®eskeÀ[s meesHeefJeC³eele Dee}e neslee. ieJnve&j pevejue®³ee meu³eevegmeej
Yeejleceb$³eekeÀ[tve keÀe³e&keÀeefjCeer meom³eeb®eer efve³etkeÌleer kesÀ}er peele nesleer. 1919 ®³ee
keÀe³eÐeevegmeej meYeemeo mebK³ee 8 keÀjC³eele Dee}er. l³eele ieJnve&j pevejue Je mejmesveeHeleer Demes
oesve meom³e Je Flej 6 meYeemeo Demele. 6 HewkeÀer 3 meYeemeo Yeejleer³e DemeeJesle. l³eeb®ee keÀe³e&
keÀeU 5 Je<ee¥®ee DemeeJee. keÀe³e&keÀeefjCeerceb[Ue®es DeO³e#e ieJnve&j pevejue DemeeJesle Demes vecego
kesÀues. leerve Yeejleer³e meom³eebkeÀ[s pes mejkeÀej efve³egkeÌle nesles l³eebvee efµe#eCe, Deejesi³e, keÀeceieej
³eemeejKeer og³³ece opee&®eer Keeleer meesHeefJeC³eele Deeueer nesles. cenÊJee®eer Keeleer efye´ìerµe meom³eebkeÀ[s
nesleer. Òeµve efJe®eejCes, ®e®ee& keÀjCes, ÒeefleketÀ} ìerkeÀe keÀjCes, cele veeWoJeCes F. DeefOekeÀej keÀe³e&keÀejer
ceb[Ueme nesles.
206
2) ieJnve&j pevej} ë- ieJnve&j pevejueuee J³eeHekeÀ Je Debeflece DeefOekeÀej nesles.
keÀe³eosefJe<e³ekeÀ keÀe³e&keÀejer meÊesyeeyele®eer meJe& met$es l³ee®³ee neleer nesleer. efye´ìerµe HebleÒeOeevee®³ee
meu³eevegmeej jepee ieJnve&j pevej}®eer meeOeejCe 5 Je<e& keÀe³e&keÀeUemeeþer efve³egkeÌleer keÀjle Demes. 2
}eKe 56 npeej ©He³es Jeeef<e&keÀ Jesleve DeeefCe 1, 72, 700 ©. Flej YeÊes l³eeme efceUle Demes.
µeemeveefJe<e³ekeÀ, efJeefOeefJe<e³ekeÀ Je DeLe&efJe<e³ekeÀ cenÊJee®es DeefOekeÀej ieJnve&j pevejuekeÀ[s nesles.
ieJnve&j pevejue ne efye´ìerµe meceéìe®ee ÒeefleefveOeer Demeuee lejer lees efye´ìerµe meceéìeÒeceeCes YeejleeJej
jep³e keÀjerle Demes ob[µekeÌleer, jepeveerleer Je jCeveerleer DeLe&veerleerJej l³ee®ee ÒeYeeJe Je Debce} neslee.
efJeefOeceb[Ue}e ®e®ee& keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej neslee. cee$e Debleerce efveCe&³e ieJnve&j pevejuekeÀ[s neslee.
ieJnve&j pevejue®³ee mebceleerefµeJee³e DeLe&mebkeÀuHe ceeb[lee ³esle vemes.
3) efÜie=ner keÀe³eosceb[U ë- cee@vìsi³eg ®escmeHeÀes[& megOeejCee keÀe³eÐeevegmeej ceO³eJeleea efÜie=ner

keÀe³eosceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀ}er. jep³emeYee (Council of State) ns Jeefjÿ ie=n DeeefCe
efJeOeerceb[U (Legislative Assembly) ns keÀefveÿ ie=n ³ee oesvner meYeeie=neb®eer efceUtve keÀcee}
meom³e mebK³ee oesveµes DemeeJeer Demes þj}s.
jep³emeYee (Jeefjÿie=n) j®evee (keÀcee} meom³e mebK³ee 60)
mejkeÀej efve³egkeÌle (26) }eskeÀ efve³egkeÌle (34)
mejkeÀejer (20) efyevemejkeÀejer (6) meJe& meeceev³e (19) peeleer³e Je Keeme

celeoej mebIeeletve celeoejmebIeeletve (15)
(cegme}ceeve (11)
µeerKe (1)
³egjesHeer³e J³eeHeejer (3))
mJeleb$³e ie=n mLeeHeve keÀjC³ee®ee GÎsµe

1) keÀefveÿ meYeeie=ne®es veecebpetj kesÀ}s}er efJeOes³ekeÀs cebpetj keÀ©ve IesCes
2) ³ee meYeeie=neleer} ÒeefleefveOeer efveJe[tve osC³eemeeþer®es celeoejemeeþer mebHeÊeer®eer Deì nesleer. p³eeb®es
Jeeef<e&keÀ GlHeVe © 10, 000 Hes#ee peemle Deenss. pees ojJe<eea 750 © Hes#ee peemle µeslemeeje Yejle
Demes. p³eeb®eer µew#eefCekeÀ efkebÀJee meeceeefpekeÀ keÀeceefiejer G}ÁsKeCeer³e Deens. Deµee Hee$e J³ekeÌleeRvee®e
celeoevee®ee DeefOekeÀej neslee. l³eecegUs HeÀkeÌle Þeerceble, peceerveoej Je J³eeHeejer ³eebvee®e meom³e
nesC³ee®eer mebOeer efceUle Demes ³ee ie=ne®eer cegole 5 Je<ee¥®eer nesleer. Òemebieer cegole Jee{efJeC³ee®es efkebÀJee
cegoleHetJeea jep³emeYee yejKeemle keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej ieJnve&j pevejue ³eebvee nesles. ³ee meYeeie=ne®³ee
DeO³e#ee®eer efveJe[ ieJnve&j pevejue keÀjerle Demes. keÀecekeÀepe yengceleeves ®ee}le Demes. SKeeÐee
efveCe&³eemeboYee&le celes mecemeceeve Peeu³eeme DeO³e#ee}e jeKeerJe cele Demes.
207
efJeefOeceb[U (Legislative Assembly)

meom³e mebK³ee (140)
Heefn}s efJeefOeceb[U meom³e mebK³ee (143)
mejkeÀej efve³egkeÌle (40) ueeskeÀefve³egkeÌle (100)

Heefnues efJeOeerceb[U (103)
mejkeÀejer efyevemejkeÀejer meJe&meeceev³e Jeieea³e Je

(26) (14) celeoejmebIe (51) Keeme celeoej
mebIe (52)
(ieJnve&j pevejue (oef}le ³eele
keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es DeBi}es Fbef[³eve (cegme}ceeve
(30)
meom³e, jep³emeYes®es Yeejleer³e ef¸eµ®eve µeerKe (02)
mejkeÀejer meom³e) Yeejleer³e J³eeHeejer mebIeìvee ³egjesefHe³eve (9)
keÀeceieej F.) peceerveoej (7)
Yeejleer³e J³eeHeejer (4))
kesÀbêer³e efJeOeerceb[Ue®es keÀefveÿ meYeeie=n.

³ee meYeeie=ne®eer meom³e mebK³ee Jee{efJeCes, peeies®es JeeìHe keÀjCes, peeiee YejC³ee®eer HeOole
efveefµ®ele keÀjCes ns meJe& DeefOekeÀej ieJnve&j pevejue DeeefCe Yeejle ceb$³ee}e nesles. mejkeÀej efve³egkeÌle
peeiee mees[tve Gj}su³ee peeiee ÒeebleeceOetve }eskeÀebveer efveJe[tve ÐeeJe³ee®³ee nesl³ee. l³eeb®ee keÀe³e&keÀeU
3 Je<ee&®ee efveefµ®ele keÀjC³eele Dee}e neslee. efJeOeevemeYee meom³eeb®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer®es efvekeÀ<e
celeoejebmeeþer®es Demes nesles keÀer p³eeb®es Jeeef<e&keÀ GlHevve ©. 2000 Hes#ee peemle Deens. pees ÒeefleJe<eea
50 ©. Hes#ee peemle µeslemeeje Yejlees, pees 150 ©. Hes#ee peemle c³egefveefmeHe} ì@keÌme Yejlees.
p³ee}e IejYee[îee®eer efceUkeÀle 180 ©. Hes#ee peemle Deens.
keÀe³eos ceb[Ueleer} meom³e meYeeie=nele Òeµve, GHeÒeµve efJe®ee© µekeÀle nesles.mLeieve

ÒemleeJe ceeb[t µekeÀle nesles. DeboepeHe$ekeÀeleer} 25 yeeyeeRJej celeoeve keÀª µekeÀle veJnles. ieJnve&j
pevejue®es DeeefLe&keÀ J³eJenejeJej HetCe& efve³eb$eve nesles. 1/2 }eskeÀmebK³es}e HeÀkeÌle celeoevee®ee
DeefOekeÀej neslee.
efye´ìerµe meeceép³ee}e efJeIeelekeÀ efJeOes³ekeÀeJej ieJnve&j pevejue yeboer Iee}t µekeÀle Demes.
SJe{s®e veenerlej keÀe³eosceb[Ue®eer ceev³elee veme}s}s mejkeÀejer efJeOes³ekeÀ ieJnve&j pevejue DeeHeu³ee
DeefOekeÀejele mebcele keÀ© µekeÀle Demes.
Flej lejlegoer ë-
1) 1919 ®³ee Yeejle mejkeÀej keÀe³eÐeeves Yeejleele }eskeÀmesJee Dee³eesiee®eer mLeeHevee kesÀ}er. ³ee
mesJeebyeeyele efve³ece keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Yeejleceb$³ee}e efouee neslee.
208
2) ³ee keÀe³eÐee®es cegu³eceeHeve (Dee{eJee) keÀjC³eemeeþer one Je<ee¥veer SkeÀ keÀefceµeve efve³egkeÌle keÀjeJes
Deµeer lejleto keÀjC³eele Dee}er.
3) 1919 ®³ee keÀe³eÐeele Òel³e#e efveJe[CetkeÀer®es lelJe efmJekeÀej}s ies}s.

Yeejleeleer} ÒeebeflekeÀ jep³eJ³eJemLee ë- F.me. 1919 ®³ee keÀe³eÐeeves ÒeebleeceO³es keÀener ÒeceeCeele
peyeeyeoej MeemeveHeOoleer DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀ}e.
1) ÒeebeflekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U ë- ³ee keÀe³eÐeevegmeej ÒeebeflekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[UeceO³es

Yeejleer³eeb®ee meceeJesµe keÀjC³eele Dee}e. ieJnve&jeb®³ee DeefOekeÀejeKee}er} ÒeebleebceO³es efÜo}
jep³eHeOoleer }eiet keÀjC³eele Dee}er.
2) efÜo} jep³eHeOoleer ë- ³ee keÀe³eÐeevegmeej Òeeblee®³ee DeKel³eejerleer} efJe<e³e efveefµ®ele

keÀjC³eele Dee}s. ³eele mLeeefvekeÀ mJejep³e, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e, mJe®ílee, JewÐekeÀer³e J³eJemLee,
HeeCeerHegjJeþe, pe}efmeb®eve, cenmet}, og<keÀeU efveJeejCe, µesleer, pebie}s, eqµe#eCe meeJe&peefvekeÀ
yeebOekeÀece, menkeÀejer mebmLee, keÀe³eoe Je megJ³eJemLee ³eele v³ee³e, Heesef}me Je leg©bie ns Keeles nesles.
³eeJesUer efye´ìerµeeb®³ee efve³eb$eCeeKee}er yebiee}, efyenej, Deesefjmee, meb³egkeÌle Òeeble Hebpeeye,

GÊej Heefµ®eceer Òeeble, ceO³eÒeeble, cegbyeF&, ceêeme, Deemeece, yecee& F. 10 Heéble nesles.
Òeebleer³e jep³ekeÀejYeejele (Òeebleer³e keÀe³e& Heeef}keÀe) oesve Yeeie keÀjC³eele Dee}s. 1) ieJnve&j
DeeefCe l³ee®eer keÀe³e&keÀeefjCeer. 2) ieJnve&j DeeefCe cebef$eceb[U ³ee oesvner efJeYeeiee®es keÀe³e&#es$e mJeleb$e
þsJeC³eele Dee}s. ns oesvner efJeYeeie oesve ÒekeÀej®³ee mebmLeebvee peyeeyeoej þsJeC³eele DeeuîeecegUs ³ee
HeOoleer}e efÜou³ee µeemeve HeOoleer (Dyarchy) Demes cnCeleele. Òeebleer³e met®eerleer} efJe<e³ee®eer
efJeYeeieCeer jeKeerJe Je meesHeerJe Keeleer Demes keÀjC³eele Dee}er.
jeKeerJe Keeleer ë- DeLe&, cenmet}, pe}efmeb®eve, og<keÀeU efveJeejCe, keÀe³eoe Je megJ³eJemLee, GÐeesie,
keÀpe&, Je=ÊeHe$e efve³eb$eCe F. ³ee Keel³eeb®ee keÀejYeej ieJnve&j®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[UeceeHe&Àle ®ee}efJeuee
peeCeej neslee. l³eeb®³eeJej mejkeÀej®es efve³eb$eCe DemeCeej nesles. keÀe³e&keÀeefjCeer®es meom³e
efJeefOeceb[Ue®³ee efve³eb$eCeeHeemetve cegkeÌle Demetve les keÀe³ee&yeeyele ieJnve&j}e peyeeyeoej nesles. l³eeb®eer
vesceCegkeÀ ieJnve&j keÀjerle Demes.
meesHeerJe Keeles ë- mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e Je mJe®ílee, JewÐekeÀer³e

J³eJemLee, efµe#eCe, meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀece, µesleer, ceeq®íceejer ceoîe Je Flej Debce}er HeoeLee&Jejer}
keÀj keÀeieoHe$eeb®³ee veeWoer, Oeeefce&keÀ oeveOece& Je osCei³ee, GÐeesie efJekeÀeme, YesmeU, Jepeves ceeHes DeeefCe
³ee®ee meceeJesMe neslee. Jee®evee}³es. og³³ece Keeleer ³ee Keel³eeb®ee keÀejYeej ieJnve&j Je ceb$eer ³eeb®³eekeÀ[s
neslee. legueveelcekeÀ ¢äîee og³³ece cenÊJee®³ee Deµee ³ee Keel³eeb®ee keÀejYeej }eskeÀÒeefleefveOeeRkeÀ[s
meesHeJeC³eele Dee}e. meesHeerJe Keel³eeb®³ee ceb$³ee®eer vesceCetkeÀ ieJnve&j keÀe³eosceb[Ue®³ee meom³eebceOetve
keÀjle Demes DeeefCe ns ceb$eer keÀe³eosceb[Ue}e peyeeyeoej DemeCeej nesles.
Òeebefle³e ieJnve&j ë- ÒeebleeceO³es efye´ìerµe mejkeÀej®ee ÒeefleefveOeer cnCetve ieJnve&j keÀe³e& keÀjle Demes.
ieJnve&j®eer vesceCetkeÀ ieJnve&j pevej} DeeefCe Yeejleceb$eer ³eeb®³ee meu³eevegmeej efye´ìerµe meceéìebkeÀ[tve
209
5 Je<ee&bmeeþer keÀjC³eele ³esle Demes. ieJnve&j Òeeblee®ee ÒecegKe Demes. ieJnve&j ne DeeHeu³ee keÀe³ee&yeeyele
ie.pe. Je Yeejleceb$eer ³eebvee peyeeyeoej neslee. Òeebleer³e keÀejYeejele ieJnve&juee efJeµes<e DeefOekeÀej nesles.
ieJnve&j®es DeefOekeÀej ë- ceb$³eeb®eer Je meYeemeoeb®eer efve³egkeÌleer ye[leHeÀea keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej neslee.

Òeebleer³e efJeOeerceb[Ue®es DeefOeJesµeve yees}eJeCes, mLeefiele keÀjCes, efJemeefpe&le keÀjCes DeeefCe efJeefOeceb[Ue®es
efJeOes³ekeÀ cebpetj efkebÀJee veecebpetj keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej neslee. DeLe& mebkeÀuHeeleer} 80% Yeeie mJeleë
cebpetj keÀjCes. 20% YeeieeJej efJeefOeceb[Ue®ee DeefOekeÀej Demetvener Debeflece efveCe&³e ieJnve&j®ee neslee.
efÜo} jep³eHeOoleer DeHe³eµee®eer keÀejCeefceceebmee ë- 1 SefÒe} 1921 Heemetve efÜo}

jep³eHeOoleer}e megªJeele Pee}er. 1921 les 1937 He³e¥le peJeUpeJeU 16 Je<e& ¿ee
jep³ekeÀejYeeje®ee Òe³eesie kesÀuee iesuee. Òel³e#e J³eJenejele Keel³eeb®eer efJeYeeieCeer ner iewjmees³eer®eer nesleer.
Goe. efJekeÀemeceb$³eekeÀ[s pebie} Keeles veJnles, ke=À<eerceb$³eekeÀ[s HeeìyebOeejs Je og<keÀeU efveJeejCe ³ee
yeeyeer veJnl³ee. meb³egkeÌle peyeeyeoejer®³ee lelJeeb®ee DeYeeJe neslee. Jner. [er. js·er cnCeleele, ``ceer
µesleerceb$eer Demetvener µesleer efJekeÀemeemeeþer ueeieCeeN³ee HeeìyebOee-³eeyeeyele ce}e keÀener keÀjlee ³esle
veener.''
DeHe³eµee®eer keÀener keÀejCes mew×ebeflekeÀ¢<ìîee Kee}er} ÒeceeCesë-

1) jep³eµeem$eer³e efJe®eej keÀjlee mewOoeeflekeÀ ¢äîee ner HeOoleer meoes<e nesleer.
2) }eskeÀÒeefleefveOeer ceb$³eeb®eer kesÀefJe}JeeCeer HeefjefmLeleer nesleer.
3) jep³ekeÀejYeejele megmet$elee veJnleer.
4) DeefOekeÀejer Jeie& yespeyeeyeoej Je efµejpeesjer®es Jele&ve keÀjle neslee.
5) DeeefLe&keÀ De[®eCeer peemleerle peemle nesl³ee.
6) peveles®es menkeÀe³e& efceUle veJnles.
7) jepekeÀer³e HeefjefmLeleer DevegketÀ} veJnles.
8) meebÒeoeef³ekeÀ lelJeeJej ÒeefleefveOeerlJe DeJeuebyegve nesles.
Lees[keÌ³eele ceb$³eebvee OeesjCe þjefJeC³ee®es mJeeleb$³e nesles. HeCe Deceb}yepeeJeCeer keÀjC³ee®es

veJnles Òees. kegÀHe }B[ ³eeb®³ee celes, ``ner efÜo} Meemeve ÒeCee}er efle®³ee efvecee&l³ee®ee nslet HetCe&
keÀjC³eeme DemeceLe& þj}er.'' mej S®e. yeì}j ®³ee celes, `èfÜo} µeemeve HeOole cnCepes Yeejleeuee
efµeJeer osC³ee®ee SkeÀ ÒekeÀej Pee}e neslee.''
1919 ®³ee Yeejle mejkeÀej megOeejCee keÀe³eÐee®es cetuîeceeHeve ë- ceeBìsi³et

Iees<eCesvegmeej ceeBìsi³et ®escHmeHeÀes[& megOeejCee keÀe³eoe }eiet keÀjC³eele Dee}e. ne megOeejCee keÀe³eoe
IeìveelcekeÀ Je jeäêr³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeeleer} SkeÀ cenÊJee®ee ìHHee neslee. mJejep³ee®³ee efoµesves
ner SkeÀ Jeeì®ee} nesleer. 1919 ®³ee keÀe³eÐeeHetJeea OeefvekeÀ DeeefCe Òeefleefÿle Yeejleer³eebvee
keÀe³eosceb[Uele ÒeJesµe neslee. keÀe³e&keÀejer ceb[Uele vesceCetkeÀerves keÀener Debµeer l³eeb®ee meceeJesµe nesle
Demes. ³ee keÀe³eÐeevegmeej }eskeÀefve³egkeÌle ÒeefleefveOeeR®ee ÒeebeflekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[Uele ÒeJesµe Pee}e.
efveJe[CetkeÀer®es lelJe, peyeeyeoej Meemeve HeOoleer®es lelJe l³eecegUs keÀener Debµeer efvecee&Ce keÀjC³eele
Dee}s. ³ee keÀe³eÐeevegmeej Yeejleer³eeb®ee meceeJesµe mebmeoer³e MeemeveHeOoleerle Peeu³eecegUs l³eebvee
mebmeoer³e }eskeÀµeener®es Òeefµe#eCe efceUt }eie}s. keÀe³eosceb[Ue®ee efJemleej Je DeefOekeÀej Jee{}s.
210
DeLe&mebkeÀuHe, Ke®e& ³ee®eer ®e®ee& nesJet }eie}er. celeeefOekeÀej Jee{}s. l³eecegUs SkeÀeefOekeÀejµeener}e
keÀener Debµeer DeeUe yeme}e DeeefCe ®e®es&®es ³egie megª Pee}s.
efÜo} jep³eHeOoleer DeHe³eµeer þj}er. keÀejCe jep³e µeemevee®³ee lelJeele ve yemeCeejer leer
HeOole nesleer. mejkeÀej ne IeìkeÀ DeefJeYeep³e Deens. meecetefnkeÀlee, SkeÀmet$eerHeCee ns mejkeÀej®es
efJeµes<eCe Demeles. peyeeyeoejer®eer efJeYeeieCeer DeeefCe Keel³eeb®eer efJeYeeieCeer ³eecetUs Meemeveele De[®eCeer
efvecee&Ce nesleele. efye´ìerµeeb®eer `HeÀes[e DeeefCe jep³e keÀje' ner efveleer Yeejleer³eebveer DevegYeJe}er. efÜo}
MeemeveHeOoleer®eer kesÀ}s}er j®evee l³eeletve keÀj veerleer Yeejleer³eebvee mecepe}er. }eskeÀµeener®ee cegKeJeìe
lej Deblejbiecee$e SkeÀeefOekeÀej µeener®es nesles. DeLe& Keel³eeJejer} ieJnve&j®es efve³eb$eCe ner ieesä cnCepes
DeLee& efµeJee³e peerJevee}e DeLe& veener. ner yeeye efvejLe&keÀ Jeeìle nesleer. veeskeÀj Jeiee&}e ceb$³eebHes#ee
peemle cenÊJe Je DeefOekeÀej ÒeeHle Pee}s nesles.
keWÀêer³e keÀe³eosceb[U efÜie=ner Pee}s. mJeleb$e celeoejmebIe efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}s. cee$e
celeeefOekeÀej 1/2% }eskeÀevee®e efceUe}e. ieJnve&j pevejue ne HetJeeameejKee®e Deefve³ebef$ele meÊeeOeerµe
jeneruee. keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®ee efJemleej Pee}e. cee$e meÊes®eer met$es keWÀêele ieJnve&j pevejuekeÀ[s lej
Òeebleele ieJnve&jkeÀ[s keÀµeer jenleer} ³ee®eer HeOoleµeerj keÀeUpeer IesC³eele Dee}er nesleer
efye´ìerµe jepeefveleer Je jCeveerleer Del³eble Oetle& Je ®e}eKeer®eer nesleer. ³ee®ee Òel³e³e Deeuee.
SkeÀe yeepetuee jepekeÀer³e megOeejCee DeeefCe ®e®ex®es ³egie efvecee&Ce keÀjC³ee®ee DeeYeeme lej l³ee®eJesUsuee
jew}ì keÀe³eoe, peeef}³eveJee}e yeeie nl³eekeÀeb[eleerue ¬egÀjlee, ¬eÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee yeeyeleerleer}
o[Heµeener, meeceép³eJeeoer Je=Êeer DeeefCe Jebµe ÞesÿÊJe ns ner efomegve Deeues.
1. 1919 ®³ee Yeejle mejkeÀej keÀe³eÐee®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee I³ee.
12.6 vesnª DenJee} Je iees}cespe Heefj<eoe
F.me. 1929 les 1935 ³ee keÀeUele IeìveelcekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves p³ee Ie[ecees[er
Peeu³ee l³eele vesnª DenJee} Je iees}cespe Heefj<eoe ³ee oesve Ieìvee cenÊJeHetCe& Deensle. 1919 ®ee
megOeejCee keÀe³eoe Yeejleer³eeb®es meceeOeeve keÀª µekeÀ}e veener. efye´ìerµeeb®³ee meeceép³eJeeoer
OeesjCeebefJe©Oo ce. ieebOeeR®³ee vesle=lJeeKee}er DemenkeÀej ®eUJeU megª keÀjC³eele Dee}er.
keÀeBûesmeceOeer} ogmeje ieì mJejep³e He#ee®³ee ceeO³eceeletve keÀe³eosceb[U ÒeJesµe keÀªve mejkeÀejkeÀ[s
Yeejleer³e peveles®eer ieeNneCeer ceeb[tve les mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle neslee. Òeebleele ieJnve&j}e Je
211
keWÀêele ieJnve&j pevejuee efJeµes<e DeefOekeÀej Demeu³eecetUs mJejep³e He#e efve<ÒeYe þj}e. ceeBìsi³et
®escmeHeÀes[& megOeejCee keÀe³eÐee®es oj one Je<ee¥veer Hejer#eCe keÀjC³eele ³esCeej nesles. cee$e megOeejCee
keÀe³eÐee®es }JekeÀj Hejer#eCe keÀjeJes Deµeer Yeejleer³e vesl³eeb®eer ceeieCeer nesleer. l³eecegUs 1927 ceO³es
mej pee@ve mee³eceve ³eeb®³ee DeO³e#elesKee}er meefceleer vesceC³eele Dee}er. mee³eceve keÀefceµeveJej yeefn<keÀej
ìekeÀC³eele Dee}e neslee. keÀejCe Yeejleer³e jeäêr³e meYes}e efJeµJeemeele Iesleues veJnles Je l³eele SkeÀner
Yeejleer³e ÒeefleefveOeer veJnlee. mee³eceve Hejle pee DeMee Iees<eCee meJe&$e pevelesleer} Demeblees<e Jee{le
iesu³eeves }e@[& yeke&Àvens[ ³ee Yeejleceb$³eeves DeJeenve kesÀ}s. Yeejleer³e vesl³eebveer meJe& mebceleerves
jep³eIeìvee le³eej keÀjeJeer DeeefCe keÀeBûesmeves les eqmJekeÀej}s. keÀeBûesme®³ee keÀe³e&keÀejer meefceleerves
meJe&He#eer³e Heefj<eo yees}eJe}er. ³ee Heefj<eosle Heb. ceesleer}e} vesnª DeO³e#elesKee}er SkeÀ meefceleer
vesceC³eele Dee}er.³ee meefceleerves 10 Dee@iemì 1928 jespeer DeeHe}e DenJee} meeoj kesÀ}e. ne®e
vesnª DenJee} cnCetve ÒeefmeOoerme Deeuee.
vesnª DenJee}eleer} ÒecegKe lejlegoer Heg{er}ÒeceeCes nesl³ee ë-

1) keÀe@ceveJesuLe Dee@HeÀ Fbef[³ee Demes Yeejlee®es mJeªHe DemeeJes Lees[keÌ³eele mJeleb$e Jemeenleer®ee
opee& efouee peeJee
2) Yeejle mebIejep³eelcekeÀ jep³e DemeeJes.
3) ceO³eJeleea keÀe³eosceb[U ns efÜie=ner Demes} efmevesì Je neTme Dee@HeÀ efjHe´sPesvìsefìJnepe ner leer
oesve ie=ns DemeeefJele.
4) ieJnve&j pevej} jeä^ÒecegKe jeefn} Je jepeeÒeceeCes l³ee}e DeefOekeÀej jenleer} l³ee®eer
vesceCetkeÀ Fbiue[®³ee jepeeves keÀjeJeer.
5) ieJnve&j pevej}ves HebleÒeOeeve vesceeJee DeeefCe Flej ceb$eer ieJnve&j pevej}ves HelebÒeOeeveeb®³ee
meuu³eeves vesceeJesle.
6) Yeejleer³e }eskeÀebvee J³ekeÌleermJeleb$³e, mecelee, efµe#eCe, jespeieej, Deejesi³e ³ee®eer nceer DemeeJeer
DeeefCe Je=Oo, DeHebie, ceelee Je ceg}eb®eer keÀeUpeer IesC³eele ³eeJeer.
7) ÒeebeflekeÀ keÀe³eos ceb[U SkeÀie=ner DemeeJes
8) Òeebleemeeþer ieJnve&j ne Fbi}b[®³ee jepeekeÀ[tve vesce}e peeJee l³ee®es Jesleve Òeeblee®³ee
eflepeesjerletve efo}s peeJes.
9) Yeejle Oece&efvejHes#e mebIejep³e DemeeJes.
10) peeleer³e celeoejmebIee®eer DeeJeµ³ekeÀlee veener cee$e p³ee Òeebleele cegme}ceeveeb®eer mebK³ee peemle
Demes} efleLes jeKeerJe peeiee þsJeC³eele ³eeJ³eele cee$e mJeleb$e celeoej mebIe Demet ve³esle.
11) ieJnve&j pevej}ves ÒeOeeveceb$eer, mebj#eCeceb$eer, Hejjeä^ceb$eer, mejmesveeHeleer ³eeb®eer mebj#eCe
meefceleer vesceeJeer. osµee®³ee mebj#eCee®eer peyeeyeoejer ³ee meefceleerJej þsJeeJeer
12) ieJnve&j pevej}}e megÒeerce keÀesìe&®³ee v³ee³eeefOeµeeb®³ee efveJe[er®es DeefOekeÀej DemeeJesle cee$e
l³eebvee otj keÀjC³ee®es DeefOekeÀej Hee}&ceWì}e DemeeJesle.
212
ef[meWyej 1928 ceO³es keÀ}keÀÊee ³esLes ceesleer}e} vesnª ³eeb®³ee DenJee}eme ceev³elee
osC³eele Dee}er DeeefCe ne DenJee} efye´ìerµe mejkeÀejves 31 ef[meWyej 1929 He³e¥le efmJekeÀejeJee Demee
efveJee&Ceer®ee Fµeeje DeefOeJesµeveele þjeJe keÀªve osC³eele Dee}e. ³ee DenJee}e®ee mJeerkeÀej ve kesÀu³eeme
keÀeBûesmeves DemenkeÀeje®ee DeefnbmekeÀ }{îee®ee ceeie& mJeerkeÀejC³ee®es þjefJeues.
vesnª DenJee} keÀeBûesmeves mJeerkeÀej}e. cee$e cegme}ceeveeb®eer Òeefleef¬eÀ³ee JesieJesieUer nesleer.

jeäêr³e meYesleer} cegme}ceeveebveer vesnª DenJee}eme mebHetCe& ceev³elee efo}er. cegeqm}ce }erie ceOeer}
yengmebK³e meom³eebveer vesnª DenJee} HetCe&HeCes veekeÀej}e. cenbceo Deueer peerveebvee cee$e ne DenJee}
ceev³e DeLeJee Deceev³e veJnlee. efnbot - cegme}ceeve SkeÀ pegìer®eer DeeJeµ³ekeÀlee l³eebvee Jeeìle nesleer.
HeCe cegme}ceeve®³ee ceeieC³eeJej HeeCeerner les mees[e³e}e le³eej veJnles. ³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer
l³eebveer DeveskeÀ cegme}ceeve vesl³eebµeer efJeefJeOe ieìebµeer ®e®ee& keÀ©ve keÀener cegÎs le³eej kesÀ}s nesles.
l³eeuee®e efpeveeb®es ®eewoe cegÎs cnCeues peeles.
1. vesn© DenJeeuee®ee ceeieesJee I³ee.
12.7 iees}cespe Heefj<eoe
F.me. 1929 ceO³es Fbi}b[ceO³es efveJe[CetkeÀe nesTve mejkeÀej yeo}}s cepetj He#e meÊesJej
Dee}e. HebleÒeOeeve j@cmes ce@keÀ[esveeu[ jeä^kegÀ}e®³ee cepetj He#ee®³ee Heefj<eosle yees}leevee cnCee}s,
keÀener ceefnv³eele Yeejlee®ee Jemeenleer®es mJeeleb$³e efceUtve je<ì^kegÀ}ele meceeJesµe nesF&}. 1929 ceO³es
ie.pe. ves Fbi}b[ntve Deeu³eeeveblej peenerj kesÀ}s keÀer 1917 ®³ee Iees<eCesvegmeej Yeejlee}e
Jemeenleer®³ee mJeeleb$³ee®ee opee& osC³eele ³esF&}. jeäêr³e meYes}e ner leMeer®e DeHes#ee nesleer. l³eecegUs
keÀeBûesmeves peenerjveecee keÀe{}e keÀer, mebYeeJ³e iees}cespe Heefj<eosle mJejep³ee®eer leejerKe Je Ieìvee
efveefµ®ele keÀjC³eele ³esF&}. cee$e peJeenj}e} vesnª Je megYee<e®ebê yeesme ³eebmeejK³ee leªCe vesl³eebvee
ner Deeµee DeHes#ee ®egkeÀer®eer Jeeìueer nesleer. cnCegve l³eebveer jeäêr³e meYes®³ee keÀe³e&keÀeefjCeer®es jepeerveeces
efo}s. ce. ieebOeer Je keÀeBûesme vesles ieJnve&j pevejue ®³ee Yesìerme iesues nesles, cee$e keÀesCelesner þesme Demes
DeeµJeemeve l³eevee efceUe}s veener. Deµee HeefjefmLeleerle 1929 ®³ee jeäêr³e meYes®³ee }enesj
DeefOeJesµeveele mebHetCe& mJeeleb$³ee®es O³es³e peenerj keÀjC³eele Dee}s. 1930 ceO³es ce. ieebOeerpeeR®³ee
vesle=lJeeKee}er meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª Pee}er. ³ee HeeµJe&YetceerJej Heefn}er iees}cespe
Heefj<eo YejefJeC³eele Dee}er.
1) Heefn}er iees}cespe Heefj<eo (veesJnW 1930 les peeves 1931) ë-

27 ces 1930 jespeer mee³eceve keÀefceµeve®ee DenJee} ÒeefmeOo Pee}e ³ee DenJee}eleer}
efµeHeÀejmeeRJej ®e®ee& keÀjC³eemeeþer veesJnW 1930 ceO³es }b[ve ³esLes Heefn}er iees}cespe Heefj<eo
YejJeC³eele Dee}er. ³ee Heefj<eos}e Yeejleer³e mebmLeeveeb®es 16 ÒeefleefveOeer mebmLeeveslej Yeejlee®es 57
213
ÒeefleefveOeer DeeefCe Fbi}b[ceOeer} He#eeb®es 16 ÒeefleefveOeer Demes 89 meom³e Heefj<eosle GHeefmLele nesles.
Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´meves cee$e ³ee Heefj<eosJej yeefn<keÀej ìekeÀ}e neslee. ³ee Heefj<eos®es DeO³e#e ns
HebleÒeOeeve ce@keÀ[esveeu[ ns nesles. ³ee Heefj<eosle mee³eceve keÀefceµeveJej DeeOeejerle Keeueerue ÒemleeJe
ce@keÀ[esveeu[ ³eebveer ceeb[}s nesles.
1) Yeejleer³e mebIejep³e mLeeHeve keÀjC³eele ³eeJes.
2) keWÀêele efÜo} jep³eHeOoleer DemeeJeer.
3) Òeebleevee mebHetCe& mJee³eÊelee osC³eele ³eeJeer.
4) DeuHemebK³eebkeÀe®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer l³eebvee keÀe³eosceb[Uele ÒeefleefveOeerlJe oîeeJes.
5) keWÀêele Debµeleë peyeeyeoej µeemeve HeOoleer ÒemLeeefHele keÀjeJeer.
6) peeleer³elee DeeefCe - Oece&Jeej celeoejmebIe peenerj neslee®e ³eeJej Jeeo efvecee&Ce Pee}e.
µesJeìer DeefveefCe&le DeJemLesle ner Heefj<eo mebHe}er. keÀeBûesmeves Heefj<eosme GHeefmLeleer jeneJes,
³eemeeþer mejkeÀejves keÀeBûesme®es ceve JeUJeeJes Demes Heefj<eosleer} meÒet - pe³ekeÀj - µeem$eer ³ee
vesl³eebveer, meg®eefJe}s nesles.
ogmejer iees}cespe Heefj<eo (1931) ë-

7 meHìWyej 1931 jespeer }b[ve ³esLes ogmejer iees}cespe Heefj<eo Yej}er. keÀe@ûesme®³ee Jeleerves
ce. ieebOeer ns SkeÀcesJe ÒeefleefveOeer cnCetve Heefj<eosle meeceer} Pee}s nesles. keÀeBûesmeefµeJee³e cegeqm}ce
}erie®esner ÒeefleefveOeer ³ee Heefj<eosle GHeefmLele nesles. ³ee Heefj<eosle jcmes ce@keÌ[esveeu[ ³eeb®ee ÒeYeeJe
peemle neslee. ³ee Heefj<eosle ÒeecegK³eeves peyeeyeoej mejkeÀej osC³ee®ee efveCe&³e mebcele nesC³ee®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce Pee}er nesleer Hejbleg cegeqm}ce }erieves mJeleb$e peeleer³e celeoejmebIee®ee cegÎe
GHeefmLele kesÀ}e Hejbleg ³ee ceeieCeerme ce. ieebOeerveer efJejesOe oµe&efJeu³eecegUs ®e®ee& DeefOekeÀ®e }ebye}er
DeeefCe µesJeìer keÀesCeleener efveCe&³e Pee}e veener.
µesJeìer jcmes ce@keÌ[esveeu[ ³eebveer SkeÀleHeÀea efveCe&³e peenerj kesÀ}s l³eeceO³es Jee³eJ³e mejnÎd
Òeeble Je efmebOe ns oesve JesieUs Òeeble DeeefCe peeleer³e celeoejmebIe ns cenÊJee®es efveCe&³e Iesle}s. efnboer
}eskeÀeb®³ee mJeeleb$³ee®³ee ceg}Yetle ceeieCeerme mejkeÀej Òeeflemeeo osle veenerle cnCetve ce. ieebOeer Yeejleele
28 ef[meWyej 1931 jespeer Hejle}s DeeefCe meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU Hetvne megª kesÀ}er.
HegCes keÀjej (1932) ë-

ogmeN³ee ieesuecespe Heefj<eosle oefueleebmeeþer/DemHe=M³eebmeeþer mJeleb$e celeoej mebIee®ee He´µve
DeefveefCe&le jeefnu³eecegUs, l³eemebyebOeer efveCe&³e IesC³ee®es mebHetCe& DeefOekeÀej Fbiueb[®es HebleHeÓeeve j@cmes
ce@keÌ[esveesu[ ³eeb®³eekeÀ[s osC³eele Deeues. l³ee Deveg<ebieeves ce@keÌ[esveesu[ ³eebveer 16 Dee@iemì, 1932
jespeer ``peeleer³e efveJee[e'' peenerj kesÀuee. l³eeceO³es cegefmuece, µeerKe ³eebvee DeeHeues HeéfleefveOeer mJeleb$e
celeoej mebIeeletve efveJe[C³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee. l³ee®eHećeeCes oefueleebmeeþer/DemHe=M³eebmeeþer
(µes[îetu[ keÀemìmed) mJeleb$e celeoej mebIe peenerj keÀjC³eele Deeuee.
ce. ieebOeerpeeR®es DeecejCe GHees<eCe ë-

efnbotbHeemetve oefueleebvee Deueie keÀjC³eeN³ee peeleer³e efveJee[îeeefJeª× ieebOeerpeeRveer DeecejCe
GHees<eCe keÀjC³ee®ee efveCe&³e peenerj kesÀuee Je peeleer³e efveJee[e ceeies ve Iesleu³eeme 20 meHìWyejHeemetve®e
³esjJe[e legªbieele DeecejCe GHees<eCeeme yemeCeej Demeu³ee®es l³eebveer HebleHeÓeeveebuee 18 Dee@iemì jespeer
214
He$eeves keÀUefJeues. ce. ieebOeer ³eeb®³ee GHees<eCee®³ee Je=Êeeves meJe&$e KeUyeU G[eueer. Heb. ceove ceesnve
ceeueJeer³e ³eebveer oefueleeb®es vesles [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eeb®³eemen meJe& jepekeÀer³e He#e Je Dev³e
vesl³eebveer SkeÀ yewþkeÀ leelkeÀeU HegCes ³esLes yeesueeJeueer. ³ee yewþkeÀerle [e@. Deebyes[keÀjeb®es ceve
JeUefJeC³eemeeþer meJe&®e vesl³eebveer He´³elve kesÀues. [e@. Deebyes[keÀj DeeHeu³ee YetefcekesÀJej þece nesles.
jepekeÀer³e oyeeJe Jee{le iesuee DeeefCe ce. ieebOeer®es HeéCeebeflekeÀ GHees<eCe megª®e Demeu³eecegUs l³eeb®eer
leyyesle KeeueeJele nesleer. l³eecegUs [e@. Deebyes[keÀjebveer 25 meHìWyej 1932 jespeer ³esjJe[îee®³ee
legªbieele ieebOeerpeeR®eer Yesì IesTve ®e®ee& kesÀueer DeeefCe ³ee efJe<e³eeJej lees[iee keÀe{uee. lesJne
ieebOeerpeeRveer DeeHeues GHees<eCe ceeies Iesleues. `HegCes keÀjej' ³ee veeJeeves l³eeme Heéfme×er efoueer iesueer. ³ee
keÀjejevegmeej ner Ieìvee oefueleebmeeþer meJe&meeOeejCe celeoejmebIeeletve 148 peeiee Je keWÀêer³e celeoej
mebbIeele 18% peeiee jeKeerJe DemeeJ³eele Demes keÀjejeceO³es veceto keÀjC³eele Deeues.
eflemejer iees}cespe Heefj<eo (1932) ë-

efnbogmLeeve}e IeìveelcekeÀ megOeejCee osC³ee®³ee GÎsµeeves eflemejer iees}cespe Heefj<eo efo. 17
veesJnWyej les 24 ef[meWyej 1932 ³ee keÀe}eJeOeerle Dee³eesefpele keÀjC³eele Dee}er nesleer. ³ee Heefj<eosle
SketÀCe 46 ÒeefleefveOeer GHeefmLele nesles. keÀe@ûesmeves ³ee Heefj<eosJej yeefn<keÀej ìekeÀ}e neslee. ³ee
Heefj<eosle efnbogmLeeve®³ee Òeµeemeveele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer leHeefµe}eJej ³eespevee le³eej
kesÀ}er nesleer. ³ee ³eespeves®³ee DeeOeejeJej Yeejle mejkeÀej keÀe³eoe 1935 ®³ee vegmeej keÀjC³eele
Deeuee.(Goverment of India Act 1935).
leerve iees}cespe Heefj<eoe YejefJeC³eele Deeu³eele. l³eeHewkeÀer ogmeN³ee iees}cespe Heefj<eos®ee

DeHeJeeo JeieUlee oesve iees}cespe Heefj<eoebceO³es jeäêr³e meYes®ee menYeeie veJnlee. leerve iees}cespe
Heefj<eoebceOeer} ®e®exJej DeeOeejerle SkeÀ µJesleHeef$ekeÀe keÀe{C³eele Dee}er. efye´ìerµe mejkeÀejves peeleer³e
efveJee[e peenerj kesÀ}e. mJeleb$e celeoej mebIee®³ee ÒeµveebJe©ve Jeeo efvecee&Ce Pee}e. HeCe HegCes
keÀjejeÜeje le[pees[ keÀjC³eele Dee}er. ³ee meJe& Ie[ecees[eRJej Je ®e®exJej DeeOeeefjle meve 1935 ®ee
keÀe³eoe meceble keÀjC³eele Dee}e.
1. ieesuecespe Hejer<eos®es Hejer#eCe keÀje.
12.8 1935 ®ee keÀe³eoe
µJesleHeef$ekeÀs®ee efJe®eej keÀjC³eemeeþer Je jep³e Ieìves®eer ©Hejs<ee le³eej keÀjC³eemeeþer }e@[&

ef}veef}Leiees®³ee DeO³e#elesKee}er SkeÀ meefceleer vesceC³eele Dee}er nesleer. ³ee meefceleer®³ee DeeOeejs
215
1934 ceO³es Yeejleceb$eer mej me@c³egDe} nesDej ³eeves efye´ìerµe mebmeosmeceesj efJeOes³ekeÀ ceeb[}s. 24
peg}w 1934 jespeer Hee}&cesbìves l³eeuee ceev³elee efo}er. 2 Dee@iemì 1935 jespeer jepeeves ceev³elee
efou³eeveblej ³ee keÀe³eÐeele 321 keÀ}ces 19 Heefjefµeäs Demeuesuee ne keÀe³eoe efye´ìerµe mebmeosves
1935 ®ee efnbogmLeeve mejkeÀej®ee keÀe³eoe -cnCetve DeefmlelJeele DeeCeuee.
F.me. 1935 ®³ee keÀe³eÐeeves Keeueerue IeìveelcekeÀ yeo} Ie[Jegve DeeCeues nesles.
1) ³ee keÀe³eÐeeves Yeejle ceb[U yejKeemle keÀjC³eele Dee}s. Yeejle ceb$³ee}e me}Áe osC³eemeeþer 3
les 6 meom³eeb®es SkeÀ me}Áeieej ceb[U vesceC³eele Dee}s. ³ee me}Áeieej ceb[Ue®ee Heieej Fbi}b[®³ee
eflepeesjerletve osC³eele ³esCeej neslee. me}Áeieej ceb[Ue®ee me}Áe IesCes DeLeJee ve IesCes ns Yeejle ceb$³ee®³ee
ceveeJej DeJe}byetve jenCeej nesles.
2) ³ee keÀe³eÐeeÒeceeCes Yeejleer³e mebmLeeves Je mebmLeeveslej Yeejle ³eeb®es SkeÀef$ele mebIejep³e mLeeHeve
keÀjC³ee®eer ³eespevee ceeb[}er nesleer. Òel³e#eele cee$e mebmLeeefvekeÀebveer ³ee mebIe jep³eele meeceer} nesC³eeme
vekeÀej efo}e neslee. ye´ïeosµe Yeejleer³e µeemeveeHeemetve JesieUe keÀe{C³eele Dee}e. efmebOe Je Deesefjmee ns
oesve veJes Òeeble le³eej keÀjC³eele Dee}s DeeefCe efye´ìerµe Yeejleeleer} Òeeblee®es mebIejep³e le³eej keÀjC³eele
Dee}s.
3) ³ee keÀe³eÐeevegmeej jep³ekeÀejYeeje®³ee Keel³eeb®eer met®eer leerve ieìele efJeYeeieueer iesueer nesleer.
De) ceO³eJeleea (keWÀêer³e) mejkeÀej®eer Keeleer - mebj#eCe, Hejjeä^ OeesjCe, ®e}ve, pekeÀele,
jsuJes, Heesmì F.
ye) ÒeebeflekeÀ mejkeÀej®eer Keeleer - peceerve, cenmet}, efµe#eCe, megj#eeo}, mLeeefvekeÀ mJejep³e
F.
keÀ) meb³egkeÌle DeefOekeÀeje®eer Keeleer - HeeìyebOeejs, JeerpeHegjJeþe, cepetj F.
keWÀêer³e MeemeveJ³eJemLee ë- ceO³eJeleea keÀe³eos ceb[U efÜie=ner jenCeej nesles.

1) jep³emeYee (Council of State) ns Jeefjÿie=n Je mebIejep³e Heefj<eo (Federal
Assembly) ns keÀefveÿ meYeeie=n. mebmLeeveeb®es ÒeefleefveOeer Je efye´ìerµe Yeejlee®es ÒeefleefveOeer ³ee
oesvner®ee meceeJesµe oesvner ie=nebceO³es nesCeej neslee. oesvner meYeeie=neleer} mebmLeeveeb®es ÒeefleveerOeer ns
vesce}s}s DemeCeej nesles. Flejner keÀener DeuHe mebK³eekeÀeb®es ÒeefleefveOeer (Goe. eqm$e³ee, keÀeceieej)
mejkeÀejves oesvner ie=nele vescee³e®es nesles. Flej ÒeefleefveOeer }eskeÀefve³egkeÌle DemeCeej nesles l³eemeeþer
meJe&meeOeejCe lemes®e Jeieea³e Je Keeme celeoejmebIe nesles. mebIejep³e Heefj<eo ³ee keÀefveÿ meYeeie=ne®es
ueeskeÀHeéfleefveOeer DeHe´l³e#e efveJe[CetkeÀer®³ee ceeiee&ves efveJe[tve efoues peeCeej nesles. meJe&meeOeejCe meom³e
ns Òeeblee®³ee keÀe³eos ceb[Ueleer} meom³eebveer efveJe[tve Ðee³e®es nesles. mebHetCe& osµeemeeþer Je Òemebieer
Òeebleebmeeþer keÀe³eos keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej ceO³eJeleea keÀe³eosceb[Ue}e®e neslee.
keWÀêele (ceO³eJeleea keÀe³e&keÀejer ceb[U) efÜo} jep³eHeOoleer ë- 1919 ®³ee keÀe³eÐeevJe³es ÒeebeflekeÀ
mejkeÀejceO³es Deme}s}er efÜo} jep³eHeOoleer jÎ keÀ©ve 1935 ®³ee keÀe³eÐeeves efÜo} HeOoleer
ceO³eJeleea keÀe³e&keÀejer ceb[Ue}e }eiet keÀjC³eele Dee}er. jeKeerJe Je meesHeerJe Deµeer Keeleer efJeYeeieCeer
keÀjC³eele Dee}er nesleer. jeKeerJe Keel³eele mebj#eCe, Hejjeä^ - J³eJenej, DeeefoJeemeer efJeYeeie, DeLe& Je
Oeeefce&keÀ yeeyeer þsJeC³eele Deeu³ee. 3 les 6 meom³e Deme}su³ee keÀe³e&keÀejer ceb[UekeÀ[s ³ee Keel³eeb®ee
keÀejYeej jenCeej neslee. ns keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es meom³e keÀe³eosceb[Ue®es HeoefmeOo meom³e nesles.
216
Hejbleg l³eebvee celeoevee®ee DeefOekeÀej veJnlee. lemes®e les keÀe³eosceb[Ue SsJepeer ieJnve&j pevej}}e
peyeeyeoej DemeCeej nesles. meesHeerJe Keel³eeb®ee keÀejYeej cebef$eceb[UekeÀ[s meesHeJeC³eele ³esCeej neslee. ³ee
cebef$eceb[Uele peemleerle peemle one meom³e DemeeJesle Demes þj}s nesles. ieJnve&j pevejue ne
cebef$eceb[Ue®ee DeO³e#e jenCeej neslee.
ieJnve&j pevej} ë- keWÀêeceO³es ie.pe. ®es Je®e&mJe jenCeej nesles. DeeefLe&keÀ met$esner ieJnve&j
pevejue®³ee®e neleer jenCeej nesleer. efJeefOemeÊesyeeyele ner l³eeme HetJeeaHeemetve efJeµes<eeefOekeÀej nesles.
ÒeebeflekeÀ jep³eJ³eJemLee ë- 1935 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej Òeebleevee mJee³eÊelee osC³eele Dee}er. efye´ìerµe
mejkeÀejves Je ceO³eJeleer& mejkeÀejves Òeeblee®³ee keÀejYeejele nmle#esHe keÀª ve³es Deµeer keÀuHevee nesleer.
ÒeebeflekeÀ keÀe³eosceb[Us ë- ³ee keÀe³eÐeevegmeej keÀener Òeebleele Deemeece, yebiee}, efyenej, GÊej Òeosµe,
cegbyeF& Je ceêeme ³esLes efÜie=ner keÀe³eosceb[U mLeeHeve keÀjC³eele Dee}er. Flej ÒeebleeceO³es cee$e
keÀe³eosceb[U SkeÀie=ner nesleer. efÜie=ner keÀe³eosceb[Uele efJeOeeve Heefj<eo (Legistative Council) ns
Jeefjÿ meYeeie=n DemeCeej nesles. lej efJeOeevemeYee (Legistative Assembly) ns keÀefveÿ meYeeie=n
DemeCeej nesles. ÒeebeflekeÀ keÀe³eosceb[Ueleer} meJe& meom³e ns Òel³e#e efveJe[CetkeÀer®³ee ceeiee&ves efveJe[tve
Dee}s}s DemeeJesle Deµeer lejleto ³ee keÀe³eÐeele kesÀ}er nesleer. Òeebleeleer} meJe& ceb$eer ns }eskeÀefve³egkeÌle
DemeCeej nesles. 1935 ®³ee keÀe³eÐeeves ÒeebeflekeÀ mJee³eÊelee efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}er lejer Òeebleebyeeyele
efveCee&³ekeÀ Je Debeflece meÊee ieJnve&j®eer®e DemeCeej nesleer.
1935 ®³ee keÀe³eÐee®eer Jewefµeäîes ë-

1) 1935 ®³ee keÀ³eÐeeves mebIejep³e v³ee³ee}³ee®eer lejleto kesÀ}er nesleer cee$e l³ee®es 1
Dee@keÌìesyej 1937 ceO³es mebIejep³e v³ee³ee}³ee®es keÀecekeÀepe megª Pee}s. 1950 ceO³es
mJeleb$e Yeejlee®eer Ieìvee }eiet Peeu³eeveblej mebIejep³e v³ee³ee}³ee®es ©Heeblej meJeex®®e
v³ee³ee}³eele Pee}s.
2) jsuJes®ee keÀejYeej HeenC³eemeeþer meele meom³eeb®es ns ceb[U mLeeHeve keÀjC³ee®eer lejleto ³ee
keÀe³eÐeeves kesÀ}er nesleer.
3) iieJnve&j pevejueuee ceole keÀjC³eemeeþer De@[JneskesÀì pevej} ns Heoefvecee&Ce keÀjC³eele Dee}s.
4) DeeefLe&keÀ yeeyeleerle ieJnve&j pevejue Je ceO³eJeleea keÀe³eosceb[U ³eebvee meuuee osC³eemeeþer DeLe&
efJe<e³ekeÀ me}Áeieeje®eer vesceCetkeÀ keÀjC³ee®eer lejleto kesÀueer nesleer.
5) ie.pe. }e efJeµes<eeefOekeÀej osC³eele Dee}s nesles.
6) keÀe³eoe og©mleer®ee DeefOekeÀej efye´ìerµe Hee}&ceWìkeÀ[s neslee.
7) peeleer³e celeoej mebIe DeeefCe mJeleb$e celeoej mebIee®ee HegjmkeÀej keÀjC³eele Dee}e neslee
ieJnve&j Je ieJnve&j pevejueuee efJeµes<e DeefOekeÀej DemeuîeecegUs peyeeyeoej jep³eHeOoleer SsJepeer

SkeÀeefOekeÀejµeener efvecee&Ce keÀjC³eele Dee}er. Yeejleer³e jep³e Ieìves}e efoµee-efoioµe&ve ³ee keÀe³eÐeeves
kesÀ}s DeeefCe l³eele ³ee keÀe³eÐee®es Òeefleefyebye He[}s}s efomegve ³esles. Yeejleer³e vesl³eebveer cee$e ne keÀe³eoe
Deeveboeves mJeerkeÀej}e veener. efJejesOe®e kesÀ}e. peJeenj}e} vesnªbveer ³ee keÀe³eÐeeyeeyele Òeefleef¬eÀ³ee
217
``DeveskeÀ efve³eb$eCes (ye´skeÀme) Deme}s}s HeCe Fbefpeve®e veme}s}s ³eb$e ³ee µeyoele efo}er.'' Heb. ceove
ceesnve cee}Jeer³e cnCee}s ``ner HeeskeÀU }eskeÀµeener nesleer.'' yeB. efpeveebvee ne keÀe³eoe efve©He³eesieer
Jeeì}e. 1937 ceO³es veJ³ee jep³eJ³eJemLesmeeþer ÒeebleeceO³es efveJe[CetkeÀe Peeu³ee. jeäêr³e meYes}e
HeÀej ceesþs ³eµe efceUe}s. cee$e keÀeBûesme DeeefCe cegeqm}ce }erie ³eeb®³eeleer} celeYesoebcetUs lemes®e 1939
}e ogmejs cene³eg× megª Peeu³eeves ye@. efpevee DeefOekeÀ Dee¬eÀcekeÀ Peeues DeeefCe ³ee keÀe³eÐee®³ee
DeecebueyepeeJeCeerle DeveskeÀ De[LeUs efvecee&Ce Peeues.
1. 1935 ®³ee YeejlemejkeÀej keÀe³eÐee®ee Lees[keÌ³eele Kegueemee keÀje.
12.9 F.me.1939 les 1947 ³ee keÀeUeleer} mJeeleb$³e ÒeeHleermeeþer®³ee

Ie[ecees[er
F.me. 1939 les 1947 ³ee keÀeUele ogmejs cene³egOo Ie[gve Deeues. DecesefjkeÀe Je jefµe³ee
³egOoele Fbi}b[®³ee yeepetves nesles lejer megOoe Fbi}b[}e DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes }eieues nesles.
1942 ceO³es ce. ieebOeerveer ®e}s peeJe ®eUJeU megª kesÀ}er nesleer. ³ee®e megceejeme vesleepeer megYee<e
yeeyebtveer DeePeeo efnbo mesvesceeHeÀ&le peHeeve®³ee mene³³eeves efye´ìerµe mejkeÀej efJe©Oo mebIe<e& HegkeÀej}e
neslee.
meeceép³e meebYeeUCes efye´ìerµeebvee DeJeIe[ Pee}s nesles. cee$e YeejleemeejKeer Jemeenle

mees[C³eeme efye´ìerµe le³eej veJnles. ®e}s peeJe ®eUJeU ÒeYeeJeerHeCes megª Pee}er nesleer. DeeefCe efye´ìerµe
mejkeÀejves ®e®ex®es iegNneU megª kesÀ}s nesles. l³ee®ee®e SkeÀYeeie - ef¬eÀHme efceµeve nesles.
ef¬eÀHme efceµeve ë- 1942 ceO³es mej mì@HeÀes[& ef¬eÀHme ³ee cepetj He#ee®³ee vesl³ee}e efye´ìerµe
HebleÒeOeeve efJevmìve ®eef®e&ue ³eebveer Yeejlee®³ee oewN³eeJej HeeþefJe}s. Yeejleeleer} HeefjefmLeleer®ee
DeY³eeme keÀªve l³eeJej IeìveelcekeÀ ceeie& keÀe{C³ee®ee ³ee efceµeve®ee nslet neslee. ef¬eÀHme efceµeveves
Kee}er} lejletoer kesÀu³ee nesl³ee.
1) ³egOo mebHelee®e Yeejlee}e mJeeleb$³e efo}s peeF&}. Ieìvee le³eej keÀjC³eemeeþer }eskeÀefve³egkeÌle
Ieìvee meefceleer®eer mLeeHevee kesÀ}er peeF&}.
2) Ieìvee meefceleerceO³es Yeejleer³e mebmLeeefvekeÀeb®es menkeÀe³e& Iesle}s peeF&}.
3) SKeeo³ee Òeeblee}e Ieìvee ceev³e ve Peeu³eeme l³ee}e mJeleb$e Ieìvee le³eej keÀjC³ee®ee
DeefOekeÀej efouee peeF&ue.
218
4) Ieìvee le³eej Peeu³eeveblej Ieìvee meefceleer Je efye´ìerµe mejkeÀej ³eeb®³eele keÀjej nesF&}.
5) ³egOo mebHesHe³e¥le Yeejleer³eebveer efye´ìerµe mejkeÀej}e mebHetCe& menkeÀe³e& keÀjeJes, veJeerve Ieìvee
le³eej nesF&He³e¥le Yeejlee®³ee mebj#eCee®eer peyeeyeoejer efye´ìerµe mejkeÀej®eer jener}.
ef¬eÀHme efceµeve®eer ³eespevee Yeejleeleer} keÀesCel³eener ieìe}e ceev³e Pee}er veener. ce. ieebOeer ìerkeÀe
keÀjleevee cnCee}s, `èfoJeeUKeesj yeBkesÀ®ee Heg{er} leejKes®ee ®eskeÀ.'' cegeqm}ce }erievesd efJejesOe kesÀ}e.
keÀejCe mHeä µeyoele HeeefkeÀmleeve®eer lejleto veJnleer. efnbog cenemeYesvesner ³eespevee HesÀìeUueer. keÀejCe
íes[es Yeejle ®eUJeU megª nesleer.
jepeepeer ³eespevee ë- efye´ìerµe mejkeÀejves o[Heµeenerves ®e}s peeJe ®eUJeU #eerCe kesÀ}er. ieebOeerpeerveer
mJeeleb$³ee®ee Òeµve cegeqm}ce }erieµeer mecePeeslee keÀ©ve mees[Jee³e®ee Òe³elve kesÀ}e HeCe cegeqm}ce }erie®eer
HeeefkeÀmleeve®eer ceeieCeer nesleer. l³eecegUs jeäêr³e meYee Je }erie ³eeb®³eele mecePeeslee Ie[Jegve
DeeCeC³eemeeþer meer. jepeieesHee}®eejer ³eebveer ceO³emLeer kesÀ}er. 1944 ®³ee petve ceO³es jepeebpeerveer SkeÀ
³eespevee ceeb[}er. l³eeuee®e jepeepeer ³eespevee cnCeues peeles. Keeueerue cegÐeeb®³ee meceeJesMe neslee.
1) cegeqm}ce }erieves Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®³ee ceeieCeerme Heeefþbyee ÐeeJee DeeefCe nbieeceer mejkeÀej
mLeeHeve keÀjC³eemeeþer jeäêr³e meYesµeer menkeÀe³e& keÀjeJes.
2) ³egOoeveblej Jee³eJ³eskeÀ[er} Je HegJexkeÀ[er} yentmebK³e cegme}ceeve Deme}s}s efpeuns efveefµ®ele
keÀjC³eemeeþer meefceleer vesceC³eele. efnbogmLeeveele jne³e®es keÀer mJeleb$e jep³e yeveJee³e®es ns ³ee
efpeunîeebveer yentceleeves þjJeeJes.
3) JesieUs Jne³e®ee efveCe&³e Peeu³eeme mebj#eCe J³eeHeej Je oUCeJeUCe ³ee yeeyeleerle oesvner
jep³eebceO³es mecePeeslee JneJee.
4) ner meJe& keÀ}ces efye´ìveves Yeejleeyeeyele®eer HetCe& meÊee Je peyeeyeoejer mees[}er lej®e Debce}ele
³esleer}.
jepeepeer ³eespeves®es cenÊJe cnCepes jeäêr³e meYee DeeefCe vesles FlekesÀ efoJeme efÜjeä^Jeeoeme
efJejesOe keÀjle nesles. ³ee ³eespevesÜejs ÒeLece®e mJeleb$e cegme}ceeve jeäême l³eebveer ceev³elee
efo}er. Hejbleg ³ee ³eespevesves ner cegeqm}ce }erie®es meceeOeeve Pee}s veener. keÀesCel³eener
DeìerefµeJee³e HeeefkeÀmleeve Demes Dee[cetþs OeesjCe }erie®es nesles. ieebOeerpeeRveer kesÀ}su³ee ®e®exme
DeeefCe ³eespeves}e Òeeflemeeo efceUe}e veener.
osmeeF& - ef}DeekeÀle De}er keÀjej ë- ce. ieebOeeRvee IeìveelcekeÀ Hes®eÒemebie mees[efJeC³eemeeþer cegeqm}ce
}erie®es menkeÀe³e& DeeJeµ³ekeÀ Jeeìle nesles. cegeqm}ce }erie®³ee menkeÀe³ee&ves mejkeÀejJej oyeeJe DeeCelee
³esF&} Demes l³eebvee Jeeìle nesles. jeäêr³e meYes®es meWì^} Demescye}erceOeerue vesles Yeg}YeeF& osmeeF& ³eebveer
DeeHe}s efce$e cegeqm}ce }erie®es vesles veJeeyepeeoe ef}DeekeÀle De}er Keeve ³eeb®³ee Heg{s nbieeceer
mejkeÀejmeeþer SkeÀ ³eespevee ceeb[}er leer Deµeer nesleer.
1) efJeOeermeÊesyeeyele ieJnve&j pevej}}e efJeµes<eeefOekeÀej Demet ve³esle.

2) keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es meom³e cegeqm}ce }erie Je jeäêr³e meYesves vesce}s}s DemeeJesle.
3) oesvner He#eeb®³ee meom³eeb®eer mebK³ee meceeve DemeeJeer.
219
4) DeuHemebK³eekeÀeb®³ee efJeµes<eleë efµeKeeb®³ee Je oef}leeb®³ee ÒeefleefveOeeR®eener meceeJesµe l³eele
keÀjeJee.
5) ue<keÀj ÒecegKe ne ³ee ceO³eJeleea keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®³ee meYeemeo DemeeJee.
cee$e HeeefkeÀmleeve ÒeµveecegUs ner ³eespevee yeejieU}er.

JesJnsue ³eespevee ë- F.me. 1944 ceO³es ogmeN³ee cene³egOoele pece&veer®eer efHeísneì megª
Pee}er nesleer. ®e}s peeJe ®eUJeU Deesmej}er nesleer. ®eef®e&} mejkeÀej®eer }eskeÀefÒe³elee keÀceer Pee}er
nesleer. efveJe[CetkeÀe peJeU ³esTve þsJeu³ee nesl³ee. l³eecegUs ngpegjHe#eeves Yeejlee®³ee IeìveelcekeÀ
ÒeµveekeÀ[s }#e o³eeJe®es þjefJeues nesles. l³ee®ee®e SkeÀ Yeeie cnCegve petve 1945 ceO³es veJes ieJnve&j
pevejue }e@[& JesJns} ³eebveer DeeHe}er ³eespevee ceeb[}er nesleer. leer®³eele Keeueerue lejlegoer nesl³ee
1) veJeer Ieìvee Yeejleer³eebveer®e le³eej keÀjeJeer.
2) ceO³eJeleea keÀe³e&keÀejer ceb[Uele ieJnve&j pevej} Je }<keÀjÒecegKe JeieUlee Flejceb$eer Yeejleer³e
DemeeJesle, l³eele efnbot Je cegme}ceeveeb®eer mebK³ee meceeve DeemeeJeer.
3) ÒeebleebceOeer} mebefceÞe mejkeÀejs ÒemLeeefHele JneJeerle.
4) peHeeveyejesyejer} ³egOoele Yeejleer³eebveer mejkeÀej}e menkeÀe³e& keÀjeJes.
}e@[& JesJns} ³eebveer efmece}e ³esLes efJe®eej efJeefvece³e keÀjC³eemeeþer SkeÀ Heefj<eo yees}eJe}er.
jeäêr³e meYes®³ee vesl³eeb®eer megìkeÀe keÀjC³eele Dee}er. HeCe Heefj<eosle SkeÀJeekeÌ³elee Pee}er veener.
mJeeleb$³ee yejesyej HeÀeUCeer, cegeqm}ce }erie®eer YegefcekeÀe Demeu³eecetUs JesJns} ³eespevee ner yeejieU}er.
ke@Àefyevesì efceµeve Je ef$eceb$eer ³eespevee ë- F.me. 1945 ceO³es cene³egOo mebHe}s.

Fbi}b[ceO³es efveJe[CegkeÀe nesTve cepetj He#e meÊesJej Dee}e. ye@. De@ì}er HebleÒeOeeve Pee}s. ³ee veJ³ee
mejkeÀej®³ee keÀeUele Fbi}b[®³ee jepeeves Yeejlee}e mebHetCe& mJejep³e osC³ee®eer Iees<eCee kesÀ}er. efye´ìerµe
HebleÒeOeeve ye@. De@ì}er ³eebveer SkeÀ ceb[U Yeejleele HeeþefJe}s. 1946 ceO³es Yeejlee®³ee oewN³eeJej
Dee}su³ee ceb[Ueme ke@Àefyevesì efceµeve cnì}s peeles. ³ee ceb[Uele }e@[& HesefLekeÀ }e@jsvme ns
Yeejleceb$eer, mej mì@HeÀes[& ef¬eÀHme Je De}skeÌPeeb[j ³ee leerve ceb$³ee®ee meceeJesµe neslee. cnCetve ef$eceb$eer
³eespevee Demes cnì}s peeles. l³eeleerue lejletoer Kee}er}ÒeceeCes nesl³ee.
1) Yeejleer³e mebmLeeves Je mebmLeevesllej efye´ìerµe Yeejle efceUtve SkeÀ mebIejep³e mLeeHeve JneJes.
2) mebIejep³ee®³ee keÀe³eosceb[Uele Je keÀe³e&keÀejer ceb[Uele mebmLeeveeb®es Je efye´ìerµe Yeejlee®es
ÒeefleveerOeer DemeeJesle.
3) Hejjeäêr³e mebyebOe mebj#eCe Je oUCeJeUCe ner Keeleer mebIejep³e mejkeÀejkeÀ[s DemeeJeerle. Flej
efJe<e³e cee$e Heéble Je mebmLeeve®³ee DeKel³eejerle DemeeJesle.
4) Òeebleeb®es leerve ieì DemeeJesle
De) yengmebK³e eEnot }eskeÀmebK³ee Deme}s}s cegbyeF&, ceêeme, ceO³eÒeosµe, efyenej, Deesjermee, meb³egkeÌle
Òeeble.
ye) yentmebK³e cegme}ceeve }eskeÀmebK³ee Deme}s}s Heefµ®eceskeÀ[er} Òeeble - Hebpeeye, efmebOe, mejnÎ Òeeble
³eele efµeKeebvee ÒeefleefveOeerlJe DemeeJes.
220
keÀ) yentmebK³e cegmeueceeve }eskeÀmebK³e Deme}s}s HegJexkeÀ[er} Òeeble - yebiee} Je Deemeece, DeeJeµ³ekeÀ
Jeeìu³eeme Òel³eskeÀ ieìeves mJeleë®eer mJeleb$e Ieìvee le³eej keÀjeJeer. ke@Àefyevesì efceµeveves Ieìvee
meefceleer®eer Je nbieeceer mejkeÀej®eer ner met®evee kesÀ}er nesleer.
ef$eceb$eer ³eespeves®ee eqmJekeÀej Yeejleer³eebveer kesÀ}e. l³eevegmeej Ieìvee meefceleer®³ee efveJe[CetkeÀe

Peeu³ee DeeefCe nbieeceer mejkeÀej mLeeHeve Pee}s nesles.
ceeTbìye@ìve ³eespevee ë-
Ieìvee meefceleerceO³es keÀeBûesme}e yengcele efceUe}s. l³eecegUs cegeqm}ce }erieves Ieìvee meefceleerJej
yeefn<keÀej ìekeÀ}e. nbieeceer mejkeÀej yeeyelener celeYeso Pee}s nesles. }erieves nbieeceer mejkeÀejJejner
yeefn<keÀej ìekeÀ}e. lejermegOoe mejkeÀej®es keÀece megjUerle ®ee}}s nesles. l³eecegUs yeefn<keÀej ceeies
IesTve }erie®³ee vesl³eebveer cebef$eceb[Uele ÒeJesµe kesÀ}e. keÀejCe µeeble yemetve, SkeÀekeÀer jentve
HeeefkeÀmleeve efceUCeej veener Demes l³eebvee Jeeì}s nesles. keÀecekeÀepeele De[LeUs DeeCe}s peeJet }eie}s
nesles. l³eecegUs keÀeBûesme Je }erie ³eeb®³eeleer} celeYeso leerJe´ Pee}s. meÊeebleje®³ee DeeOeer peeleer³e Òeµve
mees[JeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Demes ie.pe. }e@[& JesJns} ³eebvee Jeeìle nesles. les ceev³e ve Peeu³eeves
JesJns}ves jepeerveecee efo}e. ie.pe. Heoer }e@[& ceeTbìye@ìve Dee}s DeeefCe l³eebveer DeeHe}er ³eespevee
ceeb[}er. leer Keeueerue ÒeceeCes nesleer.
1) Yeejlee®eer HeÀeUCeer nesTve oesve jep³es mLeeHeve JneJeerle ³ee jep³eebvee petve 1948 SsJepeer 15
Dee@iemì 1947 jespeer mJeeleb$³e efceUeJes.
2) cegeqm}ce }erieves ceeieCeer kesÀ}su³ee HeeefkeÀmleeve ceOeer} Deemeece, ³ee ³eespevesves HeeefkeÀmleeve ceOetve
HetCe&HeCes JeieU}e, yebiee} Je Hebpeeye®eer HeÀeUCeer meg®eJe}er Hejbleg efveCe&³e l³ee Òeebleeleer} efnbot®es
DeefOekeÌ³e Deme}su³ee Je cegme}ceeveeb®es DeefOekeÌ³e Deme}su³ee JesieJesieÈ³ee keÀe³eosceb[Uebveer I³eeJee.
3) DeemeececeOeer} efmeunì efpeu¿eele Je Jee³ek³e mejnÎ Òeebleele meeJe&cele IesJetve l³eebvee HeeefkeÀmleeveele
pee³e®es Deens keÀer Yeejleele jene³e®es Deens ns þjJeeJes.
HeÀeUCeer®eer lejleto Deme}s}er ³eespevee }erieves ceev³e kesÀ}er. HeÀeUCeer ìeUlee ³esCes µekeÌ³e veener
Demes keÀeBûesme}e Jeeìle nesles. l³eebveer ner HeÀeUCeer}e ceev³elee efo}er.
1947 ®ee Yeejleer³e mJeeleb$³e keÀe³eoe ë-

ceeTbìye@ìve ³eespevesJej DeeOeeefjle mJeeleb$³e keÀe³eoe 5 peg}w 1947 jespeer efye´ìerµe
Hee}&ceWìceO³es mebcele Pee}e. ³ee keÀe³eÐeeleer} lejletoer Keeueerue ÒeceeCes nesl³ee
1) 15 Dee@iemì 1947 jespeer Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ner oesve mJeleb$e jep³e efvecee&Ce nesleer}.
2) meercee meefceleer®³ee efveJee[îee®³ee DeeOeejs ³ee keÀe³eÐeeves oesvner jep³eeb®³ee efmecee efveefµ®ele
kesÀuîee. l³eevegmeej Deemeece Yeejleele jeefn}s. yebiee} Je Hebpeeye®eer HeÀeUCeer Pee}er DeeefCe
efmeuenì Je Jee³eJ³e mejnÎ Òeeble HeeefkeÀmleeve}e efceUe}s.
3) oesvner jep³eebvee mJeleb$e Jee meeceeF&keÀ ieJnve&j pevej} DemeeJee. l³ee®eer vesceCetkeÀ Fbi}b[®³ee
jepeeves keÀjeJeer.
221
4) oesvner jep³eeb®³ee Ieìvee meefcel³ee Ieìveeefveceealeer®es Je jeä^kegÀ}ele meeceer} nesC³ee®es
mJeeleb$³e efoues iesues.
5) veJeer Ieìvee DeefmlelJeele ³esF&He³e¥le 1935 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej keÀejYeej ®ee}JeeJee.l³eele
ieJnve&j pevej} efJeµes<e DeefOekeÀej vemeleer}.
6) Fbi}b[®ee keÀesCeleener DeefOekeÀej ³ee jep³eebJej jenCeej veener.
7) Yeejleceb$³eeb®es Je l³ee®³ee me}Áeieejeb®eer ceeCemes mJeeleb$³eeveblejner HetJe&Jele mesJesle jenleer}.
1947 ®³ee ³ee mJeeleb$³e keÀe³eÐeevegmeej 15 Dee@iemì 1947 jespeer Yeejlee}e mJeeleb$³e
efceUe}
s.
1. 1939 les 1947 He³e¥le®³ee IeìveelcekeÀ efJekeÀemee®ee ceeieesJee I³ee.
12.10 mJeleb$e Yeejlee®eer jep³eIeìvee
15 Dee@iemì, 1947 uee Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeues. mJeeleb$³eeveblej Yeejle mejkeÀej

meceesj pes HećegKe DeeJneves nesleer, l³eeHewkeÀer mJeleb$e jep³eIeìvee efveefce&leer ns SkeÀ nesles. ³eemeeþer
1946 ceO³es Ieìvee meefceleer®³ee efveJe[CetkeÀe nesTve Ieìvee meefceleer le³eej keÀjC³eele Deeueer nesleer.
296 meom³ee HewkeÀer meJe&meeceev³e 210, cegefmuece 78, µeerKe 4 Je Flej 4 Demes HeéfleefveOeer nesles.
Ieìvee meefceleer®es Heefnues DeefOekesµeve [e@. meef®®eoevebo efmevne ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer 2 ef[meWyej,
1946 jespeer efouueer ³esLes Yejues nesles. ³ee DeefOeJesµeveele [e@. jepeWê He´meeo ³eeb®eer Ieìvee meefceleer®es
keÀe³ece®es DeO³e#e cnCetve efveJe[ Peeueer. lemes®e [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eebvee cemegoe meefceleer®es
DeO³e#eHeo osC³eele Deeues. ³ee meefceleerves He´l³e#e jep³eIeìvee le³eej keÀjC³ee®es keÀece keÀjeJe³ee®es
nesles. kesÀ. Sce. cegvµeer, ieesHeeue mJeeceer De®ebieej, Deuueeoer, ke=À<CemJeeceer De³³ej, me³³eo ceesncceo
meeoguueen, yeer. Sve. efceÊej, [er. Heer. Kesleeve ns cemegoe meefceleer®es meom³e nesles. ³ee meele
meom³eebHewkeÀer Hee®e meom³e ce=l³et, jepeerveecee, Hejosµeieceve, mLeeefvekeÀ jepekeÀejCe ³ee keÀejCeebcegUs
cemegoe meefceleer®³ee keÀecekeÀepeele Hegjsmee Yeeie IesT µekeÀues veenerle, meenefpekeÀ®e jep³eIeìves®eer meJe&
peyeeyeoejer cemegoe meefceleer®es DeO³e#e ³ee veel³eeves [e@. Deebyes[keÀjebJej Deeueer DeeefCe l³eebveer
je$ebefoJeme cesnvele IesTve peieeleerue DeveskeÀ ueeskeÀµeener je<ìêb®³ee jep³eIeìves®ee DeY³eeme keÀªve
Yeejlee®eer jep³eIeìvee le³eej keÀjC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& efveëmebµe³e Je meceLe&HeCes HetCe& kesÀues.
cnCetve®e [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebvee `Yeejleer³e jep³eIeìves®es efµeuHekeÀej' cnìues peeles.
ner jep³eIeìvee le³eej keÀjC³eemeeþer 2 Je<ex, 11 ceefnves 17 efoJeme ueeieues. DeKesj

[e@. Deebyes[keÀjebveer 26 veesJnWyej, 1949 jespeer jep³eIeìvee le³eej keÀªve Ieìvee meefceleer®es
222
DeO³e#e [e@. jepeWê He´meeo ³eeb®³ee neleer megHeto& kesÀueer. ³eeJesUer HebleHeÓeeve Hebef[le vesnª, mejoej
JeuueYeYeeF& Heìsue, ceewueevee DeePeeo Fl³eeoer ceev³eJej GHeefmLele nesles. ³ee jep³eIeìves®eer He´l³e#e
DebceueyepeeJeCeer 26 peevesJeejer, 1950 Heemetve Peeueer.
Yeejleer³e jep³e Ieìves®eer Jewefµe<ìîes ë

Yeejleer³e jep³e Ieìvee efueefKele mJeªHee®eer Demetve DeeHeu³ee osµee®ee jep³ekeÀejYeej keÀmee
®eeuesue, keWÀê Je jep³e ³eeb®es DeefOekeÀej, veeieefjkeÀeb®es nkeÌkeÀ Je keÀle&J³es, lemes®e v³ee³eeue³ee®es
mJeeleb$³e Fl³eeoer efJe<e³eer®eer ceeefnleer efueefKele mJeªHeele Deens.
Yeejleer³e jep³eIeìvee HeéfoIe& Demetve l³eeceO³es 395 keÀueces Demetve l³eeb®eer efJeYeeieCeer 22
Yeeieele kesÀuesueer Deens. µesJeìer 9 Heefjefµe<ìs pees[C³eele Deeuesueer Deensle. ³ee Ieìves®³ee HeémleeefJekeÀe
ceO³es Ieìves®es O³es³e Je GefÎ<ì HeéfleeEyeefyele Peeueer Deensle. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee Je meeceeefpekeÀ
v³ee³ee®³ee leÊJeeJej DeeOeeefjle Deµeer ner jep³e Ieìvee Deens.
ueeskeÀeb®es meeJe&YeewcelJe, Oece&efvejHes#elee, cegueYetle nkeÌkeÀ, ceeie&oµe&keÀ leÊJes, mebIejep³eelcekeÀ

mJeªHe, SkesÀjer veeieefjkeÀlJe, ¢{ Je HeefjJele&veer³e, efÜie=ner keÀe³eosceb[U, DeeCeeryeeCeer®es DeefOekeÀej
Heéw{ celeeefOekeÀej Demes DeveskeÀ cenÊJee®es Jewefµe<ìîe ³ee jep³e Ieìvesle meceeefJe<ì kesÀuesueer Deensle. ³ee
Ieìves®³ee DeveskeÀ efJeOe Jewefµe<ìîeebcegUs peieeleerue Flej osµeeb®³ee jep³eIeìveebHes#ee ner jep³eIeìvee
efYeVe Deens. leer Deeoµe& jep³eIeìvee keÀjC³ee®ee He´³elve IeìveekeÀl³ee¥veer kesÀuesuee Demetve l³eeceO³es les
yengleebµeer ³eµemJeer Peeues Deensle.
12.11 meejebµe
peyeeyeoej jep³eHeOoleer Iees<eCee Dee@iemì Iees<eCee efkebÀJee ceeBìsi³et Iees<eCee cnCetve DeesUKe}er
peeles. l³ee Iees<eCesJej DeeOeeefjle ceeBìsi³et ®escmeHeÀes[& megOeejCee keÀe³eoe keÀjC³eele Dee}e. cee$e ³eecegUs
Yeejleer³eeb®es meceeOeeve Peeues veener. 1920 ceO³es ce. ieebOeer Je jeäêr³e meYes®³ee PeW[îeeKee}er
DemenkeÀej ®eUJeU megª Pee}er. ®eewjer®eewje®³ee efnbmekeÀ IeìvescegUs ieebOeerpeer J³eefLele Pee}s.
DemenkeÀej ®eUJeU ceeies Iesle}er. keÀeBûesme Debleie&le SkeÀ ieì (Jew®eeefjkeÀ celeYeso Deme}s}e) mJejep³e
He#eeves keÀe³eos ceb[Uele ÒeYeeJeer keÀe³e& kesÀ}s. cee$e ieJnve&j pevejue Je ieJnve&j}e efJeµes<e DeefOekeÀej
Demeu³eecegUs mJejep³e He#e efve<ÒeYe þj}e. mee³eceve keÀefceµeve Dee}s. mee³eceve keÀefceµeve}e Gûe
efveoµe&veebvee leeW[ ÐeeJes }eie}s. ³eeveblej vesnª DenJee}, ye@. peerveeb®es 14 cegÎs iees}cespe Heefj<eoe,
peeleer³e efveJee[e, HegCes keÀjej, meefJeve³e keÀe³eos Yebie Deeboes}vee®³ee efceþe®³ee mel³eeûenecegUs mebHetCe&
efnbogmLeeve Hesìu³eecegUs 84 npeej mel³eeûener leg©bieele iesues. meµem$e ¬eÀebleer®es keÀe³e& ³ee
Ie[ecees[ercetUs 1935 ®ee keÀe³eoe, 1937 ®³ee efveJe[CetkeÀe 1940 veblej HeeefkeÀmleeve
efveceealeermeeþer ye@. peervee DeefOekeÀ Deeûener Je Dee¬eÀcekeÀ Pee}s. 1942 ®eer ®e}s peeJe ®eUJeU,
1939 ®es ogmejs cene³egOo 1939 - 1945 cene³egOokeÀe}erve Ie[ecees[er jep³eIeìvee efveefce&leer®eer
Iees<eCee, ceeTBìyebìve ³eespevee Yeejlee®eer HeÀeUCeer, Ieìvee efveefce&leer. F. meJe& Ie[ecees[er cegUs
Yeejleer³e jep³eIeìves}e 20 J³ee µelekeÀe®eer ner HeeµJe&Yetceer }eYe}er Deens.
223
12.12 mejeJeemeeþer®es Òeµve - efoIeexÊejer
1) ceeBvìsi³et ®escmeHeÀes[& megOeejCee keÀe³eÐeeleer} lejlegoer ef}ne.

2) F.me. 1935 ®³ee megOeejCee keÀe³eÐee®es cenÊJe mHeä keÀje.
3) F.me. 1939 les 1947 ³ee keÀeUele Pee}su³ee IeìveelcekeÀ Ie[ecees[er®ee Dee{eJee I³ee.
4) Yeejleer³e jep³eIeìvee efveceealeer®eer HeeµJe&Yetceer meebiee.
12.13 Jee®ekeÀebmeeþer HegmlekesÀ
1) ieiex me. cee. kegÀ}keÀCeea De.je. Yeejleer³e jep³eIeìves®ee Fefleneme, keÀe@efvìvesvì} ÒekeÀeµeve,
HegCes ÒeLeceeJe=Êeer 1975.
2) Kapur A C : Constitutional Hestory of India (1765 - 1984), S. Chand
& company ltd; New Delhi, 1985, Third revised edition.
3) osµeHeeb[s DejefJebo, IeìveelcekeÀ efJekeÀeme 1857 les 1950, ³e. ®e. cene. ceg. efJe. veeefµekeÀ
ÒeLeeceJe=leer, 1991.
4) HeJeej pe³eefmebiejeJe (1974), efnbogmLeeve®ee jepekeÀer³e DeeefCe IeìveelcekeÀ Fefleneme, Depeye
HegmlekeÀe}³e, keÀesuneHetj.
5) keÀoce ³e. vee. (2003), meceûe Yeejlee®ee Fefleneme, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeµeve, keÀesuneHetj.
6) leebyeesUer Sve. Sme. (2005), DeeOegefvekeÀ Yeejle efveje}er ÒekeÀeµeve HegCes.
















224
13
veJe MekeÌ leerb® ee Go³e
De) Heooueer l e Jeie& , ye) ceef n ueeb ® ee Jeie&
13.0 GefÎ<ìîes
De) Heooefuele Jeie&
13.2 Heooefueleeb®³ee GOoejeleerue meceepe megOeejke Àeb®es He´³elve
13.3 ceefnueeb®ee Jeie&
13.4 1857 GþeJeeleerue ceefnuee.
13.5 Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue ceefnueeb®eer keÀeceefiejer
13.6 Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ðeer ke´ÀebleerkeÀejkeÀ -
13.7 ce. ieebOeer DeeefCe ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀ
13.8 DeePeeo efnbo mesvesleerue ceefnuee.
13.9 mejeJeemeeþer®es He´Mve
13.10 meboYe& ûebLes.
13.0 GefÎ<ìs
 Heooefuele DemHe=M³e, Jebef®ele Jeie& DeeefCe l³eeb®ee jeef<ì^³e He´Jeeneleerue menYeeie

ce. HegÀues, ce. ieebOeer Je [e@. yeeyeemeensye Dee byes[keÀj ³eeb®³ee ceeveJe cegkeÌleer®³ee
ue{îee®eer DeesUKe keÀªve osCes.
 Heooefueleebmeeþer keÀe³e& keÀjCeeN³ee meceepemesJeer mebmLee, meceepe megOeejkeÀ
³eeb®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesCes. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ceefnueeb®ee
menYeeie Je keÀe³ee&®ee Heefj®e³e keÀªve osCes.
 Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUerle Heooefuele DeeefCe ceefnuee Jeiee&®³ee menYeeiee®eer
ceeefnleer efceUefJeCes.
225
De) Heooefuele Jeie&
13.1 HeémleeefkekeÀ
Yeejleer³e meceepe J³eJemLee Heé®eerve keÀeUeHeemetve peeleer J³eJemLesves efJeYeeieuesueer nesleer. ³ee
J³eJemLesle DemHe=M³e - DeeefoJeemeer - YeìkesÀ ns leUeMeer nesles. ³ee keÀefve<þ Jeiee&Jej efJeefJeOe He´keÀejeb®eer
yebOeves ueeoC³eele Deeueer nesleer. leer pee®ekeÀ Je Dev³ee³ekeÀejkeÀ nesleer. yeéïeCe, #eef$e³e DeeefCe JewM³e ns
$ewJeefCe&keÀ mevceeveeves peerJeve J³eleerle keÀjle nesles. eflelekeÀe mevceeve Megêebvee keÀOeer®e efceUeuee veener.
Megê / DemHe=M³e ³eebvee keÀefve<þ He´leer®es peerJeve J³eleerle keÀjeJes ueeiele nesles. G®®eJeCeea³eebvee pevcepeele
Heéfle<þe DeeefCe Megêebvee keÀce&peele neue DeHes<ìe DeMeer efJe<ece meeceeefpekeÀ HejerefmLeleer nesleer.
GlHeeovee®eer meeOeves G®®e JeCeea³eebkeÀ[s Demeu³eecegUs Megêebvee GHes#es yejesyej®e owv³e, oeefjêîe,
GHeemeceej iegueeceefiejer®es peerJeve peieeJes ueeiele Demes. ³ee efmLeleerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®es
keÀe³e& 19J³ee MelekeÀele megª Peeues. Yeejleer³e Feflenemeele 19Jes MelekeÀ HeýeesOevee®es þjues. DemHe=M³e,
oefuele megOeejCeeb®es keÀe³e& ce. peesleeryee HegÀues, cenef<e& efJe. je. efMebos, í. jepe<eea Meent cenejepe, efJe.
oe. meeJejkeÀj F. kesÀues.
Yeejleele efyeéfìMe meÊee efmLej Peeueer. efle®ee efJemleej Peeuee DeeefCe Yeejleele `J³eefkeÌle
mJeeleb$³e' DeeefCe GoejceleJeeo ner oesve cetu³es Yeejleer³e meceepe peerJeveele He´meejerle Peeueer Je l³eeuee
Devegmeªve meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJeUer megª Peeu³eele.
efyeéfìMe meeceép³eJeeoer meÊee Demetve, l³eele JebMe Þes<þlJe Je DeeefLe&keÀ Mees<eCe keÀjCes ns oes<e
nesles. cee$e meeceeefpekeÀ He´Mveeb®³ee yeeyeleerle efyeéfìMe jep³ekeÀlex, DeefOekeÀejer DeeOegefvekeÀ efJe®eejeb®es
nesles. HeeM®eel³e efMe#eCe Je He´µeemeve efMemle ³eecegUs meeceeefpekeÀ ®eUJeUeRvee SkeÀ mebJewOeeefvekeÀ HeeþeRyee
efceUle neslee.
SKeeÐee efme×evleeuee, HejbHejsuee Oeªve HeejbHeejerkeÀ peerJeve J³eleerle keÀjC³eeHes#ee

J³eeHekeÀ, J³eeJeneefjkeÀ DeeefCe peveefnlee®ee efJe®eej keÀjCes, veJe efJe®eejebvee DeefYeHe´sle
Demeuesu³ee mecem³ee peeCetve l³ee mees[efJeC³eemeeþer He´³elve keÀjCes ³eeuee GoejceleJeeoer
efJe®eej cnCeleele. ³ee GoejceleJeeoer efJe®eej He´Jeenele J³eefkeÌle mJeeleb$³e, efJe®eej mJeeleb$³e
DeeefCe yegef×HeéceeC³e ner cegK³es lelJes DebleYet&le Deensle. efyeéfìMe meÊes®ee, menJeeme, mebHeke&À,
HeeM®eel³e efMe#eCe ³eecegUs leUeieeUeleerue ceeCemee®ee G×ej keÀjC³eemeeþer meceepe
megOeejkeÀebveer keÀe³e& kesÀues. efyeéfìMe keÀeUeleerue keÀe³eos ³eeuee GHekeÀejkeÀ þjues.
HejbHejsves Megê, DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue DemHe=M³e, DeueerkeÀ[s oefuele cnCetve mebyeesOeues

peeCeejs Jebef®ele, GHesef#ele Demee meceepe IeìkeÀ DeeefCe l³eeb®ee meeceeefpekeÀ mlej G®eebJeC³eemeeþer
Peeuesu³ee ®eUJeUeR®ee DeY³eeme ³ee IeìkeÀele DeeHeCe keÀjCeej Deenesle.
226
DemHe=M³elee ve<ì keÀjCes. DemHe=M³eeb®ee G×ej keÀjCes ne ceeveJe cegkeÌleer®ee ue{e neslee.
meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer®ee Hee³ee Heé®eerve keÀeUele ieewlece yeg× Je JeOe&ceeve ceneJeerj
³eeb®³ee keÀe³ee&cegUs Ieeleuee iesuee. ceneve ceeveJeleeJeeoer Oece& mebmLeeHekeÀ Je lelJe%e nesTve iesues. ceeveJe
cegkeÌleer®ee ue{e, meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ peerJeveeleerue efmLel³elejeb®es les MelekeÀ nesles. l³ee
efJe®eejeb®ee, lelJeeb®ee peieYej He´meej Peeuee. Deepe ner DeveskeÀ Deveg³ee³eer keÀe³e& keÀjerle Deensle.
ceO³e³egieeceO³es YekeÌleer ®eUJeUer®³ee ªHeeves mebleebveer meeceeefpekeÀ SkeÀelcelesmeeþer cenÊJeHetCe& keÀe³e&
kesÀues. %eeveosJes jef®euee Hee³ee, legkeÀe Peeueemes keÀUme. jeceevegpe, jeceevebo, ®ewlev³e, keÀyeerj, veevekeÀ,
meble legkeÀejece ³ee meJee¥veer DemHe=M³eesoeje®es keÀe³e& kesÀues. yeéïeesmeceepe, Dee³e& meceepe, mel³eMeesOekeÀ
meceepe, HeéLe&vee meceepe, jeceke=À<Ce efceMeve Demes mebmLeelcekeÀ keÀe³e& ner Jebef®eleeb®³ee G×ejemeeþer
Peeues. DemHe=M³e HejbHeje ve<ì keÀjC³eemeeþer Je Jebef®ele DeeefCe l³eeb®ee meeceeefpekeÀ mlej Gb®eeJeC³eemeeþer
ceesþîee HeÝeeJeerHeCes keÀe³e& 19J³ee MelekeÀele megª Peeues. ne keÀefve<þ ceeveuee iesuesuee Jeie& ueeskeÀ
mebK³es®³ee peJeU peJeU 20% neslee. ne Jeie& 1931®³ee peveieCeves®³ee DenJeeueevegmeej 5 keÀesìer
1 ueeKe 92 npeej SJe{e neslee. ueeskeÀmebK³esves ceesþe DemeCeeN³ee ³ee Jebef®ele Jeiee&®³ee G×ejemeeþer
ceeveJe cegkeÌleermeeþer, meeceeefpekeÀ iegueeceefiejerletve cegkeÌle keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ
megOeejCee ®eUJeUer Ie[Jegve Deeu³ee
13.2 Heooefueleeb®³ee GOoejeleerue meceepe megOeejkeÀeb®es keÀe³e&
DemHe=M³eeb®³ee yebOecegkeÌleermeeþer 19J³ee MelekeÀeHeemetve meceepe megOeejkeÀebveer He´³elve megª

kesÀues nesles. mebmLeelcekeÀ HeeleUerJejner He´³elve Peeues. Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îee®³ee keÀeUelener
DeeefLe&keÀ Mees<eCe Je meeceeefpekeÀ efJe<eceles®³ee He´Mveemeeþer ®eUJeUer megª nesl³ee. mJeeleb$³e ue{îee®ee
lees SkeÀ cenÊJeHetCe& Yeeie neslee. 19J³ee MelekeÀe®³ee HeéjbYeeHeemetve MeslekeÀN³eeb®es, DeeefoJeemeeR®es ue{s
DeeefLe&keÀ Mees<eCee®³ee efJejesOeele megª nesles. Heg{s MenjebceOetve keÀeceieejeb®³ee ®eUJeUer megª Peeu³ee.
20J³ee MelekeÀele jefMe³eve jep³eke´Àebleer veblej meec³eJeeoer efJe®eejOeejs®ee HeeþeRyee efceUeu³eeveblej
keÀeBie´sme Debleie&le meceepeJeeoer efJe®eejeb®ee Jeie& DeeefLe&keÀ Mees<eCe Je meeceeefpekeÀ efJe<eceles®³ee efJejesOeele
ue{îee®es vesle=ÊJe keÀª ueeieuee. meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee Je Yeejleer³e peveles®es mebIeìve ³ee efMeJee³e
mJeeleb$³ee®ee He´Mve megìCeej veener ³ee®eer peeCeerJe keÀeBie´smeuee Peeueer nesleer. l³eecegUs mJeeleb$³e
®eUJeUer®es mJeªHe HeÀkeÌle jepekeÀer³e ve jenlee yeN³ee®e DeMeer meeceeefpekeÀner yeveues.
DeeOegefvekeÀ Yeejlee®es pevekeÀ jepee jececeesnve je@³e ³eeb®³ee keÀe³ee&Heemetve meceepe Je Oece&
megOeejCee ®eUJeUer®ee Hee³ee Ieeleuee iesuee. l³ee ®eUJeUeruee ke=ÀleerMeerue, HeÝeeJeer, HeefjCeecekeÀejkeÀ Je
Jew®eeefjkeÀ DeefOe<þeve ce. HegÀueW®³ee efJe®eejebcegUs efceUeues.
227
HeeM®eel³e efMe#eCe DeeefCe efyeéfìMekeÀeueerve Mew#eefCekeÀ megOeejCee ³eecegUs yeg×erpeerJeer,
veJeefMe#eerleeb®ee Jeie& Go³eeme Deeuee. GoejceleJeeoer efJe®eej DeeefCe leÊJe%eeveecegUs ueeskeÀMeener mebmLee,
DeeefCe efMe#eCee®ee HeÝeeJe Jee{uee. Heooefuele, Jebef®ele DeeefCe ceefnuee je<ìêr³e ®eUJeUerle menYeeieer
Peeues. ³ee veefJeve meeceeefpekeÀ ieìeb®³ee Go³eecegUs mJeeleb$³e ®eUJeUeruee peve Deeboesuevee®es mJeªHe
HeéHle Peeues. DemenkeÀej ®eUJeU, meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU, pebieue mel³eeień megª Peeues.
efyeéfìMe jep³ekeÀl³ee¥veer meeceeefpekeÀ He´MveebkeÀ[s ue#e efoues. keÀe³eos keÀªve mebj#eCe osC³ee®ee He´³elve
kesÀuee. 20J³ee µelekeÀele je<ìêr³e ®eUJeUerle DemHe=µ³e, ceefnuee Jeie& ³ee veJ³ee meeceeefpekeÀ ieìe®ee
Go³e Peeuee. cnCepes®e keÀeBie´sme®eer ®eUJeU meceepee®³ee leUeHe³e¥le nesleer ns mHeä Deeues.
13.2.1 cenelcee peesefleyee HegÀues (1827-1890)

ceneje<ìêleerue ÞecepeerJeer, Jebef®ele Jeiee&®³ee Mees<eCee®eer DeeefCe meeceeefpekeÀ iegueeceefiejer®eer
DeY³eemeHetCe& ceeb[Ceer keÀjCeejs ke=ÀleerMeerue Heefnues meceepe megOeejkeÀ cnCetve l³eeb®es les Jebove kesÀues
peeleele. Lee@cemeHesve ³eeb®³ee `jeF&ìmed Dee@HeÀ ce@ve' ³ee ie´bLeeHeemetve l³eebvee meceepemegOeejCes®eer He´sjCee
efceUeueer. ceeveJeer mecelee DeeefCe mJeeleb$³e ³ee leÊJeebJej DeeOeeefjle veJe meceepe j®eves®eer ceeieCeer les
keÀjleele DeeefCe l³eemeeþer l³eeveer ®eUJeUer kesÀu³ee. peeefleYeso Keesìe Deens, yeéïeC³e, HeesLeerefve<þe,
ieébefLekeÀ HeéceeC³e l³eebveer veekeÀejues. HeejbHeeefjkeÀ eEnogOece& mebmLee Je meceepe J³eJemLesleues oes<e l³eebveer
HejKe[HeCes ceeb[ues. Megêeb®eer iegueeceefiejer Je owv³e mebHeefJeC³eemeeþer l³eebveer ueeskeÀ efMe#eCee®ee DeeOeej
Iesleuee. DeeefCe ³eemeeþer 1848 meeueer HegC³eeceO³es l³eebveer Heefnueer cegueeR®eer MeeUe megª kesÀueer.
1851 ceO³es DemHe=M³eebmeeþer oesve MeeUe megª kesÀu³ee. `yeeuenl³ee HeéfleyebOekeÀ ie=ne®eer' mLeeHevee
keÀªve meeceeefpekeÀ ke´Àebleer Ie[Jetve DeeCeueer. 1873 ceO³es mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer,
`MeslekeÀN³eeb®ee Demet[' DeeefCe meeJe&peefvekeÀ mel³eOece& ns meceepe HeefjJele&veemeeþer®es cenÊJeHetCe& ie´bLe
l³eebveer efueefnues. efoveyebOet DeeefCe oerveefce$e ³ee mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUer®³ee Je=ÊeHe$ebeveer meceepe
HeýeesOevee®es keÀe³e& kesÀues. peele, JeCe&, efuebie, HebLe, pevcemLeU ³ee yeeyeeRvee HegÀueWveer cenÊJe efoues veener.
meceles®ee HegjmkeÀej kesÀuee. mecelee HeÓeeve meceepeJ³eJemLes®eer efveefce&leer l³eebvee DeeJeM³ekeÀ Jeeìle nesleer.
ce. HegÀueWveer DeeHeu³ee ìegueeceefiejer', DemHe=M³eeb®eer kewÀefHeÀ³ele, meeJe&peefvekeÀ mel³eOece& F. ie´bLeebletve
peeefleYeso Je DemHe=M³elee ³ee eEnogOecee&®³ee oes<eebJej ìerkeÀe kesÀueer.
ce. HegÀueWveer meceleeHeÓeeve meceepe J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀues. DeveskeÀ
meceepe megOeejkeÀebveer l³eeb®³eeHeemegve®e He´sjCee Iesleueer. ieesHeeUyeeyee JesuebiekeÀj, efMeJejece peeveyee
keÀebyeUs F. meceepe megOeejkeÀebveer DemHe=M³elee efvecet&uevee®es keÀe³e& kesÀues. efMeJejece peeveyee keÀebyeUs
DemHe=M³eeb®ee cenÊJeHetCe& keÀe³e& keÀjCeeje veslee neslee l³eebveer DemHe=M³eeb®eer Heefnueer Heefj<eo yeesueeJeueer.
les HegCes ³esLetve efveIeCeejs meesceJebµeer³e efce$e ³ee ceeefmekeÀe®es mebHeeokeÀ nesles. efyeéfìMe mejkeÀejkeÀ[s F.me.
1910 ceO³es l³eebveer DemHe=M³eeb®³ee peerJeveele megOeejCee keÀjeJeer DeMeer ceeieCeer kesÀueer.
228
13.2.2 í. jepe<eea Meeng cenejepe (1876-1922)
Hegjesieeceer efJe®eejeb®³ee ceneje<ìêleerue SkeÀ jepes jepe<eea Meent cenejepe meeceeefpekeÀ Je

Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUerle menYeeieer Peeues nesles. ner Feflenemeeleerue GuuesKeveer³e Ieìvee Deens.
Deefleµe³e ieepeuesues Je HeefjJele&vee®ee (Oeeefce&keÀ) ceeveefyebog Demeuesues JesoeskeÌle He´keÀjCe, Deeblejpeeleer³e
efJeJeeneuee HeéOeev³e, DemHe=M³ees×ej, yeéïeC³eeuee, peeleerYesoeuee efJejesOe, 1902 ceO³es ceeieeme
peeleeRvee vesekeÀN³eebceO³es Deej#eCe osCeeje SsefleneefmekeÀ efveCe&³e, HegveefJe&Jeen veeWoCeer keÀe³eoe,
pevceeefOeef<þle YesoYeeJe veekeÀejCeejer meceepe megOeejkeÀ mel³eMeesOekeÀ ®eUJeU HeÝeeJeer HeCes
jeyeefJeC³eemeeþer l³eeveer GHee³e ³eespevee kesÀueer nesleer. ke=ÀleerMeerue meceepe megOeejkeÀ, keÀesuneHetj
mebmLeeve ns ceeieemeuesu³ee DeeefCe DeeefLe&keÀ ¢<ìîee ogye&ue efJeÐeeL³ee¥meeþer Jemeleerie=n DeeefCe ceensj Iej
nesles.
Flej meceepe megOeejkeÀ

DemHe=M³elee efJejesOeer ®eUJeU oef#eCe Yeejleele jeceemJeeceer Hesefj³eej ³eebveer megª kesÀueer.
l³ee®eHećeeCes Megê SPeJee kegÀìbgyeele pevceeuee Deeuesues veeje³eCe iegª ³eebveer 1888 ceO³es efMeJeje$eer®³ee
efoJeMeer `DejJeerHetjce ®eUJeU' megª kesÀueer. cebefoj He´JesMe veekeÀejuesu³ee SkeÀe Megêeves DejJeerHetjce ³esLes
efMeJe cebefojele efMeJee®³ee cetleeaJej DeefYe<eskeÀ kesÀuee. ³ee Ieìves®³ee mce=efleHeérl³eLe& DemHe=M³elee efJejesOe
oMe&efJeC³eemeeþer meble veeje³eCe iegª ³eebveer ner ®eUJeU megª kesÀueer nesleer. veeje³eCe iegª ³eebvee [e@.
HeuHet Je kegÀceejve Deemeve ³eeb®es menkeÀe³e& efceUeu³eeves ner ®eUJeU peesceeves megª Peeueer.
ceneje<ìêleerue DemHe=M³elee efJejesOeer ®eUJeUerle lemes®e meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCesle

cenÊJeHetCe& keÀe³e& keÀce&Jeerj efJeÇue jecepeer efMebos ³eebveer kesÀues. les HeeM®el³e efMe#eCe Iesleuesues yegef×efve<þ
meceepe megOeejkeÀ nesles. efJe%eeveJeeo DeeefCe ceeveJeleeJeeo ³eeves les HeÝeeefJele Peeues nesles.
DemHe=M³ees×eje®es keÀe³e& HeÝeeJeerHeCes keÀjC³eemeeþer èf[He´sm[ keÌueeme efceMeve' veeJee®eer mebmLee mLeeHeve
kesÀueer. l³eebvee veeje³eCe ieCesMe ®eboeJejkeÀj ³eeb®es efJeMes<e mene³³e ueeYeues. l³eemeeþer eEnogOecee&leerue
oes<e, JewiegC³e ³ee®ee l³eeie kesÀuee Heeefnpes DeMeer YeeJevee meceepeele efvecee&Ce keÀjC³ee®es l³eebveer He´³elve
kesÀues. èf[He´sm[ keÌueeme efceMeve' ³ee mebIeìves®³ee MeeKee Yeejleeleerue ceesþîeeb MenjebceO³es megª kesÀu³ee
nesl³ee. v³ee. ce. iees. jeve[s ³eeb®³ee ce=l³egveblej veeje³eCe ieCesMe ®eboeJejkeÀj ³eebveer je<ìêr³e
meeceeefpekeÀ Heefj<eo 1928 ceO³es YejefJeueer DeeefCe l³eele þjeJe keÀjC³eele Deeuee. DemHe=M³elee
efvecet&ueve keÀjCes. DemHe=M³eeb®es peerJeveceeve Gb®eeJeC³eemeeþer He´³elve keÀjCes. ³eemeeþer ®eboeJejkeÀjebveer
MeeUe megª keÀ©ve mees³eer meJeueleer efvecee&Ce kesÀu³ee nesl³ee.
229
ce. ieebOeer
ce. ieebOeeRveer DemHe=M³elee efveJeejCee®ee He´Mve peve peeiejCeeletve DeeefCe ®eUJeUerletve
keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. les oefueleebvee `nefjpeve' DeeefCe DeeoerJeemeeRvee èfieefjpeve' ³ee veeJeeves
mebyeesOele nesles. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU leUeieeUeHe³e¥le Heesnes®eefJeC³ee®es ceneve keÀe³e& ieebOeer
³egieele Peeues.
ðeer³ee, Heooefuele ceesþîee HećeeCeeJej mJeeleb$³e ®eUJeUerle menYeeieer Peeues nesles. l³eecegUs®e
ieebOeer³egieele peve Deeboesueve megª Peeues nesles. Yeejleer³e mJeeleb$³ee®eer ®eUJeU ueeskeÀeefYecegKe keÀªve
efle®eer Hetle&lee mJeeleb$³e HeéHleerle keÀjC³eemeeþer ceneve l³eeiee®eer keÀjC³ee®eer #ecelee HeÀkeÌle ce.
ieebOeeceO³es®e nesleer l³eeb®es Oece& DeeefCe meceepe megOeejCee efJe<e³ekeÀ efJe®eej Del³eble ceewefuekeÀ mJeªHee®es
nesles.
DeeEnmee, mel³e, Demles³e, ye´ïe®e³e& DeeefCe DeHeefjień ³ee Hee®e veweflekeÀ efve³eceebJej l³eeb®eer
efJe®eejmejCeer DeeOeejuesueer nesleer. veerleerMeeðe, jepeveerleer DeeefCe meceepej®evee ³eebvee DeeOeejYetle
nesF&ue Demee Oeeefce&keÀ ceeveJeleeJeeo ce. ieebOeervee DeefYeHe´sle neslee. mel³e DeeefCe Deefnbmee ³ee leÊJeebJej
DeeOeejerle jmkeÀerve®³ee ieb´Leeb®ee DeeOeej Iesleuesuee `meJeexo³eJeeo' ce. ieebOeeRveer efmJekeÀejuee.
J³ekeÌleerHećeeCes meceepee®eerner meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e Heíeleer nesle Demeles. ns meJeexo³eJeeoe®es cegK³e
meg$e Deens. oefuele DeeefCe Heeref[le Jeiee&®eer mesJee keÀªve l³eebvee mecelee Je v³ee³e efceUJetve efouee
Heeefnpes. l³eemeeþer `mel³eeień' ns leÊJe%eeve l³eebveer meebefieleues. G®®eveer®e YeeJe DeeefCe DemHe=M³elee
ve<ì keÀjCes ns meeceeefpekeÀ Heíeleermeeþer iejpes®es Deens. Demes efJe®eej ce. ieebOeeR®es nesles.
ieebOeer ³egieele meeceeefpekeÀ He´Mve mees[efJeC³eemeeþer ce. ieebOeerbveer He´l³e#e ke=ÀleerJej Yej efouee.
l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ ®eUJeUeruee DeO³eelceefve<þe DeeefCe ceeveJeleeJeeoe®eer HeeMJe&Yetceer nesleer. `ceeveJe
Heéfle<þe' ns l³eeb®³ee efJe®eejeb®es keWÀêmLeeve nesles. ³eemeeþer®e l³eebveer DemHe=M³eebvee `nefjpeve' Demes veeJe
efoues. DemHe=M³elee ne eEnog meceepeeuee ueeieuesuee keÀuebkeÀ Deens. Demes efJe®eej ce. ieebOeer®es nesles.
meeceeefpekeÀ mebyebOeeb®eer Hetvej&®evee Peeueer Heeefnpes. HeejbHeeefjkeÀ J³eJemLee yeoueueer Heeefnpes. ueeskeÀMeener
mecelee, yebOegYeeJe, ceeveJeer nkeÌkeÀ peesHeemeues iesues Heeefnpesle. l³eemeeþer ce. ieebOeeRveer `Dee@ue Fbef[³ee
nefjpeve mesJekeÀ mebIee®eer' mLeeHevee 1932 ceO³es kesÀueer. ³ee mebIee®³ee ceeO³eceeletve ceeveJee®eer
Heéfle<þeHevee Je DemHe=M³e Jeiee&®eer GVeleer keÀjC³eemeeþer keÀe³e& kesÀues. pevepeeiejCeemeeþer Je
HeýeesOeveemeeþer `nefjpeve' ns meeHleeefnkeÀ megª kesÀues. oefuele Jemleerle peeJetve jenCes. neleer Pee[t
IesJetve mJe®ílee keÀjCes. ìekeÀuesueer keÀeces keÀªve ueeskeÀebHeg{s SkeÀ JesieUe DeeoMe& ieebOeeRveer þsJeuee.
J³eeJeneefjkeÀ meceepe megOeejkeÀ cnCetve l³eeb®es keÀe³e& GuuesKeveer³e Deens. ce. ieebOeeRveer MeeUe megª
kesÀu³ee. efMe#eCe, Deejesi³ee®es cenÊJe HeìJetve efoues. DeeÞece, Jemeleerie=n mLeeHeve keÀªve
leUeieeUeleerue Jebef®eleeb®³ee G×eje®es keÀe³e& kesÀues. efyeéfìMe mejkeÀejves 1932 ceO³es peeleer³e efveJee[e
230
peenerj keÀªve DemHe=M³eebmeeþer mJeleb$³e celeoej mebIe efvecee&Ce keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee.l³eeJesUer ce.
ieebOeeRveer l³eebvee mHe<ìHeCes meebefieleues efkeÀ DemHe=M³e ne eEnog meceepee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens.
DeeefCe l³eebvee Deecner JesieUs nesT osCeej veener. ne jepekeÀer³e He´Mve [e@. Deebyes[keÀj ³eeb®³eeMeer ®e®ee&
keÀªve HegCes keÀjeje®³ee Üejs l³eeveer mees[efJeuee. ³eeJe©ve meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee ieebOeeRvee DeefYeHe´sle
nesleer ns mHe<ì nesles.
13.2.3 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj (1891-1956)
ce. HegÀueW®³ee veblej Yeejleer³e meceepeJ³eJemLesleerue HeejbHeeefjkeÀ oes<eebJej, peeleerYeso Je

DemHe=M³elee ³eeJej keÀþesj efìkeÀe keÀªve DemHe=M³ees×ejemeeþer mebIe<e&, keÀjCeejs SkeÀcesJe vesles cnCepes
[e@. efYecejeJe GHe&À yeeyeemeensye Deebyes[keÀj nes³e. l³eebveer efMekeÀe, mebIeìerle Jne DeeefCe mebIe<e& keÀje ner
efMekeÀJeCe efoueer. DemHe=M³eebvee leeþ ceevesves peielee ³eeJes ³eemeeþer pevepeeiejCeemeeþer yeeyeemeensyeebveer
`cetkeÀvee³ekeÀ' pevelee, mecelee Je Heýeg×Yeejle DeMeer Je=ÊeHe$es megª kesÀueer. F.me. 1924 ceO³es
DemHe=M³eeb®es mebIeìve keÀjC³eemeeþer DeeefCe l³eeb®³ee efnlee®es j#eCe, l³eebvee nkeÌkeÀeb®eer peeCeerJe keÀªve
osC³eemeeþer `yeefn<ke=Àle efnlekeÀeefjCeer' ner mebIeìvee efvecee&Ce kesÀueer. 1926 ceO³es jefnceleHetj (meeleeje
efpeune) ³esLes Yejuesu³ee Heooefueleeb®³ee Heefj<eosle l³eebveer l³eebvee ieeJekeÀer®es Je Jeleveoejer®es nkeÌkeÀ
mees[tve osC³ee®ee DeeosMe efouee. eEnotHećeeCes oefueleebvee meceles®eer JeeieCetkeÀ efceUeueer Heeefnpes ³eemeeþer
F.me. 1927 ceO³es cene[ ³esLes `®eUoej leÈ³ee®ee mel³eeień' kesÀuee. veeefMekeÀ®ee keÀeUejece cebefoj
He´JesMe mel³eeień lej Fefleneme Heéfme× Deens. l³eecegUs®e 1935 ceO³es keÀeUejece cebefoj oefueleebmeeþer
Kegues kesÀues iesues.
1937 ceO³es ®eJeoej leÈ³ee®eer kesÀme yeeyeemeensyeebveer G®®e v³ee³eeue³eele eEpekeÀueer.

meeceeefpekeÀ v³ee³e DeeefCe mecelesmeeþer ®eUJeUer, mel³eeień, pevepeeiejCe, IeìveelcekeÀ Je keÀe³eosMeerj
DeefOekeÀeje®ee JeeHej ³ee G®®e efJeÐeeefJeYet<eerle meceepe megOeejkeÀeves kesÀuee DeeefCe les mebHeeove keÀ©ve
Iesleues.
F.me.1929 les 1937 ³ee keÀeUele [e@. Deebyes[keÀjebveer DemHe=M³eebvee jepekeÀer³e nkeÌkeÀ
efceUeJesle ³eemeeþer ®eUJeU kesÀueer. mee³eceve keÀefceMeve meceesj DeeHeueer yeepet ceeb[ueer. [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[keÀjebveer Fbiueb[ceOeerue ogmeN³ee ieesuecespe Heefj<eosle oefueleeb®³ee jepekeÀer³e DeefOekeÀejebmeeþer
HeÝeeJeerHeCes l³eeb®eer yeepet ceeb[ueer. l³ee JesUsuee ef[He´sm[ keÌueeme®³ee Jeleerves jeJe yeneotj ÞeerefveJeeme
HeéfleefveOeer cnCetve npej nesles. mJeleb$e celeoej mebIee®eer ceeieCeer l³eeveer kesÀueer. 1932®³ee peeleer³e
efveJee[îeele leer efyeéfìMe mejkeÀejves ceev³ener kesÀueer nesleer. cee$e ce. ieebOeeR®³ee DeeieńecegUs [e@.
Deebyes[keÀj Je ce. ieebOeer ³eeb®³eele le[pees[ nesJetve HegCes keÀjeje®³ee ceeO³eceeletve DemHe=M³eebvee jeKeerJe
peeiee ceev³e keÀjC³eele Deeu³ee. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee jepekeÀer³e megOeejCeeb®es ceesþs ³eMe
nesles.
231
F.me.1942 ceO³es osMeeleerue DemHe=M³eebvee mebIeìerle keÀjC³eemeeþer `Mes[îetu[

keÀemìHesÀ[jsMeve' veeJee®ee jepekeÀer³e He#e veeieHetj ³esLes mLeeHeve kesÀuee. l³ee®es®e veeJe Heg{s
efjHeefyuekeÀve Heeìea Demes He[ues. efMe#eCeeefMeJee³e DemHe=M³eeb®³ee peerJeveele HeefjJele&ve DeMekeÌ³e Deens.
l³eemeeþer l³eebveer `HeerHeume Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer' mLeeHeve kesÀueer. ³eemebmLesÜejs Deewjbieeyeeo Je cegbyeF&
³esLes ceneefJeÐeeue³eeb®eer mLeeHevee kesÀueer iesueer, F. 1942 les 1946 ³ee keÀeUele les ieJnve&j
pevejue®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es meYeemeo yeveues nesles.
Yeejleer³e meceepe J³eJemLesJejerue HejbHejeb®ee, Deefve<þ ®eeueerefjleeR®ee HeÝeeJe keÀceer nesle veener.
meeceeefpekeÀ v³ee³e Je mecelee He´mLeeefHele nesle veener. peeleerYeso, DemHe=M³eles meejKee keÀuebkeÀ Hegmeuee
peele veener. ³eecegUs J³eLeerle nesTve ³esJeuee efpe. veeefMekeÀ ³esLes yeeyeemeensyeebveer Iees<eCee kesÀueer nesleer
keÀer `pejer ceer eEnot cnCetve pevceeuee Deeuees, lejer eEnot cnCetve cejCeej veener.' MesJeìer 1956 ceO³es
³ee®e Yetceerleuee HetJeea®ee JewYeJeMeeueer Demee yeew× Oece& efmJekeÀeªve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®ee Je
efmLel³ebleje®ee veJee DeO³ee³e megª kesÀuee. DeeHeu³ee ueeKees Deveg³ee³eebmen l³eebveer yeew× Oecee&le He´JesMe
kesÀuee. ns Oece&®eke´À HeefjJele&ve peiee®³ee Feflenemeele DeefÜleer³e þjues Deens. yeeyeemeensyeebveer Castes
in India, The problem of Rupee; Thoughts on Pakistan; who were
the shudras Demes DeveskeÀ veeceJeble ie´bLe efueefnues. l³eecegUs meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es ceeveefyebot
þjues.
Yeejleer³e jep³eIeìves®es efMeuHekeÀej cnCetve l³eebvee Deepener ceevee®es mLeeve Deens.

keÀeceieejHe#e, keÀeceieejeb®es mebIeìve l³eeb®es DeefOekeÀej l³eemeeþer®³ee ue{îee®es vesle=lJe ³eecegUs
Menjeleerue keÀeceieej mebIeìerle nesT ueeieuee. l³eeb®ee DeeefLe&keÀ mlej Gb®eeJet ueeieuee. ue<keÀjeceO³es
DemHe=M³eebmeeþer veeskeÀN³ee efceUeJ³eele ³eemeeþer [e@. Deebyes[keÀjebveer He´³elve kesÀues.
DemHe=M³eeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJeveele megOeejCee JneJeer ³eemeeþer DemHe=M³eebvee mejkeÀejer

(µeemekeÀer³e) veeskeÀN³ee efceUeJ³eele ³eemeeþer [e@. Deebyes[keÀjebveer efJeMes<e He´³elve kesÀues. F.me. 1942
ceO³es Yeejle mejkeÀejves DemHe=M³eebmeeþer MeemekeÀer³e veeskeÀN³eebceO³es jeKeerJe peeiee DemeeJ³eele ³eeuee
Devegceleer efoueer. 1947 ceO³es Deveg. peeleermeeþer efveefM®ele ìkeÌkesÀ peeiee jeKeerJe DemeeJ³eele ns ceev³e
keÀjC³eele Deeues.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeveer Yeejleer³e jep³e Ieìves®ee cemegoe le³eej kesÀuee. cemegoe
(uesKeve) meefceleer®es les DeO³e#e nesles. meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ v³ee³e DemHe=M³eebmen meJe&
Jebef®ele ieìebvee efceUeJee ³eeJej l³eeb®ee keÀìe#e neslee DeeefCe l³eele l³eebveer ceesuee®eer keÀeceefiejer kesÀueer,
l³eeb®³eecegUs les MekeÌ³ener Peeues.
DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele meeceeefpekeÀ v³ee³e, DeeefLe&keÀ Mees<eCee efJeª×®ee DeeJeepe,
peeleerYeso efvecet&ueve, DemHe=M³ees×ej, DeeefCe DemHe=M³elee ve<ì keÀjC³eemeeþer®eer ®eUJeU, keÀeceieejeb®es
He´Mve, jepekeÀer³e DeeefCe MeemekeÀer³e veeskeÀN³eebceOeerue Deej#eCe F.meeþer SsefleneefmekeÀ keÀe³e& [e@.
232
yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer kesÀues. Ieìves®ee cemegoe le³eej keÀjleevee Je Ieìves®ee mejveecee Heeefnu³eeme
ns ef®ejkeÀeue efìkeÀCeejs keÀe³e& kesÀJeU yeeyeemeensyeebcegUs Deens ns mHeä nesles. l³eecegUs Yeejleele
meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee efvecee&Ce nesC³eeme ceole Peeueer. meJe&®e Jebef®ele ieìebvee DeeHeu³ee v³ee³e nkeÌkeÀeb®eer
peeCeerJe Peeueer. veJeer cetu³es, veJeer J³eJemLee efvecee&Ce nesC³eeme ceole Peeueer. ieébefLekeÀ HeéceeC³e peeJetve
yegef× HećeeC³ee®es ³egie Deeues. Je<ee&vegJe<e& iegueeceefiejerle efHe®ele He[uesu³ee Jebef®ele Jeiee&uee v³ee³e
efceUeuee. ceeveJee®eer yebOecegkeÌleer keÀªve ceeveJ³ee®ee ne ue{e ³eMemJeer kesÀuee. [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[keÀjeb®es keÀe³e& cnCepes ceeveJelee DeeefCe ceeveJe cegkeÌleer®eer ieeLee Deens. ne Jeie& Heg{s je<ìêr³e
®eUJeUerle meefke´À³e Peeuee.
1. Heooefueleeb®³ee GOoejemeeþer meceepemegOeejkeÀeveer kesÀuesu³ee keÀe³ee&®eer ®e®ee& keÀje.
13.3 ye) ceefnuee Jeie&
mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeceO³es ðeeruee ceeveJe cnCetve peerJeve J³eleerle keÀjC³ee®es mJeeleb$³e veJnles.
`®etue DeeefCe cetue', YeesieJemleg, efkebÀJee KeepeieerceeueceÊee cnCetve efle®³eekeÀ[s yeIeC³ee®eer ceeveefmekeÀlee
meceepee®eer nesleer. efyeéfìMe keÀeUele efJeMes<e keÀªve 19J³ee MelekeÀeHeemetve ðeer DeeefCe ðeer peerJeveekeÀ[s
yeIeC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve yeouet ueeieuee neslee. Yeejleer³e meceepeeceO³es efJe%eeveefve<þ, HeeM®eel³e
efMe#eCeecegUs mecelee ns cegu³e meceepeele ©pet ueeieues nesles. ðeeruee efMe#eCe osCes, efleuee mJeeJeuebyeer
yeveefJeCes, Deefve<ì ®eeueeRefJeª× ue{e osCes. ®eUJeU keÀjCes ³eemeeþer meceepe megOeejkeÀeb®es,
mebmLeelcekeÀ keÀe³e& megª Peeues. efyeéfìMe jep³ekeÀl³ee¥®eer mebJewOeeefvekeÀ, keÀe³eosMeerj ceolener ³ee
®eUJeUeRvee Peeueer. 20J³ee MelekeÀe®³ee HeéjbYeeHeemetve ðeer peerJeveele HeefjJele&ve Ie[gve ³esT ueeieues
nesles.
19J³ee MelekeÀe®³ee HeéjbYeeHeemetve Yeejleele je<ì^Jeeoe®es Jeejs Jeent ueeieues nesles.

Yeejleeleerue MeslekeÀjer, DeeefoJeemeer ³eeveer DeeefLe&keÀ Mees<eCee®³ee efJejesOeele meMeðe ue{e efouee. ³eele
ceefnueeb®eener menYeeie neslee.
233
Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeele ceefnuee MekeÌleer®ee (ieìe®ee) Go³e Peeuee. Yeejlee®³ee
mJeeleb$³e ue{îeele efðe³eebveerner ceesþs ³eesieoeve efoues nesles. l³ee®ee HeéjbYe þUkeÀHeCes PeeMeer®eer jeCeer
ue#ceeryeeF& ³eeb®³ee keÀe³ee&Heemetve Peeuee neslee. PeeMeer®³ee jeCeerHeemetve les pebieue mel³eeieńeHe³e¥le
DeeefoJeemeer ðeer, DeOe&veive, DeOe&Heesìer, DeeefCe cegueb HeeþerMeer yeebOetve cegþYej ieJele neleele IesTve efleves
mel³eeień kesÀuee. ner SkeÀ ceesþer HejbHeje ðeerke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®eer Deens. l³ee®ee DeY³eeme DeeHeCe ³ee
IeìkeÀele keÀjCeej Deenesle.
PeeMeeR®eer jeCeer ue#ceeryeeF&, yesiece npejle ceneue DeeefCe Flej ceefnueeveer efyeéfìMeebMeer mebIe<e&
kesÀuee. veeefMekeÀceO³es ³esmegJeefnveer meeJejkeÀj (yeeyeejeJe - meeJejkeÀjeb®³ee Helveer) ³eebveer ke´Àebleer keÀe³ee&le
menYeeie Iesleuee. mJeosMeer, osMeYekeÌleer, ner keÀeBie´sme®eer ®eUJeU ceb. ieebOeerpeeR®³ee ®eUJeUerHeemetve
je<ìêr³e ®eUJeU meeceev³eeHe³e¥le peeJetve Heesnes®eueer nesleer. ceefnueeb®ee ceesþe menYeeie Jee{uee neslee.
mJeeleb$³e ue{îeeuee peve Deeboesuevee®es mJeªHe HeéHle Peeues nesles. SkeÀerkeÀ[s ðeer, meceepe Je Oece&
megOeejCee ®eUJeU megª nesleer. ogmeN³ee yeepetuee mJeeleb$³eemeeþer ðeer³ee ke´Àebleer keÀe³ee&le Heg©<eeyejesyej
keÀjle nesl³ee Demes ef®e$e 20J³ee MelekeÀele efomele nesles. ðeer efMekeÀueer, ðeer yeesuet ueeieueer, mebIe<e&
keÀª ueeieu³ee. veejerMekeÌleer Deyeuee ve jenlee meyeuee Peeueer. ðeer cegkeÌleer®ee veeje megª Peeuee, leerves
mJeeleb$³e ®eUJeUerle cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues.
Yeejleele efyeéfìMe meÊesefJeª× mebIeefìle GþeJe He´Lece 1857 ceO³es Peeuee. l³eeDeeOeer®³ee
yeb[e®es mJeªHe cee$e mLeeefvekeÀ nesles. les DeeefLe&keÀ Mees<eCee®³ee efJejesOeeleues nesles. ne GþeJe cee$e
jepekeÀer³e neslee. F.me. 1757 les 1857 ³ee MebYej Je<ee&®³ee keÀeUele efyeéfìMe jep³ekeÀl³ee¥veer meÊee
efJemleej keÀjleevee JewOe-DeJewOe meeOeveeb®ee JeeHej keÀ©ve les meeO³e kesÀues nesles. Yeejleele efyeéfìMe meÊee
¢{ (YekeÌkeÀce) keÀjCes. ³eeletve®e GÊej HeósMeeleerue PeeMeer ns mebmLeeve Keeuemee keÀjC³ee®es OeesjCe
efyeéfìMeebveer jeyeefJeues. ³ee osMeele He´Lece®e SkeÀ ðeer jep³ekeÀleea PeeMeer®eer jeCeer efyeéfìMeebefJeª×
jCeeieCeeble Glejueer nesleer. ceefnueeb®³ee ke´ÀebeflekeÀe³ee&®ee ne HeéjbYe þjuee neslee. l³eeveblej yesiece
npejle ceneue ³ee De³eesO³es®³ee veyeeyee®³ee Helveerves ke´ÀebleerkeÀe³ee&le menkeÀe³e& kesÀues nesles. ³ee ceefnuee
ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee Heg{erue ÒeceeCes Deens.
13.4 1857 ®³ee GþeJeeleerue ceefnuee jep³ekeÀl³ee&
J³eeHeeje®³ee GÎsMeeves Deeuesu³ee efyeéfìMeebveer nUtnUt jepekeÀer³e meg$es leey³eele Iesleueer.

Hueemeer®³ee ue{eF&veblej yebieeue, efyenej Deesjermee l³eeveblej mebHetCe& YeejleYej DeeHeueer jepekeÀer³e
ngketÀceMeener He´mLeeefHele kesÀues. l³eemeeþer l³eebveer lewveeleer HeÀewpe He×le, oÊekeÀ Jeejmee veecebpetj keÀªve
jep³es Keeuemee keÀjC³ee®es OeesjCe DeJeuebefyeues iesues. l³eecegUs mebmLeeefvekeÀ FbûepeeJej mebleeHeues. F.me.
1818 les F.me. 1856 ³ee keÀeUele meeleeje, PeeMeer, peieefoMeHetj, nwêeyeeo, keÀvee&ìkeÀ, lebpeeJej,
234
megjle cnwmetj, mebmLeeves HetCe&HeCes nleyeue Peeueer nesleer. DeeHeueer mebmLeeves Jee®eefJeC³eemeeþer PeeMeer®eer
jeCeer ue#ceeryeeF& Je ueKeveew®³ee yesiece npejle ceneue ³eebveer MeLeeaves He´³elve kesÀues nesles.
b1) PeeMeer®³ee jeCeer ue#ceeryeeF& ë
GÊejHeósMeeleerue PeeMeer mebmLeevee®es mebmLeeefvekeÀ jIetveeLejeJeeb®es efveHet$eerkeÀ efveOeve

Peeu³eeves l³eeb®es OeekeÀìs yebOet iebieeOejjeJe vesJeeUkeÀj ³eebvee mebmLeeefvekeÀ cnCetve ieeoerJej yemeJeC³eele
Deeues. F.me.1842 ceO³es iebieeOejjeJeeb®ee ue#ceeryeeF¥Meer efJeJeen Peeuee. lesJne l³ee Deeþ Je<ee¥®³ee
nesl³ee. F.me.1851uee Heg$eHeéHleer Peeueer Hejbleg DeJeI³ee leerve ceefnv³ee®ee Deele®e l³ee®ee ce=l³eg
Peeuee. F.me. 1853 uee iebieeOejjeJeeb®eener ce=l³eg Peeuee. ce=l³egHegJeea mebmLeeve PeeMeer keÀjerlee Hee®e
Je<ee&®ee DeevebojeJe (oeceesoj iebieeOej) ³eeme oÊekeÀ Iesleues nesles - l³eeJesUer `Sefueme' veeJee®ee Fbie´pe
DeefOekeÀejer GHeefmLele neslee. ³ee keÀeUele [uenewmeerves `Keeuemee' OeesjCee®ee DeJeuebye kesÀuesuee neslee.
l³eevegmeej PeeMeer mebmLeevee®ee oÊekeÀ Jeejme veecebpetj kesÀuee ns SskeÀlee®e `cesjer PeebMeer vener obgieer' ner
Iees<eCee jeCeer ue#ceeryeeF¥veer kesÀueer nesleer.
cebieue Heeb[s®³ee HeÀeefMecegUs F.me. 1857uee GþeJee®eer megªJeele Peeueer. PeeMeer

mebmLeevee®ee oÊekeÀ Jeejme veecebpetj kesÀu³eecegUs Je jeCeer®³ee efceUCeeN³ee Jew³eefkeÌlekeÀ leveK³eeletve
mebmLeevee®es HetJeea®es keÀpee&®es nHles keÀeHetve IesC³eeme Fbie´peebveer megªJeele kesÀu³eecegUs jeCeer ue#ceeryeeF¥veer
1857®³ee GþeJeele menYeeie Iesleuee. efyeéfìMe GþeJe o[Hele Demeleebvee l³eeb®ee DeefOekeÀejer mej ¿et
jespe ³eeves oef#eCeskeÀ[tve Deewjbieeyeeo, Gppewve, Fbotj, cent eEpeketÀve leey³eele Iesleues nesles. DeeHeuee
cees®ee& PeeMeerkeÀ[s JeUJeuee neslee. 5 SefHeúe 1857 jespeer PeeMeer®³ee jeCeer®ee Fbie´peebMeer meecevee
Peeuee. jeCeeruee leel³ee ìesHes ceoleerme OeeJetve Deeues. Hejbleg jeCeer®ee Hee[eJe Peeuee. lesJne jeCeer oÊekeÀ
cegueemen efveJe[keÀ mewv³eeveerMeer efvemeìueer Fbie´peebveer efle®ee Heeþueeie kesÀuee. GYe³eleebceO³es Hegvne
keÀeuHeer ³esLes mebIe<e& Peeuee, ³eele jeCeer peKeceer Peeueer. 17 petve jespeer efle®es efveOeve Peeues `cesjer
PeeMeer vener otbieer' DeMeer Iees<eCee keÀjerle jeCeerves DeeHeuee osn þsJeuee HeCe Heejleb$³e mJeerkeÀejues veener.
2. yesiece npejle ceneue
DeJeOe®³ee Heo®³egle veyeeyee®eer Helveer npejle ceneue nerves DeeHeuee DekeÀje Je<ee&®ee cegueiee
keÀeoerj ³eeuee veyeeye cnCetve Ieesef<ele keÀªve keÀejYeej megª kesÀuee neslee. 30 ces 1857 ceO³es
GþeJee®eer megªJeele ueKeveewuee Peeueer. yesiece npejle ceneue ³eele menYeeieer Peeueer, GþeJe o[Hetve
ìekeÀC³eemeeþer keBÀHeyesue ueKeveewJej ®eeuetve Deeuee. vesHeeU®³ee pebie yeneotj®³ee ceoleerves l³eeves
235
ueKeveew®eer keÀeW[er kesÀueer. yesiece ves HeéflekeÀej kesÀuee. Hejbleg l³eele l³eebvee ³eMe Deeues veener. npejle
ceneue Fbie´peeb®³ee neleeJej legjer osTve efvemeìueer HeCe keBÀHeyesueves De³eesO³ee leey³eele Iesleues.
1857®³ee GþeJeeveblej efyeéfìMe efJejesOeer ®eUJeUer®es vesle=lJe megefMeef#ele Jeiee&keÀ[s Deeues. efyeéfìMeeb®eer
o[HeMeener DeeefCe ke´gÀjlee GþeJeele efometve Deeueer. ³ee meeceép³eJeeoer meÊesMeer mebIe<e& Meðeeves®e kesÀuee
Heeefnpes. ³ee®eer peeCeerJe Yeejleer³eebvee Peeueer. PeeMeer®eer jeCeer ue#ceeryeeF&, yesiece npejle ceneue ³eeb®³ee
ke´ÀebleerkeÀe³ee&cegUs DeeefCe newleelc³eecegUs Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeuee He´sjCee efceUeueer.
1. 1957 ®³ee GþeJeeleerie ceefnueeb®³ee keÀe³ee&®eer ®e®ee& keÀje.
13.5 Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue ceefnueeb®eer keÀeceefiejer
ceeveJee®eer mesJee keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e leÊJe%eeveeves YeejeJeuesu³ee keÀener HejosMeer³e

ceefnueebveer Yeejleeleerue mJeeleb$³e ue{îeele menYeeie Iesleuee neslee. ³eecegUs je<ìêr³e ®eUJeUeruee ueeskeÀ
®eUJeUer®es mJeªHe HeéHle Peeues nesles. l³eeleerue keÀener þUkeÀ ceefnueeb®eer keÀeceefiejer Heg{erue HećeeCes
Deens.
1) Yeefieveer efveJesefolee ë ner cetU®eer Dee³eue¥[®eer kegÀ. ceeiee&jsì veesyeue. mJeeceer efJeJeskeÀeveboebve
yejesyej leer Yeejleele Deeueer. ðeer Jeiee&ceO³es megOeejCee JneJeer ³ee ®eUJeUeruee Yeefieveer efveJesefolee®es ceesþs
menkeÀe³e& kesÀues. ³ee mJeeceer efJeJeskeÀeveboeb®³ee ceeveme keÀv³ee nesl³ee. Yeejleele l³ee Yeefieveer efveJesefolee
Peeu³ee. l³eebveer Yeejleer³e ðeer³eebmeeþer YejerJe keÀe³e& kesÀues. efðe³eebmeeþer `Meejoe-cebefoj', Jemleerie=n
mLeeHeve kesÀues. Yeejle, Yeejlee®es mJeeleb$³ecegu³e, efnle, DeeoMe& l³eebvee Hetp³e Jeeìs. l³eeletve®e l³eebveer
mJeosMeer®ee HegjmkeÀej kesÀuee. mJeosMeer ®eUJeU ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀues. jefJebêveeLe
ìeieesjebveer l³eebvee ùeeskeÀceelee' Demes mebyeesOeues nesles.
2) ce@[sueerve mues[ (ceerjeyesve) ë ce. ieebOeeR®eer®³ee efMe<³ee nesl³ee. ieebOeerpeeR®³ee ³ee efMe<³ee Heg{s
efcejeyesve veeJeeves ÒeefmeOo Peeu³ee, Yeejlee®³ee mJeeleb$³e ue{îeele l³eeveer menYeeie Iesleuee. DeveskeÀ
JesUe l³eebvee leg©bieJeemener menve kesÀuee. ce@[sueerve ³ee cegU®³ee Fbiueb[®³ee mej le=[ceb[ mues[ ³eeb®³ee
keÀv³ee, ce. ieebOeeRveer megª kesÀuesu³ee meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerle l³ee meefke´À³e menYeeieer nesl³ee.
1931 ceO³es l³ee ieesuecespe Heefj<eosuee ce. ieebOeeryejesyej Fbiueb[uee iesu³ee nesl³ee.
236
3. ceoj (cesjer Hee@ue) ë ³ee cetU®³ee He´Àevme®³ee nesl³ee. cen<eea DejefJeboeb®³ee HeeB[s®ejer DeeÞeceele
l³ee Je l³eeb®es Heleer efj®e[& Hee@ue Deeues nesles. l³ee JeeleeJejCeeves HeÝeeefJele Peeues nesles. ceoj (ceeleepeer)
³eebveer Yeejleeuee ceele=Yetceer ceeveues. DeeO³eeeflcekeÀ #es$eele ®eebieueer keÀeceefiejer kesÀueer. cen<eea
DejeEJeoeb®³ee leÊJe%eeveeuee Jeeefnuesu³ee `Dee³e&' ³ee ceeefmekeÀe®ee DebkeÀ keÀe{C³eele l³eeb®ee ceesþe Jeeìe
neslee.
4. ceeiee&jsì keÀefPevme ë ³ee pevceeves Deee³eefjMe nesl³ee. F.me.1915 ceO³es l³ee Yeejleele Deeu³ee.
[e@. De@veeryesPebì ³eeb®³ee nesceªue ®eUJeUerle menYeeieer Peeu³eele. oefuele G×ejemeeþer l³eebveer ®eebieues
keÀece kesÀues. 1932 ceO³es mJeeleb$³e ®eUJeUerle Yeeie Iesleu³eecegUs l³eebvee SkeÀ Je<ee&®eer leg©bieJeemee®eer
efMe#ee Peeueer nesleer. meve 1924 ceO³es l³eebveer `DeefKeue Yeejleer³e ceefnuee Heefj<eo' Dee³eesefpele kesÀueer
nesleer.
4. [e@. De@veer yesPebì ë efLeDee@mee@HeÀer®³ee keÀe³ee&®ee DeejbYe Yeejleele megª keÀjC³eemeeþer l³ee 1893
ceO³es Yeejleele Deeu³ee. Yeejleeleerue Heé®eerve efJeÐee, leÊJe%eeve, Oece& Je mebmke=Àleer ³eeb®ee l³eebveer
DeY³eeme kesÀuee. 1914 ceO³es l³eebveer `v³et Fbef[³ee' ns Fbie´peer owefvekeÀ megª kesÀues. lesJneHeemetve l³ee
jepekeÀejCeele meefke´À³e Peeu³ee nesl³ee. uees. efìUkeÀeb®³ee yejesyejerves l³eebveer mJeeleb$³e mebieéceele
menYeeie Iesleuee. nesceªue ®eUJeU, nesceªue ueerie®eer mLeeHevee DeeefCe efJemleej l³eebveer Ie[Jetve
DeeCeuee. efveefêmle Yeejleeuee peeies keÀjCes ns DeeHeues keÀle&J³e Deens. Demes l³ee DeefYeceeveeves meebiele.
je<ìêr³e ®eUJeUerle ceesþe Glmeen Je He´sjCee [e@. De@veeryesPebì ³eeb®³ee keÀe³ee&cegUs efceUeueer. ceefnueebvee
Hegª<eebHećeeCes®e celeeefOekeÀej efceUeuee Heeefnpes DeMeer ceeieCeer l³eebveer keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveele mJeleë
DeO³e#e Demeleevee kesÀueer nesleer.
Yeejleer³e ceefnueebceO³es meeceeefpekeÀ peeie=leer DeeefCe jepekeÀer³e mJeeleb$³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce

keÀjC³eele ³ee ceefnueebveer cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀusÀ nesles.
13.6 Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ðeer ke´ÀebleerkeÀejkeÀ ë
F.me.1857 ®³ee GþeJeeveblej Yeejleer³eebceO³es je<ì^Jeeoer YeeJevee Jee{erme ueeieueer

l³eeletve®e je<ìêr³e meYes®eer mLeeHevee (1885) Peeueer. megªJeeleeruee ceJeeU Hejbleg efyeéfìMeeb®³ee
o[HeMeener OeesjCeecegUs keÀeBie´sme peneue yeveueer. ot<keÀeU Je Huesie®eer meeLe Je efyeéfìMeeb®es DeeefLe&keÀ
OeesjCe ³eecegUs DeveskeÀ le©Ce ke´ÀebleerkeÀejer ceeiee&keÀ[s JeUues l³eeb®³eele He´Kej je<ìêfve<þe DeeefCe
osMeemeeþer HeéCeeHe&Ce keÀjC³eemeeþer He´Je=Êeer efvecee&Ce Peeueer nesleer. Hegª<e ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb yejesyej ³ee
mJeeleb$³e ®eUJeUerle Fbie´peebvee efJejesOe keÀjC³eemeeþer ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀ osKeerue menYeeieer Peeu³ee
nesl³ee. l³eele HeécegK³eeves Keeueerue ÒeceeCes Deensle.
237
1.meew. ³esmegyeeF& ieCesMe meeJejkeÀj ë

`MeðeeefMeJee³e mJeeleb$³e veener' ³ee efJe®eejmejCeerletve efJe. oe. meeJejkeÀjebveer F.me. 1900
ceO³es èfce$ecesUe' mebIeìves®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer. F.me. 1904 ceO³es efle®es®e `DeefYeveJe Yeejle'
cnCetve veecekeÀjCe keÀjC³eele Deeues nesles. ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee efHemlegues HegjJeCes, HeéfMe#eCe osCes;
keÀe[letmes HegjJeCes ³ee meejKeer keÀeces ³ee mebIeìves®³ee ceeO³eceeletve kesÀueer peele nesleer. F.me. 1906
ceO³es meeJejkeÀj Fbiueb[uee iesues Demelee. l³eeb®es ceesþs yebOeg ieCesMe meeJejkeÀj ³eebveer keÀecekeÀepe
HeenC³eeme megªJeele kesÀueer nesleer. Fbie´peeb®eer vepej ³ee mebmLesJej nesleer®e HeefjCeeceer F.me.1908
ceO³es Ieje®eer Pe[leer Iesleueer. l³eele Dee#esHeen& keÀeieoHe$es meeHe[ueer. l³eeleerue yejer®e keÀeieoHe$es
l³eeb®eer Helveer meew. ³esmegJenerveeRveer peeUueer nesleer lejerner ieCesMeHebleeJej Keìuee Yeªve l³eebvee
Deboceeveuee HeeþJeues nesles. l³eecegUs Deveble keÀevnsjs ³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeves veeefMekeÀ®es keÀueskeÌìj
pe@keÌmeve®eer nl³ee kesÀueer. ³ee Ieìves®es HeefjCeece meew. ³esmetJenerveeRvee meesmeeJes ueeieues. Fbie´peeb®³ee
OeekeÀecegUs l³eebvee keÀesCeer ceole keÀje³euee Oepele veJnles. DeMee HeefjefmLeleerlener veeefMekeÀceO³es
ke´ÀebleerkeÀe³ee&le Yeeie IesCeeN³ee kegÀìb=tyeeleerue ceefnueebceO³es mJeosMeer Je osMeYekeÌleer®ee He´meej keÀjC³eemeeþer
`Deelceefve<þ ³egJeleer meceepe'®eer mLeeHevee l³eeveer kesÀueer nesleer. ner `DeefYeveJe Yeejle' mebmLes®eer SkeÀ
MeeKee nesleer. lesLes `kesÀmejer'leerue efyeéfìMeebefJeª× Demeuesu³ee uesKeeb®es Jee®eve, ®e®ee& nesle Demes.
l³eele megceejs 100-125 meYeemeo ceefnuee nesl³ee. MesJeìer F.me.1918 ceO³es Demee¿e efmLeleerle
³esmetJeneRveerb®ee Deble Peeuee.
2. ceeoece keÀecee ë
ceeoece keÀecee ³ee He´Kej osMeYekeÌle nesl³ee. HuesieceOetve Jee®eu³eeveblej M³eecepeer ke=À<Ce Jecee&
³eeb®³ee yeeCesoej Je=Êeer®³ee HeÝeeJeeves je<ì^mJeeleb$³ee®³ee keÀe³ee&le meeceeJeu³ee iesu³ee. ³egjesHeele Yeejleer³e
Jes<eeleu³ee keÀeceeyeeF¥veer `Jebos ceelejced' efueefnuesuee OJepe ceesþîee DeefYeceeveeves HeÀ[keÀJeuee DeeefCe
Fbie´peebveer Yeejleele ®eeueefJeuesu³ee petueceer jep³ekeÀejYeeje®es ef®e$e mHe<ì keÀjerle `legcner v³ee³ee®ee®e
He#e I³ee' DeeefCe Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®ee efJe®eej keÀje.' DeMee KeCeKeCeerle Meyoele FMeeje efouee.
MesJeìer ne þjeJe mebcele Peeuee. ueb[veceO³es 1857®ee pees GlmeJe Peeuee. l³eemeeþer l³eebveer DeO³e#e
jeCeepeer yejesyej mebosMe, osCeieer meene³³e HeeþefJeues nesles. efJe.oe. meeJejkeÀjeb®³ee efJe®eejebveer YeejJetve
l³eebvee efJe. oe. meeJejkeÀjebvee ceole kesÀueer. Deboceevee®eer efMe#ee þesþeJeu³eeveblej l³eeb®es OeekeÀìs yebOet
veeje³eCejeJe meeJejkeÀj ³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer DeeefCe ieCesMe meeJejkeÀj ³eeb®³ee Helveer meew. ³esmetJenerveer
³eebvee DeeefLe&keÀ ceole ceeoece keÀecee ³eebveer kesÀueer nesleer.
238
3. Þeerceleer ogiee&osJeer yeesnje ë
Yeieleefmebie ³eeb®³ee meeB[me& JeOee®³ee Keìu³eeleerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀ YeieJeleer®ejCe ³eeb®eer Helveer
cnCepes cnCepes ogiee&osJeer yeesnje nes³e. yee@cye le³eej keÀjerle Demeleebvee mHeÀesì nesTve ke´ÀebleerkeÀejkeÀ
YeieJeleer®ejCe ³eeb®ee ce=l³eg Peeuee. Hejbleg l³eeb®es ke´ÀebleerkeÀe³e& l³eeb®³ee Helveerves ®eeuet þsJeues. ueenesj
keÀìe®³ee Keìu³ee®ee efvekeÀeue ueeieu³eeveblej GÊejskeÀ[s Heesefuemeeb®es ue#e nesles. ³ee DeeIeelee®es GÊej
osC³eemeeþer peceuesu³ee meYesceO³es oef#eCe Yeejleeletve les ÐeeJes Je cegbyeF& ieJnve&juee ieesUer IeeueeJeer Demes
þjues nesles. les keÀece otiee&osJeerves mJeleë DeeHeu³eekeÀ[s Iesleues nesles. DeeHeuee cegueiee MeMeer ³eeuee
yejesyej IesTve l³ee cegbyeF&uee Deeu³ee. keÀpe&le ³esLeerue peveeo&ve yeeUke=À<Ce ³eeb®³ee ceoleerves ieJnve&j®³ee
yebieu³eeJej vepej þsJeueer. Hejbleg ieJnve&j l³eeb®³ee neleer ueeieues veenerle. DeMee efvejeMe DeJemLesle
Hejlele Demeleebvee ue@efceiìve jes[Jejerue ceepeoe efmevesceemeceesj SkeÀe ieesN³ee meepe¥ìJej l³eebveer
efHemletueeves ieesUer Pee[ueer DeeefCe ceesìejerletve HeÀjej Peeu³ee. l³eeb®ee Heeþueeie Peeuee.HeCe l³ee
keÀOeer®e Fbie´peeb®³ee neleer ueeieu³ee veenerle.
4. megneefmeveer ieebiegueer ë
yebieeue ceOeerue ef®eleieeJe keÀìeleerue keÀuHevee oÊe DeeefCe ³eeb®eer cewef$eCe megneefmeveer ieebiegueer.
³ee ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer 17 SefHeúe 1930 jespeer Heesueermeeb®es µeðeeieej Je oeªieesUe uegìC³eele ³eµe
efceUefJeues. ³ee keÀìeleerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀebvee DeeÞe³e osC³ee®es keÀece megneefmeveer ieebiegueer ³eebveer
kesÀu³eecegUs l³eebvee Fbie´peebveer DeìkeÀ kesÀues nesles.
5. JeerCee oeme ë
keÀesuekeÀÊ³ee®³ee ie. mebmke=Àle ceneefJeÐeeue³ee®es Heé®ee³e&Þeer JesCeerceeOeJe oeme ³eeb®eer ner keÀv³ee
nesleer. efleves Je³ee®³ee 20J³ee Je<eea yeer.S. HeoJeer efceUJeueer nesleer. ke´Àebleer®eer efo#ee Iesleu³eeveblej
efyeéfìµe OeesjCeeuee Je®ekeÀ yemeefJeC³eemeeþer nerves HeoJeeroeve meceejbYeele 1932 jespeer keÀesuekeÀÊ³ee®³ee
keÀe@uespeceO³es, yebiee}®ee ieJnve&j peelee®e mene ieesÈ³ee mì@vues pe@keÌmeveJej Pee[u³ee. Hejbleg vesce
®egkeÀu³eecegUs. efleLes®e efleuee HekeÀ[C³eele Deeues Je 9 Je<ee&®eer mekeÌle cepetjer®eer efµe#ee þesþeJeueer.
6. Heérleeruelee ye·soej ë
yebieeueceOeerue [eueIeeì Heefì³ee ³esLes iejerye IejeC³eele pevceueer nesleer. yeeueJe³eele®e
meg³e&mesve®³ee ke´ÀebleerkeÀe³ee&ves HeÝeeefJele nesTve leer ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®³ee ieìele menYeeieer Peeueer nesleer.
efleves ef®eleieeJe keÀìele ceesþs menkeÀe³e& kesÀues. ces 1932 jespeer meg³e&mesve yejesyej ueeueIeeìepeJeUerue
Kes[îeele iesueer Demelee, Heesueermeebveer ieje[e Ieeleuee. ceµeerveievme®³ee ceeje megª Peeuee lesJne
oesIeebveer ner efHemletueeves l³eeuee GÊej efoues. l³eele ke@Àcesjeve þej Peeuee. l³eeveblej ke´ÀebleerkeÀejkeÀ
Hemeej Peeues. efHe´leeruelee Yegefceiele Peeueer. Hejbleg efle®es ke´ÀebleerkeÀe³e& ®eeueg®e nesles. jeceke=À<Ce®eer
legªbieele Demeleevee 40 JesUe Yesì Iesleueer Heesueermeebvee l³ee®ee HeÊeener veJnlee.
239
jsuJes®es ieesjs DeefOekeÀejer oj µeefveJeejer je$eer DeeHeu³ee yee³ekeÀesmen ³esleele. oe© efHeTve
vee®ejbie keÀjerle Demele. lesLes DeeHeuee nslet HetCe& keÀªve I³eeJee Demes efHe´leeruee meebieC³eele Deeues nesles.
l³eevetmeej efHe´leervess cegmeueceeveer Jesµe OeejCe keÀªve keÌueyeceO³es ÒeJesMe kesÀuee. vee®eieeCes megª Peeu³eeJej
efleves ieesÈ³eeb®ee ceeje megª kesÀuee. ieesjs DeefOekeÀejer efKe[keÌ³eebletve G[îee ceeªve HeUtve peeC³ee®ee
He´³elve keÀª ueeieues. Hejbleg l³eebvee HejleeJes ueeieues keÀejCe 13 ieesN³eebvee peyej peKecee Peeu³ee.
efcemesme nesl³ee megueerJneve efnuee þej ceeªve ke´ÀebleerkeÀejkeÀ Hejleues lejerner Heérleer Hejleueer veener.
DeeHeCe µe$et®³ee neleer meeHe[t ve³es cnCetve keÀuHevee oÊe keÀ[tve Iesleuesues Heesì@efµe³ece mee³eveeF&[
KeeTve Jeeìsle®e efleves Deelcenl³ee kesÀueer.
7) keÀuHevee oÊe ë
ef®eleieeJe keÀìeleerue HećegKe ke´ÀebleerkeÀejkeÀebHewkeÀer keÀuHevee oÊe ner SkeÀ nesleer. ³ee keÀìe®eer
le³eejer efkeÀl³eskeÀ ceefnv³eebHeemetve megª nesleer. ³ee keÀìele keÀuHevee oÊe meesyele efHe´leeruelee ye·soej,
megneefmeveer ieebiegueer, peerJeve Iees<e ns ner nesles. ³eemeeþer Heesueermeeb®es KeekeÀer ieCesJeµe le³eej keÀjC³eele
Deeues nesles. l³eeb®³ee ke=Àleer®eer megªJeele 17 SefHeúe 1930 jespeer megª Peeueer. Heesueermeeb®es µeðeieej
Je oeªieesUe leey³eele IesC³eele ³eµe efceUefJeues. Oee[er Ieeueleevee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®eer Fbie´pe mewv³eeµeer
®ekeÀcekeÀ G[eueer. l³eele peerJeveIees<e þej Peeuee. ³ee nuu³ee®es Kejs met$eOeej meg³e&mesve Je ceemìjoe
ns nesles. ³ee keÀìecegUs keÀuHevee oÊe®ee ®eguele YeeT PegveketÀ ³eeuee pevceþsHes®eer efµe#ee Peeueer. F.me.
1933®³ee HesÀye´gJeejerle meg³e&mesveuee HekeÀ[C³eele Deeues. Heg{erue leerve ceefnv³eeveblej keÀuHevee oÊe Je
leejkesÀéejer omleeroej ³eebveener HekeÀ[ues. meg³e&mesve Je leejkesÀéejer oemleeroej ³eebvee HeÀeµeer Je keÀuHevee
oÊeuee pevceþsHe Je keÀeUsHeeCeer Deµee efµe#ee efou³ee. F.me. 1937 ceO³es jefJebêveeLe ìeieesj,
De@[^³etpe Je ce. ieebOeer ³eeb®³ee He´³elveebcegUs keÀuHevee oÊe le©bieeletve megìueer.
8. mejueeosJeer Iees<eeue ë
jefJebêveeLe ³eeb®eer Yee®eer mejueeosJeer. ¿ee osKeerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀ efJe®eejebveer YeejeJeuesu³ee
nesl³ee. l³eebveer DeeHeues efJe®eej vee. ieesKeues ³eebvee He$eeÜejs keÀUefJeues nesles. ³ee ke´ÀebleerkeÀejer
efJe®eejeb®³ee ceefnuesves µeeefjefjkeÀ efµe#eCe osC³eeme keÌueye megª kesÀues l³eeb®³ee ke´ÀebleerkeÀejer efJe®eejeves
HeÝeeefJele nesTve µeebleer Iees<e, megveerleer ®eewOejer ³ee µeeUkeÀjer cegueeRveer keÀueskeÌìj mìerJnvmeveuee
DeeHeu³ee efHemlegueeves efìHeues. oesIeeRvee pevceþsHes®eer efµe#ee Peeueer. ke´ÀebleerkeÀejkeÀ efJe®eejeb®³ee He´meeje®es
keÀece mejueeosJeeRveer kesÀu³eecegUs ke´ÀebleerkeÀejkeÀ Jeiee¥ceO³es ðeer³eeb®eer mebK³ee Jee{ueer.
ce. ieebOeer®³ee keÀe³ee&Heemetve He´sjCee IesTve keÀe³e& keÀjCeeN³ee ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀe®³ee

keÀeceefiejer®ee Dee{eJee ë
ce. ieebOeeR®³ee keÀe³ee&Heemetve He´sjCee IesTve keÀe³e& keÀjCeeN³ee ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®eer
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue keÀeceefiejer Deefleµe³e GuuesKeveer³e Deens. je<ìêr³e ®eUJeUerle keÀe³e&
240
keÀjerle Demeleevee legªbieJeeme, Heeþerleerue keÀeþer®es Heńej, mebmeejerkeÀ mecem³e, ueneve cegues, Heleer,
Jew³eefkeÌlekeÀ mecem³ee F.uee leeW[ osle, JesUHe´mebieer HeéCee®eer Deengleer osTvener l³eebveer keÀe³e& kesÀues
nesles.
1. mejesefpeveer vee³e[t ë
Je³ee®³ee 18J³ee Je<ee&Heemetve Yeejleer³e pevemesJes®es Je´le neleer Iesleues nesles. meve 1911 les
1942 He³e¥le mJeeleb$³e ®eUJeUerle Yeeie Iesleuee neslee. l³eemeeþer 1930, 1932 Je 1942 meeueer
legªbieJeeme YeesieeJee ueeieuee neslee. ce. ieebOeer®³ee l³ee efµe<³ee nesl³ee. nesceªue ®eUJeUerlener
cenÊJee®eer keÀeceefiejer l³eebveer yepeeJeueer nesleer. F.me.1925 ceO³es l³ee je<ìêr³e meYes®³ee DeO³e#ee
cnCetve efveJe[u³ee iesu³ee. Yeejleer³e ceefnueebvee celeeefOekeÀej efceUeJee cnCetve 1919 ceO³es l³ee
Fbiueb[uee iesu³ee nesl³ee. mJeeleb$³e HeéHleerveblej GÊejHeósµe®³ee l³ee Heefnu³ee ceefnuee jep³eHeeue
Peeu³ee. mJeeleb$³e ®eUJeUerle ceefnueener vesle=ÊJe keÀªve µekeÀleele. ne Deeoµe& l³eeveer ceefnueebHeg{s
þsJeuee.
2. mJeªHejeCeer ë
Heb. peJeenjueeue vesnª ³eeb®³ee ceeleesÞeer cnCepes mJeªHejeCeer ³eebveer meefJeve³e keÀe³eosYebie
®eUJeUer Devegke´Àces F.me.1930 DeeefCe 1932 ceO³es menYeeie IesTve cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer
nesleer. l³eecegUs l³eebvee leg©bieJeemener meesmeeJee ueeieuee neslee.
3. keÀceuee vesnª ë
Heb. peJeenjueeue vesnª ³eeb®³ee Helveer Je Fbefoje ieebOeeR®³ee ceeleesÞeer. mJeeleb$³e ®eUJeUerle
menYeeieer Peeu³ee nesl³ee l³eeyeÎue l³eebvee 1931 ceO³es legªbieJeemener Peeuee neslee.
4. keÀmlegjyee ieebOeer
je<ìêfHelee ce. ieebOeer ³eeb®³ee Helveer keÀmlegjyee ieebOeerveer ®ebHeejC³e mel³eeień, DemenkeÀej
®eUJeU, meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerle, efceþe®ee mel³eeieńele menYeeie Iesleuee neslee. ®eUJeUeR®es
ceeie&oµe&ve kesÀues. ce. ieebOeervee F.me.1922 ceO³es mene Je<ee¥®eer efµe#ee megveeJeueer lesJne l³ee keÀeUele
®eUJeUeRmeeþer ceeie&oµe&ve kesÀues nesles. pevelee l³eebvee `yee' ³ee veeJeeves mebyeesOeueer nesleer. legªbieJeeme
Yeesieu³eecegUs Deepeejer He[tve 22 HesÀye´gJeejer 1944 jespeer l³eeb®eener Deble Peeuee.
5. keÀceueeosJeer ®eìesHeeO³ee³e ë
`lespemJeer ceefnuee' cnCetve DeesUKe DemeCeeN³ee keÀceueeosJeer ®eìesHeeO³ee³e. ³eebveer efceþe®³ee
mel³eeieńele Yeeie IesTve meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerle ceesþs ³eesieoeve efoues nesles. HeefjCeece l³eebvee
9 Je<e& keÀþesj keÀejeJeeme YeesieeJee ueeieuee neslee. lemes®e l³eebvee Yeejleer³e jbieceb®e Je nmlekeÀues®³ee
G×ejkeÀ ceeveues peele Demes. Yeejlee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ jepeotle cnCetvener l³ee DeesUKeu³ee peele.
l³eebvee F.me. 1965 ceO³es cesie@mesmes HegjmkeÀej efceUeuee. F.me.1987 ceO³es `HeëefJeYet<eCe' HeoJeer
osTve l³eevee mevceeefvele kesÀues nesles.
241
6. De©Cee DemeHeÀDeueer ë
Yetefceiele mJeeleb$³emewefvekeÀebHewkeÀer Del³eble cenÊJee®³ee ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀ nesl³ee. pesJne
vesles ceb[Uer legªbieele nesleer lesJne l³eebveer mJeeleb$³e ®eUJeU ®eeueg þsJeueer nesleer. l³eebvee
HekeÀ[C³eemeeþer Fbie´pe mejkeÀejves ª. Hee®e npeej®es Heeefjleesef<ekeÀ ueeJeues nesles. F.me. 1946 He³e¥le
l³eebveer mJeeleb$³e ®eUJeU ®eeueJeueer. F.me. 9 Dee@iemì 1942 jespeer cegbyeF& ³esLes l³eeb®³ee nmles
PeW[eJebove kesÀuee iesuee. DeveskeÀ JesUe legªbieJeeme l³eeb®³ee Jeeìîeeuee Deeuee neslee.
7. meg®eslee ke=ÀHeueeveer ë
pes. yeer. ke=ÀHeueeveer ³eeb®³ee Helveer nesl³ee. F.me.1942 ceO³es De©Cee DemeHeÀDeueer Je G<ee
cesnlee ³eeb®³eeyejesyej l³ee Yetefceiele nesl³ee. l³eebveer Yetefceiele jentve mJeeleb$³e ®eUJeUerle menYeeie
Iesleuee neslee
8. efJepe³eeue#ceer Hebef[le ë
Heb. ceesleerueeue vesnªb®eer keÀv³ee DeeefCe Heb. peJeenjueeue vesnª ³eeb®eer yenerCe nesleer. ³eebveer
Yeejleer³e mJeeleb$³eemeeþer Hejosµeele jentve ceesþs ³eesieoeve efoues. F.me.1943 les 45 ³ee keÀeUele
DecesefjkesÀle efþkeÀefþkeÀeCeer peeTve keÀe³e& kesÀues nesles. F.me.1937 ceO³es GÊej Heósµe®³ee l³ee
Heefnu³ee ceefnuee ceb$eer nesl³ee. meb³egkeÌle je<ì^ mebIee®³ee `Heefnu³ee ceefnuee DeO³e#ee' cnCetve cenÊJee®eer
keÀeceefiejer l³ebveer yepeeJeueer nesleer.
10. Þeerceleer Fbefoje ieebOeer ë

Yeejlee®³ee He´Lece ceefnuee HebleHeÓeeve nesl³ee Þeerceleer Fbefoje ieebOeer. ¿ee ce. ieebOeer®³ee
efJe®eejeves HeÝeeefJele nesTve l³eebveer mJeeleb$³e ®eUJeUerle menYeeie Iesleuee neslee. HeefjCeece l³eebvee
F.me. 11 meHìWyej 1942 les 13 ces 1943 ³ee keÀeUele legªbieJeeme YeesieeJee ueeieuee neslee.
mJeeleb$³e ®eUJeUer menYeeieer nesTve ceesþs ³eesieoeve efoues.
³ee efµeJee³e ogiee&yeeF& osµecegKe efyeCeeoeme, Devegme³eeyeeF& keÀeUs, µeebleer Iees<e, efueuee je@³e,
jeCeer ieeF&[uet F. ceefnueebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerle cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀues nesles.
1. mJeeleb$³e®eUJeUerleerue ceefnueeb®³ee keÀe³ee&®ee ceeieesJee I³ee.
242
DeePeeo eEno HeÀewpesleerue ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®es ³eesieoeve ë

Yeejleeuee mJeleb$³e efceUJee³e®es Demesue lej Deeke´ÀcekeÀ YetefcekesÀ®ee mJeerkeÀej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ
Deens. ³ee Jeªve celeYeso Peeu³eeveblej megYee<e®ebê yeesme ns keÀeBie´smeceOetve yeensj He[ues Je l³eebveer F.me.
1939 ceO³es HeÀe@jJe[& yuee@keÀ®eer mLeeHevee kesÀueer. Yeejlee®es Jeerme npeej kewÀoer peHeeve®³ee leey³eele
nesles. l³eebvee mebIeìerle keÀªve jemeefyenejer yeesme ³eebveer `DeePeeo eEno mesves'®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer.
³ee®eer peyeeyeoejer megªJeeleeruee ke@À. ceesnveefmebie DeeefCe veblej megYee<e ®ebê yeesme ³eeb®³eeJej meesHeJeueer
nesleer. Yeejleer³e mJeeleb$³e mebieéceele DeefOekeÀ efleJe´lee ³esC³eemeeþer Deepeeo efnbo mesvesle ðeer DeeefCe
Hegª<e ³eeb®³ee mJeleb$e HeueìCeer le³eej keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee.
1. kegÀceejer ke@ÀHìve ue#ceer mJeeceerveeLeve ë

DeePeeo efnbo mesvesceO³es ðeer³eebmeeþer mJeleb$e HeueìCe le³eej keÀjC³eele Deeueer nesleer efle®es
veeJe `Peeµeer®eer jeCeer HeueìCe' Demes nesles. l³eeb®eer keÀceeb[j cnCetve F.me.14 peguew 1943 Heemetve
ke@À. ue#ceer mJeeceerveeLeve ¿ee mebIeìkeÀ cnCetvener keÀece Heenle nesl³ee. vesleepeeR®³ee meeveerO³eele jentve
peerJeveeleerue OekeÀeOekeÀer, Demegjef#elelee, ce=l³egµeer Pebgpe ³eeb®es HetCe& DevegYeJe Deeues. l³eebvee ue<keÀjer
efµe#eCe osC³eele Deeues. l³eeb®eer mebK³ee 150 les 300 He³e¥le Jee{ueer. ye´ïeosµeele cesefce³ees ³esLes
íeJeCeerle Demeleebvee yee@cye Je<ee&Je megª Peeuee. l³eeJesUer ue#ceeryeeF¥vee `cespej ue#ceer' cnCetve Je [e@.
ue#ceer cnCetve Deµee otnsjer YetefcekeÀe keÀjeJ³ee ueeieu³ee. DeePeeo eEno mesvesle Peeµeer jsefpeceWìves
GuuesKeveer³e keÀeceefiejer yepeeJeueer.
Peeµeer®eer jeCeer HeueìCeerleerue GuuesKeveer³e keÀeceefiejer keÀjCeeN³ee ðeer

ke´ÀebleerkeÀejkeÀ
2. ceeveJeleer HeeC[s³e (Dee³ee&) ë

DeHHej yecee&®³ee efveJeemeer Demeuesu³ee ceeveJeleeryeeF&ves DeePeeo efnbo mesvesle Heefj®eeefjkesÀ®es
Heéfµe#eCeeyejesyej®e ue<keÀjer efµe#eCe IesTve mebIe<ee&®³ee JesUer ceesþs ³eesieoeve efoues nesles. l³ee
ye´ïeosµeele®e pevceu³ee Je Jee{u³ee. ke=À<Ce®ebê Dee³ee& ³ee mJeeleb$³e mewefvekeÀeµeer l³eebveer efJeJeen kesÀuee.
l³eeveblej l³ee Yeejleele®e mLeeef³ekeÀ Peeu³ee.
3. peevekeÀer oeJej ë
³ee ceuesefµe³eeleerue nesl³ee. G®®e IejeC³eeleerue Demeleebvee osKeerue l³eebveer DeeHeueer yenerCe
HeeJe&leer efnuee IesTve jeCeer jspeceWìceO³es veeJe veeWoues DeeCeer ye´ïeosµeele 500 cegueeR®³ee legkeÀ[erle
l³ee menYeeieer Peeu³ee. peeveJeer oeJej ³eeb®³eekeÀ[s keÀceeb[j cnCetve peyeeyeoejer SefHeúe 1944.
ceesueefceveceO³es jeCeer ue#ceer jsefpeceWìves DeeOegefvekeÀ µeðeeðeebveer ³egkeÌle Demeuesu³ee mewv³eeyejesyej kesÀJeU
243
ueneve yebotkeÀer®³ee mene³³eeves meesUe leeme ue{e efouee neslee. l³eeb®³ee keÀeceefiejer®eer mletleer keÀjleevee
peHeeve®es DeefOekeÀejer cnCeleele, keÀer `peevekeÀer SkeÀ keÀle&yeieej DeefOekeÀejer Deens.'
4. yesuee oÊe ë
jeCeer jsefpeceWìceO³es efnves Je³ee®³ee 17 J³ee Je<eea Yeeie Iesleuee neslee. Heefj®eeefjkeÀe cnCetve
efleves je$ebefoJeme jesi³eeb®eer mesJee kesÀueer nesleer.
Þeerceleer µekegbÀleuee ieebOeer (µene) ë jbietve ³esLes pevceuesu³ee Je³ee®³ee 17J³ee Je<eea DeePeeo
efnbo mesvesle Yejleer nesC³ee®ee efveCe&³e l³eeveer Iesleuee. ue<keÀjer FmHeerleUele l³eeveer peemleerle peemle
JesU keÀece kesÀues nesles.
5. kegÀceejer yesuee cegkeÀpeea ë

ueerie®³ee DeefOekeÀejer cnCetve yesueeleeF¥®ee ke@À. ue#ceer Je vesleepeer yejesyej efvekeÀì®ee mebyebOe
Deeuee neslee. DeePeeo eEno mesvesle cenÊJee®eer YetefcekeÀe l³eebveer yepeeJeueer. ³eg×eJeªve Deeuesu³ee
Iee³eeU mewefvekeÀeb®eer mesJee keÀjC³eekeÀjerlee Heéfµeef#eCe Heefj®eeefjkeÀe keÀceer He[le Demele. l³ee JesUer
meeceev³e efðe³eebvee les keÀece keÀjeJes ueeiele Demes.
7. ues. Heéflecee mesve ë

³ee ye´ïeosµee®³ee nesl³ee. Je³ee®³ee 21J³ee Je<eea jsefpeceWìceO³es Yejleer Peeu³ee. l³eebveer
HeueìCeerle Yejleer keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ cegueer efceUefJeu³ee nesl³ee.
jeCeer Peeµeer jsefpeceWìceO³es kesÀjUe®³ee [er. keÀu³eeCeer Deccee, Heer veeje³eCeer kegÀÆer
(Hees[gJeue), jcee cesnlee (Keeb[Jeeuee) Deµee DeveskeÀ ceefnueebveer ³ee jsefpeceWìceO³es cenÊJee®eer
keÀeceefiejer kesÀueer.
mJeeleb$³e ®eUJeUerle efðe³eeb®ee menYeeie megª Peeuee. efJe®eejeb®eer osJeeCe-IesJeeCe Jee{le

iesueer, efµe#eCee®ee He´meej Peeuee. oUCeJeUCee®eer meeOeves Jee{ueer, He´meej ceeO³eceeb®ee Go³e Peeuee.
DeeOegefvekeÀ cegu³es ªpeg ueeieueerle jep³eIeìvesle mebJewOeeefvekeÀ He´³elve megª Peeues. ðeerves peerJeveele
kesÀuesu³ee cenlJee®³ee keÀe³ee&cegUs ceesþîee HećeeCeeJej HeefjJele&ve megª Peeues. ner veJeefJe®eejeb®³ee
cegu³eeb®eer osCeieer mecepeueer peeles.
1. DeePeeo efnbo HeÀewpesleerue ceefnuee ³ee keÀe³ee&®ee Lees[keÌ³eele Kegueemee keÀje.
244
13.9 mejeJeemeeþer He´µve
1. DemHe=µelee veenerMeer keÀjC³eemeeþer meceepe megOeejkeÀebveer kesÀuesu³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.

2. ce. HegÀues ê<ìs meceepe megOeejkeÀ nesles. mHe<ì keÀje.
3. ce. ieebOeeRveer DemHe=µ³ees×ejemeeþer kesÀuesueer keÀeceefiejer mHe<ì keÀje.
4. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer meeceeefpekeÀ mecelesmeeþer kesÀuesu³ee ®eUJeUer®eer ceeefnleer efuene.
13.10 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer®eer HegmlekesÀ
1. µeb. Jee. peeJe[skeÀj - DeeOegefvekeÀ Yeejle

2. Oevebpe³e keÀerj - ce. peesefleyee HegÀues ³eeb®es ®eefj$e
3. [e@. mejespeerveer yeeyej - ðeer efµe#eCee®eer Jeeì®eeue
4. kegÀceej kesÀlekeÀj - keÀLee mJeeleb$³ee®eer
5. ie. He´. HeÓeeve - mJeeleb$³e mebieécee®es ceneYeejle
6. Tara Chand, History of the freedom moment in India Vols 1-4
7. Ali Aruna Asaf, The Resurgence of Indian women
8. Heé. [e@. meew. mejue OeejeCkeÀj - DeeOegefvekeÀ Yeejleeleerue ðeer peerJeve
9. [e@. ceg. ye. µene Je [e@. jeceke=À<Ce cesìkeÀj - meeceeefpekeÀ Hegveyee¥OeCeer®eer efoµee
10. [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej Je Heé. cebpegÞeer HeJeej - DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
11. Heé®ee³e& ³e. vee. keÀoce - meceie´ Yeejlee®ee Fefleneme




245
14
``Yeejleer³e keÀeceieej mebIeìvee DeeefCe
Yeejleeleerue [eJeer ®eUJeU''
14.0 GefÎ<ìs
14.2 meejebµe ë
11.3 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e ë
14. 4 Yeejleeleerue [eJeer ®eUJeU (Left Movements in India)
14.0 GefÎ<ìs
DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee mJeeleb$³e Deeboesuevee®³ee Feflenemeeleerue keÀeceieej mebIeìvee DeeefCe

[eJ³ee ®eUJeUer®ee efJe®eej DeeHeCe ³ee IeìkeÀele keÀjCeej Deenesle. eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³e
®eUJeUer®³ee meceie´ DeY³eeme keÀjerle Demeleevee veJeerve µekeÌlee ³ee Go³ee®ee Hejceeµe& Iesleevee keÀeceieej
mebIeìves yejesyej®e Yeejleeleerue [eJ³ee ®eUJeUer®ee ner Dee{eJee IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee IeìkeÀeb®ee
DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme
1. [eJes cnCepes keÀe³e Je GpeJes cnCepes keÀe³e µeyoeb®eer DeesUKe nesles.
2. Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee Go³e Je keÀejCee®ee Hejceeµe& Ieslee ³eslees.
3. Yeejleele keÀc³egefvemìeb®³ee vesle=lJeeKeeueerue Peeuesu³ee keÀeceieeje®³ee GþeJeeefJe<e³eer ceeefnleer
efceUles.
4. ogmejs cene³eg× DeeefCe Yeejleeleerue keÀc³egefvemì®es OeesjCe peeCetve Ieslee ³esles.
5. Yeejleeleerue keÀ<ìkeÀjer Jeiee&ceO³es veJ³ee peeefCeJee keÀµee peeie=le Peeu³ee ns mHe<ì keÀjlee ³esles.
6. keÀeceieej - ®eUJeUer®eer Go³e Heéfke´À³ee Je HeefjCeece efJeµeeo keÀjlee ³esleele.
7. Yeejleeleerue keÀeceieej mebIeìvee®³ee (®eUJeUer) mLeeHeves®³ee HeeµJe&Yetceer®ee DeY³eeme keÀjlee
³eslees.
8. keÀeceieej mebIeìvee efJe<e³eer megªJeeleer®³ee je<ì^JeeÐeeb®ee ¢ef<ìkeÀesve mecepetve Ieslee ³eslees.
9. je<ìêr³e ®eUJeUerµeer keÀeceieej mebIeìvee®ee mebyebOe DeY³eeme keÀjlee ³eslees.
10. keÀeceieej mebIeìveeJejerue jepekeÀer³e HeefjefmLeleer®ee HeefjCeece mecepetve Ieslee ³eslees.
11. keÀeceieej ®eUJeUer®ee meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerleerue menYeeiee®ee DeY³eeme keÀjlee
³eslees.
12. keÀeceieej ®eUJeUervee keÀeBie´sme®eer keÀMeer ®eeuevee efceUeueer ns mecepetve Ieslee ³eslees.
13. ®euespeeJe ®eUJeUerleerue (íes[es Yeejle Deeboesueve) keÀeceieejeb®³ee menYeeiee®ee DeY³eeme keÀjlee
³esF&ue.
246
DeeOegefvekeÀ YeejleeceO³es He´Lece G®®eYe´t yegef×peerJeer Jeiee&ceO³es peeie=leer megª Peeueer.

keÀ<ìkeÀjer Jeiee&He³e¥le ner peeie=leer efPejHee³euee keÀener keÀeU peeJee ueeieuee. HeCe SkeÀoe keÀ<ìkeÀN³eebceO³es
veJ³ee peeefCeJee peeie=le Peeu³eeJej Yeejlee®³ee je<ìêr³e ®eUJeUeruee veJes Je DeLe&HetCe& HeefjceeCe HeéHle
Peeues. DeefYepeve Jeiee&Hegjleer ce³ee&efole je<ìêr³e ®eUJeU yengpeve meceepeeHe³e¥le Heesnes®eueer. lesJne efleuee
peesce HeéHle Peeuee. keÀeUe®³ee DeesIeele jepekeÀer³e mJeeleb$³ee®³ee ®eUJeUeruee keÀ<ìkeÀN³eeb®³ee
mecem³eeb®eer oKeue I³eeJeer ueeieueer. cee$e ner oKeue Hegjsµeer vemeu³eeves keÀ<ìkeÀN³eeb®³ee ®eUJeUer
mJeeleb$³e Deeboesueveeµeer HetCe&HeCes SkeÀpeerJe Peeu³ee veenerle. keÀ<ìkeÀN³eeb®³ee ®eUJeUeRveer mJeeleb$³e
Deeboesueveeµeer veeles pees[ues; HeCe iejpesvegmeej DeeHeues mJeleb$e DeefmlelJener keÀe³ece jeKeues.
`meceepeJeeo' ns keÀ<ìkeÀN³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®ee HegjmkeÀej keÀjCeejs lelJe%eeeve Deens. Yeejlee®³ee
DeeOegefvekeÀlesuee DeekeÀej osCeeN³ee IeìkeÀebHewkeÀer meceepeJeeoe®ee Go³e ne SkeÀ cenlJeHetCe& IeìkeÀ neslee.
Yeejlee®³ee je<ìêr³e peeie=leerves ns pes peveleeefYecegKe JeUCe Iesleues l³ee®ee DeY³eeme DeeHeCe Deelee
keÀjCeej Deenesle.
efJe<e³e efJeJes®eve ë
Yeejleele keÀeceieej ®eUJeUer®ee Fefleneme meeOeejCeleë keÀejKeev³eeb®³ee mLeeHeves Heemetve megª
neslees. 19J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Yeejleele DeeOegefvekeÀ GÐeesie GYes jent ueeieues nesles. l³eele
jsuJes, ìHeeue, leej ³eemeejK³ee mesJee-megefJeOeeb®es peeUs efJeCeues peeT ueeieues nesles. l³ee®eyejesyej
DeeOegefvekeÀ keÀeceieej Jeie&ner Go³eeme ³esT ueeieuee neslee. Yeejleer³e je<ìêr³e Deeboesueve DeeefCe Yeejle
SkeÀ je<ì^ cnCetve GYes jenC³ee®eer Heéfke´À³ee DeeefCe Yeejleeleerue keÀeceieej ®eUJeUer®ee efJekeÀeme ³ee yeeyeer
SkeÀceskeÀebµeer FlekeÌ³ee efveie[erle Deensle keÀer Yeejleeleerue keÀeceieej Jeiee&®ee Go³e DeeefCe efJekeÀeme ³ee®ee
Hejeceµe& Iesleu³eeefµeJee³e Yeejleer³e mJeeleb$³e Deeboesuevee®³ee Feflenemee®ee DeY³eeme HetCe&®e nesT µekeÀle
veener. 19J³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer Yeejleer³e je<ì^Jeeoer yegef×peerJeer®ee keÀeceieej Jeiee&®³ee ®eUJeUerµeer
mebyebOe ³esC³ee Deieesoj®e cegbyeF&. keÀuekeÀÊee, megjle, ®esVeF&, keÀesFceletj Fl³eeoer µenjeleerue megleer
keÀeHe[ efiejC³eeleerue keÀeceieejebveer jsuJes Je ceÈ³eeleerue keÀeceieejebveer mebHeemen DeveskeÀ Deeboesueves kesÀueer
nesleer. leLeeefHe yengleskeÀ meJe& Deeboesueves legjUkeÀ, GlmHetÀle& Je DemebIeefìle mJeªHee®eer DeeefCe DeeefLe&keÀ
He´µveebJej DeeOeeefjle nesleer. l³eebvee keÀmeueener J³eeHekeÀ jepekeÀer³e Hee³ee veJnlee.
meve 1854 ceO³es cegbyeF& ³esLes Heefnueer keÀeHe[efiejCeer Je 1855 ceO³es yebieeueceO³es leeiee®eer
efiejCeer megª Peeueer. ³eeveblej Heg{erue 50 Je<ee&le Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeieele keÀeHe[, p³etì, Je
keÀesUmee F. GÐeesie megª nesTve l³eele npeejes cepetj keÀece keÀª ueeieues. l³ee®eyejesyej
cepetjefJe<e³ekeÀ He´µvener efvecee&Ce Peeues. Hejbleg GÐeesieHeleer keÀejKeeveoej eEkeÀJee ceerue ceeuekeÀ ³eeHewkeÀer
keÀesCeerner l³eekeÀ[s ue#e efoues veener. mejkeÀejner ¿ee He´µveemebyebOeer keÀener neue®eeue keÀjerle veJnles.
1) keÀeceieej Jeiee&®eer HeefjefmLeleer megOeejC³eemeeþer®es keÀener legjUkeÀ He´³elve ë

19J³ee µelekeÀele F.me. 1854 ceO³es cegbyeF& ³esLes pejer keÀeHe[efiejCeer megª Peeueer Demeueer
lejer l³ee®³eeHetJeea ®ene Je efveU®³ee ceÈ³eele cepetj Jeie& jeyele neslee. Fbiueb[ HećeeCes®e Yeejleelener
keÀceer cepegjer, YejHetj keÀece, yeeuecepetj Fl³eeoer mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee nesl³ee l³eecegUs cepegjeb®³ee
mecem³ee mees[efJeC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Jeeìt ueeieueer yebieeueceO³es µeefµeHeej ye@vepeea ³ee yeéïees
247
meceepeeleerue megOeejkeÀeves F.me. 1870 ceO³es SkeÀ `keÀeceieej ceb[U' mLeeHeve keÀªve ``Yeejle
ÞecepeerJeer'' ns ceeefmekeÀ keÀeceieejebvee efµe#eCe osC³ee®³ee nsletves megª kesÀues.
Yeejleer³e cepegjeb®³ee efmLeleerle megOeejCee JneJeer cnCetve Yeejleer³e cepegjebveer veJns lej
ue@kesÀµee³ej®³ee keÀeHe[ efiejCeer ceeuekeÀebveer Fbiueb[ceO³es meJe&He´Lece ceeieCeer kesÀueer nesleer. Fbiueb[ceOeerue
keÀejKeeveoejebvee Yeejleer³e cepegjebyeÎue SJe{e HegUkeÀe JeeìC³ee®es keÀejCe cnCepes Yeejleeleerue
Yeeb[Jeueoejebveer Yeejleer³e cepegjebkeÀ[tve keÀceer ceesyeou³eele keÀece keÀªve Iesleu³eecegUs l³eeb®³ee
GlHeeoveele efveef½ele®e Jee{ nesTve Yeejleer³e keÀeHe[ GÐeesie ueBkesÀµee³ej®³ee keÀeHe[ GÐeesieeuee
HeéflemHeOeea þª µekeÀuee Demelee.
Jejerue keÀejCeecegUs Yeejleer³e cepegjeb®³ee efmLeleer®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer SkeÀ Dee³eesie

mLeeHeve keÀjeJee Deµeer l³eebveer ceeieCeer kesÀueer nesleer. l³eeHećeeCes 1875 ceO³es SkeÀe Dee³eesiee®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer ner nesleer.
F.me. 1878 ceO³es cegbyeF& keÀe³eos ceb[Uele keÀeceieejeb®³ee keÀecee®es leeme keÀceer keÀjC³eele
³eeJesle ³eemebyebOeer µeesjeyepeer µeeHetjpeer yebieeueer ³eebveer þjeJe ceeb[C³ee®ee He´³elve kesÀuee. HeCe lees
De³eµemJeer þjuee. cegbyeF&ceO³es veeje³eCe cesIee®eer ueesKeb[s ³eebveer F.me.1880 ceO³es `òerveyebOeg'' ³ee
Fbie´peer-cejeþer meeHleeefnkeÀe®es He´keÀeµeve megª kesÀues. lej F.me. 1881 ceO³es uee@[& efjHeve®³ee
keÀeUele Heefnuee He@ÀkeÌìjer De@keÌì Heeme keÀjC³eele Deeuee. ³ee keÀe³eÐeeves (1) meele Je<ee&®³ee Keeueerue
cegueebvee keÀejKeev³eeceO³es keÀece keÀjC³eeme yeboer Ieeleueer. (2) 7 les 12 Je<ex Je³eesieìeleerue
keÀeceieejebvee (cegueebvee) 9 leemeeHe³e¥le®es keÀece ÐeeJes. (3) keÀeceieejebvee ceefnv³eeletve ®eej efoJeme
megìdìîee osC³eele ³eeJ³eele. (4) keÀecee®³ee efoJeµeer ceO³es SkeÀ leeme efJeÞeebleermeeþer megì osC³eele
³eeJeer. (5) keÀejKeev³eeb®³ee HeneCeermeeþer FvmHeskeÌìme& vesceC³eele ³eeJesle. ³ee keÀe®eeìîeeletve ®ene
keÀe@HeÀer; veerU GlHeeokeÀebvee JeieUC³eele Deeues nesles.
F.me. 1884 ceO³es veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[s ³eebveer cegbyeF& ³esLes keÀeceieejeb®eer peenerj
meYee Iesleueer l³eebveer keÀeceieejeb®³ee Jeleerves l³ee®³ee ceeieC³ee meeoj keÀjCeeje peeefnjveecee He@ÀkeÌìjer
keÀefceµeveuee meeoj kesÀuee. DeeefCe 1890 ceO³es l³eebveer ``yee@cyes efceue DeB[ efceuen@C[med
DemeesefmeSµeve'' ner mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer. les ``cegbyeF& efceue DemeesefmeSµeve''®es DeO³e#e nesles.
leLeeefHe leer keÀeceieej mebIeìvee veJnleer. keÀejCe mebIeìvesmebyebOeer®es efve³ece l³eeb®³ee mebIeìvesle veJnles
leLeeefHe Þeer. ueesKeb[s ³eebvee keÀeceieej keÀu³eeCeeefJe<e³eer Deefleµe³e keÀUkeÀU nesleer. l³eeb®³eecegUs®e
keÀeceieej Jeiee&le peeie=leer Peeueer nesleer. l³eeb®es ns meejs He´³elve ueeskeÀefnlee®³ee mJeªHee®es nesles. l³eeme
mebIeefìle keÀeceieej ®eUJeUer®ee HeéjbYe cnCelee ³esCeej veener. Kejs lej, je<ìêr³e ®eUJeUer®³ee cegK³e
He´Jeeneves ³ee JesUsHe³e¥le keÀeceieejeb®³ee He´µveebkeÀ[s Hegjsmes ue#e efoues veJnles.
2) meg©Jeeleer®³ee je<ì^JeeÐeeb®ee ¢ef<ìkeÀesve

megªJeeleer®³ee je<ì^JeeÐeeb®ee keÀeceieejebkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve Deieoer®e ceJeeU neslee.
meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeeleerue ®eUJeU l³eeJesUer Deieoer®e yeeu³eeJemLesle nesleer. Deµee JesUer Yeejleer³e
pevelesceO³es keÀesCel³eener keÀejCeemleJe HetÀì He[tve efyeéfìµe jepeJeìerefJeª×®ee ue{e keÀcepeesj He[t
osC³ee®eer lelkeÀeueerve je<ì^Jeeoer ceb[UeR®eer F®íe veJnleer. ``p³ee He´µveele meceie´ je<ì^ menYeeieer nesT
µekesÀue. Deµee He´µveeJej®e je<ìêr³e keÀeBie´smeves DeeHeues ue#e keWÀefêle kesÀues Heeefnpes.'' Demes mHe<ì
248
HeéfleHeeove 1886 ceOeerue je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee ogmeN³ee DeefOeJesµeveele oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer kesÀues
nesles. Heg{erue keÀeUele je<ìêr³e ®eUJeU pemepeµeer HeýeU nesT ueeieueer lemeleµeer je<ì^JeeÐeebceOeerue
keÀeceieejebefJe<e³eer DeefOekeÀ menevegYetleer yeeUieCeejs ieì Heg{s ³esT ueeieues meenefpekeÀ®e je<ìêr³e keÀeBie´sme
keÀeceieejJeiee&me DeefOekeÀeefOekeÀ DevegketÀue yevele iesueer. keÀeceieejebvee mebIeefìle keÀªve l³eeb®eer µekeÌleer
Jee{efJeC³ee®es He´³elve keÀjC³eele Deeues pes DeveskeÀ Jeie& Jee ieì SkeÀ$e ³esTve meeceép³eJeeoeefJeª×
mebIe<e& keÀjerle nesles. l³eeb®³eele keÀeceieejJeie& DeefOekeÀ HeýeU keÀmee nesF&ue. ³eekeÀ[s ue#e efoues iesues
nesles.
leLeeefHe ³ee ìHH³eeJej je<ì^JeeÐeeb®eer Sleosµeer³e ceeuekeÀeb®³ee efJejesOeele keÀeceieej Jeiee&®es He´µve
neleer IesC³ee®eer le³eejer veJnleer. Kejslej, yengleskeÀ meJe& je<ì^Jeeoer Je=ÊeHe$eebveer keÀeceieejeb®³ee keÀecee®eer
HeefjefmLeleer efve³eefcele keÀjC³eemeeþer mejkeÀejer keÀe³eÐee®eer iejpe vemeu³ee®es HeéfleHeeove kesÀues nesles. ³ee
keÀeUele Yeejleer³eeb®³ee ceeuekeÀer®³ee keÀeHe[efiejC³eebleerue keÀeceieejeb®³ee mebHeebvee meeceev³eleë Heeefþbyee
osC³eele ³esle vemes. keÀejCe meeceép³eJeeoe®³ee efJejesOeele mebIe<e& keÀjCeeN³eeceO³es®e HetÀì He[t ve³es, Deµeer
l³eeceeies je<ì^JeeÐeeb®eer YetefcekeÀe nesleer.
lelkeÀeueerve je<ì^Jeeoer vesl³eebveer kesÀJeU keÀeceieej keÀe³eÐeebvee®e efJejesOe kesÀuee neslee. Demes veJns
lej Yeejleeleerue oeefjêîe DeeefCe ceeieemeuesHeCe otj keÀjC³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ne®e SkeÀcesJe
GHee³e Demeu³ee®es l³eeb®es cele nesles. ³ee Heéfke´À³esle De[LeUe DeeCeCeeje keÀesCeleener He´mleeJe G®euetve
OejC³ee®eer l³eeb®eer le³eejer veJnleer. DeLee&le l³ee JesUsmener ieesHeeU ieCesµe DeeiejkeÀj ³eeb®³ee
HeÝeeJeeKeeueer Demeuesu³ee `megOeejkeÀ' ³ee je<ì^Jeeoer Je=ÊeHe$eeves keÀeceieejeb®³ee ceeieC³eebme Heeefþbyee
efouee neslee. DeeefCe efiejCeerceeuekeÀebveer l³eebvee meJeueleer ÐeeJ³eele, Deµeer ceeieCeer kesÀueer nesleer. leLeeefHe
lelkeÀeueerve je<ì^Jeeoer DeeboesuekeÀebceO³es Deµee He´Je=Êeer®es oµe&ve DeYeeJeeves®e Ie[les. efyeéfìµeeb®³ee
ceeuekeÀer®³ee keÀejKeev³eeleerue Yeejleer³e keÀeceieejeb®ee He´Mve GYee jenlee®e JeeleeJejCeele Deecetueeie´
yeoue nesle Demes. ³ee efþkeÀeCeer keÀeceieejebvee HetCe& Heeefþbyee osC³eele je<ì^JeeÐeebvee keÀesCeleer®e De[®eCe
Jeeìle veJnleer. keÀejCe ³esLes ceeuekeÀ Je keÀeceieej SkeÀe®e je<ìê®es DeefJeYeep³e IeìkeÀ veJnles, Deµee
mJeªHee®es cele 1891 ceOeerue Jeeef<e&keÀ je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµevee®es DeO³e#e Heer. Deevebo ®eeueg&
³eebveer J³ekeÌle kesÀues nesles.
3) ceUs keÀeceieejebvee je<ì^JeeÐeeb®ee Heeefþbyee ë

DeemeeceOeerue ®ene®³ee ceÈ³eeleerue keÀeceieejebJej peJeUHeeme iegueeceefiejer®es efpeCes ueeoC³eele
Deeues nesles. keÀeceeJeªve HeUtve peeCeeN³ee keÀeceieejebvee DeìkeÀ keÀªve efµe#ee osC³ee®ee keÀe³eosµeerj
DeefOekeÀej ³egjesefHe³e ceUsJeeu³eebvee osC³eele Deeuee neslee. l³eeefJeª× Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme Je
je<ìêr³e Je=ÊeHe$eebveer SkeÀ ceesefnce DeejbYeueer nesleer. JemeenleJeeoer jepeJeìer®³ee ceoleerves HejkeÀer³e
Yeeb[Jeueoejebveer ®eeueefJeuesu³ee keÀeceieejeb®³ee Dece³ee&o µees<eCee®ee efve<esOe keÀjC³eemeeþer je<ìêr³e
Deefmcelesuee HebgÀkeÀj IeeueC³eele Je Heéfle<þsuee DeeJeenve keÀjC³eele Deeues nesles.
4) efyeéfìµe ceeuekeÀer®³ee jsuJes kebÀHeveerle mebHe ë

efyeéfìµe ceeuekeÀer®³ee DeeefCe J³eJemLeeHeveeKeeueerue SkeÀe jsuJes kebÀHeveerle keÀeceieejeb®³ee SkeÀe
ieìeves kesÀuesuee mebHe ne ³eesiee³eesie vemeeJee. ces 1899 ceO³es ie´sì Fbef[³eve Hesefvevemeguej jsuJesleerue
efmeiveue keÀeceieejebveer DeeHeues Jesleve, keÀecee®es leeme DeeefCe mesJeeµeleea ³ee ceeieC³eemeeþer l³eebveer mebHe
kesÀuee l³eeJesUsme yengleskeÀ meJe& je<ì^Jeeoer Je=ÊeHe$eebveer ³ee mebHeeuee Heeefþbyee efouee. `kesÀmejer' Je
249
`cejeþe' ³ee efìUkeÀeb®³ee Je=ÊeHe$eebveer l³eemeeþer HeóerIe& ceesnerce ®eeueefJeueer nesleer. efHeÀjespeµene cesnlee,
efoveµee Jee®íe Je yevepeea ³ee Heéfleef<þle je<ìêr³e vesl³eebveer cegbyeF& Je yebieeue Heébleeble meeJe&peefvekeÀ meYee
Dee³eesefpele keÀªve mebHekeÀjer keÀeceieejebmeeþer efveOeer GYee kesÀuee. Jejerue He´keÀjCeebceOeerue µees<ekeÀ
HejkeÀer³e nesles SJe{s keÀejCe l³eeb®³ee efJejesOeeleerue Deeboesueveeuee je<ìêr³e He´µveeb®es mJeªHe osC³eemeeþer
DeeefCe je<ìêr³e ®eUJeUer®ee SkeÀ DeefJeYeep³e Yeeie yeveefJeC³eemeeþer Hegjsmes nesles.
5) keÀeceieej Jeiee&®ee efJemleej Je keÀeceieej ®eUJeUerme ieleer ë

19J³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer keÀeceieej Jeiee&®ee efJemleej nesle iesuee. l³eeJesUer je<ì^Jeeoer
yegef×peerJeer Jeiee&le SkeÀ veJeer He´Je=Êeer Heg{s Deeueer. efyeefHeve®ebê Heeue Je peer. megyećeC³ece De³³ej
³eeb®³eemeejKes vesles Heýeue Yeeb[JeueoejebHeemetve keÀcepeesj keÀeceieejeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer keÀe³eÐeeb®eer
DeeJeµ³ekeÀlee Demeu³ee®ee ³egefkeÌleJeeo keÀª ueeieues. 1903 ceO³es peer megyećeC³ece De³³ej ³eebveer
keÀeceieejebvee DeeHeu³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer keÀeceieej - mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³eeme meebefieleues
pevelesves ³ee keÀeceer l³eebvee ceole kesÀueer Heeefnpes Demesner l³eeb®es cele nesles l³eemeeþer l³ee®³ee
efJemleejemeeþer He´³elve kesÀues Heeefnpesle cnCetve l³eemeeþer keÀeceieej ®eUJeUerme ieleer osC³ee®³ee ¢<ìerves
He´³elve megª Peeues.
F.me. 1903-08 ³ee keÀeUeleerue `mJeosµeer ®eUJeU' ne keÀeceieej ®eUJeUer®³ee

Feflenemeeleerue SkeÀ HećegKe ìHHee neslee. `J³eeJemeeef³ekeÀ DeeboesuekeÀ DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ mebHeeleerue
`mebIeìves®es meeceL³e&' ner l³ee keÀeUeleerue oesve Jewefµe<ìîes nesleer.' ns oesvner IeìkeÀ SkeÀ$e Deeu³eeves
DeveskeÀ JesUe mebHe kesÀues peele Demele. mLee³eer keÀeceieej mebIeìveeb®eer mLeeHevee keÀjCes, mebHe ®eeueefJeCes,
keÀeceieejebvee keÀe³eÐee®eer ceole efceUJetve osCes DeeefCe keÀeceieejebmeeþer efveOeer GYee keÀjCes ³eemeejKee
keÀe³ee&le mJeosµeer ®eUJeUer®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥veer mJeleëme Glmeeneves PeesketÀve efoues nesles. efyeefHeve®ebê
Heeue, ef®eÊejbpeve oeme, efue³eekeÀve ngmesve Deeoer je<ìêr³e vesl³eebveer meeJe&peefvekeÀ meYeeletve mebHekeÀjer
keÀeceieejebvee Heeefþbyee osCeejer Yee<eCes kesÀueer. DeefµJeveerkegÀceej ye@vepeea, HeÝeele kegÀceej je@³e ®eewOejer,
He´scelees<e yeesme DeeefCe DeHetJe&kegÀceej Iees<e ³ee mJeosµeer ®eUJeUer®³ee HećegKe vesl³eebveer mJeleëme
keÀeceieejeb®³ee ue{îeebvee Jeentve Iesleues. mejkeÀejer íeHeKeev³eeleerue jsuJes Je leeie GÐeesieebleerue
keÀeceieejeb®es mebIeìve keÀjCes DeeefCe ³ee mebIeìveebvee peveles®ee J³eeHekeÀ Heeefþbyee efceUefJeCes ³ee meboYee&le
l³eebveer kesÀuesues keÀe³e& Je l³eeme efceUeuesues ³eµe efJeµes<e cenÊJee®es Deens ceeveues peeles.
mebHekeÀjer keÀeceieejebvee Heeefþbyee osC³eemeeþer keÀesuekeÀÊ³ee®³ee jml³eebletve JeejbJeej efcejJeCetkeÀe

keÀe{C³eele ³esle nesl³ee. efcejJeCetkeÀerle meeceerue nesCeeN³ee ueeskeÀebvee DeuHeesHeenej efouee peeF&. DeefKeue
Yeejleer³e HeeleUerJejerue keÀeceieej mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³ee®es He´³elve ³ee®e keÀeUele Peeues Demeues
lejer les ³eµemJeer Peeues veenerle. mJeosµeer®³ee keÀeUele keÀeceieej ®eUJeUer®es ue#e HeÀkeÌle DeeefLe&keÀ
He´µveebJeªve kesÀuesueer Deeboesueves DeeefCe ®eUJeUer ³eebJeªve l³ee keÀeU®³ee DeefOekeÀ J³eeHekeÀ He´µveebkeÀ[s
JeUues nesles. DeeleeHe³e¥le keÀeceieej ®eUJeU DeeefLe&keÀ He´µveebJej legueveelcekeÀ¢<ìîee DemebIeefìle
mJeªHee®es Je GlmeHetÀle& mebHe keÀjerle Demele. leer Deelee je<ì^JeeÐeeb®³ee Heeefþby³eeves DeeefLe&keÀ He´µveebJej
mebIeefìle mebHe keÀª ueeieueer. Heg{erue keÀeUele keÀeceieej Jeie& DeefOekeÀ J³eeHekeÀ jepekeÀer³e ®eUJeUerle
menYeeieer Peeuee neslee.
16 Dee@keÌìesyej 1905 jespeer yebieeue®eer HeÀeUCeer Deceueele Deeu³eeJej l³ee®eefoJeµeer je<ìêr³e

HeeleUerJej l³ee®es He[meeo Gþues les leerJe´ Deeboesuevee®³ee mJeªHeele. l³eeceO³es yebieeue Heébleeleerue
250
keÀeceieejeb®ee mebHe Je njleeU ³eeb®³eele meceeJesµe neslee. leeiee®³ee efiejC³ee Je keÀejKeev³eeleerue keÀeceieej
Je jsuJesleerue nceeue Demes meJe&peCe ³ee njleeUele menYeeieer Peeues nesles. leefceUvee[tceOeerue
legleerkeÀesjerve ³esLeerue HejkeÀer³e ceeuekeÀer®³ee keÀeHe[efiejCeerle 1908 ®³ee HesÀye´gJeejer - cee®e& ceO³es
megyećeveer³e efµeJee ³eebveer SkeÀ mebHe Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee neslee. megyećeveer³e efµeJee Je
mJeosµeer ®eUJeUer®es He´K³eele vesles ef®eobyejced efHeueeF& ³eebvee DeìkeÀ Peeueer. lesJnener legleerkeÀesjerve Je
efleªvesJesuUer ³esLes J³eeHekeÀ HećeeCeeJej mebHe Je obies Peeues. 1907 ceO³es Hebpeeye ceOeerue ®eUJeUerves
G®eue Keeuueer ®eUJeUer®ee SkeÀ Yeeie cnCetve jeJeUefHeb[er ³esLeerue µeðeeieejeleerue Je jsuJes
DeefYe³eebef$ekeÀer keÀeceieejebveer mebHe kesÀues. l³eeveblej ueeuee uepeHeleje³e Je Deefpele efmebie ³eebvee noHeej
keÀjC³eele Deeues efìUkeÀebJej YejC³eele Deeuesuee Keìuee DeeefCe veblej l³eebvee Peeuesu³ee efµe#es®³ee JesUer
keÀeceieejebveer kesÀuesueer efveoµe&ves ³ee keÀeUeleerue meJee&le ceesþs efveoMe&ves nesles.
6) keÀeceieej Jeie& DeeefCe je<ìêr³e ®eUJeU ë

F.me.1908 veblej je<ìêr³e ®eUJeU keÀenerµeer ceboeJeueer nesleer. l³ee®e JesUsme keÀeceieej
®eUJeUner mebLe Peeueer nesleer. Hejbleg Heefnu³ee cene³eg×eveblej®³ee keÀeUele je<ìêr³e ®eUJeUerves Hejle
G®eue Keeuueer lesJne keÀeceieej ®eUJeUerves osKeerue DeeHeueer HetJeea®eer µeeve Hejle efceUefJeueer. 1916
ceOeerue nesceªue ueerie ®eUJeU les 1919 ceOeerue jewueì mel³eeień DeeefCe veblej 1920-22 ceOeerue
DemenkeÀeje®eer ®eUJeU Je efKeueeHeÀle ®eUJeU ³ee keÀeUele je<ìêr³e ®eUJeU melele HeýeU nesle iesueer.
keÀeceieejJeiee&®³ee neue®eeueeRveener ³ee keÀeUele Hegvne ieleer HeéHle Peeueer. keÀeceieej Jeiee&ves DeeHeu³ee
Jeieea³e nkeÌkeÀe®es j#eCe keÀjC³eemeeþer SkeÀ DeefKeue Yeejleer³e mebIeìvee GYeer kesÀueer. ³ee®e keÀeUele
keÀeceieejJeie& je<ìêr³e jepekeÀejCee®³ee cegK³e He´Jeenele ceesþîee HećeeCeele menYeeieer Peeuee.
7) ``Dee³eìkeÀ®eer mLeeHevee'' ë
`Dee@ue Fbef[³ee ì^s[ ³egefve³eve keÀeBie´sme'®eer (Dee³eìkeÀ) mLeeHevee ner 1920 ceOeerue meJee&efOekeÀ
cenÊJee®eer Ieìvee nesleer. F.me.1918 ceO³es Yeejleele ``ceêeme uesyej ³egefve³eve'' mLeeHevee Peeueer Je
³esLetve®e ì^s[ ³egefve³evmeuee HeéjbYe Peeuee. ner ì^s[ ³egefve³eve De@veer yesPebì®es menkeÀejer yeer.Heer.Jeeef[³ee
³eebveer megª kesÀueer nesleer. ³ee mebIeìvesÜejs osµeele He´Lece®e DeewÐeesefiekeÀ #es$eele ceesþîee mebIeìvee le³eej
keÀjC³ee®ee He´³elve Peeuee. ``Deelebjje<ìêr³e cepetj mebIeìvesHeemetve He´sjCee IesTve je<ìêr³e vesl³eebveer
je<ìêr³e mlejeJej cepetjeb®eer mebIeìvee GYeer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Je 31 Dee@keÌìes. 1920 jespeer
‘All India Trade Union Congress (AITUC)’®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
Dee³eìkeÀ®es Heefnues DeO³e#eHeo ueeuee uepeHeleje³e ³eebvee osC³eele Deeues. lej Þeer. peesmesHeÀ yeeefHìmìe
ns GHeO³ee#e DeeefCe efoJeeCe `®eceveueeue' ns Heefnues ef®eìCeerme yeveues nesles. Dee³eìkeÀ®³ee Heefnu³ee
DeefOekesµevee®³ee DeO³e#eHeoeJeªve yeesueleevee ueeueeuepeHeleje³e cnCeeues nesles keÀer, ``Yeejleer³e
keÀeceieejebveer DeefOekeÀ JesU ve oJe[lee je<ìêr³e HeeleUerJej mebIeefìle Peeues Heeefnpes.''
Dee³eìkeÀ®³ee ogmeN³ee DeefOeJesµeveele efoJeeCe ®eceveueeue ³eebveer mJejep³eefJe<e³ekeÀ þjeJe

ceeb[uee. l³eeJesUer les cnCeeues, ``Yeeb[Jeueoejebmeeþer veJns lej keÀeceieejebmeeþer mJejep³e Demeues
Heeefnpes.'' ueeue uepeHeleje³e ³eeb®³eeefµeJee³e l³eekeÀeU®es DeveskeÀ He´K³eele vesles Dee³eìkeÀµeer mebyebefOele
nesles. ef®elejbpeve oeme Dee³eìkeÀ®³ee eflemeN³ee Je ®eJeL³ee DeefOeJesµevee®es DeO³e#e nessles.
meer.S.DeB[^îetpe, pes. Sce. mesveiegHlee, megYee<e®ebê yeesme, peJeenjueeue vesnª, DeeefCe mel³ecetleea ns
keÀeceieej ®eUJeUerµeer mebyebefOele Demeuesues Dev³e vesles nesle. 1922 ceOeerue ie³ee ³esLeerue je<ìêr³e
keÀeBie´sme®³ee DeefOeJesµeveele Dee³eìkeÀ®³ee mLeeHeves®es mJeeiele kesÀues DeeefCe efle®³ee keÀeceele ceole
keÀjC³eemeeþer je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee Heéfleef<þle meYeemeoeb®eer SkeÀ meefceleer efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeueer
251
nesleer. 1926®³ee DeefOeJesµevee®³ee DeO³e#e Þeer. Jner. Jner. efiejer nesles l³eebveer DeeHeu³ee Yee<eCeele
cepegjeb®³ee veweflekeÀlesJej Yej efouee. ³eeefµeJee³e mejesefpeveer vee³e[t, Hebef[le peJeenjueeue vesn©,
megYee<e®ebê yeesme Fl³eeoerveer mebIeìves®es DeO³e#eHeo Yet<eefJeues. 1927 He³e¥le Dee³eìkeÀ®eer meom³e
mebK³ee 1,50,555 SJe{er Peeueer nesleer. lej megceejs 57 keÀeceieej mebIeìvee efle®³eeµeer mebueefivele
Peeu³ee nesl³ee ³ee mebIeìvesJej Fbiueb[ ³esLeerue cepetj He#ee®³ee efJe®eejeb®ee HeÝeeJe neslee. Demes Demeues
lejer ¿ee mebIeìvesJej veeje³eCe ceunej peesµeer meejK³ee ceJeeU vesl³eeb®ee efJeµes<e HeÝeeJe neslee.
l³ee®eyejesyej cenelcee ieebOeerpeeR®³ee Deefnbmee lelJe%eevee®ee Heie[ener ³ee mebIeìvesJej neslee.
8) keÀeceieejeb®eer yeouel³ee jepekeÀer³e HeefjefmLeleerme Heéflemeeo ë

Heefnues cene³eg× mebHeues l³eeJesUer jefµe³eele meec³eJeeoer ke´Àebleer Peeueer nesleer. l³ee®ee HeÝeeJe
YeejleeJejner He[uee. cene³eg×keÀeUele Jemletb®es YeeJe ogHeìerves Jee{ues Demeues lejer ceeuekeÀJeiee&ves
keÀeceieejeb®³ee Jesleveele cee$e keÀener®e Jee{ kesÀueer veJnleer. Yeeb[Jeueoej Jeie& Þeerceble yevele iesuee lej
keÀeceieej iejerye. keÀeceieejeb®³ee nueeKeer®³ee keÀeUele®e Yeejleer³e jepekeÀejCeele cenelcee ieebOeeRvee He´Jesµe
Peeuee. ieebOeerpeeRveer keÀeceieej Je µeslekeÀjer Jeiee&uee DeeHeu³ee ®eUJeUerle meeceerue keÀªve Iesleues.
1918 ceO³es Heeefnues cene³eg× mebHeu³eeJej je<ì^mebIee®eer efveefce&leer Peeueer. je<ì^mebIee®eer SkeÀ µeeKee
cnCetve ``Deeblejje<ìêr³e cepetj mebIeìvee'' (International Labour organization)
(ILO) efvecee&Ce Peeueer. l³eeyejesyej®e cepetj Jeiee&uee DeeHeu³ee ceeieC³ee meeoj keÀjC³eemeeþer
Deeblejje<ìêr³e J³eemeHeerþ efceUeues. ³ee yeoueuesu³ee jepekeÀer³e HeefjefmLeleeruee keÀeceieejebveer GÊece
Heéflemeeo efouee neslee. 1920 ceO³es SketÀCe 125 keÀeceieej mebIeìvee osµeele keÀe³e&jle nesl³ee. l³eeb®eer
meYeemeo mebK³ee 2,50,000 SJe{er nesleer. je<ìê®³ee HećegKe jepekeÀer³e Ie[ecees[erleerue keÀeceieejeb®ee
menYeeie ue#eCeer³e neslee. Hebpeeye ceOeerue o[Heµeener Je ieebOeerpeeR®eer DeìkeÀ ³eeb®³ee HeefjCeece cnCetve
DenceoeyeeoceOeerue Je iegpejele®³ee Dev³e Yeeieeleerue keÀeceieejebveer mebHe, Deeboesueves Je efveoµe&ves kesÀueer.
veesJnWyej 1921 ceO³es efHe´vme Dee@HeÀ Jesume ³ee efyeéfìµe jepeHeg$ee®³ee YesìerJej yeefn<keÀej ìekeÀC³ee®³ee
DeeJeenveeuee osµeYejeleerue keÀeceieejebveer mebHe keÀªve Heéflemeeo efouee. cegbyeF&ceO³es 1,40,000
keÀeceieejebveer njleeU kesÀuee neslee.
9) ì^s[ ³egefve³eve - SkeÀ veJes vesle=lJe ë

1928 He³e¥le keÀeceieej Jeiee&le DeYetleHetJe& jepekeÀer³e peeie=leer Peeueer nesleer. keÀeceieej efkeÀmeeve
Jeiee&le je<ìêr³e YeeJevee efvecee&Ce Peeu³eecegUs Fbie´pee®³ee o[Heµeener efJeª× meµeðe ue{e osC³eemeeþer
ne Jeie& Heg{s Deeuee. ì^s[ ³egefve³eve ®eUJeUerle ue{eTHeCee efometve ³esT ueeieuee. DeeefLe&keÀ Je
jepekeÀer³e #es$eele osµee®eer µekeÌleer cnCetve keÀeceieej Jeiee&keÀ[s HeenC³eele ³esT ueeieues. ³ee meJee¥ceO³es
cegbyeF& efiejCeer keÀeceieej ³egefve³eve (ueeueyeeJeìe) DeeIee[erJej nesleer. efle®eer mebK³ee 1929 ceO³es
65000 Peeueer. 1929 ceO³es pegv³ee megOeejCeeJeeoer ³egefve³eve vesl³eebvee yeepetuee meeªve veJes vesle=lJe
Heg{s ³esT ueeieues l³ee®ee HeefjCeece efyeéfìµe mejkeÀejJej vekeÌkeÀer®e Peeuee. peevesJeejer 1929 ceO³es
uesefpemuesefìJn DemeWyueer meceesj Yee<eCe keÀjleevee uee@[& Dee³eefJe&ve cnCeeues nesles keÀer, keÀc³egefvemì
efJe®eej mejCeer®³ee He´®eejecegUs Deecneuee KetHe®e ef®eblee Jeeìles DeeefCe leer efJe®eejmejCeer De[efJeC³ee®ee
GHee³e mejkeÀej ³eesefpeu³eeefµeJee³e jenCeej veener.
10) ceerjpe Keìuee ë

Dee³eefJe&ve mejkeÀejves keÀeceieej ®eUJeUerleerue keÀener HećegKe 32 vesl³eebvee cee®e& 1929 ceO³es
HekeÀ[ues l³eeb®³eeJej Keìuee YejC³eemeeþer l³eebvee ceerjpe ³esLes DeeCeC³eele Deeues. Yeejleeleerue meJe&
DeewÐeesefiekeÀ keWÀêeHeemetve otj Demeuesu³ee ceerjpe ³esLes keÀeceieej vesl³eebvee DeeCeC³eele Deeues nesles. ³ee
252
DeejesHeerceO³es 3 DeejesHeer Fbie´pe nesles lesner keÀesìe&®³ee efHebpeN³eele GYes jeefnues. ne Keìuee 31/2 Je<ex
®eeueuee. ³ee Keìu³eeves mebHetCe& peie neojues. DeeF&vmìeF&ve, S®e.peer. Jesume, DecesefjkesÀ®es DeO³e#e
He´BÀkeÀueerve [er ªPeJesuì, jesceejesueeB, nsje@u[ uemkeÀer Fl³eeoeRveer mejkeÀejJej efìkeÀe kesÀueer.
Keìu³eeleerue DeejesHeeR®ee ye®eeJe keÀjC³eemeeþer [eJes GpeJes oesvner ieìebveer DeìeskeÀeì He´³elve kesÀues.
peevesJeejer 1933 ceO³es ³ee Keìu³ee®ee efvekeÀeue osC³eele Deeuee. cepegHeÌHeÀj Denceo ³eebvee keÀeUs
HeeC³ee®eer efµe#ee þesþefJeC³eele Deeueer. 12 Je<ee&meeþer keÀeÈ³eeHeeC³ee®eer efµe#ee Heg{erue J³ekeÌleeRvee
þesþeJeC³eele Deeueer. [ebies, Ieeìs, peesieUskeÀj, efveyebUkeÀj lej 10 Je<ee&®eer keÀeU®³ee HeeC³ee®eer efµe#ee
Heg{erue J³ekeÌleeRvee þesþeJeC³eele Deeueer nesleer. ye´@[ues, efcejpekeÀj, Gmceeveer. efyeéfìµe keÀeceieej
®eUJeUer®³ee Feflenemeele 100 Je<ee&HetJeea [esj®esmìj®³ee keÀeceieejeb®³ee Keìu³ee®es pes cenÊJe nesles
les®e cenÊJe Jee{leer Yeejleer³e keÀeceieej ®eUJeU jesKeC³eemeeþer efcejpe Keìu³ee®es Deens mecepeues
peeles. efcejpe ³esLes Keìuee YejC³eemeeþer DeeCeC³eele Deeuesu³ee vesl³eeb®eer veeJes ë (1) Sme.S.[ebies
(2) efkeÀµeesjerueeue Iees<e (3) [er. Deej. þWie[er (4) Sme. Jner. Ieeìs (5) kesÀ. Sve. peesieUskeÀj
(6) Sme. S®e. PeeyeJeeuee (7) µeewkeÀle Gmceeveer (8) cegpeHeÌHeÀj Denceo (9) efHeÀefueHeÀmHe´sì (10)
yeer. SHeÀ. ye@[ues (11) ue#ceCejeJe keÀoce (12) Sme. [er. efcejpekeÀj (13) Heer. meer. peesµeer
(14) S. S. DeeUJes (15) peer. Deej. keÀemeues (16) ieesHeeU yemekeÀ (17) Oece&Jeerj eEmen (18)
peer. Sce. DeefOekeÀejer (19) Sce. S. cepeero (20) Deej. Sme. efveyebUkeÀj (21) efJeµJeveeLe cegkeÀpeea
(22) kesÀoejveeLe menieue (23) jeOeejceCe cew$e (24) Oejveer ieesmJeeceer (25) ieewjerµebkeÀj (26)
efµeJeveeLe ye@vepeea (27) µe$megue ngoe (28) ieesHesvê ®eke´ÀJeleea (29) meesnveefmebn peesµe (30) Sce.
peer. osmeeF& (31) De³eesO³ee He´meeo (32) uesmìj nef®e&meve ner nesleer.
1. Dee³eìkeÀ®³ee keÀe³ee&®eer ®e®ee& keÀje.
11) meefJeve³e keÀe³eosYebie Je keÀeceieej ®eUJeU ë

cenelcee ieebOeerpeer®³ee vesle=lJeele meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer ®eUJeU megª keÀjC³eele Deeueer ³ee
keÀeUele keÀeceieej Je µeslekeÀjer ns keÀeBie´sme®es nele DeeefCe Hee³e Deensle Deµee Iees<eCee efou³ee peele
nesl³ee. 4 HesÀye´gJeejer 1930 jespeer peer. Dee³e. Heer. jsuJes®³ee 20,000 keÀeceieejebveer njleeU kesÀuee.
6 SefHeúe jespeer peer. Dee³e. peer. jsuJes®³ee keÀeceieej mebIeìvesves SkeÀ veJ³ee He´keÀej®ee mel³eeień kesÀuee
Dee³eìkeÀ®es efJeYeepeve nesTve keÀc³egefve<ì yeensj He[ues Demes Demeues lejer osµeYejeleerue keÀeceieej
meefJeve³e keÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerle menYeeieer Peeues. meesueeHetj®es efiejCeer keÀeceieej, keÀje®eerleerue
ieesoer keÀeceieej. keÀesuekeÀl³eeleerue JeenlegkeÀ Je efiejCeer keÀeceieej DeeefCe ®esVeF& ceOeerue efiejCeer
keÀeceieejebveer mejkeÀejµeer ceesþer Pebgpe efoueer. keÀeceieejebveer mebHe kesÀuee. lesJne Heesefuemeebveer ceesþîee
HećeeCeele DeìkeÀme$e megª kesÀues. ³ee DeìkeÀme$ee®³ee efve<esOeeLe& DeefKeue Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´sme
keÀefceìerves 6 peguew ne efoJeme ìeebOeerefove' cnCetve HeeUC³ee®es þjefJeues. 49 keÀejKeev³eeleerue
keÀeceieejbeveer keÀece yebo kesÀues. 50,000 keÀeceieejebveer l³ee efoJeµeer njleeU HeeUuee neslee. 1931-
253
36 ³ee keÀeUele keÀeceieej ®eUJeU ceboeJeueer 1937-39 ³ee keÀeUele HeébeflekeÀ mJee³eÊelesyejesyej®e
HeébleeceO³es ueeskeÀefve³egkeÌle keÀe³eosceb[Us DeefOekeÀejeJej Deeueer l³eeyejesyej®e keÀeceieej Jeiee&®³ee
neue®eeueerveener peesj Deeuee. ojc³eeve®³ee keÀeUele keÀc³egefvemìebveer DeeHeu³ee DeelceIeelekeÀer
He#eeefYeceeveer OeesjCee®ee l³eeie kesÀuee DeeefCe F.me. 1934 ceO³es les Hegveµ®e je<ìêr³e jepekeÀejCee®³ee
cegK³e He´Jeenele meeceerue Peeues.
12) keÀeceieej - efkeÀmeeve He#eele keÀc³egefvemì SkeÀ$e ë

F.me. 1925 veblej [eJ³ee efJe®eej HeĆeeueer®es efJeefJeOe He´Jeen SkeÀ$e Deeues. l³eeb®ee je<ìêr³e
®eUJeUerJej ue#eCeer³e HeÝeeJe He[t ueeieuee. 1927®³ee megªJeeleeruee Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeieeleerue
keÀc³egefvemì ieì keÀeceieej efkeÀmeeve He#eele (Jeke&Àme& DeB[ efHePebìmed Heeìea (W.P.P.) SkeÀ$e Deeues.
ÞeerHeeo Dece=le [ebies, cegPeHeÌHeÀj Denceo, Heer. meer. peesµeer, meesnveefmebie peesµe Fl³eeoeR®ee ³ee He#ee®³ee
vesl³eebceO³es meceeJesµe neslee. keÀeceieej - efkeÀmeeve He#e je<ìêr³e keÀeBie´sme ceOeerue [eJeeieì cnCetve
je<ìêr³e Je HeébeflekeÀ HeeleUerJej DeefOekeÀeefOekeÀ µeeefkeÌleceeve nesle iesuee.
keÀeceieej - efkeÀmeeve He#ee®³ee J³eeHekeÀ DeeIee[erle [eJ³ee ieìeKeeueer keÀe³e&jle Demeuesu³ee

keÀc³egefvemìebveer 1928 He³e¥le keÀeceieej mebIeìveele ®eebieuee®e pece yemeefJeuee. SefHeúe - meHìWyej
1928 ³ee keÀeUele keÀc³egefvemìeb®³ee vesle=lJeeKeeueerue efiejCeer keÀeceieej ³egefve³eveves (GKU) cegbyeF&le
Ie[Jetve DeeCeuesu³ee efiejCeer keÀeceieejeb®ee mene ceefnv³eebvee HeóerIe& mebHe keÀeceieej ®eUJeUer®³ee
Feflenemeele cenÊJeHetCe& ieCeuee peelees. ³ee mebHeeveblej efiejCeer keÀeceieej ³egefve³eve PeHeeìîeeves Heg{s Deeueer
Je efleves keÀeceieej ®eUJeUerle Deie´mLeeve efceUefJeues. 1928 He³e¥le efle®³ee meYeemeoeb®eer mebK³ee 324
Jeªve 54,000 He³e¥le Jee{ueer. 1927-29 ³ee keÀeUele keÀc³egefvemì Je peneue je<ì^JeeÐeeb®³ee
HeÝeeJeeKeeueer osµeYejeleerue keÀeceieejebveer DeveskeÀ mebHeeceO³es Je efveoµe&veebceO³es Yeeie Iesleuee. veesJnWyej
1927 ceO³es Dee³eìkeÀves mee³eceve Dee³eesieeJej yeefn<keÀej ìekeÀC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. F.me.
1928®³ee DeKesjerHeemetve keÀc³egefvemìebveer je<ìêr³e ®eUJeUerµeer mebueive jentve Je efle®³ee cegK³e
He´Jeene®ee SkeÀ Yeeie cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®es DeeHeues cetU OeesjCe yeoueues.
13) keÀc³egefvemìeb®eer JesieUer YetefcekeÀe ë

meHìW. 1940 ceO³es Dee³eìkeÀves meeceép³eJeeo Je He@ÀefmìmìJeeoe efJe<e³eer menevegYetleer
oµe&efJeC³eeme vekeÀej osCeeje þjeJe Heeme kesÀuee. ³ee ³eg×ecegUs osµeeuee mJeeleb$³e efceUCeej veener lemes®e
keÀeceieej Jeiee&®eener HeÀe³eoe nesCeej veener. l³eecegUs ³eg×ele keÀeceieej Jeiee&ves meeceerue ve nesC³ee®ee
efveCe&³e Iesleuee neslee. cene³eg× keÀeUele meec³eJeeoer ®eUJeUerHeemetve yeensj He[tve ceeveJeWêje@³e ³eebveer
Dee³eìkeÀ ceOetve DeeHeues Debie keÀe{tve Iesleues l³eebveer (Indian Federation of Labour) veeJee®eer
mebIeìvee keÀe{ueer. ¿ee mebIeìvesves mejkeÀej®es meceLe&ve kesÀu³eecegUs mejkeÀejvesner l³ee mebIeìvesuee
13000 ª. oj ceefnv³eeuee Devegoeve efoues. Heg{s jefµe³eeJej efnìuej®es (He@Àefmemì ieìeb®es)
Deeke´ÀceCe Peeu³eeJej cnCepes®e 1941 ceO³es pece&veerves jefµe³eeJej Deeke´ÀceCe kesÀu³eeves ³eg×e®es mJeªHe
yeoueues Demeu³ee®ee keÀc³egefvemìebveer oeJee kesÀuee. Dee³eìkeÀ ceOeerue meec³eJeeoer ieìeves mejkeÀejuee
DeeHeuee Heeefþbyee peenerj kesÀuee. l³ee®e JesUsme keÀc³egefvemìebveer oesmle jeäêvee ³eg×ele Heeefþbyee osTve
meeceép³eJeeoer cene³eg×e®es mJeªHe yeouetve les ueeskeÀ³eg× Demeu³ee®es peenerj kesÀues. keÀc³egefvemì
efHele=YetceerJej nuuee keÀjCeeN³ee He@Àefmemì µekeÌleeR®ee HejeYeJe keÀjC³ee®³ee He´³elveeble oesmle je<ìêbvee
Heeefþbyee osCes keÀeceieejJeiee&®es keÀle&J³e Deens Demee l³eeb®ee ³egefkeÌleJeeo neslee. Dee@iemì 1942 ceO³es
ieebOeerpeeRveer megª kesÀuesu³ee `íes[esYeejle' DeeboesueveeHeemetve keÀc³egefvemì yeepetuee Peeues.
254
14) 1942®es ®euespeeJe Deeboesueve Je keÀeceieej ®eUJeU ë

1942 ®³ee ®euespeeJe DeeboesueveeHeemetve keÀc³egefvemì yeepetuee Peeues Demeues lejer keÀeceieej
Jeie& íes[es Yeejle DeeboesueveeHeemetve otj jeefnuee veener. keÀc³egefvemìeb®ee efJejesOe Je yesefHeÀefkeÀjer ³eebvee ve
pegceevelee keÀeceieej Jeie& ³ee Deeboesueveele menYeeieer Peeuee. `Yeejle íes[es' þjeJe cebpetj Peeu³eeJej 9
Dee@iemì 1942 jespeer ieebOeerpeer Je Dev³e vesl³eebvee DeìkeÀ Peeueer lesJne leeye[leesye efouueer. ueKeveew,
keÀeveHetj, cegbyeF&, veeieHetj, Denceoeyeeo, peceµesoHetj, ®esVeF&, Fboesj Je yebieUtj ³esLeerue keÀeceieejebveer
SkeÀ DeeþJe[îee®ee mebHe kesÀuee lej ìeìe®ee Heesueeo keÀejKeevee 13 efoJeme yebo jeefnuee. keÀejCe
je<ìêr³e mejkeÀej DeefOekeÀejeJej Deeu³eeefµeJee³e Deecner keÀeceeJej HejleCeej veener. Deµeer Iees<eCee
lesLeerue mebHekeÀjer keÀeceieejebveer kesÀueer nesleer. Denceoeyeeo ceOeerue keÀeHe[efiejC³eebleerue keÀeceieej
mee[sleerve ceefnves mebHeeJej nesles. keÀejCe je<ìêr³e YeeJevesves Yeejuesues efiejCeer ceeuekeÀ®e l³eebvee menkeÀe³e&
keÀefjle nesles! keÀc³egefvemìeb®³ee HeÝeeJe #es$eeleerue keÀeceieejeb®ee ³ee Deeboesueveeleerue menYeeie DeuHe
Demeuee lejer. keÀc³egefvemì He#ee®es DeveskeÀ meYeemeo He#ee®ee Deeosµe Oeg[keÀeJetve Deeboesueveele menYeeieer
Peeues nesles.
F.me. 1945 -47 ³ee keÀeUele keÀeceieej Jeiee&®³ee neue®eeueeRvee Deefleµe³e Jesie Deeuee.
³eg×esÊej ®eUJeUerle keÀeceieej ceesþîee mebK³esves menYeeieer Peeues. DeePeeo efnbo HeÀewpes®³ee mewefvekeÀebJej
YejC³eele Deeuesu³ee Keìu³eeb®³ee He´µveeJeªve DeveskeÀ ieeJeele Je µenjele efJeµes<eleë keÀesuekeÀÊee ³esLes
YejefJeuesu³ee DeveskeÀ meYee Je efveoµe&veeceO³es keÀeceieejebveer Yeeie Iesleuee 1945®³ee DeKesjerme cegbyeF& Je
keÀesuekeÀÊee ³esLeerue ieesoer keÀeceieejebveer Fb[esvesefµe³eekeÀ[s peeCeeN³ee penepeebJej Deeives³e Deeefµe³eeleerue
mewv³eemeeþer jmeo ueeoC³eeme vekeÀej efouee. keÀejCe ns mewv³e Deeives³e Deeefµe³eeleerue mJeeleb$³ee®eer
®eUJeU o[Hetve ìekeÀC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeej nesles. 1946 ceO³es cegbyeF&uee veeefJekeÀebveer GþeJe
kesÀuee. l³eebvee Heeefþbyee osC³eemeeþer cegbyeF&leerue keÀeceieejebveer njleeU Je mebHe kesÀuee. ³ee keÀeUele
keÀeceieejebveer Heej Hee[uesueer ner ves$eoerHekeÀ keÀejJeeF& nesleer. 22 HesÀye´gJeejer 1946 jespeer
meceepeJeeÐeeb®³ee Heeefþby³eeves keÀc³egefvemì He#eeves kesÀuesu³ee DeeJeenveeuee Heéflemeeo osTve oesve-leerve
ueeKe keÀeceieejebveer DeeHeueer DeJepeejs Keeueer þsJeueer nesleer. jml³ee- jml³eebJej keÀeceieej efJeª×
Heesueerme Je mewefvekeÀ ³ee®³eeble peCet ³eg×®e megª Peeues nesles.
JemeenleJeeoer jepekeìer®³ee µesJeì®³ee efoJemeeble DeeefLe&keÀ He´µveebJeªve keÀeceieejebveer osµeele

DeveskeÀ efþkeÀeCeer mebHe kesÀues. ìHeeue Je leej Keel³ee®³ee keÀce&®eeN³eeb®ee DeefKeue Yeejleer³e mebHe efJeµes<e
ieepeuee. ³eg× keÀeUele mee®ele iesuesu³ee DeeefLe&keÀ leke´Àejer, ³eg×eveblej efvecee&Ce Peeuesu³ee mesJee³egkeÌle
mewefvekeÀeb®ee He´µve, Jee{leer ceneieeF&, DeVeOeev³e Je peerJeveesHe³eesieer Jemlegb®eer ìb®eeF& Jesleveeleerue Ieì.
³ee meJe& iees<ìeRcegUs keÀeceieejeb®eer menveµeeruelee Deieoer legìsHe³e¥le leeCeueer iesueer. ueJekeÀj®e ³esT
Ieeleuesu³ee mJeeleb$³eeves meJee¥®³ee Deeµee Gb®eeJeu³ee nesl³ee. mJeeleb$³e efceUlee®e DeeHeu³ee meJe& neue
DeHes<ìe mebHeleerue. Deµeer meJee&®eer®e OeejCee nesleer. keÀeceieej Jeie&ner ³eeuee DeHeJeeo veJnlee. mJeeleb$³e
HeéHleerveblej pes DeeHeu³eeuee nkeÌkeÀ cnCetve®e efceUCeej Deens. les efceUefJeC³eemeeþer keÀeceieej Deelee
Peie[t ueeieues.
255
1. mJeleb$e ®eUJeUerleerue keÀeceieej ®eUJeUer®³ee ³eesieoevee®eer ®e®ee& keÀje.
14.2meejebµe ë
Yeejleer³e mJeeleb$³e Deeboesuevee®³ee ®eUJeUerle je<ìêr³e keÀeBie´sme ce. ieebOeer®³ee keÀeUele

peve®eUJeU yeveueer nesleer. l³ee®e JesUsme mJeeleb$³e ®eUJeUerme veJeerve He´sjCee Je He´Jeen cnCetve
keÀeceieej ®eUJeUerves cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[ueer nesleer. Yeejleele keÀeceieejeb®eer mebIeìvee nUtnUt
efJekeÀefmele nesle peeTve je<ìêr³e He´Jeenele meeceerue Peeueer. keÀeceieej Jeiee&efJe<e³eer megªJeeleer®³ee
je<ì^JeeÐeeb®ee ¢ef<ìkeÀesve ceJeeU neslee. nUtnUt je<ì^JeeÐeeb®ee keÀeceieej Jeiee&uee Heeefþbyee efceUt
ueeieuee. 19J³ee µelekeÀe®³ee µesJeìer keÀeceieej Jeiee&®ee Je ®eUJeUer®ee efJemleej nesle iesuee DeeefCe
keÀeceieej ®eUJeUerme ieleer efceUeueer l³eeveblej keÀeceieej Jeie& je<ìêr³e jepekeÀejCee®³ee cegK³e He´Jeenele
menYeeieer nesT ueeieuee. l³eeveblej keÀeceieej Jeiee¥®eer DeefKeue Yeejleer³e HeeleUerJej keÀeceieej
mebIeìves®eer Dee³eìkeÀ ªHeeves mLeeHevee Peeueer. keÀeceieej Jeiee&®eer yeouel³ee jepekeÀer³e HeefjefmLeleerme
Heéflemeeo efceUt ueeieuee. ì^s[ ³egefve³eve®es veJes vesle=lJe Go³eeme ³esT ueeieues. l³eeletve®e ceerjpe
Keìuee ieepeuee. `Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUerle meke´Àer³e menYeeie
efouee mJeeleb$³e ue{îeele ³eµemJeer keÀjC³eemeeþer keÀeceieej Jeiee&ves cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues,
l³ee®eyejesyej mJeeleb$³e ue{îeele keÀc³egefvemì leìmLe jenerues Demetvener 1942 ®³ee íes[es Yeejle
Deeboesueveele keÀeceieejebveer Iesleuesuee meke´Àer³e menYeeie, DeePeeo mesvesuee efouesuee Heeefþbyee
veeefJekeÀouee®³ee yeb[euee efouesuee Heeefþbyee DeeefCe 1947 meeueer Yeejle Yetceeruee mJeeleb$³e efceUJetve
osC³eemeeþer keÀeceieej Jeiee&ves cenÊJeHetCe& keÀeceefiejer YetefcekeÀe yepeefJeueer nesleer.
14.3 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e ë
1. DeeOegefvekeÀ Yeejle®³ee Feflenemeele keÀeceieej mebIeìves®es ³eesieoeve mHe<ì keÀje.

2. Yeejleer³e mJeeleb$³e Deeboesuevee®³ee ®eUJeUerleerue ì^s[ ³egefve³eve®ee menYeeie ³eeefJe<e³eer meefJemlej
ceeefnleer Ðee.
3. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue keÀeceieej ®eUJeUer®³ee keÀe³ee&®ee meefJemlej Dee{eJee I³ee.
4. ®eUspeeJe ®eUJeUerleerue keÀeceieejeb®³ee ³eesieoevee®eer ®e®ee& keÀje.
256
meboYe&
1. Yeejlee®ee mJeeleb$³e mebIe<e& - cetUs uesKekeÀ efyeHeve ®ebê
DevegJeej [e@. Sce. Jner. keÀeUs
kesÀ. meeiej He´keÀeµeve
2. DeeOegefvekeÀ Yeejle - Heé®ee³e& ³e. vee. keÀoce
HeÀ[kesÀ He´keÀeµeve
3. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme - Heé. Jner. kesÀ. peeOeJe
efJeÐee He´keÀeµeve veeieHetj
4. Yeejle ces DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo keÀe GoYeJe Deewj efJekeÀeme
(DeveeefcekeÀe Heefyueµeme& Sb[ ef[mìêru³egìme& - efouueer) - efyeHeve ®ebê
14.3 Yeejleeleerue [eJeer ®eUJeU (Left Movements in India)
1) He´mleeJevee ë
Yeejleele meceepeJeeoer Jee meec³eJeeoer efJe®eejmejCeer®es He[meeo HeÀej Gµeerje efomet ueeieues.
19J³ee µelekeÀe®³ee ceO³eeme Fbie´peer efµe#eCeecegUs HeÝeeefJele Peeuesu³ee keÀener eEnoer lee©Ceebvee
je<ì^Jeeoe®eer DeesUKe nesTve l³eebveer HejkeÀer³e jepekeìer efJejesOeele je<ì^YeeJeves®eer peeie=leer keÀjC³ee®es
OeesjCe DeejbYeu³eecegUs He´Lece l³eebveer Yeejleer³e pevelesle je<ì^YeeJevee peeie=le keÀªve HejkeÀer³eeb®eer
iegueeceefiejer ve<ì keÀjC³eeme Deie´keÀce efou³eeves DeeefLe&keÀ efHeUJeCegkeÀerme HeéfleyebOe keÀjC³eeme
meceepeJeeoer Je meec³eJeeoer GHee³e³eespevee keÀjC³eeSsJepeer He´Lece `mJeeleb$³e DeeefCe veblej mecelee' Deµee
keÀe³e&ke´Àceeme HeéOeev³e osTve je<ìêr³e keÀeBie´sme®³ee vesl³eebceO³es mJeeleb$³eHeéHleermeeþer ³eespeeJe³ee®³ee
GHee³eeb®³ee DevegjesOeeves ceJeeU DeeefCe peneue Demes oesve ieì He[ues nesles.
uees. efìUkeÀeb®³ee ce=l³egHe³e¥le (1920) je<ìêr³e ®eUJeUerle ceJeeU Je peneue Demes je<ìêr³e
vesl³eebceO³es oesve ieì keÀe³e&jle nesles. Heg{s ce. ieebOeerpeerkeÀ[s keÀeBies´me®es vesle=lJe Deeu³eeveblej Jejerue
oesvner ieìeb®ee HeÝeeJe keÀceer nesTve keÀeBie´smeJej ieebOeer®ee HeÝeeJe efvecee&Ce Peeuee. Heefnu³ee cene³eg×e®³ee
ojc³eeve eEnogmLeeveeleerue je<ìêr³e vesl³eebvee Je megefµeef#ele ceO³eceJeiee&uee peeieeflekeÀ Ie[ecees[eR®ee
Lees[eHeÀej Heefj®e³e nesT ueeieuee neslee. ³ee®e keÀeUele jefµe³eele uesefveve®³ee vesle=lJeeKeeueer
keÀc³egefvemì ke´Àebleer Ie[tve Deeu³eecegUs meceepeJeeo - meec³eJeeo Demes µeyo He´³eesie Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee
keÀeveer He[t ueeieues. efJeµes<eleë ke´ÀebeflekeÀejer ceeiee&ves mJeeleb$³e HeéHleer keÀjC³ee®ee efJe[e G®eueuesu³ee
megefµeef#ele le©CeJeiee&uee jefµe³eeleerue keÀc³egefvemì ke´ÀebeflekeÀejkeÀeb®es DeekeÀ<e&Ce Jeeìt ueeieues. DeeefCe
l³eeletve Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee Go³ee®eer HeeµJe&Yetceer efvecee&Ce nesC³eeme DevegketÀue JeeleeJejCe
le³eej nesTve meceepeJeeoer efJe®eejebveer Yeejuesu³ee keÀener veJe³egJekeÀebveer eEnogmLeeve®³ee mJeeble$³eemeeþer
meµeðe mesvee GYeejC³eemeeþer `èEnogmLeeve meesµe@efuemì efjHeefyuekeÀve Deeceea'' (Hindustan
Socialist Republican Army) ner mebIeìvee meHìWyej 1928 ceO³es efouueerle mLeeHeve
kesÀueer. DeeefCe Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee Go³e Peeuee. Deµee ³ee Yeejleeleerue [eJ³ee
®eUJeUer®ee Dee{eJee DeeHeCe ³ee GHeIeìkeÀele IesCeej Deenesle.
257
* je<ìêr³e keÀeBie´smeceOeerue [eJee cnCepes®e keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#ee efJe<e³eer DekeÀueve keÀªve
Ieslee
³esles.
* Yeejleeleerue Flej [eJ³ee ®eUJeUer®ee Heefj®e³e keÀªve Ieslee ³eslees.
* Yeejleer³e meceepe DeeefCe Yeejleeleerue jepekeÀer³e HeefjefmLeleer ³eeJej [eJ³ee ®eUJeUer®ee HeÝeeJe
mecepetve Ieslee ³eslees.
14.3.3 efJe<e³e efJeJes®eve ë

HeeµJe&Yetceer ë Yeejlee®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUerle jepekeÀer³e efJe®eejmejCeer®³ee meboYee&le `[eJeer'
DeeefCe `GpeJeer' ³ee oesve meb%ee peeieeflekeÀ efJe®eejOeejs®³ee leguevesle HeÀej Gefµeje cnCepes efJemeeJ³ee
µelekeÀe®³ee eflemeN³ee oµekeÀele He´®eefuele Peeu³ee. ³ee HetJeea He´WÀ®e jep³eke´Àebleer®³ee (1789) keÀeUele
`[eJes' DeeefCe `GpeJes' ne µeyo He´³eesie ke´ÀebeflekeÀejkeÀeb®es oesve ieì DeesUKeC³eemeeþer He´Lece JeeHejuee
iesuee neslee. He´l³e#e ke´ÀebleerceO³es Yeeie IesCeejs Jee ke´Àebleeruee Heeefþbyee osCeejs DeeefCe peneue
efJe®eejmejCeer®³ee ieìeuee [eJes (Leftists) mecepeues peeT ueeieues. ³ee Gueì ke´Àebleeruee efJejesOe
keÀjCeejs Jee ke´Àebleer®³ee Deeke´ÀcekeÀ Je efnbmekeÀ keÀejJee³eebvee ot<eCes osCeejs DeeefCe Jew®eeefjkeÀ ke´Àebleer®ee
HegjmkeÀej keÀjCeeN³ee ieìeuee `GpeJes' (Rightists) mebyeesOeues peeT ueeieues. Yeejleer³e mJeeleb$³e
Deeboesueveeb®³ee ®eUJeUerlener [eJes DeeefCe GpeJes ieì nesles.
14.3.3.1 peieeleerue [eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee Go³ee®eer HetJee&efHeþerkeÀe ë

DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleerveblej ³egjesHeele meceepe Jeeoe®ee Go³e Peeuee.
l³eeJesUer DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ve<ì keÀjC³eemeeþer efJe<ece DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerves HeesUuesu³ee
µeslekeÀjer, keÀeceieej Fl³eeoer ueeskeÀeb®es mebIeìve keÀªve l³eebvee He´mLeeefHele jepeJeìerefJeª× meveoµeerj
ceeiee&ves ue{e osC³eemeeþer l³eeb®³ee ceeveefmekeÀ le³eejer®ee SkeÀ Yeeie cnCetve l³eeb®³eele meceepeJeeoer
efJe®eejmejCeer meveoµeerj ceeiee&ves ªpeefJeC³eeJej Yej osCeeje SkeÀ ieì efvecee&Ce Peeuee. ne ieì `GpeJee'
³ee veeJeeves DeesUKeuee iesuee.
l³ee®eJesUer DeeefLe&keÀ efJe<ecelee ve<ì keÀªve mecelee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Jew®eeefjkeÀ

DeefOe<þeveeJej DeeOeeefjle Deeke´ÀcekeÀ ®eUJeUer®eer eEnmekeÀ, jkeÌlejbefpele ke´Àebleer keÀªve He´mLeeefHele
Yeeb[Jeue HeÓeeve peceerveoejer DeeefCe GÐeesie HeÓeeve J³eJemLee GueLeJetve ìekeÀC³eemeeþer SkeÀ ieì
Òe³elveMeerue jeefnuee l³eeuee®ee [eJee ieì mecepeues peeT ueeieues.
Lees[keÌ³eele `GpeJee' ieì cnCepes meceepeJeeo lej `[eJee' ieì cnCepes®e meec³eJeeo. ³ee
veeJeeves DeesUKeues peeT ueeieues. 19Jes µelekeÀ meceepeJeeoe®es µelekeÀ cnCetve meJe&Heefjef®ele Peeues.
meceepeJeeo efJeª× meec³eJeeo (Communism) Demee GpeJ³ee [eJ³ee efJe®eejmejCeerle keÀener
keÀeU mebIe<e& osKeerue GodYeJeuee neslee. veJ³ee meceepeJeeoe®es HeĆesles keÀeue&ceekeÌme& ³eebveer [eJ³ee
efJe®eejmejCeerme `keÀc³egefvePece' Deµeer me%ee efoueer. oesvner efJe®eej mejCeer®es Debeflece GefÎ<ì DeeefLe&keÀ
mecelee He´mLeeefHele keÀjCes ns®e nesles. HeÀkeÌle GefÎ<ì Hetleeameeþer oesve JesieUs ceeie& DeJeuebyeJee³e®es nesles.
jepemeÊee Keepeieer Yeeb[Jeue HeÓeeve J³eJemLes®ee®e SkeÀ Yeeie Demeu³eeves Yeeb[Jeueµeener yejesyej
jepemeÊee osKeerue vesmleveeyetle keÀªve, keÀeceieejeb®ee jep³eefJenerve meceepe GYee kesÀuee Heeefnpes, Demes
[eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee HeĆesl³eeb®es mJeHve nesles. ³egjesHeele Deµee [eJ³ee-GpeJ³ee (meec³eJeeoer -
258
meceepeJeeoer) ®eUJeUeRveer SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee DeKesjerme peesj Oejuee neslee. DeeefCe [eJ³ee
efJe®eejmejCeer®³ee keÀc³egefvemì vesl³eebveer jefµe³eele 1917 meeueer ke´Àebleerner Ie[Jetve DeeCeueer ³ee
jefµe³eve ke´Àebleerveblej Yeejleelener [eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee Go³eeme DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce
Peeues.
Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee Go³e ë

eEnogmLeeveele meceepeJeeoer Jee meec³eJeeoer efJe®eejmejCeer®es He[meeo SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀele
Gceìues veJnles. cee$e Heefnu³ee cene³eg×e®³ee ojc³eeve eEnogmLeeveeleerue je<ìêr³e vesl³eebvee Je megefµeef#ele
ceO³eceJeiee&uee peeieeflekeÀ Ie[ecees[er®ee Lees[eHeÀej Heefj®e³e Peeu³eeveblej DeeefCe jefµe³eve jep³eke´Àebleer
Ie[tve Deeu³eeveblej meceepeJeeo - meec³eJeeo Demes µeyo He´³eesie keÀeveer He[t ueeieues DeeefCe l³eeletve®e
ke´ÀebeflekeÀejer ceeiee&ves mJeeleb$³eHeéHleer®es mJeHve HeenCeeN³ee megefµeef#ele le©Ceebvee jefµe³eeleerue keÀc³egefvemì
ke´ÀebeflekeÀejeb®es DeekeÀ<e&Ce Jeeìt ueeieues nesles. Deµee meceepeJeeoer efJe®eejebveer Yeejuesu³ee keÀener le©Ceebveer
eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³eemeeþer meµeðe mesvee GYeejueer iesueer Heeefnpes Demes l³eevee Jeeìg ueeieues. DeeefCe
l³eeletve®e `èEnogmLeeve meesµe@efuemì efjHeefyuekeÀve Deeceea'' ner mebIeìvee meHìWyej 1928 ceO³es
efouueerle mLeeHeve kesÀueer DeeefCe Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee Go³e Peeuee ner mebIeìvee mLeeHeve
keÀjCeeN³eebceO³es Go³e Peeuee ner mebIeìvee mLeeHeve keÀjCeeN³eebceO³es Yeieleefmebie (Hebpeeye) peleeRêveeLe Je
Depe³eIees<e (GÊejHeósµe) DeeefCe HeÀCeeRêveeLe Iees<e (efyenej) ner ceb[Uer DeieÝeeieer nesleer.
eEnogmLeeve meesµe@efuemì efjHeefyuekeÀ Deeceea®ee mebmLeeHekeÀ Yeieleefmebie meec³eJeeoeves FlekeÀe

HeÝeeefJele Peeuee neslee keÀer mJeleëuee keÀÆj keÀc³egefvemì cnCetve Iesle Demes èEnmeesefjDee'ves ef[meWyej
1928 ceO³es ueeuee uepeHeleje³e ³eeb®³eeJejerue nuu³ee®ee yeouee cnCetve meB[me&®ee Ketve kesÀuee. 8
SefHeúe 1929 jespeer DemeWyueer ne@ueceO³es yee@cye HesÀkeÀuee. ef[meWyej 1929 ceO³es Jne@F&meje@³e
Dee³eefJe&ve®eer ì^sve G[Jetve osC³ee®ee He´³elve kesÀuee. l³ee®eHećeeCes 1930 ceO³es Hebpeeye - GÊej
Heósµeele 26 Hes#ee peemle ke´ÀebeflekeÀejer Ieìvee Ie[Jetve DeeCeu³ee ³ee ke´ÀebeflekeÀejkeÀ IeìveebceO³es
Yeieleefmebie DeeefCe l³ee®es menkeÀejer ³eebveer He´l³e#e Yeeie Iesleu³ee®³ee DeejesHeeJeªve l³eeb®³eeJej Keìuee
oeKeue kesÀuee. l³eeJesUer Yeieleefmebieeves DeeHeu³ee ye®eeJee®³ee Yee<eCeele jesKeþeskeÀHeCes keÀesìe&uee
meebefieleues nesles keÀer, ``kesÀJeU yee@cye DeeefCe efHemlegue SJe{îee Hegjleer®e ceePeer ke´Àebleer ce³ee&efole veener,
lej HejkeÀer³e Yeeb[Jeueµeener GueLetve ìeketÀve `keÀeceieejeb®eer ngketÀceµeener' ceuee DeefYeHe´sle Deens. ke´Àebleer
ne ceeveJe peeleer®ee DebieYetle nkeÌkeÀ Deens.'' Yeieleefmebieeves ceekeÌme&Jeeoe®ee meKeesue DeY³eeme kesÀuee
neslee. Yeieleefmebiee®ee SkeÀ menkeÀejer Depe³e Iees<e Yeejleer³e keÀc³egefvemì He#ee®ee pevejue meske´sÀìjerner
Peeuee neslee.
Yeieleefmebie [eJ³ee efJe®eej mejCeer®³ee ceekeÌme&JeeoekeÀ[s JeUu³eecegUs 1928-1929 meeueer

jsuJes, keÀeHe[eefiejC³ee DeeefCe p³egì GÐeesie ³eeleerue keÀeceieejeb®ee ceesþe GêskeÀ Ie[tve Deeuee neslee.
DeeefCe keÀeceieej mebIeìveeceO³es (Trade Unions) keÀc³egefvemìeb®ee efµejkeÀeJe Peeuee neslee.
14.3.3.2 Yeejleeleerue [eJ³ee efJe®eej mejCeer®³ee Go³ee®eer keÀejCes ë

Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee Go³e nesC³eemeeþer efJeefµe<ì HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle þjueer
l³ee®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee Heg{erue HećeeCes Ieslee ³esF&ue.
259
1. keÀeue& ceekeÌme&®³ee lelJe%eevee®ee HeÝeeJe ë keÀeue& ceekeÌme&®³ee lelJe%eeveeves ³egjesHe YeejeJetve iesuee
neslee. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve jefµe³eve jep³eke´Àebleer Ie[tve Deeueer. ³ee ke´Àebleer®³ee ³eµeecegUs
eEnogmLeeveeleerue yegef×Jeeoer jepekeÀer³e efJe®eejJeble, vesles, ke´ÀebeflekeÀejer DeeefCe keÀeceieej Jeie&ner efoHetve
iesuee. Deµee efJe®eej mejCeer®ee mJeerkeÀej kesÀu³eeme eEnogmLeeve®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ #es$eele
Decetueeie´ Ie[tve ³esF&ue Demes meJee¥vee Jeeìt ueeieues.
2. Heefnu³ee cene³eg×e®ee ogjieeceer HeefjCeece ë Heefnu³ee cene³eg×eveblej efvecee&Ce Peeuesueer yeskeÀejer,

ceneieeF&, ®eueveJee{, DeeefLe&keÀ ogjJemLee ìeUC³eemeeþer [eJeer efJe®eejmejCeer ne®e SkeÀcesJe GHee³e
Deens. Demee SkeÀ mecepe meJe&$e Hemejuee.
3. [eJ³ee efJe®eejmejCeer®es DeekeÀ<e&Ce ë ce. ieebOeerpeeRveer mJeeleb$³e ®eUJeUerme pes SkeÀ meecetefnkeÀ
ªHe efoues. l³eecegUs mJejep³e, mJeosµeer Deµee keÀener jepekeÀer³e keÀuHeveebvee cetle¥ mJeªHe efceUC³ee®eer
ef®evns efomet ueeieueer nesleer. keÀeceieej Je µeslekeÀjer ³eeveebner ³eele DeeefLe&keÀ GlLeevee®es Deeµeeoe³ekeÀ
efkeÀjCe efomele nesles. Deµee HeefjefmLeleerle DeeefLe&keÀ efJe<ecelesJej GHee³e meg®eefJeCeejer [eJeer meceepeJeeoer
efJe®eejmejCeer DeekeÀ<e&keÀ JeeìCeej ³eele µebkeÀe®e veJnleer.
4. efµe#eCee®ee He´meej GoejceleJeeoe®es DeHe³eµe ë efµe#eCee®ee He´meej Peeu³eeveblej Je

SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀeleerue GoejceleJeeo veJeesefole ceO³ece Jeiee&®es jespeieeje®es He´µve mees[efJeC³eele
DeHe³eµeer þjueer nesleer. veJee ke´ÀebeflekeÀejer meceepeJeeo ³ee HeefjefmLeleerletve DeeHeu³eeuee yeensj keÀe{t
µekesÀue Demes ³ee veJ³ee ceO³eceJeieea³eebvee Jeeìues. l³eecegUs les [eJ³ee efJe®eejmejCeerkeÀ[s JeUues.
1. Yeejleeleerue [eJ³ee®eUJeUer®ee Go³e DeeefCe efJekeÀeme mHeä keÀje.
5. ce. ieebOeerpeeR®³ee DeefnbmeelcekeÀ ®eUJeUerJej le©Ce ke´ÀebeflekeÀejer Jeiee&®ee DeefJeµJeeme ë

ieebOeeRpeeR®eer DeefnbmeelcekeÀ ®eUJeU Deieoer®e ogyeUer Je µeerIe´ yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eeme efveªHe³eesieer
Deens. Demes Yeejleer³e meceepeeleerue le©Ce ke´ÀebeflekeÀejer Jeiee&uee Jeeìle nesles. pegveer, HeejbHeeefjkeÀ,
He´mLeeefHele meceepeJ³eJemLee yeoueC³eemeeþer meec³eJeeoemeejKeer Deeke´ÀcekeÀ [eJeer efJe®eejOeeje DeeJeµ³ekeÀ
Deens. Demes ³ee Jeiee&uee Jeeìle nesles. l³eecegUs ne Jeie& [eJ³ee efJe®eejmejCeerkeÀ[s DeeHeesDeeHe Dees{uee
iesuee. [eJ³ee ®eUJeUer®ee efJekeÀeme cegK³elJes oesve keÀejCeebveer Peeuee. Heefnues keÀejCe (1) jefµe³eve
jep³eke´Àebleer®³ee HeÝeeJeeKeeueer keÀeue& ceekeÌme&®ee meec³eJeeo Gjeµeer Oeªve eEnogmLeeveeleerue meec³eJeeoer
vesles keÀeceieej ®eUJeUerle Glejues Je l³eebveer eEnogmLeeveeleerue DeewÐeesefiekeÀ yeoueecegUs efvecee&Ce
Peeuesu³ee keÀeceieejJeiee&®es mebIeìve keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. ner keÀc³egefvemìeb®eer ®eUJeU,
260
Deeblejje<ìêr³e keÀc³egefvemì ®eUJeUer®ee SkeÀ Yeeie cnCetve keÀe³e&jle nesleer Je efle®es efve³eb$eCe Je
ceeie&oµe&ve `keÀe@efcevìve&' (Commintern) ³ee Deeblejje<ìêr³e keÀc³egefvemì mebIeìveskeÀ[tve nesle
nesles. (2) ogmejs keÀejCe Yeejleer³e je<ìêr³e keÀeBie´smeceO³es®e meceepeJeeoer efJe®eejmejCeer®³ee
DeekeÀ<e&CeecegUs, SkeÀ [eJee ieì le³eej Peeuee neslee. ³ee ieìeuee ueeskeÀµeener meceepeJeeoe®es HeÀej ceesþs
DeekeÀ<e&Ce Jeeìle nesles; l³eemeeþer ³ee ieìeves keÀeBie´smeceO³es®e jentve [eJeer ®eUJeU ®eeueJetve DeeefLe&keÀ
mecelee mLeeHeve keÀjC³ee®eer yeebefOeuekeÀer HelkeÀjueer nesleer. Deµee oesve keÀejCeebveer efJekeÀefmele nesle
iesuesu³ee [eJ³ee ®eUJeUeRvee meeceép³eJeeo efJejesOeer ueeskeÀebveer GlmHetÀle& Heeefþbyee efouee neslee.
14.3.3.3 Yeejleele keÀc³egefvemìeb®³ee vesle=lJeeKeeueer Peeuesues keÀeceieejeb®es GþeJe ë

ieesHesve ®eke´ÀJeleer, OejCeer ieesmJeeceer (oesIesner keÀc³egefvemì) ³eebveer efkeÀjCe efce$ee DeeefCe
efµeJeveeLe ye@vepeea ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer µJejieHetj mebHe (1927) DeeefCe efueuet jsuJes keke&Àµee@He ³esLes
peevesJeejer les peguew 1928 ceO³es keÀeceieejeb®ee kebÀHeveerµeer oerIe&keÀeU mebIe<e& ®eeuet neslee. ³ee
mebIe<ee&letve keÀuekeÀl³eele efveoµe&ves keÀjerle cees®ee& keÀe{CeeN³ee keÀeceieejebJej ieesUeryeejner Peeuee. F.me.
1928 meeueer keÀc³egefvemìeb®³ee He´sjCesves HeÝeeJeleer oemeiegHlee Je keÀeBie´sme®³ee keÀener vesl³eebveer
keÀuekeÀÊee keÀeHeexjsµeve®³ee Pee[tJeeu³eeb®ee mebHe DeeefCe ®eWiesue Je yeewefj³ee ³esLeerue p³etì keÀeceieejeb®ee
mebHe Ie[Jetve DeeCeues nesles. ³ee keÀeUele yebefkeÀce cegKepeea Je jeOeejceCe efceÞee ns keÀeceieej peieleele
HeÝeeJeµeeueer keÀc³egefvemì vesles nesles.
[eJ³ee vesl³eeb®³ee HeÝeeJeecegUs ef[meWyej 1928 ceO³es keÀuekeÀÊ³eeleerue npeejes keÀeceieejebveer

keÀuekeÀÊ³ee®³ee DeefOeJesµeveeJej cees®ee& vesTve, keÀeBie´me®³ee DeefOeJesµevee®³ee ceb[Heele oesve leeme þeCe
ceeb[tve `HetCe& mJejep³ee'®eer ceeieCeer keÀjCeeje þjeJe ceeb[uee neslee. keÀeBie´sme®³ee vesl³eebvee
keÀc³egefvemìeb®eer DeeieUerkeÀ DeeJe[ueer veJnleer. peguew 1928 ceO³es efmebiejJesue Je cegkebgÀo mejkeÀej
³eebveer jsuJes®³ee keÀeceieejeb®ee SkeÀ peesjoej mebHe Ie[Jetve DeeCeuee HeCe mejkeÀejves lees efveo&³eHeCes cees[tve
keÀe{uee DeeefCe vesl³eebvee legªieele ìekeÀues lej SkeÀe keÀeceieejeuee Deboceeve®³ee keÀeÈ³ee HeeC³ee®³ee
efµe#esJej Oee[ues, Demee®e SkeÀ oerIe&keÀeU ®eeueuesuee cegbyeF&leerue keÀeHe[efiejCeer keÀeceieejeb®ee mebHe
SefHeúe les Dee@keÌìesyej 1928 ³ee keÀeUele Ie[tve Deeuee neslee. efcejpekeÀj, peesieUskeÀj, [ebies ³ee
keÀc³egefvemì vesl³eebveer 1926-1927 meeueeHeemetve cegbyeF&leerue efiejCeer keÀeceieejebvee DeeHeu³ee
nkeÌkeÀebmeeþer peeie=le keÀjC³ee®eer ceesefnce megª kesÀueer nesleer. l³eebveer l³eeJesUer 42 keÀeHe[ efiejC³eebleerue
keÀeceieejeb®³ee èfiejCeer meefcel³eeb®eer' mLeeHevee keÀªve cegbyeF&leerue meJe& efiejCeer keÀeceieejebJej DeeHeueer
HekeÀ[ yemeefJeueer nesleer. efiejCeer keÀeceieejebJejerue keÀc³egefvemì vesl³eeb®³ee ngkeÀceer Je®e&mJeecegUs cegbyeF&®ee
lelkeÀeueerve ieJnve&j nyeketÀve iesuee neslee.
ne mebHe keÀeceieejeb®³ee meJe& ceeieC³ee ceev³e Peeu³eeveblej®e ceeies IesC³eele Deeuee. ³ee keÀeUele
keÀc³egefvemì vesle=lJeeKeeueerue keÀeceieej mebIeìves®es meJee&le peemle 60 npeej meYeemeo nesles. lej vee.
ce. peesµeer (keÀeBie´sme) ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueerue mebIeìvesle HeÀkeÌle 9800 meYeemeo nesles. efiejCeer
keÀeceieejeb®³ee yejesyej®e, peer. Dee³e. Heer. jsuJes keÀeceieejebceO³es keÀc³egefvemìeb®ee HeÝeeJe Jesieeves Hemejle
neslee. efiejCeer keÀeceieejeb®³ee peyejomle mebIeìvee DeeefCe efiejCeer ceeuekeÀ Je mejkeÀej ³eeb®eer ³egleer.
³eecegUs HeefjefmLeleeruee iebYeerj JeUCe ueeieues. efnbogmLeeveeleerue meJe& GÐeesieHeleer Je Yeeb[Jeueoej ³eebveer
mejkeÀej Je efiejCeer ceeuekeÀ ³eebvee efiejCeer keÀeceieejebefJeª× ®eeueJeuesu³ee keÀejJe³eebvee efyeveµele& Heeefþbyee
efouee. efHeÀefueHe mHe´@ì, yesve ye´@[ues nef®evmeve ns efyeéfìµe keÀc³egefvemì cegbyeF& DeeefCe yebieeue ³esLeerue
keÀeceieej ®eUJeUerle keÀece keÀjerle nesles. l³eebvee osµee yeensj osC³eemeeþer mejkeÀejves meeJe&peefvekeÀ
261
megj#ee keÀe³eoe `cebpetj' kesÀuee neslee. ³ee keÀe³eÐee®ee GHe³eesie keÀªve mejkeÀejves meJe& keÀeceieejebvee 20
cee®e& 1929 jespeer DeìkeÀ keÀªve l³eeb®³eeJej efcejpe ³esLes Keìuee ®eeuet kesÀuee. ne Keìuee efcejle
³esLes megª Peeu³eeves lees efcejle Keìuee. ³ee veeJeeves Yeejlee®³ee Feflenemeele Heéfme× Deens. ne Keìuee
®eejJe<ex ®eeueuee DeeefCe DeejesHeeRvee 4 Je<ee&®eer efµe#ee megveeJeC³eele Deeueer. keÀc³egefvemì vesl³eebveer
leg©bieJeemee®³ee ³ee efµe#es®ee GHe³eesie keÀc³egefvemì efJe®eej, mebIeìve, Fl³eeoer efJe<e³eeJej meKeesue ®e®ee&
keÀjC³eele IeeueJetve ³ee efµe#es®ee l³eebveer keÀe³eoe®e keÀªve Iesleuee neslee. ceerjle Keìu³eeleerue vesl³eebvee
mejkeÀejves legªbele ìekeÀues Demeues lejer keÀeceieej ®eUJeUer®eer Deeke´ÀcekeÀlee keÀceer Peeueer veJnleer.
jesPee osµeHeeb[s yeer. ìer. jCeefoJes ³ee keÀc³egefvemì vesl³eeb®³ee Heg{ekeÀejeves SefHeúe les Dee@iemì 1929
³ee keÀeUele keÀeceieejeb®ee ogmeje mebHe Ie[Jetve DeeCeuee. Hejbleg mebHe yeje®e keÀeU ueebyeu³eecegUs
keÀeceieejeble HegÀìer®eer ueeieCe nesTve mebHe ceeies I³eeJee ueeieuee neslee. efiejCeer keÀeceieej³egefve³eve ogyeUer
Peeueer nesleer. ³eeJesUer Dee@ue Fbef[³ee ì^s[ ³egefve³eve keÀeBie´sme (AITUC) (Dee³eìkeÀ) ceOeerue ceJeeU
ieìe®es keÀeceieej vesles cegbyeF&®es vee. ce. peesµeer ³eeb®³eeHes#ee keÀc³egefvemìeb®ee yeje®e HeÝeeJe jeefnuee.
l³eecegUs Heb. vesnª®³ee DeO³e#elesKeeueer veeieHetj ³esLes Peeuesu³ee `Dee³eìkeÀ' DeefOeJesµeveeletve vee. ce.
peesµeer ³eebvee yeensj He[eJes ueeieues lejerner keÀeceieejeb®³ee ì^s[ ³egefve³eveceO³es megYee<e®ebê yeesme
YetueeYeeF& osmeeF& ³ee keÀeBie´sme vesl³eebveer yeje®e jme Iesleuee neslee. 1930 veblej keÀeceieej
mebIeìvesleerue keÀc³egefvemìeb®es cenÊJe keÀceer nesle Demeu³ee®es efometve ³esles. keÀejCe keÀc³egefvemìeb®eer
Deeke´ÀcekeÀ YetefcekeÀe ogyeUer nesT ueeieueer nesleer. DeeefCe keÀc³egefvemìebveer je<ìêr³e ®eUJeUeryeeyele
DeeHeu³ee YetefcekesÀle yeoue kesÀuee neslee.
14.3.3.4 ogmejs cene³eg× DeeefCe Yeejleeleerue keÀc³egefvemì

je<ìêr³e keÀeBie´smeves 1937 meeueer efveJe[CetkeÀerle Yeeie IesTve Deeþ Heébleele keÀeBie´sme®eer
mejkeÀejs mLeeHeve Peeueer. Lees[îee®e efoJemeeble (meHìWyej 1939) ogmejs cene³eg× Hesìues DeeefCe
efyeéfìµeebveer keÀeBie´smeuee ve efJe®eejlee efnbogmLeeveuee ogmeN³ee cene³eg×ele Dees{ues. ³ee efyeéfìµe OeesjCee®ee
efve<esOe cnCetve keÀeBie´sme®³ee HeébeflekeÀ mejkeÀejebveer leelkeÀeue jepeerveecee efouee. meeceép³eJeeoer efyeéfìµe
OeesjCeeefJeª× mJeeleb$³e®eUJeU veJ³ee peesceeves GYeejC³ee®ee mebkeÀuHe mees[uee. ³ee keÀeUeHe³e¥le
Yeejleer³e keÀc³egefvemì osµeele ®eeueuesu³ee Ie[ecees[eryeÎue Goemeerve nesles. Hejbleg ogmeN³ee cene³eg×ele
efnìuej®³ee efJejesOeele efyeéfìµe oesmle je<ìêble jefµe³ee meeceerue neslee®e eEnoer keÀc³egefvemìebveer
jefµe³ee®³ee FµeeN³eevegmeej efyeéfìµeeb®es meceLe&ve keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. efnìjueefJeª×®es ³eg× ns
ùeeskeÀ³eg×' (People’s War) Deens. Deµeer l³eebveer Iees<eCee kesÀueer Je Yeejleer³e keÀc³egefvemìebveer
oesmle je<ìêbvee meJe&leesHejer Heeefþbyee peenerj kesÀuee. eEnogmLeeve mejkeÀejves SkesÀ keÀeUer Yeejleer³e
keÀc³egefvemì He#e peguew (1934) yeskeÀe³eosµeerj þjJeuee neslee. Hejbleg ogmeN³ee cene³eg×e He´mebieer ³ee
He#eeb®ee efyeéfìµeebvee Heeefþbyee efceUlee®e mejkeÀejves 1942 meeueer Yeejleer³e keÀc³egefvemì He#eeme
keÀe³eosµeerj He#e cnCetve ceev³elee efoueer. ³ee keÀc³egefvemìebveer je<ìêr³e ®eUJeUerefJeª× `nsjefiejer'
meejKeer osµeêesner ke=Àl³esner kesÀueer. l³eecegUs osµeYejele keÀc³egefvemìeb®³ee HejesHepeerJeer ke=Àl³eeyeÎue
efve<esOee®eer ueeì GmeUueer. Demes Demeues lejer Yeejleer³e keÀc³egefvemì He#eele Demeener SkeÀ ieì neslee
keÀer, l³eebvee je<ìêr³e ®eUJeUerle keÀece keÀjC³eemeeþer keÀeBie´smeceO³es meeceerue JneJes Demes Jeeìle nesles.
1938 ceO³es ³ee ieìeves Deµeer peenerj YetefcekeÀe Iesleueer keÀer, ``Yeejleer³e pevelesves
meeceép³eJeeoeefJejesOeer ®eeueJeuesu³ee mebIe<ee&le keÀeBie´sme ner SkeÀ peveles®ee keWÀêefyebot Demeuesueer jepekeÀer³e
mebIeìvee Deens.'' DeeefCe keÀc³egefvemì vesles Heer. meer. peesµeer ³eebveer keÀc³egefvemì He#ee®es cegKeHe$e
Demeuesu³ee `ve@µeveueHe´bÀì' ³ee Je=ÊeHe$eeletve keÀeBie´sme®³ee je<ìêr³e ®eUJeUer®es meceLe&ve kesÀues nesles.
262
Deµee He´keÀejs ³ee ieìeves keÀeBie´sme®³ee vesle=lJeeKeeueer mJeeleb$³e ®eUJeUerle ceveeHeemetve Yeeie
Iesleuee DeeefCe 1936 - 1942 ³ee keÀeUele ³ee ieìeleerue vesl³eebveer kesÀjU, DeebOe´ yebieeue DeeefCe
Hebpeeye ³ee Heébleele µeslekeÀN³eeb®³ee ®eUJeUer HeÝeeJeerHeCes ®eeueJeu³ee l³eecegUs keÀc³egefvemìebveer DeeHeueer
keÀuebefkeÀle nesle ®eeueuesueer HeéfleYee yeN³ee®e Debµeer megOeejueer.
14.3.3.5 mJeeleb$³e HeéHleerveblej®eer keÀc³egefvemì He#ee®eer YetefcekeÀe ë

eEnogmLeeveuee mJeeleb$³e osC³eemebyebOeer®³ee DeveskeÀ ³eespevee efyeéfìµeebkeÀ[tve Heg{s ³esle nesl³ee.
l³eeJesUer keÀc³egefvemìebveer ueerie®eer yeepet IesTve keÀeBie´sme Je cegefmueceueerie ³eeb®³eeleerue celeYesoe®eer ojer
keÀµeer Jee{sue. ns®e l³eebveer Heeefnues. eEnogmLeeve®eer DeveskeÀ µekeÀues nesTve veJeer meeJe&Yeewce je<ì^s
JneJeerle Je l³eeHewkeÀer SKeeos lejer je<ì^ keÀc³egefvemìeb®³ee leey³eele DemeeJes. Demee GÎsµe
keÀc³egefvemìeb®³ee [eJeHes®eeceeies neslee Demes cnìues peeles. l³eemeeþer l³eebveer cegefmuece efueieµeer
mecePeeslee keÀC³ee®esner HeeTue G®eueues nesles. Hejbleg l³eeb®³ee ogowJeeves cegefmuece ueerieves®e l³eeb®eer
met®evee HesÀìeUueer. meenefpekeÀ®e Yeejleer³e keÀc³egefvemì He#e `SkeÀ yeoveece He#e' cnCetve®e pevelesmeceesj
Deeuee. 1942 meeueer ³ee He#eeves 16 Yeejleer³e je<ìêb®es SkeÀ yengje<ìêr³e jep³e keÀjeJes, Deµeer
met®evee kesÀueer nesleer. 1946 meeueer, ³egjesHeeleerue yeeukeÀve je<ìêHećeeCes eEkeÀJee meesefJnSì
mebIejep³eeHećeeCes (USSR) 17 mJeleb$e meeJe&Yeewce je<ì^s keÀjeJeerle. Deµeer `ke@Àefyevesì efceµeve'
meceesj keÀc³egefvemì He#eeves met®evee kesÀueer nesleer. Yeejleer³e keÀc³egefvemìeb®³ee Deµee He´keÀej®³ee efJeef#eHle
osµeefJejesOeer OeesjCeecegUs l³eebveer ueeskeÀcelee®ee efJeµJeeme ieceeJeuee Je l³ee He#ee®eer keÀenerµeer Jeeleenle
Peeueer Je mJeeleb$³eesÊej keÀeUele ne He#e meÊes Heemetve otj jeefnuee.
14.3.3.6 je<ìêr³e keÀeBie´sme ceOeerue [eJee ieì - keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#e ë

³egjesHeeleerue meceepeJeeoer efJe®eejmejCeerµeer DeeHeues veeles pees[eJes. Demes cnCeCeeje le©Ce
vesl³eeb®ee SkeÀ ieì je<ìêr³e keÀeBie´smeceO³esner neslee. l³ee¢<ìerves ³ee le©Ce vesl³eebveer keÀeBie´smeceO³es
1930-1931 Je 1932-1934 ³ee keÀeUele meceepeJeeoer He#e mLeeHeve keÀjC³ee®ee ceveeso³e
J³ekeÌle kesÀuee neslee. ³ee le©CeebHewkeÀer keÀenerpeCe 1920 veblej®³ee je<ìêr³e ®eUJeUerle meke´Àer³e nesles.
le©bieJeemeele Demeleevee ³ee vesl³eebveer meceepeJeeo ceekeÌme&Jeeo ³ee efJe®eejOeejs®ee meKeesue DeY³eeme,
eE®eleve ®e®ee& kesÀu³ee nesl³ee. cee$e lelkeÀeueerve Yeejleer³e keÀc³egefvemìebveer jefµe³eeleerue keÀc³egefvemìeb®³ee
HeÝeeJeeKeeueer jenC³ee®es Iesleuesues OeesjCe keÀeBies´meceOeerue [eJ³eebvee Hemeble veJnles. cnCetve l³eebveer
keÀeBie´smeceO³es jentve®e meceepeJeeoer efJe®eejmejCeerµeer yeebOeeruekeÀer HelkeÀjCeeje veJee He³ee&³e µeesOeuee
DeeefCe l³eebveer Dee@keÌìesyej 1934 meeueer cegbyeF&le pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe, Dee®ee³e& vejWêosJe Je efcevetce
meeveer ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer `keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#e' mLeeHevee kesÀuee. ³ee veJeesefole He#ee®es ®eej
HećegKe ¢ef<ìkeÀesCe nesles -
(1) mJeeleb$³e HeéHleer ns je<ìêr³e ®eUJeUer®es Heefnues GefÎ<ì Deens. l³eemeeþer je<ìêr³elJe ner
meceepeJeeoekeÀ[s peeC³ee®eer Heefnueer Hee³ejer Deens.
(2) meceepeJeeÐeebveer keÀeBie´smeceO³es jentve®e je<ì^keÀe³e& kesÀues Heeefnpes, keÀejCe je<ìêr³e ®eUJeUer®ee
HegjmkeÀej keÀjCeejer keÀeBie´sme ner Heefnueer mebIeìvee Deens.
(3) meceepeJeeoer vesl³eebveer keÀeBie´smeuee DeeefCe je<ìêr³e ®eUJeUeruee meceepeJeeoekeÀ[s peeC³eemeeþer
efoµeeoµe&ve kesÀues Heeefnpes.
263
(4) meceepeJeeoe®es GefÎ<ì ieeþC³eemeeþer keÀe³e&keÀl³ee¥veer Je vesl³eebveer keÀeceieej Je µeslekeÀjer ³eeb®es
mebIeìve kesÀues Heeefnpes. DeeefLe&keÀ ceeieC³eeb®³ee Hetleeameeþer JesleveJee{er®es mebIe<e& keÀjeJesle DeeefCe
je<ìêr³e ®eUJeUer®ee Hee³ee efJemle=le keÀjeJee.
keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeves keÀeBie´sme He#eele leeeflkekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeeJesle Je l³eebvee
mJeleb$e Yeejle meceepeJeeoer JneJee. lemes®e DeeefLe&keÀ He´µveebJej keÀeceieej DeeefCe µeslekeÀN³eeb®³ee efnleeb®es
efveCe&³e IesC³eemeeþer keÀeBie´smeuee GIegkeÌle keÀjeJes Deµeer YetefcekeÀe Iesleueer nesleer, pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe
³eebveer 1934 meeueer keÀeBie´sme vesl³eebvee Je keÀe³e&keÀl³ee¥vee keÀUkeÀUer®es DeeJeenve kesÀues nesles keÀer,
``Deecner keÀeBie´smemeceesj SkeÀ keÀe³e&ke´Àce þsJeuee Deens, l³eebveer lees mJeerkeÀejeJee Deµeer Deece®eer F®íe
Deens. pej keÀeBie´smeves ne keÀe³e&ke´Àce mJeerkeÀejuee veener. lej Deecner keÀeBie´smeyeensj He[t Demes veener. pejer
³ee He´³elveele Deepe Deecneuee ³eµe Deeues veener. lejer GÐee Deecner He´³elve keÀª. HegveëHegvne Demee
He´³elve keÀª.'' keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#ee®³ee ieìeuee keÀeBie´sme®³ee vesle=lJeele yeoue keÀªve
meceepeJeeoer vesl³eeuee®e keÀeBie´sme®es vesle=lJe efceUeJes. Deµeer DeHes#ee nesleer. keÀeBie´sme®es meO³ee®es
ceO³eceJeieea³e vesle=lJe nìJetve l³ee®eer peeiee ke´ÀebeflekeÀejer meceepeJeeÐeeves I³eeJeer Demes keÀeBie´sme
meceepeJeeoer ieìeuee Jeeìle nesles. vesle=lJe yeouee®eer keÀuHevee keÀeBie´smeuee DeJeemleJe Jeeìu³eeves oesvner
ieìebvee ceev³e nesCeejs `mecevJe³eer' vesle=lJe DemeeJes Demee efJe®eej cetU Oeª ueeieuee. keÀeBie´sme®³ee
1939 ®³ee (ef$eHegjer) Je 1940 ®³ee (jeceie[) DeefOeJesµeveeceO³es mecevJe³eer vesle=lJee®ee He´³elve
Peeuee. HeCe keÀeBie´sme mebIeìvee Je mJeeleb$³e ®eUJeU ogyeUer nesF&ue. Deµeer Yeerleer J³ekeÌle keÀjC³eele
Deeu³eeves ne He´³elve mees[tve osC³eele Deeuee. DeeefCe ieebOeerpeeR®³ee vesle=lJeeuee meO³eelejer He³ee&³e veener.
Demes l³eeJesUer cnìues peeT ueeieues. meenefpekeÀ®e keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#ee®³ee ieìeves DeeHeuee
Deeień mees[tve osTve keÀeBie´smeceO³es jentve leeeflJekeÀ HeeleUerJej [eJeer efJe®eejmejCeer He´metle
keÀjC³ee®eerYetefcekeÀe Iesleueer.
keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eele Heefnu³eeHeemetve ceekeÌme&Jeeoer, HesÀefye³eveJeeoer DeeefCe ieebOeerJeeoer

Demes leerve ieì nesles. Demes ieì Demeues lejer He#ee®³ee meeceL³ee&le keÀcekegÀJelelee ³esC³ee®eer Deefpeyeele
µekeÌ³elee veJnleer keÀejCe meJe&meeOeejCeHeCes efJemle=le Hee³ee Demeuesuee ne He#e yeveuee neslee. Dee®ee³e&
vejWê osJe, pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe DeeefCe Dev³e ieìeleerue vesl³eeb®eer Jew³eefkeÌlekeÀ efce$eYeeJevee FlekeÀer
HeýeU nesleer keÀer, mJeeleb$³e HeéHleerHe³e¥le He#ee®es vesles je<ìêr³e keÀeBie´sme ceO³es jentve®e mJeeleb$³e
®eUJeUer®eer Oegje Jeenle nesles. je<ì^Jeeo DeeefCe meceepeJeeo ³ee oesve lelJeebµeer l³eebveer mJeleëuee yeebOetve
Iesleues nesles. keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eele Demes DeveskeÀ leeeflJekeÀ celeYeso Demeues lejer He#eeves
ceekeÌme&Jeeoemeefnle meceepeJeeo mJeerkeÀejuee neslee. Heg{erue keÀeUele ieebOeerpeeR®³ee efJe®eejmejCeer®ee ner
HeÀej ceesþe HeÝeeJe neslee. Heg{erue keÀeUele ieebOeeRpeeR®³ee efJe®eejmejCeer®ee HeÀej ceesþe HeÝeeJe keÀeBie´smeJej
jeefnuee Je keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeleerue vesl³eebceO³es Jew®eeefjkeÀ ®eueefye®euelee efvecee&Ce Peeueer DeeefCe
keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeme ieebOeerJeeoeµeer melele mebIe<ee&®eer YetefcekeÀe IesC³ee®eer HeeUer Deeueer. l³ee®ee
HeefjCeece cnCetve peguew, 1931 ceO³es pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe, HegÀueve He´meeo Jecee&, DeeefCe Flej ³eebveer
èfyenej meceepeJeeoer He#e mLeeHeve kesÀuee. meHìWyej 1933 ceO³es Hebpeeye meceepeJeeoer He#e mLeeHeve
Peeuee DeeefCe 1934 ceO³es Dee@ue Fbef[³ee keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#e mLeeHevee kesÀueer. keÀeBie´smeceO³es
jentve®e keÀeBie´sme-meceepeJeeoer He#e keÀe³e&jle jenC³ee®ee [eJ³ee keÀeBie´smeuee `vekeÀueer meceepeJeeoer
cnCetve Yeejleer³e keÀc³egefvemìebveer efnCeJeues ³eeGueì keÀeBie´sme meceepeJeeÐeebveerner Yeejleer³e
keÀc³egefvemìebvee `meesefJnSle jefµe³ee®es GHeień Demee HeéfleDeensj kesÀuee.''
264
1935®³ee eEnogmLeeve mejkeÀej®ee keÀe³eoe keÀeBie´smeves SkeÀ He´³eesie cnCetve mJeerkeÀeªve 1935
meeueer efveJe[CegkeÀe IesC³ee®ee efveCe&³e keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeuee Hemeble He[uee veener. ne keÀe³eoe
meeceép³eJeeoe®es®e peveefnleefJejesOeer ªHe Deens keÀþesj ìerkeÀe keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeves kesÀueer nesleer.
ogmejs cene³eg× megª Peeu³eeveblej efyeéfìµeebvee ³eg×ele keÀesCel³eener He´keÀej®eer ceole ve keÀjlee l³eeb®³ee
De[®eCeer®ee HeÀe³eoe IesTve mJeeleb$³e ®eUJeU leerJe´ keÀjeJeer Deµeer keÀeBie´sme-meceepeJeeoer He#eeves
ceeieCeer kesÀueer nesleer. SJe{s®e veJns lej 1942®³ee ®euespeeJe ®eUJeUerle meke´Àer³e menYeeie IesTve
keÀeBie´sme-meceepeJeeoer He#eeves cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeueer nesleer. DeeHeu³ee osµee®es mJeeleb$³e Hejle
efceUefJeC³eemeeþer cnCepes®e meeceép³eJeeo, mejbpeeceµeener Je peeleer³eJeeo cegUeHeemetve GKe[tve
ìekeÀC³eemeeþer ke´ÀebeflekeÀejer ceeie& DeJeuebyeeJee Demes keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#ee®es cnCeCes nesles.
14.3.3.7 Yeejleeleerue Flej [eJ³ee ®eUJeUer ë
ceekeÌme&Jeeoe®es yeesì Oeªve Yeejleer³e keÀc³egefvemìebveer ®eUJeUer GY³ee kesÀu³ee. l³ee®e
ojc³eeve Flej keÀener vesl³eebveerner [eJ³ee efJe®eejmejCeer®eer keÀeme Oeªve 1930 les 1940 ®³ee
ojc³eeve [eH³ee ®eUJeUer GY³ee kesÀu³ee l³eeb Lees[keÌ³eele Heg{erue HećeeCes Deensle.
1) ceeveJeWêveeLe je@³e ë 1930 meeueer jefµe³eeletve ceeveJeWêveeLe je@³e eEnogmLeeveele Deeues.

JeemleefJekeÀ je@³e ns®e eEnogmLeeveeleerue keÀc³egefvemì He#ee®es He´Jele&keÀ nesles. Hejbleg ³esLeerue
keÀc³egefvemìebµeer celeYeso Peeu³eeveblej 1940 meeueer l³eebveer ``j@ef[keÀue [scee@ke´ÀefìkeÀ Heeìea'' ³ee
jepekeÀer³e He#ee®eer mLeeHevee kesÀueer. ³ee He#ee®es Deveg³ee³eea ``je@ef³emì'' cnCetve DeesUKeues peele nesles.
eEnogmLeeveele ke´Àebleer keÀjeJe³ee®eer Peeu³eeme HeÀkeÌle keÀeceieejebvee neleeµeer Oeªve ®eeueCeej veener. lej
µeslekeÀN³eebmeefnle yengJeieea³e ueeskeÀebveener l³eele meeceerue keÀªve I³eeJes ueeiesue Demes je@³e ³eeb®es
HeéfleHeeove nesles.
2. megYee<e®ebê yeesme ³eeb®ee HeÀe@jJe[& yuee@keÀ ë keÀeBie´sme vesl³eebµeer DeO³e#eHeoe®³ee He´µveeJeªve

celeYeso Peeu³eeveblej megYee<e®ebê yeesme ³eebveer cee®e& 1939 ceO³es `HeÀe@jJe[& yuee@keÀ' ne ke´ÀebeflekeÀejer
[eJee He#e mLeeHeve kesÀuee. ³ee He#eeves keÀeBie´sme®eer®e OeesjCes Je keÀe³e&ke´Àce Lees[eHeÀej yeoue keÀªve
mJeerkeÀejueer. HeÀkeÌle vesle=lJeeyeÎue l³eeb®ee cegK³e Dee#esHe neslee. ³ee He#eeves [eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee
vesl³eebvee SkeÀ$e DeeCeC³eele cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer. megYee<e®ebê yeesme ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer ³ee
He#eeves mJeeleb$³e ®eUJeUerle Del³eble ieewjJeemHeo keÀeceefiejer kesÀueer. efyeéfìµeebµeer menkeÀe³ee&®es OeesjCe ve
mJeerkeÀejlee µeðemeeceL³ee&ves®e l³eeb®³eeµeer ue{e efouee Heeefnpes ns OeesjCe mJeerkeÀeªve `DeePeeo eEno
HeÀewpe' GYeer kesÀueer Je DeeHeu³eeHejerves efyeéfìµe meeceép³e JeeoeefJejesOeer He´Kej mebIe<e& kesÀuee.
3. ke´ÀebeflekeÀejer meceepeJeeoer He#e ë ³ee [eJ³ee He#ee®eer mLeeHevee 1940 ceO³es Peeueer. ³ee He#ee®eer
YetefcekeÀe keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeµeer efceUleer-pegUleer nesleer. ieebOeerpeer - yeesme celeYesoele ³ee He#eeves
megYee<e®ebêyeesme ³eebvee HeeeEþyee efouee neslee. He#ee®³ee veeJeele ke´Àebleer Demee µeyo He´³eesie Demeu³eeves lees
keÀc³egefvemìebµeer peJeUerkeÀ Demeuesuee Jeeìle neslee. Hejbleg ogmeN³ee cene³eg× He´mebieer meesefJnSì jefµe³ee
oesmle je<ìêble meeceerue Peeuee lejer keÀc³egefvemìebHećeeCes efyeéfìµe meeceép³eJeeoer ³eg×eme ke´ÀebeflekeÀejer
He#eeves HeeþeRyee ve oslee l³eeme efJejesOe®e kesÀuee. eEnogmLeeveeleerue meÊeeblej Je HeÀeUCeer ne
keÀeBie´smeceOeerue Yeeb[JeueJeeoer vesles Je meeceép³eJeeo ³eeb®³eeµeer ceeieerue oejeves kesÀuesuee mecePeeslee nes³e.
Demes ³ee He#ee®es cele nesles.
265
4. yeesueµesefJnkeÀ Heeìea Dee@HeÀ Fbef[³ee ëb 1939 ceO³es Sve oÊe cegpegceoej ³eebveer yeesuµesefJnkeÀ
Heeìea Dee@HeÀ Fbef[³ee ne [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee He#e mLeeHeve kesÀuee lej 1941 meeueer jefµe³eve veslee
ìê@ìmkeÀer ³eeb®³ee celeeµeer yeebefOeuekeÀer Demeuesuee Fbêmesve Je Deefpele je@³e ³eebveer yeesuµesefJnkeÀ -
uesefveefvemì Heeìea ®eer mLeeHevee kesÀueer. lej 1942 meeueer meewc³eWêveeLe ìeieesj ³eebveer èfjJnesu³egµevejer
keÀc³egefvemì Heeìea Dee@HeÀ Fbef[³ee' ne He#e mLeeHeve kesÀuee Lees[keÌ³eele yeesueMesefJnkeÀ Heeìea Dee@HeÀ
Fbef[³ee, yeesueMesefJnkeÀ-uesefveefvemì Heeìea, DeeefCe efjJnesu³egMevejer keÀc³egefvemì Heeìea Dee@HeÀ Fbef[³ee
Fl³eeoer [eJes He#e mLeeHeve Peeues nesles. ns He#e cegU keÀc³egefvemì He#eeleerue efJeefJeOe ieìe®es nesles.
DeeefCe l³eebvee jefMe³ee HećeeCes ke´Àebleer Ie[Jetve DeeCee³e®eer nesleer. ns He#e cegU keÀc³egefvemì He#eeleerue
efJeefJeOe ieì®e nesles. DeeefCe l³eebvee jefµe³ee HećeeCes ke´Àebleer Ie[Jetve DeeCee³e®eer nesleer.
14.3.3.8 [eJ³ee ®eUJeUer®ee HeÝeeJe ë

Yeejleer³e meceepe DeeefCe Yeejleeleerue jepekeÀer³e HeefjefmLeleer ³eeJej [eJ³ee ®eUJeUeRveer yeje®e
HeÝeeJe ieepeefJeuee. keÀeceieej DeeefCe µeslekeÀjer ³eeb®³ee mebIeìvee yeebOeC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& [eJ³ee
®eUJeUerves kesÀues. keÀeBie´sme He#eeJej [eJ³ee ®eUJeUeR®ee FlekeÀe HeÝeeJe neslee keÀer, DeefKeue Yeejleer³e
keÀeBie´sme keÀefceìerleerue (AICC) [eJ³ee efJe®eejmejCeerkeÀ[s PegkeÀuesues SkeÀ le=leer³eebµe meYeemeo
keÀeBie´sme®³ee efveCe&³e Heéfke´À³esle cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeefJele nesles. ³eecegUs®e 1936 les 1939 ³ee
DeefOeJesµeveele vesnª Je megYee<e®ebê yeesme ns keÀeBie´sme®es DeO³e#e yeveues lej Dee®ee³e& vejWêosJe,
pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe DeeefCe De®³eglejeJe HeìJeOe&ve ³ee keÀÆj meceepeJeeÐeebvee keÀeBie´sme®³ee keÀe³e&keÀejer
meefceleerle meceeefJe<ì kesÀues iesues nesles. 1931 meeue®³ee keÀeBie´sme®³ee keÀje®eer DeefOeJesµeele keÀeBie´smeves
cetueYetle nkeÌkeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ OeesjCes ³eemebyebOeer kesÀuesu³ee þjeJeeJej [eJ³ee ®eUJeUer®ee mHe<ì
HeÝeeJe efomelees. 1939 ®³ee HewÀpeHetj DeefOeJesµeveeleerue DeeefLe&keÀ OeesjCeemebyebOeer®ee þjeJe. 1939 ®ee
keÀeBie´sme®ee peenerjveecee ns meJe& [eJ³ee efJe®eejmejCeerletve efvecee&Ce Peeuesu³ee [eJ³ee ®eUJeUer®es HeÀefuele
ceeveues Heeefnpes. Dee@ue Fbef[³ee mìg[bìme HesÀ[jsµeve, HeésieesefmeJn je³eìme&d DemeesefmeSµeve, Heefnueer
Dee@ue Fbef[³ee mìsìmed HeerHeume keÀe@vHeÀjvme ner DeeCeKeer keÀener GoenjCes [eJ³ee ®eUJeUeR®eer HeÝeeJe
efveoµe&kesÀ Deensle. `Dee@ue Fbef[³ee efJecesvme keÀe@vHeÀjvme' ³ee mebIeìvesle [eJ³ee ieìe®ee ue#eCeer³e HeÝeeJe
neslee. Lees[keÌ³eele [eJ³ee ®eUJeUerves eEnogmLeeveeleerue meeceev³e pevelesme je<ìêr³e He´Jeenele DeeCetve
mees[ues Je DeeHeu³ee jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ nkeÌkeÀemeeþer mebIe<e& keÀjC³ee®es meeceL³e& l³eebvee efceUJetve
efoues.
1. jeäêr³e ®eUJeUerle [eJ³ee ®eUJeUer®³ee ³eesieoevee®eer ®e®ee& keÀje.
266
14.3.4 meejebµe ë
Yeejlee®³ee mJeeleb$³e Deeboesuevee®³ee Feflenemeele jepekeÀer³e efJe®eej mejCeer®³ee meboYee&le
[eJeer DeeefCe GpeJeer ³ee oesve meb%ee peeieeflekeÀ efJe®eejOeejs®³ee leguevesle HeÀej Gµeerje cnCepes®e 20J³ee
µelekeÀe®³ee eflemeN³ee oµekeÀele He´®eefuele Peeu³ee. He´sÀ®e jep³eke´Àebleer veblej ³egjesHeele meceepeJeeoe®ee
Go³e Peeuee 1917®³ee jefMe³eve ke´Àebleerves ³egjesHeele [eJeer efJe®eejmejCeer Je [eJeer ®eUJeU Go³eeme
Deeueer lej Yeejleele Heefnu³ee cene³eg×e®³ee ojc³eeve meceepeJeeo DeeefCe meec³eJeeo ns µeyo keÀeveer He[t
ueeieues. DeeefCe 1928®³ee ojc³eeve cnCepes®e 19J³ee µelekeÀele [eJ³ee ®eUJeUer®ee Go³e Peeuee.
eEnogmLeeve meesµe@efuemì efjHeefyuekeÀve Deeceea®eer 1928 ceO³es efoueerle. mLeeHeve Peeueer DeeefCe Yeejleele
[eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee Go³e Peeuee. ner mebIeìvee mLeeHeve keÀjCeeN³eebceO³es Yeieleefmebie, peleeRêveeLe
Depe³eIees<e DeeefCe HeÀCeeRêveeLe Iees<e ner ceb[Uer DeieÝeeieer nesleer. Yeejleele [eJ³ee efJe®eejmejCeer®ee
Go³e nesC³eemeeþer efJeefµe<ì HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle þjueer. Yeejleele keÀc³egefvemìeb®³ee vesle=lJeeKeeueer
keÀeceieeje®es JesieJesieUs GþeJe Ie[tve Deeues. jsuJes keÀeceieejeb®ee mebHe p³egì keÀeceieejeb®ee mebHe
cegbyeF&leerue efiejCeer keÀeceieejeb®es mebHe Ie[tve DeeCeues Dee@ue Fbef[³ee ì^s[ ³egefve³eve keÀeBie´sme®³ee
ceeO³eceeletve keÀeceieejemeeþer keÀe³e& keÀjerle nesleer. ogmeN³ee cene³eg×e®³ee ojc³eeve Yeejleeleerue
keÀc³egefvemì He#eeves Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee ¢<ìerves Oejmees[er Je=Êeer®es DevegkeÀjCe kesÀu³eecegUs
ne He#e Yeejleeleerue peveles®eer cevesefpebketÀ µekeÀuees veener. Je mJeeleb$³eesÊej keÀeUele keÀc³egefvemì He#e
meÊeekeWÀêeHeemetve otj®e jeefnuee lees kesÀJeU l³eeb®³ee Oejmees[ Je=ÊeercegUs je<ìêr³e keÀeBie´smeceO³es [eJee
ieì cnCetve keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#e Go³eeme Deeuee ³ee He#ee®es vesle=lJe pe³eHe´keÀeµe veeje³eCe Dee®ee³e&
vejWêosJe Je efcevet cemeeveer ³eebveer kesÀues. Yeejlee®³ee mJeeleb$³e ue{îeele keÀeBie´sme meceepeJeeoer He#eeves
meke´Àer³e menYeeie IesTve cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeueer nesleer. Yeejleele Flej [eJ³ee ®eUJeUer keÀener
vesl³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer keÀe³e& keÀjle nesl³ee. ceeveJeWêveeLe je@³e, megYee<e®ebê yeesme, ke´ÀebleerkeÀejer
meceepeJeeoer He#e, yeesuµesefJnkeÀ Heeìea, yeesuµesefJnkeÀ uesefveve Heeìea efjvnesue³egµevejer keÀc³egefvemì Heeìea
Dee@HeÀ Fbef[³ee Fl³eeoer [eJes He#e mLeeHeve Peeues nesles. ns [eJes He#e cetU keÀc³egefvemì He#eeleerue efJeefJeOe
ieì®e nesles. Lees[keÌ³eele Yeejleer³e meceepe DeeefCe Yeejleeleerue jepekeÀer³e HeefjefmLeleer ³eeJej [eJ³ee
®eUJeUeRveer DeeHeuee HeÝeeJe ieepeefJeuee. Lees[keÌ³eele [eJ³ee ®eUJeUerves eEnogmLeeveeleerue meeceev³e
pevelesme je<ìêr³e He´Jeenele DeeCetve mees[ues DeeefCe DeeHeu³ee jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ nkeÌkeÀemeeþer mebIe<e&
keÀjC³ee®es meeceeL³e& efceUJetve efoues nesles.
- mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e ë
1. Yeejleer³e keÀc³egefvemì He#ee®³ee keÀeceieej ®eUJeUerleerue YetefcekeÀe mHeä keÀje.
2. Yeejleeleerue [eJ³ee ®eUJeUer efJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer efJeµeo keÀje.
3. Yeejleele keÀc³egefvemìeb®³ee vesle=lJeeKeeueerue keÀeceieejeb®³ee GþeJee®ee ceeieesJee I³ee.
4. Yeejleer³e meceepeeJejerue [eJ³ee ®eUJeUer®³ee HeÝeeJeee®es efJeMues<eCe keÀje.
meboYe& ë
1. Yeejle les DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo keÀe GodYeJe Deewj efJekeÀeme - efyeHeve®ebê
2. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme - [e@. efJeYee Deeþu³es, Deµebgue HeefyuekesÀµeve
3. DeeOegefvekeÀ Yeejle Heé®ee³e& ³e. vee. keÀoce, HeÀ[kesÀ He´keÀeµeve.
4. Fbef[³eepe mìîeue HeÀe@j Fbef[HeW[vme (Yeejlee®ee mJeeleb$³e mebIe<e& efyeHeve®ebê - cejeþer
DevegJeeokeÀ - [e@. Sce. Jner. keÀeUs)


267
15
mJeeleb$³eekeÀ[s Jeeì®eeue
(TOWARDS INDEPENDENCE)
15.0 GefÎ<ìs ë
15.1 He´mleeefJekeÀ ë
15.2.1 DeePeeo efnbo mesvee
15.2.1.1. keÀeBie´sme Je megYee<e®ebê yeesme ë
15.2.1.2. vesleepeer pece&veerkeÀ[s ë
15.2.1.3. vesleepeer megYee<e®ebê yeesmeeb®es pece&veerleerue JeemleJ³e ë
15.2.1.4 vesleepeer megYee<e®ebê yeeyetb®es peHeeveceO³es Deeieceveë
15.2.1.4 oef#eCe DeeefMe³eeleerue je<ì^Jeeoer Yeejleer³eeb®es keÀe³e& ë
15.2.1.6 jemeefyenejer yeesme Je DeePeeo eEno HeÀewpe ë
15.2.1.7 vesleepeer DeePeeo eEno mesves®es mej mesveeHeleer ë
15.2.1.8 nbieeceer mejkeÀej®eer mLeeHevee ë
15.2.1.9 DeePeeo eEno HeÀewpes®eer keÀeceefiejer ë
15.2.1.10 megYee<e efyeíes[®eer keÀeceefiejer ë
15.2.1.11 DeePeeo eEno HeÀewpes®es µesJeì®es HeJe& ë
15.2.1.12 DeePeeo eEno mesves®es cenÊJe ë
15.2.1.13 DeePeeo eEno HeÀewpesleerue DeefOekeÀeN³eebJejerue Keìuee ë
15.2.1.14 DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee ceeIeejer®eer keÀejCes ë
15.2.1.15 DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee keÀe³ee&®es Hejer#eCe ë
15.2.1.16 1946 ®es veewouee®es yeb[ (veeefJekeÀeb®es yeb[)
15.2.1.17 1946®³ee veeefJekeÀeb®³ee yeb[e®eer keÀejCes ë
15.2.2.18 veewoueeleerue yeb[e®eer megªJeele ë
15.2 efJe<e³e efJeJes®eve ë
15.3 mJeeleb$³e DeeefCe HeÀeUCeer (FREEDOM AND PARTITION)
15.3.1 1946 meeue®³ee DeKesj osµee®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer
15.3.2 uee@[& ceeTbìye@ìve ³eeb®eer efve³egkeÌleer ë
15.3.3 meÊeelebje®³ee JeeìeIeeìer ë
268
15.3.4 Yeejleer³e Heg{eN³eebµeer ®e®ee& ë
15.3.5 Yeejlee®³ee HeÀeUCeer®ee Heefnuee cemegoe ë
15.3.6 HeÀeUCeer®ee ogmeje cemegoe ë
15.3.7 ceeTbìye@ìve ³eespevee ë
15.3.8 Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe - 1947
15.3.9 HeeefkeÀmleeve®eer efveefce&leer ë
15.3.10 Yeejle mJeleb$e Peeuee ë
15.4 meejebµe ë
15.5 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e (He´µve)
15.0 GefÎ<ìs ë
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee
DeePeeo efnbo mesvee DeeefCe veeefJekeÀeb®es 1946®es yeb[

1. megYee<e®ebê yeesme ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer `DeePeeo efnbo mesvesves osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer
efouesu³ee ue{îee®eer ceeefnleer meebielee ³esles.
2. veeefJekeÀeb®³ee yeb[ecegUs mJeeleb$³e efceUC³ee®³ee ¢<ìerves efvecee&Ce Peeuesu³ee DevegketÀue
HeefjefmLeleer®es DeekeÀueve mHe<ì keÀjlee ³esles.
3 osMeeuee mJeeleb$³e efceUC³eemeeþer keÀesCekeÀesCeles efJeefJeOe IeìkeÀ keÀejCeerYetle Peeues les meebielee
³esles.
4. Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee efceUeuesuee Deeblejje<ìêr³e Heéflemeeo ³ee efJe<e³eer ceeefnleer meebielee
³esles.
5. efnbogmLeeve®eer HeÀeUCeer DeeefCe Yeejleeuee efceUeuesues mJeeleb$³e ³ee efJe<e³eer ceeefnleer keÀªve Ieslee
³esles.
15.1 He´mleeefJekeÀ ë
1942 les 1947 ns Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îee®es Debeflece HeJe& Demeu³eeves les DeveskeÀ
cenÊJee®³ee Ie[ecees[eRveer Yejuesues nesles. ³ee HeJee&le `Yeejle íes[es Deeboesueve, DeePeeo eEno-mesves®ee
ue{e, DeeefCe Yeejleer³e veewoueeleerue 1946 ®es veeefJekeÀeb®es yeb[ ³ee HećegKe Ie[ecees[er Peeu³ee.
l³ee®eyejesyej Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee efceUuesuee Deeblejje<ìêr³e Heéflemeeo DeeefCe l³eeletve
eEnogmLeeve®eer HeÀeUCeer nesTve Yeejle DeeefCe HeeefkeÀmleeve ner oesve je<ì^s peiee®³ee vekeÀeMeeJej DeeefMe³ee
Keb[ele veJ³eeves Go³eeme Deeueer. 1942 les 1947 ³ee keÀeUele Yeejleeleerue efyeéfìMe meÊes®ee Hee³ee
efKeUefKeUe Peeuee. `íes[es Yeejle' DeePeeo eEno mesvee Deeboesueveeletve Yeejleer³e peveles®³ee He´Kej
efyeéfìMeefJejesOe J³ekeÌle Peeuee. ue<keÀj (Hee³eoue), veewoue (veeefJekeÀoue) Je efJeceeveoue (nJeeF&oue) ns
efyeéfìMe meÊes®es DeeOeejmlebYe nesles. les ner Deelee efyeéfìMeefJejesOeer yeveu³eeves YeejleeJej DeeHeueer meÊee
³ee Heg{s HeÀej keÀeU efìkeÀJelee ³esCeej veener ³ee®eer peeCeerJe efyeéfìMe jep³ekeÀl³ee¥vee Peeueer. DeeefCe
269
efyeéfìMe meeceép³ee®ee MesJeì [esÈ³eebHeg{s efomet ueeieuee lees kesÀJeU Yeejle íes[es Deeboesueve, DeePeeo
eEno mesves®ee ue{e DeeefCe 1946 ceOeerue veewoueeleerue veeefJekeÀeb®es yeb[ecegUs. He´mlegle IeìkeÀele ³ee meJe&
Ie[ecees[eR®ee Dee{eJee IesC³eele osMeeuee mJeeleb$³e efceUC³eeme keÀejCeerYetle þjuesu³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee
HejeceMe&ner Iesleuee Deens.
15.2 efJe<e³e efJeJes®eve ë
1942 ®³ee `Yeejle íes[es' Deeboesueveeves Deeives³e DeeefMe³eeleerue Yeejleer³e pevelesle DeHetJe&
Glmeen efvecee&Ce kesÀuee neslee. Yeejleele les Deeboesueve megª Demeleevee®e Deeives³e DeeefMe³eele Yeejlee®³ee
mJeeleb$³eemeeþer SkeÀ DeeIee[er GIeC³eele Deeueer nesleer. Yeejleer³e ue<keÀje®es pes npeejes mewefvekeÀ Je
DeefOekeÀejer peHeeveuee MejCe iesues nesles l³eebvee mebIeefìle keÀªve megYee<e®ebê yeesme ³eebveer `DeePeeo efnbo
mesves'®eer Hegveyee¥OeCeer kesÀueer nesleer. DeePeeo eEno mesvesves Yeejleeuee efyeéfìMe meeceép³eJeeoe®³ee
peesKeb[eletve cegkeÌle keÀjC³eemeeþer efyeéfìMe HeÀewpeebefJeª× Yeejleer³e meercesJej leerJe´ mebIe<e& kesÀuee. l³ee
mebIe<ee&le DeePeeo eEno mesvesuee DeHe³eMe Deeues nesles. lejer efle®ee Pegbpeej ue{e J³eLe& þjuee veener.
efnbogmLeeve®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeeleerue DeePeeo eEno mesves®ee ue{e SkeÀ

lespemJeer He=<þ Deens. vesleepeer megYee<e®ebê yeesme ³eebveer DeeHeu³ee efJeue#eCe HeÝeeJeer GHee³eeves Yeejleer³e
pevelesle peer SkeÀ Meew³ee&®eer, Hejeke´Àcee®eer HejbHeje efvecee&Ce kesÀueer. l³ee DeePeeo eEno mesves®³ee
keÀeceefiejer®ee HeÝeeJe efyeéfìMeeb®³ee mesJesleerue veewmewefvekeÀebJej Je JewceeefvekeÀebJejner Peeuee neslee. l³eeletve
1946 meeueer veeefJekeÀoueele Yeejleer³e veewmewefvekeÀeveer GþeJe Ie[Jetve DeeCeues. DeeefCe Yeejleeleerue
efyeéfìMe meÊee efKeUefKeUer kesÀueer l³ee®ee Heg{s mJeeleb$³eemeeþer HeÀe³eoe Peeuee. `DeePeeo mesvee' DeeefCe
Yeejleer³e veewoueeleerue veeefJekeÀeb®es yeb[ ³ee efJe<e³eer ceeefnleer Keeueerue ÒeceeCes Deens.
(De) 15.2.1 DeePeeo efnbo mesvee

Leesj yebieeueer ke´ÀebeflekeÀejkeÀ Je efnbogmLeeve®es ceneve osMeYekeÌle vesleepeer megYee<e®ebê yeesme
Dee³e.meer.Sme. (ICS) Hejer#ee Heeme Peeues nesles Je DeefOekeÀejer cnCetve les ªpet ner Peeues nesles. HeCe
pesJne Fbiueb[®³ee jepeefmebnemeveMeer SkeÀefve<þ jenC³eemeeþer MeHeLe IesC³ee®eer JesU Deeueer lesJne l³eebveer
leer IesC³eeme vekeÀej efouee Je G®®e DeefOekeÀeje®³ee peeieskeÀ[s Heeþ efHeÀjJetve les mJeeleb$³e ®eUJeUerle
meeceerue Peeues. ce. ieebOeer®³ee Deefnbmee Je mel³eeień ³ee lelJe%eeveeMeer vesleepeeR®es efJe®eej pegUCeejs
veJnles l³eebveer ef®eÊejbpeve oemeyeeyebt®es efMe<³elJe HelkeÀªve mJejep³e He#ee®³ee GYeejCeerme Jeentve
Iesleues. Yeejleer³e Feflenemeeleerue jeCee He´leeHe Je í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe l³eeb®es He´sjCee mLeeveer
nesles. 1927 meeueer mee³eceve keÀefceMeve efJejesOeer vesleepeeRveer yebieeueceO³es JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀªve
mees[ues nesles. lemes®e efyeéfìMe meÊes®³ee efJejesOeele Demeblees<e efvecee&Ce kesÀuee neslee.
15.2.1.1. keÀeBie´sme Je megYee<e®ebê yeesme ë

1938 ceO³es ogmeN³ee cene³eg×e®es {ie ³egjesHe PeekeÀesUtve ìekeÀle nesles. l³eeJesUer keÀeBie´sme®es
SkeÀ HeÝeeJeer vesles megYee<e®ebê yeesme efyeéfìMe meeceép³eMeener efJeª× mebIe<e& keÀjC³ee®³ee le³eejerle nesles.
keÀeBie´sme ceOeerue le©Ce keÀe³e&keÀl³ee¥®ee SkeÀ ieì peneue HeéieeflekeÀ efJe®eejebveer Yeejuesuee neslee. l³ee
ieìe®es vesle=lJe megYee<e®ebo´ yeesmekeÀ[s Deeues nesles. 1938 meeue®³ee keÀeBie´sme®³ee nefjHegje ³esLeerue
Jeeef<e&keÀ DeefOeJesMeele megYee<e®ebê yeesme ³eeb®eer SkeÀceleeves DeO³e#eHeoer efveJe[ Peeueer. Heg{erue 1939
270
meeueerner ef$eHegjer DeefOeJesMeveele l³eeb®eer Hegvne keÀeBie´sme®³ee DeO³e#eHeoer efveJe[ Peeu³eeveblej l³eebveer
mene ceefnv³eeb®³ee Deele efyeéfìMeebveer eEnogmLeeveuee mJeeleb$³e ÐeeJes. Demee efveJee&Ceer®ee FMeeje keÀeBie´smeves
efyeéfìMe mejkeÀejuee ÐeeJee Demee He´mleeJe ceeb[uee Hejbleg ieebOeerpeeRveer l³eeb®ee ne He´mleeJe mJeerkeÀejuee
veener. l³eecegUs cenelcee ieebOeer Je je<ìêr³e meYes®³ee Dev³e vesl³eebMeer l³eeb®es celeYeso Peeues Je l³eebveer
je<ìêr³e meYes®³ee DeO³e#eHeoe®ee jepeerveecee efouee. 1939®³ee ces ceO³es `HeÀej@Je[& yuee@keÀ' veeJee®³ee
Hegjesieeceer ieìe®eer mLeeHevee kesÀueer. cene³eg× megª neslee®e megYee<e®ebê yeeyebgveer mJeeleb$³eHeéHleermeeþer
efyeéfìMe efJejesOeer ue{îee®ee HeefJe$ee Iesleuee. l³eebveer mel³eeieńe®eer ceesefnce megª kesÀueer. efyeéfìMe
mejkeÀejves l³eebvee legªbieele ìekeÀues. legªbieele l³eebveer HeéCeebeflekeÀ GHees<eCe kesÀues. GHees<eCeecegUs
l³eeb®eer He´ke=Àleer efyeIe[ueer lesJne mejkeÀejves 1939 ®³ee ef[meWyej ceO³es l³eeb®eer legªbieeletve cegkeÌlelee
kesÀueer. Je l³eeb®³ee Iejer®e l³eebvee vepejkewÀosle þsJeues.
15.2.1.2. vesleepeer pece&veerkeÀ[s ë

³ee keÀ[keÀ vepej kewÀosletve vesleepeer 15 peevesJeejer 1941 jespeer efvemeìues. les
efvemeìu³ee®es mejkeÀej®³ee ue#eele 10 efoJemeebveer Deeues. efJeefJeOe veeJes Je Jes<e HeefjOeeve keÀªve
vesleepeeRveer eEnogmLeeve®eer mejnÎ Deesueeb[ueer. efPe³eeGÎerve ns veeJe OeejCe keÀªve HeþeCee®³ee JesMeele
Demeuesues megYee<e®ebê yeesme 19 peevesJeejeruee HesMeeJejuee Heesn®eues lesLes Yeielejece leueJeej ¿ee
efJeéeemet mene³³ekeÀeves l³eebvee keÀeyetueuee Hees®eefJeC³ee®eer J³eJemLee kesÀueer. DeveskeÀ De[®eCeerJej ceele
keÀªve les keÀeyetue ³esLes Heesn®eues. lesLetve les jefMe³eele oeKeue Peeues nesles. ceemkeÀesntve efJeceeveeves les
yeefue&veuee ³esTve Heesn®eues. efnìuej®ee GpeJeenele efjyesve ìê@He ³eeves vesleepeeR®es yeefue&ve ceO³es mJeeiele
kesÀues. pece&veerceOeerue eEnoer ueeskeÀeb®eer mesvee GYeejC³ee®es keÀe³e& neleer IesTve vesleepeeRveer 3 npeeje®es
ue<keÀjner (Free India Army) GYeejues ³eg×ele Fbie´pe HeÀewpesleerue Yeejleer³e mewefvekeÀ
pece&veerkeÀ[tve kewÀo Peeues nesles. l³eeb®es ceve JeUJetve veselepeeRveer ogmejer SkeÀ HeÀewpe (Liberation
Army) le³eej kesÀueer nesleer.
15.2.1.3. vesleepeer megYee<e®ebê yeesmeeb®es pece&veerleerue JeemleJ³e ë

pece&veerleerue JeemleJ³eele efjyesve ìê@He®³ee menkeÀe³ee&ves Je pece&veerleerue keÀener mJeeleb$³e He´sceer
Yeejleer³eeb®³ee ceoleerves veesJnWyej 1941 ceO³es He´Àer Fbef[³ee meWìj mLeeHeve kesÀues iesues. pe³eeEno ner
Iees<eCee Je `peveieCeceve' ns je<ìîeerle cnCeC³ee®es þjefJeC³eele Deeues. lemes®e Yeejlee®ee OJepe cnCetve
eflejbiee HeÀ[efJeC³eele Deeuee. l³eeveblej DeePeeo eEno jsef[³ees®es mJeleb$e He´#esHeCe keWÀêner l³eebveer megª
kesÀues. ³ee DeePeeo eEno jsef[³eesJej vesleepeer Yeejleer³e pevelesMeer mebJeeo meeOeg ueeieues. efyeéfìMeeb®³ee
meeceép³eJeeoeletve mJeeleb$³e efceUefJeC³eemeeþer Jeeìsue lees l³eeie keÀjC³eemeeþer les Yeejleer³e pevelesuee
DeeJeenve keÀª ueeieues nesles. Hejbleg pece&ve mejkeÀej®eer JneJeer eflelekeÀer ceole DeeHeu³eeuee nesle veJnleer.
YeejleeHeemetve npeejes cewue DeblejeJej Demeuesu³ee pece&veerle yemetve Yeejlee®³ee mJeeleb$³eemeeþer DeeHeCe
þesme keÀe³e&Jeener keÀª MekeÀCeej veener ³ee®eer leerJe´ Keble l³eebvee Jeeìle nesleer.
15.2.1.4 vesleepeer megYee<e®ebê yeeyetb®es peHeeveceO³es Deeieceveë

ojc³eeve ³ee®e JesUsme peHeeveves 6 ef[meWyej 1941 jespeer DecesefjkesÀ®³ee Heue&nye&j ³ee
veeefJekeÀ leUeJej nuuee keÀªve peHeeve ogmeN³ee cene³eg×ele Glejues nessles. peHeeve - DecesefjkeÀe ³eg×
megª neslee®e DeefleMe³e Jesieeves DeefleHetJexleerue FbefiueMe-HeW´À®e [®e JemeenleeRJej keÀypee efceUJetve peHeeve
ceuee³eele ³esTve Heesn®eues nesles. peHeeveer mewv³e ye´ïeosMeele Gleªve Yeejlee®³ee meercesvepeerkeÀ ³esTve
271
þsHeues Deeives³e DeeefMe³eeleerue ¿ee HeefjefmLeleerves megYee<e®ebê yeeyebt®es ue#e JesOetve Iesleues peHeeve®³ee
ceoleerves Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee ceeie& ueJekeÀj ieeþlee ³esF&ue Demes l³eeb®es HekeÌkesÀ cele yeveues l³ee®e JesUer
³eesiee³eesieeves Deeives³e DeeefMe³eele ³esTve efyeéfìMe efJejesOeer ue{îee®es vesle=lJe l³eebveer mJeerkeÀejeJes Demes
Fbef[³eve Fbef[Hesv[vme ueerieves efouesues Deeceb$eCe l³eebvee efceUeues. megYee<e yeeyebtvee ner megJeCe&mebOeer®e
Jeeìueer. l³eebveer ueeieueer®e ns Deeceb$eCe mJeerkeÀejues. pece&veer®³ee keÀerue yebojeletve SkeÀe Keeme pece&ve ³et
yeesìerletve He´Jeeme keÀjerle efyeéfìMe ³eg× veewkeÀeb®ee ceejeceoeieemkeÀj vepeerkeÀ GY³ee Demeuesu³ee peHeeveer
HeeCeyeg[erle les ®e{ues DeeefCe leerve ceefnv³eeb®ee Del³eble OeeskeÌ³ee®ee He´Jeeme mebHeJetve 16 ces 1943 jespeer
les ìesefkeÀDeesuee Hees®eues. DeveHesef#eleHeCes ìesefkeÀDees DeekeÀeMeJeeCeerJeªve vesleepeeRveer 21 petve jespeer
Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerle menYeeieer nesC³ee®es Yeejleer³eebvee Hegvne DeJeenve keÀªve meeceép³eJeeoer
efyeéfìMeebefJeª× ³eg×ele meke´Àer³e menYeeie IesC³eeme Heéslmeeefnle kesÀues.
15.2.1.4 oef#eCe DeeefMe³eeleerue je<ì^Jeeoer Yeejleer³eeb®es keÀe³e& ë

megYee<e yeeyebt ìesefkeÀDeesuee ³esTve Heesn®eues l³eeHetJeea Deeives³e DeeefMe³ee®³ee keÀener Yeeieele
Yeejlee®³ee mJeeleb$³eemeeþer ue{C³ee®³ee efJe®eejeuee cegle& ªHe Deeues nesles. Hejbleg meJe&ceev³e vesl³ee®³ee
DeYeeJeecegUs l³ee keÀe³ee&uee ieleer ³esle veJnleer. me³eece, ceuee³e, ye´ïeosMe Fl³eeoer osMeebceO³es mLeeef³ekeÀ
Peeuesu³ee Yeejleer³eeb®eer mebK³ee yejer®e nesleer. l³eele Yeejlee®³ee mJeeleb$³eue{îeeMeer mebyebefOele
Demeuesu³ee keÀener J³ekeÌleer nesl³ee. Fbiueb[ ogmeN³ee cene³eg×ele iebgleues Demeu³eeves l³ee mebOeer®ee HeÀe³eoe
IesTve Yeejlee®³ee mJeeleb$³eemeeþer Deeives³e DeeefMe³eele neue®eeueer keÀjeJ³eele Demes keÀeneRvee Jeeìt
ueeieues. DeMee ceb[UerceO³es mJeeceer mel³eevebo i³eeveer, Heéfleceefmebie DeeefCe DecejeEmeie Je peHeeveceO³es
JeemleJ³e keÀjerle Demeuesues HetJee&ÞeceeR®es Yeejleer³e ke´ÀebeflekeÀejkeÀ jemeefyenejer yeesme ns DeeIee[eruee nesles.
mJeeceer mel³eevebo ³eebveer me³eececeO³es JeemleJ³e keÀjC³eeN³ee Yeejleer³eebvee mebIeefìle keÀjC³eemeeþer Yeejle-
LeeF& meebmke=ÀeflekeÀ mebIee®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer. lej Decejefmebie Je Heéfleceefmebie ³eebveer `Fbef[³eve
Fbef[Hesv[vme ueerie' He´mLeeefHele keÀªve Heue& nye&jJejerue peHeeve®³ee nu³eeHetJeea®es efyeéfìMeebefJejesOeer
He´®eeje®ee veejU HeÀes[uee neslee. ¿ee megceejeme ceuee³ee ceO³esner lesLeerue keÀener Yeejleer³eebveer Heg{ekeÀej
IesTve `Fbef[³eve Fbef[Hes[vme ueerie Dee@HeÀ ceuee³ee®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer.' ³eeceeiesner peHeeveer
DeefOekeÀeN³eeb®eer He´sjCee nesleer. DeMeele®e ceuee³eeceOeerue peHeeve®³ee ceesefncesle efyeéfìMeeb®eer Heerísneì
nesT ueeieueer DeeefCe megceejs Heb®es®eeUerme npeej Yeejleer³e mewefvekeÀ peHeeve®³ee neleer He[ues. l³eele
ke@ÀHìve ceesnveefmebie nesles. peHeeve®³ee leey³eeleerue Yeejleer³e mewefvekeÀeb®es mJeleb$e ue<keÀjeroue mebIeefìle
keÀjeJes Demes l³eebvee met®eefJeues iesues. DeeefCe l³eebvee ³eg×yeboer ve ceevelee mJeleb$eHeCes keÀe³e& keÀjC³ee®eer
cegYee osC³eele ³esF&ue Demes DeefYeJe®eve peHeeveer DeefOekeÀeN³eebveer efou³eeveblej l³eebveer les keÀece
mJeerkeÀejues. ues. keÀve&ue efvejbpeefmebie efieue, ues. keÀve&ue peieVeeLejeJe Yeesmeues Fl³eeoer DeefOekeÀejer
l³eeb®³ee ceoleermeeþer Heg{s Deeueer. DeMee He´keÀejs ceesnveefmebie ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer DeePeeo efnbo
HeÀewpes®es He´Lece ieþve Peeues.
15.2.1.6 jemeefyenejer yeesme Je DeePeeo eEno HeÀewpe ë

Jne@Fmeje@³eJejerue yee@cye nuu³ee®³ee Keìu³eele nJes DemeCeejs jemeefyenejer yeesme Fie´bpe
mejkeÀej®³ee neleeJej legjer osTve F.me.1915 meeueer eEnogmLeeveeletve peHeeveceO³es Deeues nesles.
l³eebveer peHeeveer ceefnuesMeer efJeJeen kesÀuee neslee Je peHeeve®es veeieefjkeÀlJe mJeerkeÀejues nesles. l³eecegUs
peHeeve®³ee mejkeÀejMeer l³eeb®ee mebyebOe neslee. ¿ee Je³eesJe=× ke´ÀebeflekeÀejkeÀeyeÎue Yeejleer³eeb®³ee ceveele
Demeuesuee Deeoj ue#eele IesTve peHeeveJ³eeHle Deeives³e DeeefMe³eeleerue meJe& Yeejleer³eebvee mebIeefìle
keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer peHeeve®³ee mejkeÀejves l³eeb®³eeJej meesHeJeueer. Yeejlee®³ee mJeeleb$³e HeéHleermeeþer
272
keÀe³e& keÀjC³ee®eer ner GÊece mebOeer Deens Demes Jeeìtve l³eebveer peHeeve mejkeÀej®³ee met®evee mJeerkeÀeju³ee
peHeeveves efpebkeÀuesu³ee HeósMeele ue#eeJeOeer Yeejleer³e ueeskeÀ jenle nesles ³ee Yeejleer³e ueeskeÀeb®eer mebIeìvee
yeebOetve jemeefyenejer yeesme ³eebveer èEnoer mJeeleb$³e mebIe' (Indian Independence
League) mLeeHeve kesÀueer nesleer. ueJekeÀj®e l³eebveer HetJexkeÀ[erue osMeele jenCeeN³ee eEnoer ueeskeÀeb®³ee
HeéfleefveefOeb®eer yewþkeÀ ìesefkeÀDees ³ee efþkeÀeCeer IesTve `DeePeeo Yeejleer³e mesvee' (Indian
National Army) mLeeHeve keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee (cee®e& 1942) Lees[keÌ³eele jemeefyenejer
yeesme ³eebveer `Fbef[³eve Fbef[Hes[vme ueerie' peHeeveceO³es mLeeHeve kesÀueer nesleer lej keÀe@. ceesnveefmebie
³eeb®³eekeÀ[s meJe& ³eg× kewÀoer meesHeJetve l³eeletve `Fbef[³eve ve@Meveue Deeceea' ns mesveeoue mLeeHeve kesÀues.
Yeejleer³e peveslele ner mesvee `DeePeeo efnbo mesvee' Jee `DeePeeo eEno HeÀewpe' ³ee veeJeeves Heefjef®ele
Peeueer. keÀceeb[j-Fve ®eerHeÀ Heoer ke@À. ceesnveefmebiee®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer. Hejbleg Heg{s ke@À. efmeie
Je peHeeveer mesvee DeefOekeÀejer lemes®e jemeefyenejer yeesme ³eeb®³eele celeYeso Peeu³eecegUs DeePeeo mesves®eer
Oegje meebYeeUC³eemeeþer megYee<e yeeyebtvee Deecebef$ele keÀjeJes Demeener SkeÀcegKeer efveCe&³e ³esLes IesC³eele
Deeuee.
15.2.1.7 vesleepeer DeePeeo eEno mesves®es mej mesveeHeleer ë

megYee<e yeeyebtveer ìesefkeÀDeesle peHeeve®³ee HebleHeÓeeveeb®eer Yesì IesTve ke@À. ceesnve efmebieebvee
keÀe{tve ìekeÀC³eeJeªve pes celeYeso efvecee&Ce Peeues nesles. les mebHeg<ìeble DeeCeues. l³eecegUs
eEnogmLeeveeletve efyeéfìMeeb®eer nkeÀeueHeÆer keÀªve eEnogmLeeveuee mJeeleb$³e efceUefJeC³eemeeþer megYee<e
yeeyebtveer ®eeueefJeuesu³ee He´³elveele peHeeveves meJe& He´keÀej®es meene³³e osC³ee®es keÀyetue kesÀues. ìesefkeÀDeesletve
les efmebieeHetjuee iesues Je lesLes 4 peguew 1943 jespeer mebmLeeHekeÀ jemeefyenejer yeesme ³eebveer efJevebleer
kesÀu³eeJeªve megYee<e yeeyebtveer eEnoer mJeeleb$³e mebIe Je Fbef[³eve Fbef[HeW[vme ueerie ®es DeO³e#eHeo
mJeerkeÀejues DeeefCe vesleepeer ns eEnoer mJeeleb$³e mebIee®es DeO³e#e Je DeePeeo eEno HeÀewpes®es (Fbef[³eve
Fbef[Hes[vme ueerie®es) mejmesveeHeleer yeveues ³ee®eJesUer l³eebveer DeePeeo eEno HeÀewpesme `®euees efouueer'®eer
Iees<eCee efoueer.
15.2.1.8 nbieeceer mejkeÀej®eer mLeeHevee ë

ueeskeÀebveer ceesþîee He´sceeves l³eebvee `vesleepeer' ner HeoJeer yeneue kesÀueer. Heg{s ³ee®e veeJeeves les
eEnogmLeeve®³ee Feflenemeele Depejecej Peeues. DeePeeo eEno HeÀewpes®es vesle=lJe mJeerkeÀeju³eeyejesyej efle®eer
Hegvej&®evee keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&me l³eebveer megªJeele kesÀueer. HeéfMe#eCe keWÀêeble keÀe³e&#ecelee DeeCeueer iesueer.
efðe³eeb®eerner ue<keÀjer HeéfMe#eCe keWÀês megª keÀjC³eele Deeueer. 21 Dee@keÌìesyej 1943 jespeer
vesleepeeRveer `nbieeceer mejkeÀej®eer' mLeeHevee kesÀueer DeeefCe eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³eemeeþer DeeHeCe Fbiueb[
Je DecesefjkeÀe ³eeb®³ee efJeª× ³eg× HegkeÀejle Deenesle Demes peenerj kesÀues. ³ee Ieìves®es He[meeo meJe&
peieYej Gceìues. peHeeve, pece&veer, Fìeueer, ye´ïeosMe, ®eerve, ceeb®egefj³ee Fl³eeoer DeveskeÀ je<ìêbveer
vesleepeeR®³ee ³ee nbieeceer mejkeÀejeme ceev³elee efoueer. ueJekeÀj®e peHeeveer HeÀewpeebveer eEpeketÀve Iesleuesues
Deboceeve Je efvekeÀesyeej ns Yeejleer³e HeósMe ³ee nbieeceer mejkeÀejkeÀ[s metHetle& keÀjC³eele Deeues.
l³ee®eHećeeCes HetJexkeÀ[erue osMeele jenCeeN³ee Yeejleer³e pevelesleerue DeveskeÀ Glmeener le©Ce DeePeeo eEno
mesvesle meeceerue Peeues nesles. Keeme efðe³eeb®eerner SkeÀ yeìeefue³eve `PeeMeer®eer jeCeer' ³ee veeJeeves ke@À.
ue#ceer mJeeefceveeLeve ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer GIe[C³eele Deeueer nesleer. megYee<eyeeyebtveer DeePeeo eEno
mesvesme pece&veer®eer ceev³elee Iesleueer nesleer. efmebieeHetj jsef[Dees mìsMeve megª keÀªve l³eebveer
osMeJeeefme³eebvee mJeeleb$³e ue{îeele meeceerue nesTve efouueerJej mJeejer keÀjC³eemeeþer `®euees efouueer'
Demee jsef[Dees Jeªve mebosMe efouee neslee. efouueer®³ee ueeue efkeÀuu³eeJej mJeleb$e eEnogmLeeve®ee OJepe
273
HeÀ[keÀeJeC³ee®ee l³eeb®ee efveOee&j neslee. DeeHeu³ee mJeleb$e mejkeÀejuee peieeleerue 13 osMeebveer
jepeveweflekeÀ ceev³elee l³eebveer Iesleueer nesleer. nbieeceer mJeleb$e efnbogmLeeve®es mejkeÀej peHeeve®³ee
neleeleerue yeengues veJnles. les efjlemej mLeeHeve Peeuesues mejkeÀej nesles. SefHeúe 1944 ceO³es jbievetuee
`ve@Meveue yeBkeÀ Dee@HeÀ DeePeeo eEno' ner mejkeÀej®eer je<ìêr³e yeBkeÀ mLeeHeve kesÀueer nesleer. DeePeeo eEno
mesvesceO³es keÀve&ue peieVeeLejeJe Yeesmeues ke@À. MeneveJeePeKeeve, ke@ÀHìve He´sce mesnieue, ke@À.
iegªo³eeueefmebie ef®eueve Deeoer Jeefj<þ mesveeefOekeÀejer meeceerue Peeues nesles.
15.2.1.9 DeePeeo eEno HeÀewpes®eer keÀeceefiejer ë
1. vesleepeeRves lesje@®eeruee lespemJeer GÊej ë
peHeeveer HeÀewpee Je DeePeeo eEno HeÀewpee efveefM®ele kesÀues ³eebveer meb³egkeÌleHeCes ceesefnce keÀe{tve
eEnogmLeeve®eer Yetceer cegkeÌle keÀjeJe³ee®eer Demes OeesjCe nesles. Hejbleg ³ee OeesjCeeme Deeives³e DeeefMe³eeleerue
peHeeveer HeÀewpeeb®ee mesveeHeleer efHeÀueo ceeMe&ue keÀeTbì lesjeB®eer ³eeves efJejesOe kesÀuee. l³ee®³eeceles DeePeeo
eEno HeÀewpesleerue mewefvekeÀ MejCe Deeuesu³ee HeÀewpesleerue Demeu³eecegUs l³eeb®es efveleerOew³e& Ke®eues
Demeu³eecegUs les peHeeveer mewefvekeÀeHećeeCes mebkeÀìele keÀmeesìerme GÊeª MekeÀCeej veenerle. lesJne
Yeejleer³e Yetceer peHeeveer HeÀewpe cegkeÌle keÀjleerue DeeefCe DeePeeo eEno HeÀewpesves nsjefiejer Je He´®eej SJe{s®e
keÀece keÀjeJes. vesleepeeRveer lesje@®eer®³ee GÊejuee lespemJeer GÊej efoues les cnCeeues peHeeveer mewefvekeÀeb®³ee
Hejeke´Àceeves efceUCeejs eEnogmLeeve®es mJeeleb$³e Deecner mJeerkeÀejCeej veener. eEnogmLeeve®³ee
mJeeleb$³eemeeþer Yeejleer³e mewefvekeÀ jkeÌle Je HeéCe Ke®eea keÀjC³eeme keÀOeerner le³eej Deensle. l³eecegUs
DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee SkeÀe legkeÀ[erves DeeIee[er®es yeepet mJeerkeÀejueer nesleer.
15.2.1.10 megYee<e efyeíes[®eer keÀeceefiejer ë

DeePeeo efnbo HeÀewpes®³ee ieebOeer efyeíes´[, DeePeeo efyeíe´s[ Je vesnª Deµee leerve efyeíes[ nesl³ee.
vesleepeeRveer ³ee efyeíes[vee efouesu³ee vesl³eeb®³ee ³ee veeJeeves l³ee vesl³eeyeÎue vesleepeerme efkeÀleer Deeoj
neslee, ns mHeä nesles. ³ee leerve efyeíes[ ceOetve µetj peJeeve efveJe[tve ®eewLeer efyeíes[ le³eej kesÀueer. ³ee
®eewL³ee efyeíes[ceOeerue mewefvekeÀebveer®e DeeHeu³ee efyeíes[®es veeJe `megYee<e efyeíes[' Demes þsJeues nesles.
pevejue µeneveJeepe Keeve ³ee efyeíes[®es keÀceeb[j nesles. ner efyeíes[ ye´ïeosµeeleerue peHeeveer
HeÀewpeebyejesyej jenCeej nesleer. megYee<e efyeíes[ ye´ïeosµeele peeTve íeJeCeer keÀªve jeefnueer ueJekeÀj®³ee
³ee efyeíes[®³ee 1 ke´Àceeb®³ee yeìeefue³eveuee Heef½ece ye´ïeosµeeleerue DeejekeÀeve Heósµeeleerue efyeéfìµe þeCeer
efpebkeÀC³ee®ee ngketÀce osC³eele Deeuee. megYee<eefyeíes[ves keÀueeove KeesN³eele ³eµemJeer He´Jesµe keÀªve lesLeerue
efyeéfìµe HeÀewpeeb®ee HejeYeJe keÀªve lesLeerue efyeéfìµe mewefvekeÀeb®eer íeJeCeer keÀeyeerpe kesÀueer. l³eeveblej
megYee<e efyeíes[ves peHeeveer ue<keÀje®³ee ceoleerves eEnogmLeeve®³ee mejnÎerleerue ceeT[e@keÀ ns þeCes
eEpeketÀve Iesleues. eEnogmLeeve®³ee YetceerJej DeePeeo eEno HeÀewpesves efceUefJeuesuee ne Heefnuee efJepe³e neslee.
l³eecegUs Yeejleer³e mewefvekeÀ Deeveboeves yesnes<e nesTve Je DeeHeu³ee Yetceer®es ®ebgyeve IesT ueeieues nesles.
eEnogmLeeve®ee eflejbiee lesLes [ewueeves HeÀ[keÀJeuee iesuee neslee. Hejbleg meeOeve meecegieér DeYeeJeer DeeefCe
efyeéfìµeeb®³ee mebYeeJ³e nuues nesC³ee®eer µekeÌ³elee Demeu³eecegUs peHeeveer mewefvekeÀebveer ceeIeej IesC³ee®es
þjefJeues. lesJne DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee mewefvekeÀebveer peHeeveer DeefOekeÀeN³eebvee meebefieleues keÀer Deecner
³esLetve ceeIeej IesT µekeÀle veener. Deece®eer efouueer Heg{s Deens. ke@ÀHìve megjpeceue ³ee®³ee
vesle=lJeeKeeueer Yeejleer³e mewefvekeÀ lesLes®e jeefnues lesLes jenCes cnCepes®e ce=l³eg®³ee peye[îeele
jenC³eemeejKes®e nesles. HeCe ns Demeeceev³e Oee[me Yeejleer³e mewefvekeÀebveer oeKeefJeues. megjpeceue®³ee
vesle=lJeeKeeueer Yeejleer³e HeÀewpe lesLes ces 1944 les meHìWyej 1944 He³e¥le nesleer. efleves DeveskeÀ JesUe
efyeéfìµeeb®es nuues HejleJetve ueeJetve ceneve Hejeke´Àce keÀªve oeKeefJeuee neslee. megYee<e efyeíes[®³ee
ogmeN³ee oesve yeìeefue³evmeveer Deµee®e He´keÀej®es µeew³e& DeveskeÀ ue{îeele oeKeefJeues iesues. ueJekeÀj®e
274
peHeeveer HeÀewpesyejesyej megYee<e efyeíes[ves veeiee Heósµeeleerue keÀesefncee µenjekeÀ[s ketÀ®e kesÀues Je les µenj
eEpeketÀve lesLes eflejbiee HeÀ[keÀefJeuee.
15.2.1.11 DeePeeo eEno HeÀewpes®es µesJeì®es HeJe& ë

DeePeeo eEno mesvesves peHeeveer ue<keÀjeyejesyej®e Yeejleer³e mejnÎerkeÀ[s ketÀ®e kesÀueer nesleer.
efleves Deboceeve efvekeÀesyeej ner yesìs He´Lece efpebkeÀueer vesleepeeRveer l³eeb®eer veeJes Devegke´Àces `µenero' Je
`mJejep³e' Deµeer þsJeueer. l³eeveblej efleves Deemeece ceOeerue ceesjeF&, keÀesefncee, ceefCeHetj, efJe<CetHetj ner
efþkeÀeCes efpebketÀve peHeev³eeb®³ee yejesyej FbHeÀeUuee Jes{e Ieeleuee DeePeeo efnbo mesves®³ee Feflenemeele
Yeejleer³e meercesJejerue FbHeÀeU®ee ue{e ef®ejmcejCeer³e þjuee. DeePeeo eEno mesves®eer ue<keÀjer µekeÌleer
ce³ee&efole nesleer. efle®³eepeJeU®ee µeðeeðe meeþe Je DeVe Oeev³ee®ee HegjJeþe DeHegje neslee. DeePeeo eEno
mesves®³ee peJeeveebvee neueDeHes<ìe Je GHeemeceej ³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieues lejermeg×e les efyeéfìµe
HeÀewpeebµeer HeéCeHeCeeves ue{le nesles. 1944 ®³ee DeKesjerme ogmeN³ee cene³eg×e®es Heej[s Heeueìt ueeieues
Fbiueb[ - DecesefjkesÀ®eer mejµeer nesT ueeieueer peHeeve®eer Heerísneì nesT ueeieueer. peHeeve®³ee meefke´À³e
ceoleerefJevee DeePeeo eEno mesves®ee efyeéfìµe HeÀewpeebefJeª× efìkeÀeJe ueeiesveemee Peeuee. 1945 ceO³es 6
Dee@iemì Je 9 Dee@iemì ³ee efoJeµeer DecesefjkesÀves efnjesefµecee Je veeieemeekeÀer ³ee oesve peHeeveer µenjebJej
DeCegyeecye ìekeÀues. l³ee Ye³ebkeÀj mebnejeveblej peHeeveves µejCeeieleer HelkeÀjueer. efyeéfìµe HeÀewpeebveer
Deelee Deeke´ÀcekeÀ HeefJe$ee IesTve eEnogmLeeve®³ee YetceerJeªve DeeefCe ye´ïe osµeeletve peHeeveer Je DeePeeo
Yeejleer³e HeÀewpee ceeies nìefJeC³eeme megªJeele kesÀueer Je l³eele les ³eµemJeer Peeues. µesJeìer efyeéfìµe
HeÀewpeebveer jbietve keÀeyeerpe kesÀues Je lesLeerue DeePeeo eEno HeÀewpe kewÀo keÀªve ìekeÀueer.
peHeeve®³ee HejeYeJeecegUs vesleepeer®es mJeHve Yebieues. DeePeeo eEno HeÀewpesves Demeeceev³e Hejeke´Àce
keÀªve osKeerue peeieeflekeÀ HeefjefmLeleer HeéfleketÀue yeveu³eeves l³eebvee DeHe³eµe Deeues nesles 18 Dee@iemì
1945 jespeer vesleepeer yeBkeÀe@keÀntve ìesefkeÀDeeskeÀ[s efJeceeveeves efveIeeues Demelee ceeiee&le®e ®eervepeJeU®³ee
HeÀeceexme yesìeceOeerue lee³e Hew efJeceeve leUeJej l³eeb®³ee efJeceeveeme DeHeIeele Peeuee Je l³eele les peyej
peKeceer nesT l³ee®e je$eer les ce=l³egcegKeer He[ues. DeLee&le ne peHeeveer mejkeÀej®ee Je=Êeeble neslee.
eEnogmLeeveeleerue pevelesuee ne Je=Êeeble Keje Jeeìle veener. mJeleb$e Yejleeves vesleepeeR®³ee ce=l³egmebyebOeer
oesve ®eewkeÀµeer meefcel³ee vesceu³ee HeCe l³eeb®³eekeÀ[tvener vesleepeeR®³ee ce=l³eg®es iet{ HetCe&HeCes GkeÀueues
veener.
15.2.1.12 DeePeeo eEno mesves®es cenÊJe ë

DeePeeo eEnomesvee Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e eEpeketÀ µekeÀueer veener. ns pejer Kejs Demeues lejer
DeeHeu³ee cee³eYetceermeeþer HeéCeHeCeeves ue{e osTve osµeJeeefmeb³ee meceesj l³eeiee®ee SkeÀ veJee Deeoµe& GYee
kesÀuee. megYee<e yeeyebgveer osµeeyejesyej mJeleb$e eEnogmLeeve®es nbieeceer mejkeÀej mLeeHeve keÀªve
eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³e ue{îeeme Deeblejje<ìêr³e HeeleUerJej vesTve þsJeues. DeePeeo eEno mesvesleerue
efJeefJeOe peeleer peceeleeR®³ee mewefvekeÀebveer peeefleOece& efJemeªve osµeemeeþer SkeÀ JneJes DeeefCe osµeemeeþer
ue{e ÐeeJee. ns GoenjCe Yeejleer³e pevelesmeceesj þsJeues nesles DeePeeo eEno mesvesves osµeemeeþer efouesu³ee
meµeðe ue{îee®ee efyeéfìµeebJej FlekeÀe peyejomle HeefjCeece Peeuee keÀer, l³eebvee DeeHeues jep³e
eEnogmLeeveeJej HeÀej keÀeU ®eeueCeej veener. ³ee®eer Oeemleer Jeeìt ueeieueer. DeePeeo eEno mesvesuee
efyeéfìµeebefJeª×®³ee ³eg×ele jCeebieCeele HejeYeJe HelkeÀjeJee ueeieuee Demeuee, lejer efyeéfìµe meÊes®es Oew³e&
Ke®®eer keÀjCeeje mesves®ee ne veweflekeÀ efJepe³e®e neslee. DeePeeo eEno mesvee µejCe Deeu³eeveblej efyeéfìµe
mejkeÀejves jepeêesne®³ee DeejesHeeKeeueer mesvesJej Keìuee oeKeue kesÀuee.
275
Lees[keÌ³eele GefÎ<ì efmeef×le DeHe³eµe ³esTvener Yeejleer³e mJeeleb$³e HeéHleer®³ee Heéfke´À³esuee megYee<e
yeeyebtveer Je l³ee®³ee DeePeeo eEno mesvesves Jesie efouee. ³eeyeÎue ogcele Jeeìle veener. megYee<e yeeyetbveer Je
l³eeb®³ee menkeÀeN³eebveer kesÀuesues DeHetJe& yeefueoeve J³eLe& þjues veener. Yeejleer³e mJeeleb$³emebiećeeleerue ns
SkeÀ DeefJemcejCeer³e He´keÀjCe nes³e.
15.2.1.13 DeePeeo eEno HeÀewpesleerue DeefOekeÀeN³eebJejerue Keìuee ë

DeePeeo eEno HeÀewpesleerue megceejs HebOejeµes mewefvekeÀebvee Je DeefOekeÀeN³eebvee efyeéfìµe mewv³eeves
1945®³ee ceO³eele kewÀo kesÀues. ³eg× meceeHleerveblej l³eebvee ³eg× kewÀoer cnCetve Yeejleele DeeCeues iesues.
l³eeb®³eeJej jepeêesne®ee DeejesHe ueeJetve efouueer®³ee SsefleneefmekeÀ ueeueefkeÀuu³eele Keeme ue<keÀjer
v³ee³eeue³eeHeg{s 1945 ®³ee GÊejeOee&le l³eeb®³eeJejerue Keìu³ee®eer megveeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. ces.
pe. µeneveJeePe Keeve, cespej peieVeeLejeJe Yeesmeues, keÀve&ue efOeuueve, ke@À. menieue, ke@À. ue#ceer
mJeeceerveeLeve Fl³eeoer DeefOekeÀeN³eebJej jepeêesne®ee Keìuee megª nesC³ee®eer Jeelee& SskeÀlee®e l³eeb®³ee
ye®eeJeemeeþer µekeÌ³e leer meJe& ceole keÀjC³ee®ee efveCe&³e keÀeBie´smeves Iesleuee.
mJeeleb$³eemeeþer ue{Ces ne iegvne veener. DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee Oee[meer keÀe³ee&yeÎue Yeejleeuee
DeefYeceeve Jeeìlees. DeePeeo eEno mesvesves kesÀuesues DeefiveefoJ³e Je megYee<eyeeyebtveer mJeeleb$³eemeeþer kesÀuesuee
YeJ³e Je GoeÊe He´³elve ³eecegUs Yeejleer³eeb®eer íeleer Deeojeves Yeªve Deeues Deens. Deµee Deeµe³ee®es
He$ekeÀ keÀeBie´sme®³ee mejef®eìCeermeebveer keÀe{ues. cegefmuece efuebie DeeefCe eEnogcenemeYee ³eemeejKes Flej
Yeejleer³e He#ener DeePeeo eEno HeÀewpesleerue DeefOekeÀeN³eeb®³ee meceLe&veeLe& Heg{s mejmeeJeues. osµee®³ee
jepekeÀer³e peerJeveele Hegvne SkeÀoe SskeÌ³ee®eer DeeefCe veJe®ewlev³ee®eer ueeì GmeUueer. eEnog, cegefmuece,
µeerKe, oefuele Yeejleer³e DeeHeDeeHeues HetJeea®es celeYeso efJemeªve DeejesHeeR®³ee ceoleermeeþer efveOeer ieesUe
keÀª ueeieues. keÀeBie´smeves lej DeejesHeeR®³ee ye®eeJeemeeþer keÀe³eos Hebef[lee®eer SkeÀ meefceleer mLeeHeve
kesÀueer. YetueeYeeF& osmeeF&, kewÀueemeveeLe keÀìepet, lespeyeneogj meHe´g ns Heéfme× keÀe³eosHebef[le ¿ee
meefceleer®es keÀece keÀjerle nesles. peJeenjueeue vesnªbveer efkeÀl³eskeÀ Je<ee&veblej JeefkeÀuee®ee keÀeUe [ieuee
®e{Jetve DeejesHeeR®es JekeÀerueHe$e Iesleues.
ye®eeJee®es keÀece keÀjerle Demeleevee YetueeYeeF& osmeeF& ³eebveer DeejesHeer efveoex<e Demeu³ee®es efme×
keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee l³ee®eyejesyej ceele=Yetceer®³ee mJeeleb$³eemeeþer ue{Ces ne He´l³eskeÀ veeieefjkeÀe®ee
pevceefme× nkeÌkeÀ Deens Demesner peenerj kesÀues. ceele=Yetceermeeþer HeéCeeHe&Cee®eer le³eejer þsJetve vesìeves
ue{uesu³ee DeefOekeÀeN³eebvee iegvnsieej þjefJelee ³esCeej veener. megYee<e®ebê yeesmeebveer He´mLeeefHele kesÀuesues
nbieeceer mejkeÀej Deeblejje<ìêr³e efve³eceebb®³ee efvekeÀ<eeJej GlejCeejs nesles DeeefeCe Deµee mejkeÀej®es
DeefOekeÀejer Deeblejje<ìêr³e efve³eceeb®³ee efvekeÀ<eeJej GlejCeejs nesles DeeefCe Deµee mejkeÀej®es DeefOekeÀejer
cnCetve keÀle&J³eHeeueve kesÀuesu³ee DeefOekeÀeN³eebJej jepeêesne®ee DeejesHe ueeJeCes keÀe³eosµeerj ¢<ìîee ®etkeÀ
Deens cnCetve l³eebvee keÀesCeleerner efµe#ee keÀjCes meceLe&Ceer³e þjCeej veener Deµeer Deeieńer Je Deeke´ÀcekeÀ
YetefcekeÀe l³eebveer Iesleueer DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee DeefOekeÀeN³eebveerner o³es®eer YeerkeÀ ceeieC³ee®es meeHeÀ
veekeÀejues.
ue<keÀjer keÀesìe&ves ye®eeJe meefceleer®ee ³egefkeÌleJeeo HesÀìeUtve ueeJeuee. µeneveJeepe, menieue, efOeueeB
³eebvee oes<eer þjJetve oerIe& cegoleer®³ee efµe#ee HeÀcee&efJeu³ee. l³eeefJeª× pevelesves osµeYej mebleHle
Heéfleke´Àer³ee J³ekeÌle kesÀueer. ueeskeÀcelee®³ee o[HeCeeKeeueer ¿ee keÀ[keÀ efµe#ee mejkeÀejuee jÎ keÀjeJ³ee
ueeieu³ee. Yeejleer³e mewefvekeÀeblener DeeHeu³ee yeebOeJeebveer kesÀuesu³ee meenmeer GHeke´Àcee®³ee yeeleceerves veJee
DeelceefJeµJeeme efvecee&Ce Peeuee. efyeéfìµe meÊesefJe<e³eer®eer Yeerleer ve<ì Peeueer. l³eecegUs Yeejleer³e
mewefvekeÀeb®³ee Je DeefOekeÀeN³eeb®³ee efyeéfìµe efve<þsuee le[e peeT ueeieuee. ³ee®eer peeCeerJe efyeéfìµe
276
jep³ekeÀl³ee¥vee Peeu³ee Kesjerpe jeefnueer veener. lemes®e DeePeeo eEno HeÀewpesceO³es meJe& peeleer®es, Oecee&®es,
Yeejleer³e ueeskeÀ KeebÐeeuee Keeboe ueeJetve SkeÀpegìerves osµee®³ee mJeeleb$³eemeeþer ue{ues. ¿ee iees<ìer®ee
veweflekeÀ HeefjCeece Yeejleer³eebJej Peeu³eeKesjerpe jeefnuee veener. mebj#ekeÀ oueeJej ¿ee Keìu³ee®eer
Peeuesueer Heéfleefke´À³ee ueJekeÀj®e jep³ekeÀl³ee¥®³ee Je Yeejleer³eeb®³ee DevegYeJeeuee Deeueer.
15.2.1.14 DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee ceeIeejer®eer keÀejCes ë

1) HeéfleketÀue HeefjefmLeleer ë
DeePeeo eEno HeÀewpee Je peHeeveer HeÀewpee pemepeµee DeejekeÀevee®³ee pebieueeletve Yeejleer³e
nÎerkeÀ[s ³esle lemeleµeer l³eeb®eer efHeíe[er keÀcekegÀJele nesF& pebieueeletve µeðeeðes DeVeHeeCeer, Jeðes,
Deew<eOes ³eeb®eer jmeo HegjefJeCes DeJeIe[ nesle Demes FHeÀeUuee Jes{e efouee, l³ee®eJesUer HeeJemeeUe megª
Peeu³eecegUs DeePeeo eEno mesvesuee ye´ïeosµeekeÀ[tve nesCeeje HegjJeþe yebo He[uee. oeªieesÈ³ee®eer
keÀcelejlee DeVe-Oeev³ee®es ogefYe&#e, jesiejeF& ³eecegUs mewefvekeÀ HeìeHeì ceª ueeieues l³eecegUs
ceele=YetceerJej Hee³e þsJeuesuee Demeleeveener DeePeeo efnbo mesvesuee veeF&ueepeeves ceeIeejer efHeÀjeJes ueeieues.
2) DecesefjkesÀ®eer ®e{eF& Je peHeeve®ee Hee[eJe ë

DeePeeo eEno HeÀewpe ceeIeej Iesle Demeleevee®e Dee@keÌìesyej 1944 ceO³es DecesefjkesÀves
ìesefkeÀDeesJej ®eeue kesÀueer peHeeveuee veceefJeC³eemeeþer DecesefjkesÀves He@efmeefHeÀkeÀ cenemeeiejele DeeHeues
meeceL³e& SkeÀJeìues. ³eeJesUer peHeeve mJemebj#eCeemeeþer ye´ïeosµeeleerue peHeeveer ue<keÀj ceeIeejer
yeesueeJeues peHeeve®³ee Heeefþbyee veenermee Peeu³eecegUs efyeéfìµeebveer DeePeeo eEno HeÀewpesefJeª× ®e{eF&®es
OeesjCe mJeerkeÀeªve l³eeb®³eekeÀ[tve ceb[eues DeeefCe jbietve Hejle Iesleues. 6 Dee@iemì Je 9 Dee@iemì
1945 jespeer DecesefjkesÀves peHeeve®³ee efnjesefµecee Je veeieemeekeÀer µenjeJej DeCegyee@cye ìeketÀve ner µenjs
GodOJemle kesÀueer. lesJne peHeeveves µejCeebieleer HelkeÀjueer. l³eecegUs DeePeeo efnbo HeÀewpes®ee DeeOeej®e
ve<ì Peeuee. HeefjCeeceer l³eebvee ceeIeej I³eeJeer ueeieueer.
3) DeePeeo efnbo HeÀewpesuee keÀeBie´sme®³ee vesl³eeb®ee Heeefþbyee veJnlee ë

keÀeBie´sme®es vesles ce. ieebOeer, Hebef[le peJeenjueeue vesnª, [e@. jepeWê He´meeo Fl³eeoer
vesl³eeb®ee meµeðe ke´ÀebleerJej efJeµJeeme veJnlee. l³eeb®ee mel³e, Deefnbmee ³ee leÊJeebJej ¢{ efJeµJeeme neslee.
l³eecegUs l³eebveer vesleepeer megYee<e®ebê yeesme ³eeb®³ee DeePeeo eEno HeÀewpesuee Heeefþbyee efouee veener.
l³eecegUs®e vesleepeer Hejosµeele peeTve yeensj®eer ceole IesTve mJeeleb$³eemeeþer Fbieépeebµeer ue{le nesles.
Hejbleg osµeeleerue keÀeBie´sme vesl³eeb®ee Heeefþbyee vemeu³eecegUs vesleepeeR®ee He#e SkeÀekeÀer þjuee eEnogmleeve®³ee
YetceerJej vesleepeer HeÀewpesmen Deeues. lesJne l³eebvee DeHesef#ele Demeuesueer peveke´Àebleer eEnogmLeeveele Ie[t
µekeÀueer veener. keÀejCe keÀeBie´smeves mJeerkeÀejuesueer Deefnbmee Je mel³e ner leÊJes ³eecegUs vesleepeeRvee
keÀeBie´smeJeeu³eebveer ceole kesÀueer veener.
4) vesleepeer megYee<eyeeyebt®es efveOeve ë

15 Dee@iemì 1945 jespeer vesleepeer efmebieeHetj He[u³eeJej mee³eieeJeuee iesues. mee³eieeJentve
peHeeveer efJeceeveeletve ìesefkeÀ³eesme efveIeeues Jeeìsle efJeceeve DeHeIeele nesTve l³eele®e 18 Dee@iemì
1945 jespeer l³eeb®ee Deble Peeuee. l³eecegUs DeePeeo eEno mesves®³ee HegveªppeerJevee®eer Deeµee ve<ì
Peeueer.
277
5) DeePeeo eEno HeÀewpesleerue oes<e ë
DeePeeo eEno HeÀewpesle DeveskeÀ oes<e Demeu³eecegUs ³ee HeÀewpesuee DeHe³eµe HelkeÀjeJes ueeieues.
1) jemeefyenejer yeesme®³ee JesU®eer ieìyeepeer vesleepeeR®³ee Deeceieveeveblej ve<ì nesT µekeÀueer veener. 2)
HeÀewpesleerue meJe&®e mewefvekeÀ osµeYekeÌleerves He´sefjle nesTve meeceerue Peeuesues veJnles. l³eeb®³eele
mJeeLe&l³eeie, efve<þe ³ee iegCeeb®ee DeYeeJe neslee.
15.2.1.15 DeePeeo eEno HeÀewpes®³ee keÀe³ee&®es Hejer#eCe ë

1) DeePeeo eEno HeÀewpe Hejeke´Àceele Je µeew³ee&le ³eeflkebÀef®elener keÀceer He[ueer veener. peHeeveer ue<keÀjer
DeefOekeÀeN³eebveer efle®³ee Hejeke´ÀceeyeÎue He´Lece µebkeÀe J³ekeÌle kesÀueer nesleer HeCe l³eebveer®e Hegvne efle®³ee
µeew³ee&®eer Je osµeYekeÌleer®eer mlegleer kesÀueer peieeleerue keÀesCel³eener je<ìêr³e HeÀewpesme µeesYesue Deµeer®e
keÀeceefiejer efleves kesÀueer nesleer.
2) DeePeeo efnbo HeÀewpes®³ee megYee<e efyeíes[®es keÀceeb[j µeneveJeepe Keeve cnCeleele keÀer, DeHegjer
meeOeveemeeceieér Je µeðeeðes Demetvener Deecner ye´ïeosµee®eer mejnÎ Deesueeb[tve eEnogmLeeve®³ee Debleie&le
Yeeieele 150 cewueebHe³e¥le Oe[keÀ ceejueer nesleer. Deecner pesJne Deeke´ÀcekeÀ HeefJe$ee IesTve Heg{s ³esle
nesles. lesJne efyeéfìµeebvee Deece®ee SkeÀoener HejeYeJe keÀjlee Deeuee veener. DeLeJee Deecner eEpeketÀve
Iesleuesues SkeÀner þeCes l³eebvee Hejle Ieslee Deeues veener. megYee<e efyeíes[®³ee ³ee ceesefncesle Deece®es SketÀCe
4000 mewefvekeÀ keÀeceer Deeues nesles.
3) DeePeeo eEno HeÀewpesleerue mewefvekeÀ Je DeefOekeÀejer kewÀo Peeu³eeJej l³eeb®³eeJej efyeéfìµe meÊesefJeª×
jepeêesn kesÀu³ee®ee Je ³eg× kesÀu³ee®ee DeejesHe þsJetve efouueerleerue ueeueefkeÀuu³eele l³eeb®³eeJej Keìuee
YejC³eele Deeuee. ne Keìuee meJe& osµeYej ieepeuee DeePeeo eEno HeÀewpesleerue mewefvekeÀ Je DeefOekeÀejer
³eeb®eer ueeskeÀefHe´³elee HejekeÀesìerme Heesnes®eueer nesleer. je<ìêmeeþer HeéCeeHe&Ce keÀjCeejs Jeerj cnCetve eEnoer
pevelee l³eeb®³eekeÀ[s Heent ueeieueer. DeePeeo eEno HeÀewpesleerue mewefvekeÀ cnCepes HetJeea®es efyeéfìµe
HeÀewpesleerue®e mewefvekeÀ; HeCe osµeYekeÌle oeKeefJeC³ee®eer mebOeer pesJne l³eebvee efceUeueer lesJne l³eeb®es
osµeHe´sce GHeÀeUtve Jej Deeues. p³eeb®³ee peesjeJej DeeHeCe eEnogmLeeveele jep³e keÀje³e®es l³ee Yeejleer³e
mewefvekeÀeb®³ee ceveele eEnogmLeeveyeÎue He´sce Je efyeéfìµe meÊesyeÎue Üs<e Demesue lej DeeHeCeeme ³esLes HeÀej
keÀeU jep³e keÀjlee ³esCeej veener. ns mel³e F.me. 1944-45 meeueeveblej efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥vee
He´keÀ<ee&ves Gcepeues; DeeefCe l³eebveer eEnogmLeeve mees[tve peeC³ee®ee efveCe&³e HekeÌkeÀe kesÀuee. Deµee He´keÀejs
eEnogmLeeve mees[tve peeC³ee®³ee efyeéfìµeeb®³ee efveCe&³eeme vesleepeer megYee<e®ebê yeesme Je l³eeb®eer DeePeeo
eEno HeÀewpe ³eeb®ee Hejeke´Àce Je osµeYekeÌleer yeN³ee®e HećeeCeeJej keÀejCeerYetle Peeuesueer nesleer.
1. DeePeeoefnbo HeÀewpesJej Lees[keÌ³eele efìHe efuene.
278
15.2.1.16
ye) 1946 ®es veewouee®es yeb[ (veeefJekeÀeb®es yeb[)
ogmeN³ee cene³eg×e®eer jCe OegceeUer ®eeueg Demelee 1942 meeueer DeefleHetJexkeÀ[s jemeefyenejer
yeesme DeeefCe vesleepeer megYee<e®ebê yeesme ³eebveer DeePeeo eEno mesvee mLeeHeve keÀªve Yeejleer³e
mJeeleb$³eemeeþer pees ue<keÀjer mebIe<e& kesÀuee. l³ee®es Fbie´peeb®³ee meeceép³eJeeoer OeesjCeeJej Je Yeejleer³e
mJeeleb$³e ®eUJeUerJej otjieeceer HeefjCeece Peeues nesles. DeePeeo Yeejleer³e mesvesleerue DeefOekeÀeN³eebJej Je
mewefvekeÀebJej mejkeÀejves ®eeueefJeuesu³ee Keìu³eebcegUs lej eEnoer ueeskeÀeb®³ee je<ì^He´sceeme GOeeCe Deeues
nesles. SketÀCe DeePeeo eEno mesves®³ee lespemJeer keÀeceefiejer®ee HeefjCeece Fbie´peeb®³ee eEnogmLeeveeleerue
ue<keÀjeJejner Peeuee neslee. DeeHeu³ee osµee®³ee mJeeleb$³eemeeþer Yeejleer³e mewefvekeÀebveer Fbie´peebefJeª×
pees mebIe<e& kesÀuee lees v³ee³³e®e neslee. Deµeer®e YeeJevee Yeejleer³e ue<keÀjele peesjeves HewÀueeJet ueeieueer.
l³ee®ee HeefjCeece cnCepes®e Fbie´peeb®³ee `je@³eue Fbef[³eve vesJner' ceO³es yeb[ Ie[tve Deeues. Heébleeletve veJeer
mejkeÀejs meÊeeª{ nesTve keÀenermes efmLejmLeeJej nesles ve nesles lees®e efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥vee SkeÀe
veJ³ee DeeHeÊeeruee leeW[ ÐeeJes ueeieues. 18 HesÀye´gJeejer 1946 jespeer cegbyeF& yebojele GY³ee Demeuesu³ee
penepeebJejerue Yeejleer³e veewmewefvekeÀebveer efyeéfìµe DeefOekeÀeN³eebefJeª× Je He³ee&³eeves efyeéfìµe meÊesefJeª×
meµeðe GþeJe kesÀuee. ®eebieues DeVe Je ®eebieueer JeeieCetkeÀ efceUC³eemeeþer Yeejleer³e veewmewefvekeÀebveer
kesÀuesuee mebHe Demes ³ee®es JeCe&ve efyeéfìµe DeefOekeÀejer keÀjerle Demeues lejer, lees mebHe vemetve GþeJe efJeêesn
neslee ns Yeejleer³eebHećeeCes efyeéfìµe jep³ekeÀl³ee¥veer ner ceveesceve DeesUKeues DeeefCe cnCetve®e ¿ee
IeìvescegUs jep³ekeÀlex Deefleµe³e DemJemLe Peeues nesles. cegbyeF&leerue Yeejleer³e veewmewefvekeÀe®³ee ¿ee
GþeJeeceeies DeveskeÀ keÀejCes nesleer l³eeb®ee Dee{eJee Heg{erue HećeeCes Ieslee ³esF&ue.
15.2.1.17 1946®³ee veeefJekeÀeb®³ee yeb[e®eer keÀejCes ë

³ee®eJesUer je<ìêr³e keÀeBies´me®es Jeeef<e&keÀ DeefOeJesµeve ceew. DeePeeo ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
keÀje®eer ³esLes Yejues Demelee je@³eue Fbef[³eve vesJnerceOeerue keÀener DeefOekeÀejer l³eeb®³ee Yesìerme Deeues
nesles. ³ee DeefOekeÀeN³eebveer ceew. DeePeeo ³eebvee ³ee Yesìerle meebefieleues keÀer, efyeéfìµe mejkeÀej Je keÀeBie´sme
³eeb®³eeceO³es mebIe<e& GYee jeefnu³eeme Deecner keÀeBie´sme®eer yeepet IesTve HeéCeHeCeeves ue{t. 18 HesÀye´gJeejer
1946 jespeer efyeéfìµee®³ee je@³eue Fbef[³eve vesJner®³ee yeb[e®eer keÀejCes Heg{erue HećeeCes meebielee ³esleerue.
1) je<ì^meYes®eer Kebyeerj mJeeleb$³eJeeoer YetefcekeÀe ë
18 HesÀye´g. 1946 jespeer veewoueele Peeuesu³ee yeb[eme eEnogmLeeveele je<ìêr³e meYesves
®eeueJeuesueer mJeeleb$³ee®eer ®eUJeU Je l³eeb®eer meeceép³eJeeo efJejesOeer YetefcekeÀe keÀejCeerYetle nesleer. ``pes
³eg× meeceép³eJeeoer nsletbveer He´sefjle Deens Je pes Yeejleeleerue DeeefCe Dev³e efþkeÀeCe®eer meeceép³eµeener
yeUkeÀì keÀjC³eemeeþer ue{ues peele Deens. l³ee ³eg×ele DeeHeCe efyeéfìµeebµeer keÀesCelesner menkeÀe³e&
keÀjCeej veener Deµeer Kebyeerj YetefcekeÀe je<ìêr³e meYesves Iesleu³eecegUs®e veewoueleerue mewefvekeÀele Demeblees<e
efvecee&Ce nesC³eeme DevegketÀue HeeµJe&Yetceer le³eej Peeueer nesleer
2) DeePeeo eEno mesves®³ee keÀeceefiejer®ee HeÝeeJe ë
DeePeeo eEno mesves®eer keÀeceefiejer cnCepes Fbie´peer meÊesefJeª×®e SkeÀ ceesþs yeb[®e nesles. les
vegkeÀles®e Ie[tve ³esTve l³ee®es GoenjCe veewoueeleerue mewefvekeÀebmeceesj l³eebvee mJeeleb$³ee®eer He´sjCee osle
GYes nesles. DeeHeu³ee osµe yeebOeJeebvee iegueeceerle peKe[tve meeceép³eJeeoer mejkeÀejefJeª× yeb[ HegkeÀejCes
ne DeeHeuee pevceefme× DeefOekeÀej Deens. Deµee YeeJevee veewoueeleerue mewefvekeÀeb®³ee ceveeceO³es efvecee&Ce
Peeueer nesleer.
279
3) meJe&meeceev³e peveles®³ee ceveeleerue osµe He´scee®³ee YeeJeves®ee HeÝeeJe ë
mebHetCe& eEnogmLeeve osµeeleerue npeejes ueeskeÀ osµeYekeÌleerves He´sefjle nesTve Fbie´peeb®³ee
o[HeµeenerefJeª× meecevee keÀªve ue{îeeb®ee keÀeþîeeb®ee ceej yebogkeÀer®³ee ieesÈ³ee Pesuetve osµeemeeþer
legªbieele peele nesles. He´mebieer newleec³e HelkeÀjle nesles. DeeefCe DeeHeCe meeceép³eJeeoer mejkeÀej®³ee Dee%ee
HeeUtve veewoueeleerue ieCeJesµe HeefjOeeve keÀªve efcejJeCes Yet<eCeemHeo veener Demes veewoueeleerue mewefvekeÀebvee
Jeeìt ueeieu³eeves®e l³eeb®³eele yeb[e®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer nesleer.
4) Jebµe Þes<þlJee®ee Fbie´peeb®ee Yeejleer³e mewefvekeÀebvee Deeuesuee DevegYeJe ë
Heejleb$³ee®³ee keÀeUele efyeéfìµe ue<keÀjeleerue Yeejleer³e mewefvekeÀebvee Fbie´peeb®³ee JebµeYesoe®es Je
meeceép³eJeeoer OeesjCee®es ®eìkesÀ vesnceer®e yemele HeCe Deelee ogmejs cene³eg× mebHeu³eeJej ns ®eìkesÀ
DeefOekeÀ peeCeJet ueeieues nesles. JeemleefJekeÀ veewoueeleerue Yeejleer³e mewefvekeÀebvee efyeéfìµe veewoueeleerue
mewefvekeÀebFlekeÀe®e Hejeke´Àce oeKeJetve cene³eg×e®³ee meceeHleerveblej veewoueeleerue eEnoer mewefvekeÀeb®³ee
Jeeìîeeuee meeceép³eJeeoer mejkeÀejkeÀ[tve GHes#ee®e Deeueer. DeeHeCe ieepeefJeuesu³ee µeew³ee&®es
meeceép³eJeeoer mejkeÀejves ®eerpe kesÀues veener. Deµeer YeeJevee veewoueeleerue Yeejleer³e mewefvekeÀeble meJe&$e
Hemejueer nesleer.
5) DeePeeo efnbo mewefvekeÀ Je 42®³ee ®euespeeJe ®eUJeUerleerue ke´ÀebeflekeÀejkeÀebMeer l³eeb®ee

Deeuesuee mebyebOe
Deµee Demeblees<ee®³ee keÀeUele®e veewoueeleerue mewefvekeÀeb®ee DeePeeo eEno mesvesceOeerue
ke´ÀebeflekeÀejer mewefvekeÀ Je ®euespeeJe ®eUJeUerleerue ke´ÀebeflekeÀejkeÀ osµeYekeÌle ³eeb®³eeµeer mebyebOe He´mLeeefHele
Peeues ns ke´ÀebeflekeÀejkeÀ l³eebvee meeceép³eJeeoer meÊes®es peesKe[ HesÀketÀve osC³eeefJe<e³eer Deeień keÀª
ueeieues nesles. Deµee He´keÀejs veewoueeleerue meeceev³e mewefvekeÀeb®³ee ceveele Demeblees<e KeoKeole neslee
DeeefCe ceie l³ee®ee mHeÀesì 18 HesÀye´gJeejer 1946 ³ee efoJeµeer yeb[e®³ee ªHeeves Ie[tve Deeuee.
15.2.2.18 veewoueeleerue yeb[e®eer megªJeele ë

He´l³e#e yeb[e®eer efþCeieer He[C³eeHetJeea veewoueele mJeeleb$³eHe´scee®es Jeejs Jeent ueeieues nesles.
cegbyeF& yebojele je@³eue Fbef[³eve vesJner®³ee DeveskeÀ veewkeÀe veebieªve GY³ee nesl³ee `leueJeej' ner
l³eeHewkeÀer®e SkeÀ Heéfme× ue{eT veewkeÀe. ³ee veewkesÀJejerue mewefvekeÀeb®³ee SkeÀ ieìeves `DeePeeo eEno
®eUJeU' veeJee®eer SkeÀ iegHle mebIeìveener mLeeHeve kesÀueer nesleer. mebIeìves®³ee veeJeeJeªve l³eebveer
megYee<e®ebê yeeyebt®³ee DeePeeo eEno mesves Heemetve He´sjCee Iesleueer nesleer, ns mHe<ì nesles.
1 ef[meWyej 1945 ne `veewoueefove' cnCetve meepeje nesCeej neslee l³ee efoJeµeer `leueJeej'
³ee veewkesÀme Yesì osC³ee®es efveceb$eCe cegbyeF&leerue DeveskeÀ Heéfleef<þle veeieefjkeÀebvee efouesues nesles. Deµee
He´mebieer DeeHeu³ee ceveeleerue Fbie´peebefJe<e³eer Üs<e GIe[ keÀjC³ee®es `leueJeej' Jejerue veewoue mewefvekeÀebveer
þjJeues nesles l³eebveer Del³eble iegHleHeCes veewkesÀ®³ee efYebleerJej ceesþceesþîee De#ejele Heg{erue Iees<eCee
jbieJeu³ee `Yeejle íes[es', `meeceép³eJeeÐeeb®ee efOekeÌkeÀej Demees', `Deelee®e yeb[ keÀje', èfyeéfìµeebvee
þej keÀje', ³ee Iees<eCee Heenlee®e ieesN³ee veewoue DeefOekeÀeN³eebvee OekeÌkeÀe®e yemeuee. ®eewkeÀµeer megª
Peeueer. ogmeN³ee efoJeµeer `leueJeej'uee ue<keÀj HećegKeeb®³ee Yesþer nesl³ee. l³eener efoJeµeer ³ee Iees<eCee
veJ³eeves efueefnuesu³ee Dee{Uu³ee HeefjCeeceer ieesN³ee DeefOekeÀeN³eebveer veewkesÀJejerue Heneje keÀ[keÀ keÀªve
Keeme iegHlensjebkeÀ[tve ®eewkeÀµeer megª kesÀueer. yeer.meer.oÊe ³ee veewoue mewefvekeÀeb®³ee vesle=lJeeKeeueer ns
meJe& Ie[tve Deeu³ee®es mHe<ì Peeues. oÊe ³eebvee DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer HeCe ne He´keÀej yeensj ³esT
280
µekeÀuee veener. ³ee He´#eesYekeÀ IeìvesefJe<e³eer Del³eble iegHlelee HeeUueer iesueer nesleer. HeCe veewoue mewefvekeÀ
mJemLe yemeuesues veJnles. 18 HesÀye´gJeejer 1946 ne efoJeme l³eebveer GþeJeemeeþer efveefµ®ele kesÀuee neslee.
l³ee efoJeµeer `leueJeej' Jejerue veewoue mewefvekeÀebveer `YetkeÀ njleeU' mebHe megª kesÀuee. (18
HesÀye´gJeejer) je@³eue Fbef[³eve vesJnerle Demee He´keÀej keÀOeer®e Ie[uee veJnlee. l³eecegUs ieesjs DeefOekeÀejer
®eke´ÀeJetve iesues nesles. l³eeb®eer OeeJeHeU megª Peeueer. veewoueeleerue OJepeeefOekeÀejer efjDej De@[efcejue
veewkesÀJej leele[erves Deeues. l³eebveer mebHeJeeu³eebµeer ®e®ee& kesÀueer. DeeefCe l³eeb®³ee ue#eele Deeues keÀer ne
mebHe jepekeÀer³e ¢<ìerkeÀesveeletve Ie[tve Deeuee Deens. mee³ebkeÀeUer veewoue mewefvekeÀebveer SkeÀ mebHe
meefceleer®eer mLeeHevee kesÀueer. meefceleerves le³eej kesÀuesu³ee ceeieCeer He$ekeÀele megOeeefjle mesJeeµeleea Je
®eebieuee DeVeHegjJeþe ³ee ceeieC³eebyejesyej DeePeeo eEno mesvesleerue mewefvekeÀebmen eEnogmLeeveeleerue meJe&
jepeyebOeeb®eer megìkeÀe keÀjeJeer DeeefCe Fbie´peebveer eEnogmLeeve mees[tve peeJes Deµee ke´ÀebeflekeÀejer ceeieC³eener
kesÀu³ee nesl³ee. cegbyeF&leerue ³ee yeb[Keesj veewoue mewefvekeÀeb®es vesle=lJe Sce.Sme.Keeve, ceove DeeefCe oÊe ns
veewoueeleerue, leerve mewefvekeÀ keÀjerle nesles. l³eebveer `leueJeej' Jejerue efyeveleejer ³eb$eCes®³ee meene³³eeves
Dev³e ³eg× veewkeÀebJejerue DeeHeu³ee veewkeÀe mees[tve `leueJeej'®³ee efoµesves ketÀ®e kesÀues.
veewoueeleerue yeb[
``leueJeej'' ³ee veewkesÀJej GIe[ GIe[ yeb[ HegkeÀeªve veewoue mewefvekeÀ cegbyeF&®³ee jml³eeJej
Deeues. l³eebvee Heentve ueeskeÀebceO³es DeYetleHetJe& Glmeen meb®eejuee. npeejes osµeHe´sceer ueeskeÀ l³eeb®³ee
efcejJeCegkeÀerle menYeeieer Peeues. l³eeceO³es keÀeHe[efiejC³ee, keÀejKeeves, jsuJes keke&Àµee@HeceOeerue µeskeÀ[es
keÀeceieej menYeeieer Peeues nesles l³eeb®³ee `FefvkeÀueeye efPeboeyeeo' DeeefCe èEnot-cegefmuece SkeÀ nw' ³ee
veeN³eebveer cegbyeF&®es cegK³e jmles iepeyepetve iesues nesles.
veewoue mewefvekeÀebveer De®eevekeÀ HegkeÀejuesuee mebHe cnCepes SkeÀHe´keÀejs efyeéfìµe meeceép³eeefJeª×

yeb[Keesjer®e nesleer. ne GþeJe Heentve Fbie´pe mejkeÀej neoªve iesues. keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle ne
GþeJe ef®ej[tve ìekeÀC³ee®ee Fbie´pe mejkeÀejves efveefµ®e³e kesÀuee. Heesefueme oue meµeðe mewv³eoue ³eebvee
Hee®eejCe kesÀues iesues. melele ®eej efoJeme cegbyeF&®³ee jml³eebJej Heesefuemeeb®³ee iee[îee DeeefCe jCeiee[s
efHeÀjle nesles. GþeJeele meeceerue Peeuesues ueeskeÀ Je mewv³eoue ³eeb®eer Oegceµ®eke´Àer ®eeuet jeefnueer. DeveskeÀ
kesUe ieesUeryeej Peeues. ueeskeÀ jCeiee[îeebJej Je meµeðe mewefvekeÀebJej oie[efJeìeb®ee ceeje keÀªve DeeHeuee
HeéflekeÀej keÀjerle nesles. mejkeÀejpeJeU HeÝeeJeer µeðes Je meeOeves nesleer lej GþeJeele menYeeieer Peeuesues
ueeskeÀefveµeðe nesles. l³eebveer mejkeÀej®³ee ieesUeryeejeme oeo ve oslee mebIe<e& ®eeuet®e þsJeuee. ®eej
efoJemeeleerue ieesUeryeejele 228 peCe ce=l³egcegKeer He[ues. lejerner ueeskeÀ ceeies nìues veenerle.
veewoue mewefvekeÀebveer cee$e ³ee JesUer DeeHeu³ee µeðeebveer HeéflekeÀej kesÀuee. Yetouee®³ee meµeðe
oueeves pesJne veewouee®³ee `ke@Àmeue' ³ee yejekeÀerme Jes{e efouee lesJne GYe³eoueele ieesUeryeej Ie[tve
Deeuee.
GþeJeele menYeeieer Peeuesu³ee veewkeÀebvee DeeefCe l³eeb®³ee yejekeÀeRvee Jes{tve l³eeb®eer jmeo yebo
keÀjC³ee®ee mejkeÀejves efveCe&³e Iesleuee DeeefCe meµeðe oueeleerue mewefvekeÀeb®es Henejs yemeJeC³eele Deeues. ns
pesJne cegbyeF&leerue ueeskeÀebvee mecepeues keÀer mejkeÀej veewoue mewefvekeÀeb®eer keÀeW[er keÀªve l³eebvee µejCe
DeeCet Heenle Deens. lesJne cegbyeF&leerue µeskeÀ[es osµe He´sceer veeieefjkeÀebveer KeeÐe HeoeLee¥®eer Heg[keÀer IesTve
iesì Jes Dee@HeÀ Fbef[³eekeÀ[s ketÀ®e kesÀues. DeeefCe ner Heg[keÀer veewoue mewefvekeÀebvee ³eµemJeerefjl³ee
281
Heesn®eJeueer. veewoue GþeJeeleerue SkeÀ HećegKe vesles yeer. meer. oÊe ³eebveer ³ee He´mebieeJej `c³egefìveer Dee@HeÀ
o Fbveesmebì' veeJee®es HegmlekeÀ efueefnues Deens.
FeflenemekeÀej jpeveer HeeceoÊe ³eebveer ³ee GþeJee®es JeCe&ve DeeHeu³ee `Fbef[³ee ìg[s' ³ee ie´bLeele
kesÀues Deens.
GþeJe ®eeuet jeefnuee Demelee lej l³eeletve Yeer<eCe jkeÌleHeele Ie[tve Deeuee Demelee DeeefCe
je<ìêr³e meYes®³ee O³es³eOeesjCeele ve yemeCeejer ner Ieìvee Demeu³eeves keÀesCeerlejer ceOemLeer keÀªve veewoue
mewefvekeÀeb®ee ne GêskeÀ µeceJeC³eemeeþer ceole keÀjC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee nesleer. Demes peeCekeÀejevee
Jeeìues l³eecegUs je<ì^mesYes®es vesles mejoej Heìsue Je cegefmuece efueie®es vesles ye@ efpevee ³eeJesUer cegbyeF&me
OeeJetve Deeues DeeefCe l³eebveer veewoue mewefvekeÀ Je mejkeÀej ³eeb®³eele JeeìeIeeìer keÀªve keÀesCeel³eener
veewoue mewefvekeÀeme efµe#ee nesCeej veener Je yeb[ keÀªve Gþu³eeyeÎue keÀesCeleener met[ GieJeuee peeCeej
veener. Demes mejkeÀej®³ee Jeleerves DeeµJeemeve efoues iesues. ns DeeµJeemeve efceUeu³eeJej je@³eue Fbef[³eve
vesJnerceOeerue yeb[Keesj mewefvekeÀebveer 23 HesÀye´gJeejer 1946 jespeer mekeÀeUer mejkeÀej Heg{s µejCeeieleer
mJeerkeÀejueer. Deµee He´keÀejs veewoueeleerue ne DeYetleHetJe& GþeJe µeeble Peeuee.
15.2.1.19 veewoueeleerue GþeJee®es je<ìêr³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue cenÊJe ë mJeeleb$³e
®eUJeUerleerue ³eeGþeJee®es cenlJe Keeueerue ÒeceeCes meebielee ³esles.
1) Fbie´pee®ee ue<keÀjeJejerue efJeµJeeme G[euee ë
1857 meeueer mewefvekeÀebveer Fbie´pe meÊesefJeª× GþeJe kesÀuee neslee. Fbie´pe mejkeÀejves lees
90 Je<ee&HetJeea cees[tve keÀe{u³eeveblej Yeejleer³e ue<keÀje®eer l³eebveer Hegvej&®evee kesÀueer nesleer keÀer eEnoer
mewefvekeÀebceO³es je<ì^YekeÌleer®eer He´sjCee®e efvecee&Ce nesT ve³es. cnCetve Yeejleer³e mewefvekeÀeb®³ee HeÀueìCeer
peeleer®³ee Hee³eeJej GYeeªve l³eeb®³eele keÀOeer®e SkeÀ je<ìêr³elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesCeej veener
³ee®eer keÀeUpeer Iesleueer nesleer. HeCe mejkeÀej®³ee efJeµJeemeeuee Heefnuee le[eKee DeePeeo eEno mesves®³ee
efveefce&leerves yemeuee lej ogmeje le[eKee veewoueeleerue mewefvekeÀeb®³ee GþeJeeves yemeuee. l³eecegUs Fie´bpe
mejkeÀej®ee ue<keÀejeJejerue efJeµJeeme®e G[uee DeeefCe Yeejleele DeeHeu³eeuee ue<keÀjer µekeÌleer®³ee
peesjeJej jep³e keÀjlee ³esCeej veener ³ee®eer l³eebvee peeCeerJe Peeueer.
2) DeePeeo eEno mesves®³ee ke=Àleer®es ns Het{®es HeeTueë DeePeeo eEno mesvesves pesJne eEnogmLeeve®³ee
YetceerJej He´Jesµe kesÀuee l³eeJesUer Yeejleer³e ueeskeÀ mJeeleb$³e He´sceeves YeejeJetve peeTve DeeHeu³ee
Deeboesueveele menYeeieer nesleerue Deµeer vesleepeeR®eer DeHes#ee nesleer. 42®³ee ®eUJeUerleerue Yetefceiele
keÀe³e&keÀl³ee¥®es Demes keÀener `DeePeeo omles' efvecee&Ce Peeues nesles. eEnogmLeeve®³ee YetceerJej DeePeeo eEno
HeÀewpe ³eslee®e ns ``DeePeeo omles'' efleuee peeTve efceUCeej nesles. HeCe Yetefceieleeb®eer ®eUJeU
ueJekeÀj®e mebHeg<ìele Deeu³eeves vesleepeeR®es ns mJeHve meekeÀej Peeues veener. 1946 ®³ee veewouee®³ee ³ee
GþeJeele cee$e yeb[ keÀªve Gþuesu³ee mewefvekeÀebµeer ueeskeÀebveer ceesþîee osµeYekeÌleerves Je efveYeea[ Je=Êeerves
menkeÀe³e& kesÀu³ee®es efometve ³esles. Heé. ie. He´. HeÓeeve ns DeeHeu³ee `mJeeleb$³emebieécee®es ceneYeejle' ³ee
ie´bLeele cnCeleele. `veeefJekeÀyeb[e®es Kejs cenÊJe ns keÀer ³ee yeb[eceO³es ueeskeÀµekeÌleer DeeefCe yeb[Keesj
veeefJekeÀebveer µekeÌleer ³eeb®ee mebiece nesTve l³eebveer efyeéfìµe meÊesefJeª× ob[ LeesHeìues nesles. megYee<e®ebê
yeesme ³eebveer megª kesÀuesu³ee ue{îee®es®e ns Heg{®es HeeTue nesles.'
3) Debeflece mJeeleb$³emebieécee®es eflemejs HeJe& ë eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue DebefleceHeJe&

1942®³ee `®euespeeJe' mebiećeeves megª Peeues. ³ee Debeflece HeJee&®esner leerve Yeeie nesles. meve 1946 ®ee
282
veewouee®ee GþeJe ne ³ee HeJee&®ee µesJeì®ee Yeeie neslee. l³ee Yeeiee®es cenÊJe meebieleevee Heé. ie. He´.
HeÓeeve efueefnleele, `1942 ceOeerue ®euespeeJe ®eUJeU ns Heefnues HeJe& SkeÀeJesUer efyeéfìµeeb®³ee yeepetves
ue{CeeN³ee mewefvekeÀebveer Je DeefOekeÀeN³eebveer megYee<e yeeyetb®³ee vesle=lJeeKeeueer Yeejlee®³ee mJeeleb$³eemeeþer
kesÀuesuee Hejeke´Àceer mebieéce ns ogmejs HeJe&. eflemeN³ee HeJee&ceO³es veeefJekeÀebveer yeb[ kesÀues Demeleevee
meJe&meeceev³e pevelesves l³eeb®³eeµeer nele efceUJeCeer kesÀueer DeeefCe oesIeebveer efceUtve meb³egkeÌleHeCes
efyeéfìµemeÊesuee DeeJneve efoues. ³ee eflemeN³ee HeJee&le pes Ie[ues l³eeJeªve YeefJe<³e keÀeUele keÀe³e Ie[sue
³ee®eer efyeéfìµeebvee keÀuHevee Deeueer DeeefCe l³eebveer meeceép³ee®ee ieeµee iebg[eUtve Yeejle mees[tve
peeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.'
4) De@ìueer®eer Iees<eCeeë veewouee®es yeb[ HesÀye´gJeejer 1946 ceO³es Peeues DeeefCe 19 cee®e& 1946
jespeer Fbiueb[®es HebleHeÓeeve De@ìueer ³eebveer efyeéfìµe Heeue&ceWìceO³es peenerj kesÀues keÀer eEnogmLeeveeleerue
jepekeÀer³e Hes®eHe´mebie mees[efJeC³eemeeþer cnCepes eEnogmLeeveuee ueJekeÀjele ueJekeÀj mJeeleb$³e osC³eemeeþer
DeeHeu³ee cebef$eceb[Ueleerue leerve meom³eeb®es SkeÀ efµe<ì ceb[U (ke@Àefyevesì efceµeve) HeeþJeues peeF&ue ner
Iees<eCee keÀjC³eeme peer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer. l³eeceO³es veewoueeleerue mewefvekeÀeb®es yeb[ ner SkeÀ
Deefleµe³e cenÊJeHetCe& Ieìvee nesleer Demes cnCeeues peeles.
DeµeeHe´keÀejs eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³e ue{îee®³ee Debeflece HeJee&le DeePeeo eEno mesves®eer

lespemJeer keÀeceefiejer Je veewoueeleerue mewefvekeÀeb®ee mJe³ebmHetÀle& GêskeÀ ³ee cenÊJee®³ee Ieìvee ceeveu³ee
peeleele. ns oesvnerner GþeJe JejJej De³eµemJeer Peeu³ee®es efomele Demeues lejer µesJeìer l³eeb®³ee
HeefjCeecee®³ee ¢<ìerves efJe®eej keÀjlee les ³eµemJeer Peeues ns®e mHeä nesles. ³ee oesvner GþeJeebcegUs
eEnogmLeeveeJej Deelee mewv³e yeUe®³ee peesjeJej jep³e keÀjlee ³esCeej veener. ner jep³ekeÀl³ee¥®eer YeeJevee
yeUeJele iesueer. HeefjCeeceer eEnogmLeeve µekeÌ³e eflelekeÌ³ee ueJekeÀj mees[tve peeC³ee®ee efyeéfìµeebveer efveCe&³e
Iesleuee. DeeefCe Heg{®³ee meeueer cnCepes 15 Dee@iemì 1947 jespeer Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeues
1. veewoueeleerue 1946 ®³ee veeefJekeÀ yeb[e efJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer efJeMeo keÀje.
keÀ) 15.2.2 Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee efceUeuesuee Deeblejje<ìêr³e Heéflemeeo ë

je<ì^ meYes®³ee mLeeHevesHeemetve leer Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee v³ee³e nkeÌkeÀebmeeþer Peie[le nesleer
pemepemee keÀeU peeT ueeieuee lemelemes efleves JesieUs mJeªHe OeejCe kesÀues. ueeskeÀceev³e efìUkeÀ Je ce.
ieebOeer®³ee vesle=lJeeKeeueer efleves leerJe´ HeéflekeÀeje®eer ®eUJeU megª kesÀueer lej ogmejs cene³eg× megª
Peeu³eeveblej eEnogmLeeveeleerue pevelesleerue efJeµJeemeele ve Ieslee eEnogmLeeveuee ogmeN³ee cene³eg×ele
Dees{ues Demeleevee keÀeBie´smeceOeerue DeveskeÀ ke´ÀebeflekeÀejkeÀ vesl³eebvee mJeeleb$³e efceUefJeC³ee®eer ogmejs
cene³eg× SkeÀ megJeCe&mebOeer Deens Demes Jeeìues. Yeejleer³e mJeeleb$³e Deeboesueveeuee Deeblejje<ìêr³e
283
Heéflemeeo ner DevegketÀue efceUt ueeieuee neslee. DecesefjkeÀe, ®eerve, Dee@mì^sefue³ee ³ee je<ìêbveer Fbiueb[Jej
oyeeye DeeCetve eEnogmLeeveuee mJeeleb$³e osC³eemeeþer Heéslmeeefnle kesÀues lej vesleepeer megYee<e®ebê yeesme
³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer mJeeleb$³eemeeþer ue{CeeN³ee DeePeeo eEno mesvesuee menkeÀe³e& keÀªve pece&veer DeeefCe
peHeeve ³eebveer cenÊJee®es ³eesieoeve efoues. Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee efceUeuesu³ee Deeblejje<ìêr³e
Heéflemeeoe®ee Dee{eJee Heg{erue HećeeCes Ieslee ³esF&ue.
1) DecesefjkeÀe ë
DecesefjkeÀe ns ueeskeÀµeeneJeeoer je<ì^ Demeu³eeves Je Heefnu³ee ³eg×ele menYeeieer nesle Demeleevee
DecesefjkesÀves DeeHeCe ueeskeÀµeener®³ee mejb#eCeemeeþer oesmle je<ìêb®³ee yeepetves ³eg×ele Glejle Deenesle
Demes peenerj keÀªve ueeskeÀµeener cegu³eeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer DecesefjkesÀves Heg{ekeÀej Iesleuee neslee.
lesJneHeemetve DecesefjkesÀuee eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUeryeÎue DeemLee Jeeìle nesleer. ogmejs
cene³eg× megª Peeu³eeveblej Fbiueb[-DecesefjkeÀe Hegvne SkeÀe®e yeepetves ³eg×ele Glejues nesles. ³ee ³eg×ele
Fbiueb[-DecesefjkeÀe ³egleer nesTve De@ìue@efvìkeÀ meveosvegmeej mJeeleb$³e, ueeskeÀµeener, mJe³ebefveCe&³e F.
leÊJeeb®ee GodIees<e keÀjC³eele Deeuee. He´l³eskeÀ je<ìême l³ee®es YeefJeleJ³e þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀej ceev³e
keÀjC³eele Deeuee HeCe 1941 ceO³es ®eef®e&ueves peenerj kesÀues keÀer, De@ìue@efvìkeÀ meveo eEnogmLeeveuee
ueeiet jenCeej veener. Fbiueb[®ee ne keÀÆj meeceép³eJeeo DecesefjkesÀuee Hemeble He[uee veener. ³eg×
mebHeu³eeveblej meeceép³elebie&le mJejep³e osC³eeme ®eef®e&ue®ee efJejesOe neslee ner®e iees<ì eEnoer ueeskeÀeb®³ee
Demeblees<ee®es Je l³ee®³ee DemenkeÀeje®es keÀejCe nesles. HetJexkeÀ[erue peHeeveefJeª× ³eg× eEpekeÀC³eemeeþer
eEnogmLeevee®es menkeÀe³e& DeeJeµ³ekeÀ Deens Demes DecesefjkeÀve je<ìêO³ee#e ªPeJesuì ³eeb®es cele nesles.
HeefjCeece He´s. ªPeJesuìveer ®eef®e&ueJej oyeeJe DeeCetve eEnogmLeeveuee mJejep³e osC³eemeeþer ³eespevee
le³eej keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues ³ee ceeies DecesefjkesÀ®ee mJeeLeea ¢<ìerkeÀesve JejJej efomele Demeuee lejer
ueeskeÀµeener®ee He´meej keÀjCes ne cegU nsleg Demeu³eecegUs DecesefjkesÀ®es Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee
DevegketÀue Heéflemeeo osJetve eEnogmLeeveuee ueJekeÀjele ueJekeÀj mJeeleb$³e keÀmes efceUsue ³ee ¢<ìerves He´³elve
kesÀues nesles.
2) ®eerve ë
1949 ®³ee ®eerveer ke´Àebleerveblej keÀc³egefvemì ®eerve DeeefCe Yeejle ³eeb®es mebyebOe HeÀejmes
meueesK³ee®es jeefnues vemeues lejer, ogmeN³ee cene³eg×e®³ee ojc³eeve Yeejlee®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUerme
®eerve®ee DevegketÀue Heéflemeeo neslee keÀejCe 1911®³ee ke´Àebleerves ®eerveves Deefve³ebef$ele jepemeÊes®ee µesJeì
keÀªve ueeskeÀµeener µeemeve J³eJemLes®eer efveefce&leer kesÀueer. Lees[keÌ³eele 1949 HetJeea ®eervener
ueeskeÀµeener®ee HegjmkeÀejlee& neslee. ogmeN³ee cene³eg×ele ®eerve oesmleeb®³ee ieìele neslee. ®eerve®es
mejmesveeHeleer ®eBie-keÀe³e-µeskeÀves 1942 meeueer eEnogmLeeveuee Yesì efoueer. l³eeJesUer l³ebeveer eEnoer
ueeskeÀeb®³ee v³ee³e ceeieC³ee mejkeÀejves ueJekeÀj HegN³ee keÀjeJ³eele Deµee He´keÀej®es DeeJeenve l³eebveer
efyeéfìµe mejkeÀejuee kesÀues nesles. Lees[keÌ³eele DecesefjkesÀHećeeCes®e Deeefµe³ee Keb[eleerue DeeefCe
eEnogmLeeve®es µespeejer je<ì^ ®eerve®eener Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee mekeÀejelcekeÀ Heéflemeeo
efceUu³eeves®e ogmeN³ee cene³eg×e®³ee meceeHleerveblej Fbiueb[uee eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³eemeeþer JesJnsue
³eespevee (1945) ke@Àefyevesì efceµeve cnCepes®e ef$eceb$eer efµe<ì ceb[U (1946), ueb[ve Heefj<eo
De@ìueer®eer Iees<eCee DeeefCe uee@[& ceeTbìye@ìve ³eeb®eer HeÀeUCeer®eer ³eespevee ³ee meejK³ee ³eespevee jeyeJetve
mJeeleb$³ee®³ee ¢<ìerves DevegketÀue JeeleeJejCe le³eej kesÀues.
284
3) Dee@mì^sefue³ee ë Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee DecesefjkeÀe ®eerve je<ìêHećeeCes®e SkesÀkeÀeUer
efye´ìve®eer Jemeenle Demeuesu³ee Dee@mì^sefue³eeves DevegketÀue Heéflemeeo osJetve Fbiueb[ ueJekeÀjele ueJekeÀj
eEnogmLeevee®eer meeceép³eJeeoeletve cegkeÌlelee keÀªve mJeeleb$³e o³eeJes ³eemeeþer Fbiueb[Jej oyeeJe
DeeCeC³eeme megªJeele kesÀueer nesleer. Dee@mì^sefue³ee®es Hejje<ì^ceb$eer [e@. FJn@ì ³eebveerner eEnoer He´µvee®eer
ueJekeÀj mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®eer met®evee Dee@efmì^³eve Heeue&ceWì ceO³es efyeéfìµeebvee kesÀueer nesleer.
l³eecegUs®e Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee meJe& mlejeletve DeeefCe osµe efJeosµeeletve DevegketÀue Heéflemeeo
efceUt ueeieu³eecegUs®e efyeéfìµeebvee eEnogmLeeveuee mJeeleb$³e ÐeeJes ueeieues.
4) Fbiueb[®eer mebmeo ë Fbiueb[ je<ì^ mJeleë®³ee osµeele ueeskeÀµeener®ee HegjmkeÀej keÀjles SJe{s®e
veJnslej peeieleerue ueeskeÀµeener®ee He´Lece HegjmkeÀlee& cnCetve cnCeJetve Iesles DeeefCe DeeHeu³ee JemeenleerJej
cee$e meeceép³eJeeoer jep³e keÀjles ns KegÎ efyeéfìµe mebmeosleerue DeveskeÀ meYeemeoebvee Heìle veJnles.
mebmeosves efyeéfìµe Yeejlee®³ee DeveskeÀ He´µveebkeÀ[s efJeuee³ele mejkeÀej®es ue#e JesOeues nesles. Je
Yeejleer³ee®³ee He´µveekeÀ[s leele[erves ue#e ÐeeJes cnCetve DeeHeueer celes mHe<ì HeCes ceeb[eJe³eeme megªJeele
kesÀueer nesleer. Je Yeejleer³eeb®³ee je<ìêr³e ®eUJeUerme SkeÀ He´keÀejs Heéslmeenve efoues nesles.
5) pece&veer ë Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU keÀeBie´sme®eer ieebOeerpeer®³ee vesle=lJeeKeeueer ue{îee yejesyej®e

DeveskeÀ [eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee ke´ÀebeflekeÀejeb®³ee ®eUJeUer®es ³eesieoeve nesles. Yeejleeuee mJeeleb$³e
efceUefJeC³eemeeþer keÀesCel³eener ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjC³ee®eer megYee<e®ebê yeesme ³eeb®eer le³eejer nesleer.
ogmejs cene³eg× megª Peeu³eeveblej efyeéfìµeebvee De[®eCeerle DeeCeC³eemeeþer DeeefCe eEnogmLeeveuee
mJeeleb$³e efceUefJeC³eemeeþer efn®e megJeCe&mebOeer Deens. DeeefCe ³ee mebOeer®es DeeHeCe meesves kesÀues Heeefnpes
DeeefCe l³eemeeþer keÀesCeleener ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjC³eeme vesleepeer megYee<e®ebê yeesme ³eeb®³ee meejKes vesles
le³eej nesles cnCetve Fbiueb[®³ee efJeª× ogmeN³ee cene³eg×ele pece&veer Je peHeeve ³ee ntketÀceMee¿eeb®eer
Heeefþbyee IesC³ee®eer le³eejer kesÀueer l³eemeeþer les 27 peevesJeejer 1941 jespeer efyeéfìµe mejkeÀej®³ee
vepejkewÀosletve megìkeÀe keÀ©ve keÀeyetue - jefµe³ee - Fìeueer®³ee ceoleerves pece&veerle peeTve Yeejlee®³ee
mJeeleb$³eemeeþer l³eebveer He´³elve kesÀuee. efnìuej Je cegmeesefueveer ³ee vesl³eeb®³ee Yesìer Iesleu³ee efnìuej®ee
GpeJee nele efjyesve ìê@He ³ee®³ee ceoleerves yeefue&ve jsef[DeesJeªve efyeéfìµeeefJeª× Yeejleer³e pevelesuee
mJeeleb$³e ue{îeele menYeeieer nesC³ee®es DeeJneve keÀªve efyeéfìµeeefJeª× pece&veeruee Heeefþbyee efouee lej
pece&veerves Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee DevegketÀue Heéflemeeo efouee. l³eecegUs efyeéfìµeebvee ueJekeÀjele
ueJekeÀj Yeejleeuee mJeeleb$³e osC³ee®³ee ¢<ìerves HeeTue ìekeÀeJes ueeieues.
6) peHeeve ë peHeeveves DecesefjkesÀ®³ee Heue&nye&jJej nuuee kesÀuee DeeefCe ogmeN³ee cene³eg×ele peHeeve-
DecesefjkeÀe ³eg× Ye[keÀues DeeefCe peeieeflekeÀ ³eg×euee JesieUs JeUCe ueeieues. DeefleHetJexkeÀ[erue ³eg×ele
peHeeveves oesmle je<ìêefJeª× DeeIee[er GYeejueer oef#eCe Deeefµe³eeleerue ³eg×ele Yeejlee®es menkeÀe³e&
efceUefJeC³eemeeþer Yeejlee®³ee je<ìêr³e ®eUJeUeruee HeeeEþyee osJetve peHeeve®³ee leey³eele efyeéfìµeeb®³ee
ue<keÀjeleerue pes Yeejleer³e mewefvekeÀ ³eg× kewÀoer cnCetve peHeeve®³ee leey³eele nesles l³ee mewefvekeÀebveer
DeePeeo eEno mesvee jemeefyenejer yeesme ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer GYeejueer nesleer. ³ee DeePeeo eEno
mesves®es vesle=lJe megYee<e yeeyebtkeÀ[s Deeues megYee<e®ebê yeesme ³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee DeePeeo eEno®³ee
nbieeceer mejkeÀejuee peieeleerue peHeeve, pece&veer, Fìeueer, ye´ïeosµe, ®eerve, ceeb®egefj³ee, ³eemeejK³ee
DeveskeÀ osµeebveer HeeeEþyee osTve SkeÀ He´keÀejs Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee DeeHeuee Heeefþbyee peenerj
kesÀuee neslee.
Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU 28 ef[meWyej 1885 jespeer mLeeHeve Peeuesu³ee je<ìêr³e

meYesHeemetve megª Peeueer lesJneHeemetve ceJeeU keÀeBie´sme, peneue keÀeBie´sme, ieebOeerJeeoer keÀeBie´sme,
ke´ÀebeflekeÀejer ®eUJeUer [eJ³ee efJe®eejmejCeer®³ee ®eUJeUer vesleepeeR®³ee vesle=lJeeKeeueerue DeePeeo eEno
285
mesves®ee ue{e lej ieebOeer®³ee vesle=lJeeKeeueerue ®euespeeJe ®eUJeU Demee efJeef®e$e ìHH³eeletve je<ìêr³e
®eUJeU leeJetve megueeKegve efveIeeueer.
ogmeN³ee cene³eg×e®³ee ojc³eeve lej Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeU peesceele Deeueer. ³ee Yeejleer³e
je<ìêr³e ®eUJeUeruee DecesefjkeÀe, peHeeve, ®eerve, Dee@mì^sefue³ee, Fìeueer, pece&veer, ye´ïeosµe, ceeb®egefj³ee
³ee osµee®ee mekeÀejelcekeÀ Heeefþbyee efceUtve Deeblejje<ìêr³e Heéflemeeo efceUeuee.
1. Yeejleer³e je<ìêr³e ®eUJeUeruee efceUeuesuee Deeblejje<ìêr³e Heéflemeeo ³ee efJe<e³eer meefJemlej
ceeefnleer efJeµeo keÀje.
15.3 mJeeleb$³e DeeefCe HeÀeUCeer (FREEDOM AND PARTITION)

15.3.1 1946 meeue®³ee DeKesj osµee®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer Del³eble leCeeJeHetCe& nesleer. keÀeBie´sme
DeeefCe cegefmuece efueie ³ee HećegKe jepekeÀer³e He#eele le[pees[ nesC³ee®eer µekeÌ³elee efomele veJnleer.
l³eecegUs nbieeceer mejkeÀejves keÀecekeÀepe ®eeueCes DeµekeÌ³e Peeues nesles. osµeeleerue DeveskeÀ Yeeieele peeleer³e
obieueer®es me$e megª nesles. DeeefCe l³eeuee DeeJej IeeueC³eele nbieeceer mejkeÀej DemeceLe& þjle nesles.
keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee keÀe³ece efìkeÀefJeC³eele µeemekeÀer³e ³eb$eCee DemeceLe& þjle nesleer. uee@[&
JesJnsue ns GÊece ue<keÀjer DeefOekeÀejer Demeues lejer iebgleeiebgleer®ee jepekeÀer³e Hes®e mees[efJeC³eeme
ueeieCeejer ceglmegÎsefiejer l³eeb®³eekeÀ[s veJnleer. Yeejleeleerue HeefjefmLeleer neleeUC³eele uee@[& JesJnsue
³eebvee ³eµe ve Deeu³eecegUs®e l³eeb®³ee peeieer uee@[& cee@Tvì ye@ìve ³ee®eer efve³egkeÌleer keÀjC³ee®es efyeéfìµe
mejkeÀejves þjefJeues nesles. keÀejCe Yeejleer³eebvee µeðeyeUe®³ee mene³³eeves ³eeHeg{s o[Hetve þsJeC³eeFlekeÀer
µekeÌleer cene³eg×ecegUs ogyeÈ³ee Peeuesu³ee Fbiueb[ceO³es cene³eg×eveblej Gjuesueer veener. ns meJe& O³eeveele
IesTve efyeéfìµe cebef$eceb[Ueves Yeejleeyeeyele SkeÀ leele[er®ee efveCe&³e Iesleuee. ne SsefleneefmekeÀ
cenÊJee®ee efveCe&³e HebleHeÓeeve De@ìueer ³eebveer 20 HesÀye´gJeejer 1947 jespeer keÀe@cevme meYesle Ieesef<ele
kesÀuee keÀer, ke@Àefyevesì ³eespevesvegmeej He´mLeeefHele Peeuesu³ee Je meJe& Yeejleer³e jepekeÀer³e He#ee®es meceLe&ve
Demeuesu³ee mejkeÀej®³ee neleer Yeejlee®³ee µeemevee®eer meg$es meesHeefJeC³ee®eer efyeéfìµe mejkeÀej®eer F®íe
Deens. Hejbleg meO³ee®eer efmLeleer Demes mejkeÀej DeefmlelJeele ³esC³ee®eer ue#eCes efomele veenerle. osµeeleerue
efmLeleer Del³eble mHeÀesìkeÀ yeveuesueer Deens leer HeÀej keÀeU leµeer®e jent osCes OeeskeÌ³ee®es Je neveerkeÀejkeÀ
Deens; cnCetve peyeeyeoej Yeejleer³eeb®³ee neleer osµee®³ee µeemevee®eer meg$es petve 1948 HetJeea
meesHeefJeC³ee®ee efveCe&³e efyeéfìµe mejkeÀejves Iesleuee Deens. ¿ee Iees<eCesyejesyej®e efyeéfìµe mejkeÀej®³ee
veJ³ee OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer efJnmkeÀeTbì uegF& ceeTbìye@ìve ³eeb®eer veJes ieJnve&j
pevejue cnCetve efve³egkeÌleer keÀjC³eele ³esle Demeu³ee®esner De@ìueer ³eebveer Ieesef<ele kesÀues.
15.3.2 uee@[& ceeTbìye@ìve ³eeb®eer efve³egkeÌleer ë

24 cee®e& 1947 jespeer uee@[& ceeTbìye@ìve ³eeb®ee Yeejlee®es ieJnve&j pevejue cnCetve
µeHeLeefJeOeer Peeuee les Yeejleeleerue DeKesj®es efyeéfìµe ieJnve&j pevejue nesles. ns Heo mJeerkeÀejC³eeHetJeea
ceeTbìye@ìve ³eebveer oesve Deìer Ieeleu³ee nesl³ee l³ee cnCepes
286
1) efyeéfìµeebveer Yeejle mees[C³eemeeþer efveefµ®ele keÀeuece³ee&oe efveOee&efjle kesÀueer peeJeer.
2) Yeejleeleerue DeeCeeryeeCeer®eer HeefjefmLeleer ue#eele Ieslee l³eebvee efveCe&³e mJeeleb$³e Je keÀe³e& mJeeleb$³e
efoues peeJes.
³ee oesvner Deìer efyeéfìµe cebef$eceb[Ueves ceev³e kesÀu³eeveblej ceeTbìye@ìve Yeejleele ieJnve&j
pevejue®³ee Heoe®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejC³eeme le³eej Peeues. uee@[& ceeTbìye@ìve ³eebvee De@ìueeRveer
yejs®e efveCe&³e mJeeleb$³e Je keÀe³e& mJeeleb$³e efoues Demeues lejer efyeéfìµe mejkeÀej ®³ee cetueYetle
OeesjCeeyeeyele mLetueceeveeves ceeie&oµe&veHej Demes SkeÀ met®eveeHe$ener l³eebvee Yeejleele ³esC³ee®³ee JesUer
efoues nesles. les cnCepes 16 ces 1946®³ee ke@Àefyevesì efceµeve ³eespevesvegmeej Yeejleele veJeer µeemeve
J³eJemLee He´mLeeefHele keÀjC³ee®eer µekeÌ³elees He´³elve keÀjeJee; Hejbleg ns GefÎ<ìs 1 Dee@keÌìeWyej He³e¥le meeO³e
ve Peeu³eeme Yeejleeleerue efJeÐeceeve HeefjefmLeleerle keÀesCeleer HeeJeues G®eueCes DeeJeµ³ekeÀ Deens ³eeyeÎue®es
DeeHeues cele efyeéfìµe mejkeÀejuee keÀUJeeJes. nbieeceer mejkeÀejuee owvebefove µeemeveeyeeyele peemleerle
peemle mJeeleb$³e ÐeeJes. meÊeeblej megjUerle nesC³eemeeþer Yeejleer³e vesl³eebµeer ®eebieues mebyebOe þsJeeJesle.
uee@[& ceeTbìye@ìve ³eebvee l³eeb®³ee DeefOekeÀej ieńCee®³ee JesUer Yeejleeleerue Jee{l³ee leCeeJeHetCe&
HeefjefmLeleer®eerHetCe& peeCeerJe nesleer. efpevee HeeefkeÀmleeve®³ee ceeieCeerJej De[tve yemeues lej meÊeebleje®eer
keÀceeue keÀeuece³ee&oe efyeéfìµe mejkeÀejves peenerj kesÀu³ee®ee Deevebo SkeÀerkeÀ[s keÀeBie´sme Jeleg&Uele neslee.
lej ogmejerkeÀ[s l³ee Iees<eCesves OJeefvele nesCeeN³ee osµee®³ee efJeYeepevee®³ee efJeª× Hegvne SkeÀoe
peveDeeboesueve GYes keÀjeJes Demes ieebOeerpeeRvee Jeeìle nesles.
Deµee efmLeleerle Yeejleeleerue oesvner cenÊJee®³ee He#eebµeer meueesKee þsTve meÊeebleje®³ee

³eespevesuee l³eeb®eer ueJekeÀjele ueJekeÀj mebceleer efceUJeeJe³ee®eer Je meÊeeblej µekeÌ³e eflelekeÌ³ee megjUerleHeCes
Ie[Jetve DeeCeeJe³ee®es ner uee@[& ceeTbì ye@ìve l³eeb®³ee meceesjerue GefÎ<ìs nesles.
15.3.3 meÊeelebje®³ee JeeìeIeeìer ë

meÊeelebje®eer keÀesCeleer ³eespevee meJe&ceev³e þjsue ³ee®ee Deboepe IesC³eemeeþer uee@[& ceeTbì
ye@ìve ³eebveer leeye[leesye Yeejleer³e vesl³eebµeer yeesueCeer megª kesÀueer meJe& vesl³eeb®eer SkeÀ$e yewþkeÀ yewþkeÀ
yeesueefJeC³ee SsJepeer l³eebveer He´l³eskeÀ DeeIee[er®³ee vesl³eeµeer Jew³eefkeÌlekeÀ efjl³ee yeesueCeer keÀjC³ee®ee ceeie&
mJeerkeÀejuee. mJeleë keÀener veJes cegÎs l³eeb®³ee Heg{s ceeb[C³ee SsJepeer mJeleë HeÀejmes ve yeesuelee Yeejleer³e
vesl³eebvee l³eebveer ceeskeÀUsHeCes yeesuet efoues. l³eeb®eer YetefcekeÀe meceepeeJetve Iesleueer.
31 cee®e& les 4 SefHeúe ³ee 4-5 efoJemeele uee@[& ceeTbìye@ìve ¿eebveer ce. ieebOeer®eer Yesì
Iesleueer. Yeejleer³e Hes®eHe´mebie mees[efJeC³eemebyebOeer ce. ieebOeerveer uee@[& ceeTbìye@ìve ³eebvee Heg{erue meuuee
efouee. efpeveebvee cebef$eceb[U yeveefJeC³eemeeþer mebOeer Ðee l³eebveer ner peyeeyeoejer mJeerkeÀejueer lej keÀeBie´sme
l³eebvee menkeÀe³e& osF&ue. HeÀkeÌle Deì SkeÀ®e leer cnCepes peervee ³eebveer mebHetCe& eEnogmLeeveele µeeblelee
He´mLeeefHele keÀjeJeer meÊeeblej nesC³eeHetJeea efpeveebveer HeeefkeÀmleeve®eer ³eespevee yeUe®ee JeeHej ve keÀjlee
meJee&keÀ[tve ceev³e keÀªve I³eeJeer. lemes Peeues cnCepes SKeeÐee HeéleebJej eEkeÀJee Heéblee®³ee YeeieeJej
kegÀþu³eener He´keÀej®eer mekeÌleer jenCeej veener. pej efpevee ¿ee iees<ìeruee ceev³elee osle vemeleerue lej leer
mebOeer keÀeBie´smeuee osC³eele ³eeJeer.
ce. ieebOeer®³ee Jejerue He´keÀej®³ee meuu³eecegUs ceeTbì ye@ìve #eCeYej neojues®e l³eeveblej les
efpeveebvee 5 SefHeúe 1947 jespeer Yesìues l³eeJesUer peerveeb®eer leeþj YetefcekeÀe l³eebvee efometve Deeueer. 7
SefHeúe jespeer ceeTbìye@ìve Je efpevee ³ee®eer ogmejer yewþkeÀ Peeueer. lesJne cegmeueceeve ns eEnogHes#ee keÀmes
JesieUs Deens. mJeeleb$e je<ìê®eer cegmeueceeveebvee keÀe DeeJeµ³ekeÀlee Deens; ns l³eebveer mecepeeJetve
287
meebefieleues. 10 SefHeúe jespeer oesIeebceO³es eflemejer Yesì Peeueer lesJne HeeefkeÀmleeve®³ee ceeieCeer Heemetve
efpevee lemetYej ner {Ule veener ns l³eebvee efometve Deeues.
15.3.4 Yeejleer³e Heg{eN³eebµeer ®e®ee& ë

Yeejleer³e Heg{eN³eebµeer ®e®ee& kesÀu³eeveblej ceeTbìye@ìve ³eebveer Heéleeb®³ee ieJnve&jebveer Yesì
IesTve l³eeb®esner ceveesiele peeCetve Iesleues Demelee l³eeb®³ee ue#eele Deeues keÀer, HeeefkeÀmLeeveele peeC³eeuee
HebpeeyeceOeerue efµeKeebvee efJejesOe Deens lemes HetJe& HebpeeyeceOeerue iewj cegefmueceebveener HeeefkeÀmleeveuee efJejesOe
Deens. lej yebieeue®es ieJnve&j megNneJeoea Je µejo®ebê yeesme ³eebveer mJeleb$e yebieeue®eer ceeieCeer kesÀueer. lej
Jee³eJ³e mejnÎ Heébleebleerue KegoeF& efKeoceleieej mebIeìvesves HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leeruee efJejesOe kesÀuee
neslee. YeewieesefuekeÀ ¢<ìîee ne Heéble mebkeÀefuHele HeeefkeÀmleevee®³ee Heósµeeuee ueeietve neslee. l³eecegUs
³esLeerue 80 ìkeÌkesÀ cegefmuece peveles®es cele DepeceeJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens Demes ceeTbì ye@ìve ³eeb®es cele
yeveues. 19 SefHeúe He³e¥le cnCepes Yeejleele Deeu³eeHeemetve SkeÀ ceefnv³ee®³ee Deele®e Yeejlee®es efJeYeepeve
Deìue Demeu³ee®ee efve<keÀ<e& ceeTbìye@ìve ³eebveer keÀe{uee neslee. l³eeveblej ueies®e ceeTbìye@ìve Je
l³eeb®es HećegKe meuueeieej Fmces; mej SefjkeÀ cesefJnue Je mej pee@pe& De@yesue ³eebveer efceUtve osµee®³ee
HeÀeUCeer®ee keÀ®®ee cemegoe le³eej kesÀuee. lees IesTve Fmces Je De@yesue 2 ces jespeer Fbiueb[uee iesues.
efyeéfìµe cebef$eceb[Ueves efyeéfìµe efnlee®³ee ¢<ìerves l³eele Lees[s HesÀjyeoue kesÀu³eeveblej lees cemegoe
IesTve les 10 ces jespeer Yeejleele Hejle Deeues l³eevegmeej lees cemegoe ceev³eleskeÀjerlee Yeejleer³e
vesl³eeb®³ee Heg{s þsJeC³eemeeþer ceeTbìye@ìve ³eebveer 17 ces jespeer l³eebvee Yesìermeeþer yeesueefJeues.
15.3.5 Yeejlee®³ee HeÀeUCeer®ee Heefnuee cemegoe ë

p³ee efoJeµeer veJ³ee ³eespeves®ee cemegoe IesTve Fmces Je De@yesue Yeejleele Hejle Deeues
l³eeefoJeµeer uee@[& ceeTbìye@ìve efmeceuee ³esLes nesles Heb[erle vesnª DeeefCe ke=À<Ceve cesveve ns ner l³eeb®es
DeefleLeer cnCetve efmeceu³eele nesles. ³eespeves®ee cemegoe meJee¥Heg{s ceeb[C³eeHetJeea vesnªvee oeKeJetve l³eeb®eer
HetJe& mebceleer efceUJetve Ieslee ³esF&ue Demes ye@ìve ³eebvee Jeeìu³eecegUs l³eebveer vesnªbvee ne cemegoe
oeKeefJeuee neslee. vesnªbveer l³eeJej leerJe´ Heéfleefke´À³ee osTve ³ee cemegÐeeuee efJejesOe kesÀuee. keÀejCe l³ee
³eespevesvegmeej l³eeJesUer keÀe³e&jle Demeuesueer keWÀêer³e µeemeve³eb$eCee yejKeemle nesle nesleer. meJe& Heéleebvee
Je mebmLeeveebvee mJee³eleÊes®es DeefOekeÀej efceUCeej nesles. Yeejlee®eer HeéosefµekeÀ DeKeb[lee mebHeg<ìele
³esTve ne Keb[Heé³e osµe ueneve-ueneve mJeleb$e jep³eele efJeYeeieuee peeCeej neslee. Deµee He´keÀej®es
meÊeeblej vesnªbvee Je keÀeBie´smeuee keÀoeefHener ceev³e nesCes µekeÌ³e veJnles. osµee®³ee mJeeleb$³ee FlekeÀer®e
osµee®eer DeKeb[lee keÀe³ece jenCes ¿ee keÀeBie´sme®³ee leeeflJekeÀ YetefcekesÀ®ee cetueeOeej neslee. lej ieebOeervee
osµee®³ee HeÀeUCeer®eer keÀuHevee cegUele ceev³e veJnleer. mJeeleb$³eemeeþer Je µeeblelesmeeþer osµee®³ee
DeKeb[lJee®eer peyej eEkeÀcele osCes l³eebvee ceev³e veJnles. HeÀeUCeerHes#ee ³eeoJeer HejJe[sue Demes l³eeb®es
cele nesles. keÀeBie´sme®³ee keÀe³e&keÀeefjCeeruee ieebOeerpeer®eer YetefcekeÀe Heìle veJnleer. osµeele µeeblelee
veeboC³eemeeþer SkeÀ DeHeefjne³e& DeeHeÊeer cnCetve HeÀeUCeer ceev³e keÀjeJeer Demes keÀeBie´smeceO³es DeveskeÀebvee
Jeeìle nesles. Hejbleg Deµee efmLeleerle meÊeeblej JneJe³ee®es les HeýeU keWÀêµeemevee®³ee neleer JneJes.
HeébeflekeÀ µeemekeÀeb®³ee neleer veener. Deµeer l³eebveer þece YetefcekeÀe nesleer cnCetve®e vesnªbveer ³ee cemegÐeeuee
efJejesOe kesÀuee cnCetve®e `ceeTbìye@ìve' ³eebveer leer ³eespevee ceeies Iesleueer.
15.3.6 HeÀeUCeer®ee ogmeje cemegoe ë

HeÀeUCeer efJe<e³eer vesnªb®eer Del³eble HeéfleketÀue Heéfleefke´À³ee ue#eele IesTve ceeGbÀì ye@ìve ³eebveer
HeÀeUCeermebyebOeer ogmeje cemegoe le³eej kesÀuee. l³eele cegefmuece efueie Je keÀeBie´sme ³eebvee SkeÀ mebIe jep³e
288
cebpetj vemesue lej Yeejlee®eer HeÀeUCeer keÀªve Yeejle Je HeeefkeÀmleeve Deµeer oesve meeJe&Yeewce jep³es le³eej
keÀjC³eele ³esleerue. HeéosefµekeÀ leÊJeeJej ue<keÀje®eer efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³esF&ue. leer jep³es
Ieìveemeefceleeruee peyeeyeoej jenleerue. HeéosefµekeÀ leÊJeeJej ue<keÀje®eer efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³esF&ue.
Demes veceto keÀjC³eele Deeues. Heb. vesnªbvee HeÀeUCeer®ee ne cemegoe oeKeefJeu³eeJej l³eebveer efleuee cebpegjer
efoueer. Hejbleg efpeveebveer cee$e Hegvne Dee[cegÇer YetefcekeÀe Iesleueer. cegefmuece efueieves HeÀeUCeeruee vekeÀej
efouee. SJe{s®e veJnslej HetJe& DeeefCe Heef½ece HeeefkeÀmleeveuee pees[C³eemeeþer Yeejleeleerue 800 cewueeb®eer
YetHeÆer cegefmuece efueieves ceeefieleueer nesleer. HeCe ³eeJesUer keÀeBie´sme®es vesles peeieªkeÀ nesles Je l³eebveer lemes
nesT efoues veener.
3 petve 1947 jespeer mee³eb. 7 Jeepelee JneF&meje@³e ceeTbìye@ìve ³eebveer DeekeÀeµeJeeCeer

Jeªve HebleHeÓeeve De@ìueer ³eeb®³eeJeleerves HeÀeUCeer®eer ³eespevee Ieesef<ele kesÀueer. leer ³eespevee ceeTbì ye@ìve
³eespevee cnCetve DeesUKeueer peeles. l³eevegmeej 15 Dee@iemì 1947 jespeer meÊeeblej keÀjC³ee®es Ieesef<ele
keÀjC³eele Deeues. Hebpeeye Je yebieeue Heébleeb®eer HeÀeUCeer keÀjC³eele ³esCeej nesleer. yeuegef®emleeve
Jee³eJ³emejno Heéble Je DeemeececeOeerue efmeuenì efpeu¿eele meeJe&cele IesC³eele ³esCeej nesles. l³eeveblej Heb.
vesnª, ye@. efpevee mejoej yeueKesefmebie ³eebveer osµeeleerue pevelesuee kesÀuesu³ee DeeJeenvee®es He´#esHeCe
Peeues. Heb. vesnªveer `pe³eeEno' cnCetve Yee<eCee®eer meceeHleer kesÀueer. lej efpeveebveer `HeeefkeÀmleeve
efpeboeyeeo' cnCetve DeeHeues Yee<eCe mebHeeefoues.
15.3.7 ceeTbìye@ìve ³eespevee ë

cegefmuece efueieves Dee[cegþs OeesjCe DeJeuebefyeu³eecegUs ef$eceb$eer ³eespevee DemeHeÀue Peeu³eeveblej
cegmeueceeve yengmebK³e Demeuesu³ee Heósµeeb®³ee HeeefkeÀmleeve efveefce&leer®eer Hebpeeye Je yebieeue ³eeb®³ee
HeÀeUCeer®eer ³eespevee nesleer. lemes®e Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ³ee oesve mJeleb$e jep³eeb®ee meceeJesµe neslee.
uee@[& ceeTbì ye@ìve ³eebveener ³eespevee Hemeble He[u³eecegUs DeeefCe meJee¥vee leer ceev³e Demeu³eecegUs l³eebveer
leer ³eespevee 3 petve 1947 jespeer Heéfme× kesÀueer. efleuee®e ceeTbì ye@ìve ³eespevee cnCetve DeesUKeues
peeles. ³ee ceebTbìye@ìve ³eespevesle SketÀCe 20 keÀueces nesleer. l³eeleerue þUkeÀ cegÎs Heg{erue HećeeCes -
1) DeefmlelJeele Demeuesu³ee Yeejleer³e Ieìvee meefceleer®es keÀecekeÀepe ®eeuet jeefnue Hejbleg

Ieìveemeefceleer le³eej keÀjerle Demeuesueer Ieìvee p³eebvee ceev³e vemesue l³eeb®³eeJejleer leer ueeoueer
peeCeej veener. p³eebvee Ieìvee meefceleer®es efveCe&³e ceev³e vemeleerue l³eebveer DeeHeueer mJeleb$e
Ieìveemeefceleer yeveJetve DeeHeu³ee Ieìvesyeeyele efveCe&³e I³eeJee.
2) Hebpeeye Je yebieeue Heébleeb®³ee keÀe³eosceb[Ueleerue meom³eeb®eer oesve ieìele efJeYeeieCeer kesÀueer
peeF&ue. SkeÀ ieì cegefmuece yengmebK³e Heósµee®³ee HeéfleefveOeeR®ee Je ogmeje iewj cegefmuece yengmebK³e
efpeu¿ee®³ee HeéfleefveOeeR®ee l³eeb®³ee JesieJesieÈ³ee yewþkeÀe nesleerue Je lesLes Heébleeb®³ee efJeYeepevee®ee
efveCe&³e yengceleeves Iesleuee peeF&ue. l³eebveer yengceleeves efJeYeepevee®ee efveCe&³e Iesleu³eeme l³ee oesve
ieìebveer keÀesCel³ee Ieìvee meefceleerle meeceerue JneJe³ee®es les þjefJeC³ee®eer cegYee l³eebvee jenerue.
3) efmebOeves keÀesCel³ee Ieìveemeefceleerle meeceerue kneJe³ee®es les lesLeerue efJeefOe ceb[Ueleerue meom³e
meeOeejCe yengceleeves þjJeleerue.
4) Jee³eJ³e mejnÎ Heéble Je yeuegef®emleeve ³eeb®³ee jepekeÀer³e YeefJeleJ³eeyeÎue efveCe&³e lesLes meeJe&celeeves
Iesleuee peeF&ue.
289
5) Deemeece Heébleeleerue efmeuenì efpeu¿ee®³ee jepekeÀer³e YeefJeleJ³eeyeÎue®ee efveCe&³e meeJe&celeeÜeje
IesC³eele ³esF&ue. efmeuenì efMeJee³e Deeemece®ee GJe&efjle Heósµe keÀe³ee&efvJele Demeuesu³ee
Ieìveemeefceleer®³ee keÀ#esle jenerue.
6) mebmLeeveebJejerue efyeéfìµe meeJe&YeewcelJe mebHeu³eeveblej l³eebvee l³eeb®³ee YeefJeleJ³eeyeÎue efveCe&³e
IesC³ee®es mJeeleb$³e jenerue.
7) Yeejlee®eer oesve mJeleb$e mLee³eÊe jep³es He´mLeeefHele nesC³ee®ee efveCe&³e Peeu³eeme l³ee oesve
mJee³ele mejkeÀejebveer HeÀeUCeerµeer mebueive Demeuesu³ee mecem³eebJej JeeìeIeeìer keÀªve efveCe&³e
I³eeJee.
8) Yeejleele He´mLeeefHele nesCeeN³ee oesve mJee³eÊe jep³eebveer meÊes®³ee nmleeblejCeeletve GodYeJeCeeN³ee
yeeyeer mebyebOeer Fbiueb[®³ee mejkeÀejµeer keÀjej keÀjeJesle.
9) efyeéfìµe mejkeÀej 15 Dee@iemì 1947 jespeer eEnogmLeeve®eer meÊee mees[tve osF&ue.
10) Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ³ee oesve jep³eeb®³ee meercee þjefJeC³eemeeþer SkeÀ meercee keÀefceµeve efve³egkeÌle
kesÀues peeF&ue.
je<ìêr³e meYes®³ee Jeefke¥Àie keÀefceìerves ceeTbì ye@ìve ³eespevesuee l³ee®e efoJeµeer ceev³elee efoueer.
ye@. efpeveebvee meJe& yebieeue Je Hebpeeye Heeefnpes neslee. l³eebveer ³eespevee mJeerkeÀejeJe³eeme Lees[er KeUyeU
kesÀueer. HeCe µesJeìer l³eebveener ceev³elee ÐeeJeer ueeieueer. cenelcee ieebOeer meJee¥le DeefOekeÀ ogëKeer nesles. Heb.
vesnª Je mejoej Heìsue ³eebveer ³egefkeÌleJeeo keÀªve l³eeb®es cele HeefjJele&ve kesÀues Kejs Hejbleg l³eeb®³ee
Ëo³eeleerue ogëKe veenermes Peeues veener. `HeÀeUeCeercegUs osµee®eer neveer®e nesCeej Deens 150 Je<ee&®eer
iegueeceefiejer peeF&ue ns Kejs HeCe DeeHeues mJeeleb$³e HeÀej keÀeU efìkeÀCeej veener. HeÀeUCeer®³ee
³eespevesceeieerue ot<ìHeCee efomele Deens. ³ee efJe®eejeves ceuee Jesovee nesleele.' Demes Godieej les keÀe{t
ueeieues.
eEnot cenemeYesves HeÀeUCeerme DeeHeuee keÀ[Jee efJejesOe oµe&efJeuee meceepeJeeoer He#eeves DeeHeueer
veeHemebleer peenerj kesÀueer. efµeKeebveer ueenesj ³esLes Heefj<eo IesTve DeeHeu³eeuee Yeejlee®eer HeÀeUCeer cebpetj
vemeu³ee®es peesjoej cele J³ekeÌle kesÀues. leLeeefHe je<ì^meYee Je ueerie ³ee oesve HećegKe jepekeÀer³e He#eebveer
HeÀeUCeer cebpetj kesÀu³eeJej efyeéfìµe mejkeÀejves Flej He#eeb®³ee celeebkeÀ[s HeÀejmes ue#e efoues veener.
Heósµeeb®eer HeÀeUCeer keÀªve meercee þjefJeC³eemeeþer j@[eqkeÌueHeÀ keÀefceµeve efve³egkeÌle kesÀues. ye@. efpeveebvee
eEnoer veeskeÀjµeener®eerner HeÀeUCeer Heeefnpes nesleer. l³eebvee cegmeueceevesÊej DeefOekeÀejer HeeefkeÀmleeveele
jenJe³eeme vekeÀes nesles. l³eeb®³ee F®ísHećeeCes veeskeÀjµeener®eer SJe{s®e veJnslej ue<keÀje®eer, ue<keÀjer
meeOevemeeceieér®eerner HeÀeUCeer keÀjC³eele Deeueer.
15.3.8 Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe - 1947

uee@[& ceeTbì ye@ìve ³eebveer eEnogmLeeve®³ee HeÀeUCeer®eer ³eespevee ceeb[ueer. eEnogmLeeveeleerue
meJe& He#eebveer Je vesl³eebveer HeÀeUCeerme ceev³elee efoueer. Yeejleeuee mJeeleb$³e osCeejs yeerue 18 peguew
1947 jespeer efyeéfìµe Heeue&ceWì ceO³es De@ìueer mejkeÀejves ceeb[ues. DeJeI³ee ®eewoe efoJemeele les oesvner
meYeeie=nebveer cebpetj keÀªve Fbiueb[®³ee jepeeves l³eeuee mebceÊeer oslee®e l³ee®es keÀe³eÐeele ªHeeblej
Peeues. ³eeveblej Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ner oesve veJeer mJeleb$e meeJe&Yeewce je<ì^s efvecee&Ce Peeueer. ³ee
290
keÀe³eÐeeuee Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe Demes cnCeleele. ³ee keÀe³eÐeeleerue lejlegoer Heg{erue HećeeCes
Deensle.
1) efyeéfìµe Heeue&ceWìkeÀ[s Je eEnogmLeeve mejkeÀejkeÀ[s eEnogmLeeveeleerue Demeuesueer meJe& meÊee 15

Dee@iemì 1947 jespeer Yeejle mejkeÀej Je HeeefkeÀmleeve mejkeÀej ³eeb®³eekeÀ[s osC³eele ³esF&ue.
15 Dee@iemì jespeer Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ner oesve je<ì^s efvecee&Ce nesleerue.
2) Ieìvee efvecee&Ce nesF&He³e¥le Je l³ee Ieìveeb®eer DebceueyepeeJeCeer nesF&He³e¥le oesvner jep³eeb®³ee
Ieìvee-Heefj<eoe l³ee-l³ee jep³eeb®³ee keÀe³eosceb[Ue®es keÀe³e& keÀjleerue.
3) jep³eeb®es keÀe³eosceb[U le³eej nesF&He³e¥le meO³ee®es meJe& keÀe³eos l³ee mJeªHeele DeefmlelJeele
Demeleerue.
4) 15 Dee@iemì 1947 veblej eEnogmLeeveeleerue keÀesCel³eener HeósµeeJej Fbiueb[®³ee mejkeÀej®ee
nkeÌkeÀ jenCeej veener.
5) oesvner osµeebvee mJeleb$e keÀe³eosceb[U Demeleerue, l³eebvee DeeHeu³ee osµeemeeþer keÀe³eos yeveJeC³ee®ee
DeefOekeÀej jenerue.
6) Ieìvee Heefj<eoebveer DeeHeeHeu³ee osµeebmeeþer Ieìvee efvecee&Ce keÀjeJ³eele. Ieìvee efvecee&Ce nesTve
l³eebveer DebceueyepeeJeCeer megª nesF&He³e¥le 1935®³ee keÀe³eÐeeHećeeCes jep³ekeÀejYeej JneJee.
DeLee&le l³eele yeoue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej keÀe³eosceb[Uebvee jeefnue.
7) Yeejle ceb$eer Je l³ee®es keÀe³ee&ue³e yebo keÀjC³eele ³esF&ue.
8) efyeéfìµe je<ì^kegÀìbgyeele (je<ì^kegÀue Heefj<eosle) jenJe³ee®es eEkeÀJee veener ³ee®ee efveCe&³e GYe³e
je<ìêbveer mJeleb$eHeCes I³ee³e®ee Deens.
9) efyeéfìµe mejkeÀej®es mebmLeebveebµeer Peeuesues meJe& keÀjejceoej jÎ keÀjC³eele ³esle Deensle.
mebmLeebveebveer Yeejle eEkeÀJee HeeefkeÀmleeve ³eeb®³eele meeefceue JneJes Deiej mJeleb$e jeneJes.
10) Jee³eJ³e mejnÎerJejerue jeveìer ìesÈ³eebµeer Fbie´peebveer kesÀuesues keÀjej 15 Dee@iemì Heemetve jÎ
nesleerue.
11) efye´ìve®³ee jepee®es èEnogmLeeve®ee meceéì' ns Heo ³ee keÀe³eÐeeves jÎ keÀjC³eele ³esle Deens.
15.3.9 HeeefkeÀmleeve®eer efveefce&leer ë

Dee@iemì®³ee Heefnu³ee DeeþJe[îeeHe³e¥le µeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeb®eer Je keÀce&®eeN³eeb®eer
efJeYeeieCeer Peeueer. 7 Dee@iemì jespeer efpevee mJeleë keÀje®eeruee jJeevee Peeues. 11 Dee@iemì®³ee
HeeefkeÀmleeve®³ee Ieìvee meefceleer®³ee yewþkeÀerle l³eeb®eer DeO³e#e cnCetve efveJe[ keÀjC³eele Deeueer Je
keÀe³eos DeePece Deµeer GHeeOeerner l³eebvee Heóeve keÀjC³eele Deeueer. 12 Dee@iemì jespeer ¿ee Ieìvee
meefceleerHeg{s efpeveebveer kesÀuesu³ee Yee<eCee®ee metj DeeleeHe³e¥le®³ee Yee<eCeentve yeje®e JesieUe neslee.
HeeefkeÀmleeve ns Oecee&efOeef<þle jep³e jenCeej ¿ee DeveskeÀeb®³ee DeHes#esuee peerveebveer DeeHeu³ee Yee<eCeeves
OekeÌkeÀe efouee. HeeefkeÀmleeveceOeerue meJe& veeieefjkeÀebvee Jebµe Deiej Oece&Yeso ve ceevelee meceeve DeefOekeÀej
efoues peeleerue. Oecee&®³ee DeeOeejs keÀesCeeJejner He#eHeele kesÀuee peeCeej veener. Oece&ner Keepeieer yeeye
Deens. leer jepekeÀer³e DeefOekeÀeje®³ee Dee[ ³esCeej veener Demes efvemebefiOeHeCes HeéfleHeeefole kesÀues. 13
Dee@iemì jespeer uee@[& ceeTbì ye@ìve keÀje®eeruee iesues. 14 Dee@iemì®³ee mekeÀeUer efyeéfìµe meceéì
meneJes peepe& ³eeb®ee mebosµe HeeefkeÀmleeve®³ee Ieìvee meefceleerHeg{s efyeéfìµe meÊes®ee HeéfleefveOeer ³ee
291
veel³eeves Jee®etve oeKeefJeuee l³eebveer HeeefkeÀmleevee®³ee veJeesefole jep³eeuee µegYes®íe efou³ee DeeefCe
efpevee®eer efve³egkeÌleer HeeefkeÀmleeve®es ieJnve&j pevejue cnCetve Peeu³ee®eer Iees<eCee kesÀueer. DeeefCe 14®³ee
Dee@iemì ceO³eje$eer cnCepes 12 veblej HeeefkeÀmleeve ns mJeleb$e jep³e yeveues. efue³eekeÀle Deueer ns
HeeefkeÀmleeve®es Heefnues HebleHeÓeeve yeveues DeeefCe ye@. peervee ns Heefnues ieJnve&j pevejue.
15.3.10 Yeejle mJeleb$e Peeuee ë

Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®eer Iees<eCee 14 Dee@iemì®³ee ceO³eje$eer cnCepes®e je$eer 12 veblej 15
Dee@iemì jsepeer efouueer ³esLeerue mebmeo meovee®³ee cegK³e meYeeie=nele Yejuesu³ee Yeejlee®³ee Ieìvee
meefceleer®³ee yewþkeÀerle kesÀueer iesueer. meYeeie=n ie®®e Yejues nesles. mebmeo meovee yeensj npeejeW®ee peceeJe
ner SsefleneefmekeÀ Iees<eCee SskeÀe³euee DeeefCe Yeejlee®³ee SsefleneefmekeÀ cenÊJee®³ee He´mebieer l³eele menYeeieer
nesC³eemeeþer GYee neslee. 14 Dee@iemì 1947®³ee je$eer yejesyej 12 Jeepelee eEnogmLeevee®es 180
Je<ee&®es Heejleb$³e ve<ì Peeues. Yeejle mJeleb$e Peeuee. DemebK³e ngleelc³eebveer ke´ÀebeflekeÀejkeÀebveer Je
mJeeleb$³eJeerjebveer Gjer yeeUieuesues efkeÀl³eskeÀ Je<ee&®es mJeeleb$³ee®es mJeHve Hegjs Peeues. je$eer 12-45
Jeepelee Ieìvee Heefj<eos®eer yewþkeÀ megª Peeueer. meJee¥®³ee Debieele DeeJesµe Je peesce meb®eejuee neslee.
³eeJesUer Heb. peJeenjueeue vesnª DeeHeu³ee Yee<eCeele DeelceefJeµJeemeeves cnCeeues.
``Deecner efve³eleeryejesyej DeveskeÀ Je<ee&HetJeea SkeÀ keÀjej kesÀuee neslee. leer Heéfle%ee Hegjer
keÀjC³ee®eer JesU Deelee Deeueer Deens. HetCee¥µeeves veJns HeCe yeN³ee®e ceesþîee HećeeCeele HetCe& keÀjC³ee®ee #eCe
Deeuee Deens. ceO³eje$eer®ee 12 JeepeC³ee®ee ìesue He[lee®e meejs peie p³eeJesUer efveefêmle Peeues Demesue
l³eeJesUer mJeleb$e DeeefCe me®esleve Yeejle pevceeuee Deeuee Demesue Feflenemeele keÌJeef®ele Demee #eCe ³eslees
pesJne DeeHeCe pegv³eeletve veJ³eele HeoeHe&Ce keÀjlees. pesJne SkeÀe ³egiee®ee Deble neslees DeeefCe oerIe&
o[Heuesu³ee je<ìê®ee Deelcee yeesuekeÀe neslees.'' Deµee ¿ee HeefJe$e Je iebYeerj He´mebieer Yeejleer³eeb®³ee DeeefCe
DeefKeue ceeveJepeeleer®³ee mesJesuee Jeentve IesC³ee®eer µeHeLe meJee¥veer I³eeJeer Demes keÀUkeÀUer®es DeeJeenve
kesÀues. l³eeveblej mJeleb$e Yeejlee®es Heefnues ieJnve&j pevejue cnCetve uee@[& ceeTbì ye@ìve ³eebveer
kesÀuesu³ee Yee<eCeele, ``DeepeHeemetve ceer legce®ee IeìveelcekeÀ HećegKe Deens. Yeejlee®³ee efnlemebyebOeeb®eer
peesHeemevee keÀjC³eeme ceer keÀefìye× Deens.'' Demes l³eebveer Deeéeemeve efoues. l³eeveblej Ieìvee meefceleer®es
DeO³e#e [e@. jepeWê He´meeo ³eebveer ``YeejleeJejerue efyeéfìµe HeÝeglJee®ee Deble Deepe Peeuesuee Demetve
³eeHeg{s Fbiueb[µeer Deece®es mebyebOe meceeveles®³ee meodYeeJeves®³ee Je HejmHej efnlee®³ee DeeOeejeJej
efveOee&jerle nesleerue'' Demes Ieesef<ele kesÀues. meJe& Yee<eCes DeeìesHeu³eeveblej mJeleb$e Yeejlee®ee je<ìÔJepe
mebmeo meoveeJej HeÀ[keÀefJeC³eele Deeuee. mJeeleb$³ee®ee G<eëkeÀeue Peeu³ee®³ee cebieue He´mebiee®eer mee#e
cnCetve SkeÀJeerme leesHeÀeb®eer meueeceer osC³eele Deeueer. 15 Dee@iemìuee vesnªb®³ee vesle=lJeeKeeueerue
mJeleb$e Yeejlee®³ee veJ³ee cebef$eceb[Ue®ee µeHeLeefJeOeer Heej He[uee Yeejlee®³ee mJeeleb$³e meesnÈ³ee®ee
He´mebie mJeleë [esÈ³eebveer Heeefnuesues ke@ÀcHeyesue pee@vmeve ³eebveer èfceµeve efJeLe ceeTbì ye@ìve' ³ee DeeHeu³ee
HegmlekeÀele ¿ee Ieìves®es jsKeeìuesues µeyoef®e$e ceesþs yeesuekesÀ Deens. ``¿ee He´mebiee®³ee JesUer peveles®ee
n<e&Guneme Heentve Deieoer efmLeleHe´%e Je=Êeer®eer J³ekeÌleerner HeÝeeefJele Peeu³eeKesjerpe jeefnueer vemeleer.''
Demes ³ee ie´bLeele l³eebveer efueefnues Deens.
Deµee He´keÀejs 14 Dee@iemì 1947®³ee ceO³eje$eer 12 Jeepelee efyeéfìµeebveer Yeejleeuee

mJeeleb$³e osTve 180 Je<ee&ntve peemle keÀeU Demeuesu³ee jepeJeìer®ee µesJeì Peeuee. Yeejlee®es Heefnues
HebleHeÓeeve Hebef[le peJeenjueeue vesnª lej ieJn&vej pevejue uee@[& ceeTbì ye@ìve yeveues. Yeejleeuee
mJeeleb$³e HeéHle Peeues ner Ieìvee peiee®³ee Feflenemeele Devev³e meeOeejCe Deens. eEnoer pevelesves
cenelceepeeR®³ee vesle=lJeeKeeueer efouesu³ee mJeeleb$³ee®³ee ue{îeeuee peiee®³ee Feflenemeele lees[ veener.
mJeeleb$³e ue{îeele meµeðe ke´ÀebeflekeÀejkeÀebveer kesÀuesu³ee yeefueoevee®eer eEkeÀcele Keef®ele®e keÀceer veener
leLeeefHe cegK³e mebIe<e& cenelcee ieebOeerpeeR®³ee DeeEnmeelcekeÀ vesle=lJeeKeeueer®e efouee iesuee. l³eecegUs eEnoer
mJeeleb$³ee®es HeÀej ceesþs Þes³e cenelcee ieebOeerpeer Je je<ì^meYee ³eeb®³eekeÀ[s peeles, ns SkeÀ SsefleneefmekeÀ
mel³e nes³e.
292
15.4 meejebµe ë
1946 veblej osµee®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer Del³eble veepegkeÀ Peeu³eeves efyeéfìµeebvee eEnogmLeeve
mees[tve peeC³eeefµeJee³e ogmeje He³ee&³e Gjuee veJnlee. l³eeletve eEnogmLeeve®eer HeÀeUCeer keÀªve Yeejle
DeeefCe HeeefkeÀmleeve ³ee oesve je<ìêb®eer efveefce&leer kesÀueer. uee@[& ceeTbì ye@ìve ³eebveer HeÀeUCeer®eer ³eespevee
le³eej keÀªve leer efyeéfìµe Heeue&ceWì meceesj cebpetj keÀªve Iesleueer l³eeveblej 3 petve 1947 jespeer
ceeTbì ye@ìve ³eespevee ³eeveeJeeves DeesUKeueer iesueer. keÀeBie´sme Je cegefmuece efueie ³ee oesIeebvee leer ³eespevee
ceev³e Peeu³eeveblej 18 peguew 1947 jespeer Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe efyeéfìµe Heeue&ceWìves cebpegj
kesÀu³eeveblej l³ee®es Yeejleer³e mJeeleb$³e keÀe³eÐeele ªHeeblej Peeues DeeefCe 14 Dee@iemì 1947 jespeer
HeeefkeÀmleeve DeeefCe 15 Dee@iemì 1947 jespeer Yeejle ns osµe peiee®³ee vekeÀeµeeJej mJeleb$e je<ì^
cnCetve Go³eeme Deeues. mJeleb$e Yeejlee®es Heefnues HebleHeÓeeve Hebef[le peJeenjueeue vesnª yeveues lej
Heefnues ieJnve&j pevejue cnCetve uee@[& ceeTbì ye@ìve ³eeb®eer lej ye@. peervee ³eeb®eer HeeefkeÀmleeve®es
ieJnve&j pevejue cnCetve DeeefCe efue³eekeÀle Deueer ³eeb®eer HebleHeÓeeve cnCetve efve³egkeÌleer kesÀueer iesueer.
15.5 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e (He´µve)

efoIeexÊejer He´µve ë
1) Yeejleer³e mJeeleb$³e keÀe³eoe DeeefCe eEnogmLeeve®³ee HeÀeUCeer®ee meefJemlej Je=Êeeble efuene?
2) Yeejleer³e meÊeebleje®ee meefJemlej Je=Êeeble efJeµeo keÀje?
3) eEnogmLeeve®³ee HeÀeUCeerefJe<e³eer uee@[& ceeTbì ye@ìve ³eeb®eer ieJnve&j pevejue cnCetve YetefcekeÀe
efJeµeo keÀje.
4) Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe DeeefCe HeeefkeÀmleeve®eer efveefce&leer ³eeefJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer
efuene?
meboYe& ë
1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme - [e@. megceve JewÐe - [e@. µeeblee keÀesþskeÀj

meeF&veeLe He´keÀeµeve, veeieHetj
2) eEnogmLeeve®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee Fefleneme - [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej - HeÀ[kesÀ He´keÀeµeve,
keÀesuneHetj.
3) Yeejleer³e mJeeleb$³e Deeboesuevee®ee Fefleneme - [e@. yeeyegjeJe HeJeej - meef®eve Heefyueµeme&d,
veeefµekeÀ.
4) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, HegmlekeÀ-2
³eµeJeblejeJe ®eJneCe ceneje<ì^ cegkeÌle efJeÐeeHeerþ, veeefµekeÀ.



भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

143-De

Yeejleer³e jeä^er³e ®eUJeU

[e@. megneme Hes[CeskeÀj

[e@. keÀefJelee }Ieeìs He´e.Deefve} Deej. yevekeÀj

Hegveceg&êCe Dee@iemì 2019, Sce.S.Yeeie 1 - Fefleneme HesHej ke´À.2 (He³ee&³e-De)

1. Yeejleer³e je<ì^er³e ®eUJeUer®es Fefleneme}sKeve Yeeie-1 [e@. keÀoce eqJn.S}. 01

1. Historiography of the Indian Natioal Movement.

2. Rise of Political Consciousness.

3. Social and Religious Reform Movements.

4. Rise of Economic Nationalism.

7. Gandhian Mass Movements.

8. Constitutional Developments 1917 - 1947

9. Emergence of New Forces.

10. Towards Independence.

A. K. Majumdar, Advent of Indepedence, Bhartiya Vidya Bhavan, Bombay

A. R. Desai, Social Background of Indian Nationalism, 5th ed., Popular

Amales Tripathi, Extremist Challenge in India Between 1890-1919, Orient

Anil Seal, The Emergence of Indian Nationalism : Competition ad

Anita Ganachari, Nationalism and Social Reform in a Colonial Situation

B.R. Nanda (ed)., Essays in Modern Indian History, Second Impression,

Bimal Malhotra, Reform, Reaction and nationalism in Western India, 1885-

Bipin Chandra, The rise and Growth of Economic Nationalism in India :

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeHeemetve DeeHeCeeme -

 Yeejleer³e efJe®eejJebleeb®ee JemeenleJeeoer ¢<ìerkeÀesve efJeµeo keÀjlee ³esF&ue.

Feflenemee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥ceO³es, efJe®eejJebleebceO³es Fefleneme cnCepes

YeejleeceO³es F. me. 1950 vebjle®³ee keÀeUele ceekeÌme&Jeeoer FeflenemeuesKeveeuee ®eeuevee

1.2 efJe<e³e - efJeJes®eve

1.2.1 je<ì^Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer (Nationalist School )

De) efye´efìµe DeefOekeÀeN³eeb®es Jesleve Je efveJe=ÊeerJesleve

[e@. leeje®ebo ³eebveer ‘The Influence of Islam on Indian Culture’ DeeefCe

Lees[keÌ³eele 20 Jes µelekeÀ Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue je<ì^er³e ¢ef<ìkeÀesvee®ee efJe®eej

1.2.2 ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer (Marxist School)

1) keÀeue& ceekeÌme&®es peerJeve®eefj$e ë

2) ceekeÌme&®ee DeefleefjkeÌle cegu³ee®ee efme×eble

3) ceekeÌme&®ee DeueieerkeÀjCee®ee efme×eble

6) ceekeÌme&®es Oecee&mebyebOeer efJe®eej

9) ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejÒeCeeueer®³ee ¢<ìerkeÀesveeleerue Yeejleer³e je<ì^er³e ®eUJeU

Yeejlee³eeb®eer je<ì^er³e ®eUJeU ner He´ecegK³eeves pevemeeceev³eeb®eer ®eUJeU nesleer. l³eele

meece´ep³eJeeoer FeflenemekeÀejebveer Yeejleer³e Feflenemee®eer ceeb[Ceer HetJe&ie´n ogef<ele

1.4 efJe®eejHe´Ceeueer ÒekeÀjCeeJejer} cenÊJee®es Òeµve ë

1.5 DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ

1. efyeefHeve®ebê, Fbef[³eepe mì^ieue HeÀe@j Fbef[Hesv[me

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeletve DeeHeCeeme -

 keWÀefye´pe mebHe´oe³ee®eer efJe®eejÒeCeeueer mHe<ì keÀjlee ³esleerue.

JeemkeÀes-efo-ieecee ³ee Heesleg&ieerpe Keueeµeeves oef#eCe DeeHe´ÀerkeÀe Keb[e®³ee ìeskeÀeuee JeUmee

³egjesHeceO³es DeeOegefvekeÀ ³egiee®³ee He´ejbYeeHeemetve cnCepes®e 16J³ee µelekeÀele He´yeesOevee®eer

2.2 efJe<e³ekeÀ - efJeJes®eve

2.2.1 keWÀefye´pe efJe®eejmebHeóe³e (meeceép³eJeeoer efJe®eejmebHeóe³e)

meece´ep³eJeeoer Fefleneme uesKevee®eer GefÎ<ìîes

meece´ep³eJeeoer uesKevee®es He´ecegK³eeves oesve-keÀeueKeb[ He[leele. Heefnuee keÀeueKeb[ cnCepes

keWÀefye´pe efJe®eej ÒeCeeueer cnCetve He´efme× Demeuesues meece´ep³eJeeoer efJe®eejOeejs®es

keWÀefye´pe efJe®eejÒeCeeefue je<ì^er³e ®eUJeUerceOetve ®eeefj$³e, He´eceeefCekeÀHeCee, me®eesìer,

2.2.2 meyeeuìve& efJe®eej mebHe´oe³e (Subaltern School)

ie´ece®eerves meyeeuìve& ne µeyoHe´³eesie Fìeefue³eve mewv³eeleerue efvecve mlejeJejerue ke@ÀHìve®³ee

1) meyeeuìve& FeflenemeuesKeveeme He´ejbYe

2) meyeeuìve& FeflenemeuesKekeÀeb®eer leeÊJeerkeÀ yewþkeÀ

3) meyeeuìve& efJe®eejÒeCeeueer keÀener He´cegKe FeflenemekeÀej

4) FjHeÀeve nyeerye ³eeb®ee meyeeuìve& efJe<e³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve