Абдусатторов Абдушукур

ТАЪРИХИ
АДАБИЁТИ АРАБ

https://bikhon.tj/
ББК

АБДУСАТТОРОВ АБДУШУКУР
ТАЪРИХИ АДАБИЁТИ АРАБ, Душанбе, «Деваштич», 2008, 000 са

https://bikhon.tj/
 МУRАДИМА
Таърихи та{аввули фар{ангу адаби халк{ои мухталифи
олам аз он гуво{b меди{ад, ки он{о {ануз аз замон{ои rадим дар
робита ва пайванд{ои фар{ангиву адабb бо якдигар мар{алаи
ташаккул ва та{аввули худро паймудаанд ва дар пешрафту
uановати {амдигар таъсир расонидаанд. Фаrат ин робита ва
пайванди фар{ангиву адабb миёни тамоми халк{ову миллат{о
яксон набуда он дар миёни баъзе халr{о камтару ма{дудтар ва
баъзеи дигар хеле наздику густурда xараён ёфтааст.
Эрониён ва араб{о аз зумраи он халк{ое мебошанд, ки
равобити фар{ангb ва адабии он{о аз замон{ои rадим xараён ёфта,
оuозм он {ануз дар а{ди [ахоманишиён реша дорад, ки дар он овон
марказ{ои тамаддуни арабb аз rабили Яман, [иxоз, Ба{райн, [ира
та{ти таъсири сиёсат ва фар{ангу тамаддуни имперптории Эрон
буданд. Чунки равобит пайванди фар{анги миёни эрониён ва
араб{о дар замони Сосониён низ идома дошт, ки воrеоти дар
дарбори боxгузории Сосониён- амири [ира Нўъмон ибн Мунзир
тарбият ёфтани Ба{роми Гўру шеъри арабb гуфтани ў, инчунин
робитаи шуарои а{ди xо{илияти араб Аъшо ибн Rайс ва Нобиuа аз
зубёни ба дарбори Хусрави Парвизи Сосонb далели возе{и чунин
пайванди фар{ангb мебошад.
Равобити фар{ангии миёни эрониён ва араб{о пас аз
тасаллути он{о бар эрон ва интишори ислому Rуръону забони
арабb дар сарзамин{ои Мовароунна{ру Хуросон ривоx ёфт.
Алалхусус аз замоне вусъати беандоза пайдо намуд, ки аз миёни
rарни V111 баъди таъсиси {укумати Аббосиён фар{анги сирф
арабии то даврони Умавиён ба як тамаддуни арабb- исломb табдил
ёфт. Ин тамаддун, ки бузургтарин маркази он ша{ри Баuдод буд,
мероси фар{ангии дунёи rадимро аз rабили Эрону Юнон ва [инд
пазируфта, фар{анги муштараке ба вуxуд овард, ки дар ташаккулу
та{аввули он тамоми халr{ои тобеъ, алалхусус эрониён ширкати
фаъолона доштанд.
Дар миёни шоирону нависандагоне, ки дар тўли аср{ои
V111-Х осори арзандае ба забони арабb ба вуxуд овардаанд, бо
ном{ое чун Ибн ал-Муrаффаъ, Абў Нувоси А{вози, Башшор ибн
Бурди Та{ористони, Абуяъrуби [ураймb, Ибро{им ибн Мамшоди
Мутаваккилb, Абулфат{b Бустb, Али ибн Убайдаи Рай{онb,
Ме{ёри Дайлам, Абдул{амиди Котиб, Ибн ал-Амид, Са{л ибн

https://bikhon.tj/
[орун, Со{иб ибн Аббод ва бисёр дигарон во мехўрем, ки
эxодиёташон як xузъи му{ими адабиёти арабb {ам ба {исоб ва
меравад ва бе осори онон тасаввури таърихи адабиёти араб,
алалхусус адабиёти rарн{ои нахустини а{ди Аббосиён аз имкон
берун аст. Теъдоди зиёде аз бунёдгузорони илм{ои таърих,
xугрофиё, фиr{у {адис, тафсир, сарфу на{в, ирфону тасаввуфи
а{ди исломии араб чун Му{аммад Xарири Табарb, Истахрb,
Казвинb, Бухорb, Муслим, Насоb, Тирмизb, Сибавей{, Абуалии
Форсb, Разии Астарабодb, Абдулrо{ири Xурxонb, Фирузободb,
Зама{шарb, Шиблии Нахованди, Блязиди Бастоми, Тафтозони,
Кутби Шерозb ва дигарон эрониасл будаанд ва дар тахрихи
фар{ангу тамаддуни арабb-исломb са{ми муассир гузоштаанд.
Гуфта{ои фавr ба он далолат мекунад, ки омўхтани таърихи
адабиёти араб барои ворисони адабиёти форсу тоxик низ амре
{атмb ва ногузир аст ва бе он шинохтани комили таърихи адабиёти
форсу тоxик, сарчашма{ои ташаккулу та{аввули он, xи{ат{ои
муштарак ва фарrкунандаи миёни адабиёти арабу Аxам
имконнопазир аст.
Аз xониби дигар, дар вазъи кунунb, ки Тоxикистон давлати
со{ибистиrлол гардидаву девор{ои сунъии миёни халr{ои шўравb
ва мамолики хориxb бунёдшуда бебозгашт дар{ам шикастаанд,
имкони равобити миёни Тоxикистону мамолики араб ва халr{ои
дигари олам фаро{ам омадааст, зарурати омўхтани таърихи
фар{ангу адаби араб ва халr{ои дигари xа{он бештар э{сос
мегардад. Алалхусус вуxуди шўъба{ои арбb дар мактаб{ои олии
xум{урb зарурати таълифи китоби таърихи адабиёти арабро ба
забони тоxикb ба миён овардааст. [арчанд теъдоде аз китоб{ои
марбут ба таърихи адабиёти араб, ки ба rалами И.Ю.Крачковский
И.М.Фильштинский, Б.Я. Шидфар, М.О. Аттая, Гибб Х.А.Р., А.Е.
Крымский, И.М. Холмогоров, [анно ал-Фохури таълиф шудаанд,
аuлаби кулли он{о бо забони русb чоп шудаанд. Ба замми ин имрўз
хонанда ё донишомўз ба забони Русb ба дараxае баланд нест, ки он
китоб{оро хонаду фа{мида тавонад. Бо вуxуди он, китоб{ои мазкур
нодир буда дарёфти он{о барои донишомўзон хеле душвор аст.
Китоби таърихи адабиёти араб барои донишомўзони xум{урb ба
забони тоxикb бошад, {ануз ба вуxуд наомадааст. Агар ба назар
гирем, ки адабиёти араб чун xузъи таркибии адабиёти шарr дар
факулта{ои гуманитарии донишго{у донишкада{о ва мактаб{ои

https://bikhon.tj/
миёна низ дарс дода мешавад, зарурати таълифи чунин китоб боз
{ам бештар э{сос мегардад.
Бо назардошти {амин ниёз{о мо саъй намудем, ки бори
нахуст таълифи китоби «Таърихи адабиёти араб»-ро ба забони
тоxикb анxом биди{ем ва дар мар{алаи нахустин дар бораи
таърихи адабиёти араб аз оuози он яъне а{ди чо{илият то истилои
муuул, ки фосилаи замонии пеш аз {аштсадсоларо фаро мегирад,
таваккуф намоем.
Бояд гуфт, ки дар бораи шеър ва табакоти шуарои араб
ханўз дар китоб{ои муаллифони аср{ои миёна чун «Табаrоту-ш-
шуаро»-и Мухаммад ибн Салом ал-Xума{b, «Табаrоту –ш -шуаро»-
и Ибн ал-Муътазз, «Аш-шеър ва-ш-шуаро»-и Ибн Rутайба,
«Ятимату-д-да{р»-и Саолибиb, «Думату-л-rаср»-и Бохарзb,
«Китобу-л-агонb»-и Абулфараx ал-Исфа{онb, «Муъчаму-л-удабо»-
и Ёrути [амавb, «Ал-Фе{рист »-и Ибн ан-Надим, «Вафиёту-л-
аъён»-и ибн Халликон ва uайра маълумот дода шудааст, вале ин
китоб{о асосан тазкираи шоирон буда, таърихи адабиёт ба маънии
имрўза буда наметавонанд. Аз ин ли{оз осори мазкур барои мо чун
маъхаз{ои адабb- таърихb хидмат кардаанд. [амчунин девону
маxмўа{ои ашори шоирони араб чун Башшор ибн Бурд, ал-Xо{из,
ал-Мутанабb, Абу Нувос, [ассон ибн Собит, ал-Xарир, ал-
Фараздак, Абулало ал-Мааррb, ибн ал-Муътазз, ал-Бухтурb, Умар
ибн Аби Рабиа ва дигар он, ки имкони дастрасии он{оро доштаем,
ба {айси маъхаз{ои адабии ин китоб хидмат кардаанд.
Маълум аст, ки таълифи таърихи адабиёти арабро дар uарб
Р. Никольсон ва К. Брокелман оuоз карда буданд ва бо таълифоти
И.Ю. Крачковский, Х.А.Р.Гибб, И.М.Фильштинский, А.Е.
Крымский ва дигарон иrдомоти му{име дар ин амр гузошта шуд.
Табиист,ки дар таълифи ин китоб мо аз таxриба ва маводи илмии
мусташрикони мазкур низ истифода намудаем.
Дар кишвархои арабb нахустин китоби таърихи адабиёт бо
номи «Таърих адаби-л-луuати-л-арабия» ба rалами Xурxи Зайдон
тааллукr дорад ва сипас дар ин мавзуъ китобхои дигаре чун
«Таъриху-л-адаби-л-араби»-и А{мад [асан аз-Зайёт, «Таъриху-л-
адаби-л-арабb»-и То{о [усайн, «Таъриху-л-адаби-л-арабb»-и
[анно ал-Фохурb ва амсоли он{о таълиф гардидаанд, ки зимни
навиштани ин китоб таxриба ва дастовард{ои он{о мавриди
истифоди мо rарор гирифтааст.

https://bikhon.tj/
 Китоб{ои ба табъ расонидаи донишмандони Эрон чун
«Таърихи адабиёти араб»-и Ахмади Тарчонизода, «Таърихи
адабиёти араб»-и Акбари Бе{рўз, «Таърихи фар{анги арабb»-и Али
Авсати Ибро{имb ва uайра низ мавриди истиноду истифода зимни
таълифи ин китоб rарор дода шудааст. [амчунин зимни таълифи
ин китоб осори илмии марбут ба мавзўъ чун «Тамаддуни ислом ва
араб»-и Густав Лобон, «Фи-л-адаби-л-xо{илb»-и То{о [усайн,
«Хадамти мутаrобилаи ислом ва эрон»-и Муртазо Мутаххарb,
«Таърихи улуми аrлb ва тамаддуни исломb»-и Забе{улло{и Сафо,
«Таърихи ислом –и Алии Давонb, «Таърихи та{лилии исломb»-и
Ма{муди Таботабои, «Мусульманский Ренессанс»-и Адам Мец,
«Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане Х-начала
Х1 века»-и И.Абдуллоев, «Арабско- таджикское двуязычие в
поэзии 1Х-Х веков»-ва «Арабско- таджикское двуязычие» - и
Т.Мардонов, «Адабиёти арабизабони форсу тоxик аз истилои араб
то а{ди сомониён» ва «Насри арабизабони форсу тоxик дар аср{ои
V111-1Х»-и Н.Зо{идов ва амсоли он{о ба {айси маъхаз{ои илмb
истифода шудааст.
Яке аз масъала{ои марбут ба таърихи адабиёти араб, ки дар
бораи он {анўз миёни мусташрикони uарбу шарr ва муаллифони
таърихи адабиёти араб фикри ягона вуxуд надорад, масъалаи
даврабандии мар{ала{ои ташаккул ва та{аввули адабиёти араб аз
оuоз то замони муосир мебошад. Дар ин масъала му{аrrиrон аз
мавrеъ{ои мухталиф наздик шудаанд ва зимни ба давра{о таrсим
кардани таърихи адабиёти араб омил{ои гуногунро ба назари
эътибор гирифтаанд.
Аз xумла, мусташрики рус И.М.Фильштинский дар китоби
худ «Арабская классическая литература», ки таърихи адабиёти
арабро аз оuоз то инти{ои rарни ХV111 дар бар мегирад, онро ба
ду давраи асосb, яъне адабиёти rадими араб ва адабиёти аср{ои
миёна xудо кардааст.
Тарз{ои даврабандии донишмандони араб Умар Фаррух ва
Xурxи Зайдон низ то андозае ба равиши И.М.Фильштинский
шабо{ат дорад ва се давраи тўлонии зеринро дар бар мегирад:
1.Адаби rадим. Аз а{ди xо{илият то инти{ои асри
уммавиён /то соли 750/.
2. Адаби мухдас. Аз сукути умавиён то замони Аббосиён ва
аз он то инти{ои асри ХV111.

https://bikhon.tj/
 3.Адаби xадид. Аз оuози асри Х1Х то имрўз.
Дар «Таърихи адбиёти араб»-и Х.А.Р.Гибб адабиёти араб аз
рўи тамоюлот ва мохияти та{аввули он ба панx давраи зерин
таrсимбандb шудааст:
1.Асри па{лавонb /500-622/.
2.Даврони истило /622-750/.
3.Асри «тиллои»/750-1055/.
4.Асри «нуrрагb»/1055-1258/.
5.Даврони мамлук{о /1258-1800/.
[амчунин дар теъдоде аз китоб{ои таърихи адабиёт ба
мар{ала{ои нисбатан кўто{ ва асосан тибrи аср{о таrсим кардани
ин адабиёт ба назар мерасад, ки давра{ои зеринро дар бар мегирад:
1.Асри xо{илият. Rабл аз ислом.
2.Асри му{азрамин ё садри ислом. Аз оuози ислом то а{ди
умавиён.
3.Асри умавиён.
4.Асри аббосиён.
5.Асри Андалусb.
6.Асри муuулb.
7.Асри усмонb.
8.Асри чадид.
Дар теъдоди дигари китоб{ои таърихи адабиёти араб, аз
xумла дар таълифоти [анно ал-фохури, А{мади Тарxонизода,
Акбари Бе{рўз ва дигарон даврабандие мушо{ида карда мешавад,
ки ба андешаи мо то {адде мушаххас ва инъикоскунандаи
хусусият{ои хоси {ар як мар{алаи замонии ташаккул ва та{аввули
адабиёти араб мебошад. Чунин таrсимбандии мар{ала{ои
инкишофи адабиёти араб дар маxмўъ давра{ои зеринро дар бар
мегирад:
1.Давраи xо{илb. (Аз асри V то зу{ури ислом).
2.Давраи хулафои рошидин ва Умавиён /622-750/
3.Давраи аббосиён /750-1258/
4.Давраи муuул ва усмонb /1258-1798/
5.Давраи на{зат. (Аз охири асри ХV111 то имрўз)
Дар китоби {озир низ мо тарзи даврабандии фавrуззикрро
ба назари эътибор гирифтаем ва xараёни ташаккул ва та{аввули
адабиёти арабро тибrи давра{ои ало{идаи он мавриди та{лилу
барраси rарор додаем. Ба зимми ин ба хотири муфассалтар ва

https://bikhon.tj/
амиrтар иттилоъ пайдо карда тавонистани донишомўзон баъди
анxоми баррасии матолиби {ар як боби ало{идаи китоб номгўи
маъхаз{оеро, ки дар бораи мавзўъ муфассал ба{с мекунанд, зикр
кардаем.
Зимни иrтибоси пора{ои манзуму мансур аз осори шоирону
нависандагони араб мо лозим донистем, ки матни арабии он{оро
оварда, барои осонтар кардани кори донишомўзон тарxумаи
та{туллафзии он{оро низ ба тоxикb пешни{од намоем.
Бо назардошти ма{дудии имконоти чопи китоб мо маводи
фаро{ам омадаро дар бораи таърихи адабиёти араб то {адди имкон
сухтасар баён кардаем ва аз {амин хотир лозим донистаем, ки он
дар шакли ду китоби ало{ида манзури хонандагон гардонида
шавад. Нашри {озир китоби аввал буда, таърихи адабиёти арабро
аз оuоз то имтилои муuул фаро мегирад. Китоби дуюм, ки минбаъд
нашр хо{ад шуд мар{ала{ои дигари таърихи адабиёти арабро дар
бар хо{ад гирифт.
Китоби {озир чунонки rаблан {ам мазкур гардид, иrдоми
нахустин ва таxрибаи аввалин дар таълифи таърихи адабиёти араб
ба забони тоxикист ва табиист, ки {ар гуна таxрибаи аввалия бе
лаuзишу норасои{о нахо{ад буд. Дар {ар {ол бо нияти хайр ба
таълифи он иrдом карда шуд ва умед аст, ки а{ли та{rиr,
донишомўзон ва алоrамандони со{ибназари забону адабиёти араб
бо муло{изоти судманди худ дар бе{будии сохтору мў{тавои он
мусоидат хо{анд намуд.
Маводи ин китоб барои доираи васеи донишомўзони факулта{ои
шаркшиносb, филологияи тоxик ва факулта{ои дигари
гуманитарии донишго{у донишкада{ои xум{урb, мухассилини
мактаб{ои та{силоти {амагонb ва хо{ишмандон дар фарогирии
маълумоти зарурb дар бораи таърихи адабиёти араб дар пешни{од
гардидааст.
Муаллиф ба муrарризони ин китоб, доктор{ои илм{ои
филологb; Тоxиддини Мардонb ва Низомиддин Зо{идов, инчунин
ба мудири кафедраи филологияи араби Донишго{и давлатии
миллии Тоxикистон, доктори илм{ои филологb Саидра{мон
Сулаймонов ва устоди {амин кафедра Комил Мусофиров, Санавбар
Худойдодова ва дигарон, ки дар xараёни ба чоп омода сохтани
китоб масли{ат{ои судманди хешро дареu надоштанд, самимона
сипос менамояд.

https://bikhon.tj/
 БОБИ 1. ШИБ[И XАЗИРАИ АРАБИСТОН RАБЛ АЗ
ИСЛОМ. ВАЗЪИ XУUРОФΒ ВА ТАБИΒ.

Шиб{и xазира ё ба таъбири дигар нимxазираи Арабистон

дар xанубу uарбии Осиё воrеъ гардида, {удуди онро аз се xониб об
и{ота кардааст ва аз ин сабаб шиб{и xазира ё нимxазира номида
мешаванд. Ин сарзамин аз тарафи шарr бо халичи форс ва xузъе аз
укёнуси [инд, аз xануб бо дарёи Уммон ва халиxи Адан, аз uарб бо
ба{ри Сурх {амсар{ад аст. Фаrат аз як xониб, яъне шимол
сар{адоти он бо хушки- мамолики арабии Ироr, Фаластин ва
Урдун мепайвандад. Масо{ати шиб{и xазираи Арабистонро аз 3 то
3,5 млн. километри мураббаъ нишон додаанд.
Ин сарзамин, ки дар миёни араб{о бо номи xазирату-л-араб
маъруф аст,rисмати зиёди масо{ати он биёбону регзорони ба
зироат номувофиr бошад, дар баъзе манотиrи дигари он чун Яман,
Наxд, атрофии халичи форс ва мавзеъ{ои баландкў{ {аво муътадил
буда, кишоварзb аз овони rабл аз исломb вуxуд доштааст. Бо
вуxуди ин rисмати асосии ин сарзаминро биёбон{ои хушки беоб
ташкил дода, {арорат маъмулан рўзона 43 дараxа ва шабона 38
дараxа гарм аст. Маxрои дарё{ои беобе дар {ар xои бодия вуxуд
доштанд, ки {ангоми борон{ои кўто{муддат дар он{о об xамъ
мешудааст ва аз он об{о бадавиён муддате э{тиёxи худу
чорвояшонро таъмин мекардаанд. Дар {олат{ои дигар таъмини оби
бадавиён аз чо{{ои камшуморе будааст, ки {ар яке дар масо{ати
сад{о километр дур аз {амдигар воrеъ шуда, баъзан барои со{иб
шудан барои чо{и об миёни rабила{о дар тўлли да{сола{о xанг
идома меёфтааст.
Шиб{и xазираи арабистонро ба панx минтаrа таrсим
кардаанд, ки яке аз он{о ясан га{вораи фар{ангу тамаддуни rадими
арабb {исоб меёбад. Ба rаламрави Яман ша{ри Хазрамавт дохил
мешавад, ва он аз кадим чун щахри бозаргонон шў{рат доштааст.
Ша{ри Уммон чун ша{ри дарёнавардон маъруф буд, аз rаламрави
Яман {исоб меёфт. Ша{р{ои дигари Яман Наxрон ва Санъо буданд,
ки бо матоъ{ои зарбофт, атриёт ва шамшерсозb шў{рат доштанд.
Минтаrаи дигари Шиб{и xазираи Арабистон [иxоз
мебошад, ки сарзамине регзор ва кў{сорон аст ва дар самти
шимолии Яман, дар со{или ба{ри Сурх воrеъ гардидааст. Аз

https://bikhon.tj/
xумлаи ша{р{ои маъруфи [иxоз Мака аст, ки бо номи Уммулкуро
шў{рат дошта, Чо{и Замзам ва [аxару-л–асвад /санги сиё{/ ва
хонаи Каъба дар он xост. Дувумин шахри [иxоз Ясриб аст, ки
баъди {иxрати Пайгамбари ислом аз Сака ба он xо Садина
/Мадинату-н-наби/ ном гирифта ва имрўз {ам {амин номро дорад.
Пас аз интишори ислом ша{ри Макка ва мавзеъ{ои он аз rабили
Сафо, Марва, кў{{ои Арафа, Абу Rубайс ва водии Мино шў{рат ва
эътибори зиёд пайдо кардаанд.
Аз xумлаи манотиrи дигари Арабистон Начд аст, ки дар
самти шимоли бо Шом /Сурия/ дар машриr бо Ироr ва дар uарб бо
[иxоз {амсар{ад аст. Наxд сарзамине кў{сор маркази Шиб{и
xазираи Арабистон буда, аз {ар сў онро кў{{о и{ота кардаанд. Дар
Наxд ба сабаби мусоидии иrлим зироат ва кишоварзb ривоx
доштааст ва ин сарзамин бо аспони тозии худ низ шў{рат пайдо
намудааст. Uайр аз ин ду минтаrаи дигаре {ам бо ном{ои Тахома ва
Ямома дар rаламрави Шиб{и xазираи Арабистон rарор доштаанд.
Тахома дар шимоли Яман ва xануби [иxоз ва Ямома дар xануби
Наxд ва дар xанубу ша{ри Ба{райн воrеъ будааст.
Бо сабаби гуногунии иrлими минтаrа{ои Шиб{и xазираи
Арабистон анвои набототу хайвоноти он низ мухталиф аст. Аз
xумла ма{сули асосии [иxоз хурмо, Яман гандум, xав, Уммон ва
Лахсо-биринx, xуворимакка, rа{ва аст. Дар манотиrи {авояшон
мўътадил ва таъмин бо об ангур, зайтун, себ, анор, зардолу,
афлесун, лиму, найшакар, харбуза, банан ва теъдоде аз зироат{ои
дигар мерўяд. Бо ин {ама меваи асосии Шибхи xазираи Арабистон
аз {амон замон{ои rабл аз ислом хурмо ва ка{ва аст ва хурмою
ка{ва uизои асосии сокинони ин сарзамин ва воситаи тиxорату
даромади он{о {исоб меёфтааст.
Аз xумла {айвоноти ба{рb, ва{шb ва хазандагон, ки дар
Шибхи xазираи Арабистон аз {амон овони rабл аз ислом вуxуд
доштаанд, шутур, хар, гов, гўсфанд, рўбо{, каркадан, шер, паланг,
гург, шаuол, уrоб, мор, калтакалос ва амсоли он{о будаанд.
Алалхусус малах дар ин сарзамин зиёд будааст ва баъзан зараре, ки
малах{о ба сокинони Арабистон меросонидаанд, ба маротиб
бештар аз зиёни даррандагону хазандагон будааст. Дар баробари ин
малах дар зиндагии сокинони ин сарзамин бефоида {ам набудааст,
зеро баъзан хафтахо хуроки сокинони са{рову мусофир ва
{айвоноти савории он{оро малах ташкил менамудааст.

10

https://bikhon.tj/
 Дар байни хайвоноти ахли барои бодиянишин он шутур ва
асп маrоми аввалдараxа доштааст. Аспи арабb аз {амон овони rабл
аз исломи бо нируманди, тездавb, {ушёрb камхориву итоат ба
со{иби худ фарr мекард ва бо {амин сифат{ои худ боиси зафар{о
дар майдон{ои набард ва аз борон{ои реги тундбод{ои биёбон
саломат халос ёфтани со{иби худ мегардид.
Бояд гуфт, ки шутур барои сокинони бодия {айвони
асоситарин {исоб меёфт ва онро наклиёти асоси дар биёбон,
«Сафинаи са{ро» ва «Мавхабати худованд» медонистанд. [ар як
навъи ин xонвари биёбони номи хос, вазифа ва мо{ияти асосии
хешро доро буд. Аз xумла навъе аз шутур бо номи «баъир» асосан
барои боркаши хидмат мекард. Навъи дигар бо ном{ои «залул» ё
«{иxон» тезрав буд ва барои савори истифода мешуд. Чунин
маrоми бузург пайдо кардани шутур дар {аёти араб{ои бадавb
бесабаб {ам набуд, зеро шири шутур ва хурмо uизои асоситарини
араб{о буд, гўшти шутур {ам барои uизои он{о истифода мешуд, аз
пашми он барои хайма{о матоъ мебофтанд, саргинаш чун
сўзишворb ба кор мерафт. Му{имтар аз {ама ин xонвари пурсабру
тоrат метавонист бо uизои андаке, ки иборат аз хори биёбон аст,
210 килограмм борро аз Халаб /ша{р дар Сурия/ то Басра /Ироr/
бибарад, ки чунин та{аммулро асп {ам надорад. Аз ин сабаб аст, ки
шутур ягона {амсафари бовафои бадавb ва дастгиру мададгори ў
дар па{нои ро{{ои регзори тафсон ва хавфноки биёбон аст ва
бе{уда бадавb, шутур, хурмо ва биёбонро «{унарпешагони
намоишномаи зиндагb дар бодия» {исоб накардаанд.

ВАЗЪИ ИRТИСОДB
Мардуми Шибхи xазираи Арабистон аз а{ди xо{илият ба ду
гурў{и асосb-, бодиянишинон ва ша{риён-таrсим мешуданд ва
тарзи зиндагиву машuулият{ои он{о аз {ам фарr мекард. Дар он
минтака{ое, ки зироаткори имкон надошт, сокинони он xо {аёти
чодарнишини, кўчманчигb ба сар мебурданд ва асосан бо
парвариши шутур, {айвоноти а{лb ва шикор машuул мешуданд. Аз
ин сабаб он{оро лозим меояд, ки дар {ар фасли сол манзил{ои
худро иваз намоянд ва бо а{ли rабилаву чорвояшон кўч баста дар
rарорго{b ба фасли сол мувофиr хайма зананд. Ба xуз ин яке аз
манбаъ{ои дигари зиндагии мардуми бодиянишин xанг бо
rабила{ои дигар ва со{иб шудан ба молу чорво ва чо{и оби

11

https://bikhon.tj/
rабила{ои маглубшуда дар xанг {исоб меёфт. Аз ин сабаб дар
миёни rабила{ои а{ди xо{илият фаrат {амон rабилае босарвату
со{ибrудрат ва uолиб омада дар xанг{ои байниrабилавb
метавонист, ки шумораи мардони xангb ва нирўмандаш зиёд дошта
бошад. Дар байни rабила{ои rабл аз исломии араб одати зинда
гуронидани духтарони хурдсол вуxуд доштааст ва ин одат минбаъд
дар ислом сахт ма{кум ва манъ карда шуд.
Rисмате аз сокинони Шибхи xазираи Арабистон аз rабили
мардуми Яман, Уммон, Лахсо, Шом ва амсоли он{о бо кишоварзb
машuул будаанд ва то {адде зиндагии моддии худро ба ин восита
таъмин менамудаанд.
Дар баробари ин яке аз восита{ои асосии зиндагии
иrтисодии араб{ои а{ди xо{илият тиxорат буд ва пас аз маросими
{аx дувумин xои ба{амоии rабила{ои араб, маркази доду гирифти
иrтисодb ва фар{ангии он{о бозор ма{суб мегардид. Яке аз
маъруфтарин бозор{ои араб бозори Укоз буд, ки {ар сол дар Наxд
баргузор мегардид ва Пайгамбари ислом низ дар он ширкат
доштааст. Бозор{ои Шибхи xазираи Арабистон натан{о маrоми
хариду фурўш, xои табодули афкору ахбор миёни rабила{ои
гуногун буд, балки майдони мусобиrаи дар хитоба ва шеъру шоирb
низ {исоб меёфт. Умуман, дар а{ди xохилият дар Шиб{и xазираи
Арабистон да{ бозори маъруф амал мекард, ки маrоми баргузории
он{о дар rаламрави Урдун, Яман, Адан, [азрамавт, Ба{райн,
Маскав, Уммон ва Наxд /Арабистони Саъудb/ интихоб шуда буд.
Дар ин бозор{ои да{гона, ки аз мо{и рабеъулаввал оuоз гардида то
мо{и зул{иxа идома меёфтанду дар {ар яки он{о намояндагони
rабила{ои ало{ида сардорb мекарданд, таrрибан аз тамоми
rабила{ои араб тоxирони будпараст, насронb, я{удb, собии
/ситорапараст/ ва пайравони дину маз{аб{ои дигар иштирок
мекарданд. Ба замми ин шоирону хатибони маъруфи rабила{о {ам
барои мусобиrа ва rувваозмоb дар шеъру хитоба ба ин бозор{о
меомаданд. Дар бораи ин бозор{ои да{гона дар сарчашма{ои
таърихии а{ди исломb ахбори кофb дода шудааст, ки мухтасари
он{о чуни аст.
Яке аз бозор{ои араб дар мо{и Рабеъулаввал дар Дуамату-
л-Чандал баргузор мегардидааст. Ва rабила{ои Гассони ва Бани
Каъб раисони он будаанд. Бозори дигар Мушаккар буда, дар мо{и
Xумодиуъаввал дар мавзеи [аxари Ба{райн баргузор шуда,

12

https://bikhon.tj/
кабидаи Бани Тамим раёсати онро бар ў{да доштаанд. Бозори сеюм
дар Сухор ном ша{ре, ки дар со{или дарёи Маскат ва Уммон воrеъ
аст, дар рўзи аввали мо{и Раxаб кушода мешудааст. Тоxирони араб
пас аз анxоми бозори Сухор ба бозори ча{орум, яъне бозори Риё
мерафтаанд, ки Оли Чоландарb масъулони он буданд. Бозори
панxум дар ша{ри Шихр воrеъ дар Уозрамавт наздикии со{или
дарёи [инд воrеъ будааст, баргузор мегардидааст. Ин бозор дар
сояи кў{е, ки rабри худи пайгамбар дар он чо вокеъ будааст, та{ти
раёсати аъроби Мо{ра ном мавзеъ баргузор мешудааст. Бозори
шашум бозори Адан буда, дар рўзи аввали мо{и Рамазон баргузор
мегардидааст ва тоxирон аз ин бозор атриёт гирифта ба кишвар{ои
мухталиф мебурдаанд. Дар нимаи мо{и рамазон бозори Санъо
кушода мешудааст, ки {афтумин бозор аз зумраи бозор{ои да{гона
аст. Бозори {аштумро дар Хазрамавт rабилаи Кинда баргузор
мекарданд ва тоxирон бо му{офизон ба он бозор мерафтанд, зеро
rабилаи мазкур амнияташонро таъмин карда наметавонист. Бозори
дигар Укоз буд, ки дар мо{и Зилкаъда та{ти раёсати rабилаи
Rурайш дар Наxд баргузор мегардид. Бештар дар {амин бозор
муфо{арот ва мусобиrот дар хитобаву шеър миёни rабила{ои
мухталифи араб баргузор мегардид. Охирин бозори да{гонаи араб
дар Зи-л-Маxоз буд, ки тоxирон ва ширкаткунандагони он пас аз
инти{ои ин бозор ба маросими [аx ба Мака мерафтанд.
Тоxирони rабила{ои араб uайр аз ширкат дар бозро{ои
мазкур, ки зиндагии модди ва восилаи тиxорат он{оро таъмин
мекард ба кишвар{ои дигаре чун Эрон, Хабаш, Яман, Шом, Миср
колои худро мебурданд ва аз он сарзамин{о колои мавриди ниёзи
а{ли rабилахои худро меоварданд.
Марказхои асосии тиxоратии Шибхи xазираи Арабистон
дар ин ахд ша{р{ои [иxоз, Макка, Тоиф, Ясриб, Наxд ва uайра
буданд, ки дар он рибо /судхурb/ ривоx дошт ва минбаъд онро {ам
ислом ма{кум ва маън намуд.

ВАЗЪТ СИЁСB
Ба сабаби таrсим шудани сокинони Шибхи xазираи
Арабистон ба бадавиён /бодянишинон/ ва хазариён /ша{рнишинон/
xомеаи а{ди xо{илият асосан дар ду шакл идора мешуд. Сохти
па{ншудаи он сохтори rабилавb ва дуюм сохтори давлатb,

13

https://bikhon.tj/
давлат{ои хурди ниммутамаддини дорои ша{р{о ва низоми
ибтидоии давлатдорb буданд, {исоб мешуд.
Дар xомеаи а{ди xо{илият, ки аксари сокинони онро
бадавиён ташкил менамуданд, низоми rабилавb маrоми
аввалдараxа дошт.
Xузъи хурдтарини rабила, ки аз сокинони якчанд хайма
иборат буд, «хай» номида мешуд ва аъзои {ар як «хай»-ро «кавм»
меномиданд. Rабила ма{з аз маxмўи rавм{ои аз xи{ати хуну насаб
бо {ам наздик ташкил меёфт ва аз миёни ин rавм{о барои rабила
як Раис интихоб карда мешуд. Маъмулан раиси rабила бояд шахси
дар синну сол бузургтарин мебуд ва {ар як узви rабила ба номи худ
номи rабилаашро илова мекард.
Раиси rабиларо, ки «шайх» ё «сайид» меномиданд, ба
замми бузургии синну сол доштани сифат{ои шуxоат ва ра{бариву
тадбирандеши зарур буд. раиси rабила бояд масъала{ои xангу сул{
бо rабила{ои дигар, rазоват дар низои дохилии афроди rабила
чарого{{о, наздики об, кўчбандb, интихоби xои кўч ва амсоли
он{оро {ал мекард, вале rабл аз эълони {укми худ дар бораи ин ё
он масъала бояд бо сарварони rавм{о машварат меорост ва
муло{изоти ононро гўш карда, сипас карори нихоb мебаровард.
Моликтяти шахсии {ар фарди rабила аз хаймаи вай ва
амволи дар он буда иборат буд, вале оби чо{ ва замини зироату
чарого{ мулки умумии rабила {исоб меёфт. Rабила {имоятгар ва
пушту пано{и асосии афроди он дар шароити бодия {исоб меёфт ва
ронда шудан аз rабила баробари ма{кум шудан ба марг буд.
Теъдоди rабила{ои араб хеле зиёд буданд, вале дар миёни
он{о rабила{ои маш{уре вуxуд доштанд, ки дар {аёти сиёсb ва
иxтимоии а{ди xохилият наrши муассир доштаанд ва дар осори
адабиву таърихb аз он{о зиёд ёд карда мешавад. Rабила{ои
араб{ои xануб асосан аз rабила{ои Хумайр ва Кахлон ба вуxуд
омадаанд. Rабила{ои маш{уре, ки аз Хумайр баромадаанд Кузоа,
Танух, Калб, Чохина ва Узра мебошанд ва rабила{ои Тай, Хамлон,
Омила, Чузон, Лахм, Канда аз rабилаи Кахлон сарчашма
гирифтаанд. Аз rабилаи Азд низ rабила{ои Гассониён, Хузоъа, Авс
ва Хазрач пайдо шудаанд. Дар миёни араб{ои шимол ё Аднонb {ам
rабила{ои Мазар, Rайс, Айлон, Хавозин, Салим, Гатфон, Тамим,
Хузайл, Кинола, Rурайш, Рабеъа, Асад, Воил, Бакр, Таглиб, Бану
[анифа шў{рати зиёддоштаанд.

14

https://bikhon.tj/
 Дар миёни кабила{ои а{ди xо{илb зуд-зуд баъзан xанг{ои
хеле тўлонb ба амал меомад. Агар яке аз сабабbои ин xанг{о со{иб
шудан ба чорвою чарого{{о ва чо{у замин{ои кишти rабила{ои
дигар бошад, сабаби асосии дигар гирифтани касос барои rатли яке
аз афроди rабила ё чорвои он аз rабили шутур ё асп будааст, зеро
дар миёни бадавиёни rабл аз исломи гирифтани rасос, яъне
шустани хун бо хун ба {укми rонуни зиндагии rабилавb даромада,
яке аз наздикон ё хешовандони мактул бояд {атман хуни rотилро
мерехт. Баъзан то 40 сол ва зиёда аз он {ам дар фикри интиrом
мешуданд ва то гирифтани rасос шароб ва зану атрро барои худ
{аром медонистанд ва {еx як фарди rабила {аr надошт, ки rонуни
rасосро вайрон кунад.
Чанг{ои байниrабилавии араб{ои ахди xо{илиро «айём» ё
«айёму-л-араб» меномиданд ва ин xанг{о {ар рўз аз суб{ оuоз ёфта
бо uуруби офтоб rатъ мешуд. Шумораи чунин xанг{о хеле зиёд
буда, дар китоб{ои таърихи а{ди исломb баъзан аз 1200 xанги
миёни rабила{о ёдовар шудаанд. Маъмулан xанг{о ба сабаби xой ё
сабаби воrеъ шуданашон ба худ ном мегирифтанд ва баъзан то
чи{ил сол идома меёфтанд. Аз чумла, чанге бо номи «Харбу-
л.Басус» байни кабилахои Бакр ва Таглиб дар охири асри панxуми
милодb оuоз ёфтааст ва 40 сол идома доштааст. Сабаби ин чанг дар
он будааст, ки сардори кабилаи Таглиб-Кулайб шутури холаи
раиси кабилаи Бакр-Часос ибн Мараро бо тир зада куштааст ва
Часос ба интикоми шутур Кулайбро ба катл расонидааст. Дар
бораи ин xанги чилсола ва па{лавони он-Мухалхил достон{ои
зиёди ба вуxуд омадааш, ки маш{уртарини он{о {амосае бо номи
«Аз-зайр солим» мебошад.
Аз xумлаи xанг{ои дигари маш{ури миёни rабила{ои а{ди
xо{илb «Харби Дохис ва Габро» мебошад, ки ба сабаби мусобиrаи
ду асп бо ном{ои Дохис ва Габро оuоз шуда ва ба номи он{о
номгузори шудааст. Раисони rабилаи Абас ва Зубён Rайс ибн
Зухайр ва [озифа ибн Бадр ба аспони худ савор шуда, аб
мусобиrаи аспдавони оuоз кардаанд, ки Дохис аспи раиси rабила
Абас ба пеш гузоштан наздик расидааст. Дар ин ваrт марде аз
rабилаи Зубён, ки дар каминго{ истода будааст, Дохисро рамонида
аз ро{ берун кардааст ва дар натиxа Габро, яъне аспи раиси rабили
Зубён аз Дохис пеш гузаштааст. Сардори rабилаи Абас-Rайс ибн
Зухайр ба ин ноxавонмардb эътироз карда чун годиб xоизаи

15

https://bikhon.tj/
мусобиrаро талаб намудааст ва ин амр оrибат боиси xанги тўлонии
миёни rабила{ои Абас ва Зубён гардидааст.
Чанги Дохис ва Габро бо он анxом ёфт, ки бузургони
rабилаи Абас-Харм ибн Синон ва [орис ибн Авф аз бузургони
Зубён хунба{ои кушташудагонро rабул карданд ва ба сул{и миёни
ду rабила розb шуданд. Дар бораи ин санг {амосаи маш{уре бо
номи «Rиссату Антара» ба вуxуд омадааст.
Xангу хунрезb миёни rабила{ои араб фаrат дар тўли ча{ор
мо{мамнуъ буд, ки он{оро мо{{ои {аром, яъне мў{тарам
мехонданд. Дар ин мо{{о, яъне Раxаб, Зилкаъда, Зилхиxxа ва
Му{аррам {ар гуна rатлу uорат, {атто заб{и {айвонот низ rатъиян
манъ мешуд ва агар касе ин rонунро вайрон мекард аз xониби
тамоми rабила{о ма{кум карда ба xазо расонида мешуд. Дар тўли
ин мо{{о араб{о аз тамоми rабила{о ва манотиrи Шибхи xазираи
Арабистон ба Макка меомаданд ва маросими зиёрату ибодати
Каъбаро ба xо меоварданд. [амчунин дар ин мо{{о дар бозори
Уккоз ва бозор{ои дигар бо тиxорат ва дар шеъру хитоба машuул
мешуданд.
Дар баробари низоми rабилавb дар Шибхи xазираи
Арабистон давлат{ои хурди ма{аллие низ вуxуд доштанд, ки
асосан та{ти нуфузи се давлати муrтадири он замон-Эрон, Рим ва
[абаш rарор доштанд. Ин давлат{ои ма{аллии арабb, ки
намояндагони он{о асосан араб{о xануб, яъне яманихо буданд, бо
бозаргониву кишоварзb ва санъату меъмори шуuл меварзиданд.
Аз xумлаи {укумат{ои ма{аллии арабb дар а{ди xохилb
давлати Хумайриён буд, ки то асри шашуми милоди вуxуд дошт ва
охирин {укмрони он Зу Нувос /525 м./ буд.
Яке аз давлат{ои дигари арабb дар ин давра {укумати
Манозираи Лахмиён буд, ки пойтахти он дар ша{ри [ираи Ироr
воrеъ буд. Ин давлат аз оuози rарни сеюми милодb таъсис ёфта
та{ти {имоят ва тобеъияту боxгузории императории Сосониён
rарор дошта то футу{оти исломb дар Эрону Ироr фаъолият
намудааст. Подшо{и маш{ури ин давлат {амон Нўъмон ибн
Мунзир ё Нўъмони аввал /400-418 м./ аст, ки боxгузори Вара{рани
/Ба{роми Гўри/ Сосонb буда, rаср{ои маъруфи Хаварнак ва
Садирро бино кардааст. Аз зумраи подшо{они маъруфи дигари ин
хонадон Мунзири сеюми маш{ур ба Ибн Моиссамо /писари оби

16

https://bikhon.tj/
осмон.-505-554/ ва Амри писари [инд /554-569/ будаанд, ки номи
он{о дар ашъори шуарои Арабу Аxам бисёр зикр шудааст.
Давлати дигари арабии а{ди чоxилият каламрави
Uассониёни шом /Сурия/ буда, пойтахти он дар ша{ри Чалк воrеъ
будааст.
Подшо{они давлати Uассониён тахти {имоят ва тобеияти
императории Рим будаанд. Яке аз подшо{они маш{ури Uассониён
Хориси дуюми мулаккаб ба Аъраx /529-569/ дар xанги маш{ури
Явм [алима [ираро тасарруф намудааст. Ин подшо{ шуарои
зиёдеро ба дарбораш xамъ оварда будааст.
Яке аз давлат{ои дигари ин а{д {укумати Кинда вокеъ дар
Начд будааст, ки rариб сад сол, яъне дар тўли сол{ои 450-540
идома доштааст ва шоири маш{ури а{ди xо{илияти араб Имрул
Rайс аз насли подшо{ои ин хонадон {исоб меёфтааст.

АСЛУ НАСАБ ВА НАЖОДИ АРАБ[О

Араб{о аз xумлаи миллат{ои сомb мебошанд, ки дар бораи
таърихи rадими он{о иттилои ночизе мавxуд аст ва xуз катиба{ое
дар да{сола{ои охир дар Яман кашф кардаанд ва rадимтарини он{о
ба аср{ои ну{ум ё {аштум rабл аз милод мувофиr меояд, иттилои
дигаре дар даст нест.
Араб{оро маъмулан ба ду гурў{и асоси- араб{ои боида ва
боrия таксим кардаанд. Арабхои боида он{ое мебошанд, ки чун
rавм{ои Оду, Самуд, Тосам, Чадис аз миён рафтаанд ва дар Rуръон
ва осори таърихиву динии а{ди исломи rиссаву ривоёти марбут ба
онон боrb мондааст. Ахиран дар наздикии [ичоз бостоншиносон
наrш{о ва катиба{ое кашф кардаанд, ки бо хат{ои лахёнb, самудb
ва сафоb китобат шуда, забони онхо аз забони араб{ое, ки осори
адабиашон то замони мо расидааст, тафовут дорад.
Араб{ои боrияро {ам дар навбати худ ба ду гурў{и асоси
Кахтониён ва Аднониён xудо кардаанд. Гурў{и аввалb, яъне
Ка{тониён ё аъроби ориба, ки араб{ои Яман ва xануб мебошанд,
гуё аъроби асил ва холис будаанд ва аслу насаби он{о ба Яъриб
ибн Ка{тон мерасидааст.
Гурў{и дигар, яъне Аднониёнро араб{ои мустаъраба
/арабшуда/ хондаанд, ки аз кишвар{ои {амсояи Шибхи xазираи
Арабистон ба ин сарзамин кўчидаанд ва бо мардуми он омезиш
17

https://bikhon.tj/
ёфта араб шудаанд. Ин{о Низориён ё Маъдиён мебошанд, ки
мардуми [иxоз, Наxд, Набати{о ва Тадмири{о ма{суб мегарданд.
Бо мурури замон{о баъзе rабила{ои араб{ои xанубb, яъне
Кахтониён бо сабаб{ои тагйири вазъи иrтисоди ва иxтимои
ногузир шудаанд, ки аз сарзамин{ои худ ба манотиrи шимоли
му{оxират кунанд. Аз xумла rабилаи Бани Саълаби ибн Амр ба
Ясриб /Мадина/ рафтаанд ва минбаъд набила{ои Авс ва Хазрат аз
онхо ба вучуд омадаанд. Rабилаи [узоъа ба Макка му{оxират
карданд ва кабилаи Чархамро аз он xо берун кардаанд. Чафна ибн
Амри бо фарзандонаш ба Шом /Сурия/ рафт ва ба сабаби он ки дар
со{или на{ре бо номи Uассон манзил ихтиёр карданд, минбаъд бо
номи rабилаи Uассониён шў{рат ёфтанд. Rабилаи xанубии Лахм
ибн Удай ба Хираи Ироr мусофират кардан два аз ин rабила
падари давлати Лахмиён ё Бани Мунзир Наср ибн Рабеъа ба дунё
омад. [амин тавр, rабила{ои чанубии Тай дар ку{{ои Ачо ва
Салмо дар шимоли шарrии Ясриб манзил ихтиёр карданд ва
тадриxан теъдоде аз rабила{ои Яман низ ба {ар сў пароканда
шуданд. Миёни rабила{ои xанубb ва шимолb {амеша ихтилоф
вуxуд дошт ва он {атто баъд аз зу{ури ислом {ам идома ёфт.
Араб{ои rабл исломро аз ли{ози тарзи зиндагb ва
машuулияти он{о ба бадавb ва {азарb xудо кардаанд. Араб{ои
хазарb, ки дар xануби Шибхи xазираи Арабистон умр ба сар
мебурдаанд, ша{рнишину мутамаддин ва дорои ша{ру иморат{о,
кишоварзиву саноат ва давлатдорb будаанд. Араб{ои бадавb асосан
бо чорводорb ва шикору xанговарb умр ба сар бурда, низоми
иxтимоии rабилавиро доштаанд. Дар бораи бадави ва хазари мо
дар фасли вазъи сиёсии Шибхи xазираи Арабистон таваrrуф ва аз
ин xо аз зикри муrаррари сохтори rабилаи арабb, rабоили маш{ур,
давлат{ои ма{аллии араби ва намояндагони он{о худдорb
менамоянд.

ЗАБОНИ АРАБ[О
Забони арабиро аз ли{ози асли маншаи пайдоиш аuлаби
кулли забоншиносон яке аз забон{ои сомb донистаанд ва аз xихати
таърихи пайдоиши худ он нисбат ба забон{ои дигари сомb
xавонтар аст. Аз xониби дигар забони арабb нисбат ба забон{ои
дигари сомb дар {оли ба асли худ наздиктар боки мондааст, зеро ба
сабаби сахронишин ва дур аз тамаддун{ои {амxавор будани
18

https://bikhon.tj/
сохибони худ ин забон камтар дучори омезиш бо забон{ои дигар
шудааст ва чун забон{ои дигар гирифтори таuйиру та{аввулоти
зиёд нашудааст. Аз ин сабаб баъзан чунин тахмин {ам шудааст, ки
забони араби шояд модари забон{ои сомb бошад.
Дар бораи маънии луuави ва истилохии ин забон чун
«араби» ва сабаби ин номро гирифтани он низ муло{изоти
донишмандон из{ор шудааст, ки тибки он{о забони арабb номи
худро аз алфози «иъроб», «ъуруба» ё «ъурубия» гирифтааст ва ин
алфоз маънии фасо{ат ва возе{ии баёнро доштааст. Аз ин сабаб ин
забон ва со{иби он «араб» номида шудааст, ки забонаш барои
сохибони он фасеху равшан ва забони «аxам», яъне rавм{ои дигар
мав{уму нофа{мост.
Аз кадом замон оuоз шудани араби маълум нест. [амин
rадар маълум аст, ки аз замонхои кадим дар Шибхи xазираи
Арабистон ду забон- Хумайрb ва Музарb вуxуд доштааст, ки
аксари кулли ла{xа{ои арабb аз он{о пайдо шудаанд. Забони
кахтонии Химяри забони сокинони xануби Шибхи xазираи
Арабистон ва аднонии Мазари ё хичози забони шимоли ин
сарзамин буда, Rуръон бо ин забон, яъне музарии хичози нозил
гардидааст.
[арчанд, ки араб{ои xанубу шимол дар муносибат ва
иртиботи rадим ибо якдигар буданд, вале байни забон{ои хумайрb
ва Мазари тафовути зиёде вуxуд дошт. Яке аз забоншиносони
асримиёнагии араб Амри ибн Ало ба ин ихтилоф ишора карда дар
«Табакоту-ш-шуаро»-и худ дар бораи забони хумайри навишта
буд: «Забон ва арабияти Хумайр забон ва арабияти мо нест». Аз ин
мебарояд, ки {атто баъзан ба забони Хумайри чун ба як забони
дигар муроxиат кардаанд. Иддае аз донишмандон забони хумайри ё
Кахтонии xанубро яке аз реша{ои аднони шуморида, катиба{ои
сол{ои охир кашфшударо далел меоранд, ки баъзе алфозу
таркиботи он{о ба вожа{ои юнони наздик аст. Умуман, дар
катиба{о алфозу таркиб{оеро ёфтан мумкин аст, ки {ам ба вожахои
забони Хумайри ва {ам Мазари шабо{ат доранд ва хешовандии
он{о гуво{b меди{анд.
Дар тулии таърихи та{аввули минбаъдаи худ забони
музарии {иxозии шимол дар асари омезиш ва таuйирот шаклу
суратеро ба худ гирифтааст, ки дар адабиёти а{ди xохили ва
Rуръон мебинем. Вале то замони расидан ба шакле, ки дар а{ди

19

https://bikhon.tj/
xо{или пайдо кард, забони араби сайри таърихии тулониро аз сар
гузаронид.
Маълум аст, ки {анўз дар замони rабл аз милод rабила{ои
xануби ба Хиxоз ва шимоли Xазирату-л- араб му{оxират
намудаанд. Инчунин араб{ои xануб ба манотиrи шимол ба тиxорат
мерафтанд.Чунин равобити арабxои xануби шимол, яъне
Кахтониёну Аднониён таrозо мекард, ки забон{ои Хумайри ва
Мазари ба {амдигар наздик шаванд, то якдигарро фа{мидани
со{ибонаш осон гардад. Чунин наздикшави дар тулии панxсад сол,
яъне то rарни V милод идома дошт, вале пас аз заволи давлати
араб{ои xануб дар Яман ногузир забони музарии аднони бар
кахтонии Яман uалаба ёфт ва чунонки мебинем, дар адабиёти
xохилии rарни V забони асосии шеъру хитоба забони музарии
аднонист.
Rабила{ои араб {ам {арчанд бо яке аз ду забони
муштарак, яъне Хумайри ва Мазари сухан мегуфтанд, вале аз
xихати ла{xаи гуфтугў миёна он{о тафовут вуxуд дошт. Чунин
тафовут дар талаффузи баъзе овоз{о, иъроб, зада ва uайра зо{ир
мегардид, вале барои тамоми rабила{о возе{у фа{мо буд.
Дар баробари ла{xа{ои мухталифи rабила{о забони расмие
ба вуxуд омад, ки забони шеъру хитоба ва анxуман{ои адабb буд.
дар ташаккул ва ривоxи ин забон тамоми rабила{ои араб са{мгузор
буданд, зеро ин забон аз бе{тарин алфозу таркиботи ла{xа{ои
rабила{о фаро{ам омада ва {оли аз нуrсон{ои фасо{ату балоuат
буд. Намунаи ин забон дар осори адабии а{ди xо{или ва Rуръон ба
назар мерасад. Тадриxан ла{xаи rабилаи Rурайш дар ин забон
таъсири зиёд расонид, зеро он нисбат ба ла{xа{ои дигар тозаву
фасе{тар буд.
Пайдоиши забони расмии шеъру хитоба ва осори адабии
а{ди xохилb ва ва{дату омезиши забон{ои хумайри ва музари
дорои омил{ои му{ими дигаре хам буд. Яке аз чунин омил{о
бозор{о буданд, ки дар фасли марбут ба вазъи иrтисодии Шибхи
xазираи Арабистон дар бораи бозор{ои да{гона таваrrуф шудааст.
Дар ин бозор{о мардум аз {ар xониби Xазирату-л-араб натан{о
барои хариду фурўш xамъ меомаданд, балки бо суханрони{о,
rироати ансоб, радду бадали афкор машuул мешуданд, шуаро ва
хатибон дар мусобиrоти шеъру хитоба ширкат меварзиданд ва ин

20

https://bikhon.tj/
{ама ва{дат ва ягонагиро дар забон ва фикру андеша тоrозо
мекард.
Шоирон ва хатибон {ам барои он ки суханашон барои
оммаи шунавандагон фа{мову дастрас бошад ва мухлисону
алоrамандони зиёде пайдо кунанд, саъй менамуданд, ки аз алфозу
таъбироти маф{ум барои аuлаби rабила{о ва услуби маъмули умум
истифода намоянд. Дар баробари ин ровиён низ ашъори шоиронро
дар миёни rабилах{ои мухталиф rироат мекарданд ва ба ин васила
ла{xаву тарзи сухани шоирон дар миёникабилахо пахн мешуд. Яке
аз маъруфтарин бозор{о, ки дар густариши забони расмии арабb
наrши зиёд дошт, бозори Укоз буд ва ин бозор аз соли фил то (593
мелодb) то 125 {иxрb, яъне дар тулли 150 сол идома дошт.
Маш{уртарин доварони ин бозор дар шеър нобиuа аз-Зубёни ва дар
хитоба Касс ибн Саидаи Аёди буданд.
Аз омил{ои дигаре, ки дар густариши забони расмии араби
муассир буд, наrши Макка ва rабилахои Rурайш хисоб мешавад.
Ша{ри Макка аз замон{ои rадим ма{алли омаду рафти корвон{ои
бозаргонон ва зиёратго{и {оxиён ба хонаи Каъба буд. А{ли
rабилаи Rурайш, ки дар Макка сукунат доштанд бар асари робита
ва ихтилот бо тоxирони rабила{о ва кишвар{ои мухталиф ва
{очиён натан{о доираи фар{ангу иттилоот ва сат{и забонии ла{xаи
худро меафзуданд, балки дар густариши забони расмии араби са{м
мегузоштанд. Ба сабаби он ки му{имтарин бозор{о дар rаламрави
rабилаи Rурайш буданд, шоирону хатибон дар осори худ ба ла{xаи
Rурайш таrлид мекарданд, вожа{ои онро дар ашъорашон истифода
менамуданд. Шеъри араби аз сарзамини Rурайш па{н мешу два
дар баробари па{н шудани ашъори шоирон ла{xаву усули Rурайш
низ дар Чазирату-л-араб па{н мегардид ва ба ин восита {ам забони
арабии расмb, ки ба ла{xаи Rурайш наздик буд, ба вуxуд меомад.
[амчунин сокинони Xазирату-л-араб аз тамаддун{ои
{амсояи Руму Эрон ва [абаш низ беба{ра набуданд ва дар натиxаи
тиxорату рафту омад бо {амсоя{о низ тамаддуни ка{тониву мазари
омезише бо тамаддун{ои румиву эронb пайдо карда ва ни{оят,
тамоми комёби{ои он ба забони расмии араби интиrол ёфт ва ба ин
восита «забони арабb агар дар вожагон нуrсе {ам дошт, онро бо
гирифтани вожа{ое аз ин тамаддун{ои густурда ва азим бартараф
сохт» ва чун забони камолёфта ва uанb аз алфозу таъбироти
фасо{ату балоuат ба а{ди адабиёти xо{илb расид.

21

https://bikhon.tj/
 ЗУ[УРИ ХАТ ВА КИТОБАТИ АРАБΒ
Хат ва алифбои арабb дар он шакле, ки имрўз вуxуд дорад,
пайдо нашудааст, балки дар натиxаи таuйироти падид омада дар
{арф{ои алифбои навбатb, ки rабл аз ислом дар шимоли Шибхи
xазираи Арабистон маъмул буд ба вуxуд омадааст. [арф{ои
алифбои арабb дар асоси се хат, яъне хатти Мисри rадим, финикb
ва муснид ташаккул ёфтааст. Хат{ои сафоb, самудb, лихёни, сабои
ё хумайри навъ{ои хатти муснид {исоб меёбанд. Хат{ои кинди ва
набатb аз муснид пайдо шудаанд. Пайдоиши хат{ои хири ва анбори
аз набати, хиxози ё насхи араби аз анбори сарчашма мегирад.
Хатти куфи бо таъсири кор{ои {андаси ва такмили хатти {и{ози ба
вуxуд омадааст.
Араб{ои Яман аз хате истифода мекарданд, ки онро муснид
меномиданд ва тибrи эътиrодоти он{о гуё ба худи пайuамбар бо ин
хат вахй нозил шудааст. Вале тибrи тадrиrоти забоншиносон ва
кашфиёти бостоншиносон сарчашмаи хат{ои соми хатти финики
мебошад ва хат{ои ороми, муснид ва анвои он аз rабили сафои,
самудb, лихёни дар шимол ва хумайрb дар xануб пайдо шудаанд.
Хат{ои набатb ва суриён аз ороми ба вуxуд омада, асли хатти
арабиро ташкил менамоянд. Аз хатти набатb шакли на{с ва аз
суриён шакли куфии хатти араби пайдо шудаанд.
Араб{ои шимол хатти насхи набатиро {ангоми
мусофират{о ба Шом /Сурия/ омўхтаанд ва хатти куфии суриёниро
Бушр ибн Абдулмалики Канби, {окими Думату-л-Чандал дар
Макка миёни а{ли Rурайш маъмул гардонидааст. Баъди ба ша{р
табдил ёфтани Куфа дар масxиду rаср{ои он навиштани хатти
суриёни маъмул шуд ва бо номи хатти куфи шў{рат ёфт.
Хатти анбории Хира баъди интиrол ба [иxоз хатти {иxози
номида шуд ва {ангоми зу{ури ислом теъдоди каме аз Курайш бо
ин хат менавиштанд. Пайuамбари ислом {ам дар мачмуъ дар
{удуди 40 нафар котиб дошт ва хатро бе иъроб, бе гузоштани
{аракат{о менавиштанд.
Баъди интишори ислом дар мамолики дигар ва ба вуxуд
омадани хавфи тахриф дар rироати Rуръон Абуласвадад Дуали
дар замони хилофати Муовия бо гузоштани нуrта{о дар боло, зер
ва самти рости {арф чун аломати фат{а, касра ва замми иъробро
ихтироъ кард. Ни{оят, Халил ибн А{мад ба {ои нуrта{ои

22

https://bikhon.tj/
Абаласвадад Дуали аломатхоеро барои фат{а, касра ва замма
ихтироъ кард, ки имрўз {ам дар китобати арабb мустаъмаланд.
Кашфиёти бостоншиносон ва катиба{ои ба даст омада аз
даврон{ои мухталифи таърихи аз он ша{одат меди{анд, ки араб{о
дар замон{ои гузаштаи {адим катиба{оро дар устухон{ои шонаи
шутур, барги хурмо, дар руи пуст ё пора{ои сафол, лав{а{ои чуби
ва дар замон{ои наздиктар дар rоuази мисри менавиштанд.

ДИНИ АЪРОБИ А[ДИ XО[ИЛИЯТ

Да Шибхи xазираи Арабистон rабл аз ислом ба сабаби
{амсояги ва иртиботу муносибат бо намояндагони дину маз{аб{ои
гуногун дин{ои мухталифе ро{ ёфта буданд ва пайравони худро
доштанд. Rисмате аз а{ли rабилаи Rурайш ва rабила{ои аднонии
араб расму оин ва а{коми бозмонда аз Ибро{ими Халилулло{ро
{ифз намуда буданд, хонаи Каъбаро соле ду маротиба зиёрат
мекарданду маносики {ач ба чxо меоварданд ва чор мо{и {аромро
э{тиром менамуданд. Rабилаи Rурайш то замоне, ки пардадории
Каъбаро rабилаи Хузоъа аз онхо гирифтан, дар Каъба вазифаи
маъмурb ва сарвариро бар ў{да доштанд. Яке аз сарварони Бани
Хузоъа бо номи амру ибн Лухайи Хузоъи боре ба Шом рафт ва
будпарастии Амоликаи Шомро дида, аз он xо бутеро бо номи
Хубал ба Мака овард ва дар канори хонаи Каъба насб кард. Хубал
буте буд, ки аз аr иrи сурх тарошида шуда, дасти росташ шикаста
буд ва баъд{о Rурайш дасте аз тилло барои он сохта буданд. Ин
нахустин буте буд, ки ба Каъба оварда шуда ва тадриxан теъдоди
бут{ои Каъба хеле зиёд гардид.
Чунонки зикр гардид, ба сабаби {амсоягb ва иртибот дар
Шибхи xазираи Арабистон дин{ои Я{удият ва насроният таъсири
rавb доштанд ва дорои пайравони зиёд буданд. Бузургтарин
гурў{{ои Я{удиён, ки со{иби замину сарват буда, бо кишоварзиву
бозаргонb шуuл меварзиданд, дар Хичоз, Тимо, Фадак, Хайбар,
Водиюл Куров а Ясриб мезистанд. Алалхусус дар Ясриб ва баъзе
манотиrи дигар Я{удиён гурў{и нируманде {исоб мешуданд.
Дар байни подшо{ои Яман низ саъйе барои таргиби
яхудият карда мешуд. Аз чумла подшохи Яман бо номи Таббаъ ду
нафар уламои дини Я{удро ба манотиrи Яман барои тарuиби дини
Я{уди фиристод ва он{о теъдоде аз яманиёнро ба Я{удият
23

https://bikhon.tj/
дароварданд. Пайравони Я{удият дар миёни rабила{ои араб низ ба
назар мерасид. Аз xумла, теъдоде аз афроди rабила{ои Авс ва
Хазрач баъди мусофират аз Яман ва сукунат дар Мадина бо
таъсири Я{удиёни rабила{ои Хайбар, Бани Кариза ва Бани Нозир
Я{удиятро пазируфтаанд.
Пайравони дини насронb {ам дар миёни аъроби а{ди
чохилият зиёд буда, марказ{ои асосии нуфузи он{о дар xануб, яъне
Яман ва дар шимол миёни rабила{ои тобеъи Византия ва Эрон чун
Гассониён ва Ла{миён воrеъ буданд. Дар атрофии Макка низ
теъдоде аз пайравони насроният аз xумла фаr ирон, санъатварон ва
сарбоз сукунат доштанд. Пайравони дини насрони дар миёни
афроди кабила{ои арабии Бани Хорис, Бани Асад, Бани Тамим,
Бани Таглиб, Тай, Мазхия, Сулайх, Танух ва гайра мавчуд буданд.
Аксари сокинони шибхи чазираи Арабистон бутпараст
буданд. Бут{оро ё наrrошb мекарданд ё аз санг ва маводи дигар
метарошиданд. [ар rабила барои худ як ё якчанд бут дошт.
Бузургтарини бут{ои араб Хубал буд, ки мансуб ба кабилаи
Rурайш {исоб меёфт ва нахустин буте дар Xазирату-л-араб буд.
Аъроби а{ди xо{или бут{оро мазхари худои воrеb, Олло{
медонистанд ва гўё ба хотири наздик шудан ба худои воrеb
бутхоро мепарастиданд.
Аъроби а{ди xохилият бут{ои худро ибодат мекарданд ва
барои он{о rурбонb менамуданд. Баъзан бутро ба маркабе ё
шутуре бор карда ба майдони xанг мебурданд, то барои а{ли
rабила пирузb орад. Он{о худои воrеb, офаридгори замину
осмон{о-Олло{ро дорои фарзандон ме{исобиданд. Аз xумла, се
бути бузург- Лот, Манот ва Уззоро духтарони худо ме{исобиданд.
Лот буте буд, ки аз санги сафед тарошида шуда, худои офтоб {исоб
меёфт ва маъбади он дар Тоиф воrеъ буд. Манот худои сарнавишт
ва марг дониста мешуд ва аз санги сиё{ сохта шуда буд.
Маъбади он дар мавзее ба номи Кудайд дар байни Макка ва
мадина вокеъ буд. Узро худои Зў{ра, яъне ишr ва зебои буда,
маъбади он дар мавзее мобайни Тоиф ва Макка rарор дошт. Ин
бут{оро тамоми rабила{ои араб мепарастиданд ва он{о бут{ои
умуми {исоб меёфтанд. Дар миёни ин бут{о алалхусус Уззо
маrоми бузург дошт ва барои он инсонро rурбон мекарданд.
Дар даруни хонаи Каъба ба uайр аз бути Хубал, ки маъбуди
Rурайш буд, мувофиrи адади рўз{ои сол 260 бут гузошта шуда,

24

https://bikhon.tj/
мавриди парастиш ва rурбонии rабила{ои араб rарор гирифта буд.
Дар хонаи Каъба ба uайр аз бути Хубал бут{ои Усофа, Ноила ва
uайра буданд, ки хоси rабилаи муайян {исоб мешуданд. Аз xумла,
бути Вадд ба rабилаи Бани Калб ва Кузоъа, Наср бути rабилаи
Хумайр, Сувоъ, Кинона, Уззо бути rабилаи Гатфон ва Зулкафла
бути rабилаи Бачала, Хасъам ва Фалак бут{ои rабилаи Тай {исоб
меёфтанд. Зулrаъабот бути rабилаи Рабеъа, ва Аёд, Зулrаффайн
бути rабилаи Давс, саъд бути rабилаи Бакр ибн Воил, Шамс бути
rабилаи Бани Азри ва Рисм бути rабилаи Азд ма{суб мешуд.
Rабилаи Rурайш uайр аз бут{ои худ, ки дар хонаи Каъба
rарор доштанд, бут{ои Муовируррих /Хамсояи шамол/ ва
Мутъимуттайр /Туъмади{андаи паррандагон/-ро дар ку{{ои Сафо
ва Марва дар мукобили Каъба гузошта буданд ва он{оро парастиш
мекарданд.
Ба замми бут{ое, ки тааллуr ба rабилаи муайян ё тамоми
кабилаrо доштанд, аъроби xо{или дар хонаводаи худ низ бут ниго{
медоштанд. Хонавода{ои сарватманд барои бути худ хонаи
ало{ида месохтанд, хонавода{ои миёна{ол фаrат бо доштани бут
каноат мекарданд. [атто хар касе аз он{о ба сафар мерафт, чор
пора сангро бо худ мегирифт ва дар харxо, ки таваrrуф мекард,
пораи бе{тарини сангро чун бут истифода мекард ва се пораи дигар
барои афрўхтани оташ ба кор меомад.
Uайр аз бутпарасти дар миёни араб{ои а{ди xо{или
эътиrодоти тотемисти ва бовар{ои {урофоти низ xой доштанд.
Он{о ба масъалаи {улули арво{ дар {айвоноту наботот ва дигар
мазо{ири табиат эътикод доштанд, мазо{ири табиатро чун дарахту
ситораву {айвонот ва uайра муrаддас медонистанд. Худи ном{ои
rабила{ои араб, ки саг, гов, рубо{ ва амсоли он{ост, ба он ишорат
мекунад, ки {ар rабила дорои тотеме будааст ва эътиrод доштааст,
ки он xамоду наботот ва {айвоноту парандагон дорои rувваи
махфи буда, rабилаи он{оро {имоят бояд кард.
Аъроби а{ди xо{илb ба вуxуди паррандае бо номи Хом
доштанд, ки гўё он ру{и одамb буда, пас аз марг ё rатли инсон ба
сурати парранда дар омадааст ва дар атрофии rабри мар{ум парвоз
намуда ахбори дунёро ба ў мерасонидааст ва дар па{лўи манзили
хонаводаи мар{ум маскан мекардааст.
Теъдоди дигари араб{о, ки дар Макка мезистанд, Зоти
анвот ном дарахтеро парастиш мекарданд, ки дарахти сабзи

25

https://bikhon.tj/
бузурге буда, а{ли Rурайш ва баъзе rабила{ои араб {ар сол ба
зиёрати он мерафтанд. Он{о сило{{ои худро ба шохи он дарахт
овехта, дар зери он rурбонb мекарданд ва як рўз дар он xо
мемонданду аз он дарахт {оxату муроди худро мехостанд.
Иддае аз афроди rабила{ои а{ли xо{илият муътаrид ба
вуxуди гул буданд, ки гуё шаб{о дар xой{ои хилват пайдо мешавад
ва дар биёбон{о сари ро{и мусофиронро гирифта, ба он{о озор
мерасонад. Xуз ин аъроби а{ди xо{илb ба вуxуди шаётини марада
ва куртубу xин{о низ муътакид буданд ва ба {ар кадоми он{о
сифати шариреро нисбат медоданд.
Дар миёни аъроби а{ди xо{или инчунин эътиrод ба хобу
xодугари {ам ривоx дошт. Xодугарон, ки он{оро ко{инон
меномиданд, дар rабила{ои араб дорои маrоми бузурге буданд ва
фикри он{о барои а{ли rабила{о раднашаванда буд. Дар миёни
rабила{ои араб ду нафар ко{ини маъруф бо ном{ои Шик ва Сутайх
буданд, ки аъроб дар тамоми масъала{о ба он{о муроxиат намуда,
{укму машварати он{оро rабул мекарданд.
Аз xумлаи бовар{ои {урофотии аъроби а{ди xо{или
эътиrод ба инсоб ва азлом буд. Азлом, ки шакли муфради он залам
аст, тир{ои хурде буд, ки аз шохи дарахте бо номи «набъ» бурида,
тарошида ва суфта карда мешуд. [ар яке аз ин тир{о бо ранги
ало{ида ранг карда шуда аз он{о барои фолбинb ва rимор
истифода бурда мешуд. Маxмўи ин тир{ои да{гона, ки дар rимор ё
фолбинb ба кор мерафтанд, ба ду гурў{ xудо мешуданд. Аз да{ тир
{афттои онро «инсиб», яъне бурднок, ба{ранок ва сетояшро
тансиб, яъне бебурд ва беба{ра меномиданд. Араб{о аз ин тир{о
барои фа{мидани барор ё набори хангоми xанг, сул{, интиrом,
издивоx ва uайра истифода мебурданд. Ко{ини rабилаи Бани Чумах
ин тир{оро дар муrобили бути Хубал дар па{луи Каъба ба халтае
мерехт ва пас аз омезиши он{о тиреро берун меовард ва тибrи он
пешгўb мекард, ки бояд аз реxи он амал мекарданд.
Умуман, ав{ом ва {урофоту xодугари дар миёни аъроби
а{ди xо{илият ба {адде буд, ки {атто ба пайuамбари ислом, ки
он{оро ба парастишт худои якто ва тарки {урофоту бутпарасти
хонд, нисбати сохири, шоири ва амсоли он{оро додан два тан{о пас
аз зу{ури ислом ва интишори он будпарасти ва бовар{ои {урофоти
тадриxан аз миён рафтанд.

26

https://bikhon.tj/
 ИЛМУ ДОНИШ ДАР А[ДИ XО[ИЛИЯТ
Му{ити зиндагии биёбони барои аъроби а{ди xо{или барои
касби амиrи илму дониш{о имкон намедод ва он дониш{ое, ки
араб{ои бадави омўхта буданд, тибrи зарурат ва аз рўи эхтиёxу
таxрибаи зиндагии биёбони буд, ки асосан аз илм{ои ансоб, айём,
нуxум, тиб ва махсусан табобати {айвонот /шутур, асп ва uайра/
иборат буд, ки на ба та{rиrу таълим, балки ба таxриба асоса ёфта
буданд.
Аъроби xануб низ илм{ои меъморb ва кишоварзиро дар
{оли ибтидои касб карда буданд ва аз илм{ои фаросат-шинохтани
ахлоrи инсон аз руи рангу шаклу рафтор, rиёфашиноси ва пешгуии
оянда ого{ буданд.
Илми нуxум, ки аъроби а{ди xо{илb дар он ма{орате
доштанд, аз шинохти {олат{ои ситорагон, тулуъ, uуруб, кирон ва
шакл{ои мухталифи он{о иборат буд ва аз рўи он{о замони
фарорасии гармо, сармо, боду борон, тавлиди {айвонот ва
{одиса{ои дигарро муайян мекарданд. Ин илм барои он{о дар
ёфтани рох дар зулмоти биёбон ва дарё, пайдо кардани мавзеъхои
хосилхезх ва амсоли онхо зарурат дошт. Дар ин илм алалхусус
а{ли rабила{ои Бану Хориса ибн Rалб ва Бану Мура ибн Хумом
шў{рат доштанд.
Ошноии аъроби а{ди xо{или бо илми тиб бештар аз ро{и
таxриба ва омўзиш аз миллат{ои дигар {ангоми тиxорат ба амал
омадааст. Номи аuлаби бемори{о ва аxзои инсонро араб{о аз
забон{ои дигар пазируфтаанд. Дар муолиxа аз акокир /гиё{{ои
шифобахш/ истифода мебурданд ва баъзан {иxомат /хунгири/ ва ба
оташ доu кардани xои захмро ба кор мебурданд. Ба замми ин дар
табобат аз афсуну xодугари ва усул{ои {урофоти истифода
мекарданд. Аз xумла аrида доштанд, ки устухони мурда бемории
xунунро шифо мебахшад. Аъроби xо{или алалхусус дар муолиxаи
{айвонот ма{орати зиёд доштанд. Аз xумлаи афроди маъруфи
аъроби а{ди xо{или дар табобат Хорис ибн Килдаи Сакафи ва ибн
Хозим ат-Тими буданд.
Дар байни аъроби а{ди xо{или ифтихор аз аслу насаб ва
мубориза бо тасаллути бегонагон анъанаи rадимb буд ва ин {олат
боиси ривоxи илми ансоб гардид, ки {адафи он шинохти
хешовандb ва наздикии миёни rабила{о буд. Аъроби а{ди xо{или
ба воситаи илми ансоб аслу насаби худро {ифз мекарданд ва ба
27

https://bikhon.tj/
фарзандонашон ривоят мекарданд. Маъруфтарин донандагони ин
илм дар миёни аъроби а{ди xо{или Дагфал ибн Ханзала аш-
Шайбони, Зайд ибн ал-Кабш ан-Намари ва ибн Лисон ал-Хуммара
будаанд.
Илми чугрофидонии аъроби ахди чохили аз он иборат буд,
ки дар шароити биёбон, мавзеъ{ои {осилхез, макон{ои об, ро{{о ва
xарого{{оро муайян мекарданд. Uайр аз ин миёни он{о илми айём,
ки таrвиму таърихи он{оро аз рўи {одиса{о ва xанг{о муайян
мекард, роиx буд. Илми зачр, ки донандаи онро заччор
меномиданд, аз ро{и таваxxух ба садо{ои {айвонот ва паррандагон
пешомади {одиса{оро муайян менамуд ва аз xумлаи заччорони
маш{ур Бану Лахаб, Абузуайби Хазали ва Марраи Асади буданд.

АХЛОК ВА ОДОБИ АЪРОБИ А[ДИ XО[ИЛΒ

Ахлоку одоб ва хислати аъроб, алалхусус аъроби бадави
зодаи мавлуди са{ро ва тарзи зиндагии биёбони буд, ки дар зери
осмони васеъ ва са{рои кушод озоду ба rайду банд аз rонуну
масъулият{о зиндаги ба сар мебурд. Аз ин xост, ки аъроби бадави
худро аз {ама xи{ат озоду сарбаланд медонистанд ва ба uайр аз
баъзе одобу анъана{ои rабилавb ба чизе ё каси ё дигаре сари итоат
{ам намекарданд ва озодиву истиrлоли зотии шахсияти худро
доштанд, зеро он{о пойбанди низому rонун ва муrаррароти
давлате ё {укумате набуданд.
Аз xониби сахти{ои табиат ва носозгори{ои зиндагии бодия
бадавиро водор мекард, ки бо вазъи модди ва рузгори мавxуда
rонеъ ва сабур бошад ва дар баробари хавфу хатар{ои зиндагии
биёбон аз rабили xангу xидол{о, офат{ои табиат, та{диди
{айвоноти ва{шb ва uайра далеру xасур ва xанговар бошад, {унари
савориву тирандози ва rоида{ои {амлаву фирорро ба хубb донад.
Дар шароити зиндагии сахту душвор ва бера{монаи табиати
биёбон пано{и асосии бадави шамшери xойго{аш аспи ва сабуриву
{илаву тадбираш боиси пирузии ў буд. Rимати асосии умри ў дар
майдони набард бо душманони rабила ва дарандагону офат{ои
табиат мегузашт.
[арчанд ки зиндагии душвору пурмашаrrати {амро{ бо
ма{румият{о аз аъроби бадави дурушту даuал ва бепарво буданро
талаб мекард, вале ў тавниста буд, ки дар худ ру{ияи
28

https://bikhon.tj/
ме{моннавозиву саховатмандb ва оли{иммативу xавонмардиро
{ифз намояд ва фазилат{оеро чун муруввату вафодорb, иззати нафс
ва мубориза барои хаrиrат парварад. Майлу раuбат ба номи нек
аъроби бадавиро ба ин хислат{о {идоят мекард ва он{о бо
афрўхтани оташ ва заб{ кардани шутур барои ме{монон ва
панохандагон ме{моннавозии худро нишон медоданд. Xонибдории
заифону мустамандон ва оштинопазирb бо зулму ситам ва таxовуз
низ аз хислат{ои му{ими аъроби бадави {исоб меёфт.

МАЪХАЗ[О
1. Акбари Бе{руз. Таърихи адабиёти араб.-Те{рон, 1359х.
2. Али Авсати Ибро{ими. Таърихи фар{анги араби ба забони
форси.-Те{рон, 1370х.
3. Алии Давони. Таърихи ислом ва оuоз то {иxрат.-Те{рон,
1361х.
4. А{мади Тарxонизода. Таърихи адабиёти араб аз давраи
xо{илият то асри {озир.-Те{рон, 1348х.
5. Густав Лобон.-Тамаддуни ислом ва араб. Тарчумаи Саййид
[ошими [усайнb.- Те{рон, 1367х.
6. Забе{улло{и Сафо.Таърихи улуми аrлb ва тамаддуни
исломи. Xилди аввал.-Те{рон, 1371х.
7. Брокелман Карл. Таъриху-л-адаби-л-араби. Ал-чузъу-л-
аввал. -Кохира, 1974м.
8. Крачковский И.Ю.Избранные сочинение. Т.11.-М.-Л., 1956
9. Крымский А.Е. История арабов и арабской литературы
светской и духовной. Ч.1-111.-М.,1914.
10. Ма{муди Таботабои. Таърихи та{лилии ислом. Чилди
аввал.-Те{рон, 1368х.
11. Муртазо Мутаххари. Хадамоти мутаrобилаи ислом ва
Эрон.- Душанбе, 1999
12. Пигулевская Н.В. Арабы у границ Византии и Ирана. В 1V-
V1вв.-М.-Л., 1965
13. Николсон Ринолд. Таърихи адабиёти араб.- Техрон, 1369х.
14. Филштинский И.М. Арабская классическая литература.-М.,
1965
15. Филштинский И.М.Шидфар Б.Я. Очерк арабо-
мусулъманской культуры. V11-Х11вв.-м.,1971

29

https://bikhon.tj/
 16. Ханно ал-Фохури. Таърихи адабиёти забони
араби.Тарчумаи Абдулмухаммади Ояти.-Техрон, 1365х.
17. Чурчи Зайдон. Таъриху-т-тамаддуни-л-исломи. Ал-чузъу-
аввал.- Кохира, 1902м.

АДАБИЁТИ АРАБ ДАР А[XДИ XО[ИЛИЯТ

/475-622. Охир{ои асри V то зу{ури ислом/.

XО[ИЛИЯТ ВА МАФ[УМИ ОН
Дар масъалаи шар{у тавзе{и лафзи «xо{илият» ва маънои
он донишмандон ду нуrтаи назарро баён намудаанд. Нуrтаи
назари аввал ин аст, ки истило{и «xо{илият» аз решаи «xа{л», яъне
нодони буда, ишора ба xахлу нодонии аъроби rабл аз ислом
мекардааст. Ин нуrтаи назар дар осори таърихии а{ди исломb {ам
маъмул гардид, тибrи он гуё араб{ои rабл аз ислом ба сабаби
будпарсатb ва дури аз тамаддун дар торикb ва xа{олат зиндагb
мекардаанд ва аз ин ду даврони он{оро «xо{илият» номиданд ва ин
истило{ як навъ маънии та{rиромезро нисбат ба ин а{ди таърихb
доштааст.
Шарrшиноси олмонb И. Голдциер ва дар пайравии у
донишмандони араб Шавки Зайф ва А{мад Амин аrидаеро из{ор
кардааст, ки мувофиrи он xа{л ба маънии нодонb набуда, ба
маънии муrобили {илму бурдбори, яъне душманиву хунрезb ва
муфохараву худситои миёни rабила{ои rабл аз исломии араб
далолат мекардааст. Ба таъбири дигар, маънии xа{лу xо{илият на
нодониву торикb, балки xангxўиву uазаб ва худситоb будааст.
Дар Rуръон ва а{одиси Пайuамбари ислом низ вожа{ои
«xахл» ва «xо{илият» бо маъни{ои мазкур омадааст. Аз xумла, дар
ояти 33 аз сураи А{зоб таъбири «ал-xо{илияту-л-увло» истифода
шудааст, ки гуё замони то зу{ури пайuамбари ислом будааст.
[амчунин дар {адиси Пайuамбари ислом rавлb «ва локинна
иxтахалату-л-хамия», «худситои ва uазаб ўро ба xа{л {идоят кард»
/ва ё «иннака амрун ва фика xо{илиятун», «дар ту ру{и xо{илият
мавчуд аст»/, омадааст, ки ба маънии хилофи фурўтаниву
бурдборb, яъне uазабу худситои ва xангу пархошгари далолат
кардани вожа{ои «xа{л» ва «xо{илият»-ро нишон меди{ад.

30

https://bikhon.tj/
 Дар бораи кадом замон оuоз шудан ва то кадом замон идома
ёфтани давраи xо{илият низ дар миёни донишмандон ихтилофи
назар мушо{ида мешавад. Баъзе муаррихони исломb фосилаи
миёни замони пайгамбарии Нў{ ва Идрисро ва гурў{и дигар
замони миёни Мусо ва Исо то Му{аммад /с/-ро даврони xо{илият
донистаанд. Дар {ар {ол мар{алаи таърихии тоисломии араб бо
истило{и «даврони xо{илият» маълум гардида ва адабиёти он низ
чун адабиёти а{ди xо{илият шу{рат ёфта, дар аглаби осори адаби,
таърихи ва та{rиrии а{ди исломb ва муосир бо {амин ном зикр
гардидааст.

«АДАБ» ВА ТА[АВВУЛИ МАЪНОИИ ОН

Истило{и «адаб» дар оuоз ба он маъние, ки мо имруз
мефа{мем, набудааст ва дар тулии таърихи та{аввули худ се
мар{аларо аз сар гузаронидааст.
Дар а{ди xо{илият ва садри ислом {анўз «адаб» лафзи
маъмул ва маъруф набудааст ва дар баъзе {олат{о ба маънии
асосии худ, яъне ахлок ва тарбияи нек истифода мегардидааст. Аз
xумла {адиси пайгамбари ислом хам, ки мегуяд: «Аддабани рабби
ахсана таъдиби /худовандам маро адаби нек омўзонд/»
Муштаккоти дигари ин калима {ам ба маънои ахлоrу тарбияти нек
ишорат менамоянд. Чунончи лафзи «маъдуба» {ам аз муштаккоти
«адаб» буда, маънии таклиф ба ме{мони, таом додан ва э{тиром
кардани ме{монро дорад. Дар мар{илаи нахустини та{аввули худ
вожаи адаб {амон маънии ахлоrу тарбияти некро доштааст.
Дар му{ити душвору бера{ми биёбон агар тўшаи мусофире
тамом мешуд, {алокати ў муrаррар ва ногузир буд. аз ин сабаб дар
миёни аъроби бадави касоне, ки ба ро{гузарон, мусофирон ва
пано{андагон сарпано{ ва обу uизо медоданд, мавриди иззат ва
э{тироми rабила{о rарор доштанд. Оини ме{моннавозb ва
xавонмардиву саховатмандb, яъне таъдиб шариату rонуни аъроби
бадави буд ва онон бо ин сифоти худ ифтихор мекарданд. [арчанд
ки араби бадави худ дар вазъи ма{румият ва бебизоативу rашшоrи
зиндагb дошт, саъй мекард, ки иззати ме{монро ба xо орад, чун
марди карим ва ме{моннавоз некноми биёбад. Тадриxан дар
охир{ои а{ди xо{илият, ки мар{алаи аввали та{аввули вожаи
«адаб» будааст, ин истило{ маънии васеътаре касб карда, чун

31

https://bikhon.tj/
низом ва муrаррароти ахлоrу тарбият ва рафтору кирдори неки
одамон дар xомеаи ибтидоии rабл аз исломb маъмул гардидааст.
Мар{алаи дуюми та{аввули вожаи «адаб» аз замони зухури
ислом оuоз мегардад. Дар ин мар{ала ба сабаби он ки ислом дини
ахлоr ва тарбияи инсон{о ма{суб мешуд, xомеаи исломи таrозо
мекард, ки оммаи муслимин дорои ахлоrу тарбияти нек бошанд. Аз
ин замон вожаи «адаб» чун муродифи ахлоrу тарбият истифодаи
бештаре пайдо кард ва дар {ади Умавиён табаrаи муаллимон ба
вуxуд омаданд, ки он{оро муаддибон, яъне адабомўзон номиданд.
[амин тариr, дар мар{алаи дуюми та{аввули худ вожаи «адаб»
дорои маънии илмb шуд, ки нишонае аз таълимро дар худ дорад.
Дар мар{алаи сеюми та{аввули вожаи «адаб», ки асосан аз
замони Аббосиён оuоз мегардад, ба сабаби он ки кори таълими
ахлоrу тарбият ба воситаи таълими ривояту rасас, амсолу ахбор,
шеъру хитоба ва монанди он{о ба амал меомад, тадриxан истило{и
«адаб» ба маxмўи дониш{ое итлоr шуд, ки тарбияи аrлb ва
ахлоrиву маънавии инсонро бар ў{да доштанд. Аз ин xост, ки
истило{оти «адаб» ва чамъи он «одоб» ба маънии назму насри
хунари имруз хам роиx аст, вале истило{и «адабиёт», ки дар забони
форсb ба ин маъни маъмул аст, дар забони арабb истифода нашуда
ва ба xои он «адаб» ва «одоб» мустаъмал аст.

АДАБИЁТИ А[ДИ XО[ИЛΒ

Чун сухан аз адабиёти а{ди xо{или, алалхусус шеъри он ба
миён ояд, фасо{ату балоuат ва пухтагию шевоии шеъру шуарои ин
а{д касро ба хайра меорад ва аз он ки бо ин гунна {унари волои
суханвари, а{ди ин шуароро xо{илият гуфтаанд, як навъ эътирозе
пайдо мешавад.
Он фасо{ату балоuати калом, ки дар ашъори бозмондаи аз
а{диxо{илият мушо{ида мешавад, ба он далолат мекунад,ки ин
гуна шеъру шоирb бояд мар{алаи садсола{оро тай намуда бошад,
то ба ин пояи камол ва кудрат расида тавонад. Мутаасифона аз
намуна{ои rадимии шеъри а{ди xо{или дар даст нест ва намуна{ои
бадастомада ба охир{ои асри панxум ва оuози асри шашуми
милоди тааллуr дорад. Сабаби ин {олат дар он аст, ки аксари осори
ин а{д аз миён рафтааст ва ба ин маъни яке аз донишмандони а{ди
исломи Абу Амру ибн ал-Ало/ваф.770м./ гуфтааст: «он чи аз
сухани аъроб ба шумо расидааст, бас андак аст. Агар фаровон ба

32

https://bikhon.tj/
дасти шумо мерасид, ба донишу шеъри бисёр даст меёфтед». Яке аз
сабаб{ои асосии аз миён рафтани rисмати зиёди ашъори шуаро
а{ди rадимтари xо{или дар он будааст, ки китобати ашъор маъмул
набуда, шеъри шоирон факат дар {офизаи худи он{о ва
ровиёнашон ниго{ дошта мешудааст. Ба таъбири дигар, ровиён
«девон{ои зинда»-и шоирон буданд ва бо даргузашт ё {алокати
шоирону ровиён дар майдон{ои набард{ои rабилави шеър{о {ам аз
байн рафтаанд.
Кадимтарин намуна{ои шеъри ба дастомада аз а{ди
xо{илият китъа{ое мебошад, ки ба муносибати чанги Басус ё
андаке пештар аз он эxод шудаанд. Ин rитъа{о, ки дар асл
rасида{ои комил будаанд, ба собиrаи хеле тўлонии пеш аз он{о
доштаи шеъру шоирии араб далолат менамоянд.
Нахустин xамъ оварандагони шеъру насри а{ди xо{илии
ровиён будаанд ва аз xумлаи ровиёни rабилаи Rурайш Махрама
ибн Навфал, Хувайтаб ибн Абдулъуззо rабл аз оuози ислим шў{рат
доштаанд. Пас аз зу{ури ислом теъдоде аз донишмандон чун
хаммод ар-Роаия /ваф. 771м./, Халаф ал- Ахмад /ваф. 796м./, Абу
Ис{оr ибн Марор аш- Шайбони /ваф.821м./, Асмаъи Абдулмалик
ибн Кариб /ваф.828м./, Абу Саид ал-Анбори /ваф.896м./ ва дигарон
низ ба rамъоварии осори адабии а{ди xо{или машuул шудаанд. Аз
xумла, Хаммод ар-ровия муаллакоти сабъа /хафтгона/, Муфаззал
аз-Заби 128 rасидаро бо номи «Муфаззалиёт», Абу Таммом ва
Бухтури девон{ое бо номи «{амоса» шомили пора{ои шеъри аз
а{ди xохилиро фаро{ам овардаанд. Дар «Китобу-л-агони»-и
абулфарач ал-исфахони, «Китобу-ш-шеър ва-ш-шуаро»-и ибн
Кутайба, «Мухторот»-и ибн аш-Шачари, «Чамхарату-л-ашъори-л-
араб»-и Абузайд ал-Кураши теъдоди зиёде аз шеърхои а{ди xо{или
xамъ оварда шудааст.
Яке аз масъала{ои ба{сноки марбут ба адабиёти а{ди xо{или
са{е{ ва бетардид будан ё набудани осори ба дастомада аз он а{д
аст, зеро маълум аст, ки ба сабаби шифо{b будани интиrоли шеъру
наср миёни rабила{ои араб имкони таuйири калима{о, чизе
афзудан ё кам кардан дар шеър вуxуд дошта метавонист. Xуз ин
ровиён барои xамъ овардани шеър ба Бодия мерафтанд ва ба ивази
додани мол аз ровиёни бадавиён ашъори шоиронро xамъ
мекарданд, ё худи бадавиён ба ша{р мерафтанд ва ба хотири
манфиати моли метавонистанд {ар шеъри са{е{у носа{е{ро барои

33

https://bikhon.tj/
ровиён бихонанд. Инчунин, алалхусус дар карн{ои аввали а{ди
исломи баъди шиддат ёфтани муборизаи шуубияи эрони бо
rабила{ои араб {олат{ое вуxуд дошт, ки аз забони шоирони а{ди
xо{илият {ар ду xониб {ам шеър{ои сохта ва ма{кумкунандаи
якдигарро истифода ва аз ин ро{ {ам баъзе ашъори ба шуарои
xохили муносибат надошта ба вуxуд омада метавонистанд.
Бо назардошти чунин {олат{о иддае аз донишмандон чун
Марголиус ва тохо [усайн бо та{rиrи мансубият доштани баъзе
шеър{о ба шуарои а{ди xо{илият ва шинохти са{е{у носа{е{и
он{о машuул шудаанд, вале дар ни{ояти амр ба uалат ро{ додаанд
ва натан{о ба мансубияти баъзе аз шеър{о ба шоирони а{ди xо{или
шуб{а кардаанд, балки вуxуди худи он шоиронро низ инкор
кардаанд. Теъдоди дигари му{аrrиrони адабиёти араб, аз xумла
Ханно ал-фохури бо далел{ои мўътамад дар барои вуxуди адбиёти
а{ди xо{илb ва шуарои забардасти он из{ори муло{иза кардаанд.
Воrеан, адабиёти xо{илb аз ли{ози илми ва адабиётшиносb
мавриди та{rиr rарор гирифтааст ва бо вуxуди баъзе сохтаги{о дар
ашъор ва xузъиёти зиндагиву шахсияти шуаро аuлаби кулли ин
адабиёт чун як мар{алаи воrеии таърихи адбиёти араб дониста
шудааст.

ШЕЪРИ А[ДИ ЧО[ИЛИ

Зодго{и шеъри а{ди xо{илb ва маънои рушду парвариши
он шимоли Xазиратулараб, яъне биёбон{ои Начду Хичоз ва
манотиrи атрофии он{о будааст. Баъзе аз шоирони ин а{д чун
Имрул Rайс ал-Канди ва Хотам ат-Тои Аслан аз яман Ва авлоди
Кахтони будаанд, ки ба шимоли Чазиратулараб му{оxират намуда,
дар он xо манзил ихтиёр кардаанд. Баъзе шоирони дигар аз rабили
мухалхил, Тарафа ва Аъшо аз rабилаи аднонии Рабеъа ва Нобига,
Зухайр ва Лабид аз rабилаи мазар будаанд. Дар сарзамин{ои Хира
ва Гассониён {арчанд, ки он{о бо фар{ангу тамаддуни давлат{ои
{амсояи худ Руму Эрон ва амсоли он{о робита доштанд ва
шоиронро низ пуштибони намудаву ба дарбори худ xалб
мекарданд, вале му{ите барои Рушду нумўи шеъру шоирb
надоштанд ва шуарои бузургу тавоноеро ба майдони адабиёт
оварда натавонистанд.
Дар миёни rабила{ои аъроби бадавb шоир маrоми хеле
баланд дошт. Шоир забони rабила, симои он ва боиси ифтихори

34

https://bikhon.tj/
{амrабила{ои худ {исоб меёфт. Агар шоире дар rабилае пайдо
мешуд, а{ди rабила{ои дигар барои табрику та{нияти он rабила
xамъ меомаданд ва ба ин муносибат ме{мониву зиёфат{ои
бошукў{ барпо мешуд. Аъзои rабила даври якдигар {алrа гирифта
чун дар xашн{ои арўси ба дафзаниву пойкўбb машuул мешуданд.
Мардону писарон {амдигарро табрик мегуфтанд, ки дар
rабилаашон шоир, яъне {омии ифтихороти rабила, ба даст
оварандаи номи неки он ва сило{и му{офизатгари он пайдо
шудааст. Ё худ ба rавли Т. Нёльдеке шоир «паёмбари rабила ва
пешвои он дар замони xанг буд. Ба {ангоми xустуxў аз чарого{{о
бо ў рой мезаданд ва тан{о бо фармони ў хайма{оро барпо
мекарданд ё куч менамуданд ва ў буд, ки хайли ташнагонро дар
ёфтани об мадад мекард».. «Аз ин xост, ки маrоми шоир дар rабила
аз хатиб болотар буд, зеро шеър осонтару зиёдтар аз насру хитоба
дар хотир наrш мебандад, ба каси дигар осонтар ривоят мешавад ва
таъсири бештар аз насру хитоба дар зе{ну хотир мегузорад».
Маъмулан {ар rабила орзуи онро мекард, ки шоир ва Раису
хатибе дошта бошад, вале шоир аз руи маrому манзалати худ дар
кrбила баъзан аз раиси rабила {ам болотар rарор дошт. Одатан
суруру шодмони ва зиёфату ме{мондории бошукў{ дар rабила{ои
араб дар се {олат, яъне {аноми таваллуди Писар, зу{ури шоир ва
зоида шудани курраи асп баргузор мегардид.
Шояд яке аз иллат{ои дигари баланд будани rадру манзалати
шоирон дар rабила{ои а{ди xо{или дар он буд, ки онхо rудрати
шоирии худро барои тамаи молу сарват ва мад{и тамаллуккоронаи
подшо{он истифода намекарданд ва истеъдодашон фаrат барои
{ифзи нангу номуси rабила, васфи бегаразонаи rа{рамонони он,
{имояти он аз душманон, xовидонагии номи rабила ва амсоли он{о
хидмат мекард. Вале баъд{о суннати мад{и подшо{он ва шахсони
со{ибнеъматро ба хотири ба даст овардани, мол Аъшо ибн Rайс ва
Нобига аз-Зубёни оuоз карданд ва ин суннат дар а{ди исломи ривоx
ёфт.
Аъроби а{ди xо{или бар он аrида буданд, ки шеър зодаи
ва{b ва ил{оми uайбист. Аз ин сабаб гумон мекарданд, ки {ар
шоире дорои шайтоне мебошад ва аз он ил{ом мегирад. Он{о
чунин тасаввуре ба миён оварда буданд, ки гуё худи шеър {ам бо
ном{ои хубар ва Хубал ду шайтон доштааст. Агар хубар xонибдору
хайрхо{и шеър бошад, он маrбулият ва шў{рати зиёд касб

35

https://bikhon.tj/
мекардааст, вале xонибдории Хубал шеърро аз шў{рат ва ривоxу
равнаr ма{рум менамудааст. Тибrи ин суннат {ар шоире шайтони
худро доштааст, ки он дорои номи ало{ида низ будааст. Аз xумла
шайтони Аъшо-Мусхил, шайтони Имрул Rайс-Лофиз ва шайтони
Убайд ибн ал-абрас-Хубайд ном доштааст.
Дар миёни шуарои а{ди xо{илb суннате низ роиx буд, ки {ар
шоире барои {ифзу интишори шеъри худ ровие дошт, ки уро
«ровия» меномиданд. Сабаби асосии ривочи ин суннат дар он буд,
ки шеъри ахди чохили аз рохи шифохи аз хофиза аз насл ба насл
интикол меёфт ва ба василаи ин ровиён шеъри шоир пас аз у боки
мемонд. Аз чониби дигар лоштани ровиён маънии идомаи мактаби
эчодии шоир ва парвариши шогирдонро низ дошт, зеро ровии хар
шоир дар Айни замон шогирди у хам буд, ки солхо хидмати уро ба
чо меовард, ашъори у ва шоирони дигарро хифз мекард, ба сабки
сухани устодаш пайрави менамуд ва нихоят худ низ чун шоир
таовно ба камол мерасид. Аглоби шуарои ахди чохили аз хамаи
мактаби ривояти шеъри устодонашон бархостаанд. Далели ин
маъни хамин санад Буда метавонад, ки Кассир Азза ровияи Чамил
Бусайна, Самил ровияи Худба ибн Хашрам, Худба ровияи
Хутаййиа ва Хутаййиа ровияи Зухайр будаанд.
Теъдоди умумии шоирони а{ди xо{или, ки дар маъхаз{ои
адаби- таърихии а{ди исломи зикри ному осорашон омадааст, дар
{удуди 120 шоирро ташкил меди{ад, ки аксаран аднони ва
бодиянишин будаанд. Дар навбати худ ин шоиронро аз рўи
мавзуоти асосии шеъри он{о, машuулият, баромади иxтимоb ва
хусусият{ои дигар ба табаrа{ои мухталиф xудо кардаанд. Аз xумла
10 нафари он{о ба табаrаи сарояндагони муаллаrот ё ас{оби
муаллакот дохил шудаанд, 14 нафар дар баробари шоири амирон ва
пешвоёни rавму rабила{ои худ будаанд. [амчунин 28 нафарро чун
шоирони xасуру xанговар, 4 нафарро чун шоирони {аким, 8
нафарро чун шоирони ошиrпеша, 7 нафарро чун шоирони саълуr
/ро{зан/ ба табаrа{о xудо карда шудаанд ва 1 нафар шоири
навозандаву хунёгар, 4 нафар шоири зан, 4 нафар шоири {аxвсаро,
шоирони вассофи асп ва 1 нафар шоири мавло чун табаrа{ои
ало{идаи шоирон таrсимбанди шудаанд.
Аз ли{ози шў{рат ва пояи шеъри шоирон низ он{оро ба се
табаrа xудо кардаанд, ки ба табаrаи аввал Имрул Кайс, Зухайр ибн
Аби Сулма ва Нобиuа аз-Зубёни, ба табаrаи дуюм аъшо ибн Rайс,

36

https://bikhon.tj/
Убайд, Тарафа ва ба табакаи сеюм Антара ва Урва ибн Вард шомил
гардидаанд. Бояд гуфт, ки ин табаrабандии шоирон аз ниго{и
тамоми му{аrrиrон яксон нест ва аз назари баъзе му{аrrиrон
шуарои табаrаи аввал дар табаrаи дуюм ва {атто сеюм xой дода
шудаанд.
Шоирони а{ди xо{илиро аз ли{ози rасида{ои {афтгонаашон
низ ба {афт гурў{ xудо кардаанд, ки маxмўи rасида{ои он{о 49
ададро ташкил менамояд. Гурў{и аввалро асхоби муаллаrот ё
сабъу-т-тивол, сумут ва муза{{абот меноманд, ки аз rасида{ои
Имрул Rайс, Зухайр ибн аби Сулма, Нобига аз-Зубёни, Аъшо ибн
Кайс, Лабид ибн Рабеъа, Амру ибн Кулсум, Тарафа ибн ал-абд ва
Антараи абаси иборат мебошад.
Бояд гуфт, ки истилохи «муаллака» аз «алака» буда, маънии
овехташударо дорад вааз {афт то да{ rасидаи шуарои маъруфи
адаби xо{или ин ном дода шудааст. Сабаби муаллаrот ё муза{{абот
ном гирифтани ин rасида{о дар он аст, ки rабл аз ислом {амасола
дар бозори Уккоз воrеъ дар Макка дар мавсими {аx мусобиrа
миёни шоирон баргузор мешуд. Дар са{ни бозор, дар xои намоён
минбар гузошта ва па{лўи он хаймаи сурхе зада мешуд, ки дар он
аъзои {акамон ё доварон аз зуммраи шуарои маъруф менишастанд
ва rасидаи {ар як шоирро шунида, rазоват мекарданд ва дар
инти{о rасидаи бе{таринро муайян мекарданд, ки он бо оби тилло
дар рўи катони сафед навишта бар девори Каъба овехта мешуд. Дар
замони пайuамбари ислом довари ин мусобиrоти шеър Нобиuа аз-
Зубёни будааст ва тибrи ривоят{о баъзе аз ин муаллаrот то фат{и
Макка боrb будаанд ва баъзеи дигар дар сўхторе, ки пеш аз ислом
дар Каъба воrеъ шуда, аз байн рафтааст. Шумораи муаллаrотро аз
{афт то да{ донистаанд, вале rавли маъруф он аст, ки теъдоди
муаллаrот аз {афт rасида иборат мебошад.
Гурў{и дувуми со{ибони rасида{оро ас{оби тафсиршави
меноманд, ки он{о Убайд ибн Абрас, Оди ибн Зайд, Бушр ибн Аби
Хозим, Уммия ибн Аби-с-Салт, Хаддош ибн Зухайр, Амр ибн
Таваллаб мебошад.
Гурў{и сеюм ас{оби мунтаrиёт ном дошта, ба он rасида{ои
Мусаййиб ибн Алас, Маркаш Акбар, Муталаммис, Урва ибн Вард,
Мухалхил ибн Рабеъа, Дурайд ибн Сима, Мутанаххил Хазали
шомил шудаанд.

37

https://bikhon.tj/
 Гурў{и чоруми rасоиди {афтгонаро ас{оби муза{{абот
меноманд, ки аз rасоиди Хассон ибн Собит, Абдулло{ ибн Равоха,
Молик ибн Ачлос, Кайс ибн Хотим, Ахиха ибн Чулох, Абу Кайс
ибн Аслат, амри ибн Имрул Rайс иборатанд. Касида{ои {афтгонаи
гурў{и панxум аз марсия{ои аби Зубайди Тои, Мутаммим ибн
Нувайри, Молик ибн Райб иборат будаанд ва ин шоиронро асхоби
мароси /со{ибони марсия{о/ меномидаанд. Rасоиди хафтгонаи
гурў{и шашумро ас{оби мушаввабот /омехта бомаонии куфромез/
меномиданд, ки ба он{о rасида{ои Нобиuа Бани Чаъда, Каъб ибн
Зухайр, Китоми, Хутаййиа, Шамох ибн Зирор, Амру ибн Ахмар ва
Тамим ибн Мукбил дохил мешудаанд. Гурў{и хафтуми касидахо бо
номи асхоби малхамот маъруф буда, ба он{о rасида{ои мазмуни
па{лавони ва {амоси доштаи Чарир, Фараздик, Ахтал, Убайди
Роъи, Зуррумма, Кумайт, Тармо{ ибн Хаким шомил гардидаанд.
Аз xихати мар{ала{ои таърихии ташаккул ва та{аввул низ
шеъри а{ди xо{илиро ба ду давра, яъне давраи зу{ур ва ташаккули
шеъри xо{илb ва давраи та{аввулу камоли он таrсимбандb
намудаанд. Давраи аввалро замони xанги Басус /494-534/
донистаанд, ки намояндагони он шоирони саъолик /ро{зан{о/ Оди
ибн Рабеъаи Маъруф ба Мухалхил Собит ибн ал- Аво ал-Аздии
маш{ур ба Шанфара мебошанд. Мар{алаи дуюми таърихи шеъри
а{ди xо{илиро дар {удуди 100 сол, яъне аз соли 522 милоди то 622
соли {иxрати пайuамбари ислом {исоб кардаанд, ки он даврони
зу{ур ва камоли шуарои а{ди xо{или чун Имрул Кайс, Тарафа ибн
ал-абд, Убайд ибн ал-Абрас, хорис ибн Хиллиза, Амру ибн Кулсум,
Нобига аз-зубёни, Зухайр ибн Аби Сулма, Антара ал-Абаси, аъшо
ал-Акбар, Лаби ибн Рабеъа, Хансо, Хутаййиа ва соири он{о
мебошад. Мо низ {ангоми баррасии шар{и {ол ва осори шуарои
а{ди xо{или даврабандии мазкурро ба назари эъбор гирифтаем.

МАВЗУОТИ ШЕЪРИ А[ДИ XО[ИЛИ

Мазуоти шеъри бадави низ зодаи му{ити табии ва иxтимоии
уст ва ба сабаби соддагиву ибтидои будани му{иту рўзгори ў
мавзуоти шеъраш {ам аз доираи васфи мад{, марсия, фахр, uазал,
зу{д, {аxв, {амр ва {икмат иборат аст.
Шоири бадави ба му{ити атрофии худ менигарист ва он чиро,
ки дар бодия медид, аз xумлаи регу хору абру боду борон, гургу

38

https://bikhon.tj/
Палангу шаuолу уштуру асп ва дигар xамоду наботу {айвон, атлолу
даман, фуруд омадани rабила ба rарорго{ ё кўч бастанаш аз он,
манзара{ои чангу бози{ои гуногун ва амсоли он{оро васф мекард.
Дар баробари ин {адафи аслии шоири бадави аз васф воситае барои
из{ори э{сосоту андеша{о ва баёни хо{ишу ормон{ои вай буд.
Намуна{ои олии васфро дар адаби xохили имрул Rайс, Зухайр ибн
аби Сулма, Нобиuа аз –зубёни ва антара ал-абаси ба вуxуд
овардаанд. Шоири бадави забони rабилаи хеш буд, шарафу
ифтихор ва шў{рати rабила ба ў вобастагии rавb дошт, зеро ма{з ў
забон ба мад{у ситоиши сарварону па{лавонони rабила мекушод
ва аз фазилату xасорат ва па{лавонии онхо сухан мегуфт. Вале
муроди ў аз ин мадх{у ситоиш {аргиз {адафи модди ё тамаи {оxате
набуда, аз рўи ихлосу эътиrоди холис ба мамду{ буд. Дар баробари
мад{ шоири бадави ба мавзўи фахр аз шарафу насаб ва фазилат{ои
ахлоrии худу rабилааш низ зиёд руxўъ мекард ва ба ин васила {ам
шарафу ифтихори rабилаи хешро {ифз менамуд. Дар мавзуи мад{
Зухайр ибн Аби Сулма, Нобиuа аз- Зубёни, Аъшо ва дар rасоиди
Фахрия Антара, Хорис ибн Хиллиза ва Амру ибн Кулсум шў{рат
пайдо карда буданд. Умуман, дар адабиёти а{ди xо{или араб
сар{ад гузоштани миёни мавзўи мад{ ва фахр душвор аст, зеро {ар
ду мавзўъ низ аз аксоми му{ими касида буда, вазифаи он{о таъйид
ва иштихору тавсияи обрўву эътибори rабила, сардорону бузургон
ва па{лавонони он мебошад.
Ривоxи мавзўи {аxв дар шеъри а{ди xо{или низ таrозои
му{ити зиндагии rабилавии аъроби бадави буд. Шоири бадави дар
баробари ситоиши шарафу эътибори rабила мебоис дар муrобили
{аxву бадгўии душманон аз rабила{ои дигар аз шеъри худ чун
сило{и буро истифода мекард ва манфита{ои rабилаашро {имоя
менамуд. Аз ин xост, ки {аxв яке аз мавзуоти асосии шеъри а{ди
xо{или {исоб меёфт. Шоири бадави ба василаи {аxв фазилат ва
бартари{ои rабилаи худ ё бузургону сарварони онро исбот мекард,
разолат ва кабо{ати душманро нишон дода, ўро мулзаму шармсор
менамуд. Аз xумлаи маъруфтарин {аxвсароёни а{ди xо{или Хутайа
хисоб меёбад.
Марсия низ аз мавзуоти роиx шеъри а{ди xо{илият буд, зеро
rабила{ои араб доиман бо якдигар дар {олати душманиву xанг
rарор доштанд, марг пайгири {амешагии онон буд ва шоири бадави
ногузир буд, ки зуд-зуд дар марги бародару падар, па{лавони

39

https://bikhon.tj/
мактул дар маёдони xанг ва соири он{о нав{а намояд, корнома{ои
мар{умро баршумурда, ихлосу э{тироми худро ба ў из{ор намояд
ва аз марги вай бо дарду алам ёд кунад. Аз ин хотир марсия ё рисо
низ аз мавзуоти му{ими шеъри а{ди xо{или буд ва аз шоирон
Мухалхил ва Хансо устодони марсиясаро будаанд.
Шоири бадави ба мавзуи uазал ва ишrу ошиrb {ам бисёр
муроxиат мекард. [ангоме, ки а{ли кабилааш дар чое муддате
ихтиёриикомат мекарданд, ба духтаре дил мебаст ва васфи чамолу
камолихусни уро месуруд. Вале ваrте, ки а{ди rабила ба xои дигар
кўч мебастанд, ў аз дидори ёр ма{xур мемонд, дар фироки у месўхт
ва ашъори ишrии пурсузу гудоз мегуфт. Бо вуxуди ин дар адаби
а{ди xо{или ашъори ишrии мустаrил кам буда, мавзўи ишr чун
муrаддимаи uинои асосан дар киматинасиби rасоид ворид карда
мешуд. Дар баёни мавзуи ишr дар адаби а{ди xо{или Антара ва
Имрул Rайс шў{рат ёфтаанд.
Мавзўи хамрия ё шаробу бодагусори дар шеъри а{ди xо{или
маrоми зиёд надошт, зеро шароб аз Сурия, Фаластин ва баъзе
кишвар{ои дигари {амсоя оварда мешуд ва то расидан ба бодия
rимати он хеле гарон мегардид. Аз ин сабаб фаrат тавонгарону
сарватмандон имкони нушидани шаробро доштанд ва баъзе
шоирон чун Аъшо ва Тарафа, ки баъзан шароб менушиданд, ба
тариrи муфо{арат дар бораи он сухан гуфтаанд.
Аз xумлаи мавзуоти дигари шеъри а{ди xо{или зухл ва
{икмат аст. Шоири бадави ба xа{они му{ити хеш назорат карда,
нопойдор ва фони будани онро э{сос менамуд, ба ахлоrу кирдори
мардум ва а{волу авзои xомеа таваxxў{ мекард ва ин таваxxў{и
назар ба xа{ону инсон ўро баъзан ба гуфтани хикмат водор мекард,
ки дар шакли байт{ои ало{хида дар rасоид ё xудогона тархрези
мешуд. [икмат ва андарзу мавъиза дар шеъри а{ди xо{или аз
василахои асосии байни меъёрхои ахлоки чомеа буд. хусусияти
му{ими {икмат ва андарзу мавъизаи шоири а{ди xо{или Дао он
буд, ки андарз{ои ў на дар натиxаи тафаккуру та{лили амиrи
{икмати, балки дар асоси таxрибаи зиндагии ў ба даст омада буд.

40

https://bikhon.tj/
 АРЗИШ[ОИ АДАБΒ ВА ТАЪРИХИИ ШЕЪРИ А[ДИ XО[ИЛИ
Бо вуxуди он ки бунёди шеъри а{ди xо{или ба фитрат ва
баде{ия асос ёфтааст, дорои теъдоде аз санъат{ои бадеии сухан низ
мебошад, вале аз xи{ати маъни, э{сосоту хаёл ва лафзу rолаби
сухан беш аз {ама осори фитрати гўянда аз он намоён аст.
Шоири бадави фаrат як маъниро интихоб мекунанд, ки дар
му{ити ў пайдо карадни он имкон дорад. Ў да офариниши маънии
амиr саъй намекунад ва андешаи ў аз ин xи{ат сат{ист. Аз ин
хотир шеъри шоири а{ди xо{или аз xихати ил{ом ва ифтихори
маъни заъиф аст. Ў xўяндаи {аrиrат ва воrеият аст ва шеъраш аз
паи зе{ни ў меравад. Ба истиснои шеъри Нобиuа, Зухайр ва Хорис
ибн Хиллиза, ки дар он{о як навъ осоритаълиф ва ва{дати фикр
мушо{ида мешавад, ашъори xо{или баъзанаш мантиr ва тартиби
фикри озод аст ва {арчанд як rасида аз аввал то охир мавлуди
андешаи як гўянда аст, дар он ва{дати таълиф ё ягонагии фикри
дида намешавад. Ба таъбири дигар, офариниши адабb барои шоири
бадавb силсилаи андеша{ои мустаrил аз якдигар аст, ки ва{дати
асосии он{о фикру андешаи шоири офарандаи он{ост.
Бегонагии табиати шоири бадави бо ва{дат ва якпорчаги
сабаби истиrлоли фардии ў шуда ва ин дар навбати худ сабаб
шудааст, ки {ар як байти rасидааш во{иди мустrкил бошад ва як
ва{дати фикрии куллb то анxоми rасида риоя нашавад. Он {ама
диrrат ва саъйеро, ки шоири бадави барои матлаи шеър сарф
менамояд, барои ва{дат маъноии абёти тамоми rасида ба харч
намеди{ад ва байт меъёри бузургии хунари шоир буда, баъзан
шоире ба хотири як ё якчанд байт шў{рат ва бартари бар дигаронро
пайдо кардааст.
Сохтори rасидаи шоири бадави аз rисмат{ои мустаrил ва
xудогона иборат буда, шоир rабл аз он ки дар {ар мавзўъ сухан
гўяд, дар бораи таваrrуф бар атлолу /хароба{о/ осори манзилго{и
холимондаи маъшуrа сухан меронад, хотироти гузаштаро ба ёд
меорад. Баъди гиристан бар хароба{ои манзили тараккардаи
маъшуrа дар якчанд байт ё абдабиёти тўлонb шоир азми рафтан
мекунад ва сухан аз уштури худ, ки бехтарии {амсафару муниси
уст, сухан ба миён меорад. Баъзан васфи шутур чунон тулони
мешавад, ки шоир {адафи аслии худро аз ёд мебарорад. Ни{оят
шоир ба манзил мерасад ва ба мад{и мамдў{ ё матлаби дигаре, ки
rасида ба хотири он гуфта шудааст, мепардозад.

41

https://bikhon.tj/
 Чунонке мебинем, {ар як rасида мавзуоти мустаrил аз rабили
ишr, васф, мад{, фахр ва амсоли он{о метавонад фаро{ам ояд ва
дар айни замон ба сари худ мустаrил бошад. Аз ин ли{оз rасидаро
чун rолаби синкрети ё махлути шеъри араби ма{суб донистаанд,
ки вазифаи жанр{о ва rолаб{ои мухталифи шеърро дар худ
uунxоиш додаст.
Доманаи хаёли шоири бадави пурвусъат нест ва чун му{ити
зиндагии ў ма{дуд аст. Сувари хаёли /образ{ои/ шеъри ў асосан
махсус, яъне {исшавандаанд ва ў ташбе{у истиоротеро интихоб
мекунад, ки воrеи ва ба зе{ну э{сос наздиканд.
Дар шеъру а{ди xо{или тасвири {олати ру{b ва баёни
тахайюлоти нафсони низ маrоми зиёд надорад, яъне дар шеъри
xо{или баёни дарду анду{и фарди, xа{они ботинb ва ру{ии худи
гўянда маrоме надорад, зеро шахсияти фардb барои xомеаи
rабилавb бегона аст. Бо вуxуди ин дар баъзе rасоиди антара,
Имрул, Rайс, Шанфара ва дигарон абёти xудогонае мушо{ида
мешавад, ки дар онхо {олати ру{ии гўянда ифода ёфтааст.
Яке аз хусусият{ои му{ими шеъри а{ди xо{или xанбаи
хитобb доштани он аст, яъне матонат ва салобати алфозу таъбироти
rасоиди ин шоирон чунон сохта шудааст, ки {адаф гўё оммаи васеи
сомеон равона карда шуда бошад. Баъзан ба хотири эъxози фикр
дар rасоиди а{ди xо{или талме{е оварда мешавад, вале тавзе{и он
дода намешавад ва талме{ норавшан мемонад. Ё лафзе ва таъбире
истифода мешавад, ки имрўз мавrеи корбурд надорад ва маънии он
маълум нест. Баъзан ишорат ба ин ё он воrеаи таърихb карда
мешавад, ки донистани таърихи он воrеа дарки матлаб имкон
надорад.
Аз ли{ози вазн дар шеъри а{ди xо{илb бештар авзони
мухталифи ба{ри Тавил истифода шудааст, вале дар мавзуоти
отифи чун марсия, фахр, газал ё {амоси аз авзони сабуку хушо{анг
низ истифода шудааст.
Аз xумлаи арзиш{ои мухимтарини шеъри а{ди xо{или
арзиши таърихии он аст, зеро он маълумоти пурrимате дар бораи
таърихи rабл аз исломии араб дода метавонад. Аз ин xо бе{уда
нест, ки шеъри а{ди xо{илиро «Девону- л-араб» номидаанд. Ба
василаи а{ди xо{или дар бораи вазъи xуuрофии Шибхи Xазираи
Арабистон, ша{ру кишвар{ои он, {аёти иxтимоb, одобу ахлок,
дину маз{аб, расму оин, xангу низоъ{ои миёни rабила{о, тарзи

42

https://bikhon.tj/
зиндагb, анвои либосу uизо ва дигар пахлу{ои {аёти иxтимоию
иrтисодии сокинони ин сарзамин маълумот ба даст оварда
метавонем.

НАМОЯНДАГОНИ ДАВРАИ ЗУ[УР ВА ТАШАККУЛИ ШЕЪРИ

А[ДИ XО[ИЛΒ /494-532/.

МУХАЛХИЛ.
Удай ибн Рабеъа ат-таuлиби, ки ба сабаби нозукb ва соддагии
шеъраш лаrаби Мухалхилро гирифтааст, таuоии Имрул Rайс
будааст. Маълумоти асосb дар бораи зиндагии ў ба василаи rиссаи
xанги Басус, ки бо вуxуди асоси таърихи доштанаш ба {укми
асотири араб даромадааст, то замони мо расидааст.
Тибrи ахбори ба даст омада Мухалхил, ки шоири
бодагусориу хушгузарон буд, бародаре дошт бо номи Воил ва
лаrаби Rулайб. Rулайб соли 440 ба дунё омада, муддате
фармонде{ии xанговарони rабила{ои Бакр ва Таuлибро бар ў{да
дошт ва чунин мартаба ўро гирифтори гурў{у худписандb кард. Ў
ба худ раво медонист, ки аз чарого{{ои дигарон истифода кунад,
{ад надошт ба чарого{и ў rадам ни{ад. [ангоми нишастани
Rулайб касе {ад надошт, ки аз муrобили ў гузарад ва агар шутури
вай барои обхўрb омада бошад, ягон шутури дигар наметавонист
об бихўрад.
Rулайб Чалила ном духтареро аз rабилаи Бакр ба зани
гирифта буд, ки падари духтар Марраи Шайбони ном дошта
со{иби да{ писар буд ва хурдтарини он{о Xасос ном дошт. Xасос
бо номи Басус хо{арзодае дошт, ки духтари Мункиз ном марде аз
rабилаи Бани Тамим буд.
Рўзе Басус барои ме{мони ба манзили хо{арзодаи худ Xасос
ва савори шутури модае буд, ки куррае {ам дошт. Дар он {ангом
зани Rулайб дар {узури ў аз бародарони худ Xасос ва Хумом
из{ори болидагb ва ифтихор намуд. Rулайб, ки аз ин ба хашм
омада буд, берун баромад ва чашмаш ба курраи шутури Басус
афтоду камонро гирифта тире ба сўи кура андохт ва онро ба
{алокат расонд. Rулайб дар {оли хашмгини {атто ба uуломи худ
амр дод, ки тире ба пистони шутури мода занад. Шутури захми бо
пистони маxрў{ худро ба назди Басус расонид.

43

https://bikhon.tj/
 Ваrте ки Басус аз асли {одиса ого{ гардид ва ба хо{арзодаи
худ Xасос хабар дод, Xасос ба интиrоми шутур баромад ва дид, ки
rотили шутур- Rулайб дар канори обгиреи нишастааст, найзае заду
Rулайбро ба rатл расонид. Бар асари ин воrеа Мухалхил ба rасоси
бародари худ Rулайб бархост ва кинаву адовати миёни rабила{ои
Таuлиб ва Бакр оuоз ёфта боиси xанге шуд, ки 40 сол идома ёфт ва
бо номи xанги Басус шў{рат пайдо кард. Сарварони ин xанг аз
xониби таuлиб Мухалхил ва аз тарафи Бакр Хорис ибн Марра ва
дар ин набарди тўлонb бештар rабилаи таuлиб ва баъзан Бакр
пируз мешуданд. Дар ин xанг ду бародари Xасос- Шарохил ва
Хумом ба rатл расиданд.
Дар охир а{ли rабилаи Таuбил аз xанги тўлони хаста шуда
дар uайби Мухалхил бо rабилаи Бакр сул{ карданд. Ваrте, ки
Мухалхил ба rабилаи худ бозгашт, бори дигар xангро оuоз кард,
вале ин дафъа худ асир гардид ва соли 531 дар асорат вафот кард.
Тибrи ривоят{о гўё падари подшо{и Хира Амру ибн [инд-
Мунзир пас аз марги Мухалхил миёни ду rабила сул{ро устувор
кард.
Ашъори Мухалхил ба таври пароканда ба василаи маъхаз{ои
адабие чун «Китобу-л-агони», «Райхонату-л-адаб» ва «девону-л-
{амоса» боrb мондааст. Маxмўаи ашъори Мухалхилро адиб ва
му{аrrиrи араб Луис Шайху дар китоби худ «Шуароу-н-
насрония», ки соли 1890 ба табъ расидааст, фаро{ам овардааст.
Аз ли{ози мавзўъ ва мундариxа ашъори Мухалхилро ба ду
даста таrсим намудан мумкин аст. Ба дастаи аввал шеър{ое дохил
мешаванд, ки ба тасвири ишrбозиву бодагусори{о бахшида
шудаанд ва ба сабаби ба {амнишинии занон шў{рат ёфтани шоир
абёти зиёде дар ин мавзўъ ба ў нисбат дода шудаанд, ки дар асл ба
вай тааллуr надоранд. Дастаи дуюми ашъори Мухалхилро шеър{ое
ташкил меди{анд, ки дар марсияи бародараш Rулайб ва воrеоти
марбут ба xанги басус ва та{диду хушдори душманон гуфта
шудаанд ва ин rабил шеър{о rисмати аъзами осори ўро дар бар
мегиранд.
Шеъри Мухалхил зодаи ашки дидагони у о{у нола{ои сўзони
ўст, ки бо хашму uазаб ва нафрату кинхо{b аз душманон омезиш
ёфтааст. Дар шеър{ои мазмуни ишrу бодагусори ва лаззатxўи
сурудаи вай баръакс э{сосоти латиф ва нарму нозук мушо{ида

44

https://bikhon.tj/
мешавад ва ин хусусият дар алфозу таъбирот ва мусиrавияти ин
навъ ашъори ў низ мушо{ида мегардад.
Сабки баён ва услуби нигориши ашъори Мухалхил
{амо{анги табиати бодия озод аз rайду банду мантиrист ва аз
xа{они вуxуди шоир бармеояд. Алалхусус дар марсия{ои худ
Мухалхил бо ашки талху нолаи сўзнок бузургвори ва xавонмардии
бародари мактули хеш-Rулайбро ситоиш менамояд, ки ин
тасвироти ў ба зоти худ беназир аст. Аз xумла дар абёти зайл
{одисаи аз даст додани бародари худро талафоти xуброннопазир
медонад ва мегўяд:

Эй Rулайб, дар дунё а{ли он дигар хайре намонд,

Чун ва ту дунёро {амро{и рафтагон тарк гуфтb.
Эй Rулаб, он кадом xавони азизу гиромист
Ки дар ла{ад хуфта ва хок рўи ўро пўшонидааст.
Чун ба ман хабари марги Rулайбро доданд, ман гуфтам:
Ё замини зери поям канда шуда ё кў{{о бар Сарам фурў рехтаанд.

Умуман, дар аuлаби шеър{ои Мухалхил xуброннопазирии

марги Rулайб бор{о таъкид мешавад ва ин навъ шеър{о саршори
э{соси ка{рамониву мардонагb ва та{диду оштинопазири бо
душманон мебошад. Чунончb дар абёти зерин {ам маъние таъкид
мешавад, ки сул{ бо душманон фаrат дар холb аз нав зинда гашта
тавонистани Rлайб имкон дорад:

Замони сул{ бигзашт, ё Rулайбро ба ман бозгардонед,

Вагарна фардо ба Шаъбониён xоми uам хо{ам чашонид.
Замони сул{ бигзашт, ё Rулайбро ба ман бозгардонед,
Вагарна душманонро хору залил хо{ам кард.

Бояд гуфт, ки соддагb ва нозукb сабки хоси ашъори

Мухалхил аст ва ма{з ба сабаби {амин xи{ати ашъораш ба вай
лаrаби Мухалхилро додаанд. [атто дар он rабил шеър{ое, ки ба
о{анги rа{ру uазаб ва та{диду хушдори душманон гуфта шудааст,
сухани ў нарму сода аст ва аз алфозу таъбироти пурсалобат ва
дурушту даuал орист. Авзони нарму хушоянд ва такрори таъбироти
нарму латиф низ мусиrавият ва равониву назокати шеъри ўро
таъмин кардаанд.

45

https://bikhon.tj/
 ШАНФАРА.
Собит ибн ал-Авс ал-Аздии маъруф ба Шанфара дар таърихи
адаби xо{или чун шоири саълук, яъне ро{зан низ шў{рат дорад.
Дар бораи таърихи волидат ва ма{алли зисти ў санади даrиr наст
ва ахбори маъхаз{о {ам дар ин мавзеъ пурихтилоф аст.
Шанфара аз xумлаи шоирони xасуру диловар буда, дар
чавони rабилаи хешро тарк кардааст ва бо касоне монанди худ
каробат пайдо намуда, аз xое ба xое мусофират мекардааст. Дар ин
миён шуuли асосии ў uорату ро{зани буда ва аз ин сабаб номи ў
боиси тарсу ва{шати занону кўдакон ва {атто мардони rабила{ои
мухталиф гардида будааст.
Тибrи ривояте гўё Шанфара ба rабилаи бани Суломон
хусусият дошта ва савганд ёд кардааст, ки сад мардро аз xумла
онон ба rатл расонад. Баъди rатли наваду нў{ нафари он{о ни{оят
марде аз он rабила бо номи Усайд ибн Xобир бо {ила ўро дастгир
намуда, ба {алокат расонидааст. Ривояте {ам {аст, ки гўё марде аз
rабилаи Бани Суломон баъди {алокати Шанфара аз рўи хашм ба
косахонаи сари вай бо пои худ зарбаи сахте зад ва устухони сари
маrтул ба пои он мард даромада, сабаби марги он мард шуд ва ба
ин васила гуё садумин марди Бани Суломон ба {алокат расид ва
савганди шанфара ба тамом иxро шуд.
Аз осори Шанфара абёти парокандае боrb мондааст, ки
асосан мавзуоти фахру {амосаро дар бар гирифта, саршори васфу
ифтихор аз {амла{о ва саргузашт{ои ро{заниву uоратгарии гўянда
мебошад. Аз xумлаи rасоиди маъруфи у «Ломияту- л- араб» ном
дошта, аз 68 байт иборат аст ва дар ба{ри тавил суруда шудааст. Ба
ин rасида шар{{ои зиёде навишта шудаанд, ки маш{уртарини он{о
ша{хри Замахшара /1075-1144/ бо номи «Аъxабу-л-аxаб фи
ломияти-л-араб» мебошад ва ба забон{ои фаронсавb, олмонb ва
инглисb тарxума шудааст.
Сабаби асосии таълифи rасидаи «Ломияту-л-араб» тў{мате
будааст дар {аrи Шанфара, ки ба иззати нафси ў сахт расида, ба
сабаби он rабилаи худро тарк гуфтааст. Дар аснои тан{оиву
биёбонгарди ва унс гирифтан бо {айвоноти ва{шb шанфара
rасидаи махкури худро суруда, дар но rабилаи хешро сарзаниш
менамояд ва аз тан{оиву зиндагиаш дар му{ити {айвоноти ва{шb,
аз сабри та{аммули худ дар машаrrат{о ва шуxоату
ка{рамони{ояш ифтихор мекунад.

46

https://bikhon.tj/
 Ка{рамони асосии ин rасида- Шанфара зодаи биёбон{ои
беобу гиёъ Рафиrу {амнишини даррандагон аст, вале со{иби иззати
нафс ва шарафу номуси мардии хеш мебошад. Ў ситаму хори
rавмашро дар {аrrи худ та{аммул намекунад ва он{оро тарк гуфта
рў ба замин па{новари биёбон меорад, зеро:
Дар рўи замин гўша{ои амну осоиш аз озори мардум
барои xавонмардон мавxуд аст,
[амчунин дар рўи замин {аст xой{о барои панохандагон
аз хавфи кинхо{он.
Шанфара даррандагонро аз одами афзалтар медонад, зеро
он{о роздору бахшандаи хатокори{о мебошанд. Ў худро бо диле
шуxоъ, шамшере сайrал дода ва камоне {адафзан бениёз аз {ам
олам ва болотар аз даррандагон мешуморад:
Се хамнишин дорам яке дил шуxоъ аст,
Ва дигаре шамшери сайrалдода ва сеюми камони дарозгардан
Шанфара шахсиятест, ки ба ситаму номарди гардан
намени{ад ва ба хўрдани хоки биёбон розист, вале мадад ва
миннати одамизодаеро намепазирад:
Худро ба фаромўш кардани гуруснагb маxбур месозам,
Ва саъй мекунам, ки гуруснагиро бори дигар ба ёд наорам.
Дар гуруснагb хоки заминро фурў мебарам
То аз карам касе дар {аrrи хеш озод бошам.
Шанфара аз фаrириву бенавоb наменолад, тавонгариро боиси
ифтихор намедонад ва аз ин xо та{аммули {ар машаrrату сахтии
тан{оb дар бодия барои ў осон аст. [арчанд, ки дарду андў{е бо
худ дорад, шарафи мардb ва иззати нафси шоир барои из{ори он
имкон намеди{ад.
Умуман, rасидаи «Ломияту-л-араб» дорои арзиши зиёди
адаби буда, rабл аз {ама он нахустин rасидаи комиле аз даврони
аввали xо{илият ба шумор меравад ва бозтоби рў{ияи шоирест, ки
саршори э{сосоти бадавb, ру{и саркаш, иззату нафс ва шарафу
xавонмардии шахсияти табиати биёбон мебошад.

47

https://bikhon.tj/
 НАМОЯНДАГОНИ МАЪРУФИ ДАВРАИ ТА[АВВУЛ
ВА КАМОЛИ ШЕЪРИ А[ДИ XО[ИЛЇ /522-622/.
СО[ИБОНИ МУАЛЛАКОТ

ИМРУЛ RАЙС
Абу Хорис Хундач ибн Хучр ал Киндии маъруф ба Имрул
Rайс ва мулаккаб ба Малику-з-зарир /подшо{и хоршуда/ ва
Зулкурух /Дорои xаро{ат{о/ фарзанди охирин подшо{и бани Асад
ва хо{арзодаи Мухалхил ва Rулайби Таuлибb мебошад.
Имрул Rайс дар {удуди соли 500 ва бино ба баъзе ахбори
дигар соли 520 милоди дар Наxд таваллуд ёфтааст. Овони xавонии
ў бо шеъргўb ва айёшиву шаробхорагb гузаштааст. Пас аз rатли
падараш Хачар ал-Киндb ва шикасти давлати бани Асад дар Наxд
Имрул Rайс rабила{ои тарафдори худро xамъ оварда, кўшиш кард,
ки подшо{ии аз даст рафтаро барrарор намояд, вале ин амр ба ў
муяссар нагардид ва xанг{ояш бо нокоми анxомид. Ни{оят, ў ба
подшо{и Византия /Руми шарrb/ Юстиниан пано{ овард ва
муддате дар rаламрави ин подшо{ буд. [ангоми бозгашт аз Рум
Имрул Rайс ба бемории обила гирифтор шуда, соли 540 дар ро{и
Анкара вафот ёфт ва дар {амон xо мадфун гардид. Сабаби лаrаби
Зулкурухро гирифтанаш низ {амин гирифтории ў ба бемории обила
будааст.
[амин тавр, Имрул Rайс то охири умри худ саъй кард, ки
подшо{ии аз даст рафтаро бозгардонад ва {арчанд ки ин кор ба ў
муяссар нагардид, аммо «ў он чиро ки бо шамшер ба даст наоварда
буд, ба ниру кариха ба даст овард ва ба поймардии он барои худ
давлати xовидон бунёд ни{од ва пешвои шеъри араб шуд, чунин
{ар сар ояндаеро тахти таъсири хеш карор дод ва э{сосу отифаи ў
ба {ар rалбе ро{ ёфт».
Имруз Rайс аз овони xавони шеър мегуфт, табиист, ки
ашъори зиёде эxод намудааст. Мутаасифона аз теъдоди бузурги
осори вай теъдоди андаке дар шакли девони хурд то замони мо
расида ва маxмуи осори бозмондааш аз 25 rасида ва якчанд rитъа
иборат аст. Ин rасоид ва муrатаоти ўро бори нахуст шарrшиноси
фаронсавb де Слон соли 1837 дар Париж ба табъ расонд ва он соли
1865 бори дуюм бо шар{и Батлиюси дар Миср чоп гардид. Соли
1890 девони Имрул Rайс бори сеюм бо саъйи Абубакр ибн Осим ба

48

https://bikhon.tj/
табъ расид ва ахиран соли 1930 бо хавошиву таъликоти [асан ас-
Сандуби дар Ко{ира чоп гардид. Девони Имрул Rайс якчанд
маротибаи дигар {ам чоп шуда ва ба забон{ои олмони, инглиси,
форси ва uайра тарxума {ам гардидааст.
Аз маxмўи rасоиди Имрул Rайс се муаллакаи ў шў{рати зиёд
дорад, ки аз он{о ду rасидаи ломия ва яке боия мебошад, вале
маъруфтарини он{о муаллаrаест, ки бо матлаи зайл оuоз меёбад:
[амсафарон, ла{зае биистед, ки ман ба ёди ёри худ ва
манзили тарккардаи ў бигирям,
Дар Сиктал – Ливо, ки миёни Дахул ва Хамвал воrеъ аст.
Муаллаrаи мазкури имрул Rайс дар ба{ри тавил таълиф
гардида, аз 80 ва дар баъзе маъхаз{о аз 81 байт иборат аст.
Донишмандони исломи Зузани ва Хатиби Табрези ба rасидаи
мазкур шар{ навиштаанд.
Сабаби таълифи ин муаллаrаи Имрул Rайс «Рузb дорад
Чулчул», яъне рузе будааст, ки шоир бо Унайза ном духтари амаки
худ, ки бо духтарони дигари rабила ба сайру гашт баромада буд,
вохўрда, ошиrи вай мешавад. Аз ин xост, ки насиби rасидаи мазкур
дорои мазмуни зайл аст:
[амсафарон, ла{зае биистед, ки ман ба ёди ёри худ ва
манзили тарккардаи ў бигирям,
Дар Сиктал – - ал Ливо, ки миёни Дахул ва Хамвал воrеъ аст.
Ва Тузаху Микротро аз ашки чашмони худ сероб гардонам
[ануз бод{ои xанубу шимол бо вазидани худ
Нишони хайма{о ва хокистари оташдон{ои манзил{ои
холимондаро пок накардааст.
Ва {анўз саргини о{увон дар гадир{о чун дона{ои филфил
боrb мондааст.
Мазмуни насиби мазкури rасида тасдиr мекунад, ки дар
ашъори ишrии rабл аз исломии араб ва {атто то замони Аббосиён
муошиrаи шоир асосан бо зан{ои шав{ару фарзанддори ашроф ё
духтари яке аз хешовандони ў воrеъ мегардидааст ва инро ишораи
Имрул Rайс ба саргузашти ишrии ў бо духтари амакаш Унайза ва
зан{ои бо номи Умм Хувайрис ва Умм Рабоб низ таrвият меди{ад.
Rисмат{ои дигари муаллаrаи мазкур аз васфи саргузашт{ои
шоир аз rабили васфи шаб, барr, сел ва uайра иборат буда, дар
маxмуъ ин муаллаrаи Имрул Rайс то {адде маъруф будааст, ки

49

https://bikhon.tj/
арзиши {унари ва ибдооти шеъри шоиронро дар нисбати «Кифо
набки»-и Имрул Rайс андоза мекардаанд.
Бояд гуфт, ки rисмате аз ашъори Имрул Rайс нисбат дода
шуда моли ў нестанд, зеро бо шеваи сухани ў, рухи замони вай ва
расму одат{ои он мувофиr набуда, зо{иран сохтаи а{ди Умавиён
ва аббосиён аст, ки бо маrсад{ои сиёси, чун далел{ои сарфу на{вb
ва {адаф{ои дигар сохта ва ба номи ў нисбат дода шудаанд. Вале
андешаи иддае аз му{аrrиrон, аз xумла Тохо [усейн, ки тамоми
ашъори ба Имрул Rайс нисбат додашударо моли ў намедонанд,
бахталаб аст. Далели асосии ин му{аrrиrон он аст, ки Имрул Rайс
зодаи Яман аст, вале ашъораш ба забони rабилаи Rурайш таълиф
шуда ва ба замми ин васфи айшу хушгузарони бо махшукагон хоси
эxодиёти Фараздак ва сурудани rасида{ои ошиrонаи {унари хоси
Умар ибн Рабеъа будааст. Вале дар асл Имрул Rайс дар Наxд ба
дунё омада ва тарбият ёфтааст ва бо забони Rурайш, ки ба {айси як
забони {амагонии шеъру адаби rабл аз исломи буда, эxод кардааст.
[амчунин rасоиди Имрул Rайс пеш аз Фараздак ва Умра ибн
Рабеъа шў{рат дошта ва маъхаз{ои таърихиву адабb низ инро
тасдиr кардаанд. Аз ин рў метавон гуфт, ки rисмати зиёди ашъори
Имрул Rайс воrеан моли худи ў мебошанд ва ру{и замони
зиндагии шоир, тарзи зиндаги ва урфу одат{ои мардуми бодияро
ифода кардаанд.
Маълум аст ки зиндагии Имрул Rайс ду мархала, яъне
давраи xавониву хушгузарони ва айёшиву ишrварзи{о ва давраи
баъд аз rатли падар ва муборизаву талош{ои ўро барои баркарор
кардани подшо{ии аз даст рафта дар бар мегирад. Аз ин xост, ки
дар теъдоде аз rасоиди ў мазмун{ои айёшиву фориuболb ва
ишrбозиву хушгузаронb баён гардидаанд. Дар ин гуна шеър{о
из{ори розу ниёз ва uурури xавонии шоир мушо{ида мешавад.
Чунончи дар ин абёт мехонем:
------------
-----------
------------
--------------
Эй фотима, нозу ишваро бигзор,
Агар аз ман xудо шудан хо{b, ро{и бе{таре интихоб кун.
Оё ту гумон мекуни, ки ишrи ту маро rотили ман хо{ад шуд?
Ё дили ман фаrат ба фармони ту амал хо{ад кард?
50

https://bikhon.tj/
Rатли падар дар ру{ияи Имрул Rайс таuйире азим ворид кард ва ў
фориuболиву айёшии айёми xавониро паси сар гузошта ба
интиrоми падар бархост ва барои расидан ба маrсади худ аз марг
{ам боке надошт ва ба ин маънb мегуфт:
--------------
--------------

Ман ва вай гуфтам: гиря макун, ки

Мо барои барrарор кардани подшо{b саъй мекунем ё дар ин
ро{ мемирем.
Дар ин гуна ашори худ шоир баъзан он{оеро, ки дастгиру
мададгораш будаанд, ситоиш менамояд ва он{оеро, ки ба ў хиёнату
душманb кардаанд, та{дид менамояд. Дар {олат{ое, ки дар
кинхо{ии падар ва аб даст овардани подшо{ии барбодрафта кораш
ба нокомb мекашад, навмед мегардад ва о{анги таслим ба rазо ва
андеша{ои зо{идона дар шеъраш ба гўш мерасад:
------------------------
------------------------
-----------------------
-----------------------
-------------------------
--------------------------
Ман офоr /олам/-ро давр задам
Ва аз uанимат{ои он ба он розb шудам, ки бозпас гардам.
Оё пас аз Хорис ибн Амруи подшо{
Ва баъди Хучри некноми со{иби лаrаб{о
Аз дунё ва гардиш он ро{ату осоиш умед намоям
Аз ин дунёе, ки санг{ои ку{истонро реза месозад.
Воrеоти зиндагии Имрул Rайс ўро бо табиат пайванд месохт
ва ла{за{ои зеботарини табиати зинда, xамоду набот ва
паррандагону дарандагони онро аз наздик мушо{ида мекард. Ин
{ам шоирро водор месохт, ки ба тавсифи табиати биёбон ва
{одисоту мавxудоти он бипардозад ва лахза{ои нотакрори васфиро
дар ин мавзуъ дар шеъраш ба вуxуд орад. Аз ин xост ки дар ашъори
ў тасвири манзара{ои табиати биёбон, барr, борон, бод ва
мавxудоти зиндаи он чун асп, шутур, гўрхар, шутурмурu, саги
шикорb ва амсоли он{о мавrеи намоён дорад. Аз ин гуна тасвирот
му{аббати гўянда ба табиати биёбон {увайдост, у ин табиатро бо

51

https://bikhon.tj/
тамоми ранг{ои воrеиаш тасвир менамояд, иuрок ва муболиuаро
ро{ намеди{ад дар каломаш хашв ва алфозу таъбироти зиёдати
нест, бо эxоз сухан мегўяд ва такаллуфу санъатнамоиро раво
намедорад. Чунон чи ў дар тасвири як ла{заи {аёти бодия мегўяд:
----------
----------
----------
----------
Суб{го{он {ангоме ки паррандагон {анўз дар лона{ояшон
хоб буданд,
Ман ба аспи бузургxуссаи худ нишаста ба шикор мерафтам
Чашмони хайвоноти вахши, ки гирди хайма{о
Ва бозори шутур{ои мо буданд, чун xазаъи /му{ра{ои
Сиё{у сафеди/ суфтанашуда метофтанд.
Дар xои дигар шоир галаи говони ва{широ ки бо ў рўбарў
омадаанд, чунин тасвир мекунад:
----------
----------
----------
----------
Дар руўбарўи мо нога{он галаи модаговони ва{шb
Чун бокирадухтароне, ки санги муrаддасро зиёрат мекунанд
пайдо шуданд.
Ва он говон чун мў{ра{ои гардан, ки аз {ам канда мешаванд
рў ба гурез нихода, пароканда шуданд,
Дар {оле, ки мо {ануз аз xои худ як rадам пеш нагузошта
будем.
Тасвироти Имрул Rайс аз он гуво{b меди{ад, ки у шоири
табиат аст, ба манзара{ои оддии табиат руху ранги тозаву нотакрор
мебахшад. [арчанд, ки бунёди шеъри ўро ва{дати мантиrа ва
санъатнамоb ташкил намади{ад ва тасвироти вай бар санъат{ои
бадеии илмb асос наёфтааст, вале дар шеъри ў арзиш{ои {унарие
ба назар мерасад, ки дар натиxаи вуxуди бадавият ва тамаддун дар
шахсияти ў падид омадааст. Аз xумла, Имрул Rайс ба истифодаи
ташбе{ майли зиёд дорад, вале ин майли ў ба хотири суханорои ва
санъатнамои нест, балки ташбе{оти вай зодаи фитрат ва воrеияти
зиндагии бодия аст. Имрул Rайс ташбе{оти дастрас, воrеи ва

52

https://bikhon.tj/
наздик ба завrу фа{мро интихоб мекунад, ки ба сухани ў зебоb ва
рангу xилои хос мебахшад. Аз xумла, дар ин абёти вай мехонем:
----------
----------
----------
----------
/Асп/ бо сум{ои сахти худ чунон ро{ мегардад
Гумон мекунb, ки об дар рўи санг{о ва зери обсабз{о равон аст.
Сагрияш ба сагрии о{у, зону{ояш ба зону{ои шутурмурu
Давиданаш ба гург ва xа{иданаш ба рубо{ монанд аст.
Яке аз хусусият{ои ташбе{оти Имрул Rайс дар он аст, ки у
баъзан он{оро бо ташбе{оти рамзb меомезад ва ба ин восита
xузъиёти воrеа ё чизи тасвиршавандаро хеле муxаз ва нишонрас
баён менамояд. [амчунин интихоби алфозу таъбирот ва
мусиrавияти шеър низ барои Имрул Rайс чун восита{ои му{ими
ибдои маъни ва зебоиву шевоии сухани у гардидааст.
Имрул Rайсро воrеан солору бунёдгузори шеъри араб
метавон донист, ки шеъри ў лабрези э{сосу авотифи инсонист. Ў
бар{аr бунёдгузори васфи табиат дар шеъри араб {исоб меёбад.
Вай нахустин шоирест ки пойдевори шеъри xо{илиро бунёд
ни{ода, расми истодан бар харобаи манзили маъшуrаву гиристан
ба ёди уро ривоx додаст ва шоирони минбаъда дар ин равиш ба ў
пайрави кардаанд.
Имрул Rайс нахустин шоире буд, ки авзони тозаи аруз ва
алалхусус тавилро ба шеъри араб ворид кард, зеро rабл аз ў асосан
ба ба{ри Раxаз менавиштанд. [амчунин ў нахустин поягузори
ташбе{, истиора ва санат{ои дигари бадеb дар шеъри араб буд ва
аксари шуарои xо{илb ва а{ди исломии араб чун Зухайр ибн Иби
Сулма, Тарафа ибн ал-Абд, Умар ибн Рабеъа, Абу Нувос, ибн ар-
Руми ва дигарон ба у пайрави кардаанд.
А{амияти осори Имрул Rайс ва хидмати ў дар таърихи
адабиёти араб дорои арзиши таърихи {ам мебошад, зеро ба василаи
ашори у дар бораи таърихи а{ди xо{илият, тарзи зиндагb,
мавзеъ{ои xуuрофи, расму оинхо, рафтору кирдори аъроби ахди
чохили ва дигар масъала{ои марбут ба таъризи Xазиратулараб дар
дар замони rабл аз ислом маълумот ба даст оварда метавонем.

53

https://bikhon.tj/
 ТАРАФА ИБН АЛ-АБД /543-569/.
Амру ибн ал-Абди маъруф ба Тарафа аз xумлаи шуарои
бузурги а{ди xо{илият буда, дар {удуди соли 543 милоди дар
rабилаи Бани Бакр ибн Воил дар Ба{райн ба дунё омадааст. Падари
ў –Абд ал-Бакри ва бобояш низ шоир будааст. Uайр аз ин ду амаки
вай-Маркаш Акбар ва Маркаш Асгар {ам {унари шоири доштаанд.
Дар овони хурдсолии Тарафа падараш вафот карда,
парастории ўву модарашро амак{ояш ба ў{да гирифтаанд, вале ба
а{ди худ вафо накарда дар {аrrи он{о беадолативу ситам раво
дидаанд. Дар натиxа миёни Тарафа ва амак{ояш ихтилоф ба вуxуд
омада. Ў ба {аxви он{о пардохт ва {уrуrи модари хешро дифоъ
намуда чунин та{дид намуд:
----------
---------
Воrеаи хурде баъзан сабаби ба вуxуд омадани воrеаи бузург
мегардад,
Ва он воrеаи бузург {атто боиси хунрези мешавад.
Тарафа айёми кўдакиро бе парастору ро{намо гузаронида
буд ва чун xавони айёшу бадмаст ва исрофкору бе{удагард ба
камол расид. Оrибат а{ли rабилааш ўро аз миёни худ ронданд ва ў
бар шутураш савор шуда дар биёбон саргардон шуд. Го{е бо xанг
машuул буд ва го{е дар кор{ои кў{истон пано{го{ меёфт. Ни{оят
ў аз ранxи рўзгор ва оворагардb безор шуда боз ба назди rабилааш
омад ва амакаш Маъбад шутур{ои худро барои чаронидан ба
ихтиёри ў дод. Вале Тарафаи шоирпеша шутуронро ба {олашон
гузошта бо шеъргуи машuул шуд ва шутур{о беназорат монда гум
шуданд.
Ваrте, ки Маъбад шутурони худро аз Тарафа талаб кард, ў ба
писари амакаш Молик пано{ бурд ва аз ў ёрb хост. Вале Молик
Тарафаро rабул накард ва баръакс барои гуно{и содир кардааш
сарзаниш намуд. Тарафа аз хешовандони худ ноумед гардида, ду
нафар {амrабилагони сарватмандашро мад{ гуфт ва он{о ба ў ёрии
моддb карданд. Шоир аз {исоби моли ба даст овардааш ба{ои
шутур{ои амакашро xуброн кард ва маблаuи боrимондаро сарфи
майхорагиву бе{удагарди намуд.
Баъди, он ки Тарафа боз гирифтори мў{тоxиву бенавоb
гардид, ба сафар баромад ва ба дарбори подшо{они Хираи Ироr
расид, ки дар но xо устодаш Муталаммис ва домодаш Абд Амру

54

https://bikhon.tj/
ибн Бушр чун шуарои дарбор эътиборе доштанд. Подшо{и Хира
Амру ибн Тарафаро хуш rабул кард ва аз xумлаи мукаррабони худ
гардонид. Боре Тарафа беэ{тиромии домодаш амру ибн Бушрро
нисбат ба хо{ари худ дида, ўро {аxв гуфт ва ин амал боиси адовати
миёни он{о гардид. Вале сабаби асоси {аxви Тарафа дар {аrи
подшо{и Хира Амру ибн Хинд ва бародараш Кобус буд, ки ни{оят
сабаби {алокати шоир гардид. Аз xумла Тарафа дар {аrrи Амру
ибн Хинд гуфта буд.
----------
----------
----------
----------
Эй кошки ба xои подшо{ Амру,
Гове xўшоb дар атрофии хайма{оямон медоштем.
Rасам ба умри ту, ки Кобус ибн Хинд
Мулки худро бо а{маrони бисёре олуда кардааст.
Бар асари ин {аxвиёт домоди Тарафа Амру ибн Бушр дар
назди подшо{и Хира Амру ибн Хинд дар {аrи вай бадгўb кард.
Амру ибн Хинд {ам, ки аз {аxви Тарафа сахт озурда буд, дар rасди
rатли у ва устодаш Муталаммис афтод ва ба дасти {ар дуи он{о
мактубе дода хо{иш кард то ба назди омили вай дар Ба{райн
баранд ва аз у молу {адя{о бигиранд. Вале Муталаммис, ки марди
рузгордидаю ботаxриба буд, мактуби худро кушода дид, ки он
номаи rатли вай аст. Сипас Муталаммис номаи худро даронида, ба
Тарафа {ам таклиф кард, ки бигрезад, зерохадуи он{оро Амру ибн
Хинд ба rатл ма{кум кардааст.
Тарафа ба масли{ати Муталаммис рози нашуд ва ба Бахрайн
рафт, Омили Ба{райн нахост, ки ўро ба rатл расонад ва аз подшо{и
Хира хо{иш кард, ки ин корро ба каси дигаре супорад. Амру ибн
Хинд мардеро аз rабилаи Таuлиб омили Ба{райн таъйин намуд ва
он мард ба Тарафа пешни{од кард, ки тарзи rатлаuро худаш
интихоб кунад, то ўро ба {амон тарзи хостааш ба rатл расонанд.
Тарафа пешни{од намуд, ки аввал ба ў сери шароб бинушонанд ва
дар {олати масти ба rатл расонанд.
[амин тавр, {ам кардан два Тарафа соли 569 дар сини бисту
шашсолагb, дар Айни шў{рату эxод буд, аз олам даргузашт.
Хо{ари ў Харнак, ки табъи расои шоири доштааст, дар {аrи вай
марсияи пурсўзе гуфтааст, ки дорои абёти зайл аст:

55

https://bikhon.tj/
 ----------
----------
----------
-----------
Сину соли ўро бисту шаш сол {исоб кардем,
Ваrте, ки вафот кард, у марди бузургмаrоме шуда буд.
Умедвор будем, ки ваrте ба назди мо бозмегардад,
На xавон ва на хурдсол /миёнсол/ хохад буд.
Осори адабии Тарафа девоне ташкил менамояд, ки аз 657
байт иборат буда, ба он Яъrуб ибн ас-Саккит дар асри 1Х ва Аълам
аш-Шантимири дар асри Х1 шар{ навиштаанд. Ин девон бори
нахуст соли 1870 бо саъйи шаркшиноси олмони Вилям Олвардт дар
маxмўаи «Ал-икда-с-самин фи давовини-ш-шуарои-л-чохилийин»
ва бори дигар соли 1900 бо тарxумаи фаронсави ва муrаддимаи
Макс Селигсон ба табъ расидааст.
Аз xумлаи ашъори Тарафа rасидаи роияи ўст, ки бо байти
зайл оuоз меёбад:
----------
----------
Оё имрўз {ушёр асти ё иштиёrи хуре туро маст кардааст?
Ишr {ам навъе аз чунин /девонаги/ мебошад.
Rасидаи долияи Тарафа, ки ба шумори муаллаrоти {афтгона
дохил шудааст, дар ба{ри таввил ва дорои 104 байт буда, шар{{ои
зиёд ба он навишта шудааст.
Сабаби таълифи муаллаrаи Тарафа та{rиру беадолатие
будааст, ки хешовандон ва а{ли rабилааш дар {аrи шоир ва
модараш раво дидаанд ва ў мехостааст, ки бо таълифи ин rасида
рафтори ноxавонмардонаи хешовандони худро ма{кум намояд.
Муаллаrаи Тарафа бо rисмати uинои /лирики/, яъне насиб
оuоз гардида, дар он шоир дар бораи таваrrуфи худ дар харобаи
манзили маъшуrа сухан меронад. Rисмати дуюми касила пурра ба
васфи шутуре бахшида шудааст, ки шоир савори он аст. Дар
rисмати хитоб ё «фалсафи»-и rасида шоир суханро аз
шиносонидани худаш сар карда, андеша{ояшро дар бораи инсон ва
зиндаги баён мекунад. Писари амаки Маъбадро таънаву мазаммат
менамояд. Муаллаrа бо васияти шоир ба хешовандон ба анxом
мерасад ва шоир хо{иш менамояд, ки пас аз маргаш пайвандон
сазовори маrоми ў азодорb кунанд.

56

https://bikhon.tj/
 Аксари донишмандон ва му{аrrиrони таърихи адабиёти араб
муаллаrаи мазкури Тарафаро аз тамоми ашъори дигари а{ди
xо{или болотар донистаанд, ки саршори э{сосоти латифи инсони
ва андеша{ои xолиб дар бораи маргу зиндагb ва арзиши
гаронба{ои таърихист. [арчанд, ки шеъри Тарафа аз ли{ози табии
будани васф ва сабки баён бо rасоиди шуарои дигари а{ди xо{или
умумият дорад, вале бо гармии э{сосот ва озодиву умки тафаккури
гўяндаи худ аз ашъори дигарон фарr мекунад.
Тарафа шоирест бо шахсияти rави ва фикри озоду равшании
баён ва орb аз эътиrоди дини. Андеша{ои {икматомези ў мавлуди
зиндагии ўст, ки баъзеи он{о ба дараxаи маrолу {икмат{ои
пурарзиш вирди забони омма гардидааст. Аз xумла абёти зайл:
----------
----------
----------
----------
Зулму ситами хешовандон сахттар аст,
Барои мард аз захми теuи {индb.
Он чиро ки намедонисти, рўзгор бароят хо{ад омўхт,
Ва аз он чизе ки напурсидаи, хабар хо{ад дод.
Тарафа маргро барои uаниву фаrир, кариму бахил ва далеру
тарсу {атмb медонад ва аз ин хотир ба натиxае мерасад, ки одами
бояд умрро uанимат донад, аз зиндагb лаззат барад ва умрро дар
ро{и xавонмардиву саховат ва дастгирии ниёзмандон сарф намояд.
Шоир ба ин маънb мегуяд:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Эй он ки маро дар лаззатчўи маломат мекуни ва аз xанг
метарсони,
Вале агар лаззатxўиро тарк кунам, оё ту ба ман умри
xовидон мебахшb?
Ва агар маргро аз сари ман дафъ карда натавони,
Маро ба {оллам гузор то аз умрам ба rадри тавонам ба{ра
барам .
57

https://bikhon.tj/
Rасам ба умри ту, ки аз марг касеро халосb нест,
Мо монанди чорвоён {астем, ки бо ресмон баста сар додан
ва нуки ресмонро со{ибамон дар даст дорад.
Аз ин хотир, ба андешаи шоир ваrте ки марг {атмист, дасти
кушода бояд дошт ва аз бухлу хариси пархез бояд кард. Ростиву
шуxоат ва саховату xавонмардb бояд пеша намуд:
----------
----------
----------
----------
Валекин дур кардааст аз ман одамонро xуръатам,
Сидrу рости ва устувориям.
Агар rавм /мардум/ {ама даст ба сило{ баранд, маро хо{b дид, ки
Дар даст шамшер аз {еx гуна сило{е бок надорам.
Шоир майгусориро яке аз восита{ои асосии хушгузаронии
зиндагb медонад ва умуман мавўи май ва майгусорb дар ашори ў
маrоме дошта аз ин ли{оз ўро яке аз пешвоёни ин мавзўъ дар
адбиёти араб донистан мумкин аст. Аз xумлаи абёти маъруфи ў дар
васфи май байти зерин аст:
----------
----------
Маро бигзор, ки дар зиндагиам гулуи худро аз май сероб созам,
Хо{b донист, ки фардо чун бимирем, кадоме аз мо ташна аз дунё
хо{ад рафт.
Тарафа зиндагиро фаrат барои зинда мондан дўст намедорад,
зеро медонад, ки оrибати зиндагb марг аст. Ў мехо{ад, ки дар
тулии умри кўто{ бо тамоми вуxуди хеш аз зиндагb лаззат барад.
Вале {ангоме, ки масъалаи {ифзи ору номус, иззати нафс ва
шарафи xавонмарди пеш меояд, аз марг парвое надорад ва
зиндагиву лаззатxўb барояш дар дараxаи дуюм rарор мегирад.
Маълум мегардад, ки Тарафа дар шоири бештар ба тафаккур
майл дорад, вале тафаккури ў амалист, на ма{сули андешаи илмb.
Ў бештар ба амри э{сосоти хеш итоат карда ва аз ин рў ташбе{оти
{исси дар ашъори вай маrоми зиёд пайдо кардааст. Бо вуxуди ин
дар истифода ва офариниши ташбе{от Тарафа ба пояи Имрул Rайс
расида наметавонад.
Дар ашъори Тарафа фасо{ат ва равшании баён мушо{ида
мешавад, вале баъзан истифодаи алфозу таъбироти печида ва

58

https://bikhon.tj/
бегона дар он{о ро{ ёфтаанд ва ин {олат алалхусус дар rисмат{ои
ба васфи шутур бахшидашуда зиёд ба назар мерасад.
Шеъри Тарафа дорои арзиши фарвони таърихи низ буда, аз
муаллаrаи ў хо{ем дарёфт, ки фазилат{ои ахлоrии аъроби а{ди
xо{или чи гуна будаанд, хо{ем донист, ки дар он замон кишти{ои
дарёнавардони араб аз халиxи форс мегузаштаанд ва сўи Дачла
мерафтаанд, дар Ба{райн санъати киштисозb ва дар Яман рангрези
будааст. [амчунин ашъори Тарафа дар бораи баъзе xузъиёти {аёти
иxтимоb ва иrтисодии кишвар{ои {амсояи шиб{и Xазираи
Арабистон маълумот дода метавонад.

УБАЙД ИБН АЛ-АБРАС /ТАВ 454-455/

Убайд ибн ал-Абрас аз xумлаи шоирони rабилаи Мазар буда,
тибrи ахбори Умар Фаррух ва баъзе му{аrиrони дигар соли 455 ба
дунё омадааст. Ривоёте {ам мавxуд аст, ки гўё ў дар xавонb шеър
намегуфтааст ва сабаби бо шеър шуuл варзиданаш он будааст, ки
шаб марде дар хоб дар дилаш маxмўаи ашъори арабро xой додаст
ва ў пас аз он ба машrи шеър оuоз кардааст. Дар асл дар таърихи
таваллуди Убайд ибн ал-Абрас ихтилофот аст ва санади вилодати ў
чандон возе{ нест. [амин rадар маълум аст, ки ў дар айёми
подшо{ии падари Имрул Rайс-Хучр ибн ал-Хорис ал-Кинди
зиндагb кардааст ва надими ин подшо{ будааст. Xуз ин воrеаи бо
шафоати Убайд аз зиндони Хучр ибн ал-Хорис озод шудани
{амrабилагони аз супоридани хироx саркаши кардаи ў низ маълум
аст.
Зиндагии минбаъдаи Убайд дар хидмати подшо{они Хираи
Ироr гузашта, ў муддати зиёде мукарраби дарбори подшо{они
мунзири будааст. Дар бораи катли Убайд ибн ал-Абрас, ки соли 545
бо амри мунзир ибн Муиссамо вокеъ шудааст, ривояте мавxуд аст.
Тибrи ин ривоят Мунзир {ангоми uазаб ду надими худро ба rатл
расонида, рузи дигар аз кардаи худ пушаймон шудааст ва барои {ар
кадоми он{о макбарае сохта, дар муддати як сол {ар руз дар сари
rабри он{о менишастааст. Яке аз ин рўз{о рўзи хуш ва дигаре рузи
бад {исоб мешудааст. Дар рўзи хуш {ар касе, ки аввал бо Мунзир
дучор меомад, бояд сад шутур ба ў дода мешуд ва агар дар рўзи бад
дучор меомад, бояд ба rатл мерасид. Иттифоrан, Убайд {ам дар
рўзи бад бо Мунзир дучор гардида, ба rатл расид. Албатта чунин

59

https://bikhon.tj/
ривоёт то хадде афсонамонанд мебошанд, вале {амин rадар маълум
аст, ки Убайд ибн ал- Абрас соли 554 бо амри Мунзир ибн
Моиссамо ба rатл расидааст.
Осори адабии Убайд ибн ал-Абрас аз девоне иборат аст, ки
соли 1913 дар Лейден ба таб расидааст. Маш{уртарин шеъри ў
rасидаи боияи вай аст, ки баъзе донишмандони а{ди исломи онро
аз xумлаи муаллаrот донистаанд. Хатиби Табрези ин rасидаи
Убайд, rасоиди Аъшо ва Нобиuаи Зубёниро ба шумори муаллаrоти
{афтгона илова кардааст ва бо ин ро{ шумораи умумии
муаллаrотро ба да{ расонида, ба маxмўи он{о шар{ навиштааст.
Муаллаrаи Убайд ибн ал-Абрас бо байти зерин оuоз меёбад:
----------
----------
Холи шуданд аз сокинони худ мавзеъ{ои худ мавзеъ{ои
Малхуб
Ва Rутбиёну Зануб.
Муаллаrаи мазкури Убайд ибн ал- Абрас аз якчанд rисмат
иборат буда, дар rисмати аввал истодану гирифтани шоир бар
хароба{ои манзили маъшуrа тасвир мегардад. Rисмати дуюми
rасида аз {игмату мавъиза ва тав{ид иборат аст ва ин {олат
му{аrrиrонро ба андешае овардааст, ки гўё ин rисмат дар xои худ
наомада бошад, зеро тибrи анъанаи rасидасароии а{ди xо{или
аввал васфи шутур ва баъд андеша{ои {иками бояд xой дода
шаванд. Rисмати сеюми rасида ба васфи шутур бахшида шуда, дар
он шоир шутури худро ба гурхаре, ки дар пахлў{ояш нишони
дандон аст ва ба гови наре, ки дар мавзеи пургиё{ мечарад, ташбе{
мекунад. Rасида бо васфи асп ва ташбе{и он ба уrоб ба анxом
мерасад.
[унари шоирии Убайд ибн ал-Абрас беш аз {ама дар фахру
васф ва {икмату рисо /марсия/ зо{ир мегардад. Васф{ои шоир
зинда ва табии буда, ба василаи он{о ў мехо{ад са{на{ои табиатро
чунонки худ мебинад, ба шунаванда нишон ди{ад. Баъзан ў зимни
тасвир ба зикри rиссае пардохта, ба васф обу ранги xолиб
мебахшад, алфозу таъбиротро чунон интихоб мекунад, ки барои
офариниши маъни хидмат менамоянд.
[амин тартиби муносиби алфоз ва такрор{ои бамаврид
са{на{ои васфшавандаи ўро боз {ам муассиру xолибтар

60

https://bikhon.tj/
менамоянд. Аз xумла дар пораи зерин аз муаллаrаи ў, ки дар он
аспи худро ба уrобе ташбе{ меди{ад:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Уrоб босуръат бархост
Ва ба суи он рубо{ парвоз кард
Рубо{ аз тарси вай худро ба замин пахш карда мегурехт.
Ва чашмонаш аз тарс аз косахона барxаста буданд.
Уrоб ба ў расид ва ба замин афканд
Ва сайд дар чанголи у афтод.
Боз сайдро бар замин куфт
Ва аз зарби замини сахт руи вай баднамо гардид.
Уrоб бори дигар бозгашта ўро баланд бардошт
Ва аз боло ба поён партофт
Сайд азоб мекашиду нола мекард,
Дар {оле, ки чанголи уrоб па{лў{ояшро сурох карда буд.
[амин тавр, Убайд ибн ал- Абрас яке аз устодони васф дар
шеъри а{ди xо{или буда, са{на{ои xолиб ва манзара{ои муассири
табиати биёбон ва мавxудоти онро офарида тавонистааст, ки имрўз
{ам зебои ва таровати худро аз даст надодаанд.

ХОРИЗ ИБН ХИЛЛИЗА /ваф, {удуди 580/

Хорис ибн Хиллиза ал-Юшкари аз xумлаи бузургон ва
сарварони rабилаи Бакр ибн Воил буда, ў чун шоири rабилаи
таглиб-Амру ибн Кулсун бо санги тулонии миёни кабила{ои Бакру
ибн Таглиб, ки бо номи «Чангу Басус», шў{рат пайдо кардааст,
иртибот дорад.

61

https://bikhon.tj/
 Дар бораи баъзе xузъиёти зиндагии Хорис ибн Хиллиза
асосан ахборе маълумот меди{анд, ки дар робита бо xанги мазкур
зикр шудаанд. Тибrи ин ривоят{о xанги миёни rабила{ои Бакр ва
Таглиб бори нахуст бо довари подшо{и Хира-Мунзир ибн
Моиссамо ба анxом расид, вале ба зудb боз оташи xанг миёни он{о
афрўхта шуд. Rабила{ои Бакр ва Таuлиб ин дафъа боз ба подшо{и
Хира, ки акнун Амру ибн Хинд шуда буд, руxўъ карданд, то миёни
он{о ошти ди{ад. Барои из{ори даъво{о ва {аrrонияти худ аз номи
rабилаи Таuлиб Амру ибн Кулсум ва аз номи Бакр Хорис ибн
Хиллиза бо муаллаrа{ои худ баромад карданд. Амру ибн Кулсум
дар rасидааш бо худситои ва фахри аз {ад зиёд ро{ меди{ад ва ин
чун як навъ беэътинои ба иззати нафси довар, яъне Амру ибн Хинд
мерасад.
Хорис ибн Хиллиза муаллаrаи худро бо байти зерин, ки
минбаъд вирди забон{о гардид, оuоз намуд:
----------
----------
Асмо гуфт, ки аз мо чудо хохад шуд,
Бисёранд онхое, ки икомати зиёдашон боиси малол мегардад,
вале иrомати ў /Асмо/ боиси малоли касе нахо{ад шуд.
Сипас Хориз ибн Хиллиза муаллаrаи худро идома дода чун
марди гарму сарди рўзгор дида ба ради даъво{ои {арифи худ
пардохт ва дар мавриди муносиб байт{ои ситоиши дар мад{и Амру
ибн Хинд илова кард.
Ни{оят, подшо{и Хира-Амру ибн Хинд xангро ба фоидаи
rабилаи Бакр, яъне rабилаи Хорис ибн Хиллиза {ал кард ва бо
{амин xанги тулонии миёни ду rабила ба анxом расид.
Зо{иран, Хорис ибн Хиллиза умри хеле тулони дидааст ва
ба rавли баъзе муаллифони а{ди исломи ў {ангоми таълифи
муаллаrаи мазкур 135 сола будааст. Таърихи вафоти ўро дар
{удуди соли 580 милоди донистаанд.
Теъдоди ашъори Хорис ибн Хиллиза чандон зиёд нест ва
сабаби шў{рати бузурги ў {амон муаллаrаи вай аст, ки бо номи
«Озантано» маъруф аст ва шуарои форсизабон {ам аз он ёд
кардаанд. Аз xумла Мануче{рии Домuони дар байти зерин бо зикри
«Озантано» Хорис ибн Хиллиза ва муаллаrаи ўро дар назар
доштааст ва мурод аз «Аз-зохибин», «Ас-сайфу асдак» ва «Абла-л-

62

https://bikhon.tj/
хаво» касидахои маъруфи се шоири дигари араб-Имрул Кайс, Абу
Таммом ва Ал-Мутанабби мебошад:
Он ки гуфт «озантано», он ки гуфт «Аз- зо{ибин»,
Он ки гуфт «Ас-сайфу Аскад», он ки гуфт «Абла-л-{аво».
Муаллаrаи Хорис ибн Хиллиза дорои rофияи {амза буда, аз
85 байт иборат аст ва дар ба{ри хафиф эxод шудааст. Ба ин rасида
Хатиби Табрези ва Зузани шар{ навиштаанд ва шар{и Зузани соли
1820 дар Оксфорд ва соли 1827 дар Бони /Олмон/ ба таъб
расидааст. Тарxумаи ин rасида бо забон{ои лотини ва фаронсави
низ мавxуд аст.
Сабаби таълифи муаллаrи мазкури Хорис ибн Хиллиза,
чунонки rаблан зикр гардида буд, xанги миёни rабила{ои бакру
таuлиб, дифои даъво{ои rабилаи худ ва рад намудани даъво{ои
Амру ибн Кулсум-шоири rабилаи Таuлиб мебошад. Rасида
маъмулан бо тасвири истодану гиристани шоир дар хароба{ои
манзили маъшуrа, васфи шутуру ташбе{и он ба шутурмурu оuоз
меёбад. Сипас шоир ба ради даъво{ои таuлибиён гузашта, ба
исботи дурўu будани rавли хасм ва ситамгории вай мепардозад.
Шоир таъкид мекунад, ки ба даъво{ои ботили таuлибиён на Амру
ибн Хинд а{амият хо{ад дод ва он на ба Бакриён асаре хо{ад кард.
Баъд аз ин шоир ба муфо{арот мегузарад ва аз паймоншикании
таuлибиён ёд оварда, аз дустии миёни Амру ибн Хинд ва rабилаи
Бакр сухан ба миён меорад ва подшо{и Хира-Амру ибн Хиндро
мад{ мегуяд. Ни{оят, суханро бо зикри хидмат{ои бакриён ба
подшо{они Хира, хешовандии миёни подшо{и Хира ва бакриён ба
охир мерасонад.
Аз мазмуни муаллаrаи Хорис ибн Хиллиза маълум
мегардад, ки он ла{ни хитоби ва {амоси дорад ва муаллифи он
хатабе комил ва суханваре оташин сухан аст. Ў дар ин муаллаrаи
{адаферо ба миён гузошта тамоми восита{ои {унариро барои
расидан ба ин {адаф ба кор мебарад. [адафи ў xалби таваxxў{и
довари xанг- Амру ибн Хинд ба rабилаи худ аст ва шоир саъй
мекунад, ки подшо{и Хира низоъро ба нафъи rабилаи Бакр, ки
Хорис ибн Хиллиза намояндаи он аст {ал намояд.
Шоир бо далелу бур{онхои {акимони ба дифои rавмаш
бармехезад ва даъво{ои хасмро ботил месозад. Ў барои таъкиди
далел{ояш баъзан аз rисса{о ва воrеоти таърихи, ки вазифаи
ташбе{{оти {иссиро адо мекунанд, истифода менамояд ва рухи

63

https://bikhon.tj/
{амосавию па{лавонии rасидаи худро таrвият мебахшад. Аз xумла
ў дар байт{ои зерин мегўяд:
----------
----------
----------
----------
Дар маъракаи Шорики Шакика, ки Маъад омад ва {ар гурў{
Байраrе дошт,
Xанговарони xавшанпуш гирди Rайсро давра гирифта
буданд ва марде кў{пайкар аз Карз ном мавзеъ ба назди вай омада
буд.
Мо бо найза{оямон, ки хун аз он{о чун об аз машк{о xори
буд, он{оро боз пас рондем,
Коре, ки мо бо он{о кардем, xуз худо касе нахо{ад донист
ва {атто хунба{ои куштагонашонро {ам надодем.
Дар муаллакаи Хорис ибн Хиллиза унсурхои тавсифи
{амосb ва достони зиёд ба назар мерасад, ки намунаи он{о
тавсифоти абёти зерин аст:
----------
----------
----------
----------
Шомго{он азм мекунанд, ки бо мо xанг хо{анд кард.
Вале суб{го{ ба uавuо табдил меёбад.
Корашон ин аст, ки аз як сў яке фарёд мезанад ва дигаре аз
сўи дигар ба фарёди вай xавоб меди{ад.
Ва садои он{о бо наъраи шутур{о ва шихаи аспон омехта
мегардад.
Муаллаrаи Хорис ибн Хиллиза ба замми маrоми {унари
адаби ва тасивроти {аммосиву хитоби дорои арзиши таърихии
му{им низ мебошад. Дар ин rасида бо абёти зиёде мувоxе{
мегардем, ки дар бораи xанги миёни rабила{ои Бакру Таuлиб,
воrеоти сиёсиву иxтимоb дарбори подшо{они Хира, сабаб{ои xанг
миёни rабила{о ва {одисаву воrеоти дигари таърихи маълумот
меди{анд. Умуман, дар муаллаrаи Хорис ибн Хиллиза омезиши
шеъру хитоба возе{ ба назар мерасад.

64

https://bikhon.tj/
 АМРУ ИБН КУЛСУМ /ваф. Худуди 600м./
Абуласвад Амру ибн Кулсум, ки rасидаи муаллакааш чун
Хорис ибн Хиллиза бо xанги Басус иртибот дорад, дар хонаводаи
сарвари rабилаи Таuлиб-Кулсум ба дунё омадааст. Модараш-
Лайло духтари шоир а{ди xо{или- Мухалхил будааст. Rабилаи
Таuлиб аз зумраи бонуфузтарин rабила{ои Чазмраталараб будаанд
ва дар бораи он{о мегуфтаанд: «Агар зу{ури ислом таърих мекард,
Бану Таuлиб мардумро мехўрданд». Амру ибн Кулсум {ануз дар 15
солаги ба маrоми раиси rабилаи худ расида буд ва та{ти сарварии
ў rабилааш пирузи{ои зиёд дар xангхоба даст овард.
Чуночи дар шар{и холи Хорис ибн Халлиза зикр гардид,
Амру ибн Кулсум, шоир ва раиси rабилаи Таuлиб {ангоми доварии
подшо{и Хира-Амру ибн Хинд буд, вале Амру ибн Кулсум дар
муаллаrаи худ ба ифтихороти rавми ва худситоии зиёд ро{ дода
э{тироми подшо{и ва довари Амру ибн [индро ба xо наовард ва
дар натиxа Амру ибн [инд корро ба манфиати rабилаи Хорис ибн
Хиллиза, яъне rабилаи Бакр {ал намуд ва {аrrонияти даъвои
он{оро эътироф кард.
[амин тавр, таuлибиён навмеду озурда аз Амру ибн Хинд
бозгаштанд ва соли 569 воrеае сабаб гардиду Амру ибн Кулсум
подшо{и Хира-Амру ибн Хиндро ба rатл расонид. Воrеа ин буд, ки
боре Амру ибн Хинд дар назди надими хеш худситои намуда гуфт;
ки оё дар тамоми Xазиратулараб касе бошад, ки модараш аз
хидмати модари Амру ибн [инд саркаши карда тавонад? Надимон
гуфтанд, ки чунин кас Амру ибн Кулсум ва модари ў Лайлост, ки
падараш Мухалхил, амакаш Кулайб ва шав{араш Кулсум ибн
Молик сарвари араб ва писараш Амру шоиру сарвари бузурги rавм
аст.
Пас Амру ибн [инд Амру ибн Кулсумро ба {узури худ талаб
кард ва хо{иш намуд, ки модарашро низ {амро{ бигиранд. Чун
Амру ибн Кулсум бо модари худ Лайло ба дарбори подшо{и Хира
{озир шуд, модари Амру ибн [инд фармон дод, то таому ширин{о
{озир кунанд. Чун таом оварданд, модари Амру ибн Хинд ба
модари Амру ибн Кулсум амр дод, ки табаrи таомро ба назди ў
орад. Вале Лайло rабул накард ва гуфт, ки {ар кас ба чизе, ки ниёз
дорад, худ барои ниёзи хеш бояд бархезад. Ваrте, ки модари Амру
ибн [инд ба амри худ исрор кард, Лайло фарёд намуд, ки: «Эй
rавми Таuлиб, ба чи хори афтодам!»

65

https://bikhon.tj/
 Амру ибн Кулсум фарёди модарро шунида аз воrеа ого{ шуду ба
хашм омад ва шамшери Амру ибн [индро, ки дар равоrи хона овезон буд,
гирифт, зеро худ сило{е надошт ва дар {олати хашм бо {амон шамшер
Амру ибн Хиндро ба rатл расонд. Сипас {амrабилагони Амру ибн Кулсум
бо нидои ў xамъ омада, rасри Амру ибн [индро uорат карданд ва ба
мавзеи rабилаи худ баргаштанд.
Дар натиxаи rатли Амру ибн Таuлиб душмани ба вуxуд омад.
Тадриxан rабилаи Таuлиб гирифтори парешониву овораги
гардиданд ва Амру ибн Кулсум ба асорат афтод. Ў баъди озоди аз
асорат низ ба та{диди Абуяъкуб Нуъмон бо {аxв xавоб дод.
Зо{иран, Амру ибн Кулсум умритулони дида , дар {удуди соли 600
вафот кардааст.
Аз Амру ибн Кулсум ашъори каме дар фахру {аxв ва мад{
боrb мондааст, ки маш{уртарини он{о муаллаrаест, ки зикраш
рафта ва rисмате аз он дар {узури Амру ибн [инд дар муrобили
муаллаrаи Хорис ибн Хиллиза хонда шудааст.
Муаллаrаи Амру ибн Кулсум rасидаи нуния буда, дар ба{ри
Вофир таълиф шудааст ва ба он Зузани, Хатиби Табрези ва дигарон
шар{{о навиштаанд муаллакаи мазкур соли 1819 ба таъб расида, бо
забон{ои фаронсави, лотини, англиси ва uайра тарxума гардидааст.
Муаллаrаи Амру ибн Кулсум бо абёти зайл оuоз мегардад:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Эй соrb, ваrти сабу{и расида, аз хоб бедор шав
Xомро пурмай кун ва шароби «андарин»-ро аз мо дареu мадор.
Аз шароби софи ва аз заъфарон гулрангшуда
Чунон мастам кун, ки дунёро фаромўш созам.
Шаробе ба ман де{, ки {ар соuари он
Uам{ои дил ва андў{и дунёро аз ёдам бибарад
Мазмуну мундариxаи муаллакаи Амру ибн Кулсум аз ли{ози
замони таълиф ба ду rисмат xудо мешавад. Дар бахши аввал
воrеаи барои довари ба Амру ибн [инд муроxиат кардани
rабила{ои Бакру Таuлиб ва дифоъи манфиат{ои rабилаи Таuлиб
баён гардидааст. Дар rисмати дуюм, ки баъди гузашти фосилаи

66

https://bikhon.tj/
замони таълиф шудааст, воrеаи rатли Амру ибн Хинд бо дасти
шоир тасвир гардидааст.
Пас аз муrаддимаи кўто{е дар хитоб ба сокиву маю маъшуr
то байти 48-уми rасида иборат аз фахр аст, ки шоир барои исботи
даъво{ои rабилаи хеш ва бартари бар rабилаи Бакр гуфтааст. Аз
байти 48 то охири rасида, ки марбут ба воrеаи rатли Амру ибн
Хинд аст, дорои мазмуни худситои, тайъиди тан надодан ба ору
ситам аст.
Муаллаrаи мазкури Амру ибн Кулсум дар адаби а{ди xо{или
ва алалхусус миёни rабилаи Таuлиб чунон шў{рате доштааст, ки
онро чун {амосаи rавмии худ медонистаанд ва хурду калони
rабила онро бар мекардаанд. [атто дар байни rабилаи Бакр байти
зерин маъруф буд, ки аз шў{рати муаллакаи Амру ибн Кулсум
миёни таuлибиён гуво{и меди{ад:
----------
----------
Бани Таuлибро аз {ар гуна кори бузург боздоштааст
Rасидае, ки Амру ибн Кулсум гуфтааст.
Амру ибн Кулсум, ки худ савари rабилааш буд, бо он гурў{у
ифтихор мекард ва мехост, ки шараф ва бузургиву бартарии онро
ниго{ дорад. Барои ин тамоми {унари суханварии худро ба кор
мебурд, {атто аз гурў{у худситои{ои муболиuаомез {ам худдори
намекард ва аз иuрок{ои {амоси {ам рў намегардонд. Чунончи дар
абёти зайл меугяд:
----------
----------
----------
----------
Хушки /замин/ аз вуxуди мо пур гашт ва {атто он барои мо
танг гардид,
Ва рўи оби дарё{оро {ам бо кишти{ои худ пушонидем.
Ваrте, ки кудакони мо аз сини ширхораги мегузаранд,
Ситамгорон {ама дар пеши он{о сар фуруд меоранд.
О{анги {амоси ва па{лавонии муаллаrаи Амру ибн Кулсумро
тасвири ру{и rа{рамононаи таuлибиён, ки зану мард, пиру xавон
{ама далеру шуxоъ, со{иби иззати нафсу, карам, дастгири
панохандагон, нанги Таuлиб мебошанд, таrвият меди{анд. Аз

67

https://bikhon.tj/
xумла, дар байт{ои зерин занони Таuлиб низ бо сифат{ои далериву
шуxоат ва rа{рамони тасвир шудаанд:
----------
----------
----------
----------
Дар аrиби мо зан{ои сафедпусте, ки зиллату
Мо барои ба асорат наафтодани он{о xонфишони мекунем.
Он{о аспони моро алаф меди{анд ва мегуянд:
Шумо шав{арони мо нестед, агар моро асири душман созед.
Муаллаrаи Амру ибн Кулсум воrеан аз xихати фаровонии
унсур{ои {амоси, таърихи ва иxтимоb xолибтарин rасидаи а{ди
xо{или мебошад, ки аз {ар байти он ру{и {амоси, uуруру иззати
нафс, далерую шуxоат, оштинопазири бо зулму ситам ва дигар
сифат{ои аъроби а{ди xо{или э{сос мегардад.

НОБИUА АЗ-ЗУБЁНИ /535-604/

Rабл аз он ки дар бораи рўзгор ва осори яке аз саромадони
шеъри маде{ави ва сиёси дар адбиёти араб Абу Амома Зиёд ибн
Муовияи маъруф ба Нобиuа аз-Зубиёни сухан ба миён ояд, лозим
меояд, ки дар бораи му{ити сиёсиву иxтимоb ва адабие, ки ўро ба
майдони адабиёт овардааст, ба таври мухтасар таваrrуф карда
шавад.
Дар миёни rабила{ои Гатфон дар а{ди xо{илият ду rабилае
бо ном{ои Абас ва Зубён шў{рати зиёд доштанд, ки дар шимолу
uарбии Наxд /Арабистони Сауди/ зиндагb мекарданд. Дар сол{ои
хушксоли, ки дар ин сарзамин бисёр воrеа мешуд, гуруснагb
{укмфармо мегардид ва мардум муддат{о бо обу гиё{ rаноат
мекарданд. Дар аксар маврид{о барои халоси аз чанголи гуруснагb
лозим меомад, ки ба кишвар{ои {амсоя {уxум намоянд, то
uанимате ба даст оранд. Аз ин сабаб зиндагиашон бо xангу
хунрези{ои паёпай мегузашт.
Аз рўи таърихи пайдоиши худ rабила{ои Абас ва Зубён аз
насл{ои ду нафаре буданд, ки писари амаки якдигар {исоб
мешуданд, ва ба rабилаи Гатфон тааллуr доштанд. Дар оuоз {ар ду
rабила бо {ам муносибат{ои дустиву хешованди дошта, дар
{олат{ои душвор якдигарро дастгири мекарданд. Вале воrеае сабаб
шуду кинаву адоват миёни ин ду rабила оuоз ёфт ва ба xанги

68

https://bikhon.tj/
чилсола анxомид. Сабаби ин xанг мусобиrаи ду асп-аспи сардори
rабилаи Абас- Кайч ибн Зухайр ва раиси rабилаи Зубён Хузайфа
ибн Бадр будааст. Аспи раиси Абас Дохис ном дошта, номи аспи
раиси Зубён Габбро буд. Ин ду асп дар давидан бояд мусобиrа
мекарданд ва {ар аспе, ки дар мусобиrа uолиб меояд, xониби
маuлуб бояд ба со{иби он сад шутур медод. Дохис дар ин мусобиrа
пешмерафт, вале со{иби Габбро-раиси rабилаи Зубён Хузайфа ибн
Бадр ба одамони худ пин{они амр дода буд, ки Дохисро пеш
гузаштан намонанд ва онро рамонида аз ро{ бароранд. [амин тавр
шуд ва Габбро пеш гузашт, вале Rайс ибн Зухайр эътироз кард ва
аз додани сад шутур саркаши кард. Дар асари ин воrеа миёни ду
rабила xанге uгоз шуд, ки бо номи «Харбу-с-сибок» / «xанги
мусобиrаи аспдавонb»/ ва «Харбу-д-Дохис ва Габро» / «чанги
Дохис ва Габро»/ шухрат ёфт. Ин чанги тулони 40 сол идома ёфт ва
достон{ои зиёде дар бораи он ба вуxуд омаданд. Аз xумлаи
па{лавонони ин xанг Антарату-л-фаворис аст.
Дар ин овон ду давлати ма{аллии арабие {ам арзи вуxуд
доштаанд, ки миёни {амдигар душмани ва низои доими барои
нуфузи худ дар минтаrа доштанд. Яке аз ин давлат{о Мунзириёни
Хира буданд, ки та{ти таъсири Сосониён rарор доштанд ва дигаре
давлати Uассониёни Яман зери таъсири Рум буданд. Rабила{ои
араб дар навбати худ зери таъсири ин ду давлат rарор доштанд ё
ногузир буданд, ки баъзан барои наxотёби аз кахтсоли ба сар{адоти
он{о {уxум кунанд. Аз xумла Бани Зубён дар сол{ои хушксоли ба
мавзеъ{ои сар{адии Гассониён {уxум мекарданд ва {ангоми
шикаст rабилаи Бани Асад, ки xонибдори {укумати Хира буданд ба
ёрии он{о меомаданд.
Дар миёни давлат{ои [ира ва Uассониён низ {амеша xангу
низоъ вусъати нуфузи худ дар Чазиратулараб ба амал меомад.
Xанг{ое, ки дар сол{ои 554, 570 ва 580 миёни {укумат{ои Хирраву
Гассониён воrеъ гардидаанд, ба ягон xониб пирузи наовардаанд.
Xанг{о миёни ин ду давлат дар оuози зу{ури ислом низ идома
доштаанд.
Подшо{и Хира-Нуъмон ибн Мунзир /580-602/ дар баробари
{уxум{ои Uассониён истодагари кард ва барои вусъати нуфузи
давлати худ ва пайдо кардани xонибдорону хайрхо{он аз миёни
rабила{ои араб шоиронеро чун Лабид, Аъшо, Хассон ибн Собит ва
дигарон ба дарбори хеш даъват намуд ва молу неъмат ато кард. Ин

69

https://bikhon.tj/
шоирон дар миёни rабила{ояшон аз ша{омату бузурги ва rудрати
подшо{они [ира ёд мекарданд ва {исси xонибдориву хайрхо{и дар
миёни rабила{о нисбат ба давлати Хира бедор мекарданд. Яке аз
чунин шоирон Нобиuа аз-Зубёни буд, ки дар баробари
маде{асароии подшо{они [ира ва Uассониён манфиат{ои rабилаи
худро {ам {имоя мекард.
Дар ашъори иддае аз шоирони а{ди xо{или таъсири мактаби
адабие мушо{ида мешавад, ки онро мактаби Мазари ё Авси
меноманд ва бунёдгузори ин мактаб Авс ибн [учр ма{суб
мешавад. Хусусияти асосии ин мактаб дар он зо{ир мегардад, ки
дар ашъори намояндагони он дар баробари таъсири зиндагии
бодия, осори rабила{ои ша{рнишини Бакр ва таъсири тамаддуни
эрони ба назар мерасад.
Авс ибн Хучр шоире аз rабилаи Нумайр буд, ки ба хидмати
дарбори Амру ибн [инд рафт ва маде{асарои ў гардид. Ў дорои
девони шеър аст, ки соли 1892 дар Вена дар тарxума ба олмонb ба
таъб расидааст.
Шеъри Авс ибн Хуxр низ чун ашъори дигар шуарои а{ди
xо{или мавлуди зиндагии бодия аст ва бар тасвироти {исси асос
ёфтааст. Авс ибн Хучр асосан пайрави Имрул Rайс дар
вокеъгароист ва тасвири {олати ру{b ва андешаву {икмат дар
шеъраш маrоме надорад.
Яке аз хусусият{ои асосии мактаби адабии Авс ибн Хучр дар
он аст, ки шеър бадохатан ва якбора эxод намешавад, балки шоир
барои xустуxўи санъати сухан саъй мекунад. Шоирони ин мактаб
ба санъат{ои сухан аз rабили ташбе{, истиора, маxоз, киноя ва
uайра, ки бунёди {унари ва тасаннуb доранд, бештар майл
менамоянд, ки ин {ол зо{иран натиxаи таъсири ша{р{о ва
тамаддуни ша{рнишинон ба шеъри ин шоирон аст. Бузургтарин
шоири ин мактаб пас аз Авс ибн Хучр Нобиuа аз Зубёни мебошад.
Нобиuа аз- Зубёни аввалин шоири дарбори дар таърихи
адабиёти араб дониста шудааст ва сабаби Нобиuа тахаллус
доштанашро дар бузургии маrоми ў дар шоири ва зиёдии ашораш
нишон доданд.
Нобиuа аз - Зубёни фаъолияти маде{асароии худро аз дарбори
подшо{и Хира Амру ибн [инд /569-580/ оuоз кард ва rасоиде чанд
дар мат{и ин подшо{ гуфт, ки яке аз он{о rасида дар та{нияти
xулуси Ару ибн [инд бар тахти подшо{b мебошад. Нобиuа-

70

https://bikhon.tj/
Зо{иран муддате кўто{ дар хидмати Uассониён низ будааст ва
баъди ба тахти подшо{b нишастани Абуrобус Нуъмон ибн Мунзир
/580-602/ боз ба Хира баргаштанд, rисмати зиёди умри худро дар
мад{асароии ин подшо{ гузаронидааст. Дар а{ди ин подшо{
Нобиuа со{иби чунон макону иззат ва ному неъмате будааст, ки дар
зарф{ои тиллои ва нуrраги таъом мехўрдааст. Чунин макону
маъзалати шоир боиси {асаду нотавонбинии а{ли дарбор гардида,
ба ў тухмат карданд ва {атто кор ба xое расидааст, ки Нуъмон ибн
Мунзир фармони rатли вайро баровардааст. Усома ном {оxиби
подшо{ пин{они ба Нобиuа хабари фармонро дар бораи rатли вай
расонидааст ва Нобиuа аз Хира фирор намуда, аввал ба rабилаи худ
ва сипас дар {удуди соли 587 ба хидмати 6-умин подшо{и
Uассониён Амру ибн ал-Хорис рафтааст.
Нобиuа дар хидмати Амру ибн ал-Хорис ва вориси вай Абу
Карб Нуъмон низ бо нозу неъмат ва иззату э{тиром мезист.
Подшо{они Uассони {атто гуно{{ои rабилаи шоирро, ки ба
марз{ои сар{адии он{о хуxум карда, молу чорвояшонро ба uорат
мебурданд, ба хотири Нобиuа ва шафоати вай авф мекарданд. Вале
бо ин {ама Нобиuа аз дарбори Хира ба кулли дил канда
наметавонист ва го{- го{ узрномае ба Нуъмон ибн Мунзир ирсол
мекард. Аз xумла дар абёти зайл, ки аз эътизорномаи уст, мегўяд:
----------
----------
----------
----------
Подшо{он ва бародароне, ки ман ба назди он{о рафтам,
Аз мол{ояш ба ман бахшиданд ва маро мукарраби худ
гардониданд.
Мисли рафтори ту бо rавме чун дида, ки гуно{ карданд,
Ба хотири шукри он{о ту гуна{горашон намедони.
Ни{оят ваrте Нобиuа донист, ки узрнома{ояш ба Нуъмон ибн
Мунзир асар карданд, ро{и Хираро пеш гирифт, зеро аввалан баъди
вафоту Абукабр Нуъмон му{ити дарбори Uассониён ба таъби ў
мувофиr наомад ва сониян мехост макони аввалаи худро дар
дарбори Хира пайдо намояд.
Поддшо{и Хира Нуъмон ибн Мунзир Нобиuаро хуш
пазируфт ва шоир боз маrому мартабае пайдо кард. Вале соли 602
Хусрави Парвиз бо гуно{е Нуъмон ибн Мунзирро ба rатл ма{кум

71

https://bikhon.tj/
кард ва ўро ба зери пои фил{о партофтанд. Аз ин пас Нобиuа ба
назди rабилаи худ рафт ва то охири умр, яъне то соли 604 дар
миёни rавми худ умр ба сар бурд.
Нобиuа аз зумраи бузургони rавми худ дорои иззати нафс ў
виrор буд. Дар айшу ишрат ба лаззатxўb низ rадам аз {адди
эътидор берун намени{од. [арчанд бо маде{асарои шуuл меварзид,
фурумоягон ва золимонро мад{ намегуфт. Ў ростrавлу вафодор ва
xавонмарду адолатпеша буд, зулму ситам ва беадолатиро тобу
тоrат надошт. Аз ин xост, ки ў дар миёни rавми зубёну rабила{ои
дигар ва дар дарбор{ои подшохон эътибори зиёд дошт. Ашори ўро
мутрибон бо овозу о{анг мехонданд, сухан{ои ўро гўш мекарданд
ва мепазируфтанд. Дар бозори Хуккос барои ў хаймае аз чарм
омода карда буданд, ки вай дар он нишаста дар мусобиrоти
шоирон довари мекард, ба шеъри он{о ба{о медод ба раъйи ў
{амеша маrбули ом меафтод.
Аз Нобиuа осори зиёде боrb мондааст. Бори нахуст луuавии
асри 1Х Асмаъаи 24 rасидаи Нобиuаро xамовари намуд ва дар асри
Х xамоварандагони осори ў якчанд rасидаи дигарро ба девонаш
илова карданд. Соли 1870 шарrшиноси англис Вилям Алвардт
девони Нобиuаро дар маxмўае, ки девон{ои панx шоири дигари
арабро дар бар мегирифт, ба таъб расонд.
Девони Нобиuа якчанд маротиба дар Берут ва Ко{ира чоп
шудааст ва ба он шар{{ои зиёде навишта шудаанд.
Му{аrrиrони таърихи адабиёти араб се rасидаи Нобиuаро аз
xумлаи маш{уртарин осори вай донистаанд ва алалхусус rасидаи
боияи ў ва муаллаrаи долияаш, ки ба Нуъмон ибн Мунзир бахшида
шудааст, сазовори эътирофи умум гардидааст. Rасидаи боияи ў бо
матлаи зайл оuоз мегардад:
----------
----------
Эй Амима-маро бигзор бо uаму андў{
Ва бо шабе, ки дар он ситорагон сайр мекунанд.
Rасидаи долияи Нобиuа, ки онро дар шумори муаллаrа{о
овардаанд, зо{иран баъди фирор аз дарбори Нуъмон ибн Мунзир
бо умеди авфи ў таълиф шудааст ва матлаи он чуни наст:
----------
----------
Хонаи Мия, ки дар баланди дар домани кў{ воrеъ шуда

72

https://bikhon.tj/
 Муддати зиёдест, ки аз сокинони худ холb шудааст.
Муаллаrаи Нобиuа маъмулан бо истодан дар карорго{и
холимондаи маъшуrаву гиристан ба ёди ў оuоз шуда, сипас фасли
шутур ва гови ва{шb меояд ва мад{и Нуъмон ибн Мунзиру
узрхо{ии шоир ва талаби авф аз подшо{ онро ба анxом мерасонад.
Му{аrrаrон дар интихоби баъзе аз бахш{ои rасида ба Нобиuа
шуб{а карданд ва rисмати мансуб ба Мутачаррида завxаи Нўъмон
ва васфи Сулаймонро дар муаллаrаи Нобиuа шуб{аовар донистанд.
Шеъри Нобиuаро аз ли{ози мавзўъ иборат аз васфу мад{,
таназзул ва {аxв донистаанд. [амчунин аз xи{ати {адафи таълиф
ва маrсад{ои ба миён гузошта низ ашъори Нобиuа ба се гурў{ xудо
карда шудааст. Гурў{и аввалро rасида{ое ташкил менамоянд, ки ба
мад{и подшо{они Хира бахшида шудаанд. Ба гурў{и дигар
rасоиди марбут ба Uассониён шомил мегарданд. Гурў{и сеюм аз
rасида{ое иборат аст, ки xамбаи сиёсb дошта, дар он{о ба
маъсала{ои xанг ё сул{ миёни rабила{ои Наxд дахл карда мешавад
ва аз ин ли{оз Нобиuаро яке аз бунёдгузорони шеъри сиёсb дар
адабиёти араб {исоб кардан мумкин аст.
Яке аз мавзуоти асосии шеъри Нобиuа васф ва мад{и
подшо{они мунзириву Uассонист ва аз ин xи{ат бар{аr ўро
нахустин шоири дарбори дар адабиёти араб донистаанд. Ба rавли
Ханно ал-Фохури ў «нахустин шоири араб аст, ки дарбор ба ў
хиёнат кард ва ўро дар rафаси тиллоии худ ма{бус сохт ва
нахустин шоири араб аст, ки шеърро дар хидмати rабила ва амчоду
мафохири он карор надод». Ба таъбири дигар, вазифаи шеър миёни
аъроби а{ди xо{или тасаллии хотир ва сипосгузории холисонаву
бетамаъ аз касе барои хидмат{ояш буд ва Нобиuа ро{еро дар
шоири оuоз кард, ки шеърро ба фасилаи xаъми молу сарват ва
маrому мартаба назди подшо{он табдил дод.
Дар оuози маде{асарои ба подшо{он, Нобиuа барои ато{ои
он{о фаrат из{ори шукру сипос мекард вале «чун таъми хуши молу
макнатро чашид, зиёдат талабид ва шеъва{ое баргузид, ки мулук ва
умароро бештар хушдил созад, то бар молу рифъаташ биафзояд».
Аз ин xост, ки у зимни мад{ саховату xавониардии мамду{ро
меситояд, то ўро ба бахшиши мол та{рик намояд ва баъзан саре{ан
талаби мол менамояд. [атто дар баъзе маврид{о аз гуруснагиву
урёнии худ ба ма{дуд хабар меди{ад.

73

https://bikhon.tj/
 Нобиuа фаrат подшо{ону амирони Uассонb ва мунзириёни
Хираро мад{ гуфта ва фаrат як-ду маротиба дар бораи афроди ба
rавли худаш «аз раъият», буда, rасида гуфтааст. Аз xумлаи ин
афроди ангуштшумор сарлашкари Uассониён Нуъмон ибн ал-Чулох
аст, ки ба хотири ў духтари Нобиuа ва дигар асирони зубёнии ба
сар{ади {укумати Uассониён {уxум кардаро озод кардааст ва
Нобиuа ногузир rасидае ба сипоси ў гуфта, вале бо вуxуди ин ба
тарзи истисно будани ин кори худро зикр мекунад ва мегўяд:
----------
----------
Ман марде будам, ки дар тулии умр касеро аз афроди раъият
мад{ нагуфтаам
Ва {оло барои кори хайре, ки ту кардаи, {асад намебарам.
Нобиuа чун шоири маде{асаро услуб, алфозу таъбирот ва
муболиuа{оеро нисбати мамду{ ба кор бурдааст, ки минбаъд ин
равиш дар эxоди маде{асароёни а{ди исломи ривоxи зиёд пайдо
кардааст. Аз xумла дар иuрокоти байти зерин, ки мамду{ бо офтоб
ва подшо{они дигар бо ситорагон rиёс карда шудаанд:
----------
----------
Ту офтобиву подшо{они дигар ситораанд,
Агар офтоб тулуъ кунад, ситорае дар осмон нахо{ад монд.
Ё дар байти дигар, ки подшо{ дар rиёс чун шаб асту {амаро
фаро мегирад ва чизеву касе аз и{отаи ў берун нест:
----------
----------
Ту чун шабе {астb, ки маро фаро мегирb,
[арчанд, ки дар миёни ману ту фосилаи зиёдест.
Дар мад{ия{ои Нобиuа ва узрнома{ои ў {одисаи дар аснои
мад{и мамду{ марги урофарз кардану гиристан бармамду{и зинда
ба назар мерасад, ки му{аrrиrони адабиёти араб онро чун нуrсони
маде{а{ои шоир муаррифи кардаанд. [амчунин {олати дар
узрнома{о худро аз {ад зиёд хору залил гирифтан ва виrору иззати
нафси будавиро ниго{ надоштани ў низ аз xмлаи айб{ои ин навъ
шеъри ў дониста шудааст.
Аrлу заковат ва тадбирандешии Нобиuа, маrому мартабаи ў
дар назди rавми Зубён ва rабила{ои дигар, муносибаташ бо
подшо{они [ира ва Uассониён ўро ба марди сиёсие табдил дода

74

https://bikhon.tj/
буд, ки суханашро гуш мекарданд, довари ва шафоаташро rабул
менамуданд ва {укми вай дар {алли мушкилоти ба амал омада ба
назари эътибор гирифта мешуд. Аз ин xост, ки Нобиuа аз шеъри
худ ва макому мартабааш чун марди сиёси барои дифои
манфиат{ои rабилаи хеш, {алли мушкилоту низои миёни rабила{о
ва давлат{ои Хирраву Uассониён истифода мебурд. Бо истифода аз
маrоми худ дар дарбори Uассониён бор{о асирони Зубёнро, ки ба
марзи Uассониён {уxум мекарданд, аз ёд намудааст. Ў rабила{оро
ба итти{оду {ампаймони даъват менамуд, {амеша чун миёнарав
устуворкунандаи сул{у мурос омиёни rабилаи худ ва Uассониён
амал мекард.
Нобиuа чун марди сиёсат ва ого{ аз авзои замон аз
зиддият{ои миёна подшо{они [ира ва Uассониён низ ба манфиати
худ ва дифои rабилааш истифода мекард. Ин ду давлати мухолифи
якдигар кўшиш мекарданд, ки Нобиuаро ба дарбори худ xалб
кунанд ва аз шеъри ў чун дастго{и таблиuоти сиёсати хеш
истифода намоянд. Нобиuа низ аз ин вазъ мохирона истифода карда
тавонист, ки {ам молу сарвати зиёде xамъ оварад ва {ам манфиати
rавли худу rабила{ои {ампаймони Зубёнро {имоя намояд.
Бархурдори аз табиати бодия ва ошнои бо зиндагии
ша{рнишини ва шуuли маде{асарои боиси он гардида буд, ки васф
дар шеъри Нобиuа мавкеи аввалдарача пайдо намояд. Дар маърази
васфи Нобиuа го{ мамду{е rарор дорад, го{ {айвоне чун шутур
асп, гови ва{ши, ё раъду барrу борону шаб ва амсоли он{о. Бо
истифода аз э{сосот ва дарки {иссии афроду ашёи васфшаванда
шоир саъй мекунад, ки тасвири Айни воrеиро ба вуxуд оварад.
Чунончи дар тасвири мори афъи мегуяд:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Борик ва зарду нарм асту аз куто{и печида наметавонад,
Ниго{е дурбин ва бегуно{ дорад.
Бад{айбат асту {айбати ў
Фикру андеша аз сари бинанда мерабояд.
Чашмони каx ва фукашро кушодаасту

75

https://bikhon.tj/
 Дандон{ои каxу тези чун сузани худро намоён кардааст.

Ё дар васфи гесуи Мутачаррида-завxаи Нуъмон ибн Мунзир

чунин мегуяд:
----------
----------
Гесувони сиё{у анбў{и ў
Монанди шоха{ои ангур аст,ки рўи ўро пўшонидаанд.
Дар шеъри Нобиuа {олате ба назар мерасад, ки шоир нисбати
афроду ашъёи васфнамудааш э{сосу авотифи ру{ии худро из{ор
намекунад ва ин {олатро бо истифодаи касасу асотири ба {айси
тамсил баён месозад. Истифодаи касасу асотири араб ва ривоёти
Таврот пеш аз Нобиuа {ам дар адаби xо{или мушо{ида мешавад,
вале Нобиuа истифодаи кисаро унсури асосии сабки баёни худ
табдил додааст ва дар тамоми мавзуот ин усулро ба кор бурдааст.
Аз xумла, масали море, ки {ампаймонаш ба у хиёнат намуд ва он
мор оrибат аз хиёнати {ампаймони худ ра{ои ёфта хам кард, ки
дигар ба вай паймон набандад, дар робита ба а{ди басташуда
миёни rабилаи шоир ва rавми Бани Марра оварда мешавад. Чунин
масал{о зо{иран дар миёни аъроби а{ди xо{или rабл аз тарxумаи
«Калила ва Димна» {ам роиx будаанд, чунон, ки худи Нобиuа {ам
ба ин маъни ишора менамояд:
----------
----------
Он гуна,ки он мори сангиниш аз {ампаймонаш дид,
Чунин масал{о дар миёни мардум ривоx доштааст.
Чунон ки rаблан зикр гардида буд, Нобиuа аз xумлаи
шоирони мактаби Авс ибн Хучр буда, чун дигар шуарои ин мактаб
ба дохатан ва якбора шеър намегуфтааст, балки мудат{о барои
xустуxўи алфозу таъбироти зебову гўшнавоз ва маонии даrиr
андеша мекард. Аз ин сабаб дар шеъри ў алфозу таъбироти бегона
ва даuалу нохушоянд ба мушо{ида намерасад ва мувофиrати томи
миёни вазну о{ан ва алфозу таъбирот риоя мешавад. Ташбе{
унсури асосии шеъри Нобиuа аст, вале ў дар офариниши ташбе{от
ба пояи Имрул Rайс расида натавонистааст. Шояд ба сабаби
таъсири тамаддуни ша{ри бошад, ки дар шеъри Нобиuа як навъ
услуби {унарии шабе{ ба шуарои а{ди исломи мушо{ида мешавад
ва ў аз санъат{ои бадеии маxоз, истиораву киноёте истифода

76

https://bikhon.tj/
намудааст, ки дар пояи {унарии rарн{ои минбаъда rарор доранд.
Аз xумла дар байти Зайл ал-мад{у бимо яшба{у-з-замм /мад{е, ки
ба мазаммат мананд аст/ ба назар мерасад:
----------
----------
Он{оро айбе нест xуз он ки
Саф{ояшон бо шамшер{ои тези бурранда орсота аст.
Шеъри Нобиuа замми он ки дорои балоuат ва фасо{ати хоси
худ аст, чун таърихномаи замони шоир низ ма{суб мегардад, зеро
ба воситаи он дар бораи {аёти сиёси, иxтимои ва иrтисодии ду
давлати арабии он замон {укумат{ои Мунзириён дар Ироr ва
Uассониён дар Яман маълумоти фаровон ба даст оварда метавонем.
Шеъри Нобига ба мо дар бораи расму оин{ои дарбории ин
подшо{он, сило{{ои xангb, санъату меъмори ва робита{ои он{о бо
Эрону Рум маълумот меди{ад. Инчунин дар шеъри Нобиuа
санад{ои таърихие доир ба rавми Зубён ба rабила{ои {ампаймони
он, воrеъоти марбут ба xанг ё сул{и миёни rабила{о равобити
rабила{ои араб бо якдигар ва бо Мунзириёну Uассониён ва
масъала{ои дигари марбут ба таърихи аъроби а{ди xо{или пайдо
карда метавонем.
Бояд гуфт, ки эxодиёти Нобиuа аз –Зубёни ба равиши
минбаъдаи тахаввули адабиёти араб таъсири бузург расонид. Ў
ро{еро оuоз кард, ки шеър ба василаи {игмати подшо{он ва
тамаллуку талаби молу сарват табдил ёфт. Шоирони дигаре чун
лабид, Аъшо, Хассон ибн Собит ва дигарон, ин равиши Нобиuаро
пеш гирифтанд. Ин {олат боиси як навъ раrобат миёни шуаро
барои xалби таваxxў{и подшо{он ва саъй барои офаринишин
тасвир{ои тоза маъни{ои нав ва тафаннун гардида xанбаи {унарии
шеърро вусъату таrвият бахшид. Ин {ол xи{ати номатлуб {ам
дошт, зеро бар асари он шеъри араби дар банди тамаллуr ва
тамаъкорb афтод ва rадру маъзарати собиrи он дар назари xомеъаи
аъроби а{ди xо{или ва замон{ои баъди коста шуд.

ЗУХАЙР ИБН АБИ СУЛМА/530-627/

Зухайр ибн Аби Сулма Рабеъа дар rабилаи Гатфон ба дунё
омада падару аxдодаш аз rабилаи Музайне, ки яке аз rабоили
ташаккулёфта аз rавми Мазар аст, зу{ур кардаанд. Падари Зухайр,
ки Рабеъа ном дошт, дар овони xавони rавми худро тарк карда, ба

77

https://bikhon.tj/
rабилаи Гатфон рафт ва бо Умм Амру ном духтаре издивоx кард,
ки ў модари Зухайр аст.
Айёми навраси ва камолоти Зухайр дар rабилаи Гатфон
гузашта ў дар оuоз ў аз Башома ном шоире, ки таuоии падараш буд,
шеъргўиро омўхт ва сипас дар назди бунёдгузори мактаби Авси
дар шоири –Авс ибн Хучр касби камоли шоири намуда, пайрави
сабки ў дар суханвари гардид. Аз xузъиёти зиндагии Зухайр {амин
rадар маълум аст, ки ў дар миёни Гатфониён умр ба сар бурда,
бори аввал бо Умм Авфо ном духтаре издивоx кард, вале ба сабаби
бефарзандb аз вай xудо шуда, бори дуюм Кабша ном занеро ба
{амсари пазируфт, ки аз ин издивоx ду писари ў –Каъб ва Бачир ба
дунё омаданд ва дар шоири чун падари худ шў{рат пайдо карданд.
Минбаъд Зухайр бо ду нафар бузургони сарватманди rабилаи
Гатфон Харм ибн Синон ва Хорис ибн Авф, ки сабабгори сул{и
миёни rабила{ои Абас ва Зубён дар xанги 40 солаи Дохис ва Габро
ё «Харбу, с, сибок» буданд, rаробат пайдо намуд ва дар rасоиди
худ он{оро мад{ мегуфт. Муаллаrаи маъруфи ў {ам дар мад{и ин
ду сарвари сул{овар бахшида шудааст. Гарм ва Хорис {ам дар
навбати худ Зухайрро бо молу неъмат rадршиноси менамуданд ва
ба ин васила худи шоир {ам дар шумори таваонгарони замони хеш
даромада буд.
Зухайр дар xомеъаи замони худ чун шахсияти {аrиrатпарвар
некхо{у хушахлоr ва тарuибгару {омии сул{у итти{од миёни
rабила{о буд. ба rавли Бутрус ал-Бустони Зухайр «Rозии сул{ буд,
ки а{коми худро возе{ ва ошкор ба сурати шеър содир мекард». Ба
сабаби пар{езгору худотарс ва ба рузи {исоб имон дотанаш баъзе
му{аrrиrон ўро пайрави масе{ия донистаанд. Зухайр бо ахлоrи
{амида, {аrиrату адолатxўb ва андеша{ои {акимонаи худ да
замони зиндагии шў{рат доштааст ва зо{иран умри дороз дида,
соли 627 таrрибан дар {удуди 97-солаги вафот кардааст.
Ашъори Зухайр ибн Аби Сулма аз девоне иборат аст, ки
бор{о шар{ шуда ва соли 1888 дар Лейден, соли 1905 дар Кохира
чоп шудааст. Rисмати бештари девони Зухайрро rасида{ое ташкил
менамоянд, ки дар мад{и Харм ибн Сунон ва Хориз ибн Авф ва
ашрофу бузургони дигари rабила{ои Гатфон суруда шудаанд.
Rисмати ками ашъори ўро таназзул ва фахр ташкил менамояд.
Мавзуи {аxв дар rассоиди ў rариб куллан мавкеъ надорад ва тибrи
ривоят гуё ў як маротиба rавмеро {ачв гуфта боз пушаймон

78

https://bikhon.tj/
шудааст. Андарз ва андеша{ои {акимона, ки зимни rасоиди ў баён
карда мешаванд, дар ашъори ў зиёд ба назар мерасанд ва из ин
ли{оз ўро аз зумраи нахустин шуарои {акими араб {исобидан
мумкин аст.
Му{аrrиrони таърихи адабиёти араб ча{ор rасидаи Зухаррро
дар шумораи маш{уртарин rасоиди ў оварданд, ки аз он{о ду
rасида бо rофияи «мим» ва ду rасидаи дигар бо rофияи «алиф»
аст. Аз xумлаи ин rасоид муаллаrаи ўст, ки мимия буда, аз 64 байт
иборат аст ва бо абёти зайл оuоз меёбад:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Оё аз маъшуrаи ман Умм Авфо сухане намегўяд,
[еx харобае дар Хавмонатуддурроx ва Мутасалламм.?
Ва аз хонаи ў, ки дар Ракматайн, ки
Чун хол{ои банди зане метобад, дигар садое намеояд?
Афсус, ки дар манзили ў говони ва{шb ва о{увони сафед
маскан карданд,
Ва о{убарагон аз rафои модаронашон равонаанд.
[адафи аслии Зухайр аз муаллаrаи мазкур он будааст, ки
сабабгорони сул{ ва анxоми xанги Дохис ва Губроро, ки Харм ибн
Синон ва Хориз ибн Авф буданд, ситоиш намояд ва сипосгузорb
кунад. Ин муаллаrа ба ду rисми асосb xудо мешавад, ки дар
rисмати аввал мавзўи таuаззул ва истодану гиря кардан ба
хароба{ои манзили маъшуrаи шоир- Умм Авфо ва кўч бастани
rабила ба xои дигарро дар бар мегирад. Дар rисмати дуюм, ки мад{
ва масъалаи сул{у миёна rибила{ои Абас ва Зубён бахшида
шудааст, шоир бо тартиб суханро аз мад{и сабабгорони сул{ сар
карда, сипас xараёни сул{ ва паймонбанди миёни rабила{оро
тасвир менамояд. Баъд аз он тараф{ои сул{кунандаро наси{ат
карда xараёни xангро ба ёд меорад ва rибила{оро аз оrибат{ои
харобиовари xанг ого{ намуда, аз rабилаи Зубён узр мехо{ад ва
rасидаи худро ба абёте, ки мазмуни андарзи ва хигматb доранд, ба
анxом мерасонад.

79

https://bikhon.tj/
 Зухайр ибн Аби Сулма, ки дар тарбияти устоди нахустини
худ Башома дар баробари шоири дарси ахлоrb {амида,
хирадмандиву дурандешb, мурувату пар{езгорb ва {игматро
омўхта буд, чун шахсияте ба камол расид, ки дар гуфтору кирдор
яксон буд, аз xангу хунрези ва беадолати{о иxтимои пар{ез мекард
ва алораuми Имрул Rайс, Тарафа ва шуарои дигари а{ди xо{или,
шеъваи айшу комрони ва лаззатxўиро пеш гирифта буданд, аrлу
тадбир ва покии ахлоrро шоири зиндагии хеш сохту ва аrлу покии
ахлок {ам дар зиндаги ва {ам дар шеъри ў маrоми аввалдараxа
пайдо карда буд.
Албатта аrлгароии Зухайр бунёди илмии мантиrи надошт ва
ў бо низоми дониш{о ба маънии имрўза, та{лилу rиёс ва
натиxагири{ои илмиву мантиrb муxаххас набуд. Маънии
аrлгароии ў дар он аст, ки дар гуфтору кирдор ва ашъори худ ба
аrли фитри ва таxрибаи зиндагb такя мекунад, то чун дигарон
гирифтори ша{ват{ои нафсони ва лаззоти xисмонb набошад, аз
хатои дигарон ибрат бигирад ва онро такрор насозад. [амин аrли
фитрb дар шеър {ам ра{намои ўст. Ў дар эxоди хеш шитоб
намекунад, муддат{о абёт ва маъонии он{оро сайrал меди{ад,
алфозу таъбиротро пухтаву шеъво мегардонид. Баъзе муаррихони
адаби а{ди исломи Зухайрро муаллифи «[авлиёт», аъне rасида{ои
донистан, ки дар тўлии як сол эxод мешуданд. Гўё Зухайр rасидаи
худро дар тўлии ча{ор мо{ эxод мекард, ча{ор мо{и дигар такмил
медод ва ча{ор мо{ дар {узури наздиконаш мехонд ва тан{о пас аз
гузашти як сол онро барои умум пешни{од менамуд.
Зухайр худро масъули сул{у итти{оди xомеаи бадави ва
ра{намои ахлоrи поку кирдори нек медонист ва аз ин хотир ўро
лозим меомад, ки дар шеъраш аз панду наси{ат ва андеша{ои
{акимона зиёд истифода намоянд. Мояи афкору андарз{ои
{акимонаи ў таxрибаи тўлони зиндагb, такяаш ба аrлу андеша ва
хулоса{ои ибратомўзаш аз а{волу кирдори мардуми замонаш буд.
Бар асари таxрибаи тўлонии зиндагb ва xамъбаст{ои аrлии
худ Зухайр ба натиxае мерасад, ки аxал барои неку бад хурду
бузург ногузир аст. Аз ин сабаб соъодати инсон дар лаззат{ои
модди ва xисмони нест, балки дар сул{у мурувват ва фазилат{ои
ахлокист. Ба андешаи ў одамb бояд дар зиндагb вафову rаноатро
пеша кунад, аз риёву тамаъкори бадгўиву бадноми пар{ез намояд.
Дар {аёти иxтимоb инсон бояд оштиву мадоро ва саховату

80

https://bikhon.tj/
xавонмардиро тарuиб намояд. Аз ниго{и Зухайр агар инсон ба
осмон равад {ам, аз марг xои гурез нест:
----------
----------
Касе, ки аз марг метарсад, марг ўро хо{ад дарёфт,
Агарчи бо нардбон ба осмон равад.
Аз ин рў одамb дар зиндагb бояд дилу забони пок дошта
бошад, зеро rимати худи одам хам дар дилу забони ўст:
----------
----------
Ними xавонмард забони ў ва ними дигар дили вай аст,
Вагарна аз одам xуз сурате иборат аз гўшту хун боrb
намемонад.
Зухайр дар афкори ахлоrии худ xонибдори сул{у оштист ва
xангу хунрезиро ма{кум менамояд, вале дар xомеаи бадавb даъфи
зулм ба дифои худ бе шамшеру мубориза имкон надошт. Аз ин
сабаб шоир барои дифои хеш аз зулму ситам xангро xоиз медонад:
----------
----------
Касе, ки бо сило{ худро дифоъ насозад, ки масканаш аз
даст равад
Ва касе, ки ба одамон зулм накунад, зулм хо{ад дид,
Баъзан дар андеша{ои {акимонаи шоир о{анги яъсу навмеди
аз зиндаги э{сос мегардад ва ў бо афтодару{и чунин хитоб намояд:
----------
----------
Ман акнун аз зиндаги безор шудаам ва {ар касе
Агар 80 сол зиндаги кунад хам, албатта безор хохад шуд.
Умуман овардани андарзу {икмат{ои фаровон дар rасидаи
а{ди xо{или ба {адде ки дар rасоиди Зухайр мебинем, вуxуд
надоштааст ва аз ин ли{оз ўро метавон ўро аз xумлаи
ривоxди{андаи ин мавзўъ дар касидасароии араби маrсуд донист.
Чунон, ки rаблан низ зикр гардида буд, дар rасоиди Зухайр
мад{ низ маrоме дорад ва ў аз xумлаи шуарои маде{асаро {ам
ма{суб мешгардад. Зухайр чун Нобиuа аз-Зубёни бо подшо{они
Хира ва Uассониён робитае надошт ва мад{и ў асосан ба бузургону
сарватмандон ва ашрофони rабила –Харм ибн Синон ва Хорис ибн
Авф, ки аз моли худ хумба{ои кушташудагони xанги Дохис ва

81

https://bikhon.tj/
Uаброро дода, сабабгори сул{и миёна rабила{ои Абас ва Зубён
гардидаанд, бахшида шудааст. Uайр аз ў мардони некўкори
со{ибкарами дигареро чун Хисн ибн Хузайфа ибн Бадр, ки аъмоли
хайрро анxом додаанд, ситоиш менамояд ва ба он{о сипосгузори
мекунад. Аз ин xо метавон гуфт, ки Зухайро ба маде{асарои асосан
фазлу некb, {илму бурдборb, вафову xавонмардb, сахову карами
афрод та{рик менамояд, на касби маош ва тамаъи подшо{и мад{ ва
Зухайр он{оеро, ки дорои ин сифод нестанд, намеситояд. Бо вуxуди
ин дар шеъри ў баъзан чун дар rасоиди Нобиuа таъrиби манду{ ба
саховат ва бахшиши мол мушо{ида мешавад, ки нишоне аз тамаъ
дорад. Аз xумла дар абёти зайл, ки дар мад{и Хисн ибн Хузайфа
гуфтааст, чунин омадааст:
----------
----------
----------
----------
Xавонмарде, ки боэътимодаст ва шароб моли ўро талаф
намекунад,
Вале саховати ў сарваташро барбод меди{ад.
Агар ба талабе назди ў равви, чунон менамояд, ки
Гўё худи ту меди{b, он чиро ки талаб кардаb.
Сифат{ое, ки манду{и Зухайр дорад, аз rабили шуxоат,
иззати нафс, шарафи rавми ва аxдоди, хулrи нек, саховат ва амсоли
он{о хоси аъроби бадави мебошанд. Хусусияти асосии мад{и ў дар
он аст, ки шоир аз рўи садоrат ва ихлос мамду{они худро
меситояд. Сифат{ое, ки шоир ба мамду{они худ меди{ад, наздик
ба воrеият ва маrбули аrл мебошанд. Ў дар мад{и мамду{ чун
Нобиuа иuроку гулувв ро{ намеди{ад ва муболиuаи вай {ам то
{адде табии ва аклпазир аст. Чунон, ки дар сифати Харм ибн Синон
мегуяд:
----------
----------
Туро сано мегуянд бо сифат{ое, ки дар ту дида ва донистаам,
Бо сифат{ое диловариву фазилат{оят, ки вирди забон{ост.
Зухайр дар мад{ {ам бештар на ба э{сосу авотиф, балки ба
тавсифоти аrли, тамкину нарми ва виrор такя мекунад. [амин
{олат{о дар кагазулоти маъмулан куто{и ў ва {атто {аxвиёташ низ
мушо{ида менамоем. Ў зимни {аxв {ам ба мухотаби худ ба

82

https://bikhon.tj/
та{диду дурушти ва та{rиру худнамои{о сухан намегўяд, балки
чунин менамояд, ки гўё вай ба мухолифаш андарзу наси{ат
мекарда бошад, то ки айбу нуrсони ў исло{ гардад. Чунон ки дар
байти зерин, ки дар хаxви Оли [исн гуфта шудааст шоир чунин
менгўяд.
----------
----------
[аr бо се чиз исбот мешавад:
Бо rасам, довари назди бузургон ё из{ори амр.
Тибrи эътирофи му{аrrаrон Зухайр аз зумраи тавонотарин
шоирони а{ди xо{или дар васф ма{суб мегардад. Дар шеъри ў
доманаи насф чунон пурвусъат аст, ки аз атлолу даман, аспу шутур,
гур{ару гову ва{шb сар карда то тасвири дарди фироr, гаму uусса
ва {олат{ои ру{ии инсонро фаро мегирад. Васф дар шеъри ў
тасвири зебои{ои табиати бодия ва зиндагии аъробии бадавист, ки
бо тамоми шукў{у ша{омат ва дилпазири акс ёфта, минбаъд
мавриди пайравии шуарои мутаа{{ир rарор гирифтааст.
Зухайр дар васф комилан пайравии мактаби Авс ибн Хучр
аст, вале баъзе хусусият{ои васфи ў аз усули мактаби Авси, ки
шоир худ парвардаи он аст, тафовут дорад. Зухайр сайъ мекунад,
ки ашёву {одисот ва афроди тасвиршавандаро чунон ки {аст, бе
каму кост ва бе иuроrоти зиёдати тасвир намояд ва тавре, ки чашму
хисм онро мушо{ида менамояд, нишон ди{ад. Аз xумла ваrте, ки
шоир хароба{ои манзили маъшуrаро васф мекунад, бо тартиб
тамоми xузъиёти он манзараро тасвир менамоянд. Девори пасти
гирди хайма, {авзи об, санг{ое, ки чун оташдон хидмат мегарданд
ва болои он{о дег мегузоштаанд, аз назари мушо{идакори шоир
берун намемонанд шоир {атто сабзии ранги алафро, ки дар да{они
гулхар{ост, чунин тасвир мекунад:
----------
----------
Се /гур{ар/ чун камон{ои ростшуда, ки
Аз хоидани алаф xой{ояшон сабз мешудааст.
Дар xои дигар ваrте, ки манзараи аспи баландrоматро лаxом
задании uуломи шоир тасвир мешавад, rади uулом {атто то ёли асп
намерасад ва ў барои он ки аспро лаxом занад, бо нўги ангуштони
пой меистад, то rадаш ба ёли асп бирасад:
----------

83

https://bikhon.tj/
 ----------
Uуломи мо барои он ки аспро лаxом бизанад,
Пояш ба замин намерасид ва тан{о нўги ангуштонаш мерасид
/зеро бо нўги ангуштон меистод/.
Зухайр саъй мекунад, ки тасвироту ба зе{ну дар 5ки {ар як
бадави наздик ва ошно бошад ва хонанда ва шунавандаро rонеъ
карда тавонад. За ин ли{оз ў ба манзалати хатибест, ки мехо{ад
натан{о матолиби марбут ба олами {исси ва модди, балки {олат{ои
ру{онb ва маънавиро низ бо сабке соддову фа{мо баён созад.
Масъалан, {ангоме, ки ў мехо{ад, мухотаби худро аз оrибат{ои
xанг ва хароби{ои он ого{ кунад, xангро бо ахремане rиёс
мекунанд, ки {ар сол ду маротиба ва он {ам дугона мезояд ва
одамон чун дона{ои гандуми зери санги осиёб та{ти зарба{ои он
{аrр ва куфта мешаванд. Ба таъбири дигар, шоир зиёни xангро дар
rиёси бори ме{нати фарзандон, хоса дар {олати дугона тавлид
ёфтани фарзандони Ахреман нишон меди{ад:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Xанг чизе дигаре xуз он нест,ки донистеду дидед,
Ва xанг чизе нест, ки дар бораи он ба тахмин сухан мегуфта
бошам.
Ваrте, ки xангро сар кардед, донед, ки бадиро сар кардаед,
Зеро бо оuоз гардидани xанг {ирсу оз {ам меафзояд.
Осиёби xанг шумора чун дона{ои гандум пайдо хо{ад кард,
Xанг ахреманест, ки {ар сол {омила мегардад.
Зухайр зимни тасвироти худ беш аз {ама аз ташбе{оте мадад
меxўяд, ки xамъбаи {исси ва модди доранд, шоир дар баробари
ташбе{и кассе ё чизе натан{о xузъиёти тасвири ташбе{шаванда,
балки сифати ташбе{кунанда низ меорад. Чунон чи ваrте ки
мамду{ро ба шеър ташбе{ мекунад, дар назари хонанда худи шеър
бо ёли хуфта ба чанголи тез падид меояд:
----------
----------
Он марди xангдидаи мусалла {ангоми {амла чун шеърест, ки

84

https://bikhon.tj/
 Ёлаш {амида чангол{ояш тез аст.
Дар ашори Зухайр чунин {олат {ам мушо{ида мешавад, ки
шоир пас аз васфи касе ё чизе ба васфи дигаре мегузарад, ки бо он
иртибот дорад ва идомаи он мебошад. Чунин васф{оро, ки паси
{ам меоянд, васф{ои мусалсал метавон хонд. Масалан, шоир ду
чашми ашкбори худро ба ду сатил монанд мекунад, сипас ба васфи
шутури худ мегузарад, ки ин сатил{оро мекашад ва сорбонеро васф
мекунад, ки шутурро меронад ва ба ин тариr аз васф ба васфи
дигар идома меёбад. Баъзан бар асари чунин авсофи мусалсал
Зухайр манзара, {одиса ва {аракат{оеро тасвир мекунад,ки ранги
rиссаро ба худ мегиранд. Чунон чи шоир зимни тасвири шикор ва
{аракат{ои uуломи худ чунин ла{за{оти rиссамонандро ба вуxуд
овардааст:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Ваrте ки ба шикор рафта будем, uуломи мо омад
О{иста медавид ва мехост, ки пин{он шавад, назди мо омад
Ва гуфт: Гурхар{о дар са{ро мечаранд,
Дар алафзори канори xуй.
Сипас /uулом/ аз паси гурхар{о рафт,
Чун борони сел, ки бар ку{истон меборад.
[амин тавр, мутолиаи ашори Зухайр ибн Аби Сулма ба
хулосае меорад, ки ў яке аз устодони васф дар адаби а{ди xо{или
буда, дар шеъри худ тасвироти xолибу рангин ва нотакроре ба
вуxуд овардааст. Ў афроду ашё ва {олатро бо тамоми xузъиёти
он{о тасвир намудааст, бо тамоми рангини ва ваrеияти табииву
зоти он{о дар назари хонанда падид меоянд. Яке аз хусусият{ои
xолиб ва маrбули сабки Зухайр дар васф он аст, ки ў аз истифодаи
алфозу таъбироти маф{ум ва талми{оти ноошно ба з{ни хонанда
пар{ез менамояд ва матлабро бо алфозу таъбироте сода ва наздик
ба зе{н{о баён менамояд.
Зухайр ибн Аби Сулма дар адабиёти а{ди xо{или сазовори
маrоми волое буда, чун шахсияти {омии сул{у адолат ва итти{од
миёни rабила{о, xонибдори {аrиrату рости ва хайрхо{иву

85

https://bikhon.tj/
xавонмарди бо лаrаб{ои «rозию –ш-шуаро» ва «rозии сул{» низ
маъруф гардидааст. Ў шоирест, ки дар шеъри худ шеъваи
хатибонро пеш гирифта, саъй намудааст,ки маъниву матлабро ба
зе{ни мухотаб наздик созад ва барои ин маrсад васфро воситаи
асоси rарор додаст.
Яке аз хадамоти бузурги Зухайр ибн Аби Сулма ба адбиёти
араб он аст, ки ба василаи ашори ў rасида шакли муназзам ва
ни{ои {унари ба худ гирифт ва дорои муrаддима мавзўъ ва хотима
гардид. Rабл аз Зухайр дар rасоиди Имрул Rайс, Тарафа ибн ал-
Абд ва дигарон тартиб ва низоми муайяни фиrри ва мантиrb ва
иртиботи миёни аrсоми rасида вуxуд надошт ва дар як rасида
мавзўву матолиби зиёди номарбут бо {амдигар xой дода мешуд.
Зухайр нахустин шоирест, ки дар миёни аrсоми rасида тартибу
низоми муайяни фикрb, мантиrb ва мавзўи ворид кард ва «дар
асъори ку{ан тавонист он чиро, ки шеър имкон дошт, аз инсиxом
ва чавдат насибаш шавад, бар он арзонb дорад. Шеър барои Зухайр
як {ирфа буд ба маънии даrиrи ин сухан». Аз ин хотир ваrеан ўро
бунёдгузори rасидаи {унари дар адабиёти араб ма{суб донистан
мумкин аст.

АНТАРА ИБН ШАДДОД /525-615/

Антара ибн Шаддод ал-Абаси яке аз намояндагони маъруфи
адабиёти xо{илист, ки шахсияти ў ба як rа{рамони достонb ва
асотирb табдил ёфтааст.
Антара дар {удуди соли 525 дар сарзамини Наxд дар rабилаи
Абас ба канизаке {абаши ба дунё омадааст, ки ўро падари Антара –
Шадуф дар яке аз xанг{о ба асорат оварда буд. Дар миёни аъроби
бадави чунин одате будааст, ки падар фарзанди аз каниз зодаи
худро наметавонистааст, чун фарди озоди rабилаи хеш пазирад ва
чунин дар шумори uуломон ва чокарони ў ба шуuли чаронидани
шутур ё асп хидматгори дар хонаводаи падар умр ба сар
мебурдааст. Чунин фапзанд фаrат дар {оле {уrуrи озодb ва
баробариро бо афроди дигари rабила пайдо карда метавонист, ки
агар кори хеле бузургеро анxом ди{ад ё rа{рамониву шуxоати
беназир аз худ нишон ди{ад.
Айёми тифливу наврасии Антара {ам дар {оли та{rиру
ма{румият{о дар rатори uуломони дигар ба чаронадани чорвои
падар мегузашт. Шуuли чупонb, ки хатар{ои зиёде аз rабили

86

https://bikhon.tj/
{амлаи даррандагон ва дуздону uоратгаронро дошт, таrозо мекард,
ки ў зурманду разманда ва савори чолоку xxанговари xасур бошад,
то хатар{оро аз худ дафъ карда тавонад. Uайр аз ин ў дар {алrаи
чўпонон достон{ои па{лавонb мешунид ва xасорату размоварии
па{лавонони он достон{о низ ўро ба далериву шуxоат ва
rа{рамони та{рик мекард. Ба замми ин ва му{имтар аз {ама ў
намехост, ки ба вазъи uуломb ва хории худ тан ди{ад. Ин омили
асосие буд, ки ў чун xавони далеру шуxоъ, зурманду сафшикан ва
xанговари беназир ба камол расид. Бо ин {ама баъд омила дигаре,
яъне ишrи духтари амакаш Абла зам гардид, ки Антара барои
сазовор шудан ба эътирофу му{аббати вай ба {ар гуна
rа{рамониву далери ва шуxоату xоннисори рози буд.
Боре ба rабилаи Абас гурў{е аз rавми Тай {уxум оварданд
ва мехостанд, ки якчанд шутурро бо худ баранд. Падар аз Антара
хо{иш кард, ки ба uоратгарон {амла кунад, вале ў ба{онаи он ки
кори uулом чупониву шунидани шутурон аст, на {амлаву набард,
саркаши кард. Ваrте ки падар ба ў ваъдаи озодb дод, ба душман
{амла оварду онро саркуб кард ва шутур{оро бозгардонида, бо
{амин {уrуrи озодb пайдо кард.
Баъди ба даст овардани озодb ба зудb Антара чун фориси
бе{амто ва xанговари маuлубиятнопазир дар миёни rабилаи абас ва
rабоили дигар шўр{ат пайдо кард. Ў душманони rабилаи Абасро аз
xумлаи rабила{ои Тай, Гатфон ва Хунайфа саркуб намуд ва дар
xанги Дохису Габро ба {айси сарфармонде{и Абасиён дар дили
душман {арос меафканд. Чунин шў{рати Антара боиси он гардид,
ки теъдоди хосидонаш аз rавми Абас зиёд гардид ва канизакзодаву
собиr uулом будани ўро ба{она карда, та{rираш менамуданд. Ба
замми ин Антара, ки аз xониби модар аслу нажодаш {абаши буд,
чун {амаи зангиёни дигар лабони uафсу че{раи сиё{ дошт ва ин
{ам боиси мазаммат ва э{тирози хосидону бадбинонаш мегардид.
Ма{з хамин тафовути зохирии ў буд, ки амакаш Молик,
писариамакаш Амру ва ракибаш Имора ибн Зиёд уро араби асил
намехисобиданд ва бо хар рох саъй мекарданд, ки дар дили духтари
амакаш абла нисбат ба Антара эхсоси нафрату нописанди бедор
кунанд. Антара аз ин хама беадолатихо ба дарду алам мепечид,
вале духтари амакаш Абларо бо xону дил дўст медошт, нисбат ба
вай дар дил э{соси му{аббати поку беолоиш мепарварид ва саъй
мекард, ки назди маъшуrааш покиву вафодорb, xавонмардиву

87

https://bikhon.tj/
па{лавонb ва шарафу бузургии худро исботнамояд ва илтифоту
му{аббати Абларо ба худ xалб намояд.
Бо вуxуди ин {ама та{rиру озори ру{b ва беадолати{ои
{амrавмон ва ширкат дар набард{ои зиёди хатарнок Антара дар
{удуди 90 сол умр дида, таrрибан соли 615 аз дунё гузаштааст. Ба
rавли баъзе аз муаррихон ў дар яке аз набард{ояш бо rабилаи Тай
кушта шудааст.
Бо гузашти rарн{о пас аз марги Антара шахсияти ў ба
па{лавони достонb ва асотири дар адабиёти араб табдил ёфт ва бар
асари ин дар rарни Х достон{ое бо номи «Киссату Антара» ба
вуxуд омаданд, ки дар {аxми якчанд xилд чоп шуда ва дар
истило{и аврупоиён бо номи «Илиада»-и араб шў{рат ёфтаанд.
Дар ин достон{о Антара аз як шахсияти таърихи ва шоири
шуxову рамзманде ба rа{рамони афсонавие табдил ёфтааст, ки
зангиён сиё{пуст асту симои дурушти зо{ирb дорад, вале
па{лавони маuлубиятнопазирест, ки дасгиру {омии ниёзмандону
бенавоён ва мазлумону xабрдидагон мебошад.
Аз xониби дигар rа{рамони rиссаи Антара гирифтори ишкr
поку самимист, ки барои расидан ба висоли маъшуrаи худ- Абла аз
ягон хавфу хатар ва rа{рамониву xонбози рў намегардонад. Вале
дар ро{и расидан ба висоли маъшуrа амаку амакзодааш ва
раrибони вай монеа{о бунёд мекунанд. Бо вуxуди он ки па{лавони
ин достон дар тамоми маврид{ое, ки ба rабилаи Абас душман
{амла менамояд, xасорату далерb ва rа{рамони{ои беназир нишон
дода, душманро саркуб ва хатарро аз сари rабила дур месозад вале
rавми беадолат ва таrдири носозгор нисбат ба ў бетара{{ум аст ва
оrибат кораш ба нокомb меанxомад.
Пас за ин {ама диловарию xонфишони{о rа{рамони ин
достон дар болои аспи худ- Анчар, ки ягона рафиrу {асафари
бовафояш буд, аз тири яке бо номи Зар ибн Xобир ва мулаккаб ба
«Ал-асаду-р-рокис» /шери раксанда/ ба {алокат мерасад.
Осори адабии Антара аз девоне иборат аст, ки шомили 1500
байт шеър буда, бор{о дар Бейрут чоп шудааст ва чопи нахустини
он соли 1864 дар Бейрут анxом ёфтааст. Мавзуоти асосии ашъори
Антара аз фахру {амоса, воrеанома{о ва тагаззулоти ў дар бораи
ишrи духтари амакаш- Абла иборат аст. Rисмати хеле ками
мавзуоти ашъори ўро мад{ ва марсия ташкил менамояд.

88

https://bikhon.tj/
 Ба иттифоrи мухаrrиrон маъруфтарин шеъри Антара
муаллакаи ўст, ки дар {удуди 79 байтро дар бар мегирад ва бар он
Зузани ва Хатиби Табрези шар{ навиштаанд. Муаллакаи мазкур бо
матлаи зайл оuоз мешавад:
----------
----------
Оё наuмае {аст, ки шоирон онро насуруда бошанд?
Оё пас аз саргардони{о манзили маъшуrаро шинохтаи?
Баъзе ровиён байти зайлро матлаи муаллакаи Антара
донистаанд:
----------
----------
Эй хонаи Абла, дар мавзеи Чаво сухан бигуй,
Хуш боши ва офат{о эмин бимони эй хонаи Абла!
Аз мазмуни муаллакаи Антара маълум мегардад, ки он
{ангоми xанги Дохис ва Габро таълиф шудааст. Сабаби таълифи
муаллака он будааст, ки баъди озоди ёфтан ва ба фарзандии падар
rабул шудани Антара марде аз rабилаи Абас сиё{ии пусти ў, каниз
будани модарашро таъна задаст. Ваrте ки Антара бартарияти худро
дар шуxоат, саховат савориву шамшерзанb ва дигар хисоли
ашрофона ба он мард исбот мекунад, раrибаш даъво мекунад, ки
дар шоири аз Антара пешдастb дорад ва аз ў шоиртар аст. Антара
барои исботи он ки дар шоири {ам аз раrиби худ муrаддам аст,
муаллакаи хешро эxод кардааст.
Муаллакаи Антара аз ду rисмати асоси иборат буда, rисмати
аввал мавзўи тагаззул ва фахрро дар бар мегирад. Шоир ин
rисматро бо хитоб ба шоири даъвогар оuоз карда хароба{ои хонаи
холимондаи Абларо тасвир мекунад ва сипас ба васфи шутуре
мегузарад, ки савори он аст. Баъди анxоми васфи шутур шоир боз
ба ёди Абла бармегардад ва ба фахр аз сифоти баргузидаи худ
мепардозад. Бахши дуюми муаллака ба тасвири xанги Дохис ва
Габро ва корнамои{ои шоир дар он бахшида шудааст. Бо ин {ама
дар тамоми rасида о{анге ба гўш мерасад, ки бунёди шеър бар он
асос ёфтааст ва он ёди Абла ва из{ори му{аббати поку беолоиш ба
ма{буба аст.
Яке аз масъала{ои марбут ба осори Антара вуxуди иддае аз
rасоид ва пора{ои шеъри сохта аст, ки ба номи ў мансуб дониста
мешавад. Алалхусус баъди пайдоиши достони Антара дар охири

89

https://bikhon.tj/
rарни да{уми милоди ровиён ва rиссапардозон шеър{ои сохтаро
дар бораи rа{рамони ва шуxоати Антара достони ба вуxуд оварда,
ба Антара таърихи нисбатдодаанд ва ин шеър{о минбаъд ба девони
шоир низ ро{ ёфтааст.
Теъдоди зиёде аз ашори Антара, ки ба гумони uолиб ба У
таалуr доранд, аз покиву иффат ва саховату xавонмардии гўяндаи
худ гуво{b меди{ад ва як навъ муаррифинномаи покии шахсияти ў
ма{суб мегарданд. Аз ин ли{оз Антара шоирест, ки ба худ назире
надорад.
Далели покиву иффати Антара он аст, ки ба xуз Абла, ки
дўсташ медорад ба {еx зани дигаре майл надорад. [атто бо ягон
зане бе {узури шав{ари он зан мусо{иб намешавад:
----------
----------
Дидори зани шав{ардорро фаrат дар {узури шав{араш
хо{ам дид,
Ва агар шав{ари зан бо сипос ба xанг рафта бошад, ба
дидори ў нахо{ам рафт.
Антара мардест, ки аз паи {аво{ои нафсони намеравад, хулrи
неку дорад, ба касе ситам намекунад, дар {аrи касе бадиро раво
намебинад, далеру шуxоъ, xавонмарди саховатманд ва со{иби
шарафу иззати нафси мардист. Дар набард{о аз {еx хавфу хатар
боке надорад ва далерона ба пешвози марг меравад. Вале бо {амаи
xонфишони{о дар майдон xанг {ангоми таrсими uанимат{о саъю
талош намекунад ва ба ин маъни дар руxўъ ба Абла мегўяд:
----------
----------
----------
----------
Эй духтари молик, чаро напурсидb,
Агар аз далерии ман ого{b надоштb?
Шо{идони майдони корзор ба ту хабар хо{анд дод, ки
Ман аз баланд{иммати ба uанимат{ои xангb рў намеорам.
Маълум мегардад, ки Антара дар зиндагии худ саъй
менамудааст, то бо тамоми сифоти баргузидаи бадави ороста ва
{атто дар ин сифоти мартабаи волотаре аз дигарон пайдо намояд,
то ба ин васила сиё{ии пўсти худ ва насаби модариашро, ки боиси

90

https://bikhon.tj/
таънаву та{rири {амrавмон шудааст, xуброн намояд ва аз xониби
дигар таваxxў{у илтифоди Абларо ба худ xалб созад.
Бо вуxуди ин {ама зиндагии Антара тавъам бо дарду алам ва
хузну андў{ буд, зеро ало раuми покии ботинаш сиё{ии пусташро
{амеша чун айби вай таъна мезаданд, дар шуxоату далери ва
озодманиши ба ў {асад мебурданд, вале uулому каниззодааш
мехонданд. Антара дар ишr низ иффат ва садоrатро шоири худ
карда буд, вале {ама умр аз xониби маъшуrа эътиное э{сос
намекуард. Ин {ама дарду алам ва хузну андў{ ўро ба из{ори
андешаву э{соси даруни та{рик мекард, ба ба шеъраш мусиrавияту
муассири ва латофату зебои мебахшид ва саранxом ўро дар
сурудани шеъри uинои /лирики/ ба камоли {унар расонд.
Антар дар шеъри uиноии худ, ки бештар аз тагаззулоти ў дар
бораи Абла иборат аст, аз ишrи содиrона, боиффат ва бе риё {арф
мезанад, ў мехо{ад дар ро{и ин ишr тамоми буду набуди худро
rурбон созад ва саъй мекунад, ки аъмолу атвораш хушоянду
маъшуrа бошад:
----------
----------
Уро дуст медорам ва агар маро ба кори бузурге даъват
намояд,
Ба мадади ў меравам ва аз хато{ояш чашм мепушам.
[арчанд, ки шоир сурати ма{бубаро дар оинаи дили худ xой
додаст, вале худи ма{буба дастнорас аст ва бо дарду алам ва яъсу
навмедb аз у ёд мекунад ва мегуяд:
----------
----------
Маро аз ма{буби дўстдоштаам дур намуданд,
Ва ман дар биёбони бекас афтодам.
Таuаззулоти Антара аз тасвири олами ру{ии ошиr ва
тахайюлоти амиr орист, таранум{ои ошиrонаи ў «ашкест дар
баробари хаймахое, ки ба зуди сарнагун мешаванд, то дар xои
дигар афрохта шаванд». Таuаззулоти ў суруди иштиёrи ошиr ва
сузу гудози ў дар ёди маъшуrаи дурафтода, тарануми покb, иффат
ва садоrату вафодорист.
Дар шеъри Антара дар баробари из{ори дарду алам ва хузну
андў{ аз беадолати{ои {амrавмон ва аз ишrи бебарор, тасвироти
{амоси ва васфи rа{рамониву сафшикани{ои гўянда низ маrоми

91

https://bikhon.tj/
зиёд дорад. Шоир ба ин васила мехо{ад фазилат{ои худро исбот
намояд, то Абла ва бадгўиву айбxўии {осидон бовар накунад. Аз
ин хотир шоир ба тасвироти {амосии са{на{ои набард, алалхусус
xанги Дохису Габро мепардозад ва чунин мегуяд:
----------
----------
----------
----------
[арчанд, ки дар шумори uуломон будам, вале {имматам,
Болотар аз ситораи Сурайю ва Самоки баланд аст.
Ман ба rувваи найза ва шамшерам ба ин маrоми баланд
расидам,
На ба воситаи хешовандон ва сарвати бисёр.
Чунон ки зикр гардид, {адафи асосии тасвироти {амоси
Антара бештару возе{тар xилва додани xасорату далери,
оли{иммативу xавонмардb ва савориву сафшикании худ дар чашми
маъшуrа ва исботи но{аrrии айбxўёну {осидон аст. Ў зимни
тасвироти {амосии худ аз васф {ам зиёд истифода мебарад, го{е
майдони набардро васф мекунад, го{е {арифи худро дар майдони
xанг ва го{е асп ё сило{и xангии хешро дар маърази тасвир
меоварад. Чунончи дар абёти зайл зимни тасвири майдони набард
аз мардони сипо{и душман сухан мегуяд, ки далеру мубориз
буданд, вале аз теuи ў амон наёфтанд:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Хосе зиёд буданд мардони устувор дар майдони набард,
Ки на аз майдони xанг мегурехтанд ва на таслим мешуданд.
Сило{дороне буданд, ки дар набардго{
Xанг дар ба онон {арос дар дил{о меафканд.
Ман он{оро туъмаи дарандагон кардам
Ки ангуштони банди даст{ояшонро дарандагон мехурданд.
Антара дар тасвироти {амосии худ аз муболиuа {ам истифода
менамояд, вале муболиuа{ои ў ба {адди гулувв нестанд ва бо
соддагиву наздикии худ ба зе{ни хонандаву шунаванда фарr

92

https://bikhon.tj/
мекунанд. Чунон, ки ў {амлаи размандагонро дар набард васф
мекунад:
----------
----------
Чун ба зире{{ои худ {амла мекунанд, гумон мекуни, ки
Сел{ои марговар дар селра{а{о равонанд.
Антара дар тавсифоти худ чун шуарои дигари а{ди xо{или ба
ташбе{оти {исси низ такя мекунад. Ў баъзан ба ашёву xонварони
тасифшаванда сифату хислат{ои инсониро меди{ад, ки ин {олат
яке аз xи{ат{ои фарккунандаи тавсифоти ўст. Аз xумла сифат{ои
ашк рехтан ва шикоят карданро, ки хоси инсон{ост, дар байти
зерин дар тавсифи аспи шоир мувоxе{ мегардем:
----------
----------
/Аспи ман/ аз шиддати зарба{ои найза, ки ба синааш мехалид
Бо ашкрезиву ши{акаши ба ман шикоят намуд.
Дар шеъри {амосии Антара низ омўзиши э{сосу авотифи
гўянда, дарду андў{, шикваву эътироз ва {аяxони rалбии ў
мушо{ида мешавад. Чунин {олат баъзан ба тасвироти {амосии
шоир о{анги uинои меди{ад, ки намунаи он абёти зерин аст:
----------
----------
----------
----------
Ман туро ба ёд овардам, ваrте, ки найза{о хунамро
мерехтанд,
Ва шамшери {инди rатра{ои хунамро мерезонд.
Мехостам, ки шамшер{ои дурахшонро бибўсам,
Зеро ба дурахши дандон{ои то дар табассум монанд будан.
[амин тавр шеъри Антара бозтоби ру{и озодманиш, rалби
поку беuаши гўяндаи он аст, шеъри дарду алам{о, э{сосу авотиф
ва шеъри xасоратмардонаги, саховату оли{иммати ва
xавонмардист. Сабки сухани ў сода ва орb аз такаллуфот аст, аз
истифодаи алфозу таъбироти душвор ва печидагўb пар{ез
менамояд. Ў бо алфозу таъбироти сода тавонистааст, ки маъонии
нодир биёфарад ва аз ин xо му{аrиrон сабки ўро са{лу мунтаъме
донистаанд.

93

https://bikhon.tj/
 АЪШО АЛ-АКБАР /530-629/
Абубасир Маймун ибн Rайс ал-Бакри, ки ба лаrаби Аъшо ал-
Акбар маъруф аст, дар Манфу{а ном де{аи Ямома дар {удуди соли
530 тавалуд шудааст. Ў дар оuоз ровии шеъри таuои худ Мусайиб
ибн Алас буда, дар назди вай ба шеъргўb низ машuул шудааст.
Аъшо аз оuози xавони ба айёшиву бодагусори ва rиморбозb одат
карда буд ва табиист, ки ин хуи носавоби ў сарфи маблаu ва талафи
молро таrозо мекард. Аз ин хотир ў барои касбу молу маблаu
пешаи шоириро дар хидмати мад{и касон гузошт ва аз ма{алле ба
ма{алли дигар сафар намуда, {ар каси пеш омадаро аз раъият сар
карда то вазиру амир мад{ мегуфт ва дар ро{и Ямомаву Яман,
[иxозу Хира, Уммому Фаластин rариб подшо{у амире намонда
буд, ки Аъшо мад{и вайро нагуфта бошад.
Дар замони худ Аъшо чун шоири маде{асаро шў{рати зиёд
пайдо намуда, шеъраш дар миёни умаро ва аrваму rабоил эътибори
бузург дошт ва ба rавле «Аъшо дар xо{илият {ар касро мад{ гуфт,
сабаби рифъаташ шуд ва {ар касро {иxо гуфт, сабаи таназули
маrомаш» ва аз ин рў {ар кас ба ато молаш мехост, ки Аъшо
мад{ашро гўяд, то ба ин васила ному маrоме пайдо кунад. Ривояте
маъруф аст, ки тибrи он Му{аллиr ал-Килоби ном марде, ки {ашт
духтари шав{ар накарда дошт, барои аъшо шутуре заб{ кард, то
ўро мад{ намояд. Аъшо баъди рафтан аз ме{монии ин мард дар
бозори Уккоз маде{ае хонд ва ба зуди духтарони он мардро касоне
аз зумраи ашроф ба зане хостанд ва ў аз {исоби махри духтаронаш
моли зиёде ба даст овард.
Аъшо умри тулони дида, соли 629 вафот кардааст. Дар бораи
вафоти ў ва мадфанаш ривоёти мухталиф мавxуд аст. Ба rавле гуё
Аъшо ба rасди дидори Пайuамбари ислом сафари [иxозро пеш
гирифтааст, вале мушрикони араб аз хавфи таъсири шеъри ў ба
rавми rабила{о ба шоир сад шутур инъом кардаанд, то ба Мадина
наравад. Аъшо {ам барои хондани rасидаи маде{аи худ ба Мадина
нарафтааст ва дар бозгашт дар наздикии Ямома аз шутур афтода
{алок гардидааст.
Бинобар ривояти Абулфараxи Исфа{онb rабри Аъшо
зиёратго{и xавонони бодагусор будааст ва шаробхорагон xуръае
{ам бар хоки мадфани ў мерехтаанд, то устухон{ои ў аз шароб
сероб гардад.

94

https://bikhon.tj/
 Аъшо дар маде{асароb ва касби мол ба василаи шеър бор о{и
Нобиuа аз-Зубёни рафта, вале фарrи ў аз Нобuа дар он аст, ки «дар
ситоишгари фарr миёни подшо{ону мардуми одди нагузошт, зеро
{ар касро, ки аз бешу каме ба{рамандаш месохт, мад{ мегуфт, то
он ки на{ваи амаливу бо гадои наздиктар аз такассуб буд». Аз ин
хотир дар {аrи ў гуфтаанд, ки «ў нахустин шоир аст, ки бо шеър
гадоb кард» ва ин rавл маъруф аст.
Аъшо дар маде{асарои сабки rадими шеъро а{ди xо{илиро
идома дод ва аксоми rасидаи ў аз таuаззул, васфи {ам ва амсоли
он{о оuоз шуда, бо зикри сафару васфи шутур ва рафтан ба назди
мамду{ идома ёфта, бо мад{и мамду{ ба анxом мерасад. Ў дар
мад{и мамду{ сифат{оеро чун шуxоату саховат, шарафу иззат,
ёриву дастгирии ниёзмандон ва амсоли он{о, ки боиси ифтихори
{ар як бадавист, истифода менамояд.
Васф яке аз восита{ои асосии баёни матолиб дар шеъри
Аъшо мебошад, вале комилан барои мад{ хидмат менамояд. Дар
шеъри ў васфи мачлис{ои бодагусори ва ла{ву хурсанди маrоми
зиёд дорад. Баъзан чун Антара ў ба ашёву {айвонот сифат{ои
инсони меди{ад. Аз xумла ў бо шутури худ чун бо инсон
муносибат менамояд, онро бо алфози хуш тасалли меди{ад, то
хастагии ро{и тулониро фаромўш кунад.
Васфи шароб ва шаробхори дар шеъри Аъшо хеле назаррас
буда, rариб дар {ар як rасидаи ў мушо{ида мешавад. [адафи ў аз
ситоиши шароб, чунонки одати шуаро аз вай буд, на худи шароб,
балки тафохур аз он аст. Ў зимни васф аз надиму мутриб ёд
мекунад, муколамаи миёни майфуруш ва сокиро меорад, ки
минбаъд ин суннат дар хамриёти ал-Ахтал ва Абу Нувос ривоx
ёфтааст. Чунин муrоламаро дар абёти зерин мушо{ида мекунем:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Мо ба вай /майфуруши/ гуфтем, ки Машки шаробро ба мо
биде{,
Бар ивази шутури сафеде, ки ма{орат дар дасти uуломи мост.
У гуфт: Агар бар он шутур ну{тои дигар зам кунед,

95

https://bikhon.tj/
 Rимати ин шаробро нахо{ад дошт.
Баъд аз он бархесту ба мо шароб рехт,
Ки он баъди ларзиши худ вуxуди моро таскин бахшид.
Аъшо шоирест, ки {ам аз фар{анги араби ба{раманд асту {ам
аз тарзи зиндагии эрониён ошнои доштааст. Дар ин ки Аъшо бо
дарбори Хусрави Парвизи Сосони робита доштааст, тардиде
набояд бошад, зеро аuлаби му{аrrиrон ин {аrиrатро тасдиr
кардаанд ва вуxуди номхои форси ва алфози таъбироти он дар
шеъри у аз ин маъни гуво{и меди{ад.
Бар асари сафар{о ва тавсиаи xахонбинии Аъшост, ки дар
шеъри ў uановати тахаййюл ва тафаккур мушо{ида мешавад. Ў дар
бораи {аводис ва ашёву афроде сухан мегуяд, ки маrбули хаёл ва
э{сосу отифаи уст. [ангоме, ки э{соси ишr бар ў uалаба мекунад,
таuаззул месарояд ва го{е, ки дар муrобили пире rарор мегирад, ба
зу{ду панx руxуъ мекунад.
Шеъри Аъшо бо хушоханги ва мусикавияти худ фарк
мекунад ва хонандаву шунавандаро ба вачх меорад. Аз ин чо
бехуда нест, ки муосиронаш Аъшоро «Санночату-л-араб» / «Чанги
араб»/ номидаанд. Чунон мусикавият хатто ба касидахои тулони ва
мавзуоти мухталифро фаро гирифтаи Аъшо низ хос аст. Алфозу
таъбироти шеъри у хатто алфози форси, ки дар шеъри у
фаровонанд, хушохангу равонанд ва маъз бо ин сифати худ шеъри
Аъшо макбули хотиру зехни умум гардидааст.

ЛАБИД ИБН РАБИЪА /560-661/

Абукайл Лабид ибн Рабиъа ал-Омири ал-мазари ба rавли
мусташрикон охирин шоири бадави ма{суб мегардад. Дар бораи
таърихи таваллуд, вафот ва тулии умри миёни му{аrrиrон ихтилоф
вуxуд дорад. Тибrи ахбори Чурчи Зайдон ва теъдоде аз
донишмандони таърихи адабиёти араб гўё Лабид дар {удуди соли
540 ба дунё омада, 145 сол зиндагb кардааст, ки 90 соли он дар
а{ди xо{или сипари шудааст. Бино ба тасдиrи гурў{и дигари
му{аrrиrон, аз xумла И. Фильштинский ва Ханно ал-Фохури
таваллуди Лабид дар соли 560 ва вафоти соли 661 воrеъ
гардидааст. Дар {ар {ол умри тўлонии беш аз 100 сол дидани шоир
{аrиrате беба{с аст.
Зиндагии Лабидро ба ду давра xудо кардан мумкин аст.
Давраи аввал аз оuози соли 629, ки ба {аёти ў дар миёни rавм ва

96

https://bikhon.tj/
вазъияти бадави мувофиr меояд. Давраи дуюм аз соли 629 то соли
661, яъне замони ба хидмати Пайuамбари ислом расидан ва
исломро пазируфтани шоирро то таърихи вафоти ў фаро мегирад.
Лабид аз {амон оuози {аёти худ дар миёни rабилаи Бани
Омир зиндаги карда, саховат ва карамро аз падараш Рабиъа ва
шуxоату далериро аз таuоияш Малоъибу-л-асинна ба мерос
гирифтааст. Дастурхонаш {амеша барои ме{монон кушода ва ў чун
дастгиру мададгори мў{точону ниёзмандон шў{рат доштааст.
Соли 629 Лабид {амро{и намояндагони rабилаи Бани Омир
ба хидмати Пайuамбари ислом расида, ба ислом гаравид ва
Rуръонро {ифз намуда гуё баъди ислом овардан пешаи шоириро
тарк кард. Ба rавли аксари муаллифони а{ди исломи Лабид баъди
ба ислом гаравидан шеър нагуфтааст ва гуё фаrат як байти зерин ба
у тааллуr доштааст:
----------
----------
Ал{амдулилло{, ки то аxалам нарасида
Ва ман зиндаам, хирrаи исломро дар бар дорам.
Дар замони хилофати Умар ибн ал-Хаттоб Лабид ба Куфа
рафта баrияи умри худро дар {амон ша{р гузаронида ва дар {амон
xо вафот кардааст. Чунончи аз шар{и {оли шоир маълум мегардад,
бештар аз 30 соли {аёти ў дар а{ди исломи гузаштааст, вале ба
сабаби он ки тамоми ашъори ў rабл аз ислом эxод шуда ва Лабид
баъди исломро пазируфтан шеъргўиро тарк кардааст, вайро дар
шумори шоирони а{ди xо{илb зикр карданд.
Мероси адабии Лабид аз девони ашъори ў иборат аст, ки соли
1880 дар Вена ба таъб расидааст. Чопи дуюми девони у соли 1891
дар Лейден анxом ёфтааст. Маш{уртарин шеъри Лабид муаллаrаи
ўст, ки аз 88 байт иборат буда, дар ба{ри комил эxод гардида, ба
забон{ои олмони, руси, форси ва uайра тарxума шудааст.
Муаллаrаи мазкури Лабид чун rасида{ои суннатии а{ди
xо{илb аз васфи хароба{ои манзили маъшуrа оuоз гардида, васфи
шутур, тафохур аз худу rабилаи хеш ва амсоли он{оро дар бар
мегирад ва бо абёти зайл оuоз меёбад:
----------
----------
----------
----------

97

https://bikhon.tj/
 ----------
----------
Хонаи ў /маъшуrа/, ки замоне дар он{о мезистанд, хароб
шуда ва осоре аз он{о намондааст,
Афсўс, ки дар мавзеи Мино ва кў{{ои Гавлу Риxом осоре аз
он{о падид нест.
Атрофи чашмаи Райён аз он{о холb шудааст,
Вале санг{ои селоварда {ануз чун ёдгори он{о боrист.
Аз он ваrте ки аз ин манзили хароб маъшуrи ман куч
бастааст,
Сол{ои зиёде бо мо{{ои {алолу {аромаш сипари шудааст.
Лабид шорест ки дар эxодиёти худ суннат{ои умдаи шеъри
бадавиро идома додаст ва шеъри ў аз таъсири ша{р ва {аёти
шаърнишини орист. Дар суруда{ои ў садоrат ва самимияти шеъри
бадави хеле возе{ мушо{ида мешавад xамолу наботу {айвонот ва
афродро васф мекунад, ки ба {иссу зе{ну дили ў ошнову наздик
мебошанд. Аз ин рў тасвироти шоир бо воrеияти табиат ва {аёти
аъроби бадави мувофиrат дорад. Лабид низ чун аuлаби шуарои
а{ди xо{или дар васф ма{орати зиёд дорад ва хароба{ои манзили
таркнамудаи маъшуrа, сифоту {олат{ои шутур ва {айвоноти
ва{шии биёбонро хеле устодона тасвир менамояд. Алалхусус дар
васфи шутур шоир саъйи зиёд намуда, норо дар rиёси пораабре, ки
сорбонаш бод аст, гурхари даванда бо ёри худ ва гови ва{ши, ки
бар сагони шикори пируз мегардад, тасвир менамояд ва манзараву
халот{ои нотакроре ба вуxуд меорад. Лабид дар марсиясарои низ
тавоно буда, ин мазеъро бо {икмату мавъиза омезиш додаст ва аз
ин сабаб марсия{ои ў барои муосиронаш ва хонандаву
шунавандагони даврон{ои минбаъда дорои таъсири зиёд будаанд.
Умуман, метавон гуфт, ки Лабид дар шеъри худ соддагb ва асолати
зиндагии бадавиро бо тамоми нозуки{ояш тасвир кардааст ва аз ин
ли{оз {ам шоири бадави ва намояндаи шеъри а{ди xо{илият {исоб
меёбад.

98

https://bikhon.tj/
 НАМОЯНДАГОНИ ДИГАРИ ШЕЪРИ А[ДИ XО[ИЛИЯТ
Дар баробари шоироне, ки rабл аз ин шар{и рўзгору осори
он{оро зикр намудаем ва он{о шоирони со{иби муаллакот будаанд,
теъдоде аз шоирони дигар чун Таббата Шарран, Алкама ал-Фахл,
Маркаш, Асгар, Самуил ибн Одиё, Муталламмис, Урва ибн ал-
Вард, Оди ибн Зайл, Уммия ибн Аби-с-Салт, Хотам ат-Тои ва
дигарон дар а{ди xо{илият зиндагb ва эxод кардаанд, ки бештар аз
rабила{ои Бани Рабиъа, Кайс ва Тамим будаанд. Дар бораи ин
шоирон дар маъхаз{ои а{ди исломи чун «Китобу-л-агони»-и
Абулфарач ал-Исфа{они, «Аш-шеър ва-ш-шуаро»-и ибн Кутайба,
«Муъчаму-л-булдон»-и Ёкути Хамави, «Девону-л-хамоса»-и Абу
Таммом ва амсоли он{о маълумот дода шудааст. Бояд гуфт, ки аз
xумлаи ин шоирон ду нафар, яъне Хансо ва Хутаййиа шухрати зиёд
доштаанд, вале rабл аз он ки дар бораи он{о таваrrуф намоем, мо
лозим донистем, ки дар бораи шоирони дигар ба таври мухтасар
маълумот ди{ем.

ТАББАТА ШАРРАН
Собит ибн Xобир Фахми, ки бо лаrаби Таббата Шарран
маъруф будааст, аз rабилаи Rайс зу{ур кардааст. Сабаби ин лаrаби
ўро чунин шар{ додаанд, ки гўё вай рузе дар зери баuал шамшери
худро пин{он карда ба берун баромад ва ваrте ки аз модараш ба
куxо рафтани ўро пурсиданд, модар дар xавоб гуфт, ки : Ло аърифу
валокинна таббата шарран /намедонам, вале бадиро дар зери баuал
пин{он кардааст/, аз ин сабаб ў лаrаби Таббата Шарран, яъне дар
зери баuал бадb пин{он доштаро ба худ гирифтааст.
Таббата Шарран араби сиё{пуст ва аз xумлаи шуарои ро{зан
будааст. Ў дорои биноиву шунавоии rавb ва xасорату диловарии
камназир буда, хеле тез медавидааст ва {атто пиёда аспу о{уро ба
чанг оварда метавонистааст. Ў хо{арзодаи Шанфара буда,
ашъораш низ чун rасоиди Шанфара бештар дар мавзуоти {амоси,
Фахр ва васфи шуxоату ро{занист. Шояд аз сабаби наздикии
мавзўву мундариxа бошад, ки шеър{ои Таббата Шарран бо ашъори
Шанфара омезиш ёфтаанд. Баъзе муаллифони а{ди исломи чун
Чо{из мансубияти баъзе шеър{оро ба Таббата Шарран рад
кардаанд.

99

https://bikhon.tj/
 Таббата Шарран дар {удуди соли 530 вафот кардааст ва аз
xумлаи ашъори ў rасидаест, ки дар васфи амакаш Шамс ибн Молик
гуфта шудааст.

МАРКАШ АКБАР
Авф ибн Саъд ибн Молики маъруф ба Маркаш Акбар аз
xумлаи он шуарои камшумори а{ди xо{илист, ки хондану
навиштанро медонист ва аз ин сабаб дорои маrому мартабаи хосе
буд.Ў соли 524 дар Яман ба дунё омада, минбаъд дар Ироr тарбият
ва камол ёфтааст.
Маркаш Акбар шоирест, ки ашъори зиёд нагуфтааст. Аксари
шеър{ои ў таuаззулоте мебошад, ки дар бораи духтари амакаш
Асмо эxод шудаанд ва аз ин ли{оз ў чун шоири ошиrпеша дар
миёни rавм{ои араб маъруф будааст. Шеър{ои Маркаш дар
мавзуоти фахру {амоса хеле каманд. Шояд яке аз иллат{ои кавмии
ашъори шоир дар кутохии умри у бошад, зеро вай соли 552 дар
сини 28 солаги вафот кардааст, ки ин фосила нисбат ба аuлаби
шуарои {амзамони ў умри кўто{ {исоб меёбад.

САМУИЛ ИБН ОДИЯ.

Самуил аз xумлаи я{удиёни сарватманд {исоб мешудааст ва
дар Тимо ном мавзеи воrеъ дар шимоли Мадина, дар rасри худ, ки
Аблак ном доштааст, умр ба сар мебурдааст. Ў дар вафодори ба а{д
шў{рати бузург пайдо карда ин сифаташ ба {укми зарбулмасал
даромада будааст ва таъбир{ои «Авфа мин Самуил «/Бовафотар аз
Самуил/» ва «Вафа кавафои Самуил»/ «Вафо кард чун вафои
Самуил»/ вирди забон{о гардида будааст.
Дар бораи вафодории Самуил ба а{д ривоёте мавxуд аст. Аз
xумла, тибrи яке аз ин ривоёт шоири маъруфи араб Имрул Rайс
ваrте ки аз таъкиби душманонаш саргардон буд, муддате ба rасри
Самуил пано{ овард. Rабл аз рафтани худ Имрул Rайс Панx адад
зире{ро ки аз аxдодонаш ба ў мерос монда буд, ба Самуил дод, то
он{оро ба амонат ниго{ дорад. Сипас имрул Rайс ба Рум рафт, то
аз подшо{и он кишвар Константин барои баргардонидани
салтанати аз даст рафтаи худ мадад хо{ад, вале дар ро{и бозгашт
аз Рум вафот кард.
Дар ин {ангом душмани деринаи rавми Имрул Rайс-
подшо{и Хира- Амру ибн [инд бо сардории Хорис ибн Золим

100

https://bikhon.tj/
сипо{е ба rасри Самуил фиристод, ки зире{{ои Имрул Rайсро аз ў
бигиранд. Вале Самуил ба амонати ба ў супурдашуда хиёнат
кардан нахост ва бо дифои rасри худ аз сипо{и подшо{и [ира
бархост.
Сипо{иёни [ира писари Самуилро ба асорат гирифтанд ва ба
ў та{дид карданд, ки зире{{оро биди{ад, вагарна писарашро ба
rатл хо{анд расонд. Бо вуxуди ин Самуил хиёнат ба амонат амре
бадтар аз марги писар донист ва {арчанд, ки фармонде{и сипо{
душман писари уро бо шамшер дунима кард, Самуил амонати ба
онхо супоридашударо ба он{о надод.
Сумаил да {удуди соли 560 вафот кардааст. Девони ў соли
1909 дар Бейрут чоп шудааст ва аз xумлаи ашъори ў rасидаест, ки
шомили байти зерин мебошад:
----------
----------
Агар мард шараф номуси худро ниго{ дошт,
[ар либосе ки ў мепушад, зебост.

УРВА ИБН АЛ-ВАРД

Абу Наxд Урва ибн ал-Вард аз xумлаи шуарои ро{зани араб
/саъолик, чамъи саълук/ буда, дар rабилаи Абас ба дунё омадааст.
Ба сабаби диловариву xасорати камназари худ ў ба мартабаи раиси
ро{занон расида ва лаrаби Амрувати-с-саъолик /Амир, солори
дуздон/ со{иб шуда будааст. Дар «Китобу-л-агони» ў дар саховату
xавонмарди болотар аз [отам дониста шудааст ва сифат{ои
вафодориву устувори ба а{дро низ ба ў нисбат додаанд.
Урва ибн ал-Вард соли 615 вафот кардааст. Мероси адабии ў
иборат аз ашъори девонест, ки бори нахуст соли 1864 бо тарxумаи
олмони дар Готенген ва бори дуюм дар Бейрут ба табъ расидааст.
Ашъори Урва ибн ал-Вард бештар дар мавзуоти фахру
{амоса буда, дар миёни rабилаи шоир таъсиру нуфузи зиёд
доштааст. Дар «Девону-л-{амоса»-и Абу Таммом якчанд rитъаи ў
оварда шудааст, ки байти зайл аз xумлаи он{ост:
----------
----------
Дар сарзамин{ои Худованд сафар бикун ва бузурги биxў,
Рост бизи ё бимир ва ту маъзури.

101

https://bikhon.tj/
 ВАРКА ИБН НАВФАЛ
Варка ибн Навфал ибн асад аз зумраи шоири дигари
нодирест, ки чун маркаш Акбар хондану навиштанро медонист ва
суханони арабиро бохавфи иброни менавишт.
Варка аз rабилаи Rурайш зу{ур карда ва писари амаки
Хадича завxаи Пайuамбари ислом Му{аммад /с/ будааст. Ум шахсе
пар{езгор ва муъмин ба тав{иди худои ягона буда, бутпарастиро
тарк гуфта буд ва мардумро аз хурдани rурбони{ое, ки барои
бут{ои худ мекарданд, манъ менамуд. Марбут ба Варка ривояте
мавxуд аст, ки тибrи он ваrте ки Пайuамбари ислом ва{йи илохиро
аз забони Xабраил шунид, {амсари ў Хадича аз ин {ол ого{ шуда,
{аросон ба назди Варка омад ва дар бораи ин {одиса раъйи ўро
пурсид. Варка дар xавоб гуфт, ки он суханон ва{йест, ки ба Мусо
меросид ва Му{аммад /с/ Пайuамбари ин уммат мебошад.
Ашъори Варка дар садри ислом шў{рате дошта, он{оро
мутрибон бо о{анг мехонданд. Байти зайл дар маънии тав{ид ва
диндорb аз xумлаи шеър{оест, ки ба Варка ибн Навфал нисбат
додаанд:
----------
----------
Rавм{оро наси{ат кардам ва ба он{о гуфтам, ки
Ман ого{b аз Худовандам, вале касе шуморо гумро{
намекунад.

[ОТАМ АТ-ТОИ
[отам ибн Абдулло{ аз rабилаи Тай буда, кунияаш Абу
Сафона аст ва дар миёни rквоми араб ба рамзи саховат ва
xавонмардb табдил ёфтааст. Шў{рати ў дар ин сифат то xоест, ки
зарбулмасал{ое аз rабили «Ачваду мин [отам ат-Тои» /
«Саховатмандтар аз [отам ат-Тои»/ миёни араб{о ба вуxуд омада,
интишор ёфтаанд.
Саховат ва бахшандагии [отам баъд аз вафоти ў низ бештар
шў{рат ёфта боиси пайдоиши rиссаву ривоят{о дар а{ди исломи
гардидааст. Аз xумла ибн ал-Аъроби дар китоби худ «Ан-наводир»
наrл мекунад, ки [отам ат-Тои аз xумлаи шуарои араб ва марде
саховатманд ва xасуру диловар буд. Дар шеъраш низ аз саховат ва
xавонмарди сухан мегуфт. Дар набард{о {амеша uолиб меомад ва

102

https://bikhon.tj/
uанимат{ои ба даст овардаашро ба мў{тоxону ниёзмандон
мебахшид.
Тибrи ривоят{о [отам дар мо{и Раxаб, ки rабилаи Мазар дар
а{ди xо{илият он мо{ро муrаддас медонистанд, {ар рўз да{ шутур
заб{ мекард ва мардумро таом медод.
Таърихи вафоти [отам ат-Тои са{е{ нест, дар маъхаз{о ва
осори тадrиrоти сол{ои 506 ва 607 чун таъризи вафоти ў зикр
гардидааст.
Чунонки rаблан зикр гардид, мавзўи асосии ашъори [отам
ат-Тои саховат ва xавонмардист. Девони ашъори ў бори аввал соли
1872 дар Лондон ва сипас дар Бейрут ба табъ расидааст. Байти зайл
дар маъхаз{о ба номи ў оварда шудааст:
----------
----------
Агар барои баъзе касон молашон худованди он{о бошад,
Сипос худоро, ки моли ман, бандаи ман аст.

УММИЯ ИБН АБИ-С-САЛТ

Абу Усмон Уммия ибн Аби –с-Салт аз xумлаи он шоирони
арабb а{ди xохилист, ки мутадаййин ва босавод буда, аз китоб{ои
динии гузашта ва алалхусус Таврот ого{b доштааст ва дар
ашъораш алфози таъбиротеро аз ин китоб{о меовардааст, ки
аъроби он а{д бо маъноии он{о ошнои надоштаанд.
Уммия ибн Аби-с-Салт диндору пар{езгор буда, шаробро
{аром медонист ва {атто даъвои пайuамбари дошт. Аз ин сабаб
ваrте ки Пайuамбари ислом Му{аммад /с/ зу{ур кард, Уммия аз
бухлу {асад гуфт: «Уммедвор будам, ки ман пайuамбар бошам».
Бухлу {асад ўро кофир гардонд ва кори ў то ба xое расид, ки а{ли
Rурайшро бар зидди пайuамбари ислом та{рик мекард ва дар xанги
Бадр дар {аrи мактулони Rурайш марсия гуфт. [арчанд, ки ў дар
забон аб ислом имон овард, вале {асад боиси он шуд, ки дар дилаш
чун кофир бимонад.
Уммия ибн аби-с-Салт соли 629 вафот намудааст. Ашъораш
асосан дар мавзўи зу{ду худоxўи ва масоили динист.

103

https://bikhon.tj/
 ХАНСО /575-664/
Яке аз мухтаасоти адабиёти а{ди xо{илb, ки дар адабиёти
халr{ои олам хеле нодир аст, вуxуди зан{ои суханвар дар миёни
шоирони ин а{д мебошад. Дар миёни зан{ои суханвари а{ди
xо{илият шоира{ое буданд, ки ному шў{рат ва мартабаи баланди
шоирb доштаанд ва яке аз он{о [ансо бо куният Умм Амру ма{суб
мегардад.
[ансо дар {удуди соли 575 дар хонаводаи амру ибн аш-
Шурайд ном марди сарватманду бонуфузи мазари ба дунё
омадааст. Ў дар тўлии умр ду бор издивоx намуда, аз шав{ари
нахустинаш, ки Абд-ул-Уззо ном дошт, со{иби Амру ном писаре
гардидааст. Аз шав{ари дуюмаш –Мардос ас-Сулмо низ со{иби
якчанд фарзанд гардидааст, ки {амаи он{о дар далериву шуxоат
шў{рат ёфтаанд.
Баъди марги ду бародари худ-Муъовия ва Сахр дар набард
[ансо дар мотами он{о чунон ашк рехт, ки чашмонаш нобино
гардиданд. Алалхусус марги Сахр, ки дар шуxоату саховат,
xавонмардиву оли{имматb ва дигар сифат{ои {амидаи як араби
бадавb маъруф буду uамхору ме{рубони [ансо ма{суб мешуд,
барои шоир кулфати сахту андў{и бузурге {исоб меёфт.
[ансо дар {удуди панxо{солагии худ замони оuози исломро
дарёфт ва ба он имон овард. Дар оuози xанги миёни мусалмонону
эрониён ў фарзандони худро ба майдони набард фиристод, ки соли
638 дар xанги Кодисия ба ша{одат расиданд. Ваrте ки хабари
ша{одати писарони худро шунид, [ансо гуфт: «Сипоси худое, ки
шарафи ша{одати он{оро арзони дошт. Орзуям ин аст, ки
Парвардигори ман маро бо онон дар як чо дар rарорго{и ра{мати
хеш гирд оварад». Хансо умри тўлонb дида, соли 644 дар 89 солагb
аз олам даргузаштааст.
Мероси адабии [ансо асосан аз марсия{ое иборат аст, ки дар
сўгвории бародаронаш, алалхусус Сахр гуфта шудаанд. Девони
ашъори ў бори нахуст соли 1888 дар Бейрут ба таъб расида, соли
1889 тарxумаи фаронсавии он низ чоп шудааст. Му{аrrиrи
муосири араб Луис Шайху, ки девони [ансоро ба таъб
расонидааст, шар{у тавзе{и он девонро ба {айси китоби дарси
та{ти унвони «Анису-л-чалсо фи шар{и девони-л-Хансо» чоп
намудааст.

104

https://bikhon.tj/
 Маuзу мояи шеъри Хансоро дарду алам ва андў{и бузурге
ташкил мекунад, ки бар асари марги бародаронаш ба сараш омада,
адр дилу э{соси ў маъво гирифтааст. [амин дарду андў{и бузург
аст, ки Хансоро ба шеър гуфтан та{рик менамояд ва э{соси
самимият ва дилсўзb ба бародари фавтида бо чашмаи хуни аз
чашмонаш фавворазананда ба шеъри сузу гудоз ва дарду {асрати
бепоён табдил меёбад.
Хансо дар тамоми мавxудот ва {одисоти табиат осори
бародари худро мебинад, ўро ба ёд меорад. Тулўи офтоб аз
шуxоату диловари ва {амла{ои ў бар душманон ёд меорад ва
uуруби он базм{ои суруру ме{мондори{ои Сахрро ёдовар мешавад:
----------
----------
Тулуи офтоб Сахрро ба ёди ман меорад,
Ва дар {ар як uуруби хуршед {ам аз ў ёд мекунам.
Го{о э{соси хашму uазаб ва кинаву нафрат ба душманон, ки
боиси марги бародараш гардиданд, адр дили {ансо ба xуш меояд ва
ба сатрхои нафрату газаб алайхи душманон табдил меёбад. Гохо
шоира аз лахзахои видоъ бо бародар, ки дили у ва модараш захме
давонопазир гузоштааст, бо алам ёд мекунад ва мегуяд:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Ба худо, ки туро фаромўш нахо{ам кард,
[атто агар аз дили худ xудо шавам ё дар rиёмат гўрамро
бишикофонд.
Рузи фироr, ки видоъ, кардам бо Сахр
Абу Хассон, бо лаззат{ои зиндагb ва унс бо мардум {ам
видоъ кардам.
Uаму андў{и ману модарам аз ёди ўст, ки
Оё у дар маркади худ шабро руз ва рузро шаб мусозад.
Хансо истеъдод ва {унари шоирии худро асосан ба
марсиясарои сарф намудааст ва {атто мавзуоте чун фахр ва даъват
ба интиrом, ки баъзан дар шеъри ў мушо{ида мешаванд, бо {адафи
аслии вай, яъне сўгворb ва дарду {асрат аз марги бародари иртибот

105

https://bikhon.tj/
доранд. [амин {адафи аслb, яъне из{ори дарду андў{ ва аламу
{асрат боиси он гардидааст, ки дар шеъри Хансо такрор{о ба назар
мерасад ва баъзан дилгиркунандаанд.
Ба сабаби он ки Хансо ба хотири ёд овардани сифат{ои неки
бародар ва шуxоату rа{рамони{ои ў аз васф бисёр истифода
мебаранд, ба муболиuа низ зиёд руxўъ мекунад, вале муболиuах{ои
ў ба хадди гулувва ифрот нестанд ва кобили пазироии зе{ни
хонандаву шунаванда мебошанд. Аз xумла, дар абёти зайл, ки
[ансо дар васфи бародари худ мегуяд:
----------
----------
----------
----------
Бузурги ва саховат xомае бар Тани ўст,
Рости му{ити rудрати ўст, ки наздики ба он {авлнок бошад.
Дар ма{фил{о сухан сухани ўст, ў ба доди мазлумон мерасад,
Агар аз мушкиле хавф дорад, барои {алли он илоxе меxўяд.
Дар сабку услуби нигориши Хансо и{зори э{сосу отифа
маrоми бузург дорад, ки ба василаи муроxиат ба чашмони худ ва
даъват кардани он{о ба ашкрези, хитобу гуфтугў бо бародари
фавтида, васфи сифат{ои бародар дар базму разм ва амсоли он{о
баён гардидаанд. Дар баробари ин шеъри Хансо сухани са{лу
соддаест, ки ори аз такаллуф ва санъатнамои{ост. Дар маxмуъ
метавон гуфт, ки Хансо яке аз устодони шеъри марсия дар
адабиёти араб ма{суб мегардад.

ХУТАЙЯ /ваф. 679/

Чурул ибн Авс, ки бо лаrаби Хутайа шў{рат ёфтааст, дар
rабилаи Абас аз Зарро ном модаре ба дунё омадааст. Аслу насаби ў
маълум набудааст. Аз ин сабаб ваrте ки Хутайа аз бародарони
падари худ хо{иш намуд, ки ўро ба бародарb бипазиранд, рад
кардаанд. Хонадони зани падараш {ам, ки аз rабилаи Бани За{л
будаанд ўро чун узви rабилаи худ rабул кардаанд. Хутайаи озурда
аз rавму rабоил он{оро {аxв гуфт ва минбаъд зиндагии бесару
сомон ва оворагардиро ихтиёр намуда, шеъри хешро ба василаи
мад{ ва {аxв табдил дод. Ў миёни rабила{о ва хонавода{о мегашт,
агар чизе медоданд, мад{ашон мегуфт, вагарна забон ба {аxви он{о
мекушод.

106

https://bikhon.tj/
 Нокоми дар талоши аслу насаб ва озурдагb аз {аёти одами
минбаъд Хутайаро ба шоире табдил дод, ки rариб {амаро саросар
{аxв мегуфт ва гўё ба ин васила никор мегирифт. [ама аз теuи
забони {аxви ў дар {арос буданд. Ў {атто наздикону хешовандон ва
худашро {ам {аxв карда буд.
Аз xузъиёти xолиби зиндагии Хутайа, ки бар хилофи сифоти
{аxвгўb ва мардумбадбинии ўст, муносибати неку {алимонаи вай
бо зану фарзандонаш будааст. Ў бо Умм Малика ном зане издивоx
карда будааст, ки аз вай со{иби фарзандон гардида ва бо а{ли
байти худ {алиму ме{рубон муомила мекардааст. Аз ин хотир
метавон гуфт, ки сабаби {аxвгўb ва тундхуии Хутайа бо мардум як
навъ аксуламали ў алай{и сахтии зиндаги ва беадолатии а{ли
рўзгор нисбат ба вай будааст.
Хутайа то охири умр {аxвгўb ва таънаву мазаммати мардумро
тарк накардааст. Дар охир{ои умри Пайuамбари ислом ў имон
оварда, мусалмон шудааст, вале зо{иран, исломи ў забони будааст
на rалби. Ў то охири умр ба таънаву изои мардум идома додаст, то
xое, ки барои дар Амон мондан аз теuи забони ў мардум rаблан ба
вай чизе инъом мекардаанд. Ба сабаби {аxвгўии Хутайа {атто Умар
ибн ал-Хаттоб ўро ба зиндон {ам андохтааст. Хутайа дар {удуди
соли 679 вафот кардааст ва тибrи ривояте гўё баъди э{соси
наздикии марги худ хо{иш кардааст, ки ўро ба модахаре савор
кунанду бигардонанд, зеро ба андешаи вай мардони бузург бояд
дар рахти хоб намиранд. [ангоме ки ўро савори модахар
мегардонидаанд, сатр{ои зеринро гуфтааст:
----------
----------
----------
Нест касе лаинтар аз Хутайа,
Ки фарзанду зани худро {аxв кардааст.
Ў аз лаимии худ дар болои модахар бимурд.
Хутайа аз xумлаи шоиронест, ки девони у мавриди тахрифу
тасарруфи ровиёни зиёд карор гирифтааст. Девони бори нахуст дар
Кустантиния /Константинополь/ ва сипас дар солхои 1893 ва 1905
дар Лейпцигу Кохира ба таъб расидааст, баъзан фахру тагаззул хам
мушохида мешавад.
Шеъру шоири василаи асосии гузаронидани зиндаги ва ягона
колои Хутаййиа буд, ки барои фурухтан ва чизе аз молу сарват ба

107

https://bikhon.tj/
даст оварданэчод мешуд ва шоир бо ин ният дар миёни шахрхо ва
кабилахо сафар мекард, касеро, ки ба у чизе медод, мадх мегуфт,
кассе, ки моле намедод, хадафи тири хачваш мегардид. Хамин
хадафи Хутаййиа аз шеъру шоири дар хитоби у, ки аз зиндон ба
Умар ибн ал-Хаттоб фиристодааст, возех мушохида мешавад:
----------
----------
----------
----------
Чи мегуи дар чавоби чучахое, ки дар Зу Марах мондаанд,
Бе обу ташна ва бедарахте барои ошён.
Ту пайдокунандаи ризки онхоро ба каъри торики /зиндон/
афкандаи,
Маро бубахшо, саломи худо бар ту бод, эй Умар!
Хутаййиа чунонки дар хачв махорат дорад, дар мадх низ
устод аст ва дар мадхияхои худ тавре Сухан мегуяд, ки шукуху
шахомат ва сифатхои неку мамдухро васф намуда, дар дили у
эхсоси саховат ва карамро бармеангезад. Чунин хусусиятро дар
абёти зайл, ки дар мадхи Оли Шамос гуфтааст, мушохида
менамояд:
----------
----------
----------
----------
Онхо кавме хастанд, ки агар биное созанд,бинои нек
месозанд,
Агар ахд банданд, вафо мекунанд ва дар ахди худ устуворанд.
Агар ба онхо хидмат куни, мукофоти хуб медиханд,
Ва агар хидмате барояд кунанд,миннат насозанд ва ранчат
надиханд.
Бо ин хама Хаййиа дар замони худ ва баъд аз он хамчун
шоири хачвсаро шухрат пайдо кардааст ва хачв дар миёни ашъори
у макони аввалдарача дорад. У хар чизеро, ки писанди мардум аст,
нописанд медонад ба забон ба хачви он мекушояд, хатто чизе ё
касеро ки каблан ситоиш карда буд, хачв мекунад ё хачвкардаи
худро ситоиш менамояд. Ба таъбири дигар,Хутаййиа ибн ал-Вакт,
яъне фарзанди холат аст ва тибки холате сухан мегуяд, ки дар он
карор дорад.

108

https://bikhon.tj/
 Хачв низ барои Хутаййиа чин мадх воситаи рузгузарони ва
таъмини ахли байти вай буд, зеро шухрати хачвгуиаш мардумро ба
харос оварда, теъдоде аз муосиронаш факат барои он чизе ба у
инъон мекарданд, ки онхоро хачв нагуяд. Хабаре низ хаст, ки тибки
он халифа Умар ибн ал-Хаттоб бо пардохти 3 хазор дихам аз
Хутаййиа талаб кардааст, ки у дигар хачми мусалмононро нагуяд,
вале Хутаййиа дар чавоби Умар гуфтааст: «Чи кунам, ки агар хачв
нагуянм, бачахоям аз гуруснаги мемиранд. Ин касби манн ва рохи
маоши манн аст».
Аз лихози мазмуну мундарича ва хадафи таълиф хачвхои
Хутаййиа ба ду гурух чудо кардаанд: гурухи аввалро ашоре ташкил
медиханд, ки ба хотири касби мол гуфта шудаанд. Ба гурухи дигар
ашоре дар хачви зубаркон ва афроди мухталиф шомил мегарданд,
ки бо максади интикомгири ё таскини хотири шоир ечод
гардидаанд.
Харчанд, ки ашъор хачвии Хутаййиа мардуми замони уро ба
харос оварда буданд, дар онхо алфозе, ки мазмуни фахш ва
тахкиромез бошад, мушохида намегардад. У сифатхои ичтимоии
шахсони хачвшавандаро аз кабили бухл, тарс, пастхиммати,
нотавони ва амсоли онхо мазаммат менамояд ва тахкири шахсияти
кассе дар шеъри у ба назар намерасад. Чунончи дар хачви Зубаркон
мегуяд:
----------
----------
----------
----------
----------
----------
Вакте, ки ба манн ботини шумо ошкор гашт,
Донистам, ки дарди маро дар шумо дармоне нест.
Ман аз атои шумо рухафтода шудам
Ва радкунандатар аз яъсбарои марди озода чизе нахохи дид.
Бахшандагиро бигзор ва барои пайдо кардани он ба хеччо
сафар накун,
Ва биншин, зеро ту худ хурандаву пушандаи.
Хутаййиа аз зумраи шоиронест, ки дар пайравии мактаби
шоирии Авс ибн Хучр эчод мекунанд ва тамони хусусиятхои
мактаби мазкур дар шеъри у мушохида мегардад. Хутаййиа чун

109

https://bikhon.tj/
шоирони дигари мактаби Авси дар пешниходи шеъри худ барои
хонанда ва шунаванда таъчил намекард, баръакс то замоне, ки
шеъраш суфтаву устувор ва комилу шеъво намегардид, бо такмили
он машгул мешуд. Харчанд ки шеъргуиро Хутаййиа воситаи касби
маош ва рузгузарони гардонида буд, вале дар ин хунар махорати
зиёд дошт ва дар шоири ба Зухайр ибн Аби Сулма пайрави мекард
ва сабке оливу ороста бо алфозу таъбироти сайкал ёфта ва дар
мизони истеъдоду фитрати шоирона санчидашударо дошт.
Аз ин чост ки мухаккикон уро дар радифи шуарои бузурги
тоисломии араб хисоб кардаанд ва аз зумраи устодони хачву мадх
дар таърихи адабиёти араб донистаанд.

110

https://bikhon.tj/
 ФЕ[РИСТИ МАЪХАЗ[О
1. Абдулазим Али Канови. Ал-васф фи-ш-шеъри –л-араби.-
Кохира,1341
2. Адам Мец. Мусулманский ренессанс.-М.,1973.
3. Ал-агони. Таълиф Аби-л-Фарач ал-Исфахони.-
Бейрут,1959.
4. Ал-Бухтури. Китобу-л-хамоса.-Бейрут,1910
5. Алии Давони.таърихи ислом аз огоз то хичрат.-Техрон,
1361х.
6. Анису-л-Макдиси. Татаввуру-л-асолби-н-насрия фи-л-
адаби-л-араби.-Бейрут,1929
7. Аттая М.О. Очерк по истории арабской литературы.-
М.,1963
8. Ахмад аш- Шоиб. Таъриху-ш-шеъри-с-сиёси.-Кохира,
1945
9. Гибб Х.А.Р.Арабская литература. Классически период.-
М.,1972
10. Зохидов Н. адабиёти арабизабони форсу точик аз истилои
араб то ахди сомониён.-Хучанд, 1999
11. Зухайр ибн Аби Сулма. Девон.-Бейрут, 1964
12. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения.Т. 2.-М.-Л.,1956
13. Крымский А.Е.История арабов и арабской литературы,
светской и духовной.Ч.1-111.-М.,1914
14. Луис Шайху. Шуароу-н-насрония.-Буйрут,1890
15. Морун Аббуд. Ар-руус.-Буйрут,1946
16. МУхаммад Хамма Абдулмунъим Хафочи. Эълому-ш-
шеъри-л-чохили.- Кохира, 1949
17. Мухаммад ал-Хизр ал-Хусайн. Ал-Хитоба инда-л-араб-
Кохира, 1346х.
18. Муаллакоти сабъ. Тарчумаи Абдулмухаммади Ояти. –
техрон, 1345х.
19. Насим Наср. Аш-шеъру-л-араби фи балототи-л-мулук. –
Бейрут, 1950.
20. Нобига аз- Зубёни. Девон. –Кохира, 1964
21. Раиф Хаври.Имрул Кайс. – Бейрут,1934
22. Саййид Навфал. Шеъру-т-табиъа фи-л-адаби-л-араби.-
Кохира,1945
23. Салим ал-Чунди. Имрул Кайс.- Димишк, 1925
111

https://bikhon.tj/
24. Тохо Хусейн. Фи-л-адаби-л-чохили.-Кохира,1964
25. Умар ад-Дасуки. Ан-Нобига аз –Зубёни. –Кохира,1949
26. Филштинский И.М. Арабская классическая литература. –
М.,1965
27. Фуот ал- Бустони. Аш-шеъру –л-чохили.-Бейрут,1936
28. Хана ал-Фахури. История арабской литературы. Т.1-2.-
М.,1959-1961
29. Шавки Зайф.Ал-фан ва музохаба фи-ш- шеъри-л-араби.-
Кохира,1945
30. Шарифов Х. Балагат ва суханвари.-Душанбе,2001
31. Шарифов Х. Назарияи наср.-Душанбе, 2004
32. Шидфа Б.Я. Образная система арабской классической
литературы.-/У 1-Х11вв./.-М.,1974
33. Чурчи Зайдон. Таъриху адаби-л-лугати-л-арабия.-Ч.1.-
Кохира, 1936

112

https://bikhon.tj/
 АДАБИЁТИ А[ДИ ХУЛАФОИ РОШИДИН ВА УМАВИЁН
(622-750)

Вазъи иxтимоb-сиёсии шиб{и xазираи Арабистон пас аз зу{ури

ислом.

Маълум гардид, ки шиб{и xазираи Арабистон дар арафаи

зу{ури ислом дар {оли бў{рони шадиди иxтимоb, сиёсb ва маънавb
rарор дошта, rабила{ои араб дар вазъи парокандагb ва xангу
низоъи доимb бо якдигар rарор доштанд. Фасоди ахлоrb, айёшиву
лаззатxўb, шаробхорагb, rимору зино, рибохорb ва амсоли ин
кирдор{ои зишт дар xомеа авx гирифта буд.
Му{аммад ибни Абдулло{ (с) аз овони таваллуд, яъне 570 ва
овони кўдакиву наврасb ин бў{рони иxтимоb, маънавb ва фасоди
ахлоrии xомеаро бо чашмони худ медид, ў медид, ки ба замми ин
{ама мардуми замони ў ба бутон саxда мекунанд, ба ко{инону
xодувон итоат менамоянд, рў{ан азоб мекашид. {ангоме ки ба
синни камолот расид ва баъсати Пайuомбарb ёфт, мардумро ба
тав{ид ва ислому Rуръон даъват кард. Мардуми Макка ба ду гурў{
xудо шуданд, ки гурў{и аввал Пайuомбари исломро пайравb
карданд, вале гурў{и дуюм аз xумлаи мушрикон бар хилофи ў
бархостанд.
Пас аз шиддат ёфтани ихтилоф миёни мусалмонони ва
мушрикон Пайuомбари ислом соли 622 аз Макка ба Ясриб
(Мадина) {иxрат намуд ва бо {амин мар{алаи таърихии ислом оuоз
гардид, ки солшумории {иxрb номида мешавад.
Дар тўли да{ соли боrимондаи умри Пайuомбари ислом (с)
миёни мусалмонони Ясриб ва мушрикони Макка uазавоти зиёде
рух дод, ки оrибат бо пирўзии мусалмонон анxомид. Дар замони
зиндагии Пайuомбари ислом аuлаби кулли rабила{ои араб зери
парчами дини ягона ва Пайuомбари бар{аrи ислом (с) муттахид
гардиданд ва як давлати арабии исломие ба вуxуд оварданд, ки дар
муддати кўто{е давлат{ои зиёди дуру наздикро та{ти тасарруфи
худ даровард ва ба як императории бузурги исломb табдил ёфт.
Пас аз вафоти Пайuомбари ислом (с), яъне аз соли 632 то соли
661 ча{ор нафар халифа{ои рошидин – Абубакр ас-Сиддиr, Умар
ибн ал- Хаттоб, Усмон ибн Аффон ва Алb ибн Абитолиб умури

113

https://bikhon.tj/
идораи сиёсb ва дини давлати навбунёди арабиро ба ў{да
гирифтанд. Ба сабаби он ки хулафои рошидин аз xумлаи
са{обагони Пайuомбари ислом (с) ва пайравони ў буданд, идораи
умури давлати арабиро дурусту рост бо шеваи Пайuомбари ислом
идора мекарданд.
Хулафои рошидин бо rарори шўрои мусалмонон интихоб
мешуданд ва дар замони он{о доираи нуфузи ислом ва {удуди
давлати арабии исломb вусъат ёфта, то Сурияву Эрон ва Мисру
Африrои шимолb доман густурд.
Баъди ба хилофат расидани Алb ибни Абитолиб (а)
ихтилофоти шадид миёни табаrоти бонуфузи хилофати араб ба
вуxуд омад. Намояндагони rабилаи Зубайр Алиро ба rатли Усмон
гунахкор донистанд ва душмании ў оuоз намуданд. Волии Шом
Муъовия ибни Абусуфён низ ба ба{онаи ситонидани интиrоми
хонадони хеш ба муrовимат бо Алb бархост. Алb аз Мадина, ки
маркази хилофат буд, ба Куфа таuйири макон кард ва мубориза{о
миёни ўву мухолифонаш шиддат ёфт. Мардуми хилофат дар ин
муrовимат ба ду гурў{, яъне xонибдорон ва мухолифони Алb xудо
шуданд. {ангоми {алли масъалаи {окимият гурў{и дигаре низ ба
миён омаданд, ки {ам бо Алb ва {ам бо Муъовия дар мухолифат
буданд ва он гурў{ро хавориx меномиданд.
Пас аз ша{одати Алb ибни Абитолиб пайравони ў писараш –
{асанро ба сарварb ихтиёр карданд. {асан муrовиматро бо
Муъовия бефоида дониста, сул{ро ихтиёр намуд, то rатлу
хунрезии мардуми бегуно{ро боздорад. {амин тавр Муъовия ибни
Абусуфён халифаи давлати исломии арабb гардид ва дар соли 661
бунёди давлати Умавиёнро гузошт, ки кариб 90 сол, яъне то оuози
хилофати Аббосиён дар соли 750 идома дошт.
Умавиён пойтахти хилофатро, ки дар Мадина буд, ба ша{ри
Димашr интиrол доданд. Дар замони хилофати умавиён ша{р{ои
Куфа, Басра, Макка, Мадина ва амсоли он{о низ марказ{ои бузурги
исломb ма{суб мешуданд.
Хулафои Умавb дар идораи умури давлатb ва сиёсb ро{и
Пайuомбари ислом (с) ва хулафои рошидинро пеш нагирифтанд,
баръакс сиёсатеро пеш гирифтанд, ки дар бисёр маврид{о
хилофати суннат{ои исломb буд. Он{о rабл аз {ама сиёсати
арабгароb ва таассуби нажодиро пеш гирифта, бар хилофи
фармуда{ои Пайuомбари ислом (с) маrоми аъробро дар хилофат

114

https://bikhon.tj/
дар дараxаи аввал гузоштанд ва {окимону сарлашкарон, сардорони
лашкар ва дигар мансаб{ои баландро дар хилофат аз миёни араб{о
таъйин мекарданд ва бо халr{ои uайриараби хилофат аз rабили
эрониёну румиён ва соири он{о бо назари та{кир ва беэътиноb
менигаристанд ва он{оро тобеи араб{о ме{исобиданд.
Бар асари таассуби нажодb ва арабгароb Умавиён барои
{ифзи фар{анги арабb саъйи зиёд мекарданд. Фарзандони худро ба
бодия миёни аъроби бадавb мефиристоданд, то дар он xо забон ва
шеъру адаби бадавиро омўзанд ва дорои сифоту хислат{ои аъроиби
бадавb гарданд. Дар маxлис{ои адабие, ки дар дарбор{ои хулафои
Умавb баргузор мешуд, ровиёну адибон ва шоирон даъват
мешуданд ва ба он{о ато{ои зиёд дода мешуд.
Аз xумлаи хусусият{ои давлатдории Умавиён ин буд, ки он{о
хилофатро барои фарзандони худ меросb гардониданд. Rаср{ои
бо{ашамат бунёд намуда, аз {исоби сарват{ои аз {исоби тасхири
кишвар{ои дигар xамъшуда бо айшу комронb машuул гардиданд.
Дар натиxаи чунин сиёсати Умавиён дар миёни мардуми
Куфаву Басра, Маккаву Мадина ва манотиrи дигари хилофат
норизоb алай{и он{о ба вуxуд омад. Аз xониби дигар ин амали
умавиён ва арабгароии он{о на{зати шуубияро ба вуxуд овард, ки
бештари намояндагони он аз зумраи эрониён буданд.
Муъовия саъй кард, ки бо додани моли фаровон ба сардорони
rавм{о ва бузургони Маккаву Мадина ва ша{р{ои дигари хилофат
он{оро аз исён ва мубориза боздоранд ва баrои {укумати худро
таъмин намояд. Вале чунин тадбир дер давом накард ва пас аз
вафоти Муъовия мубориза алай{и хилофати умавиён шиддат ва
вусъати зиёд ёфт. Дар муборизаи зидди умавиён xонибдорони Алb
аз а{ли ташаййуи Ироrу {иxоз, хонадони Зубайриён, хавориx ва
маволиву шуубиён мутта{ид гардиданд ва {арчанд ки умавиён
барои дифои худ аз хидмати хунрезоне чун {аxxоx ибни Юсуф
истифода намуданд, оrибат дар соли 750 {укумати 90-солаи он{о
сарнагун карда шуд ва хилофатро хонадони Аббосиён со{иб
гардиданд.
Та{аввулоти иxтимоb ва сиёсие, ки дар нимаи аввали rарни VII дар
шиб{и xазираи арабистон ба вуxуд омад, дар {аёти адабb, фар{ангb ва
иxтимоии мардуми ин сарзамин низ бетаъсир намонд. Му{имтарин
падидае, ки дар {аёти мардуми ин сарзамин ба вуxуд омад дар баъсати
Му{аммад (с), нузули Rуръон ва зу{ури ислом буд.

115

https://bikhon.tj/
 Зу{ури ислом як инrилоби динb, сиёсb ва иxтимоие буд, ки
вазъи иxтимоb ва маънавии араб{оро ба куллb дигаргун сохт,
расму оин{о ва ахлоrу а{воли он{оро таuйир дод. Нахустин
таuйире, ки ислом дар {аёти иxтимоии аъроб ворид кард, итти{оду
ва{дати rабила ва хонавода{ои парокандаи араб буд. Чунонки
медонем, rабл аз ислом аъроби xо{илb бо нисбаташон ба rабила,
яъне бо {умайрb, мазарb, абасb, тамимb ва ё аз rабилаи дигар
будани худ фахр менамуданд. Вале дини xадид тамоми rабила{оро
зери парчами як маф{ум – «ислом» мутта{ид кард ва ба мисда{и
rавли Пайuомбари ислом (с) «Ал-муслимун ихватун» {амаи
мусалмононро бародарони якдигар хонд. {амчунин пайuомбари
ислом (с) дар {адиси худ фарrи натан{о араб{о, балки тамоми
фарзандони Одамро фаrат дар пар{езгорb ва имон дониста ва
эълон намуд: Ё аййу{а-н-носи анна раббакум во{идун ва анна
абокум во{идун. Куллукум ли Одама ва Одаму мин турабин ва
акрамакум индалло{и атrокум. Лайса лиарабийин ала аxамийин
фазлун илло би-т-таrво.
(Эй мардум Худои шумо ягона аст ва падари шумао якест, {амаи
шумо аз Одам ба дунё омадаед ва Одам аз хок хилrат шудааст ва
бе{тарини шумо назди Худованд пар{езгортарини шумост. Миёни
араб ва аxамb фарrе нест, магар аз рўи таrводорb.)
Ислом дар расму оин{о ва суннат{ои а{ди xо{илb таuйироте
ворид кард ва хурофоту эътиrодоти мушриконаи он{оро бар{ам
дод. Rимор, шаробхорb, зино, рибохорb ва дигар одоти зиёноварро
манъ кард, мардумро ба покии ахлоrу имону динаш даъват намуд.
Аммо ко{инону xодувонро ма{кум кард ва мардумро аз
бутпарастиву хурофт боздошт ба сўи тав{ид ва парастиши Худои
ягона ро{намоb намуд.
Таuйироти му{ими дигаре, ки пас аз зу{ури ислом ва
футу{оти хилофати араб дар сарзамин{ои дигар ба вуxуд омад,
омезиш ва иртиботи он{о бо халr{ои гуногун алалхусус Эрониёну
румиён мебошад. Rабл аз ислом араб{о бо миллат{ои {амсоя
иртиботи кам доштанд, вале дар садри ислом ин иртибот ва омезиш
вусъат ёфта, боиси вуруди алфозу таъбирот аз забон{ои бегона ва
афкору андеша{ои тоза ба фар{анги арабb гардид. Бар асари ин
иртибот араб{о таxрибаи эрониён ва румиёнро дар умури
давлатдорb ва ташкили лашкар омўхтанд ва истифода намуданд.
Фиr{и румиён, {икмати юнониён ва дабирии эрониён дар тарзи

116

https://bikhon.tj/
тафаккур ва сабки нигориши араб{о таъсир намуд. Бар асари ин
илм{ои rироат, фиr{, xуuрофиё, таърих, улуми адабb ва uайра ба
вуxуд омаданд, ки дар ташаккули он{о халr{ои тобеи хилофат,
алалхусус эрониён са{ми бузург доштанд.
Таъсиротеро, ки зу{ури ислом дар адабиёти араб ворид кард,
метавон чунин арзёбb намуд. Аввалан, бар асари зу{ури ислом ва
та{аввулоти падидомада дар садри ислом адабиёте ба вуxуд омад,
чун улуми шеърb ва забонb, ки rаблан собиrа надоштанд. Сониян,
теъдоде аз осори а{ди xо{илиро аз xумлаи саxъи ко{инон ва
дуо{ои онон куллан аз байн бурд. Ахиран, дар рушду равнаrи
баъзе аrсоми арабb чун хитоба ва шеър мусоидат намуд, {арчанд
агар дар а{ди xо{илb хитоба дар xои дуюм пас аз шеър rарор
дошта бошад, дар садри ислом хитоба мавrеи аввалдарxаро ишuол
кард. Ин {олат бесабаб набуд, зеро мусалмонон {ам дар а{ди
хулафо {ангоми uазавот ва намоз ба хутба ниёзи бештар доштанд.
Аз ин сабаб дар миёни мусалмонони садри ислом хатиб нисбат ба
шоир маrоми болотаре пайдо кард.
Яке аз хусуият{ои му{ими адабиёти а{ди хулафои рошидин
ва Умавиён дар он зо{ир мегардад, ки он тобиши адабиёти
муборизаи сиёсиро ба худ гирифтааст, зеро агар дар а{ди
Пайuомбари ислом (с) ва хулафои рошиддин он чун сило{и
муборизаи сиёсb миёни пайравони ислом ва мушрикон хидмат
карда бошад, дар замони Умавиён ба василаи муборизаи миёни
гурў{{ои сиёсb табдил ёфтааст.
{арчанд ки дар ин давра араб{о со{иби давлати мустаrили
арабb гардиданд ва имконоти зиёд барои рушди адабиёт пайдо
намуданд, вале чандон таuйирот ва та{аввулоти xиддие дар
адабиёти ин давра ба назар намерасад. Сабаби ин {ол шояд дар он
бошад, ки дар оuози ислом адабиёт ба василаи муборизаи сиёсb
миёни мусалмонону мухолифони он{о табдил ёфта буд. Вале дар
а{ди Умавиён, ба сабаби таассуби нажодb ва саъйи Умавиён ба
адаби бадавb адабиёти ин давра пойбанди таrлид ва пайравb ба
адабиёти а{ди xо{илb гардидааст. Сабаби асосии ин {олат дар он
аст, ки халифа{ои умавb фаrат он rабила{оеро дастгирb
мекарданд, ки xонибдори он{о буданд вале дар {аrи rабила{ое, ки
ба он{о мухолифат доштанд, беэътиноb ва сахтгирb мекарданд.
Дар натиxа низои миёни rабила{о, ки дар замони Пайuомбари
ислом ва хулафои рошидин аз миён рафта буд, аз нав ривоx ёфта,

117

https://bikhon.tj/
суннат{ои муфохара ва мунозараи байни rабила{о вусъатнок
гардид ва адабиёт аз нав ба сабки шеъри xо{илb баргашт. {окимону
сарватмандони умавb низ дар навбати худ мухлисони ашадии
шеъру адаби xо{илb буданд ва ба намояндагони он ато{ои зиёд
медоданд. Аз ин xост, ки «гироиш{ои xо{илb дидаи мардумро кўр
кард ва адаби xо{илb мардумро ба худ машuул дошт».
Дар таrлид ва пайравии а{ди xо{илb дар замони Умавиён
бозор{ое аз rабили Канноса дар {удуди Куфа ва Марбад дар Басра
ба вуxуд омаданд. Алалхусус мардуми Басра мехостанд ки бозори
Марбадро ба Уккози а{ди xо{илb табдил ди{анд ва аз {ар xониб ба
он xо шоирону олимон меомаданд. Мардум {ар рўз дар ин бозор
xамъ омада, тафохурот ва ё {аxвнома{ои шоиреро аз як гурў{и
сиёсb ё rабилаи худ интизор мешуданд. Умуман, бозори Марбад
дар xараёни адабии а{ди Умавиён таъсири бузург дошт.
Бояд гуфт, ки халифа{ои Умавb барои рушди адабиёт
мехостанд, ки са{ми худро гузоранд ва бо ин маrсад а{ли адабро ба
дарбор{ои худ xамъ оварда, ба он{о моли фаровон ато мекарданд.
Бо ин {ама адабиёт дар замони он{о фазои озоди {унарb надошт ва
чун василаи раrобат{ои хулафову мухолифони он{о ва
манфиат{ои сиёсии фардиву гурў{b хидмат мекард. Аз ин сабаб
{арчанд фаъолияти а{ли адаби ин давра густурда ва вусъатнок буд,
вале он{о аз банди мубориза{о ва мавзўъ{ои сиёсb пой берун
ни{ода наметавонистанд.

ШЕЪР ДАР А[ДИ ХУЛАФОИ РОШИДИН ВА УМАВИЁН.

Дар а{ди хулафои рошидин ва умавиён шеъри арабb натан{о

дар миёни бадавиён идома дошт, балки доманаи нуфузи он вусъат
ёфта, ша{р{ои {иxоз, Мадина, Димашr, Куфа, Басра ва соири он{о
ба марказ{ои илму адаб табдил ёфтанд. Дар ин даврон таuйироти
xиддb дар вазифаи иxтимоb ва мо{ияти шеър хидмати rабила ва
дифои манфиат{ои он бошад. Дар ин давраи Пайuомбари ислом (с)
ва хулафои рошидин ба василаи даъвати исломb ва мубориз бо
мушрикону мухолифони мусалмонон табдил ёфт. Баъди rатли
Усмон ибн Аффон, халифаи сеюми рошидин дар хилофати араб
ихтилофот миёни гурў{{ои гуногуни xомеа ба вуxуд омад ва дар
а{ди Умавиён ин ихтилофот ва муборизаи миёни гурў{{ои сиёсb ба
118

https://bikhon.tj/
авxи аълои худ расид. Дар натиxа шеъру шоирb ба дастго{и
тарuибот ва муборизоти сиёсии миёни гурў{{ои мухталифи xомеа
табдил ёфт ва {ар як шоир rудрат ва ма{орати суханварии худро
барои дифои {изби сиёсии худ ва саркўб кардани гурў{{ои
мухталиф сарф менамуд.
Чунонки rаблан зикр гардида буд, Умавиён сиёсати
арабгароb ва таассуби нажодиро пеш гирифта буданд ва ба дарбори
худ шоиронро аз rабила{ои мухталиф ба дарборашон даъват
намуда, маxлис{ои шеърхонb ташкил менамуданд. Дар ин
маxлис{о {ар як шоир аз номи rабилаи худ муфохара ва мунозара
мекард ва молу сарвати зиёд ба даст меовард. Дар баробари ин
шоирон ногузир буданд, ки дастго{и хилофат ва xонибдорони онро
дастгирb ва ситоиш намоянд.
Метавон гуфт, ки дар мавзўоти шеърb таuйироти xиддие ба
вуxуд наомад ва {амон фахр, мад{, {аxв, марсия ва амсоли он{о, ки
дар шеъри а{ди xо{илb низ роиx буданд, мавзўоти асосии шеъри
ин давраро ташкил менамуданд. Вале ба вуxуд омадани ашъори
ошиrонаи бо о{анг сурудашаванда дар {иxоз ва зу{ури шеъри
динb падидаи тоза дар адабиёти ин давра {исоб меёбад.
Мавзўоти ошиrона дар rисмати муrаддимавии uазал дар
адабиёти а{ди xохилb низ роиx буданд, вале аз а{ди Умавиён ба
баъд дар {иxоз шеър{ои ало{идаи ошиrонае бо номи uазал ба
вуxуд омаданд, ки дар он{о ша{ват ва лаззати xисмонb тарuиб
карда мешуд. Ин навъ шеър{о барои дилхушb ва айшу комронии
сарватмандони {иxоз ва фарзандони он{о хидмат мекарданд ва
мутрибону навозандагон он{оро бо о{анг мехонданд.
Дар мавриди шеъри динb бояд гуфт, ки он дар адаби xо{илb
собиrа надошт ва дар замони Пайuомбари ислом (с) ва хулафои
рошиддин ба вуxуд омад. Чунонки медонем пас аз аз зу{ури ислом
муддате кўто{, шеъру шоирb аз равнаr монд, зеро аввалан, ниёзи
бештаре ба хитоба вуxуд дошт ва хитоба xои шеърро иваз кард.
Сониян, ояти: «Ва-ш-шуароу аттабиъу{уму-л-uовуна а лам
тарона{ум фи кулли водин яrимуна ва анна{ум яrулуна мо ло
яфъалун». (Ва шоиронро мутобиат мекунанд зиёнкорон ва сафе{он
(монанди шуарои мушрикин, ки чандин тан буданд, шеър
мегуфтанд ва Пайuомбарро (с) {аxв мекарданд ва мардуми xу{{ол
назди он{о истода гўш мекарданд.) Оё намебинb он{оро, ки дар
{ар водb аз калом саргардонанд, зеро аuлаби калимоти эшон {азлу

119

https://bikhon.tj/
{атак ва мад{и халоиr ва {аxви номуста{аr аст) нозил шуда буд. Ба
замми ин Пайuомбари ислом (с) фаrат ба шеъре раuбат дошт, ки
чун шеъри Уммия ибни Аби-с-Салт дар он сухан аз фикри Худову
киёмат, {икмату мавъизат ва зу{ду таrво рафта бошад. Фармуда{ои
Пайuомбари ислом (с) аз rабили «Инна мина-ш-шеъри
ла{икматун» (Ба дурустb, ки мурод аз шеър {икмат аст) ва «Асдаrу
калиматин rола{о шоирун rавлу Лабидин: А ло куллу шайъин мо
халалло{у ботилун» (Росттарин сухан он аст, ки аз rавли Лабид
гуфта шудааст: {ар сухане, ки аз зикри Худо холист, ботил аст.) дар
бораи назари ў ба шеър гуво{b меди{анд. Хулафои рошидин низ
чунин равиши Пайuомбари исломро пайравb мекарданд ва
мардумро ба xои шеър ба хондани Rуръон даъват мекарданд.
Бо вуxуди ин {ама шеър ва алахусус шеъри динb дар садри ислом
зу{ур кард ва ривоx ёфт. Теъдоде аз шуаро чун Абдулло{ ибни Зубайр,
Абу Суфён, Амру ибни Ос дар ашъори худ мусалмонон ва Пайuомбари
исломро (с) {аxв мекарданд. Теъдоди дигар аз rабили {ассон ибни Собит,
Каъб ибн Молик, Абдулло{ ибни Раво{а, ки бунёдгузорони шеъри динb
ма{суб мешаванд, дар ашъори худ масъала{ои тарuиби ислому
Пайuомбари он, мазаммати кофирон ва {имояи мусалмононро {адафи
эxодb rарор дода буданд.
Бо ташаккули тафсирнигорb дар садри ислом ниёз ба шеър
бештар гардид ва rавли яке аз муфассирони нахустини Rуръон
Ибни Аббос, ки мегуфт: «{арго{ дар хондани Rуръон чизеро
надонистед, онро дар ашъори араб xустуxў кунед» та{рикди{андаи
ривоxи шеър буда, метавонист. Бесабаб нест, ки rасида{ои комил
ва абёти ало{ида дар маъхаз{о ба хулафои рошидин Абубакр,
Умар, Усмон ва беш аз {ама ашъору хитоба{о ба Алb ибни
Абитолиб (а) нисбат дода шудааст.
Аз ли{ози теъдоди шоирон ва миrдори шеъри он{о ин давра
нисбат ба а{ди xо{илb хеле камтар аст ва худи шоиронро низ аз
ли{ози замони зиндагb ба ду гурў{: мухазрам ва му{дас xудо
кардаанд. Ба гурў{и аввал шоироне шомил мегарданд, ки замони
зиндагияшон {ам ба давраи xохилият ва {ам ба садри ислом
мувофиr меояд. Шуарои му{дас он{оеро мегуфтанд, ки дар замони
ислом зиндагb ва эxод кардаанд.
Мавзўоти асосии шеъри садри ислом тарuиби ислом ва дифои
он аз мухолифону мушрикон, даъват ба ислом, мубориза ва
ша{одат дар ро{и дифои он, {аxви мусалмонон ё мухолифони

120

https://bikhon.tj/
он{о, васфи мубориза{о, uазали ошиrона марсияи ша{идони ро{и
ислом ва амсоли он{о {исоб меёбад. Шеъри ин давра бо истифодаи
фаровони зарбулмасалу {икмат наси{ату мавъиза ва оёти
rуръониву а{одиси набавb низ фарr мекунад. Дар ин мар{ала
инчунин ашъоре ба вуxуд омаданд, ки дар мад{и Пайuомбари
ислом (с) гуфта шуда бадеъиёт ном гирифтанд.
Аз xумлаи хусусият{ои фарrкунандаи шеъри садри ислом дар
он зо{ир мегардад, ки {арчанд аз ли{ози сабк ба шеъри а{ди
xо{илb шабо{ат доранд, ба сабаби таъсири Rуръон ва фар{анги
исломb низоми муайяни фикрb ва ягонагии мантиrb дар шеъри ин
давра ба вуxуд омад. Мавзўи мад{ {ам дар шеъри ин давра камтар
буда, фа{шгўb дар {аxв низ кам ба назар мерасад.
Аз ли{ози мавзўву мундариxа ва вазифаи иxтимоb шеъри ин
давраро ба чор гурў{ таrсимбандb намуданд. Ба гурў{и аввал, ки
шеъри муборизаи динb ном дорад ва намояндагони маъруфи он
Каъб ибн Зу{айр, {ассон ибн Собит, Абузуайб ал- {азалb ва
Нобиuаи Xаъдb мебошанд, ашъоре дохил мешаванд, ки ба мавзуоти
даъват ба ислом, дифои ислому Пайuомбари он, {аxви душманон,
футу{оти исломb, тарuиби таълимоти исломb ва амсоли он{о
бахшида шудаанд.
Гурў{и дуюм шеъри ла{в ё шеъри uиноb (лирикb) ном дошта,
ба он ашъори ошиrонаи омехта ба тарuиби ша{ват ва лаззоти
xисмонb ва uазали ошиrона дар бораи ишrи поку боиффатb ва
саршори садоrату вафодорb шомиланд. Намояндагони ин гурў{
Xамил ибн Муаммар, Лайло Ахилия, Умар ибни Аби-Рабиа ва
дигарон {исоб меёбад.
Ба гурў{и сеюм, ки шеъри сиёсb номида шудааст ва дар
бораи сиёсати хулафо rабила{о ва гурў{{ои сиёсb эxод гардидааст,
Ахтал, Xарир, Фараздаr, Кумайт, Тириммо{, Убайдулло Руrаёт ва
дигарон ворид мегарданд.
Гурў{и ча{орум фунуни хос ном гирифтааст, ки ашъори дар
ба{ри комили раxаз гуфташуда, яъне урxуза{о ва шеър{ои бо номи
роъуёт дар бораи чўпон ва рамаи ў гуфташуда аз rабили он{ост.
Шоирон Аxxоx ва Руъба аз зумраи маъруфтарин урxузасароён ва
Роию Зу-р-Румма маш{уртарин эxодкорони роуёт дониста
шудаанд.

121

https://bikhon.tj/
 НАМОЯНДАГОНИ МАЪРУФИ ШЕЪРИ МУБОРИЗАИ
ДИНB

КАЪБ ИБНИ ЗУ[АЙР

Rаблан зикр гардида буд, ки баъд аз баъсати Пайuомбари
ислом (с) rабилаи Rурайш ба ду гурў{ xудо шуда буданд. Он{ое,
ки ба Пайuомбар (с) ва Худои ягона имон оварда буданд ва он{ое,
ки ба мухолифат бо мусалмонон бархостанд. Шуарои {ар ду гурў{
{ам манфиат{ои гурў{и худро {имоя мекарданд. Аз xумла
Абдулло{ ибн аз-Зубайрb, Амру ибни Ос ва Абусуфён ибн ал-
{орис ба {аxви пайuомбари ислом (с) ва мусалмонон оuоз кардаанд
ва гурў{и дигари шуаро, аз rабили {ассон ибни Собит, Каъб ибни
Молик ва Абдулло{ ибн Раво{а бо сухани худ ба мубориза бо
душманони ислом бархостанд. Бояд гуфт, ки он ашъори {аxвb, ки
дар {аrи Пайuомбари ислом (с) ва са{обагони ў гуфта шудаанд,
тамоман аз миён рафтаанд, зеро вуxуди он{о боиси фитнаву фасод
миёни муслимин буда метавонист ва сониян rабилаи Rурайш ва
rабоили дигари араб, ки {амагb ба ислом гаравида, тахти парчами
ислом мутта{ид шуда буданд, дигар ба чунин шеър{о ниёз
надоштанд.
Аз xумлаи нахустин шоироне, ки Пайuомбари исломро (с)
{аxв гуфта минбаъд аз кирдори худ пушаймон гардид ва rасидаи
«Бонат Суод»-и худро, ки бо номи «Rасидаи бурда» {ам маъруф
аст, ба мад{и Пайuомбар бахшид.
Каъб ибни Зу{айр писари шоири маъруфи а{ди Xо{илb
Зу{айр ибни Аби-Сулма дар хонаводае ба дунё омадааст, ки ба
майдони адабиёти араб ёзда{ шоирро овардааст. Бобояш Аби
Сулма, падараш Зу{айр, бародараш Баxир ва теъдоде аз
бародарону аrрабои ў {ама шоир буданд ва дар таърихи адабиёти
араб маrому наrше доштанд.
Каъб дар rабилаи Uатафон, ки rабилаи модариаш будааст, ба
дунё омада, дар {амин xо парвариш ёфтааст. Табиист, ки дар
чунин хонаводаи шеъру адаб Каъб хеле барма{ал ба шеъргўb сар
кардааст, вале падараш аз хавфи он ки бо байте носуфта обрўи
хонаводаро нарезад, ўро аз хондани шеъраш миёни мардум то
замони камол ёфтанаш дар шоирb манъ карда буд.

122

https://bikhon.tj/
 Пас аз баъсати Пайuомбари ислом (с) ва ба ислом гаравидани
бародараш Баxир, Каъб бо маrсади мазаммати бародар ва
баргардондани ў ба дини аxдодонаш, {аxвияе дар {аrи Му{аммад
(с) ва ислом эxод кард. Пайuомбар ўро насабгумкарда хонд ва
нафрат кард. Сипас Каъб ба {ар rабилае, ки мерафт, {еx касе ўро
намепазируфт ва пано{ намедод. Ни{оят бародараш Баxир ўро ба
ислом даъват кард ва Каъб чун пано{го{е дигар надошт, rасидаи
«Бонат Суод»-ро навишт ва бо тавба ба Мадина ба {узури
Пайuомбари ислом (с) омад. Ваrте ки rасидаи худро дар рў ба рўи
Му{аммад (с) хонд, Пайuомбари ислом ўро авф кард ва бурдаи
(хилъати) хоси худро ба ў бахшид ва аз ин сабаб rасидаи мазкур бо
номи rасидаи бурда низ шў{рат ёфт.
Бурдаи Пайuомбари ислом муддат{о дар хонадони Каъб ибни
Зу{айр даст ба даст мегашт. Пас аз вафоти Пайuомбари ислом (с) ва
даргузашти худи Каъб ибн Зу{айр нахустин халифаи Умавb
Муъовия ибн ал-{орис бурдаи Паuомбарро(с) аз хонаводаи Каъб ба
бист {азор дир{ам харид ва дар а{ди Аббосиён он ба чи{ил {азор
дир{ам барои Мансури Аббосb фурўхта шуд ва оrибат ба дасти
подшо{они Туркиёни усмонb афтод.
Каъб ибн Зу{айр дар {удуди соли 644 вафот кардааст ва
ашъоре дар мад{, uазал, {аxв, марсия ба мерос гузоштааст. Бо ин
{ама маш{уртарин шеъри Каъб {амон rасидаи «Бонат Суод» ё
«Rасидаи бурда» аст, ки rасидаи ломия буда, дар ба{ри басит
навишта шудааст ва дар {удуди 58 байтро дар бар мегирад.
Дар бораи шў{рати rасидаи мазкур шар{{ои зиёде, ки ба
rалами Хатиби Табрезb, Ибн Дурайд, Ибн {ишом ва дигарон
навишта шудаанд ва чоп{ои зиёди он дар соли 1748 дар Лейден ,
1871 дар Лейсиг, соли 1904 дар Париж, соли 1931 дар Бейрут ва
кишвар{ои дигар воrеъ шуда, ба забон{ои лотинb, фаронсавb,
олмонb, инглисb, русb ва uайра тарxума шудааст, гуво{b дода
метавонад.
Rасидаи Каъб ибни Зу{айр тибrи анъана бо таuаззул оuоз
гардида, сипас васфи шутуре меояд, ки шоирро ба манзили маъшуr
мерасонад. Шеър ба мад{и Пайuомбари ислом (с) ва му{оxирони
мусалмони Мадина ба анxом мерасад.
Rасидаи «Бонат Суод» (Суод рафт) бо абёти зайл оuоз
мегардад, ки шоир дар он{о маъшуrи худро ба о{убарра бо
чашмони сурмасо rиёс менамояд:1

123

https://bikhon.tj/
 Суод рафт ва имрўз дилам девонаи ишrи ўст,
Ва дар дами ў асир аст ва ин асирро кас ба фидя озод
накардааст.
Ва Суод дар бомдоди рўзи xудоb он го{ ки кўч карданд,
О{убараеро мемонад, ки чашмони сурмасояшро ба замин
дўхта бошад ва о{иста аз бинb суол кунад.
Бояд гуфт, ки Каъб дар rисмати таuаззул чандон ибтикор ва
ма{орате зо{ир накардааст, вале дар васфи шутур ва бодия ў чун
пайрави падари худ ва мактаби Авс ибн {уxр бо камоли устодb
сухан меронад ва дар абёти зайл васфи ў хеле табиитару зиндатар
аз васф{ои гузаштагони ў таxаллb мекунад:2
Дар мад{и Пайuомбари ислом (с) тавбаву узрхо{b ва ситоиши
му{оxирони Мадина, Каъб сабку равиши маде{асароии Нобиuаи
Зубёниро дорад, вале дар баёни э{сосоти дардноки худ ба пояи
Нобиuа расида натавонистааст. Аз xи{ати зебоии сабки баён,
расоии тасвир ва интихоби алфозу таъбирот дар ин rасида ма{орат
ва устодии Каъб ибни Зу{айр аён аст.
Аз rасидаи мазкури Каъб ибн Зу{айр ва ашъори бозмондаи ў
маълум мегардад, ки ў чун падараш Зу{айр ибн Аби Сулма пайрави
мактаби Авс ибн {уxр буда, дар оuоз чун ровии шеъри падари худ
ба фаъолият оuоз намудааст ва аз сабки суханварии падараш ба{ра
бардоштааст.
Яке аз хусусият{ои сабки баёни Каъб дар он зо{ир мегардад,
ки дар шеъри ў хаёли {иссb мавrеи назррас дорад ва шоир ашёи
{исшавандаро бо ташбе{оти пайдар{ам, тасвир{ои муrаррар
таxассум менамояд. Ма{з ба василаи {амин такрор{о ва тасвир{ои
пай дар пай на ба воситаи та{лили амиr шоир маъниро барои
хонанда хотирнишин ва маrбул мегардонад.
Аз xумлаи мухтассоти дигари rасоиди Каъб ибни Зу{айр дар
он аст, ки ў барои ниго{ доштани иртиботи фикрb ва мантиrии
миёни аrсоми rасида ва ягонагии мантиrии он{о саъй менамояд ва
аз ин ли{оз нисбат ба падари худ пешрафтатар аст. Чунончи
{ангоми гузаштан аз васфи шутур ба rисмати таuаззули rасида
иртиботи фикри миёни ин мавзўашро ниго{ медорад ва мегўяд:3
Суод дар сарзамине маскан гузидааст, ки xуз уштурони асил
ва ра{вор бад он xо натавонад расид.
Каъб дар истифодаи санъат{ои бадеии сухан ба таxрибаи
гузаштагони худ rаноат накарда, ба замми ташбе{оту муболиuот аз

124

https://bikhon.tj/
такрори лафз{о, алфозу таъбироти хушо{анг ва амсолу rавл{ои
{икматомез низ ба таври фаровон истифода мебарад, ки ба сухани
ў таъсир мебахшанд. Аз xумла дар мад{и Пайuомбари ислом (с)
аст:4
Пайuомбар мисли нурест, ки аз он рўшноb мегиранд, шамшерест
{индb, аз шамшер{ои баркашидаи Худованд.
Аз миёни гурў{е аз rавмаш, ки чун ислом оварданд, гўяндаи
он{о фармон дод: «Акнун {иxрат кунед!»
Му{оxират карданд ва {амвора дар майдони набард на
нотавонанд ва на нопойдор ва на аз он{о, ки сило{ меафкананд ва
бар душман пушт мекунанд.
Дар сабк сухани Каъб ибн Зу{айр дуруштии шеъри бадавb
камтар ба мушо{ида мерасад ва сухани ў бештар ба бадеият ва
ороиши {унарb асос ёфтааст. Аз ин xо метавон гуфт, ки Каъб яке аз
шуарои навовар ва тозакори араб ма{суб мегардад, {арчанд ки дар
ин равиши суханварb ба пояи камолот нарасидааст.

[АССОН ИБНИ СОБИТ (ваф. 672м.)

Бунёдгузори воrеии шеъри динии араб шоири маъруфи
садри ислом Абулвалид {ассон ибн Собит таrрибан соли 562, яъне
{ашт сол rабл аз валодати Пайuомбари ислом (с) дар Мадина ба
дунё омадааст. Асли ў аз rабилаи Хазраx аст, ки аз Яман ба
Мадина му{оxират намуда, бо rабилаи Авс дар Мадина сукунат
ихтиёр намудаанд. Дар овони xавонии {ассон Мадина майдони
низоъ{ои миёни rабила{ои Авс ва Хазраx буд ва дар байни
шоирони ин rабила{о {ассон ибн Собит ва Rайс ибн ал-Хотим
муфохироту мунозироти шеърb баргузор мегардид.
Баъди он ки {ассон дар шоирb шў{рати зиёд пайдо кард,
подшо{они {ира ва Uассониён ўро ба дарбор{ои худ xалб
намуданд. Ў нахуст хидмати маде{асароиро дар пойтахти давлати
Uассониён ша{ри Xалr оuоз намуд ва дар rатори шуарои дарбори
он{о Нобиuа аз- Зубёнb, Алrама ал-Фа{л ва дигарон ба мад{и
Uассониён пардохт. Дар муддати начандон зиёд {ассон аз пешаи
маддо{b молу сарвати фаровон xамъ овард ва ро{и дарбори
подшо{и {ира Абуrобус Нўъмон ибн Мунзирро пеш гирифт. Дар
он xо маrоми Нобиuаро со{иб гашт. Зеро дар он айём Нобиuа
дарбори {ираро тарк гуфта ба хидмати Uассониён рафта буд. Ў
муддате дар {ира хидмат кард ва ваrте ки Нобиuа боз ба дарбори
125

https://bikhon.tj/
{ира баргашт, {ассон маrоми худро дар ин дарбор тарк гуфта, ба
назди rабилаи худ рафт.
{ангоме ки Пайuомбари ислом (с) баъсат кард ва ба даъвати
худ оuоз намуд. {ассон таrрибан шастсола буд ва ба ислом
гаравида, минбаъд шеъри худро дар хидмати ислом ва Пайuамбари
мусалмонон гузошт. Сило{и асосии ў дар ин xода мад{ ва {аxв буд
ва {ассон ин {унар{оро бо камоли устодb медонист. Зеро агар
{аxвгўиро дар rабилаи худ ба авxи камол расонда бошад,
маде{асароии ў зимни хидмат дар дарбор{ои подшо{они {ира ва
Uассониён камолу сайrал ёфта буд. Ў бо {аxв душманони исломро
аз xумлаи Rурайшиён ва rабилаи дигар саркўб мекард, ба
{амла{ои шоирони мушрикон xавоб медоду ислому мусалмононро
дифоъ мекард ва Пайuомбари ислому (с) му{оxиронро ситоиш
намуда, дар тарuиби ислом ва а{кому таълимоти он са{м мегузошт.
Пайuомбари ислом (с) низ {ассонро rадршиносb мекард ва
{арчанд ки шоир фаrат бо сухан дар мубориза ширкат мекарду
боре {ам xуръати иштирок дар uазал{оро надошт, ба ў илтифот
зо{ир мекард. Аз xумла Пайuомбари ислом (с), Сирин ном хо{ари
завxаи худ Морияи Rибтияро ба {ассон ба занb дод ва rасреро, ки
Абу Тал{а дар Мадина ваrфи хонаводаи Пайuомбар (с) карда буд
ба ихтиёри {ассон бахшид.
Пас аз вафоти Пайuомбари ислом (с) {ассон аз соли 632 то
охири {аёташ дар хидмати гурў{{ои мухталифи сиёсb ба сар бурд.
Дар оuоз дар муборизаи ансор ва му{оxирин барои со{иб шудан ба
rудрат дар Мадина ансорро xонибдорb намуд. Сипас дар {алrаи
xонибдорони Усмон ибни Аффон даромада, марсияи пурсўзе дар
{аrи вай навишта, Алb ибн Абитолибро дар rатли Усмон гуна{гор
кард ва мардумро ба интиrом даъват намуд. Дар охири умр {ассон
ба хидмати Муъовия ибн ал-{орис расида, то охири умр, яъне то
соли 672 дар хидмати Муъовия буд ва назди ў маrому мартабаи
хосе дошт.
Мероси адабии {ассон ибн Собитро девоне ташкил медихад,
аз rарни XIX ба баъд дар {индустон, Тунис, Миср ва uайра ба табъ
расидааст. {ассон ибн Собит дар таърихи адабиёти араб чун
бунёдгузори ашъори динb ва сиёсb эътибори зиёд пайдо кардааст
ва аз ин сабаб баъдан душманони ислом го{о муаллифини
зиндагиномаи Пайuомбари ислом та{рифоту тасарруфоте дар он
ворид кардаанд, Ибн {ишом иддае аз ин та{рифотро зикр кардааст.

126

https://bikhon.tj/
 Аз ли{ози мазмуну мундариxа ва мавзўъ шеъри {ассонро
асосан мад{ ва {иxо ташкил менамояд. Таuаззул ва мад{ дар
ашъори ў кам ба назар мерасад. Маде{а{ои {ассон дар бораи
подшо{они {ира ва Uассониён, бузургони rабила{о Пайuомбари
ислому му{оxирон ва ахиран дар бораи хулафои рошиддин то
Муъовия эxод шудаанд. {аxвия{ои ўро шеър{ое ташкил меди{анд,
ки дар xавоби душманони rабилаи Хазраx, мухолифони ислому
Пайuомбар ва амсоли он{о гуфта шудаанд.
{ассон ибн Собит rабл аз ислом оварданаш мар{алаи
тўлонии умри худро сипарb намуда буд. Ў дар оuоз чун дигар
шоирони а{ди xо{илb шеъри худро барои {имояи rабилаи худ аз
душманони он равона сохта буд. Хусумате, ки миёни rабилаи
Хазраx ва Авс вуxуд дошт, {ассонро водор мекард, ки дар баробари
шоирони rабилаи мухолиф, алалхусус Rайс ибн ал-Хотим ба
мубориза бархезад ва манфиат{ои rабилаи худ-Хазраxро дифоъ
намояд. Ин муборизаи миёни шуарои ду rабила хеле идома ёфт ва
{ар як шоир rабилаи мухолифро {аxв мекард ва нуrсон{ову
сифат{ои разилаи ононро нишон дода, бартарb ва афзалияти
rабилаи хешро бар душман исбот кардан мехост. {ассон дар яке аз
rасида{ои худ дар xавоби {амлаи шоири rабилаи Авс Rайс ибн
Хотим чунин мегўяд: 1
Чунонки зикр гардида буд ба сабаби иртиботи тўлонии
{ассон бо дарбор{ои Uассониёну Мунзириён дар ашъори ў мавзўи
мад{ низ маrоми зиёд дорад. Бештари маде{а{ои ў ба подшо{они
Uассонb Амруи ча{орум, Ибн ал-{ориси шашум, бародари вай
Нўъмони шашуми маъруф ба Абу Карб ва Xиббила ибн Ай{ам
бахшида шудааст. Аз подшо{они {ира {ассон асосан Абуrобус
Нўъмон ибн Мунзирро мад{ гуфтааст.
{ассон алалхусус дар дарбори подшо{они uассонb со{иби
молу сарвати зиёд гардида будааст ва баъзан худи ў мамду{онашро
ба саховатмандони афзунтар та{рик намуда мегўяд:2
Сабки {ассон дар маде{асароb идомаи сабки а{ди xо{илист
ва чун анъана бо истодану гиристан бар хароба{ои манзили
маъшуrа оuоз меёбад ва сипас шоир ба мад{и мамдў{ мегузарад ва
бо зикри хислат{ои олb ба шахсияти мамдў{, бузургb ва ша{омоти
хос мебахшад.
Пас аз ислом овардани {ассон дар шеъри ў таuйироти xиддие
падид омадааст, ки ин rисмати зиндагии ўро чун як мар{алаи хос

127

https://bikhon.tj/
ва xолиб дар таърихи адабиёти араб xилвагар месозад. Дар ин
мар{алаи зиндагии худ {ассон {унару шоирии худро комилан
сарфи мад{и ислому Пайuомбари он, муборизаи дини алай{и
мушрикон ва дифои ислому мусалмонон аз {амлаи шуарои мушрик
гардонид. Аз ин ли{оз ў воrеан бунёдгузори шеъри динb ва сиёсb
дар адабиёти араб ма{суб мегардад. {амчунин ў бунёдгузори
шеъри маде{авb дар васфи Пайuомбари ислом {исоб меёбад, ки дар
таърихи адабиёти араб ин гуна ашъор бо номи «бадеъиёт» маъруф
аст.
Мад{ия{ои динии {ассон асосан дар бораи Пайuомбари
ислом, са{обагон ва шахсият{ои диниест, ки дар ро{и дин
хидмат{ои бузург кардаанд. Тафовути асосии ин навъ мад{ия{о
дар он аст, ки шоир он{оро барои талаби молу сарват нагуфтааст ва
ин гуна шеър{о xанбаи аrидатb ва ихлосb дошта, {адаф аз он{о
исботи рисолати Паuгомбари ислом, зикри сифоти {амидаи он ва
са{обагон, xоннисорb, шуxоат ва далерии му{оxирон дар набард{о
алай{и мушрикон аст. Чунончи дар мад{и Пайuомбари ислом
мегўяд:3
Пас аз навмедb ва як даврони фатрат, ки {еx паёмбаре набуд,
паёмбаре бар мо мабъус шуд, дар {оле, ки дар рўи замин мардум
бут{оро мепарастиданд.
Он паёмбар чароuи рушанибахш ва ро{намои мо шуда, чун
шамшери дурахшони {индb ошкор гардид.
Моро аз оташ бим дод ва ба би{ишт башорат дод ва исломро
ба мо омўхт, пас Худовандро сипос мегўем.
Ва ту, эй Худованди махлуrот, парвардигори ман ва
офаринандаи манb, то зиндаам дар миёни мардум ба ин гуво{b
хо{ам дод.
{ассонро лозим меомад, ки дар xавоби мушрикони Rурайш
{аxвия{о бигўяд, вале дар ин ро{ мушкиле пеш меомад. Мушкили
пеш омада, он буд, ки мушрикони Rурайш {амrабилагони
Пайuомбари ислом буданд ва шоир наметавонист он{оро ба сабаби
аз Rурайш буданашон {аxв намояд. Дар ин амр шоир Абубакрро ба
ёрb хонд ва аз ў аслу насаби мушриконро омўхта, дар асоси он{о ба
{аxвашон пардохт. Дар {аxвия{ои ў таъну мазаммате ба rабилаи
Rурайш дида намешавад, балки мухолифони ислом чун шахсони
дар аслу насаб бегона ба Rурайш ё аз xонибb модар насаби паст
дошта, ё чун шохаи пўсидаи rабилаи Rурайш тасвир карда

128

https://bikhon.tj/
шудаанд. Ба ин маънb дар {аxви Бани Са{м ибн Амру ибн {асис ва
Амру ибн ал-Ос мегўяд:4
Теъдоди мавзўоте чун таuаззул, айшу хушгузаронb, васфи
шаробу бодагусорb дар rисмате аз шеър{ои {ассон мушо{ида
мешаванд. Табиист, ки ин навъ шеър{о rабл аз ислом овардани
шоир эxод шудаанд ва бахусус ба замон{ое мувофиr меояд, ки ў ба
дарбор{ои {ираву Uассониён иртибот дошт.
Мавзўоти ошиrона ва хамриёти {ассон шеър{ои ало{ида
набуда, дар rисмати насибии rасида ё зимни фахр омадаанд. Дар
таuаззулоташ муошиrаи ў бо Шаъсо ва Амру тасвир мегардад.
Хамриёти шоир, бештар ба хотири тафохур гуфта шуда, шоир гуё
бо хўрдани шароб дар назди мухотаби худ ифтихор менамояд.
Дар шеър{ои {ассон наrши э{сосу отифаи шоир маrоми
бузург дорад ва шеъри ў таровиши э{сосу отифаи вай аст. Аз ин
xост, ки дар шеъри ў чун дар шеъри Каъб ибн Зу{айр иртиботи
фикриву мантиrии миёни аrсоми rасида риоя намешавад.
{амчунин шоир барои ороиши зо{ирии сухан ва истифодаи сухан
ба истифодаи санъат{ои бадеъb саъй намекунад ва сухани ў
ороишb зотb ва перояи табии бадеb ба бар карда аст. Воrеаву
руйдод{ои иxтимоb ва сиёсии замон, ки зуд-зуд сар мезаданд, ба
шоир имкони тааммул ва андешаи зиёдро намедоданд ва ўро
лозим меомад, ки фавран ва бадо{атан шеър гўяд. Шеъри {ассон аз
васфу тамсил, ки хоси шеъри xо{илист, холb мебошад ва дар
девони ў шеър{ои аз ли{ози бадеият заифу суст дучор мешаванд,
ки шояд натиxаи та{рифот ва далолати дигарон бошад.
Дар шеъри {ассон осори дини xадид ва таъсири Rуръон зиёд
мушо{ида мешавад ва шоир дар бораи тав{ид, савобу иrоб ва
амсоли он{о зиёд сухан мегўяд. Аз ин xо {ассонро бунёдгузори
шеъри динии исломb донистаанд.
Шеъри {ассон аз арзиши таърихb низ холb нест, зеро шеъри ў
як навъ таърихномаи замони ўст, ки дар бораи подшо{они {ираву
Uассониён, дар бораи uазавоти Пайuомбари ислом маълумоти
муфид дода метавонад.

129

https://bikhon.tj/
 АБУ ЗУАЙБ АЛ-[АЗАЛB (ваф. 646м.)
Абу Зуайб Хувайлид ибн Холид {азалb аз зумраи
шоиронест, ки rисмати бештари умрашон дар а{ди xо{илият
гузаштааст ва дар даврони охири умр ба ислом гаравида, ба {имояи
он бархостааст.
Абу Зуайб аз rабили бани Саъд буда, пас аз зу{ури ислом дар
Мадина иrомат ихтиёр кард ва {амро{и му{оxирону ансор дар
uазавот иштирок намуд. Дар замони хилофати Усмон ибн Аффон
бо лашкари Абдулло{ ибн Саъд ибн Аби-с-Сар{ ба шимоли
Африrо рафт ва дар фат{и он сарзамин ширкат намуд ва ни{оят
{амро{и Абдулло{ ибн Зубайр ба Миср баргашта дар {амон xо дар
{удуди соли 646 вафот кард.
Аз Абу Зуайб теъдоди зиёди rасоид боrb мондааст, ки баъзеи
он{оро Ибн Rутайба дар китоби «Аш-шеър ва-ш-шуаро»-и худ
овардааст Абу Зуайб дар Миср панx писари худро аз даст додааст,
ки ба сабаби бемории тоун фавтидаанд ва аз ин xост, ки дар
эxодиёти ў марсия мавrеи аввалдараxа дорад. Аuлаби марсия{ои ў
дар сўгвории писаронаш гуфта шудаанд.
Дар шеъри Абу Зуайб сухани инсони ранxида ва гирифтори
дарду андў{и бузург ба гўш мерасад, ки дар муrобили сахти{ои
зиндагb ва пасту баланди{ои он устувор бошад, вале ашки {асрат
ва uаму андў{и худро ниго{ дошта наметавонад:1
Баъд аз он{о пиндори, ки дар дидагонам хор кашидаанд, ки аз
ранxи он ашки ман мерезад.
Абу Зуайб го{о барои таскини дили хеш ба андеша ва
{икмати зиндагb пано{ меорад ва мегўяд:2
Чун марг чангол{ои худро фурў барад, мебинb, ки {еx
таъвизе суд намекунад.
Шояд аз ин xост, ки Абу Зуайб дар таърихи адабиёти араб
чун шоири марсиягў ва баёнгари андеша{ои {акимона шў{рат
ёфтааст ва соддагиву бетакаллуфии шеъри ў ва шахсияти шоирии ў
эътироф шуда, тибrи ривоят{о {анўз {ассон ибн Собит ўро
бе{тарин шоири rабилаи {узайл мансуб дониста будааст.

130

https://bikhon.tj/
 НОБИUА АЛ-XАЪДΒ (ваф. 699м.)
Абу Лайло {ассон ибн Абдулло{ ал-Xаъдb ал-Омирb аз
зумраи шоиронест, ки rисмати асосии ашъори он{о дар мад{и
Пайuомбари ислом, {имояи ислому муслимин аз {амла{ои шуарои
душмани ислом ва амсоли он эxод гардидааст.
Зо{иран, айёми xавонb ва камолу нубуuи ў ба замони зу{ури
ислом мувофиr омада, аз ин сабаб Нобиuа тахаллуси шоирии ў
гардидааст. Rабл аз зу{ури ислом Нобиuа зиндагии осудаву
сарватмандона доштааст, вале пас аз {иxрати Пайuомбари ислом(с)
бо гурў{е ба Мадина рафта ба ислом гаравидааст ва Пайuомбарро
мад{ гуфта, муддате дар му{оxират, дар Мадина умр ба сар
бурдааст.
Пас аз вафоти Пайuомбари ислом Нобиuа дар сафи
мухолифони Умавиён rарор дошт ва аз ин сабаб Умавиён ба ў
та{диду озор мерасониданд. Дар оuоз ў ба {алrаи Алb ибн
Абитолиб (а) даромад ва {амро{и Алb дар xанги Сиффин иштирок
намуд, {ам бо сило{у {ам бо сухан ба Алb мадад расонд.
Баъди ба сари rудрат омадани Умавиён ва оuози хуруxи
Абдулло{ ибн Зубайр бар зидди Язид, Марвон ва Абдулмалик бо
гурў{и Абдулло{ ибн Зубайр пайваст ва аз ў ба ивази мад{ия{ои
худ молу сарвати фаровон ба даст овард.
Нобиuа пас аз шикасти Умавиён ва ба хилофат омадани
Аббосиён ба нияти саё{ати кишвар{ои фат{шудаи исломb баромад
ва {ангоми саё{ати Эрон дар {удуди соли 699 дар Исфа{он аз олам
даргузашт.
Аз мероси адабии Нобиuаи Xаъдb ашъори зиёде дар мавзуоти
мад{, {аxв, фахр ва марсия боrb мондааст. Ў дар васф алахусус дар
васфи асп шў{рат доштааст. Rасидаи роияи ўро дар мад{и
Пайuомбари ислом (с.), ки бо байти зайл оuоз меёбад, му{аrrиrон
маш{уртарин шеъри вай донистаанд:1
Нобиuа ба ороиш ва такмили шеъри худ, ки хоси шуарои
мактаби Авс ибн {уxр аст, камтар эътибор меди{ад ва аз ин сабаб
баъзе байт{ои сусту халадор дар миёни ашъори ў мушо{ида
мешавад. Бо вуxуди ин мусиrавияти дилнишин ва равонии сухану
устувории алфозу таъбирот ўро чун шоири тавоно ва суханвари
мумтози араб дар садри ислом муаррифb менамоянд.

131

https://bikhon.tj/
 НАМОЯНДАГОНИ ШЕЪРИ UИНОΒ (ЛИРИКΒ)

Ба{си мухтасар дар бораи uазал ва анвои он дар садри ислом ва

а{ди Умавиён.
Шеъри uиноb ё лирикb шеърест, ки аз э{сосу авотифи гўянда
сарчашма мегирад ва шоир ба василаи ин навъ шеър аз uаму шодb,
шавrу {асрат, uазабу нафрат ва дигар {олат{ои ру{ии худ сухан
мегўяд. Шеъри uиноb маъмулан барои о{анг ва олоти мусиrb эxод
карда мешавад. Яке аз мавзуоти асосии шеъри uиноb баёни
{олат{ои ру{и ошиr, шодии висолу uами {иxрони маъшуrа,
садоrату вафодории амиr ва истиuнои маъшуrа ва амсоли он{оро
дар бар мегирад.
Дар шеъри rабл аз ислом низ мавзўи ишr, чун xузъи
таркибии rасида зимни таuаззулот баён карда мешуд, вале дар а{ди
Умавиён uазал чун шеъри ошиrона ривоx ва вусъати зиёд пайдо
кард. Uазале, ки чун шеъри ало{ида, на {амчун муrаддимаи rасида
эxод шуда бошад, дар адабиёти а{ди xо{илb ба назар намерасид.
Uазале, ки чун шеъри мустаrил бошад, баъзан дар {иxоз ва
сарзамин{ои аъроби холис ба вуxуд омад.
Uазали ин давраро му{аrrиrини таърихи адабиёти араб ба ду
гурў{ xудо кардаанд, ки аввалb uазали бадавb - uазали сокинони
бодия ва дуюмb uазали {азарb - uазали ша{рнишинон аст. Ба uазали
бадавb ё узрb ошиrона{ое шомиланд, ки дар он{о ишrи афлотунb,
ишrи поку беолоиш васф карда мешавад ва намояндагони он
ошиrи Бусайна – Xамил ибн Муаммар, маъшуrаи Тавбат ибн
{умайр –Лайли-ал-Ахилия, ошиrи Лубно – Rайс ибн Зари{, ошиrи
Лайло – Маxнун ал-Омирb, ошиrи Афро –Урва ибн {узом ва
дигарон {исоб мешаванд.
Uазали {азарb ё ша{рb uазалест, ки орb аз иффат ва
покдоманb буда, дар он лаззоти xисмонb ва майл{ои ша{вонb
тарuиб карда мешавад. Ин навъ шеър аз шарму {аё орb буда
шаробхорагb, лаззатхо{b ва {авас{ои xисмониро васф мекунад.
Намояндагони uазали {азарb Умар ибн Аби Рабиъа, А{вас ва Валид
ибн Язид ба шумор мераванд. {иxоз, ки дар садри ислом маркази
императории навтаъсиси исломb буд ва баъди вафоти Пайuомбари
ислом хулафои рошиддин онро пойтахти хилофат rарор доданд ва
аз ин сабаб ба маркази динb ва сиёсии давр табдил ёфт. Дар
xараёни футу{оти исломb, ки дар замони хулафои рошидин оuоз
132

https://bikhon.tj/
ёфт, uанимат{ои {арбb, молу сарват, маволии эрониву румb,
шомиву мисрb ва амсоли он{о ба Мадина фиристода мешуданд.
Дар натиxа аз як xониб араб{ои Мадина со{иби молу сарвати
бешумор гардиданд ва аз xониби дигар омезиши тамаддуни арабb
ва аxамb ба вуxуд омад.
Баъди ба хилофат омадани Умавиён ва ба Димишr
кўчонидани пойтахт ва беэътиноии Умавиён ба а{ли {иxоз
эътироз{о миёни {иxозиён падид омад. Умавиён барои фурў
нишондани эътироз{о ба {иxоз ато{ои зиёд мефиристоданд. Дар
натиxа рў{и эътироз ва норизоb дар {иxозиён фурў нишаста, як
навъ му{ити осудагиву фориuболи ва айёшиву лаззатхо{b аз
{исоби молу сарвати осон ба даст омада, ба вуxуд омад.
Бар асари ин {одиса агар {иxозиён ва алалхусус бузургону
ашрофи он ба молу сарват uўтавар шуда бошанд, араб{ои бодияи
Наxду {иxоз гирифтори ма{румияту бенавоb ва ноумедиву
рў{афтодагb шуданд. Аз ин хотир агар теъдоде аз бадавиён ба
зў{ду тарки дунё майл намоянд, теъдоди дигар ва беш аз {ама
шуарои бадавb бо эxоди ошиrонаи поку беолоиш дар бораи ишrи
ноком ва пур аз дарду андў{ худро машuул медоштанд.
Фарзандони му{оxирону ансори Макка ва Мадина, ки ба
сарватмандони бузург табдил ёфта буданд, ба дилхушиву лаззатчўb
машuул гардиданд ва дар миёни ин xавонон гурў{{ое ба вуxуд
омаданд, ки xуз шаробхорb ва бе{удагардиву исрофкорb кори
дигаре надоштанд. Вуxуди uуломону канизон ва мардону занони
навозандаву сароянда аз xумлаи эрониён, румиён ва кишвар{ои
дигари тасхиршуда, имкони мусоид барои ривоxи суруду мусиrb
ва шодмониву хушгузаронb фаро{ам овард. Му{ити ба вуxуд
омада эxоди шеъреро таrозо мекард, ки онро бо доираву танбур ва
олоти дигари мусиrb хондан имкон дошта бошад ва чунин шеър
бояд асосан дар мавзўи ишrбозb ва лаззати xисмонb эxод карда
мешуд. Дар натиxа uазал{ои кўто{е ба вуxуд омаданд, ки аз одоби
шарму {аё ва иффату покb дар он{о нишоне набуд ва фасоду
ша{вати xисмониро тарuиб мекарданд.
Чунонки медонем дар rасидаи а{ди xо{илb таuаззул чун
муrаддима дар оuози rасида оварда мешуд ва {адафи аслии шоир
{исоб намеёфт. Маъмулан таuаззулот дар як сабку услуб буда, бо
истодану гиристан дар хароба{ои манзили маъшуrа оuоз
мешуданд. Вале дар ин давра васфи ишr ва ишrбозb ба {адафи

133

https://bikhon.tj/
аслии uазал табдил гардид ва ба шеъри мустаrил табдил ёфт ва ба
сабаби он ки бояд онро мутрибон бо ла{ни мусиrb мехонданд, дар
{аxми ду-се то да{ байт эxод карда мешуд.
Ба ин васила uазал ба шеъри мардумb ва {амагонb табдил
ёфт, зеро ба сабаби кўто{b ва бо о{анг хонда шуданаш ба осонb дар
хотир{о наrш мебаст ва аз Макка ё Мадина баромада, то Ироrу
Шом, байни rабила{ои бодия ва ша{ру наво{ии мухталиф сайр
мекард.

НАМОЯНДАГОНИ UАЗАЛИ БАДАВΒ

1. XАМИЛ ИБН МУАММАР (ваф. 701м.)

Xамил ибн Абдулло{ ибн Муаммар ал-Узрb дар бодияи {ичоз
ба дунё омадааст. Дар овони xавонb ба духтари амаки худ Бусайна
ошиr шуд ва Бусайна низ дилбохтаи ў буд. Xамил дар ин ошиrb
чунон шў{рат ёфт, ки лаrаби Xамили Бусайнаро гирифт.
Ашъори дар бораи сўзу гудози ишrи Бусайна эxод кардаи
Xамил вирди забон{о гардид ва хонаводаи Бусайна аз ин
овозашавии номи духтар дар ошиrb чунонки расми бадавиён буд,
ба хашму uазаб омаданд ва ваrте ки Xамил ба хостгории Бусайна
омад, рад намуданд ва духтарро ба каси дигар доданд. Аз он пас
Xамил uазалхонон дар атрофи манзили Бусайна мегашт ва аз ишrи
нокоми худ нолаву фиuон мекард. Ни{оят, хонаводаи Бусайна аз ин
рафтори Xамил ба {окими Мадина Марвон шикоят карданд. Баъди
он ки Марвон Xамилро та{диди rатл намуд, ў ро{и саргардониро
пеш гирифт ва тан{ову озурда аз ро{и биёбон{о ба Яман ва Шому
Миср рафт ва то замони вафоти худ дар {удуди соли 701 дар {амин
{оли сарсониву саргардонb буд.
Дар бораи ишrи нокоми Xамили Бусайна ривоёти зиёде ба
вуxуд омада, ки баъзе аз он{о дар осори адабb – таърихии а{ди
исломb чун «Аuонb»-и Абдулфараx ал-Исфа{онb зикр шудаанд.
{амчунин ровиёни осори Xамил ва гўяндагони ривоёт дар бораи
зиндагии ў бо маrсад{ои гуногун та{рифоту тасарруфоте дар
ашъори вай ворид кардаанд.
Аз мероси адабии Xамил ибн Муаммар ашъори ало{идае дар
мад{у {аxв ва фахр ба василаи маъхаз{ои адабb–таърихии а{ди
исломb то замони мо омада расидааст, вале шў{рату овозаи ў ба

134

https://bikhon.tj/
туфайли uазалиёти шў{ратангезаш дар бораи ишrи Бусайна
будааст.
Rа{рамони лирикии uазал{ои Xамил ошиrест, ки дар ишrи
маъшуrаи худ то охирин ла{за{ои зиндагb устувору вафодор аст ва
{атто пас аз марг {ам, аз rабри ў садои ме{ри ёр хо{ад бархост:1
То зиндаам, диламро {авои туст ва бимурдам.
Садои ман садои туро миёни rабр{о дунбол хо{ад кард.
Баёнгари сўзу гудози ошиr ашку о{и ўст ва вай тайёр аст, ки
дар ро{и ишrи маъшуrа xуз шараф {ама {астии худро фидо
намояд.: 2
Агар рўзе Бусайна касе назди ман фиристад ва бихохад
савгандамро бишканам, {арчанд шикастани савганди ман душвор
ояд.
Он чиро расули ў аз ман талабидааст. Ба ў хо{ам дод ва
мегўям пас аз савганд, боз {ам чизе аз ман бихо{.
Uазали Xамил шеъри ашку о{, сўзу гудоз, суботу вафодорb ва
покиву иффат аст, дар он нишонае аз ша{вату бе{аёb, лаззатўиву
комронb нест ва ма{з {амин сифат{о ўро чун намояндаи uазали
афифонаи бадавb муаррифb менамояд ва маrоми ўро дар та{аввули
шеъри ишrии арабb муайян месозад.

2. УРВА ИБН [УЗОМ (ваф. 650 м.)

Урва ибн {узом аз xумлаи шоирони ошиrпешаи араб аст, ки
дар ин ро{ xон додаанд ва rиссаи ишrи он{о вирди забон{о
гардидааст.
Урва шоири rабилаи Узро буда, аз хурдb бо духтари амакаш
Иrол ибн Ма{осир, ки Афро ном дошт ошиr мешавад. {ангоме ки
ба балоuат мерасанд, Урва хост, ки бо Афро издивоx намояд, вале
амакаш ба сабаби фаrириву бебизоатии Урва хостгории ўро рад
кард ва Афроро ба марди сарватманде дод.
Урва дар uами фироrи ёри азизи худ xуз сўзу гудозу о{у нола
ва эxоди uазал{ои пур аз э{соси суботу вафодорb ва му{аббати
якумрb чораи дигаре надошт ва оrибат ин сўзу гудоз ва дарду
андў{ ўро дар {удуди соли 650 ба {алокат расонид.
Тибrи ривоят{о пас аз марги Урва рўзе Афро бар сари rабри
ў истода чунон гиряву зорb намуд, ки дар болои rабри ма{буби худ
xон дод.

135

https://bikhon.tj/
 Пас аз марги Урваю Афро rиссаи ишrи он{о вирди забон{о
гардида, дар атрофи он ривоёти муассир эxод гардидаанд, ки матни
он{о ва ашъори Урва ибн {изом ба василаи осори адабb- таърихb,
чун «Китоб ул-аuонb»- и Абулфараx ал Исфа{онb , «Аш-шеър ва-
ш-шуаро»-и Ибн Rутайба, «Фувот ал-вафиёт»-и ал-Rутбb,
«Хизонат ул-адаби»-и ал-Баuдодb ва амсоли он{о дарx шудааст.
Дар «Китоб ул-аuонb» шеъре аз номи Урва ибн {узом дар
руxўъ ба табиб Арроф ал- Ямома оварда шудааст, ки дар он шоир
илоxи дарди ишrи худро аз табиб мепурсад:

Манам беёду маро гуно{е нест,

Валекин эй бародар, амакам дуруuгуй аст.
{амегўям ба Арроф ал-Ямома, маро даво кун,
Ки агар маро даво кардb, дар {аrиrат табибb.
Ва xигарам {амесўзад аxзои маро,
Мисли он ки месўзонад оташ сўзишвориро.
Бего{ асту Афро назди ту нест,
Маро тасаллb меди{анд, вале аз ту умеди тасаллb нест.
Бего{ асту аз пасу пеши ман uамгусоре набувад,
{авои дигаре дар сар набошад.
Ба худо, ки фаромўш намекунам туро то боди шарr мевазад.
Ва аз паси он мевазад боди xануб.
Ва аз ёди ту маро ларзае фаро гирифта,
Ки он байни пўстам ва устухон{оям xо дорад.
Шеър{ои ишrии Урва ибн {узом ва саргузашти {узнангези
ишrи ў бо Афро минбаъд дар а{ди умавиён ва Аббосиён шакли
rиссаи ишrи ба худ гирифта, дар миёни аъроби а{ди исломb
шў{рати зиёд доштааст ва номи ин дилдодагон чун чун рамзи
покиву вафодори дар ашъори шоирони араб ва форсу тоxик дар
аср{ои X-XII зиёд ба назар мерасад ва дар асоси киссаи ишrи Урва
ва Афро дар адабиёти форсу тоxик дар асри Х достони «Варrа ва
Гулшо{»-и Айюrb таълиф гардидааст.

136

https://bikhon.tj/
 RАЙС ИБН МУЛАВВА[
Rайс ибн Мулавва{ ибн Музо{им ал-Омирии маъруф ба
Маxнуни Лайлb аз шоири uазалсарои бадавист, ки дар асоси
саргузашти ишrи нокоми ў rиссаву ривоёти зиёд ба вуxуд
омадааст.
Rайс дар rабилаи бани Омир дар бодияи Наxд ба дунё
омадааст. Дар бораи шахсияти воrеии ў ихтилофи андеша{о вуxуд
дорад ва иддае аз ровиён ўро шахсияти таърихb донистаанд ва
иддаи дигар бофтаи хаёли афсонапардозон {исоб кардаанд.
Rайс аз даврони кўдакb духтари Ма{дb ибн Саъд ном яке аз
мардони бонуфузро, ки номаш Лайлb буд, дўст медошт. Ваrте ки
rиссаи ишrи он{о вирди забони мардум шуд, падари Лайлb ўро ба
марди дигаре ба занb дод, зеро одати араб{о дар он замон чунин
буд, ки агар духтар дар ошиrb вирди забон{о гардад, инро барои
худ ор медонистанд ва духтарро на ба xавони ошиrи ў, балки ба
каси дигар медоданд.
Баъди xудоb аз маъшуrаи худ Rайс uаму андў{ ва сўзу гудози
худро дар шеър{ое, ки аз Лайло ёд мекард, из{ор менамуд ва
тадриxан uами xудоb ва иштиёrи маъшуrа ишrи ўро ба xунун
табдил дод ва номи аслии Rайс фаромўш шуда, ў бо лаrаби
Маxнуни Лайлb шў{рат ёфт. Ў uазалхонон доимо дар атрофи
хонаи маъшуrа ба умеди дидор мегашт ва баъди шинохти
хонаводаи Лайло ба {окими Марвон рў ба биёбон ни{од.
Ишrи Маxнун ни{оят ба нокомb анxомид ва uаму uуссаи
фироrи маъшуrа дар {удуди соли 620 мелодb ўро ба {алокат
расонд. Дар «Китоб-ул-аuонb» ва маъхаз{ои дигари адабb таърихии
а{ди исломb намуна{ои ашъори Rайс ибн Мулавва{ зикр шудааст
ва дар асоси саргузашти ў rисса{ову ривоят{ои зиёд дар а{ди
Умавиён ва Аббосиён эxод гардида, вирди забон{о будааст. Аз
xумлаи абёти маш{ури ў байти зерин аст:
Даво кардам дарди ишrи Лайлиро бо ёди Лайло,
Чунонки шаробхор хуморро бо шароб даво мекунад.
Таъсири rиссаи ишrи Маxнун ва Лайлb дар адабиёти халr{ои
Шарr, алалхусус, адабиёти форсу тоxик хеле бузург аст. Ишороти
талме{и ба Лайливу Маxнун дар шеъри форсb аз асри Х оuоз
гардида, достони манзуми он дар асри ХII бо rалами Низомии
Ганxавb эxод гардид ва дар тўли аср{ои минбаъдаи достон{ои
зиёде дар ин мавзўъ таълиф шуданд.
137

https://bikhon.tj/
 ЛАЙЛО АЛ-УХАЙЛИЯ (ваф. 695)
Лайло ал-Ухайлия аз зумраи зан{ои шоираи араб буда, бо
ашъори ошиrона ва саргузашти ишrии худ шў{рат пайдо кардааст.
Лайло духтари Абдулло{ ибн ар-Ри{ол ном яке аз бузургони
rабилаи Бани Омир {исоб меёфт. Ў зане хубче{ра, шеъру сухандон
ва ого{ аз илми ансоби араб ва {адис буд.
Тавбатибн ал-{умайр ном марде аз rабилаи Ухайл, ки
{амчунин яке аз шохаи rабилаи Омир буд, ошиrи Лайло гардид ва
дар ишrи ў ба шеъргўb пардохт. Муддат{о Тавбат ва Лайло дар
бораи якдигар шеър{ои ошиrона мегуфтанд ва ваrте ки rиссаи
ишrи он{о ба забон{о афтод, тибrи одоти араб Лайлоро ба каси
дигар ба шав{ар доданд.
Шав{ари Лайло марди ни{оят бадрашк буда, {аргиз
намегузошт, ки занаш дидори мардеро бубинад. Ваrте ки
шав{араш бо хешовандони худ rасди куштани Тавбат карданд ва
дар интизори омаданаш нишастанд, Лайло аз ин нияти он{о
Тавбатро ого{ кард ва ў ба шутури худ нишаста фирор намуд.
Тавба, ки пешаи uоратгариву ро{занb дошт, дар яке аз xанг{о
кушта шуд ва Лайло аз хабари марги ў ого{ гардида, дар мотами
вай марсия{о гуфт.
Тибrи ривоят{о рўзе Лайло болои шутур дар каxоваи худ
нишаста мерафт ва шав{араш {ам дар канори ў буд. Дар сари ро{
ба назди rабри Тавбат расиданд ва Лайло хост, ки ба Тавба салом
ди{ад. {арчанд шав{араш монеъ шуд, вале Лайло бо шутури худ ба
теппае, ки rабр воrеъ буд, рафта гуфт: «Эй Тавба, салом ба ту!»
Пас аз он ки аз rабр xавобе наомад. Лайло ба {амро{они худ рў
оварду гуфт: «То {ол фикр намекардам, ки ў дуруuгўст. Охир ў дар
шеъри худ ваъда дода буд, ки аз rабр {ам ба саломи ман xавоб
хо{ад дод»:1
Агар Лайлои Ухайлия бар ман салом кунад ва бар рўи ман
хок{о ва санг{о бошад.
Ё худ ба шодмонии ў салом кунам ё садо аз сўи rабри ман
фарёд кунад ва ба сўи ў пар гирад.
Пас аз rироати абёти Тавбат Лайло гуфт: «Пас чаро ў ба
саломи ман xавоб намегўяд?». Бо баробари гуфтани ин суханон
буме, ки дар сурохии rабри Тавба пин{он шуда буд, берун парид.
Шутур аз ин {олат рамида, Лайлоро ба замин зад ва ў дар{ол {алок
шуд. Лайлоро дар па{лўи Тавба ба хок супориданд.

138

https://bikhon.tj/
 Аз Лайло ал-Ухайлия пора{ои xудогона ва абёти пароканда
дар мад{у {аxв, марсия, uазал ба василаи маъхаз{ои адабb-
таърихии а{ди исломb то замони мо расидааст, ки байти зерин
намунае аз он{ост: 2
Савганд хўрдаам, ки пайваста бароят гиря кунам, то
кабутарони xохb бар шоха{о мехонанд ё паррандагон парвоз
мекунанд.
Мухаrrиrони таърихи адабиёти араб Лайло ал-Ухайлияро аз
ли{ози баёни э{сосоти нозук, латофати сухан ва устувории алфозу
таъбирот дуюмин шоираи бузурги араб пас аз Хансо донистаанд ва
шеъри ўро шеъри занонаи махз {исоб кардаанд.

НАМОЯНДАГОНИ UАЗАЛИ ША[РΒ ([АЗАРΒ)

1. УМАР ИБН АБИ-РАБИА (644-711)

Умар ибн Аби Рабиа дар Мадина дар rабилаи Махзум, ки
яке аз шоха{ои бонуфузи Rурайш {исоб меёбад, соли 644 ба дунё
омадааст. Ў дар хонаводае ба камол расид, ки со{иби маrому
сарват ва эътибори зиёд буд. Падараш Баxир шуuли бозаргонb
дошт ва дар замони Пайuомбари ислом (с) ва хулафои рошиддин
мансаби амирии вилояти Xундро дар Яман бар ў{да дошт.
Аз {амон овон xавонb Умар ибн Рабиа uуломону канизон ва
тамоми восита{ои дилхушиву комрониро дар ихтиёр дошт ва чун
фарзандони ашрофи дигари Мадина бе ранxу за{мат ва бо
фориuболиву беuами умр ба сар мебурд ва ба Яману Ироr ва Шом
ба сайру саё{ат{о мебаромад. Ў нисбат ба сиёсату гурў{{ои сиёсb
бепарво буд ва шеър мегуфту бо а{ли шеъру адаб {амнишин буд.
Умар ибн Рабиа алоrаи зиёд ба сў{бату дидори занон дошт ва
алахусус дар айёми {аx бо либос{ои фохир савори аспи худ ба
Макка мерафт, то занони зеборо, ки ба {аx меомаданд, тамошо
кунад ва дар шеъраш он{оро ситоиш намояд. Бо баробари шў{рат
пайдо кардани ў худи занони ашроф ба дидори ў меомаданд, то ки
мавриди васфи шеъри вай rарор гиранд.
Умар ибн Рабиъа бо Кулсум ном духтаре аз rабилаи Махзум
издивоx намуда, аз ин издивоx писаре ба дунё омадааст. Тибrи
баъзе ривоят{о Умар ибн Аби Рабиа гўё дар охир{ои умр ба зў{ду
пар{езкорb рў овардааст. Вале теъдоде аз мухаrrиrон бар он
аrидаанд, ки зў{ди ў доимb набуда, вай ваrте ки хешовандон
139

https://bikhon.tj/
айёшb ва лаззатчўии ўро мазаммат мекарданд, баъзан ба зу{ду
тавба рўй меовардааст. Дар {ар {ол аз карда{ои худ дар пирb тавба
кардани Умар ибн Рабиа амре табиист ва ў гўё а{д кардааст, ки
барои {ар байт шеъре, ки мегўяд, як uуломро озод намояд ва бар ин
а{ди худ устувор {ам мондааст.
Дар бораи вафоти шоир андешаву ахбори мухталиф вуxуд
дорад. Тибrи баъзе хабар{о халифа Умар ибн Абдулазиз ўро ба
xазирае дар ба{ри А{мар табъид (бадарuа) кардааст ва Умар дар
xанге, ки дар он xо воrеъ шудааст, киштии Умар ибн Аби Рабиа
оташ гирифта, ў ба {алокат расидааст. Мувофиrи ривояти дигар
гўё дар Яман бемор шуда, соли 711 вафот кардааст.
Мероси адабии Умар ибн Рабиаро девоне ташкил меди{ад, ки
бузург{аxм буда, асосан шомили uазал аст ва миrдори хеле ками он
дар фахру васф мебошад. Ин девон соли 1893 дар Лейпциг ва дар
Миср ва соли 1934 дар Бейрут ба табъ расидааст.
Умар ибн Аби Рабиа гўё табиатан барои ситоиши занон
офарида шуда буд, {ам xамоли зебо, {ам нуктадониву хушсў{батb
ва майл ба ма{филороиву лаззатxўb барои ин шуuли ў мусоидат
мекард. Ў тамоми {унару истеъдоди шоирb ва умри худро сарфи
ситоиши занон намуд ва бештар занони ашрофро, ки худ аз табаrаи
онон буд, мад{ мегуфт. Дар шеъри ў аксари кулли сифотеро, ки ба
занон нисбат додан мумкин бошад, пайдо менамоем. Ў xамоли
занонро бо офтоб, о{у, гови ва{шb ва амсоли он{о rиёс мекунад,
бўи хуши он{оро ба заъфарону кофур ташбе{ мекунад ва {атто
аслу насаби он{оро низ аз хотир намебарорад. Чунончи дар васфи
яке аз зан{о мегўяд:1
Ба {ангоми шомго{ хуршеде бар мо гузашт ва чи касе дар
шомго{ хуршедро дар гузарго{ дидааст?
Падари модараш аз {ама Rурайш вафодортар ба а{ди хеш аст
ва амак{ояш агар насабашонро хо{b аз Саrиф {астанд.
Дар шеъри ў хаёлу андеша маrом надорад, {адафи аслии ў
баёни э{сосоту авотиф ва хотироту rисса{ои ишrбози{ои ўст. Аз
ин xост, ки дар шеъри вай муколама{о бо занон, васфи хулrу атвор
ва гуфтори онон мавrеи зиёд дорад. Аз xумла дар абёти зерин, ки
муколамаи шоир бо зани мавсуфа мавrеи асосb дорад:2
Гуфтам: Ин кист? Гуфт: Яке аз он{ост, ки худовандаш
мафтуни шумо сохтааст.

140

https://bikhon.tj/
 Гуфтам: Рост мегўb? Он го{ сухане гуфт, ки дилро андў{гин
сохт.
Гуфт: Худованд шо{иди ишrи ман аст ба шумо ва ашк{ояму
андў{ам ду гуво{и ман.
Гуфтам: Эй бонуи ман, маро норо{ат кардb. Гуфт:
Парвардигоро, маро низ норо{ат кун.
{арчанд, ки uазал{ои Умар ибн Аби Рабиа дорои о{анг{ои
айёшиву лаззатxўb ва фасоди ахлоrb мебошанд, вале аз ли{ози
соддагиву равонb ва мусиrивият аз шуарои дигари муосири ў фарr
мекунанд ва яке аз сабаб{ои асосии ин {олат дар он аст, ки ин
шеър{о барои хондан бо олоти мусиrb эxод карда шудаанд. Аз
xумла дар байти зерин, ки лафз низ барои хушо{ангb ва
мусиrавияти шеър хидмат кардааст: 3
Умар ибн Аби Рабиа дар тўли фаъолияти эxодии худ ма{орат
ва {унари шоирии худро сайrал додааст ва дар миёни ашъори дар
овони камолоти {унарb таълифнамудаи ў кам нестанд, шеър{ое, ки
дар пояи {унарии Xарир ва Фараздаr rарор доранд.
Умар ибн Аби Рабиа нахустин шоире дар таърихи адабиёти
араб {исоб меёбад, ки шеъри худро комилан бо мавзўи uазал ва
муошиrа бо занон ма{дуд сохт ва дар баёни муколама{о ва
rиссапардозии ошиrона бар гузаштагони худ пешдастb ёфт.
{амчунин ў аз миёни вазн{ои шеърb, ба{р{оеро аз rабили хафиф,
мунсаре{, рамал ва баъзе авзони тавилро истифода намуд, соддаву
хушо{анг буда, ба завrу хотири навозандагону сарояндагон
мувофиr меафтоданд. Мавзуоти шеъри Умар ибн Аби Рабиа хоси
худи ў буда, шоир ба сиёсат, зу{ду пар{езкорb, ифтихороти
rабилаи худ ва амсоли он{о xуз васфи занон ва айёшиву
лаззатxўйb сару кор надорад.
Му{ит ва хонандаву шунавандаи шеърb ўро мардону занони
xавонb {иxозb ташкил медоданд, ки дар осудагиву сарватманди
умр ба сар мебурданд ва хушдиливу комрониро {адафи асосии
зиндагии худ медонистанд.
Умар ибн Рабиа саромади мактаби uазалсароb дар адабиёти
араб буда, иддае аз xавонони {иxоз чун Арxb ва А{вас аз зумраи
шогирдон ва тарбият ёфтагони мактаби uазалсароии ў буданд.
{арчанд ки шеъри Умар ибн Рабиа хатаре ба маънавияти мардум
дошт ва ба rавле «{еx чиз чун шеъри Умар ибн Аби Рабиа
мардумро ба маъсияти Худо наяндохтааст», бо вуxуди он {унари

141

https://bikhon.tj/
шоирии ў аз тарафи муосири ў Xарир эътироф шуда, ўро дар
rатори шуарои тавонои араб {исоб кардаанд.

2. А[ВАС (ваф. 722м. )

Абдулло{ ибн Му{аммад ал-Авсb, ки бо лаrаби А{вас
маъруф аст дар ша{ри Мадина ба дунё омадааст. Ў дар фориuболb
ва {ачвгўиву беобрўb шў{рат доштааст ва дар эxоди uазали
ошиrонаи тарuибгари ша{вату лаззатxўи{о пайрави Умар ибн Аби
Рабиъа {исоб меёбад.
Дар ашъори ў васфи занону мардоне карда мешавад, ки
ишrбози{о ба сари он{о сахтиву бало{о овардааст. Чунончи дар
бораи яке аз чунин ошиrон мегўяд:
Ишrи ў дар дили ман дардест, ки xой гирифта ва {аргиз
намеравад.
Uазал{ои А{вас {арчанд, ки бо бадеият ва мазмун{ои тозаи
худ фарr мекунад, вале дар он чун дар шеъри Умар ибн Аби
Рабиъа берун рафтан аз {адди шарму {аё ва иффату покдоманb
мушо{ида мешавад. Чунин суннати из{ори ишr бо занон дар
uазали {азарии замони умавиён ба вуxуд омад, минбаъд дар а{ди
Аббосиён дар эxодиёти Башшор ибн Бурд, Абу Нувос ва дигарон
идома ёфт.

3. ВАЛИД ИБНИ ЯЗИД (708-743)

Абулаббос Валид ибн Язид Абдулмалик ибн Марвон дар
{удуди соли 708 дар Димишr таваллуд ёфтааст. Ў аз айёми xавонb
бо айёшиву шаробхорb ва лаззатxўиву {авасронb хў гирифта,
rасди худро дар Димишr ба маркази xамъомади навозандагону
сарояндагон, шоирону адибон ва зарифону ширинкорон табдил
дода буд. Соли 733 ў ба маrоми хилофат расида, пас аз да{ соли
хилофати худ дар {удуди 35 солагb вафот ёфтааст.
Язид ибн Валид аз зумраи шоирон ва адибони асри умавb
{исоб меёбад, вале аз ашъори ў миrдори хеле кам мондааст, ки дар
мавзўоти uазали ошиrона, васфи шароб, фахру марсия, {аxв эxод
шуда, дар он{о шоир аз комрониву {авасбозb ва шаробхориву
лаззатxўи{ои худ сухан мегўяд. Шеъри ў низ бо соддагиву латофат
ва ширинии баён фарr мекунад, ки намунаи зайл гуво{и ин
маънист:

142

https://bikhon.tj/
 Маро хабар доданд, ки Салмо дар рўзи намоз берун
рафтааст.
Паррандае uамгин рўи шохаи дарахте бо минrор миёни
пар{ояшро меxўст,
Гуфтам: Чи касе Салморо мешиносад?
Гуфт: {о ва шохаи болотар парид.
Гуфтам: Эй мурu, наздики ман биё,
Гуфт: {о ва наздиктар омад.
Гуфтам: Оё Салморо дидаb? Гуфт: {о ва бозгашт.
Захми дарунамро нештар зад ва бол кушоду рафт.
Бино ба эътирози му{аrrиrони таърихии адабиёти араб
Валид ибн Язид низ аз зумраи пешвоёни uазали {азарb ва
сарояндаи шаробхориву лаззатxўb, айёшиву комронb ва лоуболиву
фориuболист, ки минбаъд сабку равиши ўро шоироне чун Абу
Нувос дар а{ди Аббосb идома доданд.

НАМОЯНДАГОНИ ШЕЪРИ СИЁСΒ

Шеъри сиёсb дар адабиёти араби а{ди xо{илb низ собикае
дошт ва бо он фарr мекард, ки манфиат{ои rабиларо дифоъ мекард
ва дар садри ислом низ вазифаи он мубориза бо душманони ислому
Пайuомбари он ва тарuиби а{кому таълимоти исломb буд. Дар ин
навъи шеър{о новобаста аз он ки мавзўоти мад{, фахр, {аxв,
марсия ё uайри он{о гуфта мешуданд, {адафи ни{оb тарuиби
сиёсати муайян буд.
Баъди катли халифаи сеюми рошидин - Усмон ибн Аффон
низоъ{ои сиёсb дар хилофат оuоз гардида, дар а{ди Умавиён ба
авxи аълои худ расиданд ва боиси пайдо шудани гуру{{ои
мухталифи сиёсb чун хавориx, шиъа, зубайриён ва маволb
гардиданд, ки манфиат{ои сиёсии он{оро дифоъ мекарданд. Аз
xумлаи ин шоирон Имрон ибн Хаттон ва Тиримо{ ибн {аким
шоирони фирrаи хавориx, Кумайт ал-Асадb, Rусаййир Азза
шоирони шиъа, Убайдулло{ ибн Rайс ар-Руrrиёт намояндаи
Зубайриён ва Исмоил ибн Ясор, Язид ибн Забба аз зумраи шорони
маволии эрониасл {исоб меёфтанд. Хусусияти умумие, ки дар
ашъори ин шоирон мушо{ида мешавад, аз он иборат аст, ки шеъри
сёсии он{о на ба хотири тамаи молу сарват ва манфиат{ои моддb,

143

https://bikhon.tj/
балки ба хотири ихлосу аrида ва эътиrоди фикрии гурў{и сиёсии
он{о эxод мегарид.
Дар баробари ин шоироне чухам аз rабили Абулаббос ал-
Аъмо, Аъшо Рабиъа ва Нобиuа аш-Шайбонb зиндагb ва фаъолият
доштанд, ки бо дарбори Умавиён алоrаманд буданд ва аз {исоби
маде{асароb ва {имояи манфиат{ои сиёсии хулафои Умавb молу
сарвати фаровон ба даст меоварданд. Сабку услуби ин шоирон
{амон сабки шеъри xо{илb буда, дар маде{а{ои он{о низ
хислат{ои маъмули бадавиён чун сахову карам, xасорату шуxоат,
xавонмардb ва амсоли он{о ситоиш карда мешуд.
{амчунин дар ин а{д се шоири дигар – Ахатал, Xарир ва
Фараздаr зиндагb мекарданд, ки {анўз бо таассуби rабилавии худ
боrb монда буданд ва сабаби робитаи он{о бо дарбори Умавиён
истифодаи нуфузи халифахои умави барои манфиатхои кабилави
ва мубориза бо душманони rабила{ояшон буд. {адаф{ои сиёсии
Умавиён ва мубориза бо душманони rабила{ояшон буд. {адф{ои
сиёсии Умавиён ва молу сарвати он{о барои ин шоирон а{амияти
аввалдараxа надошт ва мад{и хулафои Умавb барои он{о фаrат
василаи барои таъмини зиндагии моддb буд.

АХТАЛ (640-710)
Ному насаби шоир Абу Малик Uиёс ибн Авс ибн ас-Салт
буда, Ахтал лаrаби шоирии ўст. Дар баробари Xарир ва Фараздаr
сеюмин шоири бузурги а{ди Умавиён {исоб меёбад, ки аз тарафи
шуарои минбаъдаи Арабу Аxам эътироф гардиданд.
Ахтал аз rабилаи Таuлиб буда, дар {удуди соли 640 дар {ираи
Ироr ба дунё омадааст. Ба сабаби он ки ў дар дини насроният буд
ва {амро{и худ салибе доштааст, ба вай лаrаби Зу-с-салибро низ
додаанд.
{анўз дар замони кўдакb Ахтал аз модар ма{рум гардида,
гирифтори xабру зулми модарандар шуда ва бо азоби гурўснагиву
машаrrат{о ба камол мерасад. Ягона таскини дил ва шуuли
дўстдоштаи ў майл ба шеъргўb, шунидани rиссаву ривоят{о дар
бораи ифтихороти rабилаи худ Таuлиб ва э{соси фахру таассуби
rабилавb буд, ки минбаъд дар тўли умри ў идома ёфт.
Ахтал аз айёми xавонb ба шаробхорb тундзабонb хў гирифта
ва нахуст модарандари худро {аxв гуфт ва пас аз он, ки шоири
таuлибb Каъб ибн Xуайлро {аxв кард, шў{рат пайдо намуд. Ваrто
144

https://bikhon.tj/
ки шоири Пайuомбари ислом ва ансори Мадина {ассон ибн Собит
ба воситаи шеър ба духтари Муъовия из{ори му{аббат кард,
бародари ў аз Ахтал хо{иш намуд, ки ансорро {аxв гўяд ва ба
{амин {аxвия душманони Ансор ва дўстии бани Уммия бо Ахтал
оuоз гардид.
Минбаъд Ахтал дар {имояти Умавиён rарор гирифт ва ба
xонибдориву тарuиби онон {ам рафоrияти моддии худро таъмин
менамуду {ам манфиат{ои rабилаашро дифоъ мекард. Алалхусус
дар замони хилофати Муъовия ва Язид ба саффи муrаррабони
дарбори Умавиён даромад ва дар замони Абдумалик ибн Марвон
со{иби лаrаб{ои «Шоири бани Умия» ва «Шоири амир-ал-
муъминин» сазовор гардид. Ахтал то замони хилофати Валид ибн
Абдулмалик (705-715) шоири воломаrоми Умавиён буд, вале
Валид ба ў чандон эътиное накард. Ва дар ин даврони зиндагb ба
шеъри ў о{анги шикваву эътироз ва яъсу азоби ру{b ворид гардид.
Вафоти Ахтал дар {удуди соли 710 воrеъ гардидааст
Мероси адабии Ахтал аз девони бузурге иборат аст, ки онро
Абусаид ал-{асан ас-Суккарb xамъоварb намуда, бори нахуст соли
1891 ва бори дуюм соли 1950 дар Бейрут ба табъ расидааст.
Мавзўоти шеъри Ахталро асосан мад{у {аxв ва васфу
хамриёт ташкил менамояд ва ма{з ба василаи чунин ашъор ў
со{иби номи бузурги шоирb гардидааст. Шеъри сиёсии Ахтал низ
асосан ба василаи мавзўъ{ои мад{у {аxв баён гардидааст ва чун
сило{и буррои Умавиён хидмат кардааст.
Ахтал, ки аз xавонb дар ру{и таассуби rабилавb ва
ифтихороти rавмb парвариш ёфта буд, барои дифои манфиат{ои
rабилаи худ ба {имояту дастгирии Умавиён ниёз дошт. Аз xониби
дигар, Умавиён {ам, ки дар назари xомеа чун {осибони хилофат ва
бар{амзанандагони суннат{ои Пайuомбари ислом, хулафои
рошидин ва душмании хонадони расули Худо шинохта мешуданд,
барои {аr баровардани хилофат ва {укумати худ ба шоироне чун
Ахтал э{тиёx доштанд.
Аз ин xост, ки Ахтал ба забони сиёсати Умавиён ва {амин
rабилаи худ табдил ёфт ва {атто аз мавзўоте чун васфи шаробу
таuаззул {ам барои баёни {адаф{ои сиёсb истифода менамуд. Яке
аз масъала{ои асосии сиёсати Умавиён, ки Ахтал бояд ба зе{ни
умум мерасонд, исботи {аrrоният ва rонунияти хилофати онон

145

https://bikhon.tj/
буд. Ўро лозим меомад, ки хилофати Бани Умаяро чун хости ило{b
ва интиrом барои хуни Усмон ибн Аффон муаррифb намояд.
{адафи дигари сиёсие, ки Ахтал пайгирb мекунад, исботи он
аrида аст, ки халифа{ои Бани Умая нисбат ба дигар rавму
хонавода{о барои {укумат ва хилофат сазовортаранд ва барои ин
маrсад шоир беш аз {ама аз мад{ истифода менамояд. Ў дар мад{у
{иxои худ, ки ба Холид ибн Язид ибн Муъовия, Абдулмалик ибн
Марвон ва дигар хулафои Умавb бахшида шудаанд, он{оро дар
аслу насаб болотар ва сазовортар аз хонадон{ои дигар муаррифb
менамояд ва мегўяд:
Шумо аз хонадоне {астед, ки чун а{собро шумора кунанд,
касе ба он{о {амсанг нест.
Дар тасвири Ахтал хулафои Умавb бо вуxуди аслу насаби
олb, шуxоату ша{омат, сарвату {укумати худ гирифтори uуруру
хештанпарастb ва ла{ву фасод намешаванд:
Аз атову бахшиш масти uурур намешаванд, зеро худ а{ли
атову бахшишанд.
Ба гирди {аr {алrа задаанд, аз зишт{о гурезонанд, дар
баробари {аводис сар фуруд намеоваранд ва чун макрў{е ба онон
расад, сабр пеша мекунанд.
Агар Ахтал дар мад{ия{ои худ {аrrонияти хилофати
Умавиёнро исбот намояд, даъво{ои сиёсии он{оро тарuиб кунад, ба
василаи {аxв ба даъво{ои душманони rавми худ ва Бани Умая
xавоб мегуфт. Ў дар {аxвгўb {анўз дар овони xавонb пеш аз
иртибот пайдо карданаш бо бани Умия таxриба ва ма{орат андўхта
буд ва аз таxрибаи собиrи худ дар {аxви душманони rавми худ ва
мухолифони сиёсии Умавиён истифода менамуд. Ўро лозим
меомад, ки rабилаи Rайсро, ки мухолифи Бани Умия ва Таuлиб
буданд, {аxв гўяд, ба {аxви шоири Бани Кулайб – Xарир бор{о
xавоб мегуфт.
{аxвия{ои Ахтал аз ли{ози мазмуну мундарича баръакси
маде{аи ў буда, дар он{о шоир баъд аз муrаддимае дар таuаззул ё
фахр ба мазаммати мухотаб мегузашт ва rавми мухолифу афроди
онро бо сифат{ои разила чун бахиливу беxасоратb, риёкориву
мунофиrb, фирор аз майдони набард ва амсоли он{о гуна{кор
менамуд ва афзалияти rавми худ ва Бани Умаяро исбот мекард.
Алалхусус {ачвия{ои Xарир ва xавобия{ои Ахтал ба ў шў{рати
зиёд дорад.

146

https://bikhon.tj/
 Аз мавзўоти дигар, ки дар эxодиёти Ахтал маrоме доранд,
васф ва тасвири маю майгусорист. Му{аrrиrони таърихи адабиёти
араб сабки сухани Ахталро дар маде{асароb ва васфнигорb
пайрави сабки Нобиuаи Зубёнb донистаанд ва таъсири Аъшоро дар
хамриёти Ахтал зикр кардаанд. Алалхусус таъсири Нобиuаи Зубёнb
дар шеъри Ахтал зиёд аст ва пайравb ба теъдоде аз маъни{ои
шеъри Нобиuа дар сухани Ахтал мушо{ида мешавад. Сабаб бояд
дар он бошад, ки аввалан {ар ду шоири бадавb пайрави мактаби
Авс ибн {уxр буданд ва сониян {ар ду шоири дарборb буда, яке дар
дарбори подшо{они {ира ва дигаре дар Димишr дар хидмати
дарбори Умавиён буд.
Ахтал айёми кўдакиашро дар бодия гузаронида ва бо му{ити
он xамоду наботу {айвоноти он шиносоии наздик дошт. Аз ин xост,
ки васфи бодия дар шеъри ў маrоми назаррас дорад ва ў чун
шуарои а{ди xо{илb ба васфи {айвоноти ва{шb манзара{ои
табиати биёбон ва айёми xавонии худ бисёр руxўъ менамояд. Дар
баробари ин васфи {аёти ша{ршишинон, дарёи Фурот ва
кишти{ои шинокунанда дар он низ дар ашъори ў мавrеъ дорад. Дар
васф Ахтал {амон сабки Нобиuаи Зубёниро пеш мегирад ва
васф{ои ў бо rиссаву ривоят{ои мухталифи марбут бо ашёву
афроди васфшаванда омезиш меёбанд. Чунончи дар васфи
бўrаламун (хамелеон) ном xонваре, ки зери нур{ои офтоб {ар
замон рангаш таuйир меёбад, чунин мегўяд:
Бар болое истода ва назар ба хуршед дўхтааст ва хуршед
мегудозадаш,
Ба ин {ол {ар сў, ки хуршед бигзарад, ба он мегардад.
Он го{, ки хуршед боло меояд ва бар ў метобад, гўё марде аз
мардуми Яман аст, ки сура{ои тўлониро дар намоз rироат мекунад.
Rисмате аз шеръ{ои васфи Ахтал дар мавзўи маю майгусорb
гуфта шудаанд ва дар девони ў маrоми назаррас доранд. Ў дар
васфи шароб низ таxрибаву та{орати зиёд дошта, шаробро аз оuози
тайёр кардану ниго{ доштан ва ба майхона{о расидан, бўю таъму
ранг ва тамоми xузъиёти онро мавриди тасвир rарор меди{ад. Аз
xумла, дар абёти зерини ў мехонем:
Бодае гулгун дар чом рехтанд ва дар назар чун пора{ои оташе
буд, ки якдигарро ба ком мекашиданд.
Дар устухон{о чунон ба оромb мехазад, ки мўрча{о бар тали
реге ро{ бираванд.

147

https://bikhon.tj/
 Ё дар чои дигар дар чавоби суоли халиф Абдулмалик ибн
Марвон, ки чи rадар шароб нўшида тавонистани ўро мепурсад,
чунин мегўяд:
{ангоме ки соrии ман маро аз май сероб кунад ва сероб
кунад, то се шиша аз бодае, ки бонги xўшиши он ба гўш мерасад.
Доманкашон ва маuрур аз базм бармехезам, гўи, эй Амирал–
муъминин ман бар ту амирам.
Бояд гуфт, ки тамоми хамриёти Ахтал шеъри мустаrил
набуда, чузъи rасоиди ў {исоб меёбанд, вале бо вуxуди ин ўро
метавон яке аз устодони васфи шароб ва аз чумлаи саромадони Абу
Нувос ма{суб донист.
Ахтал дар шоирb пайрав ва идомади{андаи сабки сухани
Зу{айр ибн Аби Сулма ва Каъб ибн Зу{айр ва дар {ачв пайрави
{утайиа аст ва rабл аз {ама шогирди мактаби Нобиuа аз-Зубёнb
{исоб меёбад. Дар шеъри ў наrши аrл ва тахайюл нисбат ба э{сосу
отифа бештар аст. Ў дар суханварb бо табъу стеъдоди шоирии худ
rонеъ намегардад, балки шеърашро бо пирояи бадеият низ оро
меди{ад, {ар як байтро дар мизони аrлу хаёл месанxад, сайrал ва
такмил меди{ад, ба шеъри худ бо дидаи наrrодона ва нуктасанxона
менигарад. Дар ин амр низ ў пайрави мактаби Авс ибн {уxр аст ва
теъдоде аз rасоиди намояндагони ин мактаб, аз xумла Нобиuаи
Зубёниро xавоб {ам гуфтааст.
Дар баробари арзиш{ои {унарb шеъри Ахтал дорои а{амияти
таърихb низ мебошад, зеро ба василаи он мо вазъу воrеа{ои марбут
ба rабилаи ў Таuлиб ва Бани Тамим, ки rабилаи Фараздаr ва
{ампаймони Таuлиб буд, ого{ шуда метавонем. Uайр аз ин шеъри ў
дар бораи rабилаи мухолиф чун Бани Кулайб (rабилаи Xарир),
Бани Rайс ва сиёсати хулафои Умавиву вазъи дарбори он{о
маълумоти судманди таърихb дода метавонад.

2 ФАРАЗДАR (641-732)
Абу Фирос {умом ибн Uолиб ибн Саъсаъа, ки дар таърихи
адабиёти араб бо тахаллуси Фараздаr маъруф гаштааст, дар {удуди
соли 641 дар Басра дар хонаводае аз rабилаи Бани Тамим ба дунё
омадааст. Ачдоди ў {ама афроди шарафманду боэътибор будаанд
ва вай тибrи суннат{ои аxдодии худ тарбият ёфтааст. Вале дар
айёми xавонb ахлоrу суннат{ои бадавиро тарк гуфта, шаробхориву

148

https://bikhon.tj/
бадахлоrb, беаrидатb ва фисrу фуxурро пеша кард, бор{о издивоx
менамуду бесабабе завxоти худро талоr медод.
Ба туфайли бадзабонb ва беаrидатии худ Фараздаr {еч го{ бо
{окиме ё волие иртиботи тўлонb надошт ва дар {аrrи афроди
мухталиф бор{о {аxву мад{ мегуфт. Аз ин хотир касе аз
зимомдорони хилофат ба rавли ў эътимод намекард ва {атто баъди
он ки амири Басра Зиёд ибн Аби{и барои бадзабониаш Фараздаrро
ба rатл таrдир кард, ў муддате фирорb гардида, дар Мадина,
Макка, Яман, Ба{райн, Димишr, Фаластин расида саргардон шуд.
Минбаъд низ Фараздаr {амон зиндагb ва фаъолияти
бенизомона ва лоуболонаи худро идома дод. Ў сарвари гурў{и
Зубайриён Абдулло{ ибн Зубайр, {ишом ибн Абдулмалик, {аxxоx
ибн Юсуф ва дигар подшо{ону сарварони Бани Умая ва дигар
гурў{у rавм{оро бор{о мад{у {аxву марсия гуфт ва ба {абс афтода,
озор{о {ам дид, вале {аргиз рафтори ў таuйир наёфт.
Фараздаr натан{о вазъи ошуфтаву парешони аrидатb ва
сиёсb дошт, балки дар зиндагии шахсb ва хонаводагb низ низому
тартиби муайяне надошт ва {амин гуногунрангb ва ихтилофи
назару аrида{о ба эxоди адабии ў сироят карда буд.
Алалхусус xанги забоние, ки миёни Фараздаr ва шоири
rабилаи Бани Rулайб- Xарир воrеъ гардида буд, дар {удуди панчо{
сол идома ёфт ва дар саросари хилофат шў{рат пайдо кард. Низоъи
миёни Фараздаrу Xаррир ва {аxвгўи{ои он{о дар {аrrи якдигар ба
{адде расида буд, ки дар бозори Мирбад xонибдорони он{о ба ду
гурў{ xудо шуда ба {ам мунозара мекарданд ва Фараздаr беш аз
навад сол умр дида, дар {удуди соли 732 дар Басра аз олам
даргузашт.
Осори адабии Фараздаrро девоне ташкил меди{ад, ки соли
1870 ва 1900 rисмат{ои ало{идаи он дар Париж ва Мюнхен чоп
шудааст. Чопи комили девони ў дар сол{ои 1905-1912 дар Лейден
воrеъ гардидааст, ки аз се xилд иборат буда, ду xилди он шомили
ашъор ва xилди сеюм аз фе{рист{о иборат аст.
Шахсияти Фараздаr, ки марде шаробхораву бадзабон, айёшу
ша{ватпараст ва орb аз дўстиву му{аббат бо а{ли замон ва {атто
а{ли байти хеш буд, дар шеъри ў низ бетаъсир намондааст. Ў {атто
дар эътиrодоти динb низ якранг ва босубот набуд. Якрангиву
устуворие, ки дар ў вуxуд дошт, фаrат таассуби rабилавb буд, ки

149

https://bikhon.tj/
барои {имояи он талош мекард, xонибдорони rавми худро мад{
мегуфт ва мухолифонро {аxв мекард.
Омили асосие, ки Фараздаrро ба сиёсат ва робита бо Умавиён
наздик мекард, дифои rавми Тамим аз фаrру танrисb, талаби иноят
дар {аrrи rабилаи худ буд, чунонки дар мад{и Валид ибн
Абдулмалик мегўяд:
Ба фарёд Мазар бирас, зеро сол{ои сахт, ки пай дар пай бар ў
гузаштааст, устухонашро зери пай хурд кардааст.
Баъзан Фараздаrро тарс ва хавфи озору rатл водор мекард, ки
мад{ ё эътизори со{ибони rудратро дар дастго{и давлати Умавиён
бигўяд, чунончи дар бораи {аxxоx ибн Юсуф мегўяд:
Аз {аxxоx чунон метарсам, ки аз сурат ва шиддати шере, ки
дар беша хуфтааст, бояд тарсид.
Умуман, {адафи аслии Фараздаr аз мад{у {аxв ва марсия
тан{о {имояи манфиати моддии шахсb ва дифои rабила аст ва xуз
ин чизе намехо{ад {арчанд ў ба ташаййуъ ва xонибдории Алb ибн
Абитолиб майле дорад, вале инро пин{он медорад ва хилофати
Умавиёнро rонунb эълон карда, баrои он{оро таманно менамояд:
Худованд ба илми худ Валидро подшо{ие собит аркон ба ирс
дод.
Хилофате, ки аз кас uасб намуда ва Худованди бахшандаи
со{иби неъмат{о поя{ояшро устувор сохтааст.
Rисмате аз ашъори Фараздаrро {аxвия{ое ташкил меди{анд,
ки бар асари низои тўлонии адабb бо шоири бузурги дигари а{ди
Умавиён – Xарир таълиф гардидаанд. Дар rасоиде, ки ба ин мавзўъ
бахшида шудаанд фахр ва {аxв бо {ам сахт омезиш ёфтааст.
Муrаддимаи бештари чунин rасоиди Фараздаr аз фахр иборат
буда, шоир дар оuоз сифат{ои баргузида ва афзалият{ои rабилаи
худ ва бузургони онро ёд мекунад ва Xарирро, ки дар rабилае
фаrиру камэътибор ба дунё омадааст, таъна мезанад. Сипас ба
{аxви {арифи худ мегузарад ва тамоми сифат{ои манфиро ба ў
мебандад. Аз xумла, ў дар яке аз rасида{ои худ дар фахр аз rавми
хеш мегўяд:
Он касе, ки ин осмонро барафрўхтааст, барои мо аз шараф
хонае сохт, ки поя{ояш устувортар ва фаротар аз {ар хонаест.
Хонае, ки Худои молики {ама xа{он барои мо сохт ва он чи
фармонравои осмон бисозад, завол наёбад.

150

https://bikhon.tj/
 Xома{ои мо ва хонадони мо xома{ои оростаи подшо{он аст
ва ба {ангоми набард зире{{ои баланд бар тан мекашем.
Аrл{ои мо дар сангинb {амвазн бо кў{{ост ва чун аз
бурдборb ва аrл берун аст. Пиндоранд, ки ифритон {астем
Ваrте ки Фараздаr ба {аxви {арифи худ Xарир мепардозад,
натан{о ба худи вай ва rабилааш {амла менамояд, балки {атто
rабилаи Rайсро,? ки Xарир дифоъ мекарду, Ахтал {аxвашон карда
буд, мавриди тозиёнаи танrид rарор меди{ад ва баъзан зимни {аxв
rабилаи Ахталро, ки {ампаймони rабилаи ўст, аз некии {аxви
Xарир {имоят мекунад.
Дар миёни {аxвия{ои Фараздаr rасидае {аст, ки ба {аxви
иблис бахшида шуда, дар он сухан аз иблис меравад, ки бо шоир
мулоrот намуда, ба ў умри абад ва би{ишти xовидон ваъда
меди{ад, вале дар охир шоир дурўu будани ваъда{ои шайтонро
фош намуда, дар тамоми гуно{{о ва бадрафтори{ои худ ўро
сабабгор медонад. {арчанд, ки аз ин rасида бўи тавба ва пар{ез аз
гуно{{ои содиршудаи шоир меояд, вале дар асл Фараздаr {еx го{
пар{езу тавба накарда умре дар шарму равиши собиrи худ боrb
мондааст.
Дар баробари ин Фараздаr яке аз бузургтарин сарояндагони
васфу uазал дар а{ди Умавиён {исоб меёбад ва дар шеъри ў {ам
васфи ашёву афроди бодия ва {ам {аёти ша{рнишинон бо ма{орати
тамом мавриди тасвир rарор гирифтааст. Го{о шоир ба васфи
{айвоноти ва{шb мепардозад ва худро {амрозу {амнишинии он{о
тасвир мекунад. Чунончи дар тасвири гурги бодия мегўяд:
Чун (гург) наздик шуд, гуфтамаш: Биё бигир, ману ту дар
ро{тўшаи ман наздик {астем.
Он го{ дар канори оташу дуд ро{тўшаамро миёни худ ва ў
баробар таrсим кардам.
Албатта васф{ои Фараздаr дорои арзиши маънавb ва
зебоишинохти (эстетикb) доранд, вале ин rазоват дар бораи
uазал{ои ў мувофиr намеояд. Дар uазал{ои ў, {ам дар алфозу
таъбирот ва {ам дар мазмуну мундариxа осори фа{шу бешармb,
тарuиби фисrу фуxур ва ша{ватронb мушо{ида мешавад. {арчанд,
ки rисса{о ва uазал{ои ишrии Фараздаr дар пайравии Имру-ул-
Rайс ва Умар ибн Аби Рабиа таълиф шудаанд, вале аз ли{ози
латофату таъсир ба пояи он шоирон расида наметавонанд.

151

https://bikhon.tj/
 Фараздаr шоирест, ки дар сабку услуби баён, равиши шеъри
бадавиро ниго{ доштааст ва алфозу таъбироти дурушту даuал дар
шеъри ў зиёд ба назар мерасад. Аз ин рў забони шеъри ў барои
баёни маъни{ои латифу нозук созгор нест.
Шеъри Фараздаr барои интишор ва истифодаи {амагонb
набудааст, балки барои теъдоди муайяни афроде гуфта шудааст,
зеро алфозу таъбироте, ки ба шеъри ў аз а{ди xо{илият омадаанд,
суханашро барои завrу дарки оммаи {амзамонаш дур сохтаанд.
Rимат ва а{амияти чунин шеър{о беш аз {ама арзиши он{о барои
луuатшиносони а{ди исломист ва бе{уда rавли маъруфи
Абуубайда «Агар шеъри Фараздаr набуд, сулси луuати араб аз
миён рафта буд» ба вуxуд наёмадааст.
Арзиши таърихии шеъри Фараздаr дар он аст, ки дар бораи
воrеоти марбут ба хилофати Умавиён, лашкаркаши{о ва
кишваркушои{ои онон, мубориза{ои миёни гурў{{ои сиёсb ва
rавму rабила{ои араб дар а{ди Умавиён маълумоти пурrимат дода
метавонад.

3. XАРИР (653-733)
Абу {азра Xарир ибн Атия, ки дар шоирb бо лаrаби Xарир
шў{рат пайдо кардааст, дар хонаводаи марди фаrиру бенавое, ки
асли вай аз rабилаи Бани Тамим буд, соли 653 дар Ямома ба дунё
омадааст. Xарир аз хурдb зиндагии сахту пурмашаrrат аз сар
мегузаронид ва бузу гўсфандони падарашро, ки нисбат ба
хонавода{ои дигар хеле камшумор буд, мечаронид. Дар бадали
фаrирb ва бенавоb Худованд ба ў забони буррову табъи равон ва
истеъдоди фитрb дода буду аз {амон овони наврасb ба шеъргўb
оuоз кард. Шў{рати шоирии Xарир аз шеър{ое оuоз шуд, ки ба
василаи он{о худ ва хонаводаашро аз баъзе {амrабила{ои хеш
дифоъ мекард ё бар зидди мухолифони rабилаи худ бо шеъраш
бармехост, то {адде, ки дар муборизаи адабb бо Фараздаrу Ахтал
дар тамоми хилофат овоза пайдо кард.
Тибrи суннате, ки дар а{ди xо{илият ва алалхусус аз Нобиuаи
Зубёнb оuоз ёфта буд, шоирон баъди шў{рат пайдо кардан, ногузир
барои пайдо кардани мамдў{и саховатманд ва ба даст овардани
молу сарват мебоист аз бодия ё наво{ии дурдаст ба дарбор{ои
подшо{он ва дарго{и сарватмандон мерафтанд. Xарир {ам тибrи
ин суннат Ямомаро тарк гуфта, аввал ба Басраи Ироr рафт ва аз он
152

https://bikhon.tj/
xо ба {иxозу Ба{райн ва ни{оят ба Димишrу Расофа ба дарбори
Умавиён рафта, мамдў{оне чун Язид ибн Муъовия, Хаxxоx ибн
Юсуф, Бушр ибн Марвон ва амсоли он{оро пайдо намуд.
Алалхусус мад{ия{ои Xарир дар бораи {аxxоx шў{рати зиёд пайдо
карданд ва шоир аз ин мамдў{и худ молу неъмати фаровон ба даст
меовард.
Бо вуxуди ин {ама ба сабаби он ки rабилаи ў бо мухолифони
Умавиён, яъне Зубайриён {ампаймон буд. Xарир муддате
маrомеро, ки Ахтал дар дарбори Умавиён дошт пайдо карда
натавонист. Нахуст бо ёрии {аxxоx ба {узури Абдулмалик ибн
Марвон ворид шуд ва ба туфайли rасидае, ки шомили байти зайл
аст ва шеършиносони а{ди исломи онро бе{тарин мад{ия
донистанд, дар назди ин халифа эътибори бузург пайдо кард:1
Оё шумо бе{тарин касоне, ки бар асп{о савор мешаванд
нестед? Оё кафи шумо бахшандатарин каф{о нест?
Минбаъд пас аз Абдулмалик Xарир дар назди халифа Валид
ибн Абдулмалик низ маrоми бузург дошт ва дар {узури ду подшо{
бо Ахтал ва Одb ибн ар-Риrоъ мунозира{ои шеърb ва {ачвгўи{ои
тарафайн оuоз гардид. Сабаби асосии ин мунозираи он буд, ки асли
rабилаи Xарир ба Мазар мепайваст ва Одb ибн ар-Риrоъ rа{тонb
буд, аслу насаб ва rабилаи Xарирро таъна мезад.
Баъди марги {аxxоx ибн Юсуф, ки {омb ва пуштибони Xарир
буд, нуфузи ў дар дарбори Умавиён коста шуд ва {арчанд ки дар
бораи Язид ибн Абдулмалик маде{а{о гуфт, чандон иззат ва суди
моддb ба даст наовард.
Xарир дар тўли зиндагии худ чандин маротиба издивоx
намуда, номи фарзанди калониии вай {азра будааст ва лаrаби Абу
{азраро Xарир аз ин хотир гирифтааст. Дар бораи таърихи вафоти
Xарир ихтилофот вуxуд дорад, вале бештари му{аrrиrон соли 733-
и милодиро таърихи вафоти ў донистаанд.
Мероси адабии Xарир дар девоне фаро{ам омадааст, дар
мавзўоти мад{у марсия, фахру {ачв ва таuаззул суруда шуда, соли
1935 дар Rо{ира бо саъйи Му{аммад Исмоил ас-Совb ба табъ
расидааст.
Аз ли{ози аслу насаби rабилавb ва ачдодb Xарир Мазарb буд
ва Мазариён xонибдори мухолифони Умавиён –зубайриён буданд.
Вале э{тиёxу ниёзмандии моддb ва майл ба молу сарват ўро водор
мекунад, ки сиёсати хулафо ва бузургони давлати Умавиро

153

https://bikhon.tj/
xонибдорb намояд ва дар маде{а{ои худ {аrrоният ва rонунияти
хилофати он{оро эътироф кунад. Аз ин xост, ки ў нахуст ба мад{и
{аxxоч ибн Юсуф оuоз карда ба шоири хоси ў табдил ёфт ва бо
ёрии вай бо хулафои Умавb низ иртибот пайдо карда, молу сарвати
фаровон ба даст овард.
Xарир дар маде{а{ои худ ду xанбаи сифат{ои мамдў{они худ,
яъне сифати дунявb ва динии он{оро меситояд. Ба сифати дунявb ў
xасорату далерb, кишваркушои{о, ободонии ша{р{о ва амсоли
он{оро ворид мекунад. Аз xумла агар дар xое шамшери {аxxоxро
шамшери адолат ва {аr бихонад, дар абёти зайл халифа {ишом ибн
Абдулмаликро Ма{дии замон меномад ва мегўяд:2
Андў{ бар мо {уxум овард ва Аъода гуфт: Акнун rасди
куxоро дорb?
Гуфтам: Бидуни тардид ба назди халифа меравам ў Ма{дb ва
доварест ба {идоят расида.
Бо вуxуди ин {ама {адафи аслии Xарир аз мад{и хулафои
Умавb ва волиёну уммоли он{о талаби молу неъмат аст ва дар
баъзе маврид{о шоир ин нияти худро фошофош, рўирост из{ор
намуда, дар руxўъ ба мамдў{ мегўяд:3
Эй падару модарам фидои ту бод, бо атоёи худ ба фарёди ман
бирас, ки ту аз бахшиш ба дигарон шодмон {астb.
Яке аз масъала{ои марбут ба эxодиёти Xарир муборизаи
адабии ў бо ду нафар шоири бузурги дигари а{ди Умавиён
Фараздаr ва Ахтал мебошад. Дар а{ди Умавиён чунин суннате {ам
ривоx доштааст, ки худи хулафо ва {окимон шоирони дарбор{ои
худро ба {аxви якдигар бармеангехтанд ва аз ин лаззат мебурданд.
Вале Чарир ба аuлаби кулли шоироне, ки ўро {аxв гуфтаанд, xавоби
сазовор дода дар {ачвгb uолиб омадааст, тан{о дар муборизаи
{ачвгўие, ки миёни ў ва Фараздаrу Ахтал воrеъ шудааст ва дар ин
амр он ду нафар дар як саф ва Чарир тан{о дар сафи дигар rарор
доштааст, дар бораи xониби uолиб {укми rатъb баровардан хеле
душвор аст, зеро {амаи он{о тавонотарин {аxвсароён низ буданд.
Xарир дар {ачвгўb низ яке аз тавонотарин шуарои араб {исоб
меёбад. Ў дар {аxвия{ои xавобии худ ба Ахтал Фараздаr, тамоми
восита{оро ба кор мебарад, аз алфозу таъбироти дур аз одоб низ рў
намегардонад ва {атто хурдтарин айбу нуrсон{ои фардb ва
хонаводагии он{оро низ ба рўяшон мезанад. Ў чунон саъйю
xустуxў мекунад ё месозад ва он{оро бо пасттарин ва ночизтарин

154

https://bikhon.tj/
{айвонот шабо{ат меди{ад. Аз ин та{rиру пастзадан{о ў {атто
хо{ару модар ва хешовандони дигари раrибонаш {ам халосb ёфта
наметавонанд.
Аз xумла ба {аxви Фараздаr сухан ронда, Xарир ўро
«о{ангарзода» (Иб-улфин) мехонад, ки машuул бо касб{о
дармиёни аъраби бодия ор дониста мешуд, ба раrибаш лаrаб{ои
бўзина, фосиrу фоxир, ифлосу разил ва амсоли он{оро меди{ад.
Чунончи мегўяд:4
Ў нопок аст, эй а{ли ша{р {азар кунед, ки чунин олуда бо
хабисоти олам ба назди шумо надарояд.
Дар мавриде, ки Xарир ба {аxви ў мепардозад, дини ўро, ки
масе{ият аст ба нишон мегирад ва ўро ба хўрдани гўшти хук ва
шаробхўрb таъна мезанад. {атто лаrаби ўро бо та{rир Ухайтал
(Ахталча) меномад, го{о ўро Давбил, яъне куррахари хурдxусса
меномад:5
Оё падари Ахталак таuлибb набуд?
Чи бад аст, ки падар ва таuои одамb таuлибb бошад.
Яке аз xи{ат{ои номаrбулии {аxви Xарир он аст, ки занону
духтарони раrибони худ ва rавму rабила{ои он{оро ба тариrи
тў{мат зинокору олуда бо фисrу фуxур мехонад ва ин амали худро
чун василаи {имояи хешу rавми худ {аr медонад.
Маъмулан ваrте ки Xарир раrибони худро {аxв мегўяд, дар
оuоз ногузир ба фахри худу rабилааш мепардозад. Rабилаи Xарир
бо rабилаи Фараздаr аз як асл, яъне Мазар {астанд ва аз ин xо ў
бештар дар назди Фараздаr аз шахсияти шоирии худ, диндории
хеш тафохур мекунад. Аз xумла дар баробари раrиби хеш чунин
из{ор менамояд:6
Дар эxодиёти Xарир дар баробари мад{у {аxв ва фахр
таuаззул низ мавrеи сазовор дорад ва аз ин ли{оз {ам ў яке аз
шуарои тавоно дониста шудааст. Дар сабку услуби назми ў шеъри
а{ди xо{илb ва намояндагони uазалсароии узрb бо {ам омезиш
ёфтааст ва авсофу ташбе{от ва мазмун{ои он{о низ истифода
гардидааст.
Rа{рамони лирикии Xарир сухан аз {оли дарунии худ, дарду
олам{о ва ормон{ои ошиrонаи худ мегўяд, роздоне меxўяд, ки аз
{оли дили худ ба ў {икоят кунад, то давое бар дили сўхтааш пайдо
намояд:

155

https://bikhon.tj/
 Эй кош, ин дили ман касеро, ки таскинаш меди{ад, меёфт ё
соrие, ки имрўзаш xоми uамхорb бичашонад.
Ман нахустин муштоrи uамдидае нестам, ки бомдодони
xудоb uам{о бар дилаш наянгехта бошад.
Таuаззулоти Xарир бо таносуби хоси rолаби зо{ириву маънb
латофати сухан ва {усни баён аз намуна{ои олии шеъри uазали
арабb {исоб шуда метавонад. Чунончи дар абёти зайл мушо{ида
менамоем:
Хушо кў{и Райён ва хушо сокинони Райён
Ва хушо он рои{аи диловез, ки он зани яманb, ки го{-го{ аз
xониби Райён мевазад.
Таuаззулоти шоир тараннумгари ишrи поку беолоиш буда,
дар он{о хусисияти uазали {азарb ва аз он xумла таuаззулоти
Фараздаr, ки тарuибгари фа{шу лаззатxўист, мушо{ида намешавад.
Uазалиёти ў бо самимият ва муассирии хоси худ фарr мекунанд.ва
аз ин чи{ат аз шеъри Фарздаr бартарb дорад.
Шеършиносони а{ди исломb ва му{аrrиrони муосири
таърихи араб Xарирро аз зумраи бузургтарин шоирон дар эxоди
таuаззулу марсия ва мад{у {аxв донистаанд ва бузургии истеъдоди
фитриву табъи шоирии ўро эътироф кардаанд.
Xарир дар замони худ ва rарн{ои минбаъдаи а{ди исломb
{ам дорои шў{рати баланди шоирb ва мавриди эътирозу пайравии
суханварони Арабу Аxам будааст.
Аз xумла бунёдгузори шеъри Аxам Абуабдулло{и Рўдакb
{анўз дар rарни Х rудрати шоирии Xарирро дар rатори {отами ат-
Той ва {ассон ибн Собит эътироф намуда, мегўяд:
Xуз ба сазовори мир гуфт натавонам,
Гарчи Xарирам ба шеъри Тоию {ассон.
{акими суханвари тоxик Носири Хусрави Rубодиёнb дар
rарни ХI низоми сухани худро бо сухани Унсурb ва табъи
шоириашро бо табъи равони Xарир чунин rиёс менамояд:
Низоми суханро Худованди ду xа{он,
Дили Унсурb доду табъи Xарирам.
Умуман, Xарир шоирест, ки натан{о дар адабиёти а{ди
Умавиён маrоми воло доштааст, балки яке аз боризтарин симо{ои
шеъи араб {ам ма{суб буда, шеъри ў дар тўли аср{ои минбаъда
миёни шуарои Арабу Аxам ва халr{ои дигари шарr мавриди
таrлид ва пайравb rарор гирифтааст.

156

https://bikhon.tj/
 НАМОЯНДАГОНИ ШЕЪРИ СИЁСИИ А{ДИ УМАВИЁН

УБАЙДУЛЛО[ ИБНИ RАЙС АР-РУRИЙЁТ (ваф. 694 м.)

Убайдулло{ ибн Rайс аз rабилаи Rурайш буда, дар бораи
таърихи таваллуд ва айёми наврасии ў маълумоти са{е{ дар даст
нест. Сабаби лаrаби шоирии ў, яъне ар-Руrиётро чунин шар{
додаанд, ки ў гўё се нафар занеро дўст доштааст, ки {ар се {ам
Руrия ном доштаанд.
Руrиёт дар пойго{и сиёсb xонибдори зубайриён буд ва бо
{амро{ии Мисъаб ибн аз-Зубайр муборизаи зидди Абдулмалик ибн
Марвони Умавb бархост. Вале пас аз куштан шудани Абдулло{ ва
Мисъаб ибн аз-Зубайр бо мад{у узр ба Абдулмалик ибн Марвон рў
овард ва Абудулмалик ўро авф кард.
Руrиёт ба василаи шеъри худ манфиат{ои rабилаи хешро
мекард ва бар он аrида буд, ки хилофат бояд дар ихтиёри
намояндагони Rурайш бошад. Ў дар шеъраш аз Умавиён из{ори
норизоb ва эътироф мекунад, ки ватани Rурайшиён {иxозро хор
кардаанд ва бар ямани{о эътимод намудаанд.
Мавзўоти шеъри ўро мад{у марсия ва фахр ташкил меди{ад,
ки маде{а{ояш асосан дар васфи зубайриён, шиъиён ва Умавиён
эxод гардидааст. Фахру марсия{ои ў дар бораи бузургони rабилаи
Rурайш ва хонаводааш таълиф шудааст.

ТИРИММО[ ИБН [АКИМ (ваф. 718м.)

Тириммо{ ибн {аким шоири гурў{и сиёсии хавориx буда, дар
rабилаи Тай ба дунё омадааст. Ў дар Димишr тарбият ёфта,
{ангоми хуруxи лашкари Шом ба Куфа {амро{ рафта, бо гурў{и
хавориx {амаrида шуд ва ба василаи шеъри худ даъват{ои сиёсии
он гурў{ро тарuиб ва {имоят намуд.
Шеъри Тирмимо{ асосан аз мад{у фахр ва мазмун{ои сиёсии
марбут ба аrоиди хавориx иборат аст. Ў дар {удуди соли 718 аз
олам даргузаштааст.

КУМАЙТ ИБН ЗАЙД АЛ-АСАДΒ (679-734)

Кумайт ибн Зайд ал-Асадb соли 679 дар Куфаи Ироr
хонаводаи мазариасл ба дунё омадааст. Кумайт {ам аз тарбияти
бадавb гузашта буд ва {ам бо зиндагии ша{рнишинb ого{b дошт ва

157

https://bikhon.tj/
донишу иттилооти фаровон андўхта буд. Аз ин ли{оз ў аз зумраи
шуарои камшумори араб аст, ки шоириро воситаи касби маъош
rарор надода, вазифаи мактабдориро пешаи худ карда буд ва дар
масxиди Куфа кўдаконро таълим медод.
Кумайт, ки дар Куфа парвариш ёфта буд, ба маз{аби шиъа
гироиш дошт ва шоирb барои ў чун сило{и мубориза ва тарuиби
а{дофи сиёсии маз{аби ў хидмат мекард. Теъдоди зиёди rасоиди ў,
ки дар ситоиши Бани {ошим гуфта шудаанд, бо номи «{ошимиёт»
маъруфанд, аз рўи ихлосу эътиrоди самимb ба маз{аби ташайуъ
эxод гардида, аз тамаъ ва манфиат{ои моддb орb мебошанд.
Ваrте, ки шоири Яманb {аким ал-Калбb оли Алb, шиъиён ва
а{ли мазарро {аxв гуфт, Кумайт бо {аxви сахте алай{и {оким ал-
Калбb ва яманиён баромад намуд. Волии Ироr Холид ибн
Абдулло{ ал-Rасрb, ки худ яманb буд, назди халифа {ишом ибн
Абулмалик дар {аrrи Кумайт бадгўb кард ва халифа ба rатли ў
фармон дод. Холид ибн Абдулло{ Кумайтро дастгир ва зиндонb
намуд ва ў оrибат аз зиндон гурехта ба Шом рафт. Пас аз муддате
Кумайт rасидае ба халифа {ишом ибн Абдулмалик навишта аз ў
авф талаб ва аз маз{аби худ тавба намуд. Ни{оят тавбаи Кумайт
пазируфта шуд. Шоир дар {удуди 55 солагb вафот ёфт.
Мавзўоти асосии шеъри Кумайт мад{у {аxв буда,
маъруфтарин rасоиди ў «{ошимиёт»-аш мебошад. «{ошимиёт»
силсилаи шомили {ашт rасида аст, ки дар дифоъи а{ли ташайуъ
гуфта шуда, соли 1904 дар Лейден ба табъ расидааст. Rасидаи
нахустини ин силсила бо rофияи боия буда, бо абёти зайл оuоз
меёбад:
Ба тараб омадам, аммо на дар иштиёrи занони зеборўи
сапедандом, ки дигар сари бозича надорам оё пирамардон ба
бозича мегироянд?
Ва дигар {еx хонае ва осори хонае маро шефтаи худ
намесозад ва {еx сарангушти {инобастае маро ба тараб намеоварад.
Ба тараб омадам, аммо ба хотири мардуме бо че{ра{ои
тобнок, ки ба поймардии ишrи онон ба Худованд таrарруб меxўям.
Бани {ошим тоифаи паёмбар, ки бор{о ба он{о хушнуд
шудам ва барои он{о хашм гирифтам.
Кумайт бо шахсияти нотакрори худ аз гузаштагонаш {ам
фарr мекунад. Ў дар баробари {офизи Rуръон, хатиби Бани Асад
ва фаrе{и а{ли ташаййуъ будан, котиби хушхате {ам буд ва аз

158

https://bikhon.tj/
илми ансоб {ам ого{ии том дошт. [амаи ин дар шеъри ў низ
бетаъсир намондааст ва {арчанд ки шеъри ў аз ли{ози rолаби
зо{ирb пайрави rолаб[ои шеъри а{ди чо{илист, вале аз xи{ати
мазмуну му{таво дар шеъри вай анъана{ои а{ди xо{илият ва а{ди
исломb омезиш ёфтааст. Дар шеъри ў нишона{ои зиндагии бадавb
ва ша{рнишинb таxассум ёфта, дар бораи воrеоту рўйдод{ои
таърихии а{ди умавb низ маълумоти фаровон фаро{ам омадааст.

НАМОЯНДАГОНИ АНВОИ ХОСИ ШЕЪРΒ

УРXУЗАСАРОЁН
Урxуза чун навъи хоси шеъри арабb дар а{ди xо{илият низ
собиrаи тўлонb доштааст. Урxуза шеъре будааст, ки аз ду се байт
беш набуда, {ар байти он дар ба{ри комили раxаз, яъне шаш бор
мустафъилун суруда мешудааст. Дар оuоз раxаз{о шеъри кўто{и
мардумb буда, он{оро {ангоми та{рики шутур ба ро{ гардb ({иxо),
{ангоми набард ё об гирифтан аз чо{ ба о{анг мехондаанд.
Хусусияти дигари ин навъ шеър аз он иборат будааст, ки новобаста
ба хурдb ё бузургии {аxм тамоми мисраъ{ои он дар як rофия
суруда мешудаанд.
Дар таърихи адабиёти араб Му{ал{ил ва Имр-ул-Rайсро
нахустин шоироне медонанд, ки ашъори урxуза таълиф кардаанд.
Бино ба таъйиди шеършиносони а{ди исломb Рўъбаи Аxxоx
нахустин шоире будааст, ки теъдоди абёти урxузаро аз се байт
зиёд намуда, онро ба шакли rасида даровардааст ва мавзўоти гиря
бар талу доман, васф ва амсоли он{оро ворид кард ва маrоми
нахустин урxузасароро ба маънии томи ин истило{ со{иб гашт.
Урxуза навъи хоси rасидаи а{ди умавb буда, бо мухтассоти
худ аз дигар анвои шеърb фарr мекунад. Rабл аз {ама, дар алфозу
таъброти бегона ва ноошно ба зе{ни хонандаву шунаванда дар он
бештар ба назар мерасанд. Зеро бо сабаби он ки бояд rофияи
якхела дар тамоми мисраъ{ои он риоя шавад, шоир ногузир аст, ки
барои риояи rофия аз алфозу таъбироти бегонаву душворфа{м низ
истифода намояд. Ба замми ин дар ин навъ шеър алфозу таъбироте
{ам ба назар мерасанд, ки бо rоида{ои сарфи арабb мувофиrат
надорад ва ба хотири вазну rофия сохта шудаанд.

159

https://bikhon.tj/
 Бо вуxуди мушкилоте, ки аз сохтори урxуза бармеоянд,
урxуза{ои {унармандонае алалхусус дар васфу фахру таuаззул ба
вуxуд омадаанд. Намуна{ои хуби ин навъ шеърро дар осори
намояндагони Аxxоx ва писараш Руъба ибн Аxxоx, Абу Марrал аз-
Заrиён, Абу Нухайла ал-{аминb ва дигарон мушо{ида метавон
кард. Теъдоде аз урxузасароён ба сабаби истифодаи луuат{ои
нодир мавриди тавxxў{и олимони луuат гардидаанд ва шеърашон
писанди умум нашудааст, вале Аxxоx ва писараш Руъба
тавонистанд ба воситаи ин навъ шеър аксари мазўоти rасидаро аз
rабили мад{у {аxв, фахру таuаззул ва uайра баён созанд ва
намуна{ои олии ин навъ шеърро ба вуxуд оранд.

РУЪУЁТ (РАЪВИЁТ)
Роъуёт навъи шеъре будааст, ки дар бораи чўпон, яъне роъb
ва галла ё раммаи ў ва бодияе, ки дар он роъb рамаашро мечаронад,
эxод мегардидааст Намояндагони ин навъ шеър ба мавзўъ{ои
таuаззул, мад{, {ачв ва амсоли он{о низ руxўъ мекардаанд, вале
rисмати асосии ашъори онон дар тасвири чўпону рамаи ў ва бодияе
будааст, ки зиндагии чўпон бо он сахт марбут аст. Дар миёни
шарое, ки бо ин навъ шеър шуuл варзидаанд, беш аз {ама ду нафар,
яъне Роъb ва Зуррумма шў{рати зиёд доштаанд.

РОЪΒ (ваф. 709м.)

Убайд ибн {асан ибн Муъовия ибн Xандал ан-Нумайрb, ки бо
лаrаби шоирии Роъию-л-ибил (шутурбон) шў{рат ёфтааст, дар
rабилаи Мазар дар бодияи атрофи Басра ба дунё омадааст.
Дар шеъри Роъb васфи шутур ва зиндагии он дар чарого{ ба
{адде маrом дорад, ки дар ашъори муосирон ва гузаштагони ў ба
ин {ад мушо{ида намешавад. Зеро {арчанд шоирони rабл аз ў {ам
дар васфи шутур бисёр тавrrуф кардаанд, вале васфи он{о бештар
ба {олоти шутур дар аснои ро{гардb ва сафар марбут аст. Дар
шеъри Роъb бошад, васфи худи шутурбонон низ маrоми зиёд
дорад. Дар шеъри ў шутур ва шутурбон чун аъзои як xамъияти
инсон{о тасвир мегардад, ки бо он{о якxоя сафар менамояд.
Хурдтарин xузъиёти марбут ба шутур, {атто манзараи ба обхўрb
омадани он низ тасвир карда мешавад. Хислат{ои дигари бадавиён
аз xумлаи xасорат, далерb, xавонмардиву ме{моннавозb ва амсоли
он{о зимни васфи чўпону шутур тасвир мекарданд.

160

https://bikhon.tj/
 ЗУ-Р-РУММА (696-735)
Абул{орис Uайлон ал-Адавb, ки бо лаrаби Зу-р-румма
маъруф аст, аз зумраи шоирони ошиrпешаи араб буда, ба Мийаи
Манrарb ном духтаре ишr меварзидааст. Дар оuоз бо урxузасароb
шуuл варзидааст. Дар сурудани таuаззул ва гиря бар атлолу даман,
мад{у васф {иxо ва uайра низ rувва озмуда, бо {окимони давр низ
иртибот пайдо намудааст.
Бино ба тасдиrи му{аrrиrон Зуррумма дар {аxву
маде{асароb чандон rудрат надоштааст ва тавоноии ў беш аз {ама
эxоди шеъри бадавb будааст. Ў ба василаи rасоиди худ шеъри
табиатро, ки дар а{ди xо{илb ривоxи зиёд дошт, аз нав э{ё
намудааст. {арчанд ки дар шеъри ў аз ли{ози маънb ва васф{о
тозагие ба мушо{ида намерасад, балки ў бо истифода аз бе{тарин
таъбироту мазомини устодони шеъри а{ди xо{илb манзара{ои
зебои табиати биёбон, xамоду наботу {айвоноти он, манзараи шаби
биёбон ва амсоли иноро офарида тавонистааст.

НАСР ДАР АХДИ УМАВИЁН

Дар фасли марбут ба насри а{ди xо{илият дар ин китоб
мазкур гардида буд, ки аз насри он давра осори хеле каме боrb
монда аст ва асосан хитоба ва зарбулмасалу маrол{оро дар бар
мегирад. Вале дар rиёси насри а{ди xо{илb дар садри ислом ва
а{ди Умавиён наср {ам хеле пеш рафтааст. {арчанд, ки насри ин
давра {ам идомаи суннат{ои насри а{ди xо{илист, вале таuйироти
xиддие дар он ба назар мерасад.
Аввалан насри садри ислом ва а{ди Умавиён аз ли{ози
миrдор {ам зиёд буда, Rуръону {адис, хутба{ои Пайuомбари
ислом, хулафои рошиддин ва сарлашкарону волиён ва таъриху
rассас ва ривоётро дар бар мегирад. Сониян аз ли{ози эътибор ва
маъхази ривоят низ насри ин давра муътамадтар аст. Ни{оят,
бузургтарин мўъxизаи адабb Rуръон дар ин давра нозил ва дар
а{ди хулафои рошидин китобат шудааст, ки {ам аз ли{ози алфозу
таъбирот ва {ам сабку маънb ба насру назми ин давра таъсири
бузург расонидааст. Аз ин хотир rабл аз {ама дар бораи Rуръон ва
фазоили он таваrrуфро зарур медонем.

161

https://bikhon.tj/
 RУРЪОН
Rуръон маз{ари зиндагонии маънавb, динb, иxтимоиву сиёсb
ва адабии араб аст, ки дар охири асри VI ва аввали асри VII ба
Пайuомбари ислом нозил шуда ва нахустин китобест ба забони
арабb ки дар а{ди хулафои рошидин тадвин гардидааст.
Rуръон дар тўли 23 сол мувофиrи {одисаву воrеот ва
таrозои а{воли мадум бо ла{xаи Rурайш нозил шудаст. Rуръон
дар маxмўъ 114 сураро дар бар мегирад. Аз он{о 93 сура дар Макка
дар тўли 13 сол ва 21 сураи дигар дар муддати 21 сол дар Мадина
ба Пайuомбари ислом нозил гардидааст. Маxмўи сура{ои Rуръон
ба сабаби он ки бо таrозои замон ё {одисаву воrеоти гуногун нозил
шудаанд, ки дорои мавзўъ{о ва сабк{ои мухталиф мебошанд.
Баъзан як сура ва баъзан як ё якчанд оят нозил гардидааст.
Дар замони Пайuомбари ислом са{обагон аз ў Rуръонро
меомўхтанд ва {ифз мекарданд ё котибони ва{й ба таври ало{ида
менавиштанд.
Сура{ои Маккb, яъне сура{ое, ки дар Макка нозил шудаанд,
аз рўи мазмуну мундариxа аз сура{ои дар Мадина нозал шуда, яъне
сура{ои мадинb тафовут доранд. Сура{ои маккb масъала{ои
марбут ба усули динро баён мекунад ва сура{ои маданb ба
масъала{ои усули а{коми дин тааллуr доранд.
Нузули Rуръон дар соли да{уми {иxрат, се мо{ rабл аз
вафоти Пайuомбари ислом поён ёфтан буд ва дар тўли 23 соли
нузули сураву оёти Rуръонb бо дастури расули акрам (с) котибони
ва{й оёти нозилшударо дар рўи устухон, чўб, санг ва uайра сабт
менамуданд. {амин тавр, дар замони вафоти Пайuомбари ислом
{ам тамоми Rуръон навишта шуда буд ва са{оба ва rориён онро
дар {ифз доштанд.
Дар замони нахустин халифаи рошидин Абубакр дар xанги
Ямома дар {удуди 70 ё ба rавле дигар 700 нафар аз xумлаи
{офизони Rуръон ба ша{одат расиданд. Умар ибн Хаттоб
Абубакрро аз вазъи ба амал омада ого{ намуд ва пас аз машварат
ба хулосае омаданд, ки Rуръон дар шакли китоби ало{ида
xамъоварb ва тадвин карда шавад. Барои ин кор Зайд ибн Собитро,
ки яке аз котибони ва{й дар замони зиндагии Пайuомбари ислом
буд вазифадор карданд ва ў Rуръонро аз {афиза{о ва навишта{о
xамъ оварда ба шакли китоб даровард. Ин китоб дар замони

162

https://bikhon.tj/
хилофати Абубакр {амро{и ў буд ва пас аз Умар ба дасти духтари
вай {афса расид.
Дар замони хилофати Усмон ибн Аффон бар асари ихтилофи
ла{xа{ои аъроб ихтилоф дар rироати Rуръон пайдо шуд ва гурў{е
аз rироати худ фахр мекарданд ва rироати гурў{и дигарро хато
ме{исобиданд. Аз ин хотир Усмон ба котибони маъруф Зайд ибн
Собит, Абдулло{ ибн Зубайр, Саъид ибн Ос ва Абдурра{мон ибн
ал-{орис дастур дод, ки Rуръонро дар шакле, ки имрўз {ам дар
истифода аст мураттаб созанд ва ба тамоми rаламрави хилофат
интишор намоянд.
Rуръон rабл аз {ама ва{йи ило{b ва китоби муrаддаси динии
мусалмонон аст, ба Пайuомбари ислом нозил гардидааст. Дар
баробари ин бояд гуфт, ки ин китоби осмонb мўъxизаи адабb ва
олитарин намунаи асари бадеист, ки барои а{ли башар гуфта
шудааст. Вале чун ин мўъxизаи адабb каломи ило{ист ва берун аз
rудрати аrлу тавони башар аст, табиист, ки араб бо вуxуди
фасо{ату балоuати олии худ чизе {аммонанди онро гуфта
натавониста ва бузургтарин нависандагони аrвому милали дигар
{ам дар баробари эъxози сухани ило{b оxиз мондаанд.
Ваrте ки вазъи суханварии аъроби а{ди xо{илиро ба ёд
оварем, хо{ем дарёфт, ки дар {аёти он{о шеъру шоирb маrоми
аввалдараxа дошт ва шоир аз зумраи бонуфузтарин афроди rабила
ва xомеа {исоб мешуд. Агар шоир мехост, ки rасидаи ў номи вай
ва rабилаашро маш{ур созад ва мухолифони худро мулзам намояд,
бояд онро дар мавзеъе мехонд, ё ба тадбири дигар «нашр мекард»,
ки дар он xо теъдоди бештари намояндагони rабила{о {узур дошта
бошанд. Чунин мавзеъ ва макон бозори Уккоз буд, ки дар мавсими
{аx дар баробари намояндагони rабила{о шуарои тавонои он{о низ
омада, як навъ мусобиrа ё муборизаи шеъргўb барпо мекарданд
Дар са{ни бозор дар xои намоён минбар гузошта ва па{лўи он
хаймаи сурхе зада мешуд, ки дар он {акимон аз зумраи шоирони
маъруф менишастанд ва rасидаи {ар шоирро шунида, rазоват
мекарданд ва дар инти{о uолибро муайян менамуданд. Дар овони
rабл аз ислом rазоват ва доварb дар ин мусобиrоти шоирон бар
ў{даи Нобиuа аз-Зубёнb буд. Табиист, ки дар чунин мусобиrат {ар
шоир пас аз итмоми rасидаи худ даъвои беназирb ва муфохара
мекард ва дигаронро ба мусобиrа ва мубориза мехост, ки rасидае
баробар ё монанд дар фасо{ату балоuати ў бигўянд. {амин расми

163

https://bikhon.tj/
мусобиrа ва мубориза дар rасидасароb ё худ «та{аддb», ки бо
маф{уми мусобиrа ва назироварb муродиф аст, дар адабиёти араб
дар замони Пайuомбари ислом низ роиx будааст.
Rуръон каломи ило{b буд, ки бо забони rавми Пайuомбари
ислом (с) нозил гардид, вале аз ли{ози фасо{ату балоuат ва эъxози
худ беназир буд, зеро на назм буду на наср ва на саxъ ва бо ин
эъxози худ аrл{оро ба {айрат мегузошт. Rавми араб {ам
донистанд, ки Rуръон монанди rавли шуаро ва «аз насахи каломи
шахси Му{аммад (с) ва аз rумоши сухани инсоне {аммонанди ў
нест.»
Аз ин хотир чун Пайuомбар (с) оёти Худовандро ба
{амrавмони худ хонд, иддае аз онон бо сарварии Валид ибн
Муuира ўро бо лаrаб{ои ко{ин, маxнун, шоир ва со{ир гуна{кор
кардан мехостанд, то ба ин васила дину китоби Худоро инкор
намоянд. Ба ин сабаб буд, ки Худованд тибrи расму суннати худи
араб, он{оеро, ки ба rалами ў бовар кардан намехостанд, ба
шо{идb, яъне мусобиrаву назирагўb даъват кард ва иxозат дод, то
бо он нубуuе, ки дар фасо{ату балоuати шеъру хитоба доранд,
бигузор назири сухани ило{иро бигўянд.
Ба ин муносибат Худованд ба Расули худ оёти та{аддb, яъне
оят{ои даъваткунанда ба муборизаву мусобаrаро нозил кард ва дар
оuоз кофиронро даъват кард, ки да{ сура монанди Rуръон
бисозанд ва гуфт: « Ё мегўянд, ин Rуръонро ба дурўu (ба Худо)
нисбат меди{анд, бигў агар ростгў {астед, да{ сура монанди онро
биёваред. Пас агар шуморо (дар ин та{аддb) иxобат накарданд, пас
бидонед, ки Rуръон ба василаи илми Худованд нозил гардида ва
ин ки нест Худое xуз Ў, пас оё шумо таслимшавандагонед?».(сураи
{уд. Оёти 13-14)
Сипас Худованд доираи даъватшавнагонро ба мусобиrаву
мубориза боз {ам васеъ намуд ва инсу xинсро {ам даъват кард, ки
худро биёзмоянд:
Бигў, агар инсу xинн xамъ шаванд, то ин ки {аммонанди ин
Rуръонро биёваранд. (Нахо{анд тавонист) монандашро биёваранд
ва агарчи бархе суханон баъзе дигарро пуштибон бошанд (пушт ба
пушти якдигар ди{анд) (сураи Исро, ояти 88)
Чун дар мар{ала{ои аввали та{аддb даъвогарон аз ў{даи
мусобиrаву мубориза бо фасо{ату балоuат ва эъxози Rуръон ва
гуфтани назири он набаромаданд, Худованди Rуръон ба он{о

164

https://bikhon.tj/
иxозат дод, ки дар {адди аrалл як сурае монанди онро биёранд ва
дар ояти зайл аз сураи Баrара чунин даъват кард:
Ва агар шумоён тардид доред бар Rуръоне, ки фиристодем
бар Пайuомбар, ки бандаи мост, пас биёред, як сура мисли онро ва
дар он сура овардани {ам мадад бихо{ед аз гуво{они худ, ки uайри
Худост, агар рост мегўед.(Сураи Баrара, ояти 23).
Вале чунонки таърихи фар{ангу араби исломb гуво{ аст: ин
на дар замони Пайuомбари ислом ва на дар аср{ои минбаъда аз
арабу аxам ва милали дигар бо вуxуди саъю талош{о ба {еx касе аз
бани башар муяссар нашудааст, зеро маълум аст, ки як нафар аз
бани башар дар эxоди наср rавb асту дигаре дар шеър тавоност, яке
дар марсия устод асту дар мад{ия заъиф, вале тамоми анвои
фасо{ат, балоuат ва эxодро, ки дар Rуръон xамъ аст, {еx го{ як
нафар инсон фаро гирифта наметавонад.
{амин тавр сабки баён ва услуби хоси Rуръон, ки на назм
асту на наср ва на саxъ, фасо{ат ва балоuати беназири он вуxуди
пешгўи{о ва ахбори илмb дар он ва амсоли он{о, ки берун аз
rудрати суханварии инсон {аст, боиси он гардидааст, ки {анўз аз
{амин оuози садри ислом шуарову хатибон ва нависандагону
адибони араб ин китоби осмониро олитарин намунаи каломи адабb
низ эътироф намуда, сабку услуби баён, фасо{ату блоuат ва
мазомини оёт ва rасасу ахбори онро мавриди таrлиду пайравb
rарор додаанд.
Бар асари нуфузи Rуръон дар адабиёт ва улуми а{ди исломии
араб теъдоди илм{ои динb, таъриху адаб, луuат, арўз, xуuрофиё ва
uайра хеле афзуд ва rариб илме дар ин а{д набуд, ки дар он аз ягон
ли{оз таъсири Rуръон мушо{ида намегардад. Аксари улуми динb
ва адабb аз rабили {адис, тафсир, фиr{у арўз, rофия, бадеъ, сарфу
на{в, луuат, балоuат ва uайра бо таъсири бевоситаи Rуръон ба
вуxуд омаданд. Алфозу таъбироти rуръонb, мазомини оёт ва
rисасу ривоёти он боиси uановат ва такомули забони назму насри
а{ди исломb такомули сабку услуб ва мазомини он гардид.
Истифода аз мазомини rуръонb ва алфозу таъбироти он дар тамоми
анвои назму насри ин давра аз rабили хитоба, тавrеъот, рисола{о
ва амсоли он{о мушо{ида мешавад ва яке аз мухтассоти му{ими
насри ин давра {исоб меёбад.

165

https://bikhon.tj/
 АНВОИ НАСРИ САДРИ ИСЛОМ ВА А[ДИ УМАВИЁН
Бар асари вазъи иxтимоb-сиёсии дигаре, ки дар шиб{и
xазираи Арабистон ба вуxуд омад, э{тиёx ба хитоба ва хатибон низ
афзун гашт. Бо зу{ури ислом ва оuози мубориза миёни мусалмонон
ва душманони он{о воизон ва хатибоне низ ба вуxуд омаданд, ки
мардумро ба дини ислом даъват мекарданд, мардуми rабила{ои
парокандаро ба имону итти{од зери парчами ислом мехонданд.
Давлати навбунёд низ дар ро{и истиrрору пойдории худ ба
тарuибгарони uояву а{одифи динb, иxтимоb ва сиёсии худ э{тиёx
дошт.
Алахусус аз а{ди Умавиён баъди ба вуxуд омадани гурў{{ои
мухталифи сиёсb чун шиъиён, зубайриён, хавориx, маволb ва uайра
э{тиёx ба дастго{и таблиuотии {адаф{ои сиёсии он{о бештар гашт.
{ар як гурў{и сиёсb шоири худ, хатиби худро дошт, ки {адаф{ои
сиёсии онро дар байни мардум тарuиб намояд, аrида{ои
душманони сиёсии он{оро ботил намояд ва дар дили мардум
э{соси эътиrод ва бовариро ба маслаки гурў{и сиёсии худ бедор
намояд.
Аз ли{ози маrсад ва вазифа{ои иxтимоb хитоба{ои ин даврро
ба якчанд навъ xудо кардаанд. Аз xумлаи ин хитоба{о яке хитобаи
динист, ки аз оuози зу{ури ислом ва дар а{ди хулафои рошидину
Умавиён низ ривоxи бештар дошт. Вазифаи хитобаи динb аз он
иборат буд, ки хатиб мебоист бо иrтибосу истифода аз оёти
Rуръон маънии онро ба шунавандагони худ тавзе{ медод ва саъй
менамуд, ки хутбаи ў шунавандаро rаноатманд ва имону эътиrоди
ўро ба дини ислом бедор намояд.
Дар оuози зу{ури ислом ва хулафои рошидин хатибон аз
истифодаи саxъ, ки хоси сухани ко{инони а{ди xо{илb буд, пар{ез
мекаранд, вале тадриxан хатибон дар суханони худ барои ороиши
алфозу таъбироти ин сайъ мекарданд ва аз саxъ {ам истифода
мебурданд. Алалхусус дар а{ди Умавиён хатибон барои ороиши
каломи худ ба истифодаи саxъ ва анвои фасо{ату балоuат ва
санъат{ои сухан ва хоса ташбе{у истиорот майли зиёд пайдо
намуданд, вале бо ин {ама сабки хитоба{ои ин а{д замоне идомаи
сабки а{ди xо{илb буд.
Дар ин а{д ва алалхусус дар замони хилофати Умавиён
хитоба{ои сиёсb низ ривоxи зиёд доштанд, ки ба василаи он{о {ар
як хатиб манфиат{ои гурў{и сиёсии худро дифоъ мекард. Аз xумла
166

https://bikhon.tj/
Зиёд ибн Аби{и ва {аxxоx ибн Юсуф хатибони Умавиён, Мухтор
ас-Саrафb хатиби шиъиён, Rутри ибн ал-Фаxои хатиби хавориx ва
дигарон буданд. Дар хитоба{ои динb Алb ибн Абитолиб, Тамим ад-
Дорb (дар Мадина), {асани Басрb, Восил ибн Ато (дар Ироr) Фазл
ибн Исо (дар Шом) ва амсоли он{о шў{рат доштанд.

ТАВRЕОТ
Тавrеот ё ба таъбири имрўза дастуроту супоришот, суханони
хеле кўто{у мухтасаре буд, ки халифа, волb ё омили ша{ру вилояте
зери шикоятнома{о ва аризаву дархост{о менвиштанд. Мувофиrи
ин тавrеъот ариза{о барои та{rиr, иxро ва uайра равона карда
мешуданд.
Тавrеъот навъи тозаи насри арабb буда, rаблан собиrа
надоштааст ва дар садри ислом пайдо шуда, дар а{ди Умавиён
ривоxи зиёд доштааст. Тавrеоти зери ариза{о бояд дар {адди аълои
эъxоз ва ва фасо{ату балоuат навишта мешуданд ва намуна{ои
олии ин навъи наср аз а{ди УмавΒ дар маъхаз{о ба назар мерасанд.
Аз xумла марде ба амири Умавиён Зиёд ибн Аби{и аз бадрафтории
писараш шиква кардааст ва Зиёд зери аризаи он мард навиштааст:
Руббамо кона аrу{а-л-валади мин суъи таъдиби-л-валади. (Бисёр
ваrт сабаби беитоатии писар аз тарбияти бади падар аст.) Халифа
Муъовия дар яке аз тавrеоти худ чунин навиштааст: На{ну замону
ман рафаъно{у иртафаъа ва ман вазаъно{у иттазаъа. (Мо замона
{астем, {ар киро баланд бардоштем баландΒ ёфт, {ар киро паст
задем пастb ёфт.)

РАСОИЛ
Навъи расоил, яъне номанигорb ва даъват{ои динb ва сиёсb
низ дар адбиёти а{ди xо{илb собиrа надошта, пас аз зу{ури ислом
ба вуxуд омадааст. Тадриxан дар замони хулафои рошидин ва
Умавиён э{тиёx ба ирсоли нома{о ба волиёну омилон ва соири
муносибати миёни гурў{{ои сиёсии xомеа афзуда, китобату дабирb
низ тавсиа ёфт.
Дар оuози ин навъи наср котибони расоил {амон хатибон
буданд, ки масъала{ои дини давлатΒ ва ичтимоиву сиёсиро дар
шакли хитоба{ои мухтасар ва мучаз китобат мекарданд ва ба

167

https://bikhon.tj/
василаи онхо {адаф{ои диниву сиёсии хулафо ва гурў{{ои сиёсиро
тарuиб мекарданд. {адафи аслии китобати расоил дар шакли хеле
мучаз ва мухтасар баён намудани масъала{ои мухталиф {исоб
мешуд. Ба иборати дигар расоил-хутба{ои навишташудаи дорои
масоили ахлоrb ва ташвиr ба умури динb ва амсоли он орb аз
ориши лафзb буданд. Тан{о {адаф дар нигоштани расоил он буд,
ки як uарази динb ё сиёсb ба тарзи хеле мухтасар ва муъxаз баён
гардад.

ХАТИБОНИ АЛИ ИБН АБИТОЛИБ ( 600-661)

Алb ибн Абитолиб (а) амакзодаи пайuомбари ислом (с) буда,
соли 600 м. Дар Макка ба дунё омадааст. Аз хурдb дар тарбияти
пайuомбари ислом буд ва {амеша бо ў {амнишинb дошт.
Алb ибн Абитолиб (а) бо xасорату далерb ва xавонмардии
худ фарr мекард. Ў дар аксари uазавоти пайuомбар (с) ширкат
намуда, rа{рамони{ои беназир нишон дод. Ў дар назди Мухаммад
(с) маrому мартабае дошт , то {адде ки духтари худ Фотимаро ба ў
дода, вайро ба лаrаби «Сайфу-л- ислом» мушарраф сохт. Ў аз
Фотима со{иби ду писар {асан ва {усейн гардид. Пас аз вафоти
Пайuомбар (с) Абубакр, Умар ва Усмонро дар кор{ои хилофат
ёриву дастгирb кард.
Пас аз rатли Усмон ибн Аффон дар соли 656 Алb ибн
Абитолиб ба хилофат нишаст. Вале Муъовия ибн Абисуфён бар
зидди ў фитна оuоз кард ва Тал{а ибн Абдулмлик, Зубайр ибн ал-
Авом ва Оишаро чонибдори худ сохт. Дар Басра миёни
чонибдорони Алb набарде воrеъ шуд, ки дар он Алb бар
мухолифони худ зафар ёфт. Бори дигар дар Сиффин душманон ба
Алb набард карданд ва бо хила ўро ба аrибнишини мачбур сохтанд.
Алb ба Куфа рафт ва мехост ба чанги навбатb бо Муъовия омодагb
бинад, вале соли 661 дар масxиди Куфа бо дасти ноxавонмарде бо
номи Абдура{мон ибн Малxам ба ша{одат расид.
Алb ибн Абитолиб дар баробари xасорату далерb
xавонмардиву фидокорb дар ро{и ислому имон ва дигар хислат{ои
{амидаи худ дорои аrлу тадбир, тафаккуру андеша ва завrу
тариrаи адабb низ будааст ва ба ў осори зиёдеро мансуб медонанд,
ки шомили,1400 байти шеър буда, асосан дар мавзўи зу{ду {икмат
гуфта шудааст. Маш{уртарин асари ў «На{x-ул-балоuа» аст, ки аз
маxмўи хутба{о, нома{о гуфтор{ои {акимона, андарзу мавъиза{о

168

https://bikhon.tj/
ва uайра иборат буда, онро дар асри ХI Шариф ар-Розb чамъоварb
кардааст ва дар асри ХIII Ибн Аби-л-Xарир ба он шар{ навиштааст
ва шар{{ои дигари ин асар {ам мавxуданд
Дар мансубияти «На{ч ул-балоuа» ба rалами Алb ибн
Абитолиб андеша{ои му{аrrиrон мухталиф аст. Теъдоде аз он{о
бо сабаби бегонагии баъзе алфозу таъбирот ба замони муаллифи
асар, вучуди насри мусаxxаъ, uайбдонb дар андеша{ои муаллифин
асарро сохтаи Шариф ар-Розb медонанд ва моли Алb ибн Абитолиб
{исоб намекунанд. Гурў{и дигари му{аrиrон ин асарро бетардид
мансуб ба Алb ибн Абитолиб медонанд ва онро «зодаи нубуuи
фитрb ва манзалати рафеъи динb ва иxтимоии» муаллиф
ме{исобанд.
Дар {ар {ол «На{x-ул-балоuа» дар xа{они ислом шў{рати
бузург дорад ва дар Эрон низ бор{о ба табъ расидааст. Соли 1378
матни арабии он ва тарxумаи форсии Мустафо ЗамонΒ дар як xилд
бо фе{рист{о дар Те{рон чоп шудааст, ки {аxми он хеле бузург
буда, аз 1256 са{ифа иборат аст.
Rисмати аъзами «На{ч-ул-балоuа»-ро хитоба{ои Алb ибн
Абитолиб ташкил меди{ад, кие дар маврид{ои гуногун ва
мувофиrи рўйдору воrеъоти мухталиф из{ор гардидааст. Дар
хитоба{о шахсияти ў чун марде таxассум мегардад, ки аrида ва
имони устувор дорад, дар ро{и дифоъи аrида ва дину имони худ аз
{еx гуна хатар ва {атто та{диди марг боке надорад. {амаи ин дар
мубориза барои {аr аст ва ба туфайли {амин хаrиrатчўb ва покиву
ростии худ rурбони фитнаву дасиса{ои мухолифони ро{и ростb
гардидааст. Аз чумла ў дар яке аз хитоба{ои худ, дар бораи
тў{мати он{ое, ки ўро ба rатли Усмон гуна{гор мекарданд, чунин
мегўяд: Лав амарта би{и лакунту rотилан ав на{ийту ъан{у
лакунта носиран. Анна ман насара{у ло ястатиъу ан яrулу: хуз
ла{у ман ано хайру мин{у ва ман хуз ла{у ло ястатиъу ан яrулу
насара{у ман {ува хайрун миннb. Ва ано xомиъун лакум амра{у а
сатаъсару фаасоъа-л-асарата ва xазаътум ва асоътум ул-xазъа.
Валлоху {акамун воrиъун фΒ-л-мастаъсири.
Тарxума: Агар дар бораи rатли Усмон дастур медодам, rотил
будам ва агар аз он xилавгирb мекардам ёвараш будам. Касе, ки ба
ў кўмак кард, наметавонад бигўяд он касе, ки ўро шикаст дода
бе{тар аз ман будааства касе {ам, ки ўро шикаст дода наметавонад,

169

https://bikhon.tj/
бигўяд, он кас ки ўро ёрb дода, бе{тар аз ман буда (на мухолиф
бигўяд кори хубе карда ва на мувофиr).
Ман достони кушта шудани Усмонро ба таври хулоса мегўем:
Усмон бедодгарb ва худсариро оuоз ва дар ин кор иштибо{и
бузурге муртакиб муртакиб шуд. Шумо {ам забон ба эътироз
кушудед ва эътирозро ба {адди аъло расондед. Худо {ам дар бораи
мухолиф. ({ам Усмон хилофи rонун рафтор кард ва {ам rотилонаш
ва {еx кадом {ам гўш ба {арфи имом алай{и-с-салом намедоданд).
{амин тавр, дар хитоба{о Алb ибн Абитолиб мавзўъ ва
масъала{ои марбут ба Rуръону а{коми он, масъала{ои одобу
имони мусалмонон, даъват ба xи{од дар ро{и дин ва амсоли он{о
матра{ гардидаанд.
Дар «На{ч-ул-балоuа» нома{о ё расоили Алb ибн Абитолиб
{ам бахши му{имро ташкил менамоянд, ки дар мавзўоти динΒ,
сиёсΒ, иxтимоb ва воrеоту {одисоти дар замон{ои мухталиф ба
амал омада, дар муроxиат ба мардуми Куфа, Басра ва дигар
мавзеъ{о ё афроди ало{ида аз наздикону пайвандон ва мухолифону
сарварони гурў{{ои сиёсb навишта шудаанд. Дар теъдоде аз ин
нома{о даъват ба дифои хонадони сардорони сипо{, супориш{о ба
омилон дар атрофу наво{ии дурдасти хилофат, мавъиза{ои динΒ ва
амсоли он{о ба назар мерасад. Ддар аксари ин нома{о низ
адолатпарвариву {аrxўb ва оштинопазирии имом Алb бо золимон
ва раъиятпарварии ў хеле возе{ мушо{ида мешавад. Чунончи дар
номае, ки ба омили худ дар Озарбойчон Ашъас ибн Rайс чунин
менависад: Ила Ашъас бин Rайс ъомилу Озарбаайxон ва анна
ъамука лайса лака битаъ матин ва локинна{у фb ъунrика амонатун
ва анта мустаръb лиман rуrа , лайса лака ан тафтота фb раъиятин
ва ло тахотиру илла бивасиrатин ва фb ядика молун ман мола
алло{у ъазза ва чалла ва анта мин хузони{и {атто тасаллама{у ила
лаъала аллаакуну шарра ва лотика лака ва-с-салому
Тарxума: Ба Ашъас ибн Rайс омили Озарбойxон .
{укумате, ки дар ихтиёри туст, луrмаи ту нест балки
амонатест бар ў{даи ту. Нисбат ба мо фавrи худ нига{бони
мардумb ва {аr надорb дар мавриди мардум мутобиrи назари худ
рафтор кунb. Дар умури молb бояд пас аз итминон иrдом кунb.
Сарвате, ки дар ихтиёри туст, аз амволи худои азза ва xалла аст ва
ту анбордори худоb, то ин ки молро ба ман та{вил биди{b, шояд
ман барои ту нисбат ба дигарон ро{бари баде набошам вассалом.

170

https://bikhon.tj/
 Бояд гуфт, ки суханони кўтохи {икматомез низ дар «На{ч-ул-
балоuа» мавrеи бузург доранд ва ганxинаи {икмату мавъизае
ма{суб мешаванд, ки аз насри садри ислом ба ёдгор мондааст. Ин
{икмат{о зодаи тафаккуру андешаи амиr ва таxрибаи зиндагии
муаллиф буда, дар ни{ояти эъxоз ва ихтисор гуфта шудаанд ва ба
осонb дар зе{ни хонандаву шунаванда наrш мебанданд. Аз xумла
дар суханони зайл чунин мегўяд: Ман асраъа ила ан-носи бимо
якра{уна rолу фи{и бимо ло яъламун. Касе, ки дар мубориза бо
афкори умуми хитоб кунад, дар борааш {ама {арф мезананд. Ё дар
xои дигар мегўяд:
Алuания фи-л-uурбати ватанун ва-л-фаrру фb-л-ватани
uурбатун.
Сарват дар uарибb ватан аст ва фаrр дар ватан uарибист.
Дар баробари амиrии андешаву тафаккур ва {икмати чолиб
дар чунин суханон риояи зебоиву латофати калом низ бисёр
мушо{ида мешавад ва ташбе{оту такрор ва санъат{ои дигари сухан
низ дар ин амр мусоидат менамояд. Чунин {айатро дар суханони
зерин низ возех Ас-сабру саброни сабрун ъала мо такра{у ва
сабрун ъала ту{иббу. Сабр ду навъ аст: яке сабр бар он ки бароят
нохуш аст ва дигаре сабр бар он чи дўсташ медорb.Ё дар rавли
дигар: Ло uанийа калъоrили ва ло фаrра калxа{ли ва ло миръот
каладаби ва ло за{ира калмушовирати. {еx тавонгарb чун аrл нест
ва {еx бенавоΒ чун xа{л ва {еx меросе чун адаб нест ва {еx
пуштибоне чун машварат кардан нест.
Мавзўъ ва мундариxаи «На{x-ул-балоuа» аз rудрати аrл ва
тафаккуру андешаи муаллифи он гуво{b меди{ад. Дар ин асар
xумла{о ва фикру андеша{о муназзам ва бо тартиби мантиrb паи
{ам меоянд, ки чунин {олат дар насри арабии rабл аз исломи
собиrа надоштааст ва хитоба{ои гузаштагон аз xумла{ои бо {ам
иртиботи мантиrb надошта иборат буданд.
Дар насри Алb ибн Абитолиб нишони табъ ва санъат{ои
бадеΒ мушо{ида мешавад. Чунин ба назар мерасад, ки санъат{ои
бадеии дар насри ў истифода шуда на ба таври иxборb ва ба
хотири санъатнамоb балки тибrи таrозои калом бадо{атан ва
беза{мати зиёду ковиш{о воrеъ гардидааст ва ин {ам далели
rудрати суханварии муаллифи асар аст.
«На{x-ул-балоuа» воrеан ганxинаи фикр ва аrлу андешаи
адабист, ки дар он масъала{ои дин, сиёсат ва иxтимоиёт бо {ам

171

https://bikhon.tj/
ёфтааст. Вале дар мадди аввал масъалаи дин, даъват ба адлу
инсоф, xавонмардиву саховат, далериву шуxоат, покиву диндорb,
раъиятпарварb rарор гирифтааст.

ЗИЁД ИБН АБИ[И (ваф. 673)

Абулмуuира Зиёд ибн Суммия, ки бо лаrаби Зиёд ибн Аби{и
шў{рат ёфтааст, дар Тоиф ба дунё омадааст. Таърихи таваллуди
ўро аксари му{аrrиrон соли аввали {ичрΒ (622 милодb)
донистаанд.
Дар бораи падару модар ва овони наврасии зиндагии ў дар
замони хилофати Абубакр ба ислом гаравидааст ва дар вазифаи
дабирии омили Басра Абумусо ал-Ашъарb будааст. Дар замони
хилофати Алb ибн Абитолиб хукумати вилояти Форсро со{иб шуда
ва то вафоти Алb ибн Абитолиб дар {амин маrом rарор доштааст.
Пас аз вафоти Алb ибн Абитолиб, Зиёд ибн Аби{и аз тобеияти
Муъовия саркашb кард, вале пас аз муддате миёни ў ва Муъовия
иродат ва наздикb пайдо шуд. Муъовия Зиёд ибн Аби{иро {окими
Басраву Хуросон ва Систон таъйин намуд ва баъдтар Ба{райн ва
{инду Уммон низ вориди rаламрави {укумати ў гардид. Зиёд ибн
Аби{и то охири умр дар маrоми rудрат ва {укумат rарор дошт ва
соли 673 аз олам даргузашт.
Зиёд ибн Аби{и бузургтарин ва донотарин шахсияти сиёсии
а{ди Умавиён будааст ва муаллифони а{ди исломb ўро дар кори
{укумат ва сиёсат аз Муъовия ибн Абусуфён, Амру ибн ал-Ос ва
Муuира ибн Шаъба {ам боло гузоштаанд. Ба замми ин Зиёд ибн
Аби{и хатибе тавоно ва адибе сухандон буда, хутба{ои зиёди ў ба
василаи маъхаз{ои адабb-таърихии а{ди исломΒ то замони мо
расидаанд.
Ба иттифоrи му{акrикони таърихи адабиёти араб
маъруфтарин хутбаи Зиёд ибн Аби{и хутбае бо номи «ал-Батро»
будааст. Сабаби маъруф шудани ин хутба бо номи «ал-Батро» он
будааст, ки Зиёд ибн Аби{и амре бо муrаддимаи суннатb, яъне бо
{амди Худованд оuоз накардааст.
Хутбаи «ал-Батро» соли 665 {ангоми аз чониби Муъовия
{окими Басра таъин шудани Зиёд ибн Аби{и гуфта шудааст ва ин
хутба ба замми он ки хеле муассир ва xолиби диrrат аст, арзиши
бузурги адабΒ ва сиёсΒ {ам дорад. Дар ин хутба Зиёд ибн Аби{и

172

https://bikhon.tj/
суханро бо а{кому фармуда{ои дини ислом оuоз намуда, мардуми
Басраро даъват менамояд, ки хилофи дину а{коми он амал
накунанд ва дар сар фикри шўришу исёнро напарваранд ва ба
итоату иxрои фармон{ои ў гардан ни{анд. Зиёд ибн Аби{а ваъда
меди{ад, ки {ар гуна шўришу нофармониро фурў хо{ад нишонд ва
гуна{горонро ба чазо хо{ад расонд. Ба ин маънb ў аз xумла мегўяд:
{ар кас касеро дар об uарrа созад, uарrаш месозем ва {ар ки
касеро бисўзонад, месўзонемаш ва {ар ки девори хонаеро сўрох
кунад, дилашро сўрох мекунем ва {ар ки гўреро бишкофад, зинда
дар он дафнаш мекунем.
Дар ин хутба {аrrоният ва rонунияти хилофати умавиён ва
атои ило{b будани он тасдиr мегардад ва мадуми Басраро ба итоат
даъват намуда, риояи адолатро дар {аки итоаткорон ваъда меди{ад.
{аrrи мо бар шумо дар он чи меписандем, шунидан ва итоат
кардан аст ва я{аrrи шумо бар мо ва он чи бар он тасаллут ёфтаем,
адолат кардан аст.
Хитобаи ал-Батро rабл аз {ама дорои а{амияти сиёсb буда
гузориши волиест, ки ба тозагb ба {укумат расида, мардумро бо
{арф{ои сиёсии худ ошно месозад, он{оро ба тасдиrи хилофати
Умавиён итоат ва ичрои фармон{о даъват менамояд, ба саркашону
исёнкорон адолат ваъда меди{ад.
Арзиши адабии хитобаи мазкури Зиёд ибн Абихи дар он
зо{ир мегардад, ки бо сохтори дохилии худ, таrсимбандии
мавзўъ{о ва иртиботи мантиrии он{о дар хитоба{ои а{ди xо{илият
собиrа надошт. Дар баробари ин дар сухани Зиёд ибн Аби{и бо
вуxуди матра{ гардидани мавзўоти мухталиф аз rабили та{дид,
ваъдади{b, баёни {адаф{о, из{ори а{коми дин ва uайра зебоию
муассирии сабки калом, таносуби алфозу таъбирот риоя гардида,
сухани гўянда бо ташбе{у истиорот, саxъу мувозинаву анвои
дигари фасо{ату балоuат ороиш ёфтааст ва дар зе{ни шунаванда
таассуроти аxибе боrb мегузорад.

[АXXОX ИБН ЮСУФ (661-714)

Абуму{аммад {аxxоx ибн Юсуф ас-СаrафΒ соли 661 дар
Тоиф дар хонаводаи марди бомаърифати мактабдор таваллуд
ёфтааст. {аxxоx низ дар овони xавонΒ бо касби падар, яъне
мактабдорb машuул гардидааст. Сипас мактабдориро тарк намуда,
дар сафи лашкари {убайш ибн Далxа, ки аз xониби Абдулмалик

173

https://bikhon.tj/
ибн Марвон ба xанги зидди Абдулло{ ибн аз-Зубайр мерафт,
иштирок намуд. Баъди нишон додани шуxоат ва корнамои{о дар
лашкаркаши{ои Умавиён {аxxоx ибн Юсуф маrоми фармонди{ии
лашкари Абдумалик ибн Марвонро со{иб гашт ва соли 691 бо
супориши Абдулмалик ба Ироr ба xанги зидди Масъаб ибн аз-
Зубайр рафт. Дар ин xанг {аxxоx ибн Юсуф пирўз шуд ва Мусъаб
ибн аз-Зубайр ба rатл расид. Пас аз як соли rатли Мусъаб ибн аз-
Зубайр {аxxоx барои дафъи душмани ягонаи боrимондаи Умавиён
Абдулло{ ибн аз- Зубайр ба {иxоз рафт ва дар ин xанг uолиб омада,
Абдулло{ ибн Зубайрро {ам ба rатл расонид. Пас аз ин воrеа ба
фармони халифа хокими Ирок таъйин гардид. {аччоч дар Ироr дар
тўли 20 сол {укумронb кард ва соли 714 вафот ёфт.
[аxxоx ибн Юсуф {арчанд яке аз шахсият{ои сахтгиру
хунрез ва чанговару шучои хилофати Умавиён буда, {атто ба зулму
истибдод шў{рат ёфта буд, дар баробари ин марде саховатпешаву
дасткушод ва майл ба сў{бату {амнишинии шоирону адибон дошт,
дар маxлис{ои он{о ширкат меварзид ва ато{ои фаровон ба он{о
медод. Худи ў низ rалами адабb ва суханварb дошта, теъдоде аз
хутбаву нома{ои ў то ба замони мо омада расидааст. Алалхусус
хутба{ои {аxxоx, ки дар замони {укумронии ў дар Ироr гуфта
шудаанд, дорои арзиш{ои бузурги сиёсb, таърихb ва адабb
мебошанд. Дар хутба{ои {аxxоx {ам шахсияти xаббору
дурандешии ў, {ам сиёсати зўроварона ва {ам фасо{ату балоuати
суханонаш инъикос ёфтааст. Хитоба{ои ў низ барои ў дар баробари
шамшери бурояш чун сило{и тезу ва{шатафкан дар дил{ои
ошубгарону фитнаангезон хидмат кардааст. Сухани ў дар баробари
он ки та{дидкунандаву да{шатангез аст, аз ли{ози {унари адабb
зебою муносиб ва ороста бо санъат{ои мухталифи бадеb мебошанд.
Бо ин {ама оханги та{дид ва тарсонидан дар аксари хутба{ои ў
мушо{ида мешаванд. Аз xумла дар сатр{ои зайл мехонем:
Эй мардуми Ироr, шайтон дар даруни шумо рахна карда ва
бо гушту хун ва рагу пай ва раг{о ва дасту по ва аъзо ва {атто
равзана{ои rалби шумо даромехтааст ва ба маuзу бехи гўш{отон
расидааст, боз {ам болотар шуда, ва дар ин чо ошёна сохта ва чуча
бароварда ва андарунатонро аз нифоrу ша{аr биянбоштааст.
Чунин о{анги та{дид ва тарсонидани мардуми Ироr дар
сатр{ои зерин боз {ам возетар муш{ида мешавад:

174

https://bikhon.tj/
 Аммо ба Худо rасам эй ироrиён, эй маъдани шакоrу нифоr
ва суъулахлоr, пустатонро чун пусти асо меканам ва монанди
салма (тухми хоре, ки бо он чармро ранг мекунанд) шуморо дар{ам
метапам ва чун санги оташ зада ба {ам мекубам ва монанди
шутурони uариб, ки мезананд ва аз обишхур меронанд, мезанам.
Умуман {аxxоx барои ва{мангез ва тарсонанда шудани
суханони худ, тамоми таъбироти босалобат, пора{ои шеърΒ ва го{о
ба таркиботи даuалу нохушоянд {ам муроxиат менамояд.

АБДУЛ[АМИДИ КОТИБ (ваф. 750м.)

Бар асари кишваркушои{ои араб{о ва тавсиа ёфтани
rаламрави хилофат алалхусус, дар а{ди Умавиён ва густариши
муносибат{ои сиёсb, иrтисодb ва динb бо халr{ои тобеи хилофат
э{тиёx ба тарассул (номанигорΒ) хеле афзуд. Дар натиxа девон{ои
расоил ё мактубот, {анўз дар а{ди халифаи дуюми рошидин Умар
ибн ал-Хаттоб таъсис ёфта, минбаъд девон{ои дигаре чун девони
хироx, девони хотам (барои rайд кардани нома{о ва мў{р мондан
ба он{о) ва амсоли он{о таъсис ёфтанд.
Маълум аст, ки насри араб rабл аз ислом асосан шифо{b буд
ва навъи асосии он хитоба {исоб мешуд. Сониян насри хаттb ва
номанигорb {ам, ки дар садри ислом ба вучуд омад, тибrи суннати
rадим бо эчоду ихтисори шинам ва бештар бар {ачми якчанд сатр
навишта мешуд.
Дигаргунии вазъи сиёсb ва ичтимоии хилофат, тавсиаи
rаламрави он ташкили девон{ои мухталиф таrозо мекард, ки усули
номанигорΒ {ам дигаргун шавад, то маrсаду масъала{ои возе{тар
ва муфассалтар баён карда шаванд. Араб{о, ки дар идораи хилофат
ва таъсиси девон{о ба таxрибаи халr{ои тобеи хилофат такя
намуданд, дар рисоланигорb низ ба хидмати маволb, хусусан,
эрониён, ки аз таxрибаи бузурги дабирии а{ди Сосониён гузашта
буданд, э{тиёx доштанд. Дар оuоз {атто забони коргузории
девон{ои Ироrу Эрон ба забони па{лавb, девон{ои Шом ба юнонb
ва девон{ои Миср ба забони rибтb буд.
Тадриxан, забони девон{о дар тамоми хилофат ба арабb
баргардонида шуд. Дар а{ди {аxxоx ибн Юсуф ба дасти Соле{ ибн
Абдурра{мон девон{ои Ироrу Эрон ба арабb баргардонида шуд.
Сипас девон{ои Шому Миср {ам дар а{ди Абудумалик ибн
Марвон ва Валид ба арабb баргардонида шуданд. Вале ин наrли

175

https://bikhon.tj/
девон{ои хилофат ба забони арабb низ нуфуз дабирони эрониро
дар дастго{и {укумати умавиён коста натавонист, зеро дар ин
замон дабироне чун Абдулъалои Солим ва Абдул{амиди Котиб ба
майдон омаданд, ки арабиро аз худи аъроб бе{тару хубтар фаро
гирифта, насри арабиро ба мачрои наве оварданд ва бунёдгузорони
насри тафсилb ва тарассул дар адабиёти араб гардиданд. Ба ин
васила насре ба вуxуд омад, ки нишона{ои он тафсили сухан,
ороиши алфозу таъбирот истифодаи санъат{ои бадеb ва амсоли
он{о мебошад.
Насри ин нависандагон дар навбати худ ба ду навъ: тарассул
ва насри таснифb чудо мегардид. Навъи тарассул, ки маrсад аз он
номанигорист, аз рўи мавзўву мундариxа нома{ои сиёсb ва тавrеот,
рисола{ои ихвонb ма{суб мешуданд. Тадриxан маф{уми «рисола»
тавсиа ёфта асар{ои тўлониеро, ки дар мавзўъ{ои мухталиф барои
шахсони муайян навишта мешуд, рисола меномиданд. Ба гурў{и
насри таснифи асар{ое шомиланд, ки дар мавзўоти таъриху rасас,
а{воли подшо{он, зиндагиномаи Пайuомбари ислом ва амсоли
он{о навишта мешуданд ва му{аrrиrон Зиёд ибн Аби{и, Со{ор ал-
Абдb, Убайд ибн Шарийа, Абон ибн Усмонро нахустин
муаллифони асари таснифb донистанд. Бо вучуди ин {ама осори
таснифии ин давр аз ли{ози {унарозмоb ва ороиши бадеиву лафзb
ба пояи насри тарассул расида наметавонанд.
Дар маъхаз{ои адабb-таърихb ва осори та{rиrии а{ди исломb
ва муосир дар бораи нахустин намояндаи бузурги дабирΒ ё насри
тарассули арабb- Абдулъалои Солим ахбори ночиз ва дорои
ихтилофот вуxуд дорад, вале шогирд ва домоди ў Абдул{амиди
Котиб, ки бунёдгузори насри тарассули араб эътироф шудааст,
шў{рати бузург пайдо намудааст.
Абуuолиб Абдул{амид ибн Я{ё ибн Саъд, ки бо лаrаби
Абдул{амиди Котиб шў{рат ёфтааст дар {удуди соли 680 ба дунё
омадааст. Ба rавли Ибн Халликон ў эрониасл буда, дар Анбор
воrеъ дар наздикии Куфа, ки аз шахр{ои эронии а{ди Сосониён
ма{суб мегардид, таваллуд ёфта, сипас чун мавло дар Раrrаи Шом
маскан гирифтааст.
Абдул{амид дар оuози фаъолияти худ дар ша{р{ои Ироr бо
таълими кўдакон машuул гардида, дар Шом ба хидмати девони
Язид ибн Абдулмалик (72о-724) ва баъдан {ишом ибн Абдулмалик
(724-743) шомил гардидааст. Ў дар ин давра та{ти рохнамоии

176

https://bikhon.tj/
Абдулъалои Салим, ки ба rавле шав{ари хо{араш буда, минбаъд
духтари ў {амсараш гардидааст, таxрибаву ма{орати дабирии
худро сайrал додааст.
Фаъолияти минбаъдаи Абдул{амид дар хидмати девони
охирин халифаи умавb Марвон ибн Му{аммад (744-750), ки
{окими Арманистон буд, чараён ёфт. Баъди ба хилофат со{иб
шудани Марвон Абдул{амид {амро{и ў ба пойтахти хилофат -
Димишrи Шом баргашт ва сарварии девони расоилро бар ў{да
гирифт. Дар тўли хилофати Марвон Абдул{амид яке аз муrаррабон
ва мушовирони асосии дарбори ин халифа {исоб меёфт. Хилофати
Марвон ибн Му{аммад бо uалабаи хонадони Аббосиён ва rатли ў
дар соли 750 инти{о ёфт ва дар ин гирудор Абдул{амид низ чун
яке аз наздикони дарбори халифаи Умавb дар худи {амон сол ба
rатл расид.
Абдул{амиди Котиб нависандаи тавоноест, ки дар
номанигори ва дабирb сабки тозаеро оuоз кард ва минбаъд ин
равиши ў пайравони зиёде дар насри арабии асри ў ва замон{ои
мутааххир пайдо намуд. Ин сабку равиши тозаи ўро {анўз
донишмандони аср{ои нахустини а{ди исломb эътироф намудаанд.
Аз xумла ба rавли Масъудb «Абдул{амид ибн Я{ё нависандаи
нома{ои балеu буд. Вай нахустин кас буд, ки номаи муфассал
навишт ва {амду ситоишро дар матни нома{о xой дод ва пас аз вай
нависандагон аз ў пайравb карданд» ва бино ба тасдиrи Ибн Абд
Рабби{а «Абдул{амид со{иби рисолат ва балоuат аввал касе буд, ки
дар насри арабb равиши итноб (дарозии сухан) ба кор бурд ва
та{мидотро дар фусули нома{о чой дод ва пас аз вай мутарассилон
ро{и ўро пеш гирифтанд».
Тибrи маълумоти Ибн ан-Надим дар «ал-Фе{рист» маxмўаи
нома{ои Абдул{амид тадвин шуда ва беш аз {азор са{ифаро
ташкил менамудааст. Мутаасифона ин маxмўаи нома{ои ў то
замони мо омада нарасидааст. Вале нома{ои ало{идаи ў ба василаи
маъхаз{ои адабb-таърихии а{ди ислом боrb мондаанд.
Нома{ои бозмондаи Абдул{амид дар мавзўоти сиёсb,
иxтимоb ва шахсb таълиф гардида, аз лихози {аxм низ мухталиф
мебошанд. Дар миёни рисола{ои Абдул{амид ду номаи {аxман
калон мавxуд аст, ки яке аз xониби халифа Марвон ба писар ва
валиа{ди ў (Номаи халифа Марвон ибни Му{аммад ба фарзанди
валиа{даш Абдулло{) ва дигар нома ба дабирон буда, «Рисола ила-

177

https://bikhon.tj/
л-куттоб» ном дорад. Номаи аввал дар {удуди 40 са{ифаи чопист.
Онро ал-Rалrашандb дар «Суб{ ул- аъшо» овардааст. {аxми
рисолаи дуюм дар {удуди 10 са{ чопb буда ба василаи асари
мазкури ал-rалrашандb ва «Ал-вузаро ва-л-куттоб»-и Xа{шиёрb
ва «Муrаддима»-и Ибни Халдун то замони мо омада расидааст.
Ба замми рисола{ои мазкур {ашт номаи кўто{и Абдул{амид,
ки [аxман то 3 са{ифаро ташкил меди{анд, ва дар мавўоти дар
на{йи шатранx, дар васфи бародарb, доир ба шикор, дар тасалияти
хонаводаи хеш, номаи фатr, дар милоди фарзанди хеш, нома ба яке
аз тоuиёни {укуматb иншо шудаанд.{амчунин суханони муxозу
кўто{ дар маъхаз{ои адабиву таърихb ба Абдул{амид нисбат дода
шудаанд. Аuлаби рисола{ои ў дар маxмўа{ои «Расоил ул-булаго»
ва «Xам{арат-ул-амсол-ул-араб», ки сол{ои 1912 ва 1937 бо саъйи
Му{аммад Курд Алb А{мад Закb Саидвалb дар Rо{ира ба табъ
расидаанд, оварда шудаанд. Номаи «Рисола ила ал-куттоб» нисбат
ба рисолаи дуюм {аxман хурд бошад {ам пурму{таво буда оиди
одобу ахлоrи нависандагb гуфта шудааст. Ин рисола аз «Тоxнома»-
и Хусрави Парвиз дар а{ди сосонb ва «Ойиннома» ва дигар
сарчашма{ои эронb маншаъ гирифтааст.
Номаи халифа Марвон ибни Му{аммад ба фарзанди
валиа{даш Абдулло{ бошад соли 745 ваrте, ки дар Мавсил бо
сардории За{{ок ибн Rайс шуриш сар мезанад, навишта мешавад.
Марвон валиа{ди худ Абдулло{ро ба фурў нишондани шуриш
ро{намоb менамояд. Бинобар ин ба Абдулхамид амр мекунад аз
номи ў номае барои Абудулло{ та{ия намояд, ки он оиди
ро{намоии Абдулло{ дар набард ва омода сохтани вай барои
идораи минбаъдаи хилофат бошад. Абдул{амид дар ин нома
масъала{ои зиёди марбут ба ахлоку одоби подшо{он, танзими
умури кишвару лашкар, касби донишу {икмат, худдорb аз {авову
{авасхои нафсонb, зарари худписандb, хислат ва сифат{ои барои
подшо{он зарурb, одоби муносибат бо надимон, муrаррабон,
баррасии арзу шикоят{о, пазироии хосагон ва фиристодагон аз
кишвар{ои дигар рох{ои ба даст овардани пирўзb беxангу хунрезb,
коида{ои фиристодани xосусон ба xониби душман ва гайра
мавриди баррасb карор гирифтааст. Умуман Абдул{амид дар
маxмўъ бо истифода аз суннат{ои насри то исломии Эрон насри
фаннии арабиро бунёд гузошт ва дар таърихи адабиёти араб чун
бунёдгузори нависандагии касбb эътироф гардид. Чунин rавле низ

178

https://bikhon.tj/
байни араб{о роиx гашта «Фути{ат-ил-китобату би Абдул{амид »
(Нависандагb бо Абдул{амид оuоз ёфт), ки дар забони аъроб ба
{укми зарбулмасал даромад, аз ин маrоми воло ва са{ми бузурги ў
дар бунёди насри {унарии арабb гуво{b меди{ад.

ВАЗЪИ ИЛМУ ДОНИШ ДАР А[ДИ ХУЛАФОИ РОШИДИН

ВА УМАВИЁН
Бар асари кишваркушои{ои аъроб ва тавсияи rаламрави
хилофати онон xараёни омезиши он{о бо халrу миллат{ои дигари
тасхиршуда. Аз rабили эрониён, румиён, суриёниён ва амсоли
он{о, ки тамаддуни rадиму пешрафтатаре доштанд оuоз ёфт. Ин
xараён алалхусус аз замони хилофати Умавиён вусъат ёфт ва
бунёди тамаддуни нави арабb-исломиро гузошт. Баъди xамъ
шудани сарват{ои бешумор ва асирони {унарманде, ки аввал ба
{иxоз ва сипас ба Димашr аз давлат{ои фат{шуда оварда
мешуданд, бунёди rасру масxид{о ва ша{ру ма{аллоти нав дар он
марказ{ои хилофат оuоз гардид ва дар баробари ин табаrаи араб{ои
ша{рнишин дар баробари бадавиён ба вуxуд омад.
Сарлашкари хунрезу овозадори Умавиён {аxxоx ибн Юсуф
дар мобайни Куфа ва Басра дар Ироr ша{ри наверо бо номи Восит
бунёд гардид ва Сулаймон ибн Абдулмалики халифа мавзееро бо
номи Садд сохт. Хулафои дигари умавb {атто дар биёбон{ои Шом
(Сурия) теъдоди аз де{оти бодиянишинро бунёд намуданд.
Дар натиxаи омезиши араб{о бо халrу миллат{ои дигар, ба
марказ{ои хилофат оварда шудани uуломону канизони навозандаву
сароянда ва со{ибони касбу {унар{ои гуногун натан{о суруду
мусиrb ва ша{рсозиву меъморb равнаr ёфт, балки илму фар{анги
ин халr{о ва таxрибаи марказ{ои илмии юнонии Искандарияи
Миср, мадрасаи навафлотунии Насибин дар со{или Фурот, мактаби
гилдонии Суриёнb дар Раrо ва мактаби фалсафb ва тиббии
Гундишопури Эрон бо тамаддуни нави исломии арбb омезиш ёфт.
Ин омезиши фар{анги арабb бо тамаддун{ои бегонаи аввала бо
ро{и истифода аз худи намояндагони он тамаддун{о дар
марказ{ои хилофати умавиён ва ба ро{и тарxумаи асари халr{ои
дигар ба забони арабb суръат гирифт. Ба ин {ама дар а{ди умавиён
тарxумаи осори фар{анги миллат{ои дигар чандон ривоx надошт ва

179

https://bikhon.tj/
ба василаи теъдоди ками афроди алоrаманд баъзе осори тиббb,
кимиёb ва таърихb ба арабb баргардонида шуданд.
Бар асари ин {ама ташаккули илм{ои мухталиф дар а{ди
Умавиён оuоз ёфт, вале теъдоди ин илм{о ма{дуд буда, асосан аз
улуми динb, таърихb ва улуми адабиву забонb иборат буд. Илм{ои
ин давраро аз xи{ати пайдоиш ва замина{ои ташаккули он ба ду
гурў{, яъне улуми исломb ва улуми дохил тасниф карданд. Ба
гурў{и аввал илм{ое аз rабили улуми rуръонb, {адис, тафсир,
фиr{,на{в, таърих ва xуuрофиё, ки бо таrозои ислом ва давлати
исломb ба вуxуд омаданд, дохил шудаанд. Ба гурў{и илм{ои дахил,
яъне бегонаи аз халr{ои дигар дохилшуда чун тиб, кимиё, фалсафа,
нуxум ва амсоли он{о шомил мегарданд, ки аз тамаддун{ои юнонb,
суриёнb, эронb ва uайра ба фар{анги арабии исломb ворид
шудаанд.

УЛУМИ ДИНΒ
Ба улуми динb илм{ое дохил мешаванд, ки сарчашмаи
ташаккули он{о Rуръону {адис аст. Дар а{ди умавb аз зумраи
улуми динb илм{ои rироати Rуръон, {адис, тафсир ва фиr{ дар
{оли ташаккул rарор доштанд ва марказ{ои асосии ташаккули ин
илм{о, ша{р{ои Басра ва Куфа буд.
Маълум аст, ки дар ша{р{ои Басра ва Куфа араб{о {анўз дар
а{ди xо{илият сукунат ихтиёр намуда, rабила{ои араб{ои {иxоз ва
Яман дар ду тарафи ша{р xойгир шуданд ва тадриxан барои
муфохира ва мусобиrоти шуаро дар пайравии бозор{ои а{ди
xо{илb бозор{ое бунёд намуда буданд, ки маъруфтарини он{о
бозори Мирбад дар Басра буд ва бо номи «Суrу-л-ибил» (бозори
шутур) низ шў{рат дошт.
Дар а{ди хулафои рошидин Мадина пойтахти давлати исломb
ва маркази тамаддуни xадид буд, вале аз а{ди умавён ва алалхусус
аз замони Абдулмалик ибн Марвон сар карда, щоирону
донишмандон ва адибон аз минтаrа{ои гуногуни хилофат ба Басра
xамъ меомаданд ва тадриxан Шом дорулхилофат ва Басра ба
дорулилм маш{ур гардид ва донишмандони а{ди Умавиён дар
ша{р{ои Басра ва Куфа бештар дар ривоxи шоирb буд, вале илму
дониш дар Басра мавrеи бузург дошт ва адаби донишмандони ин
а{д аз Басра бархостанд.

180

https://bikhon.tj/
 Rироати Rуръон аз нахустин илм{ои динb ва rуръонист, ки
дар а{ди Умавиён ташаккул ёфтааст. Rироати Rуръон дар замони
Пайuомбари ислом (с) ва хулафои рошидин низ а{амият дошт ва
он{ое, ки Rуръонро дар {ифз доштанд, «rурро» (xамъи rорb)
мехонданд. Дар оuози амр мадуми {ар ша{ре ба тарзи rироати як
rорb пайравb карданд ва дар натиxа аз тамоми rироат{ои rориёни
Rуръон {афт rироат маш{ур ва мавриди rабули умум гардид, бо
номи «rуррои сабъа», (rориёни {афтгона) шў{рат дорад. Баъзан
теъдоди rироат{ои маrбул ва маш{урро то да{ rироат {ам
расонидаанд.
Rориёни {афтгона Rуръон Абдулло{ ибн Касир, Осим ибн
Аби-н- Нуxур, Абдулло{ ибн Омир, Алb ибн {амза, Абул{асан
Кисоb, {амза ибн {абиб Зиёт, Абу Амру ибн Ало, Нофеъ ибн Аби
Наъим аслан эронb будаанд.
Rироати {афтгонаи rориёни мазкур тарзи rироати худро сабт
накардаанд, вале баъдан бар асари ташаккули илми rироат дар
а{ди умавb асоси омўзишу забти тарзи rироати он{о китоб{ое чун
«Китоб-ул-эxод фи-л-ваrф ва-л-ибтидо»-и Му{аммад ибн Анборb,
«Китобу-т-тайсар фи rироати-с-сабъа»-и ибн Сайрафb, «Xамеъ-ул-
баён фb rироати-с-сабъа»–и Ибн Сайрафb «Муродифоту-л-
rироати-с-сабъа»–и ибн Сайрафb ва амсоли он{о ба буданд, вале
бунёди илми rироат дар замони умавиён ба василаи rориёни
{афтгона гузошта шуда буд.
Дар замони зиндагии Пайuомбари ислом (с) мусалмонон дар
{алли масоили динb, иxтимоb ва сиёсb мустаrиман ба ў муроxиат
мекарданд ва гуфта{ои ўро ба хотир мегирифтанд. Дар {ар {ол пас
аз Rуръон муътамадтарин васила барои фа{ми маъонии Rуръон ва
{алли мушкилоти диниву дунявb фармуда{ои Пайuомбари исломро
(с) шунида ба {офиза супоридаанд, са{обагони ў будаанд.
Баъд аз вафоти Пйuмбари ислом (с) ва алахусус rатли
сеюмин халифаи рошидин Усмон ибн Аффон ва ба вуxуд омадани
ихтилофот дар масъалаи хилофат xараёни xмъи {адис, яъне
сохтану бофтани сухане аз номи Пайuамбари ислом (с) барои
исботи даъво{ои худ дар миёни намояндагони гурў{{ои сиёсb
ривоx ёфт. Ин {ама таrозои илмеро мекард, ки {адис{ои са{е{ро аз
носа{е{ ва аслиро аз сохта xудо намояд.
Xамъоварии {адис дар замони Пайuомбари ислом (с) ва
хулафои рошидин ба хотири халал наёфтани алоrаи мусалмонон бо

181

https://bikhon.tj/
Rуръон то {адде rатъ шуда буд ва фаrат баъзе касон чун Амру ибн
Ос ба xамъоварии {адис{ои Пайuомбари ислом(с) машuул буданд.
Xамъоварb ва тадвини {адис{ои Пайuомбари ислом алалхусус
дар замони хилофати Умар ибни Абдулазиз ба таври xиддb шурўъ
шуд ва дар а{ди умавиён илми {адис ташаккул ёфт.
Аз xумлаи нахустин касоне, ки бо xамъоварb ва тадвини
{адис машuул шуданд, Ибн Ша{оби За{рb буд ва минбаъд дар
Басра Саъид ибни Абууруба ва Рабеъ ибн Соби{, дар Шом Валид
ибн Мусоим, дар Рай Xарир ибн Абдура{мон. Дар Хуросон
Абдулло{ ибн Муборак, дар Куфа Абубакр ибн Шайба ба
xамъоварии {адис машuул гардидаанд. Дар rатори rадимтарин
китоб{о, кие дар {адис тавлид шудааст, китоби Молик ибни Анас
«Ал-Маватта»-ро зикр кардаанд.
Илми тафсир низ, яке аз rадимтарин улуми динb {исоб
гардида, {анўз дар замони Пайuомбари ислом мусалмонон агар
мушкиле дар фа{ми алфозу таъбирот ва маъонии Rунъон пеш
меомад, ба ў муроxиат мекарданд ва аз ў мепурсиданд ва шар{у
тафсири вайро дар ёд ниго{ медоштанд.
Баъди ташкили давлати неруманди исломb ва
кишваркушои{ои аъроб зарурат ба а{кому rонун{ое пайдо шуд, ки
бояд аз Rуръон маншаъ мегирифтанд ва идораи умури динb,
иrтисодb ва иxтимоиву сиёсии хилофатро таъмин менамуданд. Дар
натиxа ниёзи бештаре ба илми тафсири Rуръон ба вуxуд омад ва
дар оuоз муфассирон {амон са{оба ва rориёну донандагони Rуръон
буданд, ки тафсирро ба таври шифо{b ба мардум накл мекарданд.
Дар масъалаи нахустин муфассири Rуръон миёни
му{аrrиrон ихтилофи назар вуxуд дорад. Баъзе{о муxо{идро
аввалин касе медонад, кие китобе дар тафсир дар rарни аввали
а{ди исломb таълиф кардааст. Баъзеи дигар амакзодаи Пайuомбари
ислом Ибни Аббосро нахустин муфассири Rуръон донистаанд ва
тафсири Муxо{идро {ам ривоятшуда аз забони Ибни Аббос
шуморидаанд.
Э{тиёx ба а{кому rонун{о барои идораи хилофат ва
муносибат бо кишвар{ои тасхиршуда зарурати пайдоиши илми
фиr{, яъне rонунгузории мусалмониро ба вуxуд овард. Фаrе{они
нахустини а{ди исломb барои муайян намудани а{кому rонун{ои
исломb ба Rуръону {адис муроxиат намуданд ва тибrи онхо
низоми идораи хилофат ва муносибат{ои байни мардумро xорb

182

https://bikhon.tj/
намуданд. Тадриxан дар тўли rарни аввали а{ди исломb илми
фиr{и мусалмонb ташаккул ёфт, ки вазифаи он муайян кардани
ахкому rонун{ои шариати исломb тибки фармуда{ои Rуръону
{адис буд.
Дар оuози зу{ури ислом мусалмон а{кому rонун{ои {аёти
моддb ва маънавии худро аз худи Пайuомбари ислом (с)
мепурсиданд ва мувофиrи фармуда{ои ў амал мекарданд. Дар он
замон э{тиёxе ба нуrтаи назар{о, rиёс{о ва китобати а{кому
rонун{о набуд. Пас аз вафоти Пайuомбари ислом нахустин
фаrе{они исломb са{оба ва кориёни Rуръон буданд, ки
мушкилотро тибки фармуда{ои Rуръон {ал менамуданд.
Баъди тасхири кишвар{ои бегона аз тарафи хилофати араб ва
тавсиа ёфтани rаламрави давлати исломb ниёз ба донишмандоне,
ки бояд мувофиrи Rуръону суннат меъёр{ои {уrуrии мусалмонони
араб ва халrхои тобеи хилофатро муайян менамуданд, ба вуxуд
омад ва тадриxан табаrаи фаrе{они исломb ба вуxуд омад.
Тадриxан шахсият{ое чун Абдура{мон ибн Авф, Аби ибн
Каъб, Абдулло{ ибн Масъуд, Маъоз ибн Xабал, Салмони Форсb,
Абурридо ва Абумусо Ашъарb ба майдон омаданд, ки чун
факе{они нахустин дар ташакулли илми фиr{и исломb са{ми
бузург гузоштаанд.

УЛУМИ ЗАБОНИ ВА АДАБИ

Ба улуми забонb теъдоде аз илм{о чун сарфу на{в, ривоят,
наrд ва uайра шомил мешаванд, кие аз миёни {амаи онхо дар а{ди
Умавиён илм{ои на{в, {адис, хат (садонок{ои кўто{) ва нуrта
ташаккул ёфтанд.
Араб{о дар оuози зу{ури ислом эъроби (талаффузи охири
калима{о) суханони худро дар пайравb ба Rуръон риоя мекарданд,
вале баъди тавсиаи rаламрави хилофат халr{ои тобеи он дар
эъроби калима{ои Rуръон хато мекарданд ва {амин иштибо{от
{анўз халифа{ои рошидин ва сипас а{ди Умавиёнро водор кард, ки
rоида{ои {атмb барои забони арабb муайян карда шавад ва ин
{олат зарурати ташаккули илми на{вро ба миён овард.
Бунёдгузори илми на{ви арабb Абуласвад ад-Дуалb (ваф.
688) дониста шудааст, ки ў Rуръонро эъробгузорb карда, барои
нишон додани аломати рафъ (замма, садоноки кўто{и у), барои

183

https://bikhon.tj/
сукун (сокин фосила) аломате нагузошт, зеро ба андешаи ў
набудани аломат болои {арф нишони сукун аст.
Минбаъд эъробгузории Абуласвад идома ва пайравb ёфт ва
худи аъроб ду нуrтаи болои {арфро чун аломати танвин (ун) rабул
карданд ва мардуми Мадина ду rавси хурдро болои {арфи
мушаддад (ташдиддор) чун аломати ташдид, фат{а дар зери {арф
чун аломати касра ва дар самти чапи {арф чун замма ихтироъ
намуданд. Мардуми Басра аломати сокинро низ дар шакли як хатти
болои {арф (-) ихтироъ карданд.
Усули эъробгузории Абуласвад дар а{ди Умавиён ва
аввал{ои а{ди Аббосиён то ихтирои Халил ибни А{мад маъмул
буд ва дар Андалус то нимаи rарни да{ум дар истифода буд. Вале
баъди он ки барои осонии кор {арфхои арабиро, ки rаблан бе нуrта
навишта мешуданд, нуrта мегузоштагb шуданд, нукта{ои эъроб бо
нукта{ои харф{о омезиш ёфта, душвори{о ба миён оварданд. Аз ин
xост, ки Халил ибн А{мад (ваф. 786) нуrта{ои {аракат (садонок{ои
кўто{)ва эъробро ба шакли имрўза даровард.
Араб{ои а{ди xо{илb ба xуз ахбори пароканда дар бораи
xанг{ои миёни rабила{оро ва {одисаву воrеоти маъруф илми
таърихро ба он маф{уме, ки имрўз мо медонем надоштанд. Баъди
футу{оти исломb миллат{ои мутамаддини араб, ки ба ислом
гаравида буданд, аз таърихи гузаштаи худ ифтихор мекарданд. Ин
{олат араб{оро низ водор мекард, ки таърихи Пайuомбари ислом ва
са{обагонро таълиф намоянд. Аз xониби дигар тарxумаи таърихи
подшо{они Аxам, ке алалхусус дар а{ди Аббосb ривоx ёфт, барои
пешрафти илми таърихнигории арабb мусоидат кард.
Ташаккули илми таърихнигории арабb ба ду ро{ xараён ёфт,
ки рохи нахустин таълифи таърихи ислом, зиндагиномаи
Пайuомбари он, {одисаву воrеоти марбут ба мусалмонон,
саргузашт ва корнамои{ои са{обагон, халифа{о ва мардони
бузурги дин ва давлати исломb. Ро{и дуюм аз тарxумаи таърихи
милил{ои дигари тобеи хилофат иборат буд, ки аз а{ди умавиён,
оuоз гардид.
Мувофиrи ривоят{о Муъовия ибн Абусуфён шаб{о
донандагони таъриху ахбори Арабу Аxам, таърихи xанг{о ва
па{лавонони rавму миллат{оро назди худ мехонд ва он{о ба ў
ахбору таърихи халr{оро накл мекарданд. Як rисми шаб хоб

184

https://bikhon.tj/
мекард ва пас аз бедор шуданаш боз аз киссагўён талаб мекард, ки
барои ў китоб{ои таърихро бихонанд.
Бино ба ахбори муаллифони ахди исломb таърихнигории
арабb дар ахди Умавиён оuоз гардидааст ва Ибн ан-Надим дар «Ал-
Фе{рист» китоб{оеро зикр кардааст, ки яке аз мукаррабони Алb
ибн Абитолиб бо номи Абу Ми{наф ал-Аздb дар мавзўоти таърихb
таълиф кардааст. {амчунин Ибн ан-Надим дар бораи китоби
таърихие дар бораи Муъовия ва хонадони Умавиён маълумот
медихад, вале аз он даврон китобе дар таъриху адаб то замони мо
нарасидааст.
Ривоят ва наrди шеър низ дар а{ди хулафои умавb роиx буд
ва бар асари таассуби араби ва бадавии халифа{ои ин хонадон
ровиён макоми бузург пайдо карданд. Дар миёни ровиёни а{ди
умавb {аммод ар-Ровия (ваф. 771), Абуамру ибн ал-Ало (ваф. 771)
ва Халаф ал- А{мар (ваф. 796) шў{рати зиёд доштанд ва ба {айси
нахустин наrоддони шеър дар ма{фил{ои каср{ои хулафо ва
бозор{ои Басраву Куфа буданд ва раъю назари он{о дар бораи
шеъри шоирон ба эътибор гирифта мешуд. Меъёри асосии
бадавият ва ого{ии шоир аз шеъри а{ди xо{илb буд ва шоире, ки аз
аз суннат{ои шеъри бадавb ого{ набуд, дар назари ровиён ва
наrrодони шеър rадру манзалате надошт.

УЛУМИ ДАХИЛ Ё ВОРИДШУДА АЗ ДИГАР ХАЛR[О

Ба улуми дАхил илм{оеро дохил кардаанд, ки кабл аз ислом
барои араб{о бегона буда, бар асари омезиши он{о ба халr{ои
дигари тобеи хилофат чун эрониён, румиён, суриёниён ба
тамаддуни арабии исломb интиrол ёфтаанд. Xараёни интиrоли ин
илм{о дар замони хилофати Умавиён оuоз ёфта, дар а{ди Аббосиён
ба анxом расидааст.
Аз xумлаи илм{ое, ки дар а{ди умавиён ба василаи
донишмандони масе{b ва я{удb ба тамаддуни арабии исломb
интикол ёфта, фалсафа ва тиб хисоб меёбад. Аз нахустин касоне, ки
тафаккури фалсафии лотиниро ба арабb интиrол додааст Ю{аннои
Димашrb будааст. Илми тиб ба василаи табиби Муъовия Ибн
Исоии насронb ва Мосурxуяи я{удb ба забони арабb интиrол ёфта,
боиси ташаккул ва ривоxи ин илм{о дар тамаддуни арабb-исломb
гардидааст.
185

https://bikhon.tj/
 Кимиё ва нуxум низ аз зумраи илмхое хисоб меёбанд, ки дар
араб{ои rабл аз ислом собиrа надоштанд, вале тибrи ривоят{о
нахустин сабабгори вуруди кимиё аз Искандария ба xа{они ислом
Холид ибни Язид ибн Муъовия будааст ва ў тиб ва кимиёро аз
Марёнус ном ко{ини масе{b омўхтааст ва ба амри вай китоб{ои
марбут ба ин илм{оро аз юнонb ва rибтb ба арабb тарxума
кардаанд. {амин Холид ибн Язид дар интиrоли илми нуxум ва
осори он ба арабb низ са{м доштааст.

МАЪХАЗ[О:

1. Ал-Фараздаr. Девон. X. 1-2.-Бейрут, 1966м.

2. Ал-Rуръону-л-карим. Бо тарxума ва шар{и мар{ум Шайх
Ма{муд Ёсирb. Бо таxдиди назар ва исло{оти {оx Оrо
Ма{дии {оирb.-Те{рон, 1415м.
3. {ассон ибн Собит ал-Ансорb. Девон.-Бейрут, 1386 {.
4. Девони Xарир. –Бейрут. 1384{.
5. Умар ибн Аби Рабиа. Девон.-Бейрут, 1966м.
6. Ибн Rутайба. Аш-Шеър ва-ш- шуаро.- Бейрут, 1964 м.
7. Абулфараx ал- Исфа{онb. Ал-аuонb.-Бейрут 1959 м.
8. Брокелман Карл. Таърих-ул-адаби-л-араби. X.2.- Rо{ира,
1959.
9. {асан Ибро{им {асан. Таърих-ул-ислом-ас-сиёсb ва-ад-
динb ва ас-саrофb ва ал-иxтимоb.-Rо{ира. 1955м.
10. Алиасuари {алабb. Ошноb бо улуми rуръонb ё
муrаддимоти лозим барои фа{ми Rуръони маxид.
Те{рон. 1372{.
11. Густов Лобон. Тамаддуни ислом ва араб. Тарxума аз
арабb ба rалами Саййид {ошими {усайнb.-Техрон,
1347{.
12. Абумансур ас-Саъолибb. Ятимат-уд-да{р фb
ма{осини а{л-ил-аср. Чопи дуюм.-Rо{ира, 1375{.
13. Адам Меу. Мусулманский ренессанс. (Перев. с
немец. А.Е. Бертельса).-М, 1965.
14. Беляев Е.А. Арабы, ислам арабский халифат в раннее
средневековье.-М, 1965.

186

https://bikhon.tj/
15. Гибб Х. А. Р. Арабская литература. Классаческий
период.-М,
1960.
16. Грязневич П.А. Развитие исторического сознания
арабов. (VI-VII вв.) Очерк истории арабской культуры
V-VIII вв.-М, 1982.-с. 75-155.
17. Крачковский И.Ю. Арабская литература. Избр. Соч.
т. 2.-М-Л, 1972.
18. Куделин А.Б. Раняя арабская поэзия. Опыт историко
–функционального анализа –М, 1985.
19. Фильштинский И.М. Арабская классическая
литература. -М, 1965.
20. Шидфар Б.Я. Образная система арабской
классической литературы. (VI-XII вв.) – М, 1974.
21. Эберман В.А. Перси среди арабских арабов эпохи
Омеядов. Записки коллегии востоковедов.Т. II.-Л,
1927.
22. Имом Али ибн Абитолиб. На{ч-ул-балоuа. Аз араби
тарчумаи Мустафо замони бо замимаи фе{рист{ои
мавзўи, ашхос, амокин ва замон{ои {ассос. Чопи
Сеюм.-Техрон , 1373.
23. Зо{идов Н. Насри арабизабони форсу тоxик дар
аср{ои VIII-IX.Хуxанд, 2004.
24. Акбари Бе{рўз . Таърихи адабиёти араб.-Табрез,
1359.
25. {анно ал- Фохурb. Таърихи адабиёти забони арабb.
Тарxумаи Абдулму{аммади Оятb.-Те{рон, 1368.
26. Му{аммад Абдулмунъим Хафоxb. Ал-{аёту-л-
адабийа баъда зу{ури-л-ислом.- Rо{ира, 1369{.
27. Абдураззоr {амида.Адабу-л-хулафои-л-умавийин.-
Rо{ира,
1949м.
28. Сайид Навфал. Шеърут-т-табиъа фи-л-адаби-л-
араби.-Rо{ира, 1945 м.
29. Бутрус ал- Бустонb. Удабоу-л-араб.Xузъу аввал .-
Берут, 1934.
30. Шавrb Зайф. Аш-шеъру-л-uиноb фи-л-аъсори-л-
исломийа.- Rо{ира, 1949.

187

https://bikhon.tj/
31. А{мад аш-Шойиб. Таъриху-ш-шеъри-с-сиёсb-
Rо{ира, 1949.
32. Анис ал-Хурb. Ал-Муrаддасb. Татаввуру асалиб-н-
насрийа фи-л-адаби-л-араб. – Бейрут, 1935.
33. Му{аммад Курд Алb. Умароу-л-баён. Xузъи аввал.-
Rо{ира, 1937.

188

https://bikhon.tj/
 МУНДАРИXА
Муrадима……………………………………………………….3
Боби 1. Шиб{и xазираи арабистон rабл аз ислом.
Вазъи xуuрофb ва табиb……………………………………..…9
Вазъи иrтисодb………………………………………………11
Вазъи сиёсb…………………………………………………..13
Аслу насаб ва нажоди араб{о………………………………....17
Забони араб{о…………………………………………………..18
Зу{ури хат ва китобати арабb………………………………....22
Дини аъроби а{ди Xо{илият…………………………………...23
Илму дониш дар а{ди Xо{илият……………………………….27
Ахлок ва одоби аъроби а{ди Xо{илb………………………….28
Маъхаз{о………………………………………………………..29
Адабиёти араб дар а{xди xо{илият /475-622.
охир{ои асри V то зу{ури ислом/……………………………..30
Xо{илият ва маф{уми он………………………………………30
«Адаб» ва та{аввули маъноии он……………………………...31
Адабиёти а{ди Xо{илb……………………………………….....32
Шеъри а{ди Xо{илb………………………………………….…34
Мавзуоти шеъри а{ди Xо{или………………………………....38
Арзиш{ои адабb ва таърихии шеъри а{ди Xо{илb…………..41
намояндагони давраи зу{ур ва ташаккули шеъри
а{ди Xо{илb …………………………………………………...43
Мухалхил………………………………………………………43
Шанфара………………………………………………………..46
Намояндагони маъруфи давраи та{аввул ва камоли
Шеъри а{ди Xо{илb /522-622/.Со{ибони муаллакот………..48
Имрул rайс……………………………………………………..48
Тарафа ибн ал-абд ……………………………………………54
Убайд ибн ал-абрас …………………………………………..59
Хориз ибн хиллиза ……………………………………………61
Амру ибн кулсум …………………………………………......65
Нобиuа аз-зубёни ………………………………………….….68
Зухайр ибн аби сулма………………………………………....77
Антара ибн шаддод ……………………………………….….86
Лабид ибн рабиъа………………………………………….…96
Намояндагони дигари шеъри а{ди xо{илият……………….99
Таббата шарран……………………………………………….99
189

https://bikhon.tj/
Маркаш акбар………………………………………….. 100
Самуил ибн одия…………………………………...… 100
Урва ибн ал-вард…………………………………….… 101
Варка ибн навфал……………………………………… 102
[отам ат-тои…………………………………………… 102
Уммия ибн аби-с-салт………………………………… 103
Хансо …………………………………………………. .104
Хутайя ………………………………………………...…106
Фе{ристи маъхаз{о……………………………………...111
Адабиёти а{ди хулафои рошидин ва умавиён …..……113
Вазъи иxтимоb-сиёсии шиб{и xазираи Арабистон
Пас аз зу{ури ислом……………………………………..113
Шеър дар а{ди хулафои Рошидин ва Умавиён……….118
Намояндагони маъруфи шеъри муборизаи динb……..122
Каъб ибни зу{айр…………………………………….…122
[ассон ибни собит…………………………………..…125
Абу зуайб ал-[азалb ………………………………..…130
Нобиuа ал-xаъдb ……………………………………… 131
Намояндагони шеъри uиноb (лирикb)………………..132
Ба{си мухтасар дар бораи uазал ва анвои он дар
садри Ислом ва а{ди Умавиён………………………..132
Намояндагони uазали бадавb……………………….…134
1. Xамил ибн муаммар ………………………………134
2. Урва ибн {узом ………………………………..… 135
Rайс ибн мулавва{…………………………………… 137
Лайло ал-ухайлия …………………………………… 138
Намояндагони uазали ша{рb ([азарb)…….…….. …. 139
1. Умар ибн аби-рабиа ………………………….. …. 139
2. А{вас ……………………………………….. … 142
3. Валид ибни язид……………………………….......142
Намояндагони шеъри сиёсb……………………………143
1. Ахтал ………………………………………………144
2. Фараздаr ……………………………………….…148
3. Xарир……………………………………………..…152
Намояндагони шеъри сиёсии а{ди умавиён…………..157
Убайдулло{ ибни rайс ар-руrийёт ……………….……157
Тириммо{ ибн [аким ………………………………..…157
Кумайт ибн зайд ал-асадb…………………………....…157

190

https://bikhon.tj/
Намояндагони анвои хоси шеърb………………………….…159
Урxузасароён………………………………………………….159
Руъуёт (раъвиёт)………………………………………………160
Роъb .………………………………………………………..…160
Зу-р-румма ………………………………………………….…161
Наср дар ахди умавиён………………………………………..161
Rуръон…………………………………………………………162
Анвои насри садри ислом ва а{ди Умавиён…………………166
Тавrеот…………………………………………………………167
Расоил………………………………………………………….167
Хатибони али ибн абитолиб …………………………………168
Зиёд ибн аби{и…………………………………………………172
[аxxоx ибн Юсуф ………………………………………….…173
Абдул{амиди Котиб ……………………………………….…176
Вазъи илму дониш дар а{ди хулафои Рошидин
ва Умавиён……………………………………………………..179
Улуми динb……………………………………………………180
Улуми забони ва адабb…………………………………….…183
Улуми дахил ё воридшуда аз дигар халr{о…………………185
Маъхаз{о………………………………………………………186

191

https://bikhon.tj/
 АБДУСАТТОРОВ АБДУШУКУР
ТАЪРИХИ АДАБИЁТИ АРАБ

Муњаррири техникї: Комрон Икромов

Тарроњи компютерї: Бунафша Љабборова

Ба матбаа 30.05.2008 супорида шуд. Ба чопаш 00.06. 2008 имзо шуд.

Коѓази офсет. Чопи офсет. Њуруфи адабї. Андозаи 60х84 1/16
Љузъи чопии шартї 11,8. Адади нашр 000 нусха.
Супориши №00. Нархаш шартномавї.

ЉДММ «Анљумани Деваштич», ш. Душанбе, хиёбони «Дўстии халќњо»- 47

Тел: 223-56-66; 227-61-47. E-mail: devashtich@ tojikiston.com

https://bikhon.tj/