1. Հյուսիսի գեղեցկուհին. Արփի լիճ.

Շիրակի մարզի Ամասիայի նախկին վարչատարածքի, ներկայիս Արփի խոշորացված

համայնքի տարածքում գտնվող Արփի լիճն արհեստական ջրամբար է: Պատվարը (дамба)
կառուցվել է 1951թ-ին, իսկ մինչ այդ Արփին փոքր լիճ էր՝ 1,6 մետր խորությամբ եւ 5 մլն
խորանարդ մետր ջրի ծավալով: Ամբարդակի կառուցումից հետո, Արփին իր ջրային
ծավալներով հանրապետությունում դարձավ երկրորդ ջրային ավազանը Սեւանից հետո:
Ձնառատ տարիներին այստեղ ջրի ծավալները գերազանցում են 100 խորանարդ մետրը եւ
գարնանը լճի տարածք այցելողներն ականատես են լինում պատվարից թափվող, ջրվեժ
հիշեցնող տեսարանին: Սակավաջուր եւ չափից դուրս ջրառի ժամանակ, լճում ջրի
ծավալները հասնում են մինչեւ 20 մլն խորանարդի:
 2․ Գեղամա լեռների մարգարիտը․ Ակնալիճ

Գեղամա լեռնաշղթայում կան յոթ տասնյակից ավելի հանգած հրաբուխներ ու ժայթքումների

արդյունքում գոյացած մեծ ու փոքր խառնարանային լճեր։ Այդ բազմաթիվ լճերի մեջ իր
գեղեցկությամբ առանձնանում է Ակնա լիճը։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 3030 մ
բարձրության վրա։ Առավելագույն խորությունը կազմում է 15մ։ Օղակաձև շրջապատված է
Գեղամա միստիկ լեռնագագաթներով, որոնցից շատերն իրենց արտացոլանքն են գտել լճի վճիտ
ջրերում՝ Ակնասար, Նարինե, Շուշան, Շամփրասար, Քարհանք, Գեղմաղան, Աղուսար և այլն։

Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ լճի հատակին մի քանի մանր աղբյուրներ կան։

Ափերը զավթած գորտերից բացի` լճի խորքերում, տարիներ առաջ ֆրանսիացի սուզակները
նաև մանր գունավոր ձկներ են հայտնաբերել, բայց Ակնալճի կենդանական աշխարհն այսօր
էլ մանրամասն ուսումնասիրված չէ։
 3․Ուխտասարի պետրոգլիֆներ

Սիսիանում՝ Ուխտասար լեռան գագաթին, կարելի է տեսնել հնագույն Հայաստանից

պահպանված տարատեսակ գտածոներ:
Սակայն այնտեղ հասնելն այդքան էլ հեշտ չի լինի։ Ուղևորությունները կարող են
կատարվել միայն հուլիսից սեպտեմբեր ամիսներին, քանի որ այս հանգած հրաբուխը
սովորաբար ծածկված է ձյունով: Այստեղ կարող եք գտնել ավելի քան 2000
ժայռապատկեր, հայտնի որպես Պալեոլիթյան դարաշրջանի (մ․թ․ա․ մոտ 12 000 տարի
առաջ) պետրոգլիֆներ։
Ի հայտ գալով 20-րդ դարի սկզբին՝ այս ժայռապատկերները պատշաճ կերպով չէին
ուսումնասիրվել մինչ 1967 թ. հետազոտությունը։ Այս պետրոգլիֆները հուշարձաններ
են, որոնք հիմնականում խորհրդանշում են կյանքը, պատկերում են հասարակության
պարզունակ տեսարաններ և ծիսակարգեր:
Քանի որ Հայկական լեռնաշխարհը կենդանիների ընտելացման և գյուղատնտեսության
զարգացման առաջին կենտրոններից էր, անասնաբուծությունն ու ագրոնոմիան
արտացոլվել են շատ փորագրություններում։
Գերակշռում են ոչխարները և այծերը, քանի որ ենթադրվում է, որ ժայռապատկերների
մեծ մասը կատարվել է անասնապահությամբ զբաղվող քոչվոր ցեղերի կողմից:
Ժայռապատկերները նաև արտացոլում են որսի հավաքական տեսարաններ, զենքեր,
ինչպես նաև աստղաբանական խորհրդանիշներ և արեգակնային համակարգը:
 4․Բյուրականի աստղադիտարան

Հայաստանն աստղագիտական հետազոտությունների վերաբերյալ ծավալուն

գրառումներ ունի։ Վերջին մի քանի հազար տարվա ընթացքում հայերը
աստղագիտական գիտելիքներ են կուտակել ժայռապատկերների, հնագույն
աստղադիտարանների, երկնքի միջնադարյան քարտեզների և աստղագիտական
իրադարձությունների վերաբերյալ գրառումների տեսքով:
Եթե հետաքրքրված եք տիեզերական տարածության և տիեզերքի ուսումնասիրությամբ,
ապա անպայման ծանոթացեք Հայաստանում խորհրդային դարաշրջանի
աստղաֆիզիկական հետազոտությունների գլխավոր կենտրոնի արծաթե գմբեթներին։
Արագածոտնի մարզում՝ գեղատեսիլ Արագած լեռան հարավային գագաթին, Դուք կարող
եք այցելել Բյուրականի աստղադիտարան: 1946 թվականին տեսական
աստղաֆիզիկայի խորհրդային դպրոցի հիմնադիր Վիկտոր Համբարձումյանի կողմից
հիմնադրված աստղադիտարանը ժամանակին ԽՍՀՄ ամենամեծ աստղադիտակի
տունն էր: Համբարձումյանն ապացուցեց, որ ո՛չ աստղերը, ո՛չ մոլորակները միանգամից
չեն ստեղծվում, այլ անընդհատ առաջանում և զարգանում են։1947թ․-ին նա աստղերի
անսովոր խմբեր բացահայտեց մեր գալակտիկայում, որոնք անվանեց ասոցիացիաներ:
Աստղադիտարանը դեռևս գործում է, թեև այնտեղ նոր հետազոտություններ այլևս չեն
կատարվում: Բյուրականում Դուք կարող եք աստղադիտակներով դիտել լուսինը,
մոլորակները և արտաքին տիեզերքը։ Կարող եք այստեղ շրջագայության գնալ կամ
պարզապես գիշերային երկնքում հետազոտել աստղերը։
 5․ Խոսրովի արգելոց

Հայաստանի Հանրապետությունում կան ավելի քան 25 ազգային պարկեր, պետական և

բնական վայրի արգելոցներ: Այս էկոհամակարգերը ապահովում են բնական միջավայրի
ավելի քան 1000 տարբեր տեսակի բուսատեսակներ և հարյուրավոր
կենդանատեսակներ: Արարատյան դաշտավայրի մոտ է գտնվում Խոսրովի պետական
արգելոցը՝ աշխարհի հնագույն բնության պահպանվող տարածքներից մեկը։
Արարատի մարզում գտնվող այս արգելոցը պարունակում է մշակութային
ժառանգության բազմաթիվ հուշարձաններ, այդ թվում՝ Գառնիի տաճարը և
Կաքավաբերդ ամրոցը։ Տեղանքը այստեղ չափազանց կենսաբազմազան է։ Այստեղ
բնակվում է ամբողջ Կովկասի ֆլորայի մեկ երրորդը։ Եվ սա գտնվում է Երևանից
ընդամենը 20 կիլոմետր (12 մղոն) հեռավորության վրա։
Խոսրովի անտառը մոտ 1700 տարեկան է։ Այն հիմնադրվել է մոտավորապես մ.թ.ա.
330թ. 4-րդ դարի թագավոր Խոսրով Կոտակի՝ Տրդատ III Մեծի պապի կողմից:
6․ Հրեշտակների ձոր

Հրեշտակների ձորը գտնվում է Արարատի մարզում՝ Դաշտաքար գյուղի հարևանությամբ՝

3,3 կմ հեռավորության վրա․ մեքենայով կարող եք առաջանալ, իսկ մոտ 1 կմ-ը ոտքի
ճանապարհ է։ Ճանապարհին կան սպիտակ և կարմիր նշաններ, որոնք ձեզ ցույց են տալիս
Հրեշտակների ձորի ուղղությունը։
«Հրեշտակների ձոր» անվանումը տրվել է վերջին տարիներին, ինչպես մեզ տեղեկացրին,
իսկ նախկինում այն կոչվել է Կոտրբուլախ, մինչև այժմ գյուղի բնակիչների համար այն
Կոտրբուլախ է։
Ձորն իր անվանումը ստացել է մոտակայքում հոսող ջրի շնորհիվ, որը կտեսնեք
ճանապարհին․ ասում են ջուրն ունի բուժիչ հատկություններ, և շատերն այստեղ գալիս են
հենց ջրի համար։
 7․ Արջերի քարանձավ

Արջերի քարանձավ կոչվող այս վայրը գտնվում է ՀՀ Վայոց ձորի մարզում՝ Արփի գյուղից
ուղիղ գծով 3 կմ հեռավորության վրա: Հայկական լեռնաշխարհի ամենամեծ ու գեղեցիկ
կարստային քարանձավներից է: Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1655 մ բարձրության վրա:
Հայտնաբերվել է որսորդների կողմից 1978 թվականին:
Օդերևութաբանական ուսումնասիրությունների տվյալով՝ քարանձավի միջին
ջերմաստիճանն է 10,2° C: Քարանձավի ընդհանուր երկարությունը 3500 մետր է, որը երկրի
ընդերք է խորանում ավելի քան 700 մ:
Անվանումը կապված է սրահներից մեկում հայտնաբերված արջերի ոսկորների հետ:
8․ Սև բերդ

Սև բերդ (ամրոց) գտնվում է Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքի տարածքում։ 1834 թվականին
կառուցված ամրոց է։ Անիի ստորգետնյա կառույցների նման, Սև բերդի համար նույնպես
ստորգետնյա ուղիներ են կառուցել և բերդից ճանապարհներ են եղել դեպի ներկայիս Մայր
Հայաստան հուշարձանը և Կարմիր բերդը։ Ընդգրկված է Գյումրիի պատմության և
մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում:

Սև բերդն ի սկզբանե եղել է Ալեքսանդրապոլի պաշտպանական կառույց, ծառայել է որպես

զինվորական բանտ։ Միայն 1877-1878 թվականների ռուս—թուրքական Բալկանյան
պատերազմից հետո Ալեքսանդրապոլի բերդը դարձավ հրետանու պահեստարան։ Բացի
հիմնական բերդից, կառուցվեցին նաև առանձնացված պաշտպանական կառույցներ:
 9․ Արևիկ ազգային պարկ

Հարավային Հայաստանի տարածքը, մասնավորապես Սյունիքի մարզը աչքի է ընկնում

եզակի էկոհամակարգերով, բնության երկրաբանական, լանդշաֆտային, կենսաբանական,
գեոմորֆոլոգիական մեծ բազմազանությամբ և պատմամշակութային բազմաթիվ
հուշարձաններով, ռեկրեացիոն ռեսուրսների առկայությամբ, ինչպես նաև տարածքի կայուն
զարգացման պոտենցիալ մեծ ներուժով:
Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգի զարգացման ու ընդլայնման
նպատակով Սյունիքի մարզի Մեղրու տարածաշրջանում ընդունվեց «Արևիկ» ազգային
պարկ ստեղծելու որոշումը: "Արևիկ" ազգային պարկը բացվել է 2010 թվականին: Տարածքը
կազմում է շուրջ 34401.8 հա:
Ազգային պարկի տարածքում ներկայացված են լանդշաֆտային գոտիների գրեթե ողջ
համակարգը՝ սկսած ցածր և միջին լեռնային կիսաանապատներից մինչև բարձր լեռնային
տափաստաններն ու Մեղրի գետի վերին հոսանքների մերձալպյան տիպի լանդշաֆտը:
10․ Քարի լիճ

Ըստ ավանդազրույցի, երբ Արարատ լեռան և Արագած լեռան միջև վեճ ծագեց, թե ով է
նրանցից ավելի գեղեցիկ և ավելի բարձր, Մարութա լեռը փորձեց հաշտեցնել նրանց, բայց
ապարդյուն: Բարկանալով վերջինս անիծեց երկուսին ու ընդմիշտ բաժանեց միմյանցից:
Հետագայում Արագածի լանջին լեռան արցունքներից գոյացավ Քարի լիճը: Բարձրությունը
ծովի մակերևույթից 3200 մ է: Գրեթե տարվա բոլոր եղանակներին լճի շուրջը ձնածածկ է,
իսկ լճի ջուրը բավականին սառն է: Բայց նույնիսկ սառը ջուրը չի կարող խանգարել լճում
լողալ ցանկացողներին:
11․ ԿԱՉԱՂԱԿԱԲԵՐԴ

Հեռվում՝ Սուրբ Հակոբ վանքի դիմաց` խիտ անտառով ծածկված լեռնաշղթայի գագաթին
գտնվում է Կաչաղակաբերդը:
Համատարած կանաչի մեջ վեր խոյացող և երկնքի լազուրում ճերմակող անձեռակերտ
ամրոցը երևակայության մեջ իսկապես բանաստեղծական պատկերներ է ծնում:
Շինությունը պատկանում է 7-8֊րդ դարերին: Արաբական արշավանքների ժամանակ
ժայռեղեն կղզին կառուցապատվել և վերածվել է անառիկ ամրոցի։ Որոշ աղբյուրներում այդ
հնագույն պաշտպանական կենտրոնը հիշատակվում է նաև Խաչենի ամրոց անունով։
Կաչաղակաբերդը բազմիցս պաշտպանել է հարակից գյուղերի բնակիչներին։
12․ «Զոնտիկներ» ջրվեժ

Սկիզբ առնելով կիրճի ներսից՝ այն թափվում է մամռապատ քարի վրա և հովանոցաձև
ջրվեժ ձևավորում: «Զոնտիկներ» ջրվեժը գտնվում է Կարկառ գետի ափին: Շուշիի կողմից
ջրվեժին հասնելու համար անհրաժեշտ է անցնել Հունոտի անդնդախոր կիրճում գտնվող
նույնանուն գյուղատեղիի ավերակներով և միջնադարյան կամրջով: Հունոտի հսկա ժայռերը
ձգվում են դեպի վեր՝ շրջապատելով բնության այս հուշարձանը և աննկարագրելիորեն
գեղեցկացնելով այս վայրը:
13․ Գտչավանք

Գտչավանք /Գտիչի վանք/ վանական համալիրը /13-րդ դ./ գտնվում է Տող գյուղի վարչական
տարածքում՝ Տողասար կամ Ճգնավորի լեռան հյուսիսարևմտյան լանջի գոգավորությունում:
Նախկինում մտել է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս Հաբանդ գավառի տարածքում։
Վանքի անունով Գտիչ է կոչվել նրանից վերև կառուցված ամրոցը, որը 9-րդ դարում Եսայի
Ապու-Մուսեի նստավայրն էր։ 13-րդ դարի կեսերին Գտչավանքը ընդարձակվում է,
ավելանում են նոր շինություններ։ Մելիք Ավանի՝ նույն ինքը Եգանի իշխանության ժամանակ
Գտչավանքը հասնում է իր զարգացման գագաթնակետին՝ դառնալով ժամանակաշրջանի
նշանավոր վանական համալիրներից մեկը։
Որպես եպիսկոպոսանիստ՝ հիշատակվում է վաղ միջնադարից։ Սկզբում գտնվել է
Առանշահիկ իշխանության, իսկ 8-րդ դարում անցնում է Դիզակի ճյուղի հովանավորության
տակ։ 15-րդ դարում Գտչավանքը դարձել է նաև մշակութային կենտրոն, ունեցել է
գրչատուն, այստեղ հավաքված էին բազմաթիվ նշանավոր գրչագրեր: 1868 թ. երկրաշարժի
հետևանքով Գտչավանքն ավերվում և լքվում է:
Գտչավանքը կազմված է գլխավոր եկեղեցուց, գավթից և ևս մի քանի եկեղեցիներից։
14․ Ջերմաջուր

Ջերմաջուր ասվածը տաք աղբյուրներն են Փոքր Կովկասի լեռներում 2200-2400 մետր

բարձրության վրա՝ Թարթառ գետի կիրճում։
Խորհրդային շրջանում այս վայրը առողջարանային կենտրոն է եղել։ Սակայն արցախյան
հակամարտության ընթացքում առողջարանները քանդվել են։ Չնայած դրան՝ «բնական
ջակուզիները», որոնցում չես մրսի անգամ ձմռանը, այսօր էլ ուրախացնում են իրենց
սակավաթիվ այցելուներին։ Գետի ափին բուժիչ ջրերի ջերմաստիճանը հասնում է 60
աստիճանի՝ անկախ տարվա եղանակից։ Հանքային ջուրն իր բաղադրությամբ և բուժիչ
հատկություններով նման է Ջերմուկի և Չեխիայի Կառլովի Վառի հանքային ջրերին։
15․ Ազոխի քարանձավը

Ազոխը, հավանաբար, աշխարհի ամենահետաքրքիր և խորհրդավոր քարանձավներից է։

Դրա քարայրներում՝ հյուսիսից և հարավից շրջապատված խիտ անտառով, պահվում է
պալեոլիթի ժամանակաշրջանի մարդկանց պատմությունը։

Կուրուչայ գետի ձախ ափին՝ ծովից 1400 մետր բարձրության վրա գտնվող քարանձավն ունի
յոթ մուտք, որոնցից միայն հինգն է ուսումնասիրված։ Այստեղ գտել են
նախանեանդերթալյան մարդու ստորին ծնոտ, որը համաշխարհային հնագիտության
պատմության մեջ հինգերորդ նմանատիպ գտածոն է, ինչպես նաև տարբեր
նախապատմական կենդանիների ոսկորներ, այդ թվում՝ քարանձավային արջի և թրատամ
վագրի։ Ընդ որում, քարանձավային արջի մնացորդները Եվրոպայի տարածքում այդ
տեսակի ամենահին նմուշներն են։