O ρόλος του δασκάλου με βάση τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών

Η προσωπικότητα του δασκάλου πρέπει να λειτουργεί μπροστά στα

παιδιά ως αρχέτυπη εικόνα και να αποτελεί παράδειγμα για μίμηση. (15)
Ο καλός δάσκαλος είναι απαλλαγμένος από φθόνο και εγωισμό. Εξισώνει
τους μαθητές του σε όλα με τον εαυτό του (16), συμπάσχοντας με τα
παθήματά τους και τις δυσκολίες τους. (17) Είναι ευγενικός και
καλοσυνάτος ακόμη και όταν πρόκειται να μαλώσει γιατί μόνο έτσι πείθει
τους μαθητές του. (18) Τα σφάλματα των νέων πρέπει να διορθώνονται με
πατρική αγάπη και με επιστημονικό λόγο, σημειώνει ο Μέγας Βασίλειος.
(19) Και βέβαια, εκείνος που εφαρμόζει πρώτος εκείνα που συμβουλεύει
τους άλλους είναι ο πιο πιστευτός. (20) Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος
προτείνει στο δάσκαλο να είναι υπομονετικός και να μην αποκάμει
επαναλαμβάνοντας τα ίδια λόγια και τρεις και τέσσερις και περισσότερες
φορές, χωρίς όμως δυσαρέσκεια αλλά χαριτολογώντας. (21)  Και
συνεχίζει: ο λόγος του δασκάλου πρέπει να διδάσκει παρά να ελέγχει, να
παιδαγωγεί παρά να τιμωρεί, να βάζει σε τάξη κι όχι να προσβάλλει, να
διορθώνει χωρίς να επεμβαίνει στη ζωή του άλλου. (22) Ο δάσκαλος
πρέπει να είναι ήρεμος. Να μη συμπεριφέρεται με θρασύτητα ή
εριστικότητα, γιατί κάτω από τέτοιες συνθήκες ο μαθητής ακόμη κι αν
έχει τη διάθεση να προσέξει, θα αισθανθεί άσχημα και δεν θα μάθει
τίποτα. Εκείνος που θέλει να μάθει, πριν απ’  όλα τα άλλα, πρέπει να
νοιώθει άνετα με το δάσκαλό του. Και κανείς δεν αισθάνεται ευχάριστα
απέναντι σε κείνον  που βρίζει με θράσος, αναφέρει ο ιερός Χρυσόστομος.
(23)

Απ’  την άλλη, όμως, το έργο του δασκάλου είναι πολύ υψηλό, δύσκολο
και κοπιαστικό. Τίποτε δεν συγκρίνεται με το να διαπαιδαγωγείς τις
ψυχές και να διαπλάθεις τις διάνοιες των νέων. Το έργο αυτό απαιτεί
περισσότερη προσοχή και ακρίβεια από εκείνη που έχουν οι ζωγράφοι και
οι γλύπτες. (24)

Ο δάσκαλος φροντίζει όχι μόνο για τη γνώση αλλά και για την
κατανόηση αυτών που διδάσκει. Γιατί όπως ακριβώς, αν κάποιος τρώει
αλλά δεν χωνεύει την τροφή δεν θα ζήσει, έτσι κι αν κάποιος διαβάζει
αλλά δεν καταλαβαίνει τίποτε, δεν θα γνωρίσει ποτέ την αλήθεια. (25) Ο
δάσκαλος είναι ανάγκη να διδάσκει με ευχάριστο τρόπο και να δίνει
βραβεία στους μαθητές του, για να εκπληρώνουν το έργο τους ευχάριστα
και χωρίς πίεση και λύπη. (26)  Και ο μαθητής οφείλει να προσέχει και να
το αποδεικνύει με την επίδοσή του γιατί το έργο του δασκάλου γίνεται
δυσκολότερο και περισσότερο κοπιαστικό, όταν διαπιστώνει ότι ο κόπος
του είναι μάταιος. (27) Εξάλλου το παιδί δεν πρέπει να παραφορτώνεται
με γνώσεις γιατί το μυαλό του θα πάθει ό,τι και το στομάχι που
δυσκολεύεται να χωνέψει όλα αυτά που έφαγε, εξαιτίας του υπερβολικού
μπουκώματος. (28)

Το έργο του δασκάλου είναι πράγματι σκληρό και απαιτητικό αλλά έχει
γλυκούς καρπούς. Όπως ακριβώς από τον τραχύ κορμό του δένδρου
βγαίνουν γλυκά φρούτα. (29)  Γι αυτό, ας μην αποκάμουμε εμείς οι
δάσκαλοι. Ας θυμόμαστε ότι κάθε μαθητής μας είναι εικόνα του Θεού. Κι
ας στεκόμαστε μπροστά της με σεβασμό και δέος (30), μας συμβουλεύει ο
Μέγας Βασίλειος.

Ένα άλλο κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύονται σύγχρονοι και εφάμιλλοι

με τους σημερινούς παιδαγωγούς οι Τρεις Ιεράρχες είναι το κεφάλαιο των
επαίνων και των ποινών στην εκπαίδευση. Ο Μέγας Βασίλειος (31)
αναφέρει ότι το κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση.
Έτσι, σε άλλη περίπτωση ο δάσκαλος θα μιλήσει ήρεμα, σε άλλη με
εξουσία, άλλοτε ελέγχοντας, άλλοτε παρηγορώντας, άλλοτε απότομα
κ.ο.κ. Γιατί, όπως εξηγεί ο άγιος Γρηγόριος (32), άλλοι μαθητές είναι
οκνηροί και δυσκίνητοι και χρειάζονται κέντρισμα κι άλλοι είναι
θερμόαιμοι και βιαστικοί και χρειάζονται χαλινάρι. Άλλους τους ωφελεί ο
έπαινος κι άλλους η επίπληξη. Αρκεί και τα δυο να γίνονται την
κατάλληλη στιγμή.

Ας μην καταδικάζουμε μαθητές για μικρά σφάλματα, σαν να είμαστε οι

ίδιοι ακριβοδίκαιοι (33), συμπληρώνει  ο Μέγας Βασίλειος. Κι ας μην
οργιζόμαστε εναντίον των μαθητών που σφάλλουν, γιατί αυτό δείχνει
εμπάθεια. Ιδιαίτερα να προσέχουμε να μη γινόμαστε πιο αυστηροί, όταν
έχουν προσβάλλει εμάς τους ίδιους. (34) Δεν μπορούμε να κάνουμε
κάποιον καλόν με τη βία. Γιατί μόλις απαλλαγεί από τη βία, θα
επιστρέψει στην κακία του. Εκείνος, όμως, που θα διορθωθεί με τη θέλησή
του, θα παραμείνει σταθερός στη διόρθωσή του. (35) Καλό είναι, βέβαια,
να μη χρησιμοποιούμε τιμωρίες, γιατί η συχνή χρήση τους κάνει το παιδί
να περιφρονεί τις τιμωρίες. Η απειλή είναι αποτελεσματική όταν το παιδί
ξέρει ότι θα πραγματοποιηθεί. Όταν, όμως, δούμε ότι ο φόβος το
ωφέλησε, τότε ας χαλαρώσουμε την αυστηρότητα γιατί η ανθρώπινη
φύση έχει ανάγκη και από επιείκεια. (36)

Και στους επαίνους ο δάσκαλος ας μην είναι τσιγκούνης. Κι αν ακόμη οι

έπαινοι δεν είναι απόλυτα δίκαιοι, ας χρησιμοποιούνται κατ’  οικονομίαν:
για να προετοιμάσουν το έδαφος ώστε να ακολουθήσουν τα λόγια μας.
Γιατί όταν απ’  την αρχή ξεκινάμε με παρατηρήσεις και συστάσεις που
δυσαρεστούν, τότε οι αδύνατοι στη θέληση μαθητές δεν συμμορφώνονται.
(37) Γι αυτό οι προτροπές πρέπει να δίνονται μαζί με τους επαίνους. (38) 
Και κάποιες φορές σε προσωπικό επίπεδο, γιατί έτσι δείχνουμε ότι
σεβόμαστε την προσωπικότητα του ευαίσθητου και συναισθηματικού
μαθητή μας. (39)

Όμως, η παιδεία δεν είναι υπόθεση μόνο των δασκάλων και των
μαθητών. Είναι και υπόθεση της πολιτείας. Ο άγιος Ιωάννης ο
Χρυσόστομος σίγουρα και σ’  αυτόν τον τομέα προηγείται της εποχής του.
Λέει χαρακτηριστικά : Τα παιδιά μας είναι μεγάλος θησαυρός και γι αυτό
χρειάζονται πολύ επιμέλεια. Όταν πρόκειται να μάθουν μια τέχνη,
ψάχνουμε να βρούμε τον πλέον κατάλληλο για να τους την διδάξει. Γι
αυτούς που θα διαμορφώσουν την προσωπικότητά τους δεν θα πρέπει να
ενδιαφερθεί ανάλογα και η πολιτεία και οι γονείς; (40) Και καταλήγει :
Στους δασκάλους πρέπει να χορηγούμε με αφθονία τα αναγκαία υλικά
αγαθά  για να μην αποκάμνουν, ούτε να απογοητεύονται στο έργο τους.
(41)

15.     Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία δ’  εις προς Τίτον, 2, ΕΠΕ 24, 81.
16.    Του ιδίου, Περί παρθενίας, λε’ , ΕΠΕ 29, 555.
17.     Του ιδίου, Ομιλία κη’ εις Β’ προς Κορινθίους, 2, ΕΠΕ 20, 89.
18.     Μεγάλου Βασιλείου, Επιστολή 2 Γρηγορίω εταίρω, 5, ΕΠΕ 1, 69-71.
19.    Του ιδίου, Όροι κατά πλάτος Β’ , 15, 2, ΕΠΕ 8, 257.
20.     Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί παρθενίας, λε’ , 1, ΕΠΕ 29, 555.
21.     Του ιδίου, Ομιλία λ’  εις το κατά Ματθαίον, 5, ΕΠΕ 10, 329.
22.     Του ιδίου, Ομιλία κη’ εις Β’  προς Κορινθίους, 3, ΕΠΕ 20, 95.
23.      Του ιδίου, Ομιλία στ’  εις Β’ προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 571.
24.     Του ιδίου, Ομιλία νθ’  εις το κατά Ματθαίον, 7, ΕΠΕ 11, 395.
25.     Του ιδίου, Εις το «ουδέποτε αφ’  εαυτού ο Υιός» 2, ΕΠΕ 27, 579.
26.        Μεγάλου Βασιλείου, ΄Οροι κατά πλάτος Β’  15, 3, ΕΠΕ 8, 257.
27.      Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία κβ’ εις το κατά Ιωάννην, 1, ΕΠΕ 13,
49
28.     Μεγάλου Βασιλείου, Εις το «εν αρχή ην ο Λόγος» 4, ΕΠΕ 7, 57.
29.      Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία λ’  εις προς Εβραίους, 1, ΕΠΕ 25, 297.
30.      Μεγάλου Βασιλείου, Λόγος ασκητικός α’ , 8, ΕΠΕ 8, 119.
31.      Του ιδίου, Όροι κατ’  επιτομήν, 113, ΕΠΕ 9, 143.
32.       Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος β’ , 30-32, ΕΠΕ 1, 111-113
33.        Μεγάλου Βασιλείου, Περί ταπεινοφροσύνης, 7, ΕΠΕ 6, 129.
34.       Του ιδίου, Όροι κατά πλάτος Β’ , 50-51, ΕΠΕ 8, 389-391
35.        Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία εις τον θ’  Ψαλμόν, 7, ΕΠΕ 5, 487.
36.         Του ιδίου, Περί κενοδοξίας και ανατροφής τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 651.
37.        Του ιδίου, Ομιλία β’  εις Α’  προς Κορινθίους, 1, ΕΠΕ 18, 41.
38.        Του ιδίου, Ομιλία θ’  εις προς Φιλιππισίους, 1, ΕΠΕ 21, 565.
39.        Του ιδίου, Περί του μη δημοσιεύειν τα αμαρτήματα, 4, ΕΠΕ 31, 261.
40.        Του ιδίου, Ομιλία θ’  εις Α’  προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 269.
41.        Του ιδίου, Ομιλία ιε’  εις Α’  προς Τιμόθεον 2, ΕΠΕ 23, 389.