x, KARO I: PERSONALIZy Tom, STAXEA ~ JAN PAWEE I CZNO-FENOMENOLOGICZNY Czotowym = (1920-2005), arevbitae ictem Polskicgo personalizmu skicgo. od rok, wa, oars £0. 0 u 1978 Papiez 3, Profesor Katolickiego a pdénicj SPoteczno-etyc. Pawet i! Problemat & tyczna : i wypowiedzi Pasterskich2 Nie centralnym Watkiem jest Karol Wojtyta Uniwersytetu Lubel- ityka antropologiczna ; J€g0 prac naukowych Wania etyki op 8 NA uwage za, J€go pisma: Ocena Schelera (Lublin 1959) 960k cr cae we] Prey eee seniach systema ele (Krakéw 1969), ener 5 Omiedzialnos (Krakow 1962), Osoba fezyn oe 1.nr5), Osoba: Podmiot 76, 2, 2), Wyktady lubelskie (Lublin “or hominis (1987), Laborem : 1), Sollicitudo rei socialis (1988). Ogla Karola W, mozliwosci zbu, i dowartosciowanie doswiadczen; dokonywata synte: varazem byta eee * W. Gramatowski, Z, Wil icano 1980, LH. W; ind of John Paul Il. Origins of His Thought and Action, New York "SI: Butigione, Mys) Karola Wojtyty, Lublin 1936. "'S. Kowalczyk. Tomistyczno fenomenologiceny ersonalizm kard. Karola Wojtyty, .Ate- eum Kaptariskie™ 71(1985) t, 104, 2. 1-2, s. 84.95. 1 Galkowski, Osoba i wspdtnota. Szkic 0 an. "°polvRi kard. Karola Wojtyty, ,Roczniki Nauk Spotecenych” 8(1980) z. 1, s, 49-141, Dee, Trans- Tega Tedzie, Wroclaw 1994: A. Woinicki, Karol Wojiyta’s Existential Perso- "New Britain 1980, ANalecta K Wojtyta . git metode analizy ia Wewnetrznego, Praca Osobg i czyn nie ZY doktrynalnej filozofii bytu i filozofii Swiadomosci, chog »Proba scalenia dwéch Orientacji filozoficzn lych, Poniekad dwu litska, Karol Wojtyla w Swietle Publikacji. Karol Wojtyta negli scritti, Cracoviensia” | Osoba i czyn, 5-6(1973-1974), » Krakéw 1969, s. 30, 66 nn., 191, 216,222 KAROL WOSTYEA - JAN PAWEL n filozofii"®, W przekonaniu autora pracy filozofic; nologii nic wykluczajg sig wzajemnie, ale dope! analiz bylo doswiadczenie wewnetrzni i moralnego dziatania, W tym zakresie nologicznej. Punktem dojgcia jest juz mi Fenomenologiczny tomizm kardyn; Ww nurcie filozofii Pokartezjariskicj’, Th Swigcit Swiadomosci cztowicka j Przyznal jej funkeje Poznaweza, gy; *8i Po- jest pojmowana jako odzwicrciedlenie Osoby ludzkie} ici bytowe, aktywnosci i relacji do swiata zewnetrznego. Cogitatio Jest soczewk, ae clementy aktywnosci cztowicka*, Wp! Pokartezjariskiej filozofii gw ci nie oznaczat jednak akceptacji filozofij subiektywizmu iid Swiadomosé nie byta traktowana jako ,osobne Suppositum”®, teryzuje Tewaloryzacja kate; ene jezyki tomin, ae nia Punkte, i 5 St analiza aktow gra ego korzystal 2 dorobky mete etafizyka ludzkiej osoby “Y fenome. ala Wojtyty m ‘ umaczy to fakt, z Pa fenome ‘ipiajgeg “ SWiadomog. calizmu, dlatego i, subiektywnych praeéyciach, ym personalnym doswiadczeniu, Oczywiscie istnieja pewne »dziataniu”, Wojtyta o »czynie”; w obu wypadkach 10S€ czlowieka, scholastyczny termin actus jest wspél- cuskiego Vaction { Polskiego ,,czyn ~ akt”, Czenia, w ktorej dokonuje sig ,,wewnetrzne rozbicie pomigdzy funkcjami zmy- stow i umystu”", Doswiadczenie cztowieka zaweia sie w tej koncepeji do Poziomu zmyslowej percepgji, co jest zubozeniem zakresu ludzkich doswiad- cen. Bledny jest rowniez spekulatywny aprioryzm, ktéry deprecjonuje role doswiadezenia na rzecz poznania intelektualnego. Autor méwit 0 trzeawym empiryzmie” jako whasciwej postawie filozoficznej. Jego koncepeja doswiad- czenia odbiega od ujeé filozofii arystotelesowsko-tomistycznej, natomiast po- ° Tamie, s, 23. naan ja Karola Wojtyly ” A, Poltawski, Czlowiek jako isiota realizujqca sig w czynie. Anioeai es aa @ Henri Eya analiza $wiadomosci, ,Studia Philosophiae Christianae” 171 } Osoba i ezyn, s. 33 nn. alee Tamie, s. 37. fcene” 17(1969) z. 2,8. 5-24. '° K. Wojtyla, Problem doswiadczenia w etyce, ,,Roczniki ae oo icone” 29(1982) 7. 2. ” K. Wojtyla, Osobowa struktura Samostanowienia, ,Roceni 5.6.i krewna ; Pe de wszystkim uwypuriest Koncepeji fenomenologicznej. Cumikaye yor Deanna ai tego uznaju® iednosci sfery zmystowej i umystowe} ludzkteg cee Mieniemm's °I: Ze ,kazde ludzkie dogwiadezenie jest zarazem j ore Fanie réznicy \\° Jest to identyfikacja doswiadczenia i rozumicnia, a togel, miedzy bezposrednim zetknigciem poznawezym zobie ne czenia Inspiransy intelektualno-dyskursywng eksplikacja zawartosci doswiad- sig rg © Townjae MenOlogiczna w rozumieniu doswiadczenia u Wojtyty wi Poznawczy kontakt ez w tym, » ze Kategori ,doswiadczenia” obejmowat on kim doswiadezenien S{F4 Wartosci. Jako etyk interesowat sig przede wszyst- Charakterystycanyen noralaym, to jest przezyciem dobra i za moralnego. sonalistyczny, as rysem takiej koncepeji doswiadezenia jest je} profil per- 0 ,doswiadczeniy ». 2 Shodzi oczyn os ob y ludzkiej. Mozna wiec méwié i czeniu Tozumiejacym” gicznym. Czy tez doswiadczeniu personalno-aksjolo- Autor dzieta wat terminéw pane aeagharakteryzujae swa metode filozoficana, uéy- indukcji, to znaczy bezposrednic a Chodzi o arystotelesowskie rozumienie Stowych”? a wi e JMowanie ,,prawdy ogdlnej w faktach szcze- Bw sorig Ho SMOisty rodzaj ogladu!*” Taka koncepcja indukeji kores- Ponduje z teoria intuicji Wesenseha fenomenolog6w, rézni sig natomiast od indukcji St. Milla, rozumianej jako uogéInianie wynikéw doswiadczeni jednost- kowych. Karol Wojtyta, méwi: towej .,eksploatacji doswiadczenia”, aul E C}l, Nazywanej takze »ttumaczeniem”. ,,Thuma- ezac, idziemy coraz dalej za przedmiotem, ktory dany jest nam w doswiadczeniu oan wo i réznorodnosé doswiadezenia stoi przed nami otworem”!>, Metoda tedukcyjna jest »Sprowadzaniem” dziatania ludzkiego do jego ontycznych Podstaw (ich jakby »Wydobywaniem”), a wiec unaocznianiem transcendencji cztowieka uchwyconej w jego dziataniu — zwta- szcza na terenie wartosci. Wojtyta, podkreslajac walor stosowanej przez siebie metody, pisat: ,Metoda fenomenologiczna nie zatrzymuje sig bynajmnie} na powierzchni tej [ludzkiej] rzeczywistosci, ale Pozwala siegnaé do jej gtebi. Daje nie tylko oglad, ale i wglad”!®. ; Krakowski mysliciel fenomenologiczna metodg zastosowal przy opisie dy- namizmu czlowieka. Tradycyjny tomizm wyjasnia byt ludzki, opierajac sig na systemie filozofii bytu, a wiec dedukcyjnie i jakby ,,odgérnie”. Dzielo Osoba i czyn odwotuje si¢ w punkcie wyjscia do podmiotowych przezyé cztowieka. Jest to .,mianowicie studium cezynu, ktory ujawnia osobe: studium osoby przez czyn”!? wy, ‘ojtyta odwolat sie do klasycznego adagium agere sequitur esse, \ecz ——_ 13 soba i czyn, s. 13. ty Laie, s. 20, 1s Lame, s, 192, a Tamie, s. 20; por. s. 188. Tamze, s. 189, ac © umys!kanoL WOFTYE ms tomizm tradycy} ka Osoba i czyn proponuje odwrotny yjasniag poprzez agere. Jest to droga vplezesnie przez fenomenologic i eg- 10 of wasn POP oka a wyJe towieka nal tok espa sca, podieta wspolczegnic PAE wala. prec tyczona Pre? dstawiciele tomizmu egzystencjal nego wysuwaja przeciw zystencjalizm. PrZe uty subiektywizmu i idealizmu. Karol Wojtyla byt tego takiej metodzie pear iezyl subiektywnose od subiektywizmu. Pierwszy éwiadomy, aes nie, Subiektywnosé polega na tym, 2¢ eztowiek jest ,pod- akoeptowal dre ne jako podmiot”™*. Odwolanie sig do subiektywnosci mnotem i praceywa sicbie JO Te 2. prayjgciem subicktywizmu, KiOry czyny jest raat : . caine sprowadza wylgcanic do praczycia, a moraine wartosci redukuje clowika Spremodi_W te interpetaci Swiadomose przestaje bye jednym se jementow czlowieka, a traktowana jest jako jego calosé. Wowezas wlasnie pojawia sig niebezpieczerstwo idealizmu. i , : snutor Osoby i ezynu, analizujac dynamizm czlowieka, rozgraniczyl dwie jego formy: aktywna i pasywna. W pierwszym przypadku mowi sig ,,czlowiek dziala”, w drugim za$ ,,coS sig dzieje w cztowieku”!”. Aktywny dynamizm obejmuje wszelkie Swiadome dzialania catowieka, kiedy wystepuje on w roll Swiadomego i wolnego sprawcy wartosci. Chodzi wigc 0 aktywnos¢ sfery psy- chiczno-umystowej osoby ludzkiej. Dynamizm pasywny laczy si¢ glownie z so- matyczna sfera ludzkiej natury, gdzie cztowiek jest przedmiotem przezycia i nie jest jego inicjatorem. Nie jest to czyn Swiadomy, lecz raczej .czynienie”, a wige pasywne doznawanie (pati a nie agere). Autor dzicta Osoba i czyn do tego rodzaju prerefleksyjnej aktywnosci cztowieka zaliczy! dynamike emocjonalna, ktéra ,nie podlega - przynajmniej w znacznej mierze nie podlega - sprawezosci osoby™. Sfera popedowo-emocjonalna, obejmujaca miedzy innymi instynkt seksualny, jest ,irracjonalna”. Istotnym elementem aktywnosci cztowieka jest Swiadomos¢, Analizy Woj- tyly w tym wegledzie odbiegaja tak od tradycyjnego tomizmu, jak i od husser- lowskiej fenomenologii. Przede wszystkim rozgraniczyt on ,Swiadomose” i ,sa~ mowiedze”. ,Swiadomosé jest odbiciem albo raczej odzwierciedleniem tego, co ‘sig dzieje’ w czlowieku””!. Ona towarzyszy zawsze cztowickowi, stanowiac Korelat jego przezy¢ i stosunku do zewnetranego swiata. Swiadomos¢ nie spel- nia jednak aktywnej roli na terenie poznania, jest to prerogatywa dopiero xsamowiedzy”. Calowiek ma rééne rodzaje wiedzy, w tym takze wiedze 0 sobie = ym, czyli ,samowiedze”. ,Dzieki samowiedzy wlasne ‘ja’ dziatajacego pod- iotu zostaje poznawezo ujete jako przedmiot’ ucaynit 2 catowiek® 1 Tame, s. 14. ‘* Tamie, 5 $6 Tamie, s. 61-67; por. s.71 Tamie, s, 261 x Tamie, s. 36,Analiza naliza poznawe; ; chodel wt Poznawezego dynamizmu calowiek®y a vA yDUFaC Late, 08 Plaszezyzny fenomendlouie viejo metal) jakiej 1 Woj! ryta, PrZe- jakie} doker™yezne}. Rewal0- Logi, rawnoczesnic oF aiae Kategorie Swiadomosci w tomistyeane| sath ane B iadoot gitealstyczne} interpretacji tego fonomene: Dlatego st j eee cee snc jako ‘substancjainy” podmiot 2k es eM ime sae eae ner jako Wea e et catymn cZt0- wickiem i nie wycze alnym wymiarem bytu ludzkiego, ale nie jest caly! Dynamizm epee bogactwa jego natury. ca zaréwno epistemolo; - ‘a, w rozumieniu polskiego mysliciela, petnit fun! ee wieka powoduja cig a ae jak i ontologiczna. Rézne formy aktywnosei czto- Szezegdina role w proce ogacenie jego osoby. Cztowiek jest ustawicznym fieri. za wolnosci, Czlowick sie autorealizacji odgrywaja dziatania zwiqzane 7 wia- Seal casa ayje w kregu wartosci, wobec ktérych musi sie samo- . ce , a inne pomija. Wéwezas odkrywa swa wolnosé, ktéra jest korzeniem stawania sig czlowieka dobrym lub zlym poprzez czyny” Subiektywne przezycie wolnosci wyraza sig w postawach cztowieka: moge — nie musZze a chee. Konsekwencjg wolnosci jest ,samo-posiadanie” i ,samo- panowanie » wtasciwe — jako zadanie — tylko cztowiekowi. Oto osoba jest z jednej strony tym, kto panuje, panuje nad soba samym, z drugiej za tym, nad kim ona sama panuje””>. Cztowiek dzieki wolnosci panuje nad ‘soba. Samo- stanowienie umozliwia samoopanowanie, w ten sposdb wolnosé unaocznia sa- ma istote ludzkiej osoby- Samostanowienie nie jest tylko ekspresja naszego _ja” jako £rddla wyboru i decyzji, ale ukazaniem osobowej struktury ludzkiego bytu. ,Niepodobna trafnie rozumieé ani interpretowaé woli bez ujecia jej 2a- korzenienia w osobie, w specyficznic osobowej strukturze czlowieka”*®. Wolne dzialanie nie jest aktywnoscia popedowo-instynktowna c7y irracjonalna, Czto- wiek jest w swym dziataniu wolny, gdyz ukierunkowuje sam siebie w sposdb wiadomy i kontroluje siebie. U podstaw dziatania wolnego zawiera sig ele- ment poznania prawdy. Ona wiasnie wyzwala dziatanie cztowieka’”. Samosta- nowienie wynika ze zrozumienia, uniemoiliwiajac nastepnie samokierowanie isamoopanowanie. Dokonuje tego wtadza woli zawarta W potencjalnosci czto- wieka™*, ® Tamie,s. 40. Analize kategorii Swiadomose” i ,samowiedza” przeprowadzit A. Péttawski, Celowiek jako istota, s. 138-142. | 4 2soba i czyn, 8. 37. Tamie, s. 104. 4, Tamée, s. 110-111; K. Wojtyla, Osobowa seruktura samostanowienia, »Roczniki Filozoficz- %"29(1981) 2.2, s. 10, * Osoba iczyn,s. 114. ag Lame, s. 148-149. Tamze, s. 105.Fenomenologia i metafizyka wolnosci, Zawarte w dzicle Qsoy, . wskazujq na autodeterminizm czlowieka jako podstawe moralnose, 4 Econ, pojawia sig kategoria .sumienia™, dzicki ktoremu czlowiek |. — jako osobe”’. . Sumienie to glos ~formatywnej prawdy” odkrywane) aa i wolnego bytu ludzkiego. Sumienie jest integralng czescig calowieka 'YRamice za$ jego powotaniem. Powinnosci moralne. formutowane przez as naruszaja wolnosci. Istnieje wprawdzie napiecie pomigdzy obicktywng Die etyczna a subiektywng wolnoscia. ale jej rozwiazanie dokonuje - He sie przyjecie prawdy dojrzanej w strukturze osoby ludzkie;”. Poprzez Na bazie wolnosci cztowieka poj sig milosé, ktora stanowi najwyisce kryterium godnosci czlowieka. Milosé jest nakazem ewangelicznym. takze wymiarem ludzkiego bytu. .Osoba jest takim dobrem. ze wiasciwe i pel. nowartosciowe odniesienie do niej stanowi tylko milosé™2!. Milosé stanowi jedyng wartos¢, na bazie ktorej nie dokonuje sie instrumentalizowanie, czyli -uzywanie™ czlowieka. Dlatego antyhumanitarne sq wszelkie Postawy wobec ludzi oparte na przemocy, Ieku. Przymusie czy nienawisci. MiloSé jest najdo- skonalszq forma autorealizacji. respektuje bowiem i zaktada wrecz aktywnosé cdlowieka jako osoby™*. Milosé jest takze tq plaszezyzna — aksjologiczna i on- tycena, na bazie ktérej cztowiek wspottworzy z Bogiem nowe Zycie ludzkie. Dokonuje sie to poprzez mitosé rodzicielska>. Praca Osoba i czyn zawiera nie tylko fenomenologicana analize cziowieka, lecz réwniez metafizycznq koncepcje osoby ludzkiej. Jest ona nie tyle dowo- dzona, ile unaoczniona i tedukcyjnie pokazywana. Autor studium ukazuje, jak calowiek dziata jako osoba™, laczac w swej analizie fenomenologiczny opis i metafizyczng tefleksje. Jezyk fenomenologiczny pozwala opisaé czlowieka Jako istote .nawiazujaca kontakt Poznawczy z soba”*>. zdolna do samoposia- dania i samokierowania. Wojtyla odwolal sig nastepnie do jezyka filozofii bytu, akceptujac definicje osoby ludzkiej podana przez Boecjusza. Czlowiek-osoba to przede wszystkim konkretna substancja, a wi¢c zindywidualizowana natura; jest to rozumna jednostkowa substancja. Osoba to .,ktos”, supposinum osobo- we™, byt jedyny i niepowtarzalny. > Tamie, s. 126-127. » Tamie, s. 173. * K. Wojtyla, Milosé i odpowiedzialnosé, Krak6w 1962, s. 32. 2 Osoba i czyn, s. 323-326. Por. A. Woznicki. Karol Wojryta’s, s 30-42. a * Kard. Wojtyla rozgraniczyt rézne formy i przejawy milosci, m.in. a eset Zyczliwosé, sympati¢. przyjaéf, milosé oblubiericza, cnote etyczna. Por. I. Dec. Transcendency s. 143-164. wywolane przez * Por. J. Kalinowski, Metafizyka i fenomenologia osoby lud:kiej. Pysania »3 a » Osobe i czyn”, Analecta Cracoviensia” 5-6(1973-1974) s. 63-71 * Osoba i czyn, s. 5 * Tamie, s. 75-76.227 ‘TOMISTYCZNO-FENOMENOLOGICZNY. ZM_ i Akwinu, ekspo- nowarel - stay!@, nawiazujac do filozofii bytu sw. peas eresealeaa WySzedt 2 anstl®nia w strukturze bytu ludzkiego. Cho istnienia wobec alania. Cain Mdzkiego dzialania, to jednak uznat prymat Saeeaieries wego?? on owick istnieje jako jednostka dzieki posiadaniu ,,ist ae Topolenie ies podstawa bytu ludzkiego i jego catego dynamizmu. a Punktem wie? Woj tyty omawia problem relacji pomiedzy natura a oso! a jeat wOWicka. Copy 228H jest stwierdzenie istnienia dwojakiego dynam: jest osoba. Posia ae Jest posiadaczem zdeterminowanej natury izarazem tomiast jako osoha "lUra sprawia, go cos sig dzieje” w elowieku, na- dynamizm cetowieys (Zwick dziaty” Dzialanie i dzianie sie to dwoisty nowal, cho€ réwnog Senco tym doswiadczenie. Wojtyla tego nie kwestio- chodzi o depregjona nig w8etOwal mostiwoge integracji obu aspektow. Nie nowani os Bo) A osobe jako Naczelny go; Rees ae Jej wlaczenie w ludzka j Aiataja, jest podstawa di namizmu, wie ras Podmioter Scalajacym résnor, nas eign Osoba to nie ty! : Jednostkowe OWwieczeristwo, Funkcja osoby nie polega wiec na wydziel laniu Jednostek 2 Nieokregiong; »Masy eztowieczeristwa” Osoba na- daje bytowi ludzkiemy istnienie (esse) Osobowe. s fania czlowieka — ip dzieki czemu wszelkie dzia- inmatyczno-wepetatywne ilpata jeden wsp6Iny Podmiot. O, Sci ae E czywiscie aktywno; stopniu i zakresie Jest pod: sfera zycia Psychicznego®, Cy w ktérym modliwe jest zintegrowanie réznor Jego aktywnosci, Integracja natury w osobie ni dzy nimi réznicy, lecz jedynie bytu podmiotow. ji k jedynym bytem osobowym, Odnych pozioméw i aspektew He praekresia istniej nalna i Pozadoswiadczalng”*, Pomoca analizy metafizycznej psychicz- no-umystowych dziatan cztowieka. Autor Osoby i czynu akceptowat taka mo- ‘ywacje, twierdzac, ze transcendencja umystowo-psychicanych (poznawezych : niowych) dziatar czlowieka — wyjasniana na podstawie zasad niesprzecz- nose j Tagji dostatecznej ~ Wskazuje na nieodzownos¢ istnienia elementu du- kwinata realnogé duszy uzasadniat za a xa TaMee, 5, 87, Por. A. Woznicki, Karol Wojtyla's,s. 6417, sy O80ba i czyn, S. 85. a aMZe, 5, 193, Por. s, 78.88, an -aMZe, 5, gg. amie, 279,—*. 228 KAROL WOIJTYEA - JAN PAWEL 11 a2 chowego w cztowieku"*. Dusza jest takze forma substancjaln, lUdzkiegg Wojtyla, wykorzystujgc metode fenomenologiczna, Pisak: Pree, one aa chowosci cztowieka w jej autentycznych Przejawach nie jest tylko. lie © du. Jakiejs abstrakcji, ale [...] posiada sw6j ksztatt ogladowy, Duchowoge nikiem warta dla ogladu a takze dla wgladu, Jest to Proba oparcia klasye, 9 tywacji za istnieniem duszy na doswiadezeniu fenomenologicznym sa Te cym egzystencjalnie przezyé transcendencje duchowego ,,ja” osoby fran W antropologii Wojtyty wyeksponowana jest Scista Korelacja Osoby j Sh. jako poznawcezo najbardziej wartosciowa. Analogiczng Metode rast czynu téwniez przy analizie spotecznosci, pisza onal wiek w znacz- nym stopniu opanowuje sity natury, ale mimo to Panuje nedza, nieréwnosé, analfabetyzm itp. Anomalie zycia spolecznego maja niejednokrotnie Zrédta doktrynalno-fi- lozoficzne. Autor Osoby i czynu wymienit dwa kontrowersyjne modele spote- zeristwa: indywidualizm i totalizm przedmiotowy (2wany réwnie? antyindywi- dualizmem)*”. Oba systemy Powoduja alienacje czlowieka“*, Indywidualizm Zapoznaje spoteczny wymiar cztowieka, aprobuje wrodzony egoizm ludzki oraz podwaza istnienie dobra wspdlnego. Drugi cztowiek w takiej interpretacji jest traktowany jako Zrédto ograniczen, a nawet Zagrozenie naszego ,,ja”, nie za jako ,,bligni”. Jest to podwazenie idei uczestnictwa we wsp6lnocie, zwlaszeza makrowspélnocie. Ideg spotecznosci aprobuje totalizm, tj. kolektywizm. a jest to jednak spotecanosé Ppojmowana w kategoriach Sere Peter h lecz spolecznosé zewnetrzno-rzeczowa i instytucjonalna. W wyniku tego ad kuje ,spetniania sie osoby w czynie”, nie ma autentycznego uczestnictwa, “© state i i wypada szukaé w samej, “? Ostatecznego érédia rownied i dla tych wszystkich eae rypada duszy; ktOra jest zasada transcendencji osoby w czynie”. Tame, s. 281. * Tame, s. 280. “ Tamie, s. 190, faye Tamie, s, 287. it ‘Nauk “ K. Wojtyla, Wspétnota ludzka w oceach Soboru, .Zes291Y 5.7 nn, ” Osoba i czyn, s. 299. ; ficene” 24(1976) 2. 2,5 4 niki Filozol K. Wojtyla, Osoba: podmiot i wspdinota, ,ROCZ! owe KUL” 22(1973) nr 1-3.——__timsoreauizas toni . war onan enn OD Fo 7a8 OSOby lndzkie} jext : = catonkostwo nie j : ce je indywidualizmu, jek iesrcre alicnacja, Oba te ea antypersonalistyezny eae presen rnclesy te unicestwione™”. Fizyezne wane duchomrencberu Konsekwenga tak eta petucetscnmetate mzbowicka. @ Wige JOBO zanego maja protil apersonalist¥C2NY lub Relacjg mig: ¥ jedno ca, Herc peieam Woityta.c 8 Spoteczneteig okredl sb wtasciwy 4- wprowadzit yta, charakter efla w possi wa ; Teron RaT ae eee cele ie ea Wudzkicgo czyau eaynic osoba sama sicbie we ‘Polega ona na eee ( samopanows 1 wn el i i ve ; porla - Swiadomy i wolny ee, Jmuje zadanic samoposiadantd aliwit wiedzi m calowiel cn powiedrialne ucrestnietwo w calowicka. prze7ywany ‘sobowo, _bytem-la-sicbi 7yciu spotecrnym. Cztowiek nic jest niemnie} Faing gounose i wartose™? a jednak posiada bytowg .w-sobnos”, tn. nate 66. Respektowanie tej bytowe i aksjologiczn fe 7 y \ mywicka jako osoby warunku nose’ Je popr: a cmve ona MechanicznyM EoSiaaatel funkcjonowanic spotecznoset ra icreniem W aT cee Ls coat Judakich, leez Swiadomym rorumiane jako dzialanic wspéinie 2 are SS cer ea 1e tan. w amie 1 WS drialanic Catowick wehodri w krag spotecznosci, a Re co cs moz: jiwose pogicbienia swe} ‘osobowosei - poprzez relacjg z innymi ludémi. ose nictwo jest antyteza alienacji. Zle funkejonujgca spotecznosé, tym bardzie} a8 wymuszone formy zycia spoteczn y f ego alicnuja cztowieka. Spotecznose, w ktorq cowick wiaeza sic w formic czestnictwa, razwija jego osobowos. Autentyczna spotecznoscia, respektujaca wymiar ‘osobowy cztowieka, jest wspolnota. | Wspolnota nie jest jeszcze sam materialny fakt bytowania i dziala- nia wspoinie wielu tudzi”™, Fizycano-przestrzenne wspélistnienie gromady tu dzi nic tworzy jeszcze wspdlnoty moralno-duchowe}. Dlatego nalezy rozgrani- cryé cztonkostwo { uczestnictwo, tylko to ostatnie jest tworzywem wspolnoty ‘osib’®. Cztonkostwo to bycie razem okrestonej grUPy Tudzi, wspolnota wyrasta na fundamencic dobra wspdlnego- Tylko ono zapewnia personalistyc2na wat tosé diatania ludzkiego, Konsekwencji C2220 ealizuje sig integracia SPOveeZ Wojtyt charakteryzujac wspdlnotg, wyodrebnit dwie i) a ae sonalng relacjy tyPU .jacty” oraz wigksZa spolecenat es ra lecanosé nie powinna deprecjonowae Judzkiego WJ» al ee aa eee: profil migdzyosobowy. W relacji takiej poznajemy twal © Owha t czyn. $298: * Tame, 301 - fy Lame, 20-291 ie ty 2aaba podmiat t wspélnota, &- 13. 3, Ousbat ezyn, ». 294-295. 4, Queba: podmiot i wspdlnati, 2. Ovobu t ezyn, s. 304-305. ;ksztaltuje sig wewngtrznie dzicki relacji do yu ; ktore z kolei jest form, przez nasze aja”®*, Chociaz w takie} relacji »odstania sig” osobowose Kade z partnerdw, 10 jednak kazdy z nich posiada elementy wzajemnie rigs zywalne, Spotkanie ja” i wty” Tespektuje ich podmiotowos¢, Samorealiza na i transcendencjg. Wéwezas dopiero mozliwe Jest wzajemne zaufanie, Oddanie sig sobie oraz obopéina akceptacja. Taka relacja Prowadzi do autentycznego zjednoczenia os6b, ktére mozna nazwa¢ communio personarum*’, Relacja migdzyosobowa ,.ja-ty”, cho¢ jest fundamentalna i Pierwotna, nie wyczerpuje potencjalnosci spotecznej natury cztowieka. Peinym jej wyrazem jest dopiero ~my”. stanowigce wsp6lnote oséb oparta na poznaniu i Tealizacji dobra wspéinego™. Spolecznos¢é ,,my” nie moze niszczyé czy choéby pomnie}- sza¢ indywidualnego ,,ja", gdyz w6wezas dokonuje si¢ alienacja zycia spotecz- nego. Karol Wojtyta odwolal si¢ do zasady pomocniczosci, w mys ktérej wiek- sza spolecznos¢ jedynie dopeinia ograniczenia spolecznosci mniejszych, lecz ich nie zawiesza ani ,,wyr¢cza”w ich naturalnych funkcjach. Wiasciwie przezywana wspélnota ,my” nie narusza osobowej podmiotowosci cztowieka, poniewaz ona ja wiasnie implikuje®. Wojtyta. charakteryzujac kategorie uczestnictwa i wspdlnoty, uwypuklit idee dobra wspdinego, solidarnosci oraz mitosci czlowieka jako blizniego. Uczestnictwo jest zaangazowaniem si¢ czlowieka jako osoby. Wymaga to Swiadomego i wolnego dzialania, apersonalne .,dzianie sie” nie jest zapoczat- kowaniem prawdziwego uczestnictwa. Wspélnota wyrasta na bazie dobra wspélnego, bedacego dobrem tak bytowym, jak i moralnym™. Dobra wspél- nego nie nalezy redukowaé¢ do ptaszczyzny instytucjonalno-prawnej, wymaga ono bowiem osobowego akcesu ludzi uczestniczacych we wsp6lnocie. Dobro wsp6ine jest nadrzedne wobec dobra jednostkowego, lecz oczywiscie nie moze go naruszaé¢ w spos6b istotny. Dobro wspélne rodzi solidarnos¢, ktora oznacza stala gotowos¢ uczestniczenia w zadaniach i celach okreslonej spo- lecznosci. ,,Czlowiek solidarny nie tylko speinia to, co do niego nalezy z rac} czlonkostwa wspélnoty, ale czyni to dla dobra catosci, czyli dla dobra wspol- nego”*!. Solidarnosé nie wyklucza postawy sprzeciwu, gdyz nie jest on row- noznaczny z rezygnacjq z uczestnictwa we wspdlnocie. Motywem sprzeciwut moze byé wiasnie troska o autentyczne wspélne dobro spolecznosci. Ww ci tecznym jednak rozrachunku postawy solidarnosci i kompromisu srceres ° winny dominowaé. Czyms catkowicie innym jest konformizm, ktory jest vee kiem solidarnosci i r6wnoczesnym unikaniem — z racji interesownye ‘oWane 7 Osoba: podmiot i wspdlnota, s. 24-28. Tamie, s. 29. * Tamie, s. s. 30 nn. * Tamie, s. 30. © Osoba i czyn, s. 308-209. ® Tamie, s. 312; por. s. 311-313.ne rae assaieie ot spracciwu”. Konformizm ostatecznie ni osol i wa ndywidualnego i calej spolecznosci. i cee sc personalistyczna koncepcja Zycia spotecanego implikuje kategorig blitnie- po™ Nic chodzi tu wylacanic 0 aksjologiczna plaszezyzne, lecz takze ontolo- znq, Bliénim dla nas powinien byé kazdy cztowick jako osoba. Postawa mitosci bliénicgo jest samo cztowieczeristwo, a nie przynaleznos¢ etniczna, ra- sowa, klasowo-spoteczna itp. Spoteczna wspdlnota ma obowiqzek szanowaé ‘qsobowg godnos¢ cztowicka jako osoby rozumnej i wolnej. Antropologia kardynata Karola Wojtyty po jego wyborze na papieza w ro- ku 1978. ubogacita sig 0 nowe watki: aksjologiczne, moralno-spoteczne, biblij- no-tcologicznc. W centrum nauczania Jana Pawla II znajdowal si¢ czlowiek: jego godnosé, podmiotowosé, osobowos¢, powolanie, fundamentalne wartosci, prawa, obowiazki i formy zycia spotecanego. Potwierdzeniem tego byta pierw- sza encyklika Redemptor hominis stwierdzajaca, ze ,,czlowick jest droga KoS- ciota” (RH 14). Papiez poszukiwat petnej prawdy o cztowieku ujmowanym .w calcj niepowtarzalnosci [jego] bytu i dzialania, swiadomosci i woli, sumienia iserca” (tamze). Autor encykliki akcentowat naturalna i nadprzyrodzona god- nos cztowieka. Pierwsza z nich jest konsekwencjq faktu, Ze tylko czlowick jest podmiotem - osoba: bytem samoswiadomym i wolnym, zdolnym do poznania prawdy oraz wrazliwym na wartosci moraine (sprawiedliwosé, mitos¢), posia- daczem sumicnia, moze ksztattowaé i finalizowaé swa ludzkq twarz. Nadprzy- rodzona godnosé cztowieka plynie z aktu stw6rczego Boga i powiqzania 2 Chrystusem. .,Cztowiek odnajduje w Nim swoja wlasciwa wielkost, godnosé i wartosé swego czlowieczeristwa” (RH 10). Respektowanie godnosci czlowie- ka, jako podmiotu i osoby, jest istotnym kryterium humanizmu czy antyhuma- nizmu tak indywidualnych ludzi, jak tez ideologiczno-spolecznych systeméw. Niszezenie podmiotowosci cztowieka nicuchronnic dyskredytuje jakikolwiek nurt spoleczno-polityczny, niezaleznie od jego ,humanistyeznych” deklaracji czy haset (Dives in misericordia 11). » Jan Pawet II, nawiazujac do filozoficznej refleksji G. Marcela, ukazat bo- gactwo cztowieka w dwu jego wymiarach: .micé” i ,byé”. Sq to dwa poziomy jeeo bytu, jego immanencja i transcendencja, powiazanie z natura i Bogiem. Papie? precstrzegal tak praed urzeczowieniem, jak i ubéstwieniem czlowicka, Hae tendencje niejednokrotnie wzajemnic sig przenikaja. Ludzkie ,.mieé” dotyczy wartosei ekonomicznych: zaplaty za prace, prawa do wlasnosci prywat- nej, mieszkania, godziwe) rozrywki itp. Prymat osoby wobec rzeczy wymaga, aby ideatem i celem czlowieka byto nie tyle ‘wigcej mieé’, ile “bardzie) bye” Fame 16317 ST en oo M. Ja Svorski, Koncepeia aniropologii flozoficene) w wigciu Kard. Karola Woy : vysin” 5-0( 1973-1974) 8. Y1-106, ova(RH 16). Zagrozeniem wspétczesnego czlowieka jest terializma i Konsumpejonizmu, kt6re najezescie} prone Prakiyey, spotecznej nierdwnosci i niesprawiedliwose Ad28 do 6 jpn °8O tn, Wartosci ekonomiczne sq niezbedne do Zycia lud yh orm, glownie przez prace, ktéra jest czgstym motywem nay, problematyce jest poswiecona osobna encyklika La omawiane sq systemy spoteczno-ekonomi jako wyraz ludzkiej godnosci (9), solidai przed kapitatem (14), prawa ludzi i obowiazkiem kazdego cztowicka, jako podporzadkowanie cztowicka-osoby Systemowi wieka musi potwierdza¢ jego podmiotowosé, a wie TOZUMNOgé, dna colo, sumienia. Praca jest dobrem cztowieka (LE 9), lecz pod was *°1"0Si ony pektuje sig jego podmiotowosé. Praca jest dla czlowicka, a ot inkicm, is tes. pracy. Chrzescijaristwo akcentuje eros pracy, lecz, dystansuje NY Cowie dia Zacji pracy. Ne si¢ od absolut. Drugim integralnym wymiarem cztowicka Jest jego osobow, Zane z realizacja wyzszych wartosci Prawdy, wolnosci, dobra milosci. Juz encyklika Redemptor hominis akceptowala po i wolnosci, majac na uwadze pelna prawde o czlowicku j Swiecic: natural i objawiong (RH 12). Poznanie prawdy winno byé dopelnione wiernoscia prart dzie. ,Zycie w prawdzie” jest powolaniem chrzescijan, co nie jest lawe wi, czas, kiedy ludzie kierujgey paristwem przyimuja idcologig teoretycznego lub praktycznego ateizmu. Naturalnym komponentem Prawdy jest wolnosé, bez kt6rej nie ma auten- tyczne} sprawiedliwosci ani wspdInoty. Papiez nie ograniczal sig do wolno% ujmowanej ontologicznie (wolnosci woli), lecz odwolywal sig do wolnosei we- wngtrzno-moralne} i wolnosci spotecznej. Wewnetrzna wolnosé czlowieka to nie wolnosé od Boga, ale wolnos¢ realizowana w tacznosci z Nim. Encyklika Redemptor hominis stwierdza: ,Chrystus [...] przynosi czlowiekowi wolnos Oparta na prawdzie, czlowieka wyzwala od tego, co te wolnosé ogranicza, po mniejsza, tamie u samego nicjako korzenia, w duszy cztowicka, w jego sercu, W jego sumieniu” (RH 12). Dopetnieniem wolnosci bytowe} i morale) re wolnos¢ w zyciu spotecznym. Wymaga ona respektowania poner mi wieka: jednostki, rodziny, narodu, uczelni, zwiazku zawodowego it Bias wolnosé gwarantuje zycie zgodne z osqdem sumienia, jej brak niszczy ka jako osobe. ; ath Kolejne wartosci, jakie konstytuuja osobowe ,,byé” ety ria liwoS€ i mitosé. Jan Pawel II akcentowal nierozerwalna wig ‘chew od" wartosciami, dlatego zadna z nich nie istnieje w formie autenty' zKiege Iczania Sa one © (Wor, Borys ‘ana Pawla pote iczne na temat merch, w ki e ‘acy (14, a) MOS ludzi pracy (9), t!I4), pra Pracy (16-22)°S, Prag jo Prvmal co nie moze by it As Pow € jednak interpre Pracy, Praca € bY6", nowin, SPrawiedlivose, wiazanie prawdy 8. Wroclaw 1 eee ciny. © Por. Jan Pawel Il, Laborem exercens, Komentarz. pod red. J. Krucinyniu ~ tym eerie w opozycji ~ do drugiej. ,Programy, ktére biorg poczytek w idei sprawie liwosci, kt6re maja stuzyé jej urzeczywistnieniu we wspoli cil ludzi, ludakich grupi spoteczeristw, ulegaja w praktyce wypaczeniu” (DM 12) Konsekwenc]a tego jest fakt, ze .w imig motywéw rzckomej sprawicdliwosci (np. dzicjowej czy klasycznej) niejednokrotnie niszezy sig drugich, zabija po- zbawia wolnosei, wyzuwa z clementarnych ludzkich praw” (DM 12) Swiat wezyste) sprawiedliwosci” staje sig Swiatem niemitosiernym i okrutnym. Do- strzegall to juz starozytni, méwige: stumma ius - summa iniuria. Sprawicdliwosé jest oczywiscie niezbednym clementem fadu spotecznego, ale dopicro mitosé ae Muar osobowe wigzi. Sama sprawiedliwosé ,moze doprowa- ae lo zaprmeczenia i zniweczenia siebic samej, jesli nic dopusci do ksztalto- SS udzkiego w réznych jego wymiarach owej gtebszej mocy, jaka jest milo’ (¢” (DM 12). Mitosé jest niezbywalnym wymiarem zycia ludzkiego: indy- widualnego, rodzinnego, narodowego, religijnego. Ignorowanie fundamental- nej roli mitosci i niszezenie podmiotowosci cztowieka to podstawowe bledy idcologii marksistowsko-komunistycznej. Méwit o tym Jan Pawet II w encyklice Centesimus annus (29, 41, 58). Marginalizacja idei sprawiedliwosci i milosci spotecznej jest takze charakterystyczna dla ideologicanego liberalizmu (CA 47-49, 60-61). Proklamacja cztowieka — osoby znajdowala sig w centrum nauczania spo- tecznego i teologicznego papieza Jana Pawla I1®, Gtosit on nienaruszalnosé godnosci cztowieka, jego prawa do posiadania wartosci ekonomicznych (,mieé”), ale takze i obowiazek ksztattowania swej osobowosci (,,byé”). Per- sonalizm Karola Wojtyly - Jana Pawla II byt dominujacym watkiem jego an- tropologii, filozofii spolecznej, etyki i teologii”’. BIBLIOGRAFIA Buttiglione R., Myst Karola Wojtyty, Lublin 1996. Galkowski J., Podstawowy wymiar wychowania. Szkice 0 Jana Pawta II filozofii pracy, Warszawa 1992. ; j Galarowicz J., mie wlasne cztowieka. Klucz do mySsli i nauczania Karola Wojtyly - Jana Pawta Il, Krakéw 1996. Czuba K., Ojezyzna Jan Pawet Il — Mistrz duch w nauczanit Jana Pawta II, Olsztyn 1990. jowy, Lublin 2006. ia spoteczno-teologicznego papieza Jana Pawta 11, Sandomierz ee % §, Kowalczyk, Z nauczani “is a Persone 00 oO RISte ae pe w; tenze, Osoba i historia. Z k, Pers plin 2001, s. 314-326; R. Skrzypek, v : Szkice z filozoft historil, Hin 24 yypek, Personalizm Jana Pawta Il, ,Znak 60(2006) nr 11-or KARO! Worth JAN PAW ere Feet aaa . zania spoleceHe revtogicznego papiekd tana Lawta I, Sandy s., Z nai Kowaleayk ier 2004 pereyiishi As ah to gan Paved HE iografia, Waren 199, Williams Gtk, The Mind of Jahn Baul IL Origine of His Thoughtand Action, New York 19st. fi , Wojtyla KR, Oven mogliwosed ebudowauid eayki chreeseljariskle] prey tatogeniach Naarenne Make SeheTert, Lubin, 1989, Wojtyla Re Milase edpowiedsialnast, Krakow 1962, Wojtyta K., Osoba Foxy, Krikow’ 1969 Wojtyla K., Klementare efvexn's Wrockuw 1982, Wojtyla K., WyAtady: lubelskie, Lublin 1986, Witt K., Celowiek w poli: edpowiedziainosel, Larblin 199, Wojtyla K., Rozmazania 0 istocie cxlowieka, Krakow 1999. Wounichi A., Karol Wojtvta's Existential Personatism, New Britain 1980, principle personaistice nel penniere ee lesiologiea di Karol Wojtyla,