https://www.efsyn.

gr/nisides/278165_o-tsortsil-kai-i-diafygi-ton-ebraion-apo-tin-ellada

Ο Τσόρτσιλ και η διαφυγή των Εβραίων από

την Ελλάδα
Εμπερχαρντ Ρόντχολτς*
Με τη βοήθεια του EAM, περισσότεροι από 2.000 Έλληνες Εβραίοι κατέφυγαν διά θαλάσσης στο
Γενί Τσεσμέ μέχρι το τέλος της γερμανικής κατοχής και περίπου 1.000 από αυτούς συνέχισαν προς
την Παλαιστίνη μέχρι τα τέλη Ιουλίου 1944.

Στις 21 Ιουλίου 1944, ο Βρετανός πρεσβευτής στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο, ο
σερ Ρέτζιναλντ Λίπερ (Sir Reginald Leeper) έλαβε ένα τηλεγράφημα από το υπουργείο Εξωτερικών
στο Λονδίνο, το οποίο έδινε εντολή να μην παρεμποδιστεί μέχρι νεωτέρας η διαφυγή των Εβραίων
από την Ελλάδα.1

Μέχρι σήμερα δεν είναι πολύ γνωστό το γεγονός ότι το Φόρεϊν Οφις στο Whitehall σκόπευε όντως
να καταστήσει αδύνατα αυτά τα ταξίδια με πλοίο από την Εύβοια στο Γενί Τσεσμέ στην ακτή της
Μικράς Ασίας, τα οποία είχε σχεδιάσει το κίνημα Αντίστασης EAM / ΕΛΑΣ από το τέλος του 1943
προκειμένου να διασωθούν οι Ελληνες Εβραίοι που δεν είχαν ακόμη απελαθεί στα στρατόπεδα
εξόντωσης.

Το κίνητρο των Βρετανών: η οργή τους για τα υποτιθέμενα τεράστια χρηματικά ποσά που οι
απειλούμενοι Εβραίοι πλήρωναν για τη διάσωσή τους. Αυτό μπορεί να συμπεράνει κάποιος από
ένα υπόμνημα του Ουίνστον Τσόρτσιλ στον υπουργό Εξωτερικών του, Αντονι Ιντεν (Anthony
Eden), όπως καταγράφεται μία δεκαετία αργότερα στα Απομνημονεύματα του Β΄ Παγκοσμίου
Πολέμου του Βρετανού πρωθυπουργού.
Παραθέτουμε την (κάπως αινιγματική σ’ αυτή τη μορφή) διατύπωση, όπως αποτυπώθηκε εκεί υπό
τον τίτλο «Διαφυγή Εβραίων από την Ελλάδα» («Escape of Jews from Greece»):

«Αυτό απαιτεί προσεκτικό χειρισμό. Είναι πολύ πιθανό οι πλούσιοι Εβραίοι να πληρώσουν μεγάλα
χρηματικά ποσά για να αποφύγουν να τους δολοφονήσουν οι Ούννοι. Είναι ενοχλητικό το γεγονός
ότι αυτά τα χρήματα θα καταλήξουν στα χέρια του ΕΛΑΣ, αλλά δεν αντιλαμβάνομαι για ποιο λόγο
πρέπει να τσακωθούμε με τις Ηνωμένες Πολιτείες γι’ αυτό το ζήτημα. Ποιος είναι ο Χάμιλτον
(Hamilton) και ποιος είναι ο Λόξλεϊ (Loxley); Θα επωμιζόμασταν μεγάλη ευθύνη εάν αποτρέπαμε
τη διαφυγή των Εβραίων, ακόμη και όταν πρόκειται για πλούσιους Εβραίους. Γνωρίζω ότι
σύμφωνα με τη σύγχρονη άποψη όλοι οι πλούσιοι θα πρέπει να θανατώνονται όπου κι αν βρεθούν,
αλλά είναι κρίμα που πρέπει να υιοθετήσουμε μια τέτοια στάση αυτή τη στιγμή. Σε τελική
ανάλυση, χωρίς καμία αμφιβολία έχουν πληρώσει για την απελευθέρωσή τους τόσο υψηλή τιμή
που στο μέλλον θα είναι απλώς φτωχοί Εβραίοι και επομένως έχουν τα συνήθη δικαιώματα των
ανθρώπινων όντων».2

Η καταγραφή του υπομνήματος στα Απομνημονεύματα του Τσόρτσιλ δεν περιλαμβάνει το

ακόλουθο κυνικό εισαγωγικό απόσπασμα (το οποίο πιθανώς να βρισκόταν μόνο στο προσχέδιο):
«Υποθέτω ότι θα ήταν πολύ καλύτερο για μας να παραμείνουν όλοι οι Ελληνες Εβραίοι, είτε
πλούσιοι είτε φτωχοί, στα χέρια των Γερμανών».3

Παραμένει ανοιχτό το ερώτημα, ποια ήταν η άμεση αφορμή που προκάλεσε το αίτημα της
Ντάουνινγκ Στριτ (Downing Street) για «προσεκτικό χειρισμό» του ζητήματος των προσφύγων.
Επρόκειτο άραγε για ένα έγγραφο στρατηγικής από τον υπουργό Εξωτερικών Αντονι Ιντεν; Η ήταν
οι συγκεκριμένες επιχειρησιακές προτάσεις από δυο συνεργάτες του Ιντεν στο Whitehall που
ώθησαν τον πρωθυπουργό να υποβάλει το αίτημά του;4

Εάν ναι, τότε είναι ακόμη μέχρι σήμερα άγνωστο με ποιον τρόπο θα εμποδιζόταν η Αντίσταση να
βοηθά τη διαφυγή των Ελλήνων Εβραίων. Δεν έχουμε ανακαλύψει μέχρι σήμερα λεπτομέρειες
σχετικά με αυτά τα σχέδια.
Και, πάνω απ’ όλα, τι ήταν αυτό που ώθησε τελικά τον Τσόρτσιλ να επιτρέψει (έστω και
απρόθυμα) στην Ελληνική Αντίσταση να βοηθά τη διαφυγή των Εβραίων – λαμβάνοντας υπόψη
ότι το κοινό ενδιαφέρον για τη μοίρα των Ευρωπαίων Εβραίων το 1944 ήταν εξαιρετικά χαμηλό
στη Μεγάλη Βρετανία, χάρη κυρίως στην επιφυλακτικότητα των κορυφαίων μέσων ενημέρωσης,
ειδικά του BBC (το οποίο ενθαρρύνθηκε από την κυβέρνηση να το πράξει).5

Παρόμοια «επιφυλακτικότητα» από τα μέσα ενημέρωσης υπήρχε επίσης στις ΗΠΑ6, αλλά μόνο
μέχρι τις αρχές του 1944. Τότε ήταν που ο υπουργός Οικονομικών Χένρι Μόργκενταου (Henry
Morgenthau) συγκρότησε υπό τον πρόεδρο Ρούζβελτ την Επιτροπή Προσφύγων Πολέμου (War
Refugee Board, WRB) – και συνεργάτες του υπουργείου του, συμπεριλαμβανομένων των Τζον Πελ
(John Pehle) και Ράντολφ Πολ (Randolph Paul), την υποστήριξαν σθεναρά. Ο σκοπός της
Επιτροπής, που ιδρύθηκε στις 22 Ιανουαρίου 1944 και διέθετε ικανοποιητικά οικονομικά μέσα
ήταν η «Αμεση διάσωση και ανακούφιση των Εβραίων της Ευρώπης και των άλλων θυμάτων από
διώξεις του εχθρού». 7

«Too little and too late» («Πολύ λίγα και πολύ αργά»), θα εκφράσει τη θλίψη του αργότερα ο
διευθυντής της Επιτροπής Τζον Πελ, αλλά θα μπορούσε τελικά να καυχηθεί ότι έσωσε 200.000
ζωές. Η πιο γνωστή και πιο σημαντική δράση που χρηματοδοτήθηκε από το WRB ήταν το
πρόγραμμα διάσωσης του Ραούλ Βάλενμπεργκ (Raoul Wallenberg) στην Ουγγαρία.8

Για την Ελλάδα ήταν πράγματι αργά: οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, στην πλειονότητά τους, πάνω
από 45.000, είχαν ήδη απελαθεί.9

Και όμως, τον Ιούλιο του 1944, ένας Τσόρτσιλ μπορούσε να σκέφτεται κυνικές προτάσεις όπως
αυτές που αναφέρθηκαν παραπάνω σχετικά με την πιθανή διάσωση των υπόλοιπων. Αλλά αυτό που
προσπαθούσε να αποφύγει ήταν μια διαμάχη με τον Ρούσβελτ, εξαιτίας των Εβραίων, μετά τη
μεταστροφή των απόψεων του προέδρου των ΗΠΑ. «Για ποιο λόγο πρέπει να τσακωθούμε με τις
Ηνωμένες Πολιτείες γι’ αυτό το ζήτημα», ρωτούσε τον Ιντεν κι εκείνος υπάκουε. Το κίνητρο για το
σχέδιο σαμποτάζ του Ιντεν ήταν σαφές: δεν έπρεπε να ρεύσει καθόλου εβραϊκό χρήμα στα ταμεία
της ελληνικής αντιστασιακής οργάνωσης ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που βοηθούσε τη διαφυγή.10

Κάτι τέτοιο θα ερχόταν σε σύγκρουση και με τον Τσόρτσιλ, εφόσον είχε ήδη τελειώσει η συμμαχία
σκοπιμότητας μεταξύ του βρετανικού Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (Special Operations
Executive, SOE) και της αριστερής Αντίστασης της Ελλάδας και επέκειτο ο πόλεμος ενάντια στους
κομμουνιστές μετά την ήττα της Γερμανίας.11

Ο ιστορικός Richard Clogg περιγράφει «την ολοένα αυξανόμενη εμμονή του Τσόρτσιλ να
αποτρέψει το ενδεχόμενο μιας μεταπολεμικής κομμουνιστικής κατάληψης της εξουσίας στην
Ελλάδα», αναφέροντας τους χαρακτηρισμούς του Τσόρτσιλ για τον ΕΛΑΣ από έγγραφά του, ο
οποίος ονομάζει τους αντάρτες «άθλιους Ελληνες κατσαπλιάδες» και «τα πιο ύπουλα, τα πιο
σιχαμερά κτήνη».12

Αλλά ήταν το ποσόν των χρημάτων που δαπανούνταν για τη διάσωση των Εβραίων τόσο τεράστιο,
ώστε η αυτοκρατορία θα έπρεπε να ανησυχεί γι’ αυτό; Οι νυχτερινές μεταφορές, κυρίως με
φορτηγά, από την Αθήνα προς τη νοτιοανατολική ακτή του νησιού Εύβοια σήμαιναν υψηλό
κίνδυνο για οδηγούς και επιβάτες, όχι υψηλό κόστος. Το κόστος αφορούσε τον διάπλου του
Αιγαίου Πελάγους με καΐκια, εφόσον οι ψαράδες δεν παρείχαν τα σκάφη τους δωρεάν.

Και έτσι ο Αμερικανός πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη, ο Μπέρτον Μπέρι (Burton Berry), ο
οποίος παρακολουθούσε την προσπάθεια διαφυγής από το 1943, εξέφρασε πάνω από μια φορά την
ανησυχία του προς την Ουάσινγκτον, λέγοντας ότι πολύ λίγοι Εβραίοι πρόσφυγες μπόρεσαν να
περάσουν στη Μικρά Ασία λόγω του απαγορευτικού κόστους των αναγκαίων μεταφορικών
μέσων.13

Βέβαια δεν είναι γνωστό αν ο ΕΛΑΣ θα είχε αρνηθεί το πέρασμα σε πρόσφυγες που δεν διέθεταν
τον απαιτούμενο ναύλο.14 Ωστόσο, υπήρξαν αναφορές μεμονωμένων περιπτώσεων, στις οποίες
«λαθρέμποροι» πήραν σημαντικά ποσά από πλούσιους Εβραίους και τα έβαλαν στις δικές τους
τσέπες.15

Πάντως η βοήθεια διαφυγής μάλλον δεν αποτέλεσε μια πλούσια πηγή χρημάτων για το πολεμικό
ταμείο του ΕΛΑΣ.

Αλλά δεν ήταν μόνο ο φόβος για εισροή χρημάτων στο αριστερό κίνημα Αντίστασης που
παρακίνησε το Whitehall. Ηταν επίσης η θετική εικόνα που σχηματιζόταν για την Αντίσταση από
τη βοήθειά της στη διάσωση και αυτό εξόργιζε ιδιαίτερα τον Βρετανό πρέσβη Λίπερ στο Κάιρο.
Στις 10 Ιουλίου 1944 ο Λίπερ τηλεγράφησε στο Λονδίνο σχετικά με ένα ραδιοφωνικό ανακοινωθέν
του ΕΛΑΣ, το οποίο ανέφερε μια ευχαριστήρια ομιλία του Αρχιραβίνου της Αθήνας Ηλία
Μπαρζιλάι. Σύμφωνα με τον Μπαρζιλάι, όλοι οι Εβραίοι που είχαν διασωθεί από την Ελλάδα ή
είχαν αποφύγει τη σύλληψη το όφειλαν στο EAM.16

Πράγματι, και τον ίδιο τον Μπαρζιλάι τον είχαν φυγαδεύσει λαθραία από την Αθήνα αντάρτες στις
22 Σεπτεμβρίου 1943 και τον μετέφεραν στην έδρα του ΕΑΜ στα βουνά, αφού πρώτα είχε
καταστρέψει τα αρχεία που αφορούσαν τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας.17

Ο Λίπερ προειδοποιούσε ότι εάν τέτοιες ειδήσεις αποκτούσαν μεγαλύτερη διάδοση στις ΗΠΑ, αυτό
θα μπορούσε να έχει αρνητικό αντίκτυπο στη στάση του υπουργείου Εξωτερικών έναντι της
βρετανικής πολιτικής για την Ελλάδα. Μια ανησυχία που δεν είναι εντελώς αδικαιολόγητη: σε μια
έκθεση του Τμήματος Ερευνας και Ανάλυσης του Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS) που
εξηγεί την πολιτική των Βρετανών για την Ελλάδα, γίνεται λεπτομερής λόγος για τα γεωπολιτικά
τους συμφέροντα, για την ανάγκη κυριαρχίας τους στην Ανατολική Μεσόγειο, για τη στρατηγική
αξία που ο Τσόρτσιλ απέδιδε στην Ελλάδα ως βρετανική σφαίρα επιρροής.

Ετσι εξηγείται επίσης -διαβάζουμε εκεί- για ποιο λόγο οι Βρετανοί υποστήριξαν τον ΕΔΕΣ αντί για
τον ισχυρότερο και στρατιωτικά πιο αποτελεσματικό οργανισμό Αντίστασης ΕΑΜ/ΕΛΑΣ18 και
όταν αυτή η πολιτική απέτυχε στηρίχτηκαν πλέον στην πολιτοφυλακή των συνεργατών, τα
Τάγματα Ασφαλείας.19

Εδώ, σχετικά με τη διαφορετική μεταχείριση της βοήθειας διαφυγής για τους Ελληνες Εβραίους
γίνονται ορατές δυο γραμμές της συμμαχικής πολιτικής απέναντι στην Ελλάδα – αυτές επρόκειτο
αργότερα να αντικατοπτρίζονται και στις διαφορετικές εκτιμήσεις των ελληνικών οργανώσεων
Αντίστασης στην αγγλοσαξονική ιστοριογραφία.20

Μέχρι το τέλος του 1943 δεν είχε παρατηρηθεί ασυμφωνία μεταξύ των δυο δυτικών συμμάχων
όσον αφορά τη βοήθεια στους διωκόμενους Εβραίους. Ως προς την υποδοχή Εβραίων προσφύγων
υπήρξε συμφωνία. Ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο είχε υποδεχτεί στην αρχή του ναζιστικού
καθεστώτος σχετικά μεγάλο αριθμό Εβραίων, ιδίως παιδιά, σύντομα ακολούθησε μια πιο
περιοριστική πολιτική για τους πρόσφυγες.

Και η Ουάσινγκτον αντιμετώπισε με παρόμοιο τρόπο το ρεύμα των προσφύγων. Ο αρμόδιος για
θέματα προσφύγων στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ Ρόμπερτ Μπόρντεν Ριμς (Robert Borden Reams),
εξέφρασε σε υπόμνημα της 9ης Δεκεμβρίου 1942 τον φόβο ότι «εάν οι Γερμανοί αποφασίσουν να
απελευθερώσουν Εβραίους, που ζουν υπό τον έλεγχό τους, το βάρος της φροντίδας τους θα βαρύνει
τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία».21

Μπαίνοντας στο Αουσβιτς, διαβάζουμε πάνω από την εμβληματική πύλη: Arbeit Macht Frei / Η
εργασία απελευθερώνει

Φωτ.: Μαρία Χουρδάρη