Antwoorden op de vragen

HOOFDSTUK 1

Start experiment - plastic begraven en tabel invullen

Je hebt 5 verschillende soorten plastic (en dus ook logo’s) begraven. In de tabel vul je de
gegevens hierover in.

Boeken tillen
1 Wat is verzuren eigenlijk?
Verzuring is letterlijk het lager worden van de pH
2 Probeer uit te leggen wat er in de armspieren is gebeurd.
Tijdens periodes van zware inspanning of sporten verbruiken je spieren extra veel glucose
(brandstof), waarvoor dus ook extra veel zuurstof nodig is. Niet altijd kan er voldoende snel
genoeg zuurstof worden aangeboden en bij een tekort aan zuurstof wordt het glucose niet
verbrand tot CO2 en H2O, maar wordt er melkzuur gevormd. Dit draagt bij aan de verzuring
van je spieren. De pH wordt lager (verzuring), omdat melkzuur een zuur is
3 Leg uit waarom je extra veel last van verzuring krijgt als je flink zweet bij het sporten.
Bij flink zweten wordt er vloeistof uitgescheiden. Hierdoor wordt de concentratie van het
melkzuur in je bloed dus hoger (het melkzuur wordt bij het zweten niet uitgescheiden, maar
zit nu wel in minder vloeistof, dus is de concentratie hoger geworden).

Opdracht 1 – artikelen lezen en vragen beantwoorden

Artikel 1.1 – Yoghurt
1. Waarom is yoghurt langer houdbaar dan melk?
Door omzetting van lactose  melkzuur wordt de pH lager (4 a 5). Hierdoor bacteriën geen
kans hebben om te groeien en schimmels&gisten geen kans hebben om het te doen
bederven.
2. Wat weet je over de PH van yoghurt?
Deze ligt veelal tussen de 4 en 5
3. Hoe kan het suikergehalte van melk invloed hebben op de zuurgraad van de yoghurt die
ervan gemaakt wordt? (Let op: lactose = melksuiker)
Hoe hoger het suikergehalte des te zuurder kan de yoghurt worden. Meer lactose  meer
melkzuur
4. Heeft het vetgehalte van de melk ook invloed op de zuurgraad van de yoghurt die ervan
gemaakt wordt?
Vetgehalte heeft geen invloed op de zuurgraad (pH-waarde)
5. Hoe kun je beïnvloeden of je ‘links- of rechtsdraaiende’ yoghurt maakt?
Specifieke bacteriën (cultures) toevoegen
Artikel 1.3 - Nooit meer gaatjes
1. Welke rol speelt melkzuur bij tandbederf?
Dat tast het glazuur aan
2. Noem drie manieren om tandbederf (veroorzaakt door melkzuur) tegen te gaan.
- ‘Slechte’ bacterie vervangen door ‘goede’ die geen suiker omzet naar melkzuur
- Specifieke natuurlijke anti-stoffen die de plaqueflora aan diggelen schieten
- Goed poetsen, mondwater en regelmatig tandartsbezoek
3. Hoe denkt Dr. Hillman het probleem van tandbederf aan te pakken?
Met speciaal mondwater, het liefst bij kinderen die net een melkgebit ontwikkelen
4. Wat is er speciaal aan de bacteriën die Dr. Hillman gebruikt? Noem 2 eigenschappen.
Afwezigheid van melkzuurproductie èn antibiotische werking
5. Leg uit waarom Prof. Van Winkelhoff vraagtekens zet bij het werk van Dr. Hillman.
- Risico’s van genetische veranderd bacteriën zijn onbekend (van lab  echte buitenwereld)
- Waarom zou het bij mensen lukken als nu alleen blijkt dat het bij laboratoria met ratten
werkt

Opdracht 2 – Melkzuur is E270 in voedingsmiddelen

Zoek op www.goedomteweten.be/ingredienten/e270/*/ daar staan 128 producten genoemd

Zuurkool maken
1 Wat gebeurt er met de pH tijdens de proef? Wat gebeurt er nog meer?
De pH wordt lager, doordat er melkzuur gevormd wordt. Bovendien gaan de
melkzuurbacteriën hard groeien!
2 Leg uit waar het zuur in zuurkool vandaan komt.
Dat wordt gemaakt door de melkzuurbacteriën, omdat er bij het maken van zuurkool geen
zuurstof aanwezig is kan het glucose uit de kool (en de andere stoffen) niet worden omgezet
in CO2 en H2O, maar wordt het melkzuur.
3 Bespreek je resultaten met de klas en vergelijk jullie 'variaties' met het 'normale' recept.
Welke factoren bevorderen het vormen van zuurkool en welke factoren maken het
moeilijker?
Lastig te zeggen, we hebben niet echt goed vergeleken. Maar over het algemeen zal te veel
zout de
bacteriegroei remmen, net als te veel azijn. Een klein beetje azijn zou goed moeten werken,
omdat de meeste
andere bacteriën daar niet tegen kunnen, dus zijn de melkzuurbacteriën in het voordeel en
zullen die harder
groeien dan de ander bacteriën.
4 Noem twee redenen waarom de zuurvorming op een gegeven moment zal ophouden.
- Er is geen brandstof meer waar de bacteriën van kunnen leven (glucose is op)
- Het wordt zelfs voor de azijnzuurbacteriën te zuur om nog te groeien.

Melkzuurgehalte bepalen
Melkzuuroplossing:
a. Aan melkzuuroplossing is gem. 2,5 mL NaOH-oplossing (30g/L) toegevoegd. Dat
betekent 2,5/1000*2,5= 0,075g
b. Dat betekent dat 0,075/4 * 9 g= 0,17g melkzuur heeft gereageerd.
c. 0,17g zat in 10 mL, dus de concentratie per L is dan: 17g/L in de melkzuuroplossing
Karnemelk:
 a. Aan karnemelk is gem. 1,5 mL NaOH oplossing (30g/L) toegevoegd. Dat betekent
1,5/1000*1,5= 0,045g
b. Dat betekent dat 0,045/4 * 9 g= 0,10g melkzuur heeft gereageerd.
c. 0,10g zat in 10 mL, dus de concentratie per L is dan: 10g/L in de karnemelk

pH meten
1 Van welke van de onderzochte oplossingen verwacht je dat ze agressief zullen zijn?
Eigen verwachting invullen; waarschijnlijk wel accuzuur en gootsteenontstopper
2 Wat gebeurt er met de pH van een zure oplossing als je deze flink verdunt met water?
De pH nadert dan de pH van water, dus hij wordt hoger en zal pH 7 benaderen.
3 Wat gebeurt er met de pH van een basische oplossing als je deze flink verdunt met
water?
De pH wordt dan lager en nadert de pH van water (dus nadert pH 7)

Yoghurt maken
1 Welke invloed heeft temperatuur op de vorming van yoghurt?
De temperatuur bepaalt of en hoe snel de melkzuurbacteriën groeien. Een te lage
temperatuur verhindert groei en een te hoge temperatuur doodt de bacteriën.
2 Maakt het uit of je begint met gepasteuriseerde of gesteriliseerde melk?
Bevindingen in de klas. Het zal zeker uitmaken, maar wat?
3 Maakt het uit welke soort yoghurt je aan de melk toevoegt?
Bevindingen in de klas. Het zal zeker uitmaken, maar wat?

Afsluitende vragen
1 Geef de reactievergelijking voor de volledige verbranding van sacharose tot
koolstofdioxide en water. 
C12H22O11 + 6 O2 → 6 CO2 + 11 H2O
2 Geef de reactievergelijking voor de omzetting van sacharose en water in melkzuur.
C12H22O11 + H2O → 4 C3H6O3
3 Geef de reactievergelijking voor de omzetting van sacharose en water in ethanol en
koolstofdioxide.
C12H22O11 + H2O → 4 C2H6O + 4 CO2
4 Noem vier toepassingen van melkzuur.
Yoghurt, plastic afvalzakken, composteerbare festivalbekers, chirurgisch hechtdraad,
cosmetica, wegwerpservies
 
Na een practicum heb je 1 liter afvalwater over met een pH van 3.
5 Leg uit of het afvalwater zuur, basisch of neutraal is.
Zuur (lager dan 7)
6 Leg uit op welke twee manieren je het afvalwater kunt neutraliseren.
- heel veel water erbij doen (totdat je pH 7 hebt)
-voorzichtig een base erbij doen; die zal reageren met het zuur tot water; er is dan minder
zuur en meer base en de oplossing wordt neutraal
7 Hoeveel liter natronloog van pH 11 moet je aan het afvalwater toevoegen om op pH 7
uit te komen?
Beide oplossingen zitten 4 eenheden van pH 7 af. Om te neutraliseren heb je dus evenveel
base nodig als er zuur aanwezig is, dus 1 liter.
HOOFDSTUK 2

Ethanol maken uit glucose

1 Welk gas ontstaat als gistcellen aan een glucoseoplossing worden toegevoegd?
Koolstofdioxide, CO2
2 Geef de reactievergelijking voor de omzetting van glucose in ethanol
C6H12O6 → 2 C2H6O + 2 CO2

Opdracht 3 – film bekijken en vragen beantwoorden

1 Waarom wil de chemische industrie aardolie als grondstof vervangen door gewassen
zoals suikerriet?
Aardolie is niet duurzaam, suikerriet bijvoorbeeld wel. Duurzaam betekent dat de gewassen
op korte termijn te vervangen zijn, aan te vullen zijn (hernieuwbaar)
2 Welke drie soorten micro-organismen worden genoemd?
Bacteriën, gisten en schimmels
3 Welke drie bijproducten werden genoemd?
Azijnzuur, ethanol, CO2, melkzuur
5 Welke stoffen zijn de natuurlijke conserveringsmiddelen van bier en yoghurt?
Bier: alcohol, yoghurt: melkzuur
6 Noem drie stoffen/materialen die door nuttige micro-organismen tegenwoordig worden
geproduceerd.
Dit zijn in feite producten gebaseerd op de afvalproducten die micro-organismen maken, zie
vraag 4
7 In de industriële biotechnologie maakt men gebruik van hernieuwbare grondstoffen.
Hieronder staat een lijstje met grondstoffen. Schrijf de hernieuwbare grondstoffen op.
   aardolie    bietsuiker    maïs        aardgas    kolen        rietsuiker
8 Beschrijf wat in de Industriële Biotechnologie wordt bedoeld met “De koolstofkringloop is
gesloten”.
Wanneer we in staat zijn om alle brandstoffen te maken uit plantaardig materiaal, dan levert dat
geen extra CO2 op, omdat voor het groeien van dit plantaardig materiaal eerst CO 2 uit de
atmosfeer is opgenomen. Bij afbraak of verbranding van deze producten komt er weliswaar weer
CO2 vrij, maar dit is evenveel als er eerst gebruikt is. Dus netto is er geen CO 2 verbruikt.

Opdracht 4 – artikel lezen en vragen beantwoorden

Artikel 2.1 – Op weg naar hernieuwbare brandstoffen en groene chemicaliën
1 Wat is een hernieuwbare brand- of grondstof? Licht je antwoord toe met een voorbeeld.
Grondstoffen die eenvoudig en snel weer aan te vullen zijn, in tegenstelling tot fossiele
brandstoffen.

2 Leg uit dat je een ‘sleutel voor duurzame ontwikkeling in handen’ hebt als je goedkoop
uit biomassa suikers kunt halen.
Duurzame brandstof ontwikkeling is wel zeer gewenst, maar op dit moment zijn de
brandstoffen nog relatief duur om te maken. Wanneer je dat goedkoper kunt, is dit een
belangrijke stap in het invoeren hiervan, of in het overgaan op duurzame brandstoffen.
3 Wat zijn wereldwijd de belangrijkste grondstoffen voor brandstofethanol en voor bio-
ethanol?
Rietsuiker en mais
4 Verzin twee redenen waarom de introductie van bio-ethanol in Europa niet zo snel
verloopt.
Infrastructuur is nog niet aangepast
Oliemaatschappijen willen hun omzet niet zien dalen
5 In het artikel gaat het over ‘lignocellulose’. Wat is dat en waar zit het in?
Biomassa reststromen (afval van bijvoorbeeld suikerriet, suikerbiet etc…)
6 Aan het project doen vier bedrijven mee. Welke bedrijven zijn dat?
ECN, Nedalco, Shell en Purac
7 Leg uit waarom de bedrijven meedoen aan dit project.
Voor alcoholproducent Nedalco levert de productie van ethanol uit lignocellulose mogelijk
een nieuw productieproces op. Voor Shell gaat het om een potentiële alternatieve
transportbrandstof. Melkzuur- en lactatenproducent Purac kijkt naar de perspectieven van
lignocellulose als nieuwe bron van fermenteerbare
suikers. Melkzuur wordt ook uit suikers gemaakt,

Opgave (boek B, hoofdstuk 5.3, opgave 7)

a. Extractie of extraheren
b. Destilleren is een geschikte scheidingsmethode, maar vanwege het grote verschil in
kookpunten kun je het mengsel ook indampen.
c. Destillatie is het meest geschikt. Als je destilleert, krijg je het hexaan als destillaat weer
terug en kun je het opnieuw gebruiken voor de extractie van de olie.
d. De hoeveelheid CO2(g) die wordt uitgestoten door de verbranding van de algenolie is in
een eerder stadium door de algen opgenomen om de olie te maken. Zo ontstaat er geen
extra CO2(g) in de atmosfeer.
e.

Opdracht 5- Biotechnologie
1 Wat versta je onder biotechnologie? Geef drie voorbeelden.
Biotechnologie houdt zich bezig met de technieken om biologie te gebruiken voor
praktische doeleinden en is een heel breed terrein dat zich uitstrekt van kaasmaken
tot hightech laboratoriumwerk. De naam komt van de Griekse woorden “βιος” (bios, leven)
en “τεγνικος” (technikos, gebruik) en betekent dus letterlijk 'het gebruik van het leven'.
Voorbeelden van biotechnologie zijn het fokken van dieren, het veredelen van planten en
het fermenteren van biologisch materiaal. Bij fermentatie
worden bacteriën, celculturen of schimmels, zoals gist, ingezet. Dit wordt toegepast tijdens
het brouwen van bier, het bereiden van kaas en yoghurt, en de vinificatie van wijn. Afgezet
tegen klassieke biotechnologie, wordt van moderne biotechnologie gesproken als gebruik
gemaakt wordt van recombinant-DNA technologie.

2 Geef twee voorbeelden waaruit blijkt dat het soms verstandig is om bacteriën genetisch
aan te passen.
Belangrijke medicijnen kunnen gemaakt worden door micro-organismen aan te passen en
ze de juiste stoffen te laten maken. Ook kunnen er zo gewassen gekweekt worden die niet
vatbaar zijn voor allerlei ziekten of schimmels. Dit levert betere en meer gewassen op.
3 Hoe komt het dat zuurkool zo lang houdbaar is?
Behalve de melkzuurbacteriën kunnen er in het zure milieu moeilijk andere organismen
leven.
4 Waarom is het voor de productie van melkzuur belangrijk dat zulke tanks zuurstofvrij
zijn? 
Omdat de bacteriën MET zuurstof geen melkzuur maken, maar gewoon glucose
verbranden.

Opdracht 6 Groene chemie – Effectief atoomgebruik – Fermentatie versus chemische

synthese van melkzuur

Methode 1: synthese van melkzuur via een biotechnologisch proces.

Glucose uit maïs of bietsuiker wordt m.b.v. micro-organismen omgezet in melkzuur. Dit
fermentatieproces duurt 4 tot 6 dagen.
Stap 1: Geef de reactievergelijking voor de fermentatie van glucose in melkzuur.
C6H12O6 → 2 C3H6O3

Stap 2: Bereken de massaverhouding.

C6H12O6 → 2 C3H6O3
180 2 x 90
Stap 3: De massa van de gewenste stof is:
180 gram
Stap 4: De massa van de totaal ontstane stoffen is:
180 gram
Stap 5: Bereken het effectief atoomgebruik.
180/ 180 x 100% = 100%

Methode 2: chemische synthese van melkzuur

Reactie 1:  Ethanal reageert met blauwzuur tot lactonitril.
C2H4O + HCN →  C3H5ON

Reactie 2: Lactonitril reageert met zwavelzuur tot melkzuur en ammoniumsulfaat.

2 C3H5ON + H2SO4 + 4 H2O → 2 C3H6O3 + (NH4)2SO4

Stap 2a: Bereken de massaverhouding in reactie 1

2 C2H4O + 2 HCN →  2 C3H5ON
2x32 2x 27 2x71 let op: je hebt deze reactie 2x nodig, omdat je in de
volgende reactie 2x C3H5ON nodig hebt.
Het product in deze reactie wordt volledig gebruikt in de volgende reactie. Er blijft dus niks
over

Stap 2b: Bereken de massaverhouding in reactie 2.

2 C3H5ON + H2SO4 + 4 H2O → 2 C3H6O3 + (NH4)2SO4
2x 71 98 64 2 x 90 132

Stap 3: Bereken de massa van de gewenste stof.

180 gram
Stap 4: Bereken de massa van de totaal ontstane stoffen.
180 + 132 = 312
Stap 5: Bereken het effectief atoomgebruik
180/312 x 100% = 58%

Vergelijk nu methode 1 en 2. Leg uit welke methode het predikaat Groene chemie verdient.
Aangezien methode 1 een effectief atoomgebruik heeft van 100%, verdient deze het
predikaat groene chemie

Extra uitgewerkte opdracht mbt effectief atoomgebruik en Groene Chemie

Sacharose kan door bacteriën ook omgezet worden in melkzuur of in andere stoffen.
In zuurstofarm milieu maken bacteriën melkzuur vraag 1 t/m 4
of ethanol (C2H6O). vraag 5 t/m 8

Welk proces is echter het meest groen. Het produceren van melkzuur of het produceren van
ethanol? Verwerk je conclusie bij vraag 9

Atoommassa’s : H: 1u; C: 12u; O: 16u

1 Geef de reactievergelijking voor de omzetting van sacharose en water in melkzuur.
C12H22O11 + H2O → 4 C3H6O3
2 Bereken de molaire massa’s van sacharose, water en melkzuur.
C12H22O11 342,3 g /mol
H2O 18,02 g /mol
C3H6O3 90,08 g /mol
3 In welke molverhouding ontstaat melkzuur uit sacharose en water?
C12H22O11 + H2O → 4 C3H6O3
1 : 1 : 4
4 Bereken hoeveel gram melkzuur je maximaal kunt maken uit 100 gram sacharose.
Dus 100 gram sacharose levert (100 / 342) mol x 4 x 90,08 g/mol = 105 gram melkzuur.
Let wel op: hier heb je ook nog water bij nodig.

5 Geef de reactievergelijking voor de omzetting van sacharose en water in ethanol en

koolstofdioxide.
C12H22O11 + H2O → 4 C2H6O + 4 CO2
6 Bereken de molaire massa’s van sacharose, water en ethanol en koolstofdioxide
C12H22O11 342,3 g /mol
H2O 18,02 g /mol
C2H6O 46,07 g /mol
CO2 44,01 g /mol
7 In welke molverhouding ontstaat melkzuur uit sacharose en water?
C12H22O11 + H2O → 4 C2H6O + 4 CO2
1 : 1 : 4 : 4
8 Bereken hoeveel gram ethanol kun je maximaal kunt maken uit 100 gram sacharose.
Dus 100 gram sacharose levert (100 / 342) mol x 4 x 46,07 = 53,9 gram ethanol

9 Leg uit welke van de twee reacties hiervoor het meest efficiënt is in het atoomgebruik.
Effectief atoomgebruik melkzuurproductie = 100% (er ontstaat alleen maar melkzuur)
Effectief atoomgebruik ethanolproductie = (4x 46,07) / (4x46,07 + 4 x 44,01) =
184,3/ 360,3 x 100% = 51,1%
Dus melkzuur is het meest effectief.
HOOFDSTUK 3
Proef 4 - Zetmeelplastic maken
1 Bedenk een toepassing voor zetmeelplastic
GFT-zakken, wegwerpbekers, bordjes

Vragen bij artikel 3.1 

1 Leg uit wat composteerbaar betekent.
Composteren is het op een natuurlijke manier afbreken van tuin en keukenafval tot een
donkere losse aardachtige substantie die de bodem verbetert met humus en mineralen,
vocht vasthoudt en erosie tegengaat.
Compost is een donkerbruin tot zwart, kruimelig product dat bestaat uit plantaardige resten
zoals selectief ingezamelde groenten, fruitschillen, grasmaaisel, bladeren en snoeihout die
door micro-organismen bijna tot humus zijn afgebroken. Composteren is te vergelijken met
wat in het bos gebeurt als afgevallen bladeren, twijgjes en dode planten en dieren zich
omvormen tot donkerbruine bosgrond. Compost ruikt ook enigszins naar bosgrond. Het is
het resultaat van het composteringsproces. Het is een humusproduct dat organismen bevat
en gemineraliseerde elementen die voedsel zijn voor planten. Compost is 100% natuurlijk.
2 Geef drie redenen waarom organisatoren tijdens festivals composteerbare bierglazen
gebruiken.
- minder werk met opruimen
- dus goedkoper
- beter voor het milieu
3 Behalve het gebruik van composteerbare bierglazen hebben organisatoren nog meer
maatregelen genomen om de natuur te "sparen". Noem twee maatregelen.
- er zijn afvalinzamelpunten (containers)
- de bekers worden meteen weggebracht om te composteren
4 Waarvan is deze composteerbare beker gemaakt? 
 Mais
Vragen bij artikel 3.2
1 Wat is het verschil tussen rode, groene en witte biotechnologie?
Rood = medisch
Groen = landbouw
Wit = industrie
2 Waarom wordt industriële biotechnologie witte biotechnologie genoemd.
Die slimme naam moet komaf maken met het idee dat alles wat industrieel is, dikke wolken
zwarte rook
oplevert. En dat is ook het streefdoel van witte biotechnologie: zware chemie, afval en
verbruik van fossiele grondstoffen vermijden,door subtiele biolo-gische processen in te
schakelen.
3 Wat is de functie van enzymen in waspoeders? Onder welke omstandigheden werken
ze?
Enzymen breken bij lage temperatuur vetten of eiwitten af. Zo hoeft er minder zeep of
wasmiddel gebruikt te worden.
4 Welke uitwerking hebben bepaalde enzymen op spijkerstof?
Spijkerstof heeft altijd een bepaalde wassing waardoor een goede kleur wordt verkregen. Dit
gebeurde vroeger door echt te wassen met zuren of basen. Nu kan dat ook met enzymen.
Dit gaat sneller en kost veel minder water en energie.
5 Leg uit waarom polymelkzuur een duurzame grondstof is.
Melkzuur is een grondstof die makkelijk en snel weer aan te vullen is.
6 Waarom denk je dat bedrijven zoals McDonalds en Albert Heijn graag gebruik maken
van polymelkzuur in verpakking?
Voor een “groene”uitstraling van hun bedrijf
7 Leg uit waarom het voor de concurrentiepositie van polymelkzuur gunstig is als de de
olieprijs stijgt.  
PMZ is nu nog duur, door het Onderzoek dat nog maar net heft plaatsgevonden. Als de olie
duurder wordt, zal het prijsverschil met PMZ kleiner worden.

Synthese van polymelkzuur

1 Wat betekent condensatiepolymerisatie? 

Polymerisatie waarbij er water wordt afgesplitst.

Opgave boek B hoofdstuk 5.4, opgave 7

a.

b.

c.
Opgave boek B hoofdstuk 5.4, opgave 8
a. C2H4(g) + Cl2(g) → C2H4Cl2(g)
b. C2H4Cl2(g) → C2H3Cl(g) + HCl(g)
c. Uit één beginstof ontstaan meerdere reactieproducten, dus het is een ontledingsreactie.