"DEYRDM K, BU QURULU DAILACAQ"

Azrbaycan Xalq Cbhsinin sdri blfz Elibyl dalt Tahirzadnin shbti ( 17 oktyabr 1991 - 15 aprel 1992 )

blfz by, istyirm bu shbti hllik siyastdn uzaq bir mvzudan balayaq; xsi hyatnz, uaqlq v gnclik illriniz haqqnda mlumat versiniz - harada doulmusunuz, harada oxumusunuz, harada bymsnz, gncliyiniz hans mhitd keib?..

dalt by, bu, ox byk, daha dorusu, ox vaxt aparan sualdr. Bir d ki, adamn z hyatndan danmas bir qdr maraqszdr
Oxucularmz grk bilsinlr d. Siyasi grlrinizl tandrlar, ancaq hyatnzla yox.

Bel eylri adtn adam tqad xanda oturub yazr. Sadc olaraq, hamnn gncliyi, uaql z n maraqldr. Mn d zm maraql olan, yadmda qalan, hmi mni clb elyn eylr haqqnda danm. Mn dada, obada anadan olmuam.
Hans rayonda?

Ordubad rayonunun Klki kndinin yaylanda - Xlil yurdu deyiln yerd. Butun ozamank knd uaqlarnn hyatn yaamam. ox vaxt el olurdu ki, gvnlrin, kollarn, qanqallarn irisind oxumuz ayayaln gzirdik. Sonra byyb gedrdik yaylaa. 8-10 yamzda dalarda qoyun otarardq. Uaqlarn oxusu el idi. Faci idi - tkc olanlarn yox, qzlarn da ayaqlar yaln olard, dalar yarard. ox pis bir hyat idi - he qul yaay da bel olmazd. Bu, tez-tez adamn yadna dr. Ayaqyaln mktb gedrdik. Qonuluqda Unus adl knd var, orada yeddiillik mktbd birinci sinifdn yeddinciydk oxumuam (bizim kndd mktb yox idi). Mnim bxtim onda gtirib ki, yax mllimlrim olub; mrm boyu mllimlrimdn raz olmuam.
Blk bir nesinin adn deysn?

styirm ki, glckd mllimlrim haqqnda bir sr yazm - mllimlr n crdr, o vaxt nec olublar, nki hr dvrn z mllimi var; hadislr hrsinin bir cr ynama sulu var. Zaman kedikc mllimlrin bir ct yanama sulu var. Zaman kedikc mllimlrin d, tlblrin d, agirdlrin d yanama v mnasibtlri dyiir.

Bizim dil v dbiyyat mllimimiz vard - smayl Kazmov. Hm d mktbin direktoru idi. O, pedaqoji texnikumu qurtarmd, ancaq vvl mdrs thsili grmd, sonra atasnn, ruhanilrin yannda oxumudu deyin Azrbaycan dbiyyatn, rq dbiyyatn el gzl bilirdi ki, dandqca adam dnrd: grsn, onun yanda olanda onun he olmazsa yars qdr bilcym? Rus dbiyyatn da ox gzl bilirdi. Azrbaycan dilin onda bir sevgi vard ki! Qrammatikan yrdnd bir sz on df o trf-bu trf evirrdi, drsdn lav mul olard, drnklr yaradard. Ne il qabaq vfat edib, Allah rhmt elsin! Mn sonralar da onu grnd hmi zm uaq sayrdm. Sonra bizim sgr mllim vard (indi drs demir). Uaqlar adtn mllimdn qorxur grs ya dyck, ya vuracaq, ya stn racaq, ancaq sgr mllim drs dediyi mddtd hl he ks rtma da vurmamd, bunu da ham bilirdi. Orta mktbin skkizinci sinfind oxuyanda Oruc liyev adl yax dbiyyat mllimimiz vard (o da indi drs demir). Bir mllim vard - riyaziyyat mllimi, olduqca gzl drs kerdi. Tarix mllimimiz rhmtlik Mahmud mllim d ox insan adam idi, qtiyyn kobudluq bilmzdi. Glmyi glnd lini azna qoyard ki, glmsini grmyk, amma lini dodann stn qoyan kimi bilrdik ki, glr. Cavan vaxt rhmt getdi. 8-inci sinisd mn Marksn Kapitaln oxuyurdum. Onda n baa drdm ax? Oxuyurdum grm bu ndir. Onda da el szlr vard ki, baa dmrdm, bu mllim suallar verirdim, onu yorurdum: izafi dyr ndir, substansiya ndir? O da izah edirdi. O zaman qrib idi - uan verdiyi sual cavabsz qoymaq olmazd; bu pedaqoji qayda hmi gzlnilirdi. Axrda mni tutdu, apard mllimlr otana, dedi ki, bu agirdin ba xarab olacaq; qoymur ki, mn drs keim, z d yapb Kapitaldan, l kmir. Bir az ordan-burdan sorudular, Kapitaldan sual verdilr. Baladm bzi cmllri danmaa, bu beldir, bu beldir Sonra mllimlrin bir nesi zarafata sald ki, bala, ali mktb gedcksn, drs kend bunu he oxumayacaqsan. N is, mllimlrim ox yax idi. 8-9-10-uncu siniflri Ordubaddak 1 nmrli orta mktbd oxumuam.
Nenci illrd?

1957-ci ild qurtarmam. Demk, 1955-56-57-ci illrd. Ordubad 1 nvrli mktbi o zaman Naxvan Muxtar Respublikasnda ad kiln iki- ox gcl mktbdn biri idi. Mllimlri yksk sviyyli idi; bzilri gimnaziyada oxumudular. Ordubad mktbind bir nn vard (indi bilmirm necdir) - bdn trbiysi mllimlrindn tutmu hrbi mllimdk hams savadl adamlard v

drslrini la keirdilr. Bir an da drsburaxma olmazd, ox intizamla, vaxtl-vaxtnda kerdilr. Almza bel gtir bilmzdik ki, mllim drs glmy bilr - el ey yoxdu. O zaman biziml oxuyan agirdlrin, demk olar ki, sksn faizi ali savad ald. Drd paralel sinif vard, hrsind 39-42 agird oxuyurdu (bizd 42 idi). Eyni sinfin agirdlri irisindn 5-6 elmlr doktoru, 20-y qdr elmlr namizdi xd.
By, demk olarm ki, sonrak siyasi istiqamtlnmyind mhz bu orta mktbin hmiyytli rolu olub?

ox byk. Kim deyir-desin, orta mktbdn o cr mayas olmayan, yax mllimlrin lindn kemyn adama tindir. Son vaxtlar idrak, savad olmayan oxlu uaq grrm, fikirlirm ki, bunlarn taleyi nec olacaq? Amma yax drs keils onlardan glcyin byk adamlar xa bilr. Milltin inkiafnn birinci rti maarifdir. Xalq Cbhsinin proqram hyata kesin, istdiyimiz dvlt quruluunu yaradaq, demokratik cmiyyt quraq, ondan sonra mn btn faliyytimi maarifiliy, elm srf edcym, nki birincisi - milltin azadldr, mstqil dvlt qurmasdr, ikincisi - onun maarifidir, elmidir. gr elm, maarif yoxdursa, azadlq da bo eydir, nki o azadlq sonradan cahilliy, cmiyyt is insanlar ynna evrilck, ryb, dalb gedck. Btn cmiyytlri safldran hmi ardcl olaraq dyiiln, yaxud inkiafda, dinamik hrktd olan maarifl elmdir. Bunlar olmasa qalan eylr he bir ntic vermyck.
Mktbin rolu, szsz ki, olub, ancaq uan, gncin yetimsind ailnin, valideynlrin d ox mhm rolu var. Taleyinizd bu amil zn n drcd gstrib?

Mn bu fikri ox vaxt deyirm, universitetd oxuyanda da deyirdim - Azrbaycann, xsusn knd uaqlarnn yetimsind byk rolu knd oynayb, kndin asaqqallar oynayb. Knd beldir ki, mdrik qocalarn oxunda savad olmur, ancaq onlar dnyann hadislrini, nallar, dini hdislri, ox eylri ifahi kild yb saxlayblar. Bizim kndd d yal kiilr, qadnlar oturub shbt edirdilr. Mn onda uaqdm, mktb getmirdim, qulaq asrdm. Deyirdilr ki, flatun bel dand, rstu bel demidi. Blk d hmin szlri o xslr he iltmyib d, amma xalqn irisind mdrikliy meyl o qdr gcldr ki, all fikirlrin bir hisssini Lomann, flatunun, rstunun ad il yaadrlar, qalanlarnda da peymbr, imama istinad edirlr.
Bu cr szlri xsn z valideynlrinizdn eitmisinizmi? A, istyirm ki, onlardan danasnz.

Mnim atam mharibd lb. Zorla yadma glir. Amma shbtlrdn eitmim ki, o, oxlu dastanlar bilirmi. Htta bzi eylri Dd Qorquddan sylyirmi.
Ad n idi?

Qdirqulu. oban olub. Elatlarn arasnda dastanlar ifahi yaayrd; ozanlar olub, oxuyub, o da uaqlqda eidib, o kild d gtrb. Elat tayfalarn yaadan sazla dastan olub. Ozann birc saz vard, bir d dastan gtrb btn oban gzirdi, onun btn mnvi hyatn tmin edirdi. Mn hmi deyirm ki, byk ozan bir akademiya demkdir, nki o hm musiqi trbiysi verir, hm tarixi yaadr, hm d adamlara shbti, dan, nitqi atdrr. Akademiyan, operan gzdirmk olmur, ancaq byk, gcl ozan indi bu kndddir, sabah obiri obadadr; on il, iyirmi il gz-gz hr yeri dastanladrr, shnldirir, nallar gtirir, sz gtirir, musiqi gtirir. Bizim Azrbaycan dbiyyatnn, musiqisinin hmin hisssi yax yrnilmyib. Sn zn yax bilirsn: bir var yazl dbiyyat, bir var ifahi dbiyyat, bir d var aq-dastan dbiyyat, poeziyas - bu, baqa eydir. Buna tamamil baqa bir spkidn yanab thlil etmk grkdir. Bu, xsusi mdniyytdir v trk xalqlarna mxsusdur. Btn dastanlarn hamsn gtr. Msln, son vaxtlar iki dn balaca dastan tapmdlar, deyirdilr ki, italyan dastanlardr, sonradan sbut etdilr ki, trklrindir. qor polku dastan mslsi d el. Dastan sxemi xalqa vhdt zrind qurulub. Onun bnzri dnyada yoxdur. Onu n ox elat tayfalar yaradr.
er, rqs, musiqi - hr dastanda birlir

Bli. hrd oturaq hali ayr-ayrlqda rqs d, musiqiy d gedir, poeziyaya da qulaq asr; dastan is onlar sintez edir. Dastan ehtiyacdan dour - drd zurna, drd qavalalan gtrb elatlar gzmk olmur ax; bir nfr sntkar lazmdr. Byk ansamblla gedib 40 nfrlik obada konsert vermk d adama glmli glr.
Ananzdan n gtrmsnz?

O, oxlu nallar bilirdi.

Ad n idi?

Mehrinis. Nallardan baqa, hddn atrq atalar sz d bilirdi. Dalarda bitn drman otlarnn hamsnn adn tanyrd v hamsnn da hans drd drman olduunu deyirdi.
Malic il d mul olurdumu?

Bizd, dediyim kimi, elat idi, maldar olublar. ld-bacada kimin li-aya yaraland filan otdan qoysun, ilan ald - filan otdan. Hams trkar idi. zlri ox vaxt hkim inanmrdlar, deyirdilr ki, hkim lazm deyil, trkar il lac edin. Ayaq yaralanb simlynd qoyulan simotundan tutmu baqalarnadk mni ymaa o qdr gndrib

ki, indi mn d bu otlarn oxunu tanyram. Hans otun yarpan zib vermyi, hansnn kkn, toxumunu vermyi biln adamlardand anam. Bir o idi, bir d Xanzeynb xala dediyimiz qadn (Allah rhmt elsin!); onlar bir-birin ox yaxn adamlard, abirklrdi. Bac kimi oturub shbtlrdilr. Onlar ox drman bilrdi. Glbtin xala da vard - cmldn bir atalar sz, hikmtli sz deyrdi. Bu adam n dedi - hr eyi bir msll balayard. Yni kndin znn hr eyi, tarixi qoruyub saxlamaq nnsi var. Canglmlrdn tutmu ox eyi yaadardlar. Bayram gnlri bizi yardlar, canglm keirrdilr (rnb axamlar, baqa gnlr d elc).
mumiyytl, ananz taleyinizd nec rol oynayb?

Mnim taleyimd iki varlq hmi ziddiyyt tkil edib: anam v xalq. ox vaxt fikirlmim ki, onlardan hansn hansna dyimk olar? He vaxt da bu suala cavab tapa bilmmim. El vaxt olub ki, hirslnmim, demim ki, ana da, ham da qidy qurban getmlidir, sonra fikirlmim ki, yox, ana mslsi ox ardr; yni ua, ailni, qarda, hamn qurban vermk olar (blk baqas n uaq olmaz, qarda olmaz), tkc anadan savay.
mumiyytl, he el vziyyt yaranbm ki, anan desin: oul, mnim xatirim bu i getm?

El olub, ancaq mn onun szn baxmamam. Msln, deyib ki, bu eylrdn l k, sni tutacaqlar; filan-filan eylri get de, qurtarsn-getsin. Mn tutulandan sonra glib Dvlt Thlksizliyi Komitsin, demim ki, gr istmirm. Sonra eitmim ki, eikd oturub alayr. Daha dorusu, alama yox, Thlksizlik Komitsi mkdalarnn yannda alama mnim n qbuledilmz olub. Qbul elmim ki, qoy grm. Bir saat grmk, demim ki, daha bir d buralara glib-elm. Bax, bu cr toqquan anlarmz da olub. Mhkmd glib oturub, xahi etmim ki, o, burada oturmasn, onu mhkmdn xarblar. Sonra mhkmy bir xahinam yazb, mn is demim ki, o qbul olunmasn v iim tikilmsin; tikmyiblr. Aramzda bel ziddiyytlr olub. Yni o, bir ana kimi mni istdiyi qdr danlaya da bilrdi, hr ey dey bilrdi, ancaq axrda milli msld o tslim oldu. Dedi ki, sn xalqn adamsan, Allahn adamsan, sni taprdm Allaha, indi zn bilrsn, daha snin iin qtiyyn qarmayacaam. Dorudan da, qarmad.
Bu ndn irli gldi, By, sevgisindnmi, sn inamndanm, yoxsa bir ana kimi z gcszlyn grb mcburiyytdnmi?

Vallah, bunu mn bilmirm, amma bzi eylri ona danrdm, inanr, baa drd. Deyirdim ki, bax, bu cmiyyt beldir; snin zn grrsn - yzlrc, minlrc aclar var, yalavaclar var, ayaqyalnlar var, bunlar niy olmaldr? Bunlar kim edir? Deyirm

ki, buna hkumtdir tqsirkar. Minlrc adamn qan tkld, haqsz tutuldu, qrld, n bilim mhariblrd mhv edildi, srgnlrd getdi, yetim qoyuldu, filanksi, filanksi, filanksi gndrdilr, Sibird ldrtdlr, bir tik ryin stnd yox etdilr, kolxozda i xmadna gr hbs etdilr. Sn zn deyirsn ki, filan ruhanini, filan aan, filankslri mhv etdilr. Bs bunlar elyn kimdir ax? Bunu mgr bu qurulu elmyib? Qurulu elyib. Mn d ona qar mbariz aparram d. Anam deyirdi ki, bu, qorxulu quruludur, mhv elyr sni. lbtt ki, mni istdiyindn bel deyirdi.
Ananla bu mvzuda shbtlr balananda snin txminn ne yan olard?

Bu shbtlr tlb vaxtndan balanmd.

Onda blk el tlb mhitindn danasan - blfz by bu mhitd nec yetidi?

Yetidi deynd, mn onu yetimk saymram; xrda eydir.

Hr halda, krpiclr qoyula-qoyula glir

Bizim universitet mhitimiz d pis olmayb. Orta mktbd oxuyanda fikirlirdim ki, mn n olmalyam, harada oxumalyam? Bir vaxt dnrdm ki, n yax snt hkim olub insanlar saaltmaqdr. (Blk d anamn mni drman otlar ymaa gndrmsinin tsiri idi bu). El hey deyirdim ki, hkim olacaam. N is, 8-inci sinifd fikrim dyidi. Nizamini oxuyanda bildim ki, o, farsca yazb, Xaqani farsca yazb. Fikirldim ki, farscan yrncym, onlar z yazdqlar dild oxuyacaam. Sonra Fzulini oxumaa baladm; 9-uncu sinifd Fzulini baa dmk tindir ax. Onda ildiln szlri yrnmk istyirdim. Mn 10-uncu sinifd oxuyanda eitdim ki, dbiyyat fakltsind b alb: trk, fars, rb. Mktbi qurtaran kimi dedim ki, sndlrimi rb vercym. Dedilr ki, rb bsi ox tindir. N is, verdim. 90-dan ox adam idik.
Nenci ild?

1957-d.
Orta mktbi nec qurtardn, By?

Bizdn bir il qabaq mktbd xeyli qzl v gm medal vermidilr Naxvanda. Htta el olmudu ki, bir sinifd oxuyan 30 nfrdn 25-i medal almd, ssi xmd. Ona gr nazirlikdn xsusi gstri glmidi ki, bu il qzl-gm shbti olmayacaq. Mn qzla dmrdm, ancaq dsi yoldalarm vard, mn gm ver bilrdilr. Qiymtlri zorla aa saldlar. Qzl medal alaslara zorla 4 yazdlar
N is, gldin rb bsin

rb bsin 11 nfr qbul vard. Msabiq ox gcl idi. Onu da deyim ki, mn ox da yksk qiymtlrl qbul olmadm. Rus dilindn ssli imla yazdrrdlar, mn d bu dili pis bilirdim; birthrl 3 aldm. Tarix imtahannda mllimlr he qulaq asmrdlar. Lap axrda birdn-bir ndlr, iki sual verdilr, birini bilmdim. Dedilr ki, h, sn shrdn danrsan, blk el gop edirsnmi? Yaman prt oldum, dedim ki, baqa suallar verin. Verdilr. Bundan da 3 yazdlar. Sonra dbiyyat yazdan 4, ifahidn 5 aldm, girdim. Mn, girnlrin iind orta sviyyli idim. Mndn qabaq yksk qiymt alm dorudan da savadl uaqlar qbul olunmudu, he bir zgrnlik edilmmidi. Hmin bni qurtaranlarn irisindn 3 elmlr doktoru xb.
Kimlrdir?

Rhmtlik professor Malik Mahmudov, flsf elmlri doktoru Zakir Mmmdov v filologiya elmlri doktoru Aida manquluyeva. Elmlr namizdi Nrmin Sultanl rqnaslq fakltsind rb dbiyyatndan drs deyir. Bizim tlblrin ksriyyti la oxuyurdu. Yadmdadr - SSR zr zrbi mk briqadasdr-ndir, bir ey vard, o ad respublikann btn ali mktblri zr bizim sinf vermidilr, nki tlblrimizin hams ox yax oxuyurdu. Be nfr qrmz diplomla qurtard.
Sn d onlarn iindydin?

Yox, mn el d gcl deyildim. n qvvtlimiz Malik Mahmudov idi. Sonra universitetin rb dili mllimi Malik Qarayev (o, xaric ox getdi, drs, gzran ban qatd, mdafi ed bilmdi, ancaq ox gzl drs deyir). Rhmtlik Rna xanm hyatdan tez getdi. Btn drslrini 5l oxuyard. Son drc gzl insan idi. rqnasln tlblrindn sorusanz deyrlr - btn qzlar onun davranndan, hrktindn nmun gtrrdilr. Elza xanm radioda rb verililri zr diktordur. Balaxanm mllim indi orta mktbd rb dili mllimidir. Bellikl, sinif ox gcl idi. Htta el olurdu ki, mllimlr bzn gileylnirdilr ki, hamnza 5 vermk olmaz ax, razlan, kims 4 yazaq.
Bs mllimlriniz nec idi?

Deyirm d, bizim bxtimiz gtirib ki, mllimlrimiz hmi sem olub. Msln, biz lirikadan drs deyib rhmtlik Mir Clal. Drs deyib Mmmd Cfr Cfrov, drs deyib Hmid Arasl. Bunlar dbiyyatdan deyib. Dililiyi is Nsir Mmmdov, myyn hisslri Aamusa Axundov (o vaxt o ya aspirant idi, ya da yenic mdafi etmidi)

keib. Rus dbiyyatn elmlr doktoru Frid Vzirova deyirdi. Bu cr mllimlrimiz vard. Dildn qrammatikan biz professor lvst Abdullayev yrdib. Unuda bilmycyim bir nfr d var - biz xeyli ziyyt kmi rb dili mllimimiz lsgr Mmmdov. Onun ilkin qrupu idik deyin hl kitab da yox idi (kitab sonra o, z yazd). lsgr mllim rb dilini yrtmkd bir nmrli mtxssisdir. Drsin ortasnda tlblrd yorunluq hiss edirdi, keirdi zarafata. Htta rb atmacalar deyirdi. Bizi mcbur edirdi ki, evd Molla Nsrddindn, baqalarndan azrbaycanca ltiflr yrnib rbcy evirk - hl ikinci kursda. O, Azrbaycanda rbnaslq mktbi yaratd.
z d, deysn, onun sl ixtisas alman dilidir?

H, alman dilidir. Onun rbnaslq mktbini qurtaranlar irisindn flsf, dbiyyat, tarix zr oxlu alim xb, onlarca mtxssis xarici konsulluqlarda, sfirliklrd ilyir. Biz xaricd olanda deyirdilr ki, Bakda qurtaran rbnaslar rb dilini SSR-nin btn yerlrind oxuyanlardan la bilir. Moskvan, Leninqrad bitirib biziml bir yerd alan trcmilr d deyirdilr ki, siz bu dili bizdn ox yax bilirsiniz.
Siz xaric nenci ild getmidiniz?

1962-ci ild universiteti qurtardm. 63-64-nc illrd xaricd oldum (63-n yanvarndan). Universiteti qurtaran kimi tyinatm xaric trcmi kimi vermidilr - svan bndind, Misird tikiln baqa bndlrd ilmk n. Amma xaric birbn-bir getmk olmurdu, layih institutuna trcmi mhndis ad il gtrdlr. Hmin layih institutunda 7-8 ay qaldq (mq edirdik), sonra oradan 5-6 nfr xaric getdik.
By, ox adam bilmir, sn, shv etmirms, iki il kommunist olmusan. Bu, xaric getmk mcburiyytindn irli glmyib ki?

Yox, yox! Mn kommunist olmuam 1973-75-inci illrd. Bu, bel oldu - o zaman birdn-bir baladlar ki, universitetin tarix, hquq, elmi kommunizm, flsf, mumiyytl, ideologiya il bal mllimlrinin grk hams kommunist ola; nec ola bilr ki, ideya iisi kommunist olmasn? Sonra dedilr ki, kim kommunist olmasa universitetdn xarlacaq. Mn d xmaq istmirdim - ona gr yox ki, i tapmaa tinlik krdim, sadc olaraq, tlblrdn ayrlmaq istmirdim., nki tlblrin iriind tbliat aparmaa gcl imkan vard. Mn bu imkandan l kmk istmirdim. Mni ne df ora-bura kdilr, yaxn dostlarm da dil tutdular ki, partiyaya girmk grkdir, tzyiq etdilr. Bizim kafedrada Nriman Hsnzad adl bir mllimimiz vard, dedi ki, gl sni partiyaya keirk, z d zmanti zm vercym.

ki df zmant yazdlar, itirdim. stndn bir il kedi, yen yazdlar. Dil tutdular ki, kemsn universitetdn xaracaqlar. Mn d deyirdim ki, onsuz da, xaracaqlar. Belc axrda mni partiyaya keirdilr. Nriman mllim Allah ahididir
O, air Nriman Hsnzaddir?

Yox, indi universitetd kafedra mdiridir. Aramz yaxn idi. Dedim ki, ax mni, onsuz da, tutacaqlar. Cavab verdi ki, tululsan da kommunist kimi tutulacaqsan, bu is tin olacaq. Kommunisti tutmaq n Mrkzi Komit d i qaracaq; sni el-bel tutmaq olmayacaq, bunu dnya da bilck.
Tutulanda kommunist idin?

H.
Bs ndn bilirdin ki, tutulacaqsan?

Ax bu ilrin bir sonu vard - tutulmaq. Bunu tlb yoldalarm da bilirdilr. Biz sz qoymuduq ki, bu yolda sonadk mbariz aparaq.
N vaxt tutuldun, By? Xahi edirm gn il, ay il, ili il deysn.

1975-inci il yanvar aynn ya 15-i idi, ya da 17-si

Nec tutdular? Bhan n oldu?

Bhansi olmad. vvl mni armdlar - ondan hl bir il qabaq, 1974-nc ilin vvlind (yanvar, ya fevral idi) iki- df Dvlt Thlksizliyi Komitsin armdlar ki, sn tlblr arasnda tbliat aparrsan, milliyyti, antirus, antisovet tbliat yayrsan. Bunlar yer qoy. Qoymasan hbs olunacaqsan. Bu xbrdarl mn Dvlt Thlksizliyi Komitsi etmidi. Mn d dedim ki, z qidmdn l kmycym! Mnim dediklrim dzdr. Sonra mn dedilr ki, sni tutacaqlar. Mn d cavab verdim ki, mni ona gr tuta bilmzlr ki, onlarn hams rvtxorlardr; birincisi, grk onlarn zlri tutulsun, bu lkni dadanlar tutulsun, axrda mn tutulum. Mn alt ay vaxt verdilr. Alt aydan sonra bir d gldilr ki, sn, ksin, mslni daha da iddtlndirmisn. nki msl, dorudan da, qzrd; sinifd mndn soruurdular ki, sni DTK-ya arblarm, deyirdim ki, bli; mn xox glirlr (el bu cr d deyirdim uaqlara), mn bu yoldan nn deyilm. Mn o zaman Brejnevin, Heydr liyevin leyhin idim (x edirdim, drsd d deyirdim). Sonra fikirldim ki, mn irad tutarlar ki, drsi siyasi tbliat vasitsin evirirsn. Mn grrdm bu eyi. Bu, dorudan da, dz deyildi, hquqi chtdn d

drsdn baqa mqsdl istifad etmy ixtiyar yoxdur. Ona gr baladm drslri ox yksk sviyyd kemy (dzdr, vvllr d pis kemsm d). ndi baladm tnffslrd tbliata, drnklr tkil etmy - Azrbaycann tarixini, Azrbaycan inqilabi hrkatlar tarixini yrdn drnklr dzltmidik.
Universitetin znd?

Bli, universitetd. Drnkdir d - Azrbaycan tarixini yrnirik. Yaxud rqin siyasi tarixini, diplomatiya tarixini yrnmk ad il yrdq tlblri, gnclri. Shbtimiz Azrbaycana, siyast aid olurdu. Qoy desinlr ki, drnkddirlr. Shbti tnffsd, bzn d ayxanalarda aparrdq. Ona gr d ittihamnamd yazmdlar ki, drs zaman, tnffslrd, drnklrd, ayxanalarda daim tlblri bana yb antisovet, millti tbliat aparmdr.
Shbtlrin aparc xtti n olurdu?

n mhm xtlr bunlar idi - birincisi, quruluun znn dz olmamas.

Sosializm quruluunun?

Bli. Deyirdim ki, bu qurulu dalacaq. Bildiklrim, oxuduqlarma sasn izah edirdim. kincisi, Azrbaycan mstmlkdir. Bunu drsd d aydn, aq deyirdim, nki mn Hindistanda, rb lklrind fransz v ingilis mstmlkiliyi tarixini keirdim. Bizd mahid olunan eylr onlarda da srf eynil zn gstrirdi, ksin, bizd daha ar vziyytdir. Drsliklrd yazlrd ki, mstmlk o lkdir ki, drslr baqa dild keirilir, millti z dilini inkiaf etdirmy qoymurlar v s. Bu, bizim kitablarda da var; gtrb hmin szlri ttbiq edirsn Azrbaycana, tlb Azrbaycann o mstmlklrdn d ar vziyytd olduunu o saat baa dr. Htta el eylr vard ki, ox st-st drd. Msln, mn deyirdim ki, Hindistanda mktblr mstmlk raitind el dadlb ki, onlar btnlkd xarabaya evrilib, siniflrd bcklr v siovullar dolar (bunu Moskvada xan kitablar yazr). Azrbaycan Dvlt Universitetinin otaqlarnda da siovullar gzir v uaqlar deyir ki, mllim, bizd d eldir. Buna daha he bir izah-zad lazm deyil; bunlar mstmlkiliyin kiik lamtlridir v tlb onlar grr. ncs, rus dilinin assimilyator rolu oynamas. Bir var dil nsiyyt vasitsi kimi ingilis dili, rb dili kimi, onu btn xalq yrnir. Mn deyirdilr ki, sn rus dilin qar xmsan, bs n n zn rus dilini, rb dilini bilirsn? Cavab verirdim ki, el deyil dili yrnmk grkdir; kim n qdr bacarrsa dil yrnsin, ancaq rus dilinin blas bundadr ki, ondan mstmlk alti kimi istifad olunur.
Hyata zoraklqla girir

Bli, o, Azrbaycan dilini xdrb xarr, Azrbaycan dilinin yerini tutmaq istyir. Ona gr d rus dilinin bu cr tbliin, tdrisin qar ox danrdm. Sonra, Sovet ttifaqn idar ednlrin hamsnn yal, oturumu, savadsz, intellektual sviyysiz adamlar olduunu (Brejnevdn tutmu Qriindk) deyirdim. Htta Heydr liyevin zn d. Msln, Heydr liyevin Azrbaycanda n n dvlt bas ola bilmycyini bel saslandrrdm ki, o, gcl savad almayb (onda bel dnrdm), Dvlt Thlksizliyi Komitsinin mktbini qurtarb. DTK haqqnda da o zaman eitmidim ki (xaricd olan bir azrbaycanlnn yazs idi), Gbbels qddarlqda Sovet ttifaq Kaqebesind (bu cr ifad etmidi) ilyn adic bir serjantn lin su tkmy layiq deyil. Yni bu sistem beldir - qddarlq sistemidir. Bunu ham grrd. Mn d dnrdm ki, Heydr liyev d burada byyb. Eitmidim ki, 25 il yaxasnda zhr gzdirn kfiyyatlardandr. Deyirdim ki, bu adam hyatda ar yollar keib, lml z-z glib, blk lap adam da ldrb; ondan humanist ba ola bilmz. Dorudan, iddiam bu idi. Ancaq etiraf edirm ki, onun savadnn n sviyyd olduunu o zaman dzgn bilmmidim. Mn fikirlirdim ki, o, tarix fakltsini qiyabi qurtarb. Deyirdim ki, tarix fakltsind ona drs deyn mllimlrin sksn faizi savadszdr, onu z d qiyabi qurtarb - onun n savad ola bilr? Amma mn bilmirdim ki, Heydr liyev xsusi mktb keib. Sonradan grdm ki, onun ox mhkm yadda v yksk qabiliyyti var. Mn hbsxanaya getdim, hbsxanada da onun leyhin oldum, xandan sonra da bir-iki il onun leyhin idim. Sonralar ki onun bzi xlarn, bzi manevrlrini grdm, inandm ki, o, ox idrakl adamdr, ox gcl xsiyytdir, onun gcl xsiyyt olduunu qbul etdim. Dorudan da, etiraf edirm ki, Heydr liyevin tqribn 6 il, 7 il leyhin dandm halda sonradan el olub ki, 6 il, 7 il d onu triflmim, z-zm boynuma da almam ki, shv etmim.
Sonuncu fikird indi d qalrsanm?

Mn H.liyevin gcl xsiyyt olmas, onun gcl mlumat, fenomenal yadda sahibi olmas haqqnda fikrimd indi d qalram. z d, ox qribdir ki, bu szlri mn demirm - onun ovaxtk rqiblri d el onda mniml razlamayb deyirdilr ki, liyevin fenomenal yadda var, savadl adamdr. z dmnlri bunu etiraf edirdilr.
liyev mvzusuna sonra bir d qaydarq. Universitetd ilm dvrndn shbt getdi. Mni bir ey maraqlandrr - bax, sn tlblrl ilyirdin, onda 70-inci illrin balanc idi. znn arxanda el bir mnvi dayaq (istr mllimlrin, istrs d tlblrin irisind) grrdnm? zn Don Kixot vziyytind hiss etmirdin ki?

ox gzl sual verirsn. Bax, bu sual hmin vaxtda, tutulmamdan qabaq kafedra mdirlrindn birisi (Aslan Atakiiyev) vermidi. arb mn dedi ki, bu ilrdn l k. Bir-iki dn yaz yaz. Hrktlrin gr zr ist, msl qurtarb getsin. Mn rdd cavab verdim. O dedi ki, mn sn kmk etmk istyirm, istyirm ki, tutulmayasan, ancaq tutacaqlar (ola bilsin ki, xeyirxahlq edirdi, ola bilsin hkumt taprmd - onu bilmdim). Sorudum ki, mn ndn yazmalyam? Bildirdi ki, sn Trkiyni ox

triflyirsn. Tklif olunur ki, Trkiynin leyhin bir mqal yazasan. Yox cavab verdim - yaza da bilmrm, Trkiy zr mtxssis d deyilm. Qaytd ki, ax Trkiy tarixindn drs deyirsn? Bildirdim ki, bunun i dxli yoxdur. Dedi ki, mqalni yazblar, sn tkc qol k. Mn qti boyun qardm. Dedi ki, yax, ikinci mvzu sosializm quruluunun msbt chtlri, n bilim, elm, n bilim n Bundan da yazblar mqalni, sn, sadc olaraq, qolunu k, biz onu Bakraboid, Pravdada ap etdircyik, bununla da msl qurtaracaq. Yen qti imtina etdim. Onda dedi ki, bilirsnmi ki, zn Don Kixot vziyytin d bilrsn? (z d, mniml bir az rkl danrd; dedi ki, mni bala, mn bu sz iltsm acn glmsin). Qabanda ox byk stol vard (kafedra mdiridir d). Dedi ki, bu stol byklkd dyirman da olsa qaldrarsan? Cavab verdim ki, yox. Dedi ki, bs niy onun altna girirsn? Qaytdm ki, atsa da, atmasa da, mni zs d, zms d onun altna girmliym. Baxd-baxd, daha sn kmk etmy gcm yoxdur, sonra peman olacaqsan dedi. Dedim: Eybi yoxdur, Aslan mllim. Qoy peman olum, bu, mnim yolumdur. O Don Kixot szn mn bir ne nfr deyib. Htta hbsxanadan xandan sonra da. Bir df zbkistandaydq, akademik Frmz Maqsudovla ikimiz ayrca mbahis edirdik (yanmzda bir-iki zbk d vard). Birdn o qaytd ki, ay blfz mllim, l k bu ilrindn, bu, Don Kixotluqdur. (zbklrin arasnda da tbliat aparrdm ki, bu imperiya dalmaldr). Mn zm he zaman Don Kixot vziyytind hiss etmmim - he zaman!
Ny arxayn idin?

Hmin vaxt uaqlara deyirdim ki, bu imperiya, mnim hesablamalarma gr, 1985-86c illrd dalacaq (sasn 86-c ili gtrmdm). Dalanda is biz hazr olmalyq. Mn demirm ki, indi bir ey elyk, indidn biz gizli tkilatlar yaradaq, hmin vaxta hazr olaq ki, xalqa lazm olanda z xaq, xalq ehtiyacn mdafi edk. O tlblr qalr, o tlblr indi d mitinqlr glir. Hams da indi deyir ki, mllim, snin o vaxt dediklrini biz ely bilmdik. Mni mdafi edn tlblr vard, baa dnlr vard; artq cmiyytimiz vard: lk bir, belik bir, yeddilik bir, doqquzluq bir. Ayr-ayr qruplar, yaratmdm ki, bir-biri il laqsi olmasn, nki bilirdim ki, tez ilidirrlr. Bunlardan el oldu - birisi ilidi, nfrin ii ald, sonra bir yerd beininki ald (bir nfr satqn xd, ya da dylb l alnd), daha genilnib btn tlblri hat ed bilmdi, btn tlblri i qardra bilmdilr. Bu, tbiidir, bilirdim ki, bel d olacaq. Don Kixot olmadma inanmaqda mn tarixiliyim d kmk edirdi - tutudururdum, grrdm ki, bu cr dvltlr insanla ziddir, onlar yaaya bilmir, onlarn yaamaq qabiliyyti yoxdur.

Demli, bugnk gn inamn vard?

Tbii! Mn deyirdim ki, o gn hkmn grcym. Ancaq dorudan, arada bhli idim ki, bu dvlt dalmana dalacaq, amma mn blk grmy d bilrm - ldr bilrlr, yolda l bilrm, kolda l bilrm, haradasa l bilrm. lm tbii eydir, ancaq mn bilirdim ki, imperiyann dalmas gn hkmn yetick. Bunu drsd d izah edirdim, nki drsini keirdik. Keirik Osmanl imperiyasn - mhtm imperiya birdn-bir n cr olur dalr? Sonra keirik, msln, mstmlkilik sistemini, nhng Britaniya imperiyasn. XIX srd n var - ngiltrnin li var, n var - ingilisin barma var, n var - ingilis hll edir, htta btn dnyann taleyini. Meydana glir, birdn-bir el darmadan olur ki, ngiltr bir adada qalb-qalmayaca mslsini bizim dvrmzd hll ed bilmir, hl trafdak adalar saxlaya bilmir, qald o imperiyan. V mn bilirdim ki, Rusiyann z d o yer glib xacaq. ox qribdir ki, mn hbsxanadan xandan sonra (1976-da xmam) Bukovski adl bir tarixinin d z yazlarnda txminn bu mvqed durduunu grdm. Onu da tutdular. O da deyirdi ki, gr bel gets bu imperiya dalacaqdr v dalmasnn sas sbbkarlarndan birisi d rus ovinizmidir - baqa xalqlar o qdr sxr ki, o xalqlar yb, birlib buna qar xacaq v dadacaq. ndi bu dvltd islahat aparlmasa glckd imperiya el dalacaq ki, Rusiyadan olsa-olsa balaca bir dvlt qalacaq, ancaq indi dalsa he olmasa byk Rusiya qala bilr. Bu, sl rus vtnprvrliyidir. Bunu grnlr vard, amma o zaman onlara, sadc olaraq, he ks qulaq asmrd - onlar tuturdular, srgn edirdilr, qovalayrdlar.
By, sn tutulan rfd (txminn o illr idi) filosof Qmbr mllim d tutulmudu, sonra onu gllldilr

Yox, mn xandan bir mddt sonra idi. xandan sonra rhmtlik Qnbrl grmdm.
Qabaqlar da o adamla tanln vardm?

Bli.
mumiyytl, onun lmn, bu i mnasibt mni ox maraqlandrr.

Bu, ox mrkkb msldir. Qnbr mlliml biz tan idik. Rhmtlik fikir sylyn idi, bu mvcud quruluun leyhin idi, sistemd gedn eybcrliklri tnqid edirdi, xsusn rvtxorluun leyhin hr yerd danrd. Htta universitetin qabanda qbul imtahanlar vaxt dilni ona l aanda btn tlblrin irisind on qpik verib demidi ki, qbula dmmim, get rektordan, prorektordan, qbula dnlrdn al, onlar mhkm yb. Bu szlri btn tlblr zbr elmidi.

Szn deyn idi. Savadl adamd, drsini yax keirdi. Amma bunda bir qdr qribliklr vard. Bir vaxt o da demidi ki, blfz Don Kixotluq edir. Baxmayaraq ki, myyn eylrd fikir bldrmsind bir olmuuq, bzi shbtlr etmiik. Sonra o, mn el glir ki, universitetdki mafiozluun, rvtxorluun qurbanlarndan oldu.
Onun lmnd, hr halda, bir siyasi motiv hiss olunurdumu?

Yox, orada siyasi motiv yoxdur. Yox, siyasi motiv yoxdur. O, siyasi motiv az gedirdi, bundan hmi kinirdi, qorxurdu. Dvlt Thlksizliyi Komitsindn yaman qorxurdu, ehtiyat edirdi.
Ax o, BMT-y d mracit etmidi?

Hans mnada? Mn bilmirm.

Bu lkd yaamaq istmirm

znn yaay raiti ox ar idi. Dorudur, he bir baqa glir yeri yox, maa il yaaya bilmir. Psixi zab keirirdi. Yaaya bilmirdi - evi yox, yurdu yox, ona gr d bezmidi.
By, indi bir sual: 70-ci illrd - sn tutulan vaxt, mumiyytl, respublikada Azrbaycann istr ziyallarnda, istr fhllrind ictimai-siyasi tfkkr nec idi?Azadlq arzular, ideyalar il bal demk istyirm.

Bu ilr birdn-bir yaranmayb. O zaman bir ox eylrin - vtnprvrliyin, millti sevmyin hl ana xtlri tamam qrlmamd, qalrd, onu mdafi edirdilr. Yni hiss edirdin ki, bu millt zn myyn qdr qoruyur, ziyals onu mdafi edir (ya gizli, ya aq kild), znqoruma duyusu qvvtlidir. Birincisi, Azrbaycan dilinin tbliat genilnirdi. Azrbaycan dili mllimlri kitablar buraxrdlar, hr yerd x edirdilr. Heydr liyevin n byk ilrindn birisi bu idi. Azrbaycanda iki eyi grndn sonra liyev mnasibtim dyimy balad. Birincisi, ilk df olaraq bir ne dili alim (yeddi nfrdi, ya alt nfrdi) bir yerd dvlt mkafat verdirdi.
H, drdcildlik Masir Azrbaycan dili kitabna gr.

Bli, o mkafatn verilmsi bu demk idi ki, Azrbaycan dililrinin nfuzu qalxr v onlar toxunulmaz olurlar. Ax milltin tfkkrn inkiaf etdirmy dililr balayr. Bu baxmdan mkafatn ox xeyri oldu. Mkafat veriln kimi dilimizin ildilmsi genilnmy balad. Bu, ox tbiidir; o zaman elydi - ny mkafat verilsydi hmin sah inkiaf etdirilmliydi.
Yuxarda bel mslht bilirlr

Bu, Heydr liyevin xidmti idi. V bir d akademik Ziya Bnyadovun Azrbaycan Atabylr dvlti srin dvlt mkafat verdirmsi. Bu da o demkdi ki, vaxtil Ziya Bnyadova millti, ovinist dey hr cr damalar vururdular v indi o, alimi btn hcumlardan qorudu, yni siz ermnilr ki hmi Ziyaya millti deyirdiniz, indi aln - o, dvlt mkafat laureatdr. Vaxtil Heydr liyev Ziya Bnyadovu tnqid etmidi. Ermnilr bundan istifad edib yazrdlar ki, htta Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi bel onu tnqid edib v Ziyan belc vururdular. Bu mkafatdan sonra is ermnilr tzdn yazdlar ki, Heydr liyev milltidir - o, millti Ziya Bnyadova dvlt mkafat verdirib. Bax, bu kild hiss olunurdu ki, ham z vtnini, milltini istyir, ancaq sadc olaraq, bunun mdafi formalarn bilmir, hr bir cr, z bacard kimi mdafi edir. Bu, bir xtt idi. kincisi. Bizim xobxtliyimiz onda idi ki, dililrimizl dbiyyatlarmz tzyiqlr tslim olmayblar, Azrbaycan dbiyyatn v dilini hmi tbli ediblr. Bu ikisi bizd vtnprvrlik duyularn saxlayb, lmy qoymayb. Birinci mdafiy qalxanlardan birisi rhmtlik Mehdi Hseyn idi. Xlil Rza il sa Hseynov o zaman bzi srlr yazmdlar. Xlil Rzann vtnprvr erlri guya millti idi, sa Hseynovu Ttk ssi v Yanar rk srin gr tnqid etdilr ki, burada zaman qamlayr, karatelni otryadlar, dvr, mhiti pislyir. Mehdi Hseyn sonra x etdi ki, onlarn gnahlarnn bir qismi d biz idarilrddir, yni mnddir (o, Yazlar ttifaqnn katibi idi) - biz grk gnclrl mul olaq, onlarn myyn shvlrini zmz tnqid edib dzldk. Yni o, gnclri himayy gtrrd ki, msllr genilnib getmsin. 60-nc illrd ikinci bir dala gldi. Bxtiyar Vahabzadnin erlri artq hr yanda oxunurdu: Glstan poemas ldn-l gzirdi. Rsul Rzann yazlar, xsusn Qzlgl olmayayd poemas yeni nfs idi. Dzdr, o zaman, bir nv, gcl dbiyyat daralar da vard, o daralara qar gcl mbariz d. Sonra Yusif Smdolunun, Anarn, krm ylislinin, Elinin yazlar 60-nc illr dbiyyatnda birdn qabaa xd, onun byk msbt hmiyyti oldu.
Ancaq bunlar dissidentlik anlay il eynildiril bilmz.

ksiz, o cr qiymtlndirmk olmaz. Bunlara o zaman rhmtlik mran Qasmov da himayilik ednlrdn biri idi. Rsul Rza il mran Qasmov brk mdafi edirdilr. Sonra Heydr liyev d myyn qdr
liberallq eldi.

liberallq eldi, dymdi. O, vvllr tnqid eldiyi adamlarn hamsna sonradan hm vzif verdi, hm d mdafi etdi, hm Sosialist myi Qhrman ad verdi v sair. Bellikl d, Azrbaycanda yni bir milltilik, bir dmnilik var szn gtrtd (ab-havan yumaltmaq mqsdi il).
mumiyytl, By, sn tutulan vaxt Azrbaycanda dissidentlik olub demk mmkndrm?

-Yox, yoxdu. Demk, bel vard. Hrkat aparlrd. Sumqaytda, bzi yerlrd balaca qruplar da mvcud idi, onlar Dvlt Thlksizliyi Komitsin arb dandrr, dilindn kaz alrdlar ki, gedin, nzartdsiniz. Bu cr shbtlr gedirdi. Ancaq mslni srf elmi sasda qoyub elmi istiqamtd aparmaq yoxdu. Ona gr d chd etdilr ki, mni Mrkzi Komitnin tbliat bsin [mdir] aparsnlar, bellikl, vzif vermkl mni bitrfldirsinlr. El Heydr liyevin hakimiyyti dvrnd yanma adam gndrdilr. Partkom iki df mndn xahi etdi, getmdim. Sonradan grdlr ki, daha bitrfldirmk mmkn deyil, birc yol qalr - hbs etmk, gtrmk, 1975-inci ild hbs etdilr.
Blk hbs dvrn haqqnda danasan, By? Dvlt Thlksizliyi Komitsinin zindannda olmusan iki il

Yox, mn cmi il yarm hbs veriblr. Yarm ilini yatmam Dvlt Thlksizliyi Komitsind, bir ilini is da karxanasnda aparb ildiblr.
Blk el onlardan danasan?

Dvlt Thlksizliyi Komitsind d, tbii ki, yax insanlar vard. Mni, lbtt, mdafi etmirdilr, canavar kimi stm dmdlr, amma yrnmidim ki, hbs olunmam haqqnda ayr-ayr vaxtlarda bir ay ara verib sonra yenidn ssverm keiriblr. vvl hbs olunmama ss verilmyib. Myyn qvvlr tutulmama raz olmayb. Sonradan mn faliyytimi genilndirdiyim gr daha mdafi ed bilmyiblr. Mni iki- df arblar ora. Grblr ki, daha dayanmram, mni mdafi ednlr d aciz qalb, ss oxluu il (27 nfr lehin, 7 nfr leyhin) tutdular.
Kollegiya olub?

H, kollegial ss verilib ki, hbs olunsun. Ondan sonra hbs etdilr. Amma bzi adamlarn rbtini hiss edirdim. Grnr, yqin onlar da mnim dediklrimi oxuyanda fikirlirdilr ki, dz deyirm. Yni burada shv ey yoxdur, ham mslnin n kild olduunu grr, amma hr bir cr dnr ki, hl dvr deyil v s.
Hmi qlml ilyn adamn birdn-bir da damas yqin ki, ox tin oldu?

Dvlt Thlksizliyi Komitsind pis davrananlar da vard, tutmaa meyli olanlar da vard. n pisi bu idi ki, istyirdilr kollektiv tutsunlar, yni mniml brabr mllim

yoldalarmdan, yaxn dostlarmdan, tlblrimdn d bir nesini tutsunlar, bunu bytsnlr. Onlarn bu cr yanamasndan duyulurdu ki, tqribn 10-15 nfr tutulmaldr. Mn d alrdm ki, tk gedim, yni trafmda tlblrim, mllim v yoldalarm olmasn. Mn deyirdim ki, hamsn mn elmim, n varsa z stm gtrrdm. Htta bunu dedilr ki, sn hr eyi stn gtrb istyirsn ki, tk gedsn, yoldalarn xilas edsn - bu olmayacaq. ox brk girimidilr. Sonra bunun qars bir az alnd, grnr, buna yuxarda byklrin tsiri olub ki, cavanlar tutulmasn, ya ns. Da damaa gldikd is, madd vard, zm oxudular ki, siyasi ilr zr tutulan adamlar islah-mk drglrind n ar id ildilmlidir.
Mn el bilirdim ki, siyasi dustaqlar fiziki ilrd iltmirlr.

Mn d vvl el bilirdim. Yox, yox, ksin; guya onlar n ar id ildilmkl islah olunacaqlar. Mni vvl apardlar da ksiln yer - da karxanasna
Respublikada?

Respublikada, Qaradada. Orada hbsxana var, indi, deysn, dadb lv ediblr. Ora yaadmz yerdn txminn 1-2 kilometr aral idi. Gnd dzrdlr itlri qabaa, sgrlr trafmzda, itlri stmz ququrdurdular. Yoldan xmaq olmaz. Bir balaca etiraz edn kimi bamzn stndn gll atrlar: yatn yer!, n bilim n ox zab-ziyyt, vhilik irisind idik. Bir-iki df tfngi mnim stm diryiblr, nki iti ququrdublar dustaqlarn stn, mn cumub it tpiyiml vurmuam, vuranda tfng kiblr stm. Sonra uaqlar mni mdafi ediblr. Orada bel eylr olurdu. Deyirdilr ki, gnd 900-950 da yklmlisiniz mana, o yek dalardan. Bir-iki gn el iltdilr. Sonradan uaqlar baladlar kmk etmy. ox vaxt yklmyi zlri edirdilr; grrdlr ki, mnim gcm atan ey deyil. Mhbuslarn kmyi olmasayd orada mnim vziyytim yqin ki, ox ar olard.
Siyasi mhbuslar da var idimi?

Yox, bir nfr d siyasi mhbus yox idi. Tutulanlarn byk bir hisssi srclrdi - yol qzalarnda znn qohum-qarda yannda lb, tutub salblar bura. Torpaq stnd tutulanlar vard, orular vard, adam ldrnlr var, ev talayanlar vard
ox maraqldr, By, onlar baa drdlrmi sni - By n istyir? Glmrdlr ki?

Yox. Onlar xsusn bir ey gr mn hrmt edirdilr - Dvlt Thlksizliyi Komitsind yatmama. Hbsxanada yatanlarn bir qanunu var - dostunu, yoldan satmamaq. He kimi satmamsan, tk zn girmisns hrmt edirdilr. Mn ora girmmidn bilirdilr, gln kimi dedilr ki, istyiblr ox adam tutsunlar, he ksi satmamsan, ona gr sn hrmtimiz var. Vurub-tutan, oru ideyasn aparan uaqlar ki deyirlr, onlar ylb mzakir elyib bel qrara glirlr ki, bu adam toxunulmaz adamdr; ona hrmt edilmlidir; bu da imperiyaya qar mbariz aparr, biz d (onlar da zlrini imperiya il vuruan sayrlar, onlarn z ideyas var). Orada cavanlar, el baqalarn da ox suallar maraqlandrrd: siyasi suallar, hyat suallar, SSR-y dair suallar, dini suallar ox vaxt deyirdilr ki, sn o cr biz onlar izah el, iini biz grrik. Gedib tez man yklyib glirdilr. Mn onlarla shbt aparrdm. Ona gr mnim hrmtimi saxlayrdlar. Orada da DTK-nn yrtdiyi adam vard, mn iliirdi. Ancaq zm stndn keirdim ki, eybi yoxdur. ki df mni ldrmk istyiblr. Bir df gec qaranlqda ara qard. Mn kedim adamlar aralamaa (bir-birini baqlayrdlar; aran bil-bil qatmdlar), o zaman mni vurmaq istynd arxamda adam olub, o qoymayb, ba tutub alb. Sonra vurmaq istyni bildim. O, yrdilmi adamd. Dand, dedi ki, qaranlqda sni he tanmamam. styirdilr ki, mni hbsxanada bir d doladrb, ii artrb baqa yer gndrsinlr. zm riz yazdm ki, mn siyasi dustaam, burada qalmaq istmirm, xahi edirm mni gndrin siyasi dustaqlar olan drgy. O rizni rdd etdilr. ki df yazdm, qbul etmdilr. Sonradan hiss etdim ki, mni buraxmaq da istmirlr. ki- df istdilr ki, ii qurdalasnlar. Ancaq yen baa dmdim, grnr, vtnprvr insanlar kmk etdilr iin uzanmamasna. Msln, orada dustaqlar vrq yaydlar ki, qalxn! ndi bizim Azadlq qzetind olan El gc - sel gc! ar altndayd, bir ne d mnim ifadlrim. Dedilr ki, bu ifadlr DTK-da snin szlrin kimi dftr db, bu yaz snin olar. Bildirdim ki, bu szlri camaata burada da danmam, amma bu yaz mnimki deyil, o vrqni yaymamam. Bel-bel eylr elmy alrdlar.
mumiyytl, dustaqlq hyat dnclrin tsir etdimi?

Dustaqlq hyat ox ardr; o da bir drsdir, yni haql, yaxud haqsz ziln insanlar orada oxdur. Orada hr cr insan var; hyatn, bir nv, dibidir. Hyatn dibinin haradan baladn adam grr. Cmiyytl daha yax tan olursan, nki orada mxtlif zmrlri tmsil edn hr cr adam var. Ancaq psixoloji chtdn ox tindir; dzmk olmur, ox ardr. Msln, grrsn ki, 19-20 yanda cavan uaqlardr. Kiik bir szn stnd bir-birinin stn baq xartdlar. Sn d hmi ban arasna girirsn, araladrmayanda olmur (asaqqallq mslsi var). El olub iki baqlaann arasna girmim, biri arxadan ba kryim diryib ki, kil, vururam. Demim ki, vursan da kilmycym.

Axrda hirsl ba vurub daa, xb gedib. (Hmin o iki nfr bir aydan sonra bardlar, glib mndn zr istdilr. Hmi minntdarlqla deyirdilr ki, sn olmasaydn ikimizdn birimiz lmli idi, birimiz d doranacaqd). Bel eylr ox olurdu. Sonradan mn hrmt bir az da oxalrd.
By, dustaqdan xandan sonra ilk siyasi tdbirin nec oldu, harada oldu? Yoxsa siyastdn bir mddt uaqlamaa mcbur oldun?

He bir mcburiyyt yoxdu. Mn xanda bir qrar vard ki, kim haradan tutulubsa hmin yer i qaytmaldr. Mn d qaytdm universitet, dedim ki, z yerim qaytmalyam. Rhmtlik Faiq Barzad baxd, sorudu ki, sn kimsn ki? Dedim filanksm. Dedi ki, h, dnyan qatdran o filanks snsn? Mnim sndn xbrim olmayb. Cavab verdim ki, el bla orasndadr ki, universitetin mllimi tutulur, bundan rektorun xbri olmur.
Onun dvrnd tutulmudun?

H. Onun dvrnd. Mn tutulandan sonra htta universitet xsusi ilr zr drdnc prorektor da lav etdilr - DTK-nn podpolkovnikini. O adam da mni grd. Yal adam idi. Mni otana apard. Dedim ki, mnim sndlrim sizddir. Mn birc ey dedi ki (grnr ki, daha tqad xdna, son dvrlrini yaadna gr), oul, qanun qvinindir (gclnndr - .T.), sn rqnassan. Gcl olsan hr ey snin olacaq, gcsz olsan qanunsuz saylacaqsan, sni zcklr. Bu sz yadnda saxla. Dedi, vssalam, sndlrimi verdi, xb getdim. Universitet gtrmdilr. Gldim rqnaslq nstitutuna. Rhbrlik mni i gtrmdi. Grnr, fikirlib ki, mndn n qdr uzaq olsa qulaq dincliyidir.
Onda direktor kim idi?

Adn demy ehtiyac yoxdur. Rhmtlik mnim mllimim olduuna gr ona qar he bir sz demk istmirm. O, tlb vaxtndan mnim syankarlm bilirdi. Yqin dnb ki, blfz instituta gls burada da almi bir-birin qatacaq. N is, qbul elmdi. Htta Mrkzi Komitdn deyirdilr ki, bu yeri MK verir, sizin iiniz deyil. Yen razlamad. Be-alt ay iiz qalandan sonra Cahangir mllim [Qhrmanov] lyazmalar nstitutuna gtrd. O da bel rt qoydu ki, daha o eylr getdi ha. Bura universitet-zad deyil; bura lyazmalar nstitutudur, glcksn, hr gn lyazmalarla ilycksn. Mn d dedim ki, ilycym. lyazmalarla ily-ily yen d balamdm yava-yava dyilmyn, toxunulmayan, nzr arpmayan kemi tlblriml grmy, onlarla shbtlr aparmaa. Yen

qrup yaratmaq, cmiyyt yaratmaq istyirdim. Bir proqram yazdm, onu da crdm. Belbel eylr oldu
lk df Meydana bu hadislr vaxt haan xdn, By? 88-inci ilin fevral deyilmi?

Birinci df mitinq olanda mnim xbrim yoxdu; bir d eitdim ki, mitinq olub qurtarb. kinci mitinqdn sonra hamsnda itirak etmy baladm. zm x elmirdim. Bir-iki df x etdim, ssim d batd, soyuq da vurdu. zmn n msuliyytli saydm dvr 88-in noyabr idi. Qorxurdum ki, hrd qrn ola bilr, ona gr o vaxt gec-gndz yatmrdm.
O vaxt hmi Nemtin yannda olurdun. Xahi edirm bu dvr bir sciyylndirsn, nki onun haqqnda ictimai fikrimizd olduqca tzadl rylr var, o dvrd srhdlr d ald, baqa msllr d oldu. mumiyytl, istrdim ki, bu 19 gn haqqnda snin fikrini bilm.

Srhdlrin almas ondan sonra oldu, hmin vaxt deyildi. Yeri glmikn onu da deyim ki, srhd mslsi haqqnda oxlu ziddiyytli fikirlr var. Bzilri srhdlrin almasn Clilabad, Lnkran hadislri il eyni srada xatrlayr, onu DTK-nn mli sayr. Ancaq bu fikir yanldr. Qti bildirirm ki, Naxvanda v bir ox yerlrd srhdlr bizim razlmz v itirakmzla sklb. Ax niy Berlin divar aradan gtrlmli, Araz boyu tikanl mftillr is iki Azrbaycann ortasnda bdi gz da kimi qalmal idi?! z d, biz bunu el vaxta planladrmdq ki, dekabrn 31-ind btn dnya Yeni ili bayram ednd btn dnya azrbaycanllar da hmin gn birlik bayram kimi qeyd etsin. Dorudan da, bel oldu - 31 dekabrn dnya azrbaycanllarnn birliyi bayram gn olmas rsmn qrara alnb. Ancaq o baqa msl ki, srhdlrin almasndan Moskva z mqsdlri n istifad etmy balad, htta bir ox yerlrd rus srhdilrinin z bu id fal itirakya evrildi.
ndi is 19 gn haqqnda

Mitinq balayanda Nemtin xbri yox idi, amma mnim xbrim vard - bilirdim ki, balayacaq, haradan balayacaq, n cr gedck, mn d harada qoulacaam. zlrin demidim ki, glcksiniz, lyazmalar nstitutunun yanndak bada mn siz qoulacaam.
Bu, xeyirxah niyytl balayrd, yoxsa baqa niyyt vard?

Vallah, mn baqalarn bilmirm, sonradan fikirldim ki, orada baqa llr olub. Ancaq bunu fikirlirdim ki, hrkatdr - balayr, millt mitinq elmlidir. Qaraba mdafi olunmaldr. Shbt bundan gedir; istyir bu ii DTK elsin, istyir hkumt qursun - frqi yoxdur. Mn iin mahiyyti maraql idi, bu i Azrbaycan xalqnn Qarabaa qar olan qsd meydanda etirazdr; istyir fitny gedk, istyir zmz

edk (lbtt, zmz etsk daha yax), mahiyyt budur ki, etirazdr. Bundan sonra lap tutsunlar, n edirlr etsinlr. Bzn mn d deyirdilr ki, bu ii hkumt tkil edib. Deyirm ki, yax, edib, amma bu, filan eyin leyhin deyildimi? Blk hkumtd, DTK-da el bir vtnprvr kii var ki (lap polkovnikdir), o grr ki, xalq bu kilddir, ona gr d bu ii qurur? Burada n var ax? Nemt ora sonradan gldi. O, vvllr d mitinqlrd yox idi. Nemt nc gn drdnc gn yava-yava inkiaf eldi, xd qabaa. Mnim zm d, Nemt d, hammz birinci gn dedik ki, gedk, mitinq sabah glrik. Dedilr ki, yox, meydan daha ldn buraxmaq olmaz. Grdm ki, fit basdlar, daha o oldu, bu oldu gedk szn iltmdim. Bu hrkat biz dnyaya tantdrma bacarmadq. 19 gnlk o hrkat beynlxalq ictimaiyyt atdrlsayd tamam baqa cr tsir olard. Dnya bizdn xbr tutmad. Bizi blokadaya aldlar, Moskva da hmiyyt vermdi. Ssimizi dnyaya xarmaa qoymadlar. Hrkatda itirak ednlrin hams rkl yanard. Rhmtlik Aydn Mmmdov da, Sabir Rstmxanl da, Nemt d, hams da. Hr szn dndy kimi deyirdi: birdn qrn olar, gec qalmayaq, gndz qalaq. Bzisi deyirdi ki, hava soyuqdur. Yoxsa o, xaindir, bu, xaindir szlri zrrlidir. Nemt o zaman camaata and idirmsydi ktlnin azn salacaqdlar Ermniknd trf. Gedckdilr ermnilr yaayan binalara (onlarda da silah var), atacaqdlar. Dzdr, ermnilrdn daha ox lckdi, ancaq bizim millt d xeyli itki verckdi v hrd iri qarqlqlar dckdi. Nemt bunun qarsn almaqda o vaxt, dorudan da, ox byk i grd. Bunu danmaq olmaz. Sadc olaraq, Nemt sonradan znn nqsann gr bilmdi. Hrkat ilk vvl balad byk qzb v lnlqla, amma o, sonadk qzbl, hycanla ged bilmz; o, myyn vaxtda siyasi platforma stn enmlidir.
By, mn el glir ki, Nemt 1988-inci ilin noyabrnda hrtin zirvsin qalxd. 1989uncu ilin yaynda is artq Azrbaycan Xalq Cbhsi yaranmd; o, bu intellektual qvvni grd, ona intellekt baxmndan yer qalmadn ksdirib Cbhy qsqanclqla yanad.

Bunun sbbi haqqnda mxtlif szlr demk mmkndr. Sadc olaraq, el adamlar var ki, z dediyind israr edir: yalnz mn deyn olmaldr! Bununla da demokratik ictimai hrkat irli aparmaq olmaz. Mn deyn olmaldrn sonu syandr; vahid hakimiyytin sonu syanla nticlnir. Mslhtl gediln yol uzundur, amma n dzgndr. Bax, indi sninl shbt ednd xdm, yrndim ki, bir az bundan qabaq Nemt Pnahov bir ne nfrl mitinq glib, dyblr, hbs edib aparblar.

Ktl d onu mdafi etmy getmyck.

Getmyck, lbtt. Bu cr olmaz; o baa dmlidir ki, olmaz. Bu, xalq hrkatdr, be- nfrin, bir cmiyytin (msln, deyk ki, Xalq Cbhsinin) hrkat deyil. Xalq Cbhsi, sadc olaraq, xalq hrkatn az-ox tmsil edir.
Azrbaycan Xalq Cbhsi 1989-uncu il iyulun 16-snda yaranb v hmin tsis konfransndan balayaraq blfz liyev onun sdridir. Sdr seiln anda hans duyular keirdin, z zrind hans yk hiss etdin, bu ykn msuliyytindn qorxmadn ki?

Yox, by. Msuliyyt mslsi, dorudan da, tindir, amma oras var ki, adam bir i girind bir eyi fikirlir ki, mn btn gcm v vicdanmla ilycym. Yni gc v vicdandan o trf ged bilmzsn. Gcn atmayacaq - xalq deyck ki, dur qraa, duracaqsan. atacaq - deycklr hl davam el. Sadc, bir ey var ki, yannda ilyn dostlarna, yoldalarna sn hr sz demy, sni tnqid etmy, nqsann sylmy imkan versn. Bir d var ki, hm d mumi, kollegial fikr, hamnn z szn sylmsin imkan yaradrsan. Ona gr d mnim xouma glir ki, tez-tez yncaq olsun, konfrans olsun, mclis olsun, qurultay olsun. Orada, msln, 50 nfr ysa, 20-si sussa da 20-si z szn deyck, btn nqsanlar z xacaq.
Yqin ki, By, sdr seilnd z tsvvrnd yaratdn bir Xalq Cbhsi vard. ndiki Xalq Cbhsi snin o Xalq Cbhn n drcd cavab verir, ona n qdr uyun glir?

Mnim tsvvrmd olan Xalq Cbhsi yaranmad.

O, nec Cbh idi?

O Cbhd, msln, he olmazsa 50-60 min gnc olmal idi; onlar he ny qarmamal idilr, sad olaraq, myyn inzibati ilri yerin yetirmli idilr - filan yerd dur-dur, nvbtilik el-el! Glib hr ey mdaxil etmk olmaz; sgr kimi gstri v tapra ml etmli idilr. Qurum bu cr olmal idi. Onda hiss edilsydi ki Cbhnin bel qvvsi var, onunla ox ehtiyatl davranardlar. Bu, birinci rt idi. kincisi, biz Xalq Cbhsinin irisind bir sra byk qurumlar yaratmal idik. Msln, indi-indi adn qoymuuq analitik v proqnoz mrkzi (el onda istyirdim ki, adn thlil v tyin bsi qoyaq). O thlil v tyin bsi el ilk gndn yaradlmal idi. z d, burada txminn 5 nfr ilmli idi, qalan btn institutlarla laq yaradlmalyd. Ham, yni Azrbaycann ziyal potensial i clb olunmal idi, ancaq oluna bilmdi.
Cbhnin mlumat blm d zifdir.

Bli. mumiyytl, Cbh qurulmayb ax. O, bir tkilat kimi hl tam yaradlmayb.
Bunun gnah, By, nddir, kimddir?

Ola bilsin ki, byk bir hisssi el mnddir. Amma biz tkilatla yrmmiik. Bir adam bir sz deyn kimi qlbimiz dyir, tez inciyib gedirik. Mn bzn dostlarma deyirm ki, sn filan institutda ilyirsn; orada pis adam yoxdur? Deyir ki, var. Soruuram ki, bs niy idn xb getmirsn? Deyir ki, bunun mtlb n dxli var? Qaydram ki, bs n oldu, Xalq Cbhsind bir pis adam grn kimi qab getmk istyirsn? Bu, n bhandir ax? Qapda filan uaq mn pis cavab verdi, mn burada qalmram. i, daha bu, uaqdr, bilmyibdir. Yox, bura grk biz pir kimi baxaq; bura xalq ocadr, bura mqdds olmaldr. Yen d baa dmrlr ki, mqdds deyiln ey ndir. Dnya mqddsliyi var, ancaq bu mqddsliyin irisind he bir hadis knarda qala bilmz. Mkkd mslmanlar hcum elyib bir-birini gllldilr. Onda Mkkni balasnlar?! Mqddslik hl o demk deyil ki, ham bir-birini grb, sakitc ba yib getmlidir. Bu cr olmur. Bu ola bilr bir-iki yerd: mrid ocanda, msln, hr hans sufi tkysind. Bu, nec olur? Sufi bir-bir z mridlrini seir, yr v onlar sgri nizam formasnda birlirlr. Bu olar yz nfr, min nfr n. Amma byk cmiyyt n hr bir mqddslik onun irisind hadisnin olmamas demk deyil; hadis ola bilr. Dnyann byk, mhur kilslrind, mscidlrind, yen dediyimiz kimi, htta Mkknin znd qan tklb, bir-birini ldrblr. Bu, o demkdirmi Mkk balansn, kilslr, mscidlr balansn? Hadislr ola bilr v onlarn gzlnilmsi tbiidir. Htta bir ox drvilr, sufilr bir-biri il ksl qalb. Bu, o demkdirmi ki, din mhv olmaldr? Xalq Cbhsi d beldir - btn hrkatn irisind aparc, byk tkilatlardan birisidir. Burada mqddslikdn lav, bir mdriklik d lazmdr - baa dmliyik ki, insan shv ed bilr, insann bugnk shvi is bdi deyil - onu sabah z d dzld bilr; sadc olaraq, ya onu tnqid etmk, ya da shvinin stndn kemk lazmdr.
By, hmi bel bir giley-gzar eidirik ki (mn cbhilri nzrd tuturam), blfz by bardrcdr. Htta Cbhnin qurultaynda da cbhilrdn biri dedi ki, By, sn Allah, bu df bardrmaa alma. Bax, bu bardrclq missiyasn zn nec qiymtlndirirsn?

Bu, vallah, bardrclq deyil. Bu, z ox lazmi idir, hyatda aparlmal v grlmli mhm idir. Dnyann tarixind he vaxt el olmayb ki, ortaya adam dmsin, aralqdak ziddiyytlri gtrmy almasn. Osman xan send onun znn d, atasnn da mllimi olmu dbal
Szn ksdiyim gr zr istyirm, deysn, bu yaxnlarda bizim televiziya il gstriln trk Qurulu filmindn danrsan?

-H. Onu ox gzl kiblr, mnim ox xouma gldi. Birincisi, ona gr ki, ox yeri Dd Qorquddan gtrblr: ifadlri, trkiblri
Htta adlar

Bli, adlar, tayfalarn adlarn. mumildiriblr, Osmanl tarixindn, dbiyyatdan qatblar, yax bir sr xb. Ona on df baxmaq lazmdr - mdrikliklri yrnmk n; orada trk mnliyi, trk psixologiyas, trk xlaq, trk tfkkr o qdr ardcllqla qoyulub ki, adam istr-istsz drs gtrr ki, biz buymuuq, amma gr bizi kkmzdn qoparb hans yer gtirib xarblar! Orada iki xtti sedirmk istyirm. Osman xan send eyx dbal onun lini pmk istyn Osmana deyir ki, sn daha l pmmlisn - n mnim, n atann, n he kimin, yni sn daha hkmdarsan; hkmdar he kimin lini pmz. Bu bykly saxlamalsan, bu byklk grsnmlidir. Amma bundan sonra biz dadc olacaq, sn bir yer yc; biz syan olacaq, sn bardrc; biz gnahkar olacaq, sn balayan. Baxb grrsn o yax siftlrin bir qismi Allaha aid edilnlrdir: Allah sirr rtndir, sirri aan deyil; Allah davt yox, birliyi xolayandr; yni Quranda nec verilirs, trk adtind necdirs burada da o crdr. Baqa szl, gr hakimiyyt gedirsns yksk xasiyytlr yiylnmlisn - sni sy d bilrlr, dyl d bilrsn. Balq v liderlik artq snin vzifndir, borcundur. Yoxsa el gtrmk grk deyil ki, mdriklik yumaqlqdr, libkrallqdr, arada sz olmasn, mn lm iin iindn bir ey xmasn dey kinmkdir.
Onda bel dnmk olarm ki, indiy qdr blfz byin vuruan (bel deyk d) mxtlif qvvlri birldirmsi, bardrmas tbitindn irli glm olmayb dnlm, mqsdynl faliyytidir?

Yen deyirm: bu, mnim borcumdur, vzifmdir. Mn bu vzifni yerin yetirmliym. Vaxtil d mn ox fikirlmim, gncliyimd grmm ki, bizim qruplarn arasnda bu qrup da yaxdr, o qrup da yaxdr, baqas da, ancaq onlar bir yer ylmr. Dnmm ki, milltimizin bir asaqqal yoxdur. Bir zaman Rsul Rza cavanlarn arasna dn ixtilaflar gtrd, onlar bir yer yd. Onda sevindim ki, deysn, Rsul Rza asaqqallq edck. Eldi d. Dorudan da, cavanlarn arasnda bir az i grd. O zaman deyirdim ki, msln, rhmtlik Smd Vurun kimi bir asaqqal lazmdr; o, tlblri, aspirantlar bir yer yd. Bizim respublikada bir ne asaqqal lazmdr ki, camaat arasnda, zmz arasnda balaca bir ksn d gtrsn, balaca bir ixtilaf da yox etsin. Bzn ox olub ki, dalaan hr iki trf pemandr, ortaya dn yoxdur ki, bardrsn. Bu, vzifdir, borcdur; onu grck insanlar lazmdr Azrbaycanda. Bizim bir qohumumuz, mimiz vard (ona Baba da deyrdik); o adam eitsydi ki, kndd iki adam ksldr, gec yatmazd. Gec glrdi, qoymazd ki, i sabaha qalsn, bysn. Gec birin yarsnda eitsydi saat bird onlar tapard, gtirrdi; z ruhani adamd, szn baxardlar. Cavanlar danlard, yeri gls syrdi, lap sill d vurard, bardrmam dinclmzdi. O, qtiyyn qoymurdu ki, kndd ksllr qalsn. Azrbaycanda ox mhm bir adt vard, grk biz onu saxlayaydq. Grk el edydik ki, o, Allah hkm kimi beynimiz yerlydi - Novruz bayramnda, bahar bayramnn birinci gnnd ksl qalmaq olmaz. Demk, tz il xanda ksl qalnmamaldr.

He olmazsa ild bir gn glirdi, adamlar tamam bardrrd; hr il bar gn olurdu. O nn indi kndlrd, camaatn arasnda qalr. Onu genilndirmk, nnvi mnvipsixoloji bir adt evirmk grkdir. Mn msly baqa cr d yanaram - msln, qddar rqibi he zaman balama xolamram: gr o, millt dmndirs he vaxt balanlmayacaq, onunla he vaxt dostluq yapmaq olmaz. Amma indi deycklrim is mnim, ola bilsin ki, tbitiml, xasiyytiml baldr. Alm qbul ed bilmir ki, be il bir adamla bir yerd oturasan, durasan, ay isn, rk yeysn, mehriban shbt edsn, sonra is dmn olasan. Yax, dostluu davam etdir bilmirsns elc dondur, salamleykm-leykmssalam, mehriban gr, qurtarsn getsin. Daha dmn niy olursan? Khn dostunla dmnilik elmk, ox pis xmasn, zr istyirm, xrk yediyin qaba sonra tprmkdir. Bilirsinizmi, bizim Azrbaycanda, cmiyytd pis bir xasiyyt var - biz adamla bitrf qala bilmirik; ya grk dost olaq, ya da dmn. Bu cr dz deyil. Mniml dost olub, sonra el qddar dmn ksilir ki, ermni d yaddan xr, rus da yaddan xr, znnk dmn olur. Yni dost olandan sonra dmn olmaq qdr pis ey yoxdur, n qorxulu dmn odur.
By, mn el glir ki, indi Cbhd (rhbrliyi nzrd tuturam) dostlarn birliyidir, el parlamentd onlarn lbir x da bunu gstrir. Ancaq mn baqa sual vermk istyirm: biz dnn, tutaq ki, bir mitinq keirmk n mbariz aparrdq, xalqn taleyi il bal xrda bir msldn tr vuruurduq, indi is parlamentd hakimiyyt urunda arprq. Artq iki ildn sonra mbarizmizd d, qlblrimizd d xeyli irlilyi var. Ancaq Xudu Mmmdov bir df sndn soruub ki, yax, marksizm-leninizmi gtrdnz, bs onun yerin n qoyursunuz? Bax, indi bizim gzmzn qabanda kommunizm mhv olub getdi. Azrbaycan Xalq Cbhsi xalqa indi hans ideyan tklif edir, edck, yaxud elmlidir? mumiyytl, Azrbaycan Xalq Cbhsinin bundan sonrak vzifsini nd grrsn?

Mn, Mmmdmin Rsulzadnin bir ox srlrini hl oxumamam (oxusu l dmyib, bzilri is ap olunsa da oxumaa imkan tapmamam). Mmmdmin Rsulzadni, grnr, biz tzdn yrnmliyik, z d drindn, thlil ed-ed yrnmliyik. Mn onu xsusi yrnmy iki- ay vaxt srf elycym. Bu adam nyi tapb, nyi dzldib? lk nvbd bayra. Bayraq el-bel deyil. Bu rng mslsi var, onun haqqnda ox fikirlirm. Baqa ideya lazm deyil - bu, ideyadr. Trklyn zn drk etmk n bir ne ocaq yox ha, bir ne cmiyyt yox ha, bizim mrmz yox ha, bir ne nslin mr lazm olacaq. Vtnimizi paralam iki yaban

imperiya milltimizin trk mnviyyatn da yox etmk n lindn glni sirgmyib. imalda beynlmillilik prdsi altnda, Cnubda is islamda millt birdir ar il trk milli mnliyinin mhvin alblar. imalda rus psixologiyas v Rusiya mnafeyi zrind qurulmu thsil sistemi milli mnviyyatmz dadan n gcl silaha evrilibs Cnubda ksin ediblr - thsilsizlikl v ana dilind oxuma yasaq etmkl mqsd atmaq istyiblr. Bunlar kara glmynd is pantrkist ad il milltin ziyallarn mhv ediblr. Ona gr d 1813-dn bu yana milli varlmza vurulan dhtli zrblrin kskin arsn indi d duyuruq. Bu gn az qala iki dbi dilimiz yaranb, halbuki baqa paralanm milltlr (almanlar, koreyallar, vyetnamllar v b.) buna imkan vermyiblr (dzdr, onlarn ayrl bizimki qdr uzun kmyib). Bu gn az qala iki milli psixologiyamz mvcuddur. Biz nisbtn ox qsa mddtd ayr qalandan sonra birlrkn htta rq v Qrb almanlar arasnda da myyn anlalmazlq yaranrsa gr indi bizim qarmzda n qdr ar yk durur! 180 illik ayrln milli psixologiyamzda yaratd ciddi frqi yox etmk asan olmayacaq. Bunun n hdsiz i grlmlidir. Bu gn milli mdniyytimiz, milli adt-nnlrimiz d az qala aradan xmaq zrdir. imalda sovetln, Cnubda iraniln mitimiz, hyat trzimiz bu sahy d sarsdc zrb vurub. Buna n ad vermk olar ki, milltimizi z adndan bel mhrum ediblr! ndi grn ki, trklk ideyas nec ar yaralarmz saaltmaa xidmt etmlidir. Bunu ardcl olaraq glck nsl drk etdirmk snin vzifndir. Sn, mn oxumuuq, bilirik. Uaq is yeni doulub, he ndn xbri yoxdur. Demk, sn el bir sistem yaratmalsan ki, trklk uaa ktlvi surtd alansn. Bel tsvvr edk ki, imali Azrbaycanda ild hali txminn 150 min nfr artr. ld dnyaya, pis mnada demirm, 150 min cahil glir.
A vrq glir

Bli, a vrq. Bzn bizi grclrl mqayis edirlr. Mn uaqlara deyirm: bir var ild 150 min adam yedirsn, bydsn, trbiylndirib adam edsn, bir d var Grcstandak 18 mini. 18 mini Azrbaycann bir rayonu l stnd saxlayar. Bu, ox byk eydir. Estonlarda, litvallarda da hali artm azdr; onu saxlamaa, trbiy etmy millt ox enerji itirmir. Biz is artmmz gcldr deyin byk enerji srf edirik. Bizim adamlarn oxusu hrkatda niy itirak etmir? nki hrsinin bir blk balas var, onlara rk lazmdr (bizimkilr d ailni ox istyir). gr bizd d aild bir uaq olsa siyastl mul olmaa vaxt qalar. Bizim milli znginliyimiz var, onu itirmmli, ksin, genilndirmliyik - vladmz ox olmaldr, milltin kk gcl olmaldr. Demli, hr il 150 min imalda doulur. Hl Cnubda n qdrdir - bilmirik, trk dnyasnda n qdrdir - bilmirik. Biz ax cnublu-imall bir dvlt olacaq! Olacaqsa ild bir milyon a vrq glck. ld bir milyonu sn doydurmalsan, onu n az 20-30 yana atdrmalsan. Bunun z byk idir, n byk ideologiyadr.

kincisi, masirliyi, adal, demokratiyan, masir dvlt sistemlrini drk etdirmkdir. Bunun n n qdr institutlar ilmlidir, n qdr mktblr olmaldr, n qdr drnklr olmaldr! Bu tkc Xalq Cbhsinin ii deyil, o genilnmlidir, bklri olmaldr. Millt yrdilmlidir ki, masir dnya n demkdir, o, n cr drk olunur, masir dnya flsfsi necdir? Dnyann srtli gediindn geri qala bilmrik, gerilsk batdq. z d, mn bir eyl razlaa bilmirm - bizim siyastilrin bir oxu Azrbaycann glck inkiaf yolunu myynldirrkn Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin kediyi yolu kor-koran tqlid etmy meyl gstrir. lbtt, bu anl, mqdds kemiimiz sonsuz ehtiramla yanamalyq, ancaq unutmaq olmaz ki, son 70 ild dnya siyastind son drc ciddi dyiikliklr ba verib. BMT kimi olduqca nfuzlu tkilat yaranb, dnya mnasibtlrini onun qrarlar, Helsinki Mavirsinin Yekun akt v baqa ox mhm sndlr tnzimlyir. Ona gr d Azrbaycan istr daxili, istr xarici siyastind masir gerkliklr eviklikl uyunlama bacarmaldr. nc xttimiz islam mdniyytin, islam dinin yiylnmkdir. slam byk bir sistemdir. ox tssf ki, Sovet rejimi bizi bu misilsiz srvtdn az qala mhrum edib. Fikir verin, bizim savadl ruhanilrimiz n qdr azdr. Xalq ktllri islam dininin sas tlblrini bilmir. Mnviyyat v mitimizdki pozuntularn (ourluq, rvtxorluq, qumarbazlq, ikibazlq v b.) sbblrindn biri d mhz dinimizdn sni kild aral salnmamzda grrm. Yqin Avropa dbiyyatnda bu nqty diqqt yetirmisn - orada btn ruhanilr all, xeyirxah, mzlumlara l tutan, milltini sevn adamlar kimi tsvir olunur. Bizd is molla, axund, yaxud hr hans bir ruhani frldaq, yalan, tamahkar, chalt yayan insan kimi tqdim edilib. Ruhanilr nifrtl birg xalqa din nifrt duyular da alamaa alblar. Nticsi is o olub ki, milyonlarca insann yalnz quruca ad mslman qalb, onlar islamn mnvi dyrlrindn mhrum edilib. Bu ideoloji xtlrin n d elmi saslarla yrnmyin nticsind yksk sviyyli mdni vtnda yetidir bilrik. Demk, hmin o ideologiyann son mqsdi yksk inkiaf etmi vtndadr.
Bel xr ki, bizim Cbhnin son mqsdi d el o bayra tmsil edn ideologiyann hyata kemsi, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin z ideyalar il birg brpa olunmasdr.

Tamamil dorudur. Ancaq Azrbaycan Cmhuriyyti ideyas tam olmad ax, yarmq qald; imkan vermdilr ki, o ideya yetisin. Biz onu kamilldirmliyik.

ndi mn bir eyi mahid edirm - Amerikadan, ngiltrdn, Fransadan glnlr sual verirlr ki, sizd trklk necdir, Turan dvlti yaratmaq ideyasna nec baxrsnz? Biz is deyirik ki, el meylimiz yoxdur. Bu, qorxuludur. Bu sual biri versin, ikisi versin; daha fransz verir bu sual, italyan verir, ispan verir. Demli, btn Avropa n bu, maraql msldir, nki yeni bir trk dnyas qalxr
v islam zlly

Bli v islam zlly. Bu, ndir? zllk demkl istyirlr ki, biz dama vursunlar. Biz zlly gtrb qoyuruq qraa, tkc el islam saxlayrq. Qalr islam v trklk.
Yeri glmikn, By, sn bir rqnas kimi Quran oxuyur v yax da trcm edirsn, ritdn d mlumatn zngindir. Bs Qurana rh vermyi d bacararsanm?

Dzdr, mn dnya islamnaslarnn Qurana yazdqlar rhlrin n mhmlri il tanam, ancaq Quran tfsir etmk, ona rh yazmaq hr rqnasn ii deyil. Bunu xsusi islam universitetlrini bitirn, az qala btn mrn Quran, riti yrnmy hsr edn n savadl din alimlri bacarar. Azrbaycanda da Mvlazad v Nuxvi kimi bel lmalar vard. ox arzulayardm ki, bizim indi Bakda olan slam nstitutumuz da bel savadl adamlar yetidirydi. Mn bzn deyirm ki, glck mqsdimiz azad, demokratik cmiyytdir, trklk milli zndrkimizdir, islam dini inancmzdr, sorusanz ruhi chtdn bir az da amanam, amanlq da ruhumdur. Bu sistem millti vahidldirir v onu vahid bir nv trafnda toplayr; glckd o, gcl bir millt olur. V bundan ox qorxurlar. Niy? Sbbini son vaxtlar aqca grdk. Trkiyd birdn-bir ayr-ayr partiya birldi (Mmmdminin byklyn bu gnlrd bir d drk etdim): Alparslan Trkein partiyas (srf trk partiyadr), rbakann partiyas (srf dini partiyadr) v bir d demokratik islahat partiyas. birldi: trklk, demokratik islahat, din - bizim bayramz. Fikirlirm ki, glckd AXC-nin faliyytini davam etdirmk istyiriks gcl partiya yaranmaldr v Xalq Cbhsi bu ideyal partiyann birliyindn ibart olmaldr. Bu nn birlmsi gcl bir qvv yaradr. Nticsin baxaq. Amerikann Sleyman Dmirl bir o qdr rbti yox idi; grd ki, o, qabaa xr, Turqut zala meyl etdi. Birdn-bir grd ki, arxadan obiri qvv - Trke glir v fikirldi ki, Sleyman Dmirl Amerikaya ondan daha xeyirlidir. Bu rngin birliyi meydana gls tin olacaq - el msllr qalxacaq ki, Amerika Yaxn rqdn daha ayan yava-yava zmli olacaq. Avropan da qorxudan budur. Hmin bu rng qrib rmzdir, yqin ki, onun stnd aylarla, gnlrl mbahis ediblr, axr nticy glib xblar.

Onu da xatrladm ki, bu bayra damaa bizim mnvi haqqmz oxdur - onu dyldyl, thqir oluna-oluna, dustaqlara atla-atla yenidn hyata qaytarmq v unutmayaq ki, indiki soydalarmz onu Azrbaycan Xalq Cmhuriyytindkindn d ox - il yarmdr ki, z balar zrind qrurla dalalandrrlar v minm ki, bu xalq onu bir d he vaxt enmy qoymayacaqdr!
Dylmkdn ki sz dd, By, sni d ninki vurublar, htta 23 avqust 1991-d qann da axdblar. Mqsdlri sni ldrmkmi. Cismani, yoxsa mnvi zrblrdn daha ox armsan?

Mn he vaxt salamlmn stnd smmim, ona gr d cismani zrblrin fsadlarndan tvi dmmim. Dzdr, xsusn 23 avqustdan sonra arlarm yanma gln dostlarmla istdiyim kimi shbt etmy imkan vermdiyin gr ox ziyyt kdim, ancaq an deyim ki, mhz Azrbaycan milisinin bel qddarl mn ox toxundu, ax mni rus sgrlri d dyb, ancaq htta onlar da bu cr srtlik etmyib. z d, n ox yandm odur ki, z milisimiz mn atanadk Azrbaycann milli bayran tapdayb, crb glmidi
By, bu bayraq iki ildn sonra hans Azrbaycann stnd dalalanacaq?

Vahid Azrbaycann.
Mn iki ildn sonra deyirm

ki il tindir, blk il kr. Ya iki, ya ildn sonra Cnubi Azrbaycanda da bu bayraq dalalanacaq. Cnubi Azrbaycanda onu slind gizli d olsa dayrlar. Htta ran hkumti d bir balaca bununla razla glib, amma bir rtl ki, islam rngi (yal) keirilsin yuxarya, yni islam gtrn, kein qabaa. Keirmidilr. randa balamdlar ki, bel bayraqlar buraxmaa. Sonra grd ki, yeri deyil, tarixi nn var. Burada Tvb cmiyyti d deyirdi ki, yal rngi yuxar keirk (ranla bal fikirlrdir). Biz bu bayran varisiyik, onu dyidirmy qoymayacaq. Vaxt glck, o, trk dnyasnn ox lklrini gzck, rmz kimi saxlanacaq.
Azrbaycan Xalq Cbhsind bu bayraq altnda birlmi on minlrc gncimiz var, By. Onlara rk szlrin?

Mn onlara szlrimi hmi deyirm. Gnclrl tez-tez grrm Azrbaycan gnclrin ilk nc azadlq arzulayram. kinci rt trk milli maarif v elmini yaratmaqdr. Bizim evimizi yxblar. dalt by, xahi edirm ki, siz jurnalistlr glckd bu msly ox fikir verin. Trklr yrndiyi ideyaya, mslk ox vurun

milltdir, vurulubsa, inanbsa ondan l k bilmir. ox fsus ki, bu ideyalar, mfkurlri biz ya fars dilind yrdiblr, ya rb dilind.
Ya da rus dilind.

ndi d balayblar ingilis dilind; balayblar ingilisc mktblri oxaltmaa. Baqa dild, tfkkrd millti trbiy etmk o milltin evini yxmaqdr. Dil z flsfdir - o dili udmalsan ki, onun flsfsi d, onun idrak da beynin girsin. Yoxsa fars dili il fars flsfsini, fars tfkkrn uduruq, rus dili il rus, rb dili il rb tfkkr biz hopur, mnviyyatmz zglir. Ona gr d trklrin dediyi kimi eyitim (maarif) ana dilimiz stnd qurulmaldr. Biz n qdr ki analiz, sintez, konfederasiya, n bilim n szlri il danmaa balayacaq, milltin tfkkrn zgldircyik. ndi Avropa szlrini gtirib doldurublar dilimiz - milltin ban xarab edib qoyacaqlar; sabah bu szlrin he birini bilmycyik. Bu gn ismi-fail, ismi-mful szlrini anlamadmz kimi bir zaman da rasionalizmi, irrasionalizmi bilmycyik. Bu szlri dil niy gtirirlr? Siz mtbuat iilri buna ciddi fikir vermlisiniz.
blfz by, ox sa ol, var ol ki, xst vaxtnda mn bel sxavtl vaxt ayrdn. Hdsiz minntdaram!

dalt by, sn d sa ol. Bir eyi deyim - ognk yaznn leyhin kims bir mzldanmd, ancaq ox yax yaz idi.
Hans yaz?

Azrbaycanda xan. Deyirdi ki, indi d milltlrin arasnda davt salrlar. Bo szlrdir - o, milltlrin davti deyil. Biz n byk zrbni [trk] admz gtrmkl ediblr.
Oxumudun o mqalni?

Bli, oxumudum, ox xouma gldi. ox dzml, yax, izahl, yni daha suala yer qoymayan yazdr - orta mktb agirdi d oxuyub baa dck, alimi d, baqas da. Aydn msl budur - bir millt n byk zrb onun adnn gtrlmsidir. Bundan da byk faci ola bilmz. Millt z adn qaytarmaldr. Hyat ora glir, ham da ora glir, o cr d olacaq. Sadc olaraq bunlar niy bir-birini qcqlandrr bilmirm. Yalandan istyirlr desinlr ki, burada milltlri paralayrlar, Azrbaycan paralayrlar. Azrbaycan paralanmr. Krdsn - krd adn yazdr stn, talsan - tal adn, saxursan - saxur adn. Sonra niy mn minnt qoyursan? Odur ha, sn deynin n qdr doru xdn bir yerd balaca aray kimi qeyd el - demk, lzgilrin qurultay olub, deyiblr ki, lzgilr n ox Azrbaycanda assimilyasiyaya mruz qalrlar; onlara htta pasportlarnda z adlarn yazdrmaa icaz vermirlr. Bundan bizim leyhimiz

istifad ediblr, o gn Moskva da bunu yazb, dnyaya sslndiriblr. Bu msldn Azrbaycana qar bir txribat kimi istifad edirlr. Sn bu txribatn qarsn qabaqcadan alrsan, qoymurlar bunu almaa. Demk, bunda maraql olanlar var. Yax, mn deyn shvdirs, qurultay niy el qrar xarr v Azrbaycan tqsirlndirir? Niy Azrbaycan gnahkar olur? N deyirik - lzgi pasportda lzgi yazdrsn, z dilind mktb asn. Obirilr d elc. Bu gn btn dnyada milli azlqlarn hquqlar mdafi olunur v hr hans lknin suverenliyinin tannmasnn ilkin rtlrindn biri kimi azsayl xalqlarn haqlarnn qorunmas tlbi irli srlr. BMT-nin, baqa mumdnya tkilatlarnn zv olan Azrbaycan da z razisind yaayan btn milli-etnik azlqlarn hquqlarn qorumaa borcludur. Biz dinindn, irqindn, dilindn v b. asl olmayaraq azsayl xalqlarn hamsnn milli-mnvi-mdni ehtiyaclarn tam dmliyik. Ancaq Azrbaycan torpann bir qarnn bel alnmasndan shbt gedirs bu mnasibt, tbii ki, kskin dyi bilr.
By, indiydk o xalqlarn hquqlar hqiqtn tapdalanb. Ancaq bu, ilk nvbd Azrbaycan trklrini d zn, htta onun adn bel lindn alan kommunist rejiminin tqsiridir. Azrbaycan trklri azsayl xalqlara hmi qardacasna yanab, onlara z sevgisini gstrib. Biz ruslara, yhudilr d hr vaxt hrmtli mnasibtd olmuuq. Yerd qalan mslman xalqlar (tallar, lzgilr, tatlar, avarlar, saxurlar, krdlr v b.) il qaynayb-qarmq, el birlmiik ki, ti drnaqdan ayrmaq mmkn olmad kimi bizi d ayrmaa almaq ba tutmayan idir. Ancaq Azrbaycanda xsusi diqqt istyn bir xalq var - udilr. Qbl v Ouz rayonlarnda yaayan vur-tut 7 min nfrlik bu xalqa mnasibt hamda eyni cr deyil

dalt by, mn snin udilrl bal grdyn btn ilrl tanam. Xalqmzn bu ar gnnd he olmasa iki rayonda sabitlik yaranmasna aldna gr sn minntdaram. Udilri biz Azrbaycanda saxlamalyq. Niy? Birincisi, onlar bu torpaqda doulduqlarna gr bu torpaqda yaamaa haqlar var. kincisi, bu saat btn dnyann gz Azrbaycandadr. Udilr bir ey olsa, xsusn ermnilrin fitvas v yardm il, yer znn ktlvi mlumat vasitlri hay-ky salacaq ki, Azrbaycanda dnyann n qdim v vur-tut 7 minlik bir xalqna gn vermdilr. Bunun da n il nticlndiyini tsvvr etmk tin deyil. Bax, Sumqayt hadissind ermnilrin znn d mlli-bal li oldu. Onu niy trtdilr? Dnyada xalqmzn vhi obrazn yaratmaq n! Yaratdlar da. Bu gn mhz Sumqayt tbliatnn tsiri altnda dnya ictimaiyyti az qala Xocal qrnna bel gz yumur, ancaq iki ermni ln kimi bizim leyhimiz qalxr. Ermnilr torpamzda biziml mharib aparr, bizi qrr, ancaq dnyann ermniy yaz glir. Bu gn beynlxalq mqavillr balamaq n gediln mclislrd d Sumqayt tnsini eidirik. ndi ermniy, btn dmnlrimiz yeni bir bhan vermy dyrmi?

ncs, udilr qdim Qafqaz Albaniyas mdniyytinin bu gn sa qalan yegan xaprst varislridir. ndi istr dalq, istr aran Qarabada, Azrbaycann baqa gulrin splnmi alban kilslrin, digr alban abidlrin ermnilr sahib durmaq istyirlr. Ermni akademiki Manandyan is yazr ki, yer znd bir nfr d udi yaadqca ermnilr Qafqaz Albaniyas mdniyytin yiy xa bilmycklr. Ona gr d ermnilr hmi alblar ki, udilri mhv edib tarix shnsindn xarsnlar, z d trklrin li il. ndi glin papamz qabamza qoyub fikirlk; udilrin getmsi biz srflidir, yoxsa qalmas?
Qblnin Nic kndindki udilrin ermnilrl eyni dini mzhb - qriqoryanla mnsub olmas, onlardak ermni tssbkeliyi bir oxlarn narahat edir. Hm d xsusn yal nslin xatirindn 1918-20-ci illrd onlarla ba vern qanl vurumalar hl getmyib

Btn Avropa, Amerika biz sbut etmy alr ki, sizinl ermnilr arasndak dava xaprst-mslman mharibsidir. Biz is deyirik ki, yox, ermnilr bizdn torpaq istyir, ona gr vuruuruq; bu, dini davadrsa bs niy ermnilrdn savay he kiml iimiz yoxdur? Tssf ki, siyastimiz zif olduuna gr htta ermnilrl eyni dini mzhbd - qriqoryanlqda olan udilr hqiqtn mehriban mnasibt bsldiyimizi dnya sviyysind nmayi etdir bilmmiik, halbuki bu fakt bizim xeyrimiz ox gcl bir tbliat mvzusuna evril bilr. Bu, mslnin bir trfi. kinci trfdn, alm ksmir ki, udilr bir daha azrbaycanllarla vurumaq fikrind olsun, nki bu, onlarn Nici trk etmsi, baqa szl, udi milli varlnn tarixdn birdflik silinmsi demk olard. Dorudanm, bu aydn mntiq kimds bh douracaq? nc trfdn, mmkndr ki, udilrin arasnda da araqzdranlar, millt qhrman olmaq n xalq bada vermy hazrlaanlar var, bellri il biz yox, zlri bacarmaldr. Hm d onlarla bal hr hans mbahisli, ciddi vziyyt yaransa bunu yalnz dvlt sviyysind hll etmk grkdir. Bu iki xalq z-z qoymaa almaq cinaytdir. Fikrimc, Azrbaycanda bizim arzuladmz demokratik cmiyyt qurulsa respublikamzn baqa azsayl xalqlar kimi udilrin d problemsiz yaay hll olunacaq. Bax, bel-bel msllrd istyirlr ki, Azrbaycan dnyada gzdn salsnlar. Bunun stn bir d qayda bilrsn, bu msldn bir daha yaza bilrsn.
By, bir d ox sa ol, minntdaram!

"BTV AZRBAYCAN URUNDA MBARZ HYATIMIN MNASIDIR"

blfz Elibyl dalt Tahirzadnin shbti ( Dekabr 1997 )

1992'nin yaznda olduu kimi, 1997'nin qndak bu shbtimiz d qarda Almurad byin Yasamaldak evind kedi. O adan bu aa ox ey dyiib - shbtdam onda prezidentliy namizddi, indis kemi prezident; onda hrtin zirvsindydi, indis hmin zirvy Klki v Heydr qnaqlarnn arxasndan boylanr; onda ona z evirnlr oxdu, indis arxa evirnlr; onda saqqalnda a tklr d grnrd, indis qara tklr; onda Azrbaycan ayaq stndydi, indis dizi st; onda xalq hamya inanrd, indis he ks... Dyimyns ikic eydir - el onda olduu kimi qalan hmin kasb otaq v el ondak hmin byk rk! 1992'd olduu kimi indi d hmin khn taxtn stnd ylib shbt baladq. Onunla son df tn ilin maynda Klkid grb iki gec "drdlmidim". Onda vaxtn azlndan ryimdki sorularn oxunu Bakya zml cavabsz qaytarmdm. ndi mni d, yz minlrc soydamz da iridn didn, narahat edn hmin suallarn geni, hatli cavabn eitmk istyirdim. Belc sz sz kib gtirdi, mtlb mtlbi. Bir d grdk ki, nallarda deyildiyi kimi, yeddi gn-yeddi gecdir ki, z-z, gz-gz, diz-diz oturmuuq. Blk d indiydk he bir jurnalist onu bel amanszcasna istismar etmmi, onun ltfkarlndan bu qdr sui-istifadd bulunmamd, ancaq o, mni sradan bir media mnsubu yox, yaxn dost v mslkda saydndan, hr ltama sbirl dzd. Mns bu iltifatdan yararlanaraq oxqatl Eliby dnyasnn drinliklrin gcm yetdiyi qdr nfuz etmy aldm. Shbtimizin btn soydalarmzn maraql olacan gz nn alaraq yanmza diktofon qoyma da unutmadm. Azrbaycan jurnalistikas tarixind blk d n byk msahib, bax, bu cr z-zn meydana xd.

Birinci shbt. ELBY HAKMYYT XALQIMIZA N VERD?

Yaratdqlarmz irisind bir zmr d vardr ki, onlar insanlar haqq yolla aparr, haqq rhbr tutaraq [onlar arasnda] daltl hkm edirlr. (Quran, "raf" sursi: 181)
Shbt mhz bu soruyla balamamz tsadfi deyildi - ax By tulanm btn dost v dmn qnaqlarnn, danlaqlarnn az qala hams onun hakimiyyt dvryl baldr. z d, xsn mni incidn budur ki, adamlarn byk qismi bu bir illik dvrn gerkdn inqilabi sciyyli nailiyytlrini ya danr, ya zn grmzliy vurur, ya da onlardan bilgisi

olmadna gr bacarql dirijorun idarsi altndak mumi xorun iind "onlar grdk d" nqratn oxuyur...

"Biz mstqil siyast yrdrdk"

blfz by, sizc, bizim iqtidarn (thsil nazirinin mavini olaraq zm d hkumtd tmsil olunduuma gr onu "bizim" adlandrram) tarixc ox qsa zaman - vur-tut bir il irisind qazand n nmli nailiyytlr hanslardr v mumiyytl, bu hakimiyyt xalqmza n verdi?

Birincisi, sualn sas mzin cavab vermk istrdim. Mslnin btn mahiyyti Quzey Azrbaycan xalqnn rus imperiyasndan tam azad olmas urunda mbarizddir. Btn Meydan boyu xalqa alayrdq ki, Azrbaycan mstqil olacaq v demokratik dvlt qurulacaq. Mahiyyt bunun stndydi. ox adam bunu baqa cr yozur, baqa cr fikirlir. Biz bunun drslrini Meydanda balamdq v bununn d nmunni gstrmidik. Xarici lklrdn glnlr deyirdilr ki, siz mslman lksisiniz, demokratiyadan ox aralsnz - islam dini demokratiyaya ziddir. Bizs onlara sbut edirdik ki, he d bel deyil. 1918-ci ild - Azrbaycann quzeyind islam dininin n gcl, n qat vaxtnda, Azrbaycanda babilr, bhailr hrkat tyan etdiyi bir zamanda Mmmdmin Rsulzadnin bal altnda Azrbaycan xalq demokratik cmhuriyyt qurub. Bu dvltin ad iki cr sslnir: "Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti", yaxud avropallarn dili il ifad edilrk "Azrbaycan Demokratik Respublikas". O, xalq cmhuriyytiydi. Bilirsiniz Cbhmizin adn niy Azrbaycan Xalq Cbhsi qoyduq? nki xalq cmhuriyyti qurmaq urunda mbarizy gedirdik. Yoxsa onun adn qoyardq "Azrbaycan Demokratik Cbhsi", "Azrbaycan Liberal Cbhsi", "Azrbaycan Mbariz Cbhsi" v s. Bli, Azrbaycan Xalq Cbhsi adn ona gr qoymuduq ki, qurduumuz dvltin Azrbaycan xalqnn dvlti olacana dair mvqeyimizi o zamandan myynldirmidik. ndi d biz deyirlr ki, niy "liberal" yox, niy "mtdil" yox, mhz "xalq"? Ax biz xalq partiyasyq. Azrbaycan xalqnn mvqeyini hr yerd mdafi edcyik. Azrbaycan xalqnn mvqeyi nddir? Birincisi, o, kldir. Onu kllikdn azad edcyik. Bunun urunda mbariz aparacaq, xalq buna hazrlayacaq v buna sslycyik. Bu gediin znd is xalqa baa salacaq ki, qurduumuz bu dvlt eyni zamanda xalq demokratik dvlti olacaqdr. "Xalq dvlti" demk el "demokratik dvlt" demkdir. Yen tkrar edirm: "Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti", "Azrbaycan Demokratik Respublikas" terminlrind "xalq" v "demokratik" szlri eyni mnada ildilib. Xalq urunda mbariz demokratiya urunda mbarizdir, yni demokratiya urunda mbariz xalq urunda mbariznin irisinddir. Tarixdn misallara baxaq Sttar xan hrkat demokratikdi, yoxsa yox? Bli! Xalqn azadlq urunda mbariz aparan hisssinin itirak etdiyi hr hans bir hrkat demokratik hrkatdr.
Blk xalqn itirak etdiyi hrkat dini mzmun dad?

Dini mzmunlu byk xalq hrkatnn znd d demokratik mahiyyt var. Msln, Xomeyni ah diktaturasn yxarkn xalqn hrkat dini mzmunda, dinin egidas altnda gedir, hrkat is demokratik sciyy dayrd; sonra onun hans mcraya dnmsi baqa msldir - bu, sonrak hakimiyytdn asldr. Biz Meydanda birdflik bildirdik ki, xalq hrkatn balamq, azadlmz ld edcyik v sz veririk ki, demokratik cmiyyt quracaq. Bu, bizim hrkatn mahiyytidir. Bu yolda mbariz apararkn Qorbaovun verdiyi demokratiklmyl raz deyildik. Onun mqsdi Sovet ttifaqn bir qdr yenildirmk v bununla da qorumaqd; onun mahiyytini saxlayb formasn dyidirmy alrdlar. Bizs btnlkd mahiyyti dyidirmk istyirdik. Ona gr d bizim "demokratiya" anlaymzla Qorbaovunku tamam frqliydi. Nticd n cr oldu? Urunda Qorbaovun mbariz apard demokratiklm ba verdi (bunu imtina etmirik) - msln, vvlki sistemdn imtina Trkmnistanda, zbkistanda da ba verdi. Ancaq onlarda bizdki kimi olmad - bizd btn xalq hrkt gldi, azadln, demokratiyan xalq z z qanyla qazand. Glin mahiyyt indi yenidn baxaq - Trkmnistanda, zbkistanda bu gn birc dn d mxalift qzeti xmr.
He mxalift d yoxdur...

Ola da bilmz! Ax orada he bir demokratik institut qurulmayb, nki bu demokratiyan xalq z almamd, onu Qorbaovun yuxardan gstriiyl vermidilr. Sabah Rusiya bir d gclns lini atan kimi Trkmnistan onun qoltuuna girck, zbkistan da buna gedck - veriln pay geri alnacaq. Ancaq Azrbaycandan he kim he n ala bilmz, nki azadlq Azrbaycan xalqnn z srvtidir, z qazancdr. Mahiyyt, bax, bundadr! Xanm Teter Bakda olarkn klri gzdi ki, xalqla dansn. O, mn dedi ki, klrd adamlarla shbtimd onlarn azadl drk etdiyini v sevdiyini grdm; zm kni dyidim ki, blk bunlar yrdilmi insanlardr, gzlnilmdn baqalaryla dandm, grdm ki, onlar da eyni sz deyir. Mn inandm ki, Azrbaycan xalq azadlq ideyasn tam mnimsyib. Demokratiya idealn da tam mnimss onda bu xalqa zaval yoxdur. ndi xalq mhz demokratiyaya yiylndirmk grkdir. Bu, bir mktbdi, drsdi. Mni ox vaxt qnayrlar ki, sn n bilirdin? Mn Meydanda vzif yerin yetirirdim. Birincisi, mllimlik edirdim, xalqa siyasi biliklri, siyasi dnyagrn alamaqn mllimlik etmy mcbur olurdum. kincisi, mxaliftin siyasi rhbri kimi x edirdim. ncs d, Azrbaycann tam azadl, demokratik hakimiyyt qurmaq urunda mbariz gedirdi v hazrlardq ki, hakimiyytin yksk qdmlrini l alb dvlt adam kimi xalq tmsil edk.

ox ar bir gedidi. Mnim yoldalarm da bu arln altnda ald. Xalqa siyasi maarif yrdirdik. Mustafa Kamaln mdrik sz var ki, xalq azadla hazr deyils azadl ld etmzdn nc onu azadla hazrladrmalsan; hazr olmadan ona azadlq versn d itirck. Biz d ikiynl i grrdk - hm azadla hazrlardq, hm d azadl yetidirirdik. Mmmdminin szlriyl desk, mqsdimiz xalqa azadl dadzdrmaq idi. Bunun da hdsindn myyn qdr gldik v bu gerkliyi he ks inkar ed bilmz. Mbarizmiz mahiyytc nyl nticlndi? Xalqmz dorudan-doruya azadlq idealn mnimsdi. Sadc misallara baxn. Rus ordusunu z razisindn yalnz Azrbaycan xard. Ny gr? nki Azrbaycan xalq artq azadla yiylnmidi, yoxsa he cr mmkn deyildi. Niy obirilr bunu bacarmad? nki onlar bu yolu getmdi, Azrbaycan xalqsa getdi. Buna gr d deyk ki, Almaniyadan, Baltikyan lkdn rus qounlar mqavillrl danaraq, Avropann byk tzyiqi altnda xarlrdsa bizs bunu z xalqmzn gcyl etdik v imperiya bir daha qaydb stmz glmy csart gtrmdi - Azrbaycan xalqndan qorxdu, nki onu gcn 20 Yanvarda grmd. Mslnin kk, bax, bundadr! Mn ox kr edirm ki, Azrbaycan trklri azadlq idealn bu gn bir sra xalqlardan yksk sviyyd mnimsyib, sart he cr tslim olmaq istmirlr. Baxmayaraq ki bu gn Azrbaycanda avtoritar rejim var, ancaq xalq onunla razlamr. lkni trk edirlr ki, bu cr rejimd yaamaqdan qriblik yaxdr, hbsxanalara gedirlr ki, bel rejimd yaamaqdansa hbsxana yaxdr. Xalqn ruhu sndrlmayb - bu, azadln gtirdiyi ruhdur. in gediinin nticsind n ba verdi? stmz gldilr ki, biz siz o demokratiyadan demmidik; siz, dediyimiz demokratiyan vercyik. V 20 Yanvar qrnndan sonra Ayaz Mtllibovu - kommunist partiyasnn adamn i bana qoydular. Ona gstri verdilr ki, sn bir az yumaq ol, ancaq sx, ydr. lkd hrbi vziyyti saxladlar. Sekilr keirdilr v s. Bunlarn hams yen Moskvann liyl veriln "demokratiya"yd - o, bizimki deyildi v biz d ona qar xrdq. Sekilrd Azrbaycan Xalq Cbhsindn v onun trfdalarndan cmi 32 deputat seildi, ancaq Cbh mcbur etdi ki, parlament buraxlsn, hr trfdn 25 deputat olmaqla Milli Mclis yaradlsn. Moskvann buradak lalts Polyanikonun v Ayaz Mtllibovun siyahsyla seilmi parlamenti biz parlamentlikdn xardq, 25 onlardan, 25 bizdn etdik v artq Moskva bunun qarsnda dayana bilmdi. O zaman biz bildik ki, artq Moskvayla brabr gcdyik. Bu, Azrbaycan xalqnn, hrkatn v bizim qlbmizdi.
1992-nin balancnda...

Bli. Biz bilirdik ki, Ayaz Mtllibov geri getmz, nki Moskva ona bel icaz vermz. Demk, gcmz grn Moskva he olmazsa brabrliy razlad ki, bunlar sonra czalandraram.

Biz Milli Mclisi yaratdq. imiz davam etdik. Sonra da Ayaz Mtllibovu lkni idar ed bilmdiyin gr hakimiyytdn uzaqladrdq. Htta Moskva da onu mdafi ed bilmdi. Aradan bir mddt kendn sonra - 14 mayda Moskva onu bir d qaytarmaq istdi. Bu zaman biz Ayaz Mtllibovla, Yaqub Mmmdovla deyil, imperiyayla mbariz aparrdq; nki onlarn hams imperiyann xidmtilriydi. Bax, bu qlb Meydanda Azrbaycan xalqna aladmz azadlq ruhunun nticsiydi - o ruhu Azrbaycana biz gtirdik. Onu sad fhl, kolxozu, ii gtir bilmzdi. Onu Azrbaycann mhz ziyallar, siyasi mbarizlri gtirmliydilr, onlar da gtirdilr. Ayaz Mtllibovun uzaqladrlmasndan sonra biz mcburn prezident sekisin qatlmal olduq, halbuki dflrl tlb etmidik ki, glin buna getmyk, nki dvlt quruculuumuz prezidentlik instituna hl hazr deyildi. Deyirdik ki, prezidenti secksiniz - o, oyuncaq kimi qalacaq, lindn rmaqdan baqa bir i glmyck. O ya hakimiyytd qalmaqn diktatora evrilmlidir, ya da demokrat olaraq hakimiyytini itirmlidir.
By, 25 mart 1992-d Ali Sovetd deyirdiniz ki, aydan sonra secyiniz prezidenti bir ildn sonra devircksiniz. Sizi dz bir ildn sonra devirdilr...

Baqa cr ola da bilmzdi, nki grk nc el gcl demokratik institutlar yaradlayd ki, seiln demokratik prezident d hakimiyytd qalma bacarayd. Bu amil mvcud deyils hakimiyyti saxlamaqn prezident hkmn diktatorlamaldr ki, hakimiyytd qalsn. Gznzn qabandak rnk - bu gn Heydr liyev yalnz diktatorluuna gr hakimiyyti saxlaya bilir. Bizs diktaturann leyhinyik - sz vermidik ki, xalq hakimiyyti, yni demokratik hakimiyyt quracaq. O szmzn stnd indi d dururuq v axra kimi d bu yolda mbariz aparacaq.
1992-nin maynda Moskvann Mtllibovu ikinci df hakimiyyt qaytarmaq chdi iflasa urayandan sonra demokratik qvvlr hakimiyyt gldi. nc sa Qmbr parlamentin sdri, iyun ayndasa Siz prezident seildiniz. O vaxt hakimiyytd aparc kadrlar daha ox AXC v Msavatdand. Prezident olaraq xsn znzn v btvlkd komandanzn qarsna dvlt quruculuunda xan n mhm tinliklr hanslard?

Hakimiyytd komandamz sasn AXC v Msavatdan ibart deyildi. Dvlt aparatnda skiyi 7 min adam ilmlidir. Onlardan cmi 2-3 mini cbhilr v msavatlard, qalan kemi brokratlar, snaye iilri v baqalaryd. Mtxssis olduqlarna gr onlar dyidirmdik ki, qalb ilsinlr. slind biz hakimiyyti btvlkl l almadq. Biz hakimiyyt xalqa gr gldiyimizn hakimiyyti xalqn tmsililri olan hmin adamlarla rikli idar etmy razladq. ox adam bu addmmz doru saymr, ancaq, mnc, bu, ox dzgn yoldu. Hmin kadrlarn xyantis baqa shbtin mvzusudur.
Sizi kommunistlrl ittifaqa girmk stnd tnqid edirdilr...

Bu, ittifaq deyildi. O xslr kommunist olsa da, tutduu vzify kommunistliyin gr yox, mhz o sahnin mtxssisi olduuna gr qoyulmudular. Sadc, onlar nzartd saxlayb yax iltmk lazmd ki, bu, tamamil baqa problemdir.
Hakimiyytimizin nticsi n oldu?

Bli, xalqa azadlq idealn aladq, indis dvlt quruculuuna balamaq lazmd. Biz mharibnin irisindydik. Grk nc onu davam etdirib uur qazanaydq, dmni torpaqlarmzdan geri ataydq. Biz btn gcmz dvlt quruculuunun sasn tkil edn qanun v qrarlarn parlamentd qbul edilmsin ynltdik, nki onlarsz yeni dvlt qurmaq mmkn deyildi. Ancaq btn zruri qanunlar da birdnbir qbul etmk imkan xaricindydi. vvlc ayr-ayr sahlr aid qanunlar yazlmal, sonra parlamentd qbul edilmli, xalqa atdrlmal, onlarn icrasna nzart edilmlidir. Bu qanunlar yetrinc yaradldqdan sonrasa onlar mumildirilrk Anayasa hazrlanmaldr. Birdn-bir Anayasa yazmaq olmaz - sn nc kolxozu lv etmlisn, bundan tr xsusi mlkiyyt haqqnda qanunlar ortaya qoymalsan.
slind biz bir quruludan digrin, yni sosializmdn yenidn kapitalizm qaydrdq...

Yox, biz kapitalizm deyil, baqa forma dnrdk. Biz dnrdk ki, glckd imkanmz olsa Mmmdmin Rsulzadnin irli srdy tsand cmiyyti quraq. Yni ictimai srvt el blnmlidir ki, xalqn yoxsul tbqlrini kasblqdan tamam xarsn. Kapitalizmds bel deyil - orada snaye inkiaf edir, trqqini d z ardnca aparr. Bizs mumxalq mlkiyytini d saxlamaqla trqqiy nail olmaq istyirdik.
Bu dncd sosial-demokratiya nsrlri yoxdurmu?

Sosial-demokratiya nsrlrinin olmas danlmazdr. Bunu XIX srd franszlar meydana xarblar v adn "solidarizm" qoyublar. Milli tsand solidarizm demkdir, yni iqtisadi baza zrind cmiyyt hmrylik sasnda qurulacaq ki, ictimai srvtin paylanmasndan naraz qalmasn, hr ks o srvtdn daltli pay atsn. Bli, Rusiya grd ki, Azrbaycanda azadlq mbarizsini boa bilmir, ona gc atmr, onun yerldirdiyi fiqurlar hakimiyytdn bir-bir ar, ilrimiz he cr mdaxil ed bilmir, onun yegan yolu qald - yeni hakimiyyti mhariby daha yaxndan clb etmk. Buna gr d ermnilri yenidn qzdrmaa, rus batalyonlarn i salmaa baladlar. Nticd mhariby giridik v iki rayonu - Goranboyu (kemi aumyan rayonunu) v Adr rayonunu ermnilrdn aldq. Ordunu Lana xardq (Lan da o vaxt ldn gedirdi) - onun byk hisssini l keirdik, Lan dhlizin xdq. Bel bir vziyytd Rusiya grd ki, qabamzda dayanmaq tindir. Tzdn rus batalyonlarn ortaya atd, daha dorusu, Qarabada rus batalyonlarnn qabanda dayana bilmdik,

nki hrbi chtdn o sviyyd hazrlql deyildik. Onlar pekarlar, xsusi tyinatl hrbi qvvlrdir. Sonra Klbcri limizdn aldlar ki, biz byk zrb vursunlar. Dorudan da, Klbcri qoruyub saxlaya bilmdik. Bu, bizi yxmaq nd, xalq da bunu myyn qdr baa dd. Klbcr qaqnlarnn zlrini d, mal-qaralarn da Gncnin trafndak blglr yerldirdik. Nisbtn az itkiyl o msldn qurtardq. Rusiyann Xarici lr Nazirliyind Qaraba zr vkil olan Kazimirov bizim dvlt adamlarmza demidi ki, siz bu bladan qurtardnz, sabah irinizd bir hrkat, qiyam balasa onda n cavab vercksiniz? Artq o, biz iar etdi - ya glin girin Rusiyann qoltuuna, ya da qiyam balayacaq.
"MDB-y girin" demk istyirdi?

MDB'y girmk yox, Rusiya n des onunla razlamaq lazmm. Rusiyann ordusunu, Rusiyann bazalarn, Rusiyann btn nfuzunu saxlamalydq burada, btn siyastmizi ancaq Moskva deynl uyunladrmalydq. Biz, tbii ki, tamamil bunun leyhinydik, mstqil siyast yrdrdk. Grd ki, xoluqla olmur, o cr eldi - Gnc qiyamn balad...

"Amerika tipli dvlt qurmaq istyirdik"

Gnclik illrindn bri arzunuz vard ki, hakimiyyt glsm dvlti bu-bu planlarla quraram. Tbii ki, hmin arzular da, planlar da romantik dnclrinizin mhsuluydu. Bs 1992-nin iyununda gerk hakimiyyt taxtna ylrkn qarnza on be il ncki hmin romantikin alna glmyn hans tinliklr xd?

Bilirsiniz, bir var ki, glib bo yerd dvlt qurasan - o, ox asandr, bir d var ki, dvlt xarabalarn dadb yerind yeni dvlt yaradasan - o, ox tindir, nki khnni datmalsan; el yerlr var ki, betonlam, sementlmidir, onu asanlqla datmaq olmur. Biz ndn baladq? Birinci, aldq ki, yuxar - parlament demokratik olsun. Bunu sa by taprdq. Xalq gzl grrd ki, btn mzakirlrin hams televiziyada gstrilir. Bizim parlament qdr gediatn hamsnn xalqa atdrld parlament olmayb. (ndi d yarsn ksir, yarsn verirlr). Htta bir df Rhim Qazyevin thqiramiz szn xardq ki, televiziyada getmsin, sabah biz dedilr ki, o sz niy pozmusunuz, o sz getmlidir. Halbuki onun verilmsi biz d eyibdi, xalqa da. Bli, parlamentimiz tam demokratikdi. Orada xalqa mlli-bal demokratiya drsi keilirdi. kincisi, icraedici orqanlarda qayda yaratmaa giridik. Hr eydn nc Prezident Aparatn demokratikldirmy baladq. Bura gln adamn he birini geri

qaytarmrdq - kim olur-olsun, n deyir-desin. Mktub gndrnlr cavab alrdlar. ikaytilri yksk vzifli slahiyytli xslr dinlyirdi, yalnz prezidentin yanna getmy israr ednlri zm qbul edirdim. Biz orada ilynlr yrtdik ki, xalqla hssas davranacaqsnz, qaplarmz he zaman xalqn zn balanmayacaq. Bellikl, aparat balad xalqla yaxn nsiyytd ilmy. Mn prezidentdim. Xalqn narahatln duyanda kabinetimd rahat otura bilmirdim. ox vaxt eidirdim ki, qqrrlar: "Eliby", "Eliby". Mni grmk istyirlr. Razlaram ki, yax, 100 nfrsiniz, 5 nfr glsin, grk. Deyirlr ki, yox, yzmz d glcyik, x, bizim qarmzda dan (z aramzdr, biz mlli-bal rk edirdilr). Mn d onlarla grrdm. ox vaxt bel olurdu. Daha sonra baladq idaretm orqanlarn qaydaya salmaa. Bir ox zruri komitlr, irktlr yaratdq, bzi grksiz qurumlar da ixtisar etdik. Msln, Knd Tsrrfat v rzaq Nazirliyi sistemind 60'dan ox institut vard. oxunu rvtn dzldiblr ki, yeyib-datsnlar. Bunlar semk, tlbata uyun hala salmaq z bir ciddi problemdi! Dvlt aparatnda diktatura sistemini datmaqn mssislr, onlarn rhbrlrin srbstlik vermk lazmd. Biz mhz bu yolu tutduq. Hr mssisnin z sasnamsini hazrladb, yaxud yenidn ildib ona uyun ilmyi tlb edirdik. alrdq ki, mssislr byk piramidann iind qalb abalamasn. Biz hakimiyytin 3 yer blnmsini gerkldirmy alrdq. Bunun artq ciddi zl qoyulmudu. Prezident Aparat mstqillirdi, bunu ham grrd. Milli Mclis d mstqildi. Prezident Aparatndan, msln, hr hans bir snd glir, parlament qbul elmir, qaytarr stmz. Biz tzdn ilyirik, bir d qaytarrq ora. Parlamentd prezident tnqid edilirdi, buna he kim bir sz demirdi. Bir ox hallarda prezident oraya birbaa mbahisy gedirdi... ncs, mhkm hakimiyyti - o da mstqil olacaqd. Tahir Krimlini Ali Mhkmnin sdri qoymuduq. Desin grk ya Prezident Aparatndan, ya da Milli Mclisdn olan tzyiql n vaxt bir hkm xarb. ksin, mhkmlr, bizim orqanlarn idn knarladrd adamlar i brpa etmkl muldu.
O zaman bel shbt gzirdi ki, Tahir Krimli onun xidmti manna 002, parlament sdri sa Qmbrin mannasa 003 nmrsinin verilmsini tlb edirmi - onun fikrinc, mhkm hakimiyyti qanunverici hakimiyytdn irlidir.

Bli, o da z hququ urunda mbariz aparrd. Biz d rkdn istyirdik ki, mhkm sistemi srbstlsin. ndi deyirlr ki, onda hr bir trf kirdi, anarxiyayd. Yox, o, anarxiya deyil, sadc olaraq, demokratiyaya gedn, anarxiyann qarsn ksck yolun balancyd. Tssf, min tssf ki, vtndamz bunu baa dmdi! nki xalqmz gzn ab dvltin idariliyinin bir lin altnda olduunu, btn dyirmann da onun lind frlandn grb. Bizs bu yolu se bilmzdik. Biz dnyan trqqiy

aparan hakimiyytlrin hqiqtn blndy demokratik prinsiplr yolunu byndik. Buradasa hkmn nqsanlar, yrilr, atmazlqlar, yxntlar olacaqd. Ancaq yavayava, bir ne il hr ey qaydaya dck, ham yeni mhit yrckdi. Sovet dvrndn qalm iyrnc, betonlam aparat datmaq lazmd. Datmaq sadc skmk deyil - grk oxlu qanunlar yaradlsn ki, o, lv edilsin. Yeni aparatn qurulmasyn d mxtlif qanunlar verilmlidir. Demli, iki i eyni vaxtda grlmlidir. z d bu arln hams parlamentin stn dr. Parlamentimiz bu msl zrind gec-gndz ilyirdi, amma tam gcyl ily bilmirdi - mane olanlar oxdu; onlar kemi parlament zvlriydi. Kemid bir ox millt vkillrini parlament faliyytindn uzaqladrdmza gr onlar mqavimt gstrirdilr ki, parlamenti yenidn brpa etsinlr, o, "Milli Mclis" adyla yox, kemi Ali Sovet kimi faliyyt gstrsin. Bir trfdn, bu mqavimt normal ilmy imkan vermirdi v biz bu sahd tinlik kirdik. Baqa trfdn, yenini qurarkn ortaya suallar xrd: biz bunu tlsik edkmi, yoxsa zamana buraxaraq tdricn edkmi? Deyk ki, 5 il grcyiks ilk nvbd nlri etmliyik? Biz o zaman qrarladrdq ki, 3 il btn msllri qurtaracaq. Yni dvlt quruculuunu baa atdracaq - kemi dvlt qurumlar, kemi iqtisadi mkanlar, iqtisadi sistemlr btvlkl yoxa xacaq, dalacaq, yeni sistemlr yaradlacaq. Biz hm mdniyyti, hm d sosial mnasibtlri yeni sistem keirmyi dnrdk; sas msl ictimai mnasibtlr sistemidir. 3 ilin iind bunlar yerin yetirckdik v imkanlarmz da vard. Bunu baqalar da grrdlr. Moskvadan biz xbr verdilr ki, Azrbaycandak sfir ifroqram gndrib ki, Azrbaycan bu xtl, bu siyastl gedrs 3 il Rusiyann nfuzundan tamam uzaqlaacaq, tam mstqil bir dvlt evrilck, baqa kemi sovet respublikalarna da nmun olacaq v sonra biz onlarn he birini saxlaya bilmycyik; tcili tdbir grn. Bu mslni Rusiyann Thlksizlik urasnda gnlrc mzakir ediblr: neylyk bu Azrbaycanla? Buna gr d bizi sasn mhariby clb edirdilr ki, blk mharibd kk, oturaq, iqtisadiyyatmz yenilmlr imkan vermsin. Amma biz iqtisadi gcmz qoruma bacarrdq. He ny baxmadan var-dvlt toplayrdq ki, dvltimiz iqtisadi baxmdan gcl olsun. Biz bdcy nzart edirdik. Rvtxorlua, ourlua qar ciddi mbariz aparrdq; dvltin btn srvti nzartdydi. Biz hakimiyyt glnd sorudum ki, Milli Bankda n qdr pul var? Dedilr bir qdr dollar, 10 milyon rubl. Mn rdm ki, Allah evinizi yxsn, hrnizin cibind 10 milyon var. Bel dvltmi olar?! Sonra baladq iqtisadi problemlri hll etmy. Milli Banka da oxlu pul gtirdik, bdcni d artrdq. Tk birc ilin iind 150 milyon dollar pul topladq.

Prezidentliy yenic balayanda sorudum ki, Azrbaycanda n qdr kr istehsal edirsiniz? Cavab verdilr ki, 2 ton. Mn dedim ki, 2 tonu bir balq ourlayr; bs siz nyl mulsunuz? Bizim hakimiyytimizin birc ilind kr istehsal 30 tona qaldrld, halbuki xalqn hmin var-dvlti, mal dadlrd. Biz datmaa qoymadq. Hamsnn gliri gldi banka, mrkz. Mn Prezident fondunu yaratdm. Bu fondda ne milyon manat v 10 milyon dollar vard. Bunlarn da hamsn prezident xrclmliydi. Ny? Elan elmidik: Azrbaycanda mdniyytin, elmin, thsilin, shiyynin v b. inkiafna. Birdn glib ikayt edirlr ki, filan yerd xstxana dalr, oraya pul buraxmaqda problem var, ya da bdcd nzrd tutulmayb. O zaman Prezident fondundan yardm edirdik. Yaxud Azrbaycanda orkestrlr dalrd. Fonddak vsaitin myyn hisssini orkestrlri qorumaq mqsdiyl buraxdq, nticd Azrbaycandan cmi 4 nfrdn baqa he bir musiqii getmdi. Onlar da qeyri milltlrdndi v getmlri maddi amill bal deyildi. Biz Azrbaycan orkestrlrind olmayan yeni altlr n d pul buraxdq. Polad Blbloluna demidim ki, mdniyyt n qdr lazmdrsa pul qoyacaq. Mharib aparrdq, bu trfdn hdsiz xrclr gedirdi. Siz tsvvr edin ki, mharibnin bir gnnd ne-ne milyon havaya gedir. El-bel deyil: bart, gllsi, man, topu, tank var bunun. Deyk ki, 3 dn tankn vurulmasyla bir gnn iind ne milyon gy sovrulur.
Dvltin bdcsindn gedir...

lbtt, hams bdcdn xr. Alb yerin qoymasan dmn lkni dadar. Hmin vaxt biz mharib apara-apara hm d mxtlif yerlrdn silah gtirirdik, pulla alrdq z d ucuz qiymt yox. Bzn el olurdu ki, msln, bir yarm bahasna alrdq yoxdur, mcbursan, alacaqsan. Ordunu tzdn dzltdik. Tsvvr edin hans raitd v hans tinliklrl. 54 min hrbi qvvmiz vard. Biz 100 min adamlq t v baqa qida mhsullar buraxrdq. Nzrd tuturduq ki, yaxn glckd ordumuz 100 min qaldrlacaq, qoy indidn buraxaq ki, sgrlrimiz yax yaasn, ordumuz zn yax hiss etsin.
sgrlr konservi bynmirdilr.

Bli, konservi nian gtrb gll atrdlar. Biz sgrlr sad siqaret gndrmirdik ksriyyti xarici siqaretdi. Xalq da, cmiyytlr d bir trfdn gtirib batalyonlara verirdi. Yegan mqsd ordunu saxlamaqd. Ham bilir - biz mharib aparsaq da 1993-c ili dvlt quruculuu ili elan etmidik. Dnrdk ki, ndn balayacaq? lkin rt quruculuq proqram hazrlamaqd. Birinci tlb parlamentin buraxlmas, demokratik parlamentin seilmsiydi.

O n vaxta nzrd tutulmudu?

Yeni parlament sekisi 1993-c ilin oktyabr aynda olmalyd. Ciddi hazrlq gedirdi. Bununn htta parlament zn buraxma tklif etmidik - bel olsayd sekiy yazda da balaya bilrdik. Ancaq parlament razlamad. Milli Mclis dedi ki, millt vkillri brk dayanb. Biz d zorla etmk istmirdik, nki zorla olanda artq qanunsuz olur. Bu adamlar sonra zlri dedilr ki, onda bel olsun - siz biz vziflr verin, i yerlri verin, yaay evlri verin, biz d yava-yava zmz ss verk.
Bunu faliyytd olan Milli Mclis zvlri deyirdilr, yoxsa knarda qalanlar?

Milli Mclisd bizim ksimiz olan qrup - kemi kommunistlr. Brk dirmidilr ki, biz istefa vernd n qazanacamz bilmliyik. Biz onlara vzif, i, ev vermy razladq. Onlar da bu zaman raz oldular.
Bs niy parlamenti buraxmadnz?

Deputatlarn hams raz deyildi ax. Bel razladq ki, bunlar ilsinlr, avqustda ttil xanda buraxlsn. Sonra sekiy hazrlq getsin, oktyabrda da seki olsun. Yeni parlament seilsydi btn problemlrimizin byk qismi hll olunacaqd. Dvlt quruculuu oradan balanr - qanunvericilikdn. Qanunvericilik grk hrtrfli ilnilsin. Bir d ki, parlament baxanda hr sosial qrup z adamn orada grmlidir. Hr qrupun, hr partiyann gc atacaq bir ne adam semy. Hr z adamn grnd bu parlamentin mhz onun parlamenti olduuna inanacaq.
Hkumti parlament seilmi partiyalarn formaladracan nzrd tuturdunuz?

O cr yox. Parlamentin hkumt dxli yoxdur. Amerikada olduu kimi. Orada parlament adi adamlar seirlr. Hr partiyadan var. Amma hkumti formaladrmaq onun ii deyil. cra aparatn, hkumti btvlkl prezident z formaladrr. Prezident hm dvltin, hm d hkumtin basdr. Biz d bu prinsipl gedcydik. Sonra da mhkm sistemi tam demokratik yolla seilckdi. Biz rvtl mhkm hakimi tyin etmyi aradan gtrckdik. Nticd n alnrd - prezident demokratik yolla seilib, qanunverici orqan demokratik yolla seilib, nzarti orqan demokratik yolla seilib. Bel bir dvlt istr-istmz gcl olmaldr. Bizim son mqsdimiz d el buydu.
Konstitusiya Mhkmsi ideyas vard?

Bli, o da vard. Htta bir df dedilr ki, Konstitusiya Mhkmsin Tofiq Qasmovu qoyaq. Mn dedim ki, adama glrlr - Tofiq Qasmov hququ gzl bils d hquqnas deyil. Oraya pekar hquqnas grkdir. Bax, bel shbtlr d getmidi.

Demk, dvltin yuxar qdmlri demokratiklir. Bundan sonra kemk lazmdr aaya - bldiyy sekisin.
Onu n vaxta nzrd tuturdunuz?

styirdik ki, parlament sekisi qurtaran kimi, ondan bir-iki ay sonra bldiyy sekisi keirilsin. "Dvlt quruculuu" dedikd bunlar nzrd tuturduq. Dvltin btn ilk mexanizmlri demokratik saslara syknmlidir. Bundan sonra dvlt z-zn ilyck. Yeri glmikn, mhm bir qanun da hazrlayrdq - mmurlar haqqnda qanun. Trkiyd v baqa lklrd sdr d mmur saylr. Siyasi hakimiyyt dyiir, sdr dyiilmir. Siyasi hakimiyyt dyiir, direktor dyiilmir, nki onu zavod seib. Yaxud, deyk ki, mktb mdiri dyidiril bilmz, onun siyasi hakimiyyt dxli yoxdur. Bu mmurlar hr 4 ildn bir msabiq yoluyla seilir. Msln, bir mktbin direktorluuna 10 nfr riz verir, msabiqdn ken direktor olur. Daha onun siyasi hakimiyyt dxli yoxdur. O mllimin, mktb direktorunun siyasi xadimlrin mnafeyin qulluq gstrmy mara olmur. Burada n cr maraq ola bilr - sdr d, mmur da fikirlir ki, siyasi hakimiyyt dyiir - dyisin, mn dxli yoxdur. Mn msabiqyl glmim. O, zyn alr ki, yax mllim olum, yax direktor olum, yax alim, yax akademik olum, yax idar edim ki, msabiqd 4 ildn sonra uduzmaym, yen mn keim.
ARTIRMA "Pekar mmur v qulluqu tbqsinin yaranmas v qorunmas dvltin ilk strukturunun ahngdar faliyytinin sas rtlrindndir. Respublika rhbrliyi bu sahd mhm addmlar atmaq niyytinddir. [...] Prezident Aparatnda bu mqsdl hazrlanan "Dvlt qulluqular haqqnda" qanun layihsind siyasi v inzibati vziflrin blgs nzrd tutulmudur. Mqsd sekilrd hans siyasi qvvnin qlbsindn asl olmayaraq pekar mmur v qulluqularn idn knarladrlmasna yol vermmkdir. Mqavil sasnda vzif v ilr tyin ediln inzibati iilr siyastl mul olmayacaqlar bard hdlik gtrmlidirlr" ("Azrbaycan" qzeti, 14 may 1993). Bu qanunun n vaxt qbul edilcyi gzlnilirdi?

1993-n sonunda qrar qbul olunacaqd, 1994-d bunun hyata keirilm mexanizmi gerkldirilckdi. Bununn mxtlif komissiyalar yaradlmalyd. Biz fikirlirdik ki, Amerikann kiik dvlt modelini Azrbaycanda quracaq.

Ancaq, yanlmramsa, By, n vaxtsa demidiniz ki, Azrbaycanda iqtisadi qurumn sver modelini gtrmliyik?

Yox, sverni iqtisadi qurumn deyil, milli mnasibtlrn rnk gtrmyin trfindydim. Mn bu dnclri hbs olunan zamanlarda yazmdm. Mhkmd d onu oxudular. sverni biz iki xtd gtrrdk. Birincisi, milli mnasibtlrd. sver dvltind 3 ilk dil var. Kim hansnda istyir dansn, yazsn. Yni dillr azadlq verilir. Dvlt dili hans olacaq - ona hl sonra baxacaq. Bu, ox maraqldr. kincisi, bitrflik mslsind. Biz d qabaqlar istyirdik ki, Asiyann sversi olaq he kim biz dymsin, he bir mhariby qoulmayaq. Bu, ox ciddi problemdir. Bu mslni mn hl Meydanda qoymudum. Trkmnistan bel bitrf dvlt oldu. O, bloklara qoulmur. Sonra fikirldim ki, bu model biz yaramr - azadlq mbarizsi aparrq, Azrbaycann Gney mslsi var. Bu model biz o zaman l verr ki, Azrbaycan btv olsun, sonra onu ttbiq edk... Nys. Rhmtlik Turqut zal bizim dvlt quruculuu planlarmzla tan olandan sonra mn bir ne df bunlar demidi: sizin sediyiniz yol dzdr, bundan l kmyin; biz indi grrk ki, o cr qurumlu dvltlr daha geni qrar qbul edir, daha fallar. Biz artq Trkiyni kemi formada (ngiltr formasnda) qurmuduq. Prezident tqribn oradak kral rolunu oynayr, ancaq hr eyi ba nazir idar edir. ndi bu quruludan imtina etmk biz ox tindir - grk onda btn strukturlar ne illr dyik. Sizs el bu badan dz yolla gedirsiniz. Bunu demkd mqsdim odur ki, tcrbsiz olmamza baxmayaraq, dvlt quruculuunda gtrdymz xtti oxlar bynirdi. Aq bildirirdik ki, Amerika tipli dvlt qurmaq istyirik. Sadc, bizd parlamentin iki palatas olmayacaqd - kiik dvltd buna ehtiyac yoxdur. Biz dvlt katibi strukturunu ona gr ttbiq etmidik. Glckd onu inkiaf etdirib hm xarici ilr nazirini, hm d dvlt katibini qovudurmaq niyytindydik . Sonra vitse-prezidentlik haqqnda dnrdk. Vitseprezident sekilrini bldiyy, yaxud parlament sekilriyl bir yerd keirmk olard. 1993-d dvlt quruculuuyla bal n mhm qrarlar qbul edckdik, yeni parlament, bldiyylr, mhkmlr seilckdi. Qalr, msln, mmur mslsi (o, byk msabiqlr tlb edir), o da 1994-d yerin yetirilckdi.

"Rus ordusunu lkmizdn xardq"

By, bunlar balanlm ox dyrli ilrdi. Siz indiydk dvlt quruculuundan dandnz, ancaq baqa sahlrd d bir ild xeyli i grld. Msln, Azrbaycann Milli Ordusu hdsiz tinliklr bahasna tkkl tapmaa balad.

Mn Meydanda da dflrl deyirdim ki, mstqil olmaq n Azrbaycann n sas iki gstricisi olmaldr: birincisi - pulu, ikincisi - ordusu. Htta bir df Polyaniko mn dedi ki, sn bu ardan l k. Mn onu hmi tkrarladm, nki shbt adi bir ardan yox, dvltilik prinsipindn gedir. Ona gr d biz hakimiyyt gln kimi puldan v ordudan baladq. Birinci, pulumuzu buraxdq. Paralel olaraq ordunu da yaradrdq. O biri trfdn d Rusiyaya qar tzyiqlr baladq ki, ordunu buradan ydr, srhd qounlarn da. Xarici ordunun lkmizd olmas artq mstmlk olmamz demkdir. Xarici ordunu xardrsan, z mstqil ordunu yaradrsan - onun yerin oturur. Xarici pulu xardrsan, z milli pulunu yaradrsan - onun yerind durur. V olursan mstqil dvlt.
ndikilr bizi ittiham edirlr ki, ordu quruculuu 1993-dn, 4 yun qiyamndan sonra balayb. Bizim dvrmzd ordu quruculuunda hqiqi vziyyt necydi?

Ax bunu nec dey bilrlr? ttiham edirlrs ya bu lkd yaamrlar, ya da, dorudan da, rfsizlik edirlr. Mhz Heydr liyev "Cbhnin batalyonlar" ad altnda 33 batalyonu lv etdirdi. Bu n demkdi? Onlar Xalq Cbhsinin yox, Azrbaycan Ordusunun batalyonlaryd. Bizim vaxtmzadk, lap bizim dvrmzd d hm Cbh batalyonlar, hm d knll batalyonlar vard. Biz knll batalyonlar lv eldik. Mn zm lv eldim ki, nizami ordu olmaldr. "54 min hrbi qvv vard" deynd mn nyi nzrd tuturam? Bunun siyahs var, dftri var - getsinlr baxsnlar hamsna. Onlarn he biri Cbhnin batalyonu deyildi. Sadc olaraq, vvldn knll yaranmdlar, sonradan nizami orduya qbul olunmudular, ilrindki yal adamlar da xb getmidilr. Nizami ordudan knarda bir dn d batalyon yoxdu. Kim n deyirdesin. Biz ninki ordumuzu v pulumuzu yaratdq, hm d rus ordusunu lkmizdn xartdq.
Bzilrin el glir ki, rus ordusu Azrbaycandan asanlqla xb.

Biz n yaratmqsa, n etmiiks hams asanlqla baa glib - el-bel ba verib, Allah biz gydn yetirib. ndi demokratiyadan dm vuran bzilri onda deyirdilr ki, azadl biz almamq, biz veriblr. Guya bu xalq havay yer hidlr veribmi, havay yer qrna gedibmi!..
Siz bu yaxnlarda lyazmalar nstitutundak grd rus ordusunun xarlmasyla bal maraql faktlar adnz. Blk bzi baqa eylri d deysiniz?

Biz hr eydn nc Azrbaycandak rus qounlarn imkan olan drcd iridn sarstmaa aldq. sas msl bu idi ki, ordu z iridn alansn. Grdk ki, onun byk bir hisssi rusdur, qalanlarsa ukraynallar, azrbaycanllar, qazaxlar, qrzlar, zbklr v baqa xalqlar. Biz o xalqlarn nmayndlrini baladq dil tutmaa ki, sn burada niy xidmt edirsn? Onlar datmaa baladq. Msln, Qazaxstandan,

Qrzstandan glnlr sgrlikdn qardlar. Biz onlarn biletini alrdq. Gtirib Bakda 1-2 gn saxlayrdq. Bzn qaanda paltar da olmurdu. Biz ona paltar, ayaqqab alb verirdik ki, xb evlrin getsinlr. Biz Ukrayna milltilri d ox kmk edirdilr. Onlarn zlri buraya gldilr. Lpinosun burada ox byk xidmti var. O getdi Naxvanda, Lnkranda, Bakda olan batalyonlara girdi. Oradak yksk rtbli Ukrayna zabitlrini xartd ki, gedk Ukraynaya, siz vzif vercyik - z rtbnizd qalacaqsnz. Eliby d siz burada myyn hdiyylr verck v htta siz buradak evinizin pulunu dyck ki, Ukraynada ev alasnz. Evinizd hr eyl tmin olunacaqsnz. Rus shr oyanrd ki, iki polkovnik yoxa xb, gedib. Komandir yox, batalyon qalb basz. Rus sgrlri d qab dalb klr - Baknn klri o zaman doluydu rus sgrlriyl. Ba aq, yaxas aq, n bilim neylyn. Bu, hmin ordunun iridn dalmasyd. Aan da idar etmk olmur, yuxarn da. El bir vziyyt yaranmd ki, zabitlr glib deyirdilr ki, sgrlr qab gedib, arvadm yazmam qarovula, o da getmir, mcbur qalb onun yerind dururam, onun da maan alram. Zarafata salb deyirdim ki, iki maa alrsan, sn bs edr. Amma hiss edirdim ki, Rusiyann Ba Kfiyyat darsi evrilib mn qar. Mn n az 4-5 df terror tkil ediblr.
Bir qsd d Gncd ba vermidi...

Gncd lap aq oldu.

Onu da onlar tkil etmidi?

Hams onlarn iiydi. Bunlar he, keib-gedib. Bir vaxt hr eyi aacaam - hans terror nyl laqliydi, nydi. Sonra mn Yeltsinl dananda mslni qti qoyaraq bildirdim ki, sizin ordunuz Azrbaycandan xmaldr, srhdlrimizi d trk etmlidir. Yeltsin mn dedi ki, xmayacaq. Mn dedim xacaq. Grd ki, mmkn deyil, xahi etdi ki, bu, mdni formada hyata keirilsin - qrnla olmasn, he olmazsa bir-iki il ksin. Mn d gldim bu mdni formaya - -drd ayn irisind baa atdrdm.
blfz by, ordunun xarlmasn Yeltsinl mzakir etmk Sizin xsi tbbsnzd, yoxsa dvltin baqa rhbrlriyl qabaqcadan mslhtlmidiniz?

Dvltin baqa rhbrlrinin ksriyyti bu mslnin leyhinydi. Mn dedim ki, buna gedcym. Bli, bu, mnim xsi tbbsmd! Mn donanma mslsind d gztsiz mvqe tutdum. Dniz donanmas hrbi dniz donanmas v mlki dniz donanmasndan ibartdir. Mlki dniz donanmasnda katerlri d nzr almaqla 300-dn yuxar dniz nqliyyat, yaxud yk vasitsi vard. O saat limi onlarn hamsnn stn qoydum. El gmi vard gedib qalmd

Murmanskda. Bli, Azrbaycan gmisi qalb orada, axtaran da yoxdu. Biri Qara dnizd ticart edir - he glmyib, biri qalb Baltik dnizind. Btn bu gmilri, katerlri v b. kdik gtirdik Azrbaycana, saldq dftr, verdik Azrbaycan Nazirlr Kabinetinin nzartin ki, bunlardan mlki mqsdlrl istifad olunsun. Bundan sonra baladq hrbi dniz donanmasna. Buradak btn dniz donanmasnda 75 gmi vard - Sovet hkumtindn qalma gmi. Biz d bundan paymz almalydq. Bunun urunda mbarizy giridik. Mn dedim ki, biz hmin gmilrin yars qalacaq. Ruslar grdlr ki, vziyyt xarabdr, dedilr ki, onda bs Qazaxstanla Trkmnistann pay nec olsun? Fikirldim ki, 75'i blsk tqribn 45'ini onlar gtrck, 30'unu biz vercklr. Ancaq 15'-i biz, 15'i Qazaxstana, 15'i d Trkmnistana verils, demli, trk dvltlrin 45 gmi dck, onlarda 30 vzin 45 gmi olacaq. Mhz trk dvltlrinin xeyrin olaraq belc razladq. Mn bilsydim ki, obirilr ala bilmyck, he razlq vermzdim. Nys, biz 15 vzin 17 gmi aldq. Gedib saysnlar, bu saat 17 hrb gmimiz dnizddir.
Yararldrlarm?

Tamam yararldr. ind nasazlar vard, seib tam yararllar gtrdk, yararszlar qald onlarn znd - dedik ki, onsuz da, sizd oxdur. Gmilri alandan sonra mn gstri verdim ki, rus gmilri Azrbaycandan xmaldr, Bak buxtasnda qalmamaldr. Bunlar dava-dala salmaq istdilr. Dedim ki, istyirsiniz qalanlar da tutum linizdn alm? Mnim bu msllrd srt prezident kimi davranmam, grnr, srt hrkat olmamdan irli glirdi. slind rait d srtlik v kskinlik yeritmyi tlb edirdi indi kim nec dnr-dnsn. Onlar da el bundan kinirdilr ki, blfz prezidentdn ox inqilabdr. Deyirdim el elmyin ki, xalq ayaa qaldrm. Bax, o xalqn gcndn qorxmudular - mnim gcm bundayd. Baqa prezident bel dey bilmzdi.
ox qribdir, By. Azrbaycann da, Rusiyann da mtbuatnda dnn d, el bu gn d Sizin qtiyytsiz prezident obraznz yaratmaq istyirlr. Ancaq bu dandqlarnz qtiyytsiz adam obrazyla he cr uyumur.

Bir eyi baa dmrm - qtiyytsizdims ran da, Rusiya da niy mn mharib elan edir? Qtiyytsiz adamla onlarn n ii var? Far adamdmsa o byklkd dvltlr stm niy glirdi? slind onlara burada far adam lazmdr ki, llrind oynatsnlar.

Bir er oxumudum gncliyimd. air z xalqna yazr ki, bilirsn snin dmnlrin mni niy ldrmk istyirlr? nki sni mn hamdan ox, dnmzcsin sevirm. Grrlr ki, mn dnmycym, ona gr mhv etmk istyirlr. Mn d z xalqm sevdiyimn onunla mhbbtl davranmam, ancaq onun dmnlrin qar barmaz, son drc qtiyytli olmu, bir ox hallarda htta aq risq getmim. Mnc, xalqn sediyi prezident z xalqna ipk ryini, onun dmnlrins dmir lini gstrmyi bacarmaldr!
pk rkli v dmir lli prezident ruslarn gmilrini Bak buxtasndan nec xard?

Dedilr ki, 40 gn vaxt ver biz. Razladm. 40 gnn tamamnda zng vurdum ki, n oldu - xmrsnz? Dedilr ki, hl hazr deyilik, 3 gn d vaxt ver. Bildirdim ki, el ey yoxdur - bu gn xacaqsnz! Moskvadan da xahi etdilr ki, he olmazsa 3 gn d imkan ver. Bu df d gzt getdim. 43 gndn sonra - bizim dediyimiz vaxtda buxtan trk etdilr. Onlar bhan gtirirdilr ki, getmy yerimiz yoxdur. Dedim Htrxanda yeriniz var. Bildirdilr ki, oradak mlki donanmadr, hmin hrd yer olmayacaq. 43 gn Mahaqalada yer dzldib getdilr. Blk d el 40 gn hazrdlar, sadc, bizim qtiyytimizi yoxlayrdlar. Onu da grdlr.

"Xarici siyastimizi onun stnd qururduq ki, kim biz dost olacaqsa biz d ona dost olacaq, bu rtl ki, o hm d demokrat olsun"
By, xarici siyast sahsind bizim hakimiyyt dvrnd hans irlilyilr olub?

Xarici siyast, sadc, 5 lky getdin-gldin deyil. Xarici siyastin strategiyas v taktikas var. Dostunu v dmnini myynldirmlisn - dvlt siyasti budur; "ham bizim dostumuzdur" prinsipi yanldr. "Hamnn dostu" olan dvlt ld-ayaqda oynadlr. Biz deyirlr ki, siz rana qar, Rusiyaya qar dmnilik edirsiniz. Deyirik, yox, Rusiya biz dmnilik edir. O, biz dmn ksilibs buna nec cavab vermk lazmdr - alaya-alaya, yoxsa yxlb-qalxmaqla? Dmnl dmnilik siyasti yrtmli, ona zn layiq cavab vermlisn. Biz el gcl xalq deyilik ki, onu-bunu zk. Biz sadc dmnlrimiz qar mbariz aparrq. Bs dostumuz kimdir? lbtt, hamdan nc qarda Trkiy. Tarixn d bel olub. Biz bir millt, iki dvltik. Ona gr Trkiy Avropaya xmaqn bir trc v nmun, Avropaya yaxnlama yolu v krp olmaldr.

Digr trfdn, Avropada Britaniya, Almaniya, Fransa kimi dvltlr d var ki, onlarla dostluq etmliyik. Ny gr? Almanlar da uzun mddt rus imperiyasna qar mbariz aparblar, onlar da paralanm xalq olublar v bizim drdimizi yax baa drlr. Hm d almanlar z snayesini quran xalqdr. Bu, bir cht. Bizim yksk texnikaya ehtiyacmz var. ada snaye texnologiyasnn n gcls Almaniyadadr. O hm davaml, hm uzunmddtli, hm d nisbtn yaxndadr. Yaponiyadan, ya da Amerikadan gtircksn - yolda n qdr snacaq, dalacaq. Amma Almaniyada da neft texnologiyas yoxdur, Amerikada, ngiltrds var. Hmin texnologiyan gtirmkn bu dvltlrl yaxnlq lazmdr. Yoxsa gedib ranla mqavil balayaq? O, z neftini xarda bilmir, bizimkini nec xaracaq? Rusiyann da masir texnologiyas yoxdur. Neft texnologiyasnn banda duran Bakdr. Biz Rusiyadan n gtr bilcyik? Bunlarn hamsnn arxasnda dvltin byk iqtisadi maraqlar dayanr. Bunlar xarici siyastin ana xttidir. nki Amerikaya bildirsn ki sninl dost olmaq istyirm, deyck n elyim? Grk izah edsn ki, sninl ona gr dost olmaq istyirm ki, sn buradan neft xarasan, mn neft texnologiyas versn, myyn demokratik institutlarn qurulmasna kmk edsn, glckd mni NATO'ya gtrsn ki, dnya sviyysind birdflik thlksizliyim tmin olunsun - bu, mnim maramdr. Sn d neft gtrcksn, sndn tr burada kommunikasiyalar qurulacaq v Orta Asiyaya xn yaranacaq, burada n strateji mvqeyi l keircksn - bu da snin marandr. Bax, xarici siyast bel qurulur. El-bel, nalla i kemir. Qald mqavil balamaa 100 yox, 500 mqavil balamaq olar, ancaq grk onlar ilsin ax. Mqavilnin arxasnda hr iki dvltin maraqlar dayanmaldr. Yoxsa sn get Amerikaya, de ki, gl sninl dostluq mqavilsi balayaq - ba st, insanlq mqavilsi balayaq - ba st; sonra da he bir ey etmyck.
O vaxt bizim iqtidar tnqid edirdilr ki, Amerika 907'ci dzlii Eliby dvrnd qbul elyib. Ancaq bizdn sonra 4-5 il d vaxt keib, hmin dzlii ninki lv etmyiblr, htta stn Dalq Qarabaa birbaa yardm da lav olunub. Bs burada Amerikann hans maran tmin etmdik?

907'ci dzlii ttbiq edrkn, ola bilsin ki, Amerikann baqa yolu yoxdu. Ny gr? Ermnistanla mharibd Ermnistan tamam blokadaya salmdq, onu tamam iflic etmidik. Amerikasa biz mharib elan ed bilmz, birbaa tzyiq ed bilmz. Bu, biz dolays tzyiqin bir formasyd. burasndadr ki, Ermnistan da bizi tcrid etmidi v burada Rusiyann li vard. Bizim maramzdayd ki, qatarlar Naxvana da ilsin, Ermnistana da, nki dmiryolunun balanmasn istmirdik. Ancaq Rusiya onu Ermnistann liyl balatdrd. vzind biz d Ermnistana gedn baqa yollar ksdik. Qazax - cevan v baqa man yollarn balatdrdq ki, sn d getm. Bu da bizim cavab tzyiqimizdi. Amerika da onu biz balamad. Mn o zaman prezident Bula dandm ki, bu dzlii niy qbul edirsiniz? O, mn dedi ki, onu gtrmy

mnim gcm atmaz, nki blokada ttbiq elmisiniz. Biz daltli olaraq elan etdik ki, Ermnistanla birg Naxvan da blokadadadr - Naxvan da yaddan xarmadq. Bu dzlii gtrmk xahiim Bu bildirdi ki, bunu gtrmkn bir ne msl var. n vacibi budur ki, demokratiyann inkiafn bel davam etdirsniz - demokratik parlament sekisi keirsniz msl birdflik hll olunar. Biz d 1993'n oktyabrnda yeni parlament sekisi keirmy hazrlardq.
Heydr liyev dvrnd parlament sekisi keirildi ax. Bs niy 907'ni gtrmdilr?

Bu parlament demokratik yolla seilmdi ax! styirsn 10 df se. Sekinin z demokratik olmaldr. Xaricilr d demlidir ki, demokratik seildi, biz d onu tanmalyq. Ancaq bu parlaments Heydr liyevin siyahsyla tkil edilib.
Demli, bizim hakimiyytimiz beynlxalq almd inam vard.

Bli, z d ox byk inam. Biz gln mktublardan birind Bu mn bel yazrd ki, sizin inqilabi demokratiyanz biz mdafi edirik v bynirik. Ancaq ox tssf edirik ki, jurnalistlrin birini daxili ilr naziri dybdr, bunu da nqsan kimi qeyd edirik.
Ax Siz jurnalistin dylmsin gr prezident olaraq zr istdiniz. Amma indi jurnalistin gz xarlr, he ksin tk d trpnmir.

Bilirlr ki, bunlar demokrat deyillr, ona gr d he ks he n ummur. Nys, qaydaq yen xarici siyast mslsin. Rusiya da, ran da biz mstmlk siyastiyl yanar. Demli, onlara yox, Avropaya yaxnlamalyq. Ne illrdir demokratik bir cmiyyt kemk istyirik. Ancaq n Rusiyada demokratiya var, n d randa. Demli, biz zmz birbaa xmalyq demokratiyann beiyin. Buydu xarici siyastd dvltlr yanama sistemi. Sual doa bilr - bs baqa lklr hans meyarla yanalsn? Msln, mn Liviyann bas Qzzafiy gncliyimd msbt baxrdm - el bilirdim ki, bu, bir inqilabdr. Sonra grdm ki, yox, bu, baqa cmiyytin adamdr v qddar bir insandr. Bir ne df mni Liviyaya ard, dedi ki, n kmk istyirsiniz elyim. Ancaq mn bu tkliflrdn imtina etdim, nki mkdalq edcyim dvlt grk demokratik olsun. Mni ran da, Sddam Hseyn hkumti d, Livan da rsmi sfr dvt etdi, ancaq bildirdim ki, o cr yrtc, irtica dvltlr getmrm - bu, mn yaramaz. Deyk ki, getdim raqa, Sddam Hseyn d mni yax qarlad. Htta yardm da etdi. Bs Sddamn gnahsz mhv etdirdiyi minlrc adamn aillri demzmi ki, sn d namrd oldun? Bs onlarn ah-nalsi nec olsun?! Deyirlr dvlt siyastidir. Dvlt siyasti deyil - hr eydn irlid xalq var, insan var, humanizm var. Budur n balca msl! Amma, msln, Misird d srt rejim var,

ancaq orada dnyvi dvltdir - qanun var, parlament var, baqa demokratik institutlar ilyir. Deyirdim ki, h, Misr gedcym, srail gedcym. Dorudan da, sraild gcl demokratik cmiyyt var.
Siz hakimiyyt glmzdn d srail rbtiniz vard.

Bu rbtin kk nddir? Hr bir xalq azadlq mbarizsi aparr. Yhudi xalq da min illrdir yurdundan, yuvasndan dalm haldadr. srail onun ana vtnidir. Niy glib burada mskunlamasn? Yax, glib burda mskunlar v deyir ki, bura mnimdir. Sn niy onu mhv etmlisn?
Ax o, indiki mvcud rb torpaqlarn alr.

Yox, mvcud rb torpaqlarn almr, sadc, deyir ki, mnim razim buradr. N cr oldu - 1948'd elan etdilr ki, Flstin bir muxtar dvlt, srail bir muxtar dvlt olaraq ikisi d yaasn. Flstin dedi, yox, mn bunu qbul etmirm - mn mharib aparacaam. Onda dedilr ki, qoy konfederal dvlt olsun. Grdlr ki, bu konfederal dvlt d ba tutmur, srail zn mstqil dvlt elan etdi. Uzun mddt balad mbarizy, mvqeyini mhkmlndirmy. srail Svey kanalna qdr byk bir razini tutmudu. Ancaq sonra qaytard verdi, ona gr ki, yni mnim razim budur sn mni tan, mn d snin razin glmirm. Baqa szl, yhudilr z mqddratn tyin edn xalqdr. oxlar deyir ki, yhudi xalq islama, xristianla dmndir. Bu, tamam bo fikirdir. O n islamn, n d xristianln dmnidir. Sadc olaraq, yhudilr dnya kapitalnda hmi ox fal rol oynayblar. llrin byk kapital yblar. Bir ox lklrin kapitalna yiylndiklrin gr inhisar da bunlarn lin keibdir. O inhisar mhv etmkn yhudilr qar mharib elan ediblr. Bunu bir vaxt ngiltr etdi. Sonra Almaniyada eldilr. Tkc bu dvltlrd yox, Polada, Rusiyada, exoslovakiyada da maliyy yhudilrin lindydi. El buna gr d onlar qrrdlar ki, maliyylrindn mhrum etsinlr. Bu, sadc, bir taland, nki yhudilrin lind min tonlarca qzl toplanmd. Bu gn ran niy srail qar xr? O bilir ki, srail bir dvlt kimi qdrt evrils Yaxn v Orta rqin maliyysind sas aparc olacaq. Buna gr d indidn onunla mbariz aparr. Yax, ran el gcl dvltdirs niy xristianlara qar mharib aparmr? Yhudilr d bir Allah tanyr, islam da. Tkallahlln z dinin sas meyardr v islam hmi tkallahl dinlr hrmtl yanab, Kitab hlin hrmtl yanama tvsiy edib. Onda Kitab hli olmayan kommunistlrl rann dostluu niy bu qdr uzun kir? - Quran ndir, Allah kimdir, peymbr kimdir qanmrlar; bs niy onlarla dostluq edir? Bunlar hams siyastdir - din deyil, mfkur deyil. Bunlar siyast xatirin oynanm oyunlardr. Allah tanmayan kommunistlri barna basb prlr v bu gn d beldirlr. Nec

oldu 6 il bundan qabaq Moskvada olan dinsizlr? Msln, Primakovu (el bu da yhudidir) niy barlarna basrlar, niy prlr? Bunlar sadlvh insanlar aldatmaqn tbliatdr. Biz xarici siyastimizi onun stnd qururduq ki, kim biz dost olacaqsa biz d ona dost olacaq, bu rtl ki, o hm d demokrat olsun. Ona gr harada demokrat varsa biz onlarn yanndayq, harada diktatura varsa biz ona qaryq. Mn n dmd ki, imali Koreyann diktatorunu pislyim? imali Koreya mn n edib ki? Mn n istisi, n soyuu? Mhz diktator olduu n! Mn Sddam kimi vhini grnd Stalin kimi qanl bir diktator yadma dr. Bunlar xalqn ban ksn clladlardr. Bunlarn hams bir tipdir. Mn eidnd ki Sddam rbin drdnn ban ksdi, rbin airini ldrd, rbin alimini hovuza atb bodurdu, Stalin yadma dr bizim airlrimizi, yazlarmz da o, belc mhv edirdi. Eyni adamlardr bunlar. Mn onlar sev bilmrm! Mn dvltin xarici siyastini bu prinsip ynldirdim. inl siyastimiz soyuqdu. Mn deyirdim ki, ind 40 milyon trk var. Bs niy onlara azadlq vermirsn? Vermirsns sn dmnm. Sn mnim milltimi zlil etmisns mn sninl nec dost ola bilrm? Tehran rejimin mn niy dmnm? nki 30 milyon Azrbaycan trkn zabignc iind saxlayr. Mn onunla nec dost ola bilrm? Milltimin ban ksn adamla dost olmaq mmkndrm? Ona gr d deyirdim ki, bu dvltlr biz dmndir, onlarla o zaman dost olaram ki, mnim milltim azadlq versin. Niy Yaponiyayla iim yoxdur? nki o, mnim trk milltimi zmir, sartd saxlamr, he bir yerd xb demir ki, bu azrbaycanl beldir, bu millt mstqillik lazm deyildi. Niy d dostluq etmyim bu dvltl? Bir d var bitrf lklr. Onlarn n dostluu, n dmnliyi blli olmadndan bellrini zamann hdsin buraxb myyn edcyik. Diplomatik laqmiz yax olacaqsa dost olacaq. Yox, olmazsa el bitrf qalacaq. Qribdir, biz Ermnistanla dmnik, mharib aparrq. Yunanstan da Ermnistana kmklik edir. Mn onunla - dmnimi mdafi edn bir dvltl nec dost ola bilrm? Artq o, mnim dmnimdir. Sadc, alaq ki, dmn olmayaq. Buna gr d Yunanstanla mnim mnasibtim hmi soyuq olub. Qoy xb desin ki, bizimn Ermnistan da, Azrbaycan da eynidir. Yoxsa bir trfi mdafi edib, o biri trfi sycks, trk dmnilik edcks onunla dostluum tutmaz. Vaxtil mn Bolqarstann leyhinydim - bu lkni dmn kimi tanyrdm. Son illrd trklrl dmniliyi atb. Onlara imkan yaradb. Vssalam, niy onunla dmnilik etmliyik? Trklrl dmniliyi yer qoyubsa buyursun, dostluq edk. Mn Rumniyaya, Bolqarstana glck mttfiq lk, dost lk kimi baxram v glckd d bu istiqamtd i grmyin trfdaryam. Moldovada vziyyt ox mrkkbdir. Bu

lkd 140 min qaqauz var ki, onlarn taleyi hll olunmayb. Bu, kemi Moldovada belydi. Zaman-zaman qaqauzlar zlrinin mktblrini ablar, srbst yaayrlar, artq onlar tutmaq, dymk, hbsxanaya atmaq, "milltilik etdin" deyn yoxdur. Onlara mdni muxtariyyt verib, btn msllrd maliyy yardm verib. Vssalam.
blfz by, bel demk olarm ki, Siz xarici siyast turanlq ideyalarndan yanarsnz?

Tamamn yox. Btn xarici siyastlr milli mnafe baxmndan hll edilir.
Ax indki trk azrbaycanl deyil?

Trkdr ki. Mn d trkm. Turanln bura n dxli var? Shbt milli mnafedn gedir. Shbt milltdn gedir. Bel baxaq - almanlar n n Rusiyada yaayan 2 milyon alman mdafi edirlr?

"Sovet dvrndn qalm sosial psixologiyan mhv etmk hakimiyytimizin balca mqsdlrindn birin evrilmidi"
Sosial sahd ortaya xan hans balca tinliklr v qazanlan hans nailiyytlr vard?

Bilirsiniz, "sosial sah" deynd bizd, ndns, dar rivd dnlr. Qocalarn, tlblrin v b. tqadnn artrlmas da sosial sahy aiddir, ancaq hmin sahnin bir hisssidir. Btvld gtrdkd "sosial sah" tamam baqa mfhumdur, ox geni anlaydr. Bir rnk gtrk. lkmizd hans xalqlar yaayr v bu xalqlarn bir-birin mnasibti necdir, bu mnasibtlr nec qurulmaldr? Bu, vvlcdn milli msl kimi tannb, onun digr trfis srf sosial msldir. Msln, biz azsayl xalqlara mdniyyt hququ verdik.
Yanlmramsa bu, Sizin azsayl xalqlarn hquq v azadlqlarnn qorunmas, dil v mdniyytinin inkiafna dvlt yardm haqqnda frmannzla oldu?

Bli, sonradan da krd dilind, tal dilind, lzgi dilind... qzetlr xartdrdq. Mhz hmin qzetlr pul buraxdq.
By, yeri glmikn bir eyi lav etmk istyirm. Biz 1992-93-d Thsil Nazirliyind ox srtl hmin xalqlarn ibtidai siniflr hcmind "Krd dili", "Lzgi dili", "Tal dili", "Tat dili", "Udi dili" v b. drsliklr hazrlatdq. Hmin drsliklrin hams indi apdan xb v hmin xalqlarn uaqlar o kitablardan drs keir.

Siz tsvvr edin ki, kemi Sovet ttifaqnda he bir dvlt bunu etmyib. He bir dvltd bel ey yoxdur. N Rusiya bunu elyib, n Ukrayna, n d Latviya, Litva, Estoniya.

Bu, sosial mnasibtlrin milltlrin, xalqlarn bir-birin sosial mnasibtinin hlledici amillrindn birisidir. Demk, msln, krd fikirlir ki, bli, mn zm sndd "krd" yazacaam, krd dilind qzetimi oxuyacaam, krd mdniyyt mrkzi aacaam. Cmiyytin iind xrda v byk milli hisslr ola bilr. Biz bu tnasbszly aradan qaldrmaa aldq ki, cmiyyt bir-birini didmsin, bir-birin uyusun. Bu, sosial daltin bir rtidir. Min illrdir insanlarn din inanc var. Azrbaycanda da ne din var. Burada, lbtt, aparc din islamdr. slama qar, ola bilsin ki, xristian mqavimti d, yhudi mqavimti d var. Yhudilrin xristianlara qar da mqavimti var. Bs biz Azrbaycanda bunun olmamasyn n etmliydik? Mn bi prezident kimi hm mscid getdim, hm kilsy, hm d sinaqoqa. Onlarn ruhanilriyl v orada ibadt edn sad insanlarla grdm, onlarn ehtiyaclaryla, Allah evlrinin ehtiyaclaryla maraqlandm. Orada mn z problemlri haqqnda az aanlardan kmyimi sirgmdim. Bununla onlara baa saldm ki, siz d, dininiz d hrmt v rbtim var. Prezident fondundan 1 milyon rubl mscid, 1 milyon rubl da kilsy buraxdm. Yhudilrin burada iki sinaqoqu var, nki iki triqtlri var. Onlara da 1 milyon ayrdm v dedim ki, iki olduunuza gr pulu da iki yer blcym. Bellikl, hrsin 500 min rubl verdim ki, biri digrindn incimsin. V hr ikisin d ziyart getdim. Bununla mn z dvltimizdki btn dinlr qaym gstrdim v sbut etdim ki, Azrbaycanda he bir dini ayr-sekiliy yol verilmyck. Sinaqoqdak xmda dflrl xahi etdim ki, siz vziyytin arlna dzmyib lkmizdn xb ged bilrsiniz, getmyin - sonra peman olacaqsnz. Bizim lkd vziyyt lap yax olacaq. Siz bizim vtndalarmzsnz, sizi hmi qoruyacaq. Btn xarici sfrlrimd mn zml eyxlislam, pravoslav kilssinin ba keiini v sinaqoqun byyn aparrdm. Amerikaya din xadimlrini gndrmk lazm olanda onlarn n d gndrdim. Bu hrkt tkc Azrbaycann yox, baqa lklr d nmun olacaqd. Mdni lklrd dinlr bu cr sayyla yanarlar. Biz mslman dvlti olduumuz n xarici lklrd haqqmzda pis fikir yaranmd. nki rb lklrind, randa onlar sxdrblar, kilslri balatdrblar, yhudilri qovublar, sinaqoqlarn qapadblar v s. Biz gstrmk istdik ki, Tanrnn gndrdiyi kitablarn sasndak dinlr sayyla yanarq v he bir sahd onlara frq qoymuruq. Btn bunlar cmiyyt zvlrinin bir-birin yaxnlamas nd. Bundan sonra glir sosial msllr tsir edn tbqlr. Ndir bu tbqlr? Bunlar varllar v ktlvi yoxsullar tbqlrindn ibartdir v birbirin qar hmi ziddiyytli mvqed dururlar. Bu, tarixin sbut olunmu ictimai ziddiyytidir. Bu ziddiyyti aradan nec gtrcksn? - Orta tbq yaradacaqsan. Orta tbq ndir? Aadan olan tbbskar qruplara geni imkanlar yaradrsan v onlar ortabab imkanl, lind pulu olan orta varlya evrilir, tam varlya yox. Mhz bu orta tbqy bzn "cmiyytin qzl qat" deyilir. Ndir bu qzl qat v o, ny lazmdr?

Tarix sbut edib ki, yoxsullar hmi varllara ox nifrt bslyir. Amma bu orta tbq n yoxsullara aiddir, n d varllara v o, yoxsullarn varllara qar syannn qarsn alr. Bel ki, yoxsullara myyn rait yaradr, onlar zn trf kir, mnasibtlri tarazladrr. nki o tarazladrmasa "qzl qat" dala bilr.
ARTIRMA "Mirmhsn by 1992-ni xatrlayaraq bildirdi ki, ...prezident blfz Elibyl grdymz zaman ne illr qabaq mn dediyi bu szlri xatrlatdm ki, Kreml hakimiyytinin Azrbaycan neftisini ildrk qazand 5 manatdan ona 5 qpik verdiyindn ikaytlnirdiniz, ancaq indi mstqil dvlt olan Azrbaycanda da nefti yen qpik-quru alr. blfz by taprd ki, gedin, neftilrimizin mkhaqqn n qdr mmkndrs artrn. Mhz bu gstri v neftdn gln glirin HALAL xrclnmsi saysind neft-qaz snayesi iilrinin mkhaqq Azrbaycan tarixind he vaxt grnmyn sviyyd artrld. Tutudurmaqn deyim ki. blfz Elibyin prezident kimi maa 50 min rubldu. Ancaq neftilrin orta mkhaqq 40-50 min rubl arasndayd. irktin (Azrbaycan Dvlt Neft irktinin - .T.) prezidenti v mn 62 min manat alrdq. Dniz neftilrinin gliris bizimkindn d ykskdi, nki onlarn oxlu gzt msallar da nzrd tutulmudu. Biz Sabit byin prezident olduu 1 ildn az mddtd neft-qaz snayesi iilrindn tr 1.268 mnzil tikdirrk onlara pulsuz thvil verdik. Btn bunlara gr neftilr fdakarlqla ilyirdilr v iqtidara drin rbt bslyirdilr (bu rbt indiydk dyimz qalr)". (.Tahirzad. "Eli By" kitab, Bak, 1999, 182-ci sh.).

Bli, orta tbqni formaladrrsan v o, cmiyytd bir dng, mvazint yaradr qoymur ki, syanlar, frtnalar ba versin. Varllar yuxardan yoxsullar tam soyub zmk istynd bu orta sinif ona imkan vermir. V nhayt, o, inhisara qar mbarizd ox grkli vasitdir. Hmin mbariznin binas bugndn qoyulmaldr. Amerikada inhisara qar byk qanunlar verirlr, nki vaxtil el inhisarlar yaranb ki, indi onu datmaq ox tindir. Amma bizd inhisar hl yaranmayb - onun ox kvrk ccrtilri, bir d yoxsul tbq var. Orta tbqni yaratmaqla hm inhisarn qaban alrsan, hm d aa tbqd tbbskara rait yaradrsan, o da faliyytini gclndirir, keir orta tbqy. Bu, baqa mhm sosial problemdir. Orta tbqnin meydana glmsi bu gn d cmiyytd sas problemlrdndir. Bu problem hll edildikdn sonra keirsn pelr zr tbqlr arasndak mnasibtlri nizamlamaa. Msln, mllimlr hkimlr bir cr, hkimlr hakimlr, prokurorlara baqa cr baxr. Bu mnasibti aradan gtrmk grkdir. Bu sosial-iqtisadi problemin hllindn tr hkmn byk islahatlar lazmdr. Biz buna baladq maarif islahatndan, yni mllimlrin, mktblrin vziyytini yaxladrmaa v s. aldq. Bu sahd durum yaxlamayacaqsa cmiyyt normallqdan xacaq. Bel cmiyytin evi yxlb. kinci is hkimlr, shiyyy keckdik. Ola bilsin shiyy pullu da olsun, pulsuz da olsun - lknin var-dvlti artdqca xsusi xstxanalar yaradlr, ayr-ayr shiyy xidmti ocaqlar yaradlr. Onlarn genilnmsin icaz vercksn ki,

dvltin himaysind xsusi zlldirm sistemi genilnsin, shiyyd zl sektor yaransn. Baqa olduqca nmli bir sosial problem onunla rtlnir ki, insanlar azad danmaq istyir. Onun hlli ns mtbuat azad edilmli v azad partiyalar yaradlmaldr. Biln bilir ki, mstqil partiyalarn hams bizim vaxtmzda qeyd alnb. El partiyalar v ictimai cmiyytlr var ki, biz qeydiyyata almq, indis qeydiyyatdan xarrlar, lv edirlr. Msln, slam Partiyas bizim vaxmzda qeyd alnmd, ancaq grn indi n gn dd. Bizim dvrmzd qeydiyyatdan kemi Azrbaycan Demokrat Partiyas indi yenidn qeydiyyatdan keirilmir. Xeyriyy cmiyytlrinin oxuna dama vuraraq lv etdilr, bil-bil iflasa uratdlar, nki inhisar yuxardaklarn linddir. Gtrk baqa sahlrdki sosial msllri. Msln, hquq sistemini. Biz hakimlrin sekisini keirmy hazrlardq v bu, hquq sistemind ciddi islahat olacaqd. Prokurorluqda da islahatlar gzlnilirdi - ba prokurorluq lv edilckdi, nki ona ehtiyac yoxdur. Ba prokurorluq insanlar istdiyi kimi zmk, tutmaq, yaxud buraxmaq orqanna evrilmmlidir. Prokuror ndir - dvlt ittihams. Demli, vkill onun hququ brabrdir, onunkundan artq ola bilmz. Ancaq bizd prokurorlar az qala mhkmlr z iradlrini qbul etdirirlr. Onu ya tam gtrmyi, ya da bir b kimi dliyy Nazirliyin tabe etmyi dnrdk. Ancaq hquq sistemind keirdiyimiz n ciddi islahat hbsxanalar dliyy Nazirliyin tabe etdirmk oldu.
Deysn, bu, kemi Sovetlr Birliyin daxil olan lklr irisind ilk tbbsd?

Dorudur. Bundan sonra srhd qounlarn MTN-in tabeliyindn xardq, nki onun MTN- dxli yoxdur - ordu qvvsidir, qoy srhdlri qorusun. Bax, btn bunlar ictimai mnasibtlr tsir edn olduqca hmiyytli sosial amillrdir. Msln, ba prokurorluun olmas bu gn d Azrbaycana bir bladr.
By, btn bu dediklrinizi hyata keirmkn ns balanmdm?

Bununn islahatlar hazrlanrd. Onlarn da gerklmsi n Milli Mclisd oxlu qanunlar qbul edilmliydi.
Bu msl haradasa mzakir olunmudu?

Prezident Aparatnda buna dair proqram hazrlanrd. Msln, mmurlar haqqnda qanunu li Krimovla bir qrup hquqnas hazrlayb. O, yarmq qald. Blk d qurtarb, bilmirm. Hr halda, ox ciddi i gedirdi. Sosial problemlr irisind insanlarn sosial psixologiyasyla mul olmaq mhm yer tutur. Msln, Sovet dvrnd bel fikirlirdilr ki, niy filanksin iki man var? Sizin yadnzdadr - biz hakimiyyt glnd haqqmzda yazdlar ki, bylrin ynind crq

paltarlar vard, hakimiyyt glndn sonra ikidym penck geymy balayblar, artq "Mersedes"d otururlar v s. Bu, qsurlu sosial psixologiyaya rnkdir. Yni prezident, ba nazir, yaxud baqa bir dvlt adam avtobusdam getmliydi? Cmiyyt bunu yrtmk lazmdr.
Camaat inana bilmirdi ki, dnn grdy bir fhl, yaxud adi kasb balas birdn-bir hanssa ox msul vzify glsin, nki yrnmidilr ki, milyonerlrin, prokurorlarn, raykomlarn, bir szl, pullularn uaqlar vzifd otura bilr. Camaat buna ala bilmirdi...

Bli, mn sizinl tamamil razyam. Tsvvr edin ki, he ks inanmrd ki, adam i rvtsiz qoysunlar. oxlu adamlar, msln, ba nazirdn, nazirdn, yaxud onu vzify qoymu hr hans baqa xsdn soruurdu ki, bs bu vzifnin haqq n qdrdir? Bilnd ki i rvtsiz dzlck, deyirdilr ki, haqqn gtrmsniz iim ba tutmayacaq - yqin mni bir-iki ayla gtrrsnz, sonra xaracaqsnz. Biz alrdq ki, beyinlrdn bu psixologiyan gtrk; bundan trs hyatda inandrc nmunlr gstrmk lazmd. Biz hamdan nc icra balarn rvtsiz qoyduq, ancaq bunun hqiqtn bel olduunu onlar ha desydi d xalq inanmrd. Sonra icra balarndan da vzify qoyduqlarndan rvt almama tlb etdik. Minlrc adamn z vzify qoyulandan sonra inand ki, yox, balam, bunlar dorudan da almrlar. Bu inam ktlnin arasnda yaylmaa balad. Grrdlr ki, direktor qoyulub - pul vermyib, mdir qoyulub ondan rvt almayblar. Bax, Sovet dvrndn qalm bu sosial psixologiyan mhv etmk hakimiyytimizin balca mqsdlrindn birin evrilmidi. Tez-tez soruurdular ki, niy bir adamn iki man var? Bunu hzm ed bilmirdilr. Dflrl cavab verirdim ki, msln, Amerikada xsusi tyyarsi, vertolyotu, gmilri, katerlri olan adamlar var. N olub Amerikaya? Amerika dalr? Trkiyd zl zavodlar, fabriklri olan milyarderlr var. N olub, Trkiy dalr? Yni insanlara bu psixologiyan alamaq lazmd ki, dvlt sn varlanmaa rait yaradacaq; tbbskarsansa buyur, bacarn gstr, sn d dvltli ol. Yox, deycksns ki mn el o khn maadan verin, gedim yatm, bunda svdmiz ba tutmayacaq. Bu psixologiyan tlqin ed bilmirdik ki, dvlt xalqa rk vermz - onun z ryi qazanb yemlidir. Dvlt sn rk biirndir? Dvlt xalqdan ald vergilri onun ehtiyaclarna srf etmlidir. Msln, deyk ki, byk bir sanatoriyann, xstxanann tikilmsi ayr-ayr adamlarn imkan xaricinddir. Dvlt ald verginin hesabna onlar tikir, verir ki, buyurun, istifad edin. Buna hllik yalnz dvltin gc atar, glckds, lbtt, xsusi xstxanalar tikilck.
Yeri glmikn, By, sosial psixologiyamzla bal bir msly d toxunmaq istyirm. Siz o vaxt knd tsrrfat mavirsindki xnzda demidiniz ki, pambq ylb, mhsul yetiib; istyirsiniz yn, istyirsiniz ymayn. Allah verib bu brkti siz, niy ymamalsnz? Bu ii camaatn z hdsin buraxmanz indi d bir oxlar qnayr ki, prezident niy zor etmdi?

Dzdr. Ancaq mn o zaman zor ed bilmzdim. Yni agirdlri aparb tarlada ac-susuz saxlamaqla ydrlan pambqdan pambq olmaz. mcilikl dvlt qurulmaz. Ktlni aparb iltmkl mhsul olmaz. Hrnin z ii var. Kndi pamb becrib, bellyib, qoy z d ysn. Sonra da getsin, dvltdn myinin pulunu alsn. Biz o zaman bel d etdik. Ola bilr ki, onda 10 min tona yaxn pambq batd. Fikir verin, indi istyirlr zorla ydrsnlar, ancaq bizdn 3 qat az yblar. Bunlarn al gedib sovet dvrn - hrbi polis diktaturasdr, kdn, yemkxanadan camaat zorla, dy-dy aparacaqsan pambq tarlasna. Bu, qul myiydi. Bizs qul trbiy etmk istmirdik. ksin, millti qul olmaqdan qurtarmaa alrdq. Buna gr d eybi yoxdur - bu gn dvlt 10 min ton pambq zrrin d bilr, amma bununla o, normal sosial mnasibtlr formaladrar. Azad agird pamba getmyrk oturub drsini oxuyacaq, azad mllim gndlik drsini deyck. Hr z iini grnd kndi d pamb z ymal olacaq, myinin d qdrini bilck. Mllimin n ii var pambq ymaqda, taxl ymaqda? myi dzgn qiymtlndirmk lazmdr. Biz nc shv edrk pamba az pul qoyduq sovet dvrndkin nisbtn iki qat az. Amma pambn myyn hisssi ylandan sonra baa ddk ki, camaatn mara azdr. Sonra 1 kilosunun ym qiymtini 3 qat artrdq, maraq oxald. Amma artq gecdi - payz bizi yaxalad. Demli, artm vvlcdn elmliydik. O zaman Pnah byl dandq ki, pulun qiymti dyiil bilr, gl dollarla hesablayaq ki, 1 ton pambn qiymti, msln, 50 dollar olsun; camaat haqqn dyimdiyini grnd (onda inflyasiya gedirdi) pamb daha hvsl yacaq. O zaman myyn nailiyyt ld etdik, amma bir ox yerlrd maalar ver bilmdik, yubatdq, bzi yerlrd d pulu alb qoydular ciblrin, camaata vermdilr. Bunlarn hamsn tnzimly bilmdik - tnzimlyici, nzartedici aparatmz yoxdu. kinci ild onu hkmn yaradacaqdq. Biz hakimiyyt glnd Azrbaycandan ylan taxl onun cmi 3 ayn grrd. Biz obiri il kin kdik, yayda yanda 6 ayn grckdi.

"zlldirmnin qaydas var..."

Bizim dvrmzd bol mhsul olmudu...

Bli, zmz gln ils 3 ay da artracaqdq - taxlmz lknin 9 aylq ehtiyacn grckdi. nc ilds Azrbaycan z-zn taxlla tmin edckdi. Bu grk mrhl-mrhl olsun - birdn-bir bunlarn hams mmkn deyil. styirdik ki, knd tsrrfatn zlldirk. Biz onu niy yubatdq? zlldirmnin qaydas var. Torpan zlldirilmsi n sas rt ndir? Sn kolxozlar v sovxozlar lv edir v zl tsrrfata keirsns balancda zl tsrrfatnn onu iltmy he bir imkan yoxdur. Bs n etmli? Birinci, byk bank yaratmaq, pul ymaq lazmdr ki, kredit ver bilsin, istniln adam oradan kredit gtrsn. Digr trfdn, byk texniki baza yaradlmaldr. Yni zl tsrrfatnn traktor, gbr v b. zruri eylr ehtiyacn dmk imkan olmaldr. Biz mhz bunlarn hamsndan sonra islahata balamaq

istyirdik. Baxn, bunlar islahata gediblr, ancaq ortada he n yoxdur, nki hazrlqszdr.
Yazq camaat torpa geri qaytarmaq istyir...

Bu cr olmaz. Torpaq islahatn Avropada yz yerd keiriblr; onlarn drslri var, o drslrdn yrnilmlidir. Onun rtlri var - torpa gtrrsns gl, msln, be illiy kreditini gtr, traktorunu gtr, gbrni gtr, apar, torpa k, becr. Sonra bu qdr dvlt vercksn, qalann da bazara xaracaqsan - bunun kimsy dxli yoxdur. Amma bazara hkmn mhsul xarmalsan, yoxsa torpa gtrmyin n mnas? Bli, mhsul yarat, qazan. 3-5 ildn sonra da dvltin kreditini qaytarb vercksn, vsslam. 5 illik mhlt ox byk gztdir. Onu adtn 2-3 il myynldirirlr. Biz 5 il nzrd tutmuduq.
Torpa xalqa vermk istyirdiniz. Bs snaye mssislrinin zlldirilmsi nec aparlacaqd?

Snaye mssislrinin zlldirilmsini indi tamam shv aparrlar. Bunun dnyada gzl nmunlri var. Birinci mit xidmti sahlri - kiik obyektlr (ayaqqab dkan, brbrxana v b.) zlldirilir. Bunlarn yiylri kasb adamlardr. Oradan balayrlar mstqil tsrrfat idar etmy. ndiy qdr onun kkn yuxardan hanssa bir mmur idar edirdi, indis z idar edir, bilir qazanc ndir, xar n. Blk gec d ilyck - z bilr. Orada lin bir az maya glir, qazanr. Bundan sonra orta sviyyli dvlt mlkiyyti zlldirilir ki, onu kasblar ala bilsin, varllarn, yuxarda oturan rvtxorlarn lin kemsin. Mhz buna gr biz nc evlri zlldirdik, xsusildirdik, sonra taksilrin zlldirilmsi haqqnda qanun xardq, daha sonra da keckdik avtobuslarn, marrutlarn zlldirilmsin (filan yoldan filan yola qdr). zlldirm aadan olmaldr ki, yoxsul, yaxud azca pullu insanlar nisbtn varlansnlar, id fallasnlar. Onlarn mlkiyyti almaq qabiliyyti olmaldr ki, o, baqasnn lin kemsin. Bundan sonra orta tbq yaranr v iri mssislrin zlldirilmsi mrhlsi balayr. Amma el byk mssislr (msln, ar snaye, neft snayesi mssislri) var ki, onlar tam zlldirmk mmkn deyil, yoxsa dalb gedr, buna gr d onlarn n az 20-25 faizi dvltin lind qalmaldr. Neft manqayrmasn nec zlldirsn? Bu mmkn deyil ax - zlldirib kim vercksn? Grk orta tbq yarana, sonra o, myyn qdr rik ola bilr.
Shmdar cmiyytlr d.

Bli, shmdar cmiyytlr d dvltl rik ola bilr, amma shmdar cmiyyt 49 faiz verilmli, dvlt 51 faiz qalmaldr.

"Hyatmn n lzztli anlar test gr sad vtndalarn bitmz-tknmz tkkrlrini eidrkn olub"
By, bizim hakimiyyt dvrnd elm, thsil, mdniyyt v shiyy sahlrind hans islahatlar aparlm v hanslar aparmaq nzrd tutulmudu? mumiyytl, bunlarda hans nailiyytlr qazanlmd?

zm o zaman grdm v duydum ki, Sovet imperiyas dalanda n ox zrr kn elm, thsil v mdniyyt oldu. Hr bir hkumt zn qorumaqla - hrbi qvv yaratmaqla, daha n bilim nyl muldu. Amma elm, thsil, mdniyyt buraxlb bal-bana.
Bir d shiyy.

Bli, shiyy d. Bu sahlr kemi sovet sistemiyl qurulub. Demirm ki, onlar ox yksk sviyydydi, yaxyd, ancaq dalrd. Niy dalrd? Birincisi, artq dvltin bu sahlr nzarti itirdi. Buna da oxlu sbblr tapmaq olar, msln, Azrbaycanda mharib gedir, hrbiy hdsiz pul xrclnir, ona gr d elm, thsil v mdniyyt az vsait qoyulur. Bu, dvltin uduzmasdr. Mn bildim ki, Sibird Akademiya artq dalr; bu Akademiya SSR-d ikinciydi. Saxlaya bilmirdilr. Ninki Sibirdn, htta Moskvann zndn alimlr xb gedirdilr, nki bu alimlr kemidki kimi 100 manata ilmk istmirdilr. Ona gr d Moskvann tibb elmlri namizdi gedib Amerikada masac ilyirdi, nki Amerikann masacs Moskvann elmlr namizdindn ox pul alr. Vziyyt bu crd - insanlar daha 100 manata, 1000 manata ilmyi bacarmrdlar, ily bilmzdilr. V bu raitd hkmn mdni dyrlr itck, dalacaqd. Onlar qorumaqn islahatlara balamaq lazmd. Bs biz bununn n etdik? Hr eydn nc, thsild islahat apardq. Bunda Siz znz d yaxndan itirak etdiniz, ona gr vziyyti gzl bilirsiniz. Bu islahatn nticsind thsilimizi ninki mhv olmaa qoymadq, ksin, onu xeyli inkiaf etdirdik.
lk addm kimi thsil qanunu qbul edildi.

Hmin thsil qanunundan mqsd keid dvrnd thsili dalmaqdan saxlamaq, tnzzln qarsn almaqd. Bu, bir hissydi. kinci mrhld thsilimiz millilmliydi. Bununn d grk yeni drsliklr buraxlayd.

Baqa szl, thsilin mzmunu dyimliydi.

Bli. vvllr buraxlm kitablardan istifad etmk olmazd. "Moskvam, Qzl meydanm" oxuyan agird deyck ki, Moskva bizim qanmz tkb, indi yen Moskva zbrlyk?! Khn mzmunu dyidirmkn hkmn yeni drsliklr yazlmal v nr edilmliydi. Bunlar da oxlu pul tlb edirdi. mumilikd thsil sanball vsait qoyulmalyd. Siz znz deyirsiniz ki, bir ild 80-dn artq drslik hazrladq.
Bli. 7 humanitar fnn zr yeni proqramlar v onlarn sasnda 60-dan ox btnlkl yeni drslik yazdrdq, mumn gtrdkd is bir ild 90-a yaxn yeni drslik hazrlatdq. Amma bu ii grmy pulu mhz Siz vermidiniz. Yadnzdan xmaybsa mn thsil nazirinin mavini kimi xsn Siz iki df mracit edib bir df 50 milyon, ikinci dfs 60 milyon - st-st 110 milyon manat faizsiz kredit aldm v bu vsaitl hm drsliklri yazdrdq, hm yeni v gcl "yrtmn" nriyyatn meydana qoyduq, hm d drsliklrin nrindn tr kaz aldq, maddi-texniki baza yaratdq. Btn bunlar xsn Azrbaycan prezidentinin, yni Sizin thsil rk yandrmanzn saysind mmkn oldu. z d, Siz hmin pulu vernd, ilahi, dvlt n qdr ehtiyac iindydi! By, bunu da Siz xatrlatmaq istrdim ki, yeni proqram v drsliklrin, xsusn "Azrbaycan tarixi"nin yazlmasnn gediiyl daim xsn maraqlanr, bir tarixi kimi d z tvsiylrinizi bizdn sirgmirdiniz...

Ax bu, dvltin n mhm iiydi! O, bu ii hkmn grmliydi. Siz d sa olun ki, bizi tlsdirdiniz.
N olsun ki? Biz tlsdik v tlsdirdik, ancaq bizdn sonra thsil ya mal kimi yanadlar. ndi maarif sistemi alar gnddir. str orta, istr ali mktblrd drs keilmir, onlarn hamsnda rvt epidemiya kimi yaylb. Htta zl mktblr d rvt mnbyin dnb, onlar kommersiya ocana evrilib. Yadnzdadrsa zl mktblr ilk df bizim dvrmzd qeyd alnd. Onlardan birinin rektoru bu yaxnlarda mn deyir ki, sizin vaxtnzda qeydiyyatdan el asan kedim ki - nazir mavini dalt Rhimli mndn qara qpik d almad - bu haqda onun yannda he sz amaq da olmazd, ancaq BUNLAR mni soan kimi soyublar, yen d istyirlr, daha gcm atmr, borc almalyam... Yadnzdadrm, By, 1996-nn maynda Klkid mn dediniz ki, Prezident fondunda mnim 10 milyon dollar pulum vard. Bilsydim ki, bel ilycksiniz, o pulu verrdim siz?

Bilsydim ki, qpik-qpik ydmz hmin pulun aqibti bel qurtaracaq, o 10 milyon dollar thsil, mdniyyt, elm v shiyy iilrin paylayardm ki, gedin, problemlrinizi hll edin. mumiyytl, thsill mul olma mn n savab ilrdn sayram. Trkiydki xlarmn birind demidim ki, mn bu gn prezident olmasaydm milli eyitim bakan maarif naziri olardm.
Atatrk d bel demidi.

Bli, sas msl budur - maarifi olmayan lkd he eydn danmaa dymz.
By, sznzn qvvti, mn 1993-d Trkiyd olarkn dvltin bdcsiyl maraqlandm v yax mnada heyrt gldim - 64 trilyon lir (onda 1 dollar 9 min lirydi) thsil ayrlmd, 43 trilyon lir lknin mdafisin. Demli, Trkiy dvlti thsili htta mdafidn d stn tuturmu!

lbtt, milltin glcyini dnn dvlt mhz bel d etmlidir.

Biz d slind bu yolu tutmuduq. Thsil qanununa sasn, bu sahy dvlt mlli-bal yardm etmli, pedaqoji iilrin maa xeyli artrlmal, mllimin drs ykn aid saatlarn say azaldlmal, eyni zamanda, agirdlrin say ox olan siniflr blnmliydi v s.

N yax ki, bunlar yadnzda qalb. Ancaq yqin onu da unutmamsnz ki, biz mllimlr ne-ne baqa imtiyazlar da verdik. Msln, onlarn taksidn savay btn nqliyyat pulsuz etdik. Grdk ki, qanunda nzrd tutulanlar dmy bdcd pul atmr, onun yarsn ayrdq. Dedik ki, yarsn da 6 aydan sonra vercyik. Parlamentd d bu cr razladq.
ndi n hmin thsil qanunundan bir ey qalb, n d o imtiyazlardan.

Biz thsilin strateji hmiyytini v mllim xsiyytinin cmiyytdki rolunun nmliliyini slflrimizdn d, xlflrimizdn d yax drk edirdik, nki zmz bu mhitin yetidirmsiyik, ona gr d dnrdk ki, mllimi maddi v mnvi baxmdan el dstklmk lazmdr ki, htta dvltin cibinin boalmas hesabna da olsa grk onun cmiyytdki nfuzu ninki itmsin, ksin, daim ykslsin ki, o, millt balalarna rkl drs kesin, savad yrtsin. Mqsdimizin ana xtlrindn biri buydu. Ttbiq etdiyimiz yeniliklrin gerklmsi biz hdsiz maddi-mnvi-psixoloji tinliklr bahasna baa gls d dvltin v xalqn mnafeyini stn tutaraq onlardan geri kilmirdik. Msln, n mhm yeniliklrimizdn biri olan testl qbul imtahanlarnn ttbiqini gtrk. Test imtahanlarn meydana xarmaq sad msl deyildi. Onun mhm bir ictimaisosial tyinat vard - qbul imtahanlarnda rvtin qaban almaq v "ali mktb yalnz biliyin gcn qbul olunmaq mmkndr" psixologiyasn Azrbaycan vtndana alamaq. "Kimin arxas, pulu varsa tlb olacaq, kimin yoxudursa bayrda qalacaq" minliyi millt balalarnn oxumaa, savadlanmaa hvsini ldrr, millt saalmaz zrb vurur. Biz savaddan baqa btn imtiyazlar aradan qaldrdq v test imtahanlarn birbaa prezidentin nzartin keirdik. Burada hr hans saxtakarlq etmk mmkn deyildi - bel bir ey olsayd, demli, onu mn etmliydim.

Bizim nazirlikdki bir ox iilrin ua ksilmidi.

Prezident Aparatnda da eyni vziyytdi. Amma hbsxanada olan Vaqif Hseynovun qz ali mktb daxil olmudu. zlri d inanmrdlar. Sonra atas demidi ki, onun qbul olmasnn sevinci mn bsdir - fikirlirdim ki, onu Moskvada aparb oxudacaam, amma bir qpik d xrc kmdn z girib oxuyur. Demli, biz z biliyin inam psixologiyasn brqrar etdik. Bununla da cmiyytd myyn drcd sosial rahatlq, ahngdarlq yaratmaa nail olduq. Adamlar eidnd ki Prezident Aparatnda yksk vzifli xslrdn birinin qarda, birinin ua mktb gir bilmdi, bu, on minlrc insan cmiyytd daltin mvcudluuna inandrd. Dzdr, sovet rejiminin yetidirmsi olan hl xeyli adam birdn-bir bu gerkliyi hzm ed bilmir, bizi Don Kixot sayrd, htta almza bh ednlr d vard. Ancaq biz he ny fikir vermdn cmiyyt sbut etmk istyirdik ki, sediyimiz yol yalnz onun rifahna aparr. dalt by, tam smimiyytl deyirm - hyatmn n lzztli anlar test gr sad vtndalarn bitmz-tknmz tkkrlrini eidrkn olub. Ax tlb vaxtmda da, universitetd mllim ilynd d (yeri glmikn, onda da mni rvt almadma gr qnayanlar vard) ali mktblrdki rvtxorluun xalqa nec saalmaz yaralar vurduunu grb iimd qovrulur, onu aradan gtrmk yollarn dnrdm. Tale el gtirdi ki, bu blan yox etmk rfi zm nsib oldu; mn bundan rus qounlarn Azrbaycandan xarmam qdr qrur duyuram!
By, glmlimi, ya alamalm bir ey sylycym Siz. Ali mktb mllimlri testdn sonra rvt almaqdan mhrum oldular v bundan aq-akar naraz qaldlar; buna gr d onlar bizim iqtidar bynmirdilr. Htta bel fikir yaylmd ki, Eliby iqtidarn ali mktb mllimlrinin qar yxd.

Nhayt, n oldu? Hmin mllimlrin d, valideynlrin d (htta ua mktb qbul olunmayanlarn da) oxu raz qald ki, i, qabaq gedib ona-buna yalvarrdq, uan girib-girmycyini d bilmirdik. ndi dqiq bilirik ki, yalvarmaqdan bir ey xmayacaq. Canmz da rahatdr - uaq bizim yanmzda, biz d uan yannda gzklgli deyilik. Qoy getsin, oxuyub qiymtini alsn. Burada baqa bir psixoloji amil d var - sn uan pulla qoyurdun, tutaq ki, universitet, mnims pulum yoxdur; uam zm qabarr ki, snin pulun olsayd mn d gedib oxuyardm, halbuki savadszn biri girdi, mn qaldm kd. Yni haqq-dalt brpa olunanda insanlar vvl-vvl ona etiraz etslr d tezlikl ona alrlar. Bli, haqq-dalt z yerini tinlikl tapr, tapandan sonrasa cmiyyt rahatlanr. Biz thsili bunun stnd qurmaa alrdq. Ancaq, ox tssf ki, qoyub getdiyimiz test indi mhv edilir, rvtin mrkzldirilmi mexanizmin evrilir; testdn qabaq sas rvt rektorlara v onlardan yuxarlara atrdsa ortada institut mllimin d bir ey

drd, bizdn sonrak - indiki testds rvt yalnz hakimiyytin yksk zirvsind dayanan bir ne xsin lind cmlir. Biz testin ttbiqindn sonra ali mktb mllimlrinin vziyytini yaxladrmaqn myyn tdbirlr grdk. Ancaq elmi iilrin, Akademiya mkdalarnn maalar hl ox azd, onlarn dolanna atmrd.
Alimlrdn xaric gednlr oxalmd.

Alimlrdn gednlr d vard - maalar tlbatlarn dmirdi. Ancaq biz Akademiyaya dair ayrca islahat hazrlamdq. Birinci variant Prezident Aparat ilmidi, ikincini mnim xahiiml Akademiyann prezidenti Eldar Salayev hazrlatmd. styirdik ki, Akademiyada yncaq keirk, hr iki layihni yan-yana qoyaq, ortaq nqtlrini tapaq, n xeyirdirs onu qbul edk, hmin proqram hyata keirk.
Amma camaat arasnda, htta mtbuatda da yayrdlar ki, bylr Akademiyan datmaa alrlar.

Qtiyyn el deyildi. Biz sasl islahat keirmk istyirdik. Mn sz vermidim ki, Azrbaycanda "mxbir zv" sz gtrlck. Dnya akademiyalarnda mxbir zvlk yoxdur, bu, sovet elm sisteminin tzahrdr. Biz nzrd tutmuduq ki, btn mxbir zvlrimizi (onlar 100- yaxnd) akademik edcyik, onlar ox yksk maala v hr birini xsi manla tmin edcyik. Xarici lklrdn kitab v baqa dbiyyat almaqn d hr akademik maadan lav ild 200-300 dollar pul verckdik. Bir d alimlrin ev mslsini hll etmyi dnrdk. Btn Azrbaycan bilir ki, biz qdr alimlr Akademiyann yataqxanasnda 10 illrl yaayblar.
Mnim zm 10 il yaamam.

z d ailyl. Biz hmin vaxt birinci df, shv etmirms, 40-dan artq alim ailsin pulsuz ev verdik.
Bli, diplomatlar n tikilmi evi verdiniz onlara.

Mbahis ednlr dedik ki, tlsmyin, tz bina tikirik, sizin hamnz hmin ev krcyik. Yataqxanada bir alim ailsi d qalmayacaq. (Orada yalnz subay aspirantlar yaayacaqd). Bunlarn hams gz qabandadr.
Amma onlar bizdn sonra orada qaldlar.

Bizdn sonra bu proses davam etmdi. Bu tdbirlrdn mqsdimiz Akademiya sistemini qorumaqd.
Halbuki bizim dvrd ba nazir olmu li Msimov kimi yksk sviyyli bir siyasi xadim v elmi mtxssis d bu gn hmin yataqxanada yaamaa mcburdur.

Bli, bu, ox ibrtamiz faktdr. Mnim Akademiyayla bal bir planm da vard - lyazmalar nstitutuna ayrca bina tikdirmk. Bununn pul axtardq, tapandan sonra yeri myynldirmk stnd aldq. Rhmtlik Cahangir Qhrmanovun vaxtnda dnrdk ki, bu binan indiki "Azrbaycan" nriyyatnn arxasnda - dan dnd, hrbilr yaayan binalardan bu trfd tikk, nki onun alt badan-baa dadr. Dalar doranacaq, lyazmalar aada yerldirilckdi ki, quru saxlansn. Ev uur, yanr, amma o yer yanmr.
Ermnilrin lyazmalar nstitutu - Matenadaran da eldir.

Bli, lyazmalar btn dnyada el qorunur. Nys, mn getdim, institutun yerini d myynldirdim, pulunu da hazrladm. Tikintinin layihsini yaratmaq stnd ba sndrrdq ki, hakimiyytimizi devirdilr. Payzda o i balayasydq. Bu tdbirlrdn mqsd milli elmimizi qurmaqd. Biz mdniyyti d unutmamdq. Msln, Azrbaycanda byk orkestr var. Moskvada orkestr dald - hams xd getdi xaric. Mn dedim ki, bizim orkestr dalmamaldr. Cmi 4 nfr xaric getdi, onlar da baqa milltlrdndir. Qalanlarn hamsnn maan artrdm. Shny layiqli xmaqn paltarlar alnmasna pul buraxdm. Dedim ki, shn paltarlarn 3-4 dst tikdirin, hansnda istyirlr xsnlar. Bir sra mdniyyt xadimlri he bir partiyada olmadqlarna, partiya mahnlar oxumadqlarna gr onlara fxri adlar vermirdilr: Qdir Rstmov, Flora Krimova, Alim Qasmov, Skin smaylova, Afaq Birqz v b. Bunlar el yksk xsiyytli sntkarlardr ki, medaldan, ordendn, addan tr he vaxt he bir qapn dymzlr, buna rvtl nail olmasa allarna bel gtirmzlr. slind onlar maddi baxmdan imkanl deyillr. Bu byk sntkarlarn n dyrli srvti xalq sevgisiydi - onlar hammz sevirdik. Ancaq onlar fxri ada layiq grmrdlr. Hakimiyytimiz dvrnd onlardan savay universitetin, baqa ali mktblrin thsild ne illr klng alm mllimlrin, lknin hqiqtn dyrli alimlrin mkdar elm xadimi ad verdim. Onlarn adn saymaq istmirm - demsinlr ki, minnt qoyur. ox qribdir ki, mr boyu partiyayn oxuyan v n bilim hans yollarla ad alanlar bunlara nifrt edirdilr; sbbi buydu ki, biz pulumuzu verib almdq, bunlar havay aldlar. Mdniyyt birxtli yox, oxsahlidir. Onun btn sahlrin az-ox maliyy yardm ayrmaq, dvlt qays gstrmk istyirdik. Msln, tk bir misal kim - xarici lk nrlrini ld etmkdn tr M.F.Axundov adna Dvlt Kitabxanasna Prezident fondundan 5 min AB dollar vsait ayrmdq.

Biz Azrbaycan tarixinin yazlmasn tlb etdik. Artq ciddi shbtlr gedirdi ki, Azrbaycan tarixi yenidn yazlacaq.
Orta mktblrn yazld, By.

Bir d mumi Azrbaycan mdniyytinin aradrlmas problemini qoymuduq. Tkc Quzey Azrbaycan yox, Btv Azrbaycan dbiyyat, Btv Azrbaycan mdniyyti kompleks halda yrnilmliydi, btvlkd tdqiq edilmliydi. Bununla brabr, mumi trk mdniyyti yrnilmliydi. Biz zmz Avropaya tutsaq da Asiya mdniyytini v trk mdniyytini yrnmliydik. Mdniyyt yeni bax lazmd ki, o, dvltin lind tzyiq, yaxud tbliat altin evrilmsin. Mn btn yubileylrd itirak etmim. Qara Qarayevin yubileyini, Fikrt mirovun konsertlrini v b. keirdik. Hansnda grmsnz ki, bir adam durub desin ki, yubileylri tkil etdiyin, z d xsn burada itirak etdiyin gr prezidentimiz tkkr edirik? Filarmoniyada olarkn mn, dvlt katibi Pnah Hseynov, humanitar msllr zr mavir Rafiq smaylov kedik otaa, mn mdniyyt xadimlrimizin hamsna dedim ki, Prezident fondunda 10 milyon dollar var v bunu ancaq elm, mdniyyt, thsil v shiyyy xrclycym. Pnah by d dedi ki, yalnz By yox, biz d limizdn gln kmyi Mdniyyt Nazirliyin edcyik. Onlar da "ox sa olun, bundan ox razyq" dedilr. Sonra P.Blblolu muzeylrin qorunmasyla bal ns yazb gtirdi, ona da vsait verdik.
ARTIRMALAR I. Azrbaycan mdniyyt, incsnt v mtbuatn inkiaf etdirmk mqsdiyl Azrbaycan prezidenti blfz ELBY aada adlar kilnlr Prezident fondundan birdflik yardm ayrmdr: Azrbaycan Ensiklopediyas - 5 milyon rubl, .Hacbyli adna Azrbaycan Dvlt Simfonik Orkestri - 3 milyon rubl, "Qobustan" toplusu - 0,5 milyon rubl, "dbiyyat qzeti" - 0,5 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Milli Dram Teatr - 4 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Opera v Balet Teatr - 4 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Musiqili Komediya Teatr - 3 milyon rubl, Gnc Tamaalar Teatr - 2 milyon rubl, "Yu" Dvlt Teatr - 0,5 milyon rubl, Marionet Teatr - 0,5 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Kukla Teatr - 0,5 milyon rubl, "Trkologiya" jurnal - 0,5 milyon rubl, Bak Xoreoqrafiya mktbi - 1 milyon rubl, respublikada yaayan milli azlqlarn, azsayl xalqlarn v etnik qruplarn mdniyytini inkiaf etdirmkn - 5 milyon rubl = 30 milyon rubl ("Azrbaycan" qzeti, 31.03.1993). II. "qtisadi islahatlar dvrnd mdniyyt v incsnt dvlt himaysi haqqnda" Azrbaycan Respublikasnn prezidenti blfz ELBYN 16 aprel 1993 tarixli srncamndan "Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetin taprlsn ki, bir ay mddtind:

1. Mdniyyt, dbiyyat v incsnt sahsind alan yaradclarn qonorarnn artrlmas v yaradclq ittifaqlar xtti il mdniyyt, dbiyyat v incsnt iilrin, yazlara veriln qonorardan glir vergisindn baqa digr dnclr tutulmamas msllrini nzrdn keirib mvafiq qrar qbul etsin; 2. Yazlar Birliyinin orqan olan "Azrbaycan" dbi-bdii jurnalnn maliyyldirilmsin dvlt yardm mslsini hll etsin; 3. Azrkinovideo stehsalat Birliyin birdflik maliyy yardm gstrilmsi mslsini hll etsin; 4. Yaradclq ittifaqlarnn xtti il xarici lklr qastrollara, srgi amaa, beynlxalq festivallara, msabiqlrd itirak etmy gedn snt kollektivlrinin v ayr-ayr frdlrin yol xrclrin dvlt hesabna 50 faiz gzt ttbiq olunmas mslsini hll etsin; 5. Mvafiq yaradclq ittifaqlarna v pekar yaradc iilr qanunvericilikl myyn edilmi qaydada onlarn yerli icra hakimiyyti orqanlarndan icary gtrlm srgi salonlar, rssam, memar v heykltara emalatxanalarna gr dniln kommunal, rabit, enerji xrclri zr gztlr nzrd tutsun; 6. Tarixi, milli mdni obyekt v abidlrin, muzey hmiyytli snt nmunlrinin qeyriqanuni yolla alq-satqsnn, mnimsnilmsinin, xaric aparlmasnn qarsn almaq n mvafiq tdbirlr hazrlayb hyata keirilmsini tmin etsin".

Yeri glmikn, bizim vaxtmzda muzeylrdn bir dn d sr ged bilmzdi - gzlrini xarardq. Gedibs glib desinlr. Bizdn sonrasa 100-dk sr satdlar. Kim satd, hara satd - ssi d xmr, ham susur.
ncsnt muzeyindn snt srlrinin ourlanmasn bizim dvrmz aid etmk istyirdilr. "Avrasiya" qzetind bel yazlar getmidi.

Qtiyyn doru deyil. Btn ourluqlar bizdn sonra olub. Mn srlrin hamsn nzart gtrtm, onlar bir-bir siyahya aldrtmdm. Htta muzeydn 3 dn gzl snt sri olan tablo aparb Prezident iqamtgahna qoydurmudum ki, xaricdn gln qonaqlar onu grsnlr. Onlardan biri Sttar Bhlulzadnin kdiyi rsmdi. Onlarn hams orada sndd, kazdadr. z d onlara ox diqqtl qulluq edilirdi - skiyl silin bilmzdi, yalnz muzeyin iilri vaxtl-vaxtnda glib yoxlayr, baxrdlar. Mn htta hmin iilr demidim ki, otan havas onlara zrr verirs gtrb aparn. Qoy bizim dvrd ourlanan birc srin adn desinlr, mn cavabn verim. Onlarn hams bizdn sonrann iidir, kimlrin ourlad da bllidir, amma he kim danmaq istmir, hams susur. Bir nfr d Polad Blblolundan hesabat istmir, onu msuliyyt kmir, nki, grnr, burada hkumtin d li var, ona gr gizldirlr. Bu, cinaytdir - dvlt cinayti! Azrbaycan mdniyytini hrraca qoyublar. Buyurub bizim dvrmzd uurulan, dadlan bir mdniyyt abidsi tapb gstrsinlr. Amma bu 4 ild ne-ne mdniyyt abidsi darmadan edilib.

Btv muzeylr yox edildi.

N qdr rkardan olsa da, tssf ki, beldir...

Bs shiyyd hans irlilyilrimiz oldu, By?

Shiyyd islahat hazrladq, amma hyata keir bilmdik. Bu sahd ciddi nailiyytlrimiz olmad. Sadc, bizim shiyy nazirimiz vicdanla alrd. O da, onun mavinlri d gec-gndz cbh blglrini gzir, sgrlrl, yarallarla yaxndan maraqlanrdlar. Qospitallarmz yax ilyirdi. Mnim zm bir ne xstxanada oldum, hkimlrl grdm - kemi sovet rhbrlri kimi yox; dedim n lazmdrsa yazn verin, biz hll edk. ikaytlri olanda da qsa vaxtda yerin yetirirdik, gnc hkimlri il tmin etmy alrdq.
mumiyytl, By, bir prezident kimi grln ilrdn razsnz, ya yox?

nsann z iindn raz qalmasn dzgn saymram.

Shbt xsn Sizdn yox, btn hakimiyytin grdy idn gedir.

Btn hakimiyytin grdy idn d elc. "imizdn razyq" desk bizi all adam saymazlar. mumi gtrdkd biz zmzdn vvlki v sonrak hakimiyytlrdn yksk sviyyd ilmiik. Bundan razyam. Amma zmzdn raz olmadm oxlu sahlr var. slahatlar, qanunvericiliyi srtlndirmk olard. Bir sra islahatlar inqilabi metodlarla aparmaq olard, biz buna getmdik, yubandrdq. Nzrd tutmuduq ki, islahatlar 4-5 il keircyik.

"BTV AZRBAYCAN URUNDA MBARZ HYATIMIN MNASIDIR"

blfz Elibyl dalt Tahirzadnin shbti ( Dekabr 1997 )

1992'nin yaznda olduu kimi, 1997'nin qndak bu shbtimiz d qarda Almurad byin Yasamaldak evind kedi. O adan bu aa ox ey dyiib - shbtdam onda prezidentliy namizddi, indis kemi prezident; onda hrtin zirvsindydi, indis hmin zirvy Klki v Heydr qnaqlarnn arxasndan boylanr; onda ona z evirnlr oxdu, indis arxa evirnlr; onda saqqalnda a tklr d grnrd, indis qara tklr; onda Azrbaycan ayaq stndydi, indis dizi st; onda xalq hamya inanrd, indis he ks...

Dyimyns ikic eydir - el onda olduu kimi qalan hmin kasb otaq v el ondak hmin byk rk! 1992'd olduu kimi indi d hmin khn taxtn stnd ylib shbt baladq. Onunla son df tn ilin maynda Klkid grb iki gec "drdlmidim". Onda vaxtn azlndan ryimdki sorularn oxunu Bakya zml cavabsz qaytarmdm. ndi mni d, yz minlrc soydamz da iridn didn, narahat edn hmin suallarn geni, hatli cavabn eitmk istyirdim. Belc sz sz kib gtirdi, mtlb mtlbi. Bir d grdk ki, nallarda deyildiyi kimi, yeddi gn-yeddi gecdir ki, z-z, gz-gz, diz-diz oturmuuq. Blk d indiydk he bir jurnalist onu bel amanszcasna istismar etmmi, onun ltfkarlndan bu qdr sui-istifadd bulunmamd, ancaq o, mni sradan bir media mnsubu yox, yaxn dost v mslkda saydndan, hr ltama sbirl dzd. Mns bu iltifatdan yararlanaraq oxqatl Eliby dnyasnn drinliklrin gcm yetdiyi qdr nfuz etmy aldm. Shbtimizin btn soydalarmzn maraql olacan gz nn alaraq yanmza diktofon qoyma da unutmadm. Azrbaycan jurnalistikas tarixind blk d n byk msahib, bax, bu cr z-zn meydana xd.

Birinci shbt. ELBY HAKMYYT XALQIMIZA N VERD?

Yaratdqlarmz irisind bir zmr d vardr ki, onlar insanlar haqq yolla aparr, haqq rhbr tutaraq [onlar arasnda] daltl hkm edirlr. (Quran, "raf" sursi: 181)
Shbt mhz bu soruyla balamamz tsadfi deyildi - ax By tulanm btn dost v dmn qnaqlarnn, danlaqlarnn az qala hams onun hakimiyyt dvryl baldr. z d, xsn mni incidn budur ki, adamlarn byk qismi bu bir illik dvrn gerkdn inqilabi sciyyli nailiyytlrini ya danr, ya zn grmzliy vurur, ya da onlardan bilgisi olmadna gr bacarql dirijorun idarsi altndak mumi xorun iind "onlar grdk d" nqratn oxuyur...

"Biz mstqil siyast yrdrdk"

blfz by, sizc, bizim iqtidarn (thsil nazirinin mavini olaraq zm d hkumtd tmsil olunduuma gr onu "bizim" adlandrram) tarixc ox qsa zaman - vur-tut bir il irisind qazand n nmli nailiyytlr hanslardr v mumiyytl, bu hakimiyyt xalqmza n verdi?

Birincisi, sualn sas mzin cavab vermk istrdim. Mslnin btn mahiyyti Quzey Azrbaycan xalqnn rus imperiyasndan tam azad olmas urunda mbarizddir.

Btn Meydan boyu xalqa alayrdq ki, Azrbaycan mstqil olacaq v demokratik dvlt qurulacaq. Mahiyyt bunun stndydi. ox adam bunu baqa cr yozur, baqa cr fikirlir. Biz bunun drslrini Meydanda balamdq v bununn d nmunni gstrmidik. Xarici lklrdn glnlr deyirdilr ki, siz mslman lksisiniz, demokratiyadan ox aralsnz - islam dini demokratiyaya ziddir. Bizs onlara sbut edirdik ki, he d bel deyil. 1918-ci ild - Azrbaycann quzeyind islam dininin n gcl, n qat vaxtnda, Azrbaycanda babilr, bhailr hrkat tyan etdiyi bir zamanda Mmmdmin Rsulzadnin bal altnda Azrbaycan xalq demokratik cmhuriyyt qurub. Bu dvltin ad iki cr sslnir: "Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti", yaxud avropallarn dili il ifad edilrk "Azrbaycan Demokratik Respublikas". O, xalq cmhuriyytiydi. Bilirsiniz Cbhmizin adn niy Azrbaycan Xalq Cbhsi qoyduq? nki xalq cmhuriyyti qurmaq urunda mbarizy gedirdik. Yoxsa onun adn qoyardq "Azrbaycan Demokratik Cbhsi", "Azrbaycan Liberal Cbhsi", "Azrbaycan Mbariz Cbhsi" v s. Bli, Azrbaycan Xalq Cbhsi adn ona gr qoymuduq ki, qurduumuz dvltin Azrbaycan xalqnn dvlti olacana dair mvqeyimizi o zamandan myynldirmidik. ndi d biz deyirlr ki, niy "liberal" yox, niy "mtdil" yox, mhz "xalq"? Ax biz xalq partiyasyq. Azrbaycan xalqnn mvqeyini hr yerd mdafi edcyik. Azrbaycan xalqnn mvqeyi nddir? Birincisi, o, kldir. Onu kllikdn azad edcyik. Bunun urunda mbariz aparacaq, xalq buna hazrlayacaq v buna sslycyik. Bu gediin znd is xalqa baa salacaq ki, qurduumuz bu dvlt eyni zamanda xalq demokratik dvlti olacaqdr. "Xalq dvlti" demk el "demokratik dvlt" demkdir. Yen tkrar edirm: "Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti", "Azrbaycan Demokratik Respublikas" terminlrind "xalq" v "demokratik" szlri eyni mnada ildilib. Xalq urunda mbariz demokratiya urunda mbarizdir, yni demokratiya urunda mbariz xalq urunda mbariznin irisinddir. Tarixdn misallara baxaq Sttar xan hrkat demokratikdi, yoxsa yox? Bli! Xalqn azadlq urunda mbariz aparan hisssinin itirak etdiyi hr hans bir hrkat demokratik hrkatdr.
Blk xalqn itirak etdiyi hrkat dini mzmun dad?

Dini mzmunlu byk xalq hrkatnn znd d demokratik mahiyyt var. Msln, Xomeyni ah diktaturasn yxarkn xalqn hrkat dini mzmunda, dinin egidas altnda gedir, hrkat is demokratik sciyy dayrd; sonra onun hans mcraya dnmsi baqa msldir - bu, sonrak hakimiyytdn asldr. Biz Meydanda birdflik bildirdik ki, xalq hrkatn balamq, azadlmz ld edcyik v sz veririk ki, demokratik cmiyyt quracaq. Bu, bizim hrkatn mahiyytidir. Bu yolda mbariz apararkn Qorbaovun verdiyi demokratiklmyl raz deyildik. Onun mqsdi Sovet ttifaqn bir qdr yenildirmk v bununla da qorumaqd; onun mahiyytini saxlayb formasn dyidirmy alrdlar. Bizs btnlkd mahiyyti

dyidirmk istyirdik. Ona gr d bizim "demokratiya" anlaymzla Qorbaovunku tamam frqliydi. Nticd n cr oldu? Urunda Qorbaovun mbariz apard demokratiklm ba verdi (bunu imtina etmirik) - msln, vvlki sistemdn imtina Trkmnistanda, zbkistanda da ba verdi. Ancaq onlarda bizdki kimi olmad - bizd btn xalq hrkt gldi, azadln, demokratiyan xalq z z qanyla qazand. Glin mahiyyt indi yenidn baxaq - Trkmnistanda, zbkistanda bu gn birc dn d mxalift qzeti xmr.
He mxalift d yoxdur...

Ola da bilmz! Ax orada he bir demokratik institut qurulmayb, nki bu demokratiyan xalq z almamd, onu Qorbaovun yuxardan gstriiyl vermidilr. Sabah Rusiya bir d gclns lini atan kimi Trkmnistan onun qoltuuna girck, zbkistan da buna gedck - veriln pay geri alnacaq. Ancaq Azrbaycandan he kim he n ala bilmz, nki azadlq Azrbaycan xalqnn z srvtidir, z qazancdr. Mahiyyt, bax, bundadr! Xanm Teter Bakda olarkn klri gzdi ki, xalqla dansn. O, mn dedi ki, klrd adamlarla shbtimd onlarn azadl drk etdiyini v sevdiyini grdm; zm kni dyidim ki, blk bunlar yrdilmi insanlardr, gzlnilmdn baqalaryla dandm, grdm ki, onlar da eyni sz deyir. Mn inandm ki, Azrbaycan xalq azadlq ideyasn tam mnimsyib. Demokratiya idealn da tam mnimss onda bu xalqa zaval yoxdur. ndi xalq mhz demokratiyaya yiylndirmk grkdir. Bu, bir mktbdi, drsdi. Mni ox vaxt qnayrlar ki, sn n bilirdin? Mn Meydanda vzif yerin yetirirdim. Birincisi, mllimlik edirdim, xalqa siyasi biliklri, siyasi dnyagrn alamaqn mllimlik etmy mcbur olurdum. kincisi, mxaliftin siyasi rhbri kimi x edirdim. ncs d, Azrbaycann tam azadl, demokratik hakimiyyt qurmaq urunda mbariz gedirdi v hazrlardq ki, hakimiyytin yksk qdmlrini l alb dvlt adam kimi xalq tmsil edk. ox ar bir gedidi. Mnim yoldalarm da bu arln altnda ald. Xalqa siyasi maarif yrdirdik. Mustafa Kamaln mdrik sz var ki, xalq azadla hazr deyils azadl ld etmzdn nc onu azadla hazrladrmalsan; hazr olmadan ona azadlq versn d itirck. Biz d ikiynl i grrdk - hm azadla hazrlardq, hm d azadl yetidirirdik. Mmmdminin szlriyl desk, mqsdimiz xalqa azadl dadzdrmaq idi. Bunun da hdsindn myyn qdr gldik v bu gerkliyi he ks inkar ed bilmz. Mbarizmiz mahiyytc nyl nticlndi? Xalqmz dorudan-doruya azadlq idealn mnimsdi. Sadc misallara baxn. Rus ordusunu z razisindn yalnz Azrbaycan

xard. Ny gr? nki Azrbaycan xalq artq azadla yiylnmidi, yoxsa he cr mmkn deyildi. Niy obirilr bunu bacarmad? nki onlar bu yolu getmdi, Azrbaycan xalqsa getdi. Buna gr d deyk ki, Almaniyadan, Baltikyan lkdn rus qounlar mqavillrl danaraq, Avropann byk tzyiqi altnda xarlrdsa bizs bunu z xalqmzn gcyl etdik v imperiya bir daha qaydb stmz glmy csart gtrmdi - Azrbaycan xalqndan qorxdu, nki onu gcn 20 Yanvarda grmd. Mslnin kk, bax, bundadr! Mn ox kr edirm ki, Azrbaycan trklri azadlq idealn bu gn bir sra xalqlardan yksk sviyyd mnimsyib, sart he cr tslim olmaq istmirlr. Baxmayaraq ki bu gn Azrbaycanda avtoritar rejim var, ancaq xalq onunla razlamr. lkni trk edirlr ki, bu cr rejimd yaamaqdan qriblik yaxdr, hbsxanalara gedirlr ki, bel rejimd yaamaqdansa hbsxana yaxdr. Xalqn ruhu sndrlmayb - bu, azadln gtirdiyi ruhdur. in gediinin nticsind n ba verdi? stmz gldilr ki, biz siz o demokratiyadan demmidik; siz, dediyimiz demokratiyan vercyik. V 20 Yanvar qrnndan sonra Ayaz Mtllibovu - kommunist partiyasnn adamn i bana qoydular. Ona gstri verdilr ki, sn bir az yumaq ol, ancaq sx, ydr. lkd hrbi vziyyti saxladlar. Sekilr keirdilr v s. Bunlarn hams yen Moskvann liyl veriln "demokratiya"yd - o, bizimki deyildi v biz d ona qar xrdq. Sekilrd Azrbaycan Xalq Cbhsindn v onun trfdalarndan cmi 32 deputat seildi, ancaq Cbh mcbur etdi ki, parlament buraxlsn, hr trfdn 25 deputat olmaqla Milli Mclis yaradlsn. Moskvann buradak lalts Polyanikonun v Ayaz Mtllibovun siyahsyla seilmi parlamenti biz parlamentlikdn xardq, 25 onlardan, 25 bizdn etdik v artq Moskva bunun qarsnda dayana bilmdi. O zaman biz bildik ki, artq Moskvayla brabr gcdyik. Bu, Azrbaycan xalqnn, hrkatn v bizim qlbmizdi.
1992-nin balancnda...

Bli. Biz bilirdik ki, Ayaz Mtllibov geri getmz, nki Moskva ona bel icaz vermz. Demk, gcmz grn Moskva he olmazsa brabrliy razlad ki, bunlar sonra czalandraram. Biz Milli Mclisi yaratdq. imiz davam etdik. Sonra da Ayaz Mtllibovu lkni idar ed bilmdiyin gr hakimiyytdn uzaqladrdq. Htta Moskva da onu mdafi ed bilmdi. Aradan bir mddt kendn sonra - 14 mayda Moskva onu bir d qaytarmaq istdi. Bu zaman biz Ayaz Mtllibovla, Yaqub Mmmdovla deyil, imperiyayla mbariz aparrdq; nki onlarn hams imperiyann xidmtilriydi. Bax, bu qlb Meydanda Azrbaycan xalqna aladmz azadlq ruhunun nticsiydi - o ruhu Azrbaycana biz gtirdik. Onu sad fhl, kolxozu, ii gtir bilmzdi. Onu Azrbaycann mhz ziyallar, siyasi mbarizlri gtirmliydilr, onlar da gtirdilr.

Ayaz Mtllibovun uzaqladrlmasndan sonra biz mcburn prezident sekisin qatlmal olduq, halbuki dflrl tlb etmidik ki, glin buna getmyk, nki dvlt quruculuumuz prezidentlik instituna hl hazr deyildi. Deyirdik ki, prezidenti secksiniz - o, oyuncaq kimi qalacaq, lindn rmaqdan baqa bir i glmyck. O ya hakimiyytd qalmaqn diktatora evrilmlidir, ya da demokrat olaraq hakimiyytini itirmlidir.
By, 25 mart 1992-d Ali Sovetd deyirdiniz ki, aydan sonra secyiniz prezidenti bir ildn sonra devircksiniz. Sizi dz bir ildn sonra devirdilr...

Baqa cr ola da bilmzdi, nki grk nc el gcl demokratik institutlar yaradlayd ki, seiln demokratik prezident d hakimiyytd qalma bacarayd. Bu amil mvcud deyils hakimiyyti saxlamaqn prezident hkmn diktatorlamaldr ki, hakimiyytd qalsn. Gznzn qabandak rnk - bu gn Heydr liyev yalnz diktatorluuna gr hakimiyyti saxlaya bilir. Bizs diktaturann leyhinyik - sz vermidik ki, xalq hakimiyyti, yni demokratik hakimiyyt quracaq. O szmzn stnd indi d dururuq v axra kimi d bu yolda mbariz aparacaq.
1992-nin maynda Moskvann Mtllibovu ikinci df hakimiyyt qaytarmaq chdi iflasa urayandan sonra demokratik qvvlr hakimiyyt gldi. nc sa Qmbr parlamentin sdri, iyun ayndasa Siz prezident seildiniz. O vaxt hakimiyytd aparc kadrlar daha ox AXC v Msavatdand. Prezident olaraq xsn znzn v btvlkd komandanzn qarsna dvlt quruculuunda xan n mhm tinliklr hanslard?

Hakimiyytd komandamz sasn AXC v Msavatdan ibart deyildi. Dvlt aparatnda skiyi 7 min adam ilmlidir. Onlardan cmi 2-3 mini cbhilr v msavatlard, qalan kemi brokratlar, snaye iilri v baqalaryd. Mtxssis olduqlarna gr onlar dyidirmdik ki, qalb ilsinlr. slind biz hakimiyyti btvlkl l almadq. Biz hakimiyyt xalqa gr gldiyimizn hakimiyyti xalqn tmsililri olan hmin adamlarla rikli idar etmy razladq. ox adam bu addmmz doru saymr, ancaq, mnc, bu, ox dzgn yoldu. Hmin kadrlarn xyantis baqa shbtin mvzusudur.
Sizi kommunistlrl ittifaqa girmk stnd tnqid edirdilr...

Bu, ittifaq deyildi. O xslr kommunist olsa da, tutduu vzify kommunistliyin gr yox, mhz o sahnin mtxssisi olduuna gr qoyulmudular. Sadc, onlar nzartd saxlayb yax iltmk lazmd ki, bu, tamamil baqa problemdir.
Hakimiyytimizin nticsi n oldu?

Bli, xalqa azadlq idealn aladq, indis dvlt quruculuuna balamaq lazmd. Biz mharibnin irisindydik. Grk nc onu davam etdirib uur qazanaydq, dmni torpaqlarmzdan geri ataydq. Biz btn gcmz dvlt quruculuunun

sasn tkil edn qanun v qrarlarn parlamentd qbul edilmsin ynltdik, nki onlarsz yeni dvlt qurmaq mmkn deyildi. Ancaq btn zruri qanunlar da birdnbir qbul etmk imkan xaricindydi. vvlc ayr-ayr sahlr aid qanunlar yazlmal, sonra parlamentd qbul edilmli, xalqa atdrlmal, onlarn icrasna nzart edilmlidir. Bu qanunlar yetrinc yaradldqdan sonrasa onlar mumildirilrk Anayasa hazrlanmaldr. Birdn-bir Anayasa yazmaq olmaz - sn nc kolxozu lv etmlisn, bundan tr xsusi mlkiyyt haqqnda qanunlar ortaya qoymalsan.
slind biz bir quruludan digrin, yni sosializmdn yenidn kapitalizm qaydrdq...

Yox, biz kapitalizm deyil, baqa forma dnrdk. Biz dnrdk ki, glckd imkanmz olsa Mmmdmin Rsulzadnin irli srdy tsand cmiyyti quraq. Yni ictimai srvt el blnmlidir ki, xalqn yoxsul tbqlrini kasblqdan tamam xarsn. Kapitalizmds bel deyil - orada snaye inkiaf edir, trqqini d z ardnca aparr. Bizs mumxalq mlkiyytini d saxlamaqla trqqiy nail olmaq istyirdik.
Bu dncd sosial-demokratiya nsrlri yoxdurmu?

Sosial-demokratiya nsrlrinin olmas danlmazdr. Bunu XIX srd franszlar meydana xarblar v adn "solidarizm" qoyublar. Milli tsand solidarizm demkdir, yni iqtisadi baza zrind cmiyyt hmrylik sasnda qurulacaq ki, ictimai srvtin paylanmasndan naraz qalmasn, hr ks o srvtdn daltli pay atsn. Bli, Rusiya grd ki, Azrbaycanda azadlq mbarizsini boa bilmir, ona gc atmr, onun yerldirdiyi fiqurlar hakimiyytdn bir-bir ar, ilrimiz he cr mdaxil ed bilmir, onun yegan yolu qald - yeni hakimiyyti mhariby daha yaxndan clb etmk. Buna gr d ermnilri yenidn qzdrmaa, rus batalyonlarn i salmaa baladlar. Nticd mhariby giridik v iki rayonu - Goranboyu (kemi aumyan rayonunu) v Adr rayonunu ermnilrdn aldq. Ordunu Lana xardq (Lan da o vaxt ldn gedirdi) - onun byk hisssini l keirdik, Lan dhlizin xdq. Bel bir vziyytd Rusiya grd ki, qabamzda dayanmaq tindir. Tzdn rus batalyonlarn ortaya atd, daha dorusu, Qarabada rus batalyonlarnn qabanda dayana bilmdik, nki hrbi chtdn o sviyyd hazrlql deyildik. Onlar pekarlar, xsusi tyinatl hrbi qvvlrdir. Sonra Klbcri limizdn aldlar ki, biz byk zrb vursunlar. Dorudan da, Klbcri qoruyub saxlaya bilmdik. Bu, bizi yxmaq nd, xalq da bunu myyn qdr baa dd. Klbcr qaqnlarnn zlrini d, mal-qaralarn da Gncnin trafndak blglr yerldirdik. Nisbtn az itkiyl o msldn qurtardq. Rusiyann Xarici lr Nazirliyind Qaraba zr vkil olan Kazimirov bizim dvlt adamlarmza demidi ki, siz bu bladan qurtardnz, sabah irinizd bir hrkat, qiyam balasa onda

n cavab vercksiniz? Artq o, biz iar etdi - ya glin girin Rusiyann qoltuuna, ya da qiyam balayacaq.
"MDB-y girin" demk istyirdi?

MDB'y girmk yox, Rusiya n des onunla razlamaq lazmm. Rusiyann ordusunu, Rusiyann bazalarn, Rusiyann btn nfuzunu saxlamalydq burada, btn siyastmizi ancaq Moskva deynl uyunladrmalydq. Biz, tbii ki, tamamil bunun leyhinydik, mstqil siyast yrdrdk. Grd ki, xoluqla olmur, o cr eldi - Gnc qiyamn balad...

"Amerika tipli dvlt qurmaq istyirdik"

Gnclik illrindn bri arzunuz vard ki, hakimiyyt glsm dvlti bu-bu planlarla quraram. Tbii ki, hmin arzular da, planlar da romantik dnclrinizin mhsuluydu. Bs 1992-nin iyununda gerk hakimiyyt taxtna ylrkn qarnza on be il ncki hmin romantikin alna glmyn hans tinliklr xd?

Bilirsiniz, bir var ki, glib bo yerd dvlt qurasan - o, ox asandr, bir d var ki, dvlt xarabalarn dadb yerind yeni dvlt yaradasan - o, ox tindir, nki khnni datmalsan; el yerlr var ki, betonlam, sementlmidir, onu asanlqla datmaq olmur. Biz ndn baladq? Birinci, aldq ki, yuxar - parlament demokratik olsun. Bunu sa by taprdq. Xalq gzl grrd ki, btn mzakirlrin hams televiziyada gstrilir. Bizim parlament qdr gediatn hamsnn xalqa atdrld parlament olmayb. (ndi d yarsn ksir, yarsn verirlr). Htta bir df Rhim Qazyevin thqiramiz szn xardq ki, televiziyada getmsin, sabah biz dedilr ki, o sz niy pozmusunuz, o sz getmlidir. Halbuki onun verilmsi biz d eyibdi, xalqa da. Bli, parlamentimiz tam demokratikdi. Orada xalqa mlli-bal demokratiya drsi keilirdi. kincisi, icraedici orqanlarda qayda yaratmaa giridik. Hr eydn nc Prezident Aparatn demokratikldirmy baladq. Bura gln adamn he birini geri qaytarmrdq - kim olur-olsun, n deyir-desin. Mktub gndrnlr cavab alrdlar. ikaytilri yksk vzifli slahiyytli xslr dinlyirdi, yalnz prezidentin yanna getmy israr ednlri zm qbul edirdim. Biz orada ilynlr yrtdik ki, xalqla hssas davranacaqsnz, qaplarmz he zaman xalqn zn balanmayacaq. Bellikl, aparat balad xalqla yaxn nsiyytd ilmy. Mn prezidentdim. Xalqn narahatln duyanda kabinetimd rahat otura bilmirdim. ox vaxt eidirdim ki, qqrrlar: "Eliby", "Eliby". Mni grmk istyirlr.

Razlaram ki, yax, 100 nfrsiniz, 5 nfr glsin, grk. Deyirlr ki, yox, yzmz d glcyik, x, bizim qarmzda dan (z aramzdr, biz mlli-bal rk edirdilr). Mn d onlarla grrdm. ox vaxt bel olurdu. Daha sonra baladq idaretm orqanlarn qaydaya salmaa. Bir ox zruri komitlr, irktlr yaratdq, bzi grksiz qurumlar da ixtisar etdik. Msln, Knd Tsrrfat v rzaq Nazirliyi sistemind 60'dan ox institut vard. oxunu rvtn dzldiblr ki, yeyib-datsnlar. Bunlar semk, tlbata uyun hala salmaq z bir ciddi problemdi! Dvlt aparatnda diktatura sistemini datmaqn mssislr, onlarn rhbrlrin srbstlik vermk lazmd. Biz mhz bu yolu tutduq. Hr mssisnin z sasnamsini hazrladb, yaxud yenidn ildib ona uyun ilmyi tlb edirdik. alrdq ki, mssislr byk piramidann iind qalb abalamasn. Biz hakimiyytin 3 yer blnmsini gerkldirmy alrdq. Bunun artq ciddi zl qoyulmudu. Prezident Aparat mstqillirdi, bunu ham grrd. Milli Mclis d mstqildi. Prezident Aparatndan, msln, hr hans bir snd glir, parlament qbul elmir, qaytarr stmz. Biz tzdn ilyirik, bir d qaytarrq ora. Parlamentd prezident tnqid edilirdi, buna he kim bir sz demirdi. Bir ox hallarda prezident oraya birbaa mbahisy gedirdi... ncs, mhkm hakimiyyti - o da mstqil olacaqd. Tahir Krimlini Ali Mhkmnin sdri qoymuduq. Desin grk ya Prezident Aparatndan, ya da Milli Mclisdn olan tzyiql n vaxt bir hkm xarb. ksin, mhkmlr, bizim orqanlarn idn knarladrd adamlar i brpa etmkl muldu.
O zaman bel shbt gzirdi ki, Tahir Krimli onun xidmti manna 002, parlament sdri sa Qmbrin mannasa 003 nmrsinin verilmsini tlb edirmi - onun fikrinc, mhkm hakimiyyti qanunverici hakimiyytdn irlidir.

Bli, o da z hququ urunda mbariz aparrd. Biz d rkdn istyirdik ki, mhkm sistemi srbstlsin. ndi deyirlr ki, onda hr bir trf kirdi, anarxiyayd. Yox, o, anarxiya deyil, sadc olaraq, demokratiyaya gedn, anarxiyann qarsn ksck yolun balancyd. Tssf, min tssf ki, vtndamz bunu baa dmdi! nki xalqmz gzn ab dvltin idariliyinin bir lin altnda olduunu, btn dyirmann da onun lind frlandn grb. Bizs bu yolu se bilmzdik. Biz dnyan trqqiy aparan hakimiyytlrin hqiqtn blndy demokratik prinsiplr yolunu byndik. Buradasa hkmn nqsanlar, yrilr, atmazlqlar, yxntlar olacaqd. Ancaq yavayava, bir ne il hr ey qaydaya dck, ham yeni mhit yrckdi. Sovet dvrndn qalm iyrnc, betonlam aparat datmaq lazmd. Datmaq sadc skmk deyil - grk oxlu qanunlar yaradlsn ki, o, lv edilsin. Yeni aparatn qurulmasyn d mxtlif qanunlar verilmlidir. Demli, iki i eyni vaxtda grlmlidir. z d bu arln hams parlamentin stn dr. Parlamentimiz bu msl zrind gec-gndz ilyirdi, amma tam gcyl ily bilmirdi - mane olanlar oxdu; onlar

kemi parlament zvlriydi. Kemid bir ox millt vkillrini parlament faliyytindn uzaqladrdmza gr onlar mqavimt gstrirdilr ki, parlamenti yenidn brpa etsinlr, o, "Milli Mclis" adyla yox, kemi Ali Sovet kimi faliyyt gstrsin. Bir trfdn, bu mqavimt normal ilmy imkan vermirdi v biz bu sahd tinlik kirdik. Baqa trfdn, yenini qurarkn ortaya suallar xrd: biz bunu tlsik edkmi, yoxsa zamana buraxaraq tdricn edkmi? Deyk ki, 5 il grcyiks ilk nvbd nlri etmliyik? Biz o zaman qrarladrdq ki, 3 il btn msllri qurtaracaq. Yni dvlt quruculuunu baa atdracaq - kemi dvlt qurumlar, kemi iqtisadi mkanlar, iqtisadi sistemlr btvlkl yoxa xacaq, dalacaq, yeni sistemlr yaradlacaq. Biz hm mdniyyti, hm d sosial mnasibtlri yeni sistem keirmyi dnrdk; sas msl ictimai mnasibtlr sistemidir. 3 ilin iind bunlar yerin yetirckdik v imkanlarmz da vard. Bunu baqalar da grrdlr. Moskvadan biz xbr verdilr ki, Azrbaycandak sfir ifroqram gndrib ki, Azrbaycan bu xtl, bu siyastl gedrs 3 il Rusiyann nfuzundan tamam uzaqlaacaq, tam mstqil bir dvlt evrilck, baqa kemi sovet respublikalarna da nmun olacaq v sonra biz onlarn he birini saxlaya bilmycyik; tcili tdbir grn. Bu mslni Rusiyann Thlksizlik urasnda gnlrc mzakir ediblr: neylyk bu Azrbaycanla? Buna gr d bizi sasn mhariby clb edirdilr ki, blk mharibd kk, oturaq, iqtisadiyyatmz yenilmlr imkan vermsin. Amma biz iqtisadi gcmz qoruma bacarrdq. He ny baxmadan var-dvlt toplayrdq ki, dvltimiz iqtisadi baxmdan gcl olsun. Biz bdcy nzart edirdik. Rvtxorlua, ourlua qar ciddi mbariz aparrdq; dvltin btn srvti nzartdydi. Biz hakimiyyt glnd sorudum ki, Milli Bankda n qdr pul var? Dedilr bir qdr dollar, 10 milyon rubl. Mn rdm ki, Allah evinizi yxsn, hrnizin cibind 10 milyon var. Bel dvltmi olar?! Sonra baladq iqtisadi problemlri hll etmy. Milli Banka da oxlu pul gtirdik, bdcni d artrdq. Tk birc ilin iind 150 milyon dollar pul topladq. Prezidentliy yenic balayanda sorudum ki, Azrbaycanda n qdr kr istehsal edirsiniz? Cavab verdilr ki, 2 ton. Mn dedim ki, 2 tonu bir balq ourlayr; bs siz nyl mulsunuz? Bizim hakimiyytimizin birc ilind kr istehsal 30 tona qaldrld, halbuki xalqn hmin var-dvlti, mal dadlrd. Biz datmaa qoymadq. Hamsnn gliri gldi banka, mrkz. Mn Prezident fondunu yaratdm. Bu fondda ne milyon manat v 10 milyon dollar vard. Bunlarn da hamsn prezident xrclmliydi. Ny? Elan elmidik: Azrbaycanda mdniyytin, elmin, thsilin, shiyynin v b. inkiafna. Birdn glib

ikayt edirlr ki, filan yerd xstxana dalr, oraya pul buraxmaqda problem var, ya da bdcd nzrd tutulmayb. O zaman Prezident fondundan yardm edirdik. Yaxud Azrbaycanda orkestrlr dalrd. Fonddak vsaitin myyn hisssini orkestrlri qorumaq mqsdiyl buraxdq, nticd Azrbaycandan cmi 4 nfrdn baqa he bir musiqii getmdi. Onlar da qeyri milltlrdndi v getmlri maddi amill bal deyildi. Biz Azrbaycan orkestrlrind olmayan yeni altlr n d pul buraxdq. Polad Blbloluna demidim ki, mdniyyt n qdr lazmdrsa pul qoyacaq. Mharib aparrdq, bu trfdn hdsiz xrclr gedirdi. Siz tsvvr edin ki, mharibnin bir gnnd ne-ne milyon havaya gedir. El-bel deyil: bart, gllsi, man, topu, tank var bunun. Deyk ki, 3 dn tankn vurulmasyla bir gnn iind ne milyon gy sovrulur.
Dvltin bdcsindn gedir...

lbtt, hams bdcdn xr. Alb yerin qoymasan dmn lkni dadar. Hmin vaxt biz mharib apara-apara hm d mxtlif yerlrdn silah gtirirdik, pulla alrdq z d ucuz qiymt yox. Bzn el olurdu ki, msln, bir yarm bahasna alrdq yoxdur, mcbursan, alacaqsan. Ordunu tzdn dzltdik. Tsvvr edin hans raitd v hans tinliklrl. 54 min hrbi qvvmiz vard. Biz 100 min adamlq t v baqa qida mhsullar buraxrdq. Nzrd tuturduq ki, yaxn glckd ordumuz 100 min qaldrlacaq, qoy indidn buraxaq ki, sgrlrimiz yax yaasn, ordumuz zn yax hiss etsin.
sgrlr konservi bynmirdilr.

Bli, konservi nian gtrb gll atrdlar. Biz sgrlr sad siqaret gndrmirdik ksriyyti xarici siqaretdi. Xalq da, cmiyytlr d bir trfdn gtirib batalyonlara verirdi. Yegan mqsd ordunu saxlamaqd. Ham bilir - biz mharib aparsaq da 1993-c ili dvlt quruculuu ili elan etmidik. Dnrdk ki, ndn balayacaq? lkin rt quruculuq proqram hazrlamaqd. Birinci tlb parlamentin buraxlmas, demokratik parlamentin seilmsiydi.
O n vaxta nzrd tutulmudu?

Yeni parlament sekisi 1993-c ilin oktyabr aynda olmalyd. Ciddi hazrlq gedirdi. Bununn htta parlament zn buraxma tklif etmidik - bel olsayd sekiy yazda da balaya bilrdik. Ancaq parlament razlamad. Milli Mclis dedi ki, millt vkillri brk dayanb. Biz d zorla etmk istmirdik, nki zorla olanda artq qanunsuz olur. Bu adamlar sonra zlri dedilr ki, onda bel olsun - siz biz vziflr verin, i yerlri verin, yaay evlri verin, biz d yava-yava zmz ss verk.
Bunu faliyytd olan Milli Mclis zvlri deyirdilr, yoxsa knarda qalanlar?

Milli Mclisd bizim ksimiz olan qrup - kemi kommunistlr. Brk dirmidilr ki, biz istefa vernd n qazanacamz bilmliyik. Biz onlara vzif, i, ev vermy razladq. Onlar da bu zaman raz oldular.
Bs niy parlamenti buraxmadnz?

Deputatlarn hams raz deyildi ax. Bel razladq ki, bunlar ilsinlr, avqustda ttil xanda buraxlsn. Sonra sekiy hazrlq getsin, oktyabrda da seki olsun. Yeni parlament seilsydi btn problemlrimizin byk qismi hll olunacaqd. Dvlt quruculuu oradan balanr - qanunvericilikdn. Qanunvericilik grk hrtrfli ilnilsin. Bir d ki, parlament baxanda hr sosial qrup z adamn orada grmlidir. Hr qrupun, hr partiyann gc atacaq bir ne adam semy. Hr z adamn grnd bu parlamentin mhz onun parlamenti olduuna inanacaq.
Hkumti parlament seilmi partiyalarn formaladracan nzrd tuturdunuz?

O cr yox. Parlamentin hkumt dxli yoxdur. Amerikada olduu kimi. Orada parlament adi adamlar seirlr. Hr partiyadan var. Amma hkumti formaladrmaq onun ii deyil. cra aparatn, hkumti btvlkl prezident z formaladrr. Prezident hm dvltin, hm d hkumtin basdr. Biz d bu prinsipl gedcydik. Sonra da mhkm sistemi tam demokratik yolla seilckdi. Biz rvtl mhkm hakimi tyin etmyi aradan gtrckdik. Nticd n alnrd - prezident demokratik yolla seilib, qanunverici orqan demokratik yolla seilib, nzarti orqan demokratik yolla seilib. Bel bir dvlt istr-istmz gcl olmaldr. Bizim son mqsdimiz d el buydu.
Konstitusiya Mhkmsi ideyas vard?

Bli, o da vard. Htta bir df dedilr ki, Konstitusiya Mhkmsin Tofiq Qasmovu qoyaq. Mn dedim ki, adama glrlr - Tofiq Qasmov hququ gzl bils d hquqnas deyil. Oraya pekar hquqnas grkdir. Bax, bel shbtlr d getmidi. Demk, dvltin yuxar qdmlri demokratiklir. Bundan sonra kemk lazmdr aaya - bldiyy sekisin.
Onu n vaxta nzrd tuturdunuz?

styirdik ki, parlament sekisi qurtaran kimi, ondan bir-iki ay sonra bldiyy sekisi keirilsin. "Dvlt quruculuu" dedikd bunlar nzrd tuturduq. Dvltin btn ilk mexanizmlri demokratik saslara syknmlidir. Bundan sonra dvlt z-zn ilyck.

Yeri glmikn, mhm bir qanun da hazrlayrdq - mmurlar haqqnda qanun. Trkiyd v baqa lklrd sdr d mmur saylr. Siyasi hakimiyyt dyiir, sdr dyiilmir. Siyasi hakimiyyt dyiir, direktor dyiilmir, nki onu zavod seib. Yaxud, deyk ki, mktb mdiri dyidiril bilmz, onun siyasi hakimiyyt dxli yoxdur. Bu mmurlar hr 4 ildn bir msabiq yoluyla seilir. Msln, bir mktbin direktorluuna 10 nfr riz verir, msabiqdn ken direktor olur. Daha onun siyasi hakimiyyt dxli yoxdur. O mllimin, mktb direktorunun siyasi xadimlrin mnafeyin qulluq gstrmy mara olmur. Burada n cr maraq ola bilr - sdr d, mmur da fikirlir ki, siyasi hakimiyyt dyiir - dyisin, mn dxli yoxdur. Mn msabiqyl glmim. O, zyn alr ki, yax mllim olum, yax direktor olum, yax alim, yax akademik olum, yax idar edim ki, msabiqd 4 ildn sonra uduzmaym, yen mn keim.
ARTIRMA "Pekar mmur v qulluqu tbqsinin yaranmas v qorunmas dvltin ilk strukturunun ahngdar faliyytinin sas rtlrindndir. Respublika rhbrliyi bu sahd mhm addmlar atmaq niyytinddir. [...] Prezident Aparatnda bu mqsdl hazrlanan "Dvlt qulluqular haqqnda" qanun layihsind siyasi v inzibati vziflrin blgs nzrd tutulmudur. Mqsd sekilrd hans siyasi qvvnin qlbsindn asl olmayaraq pekar mmur v qulluqularn idn knarladrlmasna yol vermmkdir. Mqavil sasnda vzif v ilr tyin ediln inzibati iilr siyastl mul olmayacaqlar bard hdlik gtrmlidirlr" ("Azrbaycan" qzeti, 14 may 1993). Bu qanunun n vaxt qbul edilcyi gzlnilirdi?

1993-n sonunda qrar qbul olunacaqd, 1994-d bunun hyata keirilm mexanizmi gerkldirilckdi. Bununn mxtlif komissiyalar yaradlmalyd. Biz fikirlirdik ki, Amerikann kiik dvlt modelini Azrbaycanda quracaq.
Ancaq, yanlmramsa, By, n vaxtsa demidiniz ki, Azrbaycanda iqtisadi qurumn sver modelini gtrmliyik?

Yox, sverni iqtisadi qurumn deyil, milli mnasibtlrn rnk gtrmyin trfindydim. Mn bu dnclri hbs olunan zamanlarda yazmdm. Mhkmd d onu oxudular. sverni biz iki xtd gtrrdk. Birincisi, milli mnasibtlrd. sver dvltind 3 ilk dil var. Kim hansnda istyir dansn, yazsn. Yni dillr azadlq verilir. Dvlt dili hans olacaq - ona hl sonra baxacaq. Bu, ox maraqldr. kincisi, bitrflik mslsind. Biz d qabaqlar istyirdik ki, Asiyann sversi olaq he kim biz dymsin, he bir mhariby qoulmayaq. Bu, ox ciddi problemdir. Bu

mslni mn hl Meydanda qoymudum. Trkmnistan bel bitrf dvlt oldu. O, bloklara qoulmur. Sonra fikirldim ki, bu model biz yaramr - azadlq mbarizsi aparrq, Azrbaycann Gney mslsi var. Bu model biz o zaman l verr ki, Azrbaycan btv olsun, sonra onu ttbiq edk... Nys. Rhmtlik Turqut zal bizim dvlt quruculuu planlarmzla tan olandan sonra mn bir ne df bunlar demidi: sizin sediyiniz yol dzdr, bundan l kmyin; biz indi grrk ki, o cr qurumlu dvltlr daha geni qrar qbul edir, daha fallar. Biz artq Trkiyni kemi formada (ngiltr formasnda) qurmuduq. Prezident tqribn oradak kral rolunu oynayr, ancaq hr eyi ba nazir idar edir. ndi bu quruludan imtina etmk biz ox tindir - grk onda btn strukturlar ne illr dyik. Sizs el bu badan dz yolla gedirsiniz. Bunu demkd mqsdim odur ki, tcrbsiz olmamza baxmayaraq, dvlt quruculuunda gtrdymz xtti oxlar bynirdi. Aq bildirirdik ki, Amerika tipli dvlt qurmaq istyirik. Sadc, bizd parlamentin iki palatas olmayacaqd - kiik dvltd buna ehtiyac yoxdur. Biz dvlt katibi strukturunu ona gr ttbiq etmidik. Glckd onu inkiaf etdirib hm xarici ilr nazirini, hm d dvlt katibini qovudurmaq niyytindydik . Sonra vitse-prezidentlik haqqnda dnrdk. Vitseprezident sekilrini bldiyy, yaxud parlament sekilriyl bir yerd keirmk olard. 1993-d dvlt quruculuuyla bal n mhm qrarlar qbul edckdik, yeni parlament, bldiyylr, mhkmlr seilckdi. Qalr, msln, mmur mslsi (o, byk msabiqlr tlb edir), o da 1994-d yerin yetirilckdi.

"Rus ordusunu lkmizdn xardq"

By, bunlar balanlm ox dyrli ilrdi. Siz indiydk dvlt quruculuundan dandnz, ancaq baqa sahlrd d bir ild xeyli i grld. Msln, Azrbaycann Milli Ordusu hdsiz tinliklr bahasna tkkl tapmaa balad.

Mn Meydanda da dflrl deyirdim ki, mstqil olmaq n Azrbaycann n sas iki gstricisi olmaldr: birincisi - pulu, ikincisi - ordusu. Htta bir df Polyaniko mn dedi ki, sn bu ardan l k. Mn onu hmi tkrarladm, nki shbt adi bir ardan yox, dvltilik prinsipindn gedir. Ona gr d biz hakimiyyt gln kimi puldan v ordudan baladq. Birinci, pulumuzu buraxdq. Paralel olaraq ordunu da yaradrdq. O biri trfdn d Rusiyaya qar tzyiqlr baladq ki, ordunu buradan ydr, srhd qounlarn da. Xarici ordunun lkmizd olmas artq mstmlk olmamz demkdir. Xarici ordunu xardrsan, z mstqil ordunu yaradrsan - onun yerin oturur. Xarici pulu xardrsan, z milli pulunu yaradrsan - onun yerind durur. V olursan mstqil dvlt.

ndikilr bizi ittiham edirlr ki, ordu quruculuu 1993-dn, 4 yun qiyamndan sonra balayb. Bizim dvrmzd ordu quruculuunda hqiqi vziyyt necydi?

Ax bunu nec dey bilrlr? ttiham edirlrs ya bu lkd yaamrlar, ya da, dorudan da, rfsizlik edirlr. Mhz Heydr liyev "Cbhnin batalyonlar" ad altnda 33 batalyonu lv etdirdi. Bu n demkdi? Onlar Xalq Cbhsinin yox, Azrbaycan Ordusunun batalyonlaryd. Bizim vaxtmzadk, lap bizim dvrmzd d hm Cbh batalyonlar, hm d knll batalyonlar vard. Biz knll batalyonlar lv eldik. Mn zm lv eldim ki, nizami ordu olmaldr. "54 min hrbi qvv vard" deynd mn nyi nzrd tuturam? Bunun siyahs var, dftri var - getsinlr baxsnlar hamsna. Onlarn he biri Cbhnin batalyonu deyildi. Sadc olaraq, vvldn knll yaranmdlar, sonradan nizami orduya qbul olunmudular, ilrindki yal adamlar da xb getmidilr. Nizami ordudan knarda bir dn d batalyon yoxdu. Kim n deyirdesin. Biz ninki ordumuzu v pulumuzu yaratdq, hm d rus ordusunu lkmizdn xartdq.
Bzilrin el glir ki, rus ordusu Azrbaycandan asanlqla xb.

Biz n yaratmqsa, n etmiiks hams asanlqla baa glib - el-bel ba verib, Allah biz gydn yetirib. ndi demokratiyadan dm vuran bzilri onda deyirdilr ki, azadl biz almamq, biz veriblr. Guya bu xalq havay yer hidlr veribmi, havay yer qrna gedibmi!..
Siz bu yaxnlarda lyazmalar nstitutundak grd rus ordusunun xarlmasyla bal maraql faktlar adnz. Blk bzi baqa eylri d deysiniz?

Biz hr eydn nc Azrbaycandak rus qounlarn imkan olan drcd iridn sarstmaa aldq. sas msl bu idi ki, ordu z iridn alansn. Grdk ki, onun byk bir hisssi rusdur, qalanlarsa ukraynallar, azrbaycanllar, qazaxlar, qrzlar, zbklr v baqa xalqlar. Biz o xalqlarn nmayndlrini baladq dil tutmaa ki, sn burada niy xidmt edirsn? Onlar datmaa baladq. Msln, Qazaxstandan, Qrzstandan glnlr sgrlikdn qardlar. Biz onlarn biletini alrdq. Gtirib Bakda 1-2 gn saxlayrdq. Bzn qaanda paltar da olmurdu. Biz ona paltar, ayaqqab alb verirdik ki, xb evlrin getsinlr. Biz Ukrayna milltilri d ox kmk edirdilr. Onlarn zlri buraya gldilr. Lpinosun burada ox byk xidmti var. O getdi Naxvanda, Lnkranda, Bakda olan batalyonlara girdi. Oradak yksk rtbli Ukrayna zabitlrini xartd ki, gedk Ukraynaya, siz vzif vercyik - z rtbnizd qalacaqsnz. Eliby d siz burada myyn hdiyylr verck v htta siz buradak evinizin pulunu dyck ki, Ukraynada ev alasnz. Evinizd hr eyl tmin olunacaqsnz. Rus shr oyanrd ki, iki polkovnik yoxa xb, gedib. Komandir yox, batalyon qalb basz. Rus sgrlri d qab dalb klr - Baknn klri o zaman doluydu rus sgrlriyl. Ba aq, yaxas aq, n bilim neylyn. Bu, hmin ordunun iridn dalmasyd. Aan da idar etmk olmur, yuxarn da. El bir vziyyt

yaranmd ki, zabitlr glib deyirdilr ki, sgrlr qab gedib, arvadm yazmam qarovula, o da getmir, mcbur qalb onun yerind dururam, onun da maan alram. Zarafata salb deyirdim ki, iki maa alrsan, sn bs edr. Amma hiss edirdim ki, Rusiyann Ba Kfiyyat darsi evrilib mn qar. Mn n az 4-5 df terror tkil ediblr.
Bir qsd d Gncd ba vermidi...

Gncd lap aq oldu.

Onu da onlar tkil etmidi?

Hams onlarn iiydi. Bunlar he, keib-gedib. Bir vaxt hr eyi aacaam - hans terror nyl laqliydi, nydi. Sonra mn Yeltsinl dananda mslni qti qoyaraq bildirdim ki, sizin ordunuz Azrbaycandan xmaldr, srhdlrimizi d trk etmlidir. Yeltsin mn dedi ki, xmayacaq. Mn dedim xacaq. Grd ki, mmkn deyil, xahi etdi ki, bu, mdni formada hyata keirilsin - qrnla olmasn, he olmazsa bir-iki il ksin. Mn d gldim bu mdni formaya - -drd ayn irisind baa atdrdm.
blfz by, ordunun xarlmasn Yeltsinl mzakir etmk Sizin xsi tbbsnzd, yoxsa dvltin baqa rhbrlriyl qabaqcadan mslhtlmidiniz?

Dvltin baqa rhbrlrinin ksriyyti bu mslnin leyhinydi. Mn dedim ki, buna gedcym. Bli, bu, mnim xsi tbbsmd! Mn donanma mslsind d gztsiz mvqe tutdum. Dniz donanmas hrbi dniz donanmas v mlki dniz donanmasndan ibartdir. Mlki dniz donanmasnda katerlri d nzr almaqla 300-dn yuxar dniz nqliyyat, yaxud yk vasitsi vard. O saat limi onlarn hamsnn stn qoydum. El gmi vard gedib qalmd Murmanskda. Bli, Azrbaycan gmisi qalb orada, axtaran da yoxdu. Biri Qara dnizd ticart edir - he glmyib, biri qalb Baltik dnizind. Btn bu gmilri, katerlri v b. kdik gtirdik Azrbaycana, saldq dftr, verdik Azrbaycan Nazirlr Kabinetinin nzartin ki, bunlardan mlki mqsdlrl istifad olunsun. Bundan sonra baladq hrbi dniz donanmasna. Buradak btn dniz donanmasnda 75 gmi vard - Sovet hkumtindn qalma gmi. Biz d bundan paymz almalydq. Bunun urunda mbarizy giridik. Mn dedim ki, biz hmin gmilrin yars qalacaq. Ruslar grdlr ki, vziyyt xarabdr, dedilr ki, onda bs Qazaxstanla Trkmnistann pay nec olsun? Fikirldim ki, 75'i blsk tqribn 45'ini onlar gtrck, 30'unu biz vercklr. Ancaq 15'-i biz, 15'i Qazaxstana, 15'i d Trkmnistana verils, demli, trk dvltlrin 45 gmi dck, onlarda 30 vzin 45 gmi olacaq. Mhz trk

dvltlrinin xeyrin olaraq belc razladq. Mn bilsydim ki, obirilr ala bilmyck, he razlq vermzdim. Nys, biz 15 vzin 17 gmi aldq. Gedib saysnlar, bu saat 17 hrb gmimiz dnizddir.
Yararldrlarm?

Tamam yararldr. ind nasazlar vard, seib tam yararllar gtrdk, yararszlar qald onlarn znd - dedik ki, onsuz da, sizd oxdur. Gmilri alandan sonra mn gstri verdim ki, rus gmilri Azrbaycandan xmaldr, Bak buxtasnda qalmamaldr. Bunlar dava-dala salmaq istdilr. Dedim ki, istyirsiniz qalanlar da tutum linizdn alm? Mnim bu msllrd srt prezident kimi davranmam, grnr, srt hrkat olmamdan irli glirdi. slind rait d srtlik v kskinlik yeritmyi tlb edirdi indi kim nec dnr-dnsn. Onlar da el bundan kinirdilr ki, blfz prezidentdn ox inqilabdr. Deyirdim el elmyin ki, xalq ayaa qaldrm. Bax, o xalqn gcndn qorxmudular - mnim gcm bundayd. Baqa prezident bel dey bilmzdi.
ox qribdir, By. Azrbaycann da, Rusiyann da mtbuatnda dnn d, el bu gn d Sizin qtiyytsiz prezident obraznz yaratmaq istyirlr. Ancaq bu dandqlarnz qtiyytsiz adam obrazyla he cr uyumur.

Bir eyi baa dmrm - qtiyytsizdims ran da, Rusiya da niy mn mharib elan edir? Qtiyytsiz adamla onlarn n ii var? Far adamdmsa o byklkd dvltlr stm niy glirdi? slind onlara burada far adam lazmdr ki, llrind oynatsnlar. Bir er oxumudum gncliyimd. air z xalqna yazr ki, bilirsn snin dmnlrin mni niy ldrmk istyirlr? nki sni mn hamdan ox, dnmzcsin sevirm. Grrlr ki, mn dnmycym, ona gr mhv etmk istyirlr. Mn d z xalqm sevdiyimn onunla mhbbtl davranmam, ancaq onun dmnlrin qar barmaz, son drc qtiyytli olmu, bir ox hallarda htta aq risq getmim. Mnc, xalqn sediyi prezident z xalqna ipk ryini, onun dmnlrins dmir lini gstrmyi bacarmaldr!
pk rkli v dmir lli prezident ruslarn gmilrini Bak buxtasndan nec xard?

Dedilr ki, 40 gn vaxt ver biz. Razladm. 40 gnn tamamnda zng vurdum ki, n oldu - xmrsnz? Dedilr ki, hl hazr deyilik, 3 gn d vaxt ver. Bildirdim ki, el ey yoxdur - bu gn xacaqsnz! Moskvadan da xahi etdilr ki, he olmazsa 3 gn d imkan ver. Bu df d gzt getdim. 43 gndn sonra - bizim dediyimiz vaxtda buxtan trk etdilr.

Onlar bhan gtirirdilr ki, getmy yerimiz yoxdur. Dedim Htrxanda yeriniz var. Bildirdilr ki, oradak mlki donanmadr, hmin hrd yer olmayacaq. 43 gn Mahaqalada yer dzldib getdilr. Blk d el 40 gn hazrdlar, sadc, bizim qtiyytimizi yoxlayrdlar. Onu da grdlr.

"Xarici siyastimizi onun stnd qururduq ki, kim biz dost olacaqsa biz d ona dost olacaq, bu rtl ki, o hm d demokrat olsun"
By, xarici siyast sahsind bizim hakimiyyt dvrnd hans irlilyilr olub?

Xarici siyast, sadc, 5 lky getdin-gldin deyil. Xarici siyastin strategiyas v taktikas var. Dostunu v dmnini myynldirmlisn - dvlt siyasti budur; "ham bizim dostumuzdur" prinsipi yanldr. "Hamnn dostu" olan dvlt ld-ayaqda oynadlr. Biz deyirlr ki, siz rana qar, Rusiyaya qar dmnilik edirsiniz. Deyirik, yox, Rusiya biz dmnilik edir. O, biz dmn ksilibs buna nec cavab vermk lazmdr - alaya-alaya, yoxsa yxlb-qalxmaqla? Dmnl dmnilik siyasti yrtmli, ona zn layiq cavab vermlisn. Biz el gcl xalq deyilik ki, onu-bunu zk. Biz sadc dmnlrimiz qar mbariz aparrq. Bs dostumuz kimdir? lbtt, hamdan nc qarda Trkiy. Tarixn d bel olub. Biz bir millt, iki dvltik. Ona gr Trkiy Avropaya xmaqn bir trc v nmun, Avropaya yaxnlama yolu v krp olmaldr. Digr trfdn, Avropada Britaniya, Almaniya, Fransa kimi dvltlr d var ki, onlarla dostluq etmliyik. Ny gr? Almanlar da uzun mddt rus imperiyasna qar mbariz aparblar, onlar da paralanm xalq olublar v bizim drdimizi yax baa drlr. Hm d almanlar z snayesini quran xalqdr. Bu, bir cht. Bizim yksk texnikaya ehtiyacmz var. ada snaye texnologiyasnn n gcls Almaniyadadr. O hm davaml, hm uzunmddtli, hm d nisbtn yaxndadr. Yaponiyadan, ya da Amerikadan gtircksn - yolda n qdr snacaq, dalacaq. Amma Almaniyada da neft texnologiyas yoxdur, Amerikada, ngiltrds var. Hmin texnologiyan gtirmkn bu dvltlrl yaxnlq lazmdr. Yoxsa gedib ranla mqavil balayaq? O, z neftini xarda bilmir, bizimkini nec xaracaq? Rusiyann da masir texnologiyas yoxdur. Neft texnologiyasnn banda duran Bakdr. Biz Rusiyadan n gtr bilcyik? Bunlarn hamsnn arxasnda dvltin byk iqtisadi maraqlar dayanr. Bunlar xarici siyastin ana xttidir. nki Amerikaya bildirsn ki sninl dost olmaq istyirm, deyck n elyim? Grk izah edsn ki, sninl ona gr dost olmaq istyirm ki, sn

buradan neft xarasan, mn neft texnologiyas versn, myyn demokratik institutlarn qurulmasna kmk edsn, glckd mni NATO'ya gtrsn ki, dnya sviyysind birdflik thlksizliyim tmin olunsun - bu, mnim maramdr. Sn d neft gtrcksn, sndn tr burada kommunikasiyalar qurulacaq v Orta Asiyaya xn yaranacaq, burada n strateji mvqeyi l keircksn - bu da snin marandr. Bax, xarici siyast bel qurulur. El-bel, nalla i kemir. Qald mqavil balamaa 100 yox, 500 mqavil balamaq olar, ancaq grk onlar ilsin ax. Mqavilnin arxasnda hr iki dvltin maraqlar dayanmaldr. Yoxsa sn get Amerikaya, de ki, gl sninl dostluq mqavilsi balayaq - ba st, insanlq mqavilsi balayaq - ba st; sonra da he bir ey etmyck.
O vaxt bizim iqtidar tnqid edirdilr ki, Amerika 907'ci dzlii Eliby dvrnd qbul elyib. Ancaq bizdn sonra 4-5 il d vaxt keib, hmin dzlii ninki lv etmyiblr, htta stn Dalq Qarabaa birbaa yardm da lav olunub. Bs burada Amerikann hans maran tmin etmdik?

907'ci dzlii ttbiq edrkn, ola bilsin ki, Amerikann baqa yolu yoxdu. Ny gr? Ermnistanla mharibd Ermnistan tamam blokadaya salmdq, onu tamam iflic etmidik. Amerikasa biz mharib elan ed bilmz, birbaa tzyiq ed bilmz. Bu, biz dolays tzyiqin bir formasyd. burasndadr ki, Ermnistan da bizi tcrid etmidi v burada Rusiyann li vard. Bizim maramzdayd ki, qatarlar Naxvana da ilsin, Ermnistana da, nki dmiryolunun balanmasn istmirdik. Ancaq Rusiya onu Ermnistann liyl balatdrd. vzind biz d Ermnistana gedn baqa yollar ksdik. Qazax - cevan v baqa man yollarn balatdrdq ki, sn d getm. Bu da bizim cavab tzyiqimizdi. Amerika da onu biz balamad. Mn o zaman prezident Bula dandm ki, bu dzlii niy qbul edirsiniz? O, mn dedi ki, onu gtrmy mnim gcm atmaz, nki blokada ttbiq elmisiniz. Biz daltli olaraq elan etdik ki, Ermnistanla birg Naxvan da blokadadadr - Naxvan da yaddan xarmadq. Bu dzlii gtrmk xahiim Bu bildirdi ki, bunu gtrmkn bir ne msl var. n vacibi budur ki, demokratiyann inkiafn bel davam etdirsniz - demokratik parlament sekisi keirsniz msl birdflik hll olunar. Biz d 1993'n oktyabrnda yeni parlament sekisi keirmy hazrlardq.
Heydr liyev dvrnd parlament sekisi keirildi ax. Bs niy 907'ni gtrmdilr?

Bu parlament demokratik yolla seilmdi ax! styirsn 10 df se. Sekinin z demokratik olmaldr. Xaricilr d demlidir ki, demokratik seildi, biz d onu tanmalyq. Ancaq bu parlaments Heydr liyevin siyahsyla tkil edilib.
Demli, bizim hakimiyytimiz beynlxalq almd inam vard.

Bli, z d ox byk inam.

Biz gln mktublardan birind Bu mn bel yazrd ki, sizin inqilabi demokratiyanz biz mdafi edirik v bynirik. Ancaq ox tssf edirik ki, jurnalistlrin birini daxili ilr naziri dybdr, bunu da nqsan kimi qeyd edirik.
Ax Siz jurnalistin dylmsin gr prezident olaraq zr istdiniz. Amma indi jurnalistin gz xarlr, he ksin tk d trpnmir.

Bilirlr ki, bunlar demokrat deyillr, ona gr d he ks he n ummur. Nys, qaydaq yen xarici siyast mslsin. Rusiya da, ran da biz mstmlk siyastiyl yanar. Demli, onlara yox, Avropaya yaxnlamalyq. Ne illrdir demokratik bir cmiyyt kemk istyirik. Ancaq n Rusiyada demokratiya var, n d randa. Demli, biz zmz birbaa xmalyq demokratiyann beiyin. Buydu xarici siyastd dvltlr yanama sistemi. Sual doa bilr - bs baqa lklr hans meyarla yanalsn? Msln, mn Liviyann bas Qzzafiy gncliyimd msbt baxrdm - el bilirdim ki, bu, bir inqilabdr. Sonra grdm ki, yox, bu, baqa cmiyytin adamdr v qddar bir insandr. Bir ne df mni Liviyaya ard, dedi ki, n kmk istyirsiniz elyim. Ancaq mn bu tkliflrdn imtina etdim, nki mkdalq edcyim dvlt grk demokratik olsun. Mni ran da, Sddam Hseyn hkumti d, Livan da rsmi sfr dvt etdi, ancaq bildirdim ki, o cr yrtc, irtica dvltlr getmrm - bu, mn yaramaz. Deyk ki, getdim raqa, Sddam Hseyn d mni yax qarlad. Htta yardm da etdi. Bs Sddamn gnahsz mhv etdirdiyi minlrc adamn aillri demzmi ki, sn d namrd oldun? Bs onlarn ah-nalsi nec olsun?! Deyirlr dvlt siyastidir. Dvlt siyasti deyil - hr eydn irlid xalq var, insan var, humanizm var. Budur n balca msl! Amma, msln, Misird d srt rejim var, ancaq orada dnyvi dvltdir - qanun var, parlament var, baqa demokratik institutlar ilyir. Deyirdim ki, h, Misr gedcym, srail gedcym. Dorudan da, sraild gcl demokratik cmiyyt var.
Siz hakimiyyt glmzdn d srail rbtiniz vard.

Bu rbtin kk nddir? Hr bir xalq azadlq mbarizsi aparr. Yhudi xalq da min illrdir yurdundan, yuvasndan dalm haldadr. srail onun ana vtnidir. Niy glib burada mskunlamasn? Yax, glib burda mskunlar v deyir ki, bura mnimdir. Sn niy onu mhv etmlisn?
Ax o, indiki mvcud rb torpaqlarn alr.

Yox, mvcud rb torpaqlarn almr, sadc, deyir ki, mnim razim buradr. N cr oldu - 1948'd elan etdilr ki, Flstin bir muxtar dvlt, srail bir muxtar dvlt olaraq ikisi d yaasn. Flstin dedi, yox, mn bunu qbul etmirm - mn mharib

aparacaam. Onda dedilr ki, qoy konfederal dvlt olsun. Grdlr ki, bu konfederal dvlt d ba tutmur, srail zn mstqil dvlt elan etdi. Uzun mddt balad mbarizy, mvqeyini mhkmlndirmy. srail Svey kanalna qdr byk bir razini tutmudu. Ancaq sonra qaytard verdi, ona gr ki, yni mnim razim budur sn mni tan, mn d snin razin glmirm. Baqa szl, yhudilr z mqddratn tyin edn xalqdr. oxlar deyir ki, yhudi xalq islama, xristianla dmndir. Bu, tamam bo fikirdir. O n islamn, n d xristianln dmnidir. Sadc olaraq, yhudilr dnya kapitalnda hmi ox fal rol oynayblar. llrin byk kapital yblar. Bir ox lklrin kapitalna yiylndiklrin gr inhisar da bunlarn lin keibdir. O inhisar mhv etmkn yhudilr qar mharib elan ediblr. Bunu bir vaxt ngiltr etdi. Sonra Almaniyada eldilr. Tkc bu dvltlrd yox, Polada, Rusiyada, exoslovakiyada da maliyy yhudilrin lindydi. El buna gr d onlar qrrdlar ki, maliyylrindn mhrum etsinlr. Bu, sadc, bir taland, nki yhudilrin lind min tonlarca qzl toplanmd. Bu gn ran niy srail qar xr? O bilir ki, srail bir dvlt kimi qdrt evrils Yaxn v Orta rqin maliyysind sas aparc olacaq. Buna gr d indidn onunla mbariz aparr. Yax, ran el gcl dvltdirs niy xristianlara qar mharib aparmr? Yhudilr d bir Allah tanyr, islam da. Tkallahlln z dinin sas meyardr v islam hmi tkallahl dinlr hrmtl yanab, Kitab hlin hrmtl yanama tvsiy edib. Onda Kitab hli olmayan kommunistlrl rann dostluu niy bu qdr uzun kir? - Quran ndir, Allah kimdir, peymbr kimdir qanmrlar; bs niy onlarla dostluq edir? Bunlar hams siyastdir - din deyil, mfkur deyil. Bunlar siyast xatirin oynanm oyunlardr. Allah tanmayan kommunistlri barna basb prlr v bu gn d beldirlr. Nec oldu 6 il bundan qabaq Moskvada olan dinsizlr? Msln, Primakovu (el bu da yhudidir) niy barlarna basrlar, niy prlr? Bunlar sadlvh insanlar aldatmaqn tbliatdr. Biz xarici siyastimizi onun stnd qururduq ki, kim biz dost olacaqsa biz d ona dost olacaq, bu rtl ki, o hm d demokrat olsun. Ona gr harada demokrat varsa biz onlarn yanndayq, harada diktatura varsa biz ona qaryq. Mn n dmd ki, imali Koreyann diktatorunu pislyim? imali Koreya mn n edib ki? Mn n istisi, n soyuu? Mhz diktator olduu n! Mn Sddam kimi vhini grnd Stalin kimi qanl bir diktator yadma dr. Bunlar xalqn ban ksn clladlardr. Bunlarn hams bir tipdir. Mn eidnd ki Sddam rbin drdnn ban ksdi, rbin airini ldrd, rbin alimini hovuza atb bodurdu, Stalin yadma dr bizim airlrimizi, yazlarmz da o, belc mhv edirdi. Eyni adamlardr bunlar. Mn onlar sev bilmrm!

Mn dvltin xarici siyastini bu prinsip ynldirdim. inl siyastimiz soyuqdu. Mn deyirdim ki, ind 40 milyon trk var. Bs niy onlara azadlq vermirsn? Vermirsns sn dmnm. Sn mnim milltimi zlil etmisns mn sninl nec dost ola bilrm? Tehran rejimin mn niy dmnm? nki 30 milyon Azrbaycan trkn zabignc iind saxlayr. Mn onunla nec dost ola bilrm? Milltimin ban ksn adamla dost olmaq mmkndrm? Ona gr d deyirdim ki, bu dvltlr biz dmndir, onlarla o zaman dost olaram ki, mnim milltim azadlq versin. Niy Yaponiyayla iim yoxdur? nki o, mnim trk milltimi zmir, sartd saxlamr, he bir yerd xb demir ki, bu azrbaycanl beldir, bu millt mstqillik lazm deyildi. Niy d dostluq etmyim bu dvltl? Bir d var bitrf lklr. Onlarn n dostluu, n dmnliyi blli olmadndan bellrini zamann hdsin buraxb myyn edcyik. Diplomatik laqmiz yax olacaqsa dost olacaq. Yox, olmazsa el bitrf qalacaq. Qribdir, biz Ermnistanla dmnik, mharib aparrq. Yunanstan da Ermnistana kmklik edir. Mn onunla - dmnimi mdafi edn bir dvltl nec dost ola bilrm? Artq o, mnim dmnimdir. Sadc, alaq ki, dmn olmayaq. Buna gr d Yunanstanla mnim mnasibtim hmi soyuq olub. Qoy xb desin ki, bizimn Ermnistan da, Azrbaycan da eynidir. Yoxsa bir trfi mdafi edib, o biri trfi sycks, trk dmnilik edcks onunla dostluum tutmaz. Vaxtil mn Bolqarstann leyhinydim - bu lkni dmn kimi tanyrdm. Son illrd trklrl dmniliyi atb. Onlara imkan yaradb. Vssalam, niy onunla dmnilik etmliyik? Trklrl dmniliyi yer qoyubsa buyursun, dostluq edk. Mn Rumniyaya, Bolqarstana glck mttfiq lk, dost lk kimi baxram v glckd d bu istiqamtd i grmyin trfdaryam. Moldovada vziyyt ox mrkkbdir. Bu lkd 140 min qaqauz var ki, onlarn taleyi hll olunmayb. Bu, kemi Moldovada belydi. Zaman-zaman qaqauzlar zlrinin mktblrini ablar, srbst yaayrlar, artq onlar tutmaq, dymk, hbsxanaya atmaq, "milltilik etdin" deyn yoxdur. Onlara mdni muxtariyyt verib, btn msllrd maliyy yardm verib. Vssalam.
blfz by, bel demk olarm ki, Siz xarici siyast turanlq ideyalarndan yanarsnz?

Tamamn yox. Btn xarici siyastlr milli mnafe baxmndan hll edilir.
Ax indki trk azrbaycanl deyil?

Trkdr ki. Mn d trkm. Turanln bura n dxli var? Shbt milli mnafedn gedir. Shbt milltdn gedir. Bel baxaq - almanlar n n Rusiyada yaayan 2 milyon alman mdafi edirlr?

"Sovet dvrndn qalm sosial psixologiyan mhv etmk hakimiyytimizin balca mqsdlrindn birin evrilmidi"
Sosial sahd ortaya xan hans balca tinliklr v qazanlan hans nailiyytlr vard?

Bilirsiniz, "sosial sah" deynd bizd, ndns, dar rivd dnlr. Qocalarn, tlblrin v b. tqadnn artrlmas da sosial sahy aiddir, ancaq hmin sahnin bir hisssidir. Btvld gtrdkd "sosial sah" tamam baqa mfhumdur, ox geni anlaydr. Bir rnk gtrk. lkmizd hans xalqlar yaayr v bu xalqlarn bir-birin mnasibti necdir, bu mnasibtlr nec qurulmaldr? Bu, vvlcdn milli msl kimi tannb, onun digr trfis srf sosial msldir. Msln, biz azsayl xalqlara mdniyyt hququ verdik.
Yanlmramsa bu, Sizin azsayl xalqlarn hquq v azadlqlarnn qorunmas, dil v mdniyytinin inkiafna dvlt yardm haqqnda frmannzla oldu?

Bli, sonradan da krd dilind, tal dilind, lzgi dilind... qzetlr xartdrdq. Mhz hmin qzetlr pul buraxdq.
By, yeri glmikn bir eyi lav etmk istyirm. Biz 1992-93-d Thsil Nazirliyind ox srtl hmin xalqlarn ibtidai siniflr hcmind "Krd dili", "Lzgi dili", "Tal dili", "Tat dili", "Udi dili" v b. drsliklr hazrlatdq. Hmin drsliklrin hams indi apdan xb v hmin xalqlarn uaqlar o kitablardan drs keir.

Siz tsvvr edin ki, kemi Sovet ttifaqnda he bir dvlt bunu etmyib. He bir dvltd bel ey yoxdur. N Rusiya bunu elyib, n Ukrayna, n d Latviya, Litva, Estoniya. Bu, sosial mnasibtlrin milltlrin, xalqlarn bir-birin sosial mnasibtinin hlledici amillrindn birisidir. Demk, msln, krd fikirlir ki, bli, mn zm sndd "krd" yazacaam, krd dilind qzetimi oxuyacaam, krd mdniyyt mrkzi aacaam. Cmiyytin iind xrda v byk milli hisslr ola bilr. Biz bu tnasbszly aradan qaldrmaa aldq ki, cmiyyt bir-birini didmsin, bir-birin uyusun. Bu, sosial daltin bir rtidir. Min illrdir insanlarn din inanc var. Azrbaycanda da ne din var. Burada, lbtt, aparc din islamdr. slama qar, ola bilsin ki, xristian mqavimti d, yhudi mqavimti d var. Yhudilrin xristianlara qar da mqavimti var. Bs biz Azrbaycanda bunun olmamasyn n etmliydik? Mn bi prezident kimi hm mscid getdim, hm kilsy, hm d sinaqoqa. Onlarn ruhanilriyl v orada ibadt edn sad insanlarla grdm, onlarn ehtiyaclaryla, Allah evlrinin ehtiyaclaryla maraqlandm. Orada mn z problemlri haqqnda az aanlardan kmyimi sirgmdim. Bununla

onlara baa saldm ki, siz d, dininiz d hrmt v rbtim var. Prezident fondundan 1 milyon rubl mscid, 1 milyon rubl da kilsy buraxdm. Yhudilrin burada iki sinaqoqu var, nki iki triqtlri var. Onlara da 1 milyon ayrdm v dedim ki, iki olduunuza gr pulu da iki yer blcym. Bellikl, hrsin 500 min rubl verdim ki, biri digrindn incimsin. V hr ikisin d ziyart getdim. Bununla mn z dvltimizdki btn dinlr qaym gstrdim v sbut etdim ki, Azrbaycanda he bir dini ayr-sekiliy yol verilmyck. Sinaqoqdak xmda dflrl xahi etdim ki, siz vziyytin arlna dzmyib lkmizdn xb ged bilrsiniz, getmyin - sonra peman olacaqsnz. Bizim lkd vziyyt lap yax olacaq. Siz bizim vtndalarmzsnz, sizi hmi qoruyacaq. Btn xarici sfrlrimd mn zml eyxlislam, pravoslav kilssinin ba keiini v sinaqoqun byyn aparrdm. Amerikaya din xadimlrini gndrmk lazm olanda onlarn n d gndrdim. Bu hrkt tkc Azrbaycann yox, baqa lklr d nmun olacaqd. Mdni lklrd dinlr bu cr sayyla yanarlar. Biz mslman dvlti olduumuz n xarici lklrd haqqmzda pis fikir yaranmd. nki rb lklrind, randa onlar sxdrblar, kilslri balatdrblar, yhudilri qovublar, sinaqoqlarn qapadblar v s. Biz gstrmk istdik ki, Tanrnn gndrdiyi kitablarn sasndak dinlr sayyla yanarq v he bir sahd onlara frq qoymuruq. Btn bunlar cmiyyt zvlrinin bir-birin yaxnlamas nd. Bundan sonra glir sosial msllr tsir edn tbqlr. Ndir bu tbqlr? Bunlar varllar v ktlvi yoxsullar tbqlrindn ibartdir v birbirin qar hmi ziddiyytli mvqed dururlar. Bu, tarixin sbut olunmu ictimai ziddiyytidir. Bu ziddiyyti aradan nec gtrcksn? - Orta tbq yaradacaqsan. Orta tbq ndir? Aadan olan tbbskar qruplara geni imkanlar yaradrsan v onlar ortabab imkanl, lind pulu olan orta varlya evrilir, tam varlya yox. Mhz bu orta tbqy bzn "cmiyytin qzl qat" deyilir. Ndir bu qzl qat v o, ny lazmdr? Tarix sbut edib ki, yoxsullar hmi varllara ox nifrt bslyir. Amma bu orta tbq n yoxsullara aiddir, n d varllara v o, yoxsullarn varllara qar syannn qarsn alr. Bel ki, yoxsullara myyn rait yaradr, onlar zn trf kir, mnasibtlri tarazladrr. nki o tarazladrmasa "qzl qat" dala bilr.
ARTIRMA "Mirmhsn by 1992-ni xatrlayaraq bildirdi ki, ...prezident blfz Elibyl grdymz zaman ne illr qabaq mn dediyi bu szlri xatrlatdm ki, Kreml hakimiyytinin Azrbaycan neftisini ildrk qazand 5 manatdan ona 5 qpik verdiyindn ikaytlnirdiniz, ancaq indi mstqil dvlt olan Azrbaycanda da nefti yen qpik-quru alr. blfz by taprd ki, gedin, neftilrimizin mkhaqqn n qdr mmkndrs artrn. Mhz bu gstri v neftdn gln glirin HALAL xrclnmsi saysind neft-qaz snayesi iilrinin mkhaqq Azrbaycan tarixind he vaxt grnmyn sviyyd artrld. Tutudurmaqn deyim ki. blfz Elibyin prezident

kimi maa 50 min rubldu. Ancaq neftilrin orta mkhaqq 40-50 min rubl arasndayd. irktin (Azrbaycan Dvlt Neft irktinin - .T.) prezidenti v mn 62 min manat alrdq. Dniz neftilrinin gliris bizimkindn d ykskdi, nki onlarn oxlu gzt msallar da nzrd tutulmudu. Biz Sabit byin prezident olduu 1 ildn az mddtd neft-qaz snayesi iilrindn tr 1.268 mnzil tikdirrk onlara pulsuz thvil verdik. Btn bunlara gr neftilr fdakarlqla ilyirdilr v iqtidara drin rbt bslyirdilr (bu rbt indiydk dyimz qalr)". (.Tahirzad. "Eli By" kitab, Bak, 1999, 182-ci sh.).

Bli, orta tbqni formaladrrsan v o, cmiyytd bir dng, mvazint yaradr qoymur ki, syanlar, frtnalar ba versin. Varllar yuxardan yoxsullar tam soyub zmk istynd bu orta sinif ona imkan vermir. V nhayt, o, inhisara qar mbarizd ox grkli vasitdir. Hmin mbariznin binas bugndn qoyulmaldr. Amerikada inhisara qar byk qanunlar verirlr, nki vaxtil el inhisarlar yaranb ki, indi onu datmaq ox tindir. Amma bizd inhisar hl yaranmayb - onun ox kvrk ccrtilri, bir d yoxsul tbq var. Orta tbqni yaratmaqla hm inhisarn qaban alrsan, hm d aa tbqd tbbskara rait yaradrsan, o da faliyytini gclndirir, keir orta tbqy. Bu, baqa mhm sosial problemdir. Orta tbqnin meydana glmsi bu gn d cmiyytd sas problemlrdndir. Bu problem hll edildikdn sonra keirsn pelr zr tbqlr arasndak mnasibtlri nizamlamaa. Msln, mllimlr hkimlr bir cr, hkimlr hakimlr, prokurorlara baqa cr baxr. Bu mnasibti aradan gtrmk grkdir. Bu sosial-iqtisadi problemin hllindn tr hkmn byk islahatlar lazmdr. Biz buna baladq maarif islahatndan, yni mllimlrin, mktblrin vziyytini yaxladrmaa v s. aldq. Bu sahd durum yaxlamayacaqsa cmiyyt normallqdan xacaq. Bel cmiyytin evi yxlb. kinci is hkimlr, shiyyy keckdik. Ola bilsin shiyy pullu da olsun, pulsuz da olsun - lknin var-dvlti artdqca xsusi xstxanalar yaradlr, ayr-ayr shiyy xidmti ocaqlar yaradlr. Onlarn genilnmsin icaz vercksn ki, dvltin himaysind xsusi zlldirm sistemi genilnsin, shiyyd zl sektor yaransn. Baqa olduqca nmli bir sosial problem onunla rtlnir ki, insanlar azad danmaq istyir. Onun hlli ns mtbuat azad edilmli v azad partiyalar yaradlmaldr. Biln bilir ki, mstqil partiyalarn hams bizim vaxtmzda qeyd alnb. El partiyalar v ictimai cmiyytlr var ki, biz qeydiyyata almq, indis qeydiyyatdan xarrlar, lv edirlr. Msln, slam Partiyas bizim vaxmzda qeyd alnmd, ancaq grn indi n gn dd. Bizim dvrmzd qeydiyyatdan kemi Azrbaycan Demokrat Partiyas indi yenidn qeydiyyatdan keirilmir. Xeyriyy cmiyytlrinin oxuna dama vuraraq lv etdilr, bil-bil iflasa uratdlar, nki inhisar yuxardaklarn linddir. Gtrk baqa sahlrdki sosial msllri. Msln, hquq sistemini. Biz hakimlrin sekisini keirmy hazrlardq v bu, hquq sistemind ciddi islahat olacaqd.

Prokurorluqda da islahatlar gzlnilirdi - ba prokurorluq lv edilckdi, nki ona ehtiyac yoxdur. Ba prokurorluq insanlar istdiyi kimi zmk, tutmaq, yaxud buraxmaq orqanna evrilmmlidir. Prokuror ndir - dvlt ittihams. Demli, vkill onun hququ brabrdir, onunkundan artq ola bilmz. Ancaq bizd prokurorlar az qala mhkmlr z iradlrini qbul etdirirlr. Onu ya tam gtrmyi, ya da bir b kimi dliyy Nazirliyin tabe etmyi dnrdk. Ancaq hquq sistemind keirdiyimiz n ciddi islahat hbsxanalar dliyy Nazirliyin tabe etdirmk oldu.
Deysn, bu, kemi Sovetlr Birliyin daxil olan lklr irisind ilk tbbsd?

Dorudur. Bundan sonra srhd qounlarn MTN-in tabeliyindn xardq, nki onun MTN- dxli yoxdur - ordu qvvsidir, qoy srhdlri qorusun. Bax, btn bunlar ictimai mnasibtlr tsir edn olduqca hmiyytli sosial amillrdir. Msln, ba prokurorluun olmas bu gn d Azrbaycana bir bladr.
By, btn bu dediklrinizi hyata keirmkn ns balanmdm?

Bununn islahatlar hazrlanrd. Onlarn da gerklmsi n Milli Mclisd oxlu qanunlar qbul edilmliydi.
Bu msl haradasa mzakir olunmudu?

Prezident Aparatnda buna dair proqram hazrlanrd. Msln, mmurlar haqqnda qanunu li Krimovla bir qrup hquqnas hazrlayb. O, yarmq qald. Blk d qurtarb, bilmirm. Hr halda, ox ciddi i gedirdi. Sosial problemlr irisind insanlarn sosial psixologiyasyla mul olmaq mhm yer tutur. Msln, Sovet dvrnd bel fikirlirdilr ki, niy filanksin iki man var? Sizin yadnzdadr - biz hakimiyyt glnd haqqmzda yazdlar ki, bylrin ynind crq paltarlar vard, hakimiyyt glndn sonra ikidym penck geymy balayblar, artq "Mersedes"d otururlar v s. Bu, qsurlu sosial psixologiyaya rnkdir. Yni prezident, ba nazir, yaxud baqa bir dvlt adam avtobusdam getmliydi? Cmiyyt bunu yrtmk lazmdr.
Camaat inana bilmirdi ki, dnn grdy bir fhl, yaxud adi kasb balas birdn-bir hanssa ox msul vzify glsin, nki yrnmidilr ki, milyonerlrin, prokurorlarn, raykomlarn, bir szl, pullularn uaqlar vzifd otura bilr. Camaat buna ala bilmirdi...

Bli, mn sizinl tamamil razyam. Tsvvr edin ki, he ks inanmrd ki, adam i rvtsiz qoysunlar. oxlu adamlar, msln, ba nazirdn, nazirdn, yaxud onu vzify qoymu hr hans baqa xsdn soruurdu ki, bs bu vzifnin haqq n qdrdir? Bilnd ki i rvtsiz dzlck, deyirdilr ki, haqqn gtrmsniz iim ba tutmayacaq - yqin mni bir-iki ayla gtrrsnz, sonra xaracaqsnz. Biz alrdq

ki, beyinlrdn bu psixologiyan gtrk; bundan trs hyatda inandrc nmunlr gstrmk lazmd. Biz hamdan nc icra balarn rvtsiz qoyduq, ancaq bunun hqiqtn bel olduunu onlar ha desydi d xalq inanmrd. Sonra icra balarndan da vzify qoyduqlarndan rvt almama tlb etdik. Minlrc adamn z vzify qoyulandan sonra inand ki, yox, balam, bunlar dorudan da almrlar. Bu inam ktlnin arasnda yaylmaa balad. Grrdlr ki, direktor qoyulub - pul vermyib, mdir qoyulub ondan rvt almayblar. Bax, Sovet dvrndn qalm bu sosial psixologiyan mhv etmk hakimiyytimizin balca mqsdlrindn birin evrilmidi. Tez-tez soruurdular ki, niy bir adamn iki man var? Bunu hzm ed bilmirdilr. Dflrl cavab verirdim ki, msln, Amerikada xsusi tyyarsi, vertolyotu, gmilri, katerlri olan adamlar var. N olub Amerikaya? Amerika dalr? Trkiyd zl zavodlar, fabriklri olan milyarderlr var. N olub, Trkiy dalr? Yni insanlara bu psixologiyan alamaq lazmd ki, dvlt sn varlanmaa rait yaradacaq; tbbskarsansa buyur, bacarn gstr, sn d dvltli ol. Yox, deycksns ki mn el o khn maadan verin, gedim yatm, bunda svdmiz ba tutmayacaq. Bu psixologiyan tlqin ed bilmirdik ki, dvlt xalqa rk vermz - onun z ryi qazanb yemlidir. Dvlt sn rk biirndir? Dvlt xalqdan ald vergilri onun ehtiyaclarna srf etmlidir. Msln, deyk ki, byk bir sanatoriyann, xstxanann tikilmsi ayr-ayr adamlarn imkan xaricinddir. Dvlt ald verginin hesabna onlar tikir, verir ki, buyurun, istifad edin. Buna hllik yalnz dvltin gc atar, glckds, lbtt, xsusi xstxanalar tikilck.
Yeri glmikn, By, sosial psixologiyamzla bal bir msly d toxunmaq istyirm. Siz o vaxt knd tsrrfat mavirsindki xnzda demidiniz ki, pambq ylb, mhsul yetiib; istyirsiniz yn, istyirsiniz ymayn. Allah verib bu brkti siz, niy ymamalsnz? Bu ii camaatn z hdsin buraxmanz indi d bir oxlar qnayr ki, prezident niy zor etmdi?

Dzdr. Ancaq mn o zaman zor ed bilmzdim. Yni agirdlri aparb tarlada ac-susuz saxlamaqla ydrlan pambqdan pambq olmaz. mcilikl dvlt qurulmaz. Ktlni aparb iltmkl mhsul olmaz. Hrnin z ii var. Kndi pamb becrib, bellyib, qoy z d ysn. Sonra da getsin, dvltdn myinin pulunu alsn. Biz o zaman bel d etdik. Ola bilr ki, onda 10 min tona yaxn pambq batd. Fikir verin, indi istyirlr zorla ydrsnlar, ancaq bizdn 3 qat az yblar. Bunlarn al gedib sovet dvrn - hrbi polis diktaturasdr, kdn, yemkxanadan camaat zorla, dy-dy aparacaqsan pambq tarlasna. Bu, qul myiydi. Bizs qul trbiy etmk istmirdik. ksin, millti qul olmaqdan qurtarmaa alrdq. Buna gr d eybi yoxdur - bu gn dvlt 10 min ton pambq zrrin d bilr, amma bununla o, normal sosial mnasibtlr formaladrar. Azad agird pamba getmyrk oturub drsini oxuyacaq, azad mllim

gndlik drsini deyck. Hr z iini grnd kndi d pamb z ymal olacaq, myinin d qdrini bilck. Mllimin n ii var pambq ymaqda, taxl ymaqda? myi dzgn qiymtlndirmk lazmdr. Biz nc shv edrk pamba az pul qoyduq sovet dvrndkin nisbtn iki qat az. Amma pambn myyn hisssi ylandan sonra baa ddk ki, camaatn mara azdr. Sonra 1 kilosunun ym qiymtini 3 qat artrdq, maraq oxald. Amma artq gecdi - payz bizi yaxalad. Demli, artm vvlcdn elmliydik. O zaman Pnah byl dandq ki, pulun qiymti dyiil bilr, gl dollarla hesablayaq ki, 1 ton pambn qiymti, msln, 50 dollar olsun; camaat haqqn dyimdiyini grnd (onda inflyasiya gedirdi) pamb daha hvsl yacaq. O zaman myyn nailiyyt ld etdik, amma bir ox yerlrd maalar ver bilmdik, yubatdq, bzi yerlrd d pulu alb qoydular ciblrin, camaata vermdilr. Bunlarn hamsn tnzimly bilmdik - tnzimlyici, nzartedici aparatmz yoxdu. kinci ild onu hkmn yaradacaqdq. Biz hakimiyyt glnd Azrbaycandan ylan taxl onun cmi 3 ayn grrd. Biz obiri il kin kdik, yayda yanda 6 ayn grckdi.

"zlldirmnin qaydas var..."

Bizim dvrmzd bol mhsul olmudu...

Bli, zmz gln ils 3 ay da artracaqdq - taxlmz lknin 9 aylq ehtiyacn grckdi. nc ilds Azrbaycan z-zn taxlla tmin edckdi. Bu grk mrhl-mrhl olsun - birdn-bir bunlarn hams mmkn deyil. styirdik ki, knd tsrrfatn zlldirk. Biz onu niy yubatdq? zlldirmnin qaydas var. Torpan zlldirilmsi n sas rt ndir? Sn kolxozlar v sovxozlar lv edir v zl tsrrfata keirsns balancda zl tsrrfatnn onu iltmy he bir imkan yoxdur. Bs n etmli? Birinci, byk bank yaratmaq, pul ymaq lazmdr ki, kredit ver bilsin, istniln adam oradan kredit gtrsn. Digr trfdn, byk texniki baza yaradlmaldr. Yni zl tsrrfatnn traktor, gbr v b. zruri eylr ehtiyacn dmk imkan olmaldr. Biz mhz bunlarn hamsndan sonra islahata balamaq istyirdik. Baxn, bunlar islahata gediblr, ancaq ortada he n yoxdur, nki hazrlqszdr.
Yazq camaat torpa geri qaytarmaq istyir...

Bu cr olmaz. Torpaq islahatn Avropada yz yerd keiriblr; onlarn drslri var, o drslrdn yrnilmlidir. Onun rtlri var - torpa gtrrsns gl, msln, be illiy kreditini gtr, traktorunu gtr, gbrni gtr, apar, torpa k, becr. Sonra bu qdr dvlt vercksn, qalann da bazara xaracaqsan - bunun kimsy dxli yoxdur. Amma bazara hkmn mhsul xarmalsan, yoxsa torpa gtrmyin n mnas?

Bli, mhsul yarat, qazan. 3-5 ildn sonra da dvltin kreditini qaytarb vercksn, vsslam. 5 illik mhlt ox byk gztdir. Onu adtn 2-3 il myynldirirlr. Biz 5 il nzrd tutmuduq.
Torpa xalqa vermk istyirdiniz. Bs snaye mssislrinin zlldirilmsi nec aparlacaqd?

Snaye mssislrinin zlldirilmsini indi tamam shv aparrlar. Bunun dnyada gzl nmunlri var. Birinci mit xidmti sahlri - kiik obyektlr (ayaqqab dkan, brbrxana v b.) zlldirilir. Bunlarn yiylri kasb adamlardr. Oradan balayrlar mstqil tsrrfat idar etmy. ndiy qdr onun kkn yuxardan hanssa bir mmur idar edirdi, indis z idar edir, bilir qazanc ndir, xar n. Blk gec d ilyck - z bilr. Orada lin bir az maya glir, qazanr. Bundan sonra orta sviyyli dvlt mlkiyyti zlldirilir ki, onu kasblar ala bilsin, varllarn, yuxarda oturan rvtxorlarn lin kemsin. Mhz buna gr biz nc evlri zlldirdik, xsusildirdik, sonra taksilrin zlldirilmsi haqqnda qanun xardq, daha sonra da keckdik avtobuslarn, marrutlarn zlldirilmsin (filan yoldan filan yola qdr). zlldirm aadan olmaldr ki, yoxsul, yaxud azca pullu insanlar nisbtn varlansnlar, id fallasnlar. Onlarn mlkiyyti almaq qabiliyyti olmaldr ki, o, baqasnn lin kemsin. Bundan sonra orta tbq yaranr v iri mssislrin zlldirilmsi mrhlsi balayr. Amma el byk mssislr (msln, ar snaye, neft snayesi mssislri) var ki, onlar tam zlldirmk mmkn deyil, yoxsa dalb gedr, buna gr d onlarn n az 20-25 faizi dvltin lind qalmaldr. Neft manqayrmasn nec zlldirsn? Bu mmkn deyil ax - zlldirib kim vercksn? Grk orta tbq yarana, sonra o, myyn qdr rik ola bilr.
Shmdar cmiyytlr d.

Bli, shmdar cmiyytlr d dvltl rik ola bilr, amma shmdar cmiyyt 49 faiz verilmli, dvlt 51 faiz qalmaldr.

"Hyatmn n lzztli anlar test gr sad vtndalarn bitmz-tknmz tkkrlrini eidrkn olub"
By, bizim hakimiyyt dvrnd elm, thsil, mdniyyt v shiyy sahlrind hans islahatlar aparlm v hanslar aparmaq nzrd tutulmudu? mumiyytl, bunlarda hans nailiyytlr qazanlmd?

zm o zaman grdm v duydum ki, Sovet imperiyas dalanda n ox zrr kn elm, thsil v mdniyyt oldu. Hr bir hkumt zn qorumaqla - hrbi qvv

yaratmaqla, daha n bilim nyl muldu. Amma elm, thsil, mdniyyt buraxlb bal-bana.
Bir d shiyy.

Bli, shiyy d. Bu sahlr kemi sovet sistemiyl qurulub. Demirm ki, onlar ox yksk sviyydydi, yaxyd, ancaq dalrd. Niy dalrd? Birincisi, artq dvltin bu sahlr nzarti itirdi. Buna da oxlu sbblr tapmaq olar, msln, Azrbaycanda mharib gedir, hrbiy hdsiz pul xrclnir, ona gr d elm, thsil v mdniyyt az vsait qoyulur. Bu, dvltin uduzmasdr. Mn bildim ki, Sibird Akademiya artq dalr; bu Akademiya SSR-d ikinciydi. Saxlaya bilmirdilr. Ninki Sibirdn, htta Moskvann zndn alimlr xb gedirdilr, nki bu alimlr kemidki kimi 100 manata ilmk istmirdilr. Ona gr d Moskvann tibb elmlri namizdi gedib Amerikada masac ilyirdi, nki Amerikann masacs Moskvann elmlr namizdindn ox pul alr. Vziyyt bu crd - insanlar daha 100 manata, 1000 manata ilmyi bacarmrdlar, ily bilmzdilr. V bu raitd hkmn mdni dyrlr itck, dalacaqd. Onlar qorumaqn islahatlara balamaq lazmd. Bs biz bununn n etdik? Hr eydn nc, thsild islahat apardq. Bunda Siz znz d yaxndan itirak etdiniz, ona gr vziyyti gzl bilirsiniz. Bu islahatn nticsind thsilimizi ninki mhv olmaa qoymadq, ksin, onu xeyli inkiaf etdirdik.
lk addm kimi thsil qanunu qbul edildi.

Hmin thsil qanunundan mqsd keid dvrnd thsili dalmaqdan saxlamaq, tnzzln qarsn almaqd. Bu, bir hissydi. kinci mrhld thsilimiz millilmliydi. Bununn d grk yeni drsliklr buraxlayd.
Baqa szl, thsilin mzmunu dyimliydi.

Bli. vvllr buraxlm kitablardan istifad etmk olmazd. "Moskvam, Qzl meydanm" oxuyan agird deyck ki, Moskva bizim qanmz tkb, indi yen Moskva zbrlyk?! Khn mzmunu dyidirmkn hkmn yeni drsliklr yazlmal v nr edilmliydi. Bunlar da oxlu pul tlb edirdi. mumilikd thsil sanball vsait qoyulmalyd. Siz znz deyirsiniz ki, bir ild 80-dn artq drslik hazrladq.
Bli. 7 humanitar fnn zr yeni proqramlar v onlarn sasnda 60-dan ox btnlkl yeni drslik yazdrdq, mumn gtrdkd is bir ild 90-a yaxn yeni drslik hazrlatdq. Amma bu ii grmy pulu mhz Siz vermidiniz. Yadnzdan xmaybsa mn thsil nazirinin mavini kimi xsn Siz iki df mracit edib bir df 50 milyon, ikinci dfs 60 milyon - st-st 110 milyon manat faizsiz kredit aldm v bu vsaitl hm drsliklri

yazdrdq, hm yeni v gcl "yrtmn" nriyyatn meydana qoyduq, hm d drsliklrin nrindn tr kaz aldq, maddi-texniki baza yaratdq. Btn bunlar xsn Azrbaycan prezidentinin, yni Sizin thsil rk yandrmanzn saysind mmkn oldu. z d, Siz hmin pulu vernd, ilahi, dvlt n qdr ehtiyac iindydi! By, bunu da Siz xatrlatmaq istrdim ki, yeni proqram v drsliklrin, xsusn "Azrbaycan tarixi"nin yazlmasnn gediiyl daim xsn maraqlanr, bir tarixi kimi d z tvsiylrinizi bizdn sirgmirdiniz...

Ax bu, dvltin n mhm iiydi! O, bu ii hkmn grmliydi. Siz d sa olun ki, bizi tlsdirdiniz.
N olsun ki? Biz tlsdik v tlsdirdik, ancaq bizdn sonra thsil ya mal kimi yanadlar. ndi maarif sistemi alar gnddir. str orta, istr ali mktblrd drs keilmir, onlarn hamsnda rvt epidemiya kimi yaylb. Htta zl mktblr d rvt mnbyin dnb, onlar kommersiya ocana evrilib. Yadnzdadrsa zl mktblr ilk df bizim dvrmzd qeyd alnd. Onlardan birinin rektoru bu yaxnlarda mn deyir ki, sizin vaxtnzda qeydiyyatdan el asan kedim ki - nazir mavini dalt Rhimli mndn qara qpik d almad - bu haqda onun yannda he sz amaq da olmazd, ancaq BUNLAR mni soan kimi soyublar, yen d istyirlr, daha gcm atmr, borc almalyam... Yadnzdadrm, By, 1996-nn maynda Klkid mn dediniz ki, Prezident fondunda mnim 10 milyon dollar pulum vard. Bilsydim ki, bel ilycksiniz, o pulu verrdim siz?

Bilsydim ki, qpik-qpik ydmz hmin pulun aqibti bel qurtaracaq, o 10 milyon dollar thsil, mdniyyt, elm v shiyy iilrin paylayardm ki, gedin, problemlrinizi hll edin. mumiyytl, thsill mul olma mn n savab ilrdn sayram. Trkiydki xlarmn birind demidim ki, mn bu gn prezident olmasaydm milli eyitim bakan maarif naziri olardm.
Atatrk d bel demidi.

Bli, sas msl budur - maarifi olmayan lkd he eydn danmaa dymz.
By, sznzn qvvti, mn 1993-d Trkiyd olarkn dvltin bdcsiyl maraqlandm v yax mnada heyrt gldim - 64 trilyon lir (onda 1 dollar 9 min lirydi) thsil ayrlmd, 43 trilyon lir lknin mdafisin. Demli, Trkiy dvlti thsili htta mdafidn d stn tuturmu!

lbtt, milltin glcyini dnn dvlt mhz bel d etmlidir.

Biz d slind bu yolu tutmuduq. Thsil qanununa sasn, bu sahy dvlt mlli-bal yardm etmli, pedaqoji iilrin maa xeyli artrlmal, mllimin drs ykn aid saatlarn say azaldlmal, eyni zamanda, agirdlrin say ox olan siniflr blnmliydi v s.

N yax ki, bunlar yadnzda qalb. Ancaq yqin onu da unutmamsnz ki, biz mllimlr ne-ne baqa imtiyazlar da verdik. Msln, onlarn taksidn savay btn nqliyyat pulsuz etdik. Grdk ki, qanunda nzrd tutulanlar dmy bdcd pul atmr, onun yarsn ayrdq. Dedik ki, yarsn da 6 aydan sonra vercyik. Parlamentd d bu cr razladq.
ndi n hmin thsil qanunundan bir ey qalb, n d o imtiyazlardan.

Biz thsilin strateji hmiyytini v mllim xsiyytinin cmiyytdki rolunun nmliliyini slflrimizdn d, xlflrimizdn d yax drk edirdik, nki zmz bu mhitin yetidirmsiyik, ona gr d dnrdk ki, mllimi maddi v mnvi baxmdan el dstklmk lazmdr ki, htta dvltin cibinin boalmas hesabna da olsa grk onun cmiyytdki nfuzu ninki itmsin, ksin, daim ykslsin ki, o, millt balalarna rkl drs kesin, savad yrtsin. Mqsdimizin ana xtlrindn biri buydu. Ttbiq etdiyimiz yeniliklrin gerklmsi biz hdsiz maddi-mnvi-psixoloji tinliklr bahasna baa gls d dvltin v xalqn mnafeyini stn tutaraq onlardan geri kilmirdik. Msln, n mhm yeniliklrimizdn biri olan testl qbul imtahanlarnn ttbiqini gtrk. Test imtahanlarn meydana xarmaq sad msl deyildi. Onun mhm bir ictimaisosial tyinat vard - qbul imtahanlarnda rvtin qaban almaq v "ali mktb yalnz biliyin gcn qbul olunmaq mmkndr" psixologiyasn Azrbaycan vtndana alamaq. "Kimin arxas, pulu varsa tlb olacaq, kimin yoxudursa bayrda qalacaq" minliyi millt balalarnn oxumaa, savadlanmaa hvsini ldrr, millt saalmaz zrb vurur. Biz savaddan baqa btn imtiyazlar aradan qaldrdq v test imtahanlarn birbaa prezidentin nzartin keirdik. Burada hr hans saxtakarlq etmk mmkn deyildi - bel bir ey olsayd, demli, onu mn etmliydim.
Bizim nazirlikdki bir ox iilrin ua ksilmidi.

Prezident Aparatnda da eyni vziyytdi. Amma hbsxanada olan Vaqif Hseynovun qz ali mktb daxil olmudu. zlri d inanmrdlar. Sonra atas demidi ki, onun qbul olmasnn sevinci mn bsdir - fikirlirdim ki, onu Moskvada aparb oxudacaam, amma bir qpik d xrc kmdn z girib oxuyur. Demli, biz z biliyin inam psixologiyasn brqrar etdik. Bununla da cmiyytd myyn drcd sosial rahatlq, ahngdarlq yaratmaa nail olduq. Adamlar eidnd ki Prezident Aparatnda yksk vzifli xslrdn birinin qarda, birinin ua mktb gir bilmdi, bu, on minlrc insan cmiyytd daltin mvcudluuna inandrd. Dzdr, sovet rejiminin yetidirmsi olan hl xeyli adam birdn-bir bu gerkliyi hzm

ed bilmir, bizi Don Kixot sayrd, htta almza bh ednlr d vard. Ancaq biz he ny fikir vermdn cmiyyt sbut etmk istyirdik ki, sediyimiz yol yalnz onun rifahna aparr. dalt by, tam smimiyytl deyirm - hyatmn n lzztli anlar test gr sad vtndalarn bitmz-tknmz tkkrlrini eidrkn olub. Ax tlb vaxtmda da, universitetd mllim ilynd d (yeri glmikn, onda da mni rvt almadma gr qnayanlar vard) ali mktblrdki rvtxorluun xalqa nec saalmaz yaralar vurduunu grb iimd qovrulur, onu aradan gtrmk yollarn dnrdm. Tale el gtirdi ki, bu blan yox etmk rfi zm nsib oldu; mn bundan rus qounlarn Azrbaycandan xarmam qdr qrur duyuram!
By, glmlimi, ya alamalm bir ey sylycym Siz. Ali mktb mllimlri testdn sonra rvt almaqdan mhrum oldular v bundan aq-akar naraz qaldlar; buna gr d onlar bizim iqtidar bynmirdilr. Htta bel fikir yaylmd ki, Eliby iqtidarn ali mktb mllimlrinin qar yxd.

Nhayt, n oldu? Hmin mllimlrin d, valideynlrin d (htta ua mktb qbul olunmayanlarn da) oxu raz qald ki, i, qabaq gedib ona-buna yalvarrdq, uan girib-girmycyini d bilmirdik. ndi dqiq bilirik ki, yalvarmaqdan bir ey xmayacaq. Canmz da rahatdr - uaq bizim yanmzda, biz d uan yannda gzklgli deyilik. Qoy getsin, oxuyub qiymtini alsn. Burada baqa bir psixoloji amil d var - sn uan pulla qoyurdun, tutaq ki, universitet, mnims pulum yoxdur; uam zm qabarr ki, snin pulun olsayd mn d gedib oxuyardm, halbuki savadszn biri girdi, mn qaldm kd. Yni haqq-dalt brpa olunanda insanlar vvl-vvl ona etiraz etslr d tezlikl ona alrlar. Bli, haqq-dalt z yerini tinlikl tapr, tapandan sonrasa cmiyyt rahatlanr. Biz thsili bunun stnd qurmaa alrdq. Ancaq, ox tssf ki, qoyub getdiyimiz test indi mhv edilir, rvtin mrkzldirilmi mexanizmin evrilir; testdn qabaq sas rvt rektorlara v onlardan yuxarlara atrdsa ortada institut mllimin d bir ey drd, bizdn sonrak - indiki testds rvt yalnz hakimiyytin yksk zirvsind dayanan bir ne xsin lind cmlir. Biz testin ttbiqindn sonra ali mktb mllimlrinin vziyytini yaxladrmaqn myyn tdbirlr grdk. Ancaq elmi iilrin, Akademiya mkdalarnn maalar hl ox azd, onlarn dolanna atmrd.
Alimlrdn xaric gednlr oxalmd.

Alimlrdn gednlr d vard - maalar tlbatlarn dmirdi. Ancaq biz Akademiyaya dair ayrca islahat hazrlamdq. Birinci variant Prezident Aparat ilmidi, ikincini mnim xahiiml Akademiyann prezidenti Eldar Salayev hazrlatmd. styirdik ki,

Akademiyada yncaq keirk, hr iki layihni yan-yana qoyaq, ortaq nqtlrini tapaq, n xeyirdirs onu qbul edk, hmin proqram hyata keirk.
Amma camaat arasnda, htta mtbuatda da yayrdlar ki, bylr Akademiyan datmaa alrlar.

Qtiyyn el deyildi. Biz sasl islahat keirmk istyirdik. Mn sz vermidim ki, Azrbaycanda "mxbir zv" sz gtrlck. Dnya akademiyalarnda mxbir zvlk yoxdur, bu, sovet elm sisteminin tzahrdr. Biz nzrd tutmuduq ki, btn mxbir zvlrimizi (onlar 100- yaxnd) akademik edcyik, onlar ox yksk maala v hr birini xsi manla tmin edcyik. Xarici lklrdn kitab v baqa dbiyyat almaqn d hr akademik maadan lav ild 200-300 dollar pul verckdik. Bir d alimlrin ev mslsini hll etmyi dnrdk. Btn Azrbaycan bilir ki, biz qdr alimlr Akademiyann yataqxanasnda 10 illrl yaayblar.
Mnim zm 10 il yaamam.

z d ailyl. Biz hmin vaxt birinci df, shv etmirms, 40-dan artq alim ailsin pulsuz ev verdik.
Bli, diplomatlar n tikilmi evi verdiniz onlara.

Mbahis ednlr dedik ki, tlsmyin, tz bina tikirik, sizin hamnz hmin ev krcyik. Yataqxanada bir alim ailsi d qalmayacaq. (Orada yalnz subay aspirantlar yaayacaqd). Bunlarn hams gz qabandadr.
Amma onlar bizdn sonra orada qaldlar.

Bizdn sonra bu proses davam etmdi. Bu tdbirlrdn mqsdimiz Akademiya sistemini qorumaqd.
Halbuki bizim dvrd ba nazir olmu li Msimov kimi yksk sviyyli bir siyasi xadim v elmi mtxssis d bu gn hmin yataqxanada yaamaa mcburdur.

Bli, bu, ox ibrtamiz faktdr. Mnim Akademiyayla bal bir planm da vard - lyazmalar nstitutuna ayrca bina tikdirmk. Bununn pul axtardq, tapandan sonra yeri myynldirmk stnd aldq. Rhmtlik Cahangir Qhrmanovun vaxtnda dnrdk ki, bu binan indiki "Azrbaycan" nriyyatnn arxasnda - dan dnd, hrbilr yaayan binalardan bu trfd tikk, nki onun alt badan-baa dadr. Dalar doranacaq, lyazmalar aada yerldirilckdi ki, quru saxlansn. Ev uur, yanr, amma o yer yanmr.
Ermnilrin lyazmalar nstitutu - Matenadaran da eldir.

Bli, lyazmalar btn dnyada el qorunur. Nys, mn getdim, institutun yerini d myynldirdim, pulunu da hazrladm. Tikintinin layihsini yaratmaq stnd ba sndrrdq ki, hakimiyytimizi devirdilr. Payzda o i balayasydq. Bu tdbirlrdn mqsd milli elmimizi qurmaqd. Biz mdniyyti d unutmamdq. Msln, Azrbaycanda byk orkestr var. Moskvada orkestr dald - hams xd getdi xaric. Mn dedim ki, bizim orkestr dalmamaldr. Cmi 4 nfr xaric getdi, onlar da baqa milltlrdndir. Qalanlarn hamsnn maan artrdm. Shny layiqli xmaqn paltarlar alnmasna pul buraxdm. Dedim ki, shn paltarlarn 3-4 dst tikdirin, hansnda istyirlr xsnlar. Bir sra mdniyyt xadimlri he bir partiyada olmadqlarna, partiya mahnlar oxumadqlarna gr onlara fxri adlar vermirdilr: Qdir Rstmov, Flora Krimova, Alim Qasmov, Skin smaylova, Afaq Birqz v b. Bunlar el yksk xsiyytli sntkarlardr ki, medaldan, ordendn, addan tr he vaxt he bir qapn dymzlr, buna rvtl nail olmasa allarna bel gtirmzlr. slind onlar maddi baxmdan imkanl deyillr. Bu byk sntkarlarn n dyrli srvti xalq sevgisiydi - onlar hammz sevirdik. Ancaq onlar fxri ada layiq grmrdlr. Hakimiyytimiz dvrnd onlardan savay universitetin, baqa ali mktblrin thsild ne illr klng alm mllimlrin, lknin hqiqtn dyrli alimlrin mkdar elm xadimi ad verdim. Onlarn adn saymaq istmirm - demsinlr ki, minnt qoyur. ox qribdir ki, mr boyu partiyayn oxuyan v n bilim hans yollarla ad alanlar bunlara nifrt edirdilr; sbbi buydu ki, biz pulumuzu verib almdq, bunlar havay aldlar. Mdniyyt birxtli yox, oxsahlidir. Onun btn sahlrin az-ox maliyy yardm ayrmaq, dvlt qays gstrmk istyirdik. Msln, tk bir misal kim - xarici lk nrlrini ld etmkdn tr M.F.Axundov adna Dvlt Kitabxanasna Prezident fondundan 5 min AB dollar vsait ayrmdq. Biz Azrbaycan tarixinin yazlmasn tlb etdik. Artq ciddi shbtlr gedirdi ki, Azrbaycan tarixi yenidn yazlacaq.
Orta mktblrn yazld, By.

Bir d mumi Azrbaycan mdniyytinin aradrlmas problemini qoymuduq. Tkc Quzey Azrbaycan yox, Btv Azrbaycan dbiyyat, Btv Azrbaycan mdniyyti kompleks halda yrnilmliydi, btvlkd tdqiq edilmliydi. Bununla brabr, mumi trk mdniyyti yrnilmliydi. Biz zmz Avropaya tutsaq da Asiya mdniyytini v trk mdniyytini yrnmliydik.

Mdniyyt yeni bax lazmd ki, o, dvltin lind tzyiq, yaxud tbliat altin evrilmsin. Mn btn yubileylrd itirak etmim. Qara Qarayevin yubileyini, Fikrt mirovun konsertlrini v b. keirdik. Hansnda grmsnz ki, bir adam durub desin ki, yubileylri tkil etdiyin, z d xsn burada itirak etdiyin gr prezidentimiz tkkr edirik? Filarmoniyada olarkn mn, dvlt katibi Pnah Hseynov, humanitar msllr zr mavir Rafiq smaylov kedik otaa, mn mdniyyt xadimlrimizin hamsna dedim ki, Prezident fondunda 10 milyon dollar var v bunu ancaq elm, mdniyyt, thsil v shiyyy xrclycym. Pnah by d dedi ki, yalnz By yox, biz d limizdn gln kmyi Mdniyyt Nazirliyin edcyik. Onlar da "ox sa olun, bundan ox razyq" dedilr. Sonra P.Blblolu muzeylrin qorunmasyla bal ns yazb gtirdi, ona da vsait verdik.
ARTIRMALAR I. Azrbaycan mdniyyt, incsnt v mtbuatn inkiaf etdirmk mqsdiyl Azrbaycan prezidenti blfz ELBY aada adlar kilnlr Prezident fondundan birdflik yardm ayrmdr: Azrbaycan Ensiklopediyas - 5 milyon rubl, .Hacbyli adna Azrbaycan Dvlt Simfonik Orkestri - 3 milyon rubl, "Qobustan" toplusu - 0,5 milyon rubl, "dbiyyat qzeti" - 0,5 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Milli Dram Teatr - 4 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Opera v Balet Teatr - 4 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Musiqili Komediya Teatr - 3 milyon rubl, Gnc Tamaalar Teatr - 2 milyon rubl, "Yu" Dvlt Teatr - 0,5 milyon rubl, Marionet Teatr - 0,5 milyon rubl, Azrbaycan Dvlt Kukla Teatr - 0,5 milyon rubl, "Trkologiya" jurnal - 0,5 milyon rubl, Bak Xoreoqrafiya mktbi - 1 milyon rubl, respublikada yaayan milli azlqlarn, azsayl xalqlarn v etnik qruplarn mdniyytini inkiaf etdirmkn - 5 milyon rubl = 30 milyon rubl ("Azrbaycan" qzeti, 31.03.1993). II. "qtisadi islahatlar dvrnd mdniyyt v incsnt dvlt himaysi haqqnda" Azrbaycan Respublikasnn prezidenti blfz ELBYN 16 aprel 1993 tarixli srncamndan "Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetin taprlsn ki, bir ay mddtind: 1. Mdniyyt, dbiyyat v incsnt sahsind alan yaradclarn qonorarnn artrlmas v yaradclq ittifaqlar xtti il mdniyyt, dbiyyat v incsnt iilrin, yazlara veriln qonorardan glir vergisindn baqa digr dnclr tutulmamas msllrini nzrdn keirib mvafiq qrar qbul etsin; 2. Yazlar Birliyinin orqan olan "Azrbaycan" dbi-bdii jurnalnn maliyyldirilmsin dvlt yardm mslsini hll etsin; 3. Azrkinovideo stehsalat Birliyin birdflik maliyy yardm gstrilmsi mslsini hll etsin;

4. Yaradclq ittifaqlarnn xtti il xarici lklr qastrollara, srgi amaa, beynlxalq festivallara, msabiqlrd itirak etmy gedn snt kollektivlrinin v ayr-ayr frdlrin yol xrclrin dvlt hesabna 50 faiz gzt ttbiq olunmas mslsini hll etsin; 5. Mvafiq yaradclq ittifaqlarna v pekar yaradc iilr qanunvericilikl myyn edilmi qaydada onlarn yerli icra hakimiyyti orqanlarndan icary gtrlm srgi salonlar, rssam, memar v heykltara emalatxanalarna gr dniln kommunal, rabit, enerji xrclri zr gztlr nzrd tutsun; 6. Tarixi, milli mdni obyekt v abidlrin, muzey hmiyytli snt nmunlrinin qeyriqanuni yolla alq-satqsnn, mnimsnilmsinin, xaric aparlmasnn qarsn almaq n mvafiq tdbirlr hazrlayb hyata keirilmsini tmin etsin".

Yeri glmikn, bizim vaxtmzda muzeylrdn bir dn d sr ged bilmzdi - gzlrini xarardq. Gedibs glib desinlr. Bizdn sonrasa 100-dk sr satdlar. Kim satd, hara satd - ssi d xmr, ham susur.
ncsnt muzeyindn snt srlrinin ourlanmasn bizim dvrmz aid etmk istyirdilr. "Avrasiya" qzetind bel yazlar getmidi.

Qtiyyn doru deyil. Btn ourluqlar bizdn sonra olub. Mn srlrin hamsn nzart gtrtm, onlar bir-bir siyahya aldrtmdm. Htta muzeydn 3 dn gzl snt sri olan tablo aparb Prezident iqamtgahna qoydurmudum ki, xaricdn gln qonaqlar onu grsnlr. Onlardan biri Sttar Bhlulzadnin kdiyi rsmdi. Onlarn hams orada sndd, kazdadr. z d onlara ox diqqtl qulluq edilirdi - skiyl silin bilmzdi, yalnz muzeyin iilri vaxtl-vaxtnda glib yoxlayr, baxrdlar. Mn htta hmin iilr demidim ki, otan havas onlara zrr verirs gtrb aparn. Qoy bizim dvrd ourlanan birc srin adn desinlr, mn cavabn verim. Onlarn hams bizdn sonrann iidir, kimlrin ourlad da bllidir, amma he kim danmaq istmir, hams susur. Bir nfr d Polad Blblolundan hesabat istmir, onu msuliyyt kmir, nki, grnr, burada hkumtin d li var, ona gr gizldirlr. Bu, cinaytdir - dvlt cinayti! Azrbaycan mdniyytini hrraca qoyublar. Buyurub bizim dvrmzd uurulan, dadlan bir mdniyyt abidsi tapb gstrsinlr. Amma bu 4 ild ne-ne mdniyyt abidsi darmadan edilib.
Btv muzeylr yox edildi.

N qdr rkardan olsa da, tssf ki, beldir...

Bs shiyyd hans irlilyilrimiz oldu, By?

Shiyyd islahat hazrladq, amma hyata keir bilmdik. Bu sahd ciddi nailiyytlrimiz olmad. Sadc, bizim shiyy nazirimiz vicdanla alrd. O da, onun mavinlri d gec-gndz cbh blglrini gzir, sgrlrl, yarallarla yaxndan maraqlanrdlar. Qospitallarmz yax ilyirdi. Mnim zm bir ne xstxanada

oldum, hkimlrl grdm - kemi sovet rhbrlri kimi yox; dedim n lazmdrsa yazn verin, biz hll edk. ikaytlri olanda da qsa vaxtda yerin yetirirdik, gnc hkimlri il tmin etmy alrdq.
mumiyytl, By, bir prezident kimi grln ilrdn razsnz, ya yox?

nsann z iindn raz qalmasn dzgn saymram.

Shbt xsn Sizdn yox, btn hakimiyytin grdy idn gedir.

Btn hakimiyytin grdy idn d elc. "imizdn razyq" desk bizi all adam saymazlar. mumi gtrdkd biz zmzdn vvlki v sonrak hakimiyytlrdn yksk sviyyd ilmiik. Bundan razyam. Amma zmzdn raz olmadm oxlu sahlr var. slahatlar, qanunvericiliyi srtlndirmk olard. Bir sra islahatlar inqilabi metodlarla aparmaq olard, biz buna getmdik, yubandrdq. Nzrd tutmuduq ki, islahatlar 4-5 il keircyik.

kinci shbt. BZ NY DEVRLDK?

Bir grn fitn-fsad trdnlrin axr nec oldu! (Quran, "raf" sursi: 86)
Bu soruya cavab verrkn btn gerklri ortaya qoymadn z d gizltmir, bir ox faktlarnsa aqlanmas zamannn yetimdiyini bildirirdi. Tssf ki, htta mnim zm d ondan yrndiyim ne-ne hqiqti hl z xara bilmycym, nki cmiyytd sarsntlarn yaranmasn istmirm. Ancaq sevimli oxucumdan birc xahid bulunacaam - Elibyi hakimiyyti thvil vermkd sulayanlarn hr biri z-zndn sorusun: "O hakimiyyti qorumaq, mhkmltmk v yaatmaqn mn n etmidim v hakimiyytin ldn getmsind mn tam gnahszamm?".

"MTN d, MN d, DN d z kadrlarmzla yetrinc tmin edilmdiyin gr hmin nazirliklr bizim leyhimiz evrildi"
Hakimiyyti qorumaqdan tr ilk nvbd etibarl gc strukturlar lazmdr. Hr ey bir yana, biz Rusiyann nfuz dairsindn xmaa alrdq, istyirdik ki, Avropaya, AB-a, mumiyytl, qabaqcl dnyaya qoulaq, siyastimizin istiqamtini tam dyik. Bundan tr, lbtt, mhz Z gc strukturlarmz yaratmaa ehtiyac vard. Ancaq hakimiyytimizin uursuz sonluu bu sahd ciddi dyiikliklr ed bilmdiyimizi gstrir. Yanlmram ki?

Siz, szsz ki, Milli Thlksizlik Nazirliyi, Mdafi Nazirliyi v Daxili lr Nazirliyinin 4 iyun rfsind, htta ondan da qabaq faliyytini nzrd tutursunuz. Ancaq unutmayaq ki, onlarda bizim hazr kadrlarmz yoxdu. Naziri, yaxud ba prokuroru yenildirmkl kkl kadr dyiikliyi ba vermir - mssisnin iind hlledici rol oynayan orta pillli kadrlar z yerind qalr. Onlar tcrbli yeni kadrlarla vz etmk asan deyil - buna myyn zaman lazmdr ki, 3 il, 5 il yetisinlr, formalasnlar. Bu sbbdn d biz hmin orta pillni dada bilmdik, o da 3-4 ay biz qulaq asandan sonra balad leyhimiz ilmy. Bellikl, MTN d, MN d, DN d z kadrlarmzla yetrinc tmin edilmdiyin gr hmin nazirliklr bizim leyhimiz evrildi.
Bu nyin tsiri nticsind oldu? Rusiyann, yoxsa...

Azrbaycanda z hakimiyytini xalq hrkatna gr itirmk istmyn olduqca gcl tbq - hmin nazirliklrd ne-ne illr boyunca formalam orta pill mmurlar zlrin sdra bilmirdilr ki, "uaq-muaq" (ax onlar indiydk msul vziflrd, demk olar ki, cavan adamlar grmmidilr), "yetim-yesir" (he ksin himaysi olmadan kasb, tam pulsuz adamn da vzif tutmasna onlar ala bilmirdilr) glib onlara balq edck. Onlar sovet brokratik aparatnda yalanm, piylnmi tbqydi v, tbii ki, bizi qbul etmyckdi. Ancaq biz d onu birdn-bir sndrb yerini yeni mtxssislrl doldura bilmyckdik. Bax, bu iki blann arasnda qaldq. Onlar 3-4 aydan sonra zlrin gldilr v xyant etdilr, nki xalq hrkatndan qorxmudular, yerlrind tir-tir sirdilr. Xalq hakimiyytindn raz deyildilr. Ona gr d frstdn istifad edib dedilr ki, grn sizin banza n oyun gtircyik v gtirdilr d. Buna qar mqavimt gstrirdik, ancaq mqavimt zifdi. Rus kfiyyat da onlara kmk etdi. Hmin qvvlr d hakimiyyti devirdi.
By, icra hakimiyytlri tamamil bizim zmzdndi, ancaq onlarn da iqtidar qorumaa gc atmad.

cra hakimiyytinin lind n vard ki?! N polis var, n d milli thlksizlik orqanlar. Siz tsvvr edin - Gncd hadis olub, mn 3 gn bu hadislr haqqnda n MTN-dn, n d DN-dn dqiq mlumat ala bildim.
Mdafi naziri Dada Rzayev d aradan xd, taplmad.

Bli. Hrbilr mlli-bal xyant etdilr. Mn sonradan bildim ki, bizim hrbin banda duranlarn hams (bir-iki nfri xmaqla) Rusiya Ba Kfiyyat darsinin laltlardr.
Bir ildn sonra kemi SSR-nin hr yerind olduu kimi Azrbaycanda da xalq hakimiyytini zorla devirdilr v kemi kommunistlr bu df hakimiyyt qaydanda demokrat libasna brndlr. Bizi llri stnd, sevinc irisind hakimiyyt gtirn minlrc adam z doma hakimiyytinin mhv edilmsini soyuqqanllqla qarlad. Msln, iqtidarmzn son gnlrind - iyunda hmrylik bildirmkn Prezident Aparatnn

qarsna ox az adam toplard. Bizi bir il qabaq byk coquyla hakimiyyt gtirn insanlarn bel laqeydliyin, soyuqqanllna sas sbb, sizc, nydi?

Birincisi, xalq yeni hakimiyytin mahiyytini dzgn qiymtlndir bilmdi. Bu, indiy qdr grnmmi yeni bir hkumtdi. Onun mahiyytini khn sovet, kommunist psixologiyasyla dyrlndirmk mmkn olmayacaqd. 70 ildn artq sosialist tfkkryl trbiy olunmu insanlar bazar iqtisadiyyat qanunlarnn cmiyytd ttbiqini grdkc vahimy dr, dht glirdilr. Hlledici ktlsi kasblardan ibart olan xalqmzda dvltli insanlara bir gizli kin d vard v adamlar blk d onlardan bu srvti nec qazandqlarn soruacamz gzlyirlrmi; bunun vzind hamnn dvltli olmasna armamz eidnd v hqiqtn d ox pullu adamlarn meydana xdn grnd onlar bizi "dnk" saymaa baladlar. Tbii ki, bizi bel dyrlndirmlri tam yanldr, ancaq birc eyd onlara btnlkl haqq qazandrram - biz hamnn yax tand harnlam cinaytkarlar vaxtnda v prinsipiallqla czalandrmadq!.. kincisi, grnr, biz xalqa mstqil dvlt quracamz v hm btvlkd dvltin, hm d halinin iqtisadi vziyytini kkl surtd yaxladracamz vd ednd insanlar bunun ildrm srtiyl - bir ne ayn iind ba vercyini gzlyirmi; bizi znnk saydna gr hddn artq ey uman xalq arzularnn in olmasnn ox lngidiyini grnd bizdn "ksd", halbuki biz, fikrimc, yetrinc srtl irlilyirdik v ikic il d hakimiyytd qala bilsydik btn szlrimiz ml edcydik. ncs, Moskva kfiyyat, ran kfiyyat v z iimizd olan mafioz, xyantkar qruplar hrtrfli tbliat apararaq xalq yolundan azdrdlar, aldatdlar, adrdlar. Xalq da inand ki, "azyumaqlar" gets, "dmirllilr" gls yax olacaq. Nhayt, hmin "dmirllilr" gldilr v xalq onlarn n olduunu yani grd, nec byk shv etdiyini baa dd. Bundan sonra yqin ki, xalq z hakimiyytini grnd "bu, mnim hkumtimdir" dey mdafi edck.
Azrbaycan Respublikasnn ilk hqiqtn mstqil v milli hakimiyytini qoruyub saxlamaq mmkndm? kmnin balca sbblri nydi v onun sbbkarlarn akarlamaq mmkndrm? Msln, indi bzn sylyirlr ki, hakimiyyti qorumaq, saxlamaq olard vvlcdn bir sra qvvlr zilsydi bel problem yaranmazd v s. Sizc, bizim hakimiyyt yaaya bilrdimi?

ksiz, yaaya bilrdi. Sadc olaraq, bizd hakimiyyti n cr qoruman tcrbsi olmadna gr onu saxlaya bilmdik. 4 iyun qiyam yatrlsayd msl birdflik hll olunacaqd. ox tssf ki, biz qar duran rus imperiyasnn, rann kfiyyat bizdn daha gcl,

daha tcrbliydi. Qiyamn balarn mdafi edn qruplar da burada fal itirak etdilr. Burada ikinci bir msl var - hakimiyyti saxlamaqn biz hkmn diktaturann, yaxud totalitar rejimin tlb etdiyi prinsiplrdn istifad etmliydik, bizs he vchl buna getmdik.
Gnc qiyamn yatrmaq olardm? Msln, Pnah Hseynov deyir ki, olard.

Gnc qiyamn yatrmaq olard, amma bu zaman n az 50-60 nfr ldrlckdi.

Onsuz da, ldrldlr - prezident qvardiyalar...

Onlar mn ldrtmdim ki! Mn z vtndam ldrtmyi bacarmram. Gc nazirliklri z vzif borclarn yerin yetirmliydi, ancaq yetirmdi. Asilri yatrtmaq prezidentin deyil, gc nazirliklrinin, prokurorluun iidir. Mn onlara mr ver bilmzdim ki, vtndalarm bir-birini qrsn. Mharib aparan lkd buna yol vermk olmaz. Prezident kimdir ki, mr versin ki, get, filanksi ldr?!
Ancaq Rvn Cavadov - XTPD dvlt qar silah qaldranda Heydr liyev syan yatrtd...

Mn mtbuatda da bildirmim ki, Heydr liyev dzgn i grmdi. Bunun stnd qzetlr mni tnqid etdilr ki, Rvnin trfini saxlayrsan; mn onu mdafi etmirm - a bayraq qaldrlmdsa hkmn bara gedilmliydi, qan tklmmliydi. Budur bizi 4 iyunda vtnda mharibsi balamaqda, qan tkmkd sulandran Heydr liyevin shvi! Niy tutalm hkumti mdafi ednlrdn 30 nfr, hkumt qar xanlardan 100 nfr lmliydi?! Ax hr iki trfdn lnlr z milltimizin balalardr!
By, Siz Heydr liyevin Ali Sovetin sdri seilmsin trfdardnz v deputatlar da onu semy ardnz. Bu hrktinizi sonradan H.liyev hakimiyytinin legitimldirilmsin, dnya birliyinin onu qiyamla deyil, demokratik yolla seilmi prezident kimi tanmasna rait yaratmaq kimi qiymtlndirmirsiniz ki?

Qtiyyn yox! Heydr liyev legitim prezident deyil. Biz onu Bakya aranda danmdq ki, onu ba nazir tyin edcyik, sonra razladq ki, o, Milli Mclisin sdri olacaq v bir yerd qiyam yatrandan sonra Azrbaycann drdlrini d birg zcyik. Bu, Pnah byl d, sa byl d, baqalaryla da razladrlmd. Sadc olaraq, H.liyev sdrliyi l keirndn sonra prezidentlik urunda mbarizy balad. Mns bunu ondan gzlmirdim.

Bs onun Sizi aldada bilcyini gzlmirdiniz?

Xeyr, gzlmirdim. Ola bilsin ki, bunun mnim trfimdn balanlmaz sadlvhlk olduunu deycklr, ancaq onun bel ed bilcyini hqiqtn he cr alma sdrmrdm.
Hr nec olsa da fakt budur ki, Sizin razlnzla H.liyev gldi v bu gn bizi istyn d, istmyn d, htta H.liyevin z d deyir ki, mni siz gtirdiniz, siz sediniz...

Bli, Heydr liyevi mn sedirdim. Bunu danmram.

Buna peman deyilsiniz ki?

Hakimiyyt gtirib sedirndk peman deyildim. Sonrak faliyytin grs pemanam.

Bs niy baqasn yox, mhz H.liyevi gtirdiniz?

Ona gr ki, H.liyevin Azrbaycanda nfuzu vard - ktlnin bir hisssi onu istyirdi. Vtnda mharibsinin qarsn almaqda onun gcn inandmza gr onunla birlmy stnlk verdik.
ARTIRMA "Mni bir msly gr oxlar ittiham edir. Bu ittihamlardan qamram. Xalq qurultaynda iki msl haqqnda danmaq istyirdim, amma burada da demk olar. H.liyevin hakimiyyt gtirilmsind n byk tqsirkar mn saylram. Amma, mni ittiham ednlr, o zaman siz d cavab vercksiniz - hammz msuliyyti bldrcyik. Mn sas yk z boynuma gtrrm, amma hamsn mnim stm atb qamayn - yen d haqszlq olar. Hr z gnahn boynuna alsn, sonra baxarq. ox ey olub; btn olanlar yoxlanlmaldr. Mbariz v dy gedn vaxt ktlvi mhakim aparlmr. Dy hl qurtarmayb, davam edir. Kim ki Azrbaycan xalqna xyant edib - czasn kir. V btn xyantlrin banda duran H.liyev d z czasn kck. Kiik bir izahat vermk istyirm. 1993-c ild Rusiya imperiyas Azrbaycanda vtnda mharibsi salmaq planladrrd. Bu qrnn qarsn almaq mmkn deyildi, nki lkd qvvlr hisslr blnmdlr. ndi o qvvlrin bir hisssi hbsxanadadr, bir hisssinin d rhbri H.liyevin zdr. Mn H.liyevi hakimiyyt dvt ednd bunu nzr aldm. Onu gtirib hakimiyyt rik edirsn ki, qan tkmsin. Baqa yol yoxdur. Kemi Sovet hkumtini brpa etmk istynlr bel qrnlar hazrlamdlar Tacikistanda, Grcstanda, Azrbaycanda, Qrzstanda, Moldovada vtnda mharibsi salmaq, kemi SSR-d qan tkldyn deyrk sonradan onu brpa etmk. BZ VTNDA MHARBSNDN IXMALI DK V IXDIQ!" (.Elibyin 3 oktyabr 1998-d mumrespublika forumundak nitqindn). Niy mhz H.liyevl birlmy stnlk verdiniz - baqalaryla olmazdm?

Baqalar qiyam yatrtma bacarmayacaqd.

Hkmn qan tklckdi?

Yox, shbt qan tklmkdn getmir. Sadc, baqalar cmiyyt tsir gstr bilck fiqurlar deyildi. Ax onun yerind kim olayd? Ayaz Mtllibov glsydi mtlq Rusiyann qoununu da arxasnca gtirckdi. O deyirdi ki, mn 50 faiz moskval, 50 faiz azrbaycanlyam. Bel adamla nec birlsn? Baqa kimi deyirsiniz?
Msln, Surt Hseynovu. Hr halda, onun z prezident olmaq iddiasndayd.

-Surt Hseynov mdafi nazirinin mavini olmaq istynd mn onu he ora layiq bilmdim. Ax o, kimdi, harann adamyd ki, vtnda mharibsinin qaban alayd? O, bir piyadayd, ld oyuncaqd.
mumiyytl, blfz by, Klkid olduunuz mddtd indiki iqtidarn legitimliyini qbul etmmisiniz. ndi bu msly v mumn H.liyev iqtidarna mnasibtiniz?

Biz hakimiyytdn hrbi qiyam yoluyla uzaqladrlmq. Bunu tkil edn qvvlr gcmz atmad. Sonradan bu hrbi qiyam siyasi qiyamla parlamentd baa atdrld v Heydr liyev hakimiyyti qeyri-qanuni olaraq qsb etdi.
Ax onu Siz dvt etmidiniz?

Onu Ali Sovetin sdri kimi armdq. Daha demmidik ki, glib prezident hakimiyytini l keir. O, mni hakimiyytdn uzaqladrmaqn qanunsuz referendum keirdi, halbuki referendum hquqi deyil, siyasi aktdr - referendumla prezident xarlb prezident qoyulmaz.
slind bu ideyan da znz vermidiniz - Klkiy getmzdn bir-iki gn nc Prezident Aparatnn qarsndak mitinqd bildirmidiniz ki, prezidenti hakimiyytdn knarladrmaqn referendum keirilmlidir. liyev d referendum keirrkn hmin szlriniz sykndi...

Referendumun bu msld n drcd slahiyytli olub-olmamas mslsini hl bir qraa qoysaq bel, ax onun aparlmas da tam qanunsuz olub, bel ki, hakimiyytinin taleyi hll ediln prezident, yni mn hkmn hmin tdbird itirak etmli, srbst olaraq tbliat aparmalydm, ancaq buna qtiyyn imkan verilmdi. Prezident slahiyytlrin yiylnmi H.liyev sonra qanunsuz referendumun saxta nticlri sasnda yen qanunsuz olaraq yeni prezident sekilri tyin etdi, z namizdliyini irli srd v ox kmdn az qala 100 faizli nticyl zn prezident elan etdi.
Yeri glmikn, prezidentlik slahiyytlrinizin myyn hisssini d H.liyev znz vermidiniz ax?

Mn kndd olarkn barqn prezident slahiyytlrimin myyn hisssini Ali Sovetin sdrin vermyi, myyn hisssini d prezidentd saxlama mqsduyun saydm. Dndm ki, ikimiz birlikd ilyrk Azrbaycan bu blalardan xara bilrik. Amma liyevin hakimiyyt itah o qdr drinldi ki, bununla razlamad v yerd qalan slahiyytlri d tam qanunsuz olaraq mnimsdi v sonra da dediyim qayda zr hakimiyyti btvlkd qsb etdi. Mhz bu sbbdn d AXCP v Msavat onun hakimiyytinin legitimliyini indiydk tanmayb.

"Dorudan da qtiyytlisns snin haqqnda hr ey deyilcyini gznn qarsna alb zn mumi mqsd yolunda qurban vermyi bacarmalsan"
By, istr Siz iqtidardaykn, istrs d iqtidardan gedndn sonra, mnc, eyni mrkzdn idar ediln qvvlr ictimai ry inadla bu fikri alamaa alb ki, Eliby qtiyytsizdir, onu idar edirlr, o, qrar qbul etmy qadir deyil v s. Siz "qtiyytli" olsaydnz Azrbaycanda fqanstan v ya Tacikistan qardurmas yarana bilrdimi, yaxud Sizin xsi taleyinizd d Zviad Qamsaxurdia, ya da Cvhr Dudayev facisi tkrarlanardm? Yoxsa tamam baqa bir ictimai-siyasi durum yaranard?

Birincisi, "qtiyyt" anlaynn meyarlarn myynldirmk lazmdr. Qtiyyt hans anlarda olur, haan olmur? Bir var gedirsn dy, ordunu da batrrsan. Bu n qtiyytdir? Bel alsz qtiyyt kim lazmdr? Bir d var ki, ordunu vaxtnda geri kdin, sa saxladn, mhv olmaa qoymadn v sonradan yenidn dy hazrladn. Snin haqqnda dmnlrin "geri kildi", "qorxub qad" deycklr, ancaq "qorxub qad" sznn stndn amaqn d qtiyyt lazmdr - grk onu gtr bilsn. Sni hr yerd sycklr, dzlmz mnvi-psixoloji zab vercklr, sni "qorxaq" adlandracaqlar, amma hnrin var, gtr bunlar boynuna, get v siyasti dzgn hll el. Mn "Qamsaxurdia qtiyyti"yl hrkt etsydim - Azrbaycan vtnda mharibsin salb zm d lsydim o qtiyyt siz nec qiymt verrdiniz? Bu, qtiyytdirmi? Xalqm qurban vercym ki, qtiyytliym?! nsanlarn beynind hrdn bel psixoloji an yaranr ki, filanks qtiyytli deyil; msln, Fransann prezidenti Jak irak qtiyytli adam deyil, ancaq Sddam Hseyn sz ola bilmz. Bir oxlarnn dncsin gr, diktatorlar qtiyytlidir - Lenin qtiyytlidir, Stalin qtiyytlidir, Hitler qtiyytlidir, Mussolini qtiyytlidir. Kim ba ksib adam ldrbs o, qtiyytli saylr. Yox, he d bel deyil. Qtiyytlilik odur ki, sn hr cr zab-ziyytdn kerk xalqn xobxtliyi urunda sonadk alasan! Burada bzn sn z xsiyytini d qurban vermli olursan - snin xsiyytin itir, xalqn vahid ruhunda riyir. Dorudan da, qtiyytlisns snin haqqnda hr ey deyilcyini gznn qarsna alb zn mumi mqsd yolunda qurban vermyi bacarmalsan.

Msln, gtrk sufilri. Onlarn qtiyyti olmayb? N qdr zablara, ignclr dzrk bir tik rkl yaayblar, "rizq Allahdandr" deyiblr. ksin, dnyann n qtiyytli adamlar onlard - haqqn yoluyla gediblr. Onlar z xsiyytlrini n kmyiblr. Kimdi onlar? Tsvvr edin ki, bir sufi drvi btn lkni gec-gndz gzrk oxuyur: "ya haqq", "ya haqq", "ya haqq"... Onun znn he nyi yoxdur - ld gzir, xarabalarda yatr, ac-susuz qalr, ancaq dnmdn Haqq insanlarn beynin yeridir. ndi demk olarm ki, o, qtiyytsiz adamdr?! ksin, ox qtiyytlidir. O, ba ksmk yox, Haqq anlatmaq istyir. Kim d Haqq ox sevirs, Haqq daha ox mdafi edirs qtiyytli adam odur! Qtiyytli adamlar imperatorlar deyil. Mn ordu verin, gedim kimis zim. Buna n var ki, ham edr. Qtiyyt qan tkmkl llmz. Gncd trksilah edilmli 500 adam bir batalyon vard. Onlar topla el yatdqlar yerdc batrmaq olard. Bs sonra bunu hans Haqqa yazacaqdq? Xalqa nec izah edckdik? Bu 500 adamn irisind, deyk ki, 30-u gnahkard. Qalanlar mr tabe olub. Onlar qrandan sonra zmz nec, hans adla haqq qazandra bilrdik?! Mn, dorusu, buna cavab tapa bilmirm. Cinaytkar tapb onun zn cza vermk lazmdr. Surt Hseynovu hbs etmkn grk bir 300 nfri qraydq; ax o 300 nfrin gnah yoxdu! Bs bu qiyam sonradan byyb vtda mharibsin evrilnd n etmli? Mn, Qamsaxurdian bacarql adam sayram. Byk xsiyytdi - grc xalqnn azadl urunda dnmdn mbariz aparb. Amma vtnda mharibsind qtiyytli ola bilmzsn. Vtnda mharibsind qtiyytlilik dlilikdir. z sgrini ldrmk, z vtndan z vtndana qrdrmaq, stlik, qran vtndaa Milli Qhrman ad da vermk xst insann psixologiyasdr. Tutaq ki, mn lap mr verdim, deyk 500 nfr 500 nfrl vurudu. 100 nfr bu trfdn, 200 d o trfdn qrld. Qalib gldik. Amma bu qrlann hams Azrbaycan xalqnn vladlar deyilmi?! Bu, aksiomdur - insan alnn, milli urun n inkaredilmz aksiomudur ki, vtnda mharibsinin qalibi olmur, qurtard! Kim zn qalib sayr saysn! Vtnda mharibsinin qtiyytlisi olmur! Kim zn qtiyytli sayr saysn!.. Dvlt bas z qtiyytini lksinin, dvltinin iind - z vtndalarna yox, lnd - dmnlrin gstrmyi bacarmaldr!
Bir Trkiy generalnn bel sz var ki, igid adam vtn urunda, xalq urunda z hyatn qurban vern yox, onlarn yolunda z rfini, tmiz adn qurban verndir. Siz Klkiy gednd rfinizi qurban vercyinizi grrdnz?

ox qabaqcadan grrdm.
Demli, znfdaya qsdn gedirdiniz?

Qsdn gedirdim, bil-bil gedirdim. Mn he n lazm deyildi. styim birc oydu ki, vtnda mharibsi olmasn, soydalarmz, qandalarmz bir-birini qrmasn.

Mnimn orada rfdn shbt ged bilmzdi. Mnimn hr eydn nc VTN v MLLTdi!
stdiyiniz atdnz?

Bli! Mn istdiyim atdm. Tarix bir daha sbut edcym ki, mn n doru olan fenomenal bir addm atmam! Onun izahn sonra vercym.

"Yeni dvlt qurmaqda v onu demokratik sullarla idar etmkd mn Heydr liyevdn on qat sritliym!"
By, Sizi prezident v bizi iqtidar olaraq sritsizlikd sulandrmaa indiki iqtidar n qdr haqldr? mumiyytl, bu "sritsiz" terminin mnasibtiniz?

Bunlarn hams indiki iqtidarn ortaya atd bo szlrdir. Mnim haqqmda iki eyi xalq hmi deyir: birincisi, qtiyytsizdir - z idar etmir, onu idar edirlr; ikincisi, qorxdu, qad Klkiy. Budur mnim stmd qalan ittihamlar. Onlara da cavab vercym, qoy n deyirlr desinlr. Qald ki sritsizliy, bu mslni artq bir df izah etmim.
Bizim kadrlarmz dorudanm sritsizdilr?

Xeyr, el deyil. Ola bilsin ki, dvltin myyn mexanizmlrini khn sullarla idar etmkd Heydr liyev mndn sritlidir, bunu qbul edirm. Ancaq yeni dvlt qurmaqda v onu demokratik sullarla idar etmkd mn Heydr liyevdn on qat sritliym! Bu, bir. H.liyevin indiki kadrlaryla mqayisd bizimkilr hr baxmdan yz df stndr - hm demokratik idarilikd, hm vicdanllqda, hm dvltiliy sdaqtd, hm d mnvi-xlaqi tmizlikd. Bunlarn kadr yoxdur. Qoy 10 nfr kadr bunlar xarsn, 10 nfr d mn, oturub z-z shbt etsinlr. bunlar idarilik ndir bilmirlr; yalnz onu bilirlr ki, rvt alb rvt versinlr, vziflrini saxlasnlar, kim gcldrs ona yaltaqlanb kim zifdirs onu zsinlr. Vssalam. Sistemlri budur. Bunlara "kadr" deynd mnim glmyim glir. ada elm azca da varsa yiylnmi adamlar bunlar kadr sayrsa vay bu milltin halna, yazqlar olsun bu xalqa! Bunlar kadr deyil, aadan ourlayb yuxar trn bir sr oru dstsidir. Yuxar randa "lbbeyk" deyirlr, aan da dyrlr, zirlr.

Minlrc bel heyvr hkumt olub dnyada. Buna "cahil cmiyyt" v "cahil hkumt" deyirlr. Bizim iqtidar dvrnds urlu cmiyyt vard. Bu cmiyytin iindn yararl bir tbq seilmidi. Onlar yeni, azad, mstqil dvlt qurmaq istyn namuslu, fdakar vtndalard. Vtni hdsiz sevirdilr, onun yolunda lm hazrdlar, azadl hr eydn stn tuturdular, onun urunda mqsdynl mbarizy girimidilr. Onlar urlu, yaradc, tbbskar, tmiz niyytli insanlard v balancda tcrblri hl yetrinc olmasa da cmiyyti lyaqtl idar etmy baladlar. Bs sonra n oldu? Bizi daxili v xarici gclr aradan gtrdlr, baqa yerdn cmiyyt stqurum gtirdilr v hmin stqurum balad bazisi zmy, onu ursuz, qorxaq etmy, alaltmaa, vtni satmaa thrik etmy. Onlarla bizim balca frqimiz, bax, budur. Biz indi yenidn bu cmiyytin irisin gedib onun kemi mbariz ruhunu qaytarmal, onu yenidn urlu, mbariz vtndalar taplumuna evirmli, onun inkiafna mane olan rm, rvtxor stqurumu gtrb atmalyq.

"Mn alimm, sosioloqam. Zamann gediini qabaqcadan grb deyirm..."

z hakimiyyti dvrnd Qaraba mslsini ninki hll etmyn, htta Klbcri d itirn prezidenti in srhdindk trk bayraqlarnn dalalanacan iddia etmkd gnahlandranlar indinin znd d az deyil...

Mslni nd doladrrlar? Bli, mn bir prezident kimi Qaraba qurtarmalydm v onun urunda da mbariz aparrdm. Dzdr, Klbcri itirdik, ancaq iki rayonu da geri aldq. Qaraba qaytara bilmmyimiz v Klbcri itirmyimiz gr, bli, xalq bizi qnamaldr - bu qnaq dzdr. Ancaq in srhdlrin qdr trk bayraqlarnn dalalanacan mn bir tarixi kimi deyirm. Alim blfzl prezident blfzi qarq salrlar. Mn alimm, sosioloqam. Zamann gediini qabaqcadan grb deyirm ki, ay camaat, bir zaman glck, ind trk bayra dalalanacaq. Hqiqtn d, indk bu bayraqlar dalaland. ind 40 milyon uyur z bayran qaldrb. Bu gn dnyada 27 trk bayra dalalanr. Mn bunu ne il qabaqdan deyirdim.
Ancaq Siz bunu deynd dnyada tk bir trk bayra vard.

O zaman, bli, yalnz Trkiynin bayra vard. Sizi inandrram ki, glckd bu bayraqlar 33-, 35- atacaq. Harada ziln trklr varsa orada onlar bayraqlarn qaldracaqlar. Dzdr, Azrbaycann Gneyind yeni bayraq yaranmayacaq - oraya bu

bayraq gedck. Amma ola bilsin, rann lap cnubunda yaayan qaqaylar z bayran qaldracaq. ind 5-6 trk xalq yaayr. Blk onlar mumi bayraqdan baqa z bayraqlarn da qaldracaqlar, nki trk xalq bir qvm kimi z sanca olan xalqdr. Tsvvr edin ki, orta srlrd trklrin dvlt bayrandan savay hr tayfann da z bayra, hr birinin z gerbi - damas da olurdu. Bu, trk ruhunun mstqilliy, azadla can atmasndan irli glir - dvltimiz bykdr, lbtt, olmaldr, amma bizim razi, bizim tayfa da qvvtli olmaldr! Buna n sultan, n xaqan bir sz deyir. N olar - snin d bayran olsun, dy z ordunla, z bayranla gl! Tayfa, yaxud elat yaylaa qalxanda bayran sancrd ki, bu r mnimdir. Hmin r bayraq glib xmasa xan icaz verirdi ki, oraya filan tayfa glib z bayran sancsn, heyvanlarn orada otarsn. Qdimd belydi. ndi trk bayraqlarnn oxluu adamlar niy xofa salr? Mn deynd ki Skandinaviyann n qdim halisi trklrdir, inanmrdlar. Bu yaxnlarda mn XII srd Skandinaviyada trtib olunmu bir snd gstrdilr. Skandinaviya dilindn rus dilin trcm olunub. Orada yazlr ki, "bu yerin, bu lknin halisi Asiyadan glmi trklrdir". XII sr, Skandinaviya mtni, Skandinaviya dilind. Buna n deyirsiniz? Mn deynd oluram dli, amma Skandinaviya alimi deynd byk kf saylr. Bilirsiniz, hl trkn zyn v dnya n n olduunu, trk tarixinin n olduunu hl ox adam bilmir. Trk bir zaman o qdr gcl olub ki, trk inanca evrilib. Tsvvr edin ki, islam dini, xristian dini nec bir inancdrsa trk z d el bir inancdr - trk inanc! Baqa xalqlar da onu qbul edirdilr. Trk inanc artq millt adndan xaraq bir sistem, idar v xlaq kimi bir ideyayd.
blfz by, trk bayraqlaryla bal ncgrmnizin aqlamas maraqldr. Ancaq opponentlriniz Sizi baqa ehtiyatsz ncgrmlr irli srmkd d sulayrlar. Msln, bildirirlr ki, Siz hl 1992-nin martnda MDB-nin vur-tut 6 ay mr olacan sylyirdiniz, halbuki o, artq 6 ildir yaayr.

Bli, mn deyirdim ki, MDB l doulmu uaqdr v ya nizamnamsi olmayan kolxozdur; o yaamayacaq, dalacaq. Hmin vaxt, dorudan da, el oldu. Biz MDB-y girmdik, Grcstan xd, bir sra dvltlr xd. Sonra yenidn qaytardlar MDB-y. Bu, bir. kincisi, MDB slind yen d ldr. Onun he bir eyi yoxdur. Onun zvlrinin zlri etiraf edirlr ki, qbul olunmu ne yz sndin he biri ilmir. Bu, "yaamaq" demk deyil ax. Rusiya onu, sadc olaraq, bir forma kimi saxlayr (Belarusun da mara var) ki, lazm glrs kemi Sovet respublikalarnn bana vurmaqn toppuz kimi istifad edilsin. Ancaq bu da mmkn deyil. Rusiya bu gn z irisind eenistan idar ed bilmirs hans lk, hans respublika axmaqdr ki, MDB-nin xttiyl tzdn Rusiyann

tsiri altna girsin? Sadc olaraq, vaxtar yb iclas keirirlr. Yadnzdadrsa hr 6 aydan bir MDB-nin bas dyiilmliydi, ancaq indiy kimi Yeltsindir. Onu da Kiinyov sammitind Ukrayna, Moldova v Grcstann prezidentlri, Azrbaycann dvlt bas il-kt eldilr. Moskva bundan yaman aca dd. Axrda n dedilr? fady baxn: biz hamn baa drk, ancaq H.liyevl E.evardnadzeni baa dmrk. Moskva anlaya bilmirdi ki, onun hakimiyyt gtirdiyi adamlar niy indi ona qar xrlar.
Siz Yuqoslaviya, in v rann yaxn vaxtlarda paralanacan bildirirdiniz. Ancaq onlardan hllik yalnz Yuqoslaviya dalb.

Yuqoslaviya dald, gz qabandadr. ind d tibetlilr zlrini tam mstqil sayrlar - in hl bunu qbul etms d. Ancaq AB v Fransa indn Tibetin mstqilliyini tanma tlb edirlr. Onun Dalay-lamas gah Amerikada olur, gah Hindistanda. Dorudur, o, lky ged bilmir, ancaq xalq in hkumtini tanmr, yalnz z Dalaylamasn eidir. Bu, artq yarmmstqillikdir. kincisi, son vaxtlar Dou Trkstanda, bildiyiniz kimi, uyur trklri ayaa qalxdlar. Orada msl n crdr? Paytaxt Urumi hri olan Sincan yaltinin tam muxtariyyti var: znn idaretm sistemi, mktblri, dini mrasimlri v s. Uyurlar inl tamamil uyumaz haldadrlar. ndi azadlqlar urunda mbariz aparrlar v buna nail olacaqlar. inin dalmas prosesi oradan balanacaq. Hindistann adn mn n sonda kmim. nki orada myyn qdr demokratiya var, ayr-ayr tatlar tam mstqildirlr, sadc olaraq dvlt qurumu birdir. tatlarn znn bdcsi, idaretmsi, daxili siyasti mstqildir. Yalnz ordu v XN birdir, vssalam. Qalan eylrd tam daxili mstqillik var. Bel yarmdemokratik lkd paralanma gec gedir. rana glinc, SSR, Yuqoslaviya nec daldsa ran da elc paralanacaq.
Buna minsiniz?

lbtt, minm. Yaxn illrd bunu grcksiniz.

Siz Ermnistanla srhdlrimizin mhkm ksilmsini Qaraba mnaqisinin hllind hlledici amil sayrdnz. Deyirdiniz ki, bel edils Qaraba mslsi hll olunacaq.

Bli, ox dzdr. O sz demidim v indi d o fikird gedirm. Buna gr d Goranboyu, Adrni gtrndn sonra ordunu yeritdik Lana. Landa kndlrin hamsn qaytardq v dhliz kedik - Lan da alb dhlizi balamalydq. Biz iki gn Lan mhasird, yolu at altnda saxladq. Hmin vaxt Ermnistan qrar xard ki, Xankndi krlsn. Biz dhlizi balaya bilsydik msl 1-2 aya hll olunub qurtaracaqd.
Bs niy hll olunmad?

Hmin anda Rusiya bunu grd. Ermnistandak batalyonlarn Azrbaycan qvvlrin qar atd, Azrbaycan geri kilmy mcbur oldu - qvvlr qeyri-brabrdi.
Sizin ran v onun balarn aq-akar tnqid etmyinizi indi d bir oxlar siyastd sritsizliyin nticsi kimi qlm vermy alr.

ox gzl deyirsiniz. Mn likbr Haimi-Rfsncanini hakimiyytd olanda tnqid edirdim, indis onu hl xarici lklr bir yana, btn ran xalq tnqid edir. Demli, mn qabaqcadan onun qiymtini dz vermim. Amerika ran irtica yox, cinaytkar rejim elan edib. Bir var sivilizasiyal, mtrqqi rejim, bir d var cinaytkar rejim; dnyann bir ox dvltlri d bu fikr qoulublar ki, randa cinaytkar rejim hkm srr.
Bu cinaytin mahiyyti nddir?

Xalqlara azadlq verilmir, lkd hrbi-polis diktaturas hkm srr, vicdan azadl, sz azadl yoxdur - kim mxalif sz des onu asr, qtl yetirirlr. Dinimizin hkmn gr, qz ua dar aacndan aslmaz. Ancaq ran n edir - hkumtin leyhin dandna gr gec onu zorla r verrk qzln alb ertsi gn asrlar! Bundan byk cinayt ola bilrmi?! Yaxud cinayt etmi hr hans adamn boazna mftil keirib krandan asr v onu hrin klrind belc gzdirirlr! Bu cr vhilik n Quranda var, n dind, n d imanda. Bel allahsz rejim yaaya bilmz! Cinaytkara, lbtt, cza verilmlidir, amma grnd ki onu boazdan asb bir heyvan ls kimi klrd gzdirirlr, insan istr-istmz bunu edn hkumt, buna fitva vern din xadimlrin nifrt edck. Grn o aslmn anas, bacs n dhtli hallara dck! Buna he kim dz bilmz. Bel rejim cinaytkar deyil, bs ndir?! znn varln saxlamaqn n adi insan hquqlarn pozur, z vtndalarn daim qorxu irisind saxlayr. Bli, gnahkara n ar cza ver, ancaq onu klrd gzdirib adamlarn gznn odunu almaa alrsansa artq insan haqqn pozursan. nsana tkc z gnahna gr yox, baqalarn qorxutmaqn czalar verilmsi n ndr? daltsiz dvlti, rejimi qoruyub saxlamaqn! Yaxud baqa fakt gtrk. Parlament qrar xarr ki, onun komissiyas gedib maliyyni yoxlasn. Buna, msln, 1 il vaxt verilir. Gedir, 1 ildn sonra glir ki, biz taprlan iin cmi 40 faizini yoxladq, 60 faizi qald. Soruanda "niy?", deyir ki, bizi yoxlamaa buraxmadlar, icaz

vermdilr. Baxn, dvltin ali mqam, qanunverici orqan qrar xarr, onu yerlrd saymrlar. Demli, bu dvlt ryb. Ya da bir ali ruhani minbr xaraq deyir ki, cnntd fars dilind danacaqlar, siz d grk fars dilini yrnsiniz. Xalqn asaqqal, ruhanisi saylan bu adam xstdir. Bel adamlarla dvlt, lk hara gedck? Onlar biz qoca, nsi sn, al ilmyn Brejnevi, ernenkonu xatrladrlar; hmin xst xslr guya Sovet hkumtini idar edirdilr. Bel rhbrlri olan dvlt hmi kr.

nc shbt. KLKD NLR OLDU?

Allahn hkmlrini inkar ednlr, peymbrlri haqsz yer ldrnlr, insanlar dalt aranlarn canna qsd ednlr iddtli zab verilcyini xbr ver! O xslrin mllri dnyada v axirtd pua xacaq v havadarlar olmayacaqdr. (Quran, "Ali-mran" sursi: 21-22)

Viktor Hqonun "Sfillr" romannda oxuyuruq: "gr 1815-ci ilin iyun aynn 17-dn 18-n ken gec ya yamasayd Avropann glcyi baqa cr olard. Bir ne damc su Napoleonun mlubiyytin sbb oldu. [...] Tsvvr edin ki, yer quru olsayd artilleriya vaxtnda glib xar v vuruma shr saat altda balanard. Bu halda o, gndz saat ikiy kimi, yni prussiyallarn gliindn saat vvl qurtarm olard. Vurumann mlubiyytl nticlnmsind Napoleonun gnah oxdurmu? Gminin flakt uramasnda skann taqsrlandrmaq olarm? [...] Biz qtiyyn bu fikird deyilik. [...] Biz yalnz bel gman edirik ki, Vaterloo mharibsind hr iki srkrdnin hrktlri bir sra tsadflrdn asl idi. Mmmal mqssir, yni tale mslsin glinc, biz buna n saddil bir hakimin - xalqn nzri il baxrq". Hkmdarnn taleyin fransz xalqnn gzyl baxan dahi yaz "z" Napoleonunu mlubiyytd sulamaa qymr. Bu hadisdn dz 178 il sonra - 1993-d eyni gnd - iyun aynn 17-dn 18-n ken gec prezident blfz Eliby Bakn trk edib doma kndi Klkiy getmsydi Azrbaycann glcyi baqa cr ola bilrdi. Napoleondan frqli olaraq o, z taleyinin nec olacan vzify glmzdn iki ay yarm nc - 25 mart 1992-d xbr vermidi, ancaq Azrbaycanda hl d bir oxlar Klkiy getmkd onu v yalnz onu sulu saymaqdadr...

"Ncf Ncfov mn dedi ki, snin v bizim son mqsdimiz iki ey nail olmaqdr birincisi, Azrbaycan vtnda mharibsindn, ikincisi, salam qvvlri lmdn qurtarmaq"
-Siz Klki dnminizl bal suallar vermk istyirm. Klkiy dnmk qrarn harada verdiniz - Prezident Aparatnda, hava limannda, yoxsa tyyard?

-Birbaa Prezident Aparatnda.

-Demli, hl oradan xmamdan bilirdiniz ki, Klkiy gedcksiniz?

-Bli, bilirdim ki, Klkiy gedirm. Artq tyyar hazrlanmd.

-Sizc, Klki n doru seimdi?

-Mn onu n doru seim sayram! Bayaq bir "fenomenal" sz iltdim... Hl dnya tarixind olmayb ki, inqilab, qiyam v ya evrili nticsind hakimiyytdn devrilmi bir prezident z lksind qalsn, yaasn v yenidn siyasi hyata qaytsn. Qtiyyti indi kimd axtarrlarsa gedib axtarsnlar! Mnim yerimd kim olsayd ya kndd bar atlayb lckdi, ya onu mhv edckdilr, ya da mcbur olub xaric gedckdi. Mn dflrl hdlr gldi ki, x lkdn, xaric get, ldrlcksn v s. Xarici lklrdn ne df mracit etdilr ki, biz sni aparrq, istdiyin vaxt da qaytararq. Dedim ki, Vtnimdn he yer getmycym - oturacaam bu kndd, kimin hnri varsa glib mni buradan xarsn, kimin qtiyyti varsa gstrsin. Mndn vvlkilrdn hans indi Azrbaycandadr?
-He biri. N Vzirov, n Mtllibov.

-lkdn rus tyyarsind getdilr. Bs mn parlament krssndn la ednlr indi haradadr? Ndns, onlar Azrbaycanda grmrm. Niy bu adamlarn hrsi bir xarici lky qad? Ax onlar qtiyytdn danrdlar. Rsul Quluyev niy Amerikaya getdi? li mrov niy z xmr, haradadr? Mahir Cavadov han? Tamerlan Qarayev in getmy niy raz oldu? He olmazsa birisi oturayd da Azrbaycanda! La etmkl deyil. Mnim mslkim, qidm var v kimin qtiyytli olduunu bir daha sbut edcym!
-Bakdan Klkiy getmkl ny nail oldunuz?

-Azrbaycanda vtnda mharibsinin qarsn almaa! n balcas budur. Bir d, Azrbaycann salam qvvlrinin, o sradan demokratik mxaliftin qrlmasnn qarsn aldm - onlar mhv edilckdi!

Bir eyi d demk istyirm. Biz yaxn adamlarmzla mslhtldik, bzi msllri mzakir etdik (onlarn adn hl kmk istmirm). Ncf Ncfov mn dedi ki, snin v bizim son mqsdimiz iki ey nail olmaqdr - birincisi, Azrbaycan vtnda mharibsindn, ikincisi, salam qvvlri lmdn qurtarmaq. Bu sz Ncf by dedi, biz d byndik. Bir ne nfrimiz v mn onu yerin yetirdik.
-Ancaq ax Ncf byin Sizin Klkiy getmyinizdn xbri yoxdu...

-Xeyr, yoxdu. O, bu sz bir qdr qabaq demidi - duyumu ox gcldr. Sz deyildi v mn d onu yerin yetirdim. Ncf Ncfovun bir sz d vard ki, xalqn vtnda mharibsindn qorxmasna almaq lazmdr - xalq bu mharibdn qorxmayb ona girs sonra onu oradan xarmaq mmkn olmayacaq. ox dzgn fikirdi. Biz xalq qorxutduq, vtnda mharibsindn kindirdik. Xalq vtnda mharibsindn indi d qorxur. Amma onun iin girsydi xarmaq olmazd - oradan xmaq istmir, bu odu sndrmk olmur.
-By, Heydr liyev televiziyayla shr-shr x edrk Sizin Trkiyy uduunuzu sylmidi. Siz onu aldatmamdnz ki?

-Grnr, mni soruub, ona deyiblr ki, Bakdan xb. O da mntiql fikirlib ki, dmnlri olan rana v Rusiyaya getmz, birbaa Amerikaya getmsi d mmkn deyil; demli, qalr birc Trkiy. Naxvana ged bilcyimis, sadc, alna gtirmyib.
-Klkiy getmzdn nc Heydr liyev, Rsul Quluyev v Etibar Mmmdov axam yannza gliblrmi. Onlar Siz n tklif edirdilr?

-Tklif etdilr ki, daxili ilr naziri yoxdur, buna gr d vziyyt xarabdr; naziri tyin et. Mn d dedim ki, hl z adamm tapmamam, onun haqqnda dnrm. Onda Etibar Mmmdov dedi ki, snin adamn yoxdur, amma bizim adammz var. Hmin adamn kim olduunu soruduum zaman Rsulla bir-birin baxb dedilr ki, bizim adammz Rvn Cavadovdur. Onlarla raz olubolmadn Heydr liyevdn soruanda cavab verdi ki, bunlar razdrsa mn d razyam. Mn dedim ki, Rvn Cavadovun qvvlri Gncd Surt Hseynova qoulub v qiyamda itirak edib; bu adam nazir qoya bilmrm. Onda dedilr ki, qalsn, sabah danarq. Razladm. Ancaq artq qt etmidim ki, Klkiy gedcym
O grd yalnz DN-dn danld?

-Bli.
Sizin dnnz 80 evlik Klkini dnyann n mhur kndlrindn birin evirdi. Sizc, bu mhurluq klkililr mhrumiyytlr d nsib etmdi ki?

Ninki klkililr, mn deyrdim ki, btn Naxvana, xsusn Ordubad v rura mnim stmd ox zrblr dydi, onlar hdsiz zlmlr, mhrumiyytlr dar oldular. Ancaq n ar zrblr 4 knd: Drns, Klki, stp v Unusa endirildi. Mn gr bu kndlr ox xlmaz vziyytlr dar oldular. Mn hmin kndlrin halisinin mn gr kdiklri zab-ziyyt nec mrdikl dzdklrini, arxamda nec csartl durduqlarn, mni nec qayyla qoruduqlarn, rkdn sevdiklrini he zaman unutmaram. Tale haansa mn yax imkan vers hmin kndlr gedib onlarn camaatyla grrk halallq alacaam.
nallah, Allah-taala Sizi arzunuza yetirr. Siz Mmmdmin Rsulzadnin Lahcda olmasyla blfz Elibyin Klkid olmas arasnda tarixi paralellr grrsnzm?

Burada tarixi paralel grmrm. Amma baqa tarixi paraleli dey bilrm. Mnim bam 1991-in 23 avqustunda yardlar. O zaman mni ar zdlmidilr. Dinclmkn smayllnn Basqal kndin getdim. Basqalla Lahc yaxn kndlrdir. Orada yaadm bir aylq hyatm Mmmdminin Lahc hyatna uyun sayram. Mmmdmin Lahcda "srimizin Syavuu"nu yazmd, bizs Basqalda AXC-nin Proqramn yazdq.
Grnr, smayll torpann taleyin d Azrbaycan istiqlalnn iki liderinin ar gnnd onlara hayan olmaq rfi yazlbm. Ancaq Sizi zmn d hdsiz sevdiyim gzl v qonaqprvr smayll torpandan ayrmaa, yenidn doma Klkiy qaytarmaa mcburam - Sizi doma kndinizd n ox sevindirn v ardan n(lr) oldu?

Bu, ox ar sualdr. Ona indi cavab vermk istmzdim - bu ox geni mvzunun ayr-ayr hisslrini danmaqla hadislrin mumi mnzrsini korlaya bilrik. nallah, bunu bir zaman ya zm yazaram, ya da sylyrm, sn yazarsan.
Kndd olarkn mlumat mnblriniz n qdr geni v etibarlyd? Bakda ba vernlrdn vaxtnda xbr tuta bilirdinizmi?

-Mlumatm burada tsvvr edilndn ox genidi. Telefonla mxtlif xarici lklrl, Trkiyyl laq saxlayrdm. Htta Tbriz, Tehrana da zng edirdim. Telefonla operativ mlumatlar vaxtnda ala bilirdim. Ehtiyacm olanda Amerika, Avropa lklriyl, msln, ngiltr, Hollandiya v baqalaryla birbaa laq saxlamama ngl yoxdu. Baqa trfdn, Klkiy Bakdan v Naxvandan qzetlr mntzm gtirilirdi. Dorudur, son vaxtlar onlar bzn 3-4 gndn bir glirdi, ancaq hr halda mtbuat ardcl izlyirdim. Digr mlumat mnbyims Bakdan yanma gln insanlard.
Tkc Bakdanm?

lbtt, yox. Azrbaycann btn rayonlarndan, elc d xarici lklrdn gln xslr d mn ox qiymtli mlumatlar verir, eyni zamanda bununla mn mnvi yardm gstrirdilr. Bunlar partiya yoldalarm, dostlarm, tanlarm, Azrbaycann n mxtlif ziyallaryd. Burada jurnalistlrin mn mnvi hayan olmalarn ayrca xatrlatmaq istyirm. Dorudur, yanma ardcl gln jurnalistlrin adlarn sadalamaq istmirm (onlar oxdur - birinin adn ksm qalanlar mndn inciyr), ancaq Natella xanmdan danmasam gnah olar. O, ox byk fdakarlq edir, hr hft Klkiy glirdi. Bzn bu gn gedib sabah qaydr, mn yeni mlumatlar gtirir, dostlarmn, yoldalarmn salamn yetirirdi. Yol-iriz bal olanda o dflrl dalar aaraq, zab-ziyyt kii kimi qatlaaraq zn Klkiy yetirib. Qalan jurnalistlr d mni unutmur, hr bacard ii grrd. Radiolardan n ox qulaq asdm "Azadlq", "Amerikann ssi", bir d "Bi-BiSi"ydi. "Azadl" he vaxt buraxmrdm. Klkid qaydadr - hr gn axam saat 8-d ham "Azadl"a qulaq asr. Bunlardan lav, gec 12-dn 4- kimi rusca "Svoboda"n da dinlyirdim, nki onun mlumatlar daha geni olurdu. Mn btn bu radiolara minntdaram ki, Klkid geclr mnim hmdmim olublar. mkan tapanda Trkiy telekanallarna da baxrdm. El olurdu ki, gec saat 5 kimi radiolara qulaq asr, gndzlrs qzet, kitab oxuyurdum.
lk vaxtlar silahdalarnzn oxu Klkid Sizinl bir yerdydi. Onlar tdricn Bakya qaytdlar, demk olar ki, tk qaldnz. Bundan sonrak hyatnzn dustaqlqdan da ar kediyini jurnalistlr sylyirdiniz. Bu arlq daha ox nlrdn irli glirdi?

lk nvbd ona gr ard ki, yanmda olan qohumlarn, dost-tanlarn taleyi qeyri-myyndi. Hr an rr, hay-ky salrdlar ki, Klkid quldur dstsi var, silahl dst var. Fikirlirdim, grsn, bunlarn arxasnda n gizlnir? Yni istniln vaxt Klkiy hcum edib adamlar hbs ed, ldr bilrdilr. Bu qorxu mni hmi byk grginlik altnda saxlayrd. Qonu kndlrin camaat da deyirdi ki, bura qoun gls xb zmz tankn altna atacaq. Hbsxanada bel eylr olmur ax. Bilirsn ki, myyn vaxta kimi burada oturacaqsan. Kndds bilmirsn ki, sabah n ba verck, tkc snin zn yox, sni hat edn sad insanlar, he bir tmnnas olmayan qadnlar, uaqlar, qocalar n gzlyir! Fikirlirdim ki, onlarn bana bir i gls, kims tlf olsa bu qan mnim boynumda qalacaq. Bunlar dnmk mnimn, inann, chnnm zabndan da ard! Gcm ona ynldirdim ki, he bir hadis ba vermsin. Ancaq bir d eidirdim ki, Ordubadda, yaxud rurda cbhilri tuturlar - guya onlar silah gzdirirlr. Halbuki hams a yaland. Bu insanlar mnim trfdarm olduqlarna gr mhv edilir, mni mdafi etdiklrin gr hbsxanalara

atlrdlar. Bu hakimiyyt mni mdafi ednlri aradan gtrmkl istniln vaxt Klkiy qar hr hans mliyyat hyata keirmy rait yaratmaq istyirdi. ox ciddi manevrlrin, Amerika sfirliyinin, Trkiydki myyn partiyalarn, cmiyytlrin, ayr-ayr xslrin (onlarn hamsna drin minntdarlm bildirirm) tzyiqi, mdaxilsi nticsind Klkiy dflrl hazrlanm hcum mliyyatlar yarmq dayandrld. Gec saat 3-d olas hcum bzn saat 2-d dayandrlb. (Ertdn yolda grdymz polislr gec hcum olacan bildiriblr, biz d o mlumat konsulluqlar, sfirliklr vasitsil dnyaya yaymaqla hmin hcumun qarsn almq).

"6 min - 7 min il qabaq Azrbaycan mdniyyti olub - byk Kr-Araz mdniyyti! Bu mdniyyt sonralar umer keib"
By, 1996'nn maynda Klkid qonanz olarkn yrndim ki, elmi yaradclqla da mulsunuz. mumiyytl, Klki dvrnd elmimiz Sizdn n qald?

Mn Klkid daha ox oxumaqla, radio, televiziya vasitsil mlumat, informasiya almaqla mul olurdum. Bu, ox vaxt aparrd. Bakdasa buna az vaxt gedir, nki mtbuatn mumi mzakirsi bir yerd olur, bilirsn n var, n yox. Mtbuat xidmtinin adamlar da mumi mlumat toplayb verirlr. Klkid bu, lbtt, o qdr asan deyil, ona gr d btn qzetlri oxumaa mcburdum. Bunda bir maram da vard - Azrbaycanda xan btn qzetlri oxuyurdum grm mtbuatmz nec inkiaf edir. Dzdr, z haqqmda yazlanlar da oxuyurdum, ancaq daha ox bilmk istyirdim ki, mdniyytimiz ykslir, yoxsa yerind sayr. Mnimn qlm sahiblrini tanmaq da maraqlyd. oxlu gnc jurnalistlr yetiirdi. Bu nslin nec inkiaf etmsini, irisind hans iqllarn olduunu, hanslarn ancaq siyast v demokratiyaya, hanslarn dedi-qoduya xidmt etdiyini izlmy alrdm. Buna maram vard. mumiyytl, mnim ox byk arzumdur ki, Azrbaycanda mtbuat inkiaf etsin, genilnsin. Bzn hanssa bir lkd, msln, 1000 jurnalistin toplantsnn keirildiyini eidnd buna hsd aparram - ka yaxn vaxtlarda Azrbaycann da he olmazsa 500-700 jurnalistinin qurultaynn keirildiyini eidydik, yni bu boyda sz sgrlri ordumuzun olduunu grydik. Dzn qalanda, jurnalistikamzn inkiafndan naraz da deyilm, nki yazarlarmz bel ar raitd hqiqtn fdakarlq gstrirlr - aylarla pul yox, maa yox, yax geyimlri yox, evd yeyimlri yox, normal yaay raitlri yox, bunun he gileyini, davasn da etmirlr.
ksriyyti kirayd qalr.

ksriyyti kirayd, yataqxanalarda yaasa da onlar bir milli duyunu, ruhu yaadan adamlardr. Onlarn hlledici qismi gnclrdir. Hiss edirlr ki, Azrbaycan dvlti tz qurulub v istyirlr ki, gzl bir demokratik dvlt qurulsun, onlar da glckd bu dvltin tmsililri olsunlar. Mn ranla, Orta Asiya dvltlriyl mqayis ednd sevinirm ki, Asiyayla Avropann qovandak dvlt kimi biz nisbtn inkiafdayq v daha ox Avropa ynnd, demokratiya ynnd inkiaf edirik - bu, ox yaxdr. Mn Trkiy televiziyalarna da baxrdm, nki Trkiy hyat mnimn ox maraqldr v bu hyat kndd, demk olar ki, ikiqat artq yrndim. Qabaqlar Trkiynin siyasi hyatn bel geni kild bilmirdim. Televiziya verililri vasitsil trkiylilrin din, laikliy (dnyviliy), cmhuriyyt mnasibtlrini, toplumun mumi fikirlrini, dnc trzini, nyl maraqlanb ny laqeyd qaldn zmn myynldirmy alrdm. Nticd bel qnat gldim ki, Trkiyd xalq ox sevimli, gcldr, insanlar ox hssas, yurdsevr, millt urunda lm hazrdr, amma toplumun mumi sviyysi aadr.
Savadn nzrd tutursunuz?

Bli, mumi dnyagr, siyasi savad, ada dnyaya bax ox aadr, geri qalb. Bunun da kknn savadszlqda olduunu tapdm. Sovet imperiyasnn pis olmasna baxmayaraq ox gcl thsil sistemi vard. Skkizilliyi, onilliyi ham mcburi oxuyub qurtarrd, insanlar pis-yax savad, bilik alrdlar. Eidnd ki Trkiyd 9 milyon 600 min adam yazb-oxuma bacarmr, mni dht gtrd. Bu qdr adam Azrbaycan halisindn oxdur, amma oxuma bilmir, yazma bilmir mktubu aparb qonuya, mllim oxutdurur. Trkiyd skkizillik mcburi thsil haqqnda qrar xaranda bir az sevindik, ancaq indi milyonlarla insan ona qardr, nki toplum o qdr geri qalb ki, dnyvi savadn artrlmasna mane olan ruhani tbqy mqavimt gstrmir. Lap orta ada islam almind elm iki yer blnrd: elml-dyan - din elmlri, yni dinlri yrnn elm v elml-bdan - fiziologiya elmlri, yni tbitnasl yrnn elm. Sonra elm inkiaf etdi, islam flsfsi yarand. slam alimlri flsfni elmlrin elmi sayr, tbiti yrnmy, ayr-ayrlqda fizikaya, riyaziyyata geni yer verir, mktblr, rsdxanalar ardlar. slam dnyasnda, o sradan Trkiyd bu elmlr yksk inkiaf etdi. ndi ada ruhani tbq bu inkiafa qar xr - bu elmlr d grk dini mktblrd yrnilsin. Ancaq orada yrtmks artq mmkn deyil - dnyvi mktblr var, snaqdan xm Avropa sistemi var - dnyada mhur Sorbonna universiteti, 200 ildir hrtrfli mtxssislr hazrlayan Oksford universiteti var. Nec olsun, indi lk geriy dnsn? Bu hal trk milltin he layiq deyil. Mustafa Kamal Atatrk deyirdi ki, mn cmhur baqan olmasaydm bu gn milli eyitim bakan olurdum. Bu vaxta kimi sava silahl savad,

ordu savayd, mn ona komutandm. Amma bu gndn sonra dnya sava eyitim savadr, maarif savadr. Mllimlrin qurultaynda deyirdi ki, o savan banda siz duracaq, o savan qhrmanlar da siz olacaqsnz. znn ox qrur duyduu, dnyann qrur duyduu, trkn qrur duyduu milli savadan, milli mcadildn Atatrk qalib xb, amma buna baxmayaraq o, maarif savandak qlbni z qlbsin brabr tutur, savad urunda mbarizni znn azadlq, istiqlal mbarizsiyl tn gtrrd. Bel bir dahinin qoyduu bu prinsip zaman-zaman haradasa itirildi, gerilmlr, yaynmalar oldu. ndi hkumt ciddi yanll baa dr v mcburn ona qaydr. Cmiyytin rdyn, onda byk anlalmazlq yarandn grrk yenidn savadlanmaya gedirlr. Bu baxmdan Azrbaycan pis deyil. ksin, Azrbaycann yksk intellektual sviyyli gzl alimlri, dqiq elmlr sahsind ox gcl mtxssislri var. Htta Azrbaycanda yetin dqiq elmlr zr mtxssislri Trkiyy atan kimi universitetlr, institutlara i gtrrlr, nki bizim mtxssislrin hazrl ox yksk sviyyddir. Amma indi Azrbaycanda maarif, elm gey, yaban, yrtc, dadc, dmn mnasibt var. Rvt, pul bunlarn hamsn dadr. Glckd indiki iqtidarn cinaytlrindn biri d bu saylacaq. Trkiyd ox gcl bir ziyal, aydnlar tbqsi var; o, imkan vermyck geri getmy. Bu, Trkiynin xobxtliyidir. Bu da sevindiricidir ki, o aydnlar tbqsi dalmr - onlar artq maddi baxmdan da normal sviyyd tmin olunurlar. Dorudur, bzn onlarn da, msln, mit atmazlqlar olur, yaxud, deyk ki, hl Amerika alimi, alman alimi kimi yaaya bilmir, amma Trkiy bu baxmdan, msln, Asiya lklrindn ox-ox qabaqdadr. O ziyal aydnlar tbqsi, mnc, imkan vermyck ki, Trkiyd cahillik, geriilik stnlk ld etsin, ksin, Avropaya yaxnlamaqn onlar lkni inkiafa aparacaqlar. Sadc olaraq, bu aydnlar tbqsin dvlt yiy durmaldr, siyastind ona geni yer vermlidir, milli thsil, ali savadlla pul buraxmaldr. Trkiynin universitetlr bksi ox genidir, oxlu tlblri var. Allah qoysa, Trkiy geriilr tzyiqi artrb indiki doru istiqamtdn sapmasa 5-6 il kimi bu geriliki bhrandan xacaq. Trkiy, eyni zamanda, baqa trk cmhuriyytlrindn olan tlblri d toplayr. Bu da dvltn arlqdr - baqa trk lklrindn aa-yuxar on minlrc tlb oxuyur v bunlarn hamsnn thsil xrci Trkiynin stn dr. Bu qdr insan oxutmaa, oxuduu mddtd yaatmaa milyonlarca dollar xrc lazmdr. Dorudur, indi Trkiy bu nhng xrci z xalqnn boazndan ksrk kmli olsa da trk dvltlrinin glcyi n bu xrcdn qat-qat artq olacaq mhm strateci qazancn zln qoyur - onun yetidirdiyi kadrlar trk xalqlarnn milli trqqisind vzsiz xidmt gstrcklr. Onlar daha Moskvann yetidirdiyi, Tehrann yetidirdiyi manqurd dncli uaqlar olmayacaqlar.

Bunlar sl trk mfkursiyl, trk xlaqyla bym aydnlar olacaqlar, indiydk yalnz arzularmzda mvcud olmu byk yeniliyin sasn qoyacaqlar. Bu, ox sevindirici haldr...
By, xatrlatmaq istyirm ki, Trkiyy ilk df olaraq mhz bizim hakimiyyt dvrnd 2 mindn artq tlb gndrildi.

ox dzdr. O zaman rhmtlik Turqut zalla shbt etdik, mn sz verdi ki, Trkiy hr il Azrbaycandan 2 min tlb gtrck v onlarn btn thsil xrclrini dyck. gr biz be il hakimiyytd qalsaydq bu, 10 min tlb edckdi. Ancaq bizdn sonra bunun stnd durmadlar, hr ey pozuldu, yarmq qald. Bizdn sonraklarn siyastinin n mnfur chtlridn birisi o oldu ki, zmzd neylmidi chnnm, grk Trkiynin yaratd raiti datmayayd; hmin hqiqtn qardalq yardmndan istifad etmkl glck atmazlqlar aradan gtrmkdn tr byk kadr potensial, kadr ehtiyat yarada bilrdik. Bu da xyantin bir zdr. Bu da indikilrin z siyastlrini xalqa xidmt stnd yox, ancaq xalq datmaq stnd qurduqlarn yani gstrir. Btn bu olub-kenlri dndkc elml mul olmaq hvsim d lrd. Bzn istyirdim ki, bir elmi ii yazm. 2-3 gn yazrdm, sonra z-zm deyirdim ki, mn oturub burada elmi kitab yazram v oradasa cmiyyt alanr; grk daha ox mbarizy stnlk verm.
Yni siyasi faliyyti elmi faliyytdn daha faydal sayrdnz?

Bli. Ona gr d alrdm msahiblr verim, radiolarda x edim, xaric mlumatlar atdrm ki, Azrbaycann taleyi dnyann siyasi gndmindn dmsin, daha ox mara bura ksin. Trkiy qzetlrin, televiziyalarna tez-tez msahiblr verirdim ki, Azrbaycan problemi Trkiynin d diqqtindn qamasn. Buna ox vaxt srf edirdim. Elmi msllr glinc, mni ox maraqlandran bir problem zrind myyn qdr ildim, sonra grdm ki, dbiyyat atmr. Bilirsiniz, knd sifaril 5-6 kitab gtirtmkl zn tam raz salacaq sr yaratmaq olmaz. Bununn grk mrkzd yaayb byk kitabxanalarda aylarla oturasan ki, ortaya sanball sr qoya bilsn. Mn uzun mddt - 20 il apardm aradrmalar nticsind bel qti qnat gldim ki, dnya mdniyytinin mrkzi umer deyil. oxlar, msln, Kramer yazr ki, "Tarix umerdn balayr", yni yazl tarix oradan balayr. Uzun mddt "tarix ndir?" sual stnd ba sndrdm. Mnimn ald ki, tarixi 2 halla v bir ne xtd izah etmk olar. Mn 2 xtd izah etmyi stn tutdum. Birincisi, tarix bir dini kimi baxrsan.
Allah-taala filan vaxt yeri yaratd, filan vaxt gy yaratd, filan vaxt insanlar yaratd...

Bli, nki tarix zamandr. Tanr yaradandan zaman balayr. Zaman balayrsa, demli, tarix balayr. Yerin ne min il ya var - bu, Yerin tarixidir. Dan, suyun da z tarixi var. Bax, tarix oradan balayr. Biz tarixin balancn oradan gtrmliyik. Amma biz birdn-bir keirik cmiyytin tarixin. Yerin, fzann, ulduzlarn tarixini astronomlar myynldirir - artq bu tarix milyon illr gedib xr. Corafiyalar, geoloqlar dan tarixini, lvan metallarn tarixini yrnirlr. Demli, dnya alimlrinin byk bir hisssi mvcudatn, mhm hisssi d cmiyytin tarixini yrnmkl mul olur.
Adml Hvvadan bu trf...

Bli. Ancaq el buradaca bildirim ki, biz trklr tarix yazmaq mslsind ox gerid qalmq. Ona gr d dnya tarixi yazlanda trkn tarixini hr z istdiyi kimi, ksriyyti, tbii ki, dmn mvqeyindn yazr. nki orta srlrd trklr Avropaya byk tzyiqlr ediblr v Avropa 400-500 il trk dmn olub. Demli, trklrl bal n varsa 400-500 il dmnilikl qlm alblar, buna gr d onlarn yazdqlar doru sayla bilmz. Sonra da meydana mqsdi trk dnyasn mhv etmk, paralamaq olan, "trk" ad glnd canna tm dn, gec-gndz onu nec yox etmyi dnn rus imperiyas xd. Bu imperiyann alimlri d trk tarixini saxtaladrmaqn az i grmdilr. Bunu izah etmkn hmin msllr ekskurs etdim. Bu kitabma onlardan myyn qdr saldm.
Hans kitab nzrd tutursunuz?

"Btv Azrbaycan Yolunda" kitabn. O kitabda Sizin mn gndrdiyiniz fars ovinizmi mslsin aid snddn d istifad etdim. El orada da yazdm ki, dalt by mn kmk etdiyin gr ona z tkkrm bildirirm. Bu sndlri mn o gndrib. Siz dilimiz aid qzet mqalnizi d gndrmidiniz, amma onu salmadm kitaba. Baladm yazmaa - n cr oldu ki, dilimiz "Azrbaycan dili" adlandrld? Bunun tarixini ortaya qoydum. Rus imperiyasnn trklri paralamaqda terminlrdn nec istifad etdiyini aqladm. Msln, o, trklrin bir hisssini "tatar" adlandrd: "Qafqaz tatarlar" (biz), "Krm tatarlar" v "Qazan tatarlar". Sadc olaraq, o, trk "tatar" ad qoymaqla onu trklkdn uzaqladrmaa alrd. Htta bir vaxt bizim dilimizin adn "ouz dili" qoymaq istyiblr - hl XIX srd rus imperatorluuna tklif ediblr ki, bunlarn babalar ouzlardr, glin onlarn dilinin adn "ouz dili" qoyaq, "trk dili" olmasn. "Trkmn dili" adlandrmaq tbbslri d olub tki "trk" sz aradan xsn. Bli, "trk" szn qar dnyada bir mharib balayb. XIX srd ruslar fikirlib tapblar ki, bura Azrbaycandr, biz bunlar "azerbaydcants", dillrinis

"azerbaydcanskiy yazk" adlandra bilrik. Bu, Stalinin yox, XIX sr imperiyasnn siyastidir v htta Abbasqulu aa Bakxanovu da karxdrb.
Mirz Kazm byin z "aderbidjanskoye nareiye" termini ildir.

Bakxanov ondan qabaqdr da. O, rusca qeydlrind dilimizi gah "tyurkskiy yazk", gah "tyuretskiy yazk", gah da "tatarskiy yazk" adlandrr. srlrinin siyahsn vernd artq gstril "trk"dn uzaqlar, "tatar"a keir. "Trk" ad o qdr mumilib ki, o, bu ad dayanlarn qrur qayna, dmnns qorxu, vahim mnbyidir. Bu vahimni gtrmkn "trk" paralayr, ayr - buyur siyastini ustalqla yerin yetirir. Bs trkn gerk tarixi haradan balayr? Aradrmalarmn sonunda grdm ki, ninki trkn, btvlkd dnyann tarixi Turandan balayr. umer miladdan 3 min il vvl mvcud olub, stn indiki eran da glnd edir 5 min il, yni umerin 5 min il tarixi var. Azrbaycannsa tarixi umerinkindn qabaqdr. 6 min - 7 min il qabaq Azrbaycan mdniyyti olub - byk Kr-Araz mdniyyti! Bu mdniyyt sonralar umer keib, ona tsir edib, orada yaylb. Bs Kr-Araz mdniyytinin z haradan glib? O, byk Turana daxildir. Turann da mrkzi Xzr traf v sskgldr. Moskvada xan nfuzlu bir curnalda oxumudum ki, alimlr artq etiraf edirlr ki, bizim eradan qabaq X-IX minilliklrd Turan ovalnda byk bir mdniyyt olub v btn mdniyytlr oradan getmy, yaylmaa, zlnmy balayb. Bu vahid mdniyyt mrkzinin srhdlri syknir fqanstana, syknir Hindistann imalna (Hindistana girmir), syknir in (in d girmir) v syknir bir d Azrbaycan da iind olmaqla Xzr trafna (burada geni yaylr). Bu mdniyytdn danarkn, msln, bildirilir ki, n qdim brnc, qzl yalar Orta Asiyada taplb. Svastika el, xa el, yaxud dnyann mhm aparc rmzlri - onlarn hams qaznt nticsind taplan v xristianlqdan 5 min il qabaa aid eylrdir.
El bizim bayramzdak 8-guli ulduzun z.

Bli, bli. Bunlarn hams oradan xb v buna "Byk panteon" deyilir. Buradan bel nticy glinir ki, mdniyytlrin ilkin mrkzi srhdlrini czdm Turanda olub, hind-avropallar da, trklr d oradan xb, sami mdniyyti d hr eyi oradan gtrb. Qribdir ki, indi bu mdniyyt yiylnmy alaraq sylyirlr ki, onu el hind-avropallar yaradb. Soruanda ki bs oradak trklr nec olub, deyirlr ki, o trklrl indiki trklr frqlidir. Sz bax! Sadc olaraq, indi d istyirlr ki, bunu sbut etsinlr ki, dorudur, Turann halisi trkdr, ora trk mkandr, ancaq n qdim halisinin kknd hind-avropallar dayanr - sonradan hindavropallar xb gedib, yerind trklr qalb.

Yaxud da onlar trklr qarblar...

Yni zlrindn nzriyylr xarrlar. Amma gerkliks qtiyyn bel deyil. Bu, tamam baqa sistemdir.

"Dnya tarixind din-ruhani sisteminin kklrini tapmaqn xeyli axtarlar aparmam"

By, Sizi hm d din tarixi zr mtxssis kimi tanyrq...

Dnya tarixind din-ruhani sisteminin kklrini tapmaqn xeyli axtarlar aparmam. Msln, deyk ki, Qut Tanr addr v Almaniyayadk gedib yaylb.
Fars dilindki masir "xuda" sz d oradandr.

"Xuda" sz "qutay"dandr; slind o, "xuday"dr. Farslar miladdan nc IXVIII srlrd "Xuday-namak" kitab yazblar. Oradak "xuday" "qutay"dr, bu "qut" deyil.
Kknd "qut" durur da.

H, kknd dayanr: "qutay", yni "ay qutu", "ay Tanr". "Ay Tanr", "gn Tanr", "ulduz Tanr" ox-ox sonralar "Ouznam"lrd "Ay xan", "Ulduz xan" v "Gn xan"a evrilib. Demk, nc olur "ay qut", "gn qut", "ulduz qut"; bunlar Tanrnn siftlridir. Onun yerd tmsilisi insan olandan sonra insan xan saylr: Ay xan, Gn xan, Ulduz xan; o daha qut ola bilmz - qut Tanrnn siftidir. Mn Klkid elml mul olarkn Turan arealndak ox mhm bir eyin - Su dvltinin izin drk onu yrnmy baladm. Dvltin v tayfann ad sudur birbaa suyun mqddsliyiyl baldr.
Qdim trklrd "Su" dastan da var ax?

Bli, bli. Su hm d "u"dur - u xaqan. Suyun mqddsliyini ks etdirir. Sonra grdm ki, bu, ox byk problemdir. Myyn qdr onun tezislrini yazdm, amma zn ilmyi saxladm, nki kndd ily bilmzdim, tindir. mkanm olsa Azrbaycanda bu mvzunu aradrmaqn 15-20 nfrlik bir alimlr toplusu yaradardm. Ya bel olmaldr, ya da mn siyasi hyatdan uzaqlaandan sonra btn iimi bu mslnin hllin ynldcym. Mn gzlyirdim ki, Oljas Sleymenovun "Min sz" xsn (o, bu adda kitab yazdn mn demidi), nki bilirm ki, o da bunlardan yazacaq. O, min qdim trk sznn izahn verir. Msln, "manqurt" sz indn Avropaya qdr yaylb. "Muan" sz nec olur Koreyada da var (srkrd ad olub), Azrbaycanda da (yer addr) v mularn ona n dxli var? Mular mslsin glnd fikirldim

ki, bu ad IV-V srlrd yarana bilr; Mani peymbr Mani-Mu dininin aparcsyd.
indydi d o?

Yox, Azrbaycandandr, trkdr. Maninin atas Hmdandandr, z Mdind anadan olub. Sonra yen kb qaydblar Hmdana. Maniy burada peymbrlik yetiib. Onun srlri btn Avropaya v in yaylb.
O, manixeyizm dininin banisidir d.

-Bli, Mani hmin adamdr. Amma o, bizim dbiyyatmzda (xsusn Nizamid) rssam Mani kimi tannb. ox byk rssamm. 23, ya da 24 yanda zn peymbr elan edib. Nys, bu, baqa msldir. Sonra kedim "Btv Azrbaycan Yolunda" kitabna. mumi tanmz ingiz by mnim Btv Azrbaycana aid xlarm toplamd. O, mn dedi ki, bunlar bir kitab klind btvldirmk lazmdr. Mn Klkid bir ne yaz da yazdm, oraya lav etdik v hamsn bir kitab halna saldq, gndrdik Trkiyd ap olunmaa. Bundan Sizin geni mlumatnz var, nki znz d itirak etmisiniz.
By, oxucularmz hmin kitabn mumi mzmununu bilmk istyrlr.

El dnrm ki, Siz bu kitab ap edinc o kitab xacaq. ("Btv Azrbaycan Yolunda" kitab 1998-in yaynda Trkiyd nr edildi v 24 yanvar 1999-da Bakdak "Hyatt Recensy" otelind onun tqdimetmsi oldu - .T.).
nallah.

H, mni maraqlandran bir msl d vard, o da kdi mni - Zrdt dinini yrnmk. Bir az yazdm. "Btv Azrbaycan Yolunda" kitabna hmin hissni salmam. ran ovinizminin, fars ovinizminin zrdtlkl nec mbariz apardn, zrdtlyn fars ovinizminin altin nec evrildiyini v onu nec dyidirdiklrini, onu nec mifldirdiklrini aydnlatmaa almam. Yazdm, yazdm, amma yarmq qald. Bu da ox maraql mvzudur, ax Zrdt dini dnyann n ilkin tkallahl dinidir.
Nec yni "tkallahl"? Bs Ahuramzda (Hrmz) - Anqramanyu (hrimn) ctly?

Yox, yox. Onlar tqribn Tanr - eytan sistemidir. Zrdtlkd d Allah tkdir Ahuramzdadr. hrimn eytandr.

Bli, zrdtlk tkallahl dindir. ox qribdir ki, avropallar artq etiraf v qbul edib ki, tkallahll xristianlq mhz zrdtlkdn gtrb.
Demli, xristianlq yhudiliyin xlfi deyil?

Yox, orada yazblar ki, xristian tkallahllnn sas mayasnn bir hisssi zrdtlkdn gtrlb. Bu, ox maraql faktdr. Bs n cr olub ki, islam onu grmyib, gtrmyib?
ksin, islam dini zrdtlri mrik sayaraq, mhv etmyi buyurub.

Bunun kk haradan balayb? Zrdt dini dr farslarn lin...

Sasanllarn?

Sasanllardan ox qabaq - hmnlilrin, Darann vaxtnda bu dini tzdn ydrb yeni kild dvlt dini elan edirlr. Bu zaman onun sl qatlar itir, amma myyn qatlar qalr. Zrdtlk davam edir. sgndr indi "ran" adlandrlan yeri tutanda "Avesta"nn kz drisind yazlm iki nsxsindn biri olub hmnlilrin saraynda, onu gtrb yandrblar, ikinci nsxsis baqa hrd olub, onu aparblar, yen indiki terminl desk, Yunanstana. ox qrib bir mnzr yaranr - dnyan drketmnin Yunanstanda dyidirilmsinin sas rtlrindn biri d zrdtlkdr.
Bu yqin ki, "Avesta"nn yunancaya trcm edilmsinin nticsidir.

Yox. vvldn d varm. "Avesta"dan tbit aid hisslri gtrrk din aid hisslri rdd ediblr. Sonra bu itib. Daha sonra iranllar Orta Asiyada dvltlr yaradrlar: Parfiya v s. Bundan bir qdr kemi, Sasanllar yenidn hakimiyyt glnd gstri verirlr ki, hmin kitablardan tapb ysnlar. Htta Yunanstana da adam gndrirlr ki, qalan n varsa gtirsinlr. Bellikl, "Avesta"n tzdn trtib ediblr; bu edilns "Avesta"nn z deyil. Onun sl qatlarn lavlr etmkl saxlayblar, qalanlarn btv dyidiriblr. "Avesta"nn ad slind "Znd Avesta"dr. Bu, "Avesta"nn z deyil, onun rhidir. Bununla da kifaytlnmyrk "Pa Znd Avesta" ("Avesta" rhinin rhi) da yaradblar. Bizd buna "haiy" deyirlr. Btn Orta Asiyada qdimdn mvcud fars miflrini doldururlar bu kitaba. "Avesta" kitabn din sri olmaqdan xarb mifldirir, z istklrin uyun kl salrlar. slam bu srl tan olanda grr ki, tamamil miflrdn ibartdir. ox qribdir ki, "Xuday-namak"a "Avesta"nn sistemini davam etdirn bir sr farslar gtrb z hkmdarlarnn adlarn saldlar: "Tanr Hrmz Qubada bel dedi", "Keyqubad saray tikdirdi" v b. Bel eylrl doldurdular dini kitablar, onlardan din adna istifad etdilr. "Xuday-namak" rbcy evirib verdilr hzrti-mr. O da oxuyub dedi ki,

naldr, ydrn - bel din olmaz. "Onlarn inanc budur" deyildiyind hzrti-mr gstri verdi ki, orada yazlanlar allahszlqdr, onlarn kitab Tanrdan glm deyil.
Buna gr d zrdtlri mslmanlar hli-kitab saymadlar.

Saymadlar v onlara qar mbarizni gclndirdilr. Nticsini d bilirik. Bir d, lbtt, Xosrov Prvizin peymbrimizin (s..s.) mktubunu crb atmas artq tamam dmnilikdi. O, Ymn valisin gstri vermidi ki, peymbri tut, gtir. Bir adam glir ki, onu tutub aparsn. Ona Mkkd mqavimt gstrilir. El bu vaxt Xosrov Prviz lr v hmin adam yenidn qaydr Ymn. Bir mddt sonra onun z peymbr iman gtirrk islam dinini qbul edir. Yni burada dmnilik pozuldu. Demli, rblr Zrdtn zn d, ideyasn da qbul etmdilr v bununla da qurtard. Ancaq o dinin ad "Zrdt dini" deyil - "ma" da gedir, "mu" da gedir. Mn indi dzgnn axtarram. Ola bilsin ki, "ma" ilkin, "mu" sonrak variantdr v hr ikisi bu dinin addr. Onun tbliats Zrdt olduuna gr din "zrdtlk" deyirlr. slind bu, dzgn deyil. Msln, peymbrlrin adyla islam dinin "Mhmmdiyy", xristian dinin "saviyy", yhudi dinin "Musaviyy" deyirlr, halbuki dinin ad bel deyil. Zrdt bu grlri tbli etdiyin gr ona "zoroastrizm", "zrdtlk" v s. ad veriblr. slind o, "mu" dinidir - mn qatlara baxdm, onlarnsa bzilrind "ma", bzilrind "mu" gedir.
Bu "ma", "mu" da trkn "ba", "bo", "by" szlriyl bal deyil?

Bli, bli. "Ba" da, "bo" da oradandr. "Ma"la "ba"n eyniliyi maraql faktlar ortaya qoyur. "Badad" ad xr meydana. "Mu"la "bu"un yadigar olan "boq"sa Avropaya, daha dorusu, Bizans v Rusiya imperiyasna keir. Nys, bu, ox ar sistemdir. Bundan da yazdm, amma ox drin getmy vaxtm olmad.
Balolan fizadnin Zrdt haqqnda, "Avesta" haqqnda kitabna baxmsnz?

Yox, mnd yoxdu, o kitaba baxa bilmdim.

Tssf, mn d gr bilmmim. Ancaq deyirlr ki, ox maraql kitabdr. Sbut etmy alr ki, "Avesta" srf trk tfkkrnn mhsuludur.

Dz fikirdir.
Onun farslara he bir dxli yoxdur?

Yox! Ax "Avesta" yazlanda, bu din meydana xanda hmin razid farslar yoxdu. Fars z tarixini aparr miladdan nc VIII yzilliy (1200-nc ildn 800nc ildk). Zrdt dini ax bundan ox-ox qdimdir.
Bizim bugnk Novruz bayram adt-nnlrinin hams oradand.

Bu da ox maraqldr. Bir qdr din trfdn, din v tarix baxmndan yanasaq tsvvr edin ki, Azrbaycanda 7-8 peymbr olub, ona gr d yazmam ki, "peymbrlr yurdu Azrbaycan".
Trk peymbrlr?

Onlar sami peymbrlri deyil. Sami peymbrlr sistemi baqadr - o peymbrlrdn bir nesini xmaqla ksri yhudidir. Amma Azrbaycan peymbrlri sistemi ora daxil olmur. Msln, Azr peymbri gtrk.
brahimxlil peymbrin atasn?

Bli. Azr peymbr haradan gedib, haradayd? kiayarasndan Mesopotamiyadan gedib. Bu, bu trfdn. Quranda deyilir ki, Nuhun gmisi glib Cudi danda dayanb (baqa dini kitablarda Ar dann ad kilir). Baqa qaynaqlarda da bildirilir ki, gmi yer enndn sonra Nuh 3 olunu ayrd. Yafs rq, demk, Azrbaycana getdi. Bli, Yafs gldi Azrbaycana. Onun olu Trk bu areala - Azrbaycana, Orta Asiyann irisin dr. Qrz mifind onu sskgld doulmu sayrlar. Sonra glir Zrdt peymbr, Mani peymbr, Mzdkin z peymbrlik iddiasnda olub, l peymbr, Xdr lyas. Bunlarn hams peymbrdir, ancaq sami tipli deyil. Samilrd peymbrlr doulurlar, lrlr.
Mzdk fars deyil?

Yox, Mzdk Hmdandandr, z d farslara qar xb.

Nizamlmlkn "Siyastnam"sind onun tarixsi ox geni verilib.

Nizamlmlk onlarn hamsn saxtaladrlm fars qaynaqlarndan gtrmli olub, ona gr orada yalanlar istniln qdrdir. Mn sasn Zrdtn stnd dayanrdm. O, Urmiynin yaxnlnda, iz hrind anadan olub. Bir sra alimlr onun yurdunu zorla Orta Asiyaya kirlr, amma el ey yoxdu. Onlar istyirlr ki, bel byk xsiyyt Azrbaycana aid olmasn.

Atprstlikd, yni odsevrlikd od Allah deyil; o txminn Mkk rolunu oynayr Mkk Allahn evi olduu kimi od da Allaha balayc rmzdir, sitayi mnbyidir. Gedib Mkkd, pirlrd, mscidd Allaha sitayi edirsn. Onlar mbddir. Odun da trafnda frlanb Tanrya sitayi edirlr, odun stnd Tanrnn mahnlarn oxuyurlar. Allahn rmzi olan ilk od, mqdds od iz gndrildi. Sonra zaman-zaman btn odlar oradan aparlr. Balayrlar onu paralamaa. Ne min ildn sonra Xorasanda ikinci od peyda oldu; onu da Allah gndrib. Burada olan od btn xalqn tmsilisidir. Bu od nc kndlilri, sonra ordunu v hakimiyyti himay edn, qoruyan oddur. Xorasandak od sntkarlarn himayisi olur (ax vvldn sntkarlarn himayisi yoxdu). lkd dorudan-doruya sntkarlq inkiaf edir. Sntkarlar, ticartilr tbqsi yaranr. Ax yarananda onun tmsilisi d olmaldr. Onu da od tmsil edir. ox qrib proses ba verir - farslar hakimiyytd gclnirlr. Gydn nc od farslarn mrkzin - Parsayaya dr v kinilrin himayisin evrilir. Bununla dini kahinlik Parsayaya keir. N qdr kahin varsa Parsayaya ziyart glir v o kahin ocaqlarnda dvltin v slalnin yaamasna uyun olaraq dini dyidirmy v tbliat aparmaa balayrlar. Bellikl, dini hakimiyyt Azrbaycandan ayrld, kedi farslarn lin. Azrbaycanda n qald - yen kndlilr, ordu, bir d dvlt hakimiyyti. Bu zaman ox maraql vziyyt yaranr - kahinlrin hams Parsayaya ylrlar, amma hakimiyytin bas (msln, Sasanllarn padah) taxta xmaq mrasimindn qabaq Mdaindn - imperiyann mrkzindn pay-piyada glir Azrbaycana.
Azrbaycann konkret olaraq harasna?

Urmiyd iz. Orada oda sitayi edrk zn bildirir ki, mn taxta xram, ey ulu Tanr, ulu Ahuramzda, mni qoru. Burada bir ox mrasimlri yerin yetirir, sonra gedib oturur taxtda; yoxsa otura bilmzdi. Bli, mrkz Azrbaycand, ona gr bizansl rumlar - yunanlar hcum ednd, ranla vuruanda birinci Azrbaycandak atgah dadblar. Bu datmadan sonra hakimiyyt mrkzi d keib Parsayaya. Bu, byk bir tarixi gedidir. Sonra rann hanssa bir sahsind drdnc odu xarrlar. O da baqa bir tbqni tmsil etmy balayr. Bellikl, drd mqdds od mkan yaranr v paralanma gedir. Ancaq Tanr vahiddirs, demli, onun gndrdiyi od da vahid olmaldr. slam dinind Tanrnn baqa evi yoxdur - ancaq Mkkdir. Mkky "Beytullah" ("Allah evi") deyirlr, dinimizin mrkzi odur. stdilr ki, Mdinni d mrkz etsinlr, alnmad. Dedilr Mdin peymbrin hridir, Allaha aid deyil. Yni mrkziyyt pozulmad, dalmad. randasa vahid din sistemini etdilr 4 para, ondan sonra balad lk daxilind ruhanilik bir trfdn, obirisi baqa trfdn tfriqy. Hm dvltd, hm dind paralanma getdi, hm d

hr balad z oduna dastanlar, nallar qomaa. Hr z odunun mqdds olduunu sbut etmy ald. Din mhv oldu, mifldi. Btn dinlrin tarixind ox maraql bir epizod var. nsanlar uzun mddt blk d 10 min il mifin iind yaayblar, onlar miflr idar edib v yaadb. Bu miflr inkiaf ed-ed gedir. Sonra cmiyytin uru artr, onun iindn byk xsiyytlr xr, yenidn mifdn din keilir. Hr bir dind mif var v o, inanc qaynana evrilib. Msln, Yerin kzn stnd durmasn gtrk. Bu, bir mifdir. Din kend o, bunu rdd ed bilmir, o da deyir ki, Yer kzn stnd durubdur.
Tvratn znd n qdr umer fsansi var.

Bli, bax, o crdr. Mif o qdr gcldr ki, htta dinin d onu qrmas tin olur. Mifdn din bel keidin z briyytin inkiaf demkdir. Sonra zaman-zaman dinlr gclnib, miflr azalb. slamda xsusn azdr, nki o, sonuncu dindir, halbuki vvlki dinlrin ksriyytinin yarsn, blk d oxunu miflr tkil edir. Amma islam da ondan tam qaa bilmyib, mifin myyn rtlrini znd saxlayb. slamda miflri kimlr yaradb - farslar. M.F.Axundzad deyir ki, farslar qdr fsany inanan xalq yoxdur; onlar fsani xalqdr. "ahnam" fsan stnd yazlb. Bunlarn baqa dastanlarnn bir dnsi d dz deyil, hams nal, fsandir. Firdovsi, farslar hm dini, hm d tarixi mifldiriblr.
Reall mifldiriblr.

Mifldiriblr v gerklikdn uzaqladrblar. N cr olub bu? Zaman-zaman islam dinin miflri ktly xo glmkn saldlar. Msln, deyk ki, mam Hseyn 3 yanda jdahann azn crd. Mkkd, yaxud Mdind jdaha n gzirdi ki, mam Hseyn d bada oturub onun azn crsn?! Bax, bu, mifdir. Yaxud hzrt li barman sald, Xeybrin darvazasn tullad, bir tay mrib dd, bir tay mriq, hl d tapa bilmirlr. Bu da baqa mifdir. Bli, Xeybr qalasnn darvazasn hzrt li z adamlaryla xarb. Qalann divarlarn skmk mmkn deyildi, ona gr dmir qaplar xarblar. Gc verib yerindn xararaq qraa qoyublar. Sonra mifd deyilir ki, hzrt li qap tayn ald lin, onunla vurdu dmnlrin hamsn, sonra tullad. El deyil. Hzrt lini Xeybr davasnda vurublar, zirehi paralanaraq db. Bundan sonra dy-dy geri kilib; divarda dmir lvh vurublarm ki, bu, Xeybr qalasdr. O lvhni skrk zn zireh edib v vuruub. Bu hvalat farslar mifldirirlr, nki savadsz, cahil ktlni ancaq bel miflrl idar etmk olar gerk din ona ox da xeyir etmir. "Gerk din" deynd savadsz ktly bir az qrib glir; grk el edsn ki, din mifli olsun - sevsin, dlicsin vurulsun, xyalprvr olsun, ancaq dinprvr olmasn. Bu oyunu islam dininin d bana gtiriblr. Briyyt dindn sonra, a budur, inkiaf edrk yava-yava gerk elm v flsfy gedir. Flsfnin, yni mntiqin gc briyyt daha artq tsir edir.

Yni msl nddir? Mifi yrnmk lazmdr, mif bizim tariximizin bir hissciyidir. Amma mn Qumilyovun bu fikrinin tam trfindym: "Mif zn yer tapan yerd elm yoxa xr". Buras da var ki, elmi hamnn yrnmsi n onu myyn drcd mifldirmk lazmdr. Bizd, msln, fantastika dbiyyat yaranb. Fantastika z mifin yeni klidir. Demk, elmi fantastikldirirlr. Orada hr ey d maraqldr. Amma bu maran z elmin stn gtirils, yni elmi mif trf elsn elm mara artracaqsan. Yox, mif el nallarn, fsanlrin stnd dayansa cmiyytin inkiafn geri kck.
By, Sizin bu dandqlarnza qulaq asdqca hdsiz tssflnirm ki, siyast gzl bir tarixnas, dinnas, filosof alimimizi elmimizdn qoparb ald. Bu dediklrinizin hr cmlsi bir tezisdir. N gzl olard ki, onlar sanball elmi monoqrafiyalara evirydiniz!

Bunu mn bir ne adam deyib. Ayr-ayr vaxtlarda iki yhudi alimi d bildirib ki, heyf, Azrbaycan yax bir alimdn mhrum olur. Mn bilmirm n qdr doru dnrm, ancaq istyirm ki, azad, xobxt cmiyyt quraq, onda elmdn, alimlikdn qtiyyn uzaqlamaram. Amma indi grrm ki, bu mmkn deyil - xalqa mnim siyastiliyim alimliyimdn daha ox xeyirlidir. Dzdr, glcy zmdn sonra oxlu elmi kitablar qoya bilrm, ancaq gzm baxa-baxa xalq aclq, dilnilik, zlm altnda yaayrsa yazdqlarmdan n fayda?! nc cmiyyti salamladraq, sonra salam cmiyyt salam elm, salam dbiyyat verrik...
Allah Siz qismt etsin ki, arzuladnz o salam cmiyytin banda durasnz v eyni zamanda, beyninizdki bu elmi dnclri d istdiyiniz sviyydki srlr evirsiniz. ndis yen qaydaq Sizin Klki dvrnz.

"Yadma tez-tez Yaar Trkazr drd"

Kndd olduunuz mddtd dostlarnz v dmnlrinizi saf-rk ed bildinizmi?

Mn dostlarm saf-rk etmirm. Cmiyytd d yeni bir ey yaratmram. Bilirsiniz ki, mn Mustafa Kamal ox sevir v onun dahiliyini d qbul edirm. Mustafa Kamaldan ingilislr soruublar ki, n cr oldu ki, bu azadla nail oldunuz, bu mcadild qlb aldnz? Cavab verib ki, mn grdm ki, tarix buna gedir, xalq da buna gedir; sadc olaraq mn onlarn qabandak ngllri gtrmkl mul oldum. Yni Azrbaycan xalq azadla gedir - yol da ora gedir, zaman da onu tlb edir; sadc olaraq yolumuzdak ngllri gtrmy alram. Dostlarma mnasibtd d elym. Mn dostluqdan fayda gdmrm; sadc, dostlua mane olanlardan uzaq dururam. Kemi dostum mn dmnilik ednd ona dmn olmuram - ngl kimi zmdn aralayram ki, qabamda durma, qoy z yolumla gedim. Yaxn dostlarm oxlu snaqlardan xdlar, mnimn ziz oldular. z d, tkc dostlarm yox - xeyli insan mrdliyi, qidsi, mslkiyl mn dayaq oldular. nandm ki,

xalqmz hl hr eyi itirmyib, onun ox gcl, salam qvvsi var. Htta hakimiyytimiz dvrnd mn qar olan bir oxlar hakimiyytdn gedndn sonra mniml mehribanladlar. Amma hakimiyyt dvrnd mn yaltaqlananlarn da irisind mn dmn olanlar tapld. Btn lklrd, o sradan bizd d hakimiyyt yaxnlamaq, hakimiyytdkilrdn ns ld etmk istyi var. Amma Azrbaycan xalqnn irisindki byk bir tbq n hakimiyytd kimin olmasnn frqi yoxdur. O tbq yalnz bunu istyir ki, Azrbaycan xobxt olsun, z d xobxt yaasn.
By, Klkidykn Bakdak silahdalarnz v dostlarnz irisind kim(lr)in hsrtini daha ox kirdiniz?

Ad saymaq mmkn deyil. Ax adam daim bir nfrin hsrtini kmir. El olur ki, bir hft biri yadna dr, ya da nyls xatrlanr, yaxud fikirlirsn ki, ad gndr, n oldu? Htta bzn el olur ki, kyl gednd o adamn ya bir cmlsi yadna dr, ya da ssi beynindn keir, bu zaman balayrsan onun haqqnda dnmy. Dndn hvsldn xrsan ki, ka burada olayd, onu grydim. O, bir uaq da ola bilr, tlb d, mbariz yoldam da. Msln, yadma tez-tez Yaar Trkazr drd. Ny gr? nki he bir tmnnas yoxdu. Hr hans hrkat olan kimi bayra gtrb irli gedck v bununn he ksdn he n ummayacaq. Yaar Trkazr bu bayraa mndn d ox vurundur. Mn bayra urla, alla sevirm. O da urlu, all olandr, ancaq onun iind bayraa vurunluq vcdi var v o, bayra vcdl gtrr. Fikirlirsn ki, ka bel vcdl yaayan insanlarmz ox olsun. Alman alimi Avqust Mller sylyir ki, bubkr Mhmmd (s..s.) o qdr vurundu ki, peymbrin dediyi Tanrya blk ondan da ox inanrd. Bilirsn, bir var tlqin edn, bir d var inanan. O inanan ox qrib varlqdr. Tlqin ednd myyn bhlr ola bilr, o z-znn shvini dzldr. Amma vurun adam baqa cr fikirlir. Msln, Mhmmd peymbr (s..s.) deyir ki, ham shv ed bilr, ancaq bubkr dnr ki, peymbr shv ed bilmz, buna gr d onun btn dediklrin tam inanrd. Demli, vurun adam vurulduu adam, yaxud ideyan vcdl sevir. Bu gn Azrbaycanda ideyan vcdl sevn adamlar xsusn gnclrimizin irisind oxdur. Rhmtlik Hac bdl (ona "Mdi bdl" deyrdik), Mustafa by, Gltkin ana, Elman Trkolu tez-tez yadma drd. qidy, mslk vurun insanlar, yaxn dostlar xatrlayrdm. Partiya rhbrlrindn, msln, sa byl grmyi arzulayrdm, ancaq n onu buraxrdlar, n d mni. Arada Pnah Hseynov, yaxud Arif Hacyev knlm drd. Bzn Ncfdn tr darxrdm, bir-iki ay keirdi, bir d grdn Ncf z glirdi, dinclirdim. Grrdm ki, o da mnimn qribsyib.

Klkid olarkn Sizin stnzd knd halisin mnvi-psixoloji tzyiqlr gstrilirdi. Bildiyim gr, Sizi bir insan kimi n ox sarsdan da bu amildi v n inc, n arl yerinizi tapm iqtidar psixoloji mvazintinizi mhv etmkn mhz bu n gynrtili, n hssas nqtni artmaa daha ox sy gstrib, bu sahd mqsdynl tdbirlr silsilsi hyata keirib. Btn bunlara knd hlinin reaksiyas necydi?

dalt by, bunu ox gzl tutmusunuz. Dediyiniz mnim n hssas yerimdi. Mni hmi oradan vururdular ki, mnvi-psixoloji chtdn tam zilim. Ona gr silahdalarm, arxadalarm, cbhdalarm hbs edirdilr, aparb ziyyt verirdilr. ziyyt verrk syrdlr ki, snin rhbrin Elibydir, ondan imtina el. zn dyrdlr - dinmirdi, zn syrdlr - susurdu, mni synds cavab verirdi, lap ox dyrdlr. Yni insanlar sndrmaq istyirdilr ki, siz onun stnd zab-ziyyt kirsiniz. Bununla hm d mni sndrmaa alrdlar ki, bu adamlar sn gr zlm iinddir. A, xlmaz vziyytdydim. Bu adamlar ziyyt kmsin dey qarmda birc yol qalrd - xb xaric getmk. Uzun mddt dnclr iind apaladm ki, blk xb gedim xaric, bu adamlarn da can qurtarsn. Ancaq onu da fikirlirdim ki, mnim xaric getmyiml bu insanlarn zlri d snar - "bizi atb getdi" dey dnrlr. Btn Naxvanda cbhilr sasn mnim orada olduuma gr daha ox ignc verirdilr. Dnrdlr ki, onlar hmiyytli qvvdir, n vaxtsa blfz bunlar trafna toplayaraq istifad ed bilr, Naxvanda hay-ky qaldrar. Ona gr iqtidarn mqsdi onlar tam zmkdi ki, mn hmin qvvdn mhrum olum. Ancaq mnim onlar fikirln istyim yoxdu, nki hll etmy aldm problem tkc Naxvanda deyil, btn Azrbaycandayd. stsydim Cbhni btnlkl qaldrardm mbarizy, ancaq mn Azrbaycanda sabitliyin trfdarydm. Bilirdim ki, diktatura olacaq, avtoritarizm olacaq, amma Azrbaycan dvltinin mr uzun olacaq. styirdim ki, dvltimiz 2-3 illik olmasn, uzun mddt yaasn, zabl da olsa dvltiliy yrk. nsanlarmz dorudan da yrndilr. Bu gn mn, msln, srhdd duran polkovnikin ryini bilirm ki, o buraya rus ordusunun glmsini istmir. Deyir ki, biz azadlq aldq, srhdlr zmnkdr. Halbuki biz hakimiyytd olanda o, zn z srhdinin hakimi saymrd, dnrd ki, xsn biz xidmt edir. Sahibsiz olan mmlktin batmas haqdr, Sn sahib olursansa Vtn batmayacaqdr! "Sahib olursansa". Sahib olandan sonra - qurtard; mahiyyt buradadr, yni millti z vtnin sahib etmkdir. Bunusa tkil ed biln yegan qvv dvltdir. Dvlt yaadqca insanlar z vtnin, torpana sahiblik hissini gclndirir. Artq hiss olunur ki, biz istdiyimiz yetidik. Mn bilirm ki, Rusiya olmayb kim olur-olsun, daha Azrbaycann azadl geridnmz amil evrilib. Bundan sonra pis-yax, ziyytliziyytsiz, hr n cr olsa bu dvlt yaayacaq. Xalq zaman-zaman zn glndn, diktatura v avtoritarizmi sndrandan sonra demokratik cmiyyt quracaq, millt

xobxt yaayacaq. Mqsd budur. Mhz bu idealn namin mn dzdm, Vtni trk edib xaric getmdim, halbuki mn dflrl tklif etmidilr ki, gedirsns hr cr kmk edk.
Daxildn oldu bu tkliflr, yoxsa xaricdn?

Xaricdn d oldu - Trkiydn. Orada mnim tanlarm, dostlarm, mniml hmry olan qvvlr vard ki, biz dvlt tzyiq edrik, mxtlif sullarla sni d, ailni d apara bilrik.
Getsydiniz Bakda da sevinrdilrmi?

Ninki sevinrdilr, lap qurban da ksrdilr. Tki mn lkdn xm, mndn canlar birdflik qurtarsn. Mnim bura qaytmam onlara lverili deyil. ndi, dzdr, z vurmurlar, ancaq buna deyirlr "prt lnt". Mn xaric getmk tklif olunanda bildirdim ki, knddn he yer xan deyilm. Dedim ki, yaadm evl qbiristanln aras cmi 200-300 metrdir; n pis halda buradan ora gedcym - son yol budur, bir d Bakya hbsxanaya gedrm. Yalnz bu ikisin razyam: lm v Bakya hbsxanaya. Bunu oxlar bilir... Camaatn myyn hisssi snd, myyn hisssi dilxor oldu. Klkid yox, Klkid biriki nfr belsi olard. traf kndlrd, xsusn Drnsda, Vnndd, Ordubadn znd, stp, Unus kndlrind d ox byk mqavimt gstrirdilr. Deyirdilr ki, bura tank gls zmz onun altna atacaq. Htta qadnlar, uaqlar xbrdarlq edirdilr ki, blfz bir ey olsa zmz yandracaq. Nys, ox ciddi mqavimt gstrdilr, ox da zab kdilr. Mn o insanlara hyatm borcluyam - sa qalmama gr. O zaman ya grk xb gedydim xaric, taleyimi harasa balayaydm (mn d xalqmn taleyindn aral dmk istmirdim), ya da r qar durmalydm. Bu id doma camaatm mn arxa durdu, dayaq oldu. nsafn, baqa lklr, xsusn AB v Trkiy tez-tez i qardlar, bu iqtidar silkldilr ki, Eliby demokratik adamdr, o, demokratiyan mdafi edn xsiyytdir, onu mhv etmyin. halinin irisind tez-tez onlardan zr istyirdim ki, mni balayn, siz ziyyt verirm. Onlarn byk hisssi qrurla deyirdi ki, bu ziyyt dzmk bizimn fxrdir. Bilirsiniz, insanlar ox qribdir - htta mn zarafatla deyirdilr ki, i, sn Klkini, Drns, Unusu, stpn tarix salmsan, sndn niy inciyk? He olmasa sn gr kndlrimizin ad tarixd qalacaq. Bu blk d zlrin, yaxud mn tskinlik vermkn bir suldu, inc bir kndli siyastiydi ki, ox darxmaym. Bir oxlar da deyirdi ki, el-bel yaayb lmkdns mqavimt gstrib insan kimi lmk bizimn daha rflidir. Htta balaca uaqlar da mni ox sevirdilr. El ki

ky xrdm, qqrrdlar: "Eliby baba, xo grdk!". Cumurdular yanma, mniml oynayrdlar. Bzn bundan da tskinlik taprdm ki, demli, mfkur lmr, fikir lmr, insanlar azadlq istyirlr - sn olsan da, olmasan da.
blfz by, Siz bu mbarizy n bu gn balamsnz, n d dnn. Artq ne illrdir Sizinl laqd olan dostlarnz, yoldalarnz istr vaxtil kird qaldnz evlrd, istr prezidentliyinizdn qabaq da, sonra da, bu gn d qardanzn evind olanda hmi hdsiz sayda gliblr. Burada xsusn xanmlar onlar hmi glr zl qarlayb. Mn bunu tk z admdan yox, bu evd dflrl olmu bir ox dostlarmn adndan deyirm. Msln, Firuz xanm Bakda da, Klkid d, Xumar xanm, onun qz Kmal xanm (mn bunlar tanyram, yqin baqalar daha oxlarn tanyr) xsusn Klkid Sizin qonaqlarnzn ziyytini kiblr. xsn mn onlara hdsiz minntdaram. Bu adamlardan baqa, Klkid daha kimlr bel fdakarlqda bulunublar?

Klkid olanlarn hams mnim qohumlarmdr, ax knd balaca olanda ham birbirin qohum dr. Firuz mnim hm anamn days olunun qzdr, hm d qardam Muradn hyat yoldadr. Bzn bir-birimiz xalaolu-xalaqz deyirik, bzn d dayolu-dayqz. O, gncliyimdn mnim ziyytimi kn qadnlardan, xanmlardandr. Bel deyirdim ki, o, kii qeyrtiyl adam mdafi edn, kii qeyrtiyl szndn dnmyn mtin bir qadndr. Sonra adn kdiyiniz Xumar mnim dayqzmdr, Kmal d onun qzdr. Onlar da mnim ziyytimi uzun mddt kib. Ancaq onlarn he biri bunu ziyyt kimi gtrmr; bzn mn ziyyt gr zrxahlq ednd deyirlr ki, Azrbaycann ox alicnab xanmlarn, bylrini qbul etmk bizimn rfdir. Kndd bel bir sz var, deyirlr ki, filan qonaq niy glib filan ev dd, mgr mn ondan uzaq qohumam, niy mnim evim glmdi? Bundan ksrlr. Bel incik bir adama deynd ki bir ay qoy, glim iim, cavab verir ki, qonaqlarna kim ay qoymudusa indi d gedib ay o qoysun. Hqiqtn d, qonaq qbul etmyi kndlrimizd ham zn rf sayr. Mn qonu kndlrd bir ev qonaq gednd obiri knddki qohumlarm "hcum" edirdilr ki, bs biz lmk, biz niy glmirsn? Biz onlardan skik adamq? Dflrl bylr bura glib-gediblr. Obiri kndlrdki qohumlarmn hams inciyib ki, qonaqlarn vard, xbr yollayaydn, he olmazsa glib bir grydik, bir quruca salam verydik, bir ev qonaq aparaydq. Yoxsa bizi adam saymrsnz, qohum yerin, kndi yerin qoymursunuz? El 2-3 nfr znz qbul edib znz d yola salrsnz. Knd halisinin hams beldir. Mn Azrbaycann ox kndlrind olmuam. Sevinirm ki, xalq hl bu qonaqprvrlik hissini, duyusunu itirmyib. Bu, xalqmzn olduqca dyrli mnvi nemtidir.

"Tarix z o thqir v bhtanlarn czasn, cmiyyt z onlarn sl qiymtini verck"

Xsusi sifaril nc Ali Sovetin iyundansonrak sessiyalarnda, sonra Nizami Sleymanovun, Karaulovun xlarnda, Az.TV-nin daha ox Nizami Xuduyev dnmindki teleittihamlarda Siz qar insann rf v lyaqtini alaldan, thqir edn amansz v he bir xlaq llrin smayan tbliat kampaniyas aparlrd (bu tbliat son vaxtlar vvlki quduzluunda olmasa da indi d ksilmyib). Szsz ki, bunlarn hamsndan xbriniz vard. Suallarm: birincisi, bu iftira v thqirlr nec dzrdnz; ikincisi, niy iftiralar mhkmy vermirdiniz?

Bu mbariz yolu ox ar, hm d rfli yoldur. kisi d var. Ona gr ardr ki, dylcksn, sylcksn, thqir olunacaqsan, lcksn, aslacaqsan. Ona gr rflidir ki, n qdr incidilsn d haqq yolunda olduuna gr sevilcksn. gr rf yiylnirsns zhmt kib o thqirlri d qbul etmlisn - onlar da snindir! rfi, hrmti qazanmsan, on minlrc adam sni salamlayr, milyonlarca adam sni sevir, adn mhbbtl kir. Bs dylnd, sylnd niy ikaytlnmlisn? Yni bu yolun xsusiyyti beldir, ona gr qabaqcadan bilirdim ki, dylcym d, sylcym d, htta blk ldrlcym d. Mhz bu zdn hmin thqirlri he saymram da - ha rb-barsnlar. ox vaxt onlara glmyim tutur. Ya televizora baxanda, ya qzetd bir iftiran, bhtan, thqiri grnd hmi zarafatla deyirm ki, bunlar xstdir. Bu cr adamlar, dorudan da, xstdirlr. Onlara n fikir versn? Tarix z o thqir v bhtanlarn czasn, cmiyyt z onlarn sl qiymtini verck. Bir d ki, bu dzm tkc mnd grnmyib ki. Bu dzm, sbir biz babalarmzdan yadigar qalb. Nsimi, Fzuli, Vidadi, Mirz Ftli, Hsn by Zrdabi, Mirz Clil, Sabir, li by Hseynzad, hmd by Aaolu, Hadi... hans zablar kmdilr, hans mhrumiyyt v thqirlr tu olmadlar?! Hadi kimi nhng zn bu milltn yandrb kl etdi, ancaq indi qbri d bilinmir. Mgr mn hmd Cavaddan, Hseyn Caviddn artq oulam?! ndi yox ha, lap tutulmamdan qabaq deyirdim bu sz. Dnrdm ki, Hseyn Cavid Stalin kimi bir dnya diktatorunun qarsnda ba ymdi, htta hyatn qurtarmaq namin d varsa z srlrind onun adn bir df d kmdi, ham neftdn, pambqdan, kolxozdan yazan vaxt o, qidsini dyimyrk "mir Teymur"u, "Peymbr"i, "Syavu"u... qlm ald, qorxmadan gzldiyi Sibir buzlaqlarndak lms irin bir Allah nemti kimi qbul eldi! Cavidi gedrglmz yollayaraq ondan sonra da 40-50 il yaayb fxri adlar alanlar, dlrini ordenmedallarla dolduran qidsizlr, hr mr, gstri mti frfralarsa cismani yoxluqlaryla eyni zamanda mnvi lm d dar oldular - unuduldular. Cavids qiddn dnmmk namin cismani mvcudluunu qurban verrk vzind peymbrlr nsib olan rfli bdiyyt qazand! Mn d Hadinin, Cavidin, Cavadn yolunu semidim dey hmi ar-zaba dnd onlar oxuyurdum, zm tskinlik taprdm. Dnrdm ki, onlarn aillrini d dadblar, ancaq mnim ailm, qohum-qardam, el-obam allahszcasna incidils d gzmn qabandadr. O insanlar uzaq-uzaq diyarlarda el mhv etdilr ki, qbirlri d qalmad, ancaq mni ldrslr yen z vtnimd qalacaam.

Sttar xan, Xiyabani, Mmmdmin Rsulzad, Pivri... n facilr, blalar grmdilr! Ancaq onlar son nfslrindk Azrbaycann xobxtliyi yolunda mbarizdn geri kilmdilr. El xmasn ki, mn zm byklr oxadram - mn, sadc, onlardan yrnirm. Bu mbariz yolu gedilck - o, rnlr yoludur, rnlr gedck. Mn d getmsm minlrc gedn taplacaq. Bli, bu yolu ged bilmirsns, getmk istmirsns getm, kil dur qraqda, get alimliyini el, bir tik ryini qazan, ancaq gedcksns unutma ki, yolun hkmn bu zablarn iindn keck! Bax, buna gr d hmin thqirlri tbii qarlayr, onlar sylynlrdn sasn incimirm. Sualnzn ikinci trfi necydi?
Niy Sizi thqir ednlri mhkmy vermirsiniz?

Birincisi, mn o qdr aa enmrm - bu adamlar kimdir ki, onlar mhkmy verim? Bu, onlarn byk rf olard. Bir oxu mhz bu mqsdl d thqir l atr. Mn bunu bir df yani kild grdm. Zrdt lizad mni bir-iki df syd. Ondan sbbini soruanda deyib ki, istyirm mni mhkmy versin. styir ki, mniml mhkmd tay olsun. O, kimdir ki, onu mhkmy verim? Bllidir ki, Klinton prezident sekisi rfsind onu thqir ednlri 131 df mhkmy verib hamsn da uda bilrmi. Vkili bunu ona mslht grnd deyib ki, iiniz olmasn, buraxn getsin. Yni lider olmaq, qabaa dmk istyirsns arxadan vurulan dalara dzmlisn. O insanlar mhkmy vermyi, dorudan, zm sdrmadm. kincisi, mhkmy verirsns grk mhkmnin daltin inanasan. daltsiz mhkmy vermyin n faydas? Dorudur, bel hallarda ox adamlarn qzetlrdn v s. yerlrdn mhkmy mracit etdiyini grrdm. Kimdir bu ikaytlr dzgn baxan? Mhkm hakimiyytdkilrin srncamndadr, onlara da qulluq edir rqiblrini mhkmy verib zdirirlr, onlarsa mhkmy vermk mmkn deyil.
sa Qmbri prezidentin qarda Clal liyev thqir etdi, ancaq mhkm sa byin he rizsini d gtrmdi.

Bli, bli. Kimdir ona baxan? Dzdr, mn mhkmy mracit ednlri d mdafi edirm ki, he olmazsa glcy snd qoyurlar. Ancaq mn fikirldim ki, he o sndi d vermirm, eybi yoxdur.
Bilirsiniz, bzn qnayrlar ki, shbt xsn vtnda blfz Elibyin yox, byk bir tkilatn liderinin, on minlrc insann rhbrinin thqir edilmsindn gedir.

Mn amerikallarn fikrini stn gtrrm. Orada sad vtndalar bir-birini mhkmy verirlr. Prezidents, mumiyytl, vtnda mhkmy vermir. Liderlr d bunu etmirlr.

Bilirinizmi, dalt by, lbtt, mhkmlr lazmdr. Cmiyyti idar etmkn mhkm qayda-qanunlar olmaldr v onlara ml etmk lazmdr. Mn bunu sas tuturam v silahdalarmdan da, cmiyytdn d tlb edirm ki, sizi thqir ednlri verin mhkmy, haqqnz aln, nki bel olmasa cmiyyt batar. Amma eyni zamanda, mn zm bir xs, frd olaraq insanlar vicdannn, xalqn v Tanrnn mhakimsin buraxram.
V tarixin.

Bli, tarixin d! Hr ks czasn alacaq. He kim czasz qamayacaq.

Siz biln, tarixin mhkmsind czasn alanlar ox olubmu?

Bir oxlar czalarn aldlar, alrlar v alacaqlar da. Bunu mn yox, camaat, xalq deyir. Deyir ki, filanks sni syd - indi czasn kir, obiri bel etdi - indi haradadr. Yanvar qrnnda dedim ki, siz hl baxn grn kimlrin ba gedck, bu alaqlar n cr olacaqlar? Dedim ki, Tanr var, zaman gzlyin. 20 Yanvar qrnn trdn kimlrdi? Polyaniko. Nec oldu? Vurdular, mannda darmadan oldu. Yanvar qrnn kim trtdi? Barannikov. ryi partlad, ld. Qorbaov, Yazov, Kryukov n oldular? Bli, nahaq qan yerd qala bilmz - Tanrnn hkm var, dalt divan var!

Drdnc shbt. AYLR, GERKLR

Mhv olsun yalanlar! (Quran, "Zariyat" sursi: 10)
Haqqnda yaylm ayilrin sayna gr Azrbaycann ada tarixind blfz by yqin ki, birinci yeri tutur. z d bu ayilr fantaziya sonsuzluuyla seilir: sn dem, Byin olu tank alveri edirmi (hl mktb getmyn uaq!), onun bacs ermnid rdymi (halbuki bacs yerli-dibli olmayb!), z gncliyind bir qz stnd dustaa dbm (stfrullah!). Bu cr ayilr indi d oxdur v minm ki, onlar sabah da bol olacaq - ax Byi hqiqtl mlub etmy gc yetmyn acizlrin son silah mhz ayidir...

"Bu ayilri sistemli kild v sasn vahid mrkzdn yayrlar"

-By, haqqnzda yaylm bzi ayilr mnasibt bildirmyinizi xahi edrdim. Hmin ayilrl ictimai ry tlqin olunan fikirlrdn balcas budur ki, Siz Klkiy getmzdn

nc Heydr liyevi hakimiyyt gtirdiniz, indis Sizin Bakya dnnz o tmin v tkil edib.

-Heydr liyevin hakimiyyt glmsind myyn faliyytim olub. Mn bel bir siyasi gedi getdim ki, Azrbaycanda vtnda mharibsi ba tutmasn. Heydr liyevi Bakya gtirndn sonra grdm ki, vtnda mharibsi yen davam ed bilr, buna gr d zm sngrdn xdm. O da bundan yararlanaraq btn hakimiyyti qsb etdi v Gncd balanm hrbi qiyam parlamentin liyl siyasi qiyamla baa vurdu. Bu sbbdn mn onun prezidentliyini tanmadm v bu gn d tanmram. Qald mnim qaytmama, bunda H.liyevin he bir xidmti, faliyyti yoxdur. Bu tbbs AXCP genilndirdi, Demkonqres ona qouldu v bura glmyim sasn onlarn xidmtinin nticsidir. lbtt, myyn xarici lklrin nmayndliklri d bunu istyirdilr. Ona gr d mn Bakya qayda bildim. Bu msld liyevl bizim aramzda he bir danq olmayb.
-Deyiln gr, glmzdn qabaq Sizinl Heydr liyev arasnda gizli razlamalar olub v Klkid hquq-mhafiz iilriyl gr d bunu tsdiq edir.

-Bilirsiniz, Heydr liyev el adamdr ki, z he zaman birbaa, yaxud dolay yolla kontakta xan deyil. zn hmi el gstrir ki, he eydn xbri yoxdur, nki sabah deyck ki, he n bilmirm. O, btn gedilrind bel edir. Ona gr d bel shbt ola bilmzdi. Digr trfdn, Klkiy gndriln hquq-mhafiz orqanlarnn nmayndlri v Naxvann millt vkillri d oradayd. Onlar dorudan-doruya bildirdilr ki, Sizdn izahat almaa glmiik. Sz balayanda dedilr ki, Sizdn indiydk dflrl izahat istyiblr, ancaq bundan qamsnz, mn d bildirdim ki, bu, tamamil shv fikirdir mndn birc df izahat istyiblr, onu da vermim, qalan vaxtlarda he kim mn mracit etmyib. Ordubadn prokuroru da oradayd. Dedim ki, mn mracit etmisiniz? O da bildirdi ki, bel ey olmayb. Orada olan Naxvan daxili ilr nazirinin v prokurorunun mavinlri d bu mqsdl mn mracit edilmdiyini syldilr. Mn dflrl demim ki, mhkmy aid hr hans bir msldn, qanundan he zaman qamaram, lazm olsa zm gedib izahat verrm. Btn mdni dvltlrd beldir. Dvltin prezidentini d mhkmy arrlar, gedib izahat verir. Mn bundan kinmmim. O shbtd mn dedilr ki, son 4 ild olan mhkmlrd Sizin adnz kilir, bu sbbdn d ahid qismind dindiririk. Dindirdilr v lent kdilr. Bir gn sonra materiallar gtirdilr, grdm dzdr, qol kib tsdiqldim. Amma orada dedim ki, mn hakimiyytd olarkn prokurorluq v mhkmlrin iin qarmrdm - prezident grk bu i qarmasn, ancaq Heydr liyev el adam deyil, yqin ki, sizi d bura o gndrib. Gldlr. Vssalam. Daha bir sz d demdim.
-Sizin Bakya dnnz AB v Trkiynin tkil etdiyini d sylyirlr.

-Bel deyil. Mn Klkid olanda Trkiynin bzi siyasi xadimlri mni mdafi edirdilr. Eitdiyim gr, Msud Ylmaz burada olarkn Heydr liyev deyib ki, Eliby bizimn ox nmli adamdr - demokratdr, Trkiyd nfuzu var; xahi edirik ki, ona qar srt tdbirlr grmysiniz, oraya ordu, polis gndrmysiniz. Bu, bir. Trkiydn mnim yanmda mxtlif adamlar olurdu. Onlarn da vziyytdn geni xbri olurdu. Mnim hava telefonum vard (onu da Trkiydn vermidilr. Bura glnd qaytardm zlrin), onunla bizim iilr Klkidki durum haqqnda xbrdar edirdilr. Maraqlananlar hddn artqd - btn siyasi partiyalar, kltr drnklri, ocaqlar... maraqlanrd. Onlarn da soruduu sasn buydu ki, n vaxt Bakya dncksiniz? styrdik Bakya dnsiniz. Bu shbt AB sfirliyind d olub. AB sfiri d Heydr liyev deyib ki, Avropa urasna girmk, AB-la ilikilri genilndirmk istyirsinizs Azrbaycanda demokratiyann inkiafna rait yaratmalsnz. Bu, sizin borcunuzdur, ona gr d siyasi partiya liderlrinin lkd srbst faliyytin rait yaratmalsnz. Mn fikirldim ki, bu fikir tkc mn aid deyil - burada sa Qmbrin d shbti var, ax bir sra adamlarla birg onun da Bakdan knara xmaa hquqlar yoxdur. Bli, bel shbtlr olub, ancaq onlarn hadislrin gediin n qdr tsir gstrdiyini dey bilmrm. Mnim qaytmamla bal Tehranda Heydr liyev sual verdilr ki, bu il sizin laqniz necdir? O da dedi ki, Eliby Klkiy nec getmidis Bakya da elc qaydb - biz he zaman bu i qarmamq v onda he bir itirakmz yoxdur. Yni bunun z bir etirafd. gr o desydi ki, mn gtirmim, onda bunu zm n byk zrb sayardm.
-Yax ki, bel demk alna glmyib. By, AB-n dvlt katibi Madlen Olbraytn Sizinl bal Heydr liyev mktubu olubmu? Heydr liyev AB-da olarkn AB trfi Sizinl bal ona ns deyibmi?

-Yox. AB-da mniml bal he bir shbt olmayb. Danlanlardan da bel xd ki, bu, xoaglmz shbtlr gtir bilr, diplomatik mnasibtlrd bir qdr soyuqluq yaradar, danqlarn gediin mane olan mvzuya evril bilr. Ona gr d bu mslni orada qaldrmayblar. Amma AB Dvlt Departamentind M.Olbraytn mavinlrindn hansnnsa liyev mktubu olub ki, AB-da olarkn siz demokratiyan yrdcyiniz sz vermidiniz v bunun ilkin rtlri kimi siyasi liderlrin srbst faliyytin imkan yaradlmaldr - Elibyin Bakya qaytmasna mane olmamanz arzu edrdik.
-Danrlar ki, Heydr liyev Siz vzif tklif edib - lyazmalar nstitutunun direktorluunu.

-O cr danqlar mn d ox eitmim. Bu, sadc olaraq, xalq yaradcldr.

Mn xalqdan razyam - he vaxt ondan naraz olmamam v ola da bilmrm. Hmi d deyirm ki, insan xaliq yaxnlamaq istyirs xalqn iindn keib getmlidir - xaliq n yaxn yol xalq sevmkdn keir. Sadc, xalqn siyasi hadislrdn mlumat ox azdr, nki bizd qapal cmiyytdir - akar yazlmr, deyilmir, xalq da balayr zndn dzb-qomaa. Bizim pis bir chtimiz var - yerliilik xstliyi geni yaylb. nsanlar dnr ki, h, liyev d naxvanldr, blfz d. Bunlar yerli olduqlarna gr el bir-biriyl danblar, bir-birin mane olmazlar, bir-birin dymzlr, ksin, gzt gedrlr. Ancaq onlar kkndn yanlrlar. Bu gn Azrbaycanda 100-dn ox siyasi dustaq var v onlarn 80 nfri naxvanldr. qtisadi baxmdan bizim Naxvan kimi ar raiti olan ikinci blgmiz yoxdur. Ora hddn ar vziyytddir. Bunu da bhan edirlr ki, blokadadr da. Blokadann dxli yoxdur. Naxvana gndriln benzin, yanacaq aparlb baqa yerlrd satlr, pullar xsusi ciblr qoyulur, Naxvan halisin atmr. Adamlar soyuqdan qrlr. Lampaya neft tapa bilmirlr. Bu zlm naxvanlya edn mgr naxvanl deyil? Yerliiliyin z maraql hissdir v ox da pis deyil. Dorudur, ham ona qar xr, amma mn el gtrmrm, ax yerliprst insan bir blgnin vtnprvridir. Adamlar bir-birini tanyrlar, uzun mddtli nsiyytl balanblar, onlar bir-birindn qrla bilmzlr. Ancaq dar yerliiliyi mumi vtnprvrliy qar z-z qoymaq ox yaramaz v rfsiz mfkurnin mhsuludur. Bzilri deyirdi ki, Heydr liyev blfz vzif verck, htta deyirdilr onu Milli Mclis sdr qoyacaq. Soruurdum ki, mn millt vkili olmaya-olmaya ora nec qoya bilr? Deyirdilr ki, liyev n var, hr ey onun linddir - birini xardar, sni ser millt vkili, sonra da qoyar parlamentin sdri. Bzilri deyirdi ki, Akademiyann vitseprezidenti edck. lyazmalar nstitutu direktorunun yeri bodur, fikirlirlr ki, yqin ora qoyacaqlar. Bu sz-shbt bzn dnlmmi zarafatlardan da yaranr. Bir adam mn danrd ki (o, Klkidndir, qohumumdur), grdm Bakda bir yerd mn pis mnasibt var ("sn Elibyin qohumusan, Klkidnsn, H.liyev qarsan"), dedim bo-bo danmayn Heydr liyevl blfz liyev mioludur, ay bdbxtlr, sizin banza ip salblar. Gldlr, mni qucaqlayb dedilr ki, x get. Yni bel d yaylr - blfzin z qohumu dedi ki, mioludurlar.
-By, mtbuata yol tapb ki, Heydr liyev Siz 10 otaql mnzil v man balayb. styirm buna mnasibt bildirsiniz. Ancaq cavab vermzdn qabaq mn d bir ey deyim - indiydk ox adam Sizi qnayrd ki, blfz nec adamdr ki, zn bir mnzil dzld bilmir, ancaq camaata gn alamaq istyir? Mnzil alandan sonra da qnayrlar ki, blfz niy ev ald, buna hans hesaba ev verdilr?

-Mnim he zaman dbdbli evim olmayb. Olubdur vaxtil alaq mhlllrd 1-2 otaql. Xaricdn glnd almam. Sonra onu ehtiyac olan birin verrk xb getmim, kiraylrd qalmam. Mn hbsxanada olanda qardam Almurad by mnzil ald, mn d glib hmilik burada qaldm. Bunu ham bilir. Prezident olanda da evim yoxdu. Polyaniko xb Moskvaya getmidi. Bir df televiziyada bir verili oldu, Polyaniko dedi ki, Bakdan tr ryim darxr; alacaam ki, ora qaydm. Bizim adamlar fikirldilr ki, Polyaniko glmmi evini lindn alaq, bel fikirlr dmsin. Ancaq bu mnzili dvlt adamlarndan birinin ayana yazmaq lazmd. Kim dedilrs gtrmdi. Pnah by d, sa by d raz olmadlar. Axrda mni "biirdilr" ki, Sizin xaricdn xsi qonaqlarnz, dostlarnz glnd onlar z evin aparmanz yaxdr. Prezident otaqlarnda qalmanz dz deyil, hm d ax hamn prezident saraynda qbul etmk mmkn olmur, mehmanxanaya yerldirirsiniz. z d bu mnzil Prezident Aparatna yaxndr; ailniz d qalar, qonaq da qbul edrsiniz. Nys, razladm, mnim adma yazdlar, ancaq elc d qald. zm birc df gedib baxdm ki, bu n evdir. Baxdm, dedim ki, bura mnim yerim deyil - burada yaaya bilmrm.
-Dbdbliydi?

-Dbdbli deynd ki, yax tmirli evdi.

-Ne otaqd?

-Vallah, bilmirm - 4, ya 5 otaqd. Otaqlarn 1-2-sin baxdm. Bir d krantlar adm, grdm ki, suyu yoxdur. Dedilr ki, burada olmursunuz, ona gr su glmir, ksniz alacaq. Vssalam. Oradan o xan oldum, bir d getmdim. Bunu ham bilir.
-He orada yaamadnz?

-Qtiyyn.
-Ailniz d?

-He on dqiq bel! Bakya qaydandan sonra fikirlirdim ki, ora k bilrm. Sonra el oldu ki, getmk istmdim - mn oxlu adamlar qbul edcym, onlarla grcym, oradasa polis durur, glnlr icaz verilmlidir v s. zm bel rivy salmaq istmdiyim gr o evdn imtina etdim. hr rhbrliyin bildirdim ki, baqa ev versniz, qardamn ailsinin d mnim ailml yaamasna imkan yaratsanz (onun da ailsi byyb; olu evlnib. ndi bu mnzild drd ail yaayr) mn bu mnzili thvil verrm. Bel d razladq. Onu da deyim ki, hmin mnzilin qiymti ox ykskdi. nki hm raiti gzldi, hm d dnizin qrandad.
-Deyiln gr, yarm milyon dollara yaxn qiymti var.

-Bilmirm. Bzilri 400 min dollar deyir, bzilri d bundan ox. Mn el eylri ox bilmirm d, qarmram da. Nys, hmin mnzilimin vzind Azadlq prospektind mn 10 otaql (iki ail n; hry 5 otaq), 140-160 min dollarlq ev verdilr. Orderini d almq, amma hl hazr deyil. Yaza kimi hazr olub-olmayaca blli deyil. ox gman ki, mn tezlikl kirayd yaamal olacaam, nki uaqlar knddn glmlidir, mktb qoyulmaldr. Qardamn bu mnzilindki drd ailnin iin mn onlar gtirim? Buna gr d yeni ev kndk kirayd qalmaa mcburam.
-Bs man balama mslsi?

-Bu dvlt adama man verndir? Mn desm d siz inanarsnz? O, camaat acndan qrr. Eks-prezidentlr haqqnda Milli Mclis qanun xarsayd v ona uyun olaraq mnim haqqmda qrar qbul etsydi mn hr ey raz olardm, nki mdni, demokratik dvltlrd kemi prezidentlr haqda bel qrarlar xarlr v onlar evl, manla, xsi mhafizilrl tmin edilir. Baqa szl, onlarn rsmi imtiyazlar olur. Rsmi olmayan ey mn qol qoymaram. Mana glinc, mnim yaxn adamlarmdan biri girov qoyaraq pul gtrb. Man zn alb, ancaq mnim manm olmadna gr mvqqti istifaddn tr mn verib. Mni mayit edn manlar da tmnnasz dostlarmn, tanlarmndr; knll kild mni mhafiz edirlr. Yoxsa mnim manm yoxdur; bu, "Hrriyyt" qzetinin uydurmasdr. Bilirlr ki, prezident sekisin gedcym, bel szlrl mni camaatn gzndn salmaq istyirlr. Ancaq mn bel eylr hmiyyt vern deyilm.
-Azrbaycan televiziyasnn xsiyytinizi dflrl thqir etmsin baxmayaraq 17 noyabrda Siz hmin televiziyada Dirli gnmzl bal x etmy razlq verdiniz v bir ox adamlarn fikrin gr, bununla iqtidara tslim olduunuzu bildirdiniz, nki Az.TV Sizdn zr istmmidi.

-Birincisi, Azrbaycan televiziyas Azrbaycan dvlt televiziyasdr v he kimin ddsinin, babasnn mlk deyil. Hm d mni orada thqir ednlr televiziya iilri yox, Heydr liyevdir - n deyiblrs onun gstriiyl ediblr. Buna gr d televiziyan o qdr d tqsirkar saymram - onun rhbrlri d, mkdalar da li-qolu bal qullardr. C.Cabbarlnn "Od glini" srind deyilir ki, "kksnd kl qlbi dynr". Televiziya rhbrlrinin d kksnd kl qlbi dynr. "Qap qullar" deyirlr bunlara; onlardan he n ummuram. Mn, sadc, bu insanlar o yaltaq, qorxaq, mti qul psixologiyasndan qurtarmaq istrdim. Mnim mbarizmin mqsdi d budur.

Bu, mhitin blasdr, frdlrin yox. Frdlrin blas olsayd 3 olard, 5 olard. Bel hallar ktlvilirs, demk, mhit korlanb. Bizim azadlq mbarizmizin sas qaysi d insanlar mnviyyatszlqdan, qorxaqlqdan, bhtanlqdan xilas etmkdir. Buna gr d mn onlardan incimirm. Buna gr onlarn mndn zr istmsini d tlb etmmim. kincisi, mn tklif edilmidi ki, 17 Noyabr Dirli Gn mnasibtil x edim. O bayram biz yaratmq, xalq yaradb. Sizin d "Meydan: 4 il 4 ay" kitabnda dediyiniz kimi, bu hrkatn bir qhrman var, o da xalqdr; bir skans var, o da AXC-dir. Mn ondan imtina etsydim, fikrimc, yersiz grnrdi. Mnim trfdarlarm da dedilr ki, get - eybi yox, n olar-olar. Orada ox aldlar ki, mni Nemt Pnahovla, baqalaryla z-z qoysunlar. Mn dedim ki, burann shbti deyil - bura glmim ki, bayram mnasibtil z szm deyim, xalq tbrik edim.
-Mn Sizin hmin xnzla bal ox adamdan narazlq eitmim ki, blfz by yumaq dand.

-Mn oraya davaya getmmidim, Azrbaycan xalqnn bayramn tbrik etmy getmidim. Sadc, oraya gednd vtnda slh elan etmidim. Kimis tnqid etmk, kimis vurmaq mqsdim yoxdu. Mn dvltilik prinsipi sasnda dandm. Mn deynd ki indiki hakimiyytin, msln, GUAM-a - Grcstan-Ukrayna-AzrbaycanMoldova birliyin girmsi ox dzdr, eyni zamanda xalqa atdrram ki, siz d doru yolu dstklyin. Bilirm ki, bu shbt Grcstana, Ukraynaya, Moldovaya, beynlxalq ictimaiyyt d atacaq ki, Azrbaycan mxalifti d bu xtti mdafi edir, bu xttin zrind mhkm dayanma tvsiy edir. Bli, GUAM Rusiyann rq doru tzyiqlrinin qarsnn alnmasnda sdd olduuna gr bel ittifaqn yaranmasnn trfdaryam v bu fikrimi d xalqa atdrdm. Mn szm demliydim. Mn hmin xmda dedim ki, glin byk bir verili tkil edk; oraya indiki lk rhbrliyinin hamsn arn. Qoy Heydr liyev d, parlamentin sdri d xsn bura, mn d istyirsiniz tk glim, istyirsiniz AXCP-dn 1-2 partiyadam gtirim, mbahis edk. Xalqa gstrk ki, kim dz edib, kim dz etmyib. Bu dediklrimin hamsn ksdilr.
-ayilrin mhm qismi ailnizl baldr. Siyasi rqiblriniz bu sahdn ox asanlqla istifad ed bilirlr, nki Siz ailniz haqqnda, demk olar ki, he bir mlumat vermirsiniz. Xsusn prezident sekilri rfsind ailniz haqqnda n iyrnc iftiralar dolard.

-Hans prezident sekilrind?

-1992-d - Siz prezident seiln vaxt. Ona gr d ailniz bard az-ox tutumlu mlumat vermnizi istrdim, nki mnim zm hmin shbtlrin ahidiym.

-Bilirsiniz, dmn dmniliyini edcks sn n deyirsn de. Bu ayilri sistemli kild v sasn vahid mrkzdn yayrlar.

Hr eyi bir knara qoyaq, raz deyilm ki, mnim mvqeyim gr olum, qzm, ailm tbli olunsun. Bel eyi xolamram. Hr eyi ham hyatda z qazanmaldr. Bunu uaqlarma da deyirm: niy mn gr hrt qazanmalsan? Niy mn gr gedib xmalsan qzetin yuxar shifsin? Mn bunu daltli saymram. Glib deyirlr ki, icaz verin, uaqlarnzdan msahib gtrm. Deyirm ki, mnimkilrdn istedadl yzlrc uaq var, niy gedib onlardan gtrmrsnz? El istedadlar var ki, onlar tapb z xarmaq lazmdr.
-By, mumiyytl, Sizi ail msllrin mnasibtd ox mhafizkar adam sayrlar...

-Atam mharibd hlak olub, bizi daym saxlayb. O, ox srt adamd. mumn knd adamlarmzda xlaq msllriyl bal bir srtlik vard. Msln, adam byklrin yannda z uann adn kmz, onu qucana almazd. Mnim byk qardam brahimin uaqlar daymn yannda ona yaxnlaanda o, zn yana tutard. Biz bel mhitd bym, trbiylnmiik. Bu, Azrbaycanda bir xlaq normasd. Bilirsiniz sonradan n oldu? Bizim bzi bylrdn z aillri haqda soruanda dedilr ki, mn xanmm sevib ail qurmuam. stndn bir az kedi, qara niyytli adamlar baladlar ki, bunlara bax, arvadlarndan danrlar. Thqiramiz eylr yazdlar. Bel ilris mn xolamram. styirm ki, ail hyatm siyasi hyatma qtiyyn qatmasn. xtiyar yoxdur - mn buna imkan vermrm! Btn fitnlrin qarsn almaqn qsdn ailml siyasi hyatm arasnda dmir prd kirm. Fikrimc, ail el mqdds bir nemtdir ki, onu htta n hmiyytsiz klglrdn bel qorumaq ail basnn n birinci vzifsidir. Ail d dvlt kimidir - onun sirlrini n sayqlqla qorumaq grkdir, onun srhdlrindn irid n ba verdiyini n mhdud sayda adamlar bilmlidir. Mnc, ail insann zn mxsus n mhrm zl srvtidir v baqalarnn onun daxilin boylanmaq istmsi yolverilmzdir. Siyastilr bu msld xsusn hssas olmaldrlar, nki onlarn, xlaq qaydalarn gzlmyi sevmyn rqiblri d az olmur v hmin rqiblr sni mlub etmkdn tr ailni niangaha gtr bilr. Bax, bu mlahizlr zndn mn ailmdn danma xolamram. Ancaq bunlar he d o demk deyil ki, mn ailmi cmiyytdn tcrid etmim v onun baqalaryla nsiyytinin qarsn alram. ksin, fikrimc, mnim ailmd sl demokratik atmosfer hkm srr - hr z hrktlrind tam srbstdir. Sadc, mn zrim dn vzifni layiqinc yerin yetirmy alram. Bir ox adamlar mni tnqid edir ki, niy uaqlar (hyat yolda Hlim xanm nzrd tutur - .T.) xarici lklr, yaxud hanssa yncaa, tdbir aparmadn? Bilirsiniz, lknin vziyyti ar olanda xalq bel ilr xsusn pis baxr v onun buna haqq var. lknin bel gnnd, zr istyirm, arvadn qoltuuna vurub Avropan, Amerikan

gzmk n demkdir? Mn dnrdm ki, xalq xobxt olsun, sonra biz d istdiyimiz kimi srbst yaayarq. zr istyirm, mnim oluma iki ct ayaqqab alnanda deyirm ki, onun birini verin kasb uana. Grk xalqla ayaqlaasan. Amma el eylr var ki, grk trzinin gzn ymyk. Msln, mn irad tuturlar ki, blfz artq xarici manda gzir. Mn kemi prezidentms, siyasi liderms avtobusla gedib-glmkl faliyyt gstr bilmrm avtobus nvbsin dursam siyasi ilr vaxt qalmaz. Btn dnyada siyasi xadimlrin xidmti v ya xsi man var. ndi Azrbaycanda xsi minik avtomobillrinin 60 faizi xarici markaldr. Bs niy htta orta thsili olmayan adic bir kommersantn xarici mann olmas tbii saylr, ancaq dvltin prezidenti olmu xs bu, ox grlr?! Sizin sznzn qvvti, ox qrib vziyyt yaranr: qabaqlar deyirdilr ki, o zn ev almd ki, xalqa da ev versin? ndi deyirlr ki, zn ne otaql mnzil alr. Onda deyirdilr ki, kd, piyada gzir, camaatn iind gedir. ndi deyirlr ki, xarici mana minir. Onda xalqla smimi dananda deyirdilr ki, ciddi adam deyil, bundan prezident xmaz. ndi deyirlr ki, o vaxt srtlik gstrdi, Gncd qan tkld.

Beinci shbt. BTV AZRBAYCANLA BALI DNCLR

Gylrin, yerin v onlarda olan hr eyin hkm Allaha mxsusdur. Allah hr ey qadirdir! (Quran, "Maid" sursi: 120)
Azrbaycan v Azrbaycan trklri paraland, iki imperiyann trkibin qatld. Onlarn birlmk urunda ninki arpmalarn, htta dilklrini d hmin imperiyalar insafszcasna bodular. Almaniya v almanlar da paralandlar v el hmin gndnc btvlmy giridilr. Nhayt, Helmut Kol adl bir kanslerin dvrnd istklrin yetidilr v onu milltin n sevimli adamna evirdilr. Azrbaycanda da iki yz illik birlm mcadilsinin bana blfz Eliby adl bir millt olu kedi. Ancaq qribdir - grdy i gr Helmut Kolu counluqla alqlayan bzi soydalarmz eyni missiyan z zrin gtrm Btv Azrbaycan dncsinin bayraqdar v Btv Azrbaycan Birliyinin bas Elibyi xyalprvr v romantik saymaa balad. Kim bilms d mn ox gzl bllidir ki, Byin tlblikdn bugndk srn BTN faci v msibtlrinin zyind milltimizin v Vtnimizin btvlyn gerkldirmk yolunda mbarizsi dayanb. Bu da gn kimi aydndr - n qdr ki dnya xritsin Btv Azrbaycan dvltinin snrlar kilmyib, blfz Elibyin bu MQDDS ARZU urunda arpmas davam edck.

"Azrbaycann yz illrl paralanm, blnm, dadlm cisminin btnly mqdds arzumdur"

-Btv Azrbaycan urunda mbariz blfz Elibyn n demkdir - hyatnn mnasm, yoxsa siyasi arpmasnn nvbti mrhllrindn birimi?

-Btv Azrbaycan urunda mbariz hyatmn mnasdr. Azrbaycann yz illrl paralanm, blnm, dadlm cisminin btnly mqdds arzumdur. Ruhi baxmdan Azrbaycan hmi btv olub. Bunun ox adi misallar var. Azrbaycann quzeyind yrndiyimiz tarix v dbiyyatda he zaman ayrlmamq. ah smayl hm dvltimizin byk hkmdar, hm byk srkrdmiz, hm d byk airimiz kimi yrnmiik. Yaxud Tbriz ne-ne dvltimizin paytaxt olub v biz onun tarixini yrnmiik. Aqoyunlu, Qaraqoyunlu, Elxanllar, Atabylr dvltlrini biz z dvltimiz sayrq. Babk Xrrmi rdbilin Bilalabad kndindndir, onun Bzz qalas da Savalandadr. Azrbaycan peymbri Xzr peymbrin d mkan Savalandr; btn tarix kitablarnda yazlb ki, o, Savalanda maaraya girib, atn mnliy trb v qeyb kilib. Azrbaycan bizim btv, vahid Vtnimizdir. Ruhi v mnvi baxmdan blndymz he cr dnmrk. Mirzli Mcz d yrnirik, hriyar da. Xaqani, deyk ki, Quzeyd doulub, Gneyd vfat edib, Tbrizin Surxab qbiristanlnda dfn olunub. Buna gr d biz mnvi-mdni chtdn birik - he ey paralanmayb. Mn fiziki mnada gtrrm ki, rus imperiyasyla Qacarlar dvlti (onlar trkdlr) arasndak mharibd Qacarlar mlub oldular v lknin bir hisssini Rusiyaya gzt getmy mcbur oldular. Sonra da itirdiklrini geri qaytarmaqn mharib etdilr, ancaq qaytara bilmdilr. Paralamaq, blmk Rusiyann siyastidir. Ruslar sonralar Almaniyan, Koreyan, Vyetnam da el blmdlr. Dnyann blnm dvltlrinin ksrind Rusiyann li var. Trkmnistann z d blnrk yars Xorasanda qald; indi Xorasanda 1,5 milyon trkmn yaayr. Yaxud zbkistan gtrk - zbklrin torpaqlarn verdi Qazaxstana. Bunlar istniln anda dmnilik yaratmaqn ediln gedilrdi. ndi rus imperiyas kb, dalr. Haqq-dalt z yerini tapr. Onun grdy ilr tarixin tbii gediinin zorlanmasyd. Amma tarixin bir dalt qanunu da var v gec-tez bu qanun z yerini tapr. Biz mhz tarixi daltin brpas urunda mbariz aparrq. alrq az qan tklmkl, fal mbariz aparmaqla Azrbaycan znn btvlyn ld etsin.

Biz vvl d bu yolda mbariz aparmq. Onu genilndirmk fikrimiz d vard, amma sonra ehtiyat etdik. 1989-da srhdlri, bu dmir prdni dadandan sonra istdik hrkat gclndirk v Gneyi d qaldraq. Bu hycanlar Tbrizd d vard, baqa hrlrd d; onu gclndirib mumxalq syanna evirmk olard, amma sonra bu syan idar etmyin ox tin olduunu dnrk drin getmdik. O zamanlar Sizin yadnzdadr. Mn Meydanda dflrl deyirdim ki, bu gn Azrbaycan el qdrtl ayaa qalxb ki, bu hrkat btn Rusiyan, Orta Asiyan bryck, ox kmdn Orta Asiyada da dvltlr mstqil olacaq. Buna ox glmli szlr kimi baxrdlar. Nhayt, el d oldu, amma, tssf ki, orada hrkatn qars alnd. Mn vvldn - urlu hyata balayanda cmiyytl tanlqdan hiss etdim ki, biz bugnn yox, 200-300 ilin yaralsyq. 200-300 ildir bizi hrtrfli xncrlyirlr v biz bu yaralar saaltmalyq. Saaltmansa birc yolu var rus imperiyasndan qurtulmaq. Sonra da fars ovinizmindn xilas olmaq. Bunlar ednd btvlm mslni yoluna qoyarq. Bu mbariz davam edck, nki tarixin hkmdr.
-By, bu yaxnlarda mn Sizin mhkmnizl bal materiallar ld etdim. Orada istr Sizin leyhiniz olan, istrs d Sizin mhkmy verdiyiniz ifadlrd btn fikirlrinizin ana xttini Azrbaycann birldirilmsi zruriliyi tkil edir.

-Dzdr. styirsinizs mn hazrladm sndin baln da deyim, nki istmim ki, bu balq tmiz trkc olsun: "Azrbaycann birldirilmsi zrind dnclr". Bunun bir hisssi l dd - qaralama hisssi. sas hisssinis o zaman yandrdm. Bunlar "Btv Azrbaycan Yolunda" kitabnda yazmam. Orada snd oxdu. Bilirdim ki, mni izlyirlr, ona gr d bunlar crsaydm tapb brpa ed bilrdilr. Yandrdm, kln verdim mniml bir otaqda yaayan daym olu Seyfddin ki, apar, at. Nlri yandracam bilirdim. Onlardan biri proqram snddi - Azrbaycan nec birl bilr, biz nlri etmli, nlri qurmalyq?
-mumiyytl, bu ideya Sizd txminn n vaxtdan yaranb?

-Pis xmasn, 7-8 yam olanda. 1946-nn dekabrnda bir gec qapmz dydlr. Atam mhariby gedib, evd mnm, bir d anamdr; qardalarm daymgilddir. Yqin 21 Azrdn sonra olmudu. Qap dylnd anam bu gec vaxt kim olduunu sorudu. Bir qadn cavab verdi ki, bac, qorxma, a, szm var. Adq qapn, iriy qadn, qayn, iki d ua girdilr. Qd, soyuqdu. Dedilr ki, bs Arazdan kemiik; amma ya deyildilr, sadc, qarn nmi vard. Glnd ox oba kemidilr.

Keib sobada qzndlar. ay idilr. Uaqlar rk yedi v s. Qadn dedi ki, rimi qardam ldrd. Demk, biri hkumtdndi, biri inqilablardan. Hkumtdki deyibmi ki, bacmn da ban kscym, uaqlarn da. Qadn da bunu eidib qaynnn kmyiyl uaqlar da gtrrk aradan xr. Qadnn qaynnn 40-45 ya olard. Ona baqa otaqda yer dzltdik, yatd. Bu qadn uaqlaryla bizim otaqda qald. ki gn bizd gecldilr. nc gn hkumt glib apard, canlar qurtard. Onda anam dedi ki, orada (liyl Gneyi gstrir - .T.) qarda qarda ldrr. Sonra mn onlarn glmsinin, qardan z qohumunu ldrmsinin sbbiyl maraqlandm. Anam dedi bilmirm. Yaa dolduqca bu haqda trafl yrndim. Ordubadda orta mktbin skkizinci sinfind oxuyanda bizi srhdilr kmkn srhd apardlar. Srhdin o trfindki bir olana bizim uaqlar da atanda mn dava etdim - fikirlirdim ki, biz mstqilik, onlarsa zlm altndadr. Bu shbt mllimlrim d atd. Onlardan biri dedi ki, blfz dz edir - onlar bizim qardalarmzdr. Biz o zaman bel shbtlri edirdik. Doqquzuncu sinifdykn tarix mllimin sual verdim ki, Azrbaycann paralanmasnn sbbi ndir? Bir az izah etdi. Sonra bayra arb dedi ki, bel suallar verib mni xataya salma - bu, baqa msldir. Onuncu sinifd yataqxanada qalanda bu mbahislr bir az da genilndi. nqilabdan az-ox bilirdik, Pivrini d tanyrdq. Ordubadda bu msldn xbrdar oxlu adam vard. Buradak mhit Cnubu tez-tez yada salrd. kinci kursda olanda mnd bu maraq daha da gclndi. Mhz bu kursdan artq beynimd Azrbaycann birlmsi ideya, mfkur kimi yerldi.
-Bu yaxnda - noyabrn 26-snda "525-ci qzet" msahib vern ran mdniyyt nazirinin maviri deyir: "Azadlq meydanndak mitinqlrd kemi prezidentiniz (.Eliby - .T.) deyirdi ki, camaat, dalmayn, Tbriz mslsini d hll edib gedk. El bil ki, Tbriz mslsi Azadlq meydannda hll olunmal imi". Bu fikr v buna bnzr fikirlr mnasibtiniz?

-Bunu meydanlarda olanlardan sorumaq lazmdr. Meydan bzn saatlarla "Tbriz", "Tbriz" dey rrd. Niy yadlarndan xb? Btn Meydan Drbnd, Tbriz, Gy... adlarn kirdi.
-Sizc, Azrbaycann btvlmsi hans mrhllrdn keck v onu nec tsvvr edirsiniz?

-Bunun nec ba vercyini qabaqcadan demk mmkn deyil. Burada bir ne yol, sul var. Bizim fikrimizc, Azrbaycan xalqnn azadlq zmini sfrbr etmk, bir mcraya ynltmk mmkn olardsa n yax yol budur ki, Quzeydki dvltimiz gclnsin,

mstqilliyi dnmz olsun, getmi torpaqlar geri qaytarlsn. Bu i bir yandan, Gneyd milli azadlq hrkatnn genilnmsi v bir dvltin d yaranmas baqa yandan getsin. Sonra bu iki trf arasnda birlmnin yollar myynldirilsin ki, bu i byk axnamalarla ba vermsin. ndiki ziyallar, siyastilr, politoloqlar daha ox bu ehtimal n kirlr. Bu, n dzgn yoldur. Digr variant bu ola bilr ki, Gneyd azadlq hrkat balaya bilr, Quzey d bu i qoular, nticd birlmi vahid dvlt yaranar. Bu varianta ox ehtiyatl, htta qorxulu da demk olar, nki Azrbaycann Gneyind syan v inqilab nticsind dvlt qurulmas ox ar prosesdir. Amma mmkn variantdr. Mnim ehtimal etdiyim n dzgn, sakit variant Quzeydki dvltin mhkmlnmsi, gclnmsi, Gneyd yeni dvltin yaranmas v sonradan bunlarn arasnda danqlar aparlb birldirilmsidir. Bu variant Vyetnam, Ymn, Koreya v Almaniya tipin bnzyir, amma Vyetnam tipini (mharib nticsind birlmni) arzu etmirik. Bizim arzuladmz - dediyim variantdr, ancaq tarix bizim arzumuzdan asl deyil - sabah n olacan he ks dey bilmz...
-Cnubda halinin siyastdn uzaq yksk tbqlri arasnda bel bir fikir var ki, onsuz da, randa hakimiyyt trklrin linddir v burada mstqil Azrbaycan dvlti yaratmaa ehtiyac yoxdur; bundansa Quzey Azrbaycan glib biz birlsin, vahid dvltimizi yaradaq. Bu ideyaya mnasibtiniz?

-Bunu deynlr paniranistlrdir, fars ovinistlridir, yaxud onlarn tsiri altnda aldananlardr. Btn paniranistlr anlayrlar ki, Azrbaycan xalqnn azadlq mbarizsi balayb v o, qarsalnmazdr. Xalqmzn da sayca ksriyyti Azrbaycann Gneyind yaayr, bu deyiln fikir onu aldadb Quzey qar qoymaqndr. Bu, bir. kincisi, tutalm rana birldik. Orada konfederal dvlt yaranacaq, yoxsa federal dvlt? Yaxud biz ora birlrk niy farslar, bluclar, rblri idar etmliyik? Qoy onlarn zlrinin mstqil dvltlri olsun - bizim onlarla n iimiz var? Bel chdlr hmi olub. Rusiya dalanda da dedilr ki, rqi Avropa dvltlri mstqil olsunlar, yerd qalanlar yox, ancaq ba tutmad - Sovet dvltinin z irisindki respublikalar aralandlar, dedilr ki, Rusiyann z iindki xalqlar qalsn. ndi htta bu da ba tutmur - orada hr xalq z mqddratn hll etmk istyir. Bu, tbiidir. Bel olan halda Azrbaycan xalq farslar, bluclar, lorlar, krdlr v s. xalqlarla bir yerd z taleyini nec hll ed bilr? ksin, bu, byk qarqlq yaradar. Hr xalq z glcyini azad kild hll etmlidir - bunun baqa yolu yoxdur.
-Sizin txmininiz gr, Azrbaycann btvlyn xalqmz n vaxt ld ed bilr?

-Mnc, Azrbaycann btvlmsi tarixi o qdr d yaxn deyil. Gney Azrbaycann mstqillik, yaxud yarmmstqillik ld etmsi qardak n az 3-4 ilin hadissidir. Bu, 2001-2002-ci ildk k bilr - bir il irli, yaxud geri ola bilr. Btvlm is, ola bilsin, uzunmddtli proses evrilsin. sas odur ki, mstqil dvlt olandan sonra azad ruhun varl, bundan sonrasa onun ifad edilmsi hll olunmu olur. Sonra qalr mslnin texniki trflri (iqtisadi sistem, mlkiyyt mnasibt v s.). Msln, Gneyd xsusi mlkiyytdir. slahatlar yax aparlsa Quzeyd d xsusi mlkiyyt sasl brqrar olar. Bu, mnasibtlrin domalamasnn onlarca rtindn biridir. Baqa rtlr d var. Msln, birlmi dvltin konstitusiyaca quruluu nec olsun? Onun paytaxt hans hrd yerlsin? Bunlar mslnin texniki trfidir. ksiz, bizim quracamz dvlt demokratik v dnyvi olacaq. mumn hr iki trfd ba vermi hrkatlarn hams demokratik v dnyvi xarakterd dayb Sttar xan, Xiyabani, Rsulzad, Pivri hrkatlarnn hams beldir, nki xalqmzn ruhu demokratikliy v dnyviliy meyllidir v glckd d bel d olacaq. Baqa cr dnmy ehtiyac yoxdur.
-AB bada olmaqla bir sra dnya nhnglri rann dalmasna deyil, oradak rejimin dyidirilmsin stnlk verirlr. Bu, Azrbaycann btvlmsinin gerklmsin ngl olmayacaq ki?

-Bel bir fikir var, ancaq qti deyil, bir qdr adrcdr. AB BMT-nin qaydaqanununa riayt edrk hmi deyir ki, biz beynlxalq hquq, srhdlrin toxunulmazl, razi btvly ideyasn mdafi edirik. Buna bir misal kim. Bizd Xalq hrkat baland, sonra Yanvar hadislri oldu. Btn dnya dedi ki, Qorbaov Bakya ordu yeritmkd dz edir v bu, SSR-nin daxili iidir - orada fundamentlistlr, milltilr var v onlar lkni paralamaq istyirdilr; bu, yolverilmzdir. stndn ox yox, il yarm kedi, biz mstqil olduq v bizi Yanvarda ittiham edn dvltlrin hams mstqilliyimizi tand. Yeni mstqil dvltlri d btn dnya tand. Beynlxalq mnasibtlrin qaydas beldir - ham gerklikl hesablar. Baqa cr olsayd n SSR, n d Yuqoslaviya dalard. rana mnasibt d beldir. Sabah Azrbaycan xalq azadln qazananda AB ona he n dey bilmz v demz; BMT-nin xalqlarn z mqddratn tyinetm prinsipi var. Htta siyasi syanlar ba vers bel o, tannmal, mdafi edilmlidir.
-Demli, bacarrsan z azadln al!

-lbtt. AB z azadl urunda mbariz aparan xalqlara mli kmk edir; bu, onun mnvi borcudur - bir rtl ki, xalq bu mbarizni aparsn. eenistan hadislri zaman AB orada insan haqlarnn pozulduunu, qan tkldyn bildirirdi. Bunun z d bir mdafidir.

-Almaniya birlmni dvlt sviyysind hyata keirdi. Azrbaycan dvltinins bu imkan yoxdur, nki o, rann daxili ilrin qara bilmz. Heydr liyev d bu yaxnda randa olanda dedi ki, Azrbaycan dvltinin qarsnda Cnubi Azrbaycan mslsi yoxdur. Bu halda xalq z gcyl mqsdin ata bilckmi?

-ksiz ki, azadlmz he bir dvltin liyl qazanlmayacaq v qazanlmamaldr. z azadln xalqn z ld etmlidir. Azadl ldetmnins ox sullar var. Azrbaycann Gneyindn olan siyastilrdn biri bel yazmd ki, slovaklar exlrdn ayrldlar - exoslovakiya iki dvlt arsz blnd. Bu, ayrlmann n demokratik v sivil formasdr. lbtt, bu forman Tehran rejimindn gzlmk mmkn deyil. Baqa yol da mmkndr - Gneydki hmvtnlrimiz Tehrana tzyiq etmkl Avropada olan muxtariyyt tipli, yaxud Hindistann tatlar kimi dvlt qazana bilr. Hind tatlarnda myyn idarilik orqanlar mstqildir; bu tatlarn z pulu var, daxili idarilik d tam srbstdir (ordu v xarici siyast msllrindn baqa) v s. Gneyd bu forma da mmkndr. Sonra glckd obiri addm atla bilr. nc yol odur ki, xalq birbaa ayaa qalxr v z azadlna sahib olur. Mnim buna daha ox umudum var, nki Tehrann islahatlar yoluyla xalqlarn azadln tmin edcyin inanmram - bu xtt daha ox avropallarn uruna yaxndr; baxmayaraq ki, ngiltr otlandlarn mstqil mclisinin olmasna hl indi icaz verib. Blk d haansa randa da daxili nisbi srbstliyi olan idarilik sistemi yarana bilr (bel olsa bir addm irli gedrik), amma mn buna inanmram. Bli, mnim fikrimc, n yax v doru birc yol var ki, Azrbaycan xalq z azadl urunda qti v srt mbarizy qalxb istyini ld etsin.

"Bu, pulla hll olunas msl deyil"

-Helmut Kol iki Almaniyan birldirmkn Qorbaova, yni SSR-y 7 milyard marka verdi. Demli, birlm hm d byk xrc istyn idir. Bizim birlmy pulumuz varm?

-Bu, pulla hll olunas msl deyil. vvllr Almaniya bundan ikiqat artq pul versydi d onu birlmy qoymazdlar, ancaq indi onun birlmsini dnya hll edirdi. Almaniya z mttfiqlri qarsnda bu mslni tez-tez qaldrrd. Artq AB da, ngiltr d Almaniyan paralayan yox, onunla mttfiq olan dvltlrdi. Qrbi Almaniya btvly n kirdi. Bu mttfiqlr Avropada qatqlq olmamasyn SSR-dn tlb etdilr ki, rqi Almaniyan srbst buraxsn. SSRy 4 lk - AB, ngiltr, Fransa v Almaniyann z tzyiq etdi v Qorbaov 4 nhngin qarsnda dayana bilmdi. Bundan baqa, digr Avropa dvltlri d bunu istyir, almanlarn birlmsinin trfdar olduqlarn bildirirdilr. Qorbaov da frstdn yararlanb bir az pul qopartmaa nail oldu. Bizim birlmyimizn ran, msln, des ki 10 milyard verin, biz neftimizin hamsn satb ona verrik zmz ac qalarq, amma o azadl alarq. Szsz ki, farslar he vaxt pul

istmzlr, ancaq ka istsinlr, tki insan qan tklmsin. Azadlqsa el eydir ki, onu vermynd xalq mbarizy qalxr v bu yolda qann tkr.
-By, xsusn Gneydn ox nikbin danrsnz. Mn bilirm ki, Sizin mlumat dairniz ox genidir v yalnz Azrbaycanla mhdudlamr - dnyann bir sra lklriyl laqlriniz var. ox gman ki, Siz bu soruya Azrbaycan siyastilri arasnda n dzgn cavab ver bilnlrdnsiniz - Gneyd azadlq v birlmk arzusu varm? Varsa n drcddir?

-dalt by, bizim danmzda mn bir ne df iar vurdum. Mslnin mahiyytin varmaq lazmdr. Bunu n hll edir v niy bel olacaq? Bir ne fakta baxaq. Birincisi, hr bir xalq tarixn tkkl tapm, yaad mhitin formaladrd vahid orqanizmdir. ndi o, cismn blnm haldadr. Mnvi, ruhi, mdni chtdns o paralanmayb. Sadc, yaralanm xalqdr v ya yarasn saaltmal - birlmli, ya da bu yaradan lmlidir. lm yoxdur - he kim qbul etmz ki, bu xalq lckdir. Bu xalq diridir - yazr, oxuyur, mbariz aparr, azadln alr; demli, lmkdn shbt ged bilmz, ksin, yenidn dirilm zruri labdlkdr. Bu, tarixin mntiqin uyun tbii proses olacaq. Bunun nianlri d grnr. Nd? Rus imperiyasndan btn dnya qorxduu zaman bizim xalqmz Rusiyann dmir srhd prdsini liyaln skb atd. Yadnzdadrsa rhmtlik Xlil Rza Ulutrk onu "mftillrl sarnm yaralar" adlandrrd. Xalq n ar olan bu birinci mrhlni kedi. kincisi, Azrbaycanda Meydan hrkat balayanda hr yerd "Tbriz", "Bak" yazlmd. Bakda hrkat balayanda Tbrizd d myyn yncaqlar keirilirdi v son vaxtlar Gneydn olan soydalarmz deyirdilr ki, biz Qaraba azad edcyik, biz onu ermnilrd qoymayacaq, o, bizim Vtnimizdir. Bunlar gstrir ki, mumi, btv Vtn mfkursi mvcuddur. Mn bunu dflrl tkrar edirm ki, bu, ruhun - byk xalq ruhunun btvlmsi v qaytmasdr. Prosesi hll edn budur, yoxsa 5-3 insann n dnmsi kiik msldir. Mn bildirnd ki Azrbaycann btvly urunda hrkat balayb, deyirlr "han?". Deyim han. Azrbaycann Quzeyindki partiyalarn hansndan sorusan ki, "birlmnin trfdarsan?", deyck ki, bli, trfdaryam; yni yz minlrc insan bu ideal mdafi edir v Azrbaycann Gneyind d beldir. Artq hr iki trfin fikrind birlik yaranb. Buradaki gneylilr dbi dilimizi yrnir, hmin dbi dild yazb-yaradr, bu dili tlqin, trbiy v tbli edirlr. Bu, dild birlikdir. Qalr id birlik. smayl by Qaspralnn dediyi id birlik d proseslrd olacaq. d birlik olan kimi msl ba verck.

Demli, birinci mrhl - fikir birliyi yaranb. kinci mrhl - dild birlik d artq mvcuddur. Qalr id birlik. Biz bu id birliyi yaratmalyq. ndi hmin mrhlnin astanasndayq. Xaricdki qardalarmzn mstqillik arzular, Btv Azrbaycan Birliyini yaratmamz bu iin lamtlridir. Gney Azrbaycan Trk Cmhuriyyti yaratmaq ar da meydana atlb. Htta onun konstitusiyas da yazlb v qzetlrd ap edilib; indis Btv Azrbaycann konstitusiyas yazlr. Yni fikir, mfkur artq tam mvcuddur. Qalb n tin i - mld birlmk. Biz srhdlri dadandan sonra btv Azrbaycanda bir ruh dirlii baland 31 dekabr Dnya Azrbaycanllarnn Hmrylik Gn elan etdik v bunu Konstitusiyamza saldq. Bu, ox ciddi v grkli bir addmd. 1997-ci ild AB-da Dnya Azrbaycanllarnn Konqresi toplad. Avropada v Azrbaycanda da bel yncaq tkil etmy chd gstrdilr. Yni dnyaya splnmi azrbaycanllar zlrinin forumlarn keirdilr. 1998-d bir ne bel yncan ahidi olacaqsnz. Bunlarn hams birlm urunda hrkatn balanmas demkdir. Sadc, onu tnzimlmk, tkilatlandrmaq lazmdr. El bir tkilat qurmaq grkdir ki, bu hrkat idar ed bilsin. Tkilat msllrind zif olduumuza, bu ilr meylli olmadmza, aramzda ixtilaflarn ox olduuna gr hrkat bizi qabaqlayacaq; bu, qorxulu hazrlqszlqdr. Hrkat ba verck v idarsi qalacaq hl yetimmi tkilatlarn lind. Btv Azrbaycan hrkatn btvlmi Azrbaycan tkilat idar etmlidir. Ona gr bu hiss ox msuliyytli v arldr.

"Demli, Btv Azrbaycan hrkat balayb v bu ideyann dayclar artq on milyonlarcadr"

-By, Btv Azrbaycan hrkatnn bugnk durumu minlrc soydamz maraqlandran msllrdndir...

-Mn bildirnd ki Btv Azrbaycan hrkat balayb, deyirlr ki, yox, bu hrkat ox tindir, hl tezdir, buna zaman lazmdr, ortada hl he ey yoxdur. Amma bu dnclr dzgn deyil. Hrkatn balanmas n demkdir? Azrbaycann Quzeyind, bildiyimiz kimi, 40dan ox partiya v tqribn o qdr d ictimai tkilat var. Bunlarn hams Azrbaycann btvlynn trfdardr. Qzetlrimizin ksriyytind Azrbaycann Gneyin v Btv Azrbaycan mslsin dair saysz mqallr xr. Azrbaycann Gneyind d son vaxtlar 50-ydk tkilat yaranb. Bunlar hm ictimai, hm siyasi, hm d mdni tkilatlardr, ancaq hams Azrbaycan idealyla yaayr, Azrbaycann glcyi haqqnda dnr v onu mdafi edir. Msln, Azrbaycann Gneyind olan tlblr Tehranda byanat verdilr. Bu byanat btn dnyaya yayld, Azrbaycann Quzeyind d byk ks-sda verrk dstklndi. Onu tkil ednlr Tbriz v Mikin tlblriydi. randa onlarca Azrbaycan trk

hbs edilir v Azrbaycann Quzeyind d onlarn mdafisin sslr ucalr. Bir sra msllrl bal rann Azrbaycandak sfirliyi qarsnda piketlr d keirilir. Baqa trfdn, dnyann mxtlif yerlrin splnmi Gneydn v Quzeydn olan soydalarmz Amerikada, Avropada v yaadqlar digr yerlrd sslrini ucaldr v Vtnimiz azadlq istyir. Bunlar hl imkanszlq raitind edilir. Onlarn gr byk maddi imkanlar, xsusi televiziya kanallar v radiolar olsayd, lbtt, dflrl artq i gr bilrdilr. Hllik imkan tapan kimi qzet buraxrlar. Demli, Btv Azrbaycan hrkat balayb v bu ideyann dayclar artq on milyonlarcadr. Azrbaycann btvly urunda mbariz aparan srf siyasi tkilatlar da vardr. AXCP-nin, Msavat Partiyasnn, baqa partiyalarn mramnamsind partiyann qarsnda duran mqsdlrdn biri d Btv Azrbaycan idealna yiylnmk, Btv Azrbaycan urunda mbariz aparmaqdr. Siz tsvvr edin AXCP-nin 40 mindn ox zv, 100 minlrc trfdar var v biz bu mddan z mramnammiz salmq; demk, Mramnamnin bu mddasn onlarn hams istyir v dstklyir, nki Mramnamyl raz olmayan xs partiyaya zv yazlmazd. bu szlri Msavat Partiyasnn, ada Turan Partiyasnn v baqa-baqa partiyalarn da zvlri haqqnda dey bilrik. Demli, hrkatn balanmas bh dourmur. Sadc olaraq, hllik fikird birlik yaranb, indi dild v id birlik urunda mbariz aparrq. Son vaxtlar, grdynz kimi, dild birlik urunda da ciddi i gedir. Azrbaycann Gneyindki milyonlarca yurddamz istyir ki, randa trk dili dvlt dili olsun. Demk, dil urunda da mbariz gedir. Bu dild biz eyni zamanda Tbrizin radio verililrin d asanlqla qulaq asrq, baxmayaraq ki, Tehran rejiminin xsusi tapryla Tbriz televiziya v radiosunun dili yilir, saxtaladrlr - alrlar ki, bu cr qsurlu danqla halinin beynind fars dilinin, fars szlrinin tsiri yox olmasn. Ancaq Gney hli Quzeyd ilnn v artq dbi dil kimi formalam dili inadla yrnir...
-Orada buna "Bak dili" deyirlr...

-Biz bzn Azrbaycann Gneyin mumn "Tbriz" deyirik. Bu, dnyada da beldir. Bzn btn Rusiyaya "Moskva", Amerikaya "Vainqton" deyilir. Bu dil d yalnz Azrbaycann Quzeyinin dili, "Bak dili" deyil, btn Azrbaycann dbi dilidir v yz illr boyunca tkkl tapb. Bu dbi dilin yaranmasnda Hsnolunun, Nsiminin, Fzulinin, ah smayl Xtayinin, Vaqifin, M.F.Axundzadnin, A.A.Bakxanovun, H.B.Zrdabinin misilsiz myi olub. XX srin balancndasa o, C.Mmmdquluzadnin, .B.Haqverdiyevin, .Hacbylinin, C.Cabbarlnn, S.Vurunun, hriyarn... srlriyl daha da cilaland, rb-fars

trkiblrindn tmizlndi. ndi hmin bu dili Btv Azrbaycanda ox hvsl yrnir v ox gzl bilirlr. Buna gr dild d birlik yaranmaqdadr. Sonra qalr id birlik. d birliyi yaratmaqns fikird v dild bir olan soydalarmz tkilatlanmaldr. Dorudur, dediyimiz kimi, tkilatlar artq var, ancaq onlar hl mrkzlmyib v frstdn istifad edib dey bilrm ki, bizim zmz gn bundan qabaq (20 dekabr 1997-d - .T.) Btv Azrbaycan Birliyini yaratdq v mn onun sdri seildim. BAB-da Azrbaycann Gneyindn d, Quzeyindn d olan bylr v xanmlar itirak edirlr. Bu tkilat yaxn vaxtlarda tam formalaacaq v znn proqramn byan edckdir. Avropada v baqa yerlrd, lap Tehranda olan qardalarmz da bu xbri eidndn sonra ox sevindilr ki, artq praknd tkilatlar mumildirck Btv Azrbaycan Birliyi yaradlr...
-Demli, BAB laqlndirici orqandr.

-Bli, biz onu birldirici bir orqan kimi yaratmq v alacaq ki, onu glckd byk, gcl siyasi qvvy evirk.
-Partiyaya?

-Blk d partiyaya yox, byk bir ictimai-siyasi hrkata.

-Birliy...

-El indi d birlikdir.

"dealist dncd millt byk bir ruhdur, ruhun trdicisidir; demli, o paralana bilmz. Milltimiz yalnz razi baxmndan paralanb"
-Btv Azrbaycan Birliyinin yaranmas hans zrurtdn doub?

-Biz Btv Azrbaycan hrkatn daha da intensivldirmkn bu tkilat yaratmq. Azrbaycan trklri on min illrdir "Azrbaycan" adl byk bir mkanda formalablar v onlarn ruhu btvdr, mnvi btvly var. Sadc, rus imperiyas onu zorla cismn paralad. Amma biz he bir chtdn (etnoloji, mdni, mnvi, dini, psixoloji v b. baxmdan) paralanm xalq deyilik - mn

paralanma fikrini qbul etmirm. N n? ox adam cavab materialist kimi dnr, halbuki bu msly idealistcsin yanamaq lazmdr. Biz bu hrkata materialist kimi yox, idealist kimi baladq, nki materializm ninki kmy glmir, ksin, mane olur. Ancaq idealizm syknnd bir torpan ortasndan kilmi dmir prdnin he bir hmiyyti yoxdur - onu paralaya bilmz, nki insann ruhunun mhsulu onun dbiyyatdr, tarixidir, flsfsidir.
-Lap az qala sufilr kimi danrsnz...

-Yox, bu, sufilik deyil, tamam idealist flsfdir. Tssf ki, bizim ksriyytimiz idealizmin mahiyytini bilmirik, nki hammza materializm yrdiblr. Dorudur, mn d idealist flsfni el d kamil bilmirm, ancaq ruhn v mnn idealistm.
-Sufizm z idealist deyil mgr?

-Sufizm idealizmin bir formas olsa da dinl flsfnin qardr. dealist flsfnins znn mvzusu var. Onlar qardrmaq olmaz. Sufi ideyasnn sonunda mtlq din, Allaha, hans dindnsns o dinin triqtin balanacaqsan. Sufizmd 4 msl sasdr. Birincisi ritdir. Sufi riti yrnmlidir. kincisi triqtdir. riti yrnndn sonra o, bir triqt mnsub olmaldr. ncs mriftdir. Drdncs is hqiqtdir. Yni riti mriftl yrnirsn, sonra triqt girirsn; orada da mriftl yrnmlisn, nki mrift sul kimi sn lazmdr - yalnz mriftdn kemkl hqiqt atrsan. Vacib saslar 3 gtrnlr d var: rit, triqt, hqiqt. N n n gtrrlr? Bunlar deyirlr ki, mrift mrhl deyil, idrakn bir formasdr, nvdr. Bunlarn fikrin gr, riti yrnrk triqt daxil olacaq, mrift - n yksk anlaya, filosof kimi dnyan drketmy yeticksn; hqiqt d yalnz bundan sonra ged bilrsn. Bu, bir sistemdir. Orada hkmn triqt dcksn. Triqt adamlarnn ksriyyti islam dinind bir xsi mtlq byk gtrmli, z nslini aparb o xs balamaldr. Nec? Kimisi deyir mnim triqtim bubkrin xttin balanr, kimisi deyir mrin, kimisi deyir Osmann, kimisi deyir linin (mumiyytl, 4 xlfayi-radin - bynilmi, icmann sediyi xliflr - balanmaldr). Bu triqt hkmn onlardan birin balanmasa o sufi triqtini qbul etmirlr. Azrbaycanda, deyk ki, Sfviyy triqti ah smayln vaxtnda kim balyd?

mam liy. Amma Azrbaycanda, msln, Shrverdiyy triqti var (byk eyx Shrverdinin triqti); o, birbaa hzrt bubkr balyd.
-Demli, hmin triqtlr hm ilrd var, hm d snnilrd.

-Bli. i triqtlrinin hams imam liy balanr. Snnilrds peymbrdn sonra seilmi digr radin xlify balanlr. zn tam srbst sayan triqtlr d var, ancaq bellri ox azdr. Bunlar deyirlr ki, triqtin eyxi el birbaa Allahla baldr v insanlar Allaha balayr; o, mrid, ardcllarsa mriddir. Mrid Tanrya atmaqn mridin tlimindn, gstriindn kemlidir. Bu sistem ancaq islam almin aiddir v idealist flsfyl bal deyil. dealist flsfs btn dnyada yaylb. Ndir onun mahiyyti? dealist flsfnin sasn Platon qoyub v sonradan da oxlu idealist filosoflar yetiib. Msln, Kant v Hegel ox grkmli idealist filosoflardr. Birdn-bir onlarn qarsna Feyerbax xr. O, artq materializm trf srklyir v idealizmin stndn keir. Ondan sonra Marks v Engels byk bir materialist flsf sistemi, tlimi qoyub gediblr (qbul etmirik, shvlri var - bunlar baqa eydir). dealist flsfd Tanr vzin yaradc gc mslsi yoxdur. Xristianlar Allah bir cr, mslmanlar baqa cr, buddistlr d onlardan frqli drk edirlr. dealist flsfd yaradc gc metafizik haldadr - fizikaya dxli yoxdur v tsvvr d edilmir. Dzdr, islamda da deyilir ki, Tanr tsvvredilmzdir: n istidir, n soyuq; n bykdr, n kiik; n xeyirdir, n r v s. Ancaq Tanrnn islamda 99 sifti var. Msln, O, Rhmandr, Rhimdir, Qadirdir, Nasirdir, Adildir, Cabbardr, Cmildir... Bunlarn hams Onun siftlridir. dealist flsfds yaradc ruhun siftlri yoxdur - o, sadc olaraq, drkolunmaz byk bir varlqdr. Dnyadak btn cisimlrin, varlqlarn mkan, formas var. Biz insanq; haradasa dururuq, yerimiz v formamz olur. n gzgrnmz cismin d z formas var, amma o byk yaradc gcns formas v mkan yoxdur v insanlar alrlar ki, onu necs drk etsinlr. Bu, idealist flsfnin gstriidir v daha ox ruha dayanr - insan ruhuna. dealist flsfy syknmyn islam dinind - Quranda hzrt peymbr Tanrdan gstri var ki, sndn ruh haqqnda soruacaqlar; de ki, bu haqda Tanr mn az ey yrdib.
-O, Tanr yannda olan bir msldir...

-Bli. dealist flsfs btvlkd ruh zrind qurulub. Demli, din baqadr, idealist flsf baqa. Ancaq sufilr istyiblr ki, hm idealist flsfdn, hm d dindn

yararlansnlar, onlar birldirsinlr. Htta bzn buna nail d olublar. Amma myyn triqtlr, seilmi insanlar, tlim grm qruplar bu birldirmni qbul ets d, tarixd idealist flsfyl din arasnda n qdr barq v yaxnlq yaransa da onlar yen tamam ayr-ayr sistemlr olaraq qalr. Dnyan drk etmyin bir ne yolu var: dinl, flsfyl, tarixi-mntiqi metodla. Amma Fzuli tamam baqa yol seib. Msln, o deyir ki, Tanr hzrt peymbr vermdiyi er yaratmaq bacarn mn bx etdi v mn dnyan erin gzyl grdm - demli, poeziyayla da dnyan grmk olar. Btn bu aqlamalardan sonra yenidn sas mtlb dnrm. dealist dncd millt byk bir ruhdur, ruhun trdicisidir; demli, o paralana bilmz. Milltimiz yalnz razi baxmndan paralanb. Ruhu tmsil edn milltin mdniyyti, dbiyyat, dili, tarixi v baqa gstricilridir ki, bunlardan da he biri paralanmayb; Azrbaycann Gneyind d, Quzeyind d htta yemklr d, bayramlara mnasibt d eynidir. Mslman olmaqlarna baxmayaraq Azrbaycan mslmanyla rb mslman arasnda byk frqlr var, nki onlara milli xarakter hopub.
-Trk xlaqyla rb xlaq bir deyil ax...

-ox maraql bir fakt. Qurd az balamaq qdim aman sistemidir v trtmiz trk adtidir. Dmir n mqdds varlqdr v qurdun azn mhz onunla balamaq olar. Qribsi ndir - qurdun azn balayanda vaxtil trkc aman dualar oxuyardlar, indis Qurandan ay oxuyurlar. Grrsnzm trk tfkkr islamla nec ulab. rbds bel ey yoxdur. Sonra Novruz bayramn gtrk. Bu qdim trk bayram rgnkondan glm sistemdir, indi girib farsla, rana. Farslar onu "nou ruz" ("yeni gn") edrk gtrb tqvim d salblar (frvrdin aynda balayr). Ancaq i baxn ki, Anadoluya hl indi-indi yaylmaa balayr, nki deyirdilr ki, bu, snnilrin yox, ilrin bayramdr. ilr onu zlrin xdlar ki, imam li qrmz geyinrk taxtda oturub, bu, onunla bal bayramdr. Biz drd rnb keiririk, suyun, odun stndn atlrq; bunlarn he biri rbd yoxdur. Biz suyun stndn atlanda Qurandan dua oxuyuruq, salavat eviririk. aman dualarsa itib-gedib, indi mslman dualar glib onun yerini tutub. Demk, byk bir sintez ba verib: Azrbaycann znxas adt-nnsi var, mslmandr v mslmanla da ox ciddi riayt edir. Amma bu adt-nnlr islamla el qovuub ki, buna qar xmaq mmkn deyil. Mn rdbildn Bakya glmi byk bir din xadimindn sorudum ki, Novruz bayram haqqnda n fikirlirsiniz? Dedi ki, Novruz bayram islam bayram deyil; o, qdim

zamanlardan var, ancaq islam baqa yax eylr kimi Novruz bayramn da hyatdan gtrmyib zn birldirirdi. Tsvvr edin ki, bu ruhun daycs olan Azrbaycan trk gedib Amerikada da yen o bayram keirir, yen z dilind danr, yen Vtn mahns oxuyur, yen z dbiyyatn yrnir v s. Baqa szl, insan dad ruhun irisinddir v onunla yaayr. Buna gr d biz materialist deyilik v hyata idealistcsin baxrq - bizim Vtnimiz orduyla, zorla blnb v bu blnmnin milltin ruhuna he bir tsiri yoxdur. Sadc, Vtnimizin zrindki sni prlri gtrmk, ordular xarmaq v yeni xrit kmk lazmdr. Btvlk bu cr dnlr.
-Allah Sizi v xalqmz z istyin yetirsin. Ona gr xsn Sizi deyirm ki, mnim bildiyim gr, hyatda n byk idealnz mhz budur.

-ox sa olun! Siz "Dd Qorqud"u yax bilirsiniz; orada deyilir ki, vladn olmursa eli y, topla, toy et, yncaq et, ham Tanrya dua etsin ki, blk bir azdualnn szn Tanr eidrk sn oul, qz ver. gr biz birlikd xalqmzn birlmsin dua edcyiks Tanr ssimizi eidib onu biz verck. Mn buna tam minm.
-Allah o gn xalqmza gstrsin.

"Biz o zaman tam mstqil olacaq ki, Azrbaycan xalq znn btn torpaqlarnda birlrk mstqil dvlt yaradacaq"
-By, sizc, Gneyl Quzeyin birlmsinin ilkin rtlrini indidn ciddi elmi thlildn keirmdn bu mbarizy balamaq n drcd mqsduyundur?

-Bir i balamazdan nc grk onun btn incliklrini thlil edsn ki, sonra n i grcyini bilsn. ox tssf ki, biz yurdumuzu hl layiqinc yrnmmiik. Mni ox tccblndirir ki, Azrbaycann Quzeyind oxuyan tlblrdn, agirdlrdn sorusanz ki, ikaqo, Berlin, London, Bern, yaxud hr hans Avropa, Amerika hri haradadr - siz onlarn yerini dqiq deyck. Amma birdn sorusanz ki, bs Mekin haradadr, deyck ki, birinci df eidirm. Desniz ki, bs rdbil haradadr, cavab vercklr ki, vallah bilmirm, ancaq eitmim ki, rdbil var. Saqqz, Hmdan, Urmiy gl... haqqnda da eyni szlri eidcksiniz. Gneyd d buradak blglrin oxunun adn yax bilmirlr. Milltimiz bu baxmdan paralanm sayla bilr, ancaq bu paralanma bilik, savad atmazlndan irli glir, buna gr d keicidir.

Gneyli-Quzeyli Azrbaycann iqtisadiyyat, yeralt, yerst srvtlri, halisinin durumu, xalqnn istyi, mvcud tbqlri, tbqlrin mqsdlri - bunlarn hams yrnilmlidir. Biz bilmliyik ki, xalqmzn n qdr hisssinin urunda Btv Azrbaycan ideyas hakim olub, bu yolda mbariz v mcadily, htta lmy hazr olan, bu yoldan dnmyck n qdr soydamz var. Thqiqatlarn, thlillrin aparlmas, byk hcmli mumi mruzlrin hazrlanmas zruridir. Bzn thlilsiz-filansz bel shbtlr ortaya xr: Gneydkilr Quzeydkilri, yaxud Quzeydkilr Gneydkilri qbul etmyck. Bel ey yoxdur. 1989-da srhdlr dalandan sonra Moskvada bir rus mqal yazd. Orada gstrdi ki, mn srhdd idim - Tehrana gedirdim, Astarada bir azrbaycanl da mn yolda oldu. O trf kedik. Bir man gldi, hara getdiyimizi sorudu. Bu azrbaycanl olan Tehrana getdiyimizi bildirdi. Bunlar grb pdlr, aladlar. Src dedi ki, mn sni pulsuz aparacaam. Onlar mni d gtrdlr v biz Tehrana getdik. Src bizdn pul almad. Bu olan Tehrana atanadk btn Azrbaycan hrlrini kedikc alayr, o alayanda src d ona qoulurdu. Mllif yazr ki, burada mn baa ddm ki, xalqn paralanmas, blnmsi n demkdir - bu adamlar bir-birini qtiyyn tanmrdlar, ancaq bu srhddn ken kimi doma qardaa evrilmidilr. Bax, bu ruhdur xalq yaadan v mslnin kknd, mahiyytind d o dayanr, hr eyi d o hll edckdir.
-Allah qoysa. By, Btv Azrbaycan mvzusuyla bal Siz sonuncu sual vermk istyirm. Yanlmramsa Siz bir vaxtlar Heydr liyev Azrbaycan birldir bilck gcl bir siyasti kimi inanrdnz; bs indi nec?

-Mn bunu Heydr liyev Moskvada yksk vzif tutanda demidim. Bir df Moskvada bir xnda o bildirdi ki, bizim hl baqa drdimiz d var - randa milyonlarca hmvtnimiz, qardamz zlm v istibdad altndadr; biz onlarn da haqqnda dnmliyik. Mn onda fikirldim ki, H.liyev el yksk mqama atbdr ki, dediyini ed bilr, buna gc atar. nki Brejnevin yannda byk nfuzu var v bu mslnin hlliyn ondan kmk isty bilr, ax bu, Rusiyaya da xeyirdir - Sovet dvltinin sahsi daha da byyr. Hm d bu birlm H.liyevin zn d byk nfuz qazandrard. Bu dncmin kk haradan glirdi? Mrhum Seyid Cfr Pivri Mircfr Barova deyib ki, gl bu mslni Azrbaycan KP-nin brosunda qoyaq v Azrbaycan birldirk. Bel d ediblr - Azrbaycanda KP MK brosu arlb v Azrbaycann birldirilmsi haqqnda qrar qbul edilib.
-Nenci ild?

-1946-da - mharibdn sonra. Sov.KP MK Siyasi Brosundan xahi edilib ki, bu msl haqqnda o da qrar qbul etsin. Mircfr Barov bu sndi Stalinin yanna aparb. Stalin onun msly Siyasi Broda baxlmaq arzusunu eidnd cavab verib: "Bro mnm. Bu haqda he shbt d ola bilmz!". Sndi mhv edib. Barov bunu olduu kimi Pivriy danb. Demli, bu mslni Moskvann liyl hll etmk olard, bu rtl ki, birinci adam ona razlq versin. Mn d Brejnevin buna ged bilcyini dnrdm, nki o zaman SSR Yaxn v Orta rq ox gcl tsir gstrirdi. Tkc bunu xatrlayaq ki, fqanstana artq Sovet ordusu xarlmd. Azrbaycan mslsini d bu kontekstd hll etmk olard. Ancaq sonradan grdm ki, shv dnmm - Azrbaycan paralayan el Moskvadr, onun birlmsini istmyn oxlu qvvlr var v liyev bu iin hdsindn gl bilmz. ndi - yenidn Azrbaycana balq etdiyi bir vaxtdasa birldirm mslsi onun imkanlarndan xaricdir - bu, liyevlik deyil. Heydr liyev son vaxtlar Tehrana gednd ona sual verdilr ki, sizd Gney Azrbaycan problemi varm? O dedi ki, bizd bel problem yoxdur v bu haqda he dnmrk d. Demli, problemdn tamamil qad. Amma mns prezident olanda demidim ki, bli, bel problemimiz var v biz Azrbaycann Gneyindki xalqmz azad grmk istyirik; biz xalqmz btvlkd azad olanda zmz azad sayacaq. ndi d bel fikirlirm ki, Azrbaycann Quzeyi azad deyil - sadc olaraq, yarmmstqillik ld etmiik v onu zorla saxlayrq. Biz o zaman tam mstqil olacaq ki, Azrbaycan xalq znn btn torpaqlarnda birlrk mstqil dvlt yaradacaq. Mn bunu gncliyimdn indiydk demim v dediyimin d stndym. Smd Vurunun "Komsomol poemas"ndak trk zabiti bel deyir: vt, fndilr! rxin grdii Qocaman trkly glmyor oxdan. mid gzlmyin atlan oxdan. Ayrlan qvvlr birlmlidir, Vtn bir torpaa yerlmlidir! Bundan o trfi yoxdur. V yaxud:

Sahibsiz olan mmlktin batmas haqdr, Sn sahib olursansa Vtn batmayacaqdr! Xalq z Vtnin sahib olacaq v o Vtn batmayacaqdr. Bunun baqa yolu yoxdur!

Altnc shbt. MLL DEOLOGYAMIZ HANSIDIR?

Onlara de ki: "Bizim qarmza xara bilck bir elminiz varm? Siz yalnz znn qaplr v yalan uydurursunuz!". De ki: "Tutarl dlil yalnz Allaha mxsusdur. gr O istsydi sizin hamnz doru yola ynldrdi". (Quran, "nam" sursi: 148-149)

1988-d Azrbaycan Xalq hrkat balayanda bir oxlar yeni milli ideologiya yaratmaq fikrin dd. Bu vaxt gur bir ss hamn diksindirdi v sanki yuxudan oyatd: Bylr, yeni bir milli ideologiya yaratmaa ehtiyac yoxdur, nki o, oxdan mvcuddur MSAVATILIQ! Bununla da btn mbahislr son qoyan hmin gur ssin yiysi hl yeniyetm alarndan Mmmdmin Rsulzadni zn mrid semi blfz Elibydi.

"Msavatlq Azrbaycan xalqnn mnvi ehtiyaclarndan ox tbii kild meydana xb v onu ayr-ayr xslrin beyninin mhsulu saymaq ox yanl olard"
-ox tssf ki, bizim hakimiyyt dvrnd milli ideologiyamz nzri baxmdan tkmilldirmy n vaxtmz oldu, n d imkanmz (tbii ki, bu sahd bir sra mhm ilrin grldyn d danmaq mmkn deyil), ancaq bizdn sonrak mddtd bu mvzuda, demk olar ki, he bir i getmyib. Bizim milli ideologiyann sasnda tml durur: trklk, adalq v islam. Bunlarn hr birinin mahiyyti haqqnda Sizinl geni shbt etmk istyirm. Ancaq trkib hisslrin kemzdn qabaq mumn msavatlq ideologiyasn nec grdynz ox maraqldr. nki msavatla ninki bu ideologiyann banilri Mmmdmin Rsulzad v Mirzbala Mmmdzadnin, htta ada msavat Nsib Nsibzad v Hikmt Haczad kimi gnc ideoloqlarmzn da eidli (ancaq bir-birini tamamlayan) baxlar var. Bs blfz Eliby MSAVATILIQ termini altnda n dnr?

-MSAVATILIQ, adn kdiyiniz stunuyla tkkl tapb; bu, inkaredilmzdir. Azrbaycan xalq artq msavatlq ideologiyasyla yaayr v ona meyllidir; qoy kim n edir-etsin.

Trklk haqqnda. Azrbaycanllarn - Azrbaycan razisind yaayan halinin yzd sksni TRKdr. Azrbaycan trk yurdudur v trk dnyasnn onura stunlarndan birisidir, kims d bunu dana bilmz. Tarix boyunca n mxtlif qvvlr trklri Azrbaycandan yox etmy dflrl n ciddi kild alblar, onlar buradan tmizlmkn tkrar-tkrar soyqrmlarna, amansz assimilyasiya tdbirlrin... l atblar. Rusiya imperiyas Azrbaycan trklrini mhv etmkn adn dyidirib, onlar kiik-kiik hisslr paralayb. ran da eynn bel edib - trklri sfvilr, farlara, qacarlara, qaqaylara, n bilim n qdr tayfalara blb ki, guya bunlar baqa-baqa eylrdir. Azrbaycanda farslar, ruslar v baqalar olmamdan min illr nc trklr yaamdr. Mfkursi, mnviyyat, xlaq min illr boyunca mhz bu torpaqda tkkl tapm trk etnosu bu ideologiyann da yaradcsdr. Bli, btn ideoloji axtarmzn v dnc arpmalarmzn x nqtsi bu zl zrind qurulmaldr. Deyk ki, Fransada hr ey franszlarn zrind qurulacaq, nki orada sas etnos fransz xalqdr; dil d, mdniyyt d, dvlt d bu milli zl zrind qurulacaq v bu torpaqda hans dvlt yaransa fransz etnosuna dayanacaqdr. Deyirsiniz ki, bu ynd ilr dayandrlbdr, ancaq mn dayandrlma fikriyl tam raz deyilm. Mxalift qvvlri imkansz olmalarna baxmayaraq mtbuatda, mxtlif nrlrd msavatlqdan, trkldn yazr, alimlrimiz trklr haqqnda sanball kitablar ortaya qoyurlar, halbuki o kitablarn yaradlmas vaxtil latmaz arzulardand - imkan vermirdilr. Msln, bizd trk sava snti, trk srkrdlri, hunlar, ouzlar v b. haqqnda n qdr maraql srlr nr edilir, professor Kamil Vli Nrimanolunun bal altnda htta "Dd Qorqud ensiklopediyas" hazrlanr v s. Bunlar mnviyyata tsir gstrn mhm amillrdir. Bu, xalqn tlbatndan doulan prosesdir v onun qarsn almaq olmaz - uzun mddt trklk dnclrindn aral salnm xalq bir mnvi aclq duyur v uzun illr boyunca itirdiklrini zn qaytarr. Demli, trklk bir sistemdir. adalq haqqnda. Bizd deyirlr ki, demokratiya bo eydir. Ancaq son vaxtlar demokratiyaya aid oxlu mqallr, kitablar yazlr, htta Azrbaycanda liberal demokratiya urunda mbariz gedir. AXCP-d, Msavat Partiyasnda liberal demokratlar istyirlr ki, bu partiyalarn proqramlarn dyidirib liberal demokratiya stnd qursunlar. ada dyrlrin d, demli, mtxssislri v mdafiilri yetiir. Htta milltilr d zlri bilmdn liberal-demokratlq edirlr. Msln, bu yaxnlarda Avropann liberal-demokratlar biziml grdlr; onlar ancaq liberal-demokratlarla i grmk istyirlr. Mn onlara dedim ki, biz millti, milli demokratlarq. Ancaq Proqrammzla tan olduqda grdlr ki, biz d xalqn azadln,

insanlarn azadln, Azrbaycanda yaayan azsayl xalqlarn azadln tmin etmy alrq v dedilr ki, bunlar liberal dyrlrdir v siz liberal dyrlri mnimsmi milltilrsiniz. Buna he bir etirazmz olmad, yni biz adal qbul ednik, nki adalq bizim msavatln sas ideyalarndan biridir. Bir trfdn d islam msavatln nc xtti, tmli kimi gtrk. Bu lknin halisinin 90 faizi mslmandr v allahsz kommunist rejimindn qurtaran kimi o, yzlrc mscid ad, mdrs ad, yzlrc Quran kurslar ad, hr yerd dinimizi oxumaa, yrnmy balad. ndi Azrbaycanda iki inlrin say ktlvi surtd azalr. Xsusn ziyallarn, savadl adamlarn arasnda ikidn uzaqlaanlar oxalr, din meyl gclnir, namaz qlanlarn, oruc tutanlarn say hdsiz artr, halbuki bu adamlarn oxu hl dnn ateistdi. Niy bel oldu? nki bu, xalqn ruhundadr, millt bunu istyir. Bli, MSAVATILIQ el-bel yaranmayb - o, Azrbaycan xalqnn mnvi ehtiyaclarndan ox tbii kild meydana xb v onu ayr-ayr xslrin beyninin mhsulu saymaq ox yanl olard. Mhz xalqn istklri v n qiymtli mnvi dyrlri zrind ucalmas msavatl uzunmrl, bdiyaar edir. Fikir verin - 70 il Sovet hkumti msavatl v msavatlar syd, dyd, zdi, qrd, datd, bir msavat sa qoymad, ancaq 70 ildn sonra yen o, vvlki qdrtiyl xalqn irisin xd. Msavatln bu byk tmlini daha geni yrnmli v hyata ttbiq etmliyik. Azrbaycan trklrinin tarixi, dbiyyat, mdniyyti gcl kild yrnilib xalqn zn atdrlmaldr. adalq da elc - Avropa dvltlrinin kmyiyl lkd ada dvlt quruluu, parlament sistemi, seki sistemlri yaratmaq urunda ciddi mbariz aparlmaldr. Msln, partiyalarmzn hams indi sekiyl i grr - Mclisi, Ryast Heytini, Divan... sekiyl formaladrr. Bu, artq adaln siyasi hyatmzda gerklmy balam sullarndandr. Halbuki ox yaxn kemiimizd - kommunistlrin totalitar rejimind partiyann lideri n deyirdis ham onu tkrarlamaa mcburdu. Azrbaycanda adalamaya mtbuat da gcl tsir edir. Mtbuatmzn inkiaf v znn toxunulmazln az-ox tmin ed bilmsi mhm hadisdir. Artq Azrbaycan sz azadl baxmndan ran kimi, Trkmnistan kimi, alt il bundan qabaqk Azrbaycan kimi deyil. ndi jurnalistlrin qabanda durmaq tinlib; htta ninki lknin mhur adamlar v aparat iilri, htta hquq-mhafiz orqanlarnn iilri d jurnalistlrdn kinmy balayblar. Bu, artq ada dnya dyrlrin yiylnmyimizdir, adalmzdr. Bunlar bizim ada bir xalq olduumuzu gstrir. Biz adal sevirik, daim ona meylliyik. slama gldikds yax mtxssislrimiz azdr. Dorudur, yaxn vaxtlarda bizd d, ox gman ki, mdrslr inkiaf edck, savadl, tmiz ruhanilr meydana

xacaq. lbtt, kemi KQB agenti olan ruhanilrdn islam dinini tbli edn xmaz, nki insanlar onlara inanmr. N olsun ki, onlar rb dilini bilir, Quran yax oxuyur? Krakovski d rb dilini d, Quran da zbr bilirdi, ancaq xristian missioneriydi. Demli, bizim indiki vzifmiz islam savad, islam biliyiyl islam inamn uladrmaqdr. slam dini cmiyytimizd ruhun, mnviyyatn tmizlnmsin v s. xidmt edck byk amildir. Bu tml xalqa daha ox atdrlmal v inkiaf etdirilmlidir. Bundan sonrasa blk d bel yana msllr qoyulmaldr: "trklk v adalq" (trklk adal n cr qbul edir, adalq trklkl ziddiyyt tkil edir, yoxsa harmoniya?), "trklk v islam" (trklk islama n cr baxr? Msln, Azrbaycann Gneyindn olan v Avropada yaayan trklrin ksriyyti trk-islam sintezindn, yni trklrin islamla ulamasndan x edir. Trkiynin znd d bir sra partiyalarda artq deyirlr ki, biz trk-islam sintezinin trfindyik), "islam v adalq" (adalq islamla n cr uyuur, islam adalqla dorudanm qoa addmlaya bilr v s.?). Bu gn msavatln hmin trkib hisssi Trkiynin znd uurla yksli gedir. nki Trkiyd trklk haqqnda Azrbaycandakna nisbtn daha ox kitablar yazlb: trklk ndir, onun saslarn n tkil edir v b.? Trkiy Avropaya yaxndr dey adalq da burada zn daha ox yer tapb, Azrbaycana nisbtn inkiaf edib. Trkiy d bizdn qabaq islam dvltiliyini saxladna gr orada islam mdniyyti xeyli irli gedib, mscidlr, mdrslr sistemi sasl kild formalab. Baqa szl, bu lkd hmin tmlin d inkiaf edir, indi qalr onlarn sintezi, yni trk-islam, trk-adalq v islam-adalq sintezi. Bu msllr ya diqqtl aradrlmadndan, ya da birtrfli yrnildiyindn, onlarn sintezi indi blk d oxlarna gerklikdn uzaq grn bilr, ancaq xsn mn bu fikirl raz deyilm. Msln, bzn deyirlr ki, islam demokratiyann, yaxud qadn hququnun leyhindir. Btnlkl yanl fikirlrdir. Mhmmd peymbrdk (s..s.) rblr qzlarn torpaa diri-diri basdrrdlar; bu vhilikdn onlar mhz islam xilas etdi. slam zaman-zaman qadna hquq verdi. Bu, byk bir sistemdir - onu ayaqst shbtl hll etmk olmaz. Bs, tutalm, adalqla islam nec sintez edil bilr? Bir yhudi alimin "Biliyin tntnsi" adl rusca kitab var, orada deyilir ki, Quran baqa smavi kitablardan frqli olaraq elm xsusi yer ayrr - Quran'da

"elm" sz bir ne min yerd ildilib. Gerkdn d, islam elmi, yni islamdak elm, bilik tntn albdr - mntiqin, flsfnin, tarixnasln inkiaf gz qabandadr. Demli, islam elm qapsn taybatay aq qoyub. Msln, XI srd mslman Biruni Yerin yumru, kr klind olduunu v Gnin trafnda frlandn yazanda islam alimlri ona he n demirdilr, ancaq xristian Qalileo Qaliley XV srd Yerin hrlndiyini sylyn kimi kils onu verdi inkvizisiya mhkmsin, bana oyunlar gtirib szn geri gtrtd. Bir ne yz il sonra Kopernik d Biruni deyni tkrarlad ki, Yer Gnin trafnda frlanr, inkvizisiya onun balca sri olan "Gy sferalarnn dolanmas haqqnda" kitabn dz 200 il qadaan etdi, Cordano Bruno kimi byk alimi tonqalda yandrd. El bu tri mqayislrdn grrk ki, islam dini alim dymirdi, xristian dinin nisbtn o, qaplarn elm daha geni amd, elmi itlmir, ksin, onu zn kirdi. Bu hdis Mhmmd peymbrdndir (s..s.): "Elm ind d olsa gedin, yrnin". Bzn deyirlr ki, "elm" dedikd peymbr mhz islam elmini nzrd tutub, ancaq bu dncyl razlamram - ind islam elmi n gzirdi? ind bart, ipk, texnika v s. vard. Demli, peymbr uzaqda da olsa, kafirin iind d olsa mhz bel hyati zruri eylri yrnmyi tvsiy edirdi. slamn qaps elm aqdrsa, demli, demokratiyaya da aqdr, nki elm demokratiyann aparc xtlrindn biridir. Elm mdniyytin ana xttidir. Elm cmiyytin irli aparcs, onu hmi trqqiy aparan bir qvvdir. Buna gr d msavatln saslar inclikl aqlanmal v yanl fikirlr elmi kild rdd edilmlidir. Bu mnvi dyrlr cmiyyt hyatnda zn layiq yeri qazananda msavatlq byk qlb ala bilr v mn tam arxaynam ki, mhz bel d olacaq!

"zmz TRK deynd bamz ksiblr"

-By, bizd bel mbahislr gedir ki, Azrbaycana TRKLK yox, AZRBAYCANILIQ ideyas lazmdr, nki "trk" sz, "trklk" sz bir ox Azrbaycan vtndan qcqlandrr, "azrbaycanlq" arsa hamya domadr v ksriyyt buna stnlk verir...

-dalt by, dediyiniz faktoru mn danmram, ancaq o, birinci yox, ikinci balca faktordur. Bs birincisi ndir? Uzun illr elmi aradrmalar, mahidlr apardm, grdm ki, btn dnya 400 ildir TRK syr. Niy? Bir Osmanl imperatorluu btn Avropan divara brk-brk sxmd. Msln, franszlarla ispanlar mharib aparrlar, franszlar Trkiydn -

Osmanl sultanlndan xahi edirlr ki, glin bizi bu ispanlardan qurtarn. Trk donanmas xr fransz limanlarna v hcuma balayr. Trklr Fransaya girrk oradan ispanlar qovurlar. Demli, xristian xristiandan azad edn Trkiyydi - Osmanl imperatorluuydu! lbtt, ispanlar onlarla dmn olacaqd. Bli, trklr bir mddt qaldlar Fransada. Onlar burada z dvlt aparatlarn qurmadqlarna gr ispanlardan azad olandan sonra Fransada yeni aparat yarand. Osmanl sultanlndan tlb etdilr ki, ordularn buradan k, o da kdi. Sultan Sleymann vaxtnda (1520-1566 - .T.) Osmanl imperatorluu Vyanan mhasiry alb. Vyanan tutdunca msl qurtard - Osmanl sultanl Avropann gbyindn girir iri v xristian dnyasnn qapsnda byk zrb qvvsin v burada btn islam dnyasnn arxasna evrilir. Bada ngiltr olmaqla Avropa grr ki, Osmanl imperatorluuyla - TRKl bacarmaq olmayacaq, gnc Rusiya imperatorluunu gclndirir ki, yava-yava trk xanlqlarn zbt elsin. Moskvan bydrlr, Peterburqu bydrlr. Get-ged Tatar xanl, Krm xanl mlub edilir, Qazan xanl, Htrxan xanl mhv edilir, btn trk torpaqlar zbt edilir. Sra Qafqaza yetiir. Pyotr glir Qafqaza v uduzur. Bu rus imperatoru trklrl mharibd iki df mlub olub - bir Qafqazda, bir d Prud aynda. Demli, trklr hl qvvlrini itirmyib. Bir mddt keir, XVIII srin sonunda Napoleon kimi nhng bir srkrd (hl imperator olmamd) direktoriyann bas kimi Misr hcum edrk onu trklrin lindn alr. Suriyan da almaa hcum edir, ancaq orada trklr Napoleonu darmadan edrk zirlr. Napoleon da Pyotr kimi gec gmiy minrk qar ki, mhasiry dmsin. Bli, dnyann iki tannm, nhng imperatoru Fransa v Rusiya imperatorlar trklr mlub olub! Cngavr TRK Avropa daim zn thlk sayb. Bu thlkni aradan gtrmk yollar onu hmi dndrb. Balayb Trkiynin arxasnda dmn axtarmaa. Avropadan Hindistana glnlr grblr ki, oradak xalq trk deyil v trklr qardr. Hindistan mhz ona gr tutdular ki, trklrin arxasnda cbh asnlar. Sonra rana kedilr, farslar zlrin kdilr. Btn mqsdlri trk olmayanlar Avropaya trf kmk v trk mhv etmkdi. kizl, zl siyast yeridiblr. "rq mslsi" deyiln mvzu hmi meydanda olub v Avropann din missionerlri, dvlt xidmt edn casuslar, alimlri, yazlar - hams trkn leyhin yazb, ilyib. Bu yazlanlar XIX srd ap olunaraq elmi v bdii dbiyyata evrilib. Trklr d hmin qrzli dbiyyat oxuyur v balayrlar zlrini zlrindn qraa kmy - i, trk olmayaq. Osmanl imperatorluu bu mslnin hlli yolunda

ba sndrr: "trk" deynd biz pis baxrlar, glin zmz "yeni osmanllar" deyk, yni Osmanl imperiyasnda yaayanlarn hams: trk, rb, ermni, yunan... brabrdir, nki onlarn hams "yeni osmanllar"dr... Bli, zmz "trk" deynd bamz ksiblr. Tsvvr edin, msln, Ermnistanda deyiblr ki, siz trklr krdly qbul edin, yoxsa banz kscyik. Camaat da gedib ktlvi surtd krdly qbul edib.
-Bel hadis n vaxt olub?

-Bu saat Azrbaycanda yaayan trklrin bir hisssi zn krd sayr. Zngzur, Qubadl, Sisyan boylarnda hams krdly qbul ediblr ki, ldrlmsinlr. Pasportda zlrini "krd" yazdrblar. ox qribdir ki, bu hadis Grcstanda da ba verib - orada deyiblr ki, grc familiyasn qbul edin, sizi ldrmyk. Gedin axtarn "Naziravili"ni - sl familiyas "Nazir" olub. Xeyli adam da qorxudan grclib. ndi bzilrindn soruanda ki, snin familiyan niy "-vili"dir, deyir onda qorxudan qbul etdim... Yni TRK dnya miqyasnda assimilyasiyaya uradlr, bu yolda alasmaz chdlr gstrilir, lyglmz pullar xrclnir. in bir trfdn assimilyasiya edir, Hindistan bir trfdn, farslar bir trfdn, rblr bir trfdn, ruslar bir trfdn, avropallar bir trfdn. Mqsd TRK qvv olaraq mhv etmkdir. nki onlar min illr boyunca baxaraq grblr ki, trklr 15 imperatorluq, 38 imperatorluq olmayan dvlt yaradblar (tarixd TRK dvltlrinin say 110dan oxdur), ne df dnya aas olublar, z ordularyla btn dnyan lrzy gtiriblr. Dvltilik mslsind dnyada trklrdn stn yoxdur. Onlar, birincisi, aldqlar, aalq etdiklri lkd he vaxt din toxunmayblar. Msln, spaniyada yhudilri qranda trklr 90 min yhudini krb gtiriblr Trkiyy, onlara sinaqoq tikiblr. Yni trklr yad dinlri mhv etmk, assimilyasiya etmk mqsdi gdmyn milltdir. kincisi, yerli xalqlarn dillrin dymyiblr. Msln, Bolqarstann bir tarixisi yazr ki, biz baqa xalqn lin dsydik mktbimiz v kilsmiz mhv edilckdi; trklrin lin dmyimiz blk d bizim xobxtliyimiz olubdur - onlar n kilsmiz dydilr, n dilimiz, n mktbimiz, n d mdniyytimiz. Ancaq indi fikir verin - baqalar ruslarn lin dn kimi milli ritm siyasti balanb, ingilislr hrtrfli assimilyasiyaya l atblar, farslar, inlilr, rblr, n bilim nene baqalar da o cr. Bli, trklri mhv etmkn dnya bir antitrk dvr yaayb - XVII srdn XX srin ortalarnadk trklri ktlvi kild qraraq mhv ediblr. Son vaxtlar - kinci

dnya mharibsindn sonra xsusn Qrb yava-yava balad baqa cr davranmaa (o da rus imperiyasnn qorxusundan); o, Trkiyy kin-kin kmk gstrdi, bel-bel dnyada Trkiyy mnasibt dyimy balad. ndi trklrin dnyada ktlvi mhv edilmk qorxusu yoxdur. Trk etnosu yenidn z qvvsini toplayr. O, yeni bir etnos kimi yenidn doulacaqdr, yni bu trk etnosunun 500 il bundan qabaqk trk etnosundan ox byk frqi olacaq. Onun milli dyrlri, milli tfkkr, milli mdniyyti ykslir. Msln, orta alarda trklr daha ox rb v fars mdniyytini yaadblar, ona xidmt ediblr. Hakimiyyt imperatorluuna trklr yiylnslr d onlarn dvrnd bel bdii dbiyyat imperatorluu fars dilin, elmi v dini dbiyyat, mktblr imperatorluu rb dilin mxsus olub. Amma indis srf milli trk kk stnd yaranan yeni dvltlr meydana xr. Bu, tam yeni keyfiyytli yeni bir doudur. Sz Sizin ilk sualnzn stn gtirirm ki, bizim zmz, gzmz o qdr qorxudublar ki, trklymz qabarq demy kinmiik, nki birdn qabamzdaknn acqlana, qcqlana bilcyindn ehtiyat etmiik.
-Ax biz 1937-y qdr trk olduumuzdan v "trk" admzdan utanmamq, nki btn tarix boyunca olduu kimi, hmin ildk rsmn "trk" adlanmq.

-Bir var trkly danasan, bir d var trklyn stn olduunu sbut etmy alasan. Bu gn Trkiyd, Azrbaycanda, Orta Asiyada yazlan tarix kitablarnn he biri trkn mvqeyindn yox, Avropa dvltlrinin mvqeyindn yazlb. Bu, soydalarmzda trk milli heysiyytinin formalaasna ngl trdn n mhm amillrdndir. He tarix kitablaryla iim yoxdur; Siz dilisiniz, glin dil kitablarna baxaq. Bizim dilimizin qrammatikasn gtrn, bu qrammatika trk dilimiz aid deyil - Avropadan gtrlmdir. vvllr dililik terminlrini rblrdn alrdq: "srf", "nhv", "svt", "ismi-fail", "ismi-mful", "zmir"..., indi avropallardan gtrrk: "adlq hal", "yiylik hal", "vzlik", "fonem", "morfem", "substantivlm", "adverbiallama"... Yava-yava istyirik ki, z dilimizin stn glk, amma gl bilmirik. Msln, cingiltili v kar samitlri gtrk; bizd cingiltili-kar deyil, -drd ssin bir-birin kemsi var, bunlar qoyulmaldr. Deyk ki, trklrd ~ s, t ~ d sslri bir-birin nec v niy keir - biri "ay" deyir, obiri "say", biri "temir" deyir, obiri "dmir". Yni fonetikan sasn bunun stnd qurmalyq ki, sslrimiz tarixn n cr vzlnib, n cr dyiib. Yaxud isimlrin hallanmasn gtrk. xlq halda yalnz -dan kilisi varsa "oxdandan", "sabahdandan", "gecdndn", "tezdndn"... szlrind hal kilisi hansdr? Niy bu cr ikiqat hallanma qrammatikann nzrindn qar - ona gr ki, Avropa qrammatikalarnda yoxdur?!

Felin icbar nv -dr, yaxud -t kilisiyl dzlirs bs oxu-t-dur-t-dur-maq feli hans nvddir? Grndy kimi, bu feld icbarlq yaradan 4 kili var, halbuki hr nvd yalnz bir kili olmaldr; demli, bu srf trk dili tzahr havadan asl qalb, izah edilmyib, nki hind-Avropa dillrind icbarn bu formas yoxdur. III xsin cminin xs vzliyi olaraq yalnz "onlar" gstrilir; bs eyni mnal v eyni suala (kim? sualna) cavab vern "bunlar" vzliyini niy v hans sasla oraya daxil etmirik? Ona gr ki, hind-Avropa dillrind hmin yerd yalnz "onlar" vzliyi dayanr?!
-Yeri glmikn, By, monqol dilind Siz deyn nzr alnb - orada III xsin cmind hm "onlar", hm d "bunlar" vzliyi (tbii ki, monqolca qarlqlar) ilnir...

-Grrsnz, demli, onlar z dillrinin incliyini Avropa dillrinin strukturuna qurban vermyiblr. Bli, biz hl ox eylri kor-koran olaraq Avropa sistemlri zr yrnirik ki, bu da trklyn ziyannadr. Bu yaxnlarda bir trk psixoloqu mn dedi ki, bizim uaqlarmz psixologiyan ona gr yrn bilmir ki, psixologiya drsliklrini fransz psixoloqu, z d fransz psixologiyas sasnda yazb. Ax fransz psixologiyas biz yabandr; onu oxuyuruq, amma tuta bilmirik, nki bizim ruhumuza uyun deyil. Grk oxuyan kimi bilsn ki, bu n deyir. Msln, "adlq hal" qng tapblar mzmununu o saat baa drsn v adamn yadnda da tez qalr. Bax, zmz bu cr uyunladranda adam oxuduunu qavrayr. Trklk odur ki, trklyn mahiyytini drk edsn v onunla fxr edsn, nec ki, ingilislr ingilisliyi drk edir v onunla fxr edirlr.
-Demli, bizim elmd d, mdniyytd d, mitd d trklymz zmz blli deyil?

-Bli, shbt d oradadr ki, biz hans trklk bllidir. Trkdn danann tpsindn "millti" deyrk o qdr dyblr ki, indi ham trkdn dananda qorxur: "Trkm desm mni d pantrkist adlandrarlar", yaxud "Avropada mnim srimi qbul etmzlr, Avropa alimlri stm cumar, tnqid yazar". Bax, ox eyd bundan qorxuruq. Bu dnc bizd bir naqislik kompleksi yaradb. Biz o kompleksi btvldirmliyik; bununns birc sul var - byk bilik sahibi olmaq. Trklri sevmk hl azdr, onlarla bal btn hqiqtlri d yrnmk lazmdr. Amerikada gydlnlrin memar (ad yadmdan xb) deyirdi ki, dnyada n byk memar Sinan'dr. Btn Trkiy came-mscidlrini memar Sinan tikdirib. O, sksn byk bina, yz ne tky, xrda binalar mllifidir, yni memarln nhngidir.

Yaxud mhur bir yunan dniz qulduru vard (sonralar ngiltrnin admiral olmudu), deyirdi ki, dnizd mnim qabama he kim xa bilmz. ngilislr ona "admiral", baqa xalqlar "quldur" deyirdilr. Hmin admiral deyirdi ki, bir dnizi var - Xeyrddin Barbarossa, o, sa olsayd onun yannda kmki ilyrdim. Dniz dylrinin n nhng qhrman deyir bu szlri! Trklyn drk etmy can atan trksns bunlar bilmlisn. Hrb snti, memarlq snti, yz minlrc lyazma kitab... byk mdniyytdir. Sni sevmynlr deyirsn ki, qardam, buyur, dnyann n dyrli xzinsi mnddir. Bax, dnyaya da mn bunu, bunu, bunu vermim. Bir var arxl tkr, bir d var btv tkr. Btv tkr yonulmu dairvi taxtadr, ortasndan deik arsan - gedir, ancaq o, ox ardr. arxl tkrs ox yngl v srtli olur. Onu dnyaya gtirn v Misr, baqa bir ox lklr yayan mhz trklrdir. Digr milltlr deyirdilr ki, trklr onun lisenziyasn biz versydilr dnyann n varl millti olardq. Btn arx sistemi onun stnd yaranb: manlarn tkrlri, tyyarlrin assilri v s. Bunlarn hams trk tkri stnd inkiaf edib, o sisteml irlilyib. At yhrlyn, onu trbiy edn, ne-ne l heyvann hlildirn ilk millt d trklrdir.
-Bs ilk df hamam tikn?

-Bli, el indi d Fransada "trk hamam" deyirlr. Dnyann ox yerind n gzl hamam trk hamam saylr. Bax, bu byk mdni irsi yrncksn, onda snd byklk kompleksi yaranacaq - deycksn ki, mn bu ulu mdniyytin daycsyam, mn bu byk elmin daycsyam, mn bu byk tarixin daycsyam v dnyaya trqqi v rifah, dalt v mdniyyt gtirmim. Bundan sonra sn zn sbut edcksn, [znn yetidirdiyin] dnya dahilrini ortala qoyacaqsan. Mn ox tssf edirm ki, biz hl d bu id ox geriyik. Aristoteli, Platonu, Qalileyi, Koperniki... az qala zbr bilirik, ancaq bn Sina, Farabi, Biruni, Nsirddin Tusi, Ulu by... kimi nhnglrimizin n yazdndan, demk olar ki, xbrimiz yoxdur, halbuki dnya elm v mdniyyti onlardan n qdr qidalanb v indi d qidalanmaqdadr. Avropada XV, XVII, XVIII srlrd ap olunmu elmi kitablara baxn - hams rq mlliflrinin kitablardr. Nsirddin Tusinin "Evklid hndssi"ndn ("Thriri-qlidis") tutmu Farabinin, bn Sinann, Biruninin srlrindk hamsn latn dilin, yhudi dilin, baqa cnbi dillr evirrk nr etmi, sonra da btn Avropaya yaymlar. Biz bu irs yiylnmdiyimizdn, onlara yiy durmu Avropann alimlri qarsnda tzim etmy mcburuq.

Bir alman alimi z kitabnda bel yazr ki, n byk mdniyyt insan olub insan kimi davranmaq, insan kimi yaamaqdr v bu msld tarixd trklrdn stn millt olmayb. Hmin alman alimi yazr ki, "Avrasiya" deyiln yerd Avropa v Asiya mdniyytlrini bir-birin qovuduraraq yeni bir mdniyyt yaradan trklr olub. inin ipyini inlilr yox, trklr aparb taliyaya. inin bartn, kompasn inlilr yox, trklr aparb Avropaya. V Avropann nyi varsa trklr dayb tkblr in. Bli, trklr bu iki mxtlif mdniyyti uladran bir super etnosdur! z d onlarn bu ynd almalar dnnin v bugnn deyil, on min illrin shbtidir. Bu gerkliklri grk inclikl mnimsysn. Bu gerkliklr o qdr rflidir ki, htta knar milltlr d ona bld olduqda trklrl qohumluqdan qrur duyublar. Msln, Rusiyann Kazimirovu, Kantemiri, Karamzini, htta Gertseni deyirlr ki, bizim etnosun (yni ruslarn) damarnda trk-monqol qan axr; bundan niy qorxuruq - onlar ki qhrman olublar, bununla fxr etmliyik.
-Ruslarn bir oxu zn tatar sayr.

-Bli. Shbt trk milltiliyindn, trk ovinizmindn getmir. Sadc olaraq, bir trk olaraq z tarixini, mdniyytini, mnliyini drk etmyin vacibliyindn gedir. Bunu drk edn trk z iradsini, z vqarn, z qrurunu dnyaya srgilyck.
-By, indiydk dandqlarnzdan bel baa drm ki, msavatln trkib hisssi olan trkly Siz Azrbaycan trkly kimi yox, mumdnya trklynn trkib hisssi kimi gtrrsnz.

-ki hadisni deyim Siz. Mmmdmin Rsulzad o msldn ehtiyatlanaraq deyib ki, azrbaycanlq olsun ki, zrb ziflsin. Tansu xanm illr mnim bir insan kimi hrmtim var. Mustafa Kamal Atatrk deyir ki, "n mutlu trkm deyn". Tansu xanmsa trk milltilrinin qbul edilmdiyini grdkd deyir ki, "n mutlu trkiyliym deyn", yni o, mslni "trk"dn "trkiyli"y qardr. Dorudur, bir lknin btn xalqlarn bir ad altnda mumildirmk bzn faydal olur. Msln, amerikallar bundan istifad ediblr. ngiltr imperiyasndan ox narazlq olduunu grn ingilislr Amerikada dedilr ki, biz ingilis yox, amerikalyq. Halbuki amerikal millti yoxdur; bu, yer addr. Ancaq onlar zlrini v burada yaayan baqa xalqlar "amerikal" etmkl hamn mumi ad altnda birldirdilr, bununla da Amerikann baqa xalqlarn ingilislrdn itlmdilr; onlar hakimiyyti z llrin alaraq v hamn "amerikal" edrk ispanlar, italyanlar, qzldrililri... z trafna topladlar, qdrtli dvlt qura bildilr.

"Azrbaycanlq" da dvltilik prinsipi baxmndan myyn qdr xeyirlidir, ancaq milli mnafey zrb vurur v bu zrbnin altndan sonra xmaq olmaz. Mn xsn Nazarbayevin o siyastindn razyam ki, "Qazaxstan Respublikas"n "Qazax Respublikas" elan etdi - yni dvlt millt dayanar, torpaa yox. "Qazaxstan" deynd bykdr, orada hr adam yaaya bilr, ancaq dvlt kkl milltindir, yni qazax dvltidir. Bu gn qazax z milli ruhuna qaydr, dvltini z adyla adlandrr: "Qazax Respublikas". Bu, dzgn fikirdir. Bu baxmdan biz z durumumuza gz yetirdikd, lbtt, myus oluruq mvcud hakimiyyt trklkdn dhtli drcd qorxur, ziyallarmzn da bir oxu deyir ki, dorudur, biz trkk, ancaq bunu car etmk lazm deyil zmz "trk" desk deycklr ki, milltidirlr, azsayl xalqlara xor baxrlar v b. Maraqldr ki, oxar dnc Rusiyan da narahat etmkddir. Ruslarn oxusu bu gn zn "russkiy" yox, "rossiyanin" ("rusiyal") adlandrr, nki qorxur ki, "rus" baqa xalqlarda nifrt yaradar.
-Biz ox vaxt bel deyirlr ki, sizinki trklk yox, trkiyilikdir; biz "trk" adn gtrmkl guya Trkiy halisinin adn mnimsyirik, halbuki Azrbaycan Cmhuriyyti (1918-1920) rsmi olaraq milltin adn "trk", dvlt dilini "trk dili" elan ednd, htta Azrbaycan SSR-d d bu nn yaadlanda trkiylilr zn "trk" vzin "osmanl" deyirdilr. Ona gr d mn el glir ki, zmz "trk" adlandrmaa trkiylilrdn daha ox bizim mnvi haqqmz var.

-Shbt onda deyil. slind trkn kk, zyi bizim v Orta Asiyann stnddir. Havay yer "Trkstan" demirlr; Azrbaycan da Trkstann bir blmdr. Sadc olaraq, Trkiy trklrind trklk daha ox inkiaf etdiyin gr biz onlarn tsirindn qaa bilmrik. Msln, Trkiy televiziyasnn iyirmi kanal var, hansna baxrsansa bir-birindn yax verililrdir. O tsirdn qamaq ox tindir; tkc o dilin tsiri altnda balayrq yeni-yeni szlr iltmy: "yapmaq", "yatrm", "ibirliyi", "sonuc(lanmaq)", "olay", "scaq"... Burada iki xtt var. Birincisi, dorudan, ox yaxdr; msln, "nmli" ("hmiyytli"), "dl" ("mkafat") kimi szlr artq Azrbaycanda da geni ildilir v ox gzldir; onlar rb szlrinin yerin ilnir. nmlisi odur ki, bu znginlm qarlqldr. Msln, Anadolunun dousunda "yax, yax", batsndasa "iyi" ildilirdi; indi artq Anadoluda da Azrbaycan trkcsinin tsiri altnda htta televiziyada da "yax" szn iltmy balayblar. Bel faktlar oxalr, artr. Bzn deyirlr ki, balamsnz Azrbaycanda Anadolu lhcsind bzi eylri yamslamaa. Burada myyn qdr hqiqt var, yni bu msld "an xarmaq" dz deyil. Mslnin baqa trfi var; Trkiy Azrbaycana nisbtn inkiaf etmi lkdir v trk etnosunun da hans daha ox irli gets inkiaf etmyn ona meylli olur. Biz d Trkiyy meylliyik, nki o, bizdn ox irli gedib. Trkmnlr, zbklr, qazaxlar... da

biz meyllidirlr, biz drin hrmtl yanarlar, Azrbaycan zlrin rnk gstrirlr, nki biz d onlardan bir az qabaqdayq. Ona gr d mn Bakda Trkiynin sfirliyi alanda dedim ki, trklr zn gndoana evirmlidir; yni Trkiy inkiaf etmi dvlt kimi biz yaxnlamaldr, biz nisbtn inkiaf etmi lk kimi Orta Asiyaya yaxnlamalyq, Orta Asiya nisbtn irli getmi lk kimi daha da uzaq douya - Monqolustana yaxnlamaldr. Yni axn z gndoana dnmlidir; inkiaf etmilr bir-birin yardm ed-ed problemlrini aradan gtrmlidir. Bunun baqa yolu yoxdur. Bu da normaldr. Trkiyilik normaldr. imali Qafqazda yaayan trklr Azrbaycana ox meyllidirlr. eenlr qhrman, dykn xalqdr, amma Azrbaycan trklrini yksk mdni sviyysin gr stn tuturlar. Msln, eenlrin bas deyir ki, lazm glrs biz Rusiyayla yox, Azrbaycanla birlrik, nki eenlr Azrbaycan daha ncl sayr, Azrbaycan Qafqazda islam mdniyytinin, trk mdniyytinin daycs qbul edir. Orta Asiyadan, zbkistandan gln trklr Azrbaycanda zlrini ox yax hiss edirlr. Onlarda Azrbaycana xsusi bir maraq, meyl var. Onlar Azrbaycan qzlaryla ail qurma xolayrlar, zbk qzlarsa azrbaycanl olana r getmyi arzulayrlar.
-Bizim hakimiyyt millti hakimiyyt kimi tannrd v bizi ox danlayrdlar ki, siz "trkn trkdn baqa dostu yoxdur" ar irli srrsnz. (Bu ar, hqiqtn, bzn sslnirdi). Bel fikir d mvcuddur ki, btvlkd Eliby hakimiyyti dnmind milltiliyin, trklyn cmiyytin inkiafnda myyn rolu oldu v dnyann fvqldvltlri trk Azrbaycanla trk Trkiynin glckd birlrk ox byk gc mrkzin evrilmsindn kindilr v bunun qarsn qocalarla aldlar. Bu dnc, sizc, gerkliy n qdr uyundur?

-Birincisi, "trkn trkdn baqa dostu yoxdur" siyast xatirin sylnmi keici ard. Biz dmdk amansz bir qasrann iin, vuruurduq, yegan mdafiimiz, dostumuzsa Trkiyydi. Bel durumda hmin arn ortaya xmasn mn btnlkl tbii sayram. Ancaq bu ar Azrbaycan daxilin ttbiq etmk, buradak baqa qarda xalqlarla trklrin dostluuna xll gtirmy almaq, lbtt, ox ziyanldr. kincisi, Trkiyd milltilik v Azrbaycanda milltilik qondarma shbtlrdir. Trkiy millti olsayd hakimiyyt sosial-demokratlar, yaxud demokratlar yox, Alparslan Trkein Milliyyti Hrkat Partiyas glrdi. Demli, Trkiyd milltilik yoxdur. Bs Azrbaycanda nec? Azrbaycanda hakimiyyt kim glmidi? Biz. Gtrsnlr, bizim partiyann - Xalq Cbhsinin Proqramna baxsnlar (onun stnd sonra biz seki proqram qurduq) - badan-baa demokratik prinsiplr stnd qurulub; orada bir dn d millti prinsip yoxdu. Biz dflrl deyirik ki, millti deyilik - millti demokratq. Msl aydndr - bizim

ideyamz msavatlqdr; msavatlqsa milli demokratiya demkdir. Onun kknd trklk, adalq v islam dayanb. Azrbaycanda 20 Yanvar hadissi ba verdi. O, Azrbaycan xalqnn azadlq mbarizsiydi, ancaq onu nec qiymtlndirdilr? Biri dedi ki, bu, fundamentalist hrkatdr, baqas bildirdi ki, bunlar Sovet hakimiyytini yxmaq, datmaq istyirlr v s. Hr cr bhtan syldilr. Nticd blli oldu ki, biz onlar deyn adamlar deyilik. Ancaq admz pis xarmaqn btn yollara l atdlar. Maraqldr - ran deyir ki, blfz sionistdir, yhudilrin casusudur. Rusiyadasa deyirlr ki, blfz fundamentalistdir. Hansna nec srf edirs mni o cr d qlm verir. slind biz he kimi qbul etmirdik, mstqildik - n Amerikaya, n Rusiyaya, n Almaniyaya, n Trkiyy, n rana, he kim snmaq istmirdik. styirdik ki, Azrbaycanda mstqil dvlt quraq v mstqilliyin qdrini bilck, onu qoruyacaq vtndalar yetidirk. Buna gr d oxlarnn xouna glmirdik. Biz deyirlr ki, siz niy ranla, Rusiyayla dost olmadnz; bel etsydiniz yxlmazdnz. Vzirov Rusiyayla da, ranla da dostdu; bs onu niy yxdlar? Ayaz Mtllibov da elc. Bs onu niy saxlamadlar? Azrbaycanda yeni dvlt yaranmd v o dvlti saxlamaq tindi. Bu dvltin qalmasna n ran, n Rusiya, n Ermnistan, n d onlar dstklyn qvvlr razyd. Bizim hakimiyyti d onlar devirdilr v burada millti olub-olmamamz rol oynamad. Bir Amerika jurnalisti yazmd ki, bu hakimiyyti ona gr yxdlar ki, n doru v demokratik yolla, millt yoluyla gedn hakimiyytdi.
-Bizim hakimiyyt dvrnd Trkiyd bel bir meyl vard ki, btn trk cmhuriyytlrinin orta mktblriyn ortaq trk dbiyyat v tarixi drsliklri yaradlsn. Mnim zm bu mqsdl iki df Trkiyd olmuam, orta mktblrn dbiyyat v tarix zr ortaq proqram v drsliklrin yaradlmasna dair konfranslara qatlmam, ortaq dbiyyat proqramnn yaradlmasnda xsn zm itirak etmim. Onu da deyim ki, qarya qoyulan vzifni alt trk cmhuriyyti iind Trkiydn sonra ilk yerin yetirn Azrbaycan oldu. O ortaq proqramlar Azrbaycan Thsil Nazirliyi z proqram v drsliklrimizd gerkldirdi. Btn trk xalqlarnn taleyin aid ortaq tarixi hadislr tarix drsliklrimiz, btn trk xalqlarnn qdim v ada dbiyyat nmunlris dbiyyat drsliklrimiz salnd (dzdr, buildn balayaraq TQDK qbul proqramlarndan qdim trk dbiyyatn xarb!). Biz mumi trk tarixlrini, qdim trk xalqlar haqqnda mlumatlar z proqramlarmza saldq, ancaq, ox tssf ki, bu iqtidar dvrnd onlar da proqramdan xardlar. Dorudan da, bizim vaxtmzda trklk namin byk ilr grlmy balamd. Bunlarn irisind, tbii ki, dvlt dilinin ilkin "trk dili" adnn qaytarlmas, yeni "Trk dili" drsliklrinin hazrlanmas v yz minlrc nsx nri, latn lifbasnn ttbiqi v b. mhm yer tutur. O zaman ortala ortaq trk dbi dili ar da atlmd, amma, ndns, o da yarmq qald; ncllk edn Trkiy, grnr, biz hakimiyytdn gedndn sonra bu id ona

yardm ola bilck qvvni tapmadndan hmin ideyadan slind l kdi. Ancaq hm Azrbaycanda, hm d Trkiyd xeyli alim ortaq lifba, ortaq orfoqrafiya (imla), ortaq leksika (xsusn terminologiya) msllrinin gerklmsi yolunda rkdn alrd. Siz bu yarmq qoyulmu i - ortaq trk dbi dilinin yaradlmasna nec baxrsnz?

-Ortaq trk dbi dili yaranacaq, ortaq trk lifbas yaranacaq, amma o, bu gn mmkn deyil, nki inkiaf mrhllrinin mxtlifliyi nticsind biz birbirimizdn tcrid olunaraq ayr-ayrlqda formalamq v yenidn bir-birin ulama ox da asan deyil. Bu gn, msln, Azrbaycanda latn lifbasn Trkiydkindn iki hrf frqiyl (biri x, biri ) qbul etmiik. Trkmnistanda da biriki hrf frqi var. Baqa trklrin d hrsind bir ne frq olacaq, ancaq txminn otuz ildn sonra (bir az tez-geci var) ortaq lifba hkmn yaranacaq. Onu srtlndirmkn, yaxud lngitmkn zorlamaq olmaz - dil d canl varlqdr; buraxacaqsan ktlnin zn, nki dil xalqn mhsuludur, alimlrin yox. Alimlr, sadc, ona yn ver bilr, terminlrl znginldirr, myyn sz dzm gtirr v myyn sviyyd inkiaf etdir bilrlr, amma dil btvlkd xalqa mxsusdur - onu xalq yaradr, xalq da inkiaf eltdirir. Ortaq trk dilinin yaranmas ns trk xalqlarnn, ayr-ayr trk etnoslarnn birliyi, onlarn mdniyytlrinin birliyi lazmdr. Onlar zlri yava-yava ortaqla gtirib xaracaqlar. Vaxt olacaq ki, msln, birisi Trkiyd "yak" yazacaq, onu sn "yax" oxuyacaqsan, baqas "yaqi", ncs "yahi" oxuyacaq, yni hr z lhcsin uyunladracaq, ancaq eyni lifbada yazlacaq. Bununn myyn vaxt, byk mdni birlik lazmdr. Trk dnyasnn intellektual qvvsi bu gn bu iin gerkldirilmsin yetir, ancaq trk dvltlrinin ortaq mdniyyt siyasti d olmaldr. mumtrk mdniyyti, mumtrk dbiyyat v mumtrk dilinin yaradlmas hmin mdniyyt siyastinin trkib hissslri olmaldr. z d, bu siyast pul qoyulmal v dvlt buna xrc kmlidir, bu, dvltiliyin sas mahiyytlrindn biridir. ox tssf ki, bzi dvlt balar bunu baa dmr, ancaq iqtisadiyyat, hrb, siyast msllrini hll etmkl mul olurlar. Byk dvltlr slind byk mdniyyt stnd gliirlr.
-Demli, Trksoyun faliyyti Sizi qane etmir?

-Yox, qane etmir. Be- alimin yb -be iclas armasndan bir ey xmz. Ktlvi mktblr almal, mhazirlr oxunmal, bura milyardlar qoyulmaldr. Alimlr, deyk ki, otuz min, qrx min maa almaqla o mdniyyti yarada bilmzlr - grk o, yarm milyon, bir milyon maa alsn ki, bu ii gr bilsin, srlrini ap etdirsin v s. Yen d deyirm: dvltlr buna byk vsait qoymaldr. gr onlar hrb qoyduu vsaitin, bel deyk, bed ikisini mn deyn mdniyyt, elm qoysalar on ildn sonra bu trk dvltlrinin qarsnda dura bilck qvv taplmaz, nki bizim mdni potensialmz ox gcldr. Sadc, buna maddi tminat lazmdr, o maddi tminatsa yoxdur.

ox tssf ki, indi mktblrimiz, elmimiz tnzzl gedir, dadlr, mvcud mnvi srvtlr d yoxa xr; bu, ox qorxuludur. Bir vaxtlar n yksk binalar mscidlr v kilslrdi; bu, dinin, yni ruhun nfuzunun gstricisiydi, sonralarsa n mhtm, uca binalar universitetlrinki oldu, XIX srdn universitetlr mscidlri, kilslri stlmy balad, bir qdr sonra lap el Moskvadak dvlt universiteti, ya Peterburq universiteti, baqa byk universitetlr ucald. Tssf ki, indis n byk binalar banklarndr; bu, mnviyyatn qorxulu bir duruma dmsinin gstricisidir. Bli, n byk, n gzl binalar PULundur! Bu, indiki cmiyytin byk mnviyyatdan pula doru zaa srdyndn xbr verir. Niy bank binalar n ucadr, nki cmiyytd pulun mvqeyi hr eydn stndr! Mn bu qorxulu simptomun nticlrindn brk tvi keirirm.

"Atatrk trk dnyasnn son iki yz ild yetidirdiyi n nhng xsiyytdir"

-By, Sizi tvili duyulardan qurtarmaqn ryiniz n yaxn, n doma olan bir mvzuya dair sual vercym - Atatrk mnasibtiniz v onun trk dnyasna balca xidmtlri haqqnda dnclriniz?

-Mn gncliyimdn - ikinci v nc kurslardan Atatrk v Mmmdmin Rsulzad'ni baa ddm. nc kursda ayldm ki, hyata dzgn baxmram, nki o zaman Lenin, Stalin, baqalar hddn artq triflnirdi, dillrd Napoleon, Hitler kimi adlar dolard. Sonradan Atatrk, trk dnyasnn nhnglrini yrndim v grdm ki, Atatrk trk dnyasnn son iki yz ild yetidirdiyi n nhng xsiyytdir. Dorudur, mir Teymur (trk sevmynlr onu "Teymurlng" - "Axsaq Teymur" adlandrmaqdan zvq alrlar), ingiz xan byk cahangirlrdir, dnya imperatorluu yaradblar; onlar danmaq olmaz - byk, azman dahilrdir. Sultan Slim Fateh, Sultan Byazid, Slcuqlu sultan Alp Arslan v b. trk dnyasnn, trk dvltiliyinin, dorudan, qrur mnbyidir. Ancaq Atatrk yeni, modern, ada bir dvltin tmlini qoydu. Hmin dvltin nmunsini, bizimn byk fxrdir ki, ilk df Azrbaycanda Mmmdmin Rsulzad qoymudu - hl Trkiyd cmhuriyyt fikri yoxkn o, Azrbaycanda artq qurulmudu. Azrbaycan Cmhuriyyti cmi iyirmi ay yaad v bu qsa mryl bu dvlt quruluunun trkn n qdr yararl olduunu gstrdi. Mustafa Kamal bunu anndaca grd, gtrd v inkiaf eltdirdi. rm ski Osmanl sultanlnn xarabalar zrind gnc Trkiy Cmhuriyytini qurdu v onun stnd d durdu. Cmhuriyyt qurmaq ideyas trklr arasnda qtiyyn gydndm, yaxud tsadf sayla bilmz. Bu ideyann zlnn qoyulmasnda Ziya Gkalpn mhm xidmti var. limrdan by Topubaov, li by Hseynzad, hmd by Aaolu

kimi gerkdn d byk trklr artq cmhuriyyti tfkkr meydana gtiriblr. Onlarn balca xidmti budur ki, onlar vaxtnda drk ediblr ki, trkn inkiaf, trqqi, qurtulu yolu cmhuriyytddir, onu gtirmk lazmdr. Rsulzaddn sonra Atatrk d cmhuriyyt qurdu. Dedilr ki, onu saxlaya bilmyck, ancaq Atatrk btn dnyaya gstrdi ki, trk cmhuriyyt qura da bilr, cmhuriyytd yaaya da bilr v bu yaay onun tbiti tlb edir. Atatrk inanmd ki, cmhuriyyt n qdr pis olsa da monarxiyadan qat-qat irliy gedn bir quruludur. Bu, o dvrn demokrtiyaya doru ox mhm addm demkdi. Mustafa Kamaln bykly hm d onun trk milltinin ruhunu n hssaslqla duymasnda v bu ruhun gcndn trkn qurtuluuyn yararlanma bacarmasndayd. Atatrkdk he bir sultan demmidi ki, ey trk, snsn znn xilaskar! Ancaq o byan etdi ki, bir fndi var - o da trk xalqdr, milltimizdir; bir haqq qoruyan qvv var - o da milltin qvvsidir; hakimiyyt d rtsiz-shbtsiz milltindir v sn zn zn xilas edcksn - mhtac olduun qdrt snin z qanndadr! Atatrk millti, Vtni azad etmkn v ada dvlt qurmaqn dahiliyini ortaya qoydu. Bli, Mustafa Kamal Paa ar vziyyt dnd bzn, ola bilsin ki, demokratiyaya zidd srt llr gtrrd, amma buna baxmayaraq o, diktator olmad, daha dorusu, bunu istmdi. O dedi ki, demokratiyann yegan alternativi demokratiyadr - ona qar he n qoya bilmycksiniz, nki ondan da yax ey yen demokratiyadr. Btn traf qonularla yax mnasibt saxlamaq, dnnki dmnlrl barmaq, xilaftdn imtina etmk, dini dvltdn uzaqladrmaq... byk uzaqgrnlik, siyastd eviklik tlb edirdi v Atatrkn dahiliyi hm d onun ox-ox illr ncni grmsinddir. Azrbaycanda Cmhuriyyti yaatmaa bizim gcmz atmad, nki rus imperiyas ox gclyd (ran da mane olurdu). Qrmz Sovet imperiyas glib bu dvlti yxd. Ancaq Mustafa Kamaln yaratd Trkiy Cmhuriyytis hrbi qdrtc gcl olduuna gr zn qoruya bildi. O, xarici iallar lkdn qovdu v dvltin mstqilliyini yaatd. Bellikl, dnyada byk trk milltinin yaratd v trk milltini tmsil edn dvlt yalnz Anadoluda mvcud olub yaad. Onun yaamas v qalmas glckd Azrbaycan, zbkistan, Orta Asiyann baqa trk cmhuriyytlri v xalqlar n hyat qayna v yolgstrn mayak oldu - ona baxaraq z mstqilliklri urunda mbariz apardlar. Bu, Atatrkn TRK millti qarsnda n byk xidmtiydi. Atatrk hm d bir qhrmanlq rmziydi. O, btn trk mbarizlrinin rnyin evrilmidi. Htta Hindistanda, indiki Banqladed milyonlarca mslman klr axb Atatrkn adn kir, ona qibt etdiklrini bildirirdilr. Gnc Trk Cmhuriyytin yardm etmkn Hindistanda (sasn indiki Pakistan v Banqlade

razilrind), ind mslmanlar pul yb gndrirdilr. O zaman bu xalqlar da hm rus imperiyasna, hm d Byk Britaniyaya qar mbariz aparrdlar. Amma onlar ya qlb ala bilmir, qlb qazananda da bir il, iki il, il srr, sonra yen imperiya trfindn mlub edilirdilr. Atatrk ingilis ordusu, yunan ordusu, Avropa dvltlrinin ordular zrind byk qlb qazananda Hindistandan olan hindli millt vkili Londanda parlamentd x edrk bel bir sz dedi ki, bu gn xbr almam ki, Mustafa Kamal hm imperiya ordusu, hm d ingilis ordusu zrind qlb qazanb; bu, azadlq urunda mbariz aparan xalqlarmzn ilk byk qlbsidir. Mn bu qlbni qazanan Mustafa Kamaln v trk sgrinin qarsnda bu parlamentd ba yirm! V ba yir d. (Xatrladm ki, o zaman Hindistan bu szlrin sylndiyi Byk Britaniyann bir hisssi, dominionu, Hindistann qubernatorusa Byk Britaniyann birinci vitse-kral saylrd). Avropann masir ordular zrind ilk byk v ruhverici qlb mhz Trkiyd qazanlm, onu da Atatrk ld etmidi. Bundan ruhlanaraq rblrin Misird, lczaird, Tunisd franszlara, ingilislr qar azadlq mbarizsi gclndi. Sonra Hindistan balad. Trkiynin inkiaf edrk qabaa yrmsi, ykslmsi, Avropayla ulamas, Avropa v Asiyada nmli yer tutmas bu dvltin zln Atatrkn dzgn qoymasndadr. Mqayis aparaq. Osmanl dvlti d imperiyayd, rus imperiyas da. Hr ikisi kd, dald. Hr ikisinin yerind cmhuriyyt yarand. Birinin yaradcs Atatrk oldu, obirininkis Lenin (sonra Stalin). Hr ikisi yeni dvlt qurdu. Baxn, Atatrkn qurduu dvlt bu gn d inkiaf edir, demokratiyaya doru yryr, Avropa v Asiyan bir-birin uladrmaa alr v bu dvltin hl yz illrc yaayaca bh dourmur. Amma Rusiyada qurulan dvltin zl dzgn qoyulmadna gr, yen d imperiya xislti dadna gr, yen baqa xalqlar zlm altnda saxladna, onlara azadlq vermk istmdiyin gr, dnyan hdldiyin gr 70 ildn sonra tam dald. Atatrkn dahiliyis oradadr ki, onun qurduu cmhuriyytd hakimiyyt qeydsiz-rtsiz milltindir v onun stnd qurulubdur, Byk Millt Mclisi d hmi bu msllri yerin yetirir. Mustafa Kamal Paa Atatrk dnyaya yeni bax gtirdi. Onun anda dnya yer blnrd: kapitalist sistemi, sosialist sistemi, nc dnya. Kapitalist sistemi bada dururdu. nc dnya dvltlrinin ksriyytind azadlq metodu Mustafa Kamaln metoduydu. Msln, deyk ki, Misird ingilislri qovur, hakimiyyti l alr v Misri mstqil edirlr. Eyni hadis raqda, Suriyada, Livanda, ta ind, Hindistanda ba verir. Bu, yeni - nc dnya dvltlrinin azadolma metodudur. Sovet dvrnd sosialist uklad, kapitalist lklrind kapitalist ukladyd. Amma nc dvltlrd qarq ukladd, nki Trkiyd qarq ukladd; orada hm xsusi, hm d dvlt mlkiyyti vard. Dvlt mlkiyyti dvltin mstqilliyini

qoruyub saxlamaqn zruri rtdi, nki xsusi mlkiyyt gcl kild inkiaf etmmidi. Dnyann byk xsiyytlri Mustafa Kamal haqqnda ox yksk fikirlr sylyiblr. Msln, Hindistann byk dvlt xadimlri Mahatma Qandi v Cavahirll Nehru onu ox yksk dyrlndiriblr. Almanlarn, ingilislrin bir ox byk tdqiqatlar Mustafa Kamal "trkn boz qurdu" adlandrrdlar. Yazrdlar ki, trklrin boz qurdu gldi v onlara xilas yolunu gstrdi. Trklrd boz qurd haqqnda mnim bildiyim mif var. Qdimd insanlar zlrinin ruhlarnn daycs - onqonu olaraq bzn heyvanlarn stn glirdilr. Bu inam tkc biz aid deyil - qdim umerd d var. Siz bzn rast glirsiniz ki, qzldan aac heykli qoyulub, kei d ayaqlar il qalxb yarpaqlarn stnd oturub, kei d qzldandr - umerlilrin onqonlardr. talyanlarda da, yunanlarda da, rblrd d onqona inam vard. Msln, rblrdki "Bni-klb" ("t tayfas"), "Bni-sd" ("ir tayfas") kimi tayfa adlar onqonlarla baldr. Trklrds daha ox mhur olan onqon boz qurddur, qu quudur, qartaldr, sonra maraldr. (Bunlar miflrdn d qdim msllrdir). Onqonlarla bal Azrbaycanda Aqoyunlu, Qaraqoyunlu tayfalar sistemi yaranb. Burada boz qurd hl indi taplb. Trklrin xilas, bildiyimiz kimi, boz qurdla balanlr. Boz qurd haqqnda qdim dastanlarda bildirilir ki, trklr Altay dalarnn arasnda rgnkon adl bir dry drlr, sonra zlzl olur, drnin qaba balanr. Trklr orada drd yz il yaayr, artr, oxalr v daha oraya smrlar, balayrlar bir-birini qrmaa. Trkn bu dar drdn qurtulu yolu yoxdu. O zaman boz qurd glir, bir quzunu gtrb qar; onun mqsdi slind ov etmk yox, dr sakinlrin x yolunu gstrmkdi. oban onun ardnca gedir, grr ki, bir maara var. Boz qurdun dalnca girir bu maaraya, o biri trfdn ia xr. Qaydb camaata x yolunu gstrir. Keid dar olduuna gr o qayan ridir, paralayr, geni yol ar, ham bykl-kiikli atla, arabayla xr buradan. Boz qurdun saysind ba vermi bu qurtulu yazn vvlin dr. Trkn tarixind yeni bir gnn balanc olan bu hadis bayrama evrilir. Sonradan farslarn "Novruz" ("Yeni gn") adlandrd hmin srf trk bayram mhz bu hadisyl bal yaranb v onun n farslara (cmlr), n d baqalarna he bir dxli yoxdur. Yeri glmikn, gzl airimiz Mdi Azr Buzovnal da znn "Ouznam" poemasnda, hafizm mni aldatmrsa, bel tsdiqlyir: Yeni gnn var trklr nisbti, cmlrin bundan yoxdur qismti. Trk qvmnn bu gn maldr, mal, cmlr d buna raz olmal. Trklr n uurlu gndr bu gn,

Bu gn kimi olmaz n toy, n dyn. Boz qurd haqqnda baqa bir fsan d var. Trklr inlilrl mharib aparrlar. Trklrin hams qrlr, birc olan ua meyitlrin arasnda sa qalr. Boz qurd glir, bu ua gtrb aparr, mizdirib saxlayr. Uaq qurdun yannda byyr, ail qurur, trkn kk ksilmir. Boz qurdla bal ne-ne bel misal gstr bilrik. slind boz qurd heyvan onqonu deyil (mnc onqondan gls d), iki sistemin birliyidir. Tayfalar blnrlr. He kim eyni bayraq gtrmz. Kim eyni bayraq gtrs, demli, obirin tslimdir. Hmi d kslik gtrlr, ona gr d trklrin bir tayfas qara budun, obirisi a budun olur. Qara budun qara qurda sitayi edir ("qara budun" eyni zamanda "ktl" demkdir), a budunsa a qurda. Bunlar zaman-zaman bir-biriyl mharib aparr, dyrlr. Sonra xarici dmn - in v ya baqasna qar birg vuruur, birlirlr. Birlnd bunlar z onqonlarndan l k bilmzlr, ona gr d ortaq ad taprlar - ala qaran birldirrk edirlr ala. Alayundlu tayfas var; a qoyunla qara qoyun birlnd alayund ml glib, alayund tayfas yaranaraq iki tayfan birldirib. Buradasa a qurdla qara qurd birlir - boz qurda evrilir; o, qaranlq iind a iq verici bir qurddur, birldirici simvoldur. Bozqurdular deyirlr ki, btn heyvanlar l yrtmk olar, yalnz qurddan baqa - onu qfsd saxlamaq olmaz, yoxsa zn ldrr. Yni o, tlim glmyn mbarizdir. Mustafa Kamal da mhz bu baxmdan trkn boz qurdudur. Boz qurd hm d mqddslik ruhunun glmsi demkdir. li by Hseynzad yazrd ki, 1918-1925-inci illr arasnda trkn boz qurdu peyda olmudu. (O, Mustafa Kamal yox, azadla aran ruhu nzrd tuturdu). Orta Asiyada mstqillik urunda mbariz gedir, mstqil mirliklr yaranr. Gney Azrbaycanda mstqil dvlt yaranr. Btn dnyada alxalanma var. Amma li by Hseynzadnin szlrin gr, trklr bu boz qurdun - azadlq idealnn dalnca getmdilr v boz qurd ksb uzaqlad; vurumadq, yarmq getdik ki, bizim azadlq vaxtmz atb v bu frsti itirdik. Ancaq srimizin sonunda o boz qurd bir d glck v XX srin sonu trk sri olacaq. Bu, li by Hseynzadnin szdr: Bu df d trklr onun arxasnca getmslr, z azadlqlarn hll etmslr onlar facidn daha he kim qurtara bilmz, ancaq inanram ki, trklr bu df ayq olub onun arxasnca gedck, onu qazanacaqlar. Bli, Mustafa Kamal Paa Atatrk dorudan-doruya trklrin xilaskar boz qurdu oldu; z d yalnz trklrin yox. Yaponiyada Mustafa Kamaln heykli qoyulub, Tunisd Atatrkn adn dayan xiyaban v onun heykli var, Banqladed Atatrk xiyaban salnb. Ona byk xsiyyt kimi hr yerd tzim edirlr. Atatrkn ideyalar ninki salnda, htta lmndn sonra da yol gstn mayakdr v bu mayaka gz yummaq ar itkilrl sonuclanr. Msln, o dflrl deyib ki, bugnk

Sovetlr Birliyind dinbir-qanbir qardalarmz yaayr; bir zaman glck, bu dvlt kck, o zaman qardalarmz azadlq istycklr; onlarn siz mracit etmsini gzlmdn bu gn hazr olun v annda yardma yetin. Yaxud Trkiy Byk Millt Mclisind durub deyib ki, biz Sovetlr Birliyiyl dostuq, mehriban qonuyuq v bunu axradk yrdcyik. Parlamentdn xarkn yaxn adamlarna bildirir ki, mn dedim, birdn siz d inanarsnz ha; bilin ki, sizin bir barmaz dmniniz var - qrmz rus kommunizmi. Trklr, tssf ki, ulu Atatrkn tvsiylrini unutdular v indiki xoaglmz duruma ddlr.
ARTIRMA A t a t r k n d e d i k l r i : "Bu gn Sovetlr Birliyi dostumuzdur, qonumuzdur, mttfiqimizdir. Bu dostlua ehtiyacmz vardr. Fqt sabah n olacan kims bugndn ksdir bilmz. Eynn Osmanl kimi, eynn Avstriya-Macarstan kimi paralana bilir, xrdalana bilir. Bu gn lind smsx tutduu milltlr ovuclarndan qaa bilir. Dnya yeni bir dngy yeti bilir. Bax, o zaman Trkiy n yapacan bilmlidir... Bizim bu dostumuzun idarsind dili bir, inanc bir, z bir qardalarmz vardr. Onlara sahib xmaa biz hazr olmalyq. Hazr olmaq yalnz o gn susub gzlmk deyildir. Hazrlamaq lazmdr. Milltlr buna nec hazrlarlar? Mnvi krplrini salam tutaraq. Dil bir krpdr... nanc bir krpdr... Tarix bir krpdr... [...] ...Kklrimiz enmli v olaylarn bldy tariximizin iind btnlmliyik. Onlarn biz yaxnlamasn gzlmmliyik. Bizim onlara yaxnlamamz grkdir...".

Mn Azrbaycan trklrin dnyann bir ne byk xsiyytini yrnmyi mslht bilirm. Onlardan birincisi btn zmanlrin n byk dahisi olan Mhmmd peymbrdir (s..s.). Onun hyatn, peymbrlik tarixini, ideyalarn, hdislrini, mumn dvrn yax bilmk lazmdr. kinci Farabidir; onun dini v flsfi baxlaryla tanlq elmimizn olduqca faydal olar. nc v drdnc Mmmdmin Rsulzadyl Mustafa Kamal Atatrkdr ki, onlar btvlkd, inclikl mnimsmyi hr bir Azrbaycan ziyalsna grkli, siyastilrimizns hyati zrurt sayram. Yeni, ada dnyann qaplarn nec amaqda onlarn irsi n dyrli yardmmz olacaq. xsn mnim dnyabaxm onlarn nzri irsin dayanb v indi d faliyytimd onlarn gstrilrini sas gtrrm.

"adalaman tkc avropalama kimi baa dmk doru deyil"

-Bayramzn ikinci rngiyl - qrmzyla rmzldirilmi adal blfz Eliby Azrbaycan gerkliyind nec tsvvr edir?

-Qrmz rng v skkizguli ay-ulduz Mmmdmin Rsulzadnin myynldirdiyi xtdir. Qrmz zolaq v skkizguli ay-ulduz Azrbaycanda Elxanllar dvltinin bayranda da olub.
-Osmanl imperiyasnn da bayra qrmzyd v ortasnda skkizguli ay-ulduz vard.

-Osmanllarda nc skkizguli, sonra beguli ulduz olub. Bu, trk rmzidir. Lap qdimdn Azrbaycanda taplan saxs qablarn stnd ay v skkizguli ulduz tsviri var - miladdan nc IV sr aid. Dediyim kimi, Elxanllarn bayranda da eyni tsvirdi. ndis qrmz rng ada dnyann rmzi kimi verilir. ada dnya n demkdir? Dnya daim adalar. str Yaponiyada olsun, istrs Azrbaycanda. adalaman tkc avropalama kimi baa dmk doru deyil. Dnya ona gr adalaacaq ki, lklr Avropa parlamentarizmin gedck; yoxsa kemid indiki mnada parlamentarizmi olmam, msln, trklr grk xaqanlara, qurultaylara qaytsnlar. ada dnyadasa parlament, bldiyy, prezident, ba nazir seilmlidir. adalq ndir? Tsvvr edin ki, Avropada v Amerikada istehsal edilmi bzi mhsullar "eytan mli", yaxud "xristianlarn frlda" adlandrlr; bu, son nticd cmiyytin inkiafdan geri qalmasyla nticlnir. adalq hyata yeniliklrin gtirilmsidir, ona gr d o, hmi dinamik, mthrrik v irlilyilidir. Qrbin adalq haqqnda tsvvrlri hr eydn nc demokratiyayla baldr. ada mumbri dyrlr irisind mhm yer tutan "demokratiya" is Qrbd bir ox hallarda az qala "liberalizm"in sinonimi kimi qavranlr. Boynumuza almalyq ki, Avropa v Amerikann ada dnya trqqisinin lokomotivin evrilmsind demokratiya, o sradan liberalizm vzsiz rol oynayb. Liberalizmin balca prinsiplrindn biri ayrca bir insann azadlnn htta cmiyytin azadlndan stn tutulmasdr. Buradan grnr ki, hmin cmiyytlrd vtndalarn frdi azadl ada br sivilizasiyasnda n yksk sviyyd tmin edilmidir. Busa z nvbsind btvlkd xalqlarn inkiafna tkan vern n tsirli stimuldur. Dorudur, milltilik d xalqlarn trqqisind ox smrli stimuldur v onun hmiyyti tarixi tcrbd dflrl yoxlanlb. slind milltilik liberalizm yolunda mhm bir mrhldir liberalizm milli zndrk prosesi yetkinlik hddin atandan sonra getmk mmkn olacaq; hl zn drk etmyn, z azadln qazanmayan v bu azadln dyrini bilmyn xalq z sravi zvn azadlq bx ed bilmz. str milli demokratiya olsun, istr liberal demokratiya, onun qarant hmin lkd yaayan sas, yni sayca oxluu tkil edn xalqdr. Azrbaycandasa oxluu trklr tkil edir. Bu trk hl zn drk etmyibs, milli mentalitetini qorumaybsa, azadlq v mstqillik, adalq ruhunu mnimsmyibs ona liberalizmi birdn-bir n cr vercyik? Milltilik artq yz ildir yol glir Azrbaycana. lk ciddi milli oyan Sttar xan hrkatndan sonra baland. Gneyd aylaraq trk millti olduumuzu drk etdik, azadlmz ld etmy can atdq v mrutli dvltimizi qurduq. Ancaq millt olaraq bu nailiyyti ld saxlaya bilmdik. Buna baxmayaraq ruhdan dmdik v ox kemdn az qala eyni vaxtda azadlqsevr milli ruhumuzun hkmyl Quzeyd Mmmdmin Rsulzadnin balyla btn mslman almind ilk demokratik dvlt - Azrbaycan Cmhuriyyti v Gneyd eyx Mhmmd Xiyabaninin bal altnda zn randan ayrm mstqil Azadistan dvltlri yaratdq. Htta onlar tqib edn

Sovet Azrbaycannn da nisbi mstqilliyi (n az, blli srhdlri) vard. 1945-46-c illrds Gneyd Seyid Cfr Pivri milli ruhumuzun tcssm olan yeni mstqil milli dvlti meydana xard. (Son hadisd SSR-nin hans drcd rol oynamas xalqn mstqillik, azadlq istklrinin lviliyin klg sala bilmz). Bli, bu dvltlrin hams milli azadlq mbarizsinin nticsind yaranmd. Milli mbarizni azadlq urunda mbarizyl nec birldirmk olar? Sovet sistemind bu mslnin hlli yolu shv qoyulmudu. Marksizm-leninizm milli azadlq hrkatn rdd etmir, ksin, onu znn trkib hisssi sayrd. Moskvada sosialist ideoloqlar deyirdilr ki, milli azadlq hrkat sosializmdn knar deyil. Msln, Misird milli azadlq mbarizsi gedir. Bs Moskva ona n kimi mnasibt bslmlidir - mnfi, yoxsa msbt? Misirlilrin azadlq mbarizsi ingilislr qardr; demli, "millt azad olmaq istyir" v bu, lbtt, marksizm-leninizm baxmndan msbt hadisdir. Bs bu sava milltilik saymaq olarm? "Yox, o, sosialist hrkatnn trkib hisssidir". Bax, bu yanama shvdir - Moskva, lbtt, onu mnimsmk istyir. ndiki demokratlar bunu dn bilmirlr. Milli azadlq hrkat demokratik hrkatn trkib hisssidir. Biz deyirik ki, Sttar xan hrkatnda demokratik prinsiplr var? Niy? Nydi Sttar xanda demokratizm? Bir mbarizd xalq ktlsi itirak edirs o, demokratik xarakter dayr, yox, yuxardan hrbi evrili ba verirs orada demokratiyadan danmaq olmaz. Azrbaycanda gedn hrkatlarn hams bu baxmdan demokratikdir - Sttar xan da, Mmmdmin d, Xiyabani d, Pivri d demokratik xalq xlarnn ynldicilri olublar. nki onlar mhz xalqn gcyl, onun vurumas hesabna hakimiyyt yaradblar. Pinoetin hakimiyytis demokratik sayla bilmz, nki o, hrbi evrili edrk hakimiyyti dyidirib. ada dnyann demokratik mbarizsi mumbri demokratik dyrlrin dvlt quruluunda v onun qanunlarnda ks etdirilmsi urundadr. Msln, konstitusiyada qbul edirsn ki, lkd yaayan baqa xalqlara gey mnasibt bslmk olmaz azsayl xalqlarn hquqlar sas xalqn hquqlaryla eynidir; baqa szl, btn vtndalarn hquqlar eynidir. Demli, dvlt vahid vtnda hququnu tmin etmyi hdsin gtrr - onun btn vtndalar milltindn, dilindn, dinindn, irqindn asl olmayaraq brabr hquqlara malikdir. Artq bu, demokratiyadr. Ancaq tsvvr edk ki, demokratik hrkatn bir hisssi olan milli azadlq hrkat ba verir, sn hakimiyyt glirsn v qanun qoyursan ki, bundan sonra lkd bir hakim xalq var, o da trklrdir, ham onlara tabe olmaldr, nki baqalar ikinci sortdur. Bu, artq demokratiyadan qamaq v ada dnyann tlblrin qabalqla arxa evirmkdir. Liberalladrmasa ikinci mrhldir. O, ox mrkkb ictimai prosesdir. Milli azadlq hrkatnda xalq itirak edir. Hr ey onun gcyl v onun arzusuna uyun ynldilirs bu, nticd gcl totalitarizm d aparb xara bilr - xalq z azadln ld edib yerd qalanlar zmk istyr, alar ki, lkdki hr ey mhz onun olsun, btn

cnbilr lkdn xarlsn. Bs liberalizm n deyir? O, frdin hququnu mdafi etdiyi n deyir ki, bura bax, ay xalq, sn ox ey arzu edirsn.
-Demli, liberalizm frdin hququnu cmiyytin mnafeyindn stn tutur.

-Cmiyytin mara budur ki, tutalm, ermnilr lkdn xsn, ruslar lkdn xsn. Ny gr? Mara var - ermnilr, ruslar xacaq, evlri ona qalacaq. Onlar xacaq, i yerlri, yni sas xalqn ii oxalacaq. Bu rt daxilind d xalq srtl qalxa, inkiaf ed bilr, ancaq sonradan lkd ya faizm yaranacaq, ya da diktatura, ad da bel olacaq: "totalitar xalq diktaturas". Bunun qarsn almaqn frdin hququnu tmin etmyi irli srsn ki, lknin btn vtndalar eyni hquqlara malikdir v hr bir vtndan hququ toxunulmazdr. Msl bitdi! Burada liberalizm imkan vermir ki, daha totalitarizm, diktaturaya keid olsun. Buna gr d milli azadlq hrkat dstklnmli v milltin mvqeyi hkmn mdafi olunmaldr, amma bu, frdin hququnun tapdalanmas hesabna ola bilmz! Bel bir vziyyti tsvvr edk. Kiik, ancaq btv bir toplum olan aild ata znn mvqeyindn sui-istifad edrk ua axamadk ildir, zs evd oturub shrdn axama televizora baxr. Hququ tapdalanan uaq n vaxtsa dzmyrk ya o amansz ataya qar syan edck, ya da haqszla dzmyrk evdn gedck, nhayt, ailnin z d dalacaq. Demli, frdin hququ hkmn qorunmaldr ki, btvlkd cmiyytin mhkmliyi, sabitliyi tmin edilsin.
-Hmin ail dalmasa da onun trbiysinin pozulaca qalmazdr.

-Orada hr ey pozulur, hr ey dalr. Bu ail artq ikstdir. Ancaq btn zvlrinin hquqlar qorunub saxlanlan ails salam qvvy evrilck. Fikrim hara glir xr? Cmiyyt nyin stnd dayanmaldr? Mn fikirlirm ki, cmiyyt 3 nsrn stnd dayanr: birincisi, frdin stnd; ikincisi, ailnin stnd; ncs, xalqn stnd. Frdin stnd quranda liberalizm olur - daha srbst, daha mstqil. Ailnin stnd quranda artq cmiyytin stnd qurmaq saylr. Amerika cmiyyti bu saat nyin stnddir? sasn ailnin (zk aildir) v cmiyytlrin. Amerikada yz minlrc cmiyyt var: ikstlr cmiyyti, oxglnlr cmiyyti, kdyatanlar cmiyyti, itsevrlr cmiyyti v s. lkni onlar saxlayr; dvltin ox eydn xbri yoxdur, o, ox ey qarmr. Ax mxtlif elmi-mdni-idman tdbirlrinin keirilmsinin, itlr baxlmasnn qaysn niy mhz dvlt kmlidir? Uyun cmiyytlr var, bununla da onlar mul olurlar. Mn el glir ki, ortaq bir zk var - o n frddir, n xalq, n d dvlt v hr ey d onun stnddir.

Mni Azrbaycann bugnk taleyi, bugnk hyat baxmndan ail v cmiyytlr daha ox maraqlandrr. Cmiyyt v dvlt bu cr orta kili toplumlarn zrind qurulur. Dorudur, bunu btn cmiyytlr amil etmk olmaz. Msln, Fransada cmiyyt aildn daha ox frdin stnd qurulub. Amerikada oxuaqllq qaydadr (o, ailni saxlayr), Fransayasa bu hal yaddr - orada oxuaql aillr nadir rast glinir.
-Franszlar xsi azadlqlarn saxlamaa daha ox stnlk verirlr.

-Bli. El buna gr d Fransada ail o qdr gcl deyil, nki qadn istdiyi vaxt boana, xb ged bilr, baqasyla evln, yaxud gz bilr, nki o, azaddr. Bax, liberalizmin bu chti d var (lbtt, onun hkmn xlaqszlqla nticlndiyini sylmk yanl olard) - o, bir nv, anarxizm yuvarlanmaqda olan hddn artq mstqillik demkdir.
-Azrbaycan xalqnn da z milli maraqlar var. str demokratiyan, istrs d liberalizmi o, bu maraqlarna uyunladraraq znmxsus Azrbaycan demokratiyas, Azrbaycan liberalizmi tipini taparaq yarada bilr v mn el glir ki, yaratmaldr da.

-Buna gr d deyirik ki, Avropadan adal mnimsynd demokratiyan, liberalizmi kor-koran gtrmmliyik. Bunlar xalqn mnviyyatndan, xlaqndan, milli mentalitetindn v trsindn keirilrk ttbiq olunmaldr ki, hmin dyrlrl ziddiyyt girrk onlar datmasn, uurmasn. Bir misal kim. Mn islamn Afrikada yaylmasn yrnirdim. Grdm ki, onun Afrikada yaylmasnda he bir zor olmayb. Bs islam birdn-bir btn Afrika boyunca nec yayld? Mahid etdim ki, qonu tayfalar bir-birin baxaraq islam srtl gtrblr. Ancaq maraql cht burasndadr ki, onlara xristian dini d tbli edils d buna he hmiyyt vermyiblr. N is, qrib vziyyt yaranmd v onun sbbini yrnmk istyirdim. Nhayt, aydnladrdm v ox inc bir mqamla qarladm - sn dem, 400 min nfrlik bir tayfann bir bas var v o, tayfadak btn qadnlarn kiisidir; istdiyi qadnla istdiyi vaxt yaayar v he kim d ona bir sz dey bilmz. Qz r getmzdn qabaq bir-iki gn tayfa bayla yaamal, r yalnz bundan sonra getmlidir. Zaman kedikc cmiyytin bir hisssi bu qanunu bynmir, ancaq tayfann iradsin qar da xa bilmir. Hmin naraz tayfa zvlri grrlr ki, islamda hr z ailsinin sahibidir, he ks onun ail msllrin zorak mdaxil ed bilmz, buna gr d onlar byk hvsl mslman olurlar. Bundan sonra daha tayfa bas onlarn ailsin toxuna bilmir. El bu zdn d islamn ktlvi qbulu bann avtoritarizmini, diktaturasn sndrr. slam qbul etmkl tayfa onun aily tcavzndn qurtulur. Demli, islam ail tipi mrtce, diktator Afrika tayfa tipini datmaqda mtrqqi rol oynayr.
-Ail xristianlqda da qorunur, bs onlar niy mhz mslman ailsi clb edib?

-Ax mslmanlqda kii hm d evin hakimidir, xristianlqdasa kii hakim deyil, aild brabrlik, mstqillik var. slamda kiinin hququ qadndan ykskdir. randa atprstlik anda bzn bir mbdd 11-12 min qadn saxlanlrd v onlar he kim r getmirdi (mbd arvadlaryd bunlar). n gzl qz Hrmz qurban verilrk yandrlrd. (Cfr Cabbarlnn "Od glini"ni yqin ki, yax xatrlayrsnz...). Tarixilr yazr ki, mbd toplanm qadnlarla evlnmk mmkn olmadna gr olanlar qz tapmr, evlnmkn yad lklr gedirdilr. El ki islam dini gldi, ran tezlikl bu sosial bladan qurtard. slamn burada qbulunda bu amilin d myyn rolu olub. ind d islamn geni yaylmasna ail amili mhm tsir gstrib. ind hanssa inancdan, mifdn qalma bir adt var - qz ua doularkn onun ayaq barmaqlarn balayrlar ayann altna v o gz bilmir, yeriynd axsayr (guya bu zaman o, qaz kimi gzl yeriyir). Onun barmaqlarn yalnz qz byynd arlar, bu zamansa ayaq da slind ikst olur. slam gln kimi bunu qadaan edir. Qz uaqlarnn yarmikst olmamas n camaat balayr islam qbul etmy.
-Uyurlardan baqa, sl inlilrdn d mslman olan var?

-lbtt. inin cnubunda, Tayvanda 5-6 mslman taciri yurd salb, evlnib. inlilr grblr ki, bunlarn mkmml ail qayda-qanunlar var. Bundan sonra da islam inin cnub yaltlrind yaylmaa balayb. Ancaq hmin lkd islamn bynilmsinin ikinci mhm amili d olub. ind ticart ancaq myyn adamlara mxsusdur - onunla ham mul ola bilmz. slamdasa var ki, ticart Allahn byndiyi pelrdn biridir. slam qbul edn inliy daha dymirlr, o da ticartini edir. Yni ail btn bir cmiyyti qura v btn bir cmiyyti dada bilr (lbtt, shbt tk-tk aillrdn getmir). Biz havay demirik ki, ail dvltin kiik tipidir - bir ail bir dvlt demkdir. Ail bir nvdir v bu nvni tkil etmkdn ox ey asldr - onunla ox ey qura bilrsn.
-By, yeri gldiyin v adalq problemiyl bal olduuna gr bir sual vermk istyirm. Bizd indiydk bel bir tsvvr vard ki, Avropa dvltlri tam demokratikdir, onlar dinlr arasnda frq qoymur - tki sn demokrat ol, ancaq hans din inanrsansa inan. Xristian Avropa Birliyinin mslman Trkiyni z sralarna qbul etmmsi bunun, sn dem, sadlvh dnclr olduunu gstrdi v Trkiynin znd d demokratiyaya inam myyn qdr sarstd, orada islam qvvlrin gclnmsin sbb oldu. Bu dini ayr-sekiliyin tsiri htta Azrbaycanda da yetrinc hiss edildi. Sizc, Avropa Birliyinin Trkiyy bel gey mnasibti baqa hans amillrl izah edil bilr?

-Trkiyd demokratik dyrlr Azrbaycanla mqayisd lyglmz drcd inkiaf ets d bu lkdki demokratik institutlar Avropa standartlarna cavab vermir, orada

demokratik islahatlara hl ciddi ehtiyac var. ox uzaa getmyk - Trkiy Anayasa (Konstitusiya) Mhkmsinin sdri bu yaxnlarda etiraf etdi ki, onun lksind mhkmlr mstqil deyil; ax Avropa Birliyi tlb edir ki, drd hakimiyytin (bura mtbuat da daxil edirik) drd d mstqil olmaldr. Tssf ki, Trkiyd istr qanunverici, istr icraedici, istr mhkm hakimiyytlri, istrs d mtbuat Avropa standartlarna tam uyunladrlmayb. Demokratiyann zl saylan hakimiyytlrin dqiq blgs mslsi birbaa insan hquqlaryla baldr. Buna ml edilmmsi hkmn lkd demokratiyann pozulmasyla nticlnmlidir. Msln, Avropada uzaqba bir, ya iki jurnalist hbsxanaya d bilr, ancaq Trkiyd onlarca jurnalist dustaqdr. Yaxud Trkiyd mhkmdn qabaq cza verm hallarnn olmas he ks sirr deyil. Buradak hbsxanalar da Avropa tlblrin uyun glmir. Bunlar ciddi rtlrdir. Avropa Birliyin girmk insan haqlarn yksk sviyyd qoruma bacarmaq demkdir. Mn inanram ki, Avropa Birliyiyl laqlr Trkiyd demokratiyann daha da inkiafna msbt tsir gstrck. Fikrimc, Trkiy n qdr sni v tbii ngllrl qarlasa da bu yolla getmli v ondan imtina etmmlidir. Ancaq bir eyi d boynumuza almalyq ki, Trkiynin xarici siyasti, diplomatiyas zifdir - onun Xarici lr Nazirliyi bu mslyl d bal zif ilyib. XN grk Avropa dvltlriyl ayr-ayrlqda danayd, onlardak Trkiy haqqnda yanl tsvvrlr dadayd, sbut edydi ki, bizdki problemlr btn Avropa dvltlrind d az, ya ox drc rast glmk mmkndr. XN grk Fransada, Almaniyada, baqa Avropa lklrind mxtlif mzmunlu tbliat yncaqlar keirydi, mhkm disputlar tkil edydi, Trkiynin mhkm orqanlarnn daltin Avropan inandrayd. Bir ox eylri Avropada hkmn tbli etmk lazmdr, ancaq, tssf ki, XN-nin bu sahd faliyyti ox sstdr. Mn bu szlri Trkiynin znd d demim, bildirmim ki, bu lknin d siyasti disizdir - nazirliyin balar ilk vaxtlar bir qdr fallarlar, sonra yen sstlirlr. ox qribdir ki, Trkiy htta Avropadak trk cmiyytlriyl d yax mnasibtlr qura bilmir - onlar bal-bana buraxlb, halbuki Fransa, Almaniya, ngiltr v baqa lklrd yaayan minlrc Trkiy vtnda z ana yurdundan tr rkdn yanrlar v ox ey bacararlar.

"Azrbaycan halisinin bir blm - quzeylilr ada Avropa tfkkrl olduqlarna gr islam dinini mhz bu tfkkrl mnimsyck"
-By, ilk demokratik dvltimiz - Azrbaycan Cmhuriyyti qurulanda lkmizd dindarlq indikindn daha gclyd, nki onda sl mslman dvltiydi. Sonralar Sovet hakimiyyti btn mvcudluu boyunca islam dinin olduqca ar zrblr vurdu - mscidlr uuruldu, dadld, dini bayram v mrasimlr yasaqland, Mbariz Allahszlar ttifaq, Azrbaycan

Yazlar ttifaq v b. tkilatlar vasitsil kommunistlr allahszl ktlvi surtd yaydlar, halinin ksriyyti ateist oldu. Ona gr d tbii ki, islama Cmhuriyyt dvrndki mnasibtl bugnk mnasibt v islamn hr iki dvrd cmiyyt hyatndak rolu arasnda ciddi frqlr ortaya xb. strdim ki, Siz bugnmzn Azrbaycannda islamn hmiyytindn danaydnz.

-nc onu deyk ki, dnyada 3-4 din daha ox yaylaraq dnya dini saylr. Daha ox xalqlar hat edns onlardan dr: islam, xristianlq, buddizm (btprstlik). Xristianlar bir milyard nfrdn oxdur. Mslmanlarn da say bir milyard ar. Buddistlr (btprstlr) 700-800 milyon hndvrinddir. Qdim v nfuzlu dinlr irisind yhudilik (iudaizm) geni nfuz qazanb, ancaq o, prstikarlarnn sayna gr sadaladmz dindn ox gerid qalr. slam dini n sonuncu, demli, n yeni dindir. Lev Tolstoyun szlriyl desk, btn dinlrdn sonra yarandna gr onlarda mtrqqi n varsa hamsn mnimsmi islam btn dinlrin n irli getmii saylr. mumiyytl, din iki bax var. Dini baxmdan burada Tanr sistemi, mlklr sistemi var. Sonra Tanr, mlklr, insanlar, yer v gy laqlndirilir. Biruni deyirdi ki, hindlilrd dini tsvvr o qdr zif inkiaf edib ki, Tanrn skkiz lli insan sayrdlar, yni onlar Allah insann bir qdr mrkkb formas kimi dnr, bundan o trf tsvvr ed bilmirdilr.
-Demli, insann iki li varsa ondan gcl olan Allahn llri onunkundan dflrl ox olmaldr...

-H, buna gr d onun skkiz li olduunu, hm d yax rqs etdiyini dnrdlr. Hindistan mdniyytind rqs ox byk yer tutur. Hindlilr bel hesab edir ki, dnyada n gzl rqsi biln d, bacaran da Allahdr. Sistem onun zrind qurulur. Yaxud xristianl gtrk. Burada tkallahllqdr, amma mxtlif mzhblrind allahllq da var. Bu dind aparc qvv Allahdr, sadr, amma bir d grrsn sa da iki cr dnlr: hm ruh, hm insan kimi. Xristianlqda lk var: Ata sa, Mrym v bir d oul.
-By, Siz dini flsfdn v ya flsfni dindn ayrrsnz?

-H, bunlar ayr-ayr baxlardr. Dinin znn d flsfsi var. Dinin z mntiqi var, flsfnins baqa mntiqi var. Flsfnin mntiqiyl dinin mntiqi tutmur. Bu haqda istyirsinizs Qzzalinin "Ehyayi-lumiddin"in baxn. mam Qzzalinin Farabiy, bn Sinaya qar yazd kitab "Ehyayi-lumiddin" ("Din elmlrinin dirilmsi") adlanr. O, opponentlrin z tutaraq deyir ki, mn din elmlrini yenidn dirltdim, yni bildirir ki, sizin mntiql dinin mntiqi tutmur - Tanr mntiqi klamla gedir. slam dininin mntiqi klamn stnd qurulub, onun flsfsi klamdr.

Klam elmi islamn flsfsidir. Amma o da daha ox qdim dnya flsfsin - umer, Akkad, Misir, yunan flsflrin dayanan flsf sistemidir.
-Bunu mn yrnmk istyn bir adam kimi soruuram: bn Sina deyir ki, gr Allahn yerind mn olsaydm mn d dnyan mhz bu cr yaradardm. bn Sina islam dinini d son drc inclikl biln dahi alimdir, mam Qzzali d elc. Bs bunlarn mntiqi niy bir-birin qardr, yaxud onlar harada toqquur?

-Bir var byk Tanr mntiqi. Metafizik idrakn mntiqiyl fiziki idrakn mntiqi ayrdr. Fizikan drk etmkn yann tbitini bilmlisn; bilmsn - olmaz. yann tbitini yrnmkds dini mntiqdn istifad tin olur - yann z mntiqi var. Msln, deyk ki, tsadflri qbul etmyn insanlar var. Din d tsadf qbul etmir - hr ey zrurtdir, Tanr yaradb. Msln, ev udu - Tanr edir, sel gldi - Tanr edir; hr ey Tanrdandr. Din budur.
-Tale?

-Yox, tale yox, Tanr.

-Tale Allahn yazs deyilmi?

-Taleyi d Tanr hll edir, hr eyi Tanr hll edir. Burada baqa mntiq ola bilmz. Amma flsfs zrurtl brabr tsadf d qbul edir. Tsadf varsa bs kiminkidir? Din deyir ki, dinindir. Amma flsf deyir ki, yox, o, yann z tbitinddir - insann z z taleyini hll edir. Dind d var ki, insan faili-muxtardr. Bu da dinin mntiqidir sn al vermim ki, bunu el. Demk, tarixd uzun mddt dinl flsf mbahis aparr, z d, mvqelrini bzn mhkm saxlayrlar. Filosoflarn byk hisssi materialistdir, niy? Filosof Farabi - bu nhng dahi tmiz mslmandr. bn Sina onun kitablarnn, srlrinin agirdidir. Bs Farabi bu mslni n cr hll edir? Onun haqqnda dnya filosoflar, tdqiqatlar deyirlr ki, o, eklektikdir. Ndir eklektik? Yni dnyan btvlkd gtrn. O, dini d, dnyan da btvlkd gtrr. Farabi ox qrib filosofdur. Demk, Aristotell Platon dnya idrak msllrind mbahis aparrlar, ayr-ayr mvqelrd dayanrlar. Ona gr d materialistlr bzn Aristoteli peripatetik flsfnin sasn qoyan, yni materializm trf kn filosof adlandrrlar. Platonusa daha ox idealist sayrlar. Platon da bykdr, nhngdir; bu, baqa msldir. Uzun mddt alimlr arasnda dava gedib ki, Aristotel dz deyib, yoxsa Platon? Dorudur, Aristotel Platonun agirdidir, amma Aristotel flsfd byk, yeni bir sistem yaradb - daha ox elm v mntiq dayanan sistem v bu sistem d yryb gedib. Platonun sistemi danqdr, amma Aristotelin sistemi tlim yeriyir; onu tlim etmk, tliml qavramaq

olur. O, gcl bir tlim sistemi d dzldib. Tlimi sas gtrn Aristotel deyib: elisteme, elisteme nd elisteme - tlim, tlim, yen d tlim. Sonradan bu ifad geni yaylb.
-Oxumaq, oxumaq, yen d oxumaq.

-Bli, bu, Aristotelin fikridir. Onun tlimini d "Aristotel tlimi", yni Aristotel sistemi adlandrrlar. Aristoteld din yoxdur - din mslsi metafizik anlaydadr. O, dinlri sas gtrmr.
-Tbiti gtrr.

-Tbiti v metafizikan - fizikan v metafizikan. Metafizikada Allah yaradc qvvdir, amma dinlrd tsvvr ediln Allah deyil. Bir ey var - yaradan. Onun ad ndir? Aristotel onun adn tapa bilmyib (ancaq "Allah", "Tanr" da adlandrmayb), qoyub "metatafizika", yni "fizikadan o yana".
-Metafizika.

-Yox, biz ona "metafizika" deyirik, slind "metatafizika"dr. Yni fizikadan o trfdki ey, varlq. O da varlq deyil ha - mcrrd bir eydir, n dnrsn - dn. Onun adn n istsn qoya bilrsn - "Allah" qoy, "Tanr" qoy, istyirsn "Boq" qoy. styirsn onu "Gc" el. Farabi flsfy glnds artq islam dini dnya diniydi. O glnd daha Allah deyilirdi. Sufi dbiyyatnda, sufi mkannda da bu crdr - biz fiziki ruhlarq, Tanr da bir ruhdur; onun n ls, n kisi, n d sifti var, danr da, bu kiik ruhlarsa ona qaytmaldr. Demli, Farabi tapmaldr ki, "fizikadan o trfdki ey" ndir? O, islama uyun cavab vermlidir. V ox maraql, qrib cavab alnr: Tanr varl yaratmayb, varlq Tanrdan yaranb.
-Bunu Farabi deyir?

-Bli. Demk, varln Tanrdan yaranmasna ilkin tkan Tanr verir; varln z d buna hazrdr. ndi yarann, trniin qaynana, mnbyin ad tapmaq lazmdr. Ad bel qoyulub: ilkin mvcudluq Tanrdr, varlq ikincidir. Farabi flsfyl islam dinini bardrr, yni islama qar da deyil, flsfy qar da. Platon daha ox idealizmin stn gedir, Aristotels idealizmdn daha ox qar, bunlar oxlu mbahis aparrlar. Bs Farabi neylyir? O gtrb ikisini d birldirir, deyir ki, Platon da dz deyir, Aristotel d, ancaq buras var ki, onlar ayr-ayr dillrd danrlar, hyata baxlar mxtlifdir. Buna baxmayaraq, ikisinin d dnclrinin kk yen gedib xr metafizikaya, yni yaradc qvvy; sadc olaraq, onun mahiyytini frqli izah edirlr.

Farabi Platonla Aristoteli birldirrkn onlarn hr birinin shvlrini d myynldirib. ndi tsvvr edin ki, o n qdr nhng bir i grb - Platonla Aristoteli ayr-ayrlqda thlil edsn, onlarn ziddiyytlrini qoyasan ortaya v vahidlik nqtlrini, yni idealizml materializmin kkn tapasan! ox qribdir ki, dnyann bir ox byk filosoflar iddia edir ki, materializm v idealizm insanlarn grlrin grdir.
-Yni onlar insan z yaradb?

-Yox, insanlar z tbiti, varl, Allah drk etmkd biri materialist, biri idealist baxmdan dnr. Amma dnclrin kk yen eynidir - gedib bir yerd dayanr. Demli, Farabi din v flsf sistemlrini birldirir, ikinci tlim yazr. Aristotelinki birinci tlimdir, Farabininki olur ikinci tlim. IX srdn sonrak flsfd Aristotelinki "Tliml-vvl" ("Birinci tlim") adlandrlr, Farabininkin "Tlims-sani" ("kinci tlim") deyilir. Buna gr d flsfd Aristoteli "mlliml-vvl", Farabini "mllims-sani" adlandrrlar. Bu iki adam flsfd min illr yaayr.
-slam almind Farabi flsfsin qar xanlar varm?

-Demk olar ki, yox. mam Qzzali Farabiy azca toxunub. bn Sina da Aristotell Farabidn daha ox uzaqlab. nki bn Sina tbit elmlrini daha inclikl bildiyin gr dnyagrn tbit elmlri stnd qurur. Sonralarsa ox qrib hadis ba verir - Nsirddin Tusi byk ilahiyyatnas olduuna baxmayaraq mam Qzzaliy qar xr v filosoflar mdafi edir, mam Qzzalinin bilmdiyi yerlri akarlayr. Tusinin Qzzalini tnqid etdiyi srinin ad beldir: "Tfavtl-flasf" ("Flsfnin ziddiyytlri, ayrlqlar", yaxud "Flsfnin ziddiyytlrinin tnqidi").
-Qzzali rbdir?

-O, Tusda doulub, kimliyini bilmk olmaz.

-Ancaq Farabi trkdr.

-Ad Mhmmddir. Tarxan oludur. Ulu babasnn da ad Tarxandr. Farab hrindndir, txlls "Trk"dr. Bellikl, onun tam ad beldir: Mhmmd ibn Tarxan l-Farabi t-Trki.
-bn Sina da trkdr.

-Dorudur.

Demli, Nsirddin Tusi sonradan Qzzaliy qar ikinci sr d yazaraq adn qoyub "Tfavtt-tfavt" ("Tnqidin tnqidi"). Qzzali filosoflar tnqid edir, Tusi d tnqid tnqidl cavab verir. stndn 200 il, ya n qdrs vaxt keir (dqiq yadmda deyil), Osmanl imperiyasnda bu msly bir d baxrlar ki, grk Farabi dz deyib, Qzzali, yoxsa Tusi? "Tfavtttfavt" srini baxmaqn iki alim verirlr. Tusinin nvsi babasnn leyhin xr, obiri alims Tusini mdafi edir. Tzada baxn ha - Tusinin nslindn olan deyir ki, babam dz yazmayb.
-sri z babasnn yazdn bilirmi?

-Bilirmi.
-Hmin nvnin ad yadnzda deyil ki?

-ndi yadmda deyil, sonra dqiqldirrm. Bli, iki trf, iki qanad arasnda mbahis gedir, hr z fikrind qalr. Bu mbahisnin stn yz illr boyunca yenidn qaydr, yenidn mzakir edirdilr. Bu ny grydi? Mbahis gedir ki, dnya nec drk edilsin. nsanlar adalarlar, elm artr, yeni akarlanm faktlar insan tfkkrn nec uyunladrmaq problemi ortaya xr. kinci bir xtt d yana ykslir - astronomiya. Yunan dnyagrndn glir ki, Yer trpnmir, hr ey (Gn, Ay, ulduzlar) onun trafnda frlanr. Bu, geosentrizmdir, yni Yer mrkz gtrlr. Din d Yerin trpnmdiyini deyir. Amma islam dinind - Quranda bel bir ifad keir: mnim yaratdqlarmn hams zr.
ARTIRMA "Gecni v gndz d, Gni v Ay da yaradan O'dur. Onlarn [hminin ulduzlarn] hr biri smada zr" (Qur'an, "nbiya" sursi: 33).

Buradan x ednd, demk, Yer d zr. Ancaq Quranda bir yer d var ki, Tanr Yeri trpnmz, qalanlarsa onun trafnda frlanan, zn yaratd. Grk buna cavab versn. Yunan elmind d Gnin mrkz olduu bzn deyilirmi, ancaq bu fikir heliosentrizm geni yaylmayb. Burada dnyann elm meydanna xr dahi trk alimi Biruni. O, mahidlri nticsind ilk df qti kild deyir ki, Yer hrkt edir, onun ls d var, yumrudur v Gn mrkzdir.

Biruni bu ox doru fikr glir ki, Yerin, yaxud Gnin mrkz gtrlmsi elm he bir xll yetirmir, bunun stnd mbahis etmyin mnas yoxdur. Biruni nyi tapmd zaman v mkan btvlyn! Zaman v mkan vhdtd gtrnd nyin mrkzd olmas frq etmir. Xristian dini deyir ki, Yer trpnmir, Qaliley deyir ki, Yer trpnir. Tutub onu verdilr inkvizisiyaya, zorla dedirtdilr ki, Yer trpnmir. xanda ayan vurdu yer, dedi ki, hr halda, Yer trpnir. Koperniks Gnin mrkz olduunu yazanda dedilr ki, ox byk kf edib, astronomiyada inqilab yaradb. Sonra glib xld Eynteyn. O, nisbilik nzriyysini ilynd, zaman v mkan btv gtrnd dedi ki, Yer trpnmir, Kopernik d kf-zad etmyib, bunun elm he bir dxli yoxdur - istyirsn Yeri mrkz gtr, istyirsn Gni; Yerd oturub hr eyi yrnmk olar. Bu zaman xristian dini ayaa qalxd ki, Eynteyn Yerin trpnmdiyini sbut etdi, demk, xristian dininin dediyini tsdiqldi. Bunda Eynteyn mktub yazd ki, yox, el deyil - Yer trpnir, amma Yeri trpnmz gtrmkdn elm zrr glmz. Demli, Eynteyn glib xd ne yz illr nc Biruni deynin stn! Eynteyn nisbilik nzriyysini hazrlayanda grb ki, ox eylr shv xr. Tzdn gedib Nyutonu yrnrk bir az da dzldib. Sonra Qalileyi yrnib; onun da btn sistemi rq tfkkr stnd qurulub, nki Avropada ilkin olaraq taliya rq elmini znd toplamd. Sual xa bilr ki, niy bunu ngiltrd tapmadlar, taliyada tapdlar? nki o zaman taliya rq mdniyytini Avropaya dayrd. Nsirddin Tusinin "Thriri-qlidis" srini d orada ap etmidilr. Bu srd Tusi Evklidin (mslman rqind o, qlidis adlanrd) leyhin xrd. Paralel xtlr nzriyysinin nsrlri hndsd Tusidn qabaq da (msln, Evklidd) sslnirdi, ancaq onu nzriyy halna salan mhz Tusi oldu. Nys, Biruninin gldiyi nticlri Avropa da mnimsdi. Biz niy arq? Aln ox drin qatlarna gednd el Tanr da, metafizika da bir varlqdr. Metafizikan (fiziki olmayan) hr bir cr anlayr - biri xristian dini xttiyl anlayr, biri Konfutsi dncsiyl anlayr, biri yunan flsfsiyl anlayr. Bizim insanlarn o byk varl drketm, anlay trzimiz mxtlifdir.
-Triq(t)lr mxtlifdir, hqiqts birdir...

-Bli, ham o hqiqti axtarr. Sn ona "metafizika" deyirsn, mn "Allah" adlandrram, obiri "Boq" deyir. Biruni d bzn buddizmi tnqid edrk deyir ki, hindlilr burada o qdr primitiv dnrlr ki, Tanrn insann inkiaf formas kimi grr, Tanrnn 6 li olduuna inanrlar. Onlar dnr ki, Tanr bu mvcudat 2 ll yarada bilmz; yqin ki, o, adamn byk formasdr. Sonralar dinlrin mxtlif inkiaf mrhllrind Allah

daha latmaz oldu, mcrrdldi. slamdasa daha mcrrddir. Ona gr d baqa dinlr islama uduzdular.
-Allah (c.c.) haqqnda n mkmml tlim islamdadr.

-Qrz yazs ingiz Aytmatovun bir fikri var; deyir ki, dinlr hr eyi hll etmdilr br yen uzun mddt Allah (c.c.) axtaracaq. Tanrn drk etmk mkmmllir. Bzn el olur ki, dinlrin verdiyi Tanr haqqnda tlim artq bizimn yaramr, myyn suallar yaranr. Ona gr biz d tzdn Tanr haqqnda yeni, daha mcrrd, daha mrkkb, daha da yenilmi trzd dnrk, amma sas, zl pozulmur. Msln, islam dinin sasnda Tanrn drketm bir az da geniln bilr. Orada bir hkm var ki, Tanr insan ona gr yaratd ki, o, Tanrn drk etsin: sni ona gr yaratmam ki, mni tanyasan. "Tanyasan" rbc "yarfni" klind ilnir; "irfan" szndndir. Ona gr d irfan sahiblri deyir ki, sas obiri elmlr yox, irfan elmidir. Allah insan onu irfanla drk etmkn yaradb, irfansa bilik deyil - irfann da kknd bilik dayanr, ancaq irfan bilikdn baqa bir anlay, idrak formasdr.
-By, Allah-taala (c.c.) hm d buyurur ki, mn bu Quran sizin baa dmyinizdn tr bel sadldirdim.

-Bli, dzdr. Allah buyurur ki, bunu hamnn drk etmsi n gndrmim, ona gr sadldirdim. ndi onu istdiyin v bacardn qdr mrkkb mntiql drk etmk snin z iindir. Soruursunuz ki, niy flsfyl din ayrdr? Bu, indiki mbahis deyil - min illrdir gedir. Bizdki orta sviyyli dinilr, dini d, flsfni d yax bilnlr tam o drinliy gedib onlarn birliyini tuta bilmirlr, ona gr fikirlr haalanr.
-Flsfni yax biln dini yax bilmir, dini tam yax biln d flsfni bilmir.

-Bli. Tanr mslsini hl qoyaq bir knara, mlklr haqqnda fikirlr n qdr mxtlifdir. Mlklri adtn qadn klind kirlr. Amma Quranda bel deyil - bir var mlk, bir d var mlaik. Mlaik qadn, mlk kii cinsinddir.
-eytan hans cinsddir?

-slamda Cbrayl, zrayl, srafil, Mikayl kii cinsinddirlr, mlkdirlr. Amma xristian dinind mlklri n cr kirlr? sa peymbr gedir, trafndaklarn hams mlklr - qanadl qz uaqlardr. Onlar mlyi bu cr tsvvr edir. Bu byklkd insan cmiyytlri mlk haqqnda hl eyni fikr glmyib. eytan mslsind d Avropada uzun mddt mbahis gedib. Bir hisssi deyib ki, eytan ox eybcrdir, qalan deyib ki, o, Allahn (c.c.) mlyi, z d ba mlyi olubsa nec eybcr ola bilr? ksin, o, eybcr olsa knllr gir bilmz; gzldir ki, adamlar aldada bilir. nsanlar bzn eytan quyruqlu, yaxud buynuzlu kirlr. Bu, haradan glir - din

tfkkrndn yox, mifik tfkkrdn. Miflrd pis ruhlar eybcr, yax ruhlar gzl tsvir edirdilr.
-blfz by, Siz dini, mifologiyan, flsfni inclikl biln bir mtxssis kimi bu fikirl razsnzm ki, bizim insanlarn ksriyyti dindn o vaxt z dndrmy balayr ki, onlar dindki flsfni yox, mifologiyan, nallar, Quranda adlar kiln zrayl, Cbrayl, blis v baqalarnda bizim indiki tfkkrmz uyun varlqlar grr v inamszlarlar?

-Bli, razyam, ona gr d Qaraosmanolunun bu szn tsdiqlyirm ki, farslar klrd oturub yalnz "ahnam"ni, Sdi v Hafizi zbrdn danb bundan lzzt alr, bununla da zlrini unudur, mfkur trfdn tcrid edilirlr. rann ziflmsi d buradan balayr. Ancaq randa bir ey d var ki, sufizm inkiafa tkan verib. Orada indiki islam daha ox sufidir. Ancaq mn inanmram ki, islamn mahiyytini, onun gerk flsfsini drk edn kims ondan z dndr bilsin. Tkc ilahi qvv haqqnda tlimi gtrsk islamda ilahi qvv btv, vahid v tam mcrrddir. O, ndir? nsana (mumn Allahn znn xlq etdiyi, yaratd he bir ey) qtiyyn bnzmir. Dzdr, bzi msllrd Allahda insana xas xsusiyytlr olduunu dnmk mmkndr; msln, Quranda oxuyuruq ki, Allah "bundan sevindi", yaxud "bundan qzblndi".
-"Allah buyurdu"...

-Bli, "Allah buyurdu", yaxud "O, hr eyi grn v eidndir".

ARTIRMA "Hqiqtn, Allah [hr eyi] eidn v grndir!" (Qur'an, "Loman" sursi: 28). "Allah buyurdu: Qorxmayn, Mn d sizinlym, [hr eyi] eidirm v grrm" (Qur'an, "Taha" sursi: 46).

Tbii ki, sevinmk d, qzblnmk d, danmaq da, grmk d, eitmk d... insana xas atributlar saylr. Ancaq biz bunu bel izah edirik ki, Allahn glmyiyl insann glmyi eyni deyil - Onun sevinci, Onun qzbi, Onun eitmyi... insan dilind bel alnr. slinds Allah danarkn insan kimi szlr demir, istdiklrini onlara vhylrl, ruhla atdrr. Msln, yuxuda biz adam grrk, elmi? Grrk ki, hmin adam glib biziml danr. Biz yuxuda yaranan o ssi, o szlri qulamzla da eidirikmi? Yox.
-Tbii ki, beyind olan hmin ss qulaa girmir.

-Bax, Tanrnn ssi, Tanrnn sz d eldir. O, insan kimi danmr. Tanr nur gndrir, iq gndrir, vhylr gndrir v bu, drkolunmaz msldir. Biz onu z dilimizd drk edirik - rb rb dilind, trk trk dilind drk edir. Hmin vhylr trk gndrilsydi onu hans dild drk edckdi? lbtt, trk dilind drk

edck, trk dilind aacaqd, el deyilmi? rb - Mhmmd peymbr (s..s.) gndrildiyi n o, rb diliyl ar ki, Allah-taala (c.c.) bel deyir. Ancaq Tanr ax rb dilind danmr. Bax, adamlar burada arlar ki, Tanr dedis, demli, rbc danb. Sadc olaraq, peymbr rb olduuna gr bu vhylr ona rb szlriyl atdrlmalyd. Daha dzgn desk, vhylr radio-televiziya dalalar kimi trlr, insansa onu z dilind ar, ifrlyir. Yaxud, deyk ki, gmilrd balinann ne kilometr drind olduunu yrnmkn aparatlar var; onlar suya dala buraxr, bu dalalar gedib dnizdki hr hans canlya dyrk qaydanda bir iar kir, o iary gr bilinir ki, bu, balinadr, balqdr, yaxud xrngdir. Allahn eitmsini, grmsini d mhz buna bnzr kild baa dmliyik v Onda insana xas chtin olduunu dnmk kobud yanllq olard. mumiyytl, islamda Tanr anlay hddn artq mcrrddir. Msln, deyilir ki, Tanr n adr, n qara, n rngi var, n ls, yni O, tamam mcrrd bir varlqdr. Onun mahiyytini ancaq peymbr ar. slam dini tlim kimi d ox mkmmldir. slamda el sual yoxdur ki, ona cavab verilmsin.
-Quran nzrd tutursunuz?

-Yox, btvlkd islam dinini. Qurandan baqa, rit d, Mhmmd peymbrin (s..s.) hdislri d, islam filosof v alimlri d konkret msllrl bal o qdr geni izahlar, rhlr veriblr ki, artq istniln sualn cavab var. Amma xristianlqda, yaxud baqa dinlrd cavabsz qalan suallar var.
-Msln?

-Xristianlq deyir ki, dnya trpnmir, Yer trpnmir. Kils "Yer trpnir" deynlrin hamsn tutub ban ksdi, yandrd. Ancaq islamda bir ayd deyir ki, Tanr yeri v gy, fzadak btn cisimlri yaratd v bunlarn hams fzada zrlr. Vssalam. V bir yerd d var ki, Yer dayanb, Gn d onun trafnda. Yni gr zrs - trpnir, ancaq biz gr trpnmir, nki biz kiiyik, bunu hiss etmirik. Demli, Yer hm trpnndir, hm trpnmzdir. Yaxud ritd ourluq haramdr - orunun li ksilir, cza verilir v s. Ancaq ritd o da var ki, aca meyit halaldr. Aca meyit halaldrsa, demk, ourluq da halaldr - sn ac olduuna gr rk ourlayb yemisns o, sn haram deyil.
-Bel vziyytd htta donuz ti d halaldr.

-Meyitdn murdar ey yoxdur, o, halaldrsa, demli, hr ey halaldr.

Bax, islam burada xilas yolunu qoyur - Allah (c.c.) qzblidir, adama cza verndir, ancaq Onun cza verck siftlri ondursa balayacaq siftlri llidir. O, Adildir, Qadirdir, Rhmandr, Rhimdir v s. Allah buyurur ki, bd ilr grm, sn cza vercym, amma son anda tvb qaps aqdr - Allah gnahkar balaya bilr. Yni islamda el bir ey yoxdur ki, insan donub qalsn. slamda bir alim yeni fikir deynd onun ruhla dandn, eyxin, drviin v b. Allah vergisiyl fikir syldiyini qbul edirlr. Bs Avropada o cr adamlara n deyirdilr?
-Cadugr.

-Bli, cadugr. "Cadugrdir, eytanla laqy girib" dey yandrr, ban ksir, baqa ar czalar verirdilr. slamdasa n danrsan dan, srbstsn, amma yaxsn Allah bilr. slam dinind tkaml var, bu dind yenilmy imkan verilir.
-Zor yoxdur.

-Bli, islamda zor yoxdur. slam dinind elm n birinci msl saylr. Rozentaln "Biliyin tntnsi" kitabna baxn, grn islam nec byk bir sistemdir. Cdvl formasndadr: Tanr - Quran, snnlr hdislr, tqlid - qanun, hquq - rit. slam haqqnda n qat dinsizlr, ateistlr d yazrlar ki, islam mntiq v flsfyl, elml silahlanm, ulam sinkretik dindir. Ndir sinkretik din? Yni flsfni d, dbiyyat da, dili d, mdniyyti d rdd etmdn iin alb hzm ed-ed byyn dindir. Baqa dinlr: yhudi dini d, xristianlq da, buddizm d bel deyil. slamsa z mvqeyinin hamsn mntiql izah etmy icaz verir, ancaq yalnz Allah mntiql izah etmzlr. slam daha ox geni xalq ktlsin dayanan, myyn bir tbqnin yox, mmtin ruhunu, hyatn tmin edn, sosial hyatyla bal dindir. Btn insanlar Allah (c.c.) yannda brabrdir, ham Allahn quludur. N cr olub znci hrkat balayb IX srd? Bunlarn bas Qarmat deyib ki, Quranda btn insanlarn Allahn qulu olduu yazlb, sizs zncilri qul kimi ildirsiniz; Allahn qulunu znz qul etmisiniz - demk, siz Allaha riksiniz. Quran'dasa deyilir ki, mriklri - Allaha rik qoanlar ldrn. V qullar syana qalxr, quldarl lv edir. Xristianlqdasa qul birbaa Allaha tabe deyil - o, Tanryla danmaq istynd, Ondan gnahlarnn balanmasn istynd kei vasitsil laq saxlayacaq. Demli, xristianlqda vasiti var, islamdasa hmin vasitiy ehtiyac yoxdur. Vasiti birc nfrdi - peymbr, glib szn dedi, qurtard; qalan Qurandr, aydir.

Bax, buna gr d liberalizm n yaxn din islamdr. Hdislrin birind deyilir ki, vladlarnz incitmyin ki, siz lnd onlar sevinrlr (Tanrya xo glmir). Bu, liberal metoddur. mir Teymur deyir ki, mn riyyt, insanlara el xidmt edcym ki, onlar o dnyada Tanrya yalvarmasnlar ki, buna cza ver. Yni islam sistemi byk bir mdniyytdir. Avropa alimlrinin bir oxu bildirir ki, mslmanlar orta srlrd yaratdqlar mdniyyti yenidn yrnib ada sviyyd tqdim etslr baqa mdniyyt ehtiyaclar yoxdur. Msln, baxn, bizim muamat orta sr mdniyytidir. O, burada trk, yunan, rb, bir sra baqa mdniyytlrl ulab. Onlar indi salblar ada tqdimata, btn dnya da qbul edir, ham da deyir ki, gcl islam mdniyyti varm ki. Azrbaycan xalq musiqisini rhmtlik Vaqif Mustafazad gtrb elyir ada pop musiqisi, btn Amerikada yaylr (yni tqdimat adadr, zs khn mdniyytdir).
-By, mumiyytl, trklr islam ox asanlqla, z dinlri kimi qbul etdilr, nki trklrd Gy Tanr dini vard, onlar Allah gyd tsvvr edirdilr. Onlar anaya Allah kimi yanardlar v xlaqlar da islam xlaqna ox yaxnd, buna gr d islam glnd onu rbtl qarladlar. mumn islama mqavimt trklrd ox az olub. Mn deyrdim ki, islam tarix boyu yaadan da el trklrdir, nki Slcuqlular anda da, Osmanllar dvrnd d xliflr trklr oldu, dinimizi onlar qoruyub saxladlar.

-Avropann islama qar xa yrlrinin hamsnn qaban trklr aldlar.

-slam mir Teymurun qlnc qoruyub saxlad. Bu baxmdan bizimn islam ox domadr. Sizin fikrinizc, bugnk Azrbaycan cmiyytin islam n ver bilr?

-Trklrin islam tktanrla gr qbul etmlri fikri birtrflidir. Eldirs onu niy tktanrl xaprstlr qbul etmdilr? Sadc olaraq, trklrin tktanrlq sistemindn anlay vard, amma Quran kimi bir yazl abidsi yoxdu. Bu, bir. kincisi, islamdak tktanrlq sistemi trklrdki tktanrlq sistemindn sad, anlaql v daha ycamdr. Trklrin tktanrlq sistemi byk msldir, islamdak tktanrlq sistemis dsturdur bu dsturu hm zbrlmk, hm yrnmk, hm d tbli etmk asan olur. Trklr cngavr xalqdr. Onlarn islama yaxnlamasnda bir ne xtt var. Birincisi, mslmanlam trklr islama nc hrbi yolla xidmt etdilr, zlri d hrbi pilllrl yksldilr. Bel ki, Slcuqlularn ulu babalar xzr trklriydi. Onlar nc dini inanclarna gr yhudiydilr: babalar Mikayl, srail... Bunlar Xzrin imalndan axb Orta Asiyaya, Qznlilr dvltinin srhdlrin gln kimi islam dinini qbul etdilr, sonra islamn sasnda z dvltlrini qurdular v baladlar Yaxn, Orta rqi btv ial etmy. ala balayarkn grdlr ki, bu xalqlarn hams mslmandr v ksriyyti d snnidir, ona gr slcuqlular da snniliyi qbul etdilr ki, hakimiyyt bunlara glib atsn. Yni islamn qbulunda hakimiyyt maraqlar da vard.

-O dvrd snni-i mslsi vard?

-Vard, bli.
ARTIRMA "Trklrin arasnda olan snni-i problemi drin kk dayanb. Bu insanlarn hamsn ada baxmdan srf dindn v triqtdn xara bilmycksiniz; dey bilrsiniz ki, snni triqti, i triqti lv olunsun, ancaq bunu gerkldir bilmycksiniz. Bs bunun bar nqtsi haradadr v onu n cr tapmaq olar? Bu, ox byk problemdir. Deyk, bu gn "ran" adlanan mkanda tqribn 65 milyon hali yaayr ki, onun n az 50 milyonu idir. Bu ilr mam Hseyn, Hzrt Abbas mclislri arrlar. Bu, dzdr, yoxsa dz deyil? Lv edkmi bunu? Bunun sbbkar, yaradcs mam Hseyndir; nec olur ki, siz buna qar bir sz demirsiniz, ancaq onun trfdarn (sfvilri - .T.) pis adam sayrsnz? Onun znn rfin mclislr dzldirik, trfdarnsa lntlmk istyirik, niysini baa dmrm. Problem z xarlmal, mzakir edilmlidir. Bveyhilr snni xliflri mcbur etdilr ki, zann sonuna "liyyn vliyullah" szlrini artrsnlar. Bunun ah smayla n dxli var ki? Slcuqlular glnd zandan bu ifadni xardlar. ah smaylsa hakimiyyt glnd onu yenidn BRPA etdi. ndi n deyirsiniz zandan o xarlsn, ya yox? Sn, mn kimik? Bs 60-65 milyon halinin fikri nec olsun o, nzr alnmasn? Misird snnilr d var, ilr d. ox yax da yola gedirlr. Qardurmalar olmur, vurumurlar. Ancaq orann ilri randak v bizdki kimi mhrrmlik keirmir, sinvurma da yoxdur. Snni-ilik problemiyl ilk df Nadir ah kkl kild mul olmaq istdi. Din alimlrini bana yb mslhtldi. Nadir ah onlara dedi ki, btn triqtlri gzdn keirin. IX srdn snnilrd Hnf, Malik, Hnbl v afi z mzhblrini yaratmdlar. Onlar mam Cfr Sadiqin tlblriydi, buna gr d hnfi, maliki, hnbli v afii mzhblrinin trfdarlar olan snnilr d mam Cfr Sadiq hrmt bslyirdilr. Bu imamn nnsi xlif bubkrin nvsi olduuna gr d snnilr mam Cfr Sadiq ehtiramla yanardlar. Bunlar nzr alan Nadir ah mslni cfriyy triqtinin, yni mam Cfr Sadiqin triqtinin zrind qurdu. Demli, tlim onunkudur v snni d qbul edir, i d. Demk, orada bugnk kimi ziddiyyt yoxmu. (Bu ziddiyyti ran zminin d gtirn farslar sonralar onu trk trk, mslman mslmana qrdrmaqn llrind bir silaha, fars siyasi ideologiyasna evirdilr). Buna gr d Nadir ah Cfr Sadiq tliminin stn getdi, onu qbul etdi, bunun stnd d onu vurub ldrdlr. Bu msl yen d qalr mkl. Ola bilsin ki, Trkiy, Azrbaycan, ran demokratiklnd dini ziddiyyt davas yumalacaqdr. Dind bunu mzakir ednd hqiqti tapb z xarmaq olur. Bu gn Trkiyd d bu msl var - orada "lvilr" deyiln 10 milyonlarca adam yaayr. Siz baxn ki, dnn qdr Trkiyd Novruz bayramn keirmirdilr ki, ilrin bayramdr, ancaq indi keirmy balayblar. Dnndk orada Pir Sultan Abdaln erini oxumurdular ki, o, ah smayln, ilrin

tbliatsdr. Bunlar iliyin tblii kimi qiymtlndirrk icaz vermirdilr, amma indi ham balayb oxumaa. Bu, sufilikdir, bundan x yolu var. Sufilr snnilr d, ilr d bir az mtdil yanablar. Sfviliyin yaratd byk bir arealdak trk mdniyyti var v onun leyhin getmk olmaz. Sfvilik trkdilli poeziyann inkiafnda byk rol oynayb. gr msly bu cr mnfi yanalsa o biri trf gedib ox pis nticlr ortaya xar. N xa bilr? Onda deyrlr ki, yax, Sultan Slim niy 40 min inin ban ksdirib? Buna n deycksiniz? Buna gr d mslnin bu mahiyyti TARX aspektdn yox, MDNYYT v DN aspektindn yrnils baqa mna verr. Tarixi aspektdn yrnils yen d Osmanl Azrbaycan mslsi meydana glck. Bizim tariximiz rfli bir tarixdir. ah smayln Sultan Sliml mharibsi snni-ilik stnd deyildi. Belydis n cr oldu ki, ah smayl v onun dvlti Hindistandak snni Mool dvltiyl qardalq edirdi, amma Osmanl dvltiyl dava aparrd? Bu, siyastdir v triqtdn siyast kimi istifad edib. Deyirlr ki, aldran mharibsi trkn dalmasdr. El deyil. Ankara trafndak byk dyd mir Teymurun ldrm Byazidi yenmsi trkn trk qsdi deyil, dnya tarixinin gediidir. Bu sndn v mndn asl deyil. Bax, bu gn Ukraynann Rusiyadan azad olmasna v mstqil qazanmasna ox milltlr baxb deyir ki, mmkn deyil - hr ikisi slavyan xalqdr; dnn qdr ona lazmd v panslavyanizml birlib zn meydana qoymudu, indis deyir ki, mstqil yaayacaam. Demli, dvlt problemi baqa eydir, milli msl tamam baqa ey. Bu iki triqtin dmn olduunu desk, "hr ey shv olub, islamn belini bu sndrb" sylsk sonras n olacaq? Vhabilr o trfdn xb byan edcklr ki, el biz deyndir - snni-i mslsinin rb dxli yoxdur, onu mslmanlarn iin farslarla trklr gtiriblr, ona gr d bunlar rdd etmk, ilkin islama qaytmaq lazmdr. Bununla biz onda onlara brat qazandrarq, halbuki onlar dindn ideoloji mqsdl istifad edirlr. ah smayl Xtayiyl Sultan Slim bir-birin qar mbariz aparsalar da, bir-birini qlncdan keirslr d hr ikisi trk tarixinin nhng, mqdds adamlardr. Glin onlarn siyastin din mstvisindn yanamayaq". (blfz Elibyin 19 dekabr 1998-d BAB Mrkzi urasndak xndan).

Sonra ikinci xtt glir. "Byk moollar" dediyimiz trklr Orta Asiyadan axnla glir. Hlaku xan Azrbaycanda byk bir imperiya yaradr - Beinci ulus. Hlaku xan slind ingiz xann yasalarn hyata keirn aman bir insand. Btn Azrbaycan, raq v randa (daha dorusu, Azrbaycan, Fars v raqda), Xorasanda 500-dn artq aman mbdi tikdirmidi. Vziris mslman Nsirddin Tusi'ydi. Badad tutanda ona dedilr ki, sn mslman deyilsn, biz balq ed bilmzsn ax. Nsirddin Tusi ona yrtdi ki, bunlardan soru ki, sizin dind daltsiz mslman yaxdr, yoxsa daltli qeyrimslman? Btn ruhanilr yb dedilr ki, dalt birincidir, ona gr d daltli qeyri-mslman daltsiz mslmandan yaxdr. Hlaku xan da bildirir ki, mn daltli qeyri-mslmanam - grcksiniz, mn dalt yaradacaam. V yaradr da, ham ondan

raz qalr. Amma buna baxmayaraq yen d zg nsr saylr, qbul edilmir. ki nsil keir, onun nvsi Qazan xan islam qbul edir, islahatlara balayr, btn kemi 500 mbdin hamsn skdrb dadr v yerind mscid tikdirir. Orta Asiyadan, Monqolustandan axb glmi uluslar - trk, tatar, monqol..., hams mslmanlar, islama keir. Bu da bir axndr. Ancaq bu, dvlt, hakimiyyt sistemidir. lbtt, tktanrlq islama kemy burada da kmk edir.
-V bu, Azrbaycanda ba verir.

-Bel deyk: Xorasan, Azrbaycan v raqda ba verir, mrkzs Azrbaycandr - nc Maraa, sonra Tbriz. Trklr arasnda islamn yaylmasnn baqa byk xtti d var. slam dnyaya yaylsa da Orta Asiyada onu trklr knll qbul etmir, amanlqdan l kmirlr. Bu halda islamla amanlq grr. Zordan, tzyiqdn uzaq bir proses balayr, islama doru knll gedilmy balanlr. Nec? amanlq islamla birlir, ular, sufilik meydana xr.
-Orta Asiyada?

-Bli, Xorasanda.
-Demli, sufiliyin mrkzi Orta Asiyadr?

-vvldn vard orada, ancaq yaylmrd. rblrd d belydi. Msln, Misird bir, ya iki sufi olub, yaylmayb. Ancaq el ki sufilik keir trk mkanna, geni sufi hrkat balayr.
-XII srd.

-Hl XII srdn qabaq - X srdk balayb bu hrkat. Getdikc genilnib. Tsvvr edin ki, qrzlar islam XVII srd, z d sufilikl qbul edirlr. Srf islam yox, islam qbul etmirlr. Sufilr vvl onlar sufildirir, sufi triqtlrini, ordenlrini qbul etdirir, sonra keirirlr islama. Azrbaycanda da XII-XIII srd sufilr var, Shrverdilik sufi cmiyyti var. Burada Glni Babakuhi triqtlri d yaylmd. Bu triqtlri azrbaycanllar yaradb. Shrverdiyy mr Shrverdinin yaratd triqtdir. ki Shrverdi var: mr Shrverdi, Yhya Shrverdi. kisi d triqt basdr. Yhya Shrverdi iq nzriyysini sas gtrb (Allah bir nurdur, nurlarn paylanmasdr). mr Shrverdis yal adamdr. rb xlifsi Nsirddinbillah sufiliyi ondan qbul edib. Deyib ki, mn bu eyxin tkysin girirm. eyx mr Shrverdi d xlif Nsirddinbillaha cbb geyindirrk onu sufi edib.
-Demli, Azrbaycan eyxi.

-Bli, Azrbaycan eyxi. Bu iki Shrverdi, bir d Glni sas triqt balaryd. Bakda Glni triqti yaylmd - Babakuhi Glni.
-O, Babakuhi Bakuvidir?

-Yox, Babakuhi deyirlr, yni "Maara babas". amaxda maarada otururdu. Bu Shrverdilik XVII - XVIII srlrd fqanstanda, Hindistanda da yaylb. Oralarn adamlar islam yox, ancaq sufiliyi qbul edirlr. ox qribdir. nki bu sufilik keiddir - trk keid, amanla keid. Sufiliyi qbul edndn sonra islam qbul edir, stndn 50-60 il kendn sonra islam btnlkl qbul edir, amanlqdan uzaqlarlar. Trkn islama glmsi, grdymz kimi, oxalarldr. Onu tkc el tktanrlqla izah etmk dz deyil. Bunun oxlu yollar olub: orduyla, dvltl, iqtisadiyyatla, siyastl v s. laqdar. Sonradan glir o inancn transformasiyas, dyiilmsi. Msln, aman inancndan islam inancna keidd sufiliyin oynad sas rola baxaq. Sufilik onlarn ikisinin birlmsidir. rb sufilrinin he birind rqs yoxdur. Bunu trk sufilri xarblar.
-Mvlvilr?

-Mvlvilr. El bizim Azrbaycan eyxlrinin d rqsi vard. Muamat oxuyurdular. Muamlarn bir hisssi sufilik zrind yaranb - msln, "rfani" var, "Ruhani" var, bunlarn hams sufi rqslridir. z d, bzisi cngavr sufidir, msln, Nsimi kimi. Korolu cngilrinin d ksriyyti mbariz sufi rqslridir. Korolunun z d mriddir.
-Kimin mrididir?

-Dlilrin. Dlilr onun mridlridir. Bu, sistemdir. "Korolu"nu oxuyun, baxn, 7777 dlinin hams mriddir. Badak Korolusa mriddir. Sufi z mridini hamdan ox istyir. Bs kimdir Korolunun mridi? Eyvaz.
-Olu.

-Olu deyil - mrididir, oullua gtrb; mrid o qdr yaxnlab ki, onun olu olub. Eyvazn atas var, obandr. Korolu gedib onu gtirib, kynkdn keirib. Yni ruhi qbul edilmi oul cismani ouldan zldir. Ruhn, mnn qbul edilmi ata-oulluq, yni mridl mrid arasndak ata-oul mnasibti valideynl oul arasndak mnasibtdn yuxardr, nki bu, ruhi birlikdir v Tanrya aparr. Ona gr d Nsimi d, baqalar da deyir ki, biz bir nurduq, gydn yer babamzn cismin gldik; mridim mni yerdn gy qaldrd. Demk, ruh glir atann cismin (yer), mrids onun ruhunu gy qaldrr, buna gr d

mrid atadan irlidir. Koroluda da, yen deyirm, hmin sistemdir. Orada bir er var, deyir ki: Qul deyrlr, qulun boynun burarlar, Qullar qabanda gedn tirm mn. "Tir" yox, "pir"m! "P"ni "t" oxuyublar. Qullar qabanda gedn pir! Pirs mriddir - hammz Allahn (c.c.) qabanda quluq; mn d qulam, ancaq qullar qabanda gedn pirm!
-eyxm.

-Bli, eyxm - sn mni obirilr bnztm. Yni bizim dastanlar sistemindki hmin o cngilr mbariz sufi rqslridir. Mbariz olmayan sufilik d var. Bu, triqtlr sistemindn ibartdir: l qlnc almaq, adam ldrmk, qlb incitmk, kimsy toxunmaq olmaz. Bu, artq drvi sistemidir.
-Zahidlik?

-Yox, zahid deyillr. Zahid birbaa gec-gndz islama xidmt edir. Zahid guniindir, amma o, mqsdin atmaqn Tanrdan bir ey dilyir - cnnt getmk istyir. Ancaq yeri glnd: Zahidin bir barman kssn dnb hqdn qaar, Gr bu miskin aiqi srpa soyarlar, alamaz. Yni bu, zahidlik deyil, mbariz triqtdir. Bir d var, deyk ki, nqibndilik - z mbariz triqtdir. eenlr d nqibndidirlr. Burada inam beldir ki, lcksn Tanr yolunda cnnt gedcksn. Sfvilr eyx Cneyddk llrin qlnc almamdlar. Ancaq triqt balar eyx Sdrddin, eyx Sfiddin dua edir, mrid yrdlar. Deyirdilr ki, qan tkmk olmaz, ldrmk olmaz. El ki sra eyx Cneyd atd, artq baladlar mbariz aparmaa. Grdlr ki, baba triqtind bu, tindir, mbariz aparmaq olmaz, ona gr iliyi qbul etdilr. ilikd kimdir qan tkn? ahi-mrdan li! V balayrlar linin tbliin. ndi bunlar hm drvi, hm eyx, hm sufi, hm d idirlr. Bundan sonra ilik mbariz aparmaa icaz verir. Bax, yen d triqtin yerdyimsi ba verir.
-By, bizim mdniyytimizin d, dbiyyatmzn da byk bir hisssi islamla baldr. Ona gr d bugnk Azrbaycan agirdi (ninki agirdi, htta mllimi d) islam bilmirs Nizamini d, Nsimini d, Fzulini d, ah smayl Xtayini d izah etmkd hddn artq tinlik kir. Qabaqk shbtlrimizd Fzulinin d, Nsiminin d sufiliyini Siz gzl izah

etdiniz. Bunlar txminn eyni dvrn adamlardr, dnya mdniyytin, trk mdniyytin, trk tfkkrn dorudan da byk thflr vermi dahilrdir. Onlar (xsusn Nsimi) air olmaqla yana, eyni zamanda drin filosoflardr. ox istrdim ki, "Nsimid v Fzulid kamil insan ndir?" sorusuna Sizin rhinizi yrnim. Mnc, bu sual bizi shbtimizin mvzusundan ox da yayndrmaz.

-Nsimid kamil insan odur ki, islam, yni RTi bilir, sonra bir TRQT mxsusdur, o triqtd d MRFT yiylnir v mrift yiylnndn sonra HQQT - HAQQa qovuur. Nsiminin z mhz bu yollar ke-ke riti yrnib, triqti bilir, mrift yiylnib v haqqa atb. O, artq eyxdir, yni zn ruhn v mnn Tanrya qovumu sayr. Ona gr d Tanr haqqnda deyir: "nlhqq" - mn Haqqam, yni Tanrnn bir trkib hisssiym v zm onun hisssi sayram. Mni ldrrsnz - ldrn, onsuz da, ona qovuacaam. Bu flsf Nsimidn qabaq da vard. Msln, bir sufi hmi oturub bazarda hkmdar syrm. Bir-iki df onu aparrlar ahn yanna, deyir ki, ldrrsnldr, sndn qorxmuram. Qaydb glnd yen ahn leyhin danr. Axrda ah cllad gndrir ki, get, onu sry-sry gtir. Cllad glib ona atanda camaatn iind deyir ki, sn niy mni zmk istyirsn ki? Canm mnd deyil, sn onu z bilmzsn; kil qraa, mn zm bu dnyadan xb gedrm. Cllad qraa duranda sufi gedib uzanr, ban yer qoyur v lr. Yni onlar o qdr ruh adamlardr ki, hr eyi ruhun stnd saxlamdlar; htta ruhu candan buraxma da bacarrdlar. Bu dandm gerkdir ha, hmin sufinin ad da tarixd bllidir. Nsimid d o ruhun qovumas vard. Fzulis msly bu cr yanamr. O deyir ki, insan Tanrdan qopub glibs Ona qovumaq daha mmkn deyil, ancaq bunun hsrtind qalb Ona qovumaqn yol getmlidir - insann gzlliyi d, varlnn lzzti d Ona qovumaa doru getmkddir, o yoldadr, o hsrtddir. Qovudusa msl qurtarr - ta n hsrt ksin? Onsuz da, Tanrya qovuacaamsa niy Onun hsrtini kim, niy Onu istyim, sevim? Qovuduq, sevgi d o vaxt bitdi; sn Onun hisssiydin, indi Onunla btv oldun. Fzulinin dncsin gr, Tanrya qovumaa gedn yol tknmzdir. mrn boyu gedcksn. Sn yax ruhsansa, tmiz ruhsansa Ona doru getmy imkann olacaq, Ona yaxnladqca lzztini duyacaqsan, ancaq Ona ata bilmycksn atmaq mmkn deyil. Yox, pis ruhsansa snin uman, getmyin mmkn olmayacaq, zablarla yaayacaqsan, buna gr d sn ruhunu tmizl ki, Ona doru gednd rahat olasan, yni cann Onunla birlmy meylli olsun. Ax bu can Oradan glib girib bdn, indi Ona birl bilmz, birlmkn bir vasity ehtiyac var. Bu vasit blbln gldr, Mcnunn Leylidir, mridn mriddir... Bunlar

insana sevgini yrdirlr. Sevgini yrnn insan Tanr sevgisini drk edir v ona doru getmy balayr. Sevgisiz getmyck, nki itirib zn. Gydn - ana btnindn glib; yni bu ruh azar. Mrids onu azmaa qoymur. Blbln ruhunu gl azmaa qoymur - ch-ch vurdurur, oxutdurur, sonra bunun vasitsil onu Tanrya balayr. Tbit el iki hissy blnr: bir hiss mrid, baqas mrid rolu oynayr. Hans daha gcl, hans daha zizdir? Mqddslikd gl zizdir, Leyli zizdir, mrid zizdir. Flsfds stn sas yk dn mriddir; mrid olmasa mridin rolu yoxdur - blbl olmasa gl kim sevck? Bu, n sistemdir? Bu, Tanrnn sistemidir: "Mn insan ona gr yaratdm ki, o, mni drk etsin v sevsin". Bax, mahiyyt budur. slind Tanrnn bu drketmy v sevgiy ehtiyac yoxdur. O yaratmayb ki, mni sevsn, mnim xoum glsin. Bu yolla glirsn gl, glmirsn glm. O yolu tutub getdins xobxt oldun, getmdins, demli, Tanrnn yolunu itirmisn, azmsan. Mridin xeyri ondadr ki, on minlrl yolunu azacaq insan trafna toplayb Allaha (c.c.) trf ynldir v savab yiysi olur. O, savaba ona gr atr ki, bunlar yrdir. Bunlar olmasa mrid ny lazmdr? Bu, bir-birini tamamlayan btvdr. Bu flsfni yrnmk lazmdr. Ancaq bu flsfd ox qrib bir ey var - insanlar dorudan-doruya Tanr ruhuna o qdr vurulurlar ki, onlarn bu dnyadan li soyuyur. Bu, ox qorxuludur. Sufilr bzn deyir ki, srxoam, mey imim. Bunu Nizami d deyir: gtir mey, Tanrnn verdiyi piyaldn iim. Axrda da deyir ki, obiri rabdan birc damc mnim dilim dyibs btn daddqlarm mn haram olsun - demli, onunku Tanr rab sevgi rab, ruh rabdr. O deyir ki, "imim". N imisn? - Tanrnn verdiyi meyi. "Srxoam". Ndn srxosan? - zm meyindn yox, Tanrnn verdiyi meydn. Buna bzn "platonik eq" - "flatuni eq" deyirlr. Ancaq platonik eq deyil, sufiyan, Tanr ruhlu sevgidir. Trkiyd bdlqadir Qaraxan adl birisi vard. O, Fzuli haqqnda kitab yazmd. Deyirdi ki, Fzulinin dvrnd qadnlarla, qzlarla grmk o qdr tindi ki, Fzulinin bioloji hisslri o qdr comudu ki, eq vurmudu bana, yazrd... N qdr glmli v alamal dncdir! Ax insani eqin Fzuliy n dxli var?! Ondak byk Tanr eqidir! Tanr eqi sasdr, dnyann mahiyyti bu sevgiddir. Yni O, sevgini biz ona gr verib ki, hr eyi sevk. Bli, insan Tanrnn yaratd hr eyi sevmlidir - onu n kirs, n gzldirs. Bzn Hseyn Cavid haqqnda deyirlr ki, o, bu szlri sylmkl allahszlq edib: Mnim Tanrm gzllikdir, sevgidir... Hmin eydir, yni Tanrnn z sevgi sistemidir.

Eqdir mehrab uca gylrin, Eqsiz, ey dnya, ndir dyrin?!. Mnim bir yazm var: "Bizim Tanr sevgimiz". Heyf ki, yarmq qald. Bir hisssini qzetd ap eltdirdim, sonra bitirmy imkan tapmadm... Bu flsfnin mahiyytini orada amaq istyirdim.
-By, bu qdr geni izahlarnza gr Siz minntdaram, ancaq nec d arzulayardm ki, bu fikirlrinizi bel populyar kild yox, sanball bir elmi monoqrafiyanzda oxuyam. nanram ki, hmin sr flsf elmimiz dyrli hdiyy olard. ndis klassik din mvzusundan aralanb ada problemlrimizl bal bir sual vermk istyirm: Azrbaycanda islam fundamentalizmi gcln bilrmi?

-Qtiyyn mmkn deyil! Azrbaycanda islam fundamentalizmi yer ala bilmz. Fundamentalizm lazm olsayd peymbrimiz (s..s.) buyurard ki, Tanrnn hkm beldir, buradan o trf getmyin, qaln el fundamentalizmd. Fundamentalizm ndir? Yni islam dininin saslar zrind dayanmaq - hr eyi (dvlti d, idariliyi d, btnlkl cmiyyt hyatn da) islam dininin ilkin kknd, yni Quran v rit zrind saxlamaq. Deyir ki, mnim milltim 72-73 yer blnck; bu triqtlrin hams bir-birin qardadr v onlarn yolu birc dndir - Ulu Tanrya gedn. Buna gr vaxtil fundamentalizmin bir nv ortaya xd. Vhhabiliyin z d el fundamentalizmin bir tipidir. 18-ci srd Sudiyy rbistannda grdlr ki, snnisi var, isi var, mxtlif triqtlr, mzhblr var, bir yandandan da xristianlar glib tbliat aparrlar, cmiyyti bir yer toplamaq olmur. Gtrb gstri verdilr: iliyi iranllar gtirib yayblar, nki onlara lazm olub, snniliyi d sonradan osmanllar genilndiriblr, rblri burada paralayblar, ona gr d biz ilkin islama qaydrq. Nyi sas gtrdlr? Quran, bir d snnlri. Vssalam - buradan o trf getmk olmaz! Mqbrlri, scdgahlar skdlr. Htta Mhmmd peymbrin (s..s.) mqbrini skdlr ki, bu, btprstlikdir - Mhmmd peymbr dalar (btlri) yxb, indikilr d gtirib yeni dalar qoyurlar.
-Onlarn demsin gr, yalnz sitayi olunas ey qalmalyd?

-Bli. Yni Tanr insann ruhunda olur, bizs yalara sitayi edirik, fikrimiz Tanrdan yaynr, Onun birliyi dncsindn uzaqlarq - biri pir sitayi edir, baqas mscid, fikir yaynr, tktanrlqdan aralanb btprstliy qaydrq; buna gr fundamentalist islama, yni kkl islama qaytmalyq. Bunun da kknd o durur ki, Quran oxu, hdisi oxu, duan oxu, namazn ql, vssalam.

Ancaq bu dnc geni yayla bilmdi. ndi hmin eyi ran ttbiq etmk istyir, amma i triqtinin sasnda. Qti ba tutan ey deyil, nki binasndan rkdr. Lazmdsa bunu grk frq qoymadan edydilr - iliyi, snniliyi bir qraa atb tkc Mhmmd peymbrin (s..s.) dediyini gtrydilr, nki snni-ilik peymbrdn sonrak blnmdir.
-Azrbaycanda fundamentalizm niy ba tuta bilmz?

-nki, birincisi, ilik burada randak qdr qat v qddar deyil. kincisi, Azrbaycanda hmin ilkin dini sistem n cmiyytd qalb, n d dvltd. Dorudur, din var, ancaq yayn haldadr, sistem halna dmyib - o grk piramida halnda ola. Msln, bada grk bir eyx, onun trafnda da yen 30 eyx ola, 30 eyxdn aada 500 nfr iri ruhani, axund, onlarn da trafnda bir 10 min molla ola. Piramida halnda olanda qurulu olur; fundamentalizm bundan sonra yry bilr. Digr trfdn, fundamentalizm islam dinind islahatn bir nvdr - islamda geriyqaytma islahatdr. O islahat apara bilck byk alimlr, mcthidlr lazmdr, ax hr adam buna giri bilmz ki. Mgr Azrbaycanda bu ii bacara bilck qvv var?! Biz indi Sovet tarix metodologiyasndan xmaq istyirik, ancaq bacarmrq, nki grk bununn yeni metodologiya hazrlayasan, bundan trs yeni tfkkrl, dnyaya yeni gzl baxan, khn metodologiyann tsiri altnda olmayan, amma onu yax biln n az bir 100 mtxssis lazmdr. Onlar yoxdur dey Sovet ideologiyasndan imtina etsk d yen "sinfi mbariz"dn dm vururuq. Msln, guya tarix yazrlar: filannc ild kndlilr syan edib kndxudan ldrdlr. Kndxudan ldrmk syan deyil ax, biz buna "syan" ad qoyuruq - sadc olaraq, hans sbb zndns kndxudadan bezrk onu vurub ldrblr. Buna o saat sinfi mbariz baxmndan yanarq, eviririk syana. Yaxud "syanda 20 nfr kndli ldrld". Sn dem, "kndli qiyam" da ba veribmi! Bli, konkret kim qarsa konkret xsin, yaxud xslrin davas "sinfi mbariz" adlandrlr. Yaxud orta srlrd Azrbaycanda feodalizm cmiyytinin varl haqqnda mddalar gtrk. Bo dnclrdir - han o feodalizm? Xanlar, bylr feodal deyil ki, onlarn balq etdiyi cmiyyt quruluu da "feodalizm" adlansn. Azrbaycanda hans feodaldan shbt gedir? Torpaq sahibidir - bir, bydir - iki, ordusu var - . Bu, tamam baqa sistemdir. Avropa sistemin baxb onu eynil z cmiyytimiz ttbiq etmk istyirik; dz glmir ax. V yaxud ilk dvltlrin quldarlq cmiyytind yaranmas haqqnda fikr baxaq. Bli, Marks deyib ki, dvlt sinifli cmiyytin mhsuludur, ibtidai icmasa sinifsiz cmiyytdir, demli, ilk dvlt quldarlqda yarana bilr. Kkndn yanl

mddadr - dvltin tiplri var: quldar dvlt, feodal dvlt, bli. Ancaq bunlardan baqa tiplri d var ax. Yni marksizm hans xtti czbsa ondan o trf ke bilmzsn. Buna gr d axtarrq ki, grsn, umerdki dvlt n cr dvltmi: quldarlq, yoxsa qeyri-quldarlq? umerd iri tikililrin inasnda qullar ildirdilr; h, demli, orada quldarlq dvltiymi. Niy quldarlqdr ki? Tikintid kndlini d iltmk olar. Msln, kndlilri yb mscid tikirdilr. O, qul deyil ax, kndlidir. umerdki o byk mbdlri tiknlr kndlilr d ola bilrdi. Bs onda hans dvlt aid edckdik - feodalizm? Mn bel dnclrin leyhinym. Ancaq, tssf ki, onlar indiydk yaamaqdadr. Niy? nki sovet dnyagrndn tam qurtulmu v milli ideologiyaya drindn yiylnmi tarixi alimlrimiz hl yetrinc deyil. Tsvvr edin trk milli tarixini yazan alimlr hl yoxdur. Ham istyir ki, mumtrk tarixi yazlsn, ancaq yazan yoxdur. Kim yazacaq? mumtrk dbiyyat yaratmaq istyirik. Trkiy d, Azrbaycan da, Orta Asiya da qurultaylar, simpoziumlar, konfranslar keirir, amma hl he bir cildi d z xmayb. Btn bunlar niy xatrlatdm? Azrbaycanda 70 il boyunca ciddi elm mrkzlri, oxlu tarixi alimlr yeti-yeti bu gn biz mtxssis yoxluundan ikaytlniriks din institutunun mumn mvcud olmad (be-on mscidl, bir-iki xrda dini mktbl, be-on savadl ruhaniyl, pirlrl, ocaqlarla din institutu yaranmaz) lkmizd fundamentalizmin gerklmsi mcz olard. Baqa yndn gtrsk, Azrbaycan halisinin bir blm - quzeylilr ada Avropa tfkkrl olduqlarna gr islam dinini mhz bu tfkkrl mnimsyck. Bu insan orta srlr tfkkryl ona tqdim olunanlar qbul etmyck.
-Ya da dindn tamam z evirck.

-Bli, qbul etmyck, nki o tqdimat hzm ed bilmir, gtrmr. Ny gr musiqimizi adaladrdlar? zeyir by "Leyli v Mcnun" operasn niy yazrd? nki baa drd ki, byk sistem yaratmaqn artq opera sistemin kemk lazmdr. Hamnn ac glirdi ki, bu Avropa musiqisini niy yeridirsn beynimiz? Ancaq indi ham oturub "Leyli-Mcnun"a baxr, lzzt alr. Niy? nki o, avropaladrlmayb, yalnz tqdimat adaladrlb. Mirz Ftli niy dram yazrd? nki dram ada tfkkrn bir formasdr. V yaxud, deyk ki, orta srlrd bizd roman yoxdu (dzdr, nzml yazlm romanlar var, amma mnsur roman yoxdu). Yusif Vzir mnzminli, Mmmdsid Ordubadi Avropa slublu bel srlri ortaya qoydular v indi biz "ki od arasnda" (yaxud "Qan iind"), "Qlnc v qlm", "Dumanl Tbriz" kimi romanlar sev-sev oxuyuruq. Niy gtrmyk bu yeniliyi? Demli, adaln tqdimatndan, formasndan, elc d onu tqdim ednlrin bacarndan da ox ey asldr.

ndi bs islam dinini Azrbaycana ada tfkkrl kim tqdim edck? Mn hllik onu grmrm.
-Bu da slind cmiyytimizin qsurudur.

-ox byk qsurudur. Buna gr d din inkiaf etmyck.

-mumiyytl, Azrbaycanda bugnk dini tbliatn sviyysi yqin ki, Sizi raz salmr.

-Din tbli olunmur. Sadc olaraq, aada bir tbq - yarmsavadl molla, yaxud mollacq znn dolanndan tr dindn istifad edir. halinin d din ehtiyac var - birinin yas, birinin toyu (kbin) olur, hkmn gedib molla gtirir. Molla da yarmsavadl.
-"Yasin"dn baqa he n bilmir.

-Bir trfdn rahat olursan ki, "Yasin" oxuyur, cnazni gtrr; bu, cmiyyti rahatlandrr. Molla, nec olsa da, halini Allaha (c.c.), o dnyaya - axirt, cnnt, chnnm inandrmaa alr. Btvlkd o, cmiyyti rahatlandrc bir amildir (mumn inanc tmin olunanda cmiyyt rahatlanr). Amma molla mclisd birdn balayr shbt etmy: Sleyman peymbr bir gn xstydi, bir blbl gldi, oxudu... Gedib xd miflr, fsanlr. Bu daha din deyil, naldr; onu mktbd uaa yrdrlr. Dini mdrs uana bel yrdirlr ki, nallarla, miflrl, msln, peymbrlri drk etsin - sonra daha mrkkb mvzular glck, srf din keilck, daha sonra da balanr Allahn (c.c.) drk edilmsin. Cahil molla oturub nal danr, mclisdki savadl adamlar da qulaq asa bilmirlr ona, sbilirlr. Yni bel ruhanilrl dini tbli etmk, onu camaata alamaq, insanlarn ruhuna yeritmk olmaz. Ruhanilrin savadndan baqa, onlarn xsiyyti d tbliatda mhm rol oynayr. Msln, bir hadis ba verir, polis glib birini tutur, haqsz yer dyr, incidir. Bel yerd grk ruhani xs el asaqqal kimi qabaa dura ki, ay oul, bunu niy dyrsn? Ancaq bizd bir nfr ruhani ssini xarmaz, zn pis kii elmz. Yni ruhani bir yerin din adam olmaqla yana, hm d elin asaqqal ola bilmlidir. Grk bu sistemi saxlayasan, ancaq, tssf ki, biz o sistemi qoruya bilmmiik. Msln, bir mclis icra bas gln kimi ham durur ayaa, o rayonun ruhanisi d ayaa qalxr. Olmaz bu. Sn dinin ykslmsini istyirsns ruhanini icra basnn ayana aparmamalsan, ksin, grk o icra bas ruhaninin ayana glib onunla grsn. Yoxsa axund da onun ayana gednd onun znn n hrmti qalacaq, dediklrin kim inanacaq? mir Teymurla eyx Sdrddinin grn mn hmi misal kirm. Teymur glib rdbildn kend (Anadolunu ial edndn sonra) deyir ki, gedin eyx Sdrddin deyin, mir Teymur glib. O da eyxdir d, qabaqcadan xbri var ki, Teymur glir.

Ancaq onun mirin ayana getmsi yaramaz. Getmsin dey namaza oturur. Glib arrlar: "eyx, eyx" - nb elmir, namazn qlr; "eyx, mir Teymur sni gzlyir" - ssini xarmr (ax namazda danmaq, bdni, yaxud z yana evirrk qibldn yayndrmaq olmaz). slind he bir irad tutula bilmyck bu hrktiyl mir Teymura baa salr ki, sn mni gzlmlisn, mn sni yox. Teymur deyir ki, mn Allah qonayam, eyx mnim qarma xmaldr. Onda eyx qapya xb soruur ki, mni aran Allah qona kimdir? Deyirlr: mir Teymur. Bunda dillnir ki, buyursun Allahn qona. mir Teymur atdan db deyir ki, eyx, mni saya salmrsan, ax mn hkmdaram, hkmdarnsa ayana glrlr. eyx Sdrddin deyir ki, mn Tanrya ibadtl Onun ziyartindydim, Tanrsa hkmdardan bykdr. Bax, sistem budur, ruhani bykly budur, eyxlik budur. mir Teymur da eyx Sdrddini dyrlndirrk mr edir ki, ona dymyin - byk eyxdir. N istdiyini eyxdn soruur (bunlarn hams gerk tarixi faktdr), eyx d onun apard sirlri buraxma xahi edir ki, bu i Allaha (c.c.) xo gedr. mir Teymur onlarn hamsn buraxr. Hmin o azadla buraxlan mridlrdn bir hisssi xb gedir Anadoluya, bir hisssi d (subay gnclr) deyir ki, eyx, sn bizi qul olmaqdan azad etmisn, snin yanndan getmirik. eyx Sdrddinin ordusu oradan yaranr. Kimdi onlar? amlular Suriyadan gtiriln sirlrdir - trk sgrlridir, rumlular da Rumelidn gtirilnlrdir. Bli, amlular, rumlular, ustacllar - bu tayfalarn hams Teymurun azadla buraxd sirlrdir. eyx Sdrddinin xahiiyl Xoca Mirli... (blfz by eyx Sdrddin xttiyl z ulu babalarndan olan Xoca Mirliy atanda, ndns, fikrini yarmq qoyub .T.). eyxin yannda qalanlar baladlar z tayfalaryla laq yaratmaa, sonra Anadoluya gednlrin tayfalar da eyx itat etdilr ki, bizim vladlarmz sirlikdn sn buraxdrmsan. Hmin tayfalar axnla eyx Sdrddinin yanna gldilr. Bundan sonra onun mridlri btn Anadolunu brd. Daha sonra Sfvilrin aya yer ald, hrbi gc evrildilr. Onlarn qlnc vuranlarnn hams mharibd tutulmu, sonra buraxlm hmin adamlard. Bunlar hrbi hiss yaratdlar v eyxlik d yava-yava hrbi sisteml qovumaa balad v ah smaylla hakimiyyt d yiylndi.

Yeddinci shbt. "MBARZ BU GN D VAR, YARIN DA..."

Onlarla vuruun ki, Allah sizin linizl onlara zab versin, onlar rsvay etsin, siz onlarn zrind qlb aldrb mminlrin rklrini frhlndirsin. (Qur'an, "Tvb" sursi: 14)

Soyaac n az miladn on beinci yzilin gedib xan v mqdds eyxlrdn nt tapan seyid blfz Eliby zn Mhmmd peymbrin (s..s.) ruhunun himaysind sayr. Ruhn v mnn ona hddn artq bal olan By hyatnn n xlmaz anlarnda mhz Tanr elisinin (rsulullahn) ruhunun onu xilas etdiyini xatrlayr. Bu sufi tbitli insann gznd hyat sadc cismani mvcudluq akt kimi yox, ruhi v mnvi ehtiyaclar dmy aparan yol kimi dyrlndiyin gr o, siyasi arpmalara da materialistcsin deyil, srf idealistcsin yanar. Bu zdn d, o, siyasi rqiblri zrindki (bu rqiblr dy meydanna ox vaxt xs kimi deyil, ideya, yaxud ideologiya kimi atlr) qlblrdn ld edcyi qazanc irisind keici zl glirlrini yox, qalc milli mnftlri (hr eydn qabaq - azadlq ruhunun yksliini) n kir. Byin btn siyasi rqiblrindn stnly d slind el burasndadr. Mnc, onunla indiydk olan shbtlrimiz oxucunu bu deyilnlrin doruluuna inandra bilib. Balna Rsul Rzann mhur misrasn xardmz bu yekun shbts bugnk v sabahk mbarizmiz Azrbaycan milli azadlq hrkatnn lideri blfz Elibyin hans ynlrdn yanadn yrnmk, eyni zamanda, onun peymbr himaysindn ilhamlanan bitib-tknmz nikbinliyini gz nnd srgilmk ndr.

"Mnim bu tklifim la ednlr bir gn alayacaqlar"

-By, xalqmzn lmdn, glldn qorxmadnn dflrl ahidi olmuam. Ancaq ox qribdir ki, bir vaxt dnya xalqlar irisind mbarizliyin gr "ilin xalq" adlandrlm xalqmz son 5 ild sanki etirazetm qabiliyytini itirib, halbuki bu mddtd onun iqtisadi durumu dzlmz drcd arlab, rvtxorluq v korrupsiya cmiyyt v dvlt hyatn taun kimi bryb, lknin btn maddi srvtlri mhdud klan trfindn talanr, 6 rayonumuz bir ld dmn tslim edilib v s. Bs xalqn susmasna sbb ndir? Onun indiki iqtidara inamm, sevgisimi, diktaturaya v diktatorlara meylli olmasm, yoxsa demokratiyaya inamnn itmsi, ya da tamam baqa amillr?

-Sual ox geni qoydunuz - bir sualn irisind slind 3-4 sual gedir. Birinci ondan balaym ki, xalqn susmas hl onun tslim olmas, yaxud raitl barmas demk deyil. He zaman bel ola bilmz. Bu, hmin xalqdr ki, Sovet hkumtinin gur-gur guruldayan vaxtnda Brejnev televiziyaya xanda deyirdi ki, bu qoca n vaxt lck ki, xalqlarn da can dinclsin? Nticd n oldu? Qazaxstanda katibi dyidirrk yerin rus qoydular, qazax xalq ayaa qalxaraq vurudu, onlar qan iind bodular. O zaman Azrbaycanda bzilri dedi ki, bizd el hadis olsayd biz qalxmazdq - grrsnz, onlar mbarizdir, bizs yox. Mn bellrin dedim ki, ox shv edirsiniz - hr xalqn irisind azadlq v mbariz ideal, istyi var. Siz bunu grcksiniz. Biz ox sevinirdik ki, qazax xalq mbarizy qalxd, ax onlara deyirdilr ki, "Orta asiyallar", "yatmlar", "bdbxt trklr"... Amma o gstrdi ki, yox, mn sn deyn deyilm. Nhayt, hadislr glib xd Azrbaycana. Azrbaycan xalq da zn gstrdi birdn-bir meydanlara doldu. 1988-in noyabrn 22, 23, 24, 25-i tkc Bakda

yox, btn Azrbaycanda - btn hr v kndlrd xalqmz meydanlara tklmd. Biz bzn "bir milyonluq Meydan" deyirdik, slinds yeddi milyon xalqn yeddi milyonu da klrdydi; hr rayonda qadnl-uaql mitinqlr gedirdi. Bax, xalq onda grsndi. Ham balad ki, "xalqma qurban olum", "i, bu n igid xalqm", "bs biz deyirdik ki, yuxudayq"... Ham tzdn xalqna vuruldu, sevnlr daha artq sevdilr, sevmynlrs sevmy baladlar. ndi Azrbaycanda avtoritar rejim var. O, xalqn geri kilmsindn, myyn paralanma meyllrindn istifad edib tzyiq edir. Xalq zaman-zaman qvvsini toplayacaq, bu rejim qar xacaq, onu lv edck v lkd demokratik rejim brqrar olacaq. Bu xalqn gcn ham bir daha grckdir.
-mumiyytl, Azrbaycandak ada durumu nec sciyylndirrdiniz?

-Bugnk Azrbaycan gerkliyini sciyylndirmk ox byk problemdir. Tam aydn olsun dey mslni sadldirk, ona dvltin daxili v xarici siyast xtlrindn yaxnlaaq. Azrbaycanda he bir daxili siyast yoxdur - bir lkd halinin 95 faizi ac-yalavac, yarmdilni halndadrsa daxili siyastdn danmaq glncdr. Quldurluq, rvtxorluq, korrupsiya ba alb gedir, he kim d qaban almr. Gnn gnorta a insanlar ldrrlr, terror edirlr, he ksin tk d trpnmir. Ziya Bnyadov kimi grkmli bir alimi, sl akademiki, Sovet ttifaq Qhrmann, nadir xsiyyti gnn gnorta a vurub ldrrlr, cinaytkar yoxdur ortada. Son 4 ild 2 min adam terrorun qurban olubsa hans daxili siyastdn danacaqsan? O ki qald xarici siyast, burada da tamam uursuzluqdur. Lissabon sammitini nec tmtraqla gylr qaldrdlar. Dedik ki, bel etmyin, o, yalandr, orada czi udu var, qalan hams mlubiyytdir. Nticsi n oldu?! ndi kedi Kopenhagen sammitin. Yen d tamamil mlubiyyt ortada rkaan he n yoxdur. Kopenhagend ermnilr n dedilrs ham lini qaldrd, he bir snd d qbul olunmad. Xarici siyastin d nticsi budur. Bu gn Amerika, Avropa dvltlri biz gerid qalm lk kimi baxr. Bilirsiniz ki, Amerika Dvlt Departamentinin hesabatna Grcstan azad xalqlar, Ermnistan v Azrbaycan qeyri-azad xalqlar srasnda db, halbuki biz hakimiyytd olanda Azrbaycan azad xalqlar srasndayd. Bu da xarici siyastin nticsi - xalqmz dnyaya bel tantdlar. Xarici lklrin sfirlri daha dz bilmyrk bzn diplomatik etiketlrdn d yan keir (nki diplomatiya hr szn aq deyilmmsini tlb edir) v aq kild bildirirlr ki, Azrbaycan rvtxorluun, korrupsiyann, talanln irisind

olduuna gr dvltimiz bura investisiya, srmay qoymaa qorxur. Bu da xarici siyastin nticsi. Bu iqtidar Azrbaycann ial olunmu torpaqlaryla bal indiydk xaricd he bir snd qbul eltdir bilmyib. Amma biz Birlmi Milltlr Tkilatnda Klbcrin ialyla bal 822 sayl qtnamni qbul etdirdik. Dorudur, biz istyirdik ki, orada ial sz qarsnda "Ermnistan" ad yazlsn, ancaq Fransa v Rusiyann tsiri altnda BMT Thlksizlik uras Klbcri "etnik ermnilr"in ial etdiyini yazd. BMT T ermni qounlarnn ialn kskin pislyir v onlarn Klbcrdn tcili xarlmasn tlb edirdi. Biz hakimiyytdn devrilmsydik 18 iyunda onlar xmalydlar. Adama da heyt gndrmidik, xarici mahidilr d artq mslni hazrlayrd v birdn ilr dayandrld. yunun 7-si, ya 8-i mn zng etdim ki, bs Klbcrdn ermnilr niy xmr? Mn n cavab verslr yaxdr? Birbaa Amerikadan dedilr ki, biz Ermnistanla ayn 18-in mslni hll etmyi dandq, onlar dedilr ki, biz indi bilmirik kiminl danaq - qiyam ordu balaryla, yoxsa blfz Elibyl, ax Azrbaycanda ikihakimiyytlilikdir; hl bir az gzlyk. Msl aydnd. Bizi devirdilr v msl d yatd. Azrbaycanda indi vtndalar arasna el bir nifrt v nifaq toxumu spiblr ki, o toxumun kklrini xarb atmaqn mbariz qvvlr ne il vaxt lazm olacaq. Ona gr d Bakya gln kimi vtnda slh mslsini ortaya atdm ki, glin vtnda slh yaradaq, bu nifrt, nifaq toxumunu tullayaq, xalqmz glckd blalara dmsin. Bunu da yen eitmirlr v istehzayla baxrlar. Amma mnim bu tklifim la ednlr bir gn alayacaqlar. Mn buna inanram.
-Qarda nvbti prezident sekilri gzlnilir. Sizc, hmin sekilr demokratik keirils orada demokratik qvvlrin qlb qazanmaq imkan varm?

-Sekid baqa partiyalarla yana AXCP, Msavat, ADP d itirak edck. Onlarn nn d nmayndsi bir mntqd nzart edck ki, saxtaladrmalara imkan verilmsin. Bu, saxtaladrmann qaban almaqn bir suldur. Sonra bel fikir var ki, sekid xarici dvltlrin nmayndlri d itirak etsinlr. Bu, ikinci suldur. Htta alacaq ki, mmkn olsa sekid barmaq izlrindn istifad olunsun. Tlb edcyik ki, Azrbaycanda sekilrdn qabaq seicilrin say myynldirilsin, ne adam itirak edcks onlarn siyahs trtib olunsun; ax bir milyondan ox seicimiz respublikadan knardadr. Onu da tlb edcyik ki, radioda, dvlt televiziyasnda x etmy biz imkan versinlr. minm ki, buna nail ola bilcyik. Bldiyy sekisi prezident sekisindn qabaq olarsa biz orada bir mktb keib tcrb v nailiyyt qazanacaq. Bundan sonra prezident sekisind tam uur ld ed bilrik.

-mumiyytl, By, bel bir ideal vziyyt tsvvr edk ki, tam demokratik sekilr keirilir. Ancaq... Heydr liyev qlb alr...

-Ax n n hmi pis ehtimal gtrrsnz? Mn bilmirm, Siz onun miolususunuz, yoxsa mnim? (Glr). halinin 95 faizi ac-yalavacdr. Bu 95 faiz indiki Heydr liyev ss vercks onda bu xalq birdflik batmaldr; mns xalqn urluluunu bilirm v arxaynam ki, bu zablar kn insanlar ona ss vermyck. Bu xalq onu ac qoyan adama ss verrmi? Qtiyyn yox!
-ndiydk leyhdarlarnz xalqda bel tsvvr yaratmaa alblar ki, blfz by qtiyytsizdir (bu haqda artq shbt etmiik). Siz ikinci df prezident seilsniz (xsn mn bunu rkdn arzulayram) vvlki shvlrdn ntic xararaq btnlkl yenilmi blfz by olaraq znz yenilmz prezident kimi tsdiqly bilcyiniz minsinizmi?

-Birincisi, mn ox qtiyytli adamam. kincisi d, mnim qtiyytsizliyim haqqndak fikirlri, Sizin d gstrdiyiniz kimi, mhz dmnlrim beyinlr yeridiblr. Onlar xalq baqa msllrd olduu kimi bu msld d aldadblar. Mnim haqqmdak bhtanlar tkc bizim xalqn arasnda yox, dnya miqyasnda yayblar. Avropallara bel deyiblr ki, blfz islam fundamentalistidir - dindn danr, mscidlr adrr v s. randasa byan edirlr ki, blfz Avropann agenti v dinsizdir. Kimin sraildn, yhudidn xou glmirs deyir ki, blfz yhudilrin agentidir, sionistdir. Grrsnz ki, hr daman vururlar. Hrkat balamamdan qabaq mnim adm "millti", "baqa milltlr qar nifrt toxumu spn", "eqoist", "Hitleri yamslayan, onun yoluyla getmk istyn" v s. qoymudular. Zaman kedi, Xalq hrkat baland. lk balancdan mnim adm "ekstremistlr" crgsin dd. Yanvar hadissindn sonra rus hrbi qrargah byk bir xrit dzltmidi. Bu xritd el kmidilr ki, guya bu "ekstremistlr"in mrkzind duran mnm. Guya hmin "ekstremistlr"in sol qanad, sa qanad, mrkzi qanad, mtdil qanad var v bizs milltilrik, bizi d buna gr tutublar. Bax, hmin prinsipdir. Mn bu ittihamlarn he birini qbul etmirm. Azrbaycan xalqna birc bunu bildirmk istyirm ki, prezident adam tutdurmaz, prezidentin insanlar hbs etdirmy ixtiyar yoxdur - btn dnyada qanun buna icaz vermir. Bu ancaq diktatorlarn, avtoritarlarn iidir. Bununla polis, mhkm orqanlar mul olmaldr. gr adam dorudan da cinayt edibs onun czas verilmldir. Beynlxalq qanunlara sasn, mhkm cinayti sbuta yetirib hkm vermyinc he ks cinaytkar demk olmaz, ancaq bizds htta dvlt bas birbaa televiziyada deyir ki, filanks cinaytkardr.

-"Vtn xainidir"...

-Bli, o, "vtn xaini", "cinaytkar" adlandrr, mhkmlr d onun qrarn tsdiqlyir, yerd qalanlar da ban vururlar. Yni xalq istyir ki, mn d bel "qtiyytli" olum? lbtt, istsydim mn d baqa cr edrdim - zm ox yumaq olub -drd baksn gtirrdim hakimiyyt; birini qoyardm daxili ilr naziri, birini milli thlksizlik naziri, birini d ba prokuror. Deyrdim ki, ksin bu xalqn ban, zm d qalardm knarda. Bu n demkdir? Bu n dvlt idar etmkdir?! Dvlt v xalq yalnz v yalnz humanizm v daltl idar olunmaldr. Hr ey dalt prinsipin dayanmaldr. Mn kims dey bilmz ki, o, daltsizdir. Demli, dzgn ilmim. N dxli var ki, yumaam, glrm, danram, insanlarn ban sallayram? Siz mnim daltim baxn, grn milltin, xalqn, ayrayr vtndalarn haqqn pozmuamm? He ks dey bilmz ki, blfz bir ild nds dalt xll gtirib, haqq tapdalayb. Msly, bax, bu prinsipdn yanamaq lazmdr.
-V prezidentin dalti d lknin inkiafna sbb oldu.

"Azrbaycan Xalq hrkat hl davam edir; o, dinamik kild inkiaf edib milli azadlq hrkatna evrilckdir"
-By, Siz Xalq hrkatnn yetirmsisiniz, slind Xalq hrkat da Sizin yetirmnizdir, nki ilk gndn onun banda duranlardansnz. Sizc, Azrbaycan Xalq hrkat artq dnnki tarix saylmaldr, yoxsa, o hl davam edir? Davam edirs indiki mrhld onun inkiafn nec sciyylndirirsiniz?

-Azrbaycan Xalq hrkat hl yarmqdr. Mn Sttar xan hrkatn da yarmq sayram, ona gr ki, Btv Azrbaycan hat etmirdi. Bizim hrkatmz milli azadlq sviyysin atmrd, xalq azadlq mbarizsiydi. O, btvlkd Azrbaycan hat etsydi onda milli azadlq hrkat sayla bilrdi. Ancaq Azrbaycan Xalq hrkat hl davam edir; o, dinamik kild inkiaf edib milli azadlq hrkatna evrilckdir. Msl ondan sonra bitmi hesab olunacaq. Bu yol ox uzun v rfli yoldur, hl xeyli davam edck.
-Azrbaycann qardak 5 ilin Siz nikbin, yoxsa bdbin baxrsnz?

-Siz Quzey Azrbaycan, yoxsa Btv Azrbaycan nzrd tutursunuz?

-Hllik Quzeyi.

-Yaxn 5 il nikbin baxram. 2-3 il kimi Azrbaycanda demokratik vziyyt, demokratik dvlt, demokratik idarilik hakim olacaq - buna he kim bh etmsin. Neftdn v baqa srvtlrdn gln glir xalqn arasnda dzgn blns bir-iki

ilin irisind sosial vziyyt d yaxlaar. Biz bu gn hakimiyyt qaytsaq 6 ayn irisind bhranlarn oxunun qarsn ala bilrik; he olmazsa maalar 2-3 df artrarq.
-ndi zlldirm ad altnda dvltin v xalqn srvtinin byk bir hisssi aq-akar talanr.

-Biz partiya olaraq bununla laqdar byanat vermiik ki, Azrbaycanda zlldirm yox, talanlq gedir. Amma bu trfini d deyirik ki, hr nec olsa, sovet sosialist mlkiyytindn imtina etmyin z mtrqqidir.
-Bu talanlq nticsind xalqn srvti azsayl bir qrupun lind cmlib. Bs demokratik qvvlr hakimiyyt glnd vziyyt nec olacaq? Ax bir ox adamlar zlldirmy xeyli srmay qoyublar v tbii ki, onu itirmk istmycklr.

-Aadan yuxarya qdr ham qanun qarsnda msuliyyt dayr. Qanun pozulubsa dalt brpa edilmlidir. Quldurluun qars yalnz qanunun btn srtliyi gzlnilmkl, mhkmlrl alnmal, haram ylanlar qanuni yiysin xalqa qaytarlmaldr. Hquqi dvlt deyiriks, qanunun aliliyi deyiriks hr ey qanun sasnda olmaldr. Bunu prezident yox, ba nazir yox, dvlt aparat tkil etmli, frdlrin istyindn, hli-kefliyindn he n asl olmamaldr.
-Klkidn dnndn sonra Demokratik Konqresdki v AXCP-dki durumdan, qvvlr nisbtindn yetrinc tan ola bilmisinizmi? Demkonqresin glcyini nec grrsnz?

-Mn Bakya qaydan kimi hm AXCP-nin, hm d Demkonqresin iiyl daha yaxndan tan oldum. Grdm ki, AXCP-nin irisind myyn kiik qruplar, narazlqlar var v bunu aradan gtrdm - onlar artq yoxdur. Tez-tez deyirdilr ki, AXCP paralanacaq. Mn bilirdim ki, paralanmayacaq; sadc, fikir ayrlqlar myyn ziddiyytlr yaratmd. Mn bu ziddiyytlri aradan gtrdm, fikir ayrlqlarsa hl d qalr, bu da demokratiyann tlbidir - hr partiyann daxilind fikir kimlri olmaldr. gr fikir dartmalarna imkan vermsk onda bizim partiya da quruyacaq, adlarn kmdiyim bzi tkilatlara evrilck, bizs bunu istmirik, nki inkiafmzda maraqlyq. Demkonqresd d beldir. Orada ssverm konsensusa saslanr - he kim he kim tsir ed bilmz, bir nfr ss verms tklif kemir, qrar qbul olunmur. Mhz demokratik prinsiplr sasnda qurulduuna gr d Demkonqres yaayr v faliyyt gstrir. Mn bu tkilatda struktur dyiikliklri etmyi dnrdm ki, qrarlar daha evik kild qbul edk. Ancaq hl ham buna raz deyil; grnr, myyn vaxt lazmdr ki, inandraq, tlqin edk, mvqelrimizi yaxnladraq. minm ki,

Demkonqresd mxaliftin uurlu faliyytin gzl rait yaranacaq v avtoritarizml dyantl arpmaa gcmz olacaq.
-Demkonqresin yaradlmas Sizin ideyanzdr?

-Bli, mnim ideyamdr. Ancaq mn onun adn vvlc "Demokratik Konqres" yox, Hindistandak kimi "Milli Konqres" dnrdm - o da klassik Xalq Cbhsinin bir formasdr. "Milli Konqres" adn tklif ednlr d oldu, ancaq mn fikirldim ki, o getdikc z trafna baqa partiyalar da toplayacaq (artq 34 partiyadan deyirdilr ki, ora glmk istyirik), ona gr "Demokratik Konqres" adlanmasn tklif etdim.
-Qardan AXCP-nin nvbti qurultay glir. Sizc, o, Azrbaycandak demokratik hrkata n verck?

-El partiyalar var ki, qurultaylarn 6 saata qurtarrlar, bizimkis 2 gn davam edck. Biz bir daha gstrcyik ki, Azrbaycanda AXCP adl nec demokratik bir partiya var. Orada ciddi v aq kild mbahislr aparlacaq. Tam demokratik seki keirilck, kimi istslr onu sdr secklr. Biz cmiyyt, vvlki qurultaylarmzda olduu kimi, yen bir demokratiya nmunsi gstrcyik. Baxn, YAP partiya ad dayr, amma kemi kommunist partiyasndan he nyl frqlnmir; onun zklrinin rhbrlri rayonlarn icra balarna, iri mssislrin balarsa z tabeliyindki tkilatlara xsusi sifari verirlr ki, rayonda, yaxud mssisd ilynlrin hams YAP-a girsinlr, girms idn xaracaq. Buna gr d ona ucdantutma "abun" gedir. Bu, partiya deyil - bu, insanlar zorla, dy-dy, msln, bir stadiona ymaq kimi eydir. Partiya olaraq YAP-n qurumlar arasnda birlik yoxdur, orada byk tfriqlr yaanr. Bu partiya yalnz bir adama baldr - Heydr liyev. Sabah o, hakimiyytdn uzaqlaan kimi partiya da dalacaq. Bel partiya yaaya bilmz, nki o, liyevin yuxardan qurduu avtoritar sistemdir. Ancaq AXCP znn qurultaylaryla cmiyytin demokratiklmsin, ictimai ura sasl tsir edir. O, szn sl mnasnda demokratiya institutudur. nanram ki, qardak prezident sekilrind d AXCP bir daha z qdrtini gstrck, xarici lklrd d onun nfuzu artacaq.

"Biz bu srtlikl getsydik daha dzgn hrkt etmi olardq, ancaq tssf ki, mvqeyimizi yumaltdq"
-AXC(P)-nin idaretmsind bir sra mrhllr olub: dar Heyti, craiyy Komitsi, Ali Mclisin Ryast Heyti. strdim ki, bunlar sciyylndirsiniz v qardak qurultayda idaretmd yenilik olub-olmayacan aqlayasnz.

-Xalq Cbhsind el qurum olub. dar Heyti ox ar raitd ilyirdi - biz qar hr yerdn tzyiqlr vard. Qarmzdak vzif d ard - Azrbaycan

xalqnn hrkatn tkil etmliydik, xalq meydanlara ymalydq. Hakimiyytdki amansz kommunist qvvlrin qar ox mrdlikl mbariz aparrdq, xalqn gcn bir yer toplaya bilirdik. Bu mhz ozamank dar Heytinin myinin nticsiydi. lbtt, Mclisin d faliyytini danmrq - o da grkli qrarlar xarmaqda hmi dzgn hrkt edirdi. O zaman bizi tnqid edirdilr ki, hadislrin dalnca srnrsnz. Amma indi Siz "Meydan: 4 il 4 ay" kitabnzda yazrsnz ki, Azrbaycan Xalq Cbhsi o vaxt hadislrin nnd gedirdi v xalq arxasnca aparrd. Bli, sonra el bir zaman gldi ki, bu byklkd qvv birg yaaya bilmdi. Mn o vaxt da dedim ki, AXC uzun zaman vahid qvv halnda qalarsa kommunist partiyasnn tay olar; bel mvcudluq demokratiyaya ziddir. Dedim ki, ox kmyck, Xalq Cbhsinin irisindn yeni partiyalar xacaq (plralizmin sas xtti budur), bu partiyalar inkiaf edck v Azrbaycann ar vaxtnda onlar birlib klassik Xalq Cbhsi yaradacaq. ndi Demokratik Konqres hmin klassik Xalq Cbhsinin bir nvdr. Yen sualnzn cavabna qaydram. AXC craiyy Komitsinins vziyyti hm yngld, hm d ar. Biz hakimiyyt glmzdn azacq nc dar Heytinin yerind craiyy Komitsi yarand. Cbhnin btn yetkin qvvlri hakimiyyt qurumlarnda i getdi, craiyy Komitsi d, Ali Mclis d zifldi (ancaq buna baxmayaraq, vziflilrin bir hisssi Mclisin zv olaraq qald). Mns sdr olsam da birbaa Cbhnin iiyl mul ola bilmirdim; sadc olaraq, crakomun sdriyl bir ne df grdm, vssalam. ox vaxt (el indi d) tnqidlr eidirm ki, icrakomun sdri Tofiq Seyidov v baqalar dzgn ilmyib. Ancaq o, zamanna gr dzgn ilmidi - gc ora qdrdi. craiyy Komitsi ilynd biz hakimiyytdydik v ona tzyiq yoxdu; bundan yax faydalanmaq olard, lakin, tssf ki, bunu ed bilmdi. Biz adamlar Cbhy total kild yazdrmaq istmirdik. craiyy Komitsi deyirdi ki, Cbhy girmkn ktlvi halda riz yazrlar. Mn bildirdim ki, onlar ideyaya glmirlr - Cbhy yalnz vzif almaq vasitsi kimi baxrlar. Sonra el oldu ki, Azrbaycanda hrbi vziyyt kskinldi. Bel raitd Xalq Cbhsi daha kskin v srt x etmliydi. Buna gr d craiyy Komitsin Frc Quluyevi gtirdik. O, hrbilrl aq v srt dana bilirdi. Mdafi naziri d, daxili ilr naziri d onunla ehtiyatl danrdlar. Frc by onlar yerind oturda bilirdi, nki hm d millt vkilidi. O, birinci df olaraq Rhim Qazyev v Surt Hseynov haqqnda byanat verdi. Biz bu srtlikl getsydik daha dzgn hrkt etmi olardq, ancaq, tssf ki, mvqeyimizi yumaltdq. Bu adamlarn ikisi d hl onda hbs olunmalyd. Ancaq mn dedim ki, yoxlamam, istintaq aparmam onlar cinaytkar adlandrmaq olmaz - yen d qanuna dayandm. slind bel etmsydik dvltimizin elan etdiyimiz prinsiplrindn zmz imtina etmi olardq. Mn

silahdalarma bildirirdim ki, Sovet dvrndn qalma "vtn xaini" ifadsini az ildin, nki o, el bir damadr ki, onu sonra hamya vura bilrlr, buna gr d ox qorxulu simptomdur - htta qonusundan mit zminind ikayt edn d onu "vtn xaini" adlandrr. mumiyytl, hm craiyy Komitsinin, hm d indiki Ryast Heytinin iindn razyam. Mn 4 il burada yoxdum, ancaq Bakda qalan arxadalarm partiyan dalmaa qoymadlar. AXCP-y qar n qddar hcumlar olub, televiziya, radio, qzet - hr ey v hr ks leyhimiz ilyib, frd-frd hammz thqir ediblr, sradan xarmaa can atblar. Btn bunlara baxmayaraq, AXCP zn qoruyub saxlaya bildi, parlament sekisin d getdi (o htta bu cr antidemokratik sekinin znd bel 15 yer gtrmd, ancaq ona cmi 3 yer verdilr). ndi bizim parlamentd 4 millt vkilimiz var - parlament partiyasyq, hququmuz daha oxdur. Bu qlbni avtoritarizm mhitind qazana bilmiiks, demk, iimizi, o sradan Ryast Heytinin d iini msbt qiymtlndir bilrik.
-Qurultayn idaretmd yenilik edcyi gzlnilirmi?

-El bir yenilik olacan qabaqcadan dey bilmrm. Bel edrms cbhilr mnim tsirim altnda qrar xara bilrlr. Hzrt peymbrdn (s..s.) soruurlar ki, sndn sonra xlif kim olacaq? Cavab verir ki, indidn desm urann qrar pozular; uran aracaqsnz, o seck. Mn d nfuzumdan istifad edib qabaqcadan yn vermy, istiqamt vermy almram. Qoy qurultay z kimi secks sesin, n cr secks sesin. Vacibi odur ki, iki gn iini yekunladrb grkli qrarlar xarsn.
-Bugnk "Yeni Msavat" qzetind partiyalarmzn birlmsi haqqnda mlumat verilib. Siz bu iki qarda partiyann birlmsin nec baxrsnz?

-Mn el glir ki, bunlar Msavat Partiyasnn yuxar sviyysind gedn shbtlrdir. Hl blli deyil ki, partiyann Divan buna razdr, yoxsa bu, 2-3 nfrin fikridir. Bu, fikir kimi meydana atlb v haqqnda dnmk olar. xsn mn qalanda bu partiyalarn birlmsinin trfdar deyilm; onlar Azrbaycanda iki n aparc partiyalardr v o qdr iriliblr ki, onlar tzdn bir qazana yerldirmk olmaz. Mn istyirm ki, onlar z trafna baqa partiyalar da clb etsinlr, bysnlr v Amerikadak kimi iki aparc partiya olsunlar. Amerikada da xeyli partiya var, ancaq onlardan yalnz ikisi aparcdr. Azrbaycanda da 40-dan ox partiya irisind meydanda iki n nfuzlusunun olmas raiti normalladrr. Mn dflrl demim ki, AXCP v Msavat n lyaqtli siyasi mttfiq, dost v n lyaqtli siyasi rqibdirlr. Ona gr ki, hr iki partiya inkiaf etmk v aparc sz demk istyir; z d bu, ziddiyyt yox, yar formasndadr. Bir qdr sbir edib 2-3 il buna dzsk mn deyn glib yerini tutacaq. Onda xrda partiyalar grck ki, mstqil yaamalarnn bir nticsi yoxdur v birlmy balayacaqlar.

-xsn mnd mahidlrim nticsind bel fikir yaranb ki, Msavata nisbtn Cbhyl mlayim rftar olunur, daha dorusu, Msavat Partiyas qsdn sxdrlr ki, cmiyytd iqtidarn bu iki partiya arasnda frq qoymas, Cbhnin iqtidara yaxn olmas haqqnda ictimai ry yaransn; bununla da iki qarda partiyann mnasibtlrini pozmaq istyirlr.

-Bli, sas mqsd d budur ki, iki partiyann arasn vursunlar. ox tssf ki, bzilri buna aldanr, deyirlr ki, Cbhy gzt olunur. Nyi biz gzt gedirlr? Beldirs hr ey oyana, qrargahmz han? Rayon blrimizin d qrargahlarn alblar, qaytarmrlar. Noyabrn 17-sind Azrbaycann Dirli bayramn keirmy d AXCP-y yer vermdilr.

"Bizdn qalm 4 min dustaq indi 30 mindn ox olub, yni Azrbaycanda insanlar azadlqdan mhrum etmy 7 dfdn artq sy gstrilib, 7 df artq xrc kilib"
-Cbhi yoldalarmzn bir oxu dustaqdr. Vaxtil Vtn torpaqlarmz qorumu Xsusi Tyinatl Polis Dstsinin zvlri, xalqmzn bir sra baqa yurdsevr vladlar da zindanlara atlb. Xahi edirm bu mhbuslarn azad edilmsin AXCP-nin gstrdiyi v gstrcyi tbbslr haqqnda danasnz.

-Bu gn msly bir ne yndn yanamaq olar. Birincisi, mumiyytl, Azrbaycanda mhbuslarn vziyyti hans kilddir? Biz alrq ki, Azrbaycanda mhbuslarla v ya msuliyyt clb olunanlarla davran qanun rivsind olsun. Bu, indi ox kobud kild pozulur. kincisi d, biz istyirik ki, lkd mhbuslarn yaay raiti sovet dvrndn "islah mk drglri" adlanan yerlrd Avropa standartlarna uyun olsun. Avropada 4 mhbus bir otaqda qalr, hr cr raitlri d var. Orada insanlar, sadc, azadlqdan mhrum olunurlar; vtnda hquqlar, baqa hquqlar qalr v qorunur - azadlqdan mhrumetm yalnz myyn mhdudiyytlrin yaradlmas demkdir. Avropa hbsxanalarnda dustan ad gn keirmk, qohumlarla grmk, dostlar ad gnn dvt etmk ixtiyar var (toplaaraq byk dstyl mhbusun ad gnn keirirlr). Azrbaycandasa 10 nfrlik otaa 40 nfr doldururlar, mhbuslar nvbyl yatr, yer stnd dava gedir. Azrbaycanda son drd il yarmda oxlu haqsz hbslr olmudur. Daha dorusu, prokurorluq v polis orqanlar harnlq edib v "yuxar"dan kimins (deyk ki, dvlt basnn) sifariiyl yzlrc, minlrc gnahsz adam hbsxanaya atlb. Glckd bu haqsz mhkmlrin d sorusual olacaq, o mhkmni aparanlarn zn d mhkm qurulacaq. Demli, bizd btvlkd hquq qaydalar dyidirilmlidir. Mvcud qanunlarn zlri d gzlnilmir, pozulur v lkd qanunsuzluq ba alb gedir. Ona gr d mslni birtrfli yox, btv hll etmliyik. Birinci, Azrbaycanda glllnmnin lv edilmsin almalyq; bu, sas msldir, nki Avropa urasna daxil olan

lklr glllnmni aradan gtrrlr, halbuki bizim cinayt mcllmizd glllnm czas dn 12 madd var. kincisi, indiki hbsxanalar masirldirilmli, Avropa standartlarna uyunladrlmaldr. Biz almalyq ki, birincisi, qanunlarmz masir olsun, ikincisi, o qanunlara ml edilsin, ncss, siyasi dustaqlar azadla buraxlsn. Azrbaycanda bu gn 900- qdr siyasi dustaq var. mumns zindanlarda 30 mindn artq dustan saxlanld bllidir. Mqayisdn tr deyim ki, biz hakimiyyt glnd Azrbaycanda 14 min dustaq vard. Biz onlardan 10 minini buraxdq (amnistiyaya saldq), cmi 4 min dustaq qald. Bli, bizdn qalm 4 min dustaq indi 30 mindn ox olub, yni Azrbaycanda insanlar azadlqdan mhrum etmy 7 dfdn artq sy gstrilib, 7 df artq xrc kilib, demli, gnasz insanlar hbsxanalara doldurulub. Biz indi alrq btn siyasi dustaqlar, o sradan 110 nfr AXC zv azadla buraxlsn. Onlar, lbtt, siyasi dustaq kimi hbs etmyiblr - hytlrin, manlarna, evlrin, ciblrin, deyk ki, qumbara, tapana, patron, baqa silah qoyublar, oxunu dvlti silahl yolla devirmy almaq stnd hbs ediblr.
-Siz Klkiy tz gedn vaxtlarda burada polis iilri mxaliftilri, msln, kd tutub deyirdilr ki, protokola n yazaq - evindn gll taplmasn istyirsn, yoxsa anaa taplmasn? Tbii ki, onlar anaadansa gllni stn tuturdular. ox tssf ki, bu glmli vziyyt ne-ne mrd insan alamal gnlr salb...

-Bli, ox dzdr! "Yuxar"dan gstri vermidilr ki, Azrbaycanda silahlar ylsn, ancaq onu yman formasn tapa bilmirdilr. Cbhilri tutub dyrdlr ki, sni ya tutacaq, ya da ldrcyik; get, silah tap gtir, yoxundursa inyini sat, silah alb gtir. Bir ox adamlar hqiqtn atlarn, inklrini sataraq oradan-buradan silah alb verdilr ki, ilri bir az yngllsin. Bizim Xalq Cbhsinin zvlrin sanki ayrca qanun ttbiq edirlr. Msln, deyk ki, birin qanunla il i verilnd bunun iki ilini yatandan sonra onu ev buraxa bilirlr, amma bu, cbhilr amil edilmir. Cbhilr bir gn bel tez buraxlmr v alrlar ki, yeni maddlr tapb onlarn buraxlmasnn qarsn alsnlar. Bundan baqa, cbhilr kiik bir ey etiraz edn kimi o saat onu rusca "krt" adlandrlan yer gndrirlr, iki- il orada saxlayrlar. Hbsxanann zndki karserl v sair zablarla cbhilr zlm edirlr. Bizim mbarizmiz tk ona gr deyil ki, cbhilr xilas olsun, hm d istyirik ki, mumiyytl, Azrbaycanda siyast sahsind alan adamlar z grlrin gr hbslr mruz qalmasnlar.

Xsusi Tyinatl Polis Dstsindn d 300 nfr siyas dustaqlar srasndadr. Onlarn, ola bilsin ki, byklri, rhbrlri nys gstri veribdir. Onlar hakimiyytdaxili mbariznin qurbanlardr. Dvlt trfindn qanunildirilmi XTPD bunlarn hakimiyytin mxalif olub, onun rhbrlri sravilr deyib ki, silah ld saxlayn, biz tslim olmayacayq. Sonradan da, blli olduu kimi, XTPD a bayraq qaldrb v dana getmk istyib. O zaman AXC d, Msavat da, baqa partiyalar da tklif etdilr ki, iqtidarla XTPD arasnda danqlarda vasitiliy razdrlar; onlar bardrc yol tapmaldrlar. Buna liyev iqtidar ninki imkan vermdi, ksin, mslni daha da qzdrd v nhayt, onlarn balarn cismn mhv etdi, sgrlris zindanlara doldurdu. Bu sgrlrin bzilrin demidilr ki, msln, silah gtr, dur qapda, iri he kimi buraxma. ndi bellrinin d hams Cinayt Mcllsinin 57ci maddsiyl Vtn xyantd sulandrlr. ndi onlarn valideynlri, insan hquqlarn mdafi cmiyytlri haql olaraq mbariz aparrlar ki, bu insanlar Vtn xaini ola bilmzlr, nki 3 il, 4 il, bzilri 5 il Azrbaycann azadl, torpaqlar urunda knll vuruub v onlarn 200- qdri yaraldr. Bu iqtidar ernobl qzasnda, yaxud ikinci dnya mharibsind itirak etmi adamlara gzt gedir, amma Azrbaycan urunda mbariz aparan adamlara ninki he bir gzt etmir, ksin, onlar n ar, dhtli maddlrl hbsxanalara atr. Bax, btn bu dustaqlarn hququnun brpas urunda mbariz aparlr. Onlarn siyahlar xarlaraq BMT-y, nsan Haqlarn Mdafi Komitsin, xarici lklr gndrilib ki, onlar da bu msld itirak etsinlr, onlar buraxdrmaqn hakimiyyt tzyiq gstrsinlr. XTPD-dn hbs ediln sgrlrin analar Prezident Aparat qarsnda haql x edirlr ki, frarilr balanlr, ancaq Azrbaycan urunda knll mbariz aparanlara aman verilmir. Yaxud Dnya Azrbaycanllarnn Hmrylik Gn rus imperiyasnn kdirdiyi srhd mftillrini datmaqdan balanr, ancaq bu tarixi hrkata ilk vaxtlar balq ednlrdn Frc Quluyev, Asf Quluyev indi hbsxanadadr, 10 il, 12 il i alaraq ar ignclr altnda tin vziyytd yaayrlar. V onlarn etdiyini bu iqtidar utanb-kinmdn indi z adna xr.

"Dorudanm onlar dnmrlr v grmrlr ki, ...Stalinin, Beriyann vladlarnn bana n gldi,

bzilrinin mllimi v himayisi olmu Brejnevin qz axrda ynindki krkn satb ry verdi?!"
-mumiyytl, By, adamda istr-istmz bel bir fikir yaranr ki, ermniy kim gll atbsa, ermniyl kim vuruubsa o, bu saat ya zilltd, ya da zindanlardadr, ermniyl vuruanlarn hamsndan intiqam alnr.

-Bu, beldir. Azrbaycann azadl urunda mbariz aparanlar hm Rusiyan hesaba almr, ermnilrin arasnda Rusiyann sgrlrin qar vuruurdular, hm d indiki iqtidarn tslimiliyini qbul etmir v ona qar x edirdilr. ndi bunlar - rus imperiyasnn kmyiyl hakimiyyt glnlr frsti l keirrk, Azrbaycann azadl urunda mbariz aparm hmin o "sz eitmyn", "qeyri-itatkar" adamlardan qisas alrlar. Onlar dorudan-doruya zilir ki, millt yannda baaa olsunlar, nki millt onlar qhrman kimi, vuruan igidlr kimi tanyr, onlarn Azrbaycanda haqlar oxdur. Bu adamlarn haqqn tapdayrlar ki, onlar yen d mti, itatkar olsunlar v lkd onlarn yox, Azrbaycana xyant elmilrin, onun torpaqlarn satmlarn ad-san ucalsn. Dorudan da, n qdr qribdir - vaxtil Azrbaycann azadl leyhin ss vernlr indi zlrini bu azadln qurucusu, bizlris "Vtn xaini" adlandrr, vaxtil Azrbaycann azadl yolunda n byk ngl olanlar bu gn onun azadlq bayramlarnda sni gllrl zlrini el gstrirlr ki, guya sevinirlr. slinds bu bayramlar mahiyytc onlara yad olduuna, zlrinin onun ld edilmsind he bir rolu olmadna gr ilrind ona qar bir nifrt var. El buna gr d bu bayramlar zaman bayram yaradanlarn, bu uurda qann axdanlarn, cann qurban vernlrin he birinin ad da kilmir v bu azadlq orular alrlar ki, hmin adlar tarixin yaddandan birdflik silinsin, bu da mmkn deyil, nki azadlq mcadilsind min adam, iki min adam yox, on minlr, yz minlr itirak edib. Bu hqiqti he zaman gizltmk mmkn deyil. Dzdr, hllik haqszlq haqq zrind tri qlb qazanb, ancaq gec-tez haqq qalib glck, hr ey aydnlaacaq. Bundan qabaq da bel eylr ox olub, total yalanlar, tarixi saxtaladrmalar tyan edib. Leninlrin, Stalinlrin, Mircfr Barovlarn uydurduu yalanlarn da, onlarn zlrinin d sonunu grdk. Yalan stnd qurulmu Sovet hkumtinin Bakya tyin etdiyi katiblri d grdk. Sonlar n oldu? Sovet hkumtinin zn balq edn Brejnevin axr n oldu? Bunlarn hams gz qabandadr. Tarix bel haqszlqlar v amanszlqlar balamr v o amanszlqlara gr amansz da intiqam alr. El olur ki, amansz yalannn nsli yer zndn, ad tarixdn birdflik silinir! Dorudanm hmin amansz yalanlar zlrindn

qabaqklarn taleyindn ibrt gtrmr?! Dorudanm onlar dnmrlr v grmrlr ki, bir zaman dnyann n byk v n gcl imperiyasnn aalar Stalinin, Beriyann vladlarnn bana n gldi, bzilrinin mllimi v himayisi olmu Brejnevin qz axrda ynindki krkn satb ry verdi?! ox qribdir ki, bu amansz yalanlara bunlarn he biri drs olmur - grnr, dnrlr ki, mn lndn sonra lap Nuhun tufan da qopsun... Bu cr amansz yalanlar, manyaklar, xstlr, insanla dmn olan quduzlar demokratik cmiyytd hakimiyyt gl bilmzlr. Vay onda ki, bunlarn lin hakimiyyt dsn - artq bir-iki nfri ldrmr, yzlri, minlri flakt srklyir, ldrr, mhv edir v bundan sadistcsin lzzt alrlar. Bunlar insan qan in vampirlrdir. Demokratik cmiyytd bellrin he zaman qabaa xmaa imkan vermzlr; onlar burada, sadc, oruya, quldura evril bilrlr. Buna gr d briyyt demokratiya urunda mbariz aparr ki, bel qaniicilrin hakimiyyt glmsinin qarsn alsn, cmiyytin cann onlardan birdflik qurtarsn. O zamanlar da mn deyirdim ki, Stalin, Hitler, Mussolini, Franko kimi clladlar, msln, ngiltr v Amerikada hakimiyyt gl bilmzdilr, nki hmin vaxtda ngiltr v Amerikada mhkm demokratik cmiyyt vard. Dorudur, ngiltr v Amerikada da o tbitli adamlar ola bilrdi, amma onlar hakimiyyt buraxmazdlar. ndi Almaniyada el demokratik mhit yaranb ki, Hitler artq burada hakimiyyt gl bilmz. Rusiyadasa hl o qorxu qalr. Amma be-on il d bel kes Rusiyann znd d bu cr adamlarn hakimiyyt yiylnmsi mmkn olmayacaq.

"Rusiya ox gzl bilir ki, Azrbaycan tam mstqil dvlt olarsa btn Qafqaz onun lindn xar"
-By, Qaraba mslsinin hlli yollarn nec grrsnz? Btn xalqmz maraqlandran, narahat edn, irisini didn sual budur ki, Qaraba problemi n vaxt hll olunacaq, ax bu sual hr birimizin znn, ailsinin taleyiyl baldr. mumiyytl, indiki iqtidarn bu dyn zcyin inanrsnzm v , yaxud be ildn sonra Qaraba mslsinin mnzrsi Sizin gznzd nec grnr?

-Qaraba mslsi adyla Azrbaycann mstqilliyin Rusiya imperiyasnn birbaa itirak v qurmasyla tcavz edilir. Deyk ki, Moskva Yanvar qrnn trtdi. Azrbaycan xalq buna dzd v Rusiya imperiyasna qar mbarizsini davam etdirdi. Sonra Xocal qrnn trtdi, bu da Azrbaycan xalqnn mqavimtini gclndirdi, rus ordusunu Azrbaycandan uzaqladrd. Rusiya buna dzmdi, vvlcdn qzdrd Ermnistann liyl Azrbaycann quzeyinin 20 faizini ial altna ald; guya bunu Dalq Qaraba ermnilri etdi. Szsz

ki, Dalq Qarabada yaayan 100 min ermninin buna gc atmazd (htta arxasnda duran Ermnistanla birg d). Burada separatlarla Ermnistann v Rusiyann qvvlri birldirildi, lkd bu mslni hll etdilr, xarici lklrdn d gcl dstk aldlar (ox tssf ki, burada rann da li oldu). Rusiya ox gzl bilir ki, Azrbaycan tam mstqil dvlt olarsa btn Qafqaz onun lindn xar. Ermnistan da fikirlir ki, Azrbaycan mstqil olsa vaxtil btn Sovetlr Birliyind at oynadan ermnilrin he Qafqazda da nfuzu qalmayacaq. ran da dnr ki, Azrbaycan mstqil olsa Gneyin d mstqilliyi urunda mbariz aparlacaq ki, bu da rann tale mslsidir. Bax, buna gr d onlarn hams bu msly quduzcasna giriiblr v he bir eylrini sirgmdn bu yolda qoyurlar. Bizs bu mbarizd tklndik, biz az-ox yaxn olan Trkiys bir qarda kimi rkdn ists d ermni - rus - fars lynn irisin girrs ili bilcyini grd o, mnaqiy qoulsayd Trkiynin z taleyi ox acnacaql ola bilrdi, o, bu dvltlrin arzulad mhariby clb oluna bilr v sonradan, ola bilsin, Rusiya da bundan yararlanaraq Suriya, Yunanstan v baqa dvltlri (htta Bolqarstan da) onun leyhin qaldra bilrdi. Rusiya slind bunu gzlyirdi. Ona gr d Trkiy msly olduqca ehtiyatla yanamaa mcbur oldu v ordusu, hrbi qvvlri olmayan Azrbaycan tklndi, torpaqlar ial edildi. ndi bu msl beynlxalq problem evrilibdir. Azrbaycan indi ox pis durumdadr. Vziyytdn xmaqn Ermnistan - Rusiya ran lyn qar baqa lk dzltmliydik. Ona gr d hakimiyytimiz dvrnd biz daxildki ermnilr qar gc tkil etdik v onlarn mqavimtini sndrdq. Qaraban trafndak blglrd (msln, Goranboy, Adr v baqa blglrd) ermnilrin mqavimtini qrdq; onlar geri kildilr. Htta el vziyyt yaratdq ki, Ermnistan artq Xankndini boaltmaq, halini ordan xarmaqn tdbir tkrd. Bu lverili durumdan yararlanb bel qrara gldik ki, Minsk qrupunda lk olsun - he kim Qaraba mslsinin hllind yekun sz sahibi saylmasn, zn aa gstrrk burnunu hara gldi soxmasn. Trkiy Azrbaycann mvqeyini mdafi edn qvvdir, Rusiya Ermnistann tam trfinddir, demli, onlarn mnasibtlri bir tarazlq yaradr v Amerika da bu tarazlqda itirak edir, mslni slh yoluyla hll etmy alr. Hmin zaman bu diplomatik xtt xeyirliydi - Rusiya leyhimiz hr hans bir tbbsd bulunsayd Trkiy diplomatiyas onu sxdrard v bu msld Amerika daha ox bitrf mvqe tutmaa alard. Sonradan grdlr ki, bu yol Rusiyaya srf etmir, Trkiyni bhanyl uzaqladraraq Fransan ora gtirdilr. Fransa da Ermnistana meylli olduuna gr Amerika bu msld tklndi. slind Amerikan ora Azrbaycann tlbiyl

salmdlar. Buna gr d Qaraba problemi artq tamam dynlnib Rusiya bu msly bir-iki dyn d artq vurub. Onun alma suluna glinc, bir ne siyasi gedilr etmk olar. Msln, mnc, Qafqaz evi yaratmaq urunda mbariz aparmaq zruridir; Grcstan da, Azrbaycan da Rusiyann onlara tzyiqindn xolanmr v ona mqavimti gclndirmk istyir. Bu iki dvlt lbir olmal, sx i birliyi yaratmal, buraya eenistan da clb etmlidir. mumiyytl, z azadl urunda mbariz aparan btn Qafqaz xalqlarnn qvvsi Rusiyann Qafqazdak hrbi v siyasi nfuzunu zifltmy, onu buradan uzaqladrmaa sfrbr edilmlidir. O uzaqladrlandan sonra, lbtt, Ermnistan ran bloku da ziflyck v zncir balayacaq almaa. Bundan sonra Ermnistanla danqlar asanlaacaq...
-ndi Grcstan - Ukrayna - Azrbaycan - Moldova (GUAM) birliyi yaradlb. Bu birlik Sizin dediyiniz Ermnistan - Rusiya - ran lyn poza, ona mqavimt gstr bilrmi?

-O ly poza bilmz (bu, tindir), amma Rusiyan vvlki vziyytindn 50-60 faiz tcrid ed bilr; bu zaman Azrbaycann v Grcstann mvqelri gclnr v Rusiya artq burada istdiyini ed bilmz. Biz bu birliyin trfindyik. Ona Trkiy, Rumniya v Qara dniz traf lklr d daxil olmaldr, nki Rumniya, Trkiy, Bolqarstan, Ukrayna, Moldova v Grcstan uzun mddt Rusiyann zabn kmi lklrdir. Yen qaydram bundan qabaqk sualnza. mumn Qaraba problemini 3 aya, 5 aya hll etmk mmkn deyil, ona gr ki, Rusiya da burada z mvqeyini itirmk istmir. Onun bu blgd hl az-ox mvqeyi var v buna gr d Ermnistan zndn asl saxlayacaq. Biz bu durumla slh getsk Azrbaycann xeyirli olmayacaq, nki Azrbaycan mlub lk kimi tanyrlar. Amma hr hans bir xalq mlubiyytini hl boynuna almaybsa, demk, mlub deyil v o, mbarizsini davam etdirmlidir. Bununn lkd gcl ordu islahat getmli v ordu, dyn qvvlr yaradlmal v xalq z torpann azad olunmas urunda mbarizy hazr olmaldr. Mhz bundan sonra tzyiq edrk msllri siyasi yolla hll etmk myyn qdr mmkn olacaq, bel olmasa mmkn deyil.

"Azadln dyrini rkl deyil, qarnla myynldirmk hm ayr-ayr insanlarn, hm d insan toplumlarnn facisidir"
-mumiyytl, Siz Qaraba mnaqisinin hrbi yolla hllin inanrsnzm?

-Btn dnya xalqlarnn bir dy flsfsi var - sn mlubiyytinl raz deyilsns hkmn silaha quranb vurumalsan; baqa yol yoxdur. Azadln dnn hr bir xalq bunu etmlidir. Bzn bizd deyirlr ki, adamlarmz hid olur, torpamzda qan tklr - bu cr azadlq ny lazmdr? Bel insanlar azadl maddi nemt kimi baa drlr. Bzn insanlar dnrlr ki, azad olsaq yax yeyib-icyik, gzl gzran keircyik; o saat keirlr materializm. Azadlqsa idealist bir mfkurnin, flsfnin, mnviyyatn mhsuludur - insann ruhunun qurtuluudur. Afrikadan aparlan qullar Amerikada ox yax saxlayr, onlardan daha ox faydalanmaqn onlar yax yedirdib-iirir, amma yax da ildirdilr. Bu qullar hyatlarndan razydlar, nki Afrikadakndan qat-qat yax yaayrdlar. Amma zn xobxt sayan bu insanlar quldu, azad deyildi. Bli, bu cr d yaamaq olar, ancaq bu, insan hyat deyil. Azadlq mnvi tlbatdr, ideya tlbatdr. Azadlq tmtraql materialist yaay yox, sadc, baqasnn klsi olmamaq, z dnc v mllrini znn istdiyi kimi srbst gerkldirmkdir. Budur problemin kk v bunu insanlarn bir hisssi hl mnimsmyib. Deyirlr ki, dorudur, azadl qazandq, ancaq n olsun, rk bahalad, hr eyin qiymti qalxd. ryin bahalamasnn azadla n dxli var? mumiyytl, azadln dyrini rkl deyil, qarnla myynldirmk hm ayr-ayr insanlarn, hm d insan toplumlarnn facisidir.
-blfz by, bu ne gnd mni dzml dinldiyiniz, ryimdkilrin hamsn z xarmaa ltfkarlqla rait yaratdnza gr Siz sonsuz minntdarlm bildirirm! Allahdan arzum budur ki, Sizinl bel bir shbti inallah Azrbaycan birlndn sonra Tbrizd edk.

-Allah o gn hammza gstrsin!

-Amin!

"MN STQLALIMIZI HAKMYYTDN STN TUTDUM!"

Kemi Prezident blfz Elibyl dalt Tahirzadnin shbti ( 17 yun 1998 )

blfz by, bugnk iqtidar mxalifti xalqn gzndn salmaq n n yolverilmz tbliat vasitlrin l atmaqdan kinmir. Kemi ba nazir, indiki mhbus Surt Hseynovun 4 yun hadislri il bal dvlt televiziyasna xarlmas v onun dili il sasn kemi iqtidarn balarnn zrin bhtan v iftiralar yadrlmas deyiln sbutdur. Siz S.Hseynovun televiziyaya xarlmasna nec baxrsnz?

Heydr liyev gr n gn qalb ki, artq Surt Hseynovdan da istifad etmy balayb. Bu, onun vziyytinin son drc ar olduunu gstrir. O, vvllr d bu suldan istifad edrk bhli adamlar televiziyaya xarmaqla bizi sydrrdi. Msln, Qardalq tkilatnn bas, Ayaz Mtllibovun tapanas rolunu oynayan, ad bir ox cinaytlrd hallandrlan Aa Axundov kimi adama da o, televiziyada bizi sydrm, bu xidmtin baxmayaraq onu yen hbsd saxlamd. ndi eyni rol Surt taprlb. Yqin ona veriln zab v ignclri azaltmaq, alaca yemk v balamalar artrmaq mqabilind onu - zn hrbi adlandrm bir xs yaramayan bu i raz salblar. Bli, Surt d H.liyevin nvbti qurbanlarndandr v bu iftira v thqirlrdn sonra da onu irid saxlayacaq.
Bir anlq tsvvr edk ki, indi prezident Sizsiniz, H.liyev is mxaliftddir. Siz hbsdki S.Hseynovu televiziyaya xararaq H.liyev qar danmaa mcbur edrdinizmi?

Qtiyyn yox! Mnim ona szm olsayd xsn z diliml deyrdim. Mn bu cr vasitlri xolamram - bel ey dvlt basna yaramaz. Mn dey bilmrm ki, dusta gtirin, o kimins leyhin dansn, yen aparn, dama qatn. ndiki iqtidar, xsn H.liyev ox kobud shv edir - dnyann he bir lksind dusta, istintaq altnda olan, haqqnda cinayt ii alm bir adam televiziyaya xararaq tqsiri olmayan azad vtndaa qar ondan ifad almazlar. Bu, hquqi baxmdan tamamil qanunsuzdur v he bir ly smr. Hmin xsin kimins leyhin danmas n nc mhkm qarsnda brat almas v ittiham etdiyi xsl eyni hquqi vziyytd olmas zruridir. Halbuki Surt Hseynovun stnd bir ne cinayt maddsi var v onu kimins leyhin dandrmaq tin problem deyil. Btn bunlar H.liyevin sevimli metodlardr v haansa onun z banda atlayacaq. Bir gn grcksiniz ki, hbsxanalardan adamlar xararaq onlar Heydr liyevin leyhin dandrrlar. Bu, bir gn olacaq. Bu, qalmazdr - n tkrsn ana, o xar qana.
blfz by, S.Hseynov Sizin iqtidarnz dvrnn hrbi mliyyatlarndak uurlarda yalnz znn rolu olduunu deyir. Msln, o, Goranboy v Adr rayonlarndak kndlrin ermni iallarndan tmizlnmsini d z adna xr v burada Siz bada olmaqla iqtidarn he bir basnn rolu olmadn byan edir.

Mn Surt Hseynovun hm Space, hm d dvlt televiziyasndak xlarna baxm, xn mtnini Xalq qzetind diqqtl oxumuam. S.Hseynov orada yalnz bir mqsd gdb - indiki iqtidarn istyin v sifariin uyun olaraq bizi gzdn salmaq. Bu mqsdl o, btn faktlar saxtaladrb, bizim nvanmza bol-bol bhtan v iftiralar yadrb.

Goranboy v Adr rayonlarnn azad edilmsi mslsin glinc, S.Hseynov badanayaa yalan danr. Goranboy v Adrni azad ednlr slind hmin rayonlardak yerli znmdafi dstlri idi. Onlara myyn qdr hrbi qvvlr v polis d kmklik gstrirdi. Burada daha ox Azrbaycann Milli Qhrman Maallah Abdullayevin balq etdiyi qvvlrin qhrmanln xsusi qeyd etmk grkdir. Onlarn grdy ii he ks z adna xa bilmz. Hmin mliyyatlarda yerli dylr xeyli hid verib. O rayonlarn azad olmas da hmin hidlrin xidmtidir, Surt Hseynovun yox; o yalnz bzi mliyyatlar sursatla tchiz edib ki, bu sursat da dvlt gndrmidi. Goranboyun hans sakinindn sorusanz mnim dediklrimi tsdiqlyr.
S.Hseynov Ali Ba Komandan kimi Sizin Lan dhlizini balamaq haqqnda mr verdiyinizdn danarkn bu mrin yerin yetirilmmsinin sbbini batalyon komandirinin Lann yaxnlnda hlak olmas v btn dylrin onun yasna getmsi il izah edir. Bildirir ki, briqada komandiri Nsrt Namazov bu hcum n he bir lazmi tdbir grmmidi...

S.Hseynov yen doru danmr. mliyyat vaxt o, orada yoxdu v dyd itirak etmirdi. Blli olduu kimi, ua v Lan hl bizim hakimiyytdk ermnilrin lin kemidi. Bli, mn mr vermidim ki, Lan dhlizi nyin bahasna olursa-olsun balanmaldr. Bundan sonra biz uan azad etmk fikrind idik v Lan dhlizinin balanmas bunu tmin edckdi. Bizim qounlar Lan hrinin dz stn qdr gedib xmdlar, onun kndlrini azad etmidilr. Bu id ordumuzun sgrlri il yana yerli znmdafi qvvlri d itirak edirdi. Oradak qvvlr ikic gn d dayansaydlar biz Lan geri qaytaracaqdq. Ancaq myyn qvvlr yen xyant etdilr, hcumun gedii mddtind dalara kildilr. Rusiyann Ermnistandak qoun hisslri d ermnilrl birg Lana hcum etdi v bizimkilr onlarn qarsnda dura bilmyrk mlub oldular. Msl bu crdr. Yeri glmikn, hmin rfd mn Lanla telefon laqsi saxlayrdm v mn bildirirdilr ki, artq hrin astanasndayq, ox tezlikl buran azad edcyik. Ancaq dediyim kimi, xyant v ruslarn hcumu bu plan pozdu. Surt d hmin xyantkarlar ox gzl tanyr, bs niy onlarn adn kmir?
znn vzifdn uzaqladrlmasnn sbbini Surt Hseynov bunda grr ki, Seyflid 5 minlik qoun hazrlanaraq 2 aylq tlimdn sonra dy vziyytin gtirilib. Oradak hrbi hisslrin tlim baxndan kiln lent Sizin i otanzda baxlarkn guya deyilib ki,

bu cavan olann lind qoun, tyyar, vertolyot var, o n vaxt ists respublikada evrili ed bilr. Mhz el orada da onun vzifdn uzaqladrlmas qrara alnb.

Bu deyiln d hqiqtdn uzaqdr. Mn Seyflidki yalnz hava qvvlrimizin yaranmas v tlimi haqqnda lent baxmam v xeyli sevinmim. Frhlnmim ki, bizim bu cr hava desantmz var. A paltarl, mhkm can-cssli, mbariz ruhlu desantlarmz grnd adamn ryi alrd. Mn bu qvvlrin daha da mhkmlndirilmsi n hr cr rait yaradlmasna gstri vermim. Onu da deyim ki, bu baxdan sonra mn htta R.Qazyev z tkkrm d bildirmim, nki bu msl ona aid bir i idi v Surt Hseynova dxli yoxdu. S.Hseynov deyn 5 minlik qoun haqqnda lenti is mn grmmim. Surt Hseynovdan biz o vaxt aralanmaa baladq ki, onun Rusiya general erbakla yaxn laqd olduunu yrndik. erbak bizim hrbi msllrd ox mnfur rol oynayb. S.Hseynov erbakla laqy girrk onun yannda ilyn bir generala dy mliyyatlarmzn xritlrini gstrir, onunla mslhtlirdi. Biz bunu bildik v ona hmin adamlardan uzaqlama mr etdik. Sonralar grdk ki, hmin mliyyat xritlri Ermnistana satlb. Artq he bir bh qalmamd ki, Surt Rusiyann Ba Kfiyyat darsinin lin keib, buna gr d onun vzifdn uzaqladrlmas labd idi. Tsadfi deyil ki, erbak Surt Hseynovu znn dostu adlandrr v bu dostluqda he bir qbaht grmdiyini biz sylyirdi.
mumiyytl, Sizin S.Hseynovu vzifdn uzaqladrmaq qrarnzla kabinetinizdki hmin lent bax arasnda n qdr zaman fasilsi olub?

Vzifdn uzaqladrlma qrar lent baxlandan ox sonra olub. Bu qrara biz Adam mliyyat zaman gldik. Adamda Frrux tpsini v Vngin stndki tplri gtrckdik. Bu mliyyat n yksk sviyyd hazrlanmd. mliyyat plann Surt Hseynov vvlc 15 gn yubatd, sonra yen 15 gn gecikdirdi, halbuki vvlc biz hr eyin hazr olduunu demidi. Mn yrndim ki, o, kimlrls mslhtlir. Nticd bizim hcumumuz pozuldu. Dorudur, myyn tplri aldq, acaq onlar ld saxlaya bilmdik. Daha sonra Surt tmir ad altnda texnikan oradan geri kdi. Bunun n razlq sndin o, bizdn xbrsiz Ba Qrargahn risi Nurddin Sadqova qol kdirmidi. Mn texnikann niy geri kildiyini soruduqda N.Sadqovu zrb altnda qoydular. Surtin xyant etdiyi artq blli oldu. Bundan sonra onu vzifd saxlamaq mmkn deyildi.

S.Hseynov Qubadl, Adam, sgran, Vng, Xankndi istiqamtind Sizin mrinizl aparlan hcum mliyyatnn alnmamasn qoun blmlrin hkumt, iqtidar trfindn he bir mli kmk gstrilmmsi il saslandrmaa alr.

Hmin mliyyat vaxt iki mhm hadis ba verdi. Birincisi, hcuma keck qvvlrimizin yerldiyi Adam orta mktbi gec partladld v 30'a qdr sgrimiz hid oldu. kincisi d, biz n qdr kmk gndrsk d S.Hseynov mliyyat yubadrd. O bil-bil bel edirdi ki, dmn hrbi mvqelrimizi yax yrnsin v bizim hcumumuz ba tutmasn. Gizli deyil ki, Frrux istiqamtindki mliyyatmzn plann satmdlar v nticd bir gnd 90 sgrimiz hid oldu. Adam rayon cra Hakimiyytinin bas Nadir smaylov v Trtr rayon cra Hakimiyytinin bas Srdar Hmidov bu xyanti ox gzl bilir v mn mlumat verirdilr. Bu adamlar hcum n hr cr rait yaratmdlar, ancaq Surtin v erbakn li il hmin mliyyat pozuldu. Mnim gstriiml bu mliyyatn ba tutmamasnda mqssir olanlar ortaya xarmaq n istintaq balanld v tssf ki, onun bizdn sonra nec davam etdirilmsi haqqnda mlumatm yoxdur.
z xnda S.Hseynov Fevraln 9'da AXC onu dmn elan etdikdn sonra Sizin Gncy gldiyinizdn danb. Onun szlrin gr, buradak gr zaman onu vzifdn knarladracanz bildirmisiniz, buna razlq verilndn sonra Surt Bakya glib v Siz Cbhnin hmin byanatn "geri oxudacanza" sz versniz d buna ml etmmisiniz, halbuki o, szn yerin yetirrk vzifdn uzaqlab...

Bli, mn Gncd olarkn Surt onu idn xaracam demim v o da buna razlq verib. Eyni zamanda o, Bakya glrk burada yaamaa, Yun irktin prezidentlik etmy sz vermidi v biz d televiziyada AXC'nin byanatn xeyli yumaltmdq v mhkmsi olmayan adamn "vtn xaini" adlandrlmasn pislmidik. Ancaq verdiyi sz mhz o yerin yetirmdi, nki bu, onun zndn asl deyildi - onu baqalar idar edirdi. Mn inanmayanlar 4 yundan azca sonra Gnc hrinin icra bas olmu rhmtlik Hac Vaqifin televiziyadak xn xatrlasn - o deyirdi ki, Surt dflrl hrbi idn uzaqlamaq ists d biz ona imkan vermmiik; bu zaman artq Surt erbakn qarmanda idi...
Kemi mdafi naziri Dada Rzayev zn tutan S.Hseynov ona bildirir ki, Klbcr rayonu snin v snin rhbrlrinin tdbir grmmsi nticsind ldn getdi...

Biz Klbcr rayonunu qorumaq n btn tdbirlri grmdk. Burada 3 000 nfrdk sgri qvv cmldirilmidi. Ancaq birincisi, Ermnistandak rus

qounlarnn da ermnilrl birg hcuma kemsi, ikincisi, S.Hseynovun vz krov kimi adamlarla lbir olaraq xyant etmsi Klbcrin ldn getmsin sbb oldu. Mhz xyant nticcind Klbcrd el vziyyt yarand ki, biz halini krmy mcbur olduq. Bu mqsdl ora vertolyot gndrdik. Vertolyotumuzu vurdular v ss xd ki, bu, ermnilrin iidir, halbuki onu erbakn qvvlri vurmudu. Yeri glmikn, Klbcrin getmsind R.Qazyevin d gnah var. O, Klbcr alnandan sonra demidi ki, .Hmidov indi gedib z torpan qorusun...
S.Hseynov iddia edir ki, Adama ermnilr hcum edn vaxt dvlt oradan hrbi texnikan v canl qvvni gtrrk 4 iyunda Gnc zrin yeridib, bununla da Adamn alnmasna rait yaradb.

Bunlar a yalan v iftiradr. Birincisi, Adama hcumlar yunun 9'undan sonra oldu, bu vaxt is Gnc hadislri artq ba vermidi. kincisi d, Adamdan he bir qvv geri kilmmidi v orann qorunmas n hr cr rait yaradlmd. Nadir smaylov bada olmaqla rayon rhbrliyi bu ii yksk sviyyd tkil etmidi v biz onlara limizdn glni sirgmirdik. Adamn baqa 5 rayonla birg ermnilr verilmsi bizdn sonrak iqtidarn dvrn dd. Karyer Qasmla lbir olan Surt Adamdak qvvlri xartdrd ki, rayonu mn qoruyacaam, ancaq bunun n he n etmdi.
Televiziya xnda S.Hseynov bel bir fikir d sslndirib ki, hkumt qounlar Gncd 709'uncu hrbi hissy basqn edrk burada oxlu dant v tlfat trdib, insan qrb, surtilr is onlara he bir at amayb. Yeri glmikn, bunu o vaxt Gncy gndrilmi "asaqqallar": mam Mustafayev, Framz Maqsudov v baqalar da Milli Mclisd sylmidilr. Bs slind Gncd n ba vermidi?

Gncd dvlt leyhin hrbi qiyam balanmd. 709'uncu hrbi hiss Mdafi Nazirliyinin mrin tabe olmurdu v yalnz Surt Hseynova qulaq asrd. Qiyam yatrmaq ns bel bir mummqbul qayda var ki, qiyam hrbi hiss mhasiry alnr v ona trksilah olunmaq tklif edilir, buna da tabe olmadqda oradak hrbi qvv zor gcn trksilah edilir. Biz d 709'ncu hissni mhasiry aldq v qiyamlarla dana baladq. Ancaq bu danqlar ba tutmad - slh tklifi il a bayraq qaldraraq surtilrin stn gedn v qarda qrn yaratmamaa aran cbhi batalyon komandiri rhmtlik Mehman lkbrovu gll il vurdular. ndi Surt insafszcasna bu cinayti d bizim stmz atmaa alr.

Onda dnrdm ki, Mehman Surtin adamlar vurub, ancaq indi mnd minlik yaranr ki, bunu edn rus kfiyyat imi, nki ruslar hr vchl barn qarsn almaa can atrdlar. Hmin mliyyat vaxt S.Hseynov mn zng vurub demidi ki, burada bir ne rus sgri ldrlb, onlar haradan glib xb? Onun gmanna gr, onlar biz gndrmidik. Mn ona cavab verdim ki, dvlt qounlarnn trkibind rus sgrlri yoxdur. Demli, ruslar mhz dmnilik salmaq mqsdil dvlt qounlar tsvvr yaradaraq surtilr hcum etmi v atmada ldrlmdlr. Mn indi Surt Hseynovdan soruuram: bs o rus sgrlri nec oldu, niy onlarn adn indi kmirsn? Halbuki o, mn bu ruslarn kimliyini aradrb mlumat vercyini bildirmidi. ox gman ki, ya kfiyyatlar idi, ya da erbakn desantlarndand. Sonradan Surtin Yevlaa trf gln, Navah yaxnlnda qrarlaan tanklarnn iind d ruslar grmdlr. Soruuram: han o ruslar? Surt onlar niy gizldir?
Eliby kadrlarn gzdn salmaa alan qiyam polkovnik deyir ki, Gnc aeroportunu mhafiz edn Mmmd Zeynalov bu hr z krkni Qabil Mmmdovu xilas etmk n glibmi...

M.Zeynalov Gncy gndrilnd he Q.Mmmdovdan xbri yoxdu. Onu biz Gncy yollamdq ki, aeroportun Surtin lin kemsin imkan vermsin, nki mlumatmz vard ki, o, Rusiyadan hrbi qvv istyck. Hmin qvvni quru il gtirmk mmkn olmadndan, yalnz tyyar il danmal idi. Mmmd Zeynalov verilmi tapr bir zabit kimi rfl yerin yetirdi v oraya knar tyyarlrin enmsin imkan vermdi. Bu zaman Surt mllimlik edn rus hrbilri aeroportu tmizlmyi ona taprdlar. Surtilr aeroportu "Qrad" v toplarla at tutaraq, tanklarla hcuma kerk buran xarabazara dndrdilr v M.Zeynalov da yaraland. O, mndn zirehli texnika istdi v ona kmk gndrmk haqda Mdafi Nazirliyin mr verdim. Shri gn hmin yardm ona atmal idi, ancaq atmad. Bunun sbbini soruduqda Dada Rzayev mn cavab verdi ki, tanklar v ZTR'lr shvn Trtr gndrilib... Bildim ki, yen xyant ba verib. Trtrdn d hmin qvvlr vaxtnda M.Zeynalova atdrlmad. Bu zaman sgrlri xilas etmk namin M.Zeynalova aeroportu trk etmk gstrii verdim.
blfz by, 4 yun hadislrindn yararlanan siyasi opponentlriniz prezident sekilri rfsind ictimai ry bel bir fikri tlqin etmk istyirlr ki, yun hadislri Siz qtiyytsiz prezident olduunuza gr ba verdi v onun qars alna bilmdi. Sizc, o vaxt hakimiyytd "qtiyytli" prezident olsayd n ba verrdi v mumiyytl, znzn prezident qtiyytinizi nec qiymtlndirirsiniz?

4 yun hadislrinin ba vermsi mnim qtiyytli, yaxud qtiyytsiz olub-olmamamla qtiyyn bal deyil. Bu, Rusiyann qabaqcadan diqqtl hazrlad geni bir mliyyat

idi. Dorudur, ola bilsin ki, o, yulda, yaxud Sentyabrda ba verydi, ancaq hkmn olmalyd. Rusiyann v rann qvvlri, hakimiyyt hrisliyi gzlrini rtm iimizdki xyantkarlar bizim leyhimiz birlikd faliyyt gstrirdilr. Bu birlmi qvvy qar durmaq imkanszd. Ola bilrdi ki, biz qiyam yatraydq, ancaq bu, bir mrhl olacaqd. Bundan sonra qiyamn daha tsirli ikinci mrhlsi glckdi. Tsadfi deyil ki, hmin rfd Adama da ciddi hcum gzlnilirdi. Bu, bir. kinci trfdn, Azrbaycann tarixind, tvazkarlqdan n qdr uzaq olsa da, demy mcburam ki, zmdn qtiyytli prezident tanmram. Bunu deyirm v sbut da edirm. Mndk he bir dvlt bas Azrbaycandan 70 minlik rus qoununu xara bilmyib. Qtiyyt budur! He bir prezident vzify ken kimi millt, onun dilin Stalinin yasaq etdiyi z trk adn qaytarmayb, lifban dyidirmyib, n mxtlif sahlrd (thsil, shiyy, mdniyyt, iqtisadiyyat, maliyy, ordu, dvlt quruculuu, xarici siyast v b.) ciddi islahatlar aparmaa bu csartl girimyib. Tkc rus qounlarnn lkdn xarlmas bir prezident hakimiyyti n kifaytdir, halbuki biz bu ii birc ild grdk. ndi Qbld halini qrb-mhv edn RLS var, orada cmisi 500 rus sgri qalb; buyursun Heydr liyev, onu xarsn v qtiyytli prezident olduunu xalqa sbut etsin. Halbuki biz o stansiyann mslsini artq hll etmidik v 1993'nc ilin Oktyabr aynda onu Azrbaycandan gtrckdik. Blk el bilirlr ki, biz bunun trdcyi nticlrdn xbrsiz idik? Qtiyyn yox! ox gzl bilirdik ki, ruslar bu qtiyyti biz balamayacaqlar, ancaq bizi hakimiyytimizi yox, istiqlalmz qorumaq dndrrd! mumiyytl, mn hadislr dar mhlli mvqedn yanaman leyhinym. Birdflik baa dmliyik ki, Surt Hseynov kimi xrda adamlar dvlt evrilii ed bilmzlr. Bu cr hadislrin arxasnda dnyann byk dvltlrinin maraqlar dayanr v onlar istdiklri lkd qarqlq sala bilirlr. Mgr Grcstanda Z.Qamsaxurdia, eenistanda C.Dudayev, Tacikistanda mxalift balar mhv edilmdilrmi? Grdynz kimi, Rusiyadan yava-yava AB'a z evirmy balayan L.Ter-Petrosyan el gn dd ki, birc hft d inadkarlq gstrsydi hrbilr onu sprb atacaqdlar v lkd vtnda mharibsi balanacaqd, ancaq o, bizim bamza glnlrdn ibrt drsi gtrd. Hr halda, 1993'nc il yun hadislrin yenidn boylanarkn mn prezident kimi faliyytimi btnlkl bynir v xalqm labd vtnda mharibsindn qurtarmam hyatmn n rfli shiflrindn sayram. Bir daha tkrarlayram - mn istiqlalmz hakimiyytdn stn tutdum!

"MN MXTLF SYAS QVVLR AZRBAYCAN NAMN BRLDRMK STYRDM"

Azrbaycan milli azadlq hrkatnn lideri, Azrbaycan Xalq Cbhsi Partiyasnn sdri blfz Elibyl onun mtbuat katibi dalt Tahirzadnin shbti ( 20 yun 1998 )

blfz by, "Avrasiya" qzetinin bu gnlrdki nmrsind Heydr liyevin Trkiynin "Hrriyyt" qzetinin ba redaktoru rtorul zkk, hmin qzetin Azrbaycandak tmsilisi v "Avrasiya"nn ba redaktoru rfan Sapmaza verdiyi msahib drc edilib; siz d orada xeyli yer ayrlb, htta onlarn birind adnz bala xarlb. Bu msahibd H.liyev nvannza bir sra szlr sylyib ki, onlara mnasibtinizi bilmk istrdik. Trkiynin kemi prezidenti rhmtlik Turqut zaln Siz sevgi v inamnn sbbini H.liyev bel izah edir: "o vaxtlar rhmtlik T.zal da Elibyin hayqrmana, qqrmana v bzi arlarna inanmd".

Birincisi, hmin msahibd Heydr liyev oxlu yanlla v thriflr yol verib. O, znn uydurmalarn qzetilr hqiqt kimi tqdim etmy alb. kincisi d, rtorul zkk d Trkiy mtbuatndak xlarndan tanyram. Onun rhmtlik Turqut zala mnasibti mnfi idi. Xsusn onun Azrbaycana ynlik siyastinin doru olmadn bildirirdi. Prezidentin salnda, lbtt, ona qar bir sz dey bilmzdi, ona gr d lmndn 2-3 il sonra onun bir sra baxlarnn shv olduunu yazmd. O, Heydr liyevin tbliatlarndand. yun evriliindn sonra Trkiy mtbuatnda onun da yaxndan itirak il bel bir uydurma tbliat geni yaylrd ki, H.liyevin bal altnda torpaqlarmz ermnilrdn geri alnr, bu gn-sabah Klbcr d qaytarlacaq v s. O zaman mn byanat verdim ki, bu yalanlarn Azrbaycanda yaylmasn baa drm - bu, H.liyev lazmdr, ancaq Trkiy mtbuatnn sadlvhlyn baa dmrm. Tbii ki, .zkk uzun mddt aldatd oxucularn qarsnda brat qazanmaq istyinddir v H.liyevin simasnda trkiylilr bu lknin 'yaxn dost"unu sevdirmy chd gstrir. O, eyni zamanda, mn qar mnfi mnasibtini d bir ne yazsnda ifad edib. Bunlara gr d mn ondan obyektivlik gzlmirm.

Turqut zalla mnim mnasibtlrim glinc, etiraf etmk lazmdr ki, o, Azrbaycanda siyasi liderlr irisind mni stn tuturdu v H.liyev o qdr d rbti yoxdu - z d bir df bel ifad etmidi ki, kemi KQB generalnn demokratik hakimiyyt, mstqil Azrbaycana balq etmsi mmkn deyil, o gec-tez Moskva il ilyck. Biz mstqil dnn, Azrbaycan mstqil idar edn liderlr yaxn olmaldr. Bli, Trkiyd myyn qvvlr bu msld Turqut by qar xaraq ona demidilr ki, sn Elibyi yox, H.liyevi mdafi et. O is cavab vermidi ki, mn grrm ki, Eliby daha grkli liderdir, onun Trkiyd d yksk nfuzu var. Trkiyy sfrlrimd d Turqut by mni hr yer xsn mayit etdi v z sevgisini gstrdi. O, Bakya son gliind d yanndak heyt z tutub dedi ki, biz indiydk Azrbaycan, Elibyi yetrinc qiymtlndirmmiik. Bundan sonra blfzin dediklrin qulaq asaraq Azrbaycana daha yaxndan kmk etmy almalyq. Yeri glmikn, o, Bakdan dnrkn tyyard azndan "sz qararaq" jurnalistlr demidi ki, Ermnistana bir-iki mrmi buraxsaq nec olar? Bu sz Ermnistanda drhal byk axnama yaratmd. Bunula rhmtlik Turqut zal Azrbaycann ial altndak yerlrinin, xsusn Klbcrin, ua v Lann boaldlmasna hr cr yardm edcyini gstrmk istyirdi. Bu msly o, ox ciddi yanard
H.liyev sylyir ki, yunun balancnda 4 gn mracit edrk onun Naxvandan Bakya glmsini xahi etmisiniz, o is Siz inanmad n Sizinl ily bilmycyini, buna gr d Bakya glmk istmdiyini deyib. Sizin nc znginizd is o he telefonu gtrmyib. Sonra is onun rtlri qbul edilib v yalnz bu vaxt Bakya glmy razlq verib.

Ola bilsin ki, ona kimlrs zng edib, ancaq mn cmi bir df ona zng vurmuam, nk trafmdak bir ox ziyallar, baqa xslr bunu mndn tkidl xahi edir, onun tcrbsindn yararlanma mslht grrdlr. O demidi ki, biz bir yerd ilsk bu hadislrin qarsn ala bilrik. O htta mn demidi ki, snin siyasi nfuzun v savadn, mnims tcrbm bir yerd btn tinliklri aradan qaldrmaa imkan verir v bu yolda birg ala bilrik. rt glinc, o zaman he bir rt qoymamd. Kiminl n shbt edibs bundan mnim xbrim yoxdur.
4 yun rfsind Azrbaycandak ar durumu nzrd tutaraq H.liyev qzetilr bildirir: "blfz Eliby bel bir ar dvrd mni dvt etdi. Onun dstyi il gldim,

parlament mni sedi. Amma iki gndn sonra mni qoyub qad". Bu deyiln mnasibtiniz?

H.liyevin bu fikri il vvl dediyi st-st dmr - bayaq deyirdi ki, "rt qoydum", "sninl ily bilmrm", indi is deyir ki, "z dvt etdi", "mn dstk verdi" v "mni sedirdi". Dzdr, o, Milli Mclisd seilmyckdi, bu, qti idi. Mnim Milli Mclisd danmam, millt vkillrini bunun zruriliyin inandrmam hlledici rol oynad. Bunun stnd bzi deputatlar, yaxn dostlarm mndn incidilr v bzilri indi d incikdirlr, nki onlar deyirlr ki, sn bu adam gtirib bizim bamza bla eldin; H.liyevl ikiniz birsiniz, bir oyun oynayaraq Azrbaycan xalqn bu gn qoydunuz. Bu msl stnd mni dflrl tnqid v thqir edirlr, deyirlr ki, blfz bu hrkata ona gr qoulmudu ki, H.liyevi hakimiyyt gtirsin v gtirdi d, z d xb Klkiy getdi. Mxaliftdki bzi dostlarm da bu sbbdn mndn incik db.
By, tkc mxaliftdkilrin yox, mumn xalqn Sizdn incimsinin n balca sbbi budur.

Bli, n ox deyiln fikir budur ki, zn kilirdin-kilirdin, liyevi niy hakimiyyt gtirirdin? Bunu ham bilir ki, mn olmasaydm o, Milli Mclis sdr seilmyckdi, ksin, baqa msl olacaqd. Milli Mclis z faliyytini dayandrardsa 300'dn yuxar deputatdan ibart Ali Sovet arlacaqd v orada is kimin seilcyi bilinmirdi. O zaman bel bir fikir vard ki, parlament baqa adam sdr seib Ayaz Mtllibovu geri qaytarsnlar. Mns buna imkan vermdim - grdm ki, Azrbaycanda daha byk qatmaqarqlq yaranacaq, ona gr d Milli Mclisd H.liyevin sdr seilmsini daha mqsduyun grdm. Fikirlirdim ki, onunla birg ilyrk ba vern hadislrin qarsn ala v Azrbaycan bhrandan xara bilrik, Qaraba geri qaytararq. Bu, o zaman n dzgn, yerin dn fikir idi. H.liyev d bununla raz idi, ancaq ox tssf ki, o, verdiyi szn stnd durmad. Parlament sdri seilndn sonra prezident hakimiyytini mnimsmk urunda mbarizy giridi. Mhz onun tsiri il Surt Hseynov mnim istefam da tlb etmy balad. (Gncd olarkn H.liyev onun prezident olmasna razlq vermidi v S.Hseynov bu haqda "Moskovskiye novosti" qzetindki

msahibsind yazmd). O, sdr seilndn sonra Surti d Bakya gtirdi, mxtlif dillr tkd, ba nazir etdi, gc nazirliklrini d ona taprd, guya onu prezidentliy hazrlad. Sonras is mlumdur.
Siz Klkiy gedndn bir ne gn sonra qaytmaq istynd, H.liyevin demsin gr, o he bir maneilik yaratmayb, ksin, Siz xbr gndrib ki, glmk istyirsns gl, prezidentliyini et, ancaq S.Hseynovun Sizi ldrcyindn qorxduunuza gr Bakya qaytmaqdan imtina etmisiniz.

Dedi ki, glirsns gl. Mnim qaydacam grnd, bhsiz ki, H.liyevin adamlar tyyarnin qanadn glllrl dedilr v ekipaj bu tyyard uudan imtina etdi. Bellikl, mnim geri dnmyim n he bir nqliyyat vasitsi qalmad. Mnim ikinci fikrim d vard - dnrdm ki, qvvlri hl saxlayaq, Xalq Cbhsi sfrbr vziyytd qalsn, gr Azrbaycanda yenidn devrili ba vers v rus ordusu Azrbaycana qaytsa (sasn Surt Hseynovun liyl) o zaman mnim qanuni prezident kimi ona qar mbariz aparmaa slahiyytim olsun. Surt Hseynova glinc, onun mni ldr bilck gc yoxdu; onu mn he zaman saymamam da. O, mn hmi dcl bir adam tssrat balayb. Bu devrilid d o, 20-30'uncu vintlrdn birisidir v diqqt yetirilmy layiq deyil.
O iddia edir ki, Siz hakimiyyt gln kimi boleviksaya davranaraq znzdn qabaqk btn tarixi inkar etmisiniz.

Boleviklrin davams H.liyevin z olub v ox doru da deyir ki, babalar olan boleviklr hr eyi inkar ediblr - Msavat hakimiyytini d, Azrbaycann mstqilliyini d. Msavatn balarn "quldur", "vtn xaini" adlandrblar. Boleviklrin davamlar olan kommunistlr z cdadlarn da danblar - yeri glnd Leninin zndn tutmu Plexanova, Stalin, Xruova qdr hamn inkar etdilr. O inkarlar irisind H.liyev d xsusi yer tutur. Vaxtil Brejnevin yannda olarkn hamn inkar edrk yalnz Brejnevi qaldrdlar. Bu, bir. kincisi, H.liyev deyir ki, Moskvada Siyasi Broda trk xalqlar irisindn yegan mn olmuam v bu, mnim z bacarm saysind ba verib. O, niy baqalarn inkar edir? Ondan ox-ox qabaq Siyasi Broya Brejnevin yaxn dostu Dinmhmmd Kunayev

seilmidi. rf Ridov da ondan qabaq Siyasi Bro zvlyn namizd idi. Daha sonra trklrin azsayl tofalar xalqnn nmayndsi ernenko is Heydr liyevdn d yuxar xaraq MK'nn Ba katibi olmudu. Hr ey gz qabandadr. Azrbaycann azadl v mstqilliyi urunda indiydk aparlan mbarizni bu gn bolevikcsin danaraq, M..Rsulzadnin adnn kilmsin bel qsqanclq gstrrk mstqilliyimizl bal hr eyi z adna xarmaq istyn mgr H.liyev deyil?
Dorudanm Siz bada olmaqla indiki mxalift liderlri indiydk sa qaldnza gr H.liyev minntdar olmalsnz?

Heydr liyev sa qalmas n mn minntdarlq etmlidir. Onun Bakya glmsinin d, Bakdak mhafizsinin d, Naxvana getmsinin d, Naxvanda Ali Sovetin sdri seilmsinin d sbbkar mnm. Bunlara mn kmk elmim. H.liyev bunlar bilmlidir v bilir.
H.liyevin Naxvan Ali Sovetinin d, Azrbaycan Ali Sovetinin d sdri seilmsindki hlledici rolunuzu indi smimi kild deyirsiniz. Buna bu gn pemansnz, ya yox?

Bu mslnin n qdr xeyirli, n qdr ziyanl olmasn mn hl d lb-biirm. Orada el mqamlar var ki, bli, mn hkmn o addm atmalydm, z d, o addm mcburi yox, urlu kild atrdm. Dzdr, mvcud rait d adam vadar edir ki, myyn addm atmalsan. Mn dnrdm ki, H.liyevin glmsi onun trafndak qvvlrin sakitlmsin v onlarn biziml birlrk Azrbaycann problemlr girdabndan xarlmasna sbb olacaq. Mn mxtlif siyasi qvvlri Azrbaycan namin birldirmk istyirdim. Vzirova da, onun adamlarna da, Mtllibova da, onun adamlarna da, liyev d, onun adamlarna da demidim ki, glin, Azrbaycann mstqilliyi, glcyi yolunda l-l verk, bel etsk bir ne ayn iind n ciddi problemlrimizi d hll ed bilrik - xalqn gc, iradsi il. Mn htta Vaqif Hseynovu, Rhim Qazyevi, Surt Hseynovu da Vtn urunda mbarizy qomaq istyirdim. Tssf ki, btn bu adamlarn hm iddialar, hm d mxtlif qvvlrin tsiri altnda olmas onlarn vahid gc evrilmsin imkan vermdi.

Bu gn onlarn da hams zab-ziyyt irisinddir, mn d, xalq da. Bu gn Heydr liyevin znn d vziyyti yax deyil v onun sonu nec qurtaracaq - bunu qarmzdak yaxn tarix gstrck.
Bak-Ceyhan neft kmrindn danarkn H.liyev onun kiliinin yalnz Azrbaycandan deyil, 11 xarici irktdn d asl olduunu, onlarn qarsna vzif qoyduunu bildirir.

Bu bir cmld onun mntiqsizliyi tam z xr; gah deyir ki, mndn yox, 11 irktdn asldr, gah da deyir ki, onlarn qarsna vzif qoymuam. Onlar tam mstqil irkt olduu halda, qarlarna n vzif qoya bilrsn? H.liyev burada bir gllyl iki dovan vurmaq istyir - birinci, Trkiyy demk istyir ki, mn bu boru xttini dstklyirm, ancaq hr ey mndn asl deyil, ikinci d, ba tutas olsa deyck ki, mnim irktlrin qarsna vzif qoymam nticsind hr ey yoluna dd. Trkiy, bunu snin xatirin mhz mn etdim.
blfz by, bu gn AXCP-Msavat mnasibtlrini pozmaq istynlr oxdur. Onlara sznz?

Bu meyl vvllr daha ox idi. Bel faliyyti iqtidar qzetlrindn hmi gzlyir v adi ey kimi qarlayram. Tssf ki, mxalift qzetlrind d bel eylr vard, ancaq getdikc azalr. "Azadlq"da da, "Cmhuriyyt"d d, "Yeni Msavat"da da, baqalarnda da bel eylr rast glmk olurdu. Onlar qzdrc materiallar vermyi htta qzetin yax satlmas il izah edirdilr. Ancaq grnr, baa ddlr ki, onlarn bel mvqeyi siyasi partiyalar arasnda ox zrrli nticlr gtirib xara bilr, ona gr son vaxtlar bel yazlar xeyli azalb. Ancaq iki mxbir hl d dediyindn dnmr - biri "Avrasiya"da lkr smaylqz, o biri is "Hrriyyt"d Lman lirfqzdr. Bu xanmlar, ndns, partiyalar arasnda mnaqilr yaratmaq yolunda faliyytlrini hl d davam etdirirlr. Mn el glir ki, onlar da bir gn bunun zlri n d xeyirli olmadn drk edrk yanl yoldan kilcklr.

"TRK TARXND D, DNYA TARXND D Z SZMZ DEYCYK"

Azrbaycan milli azadlq hrkatnn lideri, Azrbaycan Xalq Cbhsi Partiyasnn v Btv Azrbaycan Birliyinin sdri blfz Elibyl onun mtbuat katibi dalt Tahirzadnin shbti ( 5 Mart 1999 )

"Biz hmi birlmk haqqnda dnmk"

blfz by, Btv Azrbaycan Birliyinin yaranmas hans zrurtdn dodu?

Azrbaycan xalq birlmyin arzusunda hmi olub. ki misal kcym. Xalq yaradclndan gtrdym bir bnd btn milltin szdr, hanssa airin yox. Gedin deyin Xanobana, Glmsin bu il Muana; Muan batd nahaq qana Apard sellr Saran. Xalq yaradclndan gln bu szlr sbut edir ki, biz hmi birlmk haqqnda dnmk. Bu er o vaxta tsadf edir ki, Rusiya imperiyas glib Muan v Azrbaycan tutdu, Araz srhd edib Azrbaycan iki yer bld. Hmin Xanobansa Nbatinin txllsdr. Xanoban - Nbati d z tayfasyla Qaradada yaayrd. Bunlar hmi Muana glir, qla burada keirirdilr. Bu eri ona gr yazb ki, "Muan batd nahaq qana, apard sellr Saran". Xalq z drdini bu cr ifad edib. kinci bnd Araza aiddir. Araz ayrdlar, Qum il qayrdlar (Ya da: Qan il doyurdular). Mn sndn ayrlmazdm, Zlm il ayrdlar! Bax, bu da drdin bir ifadsidir. Azrbaycan xalq bir olma hmi arzulayb, ancaq imperiyalar buna imkan vermyib. Buna baxmayaraq biz mnn v ruhn ayrlmamq. Sadc olaraq, sorafi, inzibati baxmdan, iki dvltin zlm v igncsi nticsind ayr salnmq. ndi Azrbaycann quzeyind mstqillik yaranb. stdik bu mstqillik mrkz v gney blglrimizd d olsun. Htta Meydan hrkat balayanda da "Bak-Tbriz!" arlar vard. Bir eyi xatrladm. Meydanda bir gn insanlar iki- saat "Tbriz!", "Tbriz!" arlar qqrdlar. Mn o

zaman 4 gnd ki, yatmrdm. Hmin gn Meydann knarnda, manda yatdm, ancaq yuxum glmirdi, yata bilmirdim. Gzm yuman kimi beynimd, qulaqlarmda "Tbriz!", "Tbriz!" sdalar sslnirdi. Gzm aandasa Meydanda he n eidilmirdi. "Tbriz!" haray, sadc, mnim beynimd qalmd. Milltin "Tbriz!" rmas, mrkz Azrbaycandan v gneydn d gln insanlarn orada xlar, srhdboyu yurddalarmzn ayaa qalxmas - bunlarn hams Azrbaycann btvlyn gedn bir yoldur. Bu ar artq urlara yeriyib. Azrbaycan Xalq Cbhsinin Mramnamsi yazlarkn oraya bir bnd salnd ki, AXC Azrbaycann birlmsi v btvly urunda mbariz aparr. Bu bndi mn oraya ox tkidl saldrdm.
Yadmdadr ki, Cbhnin qurultaynda bu madd qbul olunanda gcl mqavimtl rastlad.

Bli. Dorudur, mn istyirdim bu tezis daha geni - 2-3 bnd olsun, ancaq alnmad. Bunu niy Mramnamd ks etdiririk? Sabah problemdn dananda demsinlr ki, znzdn sz xarrsnz. Biz onda dey bilk ki, Mramnamd olduuna gr partiyann he bir zv onun leyhin ged bilmz. Sonralar baqa partiyalar da z proqramlarna bu mddan saldlar. Ancaq az qala btn partiyalarn proqramnda olmasna baxmayaraq he biri bu sahd bir i grmyib. Biz d fikirldik ki, Btv Azrbaycan Birliyi yaradlsn v bu sahd i grlsn. Demli, bu ideya artq bimi v yetkindi, cmiyytd zn yer tutmudu, sadc, gerkldirilmsindn tr tkilata ehtiyac vard. Mn hl Klkid olarkn bu mslni qaldrdm. BAB'n fal zv olanlarn ksri bu i o vaxtdan qoulub. Mn Klkidn glndn sonra bu mslni daha da genilndirdik, Btv Azrbaycan Birliyinin yaranmasn elan etdik.

"Mn onlara bir prezident kimi deyirdim ki, biz Azrbaycan mstqil grmk istyirik"
Hakimiyyt glsniz Gneyl bal hans msllri n kcksiniz?

Biz hl hakimiyytd olanda da bu mslyl ciddi mulduq. Onda da istyirdik ki, bir sra msllri ictimai tkilatlar yoluyla, bzilrinis dvlt sviyysind hll edk. Msln, Tbrizl Bak arasnda hava yolunun almas dvlt sviyysind danlmd. Bizim dvrmzd snaq uuu keirildi v tamamil normal qbul edildi. Bizdn sonra niys hyata kemdi. Sonra, Arazn stnd bir ne krp salnmalyd. ahtaxt krps genilndirilmliydi, Ordubad krps salnmalyd, Xudafrin krps tmir

olunmalyd. Bizim dvrmzd Xudafrin tmir olundu v ald. Bizdn nc oradan man ilmyib. Bizim vaxtmzda Gneyl danld, ondan sonra krp tmir olundu v biz fikirldik ki, htta Naxvana gedn manlar da Xudafrindn kesin - manlar bu krpdn keib Arazboyu Naxvana getsin. O yolun yars kildi, bizdn sonra yarmq qald. Tbrizd konsulluun almas da bizim vaxtmzda danlmd, htta nmaynd d tyin edilmidi. lyazmalar nstitutunda ilyn Mhsn Nayevl danmdm, o da, [xarici ilr naziri] Tofiq Qasmov da razlamdlar. Mhsn byin mavini Shrab Bayramov olacaqd. [1993'd] yayda konsulluq alacaqd. Sadc, hakimiyyt devrilndn sonra bu msly baxmadlar. Mn istyirdim ki, Azrbaycana sfr edn "gney"li yurddalarmz Tehrandan yox, Tbrizdn viza alsnlar v tyyaryl birbaa Bakya gl bilsinlr. Bundan baqa, mn o krplr dzln qdr Tbrizl Fzuli v Lnkran arasnda vertolyot laqsi d yaratmaq istyirdim. Bunlar dvlt sviyysind nzrd tutulan ilrdi. Biz Tehran recimiyl danrdq ki, Azrbaycann "gney"ind vtndalarmza siyasi, mdni faliyytn rait yaradlsn, islahatlar aparlsn. Onlar htta buna da razlam, demidilr ki, mktblrin almas da mmkndr. Htta bel bir fikir vard ki, Azrbaycann "gney"ind ilk mktbi mn gedib aacaqdm. Sadc, bir msl vard ki, mn Tehrana sfr etmk tklifiyl razlamrdm, nki deyirdim bu tdbirlri grndn sonra glcym. Digr trfdn d, Azrbaycann azadl mslsi vard. Mn onlara bir prezident kimi deyirdim ki, biz Azrbaycan mstqil grmk istyirik. Bunu ham bilir.
Bs onlar bunu dvltin daxili iin qarmaq kimi qiymtlndirmirdilr?

Onlar bel deynd mn d bildirirdim ki, Tehran rejimi bizim daxili ilrimiz qarr o, bizim torpaqlarmz ial edib. Btn bunlar yadda saxlamalsnz; bu gn d olmasa glckd xalqmz bu mslni hll etmlidir. Biz "gney"dn quzey xsusi turist sfrlri tkil etmk istyirdik. Azrbaycann "gney"ind tibbi xidmt yartmaz olduuna, hkim atmadna gr biz oraya oxlu hkim gndrckdik. Onlar dedilr ki, biz zmz dvt ed v maa ver bilrik. Mn d razladm ki, lap yax; qoy bizim hkimlr gedib o srhd rayonlarnda camaata yardm elsin; yar maa siz, yarsn da biz ver bilrik. Tehran rejimi n qdr qddar olsa da biziml ox ehtiyatla danrd. Bizdn dflrl xahi edirdilr ki, byklriniz glsin bura. [Milli Mclisin sdri] sa by [Qmbr]i dvt etdilr. O da mn deyn tlblri qoydu. Onlar bir az trddd

ednd baa saldq ki, bu, bizim komandann mumi siyastidir. Ancaq bir df dy mslsind, Qaraba problemind Tehran rejimiyl myyn danqlar aparmaq lazm gldi v [dvlt katibi] Pnah by [Hseynov] [1993'n Aprelind] Tehrana getdi. Dedi ki, Ermnistann trfini saxlamayn. Onlar da bildirdilr ki, bu msld sizin xeyriniz myyn dyiikliklr ed bilrik. O zaman Btv Azrbaycan Konqresi yaratmaq istdik; bununn myyn hazrlq da gedirdi. Mn o il mul olan adamlarn adn indi kmycym, nki bzilri Trkiyd, bzilri Avropadadr. Danmdq ki, Konqres Bakda yaranacaq, mn onlara bina vercym. Onun proqram da hazrd (indi d qalr). O vaxt hmin adamlar mn dedilr ki, dvlt sviyysind gstri verilsin, Btv Azrbaycan Konqresi tcili yaransn. Mn bildirdim ki, bu msl bir qdr yubanacaq, nki onda fikirlirdim ki, BAK'n 6 ay, 1 il sonra yaradlmas daha mqsduyundur. ox tssf ki, mn hakimiyytdn getdim, bu msl d yarmq qald. Sonra da BAK'n yerin BAB' yaratdq. Hakimiyytd olanda bunu yarada bilmdik, amma mxaliftd asandr. Biz yenidn hakimiyyt glsk Tehran rejimi qarsnda ox ciddi tlblr qoyacaq. Bizim hququmuz var ki, bir dvlt olaraq z vtndamz mdafi edk. Mn istrdim ki, parlamentimiz bel qanun qbul etsin ki, dnyada yaayan btn azrbaycanllar Azrbaycan Respublikasnn vtndadr. Bununla biz z vtndamza sahib xar, onun hquqlarn mdafi edrdik. 30 milyon soydamz "ran" adlanan yerd yaadna gr Tehran rejimin deyrdik ki, bu qdr vtndamz orada yaayr v biz bizim bu torpamzda milltimizin nmayndlrinin hququnu mdafi edirik. Bu, bizim haqqmzdr, milli mvqeyimizdir.
Prezident olanda da Siz bu cmlni iltmi, rsmi kild demidiniz ki, btn azrbaycanllar Gneyd v Quzeyd yaamasndan asl olmayaraq bir Vtnin vtndalardr.

Dzdr. Demidim. Ancaq grk onu Konstitusiyaya salaydq. Amma Konstitusiyan biz qbul ed bilmdik, bunlar da salmadlar. Almaniyann, srailin, dnyann bir ox dvltlrinin konstitusiyasnda bel madd var. Almaniyann konstitusiyasnda deyilir ki, dnyann btn almanlar Almaniya vtndadr. Elc d dnyadak btn yhudilr srailin vtnda saylr. Bs dnyann btn azrbaycanllar niy Azrbaycann vtnda olmasn?

"Msavatlqda trklk, adalq v islam var. Mn buna yeni bir xtt gtirdim - Btv Azrbaycan"
By, baqa siyastilrdn frqli olaraq Sizin Btv Azrbaycan problemiyl bu cr yaxndan balanmanzn sbbi ndir?

Baqa siyastilr haqqnda fikir yrtmk istmzdim. zms mn diplomat saymram. Mnim qarmda mqsd var. Mn siyastiym, ideoloqam. Mn ideoloq kimi milltimin azadlq yolunu grrm. Mn o ideyan, o mfkurni verirm v deyirm ki, bu yolla getsn azad olacaqsan. Bu ideologiyann sasn Mmmdmin Rsulzad qoyub - msavatlq. Msavatlqda trklk, adalq v islam var. Mn buna yeni bir xtt gtirdim - Btv Azrbaycan. Msavatln birinci bndi trklkdr. Buna gedn n yaxn yol Azrbaycann "gney"indn keir. Bu xalqn bir yer toplanmasndan shbt gedir. Bir ideoloq kimi mn bu grn (birlmnin - .T.) stnd dururam v sona kimi d onun urunda mbarizmi davam etdircym. Bir siyasti kimis mn bu siyasi platformada gedcym. Kim istyirs bu yolu z qt elsin. Mn bu iki xtl getdim v Siz znz d tanq oldunuz ki, xalq bunu qbul edir. Cmi 1 il 4 aydr ki, BAB elan olunub. Bu mddtd Btv Azrbaycan hrkatndan Amerikada, Trkiyd, Almaniyada, baqa dvltlrd danlr, dvlt sviyysind sual verirlr. Tehran rejimi tvi keirir. Dnya azrbaycanllar bu id maraqldrlar. Bunun bayran damaa, tkilatlar yaratmaa balayblar. Demli, msl ox yerin db. Bu problem xalqn ehtiyacndan doub, bizs onu gndliy gtirmiik.
Sizc, Gneyd mstqil dvlt yaradlmas byk dvltlrin maraqlarna zidd deyil ki?

Bir sra dvltlr bunun mahiyytini dzgn baa dmr. lkin bunu fikirlirlr ki, rann iindn niy bir dvlt xmaldr? On il bundan qabaq desydilr ki, Azrbaycan mstqil dvlt olacaq, ham dnrdi ki, SSR niy paralanmaldr? Amma bu ba tutdu v indi he kim d bir sz demir. Ola bilsin ki, vvl-vvl btn dnyada qbul olunmu dvltlrin razi btvly prinsipi xatrladlsn. Bu, rtdir, amma hkm deyil. Hkm olsayd SSR niy dalr, Yuqoslaviya niy paralanrd, exiya v Slovakiya niy ayrlrdlar? Tarixi reallqlar nzr alrq ki, xalqmzn z mqddratn hll etmy ixtiyar, hququ var. Bununn o, silahl syana da ged bilr. Biz z haqqmz istyirik v bu haqqa atacaq. Bzilri bu fikri yaxna buraxmaq istmslr d fakt qarsnda qbul etmy mcbur olacaqlar. Sizin yadnzdadrsa Tehran hkumti bel byanat vermidi ki, biz Azrbaycann mstqilliyini o zaman tanyacaq ki, Moskva da onu tansn. Dorudan da, Moskva mstqilliyimizi qbul edndn sonra Tehran da buna mcbur qald. Sabah da trsin olacaq - Moskva deyck ki, "gney" Azrbaycann mstqilliyini tanmrq. Ancaq fars recjimi onu tanyanda Moskva da bu yolla getmli olacaq.
Azrbaycan Respublikasnn "gney"l bal siyastini nec dyrlndirirsiniz?

mumiyytl, Azrbaycan Respublikasnn "gney" dair siyasti yoxdur. Bu, suyu fr-fr in, Tehran rejimindn qorxan, zn qorumaq taktikasn sen bir iqtidardr. O, indiy kimi Tbrizd konsulluq aa bilmir, halbuki Tehrann Naxvandak konsulluunun qarlnda bizim konsulluumuz da oxdan orada almalyd. Quzey Azrbaycanda Tehrandan glnlr fars dilind onlarca mktb ablar. Ancaq biz Azrbaycann "gney"ind bir dn mktb, mdniyyt mrkzi aa bilmirik. Niy? nki indiki Azrbaycan iqtidar Tehran rejimi qarsnda el bil ki, gzklglidir. Grnr, bunlar Tehran rejimini qcqlandrmrlar ki, bunlarn paxrnn st almasn. Mns Tehran qarsnda he zaman gzklgli olmamam v milltimizin, xalqmzn haqqn tlb etmim v edirm. Baa dmrm - mn xalqmn azadln istyirm, bs ran n istyir? Tehran bizim azadlmza mane olur!
Qaraba mslsinin hllinin aarn Azrbaycann btvlynd axtarmaq n qdr dorudur?

Birincisi, Azrbaycann btvlynn Qaraba aarna dxli yoxdur. sas rt budur ki, Qaraba problemi beynlxalq tkilatlarn itirak, Azrbaycan xalqnn Vtn urunda mbarizsiyl hll edilck. Ola bilsin ki, "gney"dn d adamlar qatlb kmk edcklr. kincisi, sabah Azrbaycann "gney"ind mstqil bir dvlt yaranarsa Qaraban azadl, lbtt, srtlnr. Ancaq biz nc Qaraban azadln, sonra Btv Azrbaycan dnrk. Btv Azrbaycan uzun yoldur - 5-6 il kr. Qarabasa bu gn-sabah hll etmliyik; bu, txirsalnmaz msldir. Kimlrs bel fikir yaratmaa alr ki, guya mn demim ki, nc Azrbaycan btvlsin, sonra Qaraba qaytaraq. Bu, tamamil yanl dncdir. Mn demim ki, Qaraba azad olunandan sonra bizim thlksizliyimiz tam tmin olunmur, Azrbaycan birlndn sonrasa buna tminat var. Bundan sonra Zngzur v Gy mahallar da gndliy gtirilmlidir, nki o torpaqlarmz ial edilib. Bu torpaqlar urunda beynlxalq almd mbariz aparlmal v rvan rejimiyl bu msl ciddi dartlmaldr. Zngzur ski trk torpadr. Bunu ham bilir. Orada vaxtil 40 min hali vard. ndis 8 min ermni qalr. Orada yaam trklr heyvandard, maldard. Bu torpaq ermninin deyil, buna gr d ondan istifad ed bilmir. Biz ata-baba torpaqlarmz mskunladrmalyq. Bu da tarixin hkmyl olacaq.

"Biz btvlnd Yaxn v Orta rqin siyastind sz sahibi olacaq. Bu, tarixin hkmdr"
Yaxn glckd rq siyastind Azrbaycann yerini nec grrsnz?

"Yaxn glck" deynd ne ili nzrd tutursunuz?

Txminn yaxn 10 ili.

10 il Azrbaycann "gney"ind mstqil dvltin yaranacan grrm. n azndan, Azrbaycann birlmsi urunda bir ox ciddi addmlar atlacaq. "Azrbaycan" dediyimiz mkann 40 milyonluq sakini varsa o zamanadk bu rqm 43-44 milyona atacaq. Biz btvlnds Yaxn v Orta rqin siyastind sz sahibi olacaq. Bu, tarixin hkmdr. 5 milyon ermninin, 3 milyon grcnn Yaxn v Orta rqdki sznn kisiyl 40 milyonluq Azrbaycan trknn sz sahibliyi btnlkl baqabaqa eylrdir. Sizi inandrram, grclr, yaxud ermnilr 10 milyon olsaydlar indi tamam baqa iddialarla danardlar. Trk tarixind d, dnya tarixind d z szmz deycyik! Bu, ox nmlidir - he kim yaddan xarmasn. Azrbaycan geostrateji baxmdan dnyann n nmli yerlrindndir. Siz znz grrsnz ki, Azrbaycan dnyann gndliyinddir. V bu Azrbaycan demokratiklck, "gney"i mstqillck, sonra da azman bir dvlt olacaq. Bu zaman o, yenidn dnyann gndliyin glck.
Siz Btv Azrbaycan dvltinin demokratik saslarn nec tsvvr edirsiniz?

lknin geni miqyasda birlmsi ld edilrs ya federal, ya da konfederal Azrbaycan dvlti yaratmaq mmkndr. Mn htta fikirlmidim ki, onun adn "Birlmi Azrbaycan Yurdlar" qoymaq olar. AB'n tatlar kimi Azrbaycann da yurdlar var. Demli, dvlti milli trkib gr yox, raziy, yurdlara gr blrsn, olur federal dvlt. Federal dvltlrin idariliyi demokratiyaya daha yaxn bir hissdir. Digr bir trfdn d, Almaniya federal dvltdir. Siyastini nec yrdb, nec birlib, onu bilirik. O, bizimn n gzl rnklrdndir. nki Almaniya da paralanmd, indi birlib. Biz el ondan drs gtrb demokratik Azrbaycan dvltini quracaq.

"Din v vicdan azadl bizim balca armzdr. Bu azadla he kim toxuna bilmz!"
Sizc, Btv Azrbaycan dvltind dinin yeri nec olmaldr?

Azrbaycann quzeyind ox gzl bir tcrb ld olunub. Biz yad dinlr dzml xalqq. lkmizd dinlr qar he bir ayr-sekilik yoxdur. Bu, Sovet rejimindn biz miras qalb. Azrbaycanda xristianlarn kilslri var, yhudilrin sinaqoqlar var, mslmanlarn mscidlri var. Snni v i triqtlri arasnda da qardurma yoxdur. Din dvltdn ayrdr - Amerikada, Trkiyd olduu kimi. Demokratiya inkiaf etdikc dinlr arasndak txribat sciyyli hallar gtrlck. nsan da mstqildir, din d. Hr ks gedib inanaca din tapnacaq. Din v vicdan azadl bizim balca armzdr. Bu azadla he kim toxuna bilmz! Bu gn din v vicdan azadl Azrbaycanda pis sviyyd deyil.

mumiyytl, ermnilr dnyada bel tsvvr yaratmaa alrdlar ki, Ermnistanla Azrbaycan arasndak mnaqi guya mslmanlarla xristianlar arasnda gedn din davasdr. Amma sonra Azrbaycan sbut eldi ki, burada shbt yalnz Ermnistann razi iddialarndan gedir. Dini mnaqi yerli-dibli yoxdur. Ermnilr d qriqoryandr, Azrbaycanda yaayan udilr d qriqoryanlardr. Halbuki bizd udilr qar hddn artq dzml mnasibt bslnir. 7 minlik udilrin z dillrind drsliyi var, udi dilind drs keirlr.

Siz ox dz deyirsiniz. Udilrdn sz dnd hmi deyilirdi ki, bunlar bizimkilrdir, iiniz olmasn. Bzn onlarn familiyalarnda ermnilrl uyunluq olur, ona gr d hmi yada salrdq ki, diqqtli olun, onlar dyiik salmayn. Bu, iin bir hisssidir. kincisi d, bir eyi unutmayaq ki, Azrbaycanla Ermnistan arasnda din urunda mbariz ola bilmzdi. Bel ki, sovet rejimi n ermnid, n d mslmanda din qoymudu. Din kim inanrd ki? Sadc, xalq inanrd. Amma bu mnaqini salansa elita, yaxud yuxar tbqlr, varllar, milltprstlrdi. Ona gr d din urunda mnaqi mmkn deyildi.
mumiyytl, Azrbaycanda dini mnaqilr he vaxt qeyd alnmayb.

SSR'nin znd d qeyd alnmamd. Sovet hkumti bel yrdib ki, din vicdan ndr, hakimiyyt urunda mbariz aparan institut deyil. Bu tlqin indi d urlarda qalr.
By, Btv Azrbaycan dvltind milli azlqlar mslsin nec baxrsnz?

Bizim bel problemimiz yoxdur. Bunu gcl biz srmaq istyirlr. Azrbaycanda hans azsayl xalqa qar indiydk ns bir xoaglmz mnasibt olub?! Azrbaycanda bu problem oxdan hllini tapb.
Birlm zaman bel problem yarana bilr. Msln, krdlr, bluclar mstqillik istyirlr.

Bluclarn biz dxli yoxdur. Biz n "ran"a, n farslara qarrq. Tkc Azrbaycan mkann gtrrk. Mqsdimiz Azrbaycann tarixi torpaqlarnda yaayan vtndalarmzn birlib byk dvlt qurmasdr. lbtt, Azrbaycan razisind krdlr d, rblr d, baqalar da yaayr. Onlarn hamsna mdni muxtariyyt verilrs naraz qalmazlar. gr indiydk onlarn mktb amqsa, drs kitablar buraxmqsa, mdniyyt mrkzlri yaratmqsa, mtbuat vermiiks bu mnasibti eynil "gney"d d yaradacaq.

"Trk qadn ox gcl insandr. Onun drdn bir yerd saxlamaq olmaz"
Siz birlmi Azrbaycan cmiyytind qadnn mvqeyin nec baxrsnz?

Ndns, bizim milli adt-nnmiz, genimiz bir ox hallarda nzr alnmr. Nzr alnmayanda da dnrk ki, mslman olduumuza gr qadna srf islam ehkamyla yanamalyq. Ancaq ax biz mslman olmamdan nc trkk. Grnr, rblrin nnsindn glir ki, bir kiinin 4 qadn ola bilr. Bunu islamda qbul etmiik. Amma btn trk dnyasnda 3-4 qadnl kii tapa bilmzsiniz, nki oxarvadllq trk milltinin tbitin ziddir. Baqa bir msl d var. Grnr, oxlar bunu tuta bilmir - trk qadn ox gcl insandr. Onun drdn bir yerd saxlamaq olmaz. Bs n cr olub ki, Azrbaycanda buna baxmayaraq yen myyn yerlrd, msln, ahlarn saraylarnda oxarvadllq mvcud olub? Bunun bir ne rti var. Birincisi, hmin dvrd qadnlara yax rait yaradlmayb. Qadn z mstqil yaaya bilmyib. Bir kiiy balanb ki, zn yaatsn. Demli, sas rtlrdn biri qadnlarn maddi baxmdan mstqil yaaya bilmsidir. Yni qadn istdiyi vaxt ily bilsin, ala bilsin, qazanc gtr bilsin, bununla da zn maddi asllqdan qurtarsn. Maddi asllq yoxdursa o, srbst, mstqil olur v ailsind daha normal rait yaratmaqn yaayr. lbtt, mn demirm ki, qadnlarn hams mtlq ilsin. Msln, el kiilr var ki, qazancyla ailsini tam tmin edir v qadnn ilmsin d ehtiyac yoxdur. Ancaq el aillr var ki, orada ar maddi durum yarananda qadn ils aily kmk ed bilr v z d mstqillr. mumiyytl, trk ailsi dnyann n inkiaf etmi, n snaqdan xm ailsidir. Bizim Azrbaycan dvltind oxarvadllq kimi msllrin qarsn almaqn quruluumuz ailnin stnd dayanmaldr. Mn milltiliyin trfindym, ancaq geni milltilik totalitarizm aparb xara bilr. Mn liberalizmin d trfdaryam, ancaq onun geni inkiaf bzn frdi o qdr srbstldirir ki, ail sistemlri dalr. Buna gr d cmiyytimiz salam olsun dey onu daha ox ail stnd quracaq, yni cmiyyt v dvlt birbaa ailnin salamladrlmas, yaamasyn el rait yaratmaldr ki, ail maddi atmazlq, pis hyat rtlri zndn dalmasn. Ail bizim mqdds ocamz olmaldr. Ail zrind qurulduuna gr cmiyytimiz d ox salam olacaq. Mn bu nzriyyy syknirm, ancaq baqa nzriyylr d kinim v nifrtim yoxdur. Sadc, onlar Azrbaycan xalqyn, trklrn kerli, ox da uurlu saymram.
Yeri glmikn, bir msly d toxunum. Uzun srlr boyu, sovetlrin yetmi ilind d qadnlarn ba rty problem yaradb. ndinin znd, msln, Trkiyd ciddi problem evrilib. Azrbaycanda da yava-yava problem kimi ortaya xmaa balayr ki, qadnlar bartl halda kil kdirmk istyirlr, ancaq buna icaz verilmir. mumiyytl, qadn geyimlrin, xsusn ba rtyn Sizin mnasibtiniz necdir?

Bu, sni, qondarma, yapma kild yaradlm bir problemdir. Mn onu grrm v diqqtl izlyirm. Onu kimlrs yaradr. Birincisi, trk cmiyyti yen d qaydr islamla, ondan sonra da girck adraya. Bli, bu mhz adraya doru birinci addmdr. Bu, zn "islam" adlandraraq meydana atlm, ancaq islamn zn zrb vuran qvvlrin iidir. Bu, Tehran rejiminin tbliatnn nticsidir. Ola bilsin ki, el fundamental islamdan da gln tbliatdr. Dvlt institutlar var, dvltin znn qanunlar var. O qanunlara qar ged bilmzsn. Glin fikirlk. Qadn ba rtsz mscid qoymurlar. Ruhani deyir ki, mnim dini qanunlarm var, o icaz vermir. Yax, mn d dvltm, mnim d z qanunlarm var - qadn ba aq gz bilr. Niy sn z dediyindn l kmirsn, mnis geri oturtmaq istyirsn? Dinin dvlt institutlarn mhv etmy haqq yoxdur. Bu, birinci rt. kincisi, pasporta baaq kil kdirmk qbul olunub. Btn dnyada bel qbul edilib ki, insann sifti yax tannsn. Bu gn pasporta kil bartl, yaxud eynkli kdirilcks sabah o insanlar tanmaq mmkn olmayacaq. ncs, dinin bu tklifini baa ddk - dini ehkamlar bel tlb edir. Bs, "islam" qardalar, onda televizorlar evlrdn niy ydrmrsnz? Min illrdir aq-saq rqs edn qadnlara aillikc niy baxrsnz? Din bel insanlara niy cza vermir? ahlar, vzirlr, eyxlislamlar gbk rqsin baxrlar. Mn baa saln: mgr din onu kasb insanlara ttbiq etmk ndrm? Din ur ndr, al ndr. Bunu ya hamya ttbiq etmlisn, ya da frdlr, ayr-ayr insanlara ttbiq etmk olmaz. Klrd pis yola dnlrdn danmr bu cmiyyt. N n? Birdflik deyin ki, baaqlq olmaz, amma pozunluq olar. Mn dqiq bilirm ki, bu, dinin hkm deyil. Bu, itia salmaq istyn myyn qruplarn hkmdr. Din qanunlarna gr, 8 yandan yuxar qzlar myyn etik qaydalara uyun geyinmlidir. Bs indi nec geyinirlr? He ks d dinmir. Bilirsiniz, birin fikir verib digrin gz yummaq o demkdir ki, btn bunlar myyn qrupun iidir. Sadc olaraq, Trkiynin zif yerini tutublar v istyirlr ki, orada aqnlq yaratsnlar. Niy bu mslni qaldrrlar? Ba rty stnd qz uaqlarn tutub incidirdi. Sonra islamlar sz xardlar ki, dvlt riti pozur, polislr qadnlara l vurur. Trkiy mcbur olaraq qadnlardan polis dstsi yaratd. Trkiyni bel xlmaza saldlar. Btn bunlarn hamsn mn fitnkarlq sayram. Bel olduu halda sual meydana xr: adra grkdir, yoxsa deyil? Sual Siz verirm, dalt by.
xsn mn adraya adi bir geyim nsr kimi baxram. Mnimn onun he bir hmiyyti yoxdur. Qadn ists penck geyr, ists geymz. O, eynn bu cr - xsi

arzusundan asl olaraq ists adra rtr, istms rtmz. Mn msly bu cr yanaram.

Bs yayla geyim nsr kimi baxmayaq?

Yayla da eynil yanaaq.

Bs onda niy mcbur edirik ki, pasporta kil hkmn yaylqla kilsin? Mqsd ndir?
Bir ox adamlar inanr ki, dinin tlbi beldir.

Dinin tlbin yanaanda da grk doru, gerk yanaasan. adra rtmk, yaylq balamaq din yolunda durmaq demkdirs bunu baa ddm. Ancaq tutaq ki, biri adra rts d n namaz qlr, n oruc tutur, hl stlik, araq da iir. O biri xanmsa bana adra rtmr, amma islam dininin btn kurallarna ml edir - hyal, abrl geyinir, araq imir, namaz qlr, oruc tutur. N n mhz bu adamlar axtarmrq, o birisini axtarrq? nsanlar bu formalizm aparmaq onlar mhv etmk demkdir. Biz almalyq ki, insanlarn formasndan yox, mzmunundan danaq; yrnk grk insann ryind Allah sevgisi varm, kim onu azdrb, Allah yolundan niy sapb? Biz ona elm yrtmliyik, Allahn yolunu gstrmliyik. Quranda deyildiyi kimi, elm hr bir kiiy v qadna frzdir, yni Allahn buyruuyla yerin yetirilmli olan borcdur. Glin bundan danaq. Ulu by mdrssinin banda bu ayni yazdrb qadn v kiilri mdrsy clb elyib. "Leyli v Mcnun"da Mcnun Leylini harada grmd? Mktbd. Onlar bir sinifd oxuyurdular. Baqa szl, qz uan oxutmalsan. Orta srlrin kitablar budur. Bs indi n oldu? Qzlarmza Quran yrtmliyik, elm, snt yrtmliyik ki, he ksin lin baxmasn, gedib baqasna xidmti olmasn. adra problemini gndliy gtirmk yox, qadnmzn mnviyyat urunda mbariz aparmaq grkdir. Ona mktb adrmaq, i yeri adrmaq, rait yaratmaq lazmdr ki, gedib onun-bunun qapsnda alalmasn, halbuki gedib xarici firmalarda xidmtilik edir. Mslni qzetlr d bydrlr: filanks yaylqla kil kdirmk istyib, qoymayblar. Ancaq imkanszlqdan doma uan satanlar var, yz minlrc acyalavac, ikst var. Bs onlardan niy yazmrlar? Bunlar fikri xrda eylr ynltmkl byk problemlri gizltmy alrlar v tssf ki, bizlr d onlara yardm oluruq. Mslnin mahiyyti budur.
Geni aqlama verdiyiniz gr ox sa olun. By, 1813'nc ildn zbri frqli ideologiyalarn tsiri altnda yaam "gney"l quzeyin birlmsi cmiyyt hyatnda hans problemlr yarada bilr v bu problemlrin qarsn nec almaq olar?

Bunun zrind mn oxdan fikirlirm. Mn hl Universitetd ilynd mbahislr aparrdm. Moskvada xan kitablarda dartlr ki, azrbaycanllar ayr xalqdr, yoxsa bir xalq? Bzilri deyir ki, bir xalqdr, nki geyimi bir, inanc bir, htta yemklri bir, dili bir

insanlardan ibartdir. Bu zaman bzilri balad ki, onlarn urlar frqlidir. Bizs bildirdik ki, bizd qtiyyn ayr ur ola bilmz. Niy? Birincisi, hr iki yndki ("gney"dki d, quzeydki d) mstmlk xalqdr, mstmlk xalqlarnsa uru hmi yaxn olur, nki ikisi d eyni raitddir: biri rusun, o biri farsn mstmlksinddir, ikisi d azadlq v demokratiya urunda mbariz aparr. Sttar xan hrkat ndir? Konstitusiya urunda, azadlq urunda mbarizdir. Rsulzad hrkat - msavat hrkat da, Xiyabani hrkat da, Pivri hrkat da hmin eydir. Bunlar ox byk xalq hrkatlardr. Bu xalq hrkatlar "demokratikazadlq hrkat" adlandrlr. Niy "demokratik"? nki hr hans hrkatda geni xalq ktlsi itirak edirs artq onun demokratik alar var. Son 100 ild bizim btn hrkatlarmz xalq azadlq hrkat olub v onlarn mahiyyti eyni ur trbiy edib. str o hrkat Tbrizd ba versin, istrs d Bakda - eyni urdur. kincisi, bizim dbiyyatmz v mdniyytimiz d ayrlmayb. S.Vurunu, Sabiri Tbrizd nec sevirlrs hriyar Bakda Tbrizdkindn qat-qat ox sevirlr. Biz milli urda, mnviyyatda ayrlmamq. gr birimiz 50 il mstqil, digrimiz mstmlk olsaydq aramzdak frq ox byyrdi. Bunlar eyni mhitd yaam, eyni drdli bir xalqdr. Milltin mumi istyi, dnyabax da beldir: azadlq olsun, demokratiya olsun, insan kimi yaaymz olsun.

"Biz Avropan baa dmrk. Asiyan, rqi d Avropa hmi tin baa db"
Bir sual da vermk istyirm: sizc, Avropa, mumn Qrb bizi dzgn baa drm? Dmrs niy?

Bu, mn deyrdim, dnyann n mrkkb suallarndandr. Biz Avropan baa dmrk. Msln, n ziyal, n intellektli, Fransann tarixini gzl biln azrbaycanl Paris gedib-glnd ok vziyytin dr. Orada rait, dnyagr, xlaq baqa crdr. Asiyan, rqi d Avropa hmi tin baa db. Yanlmramsa Bestujev-Marlinski deyir ki, rqi, onun halisini biz yax bilmirik; onlar baa dmkn grk onlarn iind olasan, bana lyapa yox, papaq qoyasan, onlarn yediyi yemkdn v onlar kimi ll yeysn. Onda baa drsn ki, bu milltin mdniyyti he d Avropa mdniyytindn geri deyil, gzl bir mdniyytdir, halbuki biz ona gerilik kimi baxrdq. Mdniyytin dnyada oxlu alarlar var. Bu mdniyytlr yava-yava bir-biriyl ular. Amerikallar bu msld ox qabaqdadrlar. Onlar yeni bir mdniyyt qururlar, nki dnya mdniyytini qbul edir. Asiya mdniyyti zn riv czr, nki mhafizkardr - ox eyi qbul etmir. Ancaq Amerika mdniyyti yeni yarandna gr mhafizkarlqdan uzaqdr, qaplar aqdr. O artq aq

mdniyytdir. He kim bir-birin la elmir. Bu mdniyyt zn hdd czmayb. Bizim kd biri hind paltar geys ham dnb ona baxacaq, amma Amerikada he kim ona fikir vermz. Yaponiya filmlriyl Amerika filmlri artq ulamaqdadr. Htta el Amerika filmlri var ki, orada 3 sistem birlir: yapon sistemi, amerikan sistemi v amerikan-znci sistemi. Amerikan cmiyyti budur, orada sintezlm gedir. Sovet dvrnd bunu sni surtd hyata keirmy aldlar, el bir ey alnmad.
mumiyytl, blfz by, mn grrm ki, Avropa, Amerika bizim demokrat ola bilcyimiz inanmaqda tinlik kir.

Ax Avropa, Amerika bizi yax tanmr. Tandqca inamlar artacaq. Bir eyi xatrladm. Sumqayt hadissindn sonra haqqmzda ox pis fikir yaranmd: Sumqaytdaklar vhidir, baksndir v s. Ancaq almanlar glib Sumqaytda konsert verdilr, camaat toplad, ox tsirli kedi. Almanlar hr eyi yaxndan gzlriyl grndn sonra bildirdilr ki, bu insanlar ki musiqiy bu qdr hvskardr, musiqiy ekstazla glb-alayrlar, onlar yalnz humanist ola bilrlr. ox dzgn tapblar - er, poeziyaya, musiqiy vurun millt qddar ola bilmz. Yni dnya bu cr grdkc, tandqca bizi baa dck, fikirlrini dyicklr. Azrbaycan insan ox mdni, yksk urlu, hdsiz humanist v azadlqsevr dnya insanlarndan biridir. Biz bunu z xarmalyq. Msln, Azrbaycan kndlisi dnyann n all, n tdbirli, n zhmtke insanlarndandr. Azrbaycan fhlsi dnyann n ailcanl, onun yolunda zn fda edn insanlardandr (ola bilsin ki, gliri azdr, ixtisas sviyysi aadr). Azrbaycan insannn ox hatli dnyagr var. Blk d bu, bizim corafi raitimizdn irli glir. nki Azrbaycan dnyann mrkzinddir; eyni zamanda ran da, Trkiyni d, Rusiyan da, Orta Asiyan da grr. Bizim mlumat dairmiz d mrkzd olduumuza gr ox genidir. stdiyiniz knd gedin. Grn sad kndli sizinl nec danr. Bu sual verin fransz alimin. Bu, ox qrib v mhm hadisdir - el-bel danmram. Bizim savadsz qocamz da mdrikdir, mlumatldr. Bu savadsz qoca Aristoteli bilir, Loman bilir, btn dnya hkimlri haqqnda n qdr rvayt var, hamsn bilir. Alman alimlrindn biri bel yazmd ki, n byk mdniyyt insanlarn insan kimi yaamas v davranmasdr; bu baxmdan trklr atacaq baqa millt yoxdur - bunu etiraf edirik, nki trk aac da sevir, torpa da, dalar da, insan da, onlarn hamsna sevgiyl yanar. Bu da trk byklyndn irli glir.

Bunu almanlar yazb. Onlar knardan gzl mahid ed biliblr. zmzs zmz hl yax bld deyilik. Bel olduqda baqalarnn bizi yax tanmamasndan incimmliyik. Borcumuz zmz hm zmz, hm d dnyaya tantmaqdr.
Msahiby gr ox sa olun!

"MN QURTULUUYAM"
blfz Elibyl dalt Tahirzadnin shbti ( 27 May 1999 )

Birinci blm. "TRK BRLYNN LKN YOLU AZRBAYCANIN BRLYNDN KER"

blfz by, milltilik ndir? Siz onu nec tsvvr edirsiniz? mumiyytl, milltilik anlay haqqnda fikirlrinizi bilmk maraql olard.

Milltilik haqqnda mndn nc ox adam danb. Ancaq n mumilmi v mnim xouma gln fikir budur ki, milltilik d din kimi mqdds bir inamdr. Nec ki, insanlar din inanrlar, o dini mqdds sayrlar, milltilik d mqdds bir inancdr. V insan milltini sevrkn, milltin qovuarkn lmszly qovuur, nki insan milltinin bir hissciyidir -onunla btvlir; onunla btvlnd millt lmzdir dey insan da lmzliy qovuur. kincisi, insan fikirlir ki, onun dnclri, mllri kim qalacaq, ny qalacaq v yaxud bo qalacaq. Amma millti olanda fikirlirsn ki, onun irsi millt n, xalq n qalacaq, ona gr d milltin bal olmaq insan hm gcl, hm xobxt edir, onu mqqds bir inamla yaadr. Oxuduum kitablarda btn dnyada trk milltin qar olan byk dmnilikl qarladm. Baxdm, grdm ki, Rusiya imperiyasnn, fars ovinizminin, onlara qoulmu ermni ovinizminin, yunan ovinizminin trkly qar byk dmniliyi var... Avropann da uzun mddt trklr gey yanamas, onlarla mhariblr aparmas, rq mslsinin 300 il meydanda olmas mnd bu haqszlqlara qar nifrt yaradb. Mni dndrr: trkn haqq niy tapdanr, onun haqqnda r, bhtan deyilir? Mnim milltim haqqnda niy bunu deyirlr? Mn trk milltisiym v bununla fxr edirm. Ancaq bizim trk milltiliyimiz ovinizm, irqiliy qar olan bir ideyadr. Bizim milltiliyimiz milli znmdafi,

trk milli ruhunun qorunmas, onun dirldilmsi, dnyaya atdrlmas v trk birliyin nail olmaq urunda mbarizdir. Trk birliyinins ilkin yolu Azrbaycann birliyindn keir - trk birliyin yetimkn nc Azrbaycann birliyin nail olmaq lazmdr. Qarda duran msllrdn biri budur.
blfz by, biz indiydk "millt ndir?" sualna cavab vernd hmi Sovet mktblrind biz yrdiln drdkomponentli Stalin trifindn x etmiik. Bs Siz "millt" deynd nyi dnrsnz? Milltin millt olmasyn hans rtlr lazmdr? V bizim milltimiz hansdr? nki onu bildirmkn n mxtlif terminlr ildilir: 'Azrbaycan millti", "azrbaycanl millti", 'trk millti', htta 'azri millti" v b.

Stalinin trifini Sovet mktblrind hamya zbrldirdilr. Mn d birinci kursda imtahanda o trifi deyirdim. kinci kursda bzi kitablar oxuyandan sonra o trifl razlamadm. Fikirldim ki, bs milltin trifi n cr ola bilr? Bilirsiniz, millt vahid bir trif vermk mmkn deyil. Dnyada el eylr var ki, onlarn vahid trifi olmur. Msln, "elm"in vahid trifi yoxdur, "insan"n vahid trifi yoxdur. nsann vahid trifi yoxdursa milltin d trifini vermk tindir. Stalin deyirdi ki, milltin millt olmasndan tr onun razi btvly olmaldr. Amma Stalin o trifi vernd srail dvlti hl yoxdu, ancaq yhudi milltis vard. Yaxud he kim dey bilmz ki, qara millti mvcud deyil, halbuki onun vtni yoxdur. Millt bir insan toplumudur. O toplum bir mdniyyti dayr, bir dild danr, bir qid v mfkurnin dayclarn birldirir. Bzilri deyir ki, millti eyni qana mnsub olanlar yaradr. Burada bir az hqiqt var, ancaq o, tam deyil - ax insan yalnz bioloji yox, hm d ictimai varlqdr. ctimai varlq olanda artq burada yalnz materiya gcszdr. ctimai varlqdasa mdniyyt v mfkur birliyi var. Trk kimdir? Ola bilr ki, o, qan baxmndan trk olsun, ancaq trk dmn olsun v baqa millt xidmt etsin, mfkur v mdniyytc trk olmasn. Demli, o, trk deyil. Ancaq ola bilr ki, baqa xalqn nmayndsi olsun, ancaq trkc dansn, trk mdniyytini dasn, trk milltin xidmt elsin, ictimai varlq olaraq trk kimi faliyyt gstrsin. O daha ox trkdr. Bel shbtlr ox gedib. Msln, Pukin kimdir - rusdurmu, yoxsa rb? Qann gtrsniz rb qandr, ancaq yaradclna gr ona rb airi demk olmaz. Demli, ictimai varlq kimi olub rus airi. Yaxud Drayzer he zaman alman yazs demirlr; o, milliyytc alman olsa da Amerika mdniyytinin daycsdr, ona gr d ictimai varlq kimi amerikandr. Baqa szl, millti tyin edrkn mdniyyt dayclnn stnly daha bykdr. Trklkd d biz qan sas gtrsk onda materialist olacaq, yox, mfkurni sas gtrsk - idealist. Mn n materializmin leyhinym, n d idealizmin. Bunlar mbahisli msllrdir. dealizmin d, materializmin d biz verdiyi msbt v xo n

varsa ondan istifad etmliyik. Materializmin bu hisssi var ki, hr eyi Allahn umuduna qoymur. Msln, ya yar, havaya bulud glir, klk sir, deyirlr ki, bunlar Allahn iidir. Bu, tbitin iidir, niy Allaha aid edirsn? Yni materializm deyir ki, tbiti yrn; hr eyi Allahn adna yazb tnbl-tnbl oturma. Allah insan yaradb ki, hr eyi yrnsin, bilsin. Mn daha ox materialist deyilm, mnn idealistm. Ona gr d "trk" dedikd, "millt" dedikd z milltimi nzrd tuturam. Mrakedn balam raqadk, imali Afrikadan bel rb millti, rb dvltlri olduu kimi, A dnizdn (Qrmz dnizdn .T.) balam Sakit okeanadk, Uzaq rq qdr hams trk torpaqlardr, byk trk milltidir. Sayn 250 milyon da deyirlr, 270 milyon da. Mn d bu milltin vladyam. Onlarn arasnda biz birinci olaraq Azrbaycan vziyytdn xarmalyq, nki Azrbaycan - yaadmz bu torpaq ar durumdadr, ermni ial altndadr. Xalqmzn bir hisssi Rusiyaya gedib, bir hisssi Grcstana qab. Byk, sas hisssi d fars rejiminin, fars ovinizminin, Tehran rejiminin hakimiyyti v ial altndadr. Ax n n 40 milyonluq Azrbaycan trk param-para olsun? Niy birlmsin? Niy onun vahid dvlti olmasn? Ancaq mn Dou Trkstan haqqnda da, Kipr trklri haqqnda da, Quzey raqdak soydalarmz haqqnda da dnrm, ind, Yaponiyada yaayan trklrl d maraqlanram. Ruslar Volqaboyundan, Moskva trafndan tutmu ta uzaq Sibirdk 200 il trklri qra-qra o torpaqlar ial eldilr. Msl qaldrb beynlxalq mhkmy vermk lazmdr ki, tarixd bel bir vhilik olub, bu vhiliyi tarix qnasn.
Bayramzda msavat ideologiyasnn ana xttini ks etdirn rng var. O bayran ada Azrbaycann hyatna qaytmasnda Sizin d ox byk xidmtlriniz olub. Hmin bayran ilk rngi gy, sonrak qrmz, sonuncusu yaldr. Gy rng trkly bildirir. blfz Eliby anlaynda TRKLK ndir?

Mn Mmmdmin Rsulzadni peymbr sayram - trkn peymbrlrindn biri d Mmmdmin Rsulzaddir. Bunu Mhmmd peymbrin z deyib ki, mndn sonra el adamlar glck ki, onlar kemi peymbrlrin oxundan stn olacaq. Mn Mmmdmin Rsulzadni, smayl by Qaspraln, Mustafa Kamal Atatrk', li by Hseynzad'ni o cr xslrdn sayram. nki bu adamlarn dediyi szlr 50, 100 il sonra hyata keib v kemkddir. N fikir ortaya qoyublarsa hams gerklmkddir. Ona gr d onlar peymbr qismind sayram. Ancaq mn Mmmdminin d iltdiyi "trklk" ifadsinin leyhinym. "Trklk" ndir? Ax trk niy trk olmaldr? Mn bunu baa d bilmirm. Bu fikir qeyri-trklr n dorudur. Msln, bir rus, ingilis, amerikan trk ola bilr, ancaq mn trkm, nec trk ola bilrm? Rus nec rusu ola bilr? Elmd bel termin yoxdur, ona gr d mn zm trk sayram. Trk kimliyi ndir? H, sual buradan xa bilr. Trk kimliyinin tqdimatnda ciddi yanllqlar var. Stalin dvrnd Orta Asiyan param-para ediblr. Btn o torpaqlara

bir vaxtlar Trkstan deyilirdi. Btn dnya qbul edirdi ki, bura trk mkandr, Trkstandr. Amma sonra paralayb zbkistan, Trkmnistan, Qazaxstan v s. yaratdlar. ndi bizimkilr mahn yaradblar ki, zbk, azr, trkmn - hams bir soydur, yni onu rus imperiyas aralayb, paralayb. Ham bunu baa ddyn gr mahnya salr ki, ay camaat, amayn ha, soyumuz birdir. Yni trk kimliyinin tqdimat shvdir. Trk Avropaya bzn dadc, mdniyytsiz, vhi kimi tandblar, trkn mdniyytis dnyaya ya rb, ya fars, ya iran, ya da in mdniyyti kimi tqdim olunub v indi d olunmaqdadr. Fars v rb mdniyyti adlandrmaq mmkn olmayanda adn qoyurlar "islam mdniyyti". 1400 il 'islam mdniyyti' ad altnda o byk irsimizi ridib farsn v ya rbin ayana yazmaq istyirlr. Quranda sz var: "qulam", "qlman". Cnntdkilr qulamlar, qlmanlar v hurilr xidmt edcklr. Qlman gzl olan demkdir, huri is gzl qz. Alimlr "qlman" sznn rbc olmadn yazrlar, deyirlr, ox gman ki, hind szdr. Niy? Ax bu, trk dilinddir, trk mdniyytidir! Avropa kitablarnn he birind trklr trk kimi tqdim olunmur. Yazrlar ki, filanks Orta Asiyaldr. Ay balam, bu, trkdr ax. Msln, Tbriz Miniatr Mrkzi dnya miniatr mktbinin ahdr, ancaq hr yerd gedir "ran mdniyyti", "fars mdniyyti". Qarda, ax bunu trk yaradb! Yaxud bdlqadir Maraayi, Sfiddin Urmvi dnya sviyysind musiqinin klassiklridir, amma onlar da baqa milltin adna yazlr. S.Urmvinin musiqiy aid rbc yazd srin ad "Kitab l-dvar lmufassl"dir. rb dilind bir var kk hrflr, bir d var zif hrflr. Zif hrflri atrsan, hmin srin adnda oxunur: do, re, mi, fa, sol, lya - indi d ttbiq ediln notlar! Bel kitab ruslarda, ingilislrd, almanlarda olsayd indi ona heykl ucaltmdlar... Trk kimliyi Avropaya yalnz trkn z mdniyytin sahib xmasndan sonra tqdim olunacaq. Trklr baqa milltlr trk kimliyinin zn, mdniyytini, tarixini yrnrk yenidn tqdim etmlidir. Vaxtil bu trklk, tutalm, bir vrqd kmrl yazlmdsa indi biz onu gzl, ada texnika vasitsil hkk etmliyik. Soydalarmz z xalqn tandqca, z milltinin kemiini, mdniyytini yrndikc, tbii ki, qrur duyacaq.

kinci blm. "SN DEMOKRATYANI POZARAQ MLLT OLMAYACAQSAN"

By, htta biziml yaraqda olan adamlarn da bir oxu deyir ki, biz "trklk" yox, "azrbaycanlq" ar irli srmliyik. Sizin "trklk" v "azrbaycanlq" anlaylarna mnasibtiniz?

Bel fikirlr ola bilr v buna he kim etiraz etmir. Mn Azrbaycanda, Bakda oxlu ruslar grmm ki, deyir mn baklyam v bununla fxr edirm, he zaman moskval olmaq istmrm. Yaxud Bakda oxlu yhudilr var, deyirlr ki, mnim milltim ikidir bir milltim yhudidir, biri d Bak; Baksz yaaya bilmrm. O adam Bakn zn millt kimi gtrr. Yni bu, yer, torpaa, Vtn mhbbtdn irli glir. Azrbaycanda yaayan lzgilr onlara "azrbaycanl" deyilmsini xolayrlar, Azrbaycanla qrur duyurlar. Bu, ox normaldr. Mn bunun leyhin xmram v he kim d xa bilmz. Ancaq bir incliyi gzdn qarmamalyq - bir var Azrbaycan - Vtn v ondan doan qurur, bir d var milltdn duyulan qrur. Mn nc milltimdn qrur duyuram. Amma bu qrurlar bir-birindn ayrb qar-qarya da qoymaq olmaz. nsan n yurdsuz insan olur, n d milltsiz; bunlarn ikisi d olmaldr. Mn qbul edirm ki, tbii olaraq, bir qrz trk Qrzstan daha ox istyck, ninki Azrbaycan, nki o, Qrzstanda byyb, orann havas, suyuyla boya-baa atb. Bzn deyirlr ki, Vtn n Azrbaycandr, n d Qrzstan - Vtn byk Trkstandr. Blk d bir zaman Aralq dnizindn Uzaq rq qdrki Byk Trkstan, Turan yaranacaq v onda deycklr ki, h, vtn Turandr, Trkstandr. Ancaq hl Trkstan vtni, Trkstan mfkursi yaranmayb.
ox vaxt bizim opponentlrimiz bel fikir irli srrlr ki, guya hm xsn blfz Eliby, hm Azrbaycan Xalq Cbhsi Partiyas, hm d baqa demokratik qvvlr Azrbaycandak milli azlqlarn hquqlarn tapdalamaa meyllidirlr; onlar yalnz trk mnafeyini n kirlr. Ancaq xsn mnim zm bu dncni tam yanl sayram. Niy? nki Azrbaycanda yaayan vur-tut 7 min udidn tr Sizin prezidentliyiniz dvrnd orta mktblrd kemkn "Udi dili" drsliklri hazrland v nr edildi. Eyni mnasibt lzgilr, tallara, krdlr... d gstrildi - bu gn onlar da orta mktblrd z dillrindki drsliklrdn ana dillrini yrnirlr. 1992'nin sentyabrnda Sizin ilk frmanlarnzdan biri milli azlqlara hrtrfli qay gstrilmsiyl balyd. Bizim hammz "azrbaycanl" adlandrlmaqla fxr edirik, ancaq Azrbaycanda yaayan oxmilyonlu trklr "azrbaycanl" deyilmsi n drcd uyundur? mumiyytl, "azrbaycanl" termini haqqnda n deyrdiniz?

-"Azrbaycanl" termini Azrbaycanda yaayan btn vtndalara aiddir. Ancaq o, he zaman etnik, milli mna ksb elmir. Biri var "rus", biri d var "rusiyal". Moskvada yaayan tatara sn "rus" dey bilmzsn; o deyck ki, mn rusiyalyam, amma tataram. Azrbaycanda doulub Azrbaycanda byyn xs d deyck ki, mn azrbaycanlyam. Bs n demlidir ki? Azrbaycanda

doulsun, Azrbaycanda bysn, sonra da desin ki, mn fransalyam? Demz ax. Ona gr d bu, torpaa, mkana bal addr. "Trk"s milltl bal, etnik addr, ona gr d milltimizin ad kimi "trk" gtrlmlidir. Baqa bir msl d var. Siz bunu tez-tez ildirsiniz, deyirsiniz "bizim opponentlrimiz". Xahi edirm bundan sonra o msly diqqt yetirsiniz. Mn "opponentlr"l "dmnlr"i ayrmaq istyirm. Onlarn oxu opponent sz deyil, dmn szdr. Bu gn lzgilr, avarlar aa siniflrd z dillrind drs keirlr v o drsi kend biz dua edirlr ki, n yax bu kitablar biz verdilr, dilimizd lifba buraxdlar. Hollandiyada, Belikada, sverd vziyyt n crdr? Hr bir xalq glib orada yaasa deycklr ki, get mktb a, oxu. Orada hkumt blk kmk edir, blk d etmir. Bizs hkumt olaraq kmk d edirdik, yni demokratiyann, insan haqlarnn rtlrini nzr alrdq. Glckd d Azrbaycanda, trk mnviyyat dairsind yaayan azsayl xalqlarn hyatn biz qurmalyq, onlarn mdniyytini qorumalyq, mdniyytlrini inkiaf etdirmkd onlara yardm gstrmliyik.
blfz by, sizc, ada dnyamzda "demokratiya" v "milltilik" anlaylar nec ular, yaxud ulamaldr?

Mn deyrdim ki, lknin, xalqn inkiafndan tr n normal, aparc xtt budur. Bu gn rqd sosial-demokratiya yeriy bilmz, nki mmkn deyil. Gzmzn qabanda kommunizm yerimdi; kommunistlr milyonlarla insan vurdular, qrdlar, zdilr, ancaq kommunizmi yerid bilmdilr. Xalq mstqil, azad olmaldr. Biz hl azadlq urunda mbariz aparrqsa sosialdemokratiyadan danmaq olmaz. Azadlq mfkursi btn qvvlri birldirir. Azadlq mfkursi milli mnada daha stnlri btvldirir v millt z mqddratn hll elyir. Millt z mqddratn hll etmyinc ayrca bir xs z mqddratn hll ed bilmz. Milyonumuz da millt aidik; milyonumuz mqddratmz birg hll etmmiiks onu frd nec hll ed bilr? Ona gr bu mstvid birinci milltilik gedir. Milltiliyin metodlar var. Milltilik faizm formasnda da aparla bilr, kommunizm formasnda da, hanssa bir ovinizm formasnda da (msln, fars ovinizmi formasnda). Milltilik ovinizm getmsin, irqiliy yuvarlanmasn dey onun qabana demokratiyan qoydular. Bli, bu gn sn demokratiyan pozaraq millti olmayacaqsan. Demokratik qaydaqanunlar gzlyck, demokratik dyrlri sndrmayacaq, ksin, onlar mnimsyrk milltilikl demokratiyan mfkurd uladracaqsan v olacaqsan millti demokrat.

Tsvvr edin, Almaniyan 13-14 il idar edn Helmut Kol xristian-demokratdr. Biz el baa drdk ki, Almaniyada xristian dini ns bir tnzzl urayb, bu trfd d sosialist Almaniyas var. Xristian-demokratl gtrmkl dini dyrlri orada yerin oturtmaa aldlar. Bizim milli dyrlrimizin kkn qazblar, dadblar. Biz milli ura dayanaraq onlar z kkn qaytarmal, o kkn stnd d demokratik cmiyyt urunda mbariz aparmalyq. z d, bunu eyni zamanda etmliyik - milli yolu ged-ged, milli mqddrat hll ed-ed demokratik dyrlr d say gstrmliyik.
Bu gn trk dnyasnda demokratiyann n ox inkiaf etdiyi dvlt Trkiy Cmhuriyytidir. Trk dnyasnda Trkiynin yerini nec dyrlndirrdiniz?

Blk d bu, adamlarda qsqanclq yaradacaq, deycklr ki, qardalqdr v s. gr bu gn Azrbaycan Trkiy sviyysind olsayd deyrdim ki, trk dnyasnn lideri Azrbaycan olsun. Yaxud Trkmnistan el grsydim deyrdim Trkmnistan olsun. Qbul etmk lazmdr ki, Trkiy nddir. n xan dvlt d trk dnyasnda z szn demli, hm d baqa dvltlr yardm etmlidir. Azrbaycan hl zn tam formaladrmayb, birldirmyib, btvldirmyib. Azrbaycan bu ii nec gr bilr? Trkiynins buna imkanlar var. Msln, hrbi yardm ed bilr, nki onun gcl hrbi mtxssislri var v btn trk dnyasnda hrbilr yetidir bilr. Avropaya ox yaxn olduuna gr oraya dhliz kimi, keid kimi yollar yarada bilr. Bu gn Avropann Asiyaya inteqrasiyasnda krp Trkiydir. Ola bilsin ki, glckd bu cr krp Xzr olacaq. Vaxtil Avropa stanbulu "Asiyann qzl krps" adlandrb. Bu gn d bel qbul edilir; ax bunu sonradan dyidirmk olmaz. Bu gn Trkiynin ox byk anslar, imkanlar var. Trk dnyasnda aparc sz hllik ona mxsusdur. Trkiyd yzlrc radio, televiziya kanal ilyir. Bizds cmi 2-3 kanal var. Trkiy bu baxmdan nmlidir. Trkiynin ox byk qatqs, kmyi, imkan var, olacaq da. Ona gr d qsqanmaa dymz ki, ay Anadolunu qabaa saldlar - bu artq clz yerliilikdir. z milltimizn n faydaldrsa mkan nzr alnmadan onun stn gedilck. nc Vtnmi, yoxsa milltmi? Sn mfkurnd millti gtr, "Vtn" dedikds hamsn - hm zn, hm d o birilri. Hl d o qbul olunmayb. vvllr deyirdim mn hm tbrizliym, mrndliym, rdbilliym, hm baklyam, kiliym, klkiliym v s. ndis zm anadolulu da, trkstanl da sayram. Bir szl, btn trk torpaqlar mn Vtndir. Tbii ki, Azrbaycan mn ox zizdir; biz Azrbaycansz yaaya bilmrik. Adam var ki, Azrbaycandan gedib stanbulda ox yax yaayr, bura he yadna da dmr. Adam

da var ki, orada hr raitinin olmasna baxmayaraq, Azrbaycandan tr darxr, Azrbaycansz yaaya bilmdiyini deyir. Rhmtlik Qasm by Zakiri Bakya srgn gndriblr, gtrb yazb ki, qriblikd ldm, qaldm burda. O zaman o, Adamdan Bakya glmyi qriblik sayrm. Mn fikir vermim, bizd qz qonu knd vermirlr ki, qribliy dmsin. Yni insanlar qribliyi mxtlif cr qiymtlndirir. Ancaq onu da deyim ki, yeni Turan mfkursi meydana xacaq. Soydalarmz fikirlck ki, Anadoluda da yaamaq xodur, Azrbaycanda da. nki bu trk bir yerd oturan deyil - grck ki, Azrbaycanda darxr, bir d grdn yb getdi Trkiyy, yaxud Dou Trkstana. Ona gr fikirlcklr ki, bu Vtnin adn n qoyaq? Bax, onda Byk Turan ideyas ortaya xacaq ki, qoy bu torpaqlarn ad el "Turan" olsun (onda yqin ya "Trkstan" deyilck, ya "Turan", ancaq mnc, "Turan" ad qoyulacaq, nki onlarn hamsna uyun glir). Ola bilsin ki, Turan mslsind bir qdr mfkur dartmas olacaq, nki Turan konkret bir mkann addr. Azrbaycann myyn bir hisssinin d daxil olduu Turan Orta Asiyaya - ta sskkul'adk olan yerlri hat edir. Sonra deycklr ki, "Turan mkan" ildiriks bs onda Anadolu n olsun, Dou Trkstan nec adlansn? Bu zaman trklr yaayan yer "Trkstan" da deyil bilr, bunu da ham bel qbul edr: "Trkstann Anadolusu", "Trkstann Azrbaycan" v sair.

nc blm. "BU GN XOBXT YAAMAQN MSLMANA CMHURYYT GRKDR"

Sizc, milltilikl din bir araya srm? Onlar bir-birini haradasa itlyirmi, yaxud czb edirmi?

Yox, qtiyyn. Bu msly mndn vvl Cmalddin fqani cavab verib - mmt ndir, millt ndir? Btn mslmanlar bir mmtdir. Ancaq bu mmt eyni zamanda ayr-ayr milltlr blnr. Millts tamam baqa anlaydr - mdniyyt, tarix baxmndan; tarixn baqa cr formalam bir cmiyytdir. Sn millti dada bilmzsn; he mmkn d deyil, nki onun dili d, mdniyyti d ayrdr. Onun mdniyytiyl nyis sintez ed, uladra bilrsn. Buradan xristian mdniyyti d meydana xa bilr. Ancaq bu, kkdn-binadan ayrdr. Trk millti hl bir xalq kimi meydana xmam formalamd. Sn onu nec dadacaqsan?

z d islam dini onu datmaa glmir ki. Bunun misaln dflrl kmim. Mhmmd peymbrin bir sz var; deyir ki, getdiniz bir lky, grdnz ki, onlar islam qaydalaryla idar ed bilmirsiniz, onlar bunu qbul etmk istmirlr, onda onlar z adt-nnlriyl, qanunlaryla idar edin. Qoy islam qbul etsinlr, ancaq qaydaqanunlarna dymyin. Yni Mhmmd peymbr hiss edib ki, gedib hr yerd islam qayda-qanunlarn qoyarsan, almi dadarsan. nki hl islam qayda-qanunlar glmmidn nc dnyann qayda-qanunlar var, elc d qald. Ona gr d bu mslni bu gn bel gtrr v bel qiymtlndiririk ki, milli ruh, milli mnlik islam dinin zidd deyil. slam dini d milli mnliy zidd deyil. Zidd olsayd milltlr onu irtica din kimi tanyard. Deyrdilr ki, istr alman olsun, istr ingilis olsun, istrs d baqas, frqi yoxdur - hams xristiandr, ancaq gr islam nec mrtcedir ki, milli mnliyi mhv edir, ridir. Bel olsa biz islam dininin zn zrb vurmu olarq. Qtiyyn bu yollara getmk, bel dncy imkan vermk olmaz.
mumiyytl, Siz dvltd dinin yerini nec grrsnz?

Dvltd dinin yerini dnyada artq tyin ediblr v n gzli d odur - n din dvltin iin qarr, n d dvlt dinin.
Bs siyastd din?

Din siyastd itirak ed bilmz. Dini siyast alt elmzlr. Siyast gndlik hyat raitini tmin edn, yaam, davran raitini, dvltlr arasndak mnasibtlri, cmiyytlr arasndak mnasibtlri tnzim edn bir sistemdir. Dins ondan ox yuxardr. Din frdin, yaxud toplumun zyl Tanr arasndak mnvi-xlaqi sistemdir. Dini siyast niy qatrlar? Dini siyast qatan adam mnim almimd namusu pula qatan adam kimidir. Pul gndlik lazmdr, istifad edcksn, ancaq namusun pula dxli yoxdur - o, pulla llmr. Ax demk olmaz ki, kim pulludursa o, namusludur, kim pulsuzdursa - namussuz. Namus tamam baqa bir anlaydr - mnvi anlaydr. Din d mnvi anlaydr; onu gtirib maddi hyata - siyast, davrana, yaaya, orduya, n bilim, vurua, dy... qatmazlar.
Tssf ki, ox vaxt bizd siyastd d dindn yararlanrlar...

Bilirsiniz, siyast d dinin iin qarmamaldr. Biz siyastilr dinin iin qarmamalyq. Ancaq dananda islam dinin mnasibtimizi siyasti olaraq bildirmliyik ki, mumn dinlr mnasibt budur, islam dinin, xristian dinin is bu.

Bizimn dinlrin he biri baqasndan stn deyil. Btn dinlri Tanr gndrib v onlar brabr qbul edilib. Ancaq mslman olan islam ox sevck, xristian olansa xristian dinini. Dinlr say gstrilmlidir. Bu gn azrbaycanda islam dini hanssa msly qarrsa burada yaayan xristianlar, yhudilr d qaracaq, htta son vaxtlar yaranm krinalar da qaracaq. Ax bel olmaz. Msln, gtrk Amerikan. slam dininin, elc d baqa dinlrin n haqq var Amerika dvltinin iin qarsn? Din mnvi dyrlri tmin edir, dvlts yaam v siyasi dyrlri. Onlar bir-birin qatanda dnya da bir-birin qarr.
blfz by, 1992'ci ild Sizin "Moskovskiye novosti" qzetind Dmitri Furmanla msahibniz vard. Orada bel bir msl qoyulmudu ki, Avropa v mumn xristian dnyas mslmanlarn demokratik ola bilcyin inanmrlar. Siz d Furmana cavab vermidiniz ki, slind bunu dinl izah elmk doru deyil, nki islamn z mahiyytind antidemokratiklik yoxdur. Demidiniz ki, msln, Stalini, Hitleri he d mslmanlar yetirmyib. mumiyytl, islam demokratiyas ndir?

ox qribdir ki, islamdak demokratik dyrlr sosial-demokratiyaya yaxndr, yni sosial-demokratlarn istyiyl islamn istyi ox st-st dr. slamn tlblri sosialdemokratiyann tlblridir. slamda demokratiya sol demokratiyadr. Biri var ktl. Ktlnin byk tbqsi yoxdur. Burada sosial-demokratiyann tsiri var. Trkiyd sosial-demokratiyann v islamn yerimsinin birinci sbbi el budur. Trkiyd yoxsulluu v isizliyi aradan qaldracaqsnz, onda islam siyast mdaxil ed bilmyck; sollar da mdaxil ed bilmyck. Daha ox bu baxmdan onlar uyundur. slam mnvi dyr kimi Avropada qbul olunacaq, ancaq neyls d siyast mdaxil ed bilmyck, nki mmkn deyil. slam n istyir? Yoxsula rk istyir, ona yardm edilmsini istyir v s. Yni islamn sosial tlblrini xristianlar: franszlar, ingilislr v b. doxsan doqquz faiz yerin yetiriblr, blk bir-iki faizi qalb - msln, namaz qlmaq, oruc tutmaq kimi. ran, rblrs sosial tlblri yerin yetirmyib, ona gr d randa da, rblr arasnda da sosial-demokratiya meydan oxuyacaq, islam dini d meydan oxuyacaq, nki halinin ona ehtiyac var. Amerikadasa halinin islam dinin mnvi dyr kimi ehtiyac olsa da siyasi hyatda ona ehtiyac duymur. Yni demokratiya olan yerd islam dininin sosial tlblri el yerin yetirilck ki, ancaq mnvi dyrlr qalacaq. Ona gr d demokratiya glnd dinin z yerini gzl tyin edir - din Allahdan gln n tyinat varsa o il mul olur, ban siyast qatmr v randak kimi lkni gtirib bdbxt gn qoymur. Orada dvlt mollalar rhbrlik edir, btn lkni d dadblar. Qarda, idar ely bilmirsn d. Onlar mscidi idar ed bilr, lkni, siyasti, tank, topu, Amerikayla danqlar yox! Get mollaln el d. Mn glib snin mscidin qarmram ki. Sn oturursan mscidd, bir df deyirsn

"lailahillllah", ham tkrar edir; deyirsn oturun, ham oturur, salavat evirin, ham evirir. Bir szl, ham sn tabedir. O sn, o mscid, o ruhanilik, o din, o Allah - snin iin budur. Snin n iin var ki, idar bel olacaq, ordu bel qurulacaq v s.? Ona gr Trkiydki cmhuriyyt laiq cmhuriyytdir. Mustafa Kamal Atatrkn yaratd cmhuriyyt ox doru yoldadr. Mn bir millt kimi, bir azrbaycanl kimi fxr edirm ki, Asiyada ilk cmhuriyyti Azrbaycan yaradb. 1918-20'ci illrd Mmmdmin Rsulzadnin bal altnda biz cmhuriyyt qurduq. Bu, z peymbrliyiyl yana, tkc Mmmdminin fikri deyildi ki, zorla etsin. Bu, milltin iradsiydi, milltin istyiydi. stndn bir ne il keir, Mustafa Kamal bunlarn hamsna baxr, grr ki, cmhuriyyt, dorudan da, gzldir. Azrbaycann tcrbsindn yrnir, deyir ki, mn d cmhuriyyt yaradacaam. Cmhuriyyti qurandan sonra ziyallar, mllimlri yr, deyir ki, bu lknin aydn insanlar, siz cmhuriyyt yaratdm; aydn insanlara, ada insanlara respublika, cmhuriyyt yarar. Cmhuriyyti yaratdq, ancaq sonra qoruyub saxlaya bilmdik. Oras da var ki, Rusiya da glndn sonra onu tam mhv ed bilmdi. ndi d cmhuriyytimizi brpa eldik. nallah, btn trk dnyasnda cmhuriyytlr yaranacaq, demokratiya yryck. Ondan sonra mslman daha xobxt yaayacaq. Bu gn xobxt yaamaqn mslmana cmhuriyyt grkdir. Kims mslman xobxt yaamasn dey onu cmhuriyytdn qraa kmy, uzaqladrmaa alr, deyir ki, sn Allah, sn dvlt quranda z dininl get. Ax o, diniyl gedib dvlt qura bilmz; ay canm, ax din dvlt quruculuu deyil!.. Bir df lim biz yaz dmd. Amerika alimlri yazmd. Yazrdlar ki, biz amerikallar v avropallar Asiyaya, rq lklrin ox mdaxil etmmliyik. Qoyun onlardan hans monarxiyada yaayrsa monarxiyada qalsn, kim respublika yaradrsa yaratsn, kim d krallq qurursa z iidir. Mn bildim ki, bu, dmn iidir - deyirlr ki, dymyin, qoy mslmanlar orta sr geriliklrind qalsnlar, kemi zamanlardak kimi yaasnlar; bunlara niy ada dvlt mexanizmi, respublika, demokratiya verirsiniz ki, inkiaf edib sabah biziml brabr olsunlar? Sonra bizdn gcl d ola bilrlr, ona gr d trn bana; ksin, he kmk d etmyin, el monarxiyada qalsnlar, orada abalasnlar. Yni ada dvlt qurumu cmhuriyytdir - onu quracaqsan v bununla dvlt iini aparacaqsan.

Drdnc blm. "TBRZ AZAD GRMK STYRM"

1975'd mhkmd Siz hkm oxunanda ittihamlardan biri d buydu ki, Siz Btv Azrbaycan yaratmaq urunda arpmsnz, universitet mllimi olaraq tlblri bu ruhda trbiy etmy almsnz, bu mqsdl tkilatlar yaratmsnz. Ancaq Vtnin paralanmas v onun btvldirilmsi urunda dnclr 1975'dn ox-ox qabaq 1828'dn yaranm bir problemdir. Buna baxmayaraq, Sovet dvrnd Btv Azrbaycan ideyasn ilk df mhz Siz formaladrdnz, siyasi gndm gtirdiniz v Siz Klkidn Bakya dnndn lap az sonra - 1997'nin Noyabrnda Sizin tbbsnzl BTV AZRBAYCAN BRLY yaradld. BAB'n mram, mqsdi ndir? Bu birliyin qarda grcyi ilri nec tsvvr edirsiniz?

slind bu ideya vvldn var idi. Azrbaycan Xalq Cbhsinin birinci Proqram yazlanda mnim tkidiml oraya bel bir bnd salnmd ki, Azrbaycan Xalq Cbhsi Azrbaycann Quzeyinin mstqilliyinin v glckd vahid Azrbaycan dvlti yaranmasnn urunda mbariz aparacaq. Bli, bu, AXC'nin Proqramndadr. Sonradan bel bir madd Msavat Partiyasnn da Proqramna salnd. Azrbaycann Quzeyind olan bir sra partiyalarn proqramlarnda bu, z ksini tapb. Sadc olaraq, hr bir partiya znn siyastiyl, daha ox dvlt v siyast mslsiyl mul olduuna gr, o bnd qalb, layiqinc yerin yetirilmyib. Biz o bndi gtrdk, onun sasnda geni Proqram hazrladq v ayrca ictimai-siyasi hrkat yaratdq. Bunu etmkd mqsdimiz o idi ki, hr bir partiya bu msly ikinci drcli yox, balca ideya kimi baxsn. Bu gn Btv Azrbaycan hrkat ictimai-siyasi hrkatdr. Ola bilsin ki, glckd Btv Azrbaycan Birliyi siyasi partiyaya da evril bilr. Ancaq bu gn mqsdimiz o deyil. Bu ictimai-siyasi hrkatn yaranmasnda da yen trklyn peymbrlrindn olan smayl by Qaspralnn fikrini sas gtrrk: dild birlik, fikird birlik, id birlik. nc dild birlik olmaldr, yni el etmliyik ki, Tbrizd, Mrndd, rdbild - hr yerd dinimiz bir olduu kimi dbi dilimiz d btvlsin, formalasn, bir dbi dilimiz yaransn (bu, artq yaranmaqdadr). Fikird birlik hrkat da balayb. Sorusanz, soydalarmzn hams deyr ki, bli, biz Vtnimizin birliyinin trfindyik. Demli, Azrbaycann btvly n fikir birliyi d yaranb. ndi balca msl id birlik yaratmaqdr. Biz Btv Azrbaycan Birliyini fikird birliyi inkiaf etdirmk v id birliyi yaratmaqn ortaya qoyduq. V bunu mn yaratmamam. Mn Klkid olanda yanma Tbrizdn, Mrnddn, rdbildn, Urmiyadan... oxlu insanlar glirdi. Oralarda yaayanlarn adlarn kmk istmirm, nki hbs edrlr. Ancaq Gneydn knarda olanlardan ingiz Gytrk bu tkilatn yaradlmasn tklif

ednlrdndir. Sonra jdr Tazad, Eldar Qaradal v baqalar da bu hrkatn yaranmasnn trfdar olublar. Mn, ingiz by, jdr by, Eldar by - gneyli-quzeyli hammz yb bu hrkat yaratmq. Etiraf etmliyik ki, Qnimt Zahidov da bu fikird olmudu. Azrbaycan Xalq Cbhsi liderlrinin d oxu deyib ki, bu hrkat yaradaq. Tkilat biz bel yaratdq. Mn el glir ki, bu tkilat qarsna qoyulan msllri layiqinc yerin yetirck. Bzn deyirlr ki, BAB indiycn n i grb? He bir tkilat yaranan kimi i gr bilmir - o grk hl yaran, tkilatlanma dvrn kesin. Biz nc Nizamnamni hazrlayb Mrkzi urada qbul elmiik. Mramnamni hazrlayrq; bu gnlrd qurtaracaq. Mramnamyl Nizamnamni bir yerd ap edck, sonra ingilis, alman dillrin trcm edrk btn dnyaya yayacaq. Azrbaycan btvlkd hat edn "Azrbaycan" adl soru kitab hazrlamq. Bu kitab Btv Azrbaycann corafiyas, tbii srvtlri, mdniyyti, tarixi v b. haqqnda mlumatlar hat edir. Glckd onu inkiaf etdirib daha qaln, ensklopedik sviyyy atdra bilrik. Tbrizd, Mrndd, Hmdanda, Tehranda yaayan qardalarmza ana dilind mktb amaa, mdniyyt mrkzlri yaratmaa, z haqlarn tlb etmy imkan vermirlr. Biz bu haqlar mdafi etmkn BMT'y imza toplayrq. Artq 200 mindn ox imza toplanlb. Yqin payzn sonunadk bu imzalarn sayn 1 milyona atdracaq. slind 2 milyon imza toplamaq nzrd tutulub. (Tssf ki, Elibyin vfatndan sonra BAB imzalarn sayn artra bilmdi - .T.). Dnyadak Azrbaycan trklrinin yaratd mdniyyt mrkzlriyl, drnklriyl laqlr yaratmq, myyn adamlarmz gedib-glir, laq saxlayr v s. Amerikada, Almaniyada, Avropada beynlxalq konfranslarda, yncaqlarda, dnya azrbaycanllarnn toplantlarnda itirak edir, fikrimizi deyir, yaxud onlarn tkliflrini qbul edib Azrbaycanda tbli edirik. laqlrimiz hl bu sviyyddir. Tehran rejimi BAB'dan brk qorxur v bu rejim bizim fallarn adlarn salb siyahsna, onlar blk d haansa Vtn xaini, rejimin, farsn dmni elan edck. Bizs deyirik ki, biz farsn dmni deyilik, biz Tehran rejiminin dmniyik. Tehran rejimi xalqmza dmnilik edn irtica bir rejimdir. Biz onun dyidirilmsinin trfindyik. Biz fars milltin yox, fars ovinizmin, iranla qaryq. Fars ovinizmi trk milltinin hquqlarn zaman-zaman tapdalayb. O, Tehran rejiminin lind bir alt evrilib. Biz hr bir xalqn, o sradan Azrbaycan trklrinin d z milli

mqddratn z torpanda hll etmyin trfindyik v bunun urunda mbariz aparrq.

blfz by, fars ovinizminin mahiyytind n durur?

Fars ovinizmi mahiyytc Hitler faizmindn daha mrtcedir - Hitler tutduu lklrd halini qrrd, ancaq onlarn mdniyytin dymir, deyirdi ki, kim hans kitab oxuyur, oxusun, kim z dilind danr, dansn. Htta rus ovinizmi d insanlar qrr, onlara zlm edirdis d mktblrin toxunmurdu. Fars ovinizmi o qdr qddardr ki, hm insanlar qrr, mhv edir, lkdn didrgin salr, xalqn mbarizsini sndrr v onun enerjisini dadr, hm d z dilind mktb amaa, z mdniyytini yaatmaa qoymur, ninki qoymur, htta o mdniyyti d ourlayr, z adna xr; "Azrbaycan" adn ourlamaq, bu ad silmk, "trk" adn yox etmk istyir. Yni dnyada bunun qdr qddar, namrd v alaq ovinizm olmayb v yoxdur. Bel ovinizm bir d Jivkov vaxtnda Bolqarstanda olmudu. Orada trkc danmaq yasaqd. Pasportda trklrin adlarn zorla dyidirib bolqar adlar qoyurdular. Trklr lnd adlar pasportdakna gr myynlmsin dey z sl adlarn mrkkbl, tula qollarna, bdnlrin dydrrdlr. Bolqarstan "KQB"si bundan xbr tutdu, trklrin qolundak, bdnindki yazlar yandrb sildilr...
Bu gn Gney v Mrkzi Azrbaycanda artq bir milli hrkat balayb. Bu yaxnlarda Sizinl doktor Mahmudli hrqanlnn telefon danqlarnzn, mbariz vahidliyin yaxnlamann ahidi olduq. Siz hm ran rejimi altndak razid, hm d Azrbaycandan knarda - Avropada, Amerikada, baqa lklrd Azrbaycan urunda mbarizni nec grr, nec tsvvr edirsiniz? nki burada n mxtlif qvvlr: milltilr, antimilltilr, federallar, istiqlallar (qurtuluular), mstqillik istynlr v baqalar var. V bu hrkatn glcyini nec grrsnz?

Mn iranlar tanmram, he tanmaq da istmirm. Mn, sadc, onlarn fikirlri maraqldr. Tutaq ki, biri mdniyyt urunda mbariz aparr, qzet, jurnal buraxr bunu qbul edirm. n ox qbul eldiyims qurtuluulardr. Mn zm d qurtuluuyam! Hm mdni, ideoloji v siyasi mbariz aparan, hm d qurtuluu olan insanlar var. Ancaq el insanlar da var ki, bu mbarizni aparsalar da qurtuluu deyillr. Mn bunlarn he birindn imtina etmirm. Azrbaycann birlmsi fikri Azrbaycanda vvldn d olub, bu mqsd urunda mbariz aparlb. Biz d bu mbarizni davam etdiririk. jdr Tazad'nin adn 10-12 ildir bu mbarizd eidirm - biz Xalq Cbhsinin ilk qurultayn aranda cdr by glmidi. Biz Bakda hakimiyytd olanda ingiz Gytrk gldi. Ancaq bundan da qabaq doktor Mhmmdta Zhtabi hr yerd Azrbaycann azadl urunda arprd.

Doktor Zhtabi mnim Bakda mllimim, ustadm olub. O, Pivrinin hkumtind gnclr tkilatnn aparc xslrindndi. Azrbaycann Gneyind mstqillik urunda mbariz aparb. Sonra zaman gldi, dflrl hbs edildi. Grd ki, vziyyt yerimir, dedi ki, siyasi maarifilik zif olduuna gr yerimir; glin nc milltimizi maariflndirk. "randa trklrin tarixi" adl ox sanball bir kitab yazd. Bu da bir x yoluydu, yni trklr z kkn qaytsnlar, bundan qrur duysunlar, dnsnlr ki, onlarn tarixi randa farslarn tarixindn qdimdir, bu torpaq onlarndr, onlar bura glm deyil, ksin, trklr burada yerlndn sonra farslar glib. Bu, ox nmli, hm ideoloji, hm d mdni idir. Zhtabi mrn el bu yolda srf eldi. Sonra mrhum li Tbrizlini gtrk. Hl 20 il bundan qabaq lyazmalar nstitutundan onun rb lifbasyla trkc yazlm "dbiyyat v milliyyt" kitabn gtirib kserosurtini xarb oxuyurduq. Sonradan onunla telefonla tan olduq. O, Azrbaycann mstqilliyi v btvly urunda mrnn sonunadk mbariz aparb. li Kamali d o sradan. Smd Behrnginin ilrini nec unutmaq olar? Behrngi lnd biz dedilr ki, onu Tehran rejiminin agentlri ldrb aya atblar, ancaq yalandan byan etdilr ki, ayda boulub. Niy ldrdlr? nki o, folklor toplayrd, folklorun toplanmassa milli ruhun, milli mdniyytin zn qaytmasdr. Buna da mane oldular. Bli, o zaman bu cr adamlar vard v mbariz aparrdlar. Ancaq onda tkilat yaratmaq mmkn deyildi, indis buna imkanmz var. O byk vtnprvrlrimizin, o byk milltilrimizin amaln hyata keirmkn bu tkilat yaratmq. Yaratmq ki, sonra onlarn qbirlrini ziyart edib deyk ki, qbriniz nurla dolsun, siz azadlq hidlrisiniz, sizin arzularnz yerin yetdi. Bu gn doktor Mahmudli hrqanlyla mn bu yolda addmlayrq. nallah, dnrm ki, yaxn bir ilin irisind Tbrizd, Tehranda, Mrndd onlarca, yzlrc blfzlr, hrqanllar, Zhtabilr yetick v birlikd bu mslni hll edcklr.
blfz by, ox tssf ki, mn indiy qdr Tbrizd olmamam. Arazdan gney ke bilmmim...

Mn d olmamam ki.
nallah, bir yerd gedrik. Allah o gn biz qismt elsin.

Mn demim ki, Tbriz azad olunmaynca ora getmycm. Arzu edirm ki, Allah mnim arzumu gzmd qoymasn. Mn Tbrizi azad grmk istyirm.
Htta yanlmramsa, demidiniz ki, Tbriz azad olanda oraya ayaqyaln gedcym.

Demim. Bu, ksizdir. Culfadan - krpdn ayaqyaln kecym, ayam qabar olanadk gedcym, daha grsm yeriy bilmirm, onda mana minrm...
Eitdiyim gr, Gneyd bel bir msl var ki, kim "mn inqilabyam" des ondan soruurlar ki, Azrbaycandansan? "Yox" cavab vers deyirlr ki, Azrbaycandan deyilsns bs nec inqilab ola bilrsn? nqilab Azrbaycanda yetiir. Dorudan da, Tbrizd 4 inqilab yetiib. Sizc, bu yaxnlarda beinci inqilab da gr bilcyikmi?

Mn bu df Tbrizdn inqilab gzlmirm. Tbrizd inqilab olsa da bu, vvlkilr kimi olmayacaq. Bizimki kimi, yni Azrbaycann quzeyindki kimi olacaq. Bir az tarix qaydaq. Bu sz bizim deyil, Avropada bir alim yazb v rhmtlik akademik Mmmd Cfr Cfrov onu "dbi dnclr" kitabna salb: Azrbaycan inqilablarna gr Asiyann Fransas adlandrlr. Baxn, ah hakimiyytdn devirn Tbriz inqilab olub. O biri inqilablarn oxu rejimi devirmk istyirdi. nallah, budfki inqilab milli inqilab olacaq, milli z mqddratn tyinetm hrkat olacaq. V mn el glir ki, o drcd byk qanla ba vermyck. Hr bir inqilabda 5, 10, 100 adam l bilr; biz bundan kinmmli, buna qanunauyunluq kimi baxmalyq.
By, xaricd Azrbaycann istiqlal urunda mbariz aparan, milltimizin xobxtliyi, azadl urunda alan oxlu soydamz var. Xaricdki Azrbaycan lobbisin, onlarn faliyytin mnasibtiniz?

"Lobbi" sznn o qdr alar var ki. Msln, maliyy lobbilri var. Mnim bildiyim gr, Amerikada yunan lobbisi ox gcldr, bir yunan htta prezidentlik urunda da mbariz aparrd, lap axrda uduzdu. Bel lobbini Azrbaycan yarada bilmz. nki bu, nnvi, yzillik msldir. Azrbaycan trklri bunu orada nec yaratsn? Ancaq getged formalar. Yaxud deyk ki, mdniyyt lobbisi yaranr. Orada yaayan varl soydalarn hams artq bir-birini tanyr. Mdniyyt toplantlar keirir, bir-birini tdbirlrin dvt edirlr. Ana dilini z aralarnda qoruyub saxlamaq, onu uaqlarna yrtmk, mdniyytimizi amerikallara, almanlara, avropallara tantmaq v s. urunda mdni lobbi arpr. Ancaq o, gcl olmaldr. Onun maliyysi inkiaf etmlidir. ox tssf ki, bizim Avropadak varllarmz hl bu i balarn qomurlar, nki onlarda milli ur zifdir. Ermnid, yhudid, yunanda olan milli ur hl onlarda yoxdur. Bu, etiraf edilmlidir. Milli urlar olmadna gr qazandqlarnn hamsn ciblrin qoyur, millt yolunda ns xrclmyi dnmr, "milltin drdi mn qalb?" deyirlr. Ancaq o varl qazandndan Azrbaycan mdniyytinin inkiafna, Azrbaycan lobbisinin yaradlmasna srf ets bu onun glirini df d artrar; Vtni Azrbaycan mstqil

olanda milli burjuaziyamz Vtnin azadlnda itirak edck, ondan daha ox qazanacaq v glckd zn Azrbaycann kapitalistin evirck. Bu gns hmin adamlar yadrayblar, yabanlayblar. nallah, Btv Azrbaycan mfkursi dnyaya tam yaylanda onlar da baa dck ki, bu yol dzdr. Onda onlar yava-yava qaydacaqlar bu yola. Bzilri deyck ki, mni balayn, gec baa dmm, bzilri d artq baa dmkddir. Milli mfkur bu insanlar zaman-zaman lobbi kimi bir yer toplayacaq.
Onlarn faliyytind artq irlilyi var. AB'da Dnya Azrbaycanllarnn Konqresi yarananda, bizim rngli bayramz orada qalxanda nc etiraz edirdilr, ancaq artq hm Amerikada, hm Avropada olan soydalarmzn ksriyyti onu milli bayraq kimi qbul edir...

Bizim istyimiz odur ki, ideya hyata kesin. Bunu kim hyata keirir-keirsin, kim z adna yazr-yazsn. Biz ad, hrt yox, mlin z lazmdr. HAMINI QURTULUU YOLUNA AIRIRAM. QUZEYD ERMN ALILARINI RDD ELMK, DRBND ALMAQ, GNEYD FARS OVNZMN, RAN REJMN RDD ETMK, AZRBAYCANIN MSTQLLYN NAL OLMAQ V AZRBAYCANI BRLDRMK - BU DEYA QALB GLCK! Bu, gec d ola bilr, tez d. Bir er var. styirm ki, o, bizd el erin evrilsin: Orda bir Yol var uzaqda; O Yol bizim yolumuzdur! Dnmsk d, varmasaq da O Yol bizim yolumuzdur! Allah o Yolu gedn insanlara yar olsun! Tanr trk yar olsun! Tanr trk qorusun!