dr inż. Gabriela Olchawa, specjalista ds.

żywienia bydła

BIAŁKO I AMINOKWASY W ŻYWIENIU

KRÓW MLECZNYCH

Jak wybrane składniki pasz wpływają na zdrowotność

bydła mlecznego?

Białko jest niezbędnym składnikiem dawek pokarmowych dla wszystkich

gatunków zwierząt. Stanowi ono źródło aminokwasów egzogennych, których
organizm zwierzęcia nie jest w stanie sam wyprodukować, dostarcza azotu
niezbędnego do syntezy aminokwasów endogennych, buduje białka tkanki
mięśniowej, nerwowej oraz kostnej. Ponadto wchodząc w skład enzymów i
hormonów, białka pełnią funkcję regulacyjną. W końcu, co jest niezwykle istotne
dla krów mlecznych, aminokwasy dostarczane wraz z białkiem paszy budują
białka mleka, o czym przekonuje dr inż. Gabriela Olchawa – specjalistka ds.
żywienia bydła.

Jakość i rodzaj białka dla przeżuwaczy

Specyfika budowy przewodu pokarmowego przeżuwaczy, a co za tym idzie trawienia,

sprawia, że dostarczając do organizmu krowy białko, musimy mieć na uwadze nie tylko
jego ilość, ale także, a może przede wszystkim, jego wartość biologiczną, o któ rej dla
przeżuwaczy decyduje:
– poziom rozkładu białka w żwaczu, czyli to, jaka część białka paszy zostanie rozłożona
w żwaczu;
– ilość i strawność jelitowa białka nieulegającego rozkładowi w żwaczu, tzw. by pass;
– zawartość aminokwasó w egzogennych (metioniny, lizyny, histydyny) trawionych w
jelicie cienkim.
Wszystkie nowoczesne systemy żywienia przeżuwaczy opierają się na białku, któ re nie
ulega degradacji w żwaczu, tylko dociera do jelita cienkiego i tam jest trawione.
Pochodzi ono z dwó ch źró deł. Pierwszym z nich jest białko mikroorganizmó w
zasiedlających żwacz. Obecne tam mikroorganizmy wykorzystują tę część białka paszy,
któ ra ulega rozkładowi i przy dostatecznej ilości energii wytworzonej z masy
organicznej ulegającej tam fermentacji syntetyzują własne białko. Drugim źró dłem jest
ta część białka paszy, któ ra nie ulega rozkładowi w żwaczu, tylko w niezmienionej
formie przechodzi do dalszych odcinkó w przewodu pokarmowego. Białko
mikroorganizmó w żwaczowych oraz białko by pass paszy docierają do jelita cienkiego,
gdzie ulegają trawieniu. Pewna część białka może być rozłożona w żwaczu do amoniaku,
ale nie jest wykorzystana przez mikroorganizmy. Zostaje wchłonięta przez ściany
przedżołądkó w i trafia do wątroby. Tam amoniak przekształcany jest w mocznik, któ ry
zostaje wydalony wraz z moczem. Część mocznika krążącego we krwi może wró cić do
żwacza, a w gruczole mlekowym przenikać do mleka.

Zapotrzebowanie krów mlecznych na białko

Zapotrzebowanie kró w mlecznych na białko nie może być wyrażone w ilości białka
ogó lnego. Ta wartość nie jest miarodajna, gdyż białko poszczegó lnych pasz w ró żnym
stopniu jest podatne na rozkład w żwaczu. Z tego względu potrzeby białkowe
przeżuwaczy określane są w ilości białka docierającego do jelita cienkiego. We
francuskim systemie INRA jest to białko rzeczywiście trawione w jelicie cienkim (BTJ),
w niemieckim DLG określa się białko ogó lne dostępne w jelicie cienkim (nBO), z kolei
amerykań skie normy NRC opierają się na białku rzeczywiście trawionym w dalszym
odcinku przewodu pokarmowego, określanym jako białko metaboliczne (MP). Bez
względu na przyjęty system należy tak bilansować dawki pokarmowe dla kró w
mlecznych, aby z jednej strony pokryć zapotrzebowanie mikroorganizmó w żwacza
celem zmaksymalizowania syntezy ich białka, z drugiej zaś konieczne jest dostarczenie
pewnej ilości białka by pass z paszy i pokrycie potrzeb zwierzęcia na aminokwasy.
Zapotrzebowanie kró w mlecznych na białko wynika z ich potrzeb bytowych oraz
produkcyjnych. Jest ono ró żne dla poszczegó lnych grup technologicznych. I tak krowy
zasuszone potrzebują stosunkowo niewiele białka jelitowego, bo jedynie 20% białka
ogó lnego w dawkach dla tych zwierząt stanowi białko nieulegające rozkładowi w
żwaczu. Inaczej sytuacja wygląda u kró w w laktacji. Na wyprodukowanie 1 kg mleka
potrzeba bowiem 48 g BTJ. Wzrasta więc znaczenie białka by pass i zapotrzebowanie na
nie jest tym większe, im większa jest wydajność kró w. U kró w wysokowydajnych
aminokwasy wchłaniane w jelicie cienkim powinny pochodzić w 35-40% z białka paszy.

Jak pokryć zapotrzebowanie wysokowydajnych krów?

Rosnąca wydajność mleczna, a co za tym idzie większe zapotrzebowanie pokarmowe,

sprawia, że coraz trudniej jest je pokryć. Nierzadko bowiem zbilansowanie dawki już na
poziomie żwacza przysparza hodowcom problemó w. Wynika to z tego, że synteza białka
mikrobiologicznego jest możliwa jedynie wtedy, gdy procesy rozkładu białka i trawienia
składnikó w energetycznych następują w jednym momencie. Niezbędna jest więc
synchronizacja procesó w. Aby było to możliwe, należy tak komponować dawkę
pokarmową, by znalazły się w niej zadawane w jednym czasie pasze o charakterze
białkowym i energetycznym, charakteryzujące się podobnym tempem rozkładu w
żwaczu. Dla ułatwienia w tabeli 1 przedstawiono tempo rozkładu białka i
węglowodanó w w żwaczu, w paszach najczęściej stosowanych w żywieniu kró w
mlecznych.

Tabela 1. Szybkość rozkładu białka i węglowodanó w w żwaczu

Pasza Tempo rozkładu białka Tempo rozkładu
w żwaczu węglowodanów w
żwaczu
kiszonka z traw bardzo szybkie średnie
kiszonka z kukurydzy szybkie szybkie
wysłodki buraczane kiszone średnie szybkie
młó to browarniane kiszone szybkie średnie
ziarno zbó ż szybkie bardzo szybkie
ziarno kukurydzy bardzo wolne szybkie
poekstrakcyjna śruta sojowa szybkie średnie
poekstrakcyjna śruta szybkie bardzo wolne
rzepakowa

Około 60-80% wszystkich aminokwasó w wchłanianych w jelicie cienkim stanowią

aminokwasy pochodzące z białka mikroorganizmó w żwaczowych. Jednak w ostatnich
latach nieco mniejszą wagę przykłada się do białka mikrobiologicznego, któ re jest
niezwykle wartościowe, jednak nie pozwala na pokrycie potrzeb produkcyjnych
wysokowydajnych kró w, a większy nacisk kładzie się na tę część białka paszy, któ ra nie
ulega rozkładowi w żwaczu. Pochodzące z niej aminokwasy wzbogacają bowiem
jakościowo pulę aminokwasó w wchłanianych w jelicie cienkim. Im większa jest
wydajność mleczna, tym trudniejsze staje się pokrycie potrzeb białkowych z białka
mikrobiologicznego. Szczegó lnie wysoki poziom białka by pass zaleca się w dawkach dla
kró w w grupie fresh, czyli tuż po wycieleniu. Wiąże się to z rosnącymi w tym okresie
potrzebami zwierząt i nadal jeszcze ograniczonym spożyciem paszy. Przesunięcie w tym
okresie proporcji białka łatwo rozkładalnego w żwaczu i by pass w kierunku tego
pierwszego stwarza ryzyko nadmiernego obciążenia wątroby, zwiększonej koncentracji
mocznika w mleku, a co za tym idzie pogorszenia parametró w rozrodu.

Rodzaje białka w paszach

Większość pasz dostępnych dla przeżuwaczy w naszym kraju charakteryzuje się

wysokim stopniem rozkładu białka w żwaczu. Białko pasz objętościowych oraz ziaren
zbó ż rozkłada się w 80-90% w żwaczu i charakteryzuje się przeciętnym składem
aminokwasowym. Nieco lepsze są pod tym względem śruty poekstrakcyjne, białko śruty
rzepakowej rozkłada się w żwaczu w 75%, natomiast śruty sojowej w 65-70%, przy
czym obie mają dość dobry skład aminokwasowy. Z dostępnych na naszym rynku
tradycyjnych komponentó w paszowych najlepsze pod względem białkowym jest młó to
browarniane, charakteryzujące się niskim, bo na poziomie 45-50%, stopniem rozkładu
białka w żwaczu oraz bardzo dobrym składem aminokwasowym. W ostatnich latach
wśró d hodowcó w w Polsce wzrosła moda na stosowanie mocznika. Należy pamiętać o
tym, że jest to związek azotowy niebiałkowy, niezawierający aminokwasó w i całkowicie
rozkładany w żwaczu. Stanowi on źró dło łatwo dostępnego amoniaku dla bakterii, a co
za tym idzie wspomaga syntezę białka mikrobiologicznego. Może więc z powodzeniem
stanowić tanią alternatywę dla tradycyjnych komponentó w białkowych, zwłaszcza w
dawkach, przy któ rych obserwuje się niedobó r białka szybko rozkładanego w żwaczu.
Stosując tradycyjne komponenty białkowe, jesteśmy w stanie zmaksymalizować
produkcję białka mikrobiologicznego, któ re ma wprawdzie dużą wartość biologiczną,
ale nie zapewnia pokrycia wszystkich potrzeb aminokwasowych, zwłaszcza w szczycie
laktacji. Najczęściej obserwuje się niedobó r metioniny i lizyny, co objawia się mniejszą
wydajnością mleczną oraz zmniejszoną zawartością w nim białka.

Białko chronione i aminokwasy chronione

Z uwagi na duże zapotrzebowanie kró w na białko i aminokwasy dostępne w jelicie

cienkim przy niewystarczającej syntezie białka mikrobiologicznego konieczne jest ich
dostarczenie wraz z paszą. Stąd naturalne jest zwiększone zainteresowanie hodowcó w
surowcami o wolniejszym rozkładzie białka w żwaczu. Coraz popularniejsze są
preparaty zawierające białko czy aminokwasy chronione, któ re są szansą na dużą
wydajność nawet przy niesatysfakcjonującym poziomie pobrania suchej masy. Białko
chronione jest w niewielkim stopniu wchłaniane w żwaczu, przepływa do dwunastnicy i
zwiększa pulę aminokwasó w dostępnych w jelicie cienkim. Ważnym wyznacznikiem
jego jakości jest to, aby nie tylko nie uległo rozkładowi w żwaczu, ale musi być ono
doskonale trawione w jelicie cienkim. Najczęściej ochronie przed rozkładem w żwaczu
poddaje się białko śrut poekstrakcyjnych: sojowej, rzepakowej i słonecznikowej, któ re
można chronić na dwa sposoby. Jest to działanie wysoką temperaturą, z
wykorzystaniem procesu prażenia lub ekstruzji. Przy wykorzystaniu tej ostatniej
metody ilość białka nierozkładanego w żwaczu zwiększa się w śrucie rzepakowej i
sojowej z ok. 30 do ok. 50%. Preparaty białka chronionego charakteryzują się lepszą
proporcją lizyny i metioniny niż komponenty wyjściowe, a ich profil zbliżony jest do
profilu białka mleka. Drugim sposobem jest otoczkowanie białka związkami odpornymi
na działanie środowiska żwaczowego. W ten sposó b chroni się także aminokwasy.
Najczęściej stosuje się chronioną metioninę oraz lizynę, a ich dodatek jest szczegó lnie
skuteczny i uzasadniony w pierwszej połowie laktacji i wpływa pozytywnie na
produkcję mleka, przy czym efekt ten jest wyraźniejszy w przypadku dodatku lizyny.
Chroniona metionina z kolei wspomaga metabolizm tłuszczu w wątrobie, co jest
szczegó lnie ważne w przypadku kró w zagrożonych subkliniczną ketozą. Badania
wykazały, że połączenie chronionej metioniny i chronionej lizyny w dawkach opartych
na kiszonce z kukurydzy spowodowało zmniejszenie o ok. 35% przypadkó w
występowania stłuszczenia wątroby. Z tego też względu celowe jest stosowanie
preparató w na bazie aminokwasó w chronionych w okresie okołowycieleniowym.
Niebagatelny jest także ich wpływ na podatność technologiczną mleka, zwiększa się w
nim bowiem zawartość kazeiny, co ma ogromne znaczenie przy produkcji seró w.
Dodatek białka chronionego wpływa ró wnież na jakość mleka, powodując obniżenie
liczby komó rek somatycznych.

Bilansując wartość białkową dawki pokarmowej dla wysokowydajnych kró w mlecznych,

należy spojrzeć na stado wielotorowo, biorąc pod uwagę takie czynniki jak zdrowotność,
parametry rozrodu czy wydajność mleczną. Włączenie do dawki nowych produktó w,
opartych na białku chronionym czy aminokwasach syntetycznych, powinno być
uzasadnione ekonomicznie, choć nie może być to głó wnym czynnikiem decydującym o
doborze komponentó w paszowych.