Tijd voor Geschiedenis

Verregaande veranderingen
3.1. Verregaande veranderingen (historische
oriëntatie)

Bron 1
Het tijdvakicoon van de tijd van ontdekkers en
hervormers. Op de achtergrond is de perfecte mens
van Leonardo da Vinci afgebeeld – onder meer bekend
van de Italiaanse euromunt – op de voorgrond zie je
een zeeschip.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Leerdoelen

De leerdoelen van deze paragraaf zijn:

Je kunt uitleggen op welke gebieden van de samenleving hervormingen in de 15 e eeuw

plaatsgevonden hebben.

Je kunt continuïteit en verandering onderscheiden.

Je kunt bewuste en onbewuste veranderingen onderscheiden.

3.1.1 Grote gebeurtenissen
In dit hoofdstuk staan de veranderingen tegen het einde van
de middeleeuwen en de periode erna centraal: de
veranderingen van de vijftiende eeuw en zestiende eeuw. In
het vorige hoofdstuk hebben we de ontdekkingen
besproken; in dit hoofdstuk staan de gevolgen van onder
andere deze ontdekkingen centraal. We zullen met name
kijken naar de hervormers.
De hervormers probeerden de cultuur, religie en
samenleving van veel Europese landen te veranderen. Soms
gebeurde dit bewust, soms onbewust. Door de groeiende
kennis en welvaart kwam er meer tijd en geld. Hierdoor
hadden de mensen gelegenheid zich met andere zaken dan
alleen overleven bezig te houden. Kunst, cultuur en politiek
kwamen, overal waar de welvaart groeide, tot bloei. Ook
het vertrouwen in wat de mens kon en wist groeide. De
koningen en andere machtshebbers kregen meer moeite
met het onder controle houden van de inwoners van hun
land. Dit had ook voor Nederland veel gevolgen. In het
volgende hoofdstuk zul je daar meer over lezen.
Bron 2 - De val van Constantinopel
In 1453 werd de hoofdstad van het
Byzantijnse of Oost-Romeinse Rijk
belegerd door de Turken. Hier zie je
ze klimmen over de muren van de
stad Constantinopel. Na de inname
van de stad werden de christenen
verjaagd.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting.
Bron 3 - De geboorte van Venus
Schilderij van de geboorte van de
Romeinse godin Venus, gemaakt door
de Italiaan Botticelli rond 1483.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting. Ga daarna met de cursor
over de afbeelding voor extra
informatie.
 Vaardigheden om te denken als een historicus

Verandering en continuïteit

In de geschiedenis zijn heel veel zaken voortdurend aan het veranderen. Deze veranderingen worden door
historici bestudeerd en beschreven. Toch zijn er ook veel zaken die gedurende korte of lange tijd hetzelfde
blijven. Ook dit is onderwerp van studie van het vak geschiedenis. Het verschijnsel dat zaken hetzelfde
blijven heet: continuïteit.

Verandering en continuïteit komt in vele vormen voor. Voor een historicus is het belangrijk deze van elkaar te
onderscheiden.

Soms verandert iets wel, maar niet helemaal. Je moet dan bepaalde elementen kunnen noemen die
veranderen, bijvoorbeeld op het gebied van economie, kunst, politiek, et cetera.
Soms verandert iets doordat mensen dat willen: een bewuste verandering. Daarnaast zijn er zaken die
zonder dat iemand het wil veranderen: dit noemen we een onbewuste verandering. Om te bepalen of
een verandering bewust of onbewust is, kijk je naar de oorzaken van de verandering.
Continuïteit en verandering kunnen zich ook tegelijkertijd voordoen. In dat geval is er wel verandering,
maar blijven bepaalde aspecten hetzelfde.

Met deze vaardigheden ga je aan de slag in opdracht 2 en 3 en de rest van dit hoofdstuk.

Tijdbalk

1350 De drukpers Door de uitvinding van de drukpers hoeven

boeken niet langer overgeschreven te worden
waardoor het werk makkelijker en sneller gaat.

1440 David van De beeldhouwer Donatello maakt dit levensgrote

Donatello en echte bronzen standbeeld van de Bijbelse
koning David.
1492 Ontdekking van Columbus maakt via het westen een reis richting
Amerika India maar komt daardoor in Amerika uit.

1511 Lof der zotheid Erasmus schrijft het boek 'Lof der zotheid' waarin
hij kritiek heeft op de samenleving.

1512 Gewelf van de In 1512 wordt de sixtijnse kapel voltooid.

sixtijnse kapel Michelangelo bedenkt en beschildert het gewelf
met scènes uit de Bijbel.

1516 Koning Karel V Karel V wordt gekroond tot koning van Spanje.

1517 95 stellingen Maarten Luther presenteert zijn kritiek op de kerk

in 95 stellingen.
 1520 Keizer Karel V Karel V wordt gekroond tot Duits keizer.

1521 Rijksdag van Karel V organiseert de rijksdag van Worms om te

Worms overleggen over Luther en zijn volgelingen.

1522- Lutherbijbel Luther vertaalt de Bijbel naar het Duits zodat ook
1534 gewone Duitsers de Bijbel kunnen lezen.

1555 Godsdienstvrede Karel V moet toestaan dat Duitse vorsten zelf

van Augsburg mogen beslissen welke religie zij opleggen in hun
eigen gebied.

Ondersteuning

Invulsamenvatting
Klik hier om een invulsamenvatting van deze paragraaf te maken.

Extra

De geboorte van Venus toegelicht

Bekijk een Engelstalig fragment van 4 minuten over het schilderij van Botticelli.

Veranderingen in een notendop

Bekijk een korte uitleg van 8 minuten over twee veranderingen die in dit hoofdstuk aan bod komen. De
uitleg is van geschiedenisdocent Joost van Oort.

En een filmpje over de religieuze veranderingen.

3.1. Verregaande veranderingen (actuele oriëntatie)

Bron 1
Het tijdvakicoon van de tijd van ontdekkers en
hervormers. Op de achtergrond is de perfecte mens
van Leonardo da Vinci afgebeeld – onder meer bekend
van de Italiaanse euromunt – op de voorgrond zie je
een zeeschip.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Leerdoelen

De leerdoelen van deze paragraaf zijn:

Je kunt voorbeelden uit de hedendaagse massacultuur beschrijven.

Je kunt uitleggen op welke gebieden van de samenleving hervormingen plaatsvinden.

Je kunt continuïteit en verandering onderscheiden.

Je kunt bewuste en onbewuste veranderingen onderscheiden.

3.1.1 Grote gebeurtenissen

In dit hoofdstuk kijken we naar veranderingen tussen de

middeleeuwen en de periode direct erna. In het vorige
hoofdstuk bespraken we de ontdekkingen, in dit hoofdstuk
staan we stil bij de gevolgen van onder andere deze
ontdekkingen. Dit is het hoofdstuk van de tijd van
hervormers.

Veranderingen zijn van alle tijden. In het vorige hoofdstuk

las je over de veranderingen op technologisch gebied in de
tijd van de hervormers. Dit leverde nog meer kennis van de Bron 2
wereld op. Ook in onze tijd zijn er veel veranderingen op Videoclip van het liedje 'Material Girl'
technologisch gebied. van Madonna uit 1984.
In dit hoofdstuk lees je over de culturele veranderingen in Klik op de afbeelding om het
de tijd van de hervormers. Daar hebben wij ook nu mee te fragment te zien.
maken. Zo leidde de toenemende welvaart in de wereld tot
de zogenoemde massacultuur. Deze cultuur is gericht op
massamedia (televisie en internet) en het kopen van veel
producten. Voorbeelden hiervan vind je in de popmuziek en
bij grote (meubel)winkels. Het volgende hoofdstuk gaat
over de religieuze veranderingen in de huidige tijd.

Vaardigheden om te denken als een historicus

Verandering en continuïteit

In de geschiedenis zijn heel veel zaken voortdurend aan het veranderen. Deze veranderingen worden door
historici bestudeerd en beschreven. Toch zijn er ook veel zaken die gedurende korte of lange tijd hetzelfde
blijven. Ook dit is onderwerp van studie van het vak geschiedenis. Het verschijnsel dat zaken hetzelfde
blijven heet: continuïteit.

Verandering en continuïteit komt in vele vormen voor. Voor een historicus is het belangrijk deze van elkaar te
onderscheiden.

Soms verandert iets wel, maar niet helemaal. Je moet dan bepaalde elementen kunnen noemen die
veranderen, bijvoorbeeld op het gebied van economie, kunst, politiek, et cetera.
Soms verandert iets doordat mensen dat willen: een bewuste verandering. Daarnaast zijn er zaken die
zonder dat iemand het wil veranderen: dit noemen we een onbewuste verandering. Om te bepalen of
een verandering bewust of onbewust is, kijk je naar de oorzaken van de verandering.
Continuïteit en verandering kunnen zich ook tegelijkertijd voordoen. In dat geval is er wel verandering,
maar blijven bepaalde aspecten hetzelfde.

Met deze vaardigheden ga je aan de slag in opdracht 2 en 3 en de rest van dit hoofdstuk.

Tijdbalk
1350 De drukpers Door de uitvinding van de drukpers hoeven
boeken niet langer overgeschreven te worden
waardoor het werk makkelijker en sneller gaat.

1440 David van De beeldhouwer Donatello maakt dit levensgrote

Donatello en echte bronzen standbeeld van de Bijbelse
koning David.

1492 Ontdekking van Columbus maakt via het westen een reis richting
Amerika India maar komt daardoor in Amerika uit.

1511 Lof der zotheid Erasmus schrijft het boek 'Lof der zotheid' waarin
hij kritiek heeft op de samenleving.

1512 Gewelf van de In 1512 wordt de sixtijnse kapel voltooid.

sixtijnse kapel Michelangelo bedenkt en beschildert het gewelf
met scènes uit de Bijbel.
1516 Koning Karel V Karel V wordt gekroond tot koning van Spanje.

1517 95 stellingen Maarten Luther presenteert zijn kritiek op de kerk

in 95 stellingen.

1520 Keizer Karel V Karel V wordt gekroond tot Duits keizer.

1521 Rijksdag van Karel V organiseert de rijksdag van Worms om te

Worms overleggen over Luther en zijn volgelingen.

1522- Lutherbijbel Luther vertaalt de Bijbel naar het Duits zodat ook
1534 gewone Duitsers de Bijbel kunnen lezen.

1555 Godsdienstvrede Karel V moet toestaan dat Duitse vorsten zelf

van Augsburg mogen beslissen welke religie zij opleggen in hun
eigen gebied.
 Ondersteuning

Invulsamenvatting
Klik hier om een invulsamenvatting van deze paragraaf te maken.

Extra

De geboorte van Venus toegelicht

Bekijk een Engelstalig fragment van 4 minuten over het schilderij van Botticelli.

Veranderingen in een notendop

Bekijk een korte uitleg van 8 minuten over twee veranderingen die in dit hoofdstuk aan bod komen. De
uitleg is van geschiedenisdocent Joost van Oort.

En een filmpje over de religieuze veranderingen.

3.2. Een veranderende mens

Leerdoelen

De leerdoelen van deze paragraaf zijn:

Je kunt de middeleeuwse manier van denken beschrijven.

Je kunt aspecten van het veranderend mens- en wereldbeeld in de renaissance uitleggen.

Je kunt uitleggen waarom Florence het centrum van de renaissance was.

3.2.1 Het middeleeuwse denken

In het vorige leerjaar is de cultuur en het denken van de

middeleeuwen besproken, net als kort in het vorige
hoofdstuk. Dit denken is belangrijk, omdat dit hoofdstuk
over veranderingen gaat. Daarom bespreken we de situatie
ervoor en erna.

De middeleeuwers hadden sterk het gevoel tot een

gemeenschap te behoren. Je hoorde je te gedragen als een
goed lid van die stand of groep. Of je boer, geestelijke of
edelman - en later burger - werd, stond al vanaf je geboorte Bron 1 - Standensamenleving
vast. Het geloof speelde in al deze groepen een belangrijke In de vroege middeleeuwen bestond
rol. De kerk gaf de mensen normen en waarden mee en gaf de samenleving uit drie standen met
zin aan het leven. Deze zin had met name te maken met verschillende rechten en plichten.
gehoorzaam zijn aan de regels van God om je zo voor te Afbeelding uit Li Livres dou Santé,
bereiden op het 'hiernamaals'. Zoals je in het vorige circa 1285 in Noord-Frankrijk
hoofdstuk kon lezen, behoorde ook de wetenschap tot het gemaakt.
terrein van de kerk. De meeste geleerden waren geestelijken Klik op de afbeelding voor een
en de meeste scholen waren in handen van de kerk. De vergroting.
kennis die zij hadden en ontwikkelden was niet in strijd met
wat de kerk zei. De Bijbel vormde dan ook de belangrijkste
bron van kennis.

In de loop van de vijftiende eeuw veranderden deze

opvattingen, door veranderingen die in het vorige
hoofdstuk al besproken zijn: groeiende welvaart, groeiende
zelfstandigheid en meer kennis over de wereld door de
ontdekkingsreizen.

3.2.2 De Italiaanse renaissance

De verandering in het denken in de late middeleeuwen
begon in de Italiaanse steden. In de vijftiende eeuw was
Italië niet één land, maar bestond het uit diverse
landstreken en stadstaten. Deze stadstaten werden steeds
zelfstandiger door de groeiende welvaart. De paus en de
keizer hadden er maar weinig invloed.

In deze steden ontstond vanaf de kruistochten een

economische en culturele opleving. De rijke burgers
identificeerden zich met de bloei en cultuur van de klassieke Bron 2 - Italië rond 1300
oudheid. Enthousiast lazen de rijke burgers de geschriften Een kaart van Italië rond 1300. Een
van toen en bekeken de rijke burgers overblijfselen van deel van het land bestond uit
oude kunstwerken en architectuur. Veel overeenkomsten koninkrijken. Daarnaast hadden ook
met het middeleeuwse denken hadden deze klassieke diverse stadstaten grote invloed,
werken niet. De werken waren sterk individualistisch. Dat waaronder later ook Florence.
betekent dat de makers zichzelf op de voorgrond plaatsten. Klik op de afbeelding voor een
Daarnaast kwam er een sterke voorkeur voor het leven op vergroting.
aarde in plaats van in het hiernamaals. Schoonheid en
genieten stonden centraal. 'Pluk de dag' is een oud Romeins
gezegde dat hierbij past.

Deze herwaardering van het klassieke Rome wordt door

historici de periode van de renaissance genoemd. Daarin
werd het liefst zo snel mogelijk afgerekend met alles wat
nog aan de middeleeuwen herinnerde. Het mensbeeld
veranderde, net als het wereldbeeld. Natuurlijk gold dit niet
voor alles en iedereen, want de renaissance bleef beperkt
tot de mannelijke elite.
Bron 3 - Filmfragment: de
renaissance in Florence
Filmfragment van circa 4 minuten
over het ontstaan van de renaissance
in Florence.
Klik op de afbeelding om het
fragment te zien.

Een uitspraak: 'Een mens kan alles doen, als hij maar
wil.'

Bron 4 - De mens
Naar: de Italiaanse dichter Leon Battista Alberti (1404-
1472)
 Bron 5 - David van Donatello
Dit standbeeld werd rond 1440 gemaakt door
beeldhouwer Donatello. Het standbeeld is van brons
en is ongeveer 1.85 meter groot.
Klik op de afbeelding voor een vergroting. Met de
cursor kun je over de afbeelding gaan voor meer
informatie.

3.2.3 De stad Florence

Kern van de renaissance was Florence. Onder andere door

de opbloeiende wolnijverheid werd deze stad het centrum
van de internationale handel met als betaalmiddel de
gouden florijn . Sommige Florentijnen werden rijk door
handel in producten, anderen door handel in geld. Elke stad
kende namelijk een eigen munt. Maar om te kunnen
handelen moest er steeds geld gewisseld worden. Munten
waren inwisselbaar bij dure geldwisselaars, maar reizen met
muntgeld was gevaarlijk. Dat deed men daarom liever zo
min mogelijk. Om dat probleem op te lossen, ontstonden in Bron 6 - Florence
Noord-Italië banken. Daar gingen niet langer munten over Een tekening van de Italiaanse stad
tafel, maar vonden transacties plaats via wisselbrieven en Florence. De stad werd gebouwd aan
de rivier de Arno, waar veel handel
wisselkantoren.
werd gedreven. Florence is een
In Florence was het vooral de familie De Medici die met deze renaissancestad. De stad werd
vorm van internationaal bankieren schatrijk werden. De bekend vanwege de
familie was daarnaast ook politiek actief en veel bezig met renaissancekunstenaars die in de stad
kunst. Door de vele opdrachten aan kunstenaars toonde ze leefden. Ook speelde de stad een rol
in de internationale handel.
graag - heel renaissancistisch - dat de familie de Medici rijk
was. Een aantal van zulke families samen vormden een Deze tekening heeft als titel 'Zicht op
culturele en politieke elite. Denkers, wetenschappers en Florence' en werd rond 1470 gemaakt
door een onbekende kunstenaar. De
kunstenaars voelden zich bij hen thuis.
tekening is te zien in het Museo
Storico Topografico in Florence.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting.
Bron 7 - Familie De Medici
De bekendste heersers uit Florence
waren de familie De Medici. Deze
bankiersfamilie bepaalde het beleid
in Florence en haar omgeving in de
vijftiende eeuw. Daarnaast was de
familie geïnteresseerd in kunst. Zij
betekenden veel voor de renaissance,
omdat zij kunstenaars uit die periode
grote opdrachten gaven.
Het kunstwerk dat je hier ziet, is het
familiewapen van de De Medici's. Dit
fresco werd gemaakt door de
Italiaanse kunstenaar Sebastiano
Ricci tussen 1706 en 1708. Je vindt dit
fresco in het Pitti-paleis in Florence.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting.
 Ondersteuning

Invulsamenvatting
Klik hier om een invulsamenvatting van deze paragraaf te maken.

Een middeleeuws mensbeeld

In de middeleeuwen is het mensbeeld erg op God gericht. Bekijk een Schooltv-fragment (van 4.50 tot 6.45)
als je meer wilt weten over dit middeleeuwse mensbeeld (1.55 min.).

Extra

De renaissance
In deze paragraaf heb je een fragment gezien over Florence. Bekijk de hele aflevering over de renaissance
(14.09 min.).

De Medici's
Bekijk diverse documentaires die zijn gemaakt over de familie De Medici.
Bekijk een Engelstalige documentaire van de Mummy Brothers waarin ze op zoek gaan naar resten van de
De Medici's.
Bekijk een Engelstalige documentaire getiteld Medici, Godfathers of the Renaissance .

Florentijnse agressie
Jaarlijks vindt op 24 juni, de dag van de beschermheilige van Florence, Johannes de Doper, de finale van de
Calcio Storico plaats. Dat is al zo sinds 1530 en misschien nog wel eerder. Bekijk dit voetbaltoernooi (3.32
min.) op het plein van de Santa Croce en voel zelf de geest van de renaissance.

3.3. Kunst in de nieuwe wereld

Leerdoelen

De leerdoelen van deze paragraaf zijn:

Je kunt uitleggen hoe de kunst in de 15 e eeuw een minder kerkelijk karakter krijgt.

Je kunt voorbeelden noemen van veranderingen in de bouwkunst en schilderkunst in de

renaissance.

Je kunt de veranderingen in de literatuur in de renaissance uitleggen.

3.3.1 Verspreiding

Vanuit Italië verspreidde de renaissance zich over de rest

van Europa. Door de welvaartsgroei kwam er meer ruimte
voor wetenschap en met name voor de kunsten. De
belangrijkste opdrachtgever was tot die tijd de kerk. Maar in
de vijftiende eeuw kwamen daar ook rijke handelaren en
machtige heersers bij. Kunst werd niet langer alleen in
kerken opgehangen, maar ook in de woonhuizen en
paleizen van rijke mensen. Kunst kreeg in de renaissance
minder een kerkelijk karakter. De makers van kunst lieten
zich leiden door hun persoonlijke gevoelens en ideeën.
Kunstenaars schreven hun eigen naam op hun kunstwerken,
omdat kunstenaars trots waren op hun werk.
Bron 1 - Gewelf van de Sixtijnse kapel
De Sixtijnse Kapel is een van de
bekendste ruimtes in het paleis van
de paus. Het plafond is beroemd
vanwege de fresco's van
Michelangelo. Die kreeg van de paus
de opdracht de beschildering te doen.
De paus wilde een schildering van de
twaalf apostelen, maar Michelangelo
koos ervoor Bijbelse taferelen af te
beelden. In 1512 werd de kapel
voltooid.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting. Ga met de cursor over de
afbeelding voor extra uitleg.

3.3.2 Beeldende kunst en architectuur

Ook in de schilder- en bouwkunst zie je sporen van de
renaissance. Veelzijdige kunstenaars als Michelangelo en
Leonardo da Vinci ontwikkelden nieuwe kunstvormen die
heel anders waren dan in de tijd van de middeleeuwen. In
de middeleeuwen werden figuren vooral als symbolen
weergegeven. Deze figuren waren daardoor lang niet altijd
realistisch uitgebeeld - zolang de figuren maar uitstraalden
wat de figuren moesten vertellen. In de renaissance
ontstonden ideeën over perspectief en diepte. Hierdoor
leken de schilderijen en beeldhouwwerken veel echter. Dit Bron 2
gold voor de personen en hun emoties die hierop stonden, Filmfragment van ongeveer één
maar ook voor de natuur. Vooral emoties uitbeelden was minuut over de kunst in de
renaissance.
een uitdaging. Het ging nu niet meer om het symbool, maar
juist om het zo echt mogelijk tonen van gevoelens als Klik op de afbeelding om het
verdriet of boosheid. Dit sloot aan bij het beeld van de mens fragment te zien.
en de wereld dat toen ontstond. Ook in de architectuur was
de technische vooruitgang zichtbaar. Architecten
gebruikten de groeiende kennis om nieuwe
bouwtechnieken te ontwerpen. Dit leidde tot de bouw van
prachtige gebouwen zoals de koepel van de kathedraal van
Florence.

De onderwerpen op de schilderijen veranderden minder

dan de technieken zelf. De meeste schilderijen hadden nog
steeds religieuze onderwerpen. Daarnaast gebruikte
schilders vaak een thema uit de klassieke oudheid. Bron 3 - Het leven van Mozes
Schilderij van Sandro Botticelli uit
1481-1482 met daarop diverse
elementen uit het leven van Mozes.
Mozes werd door God uitgekozen om
het joodse volk uit Egypte te leiden.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting. Ga daarna met de cursor
over de afbeelding voor extra
informatie.
Bron 4 - Zelfportret Michelangelo
Fragment uit de plafondschildering van Michelangelo
in de Sixtijnse Kapel die in 1483 werd voltooid.
Onderdeel van het fragment is een zelfportret van de
kunstenaar in de vorm van een stuk huid. Daarop is een
gekweld gezicht geschilderd, waarmee Michelangelo
zijn eigen emoties onderdeel liet zijn van het
kunstwerk.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Bron 5 - Leonardo's naakte man

Deze tekening van Leonardo da Vinci laat het lichaam
van een man zien. Leonardo is duidelijk geïnteresseerd
in de bouw van het menselijk lichaam van buiten en
van binnen.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Bron 6 - Filmfragment: Leonardo da Vinci

Filmfragment van ongeveer 2,5 minuten over Leonardo
da Vinci van Het Klokhuis .
Klik op de afbeelding om het fragment te zien. Kijk van
10:11 tot 12:38.
3.3.3 Literatuur

In de literatuur werd niet alleen meer naar de Bijbel en oude

christelijke geschriften gekeken - iets wat men in de
middeleeuwen met name deed. Literatuur, buiten
geschiedschrijving en Bijbelse overdenkingen, was er dan
ook nauwelijks. Tijdens de renaissance veranderde dit. Er
ontstonden toen niet alleen nieuwe en originele werken,
ook probeerden kunstenaars de klassieke werken na te
doen en zelfs te overtreffen. Er werd geschreven over meer
onderwerpen en de beleving van de mens kwam veel meer
voorop te staan. Ook kwamen er nieuwe manieren van
schrijven. Andere genres, zoals gedichten, maakte een
opleving door. Zo schreef de Italiaanse dichter Dante al in
de eerste helft van de veertiende eeuw La divina commedia
(de goddelijke komedie) waarin hij een reis beschrijft van
hel tot hemel. Hierin speelden zowel God als de duivel en
allerlei klassieke figuren een rol. Ook in Nederland waren er
bekende schrijvers, zoals Joost van den Vondel en Erasmus.
Over hem lees je meer in de volgende paragraaf.
'De wereld is wel schoon (mooi), en
waardig om te aanschouwen,
Maar 't reizen heeft wat in. De kosten
vallen zwaar.
Men mag de oceaan niet al te veel
betrouwen.
De Bergen rijzen steil. de bossen zien
te naar.'
Bron 7 - Op het toneel van de aarde
Naar een gedicht van Joost van den
Vondel.
 Ondersteuning

Invulsamenvatting
Klik hier om een invulsamenvatting van deze paragraaf te maken.

Een middeleeuws mensbeeld

In de middeleeuwen is het mensbeeld erg op God gericht. Bekijk dit fragment (van 4.50 tot 6.45) als je meer
wilt weten over dit middeleeuwse mensbeeld (1.55 min.).

Extra

De Renaissance
In deze paragraaf heb je een fragment gezien over Florence en de renaissance. Bekijk de hele aflevering over
de renaissance (14.09 min.).

Leonardo da Vinci
Bekijk een aflevering over Leonardo da Vinci van 1.19 minuten.

Muziek over Dante

Dante inspireert tot op vandaag diverse muzikanten met zijn ideeën uit La divina commedia. Beluister
diverse stukjes – kies zelf – operamuziek uit de opera Gianni Schicci (1918) van Puccini.

Luister naar een ariacompositie (met beelden van Florence op de achtergrond, 4.09 min.) van Patrick
Cassidy 'Vide Cor Meum' ('Zie mijn hart') voor de soundtrack van de film Hannibal (2001). Cassidy maakte
deze compositie op basis van een gedicht uit Dante's La vita nuova ('Het nieuwe leven'). Hierbij ligt de
nadruk op de renaissancemens van het 'hier en nu'.

Van dit Vide Cor Meum is nog een filmpje. In tegenstelling tot de keuze voor zichzelf van de
renaissancemens, zie je hier de verbeelding van de (vrome) middeleeuwse keuze voor een leven in het
klooster. Bij intreden in een kloostergemeenschap laat de kloosterling het oude leven in de wereld achter
zich. En met een nieuwe naam begint hij een dienend leven, aan God gewijd.

Liever wat steviger muziek? Beluister dan een deel van het heavy-metalnummer 'Dante's Inferno' (3.26 min.,
uit 1995) van de Amerikaanse band Iced Earth.

3.4. Het humanisme en Erasmus

 Leerdoelen

De leerdoelen van deze paragraaf zijn:

Je kunt het veranderde mensbeeld uitleggen.

Je kunt de rol van Erasmus binnen het humanisme uitleggen.

Je kunt uitleggen waarom de homo universalis bij het humanisme past.

3.4.1 Het humanisme

Onder andere door de renaissance veranderde het

mensbeeld in Europa. Het vertrouwen in één mens
(zichzelf) en in mensen in het algemeen groeide. Voor de
elite uit de vijftiende eeuw werd het geloof in God hierdoor
minder belangrijk. De elite liet zich niet alleen meer leiden
door goddelijke inspiratie of sturing 'van boven', maar door
hun eigen keuzes. De elite richtte zich meer op zichzelf en op
hun eigen tijdelijke leven op aarde, in plaats van op God en
het eeuwige leven.
Bron 1
Met name bijzonder getalenteerde mensen als kunstenaars Fragment van 2 minuten over religie
en wetenschappers straalden zelfvertrouwen uit en zetten en humanisme van de NPO.
zichzelf, de mens, in het middelpunt. Kunstenaars
gebruikten hun unieke talent niet meer alleen om Gods
grootheid en goedheid te verheerlijken. Kunstenaars
gebruikten dit talent ook voor zichzelf. In de wetenschap
wordt deze houding en zelfontplooiing ook wel humanisme
genoemd.
3.4.2 Erasmus

Het humanisme begon als een literaire stroming gericht op

het onderwijs. Schrijvers die tot deze stroming hoorden,
zetten de mens en zijn persoonlijke groei centraal. Schrijvers
wilden zelf groeien als mens, maar ook anderen aansporen
tot groei en ontwikkeling. Dit kon je het beste bereiken door
onderwijs en opvoeding, aldus de humanisten. Humanisten
haalden hun inspiratie uit de klassieke werken, bijvoorbeeld
van de Romeinse filosoof Cicero. Cicero legde de nadruk op
het individuele van elk mens. Die leefde maar één keer en
daar moest hij voor zichzelf en zijn samenleving het beste Bron 2
van zien te maken. Dit is een gedachtegoed waar veel Filmfragment van 3 minuten over de
humanisten zich aan spiegelen. humanist Erasmus van de NPO.
Klik op de afbeelding om het
Kritiek op de samenleving was ook typisch voor humanisten. fragment te zien.
Ook dit werd gedaan door veel klassieke schrijvers. De
Nederlandse humanist en priester Erasmus is hier een
voorbeeld van. Op de terugweg van een reis naar Italië
schreef Erasmus het boek Lof der zotheid dat in 1511 in druk
verscheen. In dit boek verwoordde Erasmus met humor
scherpe kritiek op de kerk en de kerkleiding .

Maar wat wilden de humanisten nu bereiken? Volgens de

renaissancedenkers was de ideale mens een homo
universalis. Oftewel: een perfect mens die al zijn talenten
wist te ontwikkelen en benutten. Voor zichzelf, maar ook
voor de maatschappij waarin hij leefde. Niet langer stond
God centraal in de samenleving, maar de mens in zijn eigen
tijd. Door historici wordt Leonardo da Vinci gezien als een
typisch voorbeeld hiervan.

'Grijsaards genoten van het leven en voelden zich jong.

Dat zie je hieraan: de een verfde zijn grijze haren, de
ander probeerde door een pruik zijn kaalheid te
verbergen. Een derde gebruikte tanden die van een
varken geweest waren en een vierde was verliefd op
een jong meisje. Door zijn verliefde dwaasheden won
hij het ook nog van ieder jong kereltje.'

Bron 3 - Lof der zotheid

Vrij naar: Erasmus, Lof der zotheid (1511).
 Bron 4 - Leonardo's perfecte man
Je ziet hier hoe Leonardo da Vinci de universele mens
afbeeldde. Het mensbeeld uit de renaissance bestond
uit een persoon die al zijn talenten goed ontwikkelde
en bovendien ook lichamelijk perfect was.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Ondersteuning

Invulsamenvatting
Klik hier om een invulsamenvatting van deze paragraaf te maken.

Het middeleeuws mensbeeld

In de middeleeuwen was het mensbeeld erg op God gericht. Bekijk deze documentaire (15 min.) als je wilt
weten hoe dat zat.

Humanisme
Bekijk hier een korte animatiefilm die uitlegt wat humanisme is. (2.35 min.).

Extra

Erasmus
Bekijk deze documentaire (14.39 min.) en maak nader kennis met Erasmus.

Wie was Erasmus?

Wil je meer weten over het leven en het werk van Erasmus? Bekijk dan dit korte fragment (4.07 min.).

De Erasmus Universiteit Rotterdam vierde het jaar 2016 uitgebreid: haar naamgever schreef vijfhonderd jaar
geleden zijn Novum Instrumentum. Wil je meer weten, klik dan hier voor een korte bespreking van Erasmus'
eerdere boek de Lof der zotheid uit 1511 of hier voor een kort filmpje (1.40 min.) uit het Schielandhuis in
Rotterdam.

Erasmus en het humanisme

Desiderius Erasmus was belangrijk voor het humanisme. Bekijk deze aflevering van twaalf filosofen uit de
humanistische canon van het Humanistisch Verbond als je meer wilt weten over Erasmus en mee wilt
denken over het humanisme (25.02 min.).
3.5. Een kerkelijke scheuring
Leerdoelen

De leerdoelen van deze paragraaf zijn:

Je kunt verschillende oorzaken voor de Hervorming/Reformatie noemen en uitleggen.

Je kunt gevolgen van de splitsing van de christelijke kerk uitleggen.

Je kunt de rol van Luther binnen de Hervorming/Reformatie uitleggen.

3.5.1 Ontevredenheid over de christelijke kerk

In de zestiende eeuw hoorde bijna elke gelovige in West-

Europa bij de christelijke kerk. De paus in Rome was de
hoogste leider van deze kerk. De godsdienst die men
aanhing, heette het katholieke geloof. In de loop van de
middeleeuwen ontwikkelde deze kerk zich tot een groot en
machtig instituut. Als leider van het katholieke christendom
in West-Europa had de paus veel macht. Tegen alle
geestelijken werd opgekeken, omdat geestelijken leden
van de eerste stand waren. Maar door de veranderingen in
de vijftiende en zestiende eeuw kwam ook hier verandering Bron 1 - Filmfragment: Luther
in. Bekijk in deze Histoclip over Luther in
1 minuut de ervaringen van Luther
Een van deze geestelijken in de zestiende eeuw was Maarten tijdens zijn reis naar Rome.
Luther (1483-1546): een monnik en leraar uit het Duitse Klik op de afbeelding om het
Wittenberg. Hij schreef in 1517, na een reis naar Rome, over fragment te zien.
zijn paus en zijn kerk het volgende:

Paus Julius II (1443-1513) wil de Sint-Pieterbasiliek in

Rome laten opknappen en verfraaien met
kunstwerken. Aflaten moeten het geld opbrengen om
dit te kunnen betalen. Luther noemde dit uitbuiting van
arme en goedgelovige mensen en zei dat alleen God
zonden kan vergeven en iemand een plaats in de hemel
kan geven.
Geestelijken leven niet langer volgens de Bijbel, maar
gaan zich te buiten aan rijkdom. Bisschoppen wonen
in rijkversierde huizen en leven niet naar het sobere
voorbeeld van Jezus Christus.
Ketters worden gemarteld en streng door de overheid
gestraft, nadat ketters aangegeven zijn door de kerk.
De paus heeft een eigen wetboek bedacht met wetten
en regels die niet in de Bijbel staan.
 Bron 2 - Sint-Pieterbasiliek in Vaticaanstad (Rome)
In 1506 maakte Paus Julius II bekend de Sint-
Pieterbasiliek te willen verfraaien. Met de aflaathandel
haalde hij geld op voor de financiering ervan. Het
duurde tot 1626 voordat de kerk in zijn geheel
afgebouwd was.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Bron 3 - Aflaathandel
Op deze afbeelding zie je mensen geld op tafel leggen
voor een aflaat. Misschien waren ze afgekomen op deze
verkoop door aflaatpredikers. Zij riepen gelovigen op
aflaten te kopen om zo een plaatsje in de hemel te
regelen. Luther was vooral fel tegen de Duitse prediker
Johann Tetzel. Tetzel verkocht aflaten voor de
vernieuwing van de Sint-Pieterbasiliek in Rome.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

3.5.2 De Reformatie
 Deze en meer klachten van Luther leidden uiteindelijk tot de
Hervorming of Reformatie. Luther schreef zijn punten van
kritiek op in 95 stellingen, waarmee hij de kerk wilde
veranderen. Deze stellingen werden al snel breed verspreid
met behulp van de boekdrukkunst. Zo kreeg Luther
aanhangers die het met hem eens waren: de protestanten.

Maar paus Leo X (1475-1521) accepteerde Luthers kritiek

niet en stuurde hem een bul. Leo X wilde dat Luther
terugkwam op zijn kritiek. Luther weigerde en verbrandde
de bul tegelijk met het nieuwe pauselijk wetboek. De paus
was hierover zo boos dat hij Luther en zijn volgelingen uit de
kerk zette. Hiermee kwam een eind aan de eenheid van het
christendom in West-Europa. Voortaan was er een
protestants en rooms-katholiek christendom.
'De aflaat, die door de predikers als de 'grootste
genade' wordt verkondigd, moet inderdaad
'groot' heten, in die zin, dat hij veel opbrengt.
Wij stellen daarentegen, dat de pauselijke aflaat
niet de schuld kan wegnemen van ook maar de
geringste vergefelijke zonde.
Waarom bouwt de paus nu niet liever de Sint-
Pieter van zijn eigen geld, in plaats van dat van
de arme christenen, terwijl toch zijn eigen
vermogen enorm is?'
Bron 5 - Maarten Luther, 1483-1546
Standbeeld van Maarten Luther.
Luther was een van de grote leiders
van de Reformatie.
Dit standbeeld werd in 1900 gemaakt
door de Duitse kunstenaar Carl
Dopmeyer. Het staat voor de Grote
Kerk op de markt in het Duitse
Hannover.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting. Ga daarna met de cursor
over de afbeelding voor extra
informatie.

Bron 4 - 95 stellingen
Naar: Luther, drie van de 95 stellingen waarin Luther
kritiek heeft op de handelwijze van de kerk en de
paus.

3.5.3 In discussie met keizer Karel V

Karel V was keizer van het Heilige Roomse Rijk. Maar dat
betekende niet dat Karel de enige was die alles voor het
zeggen had. Het Heilige Roomse Rijk bestond rond 1500 uit
veel verschillende gebieden die bestuurd werden door
keurvorsten, hertogen en graven. Keizer Karel V was
strenggelovig en wilde dat Luther uit zijn rijk verbannen
werd. Maar daar waren niet alle Duitse keurvorsten het mee
eens. Een aantal koos zelfs openlijk de kant van Luther. Een
van deze vorsten was keurvorst Frederik III .
Karel V organiseerde in 1521 een rijksdag in de stad Worms
waar hij met de bestuurders van alle Duitse gebieden
vergaderde over de toekomst van Luther en zijn volgelingen.
Luther zelf werd tot en met deze rijksdag een vrijgeleide
geboden en kreeg zo een laatste kans om ter plekke op zijn
standpunten terug te komen. Dit deed Luther echter tot
woede van Karel V niet. Karel V vaardigde daarna het Edict
van Worms uit, waarin onder meer Luther vogelvrij
verklaard werd.
Omdat Luthers leven gevaar liep, liet Frederik III Luther
'ontvoeren' naar kasteel Wartburg . Luther vertaalde daar de
Bijbel naar het Duits. Meer mensen konden nu de Bijbel
lezen zonder hulp van geestelijken.
Andere Duitse vorsten kwamen nu zo sterk in verzet tegen
Karels godsdienstbeleid, dat hij in 1555 de zogenaamde
Vrede van Augsburg moest accepteren. Daarbij kregen de
Duitse vorsten het recht zelf hun religie - en dus die van hun
onderdanen - te bepalen in hun eigen gebied. Voor de
katholieke keizer betekende dit een grote nederlaag, zowel
op religieus als op politiek gebied.
Bron 6
Karel V organiseerde in 1521 een
rijksdag in Worms. Dit fragment laat
zien wie er op deze rijksdag
verschijnen en welke bedoeling Karel
V met deze rijksdag heeft.
Klik op de afbeelding om het
fragment te zien. Bekijk het fragment
van minuut 9.26 tot minuut 11.07.
'Wanneer ik niet door getuigenissen
uit de Bijbel en heldere bewijzen
overtuigd word – want niet de paus en
niet de concilies (vergaderingen van
kerkelijke leiders) alleen geloof ik,
omdat het zeker is dat zij meermalen
gedwaald en zichzelf tegengesproken
hebben – ben ik door de plaatsen van
de Bijbel in mijn geweten overwonnen
en gevangen in het Woord van God.
Daarom kan en wil ik niets herroepen,
omdat tegen het geweten iets te doen
noch veilig noch heilzaam is. God
helpe mij, amen!'
Bron 7 - Luthers verdediging
Naar: Luther, tijdens zijn verdediging
van de 95 stellingen voor de Rijksdag
van Worms.
Bron 8 - De Lutherbijbel
Toen Luther op de Wartburg verbleef, vertaalde hij de
Bijbel uit het Hebreeuws en Grieks naar het Duits. Dit
omvangrijke werk was uiteindelijk af in 1534. De
vertaling in volkstaal heet de Lutherbijbel.
Dit exemplaar van de Lutherbijbel stamt uit 1534. Het
is gedrukt in Wittenberg, Luthers eigenlijke
woonplaats.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Bron 9 - Luthers werkkamer

Op de afbeelding zie je de werkkamer van Luther in de
Wartburg. Luther woonde en werkte er tijdelijk onder
de bescherming van de keurvorst van Saksen, omdat
er een prijs op zijn hoofd stond. Nog steeds is deze
kamer door de ogen van Luther te zien: zijn werkruimte
is sinds zijn komst vrijwel onveranderd.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.
 Ondersteuning

Invulsamenvatting
Klik hier om een invulsamenvatting van deze paragraaf te maken.

95 stellingen
In 1517 publiceerde Luther zijn 95 stellingen met kritiekpunten op de kerk in Wittenbeurg. Bekijk dit
Schooltv-fragment over de 95 stellingen in Wittenberg (3.04 min.). Let op: je hoort in het fragment ook meer
over de legende van het timmeren van de stellingen op de kerkdeur.

Luther en de Hervorming
Luther heeft veel betekend voor de Hervorming of Reformatie. Bekijk deze Histoclip als je een overzicht wilt
van het leven van Luther en wat hij betekende voor de veranderingen in de christelijke kerk (14.06 min.).

Luther (2003)
In 2003 werd er een speelfilm gemaakt over het leven van Luther. In deze video zijn diverse interessante
delen van de film achter elkaar geplakt, met vermelding van het onderwerp. Bekijk de video als je meer te
weten wil komen over het leven van Luther (23.40 min).

Extra

Luther en de Reformatie
In deze paragraaf heb je al een klein stukje van een documentaire gezien over de rol van Luther in de
Reformatie. Bekijk de rest van deze documentaire in fragment 1 en fragment 2 over het leven van Luther en
de gevolgen van zijn kritiek op de kerk (22.59 min.).

In 2017 was het vijfhonderd jaar geleden dat Luther zich met zijn 95 stellingen als kerkhervormer
manifesteerde. Daaraan werd wereldwijd aandacht besteed, op allerlei manieren. Kende je deze al?

Het Lutherlied
Bekijk hier de tekst van het Lutherlied bij uitstek: 'Een vaste burcht is onze God'. Op muziek van Johann
Sebastian Bach wordt het traditioneel altijd gezongen op 31 oktober, ook wel Hervormingsdag genoemd.
Oftewel: de dag waarop Luther zijn 95 stellingen aan de slotkapel in Wittenberg bevestigde. Beluister een
uitvoering uit 2012 van het koraal uit de Bachcantate 'Ein feste Burg' . Je hoort (en ziet) de evangelisch-
lutherse gemeente. Ze zingen samen met het jongenskoor Die Thomaner, onder begeleiding van de organist
van de Thomaskirche in Leipzig, waar Bach zelf ook heeft gemusiceerd.

Contrareformatie
De christelijke kerk leek aanvankelijk niets te doen met Luthers kritiek. Toch is dat niet helemaal waar. De
katholieke kerk probeerde zelf ook het geloof te veranderen. Die veranderingen waren onder andere een
reactie op de Reformatie en heet ook wel de Contrareformatie.
Bekijk een filmpje over deze katholieke reformatie (14.05 min.).

Test jezelf
Verregaande veranderingen
1. Verregaande veranderingen
Mensbeeld Het geheel van voorstellingen wat het betekent om mens te zijn.
In de Renaissance verandert het mensbeeld sterk. Het eerdere middeleeuwse mensbeeld is somber en
gericht op het leven na de dood – ʻhier beneden is het nietʼ – in de hemel of de hel. Het mensbeeld van de
Renaissance is veel positiever en gaat uit van mogelijkheden in plaats van onwaarschijnlijkheden. De
mens dient naar het renaissancistisch wereldbeeld juist te genieten van het leven hier en nu.
Renaissance Periode in de geschiedenis waarin kunst en cultuur een grote bloei kennen en worden gebaseerd op de
Klassieke Oudheid.
Het woord Renaissance betekent letterlijk ʻwedergeboorteʼ. Diverse kunstenaars willen de Klassieke
Oudheid als het ware uit hun handen opnieuw geboren laten worden.
Erfgoed Dat wat een cultuur van de voorouders erft of overneemt.
Klassieke Tijdvak van de Grieken en Romeinen samen.
Oudheid De eerste wetenschappers werken binnen het vaste kader van enige geschriften uit de Oudheid en de
Bijbel. Na 1500 kiezen meer wetenschappers voor eigen inspiratie en eigen kader voor onderzoek, tot
onvrede van de kerk.
Massacultuur Cultuur die samenhangt met de massamedia (tv) en grootschalige productie van goederen.

2. Een veranderende mens

Individualistisch Standpunt waarbij één persoon boven de gemeenschap wordt geplaatst.

Het individualisme kan terugkomen in een werk doordat het gaat om de rechten, gedachten, emoties,
etc van één persoon.
Stadstaten Italiaanse stad met het omliggende platteland (stad en ommeland) die zichzelf bestuurt.
In Italië bevinden zich in de vijftiende eeuw verschillende stadstaten waaronder een stad als Florence.
Renaissance Periode in de geschiedenis waarin kunst en cultuur een grote bloei kennen en worden gebaseerd op de
klassieke Oudheid.
Het woord Renaissance betekent letterlijk ʻwedergeboorteʼ. Diverse kunstenaars willen de klassieke
Oudheid opnieuw geboren laten worden.
Elite Het rijkste en machtigste deel van de bevolking.
De Renaissance is vooral van betekenis voor de elite. Zij konden de kunst kopen of opdracht geven tot
het maken van de kunst.
Mensbeeld Het geheel van voorstellingen wat het betekent om mens te zijn.
In de Renaissance verandert het mensbeeld sterk. Het middeleeuwse mensbeeld is pessimistisch en
gericht op het leven na de dood. Het mensbeeld van de Renaissance is veel positiever waarbij de
mensen dienen te genieten van het leven en haar mogelijkheden van dit moment.

3. Kunst in de nieuwe wereld

Perspectief Dieptewerking in een afbeelding.
In de vijftiende eeuw wordt in Italië het centraal-perspectief ontdekt.
Hierbij komen evenwijdig wijkende lijnen op de horizon samen.

Dit schilderij van de Italiaanse

schilder Rafaël Sanzio (1483 -
1520) is driedimensionaal en
heeft diepte. Het lijkt net of je in
de verte kunt kijken.
Dit schilderij toont de verloving
van Jezus Christusʼ latere ouders,
Maria en Jozef. Het is te
bewonderen in Pinacoteca di
Brera, een museum in Milaan
Klik op de afbeelding voor een
vergroting.
Hel Plaats waar men na de dood na een slecht leven heen kan moeten om voor straf pijn en lijden te ondergaan.
Volgens het christendom gaan mensen die in God geloven na hun dood naar de hemel. Maar wie niet
volgens Gods regels leeft en daarbij blijft, gaat naar de hel om voor altijd gepijnigd te worden.

4. Het humanisme en Erasmus

Humanisme Een intellectuele of wetenschappelijke stroming waarin de mens

centraal staat.
Het humanisme ontstaat tegelijkertijd met de Renaissance.
Humanisten geloven niet in één allesbepalende God of in goden die
het mensenleven bepalen, maar zij menen dat mensen zelf hun eigen
leven bepalen en daarvoor zelf verantwoordelijk zijn.

Dit is het internationale symbool

dat voor het humanisme gebruikt
wordt. Het wordt wel ʻde
gelukkige mensʼ genoemd en
bestaat uit een mens in totale
uitstrekking trots rechtop. Binnen
het humanisme staat de mens
centraal.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting.
Homo Een persoon die op zoveel mogelijk verschillende gebieden zijn
universalis talenten optimaal weet te ontwikkelen.
In de Renaissance wordt vooral gekeken naar veelzijdige kunstenaars.
Zo wordt Leonardo da Vinci gezien als het voorbeeld van een homo
universalis. Letterlijk betekent het begrip uit het Latijn ʻuniversele
mensʼ.

Standbeeld van Leonardo da

Vinci. Deze Italiaan is als zeer
veelzijdig kunstenaar en
wetenschapper van groot belang
geweest voor de Renaissance. Da
Vinci wordt in zijn tijd gezien als
hèt voorbeeld van een homo
universalis.
Dit standbeeld is gemaakt door
de Italiaanse beeldhouwer Luigi
Pampaloni. Het is te vinden aan
de buitenkant van het Uffizi
museum in Florence.
Klik op de afbeelding voor een
vergroting.

5. Een kerkelijke scheuring

Paus Leider van de katholieke (christelijke) kerk.

De paus woont in Rome in het Vaticaan (een kerk). De paus van nu op de foto is een Argentijn en heet
bij zijn pausnaam Franciscus .
Geestelijken Verzamelnaam voor alle mensen behorende tot de (katholieke) kerk.
De geestelijken behoren in de middeleeuwen tot de eerste stand en worden dus gezien als een
belangrijke groep mensen. Voorbeelden van geestelijken zijn bisschoppen en monniken.
Monnik Geestelijke die in een klooster woont en zijn leven wijdt aan God.
Monniken die in een klooster leven hebben verschillende taken. Naast het bidden aan God kunnen ze
bijvoorbeeld werken als onderwijzer.
Aflaat Document dat gekocht kan worden om daarmee je zonden te laten kwijtschelden.
Met een aflaat kan een zondaar, na openlijk berouw getoond te hebben, sneller in de hemel komen.
Aflaten worden ingesteld door de katholieke kerk om aan geld te komen, bijvoorbeeld voor de bouw
van de Sint-Pieterbasiliek in Rome.
Bisschop Geestelijke die leiding geeft aan een bisdom, een kerkelijk gebied.
Bisschoppen worden door de paus benoemd om leiding te geven aan een kerkelijk gebied, ze hebben
een belangrijke functie in de kerk.
Ketter Iemand die zich niet houdt aan de officiële katholieke leer.
Groep gelovigen die afwijkt van de katholieke leer en daarom wordt vervolgd. De naam ketter komt
van het volk van de kartharen die in de Middeleeuwen een afwijkende groep binnen het christendom
waren.
Hervorming Zie Reformatie. De splitsing in de christelijke kerk in een rooms-katholiek en een protestants deel als
gevolg van de het optreden van Luther en andere kerkhervormers in de zestiende eeuw.
Hervorming betekent letterlijk wijziging (verandering).
Hervorming = Reformatie.
Reformatie Zie Hervorming. De splitsing in de christelijke kerk in een rooms-katholiek en een protestants deel als
gevolg van de het optreden van Luther en andere kerkhervormers in de zestiende eeuw.
Hervorming betekent letterlijk wijziging (verandering).
Hervorming = Reformatie.
95 stellingen Document uit 1517 waarin Luther kritiek levert op de kerk.
Luther komt door zijn 95 stellingen in botsing met de paus die hem en zijn volgelingen uiteindelijk in
1521 zelfs uit de kerk verbant.
Protestanten Aanhangers van de christelijke stroming die zich afscheidt van de Katholieke Kerk.
Het woord protestanten komt van het ʻprotestʼ, wat zij deden toen zij tegen de paus en diens Kerk
ingingen. De protestanten blijven na hun afsplitsing niet één groep. Ook de protestantse kerk splitst
zich weer regelmatig. Voorbeelden daarvan zijn de lutheranen en calvinisten.
Bul Een pauselijk officieel document.
In een bul kan een paus een instructie geven over een onderwerp. Zo krijgt Luther in 1520 een bul van
de paus met de instructie om zijn kritiek op de kerk in te trekken. Hetgeen Luther weigert.
Katholieken Aanhanger van de rooms-katholieke godsdienst.
Tot aan de Reformatie is de christelijke kerk één geheel. Daarna splitst de kerk zich op in rooms-
katholiek en protestant.
Heilig Roomse Duits rijk dat ontstaat in de Middeleeuwen en bestaat tot 1806.
Rijk Het Heilig Roomse Rijk dankt zijn naam aan het feit dat de keizers van het rijk zich zagen als opvolgers
van de Romeinse keizers.
Het rijk is verdeeld in allemaal kleine bestuurlijke gebieden die vooral onder leiding staan van
geestelijken en mensen van adel.
Keurvorst Duitse vorst die het recht heeft de keizer te kiezen.
De Duitse keurvorst Frederik III is één van de keurvorsten die Luther openlijk steunt en hem toegang
verleent tot zijn kasteel Wartburg.
Rijksdag Vergadering van alle vorsten van het Heilig Roomse Rijk.
Tegenwoordig is de Rijksdag de naam van het Duitse parlement.
Edict van Worms Een bevel tot wereldlijke verbanning van Luther.
Luther is al eerder verbannen uit de kerk door de paus. Daar komt nu ook een verbanning uit het Heilig
Roomse Rijk bij. Luther wordt hierdoor vogelvrij verklaard en zijn boeken moeten worden verbrand.
Vogelvrij Een persoon die buiten de wet geplaatst wordt.
Voor Luther betekent dit dat hij geen rechten heeft maar dat hij daarnaast ook gedood mag worden
zonder dat iemand daar vervolgd voor Luther. Luthers leven loopt nu dus groot gevaar.
Godsdienstvrede Vrede uit 1555 tussen de katholieke Duitse keizer Karel V en enkele protestantse Duitse vorsten waarin
van Augsburg werd bepaald dat de vorst het geloof in zijn gebied mocht bepalen.
De Godsdienstvrede van Augsburg betekent een nederlaag voor de katholieke Karel V die zelf wil
bepalen dat iedereen katholiek moet zijn, wat dus mislukt.