Prometeusz T I

Anatomia ogólna
i układ mięśniowo-szkieletowy
PROMETEUSZ
Atlas anatomii człowieka
Tom I
Anatomia ogólna
i układ mięśniowo-szkieletowy
Autorzy
Michael Schunke
Erik Schulte
Udo Schumacher
Wydanie II polskie poprawione i rozszerzone

Jerzy Stanisław Gielecki
Anna Żurada
Ilustracje
Markus Voll
Karl Wesker
2031 ilustracji
182 tabele
MedPharm Polska
Tłum aczenie i redakcja naukowa:
dr hab. n. med. Jerzy St. Gielecki, prof, nadzw. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
dr n. med. Anna Żurada, adiunkt
Dzieło w całości jest chronione prawem autorskim. Żadna z części tej książki nie może być w jakiejkolwiek formie
publikowana bez uprzedniej zgody W ydawnictwa. Dotyczy to również sporządzania fotokopii, mikrofilmów,
tłumaczenia oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych.
Tom I
ISBN 978-83-7846-005-3
© Revised and expanded edition 2011

by Georg Thieme Verlag KG, Stuttgart, Germany.
Original title:
Prometheus LernAtlas der Anatomie - Allgemeine Anatomie und Bewegungssystem
by Michael Schunke, Erik Schulte, Udo Schumacher,
Markus Voll, Karl Wesker.
© 2013 Copyright for the Polish edition by MedPharm Polska

© 2016 Copyright for the Polish edition by MedPharm Polska, dodruk
©2017 Copyright for the Polish edition by MedPharm Polska, dodruk
M edPharm P olska
ul. Powstańców Śląskich 28-30
53-333 Wrocław
www.medpharm.pl
Przygotowanie do druku:
Stanisław Rękar
Opracowanie okładki:
eber.pl
Przedmowa do drugiego wydania polskiego
Ukazanie się drugiego wydania atlasu PROMETEUSZ nie jest dla mnie W drugim wydaniu atlas został uzupełniony o nowe ilustracje, co wzboga
zaskoczeniem. Merytoryczna wartość i ilustracyjna jakość tego atlasu są ciło jego wartość dydaktyczną.
niepodważalne. Nowicjusz na rynku wydawniczym stoczył walkę o swoją Opanowanie wiedzy anatomicznej uchodzi za jeden z największych
pozycję z tradycyjnymi, używanymi przez pokolenia lekarzy atlasami ana trudów, jakie ponoszą studenci medycyny w drodze do spełnienia ma
tomicznymi. Nowatorskie, kliniczne i praktyczne spojrzenie na anatomię rzeń o ratowaniu ludzi. Jestem przekonany, że atlas PROMETEUSZ okaże
wprowadziło ten atlas do kanonu przewodników medycznych. Tak stało się nieocenioną pomocą w pokonywaniu trudności, z jakimi spotykają
się nie tylko w Polsce. studiujący fantastyczny świat anatomii człowieka.
PROMETEUSZ stał się w bibliotece lekarza i studenta medycyny bardzo
istotnym elementem wspierającym wiedzę anatomiczną. Zdobył rów Jerzy St. Gielecki
nież niepodważalną pozycję wśród studentów fizjoterapii i ratownictwa. Collegium Anatomicum, Olsztyn 2013
Przedmowa do pierwszego wydania polskiego
Do rąk Czytelników trafia PROMETEUSZ - pierwsze polskie wydanie atlasu wadzić do stanu, w którym wiedza teoretyczna z zakresu topografii struk
anatomicznego XXI wieku. Według mitów greckich Prometeusz ulepił tur anatomicznych jest bezpośrednio związana z wnioskowaniem dia
człowieka z gliny pomieszanej ze łzami. Jednak tak ulepiony człowiek był gnostycznym lekarza, bądź z procedurami leczniczymi.
niedoskonały, słaby, a jego ciało ledwo wspierało się na wątłych kończy Popularność PROMETEUSZA (wydania niemieckie, hiszpańskie, angiel
nach. Widząc to, wbrew woli Zeusa, Prometeusz przemycił ludziom ogień. skie) wynika z faktu, że jest to pierwszy atlas anatomii klinicznej. Obszerne
Za swój czyn został przez Zeusa srogo ukarany. Stąd też postawa prome komentarze, tabele, schematy i wykresy, są ilustrowane najwyższej klasy
tejska to postawa nacechowana poświęceniem się jednostki dla dobra malarskimi obrazami struktur anatomicznych. Całość PROMETEUSZA obej
ogółu, dla idei (doskonałe przesłanie dla studentów medycyny). muje trzy tomy, które mogą funkcjonować jako odrębne, perfekcyjnie
Po co jeszcze jeden atlas anatomiczny, atlas wykonany metodą malar ilustrowane podręczniki opisujące poszczególne części ciała człowieka.
ską, tak jak atlasy z XIX wieku? Odpowiedź jest zaskakująca - ponieważ Ilustracje są tak przygotowane, że tworzą podstawę do zrozumienia obra
takiego atlasu brakuje na rynku wydawniczym! zów anatomicznych generowanych przez aparaty ultrasonograficzne
We współczesnych naukach medycznych obowiązuje język, który (USG), tomograficzne (TK), czy rezonans magnetyczny (RM).
pozwala na precyzyjny opis budowy ciała człowieka. Ten swoisty, skodyfi- PROMETEUSZ to trzeci z kolei atlas anatomiczny, nad którym praco
kowany, zrozumiały jedynie przez lekarzy język to mianownictwo anato wałem. Na szczęście z postawą prometejską wiąże się również dążenie
miczne. Warunkiem dobrego poznania anatomii człowieka jest opanowa do perfekcji i bycia lepszym od poprzednich pokoleń. Mam nadzieję, że
nie nie tylko samych mian anatomicznych, ale również zakresu użytecz PROMETEUSZ spełni oczekiwania szerokiej grupy Czytelników, nie tylko
ności tych pojęć w nowoczesnej medycynie. studentów medycyny.
Program anatomii prawidłowej człowieka obejmuje wiedzę prak Jerzy St. Gielecki
tyczną nazywaną anatomią kliniczną. Anatomia kliniczna stara się dopro
Przedmowa
Upłynęło kilka lat od poprzedniego wydania Atlasu anatomii PROMETE jeszcze niezdiagnozowana osteoporoza u pacjenta. Uczelnie medyczne
USZ. W tym czasie otrzym ywaliśm y od Czytelników liczne propozycje powinny uwzględniać te zależności w swoich programach nauczania.
zmian dotyczących zarówno treści, jak i formy wydania nowego Atlasu. Znajomość anatomii układu ruchu stanowi podstawę do diagnozowa
Chcielibyśm y bardzo podziękować za tę konstruktywną krytykę. nia i leczenia zaburzeń mięśniowo-szkieletowych. Drugie wydanie Atlasu
Ruch jest hasłem przewodnim pierwszego tomu PROMETEUSZA, anatomii PROMETEUSZ wychodzi naprzeciw oczekiwaniom Czytelników
w którym przedstawione zostały kości, mięśnie i stawy. Światowa Orga dostosowując szatę graficzną i opisy do sugestii otrzymanych do pierwsze
nizacja Zdrowia nazwała nadchodzące dziesięciolecie „Dekadą kości i go wydania, ponadto zostało uzupełnione o aktualną wiedzę, np. na temat
s ta w ó w "- je s t to zapowiedź kontynuacji wcześniejszego trendu, w któ artroskopii i zmian zwyrodnieniowych stawu barkowego. Poprzez wielo
rym system opieki zdrowotnej nakierowany był na profilaktykę i leczenie aspektowe ujęcie zmian fizjologicznych, powstających i kumulujących się
zaburzeń związanych z układem mięśniowo-szkieletowym. Nadrzędnym przez całe życia człowieka, częstości występowania zjawisk patologicz
celem dla starzejących się społeczeństw jest zachowanie sprawności nych i wiedzy dotyczącej ich efektywnej diagnostyki, PROMETEUSZ będzie
układu mięśniowo-szkieletowego i ograniczenie rozwoju chorób zw y ważnym narzędziem efektywnej nauki anatomii i warunkiem jej skutecz
rodnieniowych. Pojawia się wyjątkowa potrzeba interdyscyplinarnej nego wykorzystania przez pracowników szpitali i gabinetów lekarskich.
współpracy pomiędzy pracownikami ochrony zdrowia. Pierwszą reakcją
na złamanie pojawiające się u osoby starszej jest zawsze profesjonalne Wiele sukcesów z PROMETEUSZEM życzą
zaopatrzenie uszkodzenia kości. W następnej kolejności należy przeana Michael Schunke, Erik Schulte, Udo Schumacher,
lizować czynniki, które mogły wpłynąć na zaistnienie tego zdarzenia, np. Markus Voll i Karl Wesker
LISTA SKRÓTÓW ŁACIŃSKICH: LISTA SKRÓTÓW POLSKICH:
A. = arteria G. =gałąź
Aa. = arteriae Gg. = gałęzie
Art. = articulatio N. = nerw
Artt. = articulationes Nn. = nerwy
Lig. = ligamentum RM = rezonans magnetyczny
Ligg. = ligamenta RTG = radiogramy
NI. = nodi lymphatici T. = tętnica
N. = nervus Tt. = tętnice
Nn. = nervi TK = tomografia komputerowa
R. = ramus USG = ultrasonografia
Rr. = rami W. = więzadło
V. = vena Ww. = więzadła
Vv. = venae Ż. = żyła
Żż. = żyły
Spis treści
Wprowadzenie do anatomii
1 Rozwój rodowy i osobniczy człowieka 4.5 Choroby zwyrodnieniowe stawów na przykładzie

zwyrodnienia stawu biodrowego........................................................... 46
1.1 Rozwój rodowy człowieka ......................................................................... 2
4.6 Podstawy mechaniki stawów: r u c h ...................................................... 48
1.2 Rozwój osobniczy człowieka:
4.7 Podstawy mechaniki stawów: stabilność
zapłodnienie i wczesne etapy ro z w o ju .............................................. 4
i przenoszenie s i ł .............................................................................................. 50
4.8 Złamania: klasyfikacja, gojenie i le c z e n ie ......................................... 52
gastrulacja, neurulacja i tworzenie so m itó w .................................. 6
1.4 Rozwój ontogenetyczny człowieka:
rozwój błon płodowych i łożyska ......................................................... 8 5 Mięśnie
1.5 Łuki skrzelowe człowieka: rozwój ......................................................... 10
5.1 Mięśnie szkieletowe: przegląd ................................................................ 54
1.6 Krążenie we wczesnym okresie zarodkowym:
5.2 Mięśnie szkieletowe: rodzaje włókien m ięśniowych;
rozwój głównych naczyń krw ion ośnych........................................... 12
mięśnie pierzaste i nie-pierzaste ........................................................... 56
1.7 Rozwój układu szkieletowego:
5.3 Mięśnie szkieletowe: budowa i czynność ........................................ 58
szkielet pierwotny, rozwój kończyn i sta w ó w ................................ 14
5.4 Ścięgna i mechanizmy wspomagające czynność mięśni ___ 60
1.8 Rozwój i przebudowa k o ś c i....................................................................... 16
1.9 Kostnienie kości k o ń c zy n ........................................................................... 18
1.10 Rozwój i ustawienie kończyn .................................................................. 20 6 Naczynia
6.1 Układ sercowo-naczyniowy człowieka .............................................. 62

2 Opis ciała człowieka 6.2 Tętnice i żyły: b u d o w a .................................................................................. 64
6.3 Końcowy odcinek łożyska naczyniowego ....................................... 66
2.1 Ciało człowieka: proporcje, pole powierzchni
i masa ciała ......................................................................................................... 22
2.2 Struktury anatomiczne człowieka: podział ..................................... 24 7 Układ chłonny i gruczoły
7.1 Układ chłonny człowieka ........................................................................... 68

3 Anatomia struktur powierzchownych, 7.2 Gruczoły zewnątrz- i wew nątrzwydzielnicze ................................ 70
punkty orientacyjne i miana położenia
3.1 Miana położenia i kierunku, podstawowe płaszczyzny 8 Anatomia ogólna układu nerwowego
i osie c ia ła ............................................................................................................. 26
8.1 Rozwój ośrodkowego układu nerwowego (O U N )....................... 72
3.2 Położenie i nazewnictwo radiologicznych
8.2 Różnicowanie się grzebieni nerwowych i rozwój
płaszczyzn badania ....................................................................................... 28
obwodowego układu nerwowego (ObUN) ..................................... 74
3.3 Anatomia struktur p o w ierzcho w nych................................................ 30
8.3 Układ nerwowy: topografia i b u d o w a ................................................ 76
3.4 Anatomia struktur powierzchownych i wyczuwalność
8.4 Komórki układu nerwowego .................................................................. 78
struktur kostnych ........................................................................................... 32
8.5 Segment rdzenia kręgowego: b u d o w a .............................................. 80
3.5 Punkty orientacyjne oraz linie kierunku c ia ła ................................ 34
8.6 Unerwienie czuciowe: p rzeg ląd .............................................................. 82
3.6 Okolice ciała: okolice anatom iczne....................................................... 36
8.7 Unerwienie czuciowe: zasady powstawania
dermatomów i sp lo tó w ................................................................................ 84
4 Kości, stawy i więzadła 8.8 Unerwienie czuciowe: dermatomy i obszary
unerwienia skó rn eg o .................................................................................... 86
4.1 Szkielet i budowa k o ś c i................................................................................ 38
8.9 Unerwienie ruchowe: organizacja rdzenia kręgowego
4.2 Połączenia kości: połączenia ścisłe (synarthroses); przegląd 40
oraz o d ru c h y ....................................................................................................... 88
4.3 Stawy właściwe: budowa,
8.10 Unerwienie ruchowe: pierwszy i drugi neuron ruchowy ____ 90
struktury w ew nątrz-i zewnątrzstawowe ......................................... 42
8.11 Ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy: różnice ..................... 92
4.4 Stawy właściwe: budowa torebki stawowej
8.12 Autonomiczny układ nerwowy .............................................................. 94
(capsula articularis) i chrząstki stawowej szklistej ....................... 44
8.13 Uszkodzenie nerwów obw odow ych..................................................... 96
IX
Spis treści
Tułów
1 Kości, stawy i więzadła 3.3 Mięśnie głębokie grzbietu: mięśnie podpotyliczne ................ 170
3.4 Mięśnie ściany klatki piersiowej i powięź
1.1 Szkielet tułowia ............................................................................................. 100
wewnątrzpiersiowa .................................................................................... 172
1.2 Kręg osłup......................................................................................................... 102
3.5 Przepona a połączenia jam y klatki piersiowej
1.3 Rozwój k ręg o słu p a....................................................................................... 104
i jam y b rzu szn e j............................................................................................. 174
1.4 Budowa kręgu ................................................................................................ 106
3.6 Mięśnie ściany przedniej i bocznej brzucha ................................ 176
1.5 Kręgosłup s z y jn y ........................................................................................... 108
3.7 Ściana brzucha i pochewka mięśnia prostego brzucha:
1.6 Kręgosłup piersiowy .................................................................................. 110
b u d o w a............................................................................................................... 178
1.7 Kręgosłup lędźwiowy ................................................................................ 112
3.8 Mięśnie przepony miednicznej:
1.8 Kość krzyżowa i kość g u zic zn a .............................................................. 114
krocze i powięź powierzchowna krocza ......................................... 180
1.9 Krążek międzykręgowy: budowa i c zyn n o ść................................ 116
3.9 Mięśnie przepony miednicznej i przestrzenie krocza:
1.10 Więzozrosty kręgosłupa piersiow o-lędźw iowego..................... 118
budowa i różnice płciowe ....................................................................... 182
1.11 Więzadła kręgosłupa szyjn e g o .............................................................. 120
3.10 Mięśnie dna miednicy i ściana miednicy u kobiety ................ 184
1.12 Więzadła kręgosłupa szyjnego:
3.11 Mięśnie przepony miednicznej: mięsień dźwigacz odbytu . . . 186
staw szczytowo-potyliczny i staw szczytowo-obrotowy___ 122
3.12 Mięśnie dna miednicy: topografia narządów i naczyń,
1.13 Stawy wyrostków stawowych: segmenty ruchowe
różnice płciowe ............................................................................................. 188
i zakresy ruchu w różnych odcinkach kręg o słup a..................... 124
1.14 Stawy hakowo-kręgowe odcinka szyjnego kręgosłupa ___ 126
1.15 Zmiany zwyrodnieniowe odcinka lędźwiowego 4 Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie
kręg o słupa......................................................................................................... 128
4.1 T ę tn ice .................................................................................................................. 190
1.16 Choroby zwyrodnieniowe odcinka lędźwiowego
4.2 Ż y ły ........................................................................................................................ 192
kręg o słupa......................................................................................................... 130
4.3 Naczynia i węzły c h ło n n e ......................................................................... 194
1.17 Szkielet klatki piersiowej ......................................................................... 132
4.4 Nerwy .................................................................................................................. 196
1.18 Mostek i żebra ................................................................................................ 134
1.19 Stawy żebrowo-kręgowe i ruchy klatki piersiowej .................. 136
1.20 Miednica kostna ........................................................................................... 138 5 Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna
1.21 Więzadła i w ym iary m ie d n ic y ................................................................ 140
5.1 Ściana przednia tułowia: anatomia
1.22 Staw krzyżowo-biodrowy......................................................................... 142
struktur powierzchownych, nerwy skórne
i naczynia powierzchowne .................................................................... 198
2 Mięśnie: grupy czynnościowe 5.2 Ściana tylna tułowia: anatomia struktur powierzchownych,
nerwy skórne i naczynia powierzchowne .................................... 200
2.1 Mięśnie tułowia: przyczepy i c z y n n o ś ć ............................................ 144
5.3 Ściana tylna tułowia: widok od tyłu .................................................. 202
2.2 Mięśnie głębokie grzbietu: pasmo boczne .................................. 146
5.4 Ściana tylna tułowia: widok od p rz o d u ........................................... 204
2.3 Mięśnie głębokie grzbietu: pasmo przyśrodkow e.................... 148
5.5 Ściana przednia tułowia: anatomia kliniczna
2.4 Mięśnie głębokie grzbietu: mięśnie podpotyliczne,
i topograficzna naczyń i n e rw ó w ......................................................... 206
mięśnie połączenia czaszkowo-kręgowego
5.6 Ściana przednia tułowia: nerwy, naczynia krwionośne
i mięśnie p rzed kręg o w e........................................................................... 150
i limfatyczne sutka u kobiety ................................................................ 208
2.5 Mięśnie ściany brzucha: mięśnie skośne
5.7 Ściana przednia brzucha: kanał p a ch w in o w y.............................. 210
i mięsień p o p rzeczn y.................................................................................. 152
5.8 Ściana przednia brzucha: miejsca zmniejszonego o p o ru ___ 212
2.6 Mięśnie ściany brzucha: mięśnie grupy przedniej i tylnej . . 154
5.9 Przepukliny pachwinowe i udowe .................................................... 214
2.7 Mięśnie ściany brzucha: czynność .................................................... 156
5.10 Topografia przepuklin okolicy pachw inow ej................................ 216
2.8 Mięśnie klatki piersiowej: mięśnie międzyżebrowe,
5.11 Przepukliny, diagnostyka i leczenie .................................................. 218
podżebrowe, pochyłe i mięsień poprzeczny
5.12 Przepukliny zewnętrzne występujące rza d ko .............................. 220
klatki p iersio w ej............................................................................................. 158
5.13 Rozwój zewnętrznych narządów płciowych ................................ 222
2.9 Mięśnie klatki piersiowej: p rze p o n a.................................................. 160
5.14 Zewnętrzne narządy płciowe m ęsk ie................................................ 224
2.10 Mięśnie dna m iednicy: przepona miednicy, przepona
5.15 Zewnętrzne narządy płciowe męskie: jądro i n a ją d rz e ......... 226
moczowo-płciowa, mięśnie wzwodzące i zwierające ............ 162
5.16 Zewnętrzne narządy płciowe męskie:
2.11 Mięśnie ściany tułowia wtórnie migrujące na grzbiet:
powięź i tkanka wzwodząca prącia .................................................. 228
mięśnie kolcowo-żebrowe, kolcowo-ramienne
5.17 Zewnętrzne narządy płciowe męskie: nerwy
i piersiow o-ram ienne.................................................................................. 164
i naczynia prącia ........................................................................................... 230
5.18 Narządy płciowe zewnętrzne u kobiety:
3 Mięśnie: anatomia topograficzna budowa ogólna, nacięcie k ro c z a ......................................................... 232
5.19 Narządy płciowe zewnętrzne żeńskie: naczynia, nerwy,
3.1 Mięśnie grzbietu i powięź piersiowo-lędźwiowa ......................... 166
przedsionek pochwy, tkanki i mięśnie w zwodzące ................ 234
3.2 Mięśnie głębokie grzbietu: pasmo boczne i przyśrodkowe . . . 168
X
Spis treści
Kończyna górna
1 Kości, stawy i więzadła 2.8 Mięśnie ramienia: mięsień dwugłowy ramienia

i mięsień ramienny ....................................................................................... 310
1.1 Kończyna g ó rn a ............................................................................................. 238
2.9 Mięśnie ramienia: mięsień trójgłowy ramienia
1.2 Połączenia kości obręczy kończyny górnej ze szkieletem
i mięsień ło k c io w y ......................................................................................... 312
klatki p iersio w ej............................................................................................. 240
2.10 Mięśnie przedramienia: grupa powierzchowna
1.3 Kości obręczy kończyny górnej ........................................................... 242
i głęboka mięśni zg in aczy......................................................................... 314
1.4 Kości kończyny górnej: kość ramienna ........................................... 244
2.11 Mięśnie przedramienia: grupa boczna ........................................... 316
1.5 Kości kończyny górnej: kość ramienna, ustawienie i osie . . . 246
2.12 Mięśnie przedramienia: grupa powierzchowna
1.6 Kości kończyny górnej: kość promieniowa i ło k c io w a ........... 248
i głęboka mięśni prostow ników ........................................................... 318
1.7 Kości kończyny górnej: kość promieniowa i łokciowa,
2.13 Mięśnie ręki: mięśnie kłębu i kłębika ................................................ 320
powierzchnie sta w o w e ............................................................................. 250
2.14 Mięśnie ręki: mięśnie śródręcza (glistowate i międzykostne) 322
1.8 Kości kończyny górnej: kości ręki ....................................................... 252
2.15 Przegląd czynności mięśni: staw ra m ie n n y .................................. 324
1.9 Kości kończyny górnej: kości n ad g arstka....................................... 254
2.16 Przegląd czynności mięśni: staw ło k cio w y ..................................... 326
1.10 Architektura połączenia kości promieniowej z nad
2.17 Przegląd czynności mięśni: staw nadgarstkowy......................... 328
garstkiem oraz śródręczem, złamania nasady dalszej
kości promieniowej oraz złamania kości łód eczkow atej___ 256 3 Mięśnie: anatomia topograficzna
1.11 Połączenia obręczy kończyny górnej i kości ramiennej ___ 258
3.1 Mięśnie obręczy kończyny górnej i g rzb ie tu ................................ 330
1.12 Połączenia obręczy kończyny górnej i kości ramiennej:
3.2 Mięśnie obręczy kończyny górnej i ramienia: grupa tylna . . 332
więzadła ............................................................................................................. 260
3.3 Mięśnie obręczy kończyny górnej: grupa przednia ................ 334
1.13 Stawy ramienny i barkowo-obojczykowy:
3.4 Mięśnie obręczy kończyny górnej i ramienia:
torebka stawowa i więzadła .................................................................. 262
grupa p rzed nia................................................................................................ 336
1.14 Staw ramienny, więzadła wzm acniające torebkę stawową
3.5 Mięśnie przedramienia: grupa p rze d n ia ......................................... 338
i pierścień rotatorów .................................................................................. 264
3.6 Mięśnie przedramienia: grupa ty ln a ................................................ 340
1.15 Staw ramienny: przestrzeń podbarkowa ....................................... 266
3.7 Ramię i przedramię: przekrój poprzeczny ..................................... 342
1.16 Kaletka podbarkowa i kaletka pod naram ienna......................... 268
3.8 Pochewki ścięgien ręki ........................................................................... 344
1.17 Artroskopia stawu ra m ie n n e g o ........................................................... 270
3.9 Rozcięgno grzbietowe p a lc ó w ........................................................... 346
1.18 Anatomia rentgenowska i przekroje stawu b a rk o w e g o ___ 272
3.10 Mięśnie ręki: warstwa powierzchowna ......................................... 348
1.19 Ruchy obręczy kończyny górnej i stawu ram ie n n eg o ............ 274
3.11 Mięśnie ręki: warstwa środkowa ......................................................... 350
1.20 Staw ło k cio w y .................................................................................................. 276
3.12 Mięśnie ręki: warstwa g łę b o k a .............................................................. 352
1.21 Staw łokciowy: torebka stawowa i w ię z a d ła ................................ 278
1.22 Przedramię: staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy . . 280
1.23 Ruchy w stawie łokciowym i w stawach 4 Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie
promieniowo-łokciowych ....................................................................... 282
4.1 Tę tn ice .................................................................................................................. 354
1.24 Więzadła rę k i.................................................................................................... 284
4.2 Ż y ły ......................................................................................................................... 356
1.25 W ewnętrzny aparat więzadłowy ręki. Przedziały
stawowe oraz zespół łokciow o-nadgarstkow y............................ 286
4.4 Splot ramienny: budowa ......................................................................... 360
1.26 Kanał nadgarstka........................................................................................... 288
4.5 Splot ramienny: część nad obojczyko w a......................................... 362
1.27 Więzadła kości p a lcó w ................................................................................ 290
4.6 Część podobojczykowa splotu ramiennego: gałęzie krótkie 364
1.28 Staw nadgarstkowo-śródręczny k ciu k a ........................................... 292
4.7 Część podobojczykowa splotu ramiennego: nerw
1.29 Ruchy w stawach ręki i p a lc ó w ............................................................. 294
mięśniowo-skórny i nerw pachowy .................................................. 366
2 Mięśnie: grupy czynnościowe prom ieniow y.................................................................................................... 368
2.1 Mięśnie: grupy czynno ściow e................................................................ 296
ło k c io w y ............................................................................................................. 370
2.2 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień czworoboczny,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy, łopatkowo-gnykowy . . . 298
pośrodkowy .................................................................................................... 372
2.3 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień zębaty przedni,
podobojczykowy, piersiowy mniejszy, dźwigacz łopatki,
równoległoboczny większy i mniejszy ........................................... 300 5 Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna
2.4 Mięśnie obręczy kończyny górnej: pierścień ro ta to ró w ___ 302
5.1 Anatomia struktur powierzchownych oraz nerwy skórne
2.5 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień naramienny . . . 304
i naczynia powierzchowne: widok od przodu ............................ 374
2.6 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień najszerszy
grzbietu i mięsień obły w ię k s z y ........................................................... 306
i naczynia powierzchowne: widok od t y ł u .................................... 376
2.7 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień piersiowy
5.3 Okolica obręczy kończyny górnej: widok od p rz o d u .............. 378
większy i mięsień kruczo-ramienny .................................................. 308
5.4 Jama pachowa: ściana przednia ......................................................... 380
XI
Spis treści
Kończyna dolna
5.5 Jama pachowa: ściana tylna .................................................................. 382 1 Kości, stawy i więzadła
5.6 Znieczulenie obwodowe splotu ramiennego:
1.1 Kończyna d o ln a ........................................................................................... 408
zasada, drogi dostępu i technika wykonania blokady.............. 384
1.2 Osie kończyny d o ln e j.................................................................................. 410
5.7 Ramię: okolica przednia i przyśrodkowa ....................................... 386
1.3 Kości obręczy kończyny dolnej ........................................................... 412
5.8 Okolica obręczy kończyny górnej: widok od tyłu i g ó r y ___ 388
1.4 Kość udowa: kąt szyjkow o-trzonow y................................................ 414
5.9 Ramię: okolica t y ln a .................................................................................... 390
1.5 Głowa kości udowej i zniekształcenia szyjki kości udowej . . 416
5.10 Dół ło k c io w y .................................................................................................... 392
1.6 R zep ka.................................................................................................................. 418
5.11 Okolica przednia przedramienia ......................................................... 394
1.7 Piszczel i strz a łk a ........................................................................................... 420
5.12 Okolica tylna przedramienia oraz grzbiet ręki ............................ 396
1.8 Kości stopy: widok od strony grzbietowej i p od eszw o w ej. . 422
5.13 Powierzchnia dłoniowa ręki: nerwy i naczynia
1.9 Kości stopy: widok od strony przyśrodkowej i bocznej
napowięziowe ................................................................................................ 398
oraz dodatkowe kości stępu .................................................................. 424
5.14 Powierzchnia dłoniowa ręki: unaczynienie ................................ 400
1.10 Staw biodrowy: kości stawu .................................................................. 426
5.15 Kanał nad garstka........................................................................................... 402
1.11 Więzadła stawu biodrowego: stabilizacja głowy
5.16 Kanał łokciowy i okolica przednia nadgarstka ......................... 404
kości u d o w e j.................................................................................................... 428
1.12 Więzadła stawu biodrowego: unaczynienie głowy
kości u d o w e j.................................................................................................... 430
1.13 Staw biodrowy: przekrój w płaszczyźnie czołowej.
Anatomia radiologiczna. Typowe lokalizacje złamań
u człowieka: złamania szyjki kości u d o w e j.................................... 432
1.14 Staw biodrowy: przekrój w płaszczyźnie poprzecznej.
Obraz USG z dostępu przedniego: w ysięk w s ta w ie ................ 434
1.15 Ruchy i biomechanika stawu biod row ego..................................... 436
1.16 Rozwój stawu biodrowego .................................................................... 438
1.17 Staw kolanowy: kości i powierzchnie stawowe ....................... 440
1.18 Więzadła stawu kolanowego ................................................................ 442
1.19 Staw kolanowy: więzadła krzyżowe i poboczne ..................... 444
1.20 Staw kolanowy: łą k o tk i........................................................................... 446
1.21 Ruchy w stawie kolanowym ................................................................ 448
1.22 Staw kolanowy: torebka stawowa i jama sta w o w a ................... 450
1.23 Staw kolanowy: przekroje ....................................................................... 452
1.24 Stawy stopy: kości tworzące połączenia stawowe stopy
prawej .................................................................................................................. 454
1.25 Stawy stopy: powierzchnie sta w o w e ................................................ 456
1.26 Stawy stopy: staw skokowo-goleniowy
i staw po d sko ko w y...................................................................................... 458
1.27 Więzadła s to p y ................................................................................................ 460
1.28 Ruchy w stawach sto p y ............................................................................. 462
1.29 Sklepienie podeszwowe stopy i łuk poprzeczny s t o p y ___ 464
1.30 Łuk podłużny stopy .................................................................................. 466
1.31 Trzeszczki i zniekształcenia palców stopy .................................. 468
1.32 Anatomia radiologiczna: przekroje s t o p y ....................................... 470
1.32 Chód człowieka ............................................................................................. 472
2 Mięśnie: grupy czynnościowe
2.1 Mięśnie kończyny dolnej: p o d zia ł....................................................... 474

2.2 Mięśnie okolicy stawu biodrowego i mięśnie pośladkowe:
mięśnie w ewnętrzne działające na staw bio d ro w y.................. 476
mięśnie zewnętrzne działające na staw biodrowy .................. 478
mięśnie grupy przywodzicieli uda .................................................. 480
2.5 Mięśnie grupy przedniej uda: mięśnie prostowniki ................ 482
2.6 Mięśnie grupy tylnej uda: mięśnie zginacze .............................. 484
2.7 Mięśnie goleni: mięśnie grupy przedniej i bocznej
(mięśnie prostowniki i mięśnie strzałkow e)................................ 486
XII
Spis treści
2.8 Mięśnie goleni: grupa tylna (mięśnie zginacze 5 Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna
powierzchowne) ......................................................................................... 488
2.9 Mięśnie goleni: grupa tylna (mięśnie zginacze g łębokie). . . 490
i naczynia powierzchowne: widok od przodu ........................... 544
2.10 Mięśnie stopy: mięśnie grzbietowe i podeszwowe stopy
(mięśnie grupy bocznej i przyśrodkow ej)....................................... 492
i naczynia powierzchowne: widok od t y ł u ..................................... 546
2.11 Mięśnie krótkie stopy: mięśnie podeszwowe stopy
5.3 Okolica przednia uda i trójkąt udowy .............................................. 548
(mięśnie grupy środkowej) .................................................................... 494
5.4 Tętnice uda ....................................................................................................... 550
2.12 Czynność mięśni: staw biodrowy, przegląd (seg m en ty)___ 496
5.5 Okolica pośladkowa: naczynia i nerwy ........................................... 552
2.13 Czynność mięśni: staw kolanowy, p rzeg ląd.................................. 498
5.6 Okolica pośladkowa: otwory kulszowe i nerw kulszowy . . . 554
2.14 Czynność mięśni: staw skokowy, p rzeg ląd..................................... 500
5.7 Dół kulszow o-odbytowy........................................................................... 556
5.8 Kanał sromowy i okolica kroczowa
3 Mięśnie: anatomia topograficzna (okolica moczowo-płciowa i o d b y to w a)......................................... 558
5.9 Okolica tylna uda i okolica podkolanow a....................................... 560
3.1 Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy
5.10 Okolica goleniowa tylna i kanał kostki przyśrodkowej ......... 562
pośladkowej: widok od strony przyśrodkowej i od przodu . 502
5.11 Podeszwa s to p y .............................................................................................. 564
5.12 Okolica goleniowa przednia i grzbiet stopy:
pośladkowej, widok od przodu: przyczepy początkowe
unerwienie sk ó ry ........................................................................................... 566
i k o ńco w e........................................................................................................... 504
5.13 Tętnice grzbietu s to p y ................................................................................ 568
pośladkowej: widok od strony bocznej i od tyłu ....................... 506
pośladkowej, widok od tyłu: przyczepy początkowe
i ko ń co w e........................................................................................................... 508
3.5 Mięśnie goleni, widok od strony bocznej i od przodu: Dodatki
przyczepy początkowe i końcowe ..................................................... 510
3.6 Mięśnie goleni, widok od tyłu: przyczepy początkowe Wykaz literatury ................................................................................................ 573
i ko ń co w e........................................................................................................... 512
3.7 Pochewki ścięgien i troczki s t o p y ....................................................... 514 Skorowidz terminów łacińskich .................................... 575
3.8 Mięśnie stopy, widok od strony podeszwowej:
rozcięgno podeszwowe ........................................................................... 516 Skorowidz terminów polskich ........................................................... 589
3.9 Mięśnie stopy, widok od strony p o d eszw o w ej............................ 518
przyczepy początkowe i końcowe ..................................................... 520
3.11 Anatomia uda, goleni i stopy: przekroje pop rzeczne.............. 522
4 Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie
4.1 T ę tn ic e .................................................................................................................. 524

4.2 Ż y ły ......................................................................................................................... 526
4.4 Splot lędźwiowo-krzyżowy: b u d o w a ................................................ 530
4.5 Nerwy splotu lędźwiowego:
nerw biodrowo-podbrzuszny, biodrowo-pachwinowy,
płciowo-udowy i skórny boczny uda ................................................ 532
4.6 Nerwy splotu lędźwiowego: nerw zasłonowy
i nerw udowy .................................................................................................. 534
4.7 Nerwy splotu krzyżowego: nerw pośladkowy górny,
pośladkowy dolny i nerw skórny tylny u d a .................................. 536
4.8 Nerwy splotu krzyżowego: nerw kulszowy
(unerwienie czuciowe) ............................................................................. 538
(unerwienie ru c h o w e )................................................................................ 540
4.10 Nerwy splotu krzyżowego: nerw sromowy
i nerw guziczny ............................................................................................. 542
XIII
VI
1
Wprowadzenie do anatomii
1 Rozwój rodowy i osobniczy człowieka............................... 2
2 Opis ciała człowieka .................................................................. 22
3 Anatomia struktur powierzchownych,

punkty orientacyjne i miana położenia............................. 26
4 Kości, stawy i więzadła.............................................................. 38
5 Mięśnie ........................................................................................... 54
6 Naczynia......................................................................................... 62
7 Układ chłonny i gruczoły.......................................................... 68
8 Anatomia ogólna układu nerwowego ............................... 72

Wprowadzenie do anatomii 1. Rozwój rodowy i osobniczy człowieka
1.1 Rozwój rodowy człowieka
A Rozwój rodowy człowieka w zarysie

Analiza rozwoju rodowego człowieka pomaga w znacznym stopniu zro
zumieć procesy ewolucji ciała. Prześledzenie ewolucji budowy ciała ludz
kiego jest możliwe dzięki poznaniu jego rozwoju filogenetycznego (rodo
wego). Człowiek i organizmy blisko spokrewnione należą do typu stru
nowców (Chordata), do którego zalicza się około 50 000 gatunków. Stru
nowce dzielą się na dwa podtypy:
• bezkręgowce (Invertebrata): osłonice (Tunicata), bezczaszkowce

(Cephalochordata seu Acraniata),
• kręgowce (Vertebrata) (zwierzęta posiadające kręgosłup).
Strunowce w sposób istotny różnią się budową, ale u wszystkich gatun

ków w rozwoju zarodkowym lub pozazarodkowym pojawiają się po
dobne struktury morfologiczne (zob. G).
Pośród pierwotnych strunowców, najlepiej poznanym bezczaszkowcem
jest lancetnik (Branchiostoma lanceolatum). U lancetnika pojawiają się
podstawowe struktury ciała kręgowców, a ich poznanie jest istotne dla
zrozumienia ogólnego planu budowy organizmów kręgowych (zob. D).
Współczesne kręgowce (bezżuchwowce, ryby kostnoszkieletowe, ryby
chrzęstnoszkieletowe, płazy, gady, ptaki i ssaki) mają wiele cech wspól
nych (zob. H), choćby takich, jak występowanie uszeregowanych krę B Różnice w stadiach rozwoju embrionalnego u kręgowców
gów, tworzących kręgosłup (stąd nazwa kręgowce). Przełomem w pro U ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków (tutaj reprezentowanych przez
cesie ewolucji kręgowców, który doprowadził do wyjścia zwierząt na ląd człowieka) wczesne etapy rozwojowe (górny rząd) są podobne i wskazują
i opanowania środowiska lądowego, było wykształcenie błon płodowych na wspólny rodowód. U wszystkich kręgowców ważnym elementem bu
oraz utworzenie wewnętrznego środowiska wodnego w worku owodnio- dowy w okresie embrionalnym są łuki skrzelowe występujące w okolicy,
wym . Ostateczne zerwanie z pierwotnym środowiskiem wodnym doko w której w przyszłości rozwinie się głowa i szyja. Zarodek kręgowca nale
nało się dzięki zmianom adaptacyjnym w układzie rozrodczym kręgow żącego do określonej gromady może kolejno (sekwencyjnie) przejawiać
ców lądowych (gady, ptaki i ssaki). Porównując zarodki różnych gromad cechy reprezentowane u organizmów w poprzednich etapach ewolucji.
kręgowców, można zauważyć liczne podobieństwa budowy i czynności, Opisane zjawisko stało się podstawą „prawa rekapitulacji" lub „prawa bio-
np. występowanie łuków skrzelowych (zob. B). genetycznego"sformułowanego przez Ernsta Hackela (1834-1919), zakła
Gromada ssaki obejmuje trzy grupy zwierząt: stekowce (ssaki jajo- dającego, że rozwój osobniczy jest powtórzeniem (rekapitulacją) etapów
rodne), torbacze (ssaki z torbą lęgową) i łożyskowce (ssaki z łożyskiem). rozwoju rodowego. Dalsze badania wykazały, że elem enty wspólne w roz
Łożyskowce, do których zalicza się człowiek, wyróżniają się charaktery woju zarodków kręgowców mogą podlegać adaptacji i tworzyć struktury
stycznymi dla nich cechami (zob. I). Są to między innymi ochrona, opieka funkcjonalnie podobne (np. płetwy i kończyny) lub całkowicie odmienne
i wychowanie młodych osobników. W okresie embrionalnym i płodowym (skrzela, w przeciwieństwie do chrząstek szyi).
ssaki łożyskowe rozwijają się wewnątrz macicy i są połączone z matką za
pomocą łożyska. Człowiek należy do rzędu naczelnych (Primates). Jego
przodkowie to prawdopodobnie małe ssaki nadrzewne. Lemury, małpy
szerokonose i wąskonose posiadają cechy wczesnej adaptacji do na
drzewnego trybu życia. Na przykład duża ruchomość stawu ramiennego łuki skrzelowe
u naczelnych pozwala im na wspinanie się z podniesionymi rękami lub na wyniosłość
przemieszczanie między gałęziami drzew za pomocą rąk. Chwytne ręce sercowa
naczelnych um ożliwiają nie tylko trzym anie gałęzi, lecz także ruchy mani
pęcherzyk
pulacyjne podczas jedzenia. Dodatkowo - dzięki widzeniu obuocznemu oczny cewa
- z szerokim polem widzenia, naczelne charakteryzują się doskonałym nerwowa
postrzeganiem głębi (widzenie stereoskopowe).
pępowina
(z naczyniami
pępowinowymi)
zawiązki
kończyn
C Tworzenie łuków skrzelowych u 5-tygodniowego zarodka

człowieka
Widok od boku i od strony lewej. Łuki skrzelowe zarodka kręgowca w yka
zują metameryzację (podobnie jak somity - pierwotne segmenty mezo-
dermy zarodkowej). Oznacza to, że są one podzielone na serię segmen
tów zbudowanych z podobnych struktur podstawowych. Zawierają m.in.
materiał do budowy swoistego gatunkowo szkieletu trzewnego (szczęka
i żuchwa, ucho środkowe, kość gnykowa, krtań), mięśni tw arzy i gardło
wej części przewodu pokarmowego (zob. s. 11).
2
płetwa
łuki i szpary jama gębowa grzbietowa cewa nerwowa G Cechy charakterystyczne dla strunowców
ż. jelitowa skrzelowe z wąsikami struna
grzbietowa miomery
(mięśniówka) • Szkielet osiowy (struna grzbietowa)
płetwa pęcherzyk
ogonowa mózgowy • Grzbietowe położenie cewy nerwowej
korzenie aorty
grzbietowej • Metameryzacja ciała, szczególnie mięśni
jelito przednie • Kieszonki skrzelowe w górnej części pra-
jelita
• Zamknięty układ krwionośny
wtórna naczynia
jama skrzelowe • Obecność części ogonowej kręgosłupa
ciała gonady
otwór
odbytowy jelito otwór brzuszny uchyłek tt. skrzelowe endostyl t. skrzelowa fałd boczny
tylne (antiporus) wątrobowy
D Budowa strunowca, lancetnik H Cechy charakterystyczne dla kręgowców

Kręgowce (łącznie z człowiekiem) należą do podtypu strunowców, którego klasycznym przedstawi
cielem jest szparoskrzelec lancetowaty (Branchiostoma lanceolatum), czyli lancetnik. Anatomia tego • Cefalizacja - neurony, narządy zmysłów
zwierzęcia demonstruje zasady budowy wszystkich kręgowców. Charakterystyczną cechą strunow i odcinki początkowe układów pokarmo
ców jest obecność szkieletu osiowego w postaci struny grzbietowej, przez całe życie lub tylko w okre wego i oddechowego zgrupowane są
sie zarodkowym. U człowieka występują pozostałości struny grzbietowej w postaci jądra miażdży- w części głowowej
stego krążka międzykręgowego. Struna grzbietowa jest obecna jedynie w okresie zarodkowym i nie • Podział mózgowia i występowanie przy
jest w pełni rozwiniętą strukturą. Jej pozostałości mogą stać się źródłem rozwoju guza złośliwego sadki mózgowej
nazywanego struniakiem (chordoma). U strunowców, nad struną grzbietową, leży cewa nerwowa. • Zastąpienie struny grzbietowej przez krę
gosłup
Ciało strunowca, a głównie mięśnie, zbudowane są z licznych segmentów nazywanych miomerami.
• Zazwyczaj dwie pary kończyn
U człowieka budowa metameryczna jest szczególnie widoczna w części tułowiowej. Inną istotną ce
• Rozwój łuków skrzelowych
chą strunowców jest obecność zamkniętego układu krążenia.
• Obecność komórek grzebienia nerwo
wego
rdzeń kręgowy nerka pęcherz rdzeń kręgowy • Zamknięty układ krwionośny, z obecno
w kanale kręgowym pławny w kanale kręgowym ścią serca komorowego położonego po
mózgowie stronie brzusznej
• Narząd przedsionkowy z obecnością kana
łów półkolistych
• Nabłonek wielowarstwowy
• Obecność wątroby i trzustki
• System gruczołów dokrewnych w postaci
płetwa tarczycy i przysadki mózgowej
odbytowa
(nieparzysta) • Obecność układu immunologicznego
tt. i zz. • Niemal zawsze rozdzielnopłciowe narządy
pęcherz moczowy skrzelowe rozrodcze
narządy płciowe wątroba
E Budowa kręgowca, ryba kostnoszkieletowa I Cechy charakterystyczne dla ssaków

Kręgowce są podtypem strunowców, do którego ewolucyjnie należy człowiek. W procesie ewolucji
ryby wykształciły kręgosłup, wywodzący się ze struny grzbietowej. Ułożone m etamerycznie kręgi, • Skóra bogata w gruczoły, pokryta włosami
tworzące kręgosłup otoczyły pozostałości struny grzbietowej i w większości zajęły jej miejsce. Z trzo (włos ostateczny)
nów kręgów odchodzą łuki grzbietowe i brzuszne. Łuki grzbietowe (kręgowe lub neuralne) tworzą • Samice wyposażone w gruczoły mlekowe,
w całości kanał dla układu nerwowego - kanał kręgowy. Natomiast łuki brzuszne (naczyniowe), po wykorzystywane do karmienia młodych,
cząwszy od części ogonowej tworzą rodzaj „kanału naczyniowego" osłaniającego wielkie naczynia. żyworodnych ssaków
Łuki brzuszne w części tułowiowej stają się zawiązkami żeber. • Dobrze rozwinięte półkule mózgowe
• Dobrze rozwinięte mięśnie skórne
• Wtórny staw żuchwowy z kości zębowej
i łuskowej
• Przepona jako główny mięsień odde
chowy, oddzielający jamę brzuszną od
klatki piersiowej
• Zróżnicowane uzębienie z wyspecjalizo
wanymi typami zębów
• Serce czterojamowe, z lewostronnie poło
żonym tukiem aorty
• Stałocieplność
F Budowa kręgowca, pies
3

zapłodnienie i wczesne etapy rozwoju
Anatomia rozwojowa, obok anatomii makroskopowej i mikroskopowej C Kalendarz rozwoju płodowego

zajm uje się analizą rozwoju ontogenetycznego (osobniczego) i pozwala (stadia Carnegie podano w nawiasach)
lepiej zrozumieć budowę ciała człowieka. W rozwoju osobniczym można
wyróżnić proces tworzenia tkanek (histogeneza), narządów (organoge- 1.-3. tydzień: okres wczesnozarodkowy
neza) oraz proces kształtowania ciała (morfogeneza).
1. tydzień: Migracja jajowodowa, segmentacja i tworzenie blasto-
cysty (stadium 1-3)
2. tydzień: Implantacja, dwulistkowa tarczka zarodkowa, pęche
Stadium 17 największa
długość (GL) rzyk żółtkowy (stadium 4-5)
lub długość 3. tydzień: Trójlistkowa tarczka zarodkowa, początek okresu neu-
rulacji (stadium 6-9)
-siedzeniowa
4.-8. tydzień: okres zarodkowy
4. tydzień: Fałdowanie się zarodka, zakończenie okresu neurulacji,

Stadium 23 narządy osiowe, ogólny zarys ciała (stadium 10-13)
5.-8. tydzień: Organogeneza (wykształcanie podstawowych we
wnętrznych i zewnętrznych narządów, wydłużanie za
wiązków kończyn) (stadium 14-23)
9.-38. tydzień: okres płodowy
9.-38. tydzień: Wzrost i dojrzewanie czynnościowe narządów (różnico

wanie zewnętrznych narządów płciowych)
Wiek ciążowy
• Owulacyjny 266 dni = 38 tygodni

• Menstruacyjny 280 = 40 tygodni
A Zarodki ludzkie w wieku 5.-8. tygodni

Na podstawie zbioru em brionów ludzkich, zgromadzonych w Kolekcji okres wczesnozarodkowy (1 .-3. tydz.)
Carnegie, Streeter (1942) i O'Rahilly (1987) podzielili wczesny okres roz ----------------------------------------►
mała częstość malformacji, wysoka
woju zarodkowego na 23 stadia. Stadia Carnegie wyodrębniono w opar
częstość poronień spontanicznych
ciu o cechy morfologiczne, związane ściśle z określonym wiekiem (dni lub
tygodnie od dnia owulacji) i rozmiarem (największa długość, z pominię tarczka
ciem kończyn dolnych (GL = Greatest Length) lub długość ciemieniowo- zarodkowa
-siedzeniowa (CRL = Crown-Rump Length).
stek
Stadium 14: 5. tydzień GL - 8 mm, wkrótce widoczne będą przyszłe pół (Cloaca)
kule mózgu.
Stadium 1 7 :6. tydzień GL - 13 mm, widoczne zarysy palców.
okres zarodkowy (4.-8. tydz.)
Stadium 20: 7. tydzień GL - 18 mm, kończyna górna zgięta w stawie łok
----------------------------------- ►
ciowym, ręka w pozycji nawróconej. wysoka wrażliwość; każdy
Stadium 23: 8. tydzień GL - 30 mm, sklejone powieki, początek różnico narząd układu ma swoją fazę
wania zewnętrznych narządów płciowych. wrażliwości
zarodek, wczesna embrion
faza rozwoju
B Rozwój płodowy, długość i masa ciała
łożysko
Wiek Długość ciemieniowo- Masa ciała jama owodni
(tygodnie) -siedzeniowa, CRL (cm) (g)
okres płodowy (9.-38. tydz.)
9-12 5-8 10-45
13-16 9-14 60-200 spadek wrażliwości,
17-20 15-19 250-450 dojrzewanie czynnościowe
21-24 20-23 500-820
25-28 24-27 900-1300
29-32 28-30 1400-2100 płód w macicy
33-36 31-34 2200-2900
37-38 35-36 3000-3400 D Wrażliwość na czynniki teratogenne w poszczególnych stadiach
rozwojowych (wg Sadlera)
4
oogonie spermatogonie ciałko kierunkowe, osłonka oocyt, drugi

(44 XX) (44 XY)
spermatocyt
oocyt
I rzędu ( « ) I rzędu (44XY)
(44XX) V W / pierwszy
podział
(,mejoza)
spermatocyty
II rzędu (22X
i 22Y)
drugi
podział
(mejoza)
kierunkowe
(22X)
spermatozoa
F Zapłodnienie, schemat (według Sadlera)
W pierwszym etapie procesu zapłodnienia plemnik penetruje komórki
wieńca promienistego. W drugim etapie akrosom rozpuszcza się, uwal
oogeneza spermatogeneza niając enzymy trawiące osłonkę przejrzystą (zona pellucida) komórki jajo
wej. W trzecim etapie błony komórkowe komórki jajowej i plemnika zle
E Oogeneza i spermatogeneza (według Sadlera) wają się, a plemnik wnika do komórki jajowej.
Podczas gametogenezy (powstawanie komórek płciowych) dochodzi do
dwóch podziałów komórek (1. i 2. podział mejotyczny). Po podziałach, w wy
niku zmniejszenia o połowę liczby chromosomów, powstają gamety o poje
komórki nabłonkowe komórki trofoblastu
dynczej - haploidalnej liczbie chromosomów. Podczas mejozy dochodzi do
rozległej przebudowy chromosomów i rekombinacji materiału genetycz
nego oraz do tworzenia jakościowo nowych jednostek genetycznych.
Oogeneza: w wyniku podziału mitotycznego oogonii powstają oocyty
I rzędu, zawierające jeszcze diploidalną liczbę chromosomów (44XX).
Oocyt I rzędu przechodzi następnie w fazę 1. i 2. podziału mejotycznego,
co prowadzi do powstania czterech komórek haploidalnych (22X). Jedna
z tych komórek przekształca się w dojrzały oocyt, z trzech pozostałych po
wstają ciałka kierunkowe.
Spermatogeneza: w czasie mitozy diploidalne spermatogonia przekształ
cają się w spermatocyty I rzędu (44XY). Z komórek tych, w wyniku 1. i 2.
podziału mejotycznego, powstają cztery spermatydy. Dwie z nich posia
dają chromosom X (22X), a pozostałe chromosom Y (22Y). Spermatydy
przekształcają się (spermiogeneza) w ruchliwe plemniki (spermatozoa).
pierwszy stadium dwóch morula blastocysta

G Implantacja blastocysty w błonie śluzowej macicy, 5.-6. dzień
podział komórek (30 godz.) (3. dzień) (4.-5. dzień)
po owulacji (według Sadlera)
H Pierwszy tydzień rozwoju (według Sadlera)

1. Komórka jajowa tuż po owulacji.
2. Zapłodnienie w ciągu 12. godzin od owulacji.
3. Przedjądrze męskie i żeńskie (ootyda) w fazie tworzenia jądra zygo
ty cznego.
4. Pierwszy podział.
5. Stadium dwukomórkowe.
6. Morula.
7. Wejście do jam y macicy (ujście maciczne jajnika).
8. Blastocysta.
macicy) 9. Wczesna implantacja.
5

gastrulacja, neurulacja i tworzenie somitów
Caulis connectionis Cranialis Ectoderma Membrana cloacalis
Membrana Chorda dorsalis Amnion
Discus embryonicus
oropharyngea
bilaminaris
Cavum
Membrana
Ectoderma amnioticum
oropharyngea
Mesoderma
Mesoderma embryonicum
extraembryo-
nicum Saccus vitellinus
c Endoderma Nodus primitivus
płaszczyzna
przekroju dla d Amnion
Ectoderma
Membrana cloacalis
Membrana
cloacalis Mesoderma Cavum amnioticum
embryonicum
Endoderma Mesoderma
extraembryo- płaszczyzna przekroju dla c Saccus vitellinus
Mesoderma
Saccusvitellinus, nicum
Caudalis extraembryo-
cavum
nicum
A Powstawanie trójlistkowej tarczki zarodkowej (gastrulacja), widocznych od strony jam y owodni, uczestnicząca w tworzeniu struktur
początek 3. tygodnia życia (według Sadlera) zarodkowych. Natomiast hipoblast bierze udział w rozwoju struktur po-
Podczas gastrulacji powstają trzy listki zarodkowe - ektoderma, endoderma zazarodkowych. W 3. tygodniu rozwoju (w obrębie epiblastu) powstaje
i mezoderma. Z tych listków rozwijają się wszystkie struktury ciała człowieka smuga pierwotna i węzeł pierwotny. Komórki epiblastu przemieszczają
(np. z ektodermy rozwija się ośrodkowy układ nerwowy i narządy zmysłów). się wzdłuż smugi, wskazując kierunek namnażania komórek ekto- i en-
W czasie gastrulacji następuje również określenie pierwotnej osi i kierunków dodermy. Szybko namnażające się komórki kierują się dogłowowo, od
ciała (brzuszny - grzbietowy, czaszkowy - ogonowy oraz lewy - prawy), węzła pierwotnego do błony ustno-gardłowej, gdzie tworzą wyrostek
a 2-tygodniowy zarodek, przekrój strzałkowy struny grzbietowej. Pozostałe ektodermalne komórki epiblastu prze
Tarczka zarodkowa jest jeszcze dwulistkowa i rozciąga się między jamą kształcają się w neuroektodermę i uczestniczą w neurulacji.
owodni a pierwotnym pęcherzykiem żółtkowym. W tylnym biegunie c Tarczka zarodkowa z wyrostkiem struny grzbietowej, przekrój
tarczki zarodkowej powstają komórki mezodermy pozazarodkowej, po strzałkowy.
krywające cały trofoblast z jam ą kosmówki za pomocą szypuły łączącej, d Tarczka zarodkowa, przekrój poprzeczny na poziomie bruzdy pier
b Tarczka zarodkowa w początkowej fazie gastrulacji, widok od wotnej (kierunek ruchów gastrulacyjnych pod wpływem mezodermy
strony grzbietowej. Usunięto owodnię. Epiblast to warstwa komórek zaznaczono strzałkami na c i d).
Cranialis Cranialis Cranialis
Amnion, Lamina neuralis Amnion, Lamina neuralis Amnion,

odcięty brzeg Cor, primordium
odcięty brzeg odcięty brzeg
płaszczyzna Sulcus neuralis Sulcus neuralis Somiti
płaszczyzna płaszczyzna
przekroju dla d przekroju dla e Somiti przekroju dla f
Plica neuralia Plica neuralia
Nodus primitivus et Plica neuralia Tubus neuralis,
Membrana Nodus
Sulcus primitivus zamknięta część Tubus neuralis,
cloacalis primitivus Membrana otwarta część
a Caudalis cloacalis c
Caudalis ogonowa
Caudalis
miejsce połącze
Plica neuralia Sulcus neuralis Amnion nia fałdów nerwo Amnion
Cavum
wych w cewę Amnion
Ectoderma Cavum amnioticum
nerwową Cavum
amnioticum Sulcus
Enteron amnioticum
Mesoderma Mesoderma neuralis
intermedium paraxiale Somiti
Somiti
Mesoderma
Chorda laterale Coeloma
Endoderma dorsalis Somato-
pleura (wtórna jama
Saccus Aorta Saccus ciała)
vitellinus dorsalis vitellinus Splanchno-
(parzysta) pleura
d e
B Neurulacja we wczesnych etapach rozwoju człowieka bie 20-dniowa tarczka zarodkowa. Powstawanie pierwszych somitów,
(według Sadlera) rozpoczęcie zamykania rynienki nerwowej w cewę nerwową i po
a-c Usunięto owodnię, widok od strony grzbietowej. czątki zwijania się zarodka.
d -f Schematy przekrojów w płaszczyznach poprzecznych, stadia roz c if 22-dniowy zarodek. Widoczne 8 par somitów po bokach częściowo
woju a-c. Wiek owulacyjny w dniach. W czasie neurulacji, pod zamkniętej cewy nerwowej, zatopionych poniżej ektodermy.
wpływem struny grzbietowej, ektoderma przekształca się w neuro W m iejscach, gdzie fałdy neuroektodermy zamykają się w cewę ner
ektodermę. wową, komórki tworzą parzyste grzebienie nerwowe. Komórki od
a id 19-dniowa tarczka zarodkowa. Rozwój cewy nerwowej w obrębie dzielają się od powierzchni i migrują w kierunku mezodermy.
płytki nerwowej.
6
D Różnicowanie listków zarodkowych (według Christa i Wachtlera)

Crista neuralis Dermatom
Cewa nerwowa Mózgowie, siatkówka, rdzeń kręgowy
Myotom
Tubus neuralis Grzebienie Zwoje czuciowe i przywspółczulne, śródścienne
Sklerotom nerwowe zwoje i nerwy jelita, komórki przypęcherzy-
Chorda dorsalis
Aorta (parzysta) Grze głowy kowe, mięśnie gładkie, komórki pigmentowe,
Splanchno- bienie kłębek szyjny, kości, chrząstki, tkanka łączna, zę
pleura bina, kostniwo, skóra i tkanka podskórna głowy
ner
Enteron
Ectoderma wowe Grzebienie Zwoje czuciowe i autonomiczne, rdzeń krę
superficialis W nerwowe gowy, komórki pigmentowe, sploty śród
Coeloma E
Somatopleura tułowia ścienne, glej obwodowego układu nerwowego
aj
o
** Plakody ek- Przednia (gruczołowa) część przysadki mózgo
UJ todermalne wej zwoje czuciowe nerwów czaszkowych, na
Dermatom (zgrubienia błonek węchowy, ucho wewnętrzne, soczewka
Ekto- warstwy po
Myotom derma wierzchownej
okry ektodermy)
migrujące komórki
Chorda dorsalis sklerotomu wająca Szkliwo, nabłonek jamy ustnej, ślinianki, nabło
(zawiązek trzonu nek jamy nosowej i zatok przynosowych, drogi
Aorta kręgu) łzowe, przewód słuchowy zewnętrzny, naskó
Enteron rek, włosy, paznokcie, gruczoły skóry
Coeloma Osiowa Struna grzbie Mięśnie zewnątrzgałkowe

towa, mezo-
derma przed-
b
strunowa
Medulla spinalis, Dermatom
Przyosiowa Kręgosłup, żebra, mięśnie szkieletowe, tkanka
Cornu dorsale
Epimer łączna, skóra i tkanka podskórna grzbietu i czę
Ganglion sensorium ściowo głowy, mięśnie gładkie, naczynia krwio
(O
E. nośne
nervi spinalis h
41
Medulla spinalis, Hypomer "5
O Pośrednia Nerki, gonady, przewody wyprowadzające ne
N
Cornu centrale 41 rek i gonad
s
Listek trzewny Serce, naczynia krwionośne, mięśnie gład
Chorda dorsalis,
Aorta kie, ściana jelita, krew, kora nadnerczy, część
pozostałości
trzewna błon surowiczych
cewa pokarmowa
Corpus vertebrae,
Boczna Listek ścienny Mostek, kończyny z wyjątkiem mięśni, skóra
zawiązek Coeloma
i tkanka podskórna przednio-bocznej ściany
tułowia, mięśnie gładkie, tkanka łączna, części
Epimer ścienne błon surowiczych
Medulla spinalis et (0
Nabłonek jelit, drogi oddechowe, gruczoły tra
Canalis vertebralis E
w
Radix dorsalis <11 wienne, migdałki, trąbka słuchowa, jama bę
"O
Ramus dorsalis O benkowa, pęcherz moczowy, grasica, przytar-
Radix ventralis ■o
c czyce, tarczyca
UJ
Ganglion sensorium Hypomer
nervi spinalis
Ramus ventralis (Aby zachować przejrzystość schematów, na rycinach pominięto owodnię.)
Aorta
Corpus vertebrae Pierwsze pary somitów pojawiają się ok. 20. dnia życia zarodka. Wszystkie
cewa pokarmowa 34-35 somitów („segmentów pierwotnych") są formowane do 30. dnia ży
cia zarodka.
a Podczas różnicowania każdy z somitów dzieli się na dermatomy, mio
tomy i sklerotomy (tzn. segmenty skórne, mięśniowe i kręgowe),
b Pod koniec 4. tygodnia komórki sklerotomów przemieszczają się w kie
Sklerotom
runku struny grzbietowej i tworzą zawiązki kręgosłupa,
Proc. spinosus
c Cewa nerwowa, prekursor rdzenia kręgowego i mózgowia, różnicuje
Arcus vertebrae Medulla spinalis et
Canalis vertebralis się, aby utworzyć pierwotny rdzeń kręgowy z rogami grzbietowymi
Proc. transversus i brzusznymi. Komórki rogów brzusznych różnicują się w neurony ru
Corpus Epimer (mm. chowe, których aksony tworzą korzenie brzuszne. Grzebień nerwowy
vertebrae et głębokie
Rudimenta ma liczne wypustki, zawierające neurony czuciowe tworzące zwoje
grzbietu)
chordae dorsalis rdzeniowe, które do rdzenia kręgowego wysyłają aksony drogą korzeni
grzbietowych. Miotomy rozdzielają się na część grzbietową (epimery =
Epidermis
mięśnie nadosiowe) i część brzuszną (hipomery = mięśnie podosiowe).
(Ectoderma Myotom
superficialis) d Każda para korzeni grzbietowych i brzusznych łączy się i tworzy nerw
Hypomer rdzeniowy. Nerw ten dzieli się następnie na dwie główne gałęzie
Dermatom
(mm. tułowia (grzbietową i brzuszną). Mięśnie nadosiowe są unerwiane przez gałę
i kończyn) zie grzbietowe, a mięśnie podosiowe przez gałęzie brzuszne,
Cutis et Tela e Zawiązki mięśni brzusznych, przekrój poprzeczny. Mięśnie nadosiowe
subcutanea e
przekształcają się w mięśnie głębokie grzbietu, natomiast mięśnie pod
osiowe stanowią zawiązki dla mięśni ściany bocznej brzucha (mięsień
C Pochodne somitów i rozwój nerwu rdzeniowego u 4-8-tygodnio- skośny wewnętrzny i zewnętrzny brzucha i mięsień poprzeczny brzu
wego zarodka, przekroje poprzeczne (według Drewsa) cha) oraz mięśnie ściany przedniej brzucha (mięsień prosty brzucha).
7
1.4 Rozwój ontogenetyczny człowieka:

rozwój błon płodowych i łożyska
trzon macicy
szyputa łącząca z naczy pień mezoderma przestrzeń
niami krwionośnymi kosmka kosmówkowa międzykosmkowa
naczynia matki
(tt. spiralne)
płyta
doczesnowa
naczynia
włosowate
mezodermy
kosmówkowej
błona
zewnętrzna
trofoblastu
jama płyta cytotrofo- syncytio-

kosmów- kosmów- blast trofoblast
kowa kowa
b
A Rozwój błon płodowych i łożyska (według Sadlera i Drewsa)

a, c i d Macica i płód, różne stadia ciąży, schematy przekrojów, b Szcze
góły z a.
a 5-tygodniowy zarodek: Zarodek po implantacji blastocysty w błonie

śluzowej macicy początkowo jest odżywiany przez rozwijający się tro-
foblast i mezodermę kosmówki. Kosmki kosmówki otaczają całkowi
cie worek kosmówki i zarodek.Tworzą one najpierw pierwotne, potem
wtórne i ostatecznie kosmki lll-rzędowe (zob. powiększenie na b).
b Szczegóły z a. Kosmówka kosmata po stronie m atczynej łączy się z do
czesną podstawową za pomocą niewielkich słupów komórek trofo-
blastycznych. Kosmki pokryte są syncytiotrofoblastem, pozostałością
dawnych komórek trofoblastu, tak jak niewielkie zawiązki liści pokry
wają gałęzie drzewa. Wewnątrz kosmków, w mezodermie kosmówko
wej rozwijają się kapilary, które łączą się z naczyniami pępowiny. Krew
matki tętnicami spiralnymi dopływa do przestrzeni międzykosmko-
wej.
c 8-tygodniowy zarodek: Kosmki kosmówki rosną i rozgałęziają się
w obrębie bieguna płodowego, tworząc kosmówkę kosmatą. Kosmki
następnie zanikają i powstaje kosmówka gładka, położona bezpośred
nio pod doczesną torebkową. Jama owodni powiększa się, zwiększając
jam ę kosmówki, a omocznia zlewa się z kosmówką.
d 20-tygodniowy płód: Łożysko jest już w pełni ukształtowane i składa
się z dwóch części: płodowej utworzonej przez kosmówkę kosmatą
i matczynej utworzonej przez doczesną podstawną.
8
pępowinowy
doczesna
płyta tt. pępowinowe ż. pępowinowa podstawna przegrody
kosmówkowa (pojedyncza)
doczesna
podstawna
naczynia krwionośne kosmki przegrody przestrzeń
części matczynej kosmówki łożyskowe między- doczesna podstawna liścień
(tt. spiralne i otwarte żyły) kosmkowa (usunięta)
B W pełni wykształcone łożysko człowieka, przekrój poprzeczny C Łożysko poporodowe (według Sadlera)
W pełni wykształcone łożysko ma kształt dysku lub patelni. Jego doczesna Łożysko poporodowe (doczesną podstawną usunięto w obrębie okienka),
podstawna (płyta podstawna) stanowi podstawę, a płodowa płyta ko widok od strony powierzchni m atczynej. Na powierzchni matczynej w i
smówkowa tworzy część pokrywową. Rozgałęzione drzewkowato kosmki doczne są uwypuklone liścienie, które rozdzielają przegrody doczesnej.
(ok. 40) posiadają naczynia płodowe, które wychodzą z płyty kosmówko-
wej i kierują się do części łożyska wypełnionej krwią matczyną (przestrze
nie międzykosmkowe). Przepływ krwi matczynej w obrębie przestrzeni E W pełni wykształcone łożysko człowieka, cechy charakterystyczne
międzykosmkowej zapewnia od 80 do 100 tętnic spiralnych, unaczynia-
jących liścienie podzielone przegrodami doczesnej. Krew omywa kosmki Wymiary średnica 18-23 cm
i następnie odpływa do krążenia matczynego, przez nieregularnie wystę grubość 2-3 cm
pujące otwory żylne płyty podstawnej. Masa 450-500 g
Całkowita pojemność łożyska ok. 500 ml
Pojemność przestrzeni okołokosmkowej 150 ml
Pole powierzchni kosmków ok. 11-13 m2
Prędkość przepływu krwi
w części matczynej łożyska 500-600 ml/min
syncytio-
trofoblast fibroblast Bariera krew-łożysko, budowa
• Nabłonek kapilar płodowych i blaszka podstawna

• Zrąb włóknisty kosmków
• Syncytiotrofoblast i blaszka podstawna
• Ciągła warstwa komórek trofoblastu (staje się nieciągła po 20. tygo
dniu ciąży)
Przestrzeń dyfuzyjna ok. 5 gm (rozpoczyna się od 50 pm)
Pierwotne funkcje łożyska dojrzałego
1. Transport substancji i wymiana produktów metabolicznych

Matka-płód Płód-matka
0 2, woda, elektrolity, wodoro C 02, woda, elektrolity, mocznik,
węglany, aminokwasy i lipidy, kwas moczowy, bilirubina,
hormony, przeciwciała, kreatynina, hormony
witaminy, mikroelementy,
a także leki, toksyny, a nawet
niektóre wirusy
2. Produkcja hormonów (syncytiotrofoblast)

• Gonadotropina kosmówkowa (HCG)
—►utrzymanie czynności ciałka żółtego
D Kosmek końcowy w pełni wykształconego łożyska człowieka, • Estrogeny
przekrój poprzeczny (według Kaufmanna) -» wzrost macicy i gruczołu piersiowego
• Progesteron
-> hamowanie skurczów mięśniówki macicy
Zwróć uwagę, że wytwarzany przez syncytiotrofoblast hormon HCG (go

nadotropina kosmówkowa) chroni przed przedwczesnym rozpadem
ciałka żółtego i podtrzymuje ciążę. HCG wykrywany jest w moczu już we
wczesnym okresie ciąży. Dlatego też hormon ten jest podstawą wczes
nej diagnostyki ciąży (testy ciążowe).
1.5 Łuki skrzelowe człowieka: rozwój
ektodermalne
bruzdy skrzelowe
cewa nerwowa
endodermalne
kieszonki skrzelowe
część gardłowa
jelita pierwotnego
przodomózgowie
tuki skrzelowe
wyniosłość sercowa
i wątrobowa
przewód łączący zawiązki

z omocznią kończyn
A Łuki i kieszonki skrzelowe u 5-tygodniowego zarodka, B Zarodek człowieka, przekrój poprzeczny na poziomie
okolica głowy i szyi pierwotnego jelita przedniego (według Drewsa)
Widok z boku i od strony lewej. Łuki skrzelowe (gardłowe) stanowią pod Widok skośny od strony lewej i od góry. Z powodu krzywizny czaszkowo-
łoże dla budowy struktur głowy i szyi w rozwoju embrionalnym. U ryb -ogonowej zarodka płaszczyzna przekroju poprzecznego, biegnąca przez
i płazów łuki skrzelowe przekształcają się w narządy oddechowe (skrzela), łuki skrzelowe przechodzi zarówno przez pierwotne jelito przednie, jak
biorące udział w wym ianie gazowej (tlenu i dwutlenku węgla) między i przez przodomózgowie oraz rdzeń kręgowy. Pierwotne jelito przednie
krwią a wodą. U kręgowców lądowych (łącznie z człowiekiem), łuki skrze obustronnie ograniczone jest przez łuki skrzelowe (zob. także A), które za
lowe powinno się raczej nazywać tukami gardłowymi. Rozwój łuków wierają mezodermalny rdzeń, a pokryte są przez ektodermę od zewnątrz
skrzelowych rozpoczyna się w 4. tygodniu życia embrionalnego, kiedy to i endodermę od wewnątrz. Ektodermalne bruzdy gardłowe i endoder
komórki z grzebienia nerwowego migrują w kierunku głowy i szyi. W 1. ty malne kieszonki gardłowe leżą bezpośrednio naprzeciw siebie. Wygięcie
godniu, na wysokości czaszkowego segmentu jelita przedniego, zaczyna zarodka w kierunku czaszkowo-ogonowym powoduje, że pierwotne je
się tworzyć pasmo czterech skośnych zagłębień i uwypukleń, od 1. do 4. lito przednie i łuki skrzelowe otaczają wyniosłość pierwotnych zawiązków
łuku skrzelowego. Na powierzchni zewnętrznej, pasmo to jest poprze serca i wątroby.
dzielane czterema głębokimi bruzdami (szczeliny gardłowe). Na tym eta
pie rozwoju embrionu łuki i bruzdy skrzelowe tworzą dobrze widoczne
struktury. Mimo że zarodek człowieka posiada odpowiedniki 5. i 6. łuku trzeci łuk
tarczyca, skrzelowy z tukiem
skrzelowego kręgowców to ich składowe zostały włączone do 4. łuku
zawiązek aortalnym
skrzelowego. czwarty łukaortalny
(w przyszłości
pierwszy tuk łuk aorty)
skrzelowy
nerwy łuku
tchawica,
skrzelowego
zawiązek
łukaortalny t. szyjna z kieszonkami
mezenchyma wewnętrzna płucnymi
(mięśniówka łuku aorta
część
skrzelowego) grzbietowa
szkieletowa łuku
skrzelowego kieszonka -----
przysadkowa przełyk
kieszonka łuki skrzelowe (Rathkego)
skrzelowa aorta brzuszna
bruzda
skrzelowa
C Łuki gardłowe, budowa (według Drewsa) D Łuk aortalny i kieszonki skrzelowe (według Sadlera)
Dno pierwotnego jelita przedniego i przekrój poprzeczny przez łuki Łuki aortalne (tętnice łuków skrzelowych) powstają z parzystej aorty
skrzelowe. Do łatwo rozpoznawalnych, typowych struktur łuków skrzelo brzusznej i biegną między kieszonkami skrzelowym i. Następnie otwierają
wych należą: mięśnie i zaopatrujące je nerwy oraz chrzęstny szkielet każ się w kierunku grzbietowym do aorty grzbietowej, która również jest na
dego z łuków skrzelowych. Wszystkie elem enty budujące łuk skrzelowy są czyniem parzystym. Ostatecznie łuk aorty rozwija się z 4. łuku aortalnego
ważne dla rozwoju twarzy, szyi, krtani i gardła. Ponieważ w czasie rozwoju po stronie lewej (rozwój łuku aorty, zob. s. 12). Kieszonki skrzelowe to pa
łuki skrzelowe przekształcają się kompleksowo, to zaburzenia rozwoju rzyste, endodermalne zachyłki pierwotnego jelita przedniego. Po każdej
mogą obejmować wszystkie elem enty zawiązków. Nieprawidłowości roz stronie rozwijają się cztery duże kieszonki skrzelowe; 5. kieszonka skrze
wojowe łuku skrzelowego prowadzą do wytworzenia torbieli skrzelowej, lowa często nie występuje lub jest słabo wykształcona.
zatok bocznych szyi i przetoki, natomiast w „zespolełuku przedniego"do- Zwróć uwagę na kieszonkę powstającą ze sklepienia jam y ustnej, nazy
chodzi do deformacji żuchwowo-twarzowych. waną kieszonką przysadkową lub kieszonką Rathkego (zawiązek części
gruczołowej przysadki). Zauważ, że zawiązek płuc uwypukla się brzusznie
z jelita przedniego, podobnie jak zawiązek gruczołu tarczowego.
10
pierwszy tuk skrzelowy z nerwem

(tuk żuchwowy)
drugi tuk skrzelowy z nerwem

(tuk gnykowy)
I '1 trzeci tuk skrzelowy z nerwem
l _ j czwarty i szósty tuk skrzelowy z nerwem

(piąty tuk tylko szczątkowo)
N. mandibularis
(R. nervi trigemini)
Incus
Stapes
Proc.
styloideus,
Os temporale
Lig.stylo
hyoideum
Cornu maius,
b Os hyoideum
Nn. laryngei
(Rr. nervi vagi)
Nervi Musculi Skeleton et ligamenta
E Łuki skrzelowe (według Sadlera i Drewsa)

a Rozwój łuków skrzelowych jest związany z nerwami tuków skrzelowych. c Zawiązki mięśni pochodzących z łuków skrzelowych.
b Ostateczny układ zawiązków nerwów czaszkowych (NC) V, VII, IX, X. d Zawiązki szkieletu wywodzące się z łuków skrzelowych.
F Struktury wywodzące się z łuków skrzelowych u człowieka
Łuk skrzelowy Nerw Mięśnie Elementy szkieletu i więzadła
Pierwszy NC V3 (n. żuchwowy) Mm. żucia Młoteczek i kowadełko

(tuk żuchwowy) - M. skroniowy Wyrostek żuchwowy (chrząstka Meckela)
- M. żwacz Więzadło klinowo-żuchwowe
- M. skrzydłowy przyśrodkowy Więzadło przednie młoteczka
- M. skrzydłowy boczny
M. żuchwowo-gnykowy
Brzusiec przedni mięśnia dwubrzuścowego
M. napinacz błony bębenkowej
M. napinacz podniebienia miękkiego
Drugi NC VII (n. twarzowy) Mm. wyrazowe Strzemiączko

(tuk gnykowy) M. rylcowo-gnykowy Wyrostek rylcowaty kości skroniowej
Brzusiec tylny mięśnia dwubrzuścowego Część górna trzonu kości gnykowej
Rogi mniejsze kości gnykowej
Trzeci (łuktarczowo- NC IX (n. językowo-gardłowy) M. rylcowo-gardłowy Część dolna trzonu kości gnykowej
-gnykowy) Rogi większe kości gnykowej
Czwarty i szósty NC X (gg. nerwu błędnego Mm. krtani Chrząstki krtani (tarczowata, pierście-
- n. krtaniowy górny niowata, nalewkowate, klinowate, róż-
i n. krtaniowy wsteczny) kowate)
11
1.6 Krążenie we wczesnym okresie zarodkowym:

rozwój głównych naczyń krwionośnych
Arcus aortales
Sacculi pharyngeales
Cor
V. cardinalis Aorta dorsalis
anterior
V. cardinalis
posterior
A. carotis V. vitellina
interna
A. vitellina
Placoda chorii
placentae
Radix ventralis
arcus aortae
V. umbilicalis
Plexus vascularis
saccus vitellini A. umbilicalis
A Układ krążenia 3-4-tygodniowego zarodka człowieka 1 W ewnątrzzarodkowy układ krążenia (aorta brzuszna i grzbietowa,
(według Drewsa) tuki aortalne i łuki skrzelowe, przednia i tylna żyła zasadnicza).
Widok od strony bocznej. Układ sercowo-naczyniowy 3-4-tygodniowego 2 Zewnątrzzarodkowe krążenie żółtkowe (tętnice i żyły żółtkowe).
zarodka człowieka składa się z dobrze funkcjonującego, dwukom oro 3 Krążenie pępowinowe (tętnice i żyły pępowinowe).
wego serca i trzech odrębnych układów krążenia.
Na tym etapie rozwoju, naczynia w większości zachowują symetryczny
układ.
Aorta dorsalis Aorta ventralis A. carotis

interna dextra A. carotis
interna sinistra
A. carotis
externa dextra A. carotis
externa sinistra
A. carotis
communis
sinistra
A. subclavia
sinistra
Truncus Lig.
brachio A.pulmonalis arteriosum
cephalicus
A. segmentalis septima Aorta
(A. subclavia sinistra) descendens
B Rozwój tętnic w ywodzących się z łuków aorty b Struktury przetrwałe i zanikające: W czasie rozwoju pierwszy, drugi
(według Lipperta i Pabsta) i piąty łuk aortalny obustronnie zanikają. Trzeci łuk aortalny obustron
a Stadium początkowe (4-tygodniowy zarodek, widok od strony brzusz nie daje początek tętnicy szyjnej wspólnej i odcinkowi bliższemu tęt
nej): Tętnice w każdym z łuków skrzelowych rozwijają się w kierunku nicy szyjnej wewnętrznej. Lewy czwarty łuk aortalny przekształca się
czaszkowo-ogonowym. Tętnice te powstają z parzystych aort brzusz w ostateczny łuk aorty (anatomiczny), natomiast z łuku prawego roz
nych, które biegną w mezenchymie łuków skrzelowych i otwierają się wija się pień ramienno-głowowy i prawa tętnica podobojczykowa.
do początkowo parzystych aort grzbietowych. Naczynia te dają po Lewa tętnica podobojczykowa powstaje z siódmej tętnicy segmental-
czątek segmentalnym pniom tętniczym . Szósty łuk aortalny uwstecz nej. Z szóstego łuku aortalnego powstają pień płucny i tętnice płucne
nia się lub zanika. Natomiast kiedy czw arty łuk aortalny przekształca oraz przewód tętniczy.
się w tętnice, to łuki pierwszy i drugi zanikają. W rozwoju łuków aorty c Zmienności u osobników dorosłych: Oprócz typowego położenia
początkowa symetria naczyń zostaje zatracona na korzyść lewostron opisanego powyżej (77%) zaobserwowano liczne zmienności zw ią
nego położenia naczyń. zane z pniem ramienno-głowowym. Drugą zmiennością co do często
ści występowania (13%) jest bezpośrednie odejście lewej tętnicy szyj
nej wspólnej od pnia ramienno-głowowego. Prawostronne położenie
łuku aorty i podwójny łuk aorty pojawiają się u 0,1% populacji.
12
Anastomosis cra
nialis venae cardinalis Truncus venosus
(V. brachiocephalica V.cava superior cardinalis Ren
sinistra) V. cardinalis V. supra- V. cardinalis
Sinus coronarius
anterior cardinalis posterior
Segmentum hepa
ticum (w przyszłości V. azygos
v. cava inferior)
V hemiazygos
Vv. subcardinales Segmentum hepa-
ticum venae cavae
Segmentum renale inferioris
(w przyszłości
Segmentum renale <
“or
v. cava inferior)
venae cavae inferioris
V. gonadalis V. gonadalis V. umbilicalis
sinistra sinistra
V. iliaca communis V. vitellina Vv. sub- V. sacro-
sinistra cardinales cardinalis
Segmentum sacrocardinale
b venae cavae inferioris c
głównej dolnej, a jej poprzeczne zespolenie w lewą żyłę nerkową. Dal

C Rozwój układu żył zasadniczych od 5. do 7. tygodnia
szy segment lewej żyły podzasadniczej staje się żyłą gonad (lewa żyła
życia zarodka i u noworodka (według Sadlera)
jądrowa lub jajnikowa).
a 5.-7. tydzień życia zarodka (widok od strony brzusznej); b. u nowo
• Żyły krzyżowo-zasadnicze: naczynia te powstają w czasie rozwoju
rodka urodzonego w term inie (widok od strony brzusznej); c. 5.-7. ty
kończyn dolnych, a ich poprzeczne zespolenia przekształcają się
dzień życia zarodka (widok od strony bocznej).
w lewą żyłę biodrową wspólną.
Aż do 4. tygodnia rozwoju krew do serca prowadzą trzy parzyste pnie
żylne; żyły żółtkowe, pępowinowe i zasadnicze. Na tym etapie układ żył Cechą charakterystyczną układu żył zasadniczych jest występowanie po
zasadniczych składa się z żyły zasadniczej przedniej, tylnej i wspólnej. przecznych zespoleń. Połączenia te pozwalają na przemieszczanie krwi
W następnym etapie rozwoju żył zasadniczych, między 5.-7. tygodniem między prawą a lewą stroną ciała i odprowadzają ją następnie do serca.
życia zarodka w układzie żył zasadniczych pojawiają się dodatkowo: Z zespolenia poprzecznego między żyłami zasadniczymi przednimi po
wstaje na przykład lewa żyła ramienno-głowowa. Przyszła żyła główna
• Żyły nadzasadnicze: naczynia te zastępują żyły zasadnicze tylne
górna rozwija się z prawej żyły zasadniczej przedniej i wspólnej. Nato
i zbierają krew z żył międzyżebrowych (przyszły układ żył nieparzy
miast lewa wspólna żyła zasadnicza uczestniczy w tworzeniu żylnego od
stych: żyła nieparzysta, żyła nieparzysta krótka).
pływu serca (zatoka wieńcowa).
• Żyły podzasadnicze: naczynia rozwijają się, aby zbierać krew z ne
rek - prawa żyła podzasadnicza przekształca się w część środkową żyły
Sinus V. hepatica
venosus sinistra
Saccus vitellini,
odcięty brzeg
Enteron
V. vitellina
D Rozwój żył żółtkowych i pępowinowych (według Sadlera) miesiąc życia płodowego), to lewa żyła pępowinowa przejmuje całkowi
a 4. tydzień, b 5. tydzień, c 2. miesiąc, d 3. miesiąc. Widok od strony cie transport krwi z łożyska do płodu. Krew z przewodu żylnego (ductus
brzusznej. venosus) płynie przez prawą żyłę żółtkową (w przyszłości część zawątro-
Zanim żyły żółtkowe (żż. żółtkowo-krezkowe) otworzą się do zatoki żyl- bowa żyły głównej dolnej) do bliższej części tułowia, a następnie wraca
nej, tworzą splot żylny wokół dwunastnicy i pierwsze naczynia zatokowe do zatok żylnych wątroby. Dalsza część prawej żyły żółtkowej rozwinie się
wątroby, które odprowadzają krew z wątroby zarodka. Na tym etapie w przyszłości w żyłę wrotną wątroby, dzięki której krew z nieparzystych
rozwoju, dwie żyły pępowinowe znajdują się po obu stronach wątroby. narządów jam y brzusznej będzie transportowana do wątroby (żż. krez
W dalszym etapie rozwoju uczestniczą one w tworzeniu połączeń zato kowe górna i dolna, ż. śledzionowa).
kowych wątroby. Kiedy prawa żyła pępowinowa całkowicie zanika (2.
13
1.7 Rozwój układu szkieletowego:

szkielet pierwotny, rozwój kończyn i stawów
A Szkielet pierwotny, rozwój szkieletu w okresie płodowym oraz

punkty kostnienia (preparat przezierny 11-tygodniowego płodu
kościotworzenie z wybarwionym i czerwienią alizarynową punktami kostnienia;
na podłożu
błoniastym kości według: Starcka i Drewsa)
czołowej Tkanki podporowe szkieletu człowieka (m.in. tkanki chrzęstne i kostne)
i ciemieniowej powstają z embrionalnej tkanki łącznej (=mezenchymy), rozwijającej się
ze środkowego listka zarodkowego (=mezodermy, zob. s. 7, tab. D). Ko
mórki mezenchymy różnicują się pierwotnie w chondroblasty (stąd na
zwa „kościotworzenie, osteogeneza na podłożu chrzęstnym"), które wy
twarzając chrząstkę szklistą, budują miniaturowy model przyszłego szkie
letu (szkielet pierwotny). Dopiero w dalszym rozwoju chrząstka szklista
zostanie zastąpiona tkanką kostną. Proces kościotworzenia na podłożu
chrzęstnym prowadzi do rozwoju największej części szkieletu człowieka
(tułów, kończyny oraz podstawa czaszki). Jedynie kości sklepienia czaszki,
część twarzoczaszki oraz obojczyka podlegają procesowi bezpośred
niego kostnienia (kościotworzenie na podłożu błoniastym, co oznacza,
że komórki mezenchymy przekształcają się bezpośrednio w osteoblasty
[zob. s. 17]). Kostnienie szkieletu pierwotnego rozpoczyna się pod ko
niec okresu embrionalnego (8. tydzień). Jego pierwsze oznaki można za
uważyć w okołochrząstkowym mankiecie kostnym trzonów kości długich
(kostnienie ochrzęstne = tworzenie kości bezpośrednio z mezenchymy,
a więc kościotworzenie na podłożu błoniastym). Wkrótce potem, wraz
pierwotne jądra kostnienia
w trzonach kości z rozpoczęciem kostnienia śródchrzęstnego (= tworzenie kości na podłożu
chrzęstnym, a więc osteogeneza na podłożu chrzęstnym), w trzonach ko
ści powstają pierwotne punkty kostnienia. Do 12. tygodnia rozwoju we
wszystkich kościach długich stwierdza się obecność pierwotnych jąder
kostnienia. Proces kostnienia śródchrzęstnego (wtórne jądra kostnienia)
rozpoczyna się w nasadach kości dopiero po pewnym czasie od porodu
(wyjątek stanowią nasada dalsza kości udowej oraz nasada bliższa kości
łuk piszczelowej, które obecne są już w momencie porodu). Wiele krótkich
skrzelowy uwypuklenie
kości, np. większość kości stępu oraz wszystkie kości nadgarstka) w mo
sercowe
mencie porodu zbudowane są wyłącznie z tkanki chrzęstnej i dopiero po
pęcherzyk miesiącach lub latach po porodzie w ytw arzają własne jądra kostnienia.
oczny kręgosłup
B Rozwój kończyn na przykładzie ramienia

szypuła brzuszna
(z naczyniami Pod koniec 4. tygodnia rozwoju na bocznych powierzchniach tułowia po
pępkowymi) jaw iają się zawiązki kończyn w postaci wiosełkowatych uwypukleń (a).
zawiązki Zawiązki (pęczki) kończyn zbudowane są z mezenchymalnego jądra (tzw.
kończyn blastema zawiązka kończyny, zob. s. 145) oraz ektodermalnej otoczki z na
błonkowym zgrubieniem na szczycie (nabłonkowa listwa graniczna (b)).
Wzrost zawiązka kończyny oraz uporządkowanie jej poszczególnych ele
mentów następuje koordynacyjnie w porządku przestrzennym, wykazu
jącym zasadniczo proksymalno-dystalny oraz odgłowowo-doogonowy
nabłonkowa Humerus Humerus Scapula stopień różnicowania. W przypadku zawiązka ramienia w pierwszej kolej
listwa graniczna / Ulna ności powstaje zatem zawiązek kości ramiennej, a dopiero następnie ko
ści łokciowej oraz elementów kostnych nadgarstka położonych po stronie
czwarty tej kości (c). Kość łokciową oraz promienie palców 4 i 5 określa się mia
promień nem odcinka zaosiowego (ogonowego, kaudalnego), natomiast kość pro
palca mieniową i promienie palców 1, 2 i 3 jako odcinek przedosiowy (dogło-
wowy, kranialny) (d). Promienie placów rąk i stóp rozwijają się np. poprzez
rozdział nabłonkowej listwy granicznej na pięć segmentów, wynikający
trzeci
drugi promień z zaprogramowanej śmierci komórek (apoptozy międzypaliczkowej) (e).
promień palca Zaburzenie procesu apoptozy prowadzi do zrastania się (a właściwie:
palca braku rozdziału) sąsiadujących palców (syndaktylia).Term in„am elia"okre
śla całkowity brak kończyn, a „meromelia" to brak jedynie części kończyny
Radius (np. jednej ręki).
Uwaga: Achondroplazję definiuje się jako genetyczne zaburzenie kostnie
Ulna nia śródchrzęstnego, czyli najczęstszą przyczynę niskorosłości niepropor
Carpus cjonalnej (krótkie kończyny, krótki tułów oraz względnie duża czaszka).
Ze względu na zaburzenia podziału komórek oraz dojrzewania chondro-
piąty
czwarty Metacarpus cytów w obrębie płytki wzrostu wszystkie kości powstające w procesie
promień
promień palca Phalanges kościotworzenia na podłożu chrzęstnym są zbyt krótkie, natomiast ko
palca ściotworzenie na podłożu błoniastym przebiega prawidłowo.
14
Acetabulum warstwa Caput femoris Aceta- szczelina stawu Caput

(panewka stawowa) pośrednia (główka stawowa) bulum z mazią stawową femoris
a warstwychrząstkotwórcze b torebka stawowa
Fossa
acetabuli
Lig. capitis
chrząstka femoris
szklista
naczynia
krwionośne
w kanałach
chrząstki
Labrum
acetabulare
c d
C Rozwój stawów na przykładzie stawu biodrowego nych pączkują naczynia krwionośne. Jedynie obszar chrząstki poło
(według: Uhthoffa) żony w pobliżu jam y stawowej pozostaje strefą beznaczyniową. Pro
a W 6. tygodniu rozwoju dochodzi do intensywnego nawarstwiania się ces angiogenezy w chrzęstnych nasadach kości nie ma jednak związku
komórek w miejscach, gdzie w przyszłości utworzą się stawy. Roz z tworzeniem wtórnych jąder kostnienia. W przypadku głowy kości
wija się w ten sposób strefa przejściowa zbudowana z trzech warstw: udowej stawu biodrowego, różnica czasowa pomiędzy momentem
dwóch warstw chrząstkotwórczych położonych na zawiązkach kości rozpoczęcia wrastania naczyń krwionośnych w chrząstkę (3. miesiąc
oraz leżącej między nimi, ubogokomórkowej warstwy pośredniej, rozwoju płodowego) a pojawieniem się jąder kostnienia w bliższej na
b Około 8. tygodnia rozwoju apoptoza w obrębie warstwy środkowej sadzie kości udowej (6. miesiąc po urodzeniu) sięga około 12 miesięcy.
prowadzi do wytworzenia szpary stawowe] oraz jam y stawowej. Z ob
wodowych części strefy pośredniej powstaje torebka stawowa, rozpo Uwaga: Wyróżnia się dwa typy rozwoju stawów:
czynająca wytwarzanie płynu stawowego (mazi). • poprzez rozdzielenie (najczęściej), tzn. tworzenie szpary w obrębie
c Po powstaniu jam y stawowej warstwy chrząstkotwórcze rozpoczy pierwotnie jednolitego zawiązka kości (prawie wszystkie stawy: bio
nają wytwarzanie szklistej chrząstki stawowej. Pod koniec 12. tygodnia drowy, ramienny, łokciowy itp.);
rozwoju embrionalnego rozwój stawów jest zakończony. Ostateczny • poprzez nawarstwienie, tzn. dwa początkowo rozdzielone elem enty
kształt stawy uzyskują dopiero na skutek obciążenia czynnościowego szkieletu zrastają się ze sobą (np. stawy skroniowo-żuchwowy, most-
(np. dzięki sile działania mięśni), choć zasadniczy kształt stawu uwa kowo-obojczykowy, biodrowo-krzyżowy). W miejscach styku powstaje
runkowany jest genetycznie. początkowo torebka błony śluzowej, przekształcająca się następnie
d Ciało stawowe nadal rośnie (wzrost śródmiąższowy oraz przez nawar w jam ę stawu. Typowe dla tego rodzaju stawów jest występowanie
stwienie). Od 13. tygodnia rozwoju podaż substancji odżywczych po krążków stawowych (disci articulares) (wyjątek stanowi staw biodrowo-
przez dyfuzję z ochrzęstnej i płyn stawowy z jam y stawowej stają się -krzyżowy).
niewystarczające. Na tym etapie rozwoju wzdłuż tzw. kanałów chrzęst-
15
1.8 Rozwój i przebudowa kości
Rozwój i przebudowa kości są ze sobą ściśle związane. W czasie wzrostu który kość jest narażona (wzorzec ten zmienia się w czasie). Proces prze
kość jest poddawana stałemu procesowi przebudowy, w którym utka budowy tkanki kostnej chroni ją również przed zużyciem, naprawia mi-
nie niedojrzałej tkanki kostnej zastępowane jest „dojrzałymi" blaszkami krourazy i daje możliwość wykorzystania kości jako źródła szybko dostęp
kostnymi. Proces przebudowy kostnej, zachodzący szczególnie w ko nego wapnia.
ściach gąbczastych, kontynuowany jest również w kościach osobników
dorosłych (zob. Fj.Tym sposobem przebudowie podlega średnio ok. 10%
całego szkieletu osoby dorosłej. Oznacza to, że całkowita przebudowa
szkieletu następuje co 10 lat. Taki proces stanowi podstawę czynnościo
wej adaptacji kości w stosunku do dominującego wzorca obciążenia, na Centrum
ossificationis
secundarium
Cartilago
Metaphysis et os articularis
Epiphysis spongiosum
proximalis primarium
Centrum
ossificationis
Anulus osseus primarium
perichon-
drialis Periosteum
Cartilago
epiphysis
h
Mineralisatio
cS
Vas sanguineum Epiphysis
g h
Centrum ossificationis secun Cartilago epiphysis Cartilago
cartilaginis diaphysiale distalis darium, Epiphysis distalis distalis (zamknięcie) articularis
A Kość długa, rozwój trycy chrzęstnej. d Wzrost naczyń nasadowych i tworzenie pierwotnego
Kości długie (np. kość ramienna, piszczel) są w większości tworzone po ośrodka kostnienia, e Rozwój nasad bliższych i dalszych (płytki nasadowe),
średnio, co oznacza, że powstają przez zastąpienie wcześniejszego mo f Pojawienie się bliższego nasadowego ośrodka kostnienia (wtórne
delu chrzęstnego. Niektóre części kości długich, np. warstwa ochrzęstna, ośrodki kostnienia), g Tworzenie dalszego nasadowego ośrodka kostnie
która umożliwia wzrost kości na długość, są wynikiem rozwoju bezpo nia. h Zam knięcie dalszej płytki nasadowej, i Zam knięcie bliższej płytki
średniego, na podłożu łącznotkankowym (kostnienie na podłożu błonia nasadowej (zachodzi pod koniec wzrostu szkieletu między 18. a 23. ro
stym, zob. E). kiem życia w większości kości gąbczastych).
a Chrzęstny model kostny szkieletu zarodka, b Tworzenie ochrzęst- Zwróć uwagę: osteogeneza = tworzenie poszczególnych kości; ossyfikacja
nego kołnierza (bezpośrednio z mezenchymy). c Różnicowanie hiper- = tworzenie tkanki kostnej.
troficznych chondrocytów i mineralizacja zewnątrzkomórkowej ma
Centrum Cavum medullare Septa cartilaginis

transversa
Zona quiescens
Stratum chondrocyto
rum multiplicantium
Septa cartilaginis
longitudinalia (zona
modificationis)
Macrophagum
Chondroclastus
multinuclearis
Locus crescentiae
vasorum
sanguineorum
Osteoblastus Osteoid Os spongiosum primarium

primarium
B Płytka nasadowa, budowa C Płytka nasadowa, budowa komórkowa
a Naczynia krwionośne, b Szczegóły z a: strefy płytki nasadowej.
16
Zona transformationis
Zona osteogenica Kostnienie Kostnienie

na podłożu na podłożu
łącznotkankowym chrzęstnym
Osteoblastus (osteogenesis (osteogenesis
membranacea) cartilaginea)
Osteonum I
Tworzenie kości bło Tworzenie kości
Canalis osteoni et niastej (odkładanie śródchrzęstnej
vas sanguineum blaszek kostnych, (śródmiąższowy
osteoni
wzrost na grubość) wzrost podłużny)
Lacuna
Osteoid
(Matrix
\ I I
resorptionis acalcificata)
Kość grubowłóknista (niedojrzała, splotowata)
Conus Osteonum I
erodens
Przebudowa czynnościowa w odpowiedzi
na zwiększone obciążenie
Osteoclastus Ostecytus, Textus (np. wzrost masy ciała)
osseus lamellosus
maturus I
a Ansa hemo- Cellula osteo- Osteo- Os rudifibrosum
capillaris progenitoris blastus et osteocytus Kość drobnowłóknista (dojrzała, blaszkowata)
D Rozwój osteonu (według Heesa) E Typy kostnienia (osteogeneza)

Proces przebudowy czynnościowej (zob. ryc. w górnej, lewej części strony) rozpoczyna się od wnika Zwróć uwagę, że większość kości powstaje
nia do kości pierwotnej naczyń krwionośnych oraz towarzyszących im osteoklastów („komórki ko- w wyniku kostnienia pośredniego. Do w yjąt
ściożerne"). Osteoklasty w obrębie kości pierwotnej tworzą jamy, drążąc unaczynione kanały (kanały ków należą obojczyk i niektóre kości sklepienia
lub jam y resorpcji), o średnicy równej średnicy przyszłych osteonów. czaszki. Niektóre części tych kości rozwijają się
a Kanał resorpcyjny, przekrój podłużny, na podłożu błoniastym, tzn. na drodze kostnie
b Kanał resorpcyjny, przekrój poprzeczny. nia bezpośredniego.
c Strefa transformacji: komórki osteoprogenitorowe (rodzaj prekursora komórek kościotwórczych)
są przekształcane w komórki kościotwórcze.
d Strefa kościotwórcza (komórki kościotwórcze produkują blaszki kostne),
e Nowo utworzony osteon.
Osteonum (blaszki Lamellae intercalatae

koncentryczne) Linea osteogenesis
Os compactum (osteblastus activus)
Cavum
medullare Lamellae
Osteoid (Matrix
acalcificata)
Trabecula
spongiosa Endosteum
(wyściółka
kości)
Osteoclastus,
Lacuna erosionis
Osteocytus
Vas osteoni F Wzrost i przebudowa części gąbczastej

blaszek kostnych
Osteblastus
a Kość gąbczasta, schemat trójwym iarowy,
activum
Trabecula b Szczegóły z a: przebudowa beleczek kości
Endosteum
spongiosa gąbczastej.
(wyściółka kości)
Osteoclastus
1.9 Kostnienie kości kończyn
m ie s ią c e
m ie s ią c e la ta
p ło d o w e
2 4 6 8 10 10 10 ' I 121 ; 14 15 161 ’ 18 19 20 ; 122 23 24 25
S c a p u la Corpus
Proc. coracoideus
P ro c infracoracoideus
f Acrom ion
I Cavitas g lenoidalis
E p ip h y s e s
i P ro c coracoideus
I A ng ulus inferior
C la v ic u la C o r P us
E p ip h y s is
H u m e ru s C o rp u s
E p ip h y s is ] ! r a P u t
p ro x im a lis T u b e r c u lu m m a iu s
I T u b e r c u lu m m in u s
:::m
C o rpu s
C a p itu lu m
( Trochlea
Ep ico n d ylu s lateralis

C o rp u s
Ep ico n d ylu s m ed ialis
R a d iu s E p ip h y s is p ro x im a lis
E p ip h y s is d ista lis
C o rp u s
U ln a E p ip h y s is p ro x im a lis
E p ip h y s is d ista lis
m
O ssa c a rp i O s c a p ita t u m
O s h a m a tu m
O s tr iq u e t r u m
O s lu n a tu m
O s tr a p e z iu m
O s tr a p e z o id e u m
O s n a v ic u la re
O s p is ifo rm e
O ssa C o rp u s
m e ta ca rp i I
ll/ lll/ IV
V
E p ip h y s is
■■
D ig it i C o rp u s
m anus
ll/ lll/ IV
P h a la n x
p ro x im a lis
l ll / I V
P h a la n x
II
m e d ia
V
E p ip h y s is
P h a la n x
l ll / I V
d is ta lis
l l/ V
O s s a s e s a m o id e a
c z a s p o ja w ia n ia s ię o ś r o d k ó w k o s tn ie n ia :
m ie s ią c e p ło d o w e i 1. ro k ż y c ia w łą c z o n o • ż e ń s k ie -------- o k re s k o s tn ie n ia
A d o ta b e li • m ę s k ie ■ ■ o k re s z r a s ta n ia k o ści
A i C kalendarz wzrostu kości kończyny górnej (A) i przynasadowych (kostnienie nasadowe i przynasa-
b i dolnej (C) (według Nietharda: Kinderorthopadie, dowe). Wzrost kości na długość zostaje przerwany,
Thieme, Stuttgart 1997) gdy dochodzi do zamknięcia płytki nasadowej (skost
B Szkielet kończyny górnej, Stopień rozwoju szkieletu (a przez to wiek kostny) nienie). Na przykład guzek większy kości ramiennej za
kostnienie można oznaczyć na podstawie czasu pojawiania się czyna kostnieć w wieku 2 lat. Okres kostnienia płytki
a Ośrodki kostnienia w nasadach ośrodków kostnienia. Pierwotne ośrodki kostnienia, nasadowej następuje między 6.-8. rokiem życia. Guzek
i przynasadach, lokalizacja, które w trakcie rozwoju zarodkowego pojawiają się za większy wzrasta na zewnątrz, na skutek odkładania bla
b Płytki nasadowe i przynasado- zwyczaj w trzonach kości (kostnienie nasadowe) są od szek kostnych. Zatrzym anie wzrostu kości na długość
we, lokalizacja. różniane od wtórnych ośrodków kostnienia, które po na zdjęciach rentgenowskich widoczne jest jako za
urodzeniu pojawiają się w chrząstkach nasadowych nik ośrodków kostnienia. Zależność między dojrzewa-
18
miesiące
miesiące lata
płodowe
2 4 6 8 10 2 4 6 8 10 12 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 2 4 25
Os coxae
O s iliu m C o r P us
E p ip h y s is
O s is c h ii ? ” PU S.
E p ip h y s is •
O s p u b is C o rP us
E p ip h y s is
Synostosis
O s p u b is + O s isch ii
C h r z ą s tk a Y p a n e w k i
a1
Femur C o rp u s
Caput \
>
T r o c h a n t e r m a io r
T r o c h a n te r m in o r /
C o rp u s .
>
E p ip h y s is d is ta lis
Patella •
Tibia Co rpus
Ep ip h ysis proxim alis
Tub ero sitas tib iae
C o rp u s
E p ip h y s is d is ta lis >
Fibula C o rpu s
Epip hysis proxim alis
C o rp u s
E p ip h y s is d is ta lis >
Ossa tarsi
C a lc a n e u s C o rP us
A p o p h y s is
T a lu s <►
O s c u b o id e u m •
O s c u n e ifo r m e la te r a le (III) •
O s c u n e ifo r m e m e d ia le (1) •
O s c u n e ifo rm e in te rm e d iu m (II) •
O s n a v ic u la re •
Ossa metatarsi
C o rp u s
E p ip h y s is
Digiti pedis
P h a la n x C o rp u s
p ro x im a lis E p ip h y s is •
m e d ia E p ip h y s is
d is t a lis E p ip h y s is
Ossa sesamoidea •
c z a s p o ja w ia n ia s ię o ś r o d k ó w k o s tn ie n ia :
miesiące płodowe i 1. rok życia • ż e ń s k ie -------- o k re s k o s tn ie n ia

C włączono do tabeli 0 m ę s k ie M SB o k re s z r a s ta n ia k o ści
niem a pojawianiem się wtórnych ośrodków kostnie giczną dojrzałość organizmu, niż wiek kalendarzowy.
nia jest najlepiej widoczna w kościach nadgarstka (zob. Oszacowanie wieku kostnego, a co za tym idzie po D Szkielet kończyny dolnej,
B). Osiem kości nadgarstka kostnieje stopniowo w cza tencjału wzrostowego człowieka jest istotne w lecze kostnienie
sie pierwszych 9 lat. Już w 1. roku życia, jako pierwszy, niu chorób układu kostnego i zniekształceń kostnych a Ośrodki kostnienia w nasadach
pojawia się ośrodek kostnienia w kości główkowatej. u dzieci. Znajomość wieku kostnego daje również moż i przynasadach, lokalizacja,
Jako ostatnia, w 9. roku życia, kostnieje kość grocho- liwość określenia dojrzałości kostnej i wysokości ciała. b Płytki nasadowe i przynasa-
wata. Standardowo, w celu określenia wieku kostnego, Na podstawie wieku kostnego i pomiaru długości ciała, dowe, lokalizacja.
wykonuje się zdjęcia rentgenowskie lewej, niedomi- już po 6. roku życia, można z dużą dokładnością okre
nującej ręki. Wiek kostny bardziej odzwierciedla biolo- ślić ostateczny wzrost dorosłego człowieka.
19
1.10 Rozwój i ustawienie kończyn
H u m e r u s (F e m u r ) ■ S t y lo p o d iu m
Fem ur
P a te lla
T ib ia
F ib u la
O s s a ta rs i
A Ogólna budowa szkieletu pięciopalczastej kończyny czworonoga O ssa m e ta ta rsi

(według Romera)
Kończyny przednie i tylne kręgowców lądowych mają 3-częściową bu
dowę. Składają się z segmentów: bliższego, środkowego i dalszego, nazy O s s a d ig it o r u m
wanych odpowiednio stylopodium, zygopodium i autopodium. Staw łok p e d is
ciowy lub kolanowy znajdują się między stylopodium, w skład którego

wchodzi pojedyncza kość (kość ramienna lub udowa), a zygopodium, B Ogólna budowa kończyny człowieka
które składa się z dwóch kości (kość promieniowa i łokciowa lub piszczel Widok od przodu, a Prawa kończyna górna, b Lewa kończyna górna.
i strzałka). Pięciopromieniste autopodium (ręka lub stopa) składa się rów Odpowiednie części szkieletu kończyny górnej i dolnej człowieka zazna
nież z podjednostek bliższej, środkowej i dalszej, nazywanych odpowied czono kolorem, tak aby wskazać ich homologię z segmentami kończyn
nio basipodium, metapodium i acropodium (zob. C). Niektóre kręgowce czworonogów przedstawionymi na A (stylo-, zygo- i autopodium). U czło
różnią się od tej podstawowej formy budową kończyn. Wykazują reduk wieka rzadkością są wady rozwojowe takie, jak wielopalczastość (polidak-
cję lub połączenie różnych podjednostek kostnych. tylia - obecność nadliczbowych palców stopy lub ręki) lub syndaktylia
(zlanie się kości palców stopy lub ręki).
C Pięciopalczasta kończyna czworonoga, podstawowy schemat budowy
Segmenty Parzyste kończyny przednie Parzyste kończyny tylne
Obręcz kończyn Obręcz piersiowa Obręcz miedniczna

- łopatka, obojczyk - kość miedniczna
Część wolna kończyn
Stylopodium Ramię Udo

- kość ramienna - kość udowa
Zygopodium Przedramię Goleń
- kość promieniowa - piszczel
- kość łokciowa - strzałka
Autopodium Ręka Stopa
- Basipodium Nadgarstek Stęp

- Szereg bliższy: część promieniowa, pośrednia, łokciowa - Szereg bliższy: część piszczelowa, pośrednia, strzałkowa
- Grupa środkowa: kości środkowe I—IV - Grupa środkowa: kości środkowe I—IV
- Szereg dalszy: kości nadgarstka I-V - Szereg dalszy: kości stępu I-V
- Metapodium Śród ręczę Śródstopie

- kości śródręcza I-V - kości śródstopia I-V
- Acropodium Palce Palce

- kości palców I—V - kości palców I—V
(z różną liczbą paliczków) (z różną liczbą paliczków)
20
D Ustawienie kończyn u pierwotnego czworonoga lądowego zewnątrz. Kość promieniowa i łokciowa oraz piszczel i strzałka są zgięte
(jaszczurka, L a c e r n a v ir id is ) pod kątem prostym w stawie łokciowym i kolanowym. Powierzchnia dło
a Widok od strony grzbietowej, b Przekrój poprzeczny na poziomie koń niowa ręki i podeszwowa stopy stykają się z podłożem. Osie wszystkich
czyn tylnych. stawów skierowane są równolegle do kręgosłupa (zob. E).
U czworonogów, takich jak płazy i gady (np. salamandry, żółwie, jasz Zwróć uwagę, że mięśnie prostowniki leżą po stronie grzbietowej, a mię
czurki) tułów jest zawieszony między kończynami i często styka się z pod śnie zginacze po stronie brzusznej. Położenie mięśni prostowników i zgi-
łożem. Kończyny ustawione są niemal pod kątem prostym do tułowia, tak naczy, w toku ewolucji nie zmienia się względem kości - jedynie kość
więc ramię i udo leżą prawie poziomo, a łokieć i kolano skierowane są na zmienia swoje ustawienie (zob. też F).
F a c ie s d o r s a lis e t
Fem ur M m . e xte n s o re s
s t a w u ło k c io w e g o
E Obrót kończyn w ewolucji ssaków F Szkielet kota (F e l i s c a t u s )

a Przed obrotem, b Po obrocie. Ewolucja ssaków jest związana z rotacją Widok z boku i od strony lewej. Powierzchnie dłoniowe kończyn przed
kończyn czworonogów. Kończyny zostały przesunięte tak, że znajdują nich spoczywają na podłożu, mimo że stawy łokciowe są skierowane do
się równolegle do ciała człowieka i zostały ustawione bliżej lub poni tyłu i ułożone pod kątem. Gdy kończyna przednia znajduje się w pozycji
żej tułowia. Takie ułożenie poprawia lokomocję i bardziej efektywnie nawróconej, to kości przedramienia krzyżują się. W kończynach tylnych
podtrzymuje ciało. Kończyna tylna obraca się do przodu (kolana usta nie ma konieczności nawracania kości goleni, ponieważ udo jest zroto-
wione dogłowowo), podczas gdy kończyna przednia obraca się ku ty wane do przodu. Podobny układ elem entów szkieletu dla różnych seg
łowi, naprzeciw tułowia (staw łokciowy ustawiony doogonowo). W w y mentów kończyn został zachowany także u człowieka. Ponieważ koń
niku tych zmian obie kończyny uzyskują ustawienie strzałkowe poniżej czyna dolna jest zrotowana do przodu, to grzbietowa strona kończyny
i wzdłuż tułowia (zob. F). (u zwierząt), w pozycji stojącej u człowieka, zwraca się ku przodowi. W w y
niku tego prostowniki uda i goleni (filogenetycznie mięśnie grzbietowe)
znajdują się na przedniej stronie kończyn, do przodu od odpowiednich
kości. Efekt ten tłumaczy, dlaczego w przypadku kończyny dolnej u czło
wieka pojęcia „przedni" i „tylny" mają przewagę nad terminami „grzbie
tow y"! „brzuszny". Dla odmiany, prostowniki i zginacze ramienia i przed
ramienia utrzym ują ich pierwotne położenie grzbietowe i brzuszne.
21
Wprowadzenie do anatomii 2. Opis ciała człowieka
2.1 Ciało człowieka:

proporcje, pole powierzchni i masa ciała
p łó d n o w o ro d e k 6 la t 2 5 la t
2 m ie s ią c e
p łó d 2 la ta 12 la t
5 m ie s ię c y
A Zmiana proporcji ciała podczas wzrostu

Podczas, gdy u 2-miesięcznego zarodka wysokość głowy jest równa poło
wie długości (1/2) ciała, to u noworodka wynosi ona już ok. 1/4, u dziecka
6-letnieg o - 1/6, a u dorosłego 1/8 jego długości.
6 Prawidłowe proporcje ciała

U dorosłego punkt środkowy całkowitej wysokości ciała znajduje się
na poziomie spojenia łonowego, tzn. na tej wysokości proporcja części
górnej ciała do dolnej wynosi 1:1. Zarówno klatka piersiowa, jak i głowa
z szyją stanowią po 2/5 górnej połowy ciała, a miednica stanowi 1/5. Wy
sokość dolnej połowy ciała rozkłada się po równo, między wysokość uda
i goleni (razem ze stopą), a linia tego podziału biegnie na wysokości ko
lana.
P o m ia ry (cm ) P e rc e n ty le
m ężczy źn i k o b ie ty
5. 50. 95. 5. 50. 95.
1 z a się g p rze d n i k o ń c z y n y g ó rn e j 68,5 74,0 81,5 62,5 6 9 ,0 75,0

2 p rz e d n io -ty ln y w y m ia r ciała 26,0 28,5 38,0 24,5 29,0 34,5
3 z a się g p io n o w y k o ń c z y n y g ó rn e j 197,5 207,5 220,5 184,0 194,5 202,5
4 w y so k o ś ć cia ła 165,5 175,0 185,5 153,5 162,5 172,0
5 w y so k o ś ć cia ła m ie rz o n a d o szp a ry 153,0 163,0 173,5 143,0 151,5 160,5
p o w ie k
6 w y so k o ś ć cia ła m ie rz o n a d o ra m io n 134,5 145,0 155,0 126,0 134,5 142,5
7 w y so k o ść ciała m ierzon a do staw u 102,5 110,0 117,5 96,0 102,0 108,0
ło kcio w eg o
8 w y so k o ś ć cia ła m ie rzo n a d o ręki 73,0 76,5 82,5 6 7 ,0 71,5 76,0
C Zasięg ramion
9 s ze ro k o ść m ię d z y ra m io n a m i 44,0 4 8 ,0 52,5 39,5 43,5 48,5
1 0 s ze ro k o ść b io d e r w p o zy c ji sto ją ce j 34,0 36,0 38,5 34,0 36,5 4 0 ,0 Zasięg ramion mierzony od koniuszków palców ręki prawej do koniusz
11 w y so k o ś ć cia ła w p o z y c ji sie d zą ce j 85,5 91,0 96,5 8 1 ,0 86,0 91,0 ków palców ręki lewej jest nieznacznie większy niż wysokość ciała (u ko
1 2 w y so k o ś ć cia ła w p o zy c ji sie d zą c e j 74,0 79,5 85,5 70,5 75,5 80,5
biet wynosi 103%, a u mężczyzn 106%).
m ie rz o n a d o s z p a ry p o w ie k
1 3 w y so k o ść m ierzo n a od ło kcia do 21,0 24,0 28,5 18,5 23,0 27,5
p ła szczyzn y p ozio m ej w p ozycji
sied zącej
1 4 w y so k o ś ć g o le n i i s to p y (m ie rzo n a
w p o zy cji s ie d zą c e j) 41,0 4 5 ,0 4 9 ,0 37,5 41,5 4 5 ,0
D Wybrane pomiary ciała w pozycji stojącej i siedzącej
1 5 d łu g o ś ć o si c h w y tn e j sta w u 32,5 35,0 39,0 29,5 31,5 35,0
ło k c io w e g o (między 18. a 65. rokiem życia) wg DIN 33402-2 (z: Ergonomie
1 6 g łę b o k o ść sia d u 45,0 49,5 54,0 43,5 48,5 53,0 - KórpermaRe des Menschen - Teil 2: Werte. Beuth, Berlin 2005)
1 7 d łu g o ść p o ś la d k o w o -k o la n o w a 56,5 61,0 65,5 54,5 59,0 6 4 ,0
Wartość percentyli wskazuje, jaki procent badanej populacji znajduje się
1 8 d łu g o ś ć p o śla d k o w o -g o le n io w a 96,5 104,5 114,0 92,5 99,0 105,5
1 9 p rz e d n io -ty ln y w y m ia r ud a m ie rz o n y 13,0 15,0 18,0 12,5 14,5 17,5 poniżej wartości początkowej dla poszczególnych pomiarów ciała, np. 95
w p o zy cji sie d zą ce j percentyl dla wysokości ciała u mężczyzn między 18. a 65. rokiem życia
2 0 szero ko ść m ierzon a p o w yżej łokcia 41,5 48,0 55,5 39,5 48,5 55,5
wynosi 185,5 cm, co oznacza, że 95% osobników w tej grupie jest niższa
21 szero ko ść b io d er w pozycji siedzącej 35,0 37,5 42,0 36,0 39,0 4 6 ,0
niż 185,5 cm, a 5% z nich jest wyższa.
22
17% 9,5% 15%
E Powierzchnia ciała u niemowląt, dzieci, dorosłych F Reguła ręki

a Zgodnie z regułą 9. opisaną przez Wallace'a (1950) powierzchnia ciała Procent uszkodzonej powierzchni ciała podczas oparzeń może być osza
dorosłego człowieka (a) może być podzielona na obszary, które są w ie cowany za pomocą reguły ręki. Reguła zakłada, że pole powierzchni ręki
lokrotnością 9%: zarówno głowa, jak i każda z kończyn górnych sta pacjenta wynosi w przybliżeniu 1% jego całkowitej powierzchni ciała. Re
nowią 9% powierzchni ciała, powierzchnia przednia i tylna tułowia, guła ta może być stosowana także u dzieci, ponieważ ręce w stosunku do
a także każda z kończyn dolnych stanowią po 18% powierzchni ciała. całej powierzchni ciała są proporcjonalnie mniejsze niż u dorosłych.
Narządy płciowe obejmują 1% powierzchni ciała. U dzieci (b) i nowo
rodków (c) reguła 9. zmienia się odpowiednio do wieku. Zwróć uwagę,
że reguła 9. może być stosowana przy oparzeniach jako szybka metoda wysokość (m)
1,48 1,52 1,56 1,60 1,64 1,68 1,72 1,76 1,80 1,84 1,88 1,92 1,96 2,00
dla oceny rozległości oparzonej powierzchni ciała.
120 55 53 52 51 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 35 35 34 33 33 32 31 31 30
118 54 52 51 50 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 36 35 34 33 33 32 31 31 30 30
116 53 52 50 49 48 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 37 36 35 34 34 33 32 31 31 30 30 29
114 52 51 49 48 47 46 45 43 42 41 40 39 39 38 37 36 35 34 34 33 32 32 31 30 30 29 29
112 51 50 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 35 35 34 33 32 32 31 30 30 29 29 28
110 50 49 48 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 36 35 34 33 32 32 31 30 30 29 29 28 28
108 49 48 47 46 44 43 42 41 40 39 38 37 37 36 35 34 33 33 32 31 31 30 29 29 28 28 27
G Zależność między względną powierzchnią ciała 106
104
48
47
47 46
45
45
44
44 42 41
43 42 41
40
40
39
39
38 38
37
37
36
36 35 34 33 33 32 31 31 30 29 29 28 28 27 27
46 38 35 34 34 33 32 31 31 30 29 29 28 28 27 27 26
(pole powierzchni skóry) a wiekiem 102
100
47
46
45
44
44 43
42
42 41 40
41 40 39
39
38
38
37
37 36
35
35 34 34
34 33
33 32 31 31 30
30
29
29
29 28 28
28 28 27
27 27 26 26
43 36 35 32 32 31 30 27 26 26 25
98 44 41 34 28 27 27
Powiększenie rozmiarów ciała wiąże się ze wzrostem pola powierzchni 96
45
44 43
42
42 40
40 39 38
39 38 38
37
37
36
36
36
35
35
34 33
33 32
32 32
32 31
31 30
30
30
30
29
29
28
28
28 27 27 26
26 26 25
26 25 24
25
24
94 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 33 32 31 30 30 29 28 28 27 27 26 25 25 24 24 24
proporcjonalnie do kwadratu promienia ciała, natomiast objętość ciała 92 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 33 32 31 30 30 29 28 28 27 27 26 25 25 24 24 23 23
90 41 40 39 38 37 36 35 34 33 33 32 31 30 30 29 28 28 27 27 26 25 25 24 24 23 23 23
powiększa się proporcjonalnie do trzeciej potęgi promienia. Te podsta 88 40 39 38 37 36 35 34 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 27 26 25 25 24 24 23 23 22 22
86 39 38 37 36 35 34 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 27 26 25 25 24 24 23 23 22 22 22
wowe stosunki geometryczne pokazują, że małe zwierzęta mają mniej 84 38 37 36 35 35 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 27 26 25 25 24 24 23 23 22 22 21 21
82 37 36 35 35 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 26 26 25 25 24 24 23 23 22 22 21 21 21
szą powierzchnię względną niż zwierzęta duże. Większy stosunek po 80 37 36 35 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 26 26 25 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20
78 36 35 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 26 26 25 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20 20
wierzchni ciała do objętości powoduje, że małe zwierzęta oddają znacz 76 35 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 26 26 25 25 24 23 23 22 22 22 21 21 20 20 19 19
74 34 33 32 31 30 30 29 28 28 27 26 26 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20 20 19 19 19
nie więcej ciepła. W związku z tym małe organizmy, takie jak mysz lub 72 33 32 31 30 30 29 28 27 27 26 26 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20 20 19 19 18 18
70 32 31 30 30 29 28 27 27 26 25 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20 19 19 19 18 18 18
małe dzieci, mają większy współczynnik metabolizmu niż dorosły czło 68 31 30 29 29 28 27 27 26 25 25 24 24 23 22 22 21 21 21 20 20 19 19 18 18 18 17 17
66 30 29 29 28 27 26 26 25 25 24 23 23 22 22 21 21 20 20 19 19 19 18 18 18 17 17 17
wiek lub duże zwierzęta, takie jak słoń. 64 29 28 28 27 26 26 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20 19 19 18 18 18 17 17 17 16 16
62 28 28 27 26 25 25 24 24 23 22 22 21 21 20 20 20 19 19 18 18 18 17 17 16 16 16 16
60 27 27 26 25 25 24 23 23 22 22 21 21 20 20 19 19 19 18 18 17 17 17 16 16 16 15 15
58 26 26 25 24 24 23 23 22 22 21 21 20 20 19 19 18 18 18 17 17 16 16 16 15 15 15 15
Masa Powierz Powierzchnia ciała 56 26 25 24 24 23 22 22 21 21 20 20 19 19 18 18 18 17 17 17 16 16 16 15 15 15 14 14
54 25 24 23 23 22 22 21 21 20 20 19 19 18 18 17 17 17 16 16 16 15 15 15 14 14 14 14
ciała chnia ciała masa ciała 52 24 23 23 22 21 21 20 20 19 19 18 18 18 17 17 16 16 16 15 15 15 14 14 14 14 13 13
50 23 22 22 21 21 20 20 19 19 18 18 17 17 17 16 16 15 15 15 14 14 14 14 13 13 13 13
Wiek (kg) (cm2) (cm2/kg) 48 22 21 21 20 20 19 19 18 18 17 17 17 16 16 15 15 15 14 14 14 14 13 13 13 12 12 12
I iJ otyłość H i i otyłość m nadwaga □ norma 1— 1 poniżej

noworodek 3,4 2100 617,6 ekstremalna normy
dziecko 6 miesięcy 7,5 3500 466,7

dziecko 1 rok 9,3 4100 440,9 H Indeks masy ciała
dziecko 4 lata 15,5 6500 419,4 W antropometrii indeks masy ciała (BMI - body mass index) stał się mię
dziecko 10 lat 30,5 10500 344,3 dzynarodowym standardem w obliczaniu masy ciała. BMI dobrze od
dorosły 70,0 18100 258,6 zwierciedla stopień otyłości, a wyznacza się go jako iloraz masy ciała (kg)
do kwadratu wysokości ciała (m2).
23
2.2 Struktury anatomiczne człowieka: podział
B Okolice ciała człowieka, podział
Głowa (c a p u t)
Encephalon
Caput Szyja (c o l lu m )
Cranium Tułów (t r u n c u s )
• Klatka piersiowa (thorax)
• Brzuch (abdomen)
Collum • Miednica mniejsza (pelvis)
Pars cervicalis
columnae Kończyna górna (m e m b r u m s u p e r iu s )
vertebralis • Obręcz kończyny górnej (cingulum membri superioris)
Pulmones • Część wolna kończyny górnej (pars libera membri superioris)
Scapula Kończyna dolna (m e m b r u m in fe r iu s )

Thorax < • Obręcz kończyny dolnej (cingulum membri inferioris)
• Część wolna kończyny dolnej (pars libera membri inferioris)
Ren
C Narządy, podział czynnościowy
Hepar
Układ kostno-mięśniowy (układ ruchu)
Colon • Szkielet i połączenia kostne (część bierna)
Abdomen < Pars lumbalis • Mięśnie szkieletowe poprzecznie prążkowane (część czynna)
columnae
Narządy
vertebralis
• Układ sercowo-naczyniowy (systema cardiovasculare)
Intestinum • Układ chłonny (systema lymphaticum)
tenue • Układ dokrewny (systema endocrinae)
Ureter • Układ oddechowy (systema respiratorium)
• Układ trawienny (systema digestorium)
Pelvis < Vesica urinaria • Układ moczowy (systema urinaria)
Anus • Układ rozrodczy męski i żeński (systema genitalia masculina et feminina)
Testis Układ nerwowy ( s y s te m a n e r v o s u m )
• Ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy (systema nervosum centrale et
periphericum)
• Narządy zmysłów (organa sensuum)
Powłoka wspólna (in te g u m e n tu m c o m m u n e )
D Surowicze jam y ciała i przestrzenie łącznotkankowe

Narządy i układy narządów znajdują się zarówno w jamach surowiczych,
jak i w obrębie różnej wielkości przestrzeni łącznotkankowych. Jama su
rowicza to całkowicie zamknięta potencjalna przestrzeń, wyścielona
lśniącą błoną (surowiczą), zawierająca niewielką ilość płynu. Błona suro
Membrum <
wicza zbudowana jest z dwóch blaszek, które zazwyczaj ułożone są na
inferius,
pars libera przeciw siebie (obydwie warstwy nie do końca ściśle i bezpośrednio do
siebie przylegają, tak jak to jest w jam ie brzusznej). Blaszka trzewna (la
mina visceralis) pokrywa bezpośrednio narządy, a blaszka ścienna (lamina
parietalis) wyściela ścianę jam y surowiczej.
Topograficzne jamy ciała Leżące w nich jamy surowicze

• Cavitas thoracis • Cavitas pleuralis (jama opłucnej)
(jama klatki piersiowej) • Cavitas pericardiaca (jama osierdziowa)
• Cavitas abdominalis • Cavitas peritonealis abdominis'

(jama brzuszna) (jama otrzewnowa brzucha)
• Cavitas pelvis • Cavitas peritonealis pelvis'

(jama miednicy mniejszej) (jama otrzewnowa miednicy mniejszej)
A Narządy wewnętrzne, położenie Przestrzenie łączno-tkankowe

Widok od strony bocznej. • Przestrzeń między blaszką środkową a głęboką powięzi szyi
• Śródpiersie (mediastinum)
• Przestrzeń pozaotrzewnowa (spatium extraperitoneale)
- przestrzeń zaotrzewnowa (spatium retroperitoneale)
- przestrzeń podotrzewnowa (spatium subperitoneale)
• Kaletki i jamy maziowe (bursae et cavites synoviales)
* Zwróć uwagę: jamy otrzewnowe brzucha i miednicy mniejszej są ze sobą po
łączone.
24
Cavitas cranii
Cavitas Cavitas pleuralis

pericardialis
Cavitas
thoracis
Cavitas
abdominalis
Spatium
retroperitoneale
Cavitas <
pelvis
Spatium
subperitoneale
E Ciało człowieka, wybrane przekroje d Przekrój przez jam ę brzuszną w płaszczyźnie poprzecznej,
a Przekrój w płaszczyźnie strzałkowej pośrodkowej. e Przekrój przez miednicę mniejszą w płaszczyźnie poprzecznej (zwróć
b Przekrój przez głowę w płaszczyźnie poprzecznej, uwagę na podstawowe płaszczyzny i osie ciała na s. 27).
c Przekrój przez klatkę piersiową w płaszczyźnie poprzecznej.
25
Wprowadzenie do anatomii 3. Anatomia struktur powierzchownych, punkty orientacyjne i miana położenia
3.1 Miana położenia i kierunku, podstawowe płaszczyzny i osie ciała
A Miana ogólne położenia i kierunku lateralis

medialis
Górna część ciała (głowa, szyja i tułów)
Czaszkowy (cranialis) Należący lub stanowiący część gtowy albo poło

żony w okolicy głowy
Ogonowy (caudalis) Należący lub stanowiący część albo położony
w okolicy ogona
Brzuszny (ventralis) Położony po stronie brzusznej t
Grzbietowy (dorsalis) Położony po stronie grzbietowej cranialis
I
Przedni (anterior) Należący lub stanowiący część przednią albo poło caudalis
żony w okolicy przedniej
Synonim: brzuszny (miano stosowane głównie i -dorsalis
do opisu zwierząt)
Tylny (posterior) Należący lub stanowiący część albo położony
w okolicy tylnej
Synonim: grzbietowy (miano stosowane głównie
do opisu zwierząt)
Górny (superior) U góry lub powyżej
Dolny (inferior) U dołu lub poniżej
Środkowy (medius) Położony pośrodku
Zginacz (flexor) Należący lub stanowiący część albo położony ventralis
w okolicy zginaczy lub na ich powierzchni
Prostownik (extensor) Należący lub stanowiący część albo położony ulnaris
w okolicy prostowników lub na ich powierzchni
radialis
Osiowy (axialis) Należący lub stanowiący oś danej struktury
Poprzeczny (transversus; Położony pod kątem prostym względem osi dłu
transversalis) giej danej struktury
Podłużny (longitudinalis) dorsalis
Równoległy do osi długiej danej struktury
Poziomy (horizontalis) Równoległy do płaszczyzny poziomej danej
struktury
Pionowy (verticalis) Prostopadły do płaszczyzny poziomej danej struk
tury
Przyśrodkowy (medialis) Skierowany do płaszczyzny pośrodkowej
Boczny (lateralis) Skierowany przeciwnie do płaszczyzny pośrod
kowej proximalis
Pośrodkowy (medianus) Położony w płaszczyźnie pośrodkowej lub w linii
pośrodkowej distalis
Pośredni (intermedicus) Położony pomiędzy
Środkowy (centralis) Położony w środku lub wewnątrz ciała
Obwodowy (periphericus; Położony w pewnej odległości od środka ciała
peripheralis)
Powierzchowny (super Położony w okolicy powierzchni ciała - dexter sinister
ficialis)
Głęboki (profundus) Położony głębiej, pod powierzchnią ciała tibialis
Zewnętrzny (externus) Położony na zewnątrz lub bocznie
Wewnętrzny (internus) Położony wewnątrz lub przyśrodkowo fibularis
Szczytowy lub wierzchoł Zwrócony w kierunku koniuszka, wierzchołka
kowy (apicalis) lub szczytu
Podstawny (basalis) Zwrócony do dołu lub w kierunku podstawy danej
struktury, np. w kierunku podstawy czaszki
Prawy (dexter) Leżący po stronie prawej dorsalis
Lewy (sinister) Leżący po stronie lewej
Potyliczny (occipitalis) Zwrócony do tyłu głowy plantaris
Skroniowy (temporalis) Zwrócony w stronę okolicy bocznej głowy
Strzałkowy (sagittalis) Położony równolegle do szwu strzałkowego
Wieńcowy (coronalis) Położony równolegle do szwu wieńcowego
B Pozycja anatomiczna
Dziobowy (rostralis) Zwrócony w kierunku nosa, czoła lub brwi
Czołowy (frontalis) Zwrócony w kierunku czoła Prawa strona ciała z maską przezierną uwidocznia szkielet. W pozycji ana
Podstawowy (basilaris) Należący do podstawy czaszki tomicznej wzrok skierowany jest do przodu, a ręce ułożone są w pozycji
odwróconej.
Kończyny
Zwróć uwagę, że term inyjew a", „prawa" odnoszą się zawsze do osobnika
Bliższy (proximalis) Leżący w pobliżu lub zwrócony w kierunku tułowia opisywanego w pozycji anatomicznej.
Dalszy (distalis) Skierowany od tułowia (w kierunku końcowego
odcinka kończyny)
Promieniowy (radialis) Skierowany do kości promieniowej lub w stronę C Skróty
boczną przedramienia
Łokciowy (ulnaris) Skierowany do kości łokciowej lub w stronę przy A. Arteria (Aa. = Arteriae)
środkową przedramienia
Piszczelowy (tibialis) Skierowany do piszczeli lub w stronę przyśrod V. Vena (Vv. = Venae)
kową goleni M. Musculus (Mm. = Musculi)
Strzałkowy (fibularis) Skierowany do strzałki lub w stronę boczną goleni N. Nervus (Nn. = Nervi)
Dłoniowy (palmaris; Skierowany w stronę powierzchni dłoniowej ręki NI. Nodus lymphaticus (Nil. = Nodi lymphatici)
volaris)
Podeszwowy (plantaris) Skierowany w stronę podeszwy stopy Lig. Ligamentum (Ligg. = Ligamenta)
Grzbietowy (dorsalis) Skierowany w stronę powierzchni grzbietowej ręki R. Ramus (Rr. = Rami)
lub stopy Art. Articulatio (Artt. = Articulationes)
26
płaszczyzna czołowa płaszczyzna strzałkowa
koślawość (wypukły szpotawość (wklęsły wygięcie wygięcie

względem osi ciała) względem osi ciała) tylne przednie
E Odchylenia kończyn od prawidłowej osi

Deformacje stawów kończyn mogą prowadzić do odchylenia obu połą
czonych stawem kości zarówno w płaszczyźnie czołowej, jak i strzałkowej.
Zgodnie z uzgodnieniami międzynarodowymi odchylenia osi w płasz
czyźnie czołowej określa się mianem szpotawości (varus) lub koślawości
(valgus), natomiast w płaszczyźnie strzałkowej jako wygięcie ku tyłowi (re-
curvatio) lub do przodu (antecurvatio). Ustawienie szpotawe w stawie ko
lanowym stwierdza się, gdy odchylenie osi kończyny od długiej osi ciała
ma kształt wklęsły, tzn. kość obwodowa (piszczelowa) skierowana jest ku
linii pośrodkowej (np. kolano szpotawe = nogi tworzące kształt litery O).
W przypadku koślawego ustawienia kolana odchylenie osi od długiej osi
ciała ma kształt wypukły, tzn. kość piszczelowa odchyla się od linii pośrod
kowej (np. kolano koślawe = nogi tworzące kształt litery X)
Meatus acusticus
externus
Dens axis (C2)
lunctura
D Podstawowe płaszczyzny i osie ciała człowieka cervico-
-thoracica
(pozycja neutralna, widok od przodu i boku)
Mimo że w ciało człowieka mogą być wpisane liczne płaszczyzny i osie,
lunctura
to jednak standardowo wyznacza się trzy podstawowe płaszczyzny i osie
thoraco-
ciała. Każda z płaszczyzn i osi jest prostopadła względem pozostałych. -lumbalis
Podstawą każdej z nich są współrzędne trójwymiarowe.
Podstawowe płaszczyzny ciała człowieka Art. coxae

• Płaszczyzna strzałkowa ( p l a n u m s a g i t t a l e ): to każda pionowa płasz
czyzna ciała człowieka, która jest równoległa do szwu strzałkowego
czaszki i biegnie w kierunku przednio-tylnym. Płaszczyzna strzałkowa
pośrodkowa (planum sagittale medianum) dzieli ciało człowieka na
dwie równe połowy, prawą i lewą. Art. genus
• Płaszczyzna czołowa lub wieńcowa ( p l a n u m f r o n t a l n e s e u c o r o
n a l e ) : to każda płaszczyzna ciała człowieka, która jest równoległa do
czoła lub szwu wieńcowego czaszki. W pozycji stojącej płaszczyzna ta
biegnie ze strony prawej na lewą lub z lewej na prawą.
• Płaszczyzna poprzeczna lub osiowa ( p l a n u m t r a n s v e r s a l e s e u Art. talocruralis
a x i a l e ): to każda płaszczyzna pozioma ciała człowieka, która dzieli
ciało człowieka na część górną i dolną. Płaszczyzna ta jest prostopadła
do osi długiej ciała. F Środek ciężkości ciała oraz oś ciężkości
Podstawowe osie ciała człowieka a Widok od przodu. Oś ciężkości biegnie pionowo, wzdłuż płaszczy
• Oś pionowa lub podłużna ( a x is v e r t i c a l i s s e u l o n g i t u d i n a l i s ): w po zny strzałkowej pośrodkowej i przechodzi przez środek ciężkości ciała,
zycji stojącej oś ta biegnie w kierunku czaszkowo-ogonowym i jest pro znajdujący się poniżej wzgórka kości krzyżowej, na wysokości dru
stopadła do podłoża. Oś ta znajduje się w miejscu przecięcia się płasz giego kręgu krzyżowego.
czyzn czołowych i strzałkowych. b Widok od strony bocznej. Oś ciężkości biegnie przez przewód słu
• Oś strzałkowa ( a x is s a g i t t a l i s ): oś ta biegnie w kierunku przednio-tyl chowy zewnętrzny, ząb kręgu obrotowego (drugi kręg szyjny), połą
nym, od przodu do tyłu (lub od tyłu do przodu) i jest miejscem przecię czenia anatomiczne i czynnościowe kręgosłupa, środek ciężkości ciała
cia się płaszczyzn strzałkowych i poprzecznych. oraz przez staw biodrowy, kolanowy i skokowo-goleniowy (wg Kram-
• Oś poprzeczna lub pozioma ( a x is t r a n s v e r s a l i s s e u h o r i z o n t a l i s ): mera).
oś ta biegnie ze strony prawej na lewą lub odwrotnie i leży w miejscu
przecięcia się płaszczyzn czołowych i poprzecznych.
27
3.2 Położenie i nazewnictwo

radiologicznych płaszczyzn badania
płaszczyzna pozioma
płaszczyzna
płaszczyzna frankfurcka
poprzeczna (osiowa)
strzałkowa
szew
strzałkowy
szew
wieńcowy
płaszczyzna
czołowa
płaszczyzna łącząca kącik
a b c oka z górnym brzegiem
otworu słuchowego
A Radiologiczne płaszczyzny przekrojów na przykładzie czaszki b płaszczyzna pozioma frankfurcka (niemiecka, płaszczyzna poprzeczna)
a Standardowe płaszczyzny przekroju w badaniach obrazowych (tomogra przebiega od górnej krawędzi przewodu słuchowego zewnętrznego
fia komputerowa [TK] oraz tomografia rezonansu magnetycznego [RM]) (meatus acusticus externus) do dolnej krawędzi oczodołu,
definiuje się podobnie jak płaszczyzny anatomiczne (czołową, strzał c i d osiowe przekroje czaszki w badaniach tomografii komputerowej
kową i poprzeczną), zob. s. 27): głowy lub mózgu są z reguły pochylone ku tyłowi o kąt 19° (czyli
wzdłuż płaszczyzny łączącej kąt oka z górnym brzegiem przewodu słu
chowego zewnętrznego, co ma za zadanie chronić zawartość oczodołu
Płaszczyzna Płaszczyzna anatomiczna przed zbyt silnym promieniowaniem rentgenowskim).
radiologiczna
Uwaga: Zasadniczo, zarówno w badaniach TK, jak i RM, możliwe jest uzy
Płaszczyzna wień = Płaszczyzna czołowa (wzdłuż lub równole
cowa gle do szwu wieńcowego) skanie obrazów w każdej możliwej płaszczyźnie (obrazowanie wielopłasz
czyznowe). W obu przypadkach dostarczane są dane objętościowe, co
Płaszczyzna strzał = Płaszczyzna strzałkowa (wzdłuż lub równo pozwala nie tylko na uzyskanie obrazów dwuwym iarowych, ale również
kowa legle do szwu strzałkowego) przestrzennych (z wykorzystaniem rekonstrukcji trójwym iarowych), np.
Płaszczyzna osiowa = Płaszczyzna poprzeczna (na głowie rów w przypadku diagnostyki zmian naczyniowych o skomplikowanym prze
noległa do płaszczyzny poziomej frankfurc biegu anatomicznym lub zmian patologicznych.
kiej lub niemieckiej, na tułowiu i kończynach
prostopadła do osi podłużnej)
C Ważne struktury anatomiczne stawu

ramiennego, uporządkowane według
najbardziej korzystnej płaszczyzny
obrazowania w badaniu RM
Płaszczyzna Widoczne ważne struktury

badania RM anatomiczne
Płaszczyzna • m. nadgrzebieniowy
osiowa • obrąbek stawowy
(poprzeczna) • torebka stawowa
• więzadła obrąbkowo-
-ramienne
B Standardowe płaszczyzny obrazowania Ze względu na możliwość obrazowania w do • ścięgno głowy długiej
okolicy naramiennej w badaniu RM wolnej płaszczyźnie (obrazowanie wielopłasz mięśnia dwugłowego ra
Pacjent leży na plecach, a ramię po stronie ba czyznowe) oraz wyjątkowo dobre różnicowanie mienia
danego stawu ramiennego ułożone jest wzdłuż okołostawowych tkanek miękkich, badanie RM
Płaszczyzna • m. nadgrzebieniowy
ciała w rotacji zewnętrznej lub ułożeniu spo jest bardzo przydatne w diagnostyce chorób
skośna • m. podgrzebieniowy
czynkowym . stawów. W zależności od wybranej płaszczy
wieńcowa • kaletka podbarkowa
a położenie osiowej (poprzecznej) płaszczy zny obrazowania oraz sekwencji (uwydatnie • staw barkowo-obojczy-
zny badania lewego barku, widok od przodu nie znaczenia danego czasu relaksacji, obrazy kowy
b położenie skośnej wieńcowej płaszczy T1- lub T2-zależne) poszczególne tkanki można • górna i dolna część
zny (równoległej do mięśnia nadgrze- różnicować na podstawie ich położenia oraz za obrąbka stawowego
bieniowego oraz prostopadle do w y wartości wody i tłuszczu.
Płaszczyzna • pierścień rotatorów
drążenia stawowego), widok od góry Uwaga: Obrazy w płaszczyznach osiowych (po
skośna • więzadło kruczo-barkowe
c położenie skośnej strzałkowej płaszczyzny przecznych, zob. D) są rekonstruowane w taki strzałkowa • wyrostek barkowy
(równolegle do wydrążenia stawowego), w i sposób, jakby oceniający patrzył na dany prze • więzadła obrąbkowo-
dok od góry. krój ciała od dołu. -ramienne
• przestrzeń podbarkowa
28
D Ocena obrazów w płaszczyźnie osiowej

płaszczyzna badania a i b tułów; c-e kończyna dolna
przekrój poprzeczny a Klatka piersiowa widziana od przodu, prze
(osiowy) krój poprzeczny (osiowy) na wysokości kręgu
T8;
b Badanie osiowe TK klatki piersiowej (wi
dok od dołu) w tzw. oknie miękkotkanko-
wym , tzn. tkanki miękkie (serce) widoczne
są w wyższej rozdzielczości, natomiast kości
są nieprześwietlone (białe), a ze względu na
obecność powietrza płuca widoczne są jako
t prześwietlone (czarne);
c Udo prawe, widok od przodu, płaszczyzna
kierunek oglądania (od dołu) poprzeczna (osiowa);
a d Badanie RM, osiowy obraz Tl-zależny pra
wego uda, widok od dołu;
e Anatomiczny przekrój z oznaczeniem w i
docznych struktur.
Kierunki na obrazach zrekonstruowanych
w płaszczyźnie osiowej (poprzecznej) w ba
daniu TK oraz RM, ustawione są w taki spo
sób, jakby oceniający patrzył na nie od dołu,
przy czym pacjent ułożony jest każdora
zowo na plecach. Na obrazach osiowych le
żący z tyłu kręgosłup widoczny jest na dole
obrazu, przednia powierzchnia uda skiero
wana jest ku górze, a tylna ku dołowi; struk
tury położone po prawej stronie ciała wi
doczne są na lewej stronie obrazu, i na odwrót.
Uwaga: Obrazy w przekroju czołowym (wieńco
wym) rekonstruowane są w taki sposób, jakby
pacjent stał przed oceniającym badanie.
J i1
> r f
M. vastus medialis
M. rectus femoris
M. sartorius
M. vastus lateralis
N.saphenus
M.vastus
intermedius V. saphena
magna
Femar A. et Vv. femoralis
A. et V. profunda M. adductor
femoris longus
M. biceps femoris M. gracilis

(caput breve)
M. adductor
A. comitans magnus
n. ischiadici
M. semi
N. ischiadicus membranosus
M. biceps femoris M. semi

(Caput longum) tendinosus
29
3.3 Anatomia struktur powierzchownych
Fossa
iugularis M. trapezius
Clavicula Linea
sternalis M. deltoideus
Areola
mammae
Mamilla Papilla Scapula, Regio

mammaria Angulus vertebralis
inferior
Mamma Fossa
cubitalis
Umbilicus
Spina iliaca Tetragonum

anterior sacrale
Proc.
superior
styloideus
radii
Crena Regio
analis glutealis
Sulcus
Mons pubis inguinalis
Sulcus
glutealis
Patella
Fossa poplitea
Tibia
Malleolus
lateralis Malleolus
lateralis
Malleolus
medialis Tuber calcanei
A Anatomia struktur powierzchownych u kobiety B Anatomia struktur powierzchownych u kobiety

Widok od przodu. Anatomia struktur powierzchownych osobnika żywego Widok od tyłu.
jest ważna podczas różnych metod badania (oglądanie, badanie palpa-
cyjne, obm acywanie, opukiwanie, osłuchiwanie, testy czynnościowe).
Aby uniknąć powtórzeń, na ciele kobiety i mężczyzny nie zaznaczono ta
kich samych struktur, jak np. wyrostek łokciowy (olecranon).
30
M. sternocleido
mastoideus Vertebra
prominens
Fossa supra (C7) M. trapezius
Art. acromio-
c avicularis
Spina
scapulae
M. pectoralis Scapula,
maior Margo
medialis
Linea Arcus
alba costalis Olecranon
Linea
Inter semilunaris M.erector
sectiones Umbilicus spinae
tendineae
Crista
iliaca
Trigonum
sacrale
Proc.
Penis styloideus
ulnae
Scrotum
Glans penis
M. quadriceps
femoris
M. semi
membranosus
Caput fibulae
Tuberositas
tibiae
M. triceps surae
Dorsum pedis Tendo

calcaneus
C Anatomia struktur powierzchownych u mężczyzny D Anatomia struktur powierzchownych u mężczyzny

Widok od przodu Widok od tyłu.
31
3.4 Anatomia struktur powierzchownych

i wyczuwainość struktur kostnych
Anatomia palpacyjna struktur kostnych ma istotne znaczenie w wyznacza

niu orientacyjnych punktów kostnych szkieletu. Niektóre elem enty sta
wowe nie zawsze są wyczuwalne (np. staw biodrowy). W takich przypad
kach osoba badająca powinna palpacyjnie odnaleźć wyniosłość kostną,
która pośrednio byłaby punktem orientacyjnym w lokalizacji struktur nie
dostępnych. Clavicula
Acromion
Proc. coracoideus
Tuberculum Manubrium
maius sterni
Tuberculum Corpus sterni
minus
Costae
Epicondylus
Proc.
medialis
xiphoideus
Epicondylus
lateralis Spina iliaca
anterior
Crista iliaca superior
Trochanter
Proc. styloideus ulnae
maior
Proc. styloideus radii
Tuberculum
Os pisiforme pubicum
Tuberculum ossis scaphoidei
Tuberculum ossis trapezii
Artt. metacarpo
phalangeales
Artt. inter
phalangeales Hamulus
Os frontale manus ossis hamati Symphysis pubica
Incisura Tuber
frontalis ischiadicum
Patella
Incisura
supraorbitalis Epicondylus
lateralis Epicondylus
Os nasale
Condylus medialis
Arcus zygomaticus lateralis tibiae Condylus
Caput fibulae medialis tibiae
Foramen infraorbitale
Tuberositas
Maxilla tibiae
Protuberantia Angulus mandibulae
Facies
mentalis medialis
Foramen mentale
Corpus ossis tibiae
hyoidei
Incisura Malleolus
thyroidea medialis
superior Malleolus Tuberositas
lateralis ossis navicularis
Prominentia Larynx
laryngea Tuberositas Artt. metatarso-
ossis meta phalangeales
Cartilago tarsi V
cricoidea
Clavicula
Manubrium Art.sterno- Artt. inter
sterni clavicularis phalangeales pedis
A Anatomia struktur powierzchownych i wyczuwainość B Anatomia struktur powierzchownych i wyczuwainość

struktur kostnych głowy i szyi struktur kostnych tułowia oraz kończyny górnej i dolnej u kobiety
Widok od przodu. Widok od przodu.
32
Angulus
superior
Vertebra Clavicula,
prominens Extremitas acromialis
Acromion
Tuberculum maius
Spina scapulae
Margo medialis
Angulus inferior
Costae
Procc. spinosi Epicondylus lateralis

Olecranon
Caput radii
Crista iliaca
Epicondylus medialis
Spina iliaca
Corpus ulnae,
posterior
Facies posterior
superior
Os sacrum Proc.styloideus ulnae
Proc. styloideus radii
Os triquetrum
Os capitatum
Ossa metacarpi
Tuber Ossa digitorum

ischiadicum Os parietale Sutura sagittalis
Trochanter
maior
Epicondylus
Epicondylus lateralis
medialis Condylus
Sutura
Condylus lateralis tibiae
lambdoidea ---- Os occipitale
medialis tibiae Caput fibulae
---- Protuberantia
Os temporale occipitalis externa
Proc. mastoideus
- Atlas,
Angulus Proc. transversus
mandibulae
Procc. spinosi
Malleolus
lateralis Scapula,
Angulus superior
Malleolus Tuber Vertebra

medialis calcanei prominens
C Anatomia struktur powierzchownych i wyczuwalność struktur D Anatomia struktur powierzchownych i wyczuwalność

kostnych tułowia oraz kończyny górnej i dolnej u mężczyzny struktur kostnych głowy i szyi
Widok od tyłu. Widok od tyłu.
33
3.5 Punkty orientacyjne oraz linie kierunku ciała
Linea Linea
Linea axillaris Linea mediana paravertebralis scapularis
anterior anterior
Linea
axillaris
posterior
Linea
axillaris
media
a b
A Pionowe linie orientacyjne tułowia

a Widok od przodu, b Widok z boku i od strony prawej, c Widok od tyłu.
Linia pośrodkowa przednia Linia pośrodkowa przednia tułowia, która

(linea mediana anterior) biegnie pionowo przez środek mostka. C la v ic u la
Linia mostkowa (linea sternalis) Linia biegnąca wzdłuż brzegu mostka.

Linia przymostkowa Linia biegnąca w połowie odległości mię C o sta 2
(linea parasternalis) dzy linią mostkową a linią środkowo-
obojczykową.
Linia środkowo-obojczykowa Linia biegnąca pionowo przez środek A n g u lu s
s te r n i
(linea medioclavicularis) obojczyka (często biegnie przez środek
brodawki sutkowej).
Linia pachowa przednia Linia biegnąca przez fałd pachowy
(linea axillaris anterior) przedni (m. piersiowy większy).
C o s t a 12
Linia pachowa środkowa Linia biegnąca w połowie odległości mię
(linea axillaris media) dzy linią pachową przednią a tylną.
Linia pachowa tylna Linia biegnąca przez fałd pachowy tylny
(linea axillaris posterior) (m. najszerszy grzbietu).
Linia pośrodkowa tylna Linia pośrodkowa tylna tułowia, która bie
(linea mediana posterior) gnie wzdłuż wyrostków kolczystych.
Linia przykręgowa lub przykrę- Linia biegnąca wzdłuż wyrostków po
B Metoda „liczenia żeber", anatomia struktur powierzchownych
gosłupowa (linea paraverte przecznych.
klatki piersiowej
bralis)
Żebro pierwsze (costa prima) jest przysłonięte przez obojczyk (clavicula).
Linia łopatkowa Linia biegnąca przez kąt dolny łopatki.
Tak więc pierwszym wyczuwalnym żebrem jest żebro drugie i od niego
(linea scapularis)
zaczyna się liczenie żeber. Żebro drugie przyczepia się do mostka na wy
sokości kąta mostka (angulus sterni). Dolny brzeg szkieletu klatki piersio
wej wyznacza dwunaste żebro, wyczuwalne tylko w jego tylnej części.
34
Proc. spinosus C7
(Vertebra prominens)
Proc. spinosusT3
Spina scapulae
Proc. spinosus T7
Incisura iugularis,
Manubrium sterni
Angulus inferior
Proc. spinosus T12
Planum transpyloricum
Proc. spinosus L4
Planum subcostale
Crista iliaca
Planum supracristale Spina iliaca

posterior superior
Planum intertuberculare S2
Planum interspinale
Symphysis pubica,
margo superior
C Podstawowe płaszczyzny orientacyjne jam y brzusznej D Wyrostki kolczyste jako punkty orientacyjne grzbietu
(zob. też s. 199) Widok od tyłu.
Widok od przodu.
C7 wyrostek kolczysty Kręg wystający (vertebra prominens) (wystający
Płaszczyzna przezodźwierni- Płaszczyzna poprzeczna, biegnąca przez śro (proc. spinosus) wyrostek kolczysty kręgu C7 jest dobrze wi
kowa (planum transpylo dek odległości między brzegiem górnym doczny i łatwo wyczuwalny)
ricum) spojenia łonowego a rękojeścią mostka T3 wyrostek kolczysty Na wysokości linii łączącej grzebienie łopatek
Płaszczyzna podżebrowa (pla Płaszczyzna biegnąca przez najniższe T7 wyrostek kolczysty Na wysokości linii łączącej kąty dolne łopatek
num subcostale) punkty tuku żebrowego (brzeg dolny T l 2 wyrostek kolczysty Tuż poniżej żebra 12.
dziesiątej chrząstki żebrowej) L4 wyrostek kolczysty Na wysokości linii łączącej najwyższe punkty grze
Płaszczyzna nadgrzebieniowa Płaszczyzna biegnąca przez najwyższe bieni biodrowych
(planum supracristale) punkty grzebieni biodrowych S2 wyrostek kolczysty Na wysokości linii łączącej kolce biodrowe tylne
Płaszczyzna międzyguzkowa Płaszczyzna biegnąca przez guzki biodrowe górne (widoczne jako niewielkie zagłębienia na
(planum intertuberculare) (guzek biodrowy leży ok. 5 cm do tyłu skórze, bezpośrednio nad kolcami biodrowymi)
i bocznie od kolca biodrowego przed
niego górnego)
Płaszczyzna międzykolcowa Płaszczyzna biegnąca przez kolce biodrowe
(planum interspinale) przednie górne
Anterior
E Ułożenie w pozycji litotomijnej (ułożenie w pozycji na plecach,

ze zgiętymi kończynami dolnymi w stawach biodrowych
i kolanowych oraz z odwiedzionymi udami, u kobiet nazywana
pozycją ginekologiczną)
Pozycja litotomijna jest to ułożenie ciała podczas badania proktologicz- g o d z . 1 2 :0 0
nego (per rectum). Opisywanie struktur i zmian na podstawie wskazówek
zegara służy lepszemu zlokalizowaniu położenia struktur anatomicznych
(np. podczas opisu położenia patologicznej struktury lub zmiany skórnej).
• Góra = w kierunku spojenia łonowego = godzina 12:00

• Dół = w kierunku kości krzyżowej = godzina 6:00
• Strona prawa = godzina 3:00
godz. 6:00
• Strona lewa = godzina 9:00
Posterior
35
3.6 Okolice ciała: okolice anatomiczne
Regio Regio Regio Regio Regio Regio

parietalis frontalis orbitalis infraorbitalis parietalis temporalis
Regio temporalis Regio nasalis
Regio zygomatica Regio oralis
Regio infratemporalis Regio mentalis

Regio
Regio parotideo Trigonum occipitalis
masseterica submandibulare
Trigonum
Fossa retromandibularis submentale Regio
cervicalis
Regio buccalis Trigonum anterior
caroticum
Regio cervicalis ------ Trigonum musculare
posterior (omotracheale)
Regio cervicalis ------ Regio sterno

lateralis cleidomastoidea
Fossa supra Fossa supra- Fossa Vertebra Regio cervicalis

clavicularis maior clavicularis minor iugularis prominens posterior
A Okolice głowy i szyi B Okolice głowy i szyi

Widok od przodu i od strony prawej. Widok od tyłu i od strony prawej.
Regio Fossa Regio Regio

presternalis infraclavicularis vertebralis suprascapularis
Trigonum
clavipectorale Regio deltoidea
Regio deltoidea Regio scapularis
Regio axillaris Regio

interscapularis
Regio pectoralis
Regio pectoralis
Regio lateralis
inframammaria
Regio
Regio pectoralis
infrascapularis
Epigastrium lateralis
(Regio
epigastrica) Regio Trigonum lumbale
hypochondriaca
Regio
Regio abdominalis
umbilicalis Regio sacralis
lateralis
Regio pubica Regio inguinalis

Regio glutealis
Trigonum femoris
Regio analis
C Okolice klatki piersiowej i brzucha D Okolice grzbietu i pośladków

Widok od przodu. Widok od tyłu.
36
Trigonum
clavipectorale
Regio deltoidea Regio deltoidea
Fossa
Regio scapularis infraclavicularis
Regio axillaris
Regio brachialis
posterior
Regio brachialis
anterior
Regio cubitalis
posterior Regio cubitalis
anterior
Regio Trigonum
Regio
antebrachii clavipectorale
antebrachii
anterior
posterior
Fossa infra
Regio carpalis Regio carpalis clavicularis
posterior anterior
Regio axillaris
Dorsum manus Palma manus (Fossa axillaris)
E Okolice kończyny górnej F Okolice kończyny górnej G Okolice pachy

Widok od tyłu. Widok od przodu. Widok od przodu.
Regio glutealis
Trigonum femoris
Regio femoris Regio femoris

anterior posterior
Regio genus Regio genus

anterior posterior
Regio cruris Regio cruris

posterior posterior
Regio cruris
anterior
Regio retro
malleolaris lateralis
Regio Regio
Dorsum pedis Regio calcanea urogenitalis analis
Planta pedis Regio perinealis
H Okolice kończyny dolnej I Okolice kończyny dolnej i Okolice krocza (pozycja litotomijna)
Widok od przodu. Widok od tyłu.
37
Wprowadzenie do anatomii 4. Kości, stawy i wiązadła
4.1 Szkielet i budowa kości
Cranium Os parietale
Orbita Os occipitale
Maxilla
Mandibula
Art. sternoclavicularis
Clavicula
Caput humeri
Cavitas
glenoidalis
Columna
vertebralis
Art. cubiti
Art. Olecranon
sacroiliaca Caput radii
Os ilium Ulna
Os pubis Radius
Os ischii Proc.
Caput
, femoris
Art. carpo
metacarpea Linea
pollicis aspera
Os naviculare
Ossa cuneiformia
Malleolus medialis
Os cuboideum
Syndesmosis Art. talocruralis
Os metatarsale I tibiofibularis
Art. subtalaris
Phalanx proximalis Malleolus lateralis
Calcaneus
Phalanx media
Phalanx distalis
A Szkielet człowieka, widok od przodu B Szkielet człowieka, widok od tyłu

Przedramię lewe ustawione w pozycji nawróconej, a obie stopy zgięte po- Przedramię lewe ustawione w pozycji nawróconej, a obie stopy zgięte po-
deszwowo. deszwowo.
C Typy kości
• Kość długa (os longum), np. kości kończyn. • Kość pneumatyczna (os pneumaticum), kość zawierająca przestrzenie
• Kość krótka (os breve), np. kości nadgarstka i stępu. powietrzne, np. kości czaszki z zatokami przynosowymi.
• Kość płaska (os planum), np. łopatka, kość biodrowa oraz kości sklepie • Trzeszczka (os sesamoideum), kość leżąca w ścięgnach, np. rzepka.
nia czaszki. • Kość dodatkowa (os accessorium), występuje zmiennie jako kość skle
• Kość różnokształtna (os multiforme), np. kręgi (vertebrae), kości o róż pienia czaszki lub stopy (głównie jest wynikiem nieprawidłowego połą
nych kształtach, występujące w różnych częściach szkieletu, tak jak ko czenia niektórych, sąsiadujących ze sobą ośrodków kostnienia).
ści podstawy czaszki.
Apophysis Cartilago articularis Trabecula Osteoclastus

spongiosa
Epiphysis
proximalis
Osteoblastus
Osteocytus
Linea
epiphysialis
Os spongiosum et Osteonum
Medulla ossium rubra
Lamella intercalata Osteonum
Linea
Substantia
cementa ria
compacta
Lamella
circumferentialis
Lamella circum interna
ferentialis externa
Periosteum Vas et Canalis Lamellae

Diaphysis < osteoni
Fibra collagenosa
spiralia
Foramen
nutricium
Canales
nutricii
Cavum
medullare A. et V.
et Medulla nutricia Vas et canalis Osteocytus et
ossium flava osteoni Processus
c Periosteum Os com- Os spongiosum Osteonum

pactum
Linea
epiphysialis
Stratum fibrosum Fibrae perforantes
Osteoblastus et
Epiphysis Stratum cambiale
distalis periostei Osteocytus
a Cartilago articularis e Periosteum Os compactum
D Budowa kości długiej, na przykładzie kości udowej mają ok. 1 cm długości i 250-350 pm średnicy. Kanały osteonu (kanały
a Koniec bliższy i dalszy kości udowej osoby dorosłej, przecięto w płasz Haversa) przyjm ują w kości ułożenie podłużne i łączą się ze sobą za
czyźnie czołowej (część środkową trzonu kości pozostawiono bez roz pomocą krótkich, poprzecznych i skośnych kanałów odżywczych ko
cinania). ści (Volkmanna) oraz z naczyniami jam y szpikowej (cavitas medullaris)
b Szczegóły z ryciny a: odpreparowane okolice mają budowę blaszkową i okostnej (periosteum).
(„kość beleczkowa"). Blaszki układają się w przylegające do siebie d Szczegóły z ryciny c: rycina przedstawia budowę histologiczną oste
płytki, które przypominają sklejkę. Kiedy beleczki kostne nie mają już onu. Kanał osteonu (kanał Haversa) leży w środku i otoczony jest przez
bezpośredniego unaczynienia i są odżywiane za pomocą dyfuzji z są ok. 5-20 koncentrycznie ułożonych blaszek, składających się z oste-
siedniej jam y szpikowej, to beleczki kostne ulegają pogrubieniu o ok. ocytów i macierzy zewnątrzkom órkowej. Osteocyty łączą się ze sobą
200-300 pm. za pomocą licznych, cienkich wypustek cytoplazmatycznych.
c Szczegóły z ryciny a: obraz przestrzenny istoty zbitej (substantia com e Szczegóły z ryciny c: na rycinie przedstawiono budowę okostnej.
pacta), ta część kości zbudowana jest z unaczynionych osteonów, które
39
4.2 Połączenia kości:

połączenia ścisłe (s y n a r t h r o s e s ); przegląd
A Rodzaje połączeń kości
Połączenia ścisłe Stawy właściwe

J
(synarthroses; zachowana cią (rozdzielone jamą stawową; J
głość połączenia poprzez tkankę ruchomość zróżnicowana, n!
łączną, chrząstkę lub kość; ru w zależności od aparatu więza- •
chomość niewielka lub umiarko- dłowego, utrzymującego i v«. ,
; ‘A*
wana, zob. prawa strona) staw = połączenie nieciągłe)
• więzozrosty (syndesmoses, • stawy maziowe (stawy ze zróż ■V ,V '

np. ciemiączka u noworodka) nicowanymi stopniami swo • p
• chrząstkozrosty (synchondro body (zob. s 42); podział w za
ses, np. krążki międzykręgowe; leżności od:
natomiast gdy tkanka wypeł - kształtu i rodzaju powierzchni
niająca zbudowana jest głów stawowych (staw kulisty, staw
nie z chrząstki włóknistej mówi kłykciowy, staw siodełkowy)
się o spojeniu np. spojenie ło - liczby osi ruchu
nowe) - liczby stopni swobody
• kościozrosty (synostoses, np. • stawy półścisłe (amphiarth
kość krzyżowa, w dosłownym roses „stawy sztywne" np. staw
sensie nie stanowi stawu, gdyż biodrowo-krzyżowy)
jest pozbawiona wszelkiej ru
chomości
C Zesztywnienie kostne stawu kolanowego

Rycina przedstawia preparat ze zbiorów anatomicznych Uniwersytetu
w Kilonii. Po całkowitym usunięciu chrząstki stawowej jam a stawowa
jest całkowicie wypełniona tkanką kostną. Prowadzi to do całkowitego
zesztywnienia stawu.
B Krótki słowniczek
• Staw rzekomy (pseudoarthrosis) (niestabilny ze względu na brak połą

czenia kostnego) powstaje na skutek nieprawidłowego gojenia złama
nia kości (zob. s. 53);
• Zesztywnienie stawu (ankylosis) = patologiczne kostne zesztywnienie
stawu właściwego (patrz C);
• Artrodeza (dla stawów kręgosłupa określana mianem spondylodezy)
= operacyjne (terapeutyczne) usztywnienie kostne stawu z wykorzy
staniem procedur osteosyntezy (zob. s. 53, D);
- główne wskazania: infekcyjne zapalenie stawu (arthritis), pourazowe
zniszczenie stawu (po urazach, zakażeniach), zwyrodnieniowe cho
roby stawów oraz niestabilności porażenne;
- zasada: świadoma rezygnacja z ruchomości na rzecz złagodzenia
bólu i odzyskania stabilności;
- istotne dla prawidłowej czynności stawu w okresie pooperacyjnym:
stabilizacja w ustawieniu czynnościowym, tzn. w ustawieniu decy
dującym o najważniejszej czynności stawu, a więc dla ramienia i ręki,
dotyczy to chwytu, a dla kończyny dolnej możliwości stania i cho
dzenia; O Potrójna atrodeza sposobem Lambrinudiego w leczeniu
• Artrotomia = operacyjne otwarcie stawu; zgięciowej (przykurczowej) postaci stopy końskiej
• Artrografia = badanie radiologiczne jamy stawu po podaniu środka (według Nietharda i Pfeila)
kontrastowego (straciła na znaczeniu po wprowadzeniu badań RM); Stopa prawa przed (a) i po (b) leczeniu artrodezą, widok od strony bocz
• Artroskopia (wziernikowanie stawu) = endoskopowe badanie sta nej.
wów, najczęściej skojarzone z następczym leczeniem endoskopowym, Celem operacji jest zniesienie końskiego ustawienia stopy poprzez
np. artroskopowa rekonstrukcja uszkodzonych więzadeł oraz torebki
usztywnienie (artrodezę) stawu skokowego w pozycji płaskiego usta
stawowej, usunięcie ciał wolnych, leczenie ubytków chrząstki stawo
wienia podeszwy (tzn. podudzie i stopa tworzą kąt 90°) z równoczesnym
wej (np. u pacjentów z oddzielającą martwicą kostno-chrzęstną);
zachowaniem ruchomości w stawie skokowym górnym. Ponieważ rów
• Synowektomia - usunięcie błony maziowej stawu (membrana syno
nocześnie dochodzi do usztywnienia trzech stawów (staw skokowo-pię-
vialis) np. w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów;
towo-łódkowy, skokowo-łódkowy oraz piętowo-sześcienny, zob. s. 454)
• Nakłucie stawu (wstrzyknięcie dostawowe) = nakłucie zbiorników
płynowych (np. w przebiegu wysięku do stawu) lub celem podania można ten zabieg określać mianem „potrójnej artrodezy". Równocześnie
tam substancji (np. leków); resekuje się klinowo głowę kości skokowej i przy pomocy technik oste
• Endoprotetyka stawów = operacyjne zastąpienie stawu protezą cał osyntezy umieszcza w bruździe kości łódkowatej.
kowitą lub częściową u pacjentów z zaawansowanymi chorobami zwy Uwaga: w przypadku niestabilności lub nieprawidłowego ustawienia
rodnieniowymi stawów (arthroses) (zob. s. 46). stawu skokowego i śródstopia artrodeza stanowi najpewniejszy sposób
leczenia.
40
Fonticulus
F ib u la anterior
Tibia
Syndesmosis
tibiofibularis
Ulna T a lu s
Membrana Ossa Os sacrum

interossea cranii
Fonticulus
Radius posterior
Proc. Lig. flavum Corpus

transversus vertebrae
a
Os coxae
Gomphosis Lig. inter
spinale
Lig. supra
spinale
Mandibula Proc.
spinosus
d
E Połączenia włókniste d Wklinowanie.

a Błona międzykostna. e Więzadło żółte, międzykolcowe i nadkol-
b Więzozrost piszczelowo-strzałkowy. cowe.
c Ciemiączka.
Epiphyse
Epiphysenfuge
Diaphyse
Epiphysenfuge
a Epiphyse
Os sacrum
Os pubis
Symphysis
pubica
G Kościozrost
a Kość krzyżowa (połączenie kręgów krzyżo
F Chrząstkozrosty wych).
a Chrząstka nasadowa przed skostnieniem. c Chrząstka żebrowa, b Kość miedniczna (połączenie kości biodro
b Kość miedniczna przed skostnieniem ośrod- d Spojenie łonowe i krążek międzykręgowy. wej, kulszowej i łonowej),
ków wzrostu. c Skostnienie płytki nasadowej.
41
4.3 Stawy właściwe:

budowa, struktury wewnątrz- i zewnątrzstawowe
mięsnie mięsnie
(a g o n iś c i) (a n t a g o n iś c i)
ja m a s t a w o w a
(z a w ie r a ją c a
to re b k a p ły n m a z io w y )
s ta w o w a
fa łd y d o d a t k o w e
(z a c h y łk i
s ta w o w e )
A Budowa stawu właściwego

Cechą charakterystyczną stawu właściwego jest całkowite oddziele
nie od siebie powierzchni stawowych jam ą stawową o szerokości zale
dwie dziesiątych części milimetra (diarthroses!) - w odróżnieniu od po
łączeń ścisłych, gdzie powierzchnie stawowe są ze sobą połączone (sy
narthroses). Stawy właściwe określa się również mianem połączeń lub
stawów maziowych (junctura, articulatio synovialis), ponieważ ich to B Struktury wewnątrzstawowe pełniące funkcje dodatkowe
rebka stawowa wydziela płyn stawowy (maź), Do struktur charakterys Niektóre stawy posiadają struktury wewnętrzne, które mają znaczenie po
tycznych dla stawów właściwych* należą: mocnicze, Dzięki poprawie dopasowania powierzchni stawowych i innych
• różnie ukształtowane powierzchnie stawowe (facies articulares), po elem entów stawu zwiększają one powierzchnię, na której rozkładają się
kryte chrząstką szklistą; działające na staw siły, co pozwala na wyraźne zmniejszenie miejscowego
• jam a stawowa (cavitas articularis) z zachyłkami stawowymi (recessus obciążenia chrząstek stawowych. Według definicji struktury wew nątrz
articulares) o różnej szerokości; stawowe położone są w obrębie jam y stawu i otoczone płynem mazio
• całkowicie zamknięta torebka stawowa (capsula articularis) z różno- wym , tzn. pozostają w bezpośrednim kontakcie z błoną maziową, przez
kształtnymi strukturami zwiększającym i jej powierzchnię: uwypukle którą są w dużej mierze odżywiane (łąkotki, krążki, obrąbki stawowe),
niami (fałdy skrzydłowe, plicae alares), fałdami (fałdy maziówkowe, a Łąkotki stawowe (menisci): sierpowate, na przekroju klinowe struk
plicae synoviales) oraz kosmkami (vilii synoviales); tury, występujące regularnie tylko w obrębie stawu kolanowego (zob.
• tworzony przez torebkę stawową płyn stawowy (maź) o wysokiej lep s. 446). Zbudowane są ze sztywnej, zawierającej włókna kolagenowe
kości; tkanki łącznej oraz chrząstki włóknistej. Podczas gdy ich obwodowe,
• wewnątrzstawowe elem enty dodatkowe poprawiające spójność stawu zrośnięte z torebką stawową obszary otrzym ują unaczynienie z samej
oraz zwiększające powierzchnię przejmującą siły działające na staw: torebki, położone bardziej centralnie fragmenty chrząstki włóknistej
np. łąkotki i krążki stawowe (menisci et disci articulares) oraz obrąbki odżywiane są dzięki obecności błony maziowej,
stawowe (labrum articulare);
b Krążki stawowe (disci): stanowią częściowo łącznotkankowe, czę
• aparat więzadłowy z silnie (w różnym stopniu) wykształconymi więza-
ściowo chrzęstno-włókniste dyskowate struktury, dzielące staw na dwa
dłami przebiegającymi wewnątrz i na zewnątrz torebki stawowej, pier
oddzielne przedziały. Regularnie występują w stawach skroniowo-żu-
wotnie stabilizującym i staw;
chwowym , mostkowo-obojczykowym oraz stawie bliższym ręki (zob.
• mięśnie działające ponad stawem, poruszające nim w przeciwnych kie
s. 287).
runkach (agoniści i antagoniści);
• położone często blisko stawu kaletki maziowe (bursae synoviales), c Obrąbki stawowe (labra articularia): to klinowe zgrubienia na kost
które mogą się komunikować z jam ą stawu. nych brzegach panewek stawów biodrowych i ramiennych (labrum
acetabulare oraz labrum glenoidale, zob. s. 430 i 266). Zbudowane są
w przeważającej części z chrząstki włóknistej, a ich część łącznotkan-
staw prawdziwy nie musi zawierać wszystkich wym ienionych elem en kowa zrasta się na zewnątrz z torebką stawową. Obrąbki stawowe
tów zwiększają powierzchnię stawową stawów ramiennego i biodrowego.
42
L ig . p a te lla e
L ig g . in t r a
c a p s u la r ia M e m b r a n a fib ro s a
to re b k a
S u b in t im a
M e m b ra n a s ta w o w a
s y n o v ia lis
In tim a
w ią z a d ła k r z y ż o w e
M e n is c u s
(L ig g . c r u c ia t a )
la te r a lis
L ig . c o lla t e r a le
L ig . e x t r a c a p s u la r e
t ib ia le
(L ig . c o lla t e r a le
f ib u la r e )
M e n is c u s
m e d ia lis F ib u la
C Aparat więzadłowy stawów: struktury zewnątrzstawowe, leżące wym (lig. capitis femoris) są czasami mylnie określane jako więzadta we-
zazwyczaj w obrębie torebki stawowej wnątrzstawowe. Jednak w przeciwieństw ie do tąkotek lub obrąbków
Więzadta wewnątrztorebkowe (ligg. intracapsularia) mogą przebiegać stawowych są zawsze pokryte cienką w arstw ą błony m aziowej. Ich prze
zarówno pod btoną wew nętrzną (więzadta krzyżowe, iigg. cruciata), jak bieg prawidłowo określa się jako podmaziówkowy, a ściślej mówiąc po
i w błonie włóknistej (np. więzadta biodrowo-udowe, kulszowo-udowe łożone są w obrębie torebki stawowej, ale poza właściwą jam ą stawu,
oraz łonowo-udowe stawu biodrowego). Więzadta wzm acniające to więc pozastawowo (zob s. 44).
rebkę stawową m.in. m echanicznie stabilizują staw i ruch w stawie (w ią Uwaga: prawidłowa lokalizacja i przyczepy wiązadeł umożliwiają ruch
zadła prowadzące) lub w różnym stopniu ograniczają zakres jego ruchu i stabilizują staw. Zbytnie naciągnięcie lub pęknięcie (na skutek przewle
(więzadta ham ujące). Niektóre więzadta stawowe przebiegają bez bez kłego przeciążenia, urazu lub zwichnięcia) powoduje niestabilność stawu.
pośredniego kontaktu z właściwą dla siebie torebką stawową (więza Ich skrócenie, wtórne do unieruchomienia stawu lub trwałego ustawienia
dta zewnątrztorebkowe, ligg. extracapsularia) jak np. wiązadło poboczne w czynnościowo niekorzystnym ułożeniu (np. staw kolanowy w zgięciu,
strzałkowe (lig. collaterale fibulare) stawu kolanowego. Więzadta, które stawy śródręczno-paliczkowe palców ręki w wyproście) prowadzi w mniej
na pierwszy rzut oka przebiegają w obrębie jam y stawu (np. więzadta szym lub większym stopniu do ograniczenia lub utraty ruchomości w sta
krzyżowe stawu kolanowego, ligg. cruciata, zob. s. 444) lub zawierają na wie (przykurcz w stawie).
czynie krwionośne np. wiązadło głowy kości udowej w stawie biodro
D Skład i czynność płynu stawowego (mazi)

Składnik Rola
Płyn stawowy, zwany inaczej mazią stawową,
to przezierny, lekko żółtawy lepki płyn (produkt • hialuronian (wcześniej: kwas hialuro- © odżywianie pozbawionej własnych naczyń szklistej
wydzielania synowialocytów, pH 7,4-7,7). Na nowy), lubrycyna (glikoproteina chrząstki stawowej drogą dyfuzji i konwekcji
wet w dużych stawach, jak staw kolanowy, ob podobna do mucyny) oraz fosfolipidy © smarowanie chrzęstnych powierzchni stawowych
jętość płynu wynosi zaledwie 3-5 ml (w małych • składniki osocza krwi (m.in. białka (lubrykacja), umożliwiające prawie bezoporowe
stawach poniżej 1 ml). i glukoza) ślizganie się ich względem siebie
• komórki układu odpornościowego ® tłumienie wstrząsów, poprzez równomierny rozkład
60-150/pil (przede wszystkim makro- powstającego nacisku na powierzchnie stawowe
fagi i limfocyty) amortyzujące siły nacisku
43
4.4 Stawy właściwe: budowa torebki stawowej

(c a p s u la a r t ic u la r is ) i chrząstki stawowej szklistej
naczynia krwionośne,
osteocyty szpik kostny
zmineralizowana jama
torebka stawowa macierz chrząstki stawu
linia graniczna syno
kierunek przebiegu
(tide mark) wialocyty
włókien kolagenowych
typu B
chondrocyty macierz
naczynia krwionośne poza-
fibroblast
komór-
k o m ó r k i t łu s z c z o w e
patrz b kowa
fibroblasty
jama stawu, syno
podmaziówkowe
ptyn maziowy wialocyty
błona typu A
włóknista kapilary
strefa włókien
stycznych (strefa I)
błona
podmaziowa strefa przejściowa
(strefa II) błona podmaziowa błona wewnętrzna
błona strefa promienista
maziowa (strefa III)
[synowialocyty
strefa mineralizacji
błona J tyPuB
(strefa IV)
wew- j synowialo-
nętrzna cyty typu A kość
podchrzęstna
A Budowa torebki stawowej i chrząstki stawowej szklistej Na skutek drażnienia błona maziowa reaguje zwiększonym wydziela
Jama stawowa stawu jest całkowicie otoczona torebką stawową (capsula niem, objawiającym się wysiękiem do stawu, i obrzękiem wszystkich ota
articularis), posiadającą dwie warstwy zróżnicowane zarówno morfolo czających tkanek. W zależności od rodzaju bodźca (mechaniczny, aler
gicznie, jak i czynnościowo. giczny, zakaźny) płyn wysiękowy jest przezierny i mniej lepki lub mętno-
-ropny. Czysto krwisty wysięk (haemarthrosis) pojawia się na skutek urazu
B ło n a w łó k n ist a - ŚC IA N A (np. zerwania więzadła krzyżowego). Pojawiające się wówczas dolegli
(s z ty w n a , tk a n k a łą czn a k o la g e n o w a , w łó k n a wości bólowe są następstwem silnego rozciągania torebki stawowej oraz
d o c h o d zą d o o k o stn e j k o ści). G ru b o ś ć ró żn i się
uwolnienia mediatorów stanu zapalnego (np. prostaglandyn, histaminy,
z a ró w n o w o b rę b ie je d n e g o s ta w u ja k i p o m ię d z y
bradykininy i cytokin). Z wyjątkiem stawów skroniowo-żuchwowych oraz
s ta w a m i; w p rz y p a d k u w ie lu s ta w ó w w z m o c n io n a
T o re b k a sta w o w a
/ w ię z a d ła m i to re b k o w y m i (ligę. intracapsularia), zo b . s. 43 . mostkowo-obojczykowych, pokrytych chrząstką włóknistą, wszystkie po
(capsula articularis) wierzchnie stawowe zbudowane są z chrząstki szklistej. Podlega ona
\ Błona maziowa - TAPETA
(p rz y m o c o w a n a d o b rz e g ó w c h rz ą s tk i s ta w o w e j)
odkształceniom na skutek nacisku (elastyczność uciskowa), a jej grubość
zależy od obciążenia: od 1-2 mm (stawy palców ręki) do 5-7 mm (rzepka
stawu kolanowego). Chrząstka szklista zbudowana jest z m acierzy zewną-
/ \ trzkomórkowej (ECM) oraz chondrocytów (około 5% objętości chrząstki).
B ło n a w e w n ę t r z n a m a zió w k i, W a rstw a p o d b ło n ą w e w n ę tr z n ą , Uwaga: choć błona maziowa może ulegać regeneracji dzięki obecności
„k o m ó rk i w y ś c ie ła ją c e " lu b s y n o w ia lo c y ty p o d m a z ió w k o w ą (tk a n k a łą c zn a graniczącej tkanki łącznej, chrząstka szklista nie posiada otaczającej ją
(1 -3 -w a rs tw o w a stru k tu ra n a b ło n k o p o d o b n a z n a c z y n ia m i k rw io n o ś n y m i
tkanki łącznej, czyli perichondrium (poza rozwojowym szkieletem pier
[ale n ie n a b ło n e k , g d y ż b ra k b ło n y p o d s ta w n e j!], i lim fa ty c z n y m i, re ce p to ra m i
k o m ó rk i n a k ry w k o w e ); p ro d u k cja i re so rp cja b ó lu [w o ln e z a k o ń c z e n ia n e rw o w e ] wotnym), więc jej zdolności regeneracyjne są znikome. Dodatkowo sta
p ły n u s ta w o w e g o o ra z m e c h a n o re c e p to ra m i nowi ona strefę beznaczyniową. Komórki chrzęstne (chondrocyty) muszą
[cia łka P a cin ie g o i R u ffin ie g o być zatem odżywiane bezpośrednio z płynu stawowego (dyfuzja i kon
/ \ = p ro p rio re c e p to ry ] re a g u ją c e
wekcja, patrz D, prawa strona ryciny).
S y n o w ia lo c y t y S y n o w ia lo c y t y na z m ia n y d łu g o śc i i n a p ię cia
typ u A typ u B to re b k i sta w o w e j = p o m o c n ic z o
Chrząstkę szklistą można podzielić na strefy, a przynależność do nich da
(w a rs tw a g ra n iczn a (p o ło żo n e o b w o d o w o d la u s ta la n ia p rz e b ie g u ru ch u nego obszaru określa arkadowy przebieg włókien kolagenowych (a). Ze
z ja m ą s ta w u ) d o s y n o w ia lo c y tó w w sta w ie ); b u d o w a z ró ż n ic o w a n a strefy IV (położonej najgłębiej, gdzie włókna kolagenowe są połączone
p o d o b n e d o m akro - ty p u A ), p o d o b n e w z a le ż n o ś c i od o k o lic
z kością poniżej poziomu chrząstki) włókienka kolagenowe biegną pra
fa g ó w k o m ó rk i z w a- d o fib ro b la stó w • b ło n a m a zio w a luźna
wie prostopadle (promieniście) w kierunku powierzchni stawowej (strefa
k u o la m i, a p a ra te m k o m ó rki z szo rstk im (b o g a to u n a c z y n io n a , lu źn a
G o lg ie g o , m ito ch o n - re tik u lu m tk a n k a łą czn a ) III), gdzie zmieniają przebieg na równoległy do powierzchni (strefa II) i po
d ria m i, liz o so m a m i; e n d o p la z m a ty c z n y m , • b ło n a m a zio w a tłu sz c z o w a krótkim przebiegu stycznym (strefa I) ponownie zagłębiają się w chrząstkę.
re so rp cja z u ż y te g o zia rn is to ś cia m i (k o m ó rk i tłu sz c z o w e p rz e w a ża ją Włókna kolagenowe widoczne są jedynie w mikroskopii elektronowej
p ły n u sta w o w e g o w y d z ie ln ic z y m i; w tk a n c e łą c z n e j)
transmisyjnej lub skaningowej (patrz d). Są one natomiast niewidoczne
o ra z fa g o cy to z a m .in . p ro d u k c ja p łyn u • b ło n a m a zio w a w łó k n ista
b a k te rii i re szte k m a zio w e g o (sła b o u n a c z y n io n a , o b fitu ją c a w mikroskopie świetlnym (patrz c), ponieważ załamują światło dokładnie
k o m ó rk o w y c h w k o la g e n tk a n k a łą czn a ) w tym samym stopniu co otaczająca je tkanka. Po enzymatycznym znisz
czeniu chondrocytów i proteoglikanów (z użyciem hialuronidazy), obraz
ze skaningowego mikroskopu elektronowego uwidacznia w chrząstce
Uwaga: dzięki obecności graniczącej z nią tkanki łącznej błona maziowa puste jam y, otoczone zwartym i włókienkam i kolagenowymi (skład włó
może ulegać regeneracji nawet u osób starszych i nawet po całkowitym kien kolagenowych patrz d). Proteoglikany, elem ent budulcowy ECM, są
jej usunięciu (synowektomia, koniecznym np. w przypadku przewlekłego z kolei dobrze widoczne w mikroskopie świetlnym , gdyż posiadają wiele
reumatoidalnego zapalenia stawów). ładunków ujemnych, które podlegają wybarwieniu barwnikam i bazofil-
nymi, np. hematoksyliną (patrz c).
44
o
S
re
k o ść p o d c h rz ę s tn a
B Budowa i czynność macierzy pozakomórkowej (ECM) D Dwufazowy lepkościowo-elastyczny

Macierz pozakomórkowa (ECM = wszystkie makrocząsteczki, wydzielane model chrząstki stawowej (według Mowa
przez komórki chrzęstne i unieruchomione w przestrzeni pozakomórko i wsp.)
wej poprzez interakcje z innymi cząsteczkami) zbudowana jest zasadni Odporność i elastyczność uciskowa chrząstki
czo z: umożliwiają niezakłócone działanie stawów.
• włókien wzg. włókienek kolagenowych (utworzonych głównie przez Obie cechy wynikają z możliwości zmian ciśnie
cząsteczki kolagenu typu II, IX i XI), nia płynu w obrębie chrząstki (zasada sprężyny).
• proteoglikanów (m.in. agrekanu) z glikozaminoglikanami (np. hialuro- Powstaje ono poprzez interakcję proteoglika
nianami, siarczanem chondroityny i keratanu) oraz białek jądrowych nów i włókien kolagenowych w macierzy poza
i łączących, komórkowej (ECM), tworzących jednostkę czyn
• glikoprotein (np. białek adhezyjnych, jak chondronektyna) oraz nościową: dzięki znacznej odporności na na
• płynu śródmiąższowego (wody) i elektrolitów (m.in. kationów Ca2+, K+, prężenia i pęknięcia włókienka kolagenowe za
Na+). pewniają stabilność mechaniczną i integralność
Włókna kolagenowe (o średnicy 15-130 nm) zbudowane są z cząsteczek strukturalną chrząstki stawowej, a polianionowe
kolagenu, składających się zawsze z trzech łańcuchów polipeptydowych proteoglikany zabezpieczają ich właściwości
(tzw. łańcuchów a) tworzących prawoskrętną formę śruby (potrójna he fizyko-chemiczne (np. zdolność odwracalnego
lisa). Poszczególne potrójne helisy (tropokolagen) wiążą się ze sobą ko wiązania wody). W wolnym roztworze wodnym,
walencyjne tworząc poprzeczną sieć zapewniającą znaczną odporność ze względu na odpychanie ładunków ujemnych,
na rozciąganie. objętość proteoglikanów uległaby znacznemu
powiększeniu. Zabezpieczają je przed tym od
porne na naprężenia włókna kolagenowe, które
sprawiają, że cały kompleks zajmuje jedynie
około 1/5 nominalnej przestrzeni. Dalsza kom
presja proteoglikanów jest możliwa w bardzo
ograniczonym zakresie. Jeśli na skutek obcią
żenia mechanicznego, chrząstka stawowa ule
gnie ściśnięciu (normalne obciążenie), z jej po
wierzchni do jam y stawowej uwalniane są płyn
śródmiąższowy i kationy, co w oczywisty sposób
zwiększa gęstość ECM. Dalsza utrata płynu przez
chrząstkę staje się więc coraz trudniejsza, ciśnie
nie hydrostatyczne w tkankach rośnie (składnik
lepkościowy modelu lepkościowo-elastycznego)
i to do momentu, aż ciśnienie hydrostatyczne
tkanek działające od wewnątrz oraz mecha
niczne ciśnienie od zewnątrz znajdą się w stanie
równowagi, a chrząstka przestanie się kurczyć.
Zagęszczenie struktury ECM prowadzi również
do przybliżenia się do siebie ujemnych ładunków
gilkozaminoglikanów. Na skutek rosnącej siły od
pychania rozwija się kolejna składowa przeciw
działająca ściskaniu chrząstki. Po zwolnieniu uci
sku tkanka wraca do swej objętości wyjściowej.
C Agrekan - najważniejszy proteoglikan chrząstki stawowej szklistej Wynika to bowiem z oddalenia się od siebie od
(według Koolmana i Roehma) pychających się ładunków ujemnych oraz po
Proteoglikany, jak agrekan, są bardzo dużymi kompleksami cząsteczkowymi. Każdy z nich zbudo nownego przechodzenia płynu śródmiąższo
wany jest z ponad 100 łańcuchów glikozaminoglikanów. Wyglądają one przy tym niczym szczotka wego i wolnych jonów do tkanki chrząstki (kom
do mycia butelek, a pojedyncze cząsteczki glikozam inoglikanów pełnią rolę „włosia" umocowanego ponenta elastyczna w modelu lepkościowo-ela-
na tzw. białku łączącym zbudowanym na podłożu centralnej cząsteczki hialuronianu. Podstawową stycznym). Proces ten zachodzi do momentu, aż
strukturą łańcucha glikozaminoglikanowego jest jednostka disacharydowa, składająca się najczę zostanie zahamowany przez sieć kolagenową.
ściej z kwasu uranowego (np. kwasu glukuronowego, GIcUA) i aminocukru (np. N-acetylogalaktoza- Wpływ i wypływ płynu śródmiąższowego pod
miny, GalNAc), posiadających zazwyczaj dwie grupy naładowane ujemnie (karboksylową i siarcza czas ściskania i dekompresji chrząstki określa się
nową). Ze względu na zasadę zachowania ładunku, proteoglikany przyciągają wiele kationów, które mianem konwekcji. Stanowi ona istotny sposób
osmotycznie mogą odwracalnie wiązać duże ilości cząsteczek wody. Wobec dużej zdolności wiąza odżywiania pozbawionej naczyń krwionośnych
nia wody, cząsteczki proteoglikanów zajm ują znaczną objętość i tworzą duże struktury przestrzenne. chrząstki stawowej.
45
4.5 Choroby zwyrodnieniowe stawów

na przykładzie zwyrodnienia stawu biodrowego
A. Etiologia i patogeneza zwyrodnienia stawów Patogenetycznie na pierwszy plan wysuwa się stopniowe mechaniczne
Choroby zwyrodnieniowe stawów (m.in. artrozy) od wielu lat są główną zużywanie, tzn. ścieranie i zniszczenie chrząstki stawowej (zob. D). Jeśli
przyczyną niepełnosprawności na całym świecie. Ze względu na wysokie szklista chrząstka stawowa długotrwale podlega zbyt dużemu obciążeniu
koszty leczenia oraz dużą liczbę dni niezdolności do pracy stanowią one miejscowemu (zob. etiologia) upośledza to regularny napływ i wypływ
olbrzymi problem społeczno-gospodarczy. Szczególnie często choroby te płynu śródmiąższowego do chrząstki stawowej (zob. s. 40). Upośledza to
dotyczą osób starszych. Widoczny wzrost zachorowań w ostatnim dzie nie tylko elastyczność ale również odżywianie bradytroficznej chrząstki
sięcioleciu wynika z faktu, iż coraz więcej osób osiąga wiek podeszły i fak- (brak naczyń krwionośnych!), która ze względu na ograniczony metabo
tycznie„dożywa"okresu zachorowania (choroba zwyrodnieniowa stawów lizm i brak ochrzęstnej ma bardzo ograniczone zdolności regeneracyjne
nie musi jednak koniecznie towarzyszyć starości!). (zob. s. 33). Działające miejscowo mechaniczne przeciążenia sprawiają, iż
Istotną przyczyną zwyrodnienia stawów' jest nieprawidłowy stosunek po w otaczających ten obszar fragmentach chrząstki stawowej dochodzi do
między doznawanym obciążeniem a zdolnością kompensacji obciąże uszkodzenia macierzy chrząstki oraz chondrocytów (zob. D). Uszkodze
nia przez chrząstkę stawową. Rozwijająca się w ten sposób artroza wtórna nia te są nieodwracalne, a pełne odtworzone stanu wyjściowego {resti
(w przeciwieństwie do artroz pierwotnych, których przyczyna pozostaje tutio ad integrum) nie jest możliwe (regeneracja bezskuteczna). Organizm
nieznana), prawie zawsze ma wyłącznie podłoże biomechaniczne (subop- wykształca jednak własne mechanizmy kompensacyjne, które mogą w y
tymalna wydolność), wynikająca np. z niedopasowania powierzchni stawo równywać ubytek chrząstki we wczesnych stadiach choroby (I i II, zob. D),
wych. Ważną rolę odgrywają również przeciążenia lub nieprawidłowe obcią a w późnych (III i IV) kompensować nadmierny nacisk na położoną pod
żenia stawów (np. na skutek deformacji pourazowych, dysplazji stawowych, chrząstką kość. Te próby naprawcze wyjaśniają zmianę pomiędzy okre
odchyleń osi oraz niestabilności stawu). Należy przy tym przede wszystkim sem bezbólowym a okresami silnych dolegliwości. Zmiany zwyrodnie
wymienić rosnącą liczbę urazów sportowych, gdzie zwyrodnienie stanowi niowe dotyczą silnie obciążanych stawów, np. stawu biodrowego, kola
późne następstwo doznanego uszkodzenia. Do rozwoju zwyrodnienia sta nowego czy stawów kręgosłupa (zob. B).
wów usposabia również otyłość, brak ruchu oraz nieprawidłowe odżywianie.
Środki zapobiegawcze w postaci np. wczesnego rozpoznawania i korekcji ‘ synonimy: arthrosis deformans, osteoarthrosis - w odróżnieniu od za
nieprawidłowych osi lub wykonywania osteotomii przy inkongruencji stawu palenia stawów (arthritis), podczas którego wtórny zanik chrząstki w y
mają istotne znaczenie dla profilaktyki zwyrodnienia stawów. Gdy jednak nika z zapalenia torebki stawowej. Uwaga: w krajach anglojęzycznych
dojdzie do rozwoju choroby, a możliwości leczenia zachowawczego ulegną zwyrodnienie stawów określa się jednak mianem ostroarthritisl
wyczerpaniu, poza artrodezą (usztywnieniem stawu, zob. s. 40), istnieje obec
nie możliwość wymiany stawu (endoprotezoplastyka, zob. C).
C Całkowita endoprotezoplastyka (TEP) stawu biodrowego

Wycięcie stawu i zastąpienie go sztucznym (endoprotezoplastyka) jest
obecnie możliwe w przypadku każdego stawu. Najlepsze wyniki, przede
wszystkim w odniesieniu do obserwacji odległych, uzyskano dla stawu
biodrowego (wymiana główki i panewki stawowej). Implanty, zazwyczaj
s t a w y m ię d z y - metalowe, z tworzywa sztucznego lub ceramiczne, wszczepia się do kości
p a lic z k o w e d a ls z e s t a w k o la n o w y z użyciem specjalnego cementu, lub zakotwicza bezcementowo. Protezy
(a tr o z a H e b e r d e n a ) (g o n a r t r o z a ) zacem entowane można obciążać bezpośrednio po zabiegu, natomiast
protezy implantowane bez użycia cementu wym agają wcześniejszego sil
nego związania z otaczającą tkanką kostną (wiele tygodni). W przypadku
tych drugich, ewentualna wym iana protezy, np. na skutek jej obluzowa
nia, jest jednak o wiele łatwiejsza, gdyż nie ma potrzeby usuwania ce
mentu. Rodzaj implantowanej protezy uzależniony jest od wielu czynni
£3 4 ków, np. wieku, wyjściowej stabilności kości, ewentualnie wcześniejszych
m chorób tej tkanki (osteoporoza). Wśród powikłań endoprotezoplastyki
wym ienić należy przede wszystkim obluzowanie i zakażenie implantu.
Prawdopodobieństwo ponad 10-letniego utrzymania protez zarówno ce
B Najczęstsza lokalizacja zmian zwyrodnieniowych stawów mentowych jak i bezcementowych wynosi obecnie 90%.
46
p o w ie r z c h o w n e
o d d z ie la n ie
w łó k n a s z c z e lin y p r z e s t r z e n ie
r e s o r p c y jn e
o d s ło n ię t e
w łó k n a k la s t r y
k o la g e n o w e ch o n d ro -
c y tó w
kość
p o d c h rz ę s tn a
stadium I stadium II
D Stadia, mechanizmy kompensacyjne i obraz kliniczny zwyrodnienia stawów
Stadium 1 Stadium II Stadium III Stadium IV
• powierzchnia stawu jest chro • powstają szczeliny (fissurae) • pogrubienie kości podchrzęstnej • całkowite odsłonięcie powierzchni
powata i rozpoczyna się pro sięgające głęboko w chrząstkę, jako reakcja na coraz większe zu kości („gładzizna kostna"),
ces utraty włókien (włókienek przez co dochodzi do: życie chrząstki powierzchnie kości trą o siebie
powierzchniowych) • utraty macierzy chrząstki • powstają pierwsze osteofity na • pęknięcia podchrzęstnej pokrywy
• w głębszych warstwach • w obrębie szczelin zachodzą granicy chrzęstno-kostnej kostnej (martwica kości!) oraz
chrząstki dochodzi do odsło podziały pojedynczych komó • reakcja zapalna torebki stawowej • wytworzenie dużych jam resorp-
nięcia włókien kolagenowych rek chrzęstnych (klastry chon (odczynowe zapalenie błony ma cyjnych (torbiele podchrzęstne)
na skutek zmniejszonej syn drocyto w) ziowej, z reguły z wysiękiem od w graniczącym szpiku kostnym
tezy proteoglikanów czynowym) na zwiększoną ilość (zob. E)
produktów rozpadu chrząstki • coraz silniejszy rozwój osteofitów
Mechanizmy kompensacyjne Mechanizmy kompensacyjne Cel mechanizmów

wczesnej fazy choroby późnej fazy choroby kompensacyjnych
• ograniczona proliferacja (podział) • aktywacja mezenchymalnych komórek prekursorowych kompensacja strat chrząstki
komórek chrzęstnych dotychczas będących w otwartych jamach szpiku kostnego odcinków podchrzęst
w fazie promitotycznej nych kości (torbiele podchrzęstne)
• wytworzenie tzw. klastrów chondrocytów • następnie: wytworzenie nowych powierzchni stawowych
lub torebek lędowych (brood capsule) z nowo z chrząstki włóknistej przez rzekomą regenerację metapla-
powstającą macierzą pozakomórkową styczną
odczynowe pogrubienie podchrzęstnej warstwy zwiększenie powierzchni przejmującej działające siły kompensacja rosnącego
kości ze wzrostem jej gęstości (sklerotyzacja pod poprzez wytworzenie brzeżnych osteofitów nacisku na kość podchrzęstną
chrzęstna) (tzw. brzeżne wyrośla kostna)
Objawy kliniczne: Po trwającej często wiele lat bezobjawowej fazie po czynowe zapalenie błony m aziowej przebiega prawie zawsze z wysiękiem
czątkowej (tzw. zwyrodnienie utajone) pacjenci skarżą się początkowo na odczynowym . Dalszy przebieg choroby charakteryzuje się nasileniem ob
niewielkie bóle przy ruchach, które nasilają się przy obciążaniu, i którym jaw ów z rosnącą niestabilnością stawu. Stadium końcowe charakteryzuje
towarzyszą pierwsze odruchowe naprężenia mięśni. Poza bólem zw iąza się stałym bólem, znacznie ograniczoną możliwością obciążania, znacz
nym z obciążeniem, w dalszym toku choroby występują dodatkowo bóle nymi przykurczami mięśni, nieprawidłowym ustawieniem i zesztyw nie
spoczynkowe (tzn. aktywna artroza), której przyczyną jest reakcja zapalna niem stawu (w znacznym stopniu).
torebki stawowej na zwiększoną ilość produktów rozpadu chrząstki. Od
s k le r o t y z a c ja
E Podsumowanie objawów radiologicznych
p o d c h rz ę s tn a
Przykład typowych zmian radiologicznych na przykładzie zaawansowa
o s t e o f it y nego zwyrodnienia stawu biodrowego. Zniszczenie i zwyrodnienie szkli
b rz e ż n e
stej chrząstki stawowej daje typowy obraz w konwencjonalnym badaniu
rentgenowskim. Zalicza się tu m.in. zwężenie jam y stawu w najbardziej
obciążanych obszarach będące następstwem niszczenia chrząstki stawo
wej, obecność podchrzęstnych zacienień (sklerotyzacja podchrzęstna,
przejaśnień kości (torbiele podchrzęstne) oraz osteofitów, tzn. odczyno
wych zmian kostnych zarówno w obszarach obciążanych, jak i nieobcią-
żanych.
47
4.6 Podstawy mechaniki stawów:

ruch
A Staw jako jednostka czynnościowa

Aby zrozumieć znaczenie jednostki czynnościowej, jaką stanowi staw,
najlepiej przypomnieć sobie prawa fizyczne rządzące światem. Choć
stawy um ożliwiają głównie ruch, to zapewniają również stabilność apa
ratu ruchu i służą przenoszeniu sił pomiędzy kośćmi, które łączą.
• Ruch to zmiana położenia w przestrzeni (ruchy translacyjne, przesu

wanie i rotacyjne, obracanie), które posiadają zarówno komponentę
czasową (ruch jednostajny i niejednostajny) oraz przestrzenną (możli
wość ruchu wzdłuż lub wokół trzech osi przestrzennych = ilość stopni
swobody), zob. B, C i D.
• Aby utrzymać równowagę wyprostowanego ciała w pozycji stojącej,
prawie każdy staw odpowiednio do swojego położenia względem D Ruch obrotowy
środka ciężkości musi uzyskać stabilizację m.in. poprzez działanie wię- W przypadku ruchu obrotowego poszczególne punkty zataczają okręgi
zadeł, mięśni i ścięgien (zob. s. 50). o wspólnym środku, przy czym pokonują różne odległości,
• Działające na staw siły (pochodzące od mięśni, więzadeł oraz ciężar a Wszystkie punkty poruszają się po łuku okręgu; b łyżw iarz wykonuje
ciała, czyli siła ciężkości) wywołują nacisk na staw (poprzez w ypad piruet.
kową sił działających na staw) oraz powodują ruch w stawie (poprzez
moment obrotowy), jeśli przyłożone są poza środkiem obrotu, np. do
ramienia dźwigni.
osy
B Stopnie swobody, przedstawione na podstawie ruchu piłki

tenisowej w przestrzeni
a trzy stopnie swobody ruchu translacyjnego (jeden stopień swobody
wzdłuż każdej z osi x, y i z);
b trzy stopnie swobody ruchu obrotowego (jeden stopień swobody na
ruch obrotowy wokół każdej z osi x, y i z).
Ze względu na podobieństwo do piłki tenisowej, staw kulisty (zob. Fc i d)

jest stawem o największej ruchomości
E Ślizg i toczenie podczas ruchów obrotowych
W przypadku ruchów obrotowych, powierzchnie stawowe mogą się po
sobie ślizgać lub toczyć wokół siebie, przy czym większość ruchów sta
nowi skojarzenie tych dwóch (poślizg z toczeniem lub poślizg z obrotem).
Uwaga: Im bardziej dopasowane do siebie powierzchnie stawowe
(w przybliżeniu podobny promień krzywizny, np. staw ramienny; a i b)
tym lepiej ślizgają się one po sobie. Natomiast im bardziej powierzchnie
a
stawowe różnią się od siebie, tym większa składowa toczenia (np. staw
kolanowy, c i d). Toczenie i poślizg różnią sie również pod względem po
konywanej drogi przez oś obrotu obracającego się ciała.
a i b Obrót bez pokonania drogi (= poślizg), tj. jeden punkt jednej z po
wierzchni stawowych dotyka kolejno różnych punktów drugiej po
wierzchni stawowej (a) jak w przypadku odwiedzenia (ruch obrotowy)
w stawie ramiennym (b).
b c i d Obrót z pokonaniem drogi (=toczenie), tj. powierzchnia obracają
cego się stawu owija się wokół powierzchni stawowej drugiej kości,
C Ruchy translacyjne inaczej przesuwanie tzn. każdy punkt pierwszej powierzchni stawowej będzie się zawsze
W przypadku ruchu translacyjnego ciało porusza się po linii prostej lub stykał tylko z jednym , tym samym, punktem na drugiej powierzchni
krzywej, bez wykonywania obrotu, tj. wszystkie punkty pokonują iden stawowej, przy czym odległość pokonana przez oba elem enty stawu
tyczny dystans w tym samym kierunku. jest identyczna. Przykład może stanowić zgięcie w stawie kolanowym
a wszystkie punkty poruszają się po liniach równoległych; b łyżwiarz śli (d): stanowiąc kombinację ruchu toczenia i poślizgu, gdyż kłykcie ko
zga się ruchem translacyjnym . ści udowej i piszczelowej różnią się znacznie promieniem krzywizny.
W trakcie toczenia oś ruchu przemieszcza się zatem wzdłuż określonej
drogi (ewoluta) ku tyłowi i w każdym momencie trwania ruchu można
wskazać, gdzie się ona znajduje. Taką oś określa się mianem osi chwi
lowej.
48
F Związek między kształtem powierzchni stawowych a ruchami

w stawie
Ruchy, które można wykonać w danym stawie, zależą od kształtu, tj. geo
metrycznych stosunków sąsiadujących powierzchni stawowych. Można
je zasadniczo podzielić na dwa ruchy podstawowe
• translacyjne, przesuwanie (a i b) oraz
• obrotowe (c -h).
Podczas gdy ruchy translacyjne w stawie ograniczone są z reguły do jed
nej płaszczyzny wzdłuż jednej lub dwóch głównych osi ruchu (np. staw
udowo-rzepkowy w kolanie [a], stawy międzykręgowe kręgosłupa [b]) ru
chy obrotowe np. w stawach kulistych (staw ramienny, staw biodrowy) za
chodzą nawet wokół trzech głównych osi ruchu (c i d). Tak więc przykła
dowo rzepka ślizga się w stawie udowo-rzepkowym w łożysku kości udo
wej ku górze lub ku dołowi przy zgięciu kolana, tzn. staw ten posiada je
den stopień swobody ruchu translacyjnego co odpowiada dwóm ruchom
głównym. W przypadku stawów międzykręgowych z przeważnie płaskimi
powierzchniami stawowym i, ruchy translacyjne zachodzą z reguły tylko
w jednej płaszczyźnie, jednak w różnych kierunkach (często dwa stopnie
swobody ruchu translacyjnego i cztery ruchy główne). Staw kulisty nato
miast posiada odpowiednio do liczby osi ruchu trzy stopnie swobody, co
daje sześć ruchów głównych (odwiedzenie/przywiedzenie, zgięcie/pro-
stowanie oraz rotacja do wewnątrz/na zewnątrz). W przypadku stawów
wykonujących ruchy obrotowe ilość osi ruchu, a przez to liczba stopni
swobody może ulec zm niejszeniu, w zależności od kształtu sąsiadujących
powierzchni stawowych, np. staw elipsoidalny lub siodełkowy posiadają
dwie osie ruchu, a więc mogą wykonać cztery ruchy główne (e i f). Dla sta c Staw kulisty d Staw kulisty
wów zawiasowych lub obrotowych stwierdza się jedną oś ruchu, a więc (np. staw biodrowy z głęboką (np. staw ramienny z płaską
dwa ruchy główne (g i h). panewką): trzy prostopadłe panewką stawową): trzy
względem siebie osie ruchu, prostopadłe względem siebie
a więc sześć kierunków głównych osie ruchu, a więc sześć
kierunków głównych
o 1
e Staw kłykciowy (elipsoidalny) f Staw siodełkowy g Staw zawiasowy h Staw obrotowy

Jest to staw dwuosiowy, w któ- Jest to staw dwuosiowy, w którym Jest to staw jednoosiowy, w któ- Jest to staw jednoosiowy, w któ
rym wykonywane są cztery pod- wykonywane są cztery podsta- rym wykonywane są dwa podsta- rym wykonywane są dwa pod-
stawowe ruchy (np. staw promie- wowe ruchy (np. staw nadgarst- wowe ruchy (np. stawy międzypa- stawowe ruchy (np. staw promie-
niowo-nadgarstkowy). kowo-śródręczny kciuka). liczkowe). niowo-łokciowy bliższy).
kierunek ruchu
kątowego
G Zasada wypukłości i wklęsłości

Zasada ta opisuje kierunek ruchu ślizgowego w zależności od kątowego
kierunku ruchu obrotowego
a jeśli wypukła powierzchnia stawowa porusza się kątowo wokół osi ru
chu, jej ruch ślizgowy w stawie ma kierunek przeciwny do ruchu kąto
wego
b jeśli wklęsła powierzchnia stawowa porusza się kątowo wokół osi ru
chu, jej ruch ślizgowy w stawie ma ten sam kierunek co ruch kątowy
49
4 .7 Podstaw y m echaniki stawów:

stabilność i przenoszenie sił
H u m e ru s
E x t e n s io / F le x io
O le c r a n o n , o g r a n ic z a 5 /0/14 0°
p r z e p r o s t p r z e d r a m ie n ia
E x t e n s io / F le x io
0 /2 0 /1 4 0 °
m m . k u ls z o w o -
- p o d k o la n o w e ,
o g r a n ic z a ją
m a k s y m a ln e z g ię c ie E x t e n s io / F le x io
s t a w u b io d r o w e g o 0/ 20/ 20°
B Metoda zero-neutralna
Metoda zero-neutralna jest standardową metodą pomiaru zakresu ruchów w stawie.
Os coxae
a pozycja wyjściowa 0°, widok od przodu i od strony bocznej
L ig . ilio f e m o r a le , b zakres ruchu w prawidłowym stawie kolanowym
o g r a n ic z a p r z e p r o s t
c przykład ograniczenia ruchu podczas zginania
w s t a w ie b io d r o w y m
d zesztywnienie stawu kolanowego, kolano w zgięciu 20°
Fem ur
s k ła d o w a w ię z a d ła a Model mechaniczny: Ciężar (ciała) powoduje

p io n o w a s iła t y ln e t o r e b k i m .c z w o r o - powstanie momentu obrotowego w stawie,
c ię ż k o ś c i s ta w o w e j g ło w y u d a
ponieważ składowa pionowa ciężaru ciała
c
przebiega do przodu od środka stawu. Aby
górna powierzchnia stawowa nie przechylała
się ku przodowi, staw musi równoważyć sze
reg różnych sił przeciwdziałających,
b Stabilizacja bierna poprzez więzadła podko
lanowe skośne i łukowate: staw kolanowy
musi zostać przemieszczony ku tyłowi od
składowej pionowej siły ciężkości w kierunku
grzbietowych więzadeł torebki stawowej,
aby te mogły stabilizować staw kolanowy,
c Jeśli składowa pionowa siły ciężkości poło
t k a n k i m ię k k ie u d a ,
żona jest do tyłu od stawu kolanowego, w ię
o g r a n ic z a ją
m a k s y m a ln e z g ię c ie
C Aktywna i bierna stabilizacja stawu na zadła grzbietowe nie są przydatne, ciało po
w s t a w ie k o la n o w y m przykładzie stawu kolanowego chyla się ku tyłowi i następuje zgięcie w sta
Stabilność aktywną zapewnia stawowi kolano wie kolanowym.
wemu mięsień czworogłowy uda, a bierną m.in. d Aktywna stabilizacja stawu kolanowego
grzbietowe więzadła torebki stawowej (więza przez mięsień czworogłowy uda i jego ścię
dła podkolanowe skośne i łukowate). gno w przedniej części stawu.
A Ograniczenia ruchów w stawie D Najważniejsze grupy mięśniowe i więzadła pozwalające utrzymać wyprostowaną pozycję
Zakres ruchu w stawie zależy nie tylko od stojącą
kształtu powierzchni stawowych i liczby tw o
rzących go kości (zob. D, na poprzedniej stro Mięśnie Więzadła
nie), ale również od mięśni, więzadeł i otacza
jących staw tkanek miękkich. W związku z tym • mięśnie podudzia, m.in. mięsień trójgłowy łydki oraz • grzbietowe więzadła torebki sta
m. piszczelowy przedni, stabilizują staw skokowy wowej stabilizują staw kolanowy
czynniki determ inujące całkowity zakres ruchu
górny w płaszczyźnie strzałkowej • więzadło biodrowo-udowe stabili
w stawie to:
• mięśnie uda (m. czworogłowy uda) stabilizują staw ko zuje staw biodrowy
a kości, lanowy • więzadła poboczne stabilizują staw
b mięśnie, • mięśnie pośladka stabilizują staw biodrowy w płasz kolanowy oraz staw skokowy górny
c więzadła, czyźnie strzałkowej w płaszczyźnie czołowej
d tkanki miękkie okołostawowe. • mniejsze mięśnie pośladka (m. pośladkowy średni
i najmniejszy) stabilizują staw biodrowy w płaszczyź
nie czołowej
• mięśnie własne grzbietu stabilizują kręgosłup
50
ś r o d e k c ię ż k o ś c i c z ę ś c i c ia ła
M m .g lu te i
m e d iu s e t
M . b ic e p s b r a c h ii
m in im u s
r a m ię sity
ś r o d e k o b ro tu
r a m ię s iły s t a w u b io d r o w e g o
r a m ię d ź w ig n i
o b c ią ż e n ie ra m ię w s t a w ie ło k c io w y m
d ź w ig n i
ra m ię
s iły
ra m ię
s iły
c I 160 k g /cm 2
T
o b c ią ż e n ie
F Zależność obciążenia stawu od wielkości
3 o b c ią ż e n ie ś r o d e k o b ro tu b siła
powierzchni, na której rozkładają się siły
E Dźwignie jedno- i dwuramienne Im większa powierzchnia przejmująca działa
a Dźwignia jednoramienna (staw łokciowy), b Dźwignia dwuramienna (staw biodrowy). jące siły, tym lepsze ich rozłożenie i tym mniej
Mechanika stawów opiera się na zasadach dźwigni. Siła, z jaką mięsień może działać na staw zależy szy nacisk na staw wzg. obciążenie stawu na
od długości ramienia dźwigni.Ta z kolei zależy od odległości między punktem podparcia a miejscem jednostkę powierzchni.
przyczepu mięśnia lub jego ścięgna (siła ramienia) i działa przeciwnie do siły oporu (ramię obciąże a prawidłowe i niewielkie pokrycie głowy kości
nia). W przypadku stawu łokciowego (zob. A) długość ramienia oporu stanowi odległość między osią udowej przez panewkę;
stawu (środek obrotu) a punktem obciążenia. Wzrost każdej z trzech aktywnie działających sił zależy b staw kolanowy z i bez łąkotek;
od wielokrotności siły działającej wzdłuż ramienia oraz od ciężaru stanowiącego ramię oporu. Siły te c przykład szerokiego i wąskiego obcasa: przy
wywołują moment obrotowy związany z działaniem dźwigni. Jeżeli w wyniku czasowego obciąże tej samej masie ciała, ale różnej powierzchni
nia, na ramię oporu w tym samym czasie działa siła o tej samej wartości, to momenty obrotowe się na której rozkładają się siły, obciążenie pod
równoważą, a staw pozostaje w spoczynku. Dźwignia na a to dźwignia jednoram ienna, ponieważ siła łogi jest wielokrotnie większe.
mięśniowa i opór działają po tej samej stronie ramienia - w tym przypadku, na lewo od osi obrotu
stawu. Dźwignia na b jest dźwignią dwuramienną, ponieważ siła mięśniowa znajduje się na lewo od
środka obrotu (punkt podparcia), natomiast obciążenie w postaci masy ciała znajduje się na prawo
od środka stawu (punkt podparcia).
mieszczą się na przeciwległą stronę nogi w ol

nej, tak że część ciężaru ciała (K) działa wyraź
nie w kierunku przyśrodkowym do stawu bio
drowego. Powstaje więc moment obrotowy
ciężaru, który ma tendencję do pochylania tej
części ciała powyżej poziomu stawu w kierunku
nogi aktualnie nieobciążanej. Aby zachować
stabilność postawy, temu momentowi obro
towemu musi przeciwdziałać siła (np. w ynika
jąca z aktywności mięśni i obecności więzadeł).
W znacznym stopniu na siłę tę w przypadku
stawu biodrowego składa się siła mięśni (M) od-
G Zależność obciążenia stawu od wielkości wodzicieli (m. pośladkowe środkowy i najm niej
siły wypadkowej działającej na staw szy). W porównaniu do ciężaru części ciała, ma
a Siła wypadkowa (R) działająca na staw ona jednak do dyspozycji około trzykrotnie
udowo-rzepkowy przebiega przez środek krótsze ramię dźwigni na staw biodrowy, co
obrotu stawu (D) i składa się z wektora siły oznacza, że stosunek długości ramion dźwigni
mięśniowej (m. czworogłowego uda) oraz siły mięśniowej (a) do długości ramienia dźw i
siły więzadeł (więzadło rzepki), a wyzna gni ciężaru części ciała (b) wynosi około 1:3.
cza się ją poprzez geometryczne sumowa Siła mięśniowa potrzebna do stania na jednej
nie wektorów na zasadzie równoległoboku nodze jest zatem trzy razy większa od ciężaru
sił. Wyznacza nacisk na staw, który stanowi ciała. Wynika stąd, że siła nacisku, którą musi
miarę sił na niego działających. wytrzym ać staw biodrowy podczas chodu (wy
b Poprzez zwiększone napięcie mięśnia czwo padkowa, R), ze względu na nierówne długości
rogłowego uda podczas zgięcia w stawie ko ramion dźwigni jest więc czterokrotnie większa
lanowym, wypadkowa sił w takim ustawie H Obciążenie prawego stawu biodrowego niż ciężar części ciała K (według Pauwels). Ozna
niu jest zdecydowanie większa niż w pozycji przy obciążaniu nogi podporowej cza to, że staw biodrowy musi stale wytrzym y
wyprostowanej, tzn. wraz z rosnącym zgię Widok od przodu. Podczas stania na jednej no wać ekstremalne obciążenia, co wyjaśnia dla
ciem, zwiększa się również obciążenie stawu dze lub obciążenia nogi podporowej w trakcie czego tak często występuje choroba zw yrod
udowo-rzepkowego. chodu środek ciężkości części ciała (S) prze nieniowa stawu biodrowego.
51
4.8 Złamania:
klasyfikacja, gojenie i leczenie
A Klasyfikacja złamań • we względu na towarzyszący uraz tkanek miękkich:
Ze względu na wybraną cechę, wyróżnia się wiele klasyfikacji złamań; w y - złamanie zamknięte lub
mienione w tym rozdziale są przydatne klinicznie i sprawdziły się w co -złam an ie otwarte: z zasady musi być uważane za złamanie z kolo
dziennej praktyce: nizacją bakteryjną; decydujące znaczenie ma ostatnio jednak zakres
uszkodzenia tkanek miękkich, a więc to w jakim stopniu uszkodzeniu
• Podział w zależności od mechanizmu powstania/rodzaju urazu
uległy również mięśnie, naczynia i nerwy.
-złam a n ia urazowe powstają na skutek bezpośredniego działania
urazu (złamania poprzeczne lub wieloodłamowe, zob. Ba i Bg, np. W przypadku kości długich należy również rozróżnić złamania w zależno
jako następstwo uderzenia zderzakiem pieszego w trakcie wypadku ści od lokalizacji jego szczeliny (nasadowe, przynasadowe lub trzonu)
komunikacyjnego) lub pośredniego działania urazu (działanie po w obrębie końca bliższego, złamania trzonu oraz złamania nasady dal
przez dźwignie, obrotowe w oddaleniu od punktu bezpośredniego szej z lub bez zajęcia stawu. Objawy kliniczne złamania kości, obejmują
działania sił, np. złamanie spiralne na skutek upadku podczas jazdy poza bólem, wyraźną deformację kości, nieprawidłową ruchomość oraz
na nartach, zob. Bf); wyczuwalne, a czasami słyszalne trzeszczenia (skrzypienie, chrzęszczenie
-złam ania nieurazowe („samoistne") na skutek wcześniej istnieją na skutek tarcia o siebie odłamów). Jedyny dowód stanowi jednak zdjęcie
cej miejscowej lub uogólnionej choroby kości, jak guzy, zapalenie rentgenowskie, wykonane w co najmniej dwóch projekcjach.
szpiku kostnego czy osteoporozy (= złamania patologiczne, mogą Uwaga: Złamania w wieku dziecięcym wykazują pewne cechy szczególne i
powstać bez jakiegokolwiek udziału sił zewnętrznych) lub na skutek należy je rozróżnić od złamań obserwowanych u dorosłych. Najważniejszą
mikrourazów, które powstają w następstwie powtarzanego działa różnicę anatomiczną stanowi obecność płytek wzrostowych oraz obser
nia umiarkowanych sił na to samo miejsce, co ostatecznie prowadzi wowana w wieku dziecięcym grubsza i silniejsza okostna. Jeśli na skutek
do złamania (złamanie zmęczeniowe, np. złamanie kości śródstopia złamania uszkodzeniu ulegnie strefa proliferacji płytki wzrostowej, mar
zwane również złamaniem marszowym); twica komórek i powstające mostki kostniny mogą doprowadzić do przed
wczesnego zamknięcia płytki nasadowej. W przypadku tzw. złamań zielo
• podział ze względu na morfologię złamania (np. stopień przerwania
nej gałązki dochodzi do jednostronnego złamania warstwy korowej z za
ciągłości kości - pęknięcie lub złamanie), przebieg szczeliny złamania,
chowaniem grubego płaszcza okostnej (złamanie wewnątrzokostnowe).
ilość odłamów, zob. B i C) oraz
B Najważniejsze typy złamań C Typowe przem ieszczenia odłamów

a złamanie poprzeczne; b złamanie skośne; c ścinający mechanizm zła Odłamy kostne mogą ulec przemieszeniu pierwotnemu (na skutek dzia
mania (np. szyjki kości udowej); d złamanie awulsyjne (np. oderwa łającej podczas urazu siły) lub wtórnemu (poprzez zaburzenia równowagi
nie pęczków wewnętrznych więzadła z częściowym oderwaniem frag mięśniowej, np. pociąganie odłamów przez mięsień),
mentów kostnych kostki przyśrodkowej); e. złamanie zgięciowe z w y a przemieszczenie boczne (dislocatio ad latus); b kątowe (dislocatio ad
tworzeniem klina stanowiącego odłam pośredni; f złamanie torsyjne, axim); c przemieszczenie ze skręceniem (dislocatio ad peripherum); d i e
spiralne; g złamanie wieloodłam owe z więcej niż 6 fragmentów (odła przemieszczenie ze skróceniem lub wydłużeniem (dislocatio ad longitu-
mów). dem cum contractione sive distractione).
52
Wprowadzenie do anatomii 4. Kości, stawy i więzadła
kość k o m ó rk i s z c z e lin a z ła m a n ia
k r w ia k o k o stn a g ru b o - o s t e o p r o g e n it o r o w e
w o b r ę b ie w łó k n is t a
z ła m a n ia
e w y c in e k , z o b . f
w r a s t a n ie n a c z y ń o s te o -
a n a c z y n ia k r w io n o ś n e śró d k o stn a c o s t e o k la s t o s t e o b la s t y k r w io n o ś n y c h o s t e o id b la s t y
n a c z y n ia o s te o -
k r w io ny
c h rz ą s tk a
n o śn e
zbu do w an a
z c h rz ą s tk i
w ł ó k n is t e j
w y d rą żo n y k an ał szp a ra n o w o p o w s t a łe
b d k o ś ć b e le c z k o w a f z o s t e o k la s t e m z ła m a n ia b e le c z k i k o s tn e
D Gojenie złamań - mineralizacja chrząstki (twardnienie kostniny w przeciągu 6. do 8. ty

Warunkiem koniecznym optymalnego gojenia złamań jest nastawienie godni od momentu złamania, tzw. kostnina kostna lub kostnina zła
(repositio) i stabilizacja (retentio) odłamów. Można to uzyskać zarówno mania; początkowo gruba i masywna),
zachowawczo (np. w opatrunku gipsowym) lub operacyjnie (zob. E). - rozkład substancji chrzęstnej i nowotworzenie kości (kość sploto-
W miejscu złamania konieczna jest również obecność komórek o poten wata) poprzez komórki osteoprogenitorowe (c),
cjale osteotwórczym, odpowiednie unaczynienie i całkowite unierucho - przebudowa kości w kość beleczkową trwa miesiące (!) (d).
mienie mechaniczne. W trakcie gojenia bardzo w ażną rolę pełni aktywna
• Bezpośrednie (pierwotne) gojenie złamania (e i f): w tym przy
terapia ruchowa, zapobiegająca zanikowi mięśni, osteoporozie z braku
padku nie dochodzi do powstania kostniny, ale w idealnym przypadku
aktywności, usztywnieniu stawów oraz zaburzeniom ukrwienia. W proce
(rzadko) do bezpośredniego kostnienia angiogennego, tzn. pączku
sie gojenia aktywny udział odgrywają procesy kostnienia na podłożu bło
jące osteony wrastają bezpośrednio z jednego odłamu w inny (e i f).
niastym oraz kostnienia śródchrzęstnego. Dochodzi wówczas do powtó
Wymaga to jednak pilnej osteosyntezy operacyjnej i uzyskania szcze
rzenia procesów zachodzących podczas prawidłowego wzrostu szkieletu
liny złamania o szerokości maksymalnie 0, 5mm (gojenie kontaktowe).
oraz rozwoju rusztowania kości. Wyróżnia się:
Stabilizacja zachowawcza w opatrunku gipsowym lub z tworzywa
• pośrednie (naturalne lub wtórne) gojenie złamania (a-d) z następu sztucznego nie pozwala na uzyskanie bezpośredniego gojenia złama
jącym i stadiami fizjologicznymi: nia!
- wytworzenie krwiaka w miejscu złamania (faza zapalna, a) i organiza Uwaga: Stawy rzekome (brak kostnego połączenia po 6 miesiącach)
cja krwiaka poprzez proliferację luźnej, bogatounaczynionej tkanki należą do najczęstszych powikłań gojenia złamań kości. Powstają
łącznej (faza ziarninowania), na skutek nadmiernego m echanicznego obciążania gojącej się ko
-w ytw o rzen ie chrząstki (włóknistej) z zaangażowaniem komórek ści oraz niedostatecznego tworzenia kostniny wtórnego do zaburzeń
okostnej i śródkostnej (tzw. kostnina włóknisto-chrzęstna lub kost- ukrwienia.
nina fiksująca lub stabilizująca, b),
E Podstawowe zasady osteosyntezy

Chirurgiczna osteosynteza polega na uzyskaniu czasowego mechanicz
nego połączenia odłamów za pomocą śrub, płytek, drutów oraz gwoździ.
Nie zastępuje to, ani nie przyspiesza procesu gojenia kości, ale zapew
nia szereg korzyści w porównaniu z zachowawczym leczeniem w opa
trunku gipsowym
• dokładne nastawienie odłamów kostnych w złamaniach przezstawo-

wych,
• natychmiastowe uruchomienie (zapobieganie zakrzepicy żylnej, za-
torowości płucnej, odleżynom oraz chorobie złamaniowej (np. obrzę
kowi i dystrofii),
• uzyskanie wczesnej stabilności umożliwiającej rozpoczęcie ćwiczeń
(uruchomienie stawów bez obciążenia) oraz częściowego obciążania
kończyny.
Wśród wad wymienia się ryzyko związane ze znieczuleniem lub zabie
giem operacyjnym oraz możliwość zakażenia. Zasadniczo wym ienia się
5 rodzajów osteosyntezy (które w razie potrzeby można wykonywać jed
nocześnie):
• śrubowa (np. kompresja śrubą dociskową, a),

• płytkowa (np. płytka dociskowa, b),
• stabilizacja śródszpikowa (np. gwóźdź szpikowy przy złamaniach na
sady kości, c),
• popręg (np. z pętlą z drutu, d),
• stabilizacja zewnętrzna (np. trójwymiarowa konstrukcja ramowa, e).
53
Wprowadzenie do anatomii 5. Mięśnie
Galea aponeurotica
5.1 Mięśnie szkieletowe: M. procerus
M. depressor supercilii
Venter frontalis,
M. occipitofrontalis
przegląd M. levator labii

superioris alaeque nasi
M. corrugator supercilii
M. orbicularis oculi
M. nasalis M. levator labii superioris
M. levator labii superioris M. zygomaticus minor
M. zygomaticus minor M. zygomaticus major
M. zygomaticus major M. levator anguli oris
M. levator anguli oris M. buccinator
M. risorius M. masseter
M. depressor anguli oris M. orbicularis oris
M. depressor labii inferioris M. depressor anguli oris
M. mentalis depressor labii inferioris
M. sternocleidomastoideus
M. trapezius
M. subclavius
M. deltoideus
M. pectoralis minor
M. pectoralis major
M. subscapularis
M. coracobrachialis
M. serratus anterior
M. teres major
M. teres major
M. biceps brachii,
Caput longum M. coracobrachialis
M. biceps brachii.
M. latissimus dorsi
Caput breve
M. brachialis
M. latissimus dorsi Mm. intercostales externi
M. triceps brachii Mm. intercostales interni
M. brachialis M. rectus abdominis
M.obliquus M. obliquus
externus abdominis externus abdominis
M. brachioradialis M. obliquus
internus abdominis
M. pronator teres
M. supinator
M. flexor carpi radialis
M. pronator teres
M. palmaris longus
M. flexor carpi ulnaris M. flexor digitorum

superficialis
M.flexor pollicis longus
M. flexor pollicis longus
M. pronator quadratus
M. abductor
pollicis brevis M.opponens pollicis
M. palmaris brevis M. flexor digiti minimi
Aponeurosis M. adductor pollicis

palmaris £ Mm. lumbricales
A Przegląd mięśni poprzecznie

prążkowanych
a widok od przodu; b widok od tyłu. Dla lep
szego uwidocznienia niektórych struktur le
wej (a) i prawej (b) połowy ciała część mięśni
usunięto lub wykonano okienka w niektórych
mięśniach położonych powierzchownie.
W skład mięśni szkieletowych poprzecznie
prążkowanych człowieka wchodzi około 220
pojedynczych mięśni o różnym kształcie i wiel
kości. Zdecydowana większość mięśni bie
rze udział w aktywnym procesie ruchu
(= mięśnie robocze), podobnie jak mięśnie
mimiczne twarzy, mięśnie żwacze, mięśnie
języka, gardła, krtani, oka czy ucha środ
kowego. Wśród mięśni roboczych (poza-
wrzecionowe), ze względów czynnościowych,
wyróżnia się mięśnie utrzym ujące prawidłową
pozycję ciała i mięśnie ruchowe (tzw. fazowe).
M. extensor
Spośród nich około dwie trzecie zlokalizo M. fibularis tertius digitorum brevis
wane jest w obrębie kończyny dolnej i służy M. extensor
m.in. utrzymaniu wyprostowanej pozycji ciała Mm. interossei hallucis brevis
a
54
M. sternocleido
M. semispinalis capitis
mastoideus
Fascia thoracolumbalis M. splenius capitis
(= Fascia nuchae,
M. splenius cervicis
warstwa głęboka)
M. trapezius, M. rhomboideus minor
Pars descendens
M. levator scapulae
Clavicula
Acromion
M. supraspinatus
M. rhomboideus major
M. infraspinatus
M. teres minor
Margo medialis
M. teres major
M. latissimus dorsi
Fascia thoracolumbalis, -
warstwa powierzchniowa
M. brachioradialis -
M. extensor carpi radialis longus
M. extensor carpi radialis brevis —
M. extensor carpi radialis brevis
M. extensor carpi radialis longus •
M. supinator
M. anconeus -
M.obliquus internus abdominis
M. extensor digitorum —
M. flexor digitorum profundus
M. extensor carpi ulnaris -
M. brachioradialis
M. flexor carpi ulnaris -
M.abductor pollicis longus
M. abductor pollicis longus -
M. extensor pollicis longus
M. extensor pollicis brevis -
M. extensor pollicis brevis
Retinaculum
M. extensor indicis
mm. extensorum
M. interosseus
dorsalis
M. interosseus Mm. interossei
dorsalis II dorsales
M. interosseus
dorsalis III
(=mięśnie utrzym ujące pozycję wyprostowaną,

stojącą) w polu grawitacyjnym ziemi (=mięśnie
antygrawitacyjne) oraz poruszaniu się (mięśnie
ruchowe).
W zależności od płci, wieku oraz stopnia wytre-
nowania mięśnie szkieletowe stanowią prze
ciętnie 40% całkowitej masy ciała człowieka,
a więc tworzą najcięższy narząd organizmu.
W 75% składają się z wody, a w 20% z białek
(m.in. kurczliwych białek mięśniowych mio
zyny, aktyny, troponiny i tropom iozyny). Dwa
procent masy mięśni stanowią niskocząstecz-
kowe związki organiczne (np. triglicerydy) a 3%
składniki nieorganiczne (np. jony wapnia). Wraz
z wiekiem zm niejsza się udział masy m ięśnio
wej, a zwiększa tkanki tłuszczowej (brak aktyw
ności fizycznej i w pływ czynników horm onal
nych).
55
5 .2 Mięśnie szkieletowe: rodzaje włókien mięśniowych;

mięśnie pierzaste i niepierzaste
A Porównanie typów włókien mięśniowych w mięśniach utrzym ują włókien szybkokurczliwych (typ II), a mięśnie z większym i jednostkami
cych równowagę i mięśniach ruchowych motorycznymi (wiele tysięcy włókien mięśniowych) przewagę włókien
Wszystkie mięśnie szkieletowe poprzecznie prążkowane zbudowane są wolnokurczliwych (typ I), zob. s. 59. Z rodzajem włókien i czasem trw a
zasadniczo z dwóch rodzajów włókien mięśniowych (włókna typu I i II), nia ich skurczu wiąże się wytrzym ałość oraz przynależność do grup m ię
które różnią się metabolizmem, fizjologią, wyglądem w preparatach hi- śniowych. Ze względu na wysoki metabolizm tlenowy, włókna typu I są
stochemicznych oraz cechami biochemicznymi (zob. B). Na podstawie za zdolne do długotrwałego wysiłku, więc znajdują się przede wszystkim
wartości różnych ciężkich izoform łańcuchów miozynowych włókna mię w mięśniach odpowiedzialnych za utrzym anie pozycji. Natomiast w y
śniowe typu II można dalej podzielić na włókna typu ll-A i ll-B. Ponieważ soki metabolizm glikolityczny sprawia, iż włókna typu II wykonują krót
włókna typu I i typu II reagują na pojedynczy potencjał czynnościowy kie i mocne skurcze, znajdują się przede wszystkim w mięśniach odpo
unerwiającego aksonu pojedynczym skurczem na zasadzie „wszystko wiedzialnych za ruch i szybką reakcję. Ponieważ mięśnie szkieletowe
albo nic" określa się je mianem włókien kurczliwych (ang. twich fibres). wykazują jednak wysoki potencjał adaptacyjny, można wpływać na ge
W przypadku włókien fonicznych (ang. tonic fibres), które występują jed y netycznie zaprogramowane rozmieszczenie włókien typu I i II poprzez
nie pojedynczo np. we wrzecionkach nerwowo-mięśniowych i mięśniach aktywność nerwowo-mięśniową, a więc po prostu trening. Można więc
zewnątrzgałkowych, stopniowa depolaryzacja prowadzi do odpowiednio wykazać przewagę włókien typu I u dobrze wytrenowanych sportowców
stopniowanego skurczu włókna. uprawiających dyscypliny wytrzym ałościowe, takich jak biegacze dłu
Włókna typu I i II różnią się czasem trwania skurczu: włókna typu I kurczą godystansowi, kolarze, wioślarze i biegacze na nartach, a włókien typu
się wolniej (slow-twich, włókna wolnokurczliwe) niż typu II (fast-twich, II u sportowców trenujących dyscypliny szybkościowe jak sprinty, skoki
włókna szybkokurczliwe). Podstawowy schemat rozmieszczenia włó w w zw yż i w dal oraz podnoszenie ciężarów (Pette i Staroń, 2001). Ta pla
kien typu I i II w poszczególnych mięśniach szkieletowych jest w oczy styczność fenotypowa mięśni opiera się na jakościowej i ilościowej zm ia
wisty sposób uwarunkowany genetycznie. Rodzaj włókien mięśnio nie ekspresji genów m.in. dla białek kurczliwych i regulatorowych aparatu
wych jednostki motorycznej zależy od unerwiającego go neuronu, tak że miofibylarnego oraz enzym ów odpowiedzialnych za metabolizm energe
wszystkie włókna danej jednostki motorycznej należą do tego samego tyczny (Pette, 1999).
typu. Mięśnie o małej jednostce motorycznej (< 100) posiadają przewagę
Mięśnie postawy ciała (mięśnie czerwone) Mięśnie ruchu (mięśnie białe)
Charakte- • F il o g e n e t y c z n ie s t a r s z e • Filogenetycznie młodsze

rystyka: • P r z e w a g a w ł ó k ie n k u r c z ą c y c h s ię p o w o li ( w ł ó k n a t y p u I, o k o ło 1 0 0 m s ) • Przewaga włókien szybko kurczących się (włókna typu II, około
• B a rd z o w y t r z y m a łe c z y n n o ś c io w o 30 ms)
• Wolno się męczą • Krótki okres dużej aktywności
• D u ż e je d n o s t k i r u c h o w e (m o t o r y c z n e ) • Szybko się męczą
• Bogate w mioglobinę • Małe jednostki ruchowe (motoryczne)
• Liczne mitochondria • Ubogie w mioglobinę
• E n e r g i a d o s t a r c z a n a z m e t a b o li z m u t l e n o w e g o ( a e r o b o w e g o ) • Niewielka liczba mitochondriów
• N i e w i e l k a i lo ś ć g li k o g e n u ( P A S - u je m n e ) • Energia w większości pochodzi z glikolizy beztlenowej
• W z g lę d n ie b o g a to u n a c z y n io n e • Bogate w glikogen (PAS-dodatnie)
• S k ł o n n o ś ć d o s k r a c a n ia ( w z r a s t a n a p i ę c i e ( t o n u s ) s p o c z y n k o w e ] , m i ę • Słabo unaczynione
ś n i e w y m a g a j ą r e g u la r n e g o r o z c i ą g a n ia • Skłonność do zaniku, mięśnie wymagają regularnego napinania
Przy Mm. międzyżebrowe, mm. żwaczowe, m. czworoboczny (część zstępu M. dwugłowy ramienia, m. obszerny boczny i przyśrodkowy, m.
kłady: jąca), mm. kulszowo-podkolanowe, m. biodrowo-lędźwiowy, mm. przy- piszczelowy przedni, m. zębaty przedni, m. pośladkowy wielki, m.
wodziciele, m. prosty uda, m. płaszczkowaty, m. prostownik grzbietu brzuchaty łydki
(szczególnie część szyjna i lędźwiowa)
Uwaga: Postępująca wraz z wiekiem utrata masy m ięśniowej (sarkope- m ięśniowej (dotyczy to przede wszystkim włókien typu II). Proces ten
nia) i związane z tym zm niejszenie siły m ięśniowej oraz wytrzym ałości przebiega szczególnie dram atycznie po 50 roku życia (15% na dekadę
fizycznej stanowią najw ażniejszą przyczynę ograniczenia aktywności życia). Pamiętając, że osłabienie mięśni, jest najczęstszym czynnikiem
ruchowej oraz powiązanej z tym zdolności do sam odzielnej egzysten ryzyka upadku, jasne staje się, że celowany trening m ięśniowy (zwłasz
cji. Sarkopenia jest szeroko rozpowszechniona m .in. w starszych społe cza szybkościowy) może bardzo skutecznie zapobiegać utracie siły m ię
czeństwach i znacząco obciąża finansowo system y opieki zdrowotnej. śniowej, a w połączeniu z treningiem równowagi znacząco ograniczać
Pomiędzy 25 a 75 rokiem życia dochodzi do utraty prawie 40% masy ryzyko upadku.
B Histochemiczne różnicowanie włókien typu I i II mięśni

szkieletowych
Przekrój mikroskopowy mięśnia szkieletowego (m. piszczelowy przedni,
szczur, powiększenie 200-krotne, skrawek mrożony o grubości 8 pm).
Enzym atyczno-histochem iczne barwienie dehydrogenazy bursztynia- włókna typu I
nowej (SDH), mitochondrialnego enzymu metabolizmu mięśniowego,
katalizującego przekształcenie bursztynianu w fumaran (redukcja po
danego barwnika prowadzi do powstania brązowo-czarnego produktu
reakcji). Aktywność mitochondrialnej SDH pozwala rozróżnić zawartość
mitochondriów w poszczególnych włóknach m ięśniowych: silnie wybar-
wione włókna typu I z licznymi mitochondriami pomiędzy włókienkami włókna typu II
mięśniowymi i poniżej sarkolemy oraz blado wybarwione włókna typu II
zawierające małą liczbę mitochondriów.
56
D Mięśnie szkieletowe pierzaste i nie-pierzaste

ścięgno a Mięsień nie-pierzasty (z równoległym przebiegiem włókien) (m. wrzecionowaty); b Miesień
brzuśce jednostronnie pierzasty (m. półpierzasty, np. m. półbłoniasty); c Mięsień obustronnie pierzasty
pośrednie
mięśnia
(m. pierzasty, np. m. piszczelowy przedni); d Kompleks mięśni pierzastych (m. wielopierzasty, np.
m. naram ienny); e Wpływ pierzastości mięśnia na siłę (siła ścięgna F'wynosi przy kącie pierzastości
30° 87% siły F włókien m ięśniowych); f Wpływ ułożenia włókien na liczbę włókien w danym prze
d
kroju mięśnia.
Podczas gdy włókna mięśni szkieletowych są prawie jednakowej grubości (średnica w połowie dłu
gości około 60 pm, zob. s. 58) różnią się one istotnie swoją długością (od kilku milimetrów do 20 cm),
stosunkiem długości włókien do długości mięśnia (od 0,2 do 0,6, tzn. długość włókna stanowi mak
symalnie 60% całkowitej długości mięśnia) oraz kątem przebiegu włókien.
Wszystkie trzy czynniki odgrywają decydującą rolę dla siły skoku oraz wysokości skoku, a przez to dla
m. zwieracz,
zdolności roboczej mięśnia (Praca = siła x droga wzg. siła unoszenia x wysokość unoszenia):
przecięto
włókna • im dłuższe włókno, tym większa możliwość skrócenia mięśnia i większa wysokość unoszenia
• im dłuższe włókno w porównaniu do całkowitej długości mięśnia, tym m niejszy fizjologiczny
f przekrój mięśnia, i jego siła unoszenia
• im większy kąt pierzastości, tym większy fizjologiczny przekrój, a przez to siła unoszenia.
E Porównanie mięśni pierzastych i nie-pierzastych
Mięśnie nie-pierzaste Mięśnie pierzaste

(o równoległym przebiegu włókien)
• włókna biegną prawie w osi długiej • włókna tworzą z długą osią ścięgna pewien kąt
ścięgna (= linia działania siły mięśnio (pierzastości) sięgający 30°, a więc przenoszą jedynie
wej), mogą więc przenosić prawie część swojej siły na ścięgno
rozcięgno całą siłę na ścięgno, zob. f • maksymalne możliwe skrócenie włókien (wysokość
(przyczep • maksymalne możliwe skrócenie włó uniesienia) ze względu na ułożenie pod kątem do
końcowy)
kien (wysokość unoszenia) i rozmiar ścięgna jest większe niż faktyczne skrócenie włókien
właściwego skrócenia włókien przy przy czynnym mięśniu = zysk odległości!
aktywności mięśnia są prawie iden • przekrój fizjologiczny jest większy niż anatomiczny,
tyczne tzn. na ścięgnie (ze względu na kąt pierzastości)
C Formy morfologiczne mięśni • anatomiczny przekrój (prostopadły można na danym przekroju osadzić więcej włókien
a Dwie głowy = dwa brzuśce, np. m. dwugłowy do osi długiej mięśnia, w najgrub mięśniowych (zob. f) niż w przypadku mięśnia o rów
ramienia (m. biceps brachii) szym miejscu) i przekrój fizjologiczny noległym przebiegu włókien; zwiększa to siłę unosze
(prostopadle do osi długiej włókien, nia, która zależy od wielkości przekroju fizjologicz
b Trzy głowy = trzy brzuśce, np. m. trójgłowy
zob. c, mają prawie identyczną wiel nego
ramienia (m. triceps brachii)
kość
c Cztery głowy = cztery brzuśce, np. m. czwo-
rogłowy uda (m. quadriceps femoris)
d Dwa brzuśce = m. dwubrzuścowy, np. m. Uwaga: mięśnie o równoległym przebiegu włókien charakteryzują się większą siłą (bezpośrednie
dwubrzuścowy (m. digastricus) przeniesienie siły z mięśnia na ścięgno, brak kąta pierzastości), a mięśnie pierzaste większą mocą
e Wiele brzuśców = m. wielobrzuścowy, np. m. (więcej włókien w danym przekroju, gdyż włókna przebiegają skośnie, stąd większa siła unoszenia,
prosty brzucha (m. rectus abdominis) zob. wyżej). Mięsień pierzasty kompensuje zatem swoją mniejszą siłę większą mocą. Jego dużą zaletą
f Włókna okrężne, np. m. zwieracz odbytu ze wobec mięśni nie-pierzastych jest oszczędność miejsca. Gdyby w organizmie istniały tylko mięśnie
wnętrzny (m. sphincter ani externus) nie-pierzaste, w wielu miejscach organizm miałby problemy z pomieszczeniem odpowiednio moc
g Mięsień płaski, np. m. skośny zewnętrzny nych mięśni. Wówczas przekrój anatomiczny dużej liczby mięśni z włóknami przebiegającymi wzdłuż
brzucha (m. obliquus externus abdominis) osi długiej mięśnia byłby niedopuszczalnie duży.
57
5 .3 Mięśnie szkieletowe:
budowa i czynność
A Budowa mięśnia szkieletowego

m io fib r y la
a Przekrój poprzeczny; b Powiększenie wycinka
z a (przekrój poprzeczny); c Powiększenie w y
cinka z a (przekrój podłużny); d budowa włókna w ł ó k n o m ię ś n io w e
s a r k o le m a
mięśniowego; e budowa miofibryli. (k o m ó r k a m ię ś n io w a ) 10-100 pm sa rk o m e r
b la s z k a p o d s t a w n a
W obrębie poprzecznie prążkowanego mię
śnia szkieletowego włókna mięśniowe i tkanka ś r ó d m ię s n a k o m ó r k a s a t e lit a r n a
łączna są ze sobą ściśle związanie i tworzą ją d r a

pewną czynnościową całość. Tkanka łączna k o m ó rko w e
tworzy osłonki, które spełniają następujące za 1 pm
dania: pęczek
• śródmięsna (endomysium): położona najbar m ię ś n io w y
w tó rn y o m ię s n a
dziej wewnętrznie osłonka łącznotkankowa
(wpływa na odporność mięśnia na zerw a pęczek
nie); otacza pojedyncze komórki mięśniowe m ię ś n io w y

p ie r w o t n y
i łączy je w pęczki pierwotne zawierające
p o w ię ź m ię ś n ia
po 200-250 włókien mięśniowych (komó
rek mięśniowych). Zawiera zakończenia ak n a m ię s n a
sonów ruchowych w obrębie płytek moto- n a c z y n ie k r w io n o ś n e

rycznych oraz liczne (300-400 mm2) kapilary w łó k n o
m ię ś n io w e w ł ó k n o m ię ś n io w e
o bardzo krętym przebiegu, zob. c (ważne dla
(k o m ó r k a (k o m ó r k a
unaczynienia mięśnia). m ię ś n io w a ) m ię ś n io w a )
• omięsna (perimysium) (bierze udział w prze
noszeniu sił trakcyjnych mięśnia na ścięgno):
s a r k o le m a
łączy wiele pęczków pierwotnych w pęczki
wtórne (zob. a), grubości wielu milimetrów, m io fib r y le
a przez to dobrze widocznych nieuzbrojo ją d r a k o m ó r k o w e

nym okiem („włókna mięsne”), średnia po
o m ię s n a
wierzchnia przekroju pęczka pierwotnego
ją d r a
(zob. wyżej) wynosi natomiast około 1 mm2. n a c z y n ie w ł o s o w a t e
k o m ó r
• namięsna (epimysium): luźna warstwa tkanki kow e
ś r ó d m ię s n a ś c ię g n o
łącznej położona bezpośrednio pod powię-
zią mięśnia (zob. b), stanowiąca jej połącze p o w ię ź n a m ię s n a ś r ó d m ię s n a
nie z mięśniem. m ię ś n ia ko ść z n a c z y n ia m i
w ło s o w a ty m i
B Budowa włókna mięśnia szkieletowego

Włókna mięśnia szkieletowego tworzą wyjątkowo duże komórki. Ich śred
ko m ó rka
m it o
nica wynosi około 60 pm (20-100 pm), a długość sięga nawet 20 cm. Naj
s a t e lit a r n a
c h o n d r ia ważniejsze struktury w cytoplazmie stanowią miofibryle, mitochondria
m io fib r y la oraz układy L i T. Układ L czyli podłużny (longitudinal) zbudowany jest
z wolnych przestrzeni (retikulum sarkoplazmatycznego, podłużnych ka
nalików), ułożonych wzdłuż osi długiej miofibryli i stanowi rezerwuar jo
nów wapniowych. Układ T, czyli poprzeczny (transversal) powstaje nato
u k ła d T miast na drodze uwypuklania się błony komórkowej w regularnych odstę
k a n a lik ó w u k ła d T pach w głąb wnętrza komórek m ięśniowych tworząc kanaliki poprzeczne.
p o p rz e c z n y c h
k a n a lik ó w Dzięki nim powierzchnia błony komórkowej pojedynczego włókna mię
p o d łu ż n y c h
śniowego zwiększa się 5-10-krotnie a przestrzeń pozakomórkowa cią
s ia t e c z k i
gnie się wokół całego przekroju poprzecznego włókna mięśniowego.
s a r k o p la z m a -
b ło n a Zapewnia to szybkie rozprzestrzenianie się potencjału czynnościowego
ty cz n e j
p o d s ta w n a
w głąb włókna mięśniowego.
Cechą charakterystyczną komórek mięśni szkieletowych jest obecność
licznych jąder komórkowych (około 50/mm długości) położonych bez
ją d r o
pośrednio pod błona komórkową (sarkolemą). Tak duża liczba jąder ko
k o m ó rko w e
k o m ó rki
mórkowych powstaje w toku rozwoju embrionalnego, gdy ułożone jedna
m ię ś n io w e j za drugą komórki progenitorowe dla komórek mięśniowych (mioblasty)
zespalają się ze sobą. Pomiędzy sarkolemą a błoną podstawną położone
śró d s a r k o le m a
są pojedyncze komórki satelitarne (około 800/mm3 tkanki mięśniowej),
m ię s n a (b ło n a
k o m ó rko w a )
które stanowiąc uśpione mioblasty (komórki macierzyste) tworzą swego
rodzaju zapas komórkowy.
58
b{ j ««« )
tb
a 8ł 9 ~W----- fila m e n t
f i a k ty n o w y
„ f ila m e n t s z y jk a
m io z y n o w y
C Budowa sarkomeru w kierunku linii Z. Każdy pojedynczy sarkomer ulega przy tym skróceniu
a Schemat sarkomeru (jednostki budulcowej komórki mięśnia poprzecz 0 maksymalnie 70% swojej optymalnej długości spoczynkowej w yno
nie prążkowanego); b Główki miozynowe w stanie spoczynku; c Główki szącej 2,2 pm. Pojedyncze Diamenty zachowują jednak swoją wyjściową
miozynowe podczas skurczu; d Interakcja pomiędzy główkami miozyno- długość. Podstawą tego mechanizmu ślizgowego są szybko następujące
wymi a aktyną. po sobie cykle reakcji, podczas których dochodzi najpierw do połączenia
Ułożenie miofibryli we włóknie mięśnia szkieletowego (zob. B) w yka 1 wytworzenia poprzecznego mostka pomiędzy główką miozynową a D-
zuje w mikroskopie świetlnym charakterystyczne poprzeczne prążkowa lamentem aktynowym , a następnie ich rozłączenia. Obserwuje się zatem
nie. Wynika ono z bardzo regularnego, naprzemiennego ułożenia cien ruch pochylenia i wiosłowania główki miozynowej w kierunku środka sar
kich filamentów aktynowych (o średnicy 7 nm) oraz grubszych Dlamen- komeru, podczas którego główka miozynowa zagina się w rodzaju stawu
tów miozynowych (o średnicy 15 nm). Podczas gdy filamenty aktynowe (czerwona strzałka) i przesuwa dalej Diament aktynowy (czarna strzałka).
wraz z białkami towarzyszącym i (tropomiozyną i troponiną) dwóch są Pojedyncze pochylenie przesuwa Diament aktynowy o około 10-20 nm,
siednich sarkomerów są połączone ze sobą w miejscach zwanych liniami tzn. sarkomer skraca się o około 1% swojej wyjściowej długości. Większe
Z, filamenty miozynowe tworzą siatkę w liniach M, m.in. poprzez miozynę zm iany długości uzyskiwane są poprzez wielokrotne powtórzenie tej in
i są dodatkowo utrzym ywane w miejscu przez elastyczne białko - tytynę. terakcji aktyny z miozyną. Podstawę tego cyklicznego procesu stanowi
Na tak zbudowanym bipolarnym Diamencie miozynowym wyróżnia się rozkład ATP, dokonywany przez ATP-azę zawartą w główce miozynowej
główkę, szyjkę oraz ogon. Podczas skurczu mięśnia główka miozynowa oraz zwiększenie cytoplazmatycznego stężenia Ca2+ (sprzężenie elektro
przemieszcza się wzdłuż Diamentu aktynowego (tzw. ślizg Diamentów) mechaniczne: więcej informacji zob. w podręczniku Dzjologii).
p ę c h e r z y k z a w ie r a ją c y u w o ln io n e c z ą s t e c z k i
a c e t y lo c h o lin ę a c e t y lo c h o lin y
o s ło n k a ]— s z p a ra s y n a p t y c z n a
rd z e n n a
b ło n a p o d s t a w n a
b ło n a
n e u ro n ru c h o w y
p o s ts y n a p ty c z n a
p ły tk a n e r w o w o - s a r k o p la z m a
- m ię ś n io w a
w y c in e k
n e rw o w o - akso n o w e
- m ię ś n io w a
D Jednostka motoryczna
Jednostkę motoryczną stanowią wszystkie
m io D b ry la
włókna mięśniowe unerwiane przez jedno ko m ó rka <
włókno nerwowe (akson ruchowej komórki ner m ię ś n io w a
wowej rdzenia kręgowego = neuron ruchowy
a). Wyróżnia się małe jednostki motoryczne
(< 100 włókien) z przewagą włókien szybko-
kurczliwych oraz duże jednostki motoryczne a p o d b ło n o w y a p a r a t g r z e b ie n io w y ko m ó rka S c h w a n n a
(wiele tysięcy włókien mięśniowych) z prze
wagą włókien wolnokurczliwych. Im mniej włó
kien mięśniowych zawiera dana jednostka mo E Płytka nerwowo-mięśniowa kach synaptycznych. Pofałdowanie sarkolemy
toryczna, tym bardziej precyzyjnie przebiega a Schemat budowy płytki nerwowo-mięśnio- (zob. B) pozwala na znaczne zwiększenie po
proces sterowania ruchem. W mięśniach w y wej; b Elem enty synapsy (wycinek z a) wierzchni błony postsynaptycznej zaw ierają
konujących bardzo dokładne i określone ru Akson ruchowy dzieli się na końcu na wiele cej receptory dla acetylocholiny (podbłonowy
chy (np. mięśnie palców, mięśnie okoruchowe) gałązek (po jednej dla każdego włókna m ię aparat grzebieniowy). Cała, szeroka na około
jednostki motoryczne obejmują bardzo małą śniowego), traci osłonkę i tw orzy na końcu 100 nm, szczelina synaptyczna wyścielona jest
liczbę włókien m ięśniowych. W przypadku mię płytkę nerwowo-m ięśniową. Rolą tej ostatniej błoną podstawną, z zakotwiczonym i cząstecz
śni, których głównym celem jest utrzymanie jest przekazyw anie potencjałów czynnościo kami acetylocholinesterazy (odpowiedzialnej
pozycji ciała oraz duże ruchy (np. mięśnie po wych docierających z neuronu ruchowego do za szybki rozkład acetylocholiny). Czynność
śladka czy pleców) jedno włókno ruchowej ko włókna mięśniowego. Rolę neurotransm itera płytki nerwowo-m ięśniowej odpowiada co do
mórki nerwowej unerwia wiele tysięcy włókien pełni acetylocholina, m agazynowana w ak- zasady działaniu innych połączeń synaptycz
mięśniowych. soplaźmie stopek końcowych w pęcherzy nych.
59
5 .4 Ścięgna i mechanizmy wspomagające czynność mięśni
P e r it e n d in e u m
P a r a t e n d in e u m e x te rn u m
Vas san
g u in e u m
F a s c ic u lu s t e n d in e u s
p r im a r iu s
P e r it e n d in e u m
in t e r n u m
Vas sa n F a s c ic u lu s B Ścięgna naprężeniowe i trakcyjne

g u in e u m t e n d in e u s
a Ścięgna trakcyjne podlegają działaniu sił napięciowych i składają się
p r im a r iu s
z silnych, równoległych włókien tkanki łącznej włóknistej zbitej,
P e r it e n d in e u m b Na ścięgna naprężeniowe działają siły, zmieniające swój kierunek pod
T e n d in o c y t u s e x te rn u m czas przebiegu włókien ścięgna wokół kości (inaczej niż w przypadku
ścięgien trakcyjnych). Ścięgna po stronie przylegającej do kości często
zawierają chrząstki włókniste, które pełnią funkcję bloczka,
c Szczegóły z b: warstwa włóknisto-chrzęstna ścięgien naprężeniowych
A Ścięgno, budowa (według Kristie) w miejscu ucisku, w przeciwieństwie do warstwy tkanki łącznej włók
a Ścięgno łączy się z otaczającą je luźną, bogato unaczynioną tkanką nistej zbitej w ścięgnach trakcyjnych (pociągających) nie jest unaczy-
przyścięgnową (przyścięgnie). niona.
b Szczegóły z a: poszczególne pęczki pierwotne są otoczone przez przy
ścięgnie i zgrupowane w ścięgno przez naścięgnie. Czynnością ścięgna
s tre fa ś c ię g n a z r ó w n o - s tre fa w ł ó k n is t o - s tre fa w łó k n is t o - c h r z ę s t n a
jest przenoszenie siły z mięśnia na kość. le g ły m u k ła d e m w ł ó k ie n -c h rz ę stn a z m in e r a liz o w a n a
m ię s ie ń
w łó k n a k o la g e n o w e
lu ź n e fa lis t e
a
w łó k n a s p rę ż y s te
(n a p ię t e i w s p o c z y n k u ) ś c ię g n o
o k o stn a
a ko ść
m ię s ie ń (k o m ó r k i c h r z ę s t n e )
ś c ię g n o
n a d łu g o ś ć . .
s k r a c a n ie p o p r z e c z n e w o d p o w ie d z i
o k o stn a
c n a r o z c ią g a n ie n a d łu g o ś ć
kość
D Chrzęstny przyczep końcowy ścięgna do przynasady kości,

C Okostnowy przyczep końcowy ścięgna do trzonu kości, budowa i czynność
budowa i czynność a Ścięgno, gdy mięsień jest rozluźniony (mięsień w rozkurczu),
a Ścięgno, gdy mięsień jest rozluźniony, b Ścięgno, gdy mięsień jest napięty (mięsień w skurczu),
b Ścięgno, gdy mięsień jest napięty. c Zasada ochrony podczas rozciągania: komórki chrzęstne w strefie
chrząstki włóknistej niezmineralizowanej działają jak sprężyny, tak aby
przeciwstawić się skracaniu poprzecznemu.
60
M . t r ic e p s b r a c h ii M e m b r a n a s y n o v ia lis
L a m in a e x t e r n a L a m in a in t e r n a
S e p tu m s y n o v ia lis s y n o v ia lis
in t e r m u s c u la r e
b ra c h ii m e d ia le
E Powięzie mięśni F Kaletka maziowa, budowa

Widok od strony bliższej. Przekrój poprzeczny przez jedną trzecią środ Kaletka maziowa chroni ścięgna i ułatwia ich przesuwanie się bezpośred
kową ramienia prawego. nio na kości. Ściana kaletki zbudowana jest z zewnętrznej błony włók
Powięzie mięśni (włókniste pochewki otaczające mięśnie) zbudowane są nistej i wewnętrznej błony maziowej podobnie jak torebka stawowa.
z tkanki łącznej włóknistej. Powięzie w pływają na kształt i położenie mię Warstwa wewnętrzna błony maziowej przyczepia się mocno do ścięgna,
śnia oraz umożliwiają leżącym obok siebie mięśniom lub grupom mięśni podczas gdy warstwa zewnętrzna przyczepia się do błony włóknistej ścię
przesuwanie się względem siebie, ze stosunkowo małym tarciem (zm niej gna. Przestrzeń zawarta między dwiema warstwam i jest wypełniona pły
szenie tarcia oznacza zwiększenie siły mięśnia). nem maziowym. Krezka ścięgna (opisywana niekiedyjako pęta krótkie lub
długie ścięgien, w zależności od ich lokalizacji) prowadzi naczynia do
ścięgna.
B u rsa su b cu ta n e a P ro c .
a c r o m ia lis c o r a c o id e u s
C la v ic u la
B u rsa s u b te n
d in e a m u s c u li
s u b s c a p u la r is
M .s u b
s c a p u la r is
C o stae
G Kaletki maziowe okolicy naramiennej H Trzeszczki, czynność

Staw ramienny prawy, widok od przodu, usunięto niektóre mięśnie. Ka Staw kolanowy, przekrój strzałkowy.Trzeszczki są to kości otoczone przez
letki są to struktury o różnych rozmiarach, przypom inają one poduszki, są ścięgna, które chronią je przed nadmiernym tarciem. Częstość występo
spłaszczone i zawierają płyn maziowy. Ich budowa jest podobna do bu wania trzeszczek jest zmienna osobniczo. Ich podstawową czynnością
dowy torebki stawowej. W obrębie kaletek często dochodzi do zmian za jest wydłużanie ramienia mięśniowego dźwigni i zwiększenie efektywno
palnych (bursitis), powodujących ból. ści mechanicznej mięśnia. Na schemacie przedstawiono rzepkę, która jest
największą trzeszczką ciała. Rzepka wydłuża znacząco ramię mięśniowe
dźwigni, na schemacie zaznaczono linią, biegnącą od osi stawu do przy
czepu końcowego ścięgna mięśnia czworogłowego uda.
61
Wprowadzenie do anatomii 6. Naczynia
6.1 Układ sercowo-naczyniowy człowieka
A Budowa układu krwionośnego, schemat

W transporcie i dystrybucji krwi, niezbędnej dla wszystkich komó
rek ciała, biorą udział specjalne narządy układu krążenia. Do narządów
tych należą serce i naczynia (krwionośne i chłonne). W obrębie naczyń
krwionośnych wyróżnia się tętnice, naczynia włosowate, żyły. Tętnice,
prowadząc krew z serca, rozprowadzają ją po całym ciele. Natomiast
żyły zbierają krew z całego organizmu i odprowadzają ją do serca. Wy
miana gazowa, substancji odżywczych i szkodliwych produktów prze
miany materii odbywa się w naczyniach włosowatych. Wszystkie naczy
nia krwionośne wychodzące z serca nazywane są tętnicam i, a wszystkie
naczynia uchodzące do serca nazywane są żyłami, nieważne, czy zaw ie
rają krew utlenowaną czy odtlenowaną (żyła pępowinowa prowadzi np.
krew utlenowaną). Przepływ krwi w organizmie odbywa się w układzie
zamkniętym i zależy głównie od czynności ssąco-tłoczącej serca. Układ
chłonny biegnie równolegle do układu żylnego i w okolicach naczyń wło
sowatych rozpoczyna się ślepo zakończonymi naczyniami, które zbierają
płyn pozakomórkowy. Następnie płyn ten jest odprowadzany naczyniami
chłonnymi do naczyń żylnych. Węzły chłonne są włączone w drogę na
czyń chłonnych, aby filtrować chłonkę. Ze względu na czynność, w ukła
dzie krwionośnym wyróżnia się dwa krążenia:
• Krążenie płucne (małe): krew nieutlenowana zbierana jest z górnych

i dolnych okolic ciała za pomocą żył głównych górnej i dolnej i odpro
wadzana do przedsionka prawego. Następnie krew przechodzi do ko
mory prawej i jest pompowana tętnicami płucnymi do płuc.
• Krążenie systemowe lub obwodowe (duże): krew utlenowaną wraca
z płuc do przedsionka lewego żyłami płucnymi. Z lewego przedsionka
krew przechodzi do komory lewej, a następnie jest tłoczona aortą do
krążenia systemowego. Szczególną częścią krążenia systemowego jest
krążenie wrotne, które tworzą dwa łożyska naczyń włosowatych. Za
nim krew żylna z naczyń włosowatych nieparzystych narządów jam y
brzusznej (żołądek, jelita, trzustka, śledziona) wróci do żyły głównej
dolnej, wcześniej jest transportowana żyłą wrotną do naczyń włosowa
tych wątroby. Krew z narządów układu pokarmowego, bogata w skład
niki pokarmowe, zanim wróci żyłami wątrobowymi do żyły głównej
dolnej, podlega licznym procesom filtracji, a także przemianom meta
bolicznym w wątrobie.
z m ie n n a c z y n n o ś ć s p r ę ż y s t o ś ć n a c z y ń , fa la z w r o t n a (a o rta
tło c z ą c a (k o m o r y s e r c a ) i in n e d u ż e n a c z y n ia o k o lic y s e rc a )
B Układ krążenia, podstawowe funkcje (na schemacie nie zaznaczono

różnic między krążeniem płucnym a systemowym; według Klinke,
Silbernagl)
Transport krwi w układzie krążenia odbywa się dzięki różnicy ciśnień krwi
tętniczej i żylnej. Średnie ciśnienie w tętnicach wysokociśnieniowych wy
nosi ok. 100 mmHg (13,3 N), a ciśnienie w żyłach niskociśnieniowych nie
przekracza 20 mmHg (2,6 N). Krążenie tętnicze łączy się z krążeniem żyl-
nym w obrębie naczyń włosowatych, gdzie następuje wymiana produk
tów przemiany m aterii. Kiedy serce w czasie skurczu wyrzuca krew, to tęt
nice otaczające serce (tętnice typu sprężystego) mogą czasowo się po
większać tak, aby zgromadzić objętość krwi wyrzutowej. Podczas rozkur
czu, światło naczyń zmienia objętość wyrzutową krwi w przepływ ciągły
tak, jak opaska elastyczna. Tętnice położone dalej od serca (tętnice typu
mięśniowego) mogą się czynnie poszerzać (vasodilatatio) lub kurczyć (ya-
soconstrictio). Jest to bardzo efektywny sposób kontroli oporu naczynio
wego i regulacji przepływów m iejscowych. Żyły są nazywane naczyniami
pojemnościowymi, ponieważ posiadają duże możliwości gromadzenia
krwi w obrębie łożyska żylnego. Żyły mogą zgromadzić aż 80% całkowitej
( ż y ły i p łu c a ) w ł o s o w a t e i ż y łk i)
pojemności krwi. Stanowią one zatem ważny rezerwuar czynnościowy.
62
V v . in t r a c r a n ia le s
T r u n c u s b r a c h io A . c a r o t is e x t e r n a
c e p h a lic u s
A . c a r o t is in te rn a
A rc u s a o r t a e
A . c a r o t is c o m m u n is V. iu g u la r is in t e r n a
A . s u b c la v ia d e x t r a V . iu g u la r is e x t e r n a
A . t h o r a c ic a in t e r n a V. b r a c h io c e p h a lic a
A . a x illa r is
A .s u b c la v ia V .c a v a s u p e r io r
A o rta s in is t r a V. s u b c la v ia
V. h e p a t ic a
descen dens
A . g a s t r ic a V. a x illa r is
V a s a s in u s o id e a
s in is t r a h e p a t is
V. a z y g o s
A . lie n a lis
V. b r a c h ia lis V. p o r t a e h e p a t is
A . m e s e n t e r ic a
V. c e p h a lic a V. lie n a lis
s u p e r io r
V. re n a lis s in is t r a
A . r e n a lis V. b a s ilic a -
A . m e s e n t e r ic a V. m e s e n t e r ic a
V .c a v a
in fe r io r in fe r io r s u p e r io r
V. m e s e n t e r ic a
V. r a d ia lis
in fe r io r
V. o v a r ic a
V. ilia c a e x t e r n a
V .f e m o r a lis
V. p o p lit e a
V. t ib ia lis a n t e r io r
A . t ib ia lis p o s t e r io r
A . fib u la r is
A . t ib ia lis a n t e r io r V. t ib ia lis p o s t e r io r
A . d o r s a lis p e d is
C Krążenie systemowe, duże tętnice D Krążenie systemowe, duże żyły

Układ żylny składa się z żył powierzchownych, głębokich i przeszywają
cych. Żyły przeszywające łączą krążenie powierzchowne z krążeniem głę
bokim.
Zwróć uwagę na krążenie wrotne (ż. wrotna wątroby), które transportuje
krew bogatą w składniki odżywcze (zaznaczono kolorem bordowym)
z układu pokarmowego bezpośrednio do wątroby (porównaj z A).
63
6.2 Tętnice i żyły: budowa
t ę t n ic e B Naczynia krwionośne, podział

a ś c ia n a
t ę t n ic y Tętnice (układ wysokiego ciśnienia = zaopatrzenie)
• Tętnice typu sprężystego

• Tętnice typu mięśniowego
Końcowe łożysko naczyniowe (mikrokrążenie = wymiana)

h ż y ła b t ę t n ic a
ś r e d n ie j duża • Tętniczki (arteriolae)
w ie lk o ś c i • Naczynie włosowate (vas capillare)
• Żyłki (venulae)
za sta w k a Żyły (układ niskiego ciśnienia = gromadzenie)
ż y ln a
• Żyły małe i średnie (z zastawkami żylnymi)
• Duże pnie żylne
c t ę t n ic a
g ż y ta m a ła m a ła
c z ę ś ć k o ń c o w a ło ż y s k a
t ę t n ic e n a c z y n io w e g o ż y ły
A o rta A r t e r ia A r t e r io la V e n u la Vena Vcava

g ru b o ś ć
2,5 m m 1m m 2 0 L lm Sum 0 ,5 m m 1,5 m m
ś c ia n y (w )
f ż y łk a d t ę t n ic z k a
e n a c z y n ie w ł o s o w a t e
p r o m ie ń
ś w ia t ła
c z ę ś ć k o ń c o w a ł o ż y s k a n a c z y n io w e g o 12,5 m m 2 mm 2 0 |jm 20 pm 2,5 m m 15 m m
n a c z y n ia (r,)
A Część obwodowa układu krążenia, naczynia krwionośne różnych czyniowe, mają cieńsze ściany i większą średnicę niż naczynia tętnicze.
okolic, budowa Jednocześnie w końcowej części łożyska naczyniowego, ściana naczy
Zmiany w budowie naczyń występujące w różnych okolicach krążenia niowa jest zredukowana tak, aby um ożliwić wym ianę gazów, płynów i in
systemowego są konieczne w zależności od zapotrzebowania (naczynia nych substancji.
wysoko- i niskociśnieniowe, m ikrokrążenie). Naczynia wykazują istotne a-c Tętnice, d -f Końcowy odcinek łożyska naczyniowego, g-i Żyły.
różnice lokalne, mimo że mają podobną budowę warstw ściany. Stosun a Ściana aorty, zbliżenie (tętnice typu sprężystego), b i c Duże i małe tęt
kowo wysokie ciśnienie wew nątrznaczyniowe jest głównym czynnikiem nice położone w dalszej odległości od serca (tętnice typu mięśniowego),
wpływającym na układ tętniczy, w związku z czym naczynia te mają od d Tętniczki. e Naczynia włosowate, f Żyłki, g, h Żyły małe i średnie (nie
powiednio grube ściany. Żyły, które mają niższe ciśnienie wew nątrzna które z zastawkami żylnym i). i Ściana żyły głównej dolnej, powiększenie.
C Tętnica typu mięśniowego, schemat budowy

Ściana naczynia krwionośnego składa się z trzech warstw: błony w e
wnętrznej, środkowej i przydanki. Trójwarstwowy układ budowy ściany
naczyń jest dobrze zaznaczony w tętnicach, natomiast w żyłach jest mniej
wyraźny.
• Błona wewnętrzna (tunica interna, intima) jest zbudowana z warstwy

wrzecionowatych komórek śródbłonka, które układają się wzdłuż osi
naczynia i leżą na błonie podstawnej oraz cienkiej warstwie tkanki
łącznej podśródbłonkowej. W tętnicach typu mięśniowego błona w e
wnętrzna jest oddzielona od błony środkowej przez błonę sprężystą.
• Błona środkowa (tunica media) składa się z ułożonych okrężnie ko
mórek mięśniówki gładkiej, włókien sprężystych i kolagenowych oraz
proteoglikanów. Tętnice typu mięśniowego mają błonę sprężystą ze
wnętrzną, która oddziela błonę środkową od przydanki.
• Przydanka lub błona zewnętrzna (tunica adventitia), podobnie jak
błona wewnętrzna, składa się z elem entów ułożonych podłużnie,
w większości jest to jednak tkanka łączna. Natomiast przydanka żył ma
dodatkowo mięśniówkę gładką. Przydanka prowadzi autonomiczne
włókna nerwowe do mięśniówki ściany naczyń, szczególnie dużych
żył. Zawiera ona również naczynia naczyń (vasa vasorum), które zaopa
trują zewnętrzną część ściany naczynia.
T u n ic a e x t e r n a
(a d v e n t it ia )
Wszystkie trzy warstwy naczynia pełnią charakterystyczne funkcje. Błona
wewnętrzna jest związana z wym ianą gazów, płynów i innych substancji
przez ścianę naczynia. Błona środkowa reguluje przepływ, a przydanka
zespala naczynia krwionośne z otoczeniem.
64
ż y ły t ę t n ic e
p rz y d a n k a
p rz y d a n k a
b ło n a
ś ro d k o w a b ło n a
ś ro d k o w a
b ło n a
w e w n ę trzn a
b ło n a
w e w n ę trzn a
ś w ia t ło
n a c z y n ia
a
z a krze p w e w n ą trz t k a n k a łą c z n a
ś w ia t ła n a c z y n ia o k o ło n a c z y n io w a
b ło n a ś r o d k o w a b ło n a ś r o d k o w a
ż y ły t ę t n ic y
b ło n a
s p rę ż y s ta
w łó k n a w e w n ę trz n a
s p rę ż y s te
b ło n a
s p rę ż y s ta
z e w n ę trz n a
b
D Ściana tętnicy i żyły, różnice w budowie E Zmiany ciśnienia tętniczego i żylnego, pozycja stojąca
Przekrój poprzeczny przez tętnicę typu mięśniowego i towarzyszącą jej Przejście z pozycji leżącej do stojącej radykalnie wpływa na zmianę ciśnie
żyłę. Do zróżnicowania tkanek naczyń na przekroju poprzecznym użyto nia. Efekty hydrostatyczne zmiany położenia ciała są najlepiej widoczne
różnych metod barwienia, a Tętnica i żyła piszczelowa tylna, barwienie w postaci gwałtownego wzrostu ciśnienia w dolnych częściach ciała, pod
hematoksyliną, eozyną, rezorcyną i fuksyną, b Tętnica i żyła udowa, bar czas gdy ciśnienie w górnych częściach ciała ulega spadkowi (tuż poni
wienie rezorcyną i fuksyną. żej przepony na „poziomie obojętności hydrostatycznej" ciśnienie pozo
Zwróć uwagę na charakterystyczne różnice w budowie błony środko staje nie zmienione). Razem ze zmianami ciśnienia hydrostatycznego ok.
wej: błona środkowa tętnicy składa się z gęsto ułożonych warstw komó 500 ml krwi przemieszcza się do żył kończyn dolnych. Taki wzrost ciśnie
rek mięśniówki gładkiej, natomiast błona środkowa żyły zawiera znacz nia żylnego prowadzi do wzrostu ciśnienia śródściennego żył kończyn
nie większą ilość elementów tkanki łącznej (włókna kolagenowe i sprę dolnych. Natomiast w obrębie żył głowy i szyi następuje tak duży spa
żyste), dając obraz luźniejszej struktury. W żyłach nie występuje błona dek ciśnienia, że żyły te mogą się zapadać. Wyjaśnia to dlaczego analo
wewnętrzna sprężysta (z Lullmanna-Raucha: Histologia, 2. wyd. Thieme, giczne żyły w dolnej i górnej części ciała mają różną grubość ścian, np.
Stuttgart 2006). żyły grzbietu stopy mają grubszą warstwę m ięśniową, niż żyły grzbietu
ręki. Natomiast ściana żyły głównej dolnej jest cienka jak papier, ponie
waż na jej poziomie panuje niskie ciśnienie żylne.
m ię s ie ń o tw a rta
ż y ła , p r z e k r ó j s z k ie le t o w y , z a sta w k a
p o d łu ż n y ż y ły s k u rc z ż y ln a
F Powrót żylny
Powrót krwi żylnej do serca wspomagany jest przez następujące czynniki:
a Otwieranie i zamykanie zastawek żylnych. b Sprzężenie tętniczo-żylne
(fala tętna w tętnicy jest przenoszona na towarzyszące jej żyły), c Pompa
mięśniowa.
Powrót żylny jest dodatkowo wspomagany przez efekt ssący serca, tzn.
ujemne ciśnienie powstaje, kiedy płaszczyzna zastawek przesuwa się
w kierunku koniuszka serca podczas skurczu. Na przykład, brak skurczu
mięśni w czasie przedłużonego stania lub siedzenia może spowodować
z a s t a w k a ż y ln a t ę t n ic a k ie r u n e k z a m k n ię t a
wzrost oporu żylnego, prowadzący do wzrostu ciśnienia wew nątrznaczy
p r z e p ły w u za sta w k a niowego i niewydolności zastawek żylnych. W wyniku tego dochodzi do
a b k rw i c ż y ln a obrzęków, żylaków i niewydolności krążenia.
65
6 .3 Końcowy odcinek łożyska naczyniowego
w y m ia n a
m e t a b o lit ó w
je d n o k o m ó r k o w ie c
m o r z e p ie r w o t n e
p r z e s t r z e ń ś r ó d m ią ż s z o w a 1 p rz e s trz e ń
a b n a c z y n ie k r w io n o ś n e ( n a c z y n ie J p o z a k o m ó rk o w a
w ło s o w a t e )
A Środowisko życia komórki (według Stilbernagla i Despopoulosa)

a Jednokomórkowiec: pierwszy organizm jednokom órkowy żył w mo
rzu pierwotnym, które zabezpieczało mu stały skład otaczającego śro
dowiska. Środowisko wewnętrzne i zewnętrzne organizmu było takie
same i nie zmieniało się podczas przemian metabolicznych, ś r e d n ic a p o je d y n c z e g o n a c z y n ia (c m )
b Człowiek: komórki organizmu wielokomórkowego są obmywane pły

nem zewnątrzkom órkowym , którego objętość jest z zasady mniejsza
niż objętość środowiska wewnątrzkom órkowego. Płyny zewnątrz- i w e
wnątrzkomórkowe różnią się składem. W takiej sytuacji środowisko w e
wnętrzne może bardzo szybko się zm ieniać, jeżeli przestrzeń m iędzy
komórkowa (interstitium) nie łączy się bezpośrednio z krwią narządów,
takich jak płuca, nerki, przewód pokarmowy, które wchłaniają skład
niki pokarmowe albo wydalają produkty przemiany materii. Składniki
pokarmowe wchłaniane są z jelita i transportowane z krwią do komó
rek wielu narządów (przestrzeń międzykomórkowa naczyń włosowa
tych). Krew transportuje również produkty m etaboliczne z komórek do p o le p o w ie r z c h n i c a łk o w it e j p r z e k r o ju p o p r z e c z n e g o (c m 2)
narządów biorących udział w ich wydalaniu (np. nerki i płuca).
B Naczynia różnych okolic ciała, charakterystyka

(według Stilbernagla i Despopoulosa)
Końcowy odcinek łożyska naczyniowego nazywany mikrokrążeniem jest
miejscem wym iany gazów, płynów i innych substancji. Składa się ono z:
• doprowadzających naczyń tętniczych (tętniczki przedwłośniczkowe),

• naczyń włosowatych,
• odprowadzających naczyń żylnych (żyłki zawłośniczkowe).
Najmniejsze naczynia (naczynia włosowate) zbudowane są z warstwy na

błonkowej i błony podstawnej, do której przyczepiają się komórki śród-
błonka (przeciwieństwem są większe naczynia, o bardziej skomplikowa
nej budowie, zob. s. 64). Z powodu licznych rozgałęzień naczyń w obrębie
naczyń włosowatych, całkowity ich przekrój poprzeczny wzrasta wielo
krotnie (ok. 800 razy), podczas gdy prędkość przepływu odpowiednio się
zmniejsza (od 50 cm/s w aorcie do 0,05 cm/s w naczyniach włosowatych).
Dzięki temu w naczyniu włosowatym o długości ok. 0,5 mm, w czasie ok.
1 s może dojść do wym iany metabolitów. Wzrost oporu naczyniowego
w tętniczkach przedwłośniczkowych i naczyniach włosowatych spowo
dowany kontaktem krwi z dużą powierzchnią śródbłonka (wzrost tar
cia) obniża ciśnienie krwi i elim inuje skoki ciśnienia. Dzięki temu naczy
nia włosowate stwarzają idealne warunki do procesów wym iany między
krwią a płynem międzykomórkowym, opłukującym ciała komórek.
66
k o m ó r k a ś r ó d b ło n k a b la s z k a p o d s t a w n a
n a c z y n ie k r w io - ż y łk i
m . z w ie r a c z p rz e d - n o ś n e w ło s o w a t e z a w ło ś n ic z -
p ę c h e rz y k
c y t o p la z m a -
ty c z n y
I
p o łą c z e n ie
ś c is łe
o k ie n k o
a t ę t n ic z k a ż y łk a p rz e p o n o w e
o k ie n k o
b e z p rz e
ko m ó rka
ponowę
p rz y d a n k o w a
(p e r y c y t )
D Różne typy komórek śródbłonka naczyń włosowatych

(schemat w oparciu o cechy ultrastrukturalne)
Naczynia włosowate mają średnicę od 5 do 15 pm i składają się z komó
rek śródbłonka, błony podstawnej i zewnętrznej komórki przydankowej
(perycyt). Komórki przydankowe mają różnorodne właściwości i funk
cje, łącznie z ich rolą w waskulogenezie i angiogenezie. Poszczególne
C Przepływ w naczyniach włosowatych komórki śródbłonka łączą się ze sobą na zasadzie przylegania (adhezji),
a Rozkurcz zwieracza, b Skurcz zwieracza. połączenia ścisłego lub połączenia szczelinowego (komunikacyjnego).
Zwieracze przedwłośniczkowe z ich okrężnym układem włókien mię Połączenia te w większości zapobiegają wym ianie metabolitów między
śniowych znajdują się w miejscu połączenia tętniczek przedwłosowa- poszczególnymi komórkami śródbłonka. Różne naczynia włosowate mają
tych z naczyniami włosowatymi. Regulują one przepływ krwi w obrębie różny stopień przepuszczalności śródbłonka i na tej podstawie wyróżnia
sieci naczyń włosowatych. W w yniku skurczu zwieraczy rozgałęziające się się następujące typy śródbłonka:
naczynia włosowate zostają zamknięte i przepływ w ich łożysku, z w y
I Komórki śródbłonka bezokienkowe zamknięte z ciągłością błony pod
jątkiem tętniczek przedwłosowatych zostaje zahamowany (tzn. w spo
stawnej (np. w układzie nerwowym ).
czynku przepływ odbywa się tylko w ok. 25-35% naczyń włosowatych).
II Komórki śródbłonka zamknięte z aktywnością pinocytarną (np. m ię
Tętniczki i żyłki mogą również łączyć się przez zespolenia tętniczo-żylne.
sień sercowy, mięsień szkieletowy).
III Komórki śródbłonka okienkowe z okienkiem przeponowym (np. układ
n a c z y n ie c h ło n n e pokarmowy).
t ę t n ic z k a w ło s o w a te ż y łk a IV Komórki śródbłonka z rozstępem międzykomórkowym (duże okienka)
i bez ciągłości błony podstawnej (np. wątroba).
tyczne), a wewnątrznaczyniowym ciśnieniem osmotycznym. Siłą napę

dową wym iany płynów jest ciśnienie hydrostatyczne. Ciśnienie tętnicze
m . z w ie r a c z m . z w ie r a c z
p r z e d w ło ś - z a w ło ś -
w końcowym odcinku tętniczym naczyń włosowatych wynosi 35 mmHg
n ic z k o w y n ic z k o w y (= 4,6 N) i jest o 10 mmHg wyższe niż ciśnienie osmotyczne krwi, w yno
szące ok. 25 mmHg (3,3 N). Dodatnia różnica ciśnień powoduje, że płyn
podobnie jak rozpuszczone w nim cząsteczki przesączane są na zewnątrz
naczyń włosowatych do komórek śródmiąższowych. W końcowym od
cinku części żylnej naczyń włosowatych różnice ciśnień zostają odwró
cone, ciśnienie hydrostatyczne spada do ok. 15 mmHg (2,0 N), podczas
(k P a ) (m m H g )
gdy ciśnienie osmotyczne pozostaje na niezmienionym poziomie ok. 25
30
mmHg. W wyniku tego, w części żylnej naczyń włosowatych ciśnienie hy
drostatyczne jest o 10 mmHg niższe, niż ciśnienie osmotyczne (15-25 =
25 -10 mmHg). Różnica ta prowadzi do wchłaniania (resorpcji) zwrotnego
płynów i rozpuszczonych cząsteczek (reabsorpcja).
20 Z 20 litrów płynów, które każdego dnia opuszczają naczynia włosowate,
jedynie ok. 18 litrów (90%) jest resorbowane. Około 2 litrów (10%) filtro
15
wanej objętości jest usuwane przez naczynia chłonne. Jeżeli wymiana
f ilt r a c ja = r e s o r p c ja + d r e n a ż lim fa t y c z n y
płynów nie zachodzi w opisany powyżej sposób, to dochodzi do obrzęku
(tzn. trwałego zalegania płynów w obrębie komórek miąższowych).
E Naczynia włosowate, mechanizm wymiany płynów Obrzęk może być wywołany także przez wzrost ciśnienia hydrostatycz
(według Stilbernagla i Despopoulosa) nego (zastój krwi w części żylnej naczyń włosowatych) lub spadkiem ci
Wymiana płynów między naczyniami włosowatymi a tkankam i otacza śnienia osmotycznego (spadek zawartości białka w osoczu). W obydwu
jącym i (komórki śródmiąższowe) zachodzi pod wpływem różnic ciśnień przypadkach równowaga wym iany płynów zostaje zaburzona, powodu
między ciśnieniem krwi w naczyniach włosowatych (ciśnienie hydrosta- jąc gromadzenie się płynów w obrębie tkanek, co prowadzi do obrzęku.
67
Wprowadzenie do anatomii 7. Układ chłonny i gruczoły
7.1 Układ chłonny człowieka
A Układ chłonny człowieka

T o n s illa p h a r y n g e a T o n s illa lin g u a lis
Układ chłonny człowieka zawiera naczynia i narządy chłonne (narządy
T o n s illa p a la t in a V. iu g u la r is in t e r n a
odpornościowe, zob. B). Układ naczyń chłonnych jest układem równole
N o d i ly m p h a t ic i c e r v ic a le s A n g u lu s v e n o s u s głym do naczyń żylnych i pełni kilka funkcji:
s in is t e r e t D u c t u s
A n g u lu s v e n o s u s • Podstawowa czynność polega na oczyszczaniu przestrzeni międzyko
t h o r a c ic u s
d e x te r e t D u c tu s
mórkowej z płynów i substancji, które nie mogą być wchłaniane przez
ly m p h a t ic u s d e x t e r V. s u b c la v ia
łożysko naczyń żylnych. Skład chłonki różni się w zależności od okolicy
i jest zbliżony do płynu międzykomórkowego.
• Naczynia te wchłaniają tłuszcze (chylomikrony), które są absorbowane
w obrębie jelita.
• Umożliwia przejście limfocytów z narządów chłonnych do krwi.
Układ naczyń chłonnych składa się z:
• naczyń chłonnych włosowatych (vasa lymphocapillaria), które rozpo

czynają się obwodowo jako naczynia ślepe;
• naczyń chłonnych łączących węzły;
S p le n
• dużych pni chłonnych (przewód piersiowy, przewód chłonny prawy).
C is t e r n a c h y li Włosowate naczynia chłonne zbierają płyn z przestrzeni międzykomórko

N o d i ly m p h a t ic i
wej i transportują go drogą naczyń i węzłów chłonnych do głównych pni
V a s a ly m p h a t ic a chłonnych. Chłonka z tych pni uchodzi do układu żylnego, w miejscu ze
c o lic i
spolenia lewej i prawej żyły podobojczykowej z odpowiadającymi im ży
N o d i ly m p h a t ic i łami szyjnymi wewnętrznym i (prawy i lewy kąt żylny). Chłonka z % ciała
iu x t a in t e s t in a le s
A p p e n d ix uchodzi do lewego kąta żylnego, natomiast chłonka z prawego, górnego
(N o d u li ly m p h a t ic i
v e r m ifo r m is
a g g r e g a t i)
kwadrantu ciała uchodzi do prawego kąta żylnego.
N o d i ly m p h a t ic i
Narządy chłonne są częścią układu odpornościowego i jako takie pełnią
M e d u lla one funkcję baz ochronnych przed infekcjami drobnoustrojów. Śledziona
in g u in a le s
o s s iu m
jest jedynym narządem odpornościowym, który bezpośrednio włączony
jest w obieg krwi.
V a s a ly m p h a t ic a
p e r ip h e r ic a
a ffe r e n t e s
B Pierwotne i wtórne narządy chłonne

Funkcją narządów chłonnych jest również udział w wytwarzaniu odpor
ności swoistej. Na tej podstawie wyróżnia się pierwotne i wtórne narządy
chłonne. Pierwotne narządy chłonne są związane z produkcją, dojrzewa
niem i selekcją komórek odpornościowych. Wtórne narządy chłonne re
prezentowane są później przez limfocyty immunokompetentne, poło
żone w miejscach procesów, takich jak prezentacja antygenu, proliferacja
limfocytów oraz produkcja przeciwciał.
• Pierwotne narządy limfatyczne:

- grasica (selekcja lim fo cy to w i),
- szpik kostny (selekcja limfocytów B).
• Wtórne narządy chłonne:
- śledziona,
- węzły chłonne,
- tkanka chłonna błony śluzowej (MALT) i pierścień chłonny gardła:
migdałek gardłowy, językow y oraz migdałki podniebienne i trąb-
kowe,
- tkanka chłonna oskrzeli (BAŁT),
- tkanka chłonna jelita (GALT), taka jak wyrostek robaczkowy, grudki
chłonne skupione (kępki Peyera).
68
C Układ naczyń chłonnych, budowa ( w e d ł u g K u b ik a )
Z g o d n i e z k r y t e r i a m i t o p o g r a f i c z n y m i i c z y n n o ś c i o w y m i w y r ó ż n i a s ię Naczynia przeszywające łą c z ą u k ła d p o w ie r z c h o w n y z g łę b o k im , p rz e -
t r z y p r z e s t r z e n ie u k ła d u c h ło n n e g o n a c z y ń : k ie r o w u j ą c d r e n a ż c h ł o n k i z p o w ie r z c h n i d o t k a n e k p o ł o ż o n y c h g ł ę b i e j .
Na podstawie budowy histologicznej ściany u k ła d n a c z y ń c h ło n n y c h
1 . U k ł a d p o w i e r z c h o w n y - » z b i e r a c h ł o n k ę z e s k ó r y i t k a n k i p o d s k ó r n e j.
m o ż n a p o d z ie li ć n a c z t e r y r e g io n a ln ie z r ó ż n i c o w a n e t y p y :
2 . U k ła d g ł ę b o k i - » z b i e r a c h ł o n k ę z m ię ś n i, s t a w ó w , p o c h e w e k ś c i ę g i e n
i n e rw ó w . 1 . N a c z y n ia c h ło n n e w ło s o w a t e 3 . N a c z y n ia z b io r c z e
3 . N a r z ą d y s w o is t e u k ł a d u - » z b i e r a j ą c h ł o n k ę z n a r z ą d ó w i w y k a z u j ą 2 . N a c z y n ia p r z e d z b io r c z e 4 . P n ie c h ł o n n e
s w o is t o ś ć n a r z ą d o w ą .
P r z e d z b io r c z e i z b io r c z e n a c z y n ia c h ło n n e s ą n a z y w a n e r ó w n ie ż n a c z y
n i a m i p o c z ą t k o w y m i.
D u c t u s c o llig e n s V a s p e rfo ra n s
za sta w k a
d a ls z a
o b k u rc z o n y
b ezza s ta w k o w y
V a s a ly m p h a t ic a s e g m e n t z b io r c z y
p r o fu n d a (fa z a o p r ó ż n ia n ia ) u k ła d w łó k ie n
m ię ś n io w y c h
C u t is z a s t a w k a b liż s z a
T e la s u b c u t a n e a r o z lu ź n io n y s e g m e n t
z b io r c z y (fa z a
F a s c ia
w y p e łn ia n ia )
fa z y d re n a żu
b chłonki
D Układ chłonny, budowa i zróżnicowanie topograficzne nieniu od naczyń chłonnych włosowatych naczynia te posiadają zastawki,
(według Kubika) a ich ściana jest wzmocniona przez dodatkową warstwę tkanki łącznej.
a Układ chłonny skóry i mięśni. Następnie naczynia te uchodzą do naczyń zbiorczych, które również mają
b Szczegóły z a: budowa i czynność segmentu zbiorczego. zastawki, a średnica ich przekroju poprzecznego wynosi 150-600 pm. Po
Zarówno powierzchowny, jak i głęboki układ chłonny rozpoczynają się dobnie jak ściana dużych naczyń i pni chłonnych, ściana naczyń zbior
naczyniami włosowatymi chłonnymi, o wyjątkowo cienkich ścianach, czych ma budowę zbliżoną do ściany naczyń żylnych. W ścianie naczyń
których średnica wynosi ok. 50 pm. Śródbłonek tych naczyń jest pokryty wyróżnia się: błonę wewnętrzną (śródbłonek i błona podstawna), środ
niekompletną blaszką podstawną, a komórki śródbłonka przyczepiają się kową warstwę mięśniówki gładkiej oraz przydankę włóknistą. Chłonka
do otaczających go włókien sprężystych i kolagenowych za pomocą ko jest transportowana przez serię efektywnych, rytmicznych fal skurczo
lagenowych włókienek kotwiczących. Sieć naczyń chłonnych otwiera się wych (10-12/min), które są generowane przez mięśnie gładkie bezza-
do większych naczyń przedzbiorczych o średnicy ok. 100 pm. W odróż stawkowych segmentów naczyń zbiorczych.
C o rte x T r a b e c u la T r a b e c u la
s ie ć n a c z y ń
P a ra c o rte x w ło s o w a ty c h
F o llic u lu s ly m p h a t i P a ra c o rte x
o p la t a ją c a g r u d k ę
c u s n o d i ly m p h a t ic i
C h o rd a e lim fa t y c z n ą
secun du s S in u s in t e r m e
m e d u lla r is (w t ó r n ą )
d iu s m e d u lla r is
V a s e ffe r e n s
C a p s u la n o d i Vena
V e n u la p o s t c a p illa r is
ly m p h a t ic i
A r t e r ia
H ilu m A r t e r io la e
V a lv a
S in u s in t e r m e d iu s
V a s a ff e r e n s S in u s in t e r m e d iu s
c o r t ic a lis
m e d u lla r is
C a p s u la n o d i
S in u s F o llic u lu s ly m
ly m p h a t ic i
in t e r m e d iu s p h a t ic u s n o d i
ly m p h a t ic i
a S in u s m a r g in a lis secun du s S in u s m a r g in a lis
E Węzeł chłonny, budowa nej węzła. Węzeł chłonny, od zewnątrz do wewnątrz, składa się z kory, war
a Krążenie chłonki. b Naczynia krwionośne węzła chłonnego. stwy przykorowej i rdzenia. Liczne, wtórne grudki w obrębie kory tworzą
Węzły chłonne są małymi stacjami filtracji, leżącymi na drodze naczyń okolicę B-limfocytarną, a pola bogate w limfocyty, leżące między i poniżej
chłonnych i biorą udział w odpowiedzi immunologicznej (zawierają limfo wtórnych grudek chłonnych tworzą okolicę T-limfocytarną (część przyko-
cyty B i T). Regionalne węzły chłonne różnią się od węzłów zbiorczych tym, rowa). Limfocyty opuszczają strumień krwi w okolicy T-limfocytarnej wyso-
że otrzymują chłonkę z licznych węzłów regionalnych. Chłonka uchodzi kośródbłonkowych żyłek pozawłosowatych. Po zróżnicowaniu opuszczają
do węzła chłonnego licznymi naczyniami doprowadzającymi. Następnie one następnie węzeł chłonny razem z chłonką drogą naczyń odprowadza
chłonka kieruje się między różnymi zatokami do naczyń odprowadzają jących, które często stają się naczyniami doprowadzającymi do innego w ę
cych, będąc cały czas w kontakciezdużym polem powierzchni tkanki chłon zła chłonnego, wchodzącego w skład grupy węzłów chłonnych.
69
7.2 Gruczoły zewnątrz- i wewnątrzwydzielnicze
A Gruczoły, rozwój i klasyfikacja g r u c z o ł w ie lo k o m ó r k o w y g ru c z o ł d o k re w n y g ru c z o ł d o k re w n y
Gruczoły są skupiskiem tkanki nabłonkowej z wysoko wyspecjalizowa ś r ó d n a b ło n k o w y b e z p ę c h e rz y k o w y p ę c h e rzy k o w y

ko m ó rka g ru c z o ł k o m ó rki
nymi pojedynczymi komórkami (komórki kubkowe, wielokomórkowe gru
kubkow a z e w n ą t r z w y d z ie ln ic z y n a b ło n k o w e
czoły wewnątrznabłonkowe) lub większym i grupami komórek, które prze
mieściły się do głębszych warstw. Czynnością gruczołów jest produkcja
i uwalnianie wydzielin. Gruczoły można podzielić na dwie główne grupy:
• Gruczoły zewnątrzwydzielnicze (np. gruczoły ślinowe, potowe): gru

czoły te uwalniają w ydzielinę na zewnątrz skóry lub błony śluzowej lub
bezpośrednio do przewodów w ydzielniczych.
• Gruczoły wewnątrzwydzielnicze: ich wydzieliny (w tym przypadku
hormony) są uwalniane do wewnątrz tzn. do krwi, chłonki lub prze
strzeni międzykomórkowej. Gruczoły dokrewne nie mają przewodów
wydzielniczych (zob. mechanizm wydzielania hormonów na F). Hor
n a c z y n ia k r w io n o ś n e p rz e w ó d n a c z y n ia k r w io n o ś n e p ę c h e rz y k
mony uwolnione do krwi są przenoszone do różnych części ciała, a na d o p r o w a d z a ją c e k r e w w y d z ie ln ic z y d o p r o w a d z a ją c e k r e w
stępnie przetransportowane do ich komórek docelowych, gdzie łączą
się ze swoistymi receptorami, w ywołując odpowiedni efekt.
o d e r w a n e s k ła d n ik i w y d z ie lin y u w o ln io n a
w y d z ie lin a
p ę c h e rz y k i
w y d z ie ln ic z e
o to c z o n e
b ło n ą
ko m ó rko w ą
s k ła d n ik i w y d z ie lin y o t o c z o n e p r z e m ia n a k o m ó r e k
b ło n ą k o m ó r k o w ą g r u c z o ło w y c h w w y d z ie ln ic z e
a p a ra t
G o lg ie g o
p ę c h e rz y k i
w y d z ie ln ic z e
a c
B Gruczoły zewnątrzwydzielnicze, mechanizmy uwalniania

wydzielin (schemat na podstawie obrazu z mikroskopu świetlnego)
a Egzocytoza: w tym mechanizmie wydzielina jest uwalniana bez za s ia t e c z k a
mykania jej w błonę komórkową (wydzielanie merokrynowe lub ekry- ś r ó d p la z m a t y c z n a
nowe). Otoczone błoną pęcherzyki zawierające wydzielinę w szczyto s z o r s tk a

a b s o r p c ja
wej części błony komórkowej, uwalniają zawartość do przestrzeni ze- s u b s t a n c ji
wnątrzkomórkowej bez utraty błony komórkowej (mechanizm wystę z k rw i
pujący w większości gruczołów, zob. C).

b Apocytoza: pęcherzyki otoczone błoną tworzą uwypuklenia w części
szczytowej błony komórkowej i ostatecznie odrywają się od niej (wy
dzielanie apokrynowe). Oderwane składniki wydzieliny są otoczone C Egzocytoza, produkcja i uwalnianie wydzieliny (schemat na
błoną. Ten mechanizm jest niezbędny podczas wydzielania tłuszczów. podstawie obrazu z mikroskopu elektronowego)
Błona komórkowa otacza tłuszcz i utrzym uje go w postaci zemulgowa- Po tym jak komórki gruczołowe wchłoną z krwi podstawowe składniki
nej (np. gruczoły zapachowe, gruczoły mleczne), i zsyntetyzują niezbędne białka, takie jak białka siateczki śródplazmatycz-
c Holocytoza: w tym mechanizmie cała komórkowa zawartość gruczołu nej szorstkiej (a), wydzieliny są transportowane przez aparat Golgiego (b)
ulega dezintegracji i przekształca się w produkt wydzielania (wydziela do szczytowej części komórki, gdzie następnie są uwalniane na drodze
nie holokrynowe). W wyniku tego komórki gruczołowe muszą być stale egzocytozy (c).
wym ieniane przez regenerację warstwy podstawnej (gruczoły łojowe
skóry).
70
D Główne miejsca produkcji hormonów i substancji

Hypophysis
hormonopodobnych Corpus pineale
(Lobus anterior
Hormony są przekaźnikami chem icznymi, ważnymi dla życia, które umoż et posterior)
liwiają komunikację między komórkami. Zazwyczaj tylko mała część tych
przekaźników bierze udział w procesach metabolicznych ich komórek do
Glandulae Glandula thyroidea
celowych. Hormony można podzielić na podstawie:
parathyroideae
• miejsca ich produkcji,
• miejsca ich działania,
• mechanizmu ich działania,
• budowy chemicznej. Glandulae
suprarenales
Przykładami mogą być hormony steroidowe (np. testosteron, aidosteron), Insulae
hormony będące pochodnymi aminokwasów (np. adrenalina, noradrena pancreaticae
lina, dopamina, serotonina), hormony białkowe (np. insulina, glukagon)
i pochodne kwasów tłuszczowych (np. prostaglandyny). Ovaria
S i
Główne miejsca Hormony i substancje
produkcji hormonopochodne
Klasyczne gruczoły dokrewne Testes
Przysadka mózgowa ACTH (kortykotropina)

(płat przedni i tylny) TSH (tyreotropina)
FSH (folikulotropina) E Gruczoły dokrewne człowieka
LH (lutropina) Pominięto komórki układu dokrewnego rozproszone w układzie pokar
STH (somatotropina) mowym.
MSH (melanotropina)
PRL (prolaktyna)
ADH (hormon antydiuretyczny lub wazo-
presyna)
Oksytocyna (produkowana w podwzgó
rzu, wydzielana przez płat tylny)
Szyszynka Melatonina
Tarczyca Tyroksyna (T4), trójjodotyronina (T3)
Komórki C tarczycy Kalcytonina
Przytarczyce Parathormon
Nadnercza Mineralokortykoidy, glikokortykoidy
Androgeny
Adrenalina, noradrenalina
Komórki wysp
Insulina, glukagon, somatostatyna, poli-
trzustkowych
peptyd trzustkowy
Jajnik
Estrogeny, progesteron
Jądra
Androgeny (głównie testosteron)
Łożysko
Gonadotropina kosmówkowa, progesteron jako neurotransmitery włosowatych jako
neuromodulatory
Tkanki i pojedyncze komórki produkujące hormony
Ośrodkowy i autonomiczny Neurotransmitery F Przekazywanie informacji hormonozależnych, typy
układ nerwowy Z punktu widzenia zadań biologicznych układ dokrewny jest ściśle zw ią
Części międzymózgowia Hormony uwalniające i hamujące (libe- zany z autonomicznym układem nerwowym i układem odpornościowym.
(np. podwzgórze) ryny i statyny) Ich czynność przypomina system komunikacji bezprzewodowej, która ko
Układ komórek dokrewnych Gastryna, cholecystokinina, sekretyna ordynuje czynności tkanek i narządów docelowych, zlokalizowanych na
przewodu pokarmowego wet w odległych miejscach.
Przedsionki serca Przedsionkowy peptyd natiuretyczny a W ydzielanie parakrynowe i autokrynowe: hormony nie są uwal
Nerki Erytropoetyna, renina niane do krwi, lecz do przestrzeni międzykomórkowej. Stąd odgrywają
Wątroba Angiotensynogen, somatomedyna one rolę tylko w pobliżu miejsc ich syntezy,
b W ydzielanie endokrynowe: hormony są syntetyzowane i uwalniane
Narządy układu immunolo Hormony grasicy, cytokiny, limfokiny
do krwi (komórki śródbłonka okienkowe),
gicznego
c W ydzielanie neurokrynowe: hormony układu nerwowego (neuro-
Hormony tkankowe Eikozanoidy, prostaglandyny, histamina,
przekaźniki) uczestniczą w tworzeniu przekaźników synaptycznych i są
bradykinina
związane z miejscowym przekazywaniem informacji,
d Neurosekrecja: hormony lub neuromodulatory (neurohormony) są
produkowane przez wyspecjalizowane komórki nerwowe i uwalniane
do naczyń krwionośnych w okolicach neurohemalnych naczyń (np.
przysadka m ózgowa).Takie działanie pozwala regulować czynność od
ległych narządów.
71
Wprowadzenie do anatomii 8. Anatomia ogólna układu nerwowego
8.1 Rozwój ośrodkowego układu nerwowego (OUN)
C e r e b e llu m F le x io c e r v ic a lis
T e le n c e p h a lo n
M e s e n c e p h a lo n
M e d u lla
o b lo n g a t a M e s e n c e p h a lo n
F le x io c r a n ia lis
In s u la
C e r e b e llu m
D ie n c e p h a lo n Pons
D ie n c e p h a lo n
T e le n c e p h a lo n V e s ic u la o p tic a
M e d u lla
c o b lo n g a t a
S u lc u s te lo -
d ie n c e p h a lic u s M e s e n c e p h a lo n T e le n c e p h a lo n
In s u la
T e le n c e p h a lo n
C e r e b e llu m
D ie n c e p h a lo n T u b e r c u lu m m a m m illa r e
In fu n d ib u lu m M e d u lla O c u lu s C e r e b e llu m
o b lo n g a t a
M e d u lla
B u lb u s o lf a c t o r iu s o b lo n g a t a
b d
A Rozwój mózgowia b Embrion około 3. miesiąca rozwoju, GL = 27 mm. Opuszka węchowa

a Embrion na początku 2. miesiąca rozwoju, GL = 10 mm (największa rozwija się z kresomózgowia, a część nerwowa przysadki (neurohypo
długość, zob. s. 4). Już nawet na tym etapie rozwoju widoczne jest róż physis) z międzymózgowia.
nicowanie się cewy nerwowej w pęcherzyki (segmenty), które następ c Płód w 4. miesiącu rozwoju, GL = 53 mm. Rozwijające się kresomózgo
nie przekształcą się w poszczególne części mózgowia (zob. C): wie zaczęło już przykrywać inne struktury. Wyspa (insula) jest jeszcze
• Rdzeń przedłużony (medulla oblongata), zaznaczono kolorem widoczna na powierzchni, ale w następnym etapie zostanie już przy
szarym . kryta półkulami mózgu (porównaj z d).
• Most (pons), zaznaczono kolorem szarym. d Płód w 6. miesiącu rozwoju, długość ciemieniowo-siedzeniowa (CRL,
• Móżdżek (cerebellum), zaznaczono kolorem jasnoniebieskim . zob. s. 4) wynosi 33 cm. W obrębie mózgowia zaczynają się uwidacz
• Śródmózgowie (mesencephalon), zaznaczono kolorem ciem nonie niać bruzdy i zakręty.
bieskim.
Zwróć uwagę, że podczas rozwoju kresomózgowie przykrywa pozostałe
• Międzymózgowie (diencephalon), zaznaczono kolorem żółtym.
struktury mózgowia.
• Kresomózgowie (telencephalon), zaznaczono kolorem czerwonym.
C o rte x c e re b ri
S u b s t a n t ia a lb a
N u c le i b a s a le s t e le n c e p h a li
B Pęcherzyki mózgowia, rozwój
W odcinku czaszkowym cewy nerwowej (tubus E p it h a la m u s (C o r p u s p in e a le )
neuralis) rozwijają się trzy pierwotne pęche T h a la m u s

rzyki mózgowia: przodomózgowie (prosence S u b t h a la m u s
phalon), śródmózgowie (mesencephalon) i ty-
F ly p o t h a la m u s (H y p o p h y s is )
łomózgowie (rhombencephalon). Z przodomó-
zgowia rozwijają się kresomózgowie i m iędzy T e g m e n tu m
mózgowie. Ze śródmózgowia powstają wzgórki
T e c tu m
górne i dolne oraz struktury z nimi związane.
P e d u n c u li c e r e b ri
Tyłomózgowie różnicuje się w most, móżdżek
i rdzeń przedłużony. Most i móżdżek, wspólnie N u cle i
tworzą tyłomózgowie wtórne (metencephalon).
F ib r a e p o n t is
Niektóre ważne struktury mózgowia u osob
nika dorosłego zestawiono po stronie prawej, C o r t e x c e r e b e lli
aby przedstawić rozwój struktur z poszczegól N u c le i c e r e b e lli

nych pęcherzyków mózgowia. Struktury przed P e d u n c u li c e r e b e lla r e s
stawione na diagramie można także prześledzić
w drugą stronę tak, aby dojść do ich wcześniej M e d u lla N u c le i
szych stadiów rozwojowych. o b lo n g a t a F ib r a e m e d u lla e o b lo n g a t a e
72
E cto d e rm a
C ris ta
n e u r a lis
C Rozwój układu nerwowego, przekrój poprzeczny przez cewę
nerwową, grzebień nerwowy i ektodermę grzbietową T u b u s n e u r a lis ,
Podczas rozwoju, oddalone od pokrywającej je ektodermy grzbietowej, lu m e n
fałdy rynienki nerwowej zamykają się, tworząc cewę nerwową. Komórki

Tubus
z części bocznej rynienki nerwowej migrują, tworząc obustronnie grzebie n e u r a lis
nie nerwowe. Ośrodkowy układ nerwowy (mózgowie i rdzeń kręgowy) roz
wija się z cewy nerwowej, natomiast obwodowy układ nerwowy powstaje
z grzebieni nerwowych (zob. s. 74). C h o r d a d o r s a lis
L a m in a d o r s a lis L a m in a d o r s a lis
L a m in a a la r is
S u b s t a n t ia a lb a
L a m in a a la r is Z o n a n e u ro n i
a u t o n o m ic i C o r n u p o s t e r iu s
Z o n a n e u ro n i
a u t o n o m ic i S u b s t a n t ia a lb a C o r n u la t e r a le
L a m in a b a s a lis L a m in a b a s a lis C o r n u a n t e r iu s
L a m in a v e n t r a lis L a m in a v e n t r a lis C a n a lis c e n t r a lis

a b c
D Rozwój cewy nerwowej okolicy rdzenia kręgowego (różnicowanie) dośrodkowymi (czuciowym i). Cały obszar między nimi (przyszła część
Przekrój poprzeczny, widok od strony czaszkowej, piersiowa, lędźwiowa i krzyżowa rdzenia kręgowego) jest strefą, z której
a Cewa nerwowa, wczesne stadium, b Stadium pośrednie, c W pełni roz wywodzą się autonomiczne neurony przedzwojowe. Blaszka grzbietowa
winięty rdzeń kręgowy. (strop) kanału i blaszka brzuszna (dno) nie zawierają neuroblastów. Znajo
Neurony, które powstają w blaszce podstawnej są neuronami odśrodko mość układu populacji neuronów jest przydatna w zrozumieniu budowy
wymi (ruchowymi), natomiast neurony blaszki skrzydłowej są neuronami tyłomózgowia (tyłomózgowie, zob. E).
s łu p ją d e r c z u c io w o - s łu p ją d e r t r z e w n o -
-s o m a ty c z n y c h -ru c h o w y c h
s łu p ją d e r c z u c io w o -
-s o m a ty c z n y c h
s łu p ją d e r t r z e w n o -
- c z u c io w y c h
s łu p ją d e r t r z e w n o -
-ru c h o w y c h
s łu p ją d e r s łu p ją d e r t r z e w n o - s łu p ją d e r ru c h o w o -
ru c h o w o -s o m a ty c z n y c h - c z u c io w y c h -s o m a ty c z n y c h
E Ruchy migracyjne populacji neuronów u zarodka, ich wpływ c W mózgowiu osobnika dorosłego (rdzeń przedłużony i most rozwijają
na położenie jąder nerwów czaszkowych się z tyłomózgowia) można wyróżnić cztery słupy jąder (według Hisa
Przekrój poprzeczny, widok od strony czaszkowej (mnemonik: jeśli rdzeń i Herricka), zawierające wyraźnie różne czynnościowo nerwy czasz
kręgowy porówna się do książki, to na a jest ona zamknięta, a na b i c kowe (od strony przyśrodkowej do bocznej):
otwarta). • kolumna ruchowo-somatyczna (kolor liliowy),
a W stadium początkowym neurony ruchowe znajdują się po stronie • kolumna trzewno-ruchowa (kolor pomarańczowy i zielony),
brzusznej, a neurony czuciowe po stronie grzbietowej cewy nerwowej. • kolumna trzewno-czuciowa (kolor jasnoniebieski),
Strzałkami zaznaczono kierunek wędrówki neuronów, • kolumna czuciowo-somatyczna (kolor ciemnoniebieski).
b We wczesnym stadium zarodkowym, neurony blaszki skrzydłowej
przemieszczają się bocznie i na stronę brzuszną.
73
8.2 Różnicowanie się grzebieni nerwowych

i rozwój obwodowego układu nerwowego (ObUN)
E c t o d e r m a s u p e r f ic ia lis
A Rozwój komórek grzebieni nerwowych

W 3. tygodniu rozwoju ze struny grzbietowej, w obrębie części przyśrod
kowej płytki nerwowej zarodka powstaje ektoderma okrywająca, która
ulega pogrubieniu i wytwarza płytkę nerwową (neuroektodermę). W w y
niku różnicowania się płytki nerwowej powstają zawiązki układu nerwo
wego. Fałdy nerwowe uwypuklają się po obydwu stronach płytki nerwo
wej, a między nimi powstaje bruzda pośrodkowa - rynienka nerwowa. Ry
nienka ta następnie pogłębia się i zamyka, przekształcając się w cewę ner
wową, która przesuwa się poniżej ektodermy. Części fałdów nerwowych,
które nie biorą udziału w tworzeniu cewy nerwowej, różnicują się w grze
bienie nerwowe. Podczas gdy komórki grzebieni nerwowych we wcze
śniejszej okolicy głowowej zaczynają migrować nawet przed zamknięciem
cewy nerwowej, to migracja komórek grzebieni nerwowych okolicy tuło
wia rozpoczyna się później, po zamknięciu cewy. Komórki tworzące grze
bienie nerwowe oddzielają się od ektodermy w miejscu zlania się brzegów
cewy nerwowej. Następnie podlegają one transformacji nabłonkowo-me-
zenchymatycznej, zanurzając się w mezodermę, gdzie rozpoczyna się ich
długie i skomplikowane przemieszczanie się. Podczas gdy cewa nerwowa
różnicuje się w ośrodkowy układ nerwowy, wędrujące komórki grzebie
nia nerwowego osiadają w różnych miejscach i rozwijają się w zwoje czu
ciowe i autonomiczne, gruczoły wydzielania wewnętrznego, melanocyty,
chrząstki oraz inne struktury (zob. B) (wg Wolperta).
B Grzebień nerwowy, różnicowanie komórek

i główne szlaki migracyjne (według Christa
i Wachtlera)
Komórki grzebienia nerwowego wywodzące się
z różnych okolic, mają różne szlaki migracyjne i różne
przeznaczenie. Komórki zodcinka czaszkowego biorą
udział w tworzeniu chrząstki i kości okolicy głowy i szyi
C r is t a n e u ra lis
oraz czaszkowych zwojów przywspółczulnych (zob.
C). Natomiast komórki z odcinka piersiowo-lędźwio-
wego przekształcają się w neurony obwodowe, ko
mórki endokrynne, melanocyty, lemocyty (komórki
Schwanna). Schemat przedstawia migrację komó
rek grzebienia nerwowego na wysokości tułowia we
wczesnym okresie zarodkowym (4. tydzień rozwoju
zarodka, zob. s. 7). Komórki te przemieszczają się w e G a n g lio b la s t u s
dług trzech głównych szlaków:
© Droga grzbietowo-boczna (melanoblasty, które G a n g lio n s y m p a t h ic u m ,
różnicują się w melanocyty). p r im o r d iu m
© Droga brzuszno-boczna (ganglioblasty, różnicu

M e la n o b la s t u s
jące się w komórki nerwowe czuciowe i zwój rdze
niowy nerwu rdzeniowego). G la n d u la s u p r a r e n a lis ,
© Droga brzuszna (komórki różnicują się w neurony p r im o r d iu m
i komórki kojarzeniowe współczulnych zwojów

P le x u s s y m p a t h ic u s
przykręgowych, w komórki chromochłonne rdze m y e n t e r ic u s ,
nia nadnerczy oraz w sploty autonomiczne prze p r im o r d iu m
wodu pokarmowego).
Grzebienie nerwowe mogą zatem rozwijać się
w różne, pozornie niezwiązane ze sobą komórki inne
niż nerwowe, jak i w komórki zwojów obwodowych.
Takie niespotykane cechy grzebieni nerwowych -
właściwości pluripotencjalne i szeroki zakres migracji
- mają swoje następstwa w przypadku, gdy ich różni
cowanie lub migracja są nieprawidłowe. Zaburzenie
rozwoju grzebienia nerwowego może upośledzać
rozwój autonomicznego unerwienia narządów (cho
roba Hirschsprunga). Guzy wywodzące się z komórek
grzebienia nerwowego mają większe skłonności do
złośliwienia i są trudniejsze do leczenia (zob. D).
74
D Zaburzenia rozwoju grzebieni nerwowych, wybrane choroby
Grzebień nerwowy Choroba
Zwoje trzewne przywspół- Nerwiak płodowy (neuroblastoma = guz

czulne złośliwy u dzieci)
Unerwienie jelit Choroba Hirschsprunga (aganglioza koń

cowego odcinka jelit)
Komórki glejowe (hemo- Nerwiakowłókniakowatość (neurofibroma

cyty, komórki satelitowe) tosis = choroba Recklinghausena)
a b
Melanocyty Czerniak złośliwy (melanoma malignum),
albinizm
C Różnicowanie się grzebieni nerwowych okolicy głowy i szyi
Poza odpowiednikam i struktur opisanych w B (takich jak melanocyty) po Rdzeń nadnerczy Nerwiak lub guz chromochłonny (pha-
zostałe struktury kostne, chrzęstne i błoniasto-mięśniowe okolicy głowy eochromocytoma = guz rdzenia nadnerczy)
i szyi różnicują się z części czaszkowej grzebieni nerwowych. Komórki endokrynne płuc Rakowiak (carcinoid = guz złośliwy, czynny
a Z części czaszkowej grzebieni nerwowych szkieletu dorosłych pocho i serca endokrynnie)
dzą: kości trzewioczaszki, kość gnykowa oraz częściowo chrząstka tar- Komórki przypęcherzy- Rak rdzeniasty tarczycy
czowata. kowe (komórki C) tarczycy
b Skóra tw arzy w większości różnicuje się z grzebieni nerwowych.
E Obwodowy układ nerwowy, rozwój

Aksony dośrodkowe (zaznaczono na niebiesko)
i odśrodkowe (zaznaczono na czerwono) są nie
zależnymi w ypustkam i ciała komórki nerwowej
we wczesnym okresie rozwoju (a). Pierwotne
w y p u stki ak so n ó w neurony dośrodkowe (czuciowe) rozwijają się
d o ś r o d k o w y c h k o r z e n ia w obrębie korzeni grzbietowych nerwu rdze
g r z b ie t o w e g o w z w o ju niowego, natomiast pierwotne neurony odśrod
r d z e n io w y m
kowe (ruchowe) rozwijają się z blaszki podstaw-
nej rdzenia kręgowego (b). Później rozwijają się
w y p u stk i a kso n ó w interneurony, nazywane neuronami wtrąconymi
o d ś ro d k o w y c h
(zaznaczono na czarno), które łączą zwój czu
k o r z e n ia b r z u s z n e g o
ciowy z neuronami ruchowymi.
N e u ro fib r a N e u ro fib r a
T e x t u s fib r o - a d ip o s u s a m y e lin a t a m y e lin a t a
( a u t o n o m ic a e ) (s o m a t o m o t o r ia e
s e u s e n s o r ia e )
F Obwodowy układ nerwowy, budowa

Nerw obwodowy w całości zbudowany jest z ak
sonów (nazywanych także neurytami) i osłonek
(lemocyty, fibroblasty, naczynia krwionośne).
Aksony przewodzą informację z obwodowego
do ośrodkowego układu nerwowego (włókna
dośrodkowe = aferentne), jak i z ośrodkowego
do obwodowego układu nerwowego (włókna
E n d o n e u r iu m odśrodkowe = eferentne). Wyróżnia się aksony
zarówno zm ielinizowane, jak i niezmielinizo-
wane.Te ostatnie, mają mniejszą prędkość prze
wodzenia impulsów i zw ykle należą do włó
P e r in e u r iu m
kien autonomicznego układu nerwowego (zob.
s. 95). Spośród w arstw pokrywających nerw,
onerwie obejmuje pęczki włókien nerwowych
V a s a s a n g u in e a E p in e u r iu m i stanowi istotną barierę tkankową (zob. s. 93).
75
8 .3 Układ nerwowy: topografia i budowa
E n c e p h a lo n
M e d u lla s p in a lis
P le x u s b r a c h ia lis
F o r a m in a
in t e r v e r t e b r a lia
G a n g lia s e n s o r ia
n e r v o r u m s p in a liu m
N n . s p in a le s
P le x u s
lu m b o s a c r a lis
a b
A Układ nerwowy, topografia kręgowych, w wyniku połączenia korzeni grzbietowych (tylnych) i ko
a Widok od tyłu. b Widok z boku i od strony prawej. rzeni brzusznych (przednich) (zob. s. 81). Mały zwój rdzeniowy pojawia
Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) składa się z mózgowia i rdzenia kręgo się w otworze międzykręgowym jako niewielkie uwypuklenie korzenia
wego, zaznaczono kolorem różowym. Obwodowy układ nerwowy (ObUN) grzbietowego (widoczne jedynie w widoku od tyłu, jego czynność opi
składa się z nerwów i zwojów, zaznaczono kolorem żółtym. Nerwy, które sano na s. 81).
wychodzą z rdzenia kręgowego, opuszczają kanał kręgowy, przechodząc W obrębie kończyn gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych łączą się ze
przez otwory międzykręgowe, a następnie kierują się do swoich narządów sobą i tworzą sploty. Ze splotów tych odchodzą następnie nerwy obwo
docelowych. Nerwy rdzeniowe powstają na wysokości otworów między- dowe, unerwiające kończyny.
76
P a r ie t a lis / D o r s a lis
O c c ip it a lis / F r o n t a lis / C r a n ia lis /

C a u d a lis O r a lis / R o s t r a lis
B a s a lis / V e n t r a lis
D o rs a lis
V e n t r a lis
C Miana położenia i kierunku ośrodkowego układu nerwowego

Przekrój w płaszczyźnie strzałkowej pośrodkowej, widok z boku i od
strony prawej.
Zwróć uwagę na dwie ważne osie:
© oś pnia mózgowia (w przybliżeniu odpowiada osi ciała), biegnąca pra

wie pionowo (oś Meynerta),
© oś pozioma, biegnąca przez międzymózgowie i kresomózgowie (oś Fo-

rela).
Podczas używania mian kierunku, opisujących ośrodkowy układ ner

wowy, należy pamiętać o powyższym schemacie osi!
C u t is , A r t ic u la t io n e s ,
M u s c u li
M u s c u li
X
N e u r o fib r a e N e u r o fib r a e
s o m a t o s e n s o r ia e s o m a t o m o t o r ia e
X
N e u r o fib ra e OUN N e u r o fib ra e
a ff e r e n t e s e f fe r e n t e s
X
N e u r o fib r a e N e u r o fib r a e
v is c e r o s e n s o r ia e v is c e r o m o t o r ia e
X
G la n d u la e ,
L e io m y o c y t u s , T e x t u s
V is c e r a , V a s a
m u s c u la r is c a r d ia c u s
D Przesyłanie informacji w układzie nerwowym, schemat

B Nerwy rdzeniowe i nerwy czaszkowe Informacja zakodowana we włóknach nerwów jest przenoszona zarówno
Widok od przodu. 31 par nerwów rdzeniowych, będących częścią obwo do OUN (mózgowie i rdzeń kręgowy), jak i z OUN do ObUN (włączając ob
dowego układu nerwowego, odchodzi od rdzenia kręgowego. Natomiast wodową część autonomicznego układu nerwowego, zob. s. 94). Włókna
dia odmiany, 12 par nerwów czaszkowych wychodzi z mózgowia. Do nu niosące informacje do OUN nazywane są włóknami dośrodkowymi lub
meracji nerwów czaszkowych używa się tradycyjnie cyfr rzymskich. włóknami aferentnymi. Natomiast włókna przewodzące impulsy z OUN
Uwaga: Dwa pierwsze nerwy czaszkowe, nerw węchowy nn.olfactoris nazywane są włóknami odśrodkowymi lub eferentnymi.
(NC I) i nerw wzrokowy n.opticus (NC II), nie są nerwami obwodowymi Terminologia: W klasycznej terminologii anatomicznej mianem czucia
w dosłownym znaczeniu. Są to uwypuklenia wychodzące z mózgowia, określa się bodźce i wrażenia odbierane przez cały organizm (całe ciało)
czyli wypustki OUN, otoczone oponami mózgowymi, które zawierają ko (np. czucie temperatury, bólu). Dla odmiany natomiast za czucie zm y
mórki charakterystyczne wyłącznie dla OUN (oligodendrocyty i komórki słów (sensoryczne) odpowiadają charakterystyczne narządy zmysłów
mikrogleju). (jak słuch, wzrok, czucie smaku, zapachu, równowagi). O becnie terminem
czucie opisuje się obie powyższe formy odbierania bodźców czuciowych.
77
8 .4 Komórki układu nerwowego
seg m ent seg m ent seg m ent

re c e p to ro w y p r z e k a ź n ik o w y końco w y
Som a
D e n d r it u m
C o llic u lu s
a x o n is
A xo n
p o t e n c ja ł
b ło n o w y
A \ A p p a ra tu s R e t ic u lu m N e u r o t u b u li e t
+40 m V - +40 m V - +40 mV
r e t ic u la r is c y t o p la s m a t ic u m N e u r o fila m e n t a
in t r a c e llu la r is g r a n u lo s u m
-80 m V - -8 0 m V - 80 mV
v ____ ________ J V ____ J B Neuron, obraz z mikroskopu

elektronowego, schemat
p o b u d z a ją c y p o t e n c ja ł h a m u ją c y p o t e n c ja ł p o t e n c ja ł p o t e n c ja ł
Neurony zawierają bogatą siateczkę śródpla-
p o s ts y n a p ty c z n y p o s ts y n a p ty c z n y w zg ó rk a c z y n n o ś c io w y
(E P S P ) (IP S P ) a k so n u
zmatyczną szorstką (synteza białek, aktywny me
tabolizm). Ta siateczka śródplazmatyczna (nazy
wana także substancją chromatofilną lub Nissla)
A Komórka nerwowa (neuron) i obniżać miejscowy potencjał czynnościowy jest dobrze widoczna w mikroskopie świetlnym,
Neuron jest najmniejszą jednostką czynno błony komórki nerwowej. Wszystkie potencjały przy wykorzystaniu barwników kationowych,
ściową układu nerwowego. Neurony łączą się komórki nerwowej zarówno pobudzające, jak które wiążą się z fosfodiestrami szkieletu rybo-
z innymi komórkami nerwowym i za pomocą sy i hamujące sumują się we wzgórku aksonu. Je somalnego RNA. Wzorzec dystrybucji substancji
naps. Synapsy, które kończą się w komórce ner śli przeważają potencjały pobudzające, to bo chromatofilnej w ykorzystywany jest w neuropa-
wowej, zwykle mają swoje zakończenia w den- dziec przekracza próg pobudliwości neuronu. tologii, aby ocenić integralność czynnościową
drytach (tak jak zaznaczono powyżej). Substan Powoduje to pobudzenie aksonu (przewodze neuronów. Neurotubule i neurofilamenty w mi
cje neuroprzekaźnikowe, które są uwalniane nie bodźca), zgodnie z zasadą wszystko albo kroskopie świetlnym są widoczne wspólnie jako
w synapsach, działają na błonę dendrytu i peł nic. Na końcu aksonu znajduje się kolejna sy neurofibryle (włókienka nerwowe), ponieważ
nią funkcję substancji pobudzających lub ha napsa. Uwalnia ona substancje neuronoprze- są one zbyt cienkie, aby były zauważalne pod
mujących (inhibitorów). Oznacza to, że neu- kaźnikowe, które działają na narządy docelowe, mikroskopem jako osobne struktury. Po zabar
rotransmiter może zarówno podwyższać, jak powodując np. skurcz mięśni. wieniu tkanki nerwowej solami srebra, neuro
fibryle mogą być wyraźnie widoczne pod mi
kroskopem. Jest to metoda wykorzystywana
przez neuropatologów, ponieważ grupowanie
się neurofibryli jest ważną histologiczną cechą
wskazującą na chorobę Alzheimera.
C Podstawowe typy neuronów c Komórka piramidalna: dendryty znajdują

i ich odmiany jako wynik się tylko na wierzchołku i podstawie trójkąt
czynnościowego przystosowania nego ciała komórki, a akson jest długi. Przy
Linia pozioma oznacza okolicę wzgórka akso kładem są neurony odśrodkowe (eferentne)
nów, która odpowiada odcinkowi początko kory ruchowej mózgu.
wemu aksonu (budowę nerwu obwodowego, d Komórka gruszkowata (Purkinjego): liczne
który składa się jedynie z aksonów i osłonek, rozgałęzienia drzewa dendrytów, odcho
przedstawiono na s. 75). dzące po określonej stronie ciała komórki.
Komórka gruszkowata otrzym uje liczne po
a Neuron wielobiegunowy (liczne dendryty)
łączenia synaptyczne, biegnące od włókien
z długim aksonem (= długa droga przewo
dośrodkowych do móżdżku, a także jest ko
dzenia). Przykładami są a-motoneurony
mórką odśrodkową kory móżdżku,
(neurony ruchowe), należące do dróg rzuto
e Neuron dwubiegunowy: dendryt rozgałę
wych rdzenia kręgowego,
zia się obwodowo. Przykładem jest komórka
b Neuron wielobiegunowy z krótkim aksonem
dwubiegunowa siatkówki,
(= krótka droga przewodzenia). Przykładem
f Neuron rzekomojednobiegunowy: dendryt
są neurony wtrącone (interneurony), które
i akson nie są oddzielone ciałem komórki.
znajdują się w istocie szarej mózgu i rdzenia
Przykładem jest pierwotny neuron dośrod
kręgowego.
kowy (= 1. neuron drogi czuciowej) w zwoju
rdzeniowym (zob. s. 89).
78
D Typy połączeń synaptycznych małej grupy neuronów E Synapsa w ośrodkowym układzie nerwowym, schemat obrazu
Zakończenia aksonów mogą się znajdować w różnych miejscach neuronu z mikroskopu elektronowego
docelowego i tworzyć tam synapsy. Połączenia synaptyczne opisywane są Synapsy są to połączenia czynnościowe między dwoma neuronami, zbu
jako synapsy (połączenia) aksodendrytyczne, aksosomatyczne i aksoakso- dowane z błony presynaptycznej, szczeliny synaptycznej oraz błony post-
naine. Najczęściej występują synapsy aksodendrytyczne (zob. także A). synaptycznej. W synapsach rdzenia kręgowego (1) guzek presynaptyczny
styka się z wyspecjalizowaną wyniosłością (kolec) wybranych neuronów.
Obustronna synapsa aksonalna z płaską powierzchnią neuronu docelo
wego nazywana jest połączeniem równoległym lub synapsą na przebiegu
(2). W wyniku pobudzenia aksonu pęcherzyki, znajdujące się w poszerzo
nej części presynaptycznej, zawierające substancje przekaźnikowe (neu-
roprzekaźniki) uwalniane są do szczeliny synaptycznej w wyniku egzocy-
tozy. Stąd neurotransmitery przechodzą na zasadzie dyfuzji przez błonę
postsynaptyczną, gdzie znajdują się ich receptory. Wiele leków i toksyn
działa na zasadzie przekaźnictwa synaptycznego (leki antydepresyjne,
zwiotczające mięśnie, gazy trujące, toksyna botulinowa).
G Podstawowe czynności komórek ośrodkowego i obwodowego

układu nerwowego, zestawienie
Typy komórek Czynność
Neurony (OUN i ObUN) 1. Powstawanie bodźca

2. Przewodzenie bodźca
3. Przetwarzanie informacji
Komórka glejowa (gliocyt)

Astrocyty (tylko OUN) 1. Utrzymywanie stałego środowiska we
wnętrznego w OUN
F Komórki neurogleju w ośrodkowym układzie nerwowym 2. Razem z innymi strukturami biorą
Komórki tkanki glejowej otaczające neurony wspomagają je zarówno udział w tworzeniu bariery krew-mózg
(zob. s. 93)
strukturalnie, jak i czynnościowo (zob. G). Różne metody barwienia sto
3. Fagocytują obumarłe synapsy
sowane w mikroskopii świetlnej pozwalają na wybiórcze przedstawienie
4. Tworzą tkankę bliznowatą w OUN (np.
poszczególnych części komórek neurogleju:
w stwardnieniu rozsianym lub jako na
a Jądra komórki uwidocznione w barwieniu podstawowym, stępstwo udaru)
b Ciało komórki uwidocznione za pomocą barwienia srebrem.
Komórki mikrogleju Fagocytoza („makrofagi mózgowia")
(tylko OUN)
Oligodendrocyty lub ko- Tworzenie osłonki mielinowej w OUN

morki glejowe skąpowy-
pustkowe (tylko OUN)
Lemocyty (ObUN) Tworzenie osłonki mielinowej w ObUN
Komórki satelitowe Zmodyfikowane lemocyty: otaczają ciało

(tylko ObUN) komórki neuronu w zwojach ObUN
79
8.5 Segment rdzenia kręgowego: budowa
R a d ix d o r s a lis (s e n s o ria )
A Segment rdzenia kręgowego i nerw rdzeniowy, budowa Gałęzie nerwu rdzeniowego i ich czynność:
Widok od góry. Rdzeń kręgowy składa się z 31 segmentów, ułożonych ko
• Gałąź brzuszna (ramus ventralis) unerwia przednią i boczną ścianę tuło
lejno jeden na drugim (zob. B). Korzeń brzuszny (korzeń przedni) i korzeń
wia oraz kończyny.
grzbietowy (korzeń tylny) odpowiednio wchodzą i wychodzą z każdego
• Gałąź grzbietowa (ramus dorsalis) unerwia skórę grzbietu oraz mięśnie
segmentu rdzenia po każdej ze stron. Korzeń brzuszny składa się z włó
głębokie grzbietu.
kien odśrodkowych (ruchowych), natomiast korzeń grzbietowy z włó
• Gałąź oponowa (ramus meningeus) wchodzi ponownie do kanału krę
kien dośrodkowych (czuciowych). Obydwa korzenie (brzuszny i grzbie
gowego i unerwia czuciowo opony rdzenia kręgowego i struktury je
towy) segmentu łączą się w okolicy otworu międzykręgowego i tworzą
otaczające.
nerw rdzeniowy. Łączące się ze sobą włókna dośrodkowe (czuciowe) i od
• Gałąź łącząca biała (ramus communicans albus) prowadzi włókna białe
środkowe (ruchowe) mieszają się tak, że ich gałęzie, które odchodzą od
(= zm ielinizowane) do zwoju pnia współczulnego.
nerwu rdzeniowego (zob. dalej) zawierają zarówno włókna ruchowe, jak
• Gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus) prowadzi włókna
i czuciowe (z wyjątkiem gałęzi oponowej, która jest gałęzią wyłącznie czu
szare (= niezmielinizowane) ze zwoju współczulnego do nerwu rdze
ciową). Taki podział na gałęzie następuje tuż po połączeniu się korzeni
niowego (charakterystyczne i istotne funkcje przedstawiono na s. 95).
grzbietowego i brzusznego, które łącząc się tworzą nerw rdzeniowy. Tak
więc typowy nerw rdzeniowy ma około 1 cm długości. Gałęzie grzbietowe i brzuszne nerwów rdzeniowych dzielą się następnie
na kolejne, mniejsze gałęzie.
80
F ila r a d ic u la r ia
G a n g lio n s e n s o r iu m
n e r v i s p in a lis
R. d o r s a lis
(p o s t e r io r )
N . s p in a lis
R . m e n in g e u s
R. c o m m u n i-
:a n s a lb u s
R . v e n t r a lis
(a n t e r io r )
R . c o m m u n ic a n s
g ris e u s
F ila ra d ic u la r ia G a n g lio n
r a d ic is a n t e r io r is t r u n c i s y m p a t h ic i
B Segmenty rdzenia kręgowego, widok od przodu (radix anterior), natomiast ku tyłowi nici korzeniowe korzenia tylnego (fila
Rdzeń kręgowy zbudowany jest z wielu ułożonych jeden nad drugim seg radicularia radicis poterioris). Wiele nici korzeniowych łączy się, tworząc ko
mentów, które opuszczają parzyste nerwy rdzeniowe (przejrzystość ryciny rzeń przedni oraz korzeń tylny nerwu rdzeniowego, który dzieli się następ
wymagała rezygnacji z przedstawiania wszystkich par poza najwyższą). nie na swoich pięć gałęzi (zob. A). Segmentarną budowę rdzenia kręgo
Do przodu z rdzenia kręgowego odchodzą liczne nici korzeniowe korze wego można rozpoznać wyłącznie po obecności nici korzeniowych, gdyż
nia przedniego (fila radicularia radicis anterioris), łącząc się w korzeń przedni sam rdzeń nie wykazuje zewnętrznie żadnych innych cech segmentacji.
L a m in a a la r is R a d ix G a n g lio n s e n s o r iu m
R e c e p to r
s e n s o r ic u s ró g t y ln y
ró g p r z e d n i
T e le o p la x m o t o r ia ,
T e x t u s m u s c u la r is s u b s t a n c ja s u b s t a n c ja
L a m in a b a s a lis v e n t r a lis s c e le t i szara b ia ła
C Embriologiczne pochodzenie topograficzno-czynnościowego D Przekrój segmentu rdzenia kręgowego

przyporządkowania w obrębie segmentów rdzenia kręgowego Widok od góry. Na przekroju rdzenia kręgowego można rozpoznać poło
Włókna dośrodkowe (aferentne, np. z receptorów skóry) zm ierzają drogą żoną w części centralnej istotę szarą (tworzącą kształt motyla) oraz otacza
korzenia tylnego do rogu tylnego rdzenia kręgowego, który rozwinął się jącą ją istotę białą. Istota szara zawiera ciała komórkowe neuronów, nato
z blaszki skrzydłowej. Włókna odśrodkowe (eferentne) stanowią przedłu miast w istocie białej biegną aksony dróg zstępujących i wstępujących.
żenie neuronów leżących w rogu przednim rdzenia kręgowego, stano Istotę szarą dzieli się na rogi przednie i tylne. W tych pierwszych poło
wiącego pochodną blaszki podstawnej. Opuszczają one rdzeń kręgowy żone są ciała komórkowe neuronów odśrodkowych, natomiast w tylnych
poprzez korzeń przedni i biegną dalej do narządów docelowych, np. mię ciała komórek neuronów dośrodkowych. Rdzeń kręgowy wykazuje zatem
śni szkieletowych. podział czynnościowy na część brzuszną (odśrodkową) i grzbietową (do
środkową) (podział poziomy). Związek segmentacji rdzenia kręgowego
i dermatomów (podział pionowy rdzenia) został przestawiony na s. 82.
81
8.6 Unerwienie czuciowe:

przegląd
A Lokalizacja i podział segmentów rdzenia
kręgowego w odniesieniu do kanału
kręgowego
Widok od strony prawej. Rdzeń kręgowy składa
się z 31 ułożonych kolejno segmentów:
• 8 segmentów szyjnych
• 12 segmentów piersiowych,
• 5 segmentów lędźwiowych,
• 5 segmentów krzyżowych oraz
• 1 segmentu guzicznego (bez znaczenia kli
nicznego).
Ponieważ w trakcie rozwoju kręgosłup rośnie
szybciej niż rdzeń kręgowy, u dorosłego czło
wieka ten ostatni sięga mniej więcej poziomu
pierwszego kręgu lędźwiowego, co przedsta
wiono na niniejszej rycinie (zob. też s. 128).
Segmentom rdzenia kręgowego odpowiadają
na powierzchni ciała tzw. dermatomy (zob. C). p r z e d o s io w e
Dermatom stanowi obszar powierzchni ciała,

którego włókna receptorów zmysłowych skóry
(np. nacisku, temperatury, bólu, wibracji) bie
gną do jednego segmentu rdzenia kręgowego.
Możliwe jest zatem przyporządkowanie uner
wienia każdego obszaru ciała odpowiedniemu
segmentowi rdzenia kręgowego. Z klinicznego
punktu widzenia stwierdzane zaburzenia czu
cia (brak czynności całego dermatomu) pozwa
lają zlokalizować wysokość uszkodzenia rdzenia
kręgowego. Pojęcie dermatomu obejm uje w y
łącznie zakres czucia, w obszarze motoryki ter
minowi dermatomu odpowiada miotom (zob.
s. 7).
Uwaga: u człowieka występuje tylko siedem
kręgów szyjnych (CI-CVII), ale osiem par szyj
nych nerwów rdzeniowych (C1-C8). Najwyżej
położona para nerwów rdzeniowych przebiega
powyżej pierwszego kręgu szyjnego, natomiast
dalsze, podobnie jak pozostałe pary nerwów
rdzeniowych - opuszczają kręgosłup odpo
wiednio poniżej trzonu kręgu.
B Dermatomy na powierzchni zawiązków położone są dogłowowo, a zaosiowe doogo-

kończyn (według Sadlera) nowo. Leżące pomiędzy nimi segmenty ule
Dermatomy odzwierciedlają segmentarny, od gły obwodowemu przesunięciu w kierunku
powiadający somitom podział ciała (zob. s. 7). ręki.
Z obszaru somitów, z których powstają koń c obserwowane u 7-tygodniowego embrionu
czyny, migrują komórki tworzące zawiązki koń stosunki dermatomów są już podobne jak te
czyn. Te migrujące komórki ciągną za sobą w momencie porodu.
swoje pierwotne segmentarne unerwienie, Przedstawiony na rycinie C schemat dermato
a 5-tygodniowy embrion, dermatomy ułożone mów jest uproszczony, gdyż komórki tworzące
segmentarnie. dermatom podlegają ruchom migracyjnym
b 6-tygodniowy embrion, widoczne są przesu (dokładniejsze informacje zob. s. 14).
nięcia segmentów: segmenty przedosiowe z a o s io w e
82
C Dermatomy, schemat uproszczony (według Mumenthalera) łożenie dermatomów z segmentami rdzenia kręgowego na rycinie A! Zło
Rozmieszczenie dermatomów kończyn u człowieka jest wynikiem wzro żony układ dermatomów w ynikający ze sposobu poruszania i pionowej
stu zawiązków kończyn podczas rozwoju embrionalnego. Łatwiej jest zro pozycji ciała przedstawiono na s. 86.
zumieć rozkład unerwienia dermatomów, kiedy kończyny ułożone są pod Zwróć uwagę: Brak dermatomu C l, ze względu na występowanie w seg
kątem prostym względem tułowia, ta kjak u czworonogów. Porównaj po mencie C l jedynie włókien motorycznych.
83

zasady powstawania dermatomów i splotów
kończyna
p r z e d n ia (g ó r n a )
s ta w
A Filogenetyczne podstawy powstawania dermatomów zob. s. 20). Sytuacja przedstawia się inaczej w przypadku kończyny przed
Podczas gdy u niskorosłych czworonogów tułów zwisa pomiędzy koń niej (= górnej), która uległa obróceniu ku tyłowi. Dlatego komórki tw o
czynami (a), kończyny ssaków ulegają obróceniu (b). W przypadku koń rzące dermatomy kończyny dolnej mają dłuższą drogę do pokonania niż
czyn tylnych (dolnych) ssaka chodzącego w pozycji wyprostowanej, które podobne komórki w obrębie kończyny górnej. Obserwując ostateczny roz
obróciły się ku przodowi, początkowo grzbietowe położenie mięśni koń kład dermatomów kończyny dolnej, można zauważyć ich śrubowy prze
czyny uległo przesunięciu na stronę brzuszną (dokładniejsze informacje bieg, czego nie stwierdza się w obrębie kończyny górnej (zob. s. 86).
n e r w r d z e n io w y n e rw
w o t w o r z e m ię d z y k r ę g o w y m obw odow y n e rw s k ó rn y
m a k s y m a ln y
z a s ię g u n e r w ie n ia
n e rw u sk ó rn e g o
n a k ła d a ją c e s ię
o b s z a r y u n e r w ie n ia
d w ó c h n e rw ó w
s k ó rn y ch
B Przebieg włókien czuciowych od korzenia tylnego do dermatomu obszar skóry określa się mianem dermatomu. Dermatomy przypisane są
Ze względów dydaktycznych przedstawiony zostanie przebieg jedynie siadującym segmentom rdzenia kręgowego znajdują się często tak ści
włókien czuciowych od rdzenia kręgowego do komórek obwodowych, śle obok siebie, iż zaopatrywane przez nie obszary mogą się w znacznym
a więc przeciwnie do przepływu informacji w tych włóknach (dośrodko stopniu pokrywać. W przypadku braku czynności jednego segmentu
wych, aferentnych). stwierdzane kliniczne zaburzenia czucia mogą zatem dotyczyć istotnie
Włókna czuciowe biegną od korzenia tylnego do otworu międzykręgo- mniejszego obszaru. Okolicę zaopatrywaną czuciowo przez tylko jeden
wego, gdzie wraz z włóknami ruchowymi tworzą nerw rdzeniowy. Włókna nerw skórny określa się mianem obszaru autonomicznego (niezależnego)
czuciowe dzielą się następnie na gałęzie przednią i tylną nerwu rdzenio danego nerwu. W przypadku wypadnięcia czynności jednego segmentu
wego. Proste, segmentarne uporządkowanie obszarów unerwienia czu nerwy skórne obu sąsiadujących segmentów rdzenia dalej unerwiają ob
ciowego, widoczne jeszcze na tułowiu, ulega zaburzeniu na powierzchni szar graniczny dotkniętego obszaru skórnego.
kończyn (zob. s. 83). Przyczyną tego zjawiska jest różna droga zawiązków Przedstawiony schemat w wyraźny sposób uwidacznia różnicę pomiędzy
mięśni i obszarów skóry podczas rozwoju kończyn. Ponieważ zawiązki czuciowym unerwieniem korzeniowym (segmentarnym) a obwodowym.
te utrzymują swoje pierwotne unerwienie, w obrębie kończyn docho W przypadku uszkodzenia korzenia nerwu (np. na skutek przepukliny ją
dzi do wym uszonego wymieszania włókien czuciowych z różnych seg dra miażdżystego) zaburzenia czucia odpowiadają unerwieniu korzenio
mentów (powstawianie splotów, zob. D). Po wym ianie włókien w obrę wemu (zob. s. 86). Natomiast uszkodzenie nerwu obwodowego (np. uraz
bie splotu, biegną one dalej w nerwach obwodowych do zaopatrywa samej kończyny) powoduje zaburzenia czucia odpowiadające unerw ie
nych przez siebie obszarów, a w ostatnim odcinku tworzą czysto czu niu obwodowemu.
ciowe nerwy skórne. Unerwiany przez jeden segment rdzenia kręgowego
84
R a d ix 1
R .d o r s a lis
z w ó j c z u c io w y
R a d ix 2
n e r w u r d z e n io w e " "
R. v e n t r a lis
R a d ix 3
N e rv u s 1
N e rv u s 2
C Zasada powstawania splotu
Aksony tworzące dośrodkowe włókna czuciowe
N e rv u s 3 biegną od swoich dermatomów drogą różnych
nerwów obwodowych, docierając ostatecznie
do korzenia w rdzeniu kręgowym. Aksony je d
R a d ix 4 nego korzenia mogą w splocie ulegać rozdzia
N e rv u s 4
P le x u s
łowi do wielu nerwów obwodowych.
N e rv u s 5
D Powstawanie splotu nerwowego na przykładzie splotu nych nerwów obwodowych. Splot nerwowy stanowi m iejsce, w którym
ramiennego dochodzi do przełączenia i wym ieszania aksonów (włókien). W obrę
Podczas rozwoju em brionalnego kończyn dochodzi do migracji i zw ią bie splotu ramiennego wyróżnia się różne odcinki. Przed utworzeniem
zanego z tym wym ieszania zawiązków brzusznych derm atom ów i mio- splotu aksony z jednego segmentu zbierają się, tworząc korzeń (radix).
tomów. Ciągną one za sobą swoje unerw ienie. Zasady powstawania Aksony korzeni C5 i C6 tw orzą wspólnie pień górny (truncus superior), ak
miotomów i derm atom ów są identyczne, dlatego w tym miejscu om ó sony korzenia C7 pień środkowy (truncus medius), natom iast aksony ko
wione zostaną jedynie te drugie (miotomy s. 88). Zawiązki derm atomów rzeni C8 i T l pień dolny (truncus inferior). Następnie z gałęzi brzusznych
wysyłają podczas rozwoju sygnały do pączkujących aksonów czucio pnia górnego i środkowego powstaje pęczek boczny (fasciculus latera
wych (zob. s. 75). Prowadzi to do tego, iż każdy dermatom otrzym uje lis), a z gałęzi brzusznej pnia dolnego pęczek przyśrodkow y (fasciculus
aksony z jednego, odpowiadającego mu segm entu rdzenia (aby uwy medialis). Gałęzie grzbietowe wszystkich trzech pni tw orzą natomiast
datnić ten fakt, na rycinie każdy segm ent rdzenia oznaczony został in pęczek tylny (fasciculus posterior). Dopiero od pęczków odchodzą duże
nym kolorem). Aby aksony z danego segmentu rdzenia mogły trafić nerwy ramienia i okolicy barkowej, w których biegną aksony do odpo
do „własnego" derm atomu, muszą zostać przyporządkowane do róż wiednich derm atomów.
85

dermatomy i obszary unerwienia skórnego
A Rozkład czuciowego unerwienia

korzeniowego (segmentalnego)
Obszary skóry unerwiane przez korzenie grzbie
towe nerwu rdzeniowego są nazywane derma-
tomami. Ponieważ segment C l w całości za
wiera wyłącznie włókna ruchowe, to nie ma on
obszaru swojej reprezentacji czuciowej. Zna
jom ość unerwienia korzeniowego ma bardzo
istotne znaczenie w praktyce klinicznej. Na
przykład, kiedy przepuklina krążka międzykrę-
gowego uciska na korzenie czuciowe, powo
duje to utratę czucia w zajętych dermatomach.
Umiejscowienie obszaru utraty czucia może być
także wykorzystywane do lokalizowania po
ziomu uszkodzenia: miejsca, gdzie znajduje się
zmieniony chorobowo krążek międzykręgowy.
U pacjenta z półpaścem (zapalenie wirusowe
zwoju rdzeniowego, wirus herpes zoster) zajęte
są dermatomy zaopatrywane przez ten zwój
(według Mumenthalera).
B Obszary czuciowego unerwienia

jądrowego okolicy głowy
Unerwienie czuciowe głowy pochodzi od nerwu
trójdzielnego (nerw czaszkowy V). Uszkodzenie
jądra czuciowego nerwu trójdzielnego w obrę
bie mózgowia (= uszkodzenie ośrodkowe) w y
wołuje zmiany zakresu obszarów czuciowych,
wzdłuż koncentrycznych linii Sóldera, otaczają
cych usta i nozdrza. Obszary wyznaczane przez
te linie odpowiadają okolicom zaopatrywa
nym przez neurony jądra czuciowego nerwu
trójdzielnego (lokalizacja somatotopowa, tzn.
główne grupy neuronów w OUN, łączą się z od
powiadającymi im obszarami na obwodzie). Ob
szar 1. jest unerwiany przez część czaszkową
słupa jądrowego, obszar 2., przez część środ
kową, a obszar 3. przez jego część ogonową.
Obszary utraty czucia przypominają okolice
związane z neuropatią korzeniową obejmującą
nerw obwodowy.
86
N. o p h t h a lm ic u s
(V , N .t r ig e m in u s )
N . m a x illa r is
N . o c c ip it a lis C Obszary czuciowego
m a jo r
(V 2 N . t r ig e m in u s ) unerwienia obwodowego
Na rycinie przedstawiono obszary
N. m a n d ib u la r is N. o c c ip it a lis
utraty czucia związane z uszkodze
(V 3 N. t r ig e m in u s ) m in o r
niem nerwu obwodowego. Dla kon
N .a u r ic u la r is
trastu zestawiono obszary utraty
N. t r a n s v e r s u s m agnus
c o lli czucia wywołanego uszkodzeniem
nerwu obwodowego, z okolicami
N n. su p ra zaburzenia czucia w wyniku uszko
c la v ic u la r e s dzenia korzeni nerwu D (według
Mumenthalera).
N .a x illa r is
R r. d o r s a le s N .a x illa r is
n n .s p in a liu m
R r. c u t a n e i N. ra d ia lis
N . ra d ia lis a n t e r io r e s n n .
in t e r c o s t a liu m
N. c u ta n e u s N. c u ta n e u s
b r a c h ii m e d ia lis b r a c h ii m e d ia lis
R r. c u t a n e i
la t e r a le s n n .
in t e r c o s t a liu m
N. radialis
N. c u ta n e u s
a n t e b r a c h ii N . m u s c u lo
m e d ia lis N n . c lu n iu m c u ta n e u s
s u p e r io r e s
N. m u s c u lo N. c u t a n e u s
c u ta n e u s N n .c lu n iu m a n t e b r a c h ii m e d ia lis
m e d ii
N. u ln a ris N . ilio h y p o g a s t r ic u s
N . ilio h y p o
g a s t r ic u s
N. r a d ia lis N. r a d ia lis
N. g e n it o
fe m o r a lis
N. ilio in g u in a lis
N n .d u n iu m
in fe r io r e s
N. c u t a n e u s
fe m o r is la te r a lis
N. m e d ia n u s
N. c u ta n e u s
fe m o r is p o s t e r io r
N .f e m o r a lis
N .t r ig e m in u s , N .t r ig e m in u s ,
N . o b t u r a t o r iu s N .o p h t h a lm ic u s (V ,) N .m a x illa r is (V 2)
N . o c c ip it a lis
m a jo r (C 2)
N. tib ia lis
N. sap h en u s N. o c c ip it a lis
m in o r (C 3)
N .f ib u la r is
(p e r o n e u s ) c o m m u n is
N. a u r ic u la r is
m a g n u s (C 3)
N . s u r a lis
N. t r a n s v e r s u s N .t r ig e m in u s ,
c o lli ( C 3 ) N. m a n d ib u la r is (V 3)
N .f ib u la r is
(p e r o n e u s ) s u p e r f ic ia lis
N . p la n t a r is
D Obszary czuciowego unerwienia
N .s u r a lis m e d ia lis
obwodowego głowy i szyi
N .f ib u la r is N . p la n t a r is Widok z boku i od strony prawej. Okolice uner
(p e r o n e u s ) p r o f u n d u s la te r a lis
wiane przez segmenty nerwów szyjnych i nerw
trójdzielny (od V, do V3) przecinają się ze sobą.
87
8.9 Unerwienie ruchowe:

organizacja rdzenia kręgowego oraz odruchy
A Organizacja rogu przedniego rdzenia kręgowego k o lu m n a ją d e r R a d ix
Podczas gdy pojęcie dermatomu odnosi się wyłącznie do unerwienia
czuciowego (włókna dośrodkowe), obecność miotomów jest nieodłącz
nie związana z unerwieniem mięśni szkieletowych (włókna odśrodkowe,
eferentne). Podobnie jak w przypadku rogów tylnych, również w rogach
przednich segmenty ułożone są warstwowo. W zależności od unerwienia
można wyróżnić dwa rodzaje unerwienia mięśni szkieletowych:
• jednosegm entowe oraz
• wielosegmentowe.
W przypadku mięśni unerwionych jednosegmentowo perikariony neu
ronów unerwiających dany mięsień szkieletowy (neurony ruchowe) znaj
dują się na wysokości jednego segmentu rdzenia kręgowego (zielony
mięsień). Neurony ruchowe dla mięśni unerwionych wielosegmentowo
położone są w obrębie kolumny jąder, rozciągającej się poprzez wiele
segmentów rdzenia (mięśnie oznaczone kolorem niebieskim i pomarań
czowym ). Mięśnie unerwione przez neurony wyłącznie lub w głównej
mierze z jednego segmentu określa się mianem mięśni wskaźnikowych
dla tego segmentu. Czynność tych mięśni można oceniać, badając odru
chy mięśniowe.
R a d ix p o s t e r io r
R a d ix a n t e r io r
N . s p in a lis
R . d o r s a lis
R. v e n t r a lis
B Zasada powstawania splotów N e rv u s 1
Dłuższe kolumny jąder dla mięśnia o unerwieniu wielosegementowym

N e rv u s 2
wysyłają na obwód aksony drogą wielu korzeni. W obrębie splotu aksony
z wielu korzeni łączą się tworząc nerw obwodowy biegnący do odpo
N e rv u s 3
wiedniego mięśnia.
zw ój N e rv u s 4
c z u c io w y n e r w u P le x u s
r d z e n io w e g o N e rv u s 5
k o rz e ń t y ln y ró g t y ln y
p e r ik a ń o n k o m ó r k i
r z e k o m o je d n o b ie g u n o w e j
w z w o ju r d z e n io w y m
C Odruchy cja ta dalej jest przekazywana przez neuron położony w zwoju rdzenia,
Rolą substancji szarej rdzenia kręgowego jest m.in. lokalna koordyna którego synapsy kończą się na neuronie ruchowym mięśnia, bezpośred
cja czynności mięśni na poziomie rdzenia kręgowego, bez konieczno nio w pływającym na aktywność komórek mięśniowych.
ści udziału świadomości. Dzieje się to na drodze odruchowej. Wyróżnia Odruchy złożone (polisynaptyczne): informacja dośrodkowa nie po
się zatem odruchy własne (proste, monosynaptyczne, przedstawione po chodzi z samego mięśnia, ale np. z receptorów rozmieszczonych w skó
lewej stronie) oraz złożone (polisynaptyczne, przedstawione po stronie rze. Ta informacja aferentna jest przekazywana poprzez interneuron na
prawej). neuron ruchowy. Ponieważ w tym łańcuchu przekazywania informacji
Odruch własny (monosynaptyczny): receptory w mięśniu same przeka bierze udział więcej niż jedna synapsa, odruch nazwano polisynaptycz-
zują do rdzenia informację o swoim stanie (długości, napięciu). Informa nym (złożonym).
88
D Odruchy własne klinicznie istotne

a odruch mięśnia dwugłowego ramienia; b od
ruch mięśnia trójgłowego ramienia; c odruch
rzepkowy (mięśnia czworogłowego uda); d od
ruch ze ścięgna Achillesa.
Na rycinie przedstawiono mięśnie, punkty w y
woływania odruchu, biorące w nim udział
nerwy (dośrodkowe na niebiesko, odśrodkowe
na czerwono) oraz odpowiadające za odruch
segmenty rdzenia kręgowego. Podczas każ
dego badania klinicznego należy ocenić naj
ważniejsze odruchy mięśniowe. Dany odruch
wywołuje się poprzez krótkie uderzenie mło
teczkiem neurologicznym, zazwyczaj w ścięgno
mięśnia. Dochodzi wówczas do rozciągnięcia
mięśnia. Jeśli w odpowiedzi na taki bodziec ob
serwuje się skurcz mięśnia, to uprawnione jest
stwierdzenie, iż łuk odruchowy pozostaje nie
uszkodzony. Choć na drodze odruchu pozostaje
tylko jeden mięsień i zaopatrujący go nerw, to
w unerwieniu tego mięśnia może brać udział
więcej segmentów rdzenia (unerwienie wielo
segmentowe, zob. A). W trakcie badania klinicz
nego odruchów należy porównywać ich siłę ze
stroną przeciwną, gdyż tylko wówczas można
stwierdzić jednostronne wzmożenie, osłabienie
siły odruchu lub inne patologie.
E Podsumowanie: topograficzny i
czynnościowy podział segmentów
rdzenia kręgowego
Włókna dośrodkowe ze skóry, mięśni i stawów
(czucie somatyczne, niebieski) oraz trzewi (czu
cie trzewne, zielony) biegną poprzez korzenie
tylne do rdzenia kręgowego, gdzie kończą się w
rogu tylnym . Oba włókna wychodzą z rzekomo-
jednobiegunowych komórek zwojów czucio
wych nerwu rdzeniowego.
Włókna odśrodkowe dla mięśni szkieletowych
(ruchy somatyczne, czerwony) oraz trzewi (ru
chy trzewne, brązowy) biegną drogą korzenia
przedniego do odpowiednich narządów, a więc
mięśni szkieletowych lub mięśniówki gładkiej
naczyń i narządów wewnętrznych. Różnica m ię
dzy nimi polega na lokalizacji początku tych
włókien: włókna dla mięśni szkieletowych roz
poczynają się w rogach przednich, natomiast
dla trzewi w rogach bocznych odpowiednich
segmentów rdzenia kręgowego.
89
8.10 Unerwienie ruchowe:

pierwszy i drugi neuron ruchowy
A Uproszczony schemat unerwienia

ruchowego
Ciała komórek pierwszych neuronów rucho Motoneuronum
wych (ciemno czerwone) zlokalizowane są centrale (superius)
w korze ruchowej. Ich aksony tworzą wspólnie
drogę korowo-rdzeniową (tractus corticospina
lis, drogi określa się zazwyczaj systematycznie,
nadając nazwy wiążące położenie perikarionu
z zakończeniem aksonu) biegnącą w istocie bia
łej mózgu do rdzenia kręgowego. Większość ak-
sonówjeszcze przed dotarciem do rdzenia krzy
żuje się w dolnej części rdzenia przedłużonego,
przechodząc na stronę przeciwną (tzw. skrzy
żowanie piramidowe) i od tego miejsca droga
zmienia nazwę na piramidową. W rdzeniu krę
gowym dochodzi do przełączenia na drugi neu
ron ruchowy (jasno czerwony), którego pobu
dzenia powodują skurcze odpowiednich mięśni
szkieletowych.
Na aktywność drugiego neuronu ruchowego
wpływa również impulsacja z włókien dośrod
kowych z obwodu (oznaczonych kolorem nie
bieskim). Miejsce takiego połączenia określa się
mianem luku odruchowego.
W przypadku uszkodzenia pierwszego neu
ronu ruchowego (włączając w to jego akson),
np. na skutek udaru mózgu, drugi neuron ru
chowy (albo neuron a) nie otrzym uje impulsa-
cji z dróg piramidowych. Brak jest zatem św ia
domej kontroli mózgu nad czynnością mięśni
szkieletowych. Obok dróg piramidowych, nie
dochodzi do przewodzenia informacji przebie
gających z nimi włókien innych, dodatkowych
dróg ruchowych. Skutkiem takiego uszkodze
nia jest rozwój lokalnych obwodów przewodze
nia na poziomie rdzenia kręgowego. Włókna
dośrodkowe z korzenia tylnego pobudzają za
tem samodzielnie neuron ruchowy a, ale już
bez udziału dróg piram idowych. Taki obwód
prowadzi do chorobliwego, bezwiednego trw a
łego skurczu mięśni położonych poniżej m iej
sca uszkodzenia (tzn. badający, próbując ruszyć D e c u s s a t io T r a c t u s c o r t ic o - s p in a lis
mięsień, musi przezwyciężyć wewnętrzny, nie p y r a m id u m (p y r a m id a lis )
uświadomiony przez pacjenta opór), czyli p o

rażenia spastycznego lub ośrodkowego. W przy n e r v i s p in a lis
padku uszkodzenia drugiego neuronu rucho
wego (lub neuronu a), w tym jego aksonu, N e u r o fib r a e a ff e r e n t e s ,
R a d ix d o r s a lis
dochodzi do porażenia wiotkiego, zwanego
również obwodowym (mięsień porusza się bez M u s c u lu s
oporu podczas badania), ponieważ mięsień nie
otrzym uje już wówczas żadnej impulsacji od M o to n e u ro n u m
środkowej (eferentnej). p e r ip h e r ic u m
Uwaga: Choć drugi neuron ruchowy położony (in fe r iu s )
jest, z morfologicznego punktu widzenia, w ob

rębie ośrodkowego układu nerwowego, to
czynnościowo uważany jest za neuron obwo
dowy (zob. również C, przejście morfologiczne).
R a d ix v e n t r a lis
90
in t e r n e u r o n
B Łuk odruchowy, czuciowy i ruchowy a następnie do kory czuciowej (zaznaczono na czarno). Neurony kojarze
Widok od strony bocznej. Informacja przetwarzana w OUN w rzeczywi niowe (neurony wtrącone, zaznaczone na czarno) przekazują informację
stości jest bardziej złożona niż przedstawiono w A, ponieważ unerwienie do 1. neuronu ruchowego w korze ruchowej, gdzie za pomocą licznych po
ruchowe opiera się na pewnego rodzaju informacjach dośrodkowych, tu łączeń kojarzeniowych informacja jest przetwarzana. 1. neuron ruchowy
taj nie zaznaczonych (obieg informacji czuciowo-ruchowej - integracja przekierunkowuje informacje do rdzenia kręgowego, gdzie dochodzi ona
sensomotoryczna). Chociaż większość neuronów jest pobudzana na każ do obwodowego neuronu ruchowego. Ostatecznie, obwodowy neuron
dym etapie obiegu, schemat przedstawia tylko jeden neuron. Informacja ruchowy w rdzeniu kręgowym przekazuje impulsy do zależnych od naszej
czuciowa zapisana jako impulsy elektryczne przekazywana jest do rdze woli mięśni. Ze względu na to, że przy uszkodzeniu szlaku piramidowego
nia kręgowego za pomocą 1. neuronu dośrodkowego (neurony dośrod (por. A) neurony wtrącone mają mniejsze znaczenie kliniczne, często nie
kowe zaznaczono na niebiesko). W synapsach informacja jest zamieniana są uwzględnione w opisie jego podstawowej struktury (nie uwzględnione
i przekazywana kolejno do 2. i 3. neuronu dośrodkowego (czuciowego), także na rycinie po stronie lewej).
C Strefa Redlicha-Obersteinera
Strefa Redlicha-Obersteinera określa miejsce połączenia m iędzy OUN
a ObUN (zaznaczono strzałkami). Oligodendrocyty OUN tworzą osłonkę
mielinową wokół aksonów, która sięga aż do tej strefy i znajduje się tuż
przed miejscem wejścia korzeni grzbietowych do rdzenia kręgowego.
Osłonka mielinową w ObUN jest tworzona przez lem ocyty (szczegóły zob.
s. 92). W tych miejscach osłonka mielinową jest tak cienka, że włókna w y
dają się włóknami bezmielinowymi. Strefa ta predysponuje również do
chorób układu immunologicznego, tak jak podczas reakcji imm unolo
gicznych organizmu obserwowanych w późnych stadiach kiły.
91
8.11 Ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy: różnice
A Ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy, różnice W związku ze zwiększoną izolacją nerwu, prędkość przewodzenia im
w mielinizacji włókien pulsu w nerwach zm ielinizowanych jest większa niż w nerwach bezmie-
Celem mielinizacji jest zapewnienie aksonom izolacji elektrycznej, która linowych. Włókna mielinowe występują w obszarach, gdzie niezbędna
znacznie zwiększa szybkość przewodzenia. Bogate w lipidy błony komó jest szybka reakcja (skurcze mięśni). Natomiast włókna nagie (bez osłonki
rek m ielinizujących są rozmieszczone wokół aksonów tak, aby zapew mielinowej) leżą w okolicach, w których szybkie przekazywanie informa
nić izolację. Lem ocyty (strona lewa) tworzą osłonki mielinowe aksonów cji nie jest konieczne (np. przewodzenie bodźców bólowych trzewnych).
ObUN, natomiast oligodendrocyty (strona prawa) tworzą osłonki mieli Zróżnicowanie typów komórek powoduje, że osłonka mielinowa jest
nowe w OUN. różna w OUN i ObUN. Te różnice w mielinizacji są istotne również z punktu
Zwróć uwagę, że w OUN jeden oligodendrocyt zawsze otacza wiele akso widzenia klinicznego. Przykładem takich różnic może być stwardnienie
nów. W ObUN jeden lemocyt może otaczać liczne aksony, jeśli nerw obwo rozsiane, gdzie dochodzi do uszkodzenia oligodendrocytów, natomiast
dowy jest niezmielinizowany. Jeśli nerw obwodowy jest zmielinizowany, lemocyty pozostają niezmienione. W związku z tym osłonki mielinowe
to jeden lemocyt otacza zawsze jeden akson. w OUN są uszkodzone, a ObUN prawidłowe.
B Mielinizacja
Zasady Obwodowy układ nerwowy
• Aksony zmielinizowane są na ogół grubsze niż aksony pozbawione Aksony otrzymują warstwę mieliny dzięki komórkom Schwanna, przy czym
tej warstwy. jedna komórka Schwanna owija się wielowarstwowo wokół jednego aksonu.
• Aksony zmielinizowane przewodzą impulsy szybciej niż aksony Aksony odpowiadające za ruchy somatyczne oraz czucie somatyczne są z re
pozbawione tej warstwy. guły zmielinizowane (z wyjątkiem małych włókien bólowych).
• Aksony bez warstwy mieliny występują wyłącznie w obwodowym Aksony autonomicznego układu nerwowego są często pozbawione warstwy
układzie nerwowym. mieliny (wyjątek stanowi np. ramię białe włókien przedzwojowych).
W przypadku aksonów niezmielinizowanych jedna komórka Schwanna otacza
Ośrodkowy układ nerwowy jedną warstwą wiele aksonów.
Przejście komórek Schwanna w oligodendrocyty znajduje się w tzw. strefie
• Aksony otrzymują warstwę mieliny dzięki oligodendrocytom, przy
Redlicha-Obersteinera (zob s. 91, 8 C).
czym jeden oligodendrocyt owija się wokół wielu aksonów (do 50).
92
F ib ra c o lla g e n o s a , N odus
E n d o n e u r iu m S t r a t u m m y e lin i (R a n v ie r i) A xo n
L a m in a b a s a lis N u c le u s
le m m o c y t i
C Węzeł Ranviera w obwodowym układzie nerwowym, budowa

W obwodowym układzie nerwowym , węzeł Ranviera jest miejscem, gdzie
dwa lem ocyty łączą się ze sobą. Miejsce to jest widoczne jako niewiel
kie przewężenie (szczelina) w osłonce mielinowej, które stanowi morfolo
giczne podłoże dla skokowego przewodzenia impulsu w obrębie włókna
nerwowego. Zjawisko to umożliwia przewodzenie bodźców z większą
prędkością.
A s tro - E n d o t h e lio E n d o t h e lio - L a m in a Ence- V a s h e m o c a p illa r e , lu n c t u r a o c c lu d e n s , m ię d z y

c y tu s c y tu s c y tu s b a s a lis p h a lo n lu n c t u r a o c c lu d e n s k o m ó r k a m i n a b ło n k o w y m i o n e r w ia
V a s h e m o c a p illa r e Vas h em o - lu n c t u r a A s tro c y tu s , Endo- N e u r o fib r a N e u ro fib r a

c e r e b ri c a p illa r e , o c c lu d e n s p ro c e ss u s n e u r iu m m y e lin a t a a m y e lin a t a
lu m e n
D Bariera krew-mózg w ośrodkowym układzie nerwowym, budowa E Onerwie w obwodowym układzie nerwowym, budowa
Poza różnymi typami mielinizacji, stwierdza się także różnice w barierach Podobnie jak w barierze krew-mózg, podstawą budowy onerwia jest
tkankowych między OUN i ObUN. OUN jest oddzielony od otaczających występowanie połączeń ścisłych. Połączenia te występują między fibro-
tkanek przez barierę krew-mózg. Bariera krew-mózg składa się z: blastami śródbłonkopodobnymi (komórki onerwia; onerwie opisano na
(1) ciągłej warstwy śródbłonka naczyń włosowatych, zamkniętej szczel s. 75). Onerwie chroni akson przed napływem substancji szkodliwych, od
nym połączeniem, najbardziej istotna; (2) ciągłej blaszki podstawnej ota dzielając go od środowiska zewnętrznego przestrzenią śródnerwia (endo
czającej komórki śródbłonka; (3) wypustek astrocytarnych otaczających neurium). Taka bariera tkankowa musi być pokonana przez leki działające
naczynia włosowate mózgowia. na akson, np. leki znieczulające miejscowo.
Taka bariera pomaga wyelim inować makrocząsteczki, jak również wiele
małych cząsteczek, które nie są aktywnie transportowane do komórek
śródbłonka. W ten sposób bariera ta chroni wrażliwe środowisko OUN.
Bariera krew-mózg jest jednak bezbronna w obec cząsteczek rozpuszczal
nych w tłuszczach, które mogą przechodzić przez błony śródbłonka. Po
dobną barierę w ObUN tworzy onerwie (zob. E).
93
8.12 Autonomiczny układ nerwowy
P a r s s y m p a t h ic a P a r s p a r a s y m p a t h ic a
A Autonomiczny układ nerwowy (AUN), budowa wów czaszkowych lub nerwów trzewnych miednicznych. Włókna przed
Ruchowe unerwienie mięśni szkieletowych jest dodatkowo wspomagane zwojowe łączą się z przywspółczulnymi komórkami zwojowymi za pomocą
przez dwie części AUN: współczulną (zaznaczono na czerwono) i przywspół- synaps. W obrębie głowy komórki przywspółczulne tworzą delikatne zwoje
czulną (zaznaczono na niebiesko). Obie te części są drogami 2. neuronowymi, z nerwami czaszkowymi. W innych częściach ciała, komórki zwojów przy-
biegnącymi między OUN a strukturą docelową: neuron przedzwojowy OUN współczulnych otaczają narządy docelowe. Część współczulną i przywspół-
i leżąca blisko struktury docelowej komórka zwoju w ObUN. Neurony przed- czulna regulują przepływ krwi, wydzielanie i czynność narządów wewnętrz
zwojowe części współczulnej zlokalizowane są w rogu bocznym części szyj nych. Te dwie części AUN często działają antagonistycznie na struktury do
nej, piersiowej i lędźwiowej rdzenia kręgowego. Ich aksony opuszczają OUN celowe (zob. B). Mimo że podwójne unerwienie narządów zostało opisane
drogą korzeni brzusznych i łączą się za pomocą synaps w parzystych zwojach wcześniej przez Langleya i innych (1905 r.), to ostatnio odkryto, że kontrola
pnia współczulnego lub w nieparzystych zwojach przedkręgowych (zob. E). autonomiczna różnych narządów, szczególnie przewodu pokarmowego
Aksony z komórek zwojowych biegną w pęczkach włókien nagich do struk i dróg moczowo-płciowych, jest wysoce zaawansowana i skomplikowana.
tur docelowych, wzdłuż naczyń krwionośnych lub drogą nerwów obwodo Bazuje ona na układzie sprzężeń zwrotnych między lokalnymi połączeniami
wych. Neurony przedzwojowe w części przywspółczulnej leżą w pniu mó dośrodkowymi z narządów wewnętrznych (przewodzącymi impulsy bólowe,
zgowia i w części krzyżowej rdzenia. Ich aksony opuszczają OUN drogą ner napięciowe i inne), a złożonymi pętlami miejscowych sprzężeń.
94
B Część współczulna i przywspółczulna autonomicznego układu ją d r o p o ś r e d n io - b o c z n e g r u c z o ły p o t o w e ,

(= p ie r w s z y n e u r o n o d ś r o d k o w y ) g r u c z o ły ło jo w e ,
nerwowego, zestawienie
1. Część współczulna uważana jest za część pobudzającą autonom icz
nego układu nerwowego (AUN), ponieważ przygotowuje ona orga
nizm do„walki lub ucieczki".
2. Część przywspółczulna nadzoruje„trawienie i odpoczynek".
3. Ośrodki kontrolujące dwie części AUN są zlokalizowane w różnych
miejscach OUN, mimo to utrzym ują one bliskie więzy anatomicznie
i czynnościowe w części obwodowej układu autonomicznego.
4. W części przywspółczulnej podstawowym neuroprzekaźnikiem w na
rządach docelowych jest acetylocholina, a w części współczulnej, no
radrenalina.
5. Pobudzenie części współczulnej i przywspółczulnej powoduje nastę
pujące efekty w poszczególnych narządach:
Narząd Część współczulna Część przywspółczulna

autonomicznego autonomicznego
układu nerwowego układu nerwowego
Oko Rozwiera źrenicę Zwiera źrenicę i zwiększa

krzywiznę soczewki
Gruczoły Zmniejsza wydzielanie Zwiększa wydzielanie
ślinowe śliny (skąpa, kleista) śliny (obfita, wodnista)
Serce Przyśpiesza pracę serca Zwalnia pracę serca D Rozdział włókien współczulnych na obwodzie
Płuca Zmniejsza wydzielanie Zwiększa wydzielanie Skóra (naczynia krwionośne, gruczoły przydatków, komórki mięśni
oskrzeli i powoduje ich oskrzeli i powoduje ich gładkich włosów) oraz naczynia krwionośne mięśni szkieletowych po
rozkurcz skurcz siadają jedynie unerwienie współczulne. Przełączenie na neuron za-
Układ pokar Zmniejsza wydzielanie Zwiększa wydzielanie zwojow y dla tych obszarów następuje w zwojach pnia współczul-
mowy i spowalnia motorykę i pobudza motorykę nego. W części E przedstawiono drogę przełączenia włókien współ
Trzustka Zmniejsza wydziela Zwiększa wydzielanie czulnych przewodzących informację dla trzewi na neuron zazwojowy.
nie części wydzielniczej Uwaga: mięśnie skóry oraz mięśnie szkieletowe nie posiadają unerwienia
trzustki przywspółczulnego.
Narządy Ejakulacja Erekcja
płciowe męskie
Skóra Zwęża naczynia, pobu Nie wpływa
dza wydzielanie potu,
straszy włosy
część część
w s p ó łc z u ln a p r z y w s p ó łc z u ln a
E Miejsca przełączenia z włókien przedzwojowych na neuron

zazwojowy w układzie współczulnym
Ponieważ w układzie przywspółczulnym acetylocholina stanowi transm i
ter pierwszego i drugiego neuronu, zmiana acetylocholiny na noradre
nalinę w układzie współczulnym (zob. C) jest ważna z czynnościowego
punktu widzenia, gdyż to właśnie transm iter działający na narząd doce
lowy stanowi czynnik różnicujący oba układy na obwodzie. Tylko w ten
sposób możliwa jest sytuacja, że np. pod wpływem aktywności włókien
współczulnych oskrzela rozszerzają się, natomiast pobudzenie włókien
C Autonomiczny układ nerwowy, schemat połączeń przywspółczulnych prowadzi do obkurczenia oskrzeli (zob. B). Przełącze
Neurotransmiterem synapsy komórki ośrodkowej części współczulnej nie z pierwszego neuronu acetylocholinergicznego (niebieski) na drugi,
i przywspółczulnej włókien przedzwojowych jest acetylocholina (neu adrenergiczny (czerwony) odbywa się w układzie współczulnym na trzy
rony cholinergiczne zaznaczono na niebiesko). We włóknach zazwojo- sposoby:
wych części współczulnej, biegnących do narządu docelowego, docho © w zwojach przykręgowych, graniczących po obu stronach ciała z krę
dzi do zm iany neurotransmitera na noradrenalinę, podczas gdy w części gosłupem i połączonych kolejno w pień współczulny (truncus sympa
przywspółczulnej neurotransmiterem na tym poziomie jest nadal acety thicus).W tych zwojach dochodzi głównie do przełączenia włókien dla
locholina. naczyń krwionośnych skóry oraz mięśni szkieletowych (zob. D);
Zwróć uwagę, że w błonie komórkowej komórki docelowej znajdują się © w zwojach przedkręgowych, położonych do przodu od kręgosłupa.
różne typy receptorów dla acetylocholiny. W związku z tym, efekty dzia Stanowią one miejsce przełączenia włókien dla narządów trzewnych
łania acetylocholiny mogą być różne, w zależności od typu pobudzanego brzucha i miednicy;
receptora. (D bezpośrednio w narządzie docelowym: rdzeń nadnerczy.
95
8.13 Uszkodzenie nerwów obwodowych
włókno zmielinizowane
(somatoruchowe
w łń k n n hp7rrl7pnnp lub CZUCiOWe)
A Uszkodzenie nerwu obwodowego do zaburzeń ruchu. W organizmie istnieje szereg wąskich kanałów (tuneli
Nerw obwodowy stanowi wiązkę aksonów dośrodkowych (czucie bólu, bądź szczelin [kostno-włóknistych]), które mogą stanowić przyczynę wy
temperatury, nacisku, wibracji, położenia) oraz odśrodkowych (ruchy so stępowania tzw. zespołów uciskowych. W pierwszej kolejności objawiają
matyczne i trzewne). Na czasami długim przebiegu może on ulec uszko się one dolegliwościami bólowymi, a następnie zaburzeniami czynności
dzeniu na skutek ucisku (po stronie lewej ryciny) lub przecięcia (po stro unerwianych mięśni. Niektóre z najważniejszych zespołów wymieniono
nie prawej ryciny). w części B.
Uszkodzenie na skutek ucisku: Nawet niewielki, krótki nacisk na nerw Uszkodzenia na skutek przecięcia: W przypadku przecięcia (całkowite
obwodowy skutkuje silną reakcją, przy czym w pierwszej kolejności przecięcie nerwu mieszanego) dochodzi do równoczesnego braku czu
uszkodzeniu ulegają włókna dośrodkowe: już niewielkie podrażnienie cia i ruchu. Unerwione przez nerw mięśnie nie mogą się kurczyć: pora
nerwu prowadzi do zaburzeń czucia (np. podrażnienie nerwu łokciowego żenie wiotkie (w odróżnieniu od porażenia wiotko-spastycznego, zob.
poprzez delikatne opukiwanie na przyśrodkowej powierzchni łokcia w y s. 90). Ze względu na brak przewodnictwa dośrodkowego należy oczywi
wołuje uczucie mrowienia). Natomiast długotrwały i silny nacisk prowa ście oczekiwać zaburzeń czucia. Brak impulsacji sympatycznej prowadzi
dzi do trwałych zaburzeń czucia w obrębie unerwienia danego nerwu. do objawów wegetatywnych (zaburzona reakcja pocenia oraz przekrwie
Dopiero wówczas uszkodzeniu ulegają włókna odśrodkowe, co prowadzi nie skóry) w obszarze skóry zaopatrywanym przez dany nerw.
B Wybrane zespoły uciskowe nerwów poszczególnych nerwów (szczegółowe objawy przedstawiono w pod
Poniższa tabela zawiera jedynie zarys objawów, jakie może wywołać ucisk ręcznikach neurologii).
Nerw Okolica anatomiczna Zespół/Objawy
O b rę cz b a rk o w a i k o ń c zy n a g ó rn a
Splot ramienny Górny otwór klatki piersiowej „Zespół górnego otworu klatki piersiowej"(np. zespół
mięśni pochyłych, zespół żebra szyjnego, zespół żebrowo-
-obojczykowy)
Nerw nadłopatkowy Wcięcie łopatki Zespół wcięcia łopatki lub zespół ucisku nerwu nadłopatkowego
Nerw pachowy Otwór pachowy boczny Zespół otworu pachowego bocznego
Nerw łokciowy Bruzda nerwu łokciowego Zespół bruzdy nerwu łokciowego
Ścięgno początkowe mięśnia zginacza łokciowego Zespół kanału łokciowego
nadgarstka Zespół kanału nerwu łokciowego (zespół kanału Guyona)
Dłoń po stronie łokciowej
Nerw promieniowy Bruzda nerwu promieniowego Porażenie nerwu promieniowego (porażenie„sobotniej nocy"
lub „ławki parkowej")
- gałąź głęboka Mięsień odwracacz (arkada Froscha) Zespół mięśnia odwracacza (zespół obwodowego ucisku
nerwu promieniowego)
- gałąź powierzchowna Obwodowa część przedramienia po stronie pro Ucisk/porażenie gałęzi powierzchownej (tk. łączna włóknista
mieniowej między m. brachiaradialis a. m. flexor carpi radialis)
Zespół Wartenberga
Nerw pośrodkowy Miejsce przejścia mięśnia nawrotnego obłego Zespół mięśnia nawrotnego obłego
Kanał nadgarstka Zespół cieśni nadgarstka
O b r ę c z b io d r o w a i k o ń c z y n a d o ln a
Nerw kulszowy Okolica pośladka Zespół mięśnia gruszkowatego

Nerw udowy Okolica pachwinowa Ból/osłabienie mięśni przedniej strony uda
Nerw zasłonowy Okolica przedłonowa Bolesność przy rotacji zew-/wewnętrznej uda
Zespół Howshipa-Romberga
Nerw udowo-goleniowy Kanał przywodzicieli Dyzestezje przyśrodkowej powierzchni goleni
Nerw skórny boczny uda Okolica boczna pachwiny, uda Zespół więzadła pachwinowego (meralgia z aprestezjami)
Nerw strzałkowy wspólny Głowa/Szyjka strzałki Zespół kanału nerwu strzałkowego
Nerw strzałkowy głęboki Przednia strona stawu skokowego Zespół przedniego kanału stępu
Nerw piszczelowy/Nerwy pode- Okolica kostki przyśrodkowej Zespół tylnego kanału stępu
szwowe
Nerwy podeszwowe palców Okolica opuszek palców stóp III/IV Międzypaliczkowa neuralgia Mortona
96
k o rz e ń n e r w r d z e n io w y m a k s y m a ln y o b s z a r
C Topologia uszkodzenia nerwu obwodowego na przykładzie
t y ln y , c z u c io w y w o tw o rz e n e rw u n e r w ie n ia je d n e g o
uszkodzenia nerwu czuciowego (r a d ix p o s t e r io r ) m ię d z y k r ę g o w y m obw odow y n e rw sk ó rn y n e rw u sk ó rn e g o
W obszarze układu dośrodkowego nerw stanowi czynnościowo jedynie
element przewodu, kończącego się w korze czuciowej mózgowia, gdzie
dopiero dochodzi do uświadomienia bodźców (zob. s. 91). Uszkodzenie
nerwu mózg zawsze lokalizuje w obszarze unerwienia danego nerwu
skórnego, bez rozróżnienia czy uszkodzenie (grot strzałki) dotyczy okolicy
położonej blisko czy daleko od rdzenia kręgowego. W przypadku zabu
rzeń czucia uszkodzenie układu czuciowego nie musi dotyczyć koniecz
nie obszaru, z którego jest ono uświadamiane.
n a k ła d a ją c e s ię o b s z a r y
u n e r w ie n ia d w ó c h
n e rw ó w sk ó rn y ch
ją d r o s u b s t a n c ja N is sla
k o m ó rko w e (s z o r s t k ie r e t ik u lu m
p e ri- e n d o p la s m a t y c z n e )
k a rio n
p r a w id ło w y
n e u ro n
p o c z ą tk o w y
seg m ent
akso n u
k o m ó rki
Schw anna
k ie łk o w a n ie
końco w e
p r o life r u ją c e k ie łk o w a n ie
k o m ó rki a k s o n a ln e
Schw anna
(p a s m a B u n g n e r a )
k ie łk o w a n ie
b o c z n ic
p ły tk a n e r w o w o -
- m ię ś n io w a
o d n e r w io n y p o n o w n ie u n e r w io n y
w łó k n a m ię ś n ia s z k ie le t o w e g o m ię s ie ń s z k ie le t o w y m ię s ie ń s z k ie le t o w y
D Regeneracja nerwu obwodowego po przecięciu kujących bocznic aksonów ulegają zanikowi. Ponieważ doszło do po
W obwodowym układzie nerwowym zasadniczo może dojść do regene działu komórek Schwanna obwodowo do miejsca uszkodzenia, odci
racji nerwu po przecięciu jego aksonów. nek nerwu tej samej długości ulega obecnie mielinizacji przez większą
a Kilka dni po przecięciu dochodzi najpierw do zwyrodnienia aksonu liczbę tych komórek. Prowadzi to również do zwiększenia liczby pier
w odcinku obwodowym do uszkodzenia (tzw. zwyrodnienie Wallera): ścieni Ranviera - przewodzenie bodźców po ponownym unerwieniu
odpada osłonka mielinowa, a akson ulega zanikowi, gdyż nie otrzy jest zatem wolniejsze, co można mierzyć, badając prędkość przewo
muje już impulsacji z perikarionu (tzw. brak czynności troficznej peri- dzenia nerwowego. Położenie jąder komórkowych oraz struktura sub
karionu). W obrębie samego perikarionu dochodzi do przemieszczenia stancji Nissla w perikarionach uległy również normalizacji.
się jądra komórkowego do brzegu komórki i częściowego rozpuszcza W trakcie zabiegu rekonstrukcyjnego końce uszkodzonego nerwu
nia substancji Nissla (tigroliza). Równocześnie dochodzi do wzm ożo zszywa się ze sobą sposobem koniec do końca. Celem zabiegu jest za
nych podziałów komórek Schwanna i powstania tzw. pasm Bungnera. chowanie ciągłości struktur łącznotkankowych z przewodzikami z ko
b Tygodnie później przecięty akson kiełkuje od strony proksymalnej mórek Schwanna, stanowiących niejako prowadnicę dla kiełkujących
(kiełkowanie aksonalne, sprouting) z prędkością około 1 mm/dzien- aksonów. Jeśli doszło do zniszczenia długiego odcinka nerwu, prze
nie w kierunku pierwotnego obszaru unerwienia. Z sąsiadujących, nie prowadza się przeszczep nerwu, mostkujący brakujący fragment, w y
uszkodzonych przez uraz aksonów do obszaru zaopatrywanego przez twarzając w ten sposób prowadnicę dla kiełkujących aksonów. Pro
uszkodzony akson mogą przesuwać się bocznice aksonalne. Postęp wadnice dla kiełkujących aksonów są o tyle ważne, że aksony nie są
kiełkowania aksonalnego można oceniać na podstawie objawu Hoff- się w stanie przebić przez powstające w ranie blizny łącznotkankowe.
mana-Tinela. Opukiwanie nerwu wzdłuż jego przebiegu wywołuje Jeśli kiełkujący akson natrafi na swej drodze do mięśnia na taką bliznę,
mrowienie w obszarze, w którym akson kiełkuje, może dojść do wytworzenia nerwiaka am putacyjnego lub nerwiaka
c Miesiące później regeneracja dobiega końca: aksony ponownie docie w bliźnie (zob. d), czyli konglomeratu komórek Schwanna i kiełkują
rają do komórek mięśni szkieletowych, unerwiając je. Aksony, które nie cego aksonu.
zdołały dotrzeć do komórek mięśnia szkieletowego oraz aksony kieł
97
* .
Tułów
1 Kości, stawy i więzadła.......................................................... 100
2 Mięśnie: grupy czynnościowe.............................................. 144
3 Mięśnie: anatomia topograficzna....................................... 166
4 Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie............................... 190
5 Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna ................... 198

Tułów 7. Kości, stawy i wiązadła
1.1 Szkielet tułowia
V e r te b r a e
c e r v ic a le s
> S k e le to n
C o stae
t h o r a c ic u m
V e r te b r a e lu m b a le s
O s sa cru m
O s c o c c y g is
A Szkielet tułowia, widok od przodu

Szkielet tułowia jest utworzony przez kręgosłup
(■
columna vertebralis), żebra (costae) i mostek
{sternum). Szczegóły dotyczące żeber i mostka
zamieszczono na s. 132.
100
P ro c . s p in o s u s C 7
( V e r t e b r a p r o m in e n s )
P ro c . s p in o s u s T 3 ;
S p in a s c a p u la e
V e rte b ra e
c e r v ic a le s
P ro c . s p in o s u s T 7 ;
A n g u lu s in fe r io r
s c a p u la e
P ro c . s p in o s u s T 1 2 ;
C o s t a d u o d e c im a
P ro c . s p in o s u s L 4 ;
C r is t a ilia c a
V e rte b ra e
t h o r a c ic a e
C Wyrostki kolczyste jako punkty

orientacyjne
C o stae Widok od tyłu. Wyrostki kolczyste kręgów (proce,
spinosi vertebrae) są widoczne jako niejedno
rodne uwypuklenia skóry. Te łatwo wyczuwalne
struktury kostne stanowią ważne punkty orien
tacyjne i topograficzne w badaniu fizykalnym.
Większość wyrostków kolczystych jest łatwo
dostępna w badaniu palpacyjnym:
• Wyrostek kolczysty siódmego kręgu szyj

nego (C7) jest najbardziej wystającym ze
wszystkich wyrostków kolczystych kręgów.
Dlatego też ostatni kręg szyjny, znajdujący
się w miejscu połączenia odcinka szyjnego
i piersiowego kręgosłupa, jest nazywany krę
giem wystającym (vertebraprominens).
• Wyrostek kolczysty trzeciego kręgu piersio
wego (T3) um iejscowiony jest w linii łączącej
V e r t e b r a e lu m b a le s grzebienie prawej i lewej łopatki.
• Wyrostek kolczysty siódmego kręgu piersio
wego (T7) położony jest w linii łączącej kąty
dolne łopatek.
• Wyrostek kolczysty dwunastego kręgu pier
siowego (T12) leży nieco poniżej połączenia
kręgosłupa z żebrem dwunastym.
• Wyrostek kolczysty czwartego kręgu lędź
wiowego (L4) leży na wysokości linii łączącej
najwyższe punkty grzebieni biodrowych.
O s sa cru m
Zwróć uwagę, że wyrostki kolczyste kręgów
piersiowych skierowane są ku dołowi (zob.
s. 110). Na przykład wyrostek kolczysty piątego
kręgu piersiowego (T5) znajduje się na wysoko
O s c o c c y g is ści szóstego kręgu piersiowego (T6).
B Szkielet tułowia, widok od tyłu
101
1.2 Kręgosłup
D e n s a x is A tla s ( C l )
(A x is = C 2 )
A x is (C 2 )
A tla s ( C l )
V e rte b ra e
c e r v ic a le s C 1 - C 7
V e r te b r a
p r o m in e n s
(C 7 )
P ro c c .
s p in o s i
F o v e a c o s t a lis
s u p e r io r
in fe r io r
P ro c c .
tra n sv e rs i
V e rte b ra e p ro c e ss u s tra n sv e rs i
t h o r a c ic a e T 1 - T 1 2 P ro c .
tra n sv e rs u s P ro c . a r t ic u la r is
s u p e r io r
P ro c . a r t ic u la r is
in fe rio r
F o r a m in a
in t e r v e r t e b r a lia
P ro c .
c o s t ifo r m is
(c o s t a lis ) P ro c c .
c o s t ifo r m e s
(c o s ta le s )
V e rte b ra e D is c u s
lu m b a le s L 1 - L 5 in t e r
v e r t e b r a lis
F o r a m in a
s a c r a lia
p o s t e r io r a
F o r a m in a
O s sa cru m s a c r a lia
(V e r t e b r a e a n t e r io r a
s a c r a le s S 1 - S 5 )
O s c o c c y g is O s c o c c y g is
a c
A Kręgosłup wyrostków do współczesnego m ianownictwa anatomicznego wprowa

a Widok od przodu, b Widok od tyłu. c Widok od strony lewej. dzono nazwę processus costiformis, co w m ianownictwie polskim tłuma
Zwróć uwagę, że wyrostki poprzeczne kręgów lędźwiowych filogenetycz czy się jako wyrostek żebrowy (zob. s. 106).
nie są pozostałością żeber. W celu podkreślenia cech rozwojowych tych
102
lu n c t u r a
c r a n io c e r v ic a lis M e a tu s
a c u s t ic u s
V e rte b ra e e x te rn u s
c e r v ic a le s
(L o r d o s is
c e r v ic is )
lu n c t u r a
c e r v ic o t h o r a c a lis
V e rte b ra e
t h o r a c ic a e
(K y p h o s is lin ia c ię ż k o ś c i
t h o r a c ic a ) c ia ła
lu n c t u r a
t h o r a c o lu m b a lis
V e rte b ra e
lu m b a le s
(L o r d o s is A n g u lu s
lu m b a lis ) lu m b o s a c r a lis
S p in a ilia c a
a n t e r io r s u p e r io r
S p in a ilia c a
p o s t e r io r
O s sa cru m
s u p e r io r
lu n c t u r a (K y p h o s is s a c r a lis ) A n g u lu s s a c r a lis
lu m b o s a c r a lis
P r o m o n t o r iu m ;
S y m p h y s is ś r o d e k c ię ż k o ś c i
p u b ic a c ia ła
A n g u lu s
in c lin a t io p e lv is lin ia c ię ż k o ś c i c ia ła
B Odcinki i krzywizny kręgosłupa C Połączenie kręgosłupa z obręczą kończyny dolnej

Widok z boku i od strony lewej. W kręgosłupie osobnika dorosłego w y Czaszka, szkielet tułowia i obręczy kończyny dolnej, widok od strony le
różnia się cztery odcinki, które w płaszczyźnie strzałkowej tworzą cztery wej. Kręgosłup ma fizjologiczne krzywizny i łączy się z obręczą kończyny
charakterystyczne krzywizny. Krzywizny kręgosłupa są wynikiem przy dolnej, tworząc charakterystyczne kąty między umownie wyznaczonymi
jęcia postawy wyprostowanej i przystosowania się człowieka do chodu liniami i osiami. Wartości wyznaczonych kątów i linii wykorzystuje się
dwunożnego. Nadają one sprężystość i am ortyzują ciężar osiowy. W ko w badaniach radiologicznych podczas rozpoznawania wad postawy, znie
lejności od góry do dołu można w yróżnić następujące odcinki i krzywizny kształceń kręgosłupa i tułowia.
kręgosłupa: Kąt lędźwiowo-krzyżowy (angulus lumbosacralis) jest to kąt zawarty
między osią kręgosłupa lędźwiowego a osią długą kości krzyżowej, któ
• odcinek szyjny - krzywizna przednia szyjna (lordosis cervicis),
rego wartość wynosi ok. 143°. Kość krzyżowa jest stabilną częścią obręczy
• odcinek piersiowy - krzywizna tylna piersiowa (kyphosis thoracica),
miednicznej (zob. s. 138) i bierze niewielki udział w prostowaniu kręgo
• odcinek lędźwiowy - krzywizna przednia lędźwiowa (lordosis lumbalis),
słupa. W wyniku tego, w miejscu połączenia części przedkrzyżowej krę
• odcinek krzyżowy - krzywizna tylna krzyżowa (kyphosis sacralis).
gosłupa z kością krzyżową powstaje kąt o charakterystycznym kształcie.
Kręgi szyjne, piersiowe i lędźwiowe nazywane są kręgosłupem przedkrzy- Kąt krzyżowy [angulus sacralis) to kąt zawarty między płaszczyzną po
żowym [vertebrae presacrales). Okolice przejściowe m iędzy poszczegól ziomą a podstawą kości krzyżowej, średnia wartość kąta wynosi ok. 30°.
nymi odcinkami kręgosłupa są miejscami potencjalnych zniekształceń Kąt pochylenia miednicy mniejszej [angulus inclinatio pelvis) to kąt za
i zmian chorobowych (np. przepuklina jądra miażdżystego). Dlatego są warty między płaszczyzną wejścia miednicy mniejszej (płaszczyzna prze
one ważne klinicznie. Kręgi okolic przejściowych mają nietypową bu chodząca przez wzgórek kości krzyżowej i górny brzeg spojenia łono
dowę morfologiczną i wyróżniane są jako kręgi przejściowe [nietypowe). wego) a płaszczyzną poziomą. W postawie wyprostowanej kąt ten wynosi
Kręgi przejściowe obserwowane są najczęściej w miejscu połączenia od ok. 60° i zmienia się w zależności od ustawienia miednicy, podczas pochy
cinka lędźwiowego kręgosłupa z kością krzyżową. Takie nietypowe połą lenia jej do przodu lub do tyłu (zob. s. 157). W postawie wyprostowanej
czenia nazywane są lumbalizacją (lumbalisatio) lub sakralizacją [sacrali- i w prawidłowym ustawieniu miednicy kolec biodrowy przedni górny i ko
satio), w zależności od lokalizacji kręgów nietypowych. Lumbalizacja w y lec biodrowy tylny górny leżą w tej samej płaszczyźnie poziomej. Dodat
stępuje wtedy, gdy pierwszy kręg krzyżowy tw orzy dodatkowy kręg lę kowo kolec biodrowy przedni górny znajduje się bezpośrednio powyżej
dźwiowy, a nie łączy się w kość krzyżową. Sakralizacja jest to dodatkowe spojenia łonowego. Porównując położenie i symetryczność orientacyjnych
połączenie piątego kręgu lędźwiowego z kością krzyżową i obecność punktów kostnych dostępnych w badaniu palpacyjnym, łatwiej można
tylko czterech kręgów lędźwiowych. Takie zaburzenia asymilacyjne często ocenić prawidłowość ustawienia miednicy.
występują jednostronnie (hemilumbalizacja, hemisakralizacja). Linia ciężkości ciała: to linia biegnąca przez przewód słuchowy zew
nętrzny, ząb kręgu obrotowego, punkty przejściowe (czynnościowo-anato-
miczne) kręgosłupa (między krzywizną przednią a tylną) oraz środek cięż
kości ciała położony bezpośrednio do przodu od wzgórka kości krzyżowej.
103
1.3 Rozwój kręgosłupa
c e w a n e r w o w a ( z a w ią z e k r d z e n ia k r ę g o w e g o )
______________ A______________
ró g ró g m io to m
t y ln y p rz e d n i
częsc d e rm a to m
z w ó j c z u c io w y
n a d o s io w a
n e r w u r d z e n io w e g o
(e p im e r )
m io to m
d e rm a to m
część
p o d o s io w a
k o rz e ń (h ip o m e r ) e k to d e rm a
b rz u szn y
p ła s z c z y z n a
p r z e k r o ju d la
b -e
a o r ta
s tr u n a
g r z b ie t o w a
cew a
p o k a rm o w a
z a w ią z e k t r z o n u
e k to d e rm a k rę g u z b u d o w a n y
z k o m ó re k n . r d z e n io w y m io to m
m e z e n c h y m a ln y c h (s e g m e n t o w y )
d e rm a to m
s k le r o t o m u
n a c z y n ia
m ię d z y - z a w ią z e k
c h rz ą s tk i
A Rozwój kręg o słupa (4 .-1 0 . tyd zień ) se g m e n to w e
s z k lis t e j
a Schemat, przekrój poprzeczny, b -e Schemat, przekrój czołowy (płasz
re g io n
czyznę przekroju schematów b -e zaznaczono na a). ogonow y e k to d e rm a
s k le r o t o m u
a , b Somity pierwotne, różnicują się w miotomy, dermatomy i sklerotomy. z a w ią z e k
Komórki sklerotomu oddzielają się od pozostałych komórek w 4. ty r e g io n k r ą ż k a m ię d z y -

czaszko w y k rę g o w e g o
godniu rozwoju zarodkowego i przemieszczają się w kierunku struny
s k le r o t o m u
grzbietowej (notochord), gdzie tworzą grupy komórek mezenchymal
nych (zawiązek przyszłego kręgosłupa). p o c h e w k a s tru n y s e g m e n t s tru n y
c W 6. tygodniu rozwoju zarodka rozpoczyna się stadium chrzęstne roz c g r z b ie t o w e j g r z b ie t o w e j
woju kręgosłupa. Przyległe wokół naczyń międzysegmentowych seg
menty somitów czaszkowych i ogonowych łączą się ze sobą, prze
mieszczając zawiązki mezenchymatyczne struny grzbietowej (seg
m io to m
menty struny) do góry i do dołu.
d Krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) i ich części, jądro miaż- d e rm a to m
dżyste (nucleus pulposus) i pierścień włóknisty (anulus fibrosus) rozwi

p ie r w o t n y
jają się między pierwotnymi trzonami kręgów. Kostnienie kręgosłupa o ś ro d e k
rozpoczyna się w części środkowej trzonów kręgów w 8. tygodniu roz k o s t n ie n ia
woju zarodkowego.
e Sklerotomy segmentów czaszkowych i ogonowych oraz segmentalnie
p ie r ś c ie ń
ułożone miotomy łączą się ze sobą. Takie połączenie zespala dwa są w ł ó k n is t y
siednie zawiązki kręgosłupa i stanowi pomost między przestrzeniami, k rą ż k a m ię d z y -
w których rozwijają się krążki międzykręgowe. W ten sposób powstają k rę g o w e g o
segmenty ruchu (zob. s. 124). Segmentalnie (metamerycznie) ułożone

nerwy rdzeniowe rozwijają się na poziomie przyszłego otworu mię-
dzykręgowego i naczyń m iędzysegm entowych, które przekształcają
się w naczynia odżywcze (vasa nutriciae) trzonów kręgów (10. tydzień).
An ato m ia k lin icz n a : Nieprawidłowe zamknięcie cewy nerwowej lub tyl

nych części łuków kręgów podczas rozwoju embrionalnego prowadzi do n . r d z e n io w y m io to m
powstania rozszczepu kręgosłupa (spina bifida). W tym przypadku, krę (s e g m e n t o w y )
w z r a s t a ją c e
gosłup jest otwarty ku tyłowi i nie stwierdza się obecności wyrostków
n a c z y n ia d e rm a to m y
kolczystych (poszczególne odmiany i objawy opisywane są w podręcz m ię d z y -
nikach embriologii). Obustronne zaburzenie rozwoju łuków kręgów (wy k r ą ż e k m ię d z y -
se g m e n to w e
k rę g o w y
stępujące głównie w obrębie L4 i L5) nazywane jest kręgoszczeliną (spon t r z o n u k rę g u
o ś ro d e k
dylolysis). Zaburzenie to może być wrodzone lub nabyte (np. w wyniku
c h rz ę stn y k o s t n ie n ia
urazu). Nabyte zmiany kręgosłupa częściej występują u osób uprawiają
t r z o n k rę g u p ie r ś c ie ń
cych sport. Duża aktywność ruchowa predysponuje do złamań łuków krę
w ł ó k n is t y
gów (rzut oszczepem, gim nastyka, skok w zw yż). Dodatkowe uszkodzenie
sąsiedniego krążka międzykręgowego, powodujące spłaszczenie trzonu
kręgu od przodu prowadzi do kręgozmyku (spondylolisthesis). W przy
padkach wrodzonej kręgoszczeliny (towarzyszy jej różnego stopnia kręgo- ją d r o m ia ż d ż y s t e (p o z o s t a ło ś c i
zmyk) dochodzi do powolnego spłaszczania trzonu kręgu w czasie wzro e s e g m e n t u s t r u n y g r z b ie t o w e j)
stu. Stan ten stabilizuje się po 20. roku życia.
104
F a lx c e r e b r i
C o rp u s
c a llo s u m Pons
C e r e b e llu m
S e p tu m M e d u lla
n a si o b lo n g a t a
D e n s a x is
k r z y w iz n a t y ln a
k r ę g o s łu p a L in g u a
(K y p h o s is )
M a n d ib u la
V e rte b ra e
c e r v ic a le s
L a ry n x
V e r te b r a
p r o m in e n s
T ra c h e a (C 7 )
B K rzy w izn a ty ln a u now orodka

Noworodek, przekrój w płaszczyźnie strzałko
wej pośrodkowej, widok od strony lewej. Dłu A o rta
asce nd e ns
gotrwałe, wewnątrzm aciczne, ułożenie przy- M e d u lla s p in a lis
gięciowe płodu powoduje, że u noworodka e t C a n a lis

O eso ph ag us
v e r t e b r a lis
występuje jedynie krzywizna tylna (kyphosis)
Cor
kręgosłupa. Krzywizna przednia (lordosis) w od
V e rte b ra e
cinku szyjnym i lędźwiowym wytwarza się póź t h o r a c ic a e
niej w wyniku pionizacji ciała [Rohen, Yokochi, D ia p h r a g m a
Lutjen-Drecollj.
H epar
k r ę g o s łu p u o s o b n ik a
d o r o s łe g o
A o rta
V e rte b ra
a b d o m in a lis
L o rd o s is lu m b a lis p r im a
c e r v ic is
G a s te r
Conus
m e d u lla r is
K y p h o s is
t h o r a c ic a
V e rte b ra e
lu m b a le s
L o rd o s is
lu m b a lis
C a u d a e q u in a
K y p h o s is
s a c r a lis
P r o m o n t o r iu m
C P raw id ło w y rozw ój kręg o słupa,

p io n izacja ciała (wg Debrunnera)
O s sa cru m
Charakterystyczne krzywizny kręgosłupa, które V e s ic a
występują u osobnika dorosłego, u noworodka u r in a r ia
wykształcają się stopniowo w trakcie rozwoju S y m p h y s is

(porównaj z B). Pierwsza krzywizna przednia p u b ic a O s c o c c y g is
szyjna rozwija się, gdy dziecko próbuje utrzy

mywać głowę, aby zrównoważyć rozwijające P ro s ta ta R e c tu m
się mięśnie tylne szyi. Krzywizna przednia lędź

wiowa rozwija się później, gdy dziecko zaczyna P e n is
siadać, stawać i chodzić. Stopień krzywizny
przedniej zwiększa się, gdy następuje pełne w y
prostowanie kończyn w stawach biodrowych. S c r o tu m
Krzywizny kręgosłupa osiągają pełną stabilność

w okresie dojrzewania płciowego. Podobne
kształtowanie krzywizn kręgosłupa obserwo
wane jest w rozwoju filogenetycznym podczas D Praw id łow e k rz y w iz n y kręg osłupa Dorosły mężczyzna, przekrój w płaszczyźnie
zmiany postawy czworonożnej w dwunożną. u o sob nika dorosłego strzałkowej pośrodkowej, widok od strony lewej.
105
1.4 Budowa kręgu
P ro c . P ro c . s p in o s u s F a c ie s a r t ic u la r is
a r t ic u la r is s u p e r io r
s u p e r io r
F o ra m e n
v e r t e b r a le
F o ra m e n p ro c e ssu s T u b e r c u lu m
P ro c . P ro c .
tra n sv e rs i p o s te r iu s
tra n sv e rs u s tra n s
C o rp u s T u b e r c u lu m v e rs u s
v e rte b ra e a n t e r iu s
a U n c u s c o r p o r is
P ro c .
s p in o s u s P ro c . P ro c . s p in o s u s F o v e a c o s t a lis
tra n sv e rs u s p ro c e ss u s tra n sv e rs i
A Części kręgu
Widok od tyłu, góry i od strony lewej. Wszystkie kręgi, z wyjątkiem kręgu C o sta
F o v e a c o s ta lis
szczytowego (atlas) i kręgu obrotowego (axis) (zob. s. 109) zbudowane są s u p e r io r
F a c ie s a r t ic u la r is
z tych samych, podstawowych części:
b p o s t e r io r C o rp u s v e rte b ra e
• trzon kręgu (corpus vertebrae),

• łuk kręgu (arcus vertebrae),
P ro c . s p in o s u s
• wyrostek kolczysty (proc. spinosus), P ro c .
• wyrostek poprzeczny (proc. transversus), parzysty (w kręgach lędźwio P ro c . m a m m illa r is
tran s- ■ F o ra m e n
wych nazywany wyrostkiem żebrowym), P ro c .
v e rs u s v e r t e b r a le
• wyrostek stawowy (proc. articularis), w liczbie czterech. a c c e s s o r iu s
P ro c . c o s t ifo r m is
Wyrostki kręgu są miejscami przyczepów mięśni i więzadeł, a trzony krę P ro c . a r t ic u la r is
gów piersiowych tworzą stawy żebrowo-kręgowe (artt. costovertebrales). s u p e r io r In c is u r a v e r t e b r a lis
Trzon kręgu i łuk kręgu łączą się i ograniczają otwór kręgowy (foramen s u p e r io r
vertebrale). Otwory kręgowe wszystkich kręgów tworzą wspólnie kanał m e d ia lis C o rp u s v e rte b ra e
kręgowy (canalis vertebralis).
C a n a lis C ris ta s a c r a lis F a c ie s a r t ic u la r is

s a c r a lis m e d ia n a s u p e r io r
P ro c . s p in o s u s P r o c .a r t ic u la r is
s u p e r io r
T u b e r c u lu m
p o s te r iu s
B a s is P a rs
T u b e r c u lu m
a o s s is s a c r i la te r a lis
a n t e r iu s
C o s t a a c c e s s o r ia C o rp u s F a c ie s
d p e lv ic a
(C o s t a c e r v ic a lis ) v e r t e b r a e (C 7 )
C Części żebrowe w różnych odcinkach kręgosłupa

P ro c . s p in o s u s P r o c .a r t ic u la r is
Widok od góry. Kształt i budowa kręgów są ściśle związane z rozwojem
s u p e r io r
żeber oraz z pozostałościami rozwojowymi (zaznaczono kolorem).
a Kręgi szyjne: pozostałości zawiązków żeber tworzą w tym odcinku

wyrostki nazywane guzkiem przednim (tuberculum anterius). Guzek
przedni łączy się z guzkiem tylnym (tuberculum posterius), zamykając
C o rp u s otwór wyrostka poprzecznego (foramen processus transversi).
v e rte b ra e (L l) b Kręgi piersiowe: są miejscem przyczepu żeber, na wyrostkach po
przecznych i na trzonach kręgów znajdują się odpowiednio powierzch
nie stawowe pokryte chrząstką stawową, dołek żebrowy wyrostka po
B Żebra dodatkowe przecznego (fovea costalis processus transversi) oraz dołek żebrowy
Widok od góry. a Żebro szyjne, b Żebro lędźwiowe. górny i dolny (fovea costalis superior et inferior).
Występowanie dodatkowego żebra szyjnego (zmienność rozwojowa) c Kręgi lędźwiowe: części żebrowe tworzą wyrostki poprzeczne (znacz
powoduje zwężenie tylnej szczeliny mięśni pochyłych. Uciska ono splot nie większe niż w kręgach szyjnych), współcześnie nazywane wyrost
ramienny (plexus brachialis) i tętnicę podobojczykową (a. subclavia), da kami żebrowymi (proce, costiformes).
jąc objawy zespołu mięśni pochyłych lub zespołu żebra szyjnego (zob. d Kość krzyżowa: zawiązki żeber stanowią przedni odcinek części bocz
s. 362). Natomiast dodatkowe żebro lędźwiowe nie daje niekorzystnych nej kości krzyżowej (pars lateralis ossis sacri) i zlewają się z wyrostkami
objawów klinicznych. poprzecznymi.
106
D W ybrane kręg i różnych odcinków

kręg o słupa
Widok od góry i od strony lewej.
a, b Kręg szczytowy (kręg szyjny pierw

szy).
c, d Kręg obrotowy (kręg szyjny drugi),
e, f Kręg szyjny czwarty.
g , h Kręg piersiowy szósty,
i, j Kręg lędźwiowy czwarty,
k, I Kość krzyżowa.
Kręgi różnych odcinków kręgosłupa są

zróżnicowane pod względem wielkości
i posiadają charakterystyczne cechy, od
powiednio dla każdego odcinka. Wiel
kość trzonów kręgów zwiększa się stop
niowo od góry ku dołowi, dostosowując
się do sił nacisku, wzrastających zgodnie
z siłami ciężkości i ciężarem ciała. Jed
nocześnie otwory kręgowe zmniejszają
się odpowiednio, dopasowując się do
malejącej średnicy rdzenia kręgowego.
Łuki kręgów i odchodzące od nich w y
rostki są zróżnicowane także w zależno
ści od odcinka kręgosłupa (więcej szcze
gółów zob. s. 109,111 i 113). T u b e r c u lu m P ro c . s p in o s u s P ro c .
c o s ta e tra n sv e rs u s
p ro c e ss u s tra n sv e rs i
C o llu m P ro c . a r t ic u la r is
c o sta e s u p e r io r h
C a p u t c o sta e / \ SS $ / \ In c is u r a v e r t e b r a lis
\ s u p e r io r
F o ra m e n F o v e a c o s t a lis
v e r t e b r a le C o rp u s v e rte b ra e s u p e r io r
C o rp u s
c o sta e
107
1.5 Kręgosłup szyjny
A r c u s p o s t e r io r F a c ie s a r t ic u la r is S u lc u s a r t e r ia e
a t la n t is s u p e r io r v e r t e b r a lis
T u b e r c u lu m
a n t e r iu s T u b e rc u u m
T u b e r c u lu m p o s te riu s
A tla s ( C l ) T u b e r c u lu m a n t e r iu s
p o s te r iu s A r c u s p o s t e r io r
a t la n t is
F o ra m e n P ro c .
p ro c e ss u s tra n sv e rs u s
A x is (C 2 ) F a c ie s a r t ic u la r is
tra n sv e rs i
in fe rio r
P ro c .
s p in o s u s
S u lc u s n e r v i
s p in a lis a Kręg szczytowy (pierwszy kręg szyjny)
C o rp u s
v e rte b ra e
D e n s a x is
A rt. z y g a p o
T u b e r c u lu m F a c ie s a r t ic u
p h y s ia lis
a n t e r iu s la ris a n t e r io r F a c ie s a r t ic u la r is
P ro c . a r t ic u p o s t e r io r
T u b e r c u lu m la ris in fe r io r F a c ie s a r t ic u
p o s t e r iu s la ris s u p e r io r
P ro c . a r t ic u P ro c .
F o ra m e n
la r is s u p e r io r s p in o s u s
p ro c e ssu s
tra n sv e rs i
P ro c . C o rp u s
tra n sv e rs u s v e rte b ra e
U n c u s c o r p o r is P ro c .
P ro c . F a c ie s a r t ic u - A rc u s
(P ro c . u n c in a t u s ) s p in o s u s
tra n sv e rs u s la ris in fe r io r v e rte b ra e
V e rte b ra
p r o m in e n s (C 7 ) b Kręg obrotowy (drugi kręg szyjny)
F o ra m e n p ro c e ss u s tra n sv e rs i F o ra m e n p ro c e ss u s
tra n sv e rs i P ro c . a r t ic u la r is
s u p e r io r
A Odcinek szyjny kręgosłupa, widok od strony lewej P ro c .

Kręgosłup szyjny składa się z siedmiu kręgów. Kręg szczytowy (atlas, C l ) tra n sv e rs u s
s u p e r io r
i kręg obrotowy (axis, C2) różnią się swoją budową od typowych kręgów
C o rp u s
szyjnych. Kształt pierwszych dwóch kręgów jest przystosowany do utrzy P ro c . a r t ic u
v e rte b ra e
mywania ciężaru głowy i do ruchów głowy we wszystkich kierunkach. la ris in fe r io r
Patrząc od góry, każdy z pozostałych pięciu kręgów szyjnych (C3-C7)

P ro c .
ma duży, trójkątny otwór kręgowy oraz stosunkowo mały trzon, kształ s p in o s u s
tem przypom inający prostokąt (zob. Cc). Powierzchnie międzykręgowe S u lc u s n e r v i F a c ie s a r t ic u la r is
s p in a lis in fe r io r
górna i dolna (facies intervertebralis superior et inferior) mają kształt siodła.
U góry i z boku trzonu kręgu uwypuklają się haki trzonu (uncus corporis).
Pojawiają się one dopiero około 10. roku życia (zob. s. 126). Na wyrostku c Czwarty kręg szyjny
poprzecznym z przodu i z tyłu znajduje się blaszka kostna, zakończona
obustronnie małymi guzkami (guzek przedni i tylny). Te blaszki kostne
F o ra m e n p ro c e ssu s P r o c .a r t ic u la r is
zamykają otwór wyrostka poprzecznego, przez który od C6 do C l prze
tra n sv e rs i s u p e r io r
chodzi ku górze tętnica kręgowa. Na górnej powierzchni wyrostków po
przecznych kręgów szyjnych znajduje się szerokie, głębokie wcięcie na F a c ie s a r t ic u la r is
zywane bruzdą nerwu rdzeniowego (sulcus nervi spinalis) dla przejścia s u p e r io r
nerwu rdzeniowego. Wyrostki stawowe górne i dolne (proce, articulares

P ro c . P ro c .
superiores et inferiores) są płaskie i szerokie, a ich powierzchnie stawowe C o rp u s
tra n sv e rs u s s p in o s u s
v e rte b ra e
są pochylone o około 45° w stosunku do płaszczyzny poziomej. Wyrostki
kolczyste od 3. do 6. kręgu szyjnego są krótkie i rozdwojone (proc. spino
sus bifidus). Wyrostek kolczysty 7. kręgu szyjnego jest dłuższy i grubszy
P r o c .a r t ic u la r is
niż pozostałe (kręg wystający). Jest to pierwszy z wyrostków kolczystych,
in fe r io r
który jest wyraźnie wyczuwalny przez skórę w badaniu palpacyjnym. F a c ie s a r t ic u la r is
in fe r io r
d Kręg wystający (siódmy kręg szyjny)
B Kręgi szyjne, widok od strony lewej
108
A rc u s p o s t e r io r T u b e r c u lu m F a c ie s a r t ic u la r is A r c u s a n t e r io r
a t la n t is p o s te r iu s s u p e r io r a t la n t is
F a c ie s a r t ic u S u lc u s a r t e r ia e
la ris s u p e r io r v e r t e b r a lis
P ro c .
tra n sv e rs u s
F o ra m e n p ro c e ss u s
tra n sv e rs i
F o ra m e n p ro c e ss u s F a c ie s a r t ic u - T u b e r c u lu m P ro c . tr a n s -
F o v e a d e n t is A r c u s a n t e r io r
tra n sv e rs i la ris in fe r io r a n t e r iu s v e rs u s
a t la n t is
T u b e r c u lu m
a Kręg szczytowy anterius Kręg szczytowy
(pierwszy kręg szyjny) (pierwszy kręg szyjny)
F a c ie s a r t ic u la r is D e n s a x is
F o ra m e n A rc u s v e rte b ra e a n t e r io r
v e r t e b r a le
P ro c . a r t ic u
D e n s a x is s u p e r io r
la ris in fe r io r
P ro c . P ro c .
tra n sv e rs u s tra n sv e rs u s
F a c ie s a r t ic u F o ra m e n
la ris s u p e r io r p ro c e ss u s F a c ie s a r t ic u la r is
tra n sv e rs i in fe r io r
F a c ie s a r t ic u la r is C o rp u s
b Kręg obrotowy b Kręg obrotowy
a n t e r io r v e rte b ra e
(drugi kręg szyjny) (drugi kręg szyjny)
U ncus P ro c . a r t ic u la r is
F o ra m e n P ro c . s p in o s u s (b ifid u s )
c o r p o r is s u p e r io r
v e r t e b r a le
A rc u s v e rte b ra e
L a m in a a rc u s T u b e rcu
v e rte b ra e lu m p o s
F a c ie s a r t ic u S u lc u s te riu s P ro c .
la ris s u p e r io r n e rv i > tra n s
P e d ic u lu s a rc u s T u b e rc u
s p in a lis v e rs u s
v e rte b ra e T u b e r c u lu m lu m a n
p o s te r iu s te r iu s
P ro c . t r a n s v e r s u s
e t s u lc u s n e r v i F o ra m e n F a c ie s a r t ic u la r is
s p in a lis p ro c e ssu s in fe r io r
tra n sv e rs i P ro c . s p in o s u s (b ifid u s )
C o rp u s T u b e r c u lu m
c Czwarty kręg szyjny vertebrae anterius c Czwarty kręg szyjny
P r o c .s p in o s u s (n o n b if id u s )
U ncus P ro c . a r t ic u la r is
L a m in a a rc u s
c o r p o r is s u p e r io r
v e rte b ra e
F o ra m e n
C o rp u s
F o ra m e n p ro c e ss u s
v e rte b ra e
v e r t e b r a le tra n sv e rs i
P ro c .
P ro c . a r t ic u F a c ie s a r t ic u S u lc u s
tra n sv e rs u s
la ris in fe r io r la ris s u p e r io r n e rv i
s p in a lis
P ro c . F o ra m e n
tra n sv e rs u s p ro c e ss u s
tra n sv e rs i
S u lc u s n e r v i T u b e r c u lu m
s p in a lis a n t e r iu s
P ro c . a r t ic u la r is F a c ie s a r t ic u la r is
in fe r io r in fe r io r
C o rp u s U ncus
v e rte b ra e c o r p o r is P ro c . s p in o s u s
d Kręg wystający (siódmy kręg szyjny) d Kręg wystający (siódmy kręg szyjny)
C Kręgi szyjne, widok od góry D Kręgi szyjne, widok od przodu

1.6 Kręgosłup piersiowy
P ro c . a r t ic u la r is F a c ie s a r t ic u la r is
s u p e r io r p o s t e r io r
F o v e a c o s t a lis F o v e a c o s t a lis
P ro c . s p in o s u s s u p e r io r p ro c e ss u s
V e r te b r a tra n sv e rs i
t h o r a c ic a (T 1 ) In c is u r a v e r t e P ro c . t r a n s v e r s u s
b ra lis in fe r io r
in fe rio r
C o rp u s
v e rte b ra e
F o v e a c o s t a lis P ro c . a r t ic u
P ro c . a r t ic u la r is in fe r io r la ris in fe r io r
s u p e r io r
a Kręg piersiowy drugi

P ro c .
tra n sv e rs u s In c is u r a v e r t e - F a c ie s a r t ic u la r is
b r a lis s u p e r io r p o s t e r io r
F o v e a c o s t a lis F o v e a c o s t a lis P ro c .
in fe r io r p ro c e ss u s F o v e a c o s t a lis tra n sv e rs u s
tra n sv e rs i s u p e r io r
p ro c e ss u s
s u p e r io r
A rt. z y g a p o tra n sv e rs i
p h y s ia lis
C o rp u s In c is u r a v e r t e
v e rte b ra e b r a lis in fe r io r
C o rp u s
in fe rio r
v e rte b ra e
F a c ie s a r t ic u la r is P ro c .
b Kręg piersiowy szósty a n t e r io r s p in o s u s
In c is u r a
v e r t e b r a lis
F o ra m e n in fe r io r
in t e r
v e r t e b r a le In c is u r a
v e r t e b r a lis
s u p e r io r
V e rte b ra
t h o r a c ic a (T 1 2 )
la t e r a lis
A O dcinek p ie rsio w y kręg o słu p a, w id o k od stro ny lew ej B Kręgi p iersio w e, w id o k od stro n y lew ej
Trzony kolejnych (od góry ku dołowi) kręgów piersiowych stają się stop Powierzchnie stawowe dołków żebrowych pokryte są chrząstką i łączą się
niowo wyższe i szersze. W dolnej części odcinka piersiowego kręgosłupa z odpowiednimi żebrami (zob. s. 137). Trzony kręgów od pierwszego do
trzony kręgów przyjm ują kształt poprzecznie owalny, podobnie jak kręgi dziewiątego kręgu piersiowego (T1-T9) mają po dwie powierzchnie sta
lędźwiowe. Otwór kręgowy ma kształt prawie okrągły i jest m niejszy niż wowe z każdej strony - dołek żebrowy górny (fovea costalis superior) i do
w odcinku szyjnym czy lędźwiowym kręgosłupa, a kształt nasad pierście- łek żebrowy dolny (fovea costalis inferior). W ten sposób dwa sąsiednie
niowatych trzonów kręgów jest owalny lub trójkątny. Długie wyrostki kręgi łączą się stawowo z głową żebra. Odpowiednie żebro łączy się sta-
kolczyste kierują się do dołu pod kątem ostrym i zachodzą na siebie da wowo z jednoim iennym kręgiem i z kręgiem leżącym powyżej. Wyjątkiem
chówkowato. Powierzchnie stawowe wyrostków stawowych dolnych od reguły są żebra 1,11 i 12, które łączą się jedynie z trzonem jednoimien-
skierowane są do przodu. Natomiast wyrostki stawowe górne mają po nego kręgu. Trzon dziesiątego kręgu piersiowego ma tylko jeden, parzy
wierzchnie stawowe skierowane do tyłu, tak aby połączyć się z wyrost sty dołek żebrowy, znajdujący się w górnej części trzonu, a żebro dziesiąte
kami stawowymi dolnymi, z którymi tworzą stawy wyrostków stawowych łączy się z trzonem dziewiątego i dziesiątego kręgu piersiowego. Wyrostki
[artt. zygapophysiales) (s. 124). Kolejną charakterystyczną cechą kręgów poprzeczne kręgów piersiowych (z wyjątkiem T l i i T l 2) mają dołki że
piersiowych są zwrócone ku tyłowi wyrostki poprzeczne dla połączenia browe wyrostków poprzecznych dla połączenia z żebrami.
ich z żebrami.
110
A n u lu s N u c le u s P r o c .a r t ic u - P ro c . A n u lu s N u c le u s A rc u s A n u lu s N u c le u s
fib r o s u s p u lp o s u s la ris s u p e r io r c o s t ifo r m is fib r o s u s p u lp o s u s v e rte b ra e fib r o s u s p u lp o s u s
L ig . lo n g i L ig . lo n g i
t u d in a le t u d in a le
a n t e r iu s p o s te r iu s
C a r t ila g o L ig .f la v u m
h y a lin e a ;
F a c ie s in t e r
v e r t e b r a lis V a sa
s a n g u in e a
F a c ie s in te r- E p ip h y s is a n u la r is s z c z e g ó ły C o rp u s C o rp u s v e rte b ra e , C a r t ila g o h y a lin e a ;

a v e r t e b r a lis C o rp u s (p a s m o b r z e g o w e ) b na c v e rte b ra e c P a rs s p o n g io s a F a c ie s in t e r v e r t e b r a lis
D Położenie krążka m iędzykręgow ego w segm encie ruchow ym Cały krążek międzykręgowy, z wyjątkiem części zewnętrznej, zarówno od
kręgosłupa góry jak i od dołu przylega do warstwy chrząstki szklistej, pokrywającej
a Chrząstka szklista pokrywająca powierzchnię międzykręgową trzonu trzony sąsiednich kręgów. Położona pod chrząstką część kostna tworząca
kręgu, widok od przodu i od góry (usunięto część przednią krążka trzon, zbudowana jest z tkanki kostnej zbitej (powierzchnia międzykrę-
i prawą część chrząstki). gowa), zawierającej liczne pory (zob. c). W porach tkanki kostnej biegną
b Segment ruchowy (zob. s. 124), przekrój strzałkowy, widok od strony pochodzące z przestrzeni szpiku kostnego trzonów naczynia, które za
lewej. opatrują krążki międzykręgowe w składniki odżywcze.
c Powiększenie obrazu z b.
C o rp u s A rc u s N a c is k R o z p r ę ż a n ie
v e rte b ra e v e rte b ra e
P ro c . a r t ic u la r is C o rp u s C o rp u s v e rte b ra e ;
s u p e r io r v e rte b ra e F a c ie s in t e r v e r t e b r a lis
F o ra m e n
in t e r v e r t e b r a le
P ro c .
s p in o s u s
P ro c .
A n u lu s s p in o s u s
fib r o s u s
D is c u s
in t e r
v e r t e b r a lis
N u c le u s
p u lp o s u s C o rp u s v e rte b ra e ;
P ro c . a r t ic u la r is C o rp u s
F a c ie s in t e r v e r t e b r a lis
in fe r io r b v e rte b ra e
E K rąże k m ię d zykrę g o w y, rozkład sił w przestrze n iach płynow ych b Przemieszczanie się płynu w przestrzeniach płynowych krążka między
w zale żno ści od obciążenia kręgowego (zielone strzałki), w odpowiedzi na utrzymujące się obciąże
a Jądro miażdżyste czynnościowo pełni funkcję „poduszki wodnej", ab nie i nacisk (grube, czerwone strzałki). Mimo, że przejściowe obciążenie
sorbującej chwilowe naciski na krążek międzykręgowy, działające i wstrząsy są tłumione i zmniejszane przez jądro miażdżyste, które pełni
w osi obciążenia. Z punktu widzenia mechaniki, krążek międzykrę funkcję amortyzatora wstrząsów, a także przez pierścień włóknisty (zob.
gowy można rozpatrywać jako niewrażliwy na obciążenia układ hydro a), to długotrwale utrzymujące się obciążenie powoduje stopniowy, ale
statyczny. Zbudowany jest on z odpornej na nacisk części zewnętrznej ciągły odpływ płynu z krążka międzykręgowego. Warstwa kostna i ewen
(pierścień włóknisty) oraz z uwodnionej części środkowej, jądra miaż- tualnie inne struktury powierzchni międzykręgowych zbliżają się do sie
dżystego. Jądro miażdżyste w 80-85% składa się z wody, która odwra bie, co zmniejsza napięcie i wysokość krążka (inne szczegóły zwyrodnie
calnie (ze względu na wysoką zawartość glikozaminoglikanów) może nia krążka międzykręgowego, zob. s. 131).
wiązać się z komórkami ubogimi w wodę, znajdującymi się w tkance c Absorbowanie płynu przez krążek międzykręgowy (zielone strzałki)
galaretowatej i śluzowej. Na jądro miażdżyste działa bardzo wysokie podczas zmniejszenia nacisku (cienkie, czerwone strzałki). Proces opi
ciśnienie hydrostatyczne, szczególnie siły grawitacji, masa ciała i inne. sany w b przebiega w odwrotnym kierunku, kiedy nacisk na krążek mię
Ciśnienie to może być absorbowane przez sąsiadujące ze sobą po dzykręgowy zmniejsza się, a jego wysokość wzrasta. Zwiększenie wyso
wierzchnie międzykręgowe, a także przez pierścień włóknisty (roz kości krążka spowodowane jest absorpcją płynu z naczyń znajdujących
kłada siły nacisku). Tak więc jądro miażdżyste leżące między dwoma się w przestrzeniach szpiku kostnego, które odgrywają zasadniczą rolę
trzonami sąsiednich kręgów pełni rolę tłoczni hydraulicznej. W połą w odżywianiu krążka międzykręgowego (zob. Dc). W wyniku przemiesz
czeniu z pierścieniem włóknistym działa jak skuteczny amortyzator czania się płynów (konwekcja) w obrębie krążków międzykręgowych,
wstrząsów, rozkładający równomiernie siły nacisku na sąsiadujące po w zależności od nacisku, całkowita wysokość ciała w ciągu dnia zm niej
wierzchnie międzykręgowe. sza się o około 1% (1,5-2 cm) względem początkowej wysokości ciała.
117
1.10 Więzozrosty kręgosłupa piersiowo-lędźwiowego
p o s t e r io r
A Więzadła kręgosłupa na wysokości

L ig . lo n g it u d in a le
połączenia kręgosłupa piersiowego A n u lu s p o s te r iu s
z lędźwiowym (T11-L3) D is c u s in te r- < fib r o s u s
A rc u s
Widok od strony lewej. Dwa górne kręgi pier v e r t e b r a lis 1 N u c le u s
v e rte b ra e
siowe odpreparowano w płaszczyźnie strzałko p u lp o s u s
wej pośrodkowej.
F o ra m e n
L ig g . fla v a
L ig . lo n g it u d in a le s u p e r io r
B Więzadła kręgosłupa a n t e r iu s
Więzadła kręgosłupa chronią kręgosłup i łączą P ro c c . s p in o s i
kręgi między sobą. Przeciwstawiają się silnemu

obciążeniu mechanicznemu kręgosłupa oraz
zm niejszają naprężenie i nacisk. Więzadła krę
gosłupa dzielą się na więzadła trzonów kręgów L ig g . in t e r
i więzadła łuków kręgów. s p in a lia
P ro c .
Więzadła trzonów kręgów c o s t ifo r m is
• Więzadło podłużne przednie (lig. lo n g itu C o rp u s

din ale a nterius) L ig g . in t e r
v e rte b ra e
t r a n s v e r s a r ia
• Więzadło podłużne tylne (lig. lo n g itu d in a le
p o ste riu s ) C a p s u la
a r t ic u la r is ;
Więzadła łuków kręgów A rt. z y g a L ig . s u p r a

p o p h y s ia lis s p in a le
• Więzadła żółte (ligg. flava )

• Więzadła międzykolcowe (ligg. in tersp in a F a c ie s a r t ic u la r is
lia) la te r a lis
• Więzadła nadkolcowe (ligg. su p ra sp in a lia )

• Więzadło karkowe (lig. n u ch a e)*
• Więzadła międzypoprzeczne (ligg. in ter
transversaria)
L ig . lo n g it u d in a le L ig . lo n g it u d in a le
a n t e r iu s a n t e r iu s
• Więzadło karkowe rozciąga się w płasz
czyźnie strzałkowej między guzowato
ścią potyliczną zewnętrzną a 7. kręgiem
C o rp u s
szyjnym, rozszerzając się ku górze. Odpo
v e rte b ra e L ig . lo n g i L ig . lo n g it u d i
wiada ono znajdującym się poniżej wiąza
t u d in a le n a le p o s te r iu s
dłom nadkolcowym (zob. s. 121). p o s te r iu s
D is c u s in t e r
v e r t e b r a lis
L ig g . fla v a
C o rp u s L ig g . in t e r L ig . lo n g it u d in a le P r o c .t r a n s -
v e rte b ra e s p in a lia a n t e r iu s v e rsu s
p o s te r iu s
C Więzadła trzonów i łuków kręgów,
A rc u s f P e d ic u lu s L ig . in t e r
schematy
v e rte b ra e j L a m in a tra n s
Widok skośny od strony lewej i od tyłu. v e r s a r iu m
a Więzadła trzonów kręgów P ro c . a r t ic u la r is

in fe r io r
b-d Więzadła łuków kręgów
L ig . s u p r a
P ro c . a r t ic u la r is s p in a le
s u p e r io r
P ro c .
d s p in o s u s
118
s F o r a m in a
n u t r ic ia
P ro c .
D is c u s in t e r
c o s t ifo r m is
v e r t e b r a lis
C o rp u s A rc u s v e rte b ra e .
v e rte b ra e L ig . lo n g it u d in a le P e d ic u lu s
p o s te r iu s
F o ra m e n
D is c u s
in t e r v e r t e b r a lis
C o rp u s
s z c z e lin a
v e rte b ra e
w w ię z a d ła c h
w z m a c n ia ją c y c h
k rą ż e k
m e d ia lis
a a n t e r iu s
D Więzadła odcinka lędźwiowego kręgosłupa
in fe r io r
a Więzadło podłużne przednie, widok od przodu.
b Więzadło podłużne tylne, widok od tyłu. Usunięto łuki kręgów na w y b P ro c . s p in o s u s
sokości nasad kręgów.

c Więzadła żółte i więzadła międzypoprzeczne, widok od przodu. Usu
nięto trzony kręgów L2-L4 (pozostałe więzadła łuków kręgów są nie
widoczne).
Szerokie więzadło podłużne przednie (lig. lo n g itu d in a le a n te r iu s ) bie P ro c .

a r t ic u la r is
gnie wzdłuż przedniej powierzchni trzonów kręgów, rozciągając się od
s u p e r io r
podstawy czaszki do kości krzyżowej. Warstwa głęboka włókien łączy
trzony sąsiednich kręgów, a włókna powierzchowne rozpięte są nad kil
L a m in a
koma sąsiednimi kręgami. Włókna kolagenowe mają silne przyczepy do
a rc u s
trzonów kręgów, a luźne do krążków m iędzykręgowych. Więzadło po v e rte b ra e
dłużne tylne (lig. lo n g itu d in a le p o s t e r iu s ) jest cieńsze niż przednie. Wię
zadło to biegnie wzdłuż tylnej powierzchni trzonów kręgów, rozciągając
się od stoku (d iv u s ) do kanału krzyżowego. Część więzadła, które przy
L ig g .
czepia się do górnego i dolnego brzegu trzonu kręgu i biegnie wzdłuż
in t e r t r a n s L ig g . fla v a
trzonów, jest węższa. Natomiast poszerza się ona nad krążkami między- v e r s a r ia
kręgowymi, z którymi bardzo mocno się łączy. Pomimo tego, że w ięza
dło przyczepia się do pierścienia włóknistego (tutaj nie jest to wyraźnie
widoczne, przysłonięte więzadłem podłużnym tylnym) to znaczna część
krążka międzykręgowego, głównie boczna, nie jest wzmocniona więza
P ro c .
dłem (predysponuje to do bocznej przepukliny krążka, zob. s. 131). Oby
c o s t ifo r m is
dwa więzadła podłużne biorą udział w utrzymaniu prawidłowej krzywi
zny kręgosłupa. Więzadła żółte (ligg. flava) zbudowane są głównie z włó
kien elastycznych, nadających im żółty kolor. Więzadła te łączą blaszki łu
L ig . lo n g it u d i P ro c .
ków sąsiednich kręgów. Są one mocne, grube i wzm acniają ścianę kanału
n a le p o s t e r iu s a r t ic u la r is
kręgowego, leżącą do tyłu od otworów międzykręgowych (zob. A). Wię s u p e r io r
zadła żółte stabilizują kręgosłup w płaszczyźnie strzałkowej, wspomaga
jąc dodatkowo mięśnie kręgosłupa. Napinają się one kiedy kręgosłup jest
L ig . lo n g it u d i
wyprostowany. Więzadła żółte pomagają utrzymać kręgosłup w zgięciu,
n a le a n t e r iu s
stabilizują go i dodatkowo zapobiegają nadmiernemu zgięciu kręgosłupa
ku przodowi. Więzadła m iędzypoprzeczne (ligg. in te r tr a n s v e r s a r ia ) przy F a c ie s a r t ic u la r is
czepiają się do końcowego odcinka wyrostków poprzecznych i ograni la t e r a lis
czają ruchy między dwoma sąsiednimi kręgami.

c P ro c . s p in o s u s
119
1.11 Więzadła kręgosłupa szyjnego
A Więzadła odcinka szyjnego

O s o c c ip it a le kręgosłupa
a Widok od tyłu.
b Widok od przodu, usunięto przed
L in e a n u c h a lis
P r o t u b e r a n t ia nią część podstawy czaszki (zob.
s u p e r io r
o c c ip it a lis także s. 122, więzadła górnej czę
e xte rn a ści odcinka szyjnego kręgosłupa,
in fe rio r szczególnie więzadła stawów łą
M e m b ra n a
a t la n t o o c c ip it a lis
czących głowę i szyję).
P ro c .
p o s t e r io r
m a s t o id e u s
A t la s (C 1 )
P ro c . s t y lo id e u s
P ro c . tr a n s v e r s u s A x is (C 2 )
L ig g .f la v a L ig . n u c h a e
C a p s u la a r t ic u la r is
(A rt . z y g a p o p h y s ia lis )
V e r te b r a
p r o m in e n s (C 7 )
B Połączenia czaszkowo-kręgowe
Do połączeń czaszkowo-kręgowych zalicza się po
łączenia między kręgiem szczytowym (C l) a kością
potyliczną (os occipitale), staw szczytowo-potyliczny P r o t u b e r a n t ia
(art. atlantooccipitalis) oraz połączenia między krę o c c ip it a lis in te rn a
giem szczytowym a kręgiem obrotowym (C2), staw
szczytowo-obrotowy (art. atlantoaxialis). Mimo że C ris ta o c c ip it a lis
in te rn a
powyższe stawy pod względem budowy anatom icz
nej tworzą sześć osobnych stawów, to działają one
A r t . a t la n t o o c c ip it a lis
razem, tworząc jednostkę czynnościową. Są one ze M e m b ra n a
(L ig . a t la n t o o c c ip it a le
sobą sprzężone (zob. s. 125). la te r a le )
a n t e r io r
Staw szczytowo-potyliczny A tla s (C 1 )

Staw parzysty utworzony przez powierzchnie sta F o ra m e n p ro c e ss u s

A r t . a t la n t o a x ia lis
wowe górne kręgu szczytowego, owalne i nieco tra n sv e rs i
la t e r a lis (C a p s u la
wklęsłe oraz wypukłe powierzchnie stawowe
a r t ic u la r is )
kłykci potylicznych. A x is (C 2 )
A r t . z y g a p o p h y s ia lis
Staw szczytowo-obrotowy
L ig . lo n g it u d in a le (C a p s u la a r t ic u la r is )
a n t e r iu s
• Staw szczytowo-obrotowy boczny - staw pa
rzysty utworzony przez powierzchnie sta
T u b e r c u lu m
wowe dolne kręgu szczytowego oraz przez po
p o s t e r iu s
wierzchnie stawowe górne kręgu obrotowego. S u lc u s n e r v i
• Staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy - staw s p in a lis T u b e r c u lu m
nieparzysty (składa się z przedziału przed a n t e r iu s
niego i tylnego) tworzą go powierzchnia sta

wowa przednia zęba kręgu obrotowego i do
łek zębowy kręgu szczytowego oraz po D is c u s in t e r
wierzchnia stawowa tylna zęba kręgu obro v e r t e b r a lis V e r te b r a
towego i powierzchnia stawowa więzadła p r o m in e n s (C 7 )
poprzecznego kręgu szczytowego (zob. s. 123)
b
120
S e lla L ig . a p ic is C a n a lis n e r v i M e m b ra n a
tu r c ic a d e n t is h y p o g lo s s i t e c t o r ia
C Więzadła odcinka szyjnego

kręgosłupa: więzadło karkowe
S in u s Przekrój strzałkowy pośrodkowy, w i
s p h e n o id a lis
dok od strony lewej.
O s o c c ip it a le , Więzadło karkowe (lig. n u ch a e) od
P a rs b a s ila r is powiada szerokiej, rozciągniętej czę
P r o t u b e r a n t ia
M e m b ra n a o c c ip it a lis ści więzadła nadkolcowego ustawio

a t la n t o o c c ip it a lis e x te rn a nego w płaszczyźnie strzałkowej,
a n t e r io r które rozciąga się od kręgu wystają
D e n s a x is (C 2 )
A r c u s a n t e r io r
cego (C7) do guzowatości potylicz
a t la n t is (C 1 ) L ig . t r a n s v e r s u m nej zewnętrznej (p r o t u b e r a n t ia o c
a t la n t is c ip ita lis e x te rn a ) (zob. A; zob. także
M a x illa
M e m b ra n a więzadła stawu szczytowo-poty-
a t la n t o o c c ip it a lis licznego i stawu szczytowo-obroto-
p o s t e r io r wego s. 122).
A r c u s p o s t e r io r a t la n t is ,
T u b e r c u lu m p o s te r iu s L ig . n u c h a e
C a p s u la a r t ic u la r is L ig g . fla v a
A rc u s v e r t e b r a e
D is c u s in te r
F o r a m e n in t e r v e r t e b r a le
v e r t e b r a lis
a n t e r iu s L ig .in t e r s p in a le
L ig . lo n g it u d in a le L ig . s u p r a s p in a le
p o s t e r iu s
C o rp u s v e rte b ra e ;
V e r t e b r a p r o m in e n s (C 7 )
C is t e r n a c e r e b e llo
A p e x d e n t is
m e d u lla r is
T u b e r c u lu m
C o rp u s p o s t e r iu s a t la n t is
v e rte b ra e C 2
L ig . n u c h a e
p o s te r iu s
C o rp u s v e rte b ra e
D is c u s in te r
v e r t e b r a lis
L ig . s u p r a s p in a le
V e r te b r a
p r o m in e n s (C 7 ) M e d u lla s p in a lis
S p a t iu m s u b
a r a c h n o id e u m
D RTG odcinka szyjnego kręgosłupa E MR odcinka szyjnego kręgosłupa

w projekcji bocznej Przekrój w płaszczyźnie strzałkowej pośrodkowej, widok od strony lewej,
T2-zależna sekwencja TSE (Vahlensieck i Reiser: M R T d e s B e w e g u n g s a p -
p a r a te s , wyd. 2 Thieme, Stuttgart 2001).
121
Tułów 7. Kości, stawy i więzadła
1.12 Więzadła kręgosłupa szyjnego: staw szczytowo-potyliczny

i staw szczytowo-obrotowy
L in e a n u c h a lis L ig . a t la n t o C ris ta o c c ip it a lis

s u p e r io r L ig . n u c h a e o c c ip it a le la te r a le e xte rn a
L ig . a t la n t o P r o t u b e r a n t ia F o ra m e n A r t . a t la n t o
o c c ip it a le la te r a le o c c ip it a lis e x t e r n a m agnum O s t e m p o r a le o c c ip it a lis
Os
o c c ip it a le
C o n d y lu s
o c c ip it a lis
M e m b ra n a
t e c t o r ia A r c u s p o s t e r io r
P ro c . P ro c .
m a s t o id e u s m a s t o id e u s a t la n t is
A t la s (C 1 )
P ro c . s t y lo id e u s M e m b ra n a M e m b ra n a
A x is (C 2 ) te c t o r ia
M e m b ra n a p o s t e r io r
a t la n t o o c c ip it a lis P ro c . t r a n s v e r s u s A rc u s v e r t e b r a e
p o s t e r io r
L ig g . fla v a L ig . lo n g it u d in a le
A r t . z y g a p o p h y s ia lis , p o s te r iu s
C a p s u la a r t ic u la r is P ro c . s p in o s u s
a b
L ig .a t la n t o - L ig g . M e m b ra n a M e m b ra n a F a s c ic u li L ig .a p ic is
o c c ip it a le la te r a le a la ria t e c t o r ia t e c t o r ia lo n g it u d in a le s d e n t is
F o ra m e n F a s c ic u li L ig g .a la r ia
p ro c e ssu s lo n g it u d in a le s L ig .c r u c i- A tla s ( C l ) ,
tra n sv e rs i > fo r m e M a ssa D e n s a x is ,
L ig . t r a n s v e r a t la n t is la te r a lis F a c ie s a r t ic u
A r c u s p o s t e r io r s u m a t la n t is la r is p o s t e r io r
a t la n t is
L ig . t r a n s v e r
D is c u s in t e r A x is (C 2 ),
L ig . c r u c i s u m a t la n t is
A r t . a t la n t o v e r t e b r a lis C o rp u s v e rte b ra e
fo r m e
a x ia lis la te r a lis
a t la n t is F a s c ic u li
C o rp u s D is c u s in t e r
lo n g it u d in a le s
A rc u s v e rte b ra e v e r t e b r a lis
v e rte b ra e
P ro c . F o ra m e n
tra n sv e rs u s in t e r v e r t e b r a le
p o s t e r iu s
A Więzadła połączeń czaszkowo-kręgowych c Więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. c r u c ifo r m e a tla n tis) uwi
Czaszka i górna część odcinka szyjnego kręgosłupa, widok od tyłu. doczniono po usunięciu błony pokrywającej. Więzadło poprzeczne
a Błona szczytowo-potyliczna tylna (m e m b r a n a a tla n to o c c ip ita lis p o s t e kręgu szczytowego (lig. tr a n s v e r s u m a tla n tis) stanowi grube pasmo po
rior) jest to„więzadło żółte" rozciągające się między kręgiem szczyto przeczne więzadła krzyżowego, a pęczki podłużne ( fa s c ic u li lo n g itu d i
wym a kością potyliczną (zob. s. 120). Błona ta przyczepia się do tuku n a le s ) tworzą cienkie pasmo pionowe,
tylnego kręgu szczytowego i brzegu tylnego otworu wielkiego (fo r a d Więzadło poprzeczne kręgu szczytowego i pęczki podłużne zostały
m e n m a g n u m ) . Usunięto część błony po stronie prawej, częściowo usunięte, aby uwidocznić parzyste więzadła skrzydłowate
b Odpreparowano kanał kręgowy (c a n a lis v e rte b ra lis) i usunięto rdzeń (ligg. a la ria ) i więzadło wierzchołka zęba (lig. a p ic is d e n tis ). Więzadła
kręgowy (m e d u lla sp in a lis), aby uwidocznić błonę pokrywającą (m e m skrzydłowate przyczepiają się do bocznych powierzchni zęba oraz
Błona pokrywająca jest poszerzonym przedłużeniem
b ra n a te c to ria ). odpowiadających im powierzchni wewnętrznych kłykci potylicznych,
więzadła podłużnego tylnego i stanowi ograniczenie przednie kanału a więzadło wierzchołka zęba przyczepia się do wierzchołka zęba kręgu
kręgowego na poziomie połączeń czaszkowo-kręgowych. obrotowego oraz do brzegu przedniego otworu wielkiego.
122
A r t . a t la n t o a x ia lis T u b e r c u lu m
m e d ia n a a n t e r io r a n t e r iu s L ig g . a la ria
e t p o s t e r io r
F a c ie s a r t ic u la r is L ig .a p ic is d e n t is
s u p e r io r
P ro c . L ig . t r a n s v e r s u m
tra n sv e rs u s a t la n t is
F o ra m e n p ro c e ssu s
tra n sv e rs i
a x is
M a ss a la te r a lis
a t la n t is
F o ra m e n
v e r t e b r a le
F a s c ic u li
A r c u s p o s t e r io r
T u b e r c u lu m a t la n t is
p o s t e r iu s (A tla s )
(A x is )
B Więzadła stawu szczytowo-obrotowego pośrodkowego

Kręg szczytowy i kręg obrotowy, widok od góry (dołek zębowy tworzący
powierzchnię stawową stawu szczytowo-obrotowego pośrodkowego jest
niewidoczny, ponieważ pokrywa go torebka stawowa).
M e m b ra n a M e m b ra n a L ig .a p ic is
a t la n t o o c c ip it a lis t e c t o r ia d e n t is
p o s t e r io r
L ig g .a la r ia F a s c ic u li
s u p e r io r D e n s a x is
A r c u s a n t e r io r A r t . a t la n t o a x ia lis
a t la n t is m e d ia n a a n t e r io r
T u b e r c u lu m
a n t e r iu s a t la n t is
A r t . a t la n t o a x ia lis A x is (C 2 ), L ig g . L ig .a p ic is F a s c ic u li
la te r a lis C o rp u s v e rte b ra e a la ria d e n t is lo n g it u d in a le s
e t S u lc u s n e r v i M e m b ra n a
s p in a lis te c t o r ia
s u p e r io r
L ig . t r a n s v e r
s u m a t la n t is
F o ra m e n p ro c e ssu s C a p s u la a r t ic u la r is ,
tra n sv e rs i L ig . a t la n t o o c c ip it a le P ro c .
la t e r a le tra n sv e rs u s
L ig . in t e r
t r a n s v e r s a r iu m
S u lc u s a r t e r ia e
v e r t e b r a lis A r c u s p o s t e r io r
a t la n t is
C Więzadła połączeń czaszkowo-kręgowych (usunięto torebkę M e m b ra n a L ig . n u c h a e
stawową) a t la n t o o c c ip it a lis
p o s t e r io r
a Część bliższa odcinka szyjnego kręgosłupa po usunięciu torebki sta
wowej, widok od przodu i od góry. P ro c . s p in o s u s
b Kręg szczytowy i obrotowy, widok od tyłu i od góry.
123
1.13 Stawy wyrostków stawowych: segmenty ruchowe

i zakresy ruchu w różnych odcinkach kręgosłupa
F a c ie s a r t ic u la r is F a c ie s a r t ic u la r is
s u p e r io r p o s t e r io r
s u p e r io r
F o ra m e n P ro c .
in t e r v e r t e b r a le tra n sv e rs u s
A rt. z y g a p o
D is c u s in t e r
p h y s ia lis
v e r t e b r a lis
C o rp u s p ro c e ss u s
tra n sv e rs i
v e rte b ra e
in fe rio r
F o v e a c o s t a lis F o v e a c o s t a lis
a s u p e r io r in fe rio r P ro c . s p in o s u s
siła w y p a d k o w a (R )
sita
p io n o w a (L )
s iła s t y c z n a (S t)
in fe r io r s iła n o r m a ln a
(S n )
s u p e r io r
o d p o w ie d n ik
s iły p r z e
L ig .f la v u m m ie s z c z a ją c e j
(S)
s iła p rz e m ie s z - p r z e c iw s iła
N n . s p in a le s b c z a ją c a (S ) (S')
B Budowa i siły działające na segment ruchowy na przykładzie

dwóch kręgów piersiowych
Widok od strony lewej. „Segment ruchowy jest jednostką czynnościową
kręgosłupa". Jest to termin stosowany do opisu połączeń stawowych
A Stawy wyrostków stawowych i mięśniowych między sąsiednimi kręgami (a). Jednostka ta składa się
Schematy przedstawiają ustawienie powierzchni stawowych w stawach z krążka międzykręgowego, parzystego stawu wyrostków stawowych,
wyrostków stawowych charakterystyczne dla poszczególnych odcinków więzadeł i mięśni (pominięte na tym schemacie). Z punktu widzenia ana
kręgosłupa, widok od tyłu, od góry i od strony lewej: a odcinek szyjny, tomii klinicznej do segmentu ruchowego należałoby zaliczyć również
b odcinek piersiowy, c odcinek lędźwiowy. Na d widać stawy wyrost otwory międzykręgowe i kanał kręgowy wraz z ich zawartością (nerwy
ków stawowych 3., 4. i 5. kręgu szyjnego, przekrój strzałkowy, widok od i naczynia, zob. s. 190 i 196). Kręgosłup składa się z 25 segmentów ru
strony bocznej (schematy na podstawie preparatów z kolekcji Uniwersy chowych, stanowiących całość pod względem czynnościowym i morfo
tetu w Kiel). logicznym. W wyniku oddziaływania między poszczególnymi jednost
Parzyste stawy wyrostków stawowych są połączeniami maziowymi kami ruchowymi nieprawidłowości i patologie w obrębie opisywanego
(stawy prawdziwe), utworzonymi przez wyrostki stawowe (zob. s. 106). segmentu kręgosłupa wpływają na kolejne segmenty. Każdy z segmen
Ich powierzchnie stawowe ustawione są pod różnym kątem nachylenia tów ruchowych podlega pewnemu obciążeniu, które może być rozpatry
w stosunku do płaszczyzny poziomej (i pionowej), różnie w obrębie po wane jako oddziaływanie stosownych sił (b): skierowana ku przodowi siła
szczególnych odcinków kręgosłupa. Dlatego są one przystosowane do przemieszczająca i skierowana ku dołowi siła pionowa, w połączeniu dają
wykonywania ruchów względem głównych kierunków z ruchomością od siłę wypadkową R. Siła pionowa działa na trzon kręgu oraz na krążek mię-
powiednią dla każdego z odcinków kręgosłupa (zakresy ruchów zob. D). dzykręgowy, natomiast siła przemieszczająca jest absorbowana głównie
Torebka stawowa stawów wyrostków stawowych przyczepia się do brze przez więzadła oraz przez stawy wyrostków stawowych (przeciwsiła S').
gów powierzchni stawowych, a także często mocno łączy się z więzadłami Siłę przemieszczającą można podzielić na siłę normalną (Sn) i siłę styczną
żółtymi (zob. d). Torebka stawowa w odcinku szyjnym jest luźna i rozcią (St). Ponieważ siły przemieszczające nie są prostopadłe do powierzchni
gliwa, a w odcinku piersiowym i lędźwiowym - bardziej ciasna. Prawie stawowych stawów wyrostków stawowych, to na te powierzchnie działa
wszystkie stawy wyrostków stawowych zawierają fałdy maziowe, tw o osiowa siła normalna (Sn), która jest słabsza niż pierwotne siły przemiesz
rzące półksiężycowate wypustki do jam y stawowej. Fałdy maziowe utwo czające. Więzadła i mięśnie głębokie kręgosłupa zapobiegają przesunię
rzone są z bogato unaczynionej, luźnej tkanki łącznej i wypełniają prze ciu kręgu w wyniku działania skierowanej ku górze siły stycznej (ST) (we
strzenie wokół powierzchni stawowych (d). dług Kummera).
124
b płaszczyzna pozioma
C Zakres ruchów w odcinku szyjnym kręgosłupa

a Zginanie boczne, b Zginanie/prostowanie. c Obracanie.
płaszczyzna czołowa, w pozycji

neutralnej przebiegająca przez płaszczyzna
oś pionowa w pozycji ramiona i miednicę strzałkowa
neutralnej
C7
D Zakres ruchów w odcinku piersiowym i lędźwiowym kręgosłupa

a Zginanie boczne, b Zginanie/prostowanie. c Obracanie.
Badanie kliniczne, a przede wszystkim testy czynnościowe są zasadni
czym elementem badania kręgosłupa. Na pełny zakres ruchów kręgo
słupa składają się ruchy w obrębie wszystkich 25 segmentów ruchowych.
Osoba badająca powinna określić nieprawidłowości ruchów tylko w ob
rębie pojedynczego segmentu. Na przykład w badaniu klinicznym można
stwierdzić typowe objawy zesztywnienia stawu (ankylosis) tylko w ob
rębie zmienionego segmentu. Aby stwierdzić, czy zakres ruchów kręgo
słupa jest prawidłowy czy ograniczony, osoba badająca - w trakcie testów
czynnościowych - stosuje standardowe linie, płaszczyzny i osie ciała jako
punkty odniesienia (np. linia obojczykowa czy płaszczyzna pozioma).
E Zakresy ruchów dla różnych odcinków kręgosłupa (w stopniach)
Ode. szyjny
Ode. Ode. + piersiowy F Zgięcie w odcinku piersiowym i lędźwiowym kręgosłupa,
pier lędź + lędź pomiary ruchomości metodą Schobera i Otta
Ode. szyjny siowy wiowy wiowy Podczas badania metodą Schobera i Otta pacjent powinien przyjąć po
A-o A-a C1-C7 stawę stojącą, wyprostowaną, tak aby badający mógł wyznaczyć wyro
stek kolczysty SI oraz drugi punkt, 10 cm powyżej tego miejsca. Podczas
Flexio 20 - 65 35 50 150 maksymalnego zgięcia pacjenta do przodu, odległość między wyznaczo
Extensio 10 - 40 25 35 100 nymi wcześniej punktami powinna zwiększyć się o ok. 15 (10+5) cm (za
Flexio lateralis* 5 - 35 20 20 75 kres ruchu odcinka lędźwiowego). Zakres ruchu w odcinku piersiowym
Rotatio* - 35 50 35 5 90 wyznaczany jest na podstawie odległości między wyrostkiem kolczy
stym C7 (kręg wystający), a punktem 30 cm poniżej C7. Odległość między
A-o - Art. atlantooccipitalis tymi punktami powinna zwiększyć się o 8 cm podczas skłonu pacjenta do
A-a - Art. atlantoaxialis przodu. Alternatywnym testem jest pomiar najmniejszej odległości mię
* dla każdej strony dzy podłogą a palcem (OPP) podczas skłonu pacjenta przy wyprostowa
Ode. = odcinek nych kolanach.
125
1.14 Stawy hakowo-kręgowe odcinka szyjnego kręgosłupa
D e n s a x is , A t la s ( C l )
a n t e r io r
A r t . a t la n t o A x is (C 2 )
a x ia lis la te r a lis
C o rp u s
v e rte b ra e A r t . u n c o v e r t e b r a lis
U n c u s c o r p o r is
C o rp u s N u c le u s T u b e r
v e rte b ra e p u lp o s u s c u lu m
a n t e r iu s
T u b e r D is c u s S u lc u s n e r v i
c u lu m in t e r s p in a lis P ro c c .
P ro c . p o s te r iu s v e r t e b r a lis u n c in a t i
tra n s
A n u lu s
v e rs u s T u b e r
fib r o s u s T u b e r
c u lu m
a n t e r iu s S u lc u s c u lu m
p o s te r iu s
s p in a lis
A n u lu s
fib r o s u s ,
p a rs e x t e r n a
F a c ie s a r t ic u
la ris in fe r io r
A Stawy hakowo-kręgowe u osobników dorosłych w młodym wieku b Odcinek szyjny kręgosłupa od C4 do C7. Trzony kręgów C4-C6 odpre-
Odcinek szyjny kręgosłupa u 18-letniego mężczyzny, widok od przodu, parowano w płaszczyźnie czołowej, aby uwidocznić stawy hakowo-
a Nasada pierścieniowata górnej powierzchni międzykręgowej trzonu -kręgowe. Stawy te otoczone są strukturami zbudowanymi z tkanki
kręgów od C3 do C7 ma wystający bocznie hak trzonu (uncus corpo łącznej, przypominającymi torebkę stawową oraz tworzącymi praw
ris), który wykształca się w wieku dziecięcym . Począwszy od 10. roku dziwe jam y stawowe. Te rozszczepy lub szczeliny krążków międzykrę-
życia hak trzonu łączy się stopniowo ze skośnym, półksiężycowatym gowych po raz pierwszy opisał anatom Hubert von Luschka w 1858 r.
brzegiem dolnej powierzchni międzykręgowej trzonu kręgu leżącego i nazwał je „stawami półścisłymi bocznymi" (hemiarthroses laterales).
powyżej. Powoduje to tworzenie się bocznych rozszczepów (rozsz Luschka interpretował te zmiany jako korzystne pod względem czyn
czepy lub stawy hakowo-kręgowe, zob. b) w obrębie części zewnętrz nościowym, jako pierwotny mechanizm, zwiększający ruchomości od
nej krążka międzykręgowego. cinka szyjnego kręgosłupa (ryciny sporządzono na podstawie prepara
tów kolekcji Uniwersytetu w Kiel).
B Stosunki topograficzne między

hakiem trzonu a nerwem
A . v e r t e b r a lis e t D e n s a x is A r t . a t la n t o rdzeniowym i tętnicą kręgową
F o ra m e n p ro c e ss u s a x ia lis la te r a lis a Kręg szyjny czwarty, rdzeń krę
tra n sv e rs i
gowy (medulla spinalis), korze
P ro c .
nie rdzeniowe (radices spinales),
s p in o s u s
A rc u s F o ra m e n N .s p in a lis A t la s ( C l ) nerwy rdzeniowe (nn. spinales)
v e rte b ra e v e r t e b r a le Cl i tętnice kręgowe (aa. vertebrales),
A x is (C 2 ) widok od góry.
M e d u lla R a d ix b Odcinek szyjny kręgosłupa, tęt
s p in a lis d o r s a lis A . v e r t e b r a lis
nica kręgowa prawa i lewa oraz
F a c ie s R a d ix miejsce wyjścia nerwów rdzenio
a r t ic u la r is U ncus
v e n t r a lis wych, widok od przodu.
s u p e r io r c o r p o r is
G a n g lio n
N . s p in a lis Zwróć uwagę, że tętnica kręgowa
s e n s o r iu m
P ro c . biegnie w otworach wyrostków
n e rv i
N . s p in a lis tra n sv e rs u s
s p in a lis poprzecznych, a nerw rdzeniowy
C5
R. v e n t r a lis w otworach międzykręgowych. Za
N. s p in a lis e t
równo tętnica kręgowa, jak i nerw
S u lc u s n e r v i
A . v e rte P ro c . N. s p in a lis s p in a lis
rdzeniowy mogą być uciskane przez
b ra lis tra n sv e rs u s C7 osteofity (wyrośla kostne) powstałe
F o ra m e n p ro c e ss u s U ncus
w wyniku zmian zwyrodnieniowych
a tra n sv e rs i c o r p o r is b C o r p u s v e r t e b r a e (C 7 ) stawów hakowo-kręgowych (zob. D).
126
A r t .a t la n t o - F o ra m e n p ro c e ss u s
D e n s a x is a x ia lis la te r a lis tra n sv e rs i
(C 2 )
A rt. u n co -
A . v e r t e b r a lis v e r t e b r a lis C Zmiany zwyrodnieniowe odcinka
szyjnego kręgosłupa (zwyrodnienia
hakowo-trzonowe)
Odcinek szyjny kręgosłupa u 35-letniego męż
czyzny, przekrój w płaszczyźnie czołowej, widok
od przodu. Zwróć uwagę na obustronny prze
U ncus
bieg tętnic kręgowych wzdłuż trzonów kręgów.
c o r p o r is
Rozwój stawów hakowo-trzonowych około 10.
D is c i in t e r
roku życia rozpoczyna proces tworzenia szczeli
v e r t e b r a le s
e t F is s u r a e
nowatych rozszczepów w obrębie krążków mię-
h o r iz o n t a le s dzykręgowych. Z wiekiem proces ten postępuje
w kierunku części środkowej krążka międzykrę-
gowego. Ostatecznie dochodzi do pełnego roz
szczepienia krążka międzykręgowego w kie
runku poprzecznym i do jego podziału na dwie
części mniej więcej tej samej grubości. Postępu
jące zmiany zwyrodnieniowe powodują spłasz
(C 7 ) czenie krążków m iędzykręgowych, a w konse
kwencji niestabilność ruchów (rycina sporzą
dzona na podstawie preparatów z kolekcji Uni
wersytetu w Kiel).
C o rp u s In c is u r a v e r t e -
v e rte b ra e b r a lis s u p e r io r
S p o n d y lo - P ro c . a r t ic u la r is P ro c . a r t ic u la r is
p h y te s in fe r io r s u p e r io r
A rt. z y g a p o
p h y s ia lis
S p o n d y lo -
p h y te s
F a c ie s a r t ic u
la ris s u p e r io r
F o ra m e n
F o ra m e n
p ro c e ss u s
tra n sv e rs i
C o rp u s U ncus A rt. S u lc u s n e r v i
v e rte b ra e c o r p o r is b u n c o v e r t e b r a lis s p in a lis
D Zaawansowane zmiany zwyrodnieniowe hakowo-trzonowe duje zm niejszenie nacisku i ciśnienia wywieranego na stawy. W wyniku
odcinka szyjnego kręgosłupa pogłębiającej się niestabilności sąsiadujących segmentów ruchowych
kręgosłupa stawy wyrostków stawowych podlegają zmianom zwyrodnie
a Czwarty kręg szyjny, widok od góry.
niowym (osteoarthrosis), prowadzącym do tworzenia się wyrośli kostnych
b Czwarty i piąty kręg szyjny, widok od strony bocznej (ryciny sporzą
(osteofitów). Osteofity stawów hakowo-trzonowych mają ważne znacze
dzono na podstawie preparatów z kolekcji anatomicznej Uniwersytetu
nie kliniczne ze względu na bliskie sąsiedztwo otworów m iędzykręgo
w Kiel).
wych i tętnic kręgowych (zwyrodnienie stawów hakowo-trzonowych).
W stawach hakowo-trzonowych zachodzą zmiany zwyrodnieniowe po Wywołują one postępujące zwężenie otworów m iędzykręgowych, ucisk
równywalne ze zmianami występującym i w obrębie innych stawów, np. na nerw rdzeniowy i często na tętnicę kręgową (zob. C). Jednocześnie,
wyrośla kostne, osteofity (nazywane są spondylofitami, gdy występują w wyniku tych samych zmian, istotnemu zm niejszeniu może ulec kanał
w obrębie trzonów kręgów). Rolą tych nowo powstałych zmian kostnych kręgowy, zwężenie kanału kręgowego (stenosis canalis vertebralis).
jest rozłożenie nakładających się sił na większe powierzchnie, co powo
127
1.15 Zmiany zwyrodnieniowe odcinka lędźwiowego kręgosłupa
A Dolny odcinek kręgosłupa, przekrój w płaszczyźnie

strzałkowej pośrodkowej
Widok od strony lewej. S p a t iu m
s u b a r a c h n o id e u m
że dolny odcinek rdzenia kręgowego, stożek rdzeniowy (c o
Z w ró ć u w agę,
kończy się na wysokości 1. lub 2. kręgu lędźwiowego. Do
n u s m e d u lla ris),
C o rp u s D u r a m a te r
12. tygodnia życia płodowego rdzeń kręgowy i kanał kręgowy są podob v e rte b ra e s p in a lis
nej długości, tak więc każda para powstających nerwów rdzeniowych wy T12
chodzi przez otwory międzykręgowe na poziomie odpowiednich kręgów. M e d u lla

s p in a lis
W wyniku dalszego rozwoju kanał kręgowy wzrasta na długość znacznie
szybciej niż rdzeń kręgowy. Wynikiem tego jest wstępowanie rdzenia
S p a tiu m
i przemieszczenie stożka rdzeniowego ku górze (cefalizacja stożka rdze D is c u s in t e r e p id u r a le
niowego). W momencie urodzenia stożek rdzeniowy osiąga już poziom 3. v e r t e b r a lis
kręgu lędźwiowego. Stopniowe wstępowanie rdzenia jest kontynuowane Conus

m e d u lla r is
aż do około 10. roku życia. W wyniku różnic występujących w trakcie stop L ig . lo n g i
niowego wzrostu, korzenie nerwów rdzeniowych z segmentów (neuro- t u d in a le

a n t e r iu s F ilu m t e r m i
merów) rdzenia kręgowego, gdzie mają swój początek, biegną skośnie do
n a le p ia le
dołu, do odpowiednich otworów m iędzykręgowych. Korzenie nerwów C o rp u s
rdzeniowych wychodzące z dolnego odcinka rdzenia kręgowego łączą v e rte b ra e L ig . s u p r a
się i wspólnie tworzą o g o n k o ń s k i (c a u d a e q u in a ). Opony rdzenia kręgo L3 s p in a le
wego obejmujące rdzeń kręgowy zstępują aż do kanału krzyżowego. Aby

L ig . lo n g i L ig .f la v u m
bezpiecznie pobrać płyn mózgowo-rdzeniowy (liq u o r c e r e b r o s p in a lis ), na
t u d in a le
leży wprowadzić igłę do przestrzeni podpajęczynówkowej (s p a tiu m s u b p o s t e r iu s
poniżej stożka rdzeniowego (n a k łu c ie lę d ź w io w e ) . W tym
a r a c h n o id e u m ),
miejscu wykonuje się również znieczulenia w odcinku lędźwiowym rdze C a u d a e q u in a
L ig . in t e r
(C is te r n a lu m b a lis
nia kręgowego. Znieczulenia te obejmują zarówno korzenie dośrodkowe s p in a le
e t R a d ic e s n e r v o r u m
(aferentne) nerwów rdzeniowych (celem zniesienia bólu, analgezja), jak s p in a liu m )
i korzenie odśrodkowe (eferentne) nerwów rdzeniowych (celem zw iot
czenia, porażenia mięśni) unerwiających okolicę miednicy i kończyny C o rp u s
dolne. v e rte b ra e
L5 C a n a lis
s a c r a lis
P ro
m o n t o r iu m
O s sa cru m
P le x u s v e n o s u s O s c o c c y g is
v e r t e b r a lis
in t e r n u s a n t e r io r
p o s te r iu s
k ie s z o n k a o p o n y
t w a r d e j z e z w o je m
D u r a m a te r r d z e n io w y m
s p in a lis
w o re k o p o n y
tw a rd e j B Ogon koński na wysokości drugiego
kręgu lędźwiowego
Przekrój poprzeczny, widok od góry. Ponieważ
u większości ludzi rdzeń kręgowy kończy się
na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego,
na wysokości kolejnego kręgu w worku opony
p rz e s trz e ń n a d tw a rd ó w k o w a P le x u s v e n o s u s
twardej znajduje się już tylko ogon koński
z t k a n k ą t łu s z c z o w ą v e r t e b r a lis in t e r n u s (c a u d a e q u in a )
oraz nić końcowa (filum te rm i
i s p lo t e m ż y ln y m p o s t e r io r (zob. A). Worek opony twardej kończy się
n a le )
natomiast na wysokości 2. kręgu krzyżowego,
L ig . fla v u m
gdzie dochodzi do poszerzenia przestrzeni
nadtwardówkowej, którą wypełnia obfity splot
żylny oraz tkanka tłuszczowa.
128
L ig . lo n g it u d i
L ig . fla v u m n a le a n t e r iu s
A rc u s
L ig . lo n g it u d in a le Conus v e rte b ra e
p o s te r iu s m e d u lla r is
V v . b a s iv e r t e b r a le s C a u d a e q u in a
F o ra m e n
L ig . lo n g it u d in a le V v . b a s i in t e r v e r t e b r a le
a n t e r iu s v e r t e b r a le s
t łu s z c z w e w n ą t r z -
t k a n k a tłu s z c z o w a
o tw o ro w y
i p rz e s trz e n i n ad - t łu s z c z
tw a rd ó w k o w e j n a d tw a r-
a A rt. z y g a p o
dów ko w y p h y s ia lis
n e r v i s p in a lis N u c le u s n a c z y n ia
A rt. z y g a p o p u lp o s u s w e w n ą trz -
p h y s ia lis o tw o ro w e
L ig . fla v u m
G a n g lio n
t k a n k a tłu s z c z o w a
s e n s o r iu m n e r v i
w d o ln e j c z ę ś c i o t w o r u
s p in a lis
m ię d z y k r ę g o w e g o
U v.
in t r a f o r a m in a le s
L ig . fla v u m
b c d
C RM prawidłowego odcinka lędźwiowego

kręgosłupa: przekroje strzałkowe
i poprzeczne (zdjęcia z Vahlensieck M.,
Rieser M„ M RTdes Bewegungsapparates, --------- V e r te b r a
wyd. 3 Thieme, Stuttgart 2006) lu m b a lis L 4
a i b Struktury widoczne w przekrojach pośrod- F o ra m e n y

kowym oraz przystrzałkowym; in te r- < % |f P — G a n g lio n
v e r t e b r a le S / ----- s e n s o r iu m
c i d Obrazy T l-zależne w sekwencjach SE krę |J§ ~ — / n e r v i s p in a lis L 4
gosłupa lędźwiowego w przekrojach po-
/ \ / ^ k o rz e ń
środkowym oraz przystrzałkowym; w o re k r d z e n io w y
e segment ruchowy kręgów L4/L5 po usunię opony
tw a rd e j
f i z w ó j c z u c io w y k o rz e ń r d z e n io w y L5
n e r w u r d z e n io w e g o L4
k r ą ż e k m ię d z y -
k rę g o w y L4/L5
ciu tuku kręgu, widok od strony grzbietowej;

położenie przekrojów poprzecznych:
f płaszczyzna nadkrążkowa;
g płaszczyzna krążkowa; j k o r z e ń r d z e n io w y L 4 k o r z e ń r d z e n io w y L5
h płaszczyzna podkrążkowa.
Na f i g widoczny jest przekrój przez otwory
międzykręgowe, podczas gdy na h przez na
sadę tuku kręgu.
i-k obrazy Tl-zależne w sekwencji SE segmentu
ruchowego L4/L5 w odpowiednich przekro V e r te b r a
lu m b a lis L5
jach osiowych (poprzecznych).
P e d ic u lu s
Zwróć uwagę na położenie korzeni rdzeniowych a rc u s
w stosunku do worka opony twardej. Korze v e rte b ra e
nie rdzeniowe przebiegają w tzw. wypustkach
opony twardej, sięgających aż do otworów mię-
k o rz e ń
dzykręgowych, co oznacza, że korzeń i zwój w o re k r d z e n io w y LS
rdzeniowy są całkowicie zanurzone w płynie opony
mózgowo-rdzeniowym (zob. rye. B) tw a rd e j
h k k o r z e ń r d z e n io w y L 5 w o re k o p o n y tw a rd e j
129
1.16 Choroby zwyrodnieniowe odcinka

lędźwiowego kręgosłupa
więzadło raz bardziej niestabilny. W ynikający z tego lokalnie wzmożony mecha
korzeń nerwowy
podłużne przednie
w otworze niczny nacisk na krążek międzykręgowy prowadzi do uszkodzeń struktury
krążek międzykręgowym włóknistej oraz powstania pęknięć (rys) pierścienia włóknistego (chon-
międzykręgowy
więzadło żółte droza) i ostatecznie do przepukliny krążka międzykręgowego (protruzja
więzadło
podłużne tylne lub prolapsus, zob. D).
staw międzykręgowy
chondroza/dyskoza Zwężenie kanału rdzeniowego: organizm stara się kompensować zmiany
spondyloartroza zwyrodnieniowe krążków międzykręgowych poprzez odczynowe zmiany
wytwórcze kości - podobnie jak w przypadku zwyrodnienia stawów koń
przepuklina krążka czyn (zob. s. 46). Na trzonach kręgów tworzą się brzeżne wyrośla (osteofity
międzykręgowego - spondylofity), które zwiększają powierzchnię przejmującą siły, odciąża
jąc tym samym odpowiednie stawy kręgów oraz stabilizując segmenty ru
osteochondroza chowe; dochodzi do sklerotyzacji blaszek granicznych (osteochondroza).
zwężenie kanału
spondylofit kręgowego ze zwę Podobne zmiany rozwijają się w małych stawach kręgów (spondyloar
żeniem otworu troza). Związane z tym coraz większe zwężenie kanału kręgowego oraz
międzykręgowego otworów międzykręgowych prowadzi do typowego obrazu choroby zw y
rodnieniowej, zwężenia kanału kręgowego (zob. B). W dalszym przebiegu
A Choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa: przegląd choroby dochodzi do powiększania się osteofitów, aż do momentu ich ze
Choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa należą do najczęściej spotykanych tknięcia i zmostkowania segmentu ruchowego, co prowadzi do kostnego
chorób. Są to schorzenia związane z wiekiem , a częstość występowania
zesztywnienia (powstają swego rodzaju klamry, mostki kostne, zob. Cc).
zwiększa się znacząco u osób po 30. roku życia. Zmianami zwyrodnienio Ogranicza to coraz bardziej ruchy kręgosłupa, przy czym dolegliwości ule
wymi objęte są krążki międzykręgowe, sąsiadujące z nimi kostne blaszki
gają złagodzeniu. Uniemożliwia to również praktycznie wystąpienie prze
graniczne dolne i górne, stawy kręgosłupa oraz aparat więzadłowy seg
pukliny krążka międzykręgowego. Z tego powodu u osób starszych bardzo
mentu ruchowego.
rzadko obserwuje się przepukliny krążków międzykręgowych.
Zwyrodnienie i przepukliny krążka międzykręgowego: na skutek od
Pęknięcia i deformacje trzonów kręgów: u osób starszych najsłabsze
wodnienia jądra miażdżystego (zmniejszona zdolność wiązania wody - ogniwo stanowi trzon kręgu; zaawansowana osteoporoza lub osteoli-
normalny objaw starzenia) przestrzeń krążka międzykręgowego staje się tyczne przerzuty do kości oraz związana z tym postępująca niestabilność
coraz węższa, a dotknięty procesem chorobowym segment ruchowy co- kości może prowadzić do pęknięcia trzonu kręgu lub jego deformacji. Wy
raża się to najpierw ograniczonymi miejscowo bólami, w przypadku uci
sku korzenia nerwowego promieniowaniem bólu do innych okolic ciała.
Proc.articularis
zwężenia kanału
superior
rdzeniowego
Proc. costalis
Corpus
worek opony vertebrae Proc. spinosus
twardej
Foramen
intervertebrale
spondylo
fity
b a
Proc. Arcus Discus inter

spinosus vertebrae vertebralis
B Zwężenie kanału kręgowego w odcinku lędźwiowym na skutek ---------- *-----------, sklerotyzacja
Foramen
zwyrodnienia vertebrale Proc. Anulus Nucleus blaszek
Charakterystycznymi objawami tej choroby jest koncentryczne zw ęże articularis
nie kanału kręgowego (rdzeniowego) na wysokości danego segmentu superior
ruchowego. Rozwija się ono na podłożu wrodzonej ciasnoty i/lub na
Proc.
bytych zmian zwyrodnieniowych, jak np. spondylofitów na powierzchni costalis
grzbietowej trzonów lub zmienionych zwyrodnieniowo stawów kręgów
(spondyloartroza). Również przerost więzadeł (rzadko), a zwłaszcza wię- spondylofit
na wyrostku
zadła podłużnego tylnego lub więzadeł żółtych, może przyczyniać się do
stawowym
zwężenia kanału rdzeniowego.Typowym i dolegliwościami są bóle neuro-
genne w odcinku lędźwiowym kręgosłupa oraz kończyn dolnych wiązane
przez pacjenta z obciążeniem. Pojawiają się one podczas długich mar
szów, ale również w pozycji stojącej, a ulegają złagodzeniu po odciążeniu osteochondroza blaszki spondylofity spondylo- Corpus spondylofity
granicznej górnej (osteofity) fity vertebrae wytwarzające
(np. w pozycji podpartej na rękach) oraz przy kyfozie kręgosłupa lędźwio
mostki kostne
wego (pozycja siedząca z pochylonym ku przodowi tułowiem). Dolegli b c
wości bólowe, zaburzenia czucia oraz porażenia mogą często ograniczać
dystans marszu (chromanie rdzeniowe). Chorobę rozpoznaje się zazwy C Spondylofity w obrębie segmentu ruchowego
czaj na podstawie badania rezonansu magnetycznego lub na podstawie a 3 i 4 kręg lędźwiowy, widok od strony bocznej (po usunięciu krążka
wyniku mielografii w projekcji bocznej (a). międzykręgowego);
Zwróć uwagę na klepsydrowate zwężenia worka opony twardej wypełnio b 4 kręg lędźwiowy, widok od góry;
nego środkiem kontrastowym (b). c przekrój czołowy przez 3 i 4 kręg lędźwiowy.
130
tkanka tłuszczowa Proc

przestrzeni spinosus worek opony
nadtwardówkowej twardej
Cauda Proc. articularis Dura mater kieszonka ze zwo
Proc. equina superior spinalis jem czuciowym
costalis spondy- nerwu rdzeniowego
lofit ściśnięte
korzenie
nerwowe
wypadnięcie otwór wypadnięcie
środkowo- między- środkowo-
-boczne kręgowy -boczne
Nucleus
wypadnięcie
pulposus Discus inter
pośrodkowe
vertebralis
Anulus
fibrosus Anulus
Arcus vertebrae
fibrosus
(przecięta
kieszonka opony twardej z korzeniem tylnym, Nucleus nasada)
korzeniem przednim oraz zwojem czuciowym pulposus c
nerwu rdzeniowego
D Przepuklina krążka międzykręgowego w odcinku lędźwiowym gowego) przeciwko działającym siłom naprężenia i napięcia prowadzi do
a Przepuklina tylno-boczna krążka, widok od góry. zmniejszenia skutków ich działania. Osłabione odcinki pierścienia włók
b Przepuklina tylna krążka, widok od góry. nistego są miejscem, gdzie może dojść do wysunięcia się jądra miażdży-
c Przepuklina tylno-boczna krążka, widok od tyłu (usunięto łuki kręgów, stego pod wpływem działających obciążeń. Pierwszym etapem tworzenia
aby uwidocznić worek opony twardej odcinka lędźwiowego i korzenie się przepukliny jest wysunięcie krążka międzykręgowego. Jeśli pierścień
nerwów rdzeniowych). włóknisty ulegnie całkowitemu rozerwaniu, jądro miażdżyste może w y
sunąć się przez uszkodzone miejsce, tworząc przepuklinę lub „rozerwa
Z wiekiem struktura krążka międzykręgowego ulega zmianom wstecz
nie" krążka międzykręgowego. Worek przepuklinowy może uciskać na za
nym. W obrębie krążka międzykręgowego zmniejsza się zawartość wody,
wartość otworu międzykręgowego (korzenie nerwu rdzeniowego i naczy
a co za tym idzie zmniejsza się także napięcie krążka. W wyniku tego do
nia krwionośne). Przepuklina tylno-boczna krążka uciska na korzeń nerwu
chodzi do scieńczenia krążka, co w konsekwencji prowadzi do niesta
rdzeniowego leżącego poniżej (c), wywołując ból i porażenie odpowied
bilności w obrębie segmentu ruchowego (zob. Aa). Malejący z wiekiem
nich dermatomów oraz mięśni poniżej miejsca uszkodzenia (zob. E).
opór pierścienia włóknistego („warstwa zewnętrzna" krążka międzykrę
k o rze ń n e rw o w y : L4 L5 SI
o d ru ch : odruch ze odruch mięśnia odruch ze
ścięgna piszczelowego ścięgna Achillesa/
rzepkowego tylnego odruch ze ścięgna
mięśnia trójgłowego łydki
Corpus
adiposum et
Spatium
epidurale
L3
d e rm a to m : Hernia disci
inter
czucie/ból vertebralis
L4 Cauda equina
et Liquor
cerebro
spinalis,
Dura mater
m o to ry k a : prostownik uda mięśnie mięśnie

unoszące stopę opuszczające stopę Os sacrum
E Schematyczne przedstawienie objawów neurologicznych w

przypadku zespołów korzeniowych odcinka lędźwiowego
kręgosłupa wtórnych do przepukliny krążka międzykręgowego F Grzbietowa przepuklina krążka międzykręgowego odcinka
(L 4 ,L 5 iS 1 ) lędźwiowego kręgosłupa.
Przepukliny krążka międzykręgowego w odcinku lędźwiowym dotyczą O brazT2 zależny kręgosłupa lędźwiowego w badaniu RM (przekrój strzał
w ponad 90% przypadków korzeni L5 i S I. Pacjenci skarżą się na dole kowy w linii pośrodkowej, widok od strony bocznej lewej (Vahlensieck M.,
gliwości bólowe oraz zaburzenia czucia na obszarze unerwianych z tego Reiser M., MRT des Bewegundsapparares, wyd. 3 Thieme, Stuttgart 2001).
segmentu dermatomów oraz osłabienie (porażenie) mięśni zaopatrywa Pomiędzy trzecim a czwartym kręgiem lędźwiowym na wysokości krążka
nych przez odpowiednie korzenie nerwowe. Objawy zespołów korzenio międzykręgowego widoczna jest przepuklina (czerwona strzałka), uwy
wych występują w następującej kolejności: ból, zaburzenia czucia, pora puklająca się w kierunku grzbietowym (tzw. przepuklina przezwięza-
żenie. Często obserwuje się również osłabienie lub zniesienie odruchów dłowa). Worek opony twardej jest w tym miejscu znacznie napięty (por.
własnych mięśnia zaopatrywanego przez uszkodzony korzeń nerwowy. z Db).
131
1.17 Szkielet klatki piersiowej
Incisura Apertura
clavicularis thoracis superior A Szkielet klatki piersiowej
a Widok od przodu, b Widok od tyłu.
Szkielet klatki piersiowej (skeleton thoraci
Incisura
iugularis
cumi) składa się z odcinka piersiowego kręgo
słupa, dwunastu par żeber (costae) i mostka
Manubrium (sternum). Struktury te połączone są ruchomo
sterni za pomocą stawów, chrząstkozrostów i więza-
Angulus deł. W napięciu szkieletu klatki piersiowej biorą
sterni udział mięśnie międzyżebrowe. Szkielet klatki
Sternum
Corpus piersiowej, zamyka jam ę klatki piersiowej (ca
sterni vitas thoracis), u góry posiada otwór górny
Proc. klatki piersiowej (apertura thoracis superior),
xiphoideus a u dołu otwór dolny klatki piersiowej (aper
tura thoracis inferior). Kształt szkieletu klatki
piersiowej jest zmienny, w zależności od płci
Cartilago i wieku. Żebra niemowlęcia są tylko nieznacz
costalis
nie zakrzywione i ustawione prawie poziomo.
Ułożenie żeber zmienia się z wiekiem . Że
bra ustawiają się ku dołowi, a klatka piersiowa
ulega spłaszczeniu w kierunku przednio-tyl-
nym. Proces ten jest związany ze zmniejszaniem
Arcus otworu dolnego klatki piersiowej. Klatka pier
costalis siowa u kobiety jest węższa i krótsza niż u męż
czyzny. Z punktu widzenia czynności, szkielet
i mięśnie ściany klatki piersiowej tworzą w ytrzy
małą i stabilną konstrukcję zamkniętą, umożli
wiającą ruchy oddechowe, niezbędne dla pra
Apertura widłowego cyklu oddechowego. Najlepiej jest
a thoracis inferior to widoczne u pacjentów z poważnymi uszko
dzeniami ściany klatki piersiowej, np. liczne zła
mania żeber w wyniku urazów tępych. Niesta
bilność ściany klatki piersiowej prowadzi wtedy
do opacznych, wahadłowych ruchów oddecho
wych: po stronie uszkodzenia klatki piersiowej
podczas wdechu następuje ruch do wewnątrz,
a podczas wydechu ruch na zewnątrz. W efek
cie, wynikiem takiego urazu są opaczne ruchy
klatki piersiowej. Strumień powietrza prze
mieszcza się między płucami, prowadząc do
zwiększenia się martwej przestrzeni oddecho
wej, zmniejszenia wym iany gazowej w obrębie
pęcherzyków płucnych i dochodzi do zaburzeń
Tuberculum oddechowych. Ogólnie pacjent wymaga intu
costae bacji.
Angulus
costae
Proc.
transversus
Art. costo
transversaria
132
Corpus
Costa 1 vertebrae (T1)
Proc. spinosus
Incisura
iugularis
Discus inter
vertebralis
( 11 - 12 )
C Żebra prawdziwe, rzekome i wolne

Widok od strony lewej. Żebra w obrębie wszyst
kich dwunastu par są obustronnie symetryczne,
ale kształt żeber zmienia się w zależności od wy
sokości względem kręgosłupa. Pierwsze 7 par
żeber są to żebra prawdziwe (costae verae),
które z przodu łączą się bezpośrednio z most
kiem. Kolejne 5 par żeber to żebra rzekome (co
Cartilago Corpus
stae spuriae). Żebra 8., 9. i 10. łączą się z most
costalis vertebrae (T12)
kiem za pomocą chrząstki żebrowej, tworząc
Costa 12 chrzęstny łukżebrow y (zob. Aa). Ostatnie 2 pary
Arcus żeber„rzekom ych"to żebra wolne (costae fluctu
costalis Corpus antes). Zwykle nie łączą się z mostkiem i koń
vertebrae (L1) czą się swobodnie, w mięśniach ściany bocznej
jam y brzusznej.
B Szkielet klatki piersiowej, widok od strony lewej
Scoliosis k r ę g o s łu p k r ę g o s łu p
dextra garb żebrowy
po stronie
uwypuklenia
Scoliosis
thoracica dextra c
D Skrzywienia boczne kręgosłupa c, d Kiedy pacjent ze skrzywieniem prawo-bocznym wykonuje skłon do

a, b Widok od tyłu. Skrzywienie prawo-boczne kręgosłupa (scoliosis de- przodu, to po wypukłej stronie krzywizny kręgosłupa pojawia się
xtro-lateralis) znacznie częściej występuje jako skrzywienie kręgo garb tworzony przez żebra prawdziwe (c). Wynika to z faktu, że skrę
słupa szczególnie kręgów T8-T9, skierowane wypukłością na prawo cenie trzonu kręgu prowadzi do nieprawidłowego położenia żeber
(b). Widoczne jest jako typowe zniekształcenie postawy w pozycji po stronie przeciwnej (d, widok od góry).
wyprostowanej (a).
133
1.18 Mostek i żebra
Incisura Incisura Incisura

iugularis clavicularis clavicularis
Incisura
costalis (1)
Manubrium Manubrium
sterni sterni
Angulus Angulus
sterni sterni
Sternum <
Corpus Corpus
sterni sterni
Incisurae
costales (2-7)
Proc. Proc.
xiphoideus xiphoideus
a b
A Mostek
a Widok od przodu, b Widok od strony lewej.
Mostek (sternum) jest kością płaską. Jest on lekko uwypuklony do przodu,
a wzdłuż brzegów bocznych zawiera liczne wcięcia żebrowe (incisurae co
stales). Mostek u osoby dorosłej ma trzy części:
• rękojeść mostka (manubrium sterni),
• trzon mostka [corpus sterni),
• wyrostek mieczykowaty (proc. xiphoideus).
Rękojeść mostka, trzon mostka i wyrostek mieczykowaty u osób dojrze
wających i młodych dorosłych łączą się ze sobą chrząstkozrostami most
kowymi (synchondroses sternales). Chrząstkozrost rękojeści mostka (syn
chondrosis manubriosternalis) i chrząstkozrost wyrostka mieczykowatego
(synchondrosis xiphosternalis) kostnieją z wiekiem . W pełni skostniały mo
stek osoby dorosłej przedstawiono powyżej. Zagłębienie w obrębie gór
nego brzegu rękojeści mostka, wcięcie szyjne (incisura iugularis) jest łatwo
dostępne w badaniu palpacyjnym . Jednocześnie stanowi ono ogranicze
nie dolne dołu szyjnego. Po obydwu stronach wcięcia szyjnego znajdują
się zagłębienia, wcięcia obojczykowe (incisurae claviculares) dla połącze
nia z obojczykiem, odpowiednio po każdej stronie. Bezpośrednio poniżej
wcięcia obojczykowego znajduje się wklęsłe wcięcie żebrowe 1. żebra dla B Stawy mostkowo-żebrowe
połączenia z 1. żebrem. W miejscu połączenia rękojeści mostka z trzonem Widok od przodu (usunięto część przednią mostka po stronie prawej, aby
znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z 2. żebrem, wcięcie uwidocznić stawy mostkowo-żebrowe). Połączenia między chrząstkami
żebrowe 2. żebra. W tym miejscu rękojeść razem z trzonem mostka tw o żebrowym i, od 1. do 7., a wcięciami żebrowymi mostka częściowo są sta
rzą łagodny kąt mostka (angulus sterni). Wzdłuż brzegów bocznych trzonu wami m aziowym i, a częściowo chrząstkozrostami. Jama stawowa znaj
mostka znajdują się wcięcia żebrowe dla połączenia chrząstek żebrowych duje się tylko w połączeniach od 2. do 5. żebra, a żebra 1., 6. i 7. przy
(cartilagines costales) od 3. do 7. pary żeber. Wcięcia żebrowe dla 6. i 7. czepiają się do mostka za pomocą chrząstkozrostów. Zarówno połączenia
chrząstki żebrowej położone są blisko siebie. Wyrostek m ieczykowaty nie maziowe, jak i chrząstkozrosty wzm ocnione są wiązadłami mostkowo-że-
ma żadnych przyczepów żeber. Jest on zm ienny pod względem kształtu, browymi promienistymi (ligg. sternocostalia radiata). Wiązadła te przycze
niekiedy może być rozdwojony (proc. xiphoideus bifidus) lub może zaw ie piają się promieniście do ochrzęstnej (perichondrium), chrząstki żebrowej
rać otwór. Niekiedy wyrostek m ieczykowaty może mieć postać chrząstki, i przedniej powierzchni mostka, łączą się z ochrzęstną, tworząc włóknistą
nawet u osobników dorosłych. błonę mostka (membrana sterni).
134
Tuberculum Crista colli Tuberculum Collum

costae costae
Angulus Proc. Proc. Tuberculum

costae spinosus transversus costae
C Żebra, zmienność kształtu i rozmiaru D Części żebra oraz budowa segmentu piersiowego
a Żebro pierwsze, b Żebro drugie, c Żebro piąte, d Żebro jedenaste Szósta para żeber, widok od góry. Każde żebro zbudowane jest z części
(wszystkie żebra są prawe, widok od góry). kostnej (kość żebrowa) oraz z części chrzęstnej (chrząstka żebrowa). Za
Szyjka żebra (collum costae) leży między głową żebra {caput costae) a guz czynając od końca przykręgosłupowego, w obrębie części kostnej żebra,
kiem żebra (tuberculum costae). W obrębie górnej powierzchni szyjki że występują kolejno:
bra, z wyjątkiem żebra 1., znajduje się ostry grzbiet, grzebień szyjki że
• głowa żebra,
bra (crista colli costae). Bocznie od guzka żebra rozpoczyna się wygięty
• szyjka żebra,
do przodu trzon żebra (corpus costae), tworząc kąt żebra (angulus co
• guzek żebra,
stae). Trzon żeber od 2. do 12. tw orzy nieregularne krzywizny (zarówno
• trzon żebra z kątem żebra.
w obrębie części długiej, jak i w obrębie końca trzonu) i jednocześnie jest
skręcony wzdłuż jego długiej osi. W wyniku skręcenia powierzchnia ze
wnętrzna trzonu żebra w obrębie końca przykręgosłupowego skierowana
jest nieznacznie do dołu, a w obrębie końca przymostkowego nieco do
góry. Żebra 1. i 12. są najkrótsze, a żebro 7. jest najdłuższe. Chrząstka że
browa zwiększa swoją długość, zaczynając od 1. żebra aż do 7., natomiast
od 8. żebra poniżej staje się krótsza. Wszystkie żebra, z wyjątkiem 1., 11.
i 12., mają bruzdę żebra (sulcus costae), która znajduje się na brzegu dol
nym i stanowi ochronę dla nerwu i naczyń międzyżebrowych (zob. s. 173
i 205).
135
1.19 Stawy żebrowo-kręgowe i ruchy klatki piersiowej
Proc. spinosus
oś ruchu
oś ruchu
a costae costae zwiększanie

wymiaru
poprzecznego
zwiększanie wymiaru
strzałkowego
A Osie ruchu stawów żebrowo-kręgowych i żeber Żebra poruszają się względem osi ustawionych równolegle do szyjki że
(według Kapandij) bra. Osie dla żeber górnych przebiegają w kierunku zbliżonym do płasz
Widok od góry. czyzny czołowej (a), natomiast osie dla żeber dolnych, w kierunku zbliżo
nym do płaszczyzny strzałkowej (b). Dlatego podczas ruchu górnych że
a Oś ruchu żebra górnego,
ber zwiększa się przede wszystkim wym iar strzałkowy, a w czasie ruchu
b Oś ruchu żebra dolnego.
żeber dolnych wzrasta wym iar poprzeczny klatki piersiowej (zob. B).
c Kierunek ruchów żebra (zob. C dla stawów żebrowo-kręgowych).
B Ruchy klatki piersiowej podczas oddychania

(oddychanie mostkowo-żebrowe)
Skuteczne oddychanie (wentylacja) jest wynikiem zmian objętości klatki
piersiowej. Do zwiększenia objętości klatki piersiowej, niezbędnego pod
czas wdechu (inspiratio), dochodzi na dwa sposoby:
c
1. w wyniku obniżenia się przepony (oddychanie żebrowo-przeponowe
lub brzuszne, zob. s. 160),
Angulus 2. w wyniku unoszenia żeber (oddychanie mostkowo-żebrowe, nazy
infrasternalis wane także oddychaniem żebrowym lub piersiowym).
Podczas gdy oddech prawie w całości ma postać brzuszną, to oddycha

nie podczas wysiłku fizycznego powiększane jest o tor piersiowy z udzia
łem mięśni międzyżebrowych oraz szyjnych mięśni oddechowych. Sche
maty przedstawiają zmiany objętości klatki piersiowej podczas oddy
chania piersiowego lub żebrowego. W trakcie oddychania objętość klatki
piersiowej zwiększa się lub maleje zarówno w płaszczyźnie czołowej, jak
i strzałkowej. Ryciny a-c obrazują zmniejszenie wym iarów klatki piersio
wdech wymiar poprzeczny wymiar strzałkowy wej w kierunku poziomym i strzałkowym pod koniec fazy wydechu, a ry
klatki piersiowej klatki piersiowej ciny d -f przedstawiają ich zwiększenie pod koniec fazy wdechu.
136
Facies articularis Proc.spinosus Art.costo-
Foramen
intervertebrale
C Więzadła stawów żebrowo-kręgowych
Stawy żebrowo-kręgowe łączą żebra z kręgami.
Proc. transversus
Do stawów tych zalicza się: stawy głowy żebra
(ant. capitis costae) oraz stawy żebrowo-po- Lig. costotrans
Corpus versarium
przeczne (artt. costotransversaria). Mimo w yraź
vertebrae (T5)
nych różnic morfologicznych stawy te są czyn
Fovea costalis
nościowo sprzężone. Fovea costalis processus
inferior
a Połączenie stawowe 8. żebra z 8. kręgiem
Lig. costotrans
piersiowym, widok od góry (przekrój po Fovea costalis
versarium laterale
przeczny przez staw głowy żebra oraz staw
żebrowo-poprzeczny po stronie lewej), Proc. spinosus
b Kręgi piersiowe od 5. do 8. oraz żebra im to
warzyszące (żebro 7. i 8.), widok od strony le
Lig. capitis costae Facies articularis
wej (przekrój poprzeczny przez staw głowy intraarticulare capitis costae
żebra 7.).
Staw głowy żebra tworzą:
Lig. costotrans
1. powierzchnia stawowa głowy żebra (facies versarium superius
articularis capitis costae),
Discus inter
2. dołki żebrowe.
vertebralis
Żebra od 2. do 10. łączą się stawowo powierzch
Lig. capitis
niami stawowymi głowy żebra (podzielone
costae radiatum
grzebieniem głowy żebra) z dołkami żebro Collum costae
wymi górnym i dolnym trzonów dwóch sąsied
nich kręgów oraz znajdującym się między nimi
krążkiem m iędzykręgowym . W obrębie sta
wów od 2. do 10. żebra więzadło śródstawowe
głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare)
przyczepia się do grzebienia głowy żebra oraz
do krążka międzykręgowego, dzieląc jam ę sta
wową na dwie części. Natomiast głowy żeber
1., 11. i 12. łączą się stawowo z trzonem tylko
jednego kręgu piersiowego (zob. A, s. 110). To i 12. nie tworzą stawów żebrowo-poprzecznych, 2. więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costo
rebka stawowa wszystkich stawów głowy że ponieważ wyrostki poprzeczne odpowiednich transversarium) przyczepia się do szyjki że
bra wzmocniona jest więzadłem promienistym kręgów piersiowych nie mają powierzchni sta bra i do wyrostka poprzecznego,
głowy żebra (lig. capitis costae radiatum). wowych (zob. A, s. 110). Staw żebrowo-po 3. więzadło żebrowo-poprzeczne górne (lig.
Staw żebrowo-poprzeczny: od 1. do 10. żebra przeczny stabilizują trzy więzadła, które dodat costotransversarium superius) przyczepia się
powierzchnie stawowe stawów żebrowo-po- kowo wzm acniają także torebkę stawową: do szyjki żebra i do wyrostka poprzecznego
przecznych utworzone są przez powierzchnię 1. więzadło żebrowo-poprzeczne boczne (lig. kręgu leżącego powyżej.
stawową guzka żebra (facies articularis tuberculi costotransversarium laterale) przyczepia się
costae) oraz dołek żebrowy wyrostka poprzecz do końca wyrostka poprzecznego oraz do
nego odpowiadającego mu kręgu. Żebra 11. guzka żebra,
137
1.20 Miednica kostna
Os sacrum
Crista iliaca Proc. articularis /----------------A--------------- A Miednica męska
superior Facies pelvica Pars lateralis a Widok od przodu,
b Widok od tyłu.
c Widok od góry.
Fossa iliaca
Spina iliaca
Art. anterior
sacroiliaca superior
Spina iliaca
posterior inferior Spina iliaca
anterior inferior
Foramina
sacralia anteriora Pecten
ossis pubis
Tuberculum
pubicum Acetabulum
Spina Symphysis
ischiadica pubica
Foramen Os ischii
a obturatum
subpubicus
Crista iliaca Proc. articularis

superior
Os ilium
Spina iliaca
posterior superior Crista sacralis
mediana
Spina iliaca
posterior inferior Art. Os coxae
Hiatus sacralis sacroiliaca
Foramina
sacralia posteriora Limbus
acetabuli
Spina
ischiadica Os pubis
Foramen Tuber
b obturatum ischiadicum
coccygis
Labium internum Crista sacralis Proc. articularis

mediana superior
Crista Linea intermedia Symphysis
iliaca pubica Os sacrum
Labium Pars lateralis
externum
B Obręcz miedniczna
Fossa iliaca Widok od przodu i od góry. Obręcz miedniczna
zbudowana jest z dwóch kości miednicznych
Basis ossis (os coxae). Stawy krzyżowo-biodrowe (ortf. sa
Art.
sacri
sacroiliaca croiliaca) i chrzęstne spojenie łonowe (symphy
sis pubica) łączą części kostne obręczy kończyny
Spina dolnej z kością krzyżową, tworząc stabilny pier
Spina iliaca
ischiadica
anterior ścień miednicy nazywany obręczą miedniczną
superior (zaznaczono kolorem). Pozwala to tylko na nie
znaczną ruchomość. Stabilizacja przez pierścień
Linea Spina iliaca
miednicy jest niezbędna do przenoszenia ob
arcuata anterior inferior
ciążenia z tułowia na kończyny dolne.
Pecten Eminentia
Symphysis ossis pubis iliopubica
pubica
138
Art. Tuberculum
Crista iliaca sacroiliaca pubicum Fossa iliaca
C Miednica żeńska
a Widok od przodu,
b Widok od tyłu.
c Widok od góry.
coccygis pubicus
Linea glutea Tuberositas

Crista iliaca posterior iliaca Facies glutea
kolor czerwony: kolor szary:

miednica żeńska miednica męska
D Różnice płciowe miednicy

Widok od przodu i góry. Aby przedstawić róż
nice płciowe, na miednicę żeńską nałożono
miednicę męską. Porównanie wykazuje, że
miednica żeńska jest większa i szersza, a mę
ska jest wyższa, węższa, ale bardziej masywna.
Otwór górny miednicy (apertura pelvis superior)
Art.sacro- Tuberositas Proc.articularis Canalis żeńskiej jest większy i ma kształt prawie owalny.
iliaca iliaca superior sacralis Natomiast wzgórek kości krzyżowej jest bar
dziej wydatny w miednicy męskiej (Cc). Różnice
płciowe widoczne są również w kątach zawar
tych m iędzy gałęziami dolnymi kości łonowej.
U mężczyzny jest to kąt ostry (70°), natomiast
u kobiety jest on istotnie większy (ok. 90-100°).
Dlatego też kąt ten nazywany jest u m ężczy
zny kątem podłonowym (angulus subpubicus),
a u kobiety tukiem łonowym (arcus pubicus)
- zob. D, s. 141. Różnice płciowe widoczne są
także w obrębie kości krzyżowej. U kobiety kość
krzyżowa tworzy kąt między 3. a 4. kręgiem
krzyżowym (zob. s. 114), natomiast u mężczy
zny tworzy ona jednolitą krzywiznę.
139
1.21 Więzadła i wymiary miednicy
Lig. longitudinale
Promontorium anterius Lig. iliolumbale
Ligg. sacroiliaca
anteriora
Os sacrum Spina iliaca

anterior superior
Lig. inguinale
Lig. sacrotuberale
Spina iliaca
anterior inferior Lig.sacrospinale
Os coccygis Spina ischiadica
Symphysis pubica
Tuberculum
pubicum
Membrana
a obturatoria
Proc. spinosus (L4)

C r is t a ilia c a Lig. iliolumbale
Os ilium,
Facies glutea
Ligg. sacroiliaca
interossea
Ligg. sacroiliaca
posteriora
Foramen
ischiadicum maius
Lig. sacrospinale
Spina ischiadica
Foramen Os coccygis
ischiadicum minus
Lig. sacrotuberale
Membrana
b obturatoria
Tuber
ischiadicum
A Więzadła miednicy u mężczyzny

a Widok od przodu i od góry.
b Widok od tyłu.
140
C Wewnętrzne i zewnętrzne w ym iary miednicy, kresa graniczna

i płaszczyzna wchodu miednicy
Na podstawie wewnętrznych lub zewnętrznych wymiarów miednicy można
bezpośrednio lub pośrednio określić wielkość i kształt granic kostnych
miednicy mniejszej [pelvis minor). Ze względu na funkcję miednicy mniej
C o n iu g a t a szej jako kanału rodnego, wyznaczenie i znajomość jej wewnętrznych i ze
d ia g o n a lis wnętrznych wymiarów ma istotne znaczenie kliniczne. Przede wszystkim
C o n iu g a t a v e ra
w ginekologii i położnictwie ocenia się, czy jama miednicy i kanał rodny są
dostatecznie szerokie dla przeprowadzenia porodu drogą naturalną (przez
P la n u m a d it u s L in e a t e r m in a lis
pochwę). Najważniejszym wymiarem jest sprzężna wejścia, prawdziwa (co
p e lv is
O s c o c c y g is niugata vera) otworu górnego miednicy (sprzężna położnicza). Jest to naj
T u b e r c u lu m krótszy wym iar przednio-tylny miednicy mniejszej. Za pomocą pelvimetrii,
P la n u m e x it u s
p u b ic u m
p e lv is ; D ia m e t e r metod pomiarowania wymiarów m iednicy można ocenić jeszcze przed po
F a c ie s r e c ta rodem potencjalne czynniki utrudniające poród. Pomiarów dokonuje się
s y m p h y s ia lis najczęściej metodą ultrasonografii przezpochwowej. Niektóre wymiary
a ok. 60° o k . 15 ° miednicy jak sprzężna przekątna (coniugata diagonalis) określane są za po
mocą badania dwuręcznego.
Wymiary wewnętrzne miednicy u kobiety (zob. Ba i Bb)
• sprzężna wejścia, prawdziwa (coniugata vera)= 11 cm (odległość mię

dzy wzgórkiem kości krzyżowej a powierzchnią tylną spojenia łono
wego)
• sprzężna przekątna (coniugata diagonalis) = 12,5—13 cm (odległość
między wzgórkiem kości krzyżowej a dolnym brzegiem spojenia ło
nowego)
• wymiar prosty (przednio-tylny) otworu dolnego miednicy (coniugata
recta) = 9 (+2) cm (odległość między dolnym brzegiem spojenia łono
wego a wierzchołkiem kości guzicznej)
• wymiar poprzeczny płaszczyzny wejścia miednicy (diameter trans
P la n u m S y m p h y s is versa) = 13 cm (największa odległość między dwoma punktami kresy
b a d it u s p e lv is p u b ic a granicznej)
• odległość międzykolcowa (diameter transversa) = 11 cm (odległość
między kolcami kulszowymi)
• wymiar skośny prawy (I) i lewy (II) (diameter obliqua dextra et sinistra)
= 12 cm (odległość między stawem krzyżowo-biodrowym na wysokości
D is t a n tia kresy granicznej a wyniosłością biodrowo-łonową strony przeciwnej)
in t e r c r is t a lis
Wymiary zewnętrzne miednicy u mężczyzny (zob. Bc)
D is t a n t ia • wymiar międzykolcowy (distantia interspinosa) = 25-26 cm (odległość

in t e r s p in o s a
między kolcami biodrowymi przednimi górnymi)
• wymiar międzygrzebieniowy (distantia intercristalis) = 28-29 cm (naj
większa odległość między grzebieniem biodrowym lewym a prawym
w płaszczyźnie czołowej)
• sprzężna zewnętrzna (coniugata externa) = 20-21 cm (odległość mię
dzy górnym brzegiem spojenia łonowego a wyrostkiem kolczystym
B Wymiary miednicy zewnętrzne i wewnętrzne kręgu L5)
a Prawa połowa miednicy żeńskiej, widok od strony przyśrodkowej, Kresa graniczna (zob. B)
b Miednica żeńska, widok od góry.
c Miednica męska, widok od góry. Linia graniczna między miednicą większą a mniejszą, biegnąca przez
górny brzeg spojenia łonowego, grzebień łonowy, kresę łukowatą i wzgó
Kresę graniczną (linea terminalis) zaznaczono kolorem czerwonym , zob. rek kości krzyżowej.
a. Otwór górny miednicy zaznaczono kolorem na tle szarego cienia mied
Płaszczyzna wejścia miednicy (zob. Bb i Bc)
nicy, b i c.
Płaszczyzna przechodząca przez otwór górny miednicy na poziomie
kresy granicznej, poniżej tej płaszczyzny znajduje się miednica mniejsza.
S y m p h y s is
p u b ic a
D Kąt łonowy dolny

Widok od przodu.
A rc u s p u b ic u s
a Miednica żeńska: łuk łonowy,
a (9 0 ° - 1 0 0 ° ) b Miednica męska: kąt podłonowy.
1.22 Staw krzyżowo-biodrowy
T u b e r o s it a s
o s s is s a c r i
F a c ie s
a u r ic u la r is
o s s is s a c r i
A Powierzchnie stawowe stawu krzyżowo-biodrowego wierzchni uchowatej kości krzyżowej znajduje się niewielkie wcięcie,
a Powierzchnia uchowata kości biodrowej (facies auricularis ossis ilii) któremu na powierzchni uchowatej kości biodrowej odpowiada uwypu
i kość miedniczna prawa, widok od strony przyśrodkowej (na kość klenie. W stawie krzyżowo-biodrowym, znacznie częściej niż w obrębie
krzyżową nałożono matową maskę). innych stawów, powierzchnie stawowe wykazują zmienności osobnicze,
b Powierzchnia uchowata kości krzyżowej (facies auricularis ossis sacri), zarówno pod względem wielkości, jak i kształtu. Chrząstka stawowa po
widok od strony prawej. krywająca powierzchnie uchowate ma kształt nieregularny, przy czym
Przypominające kształtem ucho (powierzchnie uchowate), parzyste po chrząstka powierzchni uchowatej kości krzyżowej jest około dwa razy
wierzchnie stawowe na kości biodrowej i kości krzyżowej, łączą się tw o grubsza niż kości biodrowej.
rząc staw krzyżowo-biodrowy (art. sacroiliaca). W części środkowej po
o ś ru c h u
F a c ie s B Ruchy rozporowe w stawie krzyżowo-biodrowym

a u r ic u la r is
Kość miedniczna prawa, widok od strony przyśrodkowej. Ruchy w sta
wie krzyżowo-biodrowym wpływają na szerokość obręczy miednicznej,
S p in a ilia c a co ma praktyczne znaczenie w położnictwie. Zakres ruchów rozporowych
a n t e r io r
w większości ograniczony jest napiętymi więzadłami, które są osobniczo
s u p e r io r
zm ienne i zależne od płci. W stawie krzyżowo-biodrowym można wyróż
S p in a
is c h ia d ic a
nić nieznaczne ruchy obrotowe (rotatio) i ruchy przesuwania (translatio).
Przedstawiony na rycinie ruch rozporowy jest to ruch obrotowy wykony
O s c o c c y g is wany podczas pochylania kości krzyżowej dookoła osi, biegnącej w miej
scu przyczepu więzadeł krzyżowo-biodrowych międzykostnych (ligg. sa
croiliaca interossea). Podczas obrotu kości krzyżowej do przodu wzgórek
przesuwa się do przodu i dołu, a kość guziczna przesuwa się do góry i do
tyłu. Dodatkowo zwiększa się wym iar prosty, przednio-tylny otworu dol
F a c ie s C o n iu g a t a nego miednicy. Natomiast podczas obrotu kości krzyżowej do tyłu w y
s y m p h y s ia lis r e c ta miar przednio-tylny otworu dolnego miednicy zmniejsza się.
142
Os C a n a lis
sa cru m s a c r a lis
S p in a ilia c a
p o s t e r io r s u p e r io r T u b e r o s it a s
ilia c a
L ig g . s a c r o ilia c a
p o s te r io r a L ig g . s a c r o ilia c a
in te ro s s e a
F o r a m in a
s a c r a lia a n t e r io r a
o s s is s a cri
L ig g . s a c r o
ilia c a a n t e r io r a A r t . s a c r o ilia c a
L ig .s a c r o O s iliu m
s p in a le
S p in a
is c h ia d ic a
C W ięzadła staw u krzyżow o-biod row ego

S p in a •------- A c e ta a Kości miedniczne, przekrój skośny na wyso
is c h ia d ic a b u lu m kości płaszczyzny wchodu miednicy, widok
od góry (płaszczyznę przekroju zaznaczono
L ig .s a c r o
t u b e r a le
na b).
b Kość miedniczna prawa, widok od strony przy
środkowej.
Staw krzyżowo-biodrowyjest połączeniem mazio

wym , ale ruchy w tym stawie ograniczone są przez
napiętą torebkę stawową oraz silne więzadła, tak
jak w stawie półścisłym (amphiarthrosis). Więzadła
krzyżowo-biodrowe przednie (ligg. sacroiliaca an
teriora) stabilizują staw od przodu. Natomiast wię
zadła krzyżowo-biodrowe tylne (ligg. sacroiliaca
posteriora), więzadła krzyżowo-biodrowe między-
kostne i więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig. ilio
lumbale) są podstawowymi strukturami stabili
zującymi obręcz miedniczną od tyłu (zob. s. 140).
Silne więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne
tworzą głębokie pęczki włókien skierowane przy
środkowo, bezpośrednio do tyłu od stawu. Pęczki
D is c u s te przyczepiają się między guzowatością biodrową
in t e r v e r t e b r a lis P ro c . s p in o s u s (L 5 )
a guzowatością krzyżową i są całkowicie przykryte
przez więzadła krzyżowo-biodrowe tylne. W po
zycji stojącej wszystkie powyższe więzadła biorą
udział w mocowaniu kości krzyżowej między ko
śćmi miednicznymi i zapobiegają zsunięciu się
P r o m o n t o r iu m O s sa cru m
jej do jam y miednicy. Dodatkowo więzadło krzy-
żowo-guzowe (lig. sacrotuberale) i więzadło krzy-
żowo-kolcowe (lig. sacrospinale) (zob. b) stabilizują
S p in a ilia c a C a n a lis s a c r a lis
obydwa stawy krzyżowo-biodrowe oraz zapobie
L ig g . s a c r o ilia c a
gają nadmiernemu pochyleniu miednicy ku ty
a n t e r io r a łowi, poza oś poprzeczną. Ból w stawie krzyżowo-
-biodrowym może być wywołany przewlekłym
F o ra m e n
stanem zapalnym i zmianami zwyrodnieniowymi
is c h ia d ic u m m a iu s
(np. zesztywnienie stawu, ankyloza, spondyloza
L in e a a r c u a t a L ig .s a c r o s p in a le czy zapalenie stawu) lub może wynikać z urazu
(np. urazy sportowe). Przyczyną nadmiernej ru
P e c t e n o s s is p u b is H ia tu s s a c r a lis
chomości w stawie krzyżowo-biodrowym może
S p in a is c h ia d ic a być zmniejszone napięcie więzadeł, ciąża lub hor
F o ra m e n
is c h ia d ic u m m in u s monalnie zależna niestabilność więzadeł. Obja
O s c o c c y g is
wem dysfunkcji krzyżowo-biodrowej może być
L ig . s a c r o t u b e r a le zablokowanie stawu (nagły wysiłek i przeciążenie,
tak jak podczas skoku na wyprostowane kończyny
p ła s z c z y z n a dolne, mogą prowadzić do „zaklinowania" i unie
p r z e k r o ju d la a
ruchomienia kości krzyżowej). Dochodzi wtedy do
rozciągnięcia torebki stawowej, co objawia się bar
F a c ie s M e m b ra n a Tuber dzo silnym bólem występującym podczas więk
b s y m p h y s ia lis o b t u r a t o r ia is c h ia d ic u m szości wykonywanych ruchów.
143
Tułów 2. Mięśnie: grupy czynnościowe
2.1 Mięśnie tułowia: przyczepy i czynność
M ięśnie ścian tu ło w ia nym przemieściły się na tułów (mięśnie powierzchowne grzbietu i klatki
Do mięśni bezpośrednio budujących ściany tułowia należą mięśnie głębo piersiowej). Do mięśni tych zalicza się np. mięśnie grupy przedniej, mię
kie grzbietu, mięśnie ściany klatki piersiowej i jam y brzusznej. Natomiast śnie piersiowo-ramienne (musculi thoracohumerales), grupy bocznej, mię
w szerszym sensie można zaliczyć do nich także mięśnie dna miednicy śnie kolcowo-ramienne (musculi spinohumerales) i grupy tylnej, mięśnie
(tworzące dolne ograniczenie jam y brzusznej i jam y miednicy), a także kolcowo-żebrowe (musculi spinocostales). Pozostałe mięśnie, które prze
przeponę (diaphragma), oddzielającą jam ę klatki piersiowej od jamy mieściły się na tułów to m.in. mięsień czworoboczny (m. trapezius), pocho
brzusznej. Oprócz powyższych (pierwszorzędowych) mięśni ściany tuło dzący z mezodermy łuków skrzelowych (mięśnie łuków skrzelowych). Mię
wia zalicza się tu również mięśnie obręczy kończyny górnej i części wolnej śnie te wtórnie zostały włączone do aparatu ruchu i są unerwiane przez
kończyny górnej, których przyczepy początkowe w rozwoju filogenetycz nerwy czaszkowe (m. czworoboczny przez nerw dodatkowy), zob. s. 298.
A M ięśnie w łaściw e ściany tu ło w ia B M ięśnie pośrednie ścian y tu łow ia
M m . g ł ę b o k ie g r z b ie t u (m m . d o r s i p r o f u n d i) M m . d n a m ie d n ic y
P asm o b o czn e M m . p r z e p o n y m i e d n ic z n e j
• (mm. sacrospinales)
m m . k r z y ż o w o - g r z b ie t o w e • m . d ź w ig a c z o d b y t u (m . levator ani)
- m m . b io d r o w o - ż e b r o w e (mm. iliocostales) - m . ło n o w o - o d b y t n ic z y (m . puborectalis)
- m . n a j d łu ż s z y (m . longissimus) - m. ło n o w o - g u z ic z n y (m. pubococcygeus)
• m m . k o lc o w o - p o p r z e c z n e (mm. spinotransversales) - m. b io d r o w o - g u z ic z n y (m . iliococcygeus)
- m m . p ła t o w a t e (mm. splenii) - m . c o c c y g e u s lu b k u ls z o w o - g u z ic z n y (m . coccygeus seu ischiococcygeus)
• m m . m ię d z y p o p r z e c z n e (mm. intertransversarii) M m . p r z e p o n y m o c z o w o - p ł c io w e j
- m m . m ię d z y p o p r z e c z n e lę d ź w i, k la t k i p ie r s io w e j, s z y i (mm. intertran • (m. transversus perinei profundus)
m . p o p r z e c z n y g łę b o k i k r o c z a
sversarii lumborum, thoracis, cervicis) • transversus perinei superficialis)
m . p o p r z e c z n y p o w ie r z c h o w n y k r o c z a (m .
- m m . d ź w ig a c z e ż e b e r (mm. levatores costarum) • m . k u ls z o w o - ja m is t y (m . ischiocavernosus)
P asm o p rzy śro d k o w e M m . w z w o d z ą c e i m m . z w i e r a ją c e
• m m . k o lc o w e (mm. spinales) • m . o p u s z k o w o - g ą b c z a s t y (m . bulbospongiosus)
- (mm. interspinales)
m m . m ię d z y k o lc o w e • sphincter urethrae externus)
m . z w ie r a c z z e w n ę t r z n y c e w k i m o c z o w e j (m .
- m . k o lc o w y k la t k i p ie r s io w e j, s z y i i g ł o w y (m. spinalis thoracis, cervicis et • m . z w ie r a c z o d b y t u z e w n ę t r z n y (m. sphincter ani externus)
capitis)
• m m . p o p r z e c z n o - k o lc o w e (mm. transversospinales) P r z e p o n a ( d ia p h r a g m a )
- rotatores breves et longi)

m m . s k r ę c a ją c e k r ó t k ie i d łu g ie (m m .
- mm. w ie lo d z ie ln e (m m . multifidi)
• c z ę ś ć ż e b r o w a p r z e p o n y (pars costalis diaphragmatis)
• c z ę ś ć lę d ź w io w a p r z e p o n y (pars lumbalis diaphragmatis)
- mm. p ó łk o lc o w e (mm. semispinales)
• część m o s t k o w a p rze p o n y (pars sternalis diaphragmatis)
M m . k a r k o w e k r ó t k ie i d ł u g i e o r a z m ię ś n i e p o ł ą c z e n ia c z a s z k o w o - k r ę -
g o w e g o (m m . n u c h a l e s b r e v e s e t lo n g i, m m . i u n c t u r a e c r a n i o v e r t e b r a l e s :
m m . s u b o c c i p i t a l e s e t m m . c a p i t i s )*
• m . p r o s t y g ło w y t y ln y w ię k s z y (m. rectus capitis posterior maior)
• m . p r o s t y g ło w y t y ln y m n ie js z y (m. rectus capitis posterior minor)
• m . s k o ś n y g ło w y g ó r n y (m . obliquus capitis superior)
• m . s k o ś n y g ł o w y d o ln y (m . obliquus capitis inferior)
C M ięśnie ścian y tu ło w ia , w tó rn ie p rzem ieszczone
M m . s z y i lu b p r z e d k r ę g o w e (m m . c o l l i s e u p r e v e r t e b r a l e s ) t o p o g r a f ic z n ie (opisano w rozdziale „Kończyna górna" s. 238)
n a l e ż ą d o m ię ś n i g ł ę b o k ic h s z y i , a le c z y n n o ś c io w o s ą t o m ię ś n i e d z i a ł a
ją c e n a o d c in e k s z y jn y k r ę g o s łu p a M m . k o lc o w o - ż e b r o w e (mm. s p i n o c o s t a l e s )
• m . d łu g i g ło w y (m . longus capitis) • m . z ę b a t y t y ln y g ó r n y (m . serratus posterior superior)

• m . d łu g i s z y i (m . longus colli) • m . z ę b a t y t y ln y d o ln y (m . serratus posterior inferior)
• m . p r o s t y g ło w y b o c z n y (m . rectus capitis lateralis)
• m . p r o s t y g ło w y p r z e d n i (m. rectus capitis anterior) M m . k o lc o w o - r a m ie n n e (mm. s p i n o h u m e r a l e s ), m ię ś n i e ł ą c z ą c e t u ł ó w
z o b rę czą k o ń czy n y g ó rn ej
M m . ś c i a n y k l a t k i p ie r s i o w e j (m m . t h o r a c is )
• (m. rhomboideus maior et minor)
m . r ó w n o le g ło b o c z n y w ię k s z y i m n ie js z y
• m m . m ię d z y ż e b r o w e (mm. intercostales) • m . d ź w ig a c z ło p a t k i (m. levator scapulae)
• m . p o p r z e c z n y k la t k i p ie r s io w e j (m . transversus thoracis) • m. z ę b a t y p r z e d n i (m. serratus anterior)
• m m . p o d ż e b r o w e (m m . subcostales) • m. p o d o b o jc z y k o w y (m . subclavius)
• m m . p o c h y ł e (m m . scaleni), t o p o g r a f ic z n ie n a le ż ą d o m ię ś n i g łę b o k ic h • m. p ie r s io w y m n ie js z y (m. pectoralis minor)
s z y i, a le c z y n n o ś c io w o s ą t o d o d a t k o w e m ię ś n ie o d d e c h o w e • m. c z w o r o b o c z n y (m . trapezius)
M m . ś c ia n y b r z u c h a (m m . a b d o m i n i s ) M m . k o lc o w o - r a m ie n n e , m ię ś n i e ł ą c z ą c e t u ł ó w z r a m ie n ie m
M m . b o c z n e j ś c ia n y b r z u c h a , m m . s k o ś n e (m m . a b d o m i n i s l a t e r a l e s s e u
• m . n a js z e r s z y g r z b ie t u (m . latissimus dorsi)
o b liq u u i)
• m . s k o ś n y z e w n ę t r z n y b r z u c h a (m . obliquus externus abdominis) M m . p ie r s io w o - r a m ie n n e (mm. t h o r a c o h u m e r a l e s )
• m. s k o ś n y w e w n ę t r z n y b r z u c h a (m . obliquus internus abdominis)
• m. p o p r z e c z n y b r z u c h a (m . transversus abdominis) • m . p ie r s io w y w ię k s z y (m. pectoralis maior)
M m . p r z e d n i e j ś c i a n y b r z u c h a , m m . p r o s t e (m m . a b d o m i n i s a n t e r i o r e s
s e u r e c ti)
• m . p ro s ty b rz u c h a (m. rectus abdominis)
• m . p ir a m id o w y (m . pyramidalis) * M ię ś n ie p o d p o t y lic z n e (mm. suboccipitales) s ą t o k r ó t k ie lu b t e ż in a c z e j g łę b o k ie
m ię ś n ie k a r k u , k t ó r e s ą z a lic z a n e d o m ię ś n i g łę b o k ic h g r z b ie t u ( k r y t e r iu m p o
M m . t y ln e j ś c ia n y b r z u c h a , m m . g ł ę b o k ie (m m . a b d o m i n i s p o s t e r i o r e s s e u
d z ia łu s t a n o w i u n e r w ie n ie p r z e z g a łę z ie g r z b ie t o w e n e r w ó w r d z e n io w y c h ) . N a
p r o f u n d i)
• m . c z w o r o b o c z n y lę d ź w i (m. quadratus lumborum) t o m ia s t m ię s ie ń p r o s t y g ło w y p r z e d n i i b o c z n y (m. rectus capitis anterior et late
• m . lę d ź w io w y w ię k s z y (m . psoas maior), c z y n n o ś c io w o n a le ż y d o m ię ś n i
ralis) n ie s ą z a lic z a n e d o m ię ś n i g łę b o k ic h g r z b ie t u , p o n ie w a ż s ą o n e u n e r w ia n e
p r z e z g a łę z ie b r z u s z n e n e r w ó w r d z e n io w y c h , m im o ż e z n a jd u ją s ię w o k o lic y
d z ia ła ją c y c h n a s t a w b io d r o w y (z o b . s. 4 7 6 )
p o d p o t y lic z n e j.
144
M
Rozwój mięśni tułowia brzuszną (hipomer lub mięśnie podosiowe) (E). Podczas gdy mięśnie na
Mięśnie poprzecznie prążkowane tułowia (łącznie z mięśniami przepony dosiowe, zachowując swoje pierwotne położenie rozwijają się w grupę
brzusznej i miednicznej) np. mięśnie kończyn, rozwijają się z miotomów mięśni głębokich, mięśnie podosiowe przemieszczają się i przekształcają
som itów (zob. s. 6), dlatego też nazywane są mięśniami somatycznymi. w mięśnie przednie i boczne klatki piersiowej, ściany brzucha i kończyn
Między 20. a 30. tygodniem życia płodowego niemal wszystkie 42-44 (F). Miotomy zostają podzielone przez nerwy rdzeniowe na odpowiednie
pary segm entalnie ułożonych som itów powstają z mezodermy przyosio- odcinki, zapatrywane przez gałęzie grzbietowe dla mięśni nadosiowych
wej. Powyższe som ity powstają w następującej kolejności czaszkowo- i gałęzie brzuszne dla mięśni podosiowych (zob. Ea). Pierwotne metame-
-ogonowej: 5 potylicznych, 7 szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, ryczne (segmentalne) ułożenie m ięśniówki tułowia w większości zanika
5 krzyżowych i 8-10 som itów guzicznych (zob. D). Podczas rozwoju za podczas rozwoju płodowego. Jest ono widoczne jedynie w warstwach
nikają pierwsze somity potyliczne i większość som itów guzicznych. Tak głębokich mięśni grzbietu (np. mm. skręcające, m iędzykolcowe, między-
więc liczba somitów pierwotnych jest większa niż liczba rozwijających poprzeczne) i w mięśniach klatki piersiowej (np. mm. m iędzyżebrowe ze
się segmentów kręgowych. O dcinek między głową a szyją obejm uje pięć wnętrzne i wew nętrzne). Części powierzchowne miotomów zlew ają się,
par somitów potylicznych. Pod koniec 6. tygodnia rozwoju somity mio aby tworzyć długie pasma mięśniowe (polim eryzacja), w których jedynie
tomów przemieszczają się w kierunkach grzbietowym i brzusznym i roz pęczki nerwowo-mięśniowe wskazują na pierwotną budowę segmen-
dzielają się na część grzbietową (epimer lub mięśnie nadosiowe) i część talną (zob. F).
s o m it y p o t y lic z n e (5 ) rd z e ń mm. m m . g łę b o k ie
k rę g o w y n a d o s io w e g r z b ie t u
s o m it y z a w ią z k i u s z u
s z y jn e (7 )
z a w ią z k i o c z u
mm. m m . ze w n ą trz -
s o m a ty c z n e g a łk o w e
o k o lic a
m m . łu k ó w p rz e d u s z n a
s k r z e lo w y c h
s o m it y
p ie r s io w e
( 12 ) z a w ią z k i
kończyn
s o m it y
s o m it y g u z ic z n e
lę d ź w io w e (5)
(8- 10) m m .z g in a c z e
s o m it y k r z y ż o w e (5 ) a kończyn
D Somity u 5-tygodniowego zarodka ludzkiego E 6-tygodniowy zarodek ludzki, przekrój poprzeczny

Widok od strony prawej. Somity utworzone z mezodermy przyosiowej są a Przekrój poprzeczny na poziomie zawiązków kończyn,
zaliczane do somitów przyusznych (zaznaczono kolorem niebieskim i zie b Przekrój poprzeczny przez jam ę brzuszną.
lonym) lub zausznych (zaznaczono kolorem czerwonym ). Oznacza to, że
Komórki prekursorów mięśni, posiadające zdolność namnażania się, po
są one położone doczaszkowo lub doogonowo w stosunku do zawiązków
łożone na poziomie zawiązków kończynowych migrują z miotomów do
ucha. Mięśnie somatyczne rozwijają się z somitów zausznych. W okolicy
zawiązków kończyn. Miotomy tych okolic przypom inają rozwijające się
przedusznej, która zawiera przetrwałe mięśnie łuków skrzelowych i mię
mięśnie głębokie grzbietu. W dalszym etapie rozwoju zawiązków koń
śni zewnątrzgałkowych nie stwierdza się metameryzacji poszczególnych
czyn tkanka mięśni różnicuje się na pierwotną grzbietową (blastema) dla
somitów. Struktury tego obszaru są unerwione przez nerwy czaszkowe
mięśni prostowników i pierwotną brzuszną dla mięśni zginaczy kończyn
(wg Boyda, Hamiltona i Kossmanna, cytowane wg Starcka).
górnych i dolnych (zob. s. 20). Podobnie jak w hipomerze mięśnie koń
czyn są unerwiane przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (splot ra-
mienny i splot lędźwiowo-krzyżowy, zob. s. 360 i 530).
Zwróć uwagę na różnice w unerwieniu mięśni nadosiowych (gałęzie
grzbietowe) i mięśni podosiowych (gałęzie brzuszne).
M . o c c ip it a lis M m . m a s t ic a t o r ii
M . s t y lo p h a r y n g e u s M m . fa c ie i
M . s t e r n o c le id o
m a s t o id e u s Mm.
e x t r a o c u la r e s
M . t r a p e z iu s
M m . e xte n s o re s
M m . d o rs i
p r o fu n d i M m . f le x o r e s
M . la t is s im u s d o rs i M . d e lt o id e u s
F Schemat głównych grup mięśniowych u 8-tygodniowego zarodka
M . s e r r a t u s a n t e r io r M . re c tu s ludzkiego
a b d o m in is Widok od strony prawej. Kolor czerwony = mięśnie somatyczne, niebie
M m . o b liq u u i
a b d o m in is M m . g lu t e i
ski = mięśnie łuków skrzelowych, zielony = mięśnie zewnątrzgałkowe
(wg Boyda, Hamiltona i Kossmanna, cytowane wg Starcka).
145
2 .2 Mięśnie głębokie grzbietu: pasmo boczne
Mm. biodrowo-żebrowe (* zob. s. 147)

Przyczep © M. biodrowo-żebrowy lędźwi: kość krzyżowa, grzebień biodrowy, powięź pier-
początkowy siowo-lędźwiowa
© M. biodrowo-żebrowy klatki piersiowej: żebra 7-12
® M. biodrowo-żebrowy szyi: żebra 3-7
Przyczep • M. biodrowo-żebrowy lędźwi: żebra 6-12, blaszka przednia powięzi piersiowo-lędź-
końcowy wiowej, wyrostki żebrowe górnych kręgów lędźwiowych
• M. biodrowo-żebrowy klatki piersiowej: żebra 1-6
• M. biodrowo-żebrowy szyi: wyrostki poprzeczne C4-C6
Czynność Cały mięsień: działając obustronnie, prostuje kręgosłup, działając jednostronnie, po
woduje boczne zgięcie kręgosłupa po tej samej stronie
Unerwienie Gg. boczne gałęzi grzbietowych nerwów rdzeniowych (C8-L1)
Mm. najdłuższe
Przyczep © M. najdłuższy klatki piersiowej: kość krzyżowa, grzebień biodrowy (wspólny przy
początkowy czep ścięgnisty z mięśniem biodrowo-żebrowym), wyrostki kolczyste kręgów lędź
wiowych, wyrostki poprzeczne dolnych kręgów piersiowych
© M. najdłuższy szyi: wyrostki poprzeczne Tl-T 6
© M. najdłuższy głowy: wyrostki poprzeczne T1-T3, wyrostki poprzeczne i wyrostki
stawowe C4-C7
Przyczep M. najdłuższy klatki piersiowej: żebra 2-12, wyrostki żebrowe kręgów lędźwiowych,
końcowy wyrostki poprzeczne kręgów piersiowych
iiW J M. najdłuższy szyi: wyrostki poprzeczne C2-C5
M. najdłuższy głowy: wyrostek sutkowy kości skroniowej
Czynność Cały mięsień: działając obustronnie, prostuje kręgosłup, działając jednostronnie powo
duje boczne zgięcie kręgosłupa po tej samej stronie
A Pasmo boczne: mięśnie krzyżowo- M. najdłuższy głowy: działając obustronnie, prostuje głowę, działając jednostronnie,
-grzbietowe, schemat zgina i obraca głowę po tej samej stronie
a Mięśnie biodrowo-żebrowe. Unerwienie Gg. boczne gałęzi grzbietowych nerwów rdzeniowych (C1-L5)
b Mięśnie najdłuższe.
Mm. płatowate (m. płatowaty głowy i szyi)

Przyczep © M. płatowaty szyi: wyrostki kolczyste T3-T6
początkowy © M. płatowaty głowy: wyrostki kolczyste C4-T3
Przyczep • M. płatowaty szyi: wyrostki poprzeczne C l -C2
końcowy • M. płatowaty głowy: kresa karkowa górna, wyrostek sutkowy
Czynność Cały mięsień: działając obustronnie, prostuje odcinek szyjny kręgosłupa i głowę, dzia
łając jednostronnie, obraca i zgina głowę bocznie po stronie działania
Unerwienie Gg. boczne gałęzi grzbietowych nerwów rdzeniowych (C1-C6)
Mm. międzypoprzeczne
Przyczep ® Mm. międzypoprzeczne przyśrodkowe lędźwi: przyczepiają się między sąsiadują
początkowy cymi wyrostkami suteczkowatymi wszystkich kręgów lędźwiowych
i przyczep ® Mm. międzypoprzeczne boczne lędźwi: przyczepiają się między sąsiadującymi wy
końcowy rostkami żebrowymi wszystkich kręgów lędźwiowych
® Mm. międzypoprzeczne tylne szyi: przyczepiają się między sąsiadującymi guzkami
tylnymi C2-C7
• Mm. międzypoprzeczne przednie szyi: przyczepiają się między sąsiadującymi guz
kami przednimi C2-C7
Czynność • Działając obustronnie, stabilizują i prostują odcinek szyjny i lędźwiowy kręgosłupa.
• Działając jednostronnie, zginają bocznie odcinek szyjny i lędźwiowy kręgosłupa po
stronie działania
Unerwienie Gg. grzbietowe nerwów rdzeniowych z wyjątkiem mm. międzypoprzecznych bocznych
lędźwi i mm. międzypoprzecznych przednich szyi (gg. brzuszne nerwów rdzeniowych)
Mm. dźwigacze żeber

Przyczep ® Mm. dźwigacze krótkie żeber: wyrostki poprzeczne C7 orazT1-T11
B Pasmo boczne: mięśnie kolcowo- początkowy ® Mm. dźwigacze długie żeber: wyrostki poprzeczne C7 orazT1-T11
-poprzeczne i międzypoprzeczne, schemat Przyczep • Mm. dźwigacze krótkie żeber: kąt żebra leżącego poniżej
a Mięśnie płatowate - mięsień płatowaty końcowy • Mm. dźwigacze długie żeber: kąt żebra leżącego powyżej
głowy i szyi. Czynność Działając obustronnie prostują kręgosłup piersiowy, działając jednostronnie zginają
kręgosłup piersiowy po tej samej stronie i obracają go w stronę przeciwną
b Mięśnie międzypoprzeczne i mięśnie dźwi-
Unerwienie Gg. brzuszne i grzbietowe nerwów rdzeniowych
gacze żeber.
146
P ro c . m a s t o id e u s
M . lo n g is s im u s L in e a n u c h a lis
c a p it is s u p e r io r
P ro c .
M . ilio c o s t a lis
m a s t o id e u s
c e r v ic is
M . lo n g is s im u s M m . in t e r t r a n s v e r s a r ii M . s p le n iu s
c e r v ic is p o s t e r io r e s c e r v ic is c a p it is
T u b e r c u lu m
p o s te r iu s
P ro c . s p in o s u s C 7 M . s p le n iu s
( V e r t e b r a p r o m in e n s ) c e r v ic is
M . ilio c o s t a lis
t h o r a c is
M . lo n g is s im u s
t h o r a c is
M m . le v a t o r e s
c o s ta ru m b re v e s
M . ilio c o s t a lis M m . le v a t o r e s
lu m b o r u m c o s t a r u m lo n g i
P ro c c .
c o s t ifo r m e s
L1 -L5 C r is t a ilia c a
P ro c . m a m illa r is
P ro c . c o s t ifo r m is
M m . in t e r t r a n s
O s sa cru m M m . in t e r t r a n s v e r s a r ii v e r s a r ii la te r a le s
m e d ia le s lu m b o r u m lu m b o r u m
c Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu: mięśnie krzyżowo-

-grzbietowe (mięśnie biodrowo-żebrowe i najdłuższe)
* Nie wszystkie struktury zamieszczone w tabeli po stronie lewej zazna D Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu: mięśnie kolcowo-
czono na rycinach powyżej. Schematy przedstawione na stronie po -poprzeczne (mięśnie płatowate) i mięśnie m iędzypoprzeczne
przedniej, wzdłuż i na lewo od tabel miały na celu dać ogólny pogląd (mięśnie m iędzypoprzeczne klatki piersiowej, szyi i głowy
na układ mięśni i ich czynność. Ryciny zamieszczone na tej stronie mają oraz mięśnie dźwigacze żeber)
za zadanie przedstawić mięśnie w kolejności ich preparowania.
147
2 .3 Mięśnie głębokie grzbietu: pasmo przyśrodkowe
Mm. międzykolcowe
Przyczep © Mm. międzykolcowe szyi (mm. interspinales cervicis seu colli): wyrostki kolczyste krę-
początkowy gów szyjnych
i pzyczep © Mm. międzykolcowe lędźwi (mm. interspinales lumborum): wyrostki kolczyste
końcowy kręgów lędźwiowych
©
Czynność Prostują odcinek szyjny i lędźwiowy kręgosłupa
Unerwienie Gg. grzbietowe nerwów rdzeniowych
Mm. kolcowe
Przyczep ® M. kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis): boczne powierzchnie wyrostków
początkowy kolczystychT!0-T12 i L1-L3
© M. kolcowy szyi (m. spinalis cervicis): wyrostki kolczyste Tl -T2 i C5-C7
Przyczep • M. kolcowy klatki piersiowej: powierzchnie boczne wyrostków kolczystych T2-T8
końcowy • M. kolcowy szyi: wyrostki kolczyste C2-C4
Czynność • Działając obustronnie, prostują odcinek szyjny i piersiowy kręgosłupa
• Działając jednostronnie, zginają odcinek szyjny i piersiowy kręgosłupa po tej samej
stronie
A Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich

grzbietu: mięsień prostownik grzbietu,
Mm. skręcające krótkie i długie
schemat
Mięśnie międzykolcowe i kolcowe. Przyczep © Mm. skręcające krótkie (mm. rotatores breves): wyrostki
początkowy poprzeczne i leżące powyżej wyrostki kolczyste wszystkich
i przyczep kręgów piersiowych
końcowy © Mm. skręcające długie (mm. rotatores longi): wyrostki
poprzeczne i leżące powyżej wyrostki kolczyste wszystkich
kręgów piersiowych
Czynność Działając obustronnie, prostują odcinek piersiowy kręgosłupa,
działając jednostronnie, obracają kręgosłup w stronę przeciwną
© Mm. wielodzielne
Przyczep Wyrostki poprzeczne i wyrostki kolczyste wszystkich kręgów (od

początkowy C2 do kości krzyżowej), biegną pokrywając 2-4 kręgi i są najbar
i przyczep dziej rozwinięte w odcinku lędźwiowym
końcowy
Czynność Działając obustronnie, prostują kręgosłup,
działając jednostronnie, zginają kręgosłup po tej samej stronie
i obracają go w stronę przeciwną
Mm. półkolcowe
Przyczep © M. półkolcowy klatki piersiowej (m. semispinalis thoracis):

początkowy wyrostki poprzeczne T6-T12
® M. półkolcowy szyi (m. semispinalis cervicis): wyrostki
poprzeczne Tl-T 6
® M. półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis): wyrostki
poprzeczne C3-T6
Przyczep • M. półkolcowy klatki piersiowej: wyrostki kolczyste C6-T4
końcowy • M. półkolcowy szyi: wyrostki kolczyste C2-C7
• M. półkolcowy głowy: kość potyliczna, między kresą karkową
górną a dolną
Czynność Działając obustronnie, prostują odcinek piersiowy i szyjny
B Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich
kręgosłupa oraz głowę (stabilizują stawy głowy)
grzbietu: mięśnie poprzeczno-kolcowe,
Działając jednostronnie, zginają głowę, odcinek szyjny i pier
schemat siowy kręgosłupa po tej samej stronie i obracają go w stronę
a Mięśnie skręcające krótkie i długie, przeciwną
b Mięśnie wielodzielne. Unerwienie Gg. grzbietowe nerwów rdzeniowych
c Mięśnie półkolcowe.
148
A tla s
A x is
s u p e r io r
M m . in t e r s p in a le s
c e r v ic is
M . s p in a lis L in e a n u c h a lis
(v e r t e b r a
c e r v ic is in fe r io r
p r o m in e n s ) M .s e m is p in a lis
c a p it is
M . s e m is p in a lis
c e r v ic is
(v e r t e b r a p r o m in e n s )
— M . s p in a lis M . s e m is p in a lis
t h o r a c is t h o r a c is
M m . r o ta to re s
lo n g i
M m . r o ta to re s
b re v e s
M m . in t e r s p in a le s
lu m b o r u m
P ro c c . c o s t ifo r m e s
M . m u lt ifid u s
O s sa cru m
O s sa cru m
C Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu: mięsień
prostownik grzbietu, mięśnie międzykolcowe i kolcowe
D Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu: mięśnie

poprzeczno-kolcowe (mięśnie skręcające krótkie i długie,
wielodzielne, mięsień półkolcowy)
149
2.4 Mięśnie głębokie grzbietu: mięśnie podpotyliczne, mięśnie

połączenia czaszkowo-kręgowego i mięśnie przedkręgowe
A Mięśnie podpotyliczne, mięśnie połączenia czaszkowo-kręgo B Mięśnie przedkręgowe szyi: mięsień długi głowy i szyi, mięsień
wego: mięsień prosty głowy tylny większy i mniejszy, mięsień prosty głowy przedni i boczny, schemat
skośny głowy górny i dolny, schemat
© M. prosty głowy tylny większy © M. długi głowy

Przyczep Wyrostek kolczysty kręgu obrotowego Przyczep Guzek przedni wyrostka poprzecznego C3-C6
początkowy początkowy
Przyczep 'A środkowa kresy karkowej dolnej Przyczep Część podstawna kości potylicznej
końcowy końcowy
Czynność • Obustronnie: prostuje głowę Czynność • Jednostronnie: pochyla i obraca głowę w stronę zgięcia
• Jednostronnie: obraca głowę w kierunku działania • Obustronnie: zgina głowę
Unerwienie G. grzbietowa Cl (n. podpotyliczny) Unerwienie Bezpośrednie gg. splotu szyjnego (C1-C4)
© M. prosty głowy tylny mniejszy
© M. długi szyi
Przyczep Guzek tylny kręgu szczytowego
Przyczep • Część pionowa (przyśrodkowa): przednia część trzonu
początkowy
początkowy kręgów C5-C7 i T l -T3
Przyczep ‘/3 przyśrodkowa kresy karkowej dolnej
• Część skośna górna: guzek przedni wyrostka poprzecz
końcowy
nego C3-C5
Czynność • Obustronnie: prostuje głowę
• Część skośna dolna: trzon kręgów T1-T3, od przodu
• Jednostronnie: obraca głowę w kierunku działania
Przyczep • Część pionowa: przednia część trzonu kręgów C2-C4
Unerwienie G. grzbietowa Cl (n. podpotyliczny)
końcowy • Część skośna górna: guzek przedni C1
® M. skośny głowy górny • Część skośna dolna: guzek przedni wyrostka poprzecz
nego C5-C6
Przyczep Wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego Czynność • Jednostronnie: pochyla i obraca kręgosłup w odcinku
początkowy szyjnym w kierunku działania
Przyczep Powyżej przyczepu mięśnia prostego głowy tylnego wię • Obustronnie: zgina odcinek szyjny kręgosłupa
końcowy kszego Unerwienie Bezpośrednie gg. splotu szyjnego (C2-C6)
• Jednostronnie: zgina i przechyla głowę w kierunku ® M. prosty głowy przedni
działania oraz obraca ją w stronę przeciwną
Przyczep Część boczna Cl
Unerwienie G. grzbietowa Cl (n. podpotyliczny)
początkowy
© M. skośny głowy dolny Przyczep Część podstawna kości potylicznej
końcowy
Przyczep Wyrostek kolczysty kręgu obrotowego Czynność • Jednostronnie: zgięcie boczne głowy w stawie szczyto-
początkowy wo-potylicznym (SSP)
Przyczep Wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego • Obustronnie: zgięcie głowy w SSP
końcowy Unerwienie G. brzuszna nerwu Cl
• Jednostronnie: obraca głowę w kierunku działania © M. prosty głowy boczny
Unerwienie G. grzbietowa C l (n. podpotyliczny)
Przyczep Wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego
początkowy
Przyczep Część podstawna kości potylicznej (bocznie do kłykcia po
końcowy tylicznego)
Czynność • Jednostronnie zgięcie boczne głowy w SSP
Uwaga: Mięśnie przedkręgowe (przedkręgosłupowe) nie zaliczają się do
• Obustronnie: zgięcie głowy w SSP
autochtonicznych mięśni grzbietu, ponieważ są unerwiane przez gałęzie
Unerwienie G. brzuszna nerwu C1
brzuszne nerwów rdzeniowych,
150
Linea nuchalis Linea nuchalis M. rectus capitis

superior inferior posterior minor
C Mięśnie podpotyliczne, mięśnie

M.obliquus połączenia czaszkowo-kręgowego:
capitis superior mięśnie proste tylne i skośne głowy
Proc. mastoideus
W dosłownym znaczeniu mięśnie podpoty
M. rectus capitis liczne krótkie to mięśnie, które unerwione są
Atlas, Tuberculum posterior maior przez gałąź grzbietową pierwszego nerwu rdze
posterius niowego (nerw podpotyliczny). Należą do nich
Atlas,
Proc. transversus mięśnie grupy bocznej (m. skośny dolny głowy),
Axis,
Proc. spinosus mięśnie grupy przyśrodkowej (m. skośny górny
M.obliquus głowy oraz m. prosty tylny większy i mniejszy
capitis inferior
głowy). Grupa przednia mięśni pod potylicznych
krótkich (m. prosty głowy boczny i przedni)
unerwiona jest przez gałęzie brzuszne, a m ię
śnie te zaliczane są do mięśni przedkręgowych
(zob. D).
Atlas, Proc. Protuberantia

Proc. transversus mastoideus occipitalis externa
Mandibula M. obliquus
capitis superior
Atlas (Cl)
M. rectus capitis
Axis (C2) posterior minor
M. rectus capitis
posterior maior
M.obliquus Axis,
capitis inferior Proc. spinosus Os occipitale, M. rectus
Pars basilaris capitis anterior
Proc. M. rectus
mastoideus capitis lateralis
Atlas,
Proc. transversus
M. longus
capitis
Axis Pars
obliqua
superior
Tuberculum M. longus
Pars recta
anterius colli
Pars
obliqua
Vertebra C7
inferior
Costa 1
D Mięśnie przedkręgowe szyi: mięsień długi

głowy i szyi, mięsień prosty głowy
przedni i boczny
Usunięto narządy szyi, widok od przodu. Czę
ściowo usunięto mięsień długi głowy po stronie
lewej preparatu. Vertebra T3
151
2.5 Mięśnie ściany brzucha: mięśnie skośne i mięsień poprzeczny
A Mięsień skośny zewnętrzny brzucha, schemat B Mięsień skośny wewnętrzny brzucha, schemat
M. skośny zewnętrzny brzucha M. skośny wewnętrzny brzucha
Przyczep Powierzchnia zewnętrzna żeber 5-12 Przyczep Blaszka przednia powięzi piersiowo-lędźwiowej, kresa
początkowy początkowy pośrednia grzebienia biodrowego, kolec biodrowy
Przyczep • Warga zewnętrzna grzebienia biodrowego przedni górny, boczna część więzadła pachwinowego
końcowy • Blaszka przednia pochewki mięśnia prostego brzucha Przyczep • Dolny brzeg żeber 10-12
Czynność • Jednostronnie: zgina tułów po tej samej stronie, obraca końcowy • Blaszka przednia i tylna pochewki mięśnia prostego
tułów w stronę przeciwną brzucha, kresa biała
• Obustronnie: zgina tułów i prostuje miednicę, jest • Łączy się z mięśniem dźwigaczem jądra
mięśniem oddechowym, głównie w fazie brzusznej Czynność • Jednostronnie: zgina i obraca tułów w kierunku
oddychania (podczas działania tłoczni brzusznej) działania
Unerwienie Nn. międzyżebrowe (T5-T12), n. biodrowo-podbrzuszny • Obustronnie: zgina tułów i prostuje miednicę, jest
mięśniem wydechowym, głównie w fazie brzusznej
oddychania (podczas działania tłoczni brzusznej)
Unerwienie • Nn. międzyżebrowe (T8-T12), n. biodrowo-
-podbrzuszny, n. biodrowo-pachwinowy
• G. płciowa nerwu płciowo-udowego (m. dźwigacz jądra)
Mięsień poprzeczny brzucha
Przyczep • Powierzchnia wewnętrzna żeber 7-12

początkowy • Blaszka przednia powięzi piersiowo-lędźwiowej
• Warga wewnętrzna grzebienia biodrowego, kolec
biodrowy przedni górny
• Boczna część więzadła pachwinowego
Przyczep Blaszka tylna pochewki mięśnia prostego brzucha,
końcowy kresa biała
Czynność • Jednostronnie: zgina tułów po tej samej stronie
• Obustronnie: jest mięśniem wydechowym,
głównie w fazie brzusznej oddychania
(podczas działania tłoczni brzusznej)
Unerwienie Nn. międzyżebrowe (T5-T12), n. biodrowo-podbrzuszny,
n. biodrowo-pachwinowy, n. płciowo-udowy
C Mięsień poprzeczny brzucha, schemat
152
Costa 5
Proc. Proc.
xiphoideus xiphoideus
M. obliquus
externus
abdominis Costa 10
Linea alba M. obliquus Linea alba M. obliquus

externus internus abdominis,
abdominis, aponeurosis
aponeurosis
M.obliquus
Anulus internus abdominis
umbilicalis
Crista iliaca,
Crista iliaca, Linea intermedia
Labium externum
Spina iliaca
Spina iliaca anterior superior
anterior superior
Lig. inguinale
Lig. inguinale
Anulus
inguinalis
superficialis Symphysis
pubica
D Mięsień skośny zewnętrzny brzucha E Mięsień skośny wewnętrzny brzucha

Widok od przodu, strona lewa preparatu. Widok od przodu, strona lewa preparatu.
Corpus sterni
Proc.
xiphoideus
Linea alba
M. transversus
M. transversus abdominis
abdominis,
aponeurosis; Linea
(= Lamina posterior semilunaris
vaginae musculi
recti abdominis)
Crista iliaca,
Linea arcuata Labium internum
Spina iliaca
anterior superior
Lamina anterior
vaginae musculi Lig.inguinale
recti abdominis
Symphysis
pubica F Mięsień poprzeczny brzucha
Widok od przodu, strona lewa preparatu (pochewka mięśnia prostego
brzucha, szczegóły zob. s. 179).
153
2.6 Mięśnie ściany brzucha: mięśnie grupy przedniej i tylnej
© M, prosty brzucha
Przyczep Chrząstki żebrowe 5-7, wyrostek mieczykowaty mostka

początkowy
Przyczep Kość łonowa (między guzkiem łonowym a spojeniem
końcowy łonowym)
Czynność Zgina odcinek lędźwiowy kręgosłupa, prostuje miednicę,
jest to mięsień wydechowy, głównie w fazie brzusznej
oddychania (podczas działania tłoczni brzusznej)
Unerwienie Nn. międzyżebrowe (T5-T12)
Linea © M. piramidowy
Przyczep Kość łonowa (do przodu od przyczepu mięśnia prostego

początkowy brzucha)
Przyczep Kresa biała (biegnie w obrębie pochewki mięśnia pro
końcowy stego brzucha)
Czynność Napina kresę białą
Unerwienie N. podżebrowy (12. nerw międzyżebrowy)
A Mięsień prosty brzucha i mięsień piramidowy: pasmo przednie

mięśni ściany brzucha, schemat: mięsień prosty brzucha, mięsień
piramidowy
M. czworoboczny lędźwi
Przyczep Grzebień biodrowy

początkowy
Przyczep Żebro 12., wyrostki żebrowe L1-L4
końcowy
Czynność • Jednostronnie: zgina tułów po tej samej stronie
• Obustronnie: obniża tułów, mięsień wydechowy
Unerwienie N. podżebrowy (12. n. międzyżebrowy)
M. biodrowo-lędźwiowy (© m. lędźwiowy większy i © m. biodrowy)*

Przyczep • M. lędźwiowy większy (warstwa powierzchowna):
początkowy powierzchnie boczne trzonu kręgów Tl 2, L1-L4
i odpowiednich krążków międzykręgowych
• M. lędźwiowy większy (warstwa głęboka): wyrostki
żebrowe kręgów L1-L5
• M. biodrowy (m. iliacus): dół biodrowy
Przyczep M.
końcowy
Czynność • Staw biodrowy: zgięcie i obrót na zewnątrz
• Kręgosłup lędźwiowy: działając jednostronnie
(przy zgiętym udzie) pochyla tułów bocznie, działając
obustronnie, w pozycji leżącej unosi tułów
Unerwienie N. udowy (Tl 2-L4) i bezpośrednie gałęzie ze splotu
lędźwiowego
* Topograficznie, spośród dwóch powyższych mięśni tylko mięsień lędź

wiowy większy należy do mięśni tylnej ściany brzucha. Natomiast pod
B Mięsień czworoboczny lędźwi i lędźwiowy w iększy: mięśnie
względem czynnościowym zalicza się go do mięśni działających na staw
głębokie tylnej ściany brzucha, schemat: mięsień czworoboczny
biodrowy (zob. s. 476).
lędźwi i mięsień biodrowo-lędźwiowy
154
Proc.
xiphoideus
Linea alba
M.quadratus
lumborum
Intersectiones
M. psoas maior tendineae
Crista iliaca Fossa iliaca
M. iliacus M. rectus
abdominis
Lig.inguinale
M. iliopsoas
C Mięśnie przedniej (mięsień prosty
brzucha i mięsień piramidowy) i tylnej
Tuberculum
(mięsień czworoboczny lędźwi i mięsień
pubicum
biodrowo-lędźwiowy) ściany brzucha
Widok od przodu. Mięśnie przedniej ściany
Trochanter
brzucha uwidoczniono po stronie lewej, a mięś
minor
nie ściany tylnej po stronie prawej preparatu.
Mm. dorsi profundi

(M. erector spinae)
Corpus sterni Lamina 1
posterior I Fasciathora_
Lamina [ columbalis
M. quadratus
lumborum
anterior J
Linea alba
M. transversus Vertebra L3
M. psoas maior
abdominis
M. transversus
M.obliquus abdominis Peritoneum
externus parietale
abdominis M.obliquus
internus abdominis
Aponeurosis
M.obliquus
musculi
internus M.obliquus
abdominis
abdominis externus abdominis
M. rectus M. rectus Fascia abdominis
a abdominis b abdominis Linea alba Vagina musculi superficialis
recti abdominis
O Ściana brzucha i pochewka mięśnia prostego brzucha, mięśni skośnych brzucha biegnie do przodu, a powięź mięśnia poprzecz
układ włókien mięśniowych nego brzucha do tyłu od mięśnia prostego brzucha. W ten sposób powstaje
a Widok od przodu, b Przekrój poprzeczny na poziomie L3. blaszka przednia (rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego i częściowo
Mięsień prosty brzucha i mięśnie skośne brzucha oraz ich rozcięgna two wewnętrznego brzucha) i blaszka tylna (pozostała część rozcięgna mięśnia
rzą jednostkę czynnościową ściany brzucha. Połączone rozcięgna mięśni skośnego wewnętrznego brzucha i rozcięgna mięśnia poprzecznego brzu
skośnych brzucha tworzą pochewkę obejmującą mięsień prosty brzucha. cha) pochewki mięśnia prostego brzucha. Natomiast dolna 'A mięśnia pro
Pochewka ta łączy się z kolei z rozcięgnami strony przeciwnej i w linii pośrod- stego brzucha pokryta jest z przodu przez rozcięgna wszystkich trzech mię
kowej ściany brzucha powstaje kresa biała. Rozcięgno mięśnia skośnego wew śni, tworzących jej blaszkę przednią, co powoduje, że w tej części mięśnia
nętrznego brzucha dzieli się i obejmuje górne }A mięśnia prostego brzucha nie wyróżnia się blaszki tylnej pochewki. Brzeg dolny blaszki tylnej pochewki
od przodu i od tyłu. Dlatego w obrębie górnej części tego mięśnia rozcięgno mięśnia prostego brzucha nazywany jest kresą łukowatą (linea arcuata).
155
2.7 Mięśnie ściany brzucha: czynność
Czynność mięśni ściany brzucha

Każdy z mięśni ściany brzucha pełni wiele funkcji i często mięśnie te
współdziałają z innymi grupami mięśniowymi (np. mm. grzbietu, mm. po
śladkowe i przepona). Podstawowa rola mięśni ściany brzucha to:
• główna tłocznia brzuszna: napięcie ściany brzucha zwiększa ciśnienie

w jam ie brzusznej, działając na jej narządy (tłocznia jam y brzusznej),
• stabilizacja i zm niejszenie napięcia kręgosłupa,
• ruch tułowia i miednicy,
• wspomaganie oddychania.
c iś n ie n ie
w j a m ie
b rz u s zn e j
A Tłocznia jam y brzusznej = zw iększanie ciśnienia wewnątrz B Tłocznia jam y brzusznej = stabilizacja kręgosłupa podczas
jam y brzusznej w wyniku zwiększonego napięcia mięśni wzrostu ciśnienia śródbrzusznego
ściany jam y brzusznej, przepony m iednicy i przepony brzusznej Przekrój przez tułów w płaszczyźnie strzałkowej pośrodkowej, schemat.
Przekrój czołowy przez jam ę brzuszną, schemat. Widok od przodu. Widok od strony lewej. Jednoczesny skurcz przepony brzusznej, mię
śni ściany jam y brzusznej i przepony miednicy zwiększa ciśnienie śród-
a Ściana jam y brzusznej i jam y miednicy zbudowana jest z części kostnej
brzuszne (tłocznia jam y brzusznej). W efekcie działania ciśnienia docho
(kręgosłup, szkielet klatki piersiowej, kości miedniczne) i mięśniowej
dzi do stabilizacji tułowia i zmniejszenia napięcia na kręgosłup (głównie
(przepona brzuszna, mięśnie ściany jam y brzusznej i mięśnie przepony
w odcinku lędźwiowym) oraz wzmocnienia i usztywnienia ściany tułowia,
miednicy).
tak jak ściany nadmuchanej piłki. Czynności te wykonywane są automa
b W wyniku skurczu mięśni ściany jam y brzusznej (tłocznia jam y brzusz
tycznie podczas podnoszenia ciężkich przedmiotów.„Nadmuchana prze
nej) dochodzi do zmniejszenia objętości jam y brzusznej, co powo
strzeń" w obrębie tułowia może być wykorzystana do zmniejszenia naci
duje wzrost ciśnienia śródbrzusznego i czynny ucisk na narządy jam y
sku na krążki międzykręgowe. Działając na górną część odcinka lędźwio
brzusznej. Powyższe czynności mają istotne znaczenie podczas w y
wego kręgosłupa, nacisk zmniejsza się o ok. 50%, a działając na jej dolną
próżniania (defekacja), wydalania moczu (mikcja) oraz podczas opróż
część o blisko 30%. Oznacza to, że siły nacisku wywierane na mięśnie głę
niania żołądka (wym ioty). Tłocznia jam y brzusznej ma podstawowe
bokie grzbietu mogą być zmniejszone o więcej niż 50%. Zjawiska te w y
znaczenie w porodzie (faza wydalania) podczas parcia.
jaśniają, jak ważne jest prawidłowe napięcie mięśni ściany jam y brzusznej
w zapobieganiu i leczeniu chorób kręgosłupa.
156
Sternum
M. rectus
abdominis
M.obliquus
externus abdominis
M.transversus d
abdominis
M. obliquus
internus abdominis
Linea alba
Symphysis pubica
a e
C Mięśnie proste i skośne ściany brzucha biorące udział c Zgięcie tułowia po stronie prawej w wyniku skurczu mięśni bocznej
w ruchach tułowia części ściany brzucha po stronie prawej (wspomagane przez mięśnie
a Mięśnie proste i skośne ściany brzucha, kierunek i przebieg włókien, głębokie kręgosłupa po stronie prawej),
b Zgięcie tułowia po stronie prawej z jednoczesnym obrotem tułowia d Obrót tułowia w prawo w wyniku skurczu mięśni bocznej części ściany
w stronę lewą, w wyniku skurczu prawego mięśnia skośnego zewnętrz brzucha po stronie prawej i mięśni głębokich kręgosłupa po stronie
nego brzucha i lewego mięśnia skośnego wewnętrznego brzucha. lewej.
e Zgięcie tułowia w wyniku obustronnego skurczu mięśnia prostego
brzucha, mięśni bocznej części ściany brzucha i mięśnia lędźwiowego
większego.
Mm. dorsi profundi
Spina iliaca
posterior superior
M. gluteus
maximus
M. iliopsoas
mm. kulszowo-
-podkolanowe
D Ruchy miednicy, w czynnej i biernej postawie podczas działania pionowo, a kolce biodrowy przedni górny i biodrowy tylny górny leżą na
mięśni ściany brzucha tej samej wysokości (b). Mięśnie biorące czynny udział w utrzymaniu pra
a Postawa prawidłowa, b Postawa wyprostowana, c Postawa bierna, po widłowej postawy to mięśnie ściany brzucha, mięśnie pośladkowe i mię
chylona. śnie kulszowo-podkolanowe. W wyniku rozluźnienia i nieprawidłowego
Brak równowagi między działaniem mięśni głębokich kręgosłupa a działa napięcia mięśni brzucha dochodzi do przyjęcia postawy pochylonej (c),
niem mięśni ściany brzucha jest szczególnie widoczny w krzywiźnie dol a kąt pochylenia miednicy do przodu wzrasta. W wyniku postępującego
nego odcinka kręgosłupa i w stopniu pochylenia miednicy. W warunkach skracania się mięśni głębokich kręgosłupa dochodzi do uwydatnienia
prawidłowych, w postawie czynnej miednica pochylona jest do przodu krzywizny przedniej (lordozy) odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Postawa
pod kątem około 12° (a). W wyniku przyjęcia postawy wyprostowanej taka jest kształtowana skłonnością do nadmiernego skurczu i skrócenia
(„pierś do przodu, brzuch wciągnięty") miednica ustawiona jest bardziej mięśnia biodrowo-lędźwiowego (mięsień lędźwiowy większy i biodrowy).
157
2 .8 Mięśnie klatki piersiowej: mięśnie międzyżebrowe, podżebrowe,

pochyłe i mięsień poprzeczny klatki piersiowej
Mm. pochyłe
Przyczep © M. pochyły przedni (m. scalenus anterior): guzek

początkowy przedni wyrostków poprzecznych C3-C6
© M. pochyły środkowy (m. scalenus medius): guzek tylny
wyrostków poprzecznych C3-C7
® M. pochyły tylny (m. scalenus posterior): guzek tylny
wyrostków poprzecznych C5-C7
Przyczep • M. pochyły przedni: guzek mięśnia pochyłego
końcowy przedniego żebra pierwszego
• M. pochyły środkowy: żebro pierwsze (do tyłu od
bruzdy tętnicy podobojczykowej)
• M. pochyły tylny: powierzchnia zewnętrzna żebra
drugiego
Czynność • Gdy żebra są ruchome: unoszą górne żebra (podczas
wdechu)
• Gdy żebra są ustalone: zginają bocznie kręgosłup
w odcinku szyjnym, po tej samej stronie (działając
jednostronnie)
• Zginają kręgosłup w odcinku szyjnym
(działając obustronnie)
Unerwienie Bezpośrednie gałęzie ze splotu szyjnego i ramiennego
(C3-C6)
Mm. międzyżebrowe
Przyczep © Mm. międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales

początkowy externi), od guzka żebra do stawów żebrowo-chrząst-
i końcowy kowych: przyczep początkowy - dolny brzeg żebra,
przyczep końcowy - górny brzeg żebra leżącego poni
żej (włókna skierowane są skośnie do przodu i dołu)
® Mm. międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercosta
les interni), od kąta żebra do mostka: przyczep począt
A Mięśnie klatki piersiowej, schemat kowy - górny brzeg żebra, przyczep końcowy - dolny
Widok od przodu. brzeg żebra leżącego powyżej (włókna skierowane są
skośnie do przodu i góry)
a Mięśnie pochyłe, • Mm. międzyżebrowe najgłębsze (mm. intercostales
b Mięśnie międzyżebrowe. intimi): są częścią mięśni międzyżebrowych wewnętrz
nych (ten sam kierunek włókien i ta sama czynność)
Czynność • Mm. międzyżebrowe zewnętrzne: unoszą żebra
(podczas wdechu), utrzymują przestrzenie między
żebrowe, stabilizują ścianę klatki piersiowej
• Mm. międzyżebrowe wewnętrzne: opuszczają żebra
(podczas wydechu) utrzymują przestrzenie między
żebrowe, stabilizują ścianę klatki piersiowej
Unerwienie Nn. międzyżebrowe od 1. do 11.
M. poprzeczny klatki piersiowej
Przyczep Powierzchnia wewnętrzna chrząstek żebrowych

początkowy od 2. do 6. żebra
Przyczep Powierzchnia wewnętrzna mostka i wyrostka mieczyko-
końcowy watego
Czynność Obniża żebra (podczas wydechu)
B Mięsień poprzeczny klatki piersiowej, schemat Unerwienie Nn. międzyżebrowe od 2. do 6.
Widok od tyłu.
158
C Mięsień pochyły przedni, środkowy

i tylny oraz mięśnie międzyżebrowe
zewnętrzne i wewnętrzne
Widok od przodu, usunięto część ściany przed
niej klatki piersiowej. Topograficznie mięśnie
pochyłe należą do mięśni głębokich szyi, nato
miast czynnościowo odgrywają one ważną rolę
jako mięśnie oddechowe. Mięśnie podżebrowe
mają ten sam układ włókien, co mięśnie mię
dzyżebrowe wewnętrzne, ale biegną omijając
jedno lub dwa żebra, tworząc jednolitą warstwę
mięśniową, szczególnie w okolicy kątów żeber
od 6. do 11.
Mm. inter
costales Mm. inter
interni costales
externi
Mm. inter
costales
externi
Mm. inter
Sternum costales
interni
Mm.sub Cartilago
costales costalis
Costa 1
Manubrium
sterni
Mm. inter
costales
interni
Corpus uniesienie żeber =

sterni wdech
M. trans Mm. intercostales externi

versus (skurcz = uniesienie żeber)
thoracis
Punctum fixum
mięśnia unoszącego żebra,
wdechowego
Proc. Punctum mobile
xiphoideus mięśnia unoszącego żebra,
sterni wdechowego
Mm.intercostales interni
(skurcz = opuszczenie żeber)
Cartilago
costalis
Punctum mobile
mięśnia wydechowego
Punctum fixum
opuszczenie żeber =
mięśnia wydechowego
wydech
D Mięsień poprzeczny klatki piersiowej E Działanie m m . in te r c o s ta le s e x te r n i e t in te r n i

Powierzchnia tylna żeber i ściany przedniej klatki piersiowej, które usu- Zwróć uwagę na położenie osi ruchu wzdłuż szyjki żebra,
nięto z C (m. poprzeczny klatki piersiowej prawy), widok od tyłu.
159
2 .9 Mięśnie klatki piersiowej: przepona
Pars sternalis
Pars costalis
Centrum
tendineum
Foramen Hiatus
venae cavae oesophageus
Pars lumbalis, Pars lumbalis,

Crus dextrum Crus sinistrum
Lig, arcuatum
laterale
M. quadratus
lumborum Costa 12
Lig. arcuatum mediale
M. psoas maior Vertebra L3
Hiatus aorticus
A Przepona, budowa
Przepona
Przyczep • Część żebrowa przepony: dolny brzeg tuku żebrowego

początkowy (powierzchnia wewnętrzna od 7. do 12. żebra)
• Część lędźwiowa przepony: odnoga prawa i lewa
(crus dextrum et sinistrum)
- części przyśrodkowe: trzony kręgów L1-L3, krążki
międzykręgowe (LI -L3), więzadło podłużne
przednie
- części boczne: więzadło łukowate pośrodkowe (lig.
arcuatum medianum) na wysokości przedniej po
wierzchni kręgu L I; więzadło łukowate przyśrod
kowe (lig. arcuatum mediale), nad mięśniem lędź
wiowym większym i mniejszym, rozciąga się od
trzonu kręgu L2 do jednoimiennego wyrostka że
browego; więzadło łukowate boczne (lig. arcuatum
laterale) nad mięśniem czworobocznym lędźwi,
od wyrostka żebrowego L2 do końca bocznego
12. żebra
Przyczep • Część mostkowa przepony: powierzchnia tylna
końcowy wyrostka mieczykowatego
Czynność Środek ścięgnisty (centrum tendineum)
Główny mięsień oddechowy [oddychanie brzuszne B Ustawienie przepony i żeber podczas pełnego wdechu i wydechu
(przeponowe) i piersiowe], zwiększa ciśnienie w jamie Klatka piersiowa, widok od przodu.
brzusznej (tłocznia jamy brzusznej) Zwróć uwagę na różnice w położeniu przepony przy pełnym wdechu (ko
Unerwienie N. przeponowy (n. phrenicus) ze splotu szyjnego (C3-C5) lor czerwony) i pełnym wydechu (kolor niebieski). W badaniu fizykalnym
tylne granice płuc można wyznaczyć metodą opukiwania ściany klatki
piersiowej. Różnica w wysokości granic płuc między końcową fazą w yde
chu a końcową fazą wdechu określa zakres ruchomości przepony i wynosi
około 4-6 cm (zob. 174).
160
Sternum
Diaphragma, Centrum
Pars sternalis tendineum
prawa lewa kopuła

kopuła przepony
przepony
Proc. xiphoideus
Diaphragma,
Pars lumbalis
Diaphragma, Proc. costiformis

Pars costalis vertebrae L1
Clavicula
Costa 10
Hiatus Vertebrae L1-L5
aorticus
Scapula
Foramen
venae cavae
Diaphragma
Costa 12
C Przepona
Proce, costiformes
Crista iliaca
Spina iliaca
posterior
superior
Os sacrum
161
2.10 Mięśnie dna miednicy: przepona miednicy, przepona

moczowo-płciowa, mięśnie wzwodzące i zwierające
© M. dźwigacz odbytu
Przyczep Gałąź górna kości biodrowej po obydwu stronach spo
początkowy jenia łonowego
Przyczep Ciało odbytowo-guziczne (corpus anococcygeum)
końcowy
Unerwienie Nerw sromowy S2-S4
© M. łonowo-guziczny
Przyczep Kość łonowa (bocznie od przyczepu mięśnia łonowo-
początkowy -odbytniczego)
Przyczep Ciało odbytowo-guziczne, kość guziczna
końcowy
Unerwienie Bezpośrednie gałęzie splotu krzyżowego (S2-S4)
© M. biodrowo-guziczny
A Mięśnie przepony miednicy: mięsień dźwigacz odbytu Przyczep Łuk ścięgnisty powięzi mięśnia zasłaniacza wewnę
(mięsień łonowo-odbytniczy, łonowo-guziczny, biodrowo- początkowy trznego
-guziczny), mięsień guziczny, schemat. Przyczep Ciało odbytowo-guziczne, kość guziczna
Widok od góry. końcowy
Czynność mię Podtrzymywanie i utrzymywanie narządów miednicy
śni przepony
miednicy
Unerwienie Nerw sromowy S2-S4
© M. poprzeczny głęboki krocza

Przyczep Gałąź dolna kości łonowej, gałąź kości kulszowej
początkowy
Przyczep Powierzchnia pochwy albo gruczołu krokowego, ciało
końcowy kroczowe (corpus perineale)
Unerwienie N. sromowy (S2-S4)
© M. poprzeczny powierzchowny krocza

Przyczep Gałąź kości kulszowej
początkowy
Przyczep Ciało kroczowe
końcowy
Czynność mię Podtrzymywanie i utrzymywanie narządów miednicy,
śni przepony zwiera cewkę moczową
B Mięśnie przepony miednicy: mięsień poprzeczny głęboki
miednicy
i powierzchowny krocza
Widok od dołu.
© M. zwieracz odbytu zewnętrzny

M. zwieracz odbytu zewnętrzny leży między ciałem kroczowym a ciałem
odbytowo-guzicznym (otacza odbyt)
Czynność Zwiera odbyt
© M. zwieracz cewki moczowej zewnętrzny

Jest częścią mięśnia poprzecznego głębokiego krocza (otacza cewkę mo
czową)
Czynność Zwiera cewkę moczową
® M. opuszkowo-gąbczasty
Biegnie do przodu od ciała kroczowego do łechtaczki (u kobiet) lub do
szwu prącia (u mężczyzn)
Czynność U kobiet: zwężają światło pochwy
U mężczyzn: otaczają ciało gąbczaste prącia (corpus spon
giosum penis)
C Mięśnie w zwodzące i zwierające dna miednicy: mięsień Unerwienie N. sromowy (S2-S4)
zwieracz odbytu zewnętrzny, mięsień zwieracz cewki moczowej
© M. kulszowo-jamisty
zewnętrzny, mięsień opuszkowo-gąbczasty i mięsień kulszowo-
-jamisty Przyczep Gałąź kości kulszowej
Widok od dołu. początkowy
Przyczep Odnoga prącia lub łechtaczki (cruspenis seu clitoridis)
końcowy
Czynność Zmniejsza dopływ krwi do ciał jamistych prącia lub łech
taczki
162
R. inferior Symphysis M. sphincter

Hiatus ossis pubis pubica urethrae externus
Arcus tendineus urogenitalis
musculi levatoris ani
M. puborectalis
M. levator M. ischio
1
M. pubococcygeus cavernosus
M. obturatorius ani
internus M. iliococcygeus
M. bulbo
spongiosus
Centrum
perinei
M. sphincter
ani externus
Lig.sacro
spinale Spina
ischiadica
Lig.sacro
tuberale
Lig.ano
coccygeum
c Os coccygis
a Fibrae Corpus ano- Hiatus ani
prerectales coccygeum
R. inferior Symphysis Hiatus

ossis pubis pubica urogenitalis D Mięśnie przepony miednicznej u kobiety
a Mięśnie przepony miednicznej, widok od góry.
M. transversus
b Przepona moczowo-płciowa, widok od dołu.
perinei profundus
Acetabulum c Mięśnie wzwodzące i zwierające, widok od dołu.
R.ossis ischii
Stosowanie terminu „przepona moczowo-płciowa" nasuwa pytanie,
czy w miednicy żeńskiej należy wyróżniać mięsień poprzeczny głęboki
krocza. Pytanie to jest związane z postępującym z wiekiem procesem
przerastania mięśnia poprzecznego głębokiego krocza tkanką łączną.
Proces ten występuje często po porodzie drogami naturalnymi. Prze
strzeń głęboka krocza (spatium perinei profundum) u kobiet starszych
(zob. s. 183) zawiera głównie tkankę łączną, szczególnie obficie występu
jącą w obrębie rozworu moczowo-płciowego {hiatus urogenitalis), ujścia
zewnętrznego cewki moczowej (ostium urethrae externum) i ujścia po
chwy (ostium vaginae) (zob. s. 188).
Tuber M. transversus
ischiadicum perinei
superficialis
Corpus
b perineale Os coccygis
Najważniejsze czynności mięśni przepony miednicznej inne uszkodzenia występujące przede wszystkim podczas porodu (poro
Mięśnie przepony miednicznej pełnią podwójną funkcję: dów) mogą powodować niewydolność dna miednicy z licznymi konse
kwencjami klinicznymi:
• Mocują narządy jam y brzusznej oraz miednicy i chronią je przed w y
padnięciem. Zamykając od dołu jam ę brzuszną i jam ę miednicy, pod • obniżenie się narządów miednicy, np. obniżenie macicy (descensus
trzym ują i utrzym ują większość narządów. uteri),
• Kontrolują końcowe odcinki odbytnicy i dróg moczowo-płciowych • w przypadkach skrajnych wypadanie m acicy (prolapsus uteri) z wynico-
(czynność zwierająca), które przebijając mięśnie przepony moczowo- waniem pochwy.
płciowej, powodują mechaniczne osłabienie dna miednicy.
Obniżenie narządów miednicy zwykle objawia się niekontrolowaniem
Pełniąc te z natury sprzeczne funkcje (przepona wzmacnia i zamyka czynności fizjologicznych, nietrzymaniem kału i moczu podczas kaszlu
szczelnie jam ę miednicy, a jednocześnie zachowuje otwory dna mied lub wysiłku fizycznego (niewydolność wysiłkowa). Przy średnim stop
nicy), dno miednicy utworzone jest przez częściowo nakładające się war niu zaawansowania zmian, za pomocą ćwiczeń fizycznych dna miednicy
stwy mięśni i tkanki łącznej. Dno miednicy to struktura złożona, jednocze można z powodzeniem poprawić stan czynnościowy mięśni. Natomiast
śnie jest bardzo podatna na uszkodzenia, szczególnie u kobiet. Powtarza bardziej zaawansowane zm iany wym agają leczenia chirurgicznego, sto
jące się, skrajne zmiany ciśnienia śródbrzusznego, a także inne napięcia sowania zabiegów naprawczych dna miednicy (zabieg chirurgiczny pole
i obciążenia, występujące głównie pod koniec ciąży, mogą prowadzić do gający na zbliżeniu brzegów dwóch części mięśni dźwigaczy odbytu =
osłabienia tkanki łącznej i mięśni przepony miednicznej. Rozciąganie lub mięsień łonowo-odbytniczy).
163
2.11 Mięśnie ściany tułowia wtórnie migrujące na grzbiet:

mięśnie koIcowo-żebrowe, kolcowo-ramienne i piersiowo-ramienne
Proc. spinosus,
Scapula
T7
Humerus
Margo lateralis
M. serratus
M. latissimus
posterior superior
dorsi, Pars
scapularis
M. latissimus dorsi,
Pars vertebralis
Fascia
thoraco
lumbalis M. latissimus dorsi.
Pars iliaca
Fascia
thoraco Crista iliaca
lumbalis
Os ilium
M. serratus Os sacrum
posterior inferior
B M . la tis im u s d o r s i
Widok od tyłu.
C Przegląd wtórnie migrujących mięśni ściany tułowia

(omówione z wyłączeniem mięśni zębatych w rozdziale„kończyna górna",
zob. s. 298). Wszystkie właściwe mięśnie grzbietu są pokryte przez duże,
częściowo sięgające nawet miednicy mięśnie, które w rozwoju filogene
tycznym rozciągnęły swoje przyczepy początkowe na tułów (migrujące
A Mięśnie kolcowo-żebrowe - przegląd mięśnie tułowia, porównaj s. 145). Mięśnie te, jako hipoaksonowe (uner
Ze względu na swoje położenie do tyłu od powięzi piersiowo-lędźwio- wienie: gałęzie brzuszne) początkowo migrowały z obszaru tułowia w kie
wej oraz unerwienie poprzez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych, obu runku kończyny górnej (również mięśnie obręczy barkowej), aby następ
mięśni zębatych tylnych nie zalicza się do właściwych mięśni grzbietu, nie ulec ponownemu przemieszczeniu na grzbiet, prawdopodobnie pod
lecz do grupy wtórnie migrujących mięśni grzbietu. Większość bardzo czas rozwoju czworonogów, ponieważ muskulatura obręczy barkowej
cienkich mięśni, często jeszcze z wyraźnie zaznaczoną segmentacją, speł stała się większa, więc musiały unieść większą masę! Wyróżnia się zatem:
nia funkcję pomocniczych mięśni wdechowych (zob. tabela poniżej).
Mięśnie kolcowo-żebrowe (tułowiowo-żebrowe, rozpięte pomiędzy
Mięsień zębaty tylny górny kręgosłupem a żebrami)
Przyczep • mięsień zębaty tylny górny

początkowy: wyrostki kolczyste kręgów szyjnych 6. i 7. • mięsień zębaty tylny dolny
oraz piersiowych 1. i 2.
Przyczep Mięśnie kolcowo-ramienne (tułowiowo-ramienne, rozpięte pomiędzy
końcowy: żebra od II do V na wysokości kąta żebra kręgosłupem a obręczą barkową, względnie ramieniem)
Czynność: unosi żebra, działając pomocniczo podczas wdechu
• mięśnie tułowiowo-barkowe
Unerwienie: nerwy międzyżebrowe T1 .-4.
- mięśnie równoległoboczne większy i mniejszy
Mięsień zębaty tylny dolny - mięsień dźwigacz łopatki
- m. zębaty przedni
Przyczep
- m. podobojczykowy
początkowy: wyrostki kolczyste kręgów piersiowych 11. i 12.
- m. piersiowy mniejszy
oraz 1. i 2. kręgów lędźwiowych oraz powieź
- m. czworoboczny grzbietu
piersiowo-lędźwiowa.
• mięśnie tułowiowo-ramienne
Przyczep
- m. najszerszy grzbietu
końcowy: dolne brzegi żeber od 9. do 12.
• mięśnie piersiowo-ramienne
Czynność: działa pomocniczo podczas wdechu (i), poprzez skurcz
- m. piersiowy większy
zwęża dolny otwór klatki piersiowej, tworząc stabilny
punkt podparcia dla przepony. Uwaga: Wszystkie mięśnie migrujące są zaopatrywane nerwowo przez
Unerwienie: nerwy międzyżebrowe T9.-12. gałązki brzuszne nerwów rdzeniowych (rr. ventrales).
164
Linea nuchalis Protuberantia

superior occipitalis externa C 1 (Atlas) Proce, transversi
C 1-4
C 2 (Axis)
Lig. nuchae M. trapezius,
M. levator scapulae
Pars descendens M. rhomboideus
Proc. spinosus, C7 minor Angulus
(Vertebra prominens) M. trapezius, superior Clavicula
Pars transversa Proc. spinosus
Spina scapulae C 7, Vertebra Acromion
Acromion prominens
Spina scapulae
Proce, spinosi
T1-4
Margo medialis
M. rhomboideus
maior Scapula,
Facies posterior
Angulus
inferior
M. trapezius,
Pars F M . le v a to r s c a p u la e , m . r h o m b o id e u s m a io r e t
ascendens m . r h o m b o id e u s m in o r
Prawa strona, widok od tyłu.
Proc. spinosus, Tl 2
D M . tra p e z iu s
Widok od tytu.
M. pectoralis maior, M. pectoralis maior,

Pars clavicularis Pars sternocostalis
Tuberculum
minus
Tuberculum
maius
Sulcus inter
tubercularis G M . p e c to r a lis m in o r e t m . s u b c la v iu s
Prawa strona, widok od przodu.
Crista tuberculi
maioris
M.coraco
brachialis Acromion Proc. coracoideus
Sternum Cavitas glenoidalis Costae 1-9

M. pectoralis
Margo medialis
maior, Pars
abdominalis Scapula
Humerus M. serratus
anterior
Angulus
inferior
E M m . p e c t o r a lis m a io r e t m . c o ra c o b r a c h ia lis
Prawa strona, widok od przodu.
H M . s e rra tu s a n te rio r
Prawa strona, widok od boku.
165
Tułów 3. Mięśnie: anatomia topograficzna
3.1 Mięśnie grzbietu i powięź piersiowo-lędźwiowa
M. sternocleido
mastoideus
Fascia thoracolumbalis
(lamina profunda fasciae nuchae)
M. trapezius, M. rhomboideus
Pars descendens minor
M.trapezius, M. levator
Pars transversa scapulae Clavicula
Acromion
Spina scapulae
M, supraspinatus
M. rhomboideus
M. deltoideus maior
M. infraspinatus
Margo medialis
M.teres maior
M. teres maior
M. trapezius,
Pars ascendens M. serratus
anterior
M. triceps M. latissimus
brachii dorsi
M. latissimus
dorsi
M. serratus
posterior inferior
Fascia thoraco
lumbalis, lamina
posterior
M.obliquus
externus
Olecranon abdominis
M. latissimus
dorsi, M. obliquus
aponeurosis internus
abdominis
Trigonum
lumbale,
M.obliquus
internus
abdominis
Crista iliaca
M. gluteus M.gluteus
medius maximus
A Powięź piersiowo-lędźwiowa jako „powięź rozdzielająca" warstwę Blaszka tylna powięzi piersiowo-lędźwiowej oddziela grupę mięśni głę
powierzchowną od warstwy głębokiej mięśni grzbietu bokich grzbietu od grupy powierzchownej mięśni, które w rozwoju prze
Mięsień czworoboczny usunięto całkowicie po stronie prawej preparatu, mieściły się na grzbiet.
natomiast mięsień najszerszy grzbietu został usunięty częściowo tak, Zwróć uwagę, że blaszka tylna powięzi piersiowo-lędźwiowej w części
aby uwidocznić powięź piersiowo-lędźwiową (fascia thoracolumbalis). dolnej jest wzm ocniona rozcięgnem mięśnia najszerszego grzbietu.
166
a
i
Mm. Oeso- Fascia
infrahyoidei Trachea phagus visceralis
Glandula
M. sterno thyroidea
cleidomastoideus
b
V.iugularis Lamina
interna pretrachealis
Lamina
Fascia cervicalis
superficialis
Vagina carotica
Lamina
N. vagus prevertebralis
A. carotis
communis M. longus colli
Plexus brachialis Mm. scaleni
Vertebra C6 Medulla spinalis
M. levator
scapulae
Mm. dorsi
profundi
M. trapezius Lamina anterior

I Fascia
Lamina posterior f nuchae
a
Aorta V.cava Peritoneum parietale, Fascia renalis,

abdominalis inferior Fascia transversalis Ren lamina anterior
Mm. abdominis
Capsula fibrosa
Vertebra L3 Corpus adiposum

pararenale
Fascia renalis,
M. psoas maior lamina posterior
M. latissimus
Arcus vertebrae dorsi
Proc. costiformis M. serratus

posterior inferior
Proc. spinosus
M. quadratus
Mm. dorsi profundi lumborum
Fascia thoracolumbalis, T
lamina anterior I Fascia
_ . .. , ... r thoracolumbalis
Fascia thoracolumbalis,
lamina posterior J
b
B Powięź piersiowo-lędźwiowa czyste i żebrowe odpowiednich kręgów. Powięź piersiowo-lędźwiowa

a Szyja, przekrój poprzeczny na wysokości kręgu C6, widok od góry. zbudowana jest z blaszki tylnej i przedniej. Obie blaszki łączą się wzdłuż
b Grzbiet, przekrój poprzeczny na wysokości kręgu L3 (usunięto ogon brzegu bocznego mięśni głębokich grzbietu okolicy lędźwiowej. W oko
koński), widok od góry. licy tylnej szyi blaszka tylna (blaszka powierzchowna) powięzi piersiowo-
Powięź piersiowo-lędźwiowa tw orzy boczną część kanału kostno-włók- -lędźwiowej łączy się z powięzią karku (blaszka przednia), przechodząc
nistego, zamykającego wszystkie mięśnie głębokie grzbietu. Oprócz po w blaszkę przedkręgową powięzi szyi (lamina prevertebralis fasciae cervi
więzi piersiowo-lędźwiowej kanał tworzą łuki kręgów oraz wyrostki kol calis).
167
3.2 Mięśnie głębokie grzbietu: pasmo boczne i przyśrodkowe
Fascia thoracolumbalis,
Lamina anterior
(profunda) fasciae
nuchae
M. semispinalis
capitis
M. rhomboideus M. serratus
maior et minor posterior M. splenius Fascia thoracolumbalis.
superior capitis Lamina anterior
(profunda) fasciae
Mm. inter M. splenius nuchae
costales cervicis
M. trapezius
externi
Fascia
thoraco
lumbalis Mm. inter
M. serratus costales
posterior externi
inferior
M. obliquus
internus M. latissimus
M. ilio
abdominis dorsi
costalis
M.obliquus M.obliquus
M. lon
externus externus
gissimus
abdominis abdominis
M.obliquus
externus
abdominis
M. obliquus
internus
Crista iliaca abdominis
Fascia M. gluteus
thoracolumbalis maximus
A Powięź piersiowo-lędźwiowa, przebieg

Widok od tyłu. Aby uwidocznić powięź piersiowo-lędźwiową, usunięto
mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie powierzchowne grzbietu
(z wyjątkiem mięśnia zębatego tylnego górnego i dolnego oraz ścięgni- M.gluteus Fascia thoracolumbalis,
stego przyczepu mięśnia najszerszego grzbietu po stronie prawej pre maximus Lamina posterior
paratu).
B Mięśnie głębokie grzbietu, pasmo boczne
Widok od tyłu. Aby uwidocznić mięśnie grupy bocznej (m. biodrowo-że-
browy, m. najdłuższy, m. płatowaty głowy i szyi), po stronie lewej pre
paratu usunięto częściowo blaszkę tylną powięzi piersiowo-lędźwiowej.
Niewidoczne tutaj mięśnie dźwigacze żeber i mięśnie międzypoprzeczne,
należące także do mięśni pasma bocznego, znajdują się do przodu od
mięśni biodrowo-żebrowych i najdłuższych (zob. C i D).
Zwróć uwagę, że powięź piersiowo-lędźwiowa w tylnej części szyi jest
przedłużeniem blaszki przedniej (głębokiej) powięzi karku.
168
M. splenius capitis M. semispinalis

z odciętym brzegiem capitis M. semispinalis Linea nuchalis
capitis superior
M. longissimus M. splenius
M. splenius capitis M. rectus capitis
capitis capitis
posterior minor
M.obliquus
M. iliocostalis M. splenius capitis superior
cervicis cervicis
M. rectus capitis M.obliquus
posterior maior capitis inferior
M. longissimus Mm. interspinales

capitis cervicis
M. iliocostalis M. spinalis
thoracis Mm. inter cervicis
costales Mm. rotatores
Mm. externi thoracis longi
levatores
costarum Mm. Mm. rotatores
levatores thoracis breves
M.spinalis M. lon costarum
gissimus longi
thoracis Mm. inter
M. spinalis costales
thoracis externi
M.ilio
costalis Mm. leva
lumborum M. obliquus tores costa
internus rum breves
M. trans abdominis
versus Mm. inter
abdominis transversarii
mediales Costa 12
Crista iliaca lumborum

Mm. inter
Mm. inter transversarii
spinales laterales
lumborum lumborum
M. trans Procc.
versus costi
abdominis formes
M. gluteus M. multi- Fascia thoracolumbalis, Crista iliaca

maximus fidus Lamina anterior
C Mięśnie głębokie grzbietu, pasmo przyśrodkowe (po stronie

lewej preparatu widoczna jest część pasma bocznego)
Widok od tyłu. Po stronie lewej preparatu usunięto mięśnie najdłuższe
(z wyjątkiem mięśnia najdłuższego głowy) oraz mięsień płatowaty głowy Fascia thoracolumbalis, M. multi- M.quadratus M.gluteus
i szyi, natomiast po stronie prawej usunięto cały mięsień biodrowo-że- Lamina anterior fidus lumborum maximus
browy (mięśnie skręcające, zob. C).
Zwróć uwagę, że blaszka przednia powięzi piersiowo-lędźwiowej jest D Mięśnie głębokie grzbietu, pasmo przyśrodkowe (całkowicie
miejscem przyczepu dla mięśnia skośnego zewnętrznego brzucha i mię usunięto pasmo boczne)
śnia poprzecznego brzucha (zob. D). Widok od tyłu. Usunięto większość mięśni pasma bocznego (z w yjątkiem
mięśni dźwigaczy żeber i międzypoprzecznych), aby częściowo uwidocz
nić mięśnie pasma przyśrodkowego.
Zwróć uwagę, że przyczep początkowy mięśnia poprzecznego brzucha
znajduje się w obrębie blaszki przedniej powięzi piersiowo-lędźwiowej
w odcinku lędźwiowym (strona lewa preparatu). Po stronie prawej pre
paratu usunięto blaszkę przednią powięzi i mięśnie wielodzielne, tak aby
uwidocznić mięśnie międzypoprzeczne (pasmo boczne) i mięsień czwo
roboczny lędźwi (mm. głębokie tylne ściany brzucha).
169
3 .3 Mięśnie głębokie grzbietu: mięśnie podpotyliczne
Os parietale
Os occipitale Protuberantia
occipitalis externa
M.semispinalis
capitis
Linea nuchalis M. sternocleido

superior mastoideus
M. splenius capitis
M. semispinalis Proc. mastoideus
capitis
M.obliquus
M. sternocleido capitis superior
mastoideus
Proc. transversus,
M. rectus capitis Atlas
posterior minor
M.obliquus
M. rectus capitis capitis inferior
posterior maior
M. longissimus
M. splenius capitis capitis
Proc. spinosus, M. semispinalis

Axis capitis
M. semispinalis M. splenius capitis

cervicis
M. trapezius M. splenius cervicis
A Mięśnie podpotyliczne, położenie więzi piersiowo-lędźwiowej, tworząc między kością potyliczną a dwoma
Okolica tylna szyi (kark), widok od tyłu. W dosłownym sensie mięśnie pod pierwszymi kręgami piersiowymi warstwę głęboką mięśni tylnych szyi.
potyliczne są to mięśnie krótkie lub głębokie karku należące do mięśni Mięśnie te działają głównie na stawy głowy (połączenia czaszkowo-krę-
głębokich grzbietu (m. prosty głowy tylny większy i mniejszy oraz m. sko gowe) (zob. s. 120) i biorą udział w ruchach głowy (np. precyzują i kory
śny głowy górny i dolny). Spełniają one także te same kryteria unerw ie gują prawidłowe ruchy głowy). Po prawej stronie preparatu usunięto czę
nia. Unerwiane są one przez gałęzie grzbietowe C1 (nerw podpotyliczny). ściowo mięsień czworoboczny, mostkowo-obojczykowo-sutkowy, pła
Natomiast mięsień prosty głowy przedni i boczny unerwiane są przez tow aty głowy oraz półkolcowy głowy, tak aby uwidocznić ich położenie.
gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych i dlatego też, mimo że znajdują Ważnym punktem orientacyjnym okolicy głębokiej karku jest wyrostek
się w okolicy karkowej, nie są zaliczane do mięśni głębokich grzbietu. kolczysty kręgu obrotowego.
Mięśnie krótkie lub głębokie karku (podpotyliczne) leżą w obrębie po
170
Tułów 3. Mięsnie: anatomia topograficzna
M. trapezius Linea nuchalis superior
M. rectus capitis Linea nuchalis

posterior minor inferior
M. semispinalis
capitis
M. rectus capitis
M. sternocleido posterior maior
mastoideus
M. obliquus
M. splenius capitis
capitis superior
M.obliquus
capitis superior Proc. mastoideus
M. longissimus
capitis Membrana atlanto
occipitalis posterior
Proc. trans przebita przez arteria
versus atlantis vertebralis
M. rectus capitis Arcus posterior

posterior maior atlantis (C1)
M. obliquus Proc. spinosus

capitis inferior axis (C2)
Mm. interspinales
Mm. intertrans cervicis
versarii cervicis B Mięśnie podpotyliczne, przebieg
Okolica karku, widok od tyłu. Po prawej stro
nie preparatu usunięto częściowo mięsień pro
sty głowy tylny większy i mięsień skośny głowy
Proc. transversus (C7)
Vertebra górny.
prominens
M. semispinalis M. rectus capitis M. rectus capitis

capitis posterior minor posterior maior
M. trapezius
M. sternocleido
M. splenius — mastoideus
capitis
M. obliquus
M. longissimus capitis superior
capitis
M. obliquus
capitis inferior
Mm. interspinales
cervicis
Mm. intertrans
versarii cervicis
C Mięśnie okolicy karku, przyczepy

początkowe i końcowe
Widok od tyłu. Miejsca przyczepów początko
wych mięśni (zaznaczono na czerwono) i przy
czepów końcowych (zaznaczono na niebiesko).
171
3.4 Mięśnie ściany klatki piersiowej i powięź wewnątrzpiersiowa
Lig. longitu
dinale anterius
M.scalenus
posterior
M. scalenus
medius
M. scalenus
Costa 1 anterior
Manubrium
sterni Mm. inter
costales externi
Ligg. sterno
costalia radiata
Membrana Protuberantia
Mm. inter intercostalis occipitalis externa
costales interni externa
Corpus sterni
Proc. Lig. nuchae

xiphoideus
M. scalenus
medius
M. scalenus
posterior
Costa 1
Lig. longitu Cartilago
dinale anterius costalis
Lig.costotrans-
versale laterale
A Mięśnie ściany klatki piersiowej

a Widok od przodu, b Widok od tyłu. Mm. inter
Ze względu na położenie topograficzne do m ię costales externi
śni ściany klatki piersiowej należą mięśnie m ię
dzyżebrowe, mięsień poprzeczny klatki piersio
wej (zob. Ba) oraz mięśnie podżebrowe (zob. Ligg. inter
Bb). transversaria
Zwróć uwagę, że mięśnie pochyłe topograficznie
należą do mięśni głębokich szyi, natomiast ze
względu na ich czynność zaliczane są do mięśni Lig. supraspinale
klatki piersiowej, biorących udział w oddycha
niu. Dlatego zostały zamieszczone na rycinie.
Przepona jest również mięśniem klatki piersio
wej, przedstawiono ją na Bc i na s. 174. Pozo Costa 12
stałe mięśnie grzbietu opisano na s. 144.
172
Manubrium Fascia endo Costa Pulmo

sterni thoracica
Pleura visceralis
(pulmonalis)
Pleura parietalis
(Pars costalis)
Fascia endo
thoracica
Cavitas pleuralis
Corpus sterni Sulcus costae
A., V. et N.
intercostalis
M. transversus M. intercostalis
thoracis externus
M. intercostalis
internus
M. intercostalis
intimus
Pleura
parietalis, Diaphragma
Pars costalis
Fascia phrenico
pleuralis
Pleura parietalis
(Pars diaphra
gmatica)
Atlas Recessus costo- Hepar

diaphragmaticus
B Pow ięź w ew n ątrzp iersio w a

a Powierzchnia tylna ściany przedniej klatki
piersiowej, którą usunięto w b.
b Ściana tylna klatki piersiowej, widok od
przodu (po stronie lewej preparatu usunięto
Lig. longitu M. scalenus
powięź wewnątrzpiersiową).
dinale anterius posterior
c Ściana boczna klatki piersiowej i zachyłek że-
M. scalenus browo-przeponowy, przekrój czołowy.
medius
Jama klatki piersiowej (cavitas thoracis) wysłana
M. scalenus
jest warstwą tkanki łącznej tworzącej powięź
anterior
wewnątrzpiersiową (fascia endothoracica). Po
Costa 1 więź ta znajduje się między mięśniami głębo
kimi ściany klatki piersiowej a częścią żebrową
opłucnej ściennej, do której się przyczepia. Po
więzi wewnątrzpiersiowej klatki piersiowej od
Mm. inter powiada powięź poprzeczna w jam ie brzusz
Fascia endo costales nej (a). Powięź wewnątrzpiersiowa pokrywająca
thoracica externi
wierzchołek płuca jest grubsza i tworzy oskle-
pek opłucnej, nazywany błoną nadopłucnową.
Mm. inter Powięź przeponowo-opłucnowa (fascia phreni
costales copleuralis) jest częścią powięzi wewnątrzpier
interni
siowej, która łączy część przeponową opłucnej
(intimi)
ściennej (pars diaphragmatica pleurae parieta
lis) z powierzchnią górną przepony (b). Zachy
Pleura Mm. sub łek żebrowo-przeponowy (recessus costodiaph
parietalis costales ragmaticus) (c) jest to przestrzeń potencjalna,
znajdująca się między ścianą klatki piersiowej
Pleura a przeponą. Przestrzeń ta zwiększa się podczas
parietalis, wdechu (opuszczanie się przepony), dostoso
Pars dia wując się do zwiększających się rozmiarów płuc.
phragmatica Jama opłucnej (cavitas pleuralis) jest to poten
Fascia endo cjalna przestrzeń znajdująca się między opłucną
thoracica ścienną/żebrową (pleura parietalis/pars costalis)
Fascia a opłucną trzewną/płucną (pleura visceralis/pul-
b phrenicopleuralis monalis), która bezpośrednio pokrywa tkankę
płucną.
173
3.5 Przepona a połączenia jamy klatki piersiowej i jamy brzusznej
Sternum Pars sternalis

diaphragmatis
Centrum
tendineum
Foramen
venae cavae
Pars costalis Mm. inter

diaphragmatis costales
Hiatus
Hiatus aorticus oesophageus
Corpus
A Przepona, widok od góry vertebrae
Przepona składa się z trzech części:
żebrowej, lędźwiowej i mostkowej.
Przepona oddziela jam ę klatki pier Costa
siowej od jam y brzusznej. Zawiera
ona charakterystyczne otwory dla
przebiegu przełyku (oesophagus), Fascia
żyły głównej dolnej (v. cava inferior) endothoracica
Pars lumbalis M.erector Pars lumbalis
i aorty {aorta) (zob. Cb i Db). diaphragmatis, spinae diaphragmatis.
Crus sinistrum Crus dextrum
Sternum
Trigonum Pars sternalis M. rectus
Foramen sternocostale diaphragmatis abdominis
venae cavae
Centrum
tendineum
Lig. arcuatum Pars costalis

medianum diaphragmatis
Hiatus aorticus
Hiatus
oesophageus
M. obliquus
externus abdominis
Pars lumbalis
diaphragmatis,
Pars lumbalis diaphra Crus sinistrum
gmatis, Crus dextrum
Trigonum
M. obliquus lumbocostale
internus abdominis
M. transversus
abdominis M. latissimus
dorsi
M. quadratus
lumborum
Lig. arcuatum
laterale
B Przepona, widok od dołu M.psoas Corpus M.erector Lig. arcuatum

maior vertebrae spinae mediale
174
Manubrium Mm. inter

sterni costales interni
M. transversus Foramen Foramen

thoracis venae cavae Hiatus venae cavae
Corpus oesophageus
Centrum vertebrae (T8) Centrum
tendineum tendineum
Hiatus Lig. arcuatum
oesophageus medianum
Corpus sterni Pars costalis
Corpus diaphragmatis
Lig. arcuatum
Pars costalis vertebrae (T10) laterale
diaphragmatis Pars lumbalis
diaphragmatis,
Hiatus aorticus Corpus Crus sinistrum
vertebrae (T12) Lig. arcuatum
Arcus costalis mediale
Hiatus aorticus
M. transversus M. transversus
M.quadratus abdominis
abdominis Crista iliaca lumborum
M. psoas maior
Lamina posterior Corpus M. psoas minor
vaginae musculi vertebrae (L5)
recti abdominis M. psoas maior M. iliacus
M. iliacus
M. piriformis
M. obturatorius Lig. sacrospinale

internus (M. coccygeus) M. iliopsoas
Symphysis M.gluteus
pubica maximus
a a
V. cava inferior -
Corpus vertebrae (T8)
Lig. arcuatum —
V.cava inferior medianum
Pars lumbalis
Oesophagus diaphragmatis,
Crus dextrum Parts lumbalis
diaphragmatis,
b Crus sinistrum
D Przepona, położenie i kształt, widok od przodu
Aorta Przepona ustawiona w pozycji pośredniej, przekrój czołowy,
a Otwory przepony znajdują się w okolicy środka ścięgnistego (otwór żyły
głównej) i w części lędźwiowej przepony (rozwór przełykowy i aortowy).
b b Otwory przepony przedstawiono w zbliżeniu, razem z przechodzącymi
przez nie naczyniami. Otwór żyły głównej położony jest po stronie pra
wej od linii pośrodkowej, natomiast rozwór przełykowy i aortowy znaj
C Przepona, położenie i kształt, widok od strony lewej dują się po stronie lewej.
Prawa połowa ciała, przekrój w płaszczyźnie strzałkowej pośrodkowej. Przepukliny przeponowe (herniae diaphragmaticae) powstają na sku
Przepona ustawiona w położeniu pośrednim, w końcowej fazie w y tek przemieszczenia się narządów jam y brzusznej do jam y klatki piersio
dechu. wej. Tworzą się one w osłabionych miejscach przepony, powstałych jako
a Otwory przepony i odpowiadające im punkty kostne dolnej części zmiany wrodzone lub nabyte. Najczęstszym miejscem powstawania prze
odcinka piersiowego kręgosłupa przedstawiono w pozycji pionowej: puklin (ok. 90%) jest okolica rozworu przełykowego. Odcinek końcowy
otwór żyły głównej (foramen venae cavae) = trzon kręgu T8, rozwór przełyku i okolica wpustu żołądka„wślizgują się"przez rozwór przełykowy
przełykowy {hiatus oesophageus) = trzon kręgu T10, rozwór aortowy ku górze do jam y klatki piersiowej (przepuklina rozworowa osiowa lub
{hiatus aorticus) = trzon kręgu T l 2. przepuklina wślizgowa; ok. 85% wszystkich przepuklin rozworu przełyko
b Otwory przepony i struktury przez nie przechodzące (zob. s. 205). wego). Do typowych objawów klinicznych przepukliny należą: zarzucanie
kwaśnej treści żołądkowej (refluks), zgaga, uczucie ucisku za mostkiem po
posiłku. Do innych objawów mogą należeć nudności, wym ioty i objawy
ze strony serca (zaburzenia czynności serca).
175
3.6 Mięśnie ściany przedniej i bocznej brzucha*
* Mm. ściany tylnej lub mm. głębokie ściany

brzucha, a przede wszystkim m. lędźwiowy
M. pectoralis większy są mięśniami działającymi głównie na
maior, Pars staw biodrowy. Dlatego też opisano je w roz
sternocostalis
Corpus dziale „Kończyna dolna" (zob. s. 474).
sterni
M. serratus
anterior
M. pectoralis
maior, Pars
abdominalis
Linea alba
M,obliquus
externus
abdominis
M. obliquus Umbilicus
externus
abdominis,
aponeurosis
M m . Cartilago
intercostales costalis
interni
Corpus
Lig. inguinale sterni
Mm.
intercostales
Proc.
externi
xiphoideus
Anulus inguinalis
superficialis M. rectus
abdominis
Funiculus sperma- Lig.fundi-

ticus, M. cremaster forme penis
M.obliquus Linea alba
externus
A Mięśnie ściany bocznej brzucha u mężczyzny abdominis
Strona prawa preparatu, widok od przodu. Mięśnie
M.obliquus
skośne ściany brzucha; m. skośny zewnętrzny brzu internus
cha, m. skośny wewnętrzny brzucha i m. poprzeczny abdominis
Umbilicus
brzucha.
M. obliquus internus
a Rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego brzu abdominis,
aponeurosis
cha tw orzy ograniczenie dla pierścienia pachwi
nowego powierzchownego (anulus inguinalis su Spina iliaca
perficialis), a jego dolny brzeg tworzy więzadło anterior superior
pachwinowe {lig. inguinale).
b Usunięto mięsień skośny zewnętrzny brzu Lig. inguinale
cha, mięsień piersiowy większy i mięsień zę
baty przedni. Dolny brzeg mięśnia skośnego w e
wnętrznego brzucha ogranicza kanał pachwi
nowy (canalis inguinalis) od góry (zob. s. 211).
Następnie, u mężczyzny, przechodzi dalej jako
Funiculus
mięsień dźwigacz jądra (m. cremaster) i powięź
spermaticus,
mięśnia dźwigacza jądra (fascia cremasterica), M. cremaster
obejmujące powrózek nasienny (funiculus sper
maticus). b
176
B M ięśnie p rzed n iej ścian y brzucha

(m m . proste) u m ężczyzny
Strona prawa preparatu, widok od przodu. Do
mięśni przedniej ściany brzucha należą m. pro
Sternum sty brzucha i m. piramidowy.
a Usunięto mięsień skośny wewnętrzny brzu

cha.
b Usunięto górną część mięśnia prostego brzu
cha.
Zwróć uwagę, że poniżej kresy łukowatej rozcię-

gna mięśnia poprzecznego brzucha i mięśnia
skośnego wewnętrznego brzucha są położone
Intersectiones do przodu od mięśnia prostego brzucha (zob.
tendineae także s. 179).
M. rectus
abdominis
M.obliquus
externus Linea alba
abdominis
internus
abdominis
M. transversus
abdominis
Lig.inguinale
Sternum
M. transversus
abdominis,
aponeurosis
M. pyramidalis
M.
a transversus
abdominis,
aponeurosis
Funiculus spermaticus,
M, cremaster
M. obliquus Linea alba
externus abdominis
M.obliquus
internus abdominis
M. transversus
Umbilicus
abdominis
Linea
semilunaris Linea arcuata
M. rectus Fascia
abdominis transversalis
Lig.inguinale
M. transversus abdominis,
aponeurosis (poniżej kresy
łukowatej rozcięgno Anulus
przechodzi do przodu od inguinalis
mięśnia prostego brzucha) profundus
Funiculus
spermaticus
177
3.7 Ściana brzucha i pochewka mięśnia prostego brzucha: budowa
Manubrium
sterni
Corpus sterni
Fascia endo
thoracica
M. transversus Pleura parietalis,

thoracis Pars costalis
Centrum Pleura parietalis,

tendineum Pars diaphragmatica
Diaphragma
Pars costalis
diaphragmatis
Linea alba Peritoneum

parietale
M.obliquus
płaszczyzna przekroju externus abdominis
dla Ca
M.obliquus
internus abdominis
M. transversus
abdominis, M. transversus
aponeurosis abdominis
M. transversus Umbilicus
abdominis
Linea arcuata
Fascia
transversalis
płaszczyzna przekroju
dla Cb
M. iliacus
M. rectus
abdominis
A Ściana brzu cha i p ochew ka m ięśnia prostego brzu cha, Pochewka mięśnia prostego brzucha odgrywa ważną rolę w budowie
budow a ogólna ściany brzucha. Budowa ściany brzucha poniżej kresy łukowatej zm ie
Usunięto narządy wew nętrzne. Widok od tyłu. Aby przedstawić, w jaki nia się pod wpływem działania zwiększonego ciśnienia śródbrzusznego
sposób przepona oddziela jam ę klatki piersiowej od jam y brzusznej, (zob. C). Pochewka mięśnia prostego brzucha utworzona jest przez
usunięto powięź poprzeczną (fascia transversalis) i otrzewną ścienną rozcięgna mięśni ściany bocznej brzucha (widoczny jest tylko m. po
(peritoneum parietale) po stronie lewej ściany brzucha oraz powięź we- przeczny brzucha, pozostałe mięśnie są przysłonięte) i dzieli się na
wnątrzpiersiow ą i opłucną ścienną po stronie lewej klatki piersiowej. blaszkę przednią i tylną.
178
Tułów ------ 3. Mięśnie: anatomia topograficzna
M. transversus
abdominis
M.obliquus
B Ściana b rzu cha, budowa internus
Ściana brzucha, przekrój poprzeczny powyżej abdominis
pępka, widok od góry. W budowie bocznej czę M. obliquus
ści ściany brzucha, w kolejności od wewnątrz do externus
zewnątrz, wyróżnia się następujące w arstwy: abdominis
• otrzewna ścienna Fascia

• powięź poprzeczna abdominis
superficialis
• m. poprzeczny brzucha
• m. skośny w ewnętrzny brzucha Subcutis
• m. skośny zewnętrzny brzucha
Cutis
• powięź pokrywająca brzucha
• tkanka podskórna
• skóra
M. obliquus externus Lamina anterior

abdominis, vaginae musculi M. rectus Fascia abdominis
aponeurosis recti abdominis Linea alba abdominis superficialis
Cutis Tela
subcutanea
M.obliquus
externus
przestrzeń abdominis
przedotrzewnowa
M. transversus Lamina posterior Peritoneum Fascia M.obliquus
abdominis, vaginae musculi parietale transversalis internus
aponeurosis recti abdominis abdominis
M. obliquus internus
abdominis, M.transversus
a aponeurosis abdominis
M. obliquus externus Lamina anterior

abdominis, vaginae musculi M. rectus Fascia abdominis
aponeurosis recti abdominis abdominis superficialis
Tela
subcutanea
M.obliquus
externus
M. transversus Lamina posterior Peritoneum Fascia abdominis
abdominis, vaginae musculi parietale transversalis
M.obliquus
aponeurosis recti abdominis
internus
M. obliquus internus abdominis
abdominis, M. transversus
b aponeurosis abdominis
C Pochew ka m ięśnia prostego b rzu cha, budowa bocznej części ściany brzucha tworzą blaszkę przednią i tylną, w równej
Pochewka mięśnia prostego brzucha powyżej (a) i poniżej (b) kresy łu części powyżej pępka. Natomiast ok. 3-5 cm poniżej pępka (na w yso
kowatej, przekrój poprzeczny, widok od góry. Rozcięgna mięśni części kości kresy łukowatej) obie blaszki łączą się ze sobą w jedną, m ocniej
bocznej ściany brzucha obejm ują mięsień prosty brzucha, tworząc po szą blaszkę, biegnącą do przodu od mięśnia prostego brzucha. Poniżej
chewkę mięśnia prostego brzucha. W ten sposób powstał przedział m ię kresy łukowatej nie w yróżnia się już blaszki tylnej pochewki mięśnia pro
śniowy ograniczony blaszką przednią i tylną. Rozcięgna trzech mięśni stego brzucha.
179
3.8 Mięśnie przepony miednicznej:

krocze i powięź powierzchowna krocza
Labium maius Preputium Mons

pudendi clitoridis pubis
Glans clitoridis
R. inferior Ostium urethrae

ossis pubis externum
R. ossis ischii Labium minus

pudendi
Spina iliaca
anterior inferior Vagina
(Ostium vaginae)
Spina iliaca
anterior superior Commissura
labiorum posterior
Acetabulum
Regio
Tuber urogenitalis Regio
ischiadicum perinealis
Regio analis
Raphe
perinei
Perineum
Spina
ischiadica
Anus
Os coccygis
a Os sacrum
R. superior Scrotum Penis

ossis pubis
Glans penis
R. inferior
ossis pubis
R. ossis ischii
Spina iliaca Perineum

anterior inferior
Spina iliaca
anterior superior
Anus
Acetabulum
Tuber Os coccygis
ischiadicum
Spina
ischiadica
b Os sacrum
A Krocze k o b iety (a) i m ężczyzny (b) U kobiety, według położników - krocze jest to przestrzeń zawarta m ię
Pozycja ginekologiczna (u kobiety) i litotomijna (u mężczyzny), widok dzy brzegiem przednim odbytu a spoidłem tylnym warg (commissura la
od dołu. Zarówno u kobiety, jak i u mężczyzny w obrębie krocza wyróż biorum posterior). Krocze mężczyzny jest znacznie dłuższe i rozciąga się
nia się okolicę moczowo-płciową (regio urogenitalis) z przodu oraz oko od brzegu odbytu do nasady moszny. Krocze zawiera tkankę włóknistą
licę odbytową (regio analis) z tyłu. Powyższe okolice są od siebie oddzie i tłuszczową oraz ciało kroczowe (corpus perineale) nazywane także środ
lone linią biegnącą między guzami kuiszowymi. Krocze (perineum) jest kiem ścięgnistym krocza (centrum tendineum perinei) (zob. Ba). Więcej
to okolica tkanek miękkich, zlokalizowana między pośladkami i udami. szczegółów dotyczących budowy krocza podano na s. 184.
180
Tułów ------ 3. Mięśnie: anatomia topograficzna
M. bulbo
spongiosus
Fascia perinei M. ischio

superficialis cavernosus
(= Fascia perinei)
Fascia diaphragmatis
urogentialis inferior
Centrum perinei (= Membrana perinei)
M. transversus
Tuber perinei superficialis
ischiadicum
M.obturatorius
internus
Fascia
obturatoria
M. gluteus
maximus
pelvis inferior M. levator ani
Centrum
anococcygeum
M. sphincter
Os coccygis Crena ani ani externus
M. bulbo
spongiosus
M. ischio
Fascia perinei cavernosus
superficialis
(= Fascia perinei) Fascia diaphragmatis
urogentialis inferior
(= Membrana perinei)
ischiadicum perinei superficialis
M. obturatorius
Fascia
internus
obturatoria
M.gluteus
pelvis inferior M. levator ani
Centrum M. sphincter
b anococcygeum ani externus
B Powięź powierzchowna krocza w obrębie mięśni przepony (spatium perinei superficiale), natomiast mięsień dźwigacz odbytu uwi
miednicznej u kobiety i mężczyzny doczniono w okolicy odbytowej. Przestrzeń powierzchowna krocza od
Pozycja ginekologiczna (u kobiety) i litotomijna (u mężczyzny), widok tyłu ograniczona jest przez mięsień poprzeczny powierzchowny krocza,
od dołu. Powięź powierzchowną krocza (fascia superficialis perinei) (oko a od góry przez błonę krocza (membrana perinei). W części przyśrodko
lica moczowo-płciowa) oraz powięź dolną przepony miednicznej (fascia wej przestrzeni powierzchownej krocza znajduje się mięsień opuszkowo-
inferior diaphragmatis pelvis) (okolica odbytowa) uwidoczniono po stro -gąbczasty, w części bocznej mięsień kulszowo-jamisty, a mięsień po
nie prawej preparatu, natomiast usunięto je po stronie lewej. W powyż przeczny powierzchowny krocza w części tylnej. Na każdej z rycin zieloną
szej projekcji po lewej stronie preparatów w okolicy moczowo-płciowej strzałką oznaczono zachyłek przedni dołu kulszowo-odbytowego (fossa
(regio urogenitalis) odpreparowano przestrzeń powierzchowną krocza ischioanalis) (zob. także s. 556).
181
3.9 Mięśnie przepony miednicznej i przestrzenie krocza:

budowa i różnice płciowe
Lig. suspensorium Fundus A. et V. iliaca

ovarii Rectum uteri externa
płaszczyzna
przekroju
dla A i B
M. iliacus
Ovarium
C Podział miednicy i topografia mięśni
Tuba uterina Lig. teres uteri przepony miednicznej (u obu płci)
Portio vaginalis
cervicis uteri
Lig.cardinale Podział miednicy
Paracolpium
M. obturatorius Miednica jest częścią jamy brzusznej poło
internus Vagina żoną w obrębie miednicy mniejszej. Ograni
Canalis czona jest kostnym obramowaniem miednicy
Fossa
pudendalis mniejszej, które od miednicy większej od
ischioanalis
R. inferior dziela kresa graniczna (linea terminalis), zob.
M. levator ani ossis pubis s. 141. Otrzewna i mm. przepony miednicznej
dzielą miednicę na trzy piętra (część górną,
M. trans Crus clitoridis, środkową i dolną):
versus perinei M. ischio
część górna: jama otrzewnowa miednicy
profundus cavernosus
mniejszej
część środkowa: przestrzeń podotrzewnowa
Fascia perinei Vestibulum Bulbus vestibuli, część dolna: przestrzeń podpowięziowa (dół
superficialis vaginae M. bulbospongiosus kulszowo-odbytowy)
Poniżej jamy miednicy wyróżnia się dodat

A Miednica żeńska, przekrój w płaszczyźnie czołowej
kowo trzy przestrzenie: przestrzeń głęboką
Widok od przodu.
krocza, przestrzeń powierzchowną krocza
i przestrzeń podskórną krocza (zob. A, B i F).
Topografia mięśni przepony miednicznej
Diaphragma Peritoneum Uterus Vagina Spatia pelvis: Trzy włóknisto-mięśniowe warstwy biorą
pelvis: udział w budowie mięśni dna przepony mied
jama otrzewnej
Fascia (Cavitas nicznej, tworząc trzy części:
diaphragmatis peritonealis) część górna: mięśnie przepony miednicznej
pelvis superior
jama część środkowa: mięśnie głębokie krocza
M. levator ani podotrzewnowa część dolna: mięśnie wzwodzące i zwierające
(Cavitas układu moczowo-płciowego i pokarmowego
Fascia subperitonealis)
diaphragmatis
dot kulszowo- Mięśnie przepony miednicznej przyjmują
pelvis inferior
-odbytowy (Fossa kształt lejka. Tworzy je przede wszystkim mię
ischioanalis) sień dźwigacz odbytu oraz powięź górna
Diaphragma
przestrzeń i dolna przepony miednicznej (fascia supe
urogenitale:
głęboka krocza rior et inferior diaphragmatis pelvis). Mięśnie
Fascia diaphrag (Spatium perinei głębokie krocza (zob. s. 184) tworzą poziomą
matis urogeni profundum) warstwę włóknisto-mięśniową, rozpiętą mię
talis superior
przestrzeń dzy gałęziami kulszowo-łonowymi. Do mięśni
M. trans powierzchowna głębokich krocza należą przede wszystkim
versus perinei krocza m. poprzeczny głęboki krocza oraz powięź
profundus (Spatium perinei
dolna przepony moczowo-płciowej (błona
superficiale)
Fascia diaphrag krocza). Do mięśni wzwodzących i zwierają
matis urogeni M. ischio- M.bulbo- przestrzeń cych należą m. opuszkowo-gąbczasty,
talis inferior cavernosus spongiosus podskórna krocza
m. kulszowo-jamisty oraz m. zwieracz
(Spatium perinei
subentaneum) zewnętrzny cewki moczowej i m. zwieracz
odbytu zewnętrzny wraz z ich powięziami
wzwodzące (zob. s. 162).
B Przestrzenie i powięzie krocza oraz topografia mięśni przepony

miednicznej u kobiety
Przekrój w płaszczyźnie czołowej na poziomie pochwy (zob. wyżej, nie
wielki schemat przedstawiający dokładną lokalizację płaszczyzny prze
kroju). Przestrzenie i części miednicy zaznaczono różnymi kolorami.
182
Vesica Ostium urethrae Ostium Fossa para

urinaria internum ureteris vesicalis
płaszczyzna
M. gluteus
przekroju dla D i E
minimus
Caput femoris
Plexus M. obturatorius
venosus internus
Colliculus Prostata
seminalis
M. levator ani
Urethra,
Pars mem M. obturatorius
branacea externus
M. trans M, quadratus
versus perinei femoris
profundus
R. inferior
ossis pubis
Mm. Crus penis,

adductores M. ischio
cavernosus
Fascia perinei Bulbus penis, Spatium

superficialis Corpus spongiosum penis/ perinei
M. bulbospongiosus subcutaneum
D Miednica męska, przekrój w płaszczyźnie czołowej

Widok od przodu.
F Przestrzeń głęboka krocza i przestrzeń powierzchowna krocza,
granice i zawartość u mężczyzny (i u kobiety)
M. obturatorius Glandulae
internus bulbourethrales P rz e strz e ń g łę b o k a k ro cz a
• Ograniczenia:
Spatia pelvis: - błona krocza
- powięź dolna przepony miednicznej
Cavitas
peritonealis - m. poprzeczny powierzchowny krocza
• Zawartość u mężczyzny (u kobiety):
Cavitas - m. poprzeczny głęboki krocza
subperitonealis - część błoniasta cewki moczowej
- gruczoły opuszkowo-cewkowe
Fossa - gg. końcowe tętnicy i żyły sromowej wewnętrznej
ischioanalis
- gg. końcowe nerwu sromowego
P r z e s t r z e ń p o w ie r z c h o w n a k r o c z a
Spatium perinei
• Ograniczenia:
profundum
- powięź powierzchowna krocza
Spatium perinei - błona krocza
superficiale - m. poprzeczny powierzchowny krocza
• Zawartość u mężczyzny (u kobiety):
- opuszka prącia (opuszka przedsionka)
Spatium perinei - odnogi ciał jamistych prącia (odnogi, trzon, żołądź łechtaczki)
subcutaneum - mm. opuszkowo-gąbczaste
- mm. kulszowo-jamiste
M. bulbo- Bulbus - gg. końcowe tętnicy i żyły sromowej wewnętrznej
spongiosus penis - gg. końcowe nerwu sromowego
Przestrzeń podskórna krocza znajduje się między powięzią powierz

E Przestrzenie i powięzie krocza oraz topografia mięśni przepony chowną krocza a skórą, zawiera głównie tkankę tłuszczową.
miednicznej u mężczyzny
Przekrój w płaszczyźnie czołowej na poziomie gruczołu krokowego (zob.
niewielki schemat powyżej, przedstawiający dokładną lokalizację płasz
czyzny przekroju). Przestrzenie i części miednicy zaznaczono różnymi ko
lorami.
183
3.10 Mięśnie dna miednicy i ściana miednicy u kobiety
R.superior Glans Ostium urethrae

ossis pubis clitoridis externum
M. transversus
M. bulbo
perinei profundus
spongiosus
R. ossis ischii
Vestibulum
vaginae
Spina iliaca
anterior inferior
Spina iliaca M. ischio

anterior superior cavernosus
Acetabulum Centrum perinei
Tuber M.transversus
M. obturatorius
Spina
internus
ischiadica
M. piriformis
M. levator ani
M. sphincter
Lig. sacrospinale ani externus
Lig. (centrum) Lig. sacrotuberale

anococcygeum
Os coccygis
A Mięśnie dna m iednicy po usunięciu powięzi

Miednica żeńska, widok od dołu. Aby stopniowo uwidocznić mięśnie głę- Mięsień dźwigacz odbytu przedstawiono dokładniej na kolejnych stro-
bokie miednicy, odpreparowywano je warstwam i począwszy od B do D. nach.
Symphysis M. sphincter
pubica urethrae externus
M. ischio M. transversus
cavernosus perinei profundus
Centrum perinei
M. levator ani
M. obturatorius
internus
Lig. sacrospinale
M. piriformis
Lig. (centrum)
anococcygeum
M. coccygeus Lig. sacrotuberale
Os coccygis
B Mięśnie dna miednicy mniejszej po usunięciu mięśni zwierających

Miednica żeńska, widok od dołu. Usunięto mięśnie zwieracze układu mo
czowo-płciowego i pokarmowego (m. opuszkowo-gąbczasty, m. zw ie
racz odbytu zewnętrzny), natomiast mięsień zwieracz cewki moczowej
zewnętrzny pozostawiono nienaruszony.
184
Symphysis
pubica Fibrae prerectales
Lig. arcuatum M. obturatorius

pubis internus
Hiatus M. pubo
levatorius rectalis
Acetabulum M. pubo M. levator

coccygeus ani
Tuber
ischiadicum M. ilio
coccygeus
M. piriformis
Raphe
Mm. illiococcygei
Os coccygis M. coccygeus
C Mięśnie dna miednicy po usunięciu mięśni przepony Zwróć uwagę na otwór w obrębie mięśnia dźwigacza odbytu, który jest
moczowo-płciowej ograniczony dwiema odnogami mięśnia łonowo-odbytniczego (odnogi
Miednica żeńska, widok od dołu. Usunięto mięśnie okolicy moczowo- dźwigacza). Zauważ także, że włókna przed odbytem oddzielają się od
-płciowej (m. poprzeczny powierzchowny i głęboki krocza oraz m. kulszo- mięśnia łonowo-odbytniczego. Włókna znajdujące się przed odbytem łą
wo-jamisty). czą się luźno z włóknami tkanki łącznej oraz mięśniówką gładką, tworząc
obramowanie włóknisto-mięśniowe krocza (zob. też s. 180).
Symphysis
pubica
R. superior
ossis pubis
R. ossis ischii
Tuber M. obturatorius
ischiadicum internus
Spina ischiadica
M. piriformis
M. coccygeus
Hiatus sacralis
D Mięśnie ściany miednicy (mięśnie ścienne miednicy mniejszej) ściany miednicy oraz zamykają od tyłu wyjście z miednicy mniejszej. Mię
Miednica żeńska, widok od dołu. Usunięto wszystkie mięśnie przepony sień zasłaniacz wewnętrzny i jego powięź tworzą przyczep początkowy
miednicznej, pozostawiając nienaruszone mięśnie „ścienne" miednicy mięśnia biodrowo-guzicznego, który jest częścią mięśnia dźwigacza od
mniejszej (m. zasłaniacz wewnętrzny, m. guziczny i m. gruszkowaty). Mię bytu (łuk ścięgnisty mięśnia dźwigacza odbytu, zob. s. 187).
śnie te razem ze szkieletem miednicy mniejszej biorą udział w budowie
185
3.11 Mięśnie przepony miednicznej: mięsień dźwigacz odbytu
T u b e r c u lu m S y m p h y s is F ib ra e
p u b ic u m p u b ic a p r e r e c t a le s
FHiatus le v a t o r iu s
M . p u b o r e c t a lis
C a n a lis o b t u r a t o r iu s
F a sc ia o b t u r a t o r ia
M. pubococcygeus > M. levatorani
(M . o b t u r a t o r iu s in t e r n u s ) M. iliococcygeus J
S p in a ilia c a
a n t e r io r in fe r io r
S p in a ilia c a S p in a is c h ia d ic a
A r c u s t e n d in e u s
m u s c u li M. coccygeus
le v a t o r is a n i
M . p ir ifo r m is
Raphe
ano co ccyg ea C ris ta ilia c a
O s c o g g y g is A r t . s a c r o ilia c a
S p in a ilia c a
a p o s t e r io r s u p e r io r O s sa cru m
A r c u s t e n d in e u s M . ilio c o c c y g e u s
m u s c u li le v a t o r is a n i
M . o b t u r a t o r iu s
in t e r n u s
Raphe
an o co ccyg ea
M. coccyg eus
O s c o c c y g is
M . p ir ifo r m is
O s sa cru m
A Części mięśnia dźwigacza odbytu oraz mięśnie ściany miednicy zamknięcie światła odbytu. Mięsień łonowo-odbytniczy przyczepia się
mniejszej obustronnie do gałęzi górnej kości łonowej. Następnie kieruje się ku
Miednica żeńska, widok od góry. tyłowi, aby w linii pośrodkowej połączyć się z mięśniem drugostron
nym, tworząc do tyłu od odbytnicy szew odbytowo-guziczny. Mięsień
a Mięsień dźwigacz odbytu zbudowany jest z trzech części: m. łonowo-
dźwigacz odbytu tworzy łukowaty rozwór (hiatus levatorius) ograni
-odbytniczego, m. łonowo-guzicznego i m. biodrowo-guzicznego.
czony dwiema odnogami mięśniowymi. Skurcz mięśnia łonowo-od-
Mięsień dźwigacz odbytu przyczepia się do części przedniej i bocznej
bytniczego powoduje przesunięcie krocza do przodu,
ściany m iednicy, wzdłuż linii wyznaczonej przez środkową część spoje
b Usunięto mięsień łonowo-odbytniczy i mięsień łonowo-guziczny. Mię
nia łonowego i kolec kulszowy = łuk ścięgnisty mięśnia dźwigacza od
sień guziczny (włókna mięśniowe w obrębie więzadła krzyżowo-kolco-
bytu (arcus tendineus musculi levatoris ani). Jako mięsień kontrolujący
wego) oraz mięsień gruszkowaty, po obu stronach kości krzyżowej za
czynności fizjologiczne, mięsień łonowo-odbytniczy razem z mięś
mykają wyjście z miednicy mniejszej od tyłu.
niem zwieraczem odbytu zewnętrznym (tutaj niewidoczny) utrzym ują
186
B Łuk ścięgnisty mięśnia dźwigacza odbytu

Prawa połowa miednicy, widok od strony przy
środkowej. Łuk ścięgnisty mięśnia dźwiga
cza odbytu jest to wzm ocniona część powięzi
Vertebra L5 mięśnia zasłaniacza wewnętrznego, która jest
miejscem przyczepu dla mięśnia biodrowo-gu-
zicznego.
Promontorium Os sacrum
Spina iliaca
anterior superior Canalis sacralis
Ligg. sacroiliaca
anteriora M. piriformis
Linea arcuata
M. coccygeus
Fascia musculi
obturatorii Spina
interni ischiadica
Arcus tendineus
Hiatus sacralis
musculi
levatoris ani
------ Os coccygis
Symphysis pubica Lig. ano
Centrum coccygeum
anococcygeum
M. iliococcygeus
M. levator
M. pubococcygeus
ani
M. transversus M. puborectalis
perinei profundus M. levator
ani
b M. sphincter luki w tkance

ani externus łącznej
D Różnice w budowie mięśnia dźwigacza

Spina iliaca Crista iliaca odbytu w zależności od płci (a mężczyzna,
posterior b kobieta)
superior Widok od tyłu.
Zwróć uwagę na luki między włóknami mięśnia
dźwigacza wypełnione tkanką łączną odbytu
Spina iliaca u kobiety.
anterior superior
Os sacrum
Spina iliaca
M. piriformis anterior inferior
M. coccygeus
Acetabulum
Lig.sacrospinale
C Lejkowaty kształt mięśnia dźwigacza
Tuberculum
Lig. sacrotuberale pubicum odbytu
Miednica mniejsza, widok od strony prawej.
Os coccygis Na część kości kulszowej nałożono przeźroczy
Foramen
obturatum stą maskę. Ponieważ mięsień dźwigacz odbytu
Spina ischiadica
przyjm uje kształt stożka lub lejka, to jego skurcz
obniża odbyt, czemu jednocześnie towarzyszy
wzrost ciśnienia śródbrzusznego. Natomiast
Tuber
unoszenie odbytu jest wynikiem raczej rozluź
ischiadicum
nienia włókien, niż skurczu mięśnia dźwigacza
M. levator ani R.ossis ischii odbytu.
187
3.12 Mięśnie dna miednicy: topografia narządów i naczyń,

różnice płciowe
Vesica Ductus Ampulla ductus

urinaria Prostata eiaculatorius deferentis
Os sacrum
Symphysis pubica
Spatium recto-
prostaticum
Sparium
z powięzią Dennoviller'a
retropubicum
Rectum,
Urethra,
Ampulla recti
Pars prostatica
Lig. anococcygeum
M. transversus
perinei profundus
M. levator ani
Urethra, Pars M. sphincter
membranacea ani internus
Corpus caver M. sphincter
nosum penis ani externus
Urethra,
Pars spongiosa
Anus
Glans penis
Glandula
bulbourethralis
Scrotum
A Miednica u mężczyzny, przekrój w płaszczyźnie Corpus M. bulbo

strzałkowej pośrodkowej spongiosum penis spongiosus
Prawa połowa miednicy, widok od strony lewej.
Tuba uterina
Ovarium Vertebra L5
Os sacrum
Cavum uteri
Ureter
Lig. teres, uteri
Excavatio
Uterus rectouterina
Vesica urinaria Portio uteri
Spatium retropobicum Rectum,
Ampulla recti
Symphysis pubica Spatium
rectovaginale
Urethra
M. levator ani
Clitoris
M. sphincter
ani internus
M. sphincter
M. sphincter
urethrae externus
ani externus
Vestibulum
vaginae
B Miednica u kobiety, przekrój w płaszczyźnie Vagina M. transversus

strzałkowej pośrodkowej perinei profundus
Prawa połowa miednicy, widok od strony lewej.
188
Bulbus penis
A., V. et N.
Mm.
adductores
Funiculus
spermaticus
R. inferior
i
—
femoralis ossis pubis
Urethra,
Pars prostatica
Symphysis
pubica M. levator ani
Prostata M.obturatorius
externus
Membrana
obturatoria Femur
Glandula Tuber
vesiculosa ischiadicum
Rectum M. obturatorius
internus
N. ischiadicus
M.gluteus Incisura Fossa N. pudendus,

maximus ischiadica minor ischioanalis A. et V. pudenda
interna
C Miednica u mężczyzny,
przekrój w płaszczyźnie poprzecznej
Widok od góry.
Symphysis
Vesica pubica R. inferior
A.,V. et N. urinaria ossis pubis
M. sartorius femoralis M. pectineus
M. rectus Vagina
femoris
M. tensor
fasciae latae
M. obturatorius
externus
M. iliopsoas
Femur
M. vastus
lateralis M. obturatorius
internus
Tuber
ischiadicum
N. ischiadicus
M. gluteus
maximus
N. pudendus Fossa Rectum M. levator A. et V. pudenda

ischioanalis ani interna
0 Miednica u kobiety, przekrój

w płaszczyźnie poprzecznej
Widok od góry.
189
Tułów 4. Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie
4.1 Tętnice
A Tętnice ściany tułowia

Wzajemne położenie naczyń i nerwów tułowia
odzwierciedla metameryczny (segmentalny)
układ ściany tułowia, szczególnie w części pier
siowej. Każda przestrzeń międzyżebrowa (spa
A . th o r a c ic a A . c a ro t is
tium intercostale) zawiera tętnicę, żyłę i nerw
A . a x illa r is s u p e r io r c o m m u n is
międzyżebrowy (o., v. etn . intercostalis).
A. vertebralis
Ś c i a n a k l a t k i p i e r s io w e j u n a c z y n i o n a j e s t A . th o ra c o A . s u b c la v ia
g ł ó w n ie p r z e z t t . m i ę d z y ż e b r o w e t y l n e (o n . i n d o r s a lis
te rc o sta le s p o s te rio re s ), o d c h o d z ą c e o d a o r ty A . th o r a c ic a
o r a z g g . m i ę d z y ż e b r o w e p r z e d n i e (rr. i n t e r c o in te rn a
s t a l e s a n t e r i o r e s ) o d c h o d z ą c e o d t . p ie r s io w e j
A rc u s a o rta e
w e w n ę t r z n e j ( a . t h o r a c i c a i n t e r n a ):
• T. międzyżebrowa tylna pierwsza i druga (a. in A o rta a s ce n d e n s
tercostalis posterior prima et secunda) są gałę
ziami tętnicy międzyżebrowej najwyższej (o. in
tercostalis suprema) = gałąź pnia żebrowo-szyj-
nego (truncus costocervicalis), zob. D a Aorta
• T. międzyżebrowa tylna trzecia do jedenastej thoracica Aorta
(każda z nich oddaje gałąź grzbietową (r. dor d escen
salis), gałąź poboczną (r. collateralis) i gałąź Aorta dens
skórną boczną (r. cutaneus lateralis), zob. D b abdominalis
• T. mięśniowo-przeponowa (a. musculophre
nica), jedna z dwóch gałęzi końcowych tętnicy
A . th o r a c ic a
piersiowej wewnętrznej, która biegnie do tyłu A a . in t e r c o s t a le s
od tuku żebrowego, zob. B la te r a lis
p o s t e r io r e s 8 - 1 1
• T. podżebrowa (a. subcostalis), dwunasta tęt
nica międzyżebrowa, zob. B Rr. in t e r
• Gg. międzyżebrowe przednie (rr. intercostales c o s t a le s
anteriores), odchodzą od tętnicy piersiowej we a n t e r io r e s
wnętrznej (a. thoracica interna), zob. B

A . e p ig a s t r ic a A . s u b c o s t a lis
P o z o s t a ł e t ę t n ic e , z a o p a t r u j ą c e p r z e d n ią , t y l n ą s u p e r io r (A . in t e r c o s t a lis 12 )
i b o c z n ą c z ę ś ć ś c i a n y t u ł o w ia
A . m u s c u lo
Ściana przednia tułowia p h r e n ic a A a . lu m b a le s 1 - 4
• Gg. przeszywające (rr. perforantes) od tętnicy

piersiowej wewnętrznej, np. gałęzie sutkowe
przyśrodkowe (rr. mammarii mediales), zaopa
trujące sutek (mamma), zob. D b
• T. nabrzuszna górna (o. epigastrica superior) to A . s a c r a lis A . ilio lu m b a lis
przedłużenie tętnicy piersiowej wewnętrznej, m e d ia n a

A . ilia c a in te rn a
zob. B i C
A .e p ig a s t r ic a
• T. nabrzuszna dolna (a. epigastrica inferior)
in fe r io r A .s a c r a lis la te r a lis
odchodzi od tętnicy biodrowej zewnętrznej
(o. iliaca externa), zob. B i C
A . ilia c a A . c ir c u m fle x a
• T. nabrzuszna powierzchowna (o. epigastrica
e xte rn a iliu m p ro fu n d a
superficialis), zob. B
• T. okalająca biodro powierzchowna (a. circum A . c ir c u m fle x a
A . e p ig a s t r ic a
flexa ilium superficialis), zob. B iliu m s u p e r f ic ia lis
s u p e r f ic ia lis
• T. okalająca biodro głęboka (a. circumflexa ilium
profunda), zob. B A. femoralis
Ściana tylna tułowia
• G. grzbietowa tętnicy międzyżebrowej tylnej
oddaje gałąź skórną boczną i przyśrodkową
(r. cutaneus lateralis et medialis) oraz gałęzie
rdzeniowe (rr. spinales), zob. D c
• Tt. lędźwiowe (aa. lumbales) - od pierwszej do B Tętnice ścian tułowia
czwartej - każda z nich oddaje gałąź grzbie Widok od przodu. Usunięto przednią część żeber po stronie lewej preparatu.
tową i rdzeniową, zob. B
• T. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana),
zob. B
Ściana boczna tułowia
• T. piersiowa górna (o. thoracica superior), zob. B
• T. piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis),
zob. B
• T. piersiowa boczna (o. thoracica lateralis), zob. B
• Gg. skórne boczne od tętnicy międzyżebrowej,
zaopatrują głównie sutek [gg. sutkowe boczne
(rr. mammarii laterales), zob. D b ]
• T. biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis) od tęt
nicy biodrowej wewnętrznej (a. iliaca interna),
oddaje gałęzie biodrową, lędźwiową i rdze
niową (rr. iliacus, lumbalis et spinalis), zob. B
190
Truncus
thyrocervicalis
A. vertebralis A. cervicalis
Truncus profunda
thyro- A. carotis A. intercostalis
cervica is suprema A. vertebralis
A. subclavia Truncus A. carotis

Truncus brachio
costocervicalis communis
cephalicus
A. subclavia Truncus brachio
Arcus aortae cephalicus
Costa 1
A. intercostalis
posterior prima
A. intercostalis
posterior A.thoracica
A. thoracica secunda
interna interna
a
Rr. inter
costales
R. dorsalis
posteriores
Rr. inter Aa. intercostales

costales posteriores
anteriores
R. cutaneus
lateralis
Aorta
thoracica R. collateralis
A. musculo
phrenica
Aa. intercostales Rr. mammarii
posteriores laterales
A. epigastrica
superior Rr. intercostales
Rr. sternales anteriores
Aorta A. subcostalis
abdominalis Rr. mammarii
A. thoracica mediales
interna
Aa. lumbales b Rr. perforantes

1-4
A. radicularis Aa. intercostales R. cutaneus

posterior posteriores medialis
A. epigastrica
inferior
A. iliaca externa R. cutaneus

lateralis
R. spinalis
R. dorsalis
A. femoralis A. radicularis
anterior
Aorta
thoracica
c
C Tętnice ścian tułowia D Tętnice międzyżebrowe, gałęzie i przebieg

Widok od strony prawej. a T. międzyżebrowa najwyższa oddaje dwie pierwsze tętnice międzyże-
browe, t. m iędzyżebrową tylną pierwszą i drugą. Widok od przodu.
Zwróć uwagę, że tętnica międzyżebrowa tylna pierwsza i druga nie są
gałęziami aorty piersiowej. Są one gałęziami tętnicy międzyżebrowej
najwyższej, odchodzącej pośrednio (przez pień żebrowo-szyjny) od
tętnicy podobojczykowej.
b Tt. międzyżebrowe tylne są gałęziami segmentalnymi części piersiowej
aorty (pars thoracica aortae). Widok od przodu.
Zwróć uwagę, że tętnice międzyżebrowe tylne odchodzą bezpośred
nio od aorty piersiowej, natomiast tętnice międzyżebrowe przednie
odchodzą pośrednio od tętnicy podobojczykowej (jako gałęzie tętnicy
piersiowej wewnętrznej).
c Gg. tętnic m iędzyżebrowych tylnych, widok od góry.
191
■■■■
4.2 Żyły
A Żyły ścian tułowia in t e r c o s t a lis
Żyły ścian tułowia uchodzą do układu żył głównych i żył nieparzystych jp r e m a
(zob. B). Do układu żył głównych należy spływ żyły głównej górnej i dol
V. s u b c la v ia V. s u b c la v ia
nej (v. cava superior et inferior). Charakterystyczną cechą połączenia mię
dzy układem żyły głównej górnej i dolnej są zespolenia poboczne (połą V. b r a c h io V. b r a c h io
czenia kawo-kawalne). c e p h a lic a c e p h a lic a s in is t r a
d e x tra
V. in t e r c o s t a lis
Dopływy żyły głównej górnej V. c a v a s u p e r io r d e x t r a
• Ż. międzyżebrowa najwyższa (ż. ramienno-głowowa), zob. B s u p e r io r

V. h e m ia z y g o s
• Żż. międzyżebrowe przednie (ż. piersiowa wewnętrzna, ż. podobojczy-
a c c e s s o r ia
kowa), zob. D
• Ż. piersiowa boczna (ż. pachowa), zob. C V. a z y g o s
• Ż. piersiowo-nabrzuszna (ż. pachowa), zob. C W . in t e r
c o s t a le s
Dopływy żyły głównej dolnej p o s t e r io r e s V. h e m ia z y g o s
• Żż. międzyżebrowe tylne
• Ż. podżebrowa Ż. lędźwiowa wstępująca
• Żż. lędźwiowe 1-4
• Ż. biodrowo-lędźwiowa
• Ż. krzyżowa pośrodkowa Ż. biodrowa wspólna V. c a v a
• Ż. krzyżowa boczna in fe r io r
V. s u b c o s t a lis
• Ż. okalająca biodro głęboka
Ż. biodrowa zewnętrzna
• Ż. nabrzuszna dolna
V v . lu m b a le s V. lu m b a lis
• Ż. zasłonowa (zob. s. 212)
Ż. biodrowa wewnętrzna 1-4 asce n d e n s
• Ż. sromowa wewnętrzna (zo> b .s . 230)
• Żż. sromowe zewnętrzne V. ilio lu m b a lis

• Ż. okalająca biodro powierzchowna / Ż. udowa
• Ż. nabrzuszna powierzchowna J V. s a c r a lis
V. ilia c a c o m m u n is
Dopływy żyły nieparzystej (zob. B) m e d ia n a V. ilia c a in t e r n a
• Ż. międzyżebrowa górna prawa

V v. s a c r a le s V. ilia c a e x t e r n a
• Żż. międzyżebrowe tylne la te r a le s
• Ż. nieparzysta krótka V. c ir c u m fle x a
• Ż. nieparzysta krótka dodatkowa V. e p ig a s t r ic a iliu m p ro fu n d a
• Żż. kręgosłupa, zob. Ea in fe rio r
V. e p ig a s t r ic a
V. fe m o r a lis s u p e r f ic ia lis
Vv. p u d e n d a e V. c ir c u m fle x a
e xte rn a e iliu m s u p e r f ic ia lis
B Główne żyły tułowia

Widok od przodu.
C Żyły powierzchowne przedniej ściany tułowia

Widok od przodu. Prawidłowo żyły te nie są wyczuwalne w badaniu palpa-
cyjnym , natomiast są one bardzo ważne w rozwoju zespoleń między krą
żeniem wrotnym a krążeniem żył głównych (zespolenia porto-kawalne).
Na przykład żyła wrotna wątroby (v. portae hepatis) łączy się z układem
żyły głównej górnej i dolnej za pomocą żyły pępkowej (v. umbilicalis).
W przypadkach nadciśnienia wrotnego rozwijającego się w wyniku cho
rób wątroby (np. poalkoholowa marskość wątroby) krew żyły wrotnej wą
troby omija częściowo wątrobę, uchodząc do serca za pomocą żył po
wierzchownych tułowia (okolica pępkowa) poprzez żyły przypępkowe
(vv. paraumbilicales), zob. s. 210. W takiej sytuacji przez żyły powierz
chowne przepływa znacznie więcej krwi i w konsekwencji poszerzają się
one żylakowato, stają się widoczne i wyczuwalne w badaniu palpacyjnym
brzucha. Poszerzone, kręte żyły wokół pępka nazywane są także „głową
meduzy" (caput medusae), ponieważ przypominają one jam ochłona.
192
Plexus venosus
V. iugularis Vv. intercostales vertebralis
interna posteriores externus anterior
V. subclavia
V. brachio
cephalica Vv. columnae
vertebralis
V. azygos
V. cava
superior
V. azygos
V. thoracica
interna
Vv. inter
costales
posteriores
Sternum
Vv. inter
costales
anteriores
V. epigastrica
Vv. intercostales Vv. thoracicae
superior
a anteriores internae
V. musculo
phrenica
Plexus venosus
vertebralis
externus posterior
V. cava
inferior
V. subcostalis
Vv. lumbales
Plexus venosus
vertebralis internus
anterior/posterior
V. epigastrica
inferior
V. iliaca externa
Plexus venosus
Vv basi vertebralis
b vertebrales externus anterior
V. femoralis E Żyły międzyżebrowe i sploty żylne kręgosłupa

a Kręgosłup i segment międzyżebrowy, widok od przodu i od góry.
b Kręg lędźwiowy, widok od góry.
D Żyły ścian tułowia

Widok od strony prawej.
193
4.3 Naczynia i węzły chłonne
Ductus lympha- Truncus Truncus V.cava

ticus dexter iugularis dexter lumbalis inferior
Truncus broncho
mediastinalis Nil. cervicales
Truncus subclavius V. iugularis

Nil. Nil. iliaci
interna
lumbales communes
V. axillaris Angulus
venosus dexter
Nil. iliaci
V. brachio Nil. iliaci interni
cephalica externi
Nil.
V. subclavia inguinales
profundi
Nil. para
sternales
Nil.axillares Nil. inguinales

superficiales
V. thoracica
lateralis
a b
A Regionalne węzły chłonne i naczynia limfatyczne

Widok od przodu.
a Węzły chłonne pachowe, przymostkowe i szyjne (nodi lymphatici axil
lares, parasternales et cervicales), prawa okolica klatki piersiowej i pacha Truncus Vena iugularis Truncus
z odwiedzionym ramieniem. Węzły chłonne i okolice spływu chłonki iugularis dexter interna iugularis sinister
(piętra) opisano na s. 209.
b Węzły chłonne pachwinowe i węzły chłonne miednicy mniejszej (nodi
lymphatici inguinales et pelvici).
B Kąt żylny lewy i prawy (a n g u l u s v e n o s u s s i n i s t e r e t d e x t e r )

Widok od przodu. Przewód chłonny prawy (ductus lymphaticus dexter) ma ok.
1 cm długości, zbiera chłonkę z górnego, prawego kwadrantu ciała (zob.
Ca) i uchodzi do prawego kąta żylnego, w miejscu połączenia żyły szyj
nej wewnętrznej prawej (v. iugularis interna dextra) z żyłą podobojczykową
prawą (v. subclavia dextra). Do przewodu chłonnego prawego uchodzą:
• pień szyjny prawy (truncus iugularis dexter) - zbiera chłonkę z prawej
połowy głowy i szyi,
• pień podobojczykowy prawy (truncus subclavius dexter) - zbiera
chłonkę z prawej kończyny górnej, prawej połowy ściany klatki piersio
wej i grzbietu,
• pień oskrzelowo-śródpiersiowy prawy (truncus bronchomediastinalis
dexter) - zbiera chłonkę z narządów prawej części klatki piersiowej.
Przewód piersiowy (ductus thoracicus) - zbiera chłonkę z całej dolnej po
łowy ciała oraz z lewego kwadrantu górnej połowy ciała. Ma on około
40 cm długości. Przewód ten uchodzi do lewego kąta żylnego, miejsca
w którym lewa żyła szyjna wewnętrzna łączy się z lewą żyłą podobojczy
kową. Główne dopływy przewodu piersiowego to:
• pień szyjny lewy (truncus iugularis sinister) - zbiera chłonkę z lewej po
łowy głowy i szyi,
• pień podobojczykowy lewy (truncus subclavius sinister) - zbiera chłonkę
z lewej kończyny górnej, lewej połowy ściany klatki piersiowej i grzbietu,
• pień oskrzelowo-śródpiersiowy lewy (truncus bronchomediastinalis si
nister) - zbiera chłonkę z narządów lewej części klatki piersiowej,
• pnie jelitow e (trunci intestinales) - zbierają chłonkę z narządów jam y
brzusznej,
• pnie lędźwiowe prawy i lewy (trunci lumbales dexter et sinister) - zbie
rają chłonkę z prawej i lewej kończyny dolnej, narządów miednicy
mniejszej, ściany jam y brzusznej i grzbietu.
Naczynia chłonne międzyżebrowe zbierają chłonkę z lewych i prawych
przestrzeni m iędzyżebrowych i uchodzą do przewodu piersiowego.
194
Nil.axillares
kolor zielony =
kwadrant górny prawy
Nil. axillares
Nil.inguinales
superficiales
C Naczynia chłonne powierzchowne przedniej ściany tułowia, głównych odpływów żylnych przedniej ściany tułowia. Granica między
pola spływu chłonki dwoma różnymi obszarami spływu chłonki wyznaczona jest za pomocą
Widok od przodu. linii biegnących jednocześnie powyżej pępka i poniżej łuku żebrowego.
Chłonka z węzłów chłonnych pachowych i pachwinowych spływa osta
a Drogi spływu chłonki i węzły chłonne regionalne przedniej ściany tuło
tecznie do dwóch pni chłonnych, z których każdy uchodzi w miejscu po
wia (strzałki wskazują kierunek spływu chłonki).
łączenia żyły szyjnej wewnętrznej z żyłą podobojczykową, odpowiednio
b Sieć powierzchowna naczyń chłonnych przedniej ściany tułowia, stro
po każdej ze stron (kąt żylny prawy i lewy, zob. B). Chłonka z górnego,
na prawa.
prawego kwadrantu (zaznaczono na zielono) spływa do układu żylnego
Chłonka ze skóry tułowia spływa głównie do węzłów chłonnych pacho drogą przewodu chłonnego prawego. Natomiast chłonka z pozostałych
wych (nodi lymphatici axillares) i węzłów chłonnych pachwinowych po trzech kwadrantów ciała (zaznaczono na fioletowo) uchodzi do układu
wierzchownych (nodi lymphatici inguinales superficiales), podążając drogą żylnego za pomocą przewodu piersiowego.
195
4.4 Nerwy
A Nerwy rdzeniowe, gałęzie przednie

i tylne
Ściana tułowia unerwiona jest czuciowo za po Plexus
cervicalis
mocą gałęzi przednich i tylnych nerwów rdze
niowych T1-T12 (nerwy międzyżebrowe i gałę
zie tylne nerwów piersiowych), zob. także s. 200.
Derma- Gałęzie Gałęzie

Plexus
tomy brzuszne* grzbietowe** brachialis
Cl n. podpotyliczny
(n. suboccipitalis)
C2 splot szyjny n. potyliczny
> (plexus cervi większy (n. occipi
calis) talis maior)
C3 n. potyliczny
trzeci (n. occipita
C4 - lis tertius),
C5 ' zob. s. 200
C6 splot ramienny
C7 • (plexus bra
C8 chialis) Nn. inter Nn. inter
costales costales
Tl .
T2
T3
T4
T5
nn. międzyże
T6 r browe (nn. in
T7
tercostales)
T8
T9
gg. tylne (rr. po-
T10 ’ steriores)*** N. subcostalis
Tl 1 . Plexus
N. iliohypo lumbalis
Tl 2 '
gastricus
LI splot lędź-
L2 . wiowy (plexus N.ilioinguinalis
L3 lumbalis)
N. genito
L4 femoralis
L5 '
N. obturatorius Plexus
SI splot krzyżowy sacralis
S2 . (plexus sa
S3 cralis)
S4
S5 splot guziczny
(plexus
Col N. femoralis
' coccygeus),
Co 2 J zob. s. 542
N. ischiadicus
* Nazywane są także gałęziami przednimi

(rr. anteriores)
** Nazywane są też gałęziami tylnymi B Ściana tułowia, unerwienie do przodu w przestrzeniach międzyżebrowych
(rr. posteriores) Widok od przodu. Usunięto część przednią le i stają się nerwami międzyżebrowymi. Nato
*** Gg. boczne gałęzi grzbietowych nerwów wej połowy szkieletu klatki piersiowej. Ściana miast gałęzie grzbietowe zaopatrują mięśnie
rdzeniowych L1-L3 nazywane są również klatki piersiowej jest unerwiona ruchowo i czu głębokie grzbietu i skórę grzbietu. Ściana tuło
nerwami skórnymi górnymi pośladków ciowo za pomocą dwunastu nerwów piersio wia częściowo unerwiona jest także przez gałę
(nn. clunium superiores), a gg. boczne ga wych (nn. thoracici). Te dwanaście par nerwów zie ze splotu szyjnego np. nn. nadobojczykowe
łęzi grzbietowych nerwów S I-S3 nerwami rdzeniowych, najbardziej spośród wszystkich (nn. supraclaviculares), splotu ramiennego np.
skórnymi środkowymi pośladków (nn. clu n. piersiowy długi (n. thoracicus longus) oraz ze
nerwów rdzeniowych odzwierciedla ich pier
nium medii), zob. C.
wotny, metameryczny (segmentalny) układ. Ga splotu lędźwiowego, np. n. biodrowo-pachwi-
Zwróć uwagę, że nn. skórne dolne poślad
łęzie brzuszne nerwów rdzeniowych kierują się nowy (n. ilioinguinalis).
ków (nn. clunium inferiores) odchodzą od ga
łęzi brzusznych splotu krzyżowego, zob. także
s. 536.
196
R. dorsalis Nn. inter

costales 2 et 3
Nn. intercosto Vertebra T3

brachiales
N. thoracicus R. cutaneus
longus anterior
Rr. cutanei
R. communicans laterales
cum nervo
Nn. inter cutaneo brachii
costales, Nn. inter medialis
Rr. cutanei costales,
laterales Rr. mammarii D Nerwy międzyżebrowe, przebieg
mediales Strona prawa, widok od przodu.
Nn. inter
costales 1-11 Radix dorsalis
(posterior) Medulla spinalis
Nn. inter
costales,
Rr. cutanei
anteriores
N. subcostalis
Nn.clunium (N. inter
superiores costalis 12)
N. iliohypo
Nn.clunium gastricus
medii
N.ilioinguinalis
C Nerwy ściany bocznej tułowia i ich przebieg E Nerw rdzeniowy, gałęzie

Widok od strony prawej. Nerw rdzeniowy powstaje z połączenia korzenia tylnego (radix poste
Zwróć uwagę, że nn. międzyżebrowe mają układ segmentalny (porównaj rior) i korzenia przedniego (radix anterior), ma on ok. 1 cm długości, prze
z układem segmentalnym tętnic i żył, s. 191 i 193). chodzi przez otwór m iędzykręgowy i po opuszczeniu kanału kręgowego
dzieli się na pięć gałęzi (zob. F).
F Nerw rdzeniowy, gałęzie i obszar unerwienia
Gałęzie nerwu rdzeniowego Obszar unerwienia ruchowego Obszar unerwienia czuciowego
© G. przednia wszystkie mięśnie som atyczne, z w yjątkiem mięśni głębokich grzbietu skóra powierzchni bocznej i przedniej ściany
tułowia oraz skóra kończyny górnej i dolnej
© G. tylna mm. głębokie grzbietu skórna powierzchni tylnej głowy i szyi, skóra
grzbietu i pośladków
<D G. oponowa opony rdzenia kręgowego, więzadła kręgo

słupa, torebki stawowe
© G. łącząca biała oddaje włókna przedzwojowe z nerwu rdzeniowego do pnia współczul-

nego („białe”, ponieważ włókna przedzwojowe są włóknami zmielinizo-
wanymi)
© G. łącząca szara* oddaje włókna zazwojowe z pnia współczulnego do nerwu rdzeniowego

(„szare", ponieważ włókna zazwojowe są włóknami niezmielinizowanymi)
* G. łącząca szara nie jest gałęzią nerwu rdzeniowego, ale jest to gałąź, jaką oddaje pień współczulny do nerwu rdzeniowego.
197
Tułów 5. Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna
5.1 Ściana przednia tułowia: anatomia struktur powierzchownych,

nerwy skórne i naczynia powierzchowne
V.cephalica V.jugularis externa
N. cutaneus N. intercosto
brachii medialis brachialis
C3
Nn.supra T2
claviculares T3
T4
Nn. inter
costales, T10
Rr. mammarii L2 Tl 2
Nn. inter mediales
costales, L3 LI
Rr. mammarii
C8 S2
laterales
C7 L4
V. thoraco
epigastrica
B Ściana przednia tułowia (dermatomy), unerwienie skórne

segmentowe (korzeniowe)
Prawa połowa tułowia i prawa kończyna górna, widok od przodu. Gałęzie
Nn, intercostales, Nn. inter
każdego z korzeni czuciowych (grzbietowych) unerwiają określoną oko
Rr. cutanei costales,
laterales Rr. cutanei licę skóry, tak powstałe„derm atomy"(zob. s. 86) odpowiadają określonym
anteriores segmentom rdzenia kręgowego. Dermatomy układają się w pasma okala
jące klatkę piersiową i okolicę górną brzucha. Dermatomy poniżej pępka
Vv. peri- skierowane są do dołu, układając się nieco skośnie w stosunku do płasz
umbilicales czyzny pośrodkowej. Między dermatomami C4 a T2 występuje segmen-
N. iliohypo talna przerwa („luka metameryczna") w unerwieniu skórnym klatki pier
gastricus, V. epigastrica siowej, spowodowana rozwojem kończyny górnej i przemieszczeniem
R. cutaneus lateralis superficialis
się włókien czuciowych dermatomów C5-C8 i T l z tułowia na kończynę
Lig.inguinale V. pudenda górną (wg Mumenthalera).
externa
V. circumflexa
ilium superficialis N. iliohypo
gastricus,
N, cutaneus R. cutaneus
femoris lateralis anterior
A. femoralis N. ilio
inguinalis Nn.supra
V.femoralis claviculares
N. femoralis, V. saphena Nn. intercostales,

Rr. cutanei anteriores magna Nn. intercostales, Rr. cutanei anteriores
Rr. cutanei laterales
A Ściana przednia tułowia, naczynia i nerwy skórne N. iliohypogastricus, N. iliohypogastricus,

Widok od przodu. R.cutaneus lateralis R. cutaneus anterior
Naczynia powierzchowne: unaczynienie tętnicze ściany przedniej tuło N. cutaneus N. genitofemoralis,

wia pochodzi przede wszystkim z dwóch źródeł: t. piersiowej wewnętrznej femoris lateralis R. femoralis
i t. nabrzusznej powierzchownej. Żż. powierzchowne uchodzą głównie do
N. femoralis, N. ilioinguinalis
żyły pachowej (drogą żyły piersiowo-nabrzusznej) i do żyły udowej (drogą
Rr. cutanei anteriores
żył nabrzusznych powierzchownych i okalających biodro powierzchow
nych). Żż. około- i przypępkowe tworzą główne połączenia między żyłami
powierzchownymi tułowia a żyłą wrotną wątroby (zespolenia porto-ka-
walne). C Ściana przednia tułowia, unerwienie skórne
Nerwy skórne (powierzchowne): unerwienie czuciowe ściany przed Prawa połowa tułowia i prawa kończyna górna, widok od przodu. Zakres
niej tułowia w większości ma charakter segmentalny (od gałęzi skórnych unerwienia skóry, kolorami oznaczono obszary gałęzi skórnych nerwów,
bocznych i przednich gałęzi nerwów m iędzyżebrowych). Skóra klatki biegnących w tkance podskórnej. Oprócz nerwów międzyżebrowych (ga
piersiowej unerwiona jest dodatkowo przez gałęzie splotu szyjnego (nn. łęzie skórne przednie i boczne) skóra przedniej ściany tułowia unerwiona
nadobojczykowe), a gałęzie splotu lędźwiowego (np. n. biodrowo-pod- jest za pomocą nerwów nadobojczykowych, nerwu biodrowo-podbrzusz-
brzuszny i n. biodrowo-pachwinowy) zaopatrują okolicę dolną brzucha. nego i nerwu biodrowo-pachwinowego (wg Mumenthalera).
198
M. sternocleido
mastoideus
Cartilago thyroidea
Clavicula Fossa iugularis
Sulcus M. deltoideus
deltoideo- Papilla M. pectoralis
pectoralis mammae major
M. serratus Areola
Proc. anterior mammae Mamma
xiphoideus
Intersectio
Arcus costalis
tendinea
M. rectus
abdominis Linea
semilunaris Linea alba Umbilicus
M.obliquus
externus Crista iliaca
abdominis Spina iliaca
anterior superior
Lig. inguinale
Mons pubis Lig.inguinale
M. sartorius
a b
D Ściana przednia tułowia, anatomia struktur powierzchownych

a Mężczyzna, b Kobieta.
© Regio epigastrica
© Regio umbilicalis
Linea -----
Arcus medioclavi © Regio pubica
costalis cularis
0 Regio hypochon
Epigastrium Arcus driaca sinistra
kwadrant kwadrant
górny górny costalis © Regio lateralis
prawy lewy sinistra
Mesogastrium
© Regio inguinalis
kwadrant kwadrant sinistra
dolny dolny © Regio hypochon
prawy lewy Hypogastrium Crista
iliaca driaca dextra
Regio Lig. © Regio lateralis

umbilicalis inguinale dextra
® Regio inguinalis
dextra
b
E Okolice brzucha, podział górnej, środkowej lub dolnej. Dwie linie pionowe biegną tak jak prawa
a Dwie prostopadłe linie, które przecinają się na wysokości pępka dzielą i lewa linia środkowo-obojczykowa [linea medioclavicularis). Dwie linie
brzuch na cztery kwadranty. poziome biegną przez najniżej położony punkt dziesiątego żebra oraz
b Odpowiednio, dwie linie pionowe i dwie linie poziome dzielą brzuch w miejscu połączenia się najwyższych punktów grzebieni biodrowych
na dziewięć części, każda z nich zlokalizowana w okolicy brzusznej (zob. s. 35).
F Rzut narządów jam y brzusznej na ścianę brzucha z uwzględnie

niem podziału na kwadranty
a Narządy położone w części przedniej jam y brzusznej, b Narządy poło
żone w części środkowej jam y brzusznej, c Narządy położone w części
tylnej jam y brzusznej.
Narządy położone w części przedniej jam y brzusznej znajdują się bezpo
średnio do tyłu od ściany przedniej brzucha. Narządy położone w czę
ści środkowej jam y brzusznej, są to narządy leżące w obrębie tylnej części
jam y brzusznej (niektóre z tych narządów leżą wtórnie zaotrzewnowo),
a narządy położone w części tylnej jam y brzusznej znajdują się w prze
strzeni zaotrzewnowej (są to narządy leżące zaotrzewnowo).
199
5 .2 Ściana tylna tułowia: anatomia struktur powierzchownych,

nerwy skórne i naczynia powierzchowne
B Ściana tylna tułowia (dermatomy), unerwienie skórne

segmentowe (korzeniowe)
Prawa połowa tułowia i prawa kończyna górna, widok od tyłu (wg Mumen
thalera).
A Ściana tylna tułowia, naczynia i nerwy skórne

Widok od tyłu. Ściana tylna tułowia unerwiona jest czuciowo przez gałęzie
grzbietowe nerwów rdzeniowych oraz gałęzie skórne boczne nerwów mię
dzyżebrowych, z wyjątkiem okolicy pośladkowej oraz okolicy ściany bocz
nej tułowia. Jest to przede wszystkim unerwienie segmentalne, analogicz
nie do opisanego wcześniej unerwienia ściany przedniej tułowia. Zarówno
gałęzie skórne przyśrodkowe, jak i boczne razem z naczyniami skórnymi
kierują się do skóry grzbietu, przebijając mięśnie głębokie grzbietu. Skóra
pośladków unerwiona jest przez gałęzie boczne trzech nerwów lędźwio
wych i krzyżowych (nn. skórne górne i środkowe pośladków).
Zwróć uwagę, że okolica dolna pośladków unerwiona jest za pomocą ner C Ściana tylna tułowia, unerwienie skóry
wów skórnych dolnych pośladków, pochodzących z gałęzi brzusznych Prawa połowa tułowia i prawa kończyna górna, widokod tyłu (wg Mumen
nerwów rdzeniowych, ze splotu krzyżowego. thalera).
200
Vertebra Scapula,
prominens Spina scapulae
M. deltoideus
Scapula,
M. teres maior Margo medialis
Scapula,
Angulus inferior
Sulcus verte- ------

bralis (Regio
vertebralis)
Proc. spinosus
Crista iliaca
M. erector spinae
(M. multifidus Spina iliaca Tetragonum
lumborum) Trigonum sacrale posterior sacrale
superior
Spina iliaca
posterior superior Crena analis Crena analis
Sulcus glutealis
a b
D Ściana tylna tułowia, anatomia struktur powierzchownych krzyżowej, bruzda ta poszerza się, tworząc trójkąt krzyżowy [ograniczony
a Mężczyzna, b Kobieta. przez kolec biodrowy tylny górny prawy i lewy oraz przez karb odbytu
U obu płci bruzda kręgowa zaczyna się poniżej C7 i biegnie pionowo w li [crena analis)]. U kobiety, odpowiadająca trójkątowi krzyżowemu okolica
nii pośrodkowej tylnej tułowia. Utworzona jest przez umocowanie tkanki ma kształt rombu i nazywana jest czworobokiem krzyżowym (zob. F).
podskórnej do wyrostków kolczystych. U mężczyzny, na wysokości kości
N. pudendus
N. ilioinguinalis et
N. genitofemoralis, Proc. spinosus L4
R. genitalis Crista iliaca
S4 Spina iliaca
N. cutaneus posterior superior Tetragonum
femoris S5 sacrale
posterior
Coi Crena analis

Nn. clunium
inferiores S2
Nn.clunium Nn.clunium Nn.ano-

superiores medii coccygei
E Krocze u mężczyzny, unerwienie skóry F Czworobok krzyżowy (Michaelisa), ograniczenia

Ułożenie w pozycji litotomijnej. Unerwienie segmentalne (dermatomy) Okolica pośladkowa u kobiety, widok od tyłu. U kobiety trójkąt krzyżowy
zaznaczono po stronie lewej. Natomiast zakres unerwienia skóry przez przyjmuje kształt czworoboku. Ograniczony jest on przez: kolec biodrowy
nerwy obwodowe zaznaczono po stronie prawej (wg Mumenthalera). tylny górny prawy i lewy, wyrostek kolczysty kręgu L4 i górną część karbu
odbytu. U kobiety wym iar pionowy i poziomy czworoboku w obrębie
miednicy prawidłowej są prawie równe. Kształt czworoboku krzyżowego
(opisanego przez niemieckiego ginekologa G.A. Michaelisa, 1798-1848)
odzwierciedla szerokość miednicy mniejszej u kobiety i jest pośrednim
wskaźnikiem wielkości kanału rodnego.
201
5.3 Ściana tylna tułowia: widok od tyłu
N. occipitalis
tertius A. transversa
colli (cervicis)
M.splenius
capitis N. accessorius
M. rhomboideus
M. trapezius
maior
Nn. spinales, Rr. dorsales M. deltoideus

(Rr, cutanei mediales)
A Ściana tylna tułowia i okolica

karkowa, naczynia i nerwy
Widok od tyłu. Układ segmentalny
naczyń i nerwów ściany tylnej tu
łowia (gałęzie grzbietowe nerwów
rdzeniowych oraz gałęzie tylne na
czyń międzyżebrowych tylnych i lę
dźwiowych) przedstawiono w obrę
bie lewej połowy tułowia (usunięto
wszystkie powięzie mięśniowe, z w y
jątkiem blaszki tylnej powięzi pier-
siowo-lędźwiowej). Po prawej stro
nie odpreparowano przyczep po
czątkowy mięśnia czworobocznego
Fascia
i odsunięto bocznie, tak aby uwi
thoracolumbalis
docznić przebieg tętnicy poprzecz
nej szyi (o. transversa cervicis) w czę M. serratus
posterior inferior
ści głębokiej okolicy łopatkowej, po Nn. intercostales et
równaj z B. Vasa intercostalia M. latissimus
Zwróć uwagę, że gałęzie przednie posteriora, dorsi
Rr. cutanei laterales
nerwów rdzeniowych unerwiają czu- Trigonum
ciowo tylko boczną stronę karku lumbocostale
[n. potyliczny mniejszy (n. occipita
M.obliquus
lis minor), zob. C] i okolicę dolną po externus abdominis
śladków (nn. skórne dolne poślad
Trigonum M.obliquus
ków). iliolumbale internus abdominis
Aby uwidocznić górną część trój
kąta żebrowo-lędźwiowego, usu Crista iliaca
nięto częściowo mięsień najszer Nn.clunium
szy grzbietu po prawej stronie pre superiores
paratu. Trójkąt lędźwiowo-żebrowy

(Grynfelta) (ograniczenia: dw una
ste żebro, m. prostownik grzbietu, Nn. clunium
m. skośny wewnętrzny brzucha) medii
przypomina trójkąt biodrowo-lędź-

wiowy (Petita) (ograniczony przez
grzebień biodrowy, m. najszer
szy grzbietu, m. skośny zewnętrzny
brzucha). Trójkąty te są miejscami
zmniejszonego oporu i predyspo
nują do tworzenia się rzadkich, zw y
kle nabytych przepuklin lędźwio
wych (przepuklina Grynfeltta lub
Petita, zob. też s. 221).
Nn. clunium
inferiores
N.occipitalis maior A. occipitalis
M.semispinalis Proc. mastoideus
M. sternocleido M. splenius capitis

mastoideus
M. trapezius
M. levator
A. transversa colli scapulae
(cervicis), R, superficialis
(ascendens) A. transversa colli
(cervicis)
A. transversa colli
(cervicis), R. profundus
Mm. rhomboidei
N. suprascapularis
A. suprascapularis
M. deltoideus
M. infraspinatus
N. axillaris
A. transversa colli A. circumflexa

(cervicis), R, profundus humeri posterior
M. teres maior M. teres minor
Fascia thoracolumbalis, A. circumflexa

M. erector spinae scapulae
B Okolica łopatki, unaczynienie okalająca łopatkę i okalająca ramię tylna tworzą„sieć łopatki" (zob. s. 389).
Okolica łopatki prawa, widok od tyłu. Usunięto częściowo mięśnie: czwo Poniżej ścięgna przyczepu początkowego mięśnia mostkowo-obojczy-
roboczny, płatowaty głowy, naramienny, podgrzebieniowy oraz mm. rów- kowo-sutkowego (m. sternocleidomastoideus), przyśrodkowo od wyrostka
noległoboczny większy i mniejszy po prawej stronie preparatu. Okolica ło sutkowego (proc. mastoideus) biegnie ku górze tętnica potyliczna (a. occi
patki unaczyniona jest przez tętnicę poprzeczną szyi, tętnicę szyjną głę pitalis) razem z nerwem potylicznym większym, zaopatrującym skórę po
boką (a. cervicalis profunda) (zob. C), tętnicę nadłopatkową (a. suprascapu tylicy. Nerw potyliczny większy przebija mięsień czworoboczny i mięsień
laris), tętnicę okalającą łopatkę (a. circumflexa scapulae) i tętnicę okalającą płatowaty głowy w miejscu przyczepów ich ścięgien. W tych miejscach
ramię tylną (o. circumflexa humeri posterior). Wszystkie powyższe naczynia może dojść do ucisku nerwu potylicznego większego, co powoduje bole-
są bezpośrednimi lub pośrednimi (z pnia tarczowo-szyjnego) gałęziami sność okolicy potylicy (neuralgia occipitalis).
tętnicy podobojczykowej (nie jest tu widoczna). Tętnice nadłopatkowa,
C Trójkąt podpotyliczny (trójkąt tętnicy

M.obliquus kręgowej)
capitis superior A. occipitalis Widok od tyłu. Usunięto mięśnie: czworoboczny,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy, płatowaty gło
M. rectus capitis N. occipitalis maior
w y oraz półkolcowy głowy, aby uwidocznić oko
posterior minor
A. vertebralis licę podpotyliczną po stronie prawej preparatu.
M. rectus capitis Trójkąt podpotyliczny ograniczony jest mięśniami
posterior maior N. suboccipitalis
podpotylicznymi (m. prosty głowy tylny więk
N. occipitalis tertius Atlas, szy oraz mm. skośny głowy górny i dolny). W czę
Proc. transversus ści głębokiej trójkąta podpotylicznego, w obrę
M. obliquus capitis bie bruzdy tętnicy kręgowej kręgu szczytowego
inferior N. occipitalis minor
biegnie tętnica kręgowa. Nerw podpotyliczny
Axis, Proc. spinosus N.auricularis magnus (C l) jest wyłącznie nerwem ruchowym, w ycho
dzi powyżej łuku tylnego kręgu szczytowego,
M. sternocleido
A. cervicalis profunda unerwiając mięśnie krótkie głowy. Nerw poty
mastoideus
liczny większy (C2) oraz n. potyliczny trzeci (C3)
M. splenius capitis
M. longissimus capitis kierują się ku tyłowi i owijają się wokół dolnego
brzegu mięśnia skośnego dolnego głowy. Tętnica
szyjna głęboka, która jest gałęzią pnia żebrowo-
M. semispinalis M.semispinalis -szyjnego biegnie m iędzy mięśniem półkolcowym
cervicis capitis głowy a mięśniem półkolcowym szyi.
203
5.4 Ściana tylna tułowia: widok od przodu
A Ściana tylna tułowia, naczynia i nerwy

Widok od przodu.
a Okolica lędźwiowa, usunięto ścianę przednią

i boczną tułowia, narządy leżące zewnątrz-
i wewnątrzotrzewnowo, otrzewną oraz po-
V.cava inferior
więzie, strona prawa preparatu. Częściowo
usunięto także żyłę główną dolną,
Diaphragma,
Pars lumbalis b Okolica lędźwiowa i splot lędźwiowy po
stronie prawej preparatu. Usunięto część po
Lig. arcuatum wierzchowną mięśnia lędźwiowego więk
N. subcostalis szego oraz powięź biodrowo-lędźwiową.
mediale
M. quadratus Splot lędźwiowy (zob. s. 530) powstaje z gałęzi

lumborum brzusznych nerwów rdzeniowych T12-L4. Czę
ściowo splot ten znajduje się z tyłu od mięśnia
M. transversus
abdominis lędźwiowego większego. Nerwy ze splotu kie
rują się bocznie, a następnie skośnie ku dołowi
N. iliohypo- --------it do ściany brzucha i na udo. Wyjątkiem jest nerw
gastricus m zasłonowy (zob. b), który biegnie wzdłuż ściany
bocznej miednicy mniejszej, a następnie przez
N. ilioinguinalis ------ fi
otwór zasłonowy (tutaj niewidoczny) kieruje się
Vasa iliolumbalia do przyśrodkowej części uda.
Zwróć uwagę, że miejsca wyjścia naczyń lę
M.iliacus N. genito dźwiowych i biodrowo-lędźwiowych znaj
femoralis dują się z tyłu w stosunku do mięśnia lędźwio
N. iliohypo
gastricus, wego większego. Naczynia biegną niemal po
R, cutaneus i ziomo, krzyżując mięsień czworoboczny lędźwi
lateralis (m. quadratus lumborum) oraz mięsień bio
drowy (m. iliacus). Przyśrodkowo od mięśnia lę
N. cutaneus
dźwiowego większego (do tyłu od żyły głównej
femoris lateralis
N. iliohypogastricus, dolnej) znajduje się pień współczulny (truncus
R. cutaneus anterior sympathicus).
N. genito
femoralis,
R. femoralis
N, femoralis, N. subcostalis
Rr. cutanei j, y
anteriores N. genito
femoralis
N. iliohypo
gastricus
N. ilioinguinalis
N. cutaneus
femoris lateralis
N. obturatorius
N. femoralis A. iliaca
interna
A. iliaca externa
A. sacralis
lateralis
N. genito R. femoralis
femoralis
R. genitalis
204
N. intercostalis,
R. dorsalis
' M. erector
Sulcus N. intercostalis, R. lateralis R. medialis spinae
costae R. collateralis
M. latissimus
dorsi
Mm. inter R. dorsalis

costales externi
Medulla spinalis
Mm. inter
costales interni Nn. intercostales,
Rr. ventrales
Mm. inter
costales intimi Aa. et Vv. inter
costales posteriores
Fascia
endothoracica
V. azygos
Centrum
Aorta thoracica
tendineum
Oesophagus
M. serratus
anterior V. cava inferior
Diaphragma
N. phrenicus,
A. etV. pericardia
cophrenica
Pericardium
Fascia
phrenicopleuralis
Vasa thoracica
interna
N. intercostalis,
R. cutaneus lateralis R. perforans
Sternum
M.obliquus
externus abdominis
N. intercostalis,
R. cutaneus anterior
B Naczynia i nerwy ściany tylnej tułowia, odcinek piersiowy piersiowej pochodzi z tętnic międzyżebrowych tylnych. Krew żylna od
Klatka piersiowa, przekrój poprzeczny, widok od przodu i od góry. pływa żyłami międzyżebrowymi do żyły nieparzystej. Naczynia między
Usunięto narządy klatki piersiowej, opłucną ścienną i część powięzi żebrowe razem z nerwami międzyżebrowymi biegną w bruździe żebra,
wewnątrzpiersiowej (fascia endothoracica). Unaczynienie ściany klatki wzdłuż brzegu dolnego jednoim iennego żebra.
205
5.5 Ściana przednia tułowia: anatomia kliniczna i topograficzna

naczyń i nerwów
A. et V. thoracica V. cephalica
lateralis
V. thoraco
A. et V. thoracica epigastrica
interna
V, A, et N.
intercostalis
A. et V. epigastrica
superior
Vagina musculi
recti abdominis,
Lamina posterior
M. obliquus
internus abdominis
M. rectus
abdominis
externus abdominis
M. transversus
abdominis
V. epigastrica
A. et V. epigastrica superficialis
inferior
Lig.inguinale
Fascia transversalis
A. et V. circumflexa A. et V. epigastrica
ilium superficialis superficialis
V. saphena
Fascia lata magna
A Ściana przednia tułowia, naczynia i nerwy ściowo mięsień skośny zewnętrzny i wew nętrzny brzucha. Aby uwi
Widok od przodu. Naczynia i nerwy powierzchowne (podskórne) przed docznić naczynia nabrzuszne dolne po stronie prawej, odpreparowano
stawiono po stronie lewej tułowia, a naczynia i nerwy głębokie po stro mięsień prosty brzucha. W ypreparowano przestrzenie m iędzyżebrowe,
nie prawej. W celu przedstawienia powyższych struktur, po stronie pra w celu uwidocznienia kierunku i przebiegu naczyń i nerwów m iędzyże
wej preparatu usunięto mięsień piersiowy w iększy i m niejszy oraz czę browych.
206
A. et V. circumflexa
miejsce pobrania płata skórnego (pole dawcze)
B Unaczynienie tętnicze ściany przedniej tułowia C Tętnica okalająca biodro powierzchowna jako szypuła
Widok od przodu. Unaczynienie ściany przedniej tułowia pochodzi naczyniowa płatów skórno-tłuszczowych, znaczenie
z dwóch źródeł: tętnicy piersiowej wewnętrznej, odchodzącej od tętnicy w przeszczepach
podobojczykowej oraz tętnicy nabrzusznej dolnej, gałęzi od tętnicy bio a Odpreparowano uszypułowany płat skórno-tłuszczowy oparty na tęt
drowej zewnętrznej. Ścianę tułowia zaopatrują dodatkowo gałęzie tęt nicy okalającej biodro powierzchowne,
nicy pachowej (t. piersiowa górna, t. piersiowo-grzbietowa i t. piersiowa b Płat pachwinowy przeszczepiony na grzbiet ręki (wg Webera).
boczna) oraz tętnicy udowej (t. nabrzuszna powierzchowna i t. okalająca
biodro powierzchowna).
M. pectoralis
wysięk w jamie maior
opłucnej
Sulcus costae
Pleura
parietalis A., V. et N.
intercostalis
Pleura
visceralis Fascia
endothoracica
Pulmo
Costa
dren w ścianie
Cavitas pleuralis klatki piersiowej
M. intercostalis
miejsce
internus
drenażu
M. intercostalis M. intercostalis
intimus externus
e
D Zasady bezpieczeństwa podczas drenażu klatki piersiowej, a-d Podstawowe etapy zakładania drenu klatki piersiowej (widok
tętnica, żyła i nerw międzyżebrowy od przodu, wg Henne-Brunsa, Duriga i Kremera):
Dren klatki piersiowej zakłada się, aby odbarczyć płyn gromadzący a Nacięcie skóry w znieczuleniu m iejscowym, a następnie przyłożenie
się w jam ie opłucnej (cavitas pleuralis), np. wysięk opłucnowy w raku drenu prostopadle do ściany klatki piersiowej,
oskrzela. Najlepszym miejscem dla założenia drenu jest punkt wyzna b Po odszukaniu żebra, ustawienie drenu pod kątem 90°, a następnie
czony opukiwaniem ściany klatki piersiowej lub za pomocą badania ultra- kierując się dogłowowo, umieszczenie drenu pod skórą, równolegle
sonograficznego. U pacjenta w pozycji siedzącej optymalnym miejscem do ściany klatki piersiowej.
punkcji jest siódma lub ósma przestrzeń międzyżebrowa, w linii pacho c Przebicie drenem mięśni m iędzyżebrowych, w leżącej powyżej prze
wej tylnej (zob. e i s. 34). Dren powinien być zakładany zawsze wzdłuż strzeni międzyżebrowej,
górnego brzegu żebra, tak aby uniknąć uszkodzenia tętnicy, żyły i nerwu d Umieszczenie drenu w jam ie opłucnej.
międzyżebrowego. e Ściana klatki piersiowej, przekrój podłużny w linii pachowej tyl
nej, dren umieszczony w jam ie opłucnej zawierającej płyn w ysię
kowy.
207
5.6 Ściana przednia tułowia: nerwy, naczynia krwionośne

i limfatyczne sutka u kobiety
Papilla
mammaria Areola
mammae
Glandulae
areolares
A Występowanie i kształt sutka u kobiety B Listewki mlekowe

Sutek prawy, widok od przodu. Sutek u kobiety ma kształt przypom ina Zawiązki gruczołów mlekowych u obu płci, leżą wzdłuż listewek mleko
jący stożek, który jest bardziej zaokrąglony w dolnej połowie niż w kwa- wych, występujących obustronnie jako zgrubienie naskórka, rozciąga
drantach górnych. Sutek zbudowany jest z tkanki gruczołowej [gruczoł jące się od okolicy pachowej do pachwinowej. U człowieka przetrwałe
sutkowy (glandula mammaria)], zrębu włóknistego oraz tkanki tłuszczo listewki mlekowe występują raczej rzadko, tworzą dodatkowe brodawki
wej. Przewody wydalające (ductus excretorii) tkanki gruczołowej uchodzą sutka (polithelia). Prawidłowo, zanikają wszystkie dodatkowe brodawki
w obrębie brodawki sutka (papilla mammaria), leżącej w samym środku sutka, z wyjątkiem parzystych brodawek sutka w części piersiowej. Pod
otoczki brodawki sutkowej (areola mammae). Liczne, niewielkie w ynio koniec rozwoju płodowego z przetrwałych brodawek nabłonka, w obrę
słości są to miejsca ujść gruczołów wydzielniczych oraz gruczołów poto bie tkanki podskórnej rozwijają się zawiązki przewodów mlecznych (duc
wych [gruczołów otoczki (glandulae areolares)]. tus lactiferi). Po okresie dojrzewania rozwój sutków u kobiet zaznacza się
wzrostem zrębu włóknistego oraz rozrostem drzewa gruczołowego w od
powiedzi na pobudzanie tych tkanek przez hormony.
C Budowa anatomiczna i histologiczna sutka

Fascia pectoralis a U kobiety dorosłej podstawa sutka leży bezpośrednio do przodu od
M. pectoralis mięśnia piersiowego większego, zębatego przedniego, skośnego ze
maior Ligg. suspensoria wnętrznego brzucha i sięga od drugiego do szóstego żebra w linii
mammaria środkowo-obojczykowej. Sutek jest luźno umocowany tkanką łączną
M. pectoralis
minor do powięzi piersiowej (fascia pectoralis) oraz do sąsiedniej powięzi pa
chowej i powierzchownej brzucha (fascia axillaris et superficialis abdo
Lobi glandulae
Mm. inter minis). Sutek jest dodatkowo mocowany przenikającymi się pęczkami
mammariae
costales
tkanki łącznej, głównie w części górnej, więzadło wieszadłowe sutka
Papilla (lig. suspensorium mammae). Tkanka gruczołowa zbudowana jest z 10-
mammaria
20 płatów gruczołu sutkowego, z których każdy ma główny przewód
Sinus lactiferi mleczny, uchodzący na brodawce sutka, w miejscu poszerzonego seg
Vasa
mentu, zatoki mlecznej (sinus lactiferi) (struktury płata gruczołu sutko
intercostalia Ductus lactiferi
wego przedstawiono na b). Sutki i przewody mleczne otoczone są bo
Fascia abdominis gato unaczynioną, spójną tkanką włóknisto-tłuszczową.
superficialis Textus connectivus b Części płata gruczołu sutkowego i przewody mleczne, przekrój w płasz
interlobularis czyźnie strzałkowej: płaty gruczołu sutkowego (lobi glandulae mam
a mariae) przypominają drzewo, którego gałęzie utworzone są przez
przewody mleczne, zakończone w mniejszych płacikach gruczołu sut
kowego (lobuliglandulae mammae), średnicy ok. 0,5 mm. Płaciki gru
Lobuli
czołu sutkowego w okresie nielaktacyjnym (tak jak przedstawiono tu
glandulae
mammariae taj) zawierają pierwotne gronka, tworzące skupiska małych gruczołów
nabłonkowych, nie zawierających wyraźnego światła.
Ductus lactiferus
c Przewód końcowy płacika gruczołu sutkowego (DTL): płacik gruczołu
sutkowego i końcowe przewody mleczne tworzą podstawową jed
Ductus lactiferus nostkę wydzielniczą sutka u kobiety. Każdy płacik gruczołu sutkowego
colligens zbudowany jest z gronek, które uchodzą w obrębie przewodzików
końcowych. Tkanka łączna znajdująca się między płacikami (tkanka
pokrywająca) zawiera komórki macierzyste, zapoczątkowujące szybki
Acini Ductus terminalis
wzrost komórek (proliferacja i różnicowanie się systemu gronek), co
Lobi glandulae Ductus terminalis następuje w trakcie transformacji sutka w sutek laktacyjny. Jednostka
b mammariae c lobuli (DTL) DTL ma istotne znaczenie w patomorfologii, ponieważ jest miejscem
powstawania najbardziej złośliwych guzów sutka (wg Lullmanna).
208
A. etV. subclavia
A. etV. axillaris Nn. supra

A. et V. thoracica claviculares
A. et V. thoracica interna
lateralis
Rr. mammarii Rr. perforantes

mediales Nn. intercostales,
Rr. mammarii
mediales
Rr. mammarii Nn. intercostales,
laterales Rr. mammarii
Rr. mammarii laterales
D Unaczynienie sutka E Unerwienie sutka

Sutek jest unaczyniony przez gałęzie przeszywające tętnicy piersiowej Unerwienie czuciowe sutka ma układ segmentowy i pochodzi z gałęzi
wewnętrznej (rr. perforantes arteriae thoracicae internae) = gałęzie sut nerwów międzyżebrowych od 2. do 6. (gg. sutkowe boczne i przyśrod
kowe przyśrodkowe (rr. mammarii mediales) od 2. do 4. przestrzeni mię kowe). Gałęzie ze splotu szyjnego (nn. nadobojczykowe) unerwiają górną
dzyżebrowej, gałęzie tętnicy piersiowej bocznej (gg. sutkowe boczne oraz część sutka.
bezpośrednie gałęzie tętnic międzyżebrowych od 2. do 5. (gg. sutkowe).
Krew z sutka odpływa żyłami piersiowymi wewnętrznym i i żyłą piersiową
boczną.
piętro 2. piętro 3.
Nil.axillares
centrales Ductus lympha
ticus dexter = 60% =15%
piętro 1.
Nil.axillares apicales = 10 %
Nil. axillares
subscapulares M. pectoralis minor = 10 %
V. basilica Nil. axillares

interpectorales
G Guzy złośliwe sutka u kobiety, częstość
występowania
Nil. parasternales Liczby przedstawiają średnie procentowe w y
stępowanie guzów złośliwych sutka.
Nil. paramammarii
laterales
F Odpływ chłonki z sutka kwadrantów komórki nowotworowe mogą się rozprzestrzeniać przez li
Naczynia chłonne sutka można podzielić na układ naczyń powierzchow nię pośrodkową na stronę przeciwną. Liczba zajętych węzłów chłonnych
nych, podskórnych oraz głębokich. Naczynia chłonne głębokie tow arzy na różnych piętrach węzłów chłonnych pachowych ma istotny wpływ na
szą gronkom (zob. Cb i c), które są szczególnie ważne jako drogi rozprze okres przeżycia pacjentów z rakiem sutka. Węzły chłonne przymostkowe
strzeniania się przerzutów nowotworowych. Głównymi węzłami filtrują mają mniejsze znaczenie. Według Henne-Brunsa, Duriga i Kremera 5-letni
cymi (wartowniczymi) są węzły chłonne pachowe (nodi lymphatici axil okres przeżycia wynosi około 65%, gdy przerzuty nowotworowe obej
lares) oraz węzły chłonne przymostkowe (nodi lymphatici parasternales), mują piętro 1 ,3 1 % gdy przerzuty nowotworowe obejmują piętro 2., a 0%
większość chłonki odpływa do ok. 30-60 węzłów chłonnych pachowych. u pacjentów, u których przerzuty zajmują piętro 3. węzłów chłonnych pa
Węzły te jako pierwsze narażone są na przerzuty nowotworowe (zob. G) chowych. Jest to ważny wskaźnik prognostyczny węzłów wartowniczych
i dlatego też mają największe znaczenie w onkologii. Węzły chłonne pa podczas limfadektomii (usunięcie węzłów chłonnych wartowniczych).
chowe dzielą się na węzły chłonne trzech poziomów (zob. s. 358): Technika ta opiera się na założeniu, że z każdego punktu powłoki ciała
• piętro 1.: grupa pachowa dolna (bocznie od mięśnia piersiowego chłonka odpływa charakterystycznymi naczyniami do głównych węzłów
mniejszego): chłonnych, rzadko do więcej niż jednego. Odpowiednio, węzeł chłonny,
- węzły chłonne piersiowe (nodi lymphatici pectorales), który jako pierwszy otrzymuje chłonkę z guza pierwotnego będzie pierw
- węzły chłonne podłopatkowe [nodi lymphatici subscapulares), szym węzłem zawierającym komórki nowotworowe, będące przerzutami
- węzły chłonne boczne (nodi lymphatici laterales), rozprzestrzeniającymi się drogą chłonną z guza pierwotnego. Charakte
- węzły chłonne przysutkowe (nodi lymphatici paramammarii), rystyczne drogi odpływu chłonki, a także węzły wartownicze są badane
• piętro 2.: grupa pachowa środkowa (na wysokości mięśnia piersiowego metodą scyntygrafii, węzły oznaczane są za pomocą radioaktywnego
mniejszego): znacznika (99mTc technet rozpuszczony w koloidzie siarczkowym), który
- węzły chłonne międzypiersiowe (nodi lymphatici interpectorales), wypiera starsze techniki, takie jak nastrzykiwanie błękitem m etyleno
- węzły chłonne środkowe (nodi lymphatici centrales), wym . Pierwszy węzeł chłonny, który zostanie uwidoczniony jest węzłem
• piętro 3.: grupa pachowa górna (przyśrodkowo od mięśnia piersio wartowniczym. Węzeł ten jest wybiórczo usuwany i badany histologicznie
wego mniejszego): pod względem obecności komórek nowotworowych. Jeśli węzeł wartow
- węzły chłonne szczytowe (nodi lymphatici apicales). niczy nie zawiera komórek nowotworowych, to pozostałe węzły chłonne
Zlokalizowane wzdłuż naczyń piersiowych węzły chłonne przymostkowe pachowe będą niezmienione. Skuteczność tej metody wynosi 98% w oce
odprowadzają chłonkę głównie z części przyśrodkowej sutka. Z tych nie przedoperacyjnej węzłów chłonnych pachowych.
209
5.7 Ściana przednia brzucha: kanał pachwinowy
M. obliquus
Linea arcuata
externus abdominis
M.obliquus M. rectus
internus abdominis abdominis
M. transversus Linea alba

abdominis
Lig. inguinale
M. iliopsoas
Arcus iliopectineus Fascia abdominis

superficialis
N.femoralis
M. obliquus
Crus mediale externus abdominis,
aponeurosis
Anulus
Crus laterale
inguinalis N. ilioinguinalis
superficialis
Fibrae
intercrurales N. genitofemoralis,
R. genitalis
A. et V. femoralis Lig. reflexum
Funiculus
spermaticus
Lig. lacunare
Tuberculum
pubicum
M. cremaster
Fascia
płaszczyzna cremasterica
przekroju dla B
A Kanał pachwinowy u mężczyzny, położenie
Okolica pachwinowa po stronie prawej, widok od przodu. Kanał pachwi M. obliquus
nowy ma długość ok. 4-6 cm. Przebiega on skośnie do przodu, dołu internus abdominis
i przyśrodkowo, przebijając przednią ścianę brzucha, powyżej więzadła
M. transversus
pachwinowego. Kanał pachwinowy rozpoczyna się pierścieniem pachwi abdominis
nowym głębokim na powierzchni wewnętrznej przedniej ściany brzucha
(D i E), w dole pachwinowym bocznym (zob. s. 212), natomiast kończy Fascia Peritoneum
abdominis parietale
się na powierzchni zewnętrznej, w obrębie pierścienia pachwinowego
superficialis
powierzchownego, bocznie od guzka łonowego. Po odpreparowaniu po
Fascia
więzi powierzchownej ściany przedniej brzucha widoczny jest szczelino M. obliquus transversalis
waty otwór w obrębie rozcięgna mięśnia skośnego zewnętrznego brzu externus abdominis,
cha, tzw. pierścień pachwinowy powierzchowny. Pierścień pachwinowy aponeurosis Tela subserosa
powierzchowny ograniczony jest przez odnogę przyśrodkową (crus me Lig. pectinale
N. ilioinguinalis
diale) od góry i od strony przyśrodkowej, a od dołu i od strony bocznej
przez odnogę boczną (crus laterale). Odnogi połączone są włóknami mię- Funiculus
Lig. lacunare
dzyodnogowymi (fibraeintercrurales). Dodatkowo, pierścień pachwinowy spermaticus
powierzchowny dopełniają od wewnątrz łukowate włókna więzadła pa R. superior
Lig. inguinale
chwinowego w postaci więzadła zagiętego (lig. reflexum), tworząc głę ossis pubis
boką bruzdę. Kanał pachwinowy u mężczyzny w trakcie rozwoju płodo
wego stanowi drogę zstępowania jąder (zob. s. 224). Kanał pachwinowy
M. pectineus
u dorosłego mężczyzny (po zstąpieniu jąder) zawiera powrózek nasienny
Fascia lata
(funiculus spermaticus), a u kobiety więzadło obłe macicy (lig. teres uteri),
zob. C.
B Kanał pachwinowy u mężczyzny, przekrój strzałkowy

Widok od strony przyśrodkowej. Zwróć uwagę na struktury tworzące
ściany kanału pachwinowego oraz struktury leżące powyżej i poniżej po
wrózka nasiennego, a także zlokalizowane do przodu i ku tyłowi od niego
(porównaj z C). Struktury budujące pierścienie i ściany kanału pachwino
wego oraz ich wzajemne położenie pełnią ważną rolę w patofizjologii po
wstawania przepuklin (wg Schumpelicka).
210
C Kanał pachwinowy, pierścienie i ściany M. obliquus

externus
Kanał pachwinowy przypomina spłaszczoną tubę o czterech ścianach abdominis,
(górnej, dolnej, przedniej i tylnej), z dwoma otworami (zewnętrznym aponeurosis
Anulus inguinalis
i wewnętrznym ), zob. dalej. Światło kanału można uwidocznić dopiero profundus
po usunięciu jego zawartości (powrózek nasienny u mężczyzny, więzadło Lig. inguinale
obłe macicy i t. więzadła obłego macicy u kobiety, n. biodrowo-pachwi- Crus mediale
Crus laterale
nowy oraz naczynia chłonne u obu płci). U mężczyzn kanał pachwinowy Anulus inguinalis
Fibrae
jest miejscem przejścia nasieniowodu. Jednocześnie kanał pachwinowy superficialis
intercrurales
może stanowić potencjalne miejsce tworzenia się przepuklin ściany brzu
Funiculus
cha (zob. s. 213). a spermaticus
Pierścienie kanału pachwinowego (zob. A)
Pierścień pachwi Otwór w obrębie rozcięgna mięśnia skośnego

nowy powierz zewnętrznego brzucha, ograniczony przez od M.obliquus
internus
chowny (anulus ingu nogę przyśrodkową, odnogę boczną, włókna
abdominis
inalis superficialis) międzyodnogowe oraz więzadło zagięte
Pierścień pachwi Otwór między więzadłem międzydołkowym,

nowy głęboki więzadłem pachwinowym oraz fałdem pępko Funiculus
(anulus inguinalis wym bocznym, utworzony przez uwypuklenie spermaticus et
profundus) powięzi poprzecznej, która tworzy powięź na b M. cremaster
sienną wewnętrzną (zob. s. 212)
Ściany kanału pachwinowego (zob. B)

M. transversus
Ściana dolna Więzadło pachwinowe (lig. inguinale), gęsto abdominis
(paries inferior) utkane włókna dolnego brzegu rozcięgna mię M. rectus
Lig. inguinale abdominis
śnia skośnego zewnętrznego brzucha oraz
przylegającej powięzi szerokiej (fascia lata) Fascia
transversalis
Ściana górna M. poprzeczny brzucha i m. skośny wewnętrzny Funiculus sperma
(paries superior) brzucha ticus et Fascia
c spermatica interna
Ściana przednia Rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego
(paries anterior) brzucha D Udział m ięśnia skośnego wewnętrznego brzucha w budowie
Ściana tylna Powięź poprzeczna i otrzewna (częściowo kanału pachwinowego u mężczyzny
(paries posterior) wzmocniona więzadłem międzydołkowym) Okolica pachwinowa prawa, widok od przodu.
a -c Kolejne etapy odpreparowywania warstw przedniej ściany brzucha.
M. obliquus
M. obliquus
externus
internus
M.obliquus abdominis, M.transversus
abdominis
internus aponeurosis abdominis
abdominis N. iliohypo A. et V.
gastricus, Anulus epigastrica
N. genito R. cutaneus inguinalis inferior, Lig.
femoralis, anterior profundus interfoveolare
R. genitalis
N. ilio Trigonum
N. ilio Anulus inguinalis inguinale
inguinalis inguinalis
superficialis Fascia Lig. reflexum
(rozprepa- transversalis
rowany)
Funiculus spermaticus, M. cremaster A. etV. Funiculus spermaticus,

a et Fascia spermatica interna b femoralis Fascia spermatica interna
E Kolejne etapy preparowania kanału pachwinowego b Po odpreparowaniu mięśnia skośnego wewnętrznego brzucha oraz mię
w celu uwidocznienia powrózka nasiennego śnia dźwigacza jądra uwidoczniono przebieg powrózka nasiennego w ka
a Po przecięciu rozcięgna mięśnia skośnego zewnętrznego brzucha uwi nale pachwinowym. Powrózek nasienny odsłonięto na wysokości pier
doczniono mięsień skośny wewnętrzny brzucha, którego część włó ścienia pachwinowego głębokiego, w miejscu wpuklenia się powięzi po
kien pokrywa powrózek nasienny, tworząc mięsień dźwigacz jądra. przecznej do kanału pachwinowego (obejmuje powrózek nasienny aź do
Gałąź płciowa nerwu płciowo-udowego biegnie pod powięzią m ię jądra jako powięź nasienna wewnętrzna). Powrózek nasienny biegnie po
śnia dźwigacza jądra (zob. s. 532). Nerw biodrowo-pachwinowy bie niżej mięśnia poprzecznego brzucha, wzdłuż tylnej ściany kanału pachwi
gnie w kanale pachwinowym na powrózku nasiennym. Włókna czu nowego. W środkowej części kanału ściana tylna utworzona jest przez wię
ciowe nerwu płciowo-udowego biegną przez pierścień pachwinowy zadło międzydołkowe, a w części przyśrodkowej przez więzadło zagięte.
powierzchowny i zaopatrują skórę okolicy spojenia łonowego oraz Powyżej więzadła pachwinowego, przyśrodkowo od więzadła między-
oddają gałęzie unerwiające boczną część moszny lub wargi sromowe dołkowego i naczyń nabrzusznych znajduje się trójkąt pachwinowy. Jest
większe i przyśrodkową powierzchnię uda. to miejsce zmniejszonego oporu przedniej ściany brzucha, które jest naj
częstszą lokalizacją przepuklin pachwinowych klinicznie w żargonie nazy
wany trójkątem Hasselbacha (wg Schumpelicka, zob. też s. 213).
211
5.8 Ściana przednia brzucha: miejsca zmniejszonego oporu
Lig. teres hepatis,

Vv. paraumbilicales
Fascia
transversalis
Umbilicus
Lamina posterior
vaginae musculi
recti abdominis Plica umbilicalis
Linea arcuata mediana
M. rectus abdominis Plica umbilicalis

medialis
Vasa epigastrica
inferiora Plica umbilicalis
lateralis
Vasa circumflexa
ilium profunda M. iliacus
A. et V. testicularis Fossa inguinalis lateralis
(Anulus inguinalis profundus)
A. et V. ductus
deferentis M. psoas maior
A. et V. femoralis
Fossa inguinalis medialis
(Trigonum inguinale)
Ductus deferens
Fossa supravesicalis
R. obturatorius
(A. corona mortis)
Vesica urinaria
N. obturatorius,
A. et V. obturatoria Prostata
A Powierzchnia wewnętrzna przedniej ściany brzucha u mężczyzny Między fałdami otrzewnej, obustronnie, znajdują się wyraźnie widoczne
Jama brzuszna i jama miednicy mniejszej, przekrój w płaszczyźnie czołowej trzy doły, które są potencjalnymi miejscami powstawania przepuklin
na wysokości stawów biodrowych, widok od tyłu. Usunięto narządy jamy przedniej ściany brzucha:
brzusznej i miednicy mniejszej, pozostawiając pęcherz moczowy i gru • dół nadpęcherzowy (fossa supravesicalis) leży między fałdem pępko
czoł krokowy. Po stronie lewej częściowo usunięto otrzewną i powięź po wym pośrodkowym a przyśrodkowym, powyżej szczytu pęcherza mo
przeczną. Na powierzchni wewnętrznej dolnej części ściany przedniej brzu czowego,
cha widocznych jest pięć fałdów otrzewnej biegnących w kierunku pępka: • dół pachwinowy przyśrodkowy (fossa inguinalis medialis), trójkąt pa
• nieparzysty fałd pępkowy pośrodkowy (plica umbilicalis mediana) w li chwinowy, położony jest między fałdem pępkowym przyśrodkowym
nii pośrodkowej, zawierający pozostałość moczownika (urachus), a bocznym,
• parzysty fałd pępkowy przyśrodkowy (plica umbilicalis medialis) prawy • dół pachwinowy boczny (fossa inguinalis lateralis) położony jest bocz
i lewy, zawierający zamkniętą odpowiednio prawą i lewą tętnicę pępkową, nie od fałdu pępkowego bocznego (miejsce lokalizacji pierścienia pa
• parzysty fałd pępkowy boczny (plica umbilicalis lateralis) prawy i lewy, chwinowego głębokiego).
zawierający odpowiednio prawe i lewe naczynia nabrzuszne dolne.
Otwór wewnętrzny Przepuklina Otwór zewnętrzny
Powyżej więzadła pachwinowego:

Dół nadpęcherzowy Przepuklina Pierścień pachwinowy
nadpęcherzowa powierzchowny
B Wewnętrzne i zewnętrzne lokalizacje przepuklin brzusznych
Trójkąt pachwinowy Przepuklina Pierścień pachwinowy
Powyżej więzadła pachwinowego, fałd pępkowy pośrodkowy, przyśrod (dół pachwinowy pachwinowa powierzchowny
kowy i boczny (zob. A) ograniczają obustronnie trzy miejsca zm niejszo przyśrodkowy) prosta
nego oporu ściany brzucha, gdzie zwykle tworzą się proste i skośne prze
pukliny pachwinowe oraz przepukliny nadłonowe. Inne miejsca zm niej Pierścień pachwinowy głęboki Przepuklina Pierścień pachwinowy
(dół pachwinowy boczny) pachwinowa powierzchowny
szonego oporu to pierścień udowy (anulus femoralis), leżący poniżej
skośna
więzadła pachwinowego, przyśrodkowo od żyły udowej. W tym miejscu
pierścień udowy zam knięty jest jedynie tkanką łączną luźną nazywaną Poniżej więzadła pachwinowego:
przegrodą udową (septum femorale), poprzebijaną licznymi naczyniami
Pierścień udowy Przepuklina Rozwór odpiszczelowy
chłonnymi. Więzadło rozstępowe (lig. lacunare) tworzy brzeg przyśrod
udowa (hiatus saphenus
kowy pierścienia udowego i jest częstą przyczyną uwięźnięcia przepu
seu fossa ovalis)
kliny udowej (zob. s. 215).
212
te nazywane są miejscami zmniejszonego oporu ściany brzucha. Spora

dycznie miejsca zmniejszonego oporu, przy zwiększonym ciśnieniu śród-
Cutis
brzusznym stają się wrotami przepuklin, zawierających narządy jam y
ściana
Tela sub brzusznej. Termin „przepuklina" (hernia = przepuklina) odpowiada uw y
worka
cutanea pukleniu otrzewnej ściennej przez naturalne otwory (np. przepuklina pa
przepukliny Intestinum
chwinowa czy udowa) lub wtórnie (np. przepuklina pępkowa). Przepu
klina zewnętrzna to przepuklina, która powstaje przez widoczne uwypu
klenie się ściany brzucha. Natomiast przepuklina wewnętrzna uwypukla
wrota się do zachyłków jam y otrzewnej i jest niewidoczna na zewnątrz. Prze
worek przepukliny pukliny klasyfikowane są także ze względu na czas ich powstawania jako
przepukliny
przepukliny wrodzone (np. przepuklina pępkowa, przepuklina pachwi
nowa skośna, powstała w przetrwałym wyrostku pochwowym) lub na
byte (np. przepuklina pachwinowa prosta, udowa). Podczas leczenia chi
Peritoneum rurgicznego podstawowe znaczenie mają:
parietale Wrota przepukliny: otwór lub ubytek, przez które uwypuklają się trzewia.
zawartość
Fascia
przepukliny Worek przepukliny: przestrzeń, zwykle wysłana otrzewną ścienną, która
transversalis
zawiera uwypuklone trzewia. Wielkość worka przepukliny jest bardzo
zmienna i zależy od rozmiaru przepukliny.
C Przepukliny brzuszne, definicja, częstość występowania i budowa Zawartość przepukliny: przepuklina może zawierać niemal każdy z na
Między szkieletem klatki piersiowej a szkieletem miednicy mniej rządów znajdujących się w jam ie brzusznej, natomiast zwykle jest to sieć
szej znajduje się przestrzeń, którą wypełniają mięśnie, powięzi, rozcię- większa lub pętle jelita cienkiego.
gna i otrzewna tworzące warstwy ściany brzucha. W niektórych miej Ściana worka przepukliny: warstwy tkanek otaczających worek przepu
scach rusztowanie mięśniowe jest niepełne, ściana brzucha w tych miej kliny. Budowa warstw pokrywających zależy od miejsca występowania
scach w całości zbudowana jest ze struktur łącznotkankowych. Okolice przepukliny i od mechanizmu jej powstawania.
Fascia k -------- Peritoneum

transversalis
N. cutaneus
femoris lateralis
Linea arcuata
M. transversus M. rectus abdominis

abdominis
Vasa epigastrica
inferiora
Plica umbilicalis
Lig. inguinale medialis
Fossa inguinalis lateralis

N.femoralis (Anulus inguinalis profundus)
M. iliacus Lig. interfoveolare

M. iliopsoas
M. psoas major Fossa inguinalis medialis
(trójkąt Hesselbacha)
N. genito R. femoralis
Fossa supravesicalis
femora is R.genitalis
R. pubicus
Arcus iliopectineus
Anulus femoralis
A. et Vv. testiculares
A. et V. femoralis Lig. pectineum

(więzadło Coopera)
A. et V. ductus deferentis
R. obturatorius
N. obturatorius (A. corona mortis)
Vasa obturatoria Ductus deferens
D Otwory powierzchni wewnętrznej ściany przedniej brzucha przeczną. Otwory powierzchni wewnętrznej ściany brzucha (zob. A i C)
w okolicy pachwinowej i udowej u mężczyzny dla prostych i skośnych przepuklin pachwinowych, przepuklin udowych
Szczegóły z A, widok od tyłu. Aby uwidocznić otwory powierzchni w e oraz przepuklin nadspojeniowych (= nadpęcherzowych) zaznaczono ko
wnętrznej ściany brzucha, usunięto częściowo otrzewną i powięź po lorem.
213
5.9 Przepukliny pachwinowe i udowe
Przepukliny okolicy pachwinowej: przepukliny pachwinowe i udowe*
Przepuklina (h e r n ia ) Wrota i kierunek
• Przepuklina pachwinowa prosta • Wejście: trójkąt pachwinowy, powyżej więzadta pachwinowego i przyśrodkowo od t. i ż. nabrzusz-
(przyśrodkowa), zawsze nabyta nej dolnej.
• Kierunek: worek przepukliny skierowany jest prostopadle do ściany brzucha.
• Wyjście: pierścień pachwinowy powierzchowny.
• Przepuklina pachwinowa skośna (boczna), Wejście: pierścień pachwinowy głęboki, powyżej więzadta pachwinowego i bocznie od t. i ż. na-
wrodzona (przetrwały wyrostek pochwowy) lub brzusznej dolnej.
nabyta Kierunek: worek przepukliny biegnie w kanale pachwinowym.
Wyjście: pierścień pachwinowy powierzchowny.
• Przepuklina udowa, zawsze nabyta • Wejście: pierścień udowy i przegroda udowa, poniżej więzadła pachwinowego.
• Kierunek: worek przepukliny biegnie w kanale udowym między blaszkami powięzi szerokiej.
• Wyjście: rozwór odpiszczelowy.
* 80% wszystkich przepuklin stanowią przepukliny pachwinowe (90% tych przepuklin występuje u mężczyzn), a około 10% to przepukliny udowe (częściej
występują u kobiet) (zob. też s. 216). Przepukliny pachwinowe są najczęstszymi nieprawidłowościami budowy ciała i stanowią około 20% wszystkich zabie
gów chirurgicznych.
Vasa epigastrica
inferiora
Anulus inguinalis
profundus
Lig.inguinale
Canalis
inguinalis
Anulus inguinalis
superficialis
Vasa femoralia Peritoneum

parietale
(= Fascia spermatica interna)
M. cremaster et
Funiculus spermaticus
B Przepukliny pachwinowe skośne, wrodzone lub nabyte chwowego) lub nabyte, leżące równolegle wzdłuż włókien ściany brzu
Okolica pachwinowa prawa u mężczyzny. Usunięto skórę i powięź po cha. Worek przepuklinowy przebija rozciągnięty pierścień pachwinowy
wierzchowną, widok od przodu. Blaszka powierzchowna powięzi szero głęboki (otwór wewnętrzny), zlokalizowany bocznie od naczyń nabrzusz-
kiej uda jest przeźroczysta, a powrózek nasienny wypreparowano okien- nych, przebiegający przyśrodkowo i skośnie, wzdłuż kanału pachwino
kowo. Niezależnie od miejsca położenia otworu wewnętrznego (wejścia) wego. Objęty powięzią otaczającą powrózek nasienny, w efekcie końco
zarówno przepukliny pachwinowe proste (boczne), jak i skośne (przy wym wychodzi przez pierścień pachwinowy powierzchowny i zstępuje
środkowe) (zob. C), przechodzą przez pierścień pachwinowy powierz do moszny. Warstwy worka przepuklinowego we wszystkich przepukli
chowny, powyżej więzadła pachwinowego. Przepukliny pachwinowe sko nach skośnych tworzą otrzewna i powięź poprzeczna (powięź nasienna
śne mogą być wrodzone (leżące w obrębie przetrwałego wyrostka po wewnętrzna).
214
M. obliquus
Vasa epigastrica externus abdominis,
inferiora aponeurosis
Trigonum inguinale
Lig. inguinale
Anulus inguinalis
superficialis Fascia
transversalis
Vasa femoralia
Peritoneum
Fascia parietale
cremasterica
M. cremaster et
M. sartorius, Funiculus spermaticus
M. pectineus;
Fascia lata
C Przepukliny pachwinowe proste nabyte Przepukliny proste opuszczają jam ę brzuszną przyśrodkowo do naczyń
Okolica pachwinowa prawa u mężczyzny, usunięto skórę i powięź po nabrzusznych dolnych, w obrębie trójkąta pachwinowego (zob. s. 217).
wierzchowną. Widok od przodu. Blaszka przednia powięzi szerokiej uda Przepukliny te mogą przechodzić przez pierścień pachwinowy powierz
lekko przeźroczysta. Przepukliny pachwinowe proste są zawsze prze chowny, a wtedy worek przepukliny zlokalizowany jest przyśrodkowo od
puklinami nabytymi, a ich kierunek jest prostopadły do ściany brzucha. powrózka nasiennego.
Vasa epigastrica
inferiora
Lig. inguinale
Nodi lymphatici Anulus inguinalis

inguinales profundi superficialis
A. et V. femoralis et Lig. teres uteri

Lacuna vasorum
Lig. lacunare
Peritoneum
parietale Hiatus saphenus
(Fossa ovalis)
Fascia lata V. saphena magna
D Przepukliny udowe nabyte przepukliny, niewidoczny), a kończy się około 2 cm poniżej, w okolicy roz-
Okolica pachwinowa prawa u mężczyzny, usunięto skórę i powięź po woru odpiszczelowego, do przodu od powięzi mięśnia grzebieniowego.
wierzchowną. Widok od przodu. Przepukliny udowe są zawsze przepukli Ostro zakończone więzadło rozstępowe (lig. lacunare) tworzy ograni
nami nabytymi i częściej występują u kobiet (szersza miednica i większy czenie przyśrodkowe pierścienia udowego (ryzyko uwięźnięcia). W ka
pierścień udowy). Przebiegają one zawsze poniżej więzadła pachwino nale udowym zw ykle znajdują się tkanka tłuszczowa i łączna oraz w ę
wego, przyśrodkowo od żyły udowej, kierują się przez pierścień udowy, zły chłonne pachwinowe głębokie. Przepukliny udowe mogą wychodzić
by wejść do kanału udowego (niewidoczne na rycinie). Kanał w kształcie przez rozwór odpiszczelowy (otwór zewnętrzny), który pokrywa cienka
lejka rozpoczyna się w obrębie pierścienia udowego (otwór wewnętrzny powięź sitowata (fascia cribrosa), a także tkanka podskórna.
215
li» !
5.10 Topografia przepuklin okolicy pachwinowej
Peritoneum
parietale
przedotrzewnowa
tkanka tłuszczowa
M. transversus
abdominis
M.obliquus
internus abdominis
M. obliquus
externus abdominis
z rozcięgnem
jama
otrzewnowa
Vasa epigastrica
inferiora
Anulus Vagina musculi
inguinalis recti abdominis
profundus (Lamina posterior)
M. pyramidalis
N. ilio
inguinalis M. rectus abdominis
Funiculus Vagina musculi
spermaticus recti abdominis
(Lamina anterior)
Anulus inguinalis
Hiatus
superficialis
saphenus
Fascia abdominis
superficialis lub
Fascia spermatica
externa
N. ilioinguinalis
Fascia
lata M. cremaster et
Fascia cremasterica
lub Fascia spermatica
interna
otrzewna worka
przepukliny
najądrze
jądro
A Nabyta przepuklina pachwinowa skośna (pośrednia) u mężczyzny ścienną, powięzią poprzeczną (fascia transversalis) oraz mięśniem dźwi-
(po stronie prawej) gaczem jądra (m. cremaster) i jego powięzią (fascia cremasterica).
Widok od przodu; w dużej części usunięto skórę i kolejne warstwy ściany Proszę zw rócić uwagę na położenie pierścienia pachwinowego w ew nętrz
brzucha. Ze względów dydaktycznych rozpreparowano poszczególne nego (głębokiego, annulus inguinalis profundus) oraz zewnętrznego (po
warstwy ściany brzucha w obrębie kanału pachwinowego przebiega wierzchownego, anulus inguinalis superficialis) oraz przestrzeń przed-
jącego skośne od strony bocznej i z góry ku stronie przyśrodkowej i do otrzewnową położoną pomiędzy otrzewną a powięzią poprzeczną. Jest
dołu. Widoczny jest wypełniony pętlami jelita worek przepuklinowy prze ona wypełniona tkanką tłuszczową oraz łączną. W trakcie operacji prze
pukliny skośnej, tzn. przebiegającej przez kanał pachwinowy. Ponieważ puklin pachwinowych i udowych przestrzeń ta jest otwierana celem im-
worek przepuklinowy położony jest w obrębie powrózka nasiennego (fu plantacji siatki wzm acniającej tylną ścianę kanału pachwinowego.
niculus spermaticus), zawartość worka pokryta jest zarówno otrzewną
216
B Schemat kanału pachwinowego, warstw Fascia Anulus inguinalis profundus Plica umbilicalis
transversalis (Fossa inguinalis lateralis) lateralis
ściany brzucha i ich kontynuacji w postaci
osłonek jądra M. transversus
trójkąt
abdominis
Widok od przodu; ze względów dydaktycznych Hesselbacha
wiele poziomów nacięć połączono ze sobą, M. obliquus (Fossa ingui
internus nalis medialis)
Obie strzałki wskazują dół pachwinowy boczny
abdominis
(fossa inguinalis laterialis), odpowiadający pier Plica umbili
ścieniowi pachwinowemu głębokiemu oraz M. obliquus externus calis medialis
abdominis, aponeurosis (zarośnięty
dół pachwinowy przyśrodkowy (fossa inguina
A. umbilicalis)
lis medialis), odpowiadający trójkątowi pachwi
nowemu Hesselbacha, Pomiędzy nimi, w fałdzie Fascia abdominis M. rectus
pępkowym bocznym (plica umbilicalis lateralis), superficialis abdominis
przebiegają naczynia nabrzuszne dolne (vasa Vagina musculi recti
skóra brzucha
epigastrica inferiora). Dół pachwinowy boczny abdominis
Vasa epigastrica (Lamina anterior)
stanowi wewnętrzne wrota przepuklin pachwi
inferiora M. cremaster et
nowych pośrednich (skośnych, zob. Da), a dół
Fascia cremasterica
pachwinowy przyśrodkowy - przepuklin bez Anulus inguinalis
pośrednich (prostych, zob. Db). Zewnętrzne Anulus inguinalis superficialis Funiculus spermaticus
profundus
wrota obu rodzajów przepuklin stanowi pier skóra moszny, Fascia spermatica
ścień pachwinowy powierzchowny. Tunica dartos externa
Proszę zwrócić uwagę na osłonkę pochwową
Fascia spermatica
jądra (tunica vaginalis testis) wraz z blaszką Processus vaginalis
interna
trzewną (epiorchium) oraz blaszką ścienną (pe- peritonei
(zarośnięty) najądrze
riorchium) i ograniczoną nimi szczelinowatą
przestrzeń, tzw. jam ę moszny (cavum scroti), Ductus deferens jądro
stanowiącą pozostałość zarośniętego wyrostka
Cavum scroti Cavum scroti
pochwowego otrzewnej (procesus vaginalis p e z blaszką ścienną
ritonei, b). i blaszką trzewną
C Porównanie warstw ściany brzucha

i odpowiadających im osłonek jądra
i powrózka nasiennego
Osłonki powrózka nasiennego i jądra stano
wią kontynuację mięśni i powięzi ściany brzu
cha i otrzewnej. Stanowią przedłużenie warstw
przedniej ściany brzucha, otaczają powrózek
nasienny i jądro tworząc wyścieloną otrzewną
jam ę (worek mosznowy, moszna).
Warstwy ściany Osłonki powrózka

brzucha nasiennego i jądra
• Skóra brzucha Skóra moszny

z osłonką kurczliwą
(miofibroblasty skóry)
• Powierzchowna Powięź nasienna

powięź brzucha zewnętrzna (fascia
(fascia abdomi spermatica externa)
nis superficialis) b Przepuklina pachwinowa (prosta, zawsze
D Przepukliny pachwinowe skośne i proste,
porównanie nabyta!) bezpośrednia: wewnętrzne wrota
• Miesień skośny Mięsień dźwigacz
a Przepuklina pachwinowa (skośna) po przepukliny stanowi dół pachwinowy przy
wewnętrzny jądra i jego powięź
średnia (wrodzona lub nabyta): wewnętrzne środkowy, odpowiadający trójkątowi pa
(m. cremaster et
wrota (dół pachwinowy boczny, pierścień chwinowemu Hesselbacha, położony przy
fascia cremasterica)
pachwinowy głęboki) położone są bocznie środkowo od naczyń nabrzusznych dolnych.
• Powięź po Powięź nasienna od naczyń nabrzusznych dolnych. Otoczone Worek przepukliny przebiega bez związku
przeczna wewnętrzna (fascia otrzewną ścienną narządy jam y brzusznej z kanałem pachwinowym bezpośrednio
spermatica interna) (np. pętle jelita) dostają się w tórnie przez ka przez ścianę brzucha zmierzając przez pier
nał pachwinowy do moszny (przepuklina na ścień pachwinowy powierzchowny (zew
• Otrzewna Osłonka pochwowa nętrzny) również do moszny. W odróżnie
byta) lub poprzez przetrwały, otwarty wyro
jądra składająca się niu od przepukliny pośredniej osłonki prze
z blaszki trzewnej stek pochwowy otrzewnej (zob. Bb, przepu
klina wrodzona). Warstwy worka przepukli pukliny stanowią jedynie otrzewna ścienna
(epiorchium)
nowego, w obu przypadkach są identyczne, i powięź poprzeczna (I).
i blaszki ściennej
(periorchium) a mianowicie otrzewna ścienna, powięź po
przeczna i mięsień dźwigacz jądra.
217
5.11 Przepukliny, diagnostyka i leczenie
Hernia inguinalis
recta
Hernia inguinalis
Hernia obliqua
femoralis
a Badanie palpacyjne od kolca biodrowego (zasada trzech palców):

zasada trzech palców ułatwia oceną anatomii przepuklin pachwino
A Diagnostyka przepuklin pachwinowych i udowych wych i udowych oraz ułatwia ich różnicowanie między przepuklinami
Przepukliny okolicy pachwinowej, podobnie jak większości innych, po pachwinowymi prostymi i skośnymi a przepuklinami udowymi. Kiedy
wstają w wyniku wzrostu ciśnienia śródbrzusznego (np. podczas kaszlu, ki osoba badająca kładzie rękę wyniosłością kłębu kciuka na wysokości
chania czy parcia na stolec). W badaniu palpacyjnym, są one wyczuwalne kolca biodrowego przedniego górnego, to jej palec wskazujący poka
jako guz lub uwypuklenie, które zwykle ustępuje samoistnie, pod wpły zuje na przepuklinę prostą, palec środkowy, przepuklinę skośną, a pa
wem zmiany pozycji na leżącą lub można je odprowadzić. W przypadku lec serdeczny przepuklinę udową. Dlatego też, gdy przepuklina wyczu
przepuklin niepowikłanych, nie stwierdza się samoistnego bólu, częściej wana jest pod palcem wskazującym oznacza to, iż u pacjenta wystę
występuje np. uczucie obecności ciała obcego. Do objawów uwięźnięcia puje przepuklina pachwinowa prosta,
przepukliny (zob. C) należą przewlekły ból towarzyszący uczuciu zwiększo b Badanie palpacyjne moszny: stosowane w diagnostyce niewiel
nego ciśnienia w okolicy przepukliny, nudności i wymioty. U pacjentów, kich przepuklinach pachwinowych u pacjenta w pozycji stojącej.
u których stwierdza się uwypuklenie w okolicy pachwinowej lub moszny Jeśli przepukliny występują w obrębie moszny i skóry pachwiny, to
(zob. s. 227), należy różnicować je z wodniakiem jądra (hydrocele), żylakami opuszką palca badamy powrózek nasienny, aż do pierścienia pachwi
jądra {varicocele), jądrem ektopicznym, chłoniakiem (lymphoma) lub innymi nowego powierzchownego i ściany tylnej kanału pachwinowego. Gdy
guzami jądra lub najądrza (epididymis). Przepukliny pachwinowe i udowe pacjent zakaszle, to osoba badająca potrafi zróżnicować przepukliny
należą do przepuklin zewnętrznych; są łatwo dostępne podczas badania skośne, uderzające o opuszkę palca, od przepuklin prostych, które
ogólnego i palpacyjnego, a ich diagnostyka odbywa się zwykle w szpitalu. uderzają o wierzchołek palca.
dzeniu, tzn. jest odprowadzalna, np. ponieważ pacjent zm ienił pozy

cję na leżącą, co opisano powyżej. Nie ma jednak niebezpieczeństwa
uwięźnięcia przepukliny.
b Najpoważniejszym powikłaniem przepukliny jest jej zadzierzgnięcie
we wrotach. Skutkuje to zaburzeniem ukrwienia zawartości worka
przepuklinowego, prowadzącym nawet do m artwicy jelita. W toku
powikłania rozwijają się objawy niedrożności jelit. Pod tym pojęciem
rozumie się mechaniczne lub czynnościowe zamknięcie jelita prowa
dzące do zagrażającego życiu przerwania pasażu jelitowego poprzez
B Pełne odprowadzenie przepukliny i uwięźnięcie (zadzierzgnięcie) zwężenie lub przemieszczenie światła jelita. Następstwem tego może
a W przypadku pełnej ruchomości zawartości worka przepuklinowego być przedziurawienie jelita skutkujące zapaleniem otrzewnej (peritoni
przez wrota ulega ona z reguły samoistnemu lub ręcznemu odprowa tis). Dlatego taki stan jest wskazaniem do pilnej operacji (zob. C).
DIAGNOSTYKA PRZEPUKLIN D Przepuklina, objawy i wskazania do

zabiegu (według Henne-Brunsa, Duriga
i Kremera)
przepuklina uwięźnięta, przepuklina uwięźnięta, przepuklina Regułą jest, że przepukliny zdecydowanie nie
przepuklina
odprowadzalna samoistnie odprowadzalna uwięźnięta, odpowiadają klasycznym metodom leczenia
nieuwięźnięta
lub przez pacjenta przez lekarza nieodprowadzalna (np. pas przepuklinowy, zamknięcie przepu
kliny), a trwałe odprowadzenie możliwe jest
I \ / jedynie po chirurgicznym zaopatrzeniu wrót
leczenie ryzyko powikłań, przepukliny (zob. E). Czas, jaki jest niezbędny,
ambulatoryjnie obserwacja pacjenta aby kwalifikować do wykonania zabiegu, za
I 1 leży od objawów klinicznych, np. przepuklina

odprowadzalna, przepuklina uwięźnięta odpro
zab ie g za b ie g za b ie g
wadzalna i przepuklina uwięźnięta nieodpro
p la n o w a n y p la n o w a n y p rz y s p ie s z o n y p iln y
wadzalna.
218
C Przepukliny okolicy tułowia i mednicy w ystępujące rzadko
Przepuklina Miejsce występowania
• Przepuklina • Ściana przednia brzucha między kresą pół-

brzuszna księżycowatą (linea semilunaris) a brzegiem
boczna bocznym pochewki mięśnia prostego brzu
cha, zwykle na wysokości kresy łukowatej
(linea arcuata).
• Przepuklina • Między żebrem dwunastym a grzebieniem
lędźwiowa biodrowym.
- Przepuklina lędźwiowo-żebrowa: między
Linea
semilunaris żebrem dwunastym a mięśniem biodrowo-
Linea
arcuata -żebrowym (trójkąt Grynfelta).
Vagina musculi - Przepuklina biodrowo-lędźwiowa: między
recti abdominis
grzebieniem biodrowym, mięśniem
najszerszym grzbietu a mięśniem skośnym
zewnętrznym brzucha (trójkąt Petita).
• Przepuklina • Przechodzi przez kanał zasłonowy, a następ
zasłonowa nie między mięśniem grzebieniowym,
mięśniem przywodzicielem długim
D Przepuklina brzuszna boczna a mięśniem zasłaniaczem zewnętrznym.
• Przepuklina • Przechodzi przez otwór kulszowy większy:
kulszowa - Przepuklina nadgruszkowa (powyżej
mięśnia gruszkowatego).
- Przepuklina podgruszkowa (poniżej
mięśnia gruszkowatego).
- Przepuklina kolcowo-guzowa (do przodu
od więzadła krzyżowo-guzowego).
Hernia
• Przepuklina • Przechodzi przez dno miednicy:
lumbocostalis
kroczowa - Przepuklina kroczowa przednia (do przodu
Hernia od mięśnia poprzecznego głębokiego
iliolumbalis krocza).
- Przepuklina kroczowa tylna (do tyłu od
mięśnia poprzecznego głębokiego krocza).
- Przepuklina kulszowo-odbytnicza (przecho
dzi przez mięsień dźwigacz odbytu, do dołu
kulszowo-odbytowego).
* Przepukliny nabyte to mniej niż 1% wszystkich przepuklin

(według Schumpelicka).
E Przepukliny lędźwiowe
Hernia perinealis M.transversus

anterior perinei profundus
M.gluteus
maximus
Hernia supra-
piriformis
;
M. piriformis
Hernia infra-
Hernia
M. pectineus piriformis
ischio
rectalis
N. obtura Hernia spino-
torius tuberosa
N. ischiadicus
M. obturatorius M. adductor Hernia perinealis M. levator

externus longus Lig. sacrotuberale posterior ani
F Przepukliny zasłonowe G Przepukliny kulszowe H Przepukliny kroczowe
221
Tułów ------ 5. Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna
5.13 Rozwój zewnętrznych narządów płciowych
B Rozwój niezróżnicowanych zawiązków

zewnętrznych narządów płciowych
w okresie zarodkowym (wg Starcka*)
Niezróżni
cowane za <? $
wiązki Mężczyzna Kobieta
Guzek Żołądź prącia Łechtaczka, żo

płciowy (glans penis) łądź łechtaczki
(glans clitoridis)
Fałdy Ciało gąb Wargi sromowe
płciowe czaste prącia mniejsze,
(corpus spon opuszka przed
giosum penis) sionka (bulbus
vestibuli)
Wyniosłość Moszna Wargi sromowe
wargowo- większe
-mosznowa
Zatoka Część gąb Przedsionek
Labia moczowo- czasta cewki pochwy
Corpora Glans minora -płciowa moczowej (vestibulum
cavernosa clitoridis pudendi vaginae)
penis
Fałdy Szew krocza Szew krocza
Labia odbytowe (raphe (raphe
Vestibulum
maiora perinei) perinei)
Scrotum vaginae
pudendi
* Szczegóły dotyczące rozwoju gonad
Raphe i przewodów płciowych można odnaleźć
perinei Anus perinei Anus w podręcznikach embriologii.
A Rozwój narządów płciowych zewnętrznych a następnie powstaje część gąbczasta cewki moczowej (pars spongiosa
urethrae). Wyniosłości płciowe (mosznowe) łączą się, tworząc mosznę
a Pierwotne, niezróżnicowane zewnętrzne narządy płciowe u zarodka
(scrotum).
w 6. tygodniu.
• U płodów żeńskich (brak testosteronu), guzek płciowy staje się zawiąz
b Różnicowanie zewnętrznych narządów płciowych na męskie lub żeń
kiem łechtaczki (clitoris). Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae) jest
skie u zarodka w 10. tygodniu.
pozostałością przetrwałej zatoki moczowo-płciowej, a z dwóch fał
c Różnicowanie zewnętrznych narządów płciowych u noworodka.
dów płciowych tworzą się wargi sromowe mniejsze (labia minora pu
Zewnętrzne narządy płciowe (organa genitalia externa) rozwijają się z nie dendi). Natomiast wyniosłości płciowe powiększają się i przekształcają
zróżnicowanych komórek pierwotnej mezodermy w obrębie fałdów ste w wargi sromowe większe (labia maiora pudendi).
kowych i podobnie jak gruczoły płciowe, gonady przechodzą początkową Narządy płciowe męskie rozwijają się, jeżeli spełnione zostaną poniższe
fazę niezróżnicowania. W fazie tej okolica odbytowo-odbytnicza i zatoka kryteria:
moczowo-płciowa nie są jeszcze od siebie oddzielone, a od zewnątrz oto • Prawidłowo czynny gen SRY (okolica chromosomu Y odpowiedzialna
czone są wspólną błoną stekową. Podczas intensywnego podziału komó za determinację płci) chromosomu Y (w innym przypadku dojdzie do
rek mezodermy wzdłuż błony stekowej (końcowego odcinka cewy pokar rozwoju jajników i fenotypu żeńskiego). Gen SRY gwarantuje w ytw a
mowej) rozwijają się następujące uwypuklenia: rzanie: czynnika hamującego rozwój przewodów przyśródnerczowych
• przednie: guzek płciowy, (MIF - Mullerian Inhibitory Factor albo MIS - Mullerian Inhibitory Sub
• boczne: fałdy płciowe (fałdy cewkowe), stance = hormonu anty-mullerowskiego) i komórek Leydiga (zob. dalej).
• tylne: fałdy odbytowe, • MIF (mając również inne funkcje) powoduje uwstecznienie przewo
• bocznie od fałdów płciowych: wyniosłości płciowe (wyniosłości war- dów przyśródnerczowych. Zanik przewodów rozpoczyna się w 8. tygo
gowo-mosznowe). dniu życia płodowego, w komórkach somatycznych przewodów jądra
Następnie między 6. a 7. tygodniem rozwoju płodowego, przegroda mo (przyszłe komórki podporowe nazywane komórkami Sertoliego).
czowo-płciowa dzieli błonę stekową na część przednią (zatoka moczowo- • Komórki gruczołu śródmiąższowego jądra (nazywane komórkami Ley
-płciowa) i część tylną (odbyt i odbytnica). Potem błona stekowa zanika, diga) od 9. tygodnia życia zaczynają przekształcać się w jądra i roz
a z przodu powstaje ujście moczowo-płciowe. Krocze pierwotne powstaje poczynają produkcję dużych ilości androgenów (testosteron), aż do
na poziomie przegrody moczowo-odbytniczej (w wyniku połączenia się porodu. Stymulują one różnicowanie przewodów śródnerczowych
parzystych fałdów odbytowych i szwu krocza). Różnicowanie narządów (Wolffa) w cewki nasienne (tubuli seminiferi) oraz rozwój zewnętrznych
płciowych rozpoczyna się około 8., 9. tygodnia rozwoju płodowego. Róż narządów płciowych.
nicowanie płci jest wyraźnie widoczne w 13. tygodniu, a w 16. tygodniu Zmiana lub przerwanie procesu różnicowania narządów płciowych pod
płeć jest już w pełni rozwinięta. czas jednego ze stadiów może powodować niepełne połączenia w linii
• U płodów męskich, guzek płciowy powiększa się pod wpływem działa pośrodkowej, co prowadzi do wytworzenia się rozszczepu (spodziectwo,
nia testosteronu, aż do wykształcenia się prącia. W wyniku połączenia wierzchniactwo, zob. C) lub do występowania rozległych wad zewnętrz
się fałdów płciowych zatoka moczowo-płciowa całkowicie się zamyka, nych narządów płciowych.
222
E Różne postacie obojnactwa*
Postać Cechy charakterystyczne
Hermafrodytyzm • Bardzo rzadka forma hermafrodytyzmu (ok. 70% przypadków kobiet

(obojnactwo) praw o kariotypie: 46, XX). Gonady zawierają zarówno tkankę jądra, jak i jaj
dziwy** nika (ovotestis), ale z przewagą tkanki jajnika. Dlatego zewnętrzne na
rządy płciowe mają zazwyczaj cechy żeńskie, z widocznie powięk
szoną łechtaczką. Często stwierdza się obecność macicy. Większość
osób z hermafrodytyzmem to dziewczynki
Pseudohermafrody- • Osoba z pseudohermafrodytyzmem ma zdefiniowaną płeć chromo-

P ro s ta ta
tyzm (obojnactwo somalną (kobieta 46, XX lub mężczyzna 46, XY), ale jej fenotyp jest
U re t h ra rzekome) przeciwny do płci. Wyróżnia się pseudohermafrodytyzm męski, gdy
obecne są jądra oraz pseudohermafrodytyzm żeński, gdy stwierdza
się obecność jajników
H y p o s p a d ia
p e r in e a lis Pseudohermafrody- • E t io lo g ia i p a t o g e n e z a
tyzm męski Fenotyp kobiety jest wynikiem braku wpływu działania androgenów
H y p o s p a d ia H y p o s p a d ia
-4 płeć chromoso- płodowych w wyniku:
b p e n is s c r o t a lis
malna: męska 1. zaburzenia syntezy testosteronu
(46, XY) 2. zaburzenia konwersji testosteronu
C Spodziectwo (h y p o s p a d i a s i s ): wada cewki -> fenotyp: kobieta 3. nieprawidłowej budowy receptora androgenowego
moczowej u chłopców 4. dysgenezji jąder
a Wady rozszczepienia obejmujące powierzch
• P r z y k ł a d : z e s p ó ł f e m i n i z u j ą c y c h j ą d e r (1:20 000 żywych urodzeń):
nię brzuszną prącia i moszny.
- Kompletny zestaw chromosomów (kariotyp) 46, XY
b Najczęstsze miejsca ujścia zewnętrznego - U każdego występuje fenotyp kobiety (obecność syntezy estroge
cewki moczowej u osób ze spodziectwem nów), natomiast nie stwierdza się występowania owłosienia typu ło
(prącie, widok od strony bocznej). nowego i pachowego. Brak macicy i górnej części sklepienia pochwy.
Wada rozszczepienia cewki moczowej, której uj - Przyczyny: zaburzenie budowy receptora lub nieprawidłowy meta
ście zewnętrzne może znajdować się na brzusz bolizm androgenów (nieprawidłowa 5-a-reduktaza typu II)
nej powierzchni prącia (spodziectwo) lub pojego - Objawy: brak spermatogenezy
stronie grzbietowej [wierzchniactwo (epispadia- - Leczenie: usunięcie jąder, które zwykle znajdują się w okolicy pa
sis)] może być wynikiem niepełnego połączenia chwinowej (ryzyko przekształcenia w zmianę złośliwą) i estroge
sięfałdów płciowych podczas różnicowania płcio nowa terapia zastępcza
wego (zob. A). Spodziectwo występuje znacznie
Pseudohermafrody- • E tio lo g ia i p a t o g e n e z a
częściej (1:3000) w porównaniu z wierzchniac tyzm żeński fenotyp mężczyzny jest skutkiem działania androgenów płodowych
twem, które stwierdza się u 1:100 000. Nieprawi -> płeć chromoso- w wyniku:
dłowe ujście zewnętrzne cewki moczowej czę malna: żeńska 1. wady wrodzonej enzymu
ściej występuje w okolicy żołędzi prącia (glans (46, XX) 2. przezłożyskowej ekspozycji na androgeny
penis), spodziectwo żołędziowe (hypospadiasis -> fenotyp: mężczyzna • P r z y k ł a d : w r o d z o n y z e s p ó ł n a d n e r c z o w o - p ł c i o w y (s y n d r o m a a n -
glandis). Dodatkowo w wyniku obecności pasma 1:5000 żywych urodzeń:
d ro g e n ita le ),
włóknistego trzon prącia (corpus penis) jest zwy - Kompletny zestaw chromosomów (kariotyp) 46, XX
kle krótszy i zakrzywiony do dołu. Rekonstrukcja - Stwierdza się obecność żeńskich wewnętrznych narządów płcio
chirurgiczna wykonywana jest najczęściej mię wych z jednoczesną maskulinizacją zewnętrznych narządów płcio
dzy 6. miesiącem, a 2. rokiem życia (wg Sóke- wych (powiększona łechtaczka, częściowo zrośnięte wargi sro
landa, Schulze i Rubbena). mowe większe, mała zatoka moczowo-płciowa, zob. D)
- Przyczyny: przerost kory nadnerczy, jednocześnie upośledzona syn
teza hormonów steroidowych i uwarunkowany genetycznie blok
enzymatyczny, defekt enzymatyczny (najczęściej niedobór 21-hy-
droksylazy). Niski poziom hormonów powoduje wzrost wydzielania
ACTH, prowadząc do nadmiernej produkcji androgenów
- Leczenie: terapia hydrokortyzonowa, którą można łączyć z minera-
lokortykoidami
O s tiu m
u re th ra e
* Obojnactwo jest to niezgodność płci wynikająca z zewnętrznych cech płciowych, uzyskanych
e x te rn u m
w wyniku rozwoju, z płcią stwierdzaną na podstawie gonad i płcią chromosomalną.
** Nazwa pochodzi z greckiego słowa Hermaphroditos, w mitologii greckiej to dwupłciowa istota,
syn Hermesa i Afrodyty.
D Zewnętrzne narządy płciowe u kobiety

z zespołem nadnerczowo-płciowym
Widok od przodu. Zewnętrzne narządy płciowe
wykazują wyraźne objawy maskulinizacji. Łech
taczka jest wyraźnie powiększona. Wargi sro
mowe większe i mniejsze są częściowo zrośnięte,
a zatoka moczowo-płciowa tworzy przedsionek
w części tylnej (zob. E, pseudohermafrodytyzm
u kobiety).
223
5.14 Zewnętrzne narządy płciowe męskie
Epididy- Proc. vaginalis Symphysis Cavitas

Testis mis peritonei (testis) pubica peritonealis
Eminentiae
labioscrotales testis
A Narządy płciowe męskie

Podstawą podziału na wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe męskie
jest ich rozwój. Wewnętrzne narządy płciowe rozwijają się z dwóch fał
dów moczowo-płciowych, które znajdują się powyżej mięśni dna mied
nicy (z wyjątkiem gruczołu krokowego, gruczołów opuszkowo-cewko-
wych, które powstają z nabłonka cewki moczowej, pochodzącego z zatoki
moczowo-płciowej). Dla odmiany zewnętrzne narządy płciowe powstają
wokół zatoki moczowo-płciowej, rozwijając się z zawiązka płciowego leżą
cego poniżej mięśni dna miednicy (zob. s. 222).
W e w n ę t r z n e n a r z ą d y p łc io w e m ę s k ie Z ew n ętrzn e n arząd y B Zstępowanie jąder

p łc io w e m ę s k ie Widok od strony bocznej.
a 2. miesiąc ciąży, b 3. miesiąc ciąży, c Okres porodu, d Po zarośnięciu
• Jądro (testis seu orchis) Prącie (penis)
• Najądrze (epididymis) wyrostka pochwowego (processus vaginalis) otrzewnej.
Moszna (scrotum)
• Nasieniowód (ductus deferens) Osłonki jądra Pod koniec 2. miesiąca rozwoju gonady i pozostałość śródnercza leżą
• Gruczoły płciowe dodatkowe (tunicae testis) we wspólnym fałdzie otrzewnej (fałd moczowo-płciowy), z którego roz
- Gruczoł krokowy (prostata) wijają się „więzadła jądrowe" po zaniku śródnercza. Więzadło jądrowe
- Pęcherzyk nasienny (vesicula seminalis) dolne nazywane jest jądrowodem (gubernaculum testis) i ma istotne zna
- Gruczoły opuszkowo-cewkowe (glandu czenie podczas zstępowania jąder. Więzadło to biegnie poniżej przewo
lae bulbourethrales) dów płciowych, przebijając ścianę brzucha w okolicy kanału pachwino
wego, a kończy się w obrębie wyniosłości wargowo-mosznowej, powsta
Topograficznie jadro, najądrze i częściowo nasieniowód zaliczane są do
łej z przedniej ściany jam y brzusznej. Pociąganie od więzadła jądrowego
zewnętrznych narządów płciowych, ponieważ podczas rozwoju płodo
(jako konsekwencja szybszego wzrostu ciała, niż wzrost narządów płcio
wego zstępują one z jamy brzusznej do moszny (zstępowanie jąder)
wych) powoduje, że jądra i najądrza zstępują ku dołowi wzdłuż grzbieto
wej powierzchni tułowia, na zewnątrz od otrzewnej (zstępowanie we-
wnątrzbrzuszne). Na początku 3. miesiąca, jądra znajdują się już przy
wejściu do przyszłego kanału pachwinowego. Wyrostek pochwowy jest
to uwypuklenie otrzewnej o kształcie lejka, powstałe do przodu od ją-
drowodu, który uwypukla się w mosznę razem z pozostałymi warstwami
ściany brzucha. Następnie po zakończeniu procesu zstępowania jąder
tworzą one warstwy otaczające powrózek nasienny (funiculus sperma
ticus) i jądra. Faza druga, kończy się tuż przed porodem (zstępowanie
śródpachwinowe), przejściem jąder przez kanał pachwinowy do moszny.
Wyrostek pochwowy po zakończeniu zstępowania jąder (po urodzeniu)
ulega zarośnięciu, z wyjątkiem niewielkiego odcinka, który otacza jądro
częściowo jako jam a moszny [osłonka pochwowa jądra (tunica vaginalis
C Nieprawidłowe położenie jąder testis) razem z blaszką trzewną (lamina visceralis) i blaszką ścienną (lamina
Nieprawidłowe zstępowanie jąder występuje u około 3% noworodków. parietalis), zob. s. 226]. Zaburzenia procesu zarastania wyrostka pochwo
Niezstąpione jądra mogą pozostawać w jam ie brzusznej lub w kanale pa wego prowadzą do przewlekłego utrzymania komunikacji między jam ą
chwinowym [wnętrostwo (criptorchismus)]. Najbardziej prawdopodobną brzuszną a jam ą jądra (wrodzona przepuklina pachwinowa skośna, zob.
przyczyną jest niedobór wytwarzania androgenów. Ektopowe położenie s. 214) (wg Starcka).
jądra jest wynikiem zbłądzenia jądra, co prowadzi do jego nieprawidło
wej lokalizacji. Zmienione położenie jądra jest przyczyną niepłodności
(zwiększona temperatura otoczenia) oraz zwiększa ryzyko przekształce
nia jądra w zmianę złośliwą.
224
Anulus inguinalis
superficialis
Fascia cremasterica
et M. cremaster Fascia spermatica
interna
A. et V. femoralis Plexus
testicularis
A. testicularis
Ductus deferens
Plexus
pampiniformis Fascia spermatica
externa
Proc. vaginalis
Epididymis peritonei
Tunica vaginalis testis

(Lamina parietalis)
Periorchium Tunica dartos
Tunica vaginalis testis

(Lamina visceralis)
Epiorchium
Scrotum
D Prącie, moszna i powrózek nasienny ściany brzucha. Ma ona więcej pigmentu, jest wyraźnie cieńsza, bardziej
Widok od przodu. Z okolicy moszny i powrózka nasiennego częściowo ruchoma, a także nie posiada tkanki podskórnej. Zawiera również sieć
odpreparowano i usunięto skórę. Błona kurczliwa (tunica dartos) i powięź miofibroblastów (błona kurczliwa), które kurcząc się powodują marszcze
nasienna zewnętrzna (fascia spermatica externa) zostały wyeksponowane nie skóry. Zmniejszenie powierzchni moszny, której tow arzyszy skurcz na
po stronie lewej, a powrózek nasienny i jego blaszki wypreparowano po czyń skórnych, ogranicza utratę ciepła z jąder. Mechanizm ten reguluje
stronie prawej. Skóra moszny pod wieloma względami różni się od skóry i utrzym uje optymalną temperaturę spermatogenezy.
E Powrózek nasienny, zawartość

A. et V.ductus
Powrózek nasienny, przekrój poprzeczny. Struk
deferentis Proc. vaginalis peritonei
tury naczyniowo-nerwowe, zaopatrujące jądro (zarośnięty)
leżą na wysokości pierścienia pachwinowego N. ilioinguinalis
głębokiego, tworząc powrózek grubości małego
Ductus deferens Nervi autonomici
palca. Struktury te otacza luźna tkanka łączna (Plexus testicularis)
oraz osłonki powrózka nasiennego i jąder. Po
R. genitalis nervi
wrózek nasienny zawiera:
genitofemoralis Vv. testiculares
• powięź mięśnia dźwigacza jądra (fascia cre (= Plexus pampiniformis)
masterica) i mięsień dźwigacz jądra (m. cre A. testicularis
master), Fascia spermatica
• g. płciową nerwu płciowo-udowego, Stroma fibrosa externa
• t. i ż. mięśnia dźwigacza jądra (o. et v. crema
sterica), Fascia spermatica
• nasieniowód, M. cremaster interna
• t. i ż. nasieniowodu,
• t. jąd rową (a. testicularis), A. et V. Fascia
cremasterica cremasterica
• żż. jądrowe (w . testiculares) i splot w iciowaty
(plexus pampiniformis),
• splot jądrowy (włókna autonomiczne),
dowaną z trzech warstw, dlatego można je ła dostęp chirurgiczny do nasieniowodu w tej
• naczynia chłonne,
two pomylić z tętnicam i. Nasieniowód ma okolicy, jest wykorzystywany podczas przecię
• zarośnięty wyrostek pochwowy.
mocną ścianę mięśniową i dlatego przyżyciowo cia nasieniowodu (wazektomia) lub podwiąza
Cechy charakterystyczne: duże żyły splotu wi- jest wyczuwalny palpacyjnie przez skórę, jako nia nasieniowodu tak, żeby uniemożliwić trans
ciowatego mają wyjątkowo grubą ścianę zbu twardy powrózek grubości około 3 mm. Łatw y port nasienia (sterylizacja).
225
5.15 Zewnętrzne narządy płciowe męskie: jądro i najądrze
Sinus epididymidis
Fascia
cremasterica Tunica vaginalis
testis (Lamina Vv. testi
M. cremaster parietalis culares
= Periorchium)
A. testi
Fascia
cularis
spermatica
interna Fascia
Mesor-
spermatica
externa chium
Epididymis
Rete testis
p ła sz c z yz n a Tubuli
Sinus
p rz e k ro ju seminiferi
epididymidis
d la b contorti
Testis Tunica vaginalis Septulum
testis (Lamina testis
Cutis scroti visceralis
etTunica = Epiorchium) Tunica
dartos albuginea
A Osłonka pochwowa jądra i jam a otrzewnowa moszny dra (więzadło wieszadłowe, miejsce przez które nerwy i naczynia wcho
(jama surowicza jądra) dzą do jądra i wychodzą z jądra) i osłonka pochwowa jądra zaginają się,
aby utworzyć blaszkę ścienną, pokrytą z zewnątrz przez powięź nasienną
a Wypreparowano i przecięto osłonkę pochwową jądra (tunica vaginalis
wewnętrzną. Między dwiema blaszkami znajduje się szczelinowata prze
testis) lewego, widok od strony bocznej,
strzeń, wyścielona nabłonkiem surowiczym (jama otrzewnowa moszny).
b Jądro, najądrze, moszna, przekrój poprzeczny, widok od góry.
Przestrzeń ta zawiera niewielką ilość płynu i stanowi przejście między ją
Osłonka pochwowa jądra (niezarośnięta część końcowa wyrostka po drem a najądrzem (zatoka najądrza). Jeśli w jam ie surowiczej moszny gro
chwowego, zob. s. 224) tworzy utkanie podsurowicze otaczające jądro madzi się nadmierna ilość płynu to rozwija się wodniak jądra (hydrocele)
i najądrze. Blaszka trzewna osłonki pochwowej jądra zrasta się z błoną bia (zob. Fb) (wg Raubera i Kopscha).
ławą (tunica albuginea) jądra. W śródjądrzu (mediastinum testis) krezka ją
A. testicularis
f“L Ductuli
Plexus pampiniformis
(Vv. testiculares)
efferentes
Tunica Ductus
albuginea epididymidis
Rete testis Ductus deferens
Septula testis
Lobuli testis Tubuli seminiferi

contorti
B Jądro i najądrze, anatomia struktur powierzchownych C Jądro i najądrze, budowa

Jądro i najądrze lewe, widok od strony bocznej. Masa jądra i najądrza Jądro i najądrze, przekrój, widok od strony bocznej. Przegrody włókniste
u dojrzałego płciowo mężczyzny wynosi ok. 20-30 g. Jądro ma kształt ja [przegródki jądra (septula testis)] dzielą tkankę jądra na około 370 płaci-
jow aty (około 5 cm wysokie i 3 cm szerokie), a jego średnia objętość w y ków (lobuli testis), ułożonych promieniście między błoną białawą jądra
nosi około 18 ml (12-20 ml). Tkanka jądra otoczona jest mocną torebką a śródjądrzem. Każdy z płacików zbudowany jest z jednej lub więcej ce
włóknistą (błona biaława) o konsystencji i właściwościach gumy. Najądrze wek nasiennych krętych (tubuli seminiferi contorti), które uchodzą do sieci
zbudowane jest z głowy (caput epididymidis), która łączy się z górnym bie jądra (rete testis). W nabłonku cewek nasiennych krętych wytwarzane są
gunem jądra oraz z trzonu (corpus epididymidis) i ogona (cauda epididy spermatocyty (spermatogeneza, zob. s. 4). Z sieci jądra około 10-15 ce
midis) zakrzywionego do dołu wzdłuż śródjądrza, na tylnej powierzchni wek kieruje się do głowy najądrza, gdzie rozpoczyna się przewód nają
jądra. Ogon najądrza przedłuża się w nasieniowód w okolicy dolnego bie drza (ductus epididymidis). Pojedynczy przewód najądrza przedłuża się
guna jądra. następnie w nasieniowód, który w powrózku nasiennym biegnie przez
kanał pachwinowy do jam y brzusznej, a następnie krótkim przewodem
wytryskowym (ductus eiaculatorius) uchodzi w części sterczowej cewki
moczowej (pars prostatica urethrae), zob. s. 229.
226
A. testicularis
Nil. inguinales
superficiales
A. femoralis
E Osłonki moszny, jądra i najądrza, regionalne węzły chłonne

i odpływ chłonki
Chłonka z jądra i najądrza odprowadzana jest do węzłów chłonnych lędź
wiowych naczyniami chłonnymi, biegnącymi wzdłuż naczyń jądrowych.
Natomiast chłonka z moszny i osłonek pokrywających jądro odprowa
dzana jest do węzłów chłonnych pachwinowych powierzchownych (nodi
lymphatici inguinales superficiales), zob. s. 528.
Zwróć uwagę, że zaawansowane guzy jądra zazwyczaj dają przerzuty do
węzłów chłonnych zaotrzewnowych, ponieważ stanowią one pierwszą
stację drenażu chłonki z jądra i najądrza.
D Jądro, unaczynienie
a Unaczynienie tętnicze: jądro, najądrze i ich osłonki unaczyniane są
przez trzy różne tętnice, które tworzą między sobą zespolenia (wg
Hundeikera i Kellera, cytowane przez Raubera i Kopscha).
• t. jądrowa: odgałęzia się bezpośrednio z aorty.
F Badanie kliniczne zewnętrznych narządów płciowych
• t. nasieniowodu: odchodzi od tętnicy biodrowej wewnętrznej.
a-f Choroby zw iązane z występowaniem obrzęku moszny: a Przepu
• t. mięśnia dźwigacza jądra: odchodzi od tętnicy nabrzusznej dolnej.
klina pachwinowa, b Wodniak jądra (płyn surowiczy gromadzi się w ja
Naczynia zaopatrujące mosznę są gałęziami tętnicy sromowej w ew nętrz mie surowiczej), c Spermatocele, przetrwała torbiel najądrza, d Żylaki po
nej (zob. s. 556). wrózka nasiennego (bolesne żylakowate poszerzenia splotu w iciowa
b Odpływ żylny z jądra prawego i lewego tego). e Najądrze (bolesne zapalenie bakteryjne najądrza), f Guz jądra
Krew żylna z jądra i najądrza gromadzi się w okolicy śródjądrza i jest (bezbolesny, długotrwały, zw ykle jednostronny).
odprowadzana do żył jądrowych. W odcinku dalszym żyły te tworzą g Jądro i najądrze, badanie obustronne: badanie kliniczne zewnętrz
wydłużoną sieć żylną nazywaną splotem wiciowatym (plexus pampini nych narządów płciowych obejmuje badanie palpacyjne jądra i najądrza
formis). Splot owija się wokół gałęzi tętnicy jądrowej, a następnie bie (badanie dwuręczne). Opierając się na charakterystycznych objawach
gnie wzdłuż tętnicy, ku górze przez kanał pachwinowy do przestrzeni przedstawionych powyżej, podczas badania klinicznego należy odpowie
zaotrzewnowej (spatium retroperitoneale), gdzie żyła jądrowa prawa dzieć na następujące pytania:
uchodzi do żyły głównej dolnej, a żyła jądrowa lewa do żyły nerko
wej lewej. Powyższa asymetria ujść żylnych ma swoje następstwa kli • czy występowanie guza ograniczone jest tylko do moszny?
niczne: żyła jądrowa lewa uchodzi do żyły nerkowej lewej pod kątem • czy podczas kaszlu pacjenta dochodzi do przemijającego powiększa
prostym. To powoduje zwężenie, które może blokować odpływ z lewej nia się guza?
żyły nerkowej i splotu wiciowatego, co ma istotne znaczenie w prawi • czy podczas przeświecania guz jest półprzeźroczysty (świecenie la
dłowym odpływie z lewej żyły jądrowej i splotu wiciowatego (żylaki tarką)?
powrózka nasiennego (varicocele), zob. Fd). W tej sytuacji splot wicio- • czy guz jest bezbolesny, czy w rażliwy na dotyk?
waty nie pełni już więcej funkcji „termostatu" (ochładzanie krwi w tęt Zwróć uwagę, że bezbolesne, przewlekłe występowanie guza, szczególnie
nicy jądrowej), a zwiększające się miejscowo ciepło powoduje zabu u młodych mężczyzn zawsze powinno nasuwać podejrzenie występowa
rzenia płodności jądra lewego. nia guza jądra (wg Sdkelanda, Schulze i Rubbena).
227
5.16 Zewnętrzne narządy płciowe męskie: powięź i tkanka

wzwodząca prącia
A. et V. A. et V. pudenda Anulus inguinalis

femoralis exter superficialis
N.ilioinguinalis A Powięzie prącia
a Prącie (częściowo usunięto skórę i powięzie), widok od przodu,
Fascia spermatica
externa b Prącie (częściowo usunięto skórę i powięzie), widok od strony prawej,
c Trzon prącia, przekrój poprzeczny.
Lig. suspensorium
penis Prącie pokryte jest cienką, przesuwalną, pozbawioną tkanki tłuszczowej
skórą. Skóra otaczająca źołądź prącia jest zdwojona i tworzy napletek prą
A. et V. scrotalis
anterior cia (preputium penis), który za pomocą fałdu pośrodkowego, wędzidełka
napletka (frenulum preputii) przyczepia się do powierzchni brzusznej żo
Fascia penis
łędzi (zob. b). Tkanka wzwodząca prącia otoczona jest wspólną warstwą
profunda
silnych włókien kolagenowych, błoną białawą (tunica albuginea). Dwie
Vv. dorsales penis blaszki powięzi prącia (powierzchowna i głęboka) otaczają również ciało
superficiales
gąbczaste prącia (corpus spongiosum penis) i ciała jam iste prącia (corpora
V. dorsalis penis cavernosa penis). Tkanka wzwodząca prącia i otaczające ją powięzie oraz
profunda sposób, w jaki naczynia są włączone w te struktury włókniste to zasadni
A. et N. dorsalis
cze punkty budowy, pozwalające zrozumieć funkcje prącia (zob. s. 231).
penis
Fascia penis
superficialis
Vv. dorsales
penis superficiales Cutis penis
Fascia penis
a l \ / / superficialis
A. et N.
dorsalis penis Fascia penis
V. dorsalis A. et N. dorsalis penis, M i « » f3G0 ~ profunda
Fascia penis penis R. venae dorsalis Preputium V.dorsalis penis
superficialis superficialis profundae penis penis profunda Tunica albuginea
corporum
cavernosorum
Corona
glandis
Glans penis
Ostium Septum penis

urethrae
externum
— ^ t MO- . ' *A? /
Urethra,
Tunica albu
Pars spongiosa
Frenulum ginea corporis
Cutis penis Fascia penis Corpus cavernosum penis, preputii spongiosi
profunda Corpus spongiosum penis,
b Tunica albuginea corporum A. urethralis
cavernosum et corporis spongiosi
B Stulejka zostaje cały czas nie odprowadzony z żołędzi

a Stulejka u trzyletniego chłopca, prącia (np. przetrwałe umocowanie nabłonka,
b Obrzezanie. powodujące brak wydzielania mastki), to należy
Nabłonek warstwy wewnętrznej napletka prą wykonać chirurgiczną korekcję stulejki przez
cia przylega do nabłonka pokrywającego żołądź obrzezanie. W zależności od stopnia zaawanso
prącia u noworodków i niemowląt. W związku wania stulejki, zabieg ten może być wykonany
z tym miejsce połączenia warstwy zewnętrznej metodą klasyczną lub radykalną, przez całko
i wewnętrznej napletka w części dalszej, w w a wite usunięcie napletka prącia (przedstawiono a
runkach prawidłowych jest obkurczone i nazy na ryc. b). Natychmiastowa interwencja chirur
wane jest stulejką fizjologiczną (phim osis). giczna (przed 3. rokiem życia) jest niezbędna,
Podczas pierwszych dwóch lat życia przytw ier gdy występuje załupek (p a ra p h im o sis) - jest
dzony dotychczas nabłonek, podczas wzrostu to sytuacja nagła, gdyż dochodzi do zadzierz
żołędzi prącia zostaje oddzielony i następuje gnięcia żołędzi prącia wąskim napletkiem (bo-
wydzielenie mastki (resztki komórek będących lesność, zasinienie, obrzęk żołędzi prącia po
pozostałością zrogowaciałego nabłonka). Jeśli wodujący zm niejszenie przepływu krwi, w yw o
po ukończeniu trzeciego roku życia, w wyniku łując ryzyko martwicy) (wg Sokelanda, Schulze
zwężenia czynnościowego, napletek prącia po i Rubbena).
228
Corona glandis
C Prącie, tkanka wzwodząca
Glans penis
i mięsień wzwodzący
a Widok od dołu. Ciało gąbczaste prącia zo Corpus
cavernosum penis
stało częściowo przesunięte, a skórę i powię-
zie prącia usunięto. Po stronie lewej usunięto Corpus
mięsień kulszowo-jamisty i mięsień opuszko- spongiosum penis
wo-gąbczasty razem z powięzią dolną prze
pony miednicznej. > Corpus penis
b Nasada prącia (radix penis), przekrój po R. superior
przeczny. Nasada prącia jest mocno przy ossis pubis Crus penis
twierdzona do błony krocza (membrana per
inei) i szkieletu miednicy. Odróżnia ją to od
ruchomego trzonu prącia, a także od żołę Foramen obturatum
dzi prącia, w obrębie której znajduje się uj
M. bulbospongiosus
ście zewnętrzne cewki moczowej (ostium
urethrae externum). Prącie zawiera dwa typy M. ischiocavernosus
tkanki wzwodzącej:
R. inferior ossis pubis
• parzyste ciała jam iste prącia,
Bulbus penis > Radix penis
• nieparzyste ciało gąbczaste prącia.
W obrębie nasady prącia każde z ciał jam istych M. transversus

perinei profundus
zwęża się, przechodząc w odnogę prącia (crus
penis). Między dwiema odnogami prącia znaj Fascia diaphragmatis
duje się poszerzony koniec ciała gąbczastego, urogenitalis inferior
opuszka prącia (bulbus penis). Koniec dalszy
a Symphysis pubica
ciała gąbczastego to żołądź prącia, której tylny
brzeg jest szerszy i tworzy koronę żołędzi (co V. dorsalis
rona glandis), a ta z kolei pokrywa koniec ciał ja penis profunda
A.dorsalis penis
mistych. Tkanka wzwodząca unaczyniona jest
N. dorsalis penis
przez gałęzie tętnicy sromowej wewnętrznej, R. inferior ossis pubis
odchodzące w obrębie przestrzeni głębokiej A.profunda penis
Corpora ------
krocza (spatium perinei profundum) (zob. s. 183
cavernosa penis M. ischiocavernosus
i 230).
M.transversus ------ Urethra,
perinei profundus Pars spongiosa
A. urethralis
b Bulbus penis, Corpus M. bulbo
spongiosum penis spongiosus
Corpus Preputium
cavernosum penis penis
Vesica urinaria
Rectum Symphysis pubica
Ostium
urethrae Glans penis
Prostata
internum
Ostium
Urethra, Pars Urethra, urethrae
Corpus
prostatica Pars externum
spongiosum
spongiosa
Urethra, Pars penis
membranacea
Ostium
Diaphragma Bulbus urethrae Pars spongiosa Fossa
urogenitale penis externum urethrae navicularis
D Cewka moczowa męska, przebieg E Odcinek dalszy prącia, przekrój w płaszczyźnie pośrodkowej
Miednica mniejsza męska, przekrój w płaszczyźnie pośrodkowej. Cewka Część gąbczasta cewki moczowej w obrębie żołędzi prącia poszerza się na
moczowa męska (urethra masculina) ma część sterczową (pars prostatica), odcinku około 2 cm, tworząc dół łódkowaty cewki moczowej (fossa navi
część pośrednią lub błoniastą (pars intermedia seu membranacea) oraz cularis urethrae). Miejsce to wysłane jest wielowarstwowym nabłonkiem
część gąbczastą (pars spongiosa) lub prąciową. Nazwy części cewki mo walcowatym, który przechodzi w wielowarstwowy, nierogowaciejący na
czowej pochodzą od nazw okolic, przez które ona przebiega (zob. s. 224). błonek kolczysty. Komórki warstwy górnej nabłonka są bogate w gliko-
Część gąbczasta cewki rozpoczyna się poniżej przepony moczowo-płcio gen, który podobnie jak środowisko pochwy u kobiety, stwarza warunki
wej, w obrębie opuszki prącia, a kończy się ujściem zewnętrznym cewki odpowiednie dla rozwijających się tam bakterii kwasu mlekowego (kwa
moczowej. śne pH chroni przed działaniem czynników patogenetycznych).
229
5.17 Zewnętrzne narządy płciowe męskie: nerwy i naczynia prącia
Corpora V.dorsalis penis

cavernosa penis profunda Lig. arcuatum Vasa pudenda
Corpus pubis externa
spongiosum
penis Lig.transversum V. dorsalis
perinei profunda penis
Funiculus
spermaticus A. dorsalis A. et N.
penis dorsalis penis
M. bulbo
spongiosus N. dorsalis
penis Tunica
Nn. scrotales albuginea
posteriores Rr. musculares
Glandula Vv. dorsales penis

Nn. perineales bulbourethralis superficiales
Anus Tuber
ischiadicum
Nn. rectales Fascia penis
inferiores Vasa pudenda profunda
interna
M. sphincter
ani externus N. pudendus
Corona
M.gluteus Vasa rectalia glandis
maximus inferiora
Glans penis
A Krocze u mężczyzny, naczynia i nerwy ciale). Natomiast po stronie lewej usunięto mię B Prącie, naczynia i nerwy grzbietowe
Usunięto mosznę. Ułożenie w pozycji litotomij- sień biorący udział we wzwodzie oraz nasadę Na trzonie prącia usunięto całkowicie napletek
nej, widok od dołu. Po stronie prawej odprepa- prącia tak, aby częściowo przedstawić przestrzeń prącia, skórę oraz powięź powierzchowną prą
rowano powięź powierzchowną krocza (fascia głęboką krocza (spatium perinei profundum). Od cia. Po stronie lewej grzbietu prącia odpreparo-
superficialis perinei), uwidaczniając przestrzeń dzielono powrózek nasienny, a prącie przecięto wano także powięź głęboką prącia (fascia penis
powierzchowną krocza (spatium perinei superfi poprzecznie na wysokości trzonu. profunda).
A. dorsalis A. profunda A. iliaca Plexus venosus N. dorsalis Diaphragma

penis penis interna prostaticus penis urogenitale
Plexus venosus
vesicalis
C Prącie i moszna, unaczynienie tętnicze D Prącie i moszna, unaczynienie żylne E Prącie i moszna, unerwienie
Widok od strony lewej. Prącie i moszna unaczy- Widok od strony lewej. Żyły prącia, szczególnie Widok od strony lewej. Nerw sromowy (n. pu
nione są przez tętnicę sromową wewnętrzną. żyła grzbietowa głęboka prącia (v. dorsalis pro dendus) wchodzi do dołu kulszowo-odbyto
Po oddaniu tętnicy odbytniczej dolnej (o. recta funda penis) i jej dopływy, żyły głębokie prącia wego, oddaje nerwy odbytnicze dolne (nn. rec
lis inferior), która zaopatruje odbyt (anus) i bie (w . profundae penis) oraz żyła opuszki prącia tales inferiores) i na brzegu tylnym przepony
gnie do brzegu tylnego przepony moczowo- (v.. bulbi penis) uchodzą do żyły sromowej w e moczowo-płciowej kieruje się do mięśnia zw ie
-płciowej, tętnica sromowa wewnętrzna wcho wnętrznej (v. pudenda interna), a następnie do racza odbytu zewnętrznego i skóry odbytu. Tu
dzi do dołu kulszowo-odbytowego (fossa ischio splotu żylnego gruczołu krokowego (plexus ve taj dzieli się na gałęzie końcowe, nerwy kro
analis). Następnie po oddaniu tętnicy kroczo nosus prostaticus). Wyjątek stanowią żyły grzbie czowe. Gałęzie powierzchowne biegną przez
wej (a. perinealis) tętnica ta kieruje się do prze towe powierzchowne prącia (tutaj niewidoczne), przestrzeń powierzchowną krocza do skóry kro
strzeni powierzchownej krocza, biegnąc przez które żyłami sromowymi zewnętrznymi uchodzą cza i powierzchni tylnej moszny, nerwy mosz
przestrzeń głęboką krocza (zob. s. 183). W obrę do żyły odpiszczelowej (v. saphena magna). Żyła nowe tylne (nn. scrotales posteriores). Gałę
bie przestrzeni głębokiej krocza dzieli się na ga grzbietowa głęboka prącia, uchodząc do splotu zie głębokie biegną przez przestrzeń głęboką
łęzie końcowe: t. grzbietową prącia (o. dorsalis żylnego gruczołu krokowego biegnie przez wą krocza i unerwiają mięśnie biorące udział we
penis), t. opuszki prącia (a. bulbi penis) i t. cewki ską przestrzeń, tuż poniżej spojenia łonowego, wzwodzie, skórę prącia, ciała jam iste i ciało gąb
moczowej (a. urethralis). między więzadłem łukowatym łonowym lub ło czaste (n. grzbietowy prącia). Przebieg włókien
nowym dolnym a więzadłem poprzecznym kro autonomicznych przedstawiono na F.
cza, zob. więzadła na A.
230
wyższe piętra V. dorsalis A. dorsalis penis

N. pudendus, Nn. perineales Plexus hypogastricus
OUN penis profunda
(Fibrae somaticae inferior (Fibrae
Vv. circumflexae
Aa. helicinae
Corpora A. profunda penis

cavernosa penis
Corpus spon Tunica albuginea

giosum penis
a A. urethralis Urethra
Cavernae corporum
cavernosorum,
anastomoses Vv. cavernosae
Aa. helicinae V. circumflexa
R. arteriae Cavernae corporum

profundae cavernosorum, paries
b penis Tunica albuginea
Cavernae corporum
cavernosorum,
poszerzone
A. helicinae Vv. cavernosae
(uciśnięte)
A. profunda penis
(poszerzona) Tunica albuginea
efferentes) afferentes) c
F Odruchy płciowe u mężczyzny G Erekcja prącia, mechanizm

Odruchy płciowe są wywoływane różnymi bodźcami stymulującymi (np. a Prącie, naczynia biorące udział w erekcji, przekrój w płaszczyźnie po
dotyk, wzrok, słuch, czynniki psychogenne). Drogą nerwów somatycznych przecznej (obraz powiększony na b i c).
i autonomicznych bodźce przewodzone są do ośrodków erekcji i ejakula- b Ciało jam iste prącia, w fazie spoczynku,
cji, zlokalizowanych w odcinku piersiowo-lędźwiowym i krzyżowym rdzenia c Ciało jam iste prącia, w fazie wzwodu.
kręgowego. Z tych ośrodków są one przekazywane do ośrodków wyższych
Podstawą erekcji prącia zasadniczo jest maksymalne powiększenie i zwięk
(np. podwzgórze, układ limbiczny). Podczas stymulacji receptorów skóry na
szające się ciśnienie w jam kach ciał jam istych (cavernae corporum caver
rządów płciowych dotykiem, bodźce przekazywane są do odcinka krzyżo
nosorum), połączone z ograniczeniem odpływu żylnego. Mechanizm po
wego rdzenia kręgowego drogą włókien somatycznych dośrodkowych (n.
wodujący 10-krotny wzrost ciśnienia w ciałach jam istych w stosunku do
grzbietowy prącia, g. nerwu sromowego, zaznaczono na zielono). Następ
ciśnienia skurczowego krwi obwodowej (1200 mmHg u młodych męż
nie w ośrodkach erekcji (S2-S4) bodźce biegną przywspółczulnymi włók
czyzn). W budowie mikroskopowej tkanka wzwodząca prącia zbudowana
nami odśrodkowymi (nn. trzewne miedniczne, zaznaczono na niebiesko).
jest z siatki beleczek tkanki łącznej, przypom inających konary drzewa
Powyższe impulsy powodują poszerzenie naczyń tętniczych, zaopatrują
oraz komórek mięśni gładkich łączących się z błoną białawą. Między be-
cych tkankę wzwodową (zob. G) i pozostają pod znacznym wpływem dróg
leczkami znajdują się wyścielone nabłonkiem jam ki zespoleniowe. Do
zstępujących z ośrodków wyższych. Odwrotnie, impulsy pobudzające, w y
tych jam ek uchodzą gałęzie tętnicy głębokiej prącia nazywane tętnicami
woływane nasilonym działaniem bodźców mechanicznych żołędzi prącia,
ślimakowatymi (aa. helicinae). Gdy prącie znajduje się w fazie spoczynku
biegną z odcinka krzyżowego rdzenia do ośrodków ejakulacji T l 2-L2. Tutaj
tętnice ślimakowate są częściowo lub prawie całkowicie zamknięte przez
włókna przełączają się na włókna współczulne odprowadzające (splot pod-
„poduszeczki błony wewnętrznej". Podczas erekcji poszerzają się tętnice
brzuszny, zaznaczono na bordowo), które stymulują skurcz mięśni gładkich
wstępujące, doprowadzające, a tętnice ślimakowate otwierają się pod
najądrza, nasieniowodu, gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych.
wpływem działania autonomicznego układu nerwowego. W efekcie każda
Jednoczesne pobudzanie mięśni wzwodzących za pomocą odprowadza
z fal tętna wymusza dopływ krwi do jam ek ciał jam istych, zwiększając
jących włókien somatycznych (nn. kroczowe od nerwu sromowego, zazna
objętość tkanki wzwodzącej oraz podnosząc ciśnienie między jam kami.
czono na czerwono) wywołuje rytmiczne skurcze, umożliwiające wydale
Błona biaława ma ograniczoną pojemność rozszerzania się, staje się na
nie ejakulatu z cewki (wytrysk). Zaburzenie uniemożliwiające osiągnięcie
pięta i uciska biegnące przez nią żyły. Mechanizm ten bierze udział w zw ę
erekcji, pomimo popędu płciowego (libido - zainteresowanie, nastawie
żaniu światła żył jam istych wypustowych, ograniczając odpływ żylny.
nie psychiczne i aktywność seksualna), nazywane jest zaburzeniem erekcji.
W tym czasie gęsty, zw arty splot żylny ciała gąbczastego i żołędzi prącia
W ostatnim czasie nastąpił postęp w leczeniu zaburzeń erekcji za pomocą sil-
zapobiega nadmiernemu uciskowi cewki moczowej. Faza spoczynku roz
denafilu, którego działanie oparte jest na modulacji 2. przekaźnika cyklazy
poczyna się zwężeniem naczyń tętnic doprowadzających. Niepożądana,
guanozyno-monofosforanowa (cGMP). Podczas gdy przekaźnik 1. rzędu,
przedłużająca się i bolesna erekcja nazywana jest priapizmem (nazwa ta
tlenek azotu (NO) uwalniany jest podczas stymulacji nerwowej, pobudza
pochodzi od grecko-rzymskiego boga prokreacji Priapusa). Może ona w y
enzym cyklazę guanylową w tkankach wzwodzących prącia. Enzym ten w y
stępować w niektórych chorobach krwi lub zaburzeniach m etabolicz
twarza cGMP, który rozkurcza naczynia i wyzwala erekcję. Sildenafil hamuje
nych. Leczenie początkowe takiego stanu to: podanie leków zwężających
wybiórczo rozpad cGMP przez swoistą fosfodiesterazę (PDE5), która wystę
naczynia (etylefryna lub norepinefryna). Leczenie chirurgiczne polega na
puje w tkankach wzwodzących. Następuje gromadzenie się cGMP, naczynia
operacyjnym tworzeniu anastomoz zwiększających odpływ żylny.
pozostają poszerzone, a erekcja prącia się utrzymuje. Leczenie sildenafilem
skutecznie wzmacnia pobudzenie bodźców nerwowych, umożliwia prze
dłużenie erekcji prawidłowej oraz zapobiega innym czynnikom fizjologicz
nym, hamującym erekcję (wg Klinke i Silbernagla).
231
5.18 Narządy płciowe zewnętrzne u kobiety:

budowa ogólna, nacięcie krocza
Mons pubis Commissura

labiorum anterior
Preputium
clitoridis Clitoris
Labia minora Ostium urethrae

pudendi externum
Labia maiora
pudendi
Vestibulum
Glandula vaginae
vestibularis
maior, ostium Commissura
labiorum
Perineum posterior
Anus
A Narządy płciowe żeńskie b

a Wewnętrzne i niektóre zewnętrzne narządy płciowe,
b Zewnętrzne narządy płciowe, ułożenie w pozycji ginekologicznej,
wargi sromowe mniejsze rozchylone.
Wewnętrzne narządy Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie
Przedstawiono różnice rozwojowe i topograficzne zewnętrznych i w e
płciowe żeńskie (srom niewieści)
wnętrznych narządów płciowych żeńskich, podobnie jak przedstawiono
to u mężczyzny. Homologia w rozwoju narządów płciowych męskich i żeń • Jajnik (ovarium) • Wzgórek łonowy (mons pubis)
skich jest widoczna głównie podczas porównania cech histologicznych • Jajowód (tuba ute • Wargi sromowe większe (labia maiora pu
odpowiadających sobie struktur (zob. podręczniki histologii). Zewnętrzne rina seu salpinx) dendi)
narządy płciowe żeńskie w klinice nazywane są także sromem niewieścim • Macica (uterus) • Wargi sromowe mniejsze (labia minora
(vulva). Błona dziewicza (hymen) (tutaj niewidoczna) oddziela zewnętrzne • Pochwa (vagina) pudendi)
narządy płciowe od wew nętrznych. Zewnętrzne ograniczenia sromu nie • Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae)
wieściego to wzgórek łonowy, wyniosłość tłuszczowa pokrywająca spo • Opuszka przedsionka (bulbus vestibuli)
jenie łonowe od przodu oraz wargi sromowe większe, dwa pigmentowe • Łechtaczka (clitoris)
• Gruczoły przedsionkowe (glandulae ves
fałdy skórne, zawierające komórki mięśni gładkich oraz gruczoły łojowe
tibulares)
(glandulae sebaceae), potowe i zapachowe. Wargi sromowe większe łączą
- Gruczoły przedsionkowe większe
się ze sobą z przodu i z tyłu mostkami tkankowym i nazywanymi spoidłem
(glandulae vestibulares maiores)
przednim i tylnym warg (commissura labiorum anterior et posterior). Mię
- Gruczoły przedsionkowe mniejsze
dzy spoidłem tylnym warg, a odbytem znajduje się szew krocza. Charak
(glandulae vestibulares minores)
terystyczne struktury przedstawiono w tabeli po stronie prawej.
Uterus --------
Cervix uteri ----
Vesica urinaria ----

Rectum
Symphysis pubica —
B Miednica żeńska, przekrój

Urethra — Vagina w płaszczyźnie pośrodkowej
Widok od strony bocznej.
Ostium urethrae Ostium Zwróć uwagę na bliskie sąsiedztwo
externum vaginae ujścia zewnętrznego cewki moczo
wej (ostium urethrae externum) i uj
Vestibulum ścia pochwy (ostium vaginae), które
vaginae
otwierają się w obrębie przedsionka
pochwy (vestibulum vaginae).
232
M . b u lb o
s p o n g io s u s
n a c ię c ie k ro c z a n a c ię c ie k ro c z a
boczne p o śro d k o w e
M . is c h io P e r in e u m
c a v e rn o s u s
Anus
M . tra n sv e rs u s
p e r in e i
p ro fu n d u s
M .t r a n s n a c ię c ie k ro c z a
v e r s u s p e r in e i p o ś r e d n io -
s u p e r f ic ia lis b -b o czn e
C o m m is s u r a
in t e r n u s
p o s t e r io r
M . le v a t o r a n i
M .s p h in c t e r a n i M .g lu t e u s
a e x te rn u s m a x im u s c
C Nacięcie krocza (e p i s i o t o m i a ), wskazania i metody wydalania może dojść do zagrożenia niedotlenieniem. Wczesne nacię
a Dno miednicy, wierzchołek głowy płodu, cie krocza wykonuje się jeszcze przed ukazaniem się wierzchołka głowy
b Typy nacięcia krocza, pośrodkowe, pośrednio-boczne i boczne, (głowa jest widoczna podczas skurczu i parcia, natomiast cofa się mię
c Nacięcie krocza pośrednio-boczne, podczas szczytu fazy skurczu. dzy skurczami). Nacięcie krocza o czasie wykonywane jest, gdy wierzcho
łek głowy jest dobrze widoczny, podczas maksymalnego nacisku na skórę
Nacięcie krocza to procedura położnicza stosowana w celu poszerzenia
krocza. Wyróżnia się trzy typy nacięcia krocza (wskazania i przeciwwska
kanału rodnego podczas porodu, w fazie wydalania (zob. s. 542). Gdy
zania zob. D):
wierzchołek głowy płodu osiąga dno miednicy, mięsień dźwigacz od
bytu jest w szczególności poddany biernemu rozciąganiu podczas w y • Nacięcie krocza pośrodkowe: pionowo ku dołowi i tyłowi od pochwy
muszonego nacisku płodu do dołu i obrotu głowy o około 90°. W ten spo do odbytu.
sób „warstwa mięśnia dźwigacza odbytu" współtworzy ścianę odcinka • Nacięcie krocza pośrednio-boczne: nacięcie skośne od spoidła tyl
dalszego kanału rodnego, wzdłuż przepony moczowo-płciowej i mię nego warg.
śnia opuszkowo-gąbczastego. I tak w trakcie parcia, głowa płodu powo • Nacięcie krocza boczne: nacięcie skośne od jednej trzeciej tylnej
duje znaczny nacisk na ciało kroczowe. Aby zapobiec rozerwaniu mię sromu niewieściego.
śni krocza, położnicy przeciwdziałają naciskowi na krocze podtrzym u
Po wydaleniu łożyska miejsce nacięcia krocza zw ykle zszywa się, zakłada
jąc je dwoma palcami (ochrona krocza). Nacięcie krocza często jest w y
jąc szwy na co najmniej trzy warstwy (szew pochwowy, szew warstwy głę
konywane w celu ochrony przed niekontrolowanym rozerwaniem krocza
bokiej krocza, szew skórny). Znieczulenie miejscowe zw ykle jest w ym a
(wskazania matczyne). Do niebezpiecznego rozerwania krocza dochodzi
gane, szczególnie gdy nacięcie krocza wykonano we wczesnej fazie po
wkrótce zaraz po tym, kiedy w trakcie porodu skóra krocza jest rozcią
rodu. Gdy krocze nacięto w fazie maksymalnego skurczu, po uwidocznie
gnięta aż do momentu, gdy staje się biała. Jest to objawem zm niejszo
niu się wierzchołka głowy, to znieczulenie nie jest konieczne. Miejscowe
nego przepływu krwi. Jakkolwiek głównym wskazaniem do nacięcia kro
znieczulenie nasiękowe i blokada nerwu sromowego opisano na s. 542.
cza jest sprawny i prawidłowy poród noworodka, w którym podczas fazy
D Wskazania i przeciwwskazania do różnych typów nacięcia krocza (wg Goerke)
Nacięcie krocza Nacięty mięsień Wskazania Przeciwwskazania
• pośrodkowe • brak • łatwe do zszycia • może powiększyć ranę krocza do rozerwania

• dobrze się goi III stopnia
• pośrednio- • m. opuszkowo-gąbczasty • zyskuje się więcej miejsca • nasilone krwawienie
-boczne • m. poprzeczny powierzchowny • niewielkie ryzyko rozerwania • trudniejsze do zszycia
krocza • dłużej się goi
• boczne* • m. opuszkowo-gąbczasty • zyskuje się więcej miejsca • nasilone krwawienie
• m. poprzeczny powierzchowny • możliwe powikłania (np. nietrzymanie kału)
krocza • większe ryzyko dolegliwości poporodowych
• m. dźwigacz odbytu (m. łonowo-
-odbytniczy)
* stosowane bardzo rzadko
233
5.19 Narządy płciowe zewnętrzne żeńskie: naczynia, nerwy,

przedsionek pochwy, tkanki i mięśnie wzwodzące
M. bulbo Bulbus vestibuli

spongiosus
M. ischio A. et N. dorsalis
cavernosus clitoridis
Rr. labiales
anteriores
odpływ chłonki
A. profunda z okolicy przedniej
clitoridis łechtaczki Nil. iliaci
interni
A. bulbi
vestibuli
Rr. labiales
posteriores
Tuber
ischiadium
Vasa rectalia
inferiora
N. pudendus
Vasa
pudenda
interna
M.transversus Nn.perineales Nn.rectales M.levatorani Nil. inguinales Nil. inguinales

perinei profundus inferiores profundi superficiales
A Nerwy i naczynia krocza u kobiety czowe dołu kulszowo-odbytowego (corpus adi B Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie,
Ułożenie w pozycji ginekologicznej. Aby uwi posum fossae ischioanalis). Po stronie lewej usu spływ chłonki
docznić naczynia i nerwy, wypreparowano nięto mięsień opuszkowo-gąbczasty i mięsień Miednica mniejsza żeńska, widok od przodu.
i usunięto wargi sromowe większe, skórę, po kulszowo-jamisty oraz powięź dolną przepony Z zewnętrznych narządów płciowych chłonka
więź powierzchowną krocza oraz ciało tłusz- moczowo-płciowej. odpływa do węzłów chłonnych pachwinowych
powierzchownych. Wyjątek stanowią przed
nie części łechtaczki (trzon i żołądź łechtaczki),
z których chłonka odpływa do węzłów chłon
nych pachwinowych głębokich oraz węzłów
A .dorsalis chłonnych biodrowych wewnętrznych.
clitoridis
A. profunda
clitoridis Bulbus vestibuli
A. bulbi vestibuli Diaphragma

urogenitalis, V. dorsalis
Rr. labiales
margo posterior Crus clitoridis profunda clitoridis
posteriores
A. perinealis
Vv. profundae Plexus venosus
A. rectalis clitoridis bulbi vestibuli
A. pudenda inferior
interna V. bulbi vestibuli Vv. labiales
posteriores
Vv. perineales
C Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie, unaczynienie tętnicze V. pudenda
Krocze, widok od dołu. Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie, podobnie jak interna
Vv. rectales
prącie i moszna są unaczynione przez tętnicę sromową wewnętrzną, która inferiores
kieruje się do dołu kulszowo-odbytowego (tutaj niewidoczna). Tętnica
sromowa wewnętrzna po oddaniu tętnicy odbytniczej dolnej biegnie do
brzegu tylnego przepony moczowo-płciowej.Tętnica kroczowa (a. perine D Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie, unaczynienie żylne
alis) unaczynia krocze, mięśnie wzwodzące oraz część tylną warg sromo Odpływ żylny obejmuje następujące naczynia:
wych większych (gg. wargowe tylne). W obrębie przestrzeni powierzchow • Żyły głębokie łechtaczki (vv. profundae clitoridis), żyły wargowe tylne
nej krocza (tutaj niewidoczna, zob. s. 183) tętnica sromowa wewnętrzna (w . labiales posteriores), żyłę opuszki przedsionka (v. bulbi vestibuli),
dzieli się na gałęzie końcowe, tętnicę opuszki przedsionka pochwy (a. które uchodzą do żyły sromowej wewnętrznej.
bulbi vestibuli vaginae) oraz tętnicę głęboką łechtaczki (a. profunda clitori • Żyły grzbietowe powierzchowne łechtaczki (vv. dorsales superficiales
dis) i tętnicę grzbietową łechtaczki (a. dorsalis clitoridis) (które zaopatrują clitoridis), żyły wargowe przednie (w . labiales anteriores), które ucho
ciało jam iste łechtaczki). Część przednia warg sromowych większych una- dzą do żył sromowych zewnętrznych.
czyniona jest przez tętnice sromowe zewnętrzne głębokie (gg. wargowe • Żyłę grzbietową głęboką łechtaczki (v. dorsalis profunda clitoridis), która
przednie), które są gałęziami tętnicy udowej (tutaj niewidoczna). uchodzi do splotu żylnego pęcherzowego (plexus venosus vesicalis).
234
M. transversus Preputium Corpus Glans

perinei profundus clitoridis clitoridis clitoridis
Plexus
sacralis
N. pudendus
Nn. rectales
inferiores
M. sphincter
ani externus
M. transversus M. bulbo- Bulbus Crus M. ischio- N. dorsalis Rr. labiales Nn. perineales
perinei superficialis spongiosus vestibuli clitoridis cavernosus clitoridis posteriores
E Tkanki i mięśnie wzwodzące u kobiety ciowe żołędzi łechtaczki, która w większości po F Zewnętrzne narządy płciowe żeńskie,
Krocze, ułożenie w pozycji ginekologicznej. Po kryta jest napletkiem łechtaczki jest podobne unerwienie
stronie lewej preparatu usunięto wargi sromowe do unerwienia żołędzi prącia. Tkanka w zw o Miednica mniejsza, widok od strony bocznej.
większe, wargi sromowe mniejsze, skórę, powięź dząca warg sromowych mniejszych znajduje się Nerw sromowy wchodzi do dołu kulszowo-
powierzchowną krocza oraz mięsień wzwodzący. w okolicy niepokrytej włosami łonowymi. Fałdy -odbytowego, a po oddaniu nerwów odbytni
Tkanka wzwodząca: tkanka wzwodząca łech skórne warg sromowych mniejszych, które czych dolnych do mięśnia zwieracza odbytu ze
taczki zlokalizowana jest wokół obu odnóg nie zawierają tkanki tłuszczowej nazywane są wnętrznego i skóry okolicy odbytu, kieruje się
łechtaczki oraz krótkiego trzonu łechtaczki. opuszką przedsionka, której homologicznie od do tylnego brzegu przepony moczowo-płcio
Struktury te odpowiadają tkance wzwodzącej powiada ciało gąbczaste prącia u mężczyzny. wej i następnie dzieli się na gałęzie końcowe
u mężczyzny i są odpowiednio nazywane: pra Mięśnie wzwodzące: dwie odnogi łechtaczki, (nn. kroczowe). Gałęzie powierzchowne bie
wym i lewym ciałem jam istym łechtaczki. Ciała za pomocą których łechtaczka przyczepia się gną w obrębie przestrzeni powierzchownej kro
te są homologiczne do ciał jam istych prącia. do gałęzi dolnych kości łonowej, pokryte są cza (tutaj niewidoczna) i zaopatrują skórę kro
Uwypuklenie odcinka końcowego łechtaczki mięśniami kulszowo-jamistymi, a w okolicy pod cza oraz część tylną warg sromowych większych
nazywane jest żołędzią łechtaczki, która jest stawy warg sromowych pokrywają je mięśnie (gg. wargowe tylne). Gałęzie głębokie biegną
homologiem żołędzi prącia. Unerwienie czu opuszkowo-gąbczaste. w obrębie przestrzeni głębokiej krocza i oddają
gałęzie mięśniowe do mięśni wzwodzących
oraz nerw grzbietowy łechtaczki, unerwiający
łechtaczkę. Części przednie warg sromowych
większych unerwiane są przez nerwy wargowe
przednie, odchodzące od nerwu biodrowo-pa-
chwinowego (tutaj niewidoczne).
Ostium urethrae
externum
M. bulbospongiosus
Ostium vaginae nego opuszki przedsionka, na powierzchni wewnętrznej warg sromo

wych m niejszych. Gruczoły przedsionkowe mniejsze są homologiczne do
Bulbus vestibuli
gruczołów cewki moczowej (glandulae urethrales) u mężczyzny, gruczoły
Glandula vestibularis przedsionkowe większe odpowiadają gruczołom opuszkowo-cewko-
maior wym . Gruczoły przedsionkowe wydzielają śluz, nawilżający przedsionek
Glandula vestibularis pochwy i zm niejszający tarcie podczas stosunku płciowego, zapobiegając
maior, ostium
uszkodzeniom nabłonka. Tuż w okolicy ujścia zewnętrznego cewki mo
czowej znajdują się dwa krótkie, ślepe przewody pierwotnie wydzielni-
cze, nazywane przewodami przycewkowymi (ductusparaurethrales) (tutaj
G Przedsionek pochwy i gruczoły przedsionkowe niewidoczne). Rozwojowo przewody te odpowiadają gruczołowi kroko
Wargi sromowe rozchylono, ułożenie w pozycji ginekologicznej. Przedsio wemu u mężczyzn, natomiast nie jest poznana ich rola u kobiet. Podobnie
nek pochwy (vestibulum vaginae) ograniczony jest przez wargi sromowe do gruczołów przedsionkowych są one podatne na zakażenia bakteryjne.
mniejsze i zawiera ujście zewnętrzne cewki moczowej i pochwy oraz gru Zakażenie bakteryjne może prowadzić do zapalenia gruczołów przed
czoły przedsionkowe. W okolicy ujścia zewnętrznego cewki moczowej sionkowych większych (bartholinitis), które objawia się bolesnym stanem
znajdują się także liczne ujścia gruczołów przedsionkowych mniejszych zapalnym z obrzękiem i zaczerwienieniem . Stan zapalny może prowadzić
(glandulae vestibulares minores) (tutaj niewidoczne). Natomiast parzy do zamknięcia przewodów wydzielniczych gruczołów, a w wyniku zatrzy
ste gruczoły przedsionkowe większe (glandulae vestibulares maiores) mywania wydzieliny może się tworzyć bolesna torbiel. Torbiel taką należy
uchodzą przewodem długim na około 1 cm, na wysokości brzegu tyl- opróżnić lub usunąć.
235
Kończyna górna
1 Kości, stawy i więzadła............................................................ 238
3 Mięśnie: anatomia topograficzna........................................ 330

Kończyna górna 7. Kości, stawy i wiązadła
1.1 Kończyna górna
Clavicula
Acromion
Art. acromio
Proc. coracoideus clavicularis
Fossa
Art. humeri supra
(Art. glenohumeralis) spinata Art. humeri
Brachium
Angulus Scapula Spina Fossa
inferior scapulae infraspinata
Humerus Humerus
Art. humero
radialis
Olecranon
Art. humero
• Art. cubiti Caput radii
ulnaris
Art. radioulnaris
proximalis
Antebrachium
Radius Radius
Ulna Ulna
Art. radioulnaris
distalis
Proc. styloideus ulnae
Art. radiocarpalis
Art. carpo Ossa carpi

metacarpalis Os meta
pollicis Artt. carpo Basis carpi I
metacarpales Os meta Corpus
Ossa meta carpi V
carpi I—
V Caput
Artt. metacarpo
phalangeales Manus
Artt. interphalangeales
Pha anx proximales manus Phalanx proximalis IV
proximalis II
Phalanx media IV
Phalanx
Digitus II i
media II Artt. interphalangeales Phalanx distalis IV
Phalanx distales manus
distalis II
A Szkielet kończyny górnej prawej pomocą stawu ramiennego (art. humeri), a ze szkieletem klatki piersiowej
a Widok od przodu, b Widok od tyłu. za pomocą stawu mostkowo-obojczykowego (art. sternoclavicularis), zob.
Szkielet kończyny górnej tworzą kości obręczy kończyny górnej (ossa cin s. 259. Część wolną kończyny górnej tworzą kości:
guli membri superioris), ramienia, przedramienia, nadgarstka i ręki. Kości
• ramienia,
obręczy kończyny górnej [obojczyk (clavicula), łopatka (scapula)] łączą się
• przedramienia,
z kośćmi części wolnej kończyny górnej (pars libera membri superioris) za
• ręki.
238
Clavicula Angulus superior
Clavicula,
Extremitas acromialis
Acromion
Tuberculum
maius
Spina
scapulae
długość
ramienia
Margo Angulus
medialis inferior
Epicondylus
medialis
Olecranon
Corpus ulnae,
Facies posterior długość
przed
ramienia
Caput ulnae
Proc.
Proc. styloideus
styloideus
ulnae
Os pisiforme radii
Os triquetrum
Hamulus ossis
hamati Os capitatum
Artt. metacarpo
phalangeales Ossa metacarpi
długość
ręki
Ossa digitorum
B Anatomia struktur powierzchownych kończyny górnej prawej • długość przedramienia = odległość między nadkłykciem bocznym
a Widok od przodu b Widok od tyłu. a wyrostkiem rylcowatym kości promieniowej (proc. styloideus radii),
Wszystkie kości kończyny górnej, z wyjątkiem kości księżycowatej i kości • długość ręki = odległość między wyrostkiem rylcowatym kości pro
czworobocznej większej, są w pewnym stopniu wyczuwalne przez skórę mieniowej a końcem palca trzeciego.
i tkanki miękkie oraz dostępne w badaniu palpacyjnym . Zdefiniowano ty
Długości segmentów kończyn są mierzone najczęściej w pediatrii, aby
powe punkty odniesienia, aby umożliwić pomiary długości segmentów
dokładnie ocenić zaburzenia wzrostu dla poszczególnych osobników
kończyn (powierzchnia dłoniowa skierowana do przodu):
i osobno dla każdej kości.
• długość ramienia = odległość między wyrostkiem barkowym (acro
mion) a nadkłykciem bocznym {epicondylus lateralis),
239
1.2 Połączenia kości obręczy kończyny górnej

ze szkieletem klatki piersiowej
A r t . a c r o m io - In c is u r a C o sta 1 A n g u lu s A r t .a c r o m io -
c la v ic u la r is s c a p u la e s u p e r io r C la v ic u la c la v ic u la r is
A c r o m io n
C la v ic u la A c r o m io n
P ro c .
c o r a c o id e u s A rt. ste rn o
c la v ic u la r is
C a v it a s
g le n o id a lis M a n u b r iu m S c a p u la ,
s te r n i F a c ie s d o r s a lis
S c a p u la , P ro c c .
F a c ie s c o s t a lis s p in o s i
M a rg o
m e d ia lis
C o rp u s
s te r n i
A n g u lu s
in fe rio r
C a r t ila g o P ro c c .
c o s t a lis tra n sv e rs i
V e rte b ra T12 V e rte b ra T 1 2
V e r t e b r a L1
a b C o s t a 12
P ro c . s p in o s u s , C la v ic u la A Kości obręczy kończyny górnej prawej

V e r t e b r a p r o m in e n s (C 7 ) i szkielet klatki piersiowej, topografia
a Widok od przodu, b Widok od tyłu. c Widok
A c r o m io n ------------- A rt. s te r n o od strony bocznej.
c la v ic u la r is Kości obręczy kończyny górnej (obojczyk
P ro c . i łopatka) łączą się ze sobą w stawie barkowo-
c o r a c o id e u s -obojczykowym (art. acromioclavicularis) (zob.
M a n u b r iu m
s te r n i s. 259). W pozycji anatomicznej łopatka leży
C a v it a s
g le n o id a lis między 2. a 7. żebrem. Kąt dolny (angulus infe
rior) łopatki znajduje się na wysokości wyrostka
S c a p u la ,
kolczystego 7. kręgu piersiowego, a grzebień
F a c ie s d o r s a lis
łopatki (spina scapulae) na wysokości wyrostka
M a rg o C o rp u s kolczystego 3. kręgu piersiowego. Jeżeli łopatka
la te r a lis s te r n i
ustawiona jest w pozycji prawidłowej, to jej oś
długa przebiega nieco bocznie, a brzeg przy
środkowy łopatki tworzy z płaszczyzną pośrod-
kową kąt 3°-5°.
C a r t ila g o
c o s t a lis
C o s t a 12
240
P la n u m D e n s a x is (C 2 )
s c a p u la r e
Fossa
s u p r a s p in a t a
In c is u r a
s c a p u la e
A c r o m io n
A r t . a c r o m io
c la v ic u la r is
A t la s (C 1 )
C a v it a s
g le n o id a lis
P ro c .
c o r a c o id e u s
M a n u b r iu m
s te r n i
C la v ic u la
A r t . s t e r n o c la v ic u la r is
B Kości obręczy kończyny górnej prawej łopatką a obojczykiem powstaje kąt ok. 60°. W wyniku takiego ułożenia
Widok od góry. Łopatka z położenia bocznego (tak jak u ssaków czworo obydwa stawy ramienne tworzą kąt, zwrócony nieco do przodu, zm ienia
nożnych), w wyniku zm iany sposobu poruszania się na dwunożny, u czło jący zakres ruchów ramienia do przodu, w obrębie pola widzenia i działa
wieka na powierzchni grzbietowej szkieletu klatki piersiowej przem ie nia. Taka zmiana ułożenia u człowieka stwarza możliwość wzrokowej kon
ściła się bardziej ku tyłowi i przyjęła ustawienie w płaszczyźnie czołowej. troli ruchów manipulacyjnych ręki (koordynacja wzrokowo-ruchowa).
W widoku od góry łopatka tworzy kąt 30° z płaszczyzną czołową. Między
C in g u lu m m e m b r i s u p e r io r is
C in g u lu m m e m b r i in fe r io r is
C Porównanie kości obręczy kończyny górnej, dolnej i szkieletu przesunięty na stopy, co było niezbędne, aby wspomóc miednicę m niej
tułowia szą w utrzymaniu całego ciężaru tułowia. Takie połączenie przede wszyst
Widok od góry. W odróżnieniu od znacznej ruchomości obręczy kończyny kim ogranicza zakres ruchów kończyny dolnej do ruchów lokomocyjnych.
górnej, obręcz kończyny dolnej (zbudowana z parzystych kości miednicz- Wspomaga ono również swobodę ruchów w obrębie kończyny górnej,
nych) jest zdecydowanie bardziej zintegrowana ze szkieletem osiowym. czyniąc ją uniwersalnym narządem ruchu i ekspresji, szczególnie użytecz
Tułów przyjął pozycję wyprostowaną, natomiast ciężar miednicy został nym podczas dotyku i chwytania.
241
1.3 Kości obręczy kończyny górnej
S p in a s c a p u la e F o s s a s u p r a s p in a t a
A n g u lu s
s u p e r io r
A c r o m io n M a rg o
s u p e r io r
c la v ic u la r is
F a c ie s c o s t a lis
a
P ro c . C la v ic u la
c o n o id e u m
E x t r e m it a s
a c r o m ia lis
b
s t e r n a lis
C o rp u s E x t r e m it a s
c la v ic u la e s t e r n a lis
E x t r e m it a s
s t e r n a lis
Im p r e s s io lig a m e n t i
a c r o m ia lis
c o s t o c la v ic u la r is
E x t r e m it a s S u lc u s m u s c u li
a c r o m ia lis s u b c la v ii
T u b e r c u lu m
c o n o id e u m
A Obojczyk prawy, położenie i kształt na podłożu chrzęstnym, lecz na podłożu łącznotkankowym (błoniastym).
a Położenie obojczyka względem łopatki, widok od góry. Wady wrodzone lub nieprawidłowy rozwój tkanki łącznej nazywane są
b Obojczyk, widok od góry. dyzostozą obojczykowo-czaszkową (dysostosis cleidocranialis). Zazwyczaj
c Obojczyk, widok od dołu. towarzyszą temu zaburzenia rozwojowe kości sklepienia czaszki, które
kostnieją także na podłożu łącznotkankowym, dysostozy czaszkowo-twa-
U osoby dorosłej obojczyk ma kształt litery S i długość ok. 12-15 cm. Oboj
rzowe (dysostosis craniofacialis). Pomijając złamania obojczyka w trakcie
czyk jest widoczny przez skórę i łatwo wyczuwalny na całej swej długo
porodu (1-2% wszystkich złamań u noworodków), złamania w obrębie
ści. Na końcu mostkowym (extremitas sternalis) lub przyśrodkowym oboj
środkowej jednej trzeciej obojczyka należą do najczęstszych złamań, wy
czyka znajduje się siodełkowatego kształtu powierzchnia stawowa. Nato
stępujących zarówno u dzieci, jak i u dorosłych (u dzieci: ok. 50% wszyst
miast koniec barkowy (extremitas acromialis) lub boczny ma powierzch
kich złamań obojczyka występuje przed 7. rokiem życia).
nię stawową płaską. Obojczyk jako jedyna z kości kończyn nie rozwija się
242
A c r o m io n A c r o m io n P ro c . In c is u r a M a rg o A n g u lu s
c o r a c o id e u s s c a p u la e s u p e r io r s u p e r io r
A n g u lu s s u p e r io r
Fossa
P ro c .
T u b e r c u lu m
s u p r a g le n o id a le
T u b e r c u lu m
C a v it a s
s u p r a g le n o id a le
g le n o id a lis A n g u lu s
la te r a lis
T u b e r c u lu m
C a v it a s
in fr a g le n o id a le
g le n o id a lis
T u b e r c u lu m
in fr a g le n o id a le
M a rg o C o llu m
la te r a lis s c a p u la e
F a c ie s F a c ie s c o s t a lis
M a rg o
d o r s a lis
M a rg o m e d ia lis
la te r a lis
A n g u lu s in fe rio r A n g u lu s in fe r io r
B Łopatka prawa, widok od strony bocznej C Łopatka prawa, widok od przodu
A n g u lu s M a rg o In c is u r a S p in a P ro c .
s u p e r io r s u p e r io r s c a p u la e s c a p u la e c o r a c o id e u s F o r a m e n s c a p u la e
A c r o m io n
Fossa
A n g u lu s
a c r o m ii
C a v it a s
g le n o id a lis
T u b e r c u lu m E Otwór łopatki
M a rg o
m e d ia lis
in fr a g le n o id a le Więzadło poprzeczne górne łopatki (lig. trans
versum scapulae superius) (zob. s. 267) może
Fossa ulec skostnieniu i zm ienić wcięcie łopatki (inci
in fr a s p in a t a sura scapulae) w kanał kostny, nazywany otw o
rem łopatki, występującym jako zmienność.
Może to prowadzić do ucisku nerwu nadłopat-
kowego (n. suprascapularis), przechodzącego
przez otwór łopatki (zob. s. 388). Czynne ruchy
M a rg o obrotowe ramienia drażnią uciskany nerw i w y
la te r a lis wołują charakterystyczne objawy nazywane ze
T u b e r c u lu m
d e lt o id e u m społem ucisku nerwu nadlopatkowego. Do naj
częstszych objawów tego zespołu należą osła
bienie siły mięśniowej i zanik (atrofia) mięśni
unerwianych przez nerw nadłopatkowy (m ię
sień nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy) -
A n g u lu s in fe r io r zob. s. 303.
D Łopatka prawa, widok od tyłu
243
1.4 Kości kończyny górnej: kość ramienna
T u b e r c u lu m S u lc u s in te r- T u b e r c u lu m T u b e r c u lu m P ro c .
m a iu s t u b e r c u la r is m in u s m a iu s s u p r a c o n d y la r is
C aput
h u m e ri
- C o llu m
a n a t o m ic u m
- C o llu m
c h ir u r g ic u m
C ris ta C ris ta
t u b e r c u li t u b e r c u li
m a io r is m in o r is
B Wyrostek nadkłykciowy
W obrębie końca dalszego kości ramiennej,
powyżej nadkłykcia przyśrodkowego, wystę
puje niekiedy zmienność nazywana wyrost
d e lto id e a
C o r p u s h u m e r i, kiem nadkłykciowym. Ten wyrostek kostny w y
F a c ie s p o s t e r io r
S u lc u s n e r v i stępuje u człowieka stosunkowo rzadko. Jest
r a d ia lis to wyrostek atawistyczny, który u kręgowców
odpowiada występującej prawidłowo struktu
rze kostnej, będącej częścią kanału nadkłykcio-
wego (zob. s. 393).
F a c ie s M a rg o M a rg o
a n t e r o m e d ia lis m e d ia lis la te r a lis
C r is t a s u p ra - F a c ie s C r is ta s u p r a
- e p ic o n d y la r is a n t e r o la t e r a lis e p ic o n d y la r is
la te r a lis la te r a lis
C r is ta s u p ra -
- e p ic o n d y la r is
m e d ia lis
Fossa Fossa F o ra m e n
ra d ia lis c o r o n o id e a s u p r a t r o c h le a r e
C Otwór nadbloczkowy
Otwór nadbloczkowy (foramen supratrochleare)
występuje rzadko. Jest to otwór, który łączy dół
wyrostka łokciowego (fossa olecrani) z dołem
E p ic o n d y lu s C a p it u lu m T r o c h le a S u lc u s n e r v i E p ic o n d y lu s
wyrostka dziobiastego (fossa coronoidea).
la t e r a lis h u m e ri h u m e ri u ln a r is la te r a lis
v Fossa T r o c h le a
a C o n d y lu s h u m e r i b o le c r a n i h u m e ri
A Kość ramienna prawa

244
Kończyna górna 7. Kości, stawy i więzadła
S p in a s c a p u la e A n g u lu s
s u p e r io r
C o llu m
s c a p u la e
M a rg o
s u p e r io r
A c r o m io n F o ssa
F a c ie s a r t ic u la r is In c is u r a
c la v ic u la r is s c a p u la e
C a v it a s
T u b e r c u lu m g le n o id a lis
m a iu s
Caput P la n u m s a g it t a le
h u m e ri
S u lc u s in t e r D Położenie bruzdy międzyguzkowej kości

t u b e r c u la r is ramiennej prawej, przy opuszczonej
kończynie
T u b e r c u lu m P ro c .
Widok od przodu i góry. W położeniu neutral
m in u s c o r a c o id e u s
nym (zero-stopni) (zob. s. 275) kończyny gór
nej guzek większy (tuberculum maius) jest skie
rowany bocznie, a guzek mniejszy (tuberculum
E p ic o n d y lu s minus) do przodu. Bruzda międzyguzkowa [sul
m e d ia lis cus intertubercularis), która znajduje się między
powyższymi guzkami zawiera ścięgno głowy
długiej mięśnia dwugłowego ramienia (tendo
capitis longi musculi bicipitis brachii). Wydrąże
C o n d y lu s nie stawowe (cavitas glenoidalis) tworzy z płasz
h u m e ri czyzną strzałkową kąt 30°.
C a p it u lu m S u lc u s c a p it u lo - T r o c h le a S u lc u s n e r v i
h u m e ri t r o c h le a r is h u m e ri u ln a r is
Caput
h u m e ri
S u lc u s T u b e r c u lu m E p ic o n d y lu s E p ic o n d y lu s
in t e r t u b e r c u la r is m in u s la te r a lis F o s s a o le c r a n i m e d ia lis
E Koniec bliższy kości ramiennej prawej, widok od góry F Koniec dalszy kości ramiennej prawej, widok od dołu
245
1.5 Kości kończyny górnej: kość ramienna, ustawienie i osie
C o llu m T u b e r c u lu m C o llu m Caput

a n a t o m ic u m m a iu s a n a t o m ic u m h u m e ri T u b e r c u lu m T u b e r c u lu m
m a iu s m in u s
S u lc u s in t e r
S u lc u s in t e r
t u b e r c u la r is
C aput t u b e r c u la r is
C o llu m
h u m e ri
c h ir u r g ic u m
T u b e r c u lu m
m in u s
C ris ta
t u b e r c u li
m in o r is
C o llu m
c h ir u r g ic u m
Caput
h u m e ri
C o llu m
a n a t o m ic u m
S u lc u s
n e rv i
r a d ia lis
C o r p u s h u m e r i,
F a c ie s a n t e r o
m e d ia lis
B Koniec bliższy kości ramiennej, złamania

Widok od przodu. Złamania końca bliższego ko
ści ramiennej stanowią ok. 4-5% wszystkich zła
mań. Występują one głównie u osób starszych,
C o r p u s h u m e r i,
przy upadku na wyprostowane ramię lub bez
F a c ie s a n t e r o
la te r a lis
pośrednio na staw ramienny. Wyróżnia się trzy
główne typy złamań:
• złamania zewnątrzstawowe (fra c tu ra e ex tra -

a rtic u la re s ) (a),
• złamania wewnątrzstawowe (fra c tu ra e in tra
a rtic u la re s ) (b),
• złamania śródstawowe wieloodłamowe (fra c
tu ra e in tr a a r tic u la r e s c o m m in u tiv a e ) (c).
M a rg o M a rg o
Złamania zewnątrzstawowe występują na w y
la te r a lis m e d ia n s
sokości szyjki chirurgicznej, miejsca częstych
złamań zewnątrzstawowych, natomiast złama
nia wewnątrzstawowe, na wysokości szyjki ana
C r is t a s u p ra -
- e p ic o n d y la r is
tomicznej. Złamaniom tym towarzyszą uszko
C ris ta F o s s a r a d ia lis m e d ia lis dzenia naczyń krwionośnych, zaopatrujących
s u p ra - głowę kości ramiennej (t. okalająca ramię przed
- e p ic o n d y - F o ssa
nia i tylna, zob. s. 355). W wyniku uszkodzenia
la ris la te r a lis o le c r a n i
C a p it u lu m T r o c h le a naczyń może dojść do pourazowej martwicy
h u m e ri h u m e ri niedokrwiennej. Oprócz złamań końca bliż
szego, wyróżnia się inne ważne złamania w ob
rębie trzonu i końca dalszego kości ramiennej
a E p ic o n d y lu s la te r a lis E p ic o n d y lu s m e d ia lis (np. złamania nadkłykciowe). Złamania trzonu
kości ramiennej często związane są z uszkodze
A Kość ramienna prawa niem nerwu promieniowego, przebiegającego
a Widok od strony bocznej, b Widok od strony przyśrodkowej. w bruździe nerwu promieniowego (zaburzenia
neurologiczne w wyniku uszkodzenia nerwu
promieniowego - zob. s. 369).
246
C a p u t h u m e ri
A x is c a p it is A x is E p ic o n d y lu s
h u m e ri e p ic o n d y la r is m e d ia lis
T u b e r c u lu m Caput
m in u s h u m e ri
A x is c a p it is
C o n d y lu s h u m e ri
h u m e ri
S u lc u s T u b e r c u lu m
in t e r t u b e r c u la r is m in u s
C Skrętne ustawienie kości ramiennej

Kość ramienna prawa, widok od góry. Prawidłowo, u osoby dorosłej trzon
kości ramiennej jest w niewielkim stopniu skręcony, tzn. koniec bliższy
kości jest obrócony w stosunku do jej końca dalszego. Kąt skręcenia jest
to kąt zawarty między osią głowy kości ramiennej (biegnącej od środka
H u m e ru s
guzka większego do środka głowy kości ramiennej) a osią nadkłykciową,
przebiegającą przez staw łokciowy (art. cubiti). U osoby dorosłej kąt ten
B r a c h iu m
wynosi ok. 16°, a dla porównania u noworodka ok. 60°. Następujące z w ie
kiem, zm niejszenie kąta skręcenia ma związek ze zmianami położenia ło
patki. Wydrążenie stawowe u noworodka zwrócone jest ku przodowi, na
tomiast u osoby dorosłej bardziej bocznie (zob. s. 241). U osoby dorosłej,
w wyniku zmiany ustawienia łopatki, kąt skręcenia zmniejsza się, tak aby
ruchy ręki pozostawały w polu widzenia.
C a p u t ra d ii
P ro c . s t y lo id e u s R a d iu s U ln a
ra d ii
E p ic o n d y lu s
m e d ia lis
O ssa ca rp i
O le c r a n o n
O s sa
m e ta ca rp i
A n t e b r a c h iu m A x is
e p ic o n d y la r is
D Porównanie osi głowy kości ramiennej i osi nadkłykciowej

Szkielet kończyny górnej prawej, przedramię ustawione w pozycji nawró
conej, widok od strony przyśrodkowej.
M anus
247
1.6 Kości kończyny górnej: kość promieniowa i łokciowa
In c is u r a t r o c h le a r is O le c r a n o n
C a p u t ra d ii, C a p u t ra d ii,
Fovea C ir c u m fe r e n t ia C ir c u m fe r e n t ia
a r t ic u la r is a r t ic u la r is a r t ic u la r is
\ P ro c .
c o r o n o id e u s
C o llu m
ra d ii
In c is u r a
r a d ia lis
ra d ii
u ln a e
C o r p u s u ln a e ,
F a c ie s a n t e r io r
M a rg o F a c ie s
a n t e r io r m e d ia lis
M a rg o M a rg o
in t e r o s s e u s in t e r o s s e u s
C o r p u s r a d ii,
C aput Caput
u ln a e C ir c u m u ln a e
fe re n tia
a r t ic u la r is
P ro c . s t y lo - F a c ie s a r t ic u la r is P ro c . s t y lo id e u s P ro c . s t y lo id e u s
a id e u s r a d ii c a r p a lis u ln a e b u ln a e
A Kość promieniowa i łokciowa przedramienia prawego

Kość promieniowa i łokciowa nie są ustawione w pozycji anatomicznej.
Kości przedstawiono osobno, aby uwidocznić powierzchnie stawowe
stawu promieniowo-łokciowego bliższego i dalszego (art. radioulnaris
proximalis et distalis).
248
H u m e ru s H u m e ru s
E p ic o n d y lu s
la te r a lis
C a p it u lu m T r o c h le a
h u m e ri h u m e ri A rt. h u m e ro
E p ic o n d y lu s
u ln a r is
m e d ia lis
C a p u t ra d ii P ro c .
A r t .h u m e r o -
c o r o n o id e u s A rt.
< r a d ia lis
c u b it i
A r t . ra d io
u ln a r is
T u b e r o s it a s T u b e r o s it a s
p r o x im a lis
ra d ii u ln a e
R a d iu s R a d iu s
U ln a U ln a
A r t . r a d io
A r t . r a d io u ln a r is d is t a lis
A rt. c a rp o c a r p a lis P ro c . s t y lo
m e t a c a r p a lis O s s a c a rp i id e u s ra d ii
p o llic is
A rtt. c a rp o
m e t a c a r p a le s
O s m e ta
c a rp i I
P h a la n x
p r o x im a lis I
A rtt. m e ta c a r p o
p h a la n g e a le s
P h a la n x
d is t a lis I
A r t t . in t e r
p r o x im a le s O s m e t a c a r p i II
m anus
P h a la n x
p r o x im a lis II
A r t t . in t e r
d is t a le s P h a la n x
m anus m e d ia II
P h a la n x
a b d is t a lis I
B Kość promieniowa i łokciowa przedramienia prawego żuje kość łokciową od przodu. Ruch odwracania powierzchni dłoniowej
w pozycji odwróconej (a) i nawróconej (b) ku przodowi lub ku tyłowi (odwracanie/nawracanie) zachodzi w stawach
Kość promieniowa i łokciowa w pozycji odwróconej (supinatio) ułożone promieniowo-łokciowym bliższym i dalszym,
są równolegle, a w pozycji nawróconej (pronatio) kość promieniowa krzy-
249
1.7 Kości kończyny górnej: kość promieniowa i łokciowa,

powierzchnie stawowe
in c is u r a
t r o c h le a r is
A Szkielet kończyny górnej prawej B Kości przedramienia prawego

Widok od strony bocznej. Przedramię jest ustawione w pozycji odwróco Widok od strony bocznej. Rozłączono stawy łączące kość promieniową
nej (kość promieniowa i łokciowa są ustawione równolegle). i łokciową, tak aby uwidocznić powierzchnie stawowe kości łokciowej
w stawie promieniowo-łokciowym bliższym i dalszym (zob. C).
250
O le c r a n o n A r t . r a d io u ln a r is O le c r a n o n
p r o x im a lis
t P o s t e r io r
In c is u r a
t r o c h le a r is
In c is u r a
t r o c h le a r is
A r t . r a d io u ln a r is M a rg o
p r o x im a lis c a r t ila g in is
Fovea P ro c .
a r t ic u la r is c o r o n o id e u s
C a p u t ra d ii
C a p u t r a d ii, In c is u r a P ro c .
C ir c u m fe r e n t ia Fovea r a d ia lis c o r o n o id e u s
a r t ic u la r is a r t ic u la r is
u ln a e D Powierzchnie stawowe końca bliższego kości promieniowej
i łokciowej przedramienia prawego, widok od góry
ra d ii
F a c ie s M a rg o M a rg o F a c ie s
P o s t e r io r p o s t e r io r in t e r o s s e u s in t e r o s s e u s p o s t e r io r
r a d ii u ln a e
C o r p u s u ln a e ,
M a rg o
a n t e r io r
jM
w id o k
p ła s z c z y z n a ^
p r z e k r o ju
d la E
C o r p u s r a d ii, U ln a
F a c ie s a n t e r io r F a c ie s M a rg o F a c ie s in te ro s s e a F a c ie s F a c ie s
la te r a lis a n t e r io r a n t e r io r a n t e b r a c h ii a n t e r io r m e d ia lis
M a rg o
in te ro s s e u s
M e m b ra n a E Kość promieniowa i łokciowa, przekrój poprzeczny, widok
in te ro s s e a od góry
a n t e b r a c h ii
F a c ie s A r t . r a d io u ln a r is
a r t ic u la r is c a r p a lis d is t a lis
t A n t e r io r C a p u t u ln a e
C a p u t u ln a e
P ro c . s t y lo - A r t . r a d io u ln a r is
id e u s r a d ii d is t a lis
C Kość promieniowa i łokciowa przedramienia prawego

Widok od przodu i góry. Staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy są ze
sobą połączone czynnościowo, za pomocą błony międzykostnej przedra
mienia (membrana interossea antebrachii), znajdującej się między kością
P ro c . s t y lo - T u b e r c u lu m In c is u r a P r o c .s t y lo -
promieniową i łokciową. W wyniku tego ruch w jed nym stawie jest sprzę
id e u s r a d ii d o r s a le u ln a r is id e u s u ln a e
żony z ruchem w drugim stawie (zob. s. 282).
F Powierzchnie stawowe końca dalszego kości promieniowej

i łokciowej przedramienia prawego, widok od dołu
251
1.8 Kości kończyny górnej: kości ręki
p h a la n g is d is t a lis P h a la n x d is t a lis II
P h a la n x m e d ia II
C a p u t p h a la n g is
P h a la n x p r o x im a lis II
C o r p u s p h a la n g is
p a lc e
(D ig it i m a n u s ) B a s is p h a la n g is
P h a la n x d is t a lis I
P h a la n x p r o x im a lis I
C a p u t o s s is
m e ta ca rp i
O s s a s e s a m o id e a
C o r p u s o s s is
ś ró d rę c ze < m e ta ca rp i
(M e t a c a r p u s ) O s m e ta ca rp i I
B a s is o s s is
m e ta ca rp i
H a m u lu s O s t r a p e z o id e u m
o s s is h a m a ti
O s t r a p e z iu m
O s h a m a tu m
T u b e r c u lu m
O s p is ifo r m e o s s is t r a p e z ii
n a d g a rs te k <
(C a r p u s ) O s t r iq u e t r u m O s c a p it a t u m
O s lu n a t u m T u b e r c u lu m
o s s is s c a p h o id e i
u ln a e P ro c . s t y lo id e u s ra d ii
C a p u t u ln a e O s s c a p h o id e u m
U ln a R a d iu s
A Kości ręki prawej, widok od strony dłoniowej Powierzchnia dłoniowa odpowiada powierzchni przedniej (zgięciowej)
Szkielet ręki zbudowany jest z: ręki, a powierzchnia grzbietowa, tylnej (powierzchnia prostowników).
Miana zamiennie używane do określenia kierunków i położenia ręki to:
• kości nadgarstka (ossa carpi),
dłoniowy (skierowany do przodu) i grzbietowy (skierowany do tyłu), łok
• kości śródręcza (ossa metacarpi),
ciowy (skierowany do kości łokciowej lub palca małego) oraz promie
• kości palców (osso digitorum).
niowy (skierowany do kości promieniowej lub kciuka).
252
A r t t . in t e r p h a la n g e a le s
d is t a le s
A r t t . in t e r p h a la n g e a le s
p r o x im a le s
A rtt. m e ta c a rp o
A r t . in t e r
p h a la n g e a lis
A rt. m e ta c a rp o
p h a la n g e a lis I
O s c a p it a t u m
O s t r a p e z o id e u m O s h a m a tu m
S ta w y
A rt. c a rp o m e ta
n a d g a r s t k a d a ls z e
c a r p a lis p o llic is
(A r t . m e d io c a r p a lis )
O s t r a p e z iu m S ta w y
n a d g a r s t k a b liż s z e
O s s c a p h o id e u m (A r t . r a d io c a r p a lis )
O s t r iq u e t r u m
ra d ii P ro c . s t y lo id e u s
u ln a e
O s lu n a t u m
A r t . r a d io u ln a r is
d is t a lis
R a d iu s U ln a
B Kości ręki prawej, widok od strony grzbietowej

Staw prom ieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpalis) i staw śródnadgar-
stkowy (art. mediocarpalis) zaznaczono liniami koloru zielonego i nie
bieskiego.
253
1.9 Kości kończyny górnej: kości nadgarstka
a T u b e r c u lu m o s s is t r a p e z ii S u lc u s c a r p i O s p is ifo r m e b CU kolumna łódeczkowata
I I kolumna księżycowata
□ kolumna trójgraniasta
O ssa m e ta c a rp i l- V
O s h a m a tu m
O s s c a p h o id e u m
O s lu n a t u m
u ln a e
O s tr a p e z o id e u m
P ro c . s t y lo id e u s ra d ii
T u b e r c u lu m
d o r s a le
R a d iu s U ln a
A Kości nadgarstka prawego nej mniejszej (os tr a p e z o id e u m ). Kolumna środkowa lub kości księżyco-
a Widok od strony bliższej po usunięciu kości promieniowej i kości łok watej składa się z kości księżycowatej (os lu n a tu m ) i kości główkowatej
ciowej. (os c a p ita tu m ). Kolumna łokciowa lub kości trójgraniastej składa się z ko
b Model kolumnowy ręki, widok od strony grzbietowej, ści trójgraniastej (os triq u e tru m ) i kości haczykowatej (os h a m a tu m ) . W tej
c Kości nadgarstka, pozycja zgięciowa, widok od strony bliższej. czynnościowej klasyfikacji kość grochowata (o s p is ifo rm e ) uważana jest za
Kości nadgarstka (o s s a c a r p i ) ułożone są w dwa szeregi po cztery kości trzeszczkę (os s e s a m o id e u m ), znajdującą się w ścięgnie mięśnia zginacza
w każdym, kości szeregu bliższego i dalszego (o ssa o rd in is p r o x im a lis et nadgarstka łokciowego (zob. s. 404). Kości każdego z szeregów połączone
d ista lis) (zob. też B). Z punktu widzenia biomechaniki oraz anatomii kli są ze sobą stawami półścisłymi, o niewielkim zakresie ruchów, których
nicznej kości nadgarstka nie tworzą dwóch szeregów poprzecznych, lecz powierzchnie stawowe odzwierciedlają zagłębienie dłoniowe oraz uwy
ustawione są w trzech podłużnych kolumnach. Kolumna promieniowa puklenie grzbietowe. Na powierzchni dłoniowej kości nadgarstka tworzą
lub kości łódeczkowatej składa się z kości łódeczkowatej (os s c a p h o bruzdę nadgarstka ograniczoną przez wyniosłość kostną promieniową
kości czworobocznej większej (o s tra p e z iu m ), kości czworobocz
id e u m ), i łokciową (zob. s. 288).
254
O s sa
m e t a c a r p i I- V
O s h a m a tu m
■*---- Ossa ordinis

distalis
O s t r a p e z o id e u m H a m u lu s
o s s is h a m a t i
O s p is ifo r m e
T u b e r c u lu m o s s is
t r a p e z ii
-*---- Ossa ordinis
T u b e r c u lu m o s s is
proximalis
s c a p h o id e i
O s lu n a t u m O s t r iq u e t r u m
B Powierzchnie stawowe stawu śródnadgarstkowego ręki prawej

Kości szeregu dalszego przedstawiono od strony bliższej, a szeregu bliż
szego od strony dalszej.
O s lu n a t u m
O s p is ifo r m e
T u b e r c u lu m
o s s is s c a p h o id e i
D is c u s u ln o c a r p a lis
ra d ii
c a r p i u ln a r e
„ M e n is c u s u ln o c a r p a lis "
T u b e r c u lu m (z o b . s. 2 8 7 )
d o r s a le
R a d iu s , F a c ie s C a p s u la P ro c . s t y lo id e u s
a r t ic u la r is c a r p a lis a r t ic u la r is u ln a e
C Powierzchnie stawowe stawu promieniowo-nadgarstkowego przedział promieniowy i łokciowy. Biorąc pod uwagę obecność krążka sta
ręki prawej wowego, tworzy on część łokciową stawu promieniowo-nadgarstkowego
Kości szeregu bliższego widziane od strony bliższej. Powierzchnie sta i dodatkowo uzupełnia także część promieniową. Kość promieniowa łączy
wowe kości promieniowej i łokciowej oraz krążek stawowy (krążek łokcio- się stawowo z kośćmi szeregu bliższego, tworząc przedział promieniowy,
wo-nadgarstkowy) widoczne od strony dalszej. natomiast głowa kości łokciowej (caput ulnae) oraz krążek stawowy łączą
W obrębie stawu promieniowo-nadgarstkowego klinicznie wyróżnia się się stawowo z kośćmi szeregu bliższego, tworząc przedział łokciowy.
255
1.10 Architektura połączenia kości promieniowej z nadgarstkiem

oraz śródręczem, złamania nasady dalszej kości promieniowej
oraz złamania kości łódeczkowatej
A Budowa śródręcza watej (b). Dopiero znajomość tych podstawowych położeń pozwala roz
Śródręcze stanowi kluczową okolicę dla architektury ręki. W tym miejscu poznać pourazowe nieprawidłowe ustawienia (zwłaszcza rotacyjne pal
powstaje pięć promieni palców przechodzących w kciuk i palce ręki. Pod ców, a więc„skręcenia" pojedynczych paliczków na skutek złamania). Pod
czas gdy osie długie placów w prawidłowej pozycji przebiegają prawie sumowując, przede wszystkim dzięki swoim połączeniom więzadłowym
równolegle, osie długie odwiedzionego kciuka i odwiedzionych palców pięć promieni palców rozciąga się między sobą tworząc trzy łuki czynno
zbiegają się w jednym punkcie na kości główkowatej (a). Podczas zgię ściowe (c) środkowy łuk podłużny wzdłuż trzeciego promienia oraz łuki
cia w stawach palców osie te przecinają się na poziomie kości łódeczko- poprzeczne śródręczny oraz nadgarstkowy.
k ie r u n e k
d ło n io w y
B Kąty pochylenia powierzchni stawowych nasady dalszej kości nadgarstka z i pomiędzy ułożonych podłużnie kolumn anatomicznych
promieniowej (kolumna łódeczkowata, kolumna księżycowata oraz kolumna trójgrania-
a promieniowo-łokciowy kąt nachylenia (ręka prawa, widok od strony sta, zob. s. 254). Stąd też jej częste uszkodzenia na skutek urazów (zob. C).
grzbietowej); Harmoniczna współpraca elementów tworzących staw promieniowo-
b grzbietowo-dłoniowy kąt nachylenia (ręka prawa, widok od strony łok -nadgarstkowy w rozumieniu optymalnej ruchomości ręki, wym aga pew
ciowej); nego ustawienia części panewki stawowej utworzonej przez kość promie
c zdjęcie rtg okolicy nadgarstka w projekcji grzbietowo-dłoniowej; niową. Powierzchnia stawowa od strony nadgarstka nie przebiega pro
d zdjęcie rtg w projekcji promieniowo-łokciowej (c i d za: Schmidt H.M., stopadle do długiej osi przedramienia, lecz pod kątem około 20-25° do
Lanz U., Chirurgische Anatomie der Hand, wyd. 2 Thieme, Stuttgart płaszczyzny promieniowo-łokciowej (nachylenie łokciowe) oraz kątem 10—
2003). 15° do płaszczyzny grzbietowo-dłoniowej (nachylenie dłoniowe). Nadmiar
Nasada dalsza kości promieniowej tworzy stawy promieniowo-nadgarst- długości dalszego odcinka kości promieniowej w stosunku do kości łok
kowy oraz promieniowo-łokciowy dalszy. Stanowi ona dodatkowo pod ciowej (szczyt wyrostka rylcowatego kości promieniowej - powierzchnia
porę dla krążka promieniowo-łokciowego oraz dla mocnych zewnętrz stawowa kości łokciowej dla nadgarstka) wynosi około 9-12 mm, co ma
nych połączeń więzadłowych nadgarstka po stronie grzbietowej i dło istotne znaczenie dla ruchomości ręki.
niowej (zob. s. 284). Tworzy ona zatem główny filar przenoszenia sił dla
256
P ro c . k ie r u n e k P ro c . k ie r u n e k g r z b ie t o w y
s t y lo id e u s ra d ii g r z b ie t o w y s t y lo id e u s r a d ii ^
s z c z e lin a z ła m a n ia
z ła m a n ie w y p r o s t n e z ła m a n ie z g ię c io w e k ie r u n e k
b (C o lle s a ) (S m it h a ) d a ls z y s z c z e lin a z ła m a n ia
obwodowa
1/3:10% t p r z e b ie g a ją c a p io n o w o
śro d k o w a
1/3:70%
b liż s z a
1/3:20%
d
k ie r u n e k s iły ś c in a ją c e
b liż s z y
D Złamania kości łódeczkowatej

a Złamanie kości łódeczkowatej w obrazie rentgenowskim, projek
cja grzbietowo-dłoniowa (za: Matzen R, Praktosche Ortopaedie, wyd. 2
Thieme, Stuttgart 2003); b Częstości i lokalizacja złamań kości łódeczko
watej.
C Złamanie końca dalszego kości promieniowej Złamania kości nadgarstka, w tym przede wszystkim kości łódeczkowa
Stanowiące od 20 do 25% wszystkich złamań, złamanie dalszego końca tej (2/3 przypadków) są kolejnym możliwym następstwem upadku na
kości promieniowej (a więc w pobliżu nadgarstka), wtórne do upadku na wyprostowaną kończynę górną ze zgiętą grzbietowo ręką. W odróżnie
rękę, stanowi najczęstsze złamanie u człowieka. Dotyczy ono głównie ko niu od złamań dalszego odcinka kości promieniowej (zob. C) złamanie ko
biet po 50 roku życia (80%), a najczęstszą przyczynę stanowi osteoporoza ści łódeczkowatej dotyczy prawie wyłącznie młodych mężczyzn (typowy
pomenopauzalna. W zależności od ustawienia nadgarstka w stosunku do uraz sportowy). Stwierdzane podczas badania klinicznego objawy mogą
dalszej części kości promieniowej w momencie urazu dochodzi do złama być jednak bardzo skąpe. W pierwszej kolejności uwagę zwraca bole-
nia wyprostnego (90%, złamanie Collesa: w miejscu typowym , zob. a i b) sność uciskowa w obrębie tabakierki podczas równoczesnego odwiedze
lub złamania Smitha (10%, złamanie zgięciowe, zob. c i d). W przypadku nia promieniowego i łokciowego oraz gniotący ból kciuka i palca wska
najczęstszego, złamania wyprostnego, w badaniu klinicznym uwagę zującego. W przypadku podejrzenia złamania kości łódeczkowatej należy
zwraca bagnetowate ustawienie nadgarstka (zob. e, za: Henne-Bruns D„ wykonać badanie radiologiczne kości nadgarstka w czterech projekcjach
Duerig M., Kremer B., Chiurgie, wyd. 2Thiem e, Stuttgart 2003). (zob. a, biała strzałka), tzw. kwartet łódeczkowaty, co pozwala prześledzić
Wśród złamań dalszego końca kości promieniowej wyróżnia się zasadni przestrzenny przebieg szczeliny złamania. Jeśli na podstawie zdjęć rent
czo złamania poza i przezstawowe, przy czym szczelina tych pierwszych genowskich nie można potwierdzić klinicznego podejrzenia złamania ko
przebiega zazwyczaj około 3-4 cm proksymalnie do stawu promieniowo- nieczne jest wstępne unieruchomienie na okres 10-14 dni (!) i ponowna
-nadgarstkowego. Złamanie rozpoznaje się standardowo na podstawie kontrola radiologiczna (m.in. zdjęcia warstwowe tomografii komputero
obrazu radiologicznego (standardowe zdjęcie rentgenowskie) nadgarstka wej). Po tym okresie zazwyczaj dochodzi do zakończenia procesu wchła
w dwóch projekcjach (zob. e, projekcja boczna). Rodzaj leczenia (zacho niania krwiaka w miejscu złamania, więc szczelina złamania staje się szer
wawcze w opatrunku gipsowym lub zespolenie operacyjne) zależy zarówno sza, a przez to lepiej widoczna. Złamania kości łódeczkowatej dzieli się
od stopnia oraz kierunku przemieszczenia odłamów kostnych (określenie w zależności od ich umiejscowienia na złamania bliższej, środkowej oraz
stabilności załamania), jak i przebiegu szczeliny złamania (przez-, pozasta- dalszej 1/3 kości (zob. b). Proces gojenia jest szczególnie powolny w przy
wowe) oraz obrażeń towarzyszących (np. równoczesne złamanie kości łok padku tych pierwszych (do trzech miesięcy unieruchomienia w gipsie ra-
ciowej, m.in. jej wyrostka rylcowatego). Niepowikłane złamania (=bez prze miennym obejmującym staw śródręczno-nadgarstkowy kciuka!, zob. c),
mieszczeń, łatwe do nastawienia) i złamania pierwotnie stabilne leczone są gdyż ten fragment kości jest słabo ukrwiony. Ze względu na powstające i
zachowawczo przy pomocy naciągu (f) oraz kontroli radiologicznej. Odtwa przeciwdziałające gojeniu siły ścinające, równie powolnie goją się złama
rza się przy tym dokładnie stosunki osiowe, a w szczególności pierwotną nia, których szczelina przebiega skośnie lub pionowo (zob. d).
długość kości promieniowej oraz kąt stawu promieniowo-nadgarstkowego Uwaga: kość łódeczkowata bierze udział we wszystkich ruchach wyko
(nachylenie łokciowe i dłoniowe, zob. Ba i Bb) poprzez naciąg pionowy. Na nywanych w stawie nadgarstkowym, więc długotrwałe unieruchomienie
stępnie unieruchamia się staw w szynie gipsowej grzbietowo-dłoniowej. jest trudne do uzyskania. Typowym powikłaniem jej złamania jest zatem
Złamania przezstawowe z obecnością dużych odłamów kostnych należy powstanie stawu rzekomego (na skutek nieprawidłowego gojenia złama
z zasady stabilizować poprzez chirurgiczne zespolenie odłamów. nia, zob. s. 40).
257
1.11 Połączenia obręczy kończyny górnej i kości ramiennej
c la v ic u la r is
lu n c t u r a s c a p u lo c o s t a lis
( lu n c t u r a s c a p u lo t h o r a c ic a ) C la v ic u la
S p a t iu m
s u b a c r o m ia le
A rt. ste rn o
c la v ic u la r is
Caput
M a n u b r iu m
h u m e ri
s te r n i
P ro c .
A rt. h u m e ri
(A r t . g le n o h u m e r a lis )
S c a p u la ,
C o stae
H u m e ru s
A Do połączeń obręczy kończyny górnej i kości ramiennej zalicza 5. połączenie łopatkowo-żebrowe lub łopatkowo-piersiowe (iunctura
się pięć stawów scapulocostalis seu scapulothoracica) utworzone jest przez luźną
Ramię prawe, widok od przodu. Staw ramienny ma duży zakres ruchów. tkankę łączną, znajdującą się między mięśniem podłopatkowym
Na ten zakres ruchów składa się pięć różnych połączeń.Trzy połączenia są a mięśniem zębatym przednim, umożliwia ruchy obrotowe między
to połączenia maziowe, a dwa pozostałe to połączenia czynnościowe. łopatką a ścianą klatki piersiowej.
• Połączenia maziowe: Dodatkowo oprócz połączeń maziowych i czynnościowych ruchomość

1. staw m ostkowo-obojczykowy (art. sternoclavicularis), kończyny górnej jest wspomagana przez dwa więzadła. Więzadło że-
2. staw barkowo-obojczykowy (art. acromioclavicularis), browo-obojczykowe (lig. costoclaviculare), łączące obojczyk z pierwszym
3. staw ramienny (art. humeri). żebrem, oraz więzadło łączące obojczyk z wyrostkiem kruczym [więzadło
kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare)]. Wszystkie wymienione struk
• Połączenia czynnościowe:
tury tworzą razem jednostkę czynnościową, pozwalającą na znaczną ru
4. przestrzeń podbarkowa (spatium subacromiale) to przestrzeń w y
chomość we wszystkich tych stawach, niezbędną do pełnego zakresu ru
słana dwoma kaletkami maziowymi: kaletką podbarkową (bursa
chów. Tak duża ruchomość została osiągnięta kosztem zmniejszenia stabi
subacromialis) i kaletką podnaramienną (bursa subdeltoidea). Ka
lizacji połączeń. Staw ramienny ma luźną torebkę stawową, a także słabe
letki umożliwiają ruchy obrotowe między wyrostkiem barkowym
umocowanie więzadłowe, dlatego też musi on być dodatkowo wzmoc
a pierścieniem rotatorów (= pierścień mięśniowy stawu ramien-
niony ścięgnami mięśni pierścienia rotatorów. W wyniku ewolucji ssaków
nego mocujący kość ramienną w wydrążeniu stawowym utwo
kończyna górna zmieniła swoją funkcję. Z narządu podporowego prze
rzony jest przez mięsień nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, pod-
kształciła się w narząd chwytny i manipulacyjny. Na skutek tej przemiany
łopatkowy i obły mniejszy, zob. s. 303).
wzrosła rola tkanek miękkich, co w znacznym stopniu zwiększyło ich udział
w powstawaniu zaburzeń i patologii stawu ramiennego.
258
L ig . s t e r n o c la v ic u la r e D is c u s L ig . c o s t o
C la v ic u la
a n t e r iu s L ig .in t e r - a r t ic u la r is c la v ic u la r e V B f e l L i -------- C o s t a 1
-------
C a r t ila g o
c o s t a lis
L ig . s t e r n o c o s t a le M a n u b r iu m A r t .s t e r n o -
ra d ia t u m s te r n i c o s t a lis
B Staw mostkowo-obojczykowy i więzadła przedstawiono przekrój czołowy przez mostek i obojczyk, tak aby uwi
Widok od przodu. Staw mostkowo-obojczykowy (nazywany także sta docznić jam ę stawu mostkowo-obojczykowego lewego. Między niedo
wem obojczykowym przyśrodkowym) oraz staw barkowo-obojczykowy pasowanymi powierzchniami stawowymi mostka i obojczyka, które mają
(nazywany także stawem obojczykowym bocznym, zob. dalej) tworzą ra kształt siodełkowaty znajduje się włóknisto-chrzęstny krążek stawowy.
zem połączenia maziowe obręczy kończyny górnej. Na rycinie powyżej
L ig . c o r a c o c la v ic u la r e
C la v ic u la
L ig .t r a p e z o - L ig . c o n o id e u m
L ig . a c r o m io
c la v ic u la r e
A c r o m io n
F o r n ix L ig . c o r a c o
h u m e ri a c r o m ia le
A n g u lu s s u p e r io r
P ro c . c o r a c o id e u s
C a p u t h u m e ri L ig . t r a n s v e r s u m
s c a p u la e s u p e r iu s
In c is u r a s c a p u la e
T u b e r c u lu m
m a iu s
S c a p u la ,
M a rg o
m e d ia lis
H u m e ru s
C Staw barkowo-obojczykowy i więzadła kowe, kruczo-obojczykowe). Więzadła te znacznie ograniczają ruchomość

Widok od przodu. Staw barkowo-obojczykowy (staw obojczykowy boczny) w stawie. W niektórych przypadkach staw barkowo-obojczykowy ma krą
jest stawem płaskim. Płaskie powierzchnie stawowe muszą mieć silne żek stawowy o kształcie nieregularnym, który zwiększa jego ruchomość.
umocowanie więzadłowe (więzadło barkowo-obojczykowe, kruczo-bar-
259
1.12 Połączenia obręczy kończyny górnej i kości ramiennej: więzadła
Fossa In c is u r a L ig .t r a n s v e r s u m
s u p r a s p in a t a s c a p u la e s c a p u la e s u p e r iu s
S p in a
s c a p u la e
A c r o m io n
L ig . a c r o m io
c la v ic u la r e ,
c la v ic u la r is
L ig . c o r a c o
a c r o m ia le
D e n s a x is
(C2)
C a p s u la
a r t ic u la r is
A t la s ( C l )
T u b e r c u lu m
m a iu s
T u b e r c u lu m
m in u s
H u m e ru s
E p ic o n d y lu s
la te r a lis
C o n d y lu s h u m e ri C la v ic u la
C o sta 1
L ig . s t e r n o L ig . s te r n o - S te rn u m
A Więzadła stawu mostkowo-obojczykowego c la v ic u la r e c la v ic u la r e a n t e r iu s ,
i barkowo-obojczykowego p o s te r iu s A r t . s t e r n o c la v ic u la r is
Strona prawa, widok od góry.
B Urazy stawu barkowo-obojczykowego

W wyniku upadku na okolicę naramienną lub wyprostowane ramię czę
sto dochodzi do zwichnięć stawu barkowo-obojczykowego i uszkodze
nia więzadła kruczo-obojczykowego. Przy uszkodzeniu więzadła docho
dzi do przemieszczenia końca barkowego obojczyka ku górze, a w konse
kwencji ruchy obojczyka stają się niezależne od ruchów łopatki. Obojczyk
może zostać przemieszczony do dołu (powodując bolesność), a następnie
może on powrócić (odskoczyć) do góry, w wyniku zmniejszonego nacisku
(objaw klawisza). Klinicznie wyróżnia się trzy stopnie uszkodzenia stawu
barkowo-obojczykowego w zależności od stopnia uszkodzenia więzadła
(klasyfikacja wg Tossy):
Tossy 1 - gdy więzadło barkowo-obojczykowe i więzadło kruczo-oboj-

czykowe są naprężone, ale nie rozerwane,
Tossy II - g d y więzadło barkowo-obojczykowe jest rozerwane, a staw
jest podwichnięty,
Tossy III - gdy obydwa więzadła są rozerwane, z pełnym przemieszcze
niem w stawie barkowo-obojczykowym.
Na zdjęciu rentgenowskim (RTG), wykonanym w różnych płaszczyznach, nia stawu, pacjent w obydwu rękach trzyma 10-kilogramowy odważnik,
widoczne będzie poszerzenie jam y stawowej stawu barkowo-obojczyko zakres przemieszczenia się końca barkowego obojczyka ku górze zwięk
wego. W celu porównania, na zdjęciu RTG wykonanym podczas obciąże sza się po stronie uszkodzenia.
260
S c a p u la
M . in fr a
s p in a tu s
C a v it a s
g le n o id a lis M . rh o m b o id e u s
L a b ru m m a io r
g le n o id a le
t P o s t e r io r
M . s e r r a tu s
a n t e r io r
C o stae
M . d e lt o id e u s
M . s u b s c a p u la r is
A . a x illa r is ,
F a s c ic u li p le x u s
b r a c h ia lis
I
M .c o r a c o
A n t e r io r b r a c h ia lis
M . p e c t o r a lis
m in o r
B u rsa M . p e c t o r a lis
s u b d e lt o id e a m a io r
C aput T e n d o c a p it is B u r s a s u b t e n d in e a
h u m e ri lo n g i m u s c u li m u s c u li
b ic ip it is b r a c h ii s u b s c a p u la r is M . d e lt o id e u s
C Staw ramienny prawy, przekrój poprzeczny czeniem „łopatkowo-żebrowym", umożliwiającym nie tylko zmianę poło
Widok od góry. Podczas ruchów we wszystkich stawach obręczy kończyny żenia (przesuwanie), lecz także wykonywanie ruchów obrotowych w sta
górnej, łopatka porusza się ruchem obrotowym wzdłuż krzywizny, utwo wie ramiennym, podczas gdy klatka piersiowa jest ustabilizowana (ruchy
rzonej przez płaszczyznę luźnej tkanki łącznej między mięśniem zębatym obrotowe), zob. s. 274 (rycina sporządzona na podstawie preparatu z ko
przednim a podłopatkowym (zob. D). Przestrzeń ta nazywana jest połą lekcji anatomicznej Uniwersytetu w Kiel).
A c r o m io n
D Połączenie łopatkowo-żebrowe, lokalizacja

C la v ic u la
Strona prawa, w idok od góry.
261
1.13 Stawy ramienny i barkowo-obojczykowy:

torebka stawowa i więzadła
T u b e r c u lu m In c is u r a In c is u r a S p in a
P ro c . c o r a - s u p r a g le n o id a le C la v ic u la s c a p u la e s c a p u la e s c a p u la e C la v ic u la
c o id e u s
A c r o m io n
A c r o m io n
T u b e r c u lu m Caput
m in u s h u m e ri
T u b e r c u lu m
m a iu s T u b e r c u lu m
m a iu s
C a v it a s
g le n o id a lis
S u lc u s in te r
C o llu m
a n a t o m ic u m
H u m e ru s
A c r o m io n
A Staw ramienny prawy, powierzchnie stawowe

a Widok od przodu,
P ro c .
b Widok od tyłu. c o r a c o id e u s
S p in a —
c Staw ramienny, przekrój czołowy, widok od przodu. s c a p u la e
Staw ramienny jest stawem kulistym wolnym o największym zakresie ru

T u b e r c u lu m T u b e r c u lu m
chów spośród wszystkich stawów człowieka, a jednocześnie jest stawem m a iu s m in u s
najbardziej wrażliwym na uszkodzenia. Powierzchnie stawowe utwo
rzone są przez głowę kości ramiennej oraz wydrążenie stawowe łopatki.
Powierzchnia stawowa głowy kości ramiennej jest ok. trzy, cztery razy
większa od powierzchni stawowej wydrążenia stawowego łopatki. Aby
zm niejszyć te dysproporcje, wydrążenie stawowe jest nieco pogłębione
i powiększone chrzęstno-włóknistą obwódką, tworzącą obrąbek stawowy H u m e ru s
(labrum glenoidale) (zob. c). Duża różnica między wielkością powierzchni
c
stawowych powoduje zwiększenie zakresu ruchów w stawie ramiennym,
kosztem jego stabilizacji. Zarówno torebka stawowa, jak i więzadła obrąb-
kowo-ramienne (ligg. glenohumeralia) są luźne, dlatego też głównym ele
mentem stabilizującym jest pierścień rotatorów (zob. s. 304).
Zwichnięcia w stawie ramiennym występują często i stanowią ok. 45%
wszystkich zwichnięć. Najczęściej dochodzi do przemieszczenia głowy
kości ramiennej do przodu lub do przodu i dołu, w wyniku wymuszonego,
nadmiernego obrotu na zewnątrz przy uniesionym ramieniu. Spowodo
wane znacznym urazem, pierwsze zwichnięcie stawu (np. nadmierny ob
rót ramienia podczas snu) w efekcie może prowadzić do powtarzających C a v it a s
się przemieszczeń głowy kości ramiennej poza wydrążenie stawowe (na g le n o id a lis
wracające zwichnięcia stawu ramiennego).
262
cji lub znieczuleniu, ewentualnie znieczuleniu ogólnym. Sposób Artla (a):

pacjent siada na krześle z ramieniem zwisającym przez podścielone opar
B Nastawienie zwichniętego stawu ramiennego cie. Nastawienie polega na naciąganiu wzdłuż osi długiej kończyny, przy
a nastawienie sposobem Arlta czym oparcie krzesła pełni rolę punktu podparcia. Sposób Hipokratesa
b nastawienie sposobem Hipokratesa (b): pacjenta układa się na plecach. Ta metoda również polega na pocią
Opracowano wiele sposobów nastawienia zwichniętego stawu ramien ganiu wzdłuż osi długiej ramienia, przy czym rolę punktu podparcia pełni
nego. W każdym przypadku nastawienie powinno w ykonywać się w seda- stopa lekarza umieszczona w dole pachowym pacjenta.
L ig . a c r o m io - L ig .c o r a c o - L ig . t r a n s v e r s u m
L ig . a c r o m io - L ig .c o r a c o - In c is u r a c la v ic u la r e c la v ic u la r e s c a p u la e s u p e r iu s
c la v ic u la r e c la v ic u la r e s c a p u la e
L ig . c o r a c o C la v ic u la
C la v ic u la
a c r o m ia le
L ig . c o r a c o
a c r o m ia le
F o r n ix A c r o m io n
A c r o m io n
h u m e ri
P ro c . c o r a
B u rsa
c o id e u s
s u b c o r a c o id e a
L ig . c o r a c o
h u m e r a le
V a g in a
t e n d in is L ig . t r a n s
in t e r t u b e r v e rs u m
c u la r is h u m e ri
S u lc u s
in t e r t u b e r
c u la r is
T e n d o c a p it is V a g in a B u rsa su b -
a C a p s u la a r t ic u la r is , M a rg o S c a p u la , lo n g i m u s c u li S u lc u s in t e r t e n d in is in te r- t e n d in e a m u s c u li
L ig g . g le n o h u m e r a lia la te r a lis F a c ie s c o s t a lis b ic ip it is b r a c h ii t u b e r c u la r is t u b e r c u la r is s u b s c a p u la r is
B Staw ramienny prawy, w ięzadła, torebka i jam a stawowa czonych ramionach, nie wzmocniona mięśniami dolna część torebki sta
a Widok od przodu, wowej tw orzy zachyłek pachowy. Ten dodatkowy fałd tworzy przestrzeń
b Jama stawowa, widok od przodu. zapasową, istotną podczas ruchów odwodzenia ramienia. W wyniku dłu
Torebka stawu ramiennego jest luźna i w części tylnej, gdzie nie jest gotrwałego unieruchomienia ramienia zachyłek pachowy może zaniknąć
wzm ocniona przez więzadła, bardzo cienka. Natomiast jest mocniej lub zarosnąć, powodując znaczne ograniczenie ruchomości ramienia.
sza z przodu, gdzie znajdują się trzy więzadła (więzadło obrąbkowo-ra-
Jama stawowa stawu ramiennego łączy się z sąsiednimi kaletkami, ka
mienne górne, dolne i środkowe), i w części górnej, gdzie leży więzadło
letką podścięgnową mięśnia podłopatkowego (bursa subtendinea musculi
kruczo-ramienne. Więzadło kruczo-barkowe, wyrostek barkowy i wyro
subscapularis) oraz kaletką podkruczą (bursa subcoracoidea) lub mięśnia
stek kruczy tworzą razem sklepienie stawu ramiennego (fornix humeri)
kruczo-ramiennego (bursa musculi coracobrachialis). Z jam ą stawową łą
nazywane także „sklepieniem kruczo-barkowym". Sklepienie to dodat
czy się także pochewka ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ra
kowo stabilizuje głowę kości ramiennej w wydrążeniu stawowym , a jed
mienia, biegnąca w bruździe międzyguzkowej.
nocześnie ogranicza ruch głowy kości ramiennej ku górze. Przy opusz
263
1.14 Staw ramienny, więzadła wzmacniające torebkę stawową

i pierścień rotatorów
A c r o m io n
C la v ic u la
P ro c .
A c r o m io n
L ig . c o r a c o
h u m e r a le
T u b e r c u lu m
m a iu s L ig . g le n o
h u m e r a le
s u p e r iu s
L ig . g le n o
h u m e r a le
m e d iu m
c o ra c o
L ig . g le n o
h u m e r a le
h u m e r a le
in fe r iu s
P ro c .
T e n d o c a p it is
T u b e r c u lu m lo n g i m u s c u li
m in u s b ic ip it is b r a c h ii
A Więzadło kruczo-ramienne
Prawy staw ramienny, widok od góry.
Więzadło kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) rozpoczyna się moc
nym, szerokim ścięgnem u podstawy wyrostka kruczego (proc. coraco
ideus) i dwoma pasmami biegnie do guzka większego i mniejszego ko
ści ramiennej (tubercula maius et minus). Obie odnogi więzadła kruczo-
-ramiennego stanowią swego rodzaju zabezpieczenie i rynnę dla prze
biegającego pomiędzy nimi ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego
ramienia w drodze do bruzdy międzyguzkowej (sulcus intertubecularis).
B Więzadła wzm acniające torebkę stawową, widok od przodu oraz

od strony bocznej
a prawy staw ramienny, widok od przodu; b schematyczne przedstawie
nie struktur więzadłowych wzm acniających torebkę stawową po usunię
ciu głowy kości ramiennej i rozcięciu torebki stawowej oraz przyczepów
ścięgien mięśni pierścienia rotatorów, widok od strony bocznej; c przy
czepy ścięgien i struktur więzadłowych.
Torebka stawowa stawu ramiennego jest stosunkowo wiotka i cienka,
zwłaszcza od strony grzbietowej. Od strony brzusznej posiada jednak
więzadła wzm acniające (więzadła obrąbkowo-ramienne, ligg. gleno-hu-
meralia), o bardzo zróżnicowanej budowie, na ogół dobrze widoczne je
dynie od wewnątrz stawu, a więc artroskopowo (zob. s. 270). L ig . g le n o h u m e r a le in fe r iu s
• Więzadło obrąbkowo-ramienne górne (lig. glenohumerale superius):
przebiega od górnego brzegu obrąbka do bruzdy międzyguzkowej
oraz guzka mniejszego kości ramiennej tworząc wraz z więzadłem kru-
czo-ramiennym pętlę interwału rotatorów (zob. D).
• Więzadło obrąbkowo-ramienne środkowe (lig. glenohumerale me
dium): przebiega prawie prostopadle do ścięgna mięśnia podłopat-
kowego od górnego brzegu obrąbka do szyjki anatomicznej kości ra
miennej (collum anatomicum).
• Więzadło obrąbkowo-ramienne dolne (lig. glenohumerale inferius):
składa się w sumie z trzech części, pęczków przedniego i tylnego oraz
położonego pomiędzy zachyłka pachowego (recessus axillaris). Wszyst
kie trzy części przebiegają od dolnego brzegu obrąbka stawowego do
przyśrodkowej części szyjki kości ramiennej, przy czym część środ
kowa sięga poniżej, a więc do szyjki chirurgicznej (collum chirurgicum).
Więzadło obrąbkowo-ramienne dolne ma szczególne znaczenie dla
utrzymywania stabilności przednio-dolnej stawu ramiennego i rozpro
stowuje się na kształt hamaka, zwłaszcza podczas odwiedzenia w sta
wie. c m in u s
264
C a v it a s A c r o m io n L ig . c o r a c o
g le n o id a lis a c r o m ia le
M . s u p r a s p in a t u s
(z a g ię te )
t e n d o c a p it is lo n g i
L ig . c o r a c o h u m e r a le
L ig .g le n o h u m e r a le
s u p e r iu s
C Więzadła wzm acniające torebkę stawową
L ig .g le n o h u m e r a le widziane od tyłu
m e d iu m
Widok na tylną powierzchnię części przedniej
C o llu m torebki stawowej po usunięciu głowy kości ra-
a n a t o m ic u m miennej na granicy kostno-chrzęstnej (szyjka
anatomiczna). Prawy staw ramienny.
in fe r iu s
M . t r ic e p s b r a c h ii,
C a p u t lo n g u m
c la v ic u la r is a c r o m ii
M . in fr a s p in a t u s
A c r o m io n
L ig . c o r a c o
a c r o m ia le in t e r w a ł
ro t a t o r ó w
T e n d o m u s c u li P ro c .
s u p r a s p in a t i c o r a c o id e u s
L ig . c o r a c o h u m e r a le
L ig .g le n o h u m e r a le
s u p e r iu s
T e n d o m u s c u li s u b s a p u la r is
T u b e r c u lu m T e n d o c a p it is lo n g i m u s c u li e t T u b e r c u lu m m a in u s
m a iu s b ic ip it is b ra c h ii e t s u lc u s
in t e r t u b e r c u la r is
D Interwał rotatorów W obrębie interwału rotatorów oba więzadła zespalają się tworząc tzw.
Prawy staw ramienny, widok z góry, usunięto obojczyk oraz mięsień na- pętlę interwału rotatorów (= bloczek dla ścięgna mięśnia dwugłowego
ramienny. ramienia). Otacza ona ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ra
Mianem interwału rotatorów określa się obszar torebki stawowej lub od mienia, zapobiegając jego przemieszczeniu ku przodowi i przyśrodkowo.
cinek pomiędzy górnym brzegiem mięśnia podłopatkowego oraz przed Więzadło obrąbkowo-ramienne górne tworzy dno, a więzadło kruczo-ra
nim brzegiem mięśnia nadgrzebieniowego. Torebkę stawową w tym ob mienne sklepienie tej pętli (zob. Bb). W obrębie interwału rotatorów prze
szarze wzm acniają przede wszystkim więzadło obrąbkowo-ramienne cinają się również pęczki od ścięgien przyczepów mięśnia podłopatko
górne oraz więzadło kruczo-ramienne. wego i nadgrzebieniowego.
265
1.15 Staw ramienny: przestrzeń podbarkowa
A c r o m io n L ig . c o r a c o
a c r o m ia le A Przestrzeń podbarkowa, staw ramienny
prawy
Widok od strony bocznej. Usunięto mięsień na-
P ro c .
c o r a c o id e u s ramienny (m. deltoideus), aby uwidocznić nastę
B u rsa pujące struktury:
s u b a c r o m ia lis B u r s a s u b t e n d in e a
m u s c u li s u b s c a p u la r is • przyczepy mięśni pierścienia rotatorów (m ię
B u rsa
sień nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy,
s u b d e lt o id e a
T u b e r c u lu m m a iu s
obły mniejszy, podłopatkowy) do końca bliż
L ig . t r a n s v e r s u m szego kości ramiennej (zob. też B),
h u m e ri • przyczepy początkowe i ścięgna mięśnia
dwugłowego ramienia,
V a g in a t e n d in is
• przestrzeń podbarkową i kaletkę podbar-
in t e r t u b e r c u la r is
M . in fr a s p in a t u s kową (bursa subacromialis), łączącą się z ka
letką podnaramienną (bursa subdeltoidea).
Obydwie kaletki zm niejszają tarcie podczas ru

M .t e r e s m in o r chów obrotowych między głową kości ramien
nej a ścięgnami mięśni tworzących pierścień ro
tatorów (głównie m. nadgrzebieniowy i górna
część mięśnia podgrzebieniowego) oraz w trak
cie odwodzenia i unoszenia ramienia powyżej
sklepienia kruczo-barkowego (zob. s. 275).
M . b ic e p s b r a c h ii,
C a p u t b re v e
H u m e ru s C a p u t lo n g u m
F o r n ix h u m e r i
A c r o m io n L ig . c o r a c o P ro c .
a c r o m ia le c o r a c o id e u s
M . su p ra
s p in a t u s
B u rsa
s u b a c r o m ia lis
M . in fr a s p in a t u s B u r s a s u b t e n d in e a
m u s c u li s u b s c a p u la r is
B u r s a s u b t e n d in e a
T e n d o c a p it is
m u s c u li in fr a s p in a t i
lo n g i m u s c u li
b ic ip it is b r a c h ii
C a v it a s g le n o id a lis
L a b r u m g le n o id a le
R e c e s s u s a x illa r is
M . te r e s m in o r
B Staw ramienny prawy, kaletka podbar
kowa i wydrążenie stawowe
Widok od strony bocznej. Usunięto głowę ko
ści ramiennej, a przyczepy początkowe mię
śni tworzących pierścień rotatorów wyprepa M . in fr a s p in a t u s M . s u b s c a p u la r is
rowano, aby uwidocznić wydrążenie stawowe

stawu ramiennego. Obrąbek stawowy nieznacz
nie tylko zwiększa i pogłębia panewkę stawu.
Mięśnie pierścienia rotatorów przyczepiają się
M a rg o la te r a lis
do głowy kości ramiennej, a ich ścięgna obej
s c a p u la e
mują torebkę stawową, wspomagając utrzym a
nie głowy kości ramiennej w wydrążeniu stawo
wym . Kaletka podbarkowa znajduje się między
sklepieniem kruczo-barkowym a przyczepami
początkowymi mięśni do głowy kości ramien
nej (zob. D).
266
Fossa
S p in a
s c a p u la e
M a rg o s u p e r io r
(F a c ie s a n t e r io r )
A c r o m io n
In c is u r a s c a p u la e
c la v ic u la r is L ig . t r a n s v e r s u m
L ig . c o r a c o a c r o m ia le
T u b e r c u lu m
m a iu s
C a p s u la C Staw ramienny prawy, sklepienie

a r t ic u la r is P ro c . c o r a c o id e u s
kruczo-barkowe
T u b e r c u lu m
Widok od góry. Sklepienie kruczo-barkowe jest
m in u s utworzone przez:
F lu m e ru s • wyrostek barkowy,
• wyrostek kruczy,
• więzadło kruczo-barkowe.
E p ic o n d y lu s
E p ic o n d y lu s
m e d ia lis
la te r a lis
C o n d y lu s h u m e r i
S c a p u la
L ig . tr a n s v e r s u m
c la v ic u la r is
A c r o m io n
B u rsa L ig . c o r a c o
s u b a c r o m ia lis a c r o m ia le > F o r n ix h u m e r i
B u rsa
P ro c . c o r a c o
id e u s
S u lc u s
D Kaletka podbarkowa, położenie między
in t e r t u b e r c u la r is C a p s u la a r t ic u la r is sklepieniem kruczo-barkowym
a mięśniem nadgrzebieniowym
T u b e r c u lu m m in u s H u m e ru s
Staw ramienny prawy, widok od góry. Zob. też
zespół mięśnia nadgrzebieniowego (syndroma
musculi supraspinati), s. 268.
267
1.16 Kaletka podbarkowa i kaletka podnaramienna
B u rsa L ig . a c r o m io
s u b c u ta n e a c la v ic u la r e
F o r n ix
a c r o m ia lis
h u m e ri M .t r a p e z iu s
a c r o m ia e
A c r o m io n L ig . c o r a c o
c la v ic u la r e
P ro c
C la v ic u la
B u rsa
L ig . tr a n s v e r s u m
B u rsa
C o sta 1
A r t . h u m e ri
B u rsa s u b
t e n d in e a
M . d e lt o id e u s m u s c u li
V a g in a M .s u b s c a p u la r is
t e n d in is
in t e r
M . b ic e p s b r a c h ii, M . b ic e p s b r a c h ii, M .c o r a c o - M . te re s
C a p u t lo n g u m C a p u t b re v e b r a c h ia lis m a io r
A Lokalizacja kaletek maziowych w stawie ramiennym prawym

Widok od przodu. Usunięto mięsień piersiowy większy i mniejszy oraz
mięsień zębaty przedni. Położenie kaletek maziowych przedstawiono
pod przeźroczystym zarysem mięśnia naramiennego.
B u rsa M .s u p r a Zwróć uwagę na sklepienie kruczo-barkowe oraz na leżącą głębiej kaletkę
s u b a c r o m ia lis s p in a t u s podbarkową.
B Zespół mięśnia nadgrzebieniowego, zespół uciskowy

Zmiany zwyrodnieniowe lub zwapnienia ścięgna mięśnia nadgrzebienio
wego powodują jego pogrubienie. Podczas odwodzenia ramienia zmiany
s u p r a s p in a t i takie mogą powodować ucisk kaletki podbarkowej, leżącej pod wyrost
kiem barkowym (zob. D). Ból w okolicy mięśnia nadgrzebieniowego lub
zespół uciskowy występują przy odwiedzeniu ramienia o 60°-120°.
C u t is e t T e la
s u b c u ta n e a
M . t r a p e z iu s
A c r o m io n
B u rsa
T e n d o m u s c u li
s u p r a s p in a t i
S c a p u la ,
C a v it a s g le n o id a lis
B u rsa
L a b r u m g le n o id a le
R e c e s s u s a x illa r is
M . t e r e s m a io r
M . la t is s im u s d o rs i
H u m e ru s
C Przekrój czołowy przez prawy staw ramienny większego, przylegający do głowy kości ramiennej fragment ścięgna zbudo
Widok od przodu. Struktura ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego jest od wany jest z chrząstki włóknistej. Ta strefa chrząstki włóknistej jest, z fizjolo
mienna od pozostałych. Ze względu na swój przebieg w dalszej części sta gicznego punktu widzenia, pozbawiona naczyń krwionośnych, co stanowi
nowi ścięgno poślizgowe (strzałki), z podporą w postaci głowy kości ramien- adaptację do obciążeń panujących w obszarze swojej podpory (oznacze
nej. W tym odcinku, około 1-2 cm proksymalnie od jego przyczepu do guzka nia według preparatu ze zbiorów anatomicznych Uniwersytetu w Kilonii).
B u rsa su b - zw ap - B u rsa su b - M .s u p r a -
d e lt o id e a n ie n ie a c r o m ia lis A c r o m io n s p in a t u s
D Zmiany zwyrodnieniowe ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego obrębie okolicy barkowej. U podstaw tzw. zespołu podbarkowego (syno
a Zwapnienia ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego (tendinosis calcificans) nim: zespół bólowy podbarkowy) leży patologiczna styczność np. zwap-
na skutek zmian zwyrodnieniowych w obszarze chrząstki w łóknistej (zob. niałego i pogrubiałego ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego z kostno-
również C); b-d częściowy ubytek ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego -włóknistym sklepieniem stawu ramiennego (m.in. wyrostkiem barko
(b od strony kaletki maziowej, c w środkowej części ścięgna oraz d od wym ). Dlatego zespół objawów określa się również mianem podbarko
strony stawu); e całkowity ubytek (przerwanie) ciągłości ścięgna mięśnia wego zespołu ciasnoty barku lub zespół bolesnego barku (ang. Impinge).
nadgrzebieniowego (tzw. przerwanie pierścienia rotatorów). Po całkowitym przerwaniu ciągłości pierścienia rotatorów (w 95% przy
Zmiany zwyrodnieniowe pierścienia rotatorów, zwłaszcza ścięgna mię padków dotyczy to ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego) powstaje po
śnia nadgrzebieniowego, zaliczają się razem z klinicznie jawnym objęciem łączenie pomiędzy kaletką podbarkową i podnaramienną a jam ą stawu.
procesem zapalnym ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego oraz ka Brak czynności mięśnia nadgrzebieniowego prowadzi do zaburzenia
letki podbarkowej i podnaramiennej do chorób tkanek miękkich ramie pierwszej fazy odwiedzenia (do około 10°, funkcja rozpoczynająca ruch
nia. Z reguły prowadzą one do bolesnych zaburzeń czynnościowych w mięśnia nadgrzebieniowego, por. s. 302).
269
1.17 Artroskopia stawu ramiennego
A Przegląd: artroskopia stawu ramiennego

Wśród zabiegowych technik artroskopowych rośnie znaczenie artrosko-
pii stawu ramiennego i przestrzeni podbarkowej. Podczas gdy począt
kowo artroskopia stawu ramiennego odgrywała przeważnie rolę diagno
styczną, obecnie znacznie poprawiono możliwości techniczne zabiegów
resekcyjnych i rekonstrukcyjnych. Coraz częściej zastępują one otwarte
operacje stawu ramiennego. Dlatego właśnie, artroskopia powinna być
uważana w pierwszej kolejności za zabieg operacyjno-terapeutyczny,
który pozwala ponadto na ocenę czynnościową struktur torebki stawo
wej i więzadeł, np. w przypadku niestabilności, w warunkach dynamicz
nych. Obecnie techniki artroskopwe pozwalają na wykonywanie wszyst
kich zabiegów w obrębie stawu ramiennego, przeprowadzanych dotych
czas metodą otwartą, włączając w to implantację endoprotezy.
Wskazania do wykonania artroskopii stawu ramiennego obejmują trzy
grupy:
• niestabilność stawu ramiennego np. uszkodzenia obrąbka (uraz Ban-
kerta), zmiany kostno-chrzęstne (uszkodzenie Hilla-Sachsa);
• zm iany zwyrodnieniowe np. częściowe lub całkowite przerwanie pier
ścienia rotatorów, zespoły podbarkowe (tendinitis calcarea), ścięgna
mięśnia dwugłowego ramienia;
B Ułożenie pacjenta
• zmiany zapalne np. zapalenie błony maziowej, zarastające zapalenie
Do dyspozycji operatora pozostają dwa standardowe ułożenia pacjenta
torebki stawowej.
• na boku oraz
• w pozycji półsiedzącej (tzw. pozycja fotela plażowego lub leżanki)
W tym drugim przypadku tułów pacjenta tworzy z kończynami kąt 60
stopni. Zaletą tego ułożenia jest możliwość pełnej rotacji i odwiedzenia
ramienia podczas zabiegu. Pozwala ono również na konwersję zabiegu
do metody otwartej bez konieczności zmiany ułożenia pacjenta i ponow
nego przygotowania pola operacyjnego. Obciążenie ramienia i trakcja
pozwalają dodatkowo na jego wyprostowanie, co zapewnia lepszą eks
pozycję stawu.
C Dostępy artroskopowe do stawu ramiennego

a widok na prawy staw ramienny, widok od strony bocznej, dla celów
orientacyjnych oznaczono najważniejsze punkty anatomiczne: wyro
stek kruczy, barkowy koniec obojczyka, wyrostek barkowy, staw obojczy-
kowo-barkowy; b standardowe dostępy artroskopowe (miejsca wprowa
dzenia portali), prawy staw ramienny (usunięto głowę kości ramiennej),
widok od strony bocznej.
Wśród portali atroskopowych wyróżnia się
• portale robocze (przez które wprowadza się narzędzia) oraz
• portale optyczne.
Standardowy dostęp, przeznaczony dla optyki z kątem patrzenia 30°, uzy
skuje się poprzez nacięcie skóry około 1 cm obwodowo i 1,5 cm przy
środkowo do tylno-bocznego brzegu wyrostka barkowego (dostęp, por
tal grzbietowy). Następnie wprowadza się tępy trokar przez tkankę pod
skórną, miesień naramienny i tylną część torebki stawowej w kierunku
wyrostka kruczego. Trokar wymienia się następnie na kamerę i przepłu
kuję jam ę stawu. Standardowe portale robocze, przeznaczone dla narzę
dzi wprowadza się z dostępu przedniego oraz przednio-górnego. W za
leżności od zaplanowanego zabiegu można wprowadzić kolejne portale
np. boczny pozwalający na dostęp do przestrzeni podbarkowej. Przy do
stępie przednim, trokar wprowadza się bezpośrednio bocznie do szczytu
wyrostka kruczego i powyżej ścięgna mięśnia podłopatkowego, nato
miast przy dostępnie przednio-górnym skórę nacina się bezpośrednio
przed przednio-boczną krawędzią szyjki wyrostka barkowego i dochodzi
do stawu tuż za ścięgnem głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia.
Zmiana pozycji artroskopu pomiędzy portalami umożliwia pełny wgląd i
ocenę przestrzeni stawowej.
270
Cavitas Tendo capitis long Caput

Tendo musculi glenoidalis musculi bicipitis brachii humeri
Acromion subscapularis
b
a
Cavitas Lig.glenohumerale Tendo musculi Caput Cavitas Recessus

glenoidalis medium subscapularis humeri glenoidalis axillaris
c d
O Anatomia artroskopowa stawu ramiennego tworzą przedni trójkąt torebki stawowej z poprzecznie przebiegającym
a schematyczny obraz pola widzenia w artroskopii, prawy staw ramienny, ścięgnem mięśnia podłopatkowego i skośnie do niego biegnącym w ią
widok od tyłu; b-d zdjęcia wykonano podczas zabiegu artroskopowego zadłem obrąbkowo-ramiennym środkowym (b, c). Poprzez obrót optyki
(za: Mer H., Jerosch J., Arthroskopie des Schultergelenks, Thieme, Stuttgart kątowej ku górze na przednim brzegu ścięgna mięśnia nadgrzebienio-
2000 ) . wego widoczne jest miejsce w ejścia ścięgna głowy długiej mięśnia dw u
Do artroskopowej oceny struktur wew nątrzstawowych zaleca się prze głowego do bruzdy m iędzyguzkowej interwału rotatorów. W tym m iej
prowadzenie standardowej procedury badania z równoczesnym w yko scu ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego położone jest w pętli
rzystaniem haków endoskopowych. Celem badania jest pełna inspek w kształcie litery U utworzonej przez wiązadło obrąbkowo-ramienne
cja jam y stawu. W pozycji fotela plażowego (zob. B) patrząc od tyłu pro górne oraz przedni brzeg ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego. Dodat
stopadle uwidacznia się panewkę stawu (cavitas glenoidalis). Powyżej kowo można uwidocznić dolną powierzchnię ścięgien mięśni nad- i pod-
położonej naprzeciw głowy kości ramiennej przebiega ścięgno głowy grzebieniowego. Wiązadło obrąbkowo-ram ienne dolne najlepiej oce
długiej mięśnia dwugłowego ramienia, stanowiące dobrze widoczną niać wprowadzając optykę przez portal przedni i kierując pole widzenia
podłużną strukturę biegnącą poziomo przez górny przedział stawu do w stronę zachyłka pachowego. Biegnie ono razem z pęczkami przednim
guzka nadpanewkowego. W tym miejscu ścięgno głowy długiej m ię i tylnym oraz położonym pom iędzy nimi zachyłkiem pachowym do dol
śnia dwugłowego ramienia, jam a panewki oraz głowa kości ramiennej nego brzegu obrąbka stawowego (d).
271
1.18 Anatomia rentgenowska i przekroje stawu barkowego
A Zdjęcia rtg prawego stawu ramiennego

Wstępna diagnostyka chorób stawu ramien
nego obejm uje badanie kliniczne i ultrasono-
grafkzne (zob. B) oraz standardowe badania Caput humeri
radiologiczne. Skomplikowane urazy mogą w y
Cavitas
magać dodatkowo badań tomografii kompute
glenoidalis
rowej bądź rezonansu magnetycznego (zob. C).
Podobnie jak w przypadku tradycyjnej dia Tuberculum
gnostyki kości i stawów rentgenodiagnostyka maius
stawu ramiennego powinna obejmować zdjęcia
w dwóch prostopadłych do siebie projekcjach:
• przednio tylnej (AP) (a i b) oraz
• osiowej (przezpachowej, c i d).
Aby zm niejszyć nakładanie się struktur w bada
niu rentgenowskim, należy pamiętać, iż w pro
jekcji AP panewka stawowa tworzy otwarty ku
przodowi kąt 30 stopni. Poprzez niewielką ro
tację zewnętrzną ramienia można uwidocz
nić głowę kości ramiennej i jam ę panewki bez
ryzyka nakładania się tych struktur; od strony
a b
bocznej zarys kości tworzy guzek większy. Uzy Cavitas Tuberculum Proc.
skanie projekcji pachowej wym aga ułożenia pa glenoidalis majus coracoideus
cjenta na plecach oraz niewielkiej rotacji ze
\
wnętrznej i odwiedzenia ramienia. Kasetę rent
genowską umieszcza się od strony głowy na ra
mieniu, a lampę ustawia się w taki sposób, aby
promienie przechodziły od strony dolnej przez
dół pachowy. Pozwala do uzyskać projekcję
głowy kości ramiennej i panewki stawu pod ką
tem prostym do tych uzyskanych w projekcji AP
(lepsza możliwość rozpoznania złamań!).
c d
B Diagnostyka ultrasonograficzna przedniej okolicy stawu

ramiennego w projekcjach poprzecznych
a sonogram; b lokalizacja głowicy ultradźwiękowej na wysokości bruzdy
międzyguzkowej lewego stawu ramiennego; c schemat obrazu ultraso-
nograficznego (przekroje poprzeczne od strony dolnej!) (a i b za: Koner-
mann W., Gruber G., Ultraschalldiagnostik der Bewegungsorgane, wyd. 2
Thieme, Stuttgart 2006).
Podczas standardowego badania ultrasonograficznego stawów, podob
nie jak w przypadku badania rtg, wykorzystuje się dwie prawie prosto
padle przebiegające płaszczyzny (poprzeczną i podłużną). Dzięki ruchom
obrotowym ramienia, w połączeniu z różnym ustawieniem głowicy moż
liwe jest przeprowadzenie badania oceniającego praktycznie całą po
wierzchnię stawu ramiennego.
272
Art.acromio-
Acromion clavicularis M. trapezius
Tendo musculi M. supra

supraspinatii spinatus
Caput humeri A.,V. et N.

suprascapularis
M. deltoideus
Cavitas
M. biceps brachii, glenoidalis
Caput longum
M. sub
N.axillaris, scapularis
A. et V. circumflexa
a Skośnie-czołowy obraz Tl-zależny (płasz humeri posterior Mm. inter
czyzna badania równoległa do mięśnia nad- costales
M. latissimus
grzebieniowego i prostopadła do wydrąże
dorsi M. serratus
nia stawowego). anterior
Bursa Acromion
subacromialis
M. deltoideus,
M. supra Pars clavicularis
spinatus
M. infraspinatus Caput humeri
M. teres minor M. sub

scapularis
N.axillaris
A.etV. M. pectoralis
circumflexa maior
humeri posterior
b Skośnie-strzałkowy obraz T1-zależy (płasz M.teres maior
M. deltoideus,
czyzna badania równoległa do wydrążenia
Pars spinalis
stawowego). M. biceps brachii,
M. triceps brachii, Caput breve
Caput longum
M. deltoideus, Labrum M. pectoralis

Tuberculum Pars clavicularis glenoidale minor
minus
M. pectoralis
maior
M. biceps brachii. M. subclavius

Caput longum
A.etV. axillaris
M. deltoideus,
Plexus
Pars acromialis
brachialis
Tuberculum
maius M.serratus
anterior
c Osiowy (poprzeczny) obrazTl-zależny. Caput humeri
Cavitas M. sub
C Badanie RM prawego stawu ramiennego scapularis
glenoidalis
w trzech płaszczyznach
(za: Moeller T.B., Reif E., Tachenatlas der Schnit- Scapula
M. deltoideus,
tbildcmatomie, Tom III. Thieme, Stuttgart 2007). Pars spinalis
Uwaga: uzyskiwane obrazy osiowe rekonstru
owane są w taki sposób, jakby oceniający oglą A.,V. et N.
dał je od dołu. suprascapularis M. infraspinatus
273
1.19 Ruchy obręczy kończyny górnej i stawu ramiennego
przednio-
-tylna
oś ruchu
A Ruchy łopatki b odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio), podczas wysuwania

Staw mostkowo-obojczykowy i barkowo-obojczykowy są mechanicznie (protrusio) i cofania (retractio) obręczy kończyny górnej, łopatka prze
sprzężone tak, że ruch obojczyka towarzyszy ruchowi łopatki. Połączenie suwa się w płaszczyźnie poziomej, w kierunku tylno-przyśrodkowym
łopatkowo-żebrowe umożliwia ruchy łopatki względem ściany klatki pier i przednio-bocznym,
siowej. Zarówno ruch, jak i stabilizacja łopatki są wynikiem działania siły c obracanie boczne (rotatio lateralis) kąta dolnego (podczas odwodze
mięśni. Wyróżnia się następujące ruchy łopatki: nia lub unoszenia ramienia), łopatka obraca się wokół osi przednio-
-tylnej, przechodzącej przez jej środek. Zakres ruchu obracania wynosi
a unoszenie (elevatio) i opuszczanie (depressio}, podczas unoszenia
ok. 60°, kąt dolny łopatki przesuwa się bocznie o ok. 10 cm, natomiast
i opuszczania obręczy kończyny górnej, łopatka przesuwa się w kie
kąt górny przesuwa się do dołu i przyśrodkowo o mniej więcej 2-3 cm.
runku góra-dół,
C Ruchy obojczyka
Obojczyk prawy, widok od strony bocznej. W widoku od strony bocz
nej przedstawiono zakres ruchów obojczyka w stawie mostkowo-oboj
czykowym . Ruch obojczyka odbywa się mniej więcej wokół stożka, któ
rego wierzchołek skierowany jest bezpośrednio w stronę mostka, a nieco
B Ruchy w stawie mostkowo-obojczykowym owalna podstawa ma ok. 10-13 cm średnicy. Wzdłuż osi długiej obojczyka
a Unoszenie i opuszczanie ramienia wokół osi strzałkowej, wyróżnia się ruch obrotowy obojczyka, występujący przede wszystkim
b Wysuwanie i cofanie ramienia wokół osi pionowej. podczas unoszenia obręczy kończyny górnej. Zakres ruchu obrotowego
wynosi ok. 45°. Ruch ten powoduje, że staw m ostkowo-obojczykowy ma
3 stopnie swobody, co pod względem czynnościowym nadaje mu charak
ter stawu kulistego.
274
D Ruchy w stawie ramiennym c Odwodzenie i przywodzenie wykonywane są wokół osi strzałkowej,

Staw ramienny jest typowym stawem kulistym. Ruchy tego stawu odby kiedy zakres ruchu przekracza 90°, to jest już to unoszenie. Jakkolwiek
wają się w trzech głównych, wzajemnie prostopadłych osiach, i w sześciu termin „unoszenie" jest zarezerwowany dla wszystkich ruchów piono
głównych kierunkach. Staw ten ma trzy stopnie swobody. W stawie ra wych. Podczas odwodzenia ramienia o ok. 80°-90°, następuje auto
miennym wyróżnia się trzy podstawowe ruchy pionowy, poziomy i obro matyczny obrót na zewnątrz, podczas którego guzek większy uderza
towy. R u c h y p io n o w e : ramię przywiedzione, unoszenie ramienia odbywa w sklepienie kruczo-barkowe. Kiedy ramię jest odwiedzione, podczas
się w różnych kierunkach. R u c h y p o z i o m e : ramię odwiedzione o 90°, w y obracania do wewnątrz, zakres odwodzenia zmniejsza się do ok. 60°.
konywany jest ruch do przodu i do tyłu. R u c h y o b r o to w e : mogą być wyko d -f Obracanie ramienia na zewnątrz i do wewnątrz odbywa się wo
nywane przy ustawieniu ramienia w każdej pozycji. Maksymalny zakres kół osi długiej kości ramiennej (trzon). Jeśli w trakcie tego ruchu koń
powyższych ruchów w stawie ramiennym można uzyskać jedynie przez czyna górna jest zgięta w stawie łokciowym to przedramię może stano
złożenie pojedynczych ruchów obręczy kończyny górnej. wić wskaźnik zakresu ruchu obrotowego. Jeśli ramię zwisa swobodnie
wzdłuż ciała to maksymalny zakres obracania do wewnątrz jest ogra
a Zginanie do przodu (a n te v e r s io ) i zginanie do tyłu (re tr o v e r sio ), zgina
niczony przez tułów. Przemieszczenie przedramienia na grzbiet tuło
nie i prostowanie wokół osi poprzecznej,
wia (ruch ramienia do tyłu) obraca ramię do wewnątrz o 95° (e). Pod
b Zginanie ramienia do przodu i do tyłu, kiedy ramię jest odwiedzione
czas gdy ramię jest odwiedzione o 90°, to zakres obracania na zewnątrz
o 90°, opisywane jest jako ruch poziomy.
zwiększa się, a zakres obracania do wewnątrz zmniejsza się nieznacz
nie (f).
E Rytm ramienno-łopatkowy
Podczas odwodzenia, ruchy ramienia i łopatki odbywają się w propor
cjach 2:1. Oznacza to, że jeśli na przykład ramię jest odwiedzone o 90°,
to 60° tego ruchu odbywa się w stawie ramiennym, a 30° jest wynikiem
złożenia ruchów obręczy kończyny górnej.Ten złożony ruch nazwano ryt
mem ramienno-łopatkowym. Jest on zależny od stopnia swobody ruchów
łopatki podczas odwodzenia. Zmiany patologiczne, zachodzące w sta
wie ramiennym mogą zm ienić proporcje rytmu ramienno-łopatkowego.
Ruch obracania łopatki często rozpoczyna się znacznie wcześniej. Zabu
rzenia te są szczególnie widoczne u pacjentów ze zmianami zesztyw nia
jącym i (a n k y lo s is ) lub zwyrodnieniowym i (a r t h r o d e s is ) stawu ramiennego
(zmiany patologiczne bądź zm iany wywołane usztywnieniem lub unieru
chomienia stawu). W związku z tym niezależny ruch w pozostałych sta
wach obręczy kończyny górnej nadal umożliwia ruchy odwodzenia ra
mienia o 40°-60°, a także ruchy zginania/prostowania w jednej trzeciej
zakresu prawidłowego.
275
1.20 Staw łokciowy
b Widok od tyłu
Humerus
Crista supra
Radius epicondylaris
medialis
Epicondylus
medialis
Olecranon
Proc.
coronoideus
c Widok od strony bocznej d Widok od strony przyśrodkowej
A Staw łokciowy prawy, powierzchnie stawowe staw ramienno-łokciowy między kością ramienną a łokciową,
Kość ramienna, promieniowa i łokciowa łączą się ze sobą w stawie łokcio staw ramienno-promieniowy między kością ramienną a promieniową,
wym . Staw łokciowy tworzą trzy stawy: staw promieniowo-łokciowy bliższy między końcami bliższymi kości
promieniowej i łokciowej.
276
Humerus
M. brachioradialis
M.triceps brachii
Epicondylus medialis
Epicondylus lateralis
Sulcus capitulo-
M. extensor carpi trochlearis
radialis longus
Lig. collaterale ulnare
Lig. collaterale radiale
Art. humeroulnaris
Art. humeroradialis (Trochlea humeri et
(Capitulum humeri et Incisura trochlearis)
Fovea articularis)
Art. radioulnaris proximalis
(Circumferentia articularis
Lig.anulare radii
et Incisura radialis ulnae)
Caput radii Mm. flexores

antebrachii
Recessus sacciformis
Ulna
Tendo musculi
bicipitis brachii M. supinator
płaszczyzna płaszczyzna
a przekroju dla b przekroju dla c
M. brachialis Humerus M.triceps brachii M. brachialis Humerus M.triceps brachii
Corpus
adiposum
Fossa
Capitulum coronoidea
humeri Corpus Fossa
adiposum olecrani
M. brachio
radialis Circum Bursa
ferentia olecrani
Fovea
articularis
articularis
Trochlea
Incisura humeri
Caput radii
radialis
ulnae Olecranon
M. anconeus Incisura
trochlearis
M.supinator
b Radius Ulna c Proc. coronoideus Ulna
B Staw łokciowy prawy, kości i tkanki miękkie c Staw ramienno-łokciowy, przekrój w płaszczyźnie strzałkowej, widok
a Przekrój w płaszczyźnie czołowej, widok od przodu (zw róć uwagę na od strony przyśrodkowej,
płaszczyznę przekroju dla b i c).
b Staw ramienno-promieniowy i promieniowo-łokciowy bliższy, przekrój
w płaszczyźnie strzałkowej, widok od strony przyśrodkowej.
277
1.21 Staw łokciowy: torebka stawowa i więzadła
A Staw łokciowy prawy w zgięciu 90°, torebka stawowa i więzadła

a Widok od tyłu. b Widok od strony przyśrodkowej, c Widok od strony
bocznej.
Humerus Staw ramienno-promieniowy i ramienno-łokciowy są stabilizowane przez
dwa silne więzadła poboczne, które wzm acniają torebkę stawową od
strony bocznej i przyśrodkowej. Więzadła te to więzadło poboczne łok
ciowe (lig. collaterale ulnare) i więzadło poboczne promieniowe (lig. col
laterale radiale), kształtem przypominające wachlarz. Stabilizują one staw
w każdym jego położeniu (zob. też D). Więzadło pierścieniowate kości
promieniowej (lig. anulare radii) stabilizuje staw promieniowo-łokciowy
bliższy.
Crista supra-
-epicondylaris
lateralis
Epicondylus
Humerus
lateralis
Lig.collaterale
radiale
Sulcus nervi
ulnaris
Tuberositas Lig. anulare

Radius radii radii
Lig. collaterale
ulnare Olecranon Lig. collaterale
ulnare, Pars
anterior
Epicondylus
medialis
Lig. collaterale
Humerus ulnare, Pars
posterior
Crista supra- Lig. collaterale

-epicondylaris ulnare, Pars
lateralis transversa
Ulna Proc. corono Olecranon
ideus
Radius
Olecranon Lig. collaterale Lig.anulare Collum Ulna B Linia i trójkąt nadkłykciowo-łokciowy

c radiale radii radii a Staw łokciowy wyprostowany, widok od tyłu; b Staw łokciowy w zgię
ciu, widok od strony bocznej; c Staw łokciowy w zgięciu, widok od tyłu.
Jeżeli staw łokciowy jest wyprostowany, to w widoku od tyłu zarówno
nadkłykcie, jak i wyrostek łokciowy (olecranon) leżą w tej samej linii pro
stej (linia nadkłykciowo-łokciowa). Podobne ułożenie przyjmują w widoku
od strony bocznej, gdy staw łokciowy jest zgięty. Natomiast w widoku od
tyłu, gdy staw łokciowy jest zgięty, to nadkłykieć boczny i przyśrodkowy
oraz wierzchołek wyrostka łokciowego tworzą trójkąt równoramienny,
nazywany trójkątem nadkłykciowo-łokciowym. Złamania i zwichnięcia
zm ieniają kształt trójkąta.
278
Humerus Humerus
Fossa radialis
Epicondylus
medialis Fossa
Sulcus capitulo-
Capsula trochlearis coronoidea
articularis
Epicondylus Epicon
Epicondylus lateralis dylus
lateralis medialis
Capitulum humeri
Trochlea
Lig. collaterale Lig. collaterale humeri
radiale Lig. collaterale radiale
ulnare Lig. collaterale
Lig. anulare Caput radii ulnare
radii
Lig.anulare radii Proc. corono
ideus
Recessus
sacciformis
Tuberositas
Tuberositas
radii
ulnae
Radius Ulna Radius Ulna
C Staw łokciowy prawy wyprostowany, torebka stawowa i więzadła kości promieniowej, poniżej więzadła pierścieniowatego kości promie
a Widok od przodu. niowej, tworząc zachyłek workowaty górny (recessus sacciformis superior)
b Usunięto przednią część torebki stawowej, widok od przodu. - dodatkowy fałd stanowiący przestrzeń zapasową dla ruchów nawraca
Torebka stawowa stawu łokciowego obejmuje wszystkie trzy stawy tw o nia i odwracania przedramienia. Mięsień ramienny i łokciowy napinają to
rzące złożony staw łokciowy. Torebka stawowa jest cienka w części przed rebkę stawową podczas ruchów zginania i prostowania, aby nie została
niej i tylnej, natomiast z boku i od strony przyśrodkowej wzm acniają ją ona uszkodzona między powierzchniami stawowymi (zob. s. 312).
więzadła poboczne (zob. A). Torebka stawowa obejmuje koniec bliższy
Olecranon Olecranon
Caput radii, Fovea
Lunula obliqua articularis
Incisura Incisura
trochlearis trochlearis
Lig.anulare Art. radioulnaris Proc. corono Lig. anulare Incisura Proc. corono
a radii proximalis ideus b radii radialis ulnae ideus
D Staw promieniowo-łokciowy bliższy prawy, (= chrząstka pokrywająca powierzchnię stawową kości łokciowej), owija
więzadło pierścieniowate kości promieniowej jąc się dookoła głowy kości promieniowej i dociskając ją do powierzchni
a Powierzchnie stawowe końca bliższego kości promieniowej i łokcio stawowej kości łokciowej. Pod względem budowy histologicznej po
wej, usunięto kość ramienną. wierzchnia wewnętrzna więzadła pierścieniowatego kości promieniowej
b Usunięto także kość promieniową, widok jak na a. ma strukturę włóknisto-chrzęstną ścięgna uczestniczącego w ruchu obro
Więzadło pierścieniowate kości promieniowej jest zasadniczym elem en towym. Umożliwia to przeciwstawianie się siłom nacisku przenoszonym
tem stabilizującym staw promieniowo-łokciowy bliższy. Przyczepia się do na więzadło.
brzegów przedniego i tylnego wcięcia promieniowego kości łokciowej
279
1.22 Przedramię: staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy
O le c r a n o n n a w r a c a n ie / O le c r a n o n
o d w r a c a n ie , o ś ru c h u
In c is u r a ra d ia le
L ig . c o lla t e r a le t r o c h le a r is
ra d ia le
P ro c . c o r o n o
Fovea id e u s
a r t ic u la r is
(F o v e a c a p it is L ig . c o lla t e r a le L ig . a n u la r e A r t . r a d io u ln a r is
r a d ii) u ln a r e ra d ii p r o x im a lis
L ig .a n u la r e C o llu m ra d ii
ra d ii
u ln a e u ln a e
ra d ii ra d ii
C h o r d a o b liq u a
n a w r a c a n ie /
/ o d w r a c a n ie ,
o ś ru c h u
M a rg o C o r p u s u ln a e
a n t e r io r
M a rg o
in te r o s s e u s
M a rg o
in te ro s s e u s
M a rg o
M a rg o
in t e r o s s e u s
in te ro s s e u s
M e m b ra n a M e m b ra n a
in te ro s s e a in te ro s s e a
a n t e b r a c h ii a n t e b r a c h ii F a c ie s
la te r a lis
M a rg o
p o s te r io r
F a c ie s
p o s t e r io r
A r t . r a d io
u ln a r is
d is t a lis
L ig . r a d io u ln a r e
C a p u t u ln a e
d o r s a le T u b e r c u lu m
L ig . ra d io u ln a r e d o r s a le
C a p u t u ln a e
p a lm a r e
u ln a e
u ln a e P ro c . s t y lo id e u s
P ro c . s t y lo
a id e u s ra d ii ra d ii
A Staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy, więzadła i osie dla W wyniku połączenia kości błoną międzykostną przedramienia (mem
ruchów nawracania i odwracania brana interossea antebrachii), ruchy w obydwu stawach są ze sobą sprzę
Przedramię prawe, widok od przodu. żone. Ruch w jednym stawie powoduje ruch w stawie drugim. Oś, wokół
której wykonywany jest ruch nawracania i odwracania biegnie skośnie,
a Odwracanie (kości promieniowa i łokciowa są ustawione równolegle),
ze środka główki kości ramiennej (capitulum humeri) (niewidoczna), przez
b Nawracanie (kość promieniowa krzyżuje od przodu kość łokciową).
środek dołka stawowego (fovea articularis) kości promieniowej, ku dołowi
Staw promieniowo-łokciowy bliższy i promieniowo-łokciowy dalszy są do wyrostka rylcowatego kości łokciowej (proc. styloideus ulnae).
połączone czynnościowo, podczas ruchów nawracania i odwracania ręki.
280
o d w r a c a n ie , F a c ie s
o ś ru c h u p o s t e r io r
n a w r a c a n ie , M a rg o
o ś ru c h u p o s te r io r
L ig .a n u la r e
F a c ie s m e d ia lis
ra d ii
U ln a
C a p u t ra d ii
A r t . r a d io u ln a r is F a c ie s
p r o x im a lis a n t e r io r
B Staw promieniowo-łokciowy bliższy prawy w pozycji nawróconej, dzykostnej [= przestrzeń między guzowatością kości promieniowej (tube
przekrój poprzeczny rositas radii) a struną skośną (chorda obliqua); jako przykład zob. Aa] znaj
Widok od dołu. Oś, wokół której odbywa się ruch nawracania/odwracania duje się wystarczająco dużo miejsca dla guzowatości kości promieniowej.
biegnie przez środek głowy kości promieniowej, która na przekroju po Zwróć uwagę, że chrząstka stawowa obwodu stawowego kości promie
przecznym ma kształt owalny. Podczas ruchu nawracania, oś ta przesuwa niowej (circumferentia articularis radii) jest grubsza po stronie, gdzie od
się ok. 2 mm w kierunku promieniowym (dłuższa średnica głowy kości pro bywa się ruch nawracania. Zgrubienie to jest wynikiem przystosowania
mieniowej biegnie poprzecznie, gdy przedramię jest ustawione w nawró do większego nacisku, gdy staw promieniowo-łokciowy bliższy usta
ceniu). Gdy ręka jest ustawiona w pozycji nawróconej, to w przestrzeni mię- wiony jest w pozycji nawrócenia.
R a d iu s , F a c ie s D is c u s
a r t ic u la r is c a r p a lis u ln o c a r p a lis
P ro c . s t y lo
id e u s ra d ii
M . e x te n s o r
T u b e r c u lu m c a r p i u ln a r is ,
a d o r s a le te n d o
C Kości promieniowa i łokciowa, ruch obracania c Nawracanie.

podczas nawracania i odwracania Więzadła promieniowo-łokciowe dłoniowe i grzbietowe są częścią„kom-
Powierzchnie stawowe końca dalszego kości promieniowej i łokciowej, pleksu łokciowo-nadgarstkowego", który stabilizuje staw promieniowo-
przedramię prawe. Krążek stawowy (łokciowo-nadgarstkowy) nie jest w i -łokciowy dalszy. Sposób, w jaki połączone są ze sobą obie powierzchnie
doczny. stawowe, zależy od położenia kości promieniowej względem kości łok
ciowej. Kości te są w bliskim położeniu tylko wtedy, gdy przyjm ują uło
a Odwracanie.
żenie pośrednie (połowiczne nawrócenie, czyli pozycja neutralna) (wg
b Połowiczne nawrócenie (półnawrót).
Schmidta i Lanza).
281
1.23 Ruchy w stawie łokciowym

i w stawach promieniowo-łokciowych
H u m e ru s H u m e ru s
E p ic o n d y lu s
E p ic o n d y lu s m e d ia lis
la te r a lis
E p ic o n d y lu s E p ic o n d y lu s
L ig .c o lla t e
m e d ia lis la te r a lis
ra le ra d ia le
L ig . c o lla t e r a le L ig . c o lla t e r a le L ig .
L ig .a n u la r e
u ln a r e ra d ia le c o lla t e r a le
ra d ii
u ln a r e
L ig . a n u la r e
C o llu m ra d ii
T u b e r o s it a s ra d ii T u b e r o s it a s
T u b e r o s it a s u ln a e u ln a e
ra d ii
ra d ii
R a d iu s R a d iu s U ln a
M e m b ra n a M e m b ra n a
in te ro s s e a in te ro s s e a
a n t e b r a c h ii a n t e b r a c h ii
T u b e r c u lu m P ro c . s t y lo id e u s
P ro c . s t y lo - P ro c . s t y lo
d o r s a le u ln a e
id e u s r a d ii id e u s ra d ii
L ig g . L ig . u ln o c a r p a le
L ig . r a d io
in t e r c a r p a lia p a lm a r e
c a r p a le d o r s a le
d o r s a lia
L ig . r a d io c a r p a le
p a lm a r e
O ssa m e ta O ssa m e ta
ca rp i l- V ca rp i l- V
P h a la n x
p r o x im a lis
P h a la n x
d is t a lis
P h a la n x
p r o x im a lis
P h a la n x
m e d ia
P h a la n x
d is t a lis
A Nawracanie i odwracanie, ręka prawa wracania są również niezbędne podczas pracy, B Staw łokciowy koślawy
Widok od przodu, wykonywania czynności takich jak wkręcanie Szkielet kończyny górnej prawej, przedramię
a Nawracanie, b Odwracanie. śrubokrętem, wkręcanie żarówki, opróżnianie w pozycji odwróconej. Widok od przodu.
Ruchy nawracania/odwracania ręki podczas wiadra, otwieranie drzwi kluczem itp. Zakres ru Kształt bloczka kości ramiennej (trochlea hu
jedzenia umożliwiają przenoszenie pokarmu chów ręki może być większy, jeżeli są one wspo meri) (zob. s. 276) wynika z fizjologicznego ko
do ust. Ruchy te umożliwiają także dotykanie magane przez ruchy obręczy kończyny górnej ślawego ustawienia (odchylenia) między trzo
różnych okolic ciała celem osłonięcia (ruchy i tułowia. Możliwy jest wówczas ruch obrotu nem kości ramiennej a kością łokciową [łokieć
obronne) lub higieny. Ruchy nawracania i od (rotacja) ręki o 360°. koślawy (cubitus valgus) (valgus = odchylony,
skręcony na zewnątrz, bocznie od osi ciała)].
Koślawość łokcia jest szczególnie widoczna,
gdy kończyna górna jest wyprostowana w sta
wie łokciowym i odwrócona.„Kąt łokciowy" w y
nosi ok. 170°.
282
C Ruchy w stawach ramienno-promieniowym

i ramienno-łokciowym
Ruchy zginania/prostowania przedramienia wykonywane są względem
osi, która biegnie poniżej nadkłykci, przez główkę kości ramiennej i blo
czek kości ramiennej. W pozycji neutralnej (0°), w obydwu stawach można
wykonywać ruchy o maks. zakresie (zgięcie 150° i prostowanie ok. 10°).
Obydwa ruchy są ograniczone przez działanie tkanek miękkich (mięśnie,
tkanka tłuszczowa itp. = ograniczenia miękkotkankowe) lub kości (wyro
stek łokciowy = ograniczenia kostne).
D Ruchy nawracania/odwracania, osie ruchu, ręka prawa

Ustawienie ręki i przedramienia w pozycji neutralnej (0°) jest nazywane
także ustawieniem w pozycji połowicznego nawrócenia. Ruchy nawraca
nia/odwracania są wykonywane wokół osi przebiegającej przez głowę ko
ści promieniowej oraz wyrostek rylcowaty kości łokciowej,
a Pozycja odwrócona (kości promieniowa i łokciowa ułożone są równo
legle).
b Pozycja nawrócona (kość promieniowa krzyżuje od przodu kość łok
ciową).
c Ręka ustawiona w pozycji odwróconej, zgięcie w stawie łokciowym,
widok od przodu (ręka zwrócona powierzchnią dłoniową do góry),
d Ręka ustawiona w pozycji nawróconej, zgięcie w stawie łokciowym, w i
dok od przodu (ręka zwrócona powierzchnią dłoniową do dołu).
Więzadło pierścieniowate kości promieniowej ulega przy tym zakleszcze

niu pomiędzy kością promieniową a główką kości ramiennej, dochodzi do
zablokowania stawu łokciowego w pozycji zgięciowej, a ramię pozostaje
obrócone do wewnątrz (nawrócone). Ponieważ podwichnięcie i związane
z tym dolegliwości bólowe uniemożliwiają dziecku wykonanie ruchu przy
E Nawrócenie bolesne (pronatio dolorosa) zwisającym swobodnie ramieniu, można odnieść wrażenie porażenia ra
Nawrócenie bolesne jest bardzo częstym rodzajem urazu w wieku dzie mienia (porażenie rzekome, tzw. porażenie Chassaignaca). Do rozpo
cięcym (5-7 rok życia, wraz z wiekiem więzadła stają się coraz bardziej sta znania prowadzą badanie kliniczne oraz obowiązkowe badanie radiolo
bilne, co zmniejsza ryzyko urazu). Powstaje w w yniku nagłego pociągnię giczne w dwóch projekcjach, co pozwala wykluczyć uraz kości (złamanie
cia za rękę, zazwyczaj przy nawróconym przedramieniu (stąd określenie chrząstki nasadowej głowy kości promieniowej!). Po nastawieniu, pod
„choroba pielęgniarska"). Głowa kości promieniowej wślizguje się wów czas którego przy silnym odwróceniu ustawia się staw łokciowy w pozycji
czas pod więzadło pierścieniowate kości promieniowej (podwichnięcie). wyprostowanej, uzyskuje się szybko ustąpienie dolegliwości bólowych.
283
1.24 Więzadła ręki
P h a la n x
d is t a lis
A r t . in t e r p h a la n
g e a lis d is t a lis ,
L ig g . c o lla t e r a lia
P h a la n x
m e d ia
g e a lis p r o x im a lis ,
P h a la n x L ig g . c o lla t e r a lia
p r o x im a lis
P h a la n x
d is t a lis
A rt. m e ta c a r p o
p h a la n g e a lis ,
P h a la n x
p r o x im a lis
O s sa m e t a c a r p i l - V
L ig g . m e t a c a r p a lia
d o r s a lia
L ig g . c a r p o m e t a
c a r p a lia d o r s a lia
L ig g . in t e r c a r p a lia O s h a m a tu m
d o r s a lia
c a r p i r a d ia le
L ig . r a d io c a r p a le
P ro c . s t y lo id e u s d o r s a le
ra d ii
T u b e r c u lu m u ln a e
d o r s a le
L ig . ra d io u ln a r e
d o r s a le
U ln a
A Ręka prawa, więzadła, widok od tyłu do nich więzadła międzynadgarstkowe międzykostne (ligg. intercarpalia
Więzadła nadgarstka tworzą gęstą sieć wzm acniającą torebkę stawową interossea) (tu niewidoczne). Natomiast więzadła powierzchowne to w ię
stawu promieniowo-nadgarstkowego. W obrębie więzadeł łączących ko zadła międzynadgarstkowe grzbietowe (zob. A) i dłoniowe. Na podstawie
ści nadgarstka (więzadła międzynadgarstkowe) wyróżniono więzadła głę położenia i przebiegu więzadeł wyróżnia się cztery grupy więzadeł (zob.
bokie (wewnętrzne) i powierzchowne. Więzadła wewnętrzne (s. 296) łączą też widok od strony dłoniowej na B).
poszczególne kości między sobą i są to więzadła leżące głęboko. Należą
284
g e a lis d is t a lis ,
P h a la n x d is t a lis
L ig g . p a lm a r ia
g e a lis p r o x im a lis ,
P h a la n x m e d ia
P h a la n x
d is t a lis
P h a la n x p r o x im a lis
L ig . m e t a c a r p a le
tra n sv e rs u m
p ro fu n d u u m
P h a la n x
p r o x im a lis
A rt. m e ta c a r p o
p h a la n g e a lis ,
O ssa m e ta
c a rp i l- V
L ig g . m e t a c a r p a lia
p a lm a ria
H a m u lu s L ig g . c a r p o m e t a
o s s is h a m a ti c a r p a lia p a lm a r ia
L ig . c o lla t e r a le L ig g . in t e r c a r p a lia
c a r p i u ln a r e p a lm a ria
O s p is ifo r m e T u b e r c u lu m o s s is t r a p e z ii
ś c ię g n o o d L ig . c o lla t e r a le
M . fle x o r c a r p i u ln a r is c a r p i ra d ia le
L ig . u ln o c a r p a le j L ig .u ln o t r iq u e t r u m
p a lm a r e L ig . ra d io c a r p a le p a lm a r e
L ig . u ln o lu n a t u m
L ig . r a d io u ln a r e p a lm a r e
u ln a e A r t . r a d io u ln a r is
d is t a lis
U ln a R a d iu s
B Ręka prawa, więzadła. Widok od przodu 3. więzadła między kośćmi nadgarstka i kośćmi śródręcza (więzadła nad-
1. więzadła między kośćmi przedramienia i ręki (więzadła promieniowo- garstkowo-śródręczne),
-nadgarstkowe, łokciowo-nadgarstkowe i poboczne), 4. więzadła między podstawami kości śródręcza (więzadła śródręczne).
2. więzadła między poszczególnymi kośćmi nadgarstka (więzadła mię-
dzynadgarstkowe międzykostne),
285
1.25 Wewnętrzny aparat więzadłowy ręki.

Przedziały stawowe oraz zespół łokciowo-nadgarstkowy
L ig g .
in t e r c a r p a lia
O s p is ifo r m e
L ig . c o lla t e r a le c a r p i u ln a r e
c a r p i r a d ia le
„ M e n is c u s
u ln o c a r p a lis "
D is c u s
u ln o c a r p a lis
„ s t a w p r o m ie n io w o - ____ s t a w s io d e łk o w y
O s sa ł o k c io w y d a ls z y — k c iu k a
m e ta ca rp i
s t a w p r o m ie n io w o p r z e d z ia ł n a d g a rs t-
II- V
-n a d g a rs tk o w y k o w o -ś ró d rę c z n y
p r z e d z ia ł ś r o d k o w y s t a w m ię d z y -
(ś r ó d n a d g a r s t k o w y ) ś ró d rę c z n y
L ig .t r a p e z o id e o - l ig .c a p i t a t o -
c a p it a t u m h a m a tu m
O s h a m a tu m
O s tra p e zo
id e u m O s t r iq u e t r u m
O s t r a p e z iu m O s lu n a t u m
O s s c a p h o id e u m P ro c . s t y lo
id e u s u ln a e
P ro c . s t y lo
L ig . lu n o -
id e u s ra d ii
t r iq u e t r u m
L ig . s c a p h o - D is c u s
lu n a t u m
u ln o c a r p a lis
a R a d iu s U ln a
A Międzykostne połączenia więzadłowe i przedziały stawowe

nadgarstka
a przekrój czołowy przez prawy nadgarstek, widok od strony grzbieto
wej (oznaczenie według preparatu ze zbiorów anatomicznych uniwersy
tetu w Kilonii); b schemat przedziałów stawowych (prawa ręka, widok od
strony grzbietowej); c artrografia stawu promieniowo-nadgarstkowego
(za zgodą prof, dr J. Koebke, Instytut Anatomiczny Uniwersytetu w Ko
lonii); d i e TK stawu promieniowo-nadgarstkowego (za: Bohndorf K.,
Imhof H., Fischer W., Radiologische Diagnostik der Knochen und Gelenke,
wyd. 2 Thieme, Stuttgart 2006); d prawidłowy przedział; e uszkodzenie
d e
krążka łokciowo-nadgarstkowego z przeciekiem środka kontrastowego
do stawu promieniowo-łokciowego (dodatkowo oderwanie wyrostka ryl-
cowatego kości łokciowej). • przedział międzyśródręczny oraz
Obok wzm acniających torebkę stawową więzadeł pozastawowych nad • staw siodełkowy kciuka.
garstka (grupa zewnętrzna, zob. s. 284) istnieje grupa wewnętrzna, we- Ze względów klinicznych ważną rolę odgrywają m.in. więzadła między
wnątrznadgarstkowa lub więzadeł międzykostnych, która wraz z krąż kostne dalszego (więzadła główkowo-haczykowate i czworoboczno-
kiem łokciowo-nadgarstkowym (discus triangularis) dzieli wnętrze stawu -główkowe) oraz bliższego (więzadło księżycowato-trójgraniaste i łó-
na różne, częściowo całkowicie oddzielone od siebie przedziały. Znajo deczkowato-ksieżycowate) rzędu kości nadgarstka (zob. a) oraz stano
mość tych przedziałów ma znaczenie kliniczne dla przeprowadzania i in wiący najważniejszą strukturę kompleksu łokciowo-nadgarstkowego krą
terpretacji wyników badań artrograficznych (c-e). Wyróżnia się następu żek łokciowo-nadgarstkowy (zob. B). Wspomniane struktury więzadłowe
jące przedziały stawowe (zob. b): podlegają często procesom zwyrodnieniowym lub ulegają uszkodzeniu
• staw promieniowo-łokciowy dalszy, na skutek urazów nadgarstka. Zmiany zwyrodnieniowe krążka łokciowo-
• staw promieniowo-nadgarstkowy, -nadgarstkowego obserwuje się już od 3 dekady życia. Więzadła między
• przedział środkowy nadgarstka, kostne bliższego rzędu kości nadgarstka podlegają natomiast zmianom
• przedział nadgarstkowo-śródręczny, zwyrodnieniowym dopiero w wieku starszym (30% przypadków).
286
O ssa m e ta ca rp i B Kompleks łokciowo-nadgarstkowy

a kompleks łokciowo-nadgarstkowy ręki prawej,
widok od strony grzbietowej; b schemat prepa
ratu histologicznego kompleksu łokciowo-nad-
garstkowego (za: Schmidt H.M., Lanz U., Chirur-
gische anatomie der Hand, wyd. 2 Thieme, Stutt
gart 2003); c kompleks łokciowo-nadgarstkowy
prawej ręki, widok od strony dalszej.
Trójkątny kompleks łokciowo-nadgarstkowy (sy
nonim: trójkątny kompleks włóknisto-chrzęstny,
TFCC) zbudowany z więzadeł i krążka stawo
O s t r a p e z o id e u m O s h a m a tu m wego stanowi połączenie pomiędzy dalszym
odcinkiem kości łokciowej, stawem promie-
O s c a p it a t u m O s t r iq u e t r u m
niowo-łokciowym dalszym oraz bliższym sze
L ig . c o lla t e r a le regiem kości nadgarstka. W przypadku urazu
c a r p i u ln a r e kompleksu łokciowo-nadgarstkowego, na
O s lu n a t u m
pierwszy plan wysuwają się dolegliwości bó
„ M e n is c u s
O s s c a p h o id e u m u ln o c a r p a lis " lowe po stronie łokciowej nadgarstka. Czynno
ściowy podział kompleksu łokciowo-nadgarst
L ig . r a d io L ig .u ln o t r iq u e t r u m
kowego obejmuje:
t r iq u e t r u m
L ig .u ln o lu n a t u m • krążek łokciowo-nadgarstkowy (discus trian
gularis),
• więzadła promieniowo-łokciowe grzbietowe
T u b e r c u lu m u ln a e
d o r s a le i dłoniowe,
L ig . ra d io u ln a r e • więzadła łokciowo-księżycowate i łokciowo-
d o r s a le
-trójgraniaste,
• łąkotkę łokciowo-nadgarstkową,
R a d iu s U ln a
• więzadło poboczne nadgarstka łokciowe
oraz
a
• więzadło promieniowo-trójgraniaste (ele
ment więzadła promieniowo-nadgarstko-
wego grzbietowego).
Zbudowany z chrząstki włóknistej krążek łok
ciowo-nadgarstkowy rozciąga się w płaszczyź
nie poprzecznej i położony pomiędzy nasadą
O s h a m a tu m
dalszą kości łokciowej a kością trójgraniastą lub
A rt.
kością księżycowatą. Rozpoczyna się na dal
m e d io c a r p a lis c a r p i u ln a r e szym brzegu wcięcia łokciowego kości promie
niowej w szklistej chrząstce stawowej i biegnie
O s lu n a t u m O s t r iq u e t r u m (często) dwoma pęczkami do wyrostka rylcowa-
tego kości łokciowej. Zewnętrzny brzeg krążka
L ig .
„ M e n is c u s
in t e r o s s e u m umocowany jest do więzadeł promieniowo-łok-
ciowych grzbietowego i dłoniowego. Środkowe
ś c ię g n o i p o c h e w k a i promieniowe części zbudowanego z chrząstki
A rt. ś c ię g n is t a m ię ś n ia włóknistej krążka nie posiadają naczyń krwio
r a d io c a r p a lis p r o s t o w n ik a ło k c io w e g o
nośnych, więc ich gojenie po urazie przebiega
A rt. n a d g a rstk a
wyraźnie gorzej. Często obserwuje się rów
r a d io u ln a r is d is ta lis
P ro c . s t y lo id e u s nież zmiany zwyrodnieniowe w tym obszarze.
R a d iu s u ln a e Nie należy mylić krążka łokciowo-nadgarstko
wego z łąkotką łokciowo-nadgarstkową, której
b włókna kolagenowe biegną od grzbietowego
i łokciowego brzegu krążka łokciowo-nadgarst
kowego na dłoniową powierzchnię kości trój-
F a c ie s a r t ic u la r is L ig .u ln o - L ig .u ln o graniastej. Łąkotka łokciowo-nadgarstkowa łą
c a r p a lis lu n a t u m t r iq u e t r u m
czy w ten sposób u ludzi znacznie poszerzoną
jam ę stawu bliższego ręki po stronie łokcio
L ig . r a d io u ln a r e wej i zwłaszcza przy ruchu odwiedzenia łokcio
p a lm a r e
wego, zwiększa powierzchnię, na którą działają
siły.
R a d iu s
„ M e n is c u s
u ln a e
c T u b e r c u lu m L ig . ra d io - L ig . r a d io u ln a r e
d o r s a le t r iq u e t r u m d o r s a le
287
1.26 Kanał nadgarstka
H a m u lu s
o s s is h a m a ti
R e t in a c u lu m
O s p is ifo r m e m u s c u lo r u m fle x o r u m
(L ig . c a r p i t r a n s v e r s u m )
C a n a lis c a rp i T u b e r c u lu m
o s s is t r a p e z ii
R a d iu s
U ln a
A Troczek zginaczy (więzadło poprzeczne nadgarstka), kanał Delikatne struktury naczyniowo-nerwowe są napięte, dopasowane i do
nadgarstka, ręka prawa brze umocowane, natomiast ścięgna często się przesuwają. W najwęższej
Widok od przodu. Struktury kostne nadgarstka tworzą na jego powierzchni części kanału nadgarstka często dochodzi do obrzęków i zmian zwyrod
dłoniowej (zob. też C) bruzdę, zamkniętą troczkiem mięśni zginaczy (retina nieniowych, które są przyczynami zespołu cieśni nadgarstka. Zwężenie
culum musculorum flexorum), któremu w żargonie klinicznym odpowiada w obrębie kanału nadgarstka może powodować także uwięźnięcie i ucisk
więzadło poprzeczne nadgarstka. Powstały w ten sposób kanał kostno- nerwu pośrodkowego. Pod wpływem mechanicznego ucisku, zmienia się
-włóknisty nazywany jest kanałem nadgarstka (canalis carpi). Najwęższa jego czynność lub dochodzi do niedokrwienia osłonki nerwu. Przewle
część kanału nadgarstka znajduje się ok. 1 cm poniżej linii pośrodkowej ko kły ucisk na nerw pośrodkowy powoduje zmiany zwyrodnieniowe. Poza
ści szeregu dalszego (zob. D). Przekrój poprzeczny kanału nadgarstka na tej drażnieniem nerwu występuje narastający ból i mrowienie, a w konse
wysokości wynosi jedynie ok. 1,6 cm 2. Przez kanał nadgarstka przebiegają kwencji przedłużania się zmian dochodzi do odnerwienia i zaniku mię
ścięgna dziesięciu mięśni zginaczy [objęte pochewkami ścięgien (vaginae śni, przede wszystkim mięśnia odwodziciela krótkiego kciuka (m. abduc
tendinum) i otoczone tkanką łączną] oraz nerw pośrodkowy (zob. s. 372). tor pollicis brevis) (zob. s. 372).
6 Ręka prawa, przekrój na wysokości kanału nadgarstka, obraz RM

(obraz Tl-zależny)
Widok od strony dalszej. Troczek mięśni zginaczy widoczny jest jako pa
smo o niskim sygnale wysycenia (zaznaczono czerwoną strzałką). Tuż do
tyłu od niego i nieco w stronę promieniową znajduje się nerw pośrod
kowy (zaznaczono małą strzałką). Zawartość wody i tłuszczu daje bardziej
intensywny sygnał niż ścięgna mięśni zginaczy powierzchownych i głę
bokich palców. Wczesna diagnostyka zespołu cieśni nadgarstka opiera
się na objawach klinicznych i pomiarach elektrofizjologicznych prędko
ści przewodzenia nerwu. Natomiast w oparciu o tradycyjne zdjęcie radio
logiczne i badanie TK można stwierdzić kostne przyczyny tego zespołu.
W obrazowaniu RM można uwidocznić zm iany w obrębie tkanek mięk
kich, będące przyczyną powstania zespołu cieśni nadgarstka (np. obrzęk
nerwu pośrodkowego, włókniak, nerwiak itp.).
H = kość haczykowata i haczyk kości haczykowatej

K = kość główkowata
T = kość czworoboczna większa
Ti = kość czworoboczna mniejsza
(Zdjęcie na podstawie Vahlensieck and Reiser, M RTdes Bewegungsappara-

tes, wyd. 2Thiem e, Stuttgart 2001).
288
O s sa
m e t a c a r p i l- V
H a m u lu s O s t r a p e z o id e u m
o s s is h a m a ti
R e t in a c u lu m
E m in e n t ia
c a r p i u ln a r is
i m u s c u lo r u m fle x o r u m
a
O s p is ifo r m e
T u b e r c u lu m
o s s is t r a p e z ii E m in e n t ia
O s h a m a tu m c a r p i r a d ia lis
T u b e r c u lu m
O s lu n a tu m o s s is s c a p h o id e i
P ro c . s t y lo id e u s P ro c . s t y lo id e u s
u ln a e ra d ii
C a p u t u ln a e O s s c a p h o id e u m
R a d iu s
U ln a
C Kanał nadgarstka, ograniczenia kostne, ręka prawa oraz guzek kości łódeczkowatej (tuberculum ossis scaphoidei) i jest w yczu
Widok od przodu. Kości nadgarstka tworzą tuk, wypukły po stronie grzbie walna w badaniu palpacyjnym. Natomiast wyniosłość po stronie łokcio
towej, a wklęsły po stronie dłoniowej. W wyniku takiego ułożenia kości, wej tworzą haczyk kości haczykowatej (hamulus ossis hamati) i kość gro-
po stronie dłoniowej powstaje bruzda nadgarstka, która jest ograniczona chowata (o spisiforme). Między wyniosłościami rozciąga się troczek mięśni
wyniosłością po stronie promieniowej i łokciowej (wyniosłość nadgarstka zginaczy, który zamyka bruzdę w kanał nadgarstka po stronie dłoniowej
promieniowa i łokciowa). Wyniosłość po stronie promieniowej utworzona (płaszczyzny przekroju zaznaczone jako a i b odpowiadają przekrojom
jest przez guzek kości czworobocznej większej (tuberculum ossis trapezii) poprzecznym na D).
C a n a lis u ln a ris L ig . c a rp i R e t in a c u lu m H a m u lu s m ie js c e p r z e jś c ia d la
(z o b . s. 4 0 5 ) p a lm a r e m u s c u lo r u m o s s is h a m a ti T e n d o m u s c u li fle x o r is
fle x o r u m (L ig . c a rp i c a r p i r a d ia lis
tra n s v e rs u m ) m ie js c e p r z e jś c ia d la
O s p is ifo r m e T e n d o m u s c u li T u b e r c u lu m
fle x o r is c a r p i ra d ia lis , o s s is t r a p e z ii
(c z ę ś ć k a n a łu
n a d g a rs tk a )
O s t r iq u e t r u m O s s c a p h o id e u m O s h a m a tu m O s t r a p e z iu m
a O s h a m a tu m O s c a p it a t u m b O s c a p it a t u m O s t r a p e z o id e u m
D Kanał nadgarstka, przekrój w płaszczyźnie poziomej Zwróć uwagę, że kanał nadgarstka jest najwęższy nieco poniżej linii bie
a Kanał nadgarstka, część bliższa, przekrój poprzeczny (płaszczyzna gnącej przez środek kości szeregu dalszego nadgarstka (b) (wg Schmidta
a na C). i Lanza).
b Kanał nadgarstka, część dalsza, przekrój poprzeczny (płaszczyzna
b na C).
289
1.27 Więzadła kości palców
T u b e r o s it a s L ig . L ig .p h a la n g o - L ig . L ig .p h a la n g o - C a p u t o s s is
p h a la n g is d is t a lis o b liq u u m g le n o id a le o b liq u u m g le n o id a le m e ta ca rp i
A r t . in t e r
M . fle x o r d is t a lis ,
d ig it o r u m L ig g . c o lla t e r a lia
p ro fu n d -
te i L ig . o b liq u u m
A r t . in t e r
p r o x im a lis ,
p ro fu n d u m p ro fu n d u s , te n d o te n d o
M . fle x o r
d ig it o r u m
L ig g . s u p e r f ic ia lis , A Paliczek środkowy prawy, torebka stawowa, więzadła, pochewki maziowe ścięgien
te n d o
a n u la r ia a Widok od strony bocznej, b Widok od przodu.
L ig g . o b liq u a
Długie ścięgna zginaczy (mięsień zginacz palców powierzchowny i głęboki) biegną na powierzchni
dłoniowej palców, objęte silną, wspólną pochewką ścięgna (tu niewidoczna). Pochewki ścięgien (va
ginae tendinum) są mechaniczną prowadnicą, która zmniejsza tarcie podczas ruchów ślizgowych
P h a la n x
ścięgien zginaczy długich. Zewnętrzna warstwa włóknista pochewki ścięgna (stratum fibrosum vagi
p r o x im a lis
nae tendinis) wzm ocniona jest przez część okrężną pochewki włóknistej (więzadła pierścieniowate)
i część skośną pochewki włóknistej, więzadła skośne (zob. B). Więzadła te mocują pochewki do po
wierzchni dłoniowej paliczka i zapobiegają przesuwaniu się ścięgien na boki podczas zginania. Prze
L ig . m e t a c a r p a le strzenie zawarte między więzadłami skośnymi i pierścieniowatymi są niezbędne przy ruchach zgina
tra n s v e rs u m
nia palców (zob. też s. 344, Mięśnie: Anatomia topograficzna).
p ro fu n d u m
O s m e ta ca rp i
A rt.
m e ta ca rp o M . fle x o r
p h a la n g e a lis , d ig it o r u m
A r t . in t e r M . fle x o r M . fle x o r
L ig g . s u p e r f ic ia lis ,
A rt. p h a la n g e a lis A rt. d ig it o r u m d ig it o r u m
c o lla t e r a lia te n d o
in t e r p h a la n g e a lis p r o x im a lis m e ta ca rp o p ro fu n d u s , s u p e r f ic ia lis ,
d is t a lis p h a la n g e a lis te n d o te n d o
M . fle x o r d ig it o r u m
b p ro fu n d u s , te n d o
A5 C3 A4 C2 A3 Cl
B Więzadła wzm acniające pochewki ścięgien palców

a Palec wyprostowany, widok od strony bocznej, b Palec zgięty, widok od strony bocznej.
A 1-5 = więzadła pierścieniowate, C 1-3 = więzadła skośne.
• Pierwsze więzadło pierścieniowate (A l): na wysokości stawu śródręczno-paliczkowego (art. meta

carpophalangealis).
• Drugie więzadło pierścieniow ate (A2): na wysokości trzonu paliczka bliższego (phalanx proxi
malis).
• Trzecie więzadło pierścieniowate (A3): na wysokości stawu międzypaliczkowego bliższego (art. in
terphalangealis proximatis).
• Czw arte więzadło pierścieniow ate (A4): na wysokości trzonu paliczka środkowego (phalanx
media).
• Piąte więzadło pierścieniowate (A5): na wysokości stawu międzypaliczkowego dalszego (art. in
terphalangealis distalis).
Więzadła skośne wykazują bardzo różnorodny i zm ienny przebieg.
290
P h a la n x A r t . in t e r p h a la n g e a lis
U n g u is d is t a lis d is t a lis (D IP )
M . e x t e n s o r d ig it o r u m ,
t e n d o (A p o n e u r o s is
d o r s a lis )
p h a la n g is
d is t a lis
L ig . p a lm a r e
p ro fu n d u s , te n d o
C Część dalsza palca, przekrój podłużny płytkami, tworzącymi więzadła dłoniowe (ligg. palmaria). Więzadła dło
Zarówno w obrębie stawów śródręczno-paliczkowych, jak i międzypalicz- niowe tworzą także podłoże dla znajdujących się tam pochewek ścięgien
kowych bliższych i dalszych ręki, części bliższe powierzchni stawowych (wg Schmidta i Lanza).
paliczków po stronie dłoniowej są powiększone włóknisto-chrzęstnymi
L ig . p h a la n g o - L ig .
g le n o id a le c o lla t e r a le M . e x t e n s o r d ig it o r u m ,
te n d o
P h a la n x
p r o x im a lis O s m e ta
ca rp i
Os m e ta
c a rp i
L ig . a n u la r e A 2 L ig .
c o lla t e r a le
L ig . a n u la r e A l a c c e s s o r iu m
tra n sv e rs u m
L ig . p a lm a r e p ro fu n d u m
M . fle x o r d ig it o r u m M . fle x o r d ig it o r u m
p ro fu n d u s , s u p e r f ic ia lis ,
b te n d o L ig . a n u la r e te n d o
D Staw śródręczno-paliczkowy, torebka stawowa i więzadła E Kość śródręcza trzecia ręki prawej, przekrój poprzeczny
a W pozycji wyprostowanej, b W zgięciu, widok od strony bocznej. Widok od strony bliższej. Na wysokości głowy kości śródręcza (od drugiej
Zwróć uwagę, że więzadło poboczne (lig. collaterale) jest luźne, gdy palec do piątej kości śródręcza), włóknisto-chrzęstne płytki dłoniowe (więzadła
jest wyprostowany, natomiast podczas zginania więzadło napina się. Dla dłoniowe) łączą się między sobą poprzecznymi pasmami, tworząc więza
tego też, podczas unieruchomienia ręki przez dłuższy czas (np. w gipsie) dło poprzeczne głębokie śródręcza [lig. metacarpale transversum profun
stawy palców ręki powinny przyjm ować ułożenie w „pozycji czynnościo dum). Połączenie więzadeł dłoniowych i więzadeł pierścieniowatych (A l)
wej" (np. staw śródręczno-paliczkowy ułożony w zgięciu ok. 50°-60°, zob. (zob. B) pochewek ścięgien mięśni zginaczy palców wzmacnia część dal
s. 295). Jeśli ręka znajduje się w innym ułożeniu, tak że stawy śródręczno- szą śródręcza i stabilizuje sklepienie śródręcza (wg Schmidta i Lanza).
-paliczkowe i międzypaliczkowe są przez dłuższy czas ustawione w w y
proście to po zdjęciu gipsu dochodzi do skrócenia więzadeł pobocznych
i zniekształceń typu przeprost. Więzadła poboczne dodatkowe oraz po
chewki maziowe palców ręki (vaginae synoviales digitorum manus) są na
pięte zarówno podczas zginania, jak i prostowania, ograniczają one ruch
prostowania w stawie.
291
1.28 Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka
Tuberositas
phalangis distalis Caput ossis
Phalanx
metacarpi
distalis
Caput phalangis
Corpus phalangis
Phalanx
media
Basis phalangis
Os metacarpi I,
Corpus
Phalanx Phalanx
distalis I proximalis Basis ossis
metacarpi
Os trapezium
Phalanx
proximalis I Os meta
carpi,
Caput
B Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka, powierzchnie stawowe

Widok od strony dłoniowej i łokciowej. Powierzchnia stawowa kości
Os meta czworobocznej większej jest wypukła w kierunku grzbietowo-dłonio-
Os meta carpi, wym , a wklęsła w kierunku promieniowo-łokciowym. Krzywizny tej po
carpi I Corpus wierzchni są przeciwstawne do krzywizn odpowiadającej jej powierzchni
stawowej pierwszej kości śródręcza.
Os metacarpi,
Basis
a
Os trapezoideum
Os trapezium — Os capitatum
Os lunatum
b
Proc. styloideus — Os scaphoideum
radii Proc. styloideus
ulnae
Radius Ulna
A Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka, osie ruchu

Szkielet ręki prawej. Widok od strony prawej. Pierwszą kość śródręcza
nieznacznie odsunięto w kierunku dalszym, aby ułatwić oznaczenie kie
runku. Powierzchnie stawowe kości czworobocznej większej i pierwszej
kości śródręcza mają kształt siodełkowaty i umożliwiają ruch względem C Rodzaje chwytów ręki
dwóch osi: Chwyty ręki można ograniczyć do czterech podstawowych typów:
a Chwyt pensetowy (precyzyjny), b Chwyt zaciskowy, c Chwyt szczyp-
• oś ruchów odwodzenia/przywodzenia (a),
cowy (klucza), d Chwyt wieszakowy (hakowy).
• oś ruchów zginania/prostowania (b).
Badanie kliniczne powinno obejmować badanie czynności ręki, ze szcze
Oś ruchów odwodzenia/przywodzenia odpowiada praktycznie linii bie gólnym uwzględnieniem zaburzeń płynności ruchu oraz siły chwytu. Jest
gnącej w kierunku grzbietowym i dłoniowym. Natomiast oś, względem ważne, aby ocenić precyzję chwytu pensetowego i chwytu szczypco-
której odbywają się ruchy zginania/prostowania biegnie poziomo, przez wego. Precyzyjne chwyty: pensetowy i szczypcowy, zachodzące między
siodełkowatą powierzchnię kości czworobocznej większej. Kiedy kciuk kciukiem a palcem wskazującym , są najważniejszymi ruchami dla oceny
zbliżany jest do palca małego [przeciwstawianie (oppositio)], to ruch ob pełnej sprawności ręki. Tak więc, podczas wydawania opinii dla pracow
rotowy odbywa się wzdłuż osi długiej pierwszej kości śródręcza (trzeci nika fizycznego, na potrzeby odszkodowania, utrata kciuka lub palca
stopień swobody). Ruch przeciwstawiania kciuka jest zasadniczy podczas wskazującego uważane są za znacznie poważniejszy i bardziej rozległy
chwytania i uścisku - ruch ten jest możliwy dzięki przeciwstawnym kształ uszczerbek na zdrowiu, niż utrata któregokolwiek innego palca.
tom powierzchni stawowych (zob. F).
292
Os Os Os Os
triquetrum hamatum capitatum trapezoideum
Hamulus Os
ossis hamati trapezium
E Położenie kciuka względem palców (II—V) w pozycji neutralnej (0°)

Ręka prawa, widok od strony dalszej. W związku z tym , że łuk kości nad
garstka jest wklęsły, kość łódeczkowata i kość czworoboczna większa
ułożone są wyraźnie w kierunku prom ieniowo-łokciowym. W wyniku ta
kiego ułożenia pierwsza kość śródręcza jest obrócona o mniej więcej 60°
w kierunku powierzchni dłoniowej i nie leży w tej samej linii, co kości po
zostałych palców.
Os meta
carpi I
b
Os trapezium
F Ruch obrotowy, wywołany niedopasowaniem powierzchni

stawowych podczas przeciwstawiania kciuka w stawie
nadgarstkowo-śródręcznym
a Położenie w pozycji neutralnej (0°). b Przeciwstawianie kciuka.
Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka jako staw siodełkowy (o kształcie
przypominającym siodło) poddawany jest naprężeniom czynnościowym ,
które mogą predysponować do kostno-stawowych zmian zwyrodnienio
D Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka, ruchy
wych (wg Koebke). Potencjalnie uszkadzające obciążenia są wynikiem
Ręka prawa, widok od strony dłoniowej.
obrotu pierwszej kości śródręcza podczas ruchu przeciwstawiania kciuka.
a Ułożenie w pozycji neutralnej (0°). Kiedy kciuk znajduje się w maksymalnym przeciwstawieniu, jego obrót
b Osie względem których odbywa się ruch w stawie nadgarstkowo- zmniejsza w znacznym stopniu powierzchnię nacisku przenoszonego
-śródręcznym kciuka, przez staw (dla kontrastu porównaj dużą powierzchnię na a). Skoncen
c Przywodzenie, trowanie naprężenia w jednym miejscu sprzyja powstawaniu zmian zw y
d Odwodzenie, rodnieniowych w obrębie części wstępującej powierzchni siodełkowatej
e Zginanie, pierwszej kości śródręcza, a także powierzchni stawowej kości czworo
f Prostowanie, bocznej większej (zmiany zapalne kości i stawu nadgarstkowo-śródręcz-
g Przeciwstawianie. nego kciuka).
h Oś względem której odbywa się ruch przeciwstawiania kciuka. Podczas
ruchu obracania pierwszej kości śródręcza powierzchnia przylegania
między jej powierzchnią stawową a powierzchnią stawową kości czwo
robocznej większej znacznie się zmniejsza (zob. F).
293
1.29 Ruchy w stawach ręki i palców
Art. interphalangealis
distalis
Phalanx distalis
Phalanx media
Art. interphalangealis
proximalis
Phalanx proximalis
Art. metacarpophalangealis
Ligg. collateralia
Art. interphalangealis M. interosseus dorsalis II
M. interosseus dorsalis III
M.interosseus dorsalisI M. interosseus dorsalis IV
Ossa metacarpi II-V

Art. metacarpophalangealis
pollicis M. abductor digiti minimi
Os metacarpi I Ligg. metacarpalia dorsalia
Artt. carpometacarpales
M.opponens pollicis
Os hamatum
Os trapezoideum Os capitatum
Art. carpometacarpalis pollicis Os pisiforme

Os triquetrum
Os trapezium Lig.collaterale ulnare
Lig.collaterale radiale Discus ulnocarpalis
Os scaphoideum Os lunatum
Art. mediocarpalis Art. radioulnaris
distalis
Art. radiocarpalis Ulna
Membrana interossea
Radius antebrachii
A Ręka prawa, przekrój w płaszczyźnie czołowej Stawy palców podzielono następująco:

Widok od tyłu. Ręka i przedramię łączą się ze sobą w stawie promienio-
• stawy śródręczno-paliczkowe (artt. metacarpophalangeales) między
wo-nadgarstkowym (art. radiocarpalis). Stawy śródnadgarstkowe (artt.
kośćmi śródręcza i paliczkami bliższymi (stawy MCP, stawy kuliste),
mediocarpales) zaznaczono niebieską linią. Staw promieniowo-nadgarst-
• stawy międzypaliczkowe bliższe ręki (artt. interphalangeales proximales
kow yze względu na swoją budowę jest stawem kłykciowym (art. condyla
manus) między paliczkami bliższymi i środkowymi (stawy PIP, stawy za
ris). Natomiast staw śródnadgarstkowy razem ze stawami międzyśródręcz-
wiasowe),
nymi (międzypalcowymi) mogą być rozpatrywane jako czynnościowy staw
• stawy międzypaliczkowe dalsze ręki (artt. interphalangeales distales m a
zawiasowy (jama stawowa leżąca między szeregiem bliższym i dalszym ko
nus) między paliczkami środkowymi i dalszymi (stawy Dip stawy za
ści nadgarstka ma kształt przypominający literę S). Stawy utworzone przez
wiasowe).
szereg dalszy kości nadgarstka oraz przez podstawy kości śródręcza (stawy
nadgarstkowo-śródręczne), z wyjątkiem stawu nadgarstkowo-śródręcz- Ponieważ kciuk nie ma paliczka środkowego, to ma on tylko dwa stawy:
nego kciuka są stawami półścisłymi (połączenie włóknisto-chrzęstne). staw nadgarstkowo-śródręczny i staw międzypaliczkowy (rycina wykonana
W stawach tych możliwe są ograniczone ruchy o niewielkim zakresie. na podstawie preparatu z kolekcji anatomicznej Uniwersytetu w Kiel).
294
B Ruchy w stawie promieniowo-nadgarstko- przez kość księżycowatą, a dla stawu śródnad- C Ręka w położeniu czynnościowym
wym i w stawach śródnadgarstkowych garstkowego przez kość główkowatą. Oś po Aby po zabiegu chirurgicznym szybko i w pełni
Rozpoczynając ruch od ułożenia ręki w„położe- dłużna biegnie przez kość główkowatą. Ru usprawnić rękę, ju ż podczas zakładania gipsu,
niu neutralnym" (0°), zgięcie i prostowanie w y chy zginania i prostowania wykonywane są za szyny czy innego unieruchomienia należy uło
konywane są względem osi poprzecznej ręki równo w stawie promieniowo-nadgarstkowym, żyć nadgarstek i palce w położeniu czynnościo
(a). Natomiast ruchy przywodzenia i odwodze jak i śródnadgarstkowym, natomiast ruchy przy wym . W innym ułożeniu więzadła ręki mogą
nia wykonywane są względem osi podłużnej wodzenia i odwodzenia tylko w stawie promie ulec skróceniu, a ręka nigdy nie będzie przyj
(dłoniowo-grzbietowej) (b). Oś poprzeczna dla niowo-nadgarstkowym. mować naturalnego ułożenia w pozycji spo
stawu promieniowo-nadgarstkowego biegnie czynkowej.
PIP MCP
DIP
D Zakres ruchów w stawach palców c zginanie w stawie śródręczno-paliczkowym

Stawy międzypaliczkowe bliższe (PIP) i dalsze (MCP),
(DIP) są to stawy zawiasowe, o jednym stopniu d prostowanie w stawie międzypaliczkowym
swobody (zginanie/prostowanie). Stawy śród- dalszym (DIP),
ręczno-paliczkowe (MCP) palców od 2. do 5. e prostowanie w stawie śródręczno-paliczko
to stawy kuliste, ze względu na ich kształt (trzy wym (MCP),
stopnie swobody). Ruch obrotowy w tych sta f odwodzenie i przywodzenie w stawach śród-
wach jest znacznie ograniczony więzadłami po ręczno-paliczkowych (odsuwają palce od
bocznymi, dlatego też w tych stawach w ystę siebie i przybliżają je do siebie względem osi
pują tylko dwa stopnie swobody: zginanie/pro strzałkowej, przebiegającej przez głowy ko
stowanie, odwodzenie/przywodzenie. W sta ści śródręcza).
wach palców wyróżnia się następujące rodzaje
Ruchy odwodzenia/przywodzenia opisywane
ruchów:
są względem palca środkowego: ruchy odby
a zginanie w stawie międzypaliczkowym dal wające się w kierunku od palca środkowego kla
szym (DIP), syfikowane są jako ruchy odwodzenia, a ruchy
b zginanie w stawie międzypaliczkowym bliż do palca środkowego to ruchy przywodzenia.
szym (PIP),
295
Kończyna górna 2. Mięśnie: grupy czynnościowe
2.1 Mięśnie: grupy czynnościowe
A Podział mięśni, główne zasady klasyfikacji Mm. przedramienia (mm. a n te b ra c h ii)

Mięśnie kończyny górnej można podzielić ze względu na różne kryteria,
Mm. grupy tylnej
które powinny być przejrzyste i logiczne. Mięśnie klasyfikowane są w za
• Grupa powierzchowna mięśni prostowników
leżności od:
- M. prostownik palców (m. extensor digitorum)
• przyczepów początkowych, - M. prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi)
• topografii, - M. prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris)
• czynności, • Grupa głęboka mięśni prostowników
• unerwienia. - M. odwracacz (m. supinator)
- M. odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus)
Topografia i czynność mięśni kończyny górnej często są ze sobą zw ią
- M. prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis)
zane (mięśnie działające na ten sam staw położone są blisko siebie). Mię
- M. prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus)
śnie okolicy naramiennej (np. mięśnie działające na staw ramienny, ob
- M. prostownik wskaziciela (m. extensor indicis)
ręcz kończyny górnej), które działają podobnie, różnią się pod względem
ich położenia. Przedstawiona dalej klasyfikacja (B) jest wynikiem kom Mm. grupy przedniej
promisu między topografią mięśni a ich czynnością. Natomiast w tabeli C • Grupa powierzchowna mięśni zginaczy
przedstawiono klasyfikację mięśni w zależności od ich unerwienia. - M. nawrotny obły (m. pronator teres)
Podział mięśni na podstawie ich unerwienia wskazuje również na cechy - M. zginacz palców powierzchowny (m. flexor digitorum superficialis)
- M. zginacz nadgarstka promieniowy (m. flexor carpi radialis)
rozwoju osobniczego (embrionalnego) i rodowego (filogenetycznego).
- M. zginacz nadgarstka łokciowy (m. flexor carpi ulnaris)
Taki podział jest podziałem klinicznym, uwzględniającym grupowanie
- M. dłoniowy długi (m. palmaris longus)
mięśni na podstawie objawów uszkodzenia nerwów.
• Grupa głęboka mięśni zginaczy
- M. zginacz palców głęboki (m. flexor digitorum profundus)
- M. zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus)
B Mięśnie kończyny górnej, klasyfikacja topograficzno-
- M. nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus)
-czynnościowa
Mm. grupy bocznej
Mm. obręczy kończyny górnej i tułowia • Mm. grupy promieniowej
- M. ramienno-promieniowy (m. brachioradialis)
Mm. obręczy kończyny górnej (rozwojowo mm. głowy) - M. prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi ra
• M. czworoboczny (m. trapezius) dialis longus)
• M. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m.
sternocleidomastoideus) - M. prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi ra
• M. łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) dialis brevis)
Mm. obręczy kończyny górnej i grzbietu
Mm. ręki (mm. m a n u s )
• M. równoległoboczny większy (m. rhomboideus maior)
• M. równoległoboczny mniejszy (m. rhomboideus minor)
Mm. śródręcza (mm. m e ta c a r p a le s )
• M. dźwigacz łopatki (m. levator scapulae)
• Mm. glistowate I—IV (mm. lumbricales I-IV)
Mm. obręczy kończyny górnej (m m . c in g u li m e m b r i su p e r io r is ), • Mm. międzykostne grzbietowe I—IV (mm. interossei dorsales l-IV)
grupa przednia • Mm. międzykostne dłoniowe I-III (mm. interossei palmares I-III)
• M. podobojczykowy (m. subclavius) Mm. kłębu (mm. th e n a ris)
• M. piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) • M. odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis)
• M. zębaty przedni (m. serratus anterior) • M. przywodzicie! kciuka (m. adductor pollicis)
• M. zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis)
Mm. działające na staw ramienny
• M. przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis)
Mm. grupy tylnej Mm. kłębika (mm. h y p o t h e n a r is )
• M. nadgrzebieniowy (m. supraspinatus) • M. odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi)
• M. podgrzebieniowy (m. infraspinatus) • M. zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis)
• M. obły mniejszy (m.
teres minor) • M. przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi)
• M. podłopatkowy (m. subscapularis) • M. dłoniowy krótki (m. palmaris brevis)
• M. naramienny (m. deltoideus)
• M. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi)
• M. obły większy (m.
feres maior)
Mm. grupy przedniej

• M. piersiowy większy (m. pectoralis maior)
• M. kruczo-ramienny (m. coracobrachialis)
Mm. ramienia (mm. b r a c h ii )
Mm. grupy tylnej

• M. trójgłowy ramienia (m. triceps brachii)
• M. łokciowy (m. anconeus)
Mm. grupy przedniej

• M. ramienny (m. brachialis)
• M. dwugłowy ramienia (m. biceps brachii)
296
Kończyna górna ----- 2. Mięśnie: grupy czynnościowe
_____________________________ 1____________________________ ■
C Mięśnie kończyny górnej, klasyfikacja ze względu na unerwienie N. phrenicus

Niemal wszystkie mięśnie kończyny górnej unerwione są przez nerwy N. dorsalis scapulae
splotu ramiennego (plexus brachialis), odchodzące z segmentów C5-T1 N. suprascapularis
rdzenia kręgowego. Wyjątek stanowią mięsień czworoboczny, mostko-
N. subclavius
wo-obojczykowo-sutkowy i mięsień łopatkowo-gnykowy, które rozwo
jowo są mięśniami głowy i unerwiane są przez nerw czaszkowy XI (n. do Fasciculus posterior
datkowy) oraz nerwy ze splotu szyjnego (pętla szyjna). Fasciculus lateralis
N. subscapularis
Nerw Mięśnie
N. thoracicus longus
N. dodatkowy M. czworoboczny
(n. accessorius) M. mostkowo-obojczykowo-sutkowy Fasciculus medialis
Pętla szyjna M. łopatkowo-gnykowy A. axillaris

(ansa cervicalis) N. axillaris
N. grzbietowy łopatki M. dźwigacz łopatki
N. intercostobrachialis
(n. dorsalis scapulae) M. równoległoboczny większy
M. równoległoboczny mniejszy N. radialis
N. nadłopatkowy M. nadgrzebieniowy N. musculocutaneus
(n. suprascapularis) M. podgrzebieniowy
N. thoracodorsalis
N. piersiowy długi M. zębaty przedni
(n. thoracicus longus)
N. podobojczykowy M. podobojczykowy N. medianus

(n. subclavius)
Nn. podłopatkowe M. podłopatkowy N. ulnaris

Costa 1
(nn. subscapulares) M. obły większy
Nn. pectorales
N. piersiowo-grzbietowy M. najszerszy grzbietu
medialis et lateralis
(n. thoracodorsalis)
N. ulnaris et Sulcus
N. piersiowy boczny M. piersiowy większy
nervi ulnaris
i przyśrodkowy (n. pecto M. piersiowy mniejszy
ralis lateralis et medialis)
N. mięśniowo-skórny M. kruczo-ramienny R. profundus
(n. musculocutaneus) M. dwugłowy ramienia nervi radialis
M. ramienny
N. interosseus
N. pachowy [n. axillaris) M. naramienny antebrachii anterior
M. obły mniejszy
N. promieniowy M. trójgłowy ramienia

(n. radialis) M. łokciowy
M. odwracacz
M. ramienno-promieniowy
M. prostownik promieniowy długi
nadgarstka
M. prostownik promieniowy krótki
N. ulnaris
nadgarstka
M. prostownik palców
M. prostownik palca małego
M. prostownik łokciowy nadgarstka N. medianus
M. prostownik długi kciuka
M. prostownik krótki kciuka
M. prostownik wskaziciela
M. odwodziciel długi kciuka
N. pośrodkowy M. nawrotny obły

(n. medianus) M. nawrotny czworoboczny
M. dłoniowy długi
M.zginacz nadgarstka promieniowy
M. zginacz długi kciuka
M. zginacz palców głęboki (V4)
M. zginacz palców powierzchowny
M. odwodziciel krótki kciuka
M. przeciwstawiacz kciuka
M. zginacz krótki kciuka, głowa
powierzchowna
M. glistowaty 1i II
0 Gałęzie ruchowe splotu ramiennego unerwiające mięśnie
N. łokciowy (n. ulnaris) M. zginacz nadgarstka łokciowy kończyny górnej
M. zginacz palców głęboki (’/2 ) Podczas rozwoju embrionalnego zawiązki kończyn rozwijają się z tułowia,
M. dłoniowy krótki
a gałęzie splotu ramiennego podążają za zdeterm inowanym i genetycz
M. zginacz krótki palca małego
M. odwodziciel palca małego nie mięśniami prostownikami, grupy tylnej oraz zginaczami, grupy przed
M. przeciwstawiacz palca małego niej. Nerwy zaopatrujące mięśnie prostowniki (nerw promieniowy i pa
M. przywodziciel kciuka chowy) pochodzą z trzech części tylnych splotu ramiennego, natomiast
M. zginacz krótki kciuka, głowa głęboka
nerwy zaopatrujące mięśnie zginacze (nerw mięśniowo-skórny, łokciowy
Mm. międzykostne dłoniowe i grzbietowe
M. glistowaty III i IV 1 pośrodkowy) pochodzą z trzech części przednich splotu (zob. s. 394, Na
czynia i nerwy: Anatomia topograficzna).
297
2.2 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień czworoboczny,

mostkowo-obojczykowo-sutkowy, łopatkowo-gnykowy
Przyczep © Część zstępująca1 (pars descendens)

początkowy • kość potyliczna (kresa karkowa górna i guzowatość potyliczna zewnętrzna)
• wyrostki kolczyste kręgów szyjnych, więzadło karkowe (lig. nuchae)
@ Część poprzeczna (pars transversa)
Szerokim rozcięgnem przyczepia się do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych
T1-T4
® Część wstępująca (pars ascendens)
wyrostki kolczyste kręgów piersiowych T5-T12
Przyczep • Boczna jedna trzecia część obojczyka (część zstępująca)
końcowy • Wyrostek barkowy (część poprzeczna)
• Grzebień łopatki (część wstępująca)
Czynność • Część zstępująca:
- pociąga łopatkę skośnie do góry i obraca wydrążenie stawowe do dołu (działa ra
zem z dolną częścią mięśnia zębatego przedniego)
- przechyla głowę w tę samą stronę i obraca ją w stronę przeciwną (przy ustabilizo
wanej obręczy kończyny górnej)
• Część poprzeczna: pociąga łopatkę przyśrodkowo
• Część wstępująca: pociąga łopatkę przyśrodkowo i do dołu (działa dodatkowo ra
zem z częścią zstępującą mięśnia podczas ruchu obrotowego)
• Cały mięsień mocuje łopatkę do klatki piersiowej (utrzymuje łopatkę przy klatce
piersiowej)
Unerwienie Nerw czaszkowy [nervus cranialis (NC)] XI (n. dodatkowy) i splot szyjny (plexus cervica
lis) (C2-C4)
A Mięsień czworoboczny, przyczepy,

schemat
Przyczep • Głowa mostkowa (caput sternale): rękojeść mostka

początkowy • Głowa obojczykowa (caput claviculare): przyśrodkowa, jedna trzecia obojczyka
Przyczep Wyrostek sutkowy, kresa karkowa górna
końcowy
Czynność • Jednostronnie -przechyla głowę w tę samą stronę
-obraca głowę w stronę przeciwną
C a p u t s t e r n a le • Obustronnie -prostuje głowę
-kiedy głowa jest ustabilizowana działa jako dodatkowy mięsień
Caput oddechowy
c la v ic u la r e Unerwienie N. dodatkowy (NC XI) oraz bezpośrednie gałęzie ze splotu szyjnego (C1-C2)
B Mięsień mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy, przyczepy, schemat
Przyczep Brzeg górny łopatki

początkowy
Przyczep Trzon kości gnykowej (corpus ossis hyoidei)
końcowy
Czynność • Obniża (stabilizuje) kość gnykową
• Pociąga krtań i kość gnykową do dołu (podczas tonacji i końcowej fazy połykania)
• Napina powięź szyi (fascia cervicalis) i ścięgno pośrednie oraz utrzymuje napięcie
żyły szyjnej wewnętrznej
Unerwienie Pętla szyjna ze splotu szyjnego (C1-C4)
Nie wszystkie struktury wymienione w tabeli Natomiast schematy zamieszczone po stronie pra
C Mięsień łopatkowo-gnykowy, przyczepy, zamieszczono na rycinie po stronie prawej, po wej, przedstawiają położenie i przyczepy mięśni
schemat nieważ nie wszystkie byłyby dobrze widoczne w kolejności ich preparowania.
w tej projekcji. Tabele i schematy miały na celu
usystematyzować i przedstawić ogólny zarys
mięśni, ich nazwy oraz czynność.
298
Linea nuchalis Protuberantia

superior occipitalis externa
Lig. nuchae
M. trapezius,
Pars descendens
Proc. spinosus, C7 M. trapezius,
(Vertebra prominens) Pars transversa
Acromion
Spina scapulae
M. trapezius,
Pars ascendens
D Mięsień czworoboczny
Widok od tyłu.
Proc. spinosus, Tl 2
M. sternocleido
mastoideus
Os hyoideum
Os hyoideum
Margo Tendo
Scapula superior intermedi
Acromion M. omohyoideus
Caput claviculare
Clavicula
Caput sternale
Sternum
E Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i łopatkowo-gnykowy F Mięsień łopatkowo-gnykowy

Widok od strony prawej. Strona prawa, widok od przodu.
299
2.3 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień zębaty przedni,

podobojczykowy, piersiowy mniejszy, dźwigacz łopatki,
równoległoboczny większy i mniejszy
Przyczep początkowy Żebra 1-9

Przyczep końcowy Łopatka: © Część górna (kąt górny)
© Część środkowa (brzeg przyśrodkowy)
© Część dolna (kąt dolny i brzeg przyśrodkowy)
Czynność • Cały mięsień pociąga łopatkę bocznie i do przodu, unosi żebra, kiedy
obręcz kończyny górnej jest ustabilizowana (dodatkowy mięsień odde
chowy)
• Część dolna: obraca łopatkę i jednocześnie pociąga kąt dolny do boku
i dołu (wydrążenie stawowe obraca ku górze)
• Część górna: opuszcza uniesione ramię (działa antagonistycznie do czę
ści dolnej)
Unerwienie N. piersiowy długi (C5-C7)
A Mięsień zębaty przedni, przyczepy,

schemat
d) Mięsień podobojczykowy
Przyczep początkowy Żebro 1 (połączenie żebrowo-chrzęstne)
Przyczep końcowy Powierzchnia dolna obojczyka (jedna trzecia boczna)
Czynność Utrzymuje obojczyk w stawie mostkowo-obojczykowym
Unerwienie N. podobojczykowy (C5, C6)
(D Mięsień piersiowy mniejszy

Przyczep początkowy Żebra 3-5
Przyczep końcowy Wyrostek kruczy
Czynność • Pociąga łopatkę do dołu, przesuwając jednocześnie jej kąt dolny do tyłu
i przyśrodkowo (opuszcza uniesione ramię), wydrążenie stawowe ob
raca ku dołowi
• Dodatkowy mięsień oddechowy
Unerwienie N, piersiowy przyśrodkowy i boczny (C6-T1)
B Mięsień podobojczykowy i mięsień
piersiowy mniejszy, przyczepy, schemat
(D Mięsień dźwigacz łopatki
Przyczep początkowy Wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych C1-C4

Przyczep końcowy Kąt górny łopatki
Czynność • Pociąga łopatkę przyśrodkowo i do góry, a kąt dolny przyśrodkowo
[opuszcza uniesione ramię do położenia w pozycji neutralnej (0°)]
• Pochyla szyję w tę samą stronę (kiedy łopatka jest ustalona)
Unerwienie N. grzbietowy łopatki (C4-C5)
© Mięsień równoległoboczny mniejszy

Przyczep początkowy Wyrostki kolczyste kręgów szyjnych C6-C7
Przyczep końcowy Brzeg przyśrodkowy łopatki (powyżej grzebienia łopatki)
Czynność • Utrzymuje łopatkę
• Pociąga łopatkę przyśrodkowo i do przodu [opuszcza uniesione ramię
do położenia w pozycji neutralnej (0°)]
Unerwienie N. grzbietowy łopatki (C4-C5)
© Mięsień równoległoboczny większy

Przyczep początkowy Wyrostki kolczyste kręgów piersiowych Tl-T 4
Przyczep końcowy Brzeg przyśrodkowy łopatki (poniżej grzebienia łopatki)
Czynność • Utrzymuje łopatkę
• Pociąga łopatkę przyśrodkowo i do przodu [opuszcza uniesione ramię
C Mięsień dźwigacz łopatki, mięsień
do położenia w pozycji neutralnej (0°)]
równoległoboczny większy i mniejszy, Unerwienie N. grzbietowy łopatki (C4-C5)
przyczepy, schemat
300
Acromion
1-9
Cavitas
glenoidalis
Margo
medialis
Clavicula Costa I
Scapula
M. serratus
anterior Acromion
Angulus Proc.
inferior coracoideus
M. subclavius
M. pectoralis
minor
Costae 3-5
D Mięsień zębaty przedni

Widok od strony prawej.
C1 (Atlas)
C2 (Axis) Procc. transversi

C1-C4 E Mięsień podobojczykowy i mięsień piersiowy m niejszy
Strona prawa, widok od przodu.
M. levator scapulae
M. rhomboideus
minor
Angulus
Proc. spinosus, C7 superior Clavicula
(Vertebra
prominens)
Acromion
Procc. spinosi
Spina scapulae
T1-T4
M. rhomboideus Margo medialis

maior
Scapula,
Facies dorsalis
Angulus
inferior
F Mięsień dźwigacz łopatki, mięsień równoległoboczny

większy i m niejszy
Strona prawa, widok od tyłu.
301
2.4 Mięśnie obręczy kończyny górnej: pierścień rotatorów
© Mięsień nadgrzebieniowy
Przyczep początkowy Dół nadgrzebieniowy
Przyczep końcowy Guzek większy kości ramiennej
Czynność Odwodzi
Unerwienie N. nadłopatkowy (C4-C6)
© Mięsień podgrzebieniowy
Przyczep początkowy Dół podgrzebieniowy
Czynność Obraca na zewnątrz
Unerwienie N. nadłopatkowy (C4-C6)
® Mięsień obły mniejszy

Przyczep początkowy Brzeg boczny łopatki
Czynność Obraca na zewnątrz i nieco przywodzi
Unerwienie N. pachowy (C5-C6)
A Mięsień nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy i obły mniejszy,

przyczepy, schemat
© Mięsień podłopatkowy
Przyczep początkowy Dół podłopatkowy
Przyczep końcowy Guzek mniejszy kości ramiennej
Czynność Obraca do wewnątrz
Unerwienie Nn. podłopatkowe (C5, C6)
B Mięsień podłopatkowy, przyczepy, schemat
302
Proc. Incisura M. supra- Margo

Acromion coracoideus scapulae spinatus superior
Angulus superior
Tuberculum
maius
Tuberculum
minus
Sulcus inter
tubercularis
Margo medialis
Crista tuberculi
maioris M. subscapularis
Crista tuberculi
minoris
Corpus humeri
Angulus inferior
M. supra- Spina Proc.

spinatus scapulae coracoideus Acromion Acromion
M. supra
Angulus spinatus
superior
Proc.
Tuberculum coracoideus
maius
Tuberculum
maius
M. infra M. sub
spinatus scapularis
Margo
medialis
M. teres
minor
Corpus
humeri
Margo
lateralis
Corpus
humeri
Angulus
inferior
C Mięśnie tworzące pierścień rotatorów: mięsień nadgrzebieniowy, a Widok od przodu,

podgrzebieniowy, obły m niejszy i podłopatkowy b Widok od tyłu.
Staw ramienny prawy. c Widok od strony bocznej.
303
2.5 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień naramienny
Przyczep początkowy © Część obojczykowa (pars clavicularis): jedna trzecia boczna obojczyka
© Część barkowa (pars acromialis): wyrostek barkowy
® Część grzebieniowa (pars spinalis): grzebień łopatki, guzek naramienny
Przyczep końcowy Guzowatość naramienna kości ramiennej (tuberositas deltoidea humeri)
Czynność • Część obojczykowa: ruch ramienia i obręczy kończyny górnej do przodu
(anteversio), obrót do wewnątrz, przywodzenie
• Część barkowa: odwodzenie
• Część grzebieniowa: ruch ramienia i obręczy kończyny górnej ku tyłowi
(retroversio), obrót na zewnątrz, przywodzenie
Jeżeli kąt odwodzenia wynosi między 60° a 90°, to części obojczykowa
i grzebieniowa wspomagają część barkową mięśnia naramiennego pod
czas ruchu odwodzenia
Unerwienie N. pachowy (C5, C6)
A Mięsień naramienny, schemat
Pars Abductio/Adductio, Pars

Posterior spinalis oś ruchu clavicularis
Pars
acromialis
Pars Scapula Pars

acromialis spinalis
Caput
humeri Cavitas
glenoidalis
Abductio/Adductio,
oś ruchu
Pars
a Anterior clavicularis b
B Mięsień naramienny, części mięśnia i ich czynność

a Staw ramienny prawy, przekrój w płaszczyźnie poprzecznej,
b Staw ramienny prawy ustawiony w pozycji neutralnej (0°), widok
od przodu.
c Staw ramienny prawy w odwiedzeniu 60°, widok od przodu.
Czynność trzech części (obojczykowej, barkowej i grzebieniowej) mięśnia

naramiennego zależy od ich położenia względem kości ramiennej oraz
od ich osi ruchu. Dlatego też, poszczególne części mięśnia mogą dzia
łać zarówno antagonistycznie, jak i synergistycznie (współdziałać). Kiedy
ramię jest odwiedzione, a kąt jest mniejszy od 60°, to część obojczykowa
i grzebieniowa działają antagonistycznie w stosunku do części barkowej
mięśnia naramiennego. Natomiast kiedy kąt odwiedzenia jest większy od
60°, to część barkowa wspomaga ruch odwodzenia. Gdy staw ramienny
znajduje się w pozycji neutralnej (0°) część barkowa mięśnia naramien
nego odwodzi i stabilizuje ramię. Kiedy ramię zostanie odwiedzione o ok.
60°, wtedy ruch odwodzenia wspomagają dodatkowo części obojczy
kowa i grzebieniowa, przekraczając zakres ruchu względem osi strzałko
wej (oś odwodzenie/przywodzenie (c). Zmienia to zakres ruchu poszcze
gólnych części mięśnia: poniżej 60° działają one jako przywodziciele, na
tomiast kiedy odwiedzione ramię przekroczy zakres 60°, to zaczynają
działać jako odwodziciele.
304
M. deltoideus, Acromion
Pars clavicularis
M. deltoideus,
Pars acromialis
Clavicula
Scapula,
Facies costalis
Tuberositas
deltoidea
Corpus Spina Clavicula

humeri scapulae
M. deltoideus,
M. deltoideus, Pars clavicu
Pars acromialis laris
M. deltoideus,
Pars spinalis
Scapula
Proc. M. deltoideus,
Clavicula coracoideus Pars clavicularis
Corpus Insertio musculi
humeri deltoidei,
Acromion Tuberositas deltoidea
M. deltoideus,
Pars acromialis
Spina
scapulae
M. deltoideus,
Pars spinalis
Scapula,
Facies
dorsalis
C Mięsień naramienny
Tuberositas Staw ramienny prawy.
deltoidea
a Widok od przodu,
Corpus b Widok od tyłu.
b humeri c Widok od strony bocznej.
305
2.6 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień najszerszy grzbietu

i mięsień obły większy
(D Mięsień najszerszy grzbietu

Przyczep początkowy • Część kręgowa (pars vertebralis)-.
- wyrostek kolczysty kręgów T7-T12
- powięź piersiowo-lędźwiowa i wyrostki kolczy
ste wszystkich kręgów lędźwiowych oraz grze
bień pośrodkowy kości krzyżowej
• Część lędźwiowa (pars iliaca): tylna, trzecia część
grzebienia biodrowego
• Część żebrowa (pars costalis): żebra 9-12
• Część łopatkowa (pars scapularis): kąt dolny ło
patki
Przyczep końcowy Grzebień guzka mniejszego kości ramiennej
Czynność Obraca ramię do wewnątrz, przywodzi, przesuwa ra
mię ku tyłowi (retroversio), ruchy podczas oddycha
nia (wydech,„mięsień kaszlu")
Unerwienie N. piersiowo-grzbietowy (C6-C8)
© Mięsień obły większy

Przyczep początkowy Kąt dolny łopatki
Przyczep końcowy Grzebień guzka mniejszego kości ramiennej
Czynność Obraca ramię do wewnątrz, przywodzi, przesuwa do
tyłu (retroversio)
Unerwienie N. podłopatkowy (C5-C8)
A Mięsień najszerszy grzbietu i mięsień obły większy, schemat
B Mięsień najszerszy grzbietu, kierunek ścięgna przyczepu

końcowego podczas ustawienia ramienia w pozycji neutralnej
oraz gdy ramię jest uniesione
Widok od tyłu. Mięsień najszerszy grzbietu jest silnym mięśniem odwo
dzącym lub unoszącym ramię. Podczas unoszenia ramienia włókna mię
śniowe prostują się w miejscu ich przyczepu końcowego, mięsień roz
ciąga się i jednocześnie wzrasta siła jego działania. Podczas gdy ramię jest
ustalone, mięsień najszerszy grzbietu bierze udział w prostowaniu tuło
wia, tak jak podczas wspinaczki lub może też obniżać ramię, wbrew opo
rowi. Taka czynność mięśnia najszerszego grzbietu powoduje, że u osób
poruszających się na wózkach inwalidzkich, mięsień ten bierze czynny
udział przy samodzielnym wstawaniu z wózka. Jest on szczególnie ważny
u osób z porażeniem poprzecznym, dwukończynowym (paraplegików).
306
Scapula Margo lateralis
M. teres maior Humerus
Pars scapularis
Proc. spinosus,
T7
Pars vertebralis
Pars iliaca
Fascia
thoracolumbalis Crista iliaca
Os ilium
Os sacrum
C Mięsień najszerszy grzbietu i mięsień

obły większy Proc.
Widok od tyłu. Caput Acromion coracoideus Clavicula
Tuberculum
minus
Tuberculum
maius
Sulcus
intertubercularis
Scapula,
Crista tuberculi Facies costalis
maioris
Crista tuberculi
minoris
M. teres maior
D Mięsień najszerszy grzbietu i mięsień
Angulus
obły większy, wspólny przyczep końcowy M. latissimus
inferior
do grzebienia guzka mniejszego dorsi
Widok od przodu.
307
2 .7 Mięśnie obręczy kończyny górnej: mięsień piersiowy większy

i mięsień kruczo-ramienny
CD Mięsień piersiowy większy

Przyczep początkowy • Część obojczykowa (pars clavicularis): przyśrodkowa część obojczyka
• Część mostkowo-żebrowa (pars sternocostalis): mostek, chrząstki że
browe od 2. do 6.
• Część brzuszna (pars abdominalis): blaszka przednia pochewki mięśnia
prostego brzucha (lamina anterior vaginae musculi recti abdominis)
Przyczep końcowy Grzebień guzka większego kości ramiennej
Czynność • Przywodzenie i obrót na zewnątrz (cały mięsień)
• Przesuwanie do przodu (część obojczykowa i mostkowo-żebrowa)
• Przy ustalonej obręczy kończyny górnej jest dodatkowym mięśniem od
dechowym
Unerwienie N. piersiowy przyśrodkowy i boczny (C5-T1)
© Mięsień kruczo-ramienny
Przyczep początkowy Wyrostek kruczy
Przyczep końcowy Kość ramienna (grzebień guzka mniejszego)
Czynność Przesuwanie do przodu, przywodzenie, obrót do wewnątrz
Unerwienie N. mięśniowo-skórny (C5, C6)
A Mięsień piersiowy większy i mięsień kruczo-ramienny, schemat
P a rs c la v ic u la r is
B Mięsień piersiowy większy, skręt ścięgna

przyczepu końcowego
Widok od przodu. Trzy części mięśnia piersio
wego większego (obojczykowa, mostkowo-że P a rs s t e r n o c o s t a lis
browa, brzuszna) kierują się zbieżnie w stronę

boczną. Przyczepiają się one do grzebienia
guzka większego szerokim ścięgnem, na prze
kroju poprzecznym przypominającym pod
kowę. Pęczki włókien ścięgna ulegają wzajem
nemu skręceniu (skręt ścięgna), tak że włókna P a rs a b d o m in a lis
części obojczykowej przyczepiają się niżej, niż

włókna części mostkowo-żebrowej, a te przy
czepiają się poniżej włókien części brzusznej.
Podobnie jak mięsień najszerszy grzbietu, tak
i włókna mięśnia piersiowego większego odkrę
cają się i prostują podczas unoszenia ramienia,
zwiększając siłę działania tego mięśnia.
308
M. pectoralis maior,
Acromion Pars clavicularis Clavicula
Proc.
coracoideus
Tuberculum
maius
Tuberculum
minus
Sulcus inter
tubercularis M. pectoralis maior,
Pars sternocostalis
Crista tuberculi
maioris
M. coraco Sternum
brachialis
M. pectoralis maior,
Pars abdominalis
Humerus
C Mięsień piersiowy w iększy i mięsień kruczo-ramienny

309
2.8 Mięśnie ramienia: mięsień dwugłowy ramienia

i mięsień ramienny
© Mięsień dwugłowy ramienia

Przyczep początkowy • Głowa długa (caput longum)-, guzek nadpanewkowy
• Głowa krótka (caput breve): wyrostek kruczy
Przyczep końcowy Guzowatość kości promieniowej
Czynność • Staw łokciowy:
- zginanie, odwracanie (przy zgiętym stawie łokciowym)
• Staw ramienny:
Caput longum - zginanie (kość ramienna kieruje się do przodu)
- stabilizacja głowy kości ramiennej podczas skurczu mięśnia nara-
miennego
- odwodzenie i obracanie kości ramiennej do wewnątrz (przyśrod
Caput breve
kowo)
Unerwienie N. mięśniowo-skórny (C5-C7)
© Mięsień ramienny
Przyczep początkowy Część dalsza powierzchni przedniej kości ramiennej oraz przegroda mię-
dzymięśniowa przyśrodkowa i boczna ramienia (septum intermusculare
brachii mediale et laterale)
Przyczep końcowy Guzowatość kości łokciowej (tuberositas ulnae)
Czynność Zginanie w stawie łokciowym
Unerwienie N. mięśniowo-skórny (C5-C7) i n. promieniowy (C5-C6)
A Mięsień dwugłowy ramienia i mięsień ramienny, przyczepy

i schemat
B Mięsień dwugłowy ramienia podczas

ruchu nawracania, staw łokciowy
ustawiony w zgięciu
a Przedramię w pozycji nawróconej, staw łok
ciowy zgięty (ramię prawe, widok od strony
przyśrodkowej).
b Przekrój poprzeczny na poziomie guzowato
ści kości promieniowej, przedramię w pozy
cji nawróconej (widok od strony bliższej),
c Przedramię w pozycji odwróconej, staw łok
ciowy zgięty (ramię prawe, widok od strony
przyśrodkowej).
d Przekrój poprzeczny na poziomie guzowato
ści kości promieniowej, przedramię w pozy
cji odwróconej (widok od strony bliższej).
Przy zgiętym stawie łokciowym, mięsień dwu

głowy ramienia, który jest zginaczem, działa
dodatkowo jako silny odwracacz, ponieważ
dźwignia ramienia w tym położeniu jest nie
mal prostopadła do osi ruchu nawracanie/od-
wracanie (zob. s. 280). W wyniku takiego usta
wienia, kiedy staw łokciowy jest zgięty, ruch od
wracania jest najbardziej efektywny. Podczas
gdy ramię jest nawrócone (a), ścięgno dalsze
mięśnia dwugłowego ramienia owija się wokół
kości promieniowej. Kiedy mięsień się kurczy,
aby zgiąć staw łokciowy, ścięgno odwija się, jak
zwój liny na bloczku (b).
310
Kończyna górna ------ 2. Mięśnie: grupy czynnościowe
Tuberculum Proc.
supraglenoidale coracoideus
Tuberculum Tuberculum
maius maius
M. brachialis
Epicondylus
medialis
Epicondylus Epicondylus Epicondylus

lateralis medialis lateralis
Aponeurosis bicipitalis
(Lacertus fibrosus)
Tuberositas radii, Tuberositas ulnae, Tuberositas Tuberositas ulnae,

M. biceps brachii M. brachialis radii M. brachialis
(insertio) (insertio) (insertio)
C Mięsień dwugłowy ramienia i mięsień ramienny D Mięsień ramienny

Ramię prawe, widok od przodu. Ramię prawe, widok od przodu.
311
2.9 Mięśnie ramienia: mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy
Scapula, Spina Proc.

Facies dorsalis scapulae coracoideus Acromion
Caput humeri
Tuberculum
maius
Tuberculum
infraglenoidale
Corpus humeri
Caput
longum
Caput
laterale M. triceps brachii,
Caput mediale
M. triceps brachii,
Caput longum Caput laterale
Caput
mediale
A Mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy,

przyczepy i schemat
© Mięsień trójgłowy ramienia

Przyczep • Głowa długa (caput longum)-, guzek podpanewkowy
początkowy (tuberculum infraglenoidale)
• Głowa przyśrodkowa (caput mediale)-, powierzchnia
tylna kości ramiennej, poniżej bruzdy nerwu promie Epicondylus Epicondylus
niowego (sulcus nervi radialis) oraz przegroda między- medialis lateralis
mięśniowa przyśrodkowa ramienia
• Głowa boczna (caput laterale)-, powierzchnia tylna kości Olecranon M. anconeus
ramiennej, powyżej bruzdy nerwu promieniowego oraz
przegroda międzymięśniowa boczna ramienia
Przyczep Wyrostek łokciowy
końcowy
Czynność • Staw łokciowy: prostowanie
• Staw ramienny: głowa długa, przesuwanie do tyłu
Ulna Radius
i przywodzenie ramienia
Unerwienie N. promieniowy (C6-C8)
© Mięsień łokciowy
Przyczep Nadkłykieć boczny kości ramiennej (w niektórych przy-
początkowy padkach powierzchnia tylna torebki stawowej)
B Mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy
Przyczep Wyrostek łokciowy (po stronie promieniowej)
Ramię prawe, widok od tyłu.
końcowy
Czynność Prostowanie w stawie łokciowym, napina torebkę stawową
312
Proc. Proc.
coracoideus Acromion coracoideus Acromion
maius maius
infraglenoidale infraglenoidale
Corpus humeri
M. triceps brachii, M. triceps brachii,

Caput laterale Caput longum
(origo) (origo)
M. triceps brachii, M.triceps brachii,

Caput longum Caput laterale
Sulcus nervi
radialis
M. triceps brachii, M.triceps brachii,

Caput mediale Caput mediale
M. triceps brachii M. triceps brachii

(insertio) (insertio)
Epicondylus Epicondylus Epicondylus Epicondylus

medialis lateralis medialis lateralis
Olecranon M. anconeus Olecranon M. anconeus
C Mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy D Mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy
Ramię prawe, widok od tytu. Częściowo usunięto głowę boczną mięśnia Ramię prawe, widok od tyłu. Częściowo usunięto głowę długą mięśnia
trójgłowego ramienia. trójgłowego ramienia.
2.10 Mięśnie przedramienia: grupa powierzchowna i głęboka

mięśni zginaczy
© Mięsień nawrotny obły

Przyczep początkowy • Gtowa ramienna (caput humerale): nadkłykieć przyśrodkowy kości ra-
miennej
• Głowa łokciowa (caput ulnare): wyrostek dziobiasty (proc. coronoideus)
Przyczep końcowy Powierzchnia boczna kości promieniowej (poniżej przyczepu mięśnia od
wracacza)
Czynność • Staw łokciowy: słaby zginacz
• Stawy przedramienia: nawracanie
Unerwienie N. pośrodkowy (C6)
© Mięsień zginacz palców powierzchowny

Przyczep początkowy • Głowa ramienna: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej
• Głowa łokciowa: wyrostek dziobiasty
• Głowa promieniowa: poniżej guzowatości kości promieniowej
Przyczep końcowy Powierzchnia przyśrodkowa i boczna paliczków środkowych palców II—V
• Staw promieniowo-nadgarstkowy oraz stawy śródręczno-paliczkowe
i stawy międzypaliczkowe bliższe palców II—V: zginanie
Unerwienie N. pośrodkowy (C7-T1)
® Mięsień zginacz nadgarstka promieniowy
Przyczep początkowy Nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej

Przyczep końcowy Podstawa kości śródręcza II (czasami III)
Czynność Staw promieniowo-nadgarstkowy: zginanie i odwodzenie ręki
Unerwienie N. pośrodkowy (C6-C8)
© Mięsień zginacz nadgarstka łokciowy
Przyczep początkowy • Głowa ramienna: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej

• Głowa łokciowa: wyrostek łokciowy
Przyczep końcowy Kość grochowata, haczyk kości haczykowatej, podstawa kości śródręcza V
Czynność Staw promieniowo-nadgarstkowy: zginanie i przywodzenie ręki
A Grupa powierzchowna mięśni zginaczy, Unerwienie N. łokciowy (C8-T1)
przyczepy i schemat © Mięsień dłoniowy długi
Przyczep początkowy Nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej
Przyczep końcowy Rozcięgno dłoniowe (aponeurosispalmaris)
• Staw promieniowo-nadgarstkowy: zginanie, napina rozcięgno dłoniowe
podczas ruchów chwytnych
© Mięsień zginacz palców głęboki

Przyczep początkowy 2/3 bliższe powierzchni przedniej kości łokciowej oraz powierzchnia
przednia błony międzykostnej przedramienia
Przyczep końcowy Powierzchnia dłoniowa paliczków dalszych palców II—V
Czynność Staw promieniowo-nadgarstkowy oraz stawy śródręczno-paliczkowe
i stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze palców II—V: zginanie
Unerwienie • N. pośrodkowy (część promieniowa, palec II i III), C7-T1
• N. łokciowy (część łokciowa, palec IV i V), C8-T1
© Mięsień zginacz długi kciuka

Przyczep początkowy Powierzchnia przednia kości promieniowej i błony międzykostnej przed
ramienia
Przyczep końcowy Powierzchnia dłoniowa paliczka dalszego kciuka
Czynność • Staw promieniowo-nadgarstkowy: zginanie i odwodzenie ręki
• Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: przeciwstawianie
• Staw śródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka: zginanie
Unerwienie N. pośrodkowy (C6-C8)
® Mięsień nawrotny czworoboczny

Przyczep początkowy 1/4 dalsza powierzchni przedniej kości łokciowej
Przyczep końcowy 1/4 dalsza powierzchni przedniej kości promieniowej
Czynność Nawraca rękę, stabilizuje staw promieniowo-łokciowy dalszy
B Grupa głęboka mięśni zginaczy,
przyczepy i schemat
314
Epicondylus medialis, Humerus,

Caput commune Epicondylus
musculorum flexorum medialis
Proc.
coronoideus
Tuberositas Tuberositas
Tuberositas
radii radii
ulnae
M.pronator
teres Membrana
M. palmaris interossea
longus antebrachii
M. flexor
carpi radialis
M. flexor carpi Radius
ulnaris
M.flexor digitorum
profundus
M. flexor digitorum M. flexor

superficialis pollicis longus
M.pronator
quadratus
Basis ossis Os pisiforme Tuberculum

metacarpi II ossis trapezii
Hamulus ossis
Os pisiforme
hamati Os trapezium
Hamulus ossis
Basis ossis
hamati
metacarpi V
Aponeurosis
palmaris
Phalanx
media II—V Phalanx distalis I,
Basis
Phalanx
distalis IV
C Grupa powierzchowna mięśni zginaczy (mięsień nawrotny obły, D Grupa głęboka mięśni zginaczy (mięsień zginacz palców głęboki,
zginacz palców powierzchowny, zginacz nadgarstka promie- zginacz długi kciuka i mięsień nawrotny czworoboczny)
niowy, zginacz nadgarstka łokciowy i mięsień dłoniowy długi) Przedramię prawe, widok od przodu.
Przedramię prawe, widok od przodu.
315
2.11 Mięśnie przedramienia: grupa boczna
© Mięsień ramienno-promieniowy
Przyczep początkowy Powierzchnia boczna części dalszej kości ramiennej, przegroda między-
mięśniowa boczna ramienia
Przyczep końcowy Wyrostek rylcowaty kości promieniowej
Czynność • Staw łokciowy: zginanie
• Stawy przedramienia: półnawrót
© Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka

Przyczep początkowy Powierzchnia boczna części dalszej kości ramiennej (grzebień ponadnad-
kłykciowy boczny), przegroda międzymięśniowa boczna ramienia
Przyczep końcowy Powierzchnia grzbietowa podstawy kości śródręcza II
• Staw promieniowo-nadgarstkowy: prostowanie grzbietowe (bierze
udział w zamykaniu ręki w pięść), odwodzenie ręki
Unerwienie N. promieniowy (C5—C7)
® Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka

Przyczep początkowy Nadkłykieć boczny kości ramiennej
Przyczep końcowy Powierzchnia grzbietowa podstawy kości śródręcza III
• Staw promieniowo-nadgarstkowy: prostowanie grzbietowe (wspomaga
zaciskanie ręki w pięść), odwodzenie ręki (odchylenie w stronę promie
niową)
A Mięśnie grupy bocznej, przyczepy i schemat
316
Humerus
Humerus
Crista supra
epicondylaris
lateralis M. brachioradialis
Epicondylus
lateralis
Olecranon Epicondylus
lateralis
Epicondylus
medialis
M. brachioradialis
Olecranon
M. extensor carpi M. extensor carpi

radialis longus radialis longus
Ulna
M. extensor carpi M.extensor carpi

radialis brevis radialis brevis
Radius
Membrana
interossea
antebrachii
M. brachioradialis
(tendo)
Proc. styloideus
radii
Basis ossis Basis ossis

metacarpi III metacarpi II
Os meta
carpi
Corpus ossis
metacarpi
B Mięśnie grupy bocznej (mięsień ramienno-promieniowy, Caput ossis

prostownik promieniowy długi nadgarstka i prostownik metacarpi
promieniowy krótki nadgarstka)
Przedramię prawe.
a Widok od strony bocznej,

b Widok od tyłu.
317
2.12 Mięśnie przedramienia: grupa powierzchowna i głęboka

mięśni prostowników
© Mięsień prostownik palców

Przyczep początkowy Głowa wspólna (nadkłykieć boczny kości ramiennej)
Przyczep końcowy Powierzchnia grzbietowa palców II—V
Czynność • Staw promieniowo-nadgarstkowy: prostowanie
• Staw śródręczno-paliczkowy, międzypaliczkowy bliższy i dalszy palców
II—V: prostowanie i odwodzenie palców
© Mięsień prostownik palca małego

Przyczep początkowy Głowa wspólna (nadkłykieć boczny kości ramiennej)
Przyczep końcowy Powierzchnia grzbietowa palca V
Czynność • Staw łokciowy: prostowanie
• Staw śródręczno-paliczkowy, międzypaliczkowy bliższy i dalszy palca V:
prostowanie i odwodzenie palca V
Unerwienie N, promieniowy (C6-C8)
© Mięsień prostownik nadgarstka łokciowy

Przyczep początkowy Głowa ramienna (nadkłykieć boczny kości ramiennej), głowa łokciowa
(powierzchnia tylna kości łokciowej)
Przyczep końcowy Podstawa kości śródręcza V
Czynność Staw promieniowo-nadgarstkowy: prostowanie i przywodzenie ręki
© Mięsień odwracacz
Przyczep początkowy Wyrostek łokciowy, nadkłykieć boczny kości ramiennej, więzadło po
boczne promieniowe, więzadło pierścieniowate kości promieniowej
Przyczep końcowy Kość promieniowa (między guzowatością kości promieniowej a przycze
A Grupa powierzchowna mięśni pem końcowym mięśnia nawrotnego obłego)
prostowników, przyczepy i schemat Czynność Stawy przedramienia: odwracanie
Unerwienie N. promieniowy (C5, C6)
© Mięsień odwodziciel długi kciuka

Przyczep początkowy Powierzchnia tylna kości promieniowej i łokciowej oraz błona między-
kostna przedramienia
Przyczep końcowy Podstawa kości śródręcza I
Czynność • Staw promieniowo-nadgarstkowy: odwodzenie ręki
• Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: odwodzenie
© Mięsień prostownik krótki kciuka
Przyczep początkowy Powierzchnia tylna kości promieniowej i błona międzykostna przedramie

nia (poniżej mięśnia odwodziciela długiego kciuka)
Przyczep końcowy Podstawa paliczka bliższego kciuka
Czynność • Staw promieniowo-nadgarstkowy: odwodzenie ręki
• Staw nadgarstkowo-śródręczny i śródręczno-paliczkowy kciuka: prosto
wanie
© Mięsień prostownik długi kciuka
Przyczep początkowy Powierzchnia tylna kości łokciowej i błona międzykostna przedramienia

Przyczep końcowy Podstawa paliczka dalszego kciuka
Czynność • Staw promieniowo-nadgarstkowy: prostowanie i odwodzenie ręki
• Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: przywodzenie
• Stawy śródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka: prostowanie
© Mięsień prostownik wskaziciela

Przyczep początkowy Powierzchnia tylna kości łokciowej i błona międzykostna przedramienia
Przyczep końcowy Powierzchnia tylna palca II
Czynność • Staw promieniowo-nadgarstkowy: prostowanie
• Stawy śródręczno-paliczkowy oraz międzypaliczkowy bliższy i dalszy
palca II: prostowanie
B Grupa głęboka mięśni prostowników, Unerwienie N. promieniowy (C6-C8)
przyczepy i schemat
318
Epicondylus Epicondylus Epicondylus

lateralis medialis lateralis
Olecranon
Caput commune, Sulcus Olecranon
Mm. extensor digitorum, nervi ulnaris
extensor digiti minimi,
extensor carpi ulnaris
M. supinator
Ulna
Margo
posterior
Radius
M. abductor
pollicis longus
M. extensor
pollicis longus
M. extensor
pollicis brevis
M.extensor
indicis
Tuberculum
dorsale
Basis ossis
metacarpi I
Os meta
Os meta carpi I
carpi II
Phalanx
Connexus
proximalis I,
intertendinei
Basis
Phalanx
distalis I,
Basis
C Grupa powierzchowna mięśni prostowników D Grupa głęboka mięśni prostowników (mięsień odwracacz,
(mięsień prostownik palców, prostownik palca małego, odwodziciel długi kciuka, prostownik krótki kciuka,
prostownik nadgarstka łokciowy) prostownik długi kciuka, prostownik wskaziciela)
Przedramię prawe, widok od tyłu. Przedramię prawe, widok od tyłu.
319
2.13 Mięśnie ręki: mięśnie kłębu i kłębika
(D Mięsień odwodziciel krótki kciuka

Przyczep Kość łódeczkowata, kość czworoboczna większa, troczek
początkowy mięśni zginaczy
Przyczep Podstawa paliczka bliższego kciuka (przez trzeszczkę pro
końcowy mieniową)
Czynność • Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: odwodzenie
• Staw śródręczno-paliczkowy kciuka: zginanie
Unerwienie N, pośrodkowy (C6-C7)
© Mięsień przywodziciel kciuka

Przyczep • Głowa poprzeczna (caput transversum): powierzchnia
początkowy dłoniowa kości śródręcza III
• Głowa skośna (caput obliquum)-, kość główkowata, pod
stawa kości śródręcza ll+lll
Przyczep Podstawa paliczka bliższego kciuka (przez trzeszczkę łok
końcowy ciową)
Czynność • Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: przeciwstawia
Os sesamoideum nie, przywodzenie
ulnare • Staw śródręczno-paliczkowy kciuka: zginanie
Unerwienie N. łokciowy (C8-T1)
Os sesamoideum
radiale © Mięsień zginacz krótki kciuka
Przyczep • Głowa powierzchowna (caput superficiale): troczek mię
początkowy śni zginaczy
• Głowa głęboka (caput profundum): kość główkowata,
kość czworoboczna większa
Przyczep Podstawa paliczka bliższego kciuka (przez trzeszczkę pro
końcowy mieniową)
Czynność • Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: zginanie, prze
ciwstawianie
• Staw śródręczno-paliczkowy kciuka: zginanie
Unerwienie • N. pośrodkowy, C6-T1 (głowa powierzchowna)
• N. łokciowy, C8-T1 (głowa głęboka)
© Mięsień przeciwstawiacz kciuka

A Mięśnie kłębu (G)-@) i mięśnie kłębika (©-©), przyczepy i schemat
Przyczep Kość czworoboczna większa
początkowy
Przyczep Brzeg promieniowy kości śródręcza I
końcowy
Czynność Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka: przeciwstawianie
Unerwienie N. pośrodkowy (C6, C7)
© Mięsień odwodziciel palca małego

Przyczep początkowy Kość grochowata
Podstawa paliczka bliższego po stronie łokciowej oraz powierzchnia
grzbietowa palca V
Przyczep końcowy Staw śródręczno-paliczkowy palca V: zginanie i odwodzenie palca V
Czynność Staw międzypaliczkowy bliższy i dalszy palca V: prostowanie
© Mięsień zginacz krótki palca małego

Przyczep początkowy Haczyk kości haczykowatej, troczek mięśni zginaczy
Przyczep końcowy Podstawa paliczka bliższego palca V
Czynność Staw śródręczno-paliczkowy palca V: zginanie
© Mięsień przeciwstawiacz palca małego

Przyczep początkowy Haczyk kości haczykowatej
Przyczep końcowy Brzeg łokciowy kości śródręcza V
Czynność Pociąga kość śródręcza w kierunku dłoniowym (przeciwstawianie)
Mięsień dłoniowy krótki (nie uwzględniono na schemacie, zob. s. 343 i 348)

Przyczep początkowy Brzeg łokciowy rozcięgna dłoniowego
Przyczep końcowy Skóra wyniosłości kłębika
Czynność Napina rozcięgno dłoniowe (czynność ochronna)
320
Phalanx distalis I
Phalanx proximalis
Caput
Phalanx proximalis I,
Phalanx proximalis, Corpus
Basis
Phalanx proximalis I,
Os metacarpi III Basis
Os metacarpi V M. adductor pollicis,

Caput transversum
Caput ossis
metacarpi I
M. opponens
digiti minimi M. abductor
pollicis brevis
M.flexor digiti
minimi brevis M. adductor pollicis,
Caput obliquum
M. abductor
digiti minimi M.flexor pollicis brevis,
Caput superficiale
Hamulus ossis
Basis ossis
hamati
metacarpi III
Os hamatum M. opponens pollicis
Os capitatum
Os pisiforme
Os trapezium
Os triquetrum
Os scaphoideum
Os lunatum
B Mięśnie kłębu (mięsień odwodziciel krótki kciuka, przywodziciel

kciuka, zginacz krótki kciuka i przeciwstawiacz kciuka) oraz
mięśnie kłębika (mięsień odwodziciel palca małego, zginacz
krótki palca małego i przeciwstawiacz palca małego)
Ręka prawa, widok od przodu.
321
2.14 Mięśnie ręki: mięśnie śródręcza (glistowate i międzykostne)
(D Mięśnie glistowate I—IV

Przyczep Strona promieniowa ścięgien mięśnia zginacza głębo
początkowy kiego palców (zmiennie)
Przyczep • M. glistowaty I: powierzchnia grzbietowa palca II
końcowy • M. glistowaty II: powierzchnia grzbietowa palca III
• M. glistowaty III: powierzchnia grzbietowa palca IV
• M. glistowaty IV: powierzchnia grzbietowa palca V
Czynność • Staw śródręczno-paliczkowy palca II—V: zginanie
• Staw międzypaliczkowy bliższy i dalszy palca II—V: pro
stowanie
Unerwienie • N. pośrodkowy, C8-T1 (m. glistowaty I i II)
• N. łokciowy, C8-T1 (m. glistowaty III i IV)
© Mięśnie międzykostne grzbietowe I—IV

Przyczep Dwiema głowami odpowiednio po obydwu stronach
początkowy kości śródręcza I-V
Przyczep • Powierzchnia grzbietowa palca II—IV, podstawa paliczka
końcowy bliższego
• M. międzykostny I: powierzchnia promieniowa paliczka
bliższego palca II
• M. międzykostny II: powierzchnia promieniowa
paliczka bliższego palca III
• M. międzykostny III: powierzchnia łokciowa paliczka
bliższego palca III
• M. międzykostny IV: powierzchnia łokciowa paliczka
bliższego palca IV
Czynność • Staw śródręczno-paliczkowy palca II—IV: zginanie
• Staw międzypaliczkowy bliższy i dalszy palca II—IV:
prostowanie i odwodzenie (odwodzenie palca II i IV od
M. flexor digitorum osi palca III)
profundus Unerwienie N. łokciowy (C8-T1)
® Mięśnie międzykostne dłoniowe I-III

A Mięśnie śródręcza, schemat Przyczep • M. międzykostny I: powierzchnia łokciowa kości śród
początkowy ręcza II
• M. międzykostny II: powierzchnia promieniowa kości
śródręcza IV
• M. międzykostny III: powierzchnia promieniowa kości
śródręcza V
Przyczep Powierzchnia grzbietowa i podstawa paliczka bliższego
końcowy odpowiadającego mu palca
Czynność • Staw śródręczno-paliczkowy palca II, IV i V: zginanie
• Staw międzypaliczkowy bliższy i dalszy palca II, IV i V:
prostowanie i przywodzenie (przywodzenie palca II, IV
i V do palca środkowego)
322
Phalanx distalis II,

Tuberositas phalangis distalis
Corpus
Basis
Phalanx media II
Phalanx proximalis II
Os meta
carpi II
M.lumbricalis I M. interosseus
palmaris I
M. lumbricalis II
M. interosseus
M. lumbricalis III palmaris II
(dwie głowy)
M. interosseus
palmaris III
M. lumbricalis IV
Hamulus (dwie głowy) Ossa meta
ossis hamati carpi II—
V
Os pisiforme Os trapezoideum
Radius
Ulna
a
M. flexor digitorum
profundus (tendo)
Phalanx
proximalis II—V
M. interosseus M. interosseus
dorsalis III dorsalis II
M. interosseus M. interosseus
dorsalis IV dorsalis I
Ossa meta Os meta

carpi II—V carpi I
B Mięśnie ręki
Ręka prawa, widok od przodu.
a Mięśnie glistowate I—IV.

b Mięśnie międzykostne dłoniowe I-III.
c Mięśnie międzykostne grzbietowe I—IV. c
323
2.15 Przegląd czynności mięśni: staw ramienny
A Ruchy w stawie ramiennym (orf. h u m e r i )*
Rodzaj ruchu Zakres Mięsień Unerwienie Unerwiający

ruchu segment
rdzenia
Zgięcie/ 90° • M.deltoideus • N. axiliaris • C5-6 a Zgięcie

zgięcie do (>90° = Pars clavicularis) do przodu
przodu unoszenie) • M. biceps brachii • N.musculocutaneus • C5-7
• M. pectoralis maior • Nn.pectorales • C5-T1
(Pars clavicularis medialis et lateralis
et Pars sterno-costalis)
• M. coracobrachialis • N.musculocutaneus • C6-7
Prostowanie/ 40° • M. latissimus dorsi • N. thoracodorsalis • C6-8

zgięcie do • M. teres maior • N.subscapularis • C 5-8
b Zgięcie
tyłu ■M. triceps brachii • N. radialis • C6-8
do tyłu
(Caput longum)
• M.deltoideus • N. axillaris • C5-6
(Pars spinalis)
Odwodzenie 90° • M.deltoideus • N. axillaris • C5-6

(>90° = (Pars acromialis),
unoszenie) od 60° cały mięsień
• M.supraspinatus ■N.suprascapularis • C4-6
c Odwodzenie
• M.biceps brachii • N.musculocutaneus • C5-7
(Caput longum)
Przywodzenie 20-40° • M. pectoralis maior • Nn.pectorales • C5-T1

medialis et lateralis
• M. latissimus dorsi • N. thoracodorsalis • C6-8
• M. triceps brachii • N. radia lis • C6-8
(Caput longum)
• M. teres maior • N.subscapularis • C5-8
d Przywodzenie
• M.deltoideus • N. axiliaris • C5-6
(Pars clavicularis
und Pars spinalis)
• M. biceps brachii • N.musculocutaneus • C5-7
(Caput breve)
• M. coracobrachialis • N.musculocutaneus • C6-7
Obrót 50-95° • M.subscapularis • N.subscapularis • C5-8

do wewnątrz • M. pectoralis maior • Nn.pectorales • C5-T1 e Obrót do
medialis et lateralis wewnątrz
• M. biceps brachii • N.musculocutaneus • C 5-7 (rotacja
(Caput longum) wewnętrzna)
• M, deltoideus • N. axillaris • C 5-6
(Pars clavicularis)
• M. teres maior • N.subscapularis • C5-8
• M. latissimus dorsi • N. thoracodorsalis • C6-8
Obrót • M.infraspinatus • N.suprascapularis • C4-6

na zewnątrz 60-90° • M. teres minor • N. axillaris • C5-6
(w zależności • M.deltoideus • N. axillaris • C5-6
od zakresu (Pars spinalis)
zgięcia)
f Obrót na
zewnątrz
punktem wyjścia rozważań czynnościowych są ruchy w stawie. Mięśnie, biorące udział w danym ru
(rotacja
chu, wymienione są w kolejności odpowiadającej sile ich działania w danym kierunku. Należy jednak
zew
pamiętać, że poszczególne mięśnie mogą współpracować przy wykonywaniu określonego ruchu, ich
nętrzna)
znaczenie czynnościowe jest jednak zaniedbywalnie małe. Aby móc sprostać zadaniu opisania róż
norodności ruchów w stawie, każdemu stawowi przypisano (w zależności od ilości stopni swobody)
zdefiniowane ruchy podstawowe wokół zdefiniowanej osi. Dopiero kombinacja takich ruchów pod B Możliwości ruchu w stawie
stawowych umożliwia różne, w zależności od stawu, spektrum ruchów. ramiennym
324
e Rotatory w ewnętrzne
b Prostowniki d Przywodziciele f Rotatory zewnętrzne
C Badanie czynności mięśni stawu ramiennego rowi lub o stawianie aktywnego oporu przeciw wykonywanym przez ba
Badając siłę mięśniową prosi się pacjenta o aktywny ruch przeciw opo dającego ruchom. Ocenia się ją z pomocą skali punktowej od 0 do 5.
D Objawy kliniczne skrócenia lub osłabienia mięśni stawu ramiennego
Grupa Objawy skrócenia mięśni Objawy osłabienia mięśni

mięśniowa
Zginacze W przypadku skrócenia zginaczy dochodzi często do Wyrównawczo do osłabienia mięśni następuje wysokie podcią
wysunięcia barku. gnięcie wyrostka barkowego i przemieszczenie grzbietowe tuło
wia poprzez pogłębienie lordozy lędźwiowej. W przypadku izo
lowanego osłabienia mięśnia naramiennego następuje spłycenie
wypukłości barkowej, wyrostek barkowy uwypukla się kątowo.
Prostowniki Wyraźne ograniczenie ruchu unoszenia i rotacji Osłabienie mięśni prostowników wyraża się dopiero przy ekstre
zewnętrznej. malnych obciążeniach, jak np. wysokim uniesieniu obu ramion
ku tyłowi.
Odwodziciele Ograniczenie ruchu poprzez skrócenie mięśnia Niemożliwe jest uniesienie ramienia wbrew sile ciężkości. Spły
(głównie m. nadgrzebieniowego i m. dwugłowego cenie uwypuklenia barkowego z typowym wklęśnięciem poniżej
ramienia) m.in. cofnięcia, przywiedzenia i rotacji wyrostka barkowego, często podwichnięcie stawu ramiennego
zewnętrznej w stawie ramiennym. ze zwisającym ramieniem.
Przywodziciele Wysunięty bark oraz wzmożona kifoza kręgosłupa pier Zaburzenia ruchów skoordynowanych do mięśni skośnych brzu
siowego z kompensacyjną silnie zaznaczoną lordozą cha po stronie przeciwnej, tzn. przede wszystkim znacznie
kręgosłupa szyjnego. Znaczne ograniczenie ruchów ra utrudnione są ruchy uderzenia (prostego i „hakiem") dotkniętą
mienia: zgięcia i odwiedzenia powyżej poziomu głowy. chorobą kończyną.Trudności w utrzymaniu większych bądź
cięższych przedmiotów na wysokości talii.
Rotatory Znaczne ograniczenia unoszenia ramienia powyżej Izolowane osłabienie rotatorów wewnętrznych jest rzadkie i
wewnętrzne poziomu głowy z równoczesną rotacją zewnętrzną. kompensowane czynnością zginaczy (większość czynności dnia
codziennego wykonuje się w zgięciu i rotacji wewnętrznej).
Rotatory Skrócenie rotatorów zewnętrznych jest rzadkie (naj Przy unoszeniu ramienia, niedostateczne scentrowanie głowy
zewnętrzne częściej po długotrwałym unieruchomieniu) i skutkuje kości ramiennej w panewce stawu, stąd kompensacyjne urucho
ograniczeniem rotacji wewnętrznej. mienie odwodzicieli (np. m. nadgrzebieniowego), podciągnięcie
barku i wzmożone zgięcie boczne tułowia.
325
2.16 Przegląd czynności mięśni: staw łokciowy
A Ruchy w stawie łokciowym { a r t . c u b it i )
Rodzaj ruchu Zakres ruchu Mięsień Unerwienie Unerwiający

segment rdzenia
Zgięcie 130-150° • M. biceps brachii • N.musculocutaneus • C5-7

• M. brachialis • N.musculocutaneus • C 5-7
• M. brachioradialis • N. radialis • C 5-7
• Mm. extensores carpi radialis longus et brevis • N. radialis • C5-7
• M. pronator teres • N. medianus • C6
• M. flexor digitorum superficialis • N. medianus • C7-T1
■M. palmaris longus • N. medianus • C8-T1
Odwiedzenie 10° • M. triceps brachii • N. radialis • C6-8

• M. anconeus • N. radia lis • C6-8
Odwrócenie* 90° • M. biceps brachii • N.musculocutaneus • C5-7

• M. supinator • N. radia lis • C5-6
• M. abductor pollicis longus • N. radialis • C6-8
• M. extensor pollicis brevis • N. radialis • C6-8
• M. extensor pollicis longus • N. radialis • C6-8
• M. extensor indicis • N. radialis • C6-8
• M.brachioradialis (z ustawienia nawrócenia) • N. radialis • C5-7
Nawrócenie* 90° • M.pronator quadratus • N. medianus • C8-T1

• M. pronator teres • N. medianus • C6
■M. flexor carpi radialis • N. medianus • C6-8
• M. brachioradialis (z ustawienia odwrócenia) • N. radia lis • C5-7
* W ruchach odwrócenia/nawrócenia przedramienia, poza stawem łokciowym, udział bierze również staw promieniowo-łokciowy dalszy.
c Odwrócenie d Nawrócenie
B Możliwości ruchu w stawie łokciowym
326
a Zginacze b Prostowniki
c Mięśnie odwracające
(przy zgiętym stawie
łokciowym)
C Badanie czynności mięśni stawu łokciowego
D Objawy kliniczne skrócenia lub osłabienia mięśni stawu łokciowego
Grupa mięśniowa Objawy skrócenia mięśni Objawy osłabienia mięśni
Zginacze Przykurcz skurczowy w stawie łokciowym w usta Osłabienie mięśnia dwugłowego ramienia, skutkuje prze
wieniu odwrócenia przy zajęciu mięśnia dwugło wagą nawrócenia, tak więc np. jedzenie (doprowadzenie
wego ramienia. Znaczne utrudnienie wszystkich łyżki do ust) jest znacznie upośledzone.
ruchów, wym agające zmiany z pozycji odwróce
nia do nawrócenia.
Prostowniki Przykurcz wyprostny stawu łokciowego ze znacz Brak możliwości wykonania rzutu. Chory nie jest w stanie
nym upośledzeniem codziennej aktywności. korzystać ze środków pomocniczych do chodzenia, gdyż
poprzez brak wyprostu w stawie łokciowym , nie jest
w stanie przenieść w rękach żadnego przedmiotu.
Mięśnie odwracające Ograniczenie ruchu przy nawróconym przedra Osłabienie mięśni odwracających wyraża się w wielu
mieniu. Kompensowany przez wzmożoną ruchach dnia codziennego,: np. otwieraniu zamka w
rotację do wewnątrz i odwiedzenie w stawie drzwiach, zakręcaniu kurków lub przykręcaniu śrub.
ramiennym.
Mięśnie nawracające Ograniczenie ruchu przy odwróconym przedra Utrudnienie codziennych ruchów (zob. wyżej), np. zamy
mieniu. Kompensowany przez wzmożoną kania zamka w drzwiach, odkręcania kurków itp.
rotację zewnętrzną i przywiedzenie w stawie
ramiennym.
327
2.17 Przegląd czynności mięśni:

staw nadgarstkowy
A Ruchy w stawie bliższym i dalszym okolicy nadgarstkowej (a r t t . r a d io c a r p a lis e t m e d io c a r p a lis )
Rodzaj ruchu Zakres ruchu Mięsień Unerwienie Unerwiający

segment rdzenia
Zgięcie dłoniowe 60-80° • M. flexor digitorum superficialis • N. medianus • C7-T1

• M. flexor digitorum profundus • N. medianus • C7-T1
• N. ulnaris • C7-T1
• M. flexor carpi ulnaris • N. ulnaris • C7-T1
• M. flexor pollicis longus • N. medianus • C6-8
• M. flexor carpi radialis • N.medianus • C6-8
• M. palmaris longus • N.medianus • C8-T1
Zgięcie grzbietowe 40-60° • M. extensor digitorum • N. radialis • C6-8

• Mm. extensores carpi radialis longus et brevis • N. radialis • C5-7
• M. extensor carpi ulnaris • N. radialis • C6-8
• M. extensor indicis • N. radialis • C6-8
• M. extensor digiti minimi • N. radialis • C6-8
Odwodzenie promieniowe 20° • Mm. extensores carpi radialis longus et brevis • N. radialis • C5-7
• M.abductor pollicis longus • N. radialis • C6-8
• M. extensor pollicis brevis • N. radia lis • C6-8
• M. flexor pollicis longus • N. medianus • C6-8
• M. flexor carpi radiatis • N. medianus • C6-8
Odwodzenie łokciowe 30-40° • M. extensor carpi ulnaris • N. radialis • C6-8

• M. flexor carpi ulnaris • N. ulnaris • C7-T1
• M. extensor digiti minimi • N. radialis • C6-8
B Możliwości ruchu w stawach bliższym i dalszym przedramienia c Odwodzenie promieniowe d Odwodzenie łokciowe
i ręki (okolicy nadgarstkowej)
328
a Zgięcie dłoniowe b Zgięcie grzbietowe
C Badanie czynności mięśni stawów okolicy nadgarstkowej
D Objawy kliniczne skrócenia lub osłabienia mięśni stawów bliższego i dalszego nadgarstka
Zginacze dłoniowe Ograniczenie ruchu przy wyproście grzbieto Podczas podnoszenia ciężkich przedmiotów chory nie jest
wym w stawach nadgarstka i palców; w połącze w stanie wystarczająco ustabilizować nadgarstek przy odwróco
niu z trwałym przeciążeniem zginaczy dłonio nym przedramieniu, tzn. nadgarstek opada w stronę grzbietową.
wych, przyczyna zapalenie nadkłykcia przyśrod Przez to trwałe uszkodzenia przeciążeniowe początkowych
kowego (epicondylitis medialis) (łokieć golfisty). ścięgien zginaczy palców i nadgarstka.
Zginacze grzbietowe Ograniczenie ruchów przy zgięciu dłoniowym Podczas podnoszenia ciężkich przedmiotów chory nie jest
w stawach nadgarstka i palców; w połączeniu w stanie wystarczająco ustabilizować nadgarstek przy nawróco
z trwałym przeciążeniem prostowników nym przedramieniu, tzn. nadgarstek opada w stronę dłoniową.
grzbietowych przyczyna zapalenia nadkłykcia Przez to trwałe uszkodzenia przeciążeniowe początkowych
bocznego (epicondylitis laterialis) (łokieć tenisi ścięgien prostowników palców i nadgarstka.
sty).
Mięśnie odwodziciele Ograniczenie odwiedzenia łokciowego. Zawsze połączone z osłabieniem prostowania grzbietowego
promieniowe i zgięcia dłoniowego.
Mięśnie odwodziciele Ograniczenie odwiedzenia promieniowego. Osłabienie siły mięśniowej ma małe znaczenie czynnościowe.
łokciowe
329
Kończyna górna 3. Mięśnie: anatomia topograficzna
3.1 Mięśnie obręczy kończyny górnej i grzbietu
c a p it is
m a s t o id e u s
M . s p le n iu s
c a p it is
M . tr a p e z iu s ,
P a rs d e s c e n d e n s
M . tr a p e z iu s ,
P a rs tr a n s v e r s a
M . t r a p e z iu s ,
P a rs a s c e n d e n s
M . tr ic e p s b r a c h ii.
M , la tis s im u s M . t r ic e p s b r a c h ii,
d o rs i C a p u t la te r a le
M . b r a c h io r a d ia lis
M . e xte n s o r
c a r p i ra d ia lis b r e v is
M . e x te n s o r ca rp i
r a d ia lis lo n g u s
O le c r a n o n
M . o b liq u u s
e x t e r n u s a b d o m in is M. ancon eu s
F a sc ia
M . fle x o r
t h o r a c o lu m b a lis
M . e x te n s o r
A Mięśnie obręczy kończyny górnej c a r p i u ln a r is
i grzbietu
Mięśnie warstwy powierzchownej. Prawa strona M . e xte n s o r
ciała, widok od tyłu. d ig it o r u m
C r is t a M . o b liq u u s
ilia c a in t e r n u s a b d o m in is
330
s u p e r io r M . s t e r n o c le id o
m a s t o id e u s
c a p it is
M . s p le n iu s c a p it is
M . s e m is p in a lis c e r v ic is
M . rh o m b o id e u s m in o r
M . le v a t o r s c a p u la e
M . r h o m b o id e u s m a io r
C la v ic u la A c r o m io n
M . t r a p e z iu s M . s u p r a s p in a t u s
(o d c ię t y b rz e g )
M a rg o m e d ia lis
M . in fr a s p in a t u s
M . t e r e s m in o r
M . e r e c t o r s p in a e ,
M . la t is s im u s
F a s c ia t h o r a c o lu m b a lis
d o rs i
M . s e r r a tu s
a n t e r io r
M . se rra tu s
p o s t e r io r in fe r io r
M . tr ic e p s b ra c h ii
M . la t is s im u s d o rs i M . o b liq u u s
( o d c ię t y b rz e g ) e x t e r n u s a b d o m in is
B Mięśnie obręczy kończyny górnej

i grzbietu
Mięśnie warstwy głębokiej. Usunięto częściowo
mięsień czworoboczny i mięsień najszerszy
grzbietu. Prawa strona ciała, widok od tyłu.
F a sc ia M . o b liq u u s
t h o r a c o lu m b a lis in t e r n u s a b d o m in is
331
3.2 Mięśnie obręczy kończyny górnej i ramienia: grupa tylna
M . le v a t o r M . su p ra M . le v a t o r M . su p ra
M . rh o m b o s c a p u la e s p in a t u s M .t r a p e z iu s M . rh o m b o s c a p u la e s p in a t u s M .t r a p e z iu s
id e u s m in o r id e u s m in o r
M , d e lt o id e u s ,
M , d e lt o id e u s P a rs c la v ic u la r is
M . d e lt o id e u s ,
P a rs a c r o m ia lis
P a rs s p in a lis
M . in fr a
M . in fr a
s p in a t u s
s p in a t u s
M . te re s
m in o r
M . tr ic e p s
b r a c h ii,
C a p u t m e d ia le
M . t r ic e p s
b r a c h ii,
C a p u t la t e r a le
M . rh o m b o - M . la t is s im u s d o rs i, M. rh o m b o M . la t is s im u s d o rs i
id e u s m a io r P a rs s c a p u la r is id e u s m a io r P a rs s c a p u la r is
M . t r ic e p s
M . t r ic e p s b r a c h ii, b r a c h ii, M . t r ic e p s b r a c h ii,
C a p u t lo n g u m C a p u t la te r a le C a p u t lo n g u m
M . e x t e n s o r c a rp i
r a d ia lis b r e v is
Caput com m une

m u s c u lo r u m e x t e n s o r u m
Caput com m une

O le c r a n o n
m u s c u lo r u m fle x o r u m
M . ancon eu s
M. ancon eu s
M . fle x o r
M . fle x o r M .s u p i
c a r p i u ln a r is n a to r
M . e x te n s o r
M . fle x o r d ig i
to ru m p ro fu n d u s
M . e x te n s o r
d ig it o r u m
a
A Mięśnie obręczy kończyny górnej prawej i prawego ramienia, a Usunięto mięsień czworoboczny.
widok od tyłu b Usunięto mięsień naramienny i mięśnie przedramienia.
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy).
332
M . le v a t o r M . su p ra M . le v a t o r M . su p ra
M . rh o m b o s c a p u la e s p in a t u s M . t r a p e z iu s M . rh o m b o - s c a p u la e s p in a t u s M .t r a p e z iu s
id e u s m in o r M . d e lt o id e u s ,
M . d e lt o id e u s .
M . su p ra
s p in a t u s
M . in fr a
s p in a tu s
M . te r e s
m in o r
M , d e lt o id e u s ,
P a rs s p in a lis
M . t r ic e p s
b r a c h ii,
M . in fr a
s p in a t u s
M . rh o m b o - M . la t is s im u s d o r s i,
M .b r a c h ia lis
id e u s m a io r P a rs s c a p u la r is
M , t r ic e p s
b r a c h ii,
M . t r ic e p s
b r a c h ii,
( o d c ię t y b rz e g )
Caput com m une

m u s c u lo r u m e x t e n s o r u m
C aput com m une

M. ancon eu s
B Mięśnie obręczy kończyny górnej prawej i prawego ramienia, a Usunięto mięsień nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy i obły mniejszy.
widok od tyłu Częściowo usunięto głowę boczną mięśnia trójgłowego ramienia (ca
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer put laterale musculi tricipitis brachii).
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). b Usunięto wszystkie mięśnie.
333
3.3 Mięśnie obręczy kończyny górnej: grupa przednia
C o sta 1
C la v ic u la
M .t r a p e z iu s
C o rp u s
v e rte b ra e C 7
m a s t o id e u s
M a n u b r iu m
s te r n i
M . p e c t o r a lis m a io r,
M . c o r a c o b r a c h ia lis
P a rs s t e r n o c o s t a lis
M .t e r e s m a io r
Corpus sterni
M .b ic e p s b r a c h ii,
C a p u t b re v e
P a rs a b d o m in a lis
M . s e rr a tu s
a n t e r io r
d o rs i
V a g in a m u s c u li
re c ti a b d o m in is
M . o b liq u u s
M . b r a c h ia lis e x t e r n u s a b d o m in is
E p ic o n d y lu s
m e d ia lis
A Mięśnie obręczy kończyny górnej prawej i prawego ramienia,

widok od przodu
334
M . p e c t o r a lis M . su p ra
m in o r s p in a t u s M . s u b c la v iu s
P ro c , c o r a c o id e u s M . s t e r n o c le id o
m a s t o id e u s
M a n u b r iu m
| s te r n i
M , p e c t o r a lis m a io r
C a r t ila g o
M , d e lt o id e u s c o s t a lis
M .t e r e s m a io r
C o r p u s s te r n i
M . s e r r a tu s
M . b ic e p s b r a c h ii, a n t e r io r
P a rs s t e r n o c o s t a lis
C a p u t b re v e
d o rs i P ro c . x ip h o id e u s
C o rp u s
v e rte b ra e T 1 2
E p ic o n d y lu s
la te r a lis
E p ic o n d y lu s
M . b r a c h ia lis m e d ia lis
B Mięśnie obręczy kończyny górnej prawej i prawego ramienia,

widok od przodu
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). Usu
nięto mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowy, czworoboczny, pier
siowy większy, naramienny oraz mięsień skośny zewnętrzny brzucha. Na
tomiast mięsień najszerszy grzbietu usunięto częściowo.
335
3.4 Mięśnie obręczy kończyny górnej i ramienia: grupa przednia
M . d e lt o id e u s M . s u b c la v iu s M , d e lt o id e u s M . s u b c la v iu s
M , t r a p e z iu s M . s u p ra - M . s e r r a tu s M . t r a p e z iu s M . s u p ra - M . s e rr a tu s
s p in a t u s a n t e r io r s p in a t u s a n t e r io r
M . p e c t o r a lis M . p e c t o r a lis
m in o r m in o r
M. co raco M, co ra co
b r a c h ia lis b r a c h ia lis
M . p e c t o r a lis M . p e c t o r a lis
m a io r m a io r, P a rs
s t e r n o c o s t a lis
M . la t is s im u s M . la tis s im u s
d o rs i d o rs i
M . b ic e p s M . b ic e p s
b r a c h ii, b r a c h ii,
C a p u t b re v e C a p u t b re v e
M . b ic e p s M . b ic e p s
b r a c h ii. b r a c h ii,
m a io r M . s u b s c a p u la r is
C aput M . te re s M .s u b - Caput
lo n g u m m a io r s c a p u la r is lo n g u m
M .p r o n a t o r te r e s M .p r o n a t o r te r e s
C ap u t co m m u n e C aput com m une

m u s c u lo r u m fle x o r u m m u s c u lo r u m fle x o r u m
M . b r a c h ia lis M . b r a c h ia lis
A p o n e u r o s is m u s c u li M . b ic e p s A p o n e u r o s is m u s c u li
b ic ip it is b r a c h ii, b ra c h ii b ic ip it is b r a c h ii,
L a c e r t u s fib r o s u s (in s e r tio ) L a c e r t u s fib r o s u s
A Mięśnie obręczy kończyny górnej prawej i prawego ramienia, a Usunięto szkielet klatki piersiowej, a także mięsień najszerszy grzbietu
widok od przodu i mięsień zębaty przedni, aż do miejsca ich przyczepu końcowego,
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer b Całkowicie usunięto mięsień najszerszy grzbietu i mięsień zębaty
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). przedni.
336
M . d e lt o id e u s M . d e lt o id e u s M . p e c t o r a lis
m in o r
M . b ic e p s b r a c h ii. M . s u b c la v iu s M .s e r r a t u s M . b ic e p s b r a c h ii, M . s u b c la v iu s M . s e r r a tu s
C a p u t b re v e a n t e r io r C a p u t b re v e e t a n t e r io r
M . su p ra M . su p ra
s p in a t u s s p in a tu s
M .s u b M. su b
s c a p u la r is s c a p u la r is
S u lc u s in t e r
M . la tis s im u s
d o rs i
m a io r
M . b r a c h ia lis
M .b r a c h io r a d ia lis
M .e x t e n s o r c a r p i
M . p r o n a t o r te re s M .p r o n a t o r te r e s
ra d ia lis b r e v is
C aput com m une C aput com m une Caput com m une

m u s c u lo r u m fle x o r u m m u s c u lo r u m m u s c u lo r u m fle x o r u m
e xte n s o ru m
M . b ic e p s b r a c h ii, M .b ic e p s b ra c h ii
T u b e r o s it a s ra d ii M . s u p in a t o r
M .f le x o r d ig i
to ru m p ro fu n d u s
B Mięśnie obręczy kończyny górnej prawej i prawego ramienia, a Usunięto szkielet klatki piersiowej, mięsień podłopatkowy i mięsień
widok od przodu nadgrzebieniowy. Mięsień dwugłowy ramienia usunięto, pozosta
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer wiając ścięgno przyczepu początkowego głowy długiej tego mięśnia
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). (zwróć uwagę na jego położenie w bruździe międzyguzkowej).
b Usunięto wszystkie mięśnie.
337
3.5 Mięśnie przedramienia: grupa przednia
M . b ic e p s b ra c h ii M .t r ic e p s b ra c h ii M . b r a c h ia lis
E p ic o n d y lu s
E p ic o n d y lu s m e d ia lis ,
C aput com m une m e d ia lis , C a p u t
com m une
m u s c u lo r u m
m u s c u lo r u m
fle x o r u m
M . b ic e p s b ra c h ii fle x o r u m
(t e n d o ) L a c e r t u s fib r o s u s ,
A p o n e u r o s is M . p ro n a to r
m u s c u li b ic ip it is te r e s
M . b r a c h io r a d ia lis M . b ic e p s b r a c h ii
b ra c h ii
M . s u p in a t o r
M . e x te n s o r ca rp i M . fle x o r c a rp i
r a d ia lis b r e v is ra d ia lis
M . p a lm a r is
lo n g u s
M , fle x o r
M .f le x o r d ig it o r u m M .f le x o r d ig it o r u m
s u p e r f ic ia lis s u p e r f ic ia lis
M .f le x o r
p o llic is lo n g u s
M .p r o n a t o r
q u a d ra tu s
M .f le x o r
c a r p i u ln a ris
M. ab d u cto r
M . p a lm a r is
lo n g u s
M , fle x o r d ig it o r u m M . fle x o r d ig it o r u m
s u p e r f ic ia lis s u p e r f ic ia lis
(t e n d o in s e r t io n is ) (t e n d o in s e r t io n is )
M . fle x o r M . fle x o r
p o llic is lo n g u s p o llic is lo n g u s
(in s e r t io ) (in s e r t io )
M , fle x o r d ig it o r u m M . fle x o r d ig it o r u m
p r o f u n d u s (in s e r t io ) p r o f u n d u s (in s e r t io )
A Mięśnie przedramienia prawego, widok od przodu b Całkowicie usunięto mięśnie grupy bocznej (mięsień ramienno-pro-
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer mieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka i prostownik
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). promieniowy krótki nadgarstka) oraz mięsień zginacz nadgarstka pro
mieniowy, mięsień zginacz nadgarstka łokciowy, mięsień odwodziciel
a Uwidoczniono grupę powierzchowną mięśni zginaczy i mięśnie grupy
długi kciuka, mięsień dłoniowy długi, mięsień dwugłowy ramienia.
bocznej.
338
M . b r a c h ia lis M . b r a c h ia lis
M . p r o n a t o r te r e s ,
C a p u t h u m e r a le
M . p r o n a t o r te r e s ,
C a p u t h u m e r a le E p ic o n d y lu s m e d ia lis ,
C aput com m une
E p ic o n d y lu s m e d ia lis , m u s c u lo r u m
C aput com m une E p ic o n d y lu s la t e r a lis ,
fle x o r u m
m u s c u lo r u m Caput com m une
fle x o r u m m u s c u lo r u m M . fle x o r d ig it o r u m
e x te n s o ru m , s u p e r f ic ia lis , C a p u t
M .f le x o r d ig it o r u m M . s u p in a t o r h u m e r o u ln a r e
s u p e r f ic ia lis ,
M . b ic e p s b ra c h ii Caput M . p r o n a t o r te r e s ,
M . b ic e p s b r a c h ii
h u m e r o u ln a r e C a p u t u ln a r e
M .s u p in a t o r M . s u p in a t o r M , b r a c h ia lis
M . fle x o r d ig it o r u m M .f le x o r d ig it o r u m
s u p e r f ic ia lis , s u p e r f ic ia lis ,
C a p u t r a d ia le C a p u t ra d ia le
M .f le x o r d ig it o r u m M , fle x o r d ig it o r u m
p ro fu n d u s p ro fu n d u s
M .p r o n a t o r M . p ro n a to r
te r e s te re s
M . fle x o r M .f le x o r
M . p ro n a to r
q u a d ra tu s
M . p ro n a to r
q u a d ra tu s
M . b r a c h io r a d ia lis M . b r a c h io r a d ia lis
c a r p i u ln a r is c a r p i u ln a r is
M. a b d u cto r M. a b d u cto r
M .f le x o r
c a r p i ra d ia lis
M .f le x o r d ig it o r u m
M . fle x o r s u p e r f ic ia lis
M .f le x o r
(in s e r t io )
p ro fu n d u s
B Mięśnie przedramienia prawego, widok od przodu a Usunięto mięsień nawrotny obły i mięsień zginacz palców powierz
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer chowny.
339
3.6 Mięśnie przedramienia: grupa tylna
M . t r ic e p s b r a c h ii M . t r ic e p s b r a c h ii
E p ic o n d y lu s m e d ia lis ,
O le c r a n o n M .e x t e n s o r c a r p i Caput com m une M . e x te n s o r ca rp i
ra d ia lis b r e v is m u s c u lo r u m r a d ia lis lo n g u s
fle x o r u m
M. anconeus
M .e x t e n s o r c a r p i M. anconeus M . e x t e n s o r c a rp i
r a d ia lis lo n g u s ra d ia lis b re v is
M .e x t e n s o r M . fle x o r M . s u p in a t o r
d ig it o r u m d ig it o r u m
p ro fu n d u s
M .f le x o r M . e x te n s o r M .f le x o r
c a r p i u ln a r is c a r p i u ln a r is c a r p i u ln a r is
M. ab d u cto r
r a d ia lis b re v is
M . e xte n s o r
M . e x te n s o r M. ab d u cto r
d ig it i m in im i p o llic is lo n g u s M . b r a c h io r a d ia lis
M .e x t e n s o r
p o llic is b re v is
M . e x te n s o r
p o llic is b r e v is M .e x t e n s o r M .e x t e n s o r
c a r p i u ln a r is in d ic is
T u b e r c u lu m
d o r s a le
M .e x t e n s o r c a r p i M .e x t e n s o r c a rp i
r a d ia lis b r e v is r a d ia lis lo n g u s
M .e x t e n s o r
p o llic is
C o n n exu s lo n g u s
in t e r t e n d in e i
M . e xte n s o r
d ig it o r u m , M .e x t e n s o r
te n d o d ig iti
M . e x te n s o r
m in im i
d ig it o r u m
A Mięśnie przedramienia prawego, widok od tyłu a Uwidoczniono grupę powierzchowną mięśni prostowników i mięśnie
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer grupy bocznej.
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). b Usunięto mięsień trójgłowy ramienia, mięsień łokciowy, mięsień zgi-
nacz nadgarstka łokciowy, mięsień prostownik nadgarstka łokciowy
oraz mięsień prostownik palców.
340
M . e x te n s o r ca rp i M . e x t e n s o r c a rp i
r a d ia lis lo n g u s r a d ia lis lo n g u s
M . e x te n s o r ca rp i M . e x t e n s o r c a rp i
M . t r ic e p s b r a c h ii M . t r ic e p s b r a c h ii
r a d ia lis b r e v is r a d ia lis b r e v is
E p ic o n d y lu s la t e r a lis , M . s u p in a t o r,
E p ic o n d y lu s m e d ia lis . E p ic o n d y lu s m e d ia lis ,
C aput com m une C a p u t h u m e r a le
Caput com m une C aput com m une
m u s c u lo r u m
m u s c u lo r u m m u s c u lo r u m E p ic o n d y lu s la t e r a lis ,
e xte n s o ru m
fle x o r u m fle x o r u m C ap u t co m m u n e
m u s c u lo r u m
M. ancon eu s M . ancon eu s
e xte n s o ru m
M . fle x o r M , s u p in a t o r M .f le x o r M .s u p in a t o r
p ro fu n d u s p ro fu n d u s
M .f le x o r M . fle x o r
M .p r o n a t o r te re s M . p r o n a t o r te r e s
M . ab d u cto r M. a b d u cto r
M . e x te n s o r M . e x te n s o r
p o llic is b r e v is p o llic is b r e v is
M . e x te n s o r M ,e x t e n s o r
in d ic is in d ic is
M .e x t e n s o r M . e x te n s o r M e m b r a n a in te ro s s e a
c a r p i u ln a ris c a r p i u ln a r is a n t e b r a c h ii
T u b e r c u lu m
d o r s a le
M . ab d u cto r M. ab d u cto r
M . e x t e n s o r c a rp i M .e x t e n s o r c a r p i M .e x t e n s o r c a rp i M . e x t e n s o r c a rp i
r a d ia lis b r e v is r a d ia lis lo n g u s r a d ia lis b r e v is r a d ia lis lo n g u s
M . e x te n s o r
p o llic is b r e v is
M . e x te n s o r M .e x t e n s o r
M .e x t e n s o r M . e x te n s o r
d ig iti d ig iti
M .e x t e n s o r M . e x te n s o r
m in im i m in im i
M . e x te n s o r
in d ic is
B Mięśnie przedramienia prawego, widok od tyłu a Usunięto mięsień odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer oraz mięśnie grupy bocznej,
Zwróć uwagę na błonę międzykostną przedramienia {membrana interos
sea antebrachii) jako miejsce przyczepu kilku mięśni przedramienia.
341
3.7 Ramię i przedramię: przekrój poprzeczny
P o s t e r io r
t M . t r ic e p s b r a c h ii,
C a p u t la te r a le
M .t r ic e p s b r a c h ii,
N . ra d ia lis
S e p tu m
S e p tu m
b r a c h ii la te r a le b ra c h ii m e d ia le
H u m e ru s N. u ln a r is
M , b r a c h ia lis V. b r a c h ia lis
A . b r a c h ia lis
N. m e d ia n u s
M . b ic e p s b r a c h ii, N , m u s c u lo
C a p u t lo n g u m c u ta n e u s
1 M . b ic e p s b r a c h ii,
A n t e r io r C a p u t b re v e
A Ramię prawe, przekrój poprzeczny

Widok od strony bliższej. Miejsce przekroju zaznaczono na C.
P o s t e r io r N . in te ro s s e u s M . e x te n s o r
t M e m b ra n a
p o s t e r io r
in te ro s s e a M . e x te n s o r
a n t e b r a c h ii c a r p i u ln a r is
M .a b d u c t o r M . e x te n s o r
M .e x t e n s o r
U ln a
d ig it o r u m
R a d iu s M . fle x o r d ig it o r u m
p r o fu n d u s
ra d ia lis b r e v is
N . u ln a ris
N . in t e r o s s e u s
a n t e b r a c h ii a n t e r io r A . u ln a r is
M . e x te n s o r ca rp i M . fle x o r
r a d ia lis lo n g u s c a r p i u ln a r is
N . ra d ia lis
(R . s u p e r f ic ia lis )
M . p a lm a r is
i M .p r o n a t o r
te re s
M . fle x o r
c a r p i r a d ia lis
lo n g u s
A n t e r io r
A . r a d ia lis N. m e d ia n u s
B Przedramię prawe, przekrój poprzeczny

Widok od strony bliższej. Miejsce przekroju zaznaczono na D.
342
C Przedziały pochewek ścięgien mięśni

prostowników
Pierwszy prze- M. odwodziciel długi kciuka

dział ścięgien: M. prostownik krótki kciuka
Drugi prze- M. prostownik promieniowy

dział ścięgien: długi i krótki nadgarstka
Trzeci prze- M. prostownik długi kciuka

dział ścięgien:
Czwarty prze- M. prostownik palców

dział ścięgien: M. prostownik wskaziciela
Piąty prze- M. prostownik palca małego

dział ścięgien:
Szósty prze- M. prostownik nadgarstka A p o n e u r o s is

dział ścięgien: łokciowy d o r s a lis
Miejsce występowania ścięgien mięśni prostowni

ków przedstawiono na D.
C o n n exu s
in t e r t e n d in e i
M m . in te ro s s e i
d o r s a le s
M . a b d u cto r
d ig it i m in im i
D Troczek mięśni prostowników

i grzbietowe pochewki nadgarstkowe, V a g in a e t e n d in u m
ręka prawa c a r p a le s d o r s a le s P r z e d z ia ł 4 . V a g in a
Troczek mięśni prostowników (retinaculum mu- t e n d in u m m u s c u lo r u m
P r z e d z ia ł 1 . V a g in a e x t e n s o r is d ig ito ru m e t
sculorum extensorum) jest częścią powięzi przed
t e n d in u m m u s c u lo ru m e x t e n s o r is in d ic is
ramienia (fascia antebrachii), jego poprzeczne a b d u c t o r is p o llic is lo n g i e t
p ła s z c z y z n a p r z e k r o ju d la E
włókna wzm acniają warstwę włóknistą poche e x t e n s o r is p o llic is b re v is
wek ścięgien i mocują je do grzbietu ręki. Pod P r z e d z ia ł 5 . V a g in a te n d in is

P r z e d z ia ł 2 . V a g in a m u s c u li e x t e n s o r is d ig iti
troczkiem prostowników znajdują się przedziały t e n d in u m m u s c u lo r u m m in im i b re v is
pochewek ścięgien, które zawierają pojedyncze e x t e n s o r u m c a rp i ra d ia liu m
P r z e d z ia ł 6 . V a g in a te n d in is
lub zgrupowane ścięgna mięśni prostowników lo n g i e t b re v is
m u s c u li e x t e n s o r is c a rp i
długich. Wyróżnia się sześć takich przedziałów, u ln a ris
P r z e d z ia ł 3 . V a g in a
numerowanych 1-6, rozpoczynając od strony t e n d in is m u s c u li T u b e r c u lu m d o r s a le
promieniowej do strony łokciowej nadgarstka e x t e n s o r is p o llic is lo n g i

R e t in a c u lu m m u s c u lo r u m
(ich zawartość przedstawiono na C). e x te n s o ru m
M .e x t e n s o r M . e xte n s o r M . e x te n s o r
E Przekrój poprzeczny przez przedramię T u b e r c u lu m
p o llic is lo n g u s in d ic is d ig it i m in im i
na poziomie stawu promieniowo-łokcio- d o r s a le
R e t in a c u lu m
wego dalszego, schemat, widok od strony R e t in a c u lu m m u s c u lo r u m
bliższej m u s c u lo r u m e xte n s o ru m
e xte n s o ru m
(Miejsce płaszczyzny przekroju zaznaczono
— M . e x te n s o r
na D). Przegrody utworzone z włókien tkanki M . e x t e n s o r c a rp i c a r p i u ln a r is
łącznej biegną prostopadle między warstwą r a d ia lis lo n g u s
głęboką troczka prostowników a kośćmi lub
M . e x te n s o r
torebką stawową. Tworzą one sześć włóknisto-
-kostnych przedziałów pochewek ścięgien dla
mięśni prostowników (przedziały troczka mięśni M . ab d u cto r U ln a
prostowników).
Zwróć uwagę na guzek grzbietowy, który zm ie
nia kierunek (przekierowuje) przebiegu ścięg M . e x te n s o r ca rp i R a d iu s M . e x te n s o r
na mięśnia prostownika długiego kciuka (zob. D). r a d ia lis b r e v is d ig it o r u m
345
3.9 Rozcięgno grzbietowe palców
M . e xte n s o r M . e xte n s o r
in d ic is d ig it i m in im i
M . e x te n s o r
d ig it o r u m
C o nnexus
M m . in t e r o s s e i
p a lm a r e s e t in t e r t e n d in e i
d o r s a le s
M . e x te n s o r
p o llic is M. ab d u cto r
lo n g u s d ig it i m in im i
M .e x t e n s o r M. opponens
p o llic is b r e v is d ig iti m in im i
M .a d d u c t o r M m . in te ro s s e i
p o llic is d o r s a le s M . in te r o s s e u s
d o r s a lis I M . a b d u cto r
M. ab d u cto r M . e x te n s o r d ig it i m in im i
p o llic is lo n g u s c a r p i u ln a r is M . in t e r o s s e u s
d o r s a lis II
M . e x te n s o r M . e x te n s o r M . in te ro s s e u s
c a r p i r a d ia lis c a r p i ra d ia lis M .e x t e n s o r c a rp i
d o r s a lis IV
lo n g u s b r e v is r a d ia lis lo n g u s
(in s e r t io ) M . in te r o s s e u s
d o r s a lis III
M .e x t e n s o r c a r p i M . e xte n s o r
r a d ia lis b r e v is in d ic is
(in s e r t io ) R e t in a c u lu m
m u s c u lo r u m
A Przyczepy początkowe i końcowe mięśni, M . e x te n s o r
e xte n s o ru m
powierzchnia grzbietowa ręki p o llic is lo n g u s
M .e x t e n s o r
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorem (kolor czer M .a b d u c t o r d ig it o r u m
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy). p o llic is lo n g u s
M .e x t e n s o r
M . b r a c h io r a d ia lis c a r p i u ln a r is
M .e x t e n s o r c a rp i M . e xte n s o r
r a d ia lis lo n g u s d ig it i m in im i
M . e x te n s o r ca rp i M . e x te n s o r
r a d ia lis b r e v is p o llic is b r e v is
B Ścięgna mięśni prostowników i połączenia międzyścięgniste,

powierzchnia grzbietowa ręki
Przyczepy końcowe ścięgien mięśnia prostownika palców połączone są
ze sobą skośnymi pęczkami nazywanymi połączeniami międzyścięgnistymi
(connexus intertendinei). Połączenia międzyścięgniste między palcem 2.
a 3. położone są w części bliższej palców (najwyżej). Nie wyróżnia się po
łączeń ścięgna mięśnia prostownika wskaziciela z innymi ścięgnami. Przy
czepy końcowe mięśnia prostownika palców mają zm ienną liczbę ścię
gien. Najczęściej każdy z palców ma ścięgna składające się przynajmniej
z dwóch części. Palec wskazujący i palec maty mają dodatkowo swoje w ła
sne mięśnie prostujące (m. prostownik wskaziciela i m. prostownik palca
małego). Ścięgna tych mięśni znajdują się zawsze po stronie łokciowej
ścięgien mięśnia prostownika palców. Ponieważ palec wskazujący i palec
mały mają swoje mięśnie prostowniki, palce te z łatwością mogą poruszać
się niezależnie od pozostałych palców.
346
A p o n e u r o s is M . in t e r o s s e u s O s m e ta -
d o r s a lis d o r s a lis ll c a r p i III
P h a la n x M .e x t e n s o r
d is t a lis d ig it o r u m
(in s e r t io )
L ig g .a n u la r ia
P h a la n x
d is t a lis b M . Iu m - M . fle x o r M . fle x o r M .lu m -
b r ic a lis d ig it o r u m d ig it o r u m b r ic a lis II
(fib r a e s u p e r f ic ia lis p ro fu n d u s
in s e r t io n is ) (in s e r t io ) (in s e r t io )
A rt. A rt.
in t e r p h a la n g e a lis in t e r p h a la n g e a lis V in c u lu m L ig . m e t a c a r p a le
T ra c tu s d is t a lis (D IP ) p r o x im a lis (P IP ) lo n g u m tra n s v e rs u m
la te r a lis p ro fu n d u m
A p o n e u r o s is
d o r s a lis
T r a c tu s
in t e r m e d iu s
M . lu m b r ic a lis
(fib ra e in s e r t io n is )
L ig . m e t a c a r p a le V in c u la M .f le x o r
M . in t e r o s s e u s tra n sv e rs u m b re v ia d ig it o r u m A rt. m e ta c a rp o M . fle x o r d ig it o r u m
(fib ra e in s e r t io n is ) p ro fu n d u m p ro fu n d u s p h a la n g e a lis s u p e r f ic ia lis
p ła s z c z y z n a
p r z e k r o ju
d la d
O s m e ta
c a r p i III
M . lu m M . in t e r o s s e u s
b r ic a lis II d o r s a lis III (w łó k n a
p r z y c z e p ia ją c e s ię d o
ś c ię g n a p r o s t o w n ik a )
M . in t e r o s s e u s
d o r s a lis III (w łó k n a
M . in t e r o s s e u s M . in te ro s s e u s
p r z y c z e p ia ją c e s ię
d o r s a lis II d o r s a lis III
d o k o ś c i)
M .e x t e n s o r L ig . m e t a c a r p a le
O s m eta- d ig it o r u m tra n sv e rs u m
a c a r p i III (in s e r t io ) p ro fu n d u m
L ig . a n u la r e
(A l)
C Rozcięgno grzbietowe palców Rozcięgno grzbietowe palców to nic innego jak połączenia między włók
Rozcięgno grzbietowe palca 3. ręki prawej (wg Schmidta i Lanza). nami przyczepów końcowych ścięgien mięśni prostownika palców, glisto-
watych i międzykostnych. Jest to struktura złożona, zbudowana ze splo
a Widok od tyłu.
tów włókien tworzących pęczki, łączących się z okostną paliczków za po
b Widok od strony promieniowej.
mocą luźnej tkanki łącznej. Rozcięgno grzbietowe palca składa się z włó
c Rozpreparowano pochewkę wspólną mięśni zginaczy palców powierz
kien środkowych i z pęczków bocznych, z których każde ma pasmo boczne
chownego i głębokiego (vagina communis musculorum flexorum digito
i pasmo pośrednie. Część boczna rozcięgna otrzym uje włókna ze ścię
rum superficialis et profundi).
gien mięśni glistowatych i międzykostnych (zob. a). Taka skomplikowana
d Przekrój poprzeczny przez głowę kości śródręcza.
budowa rozcięgna grzbietowego umożliwia działanie długich mięśni
i mięśni krótkich ręki na wszystkie trzy stawy palców.
347
3.10 Mięśnie ręki: warstwa powierzchowna
L ig g . a n u la r ia 1 - 5
tra n sv e rs u m
s u p e r f ic ia le L ig . m e t a c a r p a le
tra n sv e rs u m
p ro fu n d u m
M m . lu m b r ic a le s
F a s c ic u li t r a n s v e r s i
M. interosseus
dorsalis I
F a s c ic u li
lo n g it u d in a le s M . a d d u c t o r p o llic is ,
C a p u t tra n sv e rs u m
M. ab d u cto r
d ig it i m in im i M . a d d u c t o r p o llic is ,
C a p u t o b liq u u m
M . fle x o r d ig iti
m in im i b r e v is M .f le x o r p o llic is b r e v is ,
C a p u t s u p e r f ic ia le
M . p a lm a r is
b r e v is M . a b d u cto r
p a lm a r is ----------- M . o p p o n e n s p o llic is
R e t in a c u lu m
M . fle x o r F a sc ia a n t e b r a c h ii
M . p a lm a r is lo n g u s ,
te n d o
M . fle x o r d ig it o r u m M . fle x o r
s u p e r f ic ia lis c a r p i r a d ia lis
M . fle x o r
A Rozcięgno dłoniowe i przykurcz Dupuytrena dłoniowy długi napinają rozcięgno dłoniowe i zabezpieczają przed jego
Ręka prawa, widok od przodu. Powięź mięśniowa na powierzchni dłonio obkurczeniem, zwłaszcza podczas zaciskania ręki w pięść. Stopniowe za
wej ręki jest wzm ocniona i pogrubiona mocną tkanką łączną, tworzącą niki lub przykurcze rozcięgna dłoniowego prowadzą do postępującego
rozcięgno dłoniowe. Rozcięgno to chroni tkanki miękkie powierzchni skracania powięzi dłoniowej, co dotyczy głównie palca 5. i 4. (przykurcz
dłoniowej ręki, oddzielając je od podskórnej tkanki tłuszczowej. Rozcię Dupuytrena). Po roku, przykurcze mogą stawać się tak silne, że palce po
gno dłoniowe zbudowane jest głównie z pęczków włókien podłużnych zostają w stałym przykurczu, dotykając końcami palców do powierzchni
[pęczki podłużne (fasciculi longitudinales)], które układają się wachla- dłoniowej ręki.To może poważnie utrudniać zdolności chwytne ręki. Przy
rzowato. Na wysokości kości śródręcza pęczki podłużne są połączone czyny przykurczu Dupuytrena są nie do końca zrozumiałe, mimo że jest
i wzm ocnione przez pęczki włókien poprzecznych [pęczki poprzeczne to dość często spotykane schorzenie. Obserwowane jest ono częściej
(fasciculi transversi)], a na poziomie stawów śródręczno-paliczkowych u mężczyzn powyżej 40. roku życia, a związane jest z przewlekłym zapale
przez więzadło poprzeczne powierzchowne śródręcza (lig. metacarpale niem wątroby [np. marskość wątroby (cirrhosis)]. Leczenie polega przede
transversum superficiale). Dwa mięśnie, mięsień dłoniowy krótki i mięsień wszystkim na chirurgicznym usunięciu rozcięgna dłoniowego.
348
p r o f u n d u s (in s e r t io )
L ig . m e t a c a r p a le M . fle x o r
tra n sv e rs u m p o llic is lo n g u s
p ro fu n d u m (in s e r t io )
M . in te r o s s e u s
d o r s a lis I
M . a d d u c t o r p o llic is ,
M . fle x o r d ig it o r u m C a p u t tra n sv e rs u m
(in s e r t io )
M. opponens
M .f le x o r p o llic is b r e v is ,
d ig iti m in im i
M . fle x o r M. ab d u cto r
d ig iti m in im i b r e v is p o llic is b r e v is
M . o p p o n e n s p o llic is
M. a b d u cto r
d ig iti m in im i R e t in a c u lu m m u s c u lo r u m
fle x o r u m (L ig . c a r p i t r a n s v e r s u m )
M. ab d u cto r
M . fle x o r
M . fle x o r
M .p r o n a t o r
q u a d ra tu s
M .f le x o r d ig it o r u m M . fle x o r
s u p e r f ic ia lis p o llic is lo n g u s
B Warstwa powierzchowna mięśni ręki prawej po usunięciu

rozcięgna dłoniowego
Widok od przodu. Preparując wzdtuż pochewek nadgarstkowych ścięgien
i pochewek dłoniowych, usunięto rozcięgno dłoniowe, mięsień dłoniowy
krótki i długi oraz powięź przedramienia.
349
3.11 Mięśnie ręki: warstwa środkowa
M . fle x o r p o llic is
lo n g u s (in s e r t io )
s u p e r f ic ia lis M . in te ro s s e u s
(t e n d o in s e r t io n is ) d o r s a lis I
M . fle x o r d ig it o r u m M . a d d u c t o r p o llic is ,
p ro fu n d u s C a p u t tra n s v e rs u m
(t e n d o in s e r t io n is )
M . a d d u c t o r p o llic is .
M .a b d u c t o r
d ig it i m in im i M .f le x o r p o llic is b r e v is ,
M . ab d u cto r
M. opponens
d ig it i m in im i M .o p p o n e n s p o llic is
M . fle x o r M . fle x o r p o llic is b re v is ,

d ig it i m in im i b r e v is C a p u t s u p e r f ic ia le
M. ab d u cto r
M. ab d u cto r
d ig iti m in im i
M . fle x o r c a r p i
fle x o r u m (L ig . c a r p i
u ln a r is (in s e r t io )
t r a n s v e r s u m ), ro z c ię t e
M . a b d u c t o r p o llic is
M , e x te n s o r
M .f le x o r d ig it o r u m M . fle x o r c a r p i
p ro fu n d u s r a d ia lis (in s e r t io )
U ln a R a d iu s
M .f le x o r
A Mięśnie ręki prawej czy palców. Usunięto częściowo troczek mięśni zginaczy, aby otworzyć
Widok od przodu. Usunięto mięsień zginacz palców powierzchowny, kanał nadgarstka. Usunięto także niektóre z mięśni kłębu, częściowo usu
którego cztery ścięgna przyczepów końcowych dzielą się na wysokości nięto mięsień odwodziciel krótki kciuka i mięsień zginacz krótki kciuka
stawów śródręczno-paliczkowych. Więzadła dłoniowe (//gg. palmaria) od (głowa powierzchowna). Po stronie mięśni kłębika częściowo odcięto
1. do 3, przecięto i otworzono tak, aby uwidocznić ścięgna mięśni zgina- mięsień odwodziciel palca małego.
350
p ro fu n d u s
(t e n d o in s e r t io n is )
s u p e r f ic ia lis M . a d d u c t o r p o llic is ,
(t e n d o in s e r t io n is ) C a p u t tra n sv e rs u m
M .a d d u c t o r p o llic is ,
M m . lu m b r ic a le s C a p u t o b liq u u m
M .a b d u c t o r C a p u t s u p e r f ic ia le
d ig it i m in im i
M . ab d u cto r
M .f le x o r p o llic is b r e v is
d ig it i m in im i b r e v is
M . in t e r o s s e u s p a lm a r is II C a p u t p ro fu n d u m
e t d o r s a lis III
M .o p p o n e n s p o llic is
M. opponens
d ig it i m in im i
M .f le x o r d ig iti
M .a b d u c t o r
m in im i b r e v is
M .a b d u c t o r
d ig it i m in im i
fle x o r u m (L ig . c a r p i t r a n s v e r s u m )
M . fle x o r c a r p i
u ln a r is (in s e r t io )
C a n a lis c a r p i M . e x te n s o r
M . fle x o r c a rp i
r a d ia lis (in s e r t io )
U ln a
R a d iu s
M e m b r a n a in t e r
o s s e a a n t e b r a c h ii
B Mięśnie ręki prawej

Widok od przodu. Usunięto mięsień zginacz palców głęboki. Oddzielono
cztery ścięgna mięśnia zginacza palców głębokiego, kierujące się do ich
przyczepów końcowych i przyczepiające się do nich mięśnie glistowate.
Usunięto także mięsień zginacz długi kciuka i mięsień zginacz krótki palca
małego.
351
p ||
3.12 Mięśnie ręki: warstwa głęboka
L ig g . p a lm a r ia
M m . in te ro s s e i C a p u t tra n s v e rs u m
d o r s a le s I —IV
M. a b d u cto r C a p u t o b liq u u m
d ig it i m in im i
M . fle x o r C a p u t s u p e r f ic ia le
M . ab d u cto r
M. opponens
d ig it i m in im i M . fle x o r p o llic is b r e v is ,
C a p u t p ro fu n d u m
p a lm a r e s l - l l l
M .o p p o n e n s
d ig it i m in im i
M .o p p o n e n s p o llic is
M . fle x o r
M . a b d u c t o r p o llic is b r e v is
R e t in a c u lu m
M . a b d u cto r
d ig it i m in im i
M . fle x o r c a r p i M . a b d u c t o r p o llic is
u ln a r is (in s e r t io ) lo n g u s (in s e r t io )
C a n a lis c a r p i M . e xte n s o r
r a d ia lis (in s e r t io )
U ln a
R a d iu s
A Mięśnie ręki prawej (zob. s. 291). Po częściowym usunięciu mięśnia przywodziciela kciuka
Widok od przodu. Usunięto ścięgna kierujące się do ich przyczepów koń niemal całkowicie odsłonięto mięsień międzykostny grzbietowy I oraz
cowych, pochewki ścięgien i więzadła dłoniowe. mięsień m iędzykostny dłoniowy I. Częściowo usunięto zarówno mięsień
Zwróć uwagę na więzadła dłoniowe, które razem z pochewkami ścięgien przeciwstawiacz kciuka, jak i mięsień przeciwstawiacz palca małego.
tworzą rodzaj rynienki dla przebiegu długich ścięgien mięśni zginaczy
352
p ro fu n d u s
M . fle x o r
M . a d d u c to r
p o llic is
M. ab d u cto r
d ig it i m in im i
b r e v is e t
M . a b d u cto r
M .f le x o r
d ig it i m in im i M . in te ro s s e u s
b r e v is d o r s a lis I
M . fle x o r
M. opponens c a r p i r a d ia lis
d ig it i m in im i
M .o p p o n e n s
M .e x t e n s o r c a r p i u ln a r is p o llic is
M .f le x o r c a r p i u ln a r is
M. ab d u cto r
M . a b d u c t o r d ig it i m in im i p o llic is lo n g u s
M . fle x o r c a r p i u ln a r is M . ab d u cto r
(o s p is ifo r m e ) p o llic is b r e v is
M . fle x o r
© M . in te r o s s e u s p a lm a r is I
© M . in t e r o s s e u s d o r s a lis II
U ln a
R a d iu s ® M . in t e r o s s e u s d o r s a lis III
@ M . in t e r o s s e u s p a lm a r is II
© M . in t e r o s s e u s d o r s a lis IV
© M . in t e r o s s e u s p a lm a r is III
B Przyczepy początkowe i końcowe mięśni, strona dłoniowa ręki

prawej
wony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep końcowy).
353
Kończyna górna 4. Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie
4.1 Tętnice
B Tętnice okolicy obręczy kończyny górnej i ramienia

Tętnice okolicy obręczy kończyny górnej i ramienia wykazują zmienności
w zależności od ich miejsca odejścia i odgałęzień (podstawowe odmiany
przedstawiono w rozdziale 5. Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna).
Gałęzie tętnic przedstawiono w kolejności ich odejścia od naczynia głów
nego.
Gg. tętnicy podobojczykowej (rr. a r te r ia e s u b c la v ia e )

• T. kręgowa (a. vertebralis)
• T. piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna)
• Pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis)
- T. tarczowa dolna [a. thyroidea inferior)
- T. nadłopatkowa (o. suprascapularis)
- T. poprzeczna szyi (a. transversa cervicis)
• Pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis)
- T. szyjna głęboka (o. cervicalis profunda)
- T. międzyżebrowa najwyższa (o. intercostalis suprema)
Gg. tętnicy pachowej (rr. a r te r ia e a xilla ris)

• T. piersiowa górna (o. thoracica superior)
• T. piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis)
- G. barkowa (r. acromialis)
- G. obojczykowa (r. clavicularis)
- G. naramienna (r. deltoideus)
- Gg. piersiowe (rr. pectorales)
• T. piersiowa boczna (a. thoracica lateralis)
• T. podłopatkowa (o. subscapularis)
- T. piersiowo-grzbietowa (a. thoracodorsalis)
- T. okalająca łopatkę (a. circumflexa scapulae)
• T. okalająca ramię przednia (o. circumflexa humeri anterior)
• T. okalająca ramię tylna (a. circumflexa humeri posterior)
Gg. tętnicy ramiennej (rr. a r te r ia e b ra c h ia lis)

• T. głęboka ramienia (a. profunda brachii)
- T. poboczna środkowa (a. collateralis media)
- T. poboczna promieniowa (o. collateralis radialis)
• T. poboczna łokciowa górna (a. collateralis ulnaris superior)
(sieć stawowa łokcia)
• T. poboczna łokciowa dolna (o. collateralis ulnaris inferior)
(sieć stawowa łokcia)
Gg. tętnicy promieniowej (rr. a r te r ia e ra d ia lis)

• T. wsteczna promieniowa (o. recurrens radialis) (sieć stawowa łokcia)
powyżej 1. żebra, biegną między mięśniem • G. nadgarstkowa dłoniowa (r. carpalis palmaris) (sieć dłoniowa nad
pochyłym przednim a mięśniem pochyłym środkowym (szczelina mięśni garstka)
• G. dłoniowa powierzchowna (r. palmaris superficialis) (łuk dłoniowy
pochyłych tylna). Następnie tętnica podobojczykowa na wysokości brzegu
powierzchowny)
zewnętrznego 1. żebra przechodzi w tętnicę pachową (zob. dalej). W od
• G. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpalis dorsalis) (sieć grzbietowa nad
różnieniu od innych tętnic tutaj przedstawionych, tętnica podobojczykowa garstka (rete carpale dorsale))
zaopatruje w krew nie tylko kończynę górną (np. obręcz kończyny górnej, - Tt. grzbietowe śródręcza (aa. metacarpales dorsales)
ramię), lecz także: - Tt. grzbietowe palców (aa. digitales dorsales)
• częściowo szyję, • T. główna kciuka (a. princeps pollicis)
• mózgowie, • T. promieniowa wskaziciela (a. radialis indicis)
• ścianę przednią klatki piersiowej. • Łuk dłoniowy głęboki (arcus palmaris profundus)
- Tt. dłoniowe śródręcza (aa. metacarpales palmares)
Tętnica pachowa: jest przedłużeniem tętnicy podobojczykowej, tętnica
- Gg. przeszywające (rr. perforantes)
pachowa rozpoczyna się na brzegu bocznym 1. żebra, a kończy się na w y
sokości brzegu dolnego mięśnia piersiowego większego i w okolicy przy Gg. tętnicy łokciowej (rr. a r te r ia e u ln a r is )
czepu mięśnia najszerszego grzbietu. • T. wsteczna łokciowa (a. recurrens ulnaris) (sieć stawowa łokcia)
Tętnica ramienna: jest przedłużeniem tętnicy pachowej. Tętnica ta koń • T. międzykostna wspólna (a. interossea communis)
- T. międzykostna tylna (a. interossea posterior)
czy się na wysokości stawu łokciowego, gdzie dzieli się na tętnicę promie
- T. międzykostna wsteczna (a. interossea recurrens)
niową i łokciową.
- T. międzykostna przednia (a. interossea anterior)
Tętnica promieniowa: jest gałęzią tętnicy ramiennej, biegnie w kierunku • G. nadgarstkowa dłoniowa (r. carpalis palmaris) (sieć dłoniowa nad
dalszym po stronie promieniowej przedramienia, między mięśniem ra- garstka)
mienno-promieniowym a mięśniem zginaczem nadgarstka promienio • G. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpalis dorsalis) (sieć grzbietowa nad
wym , kierując się do nadgarstka. Kończy się w obrębie łuku dłoniowego garstka)
głębokiego (arcus palmaris profundus). • G. dłoniowa głęboka (r. palmaris profundus) [(łuk dłoniowy głęboki)
(arcus palmaris profundus)]
Tętnica łokciowa: drugie odgałęzienie tętnicy ramiennej, biegnie do tyłu
• Łuk dłoniowy powierzchowny (arcus palmaris superficialis)
od mięśnia nawrotnego obłego, po stronie łokciowej przedramienia, przy
- Tt. dłoniowe wspólne palców (aa. digitales palmares communes)
kryta przez mięsień zginacz nadgarstka łokciowy w odcinku końcowym - Tt. dłoniowe właściwe palców (aa. digitales palmares propriae)
przechodzi w łuk dłoniowy powierzchowny (arcus palmaris superficialis).
354
M m .s c a le n i
a n t e r io r e t m e d iu s
A . v e r t e b r a lis
A . t h o r a c ic a in te rn a
T ru n c u s T ru n c u s
c o s t o c e r v ic a lis th y ro
c e r v ic a lis
A .s u p r a -
R . a c r o m ia lis A . c a r o t is
A . th o ra c o c o m m u n is
R . d e lt o id e u s
a c r o m ia lis
A . s u b c la v ia
R. p e c t o r a lis
T ru n c u s
b r a c h io
A . s u b s c a p u la r is
c e p h a lic u s
A . c ir c u m fle x a
A . t h o r a c ic a
h u m e r i p o s te r io r
s u p e r io r
h u m e r i a n t e r io r
m in o r
A . a x illa r is
A . p r o f u n d a b r a c h ii
s c a p u la e
M . la t is s im u s d o rs i A .t h o r a c o
d o r s a lis
C a p u t lo n g u m A . t h o r a c ic a
la te r a lis
A . c o lla t e r a lis
ra d ia lis
A . c o lla t e r a lis m e d ia
u ln a r is s u p e r io r
A . in te ro s s e a
A . re c u r r e n s c o m m u n is
r a d ia lis
u ln a r is in fe r io r A . in te ro s s e a
a n t e r io r
A . r e c u r r e n s u ln a r is
M . b r a c h io
ra d ia lis A . in te ro s s e a
p o s t e r io r
c o m m u n is M e m b ra n a
in te ro s s e a
M . fle x o r a n t e b r a c h ii
A . in te ro s s e a c a r p i u ln a r is
a n t e r io r R. p o s te rio r,
A . in te ro s s e a a n t e r io r
M e m b ra n a p o s t e r io r A . ra d ia lis
A . r a d ia lis
in te ro s s e a R. p o s te rio r,
R. c a r p a lis
a n t e b r a c h ii A . in te ro s s e a R e te c a r p a le
A .u ln a r is d o r s a lis
R. c a r p a lis a n t e r io r d o r s a le
R . p a lm a r is d o r s a lis ,
A . ra d ia lis
s u p e r f ic ia lis A . u ln a r is
R. c a r p a lis
A r c u s p a lm a r is R e te c a r p a le d o r s a lis
p ro fu n d u s d o r s a le
A . p r in c e p s
A r c u s p a lm a r is R r. p e r f o p o llic is E Główne gałęzie tętnic przedramienia
s u p e r f ic ia lis ra n t e s
prawego (gałęzie przeszywające)
A a. m e ta
A a . m e t a c a r p a le s c a r p a le s a Gałęzie tętnicy promieniowej i łokciowej
d o r s a le s e t A a . d ig it a le s d o r s a le s (przedramię w pozycji odwróconej, widok
p a lm a r e s c o m m u n e s
od przodu).
A a . d ig it a le s
A a . d ig it a le s b Gałęzie tętnicy międzykostnej tylnej (przed
d o r s a le s
p a lm a r e s p r o p r ia e ramię w pozycji nawróconej, widok od tyłu).
Płaty skórno-powięziowe z dobrze unaczynio-

nymi szypułami mogą być pobierane z cienkiej
C Tętnice kończyny górnej prawej D Tętnice ręki prawej skóry przedramienia. Płaty te, składają się ze
Widok od przodu, przedramię w pozycji odwró- Widok od tyłu. skóry, tkanki podskórnej oraz powięzi i unaczy-
conej. Niektóre z tętnic wym ienione w B nie są nione są przez gałęzie dużych tętnic i tow arzy
widoczne. szących im żył. Płaty skórno-powięziowe utrzy
mują swoje pierwotne unaczynienie, aż do mo
mentu, kiedy zostaną przeniesione na miejsce
przeszczepu.
355
4.2 Żyły
V. c e p h a lic a
V. b a s ilic a
V. m e d ia n a
c e p h a lic a V. m e d ia n a
c u b it i
V. c e p h a lic a
V. m e d ia n a
V . b a s ilic a
M . b ic e p s V. m e d ia n a c u b it i
b r a c h ii a n t e b r a c h ii p r o fu n d a
N. c u t a n e u s
V. c e p h a lic a
m e d ia lis
V. b a s ilic a
E p ic o n d y lu s
m e d ia lis
V. c e p h a lic a
V. m e d ia n a c u b it i V. b a s ilic a
V. m e d ia n a c u b it i
p ro fu n d a
N. c u t a n e u s
(V. p e r f o r a n s )
la te r a lis V. m e d ia n a
A p o n e u r o s is c u b it i
b ic ip it a lis
V. m e d ia n a
V. c e p h a lic a
V. m e d ia n a a c c e s s o r ia V. m e d ia n a
b a s ilic a b a s ilic a
V. c e p h a lic a V. m e d ia n a
c e p h a lic a
V. b a s ilic a
V. b a s ilic a
V. c e p h a lic a
V. m e d ia n a
b a n t e b r a c h ii
V. b a s ilic a
A Żyły powierzchowne i nerwy skórne kające żyły" są to wyjątkowo ruchome żyły pod
okolicy dołu łokciowego prawego skórne. W ok. 3% przypadków tętnica łokciowa
Widok od przodu. Żyły powierzchowne okolicy może przebiegać do przodu od mięśni zginaczy
dołu łokciowego są częstym miejscem wykony (tętnica łokciowa powierzchowna, zob. s. 395),
wania wkłuć dożylnych, ponieważ są łatwo do o czym należy pamiętać podczas iniekcji dożyl
stępne ze względu na stosunkowo cienką skórę nych tej okolicy. Niezamierzone iniekcjedotętni-
tej okolicy. Zbierają one krew odpowiednio do cze niektórych leków mogą powodować niepo V. m e d ia n a
wielkości zaopatrywanego obszaru. Żyły po żądane skutki. Powikłań takich można uniknąć, b a s ilic a
wierzchowne położone są w sąsiedztwie ner kiedy odnajdując naczynie palpacyjnie (doty
V. b a s ilic a
wów skórnych, jak przedstawiono na rycinie. kiem) przed nakłuciem, stwierdza się obecność
Żyła odłokciowa (ir. basilica) biegnie obok nerwu tętna typowego dla naczyń tętniczych, a także V. m e d ia n a
skórnego przyśrodkowego przedramienia (n. aspirując niewielką ilość krwi do strzykawki
cutaneus antebrachii medialis). Wkłucie do tych (krew ciemnoczerwona = krew żylna, krew ja-
żył może wywoływać silne, przemijające bóle, snoczerwona = krew tętnicza) przed naciśnię B Okolica przednia ramienia, przedramienia
podobnie jak podczas nieprawidłowych wkłuć ciem tłoka i podaniem leku. i łokcia prawego: żyły powierzchowne,
„okołonaczyniowych", podrażniających otacza zmienności
jącą tkankę łączną. Przemieszczające się, „ucie a Zespolenie o kształcie litery M, ku górze od
żyły pośrodkowej przedramienia,
b Żyła odpromieniowa dodatkowa, powstała
ze splotu żylnego po stronie prostowników
przedramienia.
c Brak żyły pośrodkowej łokcia.
Powyżej przedstawiono najczęstsze typy zm ien
ności żył.
356
F Żyły powierzchowne i głębokie kończyny

górnej prawej
Między układem żył głębokich a powierzchow
nych ramienia wyróżnia się liczne połączenia,
żyły przeszywające (w . perforantes). Zastawki
żylne, które znajdują się w żyłach, w regular
nych odstępach zwiększają wydolność od
pływu żylnego (zob. s. 65).
Żż. głębokie kończyny górnej

( w . p ro fu n d a e m e m b ri su p e rio ris )
• Ż . p o d o b o jc z y k o w a (v. subclavia)
• Ż . p a c h o w a (v . axillaris)
• Ż ż . r a m i e n n e (w. brachiales)
• Ż ż . ł o k c i o w e (w . ulnares)
• Ż ż . p r o m i e n io w e ( w . radiales)
• Ż ż . m ię d z y k o s t n e p r z e d n i e (w. interosseae
anteriores)
• Ż ż . m ię d z y k o s t n e t y l n e (w. interosseae po
steriores)
• Ł u k ż y l n y d ł o n i o w y g ł ę b o k i (arcus venosus
palmaris profundus)
• Ż ż . d ł o n io w e ś r ó d r ę c z a (w. metacarpales
palmares)
Żż. powierzchowne kończyny górnej

( w . s u p e r f ic ia le s m e m b r i su p e r io r is )
• Ż . o d p r o m i e n io w a (v. cephalica)
• (v. cephalica
Ż . o d p r o m i e n io w a d o d a t k o w a
accessoria)
• Ż . o d ło k c io w a (v. basilica)
• Ż . p o ś r o d k o w a ł o k c i a ( v. mediana cubiti)
• Ż . p o ś r o d k o w a p r z e d r a m ie n ia (v. mediana
antebrachii)
• Ż . o d p r o m i e n io w a p o ś r o d k o w a (v . me
diana cephalica)
• Ż . o d ł o k c i o w a p o ś r o d k o w a (v . mediana ba
silica)
• S ie ć ż y ln a g r z b ie t o w a rę k i (rete venosum
dorsale manus)
C Żyły głębokie kończyny górnej prawej D Żyły powierzchowne kończyny górnej • Ł u k ż y ln y d ło n io w y p o w ie r z c h o w n y (arcus
Widok od przodu. prawej venosus palmaris superficialis)
Widok od przodu. Główne, podłużne pnie żył
powierzchownych kończyny górnej to żyła po-
środkowa przedramienia, żyła odłokciowa i żyła
odpromieniowa.
Żyła pośrodkowa przedramienia w przeci
wieństwie do żyły odłokciowej i odpromienio-
wej, otrzymuje krew głównie z żył skórnych
powierzchni grzbietowej ręki, odprowadzając
krew z okolicy zginaczy przedramienia. Odmiany
żyły pośrodkowej przedramienia uchodzą od
powiednio do żył okolicy łokciowej, zwykle
drogą żyły pośrodkowej odpromieniowej lub
żyły pośrodkowej odłokciowej (zob. s. 379).
Żyła odłokciowa rozpoczyna się w okolicy łokcio
wej, biegnie ku górze napowięziowo, w bruździe
przyśrodkowej mięśnia dwugłowego, następnie
przebija powięź ramienia w połowie jego wyso
kości i przez rozwór odłokciowy uchodzi podpo-
więziowo do żyły ramiennej (przyśrodkowej).
Żyła odpromieniowa w obrębie ramienia bie
gnie ku górze wzdłuż bruzdy bocznej mięśnia
dwugłowego, a następnie w bruździe między
mięśniem naramiennym a piersiowym więk
szym (bruzda naramienno-piersiowa). Ostatecz
nie żyła odpromieniowa uchodzi do żyły pacho
E Żyły powierzchowne powierzchni wej w obrębie trójkąta podobojczykowo-pier-
grzbietowej ręki prawej siowego (zob. s. 380).
357
A Naczynia i węzły chłonne kończyny górnej (wg Schmidta i Lanza) podskórnej. Naczynia chłonne przedramienia położone są wzdłuż żyły
a Widok od tyłu; b Widok od przodu. W obrębie kończyny górnej wyróż odpromieniowej i odłokciowej. Wyróżnia się liczne połączenia między
nia się dwa typy naczyń chłonnych: układem głębokim i powierzchownym naczyń chłonnych. Na schemacie
strzałkami zaznaczono główne kierunki odpływu chłonki. Stany zapalne
• naczynia chłonne powierzchowne (napowięziowe),
i infekcje kończyny górnej wywołują bolesny obrzęk węzłów chłonnych
• naczynia chłonne głębokie.
pachowych (nodi lymphatici axillares). Kiedy stan zapalny obejmuje na
Naczynia chłonne głębokie kończyny górnej towarzyszą tętnicom i żyłom czynia chłonne, są one widoczne pod skórą jako czerwone smugi (zapale
głębokim, natomiast naczynia chłonne powierzchowne biegną w tkance nie naczyń chłonnych (lymphangitis)).
V a s a ly m p h a t ic a
ascen d en s
B Odpływ chłonki z kciuka, palca wskazującego i powierzchni

grzbietowej ręki (wg Schmidta i Lanza)
Chłonka z kciuka, palca wskazującego i części palca środkowego odpływa
R e g io
do naczyń chłonnych grupy promieniowej, a następnie bezpośrednio do
węzłów chłonnych pachowych. Chłonka z pozostałych palców odpływa
la t e r a lis
drogą naczyń chłonnych grupy łokciowej (tu nie zaznaczono), do węzłów
chłonnych łokciowych (nodi lymphatici cubitales).
358
N il. s u p r a c la v ic u la r e s
A . a x illa r is M . o m o h y o id e u s ,
V e n t e r in fe r io r
N il. a x illa r e s
,, s u b s c a p u la r e s
M . p e c t o r a lis m a io r r N il. c e r v ic a le s
V. iu g u la r is
V. b r a c h ia lis in t e r n a
A . s u b c la v ia
M . b ic e p s b ra c h ii
C la v ic u la
N il.a x illa r e s
a p ic a le s
m in o r
N il. a x illa r e s
in t e r p e c t o r a le s
N i l .c u b it a le s M . p e c t o r a lis
m a io r
N il.a x illa r e s
p e c t o r a le s
V. th o r a c ic a
la te r a lis
N il. p a r a
m a m m a r ii
N il. s u p r a
t r o c h le a r e s
C Regionalne węzły chłonne kończyny górnej

Widok od przodu. Węzły chłonne pachowe stanowią ważną stację dre
nażu chłonki dla węzłów zbierających chłonkę z ramienia, obręczy koń
czyny górnej i ściany przedniej klatki piersiowej. Węzły chłonne pachowe
w liczbie od 30 do 60 dzielą się na kilka pięter, oznaczonych liczbami I-III
D u c tu s
(zob. E), połączonych ze sobą naczyniami chłonnymi. Podsumowując, re ly m p h a t ic u s
gionalne naczynia chłonne w obrębie tkanki tłuszczowej tworzą splot d e x te r
chłonny pachowy (plexus lymphaticus axillaris). Chłonka z okolicy pa
chowej odpływa do pnia podobojczykowego (tutaj nie zaznaczono). Po p ię t r o II
stronie prawej chłonka odprowadzana jest drogą pnia szyjnego prawe

p ię t r o III
go (truncus iugularis dexter) i pnia oskrzelowo-śródpiersiowego pra
wego (truncus bronchomediastinalis dexter) do przewodu chłonnego
prawego (ductus lymphaticus dexter). Przewód chłonny prawy uchodzi na
tomiast w miejscu połączenia żyły podobojczykowej prawej z żyłą szyjną
wewnętrzną prawą (zob. s. 194).
m in o r
D Węzły chłonne pachowe zgrupowane w obrębie pięter
(wg Henne-Brunsa, Duriga i Kremera)
E Klasyfikacja węzłów chłonnych pachowych względem pięter
Węzły chłonne pachowe są klinicznie ważne w raku sutka. Rozrastający
Piętro I: grupa pachowa dolna
się guz złośliwy sutka daje przerzuty do węzłów chłonnych pachowych.
(bocznie od mięśnia piersiowego mniejszego)
Węzły chłonne pachowe mogą być podzielone na trzy piętra w zależno
• Węzły chłonne piersiowe (nodi lymphatici pectorales)
ści od ich położenia względem mięśnia piersiowego mniejszego. Mięsień
• Węzły chłonne podłopatkowe (nodi lymphatici subscapulares)
• Węzły chłonne pachowe boczne (nodi lymphatici axillares laterales) ten jest ważnym punktem odniesienia podczas chirurgicznego usuwania
• Węzły chłonne przysutkowe (nodi lymphatici paramammarii) węzłów.
Piętro II: grupa pachowa środkowa • Piętro I: wszystkie węzły chłonne leżące bocznie od mięśnia piersio
(na poziomie mięśnia piersiowego mniejszego) wego mniejszego.
• Węzły chłonne międzypiersiowe (nodi lymphatici interpectorales) • Piętro II: wszystkie węzły chłonne leżące na wysokości mięśnia pier
• Węzły chłonne środkowe (nodi lymphatici centrales) siowego mniejszego.
• Piętro III: wszystkie węzły chłonne leżące przyśrodkowo od mięśnia
Piętro III: grupa pachowa górna lub podobojczykowa
piersiowego mniejszego (zob. s. 300).
(przyśrodkowo od mięśnia piersiowego mniejszego)
• Węzły chłonne szczytowe (nodi lymphatici apicales)
359
4.4 Splot ramienny: budowa
G a n g lio n s e n s o r iu m R a d ix R a d ix
n e r v i s p in a lis d o r s a lis v e n t r a lis
p o s t e r io r e s
(N . s p in a lis )
a n t e r io r e s
(N . s p in a lis )
T r u n c u s s u p e r io r
( C 5 .C 6 )
T r u n c u s m e d iu s
T r u n c u s in fe r io r
( C 8 .T 1 )
D iv is io n e s
a n t e r io r e s D iv is io n e s
(M m . fle x o r e s ) p o s t e r io r e s
(M m . e x t e n s o r e s )
F a s c ic u lu s
la te r a lis
F a s c ic u lu s
p o s t e r io r
A .a x illa r is N. m e d ia n u s , N. m e d ia n u s ,
F a s c ic u lu s R a d ix la te r a lis R a d ix m e d ia lis
m e d ia lis
N . m u s c u lo
c u ta n e u s
N .a x illa r is A . a x illa r is F a s c ic u lu s
(C 5 ,C 6 ) la te r a lis
R a d ix m e d ia lis e t N .a x illa r is
A .a x illa r is
la t e r a lis n e r v i m e d ia n i
N . m u s c u lo
c u ta n e u s N. m e d ia n u s
N . u ln a ris F a s c ic u lu s
(C 5 .C 6 )
( C 8 .T 1 ) m e d ia lis
N. u ln a ris
N . r a d ia lis N. m e d ia n u s F a s c ic u lu s
( C 5 ,C 6 , (C 6 , C 7 , C 8 ,T 1 ) p o s t e r io r
C 7 ,C 8 ,T 1 )
a b c
A Budowa splotu ramiennego, schemat

a Kolejność poszczególnych części splotu ramiennego.
b Wzajemne położenie pęczka bocznego, przyśrodkowego i tylnego
splotu ramiennego (fasciculus lateralis, medialis et posterior plexus bra
chialis) oraz tętnicy pachowej.
c Podział pęczków splotu ramiennego na ich gałęzie główne.
B Liczba i położenie podstawowych części splotu ramiennego
Części splotu ramiennego Liczba Położenie
1. Korzenie splotu (gałęzie przednie nerwów rdzeniowych segmentów 5 Między mięśniem pochyłym przednim a mięśniem pochyłym śród
C5-T1) kowym (szczelina mięśni pochyłych tylna)
2. Pnie splotu: górny, środkowy i dolny (truncus superior, medius et inferior) 3 Bocznie do szczeliny mięśni pochyłych tylnej i powyżej obojczyka
3. Trzy części przednie (divisiones anteriores) i trzy części tylne (divisio- 6 Do tyłu od obojczyka
nes posteriores)
4. Pęczek boczny, przyśrodkowy i tylny (fasciculus lateralis, medialis et 3 W obrębie jamy pachowej, do tyłu od mięśnia piersiowego mniej
posterior) szego
360
C3
C5
M . s c a le n u s m e d iu s N . p h r e n ic u s
N. d o r s a lis s c a p u la e M . s c a le n u s
a n t e r io r
T r u n c u s s u p e r io r
V e rte b ra C7
T r u n c u s m e d iu s
C8
N. s u p r a s c a p u la r is
V e r t e b r a T1
T r u n c u s in fe r io r
N. s p in a lis T1
F is s u ra m u s c u lo r u m
s c a le n o r u m
A . c a r o t is
F a s c ic u lu s c o m m u n is
p o s t e r io r
A . s u b c la v ia
F a s c ic u lu s
T ru n c u s
la te r a lis
b r a c h io c e p h a lic u s
N .s u b s c a p u la r is
N. s u b c la v iu s
F a s c ic u lu s C o sta 1
m e d ia lis
N . t h o r a c ic u s
A .a x illa r is lo n g u s
N .a x illa r is
N . in t e r c o s t o
b r a c h ia lis
h u m e r i p o s t e r io r
N. c u t a n e u s
N. m u s c u lo b ra c h ii m e d ia lis
c u ta n e u s
N. p e c t o r a lis
N. r a d ia lis m e d ia lis
N. m e d ia n u s
N .c u t a n e u s N .u ln a r is N .t h o r a c o - N .p e c t o r a lis
a n t e b r a c h ii m e d ia lis d o r s a lis la te r a lis
C Przebieg splotu ramiennego i jego D Segmenty rdzenia kręgowego i nerwy splotu ramiennego
położenie względem klatki piersiowej po
przejściu przez szczelinę mięśni Pnie splotu ramiennego i odpowiadające im Nerwy części podobojczykowej splotu ra
pochyłych tylną segmenty rdzenia kręgowego miennego (gg. krótkie i długie odchodzące
Strona prawa, widok od przodu. • Pień górny C5 + C6 z pęczków splotu)
• Pień środkowy C7 • Pęczek boczny
• Pień dolny C8+T1 - N. mięśniowo-skórny
- N. piersiowy boczny
Pęczki splotu ramiennego i odpowiadające im
- N. pośrodkowy (korzeń boczny)
segmenty rdzenia kręgowego
• Pęczek przyśrodkowy
• Pęczek boczny C5-C7
- N. pośrodkowy (korzeń przyśrodkowy)
• Pęczek przyśrodkowy C8 + Tl
- N. łokciowy
• Pęczek tylny C5-T1
- N. piersiowy przyśrodkowy
Nerwy części nadobojczykowej splotu ramien - N. skórny przyśrodkowy ramienia
nego (gg. odchodzące bezpośrednio z gałęzi - N. skórny przyśrodkowy przedramienia
przednich nerwów rdzeniowych lub z pni splotu) • Pęczek tylny
• N. grzbietowy łopatki - N. promieniowy
• N. piersiowy długi - N. pachowy
• N. nadłopatkowy - Nn. podłopatkowe
• N. podobojczykowy - N. piersiowo-grzbietowy
361
4.5 Splot ramienny: część nadobojczykowa
A Część nadobojczykowa splotu ramiennego
a t la n t is
Do części nadobojczykowej splotu ramiennego zalicza się wszystkie
nerwy, które odchodzą bezpośrednio z korzeni splotu (gałęzie przed
nie nerwów rdzeniowych) lub z pni splotu ramiennego, znajdujących się
N .d o r s a lis
w trójkącie bocznym szyi, między mięśniem pochyłym przednim a środ
s c a p u la e M . le v a to r
kowym. Porażenie lub ucisk poszczególnych nerwów części nadobojczy
s c a p u la e
kowej splotu ramiennego zależą w różnym stopniu od położenia i prze V e r te b r a
p r o m in e n s S c a p u la ,
biegu nerwów (zob. B-D). A n g u lu s s u p e r io r
(C 7 )
M . rh o m b o
Nerw Segment Unerwiany mięsień
id e u s m in o r
N. grzbietowy C4-C5 • M. dźwigacz łopatki

łopatki • M. równoległoboczny większy
• M. równoległoboczny mniejszy
M . r h o m b o id e u s S c a p u la ,
N. nadłopatkowy C4-C6 • M. nadgrzebieniowy m a io r M a rg o
• M. podgrzebieniowy m e d ia lis
N. piersiowy długi C5-C7 • M. zębaty przedni
N. podobojczykowy C 5, C6 • M. podobojczykowy
B Nerw grzbietowy łopatki

Izolowane porażenie nerwu grzbietowego łopatki występuje bardzo
A t la s (C 1 ) rzadko, ze względu na położenie i przebieg nerwu. Nerw biegnie między
mięśniami głębokimi karku a mięśniem dźwigaczem łopatki i mięśniami
równoległobocznymi, które go osłaniają i chronią.
N . s u b c la v iu s
N. su p ra
s c a p u la r is
V e r te b r a C la v ic u la
p r o m in e n s L ig .t r a n s v e r s u m
(C 7 ) M . s u b c la v iu s s c a p u la e s u p e r iu s
C o sta 1 In c is u r a s c a p u la e
V e rte b ra C 7
e t N. s u p r a s c a p u la r is
A c r o m io n
N. t h o r a c ic u s M . su p ra T u b e r c u lu m
M . s e rr a tu s
lo n g u s s p in a tu s m a iu s
a n t e r io r
S p in a
s c a p u la e
M . in fr a
s p in a t u s
C o sta 9
C Nerw piersiowy długi D Nerw nadłopatkowy

Nerw piersiowy długi biegnie na mięśniu zębatym przednim, wzdłuż bocz Urazy i przewlekły ucisk nerwu nadłopatkowego rzadko są przyczyną za
nej ściany klatki piersiowej. Ze względu na jego długi i powierzchowny niku (atrofii) mięśnia nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego. Uszko
przebieg, nerw ten łatwo ulega urazom mechanicznym. Najczęstszym me dzenia nerwu powodują osłabienie odwodzenia ramienia (głównie pod
chanizmem uszkodzeń jest długotrwałe noszenie ciężkich plecaków, do czas fazy rozpoczynającej ruch, należącej do „startowej" czynności mię
innych należą uszkodzenia jatrogenne. Nerw ten może zostać uszkodzony śnia nadgrzebieniowego) i obrotu ramienia na zewnątrz. Oprócz urazów
podczas usuwania węzłów chłonnych pachowych, w przerzutach guzów izolowanych, może dochodzić do ucisku nerwu w obrębie kanału kostno-
sutka. Objawem porażenia nerwu i zaniku mięśnia zębatego przedniego -włóknistego między wcięciem łopatki a więzadłem poprzecznym łopatki
jest uniesienie brzegu przyśrodkowego łopatki i odstawanie jej od ściany górnym (więzadło niekiedy ulega skostnieniu, tworząc kanał kostny), co
klatki piersiowej. Łopatka „skrzydlata" (scapula alata) jest najbardziej wi określa się„zespołem ucisku nerwu nadłopatkowego" lub zespołem w cię
doczna, kiedy ramię jest przesunięte do przodu. Dodatkowym objawem cia górnego łopatki.
jest niemożność uniesienia ramienia powyżej 90°.
362
E Zespół ucisku splotu ramiennego C o s t a c e r v ic a lis

w wyniku przebiegu przez szczeliny M m . s c a le n i
okolicy obręczy kończyny górnej (in s e r t io ) C o s t a 1,
In s e r t io
Na odcinku między otworami międzykręgo-
lig a m e n t i M . s c a le n u s
wym i a nerwami długimi splotu ramiennego, a n t e r io r
zaopatrującymi kończynę górną, splot ramienny M . s c a le n u s
biegnie przez kilka wąskich szczelin. Struktury a n t e r io r C o sta
anatomiczne otaczające szczeliny mogą uciskać c e r v ic a lis

P le x u s
na splot. Dodatkowo czynniki zewnętrzne, ta P le x u s
b r a c h ia lis
b r a c h ia lis
kie jak noszenie ciężarów, mogą bezpośrednio
A . s u b c la v ia
uciskać na splot ramienny. Wyróżnia się kilka ty A . s u b c la v ia
pów zespołu ucisku splotu ramiennego: T ru n c u s
b r a c h io
c e p h a lic u s
1. Zespół mięśni pochyłych lub zespół żebra
S te rn u m
szyjnego (syndroma costae cervicalis):
ucisk naczyniowo-nerwowy w szczelinie C a r t ila g o
mięśni pochyłych tylnej, spowodowany a c o s t a lis C o sta 1 b C o sta 1
jest występowaniem żebra szyjnego lub

struktury więzadłowej (zob. F) F Zespół mięśni pochyłych w wyniku czyniowo-nerwowy o różnym stopniu nasilenia.
2. Zespół żebrowo-obojczykowy (syndroma co zwężenia szczeliny tylnej mięśni Jeśli krótkie żebro szyjne i 1. żebro nie stykają
stoclavicularis)-. zwężenie przestrzeni między pochyłych ograniczonej żebrem szyjnym się ze sobą (b), to w miejscu tym często może
pierwszym żebrem a obojczykiem (zob. G) Obecność żebra szyjnego u ok. 1% populacji występować struktura o charakterze więzadła,
może prowadzić do zwężenia szczeliny tylnej również uciskająca na pęczek naczyniowo-ner
3. Zespół nadmiernego odwiedzenia: ucisk
mięśni pochyłych, ograniczonej przez mięsień wowy. Dominującym objawem jest promieniu
splotu ramiennego przez mięsień pier
siowy mniejszy i wyrostek kruczy, kiedy ra pochyły przedni i środkowy oraz 1. żebro. W ta jący do ramienia ból, głównie po stronie łokcio
mię jest uniesione powyżej głowy (zob. H) kim położeniu przechodzące przez tę szczelinę, wej, a także niewydolność krążenia w wyniku
biegnące wzdłuż tętnicy podobojczykowej, mechanicznego podrażnienia okołonaczynio-
4. Przewlekłe działanie dużego obciążenia
pnie splotu ramiennego uciskane są od tyłu wego splotu współczulnego tętnicy podoboj
na obręcz kończyny górnej (np. porażenie,
i dołu. Powodować to może ucisk na pęczek na czykowej.
w wyniku noszenia dużego ciężaru -„pora
żenie plecakowe")
M . s c a le n u s M . s c a le n u s P le x u s M m . s c a le n i
m e d iu s a n t e r io r b r a c h ia lis
H u m e ru s
P le x u s (a b d u c t io
b r a c h ia lis m a x .)
P ro c .
C o sta 1
C o sta 1 P le x u s
b r a c h ia lis
C la v ic u la
A . s u b c la v ia
M . su b
A .a x illa r is
C la v ic u la c la v iu s
V a x illa r is
V. s u b c la v ia A . e tV .
s u b c la v ia
C o sta 1
m in o r
G Zespół żebrowo-obojczykowy w wyniku ucisku pęczka H Zespół nadmiernego odwiedzenia w wyniku ucisku pęczka
naczyniowo-nerwowego, leżącego między 1. żebrem naczyniowo-nerwowego między mięśniem piersiowym
a obojczykiem mniejszym a wyrostkiem kruczym
Zwężenie przestrzeni żebrowo-obojczykowej występuje rzadko. Najczę Ten rzadko występujący zespół wywołany jest uciskiem pęczka naczynio
ściej jest obserwowane u osób z płaskimi plecami, opuszczonymi i cof wo-nerwowego poniżej ścięgna mięśnia piersiowego mniejszego, pod
niętymi ramionami (noszenie dużych ciężarów), ze zniekształconym 1. że wyrostkiem kruczym. Do zespołu tego dochodzi w wyniku maksymal
brem lub u osób po złamaniu obojczyka. Każde zwężenie przestrzeni że nego odwiedzenia lub uniesienia ramienia po stronie zmiany. W celu róż
browo-obojczykowej może być nasilone przy opuszczaniu i przesuwa nicowania tego zespołu wykonuje się prosty test kliniczny, polegający na
niu obręczy kończyny górnej ku tyłowi. Objawy są podobne do objawów pociągnięciu ramienia do góry i do tyłu oraz na jego przytrzymaniu w ta
występujących w zespole mięśni pochyłych. Dodatkowo towarzyszyć im kiej pozycji. Prawidłowo, po 1-2 minutach, na tętnicy promieniowej po
mogą objawy zastoju żylnego, spowodowane zmniejszonym odpływem winno być wyraźne wyczuwalne tętno, a pacjent nie powinien narzekać
krwi żyłą podobojczykową. na promieniujący ból.
363
4.6 Część podobojczykowa splotu ramiennego: gałęzie krótkie
A Część podobojczykowa splotu ramiennego i te, które przechodzą na ramię jako gałęzie koń
Do części podobojczykowej splotu ramiennego cowe poszczególnych pęczków splotu - gałęzie
zalicza się wszystkie nerwy odchodzące od długie. Nerwy te przedstawiono poniżej, rozpo
splotu na wysokości pęczków - gałęzie krótkie - czynając od gałęzi krótkich.
N. c u t a n e u s
b r a c h ii la te r a lis
Nerw Segment Unerwienie ruchowe Unerwienie czuciowe s u p e r io r
(N .a x illa r is )
Gałęzie krótkie
N. c u ta n e u s
• N n . p o d ło p a t - C 5 -C 8 • M . p o d ło p a t k o w y - b r a c h ii la te r a lis
kow e • M . o b ły w ię k s z y
in fe r io r
• N . p ie r s io w o - C 6 -C 8 • M . n a js z e r s z y g r z b ie t u — (N . r a d ia lis )
- g r z b ie t o w y
• N . p ie r s io w y C 5 -T 1 • M . p ie r s io w y w ię k s z y
p rz y śro d k o w y • M . p ie r s io w y m n ie js z y
i boczny N. c u ta n e u s
• N. sk ó rn y p rz y Tl • N. sk ó rn y p rz y śro d k o w y m e d ia lis
ś r o d k o w y r a m ie cutaneus
r a m ie n ia (n .
n ia brachii medialis)
• N. sk ó rn y p rz y C 8 ,T 1 • N. sk ó rn y p rz y śro d k o w y
śro d k o w y p rz e d p r z e d r a m ie n ia (n.
cuta R. p a lm a r is n e r v i u ln a r is
r a m ie n ia neus antebrachii medialis)
R. p a lm a r is n e r v i m e d ia n i
• N. m ię d z y ż e b ro - T 1 ,T 2 — • G g . sk ó rn e b o c z n e (rr. cu
w o - r a m ie n n y * tanei laterales) N n . d ig it a le s p a lm a r e s
c o m m u n e s e t p ro p rii
Gałęzie długie (N . m e d ia n u s )
• N . m ię ś n io w o - C 5 -C 7 • M . k r u c z o - r a m ie n n y • N. sk ó rn y b o czn y p rze d N n . d ig it a le s p a lm a r e s
- s k ó r n y (z o b . • M . d w u g ł o w y r a m ie n ia (n. cutaneus an
r a m ie n ia c o m m u n e s e t p ro p rii
s. 3 6 6 ) • M . r a m ie n n y tebrachii lateralis) (N . u ln a r is )
• N. p a ch o w y C 5 ,C 6 • M . n a r a m ie n n y • N. s k ó r n y b o c z n y g ó r n y
(z o b . s. 3 6 6 ) • M . o b ły m n ie js z y r a m ie n ia (n. cutaneus
brachii lateralis superior)
• N . p r o m ie n io w y C 6 -T 1 • M . r a m ie n n y ( c z ę ś c io w o ) • N . s k ó r n y b o c z n y d o ln y
(z o b . s . 3 6 8 ) • M . t r ó jg ł o w y r a m ie n ia r a m ie n ia (n . cutaneus
N . c u t a n e u s b ra c h ii
• M . ł o k c io w y brachii lateralis inferior)
la te r a lis s u p e r io r
• M. o d w ra c a c z • N . s k ó r n y t y ln y r a m ie n ia
(N .a x illa r is )
• M . r a m ie n n o - p r o m ie n io w y (n .cutaneus brachii poste
• M . p r o s t o w n ik p r o m ie n io w y d łu g i rior) N .c u t a n e u s b ra c h ii
n a d g a rs tk a • N . s k ó r n y t y ln y p r z e d r a
p o s t e r io r (N . r a d ia lis )
• M . p r o s t o w n ik p r o m ie n io w y k r ó t k i m ie n ia ( n. cutaneus ante
n a d g a rs tk a brachii posterior) N. c u t a n e u s b ra c h ii
• M . p r o s t o w n ik p a lc ó w • G . p o w ie r z c h o w n a
la t e r a lis in fe rio r
• M . p r o s t o w n ik p a lc a m a łe g o n e r w u p r o m ie n io w e g o
(N . ra d ia lis )
• M . p r o s t o w n ik ł o k c io w y n a d g a r s t k a (r. superficialis nervi ra
• M . p r o s t o w n ik d łu g i k c iu k a dialis) N. c u ta n e u s
• M . p r o s t o w n ik k r ó t k i k c iu k a a n t e b r a c h ii
• M . p r o s t o w n ik w s k a z ic ie la p o s t e r io r
• M . o d w o d z ic ie l d łu g i k c iu k a
(N . r a d ia lis )
• N. p o ś r o d k o w y C 6 -T 1 • M . n a w r o t n y o b ły • G . d ło n io w a n e r w u p o -
(z o b . s . 3 7 2 ) • M . n a w ro tn y c z w o ro b o c z n y ś r o d k o w e g o (r. palmaris
• M . d ło n io w y d łu g i nervi mediani)
• M . z g in a c z n a d g a r s t k a p r o m ie n io w y • N n . d ło n io w e w s p ó ln e
• M . z g in a c z d łu g i k c iu k a i w ł a ś c iw e p a lc ó w
• M . z g in a c z p a lc ó w g łę b o k i (Vi) (nn. digitales palmares
• M . z g in a c z p a lc ó w p o w ie r z c h o w n y communes et proprii)
• M . o d w o d z ic ie l k r ó t k i k c iu k a
• M . p r z e c iw s t a w ia c z k c iu k a
• M . z g in a c z k r ó t k i k c iu k a (g ło w a p o
w ie r z c h o w n a )
N n . d ig it a le s
• M . g lis t o w a t y I i II
d o r s a le s
• N . ł o k c io w y C 8 -T 1 • M . z g in a c z n a d g a r s t k a ł o k c io w y • G . d ło n io w a n e r w u ło k (N . u ln a ris )
N n .d ig it a le s
(z o b . s. 3 7 0 ) • M . z g in a c z p a lc ó w g łę b o k i (Vi) c io w e g o (r. palmaris nervi p a lm a r e s p ro p rii
• M . d ło n io w y k r ó t k i ulnaris)
(N . m e d ia n u s )
• M . z g in a c z k r ó t k i p a lc a m a łe g o • G . g r z b ie t o w a n e r w u ło k
• M . o d w o d z ic ie l p a lc a m a łe g o c io w e g o (r. dorsalis nervi
• M . p r z e c iw s t a w ia c z p a lc a m a łe g o ulnaris)
• M . p r z y w o d z ic ie l k c iu k a • N n . d ło n io w e w s p ó ln e B Unerwienie skórne. Obszar zaopatrzenia
• M . z g in a c z k r ó t k i k c iu k a (g ło w a g łę i w ł a ś c iw e p a lc ó w przez nerw skórny przyśrodkowy
boka)
ramienia i nerw skórny przyśrodkowy
• M m . m ię d z y k o s t n e d ło n io w e i g r z b ie
to w e
przedramienia, ramię prawe
• M . g lis t o w a t y III i IV a Widok od przodu, b Widok od tyłu.
* S ą t o g a łę z ie s k ó r n e n e r w ó w m ię d z y ż e b r o w y c h 2 . i 3 ., k tó r e t o w a r z y s z ą n e r w o w i s k ó r n e m u p r z y ś r o d k o
w e m u r a m ie n ia .
F a s c ic u lu s
m e d ia lis
F a s c ic u lu s
la te r a lis P le x u s b r a c h ia lis
(C 5 - T 1 )
N . p e c t o r a lis
la te r a lis V e rte b ra C 7
P ro c .
c o r a c o id e u s C o sta 1
C la v ic u la
N. p e c t o r a lis
m e d ia lis
m in o r
m a io r
S te rn u m
D Nerw piersiowy przyśrodkowy i boczny

N . s u b s c a p u la r is F a s c ic u lu s V e rte b ra C 7
s u p e r io r e t in fe r io r p o s t e r io r
P ro c .
c o r a c o id e u s C o sta 1
C Nerw piersiowo-grzbietowy
Strona prawa, widok od tyłu.
C o sta 2
( c z ę ś c io w o
u s u n ię t y )
N. in t e r c o s t a lis II
R . d o r s a lis e t lll
M . te r e s m a jo r
V e r te b r a
N n . in t e r c o s t o T3
b r a c h ia le s
N. c u ta n e u s R. c u ta n e u s
b r a c h ii m e d ia lis , a n t e r io r
R. a n a s to
m o t ic u s R r. c u t a n e i
la te r a le s
E Nerw międzyżebrowo-ramienny, początek i obszar unerwienia, F Nerw podłopatkowy

ramię prawe Strona prawa, widok od przodu. Częściowo usunięto żebra.
Widok od przodu.
365
■■■
4.7 Część podobojczykowa splotu ramiennego:

nerw mięśniowo-skórny i nerw pachowy
S u lc u s in t e r
A . a x illa r is
N . m u s c u lo
c u ta n e u s
C a p u t b re v e
M . b ic e p s b r a c h ii, ---------------
M . co raco
b r a c h ia lis
M . b ic e p s b r a c h ii ---------
(o d c ię t y b rz e g )
A Nerw skórny boczny przedramienia,

obszar unerwienia czuciowego
Widok od przodu.
D Nerw mięśniowo-skórny (C5-C7)
Gg. ruchowe
• Gg. mięśniowe
- M. kruczo-ramienny
- M. dwugłowy ramienia
- M. ramienny
R a d iu s
Gg. czuciowe
• N. skórny boczny przedramienia

Gg. stawowe (przednia część torebki sta
wowej stawu łokciowego)
C Nerw mięśniowo-skórny, przebieg po szego (tu nie pokazano). Nerw po krótkim prze
odejściu od pęczka bocznego splotu biegu przebija mięsień kruczo-ramienny, na
ramiennego stępnie biegnie do łokcia między mięśniem
Ramię prawe, widok od przodu. Nerw mięśnio dwugłowym ramienia a mięśniem ramiennym.
wo-skórny odgałęzia się z pęczka bocznego Na wysokości łokcia oddaje czuciową gałąź
B Nerw skórny boczny przedramienia, splotu ramiennego jako nerw mieszany (od końcową, unerwiającą skórę po stronie promie
obszar unerwienia czuciowego daje gałęzie ruchowe i czuciowe) na wysokości niowej przedramienia.
Widok od tyłu. brzegu bocznego mięśnia piersiowego mniej-
A tla s
C5
M . s c a le n u s
m e d iu s N. p h r e n ic u s
M . s c a le n u s
P le x u s a n t e r io r
N . c u t a n e u s b r a c h ii b r a c h ia lis
la t e r a lis s u p e r io r V e rte b ra C 7
(R . t e r m in a lis n e r v i F a s c ic u lu s
a x illa r is ) p o s t e r io r
C la v ic u la
C o sta 1
A .a x illa r is
E Nerw skórny boczny górny ramienia,

obszar unerwienia czuciowego M . te re s
Widok od przodu. m in o r
N .a x illa r is
G Nerw pachowy, przebieg po odejściu od chirurgicznej kości ramiennej. Czuciowa gałąź

pęczka tylnego splotu ramiennego końcowa zaopatruje skórę okolicy mięśnia na-
Ramię prawe, widok od przodu. Nerw pachowy ramiennego. Izolowane porażenie nerwu pacho
odchodzi od pęczka tylnego splotu ramiennego wego może być wynikiem zwichnięcia stawu ra
jako nerw mieszany. Następnie kieruje się do miennego do przodu i dołu (lub pourazowego
tylnej części jam y pachowej, bezpośrednio po zwichnięcia nawykowego), złamania kości ra
niżej stawu ramiennego. Biegnie do tyłu, przez miennej na wysokości szyjki chirurgicznej lub
otwór czworoboczny jam y pachowej (razem przedłużającego się ucisku w wyniku nieprawi
z tętnicą okalającą ramię tylną), wzdłuż szyjki dłowego dopasowania kul rehabilitacyjnych.
H Nerw pachowy (C5 i C6)
Gg. ruchowe
• Gg. mięśniowe
- M. naramienny
- M. obły mniejszy
Gg. czuciowe
F Nerw skórny boczny górny ramienia,
obszar unerwienia czuciowego • N. skórny boczny górny ramienia
Widok od tyiu.
367
4.8 Część podobojczykowa splotu ramiennego: nerw promieniowy
A Nerw promieniowy (C5, C6-T1) B Z m iany pourazow e i zespół ucisku nerw u prom ieniow ego
Uszkodzenia nerwu promieniowego mogą być wynikiem urazu lub prze
Gg. ruchowe wlekłego ucisku i mogą występować na całej jego długości. Objawy kli
niczne zależą głównie od miejsca urazu. Jeśli uszkodzenie nerwu wystę
• G g . m ię ś n io w e (o d n e r w u p r o m i e n io w e g o )
puje w okolicy bliższej to dochodzi do porażenia większej liczby m ię
- M . t r ó jg ło w y ra m ie n ia
śni prostowników. Do charakterystycznego objawu urazu odcinka bliż
- M . ło k c io w y
szego („wysoko") nerwu promieniowego należy ręka opadająca (zob. C).
- M . r a m i e n n o - p r o m i e n io w y
Pacjent nie jest w stanie wykonać prostowania w stawie promieniowo-
- M . p r o s t o w n ik p r o m i e n i o w y d ł u g i n a d g a r s t k a
- M . p r o s t o w n ik p r o m i e n i o w y k r ó t k i n a d g a r s t k a
-nadgarstkowym i w stawach śródręczno-paliczkowych. Urazy mogą do
• G . g ł ę b o k a (g . k o ń c o w a : n . m ię d z y k o s t n y t y l n y p r z e d r a m i e n i a )
datkowo powodować zaburzenia czucia w obrębie niektórych okolic (ból,
- M . o d w ra c a c z parestezje, drętwienie), szczególnie w obrębie obszaru unerwienia czu
- M . p r o s t o w n ik p a lc ó w ciowego gałęzi powierzchownej, po stronie promieniowej powierzchni
- M . p r o s t o w n ik p a lc a m a ł e g o grzbietowej ręki (1. przestrzeń międzykostna, przestrzeń między kciu
- M . p r o s t o w n ik ł o k c i o w y n a d g a r s t k a kiem i palcem wskazującym ).
- M . p r o s t o w n ik d ł u g i k c i u k a
- M . p r o s t o w n ik k r ó t k i k c iu k a Uszkodzenia nerwu promieniowego w odcinku bliższym
- M . p r o s t o w n i k w s k a z ic i e l a
- M . o d w o d z ic i e l d ł u g i k c i u k a • Przewlekły ucisk nerwu w jamie pachowej (np. przedłużające się uży
wanie kul rehabilitacyjnych).
Gg. czuciowe Objawy kliniczne: typowa ręka opadająca z niedowładem mięśnia
trójgłowego ramienia (i zaburzenia czucia).
• G g . s t a w o w e (o d n e r w u p r o m i e n io w e g o )
• Uszkodzenie pourazowe w wyniku złamania trzonu kości ramien-
- T o re b k a s t a w o w a s t a w u r a m ie n n e g o
nej na wysokości bruzdy nerwu promieniowego (kanał spiralny).
• G g . s t a w o w e (o d n e r w u m ię d z y k o s t n e g o t y l n e g o p r z e d r a m i e n i a )
Objawy kliniczne: zwykle typowa ręka opadająca bez niedowładu
- T o r e b k a s t a w o w a s t a w u p r o m i e n io w o - n a d g a r s t k o w e g o i c z t e r e c h
mięśnia trójgłowego ramienia, jeśli gałęzie mięśniowe do mięśnia trój
s t a w ó w ś r ó d r ę c z n o - p a li c z k o w y c h p o s t r o n i e p r o m i e n io w e j
głowego ramienia odchodzą powyżej bruzdy nerwu promieniowego
• N . s k ó r n y t y ln y r a m ie n ia
(jakkolwiek występują zaburzenia czucia).
• N . s k ó r n y b o c z n y d o ln y r a m ie n ia
• Przewlekły ucisk nerwu promieniowego do kości, w bruździe nerwu
• N . s k ó r n y t y ln y p r z e d r a m ie n ia
promieniowego (np. podczas snu lub podczas niewłaściwego ułoże
• G . p o w ie r z c h o w n a
nia pacjenta w trakcie znieczulenia ogólnego, znacznego stwardnienia
• N n . g r z b i e t o w e p a lc ó w
lub zgrubienia ścięgna głowy bocznej mięśnia trójgłowego ramienia
• G . łą c z ą c a ło k c io w a
powstałego po złamaniu). „Porażenie sobotniej nocy" jest częstą po
stacią porażenia nerwu w wyniku niedokrwienia, występujące u osób
śpiących w niewygodnej pozycji, zwłaszcza pijanych.
Objawy kliniczne: ręka opadająca bez niedowładu mięśnia trójgło
wego ramienia, występują zaburzenia czucia. Rokowanie zwykle jest
pomyślne, a po kilku dniach porażenie powinno ustąpić samoistnie.
Uszkodzenia nerwu promieniowego w odcinku środkowym
• Przewlekły ucisk nerwu promieniowego podczas jego przejścia przez

przegrodę międzymięśniową boczną ramienia i w bruździe między
R. s u p e r f ic ia lis mięśniem ramiennym a ramienno-promieniowym (np. ucisk wywo
(n ie z a le ż n ie ) łany przez mostki naczyniowe lub przegrody łącznotkankowe).
Objawy kliniczne: ręka opadająca i zaburzenia czucia.
Uszkodzenia nerwu promieniowego w odcinku dalszym
• Ucisk gałęzi głębokiej nerwu promieniowego przez ostry brzeg ścięg

na części powierzchownej mięśnia odwracacza, podczas wejścia gałęzi
do kanału tego mięśnia: zespół mięśnia odwracacza lub zespół ucisku
nerwu promieniowego w odcinku dalszym.
Objawy kliniczne: nie stwierdza się typowej ręki opadającej i za
C Ręka o p ad ająca, w y n ik urazu nerw u prom ieniow eg o w odcinku burzeń czucia w obrębie ręki (gałąź głęboka, przed wejściem do ka
b liższym lub śro d kow ym nału mięśnia odwracacza, oddaje wyłącznie czuciową gałąź powierz
chowną i gałęzie mięśniowe do mięśnia odwracacza, ramienno-pro-
W wyniku uszkodzenia nerwu promieniowego pacjent nie może aktyw
mieniowego oraz mięśnia prostownika promieniowego długiego
nie prostować ręki w nadgarstku, jest to ręka opadająca. Oprócz ręki opa
i krótkiego nadgarstka). Porażone są: mięsień prostownik krótki i długi
dającej, do objawów klinicznych należą brak czucia po stronie promienio
kciuka, mięsień odwodziciel długi kciuka, mięsień prostownik palców,
wej powierzchni grzbietowej ręki oraz po stronie prostowników kciuka
prostownik wskaziciela i mięsień prostownik nadgarstka łokciowy.
i palca wskazującego, a także po stronie promieniowej palca trzeciego,
• Uszkodzenie gałęzi głębokiej nerwu promieniowego w wyniku złama
aż do stawu międzypaliczkowego bliższego. Ubytki czucia dotyczą często
nia lub przemieszczenia kości promieniowej.
obszaru ręki zaopatrywanego czuciowo przez nerw promieniowy (głów Objawy kliniczne: nie stwierdza się ręki opadającej i zaburzeń czucia.
nie 1. przestrzeni międzykostnej).
368
N. phrenicus
M. scalenus anterior
Fasciculus
posterior
A. axillaris
N. radialis
N. cutaneus
brachii posterior
N. radialis et Sulcus
nervi radialis
N. cutaneus
brachii lateralis
inferior
M. triceps
brachii
D Nerw promieniowy, obszar unerwienia Canalis radialis

czuciowego Epicondylus
Widok od przodu. medialis
N.cutaneus
antebrachii M. brachia is
posterior
R. profundus nervi radialis
(Canalis musculi supinatoris)
M. supinator
M. brachio
N. interosseus radialis F Nerw promieniowy, przebieg po odejściu
antebrachii z pęczka tylnego
posterior Kończyna górna prawa, przedramię w pozycji
Compartimentum nawróconej, widok od przodu. Nerw promie-
antebrachii exten- niow yjest bezpośrednim przedłużeniem pęczka
R. super
sorium, Mm. partis
ficialis tylnego splotu ramiennego. Nerw zawija się do
radialis
tyłu wokół kości ramiennej i biegnie w bruździe
M. abductor
pollicis longus nerwu promieniowego z tętnicą głęboką ramie
nia. Około 10 cm powyżej nadkłykcia bocznego
M. extensor kości ramiennej, po przebiciu przegrody mię-
pollicis brevis
dzymięśniowej bocznej ramienia (tutaj nie po
M. extensor M. extensor kazano), nerw promieniowy biegnie do dołu,
digitorum pollicis longus między mięśniami ramienno-promieniowym
i ramiennym (kanał promieniowy, zob. s. 392).
Na wysokości łokcia nerw dzieli się na gałąź
głęboką i powierzchowną. Gałąź głęboka bie
gnie między częścią powierzchowną a głęboką
Nn. digitales mięśnia odwracacza (kanał mięśnia odwraca
dorsales cza) i jako nerw międzykostny tylny przedramie
nia kieruje się aż do nadgarstka. Gałąź powierz
chowna biegnie razem z tętnicą promieniową,
wzdłuż mięśnia ramienno-promieniowego. Na
stępnie między kością promieniową a mięśniem
ramienno-promieniowym, w jednej trzeciej dol
nej przedramienia, przechodzi na stronę mięśni
prostowników. Gałąź powierzchowna kończy się
E Nerw promieniowy, obszar unerwienia
jako główna gałąź czuciowa po stronie promie
czuciowego
niowej powierzchni grzbietowej ręki, zaopatru
Widok od tyłu.
jąc powierzchnię grzbietową 2 V 2 palca po stro
nie promieniowej (kciuk, palec wskazujący, pro
mieniowa połowa palca środkowego).
369
4.9 Część podobojczykowa splotu ramiennego: nerw łokciowy
A Nerw łokciowy (C8+T1) B Uszkodzenia pourazowe i zespoły ucisku nerwu łokciowego

Najczęstszym porażeniem nerwu łokciowego jest porażenie obwodowe.
Gg. ruchowe Charakterystycznym objawem uszkodzenia nerwu łokciowego jest znie
kształcenie ręki zwane „ręką szponiastą" (zob. C). Niedowład mięśni mię
• Gg. mięśniowe (odchodzące bezpośrednio z nerwu łokciowego) dzykostnych powoduje przeprost w stawach śródręczno-paliczkowych
- M. zginacz nadgarstka łokciowy
i nieznaczne zgięcie w stawach międzypaliczkowych bliższych i dalszych.
- M. zginacz palców głęboki (1/2 po stronie łokciowej)
Zniekształcenia te w najmniejszym stopniu zaznaczają się w obrębie palca
• Gg. mięśniowe (od gałęzi powierzchownej nerwu łokciowego)
wskazującego i środkowego. Palce te związane są z działaniem mięśni gli-
- M. dłoniowy krótki
stowatych I i II, unerwianych przez nerw pośrodkowy, co częściowo kom
• Gg. mięśniowe (od gałęzi głębokiej nerwu łokciowego)
pensuje ich szponiaste ustawienie. Przeprost kciuka jest wynikiem niedo
- M. odwodziciel palca małego
- M. zginacz krótki palca małego władu mięśnia przywodziciela kciuka oraz dominującej czynności mięśnia
- M. przeciwstawiacz palca małego prostownika długiego kciuka i mięśnia odwodziciela długiego kciuka. Za
- M. glistowaty III i IV niki mięśni międzykostnych powstają po 2-3 miesiącach i najbardziej za
- Mm. międzykostne dłoniowe i grzbietowe znaczają się w 1. przestrzeni międzykostnej, towarzyszą im także zaniki
- M. przywodziciel kciuka mięśni kłębika. Zaburzenia czucia występują w obrębie części łokciowej
- M. zginacz krótki kciuka (głowa głęboka) ręki, obejmując połowę łokciową palca 4. i palec 5.
Gg. czuciowe
Uszkodzenia nerwu łokciowego w odcinku bliższym
• Gg. stawowe
• Uszkodzenia pourazowe, występujące zwykle w obrębie stawu łok
- Torebka stawowa stawu łokciowego oraz stawów nadgarstka i sta
ciowego: powierzchowny przebieg nerwu w bruździe nerwu łokcio
wów śródręczno-paliczkowych
wego (np. ucisk wywołany w wyniku opierania się na łokciach), prze
• G. grzbietowa nerwu łokciowego (gg. końcowe: nn. grzbietowe palców)
mieszczenie nerwu poza bruzdę nerwu łokciowego lub urazy stawu
• G. dłoniowa nerwu łokciowego
podczas złamań.
• Nn. dłoniowe właściwe palców (od gałęzi powierzchownej)
• Przewlekły ucisk na nerw, znajdujący się w bruździe nerwu łokcio
• Nn. dłoniowe wspólne palców (od gałęzi powierzchownej; gg. koń
wego, w wyniku zmian zwyrodnieniowych lub zapalnych stawu łok
cowe: nn. dłoniowe właściwe palców)
ciowego albo też w konsekwencji przewlekłego pociągania nerwu,
w wyniku powtarzających się ruchów zgięcia i prostowania w stawie
łokciowym (zespół bruzdy nerwu łokciowego, w żargonie klinicznym
niepoprawnie nazywany zespołem rowka nerwu łokciowego).
• Potencjalny ucisk nerwu łokciowego przez pasmo powięziowe, kiedy
ręka
szponiasta biegnie między głowami mięśnia zginacza nadgarstka łokciowego
(zespół cieśni nerwu łokciowego w kanale łokcia).
Objawy kliniczne: ręka szponiasta i zaburzenia czucia.
Uszkodzenia nerwu łokciowego w odcinku środkowym

N. ulnaris
(obszar unerwienia • Uszkodzenia pourazowe w okolicy nadgarstka (np. rana szarpana).
autonomicznego, • Przewlekły ucisk nerwu łokciowego w kanale łokciowym, kanał
niezależnego)
kostno-włóknisty zawarty między więzadłem międzynadgarstkowym
N. ulnaris dłoniowym, kością grochowatą a troczkiem mięśni zginaczy (zespół
(obszar unerwienia kanału łokciowego, zob. s. 405).
czuciowego) Objawy kliniczne: ręka szponiasta i zaburzenia czucia, które oszczę
dzają okolicę kłębika (gałąź dłoniowa nie jest uszkodzona).
Uszkodzenia nerwu łokciowego w odcinku dalszym
C Ręka szponiasta jako objaw uszkodzenia nerwu łokciowego • Ucisk gałęzi głębokiej nerwu łokciowego od strony dłoniowej jest wy
W wyniku uszkodzenia nerwu łokciowego oprócz występowania charak nikiem przewlekłego nacisku (np. praca młotem pneumatycznym lub
innymi narzędziami).
terystycznego ustawienia ręki, przypominającego szpony (ręka szponia
Objawy kliniczne: ręka szponiasta, bez zaburzenia czucia (gałąź po
sta), stwierdza się zagłębienia w przestrzeniach międzykostnych śródrę-
wierzchowna nie jest uszkodzona).
cza, które są wynikiem zaników mięśni międzykostnych. Zaburzenia czu
cia ograniczają się zw ykle do palca piątego (obszar niezależnego uner
wienia czuciowego nerwu łokciowego).
silny ruch kciuk zgięty w stawie

przywodzenia międzypaliczkowym, objaw
D Dodatni „objaw Fromenta"ręki lewej
kciuka ręki zdrowej uszkodzenia nerwu łokciowego
Dodatni „objaw Fromenta" wskazuje na porażenie mięśnia przywodzi
ciela kciuka. Pacjent poproszony o mocne trzym anie kartki papieru mię
dzy kciukiem a palcem wskazującym , nie może wykonać tego polecenia.
Kiedy nerw łokciowy jest porażony, pacjent trzym ając kartkę papieru,
wykorzystuje działanie mięśnia zginacza długiego kciuka, unerwianego
przez nerw pośrodkowy, a nie mięśnia przywodziciela kciuka, zaopatrywa
nego przez uszkodzony nerw łokciowy. Zginanie w stawie m iędzypalicz
kowym kciuka jest dodatnim objawem testu.
370
Fasciculus
medialis
A.axillaris
N. ulnaris
E Nerw łokciowy, obszar unerwienia

czuciowego Epicondylus
Widok od przodu. medialis
Sulcus nervi
ulnaris
Nn.supra
claviculares
N. axillaris
M. flexor
digitorum M. flexor
profundus carpi ulnaris
N. radialis
N. cutaneus G Nerw łokciowy, przebieg
brachii Kończyna górna prawa, widok od przodu. Nerw
medialis
łokciowy opuszcza jam ę pachową jako przedłu
Retinaculum żenie pęczka przyśrodkowego splotu ramien-
musculorum R. dorsalis nego. Biegnie do dołu, w bruździe przyśrodko
N. cutaneus N. musculo flexorum nervi ulnaris wej mięśnia dwugłowego. W połowie długości
antebrachii cutaneus ramienia kieruje się na stronę mięśni prostow
R. palmaris
medialis ników, przebijając przegrodę międzymięśniową
nervi ulnaris
R. superficialis przyśrodkową ramienia (zob. s. 386). Na wyso
kości stawu łokciowego nerw łokciowy biegnie
R. profundus
między przegrodą międzymięśniową przyśrod
R. dorsalis N. radialis N.digitalis kową a głową przyśrodkową mięśnia trójgło-
nervi ulnaris palmaris wego ramienia. Następnie kieruje się do tyłu
communis IV
od stawu łokciowego po jego stronie przyśrod
Mm. interossei kowej, biegnąc w bruździe nerwu łokciowego.
Nn. digitales Między dwiema głowami mięśnia zginacza łok
dorsales
Nn.digitales ciowego nadgarstka, nerw przechodzi na stronę
(N. ulnaris) N. medianus
palmares mięśni zginaczy przedramienia. Do nadgarstka
proprii
kieruje się wzdłuż i do tyłu od tego mięśnia.
F Nerw łokciowy, obszar unerwienia W obrębie ręki nerw łokciowy biegnie na troczku
czuciowego mięśni zginaczy, bocznie od kości grochowatej,
Widok od tyłu. w kanale nerwu łokciowego (zob. s. 405) i prze
chodzi na powierzchnię dłoniową ręki, gdzie
dzieli się na gałąź głęboką (ruchową) i powierz
chowną (czuciowo-ruchową).
371
4.10 Część podobojczykowa splotu ramiennego: nerw pośrodkowy
A Nerw pośrodkowy (C6-T1) 6 Nerw pośrodkowy, uszkodzenia pourazowe i zespoły uciskowe

Uszkodzenia nerwu pośrodkowego w okolicy ramienia w wyniku ostrego
Gg. ruchowe urazu lub przewlekłego ucisku są jednymi z częstszych uszkodzeń części ob
wodowej nerwu. Objawy zależą od miejsca uszkodzenia nerwu. Wyróżnia się
• Gg. mięśniowe (odchodzące bezpośrednio od nerwu pośrodkowego) dwa typy uszkodzeń, uszkodzenia w odcinku bliższym i w odcinku dalszym
- M. nawrotny obły
nerwu, przykładem mogą być zespół mięśnia nawrotnego obłego oraz zespół
- M. zginacz nadgarstka promieniowy
cieśninadgarstka. Objawem uszkodzenia nerwu w odcinku bliższym jest„ręka
- M. dłoniowy długi
błogosławiąca", obserwowana, gdy pacjent próbuje zacisnąć rękę w pięść
- M. zginacz palców powierzchowny
(brak działania długich mięśni zginaczy palców, z wyjątkiem części mięśnia
• Gg. mięśniowe (odchodzące od nerwu międzykostnego przedniego
zginacza głębokiego palców, unerwianego przez nerw łokciowy). Kontrastuje
przedramienia)
- M. nawrotny czworoboczny to z uszkodzeniami nerwu w odcinku dalszym, co objawia się wybiórczą atro-
- M. zginacz długi kciuka fią mięśni kłębu i zaburzeniami czucia, tak jak w zespole cieśni nadgarstka.
- M. zginacz palców głęboki (1/2 po stronie promieniowej)
• G. mięśniowa do mięśni kłębu („gałęzie kłębu") Uszkodzenia nerwu pośrodkowego w odcinku bliższym
- M. odwodzicie! krótki kciuka
• Uszkodzenia pourazowe w wyniku złamania lub zwichnięcia w obrę
- M. zginacz krótki kciuka (głowa powierzchowna)
bie stawu łokciowego.
- M. przeciwstawiacz kciuka
• Urazy będące wynikiem przewlekłego ucisku, występującego niestale
• Gg. mięśniowe (odchodzące od nerwów dłoniowych wspólnych palców)
wyrostka ponadnadkłykciowego, połączonego więzadłem z nadkłyk-
- M. glistowaty I i II
ciem przyśrodkowym (więzadło nadkłykciowo-ponadnadkłykciowe
Gg. czuciowe nazywane w żargonie klinicznym więzadłem Struthera, zob. s. 393),
ucisk przez napięte rozcięgno mięśnia dwugłowego ramienia lub ze
• Gg. stawowe spół mięśnia nawrotnego obłego, w którym nerw jest uciśnięty między
- Torebka stawowa stawu łokciowego i stawu promieniowo-nad- dwiema głowami mięśnia nawrotnego obłego.
garstkowego Objawy kliniczne: podczas próby zaciśnięcia pięści w klasycznej
• G. dłoniowa nerwu pośrodkowego (wyniosłość kłębu) „ręce błogosławiącej"stwierdza się niepełne odwrócenie przedramie
• G. łącząca z nerwem łokciowym nia, utrata przeciwstawności kciuka, osłabienie zdolności chwytnych
• Nn. dłoniowe wspólne palców i zaciskania pięści, zanik mięśni kłębu oraz zaburzenia czucia obej
• Nn. dłoniowe właściwe palców mujące część promieniową powierzchni dłoniowej śródręcza oraz 310
palca po stronie promieniowej (także zaburzenia troficzne z układu
autonomicznego, takie jak zmniejszona potliwość i zwiększony prze
pływ krwi w obrębie skóry). U pacjenta stwierdza się także dodatni
„objaw butelki", gdzie nie można w pełni zacisnąć palców i kciuka wo
kół walcowatego przedmiotu (butelki), co jest wynikiem osłabienia
niezależny obszar siły mięśnia odwodziciela krótkiego kciuka.
unerwienia (obszar
autonomiczny) N. medianus
(obszar unerwienia Uszkodzenia nerwu pośrodkowego w odcinku dalszym
czuciowego)
Flexio digiti 4 et 5 • Powierzchowny przebieg nerwu w obrębie części dalszej przedramie
nia powoduje, że jest on narażony na przecięcia i rany szarpane (np.
próba samobójcza).
• Przewlekły ucisk nerwu pośrodkowego w obrębie kanału nadgarstka
(najczęstszy zespół uciskowy obejmujący nerw pośrodkowy: zespół
cieśni nadgarstka). Ucisk lub drażnienie nerwu w obrębie kanału nad
garstka mogą być wynikiem działania różnych czynników, takich jak
zwichnięcia i złamania kości nadgarstka, zmiany pozapalne poche
wek ścięgien, zmienności mięśni (np. mięśnie glistowate przecho
C „Ręka błogosławiąca" jako w ynik uszkodzenia części bliższej dzące przez kanał nadgarstka), a także rozrosty tkanki łącznej pod
nerwu pośrodkowego czas zaburzeń hormonalnych (cukrzyca, ciąża, menopauza).
Objawy kliniczne: nie stwierdza się objawu „ręki błogosławiącej".
Pacjent podczas próby zaciśnięcia pięści może jedynie zgiąć palce po
Pierwsze objawy to zaburzenia czucia (parestezje i dysestezje), głów
stronie łokciowej ręki, czego objawem jest„ręka błogosławiąca". Takiemu
nie w obrębie końca palca wskazującego, środkowego oraz kciuka.
uszkodzeniu mogą towarzyszyć także zaburzenia czucia, głównie w nie
Objawy te są wynikiem wzrastającego ciśnienia w kanale nadgarstka,
zależnym obszarze unerwienia (końce 31/2 palca po stronie promieniowej).
w następstwie przedłużającego się zgięcia lub prostowania nad
garstka, przyjmowanej podczas snu („brachiałgia paraesthetica noc
turna"). Przewlekłe lub ostre uszkodzenia powodujące deficyty ru
chowe mięśni kłębu (zaniki) z zachowaniem unerwienia czuciowego
wyniosłości kłębu (g. dłoniowa nerwu pośrodkowego nie jest uszko
dzona) oraz dodatni objaw butelki (zob. D).
D Dodatni „objaw butelki", ręka prawa

Podczas uszkodzenia nerwu pośrodkowego w odcinku bliższym i dal
szym, kciuk i palce ręki po stronie uszkodzenia nie mogą w pełni objąć
Podczas pełnego objęcia naczynia Przy uszkodzeniu nerwu pośrod
o walcowatym kształcie kciuk kowego w odcinku bliższym pełne naczynia o walcowatym kształcie. Niesprawność ta jest wynikiem niedo
zdrowej ręki może być odwiedziony odwiedzenie kciuka nie jest możliwe władu lub osłabienia siły mięśnia odwodziciela krótkiego kciuka.
372
M. scalenus
anterior
Fasciculus lateralis
Nn. supra
claviculares
N.axillaris
Fasciculus
medialis
A. axillaris
N. cutaneus
N. radialis brachii Radix lateralis
medialis nervi mediani
Radix medialis
nervi mediani
N. cutaneus
N. musculo antebrachii
cutaneus medialis
N. radialis
R. palmaris N.ulnaris
nervi mediani N. medianus
Nn. digitales palma

res communes et
proprii (N. medianus)
E Nerw pośrodkowy, obszar unerwienia

Epicondylus
czuciowego medialis humeri
Widok od przodu. R. articularis
M. pronator teres,
Caput humerale
M.flexor carpi
M. pronator teres. radialis
Nn. supra Caput ulnare
claviculares M. palmaris
longus
N.axillaris
M. flexor
digitorum
N. interosseus superficialis
antebrachii
N. radialis
N. cutaneus anterior
brachii M.flexor
medialis digitorum G Nerw pośrodkowy, przebieg od miejsca
M. flexor
pollicis longus profundus połączenia korzenia przyśrodkowego
M. pronator i bocznego nerwu
N. cutaneus Mm. quadratus Kończyna górna prawa, widok od przodu.
N. musculo
antebrachii thenaris Po połączeniu korzeni nerwu pośrodkowego,
cutaneus R. palmaris
medialis nerw biegnie w dół do stawu łokciowego,
nervi mediani
w bruździe przyśrodkowej mięśnia dwugło-
Retinaculum mu-
sculorum flexorum we9 ° ' do przodu od tętnicy ramiennej. Nerw po
środkowy biegnie do przodu od rozcięgna mię
R. muscularis
N. radialis śnia dwugłowego ramienia, a następnie między
N. u naris thenaris
dwiema głowami (ramienną i łokciową) mięśnia
Nn. digitales
nawrotnego obłego przechodzi na przedramię.
palmares
communes Po oddaniu nerwu międzykostnego przedniego
przedramienia, poniżej mięśnia nawrotnego
Nn.digitales Mm. lumbricales obłego, nerw pośrodkowy kieruje się do nad
palmares proprii let II
(N. medianus) garstka między mięśniem zginaczem powierz
Nn.digitales chownym a głębokim palców. Przechodzi na
F Nerw pośrodkowy, obszar unerwienia palmares powierzchnię dłoniową ręki, biegnąc w kanale
czuciowego proprii nadgarstka do tyłu od troczka mięśni zginaczy.
Widok od tyłu. W obrębie ręki nerw pośrodkowy dzieli się na
gałęzie końcowe (gałąź mięśniową do mięśni
kłębu i gałęzie czuciowe do skóry powierzchni
dłoniowej 316 palca po stronie promieniowej).
373
Kończyna górna 5. Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna

i naczynia powierzchowne: widok od przodu
Acromion
Clavicula
M. deltoideus
Linea articulationis
interphalangealis distalis
M. pectoralis
maior Linea articulationis inter
phalangealis proximalis
M.triceps brachii, Linea articulationis
Caput laterale metacarpophalangealis
M. biceps Linea transversa
V. cephalica
brachii proximalis
V. basilica
V. mediana
M. extensor cubiti Linea
carpi radialis transversa
longus distalis
Linea
media Linea articulationis
M. palmaris interphalangealis
longus,
Linea thenaris
tendo Linea articulationis
(linea vitalis)
metacarpophalangealis
Thenar Hypothenar
Linea carpalis
Palma manus distalis
Pollex
Linea carpalis
Digitus minimus proximalis
Index
Digitus anularis
Digitus medius
A Anatomia struktur powierzchownych, kończyna górna prawa B Linie i bruzdy powierzchni dłoniowej ręki prawej, nadgarstek
Widok od przodu. Charakterystyczne punkty orientacyjne kończyny gór ustawiony w niewielkim zgięciu (wg Schmidta i Lanza)
nej wyczuwalne w badaniu palpacyjnym przedstawiono na s. 239. Bruzda bliższa okolicy nadgarstka, znajduje się w odległości na szerokość
jednego palca od powierzchni dłoniowej ręki, pokrywa się z liniami nasa
dowymi (lineae epiphysiales) kości promieniowej i łokciowej. Bruzda dal
sza okolicy nadgarstka od przodu pokrywa się zazwyczaj ze stawem śród-
nadgarstkowym.
Stratum Sulci cutis Ostia glandulae

basale sudoriferae
C Bruzdy skóry powierzchni dłoniowej ręki,
budowa i schemat
Stratum corneum Gładka, cienka skóra przedramienia przechodzi
w grubą skórę powierzchni dłoniowej ręki z licz
Stratum lucidum
Epidermis nymi listewkami i bruzdami skórnymi. Bruzdy
Stratum granulosum między listewkami skórnymi są szczególnie głę
Cutis < bokie. Na powierzchni dłoniowej palców znaj
Stratum
spinosum dują się liczne linie papilarne, które są wyraźnie
Dermis Stratum
germinativum widoczne i głębokie na 0,1-0,4 mm. Wzory linii
Stratum
papilarnych (dermatogiify), znajdujące się na
basale
opuszkach palców są niepowtarzalne i charakte
Tela Corpuscula rystyczne dla każdego człowieka. Delikatny do
subcutanea tactus tyk opuszkami palców jest ściśle związany z roz
Vasa sanguinea mieszczeniem przestrzennym ciałek zakończeń
nerwowych i wolnych zakończeń nerwowych
Corpuscula [np. 75-80 ciałek blaszkowatych (Vatera-Pacci-
lamellosa
niego) w obrębie jednego palca i ok. 100/mm2
Glandula sudorifera wolnych zakończeń nerwowych].
374
Nn,supra
claviculares
N. inter
costo
brachialis
V. cephalica N. cutaneus
brachii
medialis
Hiatus
basilicus
V. basilica
N. cutaneus
antebrachii
medialis
N. cutaneus E Unerwienie skórne, segmentalne (dermatomy) kończyny
V mediana
antebrachii górnej prawej, schemat
cubiti
lateralis
Widok od przodu. Podczas rozwoju i wzrostu czuciowe segmenty skóry
V. cephalica kończyny górnej wydłużają się w różnym stopniu, tworząc wąskie pasy
V. mediana
unerwienia skórnego. Segmenty C5-C7 w trakcie rozwoju oddzielają się
antebrachii
od ściany klatki piersiowej.
Vv. perforantes Nn. supra

claviculares
N. cutaneus brachii
lateralis superior Nn. intercostales,
(N. axillaris) Rr. cutanei anteriores
Nn. intercostales,
N.cutaneus brachii Rr. cutanei laterales
lateralis inferior N. cutaneus brachii
(N. radialis) medialis et N.
N. radialis,
R. superficialis intercostobrachialis
N. ulnaris, N. cutaneus
R. palmaris antebrachii lateralis
(N. musculocutaneus)
N. medianus,
R. palmaris
N. radialis,
Aponeurosis R. superficialis
palmaris N. ulnaris,
N. medianus,
R. palmaris
R. palmaris
Nn. digitales palmares Nn. digitales palmares

communes et proprii communes et proprii
(N. medianus) (N. ulnaris)
D Żyły powierzchowne (napowięziowe) i nerwy skórne, F Unerwienie czuciowe skóry kończyny górnej prawej, schemat
kończyna górna prawa Widok od przodu. Obszar zaopatrzenia przez nerwy skórne odpowiada
Widok od przodu. Przebieg żyt powierzchownych w okolicy stawu łok okolicom gałęzi skórnych odchodzących w obrębie podskórnej tkanki łącz
ciowego charakteryzuje się dużą zm iennością (zob. s. 356). Na prepara nej, uwidocznionych podczas preparowania. Okolica zaopatrywana w y
cie nie przedstawiono tętnic skórnych, które przebijają powięź przedra łącznie przez jeden nerw, w wyniku jego uszkodzenia pozbawiona jest czu
mienia (przede wszystkim gałęzi odchodzących od tętnicy promieniowej, cia. Zwykle poszczególne obszary zaopatrzenia czuciowego zachodzą na
zob. też s. 355). siebie, co powoduje, że pozbawiona czucia okolica jest znacznie mniejsza.
Zwróć uwagę, że obszar pozbawiony czucia przy uszkodzeniu gałęzi koń
cowych (skórnych) nerwów jest zupełnie inny niż obszar zaopatrywany
przez korzenie nerwów rdzeniowych.
375

i naczynia powierzchowne: widok od tyłu
M. trapezius
Acromion
M. deltoideus
M. teres Caput laterale

maior
Caput mediale M. triceps
brachii
M. latissimus Caput longum

dorsi
M. triceps brachii,
tendo
Olecranon
M.extensor
Ulna carpi radialis
M. extensor
digitorum
M.extensor
Proc. styloideus M. extensor digitorum,
radii pollicis longus tendo
Proc. styloideus Fovea radialis
ulnae Fovea radialis
Proc. styloideus
M.extensor Linea extensionis ulnae
digitorum distalis Retinaculum
(insertio) musculorum
Linea extensionis
proximalis extensorum
A Anatomia struktur powierzchownych, kończyna górna prawa B Bruzdy prostowników, strona grzbietowa ręki prawej
Widok od tyłu. Charakterystyczne punkty orientacyjne kończyny górnej, (wg Schmidta i Lanza)
wyczuwalne w badaniu palpacyjnym , przedstawiono na s. 239. W odróżnieniu od strony dłoniowej, na powierzchni grzbietowej ręki,
znajdują się niewyraźne bruzdy prostowników, które pogłębiają się pod
czas maksymalnego prostowania palców. Bruzda znajdująca się w od
cinku bliższym, pokrywa się z tyłu z wyrostkiem rylcowatym kości łokcio
wej. Natomiast bruzda położona w odcinku dalszym pokrywa się z dol
Art. metacarpo- Os meta- nym brzegiem troczka mięśni prostowników. W odróżnieniu od pozba
phalangealis (MCP) carpi II
wionej włosów, pobruzdowanej powierzchni dłoniowej, powierzchnia
grzbietowa ręki pokryta jest cienką, gładką i owłosioną skórą.
C Lokalizacja jam stawów śródręczno-paliczkowych (MCP),

m iędzypaliczkowych bliższych (PIP) i dalszych (DIP)
Ręka prawa zamknięta w pięść, widok od strony promieniowej.
376
Nn.supra
claviculares
N. intercosto N.cutaneus brachii

brachialis lateralis superior
N. cutaneus
brachii
medialis
N. cutaneus brachii
lateralis inferior
N. cutaneus ante
brachii posterior E Unerwienie skórne, segmentalne (dermatomy) kończyny górnej
prawej, schemat
V. basilica Widok od tyłu. Podczas rozwoju i wzrostu czuciowe segmenty skóry
kończyny górnej wydłużają się w różnym stopniu, tworząc wąskie pasy.
N. cutaneus
antebrachii W trakcie rozwoju segmenty C5-C7 oddzielają się od ściany klatki pier
medialis siowej.
V. cephalica
accessoria
V. cephalica
N. radialis,
R, superficialis
N. ulnaris,
R, dorsalis
Rete venosum
dorsale manus
Vv. intercapitulares
manus
Vv, digitales
dorsales
D Żyły powierzchowne (napowięziowe) i nerwy skórne,

kończyna górna prawa F Unerwienie czuciowe kończyny górnej prawej, schemat
Widok od tyłu. Żyły powierzchowne grzbietu ręki (sieć żylna grzbietowa Widok od tyłu. Obszary oznaczone kolorem, zaopatrywane przez nerwy
ręki) charakteryzują się licznymi zm iennościami. Żyły napowięziowe są skórne (gałęzie skórne) odpowiadają okolicom gałęzi nerwu skórnego
wyraźnie widoczne pod skórą. Ich dopływami są żyły przeszywające, zbie biegnącego napowięziowo, które mogą być uwidocznione podczas pre
rające krew z powierzchni dłoniowej ręki. Żyła odpromieniowa biegnie parowania. Niezależne obszary unerwienia pochodzące tylko od jednego
po stronie promieniowej ręki i odprowadza krew z większej części po nerwu, gdzie nie zachodzą na siebie obszary zaopatrzenia czuciowego
wierzchni grzbietu ręki. Natomiast żyła odłokciowa zbiera krew z mniej z innych nerwów, są zw ykle znacznie mniejsze.
szej części ręki, po stronie łokciowej. Na preparacie powyżej niewidoczne Zwróć uwagę, że utrata czucia w wyniku uszkodzenia nerwu obwodowego
są główne gałęzie tętnicy międzykostnej tylnej, które przebijają powięź obejmuje całkiem inny obszar niż obszar w ywołany uszkodzeniem korze
przedramienia po jego tylnej stronie (zob. też s. 355). nia nerwu (zob. E).
377
5.3 Okolica obręczy kończyny górnej: widok od przodu
N. transversus colli
V. iugularis externa
N. accessorius
M. sternocleido
mastoideus
V. subclavia
Nn.supra
claviculares Clavicula
V. iugularis anterior
M. deltoideus
Fossa infraclavicularis
V. cephalica et Sulcus
deltoideopectoralis
Sternum
M. pectoralis
maior
A Żyły powierzchowne i nerwy skórne, okolica obręczy kończyny ris anterior). W przypadku przemieszczenia serca na stronę prawą, odpływ
górnej i szyi, strona prawa żylny tymi naczyniami jest utrudniony. Mogą one być widoczne nawet
Widok od przodu. Aby uwidocznić gałęzie splotu szyjnego [np. nerw wtedy, gdy pacjent przyjm uje pozycję siedzącą. Żyła odpromieniowa krzy
uszny wielki [n. auricularis magnus)] i żyły powierzchowne okolicy bocznej żuje ramię w bruździe naramienno-piersiowej, między mięśniem piersio
i przedniej szyi, usunięto skórę, mięsień szeroki szyi (platysma) i blaszkę wym większym a mięśniem naramiennym i uchodzi do żyły podobojczy-
powierzchowną powięzi szyi (lamina superficialis fasciae cervicalis). Kiedy kowej. Okolica ujścia żyły odpromieniowej do żyły podobojczykowej, a co
pacjent leży na plecach, to przez skórę widoczne są dobrze wypełnione za tym idzie do żył głębokich, jest wyczuwalna pod skórą w badaniu pal-
żyła szyjna zewnętrzna (v. iugularis externa) i żyła szyjna przednia (v. iugula pacyjnym i widoczna jako dół podobojczykowy (fossa infraclavicularis).
V. temporalis
superficialis
V. facialis
V. occipitalis
V. iugularis B Żyły powierzchowne i głębokie szyi, położenie względem

V. iugularis
interna
externa mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego
V. iugularis Widok od przodu. Żyła szyjna wewnętrzna biegnie pionowo do dołu,
M. sternocleido anterior od otworu szyjnego (foramen iugulare) do miejsca, gdzie łączy się z żyłą
mastoideus
podobojczykową, tworząc żyłę ramienno-głowową (v. brachiocephalica),
bocznie od stawu mostkowo-obojczykowego. Żyła szyjna wewnętrzna,
Clavicula przechodząc na szyję, biegnie wzdłuż linii łączącej płatek ucha z końcem
V. brachio przyśrodkowym obojczyka. W jednej trzeciej dolnej szyi, żyła szyjna we
V.subclavia V.brachio- V.cava cephalica wnętrzna krzyżowana jest skośnie przez mięsień mostkowo-obojczyko-
cephalica dextra superior sinistra wo-sutkowy. Natomiast żyła szyjna zewnętrzna biegnie skośnie do dołu
na tym mięśniu i uchodzi do żyły podobojczykowej.
378
Fissura musculorum
A.supra- scalenorum
scapularis posterior
V. iugularis interna
A. carotis communis
Mm. scaleni
N. phrenicus
A. thyroidea inferior
A. cervicalis ascendens
A. transversa cervicis
M. deltoideus
V. iugularis externa
V. cephalica Truncus thyrocervicalis
N. musculo V. subclavia
cutaneus
Clavicula
M. pectoralis maior M. subclavius
(odcięty brzeg)
A. thoracica superior
N. medianus
N. thoracicus
N. ulnaris longus
A. etV. axillaris M. pectoralis

maior
M. pectoralis
minor
A.circum A.thoraco- A.sub- A.thoracica N. pectoralis
flexa scapulae dorsalis scapularis lateralis medialis et lateralis
C Tętnica podobojczykowa prawa, przebieg w okolicy bocznej szyi A. transversa A. thyroidea A. transversa
Widok od przodu. Aby uwidocznić struktury głębokie szyi oraz położenie cervicis inferior cervicis
tętnicy podobojczykowej i splotu ramiennego względem siebie i wzglę A. supra- ^ \ ./ Truncus
dem mięśni pochyłych: przedniego i środkowego (szczelina mięśni po scapularis thyrocervicalis
chyłych tylna), usunięto mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i m ię
Truncus ^ JC J? r A. vertebralis
sień łopatkowo-gnykowy oraz wszystkie blaszki powięzi szyi. Tętnica pod
costo-
obojczykowa staje się tętnicą pachową na wysokości pierwszego żebra. ~---- A. thoracica
cervicalis
a interna
Tętnica pachowa kieruje się następnie do jam y pachowej, poniżej przy b
czepu końcowego ścięgna mięśnia piersiowego mniejszego.
A. supra A. transversa
scapularis cervicis
A. supra A. thyroidea
A. cervicalis scapularis inferior
ascendens
A. cervicalis superficialis
(R. superficialis)
A. vertebralis
A. dorsalis scapulae
(R. profundus) M. scalenus interna interna
anterior
A. transversa cervicis
E Tętnica podobojczykowa, zmienności (wg Lipperta i Pabsta)
A. thyroidea
M. scalenus medius inferior a Prawidłowo (30% przypadków) tętnica podobojczykowa oddaje:
• Pień tarczowo-szyjny, od którego odchodzi tętnica tarczowa dolna,
M. scalenus A. carotis tętnica nadłopatkowa i tętnica poprzeczna szyi.
posterior communis • Tętnicę kręgową.
A. supra Truncus • Tętnicę piersiową wewnętrzną.
scapularis thyrocervicalis • Pień żebrowo-szyjny.
b -e Zmienności:
A.axillaris Truncus b Tętnica poprzeczna szyi odchodzi bezpośrednio od tętnicy podoboj
costocervicalis
czykowej (30% przypadków).
A. subclavia
Clavicula c Tętnica piersiowa wewnętrzna odchodzi od pnia tarczowo-szyjnego
A. cervicalis (10% przypadków).
profunda Costa 1 d Pień tarczowo-szyjny oddaje tętnicę tarczową dolną, nadłopatkową
A. intercostalis A. thoracica i piersiową wewnętrzną (8% przypadków),
suprema interna e Tętnica podobojczykowa oddaje dwie duże gałęzie:
1. jedna z nich dzieli się na tętnicę tarczową dolną i poprzeczną szyi,
D Tętnica podobojczykowa prawa, początek i przebieg 2. druga dzieli się na tętnicę piersiową w ewnętrzną i tętnicę nadłopat
Widok od przodu. kową (4% przypadków).
379
5.4 Jama pachowa: ściana przednia
M. deltoideus
A Jama pachowa, ściany i powięzie Ściana tylna: ścianę tylną tworzą mięśnie podłopatkowy i obły większy
Widok od przodu. Przy odwiedzionym ramieniu jama pachowa przypo (nie zostały uwidocznione, zob. s. 306) oraz mięsień najszerszy grzbietu.
mina kształtem czterościenną piramidę, której wierzchołek leży w poło Ściana boczna: jest wąska i tworzy ją bruzda międzyguzkowa kości ra-
wie długości obojczyka. Natomiast podstawę tw orzy powięź pachowa. miennej z przyczepami mięśnia najszerszego grzbietu i piersiowego
Ściany jam y pachowej są utworzone przez mięśnie i ich powięzie: większego.
Ściana przyśrodkowa: tworzy ją ściana boczna klatki piersiowej (że
Ściana przednia: ścianę przednią jam y pachowej tworzą mięśnie pier
bra 1-4 i odpowiednie mięśnie międzyżebrowe) oraz mięsień zębaty
siowy w iększy i mniejszy oraz powięź obojczykowo-piersiowa (fascia cla
przedni.
vipectoralis) (mięśnia piersiowego mniejszego nie uwidoczniono powy
żej: zob. C i D).
M. deltoideus Clavicula
Fossa infra
clavicularis
A. thoraco M. pectoralis
acromialis maior, Pars
B Trójkąt obojczykowo-piersiowy i powięź clavicularis
obojczykowo-piersiowa V. cephalica
Obręcz kończyny górnej prawej, widok od przodu. et Sulcus Fascia
deltoideo- clavipectoralis
Usunięto część obojczykową mięśnia piersio
pectoralis
wego większego. Trójkąt obojczykowo-pier N. pectoralis
siowy (trigonum clavipectorale) ograniczony M. pectoralis medialis et
jest przez mięsień naramienny, mięsień pier maior lateralis
siowy większy i obojczyk. W obrębie trójkąta,
M. biceps M. pectoralis
w bruździe naramienno-piersiowej, ku górze, brachii maior, Pars
biegnie żyła odpromieniowa. Żyła ta przebija sternocostalis
powięź obojczykowo-piersiową i na wysokości Fascia brachii
dołu podobojczykowego uchodzi do żyły pod- M. latissimus
obojczykowej. dorsi
380
V. brachialis A. thoracica lateralis A. subclavia V. subclavia
N. musculo Clavicula / M. subclavius

cutaneus
M. deltoideus N. thoracicus
longus
V. cephalica
Tendo capitis longi

musculi bicipitis brachii
M. pectoralis maior
(odcięty brzeg)
A. circumflexa humeri
anterior et posterior
M. biceps brachii
N. radialis
N. medianus
N. subscapularis
N.thoraco
dorsalis
N. thoracicus
longus
M. serratus M. obliquus
anterior externus abdominis
C Jama pachowa, usunięto mięsień piersiowy większy mniejszego. Tętnica ta znajduje się bocznie od pęczka bocznego splotu
i powięź obojczykowo-piersiową ramiennego oraz przyśrodkowo od pęczka przyśrodkowego (na rycinie
Obręcz kończyny górnej prawej, widok od przodu. Tętnica pachowa bie obydwa pęczki nieznacznie odsunięto do góry). Uwidoczniono tym sa
gnie ok. 2 cm poniżej wyrostka kruczego i do tyłu od mięśnia piersiowego mym pęczek tylny, który biegnie do tyłu od tętnicy pachowej.
Clavicula
M. subclavius M. pectoralis M. pectoralis

maior minor
V subclavia
Fascia
clavipectoralis
Fascia
axillaris
D Powięź piersiowa powierzchowna

i głęboka (wewnątrzpiersiowa), położenie
Ściana przednia jam y pachowej prawej, prze
krój w płaszczyźnie strzałkowej. Powięź oboj-
czykowo-piersiowa jest nazywana także po-
więzią piersiową „głęboką". Obejmuje mięsień
piersiowy mniejszy i mięsień podobojczykowy
oraz pokrywa żyłę podobojczykową, zrastając
się z jej ścianą. Powięź obojczykowo-piersiową E Jama pachowa prawa, przekrój -nerwowe (tętnica i żyła pachowa oraz pęczek
jest napinana przez mięsień piersiowy mniej poprzeczny, schemat przyśrodkowy, boczny i tylny splotu ramien
szy, pociąga żyłę podobojczykową i utrzymuje Widok od góry. Na schemacie zaznaczono w y nego) objęte są pochewką włóknistą i prze
jej światło, co ułatwia powrót krwi do żyły głów raźnie trzy ściany mięśniowe oraz kostną ścianę biegają przez jam ę pachową w obrębie tkanki
nej górnej. boczną jam y pachowej. Struktury naczyniowo- tłuszczowej.
381
5.5 Jama pachowa: ściana tylna
Fasciculus M. deltoideus
posterior
Tendo capitis longi
musculi bicipitis
brachii Proc.
coracoideus
M. pectoralis maior
(odcięty brzeg) M. pectoralis
minor
M. deltoideus M. supraspinatus
(odcięty brzeg)
Fasciculus medialis
M.coraco et lateralis
brachialis
N. suprascapularis
N. radialis et Incisura
scapulae
N. subscapularis
(superior et inferior)
M. biceps N.axillaris
brachii
M. subscapularis
M. serratus
anterior
M. triceps brachii,
M. teres maior
Caput mediale
N. thoraco
dorsalis
Rr. musculares
M.triceps brachii, M. latissimus

Caput longum dorsi
A Ściana tylna jam y pachowej, pęczek tylny splotu ramiennego

i jego gałęzie
Obręcz kończyny górnej prawej, widok od przodu. W obrębie tylnej części
jam y pachowej usunięto pęczek przyśrodkowy i boczny splotu ramien
nego oraz naczynia pachowe, tak aby uwidocznić przebieg pęczka tyl
nego splotu ramiennego i jego gałęzie. Truncus
Mm. scaleni thyrocervicalis
R. acromialis, A. supra A. vertebralis

Fasciculus Fasciculus clavicularis, scapularis
posterior lateralis deltoideus A. carotis
communis
Proc.
coracoideus A. subclavia
A. circumflexa
humeri posterior Truncus
N.axillaris
brachiocephalicus
A. circumflexa
N. musculo scapulae A.thoracica
cutaneus interna
A. subscapularis
N. radialis A.axillaris
A. circumflexa
humeri anterior A.thoracica
superior
M. latissimus dorsi
A.axillaris
A. thoraco
A. thoracodorsalis acromialis
N. ulnaris
M.coraco Fasciculus A. thoracica lateralis
brachialis N. medianus medialis R. pectoralis
A. brachialis
M. pectoralis
B Pęczek przyśrodkowy, boczny i tylny A.profunda brachii minor
splotu ramiennego oraz tętnica pachowa,
topografia
Zwróć uwagę, że nerw mięśniowo-skórny prze M.triceps brachii, C Tętnica pachowa, początek i gałęzie
bija mięsień kruczo-ramienny, co ułatwia lokali Caput longum Obręcz kończyny górnej prawej, widok od
zację tego nerwu. Objawy uciskowe nerwu mię- przodu.
śniowo-skórnego, w obrębie mięśnia, należą do
rzadkości.
382
Fasciculus medialis M. deltoideus Proc.

et laterali' coracoideus
N. musculo M. pectoralis
cutaneus minor
Tendo capitis longi Clavicula
musculi bicipitis brachii
A. subclavia
N. radialis
M. subclavius
N.axillaris
V. subclavia
M. deltoideus
(odcięty brzeg) A. thoraco
acromialis
M. pectoralis maior
Fasciculus
(odcięty brzeg)
posterior
M. biceps brachii A. thoracica
superior
A. brachialis
N. thoracicus
N. cutaneus ante longus
brachii medialis M. et N.
subscapularis
N. medianus
A. thoracica
N. ulnaris lateralis
V. basilica A. subscapularis
A.thoraco
dorsalis
M. triceps A. circumflexa N. thoraco

brachii scapulae dorsalis
N. subscapularis
(inferior et M. latissimus M. serratus
M. teres maior) dorsi anterior
D Jama pachowa, ścianę przednią usunięto w całości Zwróć uwagę na powierzchowny przebieg nerwu piersiowego długiego
Obręcz kończyny górnej prawej, widok od przodu. Aby lepiej uwidocz- na mięśniu zębatym przednim.
nić położenie i przebieg pęczka tylnego splotu ramiennego i jego gałęzie
końcowe (n. promieniowy i n. pachowy), usunięto żyłę pachową, a pęczek
przyśrodkowy i boczny odsunięto ku górze.
A. circumflexa A. thoracica A. thoracica A. thoracica A.circumflexa A.circumflexa

humeri anterior superior lateralis lateralis humeri anterior humeri communis
A.thoraco-
b acromialis
E Gałęzie tętnicy pachowej: zmienności c Tętnica piersiowa boczna i tętnica podłopatkowa odchodzą wspólnym
(wg Lipperta i Pabsta) pniem (10% przypadków).
a Prawidłowo (40%) tętnica pachowa oddaje: d Tętnica okalająca ramię tylna odchodzi od tętnicy podłopatkowej (20%
tętnicę piersiową górną, tętnicę piersiowo-barkową, tętnicę pier przypadków).
siową boczną, tętnicę podłopatkową, tętnicę okalającą ramię przednią e Tętnica okalająca ramię przednia i tylna odchodzą wspólnym pniem
i tylną. (20% przypadków). Wspólny pień utworzony przez obie tętnice nazy
wany jest tętnicą okalającą ramię wspólną.
b -e Zmienności:
b Tętnica piersiowo-barkowa odchodzi od tętnicy piersiowej bocznej
(10% przypadków).
383
5.6 Znieczulenie obwodowe splotu ramiennego:

zasada, drogi dostępu i technika wykonania blokady
A Zasada znieczulenia obwodowego

Znieczulenie obwodowe jest metodą znieczu
lenia miejscowego, za pomocą którego zostaje
przerwane przekazywanie potencjałów czyn szczelina mięśni
nościowych. Znieczulona okolica znajduje się pochyłych tylna
więc poniżej miejsca wkłucia. Możliwa jest za (Mm. scaleni
anterior et medius)
równo anestezja pojedynczych nerwów obwo Os hyoideum
dowych (motorycznych i sensorycznych), jak Plexus brachialis
również całych splotów nerwowych. (Trunci superior, N. phrenicus
medius et inferior)
Incisura thyroidea
M. trapezius
Cartilago cricoidea
Acromion
Fossa infraclavicularis
M. omohyoideus M. sternocleido
mastoideus
dół Mohrenheima-------
A.etV.
V. cephalica et subclavia
Sulcus deltoideo-
pectoralis Fossa iugularis
M.coraco
brachialis
M. biceps
brachii
A.etV.
axillaris Clavicula
6 Topografia splotu ramiennego i anatom iczne punkty orienta Zwróć uwagę na najważniesze anatomiczne punkty orientacyjne dla po
cyjne szczególnych dróg dostępu: m. sternocleidomastoideus, chrząstkę pierście-
Zaopatrzenie ruchowe i czuciowe kończyny górnej pochodzi ze splotu niowatą, incisura thyroidea, mm. scaleni anterior et medius (szczelina mięśni
ramiennego, który składa się z korzeni brzusznych nerwów rdzenio pochyłych tylna), clavicula, acromion, fossa iugularis, fossa infraclavicularis,
wych C5-T1 (zob. s. 360). W przebiegu splotu tworzone są najpierw pnie m. coracobrachialis, a. axillaris. Poza tym należy wziąć pod uwagę warunki
(trunci), części (divisiones) i pęczki (fasciculi). Pnie znajdują się na wyso anatomiczno-topograficzne w odniesieniu do następujących struktur po
kości szczeliny mięśni pochyłych tylnej, podzielone powyżej i do tyłu od tencjalnie ulegających uszkodzeniom (!): n. phrenicus, n. laryngeus recur
obojczyka. Pęczki przebiegają podobojczykowo, najpierw u góry i bocz rens, szyjne lub piersiowo-szyjne zwoje współczulne (np. ganglion stel
nie względem A. axillaris. Na wysokości pachy fasciculus posterior leży latum), a. vertebralis, szyjną przestrzeń zewnątrzoponową i podpajęczy-
do tyłu fascuculus lateralis, bocznie, a fascicullus medialis przyśrodkowo nówkową, osklepek opłucnej.
względem A. axillaris.
C Pochewka naczyniowo-nerwowa splotu ramiennego oraz

elektryczna stymulacja nerwów
Od przejścia przez szczelinę mięśni pochyłych do okolicy pachwowej cały
splot ramienny razem z tętnicą i żyłą pachwową otoczony jest przez po
chewkę z tkanki łącznej. Wewnątrz tej osłonki anestetyk miejscowy może
się rozprzestrzeniać mniej lub bardziej równomiernie i znieczulać wszyst
kie nerwy w tym rejonie. Aby znaleźć i efektywnie zablokować dany nerw,
stosuje się elektryczną stymulację nerwową, przy której za pomocą igły
stymulującej (nie zaizolowanej jedynie na czubku) podaje się określony
impuls prądowy. Ten impuls może wywoływać odpowiedni potencjał
czynnościowy na aksonach motorycznych (możliwe odpowiedzi na po-
pudzenie, zob. E). Iniekcja 1-2 ml odpowiedniego anestetyku miejsco
wego powinna prowadzić do natychmiastowego znieczulenia (zwiotcze
nia) mięśni (tzw. zjawisko zamazania).
384
D Drogi dostępu blokady splotu ramiennego o znaczeniu

klinicznym
Aby zapobiec przypadkowemu mechanicznemu uszkodzeniu nerwów,
zaleca się stosowanie elektrycznego stymulatora nerwów (zob. C) oraz
specjalnie szlifowanych igieł. Ogólnymi przeciwwskazaniami dla wszyst
M. sternocleido kich wym ienionych metod są np. infekcje w miejscu wkłucia oraz zabu
mastoideus rzenia krzepnięcia, specjalnym przeciwwskazaniem jest np. przeciw-
stronny niedowład połowiczy przepony.
V. subclavia
szczelina mięśni a Droga dostępu między mięśniami pochyłymi wg Meiera: umożli
pochyłych tylna wia najdalszą blokadę proksymalną splotu ramiennego i w ten sposób
V.iugularis również dostęp w rejonie szyi i ramienia. Punkt orientacyjny stanowi
interna tylny brzeg m. sternocleidomastoideus na wysokości incisum thyroidea
2 cm powyżej chrząstki pierścieniowatej. Nakłuwa się od strony czasz
a
kowej pod kątem około 30° do skóry w kierunku szczeliny mięśni po
chyłych tylnej.
b Blokada przednio-pionowopodobojczykowa wg Kilki, Geigera
i Mehrkensa: zalety w porównaniu do blokady pachowej (zob. niżej):
poza wyłączeniem trzech pęczków, pewna blokada n. musculocuta
neus. Strukturami orientacyjnym i są przedni (!) brzeg wyrostka bar
kowego łopatki, a także środek dołu szyjnego. Połowa linii łączącej
między obydwoma punktami na dolnym brzegu obojczyka stanowi
miejsce wkłucia. Dla lepszej orientacji palec wskazujący leży w dole
Mohrenheima. Nakłuwa się przyśrodkowo w stosunku do palca wska
zującego i wyraźnie prostopadle (!) w stosunku do podłoża. Należy uni
kać przyśrodkowego kierunku wkłucia i zbyt głębokiego nakłucia, ze
względu na niebezpieczeństwo odmy płucnej!
c Znieczulenie splotu w okolicy dołu (dostęp pachowy) pachowego:
najpopularniejsza, najłatwiejsza technicznie, a także najmniej ryzy
kowna droga dostępu do splotu ramiennego. Wskazaniami są wszyst
kie zabiegi dotyczące ręki, przedramienia i dystalnego odcinka ramie
nia. Strukturą orientacyjną jest zazwyczaj dobrze wyczuwalna tętnica
pachowa przyśrodkowa od mięśnia kruczo-ramiennego. Za pomocą
dwóch palców można wyczuć lukę między tętnicą pachową a mięś
niem kruczo-ramiennym znajdującym się dystalnie od fałdu pacho
wego (boczny brzeg m. pectoralis maior). Do tej luki wstrzykuje się
anestetyk za pomocą igły nachylonej pod kątem 30-45° równolegle
względem tętnicy. Po penetracji osłonki naczyniowo-nerwowej, wy
czuwalnej jako sztywny, sprężysty opór, igła zagłębia się i przesuwa
aż do napotkania oporu. Dzięki stosowaniu stymulatorów nerwów
można zoptymalizować położenie czubka igły. Nerwami trudnymi do
znieczulenia są n. radialis, który przebiega do tyłu od tętnicy pachowej
oraz nerw mięśniowo-skórny, który wyraźnie wychodzi poza osłonkę
naczyniowo-nerwową.
E Motoryczna odpowiedź na pobudzenie pojedynczego nerwu b N. m usculo cuta n eus: zgięcie w stawie łokciowym (m. biceps brachii);
kończyny górnej po elektrycznej stymulacji nerwowej c N. u ln a ris: zgięcie łokcia w stawie nadgarstka, zgięcie w stawach śród
a N. ra d ia lis: wyprostowanie w stawie łokciowym (m. triceps brachii), wy ręczno-policzkowych (podstawy palców) II—V, przywiedzenie kciuka;
prostowanie i odwiedzenie w stawie nadgarstka, rotacja zewnętrzna d N. m ed ia n us: zgięcie i rotacja wewnętrzna w stawie nadgarstka, zgię
przedramienia i wyprostowanie palców; cie paliczków środkowych i dystalnych palców II- V oraz kciuka.
385
5.7 Ramię: okolica przednia i przyśrodkowa
Tendo capitis longi N. musculo Proc.

musculi bicipitis cutaneus coracoideus
brachii
M. pectoralis maior M. pectoralis
(odcięty brzeg) minor
A. et V.
M. deltoideus subclavia
(odcięty brzeg)
N. ulnaris et Septum N. cutaneus
intermusculare brachii brachii
mediale (miejsce medialis
przejścia nerwu)
N. cutaneus
M. biceps antebrachii
Septum brachii medialis
intermusculare
A. axillaris
brachii mediale
M. sub
A. brachialis scapularis
Fossa M. coraco
cubitalis brachialis
N. medianus
N. ulnaris
N. cutaneus
brachii
M. triceps
posterior
A. collateralis brachii, Caput
ulnaris superior longum M. teres
płaszczyzna maior
przekroju dla B
M. triceps brachii,
M. brachialis Caput mediale
N. ulnaris et Sulcus A.collateralis M. latissimus M. serratus

nervi ulnaris ulnaris inferior dorsi anterior
A Pęczek naczyniowo-nerwowy, bruzda przyśrodkowa mięśnia odłokciową opuszcza bruzdę przyśrodkową mięśnia dwugłowego w ob
dwugłowego rębie rozworu odłokciowego (hiatus basilicus) (zob. s. 375). Leżącą naj
Ramię prawe odwiedzione i nieznacznie obrócone na zewnątrz, widok bardziej przyśrodkowo strukturą pęczka jest nerw łokciowy, który biegnie
od przodu. Usunięto mięsień naramienny, piersiowy większy i mniejszy. początkowo na przegrodzie międzymięśniowej przyśrodkowej ramie
Bruzda przyśrodkowa mięśnia dwugłowego jest to podłużna bruzda le nia. W jednej trzeciej dolnej ramienia nerw łokciowy przebija przegrodę
żąca podskórnie, na powierzchni przyśrodkowej ramienia. Głębiej bruzda międzym ięśniową i biegnie po jej tylnej stronie, a następnie w bruździe
ta jest ograniczona przez mięsień dwugłowy ramienia i mięsień ramienny nerwu łokciowego, do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości ramien-
oraz przegrodę międzymięśniową przyśrodkową ramienia. Bruzda wyzna nej. W dnie bruzdy przyśrodkowej mięśnia dwugłowego biegnie tętnica ra-
cza przebieg pęczka naczyniowo-nerwowego ramienia między jam ą pa mienna. Tętnica ta rozciąga się od jam y pachowej do dołu łokciowego
chową a dołem łokciowym . Nerw skórny przyśrodkowy przedramienia jest i biegnie razem z nerwem pośrodkowym.
leżącą najbardziej powierzchownie strukturą tego pęczka i razem z żyłą
B Ramię prawe, część jedna trzecia

N. musculocutaneus A. et Vv. brachiales
środkowa, przekrój poprzeczny
V. cephalica N. medianus
Zwróć uwagę, że rozwór odłokciowy (miejsce,
M. biceps brachii V. basilica gdzie żyła odłokciową przebija powięź głęboką,
M. coracobrachialis N. cutaneus przyśrodkowo od mięśnia dwugłowego ramie
antebrachii medialis nia) znajduje się poniżej płaszczyzny przekroju
Humerus zaznaczonej na rycinie. Dlatego też żyła odłok-
Septum intermusculare
Fascia brachii brachii mediale ciowa i nerw skórny przyśrodkowy przedramie
M. brachialis N. ulnaris nia położone są podpowięziowo. Nerw łokciowy
i tętnica poboczna łokciowa górna opuszczają
Septum intermusculare N. cutaneus
bruzdę przyśrodkową mięśnia dwugłowego
brachii laterale brachii medialis
i przebijają przegrodę międzym ięśniową przy
A. et V. collateralis A. etV. collateralis środkową ramienia, a następnie biegną po jej
radialis ulnaris superior
stronie tylnej, tak jak przedstawiono to na tym
N. radialis Caput mediale przekroju. Powyżej miejsca przekroju tętnica
M. triceps głęboka ramienia dzieli się na dwie gałęzie koń
N. cutaneus brachii Caput longum
brachii cowe, tętnicę poboczną promieniową i tętnicę
lateralis inferior
Caput laterale
poboczną środkową. Tętnice te widoczne są tu
A. et V. collateralis N.cutaneus
media brachii posterior taj do tyłu od kości ramiennej.
386
R.deltoideus R.acromialis
A. thoraco
acromialis
A. axillaris
Rr. pectorales
A. circumflexa
humeri posterior A. thoracica
lateralis
A. circumflexa
humeri anterior A. circumflexa
scapulae
A. subscapularis
M. teres maior
A. profunda A. thoraco
brachii dorsalis
A. brachialis
C Tętnica ramienna, przebieg w obrębie ramienia

Ramię prawe, widok od przodu. Na wysokości mięśnia obłego większego
tętnica pachowa przechodzi w tętnicę ramienną, a następnie biegnie
A. collateralis
do dołu łokciowego, w bruździe przyśrodkowej mięśnia dwugłowego.
radialis
W dole łokciowym dzieli się na tętnicę promieniową i łokciową. W ob
A. collateralis A. collateralis rębie ramienia tętnica ramienna oddaje gałęzie mięśniowe oraz tętnicę
media ulnaris superior
głęboką ramienia, która biegnie po stronie prostowników ramienia, a na
A. collateralis stępnie poniżej bruzdy nerwu promieniowego dzieli się na tętnicę po
ulnaris inferior boczną środkową (do głowy przyśrodkowej mięśnia trójgłowego ramie
Epicondylus nia) i tętnicę poboczną promieniową (do sieci stawowej łokcia). Tętnica
A. recurrens medialis humeri ramienna do sieci stawowej łokcia oddaje również tętnicę poboczną łok
radialis ciową górną i dolną. Podwiązanie tętnicy ramiennej poniżej odejścia tęt
A. recurrens
A. radialis ulnaris nicy głębokiej ramienia wiąże się z niewielkim ryzykiem (np. zapobiega
nie obfitym krwawieniom pourazowym), w związku z obecnością sieci
A. interossea A. interossea łokciowej (zob. C, s. 393), która tw orzy odpowiednie krążenie oboczne
posterior communis
(duże znaczenie kliniczne). Mięsień dwugłowy ramienia stanowi ważny
A. interossea A. ulnaris punkt orientacyjny przy lokalizacji tętnicy ramiennej. Tętno na tej tętnicy
anterior jest wyczuwalne wzdłuż przyśrodkowego brzegu tego mięśnia.
D Tętnica ramienna, przebieg w obrębie ramienia: zmienności c, d Tętnica ramienna w obrębie ramienia dzieli się na tętnicę ramienną
(wg von Lanza i Wachsmutha) powierzchowną i tętnicę ramienną („wysoki podział", 25% przypad
Obręcz kończyny górnej prawej, widok od przodu. ków). Obie tętnice mogą być dobrze wykształcone i mogą obejmować
miejsce połączenia korzeni nerwu pośrodkowego lub sam nerw po
a Zwykle (74% przypadków) nerw pośrodkowy krzyżuje tętnicę ramienną
środkowy. W tym przypadku tętnica promieniowa odchodzi od tętnicy
od przodu w dolnej jednej trzeciej ramienia.
ramiennej powierzchownej („wysokie odejście tętnicy promieniowej"),
b-d Zmienności: natomiast tętnica łokciowa jest przedłużeniem pnia tętnicy ramiennej
b Nerw pośrodkowy krzyżuje tętnicę ramienną od tyłu (bardzo rzadko, (zob. s. 395).
1% przypadków).
387
5.8 Okolica obręczy kończyny górnej: widok od tyłu i góry
A Mięśnie i nerwy skórne obręczy kończyny

górnej prawej
Widok od tyłu. Granice obręczy kończyny górnej
są wyznaczane przede wszystkim przez w pełni
wyczuwalny pod skórą mięsień naramienny.
Pars
descendens
Nn. supra
claviculares
Spina scapulae
Pars M. deltoideus
transversa
M. trapezius <
Fascia infraspinata,
M. infraspinatus et
Rr. cutanei mediales M. teres minor
et laterales,
Rr. dorsales M. teres maior
nervorum spinalium
N. cutaneus brachii
lateralis superior
(N.axillaris)
N.cutaneus brachii
posterior (N. radialis)
Pars
ascendens Caput
longum I M.triceps
Caput | brachii
laterale J
M. latissimus
dorsi N.cutaneus brachii
lateralis inferior
(N. radialis)
M. omohyo A. supra B Okolica nadłopatkowa obręczy kończyny

ideus scapularis górnej prawej, widok od tyłu
Lig.transversum Odpreparowano i uniesiono płat mięśniowy
scapulae superius z części poprzecznej mięśnia czworobocznego
M. trapezius, oraz usunięto część środkową mięśnia nadgrze-
N. suprascapularis et bieniowego, aby uwidocznić okolicę nadłopat-
Pars transversa
Incisura scapulae
kową.
Zwróć uwagę na przebieg nerwu nadłopatko-
Lig. coraco
N. accessorius et wego w kanale włóknisto-kostnym, ograniczo
claviculare
Rr. plexus nym wcięciem łopatki i więzadłem poprzecz
cervicalis
Spina nym górnym łopatki. Podczas maksymalnego
(M. trapezius)
scapulae obrotu ramienia na zewnątrz w stawie ramien-
nym może dojść do ucisku nerwu nadłopatko-
M. delto
ideus wego w tym kanale, a w konsekwencji do po
rażenia mięśnia nad- i podgrzebieniowego
(.zespół ucisku nerwu nadłopatkowego). Skost
M.trapezius, Fascia infraspinata et M.supra- nienie więzadła poprzecznego górnego łopatki
Pars ascendens M. infraspinatus spinatus prowadzi do wytworzenia otworu łopatki, co
także może być przyczyną ucisku nerwu nadło-
patkowego (zob. s. 243).
388
M.coraco- M. biceps brachii, Proc. Lig. coraco

Clavicula brachialis Caput breve coracoideus acromiale
Extremitas
sternalis
Bursa
subdeltoidea
Lig. coraco
claviculare M. deltoideus
(odcięty
brzeg)
M. omohyoideus
M. subscapularis
A. suprascapularis
N. suprascapularis et Bursa
Incisura scapulae subacromialis
Acromion
Lig. transversum
scapulae superius Lig. acromio
claviculare
M. supraspinatus
Scapula,
Margo medialis
Spina scapulae
C Okolica nadłopatkowa obręczy kończyny górnej prawej,

widok od góry nix humeri) i przyczepia się do guzka większego, swoim przyczepem koń
Usunięto mięsień naramienny i czworoboczny, aby uwidocznić mięsień cowym. Wzdłuż przedniego brzegu mięśnia nadgrzebieniowego i bocz
nadgrzebieniowy. Przyczep początkowy mięśnia nadgrzebieniowego nie od przyczepu początkowego mięśnia łopatkowo-gnykowego nad
znajduje się w dole nadgrzebieniowym {fossa supraspinata). Mięsień ten więzadłem poprzecznym górnym łopatki biegnie tętnica nadłopatkowa,
kieruje się następnie bocznie, poniżej sklepienia stawu ramiennego {for a nerw nadłopatkowy biegnie pod tym więzadłem (zob. B i D).
A. vertebralis Truncus
thyrocervicalis
A. subclavia
A. carotis D Sieć tętnicza łopatki
communis
A. suprascapularis Łopatka prawa, widok od tyłu. Tętnica nadłopat
Truncus brachio kowa jest gałęzią pnia tarczowo-szyjnego i bie
cephalicus Lig. transversum
scapulae superius gnie do dołu nadgrzebieniowego, powyżej wię-
M. levator scapulae zadła poprzecznego górnego łopatki. Następ
N. suprascapularis et nie tętnica nadłopatkowa kieruje się do tyłu od
A. transversa cervicis Incisura scapulae szyjki łopatki i wchodzi do dołu podgrzebienio-
M. supraspinatus Fossa supraspinata wego pod więzadłem poprzecznym dolnym ło
A. dorsalis scapulae, patki (więzadło to występuje rzadko). W dole
Lig. transversum
R. profundus arteriae scapulae inferius podgrzebieniowym tętnica nadłopatkowa łączy
transversae cervicalis się z tętnicą okalającą łopatkę (od tętnicy pod-
A. axillaris łopatkowej) oraz z gałęzią głęboką tętnicy po
Fossa
infraspinata A. circumflexa przecznej szyi {ramus profundus arteriae trans
scapulae versae cervicis) nazywaną tętnicą grzbietową ło
patki.
A. subscapularis
Zwróć uwagę na zespolenia między tętnicą nad-
A. thoraco łopatkową i tętnicą okalającą łopatkę {sieć ło
dorsalis patki). Zespolenia te są ważne klinicznie, po
nieważ tworzą krążenie oboczne po podwiąza
niu lub zamknięciu tętnicy pachowej (zob. też
s. 390).
389
5 .9 Ramię: okolica tylna
Clavicula
M. supraspinatus Acromion
Spina scapulae
A. et N. suprascapularis
Capsula articularis,
Art. humeri
M. infraspinatus M.teres minor
M. deltoideus
Margo medialis
A. circumflexa humeri
posterior, N. axillaris
A. circumflexa
Foramen quadriangulare
scapulae
A. profunda brachii et
M. teres maior N. radialis, Fliatus musculi
tricipitis brachii
Caput
Foramen longum ^ M. triceps
triangulare Caput | brachii
laterale J
A Otwór pachowy boczny (czworoboczny) i przyśrodkowy

(trójkątny)
Okolica łopatkowa tylna, strona prawa. Aby lepiej uwidocznić położenie
i anatomię topograficzną otworów pachowych, usunięto niemal całko
wicie mięsień naramienny i część mięśnia podgrzebieniowego. Między
mięśniem obłym mniejszym oraz większym a kością ramienną znajduje
się szczelina, która podzielona jest głową długą mięśnia trójgłowego ra
mienia na otwór czworoboczny (otwór pachowy boczny) i otwór trójkątny
(otwór pachowy przyśrodkowy).
A. et N. Lig. transversum
suprascapularis scapulae superius
Incisura scapulae
B Pęczki naczyniowo-nerwowe łopatki

A. et N. dorsalis W okolicy łopatkowej otwory pachowe czworo
Lig.transversum
scapulae boczny i trójkątny oraz rozwór mięśnia trójgło
scapulae inferius
wego ramienia stanowią ważne drogi przejścia
M.teres minor pęczków naczyniowo-nerwowych z jam y pa
chowej.
Foramen quadriangulare:
n A. circumflexa humeri D ro g i p r z e jś c ia Z a w a rto ść
posterior, N. axillaris
Margo medialis ---------- Otwór trójkątny T. okalająca łopatkę
Fliatus musculi tricipitis Otwór czworo- T. okalająca ramię
brachii: A. profunda
M. teres maior brachii, N. radialis boczny tylna i n. pachowy
Rozwór mięśnia trój- T. głęboka ramienia
Foramen triangulare: M. triceps brachii, głowego ramienia i n. promieniowy
A. circumflexa scapulae Caput longum
390
M. supra
spinatus
Spina
scapulae
M. deltoideus
M. infra
spinatus A. circumflexa
humeri posterior,
M. teres N. axillaris
minor
Caput laterale
A. circum musculi tricipitis
flexa brachii
scapulae Rr, musculares,
N. radialis
M. teres
A. profunda brachii
maior
et N. radialis, Sulcus
nervi radialis
Septum inter
Caput mediale musculare
M. triceps , brachii laterale
Caput longum
brachii
Caput laterale
E Nerwy ściśle przylegające
do kości ramiennej
Kość ramienna prawa, widok od przodu.
C Przebieg nerwu promieniowego i kieruje się na stronę przednią kości ramiennej

w bruździe nerwu promieniowego do kanału promieniowego w dole łokciowym
Obręcz kończyny górnej prawej i górna część ra (nie pokazano tutaj, zob. też s. 392).
mienia, widok od tyłu. Przecięto głowę boczną Zwróć uwagę, że gałęzie do mięśnia trójgło
mięśnia trójgłowego ramienia, aby pokazać jak wego ramienia odchodzą od nerwu promienio
nerw promieniowy owija się spiralnie wokół kości wego powyżej bruzdy nerwu promieniowego. A. brachialis
ramiennej. Na preparacie między przyczepami Dlatego też pomimo złamania trzonu kości ra A. circumflexa
początkowymi głowy przyśrodkowej i bocznej miennej w obrębie bruzdy nerwu promienio humeri posterior
mięśnia trójgłowego ramienia widoczna jest na wego czynność mięśnia trójgłowego ramienia
A. profunda
kości bruzda nerwu promieniowego. W odcinku jest prawidłowa. Nawet jeśli uszkodzony został a brachii
końcowym bruzdy nerw promieniowy przebija nerw promieniowy, to gałęzie do mięśnia od
przegrodę międzymięśniową boczną ramienia chodzą powyżej miejsca urazu.
A. vertebralis
Truncus
thyrocervicalis
A. transversa Rete acromiale

cervicis
A. axillaris
F Gałęzie tętnicy ramiennej: zmienności
A. circumflexa A. circumflexa (wg von Lanza i Wachsmutha)
scapulae humeri anterior a Tętnica głęboka ramienia i tętnica okalająca
A. circumflexa ramię tylna typowo (77% przypadków) od
A. dorsalis humeri posterior chodzą od tętnicy ramiennej.
scapulae
A. subscapularis b, c Zmienności
A. profunda b Tętnica głęboka ramienia odchodzi od tęt
brachii nicy okalającej ramię tylnej (7% przypad
ków).
A. brachialis
c Tak jak w b, ale tętnica okalająca ramię tylna
biegnie przez rozwór mięśnia trójgłowego
D Okolica łopatkowa, unaczynienie tętnicze ramienia, a nie przez otwór czworoboczny
Obręcz kończyny górnej prawej, widok od tyłu. (16% przypadków).
391
5.10 Dół łokciowy
Cutis, Tela subcutanea N. cutaneus ante-

et Fascia superficialis brachii medialis
A Dół łokciowy prawy, usunięto powięzie

oraz naczynia i nerwy napowięziowe
Widok od przodu. Uwidoczniono nerw pośrod-
kowy i nerw mięśniowo-skórny oraz ich główne
V. basilica gałęzie (zmienności przebiegu nerwu pośrod-
V. cephalica
kowego przedstawiono na D). Aby uwidocznić
M. biceps brachii,
M. biceps brachii Fascia nerw promieniowy, należy odsunąć mięsień ra-
mienno-promieniowy (tak jak w B).
A. etV. brachialis M.triceps brachii
A.collateralis
M. brachialis ulnaris inferior
A. collateralis
M. brachioradialis ulnaris superior,
N. ulnaris
N. cutaneus ante
brachii lateralis Epicondylus
(N. musculo medialis
cutaneus)
M. pronator teres
Tendo musculi
bicipitis brachii M. flexor
carpi radialis
V. perforans
M. palmaris
longus
A. radialis
Aponeurosis Cutis,Tela subcutanea N.cutaneus ante-
M. extensor bicipitalis et Fascia superficialis brachii medialis
carpi radialis (Lacertus
longus fibrosus)
M. flexor
carpi ulnaris
V. cephalica
V. cephalica V. basilica
V. mediana
antebrachii M. biceps brachii
M. brachialis A. brachialis
Canalis radialis M. triceps brachii
N. musculocutaneus N. medianus
M. brachioradialis A. collateralis
ulnaris superior,
N. radialis, N. ulnaris
Rr. musculares
Epicondylus
R. profundus medialis
N. radialis
R. superficialis
N. medianus
B Dół łokciowy, struktury głębokie Tendo musculi
bicipitis brachii M. pronator teres,
Ramię prawe, widok od przodu. Usunięto Caput humerale
część brzuśca mięśnia dwugłowego ramienia A. recurrens
w odcinku dalszym. Mięśnie grupy bocznej (m. radialis M. pronator teres,
ramienno-promieniowy, m. prostownik pro Caput ulnare
A. ulnaris
m ieniowy długi nadgarstka, m. prostownik
A. radialis M. flexor
prom ieniowy krótki nadgarstka) odsunięto carpi radialis
w stronę boczną tak, aby lepiej uwidocznić M. supinator
przebieg nerwu promieniowego. Po przejściu M. palmaris
przez kanał nerwu promieniowego, nerw od longus
daje czuciową gałąź powierzchowną i gałęzie
M.pronator teres M. flexor
mięśniowe do mięśni grupy bocznej, a następ carpi ulnaris
nie przebija mięsień odwracacz (zob. s. 393).
Przyśrodkowo odsunięto część mięśnia nawrot-
nego obłego, aby między dwiema jego głowami
uwidocznić przebieg nerwu pośrodkowego.
t
392
u ln a r is s u p e r io r
u ln a r is in fe r io r
E p ic o n d y lu s
m e d ia lis
A . re c u r r e n s
u ln a r is
A . u ln a r is b
N. m e d ia n u s , N. m e d ia n u s ,
p r z e b ija C a p u t d o t y łu o d
g ło w a m i h u m e r a le C a p u t u ln a r e
C Zespolenia tętnicze w okolicy stawu łokciowego, D Nerw pośrodkowy i mięsień nawrotny obły, topografia:
sieć stawowa łokcia zmienności (wg von Lanza i Wachsmutha)
Ramię prawe, widok od przodu. Zespolenia tętnicze okolicy łokciowej Ramię prawe, widok od przodu.
tworzą sieć naczyniową, która zasilana jest kilkoma tętnicam i.
a W większości przypadków (95%) nerw pośrodkowy biegnie między
• Tętnica poboczna środkowa i tętnica poboczna promieniowa to gałę dwiema głowami mięśnia nawrotnego obłego.
zie tętnicy głębokiej ramienia (za pomocą tętnicy wstecznej promie
b, c Zmienności
niowej i tętnicy międzykostnej wstecznej łączą się z tętnicą promie
b Nerw pośrodkowy przebija głowę ramienną mięśnia nawrotnego ob
niową).
łego (2% przypadków).
• Tętnica poboczna łokciowa górna i tętnica poboczna łokciowa dolna
c Nerw pośrodkowy biegnie wzdłuż kości ramiennej do tyłu od głowy
to gałęzie tętnicy ramiennej (za pomocą tętnicy wstecznej łokciowej
łokciowej mięśnia nawrotnego obłego (3% przypadków).
łączą się z tętnicą łokciową).
Dzięki obecności sieci tętniczej, tętnicę ramienną można podwiązać po

niżej odejścia tętnicy głębokiej ramienia bez zaburzeń unaczynienia oko
licy łokciowej.
H u m e ru s
N. r a d ia lis
E p ic o n d y lu s
la te r a lis
R. s u p e r f ic ia lis
P ro c . s u p r a
e p ic o n d y la r is
R. p ro fu n d u s C a p u t ra d ii
C a n a lis s u p r a M . s u p in a t o r ,
e p ic o n d y la r is P a rs p r o f u n d a
m ie js c e
w ię z a d ło n a d k ły k c io w o -
p o t e n c ja ln e g o
- p o n a d n a d k ły k c io w e M . s u p in a t o r ,
u c is k u n e r w u
( w ię z a d ło S t r u t h e r a ) P a r s s u p e r f ic ia lis
E p ic o n d y lu s
m e d ia lis
N . in te r o s s e u s
p o s t e r io r
E Wyrostek ponadnadkłykciowy kości ramiennej U ln a R a d iu s

Koniec dalszy kości ramiennej prawej, widok od przodu. Wyrostek po-
nadnadkłykciowy kości ramiennej (processus supra-epicondylaris humeri)
występuje niezwykle rzadko (0,7% populacji). Jest to wyniosłość kostna F Nerw promieniowy i mięsień odwracacz, topografia
powyżej nadkłykcia przyśrodkowego. Obecny wyrostek ponadnadkłyk Okolica łokciowa prawa, widok od strony promieniowej. Tuż powyżej
ciowy stanowi miejsce przyczepu pęczka tkanki łącznej, którego przy mięśnia odwracacza nerw prom ieniowy dzieli się na mięśniową gałąź głę
czep końcowy znajduje się na nadkłykciu przyśrodkowym, co w żargonie boką i czuciową gałąź powierzchowną. Lokalizacja taka może prowadzić
klinicznym jest opisywane jako więzadło Struthera. W efekcie powstaje do drażnienia i ucisku ruchowej gałęzi głębokiej, czego objawem może
kostno-włóknisty kanał ponadnadkłykciowy, w którym może dochodzić być wybiórcze porażenie mięśni prostowników (mięsień odwodziciel
do ucisku tętnicy ramiennej i nerwu pośrodkowego. długi kciuka), zaopatrywanych przez ten nerw.
393
5.11 Okolica przednia przedramienia
N. m e d ia n u s N . m e d ia n u s
Mm. A p o n e u r o s is
t h e n a r is p a lm a r is t h e n a r is n e r v i m e d ia n i
A Przedramię prawe, widok od przodu, struktury powierzchowne B Przedramię prawe, widok od przodu, struktury głębokie
Usunięto powięzie i powierzchowne struktury naczyniowo-nerwowe. Na Aby uwidocznić nerw pośrodkowy, gałąź powierzchowną nerwu promie
tym preparacie nie widać większości struktur naczyniowo-nerwowych niowego oraz tętnicę promieniową i łokciową, usunięto częściowo mię
przedramienia (żyty powierzchowne przedstawiono na D, s, 375). sień nawrotny obły, zginacz palców powierzchowny, mięsień dłoniowy
długi i mięsień zginacz nadgarstka promieniowy (zmienności tętnic
przedstawiono na D).
394
C Rozwój tętnic kończyny górnej (wg Starka)

Naczynia kończyny górnej u zarodka nie są bezpośrednim odzwiercie
dleniem naczyń osobnika dorosłego, lecz powstają na podłożu złożo
nych przemian rozwojowych. We wczesnym okresie unaczynienie zawiąz
ków kończyn pochodzi z głównego pnia naczyniowego, który w odcinku
dalszym rozwija się w tętnicę międzykostną wspólną. Następnie powstaje
drugi podłużny pień, nazywany tętnicą pośrodkową, która biegnie rów
nolegle do nerwu pośrodkowego. Podczas gdy tętnica międzykostną za
nika, tętnica pośrodkową staje się głównym źródłem unaczynienia przed
ramienia i ręki. Ostatecznie pierwotne, małe gałęzie mięśniowe rozwijają
się po stronie łokciowej i promieniowej. Powstaje tętnica łokciowa i tętnica
promieniowa, które u naczelnych zastępują tętnicę pośrodkową i przej
mują jej czynność. Tętnica międzykostną przypomina główne naczynie
ramienia u wszystkich z wyjątkiem ssaków, natomiast tętnica pośrod-
kowa jest naczyniem dominującym u ssaków niższych. Zarówno tętnica
międzykostną, jak i tętnica pośrodkową u człowieka mogą występować
jako naczynia przetrwałe lub jako dobrze rozwinięte zmienności atawi
styczne (zob. D), zaopatrujące większą część powierzchni dłoniowej ręki.
A . b r a c h ia lis A . b r a c h ia lis A . b r a c h ia lis
M .p r o n a t o r M .p r o n a t o r
te r e s te r e s
A . u ln a r is A . u ln a r is
U ln a A . u ln a r is
A . m e d ia n a
A rc u s p a lm a r is
p ro fu n d u s
A r c u s p a lm a r is
a b c
D Tętnice przedramienia: zmienności (wg Lipperta i Pabsta) nej powierzchownej biegnie do przodu od mięśni zginaczy. W odcinku
Ramię prawe, widok od przodu. dalszym naczynie to może się łączyć z tętnicą łokciową. Występowanie
tętnicy łokciowej powierzchownej stanowi potencjalne ryzyko pod
a Typowe unaczynienie przedramienia (84% przypadków).
czas iniekcji dożylnych w okolicy łokciowej (zob. s. 356). Dodatkowe
b, c Zmienności
tętnice powierzchowne częściej rozwijają się u osobników, u których
b Obecna przetrwała tętnica pośrodkową, często jest gałęzią tętnicy łok
tętnica ramienna dzieli się na ramieniu na tętnicę ramienną powierz
ciowej, poniżej odejścia tętnicy międzykostnej wspólnej (8% przypad
chowną (która na przedramieniu staje się tętnicą promieniową) i tęt
ków).
nicę ramienną (która na przedramieniu przechodzi w tętnicę łokciową;
c W obrębie przedramienia występują dodatkowe tętnice powierz
zob. przykład „wysokiego podziału", s. 387).
chowne (tętnice powierzchowne przedramienia, 8% przypadków). Na
przykład tętnica łokciowa powierzchowna jako gałąź tętnicy ramien-
395
5.12 Okolica tylna przedramienia oraz grzbiet ręki
M .e x t e n s o r R e te c a r p a le
c a r p i u ln a r is d o r s a le
M . tr ic e p s b r a c h ii,
R e t in a c u lu m m u s c u M .e x t e n s o r c a r p i
lo r u m e x t e n s o r u m r a d ia lis b r e v is e t
lo n g u s
A . u ln a r is ,
R. c a r p a lis d o r s a lis A . r a d ia lis
r a d ia lis
M . e x te n s o r M . ab d u cto r
d ig it i m in im i p o llic is lo n g u s M . b r a c h io
O le c r a n o n
r a d ia lis
A . ra d ia lis ,
R. c a r p a lis d o rs a lis R e te a r t ic u la r e
M . ancon eu s c u b it i e t
M . e x te n s o r
E p ic o n d y lu s
d ig it o r u m
la te r a lis
A a. m e ta M . e x te n s o r M . e xte n s o r
c a r p a le s p o llic is lo n g u s c a r p i u ln a r is
d o r s a le s
M m . in t e r A . in te ro s s e a
o s s e i d o r s a le s re c u rre n s M . s u p in a t o r
M e m b ra n a
in t e r o s s e a M . e xte n s o r
a n t e b r a c h ii d ig it o r u m
(p r z e b it a p r z e z
n a c z y n ia )
d o r s a le s
p o s t e r io r
M .e x t e n s o r
b r e v is e t lo n g u s
M . e x te n s o r
c a r p i u ln a r is M . e x te n s o r
A . in t e r o s s e a a n t e r io r
(p r z e b ija m e m b r a n a M . ab d u cto r
in t e r o s s e a a n t e b r a c h ii) p o llic is lo n g u s
A Tętnice grzbietu ręki oraz prostowniki palców, ręka prawa M . e xte n s o r M . e x te n s o r

Aby uwidocznić tętnice grzbietu ręki usunięto skórę, tkankę podskórną in d ic is p o llic is b r e v is
oraz powięzie grzbietu ręki (dla większej przejrzystości usunięto także M e m b ra n a

żyły i nerwy). Unaczynienie grzbietu ręki pochodzi w większości od tęt in te ro s s e a
nicy promieniowej. Natomiast tętnica łokciowa oddaje tylko jedno, małe a n t e b r a c h ii
naczynie (gałąź nadgarstkowa grzbietowa (r. carpalis dorsalis)). Jakkol M .e x t e n s o r c a rp i

A . u ln a ris ,
wiek gałęzie przeszywające tworzą liczne połączenia między tętnicami R . c a r p a lis d o r s a lis
ra d ia lis lo n g u s
powierzchni dłoniowej i grzbietowej ręki. W obrębie palców występują A . r a d ia lis

R e t in a c u lu m m u s
połączenia między tętnicami grzbietowymi palców i tętnicami dłonio
c u lo r u m e x t e n s o r u m
M . e x te n s o r
wymi właściwymi palców.
ic is lo n g u s
A . r a d ia lis ,
R .c a r p a lis d o r s a lis
B Tętnice po stronie prostowników przedramienia i grzbietu ręki,

struktury głębokie, ręka prawa
W obrębie okolicy łokciowej odpreparowano przyczep początkowy mię
śnia łokciowego, a mięsień odsunięto. Odpreparowano także mięsień
trójgłowy ramienia w okolicy jego przyczepu początkowego. Po stronie
prostowników przedramienia usunięto częściowo mięsień prostownik
łokciowy nadgarstka i mięsień prostownik palców.
Zwróć uwagę jaktętnica międzykostna tylna przebija błonę międzykostną
przedramienia tuż poniżej brzegu dolnego mięśnia odwracacza i prze
chodzi do przedziału prostowników przedramienia. W odcinku dalszym
przedramienia usunięto mięsień prostownik długi kciuka i mięsień pro
stownik wskaziciela tak, aby uwidocznić jak tętnica międzykostna przed
nia przebija błonę międzykostną przedramienia i przechodzi na jej po
wierzchnię tylną. Obydwie te tętnice są ważnym źródłem unaczynienia
przedziału prostowników przedramienia.
396
N. m e d ia n u s ,
Rr. d o r s a le s n e r v i
N . m e d ia n u s , d ig it a le s
n ie z a le ż n y o b s z a r p a lm a r e s p ro p rii
u n e r w ie n ia
N . u ln a r is , N n .
d ig it a le s d o r s a le s
(n ie z a le ż n y o b s z a r
u n e r w ie n ia n e r w u
ło k c io w e g o )
N. u ln a ris ,
R .d o r s a lis
N . r a d ia lis ,
R . s u p e r f ic ia lis
e t N n . d ig it a le s
d o r s a le s
C Unerwienie grzbietu ręki b Niezależne i nakładające się obszary unerwienia czuciowego

Ręka prawa, widok od tyłu. grzbietu ręki, nerw łokciowy, pośrodkowy i promieniowy. Okolice
a Nerwy skórne grzbietu ręki. Zwróć uwagę, że palce drugi, trzeci zaopatrywane w większości przez jeden nerw zaznaczono jasnymi ko
i strona promieniowa palca czwartego są inaczej unerwione w części lorami przeźroczystych masek. Obszary unerwienia czuciowego każ
bliższej i inaczej w części dalszej. dego z nerwów w rzeczywistości nakładają się w znacznym stopniu na
• Odcinek dalszy: unerwiony jest przez gałęzie grzbietowe odcho sąsiednie okolice zaopatrywane przez inne nerwy. Uszkodzenie poje
dzące od nerwów dłoniowych właściwych palców, gałęzie nerwu dynczego nerwu nie powoduje znieczulenia całego unerwianego ob
pośrodkowego. szaru. Natomiast rozległa lub całkowita utrata czucia ograniczona jest
• Odcinek bliższy: unerwiony jest przez nerwy grzbietowe palców (nn. do obszarów, które posiadają unerwienie niezależne lub do obszarów
digitales dorsales), gałęzie nerwu promieniowego (zaopatrujące palce mających ubogie unerwienie nakładające się (kilku nerwów), zazna
drugi i trzeci mniej więcej do okolicy stawu międzypaliczkowego czono ciemniejszym , bardziej intensywnym kolorem.
bliższego) i gałęzie nerwu łokciowego (zaopatrujące palce trzeci
i czwarty także do okolicy stawu międzypaliczkowego bliższego).
M . e x t e n s o r d ig it o r u m O stra p e - M . e x te n s o r ca rp i M . e x te n s o r
e t M . e x t e n s o r in d ic is z iu m r a d ia lis b r e v is p o llic is lo n g u s
R e t in a c u lu m m u
s c u lo r u m e x t e n s o r u m
M .e x t e n s o r c a rp i
d o r s a lis I
A . r a d ia lis ,
R . c a r p a lis d o r s a lis
M . e x te n s o r A . ra d ia lis
O s m e ta - M . ab d u cto r
c a rp i I p o llic is lo n g u s
D Dołek promieniowy („tabakierka anatomiczna"), ograniczenia

a Anatomia struktur powierzchownych, grzbiet ręki prawej, widok
M . e x t e n s o r in d ic is , od tyłu i boku.
te n d o b Mięśnie i ścięgna grzbietu ręki prawej, widok od strony promieniowej.
Trójkątna „tabakierka anatomiczna" od strony dłoniowej ograniczona
d o r s a lis I jest przyczepami ścięgien mięśnia odwodziciela długiego kciuka i mię
śnia prostownika krótkiego kciuka, a od strony grzbietowej przycze
pem ścięgna mięśnia prostownika długiego kciuka. Dno tabakierki
tw orzy głównie kość łódeczkowata i czworoboczna większa. Kruchość
C a p u t o s s is i delikatność kości łódeczkowatej w obrębie tabakierki są częstymi
m e ta ca rp i I
przyczynami jej złamań. W odcinku bliższym tabakierka anatomiczna
M . e x te n s o r P ro c . s t y lo ograniczona jest troczkiem mięśni prostowników.
p o llic is lo n g u s id e u s ra d ii
Zwróć uwagę na leżącą głęboko tętnicę promieniową, która w dołku pro
M . e x t e n s o r p o llic is
b r e v is e t M . a b d u c t o r F o v e a r a d ia lis mieniowym biegnie między kością czworoboczną większą a łódeczko-
p o llic is lo n g u s watą, stanowiąc ważny punkt orientacyjny podczas preparowania.
397
5.13 Powierzchnia dłoniowa ręki:

nerwy i naczynia napowięziowe
p a lm a r e s p r o p r ia e
p a lm a r e s
p ro p rii
p a lm a r e s
com m unes
p a lm a r e s
p r o p r ii p o llic is
A Tętnice i nerwy powierzchowne
powierzchni dłoniowej ręki
M . a d d u c to r
p o llic is Ręka prawa, widok od przodu. Aby uwidocz
M . ab d u cto r
nić powierzchowne struktury naczyniowo-ner-
d ig it i m in im i
wowe ręki, usunięto wszystkie powięzie, pozo
b r e v is , C a p u t
A p o n e u r o s is stawiając rozcięgno dłoniowe. Usunięto także
s u p e r f ic ia le
p a lm a r is
więzadło nadgarstkowe dłoniowe, aby uwi
M. ab d u cto r docznić naczynia i nerwy (tętnica łokciowa
M . p a lm a r is
b r e v is i nerw łokciowy: zob. s. 405), biegnące przez ka
R e t in a c u lu m
nał łokciowy.
A . ra d ia lis , R. p a lm a r is
m u s c u lo r u m fle x o r u m Zwróć uwagę na gałąź dłoniową powierzchowną
(L ig . c a r p i t r a n s v e r s u m ) tętnicy promieniowej (r. palmaris superficialis
A . r a d ia lis arteriae radialis), której przebieg charakteryzują
A . e t N . u ln a r is
liczne zmienności. Na przedstawionym obok
C a n a lis u ln a r is preparacie tętnica biegnie między przyczepem
M . p a lm a r is
lo n g u s początkowym mięśnia odwodziciela krótkiego
kciuka i mięśnia zginacza krótkiego kciuka, kie
F a sc ia rując się na powierzchnię dłoniową ręki. W ok.
a n t e b r a c h ii 30% przypadków tętnica promieniowa łączy
się z tętnicą łokciową i tw orzy łuk dłoniowy po
[ Kittv wierzchowny (tu niewidoczny: zob. też s. 400).
N n . d ig it a le s p a lm a r e s A rt. m e ta ca rp o - A . d ig it a lis
p r o p r ii, R . d o r s a lis p h a la n g e a lis d o r s a lis B Nerwy i naczynia palca środkowego
prawego
Widok od strony bocznej. Na wysokości śród-
ręcza tętnice powierzchni dłoniowej położone
N . d ig it a lis d o r s a lis
są do przodu od nerwów, natomiast w obrę
bie palców znajdują się one po ich grzbietowej
stronie (najczęściej krzyżują się na wysokości
A .d ig it a lis p a lm a r is
c o m m u n is
stawów śródręczno-paliczkowych). Powierzch
nia boczna i dalsza część powierzchni grzbie
towej palca zaopatrywane są przez gałęzie ner
N .d ig it a lis p a lm a r is wów dłoniowych właściwych palców (od nerwu
p r o p r iu s pośrodkowego).
398
R. c o m m u n ic a n s R. c o m m u n ic a n s
u ln a r is m e d ia n u s
C Nerwy zaopatrujące powierzchnię dłoniową ręki b Wariant I (20% przypadków): nerw pośrodkowy i nerw łokciowy, łączą
Ręka prawa, widok od przodu. się ze sobą gałęzią łączącą łokciową i gałęzią łączącą pośrodkową.
c Wariant II (20% przypadków): nie stwierdza się połączeń między ner
a-c Zakres unerwienia powierzchni dłoniowej ręki (wg Schmidta
wem pośrodkowym i nerwem łokciowym,
i Lanza). Zakres unerwienia czuciowego wyznaczają połączenia mię
d Niezależne i nakładające się okolice unerwienia czuciowego ręki,
dzy gałęziami nerwu pośrodkowego i łokciowego. Do najczęściej w y
widok od strony dłoniowej. Obszary niezależnego, nie nakładają
stępujących typów unerwienia należą:
cego się unerwienia zaznaczono ciemniejszym i, bardziej intensyw
a Najczęstszy typ (46% przypadków) to nerw pośrodkowy i nerw ło
nymi kolorami. Porównaj z okolicą grzbietową (C s. 397).
kciowy, które łączą się między sobą gałęzią łączącą łokciową.
P h a la n x M . e x t e n s o r d ig it o r u m , t e n d o
d is t a lis
A . e t N . d ig it a lis
P h a la n x
d o r s a lis
m e d ia
P lic a e
P h a la n x
in t e r d ig it a le s
p r o x im a lis
O s m e ta
p ro fu n d u s , te n d o
c a r p i III
A .d ig it a lis
p a lm a r is
s u p e r f ic ia lis , t e n d o
p ro p ria
N n .d ig it a le s
a b p a lm a r e s p ro p rii
D Znieczulenie przewodowe (blokada nerwu) a Miejsca iniekcji zlokalizowane są w fałdach między palcami,
Ręka prawa, widok od tyłu. Ten typ znieczulenia miejscowego stosowany b Po znieczuleniu gałęzi nerwów grzbietowych palców, igłę kieruje się
jest często podczas zabiegów w obrębie palców, głównie podczas zaopa do gałęzi dłoniowych zarówno po stronie promieniowej, jak i łokcio
trywania ran wym agających założenia szwów. wej, w iniekcji podskórnej podaje się 1-2 ml środka znieczulającego po
każdej stronie.
A .d ig it a lis R r .d ig it o -
p a lm a r is p r o p r ia p a lm a r e s
O s m e ta ca rp i
E Unaczynienie ścięgien mięśni zginaczy
palców w obrębie pochewek
(wg Lundborga)
Palec środkowy prawy, widok od strony bocz
M . fle x o r nej. Ścięgna mięśni zginaczy w obrębie poche
d ig it o r u m
wek ścięgien unaczynione są przez gałęzie tęt
p ro fu n d u s
nic dłoniowych palców, które biegną w krezce
V in c u la V in c u la M .f le x o r d ig it o r u m ścięgna (mesotendineum) [pęto długie (vincu
b re v ia lo n g a s u p e r f ic ia lis lum longum) i pęto krótkie (vinculum breve)].
399
5.14 Powierzchnia dłoniowa ręki: unaczynienie
A rc u s
p a lm a r is
A . u ln a r is A . r a d ia lis
N n . d ig it a le s A rc u s
p a lm a r e s p a lm a r is
p ro p rii s u p e r f ic ia lis
A a . d ig it a le s A . u ln a r is
p a lm a r e s
p a lm a r e s
p r o p r ia e
p ro p rii p o llic is A a . d ig it a le s
p a lm a r e s
M m . lu m b r ic a le s M . in t e r
com m unes
osseu s
A a . d ig it a le s d o r s a lis I
p a lm a r e s A rc u s
com m unes M . a d d u c to r p a lm a r is
p o llic is s u p e r f ic ia lis
s u p e r f ic ia lis M .f le x o r
A . u ln a r is A . r a d ia lis
p o llic is b r e v is ,
M .f le x o r d ig iti C a p u t s u p e r c
m in im i b r e v is fic ia le
M .a b d u c t o r A . r a d ia lis , R .p a lm a r is
d ig it i m in im i s u p e r f ic ia lis
N . u ln a r is , M. a b d u cto r
R. s u p e r f ic ia lis p o llic is b r e v is A a . d ig it a le s
p a lm a r e s
A . e t N . u ln a r is , M. opponens
com m unes
R. p r o f u n d u s p o llic is
A . u ln a r is A . m e d ia n a
R e t in a c u lu m
M . p a lm a r is lo n g u s (z m ie n n o ś ć )
d
L ig . c a r p i p a lm a r e
A . ra d ia lis , R . p a lm a r is
A . e t N . u ln a r is B Łuk dłoniowy powierzchowny: zmienności
N . m e d ia n u s (wg Lipperta i Pabsta)
Ręka prawa, widok od strony dłoniowej (nie
s u p e r f ic ia lis M . p ro n a to r
q u a d ra tu s
analizowano zmienności łuku dłoniowego głę
M . fle x o r bokiego).
c a r p i u ln a r is A . ra d ia lis
a Prawidłowo (37% przypadków) tętnica pro
M . e x te n s o r
mieniowa i łokciowa w równym stopniu tw o
c a r p i r a d ia lis
M . fle x o r M .f le x o r c a r p i lo n g u s e t b r e v is
rzą tuk dłoniowy powierzchowny.
p o llic is lo n g u s ra d ia lis
b-d Zmienności
b Łuk dłoniowy powierzchowny powstaje w ca
A Łuk dłoniowy powierzchowny łości z tętnicy łokciowej (37% przypadków),
i jego gałęzie c Wszystkie tętnice dłoniowe wspólne palców,
Ręka prawa, widok od przodu. Aby uwidocznić stawiono na B), usunięto rozcięgno dłoniowe z wyjątkiem pierwszej, która jest gałęzią tęt
łuk dłoniowy powierzchowny (zm ienności przed- i pozostałe powięzie. nicy promieniowej, są gałęziami tętnicy łok
ciowej (13% przypadków),
d Tętnica łokciowa i pośrodkowa oddają tęt
nice dłoniowe wspólne palców (bardzo
rzadko).
400
p a lm a r e s p ro p rii
p a lm a r e s
p r o p r ia e
p a lm a r e s
com m unes
M . ab d u cto r
d ig it i m in im i M . a d d u c t o r p o llic is .
m in im i b r e v is M .a b d u c t o r
A a . m e t a c a r p a le s
p a lm a r e s
M . fle x o r
M. opponens
d ig it i m in im i
p ro fu n d u s
N. u ln a r is ,
R. p r o f u n d u s
N. u ln a r is ,
R. s u p e r f ic ia lis A .r a d ia lis , R . p a lm a r is
A . u ln a ris ,
R. p ro fu n d u s
- N. in t e r o s s e u s
A . e t N . u ln a r is a n t e b r a c h ii a n t e r io r
( k o ń c o w e g a łę z ie C Łuk dłoniowy głęboki i jego gałęzie
c z u c io w e ) Ręka prawa, widok od przodu. Aby uwidocznić
luk dłoniowy głęboki, powstający z gałęzi koń
M .p r o n a t o r A . r a d ia lis
q u a d ra tu s
cowej tętnicy promieniowej, usunięto ścięgna
mięśni zginaczy powierzchownych i głębokich
M .f le x o r c a rp i A . in te ro s s e a palców oraz mięśnie kłębu i kłębika.
u ln a r is a n t e r io r
Palmaris Dorsalis
A . d ig it a lis A .d ig it a lis
p a lm a r is d o r s a lis
p r o p r ia
A . m e t a c a r p a lis
d o r s a lis
A . p a lm a r is
m e t a c a r p a lis
R. p e rfo ra n s
p ro fu n d u s A . c a r p a lis
d o r s a lis
R e te c a r p a le
p a lm a r e R e te c a r p a le
d o r s a le
A . ra d ia lis
c p o s t e r io r
D Zespolenia tętnic ręki a Ręka prawa, widok od tyłu.

Tętnica łokciowa i promieniowa łączą się ze sobą b Ręka prawa, widok od tyłu.
za pomocą łuku dłoniowego powierzchownego c Palec środkowy prawy, widok od strony
i głębokiego, gałęzi przeszywających oraz sieci bocznej.
nadgarstkowej grzbietowej.
401
5.15 Kanał nadgarstka
R e t in a c u lu m N . m e d ia n u s O s s c a p h o id e u m
(L ig . c a r p i t r a n s v e r s u m ) O s t r a p e z iu m
M m . t h e n a r is
V a g in a e
t e n d in u m ,
C a n a lis c a r p i
A . e t N. u ln a r is lo n g u s , t e n d o
O s p is ifo r m e M . e x t e n s o r p o llic is
b r e v is , t e n d o
s tru k tu ry M . e x t e n s o r p o llic is
p o w ię k s z o n e n a B lo n g u s , t e n d o
M m . h y p o t h e n a r is
N . ra d ia lis ,
M .e x t e n s o r c a rp i r a d ia lis lo n g u s , t e n d o
u ln a r is , t e n d o
p ła s z c z y z n a r a d ia lis b r e v is , t e n d o
M . e x t e n s o r d ig it i
p r z e k r o ju m in im i, t e n d o
Os M . e x t e n s o r d ig it o r u m Os
d la AiB
h a m a tu m e t M . e x t e n s o r in d ic is , c a p it a t u m
te n d o
A Nadgarstek prawy, przekrój poprzeczny (zob. też B) nadgarstka, znajdującą się na powierzchni przedniej kości nadgarstka.
Widok od strony przyśrodkowej. Kanał nadgarstka jest to kostno-włók- Natomiast ograniczeniem od strony dłoniowej jest troczek mięśni zgi
nisty kanał (zob. s. 288), przez który przebiegają nerw pośrodkowy oraz naczy (w żargonie klinicznym nazywany więzadłem poprzecznym nad
ścięgna mięśni zginaczy palców powierzchownego i głębokiego, zgina- garstka). Tętnica łokciowa i nerw łokciowy biegną przez kanał łokciowy po
cza długiego kciuka i zginacza nadgarstka promieniowego, do ich przy stronie dłoniowej troczka (zob. s. 405).
czepów końcowych. Od strony grzbietowej kanał ograniczony jest bruzdą
R e t in a c u lu m m u s c u lo r u m fle x o r u m M . fle x o r d ig it o r u m
(L ig . c a r p i t r a n s v e r s u m ) s u p e r f ic ia lis e t p r o fu n d u s ,
te n d o
M . fle x o r d ig it o r u m A . e t V . p a lm a r is
C a n a lis u ln a r is s u p e r f ic ia lis , t e n d o s u p e r f ic ia lis
M . fle x o r A r c u s p a lm a r is
L ig .c a r p i p a lm a r e c a r p i r a d ia lis , s u p e r f ic ia lis
te n d o
M . fle x o r
A . e t N . u ln a r is p o llic is lo n g u s ,
N. m e d ia n u s
te n d o
O s p is ifo r m e M . fle x o r
p o llic is lo n g u s ,
C a v it a s s y n o v ia lis p ro fu n d u s
te n d o
C a n a lis c a rp i V a g in a c o m m u n is
O s scap h o
m u s c u lo r u m
id e u m
O s t r iq u e t r u m fle x o r u m
A . r a d ia lis
A . u ln a ris
O s h a m a tu m M . fle x o r d ig it o r u m O s c a p it a t u m
a p ro fu n d u s , te n d o b
B Łuki dłoniowe oraz pochewki ścięgien nadgarstka i palców cza długiego kciuka. Wspólna krezka ścięgien wszystkich mięśni zgina
(wg Schmidta i Lanza) czy palców przyczepia się po stronie promieniowej i dłoniowej ścian
a Pochewki ścięgien w kanale nadgarstka (szczegóły z A). Długie ścię kanału nadgarstka. Nerw pośrodkowy biegnie zwykle w oddzielnej
gna mięśni zginaczy biegną przez kanał nadgarstka objęte pochew przestrzeni tuż do tyłu od troczka mięśni zginaczy (zmienności prze
kami ścięgien. Ścięgna mięśnia zginacza palców powierzchownego biegu pochewek ścięgien opisano na s. 344).
i głębokiego objęte są ich własnymi pochewkami maziowymi. Po stro b Łuki dłoniowe oraz pochewki ścięgien nadgarstka i palców
nie promieniowej tych pochewek znajduje się ścięgno mięśnia zgina
402
p a lm a r e s
p ro p rii
p a lm a r e s
p r o p r ia e
N n .d ig it a le s p a lm a r e s
p r o p r ii p o llic is
A a . d ig it a le s M . in te r o s s e u s
p a lm a r e s c o m m u n e s d o r s a lis I
A r c u s p a lm a r is M . a d d u c t o r p o llic is
M .f le x o r p o llic is b r e v is .
M . fle x o r d ig iti C a p u t s u p e r f ic ia le
M .a b d u c t o r p o llic is b r e v is
M. a b d u cto r ------------
N. m e d ia n u s , R .t h e n a r is
d ig it i m in im i
N. u ln a r is , --------
R. s u p e r f ic ia lis — R e t in a c u lu m m u s c u lo r u m fle x o r u m
N. u ln a r is , R. p r o f u n d u s
R. p a lm a r is n e r v i m e d ia n i
A . u ln a r is , R . p r o f u n d u s
A . r a d ia lis , R . p a lm a r is s u p e r fic ia lis

R. p a lm a r is n e r v i u ln a r is
N . m e d ia n u s
A . u ln a r is
M .f le x o r c a r p i r a d ia lis
N. u ln a r is
M .f le x o r p o llic is lo n g u s
A . ra d ia lis
M . fle x o r M .e x t e n s o r c a rp i
c a r p i u ln a r is r a d ia lis lo n g u s e t b r e v is
C Kanał nadgarstka, ręka prawa czas zabiegów chirurgicznych na troczku mięśni zginaczy w zespole cie-
Widok od przodu. Więzadło poprzeczne nadgarstka zaznaczono jako śni nadgarstka, znajomość i świadomość licznych zmienności oraz prze
przeźroczyste pasmo. Otworzono kanał łokciowy, aby wyeksponować tęt biegu nerwu pozwala uniknąć powikłań związanych z przecięciem gałęzi
nicę łokciową i nerw łokciowy. ruchowej do mięśni kłębu. Na powyższym przykładzie, gałąź dłoniowa
Zwróć uwagę na powierzchowny przebieg nerwu pośrodkowego w kanale powierzchowna tętnicy promieniowej biegnie na powierzchni przedniej
nadgarstka oraz na miejsce odejścia gałęzi ruchowej do mięśni kłębu, tuż troczka mięśni zginaczy, natomiast zwykle przebiega ona w obrębie m ię
poniżej troczka mięśni zginaczy (zmienności przedstawiono na D). Pod śni kłębu (zob. s. 320).
R . t h e n a r is , w c z e s n e o d e jś c ie , R e t in a c u lu m m u s c u R. t h e n a r is , p r z e b ija
d o t y łu o d R e t in a c u lu m lo r u m fle x o r u m R e t in a c u lu m m u s c u
D Gałąź ruchowa nerwu pośrodkowego do mięśni kłębu, zmienności
m u s c u lo r u m fle x o r u m (o d s u n ię t o ) lo r u m fle x o r u m
(wg Schmidta i Lanza)
a Typowo nerw pośrodkowy (46% przypadków) oddaje gałąź do mię

śni kłębu poniżej troczka mięśni zginaczy (więzadło poprzeczne nad
garstka).
b, c Zmienności
b Gałąź do mięśni kłębu odchodzi i przebiega do tyłu od więzadła (31%
przypadków).
c Gałąź do mięśni kłębu przebija troczek zginaczy (więzadło poprzeczne
M m . nadgarstka; w ok. 23% przypadków), co powoduje, że jest ona nara
a c t h e n a r is żona na urazy podczas zabiegów chirurgicznych w obrębie troczka.
403
5.16 Kanał łokciowy i okolica przednia nadgarstka
M m . h y p o t h e n a r is M m . t h e n a r is
R e t in a c u lu m
p a lm a r is
A . e t N . u ln a r is , M . ab d u cto r
R. p r o f u n d u s p o llic is lo n g u s
O s p is ifo r m e A . ra d ia lis , R. p a lm a r is
L ig . c a r p i p a lm a r e
A . e t N. u ln a r is
M . fle x o r
M . p a lm a r is
lo n g u s
A . r a d ia lis
A Okolica przednia nadgarstka, struktury powierzchowne (zob. B). Ścięgno mięśnia zginacza nadgarstka promieniowego jest w aż
Aby uwidocznić struktury powierzchowne po stronie przedniej nad nym punktem orientacyjnym dla lokalizacji tętna na tętnicy prom ienio
garstka, ograniczone od przodu troczkiem mięśni zginaczy (więzadło po wej. Ścięgno mięśnia zginacza nadgarstka łokciowego jest wyczuwalne
przeczne nadgarstka), usunięto skórę i powięź przedramienia. Ścięgna powyżej kości grochowatej.
przyczepów końcowych mięśnia zginacza nadgarstka łokciowego, mię Zwróć uwagę na powierzchowny przebieg nerwu pośrodkowego i nerwu
śnia dłoniowego długiego i mięśnia zginacza nadgarstka promieniowego łokciowego oraz tętnicy promieniowej i łokciowej, które są szczególnie
są wyraźnie widoczne i wyczuwalne przez skórę, szczególnie gdy pięść narażone na urazy w w yniku ran szarpanych nadgarstka.
jest mocno zaciśnięta, a nadgarstek ustawiony jest w niewielkim zgięciu
B Nadgarstek prawy, anatomia struktur powierzchownych

Widok od przodu.
404
A rc u s p a lm a r is N. m e d ia n u s ,
s u p e r f ic ia lis R .t h e n a r is
M .fle x o r d ig iti M .f le x o r p o llic is

m in im i b re v is b r e v is , C a p u t
M. ab d u cto r
d ig iti m in im i M . a b d u cto r
M . p a lm a r is
---------- M. opponens
b r e v is
p o llic is
A p o n e u r o s is p a lm a r is
(o d c ię t y b rz e g ) R e t in a c u lu m
R . p a lm a r is
n e r v i u ln a ris A . r a d ia lis , R. p a lm a r is
O s p is ifo r m e s u p e r f ic ia lis
C a n a lis u ln a r is R. p a lm a r is n e r v i m e d ia n i
(k a n a ł G u y o n a ) A rc u s A rc u s
N. m e d ia n u s
L ig .c a r p i p a lm a r e p a lm a r is p a lm a r is
M . p ro n a to r s u p e r f ic ia lis p ro fu n d u s
N. u ln a ris q u a d ra tu s
N . u ln a ris , H a m u lu s
A . u ln a ris M . fle x o r c a rp i
R . s u p e r f ic ia lis o s s is h a m a ti
ra d ia lis
N. u ln a ris , O s p is ifo r m e
u ln a ris M . fle x o r
R. p ro fu n d u s
M . p a lm a r is
lo n g u s A . ra d ia lis A . e t N. u ln a r is A . r a d ia lis
a M .f le x o r d ig it o r u m M . b r a c h io b
s u p e r f ic ia lis r a d ia lis
C Kanał łokciowy, przebieg tętnicy łokciowej i nerwu łokciowego b Kostne punkty orientacyjne kanału łokciowego. Kość grocho-
oraz struktury głębokie kanału wata po stronie łokciowej nadgarstka oraz haczyk kości haczykowa
Ręka prawa, widok od przodu. tej, leżący w części dalszej i nieco w kierunku promieniowym, stanowią
ważne kostne punkty orientacyjne, między którymi w kanale łokcio
a Aby przedstawić przebieg tętnicy łokciowej i nerwu łokciowego w ka
wym biegną tętnica łokciowa i nerw łokciowy.
nale łokciowym, usunięto rozcięgno dłoniowe i powięź przedramienia.
M . p a lm a r is A p o n e u r o s is A p o n e u r o s is
b r e v is p a lm a r is M . p a lm a r is p a lm a r is
b r e v is
H a m u lu s A . u ln a r is , H a m u lu s
o s s is h a m a ti R. s u p e r f ic ia lis o s s is h a m a ti
M . a b d u cto r
(A rc u s
d ig it i m in im i e t C a n a lis
Mm. p a lm a r is
M . fle x o r d ig iti u ln a r is , h ia tu s
h y p o t h e n a r is s u p e r f ic ia lis )
m in im i b r e v is , t e n d o d is t a lis
A . e t N . u ln a r is ,
N. u ln a ris ,
R. p ro fu n d u s L ig . p is o R e t in a c u lu m
h a m a tu m m u s c u lo r u m
C a n a lis u ln a r is ,
C a n a lis u ln a r is , fle x o r u m
h ia t u s p r o x im a lis
h ia t u s d is t a lis O s p is ifo r m e C a n a lis
L ig . c a rp i u ln a r is , h ia tu s
O s p is ifo r m e p a lm a r e M . fle x o r c a r p i p r o x im a lis
u ln a r is , t e n d o
M . fle x o r M . p a lm a r is L ig . c a rp i
c a r p i u ln a ris lo n g u s p a lm a r e
M . fle x o r
A . e t N. u ln a r is M . fle x o r d ig i d ig it o r u m M . p a lm a r is
to ru m s u p e r s u p e r f ic ia lis , lo n g u s ,
fic ia lis te n d o te n d o
a b
D Rozwory i ściany kanału łokciowego z (a) i bez (b) nerwów (rozwór dalszy) znajduje się na wysokości haczyka kości haczykowatej,
i naczyń (wg Schmidta i Lanza) zaznaczone napiętym, poprzecznym tukiem o kształcie półksiężyca, roz
Widok od przodu. Ściana przednia (dłoniowa) kanału łokciowego utwo piętym między kością grochowatą, a haczykiem kości haczykowatej. Ta
rzona jest przez skórę i podskórną tkankę tłuszczową, więzadła nadgarst druga struktura jest również miejscem przyczepu dla mięśnia zginacza
kowe dłoniowe (w części bliższej) oraz mięsień dłoniowy krótki (w odcinku krótkiego palca małego. Obszar zaopatrzenia gałęzi głębokich tętnicy łok
dalszym). Od strony tylnej (grzbietowej), kanał łokciowy ograniczony jest ciowej i nerwu łokciowego obejmuje część środkową powierzchni dłonio
przez troczek mięśni zginaczy (więzadło poprzeczne nadgarstka) oraz wej ręki. Gałęzie te biegną na więzadle grochowo-haczykowym, do tyłu
więzadło grochowo-haczykowe (lig. pisohamatum). Wejście do kanału od łuku ścięgnistego. Gałęzie powierzchowne tętnicy łokciowej i nerwu
nadgarstka (rozwór bliższy) rozpoczyna się na wysokości kości grocho- łokciowego biegną w kierunku dalszym, do przodu od łuku ścięgnistego
watej, poniżej więzadła nadgarstkowego dłoniowego. Wyjście z kanału i do tyłu od mięśnia dłoniowego krótkiego.
405
Kończyna dolna
1 Kości, stawy i więzadła............................................................ 408
3 Mięśnie: anatomia topograficzna....................................... 502

Kończyna dolna 1. Kości, stawy i wiązadła
1.1 Kończyna dolna
A Cechy charakterystyczne i specjalizacja czynnościowa S p in a ilia c a S p in a ilia c a C r is ta

kończyny dolnej u człowieka a n t e r io r s u p e r io r p o s t e r io r s u p e r io r ilia c a Os coxae
W wyniku ewolucji kończyna górna wyspecjalizowała się w kontrolowa

nych wzrokowo, precyzyjnych ruchach m anipulacyjnych. Natomiast koń
czyna dolna została zaadaptowana do chodu dwunożnego, który w y
różnia naczelne. Kształt i proporcje kończyn dolnych są swoiste dla czło
wieka i stanowią końcowy etap procesu ewolucji, podczas którego śro
dek ciężkości i ułożenie narządów wewnętrznych u naczelnych istotnie
A rt. co xa e
C in g u lu m
się przemieściły, zm ieniając kształt i biomechanikę tułowia. Doprowa
p e lv ic u m C o llu m
dziło to do wytworzenia najbardziej efektywnego chodu dwunożnego.
fe m o r is
Inne osobniki z rzędu naczelnych mają możliwość przyjmowania wypro
stowanej postawy ciała i poruszania się w pozycji pionowej, ale tylko na
krótko i przy znacznie większym nakładzie energii. Wyprostowana po
stawa ciała, charakterystyczna dla człowieka, została osiągnięta w wyniku
kolejnych przystosowań anatomicznych, zachodzących w układzie mię-
śniowo-szkieletowym. Do najistotniejszych zmian adaptacyjnych doszło
w obrębie kręgosłupa i miednicy mniejszej. Kręgosłup człowieka różni się
T ro c h a n te r
znacznie od kształtu u innych naczelnych - prosta konstrukcja kręgosłupa
m in o r
„łuk i cięciwa", występująca u szym pansa, u człowieka została zaniechana
na korzyść kształtu przypominającego ustawione pionowo dwie litery S.
Taki kształt pozwala szkieletowi osiowemu człowieka pracować jak sprę
żyna, amortyzująca wstrząsy (zob. s. 103), podczas przemieszczania całego Fem ur
ciężaru tułowia, powyżej powierzchni nośnej stóp. Ta wyprostowana po

stawa ciała wym usza przesunięcie i utrzymanie całego ciężaru narządów Fem ur
jam y brzusznej nad poziomem miednicy. Szeroka kość krzyżowa i w ysu

nięte do przodu talerze biodrowe dodatkowo rozkładają ciężar i tworzą
rusztowanie, które podtrzymuje narządy wewnętrzne. Efektywność pio
nowego chodu zwiększają dodatkowo stabilizacja miednicy i bezpieczne
umocowanie kręgosłupa za pomocą kości krzyżowej. Niepowtarzalne C o n d y lu s
m e d ia lis
proporcje kończyny dolnej u człowieka umożliwiają radykalną zmianę
ustawienia, które zwiększa zakres jej wyspecjalizowania. Czynność koń
C o n d y lu s
czyn dolnych polega przede wszystkim na wspomaganiu funkcji lokomo-
la te r a lis
cyjnych i podporowych. Kończyny dolne u człowieka są wyjątkowo dłu P a te lla
gie i silne. Przykładowo u orangutana długość kończyn dolnych stanowi A rt. g e n u s
111% długości jego tułowia, u szympansa - 128%, a u człowieka zależ E x t r e m it a s

p r o x im a lis C aput
ność ta wynosi 171%. Przystosowanie kończyn dolnych do chodu dw u fib u la e
t ib ia e
nożnego u człowieka związane jest również z zasadniczymi zmianami
czynności niektórych mięśni, głównie pośladkowych, prostowników
stawu kolanowego i mięśni goleni.
F ib u la
C ru s
T ib ia
B Szkielet kończyny dolnej

a Kończyna dolna prawa, widok od przodu.
b Kończyna dolna prawa, widok od tyłu (stopa ustawiona w maksymal
A r t . t a lo
nym zgięciu podeszwowym, na obydwu rycinach).
c r u r a lis M a lle o lu s
Szkielet kończyny dolnej - podobnie jak szkielet kończyny górnej - składa (p a n e w k a ) m e d ia lis
się z kości obręczy i z kości części wolnej kończyny dolnej.

A r t . t a lo c r u r a lis
• Obręcz kończyny dolnej lub obręcz miedniczna (cingulum membri in
ferioris seu cingulum pelvicum) u osobnika dorosłego utworzona jest M a lle o lu s
przez parzystą kość miedniczną (os coxae). Kości te zasadniczo róż la te r a lis
T a rs u s
nią się od kości obręczy kończyny górnej, ponieważ łączą się bezpo C a lc a n e u s
średnio z kręgosupem za pomocą mocnych stawów krzyżowo-biodro-
M e ta ta rsu s
wych (artt. sacroiliaca) (zob. s. 142). W w yniku połączenia kości krzyżo
wej, dwóch kości miednicznych i spojenia łonowego powstaje stabilny
pierścień kostny nazywany obręczą miedniczną (zob. s. 413). D ig iti
• Część wolna kończyny dolnej składa się z uda (kość udowa), podudzia
(piszczel i strzałka) oraz stopy. Część wolna kończyny dolnej łączy się
z obręczą miedniczną za pomocą stawu biodrowego (art. coxae).
408
Kończyna dolna 1. Kości, stawy i więzadła
C r is t a ilia c a
T ro c h a n te r
m a io r
P a te lla
E p ic o n d y lu s
E p ic o n d y lu s
la te r a lis
la te r a lis
C o n d y lu s
C o n d y lu s
la t e r a lis t ib ia e
la te r a lis t ib ia e
C a p u t f ib u la e
C r is ta
ilia c a
C re n a
a n a lis
T u b e r c a lc a n e i
o s s is m e t a t a r s i V D Długość goleni, pomiar w pozycji stojącej
Dysproporcje w długości goleni mogą wynikać
z różnych technik pomiaru. U pacjenta w pozycji
stojącej, podkłada się drewniane deseczki o zna
A r t t . in t e r p h a la n g e a le s p e d is
nej grubości (0,5; 1; 2 cm) pod stopę krótszej koń
czyny, aż do uzyskania poziomego ustawienia
C Wyczuwalność struktur kostnych miednicy. Oceny ustawienia miednicy dokonuje
kończyny dolnej się palpacyjnie. Bada się symetryczność ustawie
a Widok od przodu, b Widok od tyłu. leżą do nich kolec biodrowy przedni górny (spina nia grzebieni biodrowych oraz pionowe ustawie
Niemal wszystkie kości szkieletu kończyny dolnej iliaca anterior superior), krętarz większy [trochan nie karbu odbytu. Jeśli podłożenie deseczek pod
mają wyniosłości kostne, brzegi lub powierzch ter maior), przyśrodkowa część jam y stawu kola krótszą kończynę nie prowadzi do poziomego
nie (np. powierzchnia przyśrodkowa piszczeli), nowego [górny brzeg kłykcia przyśrodkowego ustawienia miednicy, wtedy stwierdza się raczej
wyczuwalne przez skórę i tkanki miękkie. Jedyny (condylus medialis)] oraz kostka przyśrodkowa dysproporcje czynnościowe, a nie rzeczywiste,
wyjątek stanowią struktury pokryte całkowicie (malleolus medialis). Rozbieżności w długości go w długości kończyny. Większość tego typu przy
mięśniami, tak jak staw biodrowy, szyjka i trzon leni mają ważne znaczenie w badaniach klinicz padków wynika z wtórnego pochylenia miednicy,
kości udowej (collum et corpus femoris) oraz duża nych. „Rzeczywiste" skrócenie podudzia (dyspro spowodowanego przykurczami w stawie bio
część trzonu strzałki. W obrębie kończyny dol porcje długości anatomicznej), a także skrócenie drowym lub skrzywieniem bocznym kręgosłupa.
nej zdefiniowano kilka anatomicznych punktów czynnościowe podudzia (np. podczas skurczu W powyższych przypadkach wymiary kończyn
orientacyjnych, wykorzystywanych w mierzeniu mięśni) mogą powodować pochylenie miednicy, mogą być zbliżone, a jedynie pochylenie mied
długości podudzia lub innych części szkieletu. Na jak również patologiczne skrzywienia kręgosłupa nicy może wskazywać na różnice w ich długości.
(zob. s. 133).
409
Kończyna dolna I. Kości, stawy i wiązadła
1.2 Osie kończyny dolnej
M . g lu t e u s
m a x im u s
C a p u t fe m o r is (P a rs s u p e r io r )
(A r t . c o x a e ),
p u n k t ro ta c ji
A x is m e m b r i T r a c tu s
in fe r io r is ; ilio t ib ia lis M . s a r t o r iu s
lin ia M ik u lic z a
M . s e m i
t e n d in o s u s
M . b ic e p s M . g r a c ilis
E m in e n t ia fe m o r is
in t e r c o n d y la r is ,
A x is m e m b r i
E x t r e m it a s p r o x im a lis
in fe r io r is ; lin ia
t ib ia e (A r t . g e n u s )
M ik u lic z a
A rt. g e n u s,
lin ia p o d s t a w n a
A rt.
t a lo c r u r a lis
A Oś mechaniczna kończyny dolnej (linia Mikulicza) linii prostej. Na wysokości stawu kolanowego, w płaszczyźnie czołowej
a Oś mechaniczna prawidłowa, widok od przodu, tworzą one kąt, otw arty w kierunku bocznym (kąt udowo-piszczelowy),
b Oś mechaniczna, kolano szpotawe (genu varum), widok od tyłu. wynoszący 174°. W kolanie szpotawym (b) środek stawu kolanowego leży
c Oś mechaniczna, kolano koślawe (genu valgum), widok od tyłu. bocznie od osi m echanicznej, a w kolanie koślawym (c), przyśrodkowo.
U osobnika o prawidłowej postawie ciała, duże stawy kończyny dolnej W obydwu przypadkach na stawy kolanowe wywierane są nieprawi
(stawy: biodrowy, kolanowy i skokowo-goleniowy) zlokalizowane są dłowe, niezrównoważone siły (zob. B), które wywołują stopniowe zmiany
wzdłuż linii pionowej, odpowiadającej mechanicznej osi podłużnej koń zwyrodnieniowe w kościach i chrząstce (zapalenie kostno-stawowe
czyny dolnej (liniaMikulicza). Oś mechaniczna biegnie od punktu środko stawu kolanowego), z towarzyszącym im rozciągnięciem torebki stawo
wego dla ruchu obrotowego głowy kości udowej, przez wyniosłość mię- wej, więzadeł i mięśni. Na przykład w kolanie szpotawym (b), na część
dzykłykciową (eminentia intercondylaris) ku dołowi, przez środek panewki przyśrodkową stawu kolanowego działają wzmożone siły nacisku, nato
stawu skokowo-goleniowego (panewka stawu utworzona jest przez miast struktury części bocznej stawu (np. więzadło poboczne strzałkowe),
strzałkę i piszczel). Mimo, że oś mechaniczna i oś anatomiczna pokrywają pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis), mięsień dwugłowy uda
się ze sobą w obrębie trzonu piszczeli, to różnica odchylenia między osią (m. biceps femoris) podlegają nieprawidłowemu napięciu i pociąganiu.
anatomiczną i m echaniczną trzonu kości udowej wynosi 6°. Tak więc, po W kolanie szpotawym większy nacisk jest wywierany na brzeg boczny
dłużne osie anatomiczne kości udowej i piszczelowej nie leżą w tej samej stopy, w wyniku czego dochodzi do wytworzenia się płaskostopia.
B Oś mechaniczna, stopy ustawione w nieznacznym oddaleniu

i stopy złączone
Widok od przodu.
a W pozycji wyprostowanej, gdy stopy ustawione są w nieznacznym

oddaleniu, oś mechaniczna przebiega prawie pionowo, przez środek
trzech dużych stawów.
b Ogólnie można przyjąć, że kończyny dolne są ustawione „na wprost"
(na baczność), jeśli stopy są złączone razem, a kostki przyśrodkowe
i kolana obu kończyn wzajem nie się stykają. Odpowiednio, odległości
międzykłykciowa i międzykostkowa kończyn stanowią wskaźnik sto
sowany w diagnostyce kolana szpotawego i koślawego. Jeżeli w po
stawie „na baczność" wym iar międzykłykciowy jest większy niż 3 cm
lub wym iar międzykostkowy jest w iększy niż 5 cm, to przyjm uje się, że
a b
kończyny są nieprawidłowe (zob. C).
410
C ris ta ilia c a
Os coxae S p in a ilia c a
A rt. c o x a e
S p in a
T u b e r c u lu m
is c h ia d ic a
p u b ic u m
T ro c h a n te r
b c
Tuber —
m a io r
is c h ia d ic u m
D is t a n t ia in t e r m a lle o la r is
T ro c h a n te r
m in o r
C Prawidłowe osie kończyn dolnych w różnych okresach życia
a Niemowlę, b Dziecko w wieku przedszkolnym, c Dziecko w wieku szkol
nym.
Kolano szpotawe (do ok. 20°) podczas pierwszego roku życia należy uznać
za prawidłowe. Kolano koślawe (do ok. 10°) przez pierwsze 2 lata życia jest Fem ur
również uważane za prawidłowe. U dzieci w wieku szkolnym, w wyniku
rozwoju układu mięśniowo-szkieletowego kończyny dolne są w zasadzie
proste.
P a te lla
lin ia c ię ż k o ś c i
A rt. g e n u s
t ib ia e
ś r o d e k c ię ż k o ś c i
c a łe g o c ia ła
T ib ia
F ib u la
M a lle o lu s A r t . t a lo c r u r a lis
la te r a lis
A r t . s u b t a la r is
D Linia ciężkości i prawidłowa postawa anatomiczna

Widok od strony prawej. Linia ciężkości biegnie pionowo przez środek
C a lc a n e u s O s c u b o id e u m
ciężkości całego ciała aż do podłoża. U człowieka w wyprostowanej po
stawie stojącej linia ta przecina przewód słuchowy zewnętrzny, ząb kręgu
obrotowego (C2), punkty odchylenia krzywizn fizjologicznych kręgo E Szkielet kończyny dolnej prawej
słupa (między krzywizną szyjną a piersiową oraz między krzywizną pier Widok od strony prawej.
siową a lędźwiową), środek ciężkości ciała przebiega także przez staw
biodrowy, kolanowy i skokowo-goleniowy. Trwałe odchylenie linii od jed
nego z punktów referencyjnych powoduje nieprawidłowy nacisk na nie
które elem enty układu mięśniowo-szkieletowego.
411
1.3 Kości obręczy kończyny dolnej
C r is t a ilia c a A Kość miedniczna prawa

L in e a g lu te a Widok od strony bocznej.
a n t e r io r
F a c ie s g lu t e a
L in e a g lu te a
p o s t e r io r
S p in a ilia c a
S p in a ilia c a a n t e r io r s u p e r io r
p o s t e r io r
s u p e r io r L in e a g lu t e a in fe r io r
S p in a ilia c a
a n t e r io r in fe r io r
S u lc u s s u p r a a c e t a b u la r is
S p in a ilia c a
p o s t e r io r
in fe r io r L im b u s a c e t a b u li
F a c ie s lu n a ta
In c is u r a
> A c e t a b u lu m
is c h ia d ic a m a io r F o s s a a c e t a b u li
In c is u r a a c e t a b u li
S p in a
is c h ia d ic a T u b e r c u lu m
p u b ic u m
In c is u r a
is c h ia d ic a m in o r . „ .a m e n
o b tu ra tu m
Tuber
is c h ia d ic u m
ilia c a
fila r
S p in a ilia c a
p o s t e r io r
s u p e r io r
S p in a ilia c a
a n t e r io r F a c ie s
s u p e r io r a u r ic u la r is
o s s is ilii
S p in a ilia c a
a l y |ny b a n t e r io r
in fe r io r
C o rp u s
L in e a a rc u a t a o s s is ilii
C Klasyfikacja filarów kości miednicznej

R. s u p e r io r
(Os coxae) S p in a
o s s is p u b is
a Widok od boku; b Widok od środka. is c h ia d ic a
P e c te n
W przypadku silnego urazu z zewnątrz (np. C o rp u s
o s s is p u b is
w wypadkach komunikacyjnych) często docho o s s is is c h ii
T u b e r c u lu m
dzi do pęknięcia miednicy lub panewki. Żeby
p u b ic u m
móc je rozróżnić, kość miedniczną oraz pa F o ra m e n
o b tu ra tu m
newkę podzielono na krótszy filar tylny i w y
C o rp u s
raźnie dłuższy filar przedni. W obu filarach prze
o s s is p u b is Tuber
biegają główne linie obciążenia miednicy. Przy
is c h ia d ic u m
ciężkim urazie siła jest przenoszona przez szyjkę
lub główkę kości udowej na panewkę, a następ F a c ie s
s y m p h y s ia lis
nie dalej na filary. Dlatego kształt złamania jest
uzależniony od położenia głowy kości udowej R . in fe r io r B Kość miedniczna prawa
w momencie działania siły (por. też s. 433). o s s is p u b is Widok od strony przyśrodkowej.
412
O s coxae O s sa cru m A r t . s a c r o ilia c a

C r is t a ilia c a
F o s s a ilia c a T u b e r o s it a s
ilia c a
S p in a ilia c a F a c ie s
a n t e r io r a u r ic u la r is
s u p e r io r o s s is ilii
L in e a
a rc u a t a
S p in a ilia c a
a n t e r io r S y m p h y s is L in e a
in fe r io r p u b ic a a rc u a t a
S p in a
is c h ia d ic a
L im b u s -------
a c e t a b u li
P e c te n
E Obręcz kończyny dolnej i pierścień
o s s is p u b is
A c e t a b u lu m m iednicy mniejszej
Widok od przodu. Parzyste kości miedniczne,
tworzące szkielet obręczy kończyny dolnej, łą
F a c ie s
czą się ze sobą za pomocą chrzęstnego spoje
s y m p h y s ia lis
nia łonowego, a z kością krzyżową łączą się za
pomocą stawu krzyżowo-biodrowego (zob.
s. 142). Takie połączenia tworzą stabilny, kostny
F o ra m e n pierścień miednicy (zaznaczono kolorem), który
o b tu ra tu m umożliwia ograniczone ruchy miednicy. Stabi
D Kość miedniczna prawa Tuber lizacja pierścienia miednicy jest zasadniczym
Widok od przodu. is c h ia d ic u m elementem przenoszenia ciężaru tułowia na
kończyny dolne, niezbędnym w prawidłowym
chodzie.
C r is ta ilia c a
O s iliu m
A la o s s is ilii
O s is c h ii c h rz ą s tk a Y
C o rp u s
A c e t a b u lu m
o s s is ilii A c e ta
b u lu m
C o rp u s O s p u b is
o s s is p u b is
R . s u p e r io r
S p in a
o s s is p u b is
is c h ia d ic a
R . in fe r io r
C o rp u s o s s is p u b is
o s s is is c h ii
R. o s s is
is c h ii
Tuber F o ra m e n G Panewka prawa u dziecka, schemat zdjęcia RTG

is c h ia d ic u m o b tu ra tu m Widok od strony bocznej (projekcja boczna). Elem enty kostne kości
miednicznej łączą się w obrębie panewki (acetabulum). Kość biodrowa
(os ilium) i kość kulszowa (os ischii) stanowią dwie piąte panewki każda,
F Kość miedniczna prawa, chrząstka Y: połączenie kości biodrowej, a kość łonowa (os pubis) tw orzy jedną piątą panewki. Całkowite skostnie
kulszowej i łonowej nie chrząstki Y (zrośnięcie się poszczególnych kości tworzących panewkę)
Widok od strony bocznej. następuje między 14. a 16. rokiem życia.
413
kąt p rz o d o
s k r ę c e n ia s z y jk i
k o ś c i u d o w e j (1 2 °)
C o n d y lu s m e d ia lis
e t la t e r a lis , A x is
C o llu m
fe m o r is , A x is
D Szyjka kości udowej, zniekształcenia obrotowe

Staw biodrowy prawy, widok od góry. Zwiększenie lub zm niejszenie skrę
cenia trzonu kości udowej powoduje zm iany kątów. Jeżeli panewka stawu
biodrowego jest wycentrowana względem głowy kości udowej, to zw ięk
sza się zakres ruchów obrotowych kończyny dolnej do wewnątrz lub na
zewnątrz, w zależności od kąta skręcenia, co odzwierciedla się w zmianie
sposobu chodzenia (chód „do środka" lub „na zewnątrz"). Gdy punktem
odniesienia jest oś kłykciowa, to skręcenie kości udowej może być opisy
wane jako prawidłowe (a), zwiększone (b) lub zm niejszone (c).
a Przy prawidłowym kącie przodoskręcenia, który wynosi około 12°,

C Kość udowa prawa
stopa skierowana jest do przodu.
Widok od strony przyśrodkowej.
b Zwiększenie kąta przodoskręcenia (miednica w przodopochyleniu -
Zwróć uwagę na oś poprzeczną, biegnącą przez kłykcie kości udowej oraz
coxa anteverto) powoduje zw ykle chód do środka, któremu towarzyszy
na oś biegnącą przez szyjkę kości udowej. W wyniku nałożenia na siebie
wyraźne ograniczenie ruchów obracania na zewnątrz,
powyższych osi, u dorosłych linie przez nie wyznaczone przecinają się
c Szyjka kości udowej jest ustawiona w tyłoskręceniu (punkty osi szyjki
wzajemnie pod kątem 12° (kąt przodoskręcenia, zob. też A i D). Kąt ten
skierowane są do tyłu względem osi kłykciowej). Prowadzi to do usta
jest znacznie większy u noworodków, wynosi 30-40°. Z wiekiem kąt ten
wienia miednicy mniejszej wtyłopochyleniu (coxa retroverta) i chód na
zmniejsza się, osiągając wartości prawidłowe pod koniec drugiej dekady
zewnątrz.
życia.
417
nł ° p
op isaf Auo o o jm z (3D//ajDd xado) j>|dazj ^ ajoqazjajM az 'bdDMn dojm z
•fazsiep Auo.qs po >|op!M 3 'n)A} po >)opi/v\ q npozjd po >|opiM e
emejd e^dazy g
ae||ajEd
suBinapje sapey
ae||ajed xadv
'fe|U!| feuoMjaza o u ozaeuzez 3 e|p

nfoj>|azjd Su zA zazsB y fauzaoq Au o j ^s po >|op|M 'A/wBjd Am o u b |0>| m b j s
amazojod 'e>|dazy v
3E||3jed xadv e!q!I

E|nqid
3B|qq
SEipojaqnx
3B|nqy
3B|PJBd 3E|q!) jndE3
SNEinapjE S||EJ3}E|
sapEj sn|Apucr)
B||3JBd
S!|EJ31E|
sn|Apucr)
JopaiuE aeipjBd xady

DB|P
nfoj>|0zjd
EUZAZDZSE)d
jn w a j
aE|p;Ed s|SBg
p o d a ż y 9 L
D fp o zb jM j Am o j s 'losoyi ‘ I o u /o p D UAzo U0)1

p a te lla e
C Staw udowo-rzepkowy, przekrój poprzeczny D Rzepka dwudzielna

Staw kolanowy prawy, widok od strony dalszej. Poziom przekroju po Rzepka rozwija się z wielu ośrodków kostnienia. W wyniku nieprawidło
przecznego przedstawiono na A. Staw udowo-rzepkowy (art. femoropa- wego połączenia ośrodków kostnienia podczas rozwoju powstaje rzepka
tellaris) tworzy powierzchnia rzepkowa kości udowej (facies patellaris fe dwudzielna (dwuczęściowa). Najczęściej występuje w kwadrancie gór
moris), nazywana często bloczkiem kości udowej (analogicznie do końca nym bocznym rzepki. Możliwość występowania rzepki dwudzielnej po
dalszego kości ramiennej), która łączy się stawowo z powierzchnią sta winna być brana pod uwagę podczas różnicowania i diagnostyki radio
wową rzepki (facies articularis patellae). Rzepka jest trzeszczką (największa logicznej.
trzeszczka), objętą ścięgnem mięśnia czworogłowego uda. Kiedy rzepka
ustawiona jest pośrodkowo, to wyniosłość na powierzchni stawowej rzepki
leży w bruździe bloczka kości udowej. Rzepka odgrywa istotną rolę w prze
dłużeniu ramienia dźwigni mięśnia czworogłowego uda (jedyny mięsień
prostownik stawu kolanowego), a tym samym bierze udział w zmniejsza
niu siły niezbędnej do prostowania stawu kolanowego (zob. s. 482).
P a t e lla , k ą t b r u z d y
u d o w o -rze p ko w e j P a te lla
a F a c ie s a r t ic u la r is , F a c ie s a r t ic u la r is , b c d
P a rs la t e r a lis P a rs m e d ia lis
E Ocena kształtu rzepki a Rzepka, gdzie część przyśrodkowa i boczna powierzchni stawowej
Zdjęcia styczne rzepki (widok „wschodzącego słońca": staw kolanowy rzepki mają zbliżoną wielkość, a zakres wartości kąta bruzdy udowo-
w zgięciu 60°, promień w kierunku ogonowo-czaszkowym skierowany -rzepkowej jest prawidłowy.
równolegle do powierzchni stawowej rzepki), schemat. Każdy ze sche b Najczęstszym kształtem rzepki jest rzepka z nieznacznie mniejszą czę
matów przedstawia wzajemne położenie rzepki i bloczka kości udowej, ścią przyśrodkową powierzchni stawowej,
w płaszczyźnie poziomej stawu kolanowego prawego. Powierzchnia sta c Znacząco mniejsza część przyśrodkowa powierzchni stawowej (hipo-
wowa rzepki ma wyniosłość pionową, która dzieli powierzchnię stawową plazja przyśrodkowa).
na część boczną i przyśrodkową. Część boczna powierzchni stawowej jest d Dysplazja rzepki z bardzo stromą częścią przyśrodkową powierzchni
nieznacznie wklęsła, a część przyśrodkowa jest nieco wypukła. Kąt za stawowej (kształt „kaszkietu").
warty między częścią boczną i przyśrodkową powierzchni stawowej na
Pośród różnych kształtów rzepki wyróżnia się także zmienności w obrę
zywany jest kątem bruzdy (zagłębienia) udowo-rzepkowej, który prawi
bie powierzchni rzepkowej kości udowej (bloczek kości udowej) (opisane
dłowo wynosi 130° ± 10°. Wiberg, Baumgart oraz Ficat na podstawie kąta
w klasyfikacji Heppa). Dysplazja rozwojowa rzepki i bloczka kości udowej
bruzdy udowo-rzepkowej opracowali następującą klasyfikację rzepki,
powodują niestabilność rzepki, co objawia się przyśrodkowymi lub bocz
w zależności od jej kształtu:
nymi, nawracającymi podwichnięciami lub zwichnięciam i rzepki.
419
0317
'XMO>||BZJlS-OMO|SZ3ZS!d }S0JZ0Z5|M ZSZjdod Am 0|US|06-0M0>|0>|S m b js

afn ziiiq ejs OMO>|iepop 'ju sSjuj n>m>j qaAMoaqfezaod M pdazaAzjd w aasfajuj
euo is a f ’fauzafe) |>)ue>|; feuojq feu|js }sa f ( j qoz) m a|o6 Biqso>|Azp5!iii euo^g
•(ipAMOłpezśjM i qaAiqsoaj jn p in jis aism>|9|M amazafejod) (suDjnqLjOiqii sis
-ouisapuAs) AMO>|tezj}s-OMO|azDZS!d } s o jz o z ś |m w A z sp p n>|uppo m e ‘{su
-Djnqqoiqu qjD) AMO>)tezj}s-o/\AO|azDzs!d m e is 'aMOjZBiu ajuazafejod 5]S
afnpfBuz iuAzsz||q n>|uppo /v\ '(aM Oiojqo) Aqarn au ozam Bj6o fezpoqaez
'nfAł po >|op|M 'faMBjd ju a|o 6 pso>| qaAjo}>| m ' iu jb m b js b lu o m p 5| s fezafe) es\\ezi)s \ la z a z sjj 'n p o zjd po >|op!/v\
; u 3 | o 6 e u is o > |A z p 5 jU j e u o f q z b j o e a g e z jj s ; ia z a z s j d g f a M B jd ;u a | o 6 B iu s o a jA z p a jiu e u o j q z b j o e a g e z ji s i p z a z s i g V
sj|ejaje| S!|e!p3iu o 6 0 M O !U 0 | o 6 - o m o >|o >|s
sn|oa||eiAi sn|O0|Gi/\| nMGJSG>|M0UGd

S!|0J9)0|
---------
— r\ ^ (suou0isod S!|0!P0LU
siieiqpnrosnw sn|O0|ei/\j
!|oa||eiuessoj ^
V ii ■
S|Ujpu0i sn3|n5)
s u e |0 9 ||e u j s n a p s
1 1
0G|nqy tun| | 0 3 ---- aepqy iun|p3
1
aepqmnde3 ---- W s ip ip a u i sipipaiu ae p q y p d e ;)

\ sn|Apuo3 sniApuo^
suG|nqy jf* '
-oiqm jy ^
jo u a d n s
S !|B J3 iB | s n |A p u o 3 jo p a d n s s u e p a q j e s a p e j s p e p a p je s a p e j sjpjajei sn|Apuo3
e > j|e z jłs j le z D z s jd i
o fp o z b m i A m d j s ‘p s o y ‘ i D u/op o u A z ju o y i
A x is lo n g it u d in a lis
p e d is
A x is t r a n s v e r s a lis ,
E x t r e m it a s
p r o x im a lis t ib ia e
A x is t r a n s v e r s a lis ,
E x t r e m it a s d is t a lis
t ib ia e
C Piszczel, typowe ustawienie i rola w stabilizacji górnej piszczeli (typowe ustawienie piszczeli, a). Powoduje to, że kiedy
Gdy nałożymy na siebie osie poprzeczne, biegnące przez powierzchnie koniec bliższy piszczeli zwrócony jest do przodu, to oś podłużna stopy nie
stawowe piszczeli: górną (powierzchnia stawowa górna) oraz dolną (pa biegnie w płaszczyźnie strzałkowej, a palce zwrócone są na zewnątrz (b).
newka stawu skokowo-goleniowego), wówczas przetną się one pod ką Takie położenie i przebieg osi ciężkości, w pobliżu centralnej części pola
tem ok. 23°, np. oś poprzeczna stawu skokowo-goleniowego obrócona podparcia, w istotny sposób stabilizuje postawę dwunożną.
jest o 23° bocznie w stosunku do osi poprzecznej powierzchni stawowej
E m in e n t ia A re a in t e r c o n d y la r is
in t e r c o n d y la r is p o s t e r io r
Caput
fib u la e
F a c ie s a r t ic u la r is F a c ie s a r t ic u la r is F a c ie s a r t ic u la r is
m a lle o li la te r a lis in fe r io r m a lle o li m e d ia lis
F ib u la
C o n d y lu s C o n d y lu s M a lle o lu s M a lle o lu s
la te r a lis m e d ia lis la te r a lis m e d ia lis
A re a
T u b e r o s it a s in t e r c o n d y la r is F o s s a m a lle o li
t ib ia e a n t e r io r la te r a lis T ib ia
O Piszczel prawa, powierzchnia stawowa górna E Panewka stawu skokowo-goleniowego prawego

Widok od strony bliższej. Widok od strony dalszej.
F a c ie s F a c ie s
p o s t e r io r p o s t e r io r
F a c ie s T ib ia
la te r a lis
F a c ie s
m e d ia lis
F ib u la F a c ie s
m e d ia lis
/ F Goleń prawa, przekrój poprzeczny przez jedną trzecią środkową
Widok od strony bliższej.
F a c ie s M a rg o
la te r a lis a n t e r io r
421
3317
epaiu suepj
snaueap} suepapje sapej
•iuA/v\oi^!d-oMo>|o>js ai/wejs m af ouoiajzppo
‘{isjoi osso) nd£;s pso>j a/v\OMeis amqazjaiMod
!P1 w npa apja:p|
-eiuaisnę iunpajaqnj_
DjuzDopjMn Aqy 'faMOiaiqzjB Auo jis po >jopi/\A
e/wejd eM o;5id pso>|; b m o >|o >|s ? s o y \ g
(6uo| spn|pq
!P ł jou0jsod
jouajsod suepi suoxay ipasniu
30Jd
suepa^je sapej sm!pu0ł snaps
apipaw
jaueapa snaps tunpajaqni
isje;snuis sjpipaiu sue|

-O0||eiu sapej
!P1 ea|qaojj_ •faMO}a!qzj6 Auojis po >|opi/\Ą

eappqna 'jouadns sapej
suepapje sapej fa/wBjd A dojs pso>| v
jouajue suep;
suepapje sapej pueapa jaqnx
sjpjaêi suepajAeu
suepaipuj sapej suepaqje sapej
snaueap}
!|e; sndjco
‘(O) a/wopsouuAza Adm6 eu Adois

> sn|ei
pso>| wajeizpod z lewaqos AzszA/v\od feuMpjod !Pł ain||03
•MO>|ZD!|
lunappqna so !P 1^nde^
-ed niseuja;za z 5js aakfepepp 'AAoapd pso>| •
*pS A isjeieiaiu
-o>| np£id z b\s aabfepepis 'ejdoispais pso>j • S|SSO se;|soj0qnj_ ajepapeu so
•pso>| m iupap z 5|s aakfepepp 'ndîs pso>j •
0|ejaie| iun!paujj0;u!
:Adru6 Az j * auijcypuna so awjoâuna so
eu ouo|ajzpod Adojs pso>| fdMos/do nwoieue aa
•fa/wo;a!qzj6 Au o jjs po >jop(M 'e/v\ejd edojs apipaw
aiujO-jpuna sq
A u z 3 ; u j o ) b u b fB jz p o d 'Ado;s pso>| }
sjseg
(jSJe; esso)
snsjei < I !SJe*
sndjco
r -ejaiu sq
ASjpuipcojd
xuepqd indeo
(isjejejaiu esso)
snsjeiej9|/\| ' A ejpaiu sjseg
xuepqd
I sjpiuixojd
A S!|eis|p sndjo^
xuepqd
xuepqd
;nde^
(mmoiifrp esso)
snsjejajuv ' I sjpisjp
xuepqd
fdMOMZsapod ; f3MO)a;qzj6 Aucuis po ôpjM :Ado}s pso>( 8’L
ofpozbfM j Amdjs 'pso)/ ‘i o u jo p d u Azd u o yi

■ przodostopie
Phalanx
distalis I
Phalanx
distalis V
- Phalanx
proximalis I
Phalanx
międzystopie
media V
Phalanx Ossa
proximalis V sesamoidea
- tyłostopie
Os metatarsi I
Os metatarsi V
D Podział czynnościowy kości stopy
Os cuneiforme
Stopa prawa, widok od strony grzbietowej. mediale
W oparciu o kryteria czynnościowe i kliniczne
szkielet stopy często dzielony jest na następu Os cuneiforme
Tuberositas ossis intermedium
jące grupy:
metatarsi V
Os cuneiforme
• Tyłostopie: kość piętowa (calcaneus) i kość
Sulcus tendinis laterale
skokowa (talus). musculi fibularis
• Międzystopie: kość sześcienna (oscuboideum), longi Os naviculare
kość łódkowata (os naviculare), kości klino
Tuberositas ossis
wate (ossa cuneiformia), kości śródstopia (ossa
cuboidei Caput tali
metatarsi).
• Przodostopie: paliczki bliższe, środkowe Os cuboideum Collum tali
i dalsze.
Corpus tali
Calcaneus Sustentaculum
tali
Proc. posterior
tali
Facies articularis Facies articularis

calcanea anterior navicularis
Sinus tarsi

E Kości stopy prawej
cuboidea calcanea media
Widok od strony podeszwowej.
Sulcus tali
Facies articularis
Sulcus tendinis calcanea posterior
musculi flexoris
hallucis longi Tuberculum mediale
Proc. medialis Sulcus tendinis

tuberis calcanei musculi flexoris
Tuberculum hallucis longi
Proc. lateralis laterale
F Kość skokowa i kość piętowa prawa
tuberis calcanei
Widok od strony podeszwowej. Aby uwidocznić
Tuber calcanei powierzchnie stawowe kości stępu, oddzielono
je w stawie skokowo-piętowym.
423
•f3MO>|pojsXzjd Auojjs po >)op!/\A
fsM ejd Adojs p s o » g
!Subd |ED su sq n j I Sjieisip

si|6!psui o o j j xuB|Bqd
I3UBD|BD ■
jsq n j.
I siieLUjxojd
xuBieqj
I |SJej
e js w so
lie isn d jo o pjjndBO
!|Bj Lun||oo
•LuAM0 }^!d-0 M0 >|0 >|s s |m b } s M s f ouo|S|zppo 'ndSjs pso>j

sm o m b}s s|uqDZJS!Mod DjuZDopiMn Aqv 'fsMO>|pojsAzjd Auojjs po >|op!M
B M B jd G M O jd jd DSOD| ! BM 0 D|0 >|S D SO » \/
MOJSjZpjBOqMOUS n UBUIB)Z UJSDS
-[SILU LUAjSŚZD JS0f fSM0>|0>|S DSO>| B>)JOdpOd • BtpSLU SUB|EJ
'(0917 's 'qoz) o6ajsB!UBj6foj}/ SIJB|nDj*JB SSOBJ
/06sM0>)p0JsAzjd BjpBZcMM DSSZD j SMOMZS
-spod SMO>|pO)-OMOłŚ!d BJpBZŚjM iBUJSSd
BMp fezpoqDop fSM0>)0>|S pso>| j>podpod o a • SnSUBD|E0
BsppqnD
'(99*7 -s qoz) snBuoi uiruo}i6ip loxay w SUBinDqjE s s p E j
B|p Spzrnq feuznjpod luAj Bzod buo BpBjsod • !|Bj ain|nD
'(9917 's 'qoz 'fsMoj -B ju sisn s
J0U3JUB SUB|EJ
-Sjd pso>j SfaAzod feuBMOjsojdAM sfnjuBJBM6 SUB|rlD!}JB SSDBJ
od) snBuoi son/ioy joxa/j w B|p BpjBdpod
JOUSłSOd SUB|B1
j>(und o>*ef Azrqs (sm o >|o>|s pso>) B>podpod • S|JB|nD!JJB SSDBd
"(6917 'S 'qoz) o 6 sm SUE|nD!ABU
-o>)o>|s nMBjs o6su|op Ajo ujo >| sjqo e|S|zp SUB|nDqJG SSDEd
-zoj Ajo }>| 'ndśłs |>|0}ez jb u b >| 5js Azduo >| (Bjnj. •
S!|E|pSLU
'BMOUO>(|Bq
SUE|OS||ELU SSDBJ
B>|łSndAM >)Bf feM0>|0>|S DSO>j BUO BJSjdpOd •
■(9M0)|p0JSAzjd !>|1S0>J B>|)OqDZJS!M
fszjuod LUD S'l >|0 BU|BMnZDAM BUO }SSf •
•faMOłśid pso>( fsMo>(poJsAzjd fespsnd jo u sd n s s s d e j
-Am fe)B|U}so>|s }ssf (smo >|o>(s pso>| sspędpod • '||B} GS|qDOJi
(SMODÔDJS PSOD) BDjJOdpOd 3
ndîs jdso>| 0Mo>|łepop zbjo

feuzDoq ; fe/v\o>ipojsAzjd Auojjs po ôpjM :Adojs pso>| 6 'i
O fp o z b jM j Am d } s 'n so y j "i DUjop o u A z d u o yf

Trochlea tali,
Facies superior
Facies malleolaris
lateralis

calcanea posterior navicularis
Facies articularis
talaris posterior Facies articularis
talaris media
Facies articularis
cuboidea
D Kość skokowa i kość piętowa prawa F Dodatkowe kości stępu

Widok od strony bocznej. Aby uwidocznić powierzchnie stawowe kości Stopa prawa, widok od strony grzbietowej. W obrębie stopy mogą cza
stępu, oddzielono je w stawie skokowo-piętowym. sami występować dodatkowe (niestałe) kości stępu. Chociaż rzadko po
wodują one dolegliwości, to wym agają różnicowania ze złamaniami.
Istotna klinicznie jest kość piszczelowa zewnętrzna (os tibiale externum),
która może być przyczyną dolegliwości i dyskomfortu, szczególnie pod
czas noszenia zbyt ciasnych butów.
Collum tali
Corpus tali Caput tali Os cuneiforme

intermedium
Proc.
posterior tali Os naviculare Os cuneiforme
mediale
Calcaneus Os metatarsi I
Tuber
calcanei
Proc. lateralis Proc. medialis Tuberositas ossis Os meta Phalanx Phalanx Phalanx
tuberis calcanei tuberis calcanei metatarsi V tarsi V proximalis V media V distalis V
E Kości stopy prawej

425
9ZP
rqA; po >|op;M 'A/wejd AMOjpo;q mg ; s g
ej0dse
G0un
•(3 za; -qoz) k>|M0UGd ;sa[

G;5 [qo mudo;s iuAuzdguz m ' lud s ' z ’>|0 isouAm Auzj/v\Azj>j uajiuojd mpajs
faf g '5 |n>| GmiuodAzjd gjo;>| 'fa/wopn pso>| gmo|9 •(D3//Xjo3 '}j d ) Amo >|M0u
-Gd XłS!|n>j mg; s 'o6a;s!|n>| nMG;s iuadA; iuAu|o6azDzs ;saf AMOjpoiq mg ; s
'pso>j 06 qaAabzjOM; ; jg; zs>| gu np 5 |6 z/v\ 07 •[auzampaiw pso>| fe>|Mau
G 0 U |P 0 d LunDjpe.iqDS! -Gd z omomg ; s 5 is Azafej gjoi>j 'faMopn pso>j gmo|6 Azjom ; AMOjpoiq mg ; s
eauj-] jaqni n p o z jd p o >|op;M 'AMGjd A M O jp o iq m b;s V
G 0 ;n |6 JO U jlU eDjpejipsj
se;jsoj0qnj_ j0;ueqDOJi eujds
eDuaûeqDOJi
- ja ;u | e j s j o
suoiua;
mn| | 0 3
joptu
j0;ueqDOJi
JOUjOl
SUOIU0; ;nde3 !|nqpj0DG J0 ;ueipOJJ_
snqiu.n
suoiua; GDU0;ueqDOj;
JOjidJUj wn||cr) -J 0 ;u | G0 u n
jou0;sod
GDPj|! GUjdS
lurojqnd
iun|roj0qnj_ JO p iU
j0;ueqDOJi
jouadns Joua;sod
GDei|! eujds
suoiua; ;nde}
!|nqe;0DG snqiun
GDG.I|! GJSU 3
jo u a d n s
JOU01UG
GDG||! G U jd s
G3G!|! G1SU3
nMe;s pso>| :AMOjpo;q m b; s 0L'L
OfpOzkjM ! Am D}S 'pSO)l •l oujop ouAzDuoyi

C r is t a ilia c a
F a c ie s A c e t a b u lu m ,
a u r ic u la r is P la n u m a d it u s
o s s is ilii
A c e t a b u lu m (P a rs s u p e r io r )
A c e t a b u lu m
C a p u t fe m o r is
S p in a
C o llu m fe m o r is
is c h ia d ic a
C Kąt poprzeczny płaszczyzny wejścia panewki u dorosłych
Fossa Staw biodrowy prawy, widok od przodu. Przekrój w płaszczyźnie czoło
T ro c h a n te r a c e t a b u li
wej na poziomie dołu panewki (fossa acetabuli). Płaszczyzna wejścia pa
m a io r
L im b u s newki lub kostny brzeg panewki (margo acetabuli) zwrócone są do dołu
a c e t a b u li i boku (kąt z płaszczyzną poziomą) oraz także do przodu i dołu (kąt z płasz
(P a rs in fe r io r ) czyzną strzałkową; zob. D). Dolno-boczne nachylenie panewki może w y
znaczać linia biegnąca od górnego do dolnego (najniżej położony punkt
wcięcia panewki) brzegu panewki, wyznaczając kąt poprzeczny między tą
linią a linią biegnącą poziomo. Kąt poprzeczny u noworodka wynosi zw y
T ro c h a n te r kle około 51°, u 10-letniego dziecka 45°, a u dorosłych 40° (wg Ulmana
m in o r i Sharpa). Wartość kąta poprzecznego obejm uje kilka parametrów, w tym
zakres stopnia wzajemnego położenia głowy kości udowej względem pa
newki (kąt środkowo-brzeżny, zwany kątem Wiberga, zob. s. 439).
A c e t a b u lu m ,
P la n u m a d it u s
Caput
fe m o r is k ą t z p ła s z c z y z n ą
s t r z a łk o w ą
P a te lla
C o llu m T ro c h a n te r
fe m o r is m a io r
A c e t a b u lu m
P la n u m s a g it t a le
b
D Kąt strzałkowy płaszczyzny wejścia panewki u dorosłych Kostny brzeg panewki nachylony jest do płaszczyzny strzałkowej pod ką
Staw biodrowy prawy, widok od góry. Przekrój w płaszczyźnie poziomej tem zwróconym do przodu i dołu (porównaj to z płaszczyzną poziomą na
przez środek głowy kości udowej. C). Ten kąt wejścia u noworodków wynosi około 7° i zwiększa się do 17°
w wieku dojrzałym (wg Chassarda i Lapine).
427
8317
•JaMopn pso>| Am o j 6 wAjqo luajpezśjM"

az>|Bj jsaf b u b m Az b u oj ojpezSjAA •( l 's zaj 'qoz) faMopn pso>( S m o j 6
aafefrujedoEz b ju Azo bu b jb j m b z ' id m ejs aajuEqDaw m nfejzpn azjajq aj|\| **
■(3 'l£P 'S 'qoz) e>|!zn6 po ŚDpnjzp 5js
BMAzsqo >jpf>|B} faMopn pso>| 5>)fAzs b z d b jo 'zjjfeu/waz po auzsopjMajN „
^ (s i J O L u a j s jiid D D ’6//) faMopn pso>| Am o j 6 0|pBz5j/\Ą •

w n D jp e jq D S j D
* [ ( 3 JD I
jaqnx
- n u D 'S / i) ajeM O ju ajosjajd o j p b z ś j m ] ( s u o j m i q i o d u o z ) b u z 5 j >|o b m js jb a a •
(a/o/oujajo/Łps/ '6;/) 3M0pn-0M0zs|n>| ojpezśjAA •
(s iD J O L U B jo q n d '6;/) aMopn-OMOUoj ojpezSjAA •
JOUJIU
(a/njou/ą/o/// •6//) aM opn-OM Ojpojq o jp b z ś ja a • ja ju B ip o jj.
a p ja q n j
- O J 3 B S '6 n
BDjjajueqD
o6aMOjpo;q nM ejs ejpezSj/vj a
-ojjjajuj
BJSiO
a p u id s
JO JB U J -O J 3 B S '6 n
jsjueqDOJi
BDjpejqDSj
-Am a ju o jjs od A ojupajw njua|Aq3od 3fefe6a!qodez 'ujAjbw wAMO>|pe|s 3|B JO W 3 J eujds
-od w ajus& jw z lu aze j ejejzp o jp e z ijM du 'fauezfepqo a ju o jjs od 'npoqa -0!|i'6n
sezapod tezsfajuui ŚDjupajuj afnzjuq ejs z b jo (BjpezcJiM d sśzd euzaoq am
-m oj 6) AuAzduo>| fauBM ojsojdAM ajuazpoM A zjd az>|ej bz 3ju b j 6 o 'faMoms e jp s jo p
BDBJI!
-śjiu Ajjs eiuejejzp o6aMO>|jepop zaq 'njA j op Aam pajiu njua|Aq3od ouo jo jja d n s
- O J 3 B S '6 6 n
e6ajq o d ez faueM ojsojdAM ajM Bjsod aa 'o6aM O jpojq nMBjs jfaezjijqejs m j o j js j s o d
5|0 j feujojsj BMAj6po aMopn-OMOjpojq ojpEzśjAA 'N0 SE BZ3BJ>(azjd aju e6 B 3 B ||J B U ld S
-fepzoj bu BtpBz5!Mo6a;3so|BUjAzjiAAA'e>|a!MOtz3 n o jp e zśjM azsfaju ijsfeu

o j jsap '(q 'qoz) (DO /jajuDipojjjaju/ oau//) faM ozjEjŚJDiAzpśjuj Asaj>) znjpzM
S I B jq a jja A
5js BjdazaAzjd ] a p sm a im o jd 5js jzp oqazo j o6aM O jpo|q nM ejs po npozjd
op aju d S jse u e 'o 6au |o p o 6 a ju p a z jd o6aM O jpojq B3|o>) op 5|s ejdaza
-Azjd o j 0|p e z5|M 'iuAMO>|jkz3od n>|uppo aa 'o6aM O jpojq nMBjs japezSjM
q a a z jj z w A zsfajuijsfeu js a f (a/n/oują/o;// '6//) aMopn-OMOjpojq o jp bz 5 jaa
tq BjqajjaA
■n)Aj po >|opiA/\ 3 'n p o zjd po >jopjAA q 'fauzaoq Auojjs po >(op!A/\ e
oBaMBjd oBaMOjpo;q nMejs ejpez&i/w v a|Bqwn|Oi|r6n
aiBJOiuaj joujiu jn rn a j aiBJOUjaj

-oqnd*6n jaûBqDOJi -ojqDSj *6j”|
JOjBLU
B D J J 3 J U B L |D O J J jaiUBqaoJi
-J3 JU J B 3 U JJ 0|BJ0qrq
BD iq nd
eiBJoaia^ -OJDBS '6jq
sjsAqdwAs jo je u j -oj|j*6n
jajuBqaoJi B D J p B J L JD S J
BDjpejqDSj
u jn D jq n d BUjds
Bujdę 3|BJOUjaj uininajaqni
-oju'Bn 0 |BU jd S
aiBJOiua^ -O J 0 B S '6 j“ |
a p u jd s
- o q n d -6 j"|
-OJDBS-6n J O JJ 3 J U J J O IJ 3 J U B
B D B JI! B U jd ę 0 |B u in 6 u i
UJnJDBS SQ
a |B ja q n j
’ -6n*
- o j d b s ' 6 j-| a|B uin6ui
Bj|BSJO p
•6n’ jo jja d n s
BDBj|jOJDBS
BJIBJJU3A JOIJ01UB
BDBJI! eujds •66n
B3BJI! j o jja d n s
- ojdbs ' 66j-| jo u a i u e
p d b i |! B u jd ę jo u e d n s
u in jjo j
B D B JI! P l S j J I ) jo u a j s o d
-UOLUOJd
BDBJI! eu|ds
s i BjqajjaA B D B JI! B J S J J 3 SH ejqauaA
s n jja ju e
a |B u jp n j
t7i BjqajjaA
- j 6 u o | '6 n
tzl BjqajjaA a|Bquin|0j|!'6n
fe/wopn i3so>| Am o |6 efsezjuqe^s :o 6d M O jp o jq n/we^s efpez^jyw tL ‘ L
DfpozbjM j Am d js 'psoyi ‘i ou/op duAzduo)!

c, d Mechanizm skręcenia więzadeł torebki przedstawiono na modelu,

C Więzadła stawu biodrowego i ich rola
składającym się z dwóch krążków połączonych ze sobą równoległymi
a Staw biodrowy prawy wyprostowany, widok od strony bocznej. Więza
włóknami. Schemat prezentowany na c przedstawia takie samo usta
dła wzm acniające torebkę stawu biodrowego (zob. strona poprzednia)
wienie więzadeł jak w wyprostowanym stawie biodrowym. Gdy jeden
przypominają sznurek i jak kołnierzem obejmują szyjkę kości udowej.
z krążków obraca się (niebieska strzałka), włókna ulegają skręceniu
Podczas, gdy staw biodrowy jest wyprostowany, więzadła te są skrę
i zbliżają obydwa krążki do siebie (czerwone strzałki). Schemat mo
cone (jak pokazano powyżej), co powoduje silniejsze umocowanie
delu na d, przedstawia takie ułożenie włókien jak w zgiętym stawie
głowy kości udowej w panewce (więzadła stabilizujące staw),
biodrowym. Więzadła nie są skręcone, co powoduje, że odległość mię
b Staw biodrowy prawy w zgięciu, widok od strony bocznej. Podczas
dzy dwoma krążkami wzrasta (wg Kapandji).
zgięcia stawu biodrowego [przodopochylenie (anteversio)] włókna
więzadeł są luźne i w mniejszym stopniu mocują głowę kości udowej
w panewce, pozwalając na większy stopień ruchomości kości udowej.
Luxatio iliaca
Spina iliaca
Luxatio anterior
ischiadica superior
Aceta
bulum
linia kolcowo-
-guzowa Luxatio
(linia Roser- pubica
-Nelantona)
Lig.ischio- Tuber Luxatio

b femorale a b ischiadicum obturatoria
D Miejsca zmniejszonego oporu torebki stawowej E Zwichnięcie pourazowe stawu biodrowego

stawu biodrowego prawego a Najczęściej dochodzi do przemieszczenia głowy kości udowej wzglę
a Widok od przodu, b Widok od tyłu. dem panewki do góry i do tyłu (zwichnięcie biodrowe), między wię-
W obrębie torebki stawowej, między więzadłami wzm acniającym i błonę zadłem biodrowo-udowym a kulszowo-udowym. Typową przyczyną
włóknistą torebki stawowej (membrana fibrosa capsulae articularis) znaj tego zwichnięcia jest upadek z dużej wysokości lub wypadek moto
dują się miejsca zmniejszonego oporu (obszary zaznaczone kolorowym cyklowy (zderzenie przód-tył) itd. W tym typie zwichnięcia kończyna
cieniem) (zob. A). W tych miejscach, w wyniku u razów zewnętrznych może dolna ułożona jest w pozycji przywiedzonej z nieznaczną rotacją w e
dochodzić do przemieszczenia głowy kości udowej z panewki (zob. E). wnętrzną.
Siła więzadeł i ścisłe dopasowanie (kongruencja) głowy kości udowej b Widok od strony bocznej. Położenie głowy kości udowej w różnych ty
i panewki powodują, że staw biodrowy jest bardzo stabilny, a zwichnięcia pach zwichnięć. Krętarz większy może znajdować się powyżej lub po
w tym stawie występują stosunkowo rzadko. Natomiast podczas zakła niżej linii kolcowo-guzowej (Roser-Nelantona).
dania protezy stawu biodrowego więzadła stawu muszą być rozdzielone,
przynajm niej częściowo, tak aby umieścić implant, co w znacznym stop
niu zwiększa ryzyko zwichnięć tego stawu.
429
1.12 Więzadła stawu biodrowego: unaczynienie głowy kości udowej
A W ięzadła staw u biodrow ego prawego

a Widok od strony bocznej. Torebkę stawową
odpreparowano na wysokości rąbka pa
newki. Głowę kości udowej przemieszczono
tak, aby uwidocznić przecięte wiązadło głowy
kości udowej {lig. capitis femoris). W więzadle
tym biegną naczynia odżywcze zaopatrujące
głowę kości udowej.
b Widok od przodu. Aby pokazać strukturę
błony maziowej torebki stawowej (mem
brana synovialis capsulae articularis) usu
L ig .in g u in a le
nięto błonę włóknistą. Błona maziowa w ob
rębie jam y stawowej rozciąga się m iędzy rąb
C a p s u la F a c ie s lu n a ta
a r t ic u la r is kiem panewki, ok. 1 cm głębiej od przyczepu
błony włóknistej, a szyjką kości udowej. Sta
L ig . s a c r o
La b ru m
nowi ona przedłużenie szyjki kości udowej,
s p in a le
a c e t a b u li a z głową kości udowej tw orzy połączenie
chrzęstno-kostne (zob. też przekrój czołowy
L ig . s a c r o na C).
t u b e r a le F o v e a c a p it is c Widok od tyłu.
fe m o r is
F o s s a a c e t a b u li C a p u t fe m o r is
M e m b ra n a T ro c h a n te r
o b t u r a t o r ia m a io r
L ig . c a p it is
fe m o r is
T ro c h a n te r
m in o r
M e m b ra n a
s y n o v ia lis
M e m b ra n a
s y n o v ia lis
(o rig o )
C o llu m
fe m o r is
T ro c h a n te r
m a io r
L in e a in t e r
t r o c h a n t e r ic a
T ro c h a n te r
m in o r
430
La b ru m
a c e t a b u li
A c e t a b u lu m
(P a rs s u p e r io r )
C a p s u la B Panewka stawu biodrowego prawego, usunięto głowę

a r t ic u la r is
F a c ie s kości udowej
lu n a ta Widok od strony bocznej. Powierzchnia stawowa panewki jest pokryta
Fossa
a c e t a b u li
chrząstką i ma kształt półksiężycowaty [powierzchnia księżycowata (fa
cies lunata)]. W okolicy dachu panewki jest ona szersza i grubsza. Po
wierzchnia księżycowata od zewnątrz jest ograniczona nieco wystającym
L ig . c a p it is
fe m o r is
brzegiem panewki i dodatkowo jest powiększona chrzęstno-włóknistym
obrąbkiem (obrąbek panewkowy), zbudowanym z twardej tkanki łącz
nej. Chrzęstna powierzchnia stawowa pokrywa większą część dołu pa
newki, który wypełniony jest luźną tkanką włóknisto-tłuszczową. Wcięcie
panewki (incisura acetabuli) jest ograniczone od dołu przez więzadło po
przeczne panewki (lig. transversum acetabuli) (tutaj niewidoczne). Więza
dło głowy kości udowej, które na rycinie jest przecięte, prowadzi naczynia
a c e t a b u li
odżywcze do głowy kości udowej.
A c e t a b u lu m (P a rs s u p e r io r )
La b ru m
a c e t a b u li
L ig . c a p it is
fe m o r is
M e m b ra n a Fossa
fib r o s a a c e t a b u li C o llu m fe m o r is , V a s a
M e m b ra n a ------
s y n o v ia lis L ig . c a p it is
fe m o r is
M e m b ra n a
s y n o v ia lis
M e m b ra n a
fe m o r is m e d ia lis
Zona fib ro s a
o r b ic u la r is M . ilio p s o a s ,
te n d o
A . p r o fu n d a
fe m o r is
f e m o r is la te r a lis
A . c ir c u m fle x a T ro c h a n te r
fe m o r is m e d ia lis m in o r
a
C Naczynia zaopatrujące głowę kości udowej więzadła głowy kości udowej, która jest gałęzią tętnicy zasłonowej (a. ob
a Staw biodrowy prawy, przekrój w płaszczyźnie czołowej. Widok turatoria) (zob. s. 550). Jeśli nie wytw orzyły się zespolenia między naczy
od przodu. niami więzadła głowy kości udowej i szyjki kości udowej lub są one nie
b Kierunek przebiegu naczyń wzdłuż szyjki kości udowej i ich położenie wystarczające, to podczas przerwania naczyń, w w yniku przemieszczenia
względem torebki stawowej (kość udowa prawa, widok od przodu). lub złamania szyjki kości udowej może dojść do m artwicy tkanki kostnej
głowy kości udowej (m artwica niedokrwienna głowy kości udowej).
Głowa kości udowej unaczyniona jest przez tętnicę okalającą udo boczną
i przyśrodkową (a. circumflexa femoris lateralis et medialis) oraz tętnicę
431
1.13 Staw biodrowy: przekrój w płaszczyźnie czołowej.

Anatomia radiologiczna. Typowe lokalizacje złamań u człowieka:
złamania szyjki kości udowej
M . ilia c u s
M . g lu t e u s
m a x im u s
O s iliu m
M . g lu t e u s
m e d iu s
A c e t a b u lu m
M . g lu t e u s
m in im u s
L ig . c a p it is
fe m o r is
L in e a e p ip h y s ia lis
Fossa
C o llu m fe m o r is a c e t a b u li
La b ru m
a c e t a b u li
T ro c h a n te r
m a io r M . o b t u r a t o r iu s
e xte rn u s
B u rsa
M m .a d d u c t o r e s
M . v a stu s
la te r a lis
C o r p u s fe m o r is
A Staw biodrowy prawy,

przekrój czołowy
Widok od przodu (rycina sporządzona na pod
stawie preparatu z kolekcji anatomicznej Uni
wersytetu w Kiel).
M .g lu t e u s
m a x im u s M . ilia c u s
M . g lu te u s
m e d iu s A c e t a b u lu m
p rz y ś ro d k o w e
M . g lu t e u s z ła m a n ie s z y jk i
C a p u t fe m o ris
m in im u s kości u d o w ej
La b ru m Fossa b o c z n e z ła m a n ie
a c e t a b u li a c e t a b u li s z y jk i k o ś c i u d o w e j
C o llu m L in e a e p ip h y s ia lis p r z e z k r ę t a r z o w e z ła m a n ie
fe m o r is kości u d o w ej
p o d k r ę t a r z o w e z ła m a n ie
e xte rn u s
kości u d o w ej
C Złamania końca bliższego kości udowej

U człowieka typowym złamaniem zmienionej osteoporotycznie kości
B Badanie RM okolicy biodra: przekroje wieńcowe (czołowe) obrazy udowej w okolicy stawu biodrowego są przyśrodkowe złamania szyjki ko
T l -zależne w sekwencji SE na wysokości dołu panewki (za: Vahlensieck ści udowej (zob. F). Częstą przyczyną jest błahy uraz, np. upadek na krę-
M., Rieser M., M RTdes Bewegungsapparates, wyd. 3 Thieme, Stuttgart tarz większy lub wyprostowaną kończynę dolną.
2006)
432
D Zdjęcie rtg stawu biodrowego i diagnostyczne linie pomocnicze cie przeglądowe nie pozwala z całą pewnością rozpoznać lub wykluczyć
podczas diagnostyki złamań panewki stawu obecność złamania (np. złamanie kości udowej bez przemieszczenia). Ba-
a Obraz rentgenowski stawu biodrowego, projekcja AP (wycinek ze zdję danieTK wykonuje się natomiast w przypadku stwierdzenia złamania pa
cia przeglądowego miednicy, wg: Moeller T.B., Reif E., Taschenatlas der newki stawu biodrowego.
Roentgenanatomie, wyd. 2 Thieme, Stuttgart 1998); b linie pomocnicze, Dla diagnostyki i planowania leczenia chirurgicznego złamań panewki
odgrywające rolę podczas diagnostyki radiologicznej stawu biodrowego, stawu biodrowego znaczenie mają pewne charakterystyczne linie prowa
m.in. panewki stawu. dzące i pomocnicze: brzusznego i grzbietowego brzegu panewki, skle
Uzupełnieniem obligatoryjnego zdjęcia przeglądowego miednicy są pienia panewki, objaw łzy Kohlera (odpowiadający dnu panewki = fossa
zdjęcia rentgenowskie w projekcji skrzydłowej lub zasłonowej, przy któ acetabuli; oba ramiona łzy odpowiadają grubości dna panewki) oraz linie
rych stronę zdrową lub chorą obraca się pod kątem 45 stopni, oraz ba biodrowo-grzebieniowe i biodrowo-kulszowe.
danie TK i RM (zob. E). Wykonuje się je jednak tylko wówczas, gdy zdję
E Diagnostyka radiologiczna złamań bliższego odcinka kości udo F Przyśrodkowe złamania szyjki kości udowej (klasyfikacja Pauwelsa)
wej (za: Bohndorf K., Imhof H., Fischer W., Radiologische Diagnostik der Wśród złamań szyjki kości udowej wyróżnia się złamania przyśrodkowe
Knochen und Gelenke, wyd. 2 Thieme, Stuttgart 2006) i boczne, przy czym te pierwsze stanowią zdecydowaną większość (95%
a Prawidłowy obraz rentgenowski u pacjenta z przyśrodkowym złama wobec 5%). Szczelina przyśrodkowego złamania szyjki kości udowej po
niem szyjki kości udowej bez przemieszczenia, projekcja AP; b złamanie łożona jest zawsze wewnątrztorebkowo i ze względu na możliwe typowe
widoczne w badaniu RM: przekrój czołowy, obraz T1 -zależny u tego sa powikłania (np. niedokrwienna martwica głowy kości udowej, opóźnione
mego pacjenta z obrzękiem wokół miejsca złamania (czerwona strzałka). gojenie złamania lub powstanie stawu rzekomego) ma istotne znacznie
Podczas gdy złamania z przemieszczeniem nie stanowią zazwyczaj pro kliniczne. Wewnątrztorebkowe złamania szyjki kości udowej w szcze
blemu diagnostycznego i są widoczne już na zdjęciach rentgenowskich gólny sposób przyczyniają się do uszkodzenia naczyń szyjki (zob. str. 431),
w projekcji AP biodra (zob. Da), przy złamaniach szyjki kości udowej bez co z kolei upośledza ukrwienie głowy kości udowej. Pauwels dokonał po
przemieszczenia lub złamaniach zm ęczeniowych często widoczne jest je działu przyśrodkowych złamań szyjki kości udowej biorąc pod uwagę kąt
dynie dyskretne zaburzenie struktury beleczkowej, tzn. pewne potwier nachylenia szczeliny złamania do linii poziomej (typ 1:0-30°, typ II: 30-70°,
dzenie lub wykluczenie złamania możliwe jest wyłącznie na podstawie typ III: >70°). Im bardziej stromy kąt, tzn. przebieg szczeliny złamania, tym
badania RM (gdyż obrzęk wokół miejsca złamania można rozpoznać na większe ryzyko ześlizgnięcia się głowy kości udowej i niebezpieczeństwo
podstawie obniżenia sygnału). powstania stawu rzekomego.
433
1.14 Staw biodrowy: przekrój w płaszczyźnie poprzecznej.

Obraz USG z dostępu przedniego: wysięk w stawie
Znajomość anatomii stawu biodrowego na przekrojach poprzecznych

jest ważna podczas interpretacji obrazów MR, ponieważ kości stawu biod
rowego nie są bezpośrednio dostępne w badaniu palpacyjnym . Osoba
badająca powinna znać topografię i położenie mięśni względem stawu
biodrowego.
A .,V .,e t N . B u rsa

fe m o r a lis ilio p e c t in e a M .s a r t o r iu s
M . re c tu s
a b d o m in is
F u n ic u lu s
s p e r m a t ic u s M . te n s o r
fa s c ia e la ta e
M . r e c t u s fe m o r is
V e s ic a u r in a r ia M . ilio p s o a s
C a n a lis
o b t u r a t o r iu s
M .g lu t e u s
L ig .c a p it is m e d iu s
fe m o r is
A c e t a b u lu m
M e m b ra n a
fib ro s a
V e s ic u la C o llu m fe m o r is
s e m in a lis
R e c tu m T ro c h a n te r
m a io r
in t e r n u s
B u rsa
O s is c h ii, In c is u r a
is c h ia d ic a m in o r
in t e r n u s
M .g lu t e u s
m a x im u s
A Staw biodrowy prawy, V. fe m o r a lis A . fe m o r a lis N . fe m o r a lis

przekrój poprzeczny
Widok od dołu (rycina sporządzona na podsta
wie preparatu z kolekcji anatomicznej Uniwer M . s a r t o r iu s
sytetu w Kiel).
M . re c t u s
M . p e c t in e u s
fe m o r is
O s p u b is
M . te n so r
fa s c ia e la ta e
V e s ic a u r in a r ia
B RM okolicy stawu biodrowego: obraz C a n a lis

M . ilio p s o a s
Tl-zależn y SE, przekrój w płaszczyźnie o b t u r a t o r iu s

poprzecznej na wysokości szyjki kości
udowej (wg Vahlensieck i Reiser: M RTdes R e c tu m C o llu m fe m o r is
Bewegungsapparates, wyd. 3Thiem e,
Stuttgart 2006) O s is c h ii
T ro c h a n te r
m a io r
Zwróć uwagę, że kaletki przedstawione na A nie
są widoczne. Kaletki zawsze wykazują niski po
ziom sygnału w projekcji T1-zależnej obrazów in t e r n u s
RM. Powoduje to, że są one trudne do odróżnie M .g lu t e u s
nia od mięśni, których intensywność sygnału m a x im u s
jest podobna.
434
b lis k o g ło w ic y
M . ilio
p so a s
B u rsa M . g lu t e u s
ilio p e c t in e a m e d iu s
c z ę ś ć b liż s z a c z ę ś ć d a ls z a
p r o k s y m a ln a obw odow a
to re b k a
s ta w o w a
o b s z a r h ip o -
e c h o g e n ic z n y
b Caput d a le k o o d g ło w ic y C o llu m
fe m o r is fe m o r is
L a b ru m B u rsa M .ilio - to re b k a M . g lu t e u s
a c e t a b u li ilio p e c t in e a p so as sta w o w a m e d iu s
Caput C o llu m d Fossa Caput w y s ię k C o llu m

fe m o r is fe m o r is a c e t a b u li fe m o r is fe m o r is
C Diagnostyka ultrasonograficzna stawu biodrowego, przekroje w pozycji leżącej, a stawy biodrowe i kolanowe ustawione są w pozy
podłużne z dostępu przedniego: stan prawidłowy oraz w ysięk w cji spoczynkowej (a). Przekrój podłużny umożliwia bardzo dobrą ocenę
stawie biodrowym przednich części torebki stawowej oraz struktur kostnych i okołostawo
a głowica ultrasonograficzna przyłożona podłużnie do szyjki kości wych stawu biodrowego. Powierzchowny zarys przedniego brzegu pa
udowej (dostęp przedni); b prawidłowy sonogram (za: Konermann W., newki, półkolista głowa kości udowej oraz szyjka kości udowej przedsta
Gruber G„ Ultraschalldiagnostik der Bewegungsorgane, wyd. 2 Thieme, wiane są jako struktury hiperechogeniczne. Torebka stawowa przebiega
Stuttgart 2006); c wysięk w stawie biodrowym (za: Niethard F.U., Pfeil J., równolegle do głowy i szyjki kości udowej i w warunkach prawidłowych
Orthopaedie, wyd. 5 Thieme, Stuttgart 2005); d schemat obrazu ultraso- stanowi wąski hipoechogeniczny obszar oddzielony od szyjki kości udo
nograficznego. W przypadku obrazów ultrasonograficznych w górnej czę wej (b). Zwiększenie objętości płynu stawowego w przebiegu chorób
ści monitora przedstawiane są struktury położone blisko głowicy, a w dol stawu biodrowego (np. wysięk w przebiegu zapalenia błony maziowej,
nej struktury położone dalej; lewy brzeg monitora - struktury położone bakteryjnego zapalenia stawu biodrowego) jest bardzo dobrze widoczne
proksymalnie, prawy brzeg monitora - struktury położone obwodowo w projekcjach podłużnych, gdyż wysięk powoduje rozdęcie torebki do
(dystalnie). przodu od szyjki kości udowej (c). Różnica odległości pomiędzy szyjką
Ze względu na niski koszt i szybkość przeprowadzenia badania diagno kości udowej a torebką stawu przekraczająca 2 mm pomiędzy stroną
styka ultrasonograficzna stawu biodrowego jako badanie podstawowe zdrową i chorą uznawana jest za istotną i świadczy o wzroście objętości
obok diagnostyki stawów biodrowych noworodków (zob s. 438) ma bar płynu wewnątrz stawu.
dzo duże znacznie kliniczne. Podobnie jak w przypadku klasycznych zdjęć Uwaga: Badanie ultrasonograficzne pozwala uwidocznić również zbior
rtg w badaniu USG, dąży się do uzyskania obrazów w dwóch prawie pro niki płynowe położone w przestrzeni przystawowej np. w przypadku za
stopadłych względem siebie płaszczyznach (poprzecznej i podłużnej do palenia kaletki maziowej (bursitis trochanterica, powyżej krętarza więk
szyjki kości udowej). Badanie stawu biodrowego wykonuje się u pacjenta szego).
435
1.15 Ruchy i biomechanika stawu biodrowego
A Osie ruchu stawu biodrowego

F le x io A x is s a g it t a lis Staw biodrowy prawy, widok od przodu. Staw biodrowy, jako staw kuli
A b d u c t io
sty, ma trzy główne osie ruchu, z których wszystkie biegną przez środek
głowy kości udowej (środek obrotu stawu biodrowego) i są wzajemnie
A x is prostopadłe. Zgodnie z tym, staw ten ma trzy stopnie swobody i możli
A d d u c t io t r a n s v e r s a lis wość wykonywania ruchów w sześciu głównych kierunkach:
E x t e n s io
• Oś poprzeczna: zginanie (przodozgięcie) i prostowanie (tyłozgięcie).

• Oś strzałkowa: odwodzenie i przywodzenie.
A x is
• Oś podłużna: obracanie do wewnątrz i obracanie na zewnątrz.
lo n g it u d in a lis
R o t a t io e x t e r n a R o t a t io in t e r n a
a
L o r d o s is lu m b a lis
b
S p in a ilia c a S p in a ilia c a
p o s t e r io r s u p e r io r a n t e r io r s u p e r io r
k ą t p rz y
k u rc z u
z g ię c io -
w eg o, 20°
c
M . ilio p s o a s M . r e c t u s fe m o r is
0°
B Staw biodrowy prawy, zakres ruchu prostowania

mierzony podczas chwytu Thomasa
Aby określić zakres ruchu prostowania, wykonuje się chwyt Thomasa. Pa
cjent znajduje się w pozycji leżącej na plecach, na twardym podłożu,
a W pozycji wyjściowej, miednica mniejsza jest pochylona do przodu (ok.
12°). W takim położeniu wyznaczenie zakresu ruchu jest niemożliwe, po
nieważ nie ma pewności, czy w stawie biodrowym występuje przykurcz
zgięciowy czy też nie. Pacjent może kompensować pewne ograniczenia
ruchu prostowania, zwiększając lordozę lędźwiową (uwypuklając dolną e
część pleców, hiperlordoza) i stopień pochylenia miednicy do przodu, co
prowadzi do przykurczu zgięciowego. C Zakres ruchów w stawie biodrowym mierzony od wyjściowej
b Pochylenie miednicy może być częściowo eliminowane przez uniesie pozycji neutralnej (0°) (wg Debrunnera)
nie stawu biodrowego strony przeciwnej (lewej), do maksymalnego a Zakres ruchów zgięcia/prostowania.
zgięcia. Gdy udo prawe spoczywa płasko na podłożu, w stawie biodro b Zakres ruchów odwodzenia/przywodzenia, podczas gdy staw bio
wym prawym następuje prostowanie o 10-20° (prostowanie typowe, drowy jest wyprostowany.
w zakresie normy). c Zakres ruchów odwodzenia/przywodzenia przy zgiętym stawie bio
c Jeśli prostowanie w stawie biodrowym jest ograniczone, a staw po stro drowym o 90°.
nie przeciwnej jest zgięty maksymalnie, to udo chorej kończyny zostaje d Zakres ruchów rotacji wewnętrznej/zewnętrznej przy zgiętym stawie
uniesione powyżej podłoża na wysokość równą przykurczowi zgięcio- biodrowym o 90°.
wemu. Stopień przykurczu wyznacza się, mierząc kąt między osią zgię e Zakres ruchów rotacji wewnętrznej/zewnętrznej w pozycji nawrócenia,
tego uda kończyny chorej a podłożem. Narastająca lordoza lędźwiowa gdy staw biodrowy jest wyprostowany (osoba wykonująca pomiary u pa
występuje zwykle podczas ograniczonego prostowania, jest łatwa do cjenta leżącego na brzuchu, wykonuje ruchy rotacyjne jego kończyną,
zdiagnozowania przez kontrolowanie ręką odległości między podłożem zgiętą o 90° w stawie kolanowym, jako punkt odniesienia).
a kręgosłupem lędźwiowym.
436
D Obciążenie stawu biodrowego

w zależności od kąta szyjki kości udowej
Prezentowane schematy przedstawiają pa
cjenta stojącego na prawej kończynie widzianej
od przodu: a prawidłowy kąt szyjki kości udo
wej (około 126°, zob. s. 415) (wielkość kąta szyjki
kości udowej określa się mianem kąta CCD = kąt
łączący szyjkę, nasadę oraz środek głowy kości
udowej); b ostry kąt szyjki udowej (biodro ko
ślawe, coxa valga); c rozwarty kąt szyjki kości
udowej (biodro szpotawe, coxa vara).
Dla obciążenia stawu biodrowego w sytu
acji stania na jednej nodze lub chodu znacze
nie ma wypadkowa siła R działająca na staw,
wynikająca z całkowitego ciężaru ciała K oraz
siły mięśniowej M i długości ramienia dźwigni
(zob. s. 51). W przypadku prawidłowej wartości
kąta CCD ramię dźwigni siły wynikającej z cię
żaru ciała jest trzykrotnie dłuższe niż siła mię
śni, tzn. w przypadku stania na jednej nodze
obciążenie stawu biodrowego jest około czte
rokrotnie większe (R=4) niż ciężar ciała K. Po
nieważ w przypadku biodra koślawego (szpota
wego) ramię dźwigni siły mięśniowej jest krót
sze (dłuższe) skutkuje to w przypadku koślawo Uwaga: uwzględniając powyższe związki, chi
ści większym (R=7), a w przypadku szpotawości rurgiczna zmiana kąta szyjki kości udowej
mniejszym (R=3) obciążeniem stawu biodro (osteotomia) pozwala wpływać na obciążenie
wego. stawu biodrowego.
staw biodrowy ciężar staw biodrowy ciężar

(zmieniony części (zmieniony części
chorobowo) ciała chorobowo) ciała
przedłużone ramię
dźwigni siły
działającej
krótsze ramię
dźwigni siły
przeciwsiła
działającej
środek rotacji
E Jak zmniejszyć obciążenie działające na zmieniony chorobowo przypadku częściowy ciężar ciała), a także zm niejszenie momentu ob
staw biodrowy prawy rotowego, wytwarzanego przez ciężar części ciała. Taki sam efekt ob
Widok od przodu. U pacjentów z zaawansowanym i zmianami zwyrodnie serwowany jest podczas adaptacji układu kostno-stawowego w dys-
niowymi stawu biodrowego można wykonywać zabiegi, tak aby zm niej trofii mięśniowej Duchenne'a - pacjent podświadomie pochyla się na
szyć nacisk, a tym samym ból po stronie zmienionej chorobowo, stronę zajętej kończyny, a jego górna część ciała znajduje się w fazie
a Przesunięcie środka ciężkości części ciała (zob. powyżej) w kierunku podpartej chodu (zob. też s. 536).
stawu zmienionego chorobowo. Jedną z przyczyn przemieszczenia b Używanie laski po niezmienionej chorobowo (lewej) stronie prowadzi
się środka ciężkości jest noszenie torby z zakupami po stronie zw y do wydłużenia ramienia dźwigni siły działającej (ciężar części ciała), co
rodnienia (po stronie prawej, jak na rycinie). To powoduje przesunię powoduje, że siła przeciwdziałająca (laska) ciężarowi ciała znajduje się
cie środka ciężkości części ciała w kierunku środka głowy kości udo na końcu ramienia tej dźwigni. Prowadzi to do zm niejszenia momentu
wej, a tym samym skrócenie ramienia dźwigni siły działającej (w tym obrotowego wytwarzanego przez ciężar (jak w a).
437
1.16 Rozwój stawu biodrowego
Centrum Centrum
ossificationis ossificationis Lineae
Os ilium (Apophysis) (Caput femoris) epiphysiales
B Etapy rozwoju stawu biodrowego na podstawie

obrazów radiologicznych
Przedstawiono schematy obrazów radiologicznych w projekcji AP, na róż
nych etapach rozwoju prawego stawu biodrowego. Ośrodki kostnienia
zaznaczono ciemnym cieniem.
A Staw biodrowy prawy, zdjęcia radiologiczne
a Ośrodek kostnienia głowy kości udowej może być widoczny w 6. mie
Projekcja przednio-tylna.
siącu życia.
a Zdjęcie RTG 2-letniego chłopca (Katedra Diagnostyki Radiologicznej, b Ośrodki kostnienia głowy kości udowej i krętarza większego są w i
Szpital Uniwersytecki Schleswig-Holstein, kampus w Kiel, Prof. S. Mul- doczne w 4. roku życia.
ler-Hulsbeck). c W wieku 15 lat chrząstki wzrostowe jeszcze nie skostniały.
Zwróć uwagę na widoczny już ośrodek kostnienia głowy kości udowej,
Poszczególne struktury tworzące staw biodrowy w większości są ukształ
b Zdjęcie RTG 25-letniego mężczyzny (Molier i Reif, Kieszonkowy Atlas
towane już w 12. tygodniu życia płodowego (długość ciemieniowo-sie-
Anatomii Radiologicznej, wyd. 2Thiem e, Stuttgart 1998).
dzeniowa 80 mm). Podczas gdy kostnienie panewki rozpoczyna się mię
dzy 3. a 6. miesiącem rozwoju płodowego, a ośrodek kostnienia nasady
bliższej kości udowej (głowa kości udowej) pojawia się nie wcześniej niż
w 5.-6. miesiącu po urodzeniu. Ośrodek kostnienia krętarza większego
pojawia się w 4. roku życia. Połączenie chrząstek wzrostowych końca bliż
szego kości udowej odbywa się m iędzy 17. a 19. rokiem życia, a chrząstki Y
ok. 16. roku życia.
C USG stawu biodrowego w okresie niemowlęcym (na podstawie stole do badania), a głowica ultrasonograficzna przyłożona jest wzdłuż
Niethard i Pfeil, Ortopedii, wyd. 5 Thieme, Stuttgart 2005). osi długiej nad stawem biodrowym, prostopadle do skóry. Charaktery
a Prawidłowy staw biodrowy u 5-miesięcznego dziecka, stycznym punktem orientacyjnym jest górna część panewki tzn. kostna
b Zwichnięcie stawu biodrowego (typ IV) u 3-miesięcznego dziecka. i chrzęstna część sklepienia panewki (zob. D). Stawy biodrowe u niemow
ląt klasyfikowane są na podstawie cech ultrasonograficznych. Wyróżnia
Ultrasonografia jest najważniejszą metodą obrazowania stawu biodro
się cztery typy:
wego w badaniach przesiewowych u niemowląt. Badanie to umożliwia
wykrycie potencjalnych zmian morfologicznych w 1. roku życia, bez nara • Typ I staw biodrowy prawidłowy.
żania dziecka na działanie promieniowania jonizującego. Badanie dziecka • Typ II staw biodrowy fizjologicznie niedojrzały.
odbywa się w pozycji kolankowo-łokciowej bocznej (badany staw bio • Typ III podwichnięcie stawu biodrowego.
drowy zwrócony jest w stronę badającego, a drugi staw spoczywa na • Typ IV zwichnięcie stawu biodrowego.
438
obraz prawidłowy Luxatio Linea verticalis centralis

capitis femoris
D Badanie RTG stawu biodrowego u dzieci • Kąt stropu panewki (kąt Hilgenreinera) (kąt AC): jest to kąt powstały
Schemat przedstawia obraz radiologiczny miednicy mniejszej w projek z przecięcia się linii Hilgenreinera i linii łączącej górny brzeg pa
cji AP. Ocena radiologiczna stawu biodrowego u niemowląt jest możliwa newki z najniższym punktem kości biodrowej w obrębie chrząstki Y
dopiero po 3. miesiącu życia, kiedy staw biodrowy jest już wystarczająco (zob. s. 413). Kąt ten u noworodków wynosi ok. 35°, w 1. roku życia
skostniały. Ocena radiologiczna stawów biodrowych powinna być prze ok. 25°, a w 15. r. ż. powinien być mniejszy niż 10°.
prowadzana zawsze w oparciu o zdjęcie, na którym widoczne są obydwa Kąt stropu panewki zwiększa się po stronie zmienionej chorobowo
stawy. (lewej), natomiast kąt środkowo-brzeżny zmniejsza się. Dodatkowo
stwierdza się brak ciągłości linii zasłonowo-szyjkowej (Shentona-
a Obraz prawidłowy stawu biodrowego (lewa połowa ryciny) zestawiono
-Menarda, a linia Perkinsa-Ombredanne biegnie przyśrodkowo od
z obrazem wrodzonego zwichnięcia stawu biodrowego (prawa połowa
trzonu kości udowej).
ryciny) u 2-letniego dziecka. Zdjęcia radiologiczne stawów biodrowych
u niemowląt analizowane są w oparciu o następujące, standardowe li b Ocena bocznego pokrycia głowy kości udowej przez strop panewki
nie odniesienia: opiera się na pomiarach kąta głowowo-rąbkowego (schemat obrazu
• Linia Hilgenreinera: łączy obustronnie dolno-boczne brzegi kości RTG stawu biodrowego prawego u 5-letniego dziecka). Kąt zawarty
biodrowych powyżej chrząstek Y. jest między linią pionową, biegnącą przez środek głowy kości udowej
• Linia Perkinsa-Ombredanne: biegnie od najbardziej wysuniętego (w obrębie linii nasadowej), a linią łączącą środek głowy kości udo
bocznie punktu brzegu stropu panewki, prostopadle do linii Hilgen wej z górnym brzegiem rąbka panewki. Kąt środkowo-brzeżny między
reinera. 1. a 4. rokiem życia powinien być m niejszy niż 10°, a w 5. r. ż. powinien
• Linia zaslonowo-szyjkowa (linia Shentona-Menarda): jest to łukowato zawierać się między 15-20°.
zakrzywiona linia, która biegnie od górnego brzegu otworu zasło
nowego, wzdłuż przyśrodkowego brzegu szyjki kości udowej.
E Badanie kliniczne wrodzonej dysplazji u 0,2% (częstość występowania u dziewczynek

i zwichnięcia stawu biodrowego i chłopców jest jak 7:1). Do objawów klinicznych
Charakterystyczną cechą dysplazji stawu bio dysplazji lub zwichnięcia stawu biodrowego na
skrócenie kończyny drowego jest nieprawidłowy rozwój panewki leżą:
(dysplazja panewkowa), której stromo usta
• Niestabilność stawu biodrowego: zuboże
wiony, płaski strop, niedostatecznie obejmuje
nie ruchów kopania lub dodatni test Orto-
głowę kości udowej (zob. też D). Głównymi po
laniego, trzask wywołany podwichnięciem
wikłaniami takiej budowy stawu, kiedy niepra
głowy kości udowej. Test Ortolaniego w y
widłowa panewka obejmuje tylko częściowo
maga, dużego doświadczenia osoby badają
głowę kości udowej, jest dysplazja stawu bio
cej. Mimo że to badanie powinno być częścią
drowego. W wyniku działania sił zewnętrznych
badania klinicznego, to łatw y dostęp do ba
lub pociągania mięśni może dochodzić do prze
dania USG powoduje, że test ten jest obecnie
mieszczenia głowy kości udowej do góry i tyłu.
rzadziej wykonywany.
Etiologia dysplazji i zwichnięcia stawu biodro
• Skrócenie kończyny dolnej i asymetria fał
wego związana jest z działaniem zarówno czyn
dów pośladkowych.
ników endogennych (predyspozycje rodzinne,
• Ograniczenie ruchu odwodzenia podczas
działanie hormonów matki), jak i egzogennych.
wzmożonego odruchu z mięśni przywodzi-
Występowanie dysplazji stawu biodrowego
cieli stawu biodrowego.
stwierdza się u 2-6% , natomiast występowanie
Sulcus glutealis zwichnięcia stawu biodrowego stwierdza się
439
1.17 Staw kolanowy: kości i powierzchnie stawowe
Fem ur
F a c ie s p o p lit e a
F o s s a in te r
c o n d y la r is
P a te lla
E p ic o n d y lu s E p ic o n d y lu s
E p ic o n d y lu s m e d ia lis la te r a lis
la te r a lis
C o n d y lu s
C o n d y lu s C o n d y lu s la te r a lis fe m o r is
la te r a lis fe m o r is m e d ia lis
E m in e n t ia
fe m o r is
C o n d y lu s in t e r c o n d y la r is
la te r a lis t ib ia e C o n d y lu s
m e d ia lis
E x t r e m it a s A r t . t ib io
t ib ia e
p r o x im a lis f ib u la r is
t ib ia e
C o llu m fib u la e
t ib ia e
L in e a -------
m u s c u li s o le i
F ib u la C o r p u s f ib u la e
T ib ia
A Staw kolanowy prawy, widok od przodu (a) i od tyłu (b) s. 450). W odróżnieniu od stawu łokciowego, w którym kości przedramie
W stawie kolanowym łączą się trzy kości: kość udowa, piszczel i rzepka. nia łączą się stawowo z kością ramienną, strzałka nie tworzy stawu kola
Kość udowa i piszczel tworzą staw udowo-piszczelowy, natomiast kość nowego. Strzałka łączy się z piszczelą oddzielnym stawem piszczelowo-
udowa i rzepka tworzą staw udowo-rzepkowy. Obydwa stawy objęte są -strzałkowym (art. tibiofibularis), którego ruchomość jest ograniczona.
wspólną torebką stawową, a ich jam y stawowe łączą się ze sobą (zob.
440
— ----------------------------------------------------------------------------
B Staw kolanowy
Staw kolanowy prawy: a projekcja przednio-
tylna, b projekcja boczna (zdjęcia z Katedry Dia
gnostyki Radiologicznej, Szpital Uniwersytecki
Schleswig-Holstein, kampus w Kiel, prof. S. Mul-
ler-Hullsbeck).
Obrazy radiologiczne pokazano w trzech stan
dardowych projekcjach, przedstawiając staw
kolanowy w trzech płaszczyznach: przednio-
-tylnej, bocznej i stycznej. Projekcja przednio-
-tylna ma szczególne znaczenie w ocenie sze
rokości przestrzeni jam y stawowej oraz zarysu
powierzchni stawowej górnej piszczeli. Widok
w projekcji bocznej jest istotny w ocenie kształtu
kłykci kości udowej i wysokości rzepki. Projek
cja styczna (wschodzącego słońca) służy głów
nie do badania stawu udowo-rzepkowego i do
oceny położenia rzepki względem bloczka tw o
rzonego przez kość udową (zob. C).
a b
L ig . p a t e lla e (M . q u a d r ic e p s B u rsa
fe m o r is , t e n d o ) p r e p a t e lla r is
F a c ie s a r t ic u la r is ,
P a te lla P a rs m e d ia lis
F a c ie s a r t ic u la r is ,
P a rs la te r a lis
C a v it a s
a r t ic u la r is
F a c ie s p a te lla r is
M e m b ra n a
fe m o r is
s y n o v ia lis
M e m b ra n a
fib ro s a
L ig . c o lla t e r a le t ib ia le
fib u la r e
L ig g . c r u c ia t a
C o n d y lu s C o n d y lu s
la te r a lis fe m o r is m e d ia lis fe m o r is
A . e t V . p o p lit e a
M . g a s t r o c n e m iu s ,
C a p u t la te r a le
e t m e d ia le
C Staw udowo-rzepkowy cego słońca"). Projekcja ta jest doskonała dla oceny powierzchni sta
a Przekrój poprzeczny na wysokości stawu udowo-rzepkowego. Staw wowej rzepki i bloczka utworzonego przez kość udową. Na zdjęciu ra
kolanowy prawy w niewielkim zgięciu, widok od strony dalszej (sche diologicznym „jama stawowa"jest szczególnie szeroka, w stosunku do
mat wykonano na podstawie preparatu kolekcji anatomicznej Uniwer grubej w tej okolicy chrząstki stawowej (chrząstka stawowa na zdjęciu
sytetu w Kiel). radiologicznym nie jest widoczna). (Zdjęcia z Katedry Diagnostyki Ra
b Obraz radiologiczny rzepki i bloczka utworzonego przez kość udową, diologicznej, Szpital Uniwersytecki Schleswig-Holstein, kampus w Kiel,
projekcja styczna (staw kolanowy prawy w zgięciu 60°, którego oś bie prof.S. Muller-Hullsbeck).
gnie równolegle do powierzchni stawowej rzepki, obraz „wschodzą
441
1.18 Więzadła stawu kolanowego
M . s e m i
m e m b ra n o su s
Fossa
p o p lit e a
Fem ur
M . g a s t r o c n e m iu s ,
t o r b ie l B a k e ra C a p u t m e d ia le
B u rsa
s u b t e n d in e a B u rsa
m u s c u li s u b t e n d in e a
g a s t r o c n e m ii m u s c u li
m e d ia lis g a s t r o c n e m ii
la te r a lis
a
L ig .
p o p lit e u m
o b liq u u m
L ig .
c o lla t e r a le
fib u la r e
L ig .
c o lla t e r a le
L ig .
t ib ia le
p o p lit e u m
a rc u a tu m
B u rsa
m u s c u li s e m i
m e m b ra n o si M . p o p lit e u s
R ece ssu s
s u b p o p lit e u s
B Kaletka mięśnia półbłoniasto-brzuchatego łydki (torbiel dołu

F ib u la podkolanowego) w dole podkolanowym
a Torbiel dołu podkolanowego (nazywana torbielą Bakera) w prawym
T ib ia
dole podkolanowym. Boląca, przemieszczająca się struktura, która
znajduje się z tyłu stawu kolanowego może być wywołana uwypukle
II niem się zachyłka torebki stawowej („maziowa torbiel pod kola nowa").
iW f It Często jest też następstwem wysięku lub wylewu dostawowego (np.
w reumatoidalnym zapaleniu stawu), powodując wzrost ciśnienia we-
w nątrzjam y stawowej. Torbiel Bakera jest zwykle wynikiem uwypukle
A Dół podkolanowy, torebka stawowa, więzadła i kaletki nia w przyśrodkowej części dołu podkolanowego, między ścięgnem
Staw kolanowy prawy, widok od tyłu. Torebka stawowa wzmocniona jest mięśnia półbłoniastego a głową przyśrodkową mięśnia brzuchatego
więzadłami [więzadło podkolanowe skośne (lig. popliteum obliquum), łydki, na wysokości powierzchni tylnej kłykcia przyśrodkowego kości
więzadło podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum)], a także do udowej (kaletka mięśnia półbłoniasto-brzuchatego łydki = połączenie
datkowo ścięgnami mięśni przyczepiających się w okolicy stawu. Jama między kaletką mięśnia półbłoniastego a kaletką podścięgnową przy
stawowa w kilku miejscach łączy się z zachyłkiem podkolanowym (reces środkową mięśnia brzuchatego łydki).
sus subpopliteus), kaletką mięśnia półbłoniastego (bursa musculi semi b Staw kolanowy z torbielą Bakera, obraz RM w projekcji osiowej. Wiel
membranosi) i kaletką podścięgnową przyśrodkową mięśnia brzuchatego kość torbieli w dole podkolanowym i jej połączenie z jam ą stawową
łydki (bursa subtendinea musculi gastrocnemii medialis). są wyraźnie widoczne jako miejsce sygnału o wysokiej intensywno
ści w T2-zależnych obrazach (na podstawie Vahlensieck i Reiser, MRT
Bewegungsapparates, wyd. 3 Thieme, Stuttgart 2006).
442
M . v a stu s
in t e r m e d iu s ,
in s e r t io
M .v a s t u s
la te r a lis M .v a s t u s
m e d ia lis
D Więzadła krzyżowe i łąkotki

M . r e c t u s fe m o r is ,
stawu kolanowego, położenie
in s e r t io
Staw kolanowy prawy, widok od przodu.Torebkę
stawową i rzepkę przedstawiono jako obiekty
P a te lla
przeźroczyste. Więzadła krzyżowe oznaczono
kolorem ciemnoniebieskim , a łąkotki czerwo
R e t in a c u lu m
L ig .c o lla t e r a le nym.
p a t e lla e t r a n s
t ib ia le
v e r s a le la te r a le
R e t in a c u lu m R e t in a c u lu m E Więzadła stawu kolanowego

p a t e lla e lo n g i p a t e lla e t r a n s
Rozległe powierzchnie stawowe kości stawu
t u d in a le la t e r a le v e r s a le m e d ia le
kolanowego nie przylegają ściśle do siebie,
L ig . c o lla t e r a le w związku z tym staw kolanowy musi być stabi
fib u la r e R e t in a c u lu m
lizowany i wzm ocniony grupą silnych i licznych
p a t e lla e lo n g i
C a p u t fib u la e t u d in a le m e d ia le
więzadeł. Więzadła stawu kolanowego można
podzielić na dwie grupy, więzadła zewnątrz-
stawowe i wewnątrzstawowe.
L ig . p a te lla e
Więzadła zewnątrzstawowe
• Część przednia
- Więzadło rzepki (lig. patellae)
- Troczek podłużny przyśrodkowy rzepki (reti
naculum patellae longitudinale mediale)
- Troczek podłużny boczny rzepki (retinacu
t ib ia e
lum patellae longitudinale laterale)
- Troczek poprzeczny przyśrodkowy rzepki
(retinaculum patellae transversale mediale)
T ib ia
- Troczek poprzeczny boczny rzepki (retinacu
lum patellae transversale laterale)
• Część przyśrodkowa i boczna:
- Więzadło poboczne piszczelowe (lig. collate
M e m b ra n a rale tibiale)
in t e r o s s e a c r u r is - Więzadło poboczne strzałkowe (lig. collate
rale fibulare)
• Część tylna:
- Więzadło podkolanowe skośne (lig. popli
teum obliquum)
- Więzadło podkolanowe łukowate (lig. popli
C Staw kolanowy prawy, torebka stawowa końcowe ścięgien mięśnia prostego uda (m. rec teum arcuatum)
i więzadła tus femoris), mięśnia obszernego przyśrodko
Więzadła wewnątrzstawowe
Widok od przodu. Przednia część torebki stawo wego i bocznego (m. vastus medialis et lateralis),
wej i więzadła okolicy przedniej stawu kolano podłużne i poprzeczne troczki rzepki oraz w czę - Więzadło krzyżowe przednie (lig. cruciatum an
wego stabilizują głównie rzepkę. Zasadniczymi ści głębszej więzadła łąkotkowo-rzepkowe. terius)
- Więzadło krzyżowe tylne (lig. cruciatum poste
elementami stabilizującymi stawu są przyczepy
rius)
- Więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum
genus)
- Więzadło łąkotkowo-udowe przednie (lig. me
niscofemorale anterius)
- Więzadło łąkotkowo-udowe tylne (lig. menisco
femorale posterius)
443
1.19 Staw kolanowy: więzadła krzyżowe i poboczne
F o s s a in t e r
c o n d y la r is
F a c ie s
C o n d y lu s
p a t e lla r is
la t e r a lis fe m o r is
fe m o r is
C o n d y lu s L ig . c r u c ia t u m
L ig . c r u c ia t u m m e d ia lis a n t e r iu s
a n t e r iu s fe m o r is
L ig . m e n is c o
L ig . t r a n s L ig . c r u c ia t u m f e m o r a le
v e rs u m g e n u s p o s te r iu s p o s t e r iu s
M e n is c u s M e n is c u s M e n is c u s
la te r a lis m e d ia lis la te r a lis
L ig .c o lla t e r a le L ig . c o lla t e r a le L ig . c o lla t e r a le

fib u la r e t ib ia le fib u la r e
L ig . c a p it is L ig . c a p it is
fib u la e L ig . p a te lla e f ib u la e
a n t e r iu s p o s te r iu s
P a te lla
F ib u la M e m b ra n a
in te ro s s e a
T ib ia c r u r is
A Więzadła krzyżowe, staw kolanowy prawy • Więzadło krzyżowe tylne jest grubsze i biegnie prawie pod kątem pro
a Widok od przodu. Więzadło rzepki razem z przyczepioną do niego stym do więzadła krzyżowego przedniego. Przyczepia się do pola mię-
rzepką przesunięto ku dołowi. dzykłykciowego tylnego piszczeli i powierzchni bocznej kłykcia przy
b Widok od tyłu. Więzadła krzyżowe stawu kolanowego przyczepiają się środkowego kości udowej.
między polem międzykłykciowym przednim i tylnym (area intercondy
Więzadła krzyżowe utrzym ują powierzchnie stawowe kości udowej i pisz
laris anterior et posterior) piszczeli (tutaj niewidoczne; zob. s. 446) a do
czelowej w bliskim kontakcie, stabilizują staw kolanowy, głównie w płasz
łem międzykłykciowym kości udowej (fossa intercondylaris femoris).
czyźnie strzałkowej. Niektóre części więzadeł krzyżowych są napięte
• Więzadło krzyżowe przednie przyczepia się do pola między kłykcio w każdym położeniu stawu kolanowego (zob. s. 448).
wego przedniego piszczeli i powierzchni przyśrodkowej kłykcia bocz
nego kości udowej.
444
Fem ur
M . q u a d r ic e p s
fe m o r is
A rt. E p ic o n d y lu s
fe m o r o - m e d ia lis
p a te lla r is
C o n d y lu s
m e d ia lis
fe m o r is
L ig . p a te lla e M e n is c u s
m e d ia lis
L ig . c o lla t e r a le fe m o r is , t e n d o
t ib ia le
F ib u la E p ic o n d y lu s
la te r a lis F a c ie s
p a t e lla r is
fe m o r is
F a c ie s C o n d y lu s
m e d ia lis t ib ia e la te r a lis fe m o r is
M e n is c u s
la te r a lis
fib u la r e
L ig . p a te lla e
L ig . c a p it is
fib u la e p o s te r iu s
L ig . c a p it is
f ib u la e
C a p u t fib u la e
a n t e r iu s
B Więzadła poboczne i więzadło rzepki, staw kolanowy prawy

a Widok od strony przyśrodkowej, b Widok od strony bocznej.
Staw kolanowy ma dwa więzadła poboczne: T u b e r o s it a s
F ib u la t ib ia e
• Więzadło poboczne piszczelowe po stronie przyśrodkowej stawu kola
nowego.
• Więzadło poboczne strzałkowe po stronie bocznej stawu kolanowego.
Więzadło poboczne piszczelowe jest szersze i biegnie od nadkłykcia

przyśrodkowego kości udowej skośnie do dołu i przodu, do powierzchni
przyśrodkowej kłykcia przyśrodkowego piszczeli, ok. 7-8 cm poniżej po
wierzchni stawowej górnej. Więzadło poboczne strzałkowe jest owalnym,
podłużnym pęczkiem, biegnącym skośnie do dołu i tyłu, od nadkłykcia
bocznego kości udowej do głowy strzałki. Obydwa więzadła poboczne
są napięte, gdy staw kolanowy jest w y p r o s to w a n y (zob. A). Kiedy staw
kolanowy jest zgięty promień krzywizny zmniejsza się, a przyczepy po
czątkowe i końcowe więzadeł pobocznych zbliżają się do siebie, powodu Z w ro t uw agę na różnice położenia każdego z więzadeł pobocznych
jąc rozluźnienie więzadeł. Więzadła poboczne stabilizują staw kolanowy względem torebki stawowej oraz łąkotek. W ię z a d ło p o b o c z n e p is z c z e
w płaszczyźnie czołowej. Uszkodzenie lub rozerwanie tych więzadeł może lo w e przyczepia się mocno zarówno do torebki stawowej, jak i do łąkotki
być diagnozowane podczas badania stabilizacji przyśrodkowo-bocz- przyśrodkowej. Natomiast w ię z a d ło p o b o c z n e s tr z a łk o w e nie ma bezpo
nej stawu kolanowego. Podczas wykonywania testów diagnostycznych średniego połączenia z torebką stawową ani z łąkotką boczną. W związku
zauważalne jest także zwiększenie przestrzeni w części przyśrodkowej z tym łąkotka przyśrodkowa jest mniej ruchoma, niż łąkotka boczna i dla
i bocznej jam y stawowej. tego też jest bardziej wrażliwa na uszkodzenia (zob. też s. 447).
445
1.20 Staw kolanowy: łąkotki
L ig . c r u c ia t u m
a n t e r iu s L ig . p a te lla e
M e n is c u s
M e n is c u s L ig . t r a n s m e d ia lis , o r ig o L ig . c r u c ia t u m
m e d ia lis v e rs u m g en u s e t in s e r t io a n t e r iu s , o r ig o
M e m b ra n a
s y n o v ia lis
A r t . t ib io
f ib u la r is
Caput
fib u la e
L ig . c o lla t e r a le L ig . c o lla t e r a le
t ib ia le fib u la r e
L ig . c r u c ia t u m M e n is c u s
L ig . c r u c ia t u m L ig . m e n is c o - M e n is c u s Caput p o s t e r iu s , o r ig o la t e r a lis , o r ig o
a p o s t e r iu s fe m o r a le p o s t e r iu s la te r a lis fib u la e b e t in s e r t io
A Powierzchnia stawowa górna piszczeli oraz łąkotka lone (zob. b), dlatego łąkotka ta jest mniej ruchoma, a w części ob
przyśrodkowa i boczna, miejsca przyczepu łąkotek wodowej dodatkowo jest silnie umocowana do więzadła pobocznego
i więzadeł krzyżowych piszczelowego. Natomiast łąkotka boczna nie przyczepia się do więza
Powierzchnia stawowa górna piszczeli prawej, widok od góry. Częściowo dła pobocznego strzałkowego (zob. E).
usunięto więzadła krzyżowe i poboczne. Usunięto także kość udową, b Miejsca przyczepów łąkotki przyśrodkowej i bocznej oraz więzadeł
a Kształt łąkotek i miejsca ich przyczepów. W widoku od góry, zarówno krzyżowych. Przyczep błony maziowej do piszczeli zaznaczono czer
łąkotka przyśrodkowa, jak i boczna mają kształt półksiężycowaty (z lac. woną linią. Błona maziowa otacza więzadła krzyżowe od strony przy
meniscus = półksiężyc). Końce łąkotek (róg przedni i tylny) przyczepiają środkowej, bocznej i od przodu. Więzadła krzyżowe otoczone są tkanką
się do kości za pomocą krótkich więzadeł w polu międzykłykciowym łączną podmaziową torebki stawowej, a z tyłu pokrywa je silna błona
przednim i tylnym (area intercondylaris anterior et posterior) piszczeli. włóknista. Podczas rozwoju płodowego więzadła krzyżowe przemiesz
Łąkotka boczna ma kształt niemal całkowicie zamkniętego pierście czają się do przodu. Są to więzadła zewnątrztorebkowe, ale wewnątrz-
nia, natomiast łąkotka przyśrodkowa jest półokrągła i bardziej otwarta. stawowe. Więzadła unaczyniane są przez naczynia dołu podkolano-
Miejsca przyczepów rogów łąkotki przyśrodkowej są od siebie odda wego [tętnica środkowa kolana (a. media genus), zob. s. 561].
C o n d y lu s
M e n is c u s ,
fe m o r is
fa c ie s
a r t ic u la r is
F ib r a e c o lla g e n is ,
M e m b ra n a
M e n is c u s P a rs c ir c u la r is
fib ro s a
C a p s u la
C o n d y lu s
■3 iik » **+ 't a r t ic u la r is
t ib ia e
•mu"* .0
B Unaczynienie łąkotek C Budowa łąkotki

Staw udowo-piszczelowy, schemat w przekroju czołowym. Część włók Na przekroju poprzecznym łąkotka ma kształt klina, podstawą skierowa
nista łąkotek, która styka się z torebką stawową jest bogato unaczyniona nego na obwód i przyczepiającego się do torebki stawowej. Powierzch
[tętnica dolna przyśrodkowa i boczna kolana (a. inferior medialis et late nia dolna łąkotki, zwrócona do powierzchni stawowej górnej piszczeli jest
ralis genus), gałęzie tętnicy podkolanowej (a. poplitea), zob. s. 561]. Nato płaska, natomiast powierzchnia górna, zwrócona do kłykci kości udowej,
miast chrzęstno-włóknista część środkowa łąkotek nie jest unaczyniona jest wklęsła. Środkowe, wewnętrzne dwie trzecie łąkotek zbudowane są
i w całości odżywiana jest przez maź stawową (zaznaczono strzałkami). z chrząstki włóknistej, a jedna trzecia zewnętrzna z twardej tkanki łącznej.
Pęczki włókien kolagenowych zarówno tkanki chrzęstno-włóknistej, jak
i tkanki łącznej, w przeważającej części mają układ okrężny, co odzwier
ciedla występowanie dużych naprężeń podczas rozciągania, powstają
cych w łąkotkach. Tkanka, z której zbudowane są łąkotki, ma zdolność
przemieszczania się na zewnątrz, w odpowiedzi na działające siły nacisku,
co przypomina właściwości krążków międzykręgowych (zamiana sił naci
sku na siły rozciągania) (wg Petersena iTillm anna).
446
Fem ur
F o s s a in t e r
C o n d y lu s c o n d y la r is
la te r a lis
fe m o r is L ig g .
c r u c ia t a
L ig .
c o lla t e r a le C o n d y lu s
fib u la r e m e d ia lis
fe m o r is
C a p s u la
a r t ic u la r is L ig .
c o lla t e r a le
M e n is c u s L ig . c o lla t e r a le L ig . c o lla t e r a le
t ib ia le
la te r a lis t ib ia le fib u la r e
M e n is c u s
E m in e n t ia
m e d ia lis
in t e r
c o n d y la r is
E x t r e m it a s
C aput p r o x im a lis t ib ia e
fib u la e
T ib ia
c M e n is c u s M e n is c u s d
m e d ia lis la te r a lis
D Staw udowo-piszczelowy, przekrój w płaszczyźnie czołowej E Przemieszczanie się łąkotek podczas zginania stawu kolanowego
Staw kolanowy prawy, widok od przodu. Podstawowym zadaniem łąko- Schem aty przedstawiają staw kolanowy prawy wyprostowany (a) i w zgię
tek jest zwiększenie powierzchni stawowej, na którą działa obciążenie ciu (b), widok od strony bocznej, oraz powierzchnię stawową górną pisz
przenoszone przez staw kolanowy. Liczne krzywizny łąkotek kompensują czeli, podczas gdy staw kolanowy jest wyprostowany (c) i w zgięciu (d),
zbyt małe dopasowanie powierzchni stawowych kości udowej i piszcze widok od góry.
lowej. Łąkotki pochłaniają około jedną trzecią obciążeń wywieranych na Zwróć uwagę, że łąkotka przyśrodkowa jest mocniej przymocowana niż
staw kolanowy, a także biorą udział w bardziej równomiernym rozkłada łąkotka boczna, co powoduje, że podczas zginania jest ona mniej ru
niu sił nacisku w stawie udowo-piszczelowym. choma.
L ig . c r u c ia t u m T u b e r o s it a s
a n t e r iu s t ib ia e
a b c M e n is c u s L ig . c r u c ia t u m M e n is c u s
m e d ia lis p o s t e r iu s la te r a lis
F Różne typy uszkodzenia łąkotek, schematy na zewnątrz lub do wewnątrz), gdy podudzie jest ustabilizowane, tak jak
Powierzchnia stawowa górna piszczeli, widok od góry. podczas gry w piłkę nożną lub jazdy na nartach. Siły odrywające mogą
powodować rozdarcie łąkotki lub też prowadzić do oderwania awulsyj-
a Rozerwanie obwodowe,
nego, obwodowo w miejscu jej przyczepów. Głównym objawem św ie
b Rozerwanie typu rączka od walizki,
żego uszkodzenia łąkotki jest ból i ograniczenie podczas czynnego i bier
c Rozerwanie podłużne lub płatowe rogu przedniego,
nego prostowania kolana bezpośrednio po urazie. Pacjent, aby zniw elo
d Rozerwanie promieniste rogu tylnego.
wać objawy utrzym uje kolano w nieznacznym zgięciu. Zmiany zwyrod
Łąkotka przyśrodkowa jest mniej ruchoma i dlatego jej urazy są znacz nieniowe łąkotek następują z wiekiem , nasilają się w wyniku działania
nie częstsze niż łąkotki bocznej. Najczęściej do uszkodzenia łąkotki do nadmiernego obciążenia i zniekształceń kąta kolana (kolano koślawe lub
chodzi w wyniku nagłego prostowania lub obrotu zgiętego kolana (obrót szpotawe, zob. s. 410).
447
1.21 Ruchy w stawie kolanowym
F a c ie s p a te lla r is
fe m o r is
p o s te r iu s
C o n d y lu s C o n d y lu s
la t e r a lis fe m o r is m e d ia lis fe m o r is
L ig .c o lla t e r a le L ig . c r u c ia t u m
fib u la r e a n t e r iu s
M e n is c u s M e n is c u s
la te r a lis m e d ia lis
— L ig . c o lla t e r a le
t ib ia le
F ib u la t ib ia e
T ib ia
A Staw kolanowy prawy w zgięciu

Usunięto torebkę stawową i rzepkę, widok
od przodu.
C Działanie więzadeł krzyżowych

i pobocznych podczas zginania
i prostowania
Staw kolanowy prawy, widok od przodu. Włókna
napiętych więzadeł zaznaczono na czerwono.
a Prostowanie,
b Zginanie.
c Zgięcie i obrót do wewnątrz.
B Stan po rozerwaniu więzadła krzyżowego wania więzadła krzyżowego przedniego - tak
przedniego jak przedstawiono na schemacie - dochodzi Więzadła poboczne stawu kolanowego są na
a Staw kolanowy prawy w zgięciu, widok około dziesięć razy częściej niż tylnego. Naj pięte tylko w wyprostowanym kolanie (a). Wię
od przodu. częstszym mechanizmem uszkodzenia jest uraz zadła krzyżowe, lub tylko ich część, są napięte
b Staw kolanowy prawy w zgięciu, widok od podczas obrotu do wewnątrz, gdy podudzie w każdej pozycji stawu: części przyśrodkowe
strony przyśrodkowej. jest ustabilizowane (zob. D). Gdy kolano znaj obydwu więzadeł krzyżowych, gdy kolano jest
Objawem niestabilności kolana, w wyniku ro duje się w pełnym wyproście, a stopa opiera wyprostowane (a), część boczna więzadła krzy
zerwania więzadła krzyżowego, jest przemiesz się o podłoże, w wyniku bocznego uderzenia żowego przedniego oraz całe więzadło krzy
czanie się piszczeli tak jak szuflady, do przodu dochodzi do rozdarcia więzadła krzyżowego żowe tylne, gdy kolano jest zgięte (b), część
lub do tyłu, względem kości udowej. Ruchy te przedniego, z towarzyszącym uszkodzeniem przyśrodkowa więzadła przedniego i całe w ię
zależą od tego, czy rozdarło się więzadło krzy więzadła pobocznego piszczelowego, a także zadło tylne, gdy kolano jest zgięte i obrócone
żowe przednie czy tylne („objaw przedniej lub do oderwania łąkotki przyśrodkowej, objawy te do wewnątrz (c). Więzadła krzyżowe stabilizują
tylnej szufladki" w teście Lachmana). Do rozer potocznie nazywane są„nieszczęsną triadą". kolano w każdej pozycji ustawienia stawu.
448
t o r ru c h u
z g in a n ia
p r o m ie ń
k r z y w iz n y (r)
D Zginanie i prostowanie stawu kolanowego góry i do tyłu, wzdłuż toru ruchu zginania (e). Odległość chwilowa między
Staw kolanowy prawy, widok od strony bocznej. Ruchy zginania i prosto linią krzywizny a powierzchnią stawową kości udowej równa jest zm ienia
wania stawu kolanowego odbywają się względem osi poprzecznej (a), jącem u się promieniowi krzywizny (r) kłykcia kości udowej. Pełen zakres
biegnącej w każdym położeniu stawu, przez dynamiczny środek rotacji. ruchu, głównie podczas zginania, zależy od różnych parametrów (ograni
Środek ten znajduje się w punkcie, w którym przecinają się linie przebiegu czenia przez tkanki miękkie, niedostatecznego napięcia mięśni kulszowo-
zarówno więzadeł pobocznych, jak i krzyżowych (b). Podczas zwiększania -podkolanowych, zob. s. 485).
stopnia zgięcia kolana (c, d) oś dynamiki ruchu zgięcia przesuwa się do
E Ruchy obrotowe piszczeli względem kości udowej Oś obrotu piszczeli biegnie pionowo, przez część przyśrodkową jej kłykcia
przy zgięciu kolana o 90° przyśrodkowego. Zakres obrotu kolana do wewnątrz (ok. 10°) jest znacz
Zgięty staw kolanowy prawy i odpowiadająca mu powierzchnia stawowa nie mniejszy, niż podczas obrotu na zewnątrz (30-40°), ponieważ więza-
górna piszczeli, widok od góry. dła krzyżowe (tutaj niepokazano) podczas obrotu do wewnątrz skręcają
się względem siebie. Przyczynia się to do tego, że rozerwanie więzadeł
a Pozycja neutralna (0°).
krzyżowych najczęściej zdarza się podczas ruchu obracania do wewnątrz,
b Obrót na zewnątrz,
a uszkodzeniu ulega najczęściej więzadło krzyżowe przednie.
c Obrót do wewnątrz.
Zwróć uwagę na różne stopnie przemieszczania się łąkotek przyśrodko
wej i bocznej.
449
1.22 Staw kolanowy: torebka stawowa i jama stawowa
fe m o r is , t e n d o
R ece ssu s
s u p r a p a t e lla r is
Fem ur
R ece ssu s Fem ur

P a te lla
P lic a s y n o v ia lis
in fr a p a t e lla r is F a c ie s
e t lig . c r u c ia t u m p a te lla r is
M e n is c u s
a n t e r iu s fe m o r is L ig . c o lla t e r a le la te r a lis
fib u la r e
L ig . p a te lla e
C o n d y lu s
R ece ssu s
la te r a lis
C o n d y lu s s u b p o p lit e u s B u r s a in fr a
fe m o r is
m e d ia lis p a te lla r is
fe m o r is
L ig .
c o lla t e r a le M e n is c u s
fib u la r e m e d ia lis
M e n is c u s P lic a e
F ib u la T ib ia
la te r a lis a la re s
C o rp u s
a d ip o s u m
in fr a p a t e lla r e
P a te lla
(F a c ie s a r t ic u B Wielkość jam y stawowej
la ris p a te lla e )
Staw kolanowy prawy, widok od strony bocznej. Aby przedstawić jam ę
C a p s u la stawową, staw kolanowy nastrzyknięto masami plastycznymi, a następ
a r t ic u la r is nie po ich zastygnięciu usunięto torebkę stawową.
R ece ssu s
M e m b ra n a to re b k a
n b ro s a s ta w o w a
F ib u la T ib ia S u b in t im a M e m b ra n a
In t im a J s y n o v ia lis
A Staw kolanowy prawy, otwarto torebkę stawową

Rzepka przesunięta ku dołowi. W przedniej, łąkotkowo-udowej części to
rebki stawowej występujące zm iennie fałdy torebki stawowej uwypuklają
się do jam y stawowej i zwiększają jej objętość [fałdy skrzydłowe (plicae
L ig . e x t r a
alares) po obydwu stronach ciała tłuszczowego podrzepkowego (corpus c a p s u la r e
adiposum infrapatellare tzw. ciało tłuszczowe Hoffy)]. (L ig . c o lla t e r a le
f ib u la r e )
M e n is c u s
w ię z a d ła la te r a lis
k rz y ż o w e
D Budowa torebki stawowej

Prawe kolano po usunięciu kości udowej (przecięta torebka stawowa
i aparat więzadłowy), widok od góry.
Zwróć uwagę: Więzadła krzyżowe przebiegają w warstwie podmaziówko-
wej, a tym samym położone są wewnątrz torebki, ale poza stawem (zob.
s. 43). W przeciwieństwie do tego, np. łąkotki położone są wewnątrzsta-
C Przyczepy torebki stawowej do kości wowo, w ten sposób że nie są pokryte przez warstwę (błonę) w ewnętrzną
udowej i piszczeli (intima) błony maźiowej i mają bezpośredni kontakt z płynem stawowym
Staw kolanowy prawy, widok od przodu. (por. s. 42).
450
Fem ur
R ece ssu s
su p ra
p a t e lla r is
fe m o r is , A . e t V.
te n d o p o p lit e a
P a te lla
B u rsa p re
p a t e lla r is
a n t e r iu s
L ig . p a te lla e
C o rp u s
a d ip o s u m
in fr a p a t e lla r e
A re a in t e r c o n d y
la ris a n t e r io r
B u r s a in fr a
p a te lla r is
T ib ia
E Staw kolanowy prawy, przewlekłe mechaniczne drażnienie podczas

przekrój strzałkowy pośrodkowy częstego klękania mogą wywoływać ból i zapa
Zwróć uwagę na w ysunięty ku górze zachyłek lenie kaletek wokół rzepki: zapalenie podskór
nadrzepkowy (nazywany także kaletką nad- nej kaletki podrzepkowej (bursitis infrapatella
rzepkową) i porównaj z F. Zauważ, że ciało tłusz ris) („kolano kleryka") i zapalenie podskórnej
czowe podrzepkowe leży między polem mię- kaletki przedrzepkowej (bursitis praepatellaris)
dzykłykciowym przednim a powierzchnią tylną (rycinę sporządzono na podstawie preparatu
więzadła rzepkowego. Upadek na kolano lub z kolekcji anatomicznej Uniwersytetu w Kiel).
F „Objaw balotowania rzepki" podczas G Kaletka nadrzepkowa podczas zginania

wysięku do jam y stawu kolanowego kolana
Podczas zapalenia lub urazu stawu kolano Staw kolanowy prawy, widok od strony przy
wego w jam ie stawowej gromadzi się płyn, po środkowej.
wodując różnego stopnia obrzęk i opuchnię
a Pozycja neutralna, wyjściowa,
cie stawu. Aby rozróżnić wysięk wewnątrzsta-
b Zgięcie 80°.
wowy od obrzęku, kończynę dolną należy uło
c Zgięcie 130°.
żyć w maksymalnym wyproście. To spowoduje,
że płyn wew nątrzstawowy zostanie wypchnięty Kaletka nadrzepkowa rozciąga się od górnego
(potencjalny wzrost ciśnienia) spod kaletki na- brzegu rzepki (przyczep początkowy) do po
drzepkowej do przestrzeni między rzepką łączenia chrzęstno-kostnego na powierzchni
a kością udową. Wtedy osoba badająca, palcem rzepkowej kości udowej. Ten nadwymiarowy
wskazującym , przesuwa rzepkę do dołu. Jeśli fałd kaletki stanowi przestrzeń zapasową pod
w jam ie stawowej znajduje się nadmiar płynu, czas zginania stawu kolanowego. Jego pełne
to po zwolnieniu uchwytu rzepki, rzepka będzie poszerzenie i rozciągnięcie zwiększa zakres ru
balotować, odbijać się i powracać, co oznacza, chu zgięcia, powyżej kąta 130°.
że test jest dodatni.
451
1.23 Staw kolanowy: przekroje
M e n is c u s
la te r a lis
M . g a s t r o c n e m iu s
(C a p u t la te r a le )
Fem ur
P a te lla
a n t e r iu s
c ia ło
t łu s z c z o w e
p o s te r iu s
H o ffy
L ig . p a te lla e
T ib ia
A Tomografia rezonansu magnetycznego stawu kolanowego oraz sekwencje gęstości protonów z wysyceniem tłuszczu (PDFS), gdyż
(za: Vahlensieck M„ Rieser M., M RTdes Bewegungsapparates, wyd. 3 pozwalają z bardzo dużą czułością wykrywać zm iany obrzękowe (np. po
Thieme, Stuttgart 2006) złamaniach) oraz tworzyć obrazy chrząstki stawowej szklistej (silny sy
O brazyTI-zależne w płaszczyźnie strzałkowej na wysokości łąkotki bocz gnał) (zob. B). Tłuszcz ma w badaniu RM wysoki sygnał, co jest jednak
nej (a) i więzadeł krzyżowych (b). często zjawiskiem niepożądanym, więc tworząc sekwencję tak dobiera
Wśród zalet badania RM w diagnostyce stawów wym ienia się bardzo do się jej parametry, aby na uzyskiwanych obrazach ulegał on supresji!).
brą rozdzielczość tkankową struktur wewnątrzstawowych, aparatu to- Uwaga: na obrazach strzałkowych tylne więzadło krzyżowe jest dobrze
rebkowo-więzadłowego, otaczających tkanek oraz okolicy podchrzęstnej widoczne na całym swoim przebiegu jako równomiernie łukowato w y
kości. Obok obrazów T l -zależnych, które przeznaczone są m.in. do usta gięta struktura biegnąca od strony grzbietowej ku przodowi. Więzadło
lenia stosunków anatomicznych oraz określenia charakterystyki tkan krzyżowe przednie, jest widoczne w całości jedynie, gdy staw kolanowy,
kowej, ważną rolę w diagnostyce stawów odgrywają obrazy T2-zależne jak w tym przypadku, jest zrotowany zewnętrznie o kąt 1-20°.
452
C o n d y lu s la te r a lis
fe m o r is
a n t e r iu s
p o s te r iu s
C a r t it a g o
a r t ic u la r is
A . e t V . p o p lite a
B u r s a s e m i
m e m b ra n o sa
Fem ur
p o s t e r iu s
t ib ia le
a n t e r iu s
M e n is c u s
m e d ia lis
B Tomografia rezonansu magnetycznego

stawu kolanowego (z: Vahlensieck M.,
Rieser M., M RTdes Bewegungsapparates,
wyd. 3 Thieme, Stuttgart 2006)
Obrazy T2-zależne z saturacją tłuszczu, ob
razy gęstości protonowej (PD = proton den
sity) w przekrojach poprzecznym (osiowym) (a)
i czołowym (b).
Uwaga: szklista chrząstka stawowa daje wysoki
sygnał, co umożliwia ocenę jej ewentualnego
uszkodzenia.
453
1.24 Stawy stopy: kości tworzące połączenia stawowe stopy prawej
T ib ia T ib ia
F ib u la
F ib u la
p a n e w k a s ta w u M a lle o lu s
sko ko w o - m e d ia lis M a lle o lu s
- g o le n io w e g o la te r a lis
M a lle o lu s M a lle o lu s
la te r a lis m e d ia lis T a lu s
O s n a v ic u la r e
T a lu s
S u ste n
t a c u lu m t a li
C a lc a n e u s O s c u n e if o r m e
in t e r m e d iu m O s m e ta
O s c u b o id e u m ta rs i I
o s s is
O s n a v ic u la r e m e ta ta rs i V
O s c u n e if o r m e
la te r a le O s c u n e if o r m e
m e d ia le
O s sa
s e s a m o id e a Tuber
c a lc a n e i
O s sa
m e ta ta rs i
B S ta w y sto p y
• Staw skokowo-goleniowy [art. talocruralis)

• Staw podskokowy [staw skokowo-piętowy (art. ta lo c a lca n e a ) oraz staw
skokowo-piętowo-łódkowy (art. ta lo ca lca n e o n a v icu la ris )]*
• Staw piętowo-sześcienny (art. ca lc a n e o c u b o id e a ) między kością pię
O s sa
tową a sześcienną
d ig it o r u m <
• Staw skokowo-łódkowy (art. ta lon avicularis ) między kością skokową
p e d is
a łódkowatą
• Staw poprzeczny stępu (orf. tarsi tra n sversa )**
• Staw klinowo-łódkowy (art. c u n eo n a v ic u la ris ) między kośćmi klinowa
tymi a kością łódkowatą
• Stawy międzyklinowe (artt. in tercu n eifo rm es) między kośćmi klinowa
tymi
• Staw klinowo-sześcienny (art. c u n e o c u b o id e a ) między kością klinowatą
boczną a kością sześcienną
• Stawy stępowo-śródstopne (artt. ta rso m e ta ta rsa les )
A Kości tworzące połączenia stawowe stopy prawej
• Stawy międzyśródstopne (artt. in term eta ta rsa le s ) między podstawami
a Staw skokowo-goleniowy w zgięciu podeszwowym, widok od przodu, kości śródstopia
b Stopa ustawiona w pozycji neutralnej (0°), widok od tyłu. • Stawy śródstopno-paliczkowe (artt. m etatarsoph a/an gea /es)
• Stawy międzypaliczkowe bliższe stopy (artt. in terp h a la n g e a les p ro x im a
les p edis)
• Stawy międzypaliczkowe dalsze stopy (artt. in terp h a la n g e a les distales
p e d is )
* W s t a w i e p o d s k o k o w y m k o ś ć s k o k o w a ł ą c z y s ię s t a w o w o z k o ś c ią p i ę
t o w ą i ł ó d k o w a t ą , t w o r z ą c d w a o d d z ie l n e s t a w y ( s t a w s k o k o w o - p ię
t o w y z t y ł u i s t a w s k o k o w o - p ię t o w o - ł ó d k o w y z p r z o d u ) . O b y d w a t e
s t a w y c z ę s t o o p i s y w a n e s ą w s p ó l n i e j a k o „ s t a w s k o k o w y d o ln y " .
* * S k ł a d a s ię z e s t a w u p ię t o w o - s z e ś c i e n n e g o i s k o k o w o - ł ó d k o w e g o .
454
Fibula Tibia
Malleolus
lateralis Art. talocruralis płaszczyzna
przekroju
Lig. talocalcaneum
interosseum Malleolus
medialis
Calcaneus
Talus
Art. talo
Art. tarsi navicularis Os naviculare
transversa
Art. calcaneo Art. cuneo
cuboidea navicularis C Stopa, przekrój skośno-poprzeczny
Stopa prawa, widok od góry. Stopa zgięta pode-
Os cuboideum Os cuneiforme szwowo w stawie skokowo-goleniowym (rycina
intermedium
Artt. inter na podstawie preparatu z kolekcji anatomicznej
cuneiformes Os cuneiforme Uniwersytetu w Kiel).
laterale
Artt.
tarsometatarsales Os cuneiforme
mediale
Os metatarsi V
M. abductor
M. abductor
digiti minimi
hallucis
Mm. interossei
Os metatarsi I
Artt. interphalangeales
proximales
Art. metata rso-

Phalanx media IV phalangealis I
Artt. interphalangeales Phalanx proximalis I

distales
Phalanx distalis I
panewka stawu
skokowo-goleniowego
M.extensor
M. tibialis hallucis
anterior
M. extensor
digitorum
Tibia
Syndesmosis
Facies articularis
tibiofibularis
malleoli medialis
Malleolus Fibula
medialis
Art. talocruralis
Facies superior
Facies articularis
malleoli lateralis
płaszczyzna M. tibialis
posterior Malleolus lateralis
przekroju
M.flexor Art. subtalaris
digitorum longus M.fibularis brevis
M. flexor
hallucis longus M.fibularis longus
D Stopa, przekrój przez staw skokowo-
Vasa tibialia
-goleniowy i skokowo-piętowy posteriora
w płaszczyźnie czołowej
Calcaneus
Stopa prawa, widok od strony bliższej. Stopa M. abductor
hallucis
zgięta podeszwowo w stawie skokowo-gole
niowym, płaszczyzna przekroju biegnie przez M. quadratus M. flexor
staw skokowo-piętowy (rycina na podstawie plantae digitorum brevis
preparatu z kolekcji anatomicznej Uniwersytetu
w Kiel).
455
1.25 Stawy stopy: powierzchnie stawowe
Ossa
metatarsi l-V
Basis ossis Basis ossis

metatarsi I metatarsi V
b Tuberositas
ossis metatarsi V
A Powierzchnie stawowe bliższe

Stopa prawa, widok od strony bliższej.
a Stawy śródstopno-paliczkowe: podstawy pa

liczków bliższych od 1. do 5.
b Stawy stępowo-śródstopne: podstawy kości
śródstopia od 1. do 5.
c Staw klinowo-łódkowy i piętowo-sześcienny:
powierzchnie stawowe bliższe kości klinowa- Os naviculare Os cuboideum
tej przyśrodkowej, pośredniej i bocznej oraz
kości sześciennej.
d Staw skokowo-łódkowy i piętowo-sześcien
ny: powierzchnie stawowe bliższe kości łód-
kowatej i sześciennej. d
456
Trochlea tali Talus

et Facies superior
Facies
malleolaris
medialis
Caput tali et
Facies articularis
navicularis
Calcaneus, Facies
a articularis cuboidea
Talus Os naviculare Os cuneiforme t

intermedium
Os cuneiforme
Os cuboideum mediale
Os meta
tarsi I
Corpus
Os cuneiforme
laterale
Ossa Ossa
c Calcaneus d metatarsi l-V sesamoidea
B Powierzchnie stawowe dalsze c Stawy stępowo-śródstopne: powierzchnie stawowe dalsze kości klino
Stopa prawa, widok od strony dalszej. watej przyśrodkowej, pośredniej i bocznej oraz kości sześciennej,
d Stawy śródstopno-paliczkowe: głowy kości śródstopia od 1. do 5.
a Staw skokowo-łódkowy i piętowo-sześcienny: powierzchnie stawowe
dalsze kości piętowej i skokowej.
b Staw klinowo-łódkowy i piętowo-sześcienny: powierzchnie stawowe
dalsze kości łódkowatej i piętowej.
457
1.26 Stawy stopy: staw skokowo-goleniowy i staw podskokowy
Tibia Tibia Caput tali

Diameter
Fibula Fibula anterior Collum tali
panewka stawu Facies

Malleolus skokowo- malleolaris
Malleolus medialis -goleniowego medialis
lateralis
Malleolus
Trochlea tali,
lateralis
Facies superior
Facies
Os navi Calcaneus malleolaris
culare Diameter
lateralis
posterior
Facies superior Sustenta- Facies superior Tuberculum
a (diameter anterior), b culum tali (diameter posterior), c laterale
wymiar poprzeczny przedni wymiar poprzeczny tylny
A Staw skokowo-goleniowy, kości nej. Ze względu na kształt bloczka kości skokowej (część przednia po
a Stopa prawa, widok od przodu, wierzchni górnej jest około 5-6 mm szersza niż część tylna), stabilizacja
b Stopa prawa, widok od tyłu. kostna stawu skokowo-goleniowego jest odmienna zarówno podczas
c Bloczek kości skokowej prawej (trochlea tali), widok od góry. zginania podeszwowego, jak i grzbietowego. Gdy szersza, przednia część
bloczka łączy się stawowo z kostkami w zgięciu grzbietowym (stopa zbliża
Staw skokowo-goleniowy, nazywany także stawem skokowym, jest utwo
się do podudzia, tak jak podczas kucania), więzadła łączące (zob. s. 460)
rzony przez koniec dalszy piszczeli i strzałki (tworzą panewkę stawu, zob.
napinają się i rozciągają, tworząc doskonałą stabilizację dla kości. Nato
też B) oraz bloczek kości skokowej (tworzy główkę stawu). Takie połącze
miast gdy węższa, tylna część bloczka łączy się z kostkami w zgięciu po-
nie w stawie skokowo-goleniowym zapewnia dobrą stabilność kostną
deszwowym (np. podczas stania na palcach), to kość skokowa zmniejsza
i więzadłową, a także pomaga utrzymać ciało w pozycji wyprostowa
stopień stabilizacji kostnej dla panewki.
Facies articularis
inferior
Fibula
Malleolus
lateralis
Malleolus
Facies articularis medialis
navicularis
malleoli lateralis malleoli medialis Talus
Os naviculare
B Powierzchnie stawowe panewki Os cuneiforme

Stopa prawa, widok od strony dalszej. mediale Lig. talocalcaneum
interosseum
Os metatarsi I
Sustenta
culum tali
Calcaneus
Aponeurosis Lig. plantare Lig. calcaneonaviculare

plantaris longum plantare
C Otwarty staw podskokowy Zwróć uwagę na kierunek przebiegu więzadła piętowo-łódkowego pode
Stopa prawa, widok od strony przyśrodkowej. Aby przedstawić po szwowego (lig. calcaneonaviculare plantare), które razem z więzadłem po-
wierzchnie stawowe stawu podskokowego, przecięto więzadło skokowo- deszwowym długim (lig. plantare longum) i rozcięgnem podeszwowym
-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), a kość skokową (aponeurosis plantaris) stabilizuje łuk podłużny stopy (zob. też D i s. 467).
odsunięto do góry.
458
D Przebieg więzadła piętowo-łódkowego podeszwowego

Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. Więzadło piętowo-łódkowe
podeszwowe przyczepia się między podpórką skokową (sustentacu- Osmeta- Os cuneiforme
lum tali) a kością łódkowatą. Od strony podeszwowej dopełnia panewkę tarsiV mediale
kostną stawu skokowo-piętowego.
Os naviculare
Os cuboideum
Lig. calcaneo
naviculare
plantare
Calcaneus Sustenta
culum tali
Talus
Os cuneiforme E Otwarty staw podskokowy, powierzchnie

mediale stawowe
Stopa prawa, widok od strony grzbietowej (po
Os naviculare odpreparowaniu kości skokowej). W stawie
podskokowym kość skokowa łączy się stawowo
Lig. calcaneonaviculare plantare z kośćmi piętową i łódkowatą. Staw ten składa
się z dwóch oddzielnych stawów:
• część tylna (staw skokowo-piętowy),

Os cuboideum • część przednia (staw skokowo-piętowo-łód-
kowy).
Lig. bifurcatum
Obydwie części stawu podskokowego oddzie
Lig. calcaneo
lone są przez więzadło skokowo-piętowe mię-
Talus cuboideum
dorsale dzykostne, które znajduje się w zatoce stępu (si-
nustarsi) (utworzonej przez bruzdę kości skoko
Comparti
wej i bruzdę kości piętowej). Więzadło piętowo-
mentum
anterior Art. sub -łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare
talaris plantare) ma na powierzchni górnej komórki
Comparti
mentum chrzęstne i zawija się wokół powierzchni pode-
posterior szwowej głowy kości skokowej tak jak ścięgno,
a działa jak punkt podparcia dźwigni. Więzadło
to stabilizuje kość skokową położoną na kości
piętowej oraz wzmacnia sklepienie łuku po
Calcaneus dłużnego stopy (zob. s. 467). Nadmierne obcią
żenie więzadła piętowo-łódkowego podeszwo-
wego (więzadło sprężynowe) powoduje spłasz
Lig. talocalcaneum
interosseum, czenie sklepienia podeszwy stopy, przyczynia
przecięte jąc się do rozwoju płaskostopia.
459
1.27 Więzadła stopy
A Więzadła stopy prawej, widok od strony przyśrodkowej

Tibia
Więzadła poboczne przyśrodkowe i boczne wraz z towarzyszącym i im
więzozrostami (zob. E) pełnią ważną funkcję w stabilizacji i przenoszeniu
sił w stawie skokowo-goleniowym. Niektóre odcinki tych więzadeł są na Lig.tibiofibulare
pięte w każdym położeniu stawu, a także podczas każdego ruchu. Więza posterius
dła stopy klasyfikowane są w zależności od ich lokalizacji: więzadła stawu
Malleolus Pars tibio
skokowo-goleniowego lub stawu podskokowego, więzadła śródstopia,
medialis talaris anterior
przodostopia lub więzadła podeszwowe stopy.
Pars tibio
navicularis
Lig. talonaviculare Talus > Lig. delto
dorsale Pars tibio ideum
Os naviculare calcanea
Pars tibio
Os meta talaris posterior
tarsi I
Phalanx
proximalis I Susten
Phalanx taculum tali
distalis I
Calcaneus
Os cuneiforme Ligg. tarsi Lig. plantare Lig. calcaneo

mediale dorsalia longum naviculare
plantare
Tibia
Fibula
Lig.tibiofibulare posterius
> Syndesmosis tibiofibularis
Lig. tibiofibulare anterius J
Lig. talonaviculare
dorsale
Malleolus Os naviculare
lateralis
Ligg. tarsi
Lig. talofibulare dorsalia
posterius
Artt. metatarsophalangeales,
Lig. talofibulare Capsulae articulares
anterius
Lig. calcaneo
fibulare
Calcaneus
Lig. plantare
longum
Lig. talocalcaneum Ligg.calcaneo- Os metatarsi V

interosseum cuboidea dorsalia
B Więzadła stopy prawej, widok od strony bocznej kiedy stopa stawiana jest na nierównym podłożu. Typowym objawem
Do najczęstszych urazów stopy należy skręcenie stawu skokowego (sko urazu jest rozciągnięcie lub rozerwanie więzadła skokowo-strzałkowego
kowo-goleniowego), a szczególnie uszkodzenia więzadeł po jego stro przedniego (lig. talofibulare anterius), więzadła piętowo-strzałkowego (lig.
nie bocznej (zwykle urazy podczas odwracania = zablokowanie kostki calcaneofibulare) lub obydwu tych więzadeł. Podczas silnego i gwałtow
w pozycji odwróconej). Do urazów często dochodzi podczas zginania nego skręcenia podudzia, kiedy stopa jest ustabilizowana, może dojść do
podeszwowego stopy, ponieważ w takim ułożeniu staw skokowo-gole- oddzielenia się powierzchni kostek z przerwaniem więzozrostu piszcze-
niowy jest słabiej ustabilizowany (zob. s. 458). Większość urazów ma miej lowo-strzałkowego (zob. D).
sce podczas uprawiania sportu lub innych aktywności w czasie wolnym,
460
Membrana
interossea cruris
Fibula
Malleolus Lig.tibiofibulare
medialis posterius
Lig. tibio Malleolus
fibulare medialis Lig. delto Malleolus
anterius ideum lateralis
Talus
Malleolus
Lig.talofibulare
lateralis Lig. deltoideum posterius
Lig. talofibulare
Lig.talonavi Lig. calcaneo
anterius
culare dorsale fibulare
Lig. bifurcatum
Os naviculare
Os cuboideum Calcaneus
Ligg. tarsi
dorsalia
Ligg.
metatarsalia
dorsalia Os metatarsi I
Art. metatarso-
phalangealis I, C W ięzadła stopy praw ej
Capsula a Staw skokowo-goleniowy w zgięciu podeszwowym, widok od przodu,
articularis b Stopa spoczywa na podłożu, widok od tyłu.
Usunięto część przednią i tylną torebki stawowej stawu skokowo-gole-

niowego, tak aby wyraźniej przedstawić położenie więzadeł.
Phalanx
proximalis I
Phalanx
distalis I
E Więzadła stawu skokowo-goleniowego (więzadła stawu

podskokowego, przedstawiono na s. 459)
Więzadła boczne*
Fibula • Więzadło skokowo-strzałkowe przednie (lig. talofibulare anterius)
• Więzadło skokowo-strzałkowe tylne (lig. talofibulare posterius)
Syndesmosis • Więzadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare)
tibiofibularis
Więzadło przyśrodkowe (lig. m e d ia le )*
Malleolus
• Więzadło trójgraniaste (lig. deltoideum)
lateralis
- Część piszczelowo-skokowa przednia (pars tibiotalaris anterior)
Calcaneus - Część piszczelowo-skokowa tylna (pars tibiotalaris posterior)
- Część piszczelowo-łódkowa (pars tibionavicularis)
- Część piszczelowo-piętowa (pars tibiocalcanea)
Więzadła więzozrostu piszczelowo-strzałkowego

D Z łam anie W ebera • Więzadło piszczelowo-strzałkowe przednie (lig. tibiofibulare anterius)
Złamanie Webera to złamanie awulsyjne kostki bocznej strzałki. W obrę • Więzadło piszczelowo-strzałkowe tylne (lig. tibiofibulare posterius)
bie złamania Webera wyróżnia się typy A, B lub C, w zależności od tego,
czy strzałka złamała się poniżej, w poziomie, czy powyżej więzozrostu. • Więzadła przyśrodkowe i boczne nazywane są także więzadłami po
W typie B złamania Webera (jak pokazano tutaj) więzozrost może zostać bocznymi: przyśrodkowym i bocznym.
rozerwany, a w typie C złamania jest zawsze rozerwany.
461
1.28 Ruchy w stawach stopy
Art. talocruralis
(oś ruchu)
Art. subtalaris
(oś ruchu)
A Główne osie ruchu, stopa prawa boczną i przyśrodkową. Z osią trzonu piszczeli, w płaszczyźnie czoło
a Staw skokowo-goleniowy zgięty podeszwowo, widok od przodu, wej tworzy ona kąt ok. 82°, a z płaszczyzną czołową po stronie przy
b Ustawienie w położeniu czynnościowym , widok od tyłu. środkowej tworzy kąt ok. 10° (a, d).
c W yizolowane przodostopie, widok od strony bliższej, • Oś ruchu w stawie podskokowym (inwersja/ewersja): oś biegnie
d Widok od góry. przez stopę skośnie od dołu, tyłu i boku do góry, przodu i przyśrod
kowo, tzn. od strony bocznej kości piętowej, przez część przyśrodkową
Osie ruchu dla stawów stopy są złożone, a opisy ruchów w stawach stopy
zatoki stępu, do środka kości łódkowatej. Z płaszczyzną poziomą tw o
często są niekonsekwentne, zagm atwane i niezrozumiałe. Wyróżnia się
rzy ona kąt ok. 30°, a z płaszczyzną strzałkową ok. 20° (b, d).
następujące, ważne w badaniach i testach klinicznych osie ruchu (porów
» Oś ruchu przodostopia w stawie poprzecznym stępu i w stawach
naj ze stroną sąsiednią):
stępowo-śródstopnych (odwracanie/nawracanie): oś ta biegnie
• Oś ruchu w stawie skokowo-goieniowym (zginanie podeszwowe/ niemal w płaszczyźnie strzałkowej, od kości piętowej, przez kość łód-
zginanie grzbietowe): oś ta biegnie niemal poprzecznie przez kostkę kowatą i wzdłuż drugiej kości śródstopia oraz drugiego palca (a, c).
B Położenie czynnościowe stopy C O śtyłostopia

Stopa prawa, widok od strony bocznej. Kościec stopy w położeniu neu Część dalsza podudzia prawego, tyłostopie, widok od tyłu.
tralnym (0°) ustawiony jest pod kątem 90° względem szkieletu podudzia.
a Tyłostopie ustawione prawidłowo, w linii prostej, osie piszczeli i kości
Takie równoległe do podłoża ułożenie stopy określane jest ja ko „ułożenie
piętowej biegną pionowo (stopa prosta). Oś kości piętowej przecina
czynnościowe" i jest podstawą opisu zagadnień chodu i stania.
pośrodkowo linię, biegnącą między dwiema kostkami,
b Stopa koślawa (pes valgus). Stopa jest ustawiona w ewersji.
c Stopa szpotawa (pes varus). Stopa jest ustawiona w inwersji.
462
o°
D Staw skokowo-goleniowy, zakres ruchów

a Stopa prawa ustawiona na podłożu (koń

czyna podparta).
b Stopa prawa oderwana od podłoża (koń
czyna wykroczna).
Rozpoczynając od położenia w pozycji neutral

nej (0°), (równoległe do podłoża), zakres ruchu
zgięcia grzbietowego (prostowanie) dla stopy
nieobciążonej wynosi ok. 20-30°. Kiedy stopa
opiera się o podłoże (w fazie podpartej chodu),
podudzie i stopa mogą zginać się o ok. 50° do
tyłu (zgięcie podeszwowe) lub 30° do przodu
(zgięcie grzbietowe).
E Staw podskokowy, zakres ruchów F Staw poprzeczny stępu, stawy stępowo-śródstopne

Stopa prawa, widok od przodu. - zakres ruchów nawracania/odwracania
Stopa prawa, widok od przodu.
a Stopa ustawiona w ewersji (10°).
b Stopa w położeniu neutralnym (0°). a Zakres ruchu nawracania przodostopia: 20°.
c Stopa ustawiona w inwersji (20°). b Zakres ruchu odwracania przodostopia: 40°,
Zakres rotacji kości piętowej przyśrodkowo (inwersja) i bocznie (ewersja) Zakres ruchu bada się, gdy tyłostopie jest ustabilizowane. Ruchy nawraca
mierzony jest od pozycji neutralnej (0°). Podczas badania klinicznego za nia/odwracania przodostopia badane są przez obracanie przodostopia na
kresu rotacji kości piętowej należy ustabilizować stopę, a następnie prze zewnątrz względem tyłostopia (przez unoszenie brzegu bocznego stopy)
suwać kość piętową do tyłu i do przodu. Ocena zakresu ruchów inwersji/ lub do wewnątrz (przez unoszenie brzegu przyśrodkowego stopy).
ewersji analizowana jest względem osi kości piętowej.
70°
G Pełny zakres ruchów przodostopia i tyłostopia H Zakres ruchów w stawach palucha

Stopa prawa, widok od przodu. Widok od strony bocznej.
a Ewersja i ruch nawracania przodostopia: 30°. a Zginanie/prostowanie w stawie śródstopno-paliczkowym pierwszym,

b Inwersja i ruch odwracania przodostopia: 60°. b Zginanie w stawie międzypaliczkowym pierwszym.
Ruchy w stawach są złożone, a ruchy wykonywane w różnych stawach Palce stopy, a szczególnie paluch, mogą być biernie prostowane do ok.
prawie zawsze, mechanicznie się sumują. Dlatego też zakres ruchów 90°. Jest to niezbędny warunek podczas chodzenia, głównie podczas fazy
wszystkich stawów może być badany, gdy podudzie jest ustabilizowane, między unoszeniem pięty a podparciem palców stopy.
a cała stopa unoszona jest w kierunku przyśrodkowym lub bocznym.
463
1.29 Sklepienie podeszwowe stopy i łuk poprzeczny stopy
Caput ossis
metatarsi I
promienistość Caput ossis
przyśrodkowa promienistość metatarsi V
stopy boczna stopy
Ossa
cuneiformia
Os naviculare
Os cuboideum
Talus
Calcaneus Tuber
a b
calcanei
A Łuk podeszwowy stopy się w odcinku bliższym - prowadzi do w ytw o B Architektonika podeszwy, stopa prawa
a Stopa prawa, widok od góry. rzenia łuku podłużnego i poprzecznego stopy. Kostne punkty podparcia sklepienia podeszwy
b Stopa prawa, widok od tyłu i od strony przy Powyższe łuki podeszwy stopy umożliwiają stopy i odpowiadające im odciski stopy, widok
środkowej. optymalne dostosowanie się stopy do nierów od góry. Powierzchnia odpowiadająca zary
nego podłoża. W każdej sytuacji zapewniają sowi wyznaczonemu przez połączenie punktów
Z perspektywy budowy inżynieryjnej siły prze
one przenoszenie sił nacisku, wykorzystując jak podparcia (guz piętowy oraz głowy pierwszej
noszone przez stopę rozkładane są między dwie
najlepiej warunki mechaniczne. W ten sposób i piątej kości śródstopia) ma kształt trójkąta. Na
promienistości boczne (strzałkowe) i trzy przy
łuki podeszwowe stopy pełnią swego rodzaju tomiast powierzchnia odcisku stopy, powstała
środkowe (piszczelowe). Promienistości boczne
funkcję am ortyzatorów wstrząsów, nadają sprę w wyniku kontaktu stopy z podłożem i utwo
biegną przez kość sześcienną do kości piętowej,
żystość i elastyczność, co prowadzi do zm niej rzona przez tkanki miękkie podeszwy (odcisk
natomiast promienistości przyśrodkowe biegną
szenia obciążenia pionowego. Obniżenie łuków stopy albo podogram) jest znacznie większa.
przez kości klinowate, kość łódkowatą do kości
w stopie płaskiej (płaskostopie) może być przy Zgrubienia występujące typowo na pięcie oraz
skokowej.Takie ułożenie promienistości - przy
czyną silnego bólu podczas chodu. opuszkach palca pierwszego i piątego potwier
legających w odcinku dalszym i nakładających
dzają, że okolice te są szczególnie obciążone.
C Przenoszenie napięć kompresyjnych stopy obciążonej b Schemat obrazu radiologicznego, przedstawiający układ równole
Przekrój w płaszczyźnie strzałkowej na wysokości pierwszej promienisto głych beleczek kostnych. Układ ten odpowiada napięciu kompresyj
ści stopy, schemat. Widok od strony przyśrodkowej. nemu (zaznaczono cieniem), które jest wynikiem działania sił obciążę
nia na przodostopie i tyłostopie (a) (wg Raubera i Kopscha).
a Podczas stania, częściowy ciężar ciała, obciążający staw skokowo-go-
leniowy przenoszony jest przez kość skokową na przodostopie i tyło-
stopie.
464
Ligg.
plantaria
Basis phalangis Lig. metatarsale

Phalanx a proximalis I transversum profundum
Lig. meta
tarsale proximalis I
transversum
profundum Art. metatarso-
phalangealis I M. adductor
hallucis, Caput
transversum
M. adductor
hallucis,
Caput
transversum Basis ossis
Ligg. metatarsi V
plantaria Os meta
tarsi I
M. adductor
Basis ossis M. adductor hallucis,
hallucis,
b metatarsi I Caput obliquum
Caput
obliquum
Os cunei
forme Os cuneiforme Os cuneiforme
mediale intermedium laterale
Os cubo
ideum
Os cuboideum
M. tibialis
M. fibularis posterior
longus
Malleolus
medialis
Sustenta
culum tali
Os cuneiforme
Calcaneus Talus mediale
M.tibialis M.fibularis Tuberositas
c posterior longus ossis metatarsi V
E Czynne i bierne struktury stabilizujące łuk poprzeczny stopy,

widok od strony bliższej
Stopa prawa.
D Czynne i bierne struktury stabilizujące tuk poprzeczny stopy,
a Struktury stabilizujące łuk w obrębie przodostopia (łuk przedni). Łuk
widok od strony podeszwowej
przedni na wysokości głów kości śródstopia stabilizowany jest przez
Stopa prawa. Zarówno struktury stabilizujące czynne, jak i bierne utrzy
więzadło poprzeczne głębokie śródstopia (//g. metatarsale transversum
mują i wzm acniają krzywiznę łuku poprzecznego stopy. Do struktur sta
profundum). W ten sposób łuk przodostopia ma wyłącznie stabilizatory
bilizujących biernie należą więzadła, a czynnie mięśnie. Więzadta stopy
bierne, natomiast tuki śródstopia i stępu (b, c) mają tylko stabilizatory
zw ykle podtrzymują tuki stopy bez udziału mięśni. Natomiast gdy obcią
czynne.
żenie stopy wzrasta, tak jak podczas chodzenia czy biegania po nierów
b Struktury stabilizujące łuk śródstopia. Głowa poprzeczna mięśnia przy-
nym podłożu, to dla utrzymania łuku stopy dodatkowo angażowana jest
wodziciela palucha (caput transversum musculi adductoris hallucis) jest
siła mięśni.
najważniejszym stabilizatorem łuku śródstopia.
c Najważniejszym mięśniem stabilizującym łuk w okolicy stępu jest mię
sień strzałkowy długi (m. fibularis longus). Ścięgno, które biegnie do
swojego przyczepu końcowego zawija się wokół kości sześciennej,
biegnie od brzegu bocznego stopy, krzyżuje podeszwę i kieruje się
do kości klinowatej przyśrodkowej oraz do podstawy pierwszej kości
śródstopia. Kolejnym czynnym stabilizatorem tej okolicy jest mięsień
piszczelowy tylny, którego ścięgno przyczepu końcowego kieruje się
do kości klinowatych. Podobnie jak ścięgno mięśnia strzałkowego dłu
giego, skośny przebieg ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego oprócz
komponenty poprzecznej, dodatkowo wzmacnia łuk podłużny stopy.
465
1.3 0 Łuk podłużny stopy
Lig.talocalcaneum Tibia
interosseum
Art. talocruralis
Art. talocalcaneonavicularis
(Compartimentum anterius,
Art. subtalaris)
Os naviculare
Tendo
Ossa cuneiformia calcaneus
Talus
Art. talocalcanea
Os metatarsi II
(Compartimentum
posterius,
Art. subtalaris)
Bursa tendinis
calcanei
Calcaneus
Mm. breves Aponeurosis Lig. calcaneonaviculare

plantae pedis plantaris plantare
A Czynne stabilizatory łuku podłużnego stopy

Przekrój w płaszczyźnie strzałkowej na wysokości drugiej promienistości
stopy prawej, widok od strony przyśrodkowej. Promienistość druga (utwo
rzona przez drugi palec, drugą kość śródstopia, kość klinowatą przyśrod
kową, kość łódkowatą i kość piętową) tw orzy najwyższy łuk ze wszystkich
łuków podłużnych stopy. Wysokość poszczególnych łuków zmniejsza się
w kierunku bocznym. Głównymi stabilizatorami czynnym i łuku podłuż
nego stopy są mięśnie krótkie stopy: mięsień odwodziciel palucha (m. ab M. flexor
ductor hallucis), mięsień zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis), hallucis longus
mięsień zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis), mięsień czwo M. flexor digi
roboczny podeszwy (m. quadratus plantae), mięsień od Os naviculare Talus torum longus
wodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) (rycina
Os cuneiforme Malleolus
na podstawie preparatu kolekcji anatomicznej Uniwersy mediale medialis
tetu w Kiel).
Tuberculum
mediale
Aponeurosis Lig. plantare Lig. calcaneonaviculare Sustenta-

plantaris longum plantare culum tali
B Bierne stabilizatory łuku podłużnego stopy elementem (najkrótsza odległość od wierzchołka sklepienia łuku podłuż
Stopa prawa. Widok od strony przyśrodkowej. Głównymi biernymi stabili nego stopy). Przyczepy końcowe ścięgien mięśni zginaczy długich stopy
zatorami łuku podłużnego stopy są rozcięgno podeszwowe (aponeurosis [mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) i mięsień zginacz
plantaris), więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum) i więzadło długi palców (m. flexor digitorum longus)] również zapobiegają osłabieniu
piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare). Rozcię łuku podłużnego stopy. Ścięgno mięśnia zginacza długiego palucha bie
gno podeszwowe jest szczególnie ważne, bo stanowi długie ramię dźw i gnie pod podpórką skokową i jest szczególne pomocne w napinaniu łuku
gni, natomiast więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe jest najsłabszym podłużnego stopy.
466
D Podogramy, odciski stopy prawej (wg Raubera i Kopscha)

a Łuki stopy prawidłowe (stopa prosta, pes rectus).
b Wysokość łuku podłużnego stopy jest zwiększona (stopa wydrążona,
pes cavus).
c Brak łuku poprzecznego stopy (płaskostopie = stopa poprzecznie pła
ska, pes transversoplanus).
d Brak łuku podłużnego stopy (stopa płaska, pes planus).
Zniekształcenia stopy są to odchylenia od normy. Kształt stopy zdrowej

może być wrodzony lub nabyty (w wyniku porażenia lub urazu). Nieprawi
dłowości w budowie stopy, wywołane długotrwałym obciążeniem stopy,
C Wzmocnienia łuku podłużnego
przez działanie masy ciała opisywane są jako zniekształcenia statyczne.
a Wzmocnienie więzadtowe łuku podłużnego stopy (stopa prawa, widok
od strony przyśrodkowej).
b Obliczanie sił nośnych (H) potrzebnych do utrzymania łuku (wg Rau-
bera i Kopscha)
Porównując łuk podłużny stopy do łuku paraboli można zauważyć, że siły

nośne (H) muszą być dostosowane do utrzymania krzywizny łuku. Wiel
kość tych sił zależy od nacisku (q), długości cięciwy łuku (I) oraz wysoko
ści łuku (f). Wynika z tego, że struktury, które najskuteczniej utrzym ują łuk
stopy, to struktury znajdujące się najbliżej podłoża, ponieważ ich długie
ramię dźwigni wymaga najmniejszego nakładu sił. Z formuły tej wynika,
że siły nośne muszą wzrastać tak, jak wzrasta odległość (I) między punk
tami podparcia lub kiedy łuk ulega spłaszczeniu (mniejsze f). M. adductor
hallucis, Caput
transversum
M.adductor
hallucis,
Caput
obliquum M. triceps
surae
M. tibialis
posterior
M. fibularis
longus
E Miejsca lokalizacji bólu, występującego w płaskostopiu

poprzecznym i w stopie płaskiej (wg Lówenecka)
a Płaskostopie poprzeczne stopy prawej, widok od strony podeszwowej.
Zapadnięty łuk poprzeczny stopy powoduje poszerzenie przedniej
części stopy, przodostopia (zaznaczono strzałkami), ze zwiększeniem
nacisku na głowy od 2. do 5. kości śródstopia, a także na stawy śród-
stopno-paliczkowe. W takiej sytuacji powstają typowe, bardzo bolesne
zgrubienia na wysokości głów 1. i 5. kości śródstopia,
M. flexor
b Stopa płaska prawa, widok od strony przyśrodkowej. Zapadnięty łuk
hallucis longus
podłużny stopy zaznaczony jako przemieszczenie do dołu kości skoko
wej i łódkowatej (zaznaczono strzałkami). Nacisk związany z masą ciała Talus
zapoczątkowuje często promieniujący ból stopy, najbardziej nasilony
Os naviculare
w okolicy rozciągniętego więzadła piętowo-łódkowego podeszwo-
wego. Dodatkowo, w wyniku utrzymującego się, narastającego napię
cia mięśni łydki (również mięśni stopy, które muszą kompensować nie
wystarczające działanie biernych stabilizatorów), może rozwijać się ból
łydki.
467
1.31 Trzeszczki i zniekształcenia palców stopy
Fibula
M.flexor
hallucis longus
Caput ossis
metatarsi I
Malleolus
Os sesamo medialis
ideum laterale Malleolus
Tuberculum lateralis
Os sesamo mediale
ideum mediale Tuberculum
laterale
M. flexor Sustenta
hallucis longus, culum tali
tendo
A Głowa pierwszej kości śródstopia, przekrój poprzeczny na

wysokości trzeszczek
Calcaneus
Paluch, 1. palec stopy prawej, widok od strony bliższej. Płaszczyznę prze
kroju zaznaczono na B. Trzeszczki (ossa sesamoidea) boczna i przyśrod
kowa, to kości półkoliste. Każda z nich ma nieznacznie wypukłą po
wierzchnię stawową po stronie grzbietowej, za pomocą której łączy się
z wklęsłą powierzchnią stawową głowy pierwszej kości śródstopia po
stronie podeszwowej. Trzeszczki chronią ścięgna przed nadmiernym tar B Trzeszczki palucha
ciem. Mają one ważne znaczenie czynnościowe, ze względu na ich zdol Stopa prawa, widok od tyłu i od strony przyśrodkowej. Między trzeszcz-
ność do wydłużania ramienia dźwigni mięśni, tak aby działanie siły mię kami biegnie ścięgno mięśnia zginacza długiego palucha. Ramka wokół
śni było bardziej efektywne. Rozwój trzeszczek może być interpretowany trzeszczek zaznacza płaszczyznę przekroju przedstawioną w A.
jako czynnościowa adaptacja do działania ciśnienia wywieranego przez
ścięgna.
Phalanx
distalis Phalanx
proximalis
Os sesamoideum
laterale
Phalanx Os sesamoideum
Lig. metatarsale
proximalis mediale
transversum profundum
Capsula articularis
Caput trans
versum M. abductor
M. adductor
hallucis
hallucis
Caput
Os sesamo obliquum Caput
Os sesamo
ideum mediale mediale
ideum laterale M. flexor
Os metatarsi I hallucis brevis
Caput
laterale
M. abductor hallucis,
M. adductor hallucis et D Trzeszczki, torebka stawowa i więzadła oraz przyczepy mięśni
M. flexor hallucis brevis Staw śródstopno-paliczkowy pierwszy stopy prawej, widok od strony po
deszwowej. Obydwie trzeszczki przyczepiają się do torebki stawowej i do
więzadeł pobocznych (Ugg. collateralia) stawu śródstopno-paliczkowego.
Otoczone są ścięgnami przyczepów końcowych następujących mięśni:
C Trzeszczki, powierzchnie stawowe
• Trzeszczka - M. odwodziciel palucha
Usunięto pierwszą kość śródstopia, widok od strony grzbietowej.
przyśrodkowa - M. zginacz krótki palucha, głowa przyśrodkowa
• Trzeszczka - M. zginacz krótki palucha, głowa boczna

boczna - M. przywodziciel palucha, głowa poprzeczna
- M. przywodziciel palucha, głowa skośna
468
Angulus
metatarso-
phalangealis I
Phalanx
proximalis I
Os metatarsi I
8°
Angulus
intermeta
tarsalis I
G Paluch koślawy, etiologia

Paluch koślawy rozwija się zw ykle jako następ
stwo płaskostopia. U osób o szerokim przodo-
stopiu, noszących wąskie buty o spiczastych
czubkach palce leżące zewnętrznie przemiesz
E Paluch koślawy, zmiany kąta między- W stopie prawidłowej kąt międzyśródstopny czają się w stronę palców środkowych, co pro
śródstopnego pierwszego pierwszy (kąt zawarty między osiami podłuż wadzi do ich ściśnięcia. Powoduje to bolesność
i śródstopno-paliczkowego pierwszego nymi 1. i 2. kości śródstopia) nie powinien prze w miejscach zwiększonego ucisku, zlokalizowa
Stopa prawa, widok od góry. kraczać 8°. Kąt śródstopno-paliczkowy pierwszy nych głównie po stronie przyśrodkowej głowy
(kąt zawarty między osiami podłużnymi pa 1. kości śródstopia. Dochodzi także do prze
a Prawidłowy szkielet stopy prawej.
liczka bliższego palucha a 1. kością śródstopia) wlekłego drażnienia pierwszego stawu śród
b Paluch koślawy (hallux valgus), boczne od
powinien być mniejszy niż 20°. W paluchu ko stopno-paliczkowego i kaletki (bursitis) oraz
chylenie pierwszej promienistości stopy
ślawym, a także w płaskostopiu poprzecznym, dodatkowo tworzą się narośla kostne (exosto
z podwichnięciem stawu śródstopno-palicz
które na ogół poprzedza paluch koślawy, wzra sis). W części przedniej palce środkowe (2-4) są
kowego pierwszego.
sta nieznacznie zarówno kąt międzyśródstopny ściśnięte i przyjm ują kształt szponiasty (palce
pierwszy, jak i śródstopno-paliczkowy pierwszy. młotkowate i szponiaste) (wg Debrunnera).
H Palce szponiaste i młotkowate

Paluchowi koślawemu i płaskostopiu poprzecz
nemu często towarzyszą zniekształcenia pal
ców stopy. Noszenie zbyt małych butów i w y
sokich obcasów powoduje pochylenie stopy do
przodu i dołu. W wyniku takiego ułożenia i na
M. abductor M. flexor M. extensor cisku dochodzi do typowego przykurczu znie
hallucis hallucis longus hallucis longus
kształcającego, któremu towarzyszą zmiany
zwyrodnieniowe w stawach palców i tworzą się
F Paluch koślawy, patogeneza widoczne jest boczne przemieszczenie mięśnia bolesne modzele. Zniekształcenie typu palców
Przodostopie prawe, widok od góry. Przyśrod odwodziciela palucha oraz trzeszczki przyśrod szponiastych cechuje nadmierne poszerzenie
kowe odchylenie 1. kości śródstopia i boczne kowej, sprawiając, że stają się one przywodzi- jam y stawu śródstopno-paliczkowego, ze zgię
odchylenie palucha są przyczyną rozwoju nie cielami. W tym czasie ścięgna mięśnia zginacza ciem w stawach międzypaliczkowych bliższych
stabilności mięśniowej. Objawia się to, jako i prostownika długiego palucha przesuwają się i dalszych. W palcach młotkowatych zgięcie
zmiana kierunku pociągania ścięgien, które bocznie, zwiększając boczny kąt stawu śród grzbietowe w stawie śródstopno-paliczkowym
utrwalają i nasilają zniekształcenie. Najbardziej stopno-paliczkowego pierwszego. jest mniej wydatne.
469
1.32 Anatomia radiologiczna: przekroje stopy
A Anatomia radiologiczna stopy

a staw skokowy górny w projekcji przednio-
-tylnej; b część tylna stopy w projekcji bocznej;
c część przednia stopy w projekcji grzbietowo-
-podeszwowej (za: Muller, Reif, Taschenatlas
der Róntgenanatomie; wyd. 2 Thieme, Stuttgart
1998).
Klasyczne zdjęcia rentgenowskie stopy stano
wią podstawę obrazowania stopy. Zapewniają
one najwyższą rozdzielczość przestrzenną i po
zwalają na dobry ogląd całej stopy.
470
szerokość kroku
(szerokość chodu)
faza stania — faza chodu

(60%) (40%)
i ł *
o% 60% ^ ------------------------- * 100%
(podparcie piętowe) (podparcie koniec cyklu chodu
palców, (podparcie piętowe)
uniesienie pięty)
faza stania
D Etapy ruchu w pełnym cyklu chodu czy się podparciem pięty. Stanowi ona 40% cy E Szerokość kroku (a) i długość kroku (b)
W czasie zwykłego chodu każda z kończyn jest klu chodu (100% cyklu chodu = okres między Szerokość kroku (szerokość chodu) oceniana
na przemian kończyną podporową i kończyną pierwszym a drugim uderzeniem o podłoże jest od tyłu. Zazwyczaj szerokość kroku jest
wykroczną. Faza podparcia chodu rozpoczyna pięty tej samej stopy). węższa niż odległość między stawami biodro
się, gdy pięta oparta jest o podłoże (podparcie Podczas spokojnego stania oś podłużna stopy wym i. Długość kroku (oceniana od strony bocz
piętowe), a kończy się, kiedy palce odrywają się jest zawsze przesunięta na zewnątrz względem nej) wynosi ok. 2-3 długości stopy.
od podłoża (uniesienie palców). Faza ta stanowi osi ruchu o 7°. Ta niewielka orientacja stopy Szerokość chodu i długość kroku definiują
ok. 60% cyklu chodu. Faza unoszenia stopy na zewnątrz powstaje także podczas chodu pole podparcia, które odgrywa zasadniczą rolę
rozpoczyna się oderwaniem palców, a koń (zob. E). w stabilizacji chodu. Jest to szczególnie ważne
u pacjentów z porażeniem połowiczym ciała.
Na przykład u pacjentów z osłabioną prioprio-
cepcją może w ywoływać niestabilność chodu
i stania.
473
Kończyna dolna 2. Mięśnie: grupy czynnościowe
2.1 Mięśnie kończyny dolnej: podział
U większości ssaków mięśnie kończyny górnej i dolnej pełnią liczne funk Mięśnie kończyny dolnej, podobnie jak mięśnie kończyny górnej, podzie
cje i tworzą podobne grupy czynnościowe. Jednak u człowieka kończyna lono na podstawie ich przyczepów początkowych, topografii, czynności
górna wyspecjalizowała się w wykonywaniu manipulacyjnych ruchów pre i unerwienia (zob. s. 296). Każda z takich klasyfikacji ma swoje dobre i złe
cyzyjnych, a kończyna dolna w chodzie. Aby przystosować się do tak od strony. Tutaj przedstawiono kilka przykładów podziału mięśni. Wydzie
miennych funkcji, doszło do wytworzenia odpowiadających tym czynno lenie grup czynnościowych mięśni, działających na staw biodrowy, jest
ściom grup mięśniowych. Na przykład obręcz kończyny górnej charaktery uzasadnione tylko dla jednego położenia stawu. Osie ruchu zm ieniają się
zuje się znaczną swobodą ruchów względem tułowia, a ruchy te są moż dynamicznie w zależności od działania mięśni, np. jeśli następuje dyna
liwe dzięki działaniu licznych mięśni. Natomiast obręcz kończyny dolnej miczna zmiana kierunku działania siły w stawie, to mięśnie odwodzące
jest bardzo stabilna względem kręgosłupa i tylko w niewielkim stopniu stają się przywodzicielami. Mięśnie otaczające staw biodrowy, ze względu
zmienia położenie względem tułowia. Jej masa mięśniowa jest niewspół na ich położenie (topografia) względem obręczy kończyny dolnej można
mierna do niewielkiego zakresu ruchów. Mięśnie pośladkowe i mięśnie podzielić na mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne (zob. A). Mięśnie działa
działające na staw biodrowy są to silne i masywnie rozwinięte mięśnie jące na staw kolanowy i stopę mogą być zgrupowane zarówno wzglę
stabilizujące udo. Mięśnie te przeciwdziałają obciążeniom wynikającym dem kryteriów czynnościowych, jak i topograficznych. Mięśnie te mają
z masy ciała, a także stabilizują i utrzymują równowagę ciała w czasie dwu tendencję do łączenia się w grupy czynnościowe, tworząc wyraźne prze
nożnego poruszania się. Mięśnie te są większe niż odpowiadające im mię działy mięśniowe, działające w podobny sposób na stawy, z odpowied
śnie działające na ramię oraz mają znacząco różne położenie i kierunek. nimi zakresami ruchu. W celu porównania z kończyną górną, mięśnie koń
czyny dolnej można uszeregować także według zakresu ich unerwienia
(zob. E), przedstawiając kliniczne podstawy różnych zespołów chorobo
wych, powstałych w w yniku uszkodzenia nerwu.
A Mięśnie stawu biodrowego i mięśnie pośladkowe C Mięśnie goleni
M m . w e w n ę t r z n e s ta w u b io d ro w e g o M m . g r u p y p r z e d n ie j
• M. lędźwiowy większy (m. psoas maior) 1 W połączeniu działają jako • M. piszczelowy przedni (m. tibialis anterior)
. M. lędźwiowy mniejszy (m. psoas minor) f mięsień biodrowo-lędźwiowy • M. prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus)
. M. biodrowy (m. iliacus) (m' lll0P50as) • M. prostownik długi palucha (m . extensor hallucis longus)
• M. strzałkowy trzeci (m . fibularis [peroneus] tertius)
M m . z e w n ę t r z n e s t a w u b io d ro w e g o
• M. pośladkowy wielki (m. gluteus maximus) M m . g ru p y b o czn e j
• M. pośladkowy średni (m. gluteus medius) • M. strzałkowy długi (m. fibularis longus)
• M. pośladkowy mały (m. gluteus minimus) • M. strzałkowy krótki (m. fibularis brevis)
• M. napinacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae)
M m . g r u p y t y ln e j
• M. gruszkowaty (m. piriformis)
• M. zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus) Część powierzchowna (pars superficialis)
• M. bliźniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior) • M. trójgłowy łydki (m. triceps surae)
• M. czworoboczny uda (m. quadratus femoris) - M. płaszczkowaty (m. soleus)
- M. brzuchaty łydki, głowa przyśrodkowa i boczna (m. gastrocnemius,
M m . g r u p y p r z y w o d z ic ie li* caput mediale et laterale)
• M. zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus) • M. podeszwowy (m . plantaris)
• M. grzebieniowy (m. pectineus) Część głęboka (pars profunda)
• M. przywodziciel długi (m. adductor longus) • M. piszczelowy tylny (m. tibialis posterior)
• M. przywodziciel krótki (m. adductor brevis) • M. zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus)
• M. przywodziciel wielki (m. adductor magnus) • M. zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus)
• M. przywodziciel najmniejszy (m. adductor minimus) • M. podkolanowy (m. popliteus)
• M. smukły (m. gracilis)
• Z powodów czynnościowych mięśnie grupy przywodzicieli, z których

wszystkie znajdują się po stronie przyśrodkowej uda zaklasyfikowano do
grupy mięśni stawu biodrowego, ponieważ głównie działają one na staw D Mięśnie wewnętrzne stopy
biodrowy
M m . g r z b ie t u s t o p y
• M. prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis)
B Mięśnie uda • M. prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis)
M m . g r u p y p r z e d n ie j* M m . p o d e sz w y sto p y
• M. krawiecki (m. sartorius) Mm. grupy przyśrodkowej

• M. czworogłowy uda (m. quadriceps femoris) • M. odwodziciel palucha (m. abductor hallucis)
- M. prosty uda (m. rectus femoris) • M. zginacz krótki palucha, głowa przyśrodkowa i boczna (m. flexor hallucis
- M. obszerny przyśrodkowy (m. vastus medialis) brevis, caput mediale et laterale)
- M. obszerny boczny (m. vastus lateralis) Mm. grupy bocznej
- M. obszerny pośredni (m. vastus intermedius) • M. odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi)
- M. stawowy kolana (m. articularis genus),,,piąta głowa" mięśnia czworo- • M. zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis)
głowego uda, (zob. s. 482) • M. przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi)
M m . g r u p y t y ln e j*
Mm. grupy środkowej
• M. dwugłowy uda (m. biceps femoris) 1 • M. zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis)
• M. półbłoniasty (m. semimembranosus) > Mm. kulszowo-podkolanowe • M. przywodziciel palucha, głowa poprzeczna i skośna (m. adductor hallucis,
• M. półścięgnisty (m. semitendinosus) caput transversum et obliquum)
• M. czworoboczny podeszwy lub m. zginacz dodatkowy (m. quadratus
plantae seu m. flexor accessorius)
• Ze względu na zmianę pozycji kończyny dolnej i przyjęcie postawy stojącej • Mm. glistowate I—IV (mm. lumbricales l-IV)
w rozwoju genetycznym struktury leżące grzbietowo przemieszczają się do • Mm. międzykostne podeszwowe l-lll (mm. interossei plantares l-lll)
przodu i na odwrót prostowniki położone są po stronie przedniej, zapina- • Mm. międzykostne grzbietowe l-IV (mm. interossei dorsales l-IV)
cze po stronie tylnej uda {patrz s. 20).
474
E Podział mięśni na podstawie ich unerwienia ruchowego

Wszystkie mięśnie kończyny dolnej unerwione są przez gałęzie splotu lę
dźwiowego (plexus lumbalis), T l 2-L4 i splotu krzyżowego (plexus sacralis),
L5-S3. Mięśnie te mogą być unerwione bezpośrednio przez gałęzie krótkie
lub przez nerwy długie odchodzące z odpowiednich splotów (zob. s. 530).
Nerw lub splot Mięśnie
Splot lędźwiowy
(p le x u s lu m b a lis )
M. lędźwiowy większy i mniejszy
C g . b e z p o ś re d n ie
(gg. mięśniowe)
N n . s p lo tu lę d ź w io w e g o
N. udowy (n. femoralis) M. biodrowy, M. grzebieniowy

M. krawiecki, M. czworogłowy uda
N. zasłonowy (N. obturatorius) M. zasłaniacz zewnętrzny, M. grzebie

niowy, M. przywodziciel długi, M. przy-
wodziciel krótki, M. przywodziciel wielki
(część głęboka), M. przywodziciel naj
mniejszy, M. smukły
Splot krzyżowy
(p l e x u s s a c r a l i s )
G g . b e z p o ś re d n ie M. gruszkowaty, M. zasłaniacz we
(gg. mięśniowe) wnętrzny, M. bliźniaczy górny i dolny,
M. czworoboczny uda
N n. s p lo tu k r z y ż o w e g o
N. pośladkowy górny M. napinacz powięzi szerokiej, M. poślad

(N. gluteus superior) kowy średni, M. pośladkowy mały
N. pośladkowy dolny M. pośladkowy wielki

(W. gluteus inferior)
N. kulszowy (N. ischiadicus) M. przywodziciel wielki, część powierz

(zob. też F) chowna (część piszczelowa nerwu);
M. dwugłowy uda, głowa długa (część
piszczelowa nerwu); M. dwugłowy uda,
głowa krótka (część strzałkowa nerwu);
M. półbłoniasty i półścięgnisty (część pisz
czelowa nerwu)
N. strzałkowy wspólny
(N. fibularis seu peroneus
communis)*
- N. strzałkowy głęboki M. piszczelowy przedni, M. prostownik
(N. fibularis profundus) długi i krótki palców, M. strzałkowy trzeci,
M. prostownik długi i krótki palucha
- N. strzałkowy powierz M. strzałkowy długi i krótki

chowny
(N. fibularis superficialis)
F Gałęzie splotu lędźwiowo-krzyżowego unerwiające mięśnie

• N. piszczelowy (W. tibialis) M. podkolanowy, M. trójgłowy łydki,
M. podeszwowy, M. piszczelowy tylny, kończyny dolnej
M. zginacz długi palców, M. zginacz długi Kończyna dolna prawa, widok od strony bocznej. Gałęzie brzuszne ner
palucha wów lędźwiowych i krzyżowych razem z gałęziami odchodzącymi od
nerwu podżebrowego (n. subcostalis) i nerwu guzicznego (n. coccygeus)
- N. podeszwowy przy M. odwodziciel palucha, M. zginacz krótki
środkowy (N. plantaris palucha (głowa przyśrodkowa), M. zginacz (nie przedstawiono tutaj) łączą się i tworzą splot lędźwiowo-krzyżowy
medialis) krótki palców, M. glistowaty I i II (plexus lumbosacralis). Gałęzie odchodzące ze splotu lędźwiowego bie
gną do przodu od stawu biodrowego i unerwiają głównie mięśnie grupy
- N. podeszwowy boczny M. zginacz krótki palucha (głowa boczna),
(N. plantaris lateralis) M. przywodziciel palucha, M. odwodzi przedniej i przyśrodkowej uda. Gałęzie odchodzące ze splotu krzyżowego
ciel palca małego, M. zginacz krótki palca biegną do tylu od stawu biodrowego i unerwiają mięśnie grupy tylnej
małego, M. przeciwstawiacz palca ma uda oraz wszystkie mięśnie podudzia i stopy. Wyraźnie widoczny podział
łego, M. czworoboczny podeszwy, M. gli nerwu kulszowego na dwie gałęzie końcowe (nerw piszczelowy i strzał
stowaty III i IV, Mm. międzykostne pode-
kowy wspólny) najczęściej znajduje się powyżej stawu kolanowego, tak
szwowe I-III, Mm. międzykostne grzbie
towe I—IV jak na rycinie powyżej (niskipodział). Włókna nerwowe tworzące dwie ga
łęzie końcowe układają się w dwa pnie już na znacznie wyższym pozio
* N. strzałkowy wspólny w języku łacińskim nosi nazwę n. fibularis communis mie, gdzie pojawiają się jako oddzielne gałęzie objęte wspólną pochewką
lub mniej popularną, dawną nazwę „nervus peroneus communis". włóknistą. W przypadku wysokiego podziału, nerw kulszowy dzieli się na
dwie gałęzie końcowe jeszcze w miednicy mniejszej (zob. s. 553).
475

mięśnie wewnętrzne działające na staw biodrowy
Przyczep początkowy • © M. lędźwiowy większy (warstwa powierzchowna): powierzchnie

boczne trzonów kręgówT12, L1-L4 i odpowiednie krążki międzykrę-
gowe
• (!) M. lędźwiowy większy (warstwa głęboka): wyrostki żebrowe kręgów
L1-L5
• © M. biodrowy: dół biodrowy
Przyczep końcowy Jako mięsień biodrowo-lędźwiowy ® ma wspólny przyczep końcowy do
krętarza mniejszego kości udowej (przyczep końcowy mięśnia lędźwio
wego mniejszego znajduje się na łuku biodrowo-łonowym, nie zazna
czono na schemacie; zob. B)
Czynność • Staw biodrowy: zginanie i obrót na zewnątrz
• Odcinek lędźwiowy kręgosłupa: skurcz jednostronny (z ustabilizowaną
kością udową), zgina, obraca tułów bocznie w tę samą stronę, skurcz
obustronny, unosi tułów z położenia na wznak
Unerwienie N. udowy (m. biodrowy) i gg. bezpośrednie ze splotu lędźwiowego
(m. lędźwiowy mniejszy i większy), L2-L4
A Mięśnie wewnętrzne działające na staw

biodrowy, schemat
Mięsień biodrowo-lędźwiowy, charakterystyka Jednostronne skrócenie mięśnia biodrowo-lędźwiowego, gdy kość bio
i anatomia kliniczna drowa pochylona jest do przodu po zmienionej chorobowo stronie może
Mięsień biodrowo-lędźwiowy należy do grupy mięśni zginaczy stawu bio być diagnozowane za pomocą chwytu Thomasa (zob. s. 436). W takich
drowego razem z mięśniem czworogłowym uda, krawieckim i mięśniem warunkach dochodzi do skręcenia miednicy mniejszej, która ratuje się
napinaczem powięzi szerokiej. Jest on jednym z najsilniejszych zginaczy. względem własnej osi. Wpływa to głównie na zmianę czynności stawu
Jego długi, pionowy przebieg powoduje, że jest to ważny mięsień pod krzyżowo-biodrowego, a także dodatkowo może powodować zaburze
czas stania, chodzenia i biegania. Jako typowy mięsień, odpowiadający za nie funkcji połączeń międzykręgowych i stawu lędźwiowo-krzyżowego
utrzymanie pionowej postawy ciała, ma on w przeważającej liczbie wol- (pogłębienie lordozy odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz zmiany zw y
nokurczliwe włókna czerwone (typ I). Mięsień biodrowo-lędźwiowy jest rodnieniowe trzonów kręgów, zob. s. 130). Pacjenci z obustronnym osła
podatny na patologiczne skracanie (szczególnie u osób starszych, prowa bieniem czynności lub porażeniem mięśnia biodrowo-lędźwiowego nie
dzących siedzący tryb życia lub przewlekle unieruchomionych), wymaga mogą utrzymać tułowia w pozycji wyprostowanej. Mimo tego, że mięśnie
on regularnego rozciągania, tak aby utrzymać prawidłowe napięcie (zob. brzucha nie zostały uszkodzone, to niemożliwe jest chodzenie po scho
s. 56 i 499). dach bez pomocy rąk i osób trzecich lub jest ono bardzo utrudnione.
Skracanie (kurczenie) mięśni zginaczy stawu biodrowego powoduje:
• Zwiększenie pochylenia miednicy mniejszej do przodu.
• Pogłębienie lordozy lędźwiowej.
• Ograniczenie prostowania stawu biodrowego.
476
Costa 12
Vertebra L5
Discus intervertebralis
Crista iliaca
M.iliacus
Spina iliaca
anterior superior
Lig. sacrotuberale
M. iliopsoas
B Mięśnie wewnętrzne działające na staw biodrowy Mięsień lędźwiowy m niejszy (widoczny tutaj) występuje u ok. 50%
Widok od przodu. populacji. W odcinku początkowym przyczepia się do kręgu T12 i L1,
Mięsień lędźwiowy w iększy łączy się z mięśniem biodrowym na wysoko a w odcinku końcowym do łuku biodrowo-łonowego (arcus iliopecti
ści więzadła pachwinowego (lig. inguinale) i tworzy wspólny mięsień bio- neus) (część biodrowa powięzi biodrowo-lędźwiowej (pars iliaca fasciae
drowo-lędźwiowy. iliopsoaticae)).
477

mięśnie zewnętrzne działające na staw biodrowy
© Mięsień pośladkowy wielki
Przyczep początkowy Część boczna powierzchni grzbietowej kości krzyżowej, część tylna po
wierzchni pośladkowej kości biodrowej (do tyłu od kresy pośladkowej tylnej),
a także powięź piersiowo-lędźwiowa i więzadło krzyżowo-guzowe
Przyczep końcowy • Włókna górne: pasmo biodrowo-piszczelowe
• Włókna dolne: guzowatość pośladkowa
Czynność • Cały mięsień: prostuje i obraca na zewnątrz staw biodrowy, stabilizuje
staw biodrowy zarówno w płaszczyźnie strzałkowej, jak i czołowej
• Włókna górne: odwodzenie
• Włókna dolne: przywodzenie
Unerwienie N. pośladkowy dolny (L4-S2)
© Mięsień pośladkowy średni

Przyczep początkowy Powierzchnia pośladkowa kości biodrowej (poniżej grzebienia biodro
wego, między kresą pośladkową przednią i tylną)
Przyczep końcowy Powierzchnia boczna krętarza większego kości udowej
Tractus Czynność • Cały mięsień: odwodzi w stawie biodrowym, stabilizuje miednicę mniej
iliotibialis szą w płaszczyźnie czołowej
• Część przednia: zginanie i obracanie do wewnątrz
• Część tylna: prostowanie i obracanie na zewnątrz
Unerwienie N. pośladkowy górny (L4-S1)
® Mięsień pośladkowy mały

Przyczep początkowy Powierzchnia pośladkowa kości biodrowej (poniżej przyczepu mięśnia po
śladkowego średniego)
Przyczep końcowy Powierzchnia przednio-boczna krętarza większego kości udowej
Czynność • Cały mięsień: odwodzi w stawie biodrowym, stabilizuje miednicę
w płaszczyźnie czołowej
• Część przednia: zginanie i obracanie do wewnątrz
• Część tylna: prostowanie i obracanie na zewnątrz
© Mięsień napinacz powięzi szerokiej

A Mięśnie zewnętrzne działające na staw
biodrowy i biegnące pionowo, schemat Przyczep początkowy Kolec biodrowy przedni górny
Przyczep końcowy Pasmo biodrowo-piszczelowe
Czynność • Napina powięź szeroką
• Staw biodrowy: odwodzenie, zginanie, obracanie do wewnątrz
© Mięsień gruszkowaty
Przyczep początkowy Powierzchnia miedniczna kości krzyżowej
Przyczep końcowy Wierzchołek krętarza większego kości udowej
Czynność Obracanie na zewnątrz, odwodzenie i prostowanie stawu biodrowego
Stabilizuje staw biodrowy
Unerwienie Gg. bezpośrednie ze splotu krzyżowego (L5-S2)
© Mięsień zasłaniacz wewnętrzny

Przyczep początkowy Powierzchnia wewnętrzna błony zasłonowej i jej granice kostne
Przyczep końcowy Powierzchnia przyśrodkowa krętarza większego kości udowej
Czynność Obracanie na zewnątrz, przywodzenie i prostowanie stawu biodrowego
(działa także jako odwodziciel, w zależności od położenia stawu)
© Mięsień bliźniaczy górny i dolny

Przyczep początkowy • Mięsień bliźniaczy górny: kolec kulszowy
• Mięsień bliźniaczy dolny: guz kulszowy
Przyczep końcowy Łączą się ze ścięgnem mięśnia zasłaniacza wewnętrznego (powierzchnia
przyśrodkowa krętarza większego)
Czynność Obracanie na zewnątrz, przywodzenie i prostowanie stawu biodrowego
(także działają jako odwodziciele, w zależności od położenia stawu)
® Mięsień czworoboczny uda

B Mięśnie zewnętrzne działające na staw
Przyczep początkowy Brzeg boczny guza kulszowego
biodrowy i biegnące poziomo, schemat
Przyczep końcowy Grzebień międzykrętarzowy kości udowej
Czynność Obracanie na zewnątrz i przywodzenie stawu biodrowego
478
Crista iliaca Crista iliaca
M, gluteus
medius Spina iliaca
anterior
Fascia superior
thoraco
lumbalis M. gluteus
medius
M, tensor
fasciae latae M. piriformis
M. gluteus
maximus M,gemellus
superior
Os sacrum M, obturatorius
internus M. quadratus
femoris
M. gemellus
inferior Trochanter
maior
Lig.sacro
tuberale Crista inter
trochanterica
Tuberositas
glutea
Tuber
Abductio/Adductio, a ischiadicum
Axis
Tractus
iliotibialis
Crista iliaca
Os ilium,
Facies glutea
Linea glutea M.gluteus

posterior minimus
Os sacrum M. piriformis
M. obturatorius M. gemellus
internus superior
M. quadratus
Spina ischiadica
femoris
M,gemellus Trochanter
inferior maior
Crista inter
trochanterica
Fibula
Trochanter
minor
Membrana
interossea
cruris b
C Mięśnie zewnętrzne działające na staw biodrowy: D Mięśnie zewnętrzne działające na staw biodrowy:
warstwa powierzchowna warstwa głęboka
Widok od tyłu, strona prawa. Widok od tyłu, strona prawa.
Zwróć uwagę na położenie mięśnia pośladkowego wielkiego względem
a Usunięto mięsień pośladkowy wielki,
osi stawu biodrowego dla ruchów przywodzenia i odwodzenia. Włókna
b Usunięto mięsień pośladkowy średni.
mięśniowe mięśnia pośladkowego wielkiego znajdujące się powyżej osi
stawu biodrowego, które przyczepiają się do piszczeli poprzez pasmo W wyniku osłabienia lub porażenia mięśni pośladkowych mniejszych
biodrowo-piszczelowe, biorą udział w ruchu odwodzenia stawu biodro (mięsień pośladkowy średni i mały) nie ma stabilizacji miednicy mniejszej
wego. Natomiast włókna mięśniowe biegnące poniżej osi stawu biodro w płaszczyźnie czołowej. Miednica pochyla się w kierunku strony zdrowej
wego działają jako przywodziciele stawu biodrowego. (dodatni objaw Trendelenburga, zob. też s. 536).
479

mięśnie grupy przywodzicieli uda
© Mięsień zasłaniacz zewnętrzny

Przyczep początkowy Powierzchnia zewnętrzna błony zasłonowej i jej granice kostne
Przyczep końcowy Dół krętarzowy
Czynność • Przywodzenie i obracanie stawu biodrowego na zewnątrz
• Stabilizuje staw biodrowy w płaszczyźnie strzałkowej
Unerwienie N. zasłonowy (L2-L4)
© Mięsień grzebieniowy
Przyczep początkowy Grzebień kości łonowej
© Przyczep końcowy Kresa grzebieniowa i odcinek bliższy kresy chropawej kości udowej
Czynność • Przywodzenie, obracanie na zewnątrz oraz nieznaczne zginanie stawu
biodrowego
© • Stabilizuje staw biodrowy w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej
© Unerwienie N. udowy, n. zasłonowy (L2-L4)
© Mięsień przywodziciel długi

Przyczep początkowy Gałąź górna kości łonowej i powierzchnia przednia spojenia łonowego
Przyczep końcowy Kresa chropawa: warga przyśrodkowa w jednej trzeciej środkowej
Czynność • Przywodzenie i zginanie (do 70°) stawu biodrowego (prostuje staw bio
drowy, gdy zgięcie w stawie przekracza 80°)
• Stabilizuje miednicę mniejszą w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej
© Mięsień przywodziciel krótki

Przyczep początkowy Gałąź dolna kości łonowej
Przyczep końcowy Kresa chropawa: warga przyśrodkowa w jednej trzeciej górnej
Czynność • Przywodzenie i zginanie (do 70°) stawu biodrowego (prostuje staw bio
drowy, gdy zgięcie w stawie przekracza 80°)
© Mięsień przywodziciel wielki

Przyczep początkowy Gałąź dolna kości łonowej, gałąź kości kulszowej i guz kulszowy
Przyczep końcowy • Część głęboka („przyczep mięśniowy"): warga przyśrodkowa kresy chro
A Mięśnie przywodziciele, schemat
pawej
• Część powierzchowna („przyczep ścięgnisty"): nadkłykieć przyśrodkowy
kości udowej
Czynność • Przywodzi, obraca na zewnątrz i prostuje staw biodrowy (przyczep ścię
gnisty bierze udział także w obracaniu do wewnątrz)
Unerwienie • Część głęboka: n. zasłonowy (L2-L4)
• Część powierzchowna: n. piszczelowy (L4-L5)
© Mięsień przywodziciel najmniejszy

Przyczep początkowy Gałąź dolna kości łonowej
Przyczep końcowy Warga przyśrodkowa kresy chropawej
Czynność Przywodzi, obraca na zewnątrz i nieznacznie zgina staw biodrowy
® Mięsień smukły
Przyczep początkowy Gałąź dolna kości łonowej poniżej spojenia łonowego
Przyczep końcowy Brzeg przyśrodkowy guzowatości piszczeli (razem ze ścięgnami mięśnia
Flexio/Extensio,
krawieckiego i półścięgnistego)
Axis
Czynność • Staw biodrowy: przywodzi i zgina
• Staw kolanowy: zgina i obraca do wewnątrz
B Odwrócenie czynności mięśni, mięsień • Mięśnie te działają podczas zginania stawu

przywodziciel krótki i długi z pozycji neutralnej (0°) do ok. 70°.
Staw biodrowy prawy, widok od strony bocznej. • W zgięciu powyżej 80° następuje odwróce
Zgięcie w stawie biodrowym pod kątem 80° nie czynności mięśni i zaczynają one działać
przedstawiono, zaznaczając kość udową jas jak prostowniki.
nym cieniem . Główna czynność mięśni przy
Obydwa mięśnie, które uczestniczą w zgina
wodzicieli krótkiego i długiego to przywodze
niu zm ieniają się w mięśnie działające jako pro
nie. Dodatkowo mięśnie te mogą działać pod
stowniki, gdy ich przyczepy końcowe przesuną
czas zginania i prostowania stawu biodrowego,
się powyżej ich przyczepów początkowych.
w zależności od położenia stawu.
480
Discus intervertebralis
Crista iliaca
Spina iliaca
anterior superior
Spina iliaca
anterior inferior
R. superior
ossis pubis
Trochanter
maior
M. obturatorius
externus
Trochanter M. adductor
minor minimus
M. pectineus M. pectineus
M. adductor
brevis
M. adductor
longus
Femur
M. gracilis
M. adductor
magnus
Hiatus
adductorius M. adductor
magnus,
tendo
Patella
Tuberositas
tibiae
Fibula
C Mięśnie przywodziciele (mięsień zasłaniacz zewnętrzny; mięsień oraz mięsień grzebieniowy i smukły, tuż przy miejscach ich przyczepów
grzebieniowy; mięsień przywodziciel długi, krótki, wielki początkowych.
i najm niejszy oraz mięsień smukły) Zwróć uwagę, że jednostronny skurcz mięśni przywodzicieli, powoduje
Widok od przodu. Aby uwidocznić przebieg mięśnia zasłaniacza ze skrócenie kończyny dolnej po stronie zmienionej chorobowo.
wnętrznego po stronie lewej, częściowo usunięto mięśnie przywodziciele
481
2 .5 Mięśnie grupy przedniej uda: mięśnie prostowniki
© Mięsień krawiecki
Przyczep początkowy Kolec biodrowy przedni górny
Przyczep końcowy Przyśrodkowo od guzowatości piszczeli (razem z mięśniem smukłym i pół-
ścięgnistym)
Czynność • Staw biodrowy: zginanie, odwodzenie i obracanie na zewnątrz
• Staw kolanowy: prostowanie i obracanie do wewnątrz
Unerwienie N. udowy (L2-L4)
© Mięsień czworogłowy uda

M . re c tu s Przyczep początkowy • M. prosty uda: kolec biodrowy przedni dolny, strop panewki stawu bio
fe m o r is
drowego
• M. obszerny przyśrodkowy: warga przyśrodkowa kresy chropawej, część
dalsza kresy międzykrętarzowej
• M. obszerny boczny: warga boczna kresy chropawej, powierzchnia
boczna krętarza większego
M .v a s t u s • M. obszerny pośredni: powierzchnia przednia trzonu kości udowej
in t e r m e d iu s
• M. stawowy kolana (włókna części dalszej mięśnia obszernego pośred
niego): powierzchnia przednia trzonu kości udowej na poziomie za
M . va stu s
chyłka nadrzepkowego
M . va stu s m e d ia lis
Przyczep końcowy • Guzowatość piszczeli za pomocą więzadła rzepki (cały mięsień)
la te r a lis
• Po obydwu stronach guzowatości na kłykciu przyśrodkowym i bocznym
za pomocą troczka przyśrodkowego i bocznego rzepki (mięsień ob
szerny przyśrodkowy i boczny)
• Zachyłek nadrzepkowy torebki stawowej stawu kolanowego (mięsień
stawowy kolana)
Czynność • Staw biodrowy: zginanie (mięsień prosty uda)
• Staw kolanowy: prostowanie (wszystkie części), zapobiegają uwięźnię-
ciu torebki stawowej (mięsień stawowy kolana)
Unerwienie N. udowy (L2-L4)
A Mięśnie prostowniki, schemat
B Niedostateczna stabilizacja stawu kolanowego w wyniku

osłabienia lub porażenia mięśnia czworogłowego uda
Kończyna dolna prawa, widok od strony bocznej.
a Gdy mięsień czworogłowy uda nie jest uszkodzony, a staw kolanowy

znajduje się w nieznacznym zgięciu, to oś grawitacji biegnie do dołu,
ku tyłowi od osi poprzecznej dla ruchów stawu kolanowego. Mięsień
czworogłowy uda jako jedyny prostownik stawu kolanowego chroni
ciało przed przewróceniem się do tyłu, stabilizuje i utrzymuje równo
wagę ciała.
b Podczas osłabienia lub porażenia mięśnia czworogłowego uda nie ma
już aktywnego prostowania stawu kolanowego. W pozycji stojącej,
staw kolanowy pacjenta musi być ustawiony w przeproście. W wyniku
takiego ustawienia oś grawitacji, a co za tym idzie środek ciężkości ca
łego ciała, przesuwa się do przodu od stawu kolanowego, wykorzystu
jąc grawitację jako siłę prostującą kolano. W tej sytuacji staw kolanowy
jest stabilizowany przez tylną część torebki stawowej oraz więzadła
stawu kolanowego.
482
Spina iliaca
anterior superior M, sartorius
Spina iliaca
anterior inferior
Acetabulum,
Pars superior
Trochanter Trochanter
maior maior
Linea inter
trochanterica
Trochanter M. rectus femoris

minor (Caput reflexum)
M. rectus femoris
M. sartorius (Caput rectum)
M. vastus M. quadriceps
M. rectus intermedius femoris
femoris
M. vastus
lateralis
M.vastus
medialis
M. vastus M. vastus
lateralis medialis
M. rectus
femoris
M. quadriceps
femoris, tendo
Patella M. sartorius
Retinaculum Retinaculum
Lig. patellae patellae laterale patellae mediale
Pes anserinus
superficialis
Fibula
Tuberositas
Tibia tibiae
C Mięśnie prostowniki (m. czworogłowy uda i m. krawiecki) D Mięśnie prostowniki (m. czworogłowy uda, część głęboka)
Strona prawa, widok od przodu. Jak wynika z nazwy, mięsień czworo Strona prawa, widok od przodu. Mięsień krawiecki i prosty uda odprepa-
głowy uda jest zbudowany z czterech głów. Składa się on z mięśnia pro rowano w miejscach ich przyczepów początkowych i końcowych.
stego uda oraz mięśni obszernych przyśrodkowego, bocznego i pośred Miejsce przyczepu początkowego mięśnia prostego uda znajduje się
niego (m. obszerny pośredni, leży pod mięśniem prostym uda, widoczny w pobliżu powierzchni przedniej torebki stawowej stawu biodrowego.
na D). Mięsień czworogłowy uda razem z mięśniem stawowym kolana Takie położenie ma swoje konsekwencje czynnościowe i kliniczne. Pato
mogą być uważane za mięsień pięciogłowy, a mięsień stawowy kolana logiczny obrzęk torebki stawowej może powodować ból, który w ywołuje
nazywany jest piątą głową mięśnia czworogłowego uda. W rzeczywistości reakcje odruchowe mięśnia prostego uda, rozciąganego podczas zgina
nie jest on osobnym mięśniem, lecz tworzą go włókna końcowe mięśnia nia stawu kolanowego. Takie reakcje odruchowe stanowią podstawę do
obszernego pośredniego. Włókna mięśnia stawowego kolana przycze przeprowadzenia badań. Gdy pacjent znajduje się w pozycji leżącej na
piają się w okolicy zachyłka nadrzepkowego (niewidoczne na ryc.) w od brzuchu, osoba badająca zgina jego kończynę w stawie kolanowym. To
różnieniu od pozostałych czterech głów mięśnia czworogłowego uda, powoduje bierne rozciąganie mięśnia prostego uda i dodatkowo wywiera
z których wszystkie przyczepiają się do więzadła rzepki. znaczne ciśnienie, na już obrzękniętą, w wyniku wysięku, torebkę stawu
Zwróć uwagę, że jedyną dwustawową częścią mięśnia czworogłowego biodrowego. Pacjent w odpowiedzi na stymulację bólową odruchowo
uda jest mięsień prosty uda, który działa zarówno na staw biodrowy, jak „ucieka" unosząc pośladek - dodatni „test mięśnia prostego uda".
i kolanowy.
483
2.6 Mięśnie grupy tylnej uda: mięśnie zginacze
© Mięsień dwugłowy uda

Przyczep początkowy • Głowa długa: guz kulszowy, więzadło krzyżowo-guzowe (przyczep
wspólną głową z mięśniem półścięgnistym)
• Głowa krótka: warga boczna kresy chropawej na wysokości jednej trze
ciej środkowej
Przyczep końcowy Głowa strzałki
Czynność • Staw biodrowy (głowa długa): prostowanie stawu biodrowego, stabili
zuje miednicę w płaszczyźnie strzałkowej
• Staw kolanowy (cały mięsień): zginanie i obracanie na zewnątrz
Unerwienie • N. piszczelowy, L5-S2 (głowa długa)
• N. strzałkowy wspólny, L5-S2 (głowa krótka)
© Mięsień półbłoniasty
Przyczep początkowy Guz kulszowy
Przyczep końcowy Kłykieć przyśrodkowy piszczeli, więzadło podkolanowe skośne, powięź
mięśnia podkolanowego
Czynność • Staw biodrowy: prostowanie stawu biodrowego, stabilizuje miednicę
w płaszczyźnie strzałkowej
• Staw kolanowy: zginanie i obracanie do wewnątrz
Unerwienie N. piszczelowy (L5-S2)
© Mięsień półścięgnisty
Przyczep początkowy Guz kulszowy, więzadło krzyżowo-guzowe (przyczep wspólną głową
z głową długą mięśnia dwugłowego uda)
Przyczep końcowy Przyśrodkowo od guzowatości piszczeli, w obrębie gęsiej stopy (razem ze
ścięgnem mięśnia smukłego i krawieckiego)
Czynność • Staw biodrowy: prostowanie stawu biodrowego, stabilizuje miednicę
w płaszczyźnie strzałkowej
• Staw kolanowy: zginanie i obracanie do wewnątrz
©Mięsień podkolanowy
A Mięśnie zginacze, schemat
Przyczep początkowy Kłykieć boczny kości udowej, róg tylny łąkotki bocznej
Przyczep końcowy Powierzchnia tylna piszczeli, powyżej kresy mięśnia płaszczkowatego
Czynność Zginanie i obracanie do wewnątrz stawu kolanowego (stabilizuje staw ko
lanowy)
B Bierna i czynna niewydolność mięśniowa

na przykładzie mięśni kulszowo-podkola-
nowych (kulszowo-goleniowych)
a Mięśnie kulszowo-podkolanowe biegną od
kości kulszowej, ponad stawem biodrowym
i kolanowym, kończąc się na podudziu,
b Niewydolność mięśniowa bierna (niedosta
teczna rozciągliwość). Przy wyprostowanym
stawie kolanowym mięśnie kulszowo-pod
kolanowe nie poddają się rozciąganiu w taki
sposób, aby możliwe było maksymalne zgię
cie w stawie biodrowym,
c Niewydolność mięśniowa czynna (niedosta
teczne skracanie). Przy wyprostowanym sta
wie biodrowym, mięśnie kulszowo-podkola
nowe nie są w stanie ulec takiemu skróceniu
(skurcz mięśni), które pozwoliłoby na mak
symalne zgięcie w stawnie kolanowym (zob.
też „Porażenia mięśni i tkanek miękkich",
s. 50).
484
Spina iliaca
anterior superior
Spina iliaca
posterior superior
Os sacrum
Spina iliaca
posterior inferior
Spina ischiadica
Trochanter
maior
Crista inter
trochanterica
Lig.sacro
tuberale Trochanter
minor Os ischii
Tuber
ischiadicum Tuberositas Caput
glutea commune
Linea aspera
M. biceps femoris,
Caput breve
M. semi M. semi M. biceps femoris,
tendinosus tendinosus Caput breve
M. biceps femoris,
Caput longum
M. biceps femoris,
Caput longum
M. semi M. semi
membranosus membranosus
Condylus
Pes anserinus medialis tibiae
profundus Caput fibulae
M. popliteus
M. popliteus
Pes anserinus Membrana

superficialis interossea cruris
Tibia Fibula Tibia Fibula
C Mięśnie zginacze (mięśnie kulszowo-podkolanowe i mięsień głowy krótkiej mięśnia dwugłowego uda są mięśniami „dwustawo-
podkolanowy) Strona prawa, widok od tyłu. wymi", działającymi zarówno na staw biodrowy, jak i kolanowy,
a Mięśnie kulszowo-podkolanowe to mięśnie grupy tylnej uda, których b Aby uwidocznić głowę krótką mięśnia dwugłowego uda oraz jej przy
przyczep początkowy znajduje się na kości kulszowej, a końcowy na czep początkowy do wargi bocznej kresy chropawej, usunięto część
podudziu, w okolicy podkolanowej: mięsień dwugłowy uda, mięsień głowy długiej mięśnia dwugłowego uda.
półbłoniasty, mięsień półścięgnisty. Wszystkie te mięśnie z wyjątkiem
485
2.7 Mięśnie goleni: mięśnie grupy przedniej i bocznej

(mięśnie prostowniki i mięśnie strzałkowe)
© Mięsień piszczelowy przedni

Przyczep początkowy Dwie trzecie górne powierzchni bocznej piszczeli, błona międzykostna go
leni, najwyższa część powięzi goleni
Przyczep końcowy Powierzchnia przyśrodkowa i podeszwowa kości klinowatej przyśrodko
wej, powierzchnia przyśrodkowa podstawy pierwszej kości śródstopia
Czynność • Staw skokowo-goleniowy: zgięcie grzbietowe
• Staw podskokowy: inwersja stopy
Unerwienie N. strzałkowy głęboki (L4, L5)
© Mięsień prostownik długi palców

Przyczep początkowy Kłykieć boczny piszczeli, głowa strzałki, brzeg przedni strzałki, błona mię
dzykostna goleni
Przyczep końcowy Za pomocą czterech ścięgien przyczepia się do rozcięgna grzbietowego
palców II—V i do podstawy paliczka dalszego palców II—V
• Staw podskokowy: ewersja stopy
• Prostuje stawy śródstopno-paliczkowe i stawy międzypaliczkowe stopy
palców II—V
Unerwienie N. strzałkowy głęboki (L4-S1)
® Mięsień prostownik długi palucha

Przyczep początkowy Jedna trzecia środkowa powierzchni przyśrodkowej kości strzałkowej,
błona międzykostna goleni
Przyczep końcowy Rozcięgno grzbietowe palucha i podstawa jego paliczka dalszego
• Staw podskokowy: aktywny zarówno podczas ewersji, jak i inwersji
stopy, w zależności od położenia początkowego stopy
• Prostuje staw śródstopno-paliczkowy i staw międzypaliczkowy palucha
A Mięśnie grupy przedniej, schemat
© Mięsień strzałkowy długi

Przyczep początkowy Głowa strzałki, dwie trzecie bliższe powierzchni bocznej strzałki (przyczep
początkowy częściowo do przegrody międzymięśniowej goleni)
Przyczep końcowy Powierzchnia podeszwowa kości klinowatej przyśrodkowej, podstawa ko
ści śródstopia I
Czynność • Staw skokowo-goleniowy: zgięcie podeszwowe
• Wzmacnia łuk poprzeczny stopy
Unerwienie N. strzałkowy powierzchowny (L5-S1)
© Mięsień strzałkowy krótki

Przyczep początkowy Powierzchnia boczna strzałki (dolna część), przegroda międzymięśniowa
goleni
Przyczep końcowy Guzowatość piątej kości śródstopia (ze zmiennymi przyczepami do rozcię
gna grzbietowego palca V)
Unerwienie N. strzałkowy powierzchowny (L5-S1)
© Mięsień strzałkowy trzeci (część mięśnia prostownika długiego palców) (zob. też s. 510 i 514)
Przyczep początkowy Brzeg przedni strzałki w jej odcinku dalszym
Przyczep końcowy Podstawa piątej kości śródstopia
B Mięśnie grupy bocznej, schemat
486
Femur
------- Femur
Patella
Epicondylus
medialis Patella
Condylus
lateralis Os metatarsi I
Caput
tibiae
fibulae
Os cuneiforme
F a c ie s mediale
lateralis tibiae
Os cuboideum
Membrana M. fibularis
interossea longus, tendo
cruris
E Przebieg ścięgna mięśnia strzałkowego

długiego na powierzchni podeszwowej
stopy
Stopa prawa, widok od strony podeszwowej.
M.fibularis
longus
M.fibularis
brevis
Malleolus
lateralis
M.extensor Calcaneus
digitorum Os cuboideum
longus,
tendo
M.extensor
hallucis longus,
tendo
M. fibularis M. fibularis Tuberositas

longus, brevis, tendo ossis meta-
Phalanges distales l-V tendo tarsi V
C Mięśnie grupy przedniej (mięsień D Mięśnie grupy bocznej (mięsień

piszczelowy przedni, mięsień prostownik strzałkowy długi i krótki)
długi palców, mięsień prostownik długi Kończyna dolna prawa, widok od strony prawej.
palucha)
Kończyna dolna prawa, widok od przodu.
487
2.8 Mięśnie goleni: grupa tylna (mięśnie zginacze powierzchowne)
© Mięsień trójgłowy łydki
iI Przyczep początkowy • M. płaszczkowaty: powierzchnia tylna głowy strzałki i szyjka strzałki, za

pomocą tuku ścięgnistego mięśnia płaszczkowatego przyczepia się do
kresy mięśnia płaszczkowatego
• M. brzuchaty łydki:
Głowa przyśrodkowa - kłykieć przyśrodkowy kości udowej
Głowa boczna - kłykieć boczny kości udowej
Przyczep końcowy Guz piętowy za pomocą ścięgna piętowego, czyli ścięgna Achillesa
• Staw kolanowy: zginanie (mięsień brzuchaty łydki)
Unerwienie N. piszczelowy (S1, S2)
© Mięsień podeszwowy
Przyczep początkowy Powyżej głowy bocznej mięśnia brzuchatego łydki
Przyczep końcowy Guz piętowy za pomocą ścięgna piętowego, czyli ścięgna Achillesa
Czynność Nieistotna w stosunku do przekroju poprzecznego brzuśca, mięsień może
działać podczas zginania w stawie kolanowym, chroniąc mięśnie tylnej
grupy goleni przed uciskiem
Unerwienie N. piszczelowy (SI, S2)
A Mięśnie zginacze powierzchowne,

schemat
1
B Rozerwanie ścięgna piętowego

Podudzie prawe, widok od tyłu. Ścięgno piętowe lub ścięgno Achillesa
(tendo calcaneus) jest to wspólny przyczep końcowy ścięgien mięśnia trój- M. triceps surae
głowego łydki (mięsień płaszczkowaty i dwie głowy mięśnia brzuchatego
łydki). Średnia długość ścięgna wynosi 20-25 cm, średnia powierzchnia
jego przekroju poprzecznego wynosi ok. 70-80 mm2, natomiast w ytrzy
małość na rozciąganie 60-100 N/mm2. W ten sposób, w warunkach fizjo
logicznych, prawidłowe ścięgno piętowe może wytrzym ać obciążenie
prawie jednej tony. Jest to bardzo mało prawdopodobne, że może dojść
do rozerwania ścięgna piętowego, jeżeli nie było ono narażone na prze
wlekłe działanie nadmiernego obciążenia (np. u osób skaczących wzwyż).
Powtarzające się m ikrourazy mogą powodować zaburzenie unaczynie-
nia ścięgna, co może wywoływać zmiany zwyrodnieniowe oraz prowa
Tendo calcaneus
dzić do stopniowego osłabienia ścięgna. Ścięgno piętowe jest szcze
gólnie narażone na uszkodzenia w miejscu najmniej unaczynionym, Ruptura
około 2-6 cm powyżej przyczepu końcowego do guza piętowego. Oko
lica ta jest najczęstszym miejscem, w którym występują zm iany zw yro
dnieniowe oraz następuje rozerwanie ścięgna Achillesa. Uszkodzenie Tuber calcanei
ścięgna może być także spowodowane niewielkim urazem, a rozerwa
niu ścięgna towarzyszy odgłos przypom inający trzask smagania batem.
Dopiero później pacjent nie może wykonać czynnego zgięcia podeszwo-
wego, dochodzi jedynie do częściowego zgięcia w w yniku działania mię
śni zginaczy głębokich.
488
Femur
M. gastrocnemius,
Caput mediale
Epicondylus M. plantaris
Epicondylus lateralis femoris
medialis femoris
M. gastrocnemius,
M. plantaris
Caput laterale
Condylus
medialis tibiae Caput fibulae
Arcus
tendineus
musculi solei
M. plantaris,
tendo M. soleus
M. gastro
cnemius, l M. triceps
Caput mediale surae
M. gastro
cnemius,
Caput laterale
Tendo Art. Tendo

calcaneus talocruralis calcaneus
Malleolus Talus
lateralis
Art. Calcaneus
subtalaris
Tuber calcanei
C Mięśnie zginacze powierzchowne (mięśnie trójgłowy łydki b Aby przedstawić mięsień płaszczkowaty oraz mięsień podeszwowy
i podeszwowy) i jego długie, wąskie ścięgno mięśnia podeszwowego, odpreparowano
Podudzie prawe, widok od tyłu. górną część głowy bocznej i przyśrodkowej mięśnia brzuchatego łydki.
a Trzy głowy mięśnia trójgłowego łydki są łatwe do rozróżnienia: głowa

przyśrodkowa i boczna mięśnia brzuchatego łydki i mięsień płaszczko-
waty. Przyczep początkowy mięśnia podeszwowego znajduje się po
wyżej głowy bocznej mięśnia brzuchatego łydki, który często zaliczany
jest do mięśnia trójgłowego łydki, jako jego czwarta głowa.
489
2.9 Mięśnie goleni: grupa tylna (mięśnie zginacze głębokie)
© Mięsień piszczelowy tylny

Przyczep początkowy Przegroda międzymięśniowa goleni i sąsiadujące brzegi piszczeli i strzałki
Przyczep końcowy Guzowatość kości łódkowatej, kość klinowata przyśrodkowa, pośrednia
i boczna, podstawy kości śródstopia II—IV
• Wzmacnia tuki podłużne i poprzeczne stopy
© Mięsień zginacz długi palców

Przyczep początkowy Jedna trzecia środkowa powierzchni tylnej piszczeli
Przyczep końcowy Podstawy paliczków dalszych palców II—V
• Stawy śródstopno-paliczkowe i międzypaliczkowe stopy palców II—V:
zgięcie podeszwowe
© Mięsień zginacz długi palucha

Przyczep początkowy Dwie trzecie dalsze powierzchni tylnej strzałki i sąsiadujące brzegi prze
grody międzymięśniowej goleni
Przyczep końcowy Podstawa paliczka dalszego palucha
• Stawy śródstopno-paliczkowy i międzypaliczkowy palucha: zgięcie po
deszwowe
• Wzmacnia łuk podłużny przyśrodkowy stopy
A Mięśnie zginacze głębokie, schemat
M.tibialis Membrana
posterior interossea cruris
Tibia Fibula
Tuber calcanei
Malleolus
Calcaneus lateralis
Os cuboideum
Talus Tuberositas
ossis cuboidei
M. tibialis Tuberositas
posterior, tendo ossis metatarsi V
Os cuneiforme
mediale
Ossa meta
tarsi l-V
B Mięsień piszczelowy tylny, przyczep końcowy

Stopa prawa w zgięciu podeszwowym, widok od strony podeszwowej.
Przyczep końcowy mięśnia piszczelowego tylnego ma wachlarzowaty,
półkolisty kształt i stabilizuje zarówno łuki podłużne, jak i poprzeczne
stopy.
490
Condylus Condylus
Caput fibulae medialis tibiae Caput fibulae
medialis tibiae
Linea Linea
musculi solei musculi solei
M.tibialis M. tibialis
posterior posterior
M. flexor Facies
digitorum longus posterior tibiae
M. flexor Facies
hallucis longus posterior fibulae
Malleolus Malleolus
medialis Tuber calcanei medialis
Malleolus Malleolus
lateralis Calcaneus lateralis
M. tibialis M, tibialis
posterior, tendo posterior, tendo Tuberositas ossis
metatarsi V
M. flexor hallucis Ossa meta

longus, tendo tarsi l-V
M. flexor digitorum
longus, tendo
C Mięśnie zginacze głębokie (mięsień piszczelowy tylny, zginacz D Mięsień piszczelowy tylny
długi palców, zginacz długi palucha) Kończyna dolna prawa, usunięto mięień zginacz długi palców i zginacz
Kończyna dolna prawa w zgięciu podeszwowym, widok od tyłu. długi palucha. Stopa w zgięciu podeszwowym, widok od tyłu.
491
2.10 Mięśnie stopy: mięśnie grzbietowe i podeszwowe stopy

(mięśnie grupy bocznej i przyśrodkowej)
© Mięsień prostownik krótki palców

Przyczep początkowy Powierzchnia grzbietowa kości piętowej
Przyczep końcowy Rozcięgno grzbietowe i podstawy paliczków środkowych palców II—IV
Czynność Stawy śródstopno-paliczkowe i międzypaliczkowe stopy palców II—IV:
prostowanie
© Mięsień prostownik krótki palucha

Przyczep początkowy Powierzchnia grzbietowa kości piętowej
Przyczep końcowy Rozcięgno grzbietowe i podstawa paliczka bliższego palucha
Czynność Staw śródstopno-paliczkowy palucha: prostowanie
© Mięsień odwodziciel palucha

Przyczep początkowy Wyrostek przyśrodkowy guza piętowego, rozcięgno podeszwowe
Przyczep końcowy Podstawa paliczka bliższego palucha, obejmuje trzeszczkę przyśrodkową
Czynność Staw śródstopno-paliczkowy pierwszy: zginanie i odwodzenie od palca
drugiego czyli przywodzenie palucha
Unerwienie N. podeszwowy przyśrodkowy (L5-S1)
© Mięsień zginacz krótki palucha

Przyczep początkowy Kość klinowata przyśrodkowa i pośrednia, więzadło piętowo-sześcienne
A Mięśnie krótkie, widok od strony podeszwowe
grzbietowej Przyczep końcowy • Głowa przyśrodkowa: podstawa paliczka bliższego palucha, obejmuje
trzeszczkę przyśrodkową
• Głowa boczna: podstawa paliczka bliższego palucha, obejmuje
trzeszczkę boczną
Czynność Staw śródstopno-paliczkowy I: zginanie, wzmacnia łuk podłużny stopy
Unerwienie • Głowa przyśrodkowa: n. podeszwowy przyśrodkowy (L5-S1)
• Głowa boczna: n. podeszwowy boczny (SI, S2)
® Mięsień przywodziciel palucha (dla jasności poniżej przedstawiono mięsień przywodziciel

palucha, mimo że należy on do grupy środkowej mięśni)
Przyczep początkowy • Głowa skośna: podstawa kości śródstopia II—IV, kość sześcienna, kość kli
nowata boczna
• Głowa poprzeczna: stawy śródstopno-paliczkowe III—V palca, więzadło
poprzeczne głębokie śródstopia
Przyczep końcowy Podstawa paliczka bliższego palucha wspólnym ścięgnem obejmuje
trzeszczkę boczną
Czynność Staw śródstopno-paliczkowy I: zgina i przywodzi paluch, głowa poprzeczna
wzmacnia łuk poprzeczny stopy, głowa skośna - łuk podłużny stopy
Unerwienie N. podeszwowy boczny (S I, S2)
© Mięsień odwodziciel palca małego

Przyczep początkowy Wyrostek boczny guza piętowego na jego powierzchni dolnej, rozcięgno
podeszwowe
Przyczep końcowy Podstawa paliczka bliższego palca V, guzowatość kości śródstopia V
Czynność Staw śródstopno-paliczkowy V: zgina i odwodzi palec V, wzmacnia łuk po
dłużny stopy
© Mięsień zginacz krótki palca małego
B Mięśnie krótkie, widok od strony Przyczep początkowy Podstawa kości śródstopia V, więzadło podeszwowe długie
Przyczep końcowy Podstawa paliczka bliższego palca V
podeszwowej
Czynność Staw śródstopno-paliczkowy V: zginanie
Unerwienie N, podeszwowy boczny (S I, S2)
© Mięsień przeciwstawiacz palca małego (często stanowi część mięśnia zginacza krótkiego palca
małego)
Przyczep początkowy Więzadło podeszwowe długie, pochewka podeszwowa ścięgna mięśnia
strzałkowego długiego
Przyczep końcowy Piąta kość śródstopia
Czynność Pociąga piątą kość śródstopia nieznacznie w stronę podeszwową i w kie
runku przyśrodkowym
492
M.extensor
digitorum brevis,
tendo
Phalanx
distalis V
Phalanx
media V
Phalanx
proximalis V
M.extensor Ossa meta

hallucis brevis, tarsi i-V
tendo
Os sesamo
Artt. metatarso- ideum mediale
M. extensor
phalangeales, Os sesamo
Os cuneiforme hallucis
Capsulae ideum laterale
mediale brevis
articulares
Os cuneiforme M. extensor M. flexor
intermedium digitorum M. adductor hallucis brevis.
brevis hallucis, Caput Caput mediale
Os naviculare
transversum
Tuberositas M. flexor
ossis meta
hallucis brevis,
tarsi V M. flexor digiti Caput laterale
minimi brevis
M. adductor
hallucis, Caput
M. opponens obliquum
digiti minimi
Trochlea tali Tuberositas

Talus
ossis meta
M. fibularis
tarsi V
longus, tendo
Calcaneus M. abductor
digiti minimi
Lig. plantare
longum
M. abductor
hallucis
C Mięśnie grzbietu stopy (mięsień prostownik krótki palców

i mięsień prostownik krótki palucha)
Proc. lateralis
Stopa prawa, widok od strony grzbietowej.
Proc. medialis
Tuber calcanei
D Mięśnie podeszwowe stopy grupy przyśrodkowej i bocznej

(mięsień odwodziciel palucha, przywodziciel palucha*,
zginacz krótki palucha, odwodziciel palca małego, zginacz krótki
palca małego i mięsień przeciwstawiacz palca małego)
Stopa prawa, widok od strony podeszwowej.
* Mięsień przywodziciel palucha zaliczany jest do mięśni grupy środko

wej (zob. s. 494).
493
2.11 Mięśnie krótkie stopy: mięśnie podeszwowe stopy

(mięśnie grupy środkowej*)
© Mięsień zginacz krótki palców

Przyczep początkowy Wyrostek przyśrodkowy guza piętowego, rozcięgno podeszwowe
Przyczep końcowy Po obydwu stronach paliczka środkowego palca II—V
Czynność • Stawy śródstopno-paliczkowe i stawy międzypaliczkowe bliższe stopy
palców II—V: zginanie
• Stabilizuje tuk podłużny stopy
Unerwienie N. podeszwowy przyśrodkowy (L5-S1)
© Mięsień czworoboczny podeszwy

Przyczep początkowy Brzeg przyśrodkowy i powierzchnia podeszwowa guza piętowego
Przyczep końcowy Brzeg boczny ścięgien mięśnia zginacza długiego palców
Czynność Reguluje kierunek i zwiększa pociąganie ścięgien mięśnia zginacza dłu
giego palców
Unerwienie N. podeszwowy boczny (SI, S2)
© Mięśnie glistowate I—IV

Przyczep początkowy Brzegi przyśrodkowe ścięgien mięśnia zginacza długiego palców
Przyczep końcowy Rozcięgna grzbietowe palca II—V
Czynność • Stawy śródstopno-paliczkowe palców II—V: zginanie
• Stawy międzypaliczkowe stopy palców II—V: prostowanie
• Zbliża palce do siebie (przywodzi palce II—V w kierunku palucha)
Unerwienie • M. glistowaty I i II: n. podeszwowy przyśrodkowy (SI, S2)
• M. glistowaty III i IV: n. podeszwowy boczny (S I, S2)
A Mięsień zginacz krótki palców, mięsień
czworoboczny podeszwy oraz mięśnie
glistowate I—IV, schemat
© Mięśnie międzykostne podeszwowe I - III

Przyczep początkowy Brzeg przyśrodkowy kości śródstopia III—V
Przyczep końcowy Brzeg przyśrodkowy paliczka bliższego III—V palca
Czynność • Stawy śródstopno-paliczkowe palców III—V: zginanie
• Stawy międzypaliczkowe palców stopy III—V: prostowanie
• Zbliża palce do siebie (przywodzi palce III—V w kierunku palca II)
© Unerwienie N, podeszwowy boczny (S1-S2)
© Mięśnie międzykostne grzbietowe I—IV

Przyczep początkowy Dwiema głowami po przeciwnych stronach kości śródstopia I-V
Przyczep końcowy • M. międzykostny grzbietowy I: po stronie przyśrodkowej podstawy pa
liczka bliższego palca II i rozcięgno grzbietowe palca II
• Mm. międzykostne grzbietowe II—IV: po stronie bocznej podstawy pa
liczka bliższego palca II—IV i rozcięgno grzbietowe palca II—IV
• Brzeg boczny ścięgien mięśnia zginacza długiego palców
Czynność • Stawy śródstopno-paliczkowe palców II—IV: zginanie
• Stawy międzypaliczkowe palców stopy II—IV: prostowanie
• Oddala palce od siebie (odwodzi palec III i IV od osi palca II)
Unerwienie N. podeszwowy boczny (SI, S2)
B Mięśnie międzykostne podeszwowe I-III * Mięsień przywodziciel palucha, mimo, że na

oraz mięśnie międzykostne leży do mięśni grupy środkowej, nie został
grzbietowe I—IV, schemat przedstawiony powyżej (zob. s. 493).
494
Os metatarsi I
M. flexor
digitorum
longus, tendo
M. interosseus
plantaris III
Os cuneiforme
mediale
M. interosseus
M. flexor digi dorsalis I
torum brevis
Mm.lumbri
cales I—IV
M. fibularis
M. interosseus
longus, tendo
plantaris III
M. flexor
M. quadratus digitorum
plantae longus, tendo
Tuber calcanei
M. quadratus
plantae
M. fibularis
longus, tendo M. flexor
digitorum
longus
Substentaculum
tali
C Mięśnie podeszwowe stopy, grupa środkowa
Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. M.flexor digi
torum brevis
a Mięsień zginacz krótki palców, mięsień czworoboczny podeszwy, mię
śnie glistowate I—IV (numerowane zawsze w kierunku od strony przy Sustentaculum
środkowej do bocznej lub od strony piszczelowej do strzałkowej), tali
mięśnie międzykostne podeszwowe I-III oraz mięśnie międzykostne

grzbietowe I—IV (zaliczany do grupy środkowej mięsień przywodziciel
palucha nie został tutaj pokazany; zob. s. 493).
b Aby lepiej przedstawić przyczep końcowy mięśnia czworobocznego b
podeszwy do bocznego brzegu ścięgna mięśnia zginacza długiego
palców, odpreparowano mięsień zginacz krótki palców, w miejscu jego
przyczepu początkowego.
Zwróć uwagę na „ruchome przyczepy początkowe" mięśni glistowatych

I—IV do brzegów przyśrodkowych ścięgien mięśnia zginacza długiego
palców. Gdy mięsień zginacz długi palców kurczy się, w wyniku czego
dochodzi do jego skrócenia, przyczepy początkowe mięśni glistowatych
przesuwają się w kierunku bliższym. To„początkowe rozciągnięcie" mięśni
glistowatych zwiększa ich zdolność do kurczenia się, powodując tym sa
mym zwiększenie ich siły.
495
2.12 Czynność mięśni:

staw biodrowy, przegląd (segmenty)
A Ruchy w stawie biodrowym (art. coxae)
Rodzaj ruchu Zakres Mięsień Unerwienie Unerwiający
ruchu odcinek rdzenia
(segmenty)
Flexio/ 120-140° • M. iliopsoas (M. psoas • Bezpośrednie gałęzie • L2-4
/Anteversio maior et M. iliacus) od splotu lędźwiowego
i nerw udowy
• M. rectus femoris • N. femoralis • L2-4
• M. tensor fasciae latae • N. gluteus superior • L4-5 a Zgięcie
• M. sartorius • N. femoralis • L I-3
• M. pectineus • N. obturatorius • L2-4
• M. adductor longus • N. obturatorius • L2-4
• M. adductor brevis • N. obturatorius • L2-4
• M. gracilis • N. obturatorius • L2-4
• Mm. glutei medius • N. gluteus superior • L4-S1
et minimus (pars anterior)
Extensio/ 20° • M. gluteus maximus • N. gluteus inferior • L5-S2

/Retroversio • M. semitendinosus • N. tibialis • L5-S2
• M. semimembranosus • N. tibialis • L5-S2
• M. biceps femoris • N. tibialis • L5-S2
(Caput longum)
• Mm. glutei medius • N. gluteus superior b Prostowanie
• L4-S1
et minimus (pars posterior)
• M. adductor magnus • N. obturatorius • L2-4
• N. tibialis • L4-5
• M. piriformis • Bezpośrednie gałęzie
od splotu krzyżowego
• M. obturatorius internus • Bezpośrednie gałązki
Abductio 50-80° • M. gluteus medius • N. gluteus superior • L4-S1

• M. tensor fasciae latae • N. gluteus superior • L4-5
• M. gluteus maximus • N. gluteus inferior • L5-S2
(pars superior)
• M. gluteus minimus • N. gluteus superior • L4-5
• M. piriformis • Bezpośrednie gałęzie
• M. sartorius • N. femoralis • L I-3
Adductio 20-30° • M. adductor magnus • N. obturatorius • L2-4

• M. gluteus maximus • N. gluteus inferior • L5-S2
(pars inferior)
• M. semitendinosus • N. tibialis • L5-S2
• M. semimembranosus • N. tibialis • L5-S2
• M. biceps femoris • N. tibialis • L5-S2
(Caput longum)
• M. quadratus femoris • N. gluteus inferior • L5-S2
• M. obturatorius internus • Bezpośrednie gałęzie
• M. obturatorius externus • N. obturatorius • L2-4
Rotatio 40° • Mm. glutei medius • N. gluteus superior • L4-S1

interna et minimus (część przednia)
• M. tensor fasciae latae • N. gluteus superior • L4-5
• M. adductor magnus • N. tibialis • L4-5
(część przednia)
(przyczep ścięgnisty na
nadkłykciu przyśrodkowym)
Rotatio 30-50° • M. gluteus maximus • N. gluteus inferior • L5-S1

externa • M. obturatorius internus • Bezpośrednie gałęzie
• M. quadratus femoris • N. gluteus inferior • L5-S2
• M. obturatorius externus • N. obturatorius • L2-4
• Mm. glutei medius • N. gluteus superior • L4-S1
i minimus (część tylna)
• M. adductor magnus • N. obturatorius • L2-4
• M. sartorius • N. femoralis • LI —3
• M. iliopsoas (M. psoas • Bezpośrednie gałęzie • L2-4
maior et M. iliacus) od splotu krzyżowego
496
f Rotatory wewnętrzne
b Prostowniki
C Badanie czynności mięśni stawu

biodrowego
Badając siłę mięśniową, prosi się pacjenta o ak
tywny ruch przeciw oporowi lub o stawianie ak
tywnego oporu przeciw wykonywanym przez
badającego ruchom. Ocenia się ją przy pomocy
skali punktowej od 0 do 5.
e Przywodziciele (w ułożeniu na g Rotatory zewnętrzne
boku, prawidłowa siła mięśniowa)
D Objawy kliniczne skrócenia lub osłabienia mięśni stawu biodrowego
Zginacze Skrócenie zginaczy stawu biodrowego prowadzi do pochy Osłabienie zginaczy znacząco utrudnia takie czynności, jak wcho
lenia miednicy ku przodowi z pogłębieniem lordozy lędź dzenie po schodach, wchodzenie pod górę, siadanie z pozycji
wiowej oraz ograniczeniem ruchu prostowania stawu bio leżącej lub wyprostowanie pochylonego ku tyłowi tułowia
drowego. Jednostronne skrócenie skutkuje skręceniem w pozycji siedzącej. Podczas chodzenia kończyna wykonuje ruch
miednicy z następczym zaburzeniem czynności m.in. w sta ku przodowi nie poprzez zgięcie w stawie biodrowym lecz obwie-
wie biodrowo-krzyżowym po stronie skrócenia. dzenie, tj. ruch miednicy ku przodowi.
Prostowniki Przykurcze mięśnia pośladkowego wielkiego są rzadkie. Osłabienie mięśni prostowników stawu biodrowego skutkuje
Skrócenie mięśni kulszowo-podkolanowych prowadzi do często brakiem stabilności kończyny podporowej. Kompensacja
charakterystycznej postawy z nadmiernym wyprostem osłabienia przez przemieszczenia tułowia ku tyłowi (znaczenie
w stawie biodrowym oraz zgięciem kręgosłupa lędźwio więzadła biodrowo-udowego dla stabilności więzadłowej stawu).
wego.
Odwodziciele Przy skróceniu odwodzicieli dochodzi do przesunięcia mied Poprzez brak mięśniowego podparcia, miednica podczas obcią
nicy w płaszczyźnie czołowej i czynnościowego wydłużenia żania kończyny podporowej nie może być utrzymana w poziomie
nogi po stronie skrócenia. Różnica długości nóg kompenso i opada na stronę zdrową (dodatni objaw Trendelenburga).
wana jest przez większe zgięcie w stawie kolanowym. Przy niewielkim osłabieniu obniżanie miednicy jest kompenso
wane poprzez przodopochylenie tułowia po stronie osłabienia.
Przywodziciele Skrócenie przywodzicieli prowadzi również do przesunię Osłabienie uwidacznia się z reguły dopiero przy ekstremalnych
cia miednicy w płaszczyźnie czołowej oraz czynnościowego obciążeniach, jak jazda konna (np. jeździec może nie być w stanie
skrócenia kończyny dolnej po stronie skrócenia. utrzymać się na koniu), jazda na nartach.
Rotatory Nie można wykonać pełnego obrotu na zewnątrz w stawie Prowadzi do wyraźnej przewagi rotatorów zewnętrznych (usta
wewnętrzne biodrowym, brak możliwości siadania po turecku. wienie w rotacji zewnętrznej) zmieniony jest również chód, pod
(obracające czas którego czubki palców skierowane są bardziej na zewnątrz.
do wewnątrz)
Rotatory Zwłaszcza skrócenie krótkich rotatorów zewnętrznych Nasilone ustawienie w rotacji wewnętrznej po stronie osłabie
zewnętrzna prowadzi - poprzez jednostronne pociąganie i nacisk na nia (podczas chodu czubki palców skierowane są bardziej
(obracające kość krzyżową - do zaburzeń czynności stawu biodrowo- do wewnątrz).
na zewnątrz) -krzyżowego.
497
2.13 Czynność mięśni:

staw kolanowy, przegląd
A Ruchy w stawie kolanowym (art. genus)
Rodzaj ruchu Z ak res ruchu M ięsień U nerw ienie U n erw iający

o dcin ek
rdzenia
(segm enty)
Flexio 120-150° • M. semimembranosus • N. tibialis • L5-S2

• M. semitendinosus • N. tibialis • L5-S2
• M. biceps femoris
- (Caput longum) ■ N. tibialis • L5-S2
- (Caput breve) ■ N. fibularis • L5-S2
communis
• M. sartorius • N. femoralis • L I -3
• M. gastrocnemius • N. tibialis • S I-2
(Caput mediate
et Caput laterale)
• M. popliteus • N. tibialis • L5-S2
• M. plantaris • N. tibialis • S1-2
Extensio 5-10° • M. quadriceps femoris • N. femoralis • L2-4

- M. rectus femoris
- M. vastus lateralis
- M. vastus medialis
- M. vastus inter
medius
Rotatio 10° • M. semimembranosus • N. tibialis • L5-S2

interna • M. semitendinosus • N. tibialis • L5-S2
■M. sartorius • N. femoralis • LI-3
• M. popliteus • N. tibialis • L5-S2
c Rotacja wewnętrzna przy zgiętym
Rotatio 30-40° ■ M. biceps femoris stawie
externa -(Caput longum) • N. tibialis • L5-S2
- (Caput breve) • N. fibularis • L5-S2
communis
B Możliwości ruchu w stawie kolanowym d Rotacja zewnętrzna przy zgiętym

stawie
498
C Objawy kliniczne skrócenia lub osłabienia mięśni działających na staw kolanowy
Grupa Objawy skrócenia mięśni Objawy osłabienia mięśni

mięśniowa
Zginacze Ograniczenie wyprostu w stawie kolanowym Osłabienie mięśni kulszowo-pod-

przy zgięciu w stawie biodrowym wzg. ogra kolanowych widoczne jest zarówno
niczenie zgięcia w stawie biodrowym przy wy w stawie biodrowym, jak i kolano
prostowanym stawie biodrowym. Obustronne wym. W pozycji stojącej skutkuje to a Zginacze
skrócenie zginaczy, m.in. mięśni kulszowo-pod- wzmożonym pochyleniem mied
kolanowych, skutkuje wyprostem miednicy nicy ku przodowi z równoczesnym
oraz spłyceniem lordozy lędźwiowej. Następ przeprostem w stawie kolanowym.
stwem skrócenia jednostronnego jest skręce Obraz kliniczny przypomina osła
nie miednicy i zaburzenia czynności stawu bio- bienie prostowników!
drowo-krzyżowego wynikające z różnego ob
ciążenia.
Prostowniki Skrócenie mięśni tej grupy najczęściej dotyczy Przy osłabieniu stwierdza się ogra
mięśnia prostego uda, jedynej części mięśnia niczenie ważnych czynności (w
czworogłowego uda, przechodzącego ponad znacznym stopniu), np. wchodze
dwoma stawami. Prowadzi to do ogranicze nia po schodach, wchodzenia pod
nia zgięcia w stawie kolanowym lub ogranicze górę, wstawania i siadania. Kom b
nia wyprostu w stawie biodrowym z nadmierną pensacja poprzez przemieszcze
kompensacyjnie pogłębioną lordozą. nie środka ciężkości ku przodowi
z przeprostem w stawie kolanowym D Badanie czynności mięśni
(genum recurvatum); siła ciężkości działających na staw kolanowy
zamieniana w siłę wyprostu.
Rotatory Ograniczenie rotacji zewnętrznej Przymusowe ustawienie goleni w

wewnętrzne rotacji zewnętrznej
Rotatory Ograniczenie rotacji wewnętrznej Przymusowe ustawienie goleni w

zewnętrzne rotacji wewnętrznej
M .psoas
maior M. quadriceps
femoris
mięśnie kulszowo-
M.psoas -podkolanowe
maior
M. iliopsoas
M. iliopsoas
w pozycji w pozycji
stojącej siedzącej
E Zaburzenia równowagi mięśniowej siedzącej, pozbawionego aktywności ruchowej i stereotypowej specjali

Na rycinie pominięto mięsień biodrowy. Do zakresu specjalistycznego zacji ruchowej oraz nieprawidłowej postawy w trakcie pracy i pozostałym
badania każdego stawu należy nie tylko badanie zakresu ruchu (metoda czasie aktywności. Zwiększona różnorodność ruchowa oraz wyższa jakość
spoczynkowa, zob s. 50), ale również badanie czynności mięśni. Nie cho ruchu to najprostsze sposoby zm iany stylu życia pozwalające skutecznie
dzi jednak przy tym tylko o sprawdzenie siły i możliwości rozciągania po walczyć z brakiem bodźców dla mięśni.
szczególnych mięśni, ale m.in. o rozpoznanie zaburzeń równowagi i ko
ordynacji mięśniowej. Zaburzenie równowagi pomiędzy mięśniem i jego Przykłady rozwoju zaburzeń równowagi mięśniowej:
antagonistą, a więc mięśniem o działaniu przeciwstawnym , określa się • Większa ilość czasu spędzana w pozycji siedzącej powoduje coraz
terminem „dysbalansu mięśniowego". Często rozumie się pod tym poję większe strukturalne skrócenie obu mięśni biodrowo-lędźwiowych
ciem nierównowagę pomiędzy mięśniami tonicznymi (utrzymującym i (swoją długość wyjściową mięsień osiąga w pozycji stojącej), wyraźne
postawę) a fazowymi (ruchowymi). osłabienie prostowników stawu biodrowego (m.in. m. pośladkowego
Mięśnie utrzym ujące postawę zawierają przede wszystkim włókna mię wielkiego oraz mm. kulszowo-podkolanowych), a przez to pośrednio
śniowe wolnokurczliwe, a więc zaburzenia ich funkcji prowadzą do skró zwiększoną podatność na zaburzenia uwarunkowanej mechanizmami
cenia mięśnia (zob. s. 56). W mięśniach ruchowych przeważają włókna kompensacyjnymi nadmiernej lordozy lędźwiowej.
szybkokurczliwe, więc zaburzenie ich funkcji prowadzi raczej do ich osła • Noszenie butów na wysokim obcasie prowadzi do znacznego obciąże
bienia (atrofii). Zaburzenia te są następstwem braku dopasowania apa nia mięśnia czworogłowego uda z rozwojem jego nadmiernego napięcia;
ratu utrzymującego równowagę i ruchowego do obecnego (rozwój cy mięśnie kulszowo-podkolanowe, będące jego antagonistami ulegają na
wilizacji) sposobu życia ze zbyt dużą ilością czasu spędzanego w pozycji tomiast zwyrodnieniu (skróceniu) ze względu na stały brak pobudzenia.
499
2.14 Czynność mięśni: staw skokowy, przegląd
A Ruchy w stawie skokowym górnym i dolnym oraz w stawie poprzecznym stępu
Rodzaj ruchu Zakres ruchu Mięsień U nerw ienie U n erw iający

odcinek
rdzenia
Flexio 40-50° • M. triceps surae • N. tibialis • S1-2

plantaris • M. fibularis longus ■N. fibularis • L5-S1
superficialis
• M. fibularis brevis • N. fibularis • L5-S1
superficialis
• M. flexor • N. tibialis • L5-S2
hallucis longus
• M.flexor • N. tibialis • L5-S2
digitorum longus
• M. tibialis posterior • N. tibialis • L4-S1
• M. plantaris • N. tibialis • S1-2
Flexio 20-30° • M. tibialis anterior • N. fibularis • L4-5

dorsalis profundus
• M. extensor • N. fibularis • L4-S1
digitorum longus profundus
hallucis longus profundus
Inwersio 60° • M. triceps surae • N. tibialis • S I-2

et supinato • M. tibialis posterior • N. tibialis • L4-S1
hallucis longus
digitorum longus
• M. tibialis anterior • N. fibularis • L4-5
profundus
• (M. extensor • N. fibularis • L5-S1
hallucis longus) profundus
Inversio 30° • M. fibularis longus • N. fibularis • L5-S1

et pronatio superficialis
• M. fibularis brevis • N. fibularis • L5-S1
superficialis
digitorum longus profundus
• (M. extensor • N. fibularis • L5-S1
hallucis longus) profundus
C Położenie ścięgien
długich mięśni stopy
w stosunku do osi M .extensor
stawu skokowego hallucis longus
górnego i dolnego. M. tibialis M.extensor

Obie osie stawów skoko anterior digitorum longus
wego górnego i dolnego o ś sta w u sk o k o w e g o
widziane od góry. W zależ g ó rn eg o
ności od przebiegu ścię M. tibialis
posterior M. fibularis
gien w stosunku do tych osi
(peroneus) longus
mięśnie mogą zginać stopę M.flexor digi i nawrócenie)
podeszwowo i prostować torum longus M.fibularis
(peroneus) brevis
grzbietowo i równocześnie B Możliwości ruchu w stawach skokowym
M.flexor
ją nawracać (ewersja) lub hallucis longus o ś sta w u sk o k o w e g o górnym i dolnym oraz w stawie
odwracać (inwersja). M.triceps surae d o ln e g o poprzecznym stępu
500
c Mięśnie nawracające
(stanie na palcach)
D Badanie czynności mięśni stawu skokowego
E Objawy kliniczne skrócenia lub osłabienia mięśni stawu skokowego górnego i dolnego
Zginacze podeszwowe Skrócenie zginaczy podeszwowych, m.in. m. trójgłowego Stawanie na palcach nie jest z reguły możliwe, a siła skoku jest
łydki, prowadzą do ustawienia końsko-szpotawego stopy (pes wyraźnie obniżona. Strome ustawienie pięty i powstanie stopy
equinovarus). Powstające przez to czynnościowe wydłuże hakowatej (podczas chodu nie może się toczyć). W pozycji sto
nie kończyny w pozycji stojącej jest kompensowane poprzez jącej nadmierny wyprost w stawie kolanowym.
większe zgięcie w stawie kolanowym. Podczas chodu, w fazie
odciążenia kończyny musi dodatkowo dojść do zgięcia w sta
wie biodrowym, aby móc przenieść do przodu czynnościowo
pozornie dłuższą kończynę.
Prostowniki grzbietowe Skrócenie prostowników grzbietowych prowadzi do ograni Czubki palców podczas braku obciążenia kończyny nie mogą
czenia zgięcia podeszwowego oraz upośledzenia fazy tocze być odpowiednio podniesione. Kompensacyjnie dochodzi do
nia. Często dochodzi do rozwoju stopy hakowatej. zwiększonego zgięcia w stawach biodrowym i kolanowym.
Typowy dla braku aktywności mięśni unoszących stopę chód
określa się mianem chodu stępującego lub bocianiego.
Mięśnie odwracające Skrócenie prowadzi do rozwoju stopy końsko-szpotawej. Osłabienie mięśni obracających prowadzi do koślawego usta
Boczna krawędź stopy jest nadmiernie obciążana w trakcie wienia stopy (stopa koślawa) ze znacznym obciążeniem
chodu. wewnętrznej krawędzi stopy.
Mięśnie nawracające Jeśli dochodzi do skrócenia mięśni nawracających (np. grupy Osłabienie mięśni nawracających prowadzi bardzo często do
strzałkowej) stwierdza się zgięcie podeszwowe stopy i jej na skręceń w górnym i dolnym stawie skokowym (tzw. zwichnięcie
wrócenie (stopa końsko-koślawa, pes equino-valgus). stawu skokowego).
501
Kończyna dolna 3. Mięśnie: anatomia topograficzna
3.1 Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej:

widok od strony przyśrodkowej i od przodu
Corpus
Crista iliaca vertebrae, L 5
Promontorium
M. iliacus
Spina iliaca
anterior superior
Os sacrum
M.psoas minor
M. psoas maior
M. obturatorius
internus M. piriformis
M.vastus
medialis
Patella
Lig. patellae
Pes anserinus
superficialis
(Tendo communis, M. gastro
insertio) cnemius
M. tibialis
anterior
A Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej Tibia

prawej, widok od strony przyśrodkowej
502
Lig.longitudinale
Crista iliaca
anterius
M. iliacus Promontorium
Spina iliaca M.psoas

anterior maior
superior
M. piriformis M. sartorius
M.tensor
fasciae latae
M. iliopsoas Lig. inguinale M. rectus

femoris
Symphysis
pubica
M. pectineus
M. adductor
longus
M. rectus M. sartorius
femoris
M. gracilis M. vastus
intermedius
M. adductor
magnus
Tractus
iliotibialis
M. vastus
medialis
M. vastus
lateralis
M. sartorius
M. gracilis Pes anserinus

superficialis
(Tendo
Patella communis,
insertio)
M. semi
Lig. patellae tendinosus
Caput
fibulae
Pes anserinus
superficialis
B Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej b Odpreparowano i usunięto częściowo mięsień krawiecki i mięsień pro-
prawej, widok od przodu sty uda.
a Powięź szeroką (fascia lata) uda odpreparowano aż do pasma bio-
drowo-piszczelowego (tractus iliotibialis) po stronie bocznej (zob s. 545).
503
3.2 Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej,

widok od przodu: przyczepy początkowe i końcowe
M.psoas
M.psoas maior
maior
M. iliacus M.iliacus
M. sartorius
M. tensor M.sartorius
fasciae latae
M.gluteus M. piriformis M.gluteus M. piriformis

medius medius
M. rectus M. rectus
femoris femoris
minimus minimus
M. piriformis M. piriformis M. pectineus
Lig. ilio
femorale M. obtura M. obtura
torius M. vastus torius
M. iliopsoas externus lateralis externus
M. vastus M. pectineus M. iliopsoas M.adductor

lateralis brevis
M. adductor
minimus
M.vastus
medialis M. adductor M. vastus
brevis medialis
M. adductor
longus
M. adductor
longus
M.gracilis
M. gracilis
M.vastus M.vastus M. adductor

intermedius intermedius magnus
M. adductor
magnus
M. articularis
Hiatus genus Hiatus
adductorius adductorius
M. articularis
M. vastus genus
lateralis
M. vastus
medialis
Tractus
iliotibialis
Tractus M. semi
iliotibialis membranosus
Lig. patellae
M. biceps M.gracilis Pes anserinus
femoris superficialis
Pes anserinus M. sartorius
superficialis M. quadriceps (Tendo
femoris M. semi communis,
tendinosus insertio)
a b
A Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej a Mięsień biodrowo-lędźwiowy i mięsień napinacz powięzi szerokiej
prawej, widok od przodu zostały częściowo odpreparowane. Całkowicie usunięto mięsień kra
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie wiecki, mięsień prosty uda, mięsień obszerny boczny i przyśrodkowy,
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep b Całkowicie odpreparowano i usunięto mięsień czworogłowy uda, mię
końcowy). sień biodrowo-lędźwiowy, mięsień napinacz powięzi szerokiej i mię
sień grzebieniowy. Usunięto także część środkową mięśnia przywodzi-
ciela długiego.
504
M. psoas M. psoas
maior maior
M. iliacus M. iliacus
M. sartorius M. sartorius
M. rectus M. piriformis M. piriformis

femoris M. rectus
femoris
M. pectineus
M. piriformis M. piriformis M. pectineus
M. obtura
M. gluteus torius M. gluteus M. gracilis
minimus externus minimus
M. adductor
M.vastus M. gracilis M. vastus longus
lateralis lateralis
M. adductor M. adductor
M. iliopsoas longus M. iliopsoas brevis
M. adductor M. adductor M. adductor

minimus brevis magnus
M.vastus
M. quadratus M. obturatorius
M. vastus medialis
femoris externus
medialis
M. vastus M. adductor M. vastus

intermedius magnus intermedius
M. articularis M. articularis
genus genus
Hiatus
adductorius
M. adductor
magnus, tendo
Tuberculum M. adductor
adductorium magnus
Tractus M. semi Tractus M. semi

iliotibialis membranosus iliotibialis membranosus
M. biceps M. gracilis M. biceps M. gracilis

femoris femoris
M. sartorius M. sartorius
M. quadriceps M. quadriceps
M.semi M. semi
femoris femoris
tendinosus tendinosus
B Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej a Odpreparowano i usunięto wszystkie mięśnie, z wyjątkiem mięśnia
prawej, widok od przodu przywodziciela wielkiego i mięśnia czworobocznego uda.
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie b Całkowicie odpreparowano i usunięto wszystkie mięśnie.
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep
Zwróć uwagę na rozwór przywodzicieli (hiatus adductorius), przez który
końcowy).
tętnica i żyła udowa (o. et v. femoralis) kierują się do dołu podkolanowego
(fossa poplitea).
505
3.3 Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej:

widok od strony bocznej i od tyłu
Proc. spinosus L4
Crista iliaca
Spina iliaca
posterior superior
\------------- Spina iliaca

anterior superior
M. biceps femoris.
Caput longum
Caput fibulae
M. fibularis longus
M.tibialis
M. gastrocnemius anterior
A Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej -piszczelowym, ponieważ biegnie między grzebieniem biodrowym oraz
prawej, widok od strony bocznej powierzchnią boczną końca bliższego piszczeli. Pasmo biodrowo-piszcze-
Zwróć uwagę na mięsień napinacz powięzi szerokiej i mięsień pośladkowy lowe poprzez pęczki napięciowe rozkłada i zmniejsza obciążenie końca
wielki, których przyczepy końcowe wzm acniają i pogrubiają boczną część bliższego kości udowej (wg Pauwelsa, zob. też s. 415).
powięzi szerokiej. To zgrubiałe pasmo nazywane jest pasmem biodrowo-
506
Proc.
spinosus L4
M.gluteus
medius
Crista iliaca Crista iliaca
Spina iliaca
anterior
superior
M.gluteus
medius
M. tensor
fasciae latae
M.gluteus
maximus
M. gluteus
medius
(odcięty brzeg)
Trochanter
maior
M. adductor
magnus
Tractus
iliotibialis
M. semi M. biceps M. biceps

tendinosus femoris, femoris,
Caput longum Caput longum
M. gracilis M. gracilis
M.semi M. semi
membranosus Fossa poplitea membranosus
M. plantaris M. plantaris
Pes anserinus
superficialis
M. gastrocnemius. M. gastrocnemius,
et laterale et laterale
B Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej b Odpreparowano i częściowo usunięto mięsień pośladkowy wielki i mię-
prawej, widok od tyłu sień pośladkowy średni,
a Powięź szeroką uda odpreparowano aż do pasma biodrowo-piszczelo-
wego i usunięto (część powięzi pokrywającej pośladek nazywana jest
powięzią pośladkową).
507
3.4 Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej,

widok od tyłu: przyczepy początkowe i końcowe
medius medius
M. tensor M. tensor
fasciae latae fasciae latae
M.gluteus minimus M.gluteus minimus
maximus maximus
M. gemellus M.gemellus M. rectus femoris

superior superior
M. piriformis M. piriformis
M. gemellus M. gemellus
inferior inferior
M. gluteus
M. gluteus M. obtura
M. obtura medius et
medius torius
torius minimus
internus
internus M. quadratus
M. quadratus
femoris M. semi
femoris
Lig.sacro membranosus
tuberale M.vastus
lateralis M. biceps femoris
(Caput longum) et M. gluteus
M. adductor M. gluteus
M. semitendinosus maximus
magnus maximus
M. adductor M.adductor
magnus magnus
M.vastus M. vastus
intermedius intermedius
M. semi
membranosus
M. biceps
M. semi femoris, M.vastus
tendinosus Caput breve lateralis
M. biceps
femoris,
M. gracilis M. biceps Caput breve
femoris, Hiatus
Caput longum adductorius
M. plantaris
M. plantaris
M. gastrocnemius,
Caput mediale M. popliteus
et laterale
M. semi M, biceps
membranosus femoris
M. popliteus
M. soleus
M. gastrocnemius,
Caput mediale M.tibialis
et laterale posterior
M. flexor
b digitorum longus
A Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej a Mięsień półścięgnisty i mięsień dwugłowy uda zostały odpreparowane
prawej, widok od tyłu i częściowo usunięte. Całkowicie usunięto mięsień pośladkowy wielki
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie i średni.
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep b Odpreparowano i usunięto całkowicie mięśnie kulszowo-podkola-
końcowy). nowe (mięsień półścięgnisty, półbłoniasty i dwugłowy uda) oraz m ię
sień pośladkowy mały.
508
M.gluteus M. gluteus
medius medius
M.tensor
fasciae latae
M. tensor
fasciae latae M. gluteus
minimus
M. gluteus
M. gluteus minimus M. gluteus M. rectus femoris
maximus maximus
M. rectus femoris M. obturatorius
M.gemellus M.gemellus internus et externus,
superior M. obturatorius superior M. gemellus superior
externus et inferior
M. gemellus M. gemellus
inferior M. gluteus inferior M. gluteus
medius et medius
M. obtura M. obtura
minimus, et minimus,
torius torius
M. piriformis M. piriformis
internus internus
M. quadratus M. quadratus
M, semi M. semi
femoris femoris
M. iliopsoas M.gluteus
M. biceps femoris M. biceps femoris maximus
(Caput longum) et M.gluteus (Caput longum) et
M. semitendinosus maximus M. semitendinosus M.adductor M. pectineus
magnus
M. vastus M.vastus
M. adductor
lateralis lateralis
magnus
M.adductor
brevis
M. adductor M.vastus
brevis intermedius M. vastus M. vastus
medialis intermedius
M. adductor M. adductor M. adductor
longus magnus magnus
M.adductor
longus
M. biceps M. biceps
femoris, femoris,
Caput breve Caput breve
M.vastus
medialis
M. plantaris M. plantaris
M. adductor M.adductor
magnus magnus
M. gastrocnemius, M. gastrocnemius,
M. popliteus M. popliteus
et laterale et laterale
M. semi M. biceps M. semi M. biceps

membranosus femoris membranosus femoris
M. popliteus M. popliteus
M. soleus M. soleus
M. tibialis M. tibialis
posterior posterior
M. flexor M. flexor
digitorum longus b digitorum longus
6 Mięśnie uda, okolicy stawu biodrowego i okolicy pośladkowej a Odpreparowano i usunięto całkowicie wszystkie mięśnie, z wyjątkiem
prawej, widok od tyłu mięśnia przywodziciela krótkiego i długiego, mięśnia bliźniaczego
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie górnego i dolnego oraz mięśnia zasłaniacza zewnętrznego,
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep b Odpreparowano i usunięto całkowicie wszystkie mięśnie.
końcowy).
509
3.5 Mięśnie goleni, widok od strony bocznej i od przodu:

przyczepy początkowe i końcowe
M. biceps M. rectus M. rectus

femoris, femoris femoris
Caput longum
M. gracilis
M.vastus M.vastus
lateralis lateralis
M. biceps M. sartorius
femoris, Tractus Tractus
Caput breve iliotibialis iliotibialis M.vastus
medialis
Patella
Patella
Caput fibulae
Lig. patellae
M. gastro Pes anserinus
cnemius. Tuberositas superficialis
Caput laterale tibiae (Tendo communis,
M. sartorius, gracilis
et semitendinosus)
M. gastrocnemius,
Caput mediale
M.fibularis
longus M. soleus
Tibia
M.tibialis
anterior
M. extensor
digitorum longus
M. extensor
hallucis longus
M. fibularis tertius
(zmienność) Malleolus
medialis
Calcaneus
M. fibularis tertius M. extensor

(zmienność) hallucis brevis
M. fibularis M. extensor
longus digitorum longus Mm. interossei
M.extensor
digitorum longus
A Mięśnie goleni prawej
a Widok od strony bocznej, b Widok od przodu. M. extensor
hallucis longus
510
Fem ur
P a te lla
M .f ib u la r is M .fib u la r is
lo n g u s lo n g u s
t ib ia e
M . t ib ia lis M .t ib ia lis
a n t e r io r a n t e r io r
M . e xte n s o r M . e xte n s o r
d ig it o r u m lo n g u s d ig it o r u m lo n g u s
h a llu c is lo n g u s h a llu c is lo n g u s
M .fib u la r is
b r e v is
M .fib u la r is
t e r t iu s
M .fib u la r is
b r e v is
M .e x t e n s o r
h a llu c is b re v is
e t M .e x t e n s o r
M . e xte n s o r M . e x te n s o r d ig it o r u m b r e v is
d ig it o r u m b r e v is h a llu c is b r e v is
M .f ib u la r is M . t ib ia lis
M .t ib ia lis b r e v is a n t e r io r
M .fib u la r is
t e r t iu s a n t e r io r
M .f ib u la r is M .e x t e n s o r
t e r t iu s h a llu c is b r e v is
M . e x te n s o r
M .e x t e n s o r d ig it o r u m b r e v is
M . e xte n s o r
d ig it o r u m lo n g u s
d ig it o r u m M . e x te n s o r
a b lo n g u s h a llu c is lo n g u s
6 Mięśnie goleni prawej, widok od przodu a Odpreparowano i usunięto całkowicie mięsień piszczelowy przedni
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie i mięsień strzałkowy długi oraz odcinek dalszy mięśnia prostownika
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep długiego palców. Mięsień strzałkowy trzeci jest częścią mięśnia pro
końcowy). stownika długiego palców.
b Odpreparowano i usunięto całkowicie wszystkie mięśnie.
511
3.6 Mięśnie goleni, widok od tyłu:

A Mięśnie goleni prawej, widok od tyłu a Uwypuklenie łydki jest utworzone głównie przez mięsień trójgłowy
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie- łydki (= mięsień płaszczkowaty + dwie głowy mięśnia brzuchatego
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep łydki).
końcowy). Stopa ustawiona w zgięciu podeszwowym, tak aby lepiej uwi- b Odpreparowano i usunięto obydwie głowy mięśnia brzuchatego łydki,
docznić ścięgna po stronie podeszwowej.
512
M . p la n t a r is M . p la n t a r is
M . g a stro M . g a stro
c n e m iu s , c n e m iu s ,
M . g a stro M . g a stro
C a p u t m e d ia le C a p u t m e d ia le
c n e m iu s , c n e m iu s ,
C a p u t la te r a le C a p u t la t e r a le
M . p o p lit e u s M . p o p lit e u s
M . b ic e p s fe m o r is M , b ic e p s fe m o r is
M . f ib u la r is M .f ib u la r is
lo n g u s lo n g u s
M . s o le u s M . s o le u s
M . t ib ia lis M ,t ib ia lis
p o s t e r io r p o s t e r io r
d ig it o r u m lo n g u s d ig it o r u m lo n g u s
h a llu c is lo n g u s h a llu c is lo n g u s
M e m b ra n a
in te ro s s e a c r u r is
M .f ib u la r is
b r e v is
C h ia s m a
c r u r a le
M . tr ic e p s M . p la n t a r is M , tr ic e p s
su ra e su ra e
M . p la n t a r is
C h ia s m a
p la n t a r e
M . tib ia lis M .fib u la r is M , t ib ia lis M .fib u la r is

p o s t e r io r b r e v is p o s t e r io r b r e v is
M . tib ia lis M .t ib ia lis M .fib u la r is

a n t e r io r a n t e r io r lo n g u s
h a llu c is lo n g u s d ig it o r u m lo n g u s
M . fle x o r
h a llu c is lo n g u s
M .f le x o r
b d ig it o r u m lo n g u s
B Mięśnie goleni prawej, widok od tyłu a Odpreparowano i usunięto mięsień trójgłowy łydki, mięsień pode
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie szwowy i mięsień podkolanowy.
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep b Odpreparowano i usunięto całkowicie wszystkie mięśnie.
końcowy). Stopa ustawiona w zgięciu podeszwowym, tak aby lepiej uwi
docznić ścięgna po stronie podeszwowej.
513
3.7 Pochewki ścięgien i troczki stopy
M . t r ic e p s s u r a e
M . f ib u la r is
lo n g u s
M . t ib ia lis
a n t e r io r
T ib ia
M . e x te n s o r
d ig it o r u m lo n g u s M .e x t e n s o r
M .fib u la r is
b r e v is
R e t in a c u lu m
m u s c u lo r u m
e x te n s o ru m
s u p e r iu s M a lle o lu s
m e d ia lis
M a lle o lu s R e t in a c u lu m
la te r a lis m u s c u lo r u m
e xte n s o ru m
in fe riu s
M .f ib u la r is V a g in a e
b r e v is t e n d in u m
M . fib u la r is t e r t iu s M . e x te n s o r
( z m ie n n o ś ć ) h a llu c is b r e v is
M . e x te n s o r
T u b e r o s it a s o s s is
d ig it o r u m b r e v is
m e ta ta rs i V
M .e x t e n s o r
M. ab d u cto r
d ig it i m in im i
M .e x t e n s o r
A Pochewki ścięgien i troczki stopy prawej, widok od przodu strzałkowy trzeci). Troczki prostowników zapobiegają zsuwaniu się ścię
Aby uwidocznić pasma powięzi głębokiej - troczki - utrzym ujące po gien z kości stępu podczas zgięcia grzbietowego stopy. Podobnie troczki
chewki ścięgien mięśni prostowników i zginaczy długich palców, usunięto mięśni strzałkowych (retinaculum musculorum fibularium) utrzymują ścię
powięź powierzchowną. Stopa ustawiona w zgięciu podeszwowym. gna mięśni strzałkowych po stronie bocznej, do tyłu od kostki bocznej
Troczki górny i dolny mięśni prostowników (retinaculum musculorum (zob. B, część b). Troczki mięśni zginaczy utrzymują ścięgna mięśni zgi
extensorum superius et inferius) utrzym ują ścięgna długie mięśni prostow naczy długich do tyłu od kostki przyśrodkowej (zob. B, część a). Zapo
ników, pozwalając na skuteczną, sprawną zmianę kierunku działających biegają one przesuwaniu się tych ścięgien, pozwalając jednocześnie na
sił, wytwarzanych przez te mięśnie (mięsień piszczelowy przedni, mięsień równomierny ich rozkład, niezależnie od położenia stawu skokowo-go-
prostownik długi palców, mięsień prostownik długi palucha i mięsień leniowego.
514
M . t ib ia lis
a n t e r io r
M . tr ic e p s
su ra e
T ib ia
M .f le x o r
R e t in a c u lu m
m u s c u lo r u m
M . t ib ia lis
e x te n s o ru m
p o s t e r io r
s u p e r iu s
M a lle o lu s
m e d ia lis
R e t in a c u lu m m u s c u
lo r u m e x t e n s o r u m
M .f le x o r
in fe riu s
M . e x te n s o r V a g in a e
h a llu c is lo n g u s t e n d in u m
Tendo
O s m e ta ta rs i I c a lc a n e u s
R e t in a c u lu m
m u s c u lo r u m
fle x o r u m
M .f le x o r
M . fle x o r M .f le x o r T u b e r c a lc a n e i
M . t ib ia lis
h a llu c is lo n g u s a n t e r io r d ig it o r u m lo n g u s
M . tib ia lis B Pochewki ścięgien i troczki stopy prawej

M .fib u la r is a n t e r io r a Widok od strony przyśrodkowej, b Widok od
lo n g u s
M . e x te n s o r strony bocznej.
M . t r ic e p s s u r a e h a llu c is lo n g u s
M .e x t e n s o r
M . f ib u la r is d ig it o r u m lo n g u s
b r e v is
F ib u la
R e t in a c u lu m m u s c u
s u p e r iu s
M . fib u la r is t e r t iu s
R e t in a c u lu m m u s c u (z m ie n n o ś ć )
in fe riu s M . e x te n s o r
M a lle o lu s la te r a lis
M . e x te n s o r
T e n d o c a lc a n e u s d ig it o r u m lo n g u s
R e t in a c u lu m
M . e x te n s o r
m u s c u lo r u m
fib u la r iu m
s u p e r iu s M . e x te n s o r
M .f ib u la r is lo n g u s
R e t in a c u lu m
m u s c u lo r u m
fib u la r iu m
in fe riu s
b C a lc a n e u s M .fib u la r is M . a b d u cto r A p o n e u r o s is
b r e v is d ig it i m in im i d o r s a lis
515

rozcięgno podeszwowe
L ig . m e t a t a r s a le
tra n s v e rs u m
F a s c ic u li
tra n sv e rs i
M . fle x o r
h a llu c is b r e v is
p la n t a r is III
T u b e r o s it a s o s s is
m e ta ta rs i V
S e p tu m
M. ab d u cto r p la n t a r e m e d ia le
d ig it i m in im i
S e p tu m
p la n t a r e la te r a le M. ab d u cto r
h a llu c is
p la n t a r is
M . fib u la r is lo n g u s , M .t ib ia lis p o s t e r io r
te n d o
M . fle x o r
M . fle x o r
A Rozcięgno podeszwowe stopy prawej, widok od strony przyśrodkowa i boczna stopy) kierują się do kości stopy. Wyznaczają one
podeszwowej granice trzech przedziałów mięśni okolicy podeszwowej: grupy przyśrod
Rozcięgno podeszwowe jest to silna warstwa rozcięgnowa, grubsza kowej, bocznej i pośredniej (tutaj nie zaznaczono, zob. s. 494). Główną
w części środkowej, niż w części przyśrodkowej i bocznej w okolicy brze funkcją rozcięgna podeszwowego jest bierne wzm acnianie łuku podłuż
gów stopy łączy się z powięzią grzbietową (niewidoczna na ryc.). Dwa po nego stopy (zob. s. 467).
dłużne poszerzenia, pogrubiałej części środkowej rozcięgna (przegroda
516
L ig g . a n u la r ia
L ig g . c r u c ia t a
M . fle x o r
M . fle x o r
p la n t a r is III
M . fle x o r
h a llu c is b r e v is
M . in te ro s s e u s
d o r s a lis IV
M . fle x o r d ig it i M . fle x o r
m in im i b r e v is d ig it o r u m b r e v is
M. a b d u cto r
d ig it i m in im i
M .a b d u c t o r
h a llu c is
M . fib u la r is lo n g u s , M .t ib ia lis p o s t e r io r
te n d o
M . fle x o r
A p o n e u r o s is p la n t a r is
M . fle x o r
B Mięśnie stopy prawej, widok od strony podeszwowej Zwróć uwagę na części pierścieniowate pochewek włóknistych po stro
Usunięto w całości rozcięgno podeszwowe wraz z więzadłem poprzecz nie podeszwowej palców. Części te razem z przebiegającymi skośnie czę
nym powierzchownym śródstopia (lig. metatarsale transversum superfi ściami krzyżowymi wzm acniają pochewki włókniste ścięgien oraz biorą
ciale). udział w utrzymaniu ścięgien w prawidłowym położeniu.
517
3.9 Mięśnie stopy, widok od strony podeszwowej
M . fle x o r
M . fle x o r
M .f le x o r
M .a d d u c t o r h a llu c is ,
C a p u t tra n s v e rs u m
p la n t a r is III
M .f le x o r h a llu c is
b r e v is
d o r s a lis IV
M . fle x o r d ig iti M . fle x o r

m in im i b r e v is d ig it o r u m lo n g u s
M . a b d u cto r
M . fib u la r is
d ig iti m in im i
lo n g u s , t e n d o
M. ab d u cto r
h a llu c is
M . q u a d ra tu s
p la n t a e
M .fib u la r is M . t ib ia lis p o s t e r io r
lo n g u s
M . fle x o r
M . fle x o r
M . fle x o r
A Mięśnie stopy prawej, widok od strony podeszwowej

Odpreparowano i usunięto rozcięgno podeszwowe oraz mięsień zginacz
krótki palców.
518
M . fle x o r
M . fle x o r
M . fle x o r M m . lu m b r ic a le s
M . a d d u c t o r h a llu c is ,
M. ab d u cto r
d ig iti m in im i M .f le x o r h a llu c is b r e v is ,
C a p u t m e d ia le e t la te r a le
p la n t a r e s e t d o r s a le s M .a d d u c t o r h a llu c is ,
M. opponens
M . a b d u c t o r h a llu c is
d ig it i m in im i
T u b e r o s it a s M . fib u la r is lo n g u s ,
o s s is m e t a t a r s i V te n d o
M . t ib ia lis p o s te rio r,
M .f ib u la r is b r e v is te n d o
L ig . p la n t a r e lo n g u m
M .q u a d r a t u s p la n t a e
M .t ib ia lis p o s t e r io r
M. ab d u cto r M. ab d u cto r
d ig it i m in im i
h a llu c is
M . fle x o r
M . fle x o r
M . fle x o r
B Mięśnie stopy prawej, widok od strony podeszwowej Zwróć uwagę, że każde z czterech ścięgien mięśnia zginacza krótkiego
Odpreparowano i usunięto rozcięgno podeszwowe, a także mięsień zgi- palców dzieli się na dwie części, m iędzy którymi biegną ścięgna mięśnia
nacz krótki palców, mięsień odwodziciel palca małego, mięsień odwodzi- zginacza długiego palców, tak aby przyczepić się do paliczków dalszych
ciel palucha, mięsień czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate oraz swoim przyczepem końcowym.
ścięgna mięśnia zginacza długiego palców i ścięgna mięśnia zginacza
długiego palucha.
519

L ig g . p la n ta ria
M m . lu m b r ic a le s I —IV
M . fle x o r d ig it i m in im i C a p u t o b liq u u m
b r e v is
M .f le x o r h a llu c is b r e v is
M . a b d u c t o r d ig it i m in im i
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis I
M . in t e r o s s e u s p la n t a r is III
M . in te r o s s e u s d o r s a lis II
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis IV
M . in t e r o s s e u s p la n t a r is II
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis III
M . a d d u c t o r h a llu c is .
M . in t e r o s s e u s p la n t a r is I C a p u t o b liq u u m
M .o p p o n e n s d ig it i m in im i M .f le x o r h a llu c is b r e v is
M .f le x o r d ig it i m in im i M . t ib ia lis a n t e r io r ,
b re v is te n d o
M . fib u la r is lo n g u s ,
o s s is m e t a t a r s i V
te n d o
L ig . p la n t a r e lo n g u m
M . fib u la r is b r e v is M . t ib ia lis p o s te rio r,

te n d o
M .q u a d r a t u s p la n t a e
M . a b d u c t o r d ig it i
m in im i M . ab d u cto r
h a llu c is
b r e v is
T a lu s
C a lc a n e u s
A Mięśnie stopy prawej, widok od strony podeszwowej Zwróć uwagę na przebieg ścięgien mięśnia piszczelowego tylnego i strzał-
Odpreparowano i usunięto wszystkie mięśnie krótkie stopy, pozosta- kowego długiego, które wzm acniają łuk poprzeczny stopy,
wiając ich przyczepy początkowe i końcowe oraz mięśnie międzykostne
grzbietowe i podeszwowe.
520
M . fle x o r
M . fle x o r
b r e v is
d o r s a le s I—IV
M .f le x o r h a llu c is b r e v is
M .f le x o r d ig it i m in im i
b r e v is
M . a b d u c t o r d ig iti M . a d d u c t o r h a llu c is
m in im i
p la n t a r e s l - ll l M .a d d u c t o r h a llu c is ,
C a p u t tra n s v e rs u m
M .o p p o n e n s d ig it i m in im i
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis I
M . in te r o s s e u s p la n t a r is III
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis II
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis IV
M . in t e r o s s e u s p la n t a r is I
M .in t e r o s s e u s p la n t a r is II
M . t ib ia lis a n t e r io r
M . in t e r o s s e u s d o r s a lis III
M .a d d u c t o r h a llu c is ,
C a p u t o b liq u u m M . fib u la r is lo n g u s
M . fle x o r d ig it i m in im i
b r e v is
M . t ib ia lis p o s t e r io r
M . a b d u c t o r d ig iti
m in im i e t
M . fib u la r is b r e v is
M . fle x o r h a llu c is
b r e v is
M . q u a d ra tu s
M . a b d u c t o r d ig iti p la n t a e
m in im i
M . fle x o r M. ab d u cto r
d ig it o r u m b r e v is h a llu c is
B Przyczepy początkowe i końcowe mięśni stopy prawej, widok od

strony podeszwowej
Przyczepy początkowe i końcowe mięśni zaznaczono kolorowymi cie
niami (kolor czerwony = przyczep początkowy, kolor niebieski = przyczep
końcowy).
521
3.11 Anatomia uda, goleni i stopy: przekroje poprzeczne
C r is t a ilia c a
M . q u a d r ic e p s fe m o r is
M . va stu s M . v a stu s M . re c tu s
m e d ia lis in t e r m e d iu s fe m o r is
S e p t u m in t e r
m u s c u la r e
fe m o r is m e d ia le
M . s a r t o r iu s
in t e r n u s
M . g r a c ilis
M . a d d u c to r
m agnus
M .g r a c ilis
M . s e m it e n d in o s u s
M . b ic e p s fe m o r is ,
M . a d d u c to r M . b ic e p s fe m o r is ,
m agnus C a p u t b re v e
M . v a s t u s m e d ia lis
M .s e m i M . b ic e p s fe m o r is ,
m e m b ra n o su s C a p u t lo n g u m M . s a r t o r iu s
M .g r a c ilis
A Udo prawe, przekrój poprzeczny M . a d d u c t o r b r e v is

Poziom przekroju przedstawiono na C. Widok od strony bliższej. M . b ic e p s
M . a d d u c t o r lo n g u s fe m o r is ,
C a p u t b re v e
N. is c h ia d ic u s
T r a c tu s
M . a d d u c to r m a g n u s
ilio t ib ia lis
N .f ib u la r is M . tib ia lis M . b ic e p s
p ro fu n d u s a n t e r io r fe m o r is ,
M . s e m i
m e m b ra n o su s
M . e x te n s o r
d ig it o r u m lo n g u s M . p la n t a r is
A . e t V . t ib ia lis
a n t e r io r
----- M .fib u la ris

M . g a s t ro -
b re v is
c n e m iu s
’A . ^ M .f ib u la r is
F ib u la
lo n g u s T ib ia
M . fle x o r i
M e m b ra n a
d ig it o r u m S e p t u m in te r-
lo n g u s t J \ m u s c u la r e M . s o le u s
in te ro s s e a
c r u r is
\ c r u r is p o s te r iu s
N. t ib ia lis w \
M . tr ic e p s
F ib u la
M . p la n t a r is , su ra e
te n d o M . s o le u s
A . e t V . t ib ia lis M . fle x o r
p o s t e r io r h a llu c is lo n g u s
Tendo
M . g a s t r o c n e m iu s , M . g a s t r o c n e m iu s , c a lc a n e u s
C a p u t m e d ia le C a p u t la t e r a le
B Goleń prawa, przekrój poprzeczny C Preparat „okienkowy" kończyny dolnej prawej

Poziom przekroju przedstawiono na C. Widok od strony bliższej. Widok od tyłu. Odpreparowano i częściowo usunięto mięśnie pośladkowy
wielki i średni (odpreparowane przekroje poprzeczne przedstawiono na
rye. A i B). Kończyna dolna jest jedną z części ciała, która jest najczęściej
diagnozowana metodami tomograficznymi. Szczegółowa wiedza anato
miczna i znajomość topografii struktur w przekrojach poprzecznych jest
bardzo ważna podczas ich rozpoznawania w obrazach radiologicznych
i rezonansie magnetycznym.
D Stopa prawa, przekrój czołowy

na wysokości kości śródstopia
Widok od przodu. Ograniczenia przedziałów
grup mięśni stopy tworzone są głównie przez
rozcięgno podeszwowe, przegrodę pode-
szwową przyśrodkową i boczną oraz powięź
M a lle o lu s
głęboką stopy (zob. też E). Urazy stopy, takie jak
m e d ia lis
złamania kości stępu i śródstopia z przemiesz
czeniem, mogą wywoływać zespół ciasnoty
przedziałów powięziowych stopy. Zespół ten w y
woływany jest wzrastającym ciśnieniem tkanek
w obrębie zajętego przedziału mięśniowego,
w wyniku miejscowego wynaczynienia krwi.
M .e x te n s o r Podwyższone ciśnienie w obrębie przedziału
d ig it o r u m lo n g u s M . e x te n s o r mięśniowego prowadzi do zmniejszonego od
e t b r e v is h a llu c is lo n g u s pływu żylnego oraz do zmniejszonej perfuzji
e t b r e v is
w obrębie naczyń włosowatych. Do objawów
M m . in te r o s s e i
p la n t a r e s O s m e t a t a r s i II klinicznych zespołu należą obrzęk i ból. Zmiany
e t d o r s a le s te w efekcie prowadzą do zaburzeń mięśniowo-
O s m e ta ta rs i I
-nerwowych i zaburzenia krążenia, które mogą
O s m e ta ta rs i V
M . a d d u c to r
w ywoływać martwicę mięśni (rycina na podsta
M. opponens h a llu c is , wie kolekcji anatomicznej Uniwersytetu w Kiel).
d ig it i m in im i C a p u t o b liq u u m
M .a b d u c t o r M . fle x o r
d ig it i m in im i h a llu c is b r e v is
M . fle x o r d ig iti M .a b d u c t o r
m in im i b r e v is h a llu c is
E m in e n t ia E m in e n t ia
p la n t a r is la te r a lis p la n t a r is m e d ia lis
S e p tu m A p o n e u r o s is M . fle x o r h a llu c is
p la n t a r e la te r a le p la n t a r is lo n g u s , t e n d o
C o m p a r t im e n t u m C o m p a r t im e n t u m
in t e r o s s e u m c e n t r a le F Cztery przedziały mięśniowe stopy i ich zawartość
(zob. też E)
Przedział międzykostny
• Mm. międzykostne grzbietowe i podeszwowe
Przedział przyśrodkowy
• M. odwodziciel palucha
• M. zginacz krótki palucha
• M. zginacz długi palucha, ścięgno (przyczep końcowy)
Przedział boczny
• M. odwodziciel palca małego
• M. zginacz krótki palca małego
• M. przeciwstawiacz palca małego
Przedział środkowy, zbudowany z trzech warstw

• Poziom 1: M. przywodziciel palucha
• Poziom 2: M. czworoboczny podeszwy, mm. glistowate, m. zginacz
długi palców, ścięgna
E Przedziały mięśniowe stopy • Poziom 3: M. zginacz krótki palców, ścięgna (wg Mubaraka i Har-
Przekrój czołowy stopy prawej - schemat. Widok od strony dalszej. Po gensa)
szczególne przedziały mięśniowe zaznaczono kolorami.
523
Kończyna dolna 4. Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie
4.1 Tętnice
B Tętnice k o ń c z yn y dolnej
Tętnice kończyny dolnej wykazują zmienności zarówno w zakresie miej
sca ich początku, jak i ich gałęzi (najważniejsze zmienności zebrano
w rozdz. 5, Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna). Gałęzie przedsta
wiono w kolejności ich odejścia od głównego pnia naczyniowego.
T. biodrowa zewnętrzna (a. iliaca e x te rn a ), gałęzie

• T. nabrzuszna dolna (o. epigastrica inferior)
- T. mięśnia dźwigacza jądra (a. cremasterica)
- T. więzadła obłego macicy (a. ligamenti teretis uteri)
- G. łonowa (r. pubicus)
• T. okalająca biodro głęboka (a. circumflexa ilium profunda)
T. udowa (a. fe m o ra lis)*, gałęzie

• T. nabrzuszna powierzchowna (a. epigastrica superficialis)
• T. okalająca biodro powierzchowna (a. circumflexa ilium superficialis)
Hiatus • T. sromowa zewnętrzna powierzchowna (a. pudenda externa superfi
adductorius cialis)
A. poplitea • T. sromowa zewnętrzna głęboka (a. pudenda externa profunda)
• T. głęboka uda (a. profunda femoris)
A.tibialis - T. okalająca udo przyśrodkowa (a. circumflexa femoris medialis)
anterior
- T. okalająca udo boczna (a. circumflexa femoris lateralis)
A. tibialis - Tt. przeszywające (aa. perforantes)
posterior • T. zstępująca kolana (o. descendens genus)
A.fibularis
T. podkolanowa (a. p o p lite a ), gałęzie
(peronea)
• T. górna przyśrodkowa i boczna kolana (o. superior medialis et lateralis
genus)
• Tt. łydkowe (aa. surales)
• T. środkowa kolana (a. media genus)
• T. dolna przyśrodkowa i boczna kolana (a. inferior medialis et lateralis
genus)
Zwróć uwagę, że parzyste tętnice dolne i górne kolana tworzą sieć sta
Malleolus
wową kolana (rete articulare genus).
lateralis
T. piszczelowa przednia (a. tib ia lis a n terio r), gałęzie
• T. wsteczna piszczelowa przednia (o. recurrens tibialis anterior)
• T. kostkowa przednia boczna (a. malleolaris anterior lateralis)
• T. kostkowa przednia przyśrodkowa (a. malleolaris anterior medialis)
• T. grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis)
- T. stępowa boczna (a. tarsalis lateralis)
A Tętnice kończyny dolnej, podział
- Tt. stępowe przyśrodkowe (aa. tarsales mediales)
a Kończyna dolna prawa, widok od przodu, b Goleń prawa, widok od tyłu.
- T. łukowata (a. arcuata), od której odchodzą tętnice grzbietowe śród
Poszczególne tętnice kończyny dolnej zaznaczono różnymi kolorami.
stopia (aa. metatarsales dorsales)
T. biodrowa zewnętrzna: podobnie jak tętnica biodrowa wewnętrzna jest
[-»Tt. grzbietowe palców (aa. digitales dorsales)]
gałęzią tętnicy biodrowej wspólnej. Biegnie ona do dołu, wzdłuż brzegu
przyśrodkowego mięśnia lędźwiowego większego, przechodząc przez T. piszczelowa tylna (a. tib ia lis p o ste rio r), gałęzie
rozstęp naczyń (lacuna vasorum) (zob. s. 549). Na wysokości więzadła pa • T. wsteczna piszczelowa tylna (a. recurrens tibialis posterior) (sieć tętni
chwinowego tętnica biodrowa zewnętrzna przechodzi w tętnicę udową. cza kolana)
T. udowa jest przedłużeniem tętnicy biodrowej zewnętrznej, po stronie • T. strzałkowa (a. fibularis)
przyśrodkowej uda biegnie do dołu, aż do kanału przywodzicieli. W kanale - G. przeszywająca (r. perforans)
kieruje się od przodu do tyłu, a po przejściu przez rozwór przywodzicieli - G. łącząca (r. communicans)
staje się tętnicą podkolanową. T. podkolanowa po wyjściu z rozworu przy - Gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales)
- Gg. piętowe (rr. calcanei)
wodzicieli przechodzi przez dół podkolanowy i kieruje się ku dołowi, do
• Gg. kostkowe przyśrodkowe (rr. malleolares mediales)
mięśnia podkolanowego. Na wysokości dolnego brzegu tego mięśnia tęt
• Gg. piętowe (rr. calcanei)
nica ta dzieli się na gałęzie końcowe, tętnicę piszczelową przednią i tylną.
• T. podeszwową przyśrodkowa (a. plantaris medialis)
T. piszczelowa przednia: na wysokości brzegu górnego błony między-
- G. powierzchowna (r. superficialis)
kostnej goleni kieruje się do przedziału mięśni prostowników goleni, a na
- G. głęboka (r. profundus) [-»łuk podeszwowy głęboki (arcus planta
stępnie biegnie w dół między mięśniem piszczelowym przednim a pro ris profundus)]
stownikiem długim palucha. Poniżej troczka mięśni prostowników tęt • T. podeszwową boczna (a. plantaris lateralis) (- » łuk podeszwowy głę
nica piszczelowa przednia, na powierzchni grzbietowej stopy przedłuża się boki)
w tętnicę grzbietową stopy. T. piszczelowa tylna jest bezpośrednim prze • Tt. podeszwowe śródstopia (aa. metatarsales plantares)
dłużeniem tętnicy podkolanowej, kieruje się do przedziału mięśni zginaczy • Tt. podeszwowe wspólne palców (aa. digitales plantares communes)
goleni i biegnie do tyłu od kostki przyśrodkowej. Na wysokości kostki tęt
nica piszczelowa tylna dzieli się na gałęzie końcowe: tętnicę podeszwową • W żargonie klinicznym nazywana tętnicą udową powierzchowną
przyśrodkową i boczną (tę drugą przedstawiono na D). Od tętnicy piszcze -> = przedłuża się w
lowej tylnej odchodzi także tętnica strzałkowa.
524
Aorta
abdominalis
A. iliaca
communis Aa. digitales
plantares propriae
A. circumflexa A. iliaca interna
ilium superficialis A. glutea superior
A. epigastrica et inferior
Aa. digitales
superficialis A. iliaca externa plantares communes
Aa. metatarsales
A. circumflexa A. epigastrica plantares
ilium profunda inferior R. superficialis
Arcus plantaris A. plantaris
M. piriformis Aa. pudendae medialis
profundus R. profundus
externae
A. circumflexa
femoris lateralis M. abductor
A. profunda A. circumflexa hallucis
femoris medialis A. plantaris
femoris
lateralis
Aa. perforantes A. plantaris
medialis
A. femoralis
A. tibialis
posterior
Canalis adductorius
et M. adductor D Tętnice p o d e s z w y s to py
magnus Stopa prawa, widok od strony podeszwowej.
Hiatus
adductorius
A. poplitea
A. descendens
genus Hiatus
A. superior et adductorius A. poplitea
inferior lateralis
genus A. superior M. adductor
et inferior magnus A. superior
medialis genus lateralis genus
A. recurrens A. superior
tibialis anterior medialis genus Aa. surales
A. media genus A. inferior

lateralis genus
Membrana A. inferior
interossea cruris medialis genus A. recurrens
tibialis posterior
A. tibialis
A. tibialis anterior A. recurrens
anterior tibialis anterior
A. tibialis
posterior A. fibularis
Rr. musculares
A. malleolaris
anterior lateralis A. malleolaris
anterior medialis
A. tarsalis
lateralis A. dorsalis
pedis R. communicans R. perforans
A. arcuata
Rr. malleolares
Aa. metatarsales Rr. malleolares
mediales
dorsales laterales
A. plantaris Rr. calcanei
medialis
C Tętnice k o ń c zy n y dolnej E Tętnice dołu p o d k o l a n o w e g o i goleni

Kończyna dolna prawa. Stopa ustawiona w zgięciu podeszwowym, widok Goleń prawa, widok od tyłu.
od przodu.
525
4.2 Żyły
B Żyły kończyny dolnej

W obrębie żył kończyny dolnej wyróżnia się
trzy grupy: układ żył powierzchownych (napo-
Lig. inguinale V. iliaca więziowych), układ żył głębokich (międzymięś-
externa
niowych) oraz żyły przeszywające, łączące żyły
M. piriformis
powierzchowne i głębokie. Postawa wyprosto
V. poplitea wana u człowieka powoduje, że żyły kończyn
Vv. circum dolnych pełnią szczególną funkcję. Żyły te są
flexae femoris Vv. circum V. saphena tak przystosowane, aby pokonać siły ciężkości
laterales flexae femoris parva
działające na krew powracającą do serca (układ
mediales
V. tibialis żył głębokich prowadzi ok. 85% krążącej krwi,
V profunda V. saphena anterior a układ żył powierzchownych ok. 15%). Sze
femoris magna reg zastawek żylnych bierze udział w utrzym a
niu prawidłowego kierunku przepływu krwi
V. saphena Vv. fibulares
V. femoralis z układu powierzchownego do głębokiego.
accessoria (peroneales)
W celu przejrzystości schematów nie wszystkie
żyły zamieszczone w tabeli zostały zaznaczone
na rycinach.
Canalis
Vv. tibiales V. saphena
adductorius
posteriores parva
Żż. głębokie kończyny dolnej (vv. profundae
V. poplitea membri inferioris)
• Ż. udowa (v. femoralis)
Hiatus • Ż. głęboka uda (v profunda femoris)
adductorius • Żż. okalające udo przyśrodkowe i boczne
M. adductor
(w. circumflexae femoris mediales et laterales)
magnus
• Ż. podkolanowa (v. poplitea)
• Żż. łydkowe (vv. surales)
• Żż. kolanowe (w. geniculares)
Vv. geniculares Malleolus • Żż. piszczelowe przednie i tylne (vv. tibiales an
lateralis teriores et posteriores)
• Żż. strzałkowe (w. fibulares)
• Żż. śródstopne grzbietowe i podeszwowe
(vv. metatarsales dorsales et plantares) (zob. Ac)
V. saphena • Żż. podeszwowe palców (w. digitales plantares)
magna
Żż. powierzchowne kończyny dolnej
(vv. superficiales membri inferioris)
• Ż. odpiszczelowa (v saphena magna)
• Żż. sromowe zewnętrzne (w. pudendae exter
nae)
• Ż. okalająca biodro powierzchowna (v circum
Vv. tibiales flexa ilium superficialis)
anteriores Vv. digitales • Ż. nabrzuszna powierzchowna (v epigastrica su
plantares perficialis)
Vv. metatarsales • Ż. odpiszczelowa dodatkowa (v. saphena acces
plantares soria)
Arcus venosus • Łuk żylny tylny (arcus venosus posterior)
dorsalis pedis • Ż. odstrzałkowa (v. saphena parva) (zob. Cb)
Arcus venosus • Ż. udowo-podkolanowa (v. femoropoplitea)
V. saphena plantaris (zob. Cb)
parva • Sieć żylna grzbietowa stopy (rete venosum
V. plantaris dorsale pedis) (zob. Ca)
V. plantaris medialis • Łuk żylny grzbietowy stopy (arcus venosus
lateralis dorsalis pedis)
• Sieć żylna podeszwowa (rete venosum plantare)
• Łuk żylny podeszwowy (arcus venosus plantaris)
V. saphena
Rete venosum parva V. saphena Żż. przeszywające (vir. perforantes)
dorsale pedis magna Spośród wszystkich żył przeszywających koń
czyny dolnej największe znaczenie kliniczne mają
Vv. tibiales
trzy grupy (zob. E):
posteriores
• Grupa żył przeszywających uda (żyły Dodda)
a
(powierzchnia przyśrodkowa uda, jedna trzecia
środkowa)
• Grupa żył przeszywających podkolanowych
A Żyły głębokie i powierzchowne kończyny c Podeszwa stopy, widok od strony podeszwo- (żyły Boyda) (powierzchnia przyśrodkowa go
dolnej prawej wej. leni, poniżej stawu kolanowego)
a Udo, goleń, grzbiet stopy, widok od przodu, • Grupa żył przeszywających kostki (żyły Coc-
Na rycinach przedstawiono jedynie największe ketta) (powierzchnia przyśrodkowa goleni,
b Goleń, widok od tyłu.
żyły. w odcinku dalszym)
526
E Ż ył y p rz e s z yw aj ąc e, z n ac z e n ie kliniczne
Kończyna dolna prawa, widok od strony przy
środkowej. Liczneżyły przeszywające łączą układ
żył powierzchownych i głębokich kończyny dol
nej. W warunkach prawidłowych zastawki żył
przeszywających zapobiegają przepływowi krwi
z żył głębokich do żył powierzchownych. Ważne
klinicznie struktury tego układu znajdują się
między żyłami układu głębokiego a obszarami
ich dopływów do żyły odpiszczelowej:
• Ż ył y p rz e s z y w a j ą c e uda (żyły Dodda): są

to żyły znajdujące się m iędzy żyłą odpiszcze-
lową a żyłą udową na wysokości kanału przy-
wodzicieli.
• Żyły p r z e s z yw aj ąc e p o d k o la n o w e (żyły
Boyda): są to żyły znajdujące się między żyłą
odpiszczelową a żyłami piszczelowymi ty l
D Żylaki ż y ł po w ie rzc h ow n y ch k oń c z yn y żylaki pierwotne, idiopatyczne (75%), lub jako
nymi po stronie przyśrodkowej goleni, w jej
dolnej żylaki wtórne, objawowe. Żylaki pie rw ot n e są
części bliższej.
a Pajączki żylne (niewielkie żylaki śródskórne). najczęściej wynikiem zmian wstecznych w ścia
• Ż ył y p rz e s z yw a j ą c e kostki (żyły Cocketta)
b Żylaki siatkowate (małe żyły podskórne przy nach żył, prowadzących do niewydolności za
(I-III): są to żyły znajdujące się między łu
pominające poszerzoną pajęczynę), stawek żylnych. Żylaki w tó rn e są następstwem
kowatymi dopływami żyły odpiszczelowej,
c Żylakowatość żyły odpiszczelowej. przewlekłego zwężenia żyt głębokich i niewydol
do tyłu od kostki przyśrodkowej (łuk żylny
d Żylakowatość żyły odstrzałkowej. ności żył przeszywających, co prowadzi do od
tylny) oraz żyłami piszczelowymi tylnym i.
wrócenia kierunku przepływu żylnego. Oprócz
Żyły przeszywające kostki po stronie przy
Żylakowate zmiany w obrębie żył powierzchow czynników działających przewlekle wyróżnia
środkowej, w odcinku dalszym goleni, mają
nych kończyny dolnej to najczęstsza choroba się choroby ostre układu żył powierzchownych
istotne znaczenie kliniczne, gdyż okolica ta
przewlekła żył, występująca u 15% populacji [np. zakrzepowe zapalenie żył (thrombophlebi
jest podatna na powstawanie owrzodzeń.
dorosłych. Żylaki mogą być klasyfikowane jako tis)) i głębokich (zakrzepica żył (thrombosis)].
527
A Naczynia c hł onn e p ow ier zc h ow n e,

k oń cz yn a doln a prawa
a Widok od przodu, b Widok od tyłu (strzałkami
zaznaczono główne kierunki spływu chłonki).
W obrębie kończyny dolnej chłonka jest od

prowadzana przez naczynia i węzły chłonne
powierzchowne (napowięziowe) oraz głębo
kie (podpowięziowe), podobnie jak w kończy
nie górnej. Największe naczynia chłonne, na
zywane pniami, zw ykle biegną tak jak żyły po
wierzchowne (żyła odpiszczelowa i żyła od-
strzałkowa) i żyły głębokie (żyła podkolanowa
i żyła udowa), a także łączą się między sobą za
pomocą zespoleń, głównie umiejscowionych
w okolicach podkolanowej i pachwinowej. Na
czynia chłonne powierzchowne odprowadzają
chłonkę przede wszystkim ze skóry i tkanki pod
skórnej. Natomiast naczynia chłonne głębokie
odprowadzają chłonkę z mięśni, stawów i ner
wów. Naczynia chłonne powierzchowne tworzą
pnie przednio-przyśrodkowe i tylno-boczne.
Pień p rz e d n i o- p r zy ś ro d k ow y biegnie wzdłuż
żyły odpiszczelowej i uchodzi do węzłów chłon
nych pachwinowych powierzchownych (nodi
lymphatici inguinales superficiales). Naczynia te
Trunci
odprowadzają chłonkę ze skóry i tkanki pod postero
skórnej całej okolicy kończyny dolnej, z w yjąt laterales
kiem bocznego brzegu stopy i wąskiego pa
sma łydki, z których chłonka odprowadzana
jest przez pień t y ln o - b o c z n y (zob. b). Pień ten
zbiera chłonkę odpowiednio z mniejszej oko
licy. Chłonka z pnia tylno-bocznego najpierw
kieruje się wzdłuż żyły odstrzałkowej do w ę
złów chłonnych podkolanowych powierzchow
nych (nodi lymphatici popliteales superficiales),
a następnie przez węzły chłonne podkolanowe
głębokie (nodi lymphatici popliteales profundi)
do węzłów chłonnych pachwinowych głębo
kich (nodi lymphatici inguinales profundi). Nil. inguinales superficiales Lig.ingui- V. iliaca
et superolaterales nale externa
B Wę zły c hł onn e p a c h w in ow e g ł ę b o k ie
Okolica pachwinowa prawa, widok od przodu. Nil.iliaci externi
W okolicy rozworu odpiszczelowego (hiatus sa
V. circumflexa V. pudenda
phenus) odpreparowano i usunięto powięź sito- ilium superficialis externa
watą (fascia cribrosa). Żyły i naczynia chłonne
Nil. inguinales
powyżej więzadła pachwinowego zaznaczono V. epigastrica
superficiales et
superficialis
cieniem. Węzły chłonne pachwinowe głębokie superomediales
(nodi lymphatici inguinales profundi) znajdują się Hiatus
w okolicy ujścia żyły odpiszczelowej, przyśrod saphenus NI. Rosen
kowo od żyły udowej. Węzły te są bardzo ważne, mullera
A. et V. femoralis
ponieważ cala chłonka z kończyny dolnej, zanim
Nil. inguinales
zostanie odprowadzona do węzłów chłonnych
profundi
biodrowych jest przez nie filtrowana. Najwięk
szy węzeł chłonny (węzeł chłonny Rosenmullera) V. cutanea Nil. inguinales
anterior femoris superficiales
tej grupy, jednocześnie leży najwyżej, na wyso
et inferiores
kości kanału udowego (canalis femoralis). Grupa
węzłów chłonnych miednicy mniejszej, do któ V. saphena
rej należą węzły chłonne biodrowe zewnętrzne magna
(nodi lymphatici iliaci externi), rozpoczyna się
tuż powyżej więzadła pachwinowego.
528
C Węzły c hł onn e k o ń c z yn y
Nil. iliaci communes
dolnej, g r u p y w ęz łó w
• Zbierają chłoń kę z: Nil. lumbales i drogi sp ły w u chłonki
- nil. iliaci interni et externi Kończyna dolna prawa, widok
• Odprowadzają chłonkę do:
V.cava inferior od przodu. Strzałki wskazują główny
- nil. lumbales
kierunek spływu chłonki w układzie
chłonnym powierzchownym i głę
bokim.
Nil. iliaci externi
Zwróć uwagę, że chłonka ze skóry
• Zbierają chłonkę z: i tkanek podskórnych okolicy łydki
- nil. inguinales profundi Nil. iliaci interni i brzegu bocznego stopy jest odpro
- pęcherza moczowego, wadzana bezpośrednio do węzłów
• Zbierają chłonkę z:
trzonu i żołądzi prącia, chłonnych pachwinowych głębokich
- narządów miednicy
macicy
- ściany miednicy za pomocą węzłów chłonnych pod-
- mięśni pośladkowych kolanowych powierzchownych i głę
- nil. iliaci communes
- tkanki wzwodzącej bokich. Dla odmiany chłonka z pozo
- okolicy głębokiej krocza stałych okolic skóry kończyny dolnej
Nil. superolaterales • Odprowadzają chłonkę do:
najpierw spływa do pnia przednio-
Nil. superomediales - nil. iliaci communes
-przyśrodkowego, wzdłuż żyły od-
Nil. inferiores piszczelowej, a ostatecznie odpro
Nil. inguinales profundi wadzana jest do węzłów chłonnych
pachwinowych powierzchownych.
Nil. inguinales superficiales • Zbierają chłonkę z: W ęzłychłonne pachwinowe powierz
- głębokich części kończyn chowne znajdują się na powięzi sze
• Zbierają chłonkę:
- ze skóry kończyn (z wyjątkiem rokiej (fascia lata), a należą do nich:
- nil. iliaci externi
łydki i bocznego brzegu stopy)
- ze ściany brzucha, poniżej pępka • Węzły chłonne zlokalizowane
- z dolnej części pleców wzdłuż więzadła pachwinowego
- z okolicy pośladkowej, jelita, [węzły chłonne górno-przyśrod-
okolicy odbytu kowe i górno-boczne (nodi lym
- z narządów płciowych zewnętrz V. femoralis
phatici superomediales et supero
nych (u kobiet także z dna macicy laterales)]
i wzdłuż więzadła obłego macicy)
• Węzły chłonne położone pio
- nil. inguinales profundi nowo, wzdłuż końcowego od
cinka żyły od piszczelowej [węzły
chłonne pachwinowe dolne (nodi
Nil. popliteales profundi Nil. popliteales superficiales lymphatici inguinales inferiores)]
• Zbierają chłonkę z: • Zbierają chłonkę z: Powyższe węzły chłonne odprowa

- goleni - bocznego brzegu stopy dzają chłonkę najpierw do węzłów
- stopy - goleni chłonnych pachwinowych głębokich
• Odprowadzają chłonkę do: V. poplitea V. saphena • Odprowadzają chłonkę do:
(zob. B), a następnie wzdłuż żyły bio
- nil. inguinales profundi parva - nil. popliteales profundi
drowej zewnętrznej, kierują się do
węzłów chłonnych biodrowych ze
wnętrznych i wspólnych (nodi lym
phatici iliaci externi et communes).
Ostatecznie chłonka odprowadzana
jest do węzłów chłonnych lędźwio
wych (nodi lymphatici lumbales).
M. biceps
femoris
M. semi
membranosus
Nil. popliteales
A. et V. poplitea profundi
D Węzły ch ło nne g ł ę b o k i e okolicy
M. plantaris p o d k ol a n o w e j
M. gastro Dół podkolanowy prawy, widok od tyłu. Za
cnemius
pomocą naczyń chłonnych głębokich goleni
V. saphena (drogą węzłów chłonnych podkolanowych głę
parva bokich, naczynia chłonne biegną między po
wierzchnią tylną torebki stawowej stawu kola
nowego a naczyniami krwionośnym i podkola-
nowymi) chłonka spływa do węzłów chłonnych
pachwinowych głębokich. Naczynia chłonne
kierują się do przodu, przechodząc przez roz-
wór przywodzicieli, a następnie biegną do w ę
złów chłonnych wzdłuż żyły udowej.
529
4.4 Splot lędźwiowo-krzyżowy: budowa
B Splot lę d ź w i o w o -k rz y ż o w y, s e g m e n t y
T12 rdzenia k r ę g o w e g o i n erw y
Costa 12
Splot lędźwiowo-krzyżowy zaopatruje koń
czynę dolną czuciowo i ruchowo. Splot ten
N.subcostalis
tworzą gałęzie brzuszne nerwów lędźwiowych
i krzyżowych oraz dodatkowo otrzym uje on
włókna od nerwu podżebrowego (T12) i nerwu
N. iliohypogastricus guzicznego (C ol) (zob. D). Ze względu na ob
szar unerwienia i topografię splotu, splot lędź
wiowo-krzyżowy dzieli się na splot lędźwiowy
N. ilioinguinalis
i splot krzyżowy.
N. genito
femoralis Splot lędźwiowy (p le x u s lu m b a lis), T12-L4
• N. biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypogastri
cus), T12-L1
• N. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis),
L1
• N. płciowo-udowy (n. genitofemoralis), L1 -
N. obturatorius L2
• N. skórny boczny uda (n. cutaneus femoris
N. femoralis lateralis), L2-L3
• N. zasłonowy (n. obturatorius), L2-L4
N. cutaneus • N. udowy (n. femoralis), L2-L4
N. gluteus
femoris lateralis
superior et • Krótkie gałęzie mięśniowe (rr. musculares),
inferior zaopatrujące bezpośrednio odpowiednie
N. ischiadicus
mięśnie okolicy stawu biodrowego
Plexus coccygeus,
Nn. anococcygei
Splot krzyżowy (p le x u s s a c r a lis ) , L5-S4*
N. coccygeus
• N. pośladkowy górny (n. gluteus superior),
Rr. muscu L4-S1
lares
• N. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior),
N. pudendus L5-S2
Rr. cutanei • N. skórny tylny uda (n. cutaneus femoris po
femoris Lig. inguinale
sterior), SI —S3
anteriores
N. femo <
• N. kulszowy (n. ischiadicus), L4-S3, dzielący
ralis się na dwie duże gałęzie:
Rr. musculares
- N. piszczelowy (n. tibialis), L4-S3
N. saphenus R. anterior - N. strzałkowy wspólny (n. fibularis com
N. obturatorius munis), L4-S2
R. posterior
• N. sromowy (a pudendus), S I-S4
Rr. musculares • Krótkie gałęzie mięśniowe, zaopatrujące
bezpośrednio odpowiednie mięśnie okolicy
stawu biodrowego
N. ischiadicus
(N. fibularis communis
• Splot krzyżowy często dzielony jest na
et N. tibialis)
splot kulszowy i splot sromowy. Główną
gałęzią ze splotu sromowego jest nerw sro
mowy, zaopatrujący mięśnie dna miednicy
mniejszej i przepony moczowo-płciowej,
skórę krocza oraz narządów płciowych
A Sp lot lę d ź w i o w o -k rz y ż o w y, g a łę z ie nych stron, pod kątem ostrym biegną do dołu, zewnętrznych.
Strona prawa, widok od przodu. Usunięto m ię zaopatrując mięśnie ściany brzucha i uda. Wyją
śnie miednicy mniejszej i odcinka lędźwiowego tek stanowi nerw zasłonowy, który biegnie na
kręgosłupa. Gałęzie brzuszne pierwszych czte udo wzdłuż ściany bocznej miednicy mniejszej.
rech nerwów lędźwiowych (L1-L4) tworzą splot Gałęzie brzuszne pierwszych czterech nerwów
lędźwiowy. Gałęzie te wychodzą przez otwory krzyżowych (S1-S4) wychodzą przez otwory
międzykręgowe i kierują się bocznie, przebija krzyżowe przednie. Na powierzchni przedniej
jąc mięsień lędźwiowy większy. Mniejsze, krót mięśnia gruszkowatego łączą się one ze sobą
kie gałęzie mięśniowe odchodzą bezpośrednio i tworzą splot krzyżowy. Nerwy splotu krzyżo
i zaopatrują mięsień lędźwiowy większy. Więk wego zaopatrują powierzchnię tylną uda, go
sze gałęzie splotu wychodzą z mięśnia z róż leni i stopy (według Mumenthalera).
530
N. iliohypo
gastricus
N. ilioinguinalis
N. genito
N. pudendus femoralis
N. obturatorius
N.cutaneus
femoris lateralis
N. femoralis
N. saphenus
N.tibialis
N. cutaneus surae
lateralis et
N. suralis R. communicans
D Sp lot lę d ź w i o w o -k rz y ż o w y, bu d o w a
Gałęzie łączące splot lędźwiowy ze splotem krzyżowym zawierają włókna
z gałęzi brzusznych L4 i nazywane są pniem lędźwiowo-krzyżowym (trun
cus lumbosacralis). Ostatni nerw rdzeniowy, nerw guziczny przechodzi
N. plantaris przez rozwór krzyżowy, a następnie łączy się z gałęziami brzusznymi 4. i 5.
medialis nerwu krzyżowego, tworząc splot guziczny (plexus coccygeus) (zob. s. 542)
et lateralis (wg Mumenthalera).
C Splot lę d ź w io w o -k rz y żo w y, top ogr afi a

Kończyna dolna prawa, widok od strony bocznej. Nerwy kończyny dol
nej, odchodzące ze splotu lędźwiowego biegną do przodu od stawu bio
drowego i unerwiają przede wszystkim przednią powierzchnię uda. Nato
miast nerwy odchodzące ze splotu krzyżowego kierują się ku dołowi, do
tyłu od stawu biodrowego i unerwiają tylną powierzchnię uda, większość
goleni i całą stopę.
531
4.5 Nerwy splotu lędźwiowego: nerw biodrowo-podbrzuszny,

biodrowo-pachwinowy, płciowo-udowy i skórny boczny uda
M. transversus M. transversus
abdominis M. quadratus abdominis M. quadratus
lumborum lumborum
M. obliquus
internus abdominis
N. iliohypo
M. obliquus gastricus M. obliquus N.ilioinguinalis
externus abdominis internus abdominis
Crista iliaca M. psoas maior M. psoas maior
R. cutaneus M. iliacus M. iliacus

lateralis
Lig. inguinale R. cutaneus

Lig. inguinale
anterior
Anulus inguinalis Anulus inguinalis

N. ilioinguinalis
superficialis superficialis
Funiculus
spermaticus
A Nerwy: biodrowo-podbrzuszny, biodrowo-pachwinowy, brzusznego kieruje się przyśrodkowo i biegnie równolegle do więzadła
płciowo-udowy i skórny boczny uda po odejściu ze splotu pachwinowego. Nerw przebija rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrz
lędźwiowego, przebieg (wg Mumenthalera) nego brzucha powyżej pierścienia pachwinowego powierzchownego
Ściana tylna jam y brzusznej po stronie prawej, widok od przodu. (anulus inguinalis superficialis) i oddaje gałąź skórną przednią, do skóry
powyżej więzadła pachwinowego.
a Nerw biodrowo-podbrzuszny odchodzi ze splotu lędźwiowego zw y
b Nerw biodrowo-pachwinowy zwykle biegnie na mięśniu czworo
kle z nerwem biodrowo-pachwinowym, na bocznym brzegu mięśnia
bocznym lędźwi, razem z nerwem biodrowo-podbrzusznym (zob. a).
lędźwiowego większego. Nerw ten biegnie bocznie i skośnie wzdłuż
Na wysokości grzebienia biodrowego biegnie już osobno wzdłuż
powierzchni przedniej mięśnia czworobocznego lędźwi, krzyżuje jego
ściany bocznej jam y brzusznej, którą przebija na różnej wysokości.
brzeg boczny, a następnie po około 3-4 cm przebiegu przebija mię
Nerw biodrowo-pachwinowy biegnie następnie przyśrodkowo, rów
sień poprzeczny brzucha. Nerw biodrowo-podbrzuszny kieruje się
nolegle do więzadła pachwinowego, między mięśniami poprzecznym
do przodu, między mięśniami poprzecznym brzucha a skośnym w e
brzucha a skośnym w ewnętrznym brzucha, unerwiając obydwa te mię
wnętrznym brzucha, biegnąc wzdłuż i powyżej grzebienia biodro
śnie. Nerw biodrowo-pachwinowy oddaje gałęzie czuciowe, przecho
wego. Po oddaniu licznych gałęzi mięśniowych do obydwu tych mięśni
dzące przez pierścień pachwinowy powierzchowny, unerwia skórę po
nerw oddaje czuciową gałąź skórną boczną, zaopatrującą skórę bocz
wyżej spojenia łonowego oraz skórę uda, leżącą bocznie od warg sro
nej okolicy stawu biodrowego. Gałąź końcowa nerwu biodrowo-pod-
mowych większych i moszny.
B Nerwy splotu lędźwiowego
Nerw Neuro- Unerwienie ruchowe Unerwienie czuciowe

mer (okolice skóry, zob. C i s. 534 i 535)
• N. biodrowo-podbrzuszny T12-L1 • M. poprzeczny brzucha, m. skośny wewnętrzny • G. skórna przednia (r. cutaneus anterior)
brzucha (części dolne każdego z tych mięśni) • G. skórna boczna (r. cutaneus lateralis)
• N. biodrowo-pachwinowy L1 • M. poprzeczny brzucha, m. skośny wewnętrzny • Nn. mosznowe przednie (nn. scrotales anteriores)
brzucha (części dolne każdego z tych mięśni) u mężczyzn, nn. wargowe przednie (nn. labiales
anteriores) u kobiet
• N. płciowo-udowy L1,L2 • M. dźwigacz jądra u mężczyzn • G. płciowa (r. genitalis), g. udowa (r. femoralis)
• N. skórny boczny uda L2, L3 • N. skórny boczny uda (n. cutaneus femoris lateralis)
• N. zasłonowy (zob. s. 534) L2-L4 • M. zasłaniacz zewnętrzny

- G. przednia (r. anterior) • M. przywodziciel długi, m. przywodziciel krótki, • G. skórna (r. cutaneus)
- G. tylna (r. posterior) m. smukły, m. grzebieniowy
• M. przywodziciel wielki
• N. udowy (zob. s. 535) L2-L4 • M. biodrowo-lędźwiowy, m. grzebieniowy, • Gg. skórne przednie (rr. cutanei anteriores),
m. krawiecki, m. czworogłowy uda n. udowo-goleniowy (n. saphenus)
• Bezpośrednie, krótkie gałę- T12-L4 • M. lędźwiowy większy, m. czworoboczny lędźwi,

zie mięśniowe (zob. s. 534) m. biodrowy, mm. międzypoprzeczne lędźwi
532
M. quadratus
lumborum
M.quadratus M. psoas maior

lumborum
Spina iliaca
N. genitofemoralis anterior superior M. iliacus
M. psoas maior N. cutaneus Lig. inguinale

femoris lateralis
M. iliacus
M. rectus
abdominis
Lig. inguinale
R. femoralis R.genitalis Funiculus

Fascia lata spermaticus
Funiculus
spermaticus
c Nerw płciowo-udowy przebija mięsień lędźwiowy większy i kieruje

się do dołu wzdłuż jego powierzchni przedniej. Następnie nerw płcio
wo-udowy dzieli się na gałęzie końcowe: gałąź płciową i gałąź udową.
• Gałąź udowa to gałąź wyłącznie czuciowa, która biegnie przez rozstęp
naczyń (lacuna vasorum) i w okolicy rozworu odpiszczelowego (hiatus
poniżej części biodrowej powięzi biodrowo-lędźwiowej, w stronę kolca
saphenus) (zob. s. 549) staje się gałęzią powierzchowną, unerwiającą
biodrowego przedniego górnego. Przyśrodkowo od tego kolca nerw
skórę poniżej więzadła pachwinowego, zarówno u kobiet, jak i u męż
opuszcza miednicę mniejszą, przechodząc przez część boczną rozstępu
czyzn.
mięśni (lacuna musculorum) (zob. s. 549). Początkowo nerw biegnie pod
• Gałąź płciowa to gałąź mieszana, która u mężczyzn biegnie w powrózku
powięzią szeroką, a następnie przebija ją ok. 2-3 cm poniżej kolca bio
nasiennym (funiculus spermaticus). Natomiast u kobiet gałąź płciowa
drowego przedniego górnego, zaopatrując skórę przedniej części uda.
początkowo biegnie w kanale pachwinowym razem z więzadłem ob
Nerw skórny boczny uda jest narażony na urazy mechaniczne i rozcią
łym macicy (lig. teres uteri). W dalszym przebiegu gałąź zaopatruje czu-
ganie, zwłaszcza podczas prostowania stawu biodrowego, w miejscu
ciowo skórę moszny u mężczyzn oraz skórę warg sromowych więk
jego wyjścia z miednicy mniejszej, poniżej więzadła pachwinowego,
szych u kobiet. Gałąź płciowa zawiera także włókna ruchowe do mię
z którym nerw ten tworzy kąt ok. 80°. Takie położenie nerwu skórnego
śnia dźwigacza jądra u mężczyzn (zob. s. 176).
bocznego uda powoduje, że tylko w niewielkim stopniu jest on pokryty
d Nerw skórny boczny uda wychodzi na bocznym brzegu mięśnia lę tkanką tłuszczową. Urazy powstałe w wyniku rozciągania objawiają się
dźwiowego większego, następnie kieruje się skośnie do dołu i bocznie zaburzeniami czucia (parestezje) lub bólem okolicy bocznej uda.
N.ilioinguinalis N. genito
femoralis
C Unerwienie czuciowe okolicy
pachwinowej i uda
R. cutaneus Okolica pachwinowa prawa u mężczyzny, w i
N. iliohypo lateralis
dok od przodu. Obszary zaopatrzenia poszcze
gastricus
R. cutaneus gólnych nerwów czuciowych zaznaczono róż
anterior Anulus inguinalis
superficialis nymi kolorami.
Zwróć uwagę, że zarówno nerw biodrowo-pa-
N. ilioinguinalis chwinowy, jak i gałąź płciowa nerwu płciowo-
-udowego przechodzą przez pierścień pachwi
N. cutaneus R. genitalis 1 Ngenit0. nowy powierzchowny (anulus inguinalis superfi
femoris lateralis
R. femoralis J femoralis cialis). Obydwa nerwy często się krzyżują. U męż
czyzn gałąź płciowa biegnie przez pierścień pa
Rr. scrotales anteriores
chwinowy głęboki razem z powrózkiem nasien
N. femoralis, nym. Natomiast u kobiet gałąź płciowa biegnie
Rr.cutanei anteriores razem z więzadłem obłym macicy i unerwia
skórę warg sromowych większych (zob. też Ac).
533
4.6 Nerwy splotu lędźwiowego: nerw zasłonowy i nerw udowy
R. cutaneus
N.obturatorius Linea
terminalis
M. pectineus
M. obturatorius R. anterior
externus
R. posterior
6 Nerw zasłonowy, obszar unerwienia

M. adductor
czuciowego
brevis
Kończyna dolna prawa, widok od strony przy
środkowej.
M.adductor
Rr. musculares longus
M. adductor
magnus
A Nerw zasłonowy, przebieg

R. cutaneus
Prawa okolica pachwinowa i udowa, widok od przodu. Nerw zasłonowy
otrzym uje włókna z gałęzi brzusznych nerwów rdzeniowych L2-L4.
Po odejściu ze splotu lędźwiowego nerw zasłonowy biegnie do mied
M. gracilis
nicy mniejszej, do tyłu od mięśnia lędźwiowego większego, a następnie
wzdłuż jego brzegu przyśrodkowego (tutaj niewidoczne). Razem z na
czyniami zasłonowymi nerw zasłonowy wchodzi do kanału zasłonowego
(tutaj niewidoczne, zob. s. 558) poniżej kresy granicznej (linea terminalis).
W dalszym przebiegu nerw oddaje gałęzie ruchowe do mięśnia zasłania-
cza zewnętrznego oraz dzieli się na gałęzie przednią i tylną. Odcinki dal
sze gałęzi biegną odpowiednio do przodu i do tyłu od mięśnia przywodzi-
ciela krótkiego oraz unerwiają pozostałe mięśnie z grupy przywodzicieli
(m. grzebieniowy, mm. przywodziciele długi, krótki, wielki i najm niejszy
oraz m. smukły). Na wysokości brzegu przedniego mięśnia smukłego ga
łąź przednia oddaje czuciową gałąź końcową, która przebija powięź sze
roką i na przyśrodkowej powierzchni dalszej części uda zaopatruje ob
szar skóry wielkości ręki. Przy ocenie ubytków unerwienia ruchowego,
powstałych w wyniku uszkodzenia nerwu zasłonowego (np. podczas po
rodu lub w wyniku złamań miednicy), należy pamiętać, że nerw udowy
może unerwiać mięsień grzebieniowy, a nerw kulszowy może oddawać
gałęzie do mięśnia przywodziciela wielkiego.
534
M. psoas maior
R. muscularis
M. iliacus
Lig.inguinale
M. iliopsoas
M. sartorius Lacuna
musculorum
N. femoralis
Rr. musculares —
Rr. cutanei
M. rectus femoris —
anteriores
nervi femoralis
M. pectineus
D Nerw udowy, obszar unerwienia
czuciowego
N.saphenus
Kończyna dolna prawa, widok od przodu.
Rr. musculares
C Nerw udowy, przebieg
Prawa okolica pachwinowa i udowa, widok
od przodu. Nerw udowy to najdłuższy i najwięk
M.vastus szy nerw splotu lędźwiowego, którego włókna
intermedius
pochodzą z gałęzi brzusznych nerwów rdze
M.vastus niowych L1-L4. Nerw udowy oddaje gałęzie ru
lateralis chowe do mięśni: biodrowo-lędźwiowego, grze
M. quadriceps , Septum
femoris M. rectus intermusculare bieniowego, krawieckiego i czworogłowowego
femoris vastoadductorium uda oraz gałęzie czuciowe zaopatrujące skórę
powierzchni przedniej uda, powierzchni przy
M.vastus
medialis środkowej goleni i tylnej okolicy stopy (zob. D).
M. sartorius
Nerw biegnie w bruździe między mięśniem lę
dźwiowym większym i biodrowym, pod powię-
zią biodrowo-lędźwiową, unerwiając obydwa
mięśnie. Następnie kieruje się do części przy
środkowej rozstępu mięśni. Około 8 cm poniżej
więzadła pachwinowego nerw udowy oddaje
liczne gałęzie skórne (gg. skórne przednie), mię
śniowe, a także długą, końcową gałąź skórną do
chodzącą aż do stopy, nerw udowo-goleniowy.
Nerw udowo-goleniowy początkowo biegnie
razem z naczyniami udowymi w kanale przywo-
dzicieli [do tyłu i bocznie od przegrody między-
R. infrapatellaris mięśniowej obszerno-przyśrodkowej (septum
intermusculare vastoadductorium)]. Opuszcza
N. saphenus kanał przywodzicieli, przebijając przegrodę mię-
dzymięśniową obszerno-przyśrodkową i razem
z mięśniem krawieckim biegnie do powierzchni
przyśrodkowej kolana. Po oddaniu czuciowej
gałęzi podrzepkowej do skóry powierzchni
przyśrodkowej kolana, nerw kieruje się do dołu,
wzdłuż żyły odpiszczelowej, unerwiając po
wierzchnię przyśrodkową goleni i stopy.
535
4.7 Nerwy splotu krzyżowego: nerw pośladkowy górny,

pośladkowy dolny i nerw skórny tylny uda
A Nerwy splotu krzyżowego (część I)

(zakres unerwienia ruchowego i czuciowego nerwów splotu krzyżowego zamieszczono także w części II i III, zob. s. 538 i 542)
Nerw Neuromer Unerwienie ruchowe Unerwienie czuciowe
• N. pośladkowy górny (n. gluteus superior) L4-S1 • M. pośladkowy średni

• M. pośladkowy mały
• M. napinacz powięzi szerokiej
• N. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior) L5-S2 • M. pośladkowy wielki
• N. skórny tylny uda (n. cutaneus femoris SI —S3 • N. skórny tylny uda (n. cutaneus femoris posterior)
posterior) - Nn. dolne pośladków (nn. clunium inferiores)
- Gg. kroczowe (rr. perineales)
• Gałęzie bezpośrednie ze splotu:

- N. gruszkowaty (n. piriformis) S1-S2 • M. gruszkowaty
- N. mięśnia zasłaniacza wewnętrznego L5-S2 • M. zasłaniacz wewnętrzny
(n. musculi obturatorii interni) • M. bliźniaczy górny i dolny
- N. mięśnia czworobocznego uda L4-S1 • M. czworoboczny uda
(n. musculi quadrati femoris)
M . g lu t e u s m e d iu s M . g lu t e u s m e d iu s e t
e t m in im u s m in im u s , n ie d o w ła d
N .g lu t e u s
s u p e r io r
S p in a ilia c a
a n t e r io r
s u p e r io r
M . g lu t e u s
m e d iu s
M . te n s o r
fa s c ia e la ta e
T ra c tu s
ilio t ib ia lis
B Nerw pośladkowy górny, gałęzie C Objawy kliniczne porażenia mniejszych stabilizacji miednicy mniejszej w płaszczyź
mięśniowe mięśni pośladkowych: objaw Trendelen- nie czołowej. Opadanie miednicy na prawi
Okolica biodrowa prawa, widok od strony bocz burga i dystrofia mięśniowa Duchenne'a dłową (nie zmienioną chorobowo) stronę koń
nej. Nerw pośladkowy górny razem z naczy Dolna część ciała, widok od tyłu. czyny wykrocznej świadczy o dodatnim ob
niami o tej samej nazwie wychodzi z miednicy jaw ie Trendelenburga.
a Fizjologicznie, podczas stania na jednej no
mniejszej przez otwór kulszowy większy, powy c Pochylenie górnej części ciała w kierunku
dze, mniejsze mięśnie pośladkowe po stro
żej mięśnia gruszkowatego (zob. s. 554), przez uszkodzonej kończyny powoduje przesu
nie kończyny podpartej stabilizują miednicę
otwór nadgruszkowy. Nerw pośladkowy górny nięcie środka ciężkości na stronę podpartą,
w płaszczyźnie czołowej.
unerwia mniejsze mięśnie pośladkowe (m. po w ten sposób następuje uniesienie miednicy
b Objawem niedowładu lub porażenia mniej
śladkowy średni, m. pośladkowy mały) oraz po stronie przeciwnej (np. dystrofia mięś
szych mięśni pośladkowych (np. w wyniku
mięsień napinacz powięzi szerokiej. niowa Duchenne'a). W wyniku obustron
nieprawidłowej iniekcji domięśniowej do
nego niedowładu mniejszych mięśni po
chodzi do uszkodzenia nerwu pośladkowego
śladkowych u pacjenta stwierdza się typowy
górnego) są: osłabienie siły mięśni przywo-
chód kaczkowaty.
dzicieli po stronie uszkodzenia oraz utrata
536
M. piriformis
M.gemellus
M. obturatorius superior
internus
M.gemellus
Lig.sacro inferior
tuberale
M. quadratus
femoris
N. ischiadicus
D Nerw pośladkowy dolny, gałęzie mięśniowe E Bezpośrednie gałęzie ruchowe splotu krzyżowego
Prawa część miednicy mniejszej, widok od tyłu. Nerw pośladkowy dolny Prawa część miednicy mniejszej, widok od tyłu. Gałęzie bezpośrednie
razem z nerwem kulszowym wychodzi z miednicy mniejszej przez otwór splotu krzyżowego przedstawiono na A.
kulszowy większy, poniżej mięśnia gruszkowatego (zob. s. 554). Nerw
pośladkowy dolny oddaje liczne gałęzie mięśniowe do mięśnia poślad
kowego wielkiego. Porażenie mięśnia pośladkowego wielkiego powo
duje niewielkie upośledzenie chodu po równym podłożu. W takim przy
padku zaburzenia chodu w większości są kompensowane przez mięśnie
kulszowo-podkolanowe (zob. s. 484). Natomiast w wyniku uszkodzenia
nerwu pacjent nie może biegać, skakać czy chodzić po schodach.
Radix Foramen R. ventralis (ad

ventralis sacrale plexus sacralis)
(anterior) anterius
Nn.clunium
Nn.clunium superiores
inferiores
Rr. perineales
R. dorsalis
Nn.clunium R. lateralis
medii (N. iliohypo
gastricus)
N. cutaneus
femoris Nn. clunium
posterior inferiores
(N. cutaneus
Radix Foramen R. lateralis
femoris
Cauda dorsalis sacrale (ad nn.
posterior)
equina (posterior) posterius clunium)
G Unerwienie czuciowe okolicy H Nerwy rdzeniowe krzyżowe, przebieg

pośladkowej Kość krzyżowa, część prawa, przekrój po
Pośladek prawy, widok od tyłu. Czuciowe uner przeczny na wysokości otworów krzyżowych.
wienie okolicy pośladkowej częściowo pocho Gałąź brzuszna nerwu rdzeniowego krzyżo
dzi ze splotu krzyżowego, a częściowo ze splotu wego wychodzi przez otwór krzyżowy przedni.
lędźwiowego (gałęzie brzuszne nerwów rdze Natomiast gałąź grzbietowa przechodzi odpo
niowych), a także z gałęzi grzbietowych: wiednio przez otwór krzyżowy tylny i unerwia
F Nerw skórny tylny uda, gałęzie czuciowe skórę pośladków.
• Ze splotu krzyżowego: nerwy skórne dolne
Kończyna dolna prawa, widok od tyłu. Oprócz
pośladków (od nerwu skórnego tylnego
unerwienia skóry powierzchni tylnej uda, nerw
uda).
skórny tylny uda oddaje także gałęzie zaopatru
• Ze splotu lędźwiowego: gałąź skórna boczna
jące skórę okolicy bruzdy pośladkowej (nerwy
od nerwu biodrowo-podbrzusznego.
skórne dolne pośladków) oraz gałęzie kroczowe
• Z gałęzi grzbietowych nerwów rdzenio
unerwiające skórę okolicy krocza (opisywaną
wych: nerwy skórne górne pośladków (ga
okolicę wyróżniono ciemniejszym kolorem).
łęzie grzbietowe nerwów L1-L3) oraz nerwy
skórne środkowe pośladków (gałęzie grzbie
towe nerwów S I -S3).
537

(unerwienie czuciowe)
A Nerwy czuciowe i ruchowe splotu krzyżowego (część II) jako część strzałkowa (Fib) oraz część piszczelowa (Tib) jeszcze przed jego
Nerw kulszowy to największy i najdłuższy nerw obwodowy. Nerw ten w y podziałem na gałęzie końcowe (zob. też s. 540). Do urazów nerwu kulszo
chodzi z miednicy mniejszej przez otwór kulszowy większy, poniżej mię wego dochodzi w wyniku ucisku nerwu, w miejscu jego wyjścia z otworu
śnia gruszkowatego, a następnie poniżej mięśnia pośladkowego w iel podgruszkowego (foramen infrapiriforme) (najczęściej w wyniku uci
kiego przechodzi na powierzchnię tylną uda. Na zmiennej wysokości, ale sku z zewnątrz, np. podczas siedzenia). Do innych przyczyn uszkodzenia
zw ykle jeszcze przed wejściem do dołu podkolanowego, nerw kulszowy nerwu należą nieprawidłowe iniekcje domięśniowe (podczas iniekcji do
dzieli się na dwie gałęzie końcowe, nerw piszczelowy i nerw strzałkowy chodzi do przypadkowego nakłucia nerwu), złamania miednicy mniejszej
wspólny. Gałęzie mięśniowe nerwu kulszowego mogą być rozróżniane oraz zabiegi chirurgiczne (np. protezowanie stawu biodrowego).
• N. kulszowy L4-S3 • M. półścięgnisty (Tib)

(n. ischiadicus) • M. półbłoniasty (Tib)
• M. dwugłowy uda
- Głowa długa (Tib)
- Głowa krótka (Fib)
• M. przywodziciel wielki (Tib), część przyśrodkowa
• N. strzałkowy wspólny L4-S2 • N. skórny boczny łydki (n. cutaneus surae late
(n. fibularis communis) ralis)
• Gałąź łącząca strzałkowa (r. communicans fibu
laris)
- N. strzałkowy powierz • M. strzałkowy długi • N. skórny grzbietowy przyśrodkowy (n. cuta

chowny (n. fibularis • M. strzałkowy krótki neus dorsalis medialis)
superficialis) • N. skórny grzbietowy pośredni (n. cutaneus
dorsalis intermedius)
- N. strzałkowy głęboki • M. piszczelowy przedni • N. skórny boczny palucha (n. cutaneus hallucis
(n. fibularis profundus) • M. prostownik długi palców lateralis)
• M. prostownik krótki palców • N. skórny przyśrodkowy palca II (n. cutaneus
• M. prostownik długi palucha digiti secundi medialis)
• M. prostownik krótki palucha
• M. strzałkowy trzeci
• N. piszczelowy L4-S3 • M. trójgłowy łydki • N. skórny przyśrodkowy łydki (n. cutaneus su
(n. tibialis) • M. podeszwowy rae medialis) [-> n. łydkowy (n. suralis)]
• M. podkolanowy • Gałęzie piętowe boczne (rr. calcanei laterales)
• M. piszczelowy tylny • Gałęzie piętowe przyśrodkowe (rr. calcanei me
• M. zginacz długi palców diales)
• M. zginacz długi palucha • N. skórny grzbietowy boczny (n. cutaneus dor-
salis lateralis)
N. podeszwowy przy M. odwodzicie! palucha Nn. podeszwowe właściwe palców (nn. digita
środkowy (n. plantaris M. zginacz krótki palców les plantares proprii)
medialis) M. zginacz krótki palucha, głowa przyśrodkowa
Mm. glistowate I i II
N. podeszwowy boczny M. zginacz krótki palucha, głowa boczna Nn. podeszwowe właściwe palców (nn. digita
(n. plantaris lateralis) M. czworoboczny podeszwy les plantares proprii)
M. odwodziciel palca małego
M. zginacz krótki palca małego
M. przeciwstawiacz palca małego
Mm. glistowate III i IV
Mm. międzykostne podeszwowe I-III
Mm. międzykostne grzbietowe I—IV
M. przywodziciel palucha
-» = przedłuża się w
538
R.communicans
fibularis N. cutaneus B Nerw kulszowy, obszar unerwienia czuciowego
surae lateralis Kończyna dolna prawa, a Widok od strony bocznej, b Widok od przodu,
c Widok od tyłu.
N. cutaneus
dorsalis medialis
, N.fibularis
superficialis
N. cutaneus
dorsalis intermedius
R. cutaneus
nervi fibularis
a profundi
N. cutaneus
surae lateralis
R. communicans
fibularis
N. cutaneus
dorsalis lateralis
N. cutaneus
dorsalis medialis Rr. calcanei
N. cutaneus laterales
dorsalis
intermedius Nn. digitales
N. cutaneus
plantares proprii
hallucis lateralis
N.fibularis
N. cutaneus profundus
digiti secundi
b medialis
539

(unerwienie ruchowe)
Spina iliaca
anterior superior
A Nerw kulszowy, przebieg i zakres unerwienia ruchowego: część

strzałkowa (nerw strzałkowy wspólny)
Kończyna dolna prawa, widok od strony bocznej. Po oddaniu licznych ga
łęzi mięśniowych (do głowy krótkiej mięśnia dwugłowego uda), odcho
dzących od części strzałkowej nerwu kulszowego, w jednej trzeciej dol
nej części uda nerw kulszowy dzieli się na nerw piszczelowy i nerw strzał
kowy wspólny. Nerw strzałkowy wspólny biegnie do głowy strzałki wzdłuż
brzegu przyśrodkowego mięśnia dwugłowego uda. Następnie owija się
wokół szyjki strzałki i przechodzi do przodu na goleń. Zaraz po wejściu
do mięśnia strzałkowego długiego, nerw strzałkowy wspólny dzieli się
na dwie gałęzie końcowe: nerw strzałkowy głęboki i nerw strzałkowy p o
wierzchowny. Nerw strzałkowy powierzchowny zaopatruje mięśnie strzał
kowe, a następnie przechodzi na grzbiet stopy między mięśniem strzałko
wym długim a strzałką. Nerw strzałkowy głęboki przebija błonę między-
kostną goleni i kieruje się do mięśni przedziału prostowników podudzia
N.tibialis
(compartimentum cruris extensorum). Nerw strzałkowy głęboki unerwia
M. biceps femoris, mięsień piszczelowy przedni, mięsień prostownik długi palców, mięsień
N. fibularis Caput breve prostownik długi palucha, a następnie kieruje się na grzbiet stopy wzdłuż
communis
błony międzykostnej goleni. Nerw ten przechodzi na stopę razem z na
czyniami piszczelowymi przednimi, w bruździe m iędzy mięśniem piszcze
lowym przednim a mięśniem prostownikiem długim palucha.
M. biceps femoris, • Uszkodzenie nerwu na wysokości szyjki strzałki (miejsce, które najczę
Caput longum ściej jest nieosłonięte), jeszcze przed podziałem na gałęzie końcowe
powoduje niedowład lub porażenie mięśni przedziału przedniego
i bocznego podudzia. Objawem uszkodzenia nerwu jest stopa opada
jąca z niewielką inwersją.
• Uszkodzenie nerwu poniżej jego podziału na gałęzie końcowe może
objawiać się izolowanym porażeniem mięśni przedziału przedniego
Collum fibulae Caput fibulae
lub bocznego podudzia, w zależności od tego, czy uszkodzony został
N. fibularis nerw strzałkowy powierzchowny czy głęboki. W wyniku uszkodzenia
profundus może dojść odpowiednio do osłabienia zginania grzbietowego lub do
ewersji stopy. Izolowane uszkodzenie nerwu strzałkowego powierz
N.fibularis
superficialis chownego zwykle obejmuje końcowe gałęzie czuciowe, wywołując
ból odcinka dalszego goleni i grzbietu stopy. Zaburzenia chodu w y
M. tibialis
anterior stępują tylko w w yniku izolowanego uszkodzenia nerwu strzałkowego
głębokiego (tak jak w zespole przedziału przedniego wywołanym
krwawieniem w obrębie przedziału przedniego, zob. s. 567), co ob
M. fibularis
longus jawia się jako stopa opadająca określana jako „chód brodzący", „chód
koguci" lub „chód bociani". Nadmierne zgięcie w stawie biodrowym
M. extensor i w stawie kolanowym jest niezbędne, aby zapobiec powłóczeniu pal
digitorum longus ców po podłożu w czasie chodu podczas wykroku.
M. fibularis N.fibularis
brevis superficialis
M. extensor N. cutaneus
hallucis longus dorsalis medialis
N. cutaneus
Malleolus dorsalis intermedius
lateralis
540
Nn.digitales
plantares
proprii
Mm.
lumbricales M. adductor
hallucis
N. ischiadicus Nn. digitales
plantares M. flexor
communes hallucis longus,
Lig.sacro tendo
tuberale N. plantaris
lateralis, Rr. musculares
R. superficialis
M. abductor
digiti minimi
Rr. musculares M.flexor
M. adductor Basis ossis digitorum
magnus metatarsi V longus,
M. biceps femoris, (Pars medialis) tendo
Caput longum
N. plantaris
lateralis M. abductor
M. quadratus hallucis
M. semi plantae
tendinosus
M. biceps femoris. N. plantaris
Caput breve medialis
M. flexor digitorum
brevis et Aponeurosis
plantaris
M. semi
membranosus N.tibialis N.tibialis
Fossa poplitea
Arcus tendineus B Nerw kulszowy, przebieg i gałęzie mięśniowe: część piszczelowa

musculi solei (nerw piszczelowy)
a Kończyna dolna prawa, widok od tyfu. b Stopa prawa, widok od strony
M. gastrocnemius podeszwowej. Jeszcze w obrębie uda część piszczelowa nerwu kulszo-
wego oddaje kilka gałęzi mięśniowych do mięśnia półścięgnistego, pół-
M. soleus
błoniastego, dwugłowego uda (głowa długa) i mięśnia przywodziciela
wielkiego (część przyśrodkowa). Po odgałęzieniu się od nerwu kulszo-
wego, nerw piszczelowy kieruje się do dołu, biegnąc przez środek dołu
M. tibialis podkolanowego, do przodu od tuku ścięgnistego mięśnia płaszczkowa-
posterior, tego, unerwiając mięśnie zginacze podeszwy powierzchowne i głębokie.
M. flexor W części głębokiej przedziału tylnego goleni nerw piszczelowy biegnie
digitorum longus do dołu w pęczku naczyniowo-nerwowym razem z naczyniami piszczelo
et M. flexor
hallucis longus wymi tylnym i (tutaj pominięto). Następnie przechodzi na podeszwę, bie
gnąc przez kanał kostki przyśrodkowej razem ze ścięgnami mięśni zgi-
M. tibialis posterior, naczy głębokich (b). Po przejściu przez kanał kostki przyśrodkowej nerw
M. flexor digitorum
piszczelowy dzieli się na dwie gałęzie końcowe (n. podeszwowy przyśrod
longus et M. flexor
hallucis longus, tendo kowy i boczny), które unerwiają mięśnie podeszwy stopy. Ucisk nerwu
piszczelowego lub jego gałęzi końcowych w tej okolicy wywołuje zespół
Malleolus
lateralis drażnienia nerwu (= zespół ciasnoty kanału kostki przyśrodkowej). Do ob
N. tibialis, Canalis jaw ów zespołu należą ból i zaburzenia czucia podeszwy stopy, a nawet
malleolaris medialis porażenie mięśni stopy, zwłaszcza w wyniku licznych urazów gałęzi ner
wów, powstałych w następstwie złamania trzonu piszczeli lub kostki przy
środkowej.
541
4.10 Nerwy splotu krzyżowego: nerw sromowy i nerw guziczny
A Nerwy splotu krzyżowego (część III)

Nerw sromowy to najniższa gałąź splotu krzyżowego, która odchodzi od brzuszne nerwów S1-S4. Splot ten niekiedy nazywany jest splotem sro-
oddzielnego, dodatkowego, małego splotu utworzonego przez gałęzie mowym.
N. sromowy S1-S4 • Mięśnie dna miednicy mniejszej i przepony moczo • Nn. odbytnicze dolne (nn. rectales inferiores)
(splot sromowy) wo-płciowej • Nn. kroczowe (nn. perineales)
- M. dźwigacz odbytu - Nn. wargowe tylne (nn. labiales posteriores) u kobiet
- M. poprzeczny powierzchowny krocza - Nn. mosznowe tylne (nn. scrotales posteriores)
- M. poprzeczny głęboki krocza u mężczyzn
- M. opuszkowo-gąbczasty - N. grzbietowy łechtaczki (n. dorsalis clitoridis) u ko
- M. zwieracz odbytu zewnętrzny biet
- M. zwieracz zewnętrzny cewki moczowej - N. grzbietowy prącia (n. dorsalis penis) u mężczyzn
N. guziczny S5-Co2 • M. guziczny • N. odbytowo-guziczny (n. anococcygeus), gg. brzuszne

(splot guziczny) • Gg. grzbietowe
M. bulbo- Diaphragma B Nerw sromowy, gałęzie skórne i zakres unerwienia czuciowego

spongiosus urogenitale u kobiety
Ułożenie w pozycji ginekologicznej, widok od dołu. Odpreparowano i usu
nięto powłoki skóry po stronie lewej tak, aby w obrębie dołu kulszowo-
-odbytowego (fossa ischioanalis) uwidocznić gałęzie końcowe nerwu sro
mowego (zob. s. 556). Okolicę unerwienia czuciowego skóry zaznaczono
kolorem. Gałęzie czuciowe nerwu sromowego zaopatrują większą część
okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) i okolicy odbytowej (regio
analis). Okolica skóry unerwianej przez nerw sromowy może być znieczu
lana podczas porodu przez znieczulenie nasiękowe lub blokadę nerwu.
Pozwala to na bezbolesne zszycie i zaopatrzenie naciętego krocza (zob.
s. 232). Zabieg taki można również przeprowadzić, znieczulając krocze
nasiękowo, między odbytem a tylną częścią sklepienia pochwy (pars p o
sterior fornicis vaginae), podając środek znieczulający miejscowo, w oko
licy kolca kulszowego lub jako czasową blokadę nerwu sromowego (po
wyżej podziału nerwu na gałęzie, zob. C).
C Metody blokady nerwu sromowego po stronie lewej

Ułożenie w pozycji ginekologicznej, widok od dołu. Najczęstszym typem
znieczulenia przewodowego podczas porodu drogami naturalnymi jest
blokada nerwu sromowego. Taki zabieg ma na celu znieczulenie okolicy
krocza, sromu i jednej trzeciej dolnej pochwy. Podczas iniekcji przezpo-
chwowej, do pochwy wprowadzany jest specjalny cewnik, przez który po
dawane jest 10 ml środka znieczulającego obustronnie, około 1 cm po
wyżej i 1 cm bocznie od wyczuwalnego palpacyjnie kolca kulszowego.
Iniekcja tej okolicy umożliwia blokadę nerwu sromowego jeszcze przed
jego wejściem do kanału sromowego (nazywany także kanałem Alcocka)
i przed podziałem na gałęzie końcowe. Blokadę nerwu często wykonuje
się pod koniec porodu, w okresie w ydalania, aby zm niejszyć ból rozciąga
nego krocza (zob. s. 232).
542
0 Nerw zasłonowy i nerw guzkzny,

F o r a m e n is c h ia
P le x u s s a c r a lis przebieg u kobiety i u mężczyzny
d ic u m m a iu s
a Miednica mniejsza u kobiety, przekrój w płasz
O v a r iu m M . p ir if o r m is
czyźnie strzałkowej, widok z boku i od strony
lewej.
T u b a u t e r in a b Miednica mniejsza u mężczyzny, przekrój
L ig .s a c r o
s p in a le
w płaszczyźnie strzałkowej, widok z boku i od
strony lewej.
U te r u s N. p u d e n d u s
Nerw sromowy wychodzi z miednicy mniej
szej przez otwór kulszowy większy, następnie
U re t e r zawija się wokół kolca kulszowego i więzadła
krzyżowo-kolcowego (lig. sacrospinale) i przez
V e s ic a R e c tu m otwór kulszowy mniejszy wchodzi do dołu kul-
u r in a r ia szowo-odbytowego (fossa ischioanalis) (zob.
V a g in a
U re t h r a s. 556). Nerw sromowy razem z naczyniami sro
mowymi wewnętrznym i (zob. s. 555) kieruje się
N n . p e r in e a le s
N .d o r s a lis do przodu, wzdłuż ściany bocznej dołu mię
c lit o r id is
N n . re c t a le s dzy blaszkami powięzi zasłonowej (kanał sro
in fe rio re s mowy = kanał Alcocka). Poniżej spojenia łono
wego nerw sromowy przechodzi na powierzch
M . s p h in c t e r
nię grzbietową prącia lub łechtaczki. W obrębie
a n i e x te rn u s
krocza (perineum) nerw sromowy oddaje liczne
C lit o r is N n . la b ia le s M . tra n sv e rs u s
gałęzie:
a p o s t e r io r e s p e r in e i p r o f u n d u s
• Nerwy odbytnicze dolne oddają gałęzie ru

chowe do mięśnia zwieracza odbytu ze
wnętrznego oraz gałęzie czuciowe do skóry
wokół odbytu.
• Nerwy kroczowe oddają gałęzie ruchowe do
mięśni krocza (zob. s. 162) oraz gałęzie czu
ciowe do skóry powierzchni tylnej moszny
M . p ir ifo r m is lub warg sromowych większych i m niej
szych, a także unerwiają czuciowo skórę prą
S p in a F o ra m e n
cia i łechtaczkę oraz żołądź, napletek i tkanki
is c h ia d ic a in fr a p ir ifo r m e
wzwodowe.
M .o b t u r a t o r iu s L ig .s a c r o
in t e r n u s s p in a le ,
Uszkodzenie nerwu sromowego (np. w wyniku
M. coccygeus urazów odcinka obwodowego nerwu podczas
porodu) prowadzi do zaburzenia czynności mię
N .p u d e n d u s
śni krocza, a przede wszystkim mięśni zwieraczy
(in c a n a lis
p u d e n d a lis ) pęcherza moczowego i odbytu, wywołując nie-
trzym anie moczu i kału. Uszkodzenie nerwu sro
V e s ic a u r in a r ia mowego powoduje także zaburzenia czynności
R e c tu m seksualnych (np. impotencję u mężczyzn).
S y m p h y s is Nerw guziczny (inaczej splot guziczny) po
p u b ic a N n . re c t a le s
wstaje z gałęzi brzusznych piątego nerwu krzy
in fe r io r e s
N .d o r s a lis żowego oraz pierwszego i drugiego nerwu gu-
p e n is M . s p h in c t e r zicznego. Nerw guziczny i jego czuciowe gałę
a n i e xte rn u s zie końcowe, nerwy odbytowo-guziczne biegną
wzdłuż ciała odbytowo-guzicznego i unerwiają
C o rp u s c a v e r
n o s u m p e n is e t N n . p e r in e a le s skórę między kością guziczną a odbytem.
C o r p u s s p o n g io
s u m p e n is
P ro s ta ta
P r e p u t iu m
p e n is
M . tra n sv e rs u s
G la n s p e n is
p e r in e i p r o f u n d u s
M . b u lb o
s p o n g io s u s
N n . s c r o t a le s
T e s t is S c ro tu m p o s t e r io r e s
543
Kończyna dolna 5. Naczynia i nerwy: anatomia topograficzna

i naczynia powierzchowne: widok od przodu
S p in a ilia c a
M . te n so r L i g . in g u in a le
fa s c ia e la ta e
M m . a d d u c to re s B Kształty przodostopia i palców, zmienności

(wg Debrunnera i Lelievre)
M . re c tu s Na podstawie różnic w długości palca pierwszego i drugiego wyróżnia się
fe m o r is trzy typy kształtu stopy:
a Typ„grecki", gdzie palec drugi jest dłuższy od palca pierwszego,

b Typ „kwadratowy", gdzie palec pierwszy i drugi mają tę samą długość,
c Typ „egipski", gdzie palec pierwszy jest dłuższy od palca drugiego.
W stopie typu „greckiego", druga kość śródstopia zw ykle jest dłuższa niż
pierwsza. Dlatego też często dochodzi do bolesnego przeciążenia dru
giej kości śródstopia, głównie podczas noszenia butów na wysokich ob
M .v a s t u s
casach.
la te r a lis M .v a s t u s
m e d ia lis
P a te lla
C a p u t fib u la e -------------------- •
t ib ia e
T ib ia
M .t ib ia lis
a n t e r io r M . g a stro
c n e m iu s
R e te v e n o s u m
d o r s a le p e d is
M a lle o lu s M a lle o lu s
la te r a lis m e d ia lis
M a lle o lu s
m e d ia lis
D o r s u m p e d is M . t ib ia lis a n t e r io r e t M a lle o lu s
M . e x t e n s o r h a llu c is la te r a lis
H a llu x
D ig iti II
A Kończyna dolna prawa, anatomia struktur powierzchownych C Stopa prawa, powierzchnia grzbietowa
Struktury kostne wyczuwalne w badaniu palpacyjnym kończyny dolnej Na powierzchni grzbietowej stopy widoczna jest sieć żył powierzchow-
przedstawiono na s. 409. nych (porównaj z D).
544
V. e p ig a s t r ic a
s u p e r f ic ia lis T li
L ig . in g u in a le
T12 E Segmentalne lub korzeniowe unerwienie
A . e t V. fe m o r a lis
V. c ir c u m fle x a LI
skóry (dermatomy), kończyna dolna
(H ia t u s s a p h e n u s )
iliu m s u p e r f ic ia lis prawa
N .ilio in g u in a lis S2
Podczas rozwoju kończyny dolnej dochodzi do
N. c u ta n e u s A n u lu s in g u in a lis L2 wydłużania się segmentów unerwienia czucio
fe m o r is la te r a lis s u p e r f ic ia lis wego i powstawania okolic unerwienia skóry
L3 przypominających wąskie pasma, podobnie jak
na kończynie górnej. Obszary unerwienia seg
mentów L4, L5 i S1 przemieszczają się na ob
N . fe m o r a lis , wód i nie łączą się już z odpowiednimi segmen
R r. c u t a n e i
tami tułowia.
fe m o r is a n t e r io r e s
Zwróć uwagę, że dermatomy segmentów części
lędźwiowej tułowia zlokalizowane są w więk
szości na powierzchni przedniej goleni, nato
L4 miast segmenty krzyżowe znajdują się głównie
F a sc ia la ta na powierzchni tylnej goleni (zob. s. 8 6 ). O takim
wzorcu rozmieszczenia należy pamiętać pod
czas diagnostyki przepukliny krążka międzykrę-
gowego, na przykład oceniając poziom (wyso
L5
kość) jej lokalizacji (wg Mumenthalera).
V. s a p h e n a
m agna
SI
N. sa p h e n u s, N. ilio h y p o g a s t r ic u s ,
R . in fr a p a t e lla r is R . c u t a n e u s a n t e r io r
N . ilio h y p o g a s t r ic u s , N . g e n it o fe m o r a lis ,
N .s a p h e n u s R . c u t a n e u s la te r a lis R .fe m o r a lis
N. g e n it o fe m o r a lis ,
N. c u t a n e u s
R . g e n it a lis
N. ilio in g u in a lis
N .f e m o r a lis ,
F a sc ia c r u r is R r. c u t a n e i fe m o r is
a n t e r io r e s
N. o b t u r a t o r iu s ,
R. c u t a n e u s
N .f ib u la r is N. s a p h e n u s ,
N. fib u la r is R . in fr a p a t e lla r is
c o m m u n is ,
N .c u t a n e u s s u r a e
N. c u t a n e u s N. sa p h en u s
la te r a lis
d o r s a lis in t e r m e d iu s
N. c u t a n e u s
d o r s a lis m e d ia lis
N .f ib u la r is
N .f ib u la r is
p ro fu n d u s N .s u r a lis
N. fib u la r is
p ro fu n d u s
D Żyły powierzchowne i nerwy skórne, kończyna dolna prawa F Unerwienie skóry, czuciowe nerwy obwodowe,
Sieć żylna grzbietowa stopy (rete venosum dorsale pedis) zbiera krew ze kończyna dolna prawa
stopy i odprowadza ją dwoma dużymi pniami żylnymi (żyła odpiszcze- Podobnie jak na kończynie górnej, tak i na kończynie dolnej zakres uner
lowa i żyła odstrzałkowa), do których uchodzą liczne żyły skórne. Wi wienia czuciowego skóry odpowiada obszarom zaopatrywanym przez
dok od przodu. Żyła odstrzałkowa uchodzi do żyły podkolanowej w dole gałęzie nerwów obwodowych, zlokalizowane w tkance podskórnej. Ob
podkolanowym (zob. s. 547). Żyła odpiszczelowa biegnie w górę, wzdłuż szary unerwienia przez poszczególne gałęzie nerwów obwodowych na
brzegu przyśrodkowego kończyny dolnej i uchodzi do żyły udowej tuż kładają się na siebie, szczególnie w strefach granicznych. I tak klinicznie
poniżej więzadła pachwinowego, przechodząc przez rozwór odpiszcze- ważne okolice unerwione wyłącznie przez jeden nerw skórny są odpo
lowy (hiatus saphenus) powięzi szerokiej. Żyły powierzchowne kończyny wiednio mniejsze niż maksymalny obszar unerwienia, wynikający z anato
dolnej są częstym miejscem powstawania żylaków. Żyły powiększają się, micznego zakresu unerwienia. Dlatego pourazowe uszkodzenia nerwów
stają się bardziej kręte, wyraźnie widoczne i łatwo wyczuwalne (zob. też prowadzą do całkowitej utraty czucia (znieczulenie) w obszarach wyłącz
s. 527). ności, częściej powodują jedynie osłabienie czucia (niedoczulica) w ob
szarze granicznym takiej okolicy.
Zwróć uwagę, że uszkodzenie nerwów obwodowych powoduje zaburzenie
czucia zupełnie innych okolic, niż okolice nieprawidłowego czucia powstałe
na skutek uszkodzenia korzeni nerwów (zob. s. 8 8 ) (wg Mumenthalera).
545

i naczynia powierzchowne: widok od tyłu
C r is t a ilia c a
w y n io s ło ś ć
M . g lu t e u s p a lc a
m e d iu s m a łe g o
o p u s z k a p ię t y
B Prawidłowe odciski stopy prawej (podogram) u osoby dorosłej

Podogram jest graficznym odzwierciedleniem sił nacisku wywieranych na
stopę. Obok badania (oglądania) powierzchni podeszwowej, analiza pod-
ogramu dostarcza bardzo istotnych informacji o wpływie działania cię
S u lc u s
g lu t e a lis
żaru ciała na dynamikę stopy.
a Odcisk stopy wykonany za pomocą atramentu,

b Podogram uciskowy, przedstawiający prawidłowy wzorzec rozkładu sił
ciężaru ciała wywieranych na stopę. Miejsca skupień linii przedstawiają
równomierny rozkład sił nacisku między najważniejsze punkty podpar
cia. Powyższe trzy punkty podparcia są jasno zdefiniowane, natomiast
tuki stopy w tym czasie, w zasadzie nie są obciążone (zob. s. 464).
M . s e m i
m e m b ra n o su s et
p a lu c h a
p a lc a
m a łe g o
M .fib u la r is
lo n g u s
M a lle o lu s
m e d ia lis M a lle o lu s
la te r a lis
Tuber
c a lc a n e i o p u s z k a p ię t y
P la n t a p e d is
H a llu x
A Kończyna dolna prawa, anatomia struktur powierzchownych C Stopa prawa, powierzchnia podeszwowa
Stopa ustawiona w zgięciu podeszwowym (struktury kostne w yczuwalne Skóra podeszwy jest narządem odbierającym wrażenia czuciowe pod-
w badaniu palpacyjnym przedstawiono na s. 409). czas kontaktu z podłożem. Receptory skóry podeszwy stopy umożliwiają
rozróżnienie rodzaju podłoża podczas chodu. Naprężenia działające na
opuszkę pięty oraz wyniosłości palucha i palca małego wywierane przez
działające na te miejsca siły nacisku powodują, że tkanka podskórna przy
stosowała się czynnościowo do takiej sytuacji, wytwarzając system komór
ucisku (ciśnień) (zob. s. 472).
546
E Segmentalne lub korzeniowe

unerwienie skóry (dermatomy), kończyna
dolna prawa
Podobnie jak na kończynie górnej tak i na koń
czynie dolnej podczas jej wzrostu i rozwoju
dochodzi do wydłużania się segmentów uner
N n . c lu n iu m N . ilio h y p o wienia czuciowego i powstawania okolic uner
s u p e r io r e s g a s t r ic u s ,
wienia skóry, przypominających wąskie pasma.
R. c u ta n e u s
la te r a lis
Szczególnie obszary unerwienia segmentów
N n .c lu n iu m L4, L5 i S1 przemieszczają się na obwód tak, że
m e d ii nie łączą się już z odpowiednimi segmentami
tułowia.
Zwróć uwagę, że dermatomy części lędźwio
wej tułowia umiejscowione są w większości na
powierzchni przedniej goleni, natomiast der
matomy krzyżowe znajdują się głównie na po
N n . c lu n iu m wierzchni tylnej goleni (zob. s. 8 6 ). O takim roz
in fe r io r e s mieszczeniu należy pamiętać podczas diagno
styki przepukliny krążka międzykręgowego, na
przykład w trakcie oceny poziomu (wysokości)
N. c u t a n e u s
jej lokalizacji (wg Mumenthalera).
N. c u ta n e u s
N. o b t u r a t o r iu s ,
R. c u ta n e u s N n .c lu n iu m
s u p e r io r e s ( L 1 - L 3 )
N n .d u n iu m
m e d ii ( S I - S 3 ) N. ilio h y p o g a s t r ic u s ,
R . c u t a n e u s la te r a lis
N n .c lu n iu m
in fe r io r e s
N. c u ta n e u s
N. c u t a n e u s
s u r a e m e d ia lis
(N . t ib ia lis )
N. c u t a n e u s
N. s a p h e n u s
N . o b t u r a t o r iu s , fe m o r is
N. c u ta n e u s
R. c u ta n e u s p o s t e r io r
s u r a e la te r a lis
(N .f ib u la r is
c o m m u n is ) N .f ib u la r is c o m m u n is ,
N. s a p h e n u s N. c u ta n e u s
N. t ib ia lis , N. c u t a n e u s
V. s a p h e n a s u r a e m e d ia lis
N .s u r a lis
p a rv a N .s u r a lis
N . p la n t a r is m e d ia lis , N . p la n t a r is la te r a lis ,
R. c u ta n e u s R. c u ta n e u s
R r. c a lc a n e i
N. c u ta n e u s F Unerwienie skóry, obwodowe nerwy czuciowe,

d o r s a lis la te r a lis
kończyna dolna prawa
Podobnie jak na kończynie górnej, tak i na kończynie dolnej zakres uner
R r. c u t a n e i wienia czuciowego skóry odpowiada obszarom zaopatrywanym przez ga
p la n t a r e s
łęzie nerwów obwodowych, zlokalizowanych w tkance podskórnej. Ob
szary unerwienia przez poszczególne gałęzie nerwów obwodowych nakła
dają się na siebie, szczególnie w strefach granicznych. I tak klinicznie ważne
D Żyły powierzchowne i nerwy skórne, kończyna dolna prawa okolice unerwiane wyłącznie przez jeden nerw skórny są odpowiednio mniej
Widok od tyłu. sze niż maksymalny obszar, wynikający z anatomicznego zakresu uner
wienia. Dlatego uszkodzenia pourazowe nerwów prowadzą do całkowitej
utraty czucia (znieczulenie) w obszarach wyłączności, ale częściej powodują
jedynie osłabienie czucia (niedoczulica) w strefie granicznej takiej okolicy.
Zwróć uwagę, że uszkodzenie nerwu obwodowego prowadzi do zaburzeń
czucia zupełnie innych okolic niż okolice zaburzonego czucia, powstałe
w wyniku uszkodzenia korzeniowego nerwów (zob. s. 8 8 ) (wg Mumen
thalera).
547
5.3 Okolica przednia uda i trójkąt udowy
S p in a ilia c a L ig . A . e p ig a s t r ic a
a n t e r io r s u p e r io r in g u in a le s u p e r f ic ia lis
A Trójkąt udowy
Udo prawe, widok od przodu. Odpreparowano
i usunięto skórę, tkankę podskórną i powięź sze
N .c u t a n e u s
roką tak, aby uwidocznić struktury naczyniowo-
-nerwowe trójkąta udowego (trigonum femo
A . c ir c u m fle x a rale). Trójkąt udowy od góry jest ograniczony
iliu m s u p e r f ic ia lis
przez więzadło pachwinowe, od boku przez
M . te n s o r mięsień krawiecki, a przyśrodkowo przez mię
fa s c ia e la ta e sień przywodziciel długi.Trójkąt udowy zawiera
struktury naczyniowo-nerwowe, które biegną
M . ilio p s o a s
do tyłu od więzadła pachwinowego. Z miednicy
N . fe m o r a lis A . pudenda
przechodzą one na powierzchnię przednią uda
e xte rn a przez rozstęp mięśni i naczyń (zob. też C).Tylna,
A .f e m o r a lis mięśniowa ściana trójkąta udowego utworzona
F u n ic u lu s
jest przez mięsień biodrowo-lędźwiowy i grze
s p e r m a t ic u s
V. fe m o r a lis bieniowy, w kolejności od strony bocznej do
M . p e c t in e u s przyśrodkowej.
A . p ro fu n d a
fe m o r is
M . s a r t o r iu s M . a d d u c to r
lo n g u s
M .g r a c ilis
T ra c tu s
ilio t ib ia lis
M . a d d u c to r
m agnus
fe m o r is
iliu m p r o fu n d a
A . ilia c a
c o m m u n is
F a sc ia la ta
S p in a ilia c a A . ilia c a in te rn a
A . ilia c a e x t e r n a
R e te a r t ic u la r e A . e p ig a s t r ic a
genus A .d e s c e n d e n s A . c ir c u m fle x a in fe r io r
genus iliu m s u p e r f ic ia lis
R. p u b ic u s
s u p e r f ic ia lis S y m p h y s is
p u b ic a
A . fe m o r a lis
Aa. pud end ae T u b e r c u lu m

e xte rn a e p u b ic u m
B Okolica więzadła pachwinowego, tętnica biodrowa zewnętrzna

i jej gałęzie w miejscu jej przejścia w tętnicę udową
548
M . o b liq u u s
e x t e r n u s a b d o m in is
____ M . o b liq u u s e x t e r n u s
a b d o m in is , a p o n e u r o s is
N. c u ta n e u s
Lacuna
m u s c u lo r u m N . fe m o r a lis
M . ilia c u s F ib r a e in t e r c r u r a le s
M . ilio p s o a s
M . p s o a s m a io r
C ru s m e d ia le I A n u lu s in g u in a lis
B u r s a ilio p e c t in e a C r u s la t e r a le J s u p e r f ic ia lis
A r c u s ilio p e c t in e u s L ig . r e fle x u m
F o s s a a c e t a b u li A n u lu s f e m o r a lis
L ig . la c u n a r e
R . f e m o r a lis n e r v i
g e n it o fe m o r a lis S y m p h y s is p u b ic a
Lacuna
A . e t V. fe m o r a lis L ig . p e c t in e u m
v a so ru m
(w ię z a d ło C o o p e r a )
N I. la c u n a r is m e d ia lis
(N I. R o s e n m u lle r i)
S p in a is c h ia d ic a
T u b e r is c h ia d ic u m
C Okolica pachwinowa, rozstęp mięśni i naczyń miednicy. Pierścień udowy pokryty jest cienką warstwą tkanki łącznej na
Widok od przodu. Na rycinie przedstawiono część kości miednicznej pra zywanej przegrodą udową (tutaj niewidoczna), która zwykle zawiera w ę
wej oraz struktury dolnej części ściany przedniej brzucha i pierścień pa zły chłonne (węzeł chłonny rozstępowy przyśrodkowy nazywany węzłem
chwinowy powierzchowny, a także rozstęp mięśni i naczyń poniżej wię- Rosenmullera), należące do węzłów chłonnych pachwinowych głębokich
zadła pachwinowego wraz z zawartością. Okolica przejścia mięśni i na (zob. też s. 528).
czyń ograniczona jest więzadłem pachwinowym oraz brzegiem przednim Rozstęp mięśni położony jest bocznie od łuku biodrowo-łonowego.
miednicy mniejszej i przedzielona jest włóknistym tukiem biodrowo-ło- Przez te „wrota mięśniowe" przechodzą mięsień biodrowo-lędźwiowy,
nowym (arcus iliopectineus) na mięśniową część boczną (rozstęp mięśni) nerw udowy oraz nerw skórny boczny uda.
i naczyniową część przyśrodkową (rozstęp naczyń). Zauważ, że kaletka biodrowo-łonowa (bursa iliopectinea) położona jest do
Rozstęp naczyń położony jest przyśrodkowo od tuku biodrowo-łono- tyłu od mięśnia biodrowo-lędźwiowego. Jest to największa kaletka oko
wego. Przez te „wrota naczyniowe" biegną odpowiednio, od strony bocz licy biodrowej, która łączy się z jam ą stawu biodrowego u około 15% po
nej do przyśrodkowej: gałąź udowa nerwu płciowo-udowego, tętnica pulacji. Dlatego też zapalenia stawu biodrowego mogą w ywoływać zapa
udowa, żyła udowa oraz węzły chłonne pachwinowe głębokie (tutaj w i lenia tej kaletki (bursitis). Stan zapalny kaletki biodrowo-łonowej często
doczny jest tylko jeden węzeł chłonny). Część rozstępu naczyń położona powoduje bolesność i obrzęk, co w obrazie RM może być czasami błędnie
przyśrodkowo od żyły udowej nazywana jest pierścieniem udowym (anu rozpoznawane jako zmiana nowotworowa.
lus femoralis). Przez ten pierścień przechodzą naczynia chłonne z uda do
S p in a ilia c a D Rozstęp mięśni i naczyń, ograniczenia łączno-tkankowe i kostne

a n t e r io r Okolica pachwinowa prawa, schemat. Widok od przodu. Przegroda
s u p e r io r łącznotkankowa między rozstępem mięśni i naczyń utworzona jest przez
Lacuna łuk biodrowo-łonowy, silne pasmo w części przyśrodkowej powięzi bio
Lacuna
v a so ru m
m u s c u lo r u m
drowej. Łuk ten rozpięty jest między więzadłem pachwinowym a w y
A n u lu s niosłością biodrowo-łonową (eminentia iliopubica). Od przyśrodkowego
L i g . in g u in a le in g u in a lis przyczepu więzadła pachwinowego do dołu kieruje się pasmo włókniste,
które nazywane jest więzadłem rozstępowym (lig. lacunare). To ostro za
A rc u s
ilio p e c t in e u s L ig . r e fle x u m kończone więzadło wyznacza przyśrodkowe ograniczenie rozstępu na
czyń (pierścień udowy) i może być m iejscem, gdzie tworzy się worek prze
E m in e n t ia T u b e r c u lu m pukliny, u pacjentów z przepukliną udową (zob. s. 214). Powyżej więza
ilio p u b ic a p u b ic u m
dła pachwinowego znajduje się pierścień pachwinowy powierzchowny,
L ig . p e c t in e u m L ig . który tworzy otwór zewnętrzny kanału pachwinowego (zob. s. 210). Roz
(C o o p e r - B a n d ) la c u n a r e stęp mięśni ograniczony jest bocznie przez kolec biodrowy przedni górny.
549
5 .4 Tętnice uda
A . ilia c a k ie r u n e k k r ą ż e n ia
A . ilia c a in t e r n a o b o czn eg o
e xte rn a A o rta
a b d o m in a lis
A . ilia c a
c o m m u n is
A . c ir c u m
A .g lu t e a
fle x a iliu m
s u p e r io r
p r o fu n d a
A . s a c r a lis
la te r a lis
A , e p ig a
A . c ir c u m
s t r ic a in fe r io r
fle x a iliu m
s u p e r f ic ia lis A . g lu te a
in fe r io r
M . p ir ifo r m is
A . o b tu ra
A . c ir c u m
to ria
fle x a fe m o r is
m e d ia lis R . p u b ic u s
A .c ir c u m Aa. p u d en
B Tętnica głęboka uda, przebieg i miejsca, w których tętnice
fle x a fe m o r is d ae e xte rn a e
m e d ia lis (R r. przeszywające przebijają mięśnie przywodzicieie
p r o fu n d u s , a Udo prawe, widok od przodu, b Przekrój podłużny przez mięśnie przy
asce n d e n s, R. a s c e n d e n s I a . c ir c u m fle x a wodzicieie na wysokości tętnic przeszywających, schemat.Tętnica głę
d escen dens)
R. d e s c e n d e n s j fe m o r is la te r a lis boka uda oddaje ok. 3-5 gałęzi końcowych, które na udzie kierują się
A a , p e r
od przodu do tyłu, w okolicy przyczepów mięśni przywodzicieli do ko
A . p r o fu n d a
fo r a n t e s ści udowej (= 1-3 tętnice przeszywające). Tętnice te unaczyniają mię
fe m o r is
śnie kulszowo-podkolanowe (m. dwugłowy uda, m. półścięgnisty i m.
półbłoniasty). Tętnice przeszywające przebijają mięśnie przywodzi
A . fe m o r a lis cieie najczęściej powyżej i poniżej mięśnia przywodziciela krótkiego
oraz tuż powyżej rozworu przywodzicieli. Podwiązanie tętnicy udowej
powyżej odejścia od niej tętnicy głębokiej uda jest stosunkowo do
M , a d d u c to r brze tolerowane, ponieważ udo zaopatrywane jest w krew przez gałę
m agnus zie krążenia obocznego (t. pośladkowa górna i t. zasłonowa) od tętnicy
biodrowej wewnętrznej.
S e p tu m
v a s t o a d d u c t o r iu m A rirrnmflpYPł
A . c ir c u m
A . p o p lit e a fle x a fe m o r is
la te r a lis
H ia tu s
a d d u c t o r iu s
V A . c ir c u m
fle x a fe m o r is
m e d ia lis
A . d escen d ens A . p r o fu n d a
genus fe m o r is R . d e s c e n d e n s a r t e r ia e
A . s u p e r io r
c ir c u m fle x a e fe m o r is la te r a lis
la te r a lis g e n u s
A . s u p e r io r A . c ir c u m A . c ir c u m
m e d ia lis g e n u s f le x a fe m o r is f le x a fe m o r is
A . in fe r io r la te r a lis la te r a lis
la t e r a lis g e n u s
A . c ir c u m A . c ir c u m
A . in fe r io r
fle x a fe m o r is fle x a fe m o r is
C a p u t fib u la e m e d ia lis g e n u s
m e d ia lis m e d ia lis
A , t ib ia lis
a n t e r io r C Gałęzie tętnicy udowej, zmienności (wg Lipperta i Pabsta)
a Tętnica głęboka uda oraz tętnica okalająca udo przyśrodkowa i boczna
zw ykle odchodzą wspólnym pniem od tętnicy udowej (58% przypad
A Tętnica udowa, przebieg i gałęzie ków, przedstawiono je również na innych rycinach tej strony),
Tętnica udowa jest przedłużeniem tętnicy biodrowej zewnętrznej. Tętnica b Tętnica okalająca udo przyśrodkowa odchodzi bezpośrednio od tęt
udowa biegnie wzdłuż przyśrodkowej strony uda i wchodzi do kanału nicy udowej (18% przypadków).
przywodzicieli, przez który kieruje się na tylną stronę kończyny dolnej. Po c Tętnica okalająca udo boczna odchodzi bezpośrednio od tętnicy udo
wyjściu z kanału przywodzicieli tętnica udowa staje się tętnicą podkola- wej (15% przypadków).
nową. W żargonie klinicznym tętnica udowa, ze względu na swój powierz d Tętnice okalające udo odchodzą od tętnicy udowej oddzielnie (4%
chowny przebieg na udzie, nazywana jest tętnicą udową powierzchowną, przypadków).
dla odróżnienia jej od biegnącej głębiej tętnicy głębokiej uda (o. profunda e Gałąź zstępująca tętnicy okalającej udo bocznej odchodzi bezpośred
femoris). Tętnica głęboka uda jest gałęzią tętnicy udowej (zob. D). nio od tętnicy udowej (3% przypadków),
f Tętnice okalające udo odchodzą wspólnym pniem (1% przypadków).
550
A . e t V . ilia c a
S p in a ilia c a e xte rn a N. s a p h e n u s
A . g lu t e a s u p e r io r
L ig . in g u in a le e t in fe r io r
N. c u ta n e u s N .f e m o r a lis M . a d d u c to r
fe m o r is la te r a lis lo n g u s
P le x u s s a c r a lis
A . e t V.
M . ilio p s o a s fe m o r a lis
M . te n so r
fa s c ia e la ta e
A . e t V . fe m o r a lis M . a d d u c to r
m agnus
M . r e c t u s fe m o r is
A . c ir c u m fle x a M . g r a c ilis
fe m o r is la te r a lis ,
R. a s c e n d e n s M . p e c t in e u s
S e p tu m
N . o b t u r a t o r iu s v a sto
A . p ro fu n d a
fe m o r is a d d u c t o r iu m
M . a d d u c to r
b r e v is
A . p e r fo r a n s
A . c ir c u m fle x a M . a d d u c to r
fe m o r is la te r a lis , lo n g u s
R. d e s c e n d e n s M . re c tu s M .v a s t u s
M .g r a c ilis
T r a c t u s ilio t ib ia lis
M . a d d u c to r E Kanał przywodzicieli, położenie

m agnus
Udo prawe, widok od przodu. Nerw udowo-go-
M .v a s t u s
leniowy biegnie razem z tętnicą i żyłą udową
A . e t V . fe m o r a lis
in t e r m e d iu s po przedniej stronie uda, ku dołowi, do kanału
N. o b t u r a t o r iu s , przywodzicieli. Przez rozwór przywodzicieli oba
R, c u t a n e u s naczynia przechodzą z kanału przywodzicieli
M . re c tu s
do dołu podkolanowego, natomiast nerw udo-
fe m o r is N. sap h en u s
wo-goleniowy razem z tętnicą zstępującą ko
M .v a s t u s S e p tu m lana przebija przegrodę międzym ięśniową ob-
m e d ia lis in t e r m u s c u la r e szerno-przyśrodkową i przechodzi na przyśrod
v a s t o a d d u c t o r iu m kową stronę stawu kolanowego (zob. też F).
M .v a s t u s M . s a r t o r iu s
la te r a lis
- N. sa p h en u s
F Kanał przywodzicieli, ograniczenia

i zawartość
A. d escen d ens
genus Ograniczenia
• M. przywodziciel długi i m. przywodziciel
wielki (od tyłu)
R e te p a t e lla r e • M. krawiecki (od strony przyśrodkowej)
• Przegroda międzymięśniowa obszerno-
-przyśrodkowa (od przodu)
• M. obszerny przyśrodkowy (od boku
i od przodu)
D Tętnica głęboka uda, unaczynienie uda prostowników i przywodzicieli uda. Natomiast
Udo prawe, widok od przodu. Aby uwidocznić po stronie przyśrodkowej uda, gałęzie tętnicy Zawartość
• T. udowa
przebieg tętnicy głębokiej uda, usunięto czę głębokiej uda (od pierwszej do trzeciej tęt
• Ż. udowa przebijają prze-
ściowo mięsień krawiecki, prosty uda, przywo- nicy przeszywającej, zob. B) przechodzą przez
• N. udowo-goleniowy 1 grodę międzymię-
dziciel długi i mięsień grzebieniowy oraz środ otwory m iędzy przyczepami końcowymi mięśni
• T. zstępująca kolana J śniową obszerno-
kową część tętnicy udowej. Dodatkowo usu przywodzicieli na jego tylną część i unaczyniają -przyśrodkową
nięto żyły do wysokości żyły biodrowej ze mięśnie kulszowo-podkolanowe (m. dwugłowy
wnętrznej. Na powyższym preparacie nie są uda, m. półścięgnisty i m. półbłoniasty).
widoczne mięśnie przedniej ściany brzucha ani Zwróć uwagę, że przegroda międzymięśniowa
też narządy miednicy oraz jam y brzusznej po obszerno-przyśrodkowa (septum intermuscu
wyżej więzadła pachwinowego. Tętnica oka lare vastoadductorium) przebita jest przez tę
lająca udo przyśrodkowa i boczna zaopatrują tnicę zstępującą kolana oraz nerw udowo-gole-
w krew głównie staw biodrowy, mięśnie grupy niowy (zob. E i F).
551
5.5 Okolica pośladkowa: naczynia i nerwy
N n .c lu n iu m
N. ilio h y p o
s u p e rio r e s
g a s t r ic u s ,
R . la te r a lis N . ilio h y p o
g a s t r ic u s ,
N n .c lu n iu m
R. la te r a lis
s u p e r io r e s
F a sc ia g lu te a
F a s c ia g lu te a (M . g lu t e u s
(M . g lu t e u s
m e d iu s )
m e d iu s )
N n . c lu n iu m
N n .c lu n iu m
m e d ii
m e d ii
F a s c ia g lu te a
(M . g lu t e u s
M . g lu te u s
m a x im u s )
m a x im u s
N n .c lu n iu m
in fe r io r e s
N n .c lu n iu m
in fe r io r e s
N. cu ta n e u s
fe m o r is
p o s t e r io r M . a d d u c to r
m agnus
N. c u t a n e u s
fe m o r is
p o s t e r io r
S u lc u s g lu t e a lis F a s c ia la ta
A Okolica pośladkowa, powięzie i nerwy skórne

Okolica pośladkowa prawa, widok od tyłu. Pośladek pokryty jest powię- F a sc ia la ta ,
zią pośladkową, która jest częścią powięzi szerokiej (mimo że miano „po T r a c tu s
ilio t ib ia lis
więź szeroka" określa dokładnie powięź poniżej mięśnia pośladkowego M . g r a c ilis
średniego i wielkiego). Między włóknami mięśniowymi, powięź pokry
wająca mięsień pośladkowy wielki tw orzy zagłębienia przypominające M . s e m i
przegrody. W miejscu połączenia pośladka z powierzchnią tylną górnej t e n d in o s u s
M . b ic e p s
części uda powstaje leżąca łukowato bruzda pośladkowa. Na wysokości
fe m o ris ,
guza kulszowego, w bruździe tej, poprzecznie przez udo biegną zgrubiałe N. c u ta n e u s C a p u t lo n g u m
włókna powięzi szerokiej. fe m o r is
Zwróć uwagę na anatomię struktur powierzchownych: dolny, skośny p o s t e r io r
brzeg mięśnia pośladkowego wielkiego (zob. B) krzyżuje bruzdę poślad

kową. Jego przebieg nie jest więc identyczny do przebiegu bruzdy po M .s e m i
śladkowej. m e m b ra n o su s
N .t ib ia lis
A . e t V. p o p lit e a
N .f lb u la r is
c o m m u n is
N. c u ta n e u s
B Okolica pośladkowa i udo, usunięto powięzie

Strona prawa, widok od tyłu. Usunięto powięź szeroką. Główny pień nerwu N .s u r a lis
skórnego tylnego uda, który w większości swojego przebiegu biegnie
podpowięziowo może być widoczny w okolicy dołu podkolanowego.
552
M .g lu t e u s
M . g lu t e u s m e d iu s
m a x im u s
A ., V. g lu t e a s u p e r io r
e t N. g lu t e u s s u p e r io r
e t F o r a m e n is c h ia d ic u m
m a iu s (F o r a m e n
s u p r a p ir ifo r m e )
N .g lu t e u s in fe rio r
F o ra m e n N . is c h ia d ic u s
in fr a p ir ifo r m e M . p ir if o r m is
A . e t V . g lu t e a
(F o r a m e n
in fe r io r M . g e m e llu s s u p e r io r
is c h ia d ic u m
m a iu s ) N. c u t a n e u s M . o b t u r a t o r iu s
in t e r n u s
M . g e m e llu s in fe r io r
N. p u d e n d u s ,
R r. p e r in e a le s
A . c o m m it a n s
n e r v i is c h ia d ic i
in t e r n u s
M . q u a d ra tu s
fe m o r is
L ig . s a c r o t u b e r a le
M. g lu t e u s m a x im u s
T u b e r is c h ia d ic u m
N. c u t a n e u s
fe m o r is p o s te rio r, M . a d d u c to r m a g n u s
R r. p e r in e a le s
N. c u ta n e u s
M .a d d u c t o r m a g n u s fe m o r is p o s t e r io r
M . g r a c ilis M . s e m it e n d in o s u s
M . s e m i M . b ic e p s fe m o r is ,
m e m b ra n o su s C a p u t lo n g u m
C Struktury głębokie okolicy pośladkowej, naczynia i nerwy i dolny oraz czworoboczny uda. Za pomocą otworu podgruszkowego oko
Strona prawa, widok od tyłu. Mięsień pośladkowy wielki został częściowo lica ta łączy się z przestrzeniami łącznotkankowymi miednicy mniejszej
usunięty. Głębokie struktury naczyniowo-nerwowe pośladka biegną do oraz z dołem kulszowo-odbytowym (tutaj niewidoczne). Topograficznie
przodu i poniżej mięśnia pośladkowego wielkiego, w przestrzeni w ypeł ważną strukturą jest mięsień gruszkowaty, którego przyczep początkowy
nionej obfitą tkanką tłuszczową i włóknistą. Dno tej okolicy utworzone znajduje się na powierzchni przedniej kości krzyżowej, a przez otwór
jest przez mięsień gruszkowaty, zasłaniacz wewnętrzny, bliźniaczy górny kulszowy większy kieruje się on do krętarza większego (zob. A, s. 554).
M . p ir ifo r m is N. tib ia lis D Nerw kulszowy, zmienności przebiegu względem mięśnia

gruszkowatego (wg Raubera i Kopscha)
a Nerw kulszowy wychodzi z miednicy mniejszej poniżej mięśnia grusz
kowatego (prawie w 85% przypadków),
b Zmienność ta przedstawia wysoki podział nerwu kulszowego (około
15% przypadków). W takich przypadkach część strzałkowa nerwu kul
szowego (nerw strzałkowy wspólny) i niekiedy nerw skórny tylny uda
przebijają mięsień gruszkowaty. W wyniku takiego przebiegu może
dochodzić do ucisku na nerw, co może prowadzić do„zespołu mięśnia
gruszkowatego". Objawem towarzyszącym zespołowi mięśnia grusz
kowatego, który może być także wynikiem urazów tej okolicy jest zw y
b c kle ból w okolicy pośladkowej. Takie dolegliwości mogą wynikać także
z ucisku na nerwy rdzeniowe, tworzące nerw kulszowy.
N. is c h ia d ic u s N .f ib u la r is N. fib u la r is c o m m u n is
c W tym przypadku część strzałkowa nerwu kulszowego wychodzi
e t F o ra m e n c o m m u n is e t F o ra m e n z miednicy mniejszej powyżej mięśnia gruszkowatego (występuje
in fr a p ir ifo r m e s u p r a p ir ifo r m e rzadko, u około 0,5% przypadków).
553
5.6 Okolica pośladkowa: otwory kulszowe i nerw kulszowy
B Otwory kulszowe, ograniczenia i zawartość

Łącznotkankowa przestrzeń przedniej części pośladka łączy się z prze
strzenią łącznotkankową miednicy mniejszej i dołem kulszowo-odbyto-
wym przez otwory kulszowe.
S p in a ilia c a C r is t a ilia c a
p o s t e r io r Otwór Ograniczenia Zawartość
s u p e r io r
S p in a ilia c a • Otwór kul Wcięcie kulszowe • Otwór nadgruszkowy (foramen

Os a n t e r io r s u p e r io r szowy więk większe (incisura suprapiriforme)
sa cru m szy (foramen ischiadica maior) - T. i ż. pośladkowa górna (a. et
F o ra m e n ischiadicum Więzadło krzyżo- v. glutea superior)
M . p ir i s u p r a p ir i- F o ra m e n maius) wo-kolcowe (lig. - N. pośladkowy górny (n. glu
fo r m is fo r m e is c h ia sacrospinale) teus superior)
F o ra m e n d ic u m Kość krzyżowa (os • Otwór podgruszkowy (foramen
L ig .s a c ro in fr a p iri- m a iu s sacrum) infrapiriforme)
s p in a le fo r m e - T. i ż. pośladkowa dolna (a. et
v. glutea inferior)
L ig . s a c r o - N. pośladkowy dolny (n. glu
t u b e r a le In c is u r a
teus inferior)
is c h ia d ic a m a io r
S p in a
- T. i ż. sromowa wewnętrzna
is c h ia d ic a In c is u r a (a. et v. pudenda interna)
is c h ia d ic a m in o r - N. sromowy (n. pudendus)
F o ra m e n - N. kulszowy (n. ischiadicus)
is c h ia d ic u m m in u s
- N. skórny tylny uda (n. cuta
neus femoris posterior)
A Otwór kulszowy większy i mniejszy, położenie
• Otwór kul- • Wcięcie kulszowe - T. i ż. sromowa wewnętrzna
Kość miedniczna prawa, widok od strony bocznej. szowy mniej mniejsze (incisura (a. et v. pudenda interna)
szy (foramen ischiadica minor) - N. sromowy (n. pudendus)
ischiadicum • Więzadło krzyżo- - M. zasłaniacz wewnętrzny
minus) wo-kolcowe (lig. (m. obturatorius internus)
sacrospinale)
Więzadło krzyżo-
wo-guzowe (lig.
sacrotuberale)
P ro c . T e t r a g o n u m s a c r a le
s p in o s u s L 4 (M ic h a e lis i)
S p in a ilia c a
p o s t e r io r
s u p e r io r
C Linie używane do lokalizacji struktur
naczyniowo-nerwowych okolicy
V a s a g lu te a
s u p e r io r a ,
pośladkowej
L in e a s p in o - N .g lu t e u s Prawa i lewa okolica pośladkowa, widok od
- tr o c h a n t e ric a s u p e r io r tyłu. Linie pomocnicze biegną między następu
jącym i punktami: kolec biodrowy tylny górny
M . p ir if o r m is
(punkt boczny czworoboku krzyżowego), guz
V a s a g lu te a kulszowy i krętarz większy.
in fe r io r a ,
N . g lu t e u s • Linia kolcowo-krętarzowa: między jedną
T ro c h a n te r
in fe rio r, trzecią środkową a jedną trzecią górną czę
m a io r
N. p u d en d u s
ścią tej linii, przez otwór nadgruszkowy w y
chodzą naczynia pośladkowe górne.
L in e a t u b e r o - • Linia guzowo-krętarzowa: między jedną
- t r o c h a n t e r ic a trzecią środkową a jedną trzecią przyśrod
kową częścią tej linii biegnie ku dołowi nerw
kulszowy.
• Linia kolcowo-guzowa: pośrodku tej linii,
przez otwór podgruszkowy, wychodzą: nerw
kulszowy, nerw pośladkowy dolny, nerw sro
Tuber L in e a mowy oraz naczynia sromowe wewnętrzne
is c h ia d ic u m s p in o - t u b e r a lis i pośladkowe dolne.
554
Spina iliaca
anterior superior
D Naczynia i n er w y okolicy
M. gluteus po ś la dk ow ej i dołu kuls zow o-
Spina iliaca minimus -odbytow ego
posterior superior
M. tensor Okolica pośladkowa prawa, widok
fasciae latae od tyłu. Usunięto mięśnie poślad
A. glutea superior kowy wielki i pośladkowy średni.
M. piriformis
Zwróć uwagę na przebieg naczyń sro
Nn.glutei superiores M.gemellus mowych wewnętrznych oraz nerwu
superior sromowego wzdłuż ściany bocznej
Nn. glutei inferiores
dołu kulszowo-odbytowego. Struk
Vasa glutea M. obturatorius
tury te biegną w kanale sromowym
inferiora internus
(canalis pudendalis), utworzonym
N. pudendus M. gemellus przez powięź mięśnia zasłaniacza
inferior wewnętrznego (zob. s. 478).
A. et V. pudenda
interna R. arteriae
circumflexae
M. obturatorius femoris medialis
internus
Bursa
Canalis pudendalis trochanterica
M. quadratus
Lig. sacrotuberale
femoris
M. adductor
N. ischiadicus
magnus
M. adductor
M. gracilis
magnus
M. semi R. arteriae
tendinosus circumflexae
femoris medialis
M.semi- M. biceps femoris, N. cutaneus

membranosus Caput longum femoris posterior
Crista iliaca
trójkąt krętarzowo-
M. gluteus Spina iliaca M.gluteus -kolcowo-grzebieniowy
medius anterior superior medius
Spina iliaca
N. gluteus miejsce iniekcji anterior superior
superior przednio-pośladkowych
M. tensor M.tensor
N. ischiadicus M.gluteus
fasciae latae fasciae latae
maximus
M. gluteus ręka na krętarzu
Trochanter maior
maximus większym
Tractus iliotibialis
a b
E Nerw k ul s zo w y i n er w y p o ś la d k o w e gór ne, p oł oż en ie oraz za s a d y b Położenie i granice trójkąta krętarzowo-kolcowo-grzebieniowego:

b e zp ie c zn ej iniekcji do m ięś ni owe j okolica wkłuć znajduje się w przednio-bocznej części okolicy poślad
Okolica pośladkowa prawa, widok od strony bocznej. kowej (okolica iniekcji przednio-pośladkowej). Na przykład, aby wyko
nać iniekcję domięśniową po stronie prawej należy rękę lewą przyło
a W okolicy pośladkowej występują dwa bardzo ważne nerwy: nerw kul
żyć powierzchnią dłoniową na wysokości krętarza większego, a koniec
szowy i nerw pośladkowy górny. Podczas iniekcji domięśniowych igłę
palca wskazującego na wysokości kolca biodrowego górnego przed
należy prowadzić z dużą ostrożnością tak, aby uniknąć uszkodzenia po
niego. Gdy ręka znajduje się w powyższym ułożeniu, wówczas należy
wyższych nerwów. Podczas wkłucia w obrębie trójkąta krętarzowo-kol-
odwieźć palec środkowy od palca wskazującego i skierować igłę pro
cowo-grzebieniowego (trójkąta von Hochstettera) należy się upewnić,
stopadle do powierzchni skóry w obrębie trójkątnego pola leżącego
czy zachowana jest bezpieczna odległość względem tych nerwów.
między dwoma palcami a grzebieniem biodrowym.
555
5.7 Dół kulszowo-odbytowy
Spina iliaca
posterior
superior
M.gluteus
maximus internus
Os coccygis
Fossa
ischioanalis
M. transversus
Lig. anococ perinei
cygeum superficialis Diaphragma
M. transversus urogenitale
M. sphincter perinei
ani externus profundus
A Dół k u ls z o w o - o d b y t o w y , ograni cze nia mięśn iow e Dół kulszowo-odbytowy wypełniony jest w większości tkanką tłuszczową
Okolica pośladkowa lewa i prawa, widok od tyłu. Dół kulszowo-odbytowy [ciało tłuszczowe dołu kulszowo-odbytowego (corpus adiposum fossae
jest to przestrzeń o kształcie piramidy, położona obustronnie, bocznie od ischioanalis)]. Tkanka tłuszczowa jest przesuwalna do dołu i tyłu, co ma
mięśnia dźwigacza odbytu. Podstawa trójściennej piramidy zwrócona znaczenie na przykład podczas wypróżniania i porodu. W obrębie ciała
jest do tyłu, a szczyt w stronę spojenia łonowego. Dół kulszowo-odby tłuszczowego dołu kulszowo-odbytowego biegną gałęzie naczyń sromo
towy jest ograniczony przez następujące mięśnie: wych wewnętrznych i nerwu sromowego (zob. B), których główne pnie
wchodzą do kanału sromowego; zob. A, s. 558.
• mięsień dźwigacz odbytu, od góry i od strony przyśrodkowej,
• mięsień zasłaniacz wewnętrzny, od strony bocznej,
• mięsień poprzeczny głęboki krocza, od dołu,
• mięsień pośladkowy wielki i więzadło krzyżowo-guzowe ograniczają
wejście do dołu kulszowo-odbytowego od tyłu.
556
Prostata Vesica urinaria Peritoneum
Paracystium
Foramen M. levator ani

obturatum
M. obturatorius
internus
Canalis pudendalis M. transversus

et Vasa pudenda perinei profundus
interna et
N. pudendus M. ischio
cavernosus
a Fascia perinei Bulbus penis et Cutis Tela subcutanea et Spatium

superficialis M. bulbospongiosus perinei subcutaneum
Uterus Vagina Peritoneum
Paracolpium
M. levator ani
M. obturatorius
Canalis pudendalis internus
(Vasa pudenda
□ Cavum peritoneale
interna et M. transversus
N. pudendus) perinei profundus
Spatium
Fascia perinei E53 subperitoneale
M. ischio (supralevatorium)
superficialis cavernosus
Fossa ischioanalis
□ spatium
(infralevatorium)
Fascia pelvis visceralis
b Cutis M. bulbo- Vulva Tela subcutanea et Spatium
spongiosus perinei subcutaneum Fascia pelvis parietalis
B Dół k u ls z o w o - o d b y t o w y Dół kulszowo-odbytowy nie zawiera narządów. Położenie narządów

a Miednica mniejsza męska, przekrój w płaszczyźnie czołowej na pozio w miednicy mniejszej wpływa na kształt jam y otrzewnej i przestrzeni
mie gruczołu krokowego. podotrzewnowej. Jama otrzewnej pokryta jest blaszką ścienną i blaszką
b Miednica mniejsza żeńska, przekrój czołowy skośny w osi pochwy. trzewną otrzewnej (narządy wewnątrzotrzewnowe to na przykład jajnik).
Przestrzeń podotrzewnowa wyścielona jest powięziami miednicy (utwo
Jama miednicy dzieli się na trzy części:
rzonymi z blaszki ściennej i trzewnej, zob. s. 183).
• część górna: jama otrzewnej miednicy mniejszej;
• część środkowa: przestrzeń podotrzewnowa (naddźwigaczowa);
• część dolna: dół kulszowo-odbytowy (przestrzeń poddźwigaczowa).
557
5.8 Kanał sromowy i okolica kroczowa

(okolica moczowo-płciowa i odbytowa)
Cauda equina
A Kanał sromow y, t op og ra fi a i zawa rto ść
Prawa połowa miednicy mniejszej, widok od Corpus
strony przyśrodkowej. Usunięto żyły i wszystkie vertebrae L5
mięśnie z wyjątkiem mięśni: lędźwiowego więk
szego, gruszkowatego i zasłaniacza w ew nętrz A. glutea superior
nego. Kanał sromowy jest utworzony przez po A. iliaca (Foramen
więź mięśnia zasłaniacza wewnętrznego. Kanał communis suprapiriforme)
ten rozpoczyna się tuż poniżej kolca kulszo-
A. iliaca interna Plexus sacralis
wego, biegnie w ścianie bocznej dołu kulszowo-
-odbytowego, poniżej łuku ścięgnistego mię M. piriformis
A. iliaca externa
śnia dźwigacza odbytu (arcus tendineus musculi
A. glutea inferior
levatoris ani), w kierunku spojenia łonowego
M. iliopsoas
i tylnego brzegu mięśni przepony moczowo- A. pudenda interna
-płciowej (zob. s. 162). Biegnące w kanale struk et N. pudendus
N. obturatorius
tury naczyniowo-nerwowe (naczynia sromowe (Foramen
wewnętrzne, widoczne są tylko tętnice oraz infrapiriforme)
A. obturatoria
nerw sromowy, zob. B) wychodzą z miednicy
M. coccygeus
mniejszej przez otwór kulszowy większy, a do Spina ischiadica
kanału sromowego wchodzą przez otwór kul Lig. sacrospinale
szowy mniejszy. Struktury kanału sromowego M. obtura
biegną w kierunku spojenia łonowego i tylnego torius internus Foramen ischia
dicum minus
brzegu mięśni przepony moczowo-płciowej.
Symphysis
pubica M. levator ani
A.femoralis Lig. sacrotuberale
A. pudenda interna
M. transversus Arcus tendineus et N. pudendus
perinei profundus musculi levatoris ani (Canalis pudendalis)
A. et V. glutea N. gluteus N.ischia-

B Nerw s r o m o w y i naczynia sr omo we inferior inferior dicus M. piriformis
w ew n ęt rz n e , ga łę z ie d o o d b y tu , krocza
i n ar zą d ów płcio wyc h z e wn ę trz n ych M.gluteus
Okolica pośladkowa i dół kulszowo-odbytowy maximus
po stronie prawej, widok od tyłu. W dole kul- N. pudendus
szowo-odbytowym usunięto całkowicie tkankę
N. cutaneus
tłuszczową oraz częściowo mięsień pośladkowy M. gemellus
femoris
wielki i więzadło krzyżowo-guzowe. Uwidocz posterior superior
niono przebieg nerwu sromowego oraz naczyń
A. et V. M. obtura
sromowych wewnętrznych. Na całym przebiegu torius
pudenda
w kanale sromowym (tutaj niewidoczne, na interna internus
tomiast pokazano przebieg nerwu i naczyń do
Nn. rectales M.gemellus
przodu od więzadła krzyżowo-guzowego) nerw inferior
inferiores
i naczynia oddają liczne gałęzie zaopatrujące od
byt, krocze i zewnętrzne narządy płciowe. W po Lig. anococ M. quadratus
cygeum femoris
łożnictwie bardzo często wykonuje się znieczu
lenia i blokady nerwu sromowego w okolicy Anus Lig.sacro
kolca kulszowego (tzn. przed podziałem na tuberale
Nn. perineales
nerwy odbytnicze dolne, nerwy kroczowe, nerw Tuber
grzbietowy łechtaczki i nerwy wargowe tylne, Nn. scrotales ischiadicum
zob. s. 542). posteriores
M. gluteus
Scrotum maximus
Rr. perineales, N. cutaneus

N. cutaneus femoris posterior femoris posterior
558
N. pudendus, IZZI N. pudendus

Scrotum Nn.scrotales
posteriores i— , N. cutaneus
femoris posterior
I Nn. anococcygei
U Nn.clunium medii
N. pudendus,
N. dorsalis penis I I Nn.clunium superiores
I Nn.clunium inferiores
N. ilioinguinalis et
R. genitalis nervi
genitofemoralis
N. pudendus,
Nn. perineales
C Okolica kro czo wa męska, unerwienie

cz uc iow e (okolica o d b y t o w a i m oc z ow o-
-płciowa)
Ułożenie w pozycji litotomijnej. Aby uwidocznić
przebieg nerwu sromowego, odpreparowano
skórę po stronie lewej (według Mumenthalera).
Ostium urethrae Glans M.bulbo- N. pudendus,

externum clitoridis spongiosus N. dorsalis clitoridis
N. pudendus,
Nn.labiales posteriores
M. gracilis
Labium minus
pudendi M. ischiocavernosus
Ostium vaginae
M. transversus
perinei profundus
M.transversus
perinei
superficialis
Perineum N. cutaneus
femoris posterior,
N. pudendus, Rr. perineales
Nn. perineales
N. cutaneus
femoris posterior
N. pudendus
D Okolica kro czowa żeńsk a, une rwienie

cz uc io w e (okolica o d b y t o w a i m oc z ow o-
Anus -płciowa)
M.sphincter N. pudendus, M. levator M.gluteus Nn.clunium Ułożenie w pozycji ginekologicznej. Aby uwi
ani externus Nn. rectales inferiores ani maximus inferiores docznić przebieg nerwu sromowego, odprepa
rowano skórę po stronie lewej (wg Mumentha
lera).
5.9 Okolica tylna uda i okolica podkolanowa
A Naczynia i n er w y tylnej części uda

Udo prawe, widok od tyłu. Usunięto skórę, po- Crista iliaca
więzie oraz częściowo mięsień pośladkowy
wielki, pośladkowy średni oraz dwugłowy uda
tak, aby uwidocznić przebieg nerwów i naczyń M. gluteus
M. gluteus
wzdłuż powierzchni tylnej uda, od pośladka maximus
medius
do dołu podkolanowego (zob. C). Dla wyeks
Vasa glutea
ponowania rozworu przywodzicieli (przecho superiora,
dzą przez niego tętnica i żyła udowa), mięsień N. gluteus
M.gluteus
półbłoniasty odsunięto nieznacznie na stronę superior
minimus
przyśrodkową (głębokie struktury naczyniowo- N. gluteus
-nerwowe dołu podkolanowego przedstawiono inferior M. piriformis
na F). Okolica tylna uda unaczyniona jest głów
N. pudendus
nie przez gałęzie tętnicy głębokiej uda (tętnice A. circumflexa
przeszywające od pierwszej do trzeciej) oraz N. ischiadicus femoris medialis
przez gałąź głęboką tętnicy okalającej udo przy
A.glutea
środkowej (tutaj niewidoczna). Odcinek bliższy inferior Bursa
nerwu kulszowego unaczyniony jest przez tęt trochanterica
Lig.sacro
nicę towarzyszącą nerwowi kulszowemu (a. co
tuberale M.gluteus
mitans nervi ischiadici), która jest gałęzią tętnicy
maximus
pośladkowej dolnej. Natomiast odcinek dalszy N. cutaneus
femoris
nerwu unaczyniony jest przez gałęzie tętnic M. quadratus
posterior
przeszywających, od pierwszej do trzeciej. femoris
M. obtura
torius A. commitans
internus nervi ischiadici
M. adductor A. perforans I
magnus
M. biceps femoris,
Caput longum
M. adductor
magnus
A. perforans II
A. perforans I
M.gracilis
M. adductor
magnus
M. semi
A. perforans II
tendinosus
A. perforans III
A. perforans Ili Hiatus
adductorius M. biceps femoris,
Caput breve
Hiatus
adductorius A. poplitea
Tractus iliotibialis
Vasa poplitea
N. fibularis
communis
M. semi
membranosus
M. biceps femoris,
Caput longum
N.tibialis
M. plantaris
B Miejsca odejś cia tętnic prz es z yw aj ąc yc h N. cutaneus
po tylnej stronie uda surae medialis N. cutaneus
surae lateralis
Udo prawe, widok od tyłu. Pozostawiono tylko
mięsień przywodziciel wielki, usuwając pozo
stałe mięśnie uda.
Zwróć uwagę, że tętnica udowa wchodzi do M. gastrocnemius
dołu podkolanowego przez rozwór przywodzi
cieli i staje się tętnicą podkolanową.
560
A. etV. N. ischia- M. biceps femoris,

poplitea dicus Caput longum
M. semi Tractus
tendinosus iliotibialis
M. gracilis
M. biceps
A. etV. poplitea femoris
M. gracilis M. biceps
M. semi femoris,
M. plantaris Caput breve
membranosus M. semi
membranosus
N. tibialis N, fibularis
communis M. semi
Rr. musculares tendinosus N.fibularis
(N. tibialis) communis
M. gastro M. gastro
cnemius, cnemius,
Caput laterale A. superior
Caput mediale
M. gastro medialis genus
cnemius. N. cutaneus Bursa subtendi
Caput mediale surae lateralis nea musculi A. superior
gastrocnemii lateralis genus
V. saphena medialis M. plantaris
parva
N.cutaneus A. media genus
M. gastro
surae medialis cnemius,
Bursa musculi
semimembranosi Caput laterale
Lig. popliteum A. inferior

obliquum lateralis genus
C Dół po d k oi a n ow y , ogran iczen ia mięśniowe M. semi A. recurrens

Dół podkoianowy prawy, widok od tyłu. Usunięto skórę, powięzie i tkankę membranosus, tibialis
tendo posterior
tłuszczową.
A. inferior M. plantaris,
medialis genus tendo
N. tibialis
M. adductor
magnus
A. poplitea M. popliteus M. soleus M. triceps

M. gastrocnemius surae
A. superior
F G łę b o k i e struktury n ac z y n i o w o -n e r w o w e w do le p o d k o la n o w y m
lateralis genus
Kolano prawe, widok od tyłu. W celu uwidocznienia przebiegu głębo
A. inferior
kich struktur naczyniowo-nerwowych dołu podkolanowego, częściowo
lateralis genus
usunięto obydwie głowy mięśnia brzuchatego łydki oraz mięśnie kulszo-
A. recurrens wo-podkolanowe. Od części środkowej tętnicy podkolanowej odchodzi
tibialis posterior
pięć gałęzi (niektóre z nich są parzyste), unaczyniających staw kolanowy
Caput fibulae (zob. D):
A. recurrens
• Tętnica górna boczna i przyśrodkowa kolana.
tibialis anterior
• Tętnica środkowa kolana.
• Tętnica dolna boczna i przyśrodkowa kolana.
Jedno naczynie, tętnica środkowa kolana, przebija torebkę stawową stawu

D Tętnica p o d k o la n o w a , ga łę z ie i p rz e bi eg w d ole p o d k o la n o w y m kolanowego na wysokości więzadła podkolanowego skośnego i unaczy-
Kolano prawe, widok od tyłu. Tętnica podkolanowa zaczyna się w rozwo- nia więzadła krzyżowe. Pozostałe naczynia kierują się do przodu, a na
rze przywodzicieli. Na wysokości mięśnia podkolanowego tętnica ta dzieli stępnie na stronę boczną i przyśrodkową, tak aby utworzyć sieć tętniczą
się na tętnicę piszczelową przednią i tętnicę piszczelową tylną. kolana (sieć stawowa kolana). Tętnice wsteczne piszczelowe przednia
i tylna także tworzą sieć stawową kolana. Parzyste tętnice łydkowe una-
czyniają obie głowy mięśnia brzuchatego łydki (zob. D, usunięte na F).
Zwróć uwagę na kaletkę podścięgnową przyśrodkową mięśnia brzucha
tego łydki (bursa subtendinea musculi gastrocnemii medialis), która łączy
się z jam ą stawową stawu kolanowego. Kaletka mięśnia półbłoniastego
A. poplitea (bursa musculi semimembranosi) czasami łączy się z kaletkami podścię-
gnowymi głów mięśnia brzuchatego łydki [w ten sposób w jam ie stawo
wej stawu kolanowego powstaje duży zachyłek, który może się patolo
gicznie powiększać i wówczas tworzy się torbiel dołu podkolanowego,
zwana torbielą Bakera (cysta Bakera); zob. s. 442].
E Wy czu wal noś ć t ęt n ic y p o d k ol a n o w e j w d ole p o d k o la n o w y m

p od c za s bad ania p a l p a c y j n e g o
561
5.10 Okolica goleniowa tylna i kanał kostki przyśrodkowej
M. semi M. biceps
M. semi tendinosus femoris
tendinosus M. biceps M. gracilis
femoris
M. semi M. semi M. plantaris
N. tibialis N. tibialis N. fibularis

M. plantaris communis
M. gastro
cnemius
N. fibularis
communis M. popliteus
A. etV. poplitea
N. cutaneus
surae medialis
Arcus tendineus
V. saphena N. cutaneus musculi solei M. soleus
magna surae lateralis
M. gastrocnemius,
Caput laterale
M. gastrocnemius,
Fascia cruris Caput mediale
(odcięty brzeg)
A. tibialis posterior
R. communicans
V. saphena N.tibialis
parva
A. fibularis
M. flexor digi
torum longus
M. tibialis
posterior
N. saphenus N. suralis
M. fibularis
M. flexor
brevis
hallucis longus
R. perforans
R. commu j>A.fibularis
Malleolus medialis nicans
A,tibialis posterior M.fibularis

longus
N. tibialis
Malleolus lateralis
Retinaculum
N. cutaneus musculorum Tendo calcaneus
N. tibialis, dorsalis pedis flexorum
R. calcaneus
medialis Rete calcaneum
A Struktury n a c zy ni ow o- n e rw ow e, war st wa pow ie rz c h ow n a nią i tylną. Tętnica piszczelowa przednia przebija błonę międzykostną
i g ł ę b o k a przedziału t y l n e g o po d ud z ia goleni (tutaj nie pokazano, zob. B) i przechodzi na stronę przednią go
Goleń prawa, widok od tyłu. leni do przedziału przedniego podudzia. Tętnica piszczelowa tylna bie
gnie razem z nerwem piszczelowym do przodu od łuku ścięgnistego
a Struktury naczyniowo-nerwowe warstwy powierzchownej przedziału
mięśnia płaszczkowatego, w obrębie warstwy głębokiej przedziału tyl
tylnego podudzia: blaszka powierzchowna powięzi goleni, która obej
nego podudzia. Tuż po odejściu od tętnicy podkolanowej tętnica pisz
muje mięsień trójgłowy łydki została częściowo usunięta w odcinku
czelowa tylna oddaje tętnicę strzałkową, a następnie biegnie w dół, do
bliższym.
tyłu od kostki przyśrodkowej, na powierzchnię podeszwową stopy. War
b Struktury naczyniowo-nerwowe warstwy głębokiej przedziału tylnego
stwa głęboka przedziału tylnego podudzia jest jedną z czterech niewiel
podudzia. Częściowo usunięto mięsień trójgłowy łydki oraz blaszkę
kich przestrzeni, tworzących przedziały mięśni goleni („kanały kostno-
głęboką powięzi goleni. Tętnica podkolanowa na wysokości dolnego
-włókniste"). Przedziały te są potencjalnymi miejscami, gdzie w wyniku
brzegu mięśnia podkolanowego dzieli się na tętnicę piszczelową przed
urazów naczyniowych powstają zespoły przedziałów (zob. s. 567).
562
A. poplitea A. tibialis Truncus A. tibialis Truncus M. popli- A. tibialis

A. superior A. superior A. poplitea anterior fibulotibialis anterior fibulotibialis teus anterior
medialis genus lateralis genus
M. popli
Aa. surales
A. inferior teus
lateralis genus
A. media
genus A. recurrens
tibialis
A. inferior posterior A.tibialis
medialis genus posterior
A. recurrens
A. tibialis tibialis
anterior anterior A. fibularis A. fibularis
Membrana
A.tibialis
interossea
posterior Tętnica p o d k ol a n o w a , g a łę z ie podkolanowej do tyłu od mięśnia podkola
cruris
i zmienności (wg Lipperta i Pabsta) nowego (4% przypadków).
A.fibularis Typowy podział: tętnica piszczelowa przednia Tętnica strzałkowa jest gałęzią tętnicy pisz
odchodzi od tętnicy podkolanowej do tyłu od czelowej przedniej (= pień piszczelowo-strzał-
mięśnia podkolanowego, a tętnica podkola kowy, 1 %).
Rr. muscu nowa następnie przedłuża się w tętnicę pisz Pień piszczelowo-strzałkowy odgałęzia się
lares czelową tylną (tzn. tętnica podkolanowa dzieli powyżej mięśnia podkolanowego ( 1 %).
się na tętnicę piszczelową przednią i tylną). Tętnica piszczelowa przednia odchodzi od
W odcinku dalszym, od tętnicy piszczelowej tętnicy podkolanowej powyżej mięśnia pod
tylnej odgałęzia się tętnica strzałkowa. kolanowego ( 1 %).
Tętnica piszczelowa przednia i tętnica strzał Tętnica piszczelowa przednia biegnie między
kowa odchodzą wspólnym pniem od tętnicy mięśniem podkolanowym a piszczelą ( 1 %).
R. com R. perforans
municans
Rr. malleolares Rr. malleolares

mediales laterales
Mm. compartimentum Mm. flexores profundi
R. calcaneus cruris laterale (fibulare)
Aa. plantares
lateralis Mm. flexores
Mm. compartimentum superficiales
R. calcaneus Rete cruris anterius
medialis calcaneum (extensorium)
Tibia N. tibialis,
B Tętnice p od ud zia A. tibialis
Widok od tyłu. posterior
Retinaculum muscu
lorum extensorum
superius
Rr. malleolares
Malleolus medialis/ mediales
Bursa subcutanea
malleoli medialis M. tibialis
A. tibialis
posterior
posterior Retinaculum muscu
lorum extensorum M. flexor digi
inferius torum longus
D Wyczu waln ość tęt n ic y piszc zelowej tylnej
poniżej i do tyłu od kostki prz yśrodkow ej M.tibialis anterior
M. flexor
hallucis longus
Aa. tarsales
mediales Tendo
calcaneus
M. extensor hallucis
longus, tendo R. calcaneus
medialis
A. plantaris medialis,
R. superficialis Canalis
malleolaris
medialis
Retinaculum
musculorum
flexorum
Os meta- A. et N. plantaris M. abductor A. et N. plantaris A. et N. plantaris

tarsi I medialis hallucis medialis lateralis
E Struktury n ac zy n i o w o -n e rw o w e kanału kostki prz yśrodkow ej palców, m. zginacz długi palucha), które objęte są pochewkami mazio
Stopa prawa, widok od strony przyśrodkowej. Struktury naczyniowo-ner wym i. Zwróć uwagę, że w kanale kostki przyśrodkowej nerw piszczelowy
wowe warstwy głębokiej przedziału tylnego podudzia przechodzą na po dzieli się na nerw podeszwowy przyśrodkowy i boczny, a tętnica pisz
deszwę stopy w kanale kostki przyśrodkowej, między troczkiem mięśni czelowa tylna na tętnicę podeszwową przyśrodkową i boczną. Ucisk na
zginaczy a kostką przyśrodkową. Naczynia i nerwy biegną razem ze ścię nerwy w kanale kostki przyśrodkowej wywołuje zespół kanału kostki
gnami mięśni zginaczy długich (m. piszczelowy tylny, m. zginacz długi przyśrodkowej (zob. s. 541).
563
5.11 Podeszwa stopy
Aa. digitales Aa. digitales

plantares propriae plantares propriae
Nn.digitales Nn.digitales
plantares proprii plantares proprii
M. flexor
digitorum
brevis, tendo
Aa. meta M. flexor

tarsales hallucis
plantares longus,
tendo
Nn. digitales
N. plantaris Nn. digitales
plantares
medialis plantares
communes N. plantaris communes
A. plantaris lateralis,
A. plantaris medialis, R.superficialis A. plantaris
lateralis R. superficialis medialis,
N. plantaris R. superficialis
Aponeurosis lateralis,
plantaris R. profundus A. plantaris
medialis,
N. plantaris A. plantaris R. profundus
lateralis, medialis, M. quadratus
Rr. superficiales R. profundus plantae M. flexor
digitorum
N. plantaris A. et V. longus,
medialis, plantaris tendo
R. superficialis lateralis
Sulcus plantaris N. plantaris
lateralis N. plantaris medialis
Sulcus plantaris
medialis lateralis
M. abductor
M. abductor hallucis
M. abductor
hallucis digiti minimi
Aponeurosis
M. flexor plantaris
digitorum
brevis
A Tętnice i n e r w y p o d e s z w o w e s to p y (warstwa powierz ch own a) B Tętnice i n er w y p o d e s z w o w e s to p y (warstwa pośrednia)

Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. Po odpreparowaniu i usunię Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. Odpreparowano i usunięto
ciu skóry oraz tkanki podskórnej uwidoczniono rozcięgno podeszwowe, rozcięgno podeszwowe oraz mięsień zginacz krótki palców.
a także powierzchowne naczynia i nerwy.
C Tętnice p o d e s z w o w e sto py: zmienności

Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. Na rycinach przedstawiono Aa. metatarsales
plantares
cztery najczęstsze zmienności (wg Lipperta i Pabsta):
,------ A------ v A. plantaris profunda
a Łuk podeszwowy głęboki (arcus plantaris profundus) i odchodzące od
niego tętnice podeszwowe śródstopia (aa. metatarsales plantares) po
wstają z tętnicy podeszwowej głębokiej (a. plantaris profunda), gałęzi
tętnicy grzbietowej stopy (a. dorsalis pedis) (53% przypadków),
b Pierwsza do trzeciej, tętnice podeszwowe śródstopia odchodzą od
tętnicy podeszwowej głębokiej, gałęzi tętnicy grzbietowej stopy,
a czwarta tętnica podeszwowa śródstopia od gałęzi głębokiej odcho
dzącej od tętnicy podeszwowej bocznej (19% przypadków),
c Pierwsza i druga, tętnice podeszwowe śródstopia odchodzą od tęt
nicy podeszwowej głębokiej, gałęzi tętnicy grzbietowej stopy, a trze
cia i czwarta, tętnice podeszwowe śródstopia od gałęzi głębokiej tęt
nicy podeszwowej bocznej (13% przypadków),
d Łuk podeszwowy głęboki oraz pierwsza do czwartej tętnice pode
szwowe śródstopia odchodzą od gałęzi głębokiej tętnicy podeszwo plantaris profundus
wej bocznej (7% przypadków). lateralis
564
Aa. digitales
plantares propriae
Nn.digitales
plantares proprii M. flexor D Tętnice i n er w y p o d e s z w o w e st o p y
digitorum longus, (warstwa g łę b ok a)
tendo Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. Aby
M. flexor
digitorum brevis, Mm. lumbricales uwidocznić łuk podeszwowy głęboki oraz gałąź
tendo głęboką tętnicy podeszwowej bocznej odprepa-
rowano i usunięto rozcięgno podeszwowe, mię
Caput
Mm. interossei transversum sień zginacz krótki palców, ścięgna mięśnia zgi-
plantares , M.adductor nacza długiego palców oraz głowę skośną mię
Caput hallucis
śnia przywodziciela palucha.
Aa. metatarsales obliquum
plantares Zwróć uwagę, że gałąź powierzchowna nerwu
podeszwowego bocznego (r. superficialis nervi
M. flexor
Arcus plantaris hallucis brevis plantaris lateralis) i tętnica podeszwowa boczna
profundus biegną w bruździe podeszwowej bocznej, a gałąź
A.plantaris medialis, powierzchowna nerwu podeszwowego przy
R. profundus
N. plantaris środkowego (r. superficialis nervi plantaris me
lateralis, M. flexor dialis) i tętnica podeszwowa przyśrodkowa
R. profundus hallucis longus, biegną w bruździe podeszwowej przyśrodkowej
tendo
(zob. A). Gałęzie powierzchowne tętnicy pode
M. quadratus
plantae szwowej przyśrodkowej i bocznej zaopatrują
A. plantaris medialis
w krew systemy komór uciskowych (ciśnienia)
A.etV. podeszwy ważne z punktu widzenia mechani-
plantaris N. plantaris
niki chodu (zob. s. 472).
lateralis medialis
N. plantaris M. abductor
lateralis hallucis
M. flexor
digitorum Aponeurosis
brevis plantaris
Aa. digitales A. hallucis

plantares propriae plantaris medialis
Aa. digitales
plantares communes
Rr. perforantes
R. plantaris
distales
profundus arteriae
Aa. metatarsales dorsalis pedis
E Tętnice p o d e s z w o w e plantares
Stopa prawa, widok od strony podeszwowej. R. superficialis A. plantaris
Łuk podeszwowy głęboki powstaje z tętnicy po Rr. perforantes medialis
proximales R. profundus
deszwowej głębokiej, odchodzącej od tętnicy
grzbietowej stopy oraz z gałęzi głębokiej od A.digitalis Arcus plantaris
chodzącej od tętnicy podeszwowej bocznej i na plantaris V profundus
stronie podeszwowej stopy tworzy łuk tętniczy. A.plantaris lateralis,

Obydwa naczynia tworzące łuk podeszwowy R. profundus
głęboki często mają różne rozmiary. Dlatego A. plantaris
też tętnice podeszwowe śródstopia od pierw A. plantaris medialis
szej do czwartej, które zwykle odchodzą od lateralis
łuku podeszwowego głębokiego mogą mieć
zm ienne miejsca odejścia i obszary zaopatrze
A. tibialis
nia (zob. C).
posterior
565
5.12 Okolica goleniowa przednia i grzbiet stopy:

unerwienie skóry
C aput
b re v e
P a te lla M . b ic e p s T ra c tu s
fe m o r is ilio t ib ia lis
C aput
lo n g u m
P a te lla
P e s a n s e r in u s N. c u t a n e u s
L ig . p a t e lla e s u p e r f ic ia lis s u r a e la te r a lis
(M . s a r t o r iu s ,
M . g r a c ilis , N .f ib u la r is
M s e m it e n d in o s u s ) c o m m u n is C o n d y lu s
la te r a lis t ib ia e
M . g a stro C a p u t f ib u la e
c n e m iu s S e p tu m
M .f ib u la r is in t e r m u s c u la r e
lo n g u s M .t ib ia lis c r u r is a n t e r iu s
a n t e r io r
N. c u ta n e u s N . f ib u la r is
płaszczyzna
s u r a e la te r a lis p ro fu n d u s
przekroju dla C
N .f ib u la r is
M . g a stro
R r. m u s c u la r e s c n e m iu s s u p e r f ic ia lis
M .fib u la r is
N .c u t a n e u s
N .f ib u la r is lo n g u s
s u r a e m e d ia lis
p ro fu n d u s
M .e x t e n s o r (N .t ib ia lis )
h a llu c is lo n g u s M .t ib ia lis
A . e t V . t ib ia lis a n t e r io r
R. c o m m u
a n t e r io r
n ic a n s
M . e xte n s o r
M .e x t e n s o r
d ig it o r u m
M . s o le u s M . s o le u s
lo n g u s
N .f ib u la r is
N .s u r a lis
M .f ib u la r is R e t in a c u lu m
b r e v is m u s c u lo r u m
e x t e n s o r u m s u p e r iu s
R e t in a c u lu m N .f ib u la r is
m u s c u lo r u m M a lle o lu s s u p e r f ic ia lis
e x t e n s o r u m in fe riu s m e d ia lis
N. c u ta n e u s A . d o r s a lis p e d is F a sc ia c r u r is
d o r s a lis la te r a lis
M .e x t e n s o r
N .c u t a n e u s h a llu c is b r e v is
d o r s a lis in t e r m e d iu s N. c u ta n e u s N. c u t a n e u s
M . e x te n s o r d o r s a lis d o r s a lis
N. c u t a n e u s h a llu c is lo n g u s , m e d ia lis in t e r m e d iu s
d o r s a lis m e d ia lis te n d o
N. fib u la r is
A a . m e t a t a r s a le s N . f ib u la r is M a lle o lu s p r o fu n d u s ,
d o r s a le s p ro fu n d u s la te r a lis R. c u t a n e u s
R r. c a lc a n e i
la te r a le s
A Struktury naczyniowo-nerwowe, przedział przedni podudzia d o r s a lis la te r a lis
oraz grzbiet stopy

Goleń prawa i stopa w zgięciu podeszwowym, widok od przodu. Usunięto B Nerw strzałkowy wspólny, podział na nerw strzałkowy
skórę, tkankę podskórną i powięzie. Mięsień piszczelowy przedni i mię powierzchowny i głęboki
sień prostownik długi palucha odsunięto tak, aby uwidocznić naczynia Goleń prawa, widok od strony bocznej. Mięsień strzałkowy długi i pro
piszczelowe przednie (= tętnica i żyła piszczelowa przednia). W miejscu stownik długi palców usunięto w odcinku początkowym, poniżej głowy
przejścia goleni w grzbiet stopy tętnica piszczelowa przednia biegnie do strzałki i kłykcia bocznego piszczeli. Nerw strzałkowy wspólny dzieli się
tyłu od ścięgna mięśnia prostownika długiego palucha. Poniżej troczka w części bliższej przedziału bocznego goleni. Nerw strzałkowy powierz
prostowników tętnica piszczelowa przednia staje się tętnicą grzbietową chowny pozostaje w tym przedziale, a nerw strzałkowy głęboki przebija
stopy. Na grzbiecie stopy tętnica grzbietowa stopy biegnie bocznie od przegrodę międzymięśniową przednią goleni i kieruje się ku dołowi ra
ścięgna mięśnia prostownika długiego palucha razem z gałęzią koń zem z naczyniami piszczelowymi przednimi do przedziału przedniego
cową nerwu strzałkowego głębokiego (miejsce, w którym bada się tętno goleni (na C przedstawiono przekrój poprzeczny przedziałów podudzia).
na stopie przedstawiono na E). Nerw strzałkowy głęboki biegnie do tyłu
od troczka dolnego mięśni prostowników, gdzie może dochodzić do jego
uciśnięcia (objawami są zaburzenia czucia w obrębie palca pierwszego
i drugiego).
566
Caput
fib u la e
Compartimentum cruris
anterius (extensorum) T ib ia
S e p tu m
• M . t ib ia lis a n t e r io r
N. fib u la r is p r o f u n d u s ,
• M . e x t e n s o r d ig it o r u m lo n g u s A , e t V. t ib ia lis a n t e r io r
c r u r is a n t e r iu s
• M .e x t e n s o r h a llu c is lo n g u s
N. sa p h en u s,
N .f ib u la r is
V. s a p h e n a
Compartimentum cruris ma9na Compartimentum cruris
laterale (fibularium) ---------------------- posterius (flexorum).
Pars profunda
• M .fib u la r is lo n g u s F ib u la M e m b ra n a
• M . fib u la r is b r e v is in t e r o s s e a c r u r is • M .t ib ia lis p o s t e r io r
S e p tu m • M . fle x o r d ig it o r u m lo n g u s
in t e r m u s c u la r e N, t ib ia lis , . M .f le x o r h a llu c is lo n g u s
c r u r is p o s t e r iu s A . e t V . t ib ia lis
p o s t e r io r
A . e t V. f ib u la r is Compartimentum cruris
posterius (flexorum),
Pars superficialis
F a s c ia c r u r is , F a s c ia c r u r is , • M . t r ic e p s s u r a e
la m in a N. s u r a lis , la m in a s u p e r f ic ia lis ■ M . p la n t a r is
p r o fu n d a V .s a p h e n a p a r v a
C Przedziały podudzia i struktury naczyniowo-nerwowe zespół mięśnia piszczelowego przedniego). Do najbardziej narażonych
Podudzie prawe, przekrój poprzeczny wykonany poniżej (na szerokość struktur należą naczynia i nerwy warstwy głębokiej przedziału tylnego
ręki) szyjki strzałki (poziom płaszczyzny przekroju zaznaczono na A). Wi podudzia (tętnica i żyły piszczelowe tylne oraz nerw piszczelowy) i prze
dok od dołu. Ograniczenia czterech przedziałów podudzia wyznaczają działu przedniego podudzia (tętnica i żyły piszczelowe przednie oraz
przegrody międzymięśniowe, błona międzykostna goleni oraz blaszka nerw strzałkowy głęboki). Do charakterystycznych objawów fazy ostrej
powierzchowna i głęboka powięzi goleni. W niedużych przestrzeniach zespołu mięśnia piszczelowego przedniego należą silny ból oraz niemoż
przedziałów kostno-włóknistych ku dołowi biegną struktury naczyniowo- ność zgięcia grzbietowego palców stopy podczas przeciwstawnego dzia
-nerwowe. W wyniku obrzęku mięśni lub krwiaka powstałego na skutek łania mięśni zginających stopę podeszwowo. Prowadzi to do „szponia-
złamania może dochodzić do wzrostu ciśnienia w tkankach, a tym samym stego" ustawienia palców stopy. Na tym etapie, w stanach nagłych, jedyną
do ucisku struktur naczyniowo-nerwowych. Wszystko to może prowadzić skuteczną metodą leczenia jest nacięcie powięzi podudzia. Efektem ta
do miejscowego niedokrwienia, a następnie, w ciągu kilku godzin, do kiego zabiegu jest natychmiastowa dekompresja w przedziale podudzia
nieodwracalnego uszkodzenia mięśni i nerwów (zespół przedziałów np. i zmniejszenie ucisku na naczynia zaopatrujące mięśnie.
E Wyczuwalność tętna na stopie

Tętnica grzbietowa stopy wyczuwalna jest na grzbiecie stopy, bocznie
od ścięgna mięśnia prostownika długiego palucha. Dodatkowo, pod
czas badania tętna na stopie, u pacjenta z podejrzeniem choroby naczy
niowej kończyn dolnych, ważna jest ocena temperatury skóry okolicy
stopy (w wyniku zmniejszonego przepływu krwi jedna stopa jest wyraź
nie chłodniejsza i bledsza). Badanie najlepiej rozpocząć od oceny tętna
na tętnicy udowej w pachwinie, a następnie należy skierować się do dołu
podkolanowego (t. podkolanowa), w okolicę kanału kostki przyśrodkowej
(t. piszczelowa tylna) oraz na grzbiet stopy (t. grzbietowa stopy, która jest
gałęzią końcową tętnicy piszczelowej przedniej). W trakcie oceny bada
nego tętna zawsze należy porównać je z tętnem na drugiej kończynie. Na
leży zwrócić uwagę, że podczas obrzęku kończyny tętno na stopie może
D Nerwy skórne grzbietu stopy być trudne lub niemożliwe do zbadania. Tętno najlepiej badać u pacjenta
Stopa prawa, widok od strony grzbietowej. w pozycji stojącej.
567
89S
•fempazjd f0 MO|0 ZDzsid Ad j u t i po 0 Dfezp

-oijDpo 0 iz$ p 6 z 0 zjd 0 | u m 9 |6 'aa0 j >| m Au b m
-Ajjedoez js 0 f Adojs I 0 jq zj 6 0 ? 'bdown dojm z

•npozjd po >|opiM 'e/v\ejd eup p euAzDuo>|
A d o ;s ; ;u d | o 6 a D m ^ j. g
psouu 0 jujz ouo|Mepp 0 Zjd q eN A do p f0M O i0jqzj6 (z^jAAod fe>|oq^6 \ feuAAoqD

S 0 |P S JO p -zj0(Mod £>jzse|q 'feujo>jspod 5>jue>p '5jo >js
npd !>pai>j ^(UAAopojd zejo MOD|ed |>pai>i >)|u
sa|ei!6 !p’ev o ^ ju n s n 'f0M Oi0!qzj6 A u o jp po >jopiM ' iu Aaa
M opojd i p i s ^ w 0 ?>jeł oi^mnsn ‘MODpd 0 6 0 ( 6
S0 }uejap 0 d jy ri|p e>|!UMOisojd emsSiw !tueu 6 £ps 0 z wozej -OMzsopod np& |6z m euoiM epn e/v\ejd e d o is
s a |e s jo p
A d o js n ) d i q z j 6 A /vueu \ a D j u ^ i v
S0 |esjeppurev
epunpjd
suełUB|d'v
eienDJB’v
S(p0 d S!|esjop-v S 0 |B S JO p
S0 |ej!6 jp-ev
s;|0 Jdê| s!|BSjg ; ‘v
si|e!p0 LU jou0 }ue

suB|O0 ||euJV S 0 |B S JO p
S!|BJ0 ^B| jou0 ;ue S0 |ei!6 |p-UN

S jJ B |O 0 ||B lU ‘ V
suejo.pi0 d y sn0UB;n3-y opu0 i

'suB|nqyv 'snpunpjd 'SjA0jq p sn6uo|
suB|nqyN iunjoj!6 !p
JO S U 0 1 X 0 '1/^
opu0; 'S|A0jq p
sn6 uo| spn||eq S0|esjop
JOSU0 JX0 i/v/ S 0 |e sje p p w e v
epunpjd S 0 |e s jo p
sue;ue|d’v |0 ssoj0 łuruji/\|
J O U 0 JU B
S!|e;qpv
BJBnDJB'V
0 0
s u n jD B SSOJ JU!
3e|p nfojâzjd
euzAzDzse^d
0
e u e j q a i |/\| Sj|ej0 p|
sjiesjerv
sjp0 d
sjiesjop’v s|A0jq ujnjoi!6|p
JO S U 01 X 0-|/\|
JOU0JUB Sjieiqp
su0 jjnD0 j ’v S (A 0 jq spn||eq
J O S U 0 JX 0 i/\j
s n u 0 6 S j|B !p 0 iu
jou0 }ue
jou0 p r v s||0 !q.U*V snpunpjd
suepqyN
snu 06s ;| 0J d ) 0|
jou0 ju rv Sj|ej0 ie| jou 0 p e
s u e | O 0 || e u r v
snu0 6 S!|0 !p0 tu
jou0 dns-\/
opu0 i
snu 06S || 0J 0^0| 'jou 0;ub S!|0;qp 'iai
jou0 dn sy
snuopnppe 6
s n u o | s p n ||e q suejo^j0 d ’y
srnejH josu0 łX0 j/v 'sue|nqyv
e0 ;i|dodv
snu6 ew piqii e|nq!j

jopnppe-|/\j
Adop n p jq z j6 aDjUłî £|/S
o u z o y D jS o d o i D ju io jo u o :Am j b u / d i u Az d d n •$ Du/op o u Azd u o })

N. c u t a n e u s
M m . in te r d o r s a lis M . e xte n s o r
ossei in t e r m e d iu s d ig it o r u m lo n g u s N . fib u la r is
M . e xte n s o r p ro fu n d u s
A . d o r s a lis p e d is
O ssa m e ta
t a r s i lll- V M . e x te n s o r
h a llu c is b re v is
M .e x t e n s o r
d ig it o r u m lo n g u s M . e x te n s o r
N. c u ta n e u s
d o r s a lis la te r a lis N. c u t a n e u s
d o r s a lis m e d ia lis
A . m e t a t a r s a lis
O s m e t a t a r s i II
d o r s a lis
O s c u n e if o r m e
M. ab d u cto r m e d ia le
d ig it i m in im i
M . t ib ia lis a n t e r io r
M. opponens
d ig it i m in im i L a m in a p r o f u n d a ,
F a s c ia p la n t a r is
m in im i b r e v is N. sa p h en u s,
R. c u ta n e u s
A . e t V. p la n t a r is
la te r a lis M . a b d u cto r
h a llu c is
S e p tu m
p la n t a r e la te r a le N. p la n t a r is la te r a lis ,
R. p ro fu n d u s
N. p la n t a r is la te r a lis ,
R , s u p e r f ic ia lis M .f le x o r h a llu c is
b r e v is
M . q u a d ra tu s
p la n ta e M . fle x o r h a llu c is
M . f ib u la r is
lo n g u s , M .f le x o r A r c u s p la n t a r is S e p t u m p la n t a r e
te n d o d ig it o r u m b r e v is p ro fu n d u s m e d ia le
C Struktury naczyniowo-nerwowe podeszwy stopy Zwróć uwagę na blaszkę głęboką powięzi podeszwowej, w obrębie której
Stopa prawa, przekrój czołowy na wysokości kości klinowatej przyśrodko biegną (otoczone tkanką łączną i chronione przez nią) głębokie struktury
wej (miejsce przekroju zaznaczono na A), widok od przodu (wg Raubera naczyniowo-nerwowe podeszwy (łuk podeszwowy głęboki i gałąź głę
i Kopscha). boka nerwu podeszwowego bocznego) (aby prześledzić ułożenie prze
działów zob. s. 523).
D Unaczynienie grzbietu stopy, zmienności

(wg Lipperta i Pabsta)
a Wszystkie tętnice grzbietowe śródstopia (aa.
metatarsales dorsales) odchodzą od tętnicy
grzbietowej stopy (2 0 % przypadków),
b Czwarta tętnica grzbietowa śródstopia od
chodzi od gałęzi przeszywającej z podeszwy
stopy (6 % przypadków),
c Trzecia i czwarta tętnica grzbietowa śródsto
pia odchodzą od gałęzi przeszywającej z tęt
nic podeszwowych śródstopia (5% przypad
ków).
d Tylko pierwsza tętnica grzbietowa śródsto
pia odchodzi od tętnicy grzbietowej stopy
A . d o r s a lis A . d o r s a lis (40% przypadków).
p e d is p e d is e Wszystkie tętnice grzbietowe śródstopia od
R r. p e r f o chodzą od gałęzi przeszywającej z tętnic po
ra n te s deszwowych śródstopia ( 1 0 % przypadków),
A a. m e ta A . m e ta
t a r s a le s t a r s a lis f Tylko pierwsza tętnica grzbietowa śródsto
d o r s a le s I - I V d o r s a lis I pia odchodzi od gałęzi przeszywającej (5%
przypadków).
569
Dodatki
Wykaz literatury ................................................................................. 573
Skorowidz terminów łacińskich.................................................... 575
Skorowidz terminów polskich ...................................................... 589

Wykaz literatury
Bahr, M., M .Frotscher: Duus'Neurologisch-topische Diagnostik, 8 .ed. Koebke, J.: Anatomie des Handgelenkes und der Handwurzel, Unfallchi-
Thieme, Stuttgart 2003 rurgie 14(1988), 74-79
Baumgartl, F.: Das Kniegelenk. Springer, Berlin 1969 Kristie, R.V.: General Histology of the Mammals. Springer, Berlin 1985
Kubik, S.: Lymphsystem der oberen Extrem itat. In: Lehrbuch der Lym
Chassard, J., C. Lapine: Etude radiologique de I'arcade pubienne chez la phologie fur Mediziner und Physiotherapeuten (M. Foldi, S. Kubik),
femme enceinte. J Radiol Electrol 7 (1923), 113 G. Fischer, Stuttgart 1989
Christ, B., F.Wachtler: Medizinische Embryologie. Ullstein Medical, Wies Kummer, B.: Biomechanik der W irbelgelenke. In: Meinicke, F.-W.:
baden 1998 Die Wibelbogengelenke. Hippokrates, Stuttgart 1983
Debrunner, A. M.: Orthopadie. Die Stórungen des Bewegungsapparates Lehnert, G.: Dopplersonographische Diagnostik der erektilen Dysfunk-
in Klinik und Praxis, 2.ed. Hans Huber, Stuttgart 1985 tion unter Anwendung des Papaverintests, Dissertation, Universitat
Debrunner, H.U.: Gelenkmessung (Neutral-O-Methode), Langen- Kiel (Medizinische Fakultat) 1995
messung, Umfangmessung. AO-Bulletin, Bern 1971 Lelievre, J.: Pathologie du Pied, 2. ed. Masson, Paris 1961
Drews, U.:Taschenatlas der Embryologie. Thieme, Stuttgart 1993 Lippert, H., R.Pabst: Arterial Variations in Man. Bergmann, Munchen 1985
Loeweneck, H.: Diagnostische Anatomie. Springer, Berlin 1981
Faller, A.: Anatomie in Stichworten. Enke, Stuttgart 1980 Lullmann-Rauch, R.: Histologie.Thieme, Stuttgart 2003
Feneis, H., W. Dauber: Anatomisches Bildworterbuch, 8 . ed. Thieme, Stutt Lundborg, G., R.Myrhage, B. Rydevik:The vascularization of human fle
gart 1999 xor tendons within the digital synovial sheath region - structural and
Ficat, P.: Pathologie Femoro-Patellaire. Masson, Paris 1970 functional aspects. J. Hand Surg.2 (1977), 417-427
Foldi, M., S. Kubik: Lehrbuch der Lymphologie. G. Fischer, Stuttgart 1993 Luschka, H.: Die Halbgelenke des menschlichen Korpers. Reiner, Berlin
Frick, H., H.Leonhardt, D .Starek: Allgemeine und spezielle Anatomie. 1858
Taschenlehrbuch der gesamten Anatomie, Bd. 1-2, 4 .ed.Thiem e,
Stuttgart 1992 Masuhr, K.F., M .Neumann: Neurologie (Duale Reihe), 4.ed. Hippokrates,
Fritsch, H.: W. Kuhnel: Taschenatlas der Anatomie, Bd.2, Thieme, Stuttgart Stuttgart 1998
2001 M olier,T. B., E.Reif:Taschenatlas der Rontgenanatomie, 2 .ed.Thiem e,
Stuttgart 1998
Goerke, K.:Taschenatlas der Geburtshilfe. Thieme, Stuttgart 2002 Mubarak, S. J., A. R. Hargens: Compartment Syndromes and Volkamn's
Grants Anatomie: Lehrbuch und Atlas (A.M .R.Agur), Enke, Stuttgart 1999 Contracture, W.B. Sanders, Philadelphia 1981
Mumenthaler, M., M.Stbhr, H.Muller-Vahl: Lasion peripherer Nerven und
Hansen, K., K.Schliack: Segmentale Innervation, 2 .ed.Thiem e, Stuttgart radikulare Syndrome, 8 . ed.Thiem e, Stuttgart 2003
1962
Hees, H.: Grundriss und Atlas der Mikroskopischen Anatomie des Netter, F. H.: Farbatlanten der M edizin.Thiem e, Stuttgart
Menschen, Bd. 1: Zytologie und Allgemeine Histologie, 12.ed. Gustav Niethard, F. U., J.Pfeil: Orthopadie (Duale Reihe), 3.ed. Hippokrates,
Fischer, Stuttgart 1996 Stuttgart 1997
Henne-Bruns, D., M.Durig, B. Kremer: Chirurgie, 2 .ed.Thiem e, Stuttgart Niethard, F. U.: Kinderorthopadie. Thieme, Stuttgart 1997
2003
Hepp, W. R.: Radiologie des Femoro-Patellargelenkes. Bucherei des O'Rahilly, R., F. Muller: Developmental Stages in Human Embryos.
Orthopaden, Bd.37, Enke, Stuttgart 1983 Carnegie Institution of Washington, Publication 637 (1987)
Hilgenreiner, H.: Zur Friihdiagnose der angeborenen Hiiftgelenks-
verrenkung. Med K lein .21, 1925, Hippokrates, Stuttgart 1981 Pauwels, F.: Eine neue Theorie uber den Einfluss mechanischer Reize auf
Hochschild, J.: Strukturen und Funktionen begreifen, Bd. 1 -2 ,Thieme, die Differenzierung der Stutzgewebe (X). Beitrag zur funktionellen
Stuttgart 1998, 2002 Anatomie und kausalen Morphologie des Stutzapparates. Z.Anat.
Huter-Becker, A., H. Schewe, W. Heipertz: Physiotherapie Bd. 1: Entwickl.-Gesch. 121 (1968), 478-515
Biomechanik, Arbeitsmedizin, Ergonom ie.Thieme, Stuttgart 1999 Petersen, W., B.Tillm ann: Z.O rthop. 137 (1999), 31-37
Pette, D., R.S. Staroń: Transitions of muscle fiber phenotypic profiles.
Junghanns, H.: Die funktionelle Pathologie der Zwischenwirbelscheibe Histochem Cell Biol 115 (5) (2001), 359-379
als Grundlage fur klinische Betrachtungen. Langenbecks Arch. Klin. Platzer, W.: Taschenatlas der Anatomie, Bd.1,Thiem e, Stuttgart 1999
Chir. 267 (1951), 393-417 Platzer, W.: Atlas der topographischen Anatom ie.Thieme, Stuttgart 1982
Kahle, W., M .Frotscher: Taschenatlas der Anatomie, Bd.1, Thieme, Stutt Rauber/Kopsch: Anatomie des Menschen, Bd. 1-4 , Thieme, Stuttgart.
gart 2 0 0 1 Band 1, 2.ed.: 1997, Band 2-3:1987, Band 4: 1988
Kapandji, I. A.: Funktionelle Anatomie der Gelenke, Bd. 1-3, 2. ed. Enke, Rohen, J.W .:Topographische Anatomie, 10. ed. Schattauer, Stuttgart
Stuttgart 1992 2000
Kaufmann, P.: Reife Plazenta. In: Becker, V.,T. H.Schiebler, F. Kubli: Die Pla- Rohen, J. W., C. Yokochi, E. Lutjen-Drecoll: Anatomie des Menschen, 4. ed.
zenta des Menschen. Thieme, Stuttgart 1981 Schattauer, Stuttgart 2000
Klinke, R.: S. Silbernagl: Lehrbuch der Physiologie, 3. ed.Thiem e, Stutt Romer, A. S., T. S. Parson: Vergleichende Anatomie der W irbeltiere, 5. ed.
gart 20 0 1 Paul Parey, Hamburg und Berlin 1983
573
Wykaz literatury
Sadler,T.W.: Medizinische Embryologie, lO .ed.Thiem e, Stuttgart 2003 von Hochstetter, A., H .K.von Rechenberg, R. Schmidt: Die intragluteale
Scheldrup, E. W.: Tendon sheath patterns in the hand. Surg. Gynec. Obe- Injektion, Thieme, Stuttgart 1958
stetr.93 (1951), 16-22 von Lanz, T., W .Wachsmuth: Praktische Anatomie, Bd. 1/3, Arm, 2.ed.
Schmidt, H.M., U.Lanz: Chirurgische Anatomie der Hand, 2.ed.Thiem e, Springer, Berlin 1959
Stuttgart 2003 von Lanz, T„W .W achsmuth: Praktische Anatomie, Bd. 1/4, Bein und Statik,
Schumpelick, V.: Hernien, 4. ed. Thieme, Stuttgart 2000 Springer, Berlin 1972
Schunke, M.: Funktionelle Anatomie -Topographie und Funktion des
Bewegungssystems. Thieme, Stuttgart 2000 Weber, U.: Orthopadische Mikrochirurgie (Hrsg. Weber, Greulich, Spar-
Silbernagl, S„ A. Despopoulos,Taschenatlas der Physiologie, 6 .ed. m ann),Thiem e, Stuttgart 1993
Thieme, Stuttgart 2003 Wiberg, G.: Roentgenographic and anatomic studies on the femoro-
Sókeland, J., H.Schulze, H. Rubben: Urologie, 12.ed. Thieme, Stuttgart patellar joint. With special reference to chondromalacia patellae. Acta
2002 Orthop Scand 12 (1941), 319-410
Starek, D.: Embryologie, 3. ed. Thieme, Stuttgart 1975 Wiberg, G.: Studies on dysplastic acetabulum and congenital subluxation
Streeter, G. L : Developmental horizons in human embryos: age group of the hip joint with special reference of the complication of osteoar
XI, 13-20 somites and age group XII, 21-29 somites. Contrib Embryol thritis. Acta Chir Scand.83 (suppl), 1939, 58
30 (1942), 211 Wolpert, L., R.Beddington, J.Brockes,T.Jessel, P.Lawrence, E.M eyerowitz:
Entwicklungsbiologie. Spektrum Verlag, Weinheim 1999
Vahlensieck, M., M. Reiser: MRT des Bewegungsapparates, 2. ed. Thieme,
Stuttgart 2001
574
Skorowidz terminów łacińskich
A Apertura, pelvis superior 139 -----vaginae 234 - hepatica communis 63

Abdomen 24 - thoracis, inferior 132 -carotis, communis 12,63,167,190, - iliaca, communis 63, 204, 524, 525,
Abductio 274, 293, 295, 304, 363,436, --superior 132 191,355, 361,379,382, 389 548, 550, 558
479 Apex, dentis 121 - - externa 12, 63 - - externa 63,182,190,191,204, 207,
Acetabulum 15, 38,138,139,143,163, -ossis sacri 114 - - interna 12,63 524, 525,548,550,551,558
180,184,185,187,412,413,415, - patellae 418 - carpalis dorsalis 355, 396,397,401 - - interna 63,190, 204,230, 524, 525,
416,427,429,431,432,434,483 Aponeurosis, bicipitalis 311, 356, 386, - centralis primaria 395 548,550,558
- planum aditus 427 392, 394 - cervicalis, ascendens 379 ---- rami, iliacus 190
Acini 208 - dorsalis 291,345, 347, 348, 515, 569 - - profunda 191,203, 354, 379 ------ lumbalis 190
Acraniata 2 - musculi, abdominis 153,155,179 - - superficialis ramus superficialis ------ spinalis 190
Acromion 18,32,33,38, 55,61, - - bicipitis brachii 336, 338, 343 379 - iliolumbalis 190
125,165,166, 238-243,245, 250, - palmaris 54, 314, 315, 343, 344, 348, - circumflexa, femoris, lateralis 431, --m ediana
258-271,273,299, 301,303, 305, 375, 394, 398,404,405 524,525,550,551 - inferior, lateralis genus 446, 524, 525,
307,309, 312, 313, 331, 362, 374, - plantaris 458,464,466,467,471,472, -----medialis 431, 524,525, 550,551, 550, 561,563, 568
376, 384, 385, 389, 390 516-520,523, 541,564,565,569 560 - - medialis genus 446, 524, 525, 550,
Acropodium 20 Apophysis 19, 39,438 - - humeri, anterior 354, 355, 561,563, 568
Adductio 274, 293,295, 304,436,479 Apparatus reticularis intracellularis 78 381-383, 387, 391 - intercostalis(-es) 173,190,191,
Adventitia 64 Appendix, epididymidis 226 -----communis 383 205-207
Ala, ossis ilii 139,142,413 - testis 226 -----posterior 203, 273, 354, 355,361, - - posterior(-es) 190,191
- sacri 114,115 - vermiformis 68 381-383, 387, 390,391 ---- prima 190,191
Amnion 6 Arcus, anterior atlantis 109,121,123 --iliu m , profunda 190, 207, 524,525, ---- secunda 190, 191
Amphiarthrosis 143 - aorta(e) 12,63,190,191, 354 548, 550 -----ramus, collateralis 190,191
Ampulla, ductus deferentis 188 - costalis 31,111,130,132,133,175, -----superficialis 190,206,207, 524, ------ cutaneus lateralis 191
- recti 188 199,335 525, 548, 550 ------ dorsalis 191
Anastomosis(-es) 13, 231 - iliopectineus 210,213,477,549 - - scapulae 203,354, 355,379, --suprem a 190,191,354,379
- cranialis venae cardinalis 13 - palmaris 395 381-383,387, 389-391 - interossea 355, 395,401,524, 563,
Angulus, acromii 243 - - profundus 354, 355, 357, 395,401, - collateralis, media 354, 355, 386, 567
-costae 33,132,135,165 402,405 387, 393 - - anterior 354, 355, 387,393-396,
- inclinatio pelvis 103 - - superficialis 354,355, 357,395, - - radialis 354, 355,386, 387,393,396 401,525
- inferior 18,30,33, 35,101,165,201, 400-403,405 - - ulnaris, inferior 354,355, 386,387, - - communis 354,355, 387,393, 394,
238-240, 243, 250, 301,303, 307 - plantaris profundus 524, 525, 564, 392-394 401
- - scapulae 101,238, 303 565, 569 -----superior 354,355, 386, 387, - - posterior 354, 355, 387,393, 394,
- infrasternalis 136 - posterior atlantis 108,109,121 -123, 392-394 396,401,522
- intermetatarsalis 469 171 - comitans 29, 69, 560 - - recurrens 354,387, 393,396,401
- lumbosacralis 103 - pubicus 139,141 - - nervi, ischiadici 560 - lienalis 63
- mandibulae 32,33 -tendineus musculi, levatoris ani 163, -corona mortis212,213 - ligamenti teretis uteri 524
- metatarsophalangealis 469 186,187,558 - cremasterica 225,227,524 - lumbales 190,191
- sacralis 103 --so le i 489, 541,562 - descendens genus 524, 525, 548, - malleolaris anterior, lateralis 524,
-sterni 34,132,134 - venosus, dorsalis pedis 526, 527 550, 551 525, 568
- subpubicus 138,139,141 - - palmaris, profundus 357 - digitalis(-es), dorsalis(-es) 354, 355, -----medialis 525, 568
- superior 32, 33,103,138,165,239, superficialis 357 396,398, 399,401,524,568 - media genus 446, 524,525, 561, 563
240,242, 243,245,259,301, 303, 362 - venosus plantaris 526 - - palmaris(-es), communis(-es) 354, - mediana 190, 395,400
- venosus 68,194 --posterior 398, 400, 401,403 - mesenterica, inferior 63
Ankylosis 40,125,275 - vertebrae 7,106,108,109,111,113, -----propria(e) 354, 355, 398-401 - - superior 63
Ansa, cervicalis 297 116-119,121,122,126,129-131, ------ pollicis 401,403 - metacarpalis(-es), dorsalis(-es) 354,
- hemocapillaris 17 133,137,167 - - plantaris(-es) 525,565 355,396,401
Antebrachium 38,238, 247,250 - zygomaticus 32 -----communes 524,525, 565 - - palmaris(-es) 354,355,401
Antecurvatio 27 Area intercondylaris, anterior 421,444, -----propria(e) 525,564, 565 - metatarsalis(-es), dorsalis(-es) 524,
Antetarsus 422 446,451 --plantaris 565 525, 566,568, 569
Anteversio 275, 304,429 - - posterior 421,444,446 - dorsalis, clitoridis 234 - - plantaris(-es) 524, 525, 564, 565
Antiporus 3 Areola mammae 30,199, 208 - - pedis 63, 524, 525,564-569 - musculophrenica 190,191
Anulus, femoralis 212,213, 549 Arteriale) 2,8,10,12,14,19,23,26, --p e n is 228-231 - nutricia 39
- fibrosus 104,116-118,126,130, 27,29,46,48, 51,61,63,64,69,107, --scapulae 390,391 - obturatoria 212,431, 550,558
131,137 108,117,130,135,141,155,182, -----ramus profundus 379, 389 - occipitalis 203
- - pars, externa 116,126 189-191,194, 201-204, 206-209, - ductus deferentis 212, 213,225, 227 - ovarica 63
interna 116 211,213, 228-231, 233,234, 257, - epigastrica, inferior 190, 191,206, - palmaris, metacarpalis 401
- inguinalis, profundus 177,211-214, 258, 273,279,285, 354,355, 361, 207,211,524,525, 548, 550 - - superficialis 355, 395,398,400-405
216,217,219 379, 381-383, 386,387, 389-391, - superficialis 190,198, 206, 207, - perforans(-tes) 191,355,401,524,
- superficialis 153,176,210,211, 393-396,398-403,411,416,419, 524, 525, 548, 550 525, 550,551, 560,563,565, 568,569
214-217, 225, 228, 532, 533, 545, 431,437, 446, 464, 468, 471-473, --superior 190,191,206, 207 - perinealis 230, 234
549 482, 522, 524, 525, 537, 548, 550, - femoralis 29, 63,189-191,198, 204, -plantaris 525, 561,564
- osseus perichondrialis 16 551,553-555,558, 560-569 207,210-213,215,225, 227,228, - - lateralis 524,525, 563-565, 569
- umbilicalis 153,220 -arcuata 210, 524,525, 568 434, 505, 522, 524, 525, 528, 545, - - medialis 524, 525, 563-565,569
Anus 24,180,188,222,223,230,232, - axillaris 63,190,207, 209,261,273, 548-551,558 - - profunda 564, 568
233, 528, 556, 558,559 297,354, 355,359-361,363, 366, - fibularis 63, 524,525, 562,563, 567, -----arteriae dorsalis pedis 564
Aorta 7,10,12,62,64,104,174,175 367, 369, 371,373, 379, 381,382, 568 - poplitea 63,441,446,451,453, 524,
- abdominalis 105,167,190,191,204, 384-387,389-391,395 - gastrica sinistra 63 525, 529, 550, 552, 560-563, 568
227, 524, 525, 550 - brachialis 63,167, 261,273, 342, - glutea, inferior 525, 550,551,553, - princeps pollicis 354, 355
- ascendens 12,105,190 354, 355, 359, 382-384, 386,387, 554, 558, 560 - profunda, brachii 63, 354, 355,382,
- descendens 12,63,190 391-395 - - superior 525, 550,551,553, 555, 387, 390,391,393,395
-dorsalis 6,12 - - superficialis 387,395 558 - - clitoridis 234
-thoracica 190,191,205 - bulbi, penis 230 - hallucis plantaris medialis 525, 565 - - femoris 29,63,431,524, 525,548,
- ventralis 12 --vestibuli 234 - helicinae 231 550,551
575
A Arteria(e) profunda, penis
- - penis 228-231 - vertebralis(-es) 108,109,123,126, - uncovertebralis 126,127 Canalis(-es)

- pudenda, externa 548 127,171,190,191,203,354, 355, - zygapophysialis(-es) 108,110,112, - adductorius 524-526
profunda 524 379,382, 389, 391 118,120, 122,124, 127,129 - carpi 288,289, 351,352,402,405
-----superficialis 228, 524 - vitellina 12 Astrocytus 93 - centralis 73
- - interna 189,230,234, 554, 555, 558 Arteriola(e) 64, 69 - fibroprotoplasmaticus 79 -femoralis 528
- pulmonalis 12,62 Arthritis 46 - protoplasmaticus 79 - inguinalis 176, 214,224,227
- radialis 63,342, 354,355, 366,369, Arthrodesis 275 Atlas 33, 38,102,106,108,120,122, - malleolaris medialis 541,563
371,386, 387, 390-398,400-405 Arthrosis deformans 46 123,126,127,149-151,159,165, - musculi supinatoris 369
- - indicis 354 Articulatio(-nes) 26, 38,42,238, 248, 170,172,173, 203, 241,260, 301, - nervi hypoglossi 121
- - ramus, carpalis dorsalis 355, 396, 249,251,253,276, 277,279-281, 362, 367,438 - nutricii 39
397,401 284,285, 290,291,294, 347, 376 Atrium, dextrum 62 - obturatorius 186,434
-----palmaris superficialis 355, 398, - acromioclavicularis 31,38,238, -sinistrum 62 - osteoni 17, 39
400.401.404.405 240-242,258, 260,273 Autopodium 20,21 - pudendalis 182,183, 543, 555,557,
- radicularis, anterior 191 - atlantoaxialis 120,122,123,125-127 Axis 27,38,102,105,106,108,109, 558
- - posterior 191 - atlantooccipitalis 120,122,125 120-123,126,127,149-151,159, -radialis 369, 392
- rectalis, inferior 230, 234 - calcaneocuboidea 454,455 165, 170-172, 203, 241,260, 301, - sacralis 106,114,115,128,138,139,
- - media 230 -capitis costae 137 410, 415, 417, 421,462, 463,479, 480 143,187
- recurrens, radialis 354, 355,387, - carpometacarpalis(-es) pollicis 238, - anatomica 415 - supraepicondylaris 393
392, 393 253, 294 - capitis humeri 247 - ulnaris 289,398,402,405
- - tibialis, anterior 524,525, 561, 563, -condylaris 294 - epicondylaris 247 -hiatus, distalis 405
568 - costotransversaria 132,137 - horizontalis 27 - - proximalis 405
---- posterior 524, 525, 561,563 - costovertebrales 106 - longitudinalis 27,295,436 - vertebralis 7,105,106,122,127
- - ulnaris 354, 355, 387, 392,393 - cotylica 426 - - pedis 421 Capitulum humeri 244-246, 249, 276,
- renalis 63, 227 - coxae 27, 38,138,408,410,411,496 - membri, inferioris 410 277, 279,280, 283
- sacralis 558 - cubiti 21,38, 238, 247,249, 326 - mobile 61 Capsula(e), articulari(-es) 460, 493
--lateralis 190, 204,550 - cuneocuboidea 454 -sagittalis 27,436 - - articulatio humeri 390
- - mediana 190 - cuneonavicularis 454,455 - transversalis 27,295,421,436 -fibrosa 167
- scrotalis anterior 228 - femoropatellaris 38,419,445 - verticalis 27 - nodi lymphatici 69
- segmentalis(-es) septima 12 - genus 21,27,38,61,408,410,411, Axon 78, 79,92,93 Caput 18,19,21,23,24,29,38,54,55,
--tru n ci 498 238,252,261,264-266,268,273,290,
- subclavia 12, 63,106,190, 191,207, - glenohumeralis 238, 258 B 292,310-314, 317,320,321,324, 330,
209, 354,355, 359, 361, 363, 379, - humeri 38, 238,258, 264,268, 277, Bartholinitis 235 332-337, 339, 342-344,348-352,
381-384, 386, 389, 391 324, 390 Basipodium 20 355,366,373,376,381,382,386,
-subcostalis 190,191 - humeroradialis 238, 249,250, 276, Basis, ossis, metacarpi 252,292, 315, 389-394, 397,398,400,403,405,422,
- subscapularis 354, 355,379,382, 277 317,319,321 464,465,483,485,496,498,506-509,
383, 386, 387, 389,391 - humeroulnaris 238,249,276,277 - - metatarsi 456,465,541 522,540,541,552,553,560,561,566
- superior, lateralis genus 524, 525, - intercuneiformes 455 --sa cri 106,114,115,138 -claviculare 298, 299
550,561,563, 568 - intermetatarsales 454 - patellae 418 - commune 315,319, 332,333,
- - medialis genus 524, 525,550, 561, - interphalangealis(-es) 253, 285, 294 - phalangis 292 336-341,343, 485
563, 568 - - distalis(-es) 284, 290, 291,294, - - proximalis 252,456, 465 - - musculorum, extensorum 332,
- suprascapularis 203,273, 354, 355, 347, 376 Brachialgia paraesthetica nocturna 333, 337, 339, 341
379, 382,388-391 -----capsula articularis 42,285 372 -----flexorum 315, 332,333, 336-341,
-surales 524,525,561,563 -----manus 238,249, 284,285, 290, Brachium 38, 238,247,250 343
- tarsalis(-es), lateralis(-es) 524,525, 294,347, 376 Branchiostoma lanceolatum 2,3 -costae 107,135-137
568 - - manus 32 Bulbus, olfactorius 72 - epididymidis 226
- - medialis(-es) 524, 563 - - pedis 32,409 -penis 183,189,224,229,557 - femoris 15, 38,183,410,414-417,
- testicularis 212, 225-227 - - proximalis(-es) 284, 290,294, 347, - vestibuli 182, 222,232,234,235 426,427,430-432,434,435,438,
- thoracica, interna 63,190,191,206, 376 Bursa(e), iliopectinea 434,435, 549 444,445,452,483,485,489,496,
207,354, 355,379, 382 -----capsula articularis 285 - infrapatellaris 450,451 507-510, 512, 513, 522, 555, 566
-----rami perforantes 191,209 -----manus 238,249,284, 285,290, - musculi coracobrachialis 263 -fibulae 31-33,38,408,409,411,418,
- - lateralis 190,206,207,209, 354, 294, 347, 376 - musculi semimembranosi 442,561 420,421,440,443-448, 485,487,
355, 379,381-383,387 - mediocarpalis(-es) 253, 294 -olecrani 277 489,491,503, 506, 510, 511,540,
- superior 190,207,354,355,379, - metacarpophalangealis 253,284, - prepatellaris 441,451 544,550,561,566, 567
381-383 285,290, 294, 347, 376,398 - subacromialis 61,258, 266-269, - humeri 38,244-247, 249,258,259,
- thoracoacromialis 190, 354, 355, - - pollicis 294 273, 389 261,262,264, 266, 269, 272, 273,
379-383, 387 - metatarsophalangealis(-es) 455, - subcoracoidea 263 304, 307,311,312,381
--ra m i pectorales 354,387 461,465 - subcutanea, acromialis 61,268 - laterale 55, 312, 313, 330, 332,333,
- - ramus, acromialis 354 - radiocarpalis 238,249, 253,294 - - malleoli medialis 563 342.374.376, 386, 388, 390,391,
-----clavicularis 354 - radioulnaris, distalis 38, 238,248, - subdeltoidea 61,258, 261,266-269, 396, 422, 424, 441,452,457, 468,
-----deltoideus 355 249,251,253, 280,285, 294 389 474.489.493.498, 507-510,512,
- thoracodorsalis 190,207,354, 355, - - proximalis 38, 238,248, 249,251, - subtendinea musculi, gastrocnemii 513,519,522,561,562
379, 381-383,387,389, 391 276,277,279-281 lateralis 442 - - musculi tricipitis brachii 333, 391
- thyroidea inferior 354, 379 - sacrococcygea 114 - - gastrocnemii medialis 442,561 - mediale 54, 55, 312, 313, 332, 333,
- tibialis, anterior 63, 522, 524, 525, - sacroiliaca 38,138,139,141 -143, - - subscapularis 61,261,263,266, 342.376, 382, 386, 391,424,441,
550,561,563,566-568 186,413 268 442.465.468.474.489.493.498,
- - posterior 63,471, 522,524, 525, - sternoclavicularis 32, 38,238, 240, -synoviales 24,42 507-510,512, 513,519,522,561,
561-563, 565,567 241,258,260, 274 - tendinis calcanei 466,471 562
- transversa, cervicis 202, 203,354, - sternocostalis 259 - trochanterica 432,434, 555,560 - medusae 192
379, 389, 391 - subtalaris 38,411,455,459,462,464, Bursitis 61,435,469,549 - obliquum 320,321,344,348-352,
- -c o lli 202, 203 466, 470, 489 - infrapatellaris 450 401.465.467.468.474.493,
- ulnaris 63, 342, 354, 355, 360, 382, - talocalcanea 454,466 - praepatellaris 450 519-521,523, 565
386, 387, 392-396, 398,400-405 - talocalcaneonavicularis 454,466 - ossi metacarpi
- - superficialis 342,355, 394,395, - talocruralis 27,38,408,410,411, C - radii 33, 38,238, 239,247-251, 276,
400.401.403.405 454,455,462,464,466,470,489 Calcaneus 19,31, 38, 55,408,411, 277,279,281,283, 393
- - ramus, carpalis dorsalis 396,401 - talonavicularis 454,455 422-425,454,455,457-462, - sternale 298,299
profundus 405 - tarsi transversa 454,455,462 464-466,468, 470-472, 487-491, - tali 422-425,457,458,493
-----superficialis 405 - tarsometatarsales 462 493,510, 512, 515, 520, 522,546, - transversum 320, 321,344, 348-352,
-umbilicalis 12,212,217 - temporomandibularis 38 562, 563 401.465.467.468.474.493,
- urethralis 228-231 - tibiofibularis 38, 420,440,446 Calx 472 518-521,565
576
Ductus, arteriosus paraurethrales D
- - musculi adductoris hallucis 465 258-265,268, 270,274, 299, 301, -callosum 105 - - medialis 244,246, 276,278, 317
- ulnae 38, 239, 248,250-252, 255, 305, 307, 309, 331, 334, 335, 359, - cavernosum, clitoridis 235 - tuberculi, maioris 244, 303, 307,
280,281,289 362, 363, 365, 367, 374, 378-381, --p en is 188, 228,229,543 309, 311
Carcinoid 75 383-385, 389, 390 - claviculae 242 - - minoris 244, 246, 303, 307, 311
Cartilago(-ines), articularis 16, 39 Clitoris 188, 222,223,232,543 - costae 32,61,107,135, 136,173 Crus(-ra) 38,160,174,175,408
-costalis(-es) 41,132-135,159,172, Cloaca 4 - epididymidis 226 - clitoridis 162,182,232, 234, 235
176, 240, 259, 335, 363 Coeloma 6, 7 -fem oris409,414,415, 432 - dextrum diaphragmatis
- cricoidea 11, 32, 384 Colliculus, axonis 78 -fibulae 420,440 -laterale 160,210,211,549
- epiphysis 16 - seminalis 183 - humeri facies, anterolateralis 246 - mediale 210, 211,549
--distalis 16 Collum, anatomicum 244-246, 262, - - anteromedialis 246 -penis 162, 183, 229
--proxim alis 16 264, 265 - - posterior 244 - sinistrum diaphragmatis 174
- hyalinea 116,117 - chirurgicum 244, 246, 264 - ossis, hyoidei 32, 298 Cubitus valgus 282
- Meckeli 11 -costae 107,135-137 - ilii 412,413 Cupula pleurae 173
- thyroidea 11,199 - femoris 38,408,409,414-417,426, - ischii 412,413,433 Cutis 7, 61, 69, 77,179, 213, 269,374,
Cauda, epididymidis 226 427,430-432,434,435 - - metacarpi 252, 317 392,472,557
-equina 105,128,129,131,537, 558 - fibulae 420,440, 540 --p u b is 229,412,413, 433 - penis 228, 231
Caulis connectionis 6 - radii 248, 250, 276, 278, 280, 282 - penis 162,183,188, 222,223, - scroti 226
Cavernae corporum cavernosorum - scapulae 243,245, 263, 389 228-231,543
231 -tali 422-425,458 - perineale 162,163,180 D
Cavitas(-es), abdominis 24 Colon 24,94 - phalangis 252, 292 Decussatio pyramidum 90
- articularis 42,124,134,441 Columna vertebralis 21,38,100 - pineale 71,72 Dendritum 78, 79
- cranii 25 Commissura, labiorum, anterior 232 -radii 248,251 Dens axis 27,102,105,108,109,
- glenoidalis 18, 38,165,240, 241,243, - posterior 180,232, 233 - spongiosum 121-123,126,127,241,260
245, 259,261,262, 264-266, 269, Compartimentum, antebrachii - - penis 162,183,188,222, 228-231, Depressio 274
271-273, 301,304 extensorium 369 543 Dermatom 7, 82,85,104,131
- medullaris 39 -anterior 459 - sterni 32, 38,132,134,153,155,159, Dermis 226, 374
- pelvis 24 - centrale 523 172,173,175,176,178, 240, 334,335 Descensus uteri 163
- pericardialis 25 - cruris, anterius 563, 567 -tali 422-425 Deviatio, lateralis 469
- peritonealis 24, 224 - - extensorum 540, 567 -tibiae 19,420,487 - medialis 469
-pleuralis 24,25,173,207 - - fibulare 563 - ulnae 33, 239, 248, 251,277,280 Diameter, obliqua 141
- synovialis(-es) 24,402,441 --flexorum 567 - vertebrae 7,41, 106-113,116-119, - recta 141
-thoracis 24, 25,132,173 --laterale 563, 567 121 -124,126-128,130,133,135- -transversa 141
Cavum, amnioticum 6 - - posterius 567 137,174,175, 334, 335, 502, 558 Diaphragma 105,144,156,161,173,
- articulare 22 - interosseum 523 Corpuscula, lamellosa 374 178, 204,205, 234
--g e n u s 22 -laterale 523, 563, 567 - tactus 374 - pelvis 182
- medullare 16,17, 39 - mediale 523 Cortex 69 - urogenitale 182,229, 230, 542, 556
- - primarium 16 - posterior 459 - cerebelli 72 - pars, costalis 161
- peritoneale 557 Compressio nervi spinalis 126 - cerebri 72 ---- diaphragmatis 144,178
- - scroti 226 Condylus, femoris 417,440,441, Costa(e) 32-34,41,61,100,101,106, - - lumbalis 161,204
-scroti 217, 224, 226 444-448, 450 107,132-137,147,151,153,155, - - sternalis 161
- uteri 188 - humeri 244, 245, 247, 260,267 159-161,165,169,172,173,191, Diaphysis 16, 39
- vaginae synovialis 61 - lateralis 38,408,414,416,417, 205,207, 240,241,258-261,268, Diastasis musculorum rectorum
Cellula(e), cristae neuralis 74 419-421 297, 301,334, 361-363, 365, 367, abdominis 220
- osteoprogenitoris 17 - - femoris 417,440,441,444,445, 379,381,477,530 Diencephalon 72
Centrum, anococcygeum 181,184, 447, 448, 450 - accessoria 106 Digitus(-i) 20, 54, 55, 238, 294, 296,
187 - - tibiae 32, 33, 38,409,418,421,440, - cervicalis 106, 363 319, 321,328, 340-342, 344-346,
- ossificationis 438,439 487,510, 566 - duodecima 101 348-353, 372, 396, 398,400-403,
--epiphysialis 16 - medialis 408,409,414,416,417, -fluctuantes 133 405, 408, 455, 466, 471,474, 493,
- - primarium 16 419-421 - lumbalis 106,174 514-521,523, 538, 539, 541,544,
--secundarium 16 - - femoris 417,440,441,444,445, - prima 34 564, 567, 569
- perinei 163,180,181,184 447,448,450 - spuriae 133 - anularis 374
-tendineum 160,161,174, 175,178, - - tibiae 32, 33, 38,409,420,440,449, - verae 133 - manus 18, 252
205 485,487,489,491 Coxa, anteverta 417 - pedis 19
- - perinei 180 - occipitalis 122 - norma 415 - medius 374
Cephalochordata 2 - tibiae 32, 33, 38,409,418, 420,421, - retroverta 417 - minimus 374
Cerebellum 72,105 440, 446, 449, 485, 487, 489, 491, -valga 415,437 Discus(-i), articularis 42,117,137,259
Cervix uteri 232 510,566 -vara 415,437 - embryonicus bilaminaris 6
Chiasma, crurale 490, 513 Coniugata, diagonalis 141 Cranium 24, 38 - intervertebralis(-es) 41,102,104,
- plantare 490,513 -recta 141, 142 Crena analis 30, 201,409 114, 116-122, 124, 126-128, 130,
Chondroclastus multinuclearis 16 -vera 141 Criptorchismus 224 131,133,137,143,477,481
Chorda(e), dorsalis 6, 7, 73, 74 Connexus intertendinei 319, 340,345, Crista, capitis costae 137 - ulnocarpalis 255,281,286, 287, 294
- medullaris 69 346 -colli costae 135 Distantia, intercondylaris 411
- obliqua 280, 281 Conus(-a), erodens 17 -iliaca 31-33,35, 38,55,101, - intercristalis 141
Chordata 2 -medullaris 105,128,129 138-140,142,147,153,155,161, - intermalleolaris 411
Chordoma 3 Cor 6, 12,13, 94,105 164,166,168,169,175,186,187, - interspinosa 141
Cingulum, membri, inferioris 24,241, Cornu, anterius 73 199,201,202, 307, 330, 365,408, Divisiones, anteriores 360
408 - centrale 7 409, 411-413, 426-428, 477, 479, - posteriores 360
- - superioris 24, 241 - coccygeum(-a) 114 481,502, 503, 506, 507,522, 532, Dorsum, manus 37
- pectorale 20 - dorsale 7 546, 554, 555, 560 -pedis 31, 37, 544
- pelvicum 20, 21,408 - laterale 73 - intertrochanterica 414, 426,428, Ductuli efferentes 226
Circulatio, portalis 62 - posterius 73 479,485 Ductus, arteriosus 12
- pulmonalis 62 Corona glandis 228-230 - neuralis 6, 7, 73, 74 - colligens 69, 208
Circumferentia, articularis 248,276, Corpora cavernosa penis 222,228-231 - occipitalis, externa 122 - deferens 212,213, 217,224-226, 231
277 Corpus, adiposum 131,277,472 - - interna 120 - eiaculatorius 188,226
--ra d ii 248, 250,251,276,281 - - fossae ischioanalis 234, 556 - sacralis, lateralis 114,115,138 - epididymidis 226
Cisterna, cerebellomedullaris 121 - - infrapatellare 61,450, 451 - - medialis 114 - excretorii 208
-chyli 68,194 --pararenale 167 - - mediana 106,114,115,138,139 - lactiferi 208
Clavicula 18, 30, 32-34, 38, 55, 61, -anococcygeum 162,163 - supra-epicondylaris, lateralis 244, - lymphaticus dexter 68,194, 209, 359
161,165,166,199,238-242, 250, - arcus vertebrae 106,113,117,118,133 246,276,278,317 - paraurethrales 235
577
Ductus, arteriosus terminalis
- terminalis 208 - -calcanea 423,425 - glutea 552 - synaptica 79

--lo b u li 208 - -capitis costae 137 - inferior diaphragmatis pelvis 181,182 Flexio 50,293, 295, 372,436,449,463,
- thoracicus 68,194 - -carpalis 248, 251, 255, 281,287 - infraspinata 388 480
-venosus 13 - -clavicularis 245,265,267 -lata 206,210,211,215, 216,219,415, - cervicalis 72
Duodenum 13 - -cuboidea 422-425,457 503, 529,533,545, 548,552 - cranialis 72
Dura, mater 131 - inferior 108,109,111,113,126, - musculi obturatorii interni 187 - lateralis 125
- - spinalis 128,131 130, 421,458 -nuchae 55,166-168 Folliculus, lymphaticus 69
Dysostosis, cleidocranialis 242 - - lateralis 110-112,118,119,126, -obturatoria 181,186 Fonticulus, anterior 41
-craniofacialis 242 419-422,441,455,458 - pectoralis 208, 380,381 - posterior 41
--m alleoli 421,455,458 - pelvis, parietalis 557 Foramen(-ina), infraorbitale 32
E - - medialis 106,112,113,119,124, - - visceralis 557 - infrapiriforme 538, 543, 553,554,
Ectoderma 6, 73 419, 421,441,455, 458 - penis, profunda 228, 230 558
-superficialis 6, 7, 74 - - navicularis 422-425,457,458 - - superficialis 228 - intervertebrale(-ia) 76,102,110,112,
Elevatio 274 - - patellae 418,419,450 - perinei 181,182, 230 117-119,121,122,124,127,129,
Eminentia(e), carpi radialis 289 - - posterior 106,108,110,111,118, - - superficialis 181-183, 557 130.137
- iliopubica 138, 549 122, 124,137, 422-425 - phrenicopleuralis 173, 205 - ischiadicum, maius 140,143, 543,
- intercondylaris 410,420,421,440,447 --sternalis 242 - plantaris 569 553,554
- labioscrotales 222,224 - - superior 106,108,109,111,112, --profunda 523 --m in u s 140,143, 554,558
- plantaris, lateralis 523 115,123,124,126,127,420,455 - propria musculi 61 - iugulare 378
--m edialis 523 - - talaris 422,424,425 - renalis 167 - magnum 122
Encephalon 24, 76, 93 - - tuberculi costae 137 - spermatica, externa 216, 217, 225, - mentale 32
Endoderma 6,7 - auricularis 41,102,114,115,142, 226, 228 - nutricium(-a) 39
Endometrium 5,8 412,413,427 - - interna 211,214, 216,217,225,226 - obturatum 138,139,142,187, 229,
Endomysium 58 - -ossis, ilii 142,412,413,427 - superficialis 155,179,182,183,208, 412,413,433, 557
Endoneurium 75, 93 sacri 115,142 215-217, 228, 380, 381, 392, 557, - processus transversi 106,108,109,
Endosteum 17 - costalis 106,110,111,124, 240, 242, 566, 567 120,122,123,126,127
Endotheliocytus 93 243, 258,259,263,267,305, 307,311 --abdom inis 179, 208, 210 - quadriangulare 390
Endothelium 64 - dorsalis 21,240,243, 301,305, 312 --perinei 181,183, 230,557 - sacraleHa), anterius(-ora) 537
Enteron 6, 7,13 -glutea 139,140,412,479 - superior diaphragmatis pelvis 182 - - posterius(-ora) 537
Epiblast 6 - intervertebralis 108,111,113,116, - thoracica superficialis 381 - scapulae 243, 390
Epicondylus, lateralis 18,32,33,239, 117,130 - thoracolumbalis 55,155,164, - suprapiriforme 553, 554, 558
244-246, 249,260,267,276-279, - lateralis 110-112,114,115,118,119, 166-169, 202,203, 307,330, 331, - supratrochleare 244
282, 311-313, 317, 319, 335, 339, 138,240, 243,244, 248,250,251, 365,479 - triangulare 390
341, 393, 396,409,414,440,487 280,409,414,416,419-422,425, --lam ina, anterior 167-169 - venae cavae 160,161,174,175
- - femoris 440,445,489 441.455.457.458 ---- posterior 166-168 - vertebrale 106, 107,109,111, 113,
- medialis 18,32,33,239, 244-247, - - tibiae 418,420,421,440,445,487 - transversalis 155,167,177-179,206, 116.123.126.130.135.137
249,267, 276-279,282, 311-313, -lunata 412,430,431 210-217,219 Fornix humeri 259,263,266-268
315,317, 319,334, 335, 338-341, - malleolaris, lateralis 422,425,457, -visceralis 167,173,557 Fossa, acetabuli 15,412,427,430-433,
343,356, 369, 371,373,387, 458 Fasciculus(-i), lateralis 85, 297, 360, 549
391 -395, 409, 414, 440, 445, 481, - - medialis 422,424,457, 458 361,365,366, 369, 373, 381 -383 -axillaris 37, 389
487,489 - medialis 106,112,113,119,124, - - plexus brachialis 360,365 - coronoidea 244,276,277,279
- - femoris 440,445,489 240,244, 248, 251,259,281,414, - longitudinales 121-123,348 -cubitalis 30, 386
Epidermis 7, 74,226, 374 419- 422,424,441,455,457,458, - medialis 85,297, 360, 361,365, 371, -iliaca 138,139,155,412,413
Epididymis 218, 224-226, 231 491 373, 381-383 - infraclavicularis 36, 37, 378, 380
Epigastrium 36,199 - - tibiae 32, 409,420,421,445 - - plexus brachialis 360 - infraspinata 238, 243,262, 389
Epimer 7,104,145 -patellaris 414 - plexus brachialis 261,360 - inguinalis, lateralis 212,213,217
Epimysium 58 - - femoris 416,419,441,444,445, - posterior 85,121,297,360, 361,365, - - medialis 212, 213,217
Epineurium 75 448, 450 367, 369, 381-383 - intercondylaris 414,416,419
Epiorchium 217, 226 -pelvica 106,114, 138, 142 - - plexus brachialis 360 - - femoris 440,444,447
Epiphysis(-es) 16,18,19 --o ssis sacri 142 - tendineus primarius 60 - ischioanalis 181 -183,189, 230, 542,
- a n u la ris lU , 113,116,117 - poplitea 414,440 -transversi 348,516 543,556,557
-distalis 16,18,19,39 - posterior 23, 33,106,108,110, Felis catus 21 - iugularis 30, 36
- proximalis 16,18,19, 39 111,115,118,122,124,137,165, Femur 19-21,38,50, 61,189,408,410, - malleoli lateralis 420,421
Episiotomia 233 239, 244, 248, 251,280, 281,412, 411,415, 418, 428, 438-440, 442, - navicularis 229
Epispadiasis 223 420- 425,455,458,479,491 443,445,447,449-451,481,487, - - urethrae 229
Epithalamus 72 - superior 106,108,109,111 -113,123, 489,491,511,522 - olecrani 244-246, 276-278
Excavatio rectouterina 188 124,126,127,142,420,422,424, Fibra(e), collagenis 446 - ovalis 215
Exostosis 469 425.455.457.458 - collagenosa 93 - paravesicalis 183
Exsudatum 451 - symphysialis 41,141-143,412,413 - - spiralia 39 - poplitea 30, 55, 442, 505, 507, 541,
Extensio 50,125, 293, 295,436,449, Falx cerebri 105 -crurales 175 546
463,480 Fascia, abdominis superficialis 155, - intercrurales 210,211, 549 - radialis 244, 246,276, 279
Extremitas, acromialis 33, 239,242, 179, 208,210,216,217, 380 - medullae oblongatae 72 - retromandibularis 36
259 - antebrachii 345, 348, 392, 398 - parasympathicae efferentes 231 - subscapularis 243
- anterior 21,23 -axillaris 208, 380, 381 - perforantes 39 - supraclavicularis 31
-distalis tibiae 421 - brachii 61,380, 381,386, 392 - pontis 72 --m aio r 36
- inferior 21, 23 -cervicalis 167, 298 - prerectales 163,185,186 - - minor 36
- posterior 21 - clavipectoralis 380, 381 - somaticae afferentes 231 - supraspinata 238, 241 -243,245,260,
- proximalis tibiae 408,410,421,440, - compartimentum musculi 61 - sympathicae efferentes 231 267, 389
447 -cremasterica 176, 210,215-217, Fibu Ia 19-21,38,41,43,408,411,418, - supravesicalis 212, 213
- sternalis 242,259,389 225,226 420, 421,440, 442-445, 448-451, -trochanterica 414
- superior 21, 23, 259 - cribrosa 215, 528 454,455,458,460,461,468,470, Fovea, articularis 102,110,111,124,
- cruris 545, 562, 566, 567 471,479, 481,483, 485,490, 510, 248, 251,277,279, 280
F - - profunda 522,567 515,522, 563,567, 568 - capitis femoris 414-417,430,433
Facies, anterior ossis sacri - diaphragmatic pelvis inferior 181, Fibulare 20,43,441 -450,460,461, - - radii 280
- anterolateralis 244,246 182 471,563 -costalis 110,111
- anteromedialis 244, 246 -----superior 182 Fila, radicularia radicis, anterioris 81 - - inferior 102,106,110,111,124,137
- articularis 248,421,423,424,446 - - urogentialis inferior 181, 182, 229 - - posterioris 81 - - processus transversi 102,106,107,
- - acromialis 242 superior 182 Filum terminale 128 110.111.124.137
--anterior 108-111,123,126, - endothoracica 173,174,178,205, Fissura, musculorum scalenorum - su perior 102,106,107,110,111,
422-424 207 posterior 361, 379 124.137
578
Ligamentum profundum
- dentis 109 - suprapiriformis 221 - occludens 93 -arteriosum 12

- radialis 376, 397 - umbilicalis 220 - scapulocostalis 258, 261 - atlantooccipitale laterale 120,122,
Fracturae, extraarticulares 246 Hiatus, adductorius 481,504, 505, 508, - scapulothoracica 258 123
- intraarticulares 246 524-526,550,560, 561,568 -thoracolumbalis 103 - bifurcatum 459-461
- - comminutivae 246 - ani 163 - calcaneocuboideum(-a) dorsalia(-e)
Frenulum preputii 228 -aorticus 160,161, 174,175 K 459
Fundus uteri 182 - basilicus 357, 375, 386 Kyphosis 105 - calcaneofibulare 460,461
Funiculus spermaticus 54,176,177, - levatorius 185,186 - sacralis 103,105 - calcaneonaviculare plantare
189,210,211,214-217,219,224, - musculi tricipitis brachii 390 -thoracica 103,105 458-460,466,467
230,434, 532,533, 548 - oesophageus 160,174,175 - capitis, costae, intraarticulare 137
- sacralis 114,138,139,143,185, 187 L radiatum 137
G - saphenus 212, 215,216, 527, 528, Labium(-a), externum 138,139,153 - - femoris 15,43,428,430-432,434,
Ganglioblastus 74 533, 545 - internum 138,139, 153 444
Ganglion(-a), cervicale, medium 94 - urogenitalis 163 - laterale 414 - - fibulae, anterius 444,445
- - superius 94 Humerus 14,18, 20,21, 38, 50, 61,164, - maiora pudendi 222, 232 posterius 444,445
- coeliacum 94 165, 238, 247, 249, 250, 258-260, - maius pudendi 180 - cardinale 182
- mesentericum, inferius 94 262, 266, 267,269, 276-279,282, - mediale414 - carpi, palmare 289,400, 402,404,
- - superius 94 283, 307, 309, 315, 317, 342, 343, - minora pudendi 222, 232,235 405
- parasympathicum(-a) 94 363, 386, 391,393 - minus pudendi 180, 559 - - transversum 288, 289, 343, 344,
- - craniales 94 Hydrocele 218, 226 Labrum, acetabuli 415, 416,430-432, 348-352, 398,402-404
- paraviscerale 94 Hymen 232 438 - carpometacarpalia, dorsalia 284
- sensorium(-a) nervi(-orum) spina- Hypogastrium 199 - articulare 42 --palm aria 285
lis(-um) 7, 75, 80,81,90,126,197, Hypomer 7 - glenoidale 42, 261,262,266, 269, - collaterale 290, 291
360 Hypophysis 71, 72 273 - - accessorium 290,291
- stellatum 94 Hypoplasia patellae Lacerna viridis 21 - - carpi, radiale 284-286
- sympathicum 74 Hypospadia, glandis 223 Lacertus fibrosus 311,336,338, 343, ulnare 255, 284-287
- thoracicum primum 94 - penis 223 392 - - fibulare 43,441-450
- trunci sympathici 80, 81,197 - perinealis 223 Lacuna, erosionis 17 - - radiale 277-280, 282, 284-286, 294
Gaster 94,105 - scrotalis 223 - musculorum 533, 535,549 --tib iale 43,441-449, 453
Genitalia 23,24, 94,222 Hypospadiasis 223 - resorptionis 17 - - ulnare 255,277-280, 282, 284-287,
Genu, valgum 410 - glandis 223 -vasorum 215, 524,533, 549 294
-varum 410 Hypothalamus 72 Lamella(e) 17, 39 - collateralia 284, 285, 290, 294, 347,
Glandula(e) 77,189, 208, 232, 235,374 Hypothenar 374 - circumferentialis, externa 39 468
- areolae 208 - - interna 39 - conoideum 259
- bulbourethralis(-es) 183,188, 224, I - intercalate(e) 17, 39 - coracoacromiale 259,260, 263,
230 Ilium 19, 38,41,114,138,140,143, Lamina, alaris 73,81 265-268, 389
- lacrimalis 94 164,190,192,198, 206, 207, 212, - anterior vaginae musculi recti - coracoclaviculare 258-260, 263, 268,
- mammae 208 307,413,415,432,438,439,479, abdominis 153,175,179, 212, 308 388, 389
- parathyroideae 71 524-528, 545, 548, 550 - arcus vertebrae 106,109,111,113, - coracohumerale 263-265
- salivariae 94 Impressio ligamenti costoclavicularis 119,167 - costoclaviculare 258, 259
- sudorifera 374 242 -basalis 64, 73,81,93 -costotransversarium 137
- suprarenalis(-es) 71,74 Incisura(e), acetabuli 412, 431 - dorsalis 73,81 - - laterale 137
- thyroidea 71,167 - clavicularis(-es) 132,134, 267 - epiphysialis 41 --superius 137
- urethrales 235 -costalis(-es) 107,110,111,134 - externa synovialis 61 -costoxiphoideum 134
- vestibularis(-es) 232 - frontalis 32 - interna synovialis 61 -cruciata 43,441,447
- - maioris(-es) 232,235 - ischiadica, maior 139,412, 554 - neuralis 6, 74 - cruciatum, anterius 443,444,
- - minoris(-es) 232, 235 - - minor 139,189, 412,434, 554 - parietalis 24, 224-226 446-451
Glans, clitoridis 180,184, 222,232, -iugularis 35,132-134 - posterior vaginae musculi recti - - posterius 443,444,446-449
235,559 -radialis 250, 251 abdominis 153,175,179,212, 308 - cruciforme atlantis 122
- penis 31,180, 188, 222-224, --u ln a e 248,277,279 - pretrachealis 167 - deltoideum 460,461
228-231,543 - scapulae 240, 241,243, 245, 259, - prevertebralis 167 - falciforme hepatis
Gomphosis 41 260, 262, 263, 267, 303, 362, 382, - - fasciae cervicalis 167 - flavum(-a) 41,117-122,124,128,129
Gubernaculum testis 224 388-390 - profunda fasciae nuchae 166, 168 - fundiforme penis 176
- supraorbitalis 32 - ventralis 73, 81 - glenohumerale 264
H - thyroidea superior 32 - visceralis 24, 224-226 - glenohumeralia 262, 263
Hallux 469, 544, 546 - trochlearis 248, 250, 251,277,279, Larynx 31,32,105 - iliofemorale 50,428, 429, 504
-valgus 469 280 Leiomyocytus 77 - iliolumbale 140,143,428
Hamulus ossis hamati 32, 239,252, - ulnaris 251 Lemmocytus 92 - inguinale 140,153,155,176,177,
255,285,288,289,293,315,321, - vertebralis, inferior 110, 112,113, Ligamentum(-a) 11,15, 26,43, 198, 199,206,210,211,213-215,
323,405 127 44,117-123,128,129,137,140, 219, 428,430,477, 503,524, 526,
Hemiarthroses laterales 126 - - superior 106,107,110-113,116,127 142,143,160,172-175,182,185, 528-530,532, 533, 535, 544, 545,
Hepar 13, 24,62,94,105,173 Incus 11 187,188,204, 208,210,212,213, 548, 549,551
Hernia(e) 213, 214, 218,221 Index 23,374 219, 228, 230, 243,255, 259, 260, - intercarpalia, dorsalia 282, 284
- cicatrica 220 Infundibulum 72 263-268, 271,277-291,294, 343, --interossea 285
- diaphragmaticae 175 Insertio musculi deltoidei 305 344, 347-352, 362, 388-390, 398, - - palmaria 285
- diastasis musculorum rectorum Inspiratio 136 402-404, 428, 430-432, 434, - interclaviculare 259
abdominis 220 Insula 72 441 -450, 453, 460, 461,465, 468, - interfoveolare 211,213
-disci intervertebralis 131 Insulae pancreaticae 71 471,503, 516, 517, 533, 549, 554 - interspinale(-ia) 41,118,121,128
- epigastrica 220 Integumentum commune 24 - acromioclaviculare 259, 260, 263, - intertransversarium(-a) 118,123
- iliolumbalis 221 Intermedium 6,19, 20, 298, 299,422, 268, 389 - ischiofemorale 428,429
- infrapiriformis 221 423, 425, 454-457, 465, 470, 493 -alaria 122,123 - lacunare 210,212, 215,219, 549
- inguinalis 219 Interneuronum 75 - anococcygeum 163,184,187,188, - longitudinale, anterius 117-121,
--obliqua 218 Intersectio(-es) tendinea(-ae) 199 556, 558 128,129,140,172,173,428, 503
--re c ta 218 Interstitium 66 - anulare(-ia) 290, 291,344, 347, 348 - - posterius 117-119,121,122,128,
- ischiorectalis 221 Intestinum 94,213 - - radii 277-283 129
- lineae albae 220 -tenue 24 - apicis dentis 121-123 - mediale 160,174,175, 204,443,461
- lumbocostalis 221 lunctura, cervicothoracalis 103 - arcuatum, laterale 160,174,175, 204 - meniscofemorale, anterius 443
- perinealis, anterior 221 - cervico-thoracica 27 --m ediale 160,174,175, 204 - - posterius 443,444, 446
- - posterior 221 - craniocervicalis 103 - - medianum 174,175 - metacarpale transversum,
- spinotuberosa 221 - lumbosacralis 103 --p u b is 185, 230 profundum 290, 291,347-349
579
L Ligamentum metacarpale transversum, profundum superficiale
- - superficiale 348 - articulationis, interphalangealis 374 408,409,411,420,421,454,455, Mesogastrium 199

- metacarpalia, dorsalia 284,294 distalis 374 458.460- 462,468,470,471,487, Mesorchium 226
- - palmaria 285 ---- proximalis 374 489-491, 510, 512, 514, 515,524, Mesotendineum 61,399
- metatarsale transversum, - - metacarpophalangealis 374 526,540,541,544, 546,562, 566 Metaphysis 16
profundum 465,468 -aspera 38,414,417,426,480,485 - medialis 30, 32, 33,38,408,409,420, Metapodium 20
- - superficiale 516,517 -axillaris, anterior 34 421.454.455.458.460- 462,465, Metatarsus 408,422
- metatarsalia dorsalia 461 - - media 34 466,468,470,487,489,491,510, Metencephalon 72
- nuchae 118,120-123,165,172, 298, - - posterior 34 512, 514, 515, 523, 524, 541,544, Mineralisatio cartilaginis 16
299 - calcificationis 546, 562, 563, 566 Miofibryla 58, 59
- obliquum(-a) 290,442,443,561 - carpalis, distalis 374 Malleus 11 Mitochondrium 78
- palmare(-ia) 280-282,285,287, 289, - - proximalis 374 Mamilla 30 Mons pubis 30,180,199,232
291,347, 350, 352,400,402,404, 405 - cementaria 39 Mamma 30,190,199 Motoneuronum 90
- patellae 43, 54, 61,441,443-447, - epiphysialis(-es) 39,374,415,432, Mandibula 38,41,105,151 - centrale 90
450-452,483, 502-504, 506,510, 438,439 Manubrium sterni 32, 35, 38,132,134, Musculus(-i) 7,11,21,26, 28,29,
566 - extensionis, distalis 376 159,172,173,175,178,240,241, 31,34, 39,50,51,54-57,61,67,
- pectinale 210 - - proximalis 376 258,259, 334, 335 69, 72, 77, 90,129,135,144-152,
- pectineum 219 - glutea, anterior 139,412 Manus 18, 20, 32, 37, 38,238, 239,247, 154,156-160,162-179,181-189,
- phalangoglenoidale 290, 291 --inferior 412 249, 250,252, 291,294,296, 357, 197,199, 201 -205,207-209,211,
- pisohamatum 405 - - posterior 139,412,479 374, 377 213, 221,229-231,233-235,
- plantare longum 458,460,466,467, - intercondylaris 414 Margo, acetabuli 427 242, 250, 261,266-270, 273, 277,
493,519,520 - intermedia 138,139,153 - a nterior 165,248,251, 267, 280,301, 288-291,294,296, 297,301,303,
- plantaria 465,520 - intertrochanterica 414,426,428, 420,421 307,309, 313, 315,319, 321 -326,
- popliteum, arcuatum 442,443 430,477,483 -cartilaginis 251,279 328, 330-353, 355, 359-374, 376,
- - obliquum 442,443, 561 - media 34, 374 - interosseus 248, 250, 251,280 378-384, 386, 388-405,410,420,
- pubofemorale 428,429 - mediana, anterior 34 --ra d ii 248, 251 422,423,432,434-437,440-443,
- radiocarpale, dorsale 282,284 - - posterior 34 --u ln a e 251 445,450-453,455,465-469,471,
--palm are 282,285 - medioclavicularis 34,199 - medialis 31,33,55,165,166,201, 474-476,479-483,485,487-491,
- radioulnare, dorsale 280,281,284, - musculi solei 420,440,491 239,240, 243,244, 246,248,259, 493-496,498-523,525,526,529,
287 - nuchalis, inferior 120,149,151,171 281,301,303,331, 362,389, 390 532-538,540-544, 546, 548-569
- - palmare 280, 281, 285,287 - su perior 120,122,147,149,151, - superior 22,35,164,242, 243,245, - abdominis 54, 55, 57,144,145,153,
-reflexum 210, 211,549 165, 169-171,299, 331 267,299, 303 155-157,166-169,174-179,199,
- sacrococcygeum anterius 143 -osteogenesis 17 Massa, lateralis 122,123 202, 204-206, 210-213, 215-217,
- sacroiliaca, anteriora 140,143,187 - parasternalis 34 --atlantis 122,123 219-221,308,330, 331,334,380,
- - dorsalia 428 - paravertebralis 34 Matrix, acalcificata 17 381,434,532,533, 549
- - interossea 140,142,143 - pectinea 414,417,426 Maxilla 32, 38,121 --anteriores 144
- - posteriora 140,143 - primitiva 6 Meatus acusticus externus 27,28,103 --laterales 144,169
- - ventralia 428 -scapularis 34 Mediastinum 24 --posteriores 144
-sacrospinale 140,143,163,175,184, - semilunaris 31,153,177,199, 221 - testis 226 - abductor, digiti, minimi 55, 294, 296,
187, 428, 430, 477, 543, 554, 558 - spino-trochanterica 554 Medulla, oblongata 72,105 319,321,342, 344-346,349-353,
-sacrotuberale 140,143,163,184,187, - spino-tuberalis 554 - ossium 68 398, 400, 403, 405, 455, 466, 471,
221,428,430,477,479,485, 507,508, - sternalis 30, 34 --fla v a 39 474, 493,514-521,523, 541
537, 541,553-556, 558, 560 - supracondylaris, lateralis 414 - - rubra 39 ------ brevis 296,321,344, 345,
- sphenomandibulare 11 - - medialis 414 - spinalis 7, 76,105,121,122,126,128, 348-353, 398,400,401,403,405,
- sternoclaviculare, anterius 259,260 -terminalis 141,182,534 167,197,205, 231 474.493, 515-517,519-521, 523,
- - posterius 260 -thenaris 374 Melanoblastus 74 564,569
- sternocostale(-ia) radiatum(-a) 134, - transversa(e) 41,114, 374 Melanoma malignum 75 - - hallucis 455,466,468,469,471,
172,259 - - distalis 374 Membrana, atlantooccipitalis, anterior 474.493, 516-521, 523, 525, 541,
- stylohyoideum 11 - - proximalis 374 120,121 563-565, 569
- supraspinalia(-e) 41,118,121,128, - tubero-trochanterica 554 - - posterior 120-123,171 - - pollicis, brevis 54, 55,288, 296, 321,
172 - verticalis centralis capitis femoris - cloacalis 6 326, 328,341,344, 348-353, 369,
- suspensorium, mammae 208 439 - elastica, externa 64 396, 398,400-403,405
--o varii 182 - vitalis 374 - - interna 64 -----longus 54,55,296, 319,326,328,
- - penis 228 Lingua 105 - fibrosa 43,61,430,431,434,441, 338-343,345, 346, 349-353, 369,
- talocalcaneum interosseum 455, Lymphocytus 68 446.450 394,396, 397,404
458-460, 466 Liquor cerebrospinalis 128,131 - - capsulae articularis 429 ------ tendo 397,402
- talofibulare, anterius 460,461 Lobi, glandulae mammae 208 - intercostalis externa 172 - adductor(-es) 29, 54, 321,344,
--posterius 460,461,471 - glandulae mammariae 208 - interossea, antebrachii 251,280, 282, 348-352,401,465, 467,474, 481,
- talonaviculare dorsale 460,461 Lobuli, glandulae mammae 208 294,315, 317,341, 342, 351,355, 493, 505,518-523
- tarsi dorsalia 460,461 - testis 226 395,396,401 - - brevis 353,398,400,403,468,474,
-teres, hepatis 212 Locus crescentiae vasorum - - cru ris 420,421,443,444,461,479, 480,481,496,504, 505,509, 522,
--u te ri 182,188,210,215,533 sanguineorum 16 485, 487,490, 513, 522, 524, 525, 534,550,551
- tibiofibulare, anterius 460,461 Lordosis 105 563, 567,568 - - hallucis 468,469, 521,541,565
--posterius 460,461 -cervicis 103,105 - obturatoria 140,143,189,430 caput obliquum 465,467,474,
- transversum, acetabuli 431 -lumbalis 103,105,436 - oropharyngea 6 493,519-521,523
--atlantis 121-123 Lumbalisatio 103 - perinei 181,229 ---- caput transversum 465,467,474,
- - genus 443,444,446 Lunula obliqua 279 - postsynaptica 79 493,518-521
--hum eri 263,266 Luxatio 439 - presynaptica 79 - - longus 29, 54,221,346,474,480,
- - perinei 230 - iliaca 429 - sterni 134 481,496, 502-505,509, 522,534,
- - scapulae, inferius 390 - ischiadica 429 - synovialis 40,43, 61,430,431,441, 541,548, 550,551
-----superius 243,259,260,263,267, - obturatoria 429 446.450 - - magnus 29, 54, 55,474,481,
268, 362,388-390 - pubica 429 - - capsulae articularis 430 496,502-505, 507-509,522, 525,
- trapezoideum 259,286 Lympha 69 -tectoria 121-123 526, 534, 541,548, 550-553, 555,
- ulnocarpale, dorsale 282 Lymphangitis 358 Membrum, inferius 24 559-561,568
--palm are 282,285 Lymphocytus B 68 - superius 24 -----tendo 481,505
Limbus acetabuli 138,139,412,413, - T 68 Meniscus 61,255,286,287,446 - - minimus 474,481,504, 505, 508,
415,426,427,438,439 Lymphoma 218 -articularis 42 509
Linea(e), alba 31,153-155,157, - lateralis 43,444-450 - - pollicis 54,296, 346, 353, 398,400,
176-179,199,210,220 IVI - medialis 43,444-450 403
-arcuata 138,139,142,143,153,155,177, Macrophagum 16 Mesencephalon 72 ---- caput obliquum 321,344,
178, 187,210,212,213,221,412,413 Malleolus, lateralis 30,32,33, 38, Mesoderma 6 348-352,401
580
Musculus pectineus M
---- caput transversum 321,344, 346, 374,392, 394, 396, 397,400, 474,491,500, 512, 513, 515-519, - - mediales lumborum 147,169
348-352,401 402, 403 521-523, 541,562-565, 567,569 - - posteriores cervicis 147
- anconeus 55, 277, 296, 312, 313, 326, ---- ulnaris 55,281,296, 319,328,330, - - pollicis, brevis 54,55,296, 321,344, --thoracis 144
330.332.333, 340, 341,396 332,340-342, 345,346,376, 396 348-353, 398,400,401,403,405 - ischiocavernosus 144,163,181-184,
- antebrachii 277, 296, 315, 341,342, ------ tendo 402 - - longus 54, 55, 296, 315, 326, 328, 229,233-235,557, 559
348, 369, 392, 396, 398 - - digiti minimi 55, 296, 319,328, 338,339, 342-344,348-351,353, - ischiococcygeus 144
- articularis genus 474, 504, 505 340-342,345,346, 396,402 373, 392,394,400, 402-405,455, - iuncturae craniovertebrales 144
- auricularis 11 - - digitorum 55,291,296, 319,328, 466-469,471,474,491,494,495, - latissimus dorsi 54, 55,144,145,164,
- biceps, brachii 51,57,61,273,296, 330, 332,340-342, 345-347,350, 500, 508,509, 512,513, 515-519, 166-168,174, 202,205, 269,273,
310,311,324, 326,336-339, 343, 369,376, 396,397, 399,402,455,515 521-523, 541,562-565, 567,569 296, 307, 324,330-337, 355, 359,
356,359,366, 374,380-384, 386, ---- brevis 54,474,493,510, 511,514, - gastrocnemius 54, 55,441,442, 365, 376, 380-383,386, 388
392, 394 515,523,540, 568 452.474.489.498, 502,506-510, --p a rs, iliaca 164, 307
-----caput breve 54, 261,266, 268, -----longus 54,319, 328, 340, 342, 512,513, 522, 529, 541, 544, 546, ---- scapularis 164, 307,332, 333
273, 311,324,334-337, 342,343, 369,471,474,487, 500, 510,511, 560-562, 566 ---- vertebralis 164, 307
366, 381,389 514, 515, 522, 523, 540, 566-569 - - caput, laterale 55,441,452,474, - levator, ani 144,163,181-189, 221,
---- caput longum 54, 264-266, 268, - - hallucis 455 489.498, 507-510, 512, 513, 522, 233, 234, 542, 543, 556-559
273, 311 -313, 324, 330, 332-337, ---- brevis 54,474,487,493, 510, 511, 561.562 - - scapulae 55, 144,165-167,203,
342,343, 355, 366, 381, 382, 386, 514,515, 523,566, 568,569 ---- mediale 54, 55,441,442,474, 296, 301,331-333, 362, 389
390, 391 ---- longus 54,469,471,474,487, 489.498, 507-510, 512, 513, 522, - levatores, costarum 144,169
- - femoris 410,474,504,505,508, 500,510, 511,514, 515,522, 523, 561.562 breves 147,169
509, 512,513, 529, 546,561, 562,566 540,544, 563,566-569 - gemellus, inferior 55,474,479, ---- longi 147,169
-----caput breve 29,485,498, - indicis 55,296, 319,326,328, 340, 507-509, 522, 537,553,555,558 - longissimus 144,168
508-510,522, 540,541,560, 561 341, 345,346, 396,397,402 - - superior 55,474,479,507-509, --cap itis 147,169-171,203
-----caput longum 29,55,485,496, - - pollicis, brevis 55, 296,319, 326, 522, 537,553,555,558 --cervicis 147,169,203
498, 506-510, 522, 540,541, 552, 328, 340-342, 345, 346, 350-352, - gluteales --thoracis 147,169
553,555,560,561 369, 396, 397,402 - gluteus, maximus 55,157, 166,168, - longus, capitis 144,151
- brachialis 54,61,261,277,296, 311, ---- longus 55, 296, 319, 326, 328, 169,175,181,189, 221,230,233, --c o lli 144,151,167
326, 333-339, 342, 343, 355, 363, 340-342, 345, 346, 369, 376, 396, 410,432,434, 474,479,496, 502, - lumbricalis(-es) 54, 296, 323, 344,
366, 367, 369, 383, 384, 386, 387, 397,402 506-509,522, 537,542, 546, 552, 347- 352, 373,400,401,474,495,
392, 394 - extraoculares 145 553,555, 556, 558-560 517-520,541,565
- brachii 51,54, 55, 57,61,166, 245, -faciei 11,145 - - medius 55,166,432,434,435,474, - manus 296
261,263-266,268,273,277, 296, -fibularis, brevis 55,455,471,474, 479,496, 504, 506-509,522,536, - masseter 11,54
310-313,324, 326,330-343,355, 487, 500,510-515, 518-522,540, 546,552,553, 555, 560 - masticatorii 145
356, 359,366, 369,371, 374, 376, 562,566, 567 - - minimus 55,183,432,474,479, - metacarpales 296, 396,401
380-384, 386, 388-392, 394, 396 - - longus 54,55,455,465,467, 496, 504, 505,507-509, 522, 536, - multifidus(-i) 144,149,169
- brachioradialis 54,55,277,296, 317, 471.474.487.493.495, 500,506, 555, 560 - - lumborum 169,201
326, 330, 332,333, 338-343,346, 510-522, 540,546, 562,566-569 -gracilis 29, 54, 55,410,474,481, - nuchales, breves 144
355,369, 392,394-396,404,405 - - tertius 54,474,510, 511,514,515 496.498, 502-505, 507,508, 510, - - longi 144
- breves plantae pedis 466 - flexor(-es) 54, 55,285, 296, 315, 512, 522, 534, 548, 551-553, 555, - obliquus, capitis, inferior 144,151,
- bulbospongiosus 144, 163,181-184, 321, 326, 328, 330, 332, 337-344, 559-562, 566 169-171,203
188, 229, 230, 233-235, 542, 543, 347- 353, 355, 371,373, 392, 394, - hypothenaris 296, 394,402,404,405 -----superior 144,151,169-171,203
557, 559 395,400-405,455,471,491,495, - iliacus 154,155,175,178,182, - - externus 153,176,177,179, 210,
- capitis 55,144,147-149,151,168- 500,509,512,513,515-523 204, 212, 213, 432, 474, 477, 496, 211.215
171, 202, 203,266,330, 331,381 - - accessorius 474 502-505,532, 533,535, 549 -----abdominis 54, 55, 57,144,153,
- cinguli membri superioris 296 - - antebrachii 315, 348,373 - iliococcygeus 144,163,185-187 155,157,166,168,174,177-179,
- coccygeus 144,175,184-187, 543, --ca rp i, radialis 54,296, 315,326, - iliocostalis(-es) 144,168 199,202,205,206,210,216, 217,
558 328, 338-340, 342-344, 348-353, --cervicis 147,169 219, 330, 331,334,380,381, 532,549
-colli 144,151,167,203 373.392, 394,400,402-405 - - lumborum 147,169 ------ aponeurosis 153,176,179,210,
- compartimentum, cruris anterius 563 ---- ulnaris 54,55, 285, 296,315, --thoracis 147,169 211.215
- - profundi cruris laterale 536 328, 330, 332, 338-344, 348-353, - iliopsoas 54,155,157,175,189, 210, - - internus abdominis 54,144,
- coracobrachialis 54,165, 261,263, 355.371.392, 394, 395,400,401, 213,431,434-436,474,477,496, 153,155,157,166,168,169,174,
268, 296, 309, 324, 334-337, 343, 403-405 499, 503-505, 509, 535, 548, 549, 176-179, 202, 206, 210, 211,216,
366,380-382, 384-386,389 - - digiti minimi 54, 296, 321,328, 344, 551,558 217,219, 330,331,532
-cremaster 54,176,177,210,211, 348- 353, 398,400,401,403,405, - infrahyoidei 167 - obturatorius, externus 183,189, 221,
214-217,225,226 474.493.516- 521,523, 569 - infraspinatus 55,166,203,261, 432,474,481,496, 504,505, 509,534
- deltoideus 30,54,55,61,145,166, - brevis 55,296,321,344,348-353, 265,266, 270,273, 296,303, 324, - internus 55,163,175,181-186,189,
199,201-203,261,266,268,269,272, 398,400,401,403,405,455,466,468, 331-333,362, 388,390, 391 233,434,474,479,496,502,507-509,
273,296,305,324,330-337,343,367, 471.474.493.495.512.513.516- 521, - intercostalis(-es) 144,173,174,205, 522,537,543, 553-558,560
374,376,378-383,386,388-391 523,541,562,564,565,569 207,208,273 - occipitalis 11,145,203
- - pars, acromialis 273, 305, 324, 332, --digitorum , brevis455,466,471, - - externi 54,158,159,168,169,172, - omohyoideus 296,299,379, 384,
333,335 474.495, 173,176, 205
513, 517-521,541,564, 388, 389
---- clavicularis 273,305,324,332-335 565, 569 - - interni 54,158,159,172,173,175, - - venter inferior 359
---- spinalis 273, 305, 324, 332, 333 ---- longus 54, 55, 315, 326,338, 339, 176,205 - opponens, digiti minimi 54, 296,
-diaphragmatis pelvis 156,181,182 342, 343, 349, 394, 455, 466, 471, --in tim i 158,173, 205 344, 346, 350, 352, 353, 401,474,
-digastricus 11,57 474,491,494,495,500, 508, 509, - interosseus(-ei) 54, 342, 347, 353, 493.519- 521,569
-dorsi profundi 144,145,155,157,167 512,513, 515-519,521 -523, 541, 369,370, 393,455,510,514 -----brevis 296,321,344,345,
- erector spinae 31,155,174, 201,203, 562-565, 567, 569 - - dorsalis(-es) 55, 294,296, 323, 348- 353,400,401,403,405,474,
205,331 - - profundus 55,290, 291,296, 315, 344-353, 371,396, 397,400,403, 493.519- 521,523, 569
- extensor(-es) 54,55,277,281,296, 322, 323,328,332,337-342,344, 474,495,517-521, 523,568, 569 - pollicis 54,294,296,321,344,
317.319.326.328.330.332.333, 347,349-351, 353,371,373,394, - - palmaris(-es) 296, 323,346, 348-353,400,401,403,405
337-343, 345,346, 350-352,369, 399, 402, 569 351-353 - palmaris, brevis 54, 296,343, 348,
374, 376, 392, 394, 396, 397,400, - - superficiales 296, 321, 326, 328, - - plantaris(-es) 474,495, 516-521, 394, 398,405
402,403,469,471,474,487,493, 347, 563 523, 565 - - longus 54,296, 315,326, 328, 338,
500, 510,511, 514, 515, 522, 523, - - superficialis 54, 290,291,296, - interspinales 144 342, 343, 373, 392, 394, 398,400,
540, 544, 563, 566-569 315, 326, 328, 338, 339, 342-344, --cervicis 148, 149,169,171 404,405
- - carpi, radialis, brevis 55, 296, 317, 347-351,353, 373,394, 395,399, - - lumborum 148,149,169 ---- tendo 348, 374,405
328, 330,332, 333,337-343,345, 400,402-405 - intertransversarii 144 - partis radialis 369
346, 394,396,397,400,402,403 - hallucis, brevis 55, 466, 468, 474, --cervicis 144,147,171 -pectineus 54,189,210,215,219,
------ longus 55,277, 296, 317,326, 493, 512, 516-521, 523, 562, 565, 569 - - laterales lumborum 147,169 221,434,474,481,496,503-505,
328, 330, 332,333, 337-343, 345, -----longus 55,455,466-469,471, - - lumborum 144,147,169 509,534,535, 548, 551
581
M Musculus pectoralis, maior
- pectoralis, maior 31,61,144, - - posterior 158,159,172,173,379, 513-515, 521, 522, 540, 544, 561, -----posterior 364, 369, 377,397
165,176, 207,208, 261,296, 309, 382 563,566,567, 569 - - brachii, lateralis inferior 364, 369,
334-337,343, 359, 365, 374, - semimembranosus 29, 31,55,442, -----tendo 520,544, 568 375,377, 386,388
378-383, 386 474,485,496,498,502, 504, 505, - - posterior 55,455,465,467, ---- lateralis inferior 364, 369, 375,
---- pars, abdominalis 176, 309, 334 507- 509, 512,522,529, 541,546, 471,474, 490,491,500, 508, 509, 377, 386, 388
------ clavicularis 309, 334,335, 380 552, 553, 555,560-562 512,513,515-519, 521,522, 541, ---- superior 200, 364, 367, 375, 377,
------ sternocostalis 176, 309, - semispinalis(-es) 144,203 561-563, 567 388
334-336,380 --cap itis 55,148,149,168-171,203, -----tendo 490,491,519, 520 -----medialis 87,198,361,364,366,
--m in o r 54,144,165, 208,209, 261, 330, 331 -transversospinales 144 367, 369, 371,373, 375, 377,386
273, 296, 301,335-337, 355, 359, - - cervicis 148,149,170, 203, 331 - transversus(-es) abdominis 54, ------ ramus anastomoticus 365
363, 365, 379,381 -384, 386, 389 --thoracis 148,149 144,153,155,157,169,174,175, ---- posterior 364, 369, 377, 381-383,
- pharyngei 11 - semitendinosus 29, 54, 55,410,474, 177-179, 204, 206, 210, 211,213, 386, 388
- piriformis 55,175,184-187,221,474, 485,496,498,502-505, 507-510, 216,217,219,220,532 - - digiti secundi medialis 538, 539,
479,496, 502-505, 507-509,522, 512,522, 541,546, 552, 553,555, -trapezius 30,31,54,55,144,145, 567
525,526, 537, 543, 550, 553-555, 560-562, 566 165-168,170,171,202, 203, 268, - - dorsalis, intermedius 538-540, 545,
558, 560 - serratus, anterior 54, 55, 144, 269, 273,296, 299, 330-337, 376, 566, 567, 569
- plantaris 55,466,474, 489,495,498, 145.165.166.176.199, 205, 261, 378, 379, 384, 388 ---- lateralis 538,539,547,566,567,569
500, 507-509, 512, 513, 516-523, 273, 296, 301,331,334-337, 362, - - pars, ascendens 55,165,166,299, ---- medialis 538-540, 545, 566, 567,
525, 529,541,560-565, 567,569 380-383,386 330, 388 569
- - te n d o 489,512, 522,561 - - posterior, inferior 55,144,164, ---- descendens 55,165,166,299, -----pedis 562
- popliteus 55,442,474,485,498, 508, 166-168,202,331 330 - - femoris, lateralis 87,198,200, 204,
509,512,513, 561-563 ---- superior 144,164, 168 -----transversa 55,165,166, 299, 330, 213, 530-533,537, 545,547-549, 551
- prevertebrales 144 -soleus 54,55,471,474,489, 388 -----posterior 87, 200,201,530,
- profundi abdominis 157 508- 510,512, 513,522, 541,561, - triceps, brachii 54,55,57,61,166, 531,536, 537, 542, 547,552-555,
- pronator, quadratus 54,296, 315, 562, 566 265, 273,277, 296, 312, 313, 324, 558-560
326, 338, 339,344, 349,394,400, - sphincter, ani, externus 57,144,163, 326, 330-333,338, 340-343,355, ------ rami perineales 553,559
401,404,405 181,184,187,188, 230,233, 235, 369.374, 376, 380-383, 386,388, - - hallucis lateralis 538, 539, 567,
- - teres 54, 296, 315, 326, 336-339, 543, 556, 559 390-392, 394, 396 569
341-343,373, 392-395 ---- internus 188 -----caput, laterale 312, 313,330,332, - - superficialis dorsalis intermedius
-----caput, humerale 339,373, --urethrae externus 144,163,184, 333,342,374,391,396 539
392-394 188 -------longum 54, 264-266, 268, - - surae, lateralis 531,538, 539, 545,
------ ulnare 339, 373,392-394 - spinalis(-es) 144,167-169,202, 273, 273, 311 -313, 324, 330, 332-337, 547, 552, 560-562,566
- psoas maior 144,155,157,160,167, 305, 324, 332, 333 342, 343,355, 366, 381,382, 386, ---- medialis 538, 539, 547,560-562,
174,175, 212,474,477, 502-505, --cap itis 144 390, 391 566
532,533, 535 --cervicis 144,148,149,169 ------ mediale 312, 313,332, 333, 342, - digitalis(-es), dorsalis(-es) 364, 368,
- psoas minor 175,474,477, 502 - - thoracis 144,148,149,169 382, 386 369,371,377,397-400, 568
-pubococcygeus 144,163,185-187 - spinocostales 144 ---- tendo 376 - - palmaris(-es), communis(-es) 364,
-puborectalis 144,163,185-187 - spinohumerales 144 - - su rae 31,467,474,488,489, 500, 371,373,375, 398,401,403
-pyramidalis 144, 155,177,216 -spinotransversales 144 510,513-515, 522, 561,567 -----proprius(-i) 398, 399
- quadratus, femoris 183,474,479, - splenius(-i) 169 - vastus, intermedius 29, 54,443, 474, ------ pollicis 398
496, 505, 507-509, 522, 537, 553, - - capitis 55,147,168-171,202,203, 482,483,503-505, 508, 509, 522, ---- communes 541,564
555,558, 560 330, 331 535, 551 -----proprii 538, 539,541,564, 565
- - lumborum 144,155,160,167,169, --cervicis 55,147,168-170, 331 Musculus(-i) vastus, lateralis 29,54, - dorsalis, clitoridis 234, 235,542,543,
174,175,204, 532, 533 - sternocleidomastoideus 31,54, 55, 189,432,443,474,482,483,498, 559
- - plantae 455,466,471,474,495, 145.166.167.170.171.199, 203, 503-506,508-510, 522, 535, 546, - - penis 228-231,542, 543, 559
518-521,541,564, 565,569 296, 299, 330, 331,334, 335, 378, 551 - - scapulae 297, 361,362, 390
- quadriceps, brachii 57 384,385 - - medialis 443,483,498, 504, 509, -facialis 11,94
- - femoris 31,157,445,451,474,483, - - caput, claviculare 298, 299 535,544 -fem oralis87,189,196,198, 204, 210,
498,499, 504,505, 522,535, 548 sternale 298,299 Myometrium 5 213,434,475,496,498, 530,531,
-----tendo 61,441,445,450,451,483 - stylopharyngeus 11,145 Myotom 7 533,535, 545,548, 549, 551
-rectus 144,151,169-171,203 - subclavius 54,144, 165, 273, 296, - - rami, cutanei anteriores 198, 204,
--abdom inis 54, 144,145, 155,157, 301,335-337, 362, 363, 379, 381, N 530, 533, 535, 545
174,176-179,199, 206,210-213, 383 Nervus(-i), accessorius 202,297, 378, -----musculares 530, 535
216,217,220,434,533 -subcostales 144,159,173 388 -fibularis 87,531,539,562
- - capitis, anterior 144,151 - suboccipitales 144 - anococcygei 201,530, 559 - - communis 87,475,498,530,
lateralis 144,151 - subscapularis 54,61,261,263,265, - anococcygeus 542 531,538, 540,545, 547, 552, 553,
---- posterior, maior 144,151, 266, 268-270, 273, 296, 303, 324, - auricularis magnus 87, 200, 203, 378 560-562, 566
169-171,203 335-337, 365, 381-383, 386, 389 - axillaris 85,87,203, 273,297, 324, - - profundus 87,475, 500, 522, 531,
------ minor144,151,169-171,203 - supinator 54, 55,277, 296, 319,326, 360, 361,364,366, 367, 369, 371, 538-540,545, 566-569
- - femoris 29, 54, 57,189,434,436, 332,337-341,369, 392,393, 396 373.375, 377,379, 382,383, 386, - superficialis 87,475, 500,531,
443,474,482,483,496,498,502- - - caput humerale 341 388,390, 391 538-540, 545,566, 567
506, 508-510,522, 535, 544, 551 - supraspinatus 55,166, 265-270, 273, - clunium, inferiores 87,196,200-202, -genitofemoralis87,196, 198, 201,
- rhomboidei 203 296, 303, 324, 331 -333, 335-337, 531,536,537, 547,552,559 204, 210, 211,213,225,530,531,
- rhomboideus, maior 144,165,166, 362,382,388-391 - - medii 87,196,197,200-202, 537, 533, 545, 549, 559
168.202.261.296.301.331- 333,362 -temporalis 11 547,552, 559 - -- ramus, femoralis 198, 204,545
- - minor 55,144,165,166,168, 296, - tensor fasciae latae 54, 55,189,434, - - superiores 87,196,197,200-202, genitalis 201,204,210, 211,545
301.331- 333, 362 474,479,496, 503, 504,506-509, 537, 547, 552,559 - glossopharyngeus 11,94
- rotatores, breves 144,148,149,169 522,536, 544, 548,551,555 - coccygeus 475, 530, 531,558 - gluteus, inferior 475,496, 530, 531,
--lo n g i 144, 148, 149, 169 - teres, maior 166, 201,203, 268, 269, - cranialis 298 536, 537, 553, 554,558, 560
- - thoracis, breves 169 296, 307, 330-337,343, 365, 376, - cutaneus 80,87,197,198,200, - - superior 475,496, 530,531,536,
longi 169 382, 383, 386-388,390, 391 201,204,205, 211,213, 356,361, 553-555,560
- sacrospinales 144 - - minor 55,203,266,270, 273,296, 364-367, 369, 371, 373,375, 377, - iliohypogastricus 87,196-198,200,
- sartorius 29,54,189,199,215,410, 303, 324,331-333, 367,388, 390, 381-383, 386, 388, 392,397,530- 204,211, 219,530-533, 537,545,
434,474,483,496,498, 502-506, 391 533, 536-540, 542, 545, 547-549, 547, 552
510, 522,535, 548,551,566 - thenaris 296, 343, 373, 394,402-404 551-555, 558-562, 566-569 - - ramus, cutaneus, anterior 197,198,
- scalenus(-i) 135,144,167, 363,379 -thoracis 144,147-149,159,169,173, - - antebrachii, lateralis 356, 364, 366, 204,205,211,533,545
- - anterior 158,159,172,173, 355, 175,178 367, 369, 375,377,392 ------ lateralis 198,200, 204, 205,533,
361.363, 366,367,369, 373,379, 384 -thoracohumerales 144 ---- medialis 87,356,361,364,366, 545, 547
- - medius 158,159,172,173,355, - tibialis, anterior 54,455,471, 367,369,371,373,375,377,383, -----lateralis 198,200,204, 533, 545,
361.363, 367, 379, 384 474,487,500, 502, 506, 510, 511, 386,392 547, 552
582
Osteoarthrosis O
- ilioinguinalis 87,196-198, 201, - - posteriores 230, 542, 543, 558, 559 - - inguinales 68,194, 234, 528, 529 - - mediale 19,422-425,454-460,
204,210,211,216,219, 225,228, - spinales 76,124, 126 inferiores 528, 529 464,465,470,487,490,493,495, 569
530-533,545,559 - - rami dorsales 200,202 -----profundi 194,215,234, 528,529 - cuneiformia 38,423,464,466,472
- intercostalis(-es) 173,190,196-198, -spinalis 7, 75,80,81,88-90,108,109, -----superficiales 194,195, 227,234, - digitorum 20,21, 33,252, 290, 323,
200, 202,205-207,209, 365,375 120,123,126,127,129,197, 360,361 528, 529 399,402,422,495,569
- - ramus(-i) cutanus(-ei), anterior(es) - splanchnicus(-i) 89 ---- superolaterales 528 - - manus 20,38,239, 247,250
197,198,375 - - pelvici 94, 231 ---- superomediales 528 --p e d is 20, 38,454
---- lateralis(-es) 197,198, 200, 202, - - maior 94 - - interpectorales 209, 359 -frontale 32
375 - subclavius 297, 361,362 - - juxtaintestinales 68 - hamatum 18, 38,252-255,284, 286,
- - rami mammarii, laterales 198,209 - subcostalis 196,197,204,475,530, - - lacunaris medialis 528 287, 289,293,294,321,402
---- mediales 197,198,209 531 --lum bales 194, 227,529 - hyoideum 11,299, 384
- intercostobrachialis(-es) 197,198, - suboccipitalis 196,203 - - paramammarii 209, 359 -ilium 19,38,41,114,138,140,143,
297.361.364.365.375, 377 - subscapularis(-es) 273,297,324, 361, - - parasternales 194,195,209 164, 307,413,415,432,438,439,479
- interosseus antebrachii, anterior 365, 381-383 - - pectorales 209, 359 - intermetatarseum 425
297, 342,373,401 - supraclaviculares 87,196,198,200, - - pelvis 194 - ischii 19, 38,41,138,413,434,438,
- - posterior 342, 369, 393 209, 364, 366, 367, 369, 371,373, - - popliteales, profundi 528, 529 439,485
- ischiadicus 29,189,196,221,475, 375, 377, 378, 388 superficiales 528,529 - longum 38
522, 530, 531,537, 538, 540,541, - suprascapularis 203, 243,273, 297, - - subscapulares 209, 359 -lunatum 18, 38,252-255,286, 287,
553-555,558, 560,561 324,361,362,382, 388-390 - - superolaterales 528,529 289,292,294,321
- labiales, anteriores 234, 532 - suralis 87,531,538, 539,545,547, - - superomediales 528, 529 - metacarpi 18, 20,21,33, 38,238,
- - posteriores 235, 542,543,559 552,562, 566,567 - - supraclaviculares 359 239,247, 249, 250, 252,254, 255,
- laryngei 11 -thoracicus(-i) 196 - - supratrochleares 359 282, 284-287, 289-294, 317,319,
- mandibularis 11,87 --long us 196,197, 297, 361,362, - primitivus 6 321,323, 347, 376,397, 399
- maxillaris 87 379, 381,383 Noduli lymphatici aggregati 68 -metatarsi 19-21,38,422-425,
- medianus 85, 87, 297, 326, 328, 342, -thoracodorsalis 297, 324, 361,365, Notochord 104 454-461,464-466, 468-470, 472,
360, 361,364, 366-369,371 -373, 381-383 Nucleus(-ei) 72, 78 487,489-491,493,495, 515,523,
375,377, 379,381-383, 386,387, - tibialis 87,471,475,496,498,500, - basales telencephali 72 563, 569
392-394,397, 399,400,402-405 522, 530,531, 538, 540,541,547, - cerebelli 72 - multiforme 38
--rad ix, lateralis360 552, 553,560-563,566-568 - lemmocyti 92,93 - nasale 32
---- medialis 360 - transversus colli 87, 378 - parasympathici 94 - naviculare 18,19, 38,422-425,
- - ramus, palmaris 371,375,399 - trigeminus 87 -pulposus 104, 116-118,126, 454-461,464,466,467, 470-472,
thenaris 403, 405 - ulnaris 85,87, 244, 245, 276, 278, 129-131,137 489, 490, 493
- musculi, obturatorii interni 536 297, 319, 328, 342, 360, 361,364, - occipitale 33,38,120-122,150,151,
- - quadrati femoris 536 366-371,373,375,377, 379, O 170
- musculocutaneus 85,87,297, 381-383, 386, 387, 391,392, 394, Oculus 72,94 - ordinis, distalis 254,255
324, 326,342,360, 361,364,366, 397-405 Oesophagus 105,167,174,175,205 - - proximalis 254,255
367, 369,371,373, 375,377,379, - - ramus, dorsalis 364,371, 377,397 Olecranon 30, 31, 33,38,50,166,238, - parietale 33,38,170
381-383,386, 387, 392 palmaris 364, 371,375, 399,400, 239,247, 248,250, 251,276-280, - peroneum 425
- obturatorius 87,196, 204, 212, 213, 405 312, 313, 317, 319, 330, 332, 340, - pisiforme 18, 32, 38, 239, 252, 254,
221,475,496,498, 530, 531,534, -----profundus 297, 371,400,401, 376, 396 255,285,286,288, 289,293, 294,
545, 547,551,553,558, 560 403-405 Oligodendrocytus 79, 92 315,321,323,402,404,405
- - ramus, anterior 530 ---- superficialis 297, 368, 371,377, Omphalocele 220 - planum 38,141
posterior 530 397,400,401,403,405 Oppositio 292, 293 - pneumaticum 38
- occipitalis, maior 196,203 -vagus 94,167 Orbita 38 - pubis 19, 38,41,138,139,180,413,
--m in o r 87,200,202, 203 Neuroblastoma 75 Orchis 224 434,438,439
--te rtiu s 196, 200,202, 203 Neurofibra(e), afferentes 77,90 Organa, genitalia feminina externa - rudifibrosum 17
- oculomotorius 94 - amyelinata 75, 92,93 222 - sacrum 33, 38,41,100-103,105,128,
- ophthalmicus 87 - efferentes 77 - sensuum 24 131,138-140,143,147,149,161,
- pectoralis, lateralis 297, 361,365, - - multipla Os(sa) 2,3,5,16,19,20,29, 30,38, 164,180,186-188, 307, 365,409,
379-381 - myelinata 75, 92,93 56, 58,59,61,66,69, 75, 78, 79,89, 413,428,439,479,485, 502, 554
- - medialis 297,361, 365, 379-381 - somatomotoriae 75, 77 91 -93,96, 97,131,163,175,186, - scaphoideum 38,252-256, 286,287,
- perineales 230,231,234,235, 536, - somatosensoriae 77 217,224-227,239,243, 247, 254, 289, 292,294,321,397,402
542, 543,553, 558, 559 - visceromotoriae 77 282,288, 320, 325, 327, 329, 362, - sesamoideum(-ea) 18,19, 38, 252,
- peroneus, communis 87,475 - viscerosensoriae 77 372,422-425,452-458,464-466, 254,423,454,457,468,470
- - profundus 87 Neurofibromatosis 75 468-471,473,476,479,482,488, --laterale 468,469,493
--superficialis 87 Neurofilamenta 78 490,493,497,499, 501,536, 540, - - mediale 468,469,493
- phrenicus 160,297, 361,367, 369, Neurohypophysis 72 545,547, 569 --radiale 320
379,384 Neurotraductores 79 - accessorium 38 - - ulnare 320
- piriformis 536, 554, 558 Neurotubuli 78 - breve 38 -spongiosum 39
- plantaris, lateralis 87,475,531,538, Nodus(-i) 26,68,93,194,195,209, 227, - capitatum 18, 33, 38,239,252-256, - - primarium 16
541,547,563-565, 569 234,358, 359,528, 529 286, 287,289, 292-294, 321,402 - - secundarium 16
- - medialis 87,475, 531,538, 541, - lymphaticus(-i) 26, 62, 68, 69,194, - carpi 18, 20,21,38, 238, 247, 249, - supranaviculare 425
547, 563-565 195, 209, 215, 227, 234, 359, 528, 529 252, 254, 284-289, 397, 402, 404, -tarsi 19-21,38,422,460,461
- pudendus 189, 201,230,231,234, - - apicales 209, 359 405 -temporale 11,33,122
235, 530, 531,542, 543,554,555, --a xilla re s68,194,195, 209, 358 -centralia 20 - tibiale externum 425
557-560 apicales 209, 359 - cinguli membri superioris 238 - trapezium 18, 38,252-255,286, 289,
- - rami perineales 553 -----centrales 209, 359 - coccygis 38,100-102,105,114, 292-294,315,321,397,402
- radialis 85,87,244, 246,297, ---- interpectorales 209, 359 115,128,138-143,163,180,181, - trapezoideum 18,252-255, 286, 287,
312,313, 324, 326,328, 333,342, ---- laterales 209, 359 184-187,556 289,292-294, 323
360, 361, 364, 366, 367, 369, 371, ---- pectorales 209, 359 - compactum 17, 39 - trigonum 425,471
373.375, ---- subscapulares 209, 359
377, 381-383,386-388, -coxae 19, 21,41,50,138,408,411, - triquetrum 18, 33, 38, 239,252-255,
390-393,397, 399-401,403 - - brachiales 359 413 284, 286, 287, 289,293, 294,321,402
- - rami musculares 382, 392 - - centrales 209,359 - cranii 41 - vesalianum 425
- - ramus superficialis 297, 342,369, - - cervicales 68,194,195,359 -cuboideum 19,38,411,422-425, Ossificatio 41
375,377,392, 394,397,402 - - colici 68 454-457,459-461,464,465,470, - cartilaginis epiphysialis 41
- rectales inferiores 230, 234, 235, 542, --cubitales 358, 359 471,487,490 - laminae epiphysialis 41
543, 558, 559 - - iliaci, communes 194, 529 - cuneiforme, intermedium 19,422, Osteblastus, activum 17
- saphenus 29,87, 216, 530-532, 535, ---- externi 194,528, 529 423, 425, 454-457, 465, 470, 493 - activus 17
545, 547,551,562, 567,569 ---- interni 194, 234, 529 - - laterale 19,422,423,425,454-457, Ostecytus 17
- scrotales, anteriores 532,533 - - inferiores 528, 529 465, 471 Osteoarthrosis 46,127
583
O Osteoblastus
Osteoblastus 16,17, 39 Perichondrium 16,44,134 ---- externus posterior 193 Prominentia laryngea 32
Osteochondrosis 130 Perimysium 58 ---- internus, anterior 128,193 Promontorium 102,103,105,114, 115,
Osteoclastus 17,39 Perineum 180, 232,233, 543,559 ------ posterior 128,193 128,138-143, 187,428, 502, 503
Osteocytus 17, 39 Perineurium 75 - - vesicalis 230, 234 Pronatio 21,249, 283
Osteogenesis, cartilaginea 17 Periorchium 217, 226 Plica(e), alares 42,450 Prosencephalon 72
- membranacea 17 Periosteum 16, 39,61 - anales 222 Prostata 105,183,188, 189, 212, 223,
Osteoid 16,17, 53 Peritendineum, externum 60 - axillaris, anterior 380 224, 229, 231,543,557
Osteonum 17, 39 - internum 60 --posterior 380 Protrusio 274
Ostia glandulae sudoriferae 374 Peritoneum 182,213,557 - interdigitales 399 Protuberantia, mentalis 32
Ostium, ureteris 183 - parietale 155, 167,178,179,210, - neurales 74 - occipitalis, externa 33,120-122,151,
- urethrae, externum 163,180, 184, 213-216,219 - neuralia 6 165,170-172, 299
223,228,229,232,235,559 Pes 21,38, 54,408,467,483,485, - synoviales 42,124 Protuberantia occipitalis, interna 120
- - internum 183, 229 501-504, 507,510, 566 - umbilicalis, lateralis 212, 213, 217 Pseudoarthrosis 40
- vaginae 163,180,184,232, 235, 559 -anserinus 483 - - medialis 212, 213, 217 Pulmo(-nes) 94,173, 207
Ovarium(-a) 182,188, 232, 543 - - profundus 485 - - mediana 212
Ovotestis 223 - - superficialis 54,483,485, 502-504, - urogenitales 222 R
507,510,566 Polithelia 208 Radiale 20,277-280, 282, 284-286,
P - cavus 467 Pollex 374 294, 320, 339, 394
Palma manus 37,374 - planus 467 Pons 72,105 Radices spinales 126
Papilla, mammae 199, 208 - transversoplanus 467 Portio vaginalis cervicis uteri 182 Radius 14,18,20,21,38,41,50,
- mammaria 30, 208 -valgus 462, 501 Porus nuclearis 78 238, 247, 249-255, 276-279, 281,
Paracolpium 182, 557 - varus 462 Praepollex 20 282, 284-289, 292, 294, 310, 312,
Paracortex 69 Phaeochromocytoma 75 Preputium, clitoridis 180, 232,235 315, 317, 319, 323, 342, 343, 345,
Paracystium 557 Phalanx(-ges), distalis 18,19,38, -penis 228, 229, 543 350-353, 366, 393, 395
Paraphimosis 228 238, 249, 250, 252, 282,284, 285, Primates 2 Radix, anterior 81,88, 89,197,537
Paratendineum 60 290-292, 294, 315, 319, 321,323, Primordium(-a) 6,13, 74 - dorsalis 7, 75, 80, 81,85, 88-90, 126,
Pars(-tes), abdominalis 165,176, 308, 347, 376, 399,422-425,455,460, Processus, accessorius 106,112,113 197, 229, 360, 537
309, 334 461,468,470,487,493 - articularis(-es) 106,108,111-113, - lateralis nervi mediani 360, 373
- anulares 517 - media 18,19, 38,238, 249, 252, 282, 118,120,248, 251,287,423 - medialis nervi mediani 360, 373
- clavicularis 165, 273, 304, 305, 308, 284, 285, 290-292, 294, 315, 323, - - inferior(-es) 102,106,108-113, - penis 229
309, 324, 332-335, 380 376, 399, 422, 423, 425, 455,470, 493 116-119, 124, 127,250 - posterior 81,88, 89, 97,197,537
-costalis diaphragmatis 144,174, - proximalis 18,19, 38, 238, 249,250, - - superior(-es) 102,106-119,124, - sensoria 80, 89
175,178 252, 282, 284, 285,290-292, 294, 127,130,131,137-139 - ventralis 7,12, 75,80, 81,90,126,
- cruciformes 517 319, 321,323, 376, 399,422-425, - chordae dorsalis 6, 7 360, 537
- diaphragmatica pleurae parietalis 455, 460, 461,465, 468-470, 493 - coracoideus 18, 32, 38, 61,165, - ventralis arcus aortae 12
173 Phimosis 228 238-243, 245,250, 258-268, Ramus(-i), acromialis 354, 355, 382,
- iliaca fasciae iliopsoaticae 477 Placoda chorii placentae 12 270, 272, 301,303, 305, 307,309, 387
- lateralis 106,114,115,138,139, 278, Planta pedis 37, 546 311 -313, 335,363, 365, 366, 382, - anastomoticus 365, 368
419, 439,441 Planum, aditus pelvis 141 383, 386, 389 -anterior 80,81,180, 184,191,197,
--o ssis sacri 106 - angustiae pelvis 141 - coronoideus 248-251,276-280, 198, 204, 205, 211,219, 354,355,
- libera membri, inferioris 24 - axiale 27 314,315 365, 525, 530, 532-534, 545, 568
--superioris 24, 238 - coronale 27 - costalis 102,106,107,110,111,124, - arteriae, axillaris 354
- lumbalis diaphragmatis 144,174, - exitus pelvis 141 130-132,137,159,240,311 --brachialis 354
175 -frontale 27 - costiformis(-es) 102,106,112,113, - - circumflexae femoris medialis
- - crus, dextrum 174,175 - interspinale 35 116-119,147,149,161,167,169 550, 555
sinistrum 174,175 - intertuberculare 35 - infracoracoideus 18 - - profundae penis 231
- medialis 278, 380,419,441,541 - sagittale 27, 245,427 - lateralis tuberis calcanei 423,425 --radialis 354, 398
- parasympathica 94 - - medianum 27 - mammillaris 106,112,113 --subclaviae 354
- posterior fornicis vaginae 542 - scapulare 241 - mandibularis 11 --ulnaris 354,401
- prostatica urethrae 226 - subcostale 35 - mastoideus 33,120,122,147,151, - articularis 373
- sacralis medullae spinalis 94 - supracristale 35 170,171,203 - ascendens 203,550, 551
- spongiosa urethrae 222, 229 - transpyloricum 35 - medialis tuberis calcanei 423-425 -calcanei 524, 525, 547
- sternalis diaphragmatis 144,174 - transversale 27 - posterior tali 422-425 --laterales 538,539, 566
- sternocostalis 165,176, 308, 309, Pleura, costalis 173,178 - spinosus(-i) 33, 35, 41,101, 102, - - mediales 538, 539
334-336, 380 -parietalis 173,178,207 106-113,116-124,126-128, - calcaneus, lateralis 563
- sympathica 94 - - pars, costalis 173, 178 130-133,135-137,140,143, 147, - - medialis 562, 563
- thoracica aortae 191 diaphragmatica 173,178 149,151,164,165,167,170,171, - carpalis, dorsalis 354, 355, 396, 397,
- tibiocalcanea 460,461 - pulmonalis 173 201,203, 240, 299, 301,307, 365, 401
- tibionavicularis 460,461 -visceralis 173,207 506, 507, 554 - - palmaris 354,401
- tibiotalaris, anterior 460,461 Plexus 85, 88,192,230,231,234 - - bifidus 108,109 - collateralis 190,191,205
- - posterior 460,461 - brachialis 76,106,167,196, 261,273, - - vertebrae 7,101,106,109,111, - communicans 524, 525, 563, 566
Patella 19-21,30, 32, 38, 54,61,408, 297, 360, 363, 365, 367, 379, 384 113,116,117,119,127,130,136,137 --a lb u s 80, 81,89,197
409, 411,416, 418, 419, 427, 440, -cervicalis 196,298, 363, 388 -styloideus 11,120,122 - - cum nervo cutaneo brachii
441,443-445, 447, 450-452, 481, - coccygeus 196, 530, 531 - - radii 30, 32, 33,239, 247-255, 257, medialis 197
483,487, 502, 503, 506, 510,511, - hypogastricus 94, 231 280-282, 284-286, 289, 292, 317, --fibularis 531,538, 539, 562
544, 566 - - inferior 231 376, 397 --griseus 80, 81,89,197
Pecten ossis pubis 138,139,142, 143, - lumbalis 196, 204,475, 530, 531 - - ulnae 31-33, 38,238, 239, 248, - - medianus 399
412,413 - lumbosacralis 76,475 250-255, 280-287, 289, 292, 376 --u ln aris 399
Pediculus arcus vertebrae 106,109, - lymphaticus axillaris 359 - supracondylaris 244 - cutanei, anteriores 87,197,198, 204,
111,113,129 - pampiniformis 225-227 - supraepicondylaris 393 364, 375, 530, 532, 533, 535, 545
Pedunculi, cerebellares 72 - sacralis 196, 230, 235,475, 530, 531, - transverses(-i) 102,106-111,120, -----nervi femoralis 535
- cerebri 72 537, 543,551,558 122-124, 126, 127, 137, 165, 240, - - cruris mediales 535
Pelvis 24,103,139,141,156,181,182, - sympathicus myentericus 74 301 - - femoris anteriores 530, 545
194,557 -testicularis 225, 227 - uncinatus(-i) 108,126 - - laterales 197,198, 200, 202, 364,
- minor 141 - vascularis saccus vitellini 12 -vaginalis 217,224,225 365, 375, 388
Penis 31,105, 162,176,180,183, 188, - venosus 128,183,193 - - testis 224 ---- nervi intercostalium 87
189, 222-224, 228-231,528, 542, - - areolaris 192 - xiphoideus 32, 38,132,134,153, - - mediales 197, 200, 202, 388, 535
543, 557, 559 - - bulbi vestibuli 234 155,159,161,172,176,199, 335 - - plantares 547
Per rectum 35 - - prostaticus 230 - - bifidus 134 - cutaneus 201,397, 532, 534, 537,
Pericardium 205 - - vertebralis, externus anterior 193 Prolapsus uteri 163 542, 545, 547, 558,559, 562, 566
584
Spina, bifida scapulae S
- - anterior 80,197,198, 204,205,211, - scrotales, anteriores 533 - perinealis 37,180, 542 - - venae cavae inferioris 13
365, 532, 533, 545, 568 - - posteriores 230 - presternalis 36 - renale 13
--lateralis 80,190, 191,197,198,200, - spinalis(-es) 7,80, 81,190,191,197, - pubica 36,199 - - venae cavae inferioris 13
204, 205, 375, 532, 533, 539, 545, 205, 360 - retromalleolaris lateralis 37 - sacrocardinale venae cavae inferioris
547, 569 - sternales 191 - sacralis 36 13
- - medialis 80,190,191,364, 375, - superficialis 203, 211,297, 342, 354, - scapularis 36, 37 Sella turcica 121
539, 551 355,364, 368, 369, 371,375, 377, - sternocleidomastoidea 36 Septula testis 226
- - nervi fibularis profundi 539 379,392-394, 397,398,400-405, - suprascapularis 36 Septum(-a) 16,61,105,310, 342, 386,
- deltoideus 354,355,382,387 524,525,532, 533,541,545,548, -temporalis 36 391,472, 516,522, 523,535, 550,
- descendens 550, 551 563-565,569 - umbilicalis 36,199 551,566,567,569
- - arteriae circumflexae femoris - - nervi, plantaris, lateralis 565 - urogenitalis 37,180,181, 542 -cartilaginis, longitudinalia 16
lateralis 550 medialis 565 - vertebralis 30, 36, 201 --transversa 16
-digitopalmares399 ---- radialis 297, 364,369,371 -zygomatica 36 -femorale 212
- dorsales, nervi digitalis palmares - superior ossis pubis 139,180,184, Ren 13, 24,94,167 - intermusculare, brachii, laterale 61,
proprii 398 185,210,219,229,412,413,481 Rete, acromiale 391 310, 342, 386, 391
- - nervorum spinalium 388 - terminalis nervi axillaris 367 - articulare, cubiti 396 ---- mediale 61,310, 342, 386
-dorsalis 7, 80,81,85,88, 89,190,191, - thenaris 403,405 - - genus 524, 548 - - cruris, anterius 522, 566, 567
197,205, 228,354, 355,365, 377, - venae dorsalis profundae penis 228 - calcaneum 562, 563 posterius 522, 567
379, 396-399,401,537, 539,547, - ventralis 7,80, 81,85, 88, 89,126, - carpale, dorsale 354,355, 396,401 - - femoris, laterale 522
562,565, 569 197, 360,537 --palm are 401 mediale 522
--n e rv i ulnaris 364,371,377 Raphe, anococcygea 186 - patellare 551 - - vastoadductorium 535,550,551
- femoralis 191,198,204,213, 530, - perinei 180,222 - testis 226 - penis 228
532,533,535,545,549, 550 Receptor sensoricus 81 -venae vitellini 13 - plantare, laterale 516, 523, 569
- - nervi genitofemoralis 198,204, Recessus, articulares 42 - venosum, dorsale, manus 357, 377 --m e d ia le 516, 523,569
533, 549 - axillaris 263, 264,266, 269-271 -----pedis 526, 527, 544, 545 Sinus, coronarius 13
- genitalis 201,204, 210,211,213,225, - costodiaphragmaticus 173 --plantare 526 - epididymidis 226
532,533, 545, 559 - sacciformis 277-279 Reticulum cytoplasmaticum - intermedium
- - nervi genitofemoralis 225, 559 --superior 279 granulosum 78 - intermedius, corticalis 69
- inferior ossis pubis 139,163,180, - subpopliteus 442,450 Retinaculum, musculorum, - - medullaris 69
182, 183, 185, 189, 229, 412,413 - suprapatellaris 450,451 extensorum 345,346, 376,396, 397 - lactiferi 208
- infrapatellaris 535,545 Rectum 35, 94,105,182,188,189,229, -----inferius 514,515, 563,566,567 - marginalis 69
- intercostales anteriores 190,191, 232,434,483, 543 ---- superius 514,515, 563, 566, 567 - portalis 13
197,198,375 Recurvatio 27 --fibularium 514 - sphenoidalis 121
- labiales, anteriores 234 Regio, abdominalis lateralis 36 -----inferius 515 - tarsi 422,423,459
- - posteriores 234,235 -analis 36,37,180, 542 -----superius 515 - urogenitalis 222
-lateralis 80,190,191,197,198, - antebrachii, anterior 37, 358 - - flexorum 288, 289, 343,344, 348- - venosus 13
200,204, 205,375, 387,525,532, - - lateralis 358 352, 371,394, 398,400,402-405, Situs, abdominalis testis 224
533, 537, 539, 545, 547, 550, 552, - - medialis 358 515, 562, 563 - inguinalis testis 224
562-565,568 - - posterior 37 - patellae, laterale 443,483 Skeleton 11
- malleolares, laterales 524, 525, 563 - axillaris 36, 37 - - longitudinale, laterale 443 -thoracicum 100,132
--m ediales 524,525,563 - brachialis, anterior 37 mediale 443 Sklerotom 7,104
- mammarii, laterales 190,191,198, - - posterior 37 - - mediale 443,483 Soma 78
209 - brachii, anterior 358 - - transversale, laterale 443 Somatopleura 6,7
- - mediales 190,191,197,198, 209 - - posterolateralis 358 ---- mediale 443 Somiti 6
- meningeus 80,81,89,197 - - posteromedialis 358 Retractio 274 Spatium(-ia), epidurale 128,131
- muscularis(-es) 230,373, 382,391, - buccalis 36 Retroversio 275, 304,306 - extraperitoneale 24
392, 525,530,534, 535, 537, 541, - calcanea 37 Rhombencephalon 72 - intercostale 190
561,563, 566 - carpalis, anterior 37 Rotatio 125,142,449 - interosseum 370
--thenaris 373 - - posterior 37 - externa 275,436 - pelvis 557
- nervi, trigemini 11 - cervicalis 36 - interna 275,436 - perinei, profundum 163,182,183,
- - vagi 11 - - lateralis 36 -lateralis 274 229, 230
-ossis ischii 139,163,180,184,185, - - posterior 36 Rudimenta chordae dorsalis 7 - - subcutaneum 182,183, 557
187,412,413 - cruris, anterior 37 Ruptura 488 - - superficiale 181 -183,230
- palmaris(-es), carpales 401 - - posterior 37 - retroperitoneale 24,25, 227
- - nervi, mediani 364, 373,394 -cubitalis, anterior 37 S - subacromiale 258
ulnaris 364,371,397 - - posterior 37 Sacculi pharyngeales 12 -subarachnoideum 121,128
- - profundus 354, 355,401 - deltoidea 36, 37 Saccus, vitellini 12,13 - subperitoneale 24,25,557
- - superficialis 354,355, 371,398, - epigastrica 36,199 - vitellinus 6 Spina, bifida 104
400,401,404,405 - femoris, anterior 37 Sacralisatio 103 - iliaca, anterior, inferior 138-140,142,
-----arteriae radialis 398 - - posterior 37,542 Salpinx 232 180,184,186,187,412,413,428,
- pectoralis(-es) 354, 355, 382, 387 - frontalis 36 Scapula 14,18, 21,24, 30, 31, 33, 38, 481,483
- perforans(-tes) 190,191, 205, 209, - genus, anterior 37 161,164,165,201,238, 240, 250, ---- superior 30,32,103,138-140,142,
354, 355,401,524, 525, 550,551, - - posterior 37 258,259, 261, 263, 267, 269, 273, 143,153,157,176,180,184,186,187,
562, 563, 565, 568,569 - glutealis 30,36, 37 299,301,304, 305, 307, 311,312, 199,408,409,411-413,426,428,429,
- - arteriae thoracicae internae 209 - hypochondriaca 36,199 362,381,389 433.436.477.479.481.483.485, 502,
- perinealis(-es) 235,536,537, 542, - inframammaria 36 - alata 362 503,506,507, 533,536,540, 544,548,
553, 558,559 - infraorbitalis 36 -angulus, inferior 30,165, 201,301 549,551,554,555
- plantaris profundus arteriae dorsalis -infrascapularis 36 - - lateralis 243 - - posterior, inferior 138,139,412,
pedis 565 - infratemporalis 36 --superior 33, 362 426,485
- plexus cervicalis 388 - inguinalis 36,199 - facies, costalis 240, 258, 259, 263, -----superior 33,35,103,138,139,
- posterior 80,81,191,201,203, 342, - interscapularis 36 305, 307,311 142,143,157,161,186,187,201,
354, 355, 530,532,534, 542,558, - mentalis 36 - - dorsalis 21,240, 301, 305,312 408.409.412.426.428.436.485,
559, 563 - nasalis 36 - margo, lateralis 164, 240,307 506, 554-556
- profundus 203, 354, 355, 371,379, - occipitalis 36 - - medialis 31,201,240,259, 362, 389 - ischiadica 138-143,163,180,
389, 392, 393,400,401,403-405, - oralis 36 - - superior 164,299 184-187,411 -413,426-428,433,
524, 525, 550,564-566, 569 - orbitalis 36 Scoliosis 133 477.479.485, 542, 543,549, 554,558
- - arteriae, plantaris lateralis 564 - parietalis 36 -thoracica 133 -scapulae 31,33,35,38,55,101,165,
---- transversae, cervicalis 389 - parotideomasseterica 36 Scrotum 31,105,180,188,222-225, 166, 201,238-240,242, 243,245,
- - nervi radialis 297, 369,371 - pectoralis 36 528, 543, 558, 559 260,262,265,267,299,301, 303,
-pubicus 139,213, 524,548,550 - - lateralis 36 Segmentum, hepaticum 13 305, 312, 330, 331, 362, 388-391
585
S Splanchnopleura
Splanchnopleura 6,7 Syndesmosis tibiofibularis 38,41,420, Tonsillae 68 - deltoideum 243

Splen 68 455,460, 461 Trabecula(-e) 69 - dorsale 248,250,251,254, 255,280,
Spondylophytes 127 Syndroma, androgenitale 223 -compresiones415 281,284, 287, 319, 340, 341,345, 397
Spondyloarthrosis46,130 - costae cervicalis 363 - ossium 16 - infraglenoidale 243, 262, 312, 313
Spondylolisthesis 104 - costoclavicularis 363 - spongiosa 17, 39 - laterale 312,422-424,458, 468,470
Spondylolysis 104 - musculi supraspinati 267 -tensiones 415 - maius 18, 32, 33,239, 244-246,259,
Spondylophytes 127 Synostosis 19 Trachea 105,167 260, 262, 266, 267, 303, 307, 309,
Stapes 11 Systema, cardiovasculare 24 Tractus, corticospinalis 90 311-313,335, 362,391
Stenosis canalis vertebralis 127 -digestorium 24,62 - iliotibialis 54, 55,410,415,478,479, - mammillare 72
Sternum 41,100,132-135,157,159, - endocrinae 24 503-507,510, 512,522,536, 548, - mediale 422-424,466,468,470
161,165,174,177,193,205,260, - genitalia, feminina 24 551,552, 555,560,561,566 - minus 18,32,38,165,239,244-247,
299, 309,363,365, 378 - - masculina 24 - pyramidalis 90 259,260,262,264,265, 267,272,
Stratum, basale 374 - lymphaticum 24 Trigonum, caroticum 36 273,303, 307,309,311,391
- cambiale periostei 39 - nervosum 24 - cervicale laterale 378 - musculi scaleni anterioris 135
-chondrocytorum multiplicantium 16 - - centrale 24 - clavipectorale 36, 37, 380 - ossi, scaphoidei 32,239,252,255,289
- corneum 374 - - periphericum 24 -femorale 548 - - trapezii 32,239, 252, 254, 255, 285,
- fibrosum 39 - respiratorium 24 -femoris 36, 37 288, 289, 292,315
- - vaginae tendinis 290 - urinaria 24 - iliolumbale 202 - posterius 106,108,109,120,121,
- germinativum 374 - inguinale 211,212,215 126,147,151
- granulosum 374 T - lumbale 36,166 --atlantis 108,121,123
- lucidum 374 Talus 19,38,41,422,423,454,455, - lumbocostale 161,174,202 - pubicum 32,138-141,155,186,187,
- myelini Ranvieri 93 457-461,464-467,470,471,489, - musculare 36 210,409,411,412,426,428,477,
- spinosum 374 493, 520 -omotracheale 36 548, 549
Stroma fibrosa 225 Tarsus 408,422 - sacrale 31,201 -supraglenoidale 243,262,271, 311
Stylopodium 20,21 Tectum 72 - sternocostale 174 Tuberositas, deltoidea 244, 304, 305
Substantia, alba 72, 73 Tegmentum 72 - submandibulare 36 - glutea 139,414,417,426,479,485
- compacta 39 Tela, subcutanea 7,61,69,179, 213, - submentale 36 -iliaca 139,142,143,412,413
Subthalamus 72 269, 374, 392, 557 Trochanter, maior 19, 32, 33,408,409, - musculi serrati 135
Sulci cutis 374 - subserosa 210,219 411,414, 417, 426-428, 430, 432, - ossis, cuboidei 423,490
Sulcus, arteriae, subclaviae 135 Telencephalon 72 434, 439, 477, 479, 481,483, 485, - - metatarsi 32,409,422,423,425,
- - vertebralis 108,109,123 Teleoplax motoria 81 507, 554, 555 454,456,465,487,490,491,493,
- calcanei 422 Tendinocytus 60 - minor 19,38,155,408,411,414,415, 514-516,519,520
- capitulotrochlearis 245,276, 277, Tendo 61,268, 269, 277, 289-291, 417, 426-428, 430, 431,433,477, - - navicularis 32,409,457
279 310, 317,323,338,340, 343,348, 479,481,483,485 --sa cri 114,115,142,143
- carpi 254 350, 351,374,376,392, 394,397, Trochlea, humeri 244-246,249, 276, - phalangis distalis 252,290-292, 323
-costae 135,173,205,207 399,402,405,431,441,445,450, 277, 279, 282 - radii 248,249,251,276,278-282,
- deltoideopectoralis 199, 357, 378, 451,468,481,483,487,489-491, - tali 422,424,425,457,458,493 310,311,315,337
380, 384 493-495,505, 512,516-520, 522, Truncus(-i), anteromediales 528 - tibiae 19, 31,32, 38, 54, 61,409, 411,
- glutealis 30, 201,439, 546, 552 523, 541, 544,561,563-566,568, - brachiocephalicus 12, 63,191,354, 418, 420, 421,440, 443, 445, 447,
- inguinalis 30 569 355, 361,363, 382,389 448,481,483,487, 506, 510, 511,544
- intertubercularis 165,244-247, 259, - calcaneus 31, 55,466,487-489,493, - bronchomediastinalis 194,359 - ulnae 248, 249, 251,276, 279, 280,
262-265,267, 303, 307, 309,311, 510,512, 515,520, 522, 546,562, 563 -coeliacus 63 282,310,311,315
337, 366, 391 - capitis longi musculi bicipitis brachii -corporis 23 Tubuli, seminiferi 222, 226
- malleolaris 420 245,261,263, 266,381-383, 386 -costocervicalis 190,191,354,355, - seminiferi contorti 226
- musculi subclavii 242 - communis 394,402, 502-504, 510 379 Tubus neuralis 6,7,72-74
- nervi, radialis 244, 246,297, 312,313, - intermedium 298, 299 -encephali 94 Tunica, adventitia 64
333,369, 391 - musculi, bicipitis brachii 245,261, -fibulotibialis 563 - albuginea 226,228, 230,231
- - spinalis 108,109,120,123,126, 263,266, 277,310, 381 -383,386, - inferior 23,85,194, 204, 360, 361, - - corporis spongiosi 228
127 392, 394 379, 384 - - corporum cavernosum 228
- - ulnaris 244, 245,276, 278,297, 319, - - flexoris carpi radialis 289 - intestinales 194 -dartos 225,226
371,386,391 - - quadricipitis femoris 61 - iugularis 194, 359 - externa 64
- neuralis 6, 74 - - supraspinati 268,269 - lumbalis(-es) 194 - interna, intima 64
- plantaris, lateralis 564 Testis(-es) 24, 71,217, 224-226, 231, - lumbosacralis 531 - media 64
- - medialis 564 363,439,451,483, 543 -medius 85, 360, 361,384 - vaginalis testis 217,226
- primitivus 6 - ectopica 224 - posterolaterales 528 - - lamina parietalis 224-226
-tali 423 Tetragonum, Michaelisi 554 - pulmonalis 12 ---- visceralis 224-226
- telodiencephalicus 72 -sacrale 30,201,554 - subclavius 194, 361, 379 Tunicae testis 224
- tendinis musculi, fibularis longi 423 Textus, connectivus interlobularis 208 - superior 23,85,194, 355, 360, 361, Tunicata 2
- - flexoris hallucis longi 422,423 - fibro-adiposus 75 384
- - tibialis posterioris 420 - muscularis, cardiacus 77 - sympathicus 94,95,204 U
- venae subclaviae 135 - - sceleti 81 - thyrocervicalis 191,354, 355, 379, Ulna 14,18, 20, 21, 38,41,50, 238,
-vertebralis 108,109,123, 201 - osseus lamellosus maturus 17 382, 389,391 247, 249-254,276-279,281 -289,
Supinatio 249 Thalamus 72 -venosus cardinalis 13 292,294, 310, 312, 317, 319, 323,
Sustentaculum tali 422-424,454, Thenar 374 Tuba, uterina(-e) 182,188,232, 543 342,343, 345, 350-353,366, 376,
457-460, 465,466, 468, 495 Thorax 22,24 Tuber, calcanei 30, 33,409,422-425, 393, 395
Sutura, lambdoidea 33 Thrombophlebitis 527 454, 464, 470, 471,488-491,493, Ulnare 20,255, 277-280, 282,
- sagittalis 33 Thrombosis 527 495,515-519, 546 284-287, 294,314, 320, 339,373,
Symphysis pubica 22, 32, 35, 38,41, Thymus 68 - ischiadicum 32,33, 38,138-140,142, 392-394
103,105,138-141, 143,153,155, Tibia 19-21,30,38,41,54,61,408, 143,163,180,181,184,185,187, Umbilicus 30,31,176-178,199,206,
157,163,175,184-189, 224,229, 411,418,420,421,440,442-444, 189, 230,409, 411-413,426,428, 212, 220
232,409,413,428,477, 502,503, 447-455,458,460-462,464,466, 429, 479,485, 507, 522, 542, 549, Uncus corporis 106,108,109,126,
543, 548, 549, 558 468,470-472,479,481,483,485, 553, 554,556, 558, 559 127
Synapsis, axoaxonalis 79 490, 502, 510, 514,515, 522,544, Tuberculum, adductorium 414, 505 Unguis 291
- axodendritica 79 563, 567, 568 - anterius 106, 108,109,120,123, Urachus 212
- axosomatica 79 Tibiale 20, 43,425,441-449,453 126,151 Ureter 24, 188, 224,543
Synchondroses sternalem 134 Tonsilla, lingualis 68 --atlantis 123 Urethra 183,188,189,223, 224, 228,
Synchondrosis, manubriosternalis 134 - palatina 68 - conoideum 242 229,231,232, 543
-xiphosternalis 134 - pharyngea 68 -costae 107,132,135-137 - masculina 229, 231
586
Zona, mineralisata transformationis Z
- pars, membranacea 183,188,229 - - diaphysiale 16 522, 526-529, 545, 548, 549, 551 - rectales inferiores 230,234, 558
- - prostatica 188,189,229 --epiphysiale 16 - femoropoplitea 526, 527 - renalis(-es) 13
- - spongiosa 188, 228, 229 - - metaphysiale 16 - fibularis(-es) 526, 567 - - sinistra 63,227
Uterus 182,188,232, 543,557 - - osteoni 17 - geniculares 526 - sacralis(-es), laterales 192
- thoracica interna 205 - glutea, inferior 551,553, 554,558 --m ediana 192
V - tibialia posteriora 455 --superior 551,553 - sacrocardinalis 13
Vagina 155,180,182,188,189, 206, - vasorum 64 -gonadalis 13 - saphena, accessoria 526, 527, 545
221,223,232, 263, 266, 268, 334, Vasoconstrictio 62 - hemiazygos 13,192 - - magna 29,63,192,198, 206,215,
344, 345, 347, 402, 543, 557 Vasodilatatio 62 --accessoria 192 230, 526-529, 545, 562, 567
- carotica 167 Vena(e) 12,13,26, 29, 62,63,68,69, - hepatica(e) 62,63 - - parva 471,526-529, 547, 561,562,
- communis, musculorum, flexorum 135,161,167,174,175,182,189, - - sinistra 13 567
344,402 192-194,198,204-206,209,211, - iliaca, communis 13,63,192,204, - scrotalis(-es), anterior 228
------ digitorum 347 215, 227-231,234, 273, 356, 357, 529 - - posteriores 230
- - tendinum musculorum flexorum 359, 374,375, 377-379,385, 386, - - externa 63,182,192,193, 526-529, -splenica 13
344 471, 522, 526-529, 545, 547, 551, 551 - subcardinales 13
- - recti abdominis 155, 175,179, 206, 553-555, 558, 561, 562, 564-567, - - interna 63,192, 204, 230, 529 - subclavia 63,68,192-194, 209,357,
212,216,217,221,334 569 - iliolumbalis 192 359, 363, 378, 379, 381,383-386
- tendinis, intertubercularis 263,266, - antebrachii medialis 356, 375,377, - intercapitulares 357 - subcostalis 192,193
268 386, 392 - - manus 377 - superficiales membri, inferioris 526
- - musculi, extensoris, carpi ulnaris - arcuata cruris posterior 527 - intercostales, anteriores 193 - - superioris 357
345 - axillaris 63,192,194, 209,273, 357, - - posteriores 192,193,205 - supracardinalis 13
------ digiti minimi brevis 345 363,379,381,384 -intercostalis 173,190,192,193, - surales 526
------ pollicis longi 345 - azygos 13,63,192,193,205 205-207 - temporalis superficialis 378
---- flexoris pollicis longi 344 - basilica 63, 209, 356, 357, 359, 374, - - superior 192 - testicularis(-es) 212, 213,225-227
- tendinum, musculorum, abductoris 375, 377, 383, 386, 392 - - suprema 192 - thoracica(e), interna(e) 193, 206,209
pollicis longi 345 - basivertebrales 129,193 - interosseae, anteriores 357 - - lateralis 194,206, 209, 359
---- extensoris, digitorum 345 - brachialis(-es) 63,273, 342,357, 359, - - posteriores 357 - thoracodorsalis 357
------ indicis 345 363,381,384,386,392 -intracraniales 63 - thoracoepigastrica 192,198,206,
------ pollicis brevis 345 - brachiocephalica 13,63,192-194, - iugularis, anterior 378 357
-----extensorum, carpi, radialium, 378 --externa 63,192,378,379 - tibialis(-es), anterior(-es) 63, 522,
brevis 345 - bulbi, penis 230 --interna 63,68,167,192-194,359, 526, 566, 567
---------- longi 345 - - vestibuli 234 378, 379 - - posterior(-es) 63, 522, 567
-vasorum 69 - cardinalis 13 - labiales, anteriores 234 - transversa cervicis 378
Vaginae, synoviales digitorum manus --anterior 12,13 - - posteriores 234 - ulnaris(-es) 63,357, 386
291 --com m unis 13 - lienalis 13,63 - umbilicalis 12,13,192,212
- tendinum 288,290,344,345,402, - - posterior 12,13 - lumbalis(-es) 160,193,194,227, 529 - - dextra 13
514,515 - cava 64 - - ascendens 192 - vitellina 12,13
- - carpales, dorsales 345 - - inferior 13,62, 63,167,174,175, - mediana, antebrachii 356, 357,375 - - dextra 13
-----palmares 344 192-194, 204, 205, 227,529 --basilica 356,357 Ventriculus, dexter 62
Valgus 27 - - superior 13, 62,63,192-194, 378 --cephalica 356, 357 - sinister 62
Valva 69 - cavernosae 231 --cu b iti 356, 357,374,375 Venula(e) 64
Varicocele 218, 227 - cephalica 63,192,198,206, 356,357, ---- profunda 356 - postcapillaris 69
Varus 27 374, 375,377-381, 384, 386,392 - mesenterica 13,63 Vertebra(e), cervicales 100-103,105
Vas(a), afferens 69 - - accessoria 356, 357, 377 - metacarpales palmares 357 - lumbalis(-es) 100-103,105,112,
- capillare 64 -circumflexa 192,198,206,207,231, - metatarsales, dorsales 526 156,174
- circumflexa ilium profunda 212 273, 526-528, 545, 551 - - plantares 526 - presacrales 103
- efferens 69 - - ilium, profunda 192 - musculophrenica 193 - prominens 31,33, 35, 36,101, 102,
- epigastrica inferiora 212-217 -----superficialis 192,198,206, 207, - nutricia 39 105, 108, 120, 121, 147, 149, 165,
- femoralia 214,215 526-528,545 - obturatoria 212, 213 171,201,240,299,301,362
- glutea inferiora 554,555 - circumflexae 231,526 - occipitalis 378 - sacrales 102
- - superiora 554, 560 - - femoris, laterales 526 - ovarica 63 - thoracica(e) 101 -103,105,110
- hemocapillare 93 ---- mediales 526 - palmaris superficialis 357,402 Vertebrata 2
- - cerebri 93 -collateralis, media 386 - paraumbilicales 192,212 Vesica urinaria 24,94,105,183,188,
- iliolumbalia 204 - - radialis 386 - perforans(-tes) 209,356, 357, 375, 189, 212,224, 229,232,434, 543,557
- intercostalia 194, 202, 208 - - ulnaris superior 386 392, 526 Vesicula, optica 72
- - posteriora 202 - columnae vertebralis 193 - - femoris 527 - seminalis 224, 231,434
- ligamenti suspensorii 61 - comitans 69 - - infrapopliteales 527 - synaptica 79
- lymphaticum(-a) 62,68, 69,194, - cremasterica 225,227 - - malleoli 527 Vestibulum vaginae 182,184,188,
195,358 - cutanea anterior femoris 527,528 - perineales 234 222,232, 235
--ascendens 358 - digitales, dorsales 357, 377 - periumbilicales 192,198 Vilii synoviales 42
--descendens 358 - - palmares 357 - peroneae 526 Vinculum(-a), breve(-ia) 347, 399
--intercostalia 194 - - plantares 526 - plantaris, lateralis 526, 564, 565, 569 - longum(-a) 347, 399
- - peripherica afferentes 68 - dorsalis(-es), penis, superficiales - - medialis 526, 569 Vulva 182, 232,557
- - profunda 69 228, 230 - poplitea 63,441,451,453, 526, 527, Zona, mineralisata 44, 60
- - superficiales parietales 195 ---- profunda 228-231 529, 552, 561,562 - modificationis 16
- lymphocapillaria(-e) 68, 69 - - superficiales, clitoridis 234 - portae hepatis 13,62,63,192 --cartilaginis 16
- nutriciae 104 - ductus deferentis 212,213, 225,227 - profunda(e) clitoridis 234 - neuroni autonomici 73
- osteoni 17,39 - epigastrica, inferior 192,193, 206, - - femoris 526 - orbicularis 428,431
- perforans 69 211 - - penis 230 - ossificationis 16
- poplitea 560 - - superficialis 192,198, 206, - - membri inferioris 357, 526 - osteogenica 17
- pudenda externa 230 526-528, 545 - pudenda externa 192,198, 228, - pellucida 5
- - interna 230, 234, 557 - - superior 193,206 526-528, 545 - quiescens 16
- rectalia inferiora 230,234 -facialis 378 - - interna 189, 230,234, 554,555, 558 - transformationis 17
- sanguineum(-a) 60,472 - femoralis 29,63,189,192,193,198, - pulmonalis 62
- - adventitiae 64 210-213,215,225, 228,434, 505, - radialis(-es) 63,357, 374,386, 392
587
Skorowidz terminów polskich
A Blastocysta 4,8 ---- gąbczasta 229 - - podrzepkowe 450

Acetylocholina (Ach) 59,95 - implantacja 5 ---- pośrednia 229 Ciałka(-o) blaszkowate 374
Achondroplazja 14 Blaszka(-i) tuku kręgów ---- prąciowa 229 - kierunkowe 5
ACTH (patrz: adrenokortykotropowy - kostne 17,108 ---- sterczowa 226, 229 - Vatera-Pacciniego 374
hormon) - podstawna 9, 58, 67,146,152,155, - - przebieg 229 - zakończeń nerwowych 374
Adhezja 67, 71 169 - nasienne 222 - żółte 9
Adiuretyna (ADH, wazopresyna) - pochewki mięśnia prostego brzucha - - kręte 231 Ciąża, diagnostyka 9
(patrz: antydiuretyczny hormon) 152,308 - - ujście zewnętrzne 223, 229,235 Ciemiączko 40
Adrenalina (epinefryna) 71,95 - powięzi szyi 167 nieprawidłowe 223 Ciężar brzeżny 415
Adrenokortykotropowy hormon (kor- - - uda 215 cGMP (patrz: cyklaza guanozyno-mo- - części ciała 51,437
tykotropina, ACTH) 71,223 - skrzydłowa 73, 81 nofosfatazy) - osiowy 415
Aganglioza 75, 85 - ścienna 24, 217,224 Chłoniak jądra 218 - pozaosiowy 415
Agrekan 45 - trzewna 24, 217,224 Chłonka 62,68-70,194,195 Ciśnienie hydrostatyczne 45, 67,117
Akrosom 5 - - osłonki pochwowej jądra 226 - odpływ z kończyny dolnej 528, 529 - osmotyczne 67
Akson(-y) 7, 56, 58, 59, 75-97 - - powięzi piersiowo-lędźwiowej 146, - - kończyny górnej 358, 359 - rozkurczowe 66
- dośrodkowe 75 152, 166, 169, 202 - - narządów płciowych męskich 227 - skurczowe 66
- korowo-rdzeniowe 90 Blizna łącznotkankowa 97 żeńskich 234 - śródścienne 65
- niezmienilizowane 92 Bloczek kości ramiennej 283 - - sutka 208, 209 - tętnicze 65
- odśrodkowe 75 - skokowej 458 Chłonne narządy pierwotne 68 - wewnątrznaczyniowe 64
- pobudzenie 48 - udowej 416 Cholecystokinina (CCK) 71 - żylne 65
- zmienilizowany 92 Błona(-y) akrosomalna 5 Chondroblast 14 Cyklaza guanozyno-monofosforano-
Albinizm 75 - biaława 226, 231 Chondrocyt47 wa (cGMP) 231
Aldosteron 71 - dziewicza 232 Choroba(-y) Alzheimera 78 - guanylowa 231
Aminokwas 9, 71 - krocza 182 - Hirschsprunga 74 Cysta Bakera 561
Anatomiczne punkty orientacyjne - kurczliwa 225 - Recklinghausena 89 Cytokiny 71
26-31 - maziowa 42,430 -ży ł głębokich 527 Cytotrofoblast 8
Androgeny 71,222 - międzykostna 41 - - powierzchownych 527 Czerniak złośliwy 75
Angiogeneza 15, 67,81 --goleni 420,486, 562,567 Chód bociani 501,540 Czworobok krzyżowy 201
Angiotensynogen 71 - - przedramienia 280, 318, 341,396 - brodzący 540
Ankyloza 143 - mostka 134 - człowieka 472 D
ANP (patrz: przedsionkowy peptyd - nadopłucnowa 173 - cykl 473 Deformacje żuchwowo-twarzowe 10
natriuretyczny) - płodowe 2, 8 - do środka 417 Dendryt 78
Antydiuretyczny hormon (wazopresy - pokrywająca 122 -dwunożny 408 Dermatoglify 374
na, adiuretyna, ADH) 71 - postsynaptyczna 49 - fazy 473 Dermatom(-y) 7, 72, 82-86,104,196,
Aorta 3,10,62,104,167,190,204, 525 - sprężysta 64 - koguci 540 198,377
- brzuszna 10 - - wewnętrzna 65 - na zewnątrz 417 - kończyna dolna 545, 547
- grzbietowa 10 - - zewnętrzna 65 Chromosomy 5, 222 --g ó rn a 375, 377
- piersiowa 191 - stekowa 222 Chrząstka(-i) bradytroficzna 46 - krocze 201
Aparat Golgiego 70 - surowicza 24 - krtani 11 -ściana przednia tułowia 198
Apocytoza 70 - szczytowo-potyliczna tylna 122 - Meckela 11 --ty ln a tułowia 200
Apoptoza międzypaliczkowa 14 - śluzowa macicy 5 - nasadowa 41 Długość ciemieniowo-siedzeniowa
Artrodeza 46 - środkowa 50 - stawowa 42,46 (CRL; in. największa długość) 4, 72
Artroza 46 - ustno-gardłowa 6 - szklista 14,44,116,453 Doczesna 8
- utajona 47 Bradykinina 44, 71 - wzrostowe 438 Dodatkowe(-y) brodawki sutka 208
Astrocyty 79 Brodawka sutkowa 208, 209 - Y 19,413,438 - kości stępu 424
Atrofia mięśni 243, 372 Bruzda(-y) okolicy nadgarstka 374 -żebrowa(-e) 41,135 - kręg lędźwiowy 103
Autonomiczne(-y) neurony przedzwo- - gardłowe 10 Chrząstkozrost(-y) 40, 41,132 - mięśnie oddechowe 144
jowe 63 - kości stawów stopy 459 - mostkowe 134 - żebro lędźwiowe 106
- układ nerwowy 71,75, 92,94 - kręgowa 201 - rękojeści mostka 134 Dojrzewanie czynnościowe 4
- - część przywspółczulna 95 - międzyguzkowa kości ramiennej - wyrostka mieczykowatego 134 Dołek(-i) głowy kości udowej 415
---- współczulna 95 245, 380 Chrzęstno-włóknista część środkowa - promieniowy 397
Autopodium 20, 21 - nadgarstka 289,402 łąkotek 446 - zębowy kręgu szczytowego 120
Awulsyjne oderwanie łąkotki 447,448 - naramienno-piersiowa 357 Chrzęstny przyczep końcowy ścięgna - żebrowe(-y) 137
- nerwu rdzeniowego 108 60 --d o ln y 106,110
B - pierwotna 6 -trzon kręgu 104 - - górny 106,110
Badanie palpacyjne 30, 218,227 - pośladkowa 552 Chwyt(-y) klucza 292 - - wyrostka(-ów) poprzecznego(-ch)
- - moszny 218 - powierzchni dłoniowej ręki 374 - pensetowy 292 137
- per rectum 35 - prostowników 376 - ręki 292 Dół biodrowy 154,476
- proktologiczne 35 - przyśrodkowa mięśnia dwugłowego - szczypcowy 292 - krętarzowy 480
Balotowanie rzepki 451 ramienia 386 -Thomasa 436, 476 - kulszowo-odbytowy 182, 556,
Bariera krew-łożysko 9 - skóry powierzchni dłoniowej 374 - wieszakowy 292 - łokciowy 391
- krew-mózg 79,93 - skrzelowa(-e) 10 - zaciskowy 292 - łódkowaty cewki moczowej 229
Barwienie eozyną 65 Ciała(-o) gąbczaste prącia 162, 222, - międzykłykciowy kości udowej 444
-fuksyną 65 C 228, 235 - nadpęcherzowy 212
- hematoksyliną 44 CCK (patrz: cholecystokinina) -jamistełechtaczki 234, 235 - pachwinowy boczny 212,217
- rezorcyną 64 Cefalizacja 3 - kroczowe 162,180, 233 - - przyśrod kowy 212,217
Beleczki kostne 39, 53 - stożka rdzeniowego 128 - odbytowo-guziczne 162, 543 - panewki 427,431
- nacisku 415 Cewa nerwowa 2, 7, 73,104 - pionizacja 105 - podkolanowy 442,524, 529, 561
- napięcia 415 - - rozwój 2 - proporcje 22 - podobojczykowy 378
Biodro koślawe 415, 437 - pokarmowa 7,104 - stawowe 15 - wyrostka dziobiastego 244
- szpotawe 415,437 Cewka(-i) moczowa męska 229 - tłuszczowe dołu kulszowo-odbyto- - - łokciowego 244
Blastema 14,145 - - część błoniasta 183 wego 556 Droga korowo-rdzeniowa 90
589
D Droga korowo-rdzeniowa
- piramidowa 90 - - powierzchowna 354, 398,403 - stawowe 366, 372 - krzyżowy 114,306

Dysestezje 372 - - tętnicy promieniowej 354, 363, - sutkowe 190,209 -łopatki 101,240, 298, 300, 389
Dysfunkcja biodrowo-krzyżowa 143 375,387,400 - - boczne 190,209 - nerwowy(-e) 3,6,7,10, 73-75
Dysostoza(-y) czaszkowo-twarzowe - długie splotu ramiennego 364 - - przyśrodkowe 209 -żebra 135,137
242 - głęboka(-ie) 96, 368, 393, 560, 565, - tętnic(-y) dłoniowych palców 399 Guz(-y) chromochłonny 75
- obojczykowo-czaszkowa 242 569 - - międzyżebrowych tylnych 191, -jądra 227
Dystrofia Duchenne'a 437,536 - - nerwu łokciowego 371 202, 205 - kulszowy 478,480, 484
Dźwignia dwuramienna 51 ---- podeszwowego bocznego 569 - - przedramienia 355 - nadnerczy 75
- jednoramienna 51 -----promieniowego 393 - - łokciowej 354 - najądrza 218
- tętnicy łokciowej 354, 395, 400,405 - - międzykostnej tylnej 355, 377 - piętowy 464,488
E - - poprzecznej szyi 389 - - pachowej 383 -sutka 359
Egzocytoza 70 - grzbietowa(-e) 7, 80,85,144,196, - - piersiowej bocznej 209 Guzek kości czworobocznej większej
Eikozanoidy 70 202,397,537 - - podobojczykowej 354 289
Ektoderma 6,10,14,104, - - nerwu(-ów) dłoniowych właści - - promieniowej 354 - kości łódeczkowatej 289
- grzbietowa 83 wych palców 397 - - ramiennej 354 - - ramiennej 245,302
- okrywająca 7, 74 -----łokciowego 151 zmienności 391 - płciowy 222
Embrion 8, 72,82 -----rdzeniowego(-ych) 151 - - sromowej wewnętrznej 227 - presynaptyczny 79
Endoderma 6 --pierwszego nerwu rdzeniowego --zasłonowej 431 - przedni kręgu 106
Endometrium 5,22 151 -tylne 196,202 -tylny kręgu 150
Endoprotezoplastyka 46 - kłębu 372 - - naczyń międzyżebrowych tylnych -żebra 135
Endostyl 3 - końcowe nerwu łokciowego 373 202 Guzowatość pośladkowa 478
Epiblast 6 - - nerwu sromowego 542 - - nerwów piersiowych 196
Epimer 7,104,145 - kostkowe boczne 524 - udowa nerwu płciowo-udowego H
Erekcja 95, 231 - - przyśrodkowe 524 549 Hackel Ernest 2
Erytrocyt 9 - krótkie 364,475 - wargowe przednie 234 Haczyk kości haczykowatej 288, 289,
Erytropoetyna 71 - - splotu ramiennego 364 - - tylne 234 314, 320,405
Estrogeny 9, 71 - łącząca 80, 538 - wsteczna do nerwu rdzeniowego 95 Hak trzonu kręgu szyjnego 126
Etylefryna 231 - - biała 80 Gametogeneza 5 hCG (patrz: gonadotropina kosmów
Ewersja 462-463,486, 500 - - łokciowa 368 Gameta 5 kowa)
- - pośrodkowa 399 Garb żebrowy 133 Hemilumbalizacja 103
F - - strzałkowa 538 Gastrulacja 6 Hemisakralizacja 103
Fagocytoza 44, 79 - - szara 80 Gastryna 71 Hermafrodytyzm prawdziwy 223
Fatd(-y) boczny 3 - - z nerwem łokciowym 399 Gen SRY 222 Hialuronian 45
- cewkowe 222 -łonowa 524 GL (największa długość; patrz: długość Hiperlordoza 436
- maziowe 124 - międzyżebrowe przednie 190 ciemieniowo-siedzeniowa) Hipoblast 6
- maziówkowe 42 - mięśniowa(-e) 373 Glikokortykoidy 71 Hipomer7,104,145
- moczowo-płciowy(-e) 224 - - do mięśni kłębu 373 Glikoproteiny 45 Histamina 71
- nerwowe 74 - - nerwu pośrodkowego 372 Gliocyt 79 Histogeneza 4
- odbytowe 222 - nadgarstkowa dłoniowa 354 Glukagon 71 Holocytoza 70
- pępkowy boczny 212 - - grzbietowa 354, 396 Gładzizna kostna 47 Hormon adrenokortykotropowy
- - poś rod kowy 212 - nerwu(-ów) błędnego 11 Głowa(-y) kości łokciowej 255 (ACTH, kortykotropina) (patrz: adre
- - przyśrodkowy 212 - - dłoniowych właściwych palców - - śródstopia 465 nokortykotropowy hormon)
- płciowe 222 397 - - udowej 416,426,430,431 - antydiuretyczny (ADH, adiuretyna,
- skrzydłowe 42,450 - - obwodowych 545 - meduzy 192 wazopresyna) (patrz: antydiuretycz
- stekowe 222 - - łokciowego 397 - mięśnia dwugłowego uda 485 ny hormon)
- torebki stawowej 450 - - pośrodkowego 397 - mięśnia przywodziciela palucha 465 - anty-Miillerowski 222
Fenotyp 222-223 - - promieniowego 397 - mięśnia brzuchatego łydki 442,489 - tyreotropowy (tyreotropina,TSH) 71
Fibroblast(y) 75,93, 217,225 - - rdzeniowego 80,197 - żebra 110,135 Hormony, miejsca produkcji 71
- śródbłonkopodobne 93 - oponowa 80 Główka stawowa 15,42,44 Hydroksylaza, niedobór 223
Filtracja 62,69 - piętowe 538 Gonadotropina kosmówkowa (hCG)
Folikulotropina (patrz: folikulotropo- - - boczne 538 9,71 I
wy hormon) - - przyśrodkowe 538 Gonady 3, 7,13, 222-224 Informacja czuciowo-ruchowa 91
Folikulotropowy hormon (folikulotro - płciowa nerwu płciowo-udowego Grasica 7,68 Iniekcje domięśniowe 538
pina, FSH) 71 152,211,225 Gruczoł(-y) - dotętnicze 356
Fosfodiesteraza 231 - podrzepkowa 535 - cewki moczowej 235 - przednio-pośladkowe 555
FSH (patrz: folikulotropowy hormon) - powierzchowna(-e) 96, 368, 392, 565 - dokrewne 70, 71 Insulina 71
- - nerwu łokciowego 370 - krokowy 212, 224 Integracja sensomotoryczna 91
G -----podeszwowego bocznego 565 - łojowe 70, 95, 232 Interneuron(-y) 75, 78,88, 91
Galareta Whartona 220 ------ przyśrodkowego 565 - mleczne 70 Inwersja 462,486, 500,540
Gałąź(-ęzie) bezpośrednie 536 ---- promieniowego 394 - opuszkowo-cewkowe 183,224 Istota biała rdzenia kręgowego 81
- - ze splotu krzyżowego 536 - przednie 27402,360 - płciowe dodatkowe 222, 224 - szara rdzenia kręgowego 81
lędźwiowego 537 - - nerwów rdzeniowych 360 - potowe 95 - zbita 39
- boczne gałęzi grzbietowych nerwów - przeszywająca(-e) 524 - przedsionkowe 232,235
rdzeniowych 146,196 - - tętnicy piersiowej wewnętrznej - - mniejsze 232, 235 J
- brzuszna(-e) 7,76,80,144,151,164, 209 - - większe 232,235 Jądro 216,217,224,226,227
170,196,530,537 - rdzeniowe 190 - sutkowy 208 - dysgenezja 223
- - nerwów krzyżowych 530 - ruchowa(-e) 534, 543 - ślinowe 70, 95 - ektopiczne 218
-----lędźwiowych 530 - - nerwu pośrodkowego 397 - wewnątrznabłonkowe 70 - komórki nerwowej 97
---- rdzeniowych 537 - - splotu ramiennego 297 - wewnątrzwydzielniczy(-e) 70 - komórkowe komórki mięśniowej 58
- - nerwu C 150 - skórna(-e) boczne 190, 532 - wielokomórkowy śródnabłonkowy - kostnienia 14
-----guzicznego 475,530 - - nerwów międzyżebrowych 364, 70 - - wtórne 15
---- krzyżowego 531 542 - wydzielania wewnętrznego 74 - miażdżyste 3,104,117,131
---- rdzeniowego krzyżowego 537 - - przednia 532 - zapachowe 70 - nerwów czaszkowych 73
- - splotu krzyżowego 196 - - przyśrodkowa 200 Grudki chłonne 68-69 - nieprawidłowe położenie 224
- czuciowe 373, 532, 537, 540, 543 - splotu krzyżowego 162 Grzebień(-nie) biodrowy 35,141,146, - - zstępowanie 224
- - nerwu sromowego 542 - - lędźwiowego 198 152,154,199,221,202,409,433, - plemnika 5
- dłoniowa głęboka 354 - - lędźwiowo-krzyżowego 475 478,532, 555 - pośrednio-boczne (pierwszy neuron
- - nerwu łokciowego 364, 370 - - ramiennego 297 - kości łonowej 480 odśrodkowy) 95
pośrodkowego 364, 372 --szyjnego 198, 378 --ram iennej 308,316 Jajnik 5, 71,232, 557
590
Kość podchrząstna K
Jajowód 5, 232 - Hilgenreinera 439 - Langhansa 9 -tylny 80,84,88,97

Jama blastocysty 5 - krzyżowy 103 - Leydiga 222 Korzeniowe unerwienie skóry 545
- brzuszna 24, 145,212, 219,224 - lędźwiowo-krzyżowy 103 - mediatorowa 68 Kosmek(-i) 9
- ciała wtórna 3,6 - łokciowy 282 - mezenchymalne 9,10 - końcowy łożyska 9
- gębowa 3 -łonowy dolny 141 - mikrogleju 77, 79 - kosmówki 8
- klatki piersiowej 144,173 - międzyśródstopny pierwszy 469 - nerwowa 78 - stawu właściwego 42
- miednicy 24, 141,156,163,182 - mostka 134 - neurogleju 79 Kosmówka 8
- - mniejszej 38 - pierzastości 57 - onerwia 93 Kostka przyśrodkowa 52,409, 563
- moszny 217, 224 - pochylenia miednicy mniejszej 103 - osteoprogenitorowe 17,67 Kostnienie 14,18
- opłucnej 24,173, 207 - podłonowy 141 - pigmentowe 7 -jądra 15
- osierdziowa 24 - poprzeczny płaszczyzny wejścia - piramidalna 78 - kręgosłupa 104
- otrzewnej(-owa) 182, 213, 219, 557 panewki 427 - podporowe 222 - na podłożu błoniastym 16,
- - miednicy mniejszej 182 - przodoskręcenia 417 - przydankowa 67 - - chrzęstnym 17
- - moszny 226 - - szyjki kości udowej 417 - przypęcherzykowe 7, 75 - - łącznotkankowym 31
- owodni 4,8 - przykurczu zgięciowego 436 - przywspółczulne 94 - nasadowe 41
- pachowa 380, 383, 386 - skręcenia 247,417 - Purkiniego 78 - ochrzęstne 14
- resorpcyjna 47 - stropu panewki 439 - rzekomo jednobiegunowe 88 - ośrodki pierwotne 104
- stawowa 15,42,134,263, 294,442, - strzałkowy płaszczyzny wejścia - satelitarna 58 - panewki 438
450, 561 panewki 427 - satelitowe 75,79 - pierwotne punkty 14
- stawu kolanowego 409,451 - szyjki kości udowej 437 - Schwanna 59, 92, 97 - przynasadowe 18
- - mostkowo-obojczykowego 259 - szyjkowo-trzonowy 414 - Sertoliego 222 - punkty 14
- surowicze ciała 24 - środkowo-brzeżny 427,439 - sklerotomu 7,104 - śródchrzęstne 14
--jąd ra 226 - śródstopno-paliczkowy pierwszy - śródbłonka 64, 67, 93 Kość(-ci)
- - moszny 226 469 - - bezokienkowe 69 - beleczkowa 39, 53
Jądrowód 224 - udowo-piszczelowy 410 - - naczyń włosowatych 69 -biodrowa 38, 114,413, 476
Jelito pierwotne 10 - Wiberga 427,439 - - okienkowe 67, 71 - blaszkowata 17
- przednie 3,10 - z płaszczyzną poziomą 427 - - z rozstępem międzykomórkowym - błoniasta 17
-tylne 3 - żebra 164 71 - części wolnej kończyny dolnej 408
- żylny 195 - śródmiąższowe 71 górnej 144, 238
K Kępki Peyera 68 -tarczycy 71,75 - czworoboczna mniejsza 288
Kalcytonina 71 Kierunki ciała 6 - trofoblastyczne 8 - - większa 288, 293, 320, 397
Kaletka(-i) 549 Kieszonka(-i) strunowców 3 - wielokomórkowe 66 - długa 16, 38
- biodrowo-łonowa 549 - nerwu rdzeniowego 131 - wieńca promienistego 5 - dodatkowa 38
- maziowa(-e) 42, 61 - opony twardej 128,131 - wysp trzustkowych 71 - dojrzała 17
- - stawu ramiennego 61 -zarodka ludzkiego 10 - zwojowe przywspółczulne 94 - dopasowanie głowy 429
- mięśnia kruczo-ramiennego 263 Klasyfikacja Heppa 419 - zwoju 75, 78, 80, 86 - drobnowłóknista 17
- - półbłoniastego 442 - rzepki 419 - - rdzeniowego 88 - dysplazja bloczka 419
- - półbłoniasto-brzuchatego łydki - Tossy 260 Kompleks łokciowo-nadgarstkowy 287 - gąbczasta 17
442 - węzłów chłonnych pachowych 359 Kongruencja głowy kości udowej 429 - gładzizna 47
- nadrzepkowa 450 Klatka piersiowa 22, 29,96,132,160, Konwekcja 45 - główkowata 288, 295, 320,
- podbarkowa 28, 258, 266, 269 205,261 Kończyna górna 20,96,144,164,198, - gnykowa 2, 75, 298
- podnaramienna 258, 268 Kłębek szyjny 7 237- 405 - goleni 21,, 420
- podścięgnowa mięśnia podłopatko- Kolagen 44,45 - odchylenie od osi 27 - grochowata 19,254, 289, 314, 320,
wego 263 Kolano kleryka 450 - - d o przodu 27 370,405
- - przyśrodkowa mięśnia brzuchate -koślawe 27,410,447 - - ku tyłowi 27 - grubowłóknista 17
go łydki 442, 561 - szpotawe 27,410 - pięciopalczasta 20 -guziczna 114,142,162, 543
Kanał(-y) Alcocka 542 Kolec biodrowy przedni dolny 482 - podparta 463,536 - haczykowata 288
- Haversa 39 -----górny 103,152,409,478, 549 - podporowa 473 - kalendarz wzrostu 18
- kostki przyśrodkowej 541,563, 567 - - tylny górny 103,201, 554 - przednia 21,98 - klinowate 423,456,464,486, 569
- kostno-włókniste 167 Kolumna czuciowo-somatyczna 73 - tylna 21,98 - kończyny górnej 18, 239,244, 250,
- kręgowy 3,106,124,128 - kości księżycowatej 239, 254 - wykroczna 463,473, 536 254
--zw ężenie 127,130 - - łódeczkowatej 254 -zawiązki 14 - krótka 38
- krzyżowy 128 - - trójgraniastej 254, 287 Koński ogon 128,167 - krzyżowa 40,103,106,114, 146,413,
- łokciowy 398,404 -łokciowa 254 Kostnienie 16,17,18,19, 38, 53,104, 537.554
- mięśnia odwracacza 369 - promieniowa 254 419,438 - księżycowata 287, 295
- naczyniowy 3 - ruchowo-somatyczna 73 - ochrzęstne 14 - kulszowa 413
- nadgarstka 96, 288, 344, 372,402 - środkowa 254 - pierwotne 14 - łokciowa 14, 20, 249, 280
- nad kłykciowy 244 - trzewno-czuciowa 73 - śródchrzęstne 14 -łonowa 154, 413
- nerwu łokciowego 405 - trzewno-ruchowa 73 - wtórne 15 - łódeczkowata 257, 293,320,427
- - promieniowego 392 Komora(-y) ciśnień 472 Krążki międzykręgowe, konwekcja - łódkowata 423,459,464
- odżywcze kości 39 - - ucisku 546 płynów 117 - martwica 47
- osteonu 39 - nacisku 472 - - cechy charakterystyczne 408 - miedniczna(-e) 20,41,142,408,
- pachwinowy 176, 210, 216, 217, - serca 62 - - specjalizacja czynnościowa 408 413.554
224, 227 - uciskowe podeszwy 565 - - szkielet 408 - nadgarstka 14,19, 38,96, 252, 257,
- ponadnadkłykciowy 393 Komórka(-i) endokrynne 74 - stawowe 15 286,293,
- promieniowy 369 - chrzęstne 44,60 Komora ciśnień, budowa 472 - niedojrzała 17
- przywodzicieli 96, 527, 535, 550 - glejowa(-e) 75, 79 Kończyny przednie 20, 74 - obręczy kończyny dolnej 412
- rdzeniowy zwężenie 130 - - skąpowypustkowe 79 - rozwój 14 górnej 238, 242,408
- resorpcyjny 17 - gruczołowe 70 -tylne 20 - palców 20,252, 290,422
- rodny 141 - gruczołu śródmiąższowego jądra Koordynacja wzrokowo-ruchowa 241 - pęknięcie 52
- spiralny 368 222 Kortykotropina (patrz: adrenokortyko- - piętowa 422,424, 454, 459, 463
- sromowy 558 - gruszkowata 68 tropowy hormon) - piszczelowa 14,16, 20,21,26, 27,
- szyjki macicy 8 - grzebienia nerwowego 68 Korzeń(-nie) brzuszny(-e) 80, 95,104 48, 408, 409,410, 416, 420,421,425,
- Volkmanna 39 - haploidalne 5 - czuciowe 86 440, 441,444,445, 446, 447, 449,
-zasłonowy 221 - Hofbauera 9 - grzbietowy(-e) 70 450, 458, 462, 479, 480, 482, 484,
Karb odbytu 201 -jajowa 5,226 - - nerwu(-ów) rdzeniowego(-ych) 86 486, 490, 506, 541,566
Kąt bruzdy udowo-rzepkowej 419 - kościotwórcze 17 - przedni 80 - płaska 38, 134
- dolny łopatki 34, 274,306 - kościożerne 17 - rdzeniowe 126,129 - pneumatyczna 38
- głowowo-rąbkowy 439 - kubkowa(-e) 70 - splotu ramiennego 85, 360 - podchrzęstna 45,47
591
K Kość promieniowa
- promieniowa 14, 20, 248, 251,254, - szyjny(-e) 103,118 - papilarne 374 ---- powierzchowny 357
279,318, 369 - - drugi 107 - Perkinsa-Ombredanne 439 - - grzbietowy stopy 526
- - obwód stawowy 281 - - pierwszy 107-109 - podstawna 410 - - podeszwowy 526
- przebudowa 16,17, 53 - - wystający 109 - pośrodkowa przednia 34 --ty ln y 526
- przedramienia 21,250,440 Kręgosłup odcinek dolny 128 --ty ln a 34
- ramienna 16,20,244, 247,258, 276, - - lędźwiowy 103,112,124,129,154, - powierzchni dłoniowej ręki 374 M
310,390, 436,476, 537 - przykręgosłupowa 34 Macica 5,8,232
- ręki 252 -----choroby zwyrodnieniowe 130 - przykręgowa 34 Makrofagi mózgowia 79
- różnokształtna 38 - - krzyżowy 103 - przymostkowa 34 Marskość wątroby poalkoholowa 192
- skokowa 422,423,454,459 - osobnika dorosłego 103 - Roser-Nelantona 429 Martwica kości 47
- splotowata 53 - - piersiowy 14,103,110,118,124, - Shentona-Menarda 439 - głowy kości udowej 431
- stępu 14,20,422 146, 148, 205,265, 325 - Sóldera 86 Masa ciała 4, 22,117,467
- stopy 422,423 - pomiar ruchomości 125 - stropu panewki 439 - części ciała 51
- - grupy czynnościowe 422 - przed krzyżowy 103 - środkowo-obojczykowa 34,199 Maskulinizacja 223
- - podział anatomiczny 422 - - szyjny 103,108,126,144,150, 352 - tułowia Mastka 228
- strzałkowa 6,20, 59, 73,91, 131,181, Kręgoszczelina 104 - zasłonowo-szyjkowa 439 Maź (patrz: płyn stawowy)
257,288, 358,420,433,461,467, - wrodzona 104 Listek(-tki) ścienny 7 Mejoza 5
528, 540 Kręgowce 2, 20 - trzewny 7 Melanocyty 74
- szeregu bliższego 254, 255 - lądowe 2, 21 - zarodkowe 7 Melanotropina (MSH) 71
- - dalszego 255 Kręgozmyk 104 Listewki mlekowe 208 Melatonina 71
- sześcienna 423 Kręgosłup skrzywienie 133,410 - skórne 374 Meromelia 14
- szkieletu kończyny dolnej 409 Kręta rz większy 409,429,432, 554 Listwa graniczna nabłonkowa 14 Metameryzacja ciała 3
- środkowe 20 Krocze 180 Liścień 9 Metarteriole 67
- śródchrzęstna 17 - kobiety 180 Lokalizacja somatotopowa 86 Metoda liczenia żeber 34
- śródręcza 252, 284 - mężczyzny 180, 201 Lumbalizacja 103 - pomiaru zakresu ruchów 50
- śródstopia 20,52,456,469,486 - - unerwienie skóry 201 von Luschka Hubert 126 -Shouldice'a 219
-trójgraniasta 287 -ochrona 233 Lutropina (LH) 71 -zero-neutralna 50
- udowa 408 - pierwotne 222 Mezenchyma 10,14
-złamanie 52 Krótkie gałęzie mięśniowe 530 Ł Mezoderma 14
- żebrowa 135 Krzywizna(-y) boczne kręgosłupa 409 Łąkotka(-i) 42 - kosmówki 8
Kościotworzenie 14 - czaszkowo-ogonowa zarodka 10 - boczna 445,452,484 - łuków skrzelowych 144
- na podłożu chrzęstnym 14 - lędźwiowa kręgosłupa 103 - budowa 446 - osiowa 7
- - błoniastym 14 - kręgosłupa 103,119,133 - oderwanie awulsyjne 447,448 - pozazarodkowa 6
Kościozrost 40,41 - łąkotek 447 - przyśrodkowa 445,453 - przedstrunowa 7
Koślawość 27 - piersiowa kręgosłupa 103 - stawowa 42 - przyosiowa 145
Kowadełko 11 - przednia kręgosłupa 103 Łechtaczka 162,183, 222, 234, 542, - zarodkowa 4
Krążek łokciowo-nadgarstkowy 255 - - lędźwiowa 103,157 558 Miano kierunku 26
- międzykręgowy 41,86,104 --szyjn a 103 Łokieć koślawy 282 - położenia 1, 26-37, 77,252
- - budowa 116 - szyjna kręgosłupa 103 Łopatka 20, 38,238, 243,258, 274, Miednica kostna 138
- - czynność 106 -tylna kręgosłupa 103 300,362 -męska 138,183
--przepuklina 131 - - krzyżowa 103 - skrzydlata 362 - mniejsza 24,141,187,229,234,436,
- - przestrzenie płynowe 117 - - piersiowa 103 Łożysko 8 543
- stawowy 42, 259,281 - - u noworodka 105 - dojrzałe 9 - - tyłopochylenie 417
Krążenie chłonki 83 Kształt łąkotek 446 - naczyniowe 64 - opadnięcie 536
- duże 62 - rzepki 419 - poporodowe 9 - pochylenie 103,157,409,436,476
- małe 62 Kształty palców 544 - w pełni wykształcone 9 - przodopochylenie 417
- matczyne 9 - przodostopia 544 - żylne 62 - różnice płciowe 139,182,188
- oboczne 550 - rzepki 419 Łożyskowce 2 - żeńska 139,182, 232
- obwodowe 62 Kurczenie mięśni zginaczy stawu Łuk(-i) aorty 10 Mielinizacja włókien 92
-pępowinowe 12 biodrowego 476 - brzuszne 3 Międzymózgowie 72
- płucne 62 Kwasy tłuszczowe, pochodne 71 - biodrowo-łonowy 476, 549 Międzypaliczkowa neuralgia Mortona
- systemowe 62 - gardłowe 10 96
-tętnicze 62 L - dłoniowe(-y) 354,398 Międzystopie 423
- wczesny okres zarodkowy 11,12 Lancetnik2 --głęboki 354,401 Mięsień(-śnie) agoniści 42
- wrotne 62 Lemocyt 74, 79, 91,92 - - powierzchowny 354,400 - antagoniści 42
- żółtkowe zewnątrzzarodkowe 12 LH (patrz: lutropina) -gnykowy21 - białe (ruchu) 56
- żylne 62 Liberyny 71 - grzbietowe 3 - biodrowo-guziczny 144,162
Kresa biała 152, 220 Limfadektomia 209 - kręgu 104, 118, - biodrowo-lędźwiowy 56,154,204,
- chropawa 480 Limfocyty 43, 68, -łonowy 139 474,499, 504, 532, 549
- graniczna 141,182 - B 69 - naczyniowe(-y) 3 - biodrowo-żebrowy 144,168
-łukowata 155 - immunokompetentne 68 -odruchowy 89,90 --k la tk i piersiowej 146
- międzykrętarzowa 428,482 - T 69 --czuciow y 91 - - lędźwi 146
- poprzeczna 114 Limfokiny 71 - - ruchowy 91 - - szyi 146
- półksiężycowata 221 Linia(-e) ciężkości 103,411 - podeszwowy głęboki 524,564, 569 - biodrowy 154, 204,474
Kresomózgowie 72 - - ciała 103 - - stopy 464 - bliźniaczy 474,478,486, 536
Krew nieutlenowana 62 - guzowo-krętarzowa 554 - podeszwy stopy 464 - bocznej ściany brzucha 144
- utlenowana 62 - Hilgenreinera 439 - podłużne(-y) stopy 490 - brzuchaty łydki 56,474,488
-żylna 62,205 - kierunku ciała 34 - poprzeczny stopy 490 - czerwony (postawy ciała) 56
Krezka jądra 226 - kolcowo-guzowa 554 - skrzelowe(-y) 16,10,144 - czworoboczny 155,166,170,298,
- ścięgna(-en) 61 - kolcowo-krętarzowa 554 --zarodka 2,14 331,478
Kręg(-i) budowa 106 - łopatkowa 20, - stopy 467 - - grzbietu 164
- części 106 - Mikulicza 410 - ścięgnisty mięśnia dźwigacza --lęd źw i 154,169, 204
- krzyżowe 114,139 - mostkowa 34 odbytu 185 - - podeszwy 494, 519
- lędźwiowe(-y) 103,106,110,116, - nadkłykciowo-łokciowa 278 - - płaszczkowatego 488, 541,562 --u d a 478
- obrotowy 120 - obojczykowa 34 - śródstopia 465 - części wolnej kończyny górnej 144
- piersiowy(-e) 103,106,111,137 - oczna 125 - tarczowo-gnykowy 11 - czworogłowy uda 50,57, 89,474,
- przejściowe 103 - pachowa przednia 34 - żebrowy 35,133 482,483, 504,532
- - pozostałości zawiązków żeber 106 - - środkowa 34 - żuchwowy 11 - dłoniowy 296, 314, 320, 338,348,
- szczytowy 120 --ty ln a 34 - żylny dłoniowy głęboki 357 364, 370, 372, 394,405
592
Młoteczek M
- długi głowy 144,150 -- s z y i 147 - pośrednie ściany tułowia 144 - - poprzecznie prążkowany 24, 55
-- s z y i 144, 150 - - tylne szyi 146 - powierzchowne grzbietu 144 - szyi 144
- dna miednicy 144, 162,184,188, - międzyżebrowe 56,132, 144,145, - półbłoniasty 57,484 - ścian(-y) tułowia 144, 164
224,530, 542 152,158,172,380 - półkorcowy 148 --brzucha 7,144,156,176
---- mniejszej 184, 530, 542 - mostkowo-obojczykowo-sutkowy --g ło w y 148 - - klatki piersiowej 144,172
- - przepony miednicznej 144, 163, 170,203,296, 299,335,378 - - klatki piersiowej 148 - - miednicy 185, 186
180,186, 229 - nadgrzebieniowy 28, 258, 266, 296, - - szyi 148 --tułow ia 144, 164
- dwubrzuścowy 57 302,333,362 - półpierzasty 57 - ścienne miednicy mniejszej 185
- dwugłowy ramienia 56, 296, 310, - nadosiowe 7,145 - półścięgnisty474 - śródręcza 322
337, 364, 386 - najdłuższy(-e) 144,168 - proste brzucha 7,157 - trójgłowy łydki 50, 474,488, 512,
- - uda 410,474,484, 508, 538, 550, - - głowy 146 - prostownik(-i) 56 538, 562
560 - - klatki piersiowej 146 - - długi kciuka 296 - - ramienia 57, 296, 312, 364, 368,
- dwustawowe 485 - - szyi 146 ---- palców 396 396
- działające na staw biodrowy 474, - najszerszy grzbietu 34,144,164, 202, -----palucha 474 - tułowia 144,164
479 296, 306, 331,335, 364,380 - - grzbietu 56 - tułowiowo-barkowe 164
---- kolanowy 474 - napinacz błony bębenkowej 11 - - kończyn 145 - tułowiowo-ramienne 164
---- ramienny 296 - - podniebienia miękkiego 11 - - krótki kciuka 296 -tylnej ściany brzucha 144,154
- - stopę 474 - - powięzi szerokiej 474,478, 504, ---- palców 474 - uda 50,474, 502, 506, 560
- - obręcz kończyny górnej 296 536 ---- palucha 474 - wewnętrzne działające na staw
- dźwigacz(-)e żeber 146,147,159 - naramienny 57,265, 270, 296, 304, - - łokciowy nadgarstka 296 biodrowy 474,476
--jąd ra 176,211, 332, 364, 378, 386 - - nadgarstka łokciowy 318 - - stopy 474
--łopatki 164 - nawrotny czworoboczny 196, 297, - - palca małego 296 - wielobrzuścowy 57
--odbytu 144, 162,182, 314, 364,372 - - palców 296, 297 - wielodzielne 144, 148,169
- fazowe 54 - - obły 296, 314, 339, 364, 372, 393 - - promieniowy długi nadgarstka - wielopierzasty 57
- glistowate 296, 322, 347, 351,370, - obły mniejszy 296,302, 306, 364, 296,317,316,368 -właściwe ściany tułowia 144
474,494,519,538 367, 380 ---- krótki nadgarstka 296, 297, 316, - wrzecionowate 57
- gładkie 7,69 - obręczy kończyny górnej 144,168, 317,338 - wyrazowe 9
- głowy 296 296, 300, 304, 330-337 - - wskaziciela 346, 354 - wzwodzące 144,162,182, 229, 234
-goleni 151,168,296,316, 338,392, - obszerny 56,474,482, 504 - - głowy 144,150 - zasłaniacz wewnętrzny 185,474,
408,474,488,510, 562 - oddechowe 3,144,159,160, 298, ---- przedni 144,150 480, 532, 536, 554
- gruszkowaty 185,474,478, 536, 553 300 --u d a 56,474 - zewnątrzgałkowe 7,145
- grzebieniowy 28, 221,474,480, 504, - odwodziciel długi kciuka 296, 318, - przeciwstawiacz kciuka 296, 297 - zewnętrzne działające na staw
532,551 338, 345, 364, 368, 393,397 - - palca małego 296, 297, 320 biodrowy 474,478
-guziczny 162 - - krótki kciuka 296,320, 350, 364, - przedkręgowe 150,151 - zębaty 56,144,164,176, 268,296,
- karkowe 144 372 -- s z y i 150,151 300, 336, 362, 381
- kaszlu 306 - - palca małego 296, 320, 350, 364, - przedniej ściany brzucha 144,151, - zginacz(-e) 21,297, 354, 373, 484,
- klatki piersiowej 158,172 370,474,492,519,538 155, 177,296,314-316, 340 488, 541
- kłębika 296,320, 350, 370 - - palucha 466,474,492, 519, 538 - przepony brzusznej 145 - - długi kciuka 296
- kłębu 296, 320, 372,401 - odwracacz 96, 296, 314, 318, 364, - - miednicy 156,162 -----palców 491
- kolcowe(-y) 144 368, 392, 396 - - miednicznej 163,180 ---- palucha 491
- - głowy 148 - okolicy karku przyczepy końcowe - - moczowo-płciowej 144 - - dodatkowy 474
- - klatki piersiowej 148 171 - przyczepy końcowe 332-341,346, - - głębokie goleni 490
-- s z y i 148 - - naramiennej 296 353, 504,508,512,521 - - kończyn 145
- kolcowo-poprzeczne 144 - - pośladkowej 502-509 - - początkowe 332-341,346, 353, - - krótki kciuka 296, 321, 370
- kolcowo-ramienne 144,164 - - stawu biodrowego 502-509, 530 504,508,512, 521 -----palca małego 296, 320, 351,370,
- kolcowo-żebrowe 144,164 - opuszkowo-gąbczasty 144,162,182, - przywodziciele 56,221,437, 474, 474,492, 523, 538
- kończyn 145, 296,474 229, 233, 542 480, 534, 548, 550 -----palców 466,494, 523, 538, 564
- krawiecki 474,483,503, 532, 548, - piersiowo-ramienne 144,164 - - kciuka 296, 320, 364, 370 ---- palucha 466,474,493, 538
551 - piersiowy 144,164,176, 206, 296, - - krótki 474,480, 532 - - nadgarstka łokciowy 296, 314, 338,
- krtani 21 300, 308, 335, 364, 381 - - najmniejszy 474,480 354,364, 370
- kruczo-ramienny 296, 308, 364, 366 - pierzasty 57 - - palucha 468,474,492,495, 523, ---- promieniowy 296, 314, 338, 354,
- krzyżowo-grzbietowe 144 - pięciogłowy 483 538 364, 372, 394
- kulszowo-guziczny 144 - piramidowy 144,154,177 - - wielki 474,480, 532, 538, 551,560 - - palców 290, 296, 314,339, 350,
- kulszowo-jamisty(-e) 144,162,181, - piszczelowy 50, 56,465,474,486, - ramienia 279, 310, 386 351,364,370,372, 394,488
229, 234 490, 511,514, 524, 538, 563, 566 - ramienno-promieniowy 296, 316, - - stawu biodrowego 476
- kulszowo-podkolanowe 56,474, - płaski 57 338, 354, 364, 368, 392 - zwieracz 57,67,144,162,182
485, 508, 537, 550, 561 - płaszczkowaty 56, 474,488, 512 - ręki 320, 323, 348, 350, 351,352 - - cewki moczowej 144, 162,182,542
- lędźwiowy mniejszy 154,474 - płatowaty głowy 146,169 - równoległoboczny 144, 164, 203, - - odbytu 57,144,162,182, 186, 230,
- - większy 144, 154,176,474, 530 - - szyi 146 296, 297, 300, 362 542
-łokciowy 312, 340 - pochyły 151,158,159,168,474,492 - ruchu (białe) 56 - - przedwłośniczkowy 67
-łonowo-guziczny 144,162, 186 - podeszwowy 488 - rylcowo-gardłowy 11 - - zawłośniczkowy 67
- łonowo-odbytniczy 144,162,186 - podeszwy stopy 151,474,493 - rylcowo-gnykowy 11 -żucia 11
- łopatkowo-gnykowy 296 - podgrzebieniowy 302 - skośne brzucha 7,57,144,152,155, - żuchwowo-gnykowy 11
-łuków skrzelowych 144 - podkolanowy 484 156,176, 202,206,211,532 - żwacz 11
- międzykolcowe 144,148 - podłopatkowy 302 --głowy 151 Mięśniówka tuku skrzelowego 10
- - lędźwi 148 - podobojczykowy 164, 300 - skórne obręczy kończyny górnej 388 Migdałek(-i) gardłowy 68
-- s z y i 148 - podosiowe 7 -skręcające 144,148, 169 - językowy 68
- międzykostne 296, 322, 364, 370, - podpotyliczne 144, 170 - skroniowy 11 - podniebienne 68
- - dłoniowe 322, 364 370,474 - podudzia 50 - skrzydłowy 11 - trąbkowe 68
- - grzbietowe 323,364, 370,474,494, - podżebrowe 159 -smukły 374,480, 532 Mikrokosmek9
520, 538 - połączenia czaszkowo-kręgowego -somatyczne 145,197 Mikrokrążenie 64
- - podeszwowe 474,494, 520, 538 144,150 - stawu biodrowego 474,478,497 Mineralokortykoidy 71
- międzypoprzeczne 144,168, 532 - poprzecznie prążkowane 54, 145 - stawowy kolana 474,482 Miofibryle 58
- - boczne lędźwi 146 - poprzeczno-kolcowe 148,149 -stopy 492, 516, 520 Miomer 3
--g ło w y 147 - poprzeczny brzucha 7,152 - strzałkowy 474, 486, 511,538, 566 Miotom 7,82, 85, 88,104,145
- - klatki piersiowej 144 - - klatki piersiowej 136 - szkieletowy 7, 24, 54, 56,67, 81,88, Mitoza 5
- - lędźwi 532 --krocza 144, 162,163 94, 97 Mleczny gruczoł 70
- - przednie szyi 146 - postawy ciała (czerwone) 56 - - nie-pierzasty 56, 57 - przewód 208
- - przyśrodkowe lędźwi 146 - pośladkowe 157,474,478 - - pierzasty 56,57 Młoteczek 11
593
M Młoteczek neurologiczny
- neurologiczny 89 Nadwaga 23 - - obszar unerwienia czuciowego - - krzyżowe przebieg 537

Moczownik212 Najądrze 216,224, 226 539 -segmentowy 104
Model kostny sił nacisku 415 - przetrwała torbiel 227 - - podział 475 - skórny(-e) 84, 96, 364,386, 533, 536,
- napięcia 415 Największa długość (GL; patrz: dłu - - przebieg 540 545, 549,553
Modzel 469 gość ciemieniowo-siedzeniowa) - - unerwienie ruchowe 540 - - ramienia 364, 368
Moment obrotowy 48,65 Nakłucie lędźwiowe 128 --u c isk 96 --ły d k i 538
Morfogeneza 4 Namięsna 58 -łokciowy 314, 320,361,364, 370, --palucha 538
Morula 5 Napięcia kompresyjne 464 386, 399,403, - - przedramienia 364
Most 72,73 Napletek łechtaczki 235 - - obszar unerwienia czuciowego 371 --u d a 96,530, 533, 549
Mostek 7,100,132-134,194, 209, - prącia 228, 230 - - przebieg 404 ---- przebieg 532
258-260, 298, 308 Narośla kostne 469 - - ucisk 96 ---- ucisk 96
Moszna 217, 222,226, 230,234 - męskie 224, 226 - łuków skrzelowych 11 - - pośladków 196,202,537
Motoneurony alfa 78 - niezróżnicowane zawiązki 222 - łydkowy 538 - - grzbietowy 538
Mózgowie 3,7, 73,77, 354 - rozwój 222 - mieszany 366 - - grzbietu ręki 397
Móżdżek 72 -żeńskie 232, 234 - międzykostny przedni przedramie stopy 568
MSH (patrz: melanotropina) Narządy chłonne 68 nia 372 - - kończyny górnej 375
- oddechowe 10 - - tylny przedramienia 368 - - obręczy kończyny górnej 388
N - odpornościowe 68 - międzyżebrowo-ramienny 364 - - okolicy obręczy kończyny górnej
Nabłonek układu moczowo-płciowe - osiowe 4 - międzyżebrowy(-e) 152,158,164, 378
go męskiego 224,226,228,229,231 - płciowe 3, 23,95,222, 230,558 196, 205,209,364 -----palca II 538
- gruczołowy 70 - - wewnętrzne 224, 232 - - gałęzie 191,198, 200 -----przedramienia 361,364,386
- jamy nosowej i zatok przynosowych męskie 224 - - przebieg 191 ---- ramienia 361,364, 537
7 ---- żeńskie 232 - mięśnia czworobocznego uda 536 - splotu krzyżowego 530, 536, 540
- - ustnej 7 - - zewnętrzne 222 - - zasłaniacza wewnętrznego 536 - - lędźwiowego 532
-jelit 7 -----homologia 232 - mięśniowo-skórny 297, 308, 361, - - ramiennego 297,361
- kapilar płodowych 9 ---- męskie 224, 226 366,382,392 - - szyjnego 160,196,209, 378
- onerwia 93 ---- rozwój 222 - mosznowe 230, 532, 542 - sromowy 162, 230, 235, 530, 542,
- w przepuklinie pępowinowej 220 -----żeńskie 232,234 - nadłopatkowy 243, 297, 302, 361, 554,558
- węchowy 7 - swoiste 69 389 --blokada 233, 542
- wielowarstwowy 3 - układu immunologicznego 85 - - ucisk 96,362 -----zakres unerwienia czuciowego
Nabłonkowa listwa graniczna 14 - wewnątrzotrzewnowe 557 - - urazy 362 542
Nacięcie krocza 233 - wewnętrzne 24,178,408 - nadobojczykowe 196, 209 - strzałkowy, gałęzie końcowe 475,
Naczynia - zmysłów 3,6, 24 - niezmielinizowany 92 540
- chłonne 67,194, 209, 225, 358, 528, Nasada(-y) bliższe 438 - obszar autonomiczny 84, 97 - - głęboki 475,486,492, 540, 566
549 -dalsze 52, 256 - obwodowy 75, 84, 88, 92,96,538 ucisk 96
- - głębokie 358 - pierścieniowata 126 - - regeneracja 97 - - powierzchowny 475,486, 538,566
goleni 529 - prącia 229 - - uszkodzenie 96 - - wspólny 96,475,530, 538,553, 566
- - grupy łokciowej 358 Nasieniowód 211,224,231 - odbytnicze dolne 230, 542,558 ucisk 96
promieniowej 358 Nawracanie 21,249, 279,280, 283, - odbytowo-guziczny(-e) 542 - sutka 209
- - kończyny górnej 358 310,314 - pachowy 366 - ściany bocznej tułowia, przebieg
- - międzyżebrowe 194, - przodostopia 463 - - izolowane porażenie 367 197, 200
- - napowięziowe 358 Nerka 3, 7,66,71 --u c isk 96 -trójdzielny 86,87
- - powierzchowne 358,528 Nerw(-y) bezmielinowe 92 - piersiowo-grzbietowy 297, 306, -twarzowy 11
- - przedramienia 358 - biodrowo-pachwinowy 152,196, 361,365 -trzewne miedniczne 231
- - sutka 209 211,530,533 - piersiowy(-e) 196, 297, 300, 361 - udowo-goleniowy 96, 535, 551
- - włosowate 69 - biodrowo-podbrzuszny 152,198, - - porażenia 362 - - ucisk 96
-jam y szpikowej 39 530 - - uszkodzenia 362 - udowy 496, 534,549
- krocza 234 - - gałąź skórna boczna 537 - piszczelowy 96,475,538, 541,563, --gałęzie skórne przednie 198
- krwionośne 7,15,44, 53,60, 64,69, - czaszkowy(-e) 86,297 567 - - obszar unerwienia czuciowego
75, 95,131,208,472 - części nadobojczykowej splotu --u c isk 96, 541 535
- - doprowadzające 70 ramiennego 361 - płciowo-udowy 152, 530, 533 - - przebieg 535
- sutka 208 - - podobojczykowej splotu ramien - - przebieg 532 - - ucisk 96
- - węzła chłonnego 69 nego 361 - podeszwowy(-e) 475,492, 538, 563 - uszny wielki 378
- limfatyczne 194, 208 - czuciowe obwodowe 86,87,545, - - stopy 564 - wargowe przednie 235,532
- - sutka 208 547 - - właściwe palców 538 --ty ln e 542,558
- międzysegmentowe 104 - - uszkodzenie 97 - - ucisk 96 - zasłonowy 96,475,480, 530,534,
- międzyżebrowe 205 - dłoniowe właściwe palców 370 - podłopatkowy(-e) 297, 302, 361, 364 534, 543
- nabrzuszne dolne 206,212, 217 - - wspólne palców 370 - podobojczykowy 297,300, 361 - - gałąź przednia 532
- naczyń 64 -długie 475 - podpotyliczny 150,170,196, 203 ----- skórna 532
- niskociśnieniowe 64 - dodatkowy 144 - podżebrowy 154 -----tylna 532
- odżywcze 104,430 - dolne pośladków 536 - pośladkowy 475,478, 530,536, 537, - - obszar unerwienia czuciowego534
- - trzonów kręgów 104 - gruszkowaty 536 554 - - przebieg 534
- pojemnościowe 62 - grzbietowy(-e) łechtaczki 235, 558 - pośrodkowy 288,361, 370, 387, 392, - - ucisk 96
- pośladkowe 554 --łopatki 362 399,402 -zmielinizowany(-e) 92
- powierzchowne 198,374, 544 - - palców 397 - - obszar unerwienia czuciowego - żuchwowy 11
- przedzbiorcze 69 - - prącia 230 373 Nerwiak 75,97,288
- przeszywające 69 - grzbietu stopy 568 - - przebieg 373 Nerwiakowłókniakowatość 89
- skrzelowe 3 - guziczny 531,542 - - uszkodzenia pourazowe 372 Neuroektoderma 6,74
- sromowe wewnętrzne 554, 558 -jelita 7 - - zespoły uciskowe 96, 372 Neurofibryle 78
- tętnicze 64 - językowo-gardłowy 11 - potyliczny 196, 202,203 Neurofilament 78
- włosowate 8,62,66, - krtaniowy górny 11 - promieniowy 297, 368, 391 Neurohormon 71
--chłonne 67 - - wsteczny 11 - - obszar unerwienia czuciowego Neuromer 128,532,536, 542
- wysokociśnieniowe 64 - kroczowe 230 369 Neuromodulator 71
- zatokowe wątroby 13 - kulszowy 96,475, 534,538, 541,553 - - porażenie 96 Neuron(-y) 3, 78, 79,81,97
- zbiorcze 69 - - część piszczelowa 541 - - przebieg 369, 391 - blaszki skrzydłowej 73
Nadciśnienie wrotne 192 strzałkowa 538 --u c isk 96 - cholinergiczne 95
Nadgarstek 20,254, 286,295,329, - - gałęzie końcowe 475 - przeponowy 160 - czuciowe(-y) 7,73, 86
374,402 ---- mięśniowe 538 - rdzeniowy(-e) 7,80, 84,126,196, - dośrodkowe 75,91
Nadnercza 7, 71,74, 75,95,223 --n is k i podział475 197,531 - dwubiegunowy 78
594
Panewka kości miednicznej stawu biodrowego skokowo-goleniowego P
- jądra czuciowego nerwu trójdziel - na zewnątrz 154, 275, 304, 308, 324, - najądrza 226 Ossyfikacja 16
nego 86 449, 476, 496 Okienko bezprzeponowe 67 Osteocyt 39,42
- kojarzeniowe 91 Obrzezanie 228 - przeponowe 67 Osteofit47,126,130
- obwodowe(-y) 74 Obrzęk 65,67 Okolica(-e) anatomiczne 36 Osteogen eza 14,17
- odśrodkowe(-y) 75, 78 - moszny 227 -brzucha 199 Osteoklast 17, 53
- przedzwojowe(-y) 73,94 - kaletki biodrowo-łonowej 549 - - podział 199 Osteon 17, 39,53
- ruchowe(-y) 7, 59, 73,78,88,90-91 - nadgarstka 288 - ciała 24, 36 Oś ciężkości 27,421
- - obwodowy 91 - podudzia 567 - głowy 36 - głowy kości ramiennej 247
- rzekomojednobiegunowy 78,88 - przedsionka pochwy 235 - grzbietu 36 - grawitacji 27,117,415,482
- wielobiegunowy 78 - stawu 44 - karkowa 202 - kłykciowa 417
- wtrącone 78,91 - - biodrowego 483 - klatki piersiowej 36,194 - mechaniczna 410
- zazwojowy 95 - - kolanowego 451,452 - kończyny dolnej 37 - nad kłykciowa 247
Neuropatia korzeniowa 86 - stopy 523, 567 - - górnej 37 - obrotu piszczeli 449
Neuroprzekaźnik(-i) 71,78,95 - ścięgna Achillesa 471 - krocza 37,558 - pionowa 27,125
Neurosekrecja 71 - węzłów chłonnych 358 -łopatki unaczynienie 203 - podłużna 27,295,421,436
Neurotransmiter(-y) 59, 71,78,95 - żołędzi prącia 228 - moczowo-płciowa 181,558 - poprzeczna 27,143,295,417,436
Neurotubula 78 Obszar(-y) autonomiczny nerwu 84, 97 - nadłopatkowa obręczy kończyny - - stawu skokowo-goleniowego 421
Neurulacja 4,6 - czuciowego unerwienia obwodo górnej 388 - pozioma 27
Neuryt 75 wego 87 - neurohemalne naczyń 71 -ruchu 40,49,304,310
Nici końcowe 28 - unerwienia autonomicznego 372, - obręczy kończyny górnej 378, 388 - - przodostopia 462
- korzeniowe 81 377, 397 - odbytowa 559 - - w stawie(-ach) podskokowym 462
Niedoczulica 545, 547 - - czuciowego 197, 366,369,371, - odbytowo-odbytnicza 222 poprzecznym stępu 462
Niedowład mięśni(-a) międzykostnych 534,539 - pachwinowa 96, 210,214, 528,533, -----skokowo-goleniowym 462
370 - - niezależny 372, 377,397 549 -----stępowo-śródstopnych 462
- trójgłowego ramienia 368 - - skórnego 86 - pachy 37 - - żebra 136
Niepłodność 224 - utraty czucia 86 - pośladkowa 201,542, 560 - stawu 500
Niskorosłość 14 Obwodowe(-y) nerwy czuciowe 547 - przednia uda 548 - strzałkowa 27,436
Niestabilność mięśniowa 469 - neuron ruchowy 91 - przeduszna 145 - szyjki 417
- segmentu ruchowego 131 - układ nerwowy 24, 73, 76, 92 - szyi 167 - tyłostopia 462
- stawu biodrowego 439 Ochrzęstna 16,134 - więzadła pachwinowego 548 Ośrodek(-i) 231
- ściany klatki piersiowej 132 Odbyt 3,162, 222,230,558 -zaburzenia czucia 87 - ejakulacji 231
Nieszczęsna triada 448 -karb 201 Okostna 52,60, 347 -erekcji 231
Nietrzymanie katu 163,233 Odbytnica 222 Okres kostnienia 18 - kostnienia 19,104,438
Niewydolność krążenia 65,363 Oddychanie brzuszne 160 - neurulacji 4 - - głowy kości udowej 438
- zastawek żylnych 65, 527 - mostkowo-żebrowe 136 - płodowy 4,220 - - krętarza większego 438
Niezależne obszary unerwienia 377 -piersiowe 160 - wczesnozarodkowy 4 - - nasady bliższej kości udowej 438
-----czuciowego ręki 399 - przeponowe 160 - zarodkowy 3,12, 74, 222 Ośrodkowy układ nerwowy 6, 73,
Noradrenalina (norepinefryna) 71, - żebrowe 136 -zrastania kości 18 76,92
95,231 - żebrowo-przeponowe 136 Oksytocyna 71 - neuron ruchowy 91
Norepinefryna (patrz: noradrenalina) Odległość międzykłykciowa 410 Oligodendrocyt 79,91,92 Otoczka brodawki sutkowej 208
Noworodek 22,105 - międzykolcowa 141 Omięsna 58 Otrzewna 178, 204,211,216, 220
Nozdrza 86 - międzykostkowa 410 Omocznia 8,10 -ścienna 178,213,216
- przednie 3 - palec-podłoga 125 Onerwie 75,93 Otwory(-ór) brzuszny 3
Odnoga(-i) boczna 210 Oocyt 5 - czworoboczny 367, 390
O -ciałjamistych prącia 183 Oogeneza 5 - - jamy pachowej 367
Obciążenie 17,45,51,117,130,270, - dźwigacza odbytu 185 Oogonia 5 -klatki piersiowej 132
415,437,447,465,488,506 -łechtaczki 235 Ootyda 5 - - miednicy 139
Objaw balotowania rzepki 451 - mięśnia łonowo-odbytniczego 185 Opaczne ruchy klatki piersiowej 132 - kręgowy 3,106,110
- butelki 372 - prącia 229 Opadanie miednicy 536 - kulszowy 221, 536, 543, 553, 554, 558
- Fromenta 370 - przyśrodkowa kanału pachwinowe- Oparzenia 23 - krzyżowe 115, 530
- klawisza 260 go 210 Operacja metodą Shouldice'a 219 -łopatki 243
- niestabilności kolana 448 Odpływ chłonki z jądra 227 - przepuklin 219 - nadbloczkowy 244
- przedniej szufladki 448 --kciuka 358 Opłucna płucna 173 - nadgruszkowy 536, 554
- Trendelenburga 478,497,536 - - moszny 227 - ścienna 173,178,205 - odbytowy 3
- tylnej szufladki 448 - - najądrza 227 - trzewna 173 - pachowy 96, 390
- zesztywnienia stawu 125 - - okolicy przedniej łechtaczki 234 -żebrowa 173 - podgruszkowy 554
Obniżenie macicy 163 - - osłonek jądra 227 Opór naczyniowy 62,66 - przepony 175
Obojczyk 17, 34,238, 242,258, 274, - - palca wskazującego 358 Opuszczanie przepony 173 - szyjny 378
380 - - powierzchni grzbietowej ręki 358 - ramienia 274 - trójkątny 390
Obojnactwo 223 --su tk a 209 Opuszka palca małego 472 - wyrostka poprzecznego 106
- prawdziwe 223 - żylny z jądra 227 - palucha 472 - zewnętrzny kanału pachwinowego
- rzekome 223 Odporność 68 - pięty 546 549
Obracanie Odpowiedź immunologiczna 68 - prącia 183, 229 - żyły głównej 175
- boczne 274,436,478,484 Odruch(-y) 88 - przedsionka 183, 222,232, 235 Otyłość 23,46
- do wewnątrz 436,478,484 - monosynaptyczne (patrz: własne) - węchowa 72 Owodnia 8,220
- na zewnątrz 436,478,484 - płciowe u mężczyzny 231 Organogeneza 4 Owulacja 4
Obraz wschodzącego słońca 441 - polisynaptyczne (patrz: złożone) Osie ciała 25,125
Obrąbek panewkowy 431 - rzepkowy 89 - kończyn dolnych 411 P
- stawowy 28,262,266 - ścięgna mięśnia czworogłowego - ruchu stawów stopy 462 Pajączki żylne 527
Obręcz(-e) kończyn 20 uda 89 żebrowo-kręgowych 136 Palce
- kończyny dolnej 24,241,408,413, - własne (monosynaptyczne) 88 - - stawu biodrowego 436 - młotkowate 469
474 - złożone (polisynaptyczne) 88 Osklepek opłucnej 173 - szponiaste 370,469
- - górnej 24,296,300,363, 381,387, Odwodzenie 274, 293,304, 310,314, Osłabienie czucia 545 Paliczek 290,423,486,490,492, 519
474 316,320,436,478 Osłonka(-i) jądra 224 Paluch 469
- miedniczna 20,138,143,408 Odwracanie 249,280, 310, 318,462 - mielinowa(-e) 91,97 Panewka kości miednicznej 426
- piersiowa 20 - przodostopia 463 - - aksonów 91 - stawowa 15,42,46,48,249
Obrót do wewnątrz 304, 308,324, Odwrócenie czynności mięśni 480 - moszny 227 - stawu biodrowego 417,431
449,496 przywodzicieli 480 - najądrza 227 - - skokowo-goleniowego 420,455,
- kończyn 21 Ogon koński 128,167 - przejrzysta 5 458
595
P Panewka kości miednicznej stawu biodrowego skokowo-piętowego
- - skokowo-piętowego 473 - więzadło 443,446,448 - głowy kości promieniowej 283 - - zewnętrzna 217, 225
Parathormon (PTH) 71 - tętnica 524, 561,562, 563, 566, 568 - - kości udowej 439 - obojczykowo-piersiowa 380
Parestezje 368, 372, 533 - żyła 65,526,527, 528,545, 566,567 Podwzgórze 71,231 - pachowa 380
Pasmo biodrowo-piszczelowe 503 Plakoda ektodermalna 7 Podział czynnościowy kości stopy 423 - piersiowa 381
- brzegowe trzonów kręgów 116 Plemnik 5 - mejotyczny 5 - piersiowo-lędźwiowa 146,164,166,
- naprężenia 415 Płaciki gruczołu sutkowego 208 - miednicy 182 306,478
Percentyl 22 Płaskostopie 464 - mięśni na podstawie ich unerwienia - pokrywająca brzucha 179
Perycyt 67 - poprzeczne 467 ruchowego 475 - poprzeczna 173,179,211,217
Pęcherz moczowy 3, 7,212 Płaszczyzna ciała 27 - mózgowia 3 - pośladkowa 507
- pławny 3 - czołowa 27 Pogłębienie lordozy lędźwiowej 325, - powierzchowna brzucha 217
Pęcherzyk(-i) cytoplazmatyczny 67 - międzyguzkowa 35 476 --krocza 180,183,217,230
-jajnikowy 5 - międzykolcowa 35 Pola(-e) dawcze 207 - prącia 228
- mózgowy 72 - nadgrzebieniowa 35 - międzykłykciowe przednie 444 - przeponowo-opłucnowa 173
- nasienne 224 - osiowa 28 piszczeli 444, - sitowata 215, 528
- oczny 2 - podżebrowa 35 - - tylne piszczeli 444 - szeroka 415,478, 507,533, 548
- wydzielnicze 70 - poprzeczna 27, 28 - podparcia 421,473 - - uda 507
- żółtkowy 8 - przezodźwiernikowa 35 - powierzchni ciała 9 - wewnątrzpiersiowa 172,178
Pęczek(-i) - strzałkowa 27 - spływu chłonki 195 Powłoka wspólna 24
- boczny 85, 347 - - pośrodkowa 27 Polidaktylia (wielopalczastość) 20 Powrózek nasienny 176, 210, 217, 225
- mięśniowy 58 - wchodu miednicy 141,143 Polipeptyd trzustkowy 71 - - zawartość 211
- naczyniowo-nerwowy(-e) 363 -wejścia miednicy 103,141 Połączenia(-e) chrzęstne 300, 430, 438 Pozostałości rozwojowe żeber 88,
- podłużne 122 - wieńcowa 28 - czaszkowo-kręgowe 151,170 112
- przyśrodkowy 360, 382 Płat(-y) gruczołu sutkowego 208 - czynnościowe 79,258 -segmentu struny grzbietowej 104
- splotu ramiennego 369 - pachwinowy 207 - kawo-kawalne 192 Pozycja anatomiczna 26
- - przyśrodkowy 360 - - z szypułą naczyniową 207 -komunikacyjne 67 - ginekologiczna 35,180
-- ty ln y 361 - skórno-powięziowe 355 - kości 40,240, 256 - litotomijna 35, 37
- włókien nerwowych 75 - skórno-tłuszczowy 207 - kręgosłupa 101,118 - neutralna 27, 274, 281,449
Pępowina 2,9 Płazy 2,21 - łopatkowo-piersiowe 258 --wyjściowa 451
Pęto Płeć chromosomalna 223 - łopatkowo-żebrowe 258 Prajelito 3
-długie 399 - determinacja 222 - maziowe 124,134,258 Prawo biogenetyczne 2
- krótkie 399 Płetwa odbytowa 3 - - obręczy kończyny górnej 11 - rekapitulacji 2
--ścięgien 61 - ogonowa 3 - międzyścięgniste 346 Prącie 223-234
Pętla szyjna 297 Płód 4, 8, 22, 86 - obręczy kończyny górnej i kości - naczynia 231
Pień chłonny 69 Płuca 29,62,66, 95,173 ramiennej 258 - nerwy grzbietowe 230
- - splotu ramiennego 361 Płyn mózgowo-rdzeniowy 128 - stawowe stopy 12 Prekursor komórek kościotwórczych 17
- dolny splotu ramiennego 85,361 - stawowy (maź) 15,42 - synaptyczne 79 Priapizm 231
- górny splotu ramiennego 85, 361 Płyta doczesnowa 8 - szczelinowe 67 Prolaktyna (PRL) 71
-jelitowy 194 - kosmówkowa 8 - ścisłe 40,67, Progesteron 9,71
- kosmka 8 - podstawna 9 - włókniste 41,420 Promienistości(-ć) piszczelowe 464
- lędźwiowy 194 Płytka(-i) dłoniowe 291 - - struktur kostnych i więzadłowych - stopy 466
- lędźwiowo-krzyżowy 531 - nasadowa(-e) 16,18,19 420 - - boczna 464
- mózgowia 77 - nerwowa 59, 74 - włóknisto-chrzęstne 294 - - przyśrodkowa 464
- oskrzelowo-śródpiersiowy 194, 359 - nerwowo-mięśniowa 59 -żebra z kręgiem 110 Promień krzywizny 48, 426,445,449
- piszczelowo-strzałkowy 563 - przynasadowe 18 Pompa mięśniowa 65 Proporcje ciała 22
- płucny 12 Pochewka 61,104 Porażenia(-e) mięśnia(-ni) prostow Prostaglandyny 71
- podobojczykowy 194 -dłoniowa ścięgien nadgarstka 344 ników Proteoglikan 44,45
- przednio-przyśrodkowy 528 - - palców 344 - - biodrowo-lędźwiowego 476 Przebieg nerwu promieniowego 391
- ramienno-głowowy 12 -jam y pachowej 381 - - czworogłowego uda 482 - splotu ramiennego 361
- splotu ramiennego 362 - maziowa palców ręki 291 - - przywodziciela kciuka 370 Przebudowa blaszek kostnych 17
- szyjny 194 - - ścięgien 344 - nerwów(-u) części nadobojczykowej - czynnościowa kości 17
- środkowy 85 - mięśnia prostego brzucha 152,154, splotu ramiennego 362 - kości 16,53
- tarczowo-szyjny 354, 379 178,216,308 - nerwu grzbietowego łopatki 362 Przeciwciała 9, 68
Pierścień chłonny gardła 68 - splotu ramiennego 384 - plecakowe 363 Przeciwsiła 124,437
- kanału pachwinowego 211,216 - struny grzbietowej 104 - sobotniej nocy 368 Przeciwstawianie 279,292, 314,320
- miednicy 413 - ścięgna 290, 344 - wiotkie 96 -kciuka 314,320
- pachwinowy głęboki 211-214,533 - - mięśnia brzucha 152-155, - obwodowe (wiotkie) 90 Przedjądrze 5
- pępkowy 220 178-179,221,308 - ośrodkowe 90 Przedramię 21,26, 38, 239,250
- rotatorów 28, 258,264, 269 -----kończyny górnej 263, 288, 290 - - spastyczne 90 Przedsionek pochwy 222, 234
-udowy 212,215, 549, 291,344-345, 347,352,402 Porażenia(-e) - serca 71
- włóknisty 116,117,167 ------ dolnej 475,492,514 Postawa anatomiczna 411 Przedsionkowy peptyd natriuretyczny
- - krążka międzykręgowego 104 -----zginacza długiego kciuka 344 - ciała 408 (ANP) 71
Pęcherzyk żółtkowy pierwotny 6 -----zginaczy palców 291,399 Potencjał błonowy 78 Przedział(-y) boczny 523
Pierwotne(-y) jelito przednie 10 - włóknista 381 - ciała 23 - kostno-włókniste 567
- narządy chłonne 68 - wspólna mięśni zginaczy palców - czynnościowy 56 - międzykostny 523
-ośrodki kostnienia 104 powierzchownego i głębokiego 347 Powierzchnia ciała względna 23 - mięśni goleni 562
- pęcherzyk żółtkowy 6 Pochodne aminokwasów 9, 71 Powięzie(-ź) biodrowo- lędźwiowa - mięśniowe stopy 523
- trzony kręgów 104 - kwasów tłuszczowych 71 część biodrowa 477 - pochewek ścięgien 345
Pionizacja ciała 105 - somitów 7 - dolna przepony miednicznej 181, - - mięśni prostowników 345
Piramidy skrzyżowanie 90 Pochwa 8, 232,235 183, 229 - przedni podudzia 540
Piszczelowa kość 14,16, 20, 21, 26, 27, Podeszwa stopy 472,526, 564 -----moczowo-płciowej 182,234, - przyśrodkowy 286
48,408,409,410,416,420,421,425, Podeszwowe komory ciśnień 472 -karku 167,168 - ścięgien 345
440,441,444,445,446,447,449, Podogram 464,467,546 - krocza 182 -środkowy 523
450,458,462,479,480,482,484, Palce, podparcie 473 - miednicy 557 - troczka mięśni prostowników 345
486,490,506,541,566 Podpórka skokowa 459,466 - mięśni(-a) 58,155,176,225,348, -tylny podudzia 562
- mięsień 50,56,57,131,465,474, Podudzie 40,447,463,488, 567 484, 555,558 Przegroda(-y) łożyskowe 9
475,486,490, 511,514, 520, 538, Podwichnięcie rzepki 419 - - dźwigacza jądra 176,225 - międzymięśniowa boczna ramienia
540, 563, 566, 567 - stawu biodrowego 438 - - zasłaniacza wewnętrznego 555,558 310
- nerw 96,480,484,488,490,530, - - ramiennego 325 - nasienna wewnętrzna 211,214, - - obszerno-przyśrodkowa 535
538,540, 541,562,563, 567 - - śródstopno-paliczkowego 469 217, 226 - - przednia goleni 566
596
Serotonina S
- - przyśrodkowa ramienia 312,371, -zasłonowa 221 Ramię - mięśnia trójgłowego ramienia 391
386 Przestrzenie(-ń) krocza 163,168,182 - dźwigni 51 - moczowo-płciowy 163
- moczowo-płciowa 222 -łącznotkankowe 24 - - siły działającej 437 - odłokciowy 357, 386
- udowa 212, 549 - miednicy 182 mięśniowej 51 - odpiszczelowy 214, 528
Przekaźniki synaptyczne 57 - międzykomórkowa 66 - - środka częściowej grawitacji 415 - przełykowy 175
Przełyk 10,174, - międzykosmkowa(-e) 8 - obciążenia 51 - przywodzicieli 505, 524, 528, 551,
Przepona 144,156,160,172 - międzyżebrowa(-e) 190,207 - siły 51 560
- budowa 160 - płynowe krążka międzykręgowego -zasięg 22 Rożki guziczne 114
- część lędźwiowa 144,160 117 Reduktaza alfa 223 - krzyżowe 114
- kopuła 161 - podbarkowa 28, 258,266 Rdzeń kręgowy 3, 7, 59, 73, 77,122, Ruch(-y) klatki piersiowej 136
- miednicy 162 - podotrzewnowa 24,184, 557 126,128,145 -łopatki 274
- moczowo-płciowa 163 - podpajęczynówkowa 128 - - segmenty 82 - nawracania 282,463
- - mostkowa 144,160 - podpowięziowa 182 - nadnerczy 75,95 - obojczyka 260,274
- - żebrowa 144,160 - podskórna krocza 182 - przedłużony 72 - obręczy kończyny górnej 274,282
Przepuklina 218 - potencjalna 24,173 Reabsorpcja 67 - obrotowy(-e) 48,142,274, 292
- biodrowo-lędźwiowa 221 - powierzchowna krocza 181,230 Receptory 59, 79,88, 546 - - piszczeli 449
- brzuszna 221 - pozakomórkowa 58 - skóry 546 - oddechowe opaczne 132
- - boczna 221 - pozaotrzewnowa 24 Regeneracja bezskuteczna 46 --wahadłowe 132
- całkowicie odprowadzona - przedotrzewnowa 216 Reguła dziewiątek 23 - odwracania 249,279, 310,463
-diagnostyka 218 - resorpcyjna 47 - ręki 23 - przeciwstawiania kciuka 292
- Grynfeltta 202 - śródmiąższowa 66 Renina 71 - przesuwania 142
-jądra miażdżystego 103 - zaotrzewnowa 24 Resorpcja 44, 67 - rozporowe w stawie krzyżowo-bio-
- kolcowo-guzowa 221 Przetrwałe(-a, -y) wyrostki stawowe Ręka błogosławiąca 372 drowym 142
- krążka międzykręgowego 86,131 108,112 - opadająca 368 - sprzężone 274, 280
- kresy białej 220 - tętnica 395 - szponiasta 370 - w stawie(-ach) nadgarstkowo-
- kroczowa 221 - torbiel najądrza 227 Rogi brzuszne 81 -śródręcznym kciuka 293
- - przednia 221 - wyrostek pochwowy 214 - grzbietowe 81 - - kolanowym 448, 498
- - tylna 221 - zatoka moczowo-płciowa 222 - rdzenia kręgowego 81,95,104, 446 --łokciowym 275
- kulszowa 221 Przewód(-ody) chłonny prawy 68, Rozcięgno 57 - - mostkowo-obojczykowym 274
- kulszowo-odbytnicza 221 194, 359 - dłoniowe 314, 320, 344 - - palców 294
- leczenie 204 - końcowy płacika gruczołu sutkowe - grzbietowe palców 346, 347 - - promieniowo-nadgarstkowym 295
- lędźwiowa 221 go 208 - mięśnia poprzecznego brzucha 155 - - ramienno-łokciowym 283
- lędźwiowo-żebrowa 221 - łączący z omocznią 10 - - skośnego wewnętrznego brzucha - - ramienno-promieniowym 283
- nabyta 215 - najądrza 226 155 - - ramiennym 275
- nabrzuszna 220 - piersiowy 194 ---- zewnętrznego brzucha 176,211 - - ręki 329
- nadgruszkowa 221 - przycewkowe 235 - podeszwowe 466,492, 516, 523 - - stopy 462
- nadłonowa 212 - przyśródnerczowe 222 --sto p y 516 - - śródnadgarstkowych 293
- nadspojeniowa 213 - słuchowy zewnętrzny 7,27,103,411 Rozerwanie obwodowe 447 Rynienka nerwowa 74
- niepowikłana 218 - śródnerczowe 222 - podłużne lub płatowe rogu przed Rytm ramienno-łopatkowy 275
- nieuwięźnięta 218 - tętniczy 12 niego 447 Rzepka dwuczęściowa 419
- objawy 220 -Wolffa 222 - promieniste rogu tylnego 447 - dwudzielna 419
-odprowadzana 218 - wydalające 208 - ścięgna piętowego 488 -dysplazja 419
- okolicy tułowia 221 - wydziel niczy 84 - typu rączka od walizki 447 - hipoplazja 419
- pachwinowa 212,216,218 - wytryskowy 226 - więzadeł(-a) krzyżowych 449 - odruchy 89
- - boczna 214 -żylny 13 - - krzyżowego przedniego 449 - położenie 418
- - diagnostyka 218 Przewodzenie bodźca(-ów) 78, 92,97 - - piętowo-strzałkowego 460 - troczki poprzeczne 443
--operacje 219 - - bólowych trzewnych 92 - - skokowo-strzałkowego przednie
--prosta 214, 218 - impulsów(-u) 75, 78, 92 go 460 S
nabyta 214 Przodomózgowie 10,72 Rozszczep(-y) cewki moczowej 223 Sakralizacja 103
- - przyśrod kowa 212 Przodostopie 423,462,463,469 - hakowo-kręgowe 126 Sarkolema 58
--skośna 213 Przyczep(-y) końcowy(-e) 57,60, - krążka(ów) międzykręgowego(-ych) Sarkomer 58
- Petita 202 146-162, 298-353, 393,476-523 127 Sarkopenia 56
- pępkowa 220 - - ścięgien mięśni zginaczy długich - kręgosłupa 104 Schwanna komórka 97
- pępowinowa 220 stopy 466 Rozwój filogenetyczny 105 Scyntygrafia 209
- podgruszkowa 221 - początkowy ścięgna 57 - kończyn 14 Segment(-y)
- przeponowa 175 - torebki stawowej 450 - kości 16 - kręgowe 7
- przezwięzadłowa 131 Przydanka 64 - kręgosłupa 104 - mięśniowe 7
- rozstępu mięśni prostych brzucha Przykurcz(-e) Dupuytrena 348 - mięśni tułowia 145 - nerwów szyjnych 87
220 - w stawie biodrowym 409 - mózgowia 72 - rdzenia kręgowego 94
- rozworowa osiowa 175 Przysadka mózgowa 71 - narządów płciowych zewnętrznych - ruchowy(-e) 117,124,130
- rozworu przełykowego 175 - - część nerwowa 72 222 - ruchu 104
- ściany przedniej brzucha 220 Przyścięgnie 60 - ontogenetyczny 8 - skórne 7
-tylna krążka międzykręgowego 131 Przytarczyce 7, 71 - - człowieka 8 - struny grzbietowej 104
- tylno-boczna krążka międzykręgo Przywodzenie 274, 293, 304, 312, 318, - osobniczy 2,4,6 Serce czynność 62
wego 131 428,436,478,492 - - człowieka 6 Shouldice'a metoda 219
- udowa 214, 218 Pseudohermafrodytyzm 223 - ośrodkowego układu nerwowego 72 Sklerotyzacja podchrzęstna 47
--nab yta 215 PTH (patrz: parathormon) - płodowy 4 Skóra, kończyna górna 375,377
--diagnostyka 218 Punkt(-y) czynnościowo-anatomiczne - rodowy człowieka 1-21 - - dolna 545,547
- uwięźnięta 218 kręgosłupa 103 -stawów(-u) hakowo-trzonowych 127 - krocze 201
- - nieodprowadzalna 218 - kostnienia 14 - - biodrowego 438 - splot ramienny 364
- - odprowadzana 218 - obciążenia 51 - tętnic kończyny górnej 395 - staw biodrowy 496
- w bliźnie 220 -orientacyjne 15,40-51,101,374,405 - układu mięśniowo-szkieletowego - - kolanowy 498
- - pooperacyjnej 220 - - grzbietu 35 411 - ściana przednia tułowia 198
- wewnętrzna 213 - podparcia 51,60,164, 263,459, 546 - - nerwowego 73 - - tylna tułowia 200
- wskazania do zabiegu 218 - przejściowe kręgosłupa 103 - zewnętrznych narządów płciowych - unerwienie segmentowe 82-89
- wślizgowa 175 222 Sekretyna 71
-wrodzona 213 R Rozwór(-ry) aortowy 175 Serce 3, 7, 29,62
- zabieg operacyjny metodą Shouldi- Rak rdzeniasty tarczycy 75 - kanału łokciowego 405 - dwukomorowe 12
ce'a 219 Rakowiak 75 - krzyżowy 531 Serotonina 71
597
Siateczka śródplazmatyczna szorstka
Siateczka śródplazmatyczna szorstka - guziczny 196, 531,543 - głowy żebra 137 - - poprzez rozdzielenie 15
70 -jądrowy 225 - główka 42 - ruch obrotowy 48
Siatkówka 7 - krzyżowy 196,475, 530 - hakowo-kręgowe 126 --translacyjny
Sieć dłoniowa nadgarstka 354 - - gałęzie bezpośrednie 536, 537 - hakowo-trzonowe 127 - - zakres 50
- grzbietowa nadgarstka 354 - - nerwy 538 -jama 15,42 - rzekomy 40, 53
-jądra 226 -----czuciowe 538 -jednoosiowy 49 - siodełkowy 49, 293
- łopatki 203 ---- ruchowe 538 - klinowo-łódkowy 454,456 - skokowo-goleniowy 27,410,454,
- naczyń chłonnych 69 - kulszowy 530 - klinowo-sześcienny 454 460,486
- - włosowatych 67, 69 - lędźwiowo-krzyżowy 145, 475, 530 - kłykciowy 40,49, 294 - - panewka 420
- nadgarstkowa grzbietowa 354 - - gałęzie 530 - kolanowy 20, 27,43,46, 50,61,84, - - zakres ruchów 463
- stawowa kolana 524, 560 - - nerwy 530 410,419, 436, 441,485, 497 - skokowo-łódkowy 40,454
--ło kcia 354, 393 - - segmenty rdzenia kręgowego 530 - - jama stawowa 42, 263,441,450, - skokowo-piętowo-łódkowy 454,459
- tętnicza kolana 524, 561 - - topografia 531 561 - skokowo-piętowy 40,422,454,459
--łopatki 389 - lędźwiowy 196, 204,475, 530 - - kaletki 42,442 - skokowy 40, 50,454,463,486,490,
- żylna grzbietowa ręki 357, 377 - - przebieg 532 - - kości 443 500
stopy 526, 545 - nerwowy 85 - - powierzchnie stawowe 48 - sprzężone 137, 274
- - podeszwowa 526 - podbrzuszny231 - - t o r ruchu 449 - stabilizacja 50
Siła(-y) działające na segment rucho - ramienny 96,106,145,196, 360, 362, - - torebka stawowa 450 - stępowo-śródstopne 454,463
wy 124 363, 364, 370 - - w przeproście 482 - stopy 454,458
- - staw biodrowy podczas chodu 51 - - budowa 360 - kosmek 42 - - powierzchnie stawowe 456
- mięśniowa 51,437,497 - - przebieg 361 - krążek 42 - szczytowo-obrotowy 120
- nacisku 51,107,117,156,279,410, - sromowy 530, 542 - krzyżowo-biodrowy(-e) 141 - szczytowo-potyliczny 120
415, 446, 472, 546 - szyjny 196, 298 - - ruchy 142 - środek obrotu 51
- napięcia 415 - wiciowaty 225, 227 - krzyżowo-guziczny 114 - śródnadgarstkowy(-e) 294,374
-normalna 124 -żylny(-e) 13,128,231 - kulisty(-e) 40,49, 262, 275,426, 436 - śródręczno-paliczkowy(-e) 291,318,
- nośna pochylenia 415 - - gruczołu krokowego 13 --panewkowy 426 350, 370, 376, 398
- oporu 51 - - kręgosłupa 128 - łąkotka 42 - - torebka stawowa 291
- pionowa 124 - - pęcherzowy 231 - łokciowy 4, 20, 51,84,247,275, 283, - - więzadła 291,350
- przemieszczająca 124 Splot ramienny budowa 360 310,326 - śródstopno-paliczkowy(-e) 463,468,
- rozciągania 446 - ucisk 96 - - koślawy 282 486,492
- styczna 124 Spodziectwo 222 - - powierzchnie stawowe 250, 276 - - pierwszy 463,469
- wypadkowa 51 - żołędziowe 223 - - torebka stawowa 279, 370 - torebka 42
Sklepienie kruczo-barkowe 267, 275 Spoidło przednie warg 232 - mechanika 50, 51 - trójosiowy
- tuku podłużnego stopy 459 -tylne warg 180, 233 - międzyklinowe 454 - udowo-piszczelowy 440,446
- podeszwowe stopy 464 Spojenie łonowe 40, 138,232 - międzypalcowe 294 - udowo-rzepkowy 49,419,440
- stawu ramiennego 2, 51, 238, 258, Spondylodeza 40 - - bliższy(-e) 46, 294, 322 - wyrostków stawowych 110,124
263, 274,367, 389 Spondylofit 127,130,131 ręki 290,294,318, 344 - - powierzchnie stawowe 124
Sklerotom 7,104 Spondyloza 143 - - dalszy(-e) 46, 294, 322, 344 - - torebka stawowa 124
Skostnienie płytki nasadowej 41 Spondyloartroza 46,130 ręki 290, 294,318, 344 - zachyłki 42
- więzadła poprzecznego górnego Sprzężenia(-e) tętniczo-żylne 65 - międzyśródręczne 286 - zawiasowy(-e) 49, 294
łopatki 388 - zwrotne 94 - międzyśródstopne 454 - żebrowo-kręgowe 106,136
Skóra brzucha 217 Sprzężna 141 - mostkowo-obojczykowy 258, 274, - żebrowo-poprzeczny(-e) 137
- moszny 217, 225 Stabilizacja kości udowej 428 300 Stek 4
- podeszwy 546 - łuku podłużnego stopy 466 - - więzadła 259 Sterylizacja 225
Skręcenie kości udowej 417 - miednicy 408 - mostkowo-żebrowe 134 STH (patrz: somatotropina)
- miednicy mniejszej 476 - stawu kolanowego 50, 482 --kciuka 49,292,314,318 Stopa gęsia 483
- stawu skokowego 460 - - skokowo-goleniowego 458 osie ruchu 292 - koślawa 462, 501
- - skokowo-goleniowego 460 Stabilizatory łuku podłużnego stopy ---- powierzchnie stawowe 292 - odciski 464, 546
- trzonu kości udowej 133 466 ---- ruchy 293 - opadająca 540
Skrócenie kończyny - - poprzecznego stopy 465 - nieparzysty 120 - płaska 467
--doln ej 439,481 Stadia(-um) dwukomórkowe 5 - obojczykowy boczny 259 - położenie czynnościowe 462
- mięśnia biodrowo-lędźwiowego 476 - chrzęstne rozwoju kręgosłupa 104 - - przyśrodkowy 259 - poprzecznie płaska 467
- - prostego uda 499 - ciąży 22 -obrąbek 42 - stabilizatory łuku podłużnego 466
Skrzela2,10, 95,207 - rozwojowe 5 - obrotowy 69 poprzecznego 465
Skrzywienie kręgosłupa 133,410 - rozwoju embrionalnego 2 -palców 44, 291,294, 347 - szpotawa 462
Skrzyżowanie piramidowe 90 Statyny 71 - panewka 42 - wydrążona 467
Słup(-y) jąder 73,86 Staw(-y) barkowo-obojczykowy 28, - parzysty 120 Stopnie swobody 48, 274, 295,436
Smuga pierwotna 6 258, 262, 274 - piętowo-sześcienny 454 Stożek rdzeniowy 128
Somatomedyna 71 - - więzadła 259 - piszczelowo-strzałkowy 420 --cefalizacja 128
Somatostatyna 71 -biodrowy 15,27, 35,42,51,101, 141, - podskokowy 454,459,463,486 Strefa chrząstki włóknistej niezminera-
Somatotropina 71 154, 176, 221,408, 437 - - zakres ruchów 463 lizowanej 269
Somity 7 - - dysplazja 439 - poprzeczny stępu 454,462, 500 - kościotwórcza 17
- guziczne 145 - - etapy rozwoju 438 - półścisły(-e) 40,143, 254, 294 - Redlicha-Obersteinera 91
- krzyżowe 145 - - fizjologicznie niedojrzały 438 - - boczne 126 - ścięgna z równoległym układem
- lędźwiowe 145 - - hiperlordoza 436 - prawdziwe 124 włókien 60
- piersiowe 145 - - klasyfikacja u niemowląt 438 - promieniowo-łokciowy bliższy 49, - transformacji 3
- pierwotne 145 - - przodopochylenie 429,496,497 251,276,278 - włóknisto-chrzęstna 46
- potyliczne 145 - - przodozgięcie 436 ---- ruchy 280 Struktury naczyniowo-nerwowe 225,
- przyuszne 145 - - przykurcz zgięciowy 436 --d alszy 251,256, 286 394, 398, 548, 563, 569
- szyjne 145 - - ruchy 436 -----ruchy 280 - pozazarodkowe 6
- zauszne 145 - - tyłozgięcie 436 - promieniowo-nadgarstkowy 253, Struna grzbietowa 3,104
Spermatocel 227 - - typy 438 256, 294,314,316 - skośna 281
Spermatocyt 5,226 - - zakres ruchów 436 - ramienno-łokciowy 276, 283 Struniak 3
Spermatogeneza 5,226 - - zmieniony chorobowo 437 - ramienno-promieniowy 276,283 Strzemiączko 11
Spermatogonia 5 - - zwyrodnienie 46 - ramienny 57, 246, 258, 266, 275, 296, Stulejka 228
Spermatozoa 5 - chrząstka 42,45 304,310, Substancje hormonopochodne 71
Spermatyd 5 - dwuosiowy 49 - - kaletki maziowe 269 - neuroprzekaźnikowe 78
Spermiogeneza 5 - elipsoidalny 49 - rozwój 14 - przekaźnikowe 69
Splot(-y) chłonny pachowy 359 - fałd 42 - - poprzez nawarstwianie 15 Sutek 190, 208
598
Torbiel Bakera T
Synapsa(-y) 71,78,88,91 -----palców głębokiego 351 -----przyśrodkowa 524 - podobojczykowa 12,106, 354,379
- aksoaksonalne 79 ------ powierzchownego 344,402 - kręgowa(-e) 108,126, 203,354,379 - - zmienności 379
- aksodendrytyczne 79 - naprężeniowe 60 - kroczowa 234 - podudzia 563
- aksosomatyczne 79 - piętowe 488 - krzyżowa pośrodkowa 190 - podwiązanie 387
- na przebiegu 79 - pośrednie 298 - lędźwiowe 190 - podżebrowa 190
Syncytiotrofoblast 8 - trakcyjne 60 - łokciowa 354, 387, 395,400 - poprzeczna szyi 203, 354,379
Syndaktylia 14,20 - zginaczy 288 - - powierzchowna 356,395 - pośladkowa dolna 554
Szczelina(-y) gardłowe 10 Śledziona 62,68 -łukowata 524 - - górna 550
- krążków międzykręgowych 126 Środek ciężkości 27, 51,103,408,411, - łuków skrzelowych 24 - pośrodkowa 395
- mięśni pochyłych tylna 354, 360, 379 482 -łydkowe 524, 561 - potyliczna 203
- synaptyczna 59 --cia ła 27, 51,411,482 - międzykostna 354, 395 - powierzchowne przedramienia 395
Szerokość chodu 473 - częściowej grawitacji ciała 415 - - przednia 354 - promieniowa 354,369, 387, 394
- kroku 473 - obrotu 51,436 - - tylna 354, 396 - - wskaziciela 354
Szew krocza 222,232 - - stawu biodrowego 436 --w spólna 354,395 - przedramienia zmienności 395
- odbytowo-guziczny 186 ramiennego 51 - - wsteczna 354 - przeszywająca(-e) 524
- pochwowy 233 - rotacji 437,449 - międzyżebrowa(-e) - przetrwała 395
- skórny 233 -ścięgnisty 160 --gałęzie 191 - ramienna 354, 387, 393
- strzałkowy 28 - - krocza 180 - - najwyższa 192 - - powierzchowna 387
- warstwy głębokiej krocza 233 Śródbłonek naczyń 59 - - przebieg 191 - - przebieg 387
-wieńcowy 28 Śródjądrze 226 - - przednie 190 - - wysoki podział 387
Szkielet część bierna 24 Śródmięsna 58 - tylna(-e) 190 - - zmienności 387
- - czynna 24 Śródmózgowie 72 -----druga 190 -ręki 355,401
- człowieka 14, 38 Śródnerwie 93 -----pierwsza 190 - rozwój 12, 395
- klatki piersiowej 34,132,156, 213, Śródpiersie 24 -----gałąź grzbietowa 190 - segmentalna 12
238,240, 336 Śród ręczę 20,256 ------ poboczna 190 - skrzelowa(-e) 3
- kończyny dolnej 19,408,411 Śródstopie 20 ------ skórna boczna 190 - spiralne 8
- - górnej 18,238, 247, 250,282 -----gałęzie skórne boczne 20 - sromowa(-e) wewnętrzna 230,234,
- kota 21 T - mięśnia dźwigacza jądra 227, 524 554
- osiowy 3, 26 T3 (patrz: trójjodotyronina) - mięśniowo-przeponowa 190 - - zewnętrzna(-e) głęboka(-ie) 524
- pierwotny 14 T4 (patrz: tyroksyna) - nadbrzuszna dolna 190, 524 powierzchowna 524
-ręki 212, 252,292 Tabakierka anatomiczna 397 --g ó rna 190 - stępowa(-e) boczna 524
- stopy 423,469 -ograniczenia 427 - - powierzchowna 190, 207,524 - - przyśrodkowe 524
- trzewny 2 Talia asymetryczna 133 - nadłopatkowa 203, 354, 379, 389 - strzałkowa 524, 562
- tułowia 100 Tarczka zarodkowa 4, 6 - nasieniowodu 227 - szyjna głęboka 203, 354
Szpary skrzelowe 3 Tarczyca 7,10,71 - odbytnicza dolna 230 - - wewnętrzna 10
Szpik kostny 44,68 Tchawica 3,10 - okalająca biodro głęboka 190, 524 - - wspólna 12
Szpotawość 27 Test(-y) ciążowe 9 -----powierzchowna 190,207, 524 - ścian tułowia 190
Szyjka kości udowej 416,430,435 - Lachmana 448 --łopatkę 203, 354,389 - ślimakowate 231
- - zniekształcenia obrotowe 417 - mięśnia prostego uda 483 - - ramię przednia 246,354, 383 - środkowa kolana 446, 524, 561
- macicy, ujście kanału 8 -Ortolaniego439 ---- tylna 203, 354, 367, 383, 390 - tarczowa dolna 354, 379
- żebra 135 Testosteron 71,222 ---- wspólna 383 -towarzysząca nerwowi kulszowemu
Szypuła łącząca 8 Tętnica(-e) 3,8,12,62,126,191,203, -- u d o boczna 431, 524,550 560
- naczyniowa 207 207,225,230, 354,369, 379,398, -----przyśrodkowa 431 -typu mięśniowego48,
- - płatów skórno-tłuszczowych 207 550, 566 - okolicy obręczy kończyny górnej --sprężystego 62
Szyszynka 71 - ciśnienie 65 354, 363 - udowa 524
- biodrowa wewnętrzna 524 - opuszki prącia 230 - - powierzchowna 524
Ś - - gałąź lędźwiowa 190 - - przedsionka pochwy 234 - - gałęzie 550
Sciana(-y) boczna tułowia, unaczynie- rdzeniowa 190 - pachowa 354, 379, 381,387 - więzadła głowy kości udowej 431
nie 190 - biodrowa zewnętrzna 524,548 - - topografia 382 - - obłego macicy 211,524, 529
-brzucha 155,178,213,219 - - gałęzie 524, 548 - pępkowa 212 - wsteczna łokciowa 354
- - budowa 179 - biodrowo-lędźwiowa 190 - pępowinowe 9 - - piszczelowa przednia 524, 562, 566
- kanału łokciowego 405 - cewki moczowej 230 - piersiowa 190,207, 354, 383 tylna 524, 562
- klatki piersiowej, unaczynienie 205 - dłoniowe śródręcza 354 - piersiowo-barkowa 190, 354, 383 - - promieniowa 354,369, 387,393,
- przednia tułowia, anatomia struktur - - właściwe palców 354 - - gałąź(-ie) barkowa 354 400
powierzchownych 198 - - wspólne palców 354,400 -----naramienna 354 - wysokociśnieniowe 62
- - unaczynienie 207 - dolna boczna kolana 561 -----obojczykowa 354 -zasłonowa 550
- - unerwienie korzeniowe 198 - - przyśrodkowa kolana ---- piersiowe 354 -zstępująca kolana 524, 551
segmentowe 198 - dołu podkolanowego 561 - piersiowo-grzbietowa 207, 354 - żółtkowe 12
-----skórne 198 - głęboka łechtaczki 234 - piszczelowa przednia 524, 561, 563, Tętniczka(-i) 64, 66
-tętnicy 64 - - ramienia 354, 369, 390 566 - przedwłosowate 66
- tułowia, unerwienie 196 --u d a 524, 550 -----gałęzie 524 - przedwłośniczkowe 66
- tylna tułowia 190,200-204 - główna kciuka 354 --ty ln a 561,563 Tętno 363, 387, 566
- - anatomia struktur powierzchow - goleni 568 ---- gałęzie 524 -fala 65
nych 200 - górna boczna kolana 561 ------ końcowe 524 --zw rotna 61
- - unaczynienie 200 - - przyśrodkowa kolana 524 - płucne 12 Tkanka(-i) chłonna błony śluzowej 68
--unerwienie 200 - grzbietowa(-e) łechtaczki 234 - poboczna łokciowa dolna 354, 393 --je lita 68
- żyły 64 --palców 354, 524 górna 354,386, 393 - - oskrzeli 68
Ścięgna(-o) 60,61 - - prącia 230 - - promieniowa 354, 386, 393 - kostna 14,40,46
-Achillesa 89,131,488 - - stopy 524, 566 --środkowa 354, 386, 393 - łączna okołonaczyniowa 65
- mięśnia(-i) uda 61 - - śródręcza 354 - podeszwowa(e) 524, 563 - podskórna 7,179,215, 270,405,
- - dłoniowego 404 - - śródstopia 524, 569 - - boczna 523,565 546, 566
--długich 500 - grzbietu ręki 396 - - głęboka 565 - przyścięgnowa 60
- - ramienia 245,263,266,272, 327 - - stopy 568 - - przyśrodkowa 524, 565 - wzwodząca(-e) 228, 235
- - nadgrzebieniowego 265, 268 -jądrowa 225, 227 - - stopy 562 --łechtaczki 235
- - prostowników 345 - kończyny dolnej 524 - - śródstopia 564 - - prącia 231
- -zginacza kciuka 344,402 ---- podział 524 - podeszwy stopy 525 - - warg sromowych mniejszych 235
palucha 466, 519 ---- zmienności 568 - podkolanowa 524,550, 560,567 Tlenek azotu 231
-----nadgarstka łokciowego 254,404 --górnej 355 - - gałęzie 524,563 Tłocznia jamy brzusznej 156,160
------ promieniowego 402 - kostkowa przednia boczna 524 - podłopatkowa 354,383 Torbiel Bakera 442
599
T Torbiel Bakera dołu podkolanowego
- dołu podkolanowego 442, 561 - chłonny 24,62,68, Wdech 132,136,158,164,173 - krzyżowo-biodrowe międzykostne
- podchrzęstna 47 - dokrewny 24,71 Wędzidełko napletka 228 143
- skrzelowa 10 - kostno-mięśniowy 24 Węzeł(-y) chłonny(-e) 62,69,194, 209, - - przednie 143
Torebka stawowa 15, 28, 42,123, 264 - krążenia 3,12,62 227, 358, 528, 549 --ty ln e 143
- - stawu łokciowego 279, 370 - krwionośny 3 - - biodrowe 528 - krzyżowo-guzowe 143,478, 556
promieniowo-nadgarstkowego - moczowy 24 zewnętrzne 528 - krzyżowo-kolcowe 143, 554
368 - nerwowy 6, 24, 71, 75, 76, 94 - - głębokie 528 - kulszowo-udowe 428
---- ramiennego 263, 368 - - część przywspółczulna 95 ---- okolicy podkolanowej 529 - łąkotkowo-rzepkowe 443
-----śródręczno-paliczkowego 290 współczuina 95 - - górno-boczne 529 - łąkotkowo-udowe przednie 443
Triada nieszczęsna (patrz: nieszczęsna - niskociśnieniowy 62 - - górno-przyśrodkowe 529 - - tylne 443
triada) - oddechowy 24, - - kończyny dolnej 529 - łokciowo-nadgarstkowe 284
Troczek(-i) mięśni prostowników 345, - odpornościowy 71 górnej 359 - łonowo-udowe 428
376, 397, 524 - pokarmowy 71,95 - - miednicy mniejszej 194 - łukowate boczne 50,160
- dolny 514 - rozrodczy męski 24 - - międzypiersiowe 209, 359 - - pośrodkowe 160
-górny 514 - ruchu 24 - - pachowe 194, 209, 359 - - przyśrodkowe 160
- - strzałkowych 514 - sercowo-naczyniowy 12, 24, 76 boczne 359 -łuków kręgów 118
- - zginaczy 289, 320, 350, 370, 402, - trawienny 24 ---- podział 209 - miednicy 140
514,563 - wysokociśnieniowy 62 - - pachwinowe 194, 215, 528 - międzydołkowe 211
- podłużny boczny rzepki 443 - żył głębokich 357, 526 dolne 529 - międzykolcowe 118
- - przyśrodkowy rzepki 443 - - głównych 192 ---- głębokie 528 - międzynadgarstkowe 284
- prostowników 345, 514 - - nieparzystych 192 ---- powierzchowne 529 - - dłoniowe 284
- stopy 514 - - powierzchownych 192, 526 - - piersiowe 209 - - grzbietowe 285
- zginaczy 288,403 Unaczynienie łąkotek 446 - - podkolanowe głębokie 528 - - międzykostne 285
Trofoblast 5,6,8 - sutka 209 powierzchowne 528 - międzypoprzeczne 118
Trójjodotyronina (T3) 71 - ścięgien mięśni zginaczy palców - - podłopatkowe 209 - nadgarstka 284
Trójkąt biodrowo-lędźwiowy 202 291,399 - - przymostkowe 194,209 - nadgarstkowe dłoniowe 398,405
- von Hochstettera 555 - tętnicze 198, 207, 227, 230, 234 - - przysutkowe 359 - nadgarstkowo-śródręczne 284
- krętarzowo-kolcowo-grzebieniowy - - ściany przedniej tułowia 198, 207 - - ramienne 209 - nadkłykciowo-ponadnadkłykciowe
555 - uda 551 - - regionalne przedniej ściany 372
- krzyżowy 201 Unerwienie autonomiczne obszar 372, tułowia 195 - nadkolcowe 41,118,121
- lędźwiowo-żebrowy 202 377, 397 - - Rosenmullera 528, 549 - obłe głowy kości udowej 428
- nadkłykciowo-łokciowy 278 -----czuciowy 197, 366, 369, 371, - - rozstępowy przyśrodkowy 549 --m acicy 210, 524, 529
- obojczykowo-piersiowy 380 534, 539 - - szczytowe 209, 359 - obrąbkowo-ramienne 262, 264,271
- pachwinowy 211,214 -----niezależny 372, 377, 397 --szyjn e 194 - odcinka szyjnego kręgosłupa 120
- podobojczykowo-piersiowy 357 -----skórny 86 - - środkowe 209 - pachwinowe 96,152, 210, 215,477,
- podpotyliczny 203 - czuciowe 82,84, 86, 209, 235, 364, -----grupa pachowa dolna 209, 359 524, 528,532, 548,551
- tętnicy kręgowej 203 375, 377,532, 533, 536, 542, 559 -------- górna lub podobojczykowa - pierścieniowate 278, 283,318
- udowy 548 - ruchowe 88, 94,197, 364,475, 532, 359 - - kości promieniowej 278,283, 290,
- żebrowo-lędźwiowy 202 536, 540 -------- środkowa 209, 359 318,428,517
Trzeszczka(-i) 38 - - drogi korowo-rdzeniowe 90 - filtrujące 209 - piętowo-łódkowe podeszwowe
- boczna 492 piramidowe 90 - pierwotny 6 459, 466
- palucha 468 Urazy nerwu kulszowego 538 - Ranviera 93 - piętowo-strzałkowe 460
- przyśrodkowa 492 - stawu barkowo-obojczykowego 260 - wartownicze 209 - - boczne 460
- stopy 468 - stopy 467 - zarodkowy 5 - - dodatkowe 291
Trzon kości udowej 409 USG stawu biodrowego 434,435, 438 Widok wschodzącego słońca 419,441 - - łokciowe 278
- kręgu 3,104,106,124,130,133,175 Uszkodzenia(-e) gałęzi głębokiej Widzenie stereoskopowe 2 - - piszczelowe 445
- łechtaczki 235 nerwu promieniowego 368 Wiek ciążowy 4 - - promieniowe 278
- mostka 134 - korzeni nerwu 87 - kostny 4,19 - - przyśrodkowe 460
- piszczeli 410,462 - łąkotki 447 - menstruacyjny 4 - - stawu kolanowego 448
- prącia 223,230 - nerwu łokciowego 370 - owulacyjny 4, 6 - - strzałkowe 43,445
- żebra 135 - - obwodowego 84, 96, 377, 547 Wielopalczastość (patrz: polidaktylia) - podeszwowe długie 466,492
TSH (patrz: hormon tyreotropowy) - - pośladkowego górnego 536 Wieniec promienisty 5 - - stopy 460
Tyłomózgowie 72 - - pośrodkowego 372 Wierzchniactwo 222 - podkolanowe łukowate 442
Tyłoskręcenie 417 - - promieniowego 246, 368 Wierzchołek kości krzyżowej 114 - - skośne 50,442,484
Tyłostopie 423,462 - - zasłonowego 534 - rzepki 418 - podłużne przednie 118,130,160
Typ(-y) kości 38 - pourazowe nerwu łokciowego 370 Więzadła(-o) barkowo-obojczykowe --ty ln e 118,130
- nacięcia krocza 233 - ośrodkowe nerwu 86 259 - połączeń czaszkowo-kręgowych 122
- stopy egipski 544 - ośrodkowego neuronu ruchowego - biodrowo-lędźwiowe 143 - poprzeczne głębokie śródręcza 291
- - grecki 544 90 - biodrowo-udowe 43, 50,428 śródstopia 465,492
- - kwadratowy 544 - stawu barkowo-obojczykowego, - boczne 461 - - górne łopatki 243
Tetrajodotyronina (patrz: tyroksyna) klasyfikacja wg Tossy 260 - dłoniowe 291,350, 352 ---- skostnienie 243
Typ(-y) uszkodzenia łąkotek 447 - więzadła(-eł) kruczo-obojczykowego - głębokie 285 --kolana 443
Tyreotropina (patrz: hormon tyreo 260 - głowy kości udowej 43,428 - - kręgu szczytowego 120
tropowy) - - pobocznych 448 - grochowo-haczykowe 405 - - krocza 221
Tyroksyna (tetrajodotyronina, T4) 71 Uwięźnięcie przepukliny 218 -jądrowe 224 - - nadgarstka 288
--d o ln e 224 --panew ki 431
U W - karkowe 118, 298 - - powierzchowne śródręcza 348
Uchyłek wątrobowy 3 Wargi sromowe 222,232 - klinowo-żuchwowe 11 - powierzchowne 285
Ucisk nerwu łokciowego 370 Waskulogeneza 67 - kości palców 290 - promieniowo-łokciowe dłoniowe
- - piszczelowego 541 Wazektomia 225 - kręgosłupa 120,197 281
- - promieniowego 368 Wazopresyna 71 - - szyjnego 120 - - grzbietowe 287
Udo 20, 29, 204,436,474,522, 550, Wątroba 3,67,71 - kruczo-barkowe 28, 263, 267 - promieniowo-nadgarstkowe 287
560 Wcięcie(-a) kulszowe mniejsze 554 - kruczo-obojczykowe 258 - promieniste głowy żebra 137
Ujście pochwy 235 - - większe 554 - kruczo-ramienne 264 - przednie młoteczka 11
- zewnętrzne cewki moczowej 223, - łopatki 96, 388 - krzyżowe 43 - przodostopia 460
229, 235 - obojczykowe 134 - - kręgu szczytowego 122 - przyśrodkowe 461
- - kanału szyjki macicy 8 - panewki 427 - - przednie 443,452, 530 - ręki 284, 295
Układ autonomiczny 71,84, 94, 230 -szyjne 134 - - stawu kolanowego 43,444 - rozstępowe 212,215
--żeń ski 24 - żebrowe 134 --ty ln e 443,452 -rzepki 51,443,482
600
Zespół bruzdy nerwu łokciowego nodnerczowo-płciowy Z
- skośne 290 - - cholinergiczne 95 - - kręgów lędźwiowych 106 - kaletki 435

- skokowo-piętowe międzykostne 459 - - odprowadzające 231 filogeneza 112 - kostno-stawowe stawu kolanowego
- skokowo-strzałkowe przednie 460 - zazwojowe 95,197 - robaczkowy 68 410
--ty ln e 461 - zmielinizowane 80 - rylcowaty kości łokciowej 283 - naczyń chłonnych 358
- skrzydłowate 122 Wnętrostwo 224 skroniowej 11 - podskórnej kaletki podrzepkowej
- sprężynowe 459 Wodniak jądra 218, 226, 227 - stawowy(-e) 106,110,112,124 450
- stabilizujące staw biodrowy 429 Wolnokurczliwe włókna czerwone - - przetrwałe 108,112 -----przed rzepkowej 450
- stawów(-u) żebrowo-kręgowych 137 typu 1476 - struny grzbietowej 6 - stawu biodrowego 435
- - biodrowego 428 Worek kosmówki 8 - suteczkowaty 112,146 - wirusowe zwoju rdzeniowego 86
rola 429 - owodniowy 2 - szczękowy 10 Zapłodnienie 4
- - kolanowego 442,482 - przepukliny(-owy) 213,214, 215, - żebrowy(-e) 102,106,112 Zarodek(-i) 2,4,6,10,145
- - krzyżowo-biodrowego 143 217,220,549 - żuchwowy 11 Zarośnięty wyrostek pochwowy 225
- - mostkowo-obojczykowego 260 - - zawartość 213 Wyrośla kostne 126 Zasada pasma naprężenia 415
- - podskokowego 461 Wrodzona(-e, y) przepuklina pachwi Wysięk dostawowy 442 - przylegania 67
- - skokowo-goleniowego 461 nowa skośna 224 - opłucnowy 207 -trzech palców218
- - szczytowo-obrotowego 123 - - pępkowa 220 - wewnątrzstawowy 442 - wszystko albo nic 56,92
pośrodkowego 123 - zespół nadnerczowo-płciowy 223 Wytrysk 231 Zastawka(-i) 64, 69, 527
- - szczytowo-potylicznego 121 Wrota mięśniowe 549 Wzgórek aksonu 78 -żylna(-e) 64
- stopy 460, - naczyniowe 549 - kości krzyżowej 103,139,141 - żył przeszywających 527
- - klasyfikacja 460 - przepuklin(-y) 213, 217 - łonowy 232 Zastój krwi 67
- Struthera 372,393 Wstępowanie rdzenia 128 Wskaźnik masy ciała (Body Mass Index, Zatoka(-i) mleczna 208
- śródręczne 284 Wydrążenie stawowe 245, 262, 266, BMI) 23 - moczowo-płciowa 222
- śródstawowe głowy żebra 137 300 Wzrost śródmiąższowy 15 - najądrza 226
- śródstopia 460 Wydzielanie apokrynowe 70 - stępu 462
- trójgraniaste 461 - autokrynowe 71 Z - wieńcowa 13
- trzonów kręgów 118 - endokrynowe 71 Zabieg pilny 218 - żylna(-e) 13
- wewnątrzstawowe 443 - holokrynowe 70 - planowany 218 - - wątroby 13
- wierzchołka zęba 122 - merokrynowe 70 - - przyspieszony 218 Zawiązek(-i) chrząstki szklistej
- wieszadłowe 208, 226 - neurokrynowe 71 Zaburzenia(-e) asymilacyjne kręgów - kończyn 2,4,145
- - sutka 208 - parakrynowe 71 103 - kręgosłupa 21
- więzozrostu piszczelowo-strzałko- Wydzieliny 70 -chodu 537,540 - łechtaczki 222
wego 461 Wylew dostawowy 442 - czucia 82, 87,130, 368, 372, 533, 566 - mezenchymatyczne struny grzbie
- wzmacniające pochewki ścięgien Wymiana gazowa 62 - erekcji 231 towej 104
palców 290 Wymiar(-y) miednicy 141 - rozwoju łuków kręgów 104 - mięśni brzusznych 7
- - torebkę stawu biodrowego 429 - międzygrzebieniowy 141 - troficzne z układu autonomicznego - - ściany bocznej brzucha 7
-zagięte 210 - międzykolcowy 141 372 przedniej brzucha 7
- zewnątrzstawowe 443 - poprzeczny klatki piersiowej 136 Zachyłek(-i) nadrzepkowy 450,482 - oczu 145
- zewnątrztorebkowe 43,446 - - płaszczyzny wejścia miednicy 141 - pachowy 263 - przewodów mlecznych 208
- żebrowo-obojczykowe 258 - prosty otworu dolnego miednicy - pierwotnego jelita przedniego 10 - rdzenia kręgowego 104
- żebrowo-poprzeczne 137 141 - podkolanowy 279 -trzonu kręgu 7
- - boczne 137 - skośny prawy 141 - przedni dołu kulszowo-odbytowego - uszu 145
- - górne 137 - strzałkowy klatki piersiowej 136 181 - żeber 3
- żółte 41,119,130 -wewnętrzne miednicy 141 - stawowy 42 Ząb kręgu obrotowego 27,103,411
Więzozrost(-y) kręgosłupa piersiowo- - zewnętrzne miednicy 141 - workowaty górny 279 Zespolenia poboczne 192
-lędźwiowego 118 Wyniosłość(-ci) biodrowo-łonowa 141 - żebrowo-przeponowy 173 - porto-kawalne 192,198
- piszczelowo-strzałkowy 41,420,460 - kostna(-e) 32,114,254,393 Zadzierzgnięcie szyjki przepukliny 218 - tętnic ręki 401
Wirus Herpes zoster 86 - - łokciowa 254 Zakres(-y) obrotu kolana do wewnątrz - tętnicze stawu łokciowego 393
Wklinowanie 41 - - promieniowa 254 449 - tętniczo-żylne 67
Wkłucia dożylne 356 - mosznowe 222 - - na zewnątrz 262,449,497 Zespół(ły) bruzdy nerwu łokciowego
- okołonaczyniowe 356 - nadgarstka łokciowa 289 - rotacji kości piętowej 463 96, 370
Włókienka nerwowe 78 - - promieniowa 289 - ruchu(-ów) nawracania 279, 282, - ciasnoty kanału kostki przyśrodko
Włókna(-o) aferentne 75, 81,128 - palca małego 546 310,463 wej 541
- autonomiczne 225 - palucha 546 ---- przodostopia 463 - - przedziałów powięziowych stopy
- bezmielinowe 91 - płciowe 222 - - odcinka lędźwiowego kręgosłupa 523
- białe 80 - sercowa 2, 24 125 - cieśni nadgarstka 96,288,372,403
-czuciowe 84, 211 - wargowo-mosznowa 222 -----piersiowego kręgosłupa 125 - - nerwu łokciowego 370
- czuciowo-somatyczne 73 - wątrobowa 10 --odwracania 249, 310,463 - drażnienia nerwu piszczelowego
- czuciowo-trzewne 89 Wypadanie macicy 163 -----przodostopia 463 541
- dośrodkowe 75,80,88,96 Wypustki aksonów dośrodkowych 75 - - przodostopia i tyłostopia 463 - feminizujących jąder 223
- eferentne 75, 92,81,88,128 - - odśrodkowych 75 - - w odcinku lędźwiowym kręgosłu - górnego otworu klatki piersiowej 96
- kolagenowe 42,44,47,60,119,287, - astrocytarne 93 pa 125 - Howshipa-Romberga 96
472 Wyrostek(-ki) atawistyczny 244 -----piersiowym kręgosłupa 125 - kanału Guyona (nerwu łokciowego)
- kurczliwe 56 - barkowy 28, 263, 267, 270,298, 304, -----szyjnym kręgosłupa 125 96
- mielinowe 92 325 - - w stawie(-ach) biodrowym 436 - - kostki przyśrodkowej 563
- międzyodnogowe 211 - dodatkowy 112 palców 295 - - łokciowego 96
- mięśniowe 56,479,499 - kolczysty(-e) 3,35,101,108,133, -----palucha 463 - - nerwu łokciowego (zespół kanału
- - typu I i II 56 150,170, 201,306 - - w różnych odcinkach kręgosłupa Guyona) 96
- nagie 92 - - kręgów 101,108,150,170,201, 124 -----strzałkowego 96
- niezmielinizowane 94 306 Zakrzep 79 - mięśnia(-i) gruszkowatego 96, 267
- odśrodkowe 81,88,96 -----piersiowych 101 Zakrzepica żył 53 - - nadgrzebieniowego 268
- okrężne 57 - - rozdwojone 108 Zakrzepowe zapalenie żył 527 - - nawrotnego obłego 372
- przedzwojowe 94,197 - kruczy 263, 267,300, 308,363 Załupek 228 ucisk 96
- ruchowe 59, 80, 86, 533 -łokciowy 30, 283,312,318 Zanik(-i) mięśnia(-i) kłębika 370 - - odwracacza 368
- ruchowo-somatyczne 73 - mieczykowaty 134,154 - - kłębu 372 ucisk 96
- somatyczne 231 - nadkłykciowy 244 - - nadgrzebieniowego 362 - - piszczelowego przedniego 567
- sprężyste 60, 65 - pochwowy 214, 217, 224 - - podgrzebieniowego 362 --pochyłych 96,106
- szare 80 - ponadnadkłykciowy kości ramiennej - śródnercza 224 -tuku przedniego 10
- toniczne 56 393 Zapalenie(-a) gruczołów przedsionko - nadmiernego odwiedzenia 363
- współczulne 231 - poprzeczny(-e) 3,106,150 wych większych 235 - nadnerczowo-płciowy 223
601
Z Zespół bruzdy nerwu łokciowego otworu pachowego bocznego
- otworu pachowego bocznego 96 - nerwu sromowego 558 - Boyda 526 - pępowinowa(-e) 13

- przedniego kanału stępu 96 - przewodowe 399 - ciśnienie 65 - piersiowa(-e) boczna 192
- przedziału(-ów) 540 Zniekształcenia kąta kolana 447 - Cocketta 526 - - wewnętrzna(-e) 192
- - przedniego 540 - palców stopy 468 - dłoniowe śródręcza 357 - piersiowo-nabrzuszna 192
- rowka nerwu łokciowego 370 - statyczne stopy 467 - Dodda 526 - piszczelowa(-e) przednia(-e) 524
- tylnego kanału stępu 96 - stopy 467 - głęboka(-ie) 526 --ty ln e 65, 524
- ucisku(-owy) - szyjki kości udowej 416 - - kończyny dolnej 526 - płucne 3,62
- - nerwu łokciowego 370 Zstępowanie jąder 224 górnej 357 - podeszwowe palców 526
-----nadłopatkowego 388 Zwapnienie 268 - - łechtaczki 234 - podkolanowa 526
-----promieniowego 368 Zwichnięcie(-a) biodrowe 429,438, 501 --prącia 230 - podobojczykowa 192, 357, 363, 381
- - splotu ramiennego 363 - pourazowe stawu biodrowego 429 - - szyi, położenie 378 - podskórne 356, 527
- wcięcia łopatki 96 - rzepki 419 --u d a 528 - podzasadnicza(-e) 13
- Wertenberga 96 - stawu barkowo-obojczykowego 260 - główna dolna 204 - podżebrowa 192
- więzadła pachwinowego (meralgia z - - biodrowego 438 --górna 13 - pośladkowa dolna 554
aprestezjami) 96 - - ramiennego 262 -----dopływy 192 - - górna 554
- żebra szyjnego 96,106, 363 Zwieracze przedwłośniczkowe 67 -gonad 13 - pośrodkowa łokcia 357
- żebrowo-obojczykowy 96, 363 Zwoje(-ój) autonomiczne 7 - grzbietowa(-e) głęboka łechtaczki - - odłokciowa 357
Zesztywnienie stawu 40,143 - czaszkowe 234 - - odpromieniowa 357
- - kolanowego 50 - czuciowe 7,104 -----prącia 230 - - przedramienia 357
Zgięcie stopy 463 - grzbietowy nerwu rdzeniowego 146 - - powierzchowne łechtaczki 234 - powierzchowne 192, 356
Zginanie boczne 125 -jelita 7 prącia 230 - - grzbietu ręki 377
- do przodu 275 - korzeni grzbietowych 7 -jajnikowa 13 - - kończyny dolnej 526
- do tyłu 275 - pnia współczulnego 94, 95, 89 -jądrowa(-e) 227 górnej 357
- ramienia 275 - przedkręgowy(-e) 95 -jelitowa 3 - - okolicy bocznej szyi 378
- stawu kolanowego 451 - przykręgowe 95 - kolanowe 526 ---- dołu łokciowego 356
- w stawie międzypaliczkowym - przywspółczulny(-e) 7, 95 - kończyny dolnej 526 ---- przedniej szyi 378
pierwszym 463 - rdzeniowy(-e) 74,129 - krezkowa dolna 13 - - powierzchni grzbietowej ręki
- - śródstopno-paliczkowym pierw - śródścienne 7 --g ó rn a 13 - - przedniej ściany tułowia 192
szym 463 - trzewny(-e) 75 - kręgosłupa 192, --tułow ia 198
Złamania(-e) 52 - - przywspółczulne 75 - krzyżowa boczna 192 - - okolica obręczy kończyny górnej
- awulsyjne 52,461 - współczulny 95 - - pośrodkowa 192 378
- - kostki bocznej 461 Zwyrodnienie(-a) krążka międzykrę- - krzyżowo-zasadnicze 13 - prącia 230
- gojenie 53 gowego 117 - lędźwiowa(-e) 192 - promieniowe 357
- - bezpośrednie 53 - stawów hakowo-trzonowych 127 - - wstępująca 192 - przeszywające 63,357, 526
---- angiogenne 53 - ścięgna mięśnia nadgrzebieniowego - łokciowe 357 - - kończyny dolnej 526
-----kontaktowe 53 269 - łydkowe 526 - - kostki 527
--pośrednie 53 - utajone stawu 47 - międzykostne przednie 357 - - podkolanowe 527
-łuków kręgów 104 Zygopodium 20, 21 --ty ln e 357 --u d a 527
- nadkłykciowe 246 Zygota 5 - międzymięśniowe 526 - przypępkowe 192
- nasadowe 52 - międzyżebrowa(-e) 56, 205 - ramienne 357
- nieurazowe 52 Ż - - górna prawa 192 - ramienno-głowowa 13
- obojczyka 242, 363 Żebra(-o) dodatkowe 106 - - najwyższa 192 - skórne 357,545
- otwarte 52 - lędźwiowe 106 --przednie 192 - - powierzchni grzbietowej ręki 357
- patologiczne 52 - metoda liczenia 34 --ty ln e 192 - splotu wiciowatego 225
- poprzeczne 52 - pierwsze 158 - mięśnia dźwigacza jądra 225 - sromowa(-e) wewnętrzna 183
- przynasadowe 52 - pozostałości rozwojowe 88,112 - - powierzchowna (-e) - - zewnętrzne 192, 526
- samoistne 52 - prawdziwe 133 - nadzasadnicze 13 - strzałkowe 526
- spiralne 52 - rzekome 133 - napowięziowe 375, 527 - szyjna(-e) przednia 378
- szyjki anatomicznej 246 - szyjne 106 - - kończyny dolnej 527 - - wewnętrzna(-e) 194, 378
--chirurgicznej 367 -wolne 133 - nasieniowodu 225 - - zewnętrzna 378
- śródstawowe wieloodłamowe 246 -zmienności 524 - nerkowa 13 - ścian tułowia 192
- urazowe 52 Żołądź, korona 229 - nieparzysta 13 - śledzionowa 27
- Webera 461 -łechtaczki 183, 222,234 - - krótka 13 - śródstopne grzbietowe 526
- - typy 461 - prącia 222, 228 dodatkowa 13 - - podeszwowe 526
- wewnątrzokostnowe 52 Żylaki idiomatyczne 527 - niskociśnieniowe 62 - tułowia 192
- wewnątrzstawowe 246 -jądra 218 - odłokciowa 356, 386 - uciekająca 356
- wieloodłamowe 52 - objawowe 527 - - pośrodkowa 357 - udowa 192
-zamknięte 52 - pierwotne 527 - odpiszczelowa 526, 545 - udowo-podkolanowa 526
- zewnątrzstawowe 246 - powrózka nasiennego 227 - - dodatkowa 526 - wargowe przednie 234
- zielonej gałązki 52 - siatkowate 527 - odpromieniowa 356, 377, 380 - - tylne 234
- zmęczeniowe 52 - śródskórne 527 --dodatkowa 357 - wrotna wątroby 76
Zmiany zwyrodnieniowe 127,128, - wtórne 527 - - pośrodkowa 357 - zasadnicza(-e) 12
268, 286,410, 476, 488 - żył powierzchownych kończyny - odstrzałowa 528, 545 - - przednia 13
- - hakowo-trzonowe 127 dolnej 527 - okalająca(-e) biodro głęboka 192 - - tylna 13
--kręgosłupa 130 Żylakowatość żyły odpiszczelowej powierzchowna(-e) 192, 526 --w spólna 13
- - łąkotek 447 527 - - udo boczne 550 -zasłonowa 192
- - odcinka szyjnego kręgosłupa 127 - odstrzałkowej 527 przyśrodkowe 526 - żółtkowo-krezkowe 13
- - stawu biodrowego 46 Żyła(-y) biodrowa wewnętrzna 192 - opuszki prącia 230 Żyłka(-i) 62,66
- - w stawach palców 469 --w spólna 13,192 - - przedsionka 234 - zawłośniczkowe 66
Zmienności atawistyczne 395 - - zewnętrzna 192.529, 551 - pachowa 192
- - nerwu sromowego 233 - biodrowo-lędźwiowa 192 - pępkowa 192
602

Prometeusz T I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Prometeusz T I

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prometeusz T I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Anatomia ogólna

Wydanie II polskie poprawione i rozszerzone

© Revised and expanded edition 2011

© 2013 Copyright for the Polish edition by MedPharm Polska

Przedmowa do pierwszego wydania polskiego

1 Rozwój rodowy i osobniczy człowieka 4.5 Choroby zwyrodnieniowe stawów na przykładzie

6.1 Układ sercowo-naczyniowy człowieka .............................................. 62

7.1 Układ chłonny człowieka ........................................................................... 68

1 Kości, stawy i więzadła 2.8 Mięśnie ramienia: mięsień dwugłowy ramienia

2 Mięśnie: grupy czynnościowe

2.1 Mięśnie kończyny dolnej: p o d zia ł....................................................... 474

4 Naczynia i nerwy: gałęzie i położenie

4.1 T ę tn ic e .................................................................................................................. 524

1 Rozwój rodowy i osobniczy człowieka............................... 2

2 Opis ciała człowieka .................................................................. 22

3 Anatomia struktur powierzchownych,

4 Kości, stawy i więzadła.............................................................. 38

7 Układ chłonny i gruczoły.......................................................... 68

8 Anatomia ogólna układu nerwowego ............................... 72

1.1 Rozwój rodowy człowieka

A Rozwój rodowy człowieka w zarysie

• bezkręgowce (Invertebrata): osłonice (Tunicata), bezczaszkowce

Strunowce w sposób istotny różnią się budową, ale u wszystkich gatun­

C Tworzenie łuków skrzelowych u 5-tygodniowego zarodka

D Budowa strunowca, lancetnik H Cechy charakterystyczne dla kręgowców

E Budowa kręgowca, ryba kostnoszkieletowa I Cechy charakterystyczne dla ssaków

F Budowa kręgowca, pies

1.2 Rozwój osobniczy człowieka:

Anatomia rozwojowa, obok anatomii makroskopowej i mikroskopowej C Kalendarz rozwoju płodowego

4. tydzień: Fałdowanie się zarodka, zakończenie okresu neurulacji,

9.-38. tydzień: okres płodowy

9.-38. tydzień: Wzrost i dojrzewanie czynnościowe narządów (różnico­

• Owulacyjny 266 dni = 38 tygodni

A Zarodki ludzkie w wieku 5.-8. tygodni

oogonie spermatogonie ciałko kierunkowe, osłonka oocyt, drugi

pierwszy stadium dwóch morula blastocysta

H Pierwszy tydzień rozwoju (według Sadlera)

1.3 Rozwój osobniczy człowieka:

Cranialis Cranialis Cranialis

Amnion, Lamina neuralis Amnion, Lamina neuralis Amnion,

D Różnicowanie listków zarodkowych (według Christa i Wachtlera)

Coeloma Osiowa Struna grzbie­ Mięśnie zewnątrzgałkowe

1.4 Rozwój ontogenetyczny człowieka:

jama płyta cytotrofo- syncytio-

A Rozwój błon płodowych i łożyska (według Sadlera i Drewsa)

a 5-tygodniowy zarodek: Zarodek po implantacji blastocysty w błonie

• Nabłonek kapilar płodowych i blaszka podstawna

Przestrzeń dyfuzyjna ok. 5 gm (rozpoczyna się od 50 pm)

Pierwotne funkcje łożyska dojrzałego

1. Transport substancji i wymiana produktów metabolicznych

2. Produkcja hormonów (syncytiotrofoblast)

Zwróć uwagę, że wytwarzany przez syncytiotrofoblast hormon HCG (go­

1.5 Łuki skrzelowe człowieka: rozwój

przewód łączący zawiązki

pierwszy tuk skrzelowy z nerwem

drugi tuk skrzelowy z nerwem

I '1 trzeci tuk skrzelowy z nerwem

l _ j czwarty i szósty tuk skrzelowy z nerwem

Nervi Musculi Skeleton et ligamenta

Strunowce w sposób istotny różnią się budową, ale u wszystkich gatun

9.-38. tydzień: Wzrost i dojrzewanie czynnościowe narządów (różnico

Coeloma Osiowa Struna grzbie Mięśnie zewnątrzgałkowe

Zwróć uwagę, że wytwarzany przez syncytiotrofoblast hormon HCG (go

głównej dolnej, a jej poprzeczne zespolenie w lewą żyłę nerkową. Dal

wanych odpowiednio stylopodium, zygopodium i autopodium. Staw łok p e d is

Czaszkowy (cranialis) Należący lub stanowiący część gtowy albo poło

M. biceps femoris M. semi