METROLOGIA / WYKŁAD I

Metrologia – nauka dotycząca sposobów dokonywania pomiarów oraz zasad interpretacji

uzyskanych wyników.

…………………………………………………………………….…………………

Pomiar – według współczesnej fizyki proces oddziaływania przyrządu pomiarowego z

badanym obiektem, zachodzący w czasie i przestrzeni, którego wynikiem jest uzyskanie
informacji o własnościach obiektu.

Pomiar jest to zespół czynności wykonywanych w celu ustalenia miary określonej wielkości
fizycznej lub umownej, jako iloczynu jednostki miary oraz liczby określającej wartość
liczbową tej wielkości, inaczej mówiąc porównywanie wartości danej wielkości z jednostką
miary tej wielkości.

…………………………………………………………………….…………………

Można wyróżnić następujące rodzaje metrologii:

 ogólną
 stosowaną
 teoretyczną
 normatywną (dotyczącą uregulowań prawnych)

Podstawą metrologii są jednostki miar. Jednostki grupowane są w układy.

Obecnie najpowszechniej używanym standardem jest układ SI.

Część metrologii dotycząca praktycznego uzyskiwania wyników pomiarów to miernictwo.

Dlatego w zakres metrologii wchodzi również kwestia narzędzi służących do pomiaru, czyli
narzędzi pomiarowych.

Interpretacja uzyskanych wyników, głównie pod względem ich dokładności i poprawności,

oparta jest o rachunek niepewności (a przed 1995 o rachunek błędów).

…………………………………………………………………….…………………

Jednostka miary wielkości fizycznej lub umownej – określona miara danej wielkości
służąca za miarę podstawową, czyli wzorzec do ilościowego wyrażania innych miar danej
wielkości metodą porównania tych miar, za pomocą liczb. Wartość liczbową takiej miary
wzorcowej przyjmuje się umownie (w danym układzie jednostek miar), jako równą
jedności, stąd jej nazwa – jednostka miary. Konkretne wartości wielkości można przedstawiać
zarówno wielokrotnościami, jak i ułamkami jednostek, a same wartości, o ile to możliwe,
mogą być zarówno dodatnie, jak i ujemne.

Jednostka miary jest często mylona z wymiarem danej wielkości fizycznej.

1
Dzięki pojęciu jednostki miary można precyzyjnie i jednoznacznie określać proporcje
pomiędzy wieloma różnymi wartościami danej wielkości, a przez to równie precyzyjnie i
jednoznacznie określać również wszelkie inne relacje pomiędzy tymi wartościami. Jednak aby
porównywanie to było nie tylko możliwe, ale również wygodne, to dla jednostki przyjmuje
się taką wartość miary, aby w możliwie prosty i obrazowy sposób umożliwiała ona określanie
pozostałych wartości danej wielkości, a jednocześnie umożliwiała wykonywanie obliczeń
matematycznych w oparciu o najprostsze zapisy liczbowe. I tak, w zależności od charakteru
opisywanych wielkości, dąży się do tego, by ilość jednostek dla najbardziej typowych
(najczęściej stosowanych) wartości była wyrażana:

 dla przedziałów nieskończonych – liczbami niezbyt dużymi i niezbyt małymi (np.

wielkości fizyczne)
 dla zbiorów – kolejnymi liczbami naturalnymi
 dla przedziałów zamkniętych – liczbami od zera do jedności.

Jednostkom miar zazwyczaj nadaje się ich własne nazwy, np. jednostką długości jest metr
(tzw. znamionowe jednostki miar), jednak jednostki niektórych wielkości nie mają własnych
nazw i wtedy określa się je pośrednio, za pomocą nazw jednostek innych wielkości,
skojarzonych zgodnie ze wzorem definicyjnym danej wielkości, np. jednostką prędkości jest
metr na sekundę (tzw. jednostki wymiarowe). Zgodnie z regułami pisowni polskiej, po
skrótach jednostek nie stawia się kropki.

Zestawienia jednostek miar różnych wielkości, ale powiązanych z sobą, to układy jednostek
miar. Są one stosowane w celu kompletnego, a przede wszystkim spójnego opisania
wszystkich stosowanych jednostek miar, poprzez ustalenie relacji zachodzących pomiędzy
tymi jednostkami. Obecnie w większości państw świata obowiązuje układ jednostek miar o
nazwie układ SI. W układach jednostek miar wyróżnia się następujące rodzaje jednostek
miar:

 jednostki podstawowe – zdefiniowane przez opis doświadczenia umożliwiającego

wybór określonej wartości tej wielkości, np. metr w układzie SI.
 jednostki pochodne – zdefiniowane przez odniesienie do jednostek podstawowych,
np. jednostka siły niuton (N) ma wymiar kg × m/s². Dokładniej 1 N = 1 kg × 1 m/s²
o jednostki spójne – jednostki pochodne, w których definicjach nie występuje
współczynnik różny od jedności. Wspomniany niuton jest więc jednostką
spójną w układzie SI.
 jednostki główne - jednostki podstawowe i te z jednostek pochodnych, które
wynikają wprost z równań definicyjnych (nie są krotnościami)
 jednostki wtórne (krotne), wielokrotne i podwielokrotne (ułamkowe) – pomocnicze
jednostki tej samej wielkości, co jednostka główna, stosowane w celu łatwiejszego
wyrażania określonych przedziałów wartości według ustalonej zasady stopniowania,
np. jednostka długości kilometr (km), 1 km = 1000 m. Tworzone są zazwyczaj przez
dodanie przedrostka do nazwy jednostki głównej dla danej wielkości. Zasady
stopniowania i nazwy przedrostków są również zdefiniowane w danym układzie
jednostek miar.

Wszystkie jednostki miar, które nie są zdefiniowane w danym układzie jednostek miar,
nazywa się pozaukładowymi jednostkami miar dla danego układu. Wśród nich znajduje się
wiele nie należących do żadnego innego układu jednostek miar, w tym jednostki

2
pomocnicze, które stosowane są w praktyce inżynierskiej (np. obrót na sekundę, obr/s,
mający fizycznie wymiar odwrotności sekundy, czyli herca), bądź w handlu, gospodarce,
ekonomii (np. sztuka, egzemplarz, opakowanie, skrzynia; również jednostki walutowe np.
euro, funt, dolar, a także przeliczniki walutowe: zł/€). Wiele z nich ma utrwaloną wieloletnią
praktyką wielkość, np. skrzynia zapałek to 1000 pakunków po 10 paczek, przy czym paczka
zapałek może mieć od 24 do 60 zapałek - zależnie od ich wielkości. Wśród jednostek
pozaukładowych wyróżnia się jednak legalne jednostki pozaukładowe, czyli jednostki
dopuszczone określonymi przepisami do użycia razem z jednostkami układu (np. w układzie
SI jednostką temperatury jest kelwin (K), ale dopuszcza się również stosowanie jednostki
stopień Celsjusza (°C)). Istnienie legalnych jednostek pozaukładowych uzasadnia się tradycją
lub wygodą ich stosowania.

…………………………………………………………………….…………………

Miernictwo – praktyczna część metrologii. Obejmuje techniczne aspekty wykonywania

pomiarów, wykorzystania i konstrukcji przyrządów pomiarowych. Nie obejmuje problemu
analizy wyników a tylko ich uzyskanie. Miernictwo w połączeniu z metodami
matematycznymi rachunku błędów tworzy naukę – metrologię.

Miernictwo elektryczne – jedna z najważniejszych części elektrotechniki, gdyż bardzo wiele

pomiarów jest wykonywanych przy wykorzystaniu przetworników elektrycznych.
…………………………………………………………………….…………………

Układ SI, właściwie Międzynarodowy Układ Jednostek Miar (fr. Système international

d'unités, SI) – znormalizowany układ jednostek miar zatwierdzony w 1960 (później
modyfikowany) przez Generalną Konferencję Miar na XI Generalnej Konferencji Miar. Jest
stworzony w oparciu o metryczny system miar. Jednostki w układzie SI dzielą się na
podstawowe i pochodne.

Układ SI został oficjalnie przyjęty przez wszystkie kraje świata z wyjątkiem Stanów
Zjednoczonych, Liberii i Mjanmy (Birmy); w Polsce układ SI obowiązuje od 31.12.1966 r.
…………………………………………………………………….…………………

Układ SI definiuje siedem jednostek miary jako podstawowy zbiór z których tworzone są
jednostki pochodne. Te podstawowe jednostki i ich fizyczna wielkość to:

 metr – długość
 kilogram – masa (uwaga: nie gram)
 sekunda – czas
 amper – prąd elektryczny
 kelwin – temperatura
 kandela – światłość
 mol – liczność materii.

Wielkości wyrażane w jednostkach podstawowych układu SI tworzą zbiór wzajemnie

niezależnych wymiarów wymaganych w analizie wymiarowej stosowanej powszechnie w
nauce i technice. Jednakże do zdefiniowania niektórych jednostek trzeba użyć innych
jednostek.
…………………………………………………………………….…………………

3
Przyrząd pomiarowy, dawniej: narzędzie miernicze – urządzenie, układ pomiarowy lub
jego elementy przeznaczone do wykonywania pomiarów samodzielnie albo w połączeniu z
jednym bądź wieloma urządzeniami dodatkowymi. Również wzorce miary (etalony), wzorce
inkrementalne i materiały odniesienia są traktowane jako przyrządy pomiarowe.
…………………………………………………………………….…………………

Ze względu na spełniane funkcje wyróżnia się:

 mierniki,
 rejestratory,
 charakterografy,
 detektory.

Ze względu na kontrolę metrologiczną wyróżnia się:

 przyrządy pomiarowe kontrolne,

 przyrządy pomiarowe użytkowe.

Przyrząd kontrolny i użytkowy może być przyrządem tego samego rodzaju, ale odmiennej
dokładności.

Ze względu na sposób prezentacji wskazań wyróżnia się:

 przyrządy pomiarowe z odczytem analogowym (np. suwmiarki noniuszowe),

 przyrządy pomiarowe z odczytem elektronicznym (cyfrowym).

Ze względu na wielkości fizyczne i inne właściwości podlegające pomiarom wyróżnia się:

 przyrządy do pomiaru wielkości geometrycznych (dawniej: długości i kąta),

 przyrządy do pomiaru siły i masy,
 przyrządy do pomiaru wielkości elektrycznych,
 przyrządy do pomiaru warunków środowiskowych,
 przyrządy do pomiaru (badania) właściwości materiałów.
…………………………………………………………………….…………………

Wzorzec miary – urządzenie przeznaczone do odtwarzania lub dostarczania jednej lub wielu
znanych wartości danej wielkości fizycznej w sposób niezmienny podczas jego stosowania
…………………………………………………………………….…………………

Rachunek (teoria) niepewności – zalecany od 1995 r. przez międzynarodowe organizacje

standaryzacyjne sposób wyznaczania wyniku pomiaru operujący pojęciem niepewność
pomiaru zamiast tzw. klasycznego pojęcia błędu pomiaru używanego w rachunku błędów.
…………………………………………………………………….…………………

Błąd pomiaru – odstępstwo wyniku jednostkowego pomiaru od wartości prawdziwej, której

wielkości na ogół nie znamy. Nie należy go rozumieć jako powstałego wyłącznie w wyniku
pomyłki, a jako nieodłączny czynnik procesu pomiarowego. Błąd pomiaru jest bezpośrednio
związany z metodą pomiaru.

4
Wykonując pomiary nawet tym samym przyrządem otrzymamy często różne wyniki. Błędy
przy pomiarach podzielone są na:

 systematyczne,
 przypadkowe,
 grube (błędny odczyt, błędna metoda pomiaru).

Błędy można również podzielić na:

 względne,
 bezwzględne.
…………………………………………………………………….…………………

Rachunek błędów – zespół zagadnień na pograniczu metrologii, statystyki i matematyki

stosowanej, obejmujący zasady opracowywania i prezentacji wyników doświadczalnych.
Analiza błędów obejmuje dyskusje zasadności stosowanych metod pomiarowych, dyskusje
ich dokładności i powtarzalności oraz właściwą analizę wielkości błędów, czyli właśnie
rachunek błędów. Wszelkie wyniki pomiarów pozbawione dyskusji błędów, a zwłaszcza
określenia błędu pomiarowego, są w istocie wyłącznie wskazaniami. Jeśli na przykład ktoś
stwierdza, że jest wzrostu 4 m, to w zasadzie może być to prawda, bowiem kluczowe jest
zagadnienie: w jaki sposób dokonano pomiaru.

Analizując możliwe błędy pomiarowe oraz prezentując wyniki pomiarów, używamy

następujących określeń:

 wartość prawdziwa: rzeczywista wartości mierzonej wielkości, która zazwyczaj

pozostaje nieznana, ale może być przybliżona za pomocą estymatora, którym zwykle
jest średnia, o ile zjawisko jest opisywane rozkładem Gaussa lub pokrewnym, w
innych przypadkach sprawy wymagają głębszej analizy;
 błąd pomiaru: odstępstwo wyniku jednostkowego pomiaru od wartości prawdziwej,
której na ogół nie znamy;
 błąd statystyczny: błąd pomiaru wynikający z ogółu wpływów środowiska, których
często nie można zidentyfikować czy wyeliminować, właściwości zastosowanego
przyrządu pomiarowego i innych przyczyn;
 błąd systematyczny: błąd wynikający z zastosowanej metody pomiaru lub innych
przyczyn (np. nie dających się wykluczyć, ale znanych zjawisk mających wpływ na
pomiar), zwykle zmieniający wyniki pomiaru "w jedną stronę";
 błąd metody: błąd wynikający z zastosowanej metody pomiaru, często mający
charakter błędu systematycznego;
 błąd maksymalny: wartość maksymalnego odstępstwa wyniku pomiaru od wielkości
poprawnej, gwarantowana przez zastosowanie określonej metody pomiarowej: np.
miernik mierzy napięcie z błędem maksymalnym 1 mV, co oznacza, że wartość
prawdziwa od pokazywanej przez miernik może się różnić co najwyżej o ±1 mV;
 wartość błędu statystycznego (często po prostu błąd statystyczny): wartość błędu
wynikająca z analizy statystycznej błędu. Aby wartość ta charakteryzowała faktycznie
przebieg pomiaru, musi być ona większa niż błąd maksymalny. Innymi słowy, pomiar
musi dawać różne wyniki (jeśli każdy pomiar daje w granicach błędu maksymalnego
ten sam wynik, nie ma sensu stosowanie analizy statystycznej, szczegóły zjawiska są
przed nami ukryte przez bezwładność układu pomiarowego, podobnie zwiększanie
liczby pomiarów nie poprawi sytuacji. Zwykle jako wartość błędu statystycznego

5
 przyjmuje się odchylenie standardowe, co jest uzasadnione wyłącznie, jeśli wyniki
pomiarów mają statystyczny rozkład normalny (Gaussa) lub inny, możliwy do
zastosowania (np. rozkład Studenta);
 odchylenie standardowe: estymator przybliżający wartość błędu statystycznego
adekwatny w przypadku odpowiedniej liczności próby pomiarowej (np. odchylenie
standardowe dla rozkładu Gaussa można na ogół stosować, o ile liczność próby jest
większa lub równa 10)
 błąd bezwzględny: wartość błędu liczona adekwatną do danej sytuacji metodą (jako
błąd maksymalny lub jako błąd statystyczny)
 błąd względny: wartość błędu podana jako procent mierzonej wielkości.
W niektórych przypadkach działanie przyrządu pomiarowego (np. pomiar energii
elektrycznej) wymusza takie określenie błędu maksymalnego, to znaczy, dla tych
metod pomiaru błąd maksymalny pomiaru jest podawany jako błąd względny. Jednak
samo pojęcie błędu względnego jest tak wygodne w użyciu, że stosuje się je także i
tam, gdzie nie ma to czysto technicznego uzasadnienia. Błąd względny charakteryzuje
użytą metodę pomiaru, a w mniejszym stopniu sam wynik pomiaru;
 błąd gruby, pomyłka: ma miejsce, gdy któryś z wyników pomiaru odbiega znacznie
od pozostałych, możemy przypuszczać, że zaszło jakieś zdarzenie, które spowodowało
wypaczenia eksperymentu. Wyniki takie często są odrzucane podczas analizy
statystycznej. Błędy grube wynikają najczęściej z jakiegoś poważnego przeoczenia,
pomyłki – np. złego odczytania skali miernika, z pomylenia miejsca zapisu przecinka
podczas przetwarzania pomiarów, zmierzenie nie tego obiektu itp.
 maksymalny błąd: największa wartość błędu pomiarowego jaka może wystąpić
w danym doświadczeniu, wielkość nieograniczona i nieokreślona w żaden sposób

Od 1995 r. zalecane jest stosowanie w praktyce pomiarowej rachunku niepewności.

…………………………………………………………………….…………………

Błąd pomiaru – odstępstwo wyniku jednostkowego pomiaru od wartości prawdziwej, której

wielkości na ogół nie znamy. Nie należy go rozumieć jako powstałego wyłącznie w wyniku
pomyłki, a jako nieodłączny czynnik procesu pomiarowego. Błąd pomiaru jest bezpośrednio
związany z metodą pomiaru.

Wykonując pomiary nawet tym samym przyrządem otrzymamy często różne wyniki. Błędy
przy pomiarach podzielone są na:

 systematyczne,
 przypadkowe,
 grube (błędny odczyt, błędna metoda pomiaru).

Błędy można również podzielić na:

 względne,
 bezwzględne.