AÖF - Felsefe (Felsefe Nedir)

1
FELSEFE
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Felsefenin bilgelikle olan ilişkisini açıklayabilecek,
 Felsefenin veya onun bilinen ve yaygın kabul gören şekli olarak Batı felsefesinin
doğuşunun ancak muthostan logosa geçiş yoluyla olabileceğini açıklayabilecek,
 Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle olan ortaklığını ve farklılıklarını
ayırt edebilecek,
 Felsefenin ikinci düzey bir etkinlik olduğunu açıklayabilecek,
 Felsefenin kurucu, analitik ve eleştirel boyutlarını ayırt edebilecek,
 Felsefenin konularıyla alanlarını sıralayabilecek,
 Felsefenin değerini ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bilgelik Sevgisi • Analiz
• Merak • Şüphe
• Sorgulama • Logos
• Anlamlandırma • Felsefenin Değeri

İçindekiler
• GİRİŞ
• BİLGELİK SEVGİSİ OLARAK FELSEFE
• FELSEFE VE DİĞER DİSİPLİNLER
• İKİNCİ DÜZEY BİR ETKİNLİK OLARAK
FELSEFE
Felsefe Felsefe Nedir? • FELSEFENİN KURUCU, ANALİTİK VE
ELEŞTİRİCİ BOYUTLARI
• FELSEFENİN KONULARIYLA ALT
ALANLARI
• FELSEFENİN DEĞERİ
Felsefe Nedir?
GİRİŞ
Bir şeyin ne olduğunu söylemenin eski çağlardan beri kabul edilen en iyi yolu, o
şeyi tanımlamaktır. Çünkü iyi ve doğru bir tanım, tanımlanan şeyin ayırt edici
özelliğini gözler önüne sererek ne olduğunu ortaya koyar. Bununla birlikte, bunu
felsefe için yapmak ne kolay ne de doğru bir şeydir. Felsefeyi tanımlamanın ko
lay bir iş olmamasının nedeni, öncelikle onu tanımlayacak kişilerin ve bu arada
farklı tarihsel ve sosyal koşullardan etkilenen filozofların ilgilerinin, dünyaya bakış
tarzlarının farklılık gösterebilmesidir. Söz konusu farklılık doğal olarak filozofların
felsefe anlayışlarına ve felsefeyi tanımlama tarzlarına da yansımıştır. Örneğin pek
çok filozof felsefeyi belli özellikleri olan bir düşünme tarzı üzerinden dünyayı anla
ma ve yorumlama faaliyeti olarak tanımlarken Karl Marx (1818-1883) “filozofların
şimdiye kadar dünyayı sadece anlamaya çalıştıklarını oysa önemli olanın dünyayı
anlamaktan ziyade onu değiştirmek olduğunu” öne sürmüştür. Felsefenin tanımı
ve anlamı, sadece filozoflar arasında değil, kültürden kültüre de değişiklik göster
miştir. Örneğin felsefenin en eski merkezlerinden biri olan antik Yunan’da, felsefe,
milattan önce altıncı yüzyıldan başlayarak varlığa, neyin gerçekten var olduğuna
ilişkin teorik bir araştırma olarak başlamıştı. Oysa yaklaşık olarak aynı dönem
lerde, Doğu’da, düşünürlerin ilgileri daha farklı bir nitelik arz etti. Bu dönemde,
örneğin Çinlilerin felsefelerinin daha somut ve pratik olduğu söylenebilir. Nitekim
Çinli düşünürler felsefeden, sosyal çevre içinde ahenkli ilişkiler geliştirmenin yol
ları üzerine düşünmeyi anladılar. Söz gelimi ünlü Konfüçyüs’ün felsefesi, hemen
hemen sadece toplumsal ve politik meselelerle, doğru ve âdil yönetim gibi konular
la, aile ve cemaat değerleriyle ilgili olmuştu. Gerçekten de o, hep uyumlu ilişkiler,
önderlik ve devlet adamlığı üzerine konuşmuş, kişinin kendisini sorgulamasından,
dönüştürmesinden, başkalarına ilham vermesinden ve erdemli biri olmak için ser
gilemesi gereken çabalardan söz etmişti. Bu açıdan bakıldığında, Konfüçyüs’ün
kendisinin ve bu arada temsil ettiği Doğu felsefesinin, Batı’daki filozof ya da bilge
lerden, Yunan tarzı felsefe anlayışından farklı olarak doğayla veya şeylerin özüyle
hiç ilgilenmediği rahatlıkla öne sürülebilir. İnsani olmayan gerçekliğin veya bir bü
tün olarak realitenin nihai doğası konusuna hemen hiç eğilmeyen Konfüçyüs’ün
aklından, insanların gerçek olduğunu bildikleri veya düşündükleri şeyin salt bir
görünüş ya da yanılsama olabileceği düşüncesi hiç geçmemişti.
Felsefeyi belli bir tanım üzerinden anlamaya çalışmanın doğru olmamasının ne
deni ise hiç kuşku yok ki onu belli bir tanımla karakterize etmenin felsefenin im
4 Felsefe
kânlarını sınırlaması, felsefeyi belli bir faaliyet ya da kemikleşmiş bir disipline

indirgeyerek insanları yanlış yönlendirebilmesi olgusunda yatar. Hem kabul et
mek gerekir ki felsefenin özünü ortaya koyacak sınırlayıcı tanımlardan, mutlak ve
kesin açıklamalardan kaçınmak, felsefenin ruhuna çok daha uygun düşer. Zira fel
sefe olmuş bitmiş düşüncelerin, nihayete erdirilmiş fikirlerin toplamından ibaret
bir şey değildir. Nitekim felsefeyi esas itibarıyla bir eleştiri ve sorgulama, karşılıklı
bir tartışma faaliyeti olarak anlayan Sokrates (469-399), bu yüzden insan zihnini
tembelleştirdiğine inandığı yazılı söze değer vermemiş ve fikirlerini ortaya koy
duğu yazılı hiçbir şey bırakmamıştır. Onun öğrencisi Platon (427-347) da bu ge
lenek içinde yer alır çünkü o, zamanının seçkin felsefeci ve matematikçilerini bir
araya getirdiği Akademi’sinde, dışarıya hemen tamamen kapalı bir biçimde felsefe
yaparken sadece ortalama okuyucular için birtakım diyaloglar kaleme almıştır.
Bu yüzden, önemli ölçüde Sokrates ve Platon’a dayanan bir geleneğe göre, hakiki
felsefe kitaplarda veya yazılı metinlerde bulunmaz. Fakat bu, hiç kuşku yok ki filo
zoflar tarafından kaleme alınan eserlerin değersiz veya önemsiz olduğu anlamına
gelmez. Çünkü bu eserler, düşünce dünyamızı zenginleştirecek üzerlerine kendi
fikirlerimizi inşa etmemizi mümkün kılacak felsefi problem ve fikirlerle doludur.
Nitekim ünlü Alman şair ve düşünürü Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)
“Üç bin yılın hesabını göremeyen karanlıkta yolunu bulamaz, günü gününe yaşar
ancak” derken muhtemelen bunu anlatmak istiyordu. Fakat felsefe de filozoflar ile
onların düşüncelerinin resmi geçidinden ibaret bir şey değildir. Felsefe, Sokrates’in
yaptığına benzer bir biçimde, düşünmeye ve sorgulamaya istekli insanların haya
ta geçirdikleri ve entelektüel bir alış-veriş süreci içinde, karşılıklı muhabbet ya da
tartışmalarla ortaya çıkabilen bir şey olmak durumundadır. Gerçekten de felsefeyi
felsefe yapan şey, felsefi problemlere filozoflar tarafından getirilmiş olan çözümle
ri okumaktan veya felsefe bilmekten ziyade, tefekkür, sorgulama ve tartışmadır. O,
özünde düşünen, sorgulayan, araştıran, felsefi soru ve problemlere kendi yanıtlarını
vermeye çalışan insanların düşünce alışverişiyle yaşayan bir araştırma türüdür.
BİLGELİK SEVGİSİ OLARAK FELSEFE

Thales ile onu alaya alan kölesi Ünlü Yunan filozofu Aristoteles (384-322), felsefenin antik Yunan’daki doğuşun
iki farklı insanı temsil eder. da ilk felsefeci ya da filozofların duydukları merak ve hayretin çok belirleyici bir
Kölesi, esas itibarıyla karnını
doyurmaya çalışan, gündelik rol oynamış olduğunu söyler. Nitekim Batı felsefesinin ilk filozofu olarak kabul
hayatın sorunlarıyla baş edilen Thales’le ilgili olarak aktarılan bir öykü ya da anekdot, bu durumu iyi bir
etmeye çalışan sıradan insanı biçimde açıklar. Batı Anadolu kıyılarında yaşayan, geçim sıkıntısı çekmeyen bir
temsil eder. Oysa Thales,
maddi problemlerini halletmiş
filozof olarak Thales’in ilgileri, ortalama insanın ilgilerinden farklıydı. Gündelik
bir kimse olarak dünyayı işlerini kölesi veya hizmetkârına yaptıran Thales, “bir şeylerin neden var olduğu
anlamaya, olup bitenleri nu” merak ediyordu. Hatta yeryüzündeki şeyleri bir tarafa bırakıp “gökyüzünde
kavramaya çalışan düşünürü olup bitenlere” ilgi göstermişti. O, bir gün yanında Trakyalı hizmetkârı da olacak
simgeler.
şekilde gezintiye çıkmıştı; anlatılanlara göre gökyüzüne bakarken önündeki çuku
ru göremeyip yere boylu boyunca serilmişti. Thales yere serilmekle de kalmayıp
kölesinin alayına hedef olmuştu. Kölesi “Siz filozoflar böylesiniz; ayağınızın altın
dakileri görmezken göklerde olup biteni anlamaya çalışırsınız!” demişti.
Thales dünyanın neredeyse kusursuz düzeni, mevsimlerin birbirlerini kusur
suzca izleyişi karşısında hayrete düşmüştü; gökyüzündeki güneş, ay ve yıldızların
muhteşem görünüm ve dizilişi karşısında âdeta dehşete kapılmıştı. Bu düzenin
kaynağını, gökyüzündeki dev nesneler arasındaki ilişkiyi, var olanların nereden
gelip nereye gittiklerini merak ediyordu. Felsefeyi ve bilimi yaratan da onun bu
merakıydı. Gerçekten de insan, merak eden ve diğer canlı türlerinden farklı olarak
1. Ünite - Felsefe Nedir? 5
olup biten hemen her şeyi hayretle karşılayan bir varlıktır. İnsanın bu özelliğini en
iyi ifade edenlerden biri de meşhur İngiliz filozofu Thomas Hobbes (1588-1678)
olmuştur. Nitekim Hobbes, “Gördüğü olayların sebeplerini araştırmak insanoğ
lunun doğasına özgüdür. Bazıları daha çok araştırır, bazıları daha az ama herkes
kendi iyi ya da kötü kaderinin sebeplerini araştıracak kadar meraklıdır.” diyordu.
Felsefeyle uğraşabilmek, felsefeci olabilmek için en çok ihtiyaç duyduğumuz
şey, işte bu merak ve hayret etme yeteneğidir. Bu yetenek aslında bütün çocuklarda,
özellikle de küçük çocuklarda vardır. Hepimiz çocukların “Yalan söylemek neden
yanlıştır?”, “İnsanlar ölünce nereye giderler?” benzeri sorularına muhatap oluruz.
Hele hele biraz daha gelişen ve büyüyen çocuklar “Eğer özgür bir ülkede yaşıyor Amerikalı ünlü düşünür Ralph
sam, yapmak istediğim her şeyi neden yapamıyorum?” türünden yanıtlanması ko Waldo Emerson (1803-1882)
“Tanrı her zihne, kişinin
lay olmayan soruları sormadan yapamazlar. Fakat çocukların ve gençlerin büyük bir gerçeklik ile rahat bir yaşam
kısmı sonraki yaşlarında hayret ve meraklarını yitirirler; alışkanlığa teslim olurlar. arasında kendi tercihini
Gerçekten de felsefi sorular bütün insanları çok yakından ilgilendirmekle birlikte, yapması için bir imkân sunar;
herkes felsefeci olamaz; herkes felsefi sorularla ilgilenmez. İnsanlar günlük hayata bunlardan hangisini seçeceği
insana kalmış bir şeydir. Ama
çok farklı nedenlerle öylesine sıkı bir şekilde bağlanırlar ki hayata ve dünyaya hayret o, ikisini birden asla seçemez.”
etme duygularını bastırırlar. Felsefeciler gibi çocuklar için de dünya ve onun üzerin demekteydi.
de olup biten her şey yenidir; bu yüzden her şey, onların merak ve şaşkınlığına konu
olur. Oysa yetişkinlerin pek çoğu dünyayı olağan bir şey olarak görür. Onlar, şaşır
tıcı görünümler sergileyen hayatı olduğu gibi benimserler; kalabalığın bir parçası
haline gelip alışkanlığın etkisiyle herkesin yaşadığı gibi ve sorgulamadan yaşarlar.
Gerçekten de çoğumuz ömrümüzün bir nok
tasında, felsefi soruları unuturuz. Bunun önem Resim 1.1
li nedenlerinden bir diğeri de şüphe etmekten Platon ile öğrencisi Aristotales
vazgeçmemiz, dogmatik yanıtlarla yetinmemiz
dir. Şüphe, sunulan açıklamayla yetinmeme, var
olan şeylerin olduklarından başka türlü olabile
ceklerini düşünme eğilimi olarak ortaya çıkar.
O, merak ve hayret duygusunun tamamlayıcısı
olan önemli bir faktördür. Şüphe, felsefi sorgu
lamayı harekete geçiren en temel güç ya da et
kenlerden biridir. Şüphe eden insan, gerçekliğin
göründüğü gibi olmayabileceğini, görünüşün
gerisinde farklı nedenler olabileceğini düşünen
ve dolayısıyla algısal görünüşlerin ötesine geçe
bilen insandır. Bununla birlikte şüphe ederek ve
sorgulayarak yaşamak her zaman ve herkes için
kolay olmaz. Bu yüzden insanların büyük bir
çoğunluğu kendilerine açık iki alternatiften bi
ri olarak şüphe yerine rahat bir yaşamı seçerler.
Şüphenin ve sorgulamanın riskinden, zaman za
man kaygıya yol açabilen yapısından kaçan in
sanlar, çoğu zaman alışkanlıklara bel bağlarlar.
Alışkanlıklarının etkisiyle davranan ya da şüphe
etmeden yaşayanlar, çoğu zaman bireysellikle
rini veya bireysel kimliklerini unutarak kolektif
kimliklerine bağlanırlar; herkesin yaptığı gibi
yaparak, yaşadığı gibi yaşayarak, dogmatik ka
lıpların cenderesine sıkışmış bir biçimde sıradan bir hayat sürdürürler.
6 Felsefe
Bu durumu en iyi anlatan filozoflardan biri meşhur “Mağara Benzetmesi”yle

antik Yunan filozofu Platon’dur. Platon, bu benzetmesinde bizden bir yer altı ma
ğarasında yaşayan birtakım insanlar düşünmemizi ister. Bu insanlar, dışarıdan
en küçük bir ışığın girmediği büyük yer altı mağarasının en dibinde ellerinden,
ayaklarından ve boyunlarından zincire vurulmuş olarak oturmaktadırlar. Bu yüz
den yalnızca önlerindeki duvarı görebilirler. Onların arkalarına uzun ve büyük
bir perde çekilmiştir. Perdenin gerisinde ise birbirleriyle konuşarak koşuşturup
duran insanlar bulunmaktadır. Bu koşuşturan insanların arkalarında büyük bir
ateş bulunduğu için onların gölgeleri duvara vurmaktadır. Zincire vurulmuş in
sanlar, perdeden duvara vuran gölgeleri gerçek sanırlar; aslında arkadan gelen
insan seslerinin duvardaki gölgelerden geldiğini düşünürler. Onlar bütün hayat
ları boyunca görüp durdukları bu gölgelerin gerçek olmayabileceğinden en küçük
bir şüphe duymazlar. Platon bu noktada bir teklifte bulunup, bizden bu kez “bu
mahkûmlardan birinin prangalarından kurtarılarak, yüzünün geriye, ışık kayna
ğına çevrilmesinin sağlandığını” düşünmemizi ister. Eski mahkûm bu yeni duru
ma, muhtemeldir ki uyum sağlamayacaktır; onun gözleri kamaşacak, hatta belki
de kör olabilecektir. Platon’un yorumuna göre insanın alışkanlıklarını terk etmesi
çok zor olduğu için, o eski yerine, zincirlerine dönmek isteyecektir.
Felsefenin doğuşunda, merak ve şüphenin önemli bir rol oynadığını dile geti
ren antik Yunan düşüncesi felsefeyi Grekçe philosophia sözcüğüyle karşılamıştır.
Gerçekten de philosophia sözcüğü, sevmek anlamına gelen “phileo” fiiliyle bilge
lik anlamına “sophia” sözcüklerinden türetilmiş olup bilgelik sevgisi veya hikmet
arayışı anlamını taşır. Bilgelik, kesinlikle çok fazla şey bilme, çeşitli kaynaklardan
ansiklopedik bilgiler veya gözlem yoluyla çok sayıda deneyim biriktirme anlamı
na gelmez. Bilgelik, belli bir zihinsel olgunluğa sahip olma, sorgulayıcı bir tutumla
sahip olunan bilgileri anlamlı ve ilkeli bir hayat doğrultusunda sağlıklı kullanma,
hayatı iyi okuyup doğru ve anlamlı bir şekilde yorumlama anlamına gelir. Buna
göre bilgelik sadece bir yaşama sanatı, uygun ya da doğru eylemde bulunmak, aşı
rılıktan ya da ölçüsüzlükten sakınmak, felaketleri metanetle karşılamaktan ibaret
olan bir ahlak kavrayışı ya da moral duruş değildir. O, aynı zamanda ve çok daha
önemlisi, belli bir entelektüel tutum, olup bitenlerin nedenlerine dair sağlam bir
kavrayış, varlığın yapısına ve hayatın anlamına dair derinlikli bir vizyon, eylem
lerin ilkeleri ve nihai amaçlarla ilgili kuşatıcı bir düşünüm anlamına gelir. Söz
konusu bilgeliği, antik Yunan’da olabilecek en iyi şekilde açıklayanlardan biri de
Sokrates’in dostlarından biri Platon’dur. Nitekim o, hocası Sokrates’in hayatını ve idam cezasıyla yargılanmak
Delphoi tapınağındaki kâhine üzere verildiği mahkemede yaptığı savunmayı anlattığı eseri Sokrates’in Savun
“insanların en bilgesinin kim
olduğunu” sormuş. Kâhin ması’nda, bilgeliğe sahip olan veya onu arayan kişiye filozof derken söz konusu
duraksamadan “Sokrates” bilgeliği eleştirel tartışma ya da sorgulamadan geçebilen, sorgulayıcı bir sınamayı
yanıtını vermiş. Oysa Sokrates, başarıyla aşabilen bir bilgelik olarak ifade eder. Felsefeye özgü bu bilgeliğin diğer
“Bildiğim tek bir şey var, o
da hiçbir şey bilmediğim”
bilgi veya bilgelik türlerinden tamamen farklı olduğunu savunan Platon’a göre, ne
diyen biridir. Mesaj Sokrates’e devlet adamı ne zanaatkâr ne de ozan, fiilen icra etmekte olduğu işi neden yap
ulaşınca filozof ondaki hikmeti makta olduğunu, hayatının nihai amacını açıklayabilecek durumdadır. Zira farklı
ortaya çıkarmak amacıyla meslekten olan bu insanlar amaçların bilgisinden yoksun olmaya ek olarak yapıp
insanları sorgulamaya
başlamış. Sonuçta kâhinin etmeleri için temel ilke ve fikirlerden oluşan açık ve sorgulanabilir bir sistem oluş
söylediğinin doğru olduğunu turmuş değildirler. Platon’un söz konusu felsefe telakkisinin bakış açısından, bir
anlamış. Çünkü görmüş ki kimsenin zaman zaman bilgece veya âdil ya da güzel bir şey yapmış olması, onun
insanlar hayatın anlamıyla gerçek bilgeliğe sahip olduğu anlamına gelmez. Her yönü ve bütün dayanaklarıyla
ilgili sağlam bir kavrayıştan
yoksun oldukları gibi, bu temellendirilmiş bir hayata erişebilmesi için, onun eylemlerinin, yapıp etmeleri
durumun farkında bile nin ve bir bütün olarak da hayatının hesabını, her tür eleştirel sınama veya sorgu
değillermiş. lamadan başarıyla geçecek şekilde verebilmesi gerekir.
Platon’un çizdiği filozof resmi ve ifade ettiği bilgelik anlayışı, antik Yunan’da
Pythagorasçılar tarafından milattan önce altıncı yüzyıldan itibaren geliştirilen
felsefeci imgesiyle tamamen uyumludur. Söz konusu felsefeci imgesi, Olimpiyat
Oyunları’nda biri şan şeref için koşmaya gelen atletin, diğeri oyunlar vesilesiyle
bir şeyler satarak para kazanmaya çalışan satıcı ya da tüccarın ve sonuncusu da
bütün bu curcuna içinde, insanların ne yapmaya çalıştıklarını, hangi motiflerle
eylediklerini anlamaya çalışan filozofun duruşu veya hayatı olmak üzere, üç farklı
hayat tarzı bulunduğunu dile getiren “üç hayat öğretisi”nden çıkan filozof resmi
dir. Bu metaforda, satıcı ya da tüccarlar, maddeye belli bir düşkünlük gösteren,
yalnızca parayla mutlu olunabileceğini düşünen insan tipini ifade eder. Atlet ise
egosu güçlü, şan ve şeref peşinde koşan, her daim kendini kanıtlama mücadele
si veren insanı gösterir. Oysa felsefeci, olup bitenleri anlamaya çalışan, insanları
peşlerinden koşturan şey ya da güçlerin gerçek değerini kavrama çabası içinde
olan, kısacası sadece insanları değil, bir bütün olarak hayatı anlamaya çalışan in
sanı ifade eder.
FELSEFE VE DİĞER DİSİPLİNLER

Felsefe dünyayı, hayatı ve toplumu sadece anlamaya çalışmaz, fakat bir yandan da
bütün bunları anlamlı kılmaya ve açıklamaya çalışır. Nitekim felsefenin, yine Platon
tarafından geliştirilen ve başka pek çok filozofta daha karşılaştığımız bir tanımı da,
onun veya felsefeyle meşgul olan filozofun algısal görünüşlerin ötesine yükselerek
gerçekliğe erişebildiğini, gündelik dünyanın sürekli bir değişim içindeki gelip geçici
şeylerinden farklı olarak kalıcı gerçekliğe nüfuz edebildiğini dile getirir. Felsefenin
mevcut görüşleri, sorgulanmadan doğru kabul edilmiş fikirleri, bilimlerin ön ka Platon, varlığı görünüşler ve
bullerini sorgulayıp eleştiri süzgecinden geçirebilmesini sağlayan şey, onun işte bu İdealar dünyası olarak ikiye
ayırmış, nihai gerçekliğin İdea
yönüdür. Felsefe, kalıcı veya nihai gerçekliğe nüfuz edebildiği, gerçekten var olanın cinsinden varlıklar olduğunu
ne olduğunu gösterebildiği içindir ki ön kabullere, sorgulanmamış kanaatlere, kısmi söylemişti. O, felsefenin
görüşlere ihtiyaç duymaz. Felsefe, Platon’un gözünde kesin bilgiyi mümkün kılan İdealara erişebildiğini
düşündüğü için, felsefeyi
yegâne nesneler olarak İdeaları, yani ezeli-ebedi ve değişmez varlıkları konu aldığı bütün disiplinlerin kraliçesi
içindir ki filozof doğallıkla çok özel türden bir bilgeliği, yani gerçekliğin hakiki do yapmıştı.
ğasıyla ilgili kesinliği arayan kimse olarak ortaya çıkar.
Algısal görünüşlerin ötesine geçerek kalıcı gerçekliğe erişmek, gerçekliğin doğa
sını kavramak ise elbette var olanlara ilişkin olarak bir açıklama getirebilmek, tek
tek her şeyin ne için olduğunu bilmek, yani amaçların bilgisine sahip olmak anla
mına gelir. Bu açıdan bakıldığında, söz gelimi beşeri gerçekliğe nüfuz etmek veya
insanın gerçek doğasını kavramak, insanı insan yapan şeyin ne olduğunu, onun
hangi ideale yönelmiş bulunduğunu veya daha doğrusu yönelmesi gerektiğini bil
mek demektir. Bu durumu bize Phaidon adlı diyalogunda, bu kez hapishanedeki
Sokrates’i anlatan Platon açıklar. Sokrates, felsefi sorgulamalarından rahatsız ol
dukları için kendisini bir şekilde susturmak isteyen kimse ya da çevrelerin aslında
önemli ölçüde temelsiz suçlamalarıyla mahkemeye verilmiştir. O, savunmasıyla
kendisinin bir filozof olarak ilahi bir misyonla, toplumu ve yurttaşlarını değer ver
memeleri gereken şeylere değer verdikleri, değer verilmesi gereken şeylere de de
ğer vermedikleri için eleştiren bir at sineği olma misyonuyla yüklenmiş olduğunu
dile getirir. Kendisine verilmesi muhtemel idam cezasından kurtulması fazlasıyla
mümkün iken hayatını bir bütün olarak tekzip etmemek adına ölüm cezasını bir
anlamda kabul etmek zorunda kalır. Hapishanede cezasının infaz edilmesini bek
lerken kendisini kaçırmak isteyen dostlarının teklifini, Yunan yasalarıyla yaptığı
anlaşmaya ve yurttaşlık yükümlülüklerine sadık kalmak adına reddeder. Platon
8 Felsefe
işte bu noktada kendisinden önceki doğa filozoflarının, beşeri gerçekliğe ve insa

nın amaçlarına ilişkin bilgiden bihaber olmaları nedeniyle, gerçek bir bilgelikten
yoksun kaldıklarını ima eder. Onlar Sokrates’in hapisten neden dolayı kaçmadığı
nı açıklayamazlar; bu filozofların bildikleri yegâne açıklama türü maddi açıklama
olup onlar Sokrates’in hapishanede olmasını filozofun kemiklerinin ve kasları
nın hareketiyle açıklarlar. Oysa Sokrates’in eylemini anlamak için, bu filozofların
onun vücut yapısını değil de, ideallerini veya amaçlarını hesaba katmaları gerekir.
Bu örnekten hareket edildiğinde, felsefenin, sadece neyin gerçek olduğunu değil
fakat bir yandan da hangi açıklamanın temele alınacağını, dünyanın esas itibarıy
la hangi yönlerinin gerçek ve kalıcı olduğunu kavramaya yöneldiği söylenebilir.
Felsefe, anlamlı kılmaya ve açıklamaya yönelik bu yönünü, elbette insanın
varlık yapısı ve antropolojik özellikleriyle açıklar. Buna göre insanı diğer canlı
türlerinden veya hayvandan ayıran önemli bir özellik, onun sadece hayatta kal
maya çalışan ve türünü devam ettiren salt bir doğal varlık olmayıp içinde yaşadığı
dünyayı veya çevresini anlamlı kılmaya ve açıklamaya kalkışmasıdır. Söz gelimi
hayvan bir diğerine sadece doğal yapısının ve ihtiyacının doğal bir sonucu olarak
yönelip onu kendisiyle çiftleşmeye zorlar. Oysa insan karşı cinse olan bu yöneli
mini, doğal bir boyuttan çıkartarak manevi bir boyuta taşımakla, onu sevgiyle be
zemekle kalmaz, bütünüyle anlamlı hale getirir. Yine bir köpek ya da at kendisine
sunulanları veya çevresinde bulduklarını doğal bir biçimde tüketerek beslenme
işlevini yerine getirip yaşamını sürdürür. Bunu elbette, insan da yapar. Ama insan
bunu yapmakla yetinmeyip beslenme ve sindirim fonksiyonlarının canlılarda na
sıl gerçekleştiğini sorgular, söz konusu fonksiyonlara ilişkin olarak anlamlı açık
lamalar geliştirir. Hayvanlar da hiç kuş yok ki yakınlarındaki veya çevrelerindeki
diğer canlıların ölümüne tanık olurlar fakat onlar buna hiçbir şekilde anlam ve
remezler. Oysa insan, ölüme tanıklık etmekle kalmaz, sonlu ve sınırlı varlığının
bilincine varan yegâne varlık olarak kendisine kaygı veren bu durumu zihninde
tasarlayıp ölümün anlamını sorgular. Hatta sadece ölüme değil fakat ölüm olgusu
üzerinden, hayatına da bir anlam yükleme durumuna gelir.
Buna göre insan karşılaştığı tikel olguları anlamlı kılan, onlara bir açıklama ge
tirebilen bir varlıktır. O, bunu çoğu zaman tek tek olguların gerisindeki tümellere,
algısal görünüşlerin ötesindeki gerçekliğe nüfuz etmek suretiyle yapar. İnsanın
bunu yapabilmesini, sadece kendisine özgü olan bu başarıyı hayata geçirebilmesi
ni mümkün kılan şey ise hiç kuşku yok ki onun hayvan gibi, salt maddi bir varlık
yapısıyla sınırlanmayıp aynı zamanda manevi bir varlık olması olgusudur. İnsanın
söz konusu ruhsal boyutu, hiç kuşku yok ki farklı şekillerde tezahür eder. O, bu
ruhsal boyutu sayesinde aklıyla olduğu kadar duyguları, imgelemiyle de kendisini
gerçekleştirir. Bu durum, hiç kuşku yok ki onun varlığa tek ve monolitik bir bi
çimde değil de, farklı şekillerde anlam yükleyebilmesini, dünyayı farklı perspektif
lerden açıklayabilmesini mümkün kılar. Başka bir deyişle, dünyanın açıklanması
ve anlamlı kılınması, insanın çok boyutlu yapısı veya farklı katmanlara ayrılmış
manevi gerçekliği sayesinde, dört eksen üzerinden gerçekleşir: Bilim, din, sanat
ve felsefe. Birbirlerinden önemli farklılıklar gösteren, hatta tarihsel süreç içinde en
azından bazılarının birbirleriyle çatıştığı ileri sürülmüş olan bu dört disiplinin tek
bir ortak noktası vardır. Bu ortak nokta da onların varlığı ya da dünyayı anlamlı kıl
maya kalkışmalarından ve bunu algısal görünüşlerin ötesine geçerek yapmalarından
meydana gelir. Söz gelimi bilim adamları, insan tarafından algılanan dünyada olup
bitenleri birtakım yasalar üzerinden açıklayıp anlamak amacıyla gen, elektron ve
molekül benzeri teorik nesnelere ve aksiyomatik yapılara başvurur. Dünyayı söz İnsan, bir akıl varlığı olması
konusu nesne ve yapılar üzerinden açıklayıp sadece akıl yoluyla keşfedilebilir olan dolayısıyla, dünyayı ve
dünyada olup bitenleri
birtakım yasalar yoluyla anlamlı hale getirir. Din de, bilim gibi dünyanın kao anlayıp açıklamaya yönelir.
tik olmayıp bir düzen sergilediğini kabul eder. Fakat bilimin söz konusu düzeni Söz konusu anlama ve
doğaya içkin nedensel yasalar üzerinden açıkladığı yerde, din onu doğal düzene açıklama faaliyeti, onun tekil
olguları ve görünüşleri aşarak
aşkın bir varlığın amaçlı ve yaratıcı eylemi yoluyla anlamlandırır. Dinin dünyayı bütüne ve nihai gerçekliğe
Tanrı’nın yaratıcı eylemiyle anlamlı kılarken sanatın söz konusu anlamlandırma ulaşabilmesiyle mümkün
etkinliğini sanatçının yaratıcılığına bağladığı söylenebilir. Buna göre, sanatçı duy olur. O, bu çabasını bilim,
felsefe, sanat ve din üzerinden
gularını ve sınırsız ifade gücünü kullanarak maddi dünyaya onun kendisinde bu gerçekleştirir.
lunmayan bir anlam katar. Bu durum elbette felsefe için de geçerlidir. Felsefe de
dünyayı, görünüşlerin gerisindeki gerçekliğe ulaşmanın kendisine verdiği temsil
ve açıklama imkânlarını kullanarak anlamlı hale getirir.
Söz konusu ortaklık bir tarafa bırakılacak olursa bilim, sanat, felsefe ve dinin
anlama ve anlamlandırma biçimlerinde önemli farklılıklar olduğu söylenebilir.
Bunlardan bilim ile felsefe bütünüyle rasyonel bir temel üzerinde yükselirken din
ile sanat güçlerini ve temellerini akli bir kaynaktan almaz. Kaynağı rasyonel değil
de ilahi olan dinde, insan, varlığın Tanrı’nın yaratıcı eylemi yoluyla anlamlandı
rılmasını ifade eden dinî hakikatleri ilahi mesaj yoluyla öğrenir. Başka bir deyişle
dinin bakış açısından, insan, birtakım dinî ve ahlaki doğruları, kendi başına bu
lamaz. Bu yüzden, dinde temel tavır, mutlak teslimiyettir; dindar kişi, Tanrı’nın
arzusu önünde, alçakgönüllülükle boyun eğen kişidir. Bundan dolayıdır ki dinî
hakikatler sorgulanamaz, tartışılamaz. Aynı durum önemli ölçüde sanat için de
geçerlidir. Dünyaya anlamı, sanatçının biraz da Tanrı’nın yaratıcılığını çağrıştı
ran yaratıcı eylemi ve ifade gücü yoluyla sokan sanat da akıldan ziyade, yaratıcı
sezgiye, hayal gücüne dayanır. Bu, sadece sanatçı için değil, fakat sanat eserinin
alımlayıcısı için de böyledir. Sanatın alımlayıcısı da bir tabloya bakarken, bir şiir
okurken, sezgisine ve duygularına dayanır. Dahası sanatta dünyaya katılan anla
mın en önemli bileşenini meydana getiren güzellik, en azından modern estetiğin
azımsanmayacak bir bölümü için öznel ve göreli bir değer olduğu için, sanat ala
nında da rasyonel tartışma ve sorgulamaya pek yer yoktur.
Demek ki bilim ile felsefe, din ve sanattan rasyonel bir temele dayanma, an
lamlı kılma ve açıklama faaliyetine aklı katma noktasında farklılık gösterir. Bunu
en iyi bir biçimde Yunan’da milattan önce altıncı yüzyılda gerçekleşen mitolojiden
felsefeye ve dolayısıyla muthostan logosa geçiş olgusunda görebiliriz. Muthos ef Felsefenin Yunan’da,
sane anlamına gelmekte olup mitolojide ortaya konan açıklamanın, dünyada olup muthosun yerini logosun
almasıyla başladığı kabul
bitenleri Olympos dağında oturan ve pek çok özellikleriyle insana benzeyen tan edilir. Çünkü muthosta, tekil
rıların marifet ve eylemleriyle izah eden bir açıklama olduğu söylenebilir. Logos olayların doğaüstü nedenlerle
ise sosyoloji, psikoloji, biyoloji, jeoloji benzeri bilimsel disiplinlerin adlarından da açıklanması söz konusu olup,
bu açıklama sorgusuz sualsiz
anlaşılacağı üzere, başkaca şeyler yanında, “bilim”, “akıl” ve “rasyonel açıklama” kabul edilir. Oysa bilim ve
anlamına gelir ve bilim adamıyla felsefeciye özgü anlama ve açıklamanın temel felsefede tikel olayların
özelliğini gözler önüne serer. Gerçekten de bilim ile felsefe arasında bir ayrımın gerisine geçilerek, doğal
olmadığı bir çağda yaşayan Thales, Batılı anlamda ilk filozof ve bilim adamı olarak olaylar sorgulanarak akıl
yoluyla açıklanır.
kabul edilir. Felsefi görüşleri yanında astronomi ve matematiğe dair çalışmalarıy
la da tanıdığımız Thales’in ilk bilim adamı-filozof kabul edilmesinin en önemli
nedeni, onun “doğal olayların, doğaüstü güç ve nedenler yoluyla değil de doğal
nedenleriyle açıklanması gerektiği” kabulüdür. Buna göre, doğadaki olayları tan
rıların hiddetiyle izah etmekten oluşan açıklama, efsaneye dayalı bir açıklamadır;
o, belli bir olaya ilişkin genelleştirilemeyen, hiçbir şekilde test edilip sorgulana
10 Felsefe
mayan ve sadece kabul edilmesi istenen bir açıklamadır. Oysa olup bitenleri veya
doğadaki değişmeleri, Pythagorasçıların veya Empedokles’in yaptığı gibi, nitelik
leri niceliğe indirgeyerek veya nesneleri meydana getiren temel öğelerin oransal
değişimleri yoluyla açıklamak, tamamen doğal nedenlere dayanan, bütünüyle akli
ve test edilebilir bir açıklamadır. Dahası, akla dayalı bir anlamlı kılma çabasından
oluşan bilim ya da felsefede sunulan açıklama genel ya da evrensel bir açıklama
olmak durumundadır.
Yaklaşık dört yüzyıl öncesine kadar, akla dayalı yapısı dolayısıyla felsefenin
bir parçasını oluşturan bilim, Yeni Çağdan itibaren felsefeden kopmuş, başta do
ğa bilimleri olacak şekilde bütün bilimler felsefeden ayrılmışlardır. Bu, elbette,
akıl temeli üzerinde veya rasyonel bir faaliyet olma noktasında birleşen bilim ile
felsefenin birbirinden en az üç noktada farklılık gösterdiği anlamına gelir. Buna
göre, bilim ve felsefeden ikisi de varlığı konu alır. Fakat bilimler, varlığı bilmeye
ve açıklamaya çalışırken, onu parçalar ve belli bir yönden ele alırlar. Örneğin fizik
varlığı hareket, biyoloji canlılık açısından inceler. Oysa felsefe varlığı parçalamaz,
onu bir bütün olarak ele alır ve varlık olmak bakımından inceler.
Söz konusu bütüncülüğüne rağmen, bilimlerin hemen tamamen nesnel norm
larla iş gördükleri yerde, felsefe daha ziyade öznel bir çaba olarak ortaya çıkar. Baş
ka bir deyişle, hem felsefe ve hem de bilim akla dayalı disiplinler olmakla birlikte,
yöntem bakımından farklılık gösterirler. Bilimi, kullandığı deneysel yönteme ve
matematiksel açıklama tarzına ek olarak, kanıtlama veya ispat karakterize eder.
Yani, doğa bilimlerinde kişinin yaptığı keşfi, ulaştığı sonucu kanıtlaması gerekir.
Formel bilimlerde ise kanıtlamanın yerini ispat alır. Bu yüzden, bilimin ulaştığı
sonuçlar herkesi bağlayan genel geçer sonuçlar olarak ortaya çıkar. Felsefede de
filozof akıl yürütür veya birtakım argümanlar geliştirir. Ama bu akıl yürütme ve
ya argümantasyon, bir kanıtlama ya da ispattan ziyade, bir gerekçelendirme veya
haklılandırma işlemine karşılık gelir. Yani, filozofun geliştirdiği argümanlar, bi
limlerin bütünüyle nesnel bir temele dayanan kanıtlama ya da ispatlarından farklı
olarak özneye bağlı olan, onda temellenen öznel çabalar olarak gerçekleşir. İşte bu
yüzden, felsefede, matematiksel bir teorem veya bir fizik yasasıyla aynı düzeyde
“doğrular” yoktur; onda herkesi bağlayan genel geçer sonuçlar olamaz. Bunun
tersine, pek çok konuda birbirlerinden farklılık gösteren bir görüşler çeşitliliğiyle
karşılaşırız.
Öte yandan, bilim “ölçmek” ister; onda, bilgi, formüllerle ifade edildiği veya
nicelleştiği ölçüde, bilimseldir. Dahası, bilime Yeni Çağdan itibaren, “güç” düşün
cesi eşlik etmeye başlamıştır. Yani, insanoğlu bilime sahip olduğu ölçüde, doğal
ve sosyal çevreyi kontrolü altına alabileceğini düşünmüş ve bunda da yanılma
mıştır. Başka bir deyişle, on yedinci yüzyılın meşhur bilimsel devriminden sonra,
doğa bilimlerinde deney yoluyla test edilebilir bir bilgi birikimi gerçekleşmiş ve
bu birikim, teknolojinin doğuşuna yol açmıştır. Felsefede, böyle bir pratik çıkar
ya da yarar düşüncesi yoktur; onun temelinde, aslında yeni bilgi üretme arzusu
da bulunmaz. Onun temelinde, insanın anlama ve gerçeği görme arzusu bulunur;
yani felsefeyi, çıkar gözetmeyen bir bilgi anlayışı harekete geçirir. Çünkü insan
yalnızca çıkara ya da yarara yönelik bir varlık değildir. İnsan, evrenin yapı ve dü
zenini, yaşamanın değer ve amacını, iyilik, adalet ve güzelliğin anlamını bilmek,
dünyayı anlamlandırmak ister. Felsefe, işte bu isteği karşılama çabasıdır ve onun
yerini hiçbir şey alamaz.
Dünyayı anlama ve açıklama çabalarına örnekler bulun. Sonra da bu kapsam içine

giremeyecek örnekler tespit edin ve ikisi arasındaki farkları belirlemeye çalışın. İki 1
si arasındaki farklar nelerdir?
İKİNCİ DÜZEY BİR ETKİNLİK OLARAK FELSEFE

Felsefeyi, bilim de dâhil olmak üzere, diğer disiplinlerden ayıran çok daha önemli
bir özellik, onun ikinci düzeyden bir etkinlik olması olgusuna işaret eder. Başka bir
deyişle, söz gelimi bilim, doğayı veya evrende karşımıza çıkan olguları açıklama
ya çalışan birinci düzeyden bir etkinliktir. Bilimin üzerine gelen bilim felsefesi,
doğayı, doğal olayları açıklayan bilimin kendisini açıklamaya yönelirken ikinci
düzeyden bir açıklama ya da betimleme sunar. Bu durum, hiç kuşku yok ki din ve
sanat için de geçerlidir. Yani, din felsefesiyle sanat felsefesi bizatihi dinin kendisiy
le sanatın kendisine ilişkin ikinci düzeyden açıklamalar getirir.
Felsefe, bunu, yani bir bütün olarak dinin, sanatın ve bilimin kendisiyle tek tek Felsefe, iki açıdan “meta” ya
bilimler üzerine ikinci düzeyden bir açıklama temin etme işini, bu disiplinlerin da ikinci düzey bir etkinliktir.
Örneğin bilim, doğayla ilgili
kendilerini ele alıp onların yapılarını ve sınırlarını göstererek yapar. Ama o, bu işi sorular sorar. Oysa felsefe,
biraz da ilgili disiplinlerin kendi kapsamları içinde kalmakla birlikte onlar tara bilimin kendisiyle ilgili
fından neliği veya doğası ortaya konamayan şeylere bir açıklama getirerek yapar. sorular sorar. Felsefe, ikinci
olarak yine bilimin hiçbir
Örneğin sanat, güzellik kavramı üzerine yükselir. Bununla birlikte, güzelliğin tam şekilde açıklayamadığı
olarak ne olduğuna, onun öznel mi yoksa nesnel bir değer mi olduğuna hiç bak şeylerle ilgili sorular sorar.
madan, onunla ilgili bir kavramsallaştırmaya girişmeden güzellik yaratmaya yö Bundan dolayı, bilim
nelir. Aynı şekilde matematik sayılarla uğraşır. Peki ya “Sayı nedir?” diye bir soru tarafından yanıtlanamayan,
sadece felsefe tarafından
sorulacak olursa, bilinmelidir ki matematikçinin bu konuda söyleyecek çok fazla yanıtlanmaya çalışılan
bir şeyi yoktur. Çünkü bu soruyla anlatılmak istenen “2”nin, “çift”in veya “II”nin sorulara “büyük sorular” adı
ne olduğu değildir. Fakat daha ziyade belli bir rakam veya sembol ile gösterilen bu verilir.
şeyin gerçekte ne olduğudur. Matematikçilerin yanıtlayamadıkları bu soruyu ya
nıtlamak için çalışanlar, Thales, Sokrates ve Platon’dan beri filozoflar olmuşlardır.
Newton’un kuvvetin kütle ile ivmenin çarpımına eşit olduğunu bildiren ikinci
yasasını [F = ma] düşünelim. Bu ünlü formülde geçen ivme, hızın zaman bakı
mından ilk türevini ifade edecek şekilde dv/dt olarak hesaplanır. Peki ya, ortalama
insanın veya hepimizin çok aşina olduğu ama fizikçinin tam olarak ne olduğu
nu hiçbir zaman söyleyemediği zaman gerçekte nedir? Zamanı, fizikçinin sıklıkla
yaptığı üzere, saatle, dakikayla veya saniyeyle anlatmaya, tanımlamaya çalışmak,
zamanı ölçtüğü birimlerle karıştırmak anlamına geleceği için, hiçbir işe yaramaz.
Bu da, bilimin en azından üç yüz yıldan beri felsefeye havale etmiş olduğu bir
sorudur. Yine, psikoloji bilimi, ruh anlamına gelen Yunanca psukhe ile bilim anla
mına gelen logos sözcüğünden türemiş bileşik bir sözcükle ifade edilir. O, adı üze
rinde veya etimolojik kökeninden de anlaşılacağı gibi, ruhun bilimidir. Nitekim
psikologlar, ruhsal bozuklukları olan hastaların rahatsızlıklarını teşhis edip tedavi
etmeye çalışırlar. Ama “ruhun ne olduğu” sorusu, onların sorduğu bir soru değildir.
Aynı şekilde hukuk bilimi de bir toplumda adaleti hayata geçirmek için yasalar ya
par, yasaları ihlal edenler için cezalar koyar. Ama hukuk adaletin tam olarak ne ol
duğunu tanımlamaz, cezayı haklılandırma veya temellendirme çabası içine girmez.
Hakkı, adaleti, cezayı ve özgürlüğü tanımlamak, kabul etmek gerekir ki felsefeye
düşer. Demek ki felsefe tarafından yanıtlanan sorular, en azından azımsanmayacak
bir bölümüyle bilimler faaliyetlerini tamamladıktan veya işlerini bitirdikten sonra
gündeme gelen sorulardır. Örneğin bilim “nedenselliğin” yani “her olayın kendisini
12 Felsefe
doğuran bir nedeni olduğu” ilkesinin geçerli bir ilke olduğunu kabul eder. Ama o,
bu ilkeyi hiç sorgulamaz; araştırmalarını onun geçerliliğini kabul ederek yürütür.
Onu sorgulamak, neliğini ortaya koymak bilim tarafından felsefeye havale edil
miş bir iş olmuştur. Nitekim nedensellik konusunu ilk ve en ayrıntılı bir biçim
de ele alan kimselerin Aristoteles, David Hume (1711-1776) ve Immanuel Kant
(1724-1804) gibi filozoflar oldukları söylenebilir.
Doğayı birtakım yasalar üzerinden açıklayan bi
Resim 1.2 limin kendi normal faaliyetini birinci, bilimin ken
Immanuel Kant disini açıklayan bilim felsefesinin faaliyetini ikinci
düzeyden bir etkinlik olarak tanımlamaktayız. Bu
bağlamda doğaya ilişkin olarak bilimin yanıtladı
ğı sorulara birinci düzey sorular, buna mukabil bi
limin, sanatın veya dinin kendisiyle ilgili sorulara
ikinci düzey sorular adı verilir. Söz konusu ikinci dü
zey sorular, çoğu zaman ruhun, sayının, güzelliğin,
varlığın ne olduğuyla ilgili büyük sorularla tamam
lanır. Büyük soruların kapsamına demek ki bilimle
rin, sanat ve dinin yanıtlayamadıkları ve muhteme
len hiçbir zaman yanıtlayamayacakları sorular girer.
Nedensellikle, zamanla, ruhla, adalet ve özgürlükle
ilgili olan bu “büyük sorular”, insanın sormadan
yapamadığı, onun hayatını bir şekilde anlamlandı
racak sorulardır. Bu gerçeğe en açık şekilde işaret
edenlerden biri Alman filozofu Kant olmuştur. Kant
varlığın yapısı, Tanrı’nın var oluşu ve ruhun doğa
sıyla ilgili bu soruların ortak paydasını oluşturan te
mel bir nokta olduğunu öne sürüyordu: Bu sorular,
insanın ilgisiz kalamayacağı sorulardır. Gerçekten
de hayatını anlamlandırmak isteyen hiçbir insan, bu
sorulara kayıtsız kalamaz. Çünkü “varlığın nasıl bir
yapı sergilediği” sorusuna verilecek yanıtlar hayatı
mızın anlamını değiştirir; “varlığın yalnızca madde
mi olduğu, yoksa manevi bir boyutu da mı bulundu
ğu” sorusuna getirilecek yanıt, hayatımızın anlamını
belirler. Büyük sorular, aynı zamanda anlam ve de
ğerle ilgili olan sorulardır. Bu yüzden onlar, sadece
felsefe tarafından yanıtlanabilen sorulardır. Çok daha önemlisi büyük soruların
net ve değişmez yanıtları, herkese uygulanabilecek hazır reçeteleri yoktur. Daha
doğrusu, bu soruların tek tek kişilerin kendileri tarafından sorulup yine kendileri
tarafından, kendileri için yanıtlanmaları gerekir. İşte bu durum, felsefenin öznel
çabalara dayanan bir açıklama ve anlamlandırma türü olduğunu ortaya koyar.
“Kendi kanatlarıyla uçamayan hiçbir kuşun yükseğe çıkamayacağını” söyleyen
meşhur İngiliz şairi, ressam ve düşünürü William Blake’in de ima ettiği üzere, in
san, hayatını büyük sorulara başkalarının verdiği yanıtlarla ne yönlendirebilir ne
de anlamlandırabilir.
Felsefenin sorduğu soruların ikinci düzey sorularla “büyük sorular”, verdiği yanıt
2 ya da açıklamaların da ikinci düzey açıklamalar olduğunu söyledik. Siz de buradan
hareketle, ikinci düzey sorularla büyük sorulara örnekler bulun.
FELSEFENİN KURUCU, ANALİTİK VE ELEŞTİREL BOYUTLARI

Şimdiye kadar ortaya koyduğumuz, birbirleriyle ne kadar ilişkili olursa olsun, son
tahlilde farklılık gösteren iki ayrı felsefe tanımı, yani “bilgelik sevgisi olarak felse
fe” anlayışıyla “ikinci düzey bir etkinlik olarak felsefe” telakkisi, en azından onun
farklı boyutları olduğunu veya farklı şekillerde yapılabildiğini gözler önüne ser
mek bakımından önem taşır. Gerçekten de çoğu yer ve durumda ikinci düzey bir
etkinlik olarak ortaya çıkan felsefenin kendisinin de farklı düzey veya boyutları
vardır. Felsefi faaliyeti belirleyen, felsefenin kurucu unsurlarını meydana getiren
bu boyutlar, sırasıyla kurucu veya bütünleştirici, analitik ve eleştirel boyutlardır.
Felsefenin söz konusu üç ayrı boyutu, aslında onun farklı tarihlerde ortaya çı
kıp gelişen üç tarz ya da şeklini karakterize eder. Buna göre, kurucu ya da bütün
leştirici boyut, felsefenin ta ilk başlangıcından itibaren, yani Thales’ten bu yana
yaklaşık iki bin beş yüzyıllık süreç boyunca çeşitli şekillerde karşımıza çıkan kla
sik felsefe anlayışının tanımlayıcı yönü veya ayırt edici özelliğini meydana getirir.
Söz konusu felsefe tasavvurunun en önemli temsilcileri arasında Platon, Aristote
les, Aquinalı Thomas (1225-1274), Farabi (874-950), René Descartes (1596-1650),
Gottfried Leibniz (1646-1716), Baruch Spinoza (1632-1677), Kant ve Georg Wil
helm Hegel (1771-1831) gibi düşünürler bulunur. Felsefenin önemli ölçüde meta
fiziksel yönünü açığa vuran bu boyut, filozofların başta varlık olmak üzere, bilgi,
değer ve toplum üzerine geliştirdikleri, “çok üzerindeki biri” ortaya koyan teori
lerde somutlaşır.
Felsefenin çözümleyici boyutu veya yönelimi, yirminci yüzyılda Anglo-Sak
son dünyada büyük ölçüde klasik ya da metafiziksel felsefe geleneğine bir tepki
olarak gelişen ve felsefenin metafizikle uğraşmak veya dünya üzerine kuşatıcı sen
tezler üretmek yerine kendisini analizle sınırlaması gerektiğini bildiren analitik
felsefe anlayışını karakterize eder. Dile dayalı bir felsefe anlayışını cisimleştiren
ve daha ziyade kavram analizi çalışmalarıyla belirlenen analitik felsefenin önemli
temsilcileri arasında Bertrand Russell (1872-1970), George Edward Moore (1873-
1958), Gilbert Ryle (1900-1976), Ludwig Wittgenstein (1889-1951) benzeri düşü
nürler bulunur. Felsefenin eleştirel boyutu ise esas itibarıyla yirminci yüzyılda Al
manya ve Fransa’da sadece klasik veya metafiziksel felsefeyi değil, analitik felsefeyi
de eleştirerek ortaya çıkıp gelişen Kıta felsefesinde somutlaşır. Bu yüzden sadece
belli bir felsefe anlayışını değil, bir bütün olarak Batı felsefesinin gelişimini, temel
kabul ve dayanaklarını sorgulayan Kıta felsefesinin eleştirel yönelimi, Friedrich
Nietzsche (1844-1900), Martin Heidegger (1889-1976), Jacques Derrida (1830-
2004) ve Michel Foucault (1926-1984) benzeri düşünürlerde oldukça açık bir bi
çimde ortaya çıkar.
Felsefenin, Batı felsefesinin birbirlerine karşıt felsefe gelenekleri tarafından
temsil edilmeleri nedeniyle birbirlerini tamamen dışlayıcı bir şekilde sunan bü
tünleştirici, analitik ve eleştirel boyutlarının aslında dışlayıcı ve karşıt olmaları hiç
bir şekilde gerekmez. Felsefenin birbirlerini çoğu zaman dışlarmış gibi görünen
bu boyut ya da yönelimleri, aslında felsefenin kendisinde çoğu zaman birbirlerini
tamamlayan kurucu unsur ya da bileşenler olarak ortaya çıkar. Nitekim söz konusu
kurucu yönelim veya oluşturucu boyutlardan en az ikisi farklı filozoflarda sıklıkla
birlikte veya birbirini tamamlayıcı bir tarzda ortaya çıkar. Söz gelimi Aristoteles,
kendi felsefesini oluşturmadan önce hocası Platon’un idealizmini; Descartes özne
merkezli kendi modern felsefesini öne sürmeden önce, Tanrı merkezli skolastik
14 Felsefe
düşünceyi eleştirmiştir. Aynı şekilde Kant sözcüğün gerçek anlamı için de kurucu
bir felsefe olan transendental felsefesini inşa etmeden önce akılcılıkla deneyimci
liği, Marx da materyalist felsefesini öne sürmeden önce idealizmi sıkı bir eleştiri
süzgecine tabi tutmuştu.
Felsefenin Kurucu veya Bütünleştirici Boyutu

“Çok üzerindeki bir”, Felsefenin kurucu veya bütünleştirici boyutu aslında, insanın zihninin bilişsel ge
filozofların dış dünyadaki lişiminin veya aklın bir hedefe yönelimli çalışmasının bir sonucu olarak ortaya
çokluğu ya da görünüşleri
nihai bir nedensel faktörle çıkar. Gerçekten de insan zihni sadece birtakım izlenim veya deneyimsel verileri
açıklamalarına karşılık gelir. pasif bir şekilde almakla kalmayıp, onlara yapı kazandırarak anlam yükler. O, tek
Örneğin materyalist atomcular tek malumat ya da bilgi parçalarını bir araya getirirken onlara bir şekilde kazan
dış dünyadaki görünüşleri
atom adını verdikleri madde mış olduğu birtakım açıklayıcı yapılar, kucaklayıcı paradigmalar veya temsil şe
parçacığıyla, Platon ise İdea maları üzerinden anlam yükler. Bu, insanın dünyayı anlamlandırıp açıklayabil
yoluyla açıklar. mesinin en önemli yolunu meydana getirir ve ona varlığın veya hakikatin tümünü
anlamlandırma imkânı verecek teoriler temin eder.
Felsefede de söz konusu olan şey, bu olmuştur. Batı felsefesinin ilk filozofu
olan Thales ile Anaksimandros ve Anaksimenes, dış dünyaya baktıklarında nere
deyse sonsuz sayıda farklı şeyden oluşan bir çokluk görmüş ve bu çokluğun ancak
kendisinden türemiş olduğuna inanılan bir birliğe indirgenerek anlamlı kılınabi
leceğini düşünmüştü. Bu durum, gerçekten var olanın öz ya da kavram cinsinden
olduğunu, gerçekliğin maddi olmayan bir yapı sergilediğini dile getiren idealist
bir felsefenin kurucu yaklaşımıyla gerçekliğin madde cinsinden olduğunu ileri
süren materyalist bir felsefenin birincisine karşıt bütünleştirici yaklaşımı üzerin
den çok daha iyi bir şekilde ifade edilebilir. Bunlardan birincisi Platon’un idealiz
mi, ikincisi ise materyalist düşünürler tarafından geliştirilen atomcu teoridir. Söz
konusu her iki teori de en yüksek düzeyde kurucu veya bütünleştirici teoriler olup
varlığın bir alanına değil, neredeyse tüm yönlerine, hakikatin bütününe anlamlı
açıklamalar getirmiştir.
Buna göre idealist bütünleştiriciliğin ilk ve en önemli temsilcisi olan Platon,
karşı karşıya kaldığına inandığı felsefi problemlere bir çözüm getirmek amacıyla
felsefe tarihinin en bütünleştirici teorisi olarak meşhur İdealar teorisini geliştir
mişti. Çünkü o, var olanın sadece değişen algısal görünüşlerden ibaret olmadığı
kanaatindeydi. Var olan her şey tikellerden, değişen görünüşlerden ibaret olsaydı,
Platon’a göre genel geçer bilgiden, sözcüklerin sabit anlamlarından ve değişmez
değerlerden söz edemezdik. O, genel geçer veya ezeli-ebedi bilgilerin en azından
matematikte var olduğundan, sözcüklerin değişmeyen ve anlaşmayı mümkün kı
lan sabit anlamlarından ve kişiden kişiye, toplumdan topluma değişmeyen mutlak
değerlerin varlığından emindi. Bu yüzden var olan bütün şey türlerinin ilk örnek
ya da arketiplerine karşılık gelen değişmez özler, tümel gerçeklikler ve ideal ya
da kalıcı varlıklar olarak İdeaların varoluşunu öne sürdü. Platon, bilginin konusu
olduğuna, sözcüklerin sabit anlamlarına karşılık geldiğine, değişmez değerlerin
taşıyıcısı olduğuna inandığı tümeller olarak İdeaları, aynı zamanda dünyadaki
bireysel fenomen ya da görünüşlerin varlık nedeni olarak değerlendirdi. O, söz
konusu İdealar teorisinin bütünleştiriciliğine o kadar inanmıştı ki siyaset felse
fesinin problemlerini bile, ideal bir devlet anlayışı üzerinden çözme yoluna gitti.
Platon İdealar teorisine dayanan söz konusu kolektivist çözümünde gerçekten var
olanın bu kez bütün ya da toplum olduğunu öne sürerken bireyin anlamını ve de
ğerini bütüne olan anlamlı aidiyetinden aldığını savundu.
Platon’un yaşadığı sırada şiddetle karşı çıktığı materyalizmin bütünleştirici te

orisi olarak atomculuk da en azından kendisinin İdealar teorisi kadar kuşatıcı ve
geniş kapsamlıydı. Gerçekten de teori, var olan her şeyin en küçük, bölünemez
madde parçacıkları olan atomlardan meydana geldiğini öne sürmekle kalmadı,
bilginin ve zihin hallerinin duyu verileriyle izlenimlerin bir birleşiminden mey
dana geldiğini savundu. Bütünleştirici bir teori olarak atomculuk, kolaylıkla görü
leceği üzere, ayrıştırarak bütünleştirir. Nitekim o, toplumların en iyi bir biçimde,
karşılıklı bir etkileşim içinde bulunan bireysel birim ya da atomlardan meydana
geldiği düşünüldüğü zaman anlaşılacağını söyler. Siyaset felsefesi açısından, Pla
ton’un bütüncülüğünün veya kolektivizminin aksine, gerçekten var olanın birey
olduğunu öne sürdüğü için, kendisini liberalizmle ifade eder. O, toplum bilimleri
alanında ise söz gelimi sosyolojinin toplumsal yapıları konu alan bir analizle değil
de toplumu meydana getiren bireylere ve bireylerin eylemlerine yükledikleri an
lamlara ilişkin incelemelerle gelişip ilerleyebileceğini savunur.
Felsefenin Analitik Boyutu

Felsefenin en az bütünleştirici boyutu kadar önemli olan, hatta kurucu yönünün
bir şekilde varsaydığı boyutu onun çözümleyici boyutudur. Zira kavramsal bir
açıklığa kavuşmadan, düşüncelerin bilumum içerimlerini hesaba katmadan ve
hepsinden önemlisi doğru ve mantıklı akıl yürütmenin gerekli koşullarını sağla
madan anlamlı sentezler yapmak veya hakikate nüfuz etmek imkânsız olur. Söz
konusu işlemlerin kapsamı içinde kaldığı analitik boyut ile bütünleştirici boyut
arasındaki ilişkiyi olabilecek en açık bir biçimde görenlerden birisi Descartes ise
bir diğeri Sokrates’tir. Gerçekten de Descartes modern felsefenin kurucusu olarak
ortaya çıkarken bir yandan da skolâstik düşüncenin klasik araçlarına karşı yeni
bir yöntem önermişti. Aklın İdaresi İçin Kurallar adlı eserinde ortaya koyduğu bu
yöntemin üçüncü adımı veya kuralı, “düşünceleri basitten karmaşığa yükselecek
şekilde düzenlemek gerektiğini” dile getiren sentez kuralıydı. Fakat o, söz konu
su kuralın öncelikle analize bağlı olduğunu bildiğinden, sentez kuralının önüne
aklın esas itibarıyla çözümleyici faaliyetine gönderme yapan apaçıklık ve analiz
kurallarını koymuştu. Nitekim apaçıklık kuralı “doğru olduğu apaçık bir biçimde
bilinmeyen hiçbir şeyi doğru kabul etmemek” gerektiğini öne sürerken analiz ku Platon’un hocası Sokrates’in
ralı “düşünceleri en basit unsur ya da bileşenlerine ayırmanın doğru düşünmek felsefe tartışmalarını anlattığı
bütün gençlik diyalogları
açısından vazgeçilmez olduğunu” dile getirmekteydi. “X nedir?” sorusuyla
Aynı şekilde Sokrates de, Descartes’tan tam iki bin yıl önce, kavramsal bulanık özetlenebilecek sorular
lık ya da karışıklığın sadece entelektüel yönden değil fakat eylem yönünden de kar etrafında döner. X’in belli
bir ahlaki kavrama karşılık
gaşaya yol açacağının farkına varmıştı. Bu, bireysel açıdan olduğu kadar, toplumsal geldiği bu sorular üzerinden,
açıdan da böyle olmak durumundadır. Gerçekten de yaşadığı dönemde yoğun bir Sokrates bir kavramsal açıklığa
kavram kargaşasının hüküm sürdüğünü, bunun ahlak alanını da kapsadığını dü erişmeye çalışmıştır.
şünen Sokrates, bilgeliğin, adaletin, cesaretin vs. anlamının ne olduğu bilinmediği
sürece, bilgece, adil ya da cesurca eylemekten söz edilemeyeceğini iddia etmişti.
Çünkü aynı sözcükleri ya da kavramları kullanan insanlar, bu sözcük ya da kav
ramlarla farklı şeyleri kastediyorlarsa eğer, Sokrates’e göre, bu, insanların anlaş
tıklarını sanarak anlaşamadan konuştukları anlamına gelir ve sonuç, kargaşadan
başka hiçbir şey olmaz. Kargaşa, Sokrates’e göre, hem entelektüel hem de ahlaki
yönden olur. Ona göre, entelektüel olarak sözcük ve kavramları, sizin kullandığınız
anlamdan farklı bir anlamda kullanan biriyle tartışarak, bir kavga dışında, hiçbir
yere varamazsınız ve ahlaki olarak da söz konusu sözcükler moral fikirlere karşı
lık geldiği için, sonuç bir anarşiden başka bir şey olmaz. Genel kavramların her
16 Felsefe
tür rasyonel konuşma ve kavramsal açıklığın da düşüncenin doğru gelişimi için

zorunlu bir önkoşul bilen Sokrates, işte bu kargaşayı sona erdirmek, insanlara
ahlaki gelişmelerinde yol göstermek için, kendilerine bilgisizliklerini göstermek
amacıyla felsefi tartışmalar yapmıştır. Gerçekten de o, bütün tartışmalarında ken
disine adalet, ölçülülük, cesaret, bilgelik benzeri bir ahlaki erdemi konu almış ve
“X nedir?” sorusunu sorarak muhataplarından söz konusu erdemin kavramını
tanımlamalarını istemiştir. Bunu da, ilgili kavramı en iyi bilmesi gereken insan
lardan talep etmiştir. Buna göre o, örneğin Platon’un Euthyphron adlı diyalogunda
anlatıldığı üzere, babasını dinsizlik suçu işlediği gerekçesiyle mahkemeye verme
ye giden Euthyphron’dan “dindarlığın”, savaşlarda gösterdiği cesaretle seçkinleşen
general Lakhes’ten “cesaretin” ne olduğunu kendisine göstermesini ister. Fakat bu
tartışmalar ahlaki kavramları en fazla bilmesi gereken insanların bile, bu konuda
bilgisiz olduklarını, en iyi durumda kavramın anlamını ortaya koyabilmek yerine
örnek verebildiklerini göstermiştir. Başka bir deyişle o, söz gelimi Euthyphron’un
dindarlığın özünü ortaya koymak yerine “dindarlık şimdi benim yaptığım şey
dir” veya “dindarlık tanrıların hoşuna giden şeydir” diye konuştuğunu görmüştür.
Felsefeci, felsefenin analitik Bundan dolayı Sokrates, tartışmalarında insanlara birtakım kavramları kullan
veya çözümleyici boyutu söz malarına rağmen, bu kavramların içeriklerini veya anlamlarını bilmediklerini ve
konusu olduğunda, kavramları
açıklığa kavuşturmaya, çok daha önemlisi, söz konusu bilgisizliklerinin farkında olmadıklarını gösterme
kavramlar arasındaki gayreti içinde olmuştur. Dolayısıyla o, karşısındaki kişilere hazır bilgi aktarmak
ilişkileri gözler önüne yerine, felsefenin öncelikle analitik bir etkinlik olduğu inancıyla onların zihinle
sermeye, akıl yürütme ya da
çıkarımların mantıksal yapısını rinde bir açıklık yaratmaya çalışmıştır. İşte bu bağlamda Platon’un bütünleştiri
serimlemeye, düşünce ya da ci veya kurucu felsefe anlayışının hocası Sokrates’in analitik felsefe anlayışından
tezlerin sağlam bir şekilde sonra geldiği, onun kendi öğretilerini ortaya koyduğu olgunluk dönemi diyalog
gerekçelendirilmesine çalışır.
larını hocasının tartışmalarını anlattığı gençlik dönemi diyaloglarından sonra ka
leme aldığı söylenebilir.
Felsefenin Eleştirel Boyutu

Felsefenin kavramları analiz eden, düşünceler arasındaki ilişkileri araştıran ana
litik boyutuyla varlığın veya dünyanın çok çeşitli unsurlarını birbirine bağlayan
kurucu veya bütünleştirici boyutunu tamamlayan boyutu eleştirel boyutudur. As
lında o, felsefenin tamamen yeni bir yönü olmayıp bir anlamda ya analitik boyu
tun derinleştirilmesinden ya da çözümleyici boyut ile bütünleyici boyutun daha
bir üst düzeyde sentezlenmesinden oluşur.
Başka bir deyişle o da çözümleyici boyutun veya analitik felsefe anlayışının
dilsel analizine benzer şekilde kavramsal bulanıklık ve belirsizlikleri tespit edip
ortadan kaldırmaya çalışır. Hatta biraz daha ileri giderek çeşitli kavram ya da te
orilerin hem gerçek yüzü ve içeriğini hem de arka plan ya da dayanaklarını göz
ler önüne serme çabasıyla belirlenir. Fakat eleştirel yaklaşım bununla yetinmez,
hatalı anlam içeriklerini veya neye hizmet ettiğini gösterdiği kavram ve teorilere
yüklenmesi gereken yeni anlam ufuklarına işaret eder. Bu ise felsefenin eleştirel
boyutunun salt bir “eleştiri dili”yle yetinmeyip bir de “imkân dili” geliştirme yolu
na girdiği anlamına gelir.
Bunu en iyi Nietzsche’nin iyi ve kötü kavramlarına ilişkin analiziyle Fouca
ult’nun bilgi kavramına dönük analizinde görebiliriz. Buna göre, insanlar özellikle
bütün bir İlk Çağ ve Orta Çağ boyunca iyi ve kötünün, insan ve toplumdan bağımsız
olan mutlak değerler, verili şeyler olduğuna inanmışlardı. Bugün de çoğumuz nes
nel olarak belirlenip tanımlanmış iyi ve kötüler olduğuna inanırız. Oysa Nietzsche,
hemen bütün kavramlar gibi “iyi” ve “kötü” kavramlarının da çıkardan bağımsız
olmadığını öne sürerek bu kavramların güç kavramıyla olan ilişkilerini araştırdı. Nietzsche yöntemini bir
Başka bir deyişle o, ahlaki inançların tarihsel köklerini, moral kavram ve fikirlerin soy kütüğü yöntemi olarak
tanımlamıştı. Ona göre, bu
kökenlerini ortaya çıkarma anlamında bir jeneolojik etkinlik içine girmiş ve iyiyle yöntem kişilerin ve kültürlerin
kötü kavramlarının soy kütüğünü çıkarmaya çalışmıştı. Yani o, antropolojik bir değer sistemlerini oluşturma
yaklaşım benimsemiş ve insanların güçlüler ve zayıflar olarak ikiye ayrıldıklarını biçimlerini belirleyen tarihsel
koşulları ve koşullanmaları
ve bu insanlar arasındaki ilişkilerin temelinde de ahlaki unsurlar yerine gerçek ortaya çıkarmaya yarayan bir
hayatta bulunan her şeyin olduğunu öne sürmüştü. Gerek hayatın bizatihi kendi yöntem olmak durumundaydı.
sindeki ve gerekse tek tek bireyler arasındaki ilişkiler, onun gözünde güç ilişkileri
olup ahlakın mahiyetini belirleyen şey bireyin güçlü ya da zayıf olmasıdır. Buna
göre, verili ahlak zayıf, güçsüz karakterli insanların teşekkül ettirdiği bir ahlaksa
eğer, bu ahlak köle ahlakıdır; buna mukabil o güçlü, kendilerine güvenen, sağlıklı
insanlar arasında teşekkül etmişse, söz konusu ahlak bu kez efendi ahlakı olmak
durumundadır. O, on dokuzuncu yüzyıl koşullarında yürürlükte olan ahlakın,
kaynağı itibariyle çok büyük ölçüde İbrani-Hristiyan geleneğinden çıkmış olan
bir köle ahlakı olduğu, zayıfların güçlülere karşı duydukları haset ve hınç duygula
rı tarafından belirlendiği kanaatindeydi. Bu yüzden de mevcut iyi-kötü ayrımının
güçsüzlerin veya zayıf karakterli insanların ahlaki değerlerinin baskın çıkmasının
bir sonucu olduğunu göstermeye çalıştı. Bununla birlikte o, bu noktada kalma
yıp bir eleştiri dilinden bir imkân dili yaratma yoluna gitti ve güçlü karakterlerin
kendi değerlerini yaratma ve bildik iyiyle kötünün ötesine geçmek suretiyle yeni
değerler yaratma potansiyelini ortaya çıkarma çabası sergiledi.
Ondan çokça etkilenen Foucault da, Nietzsche’nin eleştirel ve jeneolojik soruş
turmasını başka bir kavram üzerinde gerçekleştirmişti. Burada da hemen çoğumuz
bilgi kavramının tıpkı iyi kavramı gibi çıkardan bağımsız bir kavram olduğunu,
meraklı insanların dış gerçekliği anlama ve anlamdırma çabalarının bir ürünü ol
duğunu düşünürüz. Oysa Foucault böyle bir şeyin olamayacağı inancıyla “nesnel
hakikat”, “çıkar gözetmeyen bilgi”, “önyargısız kavrayış” benzeri kavramları eleştirel Foucault’nun geliştirdiği
bir tarzda sorgular. Hatta daha da ileri giderek bilgi iddialarını tarihsel bir perspek kavram “iktidar-bilgi”
kavramıdır. O da, tıpkı
tiften hareketle ele alan Foucault, iktidar ve güç ilişkileriyle siyasetten bağımsız bir Nietzche gibi, bilgi ya da
hakikat anlayışına karşı çıkar. Nitekim o, bilginin tarihsel süreç içinde oluşturulup hakikat isteğinin çok daha
tanımlandığını ileri sürerek nesnel, tarafsız ve evrensel olma iddiasıyla ortaya konan temelde bulunan bir güç
isteminin tezahürü olduğunu
bütün bilgi iddialarının gerçekte belli bir iktidar formunu tesis etme zemini üzerine düşünür. Dolayısıyla, onun
yükseldiğini savunur. Buna göre Foucault tarihselleştirdiği bilgi kavramını güç ya söz konusu kavramı, bilginin
da iktidar düşüncesiyle ilişkilendirir. Bilgi ile iktidar arasında sıkı bir ilişki bulundu her zaman belli bir iktidar ya
da güç ilişkileri şebekesinin
ğunu, iktidarın ilişkili bir bilgi alanının oluşturulmasıyla mümkün kılındığını ileri göreli ve sorgulanabilir ifadesi
süren Foucault, nesnel bir bilgi alanının varlığını reddederken “iktidar ilişkilerini olduğunu ortaya koyar.
varsayıp oluşturmayan bir bilginin olamayacağını” söyler.
FELSEFENİN KONULARIYLA ALT ALANLARI

Felsefenin pek çok konusu vardır. Hatta onun kapsamına girmeyen bir şey nere
deyse yok gibidir. Nitekim bu durumun bir sonucu olarak günümüzde felsefenin,
teknoloji felsefesi, çevre felsefesi, spor felsefesi gibi yeni dal ya da alanları ortaya
çıkmıştır. Felsefenin konularının çok çeşitli olması, insan hayatının karmaşıklığı
nın ve çağdaş uygarlığın ulaştığı düzeyin bir sonucu olmak durumundadır. Felse
fenin konularının ve dolayısıyla dalları ya da alt alanlarının çeşitliliği, onun aynı
anda birçok işlevi yerine getiren bir disiplin olmasına işaret eder. İnsan hayatında
aynı anda birçok işi gerçekleştiren felsefenin söz konusu çok işlevliliğine dikkat
çekenlerden biri de ünlü çağdaş düşünür Wittgenstein olmuştur. Hatta o, dikkat
çekmekle kalmamış, felsefeyi bu yüzden bir alet kutusuna benzetmiştir. Tıpkı
18 Felsefe
farklı aletler içeren bir alet kutusunu birçok farklı işte kullanmamız gibi, felsefe
de aynı anda birçok işlevi yerine getirir. Onun en temel işlevleri anlama, anlamlı
kılma ve açıklama işlevleridir. Bununla birlikte, felsefenin yegâne işlevleri bu teo
rik işlevlerden ibaret olmayıp o kendisini çoğu zaman birtakım pratik işlevlerle
de gösterir. Felsefe, bütün bu işlevleri kendi alt dallarında hayata geçirip farklı
şekillerde tezahür eder.
1. Günümüzün bilgi çağında, hayatımızın her anında, sürekli bir şeyler öğ
reniyoruz. Bildik iletişim araçlarıyla, her yönden ağır bir malumat bom
bardımanı altında tutuluyoruz. İşte burada, “Bilgi nedir?” diye sormamız
gerekmez mi? Televizyondan, gazeteden veya bir internet sitesinden öğren
diğimiz malumatları bilgi sayabilir miyiz? Çeşitli şekillerde aktarılan, çoğu
zaman farklı ideolojilerin süzgecinden geçirilerek ve doğallıkla tahrif edile
rek verilen haberleri ne ölçüde bilgi addedeceğiz? Gerçekten de en sıradan
anlarımızda bile yeni kavrayışlar kazandığımız olur; böylesi durumlarda
neyi bilip neyi bilmediğimiz, neye doğru dediğimiz ve neleri bilip neleri bi
lemeyeceğimiz üzerinde düşünürüz. Farklı bilgi türleri arasındaki ayrılıkla
rı ve ortak noktaları öğrenmek, bilgimizin sınırlarını belirlemek isteriz. İşte
bu konularda, bize bilgi felsefesi ya da epistemoloji yardım eder.
2. Aynı şekilde, hepimiz bir dil kullanıyoruz. Düşüncelerimizi bu dil aracı
lığıyla dışa vurduğumuz gibi, yeni şeyleri yine bu dil aracılığıyla öğreni
yoruz. Birçoğumuz şu ya da bu amaçla, ana dilimiz dışında bir dil daha
öğreniyoruz. Kendisinin en büyük başarılarından biri olan dille bu kadar
yakından ilişkili olan insanın şu soruları sorması kaçınılmazdır: Dilin özü
nedir? İletişim ya da anlam aktarımı nasıl mümkündür? Anlam nedir? Kaç
tür anlam vardır? Çeşitli dillerin, örneğin din dilinin, şiir dilinin, bilim dili
nin, matematik dilinin, mimiklerin ya da bilgisayar dilinin belirleyici özel
likleri nelerdir? Dille bilgi, dille sezgisel kavrayış arasında nasıl bir ilişki
vardır? Dille gerçeklik, kavramla kavramsallaştırılan arasında nasıl bir ilişki
bulunur? Dil hangi amaçlarla ve nasıl kullanılır? Bu sorularımıza yanıt ve
recek olan felsefe dalı, dil felsefesidir.
3. Aynı şey hiç kuşku yok ki bilim için de geçerlidir. Hemen hepimiz, en azın
dan bir meslek sahibi olmak için, bir bilim tahsil ediyoruz. Hepimiz bilimin
toplum kalkınması üzerindeki etkisini açıkça görüyoruz. Bilim ve teknolo
jiye sahip olan toplumların bilimsel bilgi ve teknolojiyi yeterince üreteme
yen toplumlar üzerinde ne kadar büyük bir hegemonya kurduğuna her gün
tanık olmaktayız. Aynı bilimsel bilginin çağdaş dünyada, kültürel alanda
fiilen sergilediği yayılmacılığın başka bilgi formlarını nasıl tahrip ettiğini
hepimiz açıklıkla görüyoruz. Bunlar, bilim üzerinde düşünmek için yeterli
nedenler değil midir? Bilimin doğasına ve özellikle de yöntemlerine, kav
ramlarına, ön kabullerine ve bu arada, bilimin entelektüel disiplinlerin ge
nel şeması içindeki yerine ilişkin araştırmalardan meydana gelen, kısacası
bilimi konu alan felsefe disiplini bilim felsefesidir.
4. Neyin gerçekten var olduğu, varlık bakımından neyin geçici, neyin kalıcı ol
duğu konusunda meraka düştüğümüz olmuyor mu? “Varlık sadece madde
midir yoksa maddeye ek olarak ruh da var mıdır?” sorusu kadar temel bir
soru olabilir mi? Maddeyle zihin arasındaki bir ilişki olup olmadığı, evrende
bir nedenselliğin hüküm sürüp sürmediği; sürüyorsa eğer, bunun özgürlüğü
müzü nasıl etkilediği hepimizi ilgilendiren sorulardır. Varlıkla ilgili bu tür
den sorularda yardımımıza koşan felsefe dalı, metafizik ve zihin felsefesidir.
5. Bununla birlikte, felsefe deyince esas aklımıza gelen felsefe disiplini, etiktir.
Kendi kişisel hayatında ahlaki doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden ayırma ça
bası içine girmemiş insan, gerçekten de yok gibidir. Hepimiz ahlaken yap
mamız gereken şey ile yapmamamız gereken şey arasında bir ayrım yap
mak isteriz. Aynı şekilde, iyi ve mutlu bir hayatın neden meydana geldiğini
merak eder, mutluluğa erişmek için çabalarız. Ahlaki hayatta erdem veya
yükümlülüğün mü, yoksa mutluluğun mu önce geldiğini belirlemek için
çabaladığımız olur. Bir şekilde “ötekileştirdiğimiz” insanlara karşı yüküm
lülüklerimizin neler olduğu üzerinde düşünmemizin insanlığımızın en
belirleyici unsuru olduğunu, hepimiz çok iyi bilmekteyiz. İşte ahlaki ha
yatımızla, yükümlülüklerimizle ilgili olarak gerçek mutluluğun ne olduğu
konusunda bize yardım edecek olan felsefe disiplini, etiktir.
6. Bir toplum içinde yaşadığımıza ve başka insanlarla ilişki içinde bulunduğu
muza göre, hayatımızın niteliğinin başkalarının davranışlarından etkilen
mesi kaçınılmazdır. Kendimizi ve kimliğimizi ancak farklı hayat tarzlarına
saygılı, hoşgörüsü gelişmiş, özgürlükçü bir toplumda ifade edebiliriz. Gele
ceğimiz, içinde yaşadığımız toplumun bize sağladığı eğitim ve iş imkânlarına
bağlı değil midir? Belli bir yönetim biçiminin oluşturduğu temel üzerinde,
bireyleri barış ve iş birliği içinde yaşayan bir toplum açısından birtakım kural
ve genel yasaların gerekli olduğunu hemen hepimiz fark ederiz. Bize bu ko
nuda yardım eden felsefe ise hukuk felsefesi ile siyaset felsefesidir. Söz konusu
felsefe disiplinlerinden hukuk felsefesi, hukukun doğasıyla adaletin özü üze
rinde yoğunlaşır. Buna karşın siyaset felsefesi farklı yönetim tarzlarını konu
edinip hangi yönetim biçiminin diğerlerinden daha iyi olduğunu araştırır.
Politik düzenin hangi ilkeler üzerinde inşa edilmesi gerektiğini ele alır.
7. Hepimizin amacı, daha nitelikli bir hayat değil midir? Varoluşumuza an
lam ve değer katan şeylerin başında, güzellik arayışı gelmez mi? Doğadaki
güzellik ile sanat alanındaki güzelliğin birbirinden nasıl ayrıldığını, estetik
tutumun kendine özgü farklılıklarının ne olduğunu, estetik değerin kurucu
özelliklerinin nasıl tanımlanabileceğini bilmek isteriz. Sanat eserini belirle
yen değerlerin öznel mi yoksa nesnel mi; göreli mi yoksa mutlak mı olduğu
konusu üzerinde sıkça durduğumuz bir tartışma konusu değil midir? Es
tetik nesnelerin değişmez birtakım formları mı, bütünlüklü bir hayatı mı,
duyguları mı, yoksa belli varoluş imkânlarını mı ifade ettiği konusu kadar
çokça tartışılmış bir konu var mıdır? İşte bütün bu soruları ele alıp tartışan
felsefe disiplini, özellikle güzellik konusu üzerinde yoğunlaşan ve bu arada
sanatın mahiyeti üzerinde duran estetiktir.
8. Düşüncemiz bu sınırlarda kalmaz; kendimizin ve içinde yaşadığımız top
lumun sınırlarını aşmamız, çoğu zaman bir zorunluluk olur. Hayatımızı
şimdi ve burada, maddi olanla anlamlandırıp temellendirmemiz söz konu
su olamayacağı için, işte böylesi anlarda, bir bütün olarak evren, bu dünya
daki yaşamımız, dünyadaki hayattan sonrası, Tanrı’nın varoluşu üzerinde
düşündüğümüz olur. Felsefenin bize bu konularda yol gösterecek dalı, din
felsefesidir.
Felsefenin birbirinden önemli bu on dalını, eğitim felsefesi, tarih felsefesi ve sos Felsefenin konuları, son
yal bilim felsefesi gibi son derece önemli bazı felsefe disiplinleriyle zenginleştirmek çözümlemede üç ana konuya
indirgenebilir. Bunlar da
kadar, aslında varlık, bilgi ve değer gibi üç ana alan ya da konu başlığı etrafında sırasıyla varlık, bilgi ve
yeniden organize etmek de mümkündür. Varlığı konu edinen disiplinler arasına değerdir.
metafizik ile zihin felsefesi girer. Bilgi konusunu ele alan tek disiplin epistemoloji
20 Felsefe
değildir. Çünkü bilim de, ister doğa bilimleri ister beşeri bilimler olarak alınsın,
son çözümlemede, belli özellikleri olan bir bilgi bütününü tanımlar; öte yandan,
dil felsefesi de bilgiyi ileten, düşünceleri somutlaştıran dilin kendisi ve dilsel araç
lar üzerinde yoğunlaşır. Bu yüzden, epistemolojinin kendisiyle bilim felsefelerini
ve dil felsefesini, konuları her ne kadar ayrı olsa da birlikte düşünmek mümkün
olabilir. Aynı şekilde etik, siyaset felsefesi, estetik, hukuk felsefesi ve din felsefesi
de buradaki amaçlarımız açısından birlikte ele alınabilir. Zira bu disiplinlerin ko
nuları ne kadar farklı olursa olsun, onlar değer ortak paydasında birleşirler. Ör
neğin etik, “olan”la uğraşmaz; onun işi, insan davranışını betimlemek veya açıkla
mak değildir. Bu, psikoloji biliminin işidir; etik, bunun yerine “olması gereken”le
uğraşır, insanın ahlaki yükümlülüklerini ele alır.
Aynı durum siyaset felsefesi için de geçerlidir; o, siyasal partileri ele almaz,
politik düzeni çözümlemez; örneğin birey devlet ilişkilerinin şu ya da bu ülkede
nasıl olduğunu araştırmaz. Bunu yapacak olan entelektüel disiplin, siyaset bilimi
dir. Oysa siyaset felsefesiyle hukuk felsefesi “normatif ” disiplinlerdir. Bu yüzden,
siyaset felsefesi “normlar”la, “olması gereken”le meşgul olur, ideal politik düzenin
nasıl olması gerektiğini ele alır, en iyi yönetimin temel öğelerini araştırır. Aynı
durum hukuk felsefesi için de geçerlidir; çünkü o, adalet düşüncesi üzerinde yo
ğunlaşır. Bunun, aynı şekilde değerle ilgili olan din felsefesi için de geçerli olduğu
açık olmalıdır. Bir Tanrı’nın varlığı ya da yokluğu, insanın ve dünyanın değer ya
pısını doğrudan etkiler. Bunu en açık gören kişinin, “Tanrı yoksa eğer, her şeye
izin vardır” diyen ünlü Rus romancısı ve düşünürü Dostoyevski olduğunu herkes
bilir. Gerçekten de Tanrı yoksa eğer, manevi hayat, imkânını veya önemli bir da
yanağını yitirir. Bu durumda, ona kaba güç ve çıkar ilişkileri egemen olacağı için,
dünyada adalete, doğruluğa ve iyiliğe yer açmak, en azından pek kolay olmaz.
FELSEFENİN DEĞERİ
Modern dünyada bir şeye değer biçmenin en önemli yolu, şöyle ya da böyle onun
somut yararını belirlemek ya da ölçmekten geçer. İşte bu noktada “felsefe” söz
cüğünü işiten pek çok insanın ilk tepkisinin, biraz da alaycı bir dille, onun hiçbir
işe yaramadığını dile getirmekten meydana geldiği söylenebilir. Bu, günümüzde
felsefeyle ilgili olarak çok sık rastlanan bir başka yanılgı veya ön yargıdır. Zira
felsefenin yararı, doğrudan olmayıp olsa olsa dolaylı olabilir. Felsefeden maddi
değerlerin ve zenginliklerin meydana getirilmesine doğrudan katkıda bulunma
sı, elbette beklenemez. Üstelik maddi zenginlik ve refahın insanın değer verdiği
yegâne şey olmadığını da unutmamak gerekir. Gerçekte, insanlar refahı ve maddi
değerleri, bizatihi kendileri için değil de mutluluğa götüren yolda, birer araç ol
dukları için isterler.
Felsefenin Bireysel Düzeydeki Katkıları

Bu bağlamda, felsefe de mutluluk amacı için bir araç olabilir. Nitekim her insan
maddi zenginliklere sahip olmaktan haz duymaz. Bazı insanlar, tefekkürde bulun
maktan, yani derin düşünmekten, insan yaşamının anlamını araştırmaktan haz
alır. Bu hazza yabancı olan insanlar bile, onun nitelik yönünden oldukça zengin bir
yaşantı olduğunu kabul ederler. Demek ki felsefe her şeyden önce insana entelek
tüel bir keyif, manevi bir haz verir. İnsanın sadece bir vücuttan ibaret olmadığını,
onun aynı zamanda manevi bir varlık olduğunu dikkate alırsak, bu durum daha
açık hale gelir. İnsan, amacına sadece maddi ihtiyaçlarını karşılayarak ulaşamaz;
onun manevi ihtiyaçlarını da tatmin etmesi gerekir. İnsanın manevi ihtiyaçlarının
en başında ise merakını giderme, öğrenme, evreni ve kendisini anlama, şu dünya

da geçen yaşamını anlamlandırma isteği vardır. Bu isteği de büyük ölçüde felsefe
karşılayabilir.
Gerçekten de felsefe, insanın kuşatıcı bir bilgi veya kapsayıcı bir kavrayışa
ulaşma talebine cevap verebilen yegâne disiplin olmak durumundadır. Hayatı
nın akışı içinde kendi öz kaynakları dışında başka yerlerden çoğu zaman ilintisiz
inanç ve bilgiler, tercih ve eylem tarzları edinen insan, varlığı hayat, dünya ve
toplum karşısında belli bir tavır geliştirmek, bu tavrı yaşamının temeline yerleş
tirmek için söz konusu dağınık materyali tutarlı bir yapı içinde sistematize etme
ihtiyacı duyar. Bunu ise, söz konusu materyalin unsurları üzerine geliştirilebile
cek eleştirel ve sorgulayıcı düşünüm ile ancak felsefe sağlayabilir.
Felsefe, çok daha önemlisi, bize kendimizi tanıma imkânı sağlar. Bu genel doğ
ruyu da ilk olarak ve en iyi antik Yunanlılar göstermiştir. Aslında hemen her kül
türde bulunan “Kendini tanı!” sözünü en erken kullanan kavim olan Yunanlılar,
bu sözü tapınaklarının kapısına yazmışlardı. Gerçekten de insan, ne ve kim ol
duğunu ancak felsefeden veya felsefe yardımıyla öğrenebilir. Bizim salt bir et ve
kemik yığını olmayıp aynı zamanda bir ruh varlığı olduğumuzu, bize en iyi felsefe
gösterebilir. Dünyaya sadece soluk alıp vermek veya salt keyif almak için değil bi
raz da doğaya ve başkalarına olan ödevlerimizi yerine getirmek için geldiğimizi
felsefeden öğrenebiliriz. Zira felsefe, her şeyden önce, insan olarak varoluşumu
zun anlamıyla ilgili bazı temel soruları ele alır. İçimizden her birinin bu temel,
büyük felsefi sorular üzerinde düşünmesinde, varoluşumuzu anlamlandırmak
bakımından büyük yarar vardır. Nitekim Sokrates, “incelenmemiş, sorguya çekil
memiş bir hayatın yaşanmaya değer olmadığını” söylemiştir. Demek ki felsefeye
ilkeli bir hayat sürebilmek için gerek duyarız. Çünkü insan, hayvanlardan farklı
olarak akıllı bir varlıktır; bu özelliği dolayısıyla, hayatını birtakım ilkelere dayan
dırır. İlkesiz bir hayat, hatta ilkeleri sorgulanmamış bir varoluş, sıradan ve temel
siz bir varoluştur; hayatımızın böyle ilkesiz bir varoluşa dönüşmemesi için felse
feye ihtiyacımız vardır.
Felsefe, yine bireysel olarak bu dünyadaki kısacık hayatımızda bize neyin bi
zim elimizde olup neyin olmadığını gösterir. Sadece Sokrates değil, yirminci yüzyılın
önemli düşünürlerinden Jean-Paul Sartre (1905-1980) da, olgusal koşullarımızı de
ğiştirmenin bizim elimizde olmadığını söylemekteydi. Yani, bu dünyaya gelmişsek
eğer, gelmemiş olmak elimizde değildir. Anamızı babamızı, doğduğumuz coğrafya
yı, mensubu olduğumuz dini, üyesi bulunduğumuz millet ya da etnik grubu seçmek
elimizde olmadı. Boyumuzu, cinsiyetimizi, başkaca biyolojik özelliklerimizi seçmek
de elimizde değildi. Bütün bunlar biz insanlar için verili olan, değiştirmenin müm
kün olmadığı şeylerdir. Ama karakterimizi ve insanlığımızı geliştirmek, daha iyi ve
daha erdemli insan olmak için çalışmak, bizim elimizde olan bir şeydir. Sartre bu
yüzden “İnsan kendisinden ne yaratırsa ondan ibarettir” diyordu.
Felsefeye hayatın akışı içinde karşılaştığımız sorunların üstesinde gelmek için
ihtiyaç duyarız; ondan, bizi zorlayabilecek çeşitli olaylar karşısında dik duruş ser
gileyebilmek için destek alırız. İsviçreli psikolog ve düşünür Carl Gustav Jung’un
(1875-1961) da söylediği üzere, “Hayatın akıntılarında yüzen hiç kimse dertsiz kal
maz.” Felsefe kaygılarımızı hafifletmemizi, dertlerimizi aşmamızı, bu dünyadaki
hayatımız sırasında yolumuzu kaybetmememizi sağlayan en önemli araçtır. Felse
fenin yolumuzu bulmamızı sağlayan en önemli araç olduğunu gözler önüne ser
mek üzere, Wittgenstein, meşhur benzetmelerinden birinde, insanın bu dünyadaki
durumunu bir şişe içindeki sineğin durumuna benzetmiştir. Wittgenstein’a göre,
22 Felsefe
şişenin içine sıkışmış olan sinek şişeden dışarı çıkmak ister fakat bunu nasıl ba
şarabileceğini bilmez. Felsefenin esas görevi, sineğe şişeden nasıl çıkacağını gös
termektir. Onun bu benzetmesine göre, biz insan varlıkları bu dünyadaki hayatı
mız sırasında, zaman zaman kendimizi kapana kıstırılmış hisseder ve yolumuzu
bulmakta güçlük çekeriz. İşte felsefe, biz insan varlıklarının kapana kıstırılmışlık
duygusundan kurtulmamızı sağlar, yönümüzü bulmamıza yardım eder.
Felsefe, yine aynı doğrultuda kafa ve kavram karışıklığımızı gidermeye yarar.
Çünkü günümüzde pek çok insan birtakım zihinsel karışıklıklar yüzünden dertler
ve kaygılar içinde kıvranıp durur. Gerçekten de insanlar son zamanlarda giderek
artan bir sıklıkla imtiyazları haklarla, tarafsızlığı öznellikle, istemeyi ihtiyaç duy
makla, fiyatı değerle, zenginliği başarıyla karıştırmaktadır. İşte bu kafa karışıklığını
giderecek, kavramsal açıklığı sağlayacak olan şey, felsefedir. Çünkü felsefe, insana
birçok konuda doğru ve açık seçik düşünebilmeyi öğretir. Felsefi düşüncenin yön
temleri, insana hemen her konuda akıl yürütebilmesi için gerekli temelleri hazırlar.
Böyle bir düşünce türü, insanın bir probleme birçok yönden bakabilmesini, sorun
lara ön yargısız yaklaşabilmesini sağlar; o, insanın hiçbir şeyi mutlaklaştırmayıp her
şeyi eleştiri süzgecinden geçirebilmesini temin eder. Bütün bunlar bir araya getiril
diğinde, felsefenin insanın özgürleşmesine katkı yaptığı rahatlıkla söylenebilir.
Temelinde insanın dünyayı anlamlandırma çabasının bulunduğu felsefenin, zihin

3 sel bir açıklık temin ettiğini, kafa karışıklığını giderdiğini, bize kuşatıcı bir kavrayı
şa erişme imkânı sağladığını, kendimizi tanıma imkânı temin ettiğini, vb. kısacası
bizi entelektüel yönden özgürleştirdiğini söyledik. İnsanın zihinsel yönden özgür
leşmesi ne anlama gelir?
Felsefenin Toplumsal Düzeydeki Katkıları

Bireysel düzlemde, insanı alışkanlıkların cenderesinden kurtarmak suretiyle öz
gürleştiren felsefe genel bir düzlemde veya toplumsal platformda da çok önemli
hizmetler sağlar. Öncelikle liberalizm, muhafazakârlık, sosyalizm benzeri bütün
modern ideolojilerin kaynağında felsefenin bulunduğunu söyleyebiliriz. Başka bir
deyişle, söz konusu ideoloji veya siyaset felsefelerini oluşturup formüle edenler
çağlarını doğru okuyan filozoflar olmuştur. Öte yandan günümüzde, kimi eksik
lerine karşın, demokrasinin en iyi yönetim biçimi olduğu hemen herkesçe kabul
edilmektedir. Felsefe, işte bir yönetim biçimi olarak demokrasinin gelişmesine ve
işleyişine önemli katkılar yapar. Zira demokrasi, insanlar eleştirel bir bakış açısına
sahip oldukları zaman işler. Demokrasi kültürü, insanlara olan biteni farklı yön
lerden görebilmeyi, kendilerini ve başkalarını sorgulayabilmeyi öğrendiklerinde
yerleşir; demokrasi ancak, insanlar bağnaz olmayıp ön yargısız ve hoşgörülü ola
bildikleri zaman yürür. Ötekini de bir değere, en azından eşit saygı ve muameleyi
hak eden bir ahlaki değere sahip bir varlık olarak görebilmeyi, sadece felsefi bir
bakış öğretebilir. İnsanlara bu temel alışkanlıkları ve erdemleri kazandıracak olan
şey de yalnızca felsefedir, felsefi bir bakış açısıdır.
Gerçekten de felsefeye farklılıklara saygı göstermek, başkalarıyla birlikte yaşama
nın asgari koşullarını temin etmek için ihtiyaç duyarız. Bu açıdan özellikle ihtiyaç
duyduğumuz felsefe, insanlar arasındaki çatışmaların binlerce yıldan beri sürüp
gittiğini ve insanın olduğu her yerde bu çatışmalara rastlanabileceğini gösterir. Fel
sefe dahası, insanlar arasındaki çatışmaların yüksek uçan bir uçaktan atılacak hak
kaniyet, adalet, başkalarının düşüncelerine ve haklarına saygı benzeri evrensel etik
ilkelerin uygulanması suretiyle çözüme kavuşturulabileceğini gösterir.
Yine ancak felsefe, insanlar arasındaki çatışmanın esas nedeninin, bireyin

kimliğini, fikirlerini ve kendini ifade etme tarzını feda etmesinden kaynaklandı
ğını gösterir. Bu feda edişin nedeni, çoğu zaman grup ya da toplulukla özdeşleş
me isteğidir. Gerçekten de insanlar kendilerine güvenlik ve rahatlık temin etmek
adına, bireysel kimliklerini unutup kolektif bir kimliğe bağlanırlar. Bir gruba, ce
maate ya da bir ideolojiye sığınırlar; “Ali”, “Veli”, “Hans”, “George” ya da “mütevazı
bir insan” olmaktan önce, “feminist”, “Hristiyan”, “Amerikalı”, “milliyetçi”, “sosya
list”, vb. olmayı tercih ederler. Bireysel kimliğimizi grup kimliğimizle değiştirdi
ğimiz zaman düşünce, inanç ve davranış özgürlüğümüzün önemli bir bölümün
den vazgeçeriz. Topluluğun düşünce ve inanç birliğiyle davranışta ahenk talebini
benimseriz. Grup bizi içine alır, bize kolektif bir kimlik sağlar; aidiyet dürtümüze
seslenirken bizi kendimizi arama derdinden kurtarır. Aynı topluluk kendimizi ih
tiyaç duyulan biri olarak görmemizi sağlarken bize güvenlik ve yaşama rahatlığı
temin eder. Ama bunu yaptığımız zaman, ait olduğumuz grup ya da topluluğu
insanlığın merkezi olarak görmeye başlarız. Bu gruba dâhil olmayanları, farklı
düşünenleri kendimize düşman olarak görme durumuna geliriz. Çünkü dünyayı
“biz” ve “onlar”, yani kendimiz ve diğerleri, inananlar ve kâfirler, vatanseverler ve
satılmışlar olarak ikiye ayırmışızdır. “Biz”in “onlar”dan her zaman ve her yerde
üstün olduğunu söylemeye gerek yoktur. Bunun gerçekte böyle olmadığını, bize
sadece felsefi bir tutum gösterebilir.
Farklılıklara anlayışla ve hoşgörüyle bakmakla yetinmeyip onların toplumsal
gelişme ve ilerleme için gerekli olduğunu da ancak felsefe gözler önüne serebilir.
Hele bir düşünelim: Herkes dünyanın düz ve hareketsiz olduğunu düşünmeye
devam etseydi, bugün dünyanın evrenin merkezinde, düz bir tepsi şeklinde hare
ketsiz durduğuna inanıyor olurduk. İyi ki günün birinde biri kalkıp da dünyanın
yuvarlak olduğunu ve güneşin etrafında döndüğünü, ölümü göze alarak söyle
yebilme cesareti buldu. Geçmişte sapkın addedilen, kabulü imkânsız görülen ve
dolayısıyla yasaklanan ne kadar çok fikrin, günümüzün en sıradan doğruları ha
line gelmiş olduğunu acaba hiç düşündük mü? Tıpatıp aynı düşünen, aynı şekilde
yaşayan, aynı şeylere inanan atom ya da klonlardan oluşan bir toplumun gelişip
ilerleyebilmesi mümkün olabilir mi acaba? İnsanlara birbirleriyle barış içinde ge
çinmeyi öğretebilecek; onların farklılıklarını, çatışmalarının değil de iş birlikle
rinin temeli yaptıkları zaman çok daha mutlu ve müreffeh yaşayabileceklerini,
felsefe dışında gösterebilecek bir şey var mıdır? Gerçeği öğrenme hakkına sahip
olduğumuzu, hakikati öğrenmenin daha iyi olduğunu bize gösteren felsefe değil
midir? Unutulmamalıdır ki düşünme, tartışma, fikirlerimizi ifade etme özgürlü
ğümüz olmadığı sürece, ne gerçeğe ulaşabilir ne de hakikati bilebiliriz. Zira ger
çekler özgürce çarpışan farklı düşüncelerden doğar. Aksi takdirde geriye kalan tek
alternatif, hataların ve yanlışların bize zorla kabul ettirilmesine boyun eğmek olur.
Bunu bize gösteren de felsefedir, felsefecilerdir. Barış ve demokrasiye yaptığı söz
konusu katkı bir yana, aslında felsefe, büyük çağdaş düşünürlerden Alfred North
Whitehead’in (1861-1947) de söylediği gibi, “her türlü medeni çabanın gerisinde
bulunması gereken kavrayış ve basireti, değer ve önem duygusunu yaratan” en
önemli güç olmak durumundadır.
24 Felsefe
Özet
Felsefenin bilgelikle olan ilişkisini açıklamak. Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle
1
Felsefe, etimolojik kökeni ya da sözcük anlamıyla 3 olan ortaklığını ve farklılıklarını ayırt etmek.
“bilgelik sevgisi”, “bilgelik arayışı” anlamına ge İnsan, diğer bütün canlılardan aynı zamanda
lir. Felsefenin aradığı bilgelik çok şey bilme, ma ruhsal bir varlık olmasıyla farklılık gösterir. Bu
lumatfuruş olma anlamına gelmediği gibi, bilge özelliği dolayısıyla o, sadece görünüşleri algıla
kişi de doğallıkla “bilgili kişi” anlamına gelmez. makla yetinmeyip görünüşlerin ötesine geçerek
Bilge kişi, tefekkür içinde olan, olup bitenlerin dünyayı anlamaya ve anlamlandırmaya çalışır.
gerisindeki gerçek nedenleri bulmaya çalışan, İnsan bu anlama ve anlamlandırma etkinliğini
hayatı doğru kavrayan, hemen her şey üzerine bilim, din, felsefe ve sanat üzerinden gerçekleşti
kuşatıcı bir kavrayış geliştirmiş, düşünsel bir rir. Demek ki bu dört disiplin arasındaki ortak
açıklığa ve zihinsel olgunluğa sahip kimse olmak lık, hepsinin de dünyayı anlamlandırma çabası
durumundadır. O, dahası sahip olduğu entelek sergilemeleridir. Fakat onlar, insanın ruhsal var
tüel kavrayış ve zihinsel olgunluğu eylemlerine lığının farklı yönlerine dayanırlar. Örneğin din
ve hayatına yansıtmış kâmil bir insandır. insanın inanma istemine, sanat hayal gücüne,
bilim ve felsefe ise aklına dayanır. Bilim ile fel
Felsefenin veya onun bilinen ve yaygın kabul gö sefe arasındaki farklılık bilimsel doğruların nes
2 ren şekli olarak Batı felsefesinin doğuşunun ancak nel olup kanıtlama ve ispata dayandıkları yerde,
muthostan logosa geçiş yoluyla olabileceğini açık felsefi düşünce ve iddiaların büyük ölçüde öznel
lamak. bir çabanın eseri olmaları ve gerekçelendirmeye
Felsefe ya da Batı’da felsefe, efsane ya da mitolo dayanmalarından kaynaklanır.
jik açıklamadan logosa yani rasyonel açıklamaya
geçişle başlamıştır. Muthosun açıklaması veya Felsefenin ikinci düzey bir etkinlik olduğunu açık
mitolojik açıklama tekil olaylar üzerine bir açık 4 lamak.
lama olup doğaüstü nedenlere dayanır. Üstelik Felsefi düşünce ve soruşturma, ikinci düzey bir
bu açıklama test edilebilir veya sorgulanabilir araştırma veya bir meta etkinlikten meydana ge
olmayıp olduğu gibi benimsenir. Oysa logosa da lir. Bilimin kendisi doğayla ilgili sorular sorar; o,
yalı açıklama, genel ve akla dayalı bir açıklama birinci düzey bir faaliyettir. Oysa felsefe, bilimin
olup onda doğal olaylar doğal nedenlerle açık kendisinin de açıklanmaya muhtaç olduğu ka
lanır. Bilim ve felsefeye özgü bu tür bir rasyonel bulüyle bilimin kendisine dair sorular ile bilimin
açıklama, sorgulanıp sınanabilir bir açıklamadır. kendisinin yanıtlayamadığı zaman, nedensellik
O, sorgusuz sualsiz benimsenmek yerine, man benzeri olgularla ilgili sualler sorar. Onun soru
tıksal yapısı ele alınarak tartışılıp değiştirilebi ları bu anlamda ikinci düzey ve zaman zaman
lir ve geliştirilebilir. Demek ki dünyaya ve onda da büyük sorular olup getirdiği açıklamalar da
olup bitenlere dair logosa dayalı bir açıklama bi ikinci düzey açıklamalar olmak durumundadır.
lim ve felsefenin özsel özelliği olmak durumun
dadır.
Felsefenin kurucu, analitik ve eleştirel boyutlarını Felsefenin değerini ifade etmek

7
5 ayırt etmek. İnsanın en değerli yapıp etmelerinden biri felse
Felsefe etkinliği üç ayrı düzeyde ve boyutta ger fedir, felsefe yapmaktır. Felsefenin sayılamaya
çekleşir. Bunlardan birisi kurucu ya da bütün cak kadar çok katkısı olabilmekle birlikte, onun
leştirici, diğeri çözümleyici ve bir diğeri de eleş değerini gün ışığına çıkartan katkılar, özde ikiye
tirici boyuttur. Bunlardan birincisinde, felsefeci indirgenebilir: Bireysel ve toplumsal düzeydeki
dış dünyadaki çokluğu veya görünüşleri birlikli katkılar. Bireysel düzeyde felsefe, insana belli bir
teori ya da kuşatıcı bir açıklama yoluyla anlam düşünme alışkanlığı, kavramsal açıklık, zihin
landırmaya çalışır. Buna mukabil çözümleyici sel olgunluk, olaylara çok yönlü bakma imkânı
boyutunda, felsefeci kavramlarını çözümleyip temin ederek onun entelektüel özgürleşimini
zihinsel bulanıklık ve belirsizlikleri ortadan kal sağlar. Toplumsal düzeyde ise en azından farklı
dırma, akıl yürütmelerin mantıksal yapısını se lıkların olumlu karşılanmasına, toplumsal barışa
rimleme çabası içine girer. Buna mukabil, eleş katkı yapmak suretiyle demokrasinin işleyişinde
tirel boyutunda felsefeci, kavram ve teorilerin önemli bir rol oynar.
arka planıyla dayanaklarını, örtülü anlamlarını
gün ışığa çıkartır.
Felsefenin konularıyla alanlarını sıralamak.

6
Felsefenin üç ana konusu vardır: Varlık, bilgi,
değer. Felsefenin alt alanları da bu üç konuyla
ilişkileri üzerinden belirlenir. Felsefenin varlığı
konu alan alt dalı metafiziktir. Felsefenin bilgiyle
meşgul olan alt alanı epistemolojidir. Bilim fel
sefesi de bilimle ve bilimsel bilgiyle ilgili olduğu
için, o da bilgi üzerinden belirlenen bir felsefe
disiplini olmak durumundadır. Felsefenin üçün
cü ana konusu olarak değer üzerine yükselen alt
alanlarından biri etik, diğeri estetiktir. Fakat de
ğerle ilintili olan felsefe disiplinleri, bu ikisinden
ibaret değildir. Siyaset felsefesi ve eğitim felsefe
sinin de, metafiziksel ve epistemolojik boyutları
yanında normatif bir yöne sahip oldukları söy
lenebilir.
26 Felsefe
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdaki özelliklerden hangisi felsefeyle uğraşan, 6. Aşağıdaki iddialardan hangisi yanlıştır?
bilgeliği arayan kişinin özelliklerinden biri değildir? a. Nietzsche ve Foucault’nun sorgulamaları felse
a. Hayatı ve dünyayı anlamlandırma fenin eleştirel boyutu içinde değerlendirilir.
b. İlkeli ve sorumlu yaşama b. Felsefenin analitik boyutu erdem, adalet, cesa
c. Çok sayıda kitap sahibi olma ret benzeri kavramların açık bir şekilde anlaşıl
d. Zihinsel olgunluğa sahip olma masını sağlamakla ilgilidir.
e. Gerçekliği kavramaya çalışma c. Dünyanın yapısına temel bir açıklama getirmek
felsefenin bütünleştirici boyutunun en önemli
2. Aşağıdakilerden hangisi felsefeyi bilim ve dinden özelliğidir.
ayıran özelliktir? d. Sokrates’in felsefi sorgulamaları felsefenin bü
a. İddialarını kanıtlaması tünleştirici boyutu içinde değerlendirilir.
b. Görünüşleri bir yaratıcının faaliyetiyle açıkla e. Çokluğu birliğe indirgeyen kuşatıcı açıklamalar
ması getirmek felsefenin bütünleştirici boyutunun
c. Nesnel bir faaliyet olması temel özelliğidir.
d. İmgeleme dayanması
e. Öznel bir çabanın eseri olması 7. Aşağıdakilerden hangisi felsefi düşüncenin ilk ve en
temel konularından değildir?
3. Aşağıdakilerden hangisi Batılı anlamda ilk filozof a. Varlık
tur? b. Bilgi
a. Pythagoras c. Duyusal değer
b. Sokrates d. Manevi değer
c. Platon e. Zenginlik
d. Thales
e. Konfüçyüs 8. Aşağıdaki alanlardan hangisi düşünce tarihinde
gerçekleşen yeni gelişmelerin sonucunda ortaya çıkmış
4. Aşağıdaki soru ya da konulardan hangisi felsefenin bir felsefe alanıdır?
ele aldığı “büyük sorular”dan değildir? a. Teknoloji felsefesi
a. Adaletin ne olduğu b. Epistemoloji
b. Hayatın anlamı c. Etik
c. İnsan ömrünün kaç yıla sığdığı d. Estetik
d. Ruhun ne olduğu e. Metafizik
e. Mutluluğun ne olduğu
9. Aşağıdakilerden hangisi felsefenin katkılarından
5. Aşağıdakilerden hangisi felsefenin temel boyutla değildir?
rından birisi değildir? a. Açık seçik düşünmeyi örneklemek
a. Kurucu boyut b. İnsana eleştirel bir bakış açısı kazandırmak
b. Olgusal boyut c. Düşüncelerin temellendirilmesini temin etmek
c. Analitik boyut d. İlkeli yaşamanın değerini göstermek
d. Eleştirel boyut e. İnancı şekillendirmek
e. Bütünleştirici boyut
10. Aşağıdaki iddialardan hangisi yanlıştır?
a. Felsefe insanı özgürleştirir.
b. Felsefe alternatif görüşlerle zenginleşir.
c. Felsefe kavram karışıklığını gidermeye yarar.
d. Felsefe insana kendini tanıma imkânı sunar.
e. Felsefe insana maddi zenginlik temin eder.
Okuma Parçası
“Kentin tanrılarına inanmayıp yeni tanrılar icat etmek Seyahatlerimi ve onca koşuşturmamı kâhinin sözleri
ve gençleri baştan çıkarmak” suçlamasıyla mahkemeye nin doğruluğunu kanıtlamak amacıyla kutsal mekânla
verilen Sokrates, kendisini savunmaktadır. ra yapılmış bir yolculuk olarak düşünmenizi istiyorum
Tanrı’nın mesajı üzerinde bir süre düşünüp epeyce bo sizden. Siyasetçilerle devlet adamlarından sonra, bu
caladıktan sonra, en nihayetinde biraz gönülsüzce de kez yanlarında göreli cehaletimin en sonunda açığa çı
olsa, mesajın doğruluğunu şu şekilde sınamaya karar kacağı inancıyla ozanlara, tragedya yazarlarına, hiciv
verdim. Bilgeliğiyle büyük ün kazanmış birine gide cilere ve lirik şairlere gittim. Ozanların en mükemmel
cektim, kâhini çürütmeye, ilahi otoritenin hatasını yapıtları olduğunu düşündüğüm eserlerini seçiyor ve
göstermeye, başka herhangi bir yerde değil de, ancak onları yazmış oldukları şeylerin anlamıyla ilgili olarak
böyle birinin yanında muvaffak olabileceğimi hissedi bir yandan da bir şeyler öğrenmek umuduyla, sıkı sı
yordum: “Benim insanların en bilgesi olduğumu söylü kıya sorguluyordum. Aziz Atinalılar, doğruyu söyleme
yordun, al sana işte benden daha bilge biri!” noktasında tereddütlerim var ama bunun söylenmesi
Evet, bu kişiye gittim ve onu iyice inceledim. İsmi la gerekiyor. Ozanların çevresinde bulunan kimselerin
zım değil, fakat bu deneyimi yaşadığım sırada sor bu şiirleri yazarlarından daha iyi açıklayabildiklerini
guladığım politikacılardan biri. Onunla konuşurken söylemek, bir abartı olmaz. Bu yüzden, ozanlarla ilgili
bende, pek çok insanın gözünde ama özellikle de ken kararımı çok kısa bir süre içinde verdim: Onlara şiir
di kanaatine göre bilge biri gibi görünse bile, gerçekte lerini yazdıran şey, bilgelikleri değil, yüce mesajlarını
bilge olmadığı izlenimi oluştu. Sonra ona kendisinin onların ne anlama geldiğini hiç bilmeden aktaran bi
bilge olduğunu sanmakla birlikte, gerçekte olmadığı lici ve peygamberlerde rastladığımız türden bir içgüdü
nı göstermeye kalkıştığım zaman, hem onun hem de ve ilahî esindi. Şairlerin de aynen böyle oldukları, be
orada bulunan başka insanların hıncını ve düşmanlı nim için çok aşikârdı. Üstelik ozanlar da, koyu bir ce
ğını kazandım. Ama siyasetçinin yanından ayrılırken halet içinde oldukları başka pek çok konuda kusursuz
kendi kendime şöyle düşünmeden de edemedim: “Ben bir kavrayışa sahip olduklarını sanıyorlar. Dolayısıyla,
bu adamdan kesinlikle daha bilge biriyim. İkimizin de ozanların yanlarından ayrılırken de, politikacılardan
öyle övüneceğimiz bir bilgisi yok fakat o gerçekte bil ne kadar üstünsem, onlardan da o kadar üstün oldu
mediği şeyleri bildiğini sanıyor oysa ben cehaletimin ğumu gördüm.
fazlasıyla farkındayım. Her durumda, öyle görünüyor En sonunda usta zanaatkârlara gittim. Ben kendimin
ki ben, bilmediğini bildiğini sanmama noktasında, on pratikte teknik hiçbir bilgi ve ustalığa sahip olmadığımı
dan az buçuk da olsa daha bilgeyim.” çok iyi biliyordum; kendimin bilmediğinden ne kadar
Bundan sonra bilgelik açısından daha büyük bir şöh eminsem, bu zanaatkârların etkileyici bir bilgiye sahip
rete sahip olan başka bir adamla konuşmaya gittim ve olduklarından o kadar emindim. Bunda yanılmamışım:
bir kez daha aynı izlenime kapıldım. Burada da hem Benim bilmediğim pek çok şeyi biliyorlardı, benden bu
adamın hem de daha pek çok kişinin hınç ve düşman yönden daha bilge idiler. Yalnız Atinalılar, bu profesyo
lığını çektim üstüme. Bu andan itibaren neredeyse her nel uzmanlar da, ozanlarda görmüş olduğum aynı ku
kesi birbiri ardı sıra sorguladım. Tam bir umutsuzluk surdan muzdarip gibi görünüyorlardı. Onların, teknik
ve dehşet hali içinde, kendimi her geçen gün biraz daha ustalıklarına dayanarak ne kadar önemli olursa olsun,
sevimsiz biri durumuna soktuğumu gördüm ama ya başka her konuda bilgiçlik taslamalarını anlatmak is
pacak bir şey yoktu: Dinî ödevimi her şeyin üstünde tiyorum; bu hatanın, zanaatkârların pozitif bilgilerini
tutmak zorundaydım. Tanrı’nın mesajının manasını bastırdığını hissettim. Bu yüzden kendimi tanrı elçisinin
açığa çıkarmaya çalıştığıma göre, bilgisiyle nam salmış sözcüsü yaparak kendime “Onların bilgelikleri de bu
kim varsa gidip bulmam gerekiyordu. Aziz Atinalılar dalalıkları da kendilerine kalsın, olduğun gibi kalmak,
size hakikati söylemek boynumun borcu; izlenimim senin için daha iyi değil mi?” diye sordum. Sonra yine
şuydu: Soruşturmalarımı Tanrı’nın emrine uygun ola kendim aracılığıyla, tanrı elçisine “Olduğum gibi kal
rak sürdürdükçe gördüm ki bilgelikleriyle nam salmış mak benim için daha iyidir” cevabını verdim.
bu insanların neredeyse hiçbir hikmetleri yok. Onlar
dan aşağı sayılanlar ise, pratik zekâ bakımından onlar Kaynak: Platon, Sokrates’in Savunması (çev. A. Ceviz
dan çok daha iyi durumda. ci), Sentez Yayınları, Bursa, 2009.
28 Felsefe
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Bilgelik Sev Sıra Sizde 1
gisi Olarak Felsefe” bölümünü yeniden oku “Neden?” sorusunu sorarak gerçekleştirdiğim her fa
yun. Çok sayıda kitap sahibi olmanın bilge bir aliyet, dünyayı anlayıp açıklama çabası için bir örnek
kişi olmak için yeterli olmadığını göreceksiniz. oluşturur. Söz gelimi doğal dünyada bir düzen olup ol
2. e Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefe ve madığı üzerinde düşünmem, bir düzen tespit etmem
Diğer Disiplinler” bölümünü yeniden okuyun. durumunda bunu doğal nedenlerle veya Tanrı’nın ya
Felsefenin öznel bir çabaya dayandığını anım ratıcı eylemi yoluyla açıklamaya kalkışmam dünyayı
sayacaksınız. anlayıp açıklamaya çalışma çabama birer örnek oluş
3. d Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefe ve turur. Aynı şekilde, düşüncelerin biz onları düşünmeye
Diğer Disiplinler” bölümünü yeniden okuyun. başlamadan önce bir yerlerde var olup olmadıkları üze
Batılı anlamda ilk filozofun Thales olduğunu rinde düşünmem, sayıların maddi varlıklarla kıyaslan
göreceksiniz. dığında daha az mı yoksa daha gerçek mi olduklarını
4. c Yanıtınız doğru değilse ünitenin “İkinci Düzey sorgulamam, bir politik liderin son konuşmasında ser
Bir Etkinlik Olarak Felsefe” bölümünü yeniden gilediği sertliğin nedenlerini tespit etmeye çalışmam
okuyun. “Hayatın kaç yıla sığdığı” sorusunun dünyayı anlamaya, anlamlı kılmaya ve açıklamaya ça
felsefe tarafından ele alınan büyük sorulardan lışmanın örneklerindendir. Buna mukabil sadece hoş
biri olmadığını anımsayacaksınız. ça vakit geçirmek için bir diziyi izlemem, salt karnımı
5. b Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefenin Ku doyurmak amacıyla yemek yemem dünyayı anlama ve
rucu, Analitik ve Eleştirel Boyutları” bölümünü anlamlandırma çabası içinde değerlendirilebilecek ey
yeniden okuyun. “Olgusal boyutun” felsefenin lemler değildir. Bu iki eylem türü arasındaki fark, in
boyutlarından biri olmadığını göreceksiniz. sanın birincisinde aktif durumda olduğu, zihinsel veya
6. d Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefenin düşünsel bir çaba içine girdiği yerde, ikincisinde tama
Kurucu, Analitik ve Eleştirel Boyutları” bölü men seyirci veya pasif durumda kalıp herhangi bir dü
münü yeniden okuyun. “Sokrates’in felsefi sor şünsel faaliyet içine girmemesinden kaynaklanır.
gulamalarının felsefenin analitik boyutu için
de değerlendirilmek durumunda olduğunu” Sıra Sizde 2
anımsayacaksınız. Felsefe çok büyük ölçüde ikinci düzey sorularla bu so
7. e Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefenin rulara getirilen ikinci düzey yanıt ya da açıklamalardan
Konuları ve Alt Alanları” bölümünü yeniden meydana gelir. İkinci düzey sorular felsefenin, sanat
okuyun. “Zenginliğin” felsefenin temel konula felsefesi, bilim felsefesi benzeri birtakım alt alanlarıyla
rından biri olmadığını göreceksiniz. ilgili sorulardır. Bu sorular çoğu zaman söz konusu fel
8. a Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefenin sefelerin kavramlarıyla ilgili olan, onlar tarafından ya
Konuları ve Alt Alanları” bölümünü yeniden nıtlanamayan sorulardır. Örneğin “A metalinin neden
okuyun. “Teknoloji Felsefesi”nin felsefenin ye genleştiğiyle” ilgili soru birinci düzey bir sorudur ve
ni gelişmeler sonucunda ortaya çıkmış bir alt neden olarak ilgili metalin ısıtılmasını veren açıklama
alanı olduğunu anımsayacaksınız. birinci düzeyden bir açıklamadır. Fakat “nedenselliğin
9. e Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefenin ne olduğu” sorusu ikinci düzey bir sorudur. Aynı şe
Değeri” bölümünü yeniden okuyun. “İnancı kilde Rembrandt’ın “Gece Devriyesi” adlı tablosunun
şekillendirme”nin felsefenin katkıları arasında çok güzel olduğunu bildiren bir tümce birinci düzey
olmadığını göreceksiniz. bir tümcedir. Oysa “güzelliğin” ne olduğu sorusu ikinci
10. e Yanıtınız doğru değilse ünitenin “Felsefenin düzey bir soru olup ona verilecek yanıt ikinci düzeyden
Değeri” bölümünü yeniden okuyun. “Felsefe bir tümceyle ifade edilir.
nin insana maddi zenginlik sağlamadığı”nı gö
receksiniz.
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 3 Ajdukiewicz, K., Felsefeye Giriş (çev. A. Cevizci), İstan
İnsanın zihinsel yönden özgürleşmesi, cevaplayamadığı bul, Say Yayınları, 3. baskı, 2007.
sorular altında ezilmesi, kavram karışıklığından muz Cevizci, A., Felsefe, Bursa, Sentez Yayınları, 2. Baskı,
darip olması, batıl itikatlara bel bağlaması, duygularına 2009.
yenik düşmesi yerine neyin yanıtlanabilir olup neyin Cevizci, A., Felsefeye Giriş, Ankara, Nobel Yayınları, 2.
yanıtlanamayacağını bilmesi, zihinsel bir açıklık ve ay Baskı, 2011.
dınlık içinde olması anlamına gelir. Onun entelektüel Ewing, A. C., The Fundamental Questions of Philosophy,
olarak özgürleşmesi, düşünmesini, dolayısıyla zihinsel Routledge and Kegan Paul, London, 1951.
bir uyuşukluktan kurtulup düşünsel bir faaliyet içinde Flew, A., An Introduction to Western Philosophy, Lon
olmasını, olup bitenlere neden sonuç ilişkileri üzerinden don, 1976.
yanıt getirmesini ifade eder. Bu ise elbette, insanın zihin Jones, W. T., İlkçağ Felsefesi Tarihi (çev. H. Hünler), İs
sel sınırlarının genişlemesi anlamına gelir. tanbul, Paradigma Yayınları, 2008.
Körner, S., Fundamental Questions of Philosophy, The
Harvester Press, Sussex, 1979.
Magee, B., Büyük Filozoflar: Platon’dan Wittgenstein’a
Batı Felsefesi Tarihi (çev. A. Cevizci), İstanbul, Pa
radigma Yay., 2. baskı, 2007.
Montaigne, M., Denemeler (çev. S. Eyüboğlu), İstanbul,
İş Bankası Yayınları, 4. baskı, 2006.
Nagel, T., Her Şey Ne Anlama Gelir: Felsefeye Küçük Bir
Giriş (çev. H. Gündoğdu), İstanbul, Paradigma Ya
yınları, 2004.
Plato, The Collected Dialogues of Plato (ed. by E. Ha
milton - H. Cairns), Princeton University Press, 5th
ed., 1969.
Randall, J. H. - Buchler, J., Felsefeye Giriş (çev. A. Ars
lan), İzmir, Ege Üniversitesi Yayınları, 1982.
Stroll, A., - Popkin, R.H., Introduction to Philosophy,
New York, 1972.
Stumpf, S. E., Elements of Philosophy, New York, 1986.
Warburton, N., Felsefeye Giriş (çev. A. Cevizci), Para
digma Yayınları, İstanbul, 2000.

AÖF - Felsefe (Felsefe Nedir)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

AÖF - Felsefe (Felsefe Nedir)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

kânlarını sınırlaması, felsefeyi belli bir faaliyet ya da kemikleşmiş bir disipline

BİLGELİK SEVGİSİ OLARAK FELSEFE

Bu durumu en iyi anlatan filozoflardan biri meşhur “Mağara Benzetmesi”yle

FELSEFE VE DİĞER DİSİPLİNLER

işte bu noktada kendisinden önceki doğa filozoflarının, beşeri gerçekliğe ve insa

Dünyayı anlama ve açıklama çabalarına örnekler bulun. Sonra da bu kapsam içine

İKİNCİ DÜZEY BİR ETKİNLİK OLARAK FELSEFE

FELSEFENİN KURUCU, ANALİTİK VE ELEŞTİREL BOYUTLARI

Felsefenin Kurucu veya Bütünleştirici Boyutu

Platon’un yaşadığı sırada şiddetle karşı çıktığı materyalizmin bütünleştirici te

Felsefenin Analitik Boyutu

tür rasyonel konuşma ve kavramsal açıklığın da düşüncenin doğru gelişimi için

Felsefenin Eleştirel Boyutu

FELSEFENİN KONULARIYLA ALT ALANLARI

Felsefenin Bireysel Düzeydeki Katkıları

en başında ise merakını giderme, öğrenme, evreni ve kendisini anlama, şu dünya

Temelinde insanın dünyayı anlamlandırma çabasının bulunduğu felsefenin, zihin

Felsefenin Toplumsal Düzeydeki Katkıları

Yine ancak felsefe, insanlar arasındaki çatışmanın esas nedeninin, bireyin

Felsefenin kurucu, analitik ve eleştirel boyutlarını Felsefenin değerini ifade etmek

Felsefenin konularıyla alanlarını sıralamak.

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

You might also like

AÖF - Felsefe (Felsefe Nedir)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

AÖF - Felsefe (Felsefe Nedir)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

kân­la­rı­nı sı­nır­la­ma­sı, fel­se­fe­yi bel­li bir fa­ali­yet ya da ke­mik­leş­miş bir di­sip­li­ne

BİL­GE­LİK SEV­Gİ­Sİ OLA­RAK FEL­SE­FE

Bu du­ru­mu en iyi an­la­tan fi­lo­zof­lar­dan bi­ri meş­hur “Ma­ğa­ra Ben­zet­me­si”yle

FEL­SE­FE VE Dİ­ĞER Dİ­SİP­LİN­LER

iş­te bu nok­ta­da ken­di­sin­den ön­ce­ki do­ğa fi­lo­zof­la­rı­nın, be­şe­ri ger­çek­li­ğe ve in­sa­

Dün­ya­yı an­la­ma ve açık­la­ma ça­ba­la­rı­na ör­nek­ler bu­lun. Son­ra da bu kap­sam içi­ne

İKİN­Cİ DÜ­ZEY BİR ET­KİN­LİK OLA­RAK FEL­SE­FE

FEL­SE­FE­NİN KU­RU­CU, ANA­Lİ­TİK VE ELEŞ­Tİ­REL BO­YUT­LA­RI

Fel­se­fe­nin Ku­ru­cu ve­ya Bü­tün­leş­ti­ri­ci Bo­yu­tu

Pla­ton’un ya­şa­dı­ğı sı­ra­da şid­det­le kar­şı çık­tı­ğı ma­ter­ya­liz­min bü­tün­leş­ti­ri­ci te­

Fel­se­fe­nin Ana­li­tik Bo­yu­tu

tür ras­yo­nel ko­nuş­ma ve kav­ram­sal açık­lı­ğın da dü­şün­ce­nin doğ­ru ge­li­şi­mi için

Fel­se­fe­nin Eleş­ti­rel Bo­yu­tu

FEL­SE­FE­NİN KO­NU­LA­RIY­LA ALT ALAN­LA­RI

Fel­se­fe­nin Bi­rey­sel Dü­zey­de­ki Kat­kı­la­rı

en ba­şın­da ise me­ra­kı­nı gi­der­me, öğ­ren­me, ev­re­ni ve ken­di­si­ni an­la­ma, şu dün­ya­

Te­me­lin­de in­sa­nın dün­ya­yı an­lam­lan­dır­ma ça­ba­sı­nın bu­lun­du­ğu fel­se­fe­nin, zi­hin­

Fel­se­fe­nin Top­lum­sal Dü­zey­de­ki Kat­kı­la­rı

Yi­ne an­cak fel­se­fe, in­san­lar ara­sın­da­ki ça­tış­ma­nın esas ne­de­ni­nin, bi­re­yin

Fel­se­fe­nin ku­ru­cu, ana­li­tik ve eleş­ti­rel bo­yut­la­rı­nı Fel­se­fe­nin de­ğe­ri­ni ifade etmek

Fel­se­fe­nin ko­nu­la­rıy­la alan­la­rı­nı sı­ra­la­mak.

Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı

You might also like

kânlarını sınırlaması, felsefeyi belli bir faaliyet ya da kemikleşmiş bir disipline

BİLGELİK SEVGİSİ OLARAK FELSEFE

Bu durumu en iyi anlatan filozoflardan biri meşhur “Mağara Benzetmesi”yle

FELSEFE VE DİĞER DİSİPLİNLER

işte bu noktada kendisinden önceki doğa filozoflarının, beşeri gerçekliğe ve insa

Dünyayı anlama ve açıklama çabalarına örnekler bulun. Sonra da bu kapsam içine

İKİNCİ DÜZEY BİR ETKİNLİK OLARAK FELSEFE

FELSEFENİN KURUCU, ANALİTİK VE ELEŞTİREL BOYUTLARI

Felsefenin Kurucu veya Bütünleştirici Boyutu

Platon’un yaşadığı sırada şiddetle karşı çıktığı materyalizmin bütünleştirici te

Felsefenin Analitik Boyutu

tür rasyonel konuşma ve kavramsal açıklığın da düşüncenin doğru gelişimi için

Felsefenin Eleştirel Boyutu

FELSEFENİN KONULARIYLA ALT ALANLARI

Felsefenin Bireysel Düzeydeki Katkıları

en başında ise merakını giderme, öğrenme, evreni ve kendisini anlama, şu dünya

Temelinde insanın dünyayı anlamlandırma çabasının bulunduğu felsefenin, zihin

Felsefenin Toplumsal Düzeydeki Katkıları

Yine ancak felsefe, insanlar arasındaki çatışmanın esas nedeninin, bireyin

Felsefenin kurucu, analitik ve eleştirel boyutlarını Felsefenin değerini ifade etmek

Felsefenin konularıyla alanlarını sıralamak.

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı