Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy

yechish usullari: Kesmani teng ikkiga

bo’lish usuli

Karimov Umid Ulug’bekovich

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli

Bizdan
f (x ) = 0
tenglamani yechish talab qilinsin. f (x ) funksiya [a, b] kesmada
uzluksiz va
f (a) · f (b) < 0
shart bajarilsin. f (x ) = 0 tenglamaning shu oraliqda yotgan ξ
ildizini  aniqlikda topish uchun quyidagi amallar ketmat-ketligi
bajariladi:

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli
1-QADAM

[a, b] oraliq teng ikkiga bo’linadi

va
a+b
c1 =
2
o’rta nuqta topiladi. Endi [a, b]
oraliq teng ikkita

[a, c1 ]

va
[c1 , b]
oraliqlarga bo’linadi.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli
2-QADAM

Shartlar tekshiriladi:
agar f (a) · f (c1 ) < 0
bo’lsa, u holda yechim
[a, c1 ] oraliqda va a = a,
b = c1 belgilash olamiz;
agar f (c1 ) · f (b) < 0
bo’lsa, u holda yechim
[c1 , b] oraliqda va a = c1 ,
b = b belgilash olamiz;
agar f (a) · f (c1 ) = 0
bo’lsa, u holda yechim c1
ga teng va tugatiladi;

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli

3-QADAM

Ildizning yangi taqribiy qiymati

a+b
c2 =
2
hisoblanadi. Absolyut xato

∆() = |ck − ck−1 |

yoki absolyut nisbiy xato

 ck − ck−1 
 
δ() =  × 100


ck

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli

4-QADAM

Xatolar oldindan belgilangan  aniqlik bilan taqqoslanadi:

Shuningdek takrorlanishlar soni ruxsat etilgan maksimal takror-

lashlar sonidan ko’pmi yoki yo’qligini tekshirish kerak. Agar
shunday bo’lsa, algoritmni bekor qilish kerak.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (MISOL)

MISOL

x2 − 9 = 0
tenglamaning [0, 5] kesmadagi taqribiy yechimini  = 0.01 aniq-
likda toping.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (MISOL)

YECHISH (1-qadam)
Tenglamaning [0, 5] kesmadagi chetki nuqtalarini tekshiramiz:

f (0) · f (5) = (02 − 9) · (52 − 9) = −9 · 16 < 0

Bundan tashqari f 0 (x ) = 2x funksiya [0, 5] kesmada musbat

bo’lib o’z ishorasini o’zgartirmaydi, ya’ni monoton o’suvchidir.
[0, 5] kesmada tenglama yagona yechimga ega ekanligiga is-
honch hosil qildik. Endi uning taqribiy yechimini kesmani teng
ikkiga bo’lish usuli bilan hisoblaymiz.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (MISOL)

YECHISH (2-qadam)
Birinchi qadamni bajaramiz:
a+b 0+5
c1 = = = 2.5
2 2
Ikkinchi qadamdagi shartlarni hisoblaymiz:

[0, 2.5] =⇒ f (0) · f (2.5) = (02 − 9) · (2.52 − 9) > 0 ?

[2.5, 5] =⇒ f (2.5) · f (5) = (2.52 − 9) · (52 − 9) < 0 X

Demak, a = c1 , b = b ya’ni a = 2.5, b = 5

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (MISOL)

YECHISH (2-qadam)
Birinchi qadamni bajaramiz:
a+b 2.5 + 5
c2 = = = 3.75
2 2
Ikkinchi qadamdagi shartlarni hisoblaymiz:

[2.5, 3.75] =⇒ f (2.5)·f (3.75) = (2.52 −9)·(3.752 −9) < 0 X

[3.75, 5] =⇒ f (3.75) · f (5) = (3.752 − 9) · (52 − 9) > 0 ?

Demak, a = a, b = c2 ya’ni a = 2.5, b = 3.75

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (MISOL)

YECHISH (3-qadam)
Topilgan c1 = 2.5 va c2 = 3.75 qiymatlar yordamida absolyut
xato va absolyut nisbiy xatoni hisoblaymiz: Absolyut xato

∆() = |c2 − c1 | = |3.75 − 2.5| = 1.25

yoki absolyut nisbiy xato

 c2 − c1   3.75 − 2.5 
   
 × 100 = 
δ() =    × 100 ≈ 33.33%

c2 3.75 

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (MISOL)
x 2 −9 = 0 tenglamani 10 ta iteratsiya bajarish natijasida quyidagi
jadvalga ega bo’lamiz:

Iteratsiya a b ck ∆() δ()

1 0 5 2.5
2 2.5 5 3.75 1.25 33.33%
3 2.5 3.75 3.125 0.625 20.00%
4 2.5 3.125 2.8125 0.3125 11.11%
5 2.8125 3.125 2.96875 0.15625 5.26%
6 2.96875 3.125 3.046875 0.078125 2.56%
7 2.96875 3.046875 3.007813 0.0390625 1.30%
8 2.96875 3.007813 2.988281 0.01953125 0.65%
9 2.988281 3.007813 2.998047 0.00976563 0.33%
10 2.998047 3.007813 3.00293 0.00488281 0.16%

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (Ustunliklari)

Ustunliklari

Har doim yechimga yaqinlashadi.

Ildiz joylashgan oraliq har bir takrorlash bilan ikkiga
bo’linadi - kafolatlangan.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (Kamchiliklari)

Kamchliklari

Agar f (x ) funktsiya shunchaki Ox o’qiga urinadigan bo’lsa, u

holda yechim joylashgan oraliqning quyi va yuqori chegaralarani
topishni iloji bo’lmaydi.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te
Kesmani teng ikkiga bo’lish usuli (Kamchiliklari)

Kamchliklari

f (x ) funktsiya oraliqning chetki nuqtalarida o’z ishorasini o’zgartiradi,

ammo ildiz mavjud emas.

Karimov Umid Ulug’bekovich Bir noma’lumli tenglamalarni taqribiy yechish usullari: Kesmani te