SKĄPIEC

Czas i miejsce akcji:

Jak to zwykle bywa w przypadku molierowskich komedii, czas i miejsce
akcji „Skąpca” nie są bliżej określone. Właściwie poza zwięzłą informacją,
że „Rzecz dzieje się w Paryżu, w domu Harpagona”, nic więcej na ten
temat nie wiadomo. Można przypuszczać, że sztuka została stworzona
jako utwór współczesny, a więc jej akcja ma miejsce w drugiej połowie
XVII wieku.
Molier celowo umieścił wydarzenia w bliżej nieokreślonym czasie, by
jeszcze bardziej podkreślić to, co w „Skąpcu” najważniejsze, czyli postaci
oraz główny problem dzieła. Dzięki temu, że nie wiemy kiedy dokładnie
toczyła się akcja, nie odczytujemy utworu jako próby odzwierciedlenia
określonych uwarunkowań historyczno-społecznych, ale
ponadczasowego i uniwersalnego przesłania.
Również poza informacją, że akcja toczy się w Paryżu, w domu
Harpagona, nie wiemy dokładnie, gdzie on się znajduje, przy jakiej ulicy,
w jakiej dzielnicy. Autor nie opisuje tego miejsca w sposób, który
pozwalałby chociażby na podejrzenie, o jaką część miasta chodzi. Poza
tym czytelnik nie dowiaduje się także, o statusie społecznym Harpagona,
przez co trudno się domyślać, jak może wyglądać jego dom. Z pewnością
można jednak przypuszczać, że przez skąpstwo głównego bohatera,
wystrój wnętrz jest bardzo skromny, a meble są bardzo stare i
podniszczone.

Temat pieniędzy:
To opowieść o człowieku owładniętym pragnieniem pomnażania
pieniędzy dla samego ich posiadania, brak tu innych pobudek. Dla
głównego bohatera pieniądze okazują się sensem życia, wartość samą w
sobie, dla której należy poświęcić wszystko. Możliwość zwiększenia
zawartości sakiewki usprawiedliwia nawet najnikczemniejszy czyn.
Harpagon trudni się lichwą, na dodatek nie robi tego otwarcie. Stary
skąpiec jest obłudnikiem, jako lichwiarz stara się ukryć swoją tożsamość,
a bezwzględne warunki pożyczki wypowiada za pomocą nader
pokrętnych słów. Pieniądze stają się również argumentem przy
dobieraniu partnerów życiowych dla potomstwa. Trzeba zauważyć, że
skąpstwo Harpagona - skutek miłości do pieniędzy - staje się źródłem
nieszczęść innych ludzi: Marianny, Kleanta, Elizy, Walerego. Nie chodzi
już tylko o miłosne rozterki, ale o to, że całe otoczenie Harpagona
zmuszone jest albo przyjąć posłusznie jego zasady, albo rozpocząć trudną
grę opartą na kłamstwach i podstępach. Większość bohaterów by móc
żyć szczęśliwie dopuszcza się dwuznacznego moralnie czynu.
Skąpiec może nie tyle traktuje o pieniądzach, co o tym, jak bardzo
potrafią one zapanować nad człowiekiem. Dla Harpagona pokaźny
majątek jest źródłem szczęścia, wręcz miłosnej rozkoszy. Zauważmy, że
skąpiec mówi o swojej szkatule wypełnionej pieniędzmi jak o kochance.
Swatka Frozyna celnie podsumowuje uczucia Harpagona: „co prawda
kocha on bardzo pannę Mariannę, ale pieniądze kocha bardziej”. W tym
sensie złote monety są w komedii Moliera również przedmiotem wielkiej
namiętności. Jednak rozkoszy towarzyszy tu strach o to, czy aby ktoś nie
przyjdzie w nocy i nie zabije bogacza, by odebrać mu cenną szkatułę.
Pieniądze – szczególnie po tym jak zginęły – stają się przyczyną obsesji
głównego bohatera. Zaślepiony rozpaczą po stracie dziesięciu tysięcy
franków przestaje racjonalnie myśleć, każdy jest dla niego potencjalnym
złodziejem (w pewnym momencie oskarża sam siebie). Zbytnio
przywiązany do pieniędzy Harpagon ukazany jest jako śmieszny (w
pejoratywnym tego słowa znaczeniu), zniewolony, zaślepiony, żałosny
człowiek, którego słowa kończące sztukę mówią same za siebie: “A ja
pójdę uściskać kochaną szkatułkę”.

Główne wątki:
Chociaż „Skąpiec” uchodzi za jedno z najbardziej prostych i ubogich w
zawiłości fabuły dzieł Moliera, to możemy wyodrębnić w nim kilka
interesujących wątków. Akcja utworu z pewnością nie jest jednorodna i
skupiona wokół jednej tylko postaci. Warto tu zwrócić uwagę na
konwencję miłości i fakt, że w skąpcu są aż trzy wątki miłosne. Sympatią
darzą się Walery i Eliza oraz Kleant i Marianna, ponadto do córki
Anzelma wzdycha też Harpagon. Dwie pierwsze z wymienionych par
muszą ponadto ukrywać się ze swoimi prawdziwymi uczuciami i snuć
intrygi, które spowodują, że zaborczy ojciec zgodzi się na ślub
zakochanych. Z kolei relacja Harpagona z Marianną jest bardziej
komiczna, ponieważ zaloty sześćdziesięciolatka do pięknej dziewczyny
powodowane nie są uczuciem, ale interesem.
Głównym motywem fabularnym utworu jest natomiast intryga związana
ze szkatułką pełną złota. Skarb, którego jak oka w głowie strzeże
Harpagon zostaje jednak skradziony przez sprytnego służącego.
Zrozpaczony skąpiec gotów jest posunąć się do wszystkiego, byleby
odzyskać majątek. Dochodzi nawet do tego, że wyrzeka się niejako
własnych dzieci i własnego szczęścia, aby ponownie wejść w posiadanie
szkatułki.
Z pewnością ważnym wątkiem „Skąpca” są relacje Harpagona z dziećmi.
Widzimy, że zupełnie sterroryzował córkę. Eliza nie potrafiła mu się
przeciwstawić i posłusznie wykonywała jego polecenia, choć nie ukrywała
swojej niechęci do ojca. Harpagon otwarcie negował Elizę.
Z kolei Kleant wyraźnie buntuje się wobec ojca i często mówi nawet, że
pragnie jego śmierci. Między bohaterami dochodzi wielokrotnie do spięć.
Obydwaj przecież podkochiwali się w Mariannie.
Dość niespodziewanym i chyba najbardziej nieprawdopodobnym
wątkiem „Skąpca” jest historia Walerego, Marianny oraz Anzelma. W
wyniku kolejnych zdarzeń, z czasem przed czytelnikiem wyłania się
tajemnica łącząca te trzy, wydawałoby się zupełnie sobie obce, postaci. W
końcowych scenach utworu okazuje się bowiem, że Walery i Marianna to
rodzeństwo, a Anzelm to ich ojciec. Wiele lat wcześniej, w wyniku
potwornego wypadku na morzu, trójka uległa rozdzieleniu na kilkanaście
lat. Zbiegiem okoliczności wszyscy spotkali się w domu Harpagona.

Kłamstwo:
Kłamstwo stanowi bardzo ważny element fabuły „Skąpca”. Każdy
niemalże bohater posługuje się fałszem w grze o własne szczęście. Dzieci
Harpagona nie mówią mu o swoich związkach, obawiając się, że nie
wyrazi on zgody na śluby. Wiedzieli, że ojciec nie zezwoli wypowiedzieć
im sakramentalnego „tak”, ponieważ wybrańcy ich serc byli niezamożni.
Kleant ukrywał przed rodzicem, że kocha się z wzajemnością w
Mariannie, przez co doszło do sytuacji, w której to Harpagon zaczął
starać się o rękę pięknej dziewczyny.
Jednak to nie dzieci, ale ich ojciec okazał się być największym kłamcą w
utworze. Człowiek ten potajemnie udzielał pożyczek okolicznym
mieszkańcom na niekorzystny dla nich procent, dzięki czemu jego
majątek wciąż się rozrastał. Mimo to, wciąż pozostawał niezmiennie
skąpy. O tym procederze nie wiedziały nawet jego dzieci, ponieważ
Harpagon widział w nich jedynie zagrożenie. Kiedy jego tajemnica wyszła
na jaw, czyli został zdemaskowany przez Kleanta, doszło między nimi do
zażartej kłótni.
Bohaterką, które kłamie dla odniesienia wymiernych korzyści
majątkowych jest Frozyna. Pośredniczka w żywe oczy wmawia
Harpagonowi, że młoda i piękna Marianna podkochuje się w nim.
Sześćdziesięcioletni skąpiec, będąc łasym na komplementy daje się
ponieść fantazji i zawierza całkowicie Frozynie. Kobieta w oczywisty
sposób zniekształcała rzeczywistość, bezczelnie wpierając Harpagonowi,
że jest dokładnie takim typem mężczyzny, za jakimi ogląda się piękna i
młoda dziewczyna. Pośredniczka jest bardzo sprawną kłamczuchą, która
potrafi bez mrugnięcia okiem mówić nieprawdę, by przypodobać się
skąpcowi. Niewiele brakowało, a przez nią rozpadłby się związek
Marianny i Kleanta.
Jednak największym kłamcą jest Harpagon, który przede wszystkim
okłamuje samego siebie. Tytułowy bohater wmawia sobie, że osiągnie
szczęście tylko wtedy, gdy odzyska skradzioną szkatułkę złota. Prawda
jest jednak taka, że przez swoje doprowadzone do granic możliwości
skąpstwo, nigdy nie zazna spokoju, ponieważ wciąż będzie mu czegoś
mało. Brak umiaru doprowadził go niemalże do obłędu, ale on uważał, że
do szczęścia nie potrzebuje niczego więcej, niż złoto.
„Skąpiec” w bardzo smutny sposób pokazuje, że kłamstwo nigdy nie
prowadzi do niczego dobrego. Fałsz przeniknął do duszy Harpagona tak
dalece, że czytelnik nie ma wątpliwości, iż niemożliwe będzie
opamiętanie się głównego bohatera. Starzec zabrnął w swoich
kłamstwach tak daleko, że nie było dla niego żadnego ratunku. W
połączeniu ze straszliwym skąpstwem i zawiścią, nie pozwala to mieć
jakiekolwiek nadzieję, że coś w jego życiu zmieni się na lepsze.

Streszczenie krótkie:
Eliza i Walery rozmawiają o możliwościach uwolnienia się spod władzy
Harpagona. Mężczyzna planuje zdobyć zaufanie ojca i w ten sposób
doprowadzić do ślubu z ukochaną. Kleant, brat Elizy, mówi o swojej
miłości do Marianny. Harpagon wyrzuca służącego Strzałkę w obawie, że
go okradł. Oświadcza Elizie, że planuje wydać ją za bogatego wdowca
Anzelma, a sam chce się ożenić z Marianną. Wybucha kłótnia, którą
łagodzi Walery, zyskując przychylność Harpagona. Kleant i Strzałka
rozmawiają o lichwie Harpagona. Do domu przybywa Frozyna, która
jednak nie dostaje zapłaty za swe usługi. Harpagon przyjmuje w domu
narzeczoną Mariannę bardzo skromnym posiłkiem. Kleant wręcza
dziewczynie pierścień ojca. Młodzi są jednak zrozpaczeni i zwierzają się
Frozynie. Nieoczekiwanie przybywa Strzałka, który oświadcza Kleantowi,
że ukradł Harpagonowi szkatułkę. Skąpiec w tym czasie szaleje i rozpacza
po stracie. Rozpoczyna się śledztwo w sprawie skradzionych pieniędzy.
Na scenę wkracza Anzelm, który opowiada Waleremu o wypadku na
morzu i zaginięciu rodziny d'Alburci. Okazuje się, że Walery i Marianna
to dzieci Anzelma, który okazał się zaginionym Tomaszem. Kleant
szantażuje ojca i wymusza zgodę na ślub z Marianną. Anzelm zgadza się
sfinansować dwa wesela.