LeVo

Ethiek & mensbeelden

5-vwo, 2022 – 2023
INHOUD

Inleiding en lesdoelen 1
Hoofdstuk 1. Ethiek en ethische optieken 5
Hoofdstuk 2. Waarden, normen en deugden 12
Hoofdstuk 3. Ethische theorieën 16
Paragraaf 3.1. Gevolgenethiek 18
Paragraaf 3.2. Plichtsethiek (beginselethiek) 21
Paragraaf 3.3. Deugdethiek 25
Paragraaf 3.4. Situatie-ethiek 29
Hoofdstuk 4. Religie en ethiek 31
Hoofdstuk 5. Morele Dilemma’s 40
Hoofdstuk 6. Stappenplan moreel oordeel 47
Paragraaf 6.1. Feest-dilemma (Jennifer en haar ouders) 52
Paragraaf 6.2. Vriendschap-dilemma (Steven en Jeff) 53
Paragraaf 6.3. Online-dilemma (Peter en Maud) 53
Paragraaf 6.4. Sollicitante in verwachting? 55
Paragraaf 6.5. Petje op, hoofddoekje af? 55
Paragraaf 6.5. Megachip of werkgelegenheid? 55
Hoofdstuk 7. Ethiek en werk 56
Hoofdstuk 8. PO-3 Ethiek en mensbeelden 59
Bijlage A. Mensbeelden en ethiek 61

Deze reader is samengesteld door Enrico van Rooij voor het Niftarlake College in
Maarssen (2e versie, 14-11-2020, update 13-03-2022) en is alleen bedoeld voor
intern, niet-commercieel gebruik op het Niftarlake College. Er is gebruik gemaakt
van verschillende bronnen die, vanwege de leesbaarheid, niet allemaal vermeld
zijn.
Inleiding en lesdoelen
Deze reader bestaat uit twee delen:
- Inleiding ethiek (hoofdstuk 1 t/m 8)
- Mensbeelden en ethiek (bijlage A)

Bij ethiek gaat het er om of iemand

menswaardig handelt, of iemand zich
menswaardig gedraagt. Terugdenkend
aan de zes levensvragen (uit PO1) dan
kan je zeggen dat ethiek te maken
heeft met de levensvraag: ‘Hoe leven
mensen samen?’ Maar ook met de
existentiële vraag: ‘Wat is de mens?’ Hoe je de mens ziet, is medebepalend
voor wat je menswaardig vindt. Op deze manier zijn er raakvlakken en is er
‘overlap’ tussen ethiek en mensbeelden.

Een mensbeeld (letterlijk: beeld van een mens) is een doordachte visie of kijk
op de mens. Een mensbeeld doet een uitspraak over het wezen (de aard) van
de mens. Het wezen of de aard wil zeggen: hoe de mens echt (of van nature)
is. Wat is de aard van de mens? Wat is typisch, kenmerkend menselijk?
Als we de vraag stellen; ‘wie (of wat) is de mens?’ dan gaat het niet over één
bepaalde persoon. Deze vraag gaat over hoe je mensen ziet. Het gaat over
jouw mensbeeld; zowel mannen als vrouwen van allerlei leeftijden en culturen.

1. Wie, of wat, is de mens volgens jou? Hoe zie jij de mens? Wat vind je
typisch menselijk? Wat versta je onder ‘menswaardig’?

Het spreekwoord ‘de aard van het

beestje’ betekent 'een typische
eigenschap van een persoon'. Deze
typische eigenschap zit in de aard, in
de grond van 'het beestje' (letterlijk:
de persoon). "De aard van het
beestje" kan slaan op zowel een
negatieve als een positieve
eigenschap. Bv.: "Janine houdt een
lange relatie nooit vol, vreemdgaan zit
nou eenmaal in de aard van het
beestje."
Video (3:46):
Vreemdgaan zit in de aard
van het beestje

2. Ben je het eens met de stelling (naam) van de video hierboven. Waarom wel
of waarom niet?
1
Johan Goossens is cabaretier en leraar Nederlands
op een ROC. Hij heeft een show gemaakt; ‘Leer
mij de mensen kennen’. Hieronder een kort
fragment.

Goossens - Leer mij de mensen kennen -

Leerling met kanker (3:37).

LESDOELEN. Na afloop van deze module over

ethiek kan je geargumenteerd aangeven wat je wel
of niet menswaardig (ethisch verantwoord) vindt.
Bovendien kan je een theoretisch onderbouwde
analyse geven van een ethisch dilemma.
Daarnaast ben je (beter) in staat jouw mensbeeld (hoe zie jij de mens?) te
beschrijven en te verantwoorden.

Een mensbeeld omvat twee aspecten:

I. uitspraken over hoe de mens is en uitspraken;
II. over hoe hij/zij zou moeten zijn (de ethische kant van het mens-zijn).
Bijvoorbeeld: ‘De mens is (van nature) agressief, maar hij moet zijn agressie in
toom houden’. Of: ‘een mens is een seksueel wezen maar hij moet zich
beheersen (bv. niet vreemdgaan maar trouw zijn)’.

Omdat mensen verschillend denken, zijn er verschillende mensbeelden. Hoe je

de mens ziet, wordt voor een deel bepaald door de tijd, de groep of de
cultuur of religie waarin iemand opgroeit. Zo kun je spreken over ‘het
mensbeeld van de oude Grieken’, ‘het moderne mensbeeld in onze Westerse
wereld’ of ‘het islamitische mensbeeld’. Opvoeding speelt ook een rol bij hoe
je de mens ziet.

Hoofdstuk 7 t/m 15 behandelen verschillende aspecten, dimensies of

kenmerken van de mens. Ze gaan over vragen zoals; is de mens van nature
gewelddadig of egoïstisch? Of is de mens van nature ( vanaf zijn geboorte)
sociaal maar is hij (zij) door de maatschappij egoïstisch geworden? Wat voor
invloed heeft de evolutieleer, opvoeding, je leeftijdsgenoten en geloof op de
mens? Wat hebben vrijheid, verantwoordelijkheid en seksualiteit met je
mensbeeld te maken? Hoofdstuk 7
t/m 15 zijn vooral bedoeld voor
verdieping als aanvulling op de
eerste zes hoofdstukken over ethiek.

Gedurende de COVID-19 pandemie

waren (zijn) er veel ethische
vraagstukken. Vanwege schaarste
van medische hulpmiddelen moeten
er afwegingen gemaakt worden hoe
deze middelen in te zetten. Wie
komt het eerste aan de beurt om een coronatest of (later) een vaccin te
2
krijgen? Wie helpen we eerst als de IC vol ligt met patiënten en niet iedereen
geholpen kan worden? Wat doen we voor arme mensen of mensen die geen
zorgverzekering hebben?

3
En mensen die de voorschriften niet willen opvolgen en corona krijgen, moeten
die dan ook (later?) geholpen worden? Draag jij een mondkapje om andere
mensen (die je niet kent) te beschermen? En hoe kunnen we op menswaardige
manier met elkaar in gesprek blijven als we van inzicht verschillen?

Famke Louise op bezoek bij arts Diederik Gommers (2:21)

3. Zoek een artikel, een afbeelding of video over ethiek tijdens corona. Deel
deze link en zet er ( kort) bij wat jouw bron ( artikel, video of plaatje ) met
menswaardigheid te maken heeft.

4. Klik op de link hieronder en

lees het volgende artikel:
‘Gedrag tijdens corona:
'Nederlander past zich aan voor
naasten, Belg voor iedereen' (RTL
nieuws).

4A. Wat zegt dit artikel (in het

kort)?

4B. Ben je het eens met de

strekking van dit artikel (zie 4.A)?

4C. Wat (in hoeverre) heeft dit artikel (iets) met ethiek te maken?

4
5A. Kruis hieronder aan wat de mens volgens jou is (niet wat de mens hoort te
zijn). In de eerste regel betekent het linkerbolletje dat de mens helemaal vrij is,
in het midden zowel vrij als onvrij en het rechterbolletje helemaal onvrij. Het
tweede bolletje links is meestal vrij, het tweede bolletje rechts: meestal onvrij.
DE MENS IS:
Vrij 00000 Onvrij
Gemaakt door God 00000 Dier
Lichaam 00000 Ziel
Emotioneel 00000 Verstandelijk
Gelijk 00000 Ongelijk
Wreed 00000 Empathisch
Als een machine 00000 Een organisme
Natuur 00000 Cultuur
Liefde 00000 Lust
Lui 00000 Actief
Egocentrisch 00000 Sociaal
Individu 00000 Groepswezen
Ik 00000 Wij
Bewust 00000 Onbewust
Goed 00000 Slecht

5B. Schrijf een (of meer) aspecten op waarvan jij

denkt: zo zou de mens moeten zijn (zo behoort de
mens te zijn).

5C. Welke drie begrippen zijn voor jou het

belangrijkst en waarom?

5
6
Hoofdstuk 1. Ethiek en ethische optieken
Dit hoofdstuk bespreekt wat ethiek is en beschrijft
de leerdoelen van deze reader nog wat
uitgebreider. Ethiek is iets waar je allemaal, elk
dag, mee te maken hebt.

6. Wat voor rol speelt ethiek in het dagelijkse

leven? Met andere woorden: komt het vaak voor
dat we met ethiek te maken hebben? Oftewel; Is
de mens een moreel of ‘ethisch wezen’? Leg je
antwoord uit

Ethiek speelt ook een rol op school

zoals de volgende twee video’s laten
zien.

Hoefnagels: leerling liegt (6:55). Waar ethiek begint (1:30)

7. Wat hebben deze twee filmpjes met ethiek te maken?

Ethiek is nadenken over ons praktische leven: hoe dienen (moeten) we met
elkaar om te gaan? Wat is een zinvolle (betekenisvolle) levenswijze? Welke
zijn de belangrijkste waarden? Wat is juist en niet juist? Wat mag wel en wat
niet?

In het kort zou je kunnen zeggen: ‘Ethiek is nadenken over de moraal’. Met
moraal wordt bedoeld: het geheel van waarden en normen dat ons gedrag
(handelen) bepaalt.

7
8
8. Kijk een van de vier video’s hieronder.
Heeft een ‘social experiment’ met ethiek
te maken? Waarom wel of niet?

Bellen in de trein (3:30)

Video (Engelstalig): Blind Man

Honesty Test (4:33)

Hoe eerlijk zijn mensen? (€ 50)

(8:20)

Video (Engelstalig):
Social Phone Experiment (5:21)

Bij ethiek gaat het er om of

iemand menswaardig handelt,
of iemand zich menswaardig
gedraagt. In de video zie je het
verschil tussen een ethische en
onethische behandeling van twee
psychiatrische patiënten
(Annelies en Saskia).

Menswaardig (be)handelen –
Annelies en Saskia (2:34)

9. Wat versta jij onder ‘menswaardig handelen’ of je menswaardig gedragen?

Het Van Dale-woordenboek beschrijft het woord ‘menswaardig’ als: zoals de

waardigheid van de mens verlangt. Je kan het ook zo zeggen: menswaardig
betekent je met respect voor anderen gedragen. Het gedrag gaat dan meestal
om respect voor andere mensen. Maar menswaardig gedrag kan ook betekenen
respect hebben voor dieren en voor de natuur.
9
 Ethiek gaat het dus om
menswaardig gedrag. Dit
roept de vraag op: ‘Hoe
bepaal je wat goed en wat
slecht is?’

Links, en hieronder,
plaatjes uit de video ‘Hoe
bepaal ik wat goed en
slecht is?’

In de volgende video geven

mensen hun mening over
hoe ze bepalen wat goed en
wat kwaad, of slecht, is. We
kijken achtereenvolgens
naar de filosoof Peter
Singer, biologe Jane
Goodall, de zanger Stef Bos
en docente Anne
Vandenhoeck.

10. Kijk de video en

beantwoord de volgende
kijkvragen 10A t/m 10E.

Video: Hoe bepaal

ik wat goed is?
(3:34)

10A. Wat zijn volgens Peter Singer de uitgangspunten van ethiek?

10B. Wat is de gulden regel waar Jane Goodall het over heeft?

10C.Wat is ‘het kwaad’ volgens Stef Bos?

10
10D. Welke relaties zijn belangrijk volgens Anne Vandenhoeck?

10E. Welke uitspraak spreekt je het meeste aan? Waarom is dat?

11
Leerdoelen. Kort gezegd leren we in deze lessen over Ethiek wat er allemaal
meespeelt en belangrijk is bij het maken van keuzes tussen goed en kwaad.
Wat is menswaardig? Wat is juist en wat is fout? Om antwoord te kunnen
geven op deze vragen, denken we na over waarden en normen. Ook bekijken
we verschillende manieren (theorieën) om te kunnen oordelen over wat goed
en wat slecht is. We gebruiken deze theorieën om ethische keuzes te maken
bij morele dilemma’s. Morele dilemma’s gaan over situaties waarbij je een
moeilijke keuze moet maken. De keuze is moeilijk omdat belangrijke
waarden met elkaar botsen. Omdat ethiek gaat over het dagelijkse leven,
staan er enkele morele dilemma’s in deze reader waar jij ook mee te maken
kan krijgen.

OPTIEKEN

Een optiek is hoe je naar een situatie of gebeurtenis kijkt (denk aan een
opticien of optisch, wat met kijken te maken heeft). Een ander woord voor
optiek is benadering. Een economische of financiële optiek gaat vaak over
geld of winst, een juridische optiek gaat over (straf)recht, een medische optiek
gaat over gezondheid, een technische optiek gaat over techniek, etc.

In het Engels heet een ‘optiek’ een ‘viewpoint’.

De video Viewpoint (Engelstalig, 3:09)
laat zien dat je verschillend naar een
gebeurtenis kunt kijken.

Aan het begin van deze video zie je deze

krantenkop in de Los Angeles Tribune:
‘Amerikaanse officier van justitie Kelly Miller
klaagt een onderwereldbaas uit LA aan’ (to
indict = aanklagen). Het artikel is geschreven
door David Smith (man met bril in de filmpje). De vrouw in de video is Kelly
Miller.
12
11. Wie is de man met de revolver?
12. Vanuit welke optieken kun je naar dit filmpje kijken?

13
ETHISCHE OPTIEK

Bij een ethische optiek kijk je naar de menswaardigheid van een

bepaalde situatie of gebeurtenis. Het gaat erom dat je het ‘uiteindelijke
goede’ doet of moet doen. Het gaat er bij de ethische optiek om of het
gedrag, het motief (de reden achter het gedrag) van wat er gebeurt
menswaardig is. Je denkt na over of je iets goed of fout vindt. Je vraagt je
af; is het moreel (een ander woord voor ethisch) verantwoord? Is het goed
of slecht? Is het menswaardig?

Video (Engelstalig): Not what I expected (3:10)

13. De jongen (in het bovenstaande filmpje) die solliciteerde op de vacature

voor hip-hop-dansleraar wist niet (vandaar zijn uitspraak: ‘It is not what I
expected’) dat hij les moest geven aan lichamelijk gehandicapten. Wat vind je
van de ethische keuze die de jongen maakt? Waarom vind je dat ( en wat zou jij
doen)?

De woorden ‘goed’, ‘juist’, ‘fout’ en ‘slecht’ worden

vaak gebruikt om een ethisch oordeel te geven
(ethisch oordeel = zeggen wat jij goed of fout vindt ). De
woorden ‘goed’ en ‘fout’ worden ook vaak gebruikt om
iets te zeggen over gebeurtenissen of situaties die niets met ethiek te maken
hebben.
Als je zegt: ‘Antwoord 6 van de wiskunde toets
heb ik goed’ is dit geen ethische uitspraak. Dat
komt omdat het woordje ‘goed’ hier niets te
maken heeft met menswaardigheid. ‘Slecht’ in:
‘het wordt erg slecht weer morgen’ is ook niet
ethisch bedoeld.

14. Zoek een (lied)tekst waarin de woorden

‘goed’ en ‘fout’ voorkomen (bv. ‘Goed fout’ van

14
Ka). Citeer een zin, of meerdere zinnen, waarin deze worden voorkomen en leg
uit of ‘goed’ en/of ‘fout’ in deze zin(nen) iets met ethiek te maken hebben.
Lyrics Goed Fout

15
De woorden ‘goed’, ‘juist’, ‘fout’ en ‘slecht’ zijn pas ethisch als ze iets zeggen
over hoe je met andere mensen (of met dieren, de natuur) omgaat. Behandel je
andere mensen met respect? Is je gedrag, zijn je motieven, menswaardig?
Als het gaat over de natuur of dieren kan je ook over ethiek spreken. Het gaat
dan bijv. om respectvol en duurzaam gedrag. Een ethische uitspraak gaat vaak
over ‘hoe het zou moeten zijn’. Bijv.: Alle jongeren moeten tot en met hun 16 e
naar school kunnen gaan (i.p.v. in armoede kinderarbeid verrichten om te
overleven).

De zeven optieken (hierboven verticaal geschreven) zijn voorbeelden van optieken.

Er zijn veel meer optieken of benaderingen om een situatie of gedrag te bekijken of
te beschrijven. Enkele aanvullende optieken: politieke optiek, sport optiek,
educatieve optiek, duurzaamheidsoptiek en een onderzoeksoptiek.

15. Schrijf rechts de optiek(en) waar uitspraak A t/m H naar verwijst.

15A. De monteur heeft mijn scooter goed gerepareerd.

15B. Zijn er omstandigheden waaronder stelen gerechtvaardigd is?
15C. De operatie is goed verlopen. Ik had een goede dokter.
15D. Mijn leraar zei dat het niet goed genoeg was; ik heb een vijf.
15E. Is het juist om kinderverkrachters de doodstraf te geven?
15F. Frenkie de Jong speelde erg goed; twee goals en een assist.
15G. Is abortus goed of fout?
15H. Is martelen verkeerd als je een terrorist ondervraagt?

16A. Leg uit waarom de ethische optiek alle optieken ‘overkoepelt’ (zoals in de
afbeelding hierboven). Geef een voorbeeld om je antwoord te verduidelijken.

16B. Bedenk twee zinnen met één van de woorden ‘goed, fout, juist’ of
‘slecht’. Het woord ‘goed, fout, juist’ of ‘slecht’ moet niet ethisch bedoeld zijn.

16
16C. Bedenk twee zinnen met één van de woorden ‘goed, fout, juist’ of
‘slecht’. Het woord ‘goed, fout, juist’ of ‘slecht’ moet wel ethisch bedoeld zijn.

17
Mondkapjes en waarden

Er is veel
verwarring
over (het nut
van)
mondneus-
kapjes dragen
ter preventie
van Corona.

Trump zei in april nog: ‘I don’t think I’m going to

do it’.

Trump noemde het COVID-19 virus het ‘China virus’. Er is

zelfs een ‘China-mondkapje’ met de mond van Trump erop.
De Yale School of Medicine schreef: ‘Calling COVID-19 the
“Wuhan Virus” or “China Virus” is inacurate and xenophobic”
(xenofobisch: irrationele en/of obsessieve
angst voor vreemden, buitenlanders of
buitenlandse voorwerpen/zaken).

17A. Wat je over Trump’s uitspraak: ‘China virus’? Leg je antwoord uit.
17B. Om wat voor waarden gaat het bij de ‘mondkapjes discussie’?

18A.
Lees Mattheüs 22:36-40 (klik
hier) en scroll naar beneden tot
je regel (versnummer) 36 ziet.
Kijk de video hieronder. Welke
waarde staat hier centraal?
Waarom is dat?

Loving Your Neighbor

by Wearing a Mask
(2:16)

18B. Kijk de video hieronder.

18
Welke waarde wordt genoemd als reden voor het dragen van een mondkapje?
In hoeverre is deze waarde cultuurbepaald (gebonden aan een bepaalde
cultuur)?

Why I wear a Mask (4:22)

19
Hoofdstuk 2. Waarden, normen en deugden
In Nederland wordt veel gesproken over waarden en normen. In de politiek, op
scholen en bij sportverenigingen gaat het er vaak over. Soms wordt specifiek
gesproken over normen en waarden zoals in de video met Johan Cruijff
hieronder. Vaak ook gaat
het indirect over waarden
en normen zoals in de
populaire serie ‘De
luizenmoeder’ die gaat over
een juf op een basisschool.

19. Noem één norm en één

waarde waar Johan Cruijff in
de video over spreekt of
(indirect) naar verwijst.
Cruij ff over normen en waarden (1:08)

20. Over welke waarden en/of normen worden in de video

van de Luizenmoeder grappen gemaakt?
Video: De Luizenmoeder (1:17)

Waarden zijn belangrijk

in de ethiek. Maar wat
zijn waarden nu
precies?
En wat komt eerst; de waarde(n) of de norm(en)?

21. Wat is een waarde volgens jou? En wat komt ‘eerst’; de waarde of de
norm? Leg je antwoord uit.

Een waarde is iets wat je de moeite waard vindt om na te streven. Een

waarde is iets wat belangrijk/waardevol is en waarvoor je je best moet doen
om het in stand te houden. Waardevol gaat in dit geval niet over de
financiële waarde (hoe duur iets is) van een gebruiksvoorwerp (zoals een
iPhone). Bij ethiek is een waarde iets wat je belangrijk vindt en waarnaar je
streeft (je best voor doet). Waarden worden vaak omschreven in één woord.
Bekende waarden zijn: rechtvaardigheid, respect, gelijkheid, eerlijkheid,
vriendschap, gezondheid, solidariteit, vrijheid en tolerantie. Als je niet je best
doet om een waarde in stand te houden zal deze waarde verminderen. Denk
aan je gezondheid. Je moet je best doen om gezond te blijven ( goed eten,
slapen, geen drugs, etc.). Als je minder, of niets, doet om gezond te blijven
20dan gaat je gezondheid op een gegeven moment achteruit.
21
 Persoonlijke waardentest

Scan QR-code of klik: www.123test.nl/persoonlijke-waarden-test/

22A. Welke waarden komen er voor jou uit de test? Ben je het daar mee
eens? Waarom ben je het daar (niet) mee eens?

22B. Bij de uitslag van jouw persoonlijke waardentest staat de volgende tekst:
‘In je werk spelen waarden ook een belangrijke rol. Deze werkwaarden worden
vaak ook ___________ genoemd’. Wat is hier het missende woord?

22C. Waarom denk je dat het belangrijk is je eigen waarden te kennen?

23. Schrijf hieronder nog vijf waarden op die je belangrijk vindt

(gebruik eventueel de volgende site over morele oordeelsvorming:
www.kritischehouding.nl/2009/12/overzicht-positieve-waarden.html )

Normen zijn gedragsregels die ervoor zorgen dat een waarde in stand blijft. Zo
hoort bij de waarde eerlijkheid de norm niet liegen. Meestal gaan normen over
wat je moet doen (do’s) en wat je moet laten, wat je niet moet doen (don’ts).

Hieronder staan enkele waarden met daarnaast twee kolommen met normen.
24. Vul de kolommen in.

(gedrags)NORMEN
WAARDE
WEL DOEN NIET DOEN
waarheid liegen, misleiden,
A. eerlijkheid
spreken bedriegen

B. gezondheid

C. respect

D. vriendschap

E. vrijheid

F. veiligheid (bv. in het verkeer)

G. privacy (bv. op je computer)

H. leven

I. liefde

22
23
TIEN WOORDEN

De Tien Geboden zijn belangrijke leefregels of normen. Een gebod is iets

wat je moet doen. De Tien Geboden worden ook wel de decaloog of de Tien
Woorden genoemd omdat het niet allemaal geboden zijn. Het merendeel van
de Tien Woorden bestaat uit verboden (i.p.v. geboden). Je vindt deze
leefregels in het Bijbelboek Exodus, in hoofdstuk 20. God gaf deze leefregels,
via Mozes, aan de Israëlieten. Hieronder staan deze Tien Geboden, in korte
zinnen, op een rijtje.

I. Vereer geen andere goden. Vereer alleen mij (God).

II. Maak geen godenbeeld van een mens, of van een dier (maak geen afgod)
III. Spreek mijn naam niet zomaar uit, zonder nadenken (vloek niet).

IV. Vier de sabbat (rustdag) als een bijzondere dag waarop je niet mag werken.
Zes dagen mogen jullie werken maar de zevende dag is voor mij bestemd.

V. Heb respect voor je vader en je moeder.

VI. Vermoord niemand.
VII. Ga niet vreemd (wees niet ontrouw aan je man of vrouw).
VIII. Steel niet.
IX. Vertel bij de rechter geen leugens over iemand ( beschuldig niemand van wat
niet waar is).

X. Verlang niet naar iets dat van een ander is (wees niet jaloers).

25A. Hoeveel verboden zijn er en hoeveel geboden (wat je moet doen) zijn er?
Schrijf hieronder de nummers (zie hierboven) op van de geboden.

25B. Een leefregel of norm is er om een bepaalde waarde in stand te houden.

Schrijf een (of meer) waarde(n) op die de Tien Woorden in stand houden. Zet
erbij welke norm bij welke waarde hoort.

25C. De Bijbel in Gewone Taal verdeelt de Tien Woorden in twee groepen:

1. Regels over het vereren van God en 2. Regels over het omgaan met
anderen. Klik de link. Vanaf welke leefregel gaat het over de omgang met
andere mensen?

25D. Welke van de Tien Woorden vind je bruikbaar of nuttig? Waarom?

24
DEUGDEN

Deugden zijn goede menselijke (karakter)eigenschappen (zoals moed,

eerlijkheid en behulpzaamheid) die we waarderen.

Zoals we zagen, is eerlijkheid ook een waarde. Als Robin altijd eerlijk is
wordt eerlijkheid een karaktereigenschap van Robin. Door te oefenen, als
een gewoonte, om altijd eerlijk te zijn, heeft Robin van de waarde
‘eerlijkheid’ een deugd (karaktereigenschap) gemaakt. Mensen die Robin
kennen, zeggen dan: Robin deugt wel.

Als vroeger iemand iets ondeugends deed, werd hij of zij een deugniet

26. Schrijf drie

waarden (anders dan
hierboven genoemd) op
die ook een deugd
kunnen zijn.

27. De Griekse filosoof

Aristoteles zei dat de

25
deugd in het midden ligt (we komen hier later op terug). Wat denk je dat hij
hiermee bedoelde?
Foto: www.filosofie.nl/gulden-middenweg

26
Hoofdstuk 3. Ethische theorieën

Er zijn drie grote verschillende ethische

theorieën of visies:

I. De gevolgenethiek (met als variant

het utilisme);
II. De plichtsethiek, ook wel
beginselethiek genoemd (Immanuel
Kant)
III. De deugdethiek

Naast deze ethische visies zijn er ook nog

verschillende andere (kleinere) ethische
theorieën of visies. Een daarvan die we
bespreken is de situatie-ethiek.

Een ethische visie kan gebruikt worden om te bepalen hoe je naar een ethische
situatie kijkt. Ook kan het helpen je gedrag of de ethische keuzes die je maakt
te begrijpen. Ethische theorieën kunnen gebruikt worden bij een morele kwestie
of om een moreel standpunt
in te nemen. Ook bij ethische
dilemma’s spelen de ethische
visies een grote rol zoals we
nog zullen zien.

Voetbal, racisme en
antisemitisme
(Jodenhaat) (3:40)

Stelling: Voetbalsupporters
mogen discriminerende
leuzen roepen.

Eminem beledigt
vrouwen en homo’s
(2:44)

Stelling: Eminem mag

vrouwen en homo’s
beledigen.

27
28. Wat vind jij van bovenstaande twee stellingen? Waarom vind je dat?

28
Elementen van ethische situaties

We kunnen bij iedere ethische situatie drie elementen onderscheiden die

gebruikt worden als het belangrijkste kenmerk van de ethische theorieën die
we gaan bespreken. Het gaat om de antwoorden op de volgende vragen:

 Wie doet het?

 Wat wordt er gedaan?
 Wat zijn de gevolgen?

 Wie doet het?

Een vraag die we vaak stellen wanneer iemand op het punt staat iets te doen
waarvan we weten dat het slecht is om te doen is 'Wat voor persoon ben je
als je dat doet?' Wat we doen bepaalt ons karakter. Je kunt jezelf alleen moedig
noemen, wanneer je daadwerkelijk moedige dingen doet wanneer je voor een
uitdaging staat. Een van de dingen die we in het oog moeten houden wanneer
we naar een situatie kijken en willen bepalen hoe je moet handelen, is dus wat
de handeling zou betekenen voor je karakter. Aristoteles heeft een ethische
theorie ontwikkelt genaamd deugdethiek die kijkt naar deze vraag. Hij kijkt
naar het effect van handelingen op het karakter van de persoon.

 Wat wordt er gedaan?

Wanneer we de ethische status van een handeling willen bepalen, dan is het
logisch om eerst naar de handeling zelf te kijken. Liegen is fout, niet om de
persoon die je er pijn mee doet of omdat het je een leugenaar maakt, maar
omdat er in het liegen zelf iets zit wat fout is. Het is de handeling zelf die fout
is. Immanuel Kant heeft een ethische theorie ontwikkelt genaamd
plichtsethiek die kijkt naar deze vraag.

 Wat zijn de gevolgen?

We leven samen met andere mensen die de gevolgen ondervinden van de
dingen die we doen. Wanneer we iets doen, dan kunnen we hun leven, of zelfs
de maatschappij, veranderen. Bijvoorbeeld door een petitie te ondertekenen
kan het beleid van het kabinet veranderen. Of, meer persoonlijk, door iemand
moed in te spreken kan deze persoon zijn/haar faalangst overwinnen, slagen en
veel voor zichzelf en anderen betekenen. De keuzes die we maken door op de
een of andere manier te handelen kunnen een land of zelfs de wereld
verbeteren. Hoe klein je bijdrage daarin ook is. Een ethische theorie die kijkt
naar deze vraag is gevolgenethiek. Daar gaan we nu eerst naar kijken.

29
30
Paragraaf 3.1. Gevolgenethiek

Bij de gevolgenethiek kijk je alleen naar de gevolgen van je gedrag of van

een ethische beslissing. Je kiest voor wat de beste gevolgen of consequenties
heeft. Met andere woorden, als je een ethische keuze moet maken, kies je
voor datgene met het beste of meest positieve gevolg. Vandaar
gevolgenethiek.

Het utilisme is een vorm van gevolgenethiek. Iets nuttigs is positief.

Nuttigheid wordt gezien als een positief gevolg. Iets wat onnuttig of
nutteloos is, is negatief. Geluk of welzijn is positief. Lijden, onrecht en
armoede zijn negatief. Volgens het utilisme denkt je bij een morele keuze
aan de gevolgen en kies je wat het nuttigst is; wat het meeste geluk of
welzijn oplevert voor de meeste mensen.

De gevolgenethiek je kan helpen een morele keuze te maken. Een morele

keuze is een keuze tussen wat goed en wat minder goed of fout is. We leggen
dit uit aan de hand van een voorbeeld van een moreel dilemma
(waardenconflict).

TREINDILEMMA

29. Stel je voor dat je

de machinist bent
van een trein die heel
hard over een spoor
rijdt. Op het spoor
liggen vijf mensen
vastgebonden. Als je
met jouw trein
rechtdoor blijft rijden
zullen deze vijf
mensen doodgaan.
Remmen gaat niet
meer. Je rijdt daarvoor
te hard. Plotseling zie
je dat je, net vóór die vijf mensen, een afslag kunt nemen. Iets voorbij deze
afslag ligt er echter één persoon op de rails vastgebonden. Je moet kiezen; blijf
je rechtdoor rijden waarbij je vijf mensen overrijdt of neem je de afslag waarbij
je (als machinist) één persoon overrijdt?

29A. Wat kies je en waarom?

31
29B. Welke ethische visie is van toepassing bij jouw antwoord op 29A? Leg uit
waarom dat zo is.

32
 30. Nu een soortgelijke
situatie.
Alleen ben je nu niet de
machinist maar een
voorbijganger die een
wissel ziet. Je kunt aan
een hendel trekken
zodat de trein het
zijspoor neemt, waar
maar één persoon op
het spoor ligt
vastgebonden.

30A. Wat doe je? Haal je (als voorbijganger) de hendel over of niet? Waarom
wel of niet?

30B. Welke ethische visie is van toepassing bij jouw antwoord op 30A? Leg uit
waarom dat zo is.

31. Nog een

voorbeeld. De situatie
is nu weer iets anders.
Opnieuw komt er een
trein aangereden en er
liggen weer vijf mensen
vastgebonden op het
spoor, maar dit keer is
er maar één spoor. Jij
staat op een brug.
Naast jou staat een
hele dikke man. Als je
de dikke man een duw geeft zal deze man voor de trein op de grond vallen. De
trein zal stoppen en de vijf mensen zijn gered, maar die ene (dikke) man gaat
dood.

31A. Zou je de dikke man duwen? Waarom wel/niet?

31B. Welke ethische visie is van toepassing bij jouw antwoord op 31A? Leg uit
waarom dat zo is.

32. In alle drie de gevallen (bij 29, 30 en 31) gaat het om één mensenleven
versus vijf mensenlevens. Waarom kunnen de antwoorden bij vraag 30 en 31
dan toch anders zijn dan bij 29?

33A. Als jij, of iemands anders, bij vraag 29 geantwoord had dat je als
machinist ervoor zou kiezen weg te sturen, om zo één persoon te overrijden in
plaats van vijf, zou dit dan nog steeds van toepassing zijn als die ene persoon
(die overreden zou worden) een goede vriend(in) van je is?

33
33B. Wat zegt je antwoord bij 33A over ethiek en/of over ethische theorieën?
Zie eventueel: Wat is goed in onze samenleving?

34
 Plichts- en
gevolgenethiek
(treindilemma)
(5:15)

Deze video over de

gevolgenethiek en
plichtsethiek legt uit
waarom je in
vergelijkbare situaties (zoals het treindilemma) toch anders handelt (gedraagt).

34. Kijk (nogmaals) de laatste video en leg, in je eigen woorden, uit wat het
verschil is tussen de gevolgenethiek en de plichtsethiek.

Dit treindilemma is een veelgebruikte illustratie bij het bespreken van ethische
theorieën. Zoals in een presentatie van Michael Sandel van Harvard University.

What is the Right Thing to Do? (Sandel, Harvard) (54:56)

35
De student rechts komt met een slimme opmerking ( 12:30 in de video) waarop
Michael Sandel alleen maar kan zeggen: ‘That is a pretty good idea… that is
great idea… except for the fact that yiou just wrecked the philosophical point’.

36
Paragraaf 3.2. Plichtsethiek (beginselethiek)
Bij plichtsethiek gaat het er om wat je zelf als je plicht ziet. Wat vind jij dat er
wel of niet gedaan moet worden? Hierbij speelt ook je geweten een rol. Bij het
ethische dilemma van de trein werd de vraag gesteld of je dikke man een duw
zou geven om vijf andere mensen te redden. Volgens de gevolgenethiek zou je
deze dikke man duwen omdat één dode man minder erg is dan vijf doden.

Bij de plichtsethiek maak je een verschil tussen iets doen en iets niet doen, iets
nalaten (in dit geval: niet duwen). Als je de dikke man duwt dan ben jij direct
verantwoordelijk want je doet iets ( je duwt). Dat de trein over vijf mensen rijdt
is niet jouw directe verantwoordelijkheid want je doet niets.

In tegenstelling tot het utilisme ( meeste geluk/welzijn voor de meeste

mensen) gaat het bij de plichtsethiek niet om het gevolg van je handelen.

De plichtsethiek gaat om het doen van wat jij vindt dat jouw plicht is. Het
gaat om je intentie, om je goede bedoelingen. Als je vindt dat het je
plicht is om niet te doden, dan zal je dus de dikke man niet duwen. Als
anderen daar anders over denken is dat niet jouw verantwoordelijkheid.

Plichtsethiek wordt ook wel beginselethiek genoemd. Een beginsel is dan

een uitgangspunt, een waarde of principe waar je altijd aan vast wil
houden. Denk bijvoorbeeld aan ‘legaliteit’; je wil dan altijd doen wat
volgens de wet toegestaan of verplicht is. Of als arts wil je in beginsel, altijd
eerst, een patiënt helpen die het meeste behoefte heeft aan medische zorg.

De filosoof Immanuel Kant was een voorstander van de plichtsethiek. Kant

zegt dat je kunt weten wat je plicht is door jezelf de vraag te stellen of je zou
willen dat jouw manier van handelen een algemene wet wordt. Een algemene
wet is een wet die overal voor iedereen geldt..

37
Kant – Durf te denken (2:55)

38
Een voorbeeld van een algemene wet
Stel; je hebt grote financiële problemen en snel geld nodig. Je wilt dit geld van
iemand lenen terwijl je zeker weet dat je hem nooit terug kunt betalen.
Tegelijkertijd weet je dat niemand jou iets leent zonder de belofte van
terugbetaling. Wat doe je?
A. Ik leen het geld gewoon en lieg dat ik het wel terug kan betalen.
B. Ik leen geen geld.
C. Ik vraag om geld, maar zeg vooraf eerlijk dat ik het niet terug kan betalen.

Kant zou bij deze vraag antwoord C invullen. Hij stelt dat antwoord A wel een
aantrekkelijke optie lijkt, maar dat niet is. Als je puur op je eigen gewin uit
bent, kun je een belofte van terugbetaling maken zonder hem na te komen. Op
die manier los je je financiële problemen schijnbaar handig op. Volgens Kant is
dit echter een slechte handeling. Stel je namelijk eens voor dat iedereen
hetzelfde zou doen in deze situatie. Dan wordt het zinloos om nog iets te
beloven, want niemand komt zijn belofte na. En dat is iets wat je niet kan
willen. Je manier van handelen is onethisch als je er geen algemene wet van
kan maken. Iedereen wil graag dat je geleend geld terugbetaalt, dus is het je
plicht om dat te doen. Dit voorbeeld toont Kants ethiek, zijn leer van goed en
kwaad, in een notendop.

Extra (kolderieke) video: Categorisch imperatief (wat ‘moet’) (3:42)

39
40
Vooruitlopend op
hoofdstuk 5 (over
morele dilemma’s)
bekijken we een
fictieve situatie
waarbij een piloot
moet kiezen tussen
twee verschrikkelijke
keuzes.

Terror – Ihr Urteil.

Mag iemand (een piloot) doelbewust meer dan honderd mensen de dood in
jagen, als hij daarmee tienduizenden mensen het leven redt? In een bijzonder
tv-experiment werd die vraag aan het Duitse televisiepubliek voorgelegd, in het
rechtbankdrama Terror – Ihr Urteil (‘Terreur, uw oordeel’). De kijkers mochten
een uitspraak doen.

DWDD Moreel dilemma piloot, Terror – Ihr Urteil (8:05)

Het is een klassiek moreel dilemma, ook voor onze tijd met zoveel terrorisme.
De film (ook op TV in Zwitserland en Oostenrijk ), draait om het fictieve geval van
een piloot van de Duitse luchtmacht. Deze majoor Lars Koch staat terecht
omdat hij een door terroristen gekaapt passagiersvliegtuig uit de lucht heeft
geschoten, om te voorkomen dat het zich te pletter zou vliegen op een vol
voetbalstadion.

35A. Moet deze piloot Lars Koch worden veroordeeld voor moord op de 164
inzittenden van het toestel? Of verdient deze piloot vrijspraak, omdat hij
(wellicht) de levens van 70.000 voetbalfans heeft gered?

35B. Welke ethische theorie is van toepassing op jouw antwoord bij vraag
35A? Leg je antwoord uit.

41
Helemaal theoretisch is deze kwestie niet. Op 11 september 2001 gaf de
Amerikaanse vicepresident Cheney opdracht een gekaapt passagiersvliegtuig,
op weg was naar Washington, uit de lucht te schieten. Het bevel kwam
uiteindelijk niet terecht bij de gevechtspiloten. En in 2014 gaf de Russische
president Poetin een soortgelijke opdracht waarbij het ging om 110 mensen in
een vliegtuig versus 40.000 aanwezigen bij de opening van de Olympische
Winterspelen in Sotsji.1

Putin; I gave Orders To Stop Passenger Plane (1:04)

Terror – Ihr Urteil.

Weekblad Die Zeit veroordeelt de opzet van het tv-experiment ‘Terror – Ihr
Urteil’ waarbij ‘het gezondemensenverstand’ boven de Grondwet wordt
geplaatst. Het is een soort referendum, met alleen de keuze tussen schuldig en
onschuldig, Koch is moordenaar of held, klaagt de krant. Een genuanceerdere
uitkomst, bijvoorbeeld hem schuldig verklaren om de Grondwet2 te
respecteren, maar hem een lage straf geven om toch respect te tonen voor de
verantwoordelijkheid die hij op zich nam, staat de kijkers niet ter beschikking
(zie eventueel dit artikel in het NRC Handelsblad).

Video: DWDD Moreel dilemma piloot, Terror – Ihr Urteil (8:05)

De uitslag van het Duitse, Oostenrijkse en Zwitserse kijkerspubliek

staat op (QR-code rechts):
www.daserste.de/unterhaltung/film/terror-ihr-urteil/voting/
index.html

36. Wat valt op als je de percentages van de uitslag ‘schuldig’ en ‘onschuldig’

van deze drie landen met elkaar vergelijkt?
1
https://nos.nl/artikel/2221923-dat-poetin-biecht-over-neerhalen-vliegtuig-past-in-verkiezingstijd.html
2
Artikel 1 van de Duitse Grondwet zegt: “De waardigheid van de mens is onaantastbaar.
Haar te respecteren en beschermen is de plicht van elke staatsmacht.”
42
43
Paragraaf 3.3. Deugdethiek
De derde grote ethische theorie of
visie is de deugdethiek. De
deugdethiek is fundamenteel
(wezenlijk) anders dan de eerste twee
ethische theorieën (de gevolgenethiek
en de plichtsethiek).

Bij de gevolgen- en plichtsethiek gaat

het er om wat je doet, of zou moeten
doen. Bij de deugdethiek gaat het er
om wat voor mens je wil zijn.

37. Onder het plaatje rechts staat:

‘Je bent eerlijk en oprecht’. Waarom heeft dit met deugdethiek te maken?

38A. Hoe kan een waarde een deugd worden?

38B. Geef een voorbeeld van een waarde die een deugd is geworden.

Een deugd is een houding, een deel van iemands karakter. Als je één keer een
moedige keuze maakt ben je nog niet gelijk een moedig mens. Pas als je je
altijd inspant om moedig of dapper te leven, word je na verloop van tijd een
moedig persoon. Door de waarde ‘moed’ altijd te blijven oefenen (toepassen)
in je leven, wordt het een deugd. Je bent dan dapper. Bij deugdethiek gaat het
dus om wat je wil zijn.

Weten wat voor persoon je wil zijn, maakt het makkelijker om keuzes te
maken. Roy Disney, een neef van Walt Disney, zei: “When your values are
clear to you, making decisions becomes easier”. Dit kun je als volgt vertalen:
“Als je weet wat jouw waarden zijn, wordt beslissingen maken gemakkelijker”.

39. Ben je het eens met de uitspraak van Roy Disney? Waarom wel/niet?
40. Geef een voorbeeld van een deugd (die jij belangrijk vindt).

Een deugd is niet een losse handeling, maar een

houding (in het Engels: een ‘attitude’). Een houding
omvat veel meer dan je gedrag. Een houding bepaalt
bijvoorbeeld ook de manier hoe je dingen ziet, wat je
mening is en hoe je op situaties reageert. Als je
bijvoorbeeld geduldig van aard bent, dan zul je
minder snel geërgerd zijn als je computer langzaam opstart, dan wanneer je
ongeduldig bent. Wie een rechtvaardig mens is, zal gevoeliger zijn voor
situaties van onrecht dan iemand bij wie de deugd van de rechtvaardigheid
minder ontwikkeld is.

Als een deugd een houding is, dan zegt dat ook iets over de manier waarop
zo’n houding tot stand komt. Een deugd ontwikkel je niet van het ene op het

44
andere moment. Dat vergt geleidelijke vorming. Je kunt ook groeien in een
bepaalde deugd. Wie nog moeite moet doen om bijvoorbeeld geduldig te zijn,
weet dat hij de deugd van het geduld nog niet (helemaal) heeft.

45
Hoe weet je nu wat een goede houding is? Als je de gewoonte hebt ontwikkeld
om te veel te eten, dan is dat wel een houding, maar geen deugd. We noemen
deze gewoonte juist een ondeugd. In de middeleeuwen sprak men van de
ondeugd of hoofdzonde van de gulzigheid. Zo zijn er meer ondeugden te
noemen, zoals ijdelheid, gierigheid, traagheid, lust, jaloezie, wraakzucht en
hoogmoed. Denk bij een ondeugd aan iets wat als ondeugend beschouwd
wordt, of aan de uitspraak: ‘hij deugt voor geen meter’ of ‘dat deugt van geen
kant’.

Er is een belangrijke vuistregel om te bepalen wat een deugd is. Volgens de

deugdethiek moet je steeds het midden zoeken tussen twee uitersten. Het
spreekwoord ‘de deugd ligt in het midden’ verwijst naar dat principe. Het
midden bepaalt de juiste maat tussen te veel en te weinig, te kort en te lang, te
vroeg en te laat.

Voorbeelden van deugden staan op: www.corvanderleest.nl/wp-

content/uploads/2015/01/CvdL-Deugden.pdf.

41. Kies twee van de zestien deugden op de site die je

aanspreken. Hoe oefen je deze deugden? Hoe kunnen deze
deugden deel van je karakter of persoonlijkheid worden?

De filosoof Aristoteles (384-322

v.Chr.) heeft diep nagedacht over
deugden. Volgens Aristoteles ligt de
deugd in het midden zoals
onderstaande video laat zien.

Aristoteles, Durf te denken

(2:33)

46
Volgens Aristoteles is de deugd ‘moed’ het midden tussen roekeloosheid ( teveel
moed) en lafheid (te weinig moed).

47
Julie Moss, Ironman trilathon.
Julie Moss deed in 1982 mee met
het wereldkampioenschap Ironman
Triathlon in Hawaï (180 kilometer
fietsen, gevolgd door 3,86 km
zwemmen met als laatste onderdeel
42,2 km hardlopen). De
drieëntwintigjarige studente Julie
was niet professioneel getraind.
Toch gaat ze lange tijd, totaal
onverwacht, aan de leiding. Maar
dan, een paar honderd meter voor
de finish, valt ze. Ze gaat door haar
knieën. Het ziet er niet zo fris uit
want ze heeft geen controle meer
over haar darmen. Ze staat weer op
maar is totaal uitgeput en valt weer.
Het laatste stuk legt ze kruipend
af. Terwijl de Tv-camera’s draaien,
wordt Julie vlak voor de finish
ingehaald door de atlete die op de
tweede plaats lag. Als Julie over de
finishlijn kruipt, valt ze flauw.

De sportverslaggever Jim McKay van

ABC Sports zei in zijn commentaar: "heroic...one of the greatest moments in the
history of televised sports" (heldhaftig… een van de grootste momenten in de
geschiedenis van sport op TV). Dr. Gilbert Lang, chirurg in het Roseville Community
Hospital en zelf een langeafstandsloper, noemde het gedrag van Julie: "Stupid–
Very near fatal" (Stom, bijna dodelijk).

Julie Moss, Ironman (2:54)

42. De video geeft de indruk dat wat Julie

deed, moedig en groots was. Ben je het
eens met Jim McKay (van ABC Sports) of
met Dr. Gilbert Lang? Waarom?
43. Is ‘heldhaftig’ (zoals Jim McKay zei) in
dit geval een deugd? Waarom wel/niet?

Dick & Rick Hoyt (6:39)

44. Wat is een waarde/deugd in de video

van Dick & Rick Hoyt?

48
Enkele quotes over deugdethiek en deugden:
Albert Einstein zei: Tracht (probeer) niet een man van succes te zijn, maar
probeer liever een man van waarde te zijn.

Koning Salomo schreef (omstreeks 950 voor Christus ): ‘Kies het juiste midden.
Wie eerbied voor God heeft, vindt de juiste middenweg’ (Prediker 7:18, BGT).

Belangrijke christelijke deugden zijn geloof, hoop en liefde waarvan volgens de

apostel Paulus, de liefde het belangrijkste is ( 1 Korintïers 13:13).

45. Welke quote(s) hierboven doet denken aan deugdethiek?

46. Vul in de tabel (op je Antwoordenblad) de deugd of ondeugd(en) in. De
deugd ligt in het midden, te weinig of te veel van deze deugd is een ondeugd.

DEUGD
TE WEINIG (ondeugd) TE VEEL (ondeugd)
(het juiste midden)

lafheid dapperheid of moed roekeloosheid

vrijgevigheid

geduld

bescheidenheid of
matigheid

stugheid, lompheid vleierij, slijmen

respect

tolerantie

verantwoordelijkheid

47. Bedenk zelf nog twee deugden

met voor iedere deugd twee
ondeugden.

49
Paragraaf 3.4. Situatie-ethiek

In de jaren na de WOII was er een

hernieuwde zoektocht naar moraal en
ethiek. Begrijpelijkerwijs vonden
bepaalde mensen en groepen (bv.
binnen de hippiecultuur) dat regels en
plicht minder bepalend moesten zijn.

Joseph Fletcher (1905-1991) was een

Amerikaanse professor en priester (die zichzelf later in zijn leven atheïst
noemde). Hij werkte in de tijd waarin de hippiecultuur opkwam. Fletcher’s boek
‘Situation Ethics: The New Morality’ werd in 1966 gepubliceerd. In dit boek
zoekt Fletcher een ‘soort middenpositie’ tussen streng de regels volgen
(wetticisme) en een wetteloze ethiek (antinomianisme). Zo introduceerde
Fletcher de situatie-ethiek, of het situationisme.

Situationisme stelt, volgens Fletcher, dat beslissingen genomen zouden moeten

worden op basis van de omstandigheden of de situatie, niet op basis van een
onveranderlijke morele wet. De enige absolute waarde is liefde. Liefde zou
het motief voor elke beslissing moeten zijn. Zolang liefde je doel is,
rechtvaardigt het doel de middelen. Rechtvaardigheid wordt niet in de letter
van de wet gevonden, maar in de verspreiding van liefde. Fletcher baseerde
zijn ethiek op de NT-Bijbeltekst: ‘God is liefde’ (1 Joh.4:8). Bron: situationisme.

Situation Ethics – Fletcher (2:12)

Situation Ethics wordt als volgt omschreven:

Teleological = teleologisch,
Klik en lees: teleologische ethiek
Relativist = relativistisch,
Klik en lees: moreel relativisme
Consequentialist = consequentialistisch,
Klik en lees: consequentialisme

48A. Leg in het kort, in eigen woorden, uit wat de situatie-ethiek volgens
bovenstaande video inhoudt.
50
48B. Op welke van de drie ethische visies (zoals beschreven in par. 3.1 t/m
3.3) lijkt de situatie-ethiek (enigszins). Waarom is dat zo?

51
Hieronder nog drie extra (Engelstalige) video’s over situatie-ethiek.

Situation Ethics (4:15)

Situtation Ethics: 4 working Principles (4:36)
An Intro to Situation Ethics (3:22)

LIEFDE

Love Take Action Commercial (1:00)

Het belangrijkste uit de situatie-ethiek is liefde. Maar wat is liefde? Volgens de

oude Grieken waren er veel vormen van liefde. De liefdes uit de commercial-
video hierboven zijn: Phileo, Storge, Eros en Agape. Vrij vertaald:
vriendschap, genegenheid tussen familieleden, seksuele liefde en de
onvoorwaardelijke liefde. Agape is onvoorwaardelijke (naasten)liefde van het
geven zonder iets terug te verwachten. De bekende auteur C.S. Lewis schreef
het boek ‘The Four Loves’, in het Nederlands uitgegeven als ‘De vier liefdes’. In
dit boek beschrijft Lewis hoe genade de basis is voor alle soorten liefde.

Het woord ‘genade’ is afkomstig van het Griekse woord ‘charis’ wat volgens de
Lewis de bron is van alle vormen van liefde. Vanuit Lewis’ christelijke
wereldbeeld, doet deze liefde denken aan de quote; ‘God is liefde.’ (1 Joh.
4:16).

Ethiek gaat over wat

menswaardig is.
Toegepaste ethiek gaat over
wat praktisch is. Liefde
geven, is vooral praktisch.
Bijvoorbeeld door gratis
medische zorg te geven aan
de (aller)armsten zoals de
organisatie Mercy Ships
doet.

Liefde is… (2:25)

52
 Waarom Mercy Ships bestaat (2:53)

53
De situatie-ethiek wordt in verband gebracht met het christelijke geloof.
Hieronder een verhaal en video waarin de vraag is; wat moeten we doen met
een vrouw die betrapt is op overspel ( vreemdgaan)? Moet de Wet gevolgd
worden in deze situatie? De religieuze leiders brengen deze vrouw naar Jezus.
Volgens de Joodse Wet (de Wet van Mozes, dit is de Thora) moest deze vrouw
gestenigd worden (stenigen = net zolang met stenen gooien tot de dood erop
volgt).

Jezus en de overspelige vrouw (Johannes 8:1-11) (3:16)

Uit dit verhaal over de overspelige vrouw kan je zien dat mensen erg belangrijk
zijn voor Jezus. Een mensenleven is waardevol. Meer dan het volgen van een
religieuze wet. Jezus liet zien dat God genadig is. Dit verhaal komt uit het
Bijbelboek Johannes, hoofdstuk 8 (Joh. 8:1-11).

49. Heeft bovenstaande verhaal met situatie-ethiek te maken? Waarom?

Hoofdstuk 4. Religie en ethiek

Religie heeft invloed op het nadenken over ethiek. Godsdiensten hebben veel te
zeggen over moreel handelen. Het ligt voor de hand dat we bij LeVo, vanuit de
religieuze optiek, aandacht besteden aan de invloed van religie op ethiek.
Het morele argument
‘Als God niet bestaat, is alles geoorloofd,’ zei de schrijver Dostojevski. Als er geen
opperwezen is dat oordeelt na je dood, waarom zou je dan goed doen? Toch willen
zowel gelovige als ongelovige mensen vaak het goede doen. Kennelijk vinden
mensen bepaalde zaken ‘goed’ of ‘slecht’, hoewel
ze het er bijna nooit helemaal over eens zijn wat
dan goed en slecht is. Als je de leefregels
‘vermoord niemand’ of ‘respecteer je ouders’ van
de Tien Geboden ‘goed’ noemt, komt dit dan omdat
deze leefregels van God komen? Deze vraag heeft
met de definitie van ‘goed’ te maken. Hoe weet je
wat ‘goed’ is? De volgende video gaat over de
verhouding tussen God en ‘goed’.
54
 Moral Argument (5:01)
Can You Be Good Without God?

55
 Het morele argument is een
zogenaamd ‘godsbewijs’ en
komt verder ter sprake in de
module ‘Geloof, wetenschap
en filosofie’. Voor deze
module over ethiek is de
vraag van belang; hoe
bepalen we of iets goed is?

50. Hoe bepalen we, hoe

bepaal jij, of iets ‘goed’ is?
51. Waarom denk je dat
religieuze mensen geloven
dat God en/of religie
(mede)bepalen wat goed is?

52. Wat denk jij over God en ethiek ( vind je het bv. begrijpelijk dat gelovigen bij
hun morele keuzes aan God of aan hun religieuze waarden en normen denken)?

Morality - Did We Evolve To Believe In God (short) (4:02)

53. Wat denk jij van de uitspraak: ‘The thinking goes that if we believe we are
being watched and judged we all benefit’ (in video bij 2:58) in relatie tot
moraliteit en religie?

De video hieronder toont, vanuit islamitisch perspectief, de relatie tussen geloof

en moraliteit.

Morality as in why you need religion in your life (5:58)

56
57
Meer (Engelstalige) video’s over ethiek en God staan hieronder.

Can’t There Be Morality Without God (1:59)

Moral Values and Atheism - Proof for God (8:41)

Why are you so afraid of subjective moral reasoning (4:56)

De discussie over (het bestaan van) God en ethiek brengt ons bij een mensbeeld
waarbij de mens gezien wordt als vrij en verantwoordelijk.

De mens; een vrij en moreel wezen

De filosoof Sartre zei dat de mens vrij en verantwoordelijk is. Zoals we gezien,
sluit dit aan bij een Bijbels mensbeeld ( Imago Dei). Het Bijbelverhaal over
Adam en Eva vertelt en hoe zij aten van de ‘Boom van kennis van goed en
kwaad’. Hieronder staat een filmpje waarin op creatieve manier uitgelegd
wordt dat, volgens de Bijbel, Adam en Eva ‘mensen van goed en kwaad’ waren.

Adam en Eva, mensen van goed en kwaad. (8:12)

58
59
Bijbels mensbeeld
De video hieronder vertelt wat er gebeurde nadat God de mens had gemaakt
en geeft een indruk van een Bijbels mensbeeld (‘Imago Dei’, zie bijlage A). De
mens is waardevol en goed gemaakt maar heeft ook negatieve
karaktereigenschappen. De Bijbel schets een realistisch mensbeeld. Veel mensen
worden omschreven met hun goede maar ook met hun slechte kanten.

Uit het verhaal over Adam en Eva die eten van de boom kan je opmaken dat de
mens een vrije wil heeft. De mens kan zelf kiezen voor het goede of het kwade.
Mensen zijn dus morele wezens. De mens is zelf verantwoordelijk voor zijn, of
haar, keuzes en zijn of haar eigen leven.

Genesi s deel 1 (Nederlands ondertiteld) (5:26)

Genes is deel 1 (Nederlands gesproken) (5:05)
Bron: https://bibleproject.com

60
54. Kijk de video hierboven. Wat heeft het verhaal van Adam en Eva (zie
Genesis 2 en Genesis 3) met ethiek te maken?

61
‘Most’, in het Nederlands
uitgegeven als 'De brug' (‘Most’
is Tsjechisch voor ‘brug’) is een
film (33 min.) die het verhaal
vertelt van een bruggenwachter
en zijn jonge zoon Lado. Zij
proberen een rampzalig
treinongeluk te voorkomen. De
treinreizigers weten niet dat ze
afsnellen op een openstaande
brug. Een wanhopige jonge
vrouw (met rode muts) is
getuige van een daad van
opoffering, die haar leven voor
altijd verandert.

De brug, samen-
vatting van de film
"Most" (4:57)

De film ‘De Brug’ sluit aan bij de

bruganalogie uit het
treindilemma dat besproken is
in paragraaf 3.1.

De YouTube-versie van ‘De brug’

eindigt met de Bijbeltekst (Joh.
3:16): ‘Want God heeft zoveel
liefde voor de wereld, dat Hij
Zijn enige Zoon heeft gegeven;
zodat iedereen die in Hem
gelooft, niet verloren gaat maar
eeuwig leven heeft.’

Religieus perspectief
‘De Brug’ verwijst naar
een ander groot offer van
liefde en hoop. De
bruggen-wachter in de
film is een verwijzing naar
God als een ‘hemelse
Vader’. Het zoontje Lado
verwijst naar Jezus; de
Zoon van God. De
openstaande brug staat
symbool voor de fouten
(zonden) van mensen waardoor er afstand is ontstaan tussen God en de mens.
Lado’s dood kun je vergelijken met Jezus’ kruisdood op Goede Vrijdag. Zoals de

62
bruggenwachter geeft God zijn zoon op om de afstand te overbruggen.
Hierdoor wordt een brug geslagen (het ‘goed gemaakt’) tussen God en de
mensen die gered worden.

63
Verschillen De film ‘De brug’ verschilt ook van het Bijbelverhaal. In de film
gebeurt er een ongeluk; de trein komt te vroeg en Lado valt. De
bruggenwachter moet noodgedwongen een keuze maken. In de Bijbel was er
geen sprake van een ongeluk of gedwongen actie. God stuurde vrijwillig zijn
Zoon Jezus naar de wereld om de mensen te redden. Wat de bruggenwachter
overkomt, is zielig en verdrietig; zijn zoontje
Lado is dood. Het goede nieuws is dat Jezus na
zijn dood weer levend werd. Zoals in de film
geeft de dood van één mens voor veel mensen
hoop en nieuw leven.

Rap, Jesus Christ The Bridge (4:14)

Vergeving
Dé waarde bij de situatie-ethiek is liefde. Iemand vergeven is, bij een bijbels
mensbeeld, ook een vorm van liefde. Vergeven is moeilijk. Zo ook voor Corrie
ten Boom die, samen met haar zus, tijdens WOII in een Duits concentratiekamp
zat. Na de oorlog ontmoette Corrie de kampcommandant die haar zus zo slecht
behandeld had dat zij overleden was. Deze man vroeg Corrie om vergeving.
Corrie kon dit niet vanuit zichzelf maar haar geloof in God gaf haar de kracht
om deze man wél te vergeven.

Corrie ten Boom over vergeving (2:21)

Flourine en Maryouma (Maryam) waren (in 2014) gevlucht voor de

terreurgroep IS (Islamitische Staat). Ze woonden in een warenhuis in Erbil in
Irak. Maryam vertelde de reporter hoe ze kracht vond in haar geloof om te
vergeven.

Interview met Maryam (Erbil, Irak) (3:03)

64
65
Religie, ethiek en samenleven

In onze samenleving is er regelmatig een discussie over godsdienst, religie

en moreel handelen. Denk bijvoorbeeld aan de discussies over abortus,
euthanasie, homoseksualiteit en het dragen van religieuze kleiding. Wat gezien
wordt als ‘goed’, ‘niet goed’ of zelfs ‘onderdrukkend’ kan erg verschillen per
religie, cultuur of denkwijze.

55. Is er (zo ja, in hoeverre) in

bovenstaande cartoon sprake van
machts-uitoefening of onderdrukking
vanuit een door mannen gedomineerde
cultuur?

Klik: ‘Slob krabbelt terug: verklaringen

die homoseksuele identiteit afwijzen gaan
te ver’ voor een recente discussie over religie en homoseksualiteit.
Onderwijsminister Slob (Hart van Nederland)

Waarom doen
gelovigen zo
moeilijk (vasten)?
(4:52)

56. Kijk de video hierboven

en beantwoord de
bovenstaande vraag (titel v/d
video). Ga daarbij ook ‘in de
schoenen’ van een gelovige
te staan (d.w.z. het vanuit een
gelovig perspectief te
bekijken).
66
Religie, ethiek en gezondheidzorg

Culturele en religieuze aspecten in de zorg (2:36)

In de Islamitische ethiek zien moslims Mohammed als voorbeeld van een

goed mens. Voor moslims is Mohammed hét voorbeeld wat iedereen zou
moeten nabootsen. Naast enkele algemene deugden vormen de "Vijf Zuilen "
de kern van de Islamitische ethiek. Het laatste oordeel, waarbij iedereen
geoordeeld wordt op grond van zijn daden, motiveert moslims om zich ethisch
te gedragen (bron).

Mensen die werken in de gezondheidszorg ontmoeten vaak patiënten met

een moraal die gebaseerd is op religieuze waarden en normen. Zo zijn er
moslims die bezwaren maken tegen het toedienen van grote hoeveelheden
morfine omdat de gelovige dan niet meer helder voor Allah kan verschijnen
(bron: Trouw).

57. Beschrijf enkele culturele en/of religieuze normen en/of waarden ( bv. uit de
video) waar zorgverleners (bv. verpleegkundigen) mee te maken krijgen.

Sommige moslims willen alleen

door een mannelijke (of juist een
vrouwelijke) arts behandeld
worden. Bij christenen komt het
voor dat zij, vanwege hun
geloofsovertuiging, vaccinaties of
alternatieve geneeswijzen zoals
acupunctuur afwijzen. Als je even
googelt dan vind je hier veel
artikelen over zoals: 'Inenten is
ingrijpen in Gods handelen' en ‘Vaccinaties uiting van maakbaarheidsgeloof’.

Niet alleen vanuit religieus perspectief zijn er bezwaren tegen vaccineren, zie
dit artikel: ‘Een coronavaccin komt er. Maar wat te doen met de anti-
vaccineerders?’
Kortom, binnenkort, wanneer het corona-vaccin beschikbaar is, volgt er een
brede maatschappelijke discussie met tal van ethische aspecten.

67
58. Bedenk, of zoek, twee ethische discussiepunten die je kan verwachten bij
het beschikbaar komen van het ‘corona-vaccin’ ( denk hierbij aan de beginfase
waarin de eerste vaccins toegediend worden). Beschrijf één discussiepunt vanuit
een religie en het andere ethische discussiepunt vanuit een niet-religieuze
optiek.

68
Christelijke ethiek. Vanwege verschillende opvattingen over de Bijbel en
ethiek is het lastig om de christelijke ethiek te definiëren. We hebben al gezien
dat situatie-ethiek raakvlakken heeft met menswaardigheid en met de waarde
liefde zoals dit in het christelijke geloof gezien wordt. Omdat verderop in de
reader de christelijke ethiek terugkomt in een casus, geven we nu een nadere
omschrijving van de christelijke ethiek. We lezen eerst wat Jezus zei over de
belangrijkste leefregel. Dan lezen we het Bijbelverhaal over de
Barmhartige Samaritaan met christelijke waarden die wat zegt over een
christelijke ethiek.

De belangrijkste leefregel. Toen Jezus gevraagd werd wat de belangrijkste

leefregel was, gaf hij het volgende antwoord: ‘De eerste en belangrijkste regel
is deze: «De Heer is je God. Je moet van hem houden met je hele hart, met je
hele ziel, en met je hele verstand.» Maar de tweede regel is net zo belangrijk:
«Van de mensen om je heen moet je evenveel houden als van jezelf.» Die twee
regels zijn de basis van de wet en van de andere heilige boeken.’ (Matt. 22:37-
40, BGT).

Greatest Commandment (Mat. 22:36-40) (0:23)

59. Welke waarde is het belangrijkste volgens Jezus?

Het volgende Bijbelverhaal, uit Lucas

10:25-37, sluit aan bij de
belangrijkste leefregel hierboven. Het
is een verhaal van een man uit
Samaria (bekend als: ‘de barmhartige
Samaritaan’, barmhartig betekent
‘liefdevol’).

Dit Bijbelverhaal is nagespeeld door

leerlingen van een school in Haarlem:

Barmhartige Samaritaan
Schaduwspel (2:06)

69
 video schaduwspel Barmhartige Samaritaan

De barmhartige Samaritaan, De Grootste Bijbel van Nederland

(1:23)

60. Waarom had de man uit Samaria ‘het goede’ gedaan?

70
‘Het goede’ in het verhaal over de man uit Samaria kan uitgelegd worden als
het zorgen voor je medemens. Dit vind je terug in de Joodse wetten ( Oude
Testament, Leviticus 19:18) en in de uitspraak van Jezus over de belangrijkste
leefregel.

In het Bijbelverhaal over de vrouw die betrapt was op overspel, dat eerder
behandeld is (zie paragraaf 3.4.), zien we nog een voorbeeld van christelijke
ethiek waarin de waarden vergeving, tolerantie ( als in niet oordelen) en liefde
centraal staan. Later, bij het moreel dilemma, komen we terug op dit verhaal.

61. Klik op: Amina Lawal om het artikel in Trouw (sept. 2003) te lezen over
Amina Lawal. In wat voor opzicht kan je dit artikel wel en niet vergelijken met
het verhaal over Jezus en de overspelige vrouw?

Samengevat kan over de christelijke ethiek gezegd worden dat de waarde

‘liefde’ centraal staat. Het verhaal van de man uit Samaria laat zien dat
naastenliefde ‘het goede is’. Hoe je met anderen om hoort te gaan, wordt ook
omschreven in de ‘gulden regel’: Behandel andere mensen net zoals je zelf
behandeld wilt worden (Matteüs 7:12). Jezus behandelde de overspelige
vrouw op een liefdevolle manier, zoals iedereen behandeld wil worden.

RECAP We zijn nu op het punt aangekomen dat we weten wat

ethiek is en dat we vier belangrijke ethische visies kennen. Ook
hebben we gezien hoe religie en ethiek met elkaar te maken hebben
en hoe dit terugkomt in de maatschappij. Met deze basiskennis gaan we, in
hoofdstuk 5, kijken naar wat morele dilemma’s zijn. Het doel daarvan is dat we
deze dilemma’s herkennen in ons leven en bewuster morele keuzes kunnen
maken. Ook geeft het handvaten voor het omgaan met een ethisch dilemma. In
het interview ‘ethiek op werk’ ( hoofdstuk 7), wat een belangrijk onderdeel is
voor deze PO, kan je de opgedane kennis praktisch verwerken in ( het uitwerken
van) je interview.

Hoofdstuk 5. Morele Dilemma’s

Een dilemma is een keuze tussen mogelijkheden die allebei nadelen hebben.
Een lastige keus tussen twee onaangename zaken. Een dilemma is een vaak
een lastige, moeilijke keuze uit twee mogelijkheden of dingen. Met dilemma
wordt ook bedoeld een moeilijke positie, een lastig vraagstuk of moeilijk
probleem. Een dilemma kan ook omschreven worden als: “een botsing tussen
twee waarden die je niet allebei tegelijkertijd kunt nastreven”. Een
moreel dilemma is een moeilijke ethische keuze; wat is menswaardig en
waarom?

Een onmogelijk
dilemma (2:08, kijk tot
1:20)

71
62. Kijk de video hierboven, wat zou jij doen? Waarom?

72
 Heinz Dilemma (54 sec.)

Heinz-dilemma. Ergens in Duitsland woont een vrouw die bijna gaat sterven
aan kanker. Er is maar één medicijn dat haar ziekte kan genezen. Een arts in
hetzelfde dorp als waar de vrouw woont,
heeft dit medicijn ontdekt, maar rekent
tienmaal de prijs die het eigenlijk zou
moeten kosten. De man van de zieke
vrouw, Heinz, kan dit bedrag niet
opbrengen - hij heeft maar de helft. De
arts weigert het medicijn voor de helft
van de hand te doen. Heinz is radeloos
en besluit ‘s nachts in te breken in het
huis van de arts om het medicijn te
stelen.

63. In de video weigert de CEO (Chief Executive Officer = alg. directeur) om

Heinz korting, of kopen op afbetaling, te geven. Wat moet Heinz doen en
waarom?

Het Heinz-dilemma is door psycholoog Kohlberg aan kinderen voorgelegd om

te onderzoeken hoe kinderen zich ‘moreel ontwikkelen’: hoe ze leren om over
goed en kwaad te denken. De oplossing voor het dilemma was volgens
Kohlberg dat kinderen leren inzien wat het meest van waarde is: ‘leven is
belangrijker dan bezit’, om dit vervolgens te vertalen naar Heinz; ‘hij mag in dit
geval stelen’.

64. Welke waarden spelen een rol (en botsen) in het Heinz-dilemma?

73
Bij een ethisch dilemma zijn er altijd minstens twee waarden die met elkaar
botsen. Wat je ook kiest, het gaat altijd ten koste van een waarde. Het Heinz-
dilemma bevat o.a. de waarden ‘leven’ en ‘eerlijkheid’. Als Heinz het medicijn
niet steelt, dan houdt hij de waarde ‘eerlijkheid’ in stand. Als hij wel steelt,
houd hij de waarde ‘leven’ is stand.

74
 Artikel: ‘Jury oordeelt over
‘meest gehate man van Amerika’
De Amerikaan Martin Shkreli kocht als
ondernemer een medicijn op voor
aidspatiënten en verhoogde een dag
later de prijs van 13,50 dollar naar 750
dollar. Per pil. Hiermee deed Shkreli
niets illegaals maar voor de meeste Amerikanen voelde het als stelen van een
doodziek iemand. Hijzelf zag dat anders. “Ik zorg voor maximale winst voor mijn
investeerders. … zo werkt het nu eenmaal." Ondanks smeekbedes en druk vanuit
de publieke opinie de prijs van het medicijn te verlagen, deed hij het niet.

Most hated man (2:43) 65A. Lees het artikel hierboven.

65B. Waarom is er zoveel verontwaardiging over Shkreli’s gedrag?

65C. Welke waarde is in het geding?

Een waarde kan intrinsiek of instrumenteel zijn. Een intrinsieke waarde is iets
dat waardevol op zichzelf is, dat een doel op zich is. Leven is een intrinsieke
waarde. Liefde is ook een intrinsieke waarde. Een instrumentele waarde
staat in dienst van een andere, hogere
waarde. Eerlijkheid is een instrumentele
waarde. Eerlijkheid op zichzelf is niet altijd
per se ‘goed’.

Stel je voor dat je de in de Tweede

Wereldoorlog leefde en dat jouw familie
Joodse vrienden in jullie huis verstopt had.
Plotseling kloppen de Nazi’s aan de deur. Je
vader doet open. De nazi-soldaat vraagt;
“Zijn er Joden in dit huis?”

66A. Wat vind je dat je vader moet

antwoorden?
66B. Welke waarden botsen hier?
66C. Welke waarde is het belangrijkst en
waarom?

Rechts het Corrie ten Boom huis in

Haarlem. Corrie ten Boom was de eerste
vrouwelijke horlogemaakster in Nederland.
Tijdens WOII heeft zij, met haar familie,
veel joden en verzetsstrijders geholpen.
Haar slaapkamer had een dubbele muur
waarachter mensen zich verstopten in het
geval van een huiszoeking. Corrie’s verhaal
is beschreven en verfilmd in ‘The Hiding-Place’. De schuilplaats,
toegankelijk via de kast

75
Corrie ten Boom Righteous Among the Nations (1:54)

76
Een moderne versie van het Heinz-dilemma, is regelmatig in het nieuws. Het
gaat om dure medicijnen, waardoor iemand met kanker langer kan leven. Het
dilemma daarbij is, wie betaalt die medicijnen? Het ziekenhuis kan het vaak
niet betalen, de verzekering wil het niet betalen omdat anders de premies te
hoog worden. Als de overheid betaalt, moet de belasting verhoogd worden. Of
moet de patiënt zelf betalen? Dit is niet eerlijk omdat niet iedereen het kan
betalen en dan zou niet iedereen evenveel kans op gezondheidszorg hebben.
Dit soort dilemma’s zijn regelmatig in het nieuws doordat sommige
ziekenhuizen het wel betalen, en andere niet. En als er wel geld voor vrij zou
komen, maar niet genoeg voor alle patiënten, wie krijgt dat wel het medicijn en
wie niet?

67A. Lees dit nos-artikel: Dure geneesmiddelen: kunnen prijzen omlaag?

67B. Welke waarden van patiënten en farmaceuten botsen met elkaar?

68A. Lees dit artikel uit het Parool: Wie krijgt als eerste het coronavaccin?
68B. Hoe moet er volgens jou bepaald worden wie het vaccin het eerst krijgt?

Dilemma uit de film Extreme Measures.

Dr. Guy Luthan werkt als arts in een
ziekenhuis op de afdeling Spoedeisende
Hulp (Trauma). Er komen tegelijkertijd
twee patiënten binnen; een politieagent
en een overvaller. De politieagent is
neergeschoten door deze overvaller. De
overvaller is ook geraakt door een kogel
van de agent die terugschoot. De
overvaller is er, medisch gezien, slechter
aan toe dan de politieagent. Hij had een
‘crack pijp’ bij zich, wat kan betekenen
dat hij drugs gebruikt. Dr. Luthan zegt
tegen de vrouw van de agent; “Uw man
redt het wel”. Het probleem is dat er
slechts één OK (Operatiekamer)
beschikbaar is. Dr. Luthan heeft een
moreel dilemma. Hij moet kiezen wie hij opereert, de politieagent of de overvaller.

Moreel Dilemma Extreme Measures (5:18)

69A. Wie van de twee patiënten moet Dr. Luthan eerst opereren? Waarom?
69B. Welke ethische theorie past bij jouw antwoord bij 67A-PO? Leg je
antwoord goed en helder uit (eventueel met verwijzing naar de stof).

Na de operatie zegt Jodie (verpleegkundige) tegen Dr. Luthan dat de overvaller

er veel slechter aan toe was dan de politieagent. Omdat Dr. Luthan toch voor
de politieagent koos, zei Jodie tegen Luthan: “Je maakte een morele keus,
geen medische. Dat verbaast me”. Dr. Luthan reageerde door te zeggen dat
deze agent een vrouw heeft en dat hij in de portemonnee van de agent foto’s
77
van zijn kinderen had gezien (dit is niet ondertiteld). Het fragment eindigt met
Dr. Luthan die twijfelt of hij wel of niet ethisch heeft gehandeld.

78
70A. Volgens welke ethische theorie heeft Dr. Luthan goed gehandeld? Leg
uit.
70B. Wie denk je dat Dr. Luthan eerst zou helpen als de overvaller zijn broer
was (waarmee al lang geen contact heeft maar die hij weer heel graag wil zien)?

Zoals het moreel dilemma uit de film Extreme Meassures aantoont, heeft elke
ethische theorie zijn tekortkomingen. Dr. Luthan zou vanuit de
gevolgenethiek de politieagent helpen. Hij maakt hiermee de vrouw en
kinderen gelukkig. Door de politieagent te helpen is er ook meer welzijn voor
de maatschappij. Een agent zorgt voor rust en orde. Een overvaller, die
waarschijnlijk drugs gebruikt, gaat misschien nog wel meer overvallen plegen.
Vanuit het utilisme (of utilitarisme) is het dus goed om de agent eerst te
helpen. Het utilisme is een vorm van gevolgenethiek en komt in het kort
hierop neer: Een morele handeling moet zo veel mogelijk geluk voor zo veel
mogelijk mensen opleveren.
Vanuit de plichtsethiek kan je zeggen (zoals de verpleegkundige) dat je eerst
diegene moet helpen die er medisch het slechtst aan toe is. In het geval de
overvaller de broer is van Dr. Luthan, is het wellicht je plicht om eerst je familie
te helpen. Dit voorbeeld laat zien dat het kiezen van een ethische theorie bij
het oplossen van een moreel dilemma niet eenduidig is ( er is niet één goed
antwoord). Bij deze PO is het belangrijk dat je jouw moreel oordeel goed kan
onderbouwen.

Bij het oplossen van

een moreel dilemma
vellen we een moreel
oordeel. Dat wil zeggen
dat je een uitspraak
doet over wat jij goed of
fout vindt. Soms zeg je
daarbij ook iets over wie
er schuldig is. Vanuit
een juridische optiek
kan je zeggen dat alleen
een rechter mag
oordelen. Daarbij geldt
vaak het principe:
‘onschuldig totdat het
tegendeel bewezen is’. Dit is zelfs een artikel in de ‘Verklaring van de rechten
van de mens’ zoals het volgende filmpje laat zien.

79
Innocent Until Proven Guilty Human Rights (1:03)

71. Waarom denkt het meisje dat die jongen haar telefoon gestolen heeft?

80
Alledaagse ethische dillema’s
Duivelse dilemma's,
Ethicus Annelien
Bredenoord (2:11)

72A. Kijk beide video’s over

ethicus Annelien Bredenoord.

72B. Welke 2 kenmerken

geeft Bredenoord (zie 1e video)
van een ethisch dilemma?

Bredenoord: ethische
dillema’s (2:54)

72C. Wat is volgens Bredeoord

de moeilijkste ethische vragen
(zie 2e video)? Waarom is dat
zo?

72D. Hoeveel niveaus

onderscheid Bredenoord wat
betreft ethische vraagstukken?
(zie 2e video)
72E. Wat heeft de app
CoronaMelder met ethiek te
maken?

Ethische dillema’s op het werk

Vooruitlopend op hoofdstuk 7, kijken
we twee video’s over ethiek en werk.

Politie en morele De prijs van de waarheid;

dillema’s in je werk (4:05) klokkenluider zijn? (1:56)

81
82
73. Kijk beide video’s onderaan op de vorige pagina ( zie eventueel het
commentaar onder de video). Geef de ethische theorie die hoort bij één morele
keuze uit één van de video’s. Beschrijf de morele keuze en leg uit waarom die
theorie daarbij past.

Niveaus van ethiek. Hoogleraar ethiek Annelien Bredeoord onderscheidt bij

de corona-problematiek drie niveaus van ethiek: 1) bij mensen thuis, 2) in de
ziekenhuizen en 3) op politiek-maatschappelijk niveau. Als je het nieuws leest,
zie je veel ethische problemen en discussies die gaande zijn op (overlappende)
persoonlijke en maatschappelijk niveaus. Hieronder enkele voorbeelden.

Is het ethisch verantwoord dat burgers het recht in eigen hand nemen? Bij
een ‘pedojacht’ overleed een 73-jarige man aan de gevolgen van een
mishandeling door ‘pedojagers’. De vraag die bij sommige bewoners in de buurt
heerst, is hoe het zo ver heeft kunnen komen. Volgens Addi en Mo, twee
jongens die tegenover de plek van het incident wonen, doet de politie te weinig
om de pedojacht te stoppen. "Het was wachten tot het een keer mis zou gaan.
Dit is wat die pedojagers doen. Mensen opzoeken, lokken en in elkaar slaan.
Heb je daarmee iemand geholpen? Ik denk het niet ( klik op ‘pedojacht’ voor het
artikel van de nos).

Naar aanleiding van de moord op de Franse leraar Samuel Paty, staat de

volgende vraag weer ter discussie: ‘Is het menswaardig (ethisch verantwoord)
alles te mogen zeggen, of te laten zien (cartoons), ook als je anderen
beledigd?’ Dit raakt aan de vrijheid van meningsuiting (artikel: Petitie
beledigen profeet).

Mag je (ethisch beschouwd) mensen misleiden door het

verspreiden van nepnieuws of door algoritmes op
social media platforms en/of door het gebruik van
priming?

De fabeltjesfuik uit Zondag met Lubach

ingekorte versie 6 min. en 38 sec.
Voor een versie van 17 min. en 33 sec. klik: hier

83
 Priming (4:20)

84
Hoofdstuk 6. Stappenplan moreel oordeel

Vanuit een gelovige optiek kan je zeggen dat je

oordelen aan God moet overlaten (Jakobus 4:11-
12), zoals 2Pac zong: ‘Only God Can Judge Me’.
Jezus zei: ‘Oordeel niemand. Dan zul jij ook niet
geoordeeld worden. Veroordeel niemand. Dan zul
jij ook niet veroordeeld worden’ (Lucas 6:37).
Bij een moreel oordeel gaat het er in deze
lessen over ethiek niet om mensen te oordelen.

Bij het ‘oplossen van een moreel dilemma’ gaat

het om een onderbouwd moreel oordeel te leren
geven volgens een bepaalde ethische theorie. Om dat goed te kunnen doen,
bekijken we in dit hoofdstuk een stappenplan. Maar eerst, kijken we nog even
terug naar het verhaal over de overspelige vrouw. Ook bekijken we een
grappige commercial die laat zien dat we niet te snel moeten oordelen.

Dilemma overspelige vrouw (zie ook par. 3.4). Toen er een vrouw betrapt
was op overspel vroegen enkele wetsleraren aan Jezus wat er met haar moest
gebeuren. Volgens de wet van Mozes is overspel verboden ( regel 7 van de Tien
Geboden; ‘ga niet vreemd’) en moest deze vrouw (en de man ook) gedood
worden. Deze doodstraf moest gebeuren door steniging; net zolang met stenen
gooien tot de dood erop volgt. Israël werd in de tijd van Jezus bezet door de
Romeinen. Volgens het Romeinse recht mochten de Joden zelf geen doodstraf
uitvoeren. Maar volgens de wet van Mozes moest de vrouw wél gedood worden.
Jezus was een Rabbi, een Joodse leraar. Hij moest dus de wet van Mozes
volgen maar hij mocht ook de wet van de Romeinen niet overtreden. De
wetgeleerden die de vrouw bij Jezus brachten, wilden Jezus in de val lokken.
Wat hij ook zou kiezen, hij zou altijd één wet overtreden. Een dilemma dus.
Jezus gaf niet direct antwoord. De wetgeleerden stelden opnieuw hun vraag;
‘Meester, deze vrouw heeft met een andere man geslapen, en dat is ontdekt.
Volgens de wet van Mozes moet zo’n vrouw gedood worden. Wat is uw
oordeel?’ Na even, antwoordde Jezus: ‘Wie van jullie heeft nooit iets verkeerds
gedaan? Die moet als eerste een steen naar de vrouw gooien’. Toen liepen de
mensen één voor één weg, de oudsten het eerst. Jezus bleef alleen met de
vrouw achter en zei; ‘Ik veroordeel je ook niet. Ga naar huis, en doe vanaf nu
geen verkeerde dingen meer’ (Joh.8)

Do Not Judge Too Quickly

(2:27)

74A. De 5 ‘scenes’ uit deze video zijn:

1. Romantic Dinner, 2. Concert, 3.
Hospital, 4. Airplane en 5. Dog. Bij welke
scène(s) trok je te snel een conclusie?

85
74B. Hoe komt het dat mensen vaak, of regelmatig, te snel zijn met hun
mening of (voor)oordeel?

86
Ons gedrag wordt beïnvloed en bepaald door onze ethiek. Meestal zijn we ons
daar niet bewust van. Ook niet bij een moreel dilemma. Het analyseren
(onderzoeken en oplossen) van een moreel dilemma helpt je om bewust te
worden van je persoonlijke ethische visie en van de moraal van anderen. Het
volgende stappenplan kan gebruikt worden voor het analyseren van een moreel
dilemma.

stappenplan oplossen
moreel dilemma

!
ethisch
verantwoordelijken
oordeel

belangen
!
moreel
dilemma
waarden
optieken

casus ! !
STAPPENPLAN
1. Omschrijf in je eigen woorden, kort, de casus (gebeurtenis om van te leren)
2. Beschrijf welke optieken een rol spelen.
3. Schrijf op (evt. per optiek) welke waarden er in de casus terug te vinden
zijn.
4. Beschrijf het morele dilemma, wat is het ethische probleem; welke
waarden botsen er met elkaar; wat is het waardenconflict?
5. Beschrijf de belangen van de mensen die betrokken zijn in de casus.
6. Beschrijf wie moreel verantwoordelijk is. Wie moet het dilemma
oplossen?
7. Geef een ethisch oordeel. Wat is de oplossing van het dilemma? Leg uit
hoe het dilemma vanuit de gevolgenethiek én vanuit de plichtsethiek en nog
vanuit één andere ethische visie (deugdethiek óf situatie-ethiek) opgelost kan
worden.

Bij het interview dat je af gaat nemen, moet je een ethisch dilemma
bespreken met degene die je interviewt ( zie uitleg hoofdstuk 8). Daarom is
het belangrijk dat je dit stappenplan voor een moreel oordeel goed
begrijpt.
De stappen hoef je niet uit je hoofd te leren. Wel is het nuttig vooraf aan het
interview te oefenen met dit model. De kans is immers aanwezig dat degene
die je interviewt zelf geen moreel dilemma kan omschrijven. In dat geval zal je

87
zelf een moreel dilemma moeten verzinnen waarbij je om een moreel oordeel
vraagt.

Het gaat vooral om stap 4 en stap 7. De andere 5 stappen zijn

! om de casus ‘scherp te krijgen’. Focus je dus op stap 4 en stap !
7.

88
Aan de hand van een voorbeeld gaan we nu een voor een de 7 stappen
doornemen die moet doorlopen voor het analyseren van een moreel dilemma.
Dit voorbeeld gaat over een werksituatie in een psychiatrisch ziekenhuis. Een
werkgerelateerde casus dus, als voorbeeld van een moreel dilemma op het
werk.

Voorbeeld moreel dilemma: Post van patiënten wel of niet open

maken?
Henk is hoofdverpleegkundige in een psychiatrisch ziekenhuis. Gisteren was er
een vergadering met zijn collega's en met de psychiater. De laatste stelde voor
om in de toekomst de post van patiënten te openen en na te kijken. Hierdoor
krijgen de verpleegkundigen en hijzelf meer informatie over de patiënt
Daardoor kan de behandeling van de patiënt beter worden. Enkele collega's van
Henk waren hier zeer fel op tegen. Ze vinden dat de patiënten ook recht
hebben op privacy. De persoonlijke levenssfeer van de patiënten dient
beschermd te worden. De psychiater antwoordde echter: 'Ik vind dat we alles
moeten doen om de mensen zo snel mogelijk beter te maken, Ieder mens heeft
recht op een gelukkig bestaan. Het is niet goed dat patiënten hier zo lang
ongelukkig zitten te wezen.' Toen was het tijd. Er was nog geen beslissing
genomen. Sommigen, zoals Henk, moesten nog hun mening geven. Dat zal
volgende week maandag zijn. Stel je voor dat jij Henk bent. Welk standpunt
neem je in?

Stap 1. Omschrijf kort de casus. Henk is hoofdverpleegkundige in

psychiatrisch ziekenhuis. De psychiater (die op dezelfde afdeling werkt) wil de
post van de patiënten openmaken zodat er meer informatie is over patiënten,
die
dan beter behandeld kunnen worden en zo snel(ler) beter en weer gelukkig
worden. Enkele collega’s van Henk protesteerden: patiënten hebben recht op
privacy, dit moet beschermd worden. Stel je voor dat jij Henk bent, welk
standpunt neem je in (ben je voor of tegen het openen van de post)?

Stap 2. Weke optieken spelen een rol?

Medische optiek: wat het beste is voor de gezondheid van de patiënten weegt
het zwaarst. Of: medisch personeel dient zich toch aan bepaalde gedragscodes
en omgangsregels (respect voor privacy) te houden?

Financiële, commerciële of economische optiek: efficiënt, kostenbesparend

werken => zoveel mogelijk mensen helpen en/of geld overhouden voor extra
uitgaven (zoals meer salaris voor het personeel).

Juridische optiek: Wettelijk gezien hebben mensen recht op bescherming van

hun persoonsgegevens (WBP = Wet Bescherming Persoonsgegevens) maar er is
ook medische geheimhouding wat de privacy van de patiënten waarborgt.

Ethische optiek: het is niet menswaardig om de privacy van de patiënten te

schenden (hun post open maken zonder dat ze het weten). Of is het, in deze
situatie, juist goed omdat het de patiënten helpt beter te worden?
89
Christelijke optiek: is het geoorloofd volgens mijn geweten, volgens de Bijbel?
Is het liefdevol (is het een vorm van naastenliefde? ) en beantwoordt het aan de
‘gulden regel’: doe voor een ander wat je wil dat die ander voor jou doet ( en
doe dus niet wat je ook niet wil dat een ander met jou zou doen)?

90
Stap 3. Welke waarden spelen een rol?
Waarden die een rol spelen bij de medische optiek zijn: gezondheid, veiligheid
(zo min mogelijk medische risico’s voor patiënt)

Waarden bij de financiële of commerciële of economische optiek zijn: welvaart,

winst, werkgelegenheid.

Waarden bij de juridische optiek: legaliteit en gelijkheid, het handelen moet

binnen de wet (legaal) zijn.

Waarden bij de ethische optiek: menswaardigheid, gelijkheid, eerlijkheid,

(universeel) moreel verantwoordelijk.

Waarden bij de christelijke optiek: rechtvaardigheid (handel ik uit/volgens mijn

geloof?), naastenliefde.

Stap 4. Wat is het ethisch probleem (dilemma). Wat is het

waardenconflict? Welke waarden, die tegelijk nagestreefd worden, botsen
met elkaar?
Bijvoorbeeld: menswaardigheid, eerlijkheid en gelijkheid (ethische waarde)
botst met kostenbesparend en winstgevend werken (economische waarde).
Immers: als de post niet open gemaakt wordt ( dit is niet menswaardig omdat
psychiatrische patiënten dan ongelijk behandeld worden vergeleken met ‘gewone
mensen’) dan duurt het langer voordat de patiënten beter worden en dit kost dus
meer geld (is niet kostenbesparend maar verhoogd juist de kosten ). Hierdoor is er
minder winst en minder welvaart, salarissen van het verplegend personeel
kunnen niet verhoogd worden omdat er inefficiënt gewerkt wordt, etc.

Stap 5. Belanghebbenden, wat zijn de belangen v/d mensen in de

casus?
Psychiater: zijn belang is zo efficiënt en economisch mogelijk mensen helpen;
zijn motief is onduidelijk; is dit economisch eigenbelang (meer salaris, promotie
maken?) of wil hij meer mensen helpen uit naastenliefde?

Verplegend personeel (Henk): belangen kunnen zijn; arbeidsvreugde; kan/wil

ik zo wel werken (post openmaken van de patiënten kan immers tegen het
geweten van een verpleger ingaan.

Psychiatrische patiënten: belang van de patiënt is een menswaardige

behandeling, een zo goed mogelijke medische behandeling en recht op privacy.

Samenleving: een economisch belang: als belastingbetaler wil je dat je geld in

de gezondheidzorg goed besteed wordt. Een welzijnsbelang: het is goed voor
de familie en omgeving dat mensen z.s.m. weer ‘lekker in hun vel’ zitten zodat
ze een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan hun familie en op hun werk.

Stap 6. Wie is morele verantwoordelijk? Wie neemt de beslissing?

91
De psychiater is ‘de baas’ over de beste behandeling van patiënten maar het
verplegend personeel is en blijft moreel verantwoordelijk voor hun eigen
handelen. Het management van de het psychiatrisch ziekenhuis is
verantwoordelijk voor een goed financieel beleid (kostenbeheersing).

92
Stap 7. Wat is de (jouw) oplossing, wat is een/je ethisch oordeel?
Verwijs in je ethisch oordeel ook naar de plichtsethiek en de gevolgenethiek en
nog een andere ethiek (bijvoorbeeld de deugdethiek).

Oplossing volgens plichtsethiek: als je het je plicht vindt om iedereen gelijk te

behandelen, mag post niet opengemaakt worden (volgens Henk). Dit is immers
niet menswaardig, dit is niet ethisch/moreel onverantwoord.

Oplossing volgens gevolgenethiek: economische gevolgen van niet openmaken

van de post verlengt de behandeltijd van de patiënten wat meer geld kost en
waardoor minder mensen behandeld kunnen worden. Dit is niet goed voor de
zieke mensen en voor de samenleving. Dus (zegt Henk): openmaken mag.

Oplossing volgens deugdethiek: Als je altijd eerlijk wil zijn, zul je de post niet
zonder toestemming open willen maken.

Vanuit een christelijke ethiek, zou je, als je zelf niet wil dat anderen jouw post
openmaken, kunnen zeggen dat het ingaat tegen de ‘gulden regel’ (doe voor
anderen wat je wil dat anderen voor jou doen). Je maakt de post dus niet open.

Als persoonlijke oplossing zou je ook een middenweg kunnen vinden door aan
de patiënten zelf, of aan hun familie, te vragen of ze het goed vinden dat hun
post gelezen wordt. Dan zou je het personeel dat er geen problemen mee heeft
dat de post geopend wordt, deze patiënten kunnen verzorgen.

einde voorbeeld post-dilemma psychiatrisch ziekenhuis

De volgende zes paragrafen (6.1 t/m 6.6) bespreken enkele praktische

casussen om te leren hoe je een moreel oordeel kunt geven.

75A. Kies één van de casussen uit par. 6.1 t/m 6.6. Analyseer deze casus aan
de hand van het stappenplan.
75B. Beschrijf welke waarden er botsen (stap 4).
75C. Geef jouw oplossing voor het morele dilemma, geef dus jouw morele
oordeel (stap 7). Leg uit welke theorie ( het meest) van toepassing is op jouw
oordeel; de plichtsethiek (beginselethiek) of de gevolgenethiek? Waarom is
dat?

93
75D. Geef één andere oplossing voor het morele dilemma, geef een ander
moreel oordeel vanuit een andere theorie (bv. deugdethiek of situatie-ethiek).

94
Paragraaf 6.1. Feest-dilemma (Jennifer en haar ouders)

Jennifer is een nieuwe leerling in de

vijfde klas van de middelbare
school. In haar klas heeft ze enkele
vrienden gemaakt. Ze heeft wel het
gevoel dat buiten de meer populaire
leerlingen te staan. De relatie met
haar ouders is heel goed en ze
vertrouwt op hun advies om het tijd
te geven.

In het eerste weekend van de

meivakantie ontstaan er geruchten
dat er een feest zou zijn bij een
leerling als haar ouders niet thuis
zijn. Jennifer kent deze leerling niet
goed maar het was één van de
populairste meisjes uit haar klas en de meeste leerlingen met wie ze het goed
kan vinden waren van plan om naar het feest te gaan. Eén van de coolste
jongens had al gevraagd of ze erbij zou zijn. Iedereen zei dat dit het coolste
feest van het jaar zou worden. Het leek de perfecte kans om los te breken uit
haar kleine kliek en om te gaan met de leerlingen waar iedereen het altijd over
heeft.

Ze weet dat haar ouders het nooit zouden goedkeuren dat zij naar dit feest zou
gaan als ze wisten dat de ouders van de leerling die het feest geeft niet thuis
zijn. Omdat ze heel graag naar het feest wil gaan is dat een dilemma. Jennifer
heeft vrijwel nooit tegen haar ouders gelogen en zeker niet over iets groots. Ze
weet dat haar ouders haar vertrouwen en dat maakt het nog lastiger om tegen
hen te liegen. Omdat ze haar respecteren, vindt ze het vreselijk als ze het
gevoel heeft dat ze hen teleurstelt.

Haar vrienden adviseren haar gewoon niets te zeggen en te liegen als haar
ouders vragen of de ouders van de leerling die het feest geeft erbij zullen zijn.
Makkelijk voor hen om te zeggen, aangezien zij niet zo’n goede band met hun
ouders hebben. Ze heeft het gevoel dat als ze naar dit feest gaat haar sociale
positie om school enorm kan veranderen. Ze leert meer leerlingen kennen, ze
zal worden gezien als iemand met wie je een feest kunt vieren en ze zou in het
vervolg niet meer zo verlegen zijn als ze één van de populaire leerlingen
benadert.

Zou het het waard zijn om het feit dat de ouders van
de leerling die het feest geeft verborgen te houden
en te riskeren dat ze moet liegen? En als haar ouders
erachter komen, kan ze er dan mee leven dat ze
haar waarschijnlijk niet meer zullen vertrouwen? Aan

95
de andere kant, iedereen liegt uiteindelijk weleens tegen zijn of haar ouders.
Als ze er nooit achter komen, zou het dan echt iets uitmaken? ( zie 75A t/m 75D)

96
Paragraaf 6.2. Vriendschap-dilemma (Steven en Jeff)

Steven en zijn beste vriend Jeff gaan naar verschillende

middelbare scholen. Ze zijn sinds de brugklas met
elkaar bevriend. Sinds Steven in de derde klas naar een
andere middelbare school gaat, groeien ze uit elkaar.

Op een zaterdag vraagt Steven aan Jeff of hij hem met

zijn scooter naar Amsterdam wil rijden. Steven heeft
geen scooter en hij zegt dat het hem leuk lijkt om
samen rond te hangen. Jeff voelt zich niet zo op zijn
gemak omdat hij zijn scooter pas twee maanden heeft
en zijn ouders hem verboden hebben er al Amsterdam
mee in te gaan. Maar Steven zegt dat hij zonder de
hulp van Jeff niet naar Amsterdam kan gaan en dat ze
al bijna nooit meer afspreken. Jeff stemt toe en die
middag vertrekken ze nadat ze de ouders van Jeff
verteld hebben naar het huis van een vriend te rijden.

Wanneer ze aankomen in Amsterdam vraagt Steven aan Jeff of hij wil door
rijden naar een bepaald adres. Als ze daar aankomen, vraagt Steven aan Jeff of
hij op zijn scooter wil wachten terwijl hij een paar minuten naar binnen gaat.
Nadat Steven is teruggekeerd bij de scooter vraagt Jeff wat er aan de hand is
en laat Steven hem een zak met wit poeder zien. Hij geeft toe dat hij langs een
drugsconnectie is gegaan en dat het poeder Crystal Meth is. Wanneer Jeff hem
vraagt waarom hij vooraf niet gezegd heeft dat dit reden was dat hij naar
Amsterdam wilde zegt Steven dat hij niks gezegd heeft omdat hij dacht dat Jeff
dan niet zou willen gaan.

Die nacht kan Jeff niet slapen omdat hij zich overweldigd voelt door de
gebeurtenis van die middag. Hij weet dat Meth slecht is en dat Steven dat met
of zonder zijn hulp zal blijven gebruiken. Hij is boos omdat Steven hem in de
positie heeft gebracht dat hij met illegale middelen rondreed en bovenal is hij
bezorgd om zijn vriend.

Jeff heeft Steven beloofd dat hij niets over dit alles zou zeggen maar het maakt
hem gek. Hij heeft een leraar op school die hij heel aardig vindt en vertrouwt.
Hij wil naar hem toegaan en zijn advies vragen. Maar wat als de leraar besluit
om zijn beste vriend aan te geven? Jeff voelt zich verscheurd als het gaat om
hoe hij Steven het beste kan beschermen. (zie 75A t/m 75D)

Paragraaf 6.3. Online-dilemma (Peter en Maud)

Peter en Maud zijn beste vrienden sinds groep zes. Iedereen weet dat als je de
één zoekt, je ook de ander zoekt. Ieder moment van de dag zijn ze samen. Ze
delen alles en rekenen op elkaar als ze elkaar nodig hebben om op terug te

97
vallen of om op te leunen. Zelfs wanneer ze naar de tweede klas van de
middelbare school gaan en beginnen met daten (anderen) is hun contact nog
steeds heel goed. Maud en Peter hebben het gevoel broer en zus te zijn, maar
dan beter.

98
Maud en Peter helpen elkaar met potentiële vriendjes of
vriendinnetjes en letten op elkaar op feestjes zodat geen
van beiden in gevaar komt of stomme dingen doet. Ze
weten dat ze beiden geheimen van de ander kennen die
niemand anders ooit te weten zal komen. Maar wat gebeurt
er als je vriend in serieus gevaar kan zijn en niet wil
luisteren? Dat is waar Peter plotseling voor het eerst mee
te maken krijgt in deze vriendschap en hij voelt zich alleen
en verloren.

Een paar maanden geleden begon Maud te flirten met een jongen op Facebook.
In eerste instantie leek dat niet zoveel voor te stellen. Maud en de jongen
kenden elkaars echte naam niet. Het enige wat Maud wist was dat hij in
Maastricht woont. Maar na een tijdje werd Maud minder voorzichtig en ging met
de jongen bellen met haar mobiele telefoon en spraken ze elke dag urenlang.
Peter kwam erachter dat de jongen haar verteld heeft dat hij tweeëntwintig is
en een keer gearresteerd was waarna hij tijdelijk in een jeugdgevangenis zat.
Maud is zestien. Ze is goed in het zich ouder gedragen en kan ouder klinken,
maar van binnen is ze naïef. Peter begon de situatie gevaarlijk te vinden. Hij
hoorde veel over meisjes die in de problemen komen gaandeweg en merkte dat
die situatie vaak net als de situatie van Maud begonnen.

Op een middag probeert Peter met Maud te praten als ze bij hem thuis zijn. De
moeder van Maud was er de dag ervoor achter gekomen dat Maud naar
Maastricht belt met haar mobiele telefoon. Omdat haar moeder haar telefoon
heeft afgepakt wil ze die van Peter gebruiken. Terwijl hij haar de telefoon geeft
zegt hij haar hoe makkelijk het voor die jongen is om alles wat hij van haar
weet tegen haar te gebruiken. Maud zegt dat ze weet dat dit soort dingen
gebeuren maar dat deze jongen anders is en dat het haar nooit zal overkomen.
Ze zegt dat als hij dat niet begrijpt ze misschien uit elkaar groeien. En dat ze
niet van plan is hiermee te stoppen omdat Peter van streek is. Daarnaast,
misschien is hij gewoon jaloers.

99
Peter is niet alleen bang, hij is ook kwaad op de loser die bewust met een
minderjarige flirt. Hij is boos op Maud omdat ze hem niet vertrouwt en niet
naar hem luistert. Ook is hij boos op de moeder van Maud. Waarom heeft die
alleen Mauds’ telefoon afgepakt en geen vragen gesteld? Waarom vroeg ze niet
met wie Maud belt? Waarom belde ze het nummer dat ze op de
telefoonrekening zag niet zelf? Waarom komt dit allemaal bij hem terecht? Hij
is pas vijftien en heeft niet de macht om Maud te beschermen. Hij wil niet naar
Mauds’ moeder, die vindt hij niet eens aardig op dit moment. Dat laat alleen
zijn ouders nog over als optie. Maar het aan zijn ouders vertellen voelt als
verraad aan Maud dat ze misschien nooit zal vergeven.
Peter merkt dat hij zou willen dat ze weer zes zijn. Toen
waren dingen niet zo ingewikkeld. Wat moet hij doen, en
wanneer? Ook als is hij pas vijftien, hij is de enige die als
volwassene lijkt na te denken. Als dit volwassen zijn
betekent hoeft hij niet zo nodig op te groeien. ( zie 75A t/m
75D)

Paragraaf 6.4. Sollicitante in verwachting?

Je werkt op een afdeling Personeel en Organisatie van een middelgrote
technische handelsonderneming. Je bent bezig met een sollicitatieprocedure
voor een medewerker verkoop (sales). Na de eerste ronde zijn er nog drie
kandidaten over. Je laat ze alle drie op gesprek komen. Een van de drie valt
door de mand omdat hij onvoldoende kennis heeft. De twee andere kandidaten
zijn een getrouwde man van 25 en een getrouwde vrouw van 23. Wat betreft
ervaring en kwaliteiten zitten ze erg dicht bij elkaar. Ze zijn allebei geschikt om
het werk te gaan doen, waarbij jij de vrouw nog net iets hoger aanslaat. Jij ziet
echter wel een probleem. Je hebt de indruk dat de vrouw in verwachting is. In
het verleden heeft de directie van het bedrijf aangegeven dat ze liever geen
vrouwen aanneemt die in verwachting zijn. De Medezeggenschapsraad van het
bedrijf heeft als officieel standpunt dat sollicitanten die in verwachting zijn
dezelfde kansen dienen te hebben als andere sollicitanten.
Wat doe je? Ga je haar uitdrukkelijk vragen of ze in verwachting is? En mocht
ze in verwachting zijn: neem je haar dan wel of niet aan? (zie 75A t/m 75D)

Paragraaf 6.5. Petje op, hoofddoekje af?

Bernadet is lerares Engels op het Jans Lyceum in Den Bosch. Bernadet kan
goed lesgeven en ligt goed bij de leerlingen ondanks dat ze vrij streng is.
Leerlingen mogen bijvoorbeeld geen petje op tijdens de les en juist dit geeft nu
problemen. Gisteren kwamen er twee nieuwe Marokkaanse meisjes, allebei
moslima, in een van haar klassen. Ze dragen altijd een hoofddoek. Volgens de
Islam moeten vrouwen hun typisch vrouwelijke lichaamsvormen verhullen en
op geen enkele wijze uitdagend zijn naar mannen. Zo beschermen ze zichzelf
en de maatschappij tegen ongewilde contacten. Bernadet zit met een probleem.
Ze heeft de jongens altijd verboden een pet op te zetten in de klas. Moet ze nu

100
niet één lijn trekken en de hoofddoekjes van die meisjes verbieden in de klas?
Van de andere kant vindt ze de hoofddoekjes toch weer iets anders dan de
petten van de jongens. De hoofddoekjes komen voort uit het geloof de petjes
niet, denkt ze.
Wat moet Bernadet doen? (zie 75A t/m 75D)

Paragraaf 6.5. Megachip of werkgelegenheid?

Anthony heeft na zijn Atheneumopleiding aan het Noordzeecollege in IJmuiden
gekozen voor een studie aan de Technische Universiteit in Delft. Hij
specialiseerde zich in alles wat met halfgeleiders (chips) te maken heeft. Hij
werkt als onderzoeker op de informatica-afdeling bij een van de grootste
banken in Nederland. Samen met een collega heeft hij vorige week de opdracht
gekregen een chip te ontwerpen die 50% van het werk op de bank moet
automatiseren. Anthony is trots op deze opdracht. Er spreekt waardering uit
over zijn werk. Bovendien zal hij een flinke bonus krijgen als het hem samen
met zijn collega lukt om die megachip te ontwerpen. Hij twijfelt alleen aan al
die ellende die zo’n chip straks gaat veroorzaken: tienduizenden ontslagen,
mensen die hun huis moeten verkopen, ongelukkige gezinnen, enz.
Wat moet Anthony doen? De opdracht uitvoeren of weigeren en op termijn een
andere baan zoeken? (zie 75A t/m 75D)

101
76. Hieronder een casus over goedkope kleding. Gebruik de zeven stappen
(vooral stap 4 en 7) om deze casus te analyseren.

Lisa's 1e werkdag - Schone Kleren Campagne (1:48)

Moreel dilemma goedkope kleding. Je favoriete kleren die je

koopt bij winkel, of van merk, XX zijn hip, trendy én goedkoop! Je koopt daar,
net als je vrienden, dan ook graag. Op een geven moment kom je erachter dat
deze kleding door kinderen gemaakt worden. Zij werken onder zeer slechte
omstandigheden en krijgen bijna niets betaald. Dilemma: blijf je de kleren nog
steeds kopen en zo deze winkel, het merk, XX steunen? Of koop je voortaan
ergens anders kleding, ook al is dit duurder, die niet door kinderen gemaakt is?

Hoofdstuk 7. Ethiek en werk

Ethiek speelt een belangrijke rol op het werk. Vel organisaties en bedrijven
hebben geschreven, of ongeschreven, waarden en normen waaraan
werknemers zich moeten houden. Het volgende Belgische filmpje (Vlaams
gesproken) laat zien wat belangrijke waarden zijn om te werken in een

ziekenhuis.

AZ Delta – waarden (10:25)

102
77. Kijk de eerste 30 seconden van de video. Schrijf 5 waarden op die je ziet.

103
Sommigen van jullie werken nu al na school om wat geld te verdienen. Later,
maar ook nu al, is het belangrijk je in je beroep en op je werk op een ethische
manier te gedragen. Ethisch handelen op je werk is nodig om je baan, je
beroep, te beschermen. Een voorbeeld: wanneer je als verkoper onbeleefd met
klanten omgaat, krijgt het beroep als verkoper een slechte naam. Een beroep
met een slechte naam wordt minder gewaardeerd. Denk aan de taxichauffeurs
die een hun klanten te veel laten betalen. Of bankiers die zichzelf hoge
bonussen gaven waardoor hun klanten en
de maatschappij in financiële problemen
kwamen. Ethisch onverantwoordelijk
handelen zorgde voor een slecht imago,
een slecht beeld, van deze beroepsgroepen.

Asociaal gedrag achter de kassa

(verborgen camera, 3:13)

78A. Op wat voor manieren handelt Tim (de man achter de kassa) onethisch?
78B. Wat zijn belangrijke waarden voor het werken in een supermarkt?
78C. Schrijf twee normen op waar Tim zich aan zou moeten houden.
78D. Wat gebeurt er, vroeg of laat, met Tim als hij zich zo blijft gedragen?

Ethiek op het werk (2:03)

79. Welke handelingen in

bovenstaande video (plaatje links)
zijn onethisch (zoek eventueel op wat
voorkennis is in het bankwezen en/of
wat en steekpenningen zijn)?

De volgende video (foto rechts) is van een

consultancy bedrijf dat stelt dat ‘duivelse
dilemma’s’ nuttig kunnen zijn voor een
organisatie. Een dilemma wordt omschreven als
een ‘onmogelijke keuze’.

Duivelse dilemma’s (2:04)

Be Awesome at Work (1:51)

Ethics in the Workplace :-) (3:36)

104
105
Ethisch onverantwoordelijk handelen, zorgt niet alleen voor een slecht
beeld van een beroepsgroep, het kan ook nadelig voor jou als werknemer
uitpakken. Als je onethisch handelt op je werk kan dat negatieve gevolgen
hebben voor jezelf. Door immoreel gedrag is je leidinggevende niet tevreden
over je werk. Je krijgt een slechte beoordeling. Hierdoor kan je misschien geen
promotie maken. Of je wordt zelfs ontslagen. In Tim’s geval ( de man achter de
kassa in het filmpje ‘Asociaal gedrag achter de kassa’ ); als er te veel klachten
komen over zijn werk achter de kassa zet zijn baas hem misschien wel aan het
werk in de vulploeg, zoals een van de klanten in de video voorstelde. Of Tim
wordt ontslagen. Als je het echt heel erg fout doet op je werk dan kan je zelfs
veroordeeld worden door een rechter. Denk aan boekhoudfraude, zwartwerken,
stelen, iemand bedreigen of discrimineren, geheime informatie doorspelen, etc.
Hieronder staat enkele video’s, wat informatie en enkele vragen die wellicht
ideeën en/of gespreksstof kunnen opleveren voor het interview dat je gaat
afnemen (zie hoofdstuk 8).

Gemaakt door kinderen die bij kledingfabriek slapen - RTL NIEUWS (1:49)
Video: Primark: lage prijzen door te lage lonen? (4:09)

Video: Kinderarbeid (kobalt voor smartphones) (2:01)

Zou je een smartphone willen als je weet dat kinderen hiervoor (onder slechte
omstandigheden) naar kobalt moesten zoeken? Waarom wel of niet?
Video: Promo Stop kinderarbeid (1:40)
Video: Karl Marx - Alienation (vervreemding) (5:38)
Marx schreef in de negentiende eeuw dat het kapitalisme voor een tweedeling
zorgde. Tweedeling wil letterlijk zeggen: een deling in twee delen. Vaak wordt
met tweedeling bedoeld: twee groepen in een maatschappij; een (meestal
kleine) groep rijken en een (vaak grote groep) arme mensen. Nu, in de
eenentwintigste eeuw, wordt er nog steeds gesproken over een tweedeling.

Video: De verdeling tussen arm en rijk (in NL) (0:58)

Zegt bovenstaand filmpje iets over een mensbeeld? Zo ja, wat dan? De
tweedeling in Amerika is nog groter dan in Nederland zoals deze video laat
zien:
Wealth in America, NL ondertiteld - Hoe is de welvaart verdeeld? (6:27).
Wat vind je van deze tweedeling in de VS? Zie je die ook in Nederland?
Ook in het onderwijs is er sprake van een tweedeling. Kinderen van ouders die
hoogopgeleid zijn, hebben meer kansen zoals de video’s hieronder laten zien.
Video: Sociale ongelijkheid in het onderwijs (1:10)
Video: Ongelijkheid in het onderwijs vergroot (4:00)
Denk je dat tweedeling, ongelijke kansen in het onderwijs, leerlingen nu of later
van elkaar vervreemd (dat ze vreemden worden voor elkaar)? Leg uit.

Video: dilemma op je werk bij de politie (2:59)

Artikel ‘Hoe één vrouw (op haar werk) een bloedbad wist te voorkomen’,
zoek evt. zelf informatie op over ‘Antoinette Tuff’ die dit een bloedbad
voorkwam.
106
VRAAG: Wat is menswaardig (ethisch juist) wat deze vrouw deed?
Video: Link van trailer ‘DeKalb Elementary’: DeKalb Elementary (1:06)

Klik de link voor: 6 ethische dilemma’s zorg

107
Hoofdstuk 8. Praktische opdracht ‘Ethiek en mensbeelden’
Deze praktische opdracht is opgedeeld in drie delen:
Deel 1: Handelingsdeel (maximaal 15 punten)
Deel 2: Interview ethiek op het werk (maximaal 50 punten)
Deel 3: Reflectie en leerproces (maximaal 25 punten)

Deel 1: Handelingsdeel
Bij dit onderdeel geef je een presentatie over een casus waarbij een ethisch
dilemma centraal staat. Hiervoor gebruik je opdracht 75 uit de reader. Bij de
beoordeling wordt gekeken naar de uitwerking van het stappenplan, waarbij de
nadruk ligt op stappen 4 en 7. Je kan maximaal 15 punten ( v/d 90) behalen
voor dit onderdeel.

Deel 2: Interview ethiek op het werk

Het tweede onderdeel is een interview over ethiek op het werk en de
verslaglegging daarvan. Hieronder worden de richtlijnen en criteria besproken.
Voor het interview voer je een gesprek met een beroepsbeoefenaar. Je mag
zelf iemand uitkiezen. Voorbeelden van beroepen: een vertegenwoordiger, een
manager, verpleegkundige, leraar, laborant, betaald voetballer, een technicus,
makelaar, piloot, accountant, bejaardenverzorger, chauffeur,
magazijnmedewerker, (tand)arts, administratief medewerker,
(kleding)verkoper, etc. Tip: kies iemand uit die je in staat acht een goed
gesprek te voeren over ethiek en plan je afspraak op tijd zodat je niet in de
problemen komt mocht het niet door kunnen gaan en je iemand anders moet
interviewen.
Bereid je interview goed voor; zorg dat je weet wat ethiek en een ethische
optiek is en wat waarden en normen zijn. Verdiep je, vóór je interview, in het
beroep van diegene die je interviewt. Kijk vooral naar de ethische aspecten
daarvan. Als degene die je interviewt voor een bedrijf werkt, of ZZP-er is
(Zelfstandig Zonder Personeel) dan is er vaak een website met daarop informatie
over ethiek. Als je iemand interviewt die bij de politie werkt, zoek dan op het
internet naar: “politie-ethiek”. Bij een medisch beroep kan je zoeken naar:
“medische ethiek”, etc.
Stel in je interview de volgende soort vragen:
1. Wat versta je onder ethiek of moreel gedrag?
2. Hoe ziet u, zie je, de mens en wat heeft dat met ethiek te maken?
3. Hoe speelt ethiek een rol in uw/jouw beroep of werk?
4. Welke waarden vindt u/je belangrijk ik uw/jouw werk en waarom?
5. Welke normen zijn belangrijk in uw/jouw beroep, of werk?
6. Wie heeft deze waarden en normen vastgesteld?
7. Zijn deze waarden en normen in uw/jouw beroep schriftelijk vastgelegd?
8. In hoeverre worden deze waarden en normen ook nageleefd?
9. Zijn er ook ongeschreven waarden en normen? Zo ja, welke zijn dat dan?
10. Wat vind je van de waarden en normen op je werk ( ben je het met alles
eens)?

108
11. Zijn er weleens waarden die met elkaar botsen? Dat wil zeggen dat deze
waarden niet tegelijkertijd nageleefd kunnen worden ( dit is een moreel
dilemma)?
12. Kunt u/je een voorbeeld geven van een moreel dilemma?
##. Gebruik eventueel extra vragen die je zelf bedenkt.

109
Vraag degene die je interviewt vooraf, dus voordat je het interview afneemt, of
hij/zij alvast na wil denken over een moreel dilemma dat hij/zij meegemaakt
heeft. Als degene die je interviewt geen moreel dilemma kan bedenken dan
moet je zelf een moreel dilemma verzinnen dat van toepassing kan zijn in het
beroep van degene die je interviewt. Bedenk altijd vooraf zelf een moreel
dilemma. Je vraagt dan aan diegene die je interviewt hoe hij/zij dit ethische
probleem op zou lossen (dit betreft het morele oordeel, zie deel 3). Als degene
die je interviewt een ‘minder sterk’ moreel dilemma inbrengt, leg hem/haar dan
ook het door jou bedachte dilemma voor. Je kan natuurlijk ( bij voldoende tijd)
ook twee morele dilemma’s bespreken. Het dilemma dat je bedenkt moet
zoveel mogelijk ‘realistisch’ zijn, d.w.z. dat dit dilemma echt zou kunnen
gebeuren op/in het bedrijf/werkveld van degene die je interviewt.
Verwerk de antwoorden op je vragen in een verslag zodanig dat je de 12
vragen weglaat maar dat het wel uit de tekst duidelijk is waar het over gaat.
Zelfverzonnen (extra) vragen, mogen wel in je verslag vermeld worden.
Punten die je verslag ‘Ethiek op werk’ moet verwerken:
A. Je eigen naam en klas;
B. De volledige naam van diegene die je geïnterviewd hebt;
C. De naam van het bedrijf of organisatie waar hij of zij werkt ( indien mogelijk,
geef een link van de website van deze organisatie);
D. De functie van diegene die je geïnterviewd hebt;
E. De datum van je interview;
F. Hoe lang het interview ongeveer duurde;
G. Minimaal één moreel dilemma.
Je kunt maximaal 50 punten (van de 90) behalen voor dit 2e onderdeel.

Deel 3: Reflectie en leerproces

Als laatste onderdeel van praktische opdracht schrijf je een reflectie waarbij je
het morele oordeel uit het interview in verband brengt met een mensbeeld
(zie daarvoor bijlage A). Daarnaast schrijf je op wat je geleerd hebt van
deze module (beknopt iets van de theorie uit de reader en vooral het interview )
over ethiek. Deel 3 bestaat dus uit: 3A een reflectie van het morele oordeel
gekoppeld aan een mensbeeld en 3B een beknopte omschrijving van wat je
geleerd hebt.
Je kunt maximaal 25 punten (van de 90) behalen voor dit 3e onderdeel.

INLEVER-richtlijnen
Deel 1 presenteer je met je groepje aan de klas.
Deel 2 en deel 3 werk je uit in een getypt verslag met daarop je volledige
naam en klas.
Deel 2 en 3 lever je voor de opgegeven deadline in, voorafgaand aan de
tweede les van week 04 (als je levo hebt in P1 en P2) of 24 (als je levo
hebt in P3 en P4).
Je totale verslag voor deel 2 en 3 samen mag niet minder dan 500 woorden
bevatten. Het maximum aantal woorden dat je mag gebruiken voor deel 2
en deel 3 samen is 1.000 woorden (ongeveer twee A4). Formuleer bondig en

110
kernachtig. Het gaat om de kwaliteit niet om de kwantiteit. Gebruik
lettergrootte 11 pts voor je verslag.

PS: informatie over het bedrijf en-of de specifieke functie in je verslag telt niet
mee bij het maximale aantal woorden.

111
Enkele bronnen die je kunnen helpen je interview goed voor te bereiden:
http://schonekleren.nl/informatie/faq/waar Over schone kleren staan ook veel
filmpjes op YouTube, zoals: www.youtube.com/watch?v=aEeEl_cJzX8
http://zorgethiek.nu/categorie/casus
www.ethicas.nl/1/2/waarovergaatethiek2.html (zie: Moraal in film en literatuur)
www.rabobank.com/nl/about-rabobank/in-society/ethics/index.html
http://renesmits.eu/Rene%20Smits_FD_Is%20ethisch%20bankieren%20mogelijk.pdf

Bijlage A. Mensbeelden en ethiek

Hoe je mensen ziet, heeft (onbewust) invloed op wat je als menswaardig

beschouwd en is daarmee medebepalend voor je morele opvattingen en je
gedachten over ethiek en je ideeën over wat ethisch wel of ethisch niet
verantwoord is. Als menswaardigheid een sleutelwoord is binnen de ethiek is
het logisch dat een mensbeeld invloed heeft op wat je wel of niet waardig
(respectvol, passend bij de waarde die je toekent aan een mens ) vindt. In deze
bijlage worden een aantal mensbeelden, veelal van bekende filosofen,
besproken die je kunt gebruiken voor de reflectie (punt H uit de
interviewopdracht).

Thomas Hobbes (1588-1679) dacht dat mensen egoïstische wezens waren

die elkaar niet nodig hebben. Aan zichzelf overgelaten, zouden mensen
handelen naar hun slechte aard en impulsen. Op nationaal niveau betekent dit
dat elk land constant in strijd is om macht en rijkdom. Hobbes leefde in de 17e
eeuw, een tijd waarin de samenleving minder gericht werd op de kerk of religie
(dit wordt secularisatie genoemd). Het humanisme plaatste de mens in het
centrum van het universum. Het individu werd steeds belangrijker.
Verschillende, zo niet alle, van deze veranderingen zijn nog steeds aanwezig in
onze samenleving. Volgens Hobbes zijn regeringen erop gericht om mensen te
beschermen tegen hun eigen egoïsme en kwaad. De beste regering is een
machtige, sterke centrale overheid die de grote kracht heeft van een
Leviathan of zeemonster (‘Leviathan’ is de naam van een bekend boek van
Hobbes en tevens een metafoor voor een sterke regering ). Hobbes boek
‘Leviathan’ wordt beschouwd als een van de vroegste en meest invloedrijke
voorbeelden van de sociale contracttheorie. In Leviathan pleit Hobbes voor
een sociaal contract en een absolute soevereine regering. Hij schreef dat chaos
of burgeroorlog alleen kon worden voorkomen door een sterke centrale
overheid. Hobbes voerde aan dat mensen zekerheid willen en een sterke
regering nodig hebben om hen tegen elkaar te beschermen ( sociale
contracttheorie). Mensen zouden een deel van hun vrijheid (bijv. door belasting
te betalen) moeten opgeven aan de overheid die dan op haar beurt voor
veiligheid en vrede zorgt.

Karl Marx (geboren in Duitsland in 1818) vond productieve activiteit (werken)

typisch (meest typerend) voor een mens. Een mens is volgens Marx een
arbeidend of werkend wezen. Productief bezig zijn, is een essentiële
112
menselijke activiteit en kan lonend zijn als mensen in vrijheid kunnen werken.
Marx was zeer kritisch over het kapitalisme. Marx was het met Hobbes eens
dat mensen egoïstisch zijn. In tegenstelling tot Hobbes dacht Marx niet dat
mensen van nature onafhankelijk en egoïstisch zijn, maar eerder sociale
wezens die egoïstisch worden door de materialistische en kapitalistische
cultuur waarin ze leven. Marx vond een mens een sociaal wezen is voor wie
werk erg belangrijk is. Helaas reduceren industrialisatie en kapitalisme een
mens tot een ‘radartje (deel) van een machine’. Hierdoor raakt een mens
vervreemd. Mensen vervreemden van hun werk en van andere mensen die
niets meer zijn dan onderdelen van de productiemachine. Mensen worden
vreemden voor elkaar.

De geëvolueerde mens.
Nature versus Nurture, kan vertaald worden met natuur ( aangeboren) versus
opvoeding (aangeleerd). De bioloog Charles Darwin (1809-1882) wordt gezien
als de grondlegger van de evolutietheorie. Darwins theorie is gebaseerd op
één centraal idee; al het leven op aarde, alle soorten ( inclusief de mens)
stammen, via natuurlijke selectie, af van een gemeenschappelijk
voorouderorganisme. Darwin zag de mens als een ontwikkeld dier is.
Natuurlijke selectie is het idee dat soorten gunstige aanpassingen doorgeven
aan hun nakomelingen. Degenen met de meest gunstige aanpassingen zullen
overleven en zo evolueert de soort in de loop van de tijd. Dit idee van
natuurlijke selectie werd later ‘survival of the fittest’ genoemd, hoewel deze
term ook verkeerd begrepen kan worden, aangezien ‘the fittest’ niet
noodzakelijk de sterkste is (maar de best aangepaste). De evolutietheorie werd
gebruikt als basis voor het zogenaamde ‘sociaal darwinisme’. Het sociaal
darwinisme ontstond in de 19e eeuw en probeerde biologische concepten van
natuurlijke selectie en ‘survival of the fittest’ in de menselijke samenleving
toe te passen. Hitlers nazi-Duitsland bouwde voort op de ideeën van het sociaal
darwinisme in hun pogingen om een volmaakt mens (de Übermensch) te
creëren. Ze probeerden dit te bereiken door de beste soorten (de
übermenschen) te selecteren ten gunste van anderen die niet eens als
menselijk werden beschouwd; de ‘untermenschen’ (die werden ‘geselecteerd’
om gedood te worden).

Emmanuel Levinas werd in 1906 in Litouwen geboren uit joodse ouders.

Levinas' filosofie begon na WO II te ontstaan. Zijn familie in Litouwen stierf in
de Holocaust. Levinas werd een gerespecteerd filosoof die de ethische
verantwoordelijkheid voor 'de Ander' tot de basis van zijn filosofische
analyses maakte. De Ander is met een hoofdletter ‘A’ want je God ontmoet, of
‘ziet’ God in het aangezicht van je medemens. Als gelovige jood was de Tenach
(het Oude Testament van de Bijbel) een inspiratiebron voor Levinas. De Tenach
(en ook het Nieuwe testament van de Bijbel) verwijst naar een medemens als
‘je naaste’. Dit is niet letterlijk bedoeld. Een medemens kan iedereen zijn (die
je tegenkomt). Medemens zij voor een Ander is kenmerkend voor het
mensbeeld van Levinas. De filosofie van Levinas concentreerde zich op het
menselijk gezicht en benadrukte de verantwoordelijkheid van elk mens

113
tegenover iedere andere persoon. Dit houdt ook in dat identiteit wordt
gevormd en alleen bestaat door anderen. Je kan bijvoorbeeld alleen coach zijn
als je spelers in je team hebt. Er is geen leraar zonder leerlingen, geen ouder
zonder kind(eren), etc. Zo wordt je identiteit door je medemens gedefinieerd,
gevormd en bepaald.

114
Imago Dei. Deze Latijnse term staat voor ‘image’ of ‘beeld’ en ‘God’. Dit
mensbeeld ziet de mens als een wezen dat gemaakt is als een beeld
(afbeelding, weerspiegeling) van God. De mens is gemaakt in Gods gelijkenis.
Een mens als ‘Imago Dei’ is een Bijbelse afbeelding van een mens. De term
‘Imago Dei’ vindt zijn oorsprong in Genesis 1:26, waarin "God de mens schiep
naar zijn eigen beeld..." (‘mens’ zoals in ‘mensheid’). Deze passage betekent
niet dat God in menselijke vorm is, maar eerder dat mensen naar het beeld van
God zijn in hun morele, spirituele en intellectuele aard. De mens krijgt een
belangrijke plaats in het scheppingsverhaal en in de wereld en is waardevol.
God wordt beschreven als de Drie-eenheid; een Vader, Zoon ( Jezus Christus) en
de Heilige Geest; drie verschillende personen als manifestaties van één
goddelijk wezen (God). Deze drie-eenheid is relationeel, dat wil zeggen door
onderlinge relaties met elkaar verbonden. Omdat de mens is gemaakt naar het
beeld van God (lijkt op God), impliceert dit dat een Bijbelse afbeelding van een
mens relationeel is. Deze liefdevolle drievoudige God-eenheid en het
perspectief ‘God is liefde’ (1Joh.4:16), komen overeen met een bijbels
perspectief van de mens als een liefdevol en relationeel wezen (gemaakt voor
relaties). Het belang van liefde wordt uitgedrukt in het Grote Gebod;’ U moet de
HEER, uw God, liefhebben met heel uw hart, heel uw ziel en heel uw
verstand.’ Dit is het eerste en grootste gebod. Een tweede is even belangrijk:
‘Heb je naaste lief als jezelf. (Mattheüs 22: 37-40). Dit leidt tot een ander
kenmerk van een bijbels beeld van de mensheid; liefde waarbij een mens, als
relationeel wezen, in staat is (en de opdracht heeft) om van anderen te houden.
Het imago-Dei perspectief van een mens komt tot uiting in de situatie-ethiek en
kan zo in verband worden gebracht met een ‘joods-christelijke ethiek’.
Extra bron: Tien woorden, Nieuw mensbeeld voor de 21ste eeuw

Mensbeeld volgens het existentialisme. Jean-Paul Sartre (1905 - 1980), een

Franse filosoof, was een van de sleutelfiguren in het existentialisme; een
filosofie die zich bezighoudt met het vinden van het eigen ik en de zin van het
leven door middel van vrije wil, vrije keuze en persoonlijke
verantwoordelijkheid. Een existentialist is van mening dat iedere persoon
verantwoordelijk moet zijn zonder de hulp van wetten, etnische regels of
(religieuze) tradities. Keuzes maken is volgens Sartre altijd een moeilijk proces
omdat je altijd moet vechten tegen de mening van anderen. Andere mensen
proberen je te beïnvloeden en willen je vrijheid wegnemen. Daarom zei Sartre;
'De hel, dat zijn de anderen'. Kort gezegd is de kern van een
existentialistisch mensbeeld: mensen hebben een vrije wil en zijn
verantwoordelijk.

Travis Hirschi (1935-2017). Volgens de theorie ‘Bonds of Attachement’, of ‘The

Bonding Theory’ gedragen zich overeenkomstig met hun sociale bindingen.
De Amerikaanse criminoloog Hirschi bedacht de Social Bond Theory in 1969.
‘Bonding’ (vertaald: ‘binding’) betekent dat je je verbonden of ‘connected’
voelt met mensen die je erg waardeert, mensen die je leuk vindt of liefhebt.
Hirschi was niet optimistisch, noch pessimistisch over de mens. Agressie hoort
gedeeltelijk bij de mens, betoogde hij. Hirschi had een neutraal ( realistisch)
115
mensbeeld. Veel mensen beheersen zichzelf als ze boos zijn. Ze uiten hun
agressie niet omdat ze niet het risico willen lopen hun band met belangrijke
relaties te verliezen. Belangrijke relaties zijn dan bijvoorbeeld je familie,
vrienden, klasgenoten, vrienden van een (sport)club, etc. De meeste mensen
willen niet het risico lopen deze relaties te verliezen. Deze angst om vrienden te
verliezen, beperkt agressief gedrag en beperkt het gebruik van geweld.
Belangrijke relaties hebben immers veel te bieden; veiligheid, vertrouwen,
ondersteuning in moeilijke tijden, etc.

Tot slot.
Zoals gezegd, je mensbeeld, hoe je mensen ziet, heeft invloed op wat je als
menswaardig beschouwd en is daarmee medebepalend voor je gedachten
over ethiek en je morele oordelen. Bijvoorbeeld, als je een ‘Imago Dei’
perspectief van een mens hebt, zal je elk mens als waardevol beschouwen. Dit
mensbeeld, dat iedereen waardevol is, zie je terug in de slogan van Mercy
Ships (par. 3.4): ‘Omdat ieder mens kostbaar is’. Vanuit een (vertekend)
perspectief van mensen als dierlijke soorten die, net als andere organismen,
alleen overleven als het goed is aangepast of 'geschikt' is voor een doel ( zoals
Hitler's sociaal darwinisme), zou dit kunnen betekenen dat je de 'mindere' 'of'
zwakkere' mensen minderwaardig (als in ‘minder menswaardig’) behandeld.

De manier waarop iemand een ander mens ziet, kan zelfs van invloed zijn op
hoe iemand denkt over de huidige pandemie en de beperkingen die door de
overheid zijn opgelegd. Als je een mens ziet zoals Sartre deed, zou je zeggen
dat iedereen verantwoordelijk is voor zichzelf, terwijl Hobbes zou zeggen dat er
een sterke centrale overheid nodig is om iedereen te beschermen. Een
mensbeeld kan ook iemands morele oordeel kleuren. Denk bijvoorbeeld aan
een moreel oordeel dat bij een ethisch dilemma kiest om voor financieel gewin
te gaan in plaats van goede zorg voor zoveel mogelijk mensen. Dit zou overeen
kunnen komen met een negatief mensbeeld van Hobbes die zegt dat alle
mensen van nature egoïsten zijn. Marx, Levinas en alle verschillende
perspectieven die in deze bijlage besproken zijn ( zie voor meer informatie de
reader over mensbeelden, vraag eventueel hiernaar bij je docent ), hebben
allemaal andere ethische accenten van hoe je een ander mens zou moeten
behandelen en/of hoe je op een menswaardige, ethisch verantwoorde manier
kan samenleven.

116
 EINDE

117