Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie I Przeniesienie Prawa (Wersja OCR)

ZACIGANIE I WYKONYWANIE ZOBOWIZA
Materiay III Oglnopolskiego Zjazdu Cywilistw (Wrocaw, 2527.9.2008 r.)
pod red. Edwarda Gniewka, Katarzyny Grskiej i Piotra Machnikowskiego
Wydawnictwo C. H. Beck
ZACIGANIE I WYKONYWANIE ZOBOWIZA

Materiay III Oglnopolskiego Zjazdu Cywilistw (Wrocaw, 25-27.9.2008 r.)
pod redakcj Edwarda Gniewka, Katarzyny Grskiej i Piotra Machnikowskiego
Autorzy: Szymon Byczko, Andrzej Caus, Grayna Cern, Micha Chajda, Adam Doliwa, Przemysaw Drapaa, Mariusz Fras, Jzef Frckowiak, Beata Gadek-Giesen, Bogusawa Gnela, Edward Gniewek, Grzegorz Gorczyski, Jarosaw Grykiel, Beata Janiszewska, Monika Kalina-Nowaczyk, Wojciech J. Katner, Agata Kozio, Marcin Krajewski, Bartosz Kucharski, Witold Kurowski, Marcin Lemkowski, Jan Lic, Piotr Machnikowski, Marek Michalski, Leszek Ogiego, Tomasz Pajor, Marlena Pecyna, Jerzy Pisuliski, Jan A. Piszczek, Marcin Podle, Urszula Promiska, Marcin A. Quoos, Zbigniew Radwaski, Ewa Rott-Pietrzyk, Wadysaw Rozwadowski, Marek Safjan, Jzef J. Skoczylas, Robert Stefanicki, Anna Stpie-Sporek, Janusz A. Strzpka, Tomasz Szczurowski, Ryszard Szostak, Marek wierczyski, Micha Wojewoda, Maria-Anna Zachariasiewicz, Konrad Zacharzewski, Kamil Zaradkiewicz, Bronisaw Ziemianin, Fryderyk Zoll, Jacek Zraek
Wydawnictwo C. H. Beck Warszawa 2010
Kamil Zaradkiewicz
Uniwersytet Warszawski
Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego wzowe problemy i uwagi de lege ferenda
I. Wstp
Problematyka charakteru (istoty) oraz konstrukcji czynnoci prawnych z zakresu prawa rzeczowego bya w szerszym zakresie analizowana w dotychczasowym pimiennictwie prawniczym w odniesieniu do umw przenoszcych wasno, a w ostatnich latach take o oddanie gruntu w uytkowanie wieczyste1. Niewiele natomiast miejsca powicono kwestii konstrukcji rozporzdze oraz charakteru umw, ktrych bezporednim celem jest ustanowienie albo przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych. Co wicej, okazuje si, e stanowiska nielicznych zajmujcych si tymi zagadnieniami autorw niejednokrotnie istotnie si rni. Prowadzi to do wniosku o celowoci podjcia dalszych pogbionych bada w tym zakresie. Niniejsze opracowanie powicone zostao oglnej problematyce charakteru umw skutkujcych powstaniem (nabycie konstytutywne)2 lub przeniesieniem (nabycie translatywne) ograniczonego prawa rzeczowego i mechanizmowi osigania tych skutkw. Paleta zagadnie zwizanych z zawieraniem umw o ustanowienie oraz przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych jest szeroka i obejmuje szereg problemw szczegowych, ktrych analiza przekracza wskie ramy niniejszej pracy. Tytuem przykadu mona wskaza dyskutowane w dotychczasowym pimiennictwie pytania o dopuszczalno poprzedzenia umowy rzeczowej umow przedwstpn, moliwo ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na podstawie umowy o wiadczenie na rzecz osoby trzeciej (pactum in faworem tertii), w drodze czynnoci prawnej mortis causa czy wreszcie o moliwo i celowo zawierania przez strony ustanawiajce ograniczone prawo rzeczowe tzw. umowy rozwizujcej jako actus contrarius zwaywszy, e owiadczenie woli jednej z nich mona traktowa jako zrzeczenie si prawa (do skutecznoci ktrego nie trzeba owiadczenia innego podmiotu). Wydaje si, e problemy te pozostaj przynajmniej w pewnym sensie wtrne wobec tych, ktrym powicono ponisze uwagi. Poza zakresem analizy pozostawiono take kwestie zwizane z natur umowy o oddanie gruntu w uytkowanie wieczyste
1 Zob. szeroko na ten temat ostatnio: Z. Truszkiewicz, Uytkowanie wieczyste. Zagadnienia konstrukcyjne, WarszawaKrakw 2006, s. 317 i nast. oraz przywoan tam literatur; E. Drozd, Umowa zobowizujca jako podstawa prawna dla umw z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Krakw 2005, s. 865 i nast. 2 Naley pamita o tym, e powstanie prawa nie moe by utosamiane z jego ustanowieniem. Do tego ostatniego dochodzi zazwyczaj w drodze umowy, uznaje si jednak dopuszczalno ustanowienia prawa take wskutek innych zdarze, jak np. wydania orzeczenia sdu albo decyzji administracyjnej. Powstanie, a zatem dojcie do skutku rzeczowego, nie zawsze nastpuje jednoczenie ze zdarzeniem bdcym jego rdem (a zatem np. umow o ustanowienie prawa), tak np. w przypadku praw zastawniczych, gdzie do ich powstania obok umowy potrzebne jest dokonanie odpowiedniego aktu jawnoci (przeniesienia posiadania albo wpisu do rejestru w przypadku zastawu, wpisu do ksigi wieczystej w przypadku hipoteki). Nie mona natomiast moim zdaniem, mwi o ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego wwczas, gdy jego powstanie nastpuje ex lege.
505
Zaciganie i wykonywanie zobowiza
(okrelan czasem umow uytkowania wieczystego3, umow ustanawiajc uytkowanie wieczyste4 albo umow o ustanowienie prawa uytkowania wieczystego). Jej specy ka wie si zarwno ze szczeglnym charakterem samego uytkowania wieczystego bdcego w istocie zoonym stosunkiem obligacyjno-rzeczowym, jak i istnieniem odrbnej regulacji dotyczcej powstania uytkowania wieczystego w GospNierU. Polskie prawo rzeczowe wyklucza moliwo ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na rzeczy wasnej. W zwizku z tym problematyka dotyczca praw in rem suam moe zosta w niniejszych rozwaaniach pominita. Nie uwzgldniono te szczeglnego w tym kontekcie zagadnienia dotyczcego ustanawiania praw rzeczowych na prawach. Wypada jedynie wspomnie, e co do ustanowienia na prawach uytkowania i zastawu KC wyranie odsya do odpowiedniego stosowania przepisw o przeniesieniu prawa obcianego (art. 265 3 oraz art. 329 1 KC), to za prowadzi do uwikania w analiz pewnych dodatkowych problemw i kontrowersji5. Ponadto, z uwagi na fakt, i podobnego odesania nie zastosowano w przypadku hipoteki na prawach (poprzestajc jedynie na oglnym odesaniu w art. 65 ust. 5 KWU), powstaje pytanie, czy waciwe jest stosowanie do ustanowienia tego prawa zastawniczego odpowiednio przepisw o hipotece na nieruchomoci, czy te o przeniesieniu praw podlegajcych obcieniu (wieczystego uytkowania, spdzielczych praw do lokali oraz wierzytelnoci)6. Rozwaania dotyczce charakteru i konstrukcji umw o ustanowienie lub przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego dotycz w pierwszej kolejnoci dwch przepisw KC, za wnioski co do treci pierwszego niewtpliwie nie pozostaj bez wpywu na te, odnoszce si do drugiego z nich. Po pierwsze, chodzi o art. 245 KC, zgodnie z ktrego 1, z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie przewidzianych, do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje si odpowiednio przepisy o przeniesieniu wasnoci7. Drugi przepis, jeszcze bardziej enigmatyczny w swej treci, tj. art. 2451 KC, stanowi, e do przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoci potrzebna jest umowa midzy uprawnionym a nabywc oraz jeeli prawo jest ujawnione w ksidze wieczystej wpis do tej ksigi, chyba e przepis szczeglny stanowi inaczej. To ostatnie unormowanie nie zostao wczone do KC w jego pierwotnym brzmieniu, lecz dopiero dodane przez art. 113 pkt 1 KWU. Wczeniej odpowiada mu art. 114 dekretu z 11.10.1946 r. Prawo rzeczowe8. W wietle wskazanych unormowa KC jedyn chyba kwesti, ktra nie powinna ulega wtpliwoci, jest to, e podstaw stosownego rozporzdzenia jest umowa9. Przepisy te nie wskazuj jednak ani tego, jaki jest jej charakter, ani nie wskazuj relacji midzy ewentualnym skutkiem obligacyjnym i rzeczowym. Teoretycznie mona sobie wyobrazi, obok ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego w odpowiedniej samodzielnej umowie, konstrukcj przewidujc jego powstanie poprzez zastrzeenie przez dotychczasowego waciciela na swoj rzecz wraz z jednoczesnym przeniesieniem wasnoci na inn osob (wzorem prawa rzymskiego tzw. zastrzeenie prawa ograniczonego, przeniesienie dedukcyjne nuda proprietas, traditio fundu deducto usufructu, take deductio servitutis)10. Zawarcie umowy da3 Zob. art. 33 ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomociami (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.), zwanej dalej GospNierU. 4 Zob. art. 65 ust. 2 ustawy z 3.7.2002 r. Prawo lotnicze (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.). 5 Por. np. ostatnio . elechowski, Ustanowienie zastawu rejestrowego na prawach na tle stosunku ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastaww do kodeksu cywilnego, PPH 2007, Nr 12, s. 51 i nast. 6 Zob. np. J. Pisuliski, [w:] J. Pisuliski (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 831. 7 Zasadniczo poza zakresem naszych zainteresowa pozostaje 2 art. 245, zgodnie z ktrym Jednake do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoci nie stosuje si przepisw o niedopuszczalnoci warunku lub terminu. Forma aktu notarialnego jest potrzebna tylko dla owiadczenia waciciela, ktry prawo ustanawia. 8 Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm. 9 Oczywicie powstanie lub przejcie prawa rzeczowego moe te nastpi jako skutek innych zdarze, w tym w wypadkach szczeglnych np. jednostronnej czynnoci prawnej, tak co do ustanowienia hipoteki zabezpieczajcej roszczenia obligatariuszy zob. art. 7 ustawy z 29.6.1995 r. o obligacjach (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 ze zm.). 10 Zob. J. Proudhon, Trait des droits dusufruit, dusage, dhabitation et de super cie. Tome premiere, Bruxelles 1833, s. 241; G. M. Asher, Die Begrndung des Usufructus, Berlin 1862, s. 48; F. Legrand, Principes du droit romain sur lusufruit, Paris 1863, s. 54; R. v. Jhering, Geist des rmischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwicklung. Dritter eil. Erste Abtheilung, Leipzig 1865, s. 80; O. Schnemann,
506
Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...
rowizny z zastrzeeniem uytkowania na rzecz darczycy dopuszcza Kodeks Napoleona (art. 949 KC franc.11, cration dusufruit par voie de rtention)12. Podobnie, jak w prawie niemieckim, konstrukcja taka obca jest natomiast prawu polskiemu, przynajmniej gdy chodzi o moliwo zastrzeenia ograniczonego prawa rzeczowego wraz z przeniesieniem wasnoci uno actu, co nie wyklucza moliwoci osignicia tosamego skutku w drodze dwu czynnoci prawnych najpierw przeniesienia wasnoci i ustanowienia umownego przez nowego waciciela prawa rzeczowego ograniczonego (nieadekwatny pozostaje przepis art. 589 KC, ktry nie moe by w tych przypadkach zastosowany odpowiednio na zasadzie art. 555 KC)13.
II. Uwagi historyczne i prawnoporwnawcze

Projekty przepisw prawa rzeczowego opracowane w latach 19371939 w onie Komisji Kody kacyjnej RP nie zawieray odrbnych, oglnych przepisw o ograniczonych prawach rzeczowych. W konsekwencji nie przyjto w nich dotyczcej ograniczonych praw rzeczowych regulacji obejmujcej rozporzdzenia tymi prawami w drodze czynnoci prawnych. Kwestia celowoci regulacji czci oglnej zawierajcej przepisy wsplne dla ograniczonych praw rzeczowych zostaa jednak dostrzeona ju w trakcie prac nad przepisami prawa rzeczowego tu po II wojnie wiatowej i unormowana we wzorowanym w znacznej mierze na wspomnianych projektach dekrecie z 11.10.1946 r. Prawo rzeczowe. Nawizanie w ramach niniejszych rozwaa do przepisw dekretu z 1946 r. jest o tyle istotne, e z jednej strony obecny przepis art. 2451 KC odpowiada treciowo wczeniejszej regulacji dekretowej, z drugiej za unormowanie dotyczce umowy o ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych, jakie znalazo si w art. 245, nie zostao uwzgldnione we wspomnianych przepisach. W art. 113 1 dekretu przyjto, i to co istotne ograniczajc regulacj wycznie do praw na nieruchomoci rozwizanie podobne do tego, ktre wprowadzono w ramach przepisw o przeniesieniu wasnoci (art. 43). Wspomniany art. 113 stanowi, i do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoci potrzebna jest umowa midzy wacicielem i nabywc oraz, jeeli ustawa tak stanowi, wpis do ksigi wieczystej14. Przypomnijmy, e zgodnie z art. 43 dekretu, przeniesienie wasnoci nieruchomoci nastpowao z mocy samej umowy midzy wacicielem i nabywc. W obu przypadkach dekret stanowi zatem wprawdzie o umowie jako podstawie rozporzdzenia, jednak nie rozstrzyga wyranie jej charakteru, co doprowadzio zreszt do powstania w doktrynie i orzecznictwie przynajmniej co do umw przenoszcych wasno istotnych rozbienoci15. Stan ten sta si niewtpliwie przynajmniej
Die Servituten: Eine civilistische Abhandlung, Leipzig 1866, s. 144; A. Exner, Die Lehre vom Rechtserwerb durch Tradition nach sterreichischem und gemeinem Recht, Wien 1867, s. 67; K. A. v. Vangerow, Lehrbuch der Pandektenast Zweiter Band, MarburgLeipzig 1867, s. 533; B. Windscheid, Lehrbuch des Pandektenrechts. Band I, wyd. 6, Frankfurt a. M. 1887, s. 733 i nast.; A. v. Tuhr, Der Allgemeine Teil des Deutschen Brgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Hl e, s. 72; P. Jrs, W. Kunkel, L. Wenger, H. Honsell, . Mayer-Maly, W. Selb, Rmisches Recht, Wien 1987, s. 103; F. Wieacker, Rmische Rechtsgeschichte, Mnchen 1988, s. 337; M. Kuryowicz, A. Wiliski, Rzymskie prawo prywatne, wyd. 4, Warszawa 2008, s. 194. 11 W brzmieniu nadanym ustaw nowelizujc z 2006 r. (Loi n 2006728 du 23 juin 2006 portant rforme des successions et des libralits, JORF 24 juin 2006). Zgodnie z tym przepisem darczyca moe zastrzec na swoj korzy lub rozporzdzi na korzy innej osoby, prawem uywania albo uytkowania dbr ruchomych albo nieruchomych bdcych przedmiotem darowizny. 12 M. Planiol, G. Ripert, Trait pratique de droit civil Francis. t. III. Les biens, Paris 1952, s. 760761; F. Terr, Ph. Simler, Droit civil. Les biens, wyd. 6, Paris 2002, s. 639. 13 Niem. Vorbehalt des Niebrauchs. Zob. na ten temat wyr. Sdu Rzeszy z 10.9.1935 r., III Senatu Cywilnego, III 42/35, Entscheidungen des Reichsgerichts in Zivilsachen (RGZ) 1935, t. 148, s. 323324; A. v. Tuhr, Der Allgemeine Teil des Deutschen Brgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Hl e, s. 72; W. Brehm, Ch. Berger, Sachenrecht, wyd. 2, Tbingen 2006, s. 357; por. take R. Hhner, Die donationes post obitum und die Schenkungen mit Vorbehalt des Niebrauchs im lteren deutschen Recht. Breslau 1888; W. Flume, Allgemeiner Teil des Brgerlichen Rechts. Das Rechtsgescha , Wien 1992, s. 192; J. Wilhelm, Sachenrecht, BerlinNew York 2002, s. 643644. 14 Zgodnie z jego 2, owiadczenie waciciela nieruchomoci winno by pod niewanoci zoone w formie aktu notarialnego. 15 W orzecznictwie przyjmowano konstrukcj umowy o podwjnym skutku, zob. np. wyr. SN z 9.7.1958 r., IV CR 118/57, OSNPG 1959, Nr 4, poz. 32; jednak w szeregu orzecze uznano, e dla przeniesienia wasnoci konieczne jest istnienie odrbnej umowy rzeczowej (zob. zestawienie, [w:] M. Kpiski, Przeniesienie wasnoci nieruchomoci rolnych, Pozna 1970, s. 184, przyp. 11); tak np. orz. z 5.5.1948 r.
507
jednym z powodw przyjcia nowego, najpewniej w intencji autorw bardziej precyzyjnego unormowania w obecnie obowizujcym przepisie art. 155 KC16. Przepis ten z uwagi na swoj bardziej klarown pod wieloma wzgldami w porwnaniu z wczeniejsz regulacj dekretu tre zdawa si nie budzi wtpliwoci ani co do charakteru umowy, ani chwili powstania skutku rzeczowego. W zwizku z tym zreszt, zwaywszy wczeniejsze kontrowersje, teza o podobiestwie konstrukcji przyjtych na gruncie dekretu z 1946 r. i KC moe by dyskusyjna. Niezalenie jednak od tego, porwnanie wspomnianych regulacji moe stanowi nie tylko wskazwk co do intencji twrcw rozwizania wprowadzonego w 1964 r., ale take istotny wkad do dyskusji nad zasadnoci utrzymywania obecnej koncepcji rozporzdze dotyczcych ograniczonych praw rzeczowych, a take brzmienia odpowiednich przepisw Kodeksu. Na gruncie dekretu z 1946 r. we wszystkich trzech przypadkach (przeniesienia wasnoci, ustanowienia oraz przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych) mona, z uwagi na oglne sformuowanie co do przeniesienia praw, podnie te same wtpliwoci i postawi te same pytania, cho w gruncie rzeczy wszystkie trzy przypadki mogy i powinny by rozpatrywane osobno. W konsekwencji przynajmniej teoretycznie mona byo w kadym z nich doj do zupenie odmiennych wnioskw co do charakteru umowy i konstrukcji rozporzdzenia. Niewtpliwie posuenie si oglnym pojciem umowy dawao nauce prawa cywilnego szerokie pole moliwych interpretacji. Okazuje si, e mimo wikszej precyzji i jasnoci analogiczne wtpliwoci powsta mog take na gruncie obecnie obowizujcych przepisw. Nie wdajc si w szczegow analiz problematyki prawnoporwnawczej, wypada stwierdzi, e podobnie jak w przypadku przeniesienia wasnoci, w obcych systemach prawnych rne rozwizania przyjto w zakresie rozporzdze w drodze czynnoci prawnych dotyczcych ograniczonych praw rzeczowych. Pozostajc w krgu trzech tradycyjnie analizowanych systemw prawnych wystarczy wskaza, e zasadniczo kady z nich przewiduje ujednolicony model rozporzdze z jednej strony dla przeniesienia wasnoci, z drugiej dla ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych. W prawie francuskim w obu przypadkach wymagana jest umowa obligacyjna, ktra co do zasady stanowi jednoczenie bezporedni podstaw skutku rzeczowego (w przypadku ustanowienia uytkowania moe ono nastpi w drodze tzw. zatrzymania, par voie de rtention, albo w drodze przeniesienia par voie dalination)17. Prawo francuskie stoi na stanowisku zasady konsensualnoci (kluczowe znaczenie ma art. 1138 KC franc., ktry stanowi, i zobowizanie wydania rzeczy jest zupene, przez samo zezwolenie stron
(III C 229/48), w ktrego uzasadnieniu czytamy, e umowa obligacyjna, zawiera () implicite w myl intencji ustawodawcy take umow o przeniesienie wasnoci w rozumieniu art. 43 PrRzecz, czyli ze skutkiem rzeczowym. Ustawodawca tylko co do nieruchomoci postanowi w art. 44 1 PrRzecz, e umowa o przeniesienie wasnoci powinna obejmowa podstaw prawn wiadczenia. Jednake niewtpliwie prawo rzeczowe take co do ruchomoci nie przejo koncepcji ustawodawstwa niemieckiego, uniezaleniajcej byt abstrakcyjnej, rzeczowej zgody na przejcie prawa wasnoci od umowy kauzalnej tak dalece, e niewano umowy kauzalnej w zasadzie nie powodowaa niewanoci umowy rzeczowej. Prawo rzeczowe idzie raczej po linii tworzenia swego rodzaju iunctim midzy umow o przeniesienie wasnoci a jej causa, tak e nie mona trzyma si zasady, i uzasadnione uchylenie si od skutkw prawnych owiadcze woli, dotyczcych umowy kauzalnej, nie wywiera z reguy wpywu na skuteczno umowy o przeniesienie wasnoci. Uchylenie si od skutkw prawnych owiadcze woli w zakresie umowy kauzalnej normalnie obejmuje uchylenie si take od skutkw prawnych zwizanej z ni czy implicite nawet w niej zawartej (jak w omawianym przypadku) umowy o przeniesienie wasnoci; z pimiennictwa zob. w szczeglnoci: F. Zoll, Jakiej umowy potrzeba do przeniesienia wasnoci rzeczy ruchomych?, PN 1947, Nr 78, s. 67 i nast.; F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie, t. II, z. 2, Krakw 1947, s. 67; W. Prdzyski, Umowy o przeniesienie wasnoci nieruchomoci i rzeczy ruchomych, PN 1947, Nr 910, s. 199 i nast.; J. Grecki, Przeniesienie wasnoci rzeczy ruchomej, Wrocaw 1950, s. 19 i nast.; W. Czachrski, Czynnoci prawne przyczynowe i oderwane w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1952, s. 91 i nast.; J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, Warszawa 1957, s. 141144; S. Szer, Nabycie wasnoci nieruchomoci, PiP 1947, z. 1, s. 66 i nast.; W. Grski, Przeniesienie wasnoci w nowym prawie rzeczowym, Szczecin 19481949. 16 Podkrela to J. St. Pitowski, ktry wskazuje, e zagadnienie, czy umowa zobowizujca do przeniesienia wasnoci wywouje skutki tylko w sferze obligacyjnej, czy te zarazem wasno przenosi, bya gwn osi sporu, ktry si toczy pod rzdem pr.rzecz. Od samego pocztku prac kody kacyjnych ustawodawca stara si spr ten rozstrzygn na rzecz koncepcji podwjnego skutku i swej niewtpliwej woli w tym zakresie da wyraz w omawianym przepisie [art. 155 KC przyp. K. Z.], J. St. Pitowski, [w:] J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego, t. II, Prawo wasnoci i inne prawa rzeczowe, WrocawWarszawaKrakwGdask 1977, s. 227228; por. te niepublikowane protokoy posiedze Zespou Prawa Cywilnego Materialnego Komisji Kody kacyjnej w maju 1959 r. w Osiecznej (l.dz. 65/13/1594/57, maszynopis). 17 M. Planiol, G. Ripert, Trait pratique de droit civil Francis, t. 3, Les biens, Paris 1952, s. 760761, 927 i nast.; por. te F. Terr, Ph. Simler, Droit civil. Les biens, wyd. 6, Paris 2002, s. 294 i nast.
508
kontraktujcych, co wicej zobowizanie takie czyni wierzyciela wacicielem18). Z kolei w prawie austriackim koniecznymi przesankami skutecznego rozporzdzenia s tytu i sposb nabycia (titulus i modus adquirendi, niem. Titel und Erwerbungsart, 380, 449, 451 KC austr.), za w prawie niemieckim umowa rzeczowa (dingliche Vertrag, Einigung, 873, 925, 929 KC niem.)19. W dwch ostatnich systemach przyjto, w zalenoci od przedmiotu rozporzdzenia, zasad tradycji i wpisu (uzalenienia skutecznoci rozporzdzenia w drodze czynnoci prawnej od ujawnienia zmiany w ksidze gruntowej), przy tym w pierwszym skutek rzeczowy uzaleniony jest od istnienia wanej obligacyjnej podstawy prawnej (tzw. system tradycji kauzalnej), za w drugim od niej niezaleny (system tradycji abstrakcyjnej)20. Warto nadmieni, i doktryna i orzecznictwo austriackie dostrzegaj od pewnego czasu, jak naley przypuszcza wbrew stanowisku twrcw Kodeksu z 1811 r., a take dawniejszej doktryny, konieczno wyodrbnienia osobnej, rzeczowej czynnoci prawnej obok umowy obligacyjnej (modus adquirendi przesta by uznawany za czysty fakt)21.
III. Odpowiednie stosowanie przepisw o przeniesieniu wasnoci

Jak ju wskazano, w zakresie regulacji umw dotyczcych ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych KC ogranicza si do odesania do odpowiedniego stosowania przepisw o przeniesieniu wasnoci22. W rezultacie prima facie mona stwierdzi, e podobnie jak przyjmuje wikszo przedstawicieli nauki prawa oraz jednolicie orzecznictwo take w tym zakresie obowizuj rwnolegle dwie zasady konsensualnoci i kauzalnoci. Kwestia okazuje si jednak bardziej skomplikowana co najmniej z dwch powodw. Po pierwsze, zapewne wbrew zaoeniom twrcw Kodeksu z 1964 r. trudno uzna, e na gruncie regulacji art. 155 i nast. KC nastpio ujednolicenie pogldw dotyczcych charakteru umowy przenoszcej wasno, po drugie za odesanie do odpowiedniego stosowania przepisw o przeniesieniu wasnoci, jak ma to miejsce w przypadku ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, musi si rzeczy prowadzi do pytania o zakres takiego stosowania. Zgodnie z tradycyjnym ujciem, jak susznie przypomnia SN, odpowiednie stosowanie oznacza moliwo stosowania pewnych przepisw bez mody kacji, pewnych
18 Tumaczenie polskie na podstawie: Kodekx cywilny francuzki. W Warszawie w Drukarni Rzdowey naprzeciwko Dyrekcji i Kantoru Gwnego Loterii, 1829, s. 329 (zmody kowano pisowni zawart w tekcie oryginalnym). 19 Zob. np.: A. v. Tuhr, Der Allgemeine Teil des Deutschen Brgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Hl e, Berlin 1957 [Nachdruck 1910], s. 71. Zgodnie z 873 ust. 1 KC niem. do przeniesienia wasnoci nieruchomoci oraz do jej obcienia konieczna jest zgoda uprawnionego i drugiej strony na to, aby zmiana w prawie nastpia, tudzie aby wpisano t zmian w ksig wieczyst. Zgodnie za z 925 KC niem., zgod zbywajcego i nabywcy wymagan wedle 873 do przeniesienia wasnoci gruntu (powzdanie), naley owiadczy wobec wydziau hipotecznego, przyczem obie strony musz by rwnoczenie obecne. Ponadto, do przeniesienia wasnoci lub ustanowienia bd przeniesienia innego prawa rzeczowego na nieruchomoci konieczny jest wpis do ksigi gruntowej. Ma on zatem co do zasady w zakresie rozporzdze prawami na nieruchomociach charakter konstytutywny. Jeli chodzi o rozporzdzenia prawami rzeczowymi na rzeczach ruchomych, wedug 929 zd. 1 KC niem. do przeniesienia wasnoci rzeczy ruchomej potrzeba, aby waciciel odda rzecz nabywcy i aby obydwaj zgodzili si na przejcie prawa wasnoci (polskie tumaczenie na podstawie tekstu o cjalnego (urzdowego) z 1923 r. Kodeks cywilny obowizujcy na ziemiach zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej (przekad urzdowy), Wydawnictwa Ministerstwa Sprawiedliwoci. Zbioru Ustaw Ziem Zachodnich, Tom X, Warszawa Pozna 1923). Ujcie niemieckiego kodeksu cywilnego nie jest co prawda powszechnie przyjmowane na gruncie innych systemw prawnych, to jednak w niektrych z nich mona spotka pogldy, uznajce celowo wyrniania umowy obligacyjnej z jednej i rzeczowej z drugiej strony. 20 Zob. np. H. Koziol, R. Welser, Grundriss des brgerlichen Rechts. Band I. Allgemeiner Teil, Sachenrecht, Familienrecht, wyd. 11 zm., Wien 2000, s. 272. 21 Zob. na ten temat np.: H. Koziol, R. Welser, Grundriss des brgerlichen Rechts. Band I, s. 271272; Ch. v. Bar, U. Drobnig, e Interaction of Contract Law and Tort and Property Law in Europe: A comparative Study, Mnchen 2004, s. 326. 22 Kwestia ta zupenie bya pominita w projekcie prawa rzeczowego z lat 19371939, ktry w ogle nie przewidywa odrbnych, oglnych przepisw o ograniczonych prawach rzeczowych. W projekcie z koca lat czterdziestych. znalaz si przepis, zgodnie z ktrym do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoci potrzeba jest umowa midzy wacicielem a nabywc. Owiadczenie waciciela winno by pod niewanoci zoone w formie aktu notarialnego, PN 1949, z. 1, s. 256. Niemal identyczne rozwizanie zostao przyjte w dekrecie z 1946 r. w art. 113. Naley je jednak uzna za wadliwe, choby z tego powodu, e obejmowao jedynie ustanowienie praw na nieruchomoci, co mogoby sugerowa, e dla ustanowienia praw rzeczowych na ruchomoci umowa nie jest konieczna, a ponadto nie okrelao, o jak umow chodzi (w tym sensie powielao wadliwe ujcie projektw midzywojennych i dekretu w zakresie regulacji przeniesienia wasnoci).
509
z mody kacjami uwzgldniajcymi rnice midzy kwesti unormowan a zagadnieniami, do ktrych ma by przepis stosowany, albo niestosowanie niektrych w razie stwierdzenia istnienia zasadniczych rnic midzy tymi zagadnieniami (wyr. z 3.10.2007 r., IV CSK 193/0723). Teoretycznie zatem rozwizanie wprowadzone w art. 245 KC, ale take by moe zawarte w art. 2451, pozwala na rozwaenie kilku modeli rozporzdze polegajcych na ustanowieniu lub przeniesieniu ograniczonych praw rzeczowych. W obu przypadkach nie musz by one zbiene (tosame) z rozwizaniem przyjtym przez ustawodawc w odniesieniu do umowy przenoszcej wasno. Ich analiza moe zasadniczo ograniczy si do pytania o charakter umowy ustanawiajcej lub przenoszcej prawo rzeczowe. Kwestia bowiem nie budzi wtpliwoci w zakresie dotyczcym przesanek jawnoci (przeniesienia posiadania, wpisu w odpowiednim rejestrze), bowiem nie podlega dyskusji, e prawodawca polski w odniesieniu do wszystkich trzech przypadkw rozporzdze zerwa z fundamentaln dla prawa rzeczowego zasad jawnoci24.
IV. Teorie dotyczce ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych

Nie ulega wtpliwoci, e wzorem regulacji niemieckiej prawo polskie w zakresie rozporzdze prawami rzeczowymi dopuszcza istnienie, przynajmniej w odniesieniu do przeniesienia wasnoci, odrbnych od czynnoci zobowizujcej tzw. umw rzeczowych25. S nimi umowy, ktrych bezporednim skutkiem nie jest powstanie midzy zawierajcymi stronami stosunku obligacyjnego, ale wycznie skutku rozporzdzajcego (tzw. rzeczowego), polegajcego i ukierunkowanego bezporednio na powstanie (obcienie rzeczy lub prawa) lub przeniesienie prawa rzeczowego albo jego zmian. Czynno prawna rzeczowa (niem. dingliche Rechtsgesch ) stanowi podtyp szerszej kategorii czynnoci rozporzdzajcych (skutkujcych zmian stanu aktywnego majtku, nakierowanych na bezporednie oddziaywanie na istniejce prawo)26. Z kolei centraln postaci czynnoci rzeczowych jest tak zwana umowa rzeczowa jako szczeglna umowa z zakresu prawa rzeczowego27 (niem. dingliche Vertrag, warto nadmieni, e pojcie to jest obce KC niem., ktry posuguje si okreleniem zgoda niem. Einigung)28. Odmiennie ni na gruncie prawa niemieckiego, w doktrynie polskiej sporne jest jednak, czy rzeczona czynno prawna jest zasad (konieczna dla przeniesienia lub ustanowienia prawa rzeczowego), czy wyjtkiem. Jednolito stanowisk w doktrynie co do dopuszczalnoci zawarcia odrbnej od umowy zobowizujcej do przeniesienia wasnoci rzeczowej czynnoci prawnej dodatkowego porozumienia, jak stanowi art. 157 KC nie daje odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie ustawodawca polski przyOSNC 2008, Nr 3, poz. 78. Zob. na temat jawnoci praw rzeczowych: P. Machnikowski, [w:] T. Dybowski (red.), System Prawa Prywatnego, t. 2. Prawo rzeczowe, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 45 i nast.; modele te analizuje szczegowo E. Drozd, Przeniesienie wasnoci nieruchomoci, WarszawaKrakw 1974, s. 11 i nast. 25 Zob. ostatnio np.: E. Gniewek, Zakres swobody umw w prawie rzeczowym, [w:] M. Pazdan, W. Popioek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar (red.), Europeizacja prawa prywatnego, t. I, Warszawa 2008, s. 280; odosobnione stanowisko prezentowa S. Breyer, Przeniesienie wasnoci nieruchomoci, Warszawa 1966, s. 103105; por. na ten temat: M. Kpiski, Umowy o przeniesienie wasnoci nieruchomoci zawierajce warunek lub termin, PiP 1970, z. 6, s. 958 i nast.; B. Burian, Ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych; tre i forma umowy, [w:] E. Gniewek (red.), Zawieranie i wykonywanie umw. Wybrane zagadnienia, Wrocaw 2004, s. 21. 26 A. v. Tuhr, Der Allgemeine Teil des Deutschen Brgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Hl e, s. 256; K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner Teil des Brgerlichen Rechts, s. 411; J. Skpski, Umowa zastawnicza, NP 1967, Nr 4, s. 487. 27 Zob. na ten temat np.: D. Stver, Ist die Einigung im Sachenrecht des Brgerlichen Gesetzbuchs ein Rechtsgesch ?, Archiv fr brgerliches Recht, 1905, t. 26, s. 149 i nast.; G. Ortlieb, Einigung und dinglicher Vertrag, Berlin 1904; G. Steyert, Der dingliche Vertrag im B.G.B., Strassbourg i.E. 1905; A. Mertens, Die rechtliche Natur und die Bedeutung der Einigung im Grundbuchrecht des Brgerlichen Gesetzbuchs, Leipzig 1907; F. Juntke, Einigung und Eintragung im Liegenscha srechte des Brgerlichen Gesetzbuches, Breslau 1913; R. v. Kehler, Einigung und Eintragung, Wrzburg 1933; Ph. Heck, Das abstrakte dingliche Rechtsgesch , Tbingen 1937; M. Howald, Der dingliche Vertrag, Zrich 1946; F. Beyerle, Der dingliche Vertrag, [w:] Festschri fr Gustav Boehmer. Dem Siebziger von Freunden und Kollegen dargebracht, Bonn 1954; D. H. Molkenteller, Die ese vom dinglichen Vertrag, Frankfurt am MainBernNew YorkParis 1991. 28 Wypada nadmieni, e w doktrynie wtpliwoci budzi przede wszystkim to, czy w odniesieniu do czynnoci dwustronnej adekwatne pozostaje okrelenie umowa, ktra tradycyjnie stanowi kategori pojciow z zakresu prawa obligacyjnego.
24 23
510
j rozwizanie, w ramach ktrego skutek rozporzdzajcy w prawie rzeczowym nie tyle moe, co powinien wynika z odrbnej albo wrcz samodzielnej czynnoci tego typu. Jak w trakcie prac kodykacyjnych wskazywa J. Wasilkowski, [k]ontrowersja nie dotyczy () kwestii, czy naley uzna za dopuszczalne umowy rzeczowe, lecz raczej kwestii, czy w razie przeniesienia wasnoci odrbna umowa rzeczowa ma stanowi wyjtek czy zasad29. Wydaje si, e podstawowy problem dotyczy w tym przypadku zagadnienia relacji midzy umow zobowizujc a czynnoci rzeczow. Wypada skonstatowa, e w przypadku rozporzdze polegajcych na ustanowieniu lub przeniesieniu praw rzeczowych zastosowana technika regulacji nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o istot (natur) i konstrukcj odpowiednich umw. Oglnikowe s zreszt take pozostae unormowania dotyczce innych czynnoci z zakresu prawa rzeczowego. Zagadnienie komplikuje ponadto fakt, i w dalszym cigu pozostaje sporna kwestia istoty przyjtego rozwizania i waciwej konstrukcji w odniesieniu do umw bdcych podstaw przeniesienia wasnoci. W konsekwencji, niezalenie od pytania o zakres odpowiedniego zastosowania przepisw o przeniesieniu wasnoci, kontrowersje dotyczce tego wanie zagadnienia staj si take aktualne (przenosz si) na gruncie rozwaa o ustanowieniu i przeniesieniu ograniczonych praw rzeczowych. W doktrynie, mimo pozornej jasnoci regulacji art. 155 i 156 KC pojawia si szereg pogldw, ktre w rny sposb staraj si wyjani istot i konstrukcj umownego przeniesienia wasnoci. Spord nich mona wyrni kilka podstawowych, wrcz modelowych30. De lege lata analogiczne rozwizania mog dotyczy take ustanowienia lub przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych. Kluczowe znaczenie dla niniejszych rozwaa ma zatem wskazanie, ktry z wyrnianych najczciej modeli, w tym wzorowanych na rozwizaniu obejmujcym przeniesienie wasnoci, uzna naley za waciwy. Poniej ograniczono si do wskazania najwaniejszych i najczciej prezentowanych w polskim pimiennictwie prawniczym koncepcji. Zasadniczo bywaj one wskazywane w ramach analizy charakteru umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. Do konstrukcji przeniesienia wasnoci przyjmowanej przez wikszo doktryny na gruncie art. 155156 KC nawizuje pierwsza z koncepcji dotyczcych istoty i charakteru umw o ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych. Mona j skrtowo nazwa teori umowy o podwjnym skutku. Koncepcja ta w odniesieniu do konstrukcji przeniesienia wasnoci jest niemal jednolicie reprezentowana w orzecznictwie. Jej zwolennicy uznaj, e zabieg legislacyjny polegajcy na odesaniu do przepisw o przeniesieniu wasnoci oznacza, e konstrukcja ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego jest analogiczna do tej, jak statuuj wspomniane przepisy dotyczce prawa wasnoci. W konsekwencji, co do zasady, do powstania ograniczonego prawa rzeczowego wystarczy odpowiednia umowa obligacyjna, ktra o ile przepis szczeglny nie stanowi inaczej ani inaczej nie postanowiy strony wywouje jednoczenie skutek rozporzdzajcy (rzeczowy). Umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego jest zatem, tak samo jak modelowa umowa o przeniesienie wasnoci, tzw. umow o podwjnym skutku, w ramach ktrej skutek rzeczowy wynika wprost z czynnoci zobowizujcej (o ile ustawa nie wymaga dla powstania prawa powstania dodatkowego zdarzenia dla spenienia przesanki jawnoci). Jest take, odwoujc si do ujcia art. 156 KC, umow kauzaln, skoro przysporzenie stanowi zasadniczo bezporedni skutek obligacyjnej podstawy prawnej. Nie kwestionuje si jednak, podobnie jak ma to miejsce w przypadku przeniesienia wasnoci, moliwoci uzalenienia skutku rozporzdzajcego od odrbnej, samodzielnej umowy rozporzdzajcej (zatem umowy rzeczowej), zawartej w wykonaniu umowy obligacyjnej, zobowizujcej do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego.
29 J. Wasilkowski, [w:] Komitet Nauk Prawnych PAN i Ministerstwo Sprawiedliwoci, Materiay dyskusyjne do Projektu Kodeksu Cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Materiay Sesji Naukowej 810 grudnia 1954 r., Warszawa 1955, s. 172. 30 Chodzi np. o pogld, zgodnie z ktrym umowa, o ktrej mowa w art. 155 KC jest umow wycznie rozporzdzajc (prezentowany pod rzdem Prawa rzeczowego z 1946 r. przez J. Greckiego, Przeniesienie wasnoci rzeczy ruchomej, s. 3233); jego zdaniem powstajca i gasnca rwnoczenie ze swym powstaniem prawna podstawa tych umw jest s ngowaniem przez ustaw, nie za zoonym przez zbywc owiadczeniem woli zacignicia zobowizania (s. 33); por. na ten temat: E. Drozd, Przeniesienie wasnoci nieruchomoci, s. 27 i nast.; por. te teori dwu warstw umw prezentowan przez W. J. Katnera: Przeniesienie wasnoci rzeczy ruchomych, Acta Universitatis Lodzensis Folia Iuridica, d 1988, s. 146.
511
Czoowym zwolennikiem tej koncepcji jest wspczenie w pierwszej kolejnoci, jak si zdaje, E. Gniewek31. Jest ona take prezentowana przez innych autorw32. Stanowisko o zastosowaniu zasady umowy o podwjnym skutku zdaje si reprezentowa w swoim orzecznictwie rwnie Sd Najwyszy. W wyroku z 12.5.2000 r., V CKN 30/0033, wskazano, e nie tylko owiadczenie o ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoci, ale take owiadczenie o zobowizaniu si do ustanowienia takiego prawa (art. 245 2 zd. 2 KC) powinno by zoone w formie aktu notarialnego, uznajc, e na gruncie odesania do wyraonej w art. 155 1 KC konstrukcji umowy o podwjnym skutku umowa zobowizujca do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego jednoczenie ustanawia to prawo. Teoria umowy o podwjnym skutku, zakadajc, e podstaw rozporzdzenia w postaci ustanowienia albo przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego moe by analogiczna umowa do tej, ktra stanowi podstaw przeniesienia wasnoci, zdaje si prowadzi do wniosku, e podstaw ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego mog by w pierwszej kolejnoci umowy nazwane, ktre zostay przykadowo wskazane w art. 155. Mog ni by jednak rwnie co do zasady take inne umowy mogce wywoa skutek w postaci przeniesienia wasnoci (np. umowa spki cywilnej), w tym umowy nienazwane. Wypada przy tym zaznaczy, e w doktrynie zazwyczaj nie wskazuje si, czy umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego o tzw. podwjnym skutku s umowami takimi, jak te, wymienione w art. 155, do nich podobnymi, czy te stanowi zupenie odrbn, szczegln kategori. Prima facie poprawna dogmatycznie koncepcja teorii umowy o podwjnym skutku nie daje zatem wedug oglnego ujcia zaprezentowanego powyej jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o natur umowy zobowizujcej do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego. W tym zakresie mona wyrni dwie uzupeniajce j alternatywne wobec siebie koncepcje, ktre na potrzeby niniejszej pracy mona okreli jako tradycyjn i umowy sui generis. Koncepcja, ktrej zwolennikw odnajdujemy przede wszystkim w dawniejszej literaturze, a ktr mona okreli jako tradycyjn, nie wyrnia szczeglnego typu bd typw umw obligacyjnych, ktrych skutkiem ma by ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (kadego dowolnego czy niektrych rodzajw). Podobnie jak w przypadku umw o przeniesienie wasnoci umow tego rodzaju moe by zgodnie z t koncepcj kada umowa obligacyjna, ktra zmierza do wywoania odpowiedniego skutku rzeczowego (powstania prawa). Jej zwolennicy uznaj, e z perspektywy stosunku obligacyjnego mamy do czynienia ze zobowizaniem do ustanowienia prawa przyszego, a zatem sprzeda, zamian czy darowizn takiego prawa, ktre stanowic przedmiot wiadczenia powstanie dopiero w przyszoci (choby chodzio jedynie o tzw. sekund jurydyczn)34. Zupenie jasno kwesti t reguloway odpowiednie przepisy Kodeksu zobowiza w odniesieniu do umowy sprzeday. Zgodnie z art. 294 KZ, przez umow sprzeday sprzedawca zobowizywa si przenie wasno rzeczy lub inne prawo majtkowe na kupujcego, ktry jednoczenie zobowizany by zapaci okrelon
31 E. Gniewek, Prawo rzeczowe, wyd. 7, Warszawa 2008, s. 180; E. Gniewek, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 349350; E. Gniewek, Ksztatowanie treci stosunkw prawnorzeczowych zakres swobody umw, SPP 2007, Nr 2, s. 26; E. Gniewek, Zakres swobody umw w prawie rzeczowym, s. 284. 32 Tak, jak naley wnosi z pojawiajcego si zwykle wskazania o konsensualnym i kauzalnym charakterze umowy, np. J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, wyd. 4, Warszawa 1986, s. 198; S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksiga druga. Wasno i inne prawa rzeczowe, wyd. 8, Warszawa 2007, s. 459; J. Szachuowicz, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykuw 144911, t. I, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 775; J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, wyd. 3 zm., Warszawa 2003, s. 200201; zob. take: J. Winiarz, [w:] J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, wyd. 2 zm., Warszawa 1989, s. 221, B. Burian, Ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych, s. 2021. 33 OSNC 2001, Nr 9, poz. 125. 34 Por. na gruncie przepisu art. 295 KZ.: R. Longchamps de Berier, Uzasadnienie projektu Kodeksu zobowiza z uwzgldnieniem ostatecznego tekstu kodeksu w opracowaniu gwnego referenta projektu Prof. Romana Longchamps de Berier. Art. 294369, Komisja Kody kacyjna. Podkomisja Prawa o Zobowizaniach, z. 7, Warszawa 1937, s. 910; tene, Zobowizania, Lww 1938, s. 445; rwnie F. Zoll, Zobowizania w zarysie wedug polskiego Kodeksu zobowiza (przy wspudziale S. Kosiskiego i J. Skpskiego), wyd. 2, Warszawa 1948, s. 299.
512
cen35. Z kolei art. 295 KZ wprost stanowi, i przedmiotem sprzeday mog by take prawa, majce powsta w przyszoci. Warto w tym miejscu wspomnie, e mimo braku w KC odpowiednika art. 295 KZ nie ulega wtpliwoci, e przedmiotem zobowizania sprzedawcy moe by prawo przysze (zob. art. 555 KC), a zatem rwnie moe on zobowiza si do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego36. Na sprzedawcy (darczycy itp.) spoczywa obowizek wiadczenia polegajcy na ustanowieniu prawa podmiotowego. Analogicznie naley oceni sytuacj w przypadku przeniesienia istniejcego prawa rzeczowego, jednak tutaj nabycie ma charakter translatywny (przejcie prawa istniejcego). W literaturze pojawia si zapatrywanie, ktre jak naley sdzi uznaje umow o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego za czynno prawn, ktra moe mie charakter samodzielnej umowy rzeczowej w wykonaniu istniejcego zobowizania, albo umowy o podwjnym skutku37. Prima facie koncepcja ta moe by uznana za stanowic mody kacj koncepcji umowy o podwjnym skutku, jednak wydaje si, e w istocie nie odbiega od zaoe prezentowanych przez zwolennikw tej ostatniej. Nie przekrelaj oni bowiem, jak ju wspomniano, moliwoci ustanowienia prawa w odrbnej czynnoci rozporzdzajcej, podobnie jak przewiduj to w odniesieniu do przeniesienia wasnoci art. 155 i 156 KC38. Zatem wedug tej koncepcji umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego jest pewn zbiorcz kategori pojciow, ktra obejmuje zarwno umowy o podwjnym skutku, jak i te, ktre zawierane s w wykonaniu umowy czysto zobowizujcej. Powysze ujcie by moe wydawaoby si waciwe i nie budzioby wikszych wtpliwoci, gdyby nie fakt, e w przypadku regulacji poszczeglnych ograniczonych praw rzeczowych ustawa precyzuje szereg kwestii szczegowych dotyczcych ich ustanowienia lub przeniesienia (zob. np. art. 3052, 329 1). To z kolei prowadzi do pytania o to, czy zawarte w art. 245 1 KC odesanie do odpowiedniego stosowania przepisw o przeniesieniu wasnoci nie oznacza, e nie chodzi w tym przypadku o umow sprzeday, zamiany, darowizny itp., lecz by moe o szczeglny, odrbny typ umowy, ktra jest jedynie zbliona charakterem do wskazanych wczeniej czynnoci obligacyjnych (zob. np. zde niowan w uchylonym art. 171 ustawy z 15.12.2000 r. o spdzielniach mieszkaniowych39 umow o ustanowienie spdzielczego wasnociowego prawa do lokalu spdzielnia)40. Wyrastajca, jak si zdaje, w oparciu o to zaoenie, tak zwana koncepcja umowy sui generis uznaje, e skoro Kodeks wyrnia umow o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, to naley przyj, e jest to szczeglna umowa obligacyjna przewidziana w ramach przepisw o ograniczonych prawach rzeczowych (oczywicie zasadniczo o podwjnym skutku). Mona zatem powiedzie, e wskazana teoria zakada istnienie szczeglnego typu umowy obligacyjnej o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. Wydaje si, e koncepcja ta w pimiennictwie polskim prezentowana jest przez S. Grzybowskiego, ktry wskazuje, e umowa taka nie zostaa uregulowana w Ksidze trzeciej KC, a stosowa do niej naley oglne przepisy o czynnociach prawnych oraz o zobowizaniach, jak rwnie przepisy o waciwym ograniczonym prawie rzeczowym41.
35 W ujciu historycznym i porwnawczym zob. na ten temat uwagi S. Grzybowskiego, O pochopnym utrzymaniu w kodeksie cywilnym konstrukcji umowy o przeniesienie wasnoci, [w:] A. Mczyski, M. Pazdan, A. Szpunar (red.), Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Ksiga pamitkowa o arowana profesorowi Jzefowi Skpskiemu, Krakw 1994, s. 85 i nast. 36 Niem. constitutiv wirkenden Kauf, por. w literaturze niemieckiej: A. von Bechmann, Der Kauf nach gemeinem Recht, Teil II, Erlangen 1884, Nachdruck Aalen 1965, s. 124; za: M. Haedicke, Rechtskauf und Rechtsmngelha ung, Tbingen 2003, s. 39. 37 Zob. w szczeglnoci: A. Wsiewicz, [w:] J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego, t. II, Prawo wasnoci i inne prawa rzeczowe, WrocawWarszawaKrakwGdask 1977, s. 609; B. Burian, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 398. 38 Zamiast wielu zob.: E. Gniewek, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, s. 350. 39 Tekst jednolity Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm. 40 Prima facie przepis ten wprowadza do systemu prawnego szczegln umow obligacyjn o ustanowienie spdzielczego wasnociowego prawa do lokalu, okrelajc wzajemne prawa i obowizki stron. Zdaje si te kreowa szczeglny zoony stosunek cywilnoprawny obligacyjno-rzeczowy. 41 S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys prawa rzeczowego, wyd. 2, Warszawa 1989, s. 118.
513
Kolejn teori prezentowan w pimiennictwie, przede wszystkim w zakresie przeniesienia wasnoci, jest tzw. koncepcja dwu zespolonych czynnoci prawnych42. Jej przedstawiciele przyjmuj zasadniczo (na gruncie przepisw o przeniesieniu wasnoci), i umowa obligacyjna jest podstaw rozporzdzenia jedynie porednio, za bezporednio skutek ten (obok spenienia ewentualnej przesanki jawnoci43) poprzedza odrbna, rzeczowa czynno prawna. Ma by tak nawet wwczas, gdy skutek rozporzdzajcy nastpuje w gruncie rzeczy wraz z zawarciem umowy. Jak przykadowo wskazuje Z. K. Nowakowski, przy umowie sprzeday, zamianie lub darowinie, czsto () umowa zobowizujca do przeniesienia wasnoci tworzy moe jedn cao z umow przenoszc wasno. W ramach takiej caoci, umowa o przeniesienie wasnoci () skada si z czci zobowizujcej i rozporzdzajcej44. W wietle tej koncepcji dla wyrnienia dodatkowej, odrbnej od umowy obligacyjnej, czynnoci prawnej jako koniecznej przesanki osignicia skutku rzeczowego, nie ma znaczenia, czy intencj stron jest bezzwoczne przeniesienie wasnoci, czy te skutek ten ma by oddalony w czasie. Jej przeniesienie na grunt rozwaa o ustanowieniu i przeniesieniu ograniczonych praw rzeczowych oznacza bdzie, e rwnie do ustanowienia i przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego konieczne jest dokonanie odrbnej, rzeczowej czynnoci prawnej. Warto jednak zaznaczy, e stanowisko to nie przesdza problemu charakteru odpowiedniej umowy obligacyjnej. Mona zatem teoretycznie przyj w tym zakresie zarwno stanowisko tradycyjne, jak i koncepcj, zgodnie z ktra umow o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego poprzedza szczeglna umowa obligacyjna (zob. wyej). Prima facie niewtpliwie koncepcja dwu zespolonych czynnoci prawnych moe razi sztucznoci, skoro w niezliczonej iloci przypadkw, szczeglnie w masowym obrocie konsumenckim, mamy do czynienia z dokonywaniem czynnoci okrelanych jako odrczne, w ramach ktrych nawet przyjmujc koncepcj teoretyczn dwu zespolonych czynnoci prawnych, w praktyce ich odrbno byaby w obrocie niedostrzegalna. W istocie bowiem skutek rzeczowy nastpuje niemal rwnoczenie z zawarciem umowy obligacyjnej (np. sprzeday). W doktrynie podnosi si take, i konstrukcja odrbnej umowy rzeczowej (jako zasady) jest uzasadniona w systemach prawnych hodujcych zasadzie abstrakcyjnoci45. Ostatnia z pojawiajcych si w nowszym pimiennictwie teorii odnosi si przede wszystkim do charakteru umw dotyczcych rozporzdze hipotek. Zakada ona, e do osignicia skutku rzeczowego wystarczy samodzielna, a zatem niepoprzedzona adn inn czynnoci prawn, umowa rzeczowa (koncepcja umowy rzeczowej). Niezalenie od wnioskw dotyczcych ustanowienia hipoteki naley uzna, e koncepcji tej mona przypisa walor oglniejszy i obj ni ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych w oglnoci. Tak np. zdaniem SN umowa o ustanowienie hipoteki zawierana w praktyce i odpowiadajca wymaganiom KWU jest czynnoci prawn wycznie rozporzdzajc, wyraajc jedynie wol ustanowienia hipoteki, nie mona natomiast w jej treci dostrzec wyrazu woli zobowizania si do ustanowienia hipoteki (cyt. wyej wyr. z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07). Z drugiej jednak strony SN zaznacza, e niekiedy zdarza si, e umowa o ustanowienie hipoteki poprzedzana jest zobowizaniem si do ustanowienia hipoteki przez waciciela nieruchomoci wobec wierzyciela majcej podlega zabezpieczeniu wierzytelnoci lub wobec dunika osobistego. Oznacza to, e przynajmniej umowa o ustanowienie hipoteki a nie ma racjonalnych przesanek przemawiajcych za odmiennym traktowaniem umw o ustanowienie innych praw rzeczowych powinna by traktowa42 Zob. np. A. Szpunar, Nabycie wasnoci ruchomoci od nieuprawnionego, Krakw 1998, s. 31; co do przelewu zob. tene, Glosa do uchway Izby Cywilnej SN z 19.9.1997 r., III CZP 45/97, OSP 1998, Nr 78, s. 384; tene, Glosa do wyroku SN z 19.2.1998 r., III CKN 387/97, PPH 1999, Nr 4, s. 45 i nast.; zob. te K. Zaradkiewicz, Numerus apertus abstrakcyjnych czynnoci prawnych w polskim prawie cywilnym?, KPP 1999, Nr 2, s. 274275; M. Warciski, Glosa II do uchway skadu siedmiu sdziw z 27.2.2003 r., III CZP 80/02, PS 2004, Nr 78, s. 245. 43 Pomijam kontrowersyjn kwesti, czy ewentualne przeniesienie posiadania wzgldnie wpis do rejestru stanowi elementy czynnoci prawnej, czy te odrbne zdarzenia prawne. 44 Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe. Zarys wykadu, wyd. 3, Warszawa 1980, s. 90. 45 J. Wasilkowski, [w:] Komitet Nauk Prawnych PAN i Ministerstwo Sprawiedliwoci, Materiay dyskusyjne do Projektu Kodeksu Cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Materiay Sesji Naukowej 810.12.1954 r., Warszawa 1955, s. 171; J. Wasilkowski, Prawo wasnoci w PRL. Zarys wykadu, opracowane przy wspudziale M. Madeya, Warszawa 1969, s. 165.
514
na jako umowa dyspozytywnie oderwana46 (abstrakcyjna)47. Odesanie do odpowiedniego stosowania przepisw o przeniesieniu wasnoci prowadzi SN do wniosku, i wobec wskazanej wyej niemonoci dostrzeenia w umowie o ustanowienie hipoteki woli waciciela nieruchomoci zobowizania si do ustanowienia hipoteki zastosowanie na zasadzie odesania zawartego w art. 245 1 KC do ustanowienia hipoteki przyjtej w art. 155 1 KC konstrukcji umowy o podwjnym skutku, zobowizujco rozporzdzajcym, jest, wbrew wyraanym niekiedy pogldom, nie tylko zbdne, ale i niemoliwe. Zdaniem SN to samo dotyczy art. 156 KC, co wynika ma z okolicznoci, w jakich dochodzi do ustanowienia hipoteki i praktyki obrotu, skoro w praktyce umowa o ustanowienie hipoteki, jak podkrela Sd, rzadko poprzedzana jest zobowizaniem si waciciela nieruchomoci. Wwczas za nie mona wnosi, e zobowizanie waciciela nieruchomoci jest wyrazem zamiaru ustanowienia hipoteki causa donandi. Brak koniecznoci poprzedzenia czynnoci rozporzdzajcej umow obligacyjn prowadzi take do problemw zwizanych z ocen przysporzenia w kontekcie odpatnoci, co najwyraniej uwidacznia si w przypadku hipoteki (zob. take uchw. SN z 5.5.1993 r., III CZP 52/9348). Nie moe by umow pod tytuem darmym lub obciliwym taka, ktra tytuu rozumianego jako obligacyjna podstawa rozporzdzenia w ogle nie posiada. Na marginesie warto nadmieni, e koncepcja umowy czysto rzeczowej (a zatem niewymagajcej poprzedzenia zobowizaniem) przy ustanowieniu i przeniesieniu praw rzeczowych zdaje si pozostawa w wyranej sprzecznoci z przesank odpatnoci w ramach instytucji rkojmi wiary publicznej ksig wieczystych. W zwizku z tym prima facie logiczny moe wydawa si prezentowany ostatnio w orzecznictwie i literaturze wniosek, i umowa o ustanowienie hipoteki ley poza kategori odpatnoci49, co jednak wymaga przyjcia wniosku o trafnoci zaoenia dopuszczalnoci kreowania tego rodzaju bezwzgldnie oderwanych czynnoci rzeczowych. Pogld o tym, i dla skutecznego ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego wystarczy umowa rzeczowa, niewymagajca istnienia wczeniejszego zobowizania, jest take prezentowany w doktrynie (A. Macig50, M. Krajewski51, E. Drozd52). Zdaniem Z. Truszkiewicza, e wszystkie umowy tworzce ograniczone prawo rzeczowe powinny by postrzegane jako umowy rozporzdzajce. Tylko przepis szczeglny mgby zmieni t zasad, uzaleniajc powstanie danego prawa od zawarcia umowy zobowizujcej do ustanowienia oznaczonego prawa rzeczowego53.
V. Przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych

Jak ju wspomniano, zgodnie z art. 2451 KC do przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego konieczna jest umowa oraz w zakresie wyznaczonym przepisami szczeglnymi odpowiedni akt jawnoci (przeniesienie posiadania, wpis w odpowiednim rejestrze, np. ksidze wieczystej). Wypada podkreli, e wprowadzenie tego przepisu do KC wraz z uchwaleniem ustawy o ksigach wieczystych i hipotece nie byo przypadkowe, o czym dalej.
46 Na temat pojcia czynnoci dyspozytywnie oderwanych zob. np. L. Brtt, Die abstrakte Forderung nach deutschem Reichsrecht, Berlin 1908, s. 4748 (autor posuy si okreleniem przysporzenie dyspozytywnie abstrakcyjne); A. Szpunar, Przekaz wedug kodeksu zobowiza, Krakw 1937, s. 63 i nast.; J. Grecki, Przeniesienie wasnoci rzeczy ruchomej, Wrocaw 1950, s. 35; K. Zaradkiewicz, Numerus apertus abstrakcyjnych czynnoci prawnych, s. 267. 47 Oczywicie jeeli abstrakcyjno rozumie bdziemy tradycyjnie, tj. jako niezaleno przysporzenia od istnienia lub wanoci jego podstawy prawnej, nie za jako gospodarcze uzasadnienie przesuni majtkowych, stanowice np. podstaw dla wyrniania tzw. causae cavendi. 48 OSNC 1993, Nr 12, poz. 218. 49 Zob. np. B. Swaczyna, Hipoteka umowna, Warszawa 2007, s. 78. 50 A. Macig, Rodzaje umw, ktre mog by poprzedzone umow przedwstpn, NP 1979, Nr 78, s. 69. 51 M. Krajewski, Umowa przedwstpna, Warszawa 2000, s. 75. 52 E. Drozd, Umowa zobowizujca jako podstawa prawna dla umw z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, s. 874. 53 Z. Truszkiewicz, Uytkowanie wieczyste. Zagadnienia konstrukcyjne, s. 327; cho wypada zaznaczy, e prezentowana przez autora teza o rozporzdzajcym charakterze umowy o oddanie gruntu w uytkowanie wieczyste jest dyskusyjna.
515
Do problematyki charakteru umowy o przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego i konstrukcji rozporzdzenia naley co do zasady odnie powysze uwagi dotyczce modelu (koncepcji) umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. Pomijajc pewne kwestie drugorzdne, w tym dotyczce formy czynnoci prawnej, przepisy nie daj precyzyjnej wskazwki co do charakteru i konstrukcji przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego, brak te odesania do przepisw o przeniesieniu wasnoci. Niewtpliwie rnica w porwnaniu z ustanowieniem ograniczonego prawa rzeczowego polega na tym, e skutkiem czynnoci prawnej jest rozporzdzenie prawem istniejcym. Oczywicie przenie mona jedynie te ograniczone prawa rzeczowe, ktre ustawa statuuje jako zbywalne (zastaw, hipoteka, spdzielcze wasnociowe prawo do lokalu, uytkowanie timesharingowe na gruncie art. 2701 KC), a cilej rzecz biorc, ktrych zbywalno nie jest ustawowo wyczona. W zwizku z tym dla okrelenia charakteru rozporzdzenia i waciwej konstrukcji istotne znaczenie ma odpowied na dwa pytania: po pierwsze, czy umowa taka moe mie charakter wycznie rzeczowy w tym sensie, i nie musi by poprzedzona odpowiedni umow obligacyjn, po drugie za, w odniesieniu do praw zastawniczych czy ich przeniesienie jest nastpujcym ex lege skutkiem przelewu zabezpieczonej wierzytelnoci, czy te wymaga odrbnej umowy rozporzdzajcej (i oczywicie, co nie podlega de lege lata dyskusji aktu jawnoci)? Niestety jedynie nieliczni przedstawiciele doktryny staraj si udzieli odpowiedzi na te pytania. Stanowisko dotyczce problematyki charakteru umowy o przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego naley poprzedzi analiz problematyki w odniesieniu do praw zastawniczych, bowiem problematyka treci art. 2451 KC pozostaje z tym zagadnieniem w bezporednim zwizku.
VI. Charakter umowy o ustanowienie i przeniesienie praw zastawniczych

Analizie charakteru umw rozporzdzajcych prawami zastawniczymi, w tym przede wszystkim tzw. umowie zastawniczej (o ustanowienie zastawu, w tym zastawu rejestrowego, zob. art. 2 ust. 1 ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastaww; t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) oraz umowie o ustanowienie hipoteki w nowszej doktrynie powica si szczeglnie wiele miejsca w ramach wielowtkowych zazwyczaj rozwaa nad zastawem i hipotek. W obu przypadkach, tj. zastawu i hipoteki, niezalenie od zawarcia odpowiedniej umowy ze skutkiem rzeczowym, dla powstania prawa konieczna jest realizacja odpowiedniego aktu jawnoci, tj. wydania rzeczy i objcia przez zastawnika lub osob trzeci w posiadanie (w przypadku zastawu zwykego) albo wpisu do odpowiedniego rejestru (ksigi wieczystej w przypadku hipoteki, rejestru zastaww w przypadku zastawu rejestrowego). Wydawa si powinno oczywiste, e zarwno na gruncie przepisw oglnych, jak i w zwizku z istot praw zastawniczych, w obu przypadkach przyjmowane rozwizania co do charakteru i konstrukcji umowy powinny by analogiczne, a zasadniczo te nie powinny odbiega od oglnego modelu rozporzdze w prawie rzeczowym. Tymczasem analiza niektrych pogldw prezentowanych w pimiennictwie prowadzi do wniosku, i cz przedstawicieli doktryny przynajmniej co do zastawu uznaje umow o jego ustanowienie za jaki szczeglny, odrbny typ, nie odnoszc si przy tym do oglnej koncepcji rozporzdzenia ograniczonymi prawami rzeczowymi. Niestety, nie zawsze te pogldy na temat umowy stanowicej podstaw ustanowienia prawa zastawniczego obejmuj stanowisko na tyle precyzyjne, i moliwe jest np. ich przyporzdkowanie do jednej z wczeniej przedstawionych teorii, pozostawiajc szerokie pole do spekulacji. Niektrzy w odniesieniu do zastawu rejestrowego traktuj umow zastawnicz jako majc charakter rozporzdzajcy i realny54, podkrelajc przy tym, e do umowy tej nie znajduje zastosowania zasada swobody umw55. Za rozporzdzajc czynno prawn uznaje si take umow o ustanowienie zastawu,
54 Nadmiemy w tym miejscu, e klasy kacja umw o skutku rzeczowym, dla ktrych skutecznoci konieczne jest ziszczenie si przesanki jawnoci jako czynnoci prawnych realnych jest wtpliwe, skoro pojcie czynnoci realne odnosio si do takich umw, w ramach ktrych powstanie wizi obligacyjnej uwarunkowane byo przeniesieniem posiadania. 55 J. Mojak, D. Pelak, J.A. Sieklucki, J. Wido, Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego, Lublin 1998, s. 13.
516
o ktrej stanowi art. 307 1 KC56. Jakkolwiek nie zawsze jest to wprost wskazane, wydaje si, e stanowisko to zakada, i umowa ma charakter rzeczowy i nie wymaga istnienia innej, j poprzedzajcej57. Inni przedstawiciele doktryny uznaj z kolei umow zastawnicz za szczeglny typ umowy obligacyjnej wywierajcej skutek rzeczowy (a zatem umowy o podwjnym skutku). Ujcie to zdaje si nawizywa do koncepcji prawa rzymskiego oraz prawa powszechnego, ktrym znana bya konstrukcja umowy okrelanej jako contractus pignoraticius (w odniesieniu do hipoteki tzw. pactum hypothecarium). Uznawano j za czynno prawn realn, naley jednak podkreli, e zastaw traktowany by nie tylko jako prawo rzeczowe, ale take jako stosunek obligacyjny midzy stronami58. Pogld o istnieniu w ramach zastawu stosunku bezwzgldnego (erga omnes) i wzgldnego (skutecznego inter partes) jest zreszt take prezentowany we wspczesnej doktrynie polskiej59. Ponadto niektre kody kacje europejskie zawieraj odrbne przepisy o umowie zastawu w ramach regulacji prawa zobowiza. Typowym przykadem jest KC austr., ktry obok prawa zastawu unormowanego w ramach przepisw o prawach cile rzeczowych ( 447 i nast. KC aust.) odrbnie reguluje stanowic tytu prawa zastawu umow zastawu w ramach umw obligacyjnych (niem. Pfandvertrag, 1368 i nast.)60. Takie rozwizanie ustawowe faktycznie moe prowadzi do wniosku o istnieniu obok prawa rzeczowego szczeglnego stosunku obligacyjnego zastawu61, a sam umow mona traktowa jako realn (zob. 448)62. Szczeglne rozwizanie istnieje te w prawie francuskim. Zgodnie z treci art. 2333 KC franc., zastaw jest umow, moc ktrej zastawca daje wierzycielowi prawo spacenia z pierwszestwem przed innymi wierzycielami z ruchomoci lub zbioru rzeczy ruchomych, obecnych lub przyszych (franc. le gage est une convention...). Jest to umowa realna, zatem nie znajduje tu zastosowania zasada konsensualnoci. Regulacja ta nie zmienia trafnoci stanowiska, zgodnie z ktrym zastaw stanowi ograniczone prawo rzeczowe63. Istniej wreszcie przedstawiciele doktryny upatrujcy podstawy prawnej zastawu w umowie o przyrzeczeniu zastawu (pactum de pignore dando). Tradycyjnie pod tym okreleniem rozumie si umow obligacyjn zobowizujc do ustanowienia prawa zastawu (niem. Verpfndungsvertrag)64, jednak prezentowane jest take stanowisko, e chodzi o umow przedwstpn o jego ustanowienie (umow o przyrzeczenie zastawu)65. Ostatnio w pimiennictwie w odniesieniu do hipoteki pojawi si te pogld, i umowa o jej ustanowienie ma charakter wycznie rozporzdzajcy (J. Pisuliski66, B. Swaczyna67). Jednym z podnoszoJ. Goaczyski, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 694695. Por. J. Skpski, Umowa zastawnicza, s. 487; take J. Goaczyski, Zastaw na rzeczach ruchomych, Warszawa 2002, s. 189190. 58 Zob. na ten temat J. Skpski, Umowa zastawnicza, s. 493. 59 Jeeli traktujemy w stosunek inter partes, wewntrzny, czcy zastawnika i zastawc, jako zobowizanie realne, jak czyni si to w pimiennictwie, to powstaje pytanie, czy naley ono do treci prawa rzeczowego, czy te kreuje sfer obligacyjn mu towarzyszc, pogld o istnieniu stosunku wzgldnego czcego zastawc i zastawnika prezentuj m.in.: E. Gniewek, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 347; J. Wido, Zastaw rejestrowy na prawach, Warszawa 2007, s. 273 i nast. Por. take na ten temat F. Zoll, Prawo cywilne. Prawa zastawnicze, Krakw 1937, s. 6869; J. Goaczyski, Zastaw na rzeczach ruchomych, s. 196; tene, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 697. Naley zgodzi si z pogldem, e uprawnienia i obowizki o charakterze wzgldnym wynikaj z zawarcia umowy zastawniczej, ex lege, zob. J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, s. 294295; por. te na ten temat J. Skpski, Umowa zastawnicza, s. 492493. 60 Zgodnie z przepisem 1368, jest to umowa, przez ktr dunik albo inna osoba rzeczywicie przyznaje wierzycielowi prawo zastawu rzeczy. Zdaniem E. Tilla, umowa zawarta midzy stronami powoduje jedynie powstanie stosunku obowizkowego, na mocy ktrego wierzyciel nabywa prawo dania, aeby mu przedmiot zosta oddany na zabezpieczenie wierzytelnoci w sposb ustaw dla nabycia rzeczowego prawa wymagany (...), tene, Prawo prywatne austriackie, t. II. Wykad prawa rzeczowego austryackiego, Lww 1892, s. 469470. 61 Por. np.: F. Gschnitzer, Ch. Faistenberger, H. Barta, B. Eccher, sterreichisches Schuldrecht. Allgemeiner Teil, wyd. 2, WienNew York 1991, s. 264265. 62 Podobne rozwizanie przyjto take np. w prawie pruskim, zob. np.: Ch. F. Koch, Lehrbuch des Preussischen gemeinen Privatrechts, Band II, wyd. 2, Berlin 1858, s. 373. 63 J. Ghestin, J. Mestre, E. Putman, M. Billiau, Trait de droit civil. Droit special. Des srets relles, Paris 1996, s. 174 i nast. 64 Zob. np. J. Skpski, Umowa zastawnicza, s. 495. 65 J. Goaczyski, Zastaw na rzeczach ruchomych, s. 199200. 66 J. Pisuliski, Hipoteka kaucyjna, Krakw 2002, s. 180182; tene, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 836. 67 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 64; autor tym samym zmieni wczeniejsze stanowisko, zob. tene, Hipoteka umowna na nieruchomoci, Krakw 1999, s. 51, gdzie przyjmowa, e umowa taka moe mie charakter zobowizujco-rozporzdzajcej oraz rozporzdzajcej, zawartej w wykonaniu zobowizania.
57 56
517
nych argumentw jest ten, i uznaje si za skazane na niepowodzenie podejmowanie prb powizania ustanowienia hipoteki z ktrym z typw umw zobowizaniowych68. Nie wyklucza si przy tym, co istotne, moliwoci poprzedzenia umowy o ustanowienie hipoteki (jako co do zasady samodzielnej czynnoci rzeczowej) odpowiednim zobowizaniem, w tym wynikajcym z umowy obligacyjnej69. Umowa taka miaaby jednak by albo nienazwan, wytworzon przez praktyk w ramach swobody umw70, albo umow przedwstpn71. Jeeli chodzi o przeniesienie zastawu i hipoteki uznaje si, e skutek ten nie stanowi nastpstwa odrbnej, niezalenej od przelewu zabezpieczonej wierzytelnoci (bowiem prawa te zasadniczo jako akcesoryjne mog by przedmiotem obrotu cznie z zabezpieczan wierzytelnoci) umowy o przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego, lecz przelewu zabezpieczonej wierzytelnoci (zob. np.: J. Mojak72 i J. Wido73, J. Pisuliski74, B. Swaczyna75). W przypadku zastawu pogld ten zdaje si znajdowa uzasadnienie w wietle art. 323 1 zd. 1 KC, zgodnie z ktrym przeniesienie wierzytelnoci zabezpieczonej zastawem pociga za sob przeniesienie zastawu76. Naley jednak doda, e przepis ten nie uchybia przesance przeniesienia posiadania, bez ktrego przejcie zastawu nastpi nie moe. Uzasadnieniem analogicznego rozwizania w przypadku hipoteki moe by przepis art. 509 2 KC, zgodnie z ktrym wraz z wierzytelnoci skutkiem przelewu przechodz na nabywc wszelkie zwizane z ni prawa, w szczeglnoci roszczenie o odsetki. W konsekwencji to nie przeniesienie hipoteki, a przelew wierzytelnoci uznaje si w gruncie rzeczy za uzaleniony od wpisu do ksigi wieczystej77. Podkrela si te, e przedmiotem przelewu s dwa prawa cznie, a w zwizku z tym przelew wierzytelnoci hipotecznej czciowo podlega przepisom o przelewie, czciowo za prawa rzeczowego78. Pogld co do tego, i przeniesienie prawa zastawniczego nie wymaga zawarcia odrbnej umowy przeniesienia prawa rzeczowego, znajduje uzasadnienie take w wietle art. 2451 KC, ktry nie precyzuje, o jak umow bdc podstaw rozporzdzenia ograniczonym prawem rzeczowym chodzi. W konsekwencji naley uzna, e unormowanie to ma charakter oglny, odnoszcy si do wszystkich przypadkw translatywnego, umownego nabycia ograniczonych praw rzeczowych i nie przesdza ani wprost, ani porednio charakteru umowy. Oznacza to, e najpoprawniejszym rozwizaniem w odniesieniu do umw przenoszcych ograniczone prawo rzeczowe jest poszukiwanie odpowiedzi w przepisach szczeglnych, a w ich braku by moe odwoanie si do analogicznego stosowania przepisw o przeniesieniu wasnoci.
VII. Kauzalno rozporzdze w prawie rzeczowym

Nie wdajc si w ramach niniejszych rozwaa w szczegow analiz problematyki kauzalnoci nie sposb nie podj przynajmniej w oglnych zarysach kwestii aktualnoci tzw. zasady kauzalnoci79. Zagadnienie to w odniesieniu do ustanowienia i przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych
B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 64. B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 65. 70 J. Pisuliski, Hipoteka kaucyjna, s. 181; B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 64. 71 M. Krajewski, Umowa przedwstpna, s. 7576; B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 68. 72 J. Mojak, Przelew wierzytelnoci zabezpieczonej hipotek, NP 1985, Nr 5, s. 21 i nast.; tene, Przelew wierzytelnoci zabezpieczonej zastawem, Pal. 1986, Nr 4, s. 35 i nast. 73 J. Mojak, J. Wido, Przelew wierzytelnoci zabezpieczonej sdowym zastawem rejestrowym, PPH 1999, Nr 11, s. 11 i nast. 74 J. Pisuliski, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 800. 75 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 261 i nast., na s. 262 wskazuje, e Owiadczenia woli stron powinny mianowicie obejmowa przeniesienie zarwno wierzytelnoci, jak i hipoteki. 76 Zob. np.: J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, s. 295. 77 J. Pisuliski, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 800. 78 J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, s. 271. 79 Zamiast wielu zob. przegld stanowisk pimiennictwa i orzecznictwa, [w:] M. Rytwiska, Przelew wierzytelnoci na zabezpieczenie, Warszawa 2007, s. 42 i nast.
69 68
518
jest podejmowane w pimiennictwie niezwykle rzadko. Wydaje si, e zazwyczaj problem uznawany jest za rozstrzygnity wobec aprobaty w tym zakresie zawdziczanej W. Czachrskiemu generalnej zasady kauzalnoci, ktra zasadniczo w prawie rzeczowym nie budzia dotychczas wtpliwoci80. Warto nadmieni, i wrd czci przedstawicieli doktryny wtpliwoci budzi uycie w art. 156 KC zwrotu warunkowego (jeeli zawarcie umowy przenoszcej wasno nastpuje w wykonaniu zobowizania), a problem ten z oczywistych wzgldw dotyczy rwnie rozwaa objtych zakresem niniejszego opracowania. Interesujce jest w szczeglnoci stanowisko prezentowane w literaturze przez E. Drozda, ktry uznaje, e ujcie art. 156 potwierdza ma tez, i nie kada umowa rozporzdzajca (rzeczowa umowa przenoszca wasno) jest zawierana w wykonaniu zobowizania81. Ostatnio na problem ten zwrcono rwnie uwag w wyroku z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07, w ktrym SN uzna, e czysto rozporzdzajca umowa przeniesienia wasnoci moe by zawarta nie tylko causa solvendi, ale take moe mie rwnie inn przyczyn causae obligandi.82 Sd nie odnis si jednak wyranie i jednoznacznie do kwestii, czy sformuowanie zawarte w art. 156 oznacza dopuszczalno zawarcia wanej umowy rzeczowej sine causa. Z drugiej strony w doktrynie podkrela si, e w istocie regulacja art. 156 KC stanowi w jakim sensie ustawowe super uum, skoro w prawie polskim panuje tzw. generalna zasada kauzalnoci83. Ujcie warunkowe tumaczy si tym, e w przypadku umowy o podwjnym skutku kauzalno jest elementem naturalnym, przyczyna przysporzenia jest bowiem zawarta ex de nitione w umowie obligacyjnej, wywoujcej jednoczenie skutek rzeczowy84. Z kolei przyjcie pogldu, wedug ktrego umowa obligacyjna poprzedzajca rzeczow umow o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego jest umow przedwstpn, prowadzi niektrych autorw do wniosku, e w podstawowym modelu ustanowienia hipoteki na kauz w ogle nie ma miejsca, a czynno rzeczow oceniaj oni jako przysparzajac, jednak lec poza podziaem na czynnoci prawne kauzalne i abstrakcyjne (funkcj za kauzalnoci miaaby przejmowa akcesoryjno) 85.
VIII. Stanowisko wasne

W pierwszym rzdzie odnoszc si do problematyki charakteru i istoty umw o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego wypada zaznaczy, e bezwzgldny charakter praw rzeczowych i zwizana z tym pewno obrotu wydaj si nie do przecenienia dla analizy tej problematyki. Maj one kluczowe znaczenie m.in. dla wykadni przepisw prawa rzeczowego, ustalania zakresu dopuszczalnoci analogicznego stosowania norm prawa zobowiza do praw rzeczowych i stosunkw z nimi zwizanych86. Utrzymanie tradycyjnego podziau w sferze regulacji stosunkw cywilnoprawnych na prawo zobowiza i prawo rzeczowe z pewnoci czyni bdzie aktualnymi te uwagi take w odniesieniu do rozwaa dotyczcych kierunku ewentualnych zmian w przyszym prawie rzeczowym.
80 Moje stanowisko co do abstrakcyjnoci rozporzdze ruchomociami jest odosobnione i nie zyskao dotychczas aprobaty, zob. K. Zaradkiewicz, Numerus apertus abstrakcyjnych czynnoci prawnych w polskim prawie cywilnym?, s. 245; por. w szczeglnoci J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 9091. 81 E. Drozd, Umowa zobowizujca jako podstawa prawna dla umw z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, s. 864. 82 Zob. wczeniej w doktrynie: W. Czachrski, Czynnoci prawne przyczynowe i oderwane, s. 123124; E. Drozd, Przeniesienie wasnoci nieruchomoci, s. 112113. 83 J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 90. 84 Zob. np.: J. St. Pitowski, [w:] J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego, t. II, Prawo wasnoci i inne prawa rzeczowe, s. 231233; J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 91. 85 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 70; zob. te J. Pisuliski, Hipoteka kaucyjna, s. 185186, I. Karasek, Zabezpieczenia wierzytelnoci na zbiorze rzeczy lub praw o zmiennym skadzie. Zagadnienia konstrukcyjne, Krakw 2004, s. 2731. 86 Na gruncie prawa niemieckiego, ktre konsekwentnie przyjmuje rozdzielno w tym zakresie, zob. np. wyrok Sdu Rzeszy, RGZ 66,99.
519
Podstawowe znaczenie dla wnioskw co do waciwej konstrukcji umowy o ustanowienie oraz o przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych maj takie elementy, jak bezwzgldny charakter praw rzeczowych i wica si z tym istotna warto, jak jest pewno obrotu, jak rwnie wynikajca z pierwszej cechy zasada zamknitego katalogu (numerus clausus) praw rzeczowych. Nie zawsze niestety ich waga we wspczesnej doktrynie jest dostrzegana i waciwie oceniana, a tymczasem przesdzaj one przede wszystkim trafno tezy o koniecznoci cisego oddzielenia sfery stosunkw obligacyjnych od sfery prawnorzeczowej. Nawet jeeli podzia ten nie zosta wyranie przeprowadzony przez ustawodawc (jak to uczyniono w prawie polskim w przeciwiestwie do reguy wprowadzonej z niemal elazn konsekwencj w przypadku kody kacji niemieckiej, gdzie prawo rzeczowe stanowi samodzieln cao cile oddzielon od innych dziaw prawa cywilnego87), nie zwalnia to teorii prawa cywilnego od jego przestrzegania i uwzgldniania w ramach wykadni i stosowania prawa. Wynika to z istoty przyjtych konstrukcji, celw i funkcji prawa rzeczowego, odrbnych od tych, jakie przywiecaj regulacjom i instytucjom w sferze stosunkw obligacyjnych czy rodzinnych. Wpywa z kolei m.in. na przyjcie okrelonego stanowiska przede wszystkim co do waciwej de lege lata i podanej de lege ferenda konstrukcji umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego88. W pierwszej kolejnoci naley podkreli, e co do zasady nie istniej racjonalne przesanki rnicowania charakteru czynnoci prawnej bdcej podstaw ustanowienia oraz przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego. Sam charakter nabycia, w jednym przypadku konstytutywny, w drugim translatywny, nie ma dla analizowanej problematyki podstawowego znaczenia. Jak ju wskazano, w istocie kwestia dotyczy jedynie tego, czy przedmiotem rozporzdzenia jest prawo ju istniejce. Jednolite rozwizanie powinno zasadniczo obejmowa przynajmniej jako zaoenie generalne ustanowienie i przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych zarwno na rzeczach (ruchomych i nieruchomych), jak i na zbywalnych prawach majtkowych, cho oczywicie w przypadku tych ostatnich konieczne jest uwzgldnienie pewnych odrbnoci wynikajcych z przepisw o ich przeniesieniu. Wreszcie, skoro ustawodawca wyodrbni przepisy o ustanowieniu i przeniesieniu praw rzeczowych ograniczonych w oglnoci, nie ma podstaw do rnicowania charakteru czy samej konstrukcji rozporzdzenia w zalenoci od tego, o jakie przewidziane ustawowo ograniczone prawo rzeczowe chodzi, o ile podstawy do takiego rnicowania nie daj expressis verbis przepisy KC lub innych ustaw. Przedstawione powyej rozbiene stanowiska doktryny nakazuj odrzuci zaoenie, jakoby przepis art. 155 KC by przepisem precyzyjnie i jednoznacznie rozstrzygajcym charakter i konstrukcj umowy przenoszcej wasno jako prototypu umw o skutku rzeczowym. Nie ulega wtpliwoci, e intencj projektodawcw Kodeksu byo przyjcie w prawie polskim modelu, zgodnie z ktrym w przypadku przeniesienia wasnoci do wywoania skutku rzeczowego wystarczy zawarcie umowy obligacyjnej, ta za co do zasady wywoywaaby jednoczenie skutek rzeczowy (w uproszczeniu przyjcie tzw. modelu francuskiego). Wola oraz intencje twrcw Kodeksu czy samego prawodawcy nie moe jednak prowadzi do wniosku o tym, e stanowisko zgodne z t wol stanowi wyraz jedynie susznego kierunku wykadni. Wtpliwoci co do waciwego ujcia analizowanej problematyki konstrukcji przeniesienia wasnoci wi si przede wszystkim z od dawna podnoszonymi w doktrynie istotnymi wadami koncepcji umowy o podwjnym skutku (w odniesieniu do konstrukcji przeniesienia wasnoci). W szczeglnoci, jak si trafnie zauwaa, nie mona jednoczenie si do czego zobowiza i tym samym aktem zobowizanie to wykona (co do przeniesienia wasnoci: W. Prdzyski89, S. Grzybowski, S. Ritterman90). Jeszcze na gruncie projektu KC zwracano uwag, i konstrukcja bezporedniego skutku rzeczowego umowy obligacyjnej mogaby by przyjta jedynie z zastrzeeniem uznania, e zawarcie odpowiedniej umowy (sprzeday, zamiany, darowizny itp.) oznacza nie tylko zobowizanie do prze87
s. 113.
88 89 90
Zob. np. W. Wiegand, Die Entwicklung des Sachenrechts im Verhltnis zum Schuldrecht, Archiv fr die civilistische Praxis 1990, t. 190, Zob. np. K. Baier, Der dingliche Vertrag bei der Eigentumsbertragung, sterreichische Juristen-Zeitung 1973, Nr 8, s. 200201. W. Prdzyski, Umowy o przeniesienie wasnoci nieruchomoci i rzeczy ruchomych, s. 202. S. Grzybowski, S. Ritterman, [w:] Materiay dyskusyjne do projektu KC PRL, Warszawa 1955, s. 124125.
520
niesienia wasnoci, ale take przeniesienie wasnoci91. Te same argumenty mona odnie do konstrukcji innych umw rzeczowych wwczas, gdy zaoymy obowizywanie na gruncie prawa polskiego modelu francuskiego. Kwestii celowoci wyrnienia odrbnej rzeczowej czynnoci prawnej obok albo z wyczeniem umowy obligacyjnej nie mona ogranicza do oglnego wskazania, i zagadnienie pozostaje aktualne jedynie w tych systemach prawnych, ktre przyjmuj zasad abstrakcyjnoci rozporzdze w prawie rzeczowym. W tym kontekcie warto zreszt zaznaczy, e pogldy uznajce istnienie zasady konsensualnoci w prawie francuskim, co podkrela si take w nowszej literaturze92, zdaj si nieco upraszcza zarwno intencje autorw kody kacji napoleoskiej, jak i istot przyjtych w niej unormowa. Jakkolwiek jednak na gruncie prawa francuskiego kwestia dotyczya celowoci utrzymania wymagania tradycji (traditio) jako przesanki przeniesienia wasnoci, w pimiennictwie polskim problem w gruncie rzeczy w zupenoci przesunito na grunt rozwaa o obligacyjnych i rzeczowych skutkach czynnoci prawnych (nota bene tre przepisu art. 155 1 KC, w szczeglnoci w zestawieniu z brzmieniem jego 2, zdaje si prowadzi do wniosku, i podstawow intencj ustawodawcy byo podkrelenie braku koniecznoci zaistnienia dla skutecznego przejcia wasnoci przesanek realizujcych zasad jawnoci93). Odnoszc si do problemu dopuszczalnoci kreowania samodzielnych czynnoci rzeczowych wypada w pierwszej kolejnoci odnie si do przytoczonej argumentacji, jak w odniesieniu do ustanowienia hipoteki zaprezentowa SN. Jak si zdaje, istota problemu, ktry doprowadzi SN do wniosku o w gruncie rzeczy dyspozytywnie abstrakcyjnym charakterze umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (cho wniosek ten nie zosta expressis verbis sformuowany), ley poza sfer argumentacji dogmatycznej i sprowadza si do oceny skutkw ewentualnego przyjcia odmiennych wnioskw dla praktyki obrotu. W uzasadnieniu cytowanego wyroku czytamy bowiem, e gdyby mimo wskazanych rnic midzy okolicznociami, w jakich dochodzi do ustanowienia hipoteki, a okolicznociami obrotu prawem wasnoci, przyj na podstawie art. 156 w zwizku z art. 245 1 KC, e umowa o ustanowienie hipoteki, tak jak czysto rozporzdzajca umowa przeniesienia wasnoci nieruchomoci, musi by zawsze zawarta causa solvendi, wikszo spotykanych w praktyce umw o ustanowienie hipoteki musiaaby by uznana za czynnoci prawne bezwzgldnie niewane, i tym samym hipoteka utraciaby praktyczne znaczenie jako rodek zabezpieczenia kredytu. Przypomnijmy, e w wietle dotychczasowego orzecznictwa naley przyj, e owiadczenie waciciela nieruchomoci zacigajcego zobowizanie do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoci powinno by pod rygorem niewanoci zoone w formie aktu notarialnego (zob. wyr. SN z 12.5.2000 r., V CKN 30/0094), Z kolei wrcz rewolucyjnie w porwnaniu z zapatrywaniami tradycyjnymi brzmi inny pogld wyraony w uzasadnieniu wyroku z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07, zgodnie z ktrym wprowadzenie w odniesieniu do umowy o ustanowienie hipoteki jako odrbnej przesanki wanoci przyczyny przysporzenia jest rwnie bezzasadne jak w stosunku do umw zobowizujcych do przeniesienia wasnoci lub umw zobowizujcych do przeniesienia wasnoci wywierajcych jednoczenie skutek rozporzdzajcy albo umw zobowizujcych do przelewu wierzytelnoci (take takich, ktre wywieraj jednoczenie skutek rozporzdzajcy) czy w ogle w stosunku do zdecydowanej wikszoci czynnoci prawnych zobowizujcych (por. wyr. SN z 16.9.2004 r., IV CK 712/03). Konsekwentnie nie wdajc si w szczegow i niezwykle skomplikowan problematyk kauzalnoci czynnoci prawnych wypada zauway, e prezentowany przez SN pogld zdaje si prowadzi do istotnej zmiany dotychczasowej liJ. Gwiazdomorski, [w:] Materiay dyskusyjne do projektu KC PRL, Warszawa 1955, s. 139. Zob. np. V. Sagaert, Consensual versus Delivery Systems in European Private Law Consensus about Tradition?, [w:] W. Faber, B. Lurger (red.), Rules for the Transfer of Movables. A Candidate for European Harmonisation or National Reforms?, Mnchen 2008, s. 1213. 93 Co jednak nie moe stanowi wystarczajcej podstawy do przyjcia tezy, i na gruncie KC nie zosta przyjty wspomniany model francuski. 94 OSNC 2001, Nr 9, poz. 125.
92 91
521
nii orzeczniczej95, cho, co naley przyzna, w ograniczonym zakresie (SN nie kwestionuje kauzalnoci w tych przypadkach, w ktrych hipoteka jest ustanawiana w wykonaniu zobowizania). Zajmujc stanowisko co do waciwej konstrukcji rozporzdze ograniczonymi prawami rzeczowymi polegajcymi na powstaniu lub przeniesieniu prawa wypada przychyli si de lege lata do uznania trafnoci tzw. koncepcji dwu zespolonych czynnoci prawnych (obligacyjnej i rzeczowej). Dotyczy to zarwno przeniesienia wasnoci (art. 155156 KC), jak i ustanowienia oraz przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych. W konsekwencji ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego naley uzna za skutek odrbnej rzeczowej czynnoci prawnej. Taki w szczeglnoci charakter ma umowa o ustanowienie prawa. Jednak czynno ta nie moe by oderwana od zobowizania. Kadorazowo, gdy skuteczno przysporzenia zaley od wanoci podstawy prawnej, jej dokonanie powinno poprzedza zobowizanie do ustanowienia albo przeniesienia prawa. Zatem umowa rzeczowa nie jest samodzieln i wyczn podstaw dla osignicia skutku rzeczowego. Trudno zgodzi si z pogldem aprobujcym konstrukcj tzw. samodzielnej umowy rzeczowej, bowiem zgodnie z art. 156 KC, do powstania okrelonego skutku rozporzdzajcego moe i powinno doj w nastpstwie istniejcego i wynikajcego z okrelonego zdarzenia zobowizania96. Wniosku tego nie podwaa niezbyt fortunne zawarte w sformuowaniu art. 156 KC ujcie warunkowe, na ktre zwraca si uwag zarwno w doktrynie, jak i nowszym orzecznictwie. Konieczno zawarcia poprzedzajcej umow rzeczow umowy obligacyjnej (jeeli oczywicie do ustanowienia lub przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego dochodzi z woli stron) wie si z poruszon w niniejszym artykule problematyk kauzalnoci. Tylko jej odrzucenie prowadzi moe do wniosku, e skuteczno ustanowienia lub przeniesienia prawa rzeczowego nie zaley od istnienia lub wanoci umowy zobowizujcej. Z koniecznoci zatem przyjmujc zasad kauzalnoci umownych rozporzdze w sferze praw rzeczowych naley uzna, e prawo zobowiza pozostaje w tym zakresie, jak to obrazowo okrelono, napdem prawa rzeczowego97. Akceptacja jako zasady oglnej kauzalnoci w odniesieniu do przeniesienia wasnoci wymusza, w braku przepisw szczeglnych, uznanie obowizywania tej reguy take w pozostaych przypadkach umownych przysporze w prawie rzeczowym. Nie ulega wtpliwoci, e na gruncie art. 555 KC przedmiotem sprzeday moe by nie tylko wasno, lecz rwnie inne prawa majtkowe. W wypadku art. 535 KC mowa jest o przeniesieniu wasnoci rzeczy, co koresponduje z regulacj art. 155 KC. Tymczasem w art. 555 KC posuono si okreleniem sprzeda rzeczy, nie za sprzeda prawa wasnoci rzeczy. Nie ma to jednak istotnego znaczenia, bowiem wbrew pozorom nie przesuwa sporu na grunt rozwaa o wasnoci praw. Kwestia rozporzdze ograniczonymi prawami rzeczowymi w wietle art. 555 KC nie budzi, jak si zdaje, wikszych wtpliwoci w przypadku translatywnego nabycia prawa rzeczowego98. Problem pojawia si przynajmniej na pierwszy rzut oka w przypadku ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, a zatem obcienia rzeczy lub prawa. Skoro bowiem zawierajc umow obligacyjn strony dopiero zmierzaj do osignicia skutku w postaci powstania przedmiotu wiadczenia, powstaje pytanie, czy takie przysze prawo moe by przedmiotem umowy obligacyjnej. Nie powinno jednak budzi wtpliwoci
95 Warto przypomnie, e w dotychczasowym orzecznictwie SN kazualno umw, ktrych skutkiem byo przeniesienie wasnoci, stanowia m.in. element uzasadnienia odnoszcego si do skutkw upadku umowy kazualno bya w tym kontekcie odnoszona do kadej umowy o skutku rzeczowym; jak wskazano w uzasadnieniu wyr. z 30.11.1994 r., III CZP 130/94, OSNC 1994, Nr 3, poz. 42, Kluczem otwierajcym takie podejcie do problematyki relacji pomidzy stosunkiem zobowizaniowym a dziedzin praw rzeczowych na gruncie art. 155 i nast. Kodeks cywilnego, jest klauzula materialnej kazualnoci umowy o skutkach rzeczowych oraz dziaanie zasad obrotu rzeczowego, przykadajcych istotne znaczenie do samego jego bezpieczestwa i trwaoci. Powstajce prawa rzeczowe mog dozna osabienia w swoim prawnym bycie, jeeli strony stosunku zobowizaniowego nie zostan niczym ograniczone w moliwoci doprowadzenia do wyganicia wza obligacyjnego. Jednoczenie za tre umowy zobowizujcej do przeniesienia wasnoci ze skutkiem rzeczowym i faza wykonawcza zobowiza nie mog by odbierane jako pozostajce bez wpywu na odwrcenie skutkw rzeczowych. 96 Nie przekrela to dopuszczalnoci kreowania niektrych czynnoci o charakterze czysto rzeczowym, jak np. zrzeczenie si ograniczonego prawa rzeczowego. 97 H. Lange, Boden, Ware und Geld. I. Grundfragen, wyd. 3, Tbingen 1944, s. 20. 98 Zob. wyr. SN z 5.6.1997 r., I CKN 162/97, OSNC 1997, Nr 12, poz. 199, w ktrym przyjeto, i art. 156 znajduje zastosowanie per analogiam do przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych, za na gruncie art. 535 w zw. z art. 555 KC dopuszczalne jest zawarcie umowy sprzeday wasnociowego spdzielczego prawa do lokalu (ze skutkiem wycznie zobowizujcym.
522
prawo majce dopiero powsta w przyszoci moe by przedmiotem umowy sprzeday99, a take co do zasady innej umowy obligacyjnej, ktra moe stanowi podstaw przeniesienia wasnoci. Warto zreszt nadmieni, e na gruncie prawa niemieckiego obok umowy sprzeday wyrnia si umow do sprzeday podobn (niem. kaufhnliches Vertrag), ktr cz autorw uznaje za rzeczywist podstaw obligacyjn ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego100. Kwestia wyboru jednej ze wskazanych koncepcji (sprzeda czy umowa do sprzeday podobna) z perspektywy oceny analizowanej w niniejszej pracy konstrukcji zdaje si jednak mie znaczenie drugorzdne. Analogicznie, jak w przypadku sprzeday, naley oceni ten problem w odniesieniu do innych umw obligacyjnych zmierzajcych do osignicia skutku rzeczowego, w tym przede wszystkim zamiany i darowizny. W ramach przepisw o zamianie istnieje wyrane odesanie do przepisw o sprzeday (art. 604 KC), co przesdza, e przedmiotem umowy mog by rwnie prawa (inne ni wasno rzeczy). Natomiast w przypadku darowizny, zgodnie z de nicj tej umowy, darczyca zobowizuje si do bezpatnego wiadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majtku (art. 888 1 KC). wiadczenie moe polega m.in. na ustanowieniu nieodpatnie ograniczonego prawa rzeczowego101. Jakkolwiek w pimiennictwie trafnie zauwaa si, e szereg przepisw o umowie darowizny nie pasuje do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego102, jednak nie stanowi to wystarczajcego argumentu przeciwko prezentowanej w niniejszym opracowaniu teorii. Wykluczy natomiast naley moliwo ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego jako skutku umowy, w ramach ktrej wiadczenie, ktrego przedmiotem jest rzecz, polega na odpatnym albo nieodpatnym jej uywaniu (np. umowa najmu lub dzierawy). Z istoty wiadczenia, o ktrym mona mwi w przypadku ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, wynika, e umowa obligacyjna stanowica jego podstaw ustanowienia nie jest i nie moe by umow o wiadczenie cige czy okresowe. Z kolei czynno rzeczowa skada si ze zgodnych owiadcze woli stron (zwane w prawie niemieckim zgod rzeczow, niem. Einigung), ktrych bezporednim i wycznym celem jest wywoanie okrelonych skutkw w sferze prawnorzeczowej (ustanowienie, przeniesienie, zmiana treci, w tym pierwszestwa praw rzeczowych). Do czynnoci takich znajduj zastosowanie przepisy czci oglnej KC dotyczce czynnoci prawnych, w tym umw w szczeglnoci103. Przyjcie koncepcji dwu zespolonych czynnoci prawnych oznacza w praktyce konieczno kadoczesnego badania przesanek wanoci i skutecznoci obu czynnoci prawnych z osobna104. Co do zasady natomiast do umw rzeczowych nie stosuje si przepisw prawa zobowiza. Z oczywistych wzgldw w treci umowy rzeczowej nie mona kreowa samodzielnych, oderwanych od wczeniejszego zobowizania, stosunkw obligacyjnych, w szczeglnoci za takich, ktre miayby samodzielnie wywoywa skutki rzeczowe. Strony s w tym przypadku w znacznym stopniu skrpowane zakresem wyznaczonych treci stosunku obligacyjnego zobowiza nie mona w treci umowy rzeczowej mody kowa umowy obligacyjnej zo99 Ph. Heck okrela umow tak jako kupno prawa o dostarczenie rzeczy (Rechtkauf zur Sachbescha ung), tene, Grundri des Schuldrechts, Tbingen 1929, Neudruck 1994, s. 285. 100 Zob. szerzej na ten temat oglnie np. B. Grunewald, Kaufrecht, Tbingen 2006, s. 6364 (przy czym autorka, jak si zdaje, wskazuje na przypadki przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych); co do ustanowienia rzeczowego prawa zamieszkania: wyrok BGH z 9.7.1969 r., V ZR 190/67, BGHZ 52, 243; co do ustanowienia uytkowania: W. Schn, Der Niebrauch an Sachenast Gesetzliche Struktur und rechtsgeschae liche Gestaltung, Kln 1992, s. 350 i nast.; J. Frank, W. Wiegand (red.), J. von Staudingers Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch mit Einfhrungsgesetz und Nebengesetznast Drittes Buch. Sachenrecht. ErbbVO; 10181112, Berlin 1994, s. 299230, P. Pohlmann, [w:] M. E. Rinne (red.), Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch. Band 6. Sachenrecht. 8541296, wyd. 4, Mnchen 2004, s. 14431444; co do prawa zabudowy np.: B. v. Hofmann, Das Recht des Grundstckskaufs, Tbingen 1982, s. 2; H. Freiherr v. Oefele, [w:] M. E. Rinne (red.), Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, tame, s. 1321; wyr. BFH z 13.7.1983 r., II R 44/81, Bundessteuerblatt 1983 II, s. 683. 101 Wyranie wskazywa na to dawny przepis art. 356 KZ, zgodnie z ktrym przedmiotem darowizny nie moe by zbycie lub obcienie uytkowaniem majtku przyszego ani w caoci, ani w czci (por. 310 KC niem.). 102 J. Pisuliski, Hipoteka kaucyjna, s. 182. 103 Kwestia staaby si jednak dyskusyjna, gdyby przyj zaoenie autorw projektu Ksigi pierwszej nowego Kodeksu cywilnego, zgodnie z ktrym przepisy dotyczce zawierania umw miayby si znale w ramach ksigi o zobowizaniach, zob. Z. Radwaski, [w:] Ksiga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2009, s. 6. 104 Por. W. Brehm, Ch. Berger, Sachenrecht, s. 11.
523
bowizujcej do ustanowienia lub przeniesienia prawa (tak trafnie SN w orz. z 14.4.1971 r., III CRN 57/71105)106. Tego rodzaju postanowienia nie nale do treci rozporzdzajcej czynnoci prawnej, za wniosek przeciwny prowadziby do zaprzeczenia celowoci wyrniania takiej kategorii czynnoci prawnych w ogle. Wyrnianie odrbnej czynnoci prawnej rzeczowej w tych przypadkach nie moe by postrzegane jako sztuka dla sztuki czy skutek wycznie dogmatycznego ujcia relacji skutkw obligacyjnych i rzeczowych. Z uwagi na brak swobody w ksztatowaniu treci stosunku inter partes czynno rzeczowa ma charakter w znacznej mierze sformalizowany. Jej tre ogranicza si zasadniczo do okrelenia przedmiotu oraz treci praw, ktra w przypadku ograniczonych praw rzeczowych zazwyczaj moe by wskazana jedynie przez nazwanie prawa. Elementy te s wczeniej okrelone w odpowiedniej umowie obligacyjnej. W tym sensie mona powiedzie, e umowa rzeczowa jest instytucj bezbarwn107. Broniona w niniejszej pracy koncepcja dwu zespolonych czynnoci prawnych znajduje przede wszystkim uzasadnienie merytoryczne. To ono stanowio podstaw obecnego ujcia KC niem., ktre przyjmuje rozczno czynnoci obligacyjnej i rzeczowej (niem. Trennungsgrundsatz), za ktrego twrc uznaje si F. C. von Savignyego108. Przede wszystkim celem i funkcj czynnoci rzeczowej jest jednoznaczne okrelenie treci oraz przedmiotu prawa rzeczowego, ktre ma powsta albo zosta przeniesione. Problem ma fundamentalne znaczenie w szczeglnoci w przypadku ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych, skoro nie ma przeszkd, aby w treci umowy zobowizujcej strony doprowadziy do powstania lub zmiany rnych uprawnie wicych inter partes109. Tymczasem zasadniczo zakres dopuszczalnej ingerencji stron w istocie moliwej mody kacji w ustawowo uksztatowan tre prawa rzeczowego jest bardzo ograniczony110. Konieczne wwczas staje si wyrane oddzielenie wizi obligacyjnych od sfery prawnorzeczowej. Tylko w zakresie wyranie dopuszczonym w przepisach prawa rzeczowego moliwe jest odmienne uksztatowanie elementw nie mieszczcych si w normatywnie wskazanym zakresie i treci prawa rzeczowego, jednak prawu temu towarzyszcych (tzw. ustawowych stosunkw obligacyjnych). Ich powstanie skutkuje niejednokrotnie zwizaniem nastpcw prawnych stron umowy o ustanowienie prawa rzeczowego. W pozostaym zakresie, w jakim ustawa nie zezwala na ksztatowanie takich stosunkw, cz one jedynie strony czynnoci prawnej obligacyjnej, nie wic si nierozerwalnie z istnieniem prawa rzeczowego. Czynno prawna rzeczowa ma w pewnym sensie walor instrumentu porzdkujcego i stanowi mechanizm wyranego oddzielenia sfery stosunkw wzajemnych zobowiza od skutku prawnorzeczowego i stosunkw mu towarzyszcych, ktre maj znaczenie nie tylko dla stron, ale take osb trzecich. Przyjmujc brak koniecznoci zawarcia odrbnej czynnoci rzeczowej niejednokrotnie, przede wszystkim na gruncie przepisw o ustanowieniu praw rzeczowych, monaby mie wtpliwo co do ewentualnego zakresu uksztatowania z woli stron treci praw rzeczowych. Mechanizm czynnoci rzeczowej pozwala na urzeczywistnienie zaoenia, i w zakresie skutkw prawnorzeczowych zasadniczo
105 Teza tego orzeczenia brzmi nastpujco: Niedopuszczalne jest mody kowanie w umowie przenoszcej wasno poprzedzajcej j umowy sprzeday i wprowadzenia do umowy przenoszcej wasno zobowiza nieznanych w umowie sprzeday. Umowa przenoszca wasno powinna ograniczy si do powoania na zobowizania wynikajce z umowy sprzeday, w ktrej wykonaniu przenosi si wasno. 106 Zob. E. Skowroska-Bocian, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykuw 144911, t. I, wyd. 5, s. 603; odmiennie E. Drozd w glosie do orzeczenia z 1971 r., NP 1973, Nr 4, s. 586 i nast.; E. Drozd, Umowa zobowizujca jako podstawa prawna dla umw z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, s. 865. 107 Okrelenie za: G. Steyert, Der dingliche Vertrag im B.G.B., s. 46. 108 F. C. v. Savigny, Das Obligationenrecht als eil des heutigen rmischen Rechts. Zweiter Band, Berlin 1853, s. 256257; tene, System des heutigen rmischen Rechts. Band III, Berlin 1840, s. 312 i nast.; zob. te H. J. Wieling, Sachenrecht. Band I. Sachen, Besitz und Rechte an beweglichen Sachen, Springer 1990, s. 28; Molkenteller, Die ese vom dinglichen Vertrag, Frankfurt am MainBernNew YorkParis 1992, s. 106107; A. Stadler, Gestaltungsfreiheit und Verkehrsschutz durch Abstraktion, Tbingen 1996, s. 49 i nast.; J. . Fller, Eigenstndiges Sachenrecht?, Tbingen 2005, s. 120121. 109 Jak wskazuje E. Gniewek, w umowie o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego okrela si rodzaj i tre ustanawianego prawa. Nie mona przy tym narusza bezwzgldnie obowizujcych przepisw prawa rzeczowego. Przede wszystkim stronom nie wolno zmienia ustawowej treci i charakteru waciwego prawa. Zawsze jednak jest tu jeszcze miejsce na szczegy, tene, Prawo rzeczowe, s. 179. 110 W dawniejszej literaturze niemieckiej pojawio si stwierdzenie, i prawo zobowiza stanowi prawo wadania stron, za prawo rzeczowe prawo wadania ustawy: H. Lange, Boden, Ware und Geld. I. Grundfragen, wyd. 3, Tbingen 1944, s. 21.
524
to nie wola stron, ale ustawa przesdza ich zakres, za kreowanie w umowie obligacyjnej pewnych uprawnie i obowizkw inter partes, ktre nie mieszcz si w ramach swobody wyznaczonej ustawowo stronom w sferze prawnorzeczowej, nie skutkuje uznaniem czynnoci obligacyjnej za niewan. Trudno zatem zgodzi si z prezentowan czasem tez, e dla rozdzielenia skutkw obligacyjnych i rzeczowych rozdzielno czynnoci prawnych jest mao przydatna111. W praktyce pozwala na uwolnienie stron od koniecznoci wyranego rozstrzygania, co w ich intencji stanowi ma tre prawa rzeczowego, co za stanowi niezalen w sensie prawnym od jego istnienia sfer wzajemnych stosunkw obligacyjnych w ramach zasady swobody umw (art. 3531 KC)112. Jeli chodzi o podnoszony czasem argument o sztucznoci konstrukcji odrbnej umowy rzeczowej naley w pierwszym rzdzie zaznaczy, e wbrew pozorom z punktu widzenia uczestnikw obrotu, przynajmniej w zakresie praw na ruchomociach, wybr przez prawodawc jednej ze wskazanych konstrukcji jest dla tych podmiotw w gruncie rzeczy obojtny. W tym kierunku zdaje si zmierza argumentacja SN, ktry w wyroku z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07, uzna, e przewidziane w art. 155 1 KC rozwizanie jest dostosowane do okolicznoci obrotu prawem wasnoci. Nabycie bowiem wasnoci rzeczy pod tytuem szczeglnym czy si z reguy z umow sprzeday, zamiany, darowizny lub inn umow zobowizujc do przeniesienia wasnoci rzeczy, wol za stron tych umw jest te zazwyczaj przeniesienie wasnoci rzeczy na nabywc. Trudno na takiej podstawie formuowa oceny co do ksztatu rozwiza normatywnych, a take waciwych wnioskw co do natury umw. Do ryzykowne te wydaje si powoywanie w dyskusji doktrynalnej argumentw odwoujcych si do poczucia prawnego spoeczestwa, przyzwyczaje czy tradycji (nota bene do wsko rozumianej)113. Z pewnoci nie mog one przesdza o przyjciu okrelonej konstrukcji de lege ferenda. Trudno w szczeglnoci zgodzi si ze spotykan niejednokrotnie tez, i ustawodawca wprowadzajc model umowy konsensualnej i kauzalnej przyj rozwizanie naturalne, zgodne z przyzwyczajeniami ludnoci, a wreszcie prawidowe, suszne czy sprawiedliwe114. Naley przypomnie, e tradycyjnie to np. odrzucone przez polskiego prawodawc oddanie rzeczy i objcie we wadanie stanowi w praktyce nieodczny i z punktu widzenia uczestnikw obrotu naturalny element wikszoci umw o skutku rzeczowym, choby dlatego, e prawa rzeczowe wi si zazwyczaj z faktycznym wadaniem, ktre jest rzeczywistym celem rozporzdze pozwalajcym na ekonomiczn eksploatacj rzeczy. Wypada w tym kontekcie zauway, e traktowanie tradycji (animus accipiendi et transferendi oraz tzw. tradycji formalnej) jako odrbnej czynnoci prawnej115 stanowio punkt wyjcia koncepcji odrbnoci czynnoci prawnych rzeczowych. Nie da si zaprzeczy istnieniu w tym wypadku iunctim midzy teori a praktyk obrotu. Na koniec wypada podkreli, e powyszy model w dwch przypadkach nie znajduje zastosowania. Jest tak z jednej strony ze wzgldu na specy czne unormowanie dotyczce samej umowy, ktra staPor. W. Brehm, Ch. Berger, Sachenrecht, s. 11. Naley uzna, e mwienie o obowizywaniu w prawie rzeczowym zasady swobody umw jest co najwyej pewnym skrtem mylowym, por. E. Gniewek, Zakres swobody umw w prawie rzeczowym, s. 287 i nast., s. 291; stanowisko o zastosowaniu tej zasady w ramach kreowania praw rzeczowych prezentowany jest w doktrynie nie tylko w zakresie, w jakim moe odnosi si do autonomii woli co do wyboru kontrahenta i przedmiotu, por. J. Wido (Zastaw rejestrowy na prawach, s. 275), ktry uwaa, e na tle praw rzeczowych jest take miejsce na zastosowanie zasady swobody umw, z tym zastrzeeniem, i w ramach elementw przedmiotowo istotnych ograniczona jest ona do tego, czy nawiza stosunek prawny (). Natomiast nie naley odmawia stronom kompetencji i swobody w wyej zakrelonych ramach art. 3531 KC w zakresie ksztatowania klauzul umownych wicych inter partes (wzgldnego stosunku zastawu), pomidzy zastawnikiem a zastawc, ktre maj niewtpliwie charakter stosunkw obligacyjnych prawa rzeczowego. Osobicie nie podzielam tego pogldu. 113 Na co trafnie zwraca uwag E. Drozd, Przeniesienie wasnoci nieruchomoci, s. 35, wskazujc, e gdyby () przyj jako naczeln zasad tumaczenia istoty sprzeday tak, aby zbliy j w maksymalnym stopniu do wyobrae o niej tych ludzi, ktrzy najczciej s jej podmiotami, wwczas wola przeniesienia wasnoci w umowie sprzeday wypieraaby cakowicie wol zobowizania si do jej przeniesienia; por. te W. J. Katner, Przeniesienie wasnoci rzeczy ruchomych, Acta Universitatis Lodzensis Folia Iuridica, d 1988, s. 145. 114 Por. na ten temat take np. W. Flume, Allgemeiner Teil des Brgerlichen Rechts, Das Rechtsgesch , Wien 1992, s. 176; znamienne jest stwierdzenie W. J. Katnera, ktry podkrelaco do koncepcji czynnoci abstrakcyjnych, i zasada bezpieczestwa obrotu, bdca gwnym walorem tej teorii nie moe si znajdowa ponad zasadami uczciwoci w stosunkach prawnych i ich zgodnoci z zasadami wspycia spoecznego, tene, Umowne nabycie wasnoci ruchomoci, Warszawa 1995, s. 61; por. te K. Zaradkiewicz, Numerus apertus abstrakcyjnych czynnoci prawnych w polskim prawie cywilnym?, s. 286287. 115 Tradition ein wahrer Vertrag: F. C. v. Savigny, System des heutigen rmischen Rechts. Band III, Berlin 1840, s. 312; por. te np. S. Buchholz, Abstraktionsprinzip und Immobiliarrecht, Frankfurt am Main 1978, s. 2; W. Brehm, Ch. Berger, Sachenrecht, s. 13.
112 111
525
nowi podstaw powstania prawa rzeczowego, a ponadto ze wzgldu na specy k samego prawa, jako nierozerwalnie powizanego ze szczeglnym obligacyjno-rzeczowym stosunkiem, ktrego tre strony mog w szerokim zakresie ksztatowa zarwno inter partes, jak i ze skutkiem wobec nastpcw prawnych. Chodzi o wspomnian ju umow o oddanie gruntu w uytkowanie wieczyste116 oraz o umow o ustanowienie spdzielczego wasnociowego prawa do lokalu (zob. uchylony art. 171 ust. 1 ustawy o spdzielniach mieszkaniowych). Zgodnie z tym ostatnim, umowa o ustanowienie prawa skutkowaa, poza ustanowieniem ograniczonego prawa rzeczowego, powstaniem pewnego zakresu zobowiza z prawem wasnociowym wspistniejcych i cile powizanych.
IX. Uwagi de lege ferenda

W zwizku z trwajcymi pracami rekody kacyjnymi nie sposb na koniec nie odnie si do kwestii waciwego modelu w przyszym Kodeksie cywilnym. W pierwszym rzdzie wnioski w tym zakresie uzalenione bd od stanowiska Komisji Kody kacyjnej Prawa Cywilnego co do przyjcia okrelonego modelu przeniesienia wasnoci. Rozwaajc celowo utrzymania lub zmiany dotychczasowego ujcia nie mona traci z pola widzenia argumentw, ktre wskazywane s w dotychczasowej debacie doktrynalnej. Wydaje si, e mimo pewnych odrbnoci dotyczcych przede wszystkim szeregu kwestii szczeglnych de lege ferenda zasadne byoby przyjcie jednolitego, oglnego modelu rozporzdze umownych prawami rzeczowymi. Najwaciwszym rozwizaniem byoby wprowadzenie przepisw obejmujcych umowne ustanowienie i przeniesienie praw rzeczowych w oglnoci. Nie oznacza to oczywicie, e wszystkie czynnoci prawne, ktrych celem byoby ustanowienie lub przeniesienie prawa rzeczowego, miayby by unormowane jednolicie bez uwzgldnienia specy ki poszczeglnych rozporzdze. Niewtpliwie szereg kwestii wymaga wyodrbnienia i osobnej regulacji. Pewne odrbnoci z pewnoci wynika bd przede wszystkim z koniecznoci utrzymania podziau praw z uwagi na ich przedmiot z wyrnieniem tych, ktre mog by ustanowione jedynie na nieruchomociach oraz na ruchomociach. Nie zmienia to jednak, jak si zdaje, trafnoci oglnej konstatacji co do celowoci przyjcia okrelonego, jednolitego modelu. Zasadne wydaje si take przyjcie rozwizania polegajcego na uzalenieniu skutku rzeczowego od dokonania odpowiedniego aktu jawnoci117. Proponowany jednolity model powinien uwzgldnia cise oddzielenie sfery stosunkw obligacyjnych od tej, ktra obejmuje rozporzdzenia prawami rzeczowymi. Jest to nie tylko kwestia dotyczca czystoci konstrukcyjnej, ktra byaby pozbawiona, jakby si mogo na pierwszy rzut oka wydawa, wymiaru praktycznego. Wrcz przeciwnie, takie wyrane rozgraniczenie pozwolioby unikn szeregu wtpliwoci co do tego, czy i w jakim zakresie swoboda ksztatowania stosunkw obligacyjnych dotyka i przenika sfer uprawnie i obowizkw z zakresu prawa rzeczowego.
116 Uwaam, e specy ka uytkowania wieczystego dotyczy nie prawa rzeczowego, ktre w zakresie uprawnie na to prawo si skadajcych jest ograniczone, lecz stosunku, z ktrym wspistnieje, a w pewnym sensie take przyjcia konstrukcji zwizania wasnoci urzdze z tym prawem. 117 W ramach prac nad przepisami Ksigi trzeciej (prawo rzeczowe) trafnie proponuje si wprowadzenie od czasu zakoczenia procesu migracji ksig wieczystych do postaci elektronicznej zasady wpisu (uzalenienia rozporzdzenia prawem na nieruchomoci w drodze czynnoci prawnej od wpisu do ksigi wieczystej), jednoczenie jednak przewaa pogld o braku zasadnoci uzalenienia skutku rzeczowego w odniesieniu do praw na ruchomociach od przeniesienia posiadania (jako zasady oglnej).
526

Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie I Przeniesienie Prawa (Wersja OCR)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie I Przeniesienie Prawa (Wersja OCR)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie I Przeniesienie Prawa (Wersja OCR)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZACIGANIE I WYKONYWANIE ZOBOWIZA

Materiay III Oglnopolskiego Zjazdu Cywilistw (Wrocaw, 2527.9.2008 r.)

pod red. Edwarda Gniewka, Katarzyny Grskiej i Piotra Machnikowskiego

ZACIGANIE I WYKONYWANIE ZOBOWIZA

Wydawnictwo C. H. Beck Warszawa 2010

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

II. Uwagi historyczne i prawnoporwnawcze

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

III. Odpowiednie stosowanie przepisw o przeniesieniu wasnoci

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

IV. Teorie dotyczce ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

V. Przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

VI. Charakter umowy o ustanowienie i przeniesienie praw zastawniczych

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

VII. Kauzalno rozporzdze w prawie rzeczowym

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

VIII. Stanowisko wasne

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

Zaradkiewicz, Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

Zaciganie i wykonywanie zobowiza

IX. Uwagi de lege ferenda

You might also like