Jar.

Krukowski
198
Celowo i w tym miejscu uwaga piszącego sko~centrowala się na kwestiach
narodowościowych, gdyż zrodziły si\ wątpliwośc~ co. do ~auczanego w szkole
· k czy był nim język łaciński, czy jednak memiecki, czy w. szkole uc~yl
~ęzy a, . 1 d , h z tym że J. eden .nauczał synów mieszczan me-
Jeden nauczycie, czy woc , . . .
mieckich. Nie są to pytania bezpodstawne, wynikają z zastanowiema się
nad podanymi zapisami murarza sądeckiego Paw~a. ~oz~ ty~ zna~; p~zr
. · e w miastach gdzie był silny element memiecki, kierowm. ~z ~ Y Sztuka gotycka
padk1 , z ' . k , · czył młodziez me-
zatrudniał nauczyciela pomocmczego, tory zazwyczaj u . fc ••
miecką. Niestety, w wypadku Nowego Sącza nie ma1:1y żadnyc~ i.n orm~cJi
, , dł wych które by umożliwiły odpowiedź na postaw10ne pytama i rozwiały
zro ~ ' 1· , . Możemy domniemywać, że kandydatów na księży
wyrazone wątp iwosc1. ., . . J.
uczono g ł owm
, ·e w J·ęzyku łacińskim normalnych zaś uczmow naJpewme
' · k 1
też w tym języku, z tym że tłumaczeń z łaciny dokonyw~~o tak ~ Języ u po -
skim, jak i niemieckim, dostosowując je do narodowosci uczmow.

Architektura

Pocz ątki architektury murowanej w Nowym Sączu należy wiązać z lokacją

niasta z 1292 roku 1 • Na okres ten przypadają początki budowy dwóch koś­
iolów : pierwotnego kościoła św. Małgorzaty (który z czasem przejął funkcję
lścioła parafialnego) i kościoła Franciszkanów. Obie te realizacje wiązały
1 • bezpośrednio z utworzeniem Nowego Sącza jako nowego miasta, które -

k wynika z analiz Z. Kozłowskiej-Budkowej i A. Rutkowskiej-Płachcińskiej -

11. jąć miało nie tylko funkcję głównego ośrodka Sądecczyzny, lecz nawet

11.ywileje i fundacje związane z poprzednim ośrodkiem, zwanym odtąd Sta-

rn Sączem 2 •
Dla genezy nowosądeckiego kościoła św. Małgorzaty charakterystyczne
l przejęcie wezwania kościoła parafialnego w Starym Sączu. Najstarsza
.1 budowlana kościoła nie rysuje się jasno. Przeprowadzone w latach 1969-

' Za najstarszy detal architektoniczny pochodzący z Nowego Sącza uznano kamienny kapitel,
' iony podobno ok. r. 1920 przez Tadeusza Dobrowolskiego przy kościele św. Małgorzaty, umiesz-
pózniej na krużgankach krakowskiego Collegium Maius, opublikowany przez S. Świszczow­
o, Romański kapitel z dawnego koiciola w Nowym Sączu, Rocznik Sądecki, t. XV-XVI,
1977, s. 469 i datowany przez tego badacza na koniec XII-1 połowy XIII w. Kapitel,
I I.iwie kwadratowej, skromnym detalu rzeźbiarskim (gwiazda sześciopromienna) i formie,
można interpretować jako bardzo daleko posuniętą modyfikację romańskiego kapitela kostko-
mógł powstać nawet w końcu wieku XIII, a więc w okresie lokacji miasta. Ewentualny zwią-
0\"}'11l Sączem tego luźnego elementu lapidarialnego nie jest udowodniony i może być calko-
l'r.t.ypadkowy; trudno zatem w oparciu o analizę stylistyczną wyciągać tu j akiekolwiek wnioski
<l' architektury Nowego Sącza .
. Rutko wska-Płachcińska, Sądeczyzna w. XIII i XIV wieku, Wrocław 1961; Z. Koz-
lludkowa, Recenzja.
200 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 201

II
I

7.cspół franciszkański w Nowym Sączu, rekonstrukcja rzutu opracowanego przez W. Łuszczkie­

wicza na podstawie planu Moscheroscha

l badania architektoniczne nie zostały dotąd opublikowane 3, badania zaś

l.1t pięćdziesiątych nie były pełne 4. W ich świetle z najstarszą uchwytną
1,i budowlaną zdaje się łączyć wyraźna cezura, występująca zarówno w pół­
ntj, jak w południowej ścianie prezbiterium. Pierwotne prezbiterium było
c m o niemal połowę krótsze od o hecnego i zapewne zamknięte ścianą prostą.
!iktem tego wczesnego układu przestrzennego byłyby też wydobyte w toku

gólne omówienie badań: A. Cabała, Wyniki bieżących prac badawczych architektonicznych w koś­ I
JoAolcgiackim św. Małgorzaty w Nowym Sączu, Rocznik Sądecki, t. X-XI, 1969-1970, s. 469 i nast-
1 Por. S. Świszczowski, Materia?;, do dziej6w kolegiaty św. Maliorzaty, Rocznik Sądecki, t. III„
'i
 202 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnr,wolski Sztuka gotycka 203

·53. Plan - projekt przebudowy dawnego zespołu franciszkańskiego w Nowym Sączu, opracowany
przez Moscheroscha w 1789 r.: rzut piętra (orientacja ku zachodowi) i przekrój centralnej czę§ i
.kaplicy Przemienienia Pańskiego. Reprodukcja z orygin a łu w zbiorach Instytutu Sztuki PAN
w Warszawie

-ostatniej konserwacji zarysy nisko założonych sklepień 5, a także formy zach -

wanych, wielobocznych służ ek, datowanych na 1 ćwierć wieku XIV (wskazy-
wano tu na analogie we franciszkańskim kościele w Lewoczy z roku 1309) •.
Znacznie więcej powiedzieć można o architekturze niezachowanego k
-cioła Franciszkanów. Według przekazu z wieku XVII został on wzniesion
i ufundowany w r. 1279 przez Wacława II Czeskiego 7 • Wbrew wątpliwościom

I/. -
. r_r--~
l ; . := r:......, " .
I \
6
Relikty te wiążą się z tynkami z polichromią z XIV w. w prezbiterium; por. M. Korne
H. Małki ew ic zówna, Małopolska [W:] Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, praca zbiorowa pod r ,I
A. Kozłowskiej-Kamzowej, Poznań 1984, s. 37, 206. I
6
Ś wiszczowski, Materiały, s. 20.
I' l__ ·- .t

j-·'-• ~·- -
7
Na murach dawnego zespołu franciszkańskiego znajdowała się tablica z datą 1640 i iniq
łami J erzego Lubomirskiego: G [eorgio] L[ubornirski] C[apitaneo] S[andecensi] oraz napi ra,
:~
-l I!'· .=::-L,...;.;J"'~ ...:....:. • -J~"S,-;· --,-:-:::: .:F

~~
„Ecclesia haec tituli Nativitatis B. V. M . cum suo conventu, Fratribus Minoribus Conventualil
fundata et erecta est a Serenissimo Venceslao Poloniae et Bohemiae R ege A. D. 1297"; zach "
-się ona do dziś (por. s. III i ryc. 195). Cytują ją: Żegota Pauli, Wyjątek z dziennika podr6
I , i -~.r;·-u::;;w """'- 9 _J·-==-;-: J'1J
-Galicji (ok. 1830), rkps, BJ, sygn. 5378) II, t. 1, s. 66v; J . Sygański, Historia Nowego Sącza od u
204 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 205

''-1' SJ

rI
I
,!
11
;!
55. Wnętrze dawnego gotyckiego
kościoła Franciszkanów w Nowym
1! l
Sączu: rekonstrukcja kompozycji
1' -
l ..
Ir ' · · ·-- 56. Dawny gotycki kościół Franciszkanów w Nowym
ściany południowej , we wschodnim
przęśl e prezbiterium wg Łuszczkie-
.J L _____- , . . . . . ._____.__._.__,
______..... """"-----'---· L - -
I Sączu: detale prezbiterium: reszty maswerku okna
i maswerk niszy celebransa. Rys. W. Łuszczkiewicz,
wicza, publ. 1891
--- • .. • i ~ ~

-- ~ ł'

publ. 1891

wysuwanym przez P. Crosleya 8 ten późny przekaz nie j est jedynym argumen-
tem źródłowym na rzecz tak wczesnej fundacji. Wacława jako fundatora
wymienia też Długosz 9, scharakteryzowany zaś wyżej kontekst polityczny,
stojący u podstaw utworzenia Nowego Sącza jako nowego ośrodka Sądecczy­
zny - pozwala na przyjęcie tezy wiążącej powstanie nowosądeckiego klasztoru
Franciszkanów z zamierzoną likwidacją franciszkańskich klasztorów w Sta-
rym Sączu.
Kościół franciszkański, zburzony w końcu XVIII w. z włączeniem relik-
tów do kościoła protestanckiego, ukazany jest wraz z klasztorem na planie
Moscheroscha z r. 1789, znanym już W. Łuszczkiewiczowi, który opublikował
pienia t[ynastii Waz6w do pierwszego rozbioru Polski, t. III, Zabytki dziejowe miasta, Lwów 1902, s. 36,
tenże, Nowy Sącz, j ego dzieje i pamiątki dziejowe, Nowy Sącz 1892, s. 56; datę 1297 bezkrytycznir
przyjmuje za rok fundacji B. Kumor, Archidiakonat Sądecki, s. 106.
8 P, Crosley, Gothic Architecture in the Regin of Kazimir the Great, Church Arclzitecture in lesser Polonł
1320-1380, Biblioteka Wawelska, Kraków 1985, s. 87, 394,
11
J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. III, Kraków 1864, s. 467.
(1 89 1) rekonstrukcję prezbiteriLm oraz nieistniejący obecnie fragment
ludniowej ściany gotyckiego wnętrza prezbiterium, z dwustrefową kompozy-
roz dzieloną pochyłym gzymsem w linii parapetów okiennych, z masweF-
ą dekoracją niszy w strefie dolnej i podobnie skomponowanymi maswer-
111i okiennymi 10 .' Materiały opublikowane przez Łuszczkiewicza stały się
1tn io przedmiotem bardzo trafnej interpretacji Crosleya (1985), który
1 rclził bezsprzeczne związki nowosądeckiego kościoła Franciszkanów
l iołcm Klarysek w Starym Sączu a także z warsztatem pracującym odr.
przy budowie katedry wawelskiej. Zarówno konsekrowany w r. 1332
,',I Klarysek w Starym Sączu, jak kościół Franciszkanów w Nowym Sączu
dyby więc do najstarszych przykładów królewskiego „stylu dworskiego".
li przyjmuje dwa możliwe datowania budowy kościoła franciszkańskiegq
ym Sączu. Mógł on powstać bądź bezpośrednio po fundacji Wacława,
f, us z cz kie wi cz, Architektura najdawniejszych kościol6w franciszkańskich w Polsce, Sprawozdania
Io nada ń Historii Sztuki w Polsce 4, 1891; por. również: tenże, Sprawozdanie z wy~ieczki
11 okolice Sącza i Biecza, tamże.
206 '
Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 207·

57. Nowy Sącz, dawna kolegiata św. Małgorzaty, widok od południowego wschodu. Fot. J. Krzysz-
kowski, 1989

a więc w końcu wieku XIII (warsztat związany z kościołem pojawiłby się

więc najpierw w Nowym Sączu, a dopiero potem na Wawelu), bądź po fundacji 58. Wnętrze dawnej ,kolegiaty św. Małgorzaty w Nowym S
·d k ączu,..
katedry wawelskiej (1320), w okresie zbliżonym do konsekracji kościoła K la- w1 o na prezbiterium. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
rysek w Starym Sączu (1332). W pierwszym wypadku, kościół byłby współ­
czesny wykorzystanym przy budowie katedry koncepcjom wywodzącym si~ si lnie wydłużony korpus kościoła Franciszkanów w Nowym Sąc (
z kręgów austriacko-czeskich (kościoły cysterskie w Zbrasławiu i Heiligen- przcksztalcon b . zu o wnę~
t· . ym w epoce a~oku) ma identyczne proporcje, jak kościół:
kreuz, kościoły Dominikanów i Franciszkanów w Wiener Neustadt), co j st
k w Starym Sączu. Analogie mogły sięgać dalej i dotyczyć też podzia-
zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt panowania Wacława zarówno w Cz·· \1 l trza. Warto zwró ·' t . korpus kośc10ła
.
.. b cic u uwagę, ze starosądeckiego .
chach, jak i w Polsce. W przypadku drugim - wiązałby si ę, podobnie, jak
kościół Klarysek w Starym Sączu, z panowaniem Wladysła wa Łoki etk
/1f ~ ardkz~ .charakterys~y:zną dyspozycją przestrzenną, znajdującą
i działalnością jego żony Jadwigi, która po śmierci króla (1333) została ksieni
,1 og1e w
· h o-sc10łach
.. Domm1kanek w Imbach (kt,orego d eta1e - o bok .
,uanyc •
analogn
•
- uznaje Crosley za bardzo bł'1sk'1e wspommanemu
. .
konwentu starosądeckiego 11 (ryc. 49, 51--56, 246). 1 low 1 „wawelsklemu") oraz Klarysek w Diirnst · 12 p· ·
o.Ś c10 da w
Akceptując w pełni tezy Crosleya podkreślić nal eży, że daleko posuni · 1 • ł S em · 1ęc10przęsłowy ·
pokrewieństwo kościoła Klarysek w Starym Sączu i Franciszkanów w Nowy,
. tarym Sączu . (0 proporcJac. h 5 :2) podzielony jest na dwie
110 ma, nakryta pierwotnie płaskim stropem posiada dyspozycJ·ę·
Sączu dotyczyło nie tylko charakterystycznego, krótkiego, trójbocznie zamkni i trzcnną ' za ch od ma,
· o b eJmUJąca
· · ' układ dwunawowy
trzy przęsła, ma
tego prezbiterium i „wawelskiego" detalu, lecz w ogóle proporcji planu, a 'l
pewne i całości układu przestrzennego. Na wspomnianym planie Moschc·1
rd
i.~~~~~~ e~~~so enkirchen in (Jsterreich. <,ur Entwicklung der iisterreichischen Gotik, Baden.
11 Crosley, op. cit.
208 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski
59. Dawna kolegiata św. Małgorzaty w Nowym
Sączu: gotycki wspornik sklepienia w prezbite-
rium. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
i dwupoziomowy, z centralnie skomponowanym kapitularzem'; kondygna ji
dolnej oraz chórem zakonnym i popr~edzającą go_ emporą ~c~or,em muzy J •
nym) w górnej 18 • Wskazane podobieńs,twa wspommanych ~osc10łow w Staryn
Nowym Sączu mogą świadczyć, że kościół nowosądecki przeznaczon~ I, I
pierwotnie nie- tylko dla franciszkanó_w,_ le:z również dla ~larysek,_ co w1ą~, 1
loby się ze wspomnianą próbą przemes1ema obu klaszto~ow f~a?c1szkańskJC
do nowego centrum ~ądecczyz_ny. W~pólne uż~tkow~m~ kosc10ł~, zarówn
przez franciszkanów, pk franciszkanki było w sredmow1:czu dosc cz~. t 1
zjawiskiem, także w kręgu fundacji związanych z ~odzm~ błogosławw1 1
Kingi, fundatorki klasztoru starosądeckiego 14• Zna~1enna J_est tu trady«I
mówiąca o wspólnym pierwotnie klasztorze Klarysek 1 Franciszkanów w • I
1a Analizę układu przestrzennego starosądeckiego kościoła Klarysek przeprowadzają Z . li r
dorf B. Krasnowolski, Stary Sącz, zarys historii rozwoju przestrzennego, Kraków 1986, s. '',
;4 Np. ok. 1270 r. rozpoczęto budowę kościoła Franciszkanów w Gnieźnie, _uf~ndowan<"v,u
księcia Bolesława Pobożnego i jego żonę blog. Jolantę Helenę, siostrę blog. Kingi; J ola nt., 11
wraz ze swym bratem Przemysłem II osadziła tu następnie klaryski (por. Katalog ,?,abytAo·t
w Polsce, t. V Województwo Poznańskie (red. T. Ruszczyńska, A. Sławska )'. z. 3, ~'u:i '"'
nieński, Warszawa 1962, s. 59-61; W.Sawicki, Bł. Jolanta, zycie i dzieje kultu, Gmezno- tq><•
1980; H. Wyczawski, Jolanta H elena, Hagiografia Polska, słownik bio-bibliograficzny, t. J, I'
Warszawa-Lublin 1971, s. 624-9). W r. 1273 spokrewniony z blog. Kingą Prze mys ł aw O li
ufundował kościół Franciszkanów i Klarysek w Znojmie (por. H. Soukupov a-B c n {tk c '· •
lovske mauzoleum v k/Mtefe blahoslaveni Anelky na Franli§ku, Umeni XXIV, z. 3, Praga 1976, 'Il
zarówno klaryskom, jak franciszkanom służył też kościół w Pradze, ufundowa ny prz •z 11
lawa Ottokara I, blog. Agnieszkę, jako rozbudowa starszego kościoła w latach 1238
pova-Benakova, op. cit., s. 193).
Sztuka gotycka 209
60. Dawna kolegiata św. Małgorzaty
w Nowym Sączu : gotycki portal w wej-
ściu z prezbiterium do zakrystii (po
1448 r.) z kutymi drzwiami z początku
XVI w. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
m Sączu 15 • Z fundacją kościoła nowosądeckiego - jako przeznaczonego
11crwotnie zarówno dla klarysek, jak dla franciszkanów - mógłby się wiązać
lokument ksieni Gryfiny z roku 1299, która wynagradza niejakiego Jana Bo-
1 za, mieszczanina z Nowego Sącza (zwanego tu jeszcze Kamienicą),
I... ] que [.. .] exhibuit [...] suis rebus et areis, super quos claustrum sororum
rmisit funditus struere" 16 • Początki budowy dzisiejszego kościoła Klarysek
tarym Sączu, a zarazem dyspozycję jego rzutu, związanego ze wskazanymi
łożeniami austriackimi, widzieć należy jako bezpośrednie następstwo fun-
t ji z roku 1280, a zatem jeszcze w wieku XIII, o czym dobrze świadczą
„ Tradycję tę przekazuje m. in. o. Bonawentura Makowski, Brevis descriptio Provinciae Poloniae
ltn1s M morum Conventualium ... A. D. 1764, rkps, Archiwum Prowincji Franciszkanów w War-
·,c, s. 87.
Ił Kodeks Dyplomatyczny Małopolski cz. III (wyd. F. Piekosiński), Monumenta Medii Aevii
1mica X , Kraków 1887, s. 159. K. Golachowski, Inwentarz, s. 287 - odnosi działalność J ana
u-za do budowy klasztoru Klarysek w Starym Sączu (podobne stanowisko zajął wcześniej Sz.
1.1 ws ki, Sądeczyzna, t. I, Kraków 1863, s. 189. Na Kamienicę- Nowy Sącz wskazywał już Że-
J>a u l i, Wyjątek, s. 67; stanowisko takie zajął też Sygański, Historia, t. III, s. 32. Za jego slusz-
'·1 przemawia tradycja, według której Jana Bogacz odstąpi! uzyska ne od klarysek uposażenie
,-mu Sączowi (por. M. I. Frankowicz, Wizerunek świętej doskonałości w wielkiej słudze Bożej bł.
1111dzie, Kraków 1718, s. 220; Sygański, Historia, t. III, s. 33). Wymownym jest też poświadczony
żródla nowożytne fakt posiadania przez klaryski starosądeckie posesji pomiędzy terenem daw-
clworu biskupiego a zespołem franciszkańskim w Nowym Sączu (por. np. ,,Regestr [ ... ] na stan-
nlnicrzom Imc. P. H etmana, 1652, WAP Kraków, sygn. A. D. 554: ,,Platea Rosarea: przy placzi
, kupim co Jey Mość Panna Xieni dać powinna [ ... ]").
llileje N owe@ Sącza t. I
210 ,Zbigniew B eiersdorf, Bogusław Krasnowolski
61. Gotyckie cyborium w dawnej ka-
plicy św.Jana J almużnika, 1453-1472;
dawna kolegiata św. Małgorzaty w No-
wym Sączu. Fot. M. Korn ecki, 1970
ryty zachowane w prezbiterium, o wyraźnie romańskich cechach stylistycz-
nych 17 • Podjęcie budowy w Nowym Sączu, opartej o bezpośredni wzór sta-
rosądecki, przypadłoby zatem na ostatnie lata wieku XIII, a ściślej na okres
pomiędzy lokacją miasta w r. 1292 a wspomnianą datą 1299; periodowi temu
doskonale odpowiada cytowany przekaz, odnoszący się do r. 1297. Wskazane
przez Crosleya bezsprzeczne powiązania z warsztatem katedry wawelskiej
świadczyłyby, że oba kościoły ukończone zostały- może jednocześnie - za-
pewne już po fundacji katedry, na co wskazuje data konsekracji kościoła staro-
sądeckiego.
Kolejna ważna realizacja architektoniczna - to przebudowa kościoła para-
fialnego św. Małgorzaty (ryc. 5 7--60). Świszczowski, w oparciu o analizę tekstu
wizytacji biskupa Piotra Tylickiego z r. 1608, ustalił, że korpus kościoła miał
dyspozycję dwunawową, z trzema okrągłymi filarami usytuowanymi na osi 18 ,
Badacz ten, datując przebudowę na wiek XIV, opracował rekonstrukcj
rzutu ówczesnego kościoła, przyjmując jednoczesne przedłuż enie prezbiterium
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII wieku, Warszawa 1971, s. 757 i il. 71'1 ;
17
Beiersdorf, Krasnowolski, op. cit., s. 28, por. też: T. Chrzanowski, M . Kornecki, SztriA•
Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 42; M. Kornecki, W kręgu sztuki klasztoru starosądeckichKlarystA,
,,Currenda" R. 131, Tarnów 1981, s. 141.
11 Świszczowski, Materiały, s. 7-8, 19.
Sz tuka gotycka 211
62 . Dawna kolegiata św. Małgorzaty w Nowym Sączu: późnogotyckie sklepienie kryształowe w dawnej
kaplicy św. Jakuba z przełomu XV/XVI w. Fot. J . Krzyszkowski, 1989
z wprowadzeniem dzisiejszego, trójbocznego zamknięcia. Tak przedstawiający
się kościół, z z akrystią od północy, znalazłby bliską analogię formalną w postaci
kazimierzowskiej kolegiaty w Wiślicy, wznoszonej od około 1350 r. 19 Prze-
prowadzone później prace bada wcze potwierdziły zasadnicze tezy Świsz-
zowskiego, ujawniając m. in. fundamenty filarów 20 • Badania te sprecyzowały
jednocz eśnie bliżej rozwiązanie części zachodniej, z którą - wbrew Świsz-
zowskiemu - wiązałby się trójdzielny podział w prz ęśle dzisiejszego chóru
muzycznego. Polichromie odkryte na filarach wspomnianego chóru, a także
, prezbiterium, zdają się precyzować bliż ej przyjęte przez Świszczowskiego
latowanie na lata około 1360 r. (por. niżej). Niemniej - datowanie oparte
!ko o analogie formalne i hipotetyczne datowanie polichromii - nie wydaje
, biorąc pod uwagę szczątkowy stan zachowania ówczesnej koncepcji ar-
hi tektonicznej , być całkowicie udowodnione. Crosley uważ a sądecki kościół
p.1rafialny za przykład późnego nawrotu do koncepcji dwunawowej hali ka-
11nierzowskiej w ostatniej ćwierci wieku XIV 21 • W interpretacji układu
111. 'Strzennego dwunawowej hali sądeckiej powoływano się też na analogie
u C ros ley, op. cit., s. 431.
80 Ca ba ł a, op. cit., s. 470; stopc;; fundamentową wschodniego filara znaleziono na osi korpusu,
lkglości 4,80 m od łuku tęczowego.
1 Cr os l e y, op. cit., s. 265, 457.
212 ,?,bigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 213

63. Nowy Sącz, kościół św. Ducha z klasztorem Jezuitów (pierwotnie Norbertanów), widok od h-1. Nowy Sącz, kościół św. Ducha z klasztorem Jezuitów (pierwotnie Norbertanów), widok lotniczy
północy; rys. Filip M.oscherosch von Wiesselsheim, koniec XVIII w. Oryginał w klasztorze Jezuitów od zachodu. Fot. P. Krassowski, 1972; ze zbiorów H. Dobrzańskiego
w Krakowie. Reprodukcja H. Dobrzański

spiskie 22 • Kościołów XIII-wiecznych, przebudowanych jako dwunawowe

przełomie wieku XIV i XV przystąpiono zapewne do budowy wieży północnej,
w XV wieku, dla których fara nowosądecka mogłaby stanowić pierwowzór,
na co wskazują cechy stylistyczne kaplicy św. Anny (zwanej Librantowską)
z kilkunastu przykładów wymienić m. in. należy dwunawowe kościoły :
w jej przyziemiu. W roku 1410 istnieje już obszerna kaplica Ws~yst~ic~ Świ~:
NPMarii w Lubicy, św. Agnieszki w Ruskinovcach, św. Serwacego we Vrbovie,
tyc h przylegająca do północnej ściany korpusu; według wspommaneJ w1zytacJi
św. Stefana w Matejovcach, św. Elżbiety w Dravcach i św. Antoniego w Spis-
z roku 1608 został przekazany do niej ołtarz, przywieziony z wyprawy grun-
kiej Białej, a także wnętrza o sklepieniu wspartym na jednym, centralnym
waldzkiej Władysława Jagiełły. Potwierdza to charakter stylistyczny i treść
filarze (kościoły: św. Idziego w Popradzie i św. Andrzeja w Wielkim Sław­
wspomnianego ołtarza (znanego z zachowanych fragmentów), wiążąca się
kowie) 23 •
zapewne ze sceną rozesłania Apostołów (por. niżej, omówienie rzeźby drew-
Na wiek XV i początek wieku XVI przypada rozbudowa kościoła św.
nianej). Zapewne kilka lat później powstała nieistniejąca obecnie kaplica
Małgorzaty, którego korpus otoczony zostaje kaplicami, fasadę zaś wzboga-
Nawiedzenia Matki Boskiej (przyległa do kaplicy Wszystkich Świętych),
cają wieże. Zasadniczą chronologię prac przedstawił Świszczowski 24 • Już na
uposażona przez mieszczanina sądeckiego Mikołaja, ~tóry występuje też.­
obok innego mieszczanina sądeckiego Heynolda - Jako fundator kaplicy
św. Trójcy (fundację potwierdził w roku 1418 biskup krakowski Wojciech
22
Świszcz owski, Materiały, s. 21; T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ,?,iemi Krakowskiej,
Jastrzębiec). Kaplica ta znajdowała się przy południowej ścianie korpusu,
op. cit., s. 86-88.
23
Juraj Żary, Dvojlodovi kostoly na Spiśi, Bratislava 1986, por. też: Supis Pamiatok na Slovensku, jako trzecia z kolei idąc od wschodu. . . .
t. I, Bratislava 1969, s. 63, 149, 394, 420; t. IV, Bratislava 1978, il. 319, 320, 323. Szczególne znaczenie dla prac prowadzonych przy kościele miało podme-
24 Świszczowski, lvfaterialy.
sienie go do rangi kolegiaty przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego w r.
 214 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski
Sz tuka go/pcka 215

J ce,.
·-1.. •

"
;a.,.,.,,"" .., .

1l„r.,r., ec . . ;.
• 1

~-\ ~
-
' "-'

\'i .~

-.cL~....,_.~ • \
--~-
~ .... ""'
! T o •
·,- 'IM.'....
~
,,. "'- • >
1.,J

,t J ~ '! } ;, s . . ., :r -1."
-~----
. . ··--··----.:....-- ·---

65. Kościół św. Ducha w Nowym Sączu, widok od południa. R}cina publikowana przez J. Sygań­
skiego, 1892
h6. Kościół św. Ducha w Nowym Sączu: rzut poziomy, opracowany w 1902 r. przez budownicze~o
rzyżanowskiego z wyodrębnieniem murów gotyckich. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie
1448 • Przy prowadzonych wówczas pracach działał zapewne znany z imie-
25

nia murator nowosądecki Paweł, który w roku 1453 zapisał dochody ze wsi
Żeleźnikowa Mała i Wielka na uposażenie kaznodziei niemieckiego i kaplicy
św. Mikołaja przy kolegiacie. Kaplica ta sąsiadowała od wschodu ze wspom-
nianą kaplicą św . Trójcy; j ej fundamenty z trójbocznym zamknięciem od
południa odkryte zostały w latach 1928-1930. Nieco później po północnej
stronie kaplicy św. Trójcy wybudowana została kaplica św. Jana Jałmużnika.
Istniała ona już w chwili budowy kruchty południowej przy prezbiterium
z kaplicą św. Andrzej a na piętrze; ołtarz w tej ostatniej ufundował w r. 1472
szlachcic Andrzej Trestka. Po stronie północnej, nad zakrystią, nadbudowany
został w konsekwencji utworzenia kolegiaty kapitularz, dostępny schodami
przy wschodniej ścianie kaplicy Wszystkich Świętych; z nadbudowy tej za-
chowała się tylko pozostałość wschodniej ściany oraz ceramicznej posadzki,
Na przełom wieku XV i XVI datować należy kaplicę św. J akuba (przyległą
,o d południa do kruchty zachodniej), nakrytą dobrze zachowanym sklepieniem
kryształowym (ryc. 62).
Najpoważni ejszą realizacją podj ętą po utworzeniu kolegiaty było ukształ­
towanie fasady zachodniej. Zapewne bezpośrednio po r. 1448 przystąpiono
15
Dlb I. ·s. 544 i nast,
do budowy wieży północnej, a właściwie nadbudowy istnieją:ej j~ż wcześniej
kondygnacji dolnej, mieszczącej kaplicę św. ~nny. Datowame teJ faz! b~do-
wlanej określają użyte we fryzie h erby, ~- m. D ę bno kar~ynała Zbigmewa
O leśnickiego (por. niżej). Wieża liczyła siedem kondygnacJi, przy czym trzy
dolne wzniesione były z kamienia łamanego, cztery zaś p~zost~łe z ceg~y
w ~kładzie polskim, z glazurowanymi „główka~i" tworzący~i wzor w formie
skośnych pasów i narożnikami wykonanymi z c10su. Jak wym~a z dokume~tu
znalezionego w gałce hełmu w r. 1810 dwie górn~ ko~dyg_nacJe zos~ały wow-
czas rozebrane. Zapewne zgodnie z przypuszczemami ŚwISzczowskiego, kon-
dygnacje te rozwiązane były jako ośmioboczne, na co wskaz~wałyby _formy
n arożnych ciosów, wykorzystanych jako wtórne el_ementy, ~- m. przy Jedno-
czesnej nadbudowie wieży południowej. Dommemany pierwotny wy~ląd
wieży przywrócono w wyniku ostatnich prac r~~ontowyc~ i ko_nser':atorskic~.
Niejasno przedstawia się sprawa budowy wiezy poł~dmo':eJ .. Świ~z:zo~s~i,
n a podstawie wtórnie użytych elementó~ dekoracji kam1emarsk:eJ, ~1ąze
j ej powstanie z fundacją biskupa Konarskiego z roku 1507, uz~aJąc, ze po
około 100 latach została ze względów konstrukcyjnych rozebrana i od?ud~":a-
na w r. 1637. Późniejsze badania zdają się kwestionować czas powsta~~a :w1ezy!
wskazując na istnienie renesansowej, a wcz eśniej gotyckiej, dekoracJI lica teJ
 216 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski
Sztuka gotycka 21'T

,f
J

< ,' •
"' ) .

~ -, ....~: .r Jj .0 ~1.. n
'
~ ~ ~I,
.
) ' - ... ,)

X~ t/ ...
{

.r.\'. ·-··
1 ' 'i'i:- , - -
~ '""'~: .+
~,j •i•'1:.; "'J ~ ---!.·. ''{-·~ ·-:;:

/"'""""·
~=:::-
1.
''-...·

67. Kościół św. Ducha w Nowym Sączu: rysunek pomiarowy elewaCJi południowej, opracowany
Kościół św. Ducha w Nowym Sączu: przekrój podłużny i późnogotyckie detale sklepienia ~re~bi-
w 1902 r. przez budowniczego Krzyżanowskiego. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie
1:~ium, pomiar opracowany przez budowniczego Krzyżanowskiego
w 1902 r. z. wyodrębmemem .
murów gotyckich. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie
partii fasady kościoła, do której wieża została dobudowana 26 • Rozstrzygnięcie
problemu wymagałoby opracowania wyników badań. W następnym roku król uposażył konwent wsią ~ąbrówka 29 • W roku ,1~12 ·
Przełom wieku XIV i XV przyniósł budowę szpitalnego kościoła św. Du- 1ada miejska zrzekła się na rzecz konwentu wszelkich pra~ ~o ze~połu ko~ciel-

cha. Pierwotny szpital z kościołem pod tym wezwaniem, ufundowany - jak
wspomniano wyżej - w roku 1360 na przedmieściu Węgierskim, został prze-
niesiony w obręb murów mi j skich, zajmując, wraz z nowym kościołem św.
Ducha, działki siedliskowe. Była to fundacja mieszczanina krakowskiego Lang-
seydela, potwierdzona w r. 1400 przez biskupa krakowskiego Piotra Wysza 27
(ryc. 50). W roku 1409 szpital z kościołem przekazany został za zgodą biskupa
i na prośbę rajców miejskich przez Władysława Jagiełłę norbertanom 28•
n go, łącznie z prawami patronacki~i, co z upoważn.iema biskup,a .P10tr~ .
Wysza potwierdził kanonik krakowski Paweł _Wł~dko_w:c._Jednoczesme no~ ·
bertanie uzyskali bogate uposażenie w postaci _wsi mieJski~h - JanuszoweJ,
Kwieciszowej, Wolfowej (dzisiejsza Olchówka) i BoguszoweJ - ~la utrzyma-
nia chorych 30; wsie te zostały zakupione w roku 1394 od Zawiszy Czar~e-.
go a1. Ostatecznego zatwierdzenia praw norbertanów dokonał we wspomma- ·
nym r. 1412 antypapież Jan XXIII 32 •

ze wspomnianą fundacją kościoła ze szpitalem ?i:az o~adzemem norbe~-

lanów wiązać się musiała budowa murowane~o kosc10~a sw Ducha ze szp_i-
26
Cabała, op. cit., s. 470-471. lalem. Według wspomnianego dokumentu biskupa P10tra Wysza, a takze
Akta grodzkie i ziemskie z czas6w Rteczpospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernarąyńskiego we Lwo~,
27

t. 9, Lwów 1883, nr 9, s. li; por. także: Sygański, Historia, t. III, s. 48; tenże, Nowy Sącz, s. 71;
Kumor, Archidiakonat, s. 107; tenże, Opactwo norbertańskie w Nowym Sączu, Currenda, Tamów 1959,
s. 87. Dwa dokumenty rady miejskiej Krakowa z r. 1400 potwierdzające fundację Langseydela i wzmian-
kujące j ego murowany dom, pomijane przez późniejszych badaczy, przytacza Ze~ota Pa uli, Odpisy
akt sądeckich 123tJ-J470, Biblioteka Jagiellońska, rkps 5373, k. 219, 221.
Sygański, Nowy Sącz, s. 70-71; tenże, Historia, t. III, s. 49 (w oparciu o Summarium
28
pńvilegiorum, k. 5--6); por. także Ku mor, Archidiakonat, s. 107; tenże, Opactwo.
29 Sygański, Historia, t. III, s. 49, 50- 52 (tłumaczenie dokumentu); tenż e, Nowy Sącz, s. 72; .
por także: Kumor, Archidiakonat, s. !07; tenże, Opactwo. . ..
• a• Sygański, Nowy Sącz, s. 72; tenże, Historia, t. III, s. 52, 55 (w oparciu o Summanum pnvi-
Jecń orum k. 10-12); por. także: Kumor, Archidiakon.at, s. !07; tenże, Opactwo. .
.,. 01 Kodeks
' Dyplomatyczny Małopolski t. 4, nr I O3o; por. K . D z 1· w 1· k , Ma·!7€ tność ziemska Nowego ..
Sącza w wiekach średnich, Rocznik Sądecki IV, 1960, s. 57.
o: Sygański, Historia, t. III, s. 55.
218 Zbigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 219

n
69. Prezbiterium kościoła św • UC Ila W N O•
wym Sączu, widok od poi u cl mowego .
wsch~du. Fotografia archiwalna z 1922 r. 70. Kościół św. Ducha w Nowym Sączu:
w zbiorach Instytutu Sztuki PĄN \,\T
późnogotyckie sklepienie sieciowe w prezbi-
w ar- terium, po 1492 r. ·Fot. J. Krzyszkowski,
szawie
1989

dokumentu wystawionego
. . , , 'ł
przez rajców miasta Krakowa z r. 1400 33, k OSCIO
sta;°~,ł na _m1eJscu JnUrowanego domu Langseydela. W latach 1458 i 1488 Nie wszystkie zespoły zabudowy gotyckiej dotrwały do naszych czasów.
koscioł zmszczony został przez pożar; odbudowę podjęto po r. 149
\ roku 1409 istniał kościół św . Mikołaja, który dostał się wówczas w posiada-
' . 'ł b y ł zruJnowany 34 L.
2 d . il' norbertanów, osadzonych właśnie w Nowym Sączu 37 • Zapewne już
.
Jeszcze '
wowczas k osc10 . • 1czne przekształcenia z ' . gk,yz
XVII, XVIII i XIX niemal całkowicie zatarły charakter założeni WI:, ow ,6wczas była to budowla murowana. W wizytacji kardynała Jerzego Ra-
. d · · , ·, ł b . a pozno- 1Lr.iwiłła z r. 1597 kościół ten określony j est jako „capella [ ... ] antiqua et obsolata
gotyc k i ego ; uzo wypsmc mog y y me przeprowadzone dotąd badan· h'
· N" 1 · . . 1a arc 1- ,t suburbio Ungario" i ma zaledwie trzy ołtarze, co wraz z określeniem go
tek tomczne. ie u ega Jednak wątphwośc1, że obrys rzutu odpowiad ł d
· b . a zasa - ,Lko kaplicy świadczy o niewielkich rozmiarach 3 8 , Według wizytacji biskupa
mczo o ecnemu. Był to więc stosunkowo niewielki kościół jedno
o wy dłuzonym - a więc c ara terystycznym dla świątym klasztorne ·
. . h k . . nawowy, Piotra Tylickiego z roku 1608 jest to „ecclesia [ ... ] parva [ ... ] et murata" 39 •
. · mk · , 'b · J - prez- J k wynika z obu tekstów, pierwotny kościół św. Mikołaja był niewielką, jed-
b itenum, za mętym troJ oczme. Zachowane w prezbiterium pó,
. kl · · · ·
k i_e s ep1eme sieciowe o ceglanych żebrach odnieść należy do odb d
znogotyc- 11onawową budowlą gotycką z wnętrzem nakrytym stropem. Kościół gotycki
. prze trwał do r. 1742, kiedy został zniszczony przez pożar; j ego reszty mogą
po pozarze po d"JęteJ. po k 1492 . Sklep1eme
. ro u . .
· · gotyckie
· mogło nakrywu ,owy.
ac tez
k orpus; u l egoł ono zmszczenm w wymku pożaru miasta z r. 1618 35 p 'ł ryć się w murach dzisiejszej budowli.
. . k , . ł
nocneJ strome osc10 a usytuowany został klasztor ze szpitalem; prz 1 .
. o po - Niewiele da się powie dzieć o średniowiecznej fazie budowlanej dworu
do kościoła skrzydło klasztorne adaptowano po r. 1611 jako nawę ~ egaJą~! biskupiego, który - j ak wskazano wyż ej - zapewne od lokacji Nowego Sącza
(ryc. 63-71). oczną 1.najdowa ł się w południowo-zachodnim !).arożniku miasta. Lepiej uchwytna
jc•st rozbudowa tego z espołu z początku wieku XVI, wiążąca się j ednak -
:: WAP ~r~ków, sygn. A. D. 54, s. IO (r. 1535) ; A. D. 150, s. 336, 340 (r. 16 JO). jak się wydaj e - z nurtem gotycko-renesansowym (omówiona w ramach
Sygansk1, Nowy Sącz, s. 30; Kumor, Opactwo ; W. Knapiński , Św. Norbert . .
P oczą tk z. norbertans
, k"1ch kl asztorow
, w 9rk ampos . . W arszawa 1885, s. 219-223; J. Preis z Jego zakon.
.. i k ieJ,
· · k 1,' J ezum
tons · · w ,vowym
., sączu [W:] Studia z historii jezuitów, Kraków 1983. ner, B · Na- 31B. Kumor, Archidiakonat sądecki, s, 198; tenże, Opactwo, s. 87.
36 Sygański, H istoria, t. I, s. 7. 38Arch. Kurii Metropolitalnej w Krakowie, sygn. A. V. Cap. 9, s. 169.
11
Preisner, N a toń ski, Jezuici, op. cit., s. 3. " Arch. Kurii Metropolitalnej w Krakowie, sygn. A. V. Cap. 25, s. 259.
 Zbigniew Beiersdorj, Bogusław Krasnowolski
Sztuka gotycka 221

71. Późnogotycki portal

okrągłołukowy,
sfazowany, z początku "'V . .
... I w.; p!WlllC(' 72. Późnogotycki portal, prostokątny, sfa-
domu przy Rynku 7 w N
F owym S!!czu. zowany, z początku XVI w.; zejście do
ot. J. Krzyszkowski, 1989 piwnic domu przy Rynku 10 w Nowym
Sączu . Fot. J. Krzyszkowski, 1989

architektury renesansowej). Na początku wieku XVII dwór b)'ł

· · db opuszczony 1rhidiakona - znajdowały się po południowej stronie cmentarza przyko-
1 zame any.
Utworzenie kolegiaty nowosądeckiej zapoczątkowało rozwó· ł d i ·lnego, na wschód od wspomnianych, przy czym według wizytacji z r. 1607
·
m Ów k anomczyc h przy ko ś cie , Ma ł gorzaty. Zespół ten zach
· 1e sw. ~ zespo u o- I m archidiakona stał na zapleczu zabudowy miejskiej, zwróconej ku dzisiej-
· d o d zlSlaJ,
· · · Jest
· częś- . ·j ulicy Lwowskiej. Po północnej stronie cmentarza stał wspomniany przez
c10wo sc h ara kteryzowany JUŻ
. przez Jana ' Dłu owany 40
· · d · · k gosza
w po k rywaJącym się zasa mczo z Jego prze azem tekście wizyt „ b' k ..
oraz I >lugosza dom prebendy Nieszkowskiej, po stronie wschodniej przylegający
z r. 1608 41 (ryc. 84-87). acJ1 is up1eJ Io muru obronnego dom prepozyta, czyli plebania sprzed fundacji kolegiaty.
Narożnik dzisiejszych ulic Lwowskiej i św. Ducha zajmuJ·e d ( , bok, zapewne od północy, stała szkoła parafialna. Opisaną dyspozycję
d z1'ś „gotyc k.1m") , k tory , 1'd entyfikowac, należy z domem dziekana Od om ółzwany • budowy rejestrują jeszcze plany miasta z lat 1804 i 1846.
. . d . p nocy,
przy u. 1 Ś w. D uc h a, przy1ega d o mego mny om -dawne k 0 1 . . Wspomniany dom dziekana określony jest zarówno przez Długosza, jak
• egmm ośmm w wizytacji z r. 1608 jako częściowo murowany, a częściowo drewniany.
wikarych. Według Długosza oba te domy adaptowały dawny r d k'
· d · , k . . . a tusz są ee 1 I o pierwotnej części murowanej zaliczyć należy obecny obrys budynku.
za kup10ny o miasta przez tworcę o1egiaty 1 kolegium wikarych k d ł'
. ·
Zb1gmewa Ol ' · k' . . -
esmc. ·1ego - w r. 1448. W miejscu dzisiejszego b Ud ynku gospo-
ar yna a W elewacji południowej zachowała się okazała kamieniarka późnogotycka
d arczego zamyk aJąc ego od wschodu obecną posesję przy ulicy L k' . w postaci dwóch portali, z których jeden, z datą 1505, dekorowany rozetami
'd ł · d d · h
znaJ owa się zapewne om „ ostoJnyc matron" - fundacja dob wows 1eJdl 3 wykazującymi wpływ renesansu, pochodzi z omawianego budynku,
·
m1eszcze k są d ee k'1ch , d atuJąca
· · d roczynna • a
się we ług J. Sygańskiego od r. 144 42 drugi, osadzony wtórnie odnaleziony został w gruzie koło kolegiaty 43•
. . . . 8 , potw1er- ba portale są wysokiej klasy zabytkami kamieniarki późnogotyckiej, o profi-
d zona przez wspommaną w1zytacJę z r. 1608 . KoleJne budynki t ł
, . . ego zespo u - lowanych ostrołukach wpisanych w schodkowate obramienia z krzyżujących
murowany dom altarystow 1 kustosza (wspommany przez Długosza ) oraz d om
iQ laskowań. Tego typu kamieniarka, związana z tradycją portali tzw. długo­
zowych, nosi znamiona przełomu wieku XV i XVI, potwierdzone zresztą
(O Dlb I, s. 549-553.
41 AKM Kraków, sygn. A. V. Cap. 35, s. 178-180, 191, 195, 196-197. 43 Katalog Zabytków Sz tuki w Polsce, t. I Województwo Krakowskie (red. J. Szab łow ski), Powiat
0 Sygański, Historia, t. III, s. 115.
11owosądecki (opr. A. Boche11ska), Miasto Nowy Sącz (opr. T . Dobrowol sk i, Warszawa 1953, s. 315).
222 ,?,bigniew Beiersdor.f, Bogusław Krasnowolski
73. Późnogotycki portal okrągłołukowy,
sfazowany z początku XVI w. ; południowa
część piwmc uomu przy Rynku JO w No-
wym Sączu. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
przez wspomnianą datę. Jedną z bliższych analogii formalnych znajdujemy
w zespole domów kapitulnych w Krakowie, w portalu umieszczonym w sieni
p ałacu biskupa Erazma Ciołka przy ul. Kanoniczej I 7. Data budowy tego
pałac u (1505) 44 odpowiada dokładnie dacie na portalu sądeckim. Bardzo
zbliżon e formy charakteryzują też m. in. późnogotycką kamieniarkę zamku
kasz telana krakowskiego Jakuba Dębińskiego w Dębnie, datowaną na siedem-
dziesiąte lata XV wieku 45 • Wspomniane analogie, wysoki poziom warszta-
towy, a także pozycja społeczna kanoników kolegiackich wskazują, że mamy
tu do czynienia z dziełem warsztatu krakowskiego, może tego samego, który
był zatrudniony przy budowie pałacu Ciołka, a więc warsztatu wawelskiego 46 •
W obecnym stanie badań może to być oczywiście tylko hipoteza (ryc.
88-91).
Ufundowane przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego kolegium ośmiu
wikarych otrzymało budynek określony przez Długosza jako murowany,
o znacznych rozmiarach (,,targam et longam"). Rzut ten, czytelny na planach
44
O działalności tego warsztatu por. niepublikowana praca A. Fischingera o pałacu biskupa
Erazma Ciołka przy ul. Kanoniczej 17 w Krakowie (mps w posia daniu autora).
45
M. Da y cz ak-Domanasiewicz, ,?,amek w Dębnie Brzeskim, dokumenta<Ja konserwatorsko-naukowa,
mps, PKZ Kraków 1976-1979; por. też : Z . Bocheński, Dwór obronny w Dębnie, Kraków 1926.
46
J. Ross, Bardiów a początki renesansu w architekturze Muszyny i Nowego Sącza, Rocznik Sądecki,
t. XIII, 1972, s. 426.
Sztuka gotycka 223
74. Późnogotycki portal okrąglołukowy
z początku XVI w.; południowa część
pi.vnic domu przy Rynku JO w Nowym
Sączu
111iasta z I połowy XIX wieku, do dzisiaj wyodrębnia się w istniejącej zabudo-
\ i . Cytowana wizytacja biskupia z roku 1608 określa dokładnie układ prze-
1rzcnny. Był to wówczas budynek piętrowy, obejmujący refektarz od południa
,raz bibliotekę, osiem oddzielnych cel dla wikarych i inne pomieszczenia.
Okazałym budynkiem murowanym musiał być też nieistniejący obecnie
l m altarystów. Wspomniane plany archiwalne rejestrują-jako murowa-
ny- dom prepozyta, określony w r. 1608 jako dwór, częściowo murowany.
W późnym średniowieczu znajdowały się w obrębie przedmieść Nowego-
, cza trzy nieistniejące dziś kościoły drewniane: św. Wojciecha, św. Krzyża
szpitalny św. Walentego, opisane szczegółowo w wizytacji biskupiej z roku
1608.
Kościół św. Wojciecha stanął na miejscu wcześniejszego kościoła parafial-
nego przedlokacyjnej wsi Kamienica. . .
11 stycznia 1466 r. został konsekrowany po gruntownej przebudowie
i rozbudowie 47 • We dług wspomnianego opisu z r. 1608 posiadał on korpus
1. głównym wejściem od zachodu i bocznym od południa oraz prezbiterium~.
przy którym znajdowała się zakrystia. Zewnątrz o.to~zony ~ył sobota~
(,,Ecclesia [ ... ] ambitu cincta"). We wnętrzu, nad. wejściem głąwnym, zn~j-
lował się chórek dla śpiewaków. Na belce tęczowej stał krucyfiks. Był to więc
,1 AKM w Krakowie, sygn. A. V. Cap. 35, s. 251-253; por. Kumor, Archidiakonat, s. 103 ..
 224 Zbigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 225

76. Gotycki portal ostrołukowy, XV --:-

75. Gotycki portal ostrołukowy, XV -
pocz. XVI w. ; piwnice domu przy Rynku
pocz. XVI w.; piwnice domu przy Rynku
28 w Nowym Sączu. Fot. J. Krzyszkowski,
11 w Nowym Sączu. Fot, J. Krzyszkowski,
1989
1989

typowy układ przestrzenny późnogotyckiego kościoła drewnianego w Mało­
polsce 48 •
~?ściół św. Krzyża, położony za mostem na Kamienicy, na przedmieściu
MmeJszym,. u.fundowany został .w roku 1464 przez duchowieństwo kolegiaty
nowosą.deckieJ: prepoz~ta ks. P10t.ra. z Konie, kustosza ks. Piotra z Tęczyna
?raz w~kar~ch ks. Stamsława z Gliwic, ks. Jana z Brzezin, ks. Michała z Siar
_1 ks. M1kołaJa z Kęt; 17 sty~znia 1466 r. został konsekrowany 49. Miał podobny
ukła~ p.rzestrzen~y do .k~śc10ła św. Wojciecha, z korpusem, prezbiterium, za-
krystią i sobotam1. WeJście główne poprzedzone było przedsionkiem, zapewne
nadb~dowanym w czasach nowoży~nych jako wieża 50, wejście boczne pro-
Na przedmieściu ~ęgierskim (Większym), niedaleko miasta, w rejonie
lzisiejszego ogrodu miejskiego 51 „ znajdował się kościół św. Walentego ze
zpitalem „trędowatych", wzmiankowanym tu od r. 1490 62 • Kościół- fun-
1,tcja mieszczan sądeckich - był konsekrowany w r. 1510 63 • Prepozytura
zpitalna, której uposażenie zatwierdził w r. 1539 Zygmunt Stary, erygowana
została w r. 1542 przez biskupa Piotra Gamrata 64 • Opis z r. 1608 odnosi się
niewątpliwie do kościoła pierwotnego, skoro w r. 1639 wzmiankowany był
1,tko nowo wybudowany 55 • Była to wówczas raczej niewielka kaplica, oświe­
tlona zaledwie przez dwa okna, z dwoma ołtarzami we wnętrzu i krucyfiksem
111. belce tęczowej. Kościół św. Walentego został spalony w czasie walk ze

wadziło od, P.Ółnocy. Na dachu umieszczona była wieżyczka na sygnaturkę . Szwedami, 13 grudnia 1655 r. 56
Wnętrze oswietlone było przez siedem okien. Bardzo interesującym, chociaż słabo zbadanym problemem jest śre dnio­
wieczna architektura obronna Nowego Sącza w postaci linii obronnej oraz
1,wiązanego z . nią z_
a mku królewskiego (ryc. 92-115).
48
O późnogotyckich kościołach drewnia nych w Małopolsce por· M Ko,· 11 ec k· v , "6/ s·
· h · · · '• • 1, ,iOJCt W ie-
mzec owie 1 _P0 łudmow_omalopolska grupa gotyckie/z kościoł6w drewnianych, Biuletyn Historii Sztuki 31 nr 3 61 Sygański,
Historia, t. III, s. 162; tenże, Nowy Sącz, s. 58.
~ 969; ~ e nz e, Uwagi do systematyki gotyckie/z kościoł6w drewnianych w Małopolsce, Teka Komisj i Urba:usty~ 62
Sygański,
Historia, t. III, s. 163.
1
Architektury PAN Oddz. w Krakowie 4, 1970; R. Brykowski, M. Kornecki Drewniane kościoły 63 · AKM w Krakowie, sygn. A. V. Cap. 35, s. 273; A. V . 5, s. 199 i nast.; por. Kumor, Archi-

w ~~lopolscc Południowej, Wroclaw-\'\/arszawa-Kraków-Gdańsk--Łódź 1984. ' diakonat, s. 109-110. Z tegoż roku pochodzą zapisy na rzecz szpitala; Sygański, Historia, t. III,
AKM, sygn. A. V. Cap. 35, s. 256-258; A . V. 5, s. 183-184; por. także Kumor Archidia- 163.
konat, s. 108. ' 64 AKM w Krakowie, sygn. A '. V. 5, s. 202-207; por. Kumor, Archidiakonat, s. llO.
60 w· ·
Ieza o d zac h odu widoczna jest na schematycznym rysunku - planie Nowego Sącza z r 65 Kum or', Archidiakonat, s. 11 O. ·
1785. · 66 Sygański, Historia, t , I, s. 103-104.

l~ - Dzieje Nowego Sącza t. I

 Sztuka gotycka 227
226 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski

78. Gotycki portal ostrołukowy, XV -

77. Gotycki portal ostrołukowy, XV - pocz. XVI w.; piwnice domu przy Rynku
pocz. XVI w.; piwnice domu przy Rynku 28 w Nowym Sączu. Fot. J. Krzyszkowski,
28 w Nowym Sączu. Fot. J. Krzyszkowski, 1989 .
1989'1

,tdzone przez Węgrów po śmierci Kazimierza Wielkiego 63 • Najpełniejsze

Mury obronne Nowego · Sącza mają ddść obfitą literaturę naukową, która
jednak nie wyjaśnia j ednoznacznie daty ich powstania i faz rozwoju. Podsta-
wowym mankamentem j est brak badań terenowych a równocześnie zacieranie
autentyzmu i wartości źródłowych przez niefachowe prace konserwatorskie
przy odcinku południowym 57 • W ubiegłym stuleciu murami obronnymi Sącza
zajmowali się Żegota Pauli 58 oraz - pod koniec wieku XIX- Władysław
Łuszczkiewicz 59 • Szersze analizy oparte o gruntowną znajomość źródeł (głów­
nie nowożytnych ) prowa dził J. Sygański 60 , ustalając sytuację bram i niektó-
rych baszt; badacz ten przypisał budowę murów obronnych Kazimierzowi
Wielkiemu. Stanowisko to poparli - autor monografii zamku I. Kwieciński 61 ,
a także Z. Kaczmarczyk 62 , natomiast A. Król zwrócił uwagę na prace pro-
57 Zrealizowano j e w latach 1985- 1986.
58 Wspomina on zachowany do dzisiaj fragment wału (,,reszty wałów z strony wschodnio-połud­
niowej") oraz pewne elementy dziś niezachowane (,,baszta jedna okrągła ku północy"); Żegota Pa-
uli, Wyją tek, s. 66.
•• Łuszczkiewicz, Architektura, s. 169, 171; tenże, Sp;awozdanie, s. LXXVII-LXXVIII.
pracowanie - zawarte w katalogu murów obronnych w Polsce opr~cowanym
pt zez J. Widawskiego 6 4 - przyjmuje datowani~ na przełom wieku ?CIII
1 IV wiąże zatem początki budowy z panowamem Wacława II Czeskiego;
11 dno:ześnie j ednak autor dopuszcza powstanie murów „naj?óź_niej w <:zasac~
panowania Kazimierza Wielkiego". P_r~ek~zy ź_ródło:"e. zdaJą s~ę p_otwierdzac
l t"ZY Widawskiego . Przeciwko poważmeJszeJ roli Kazimierza Wielkiego w tym
, ,\kresie zdaje się świadczyć brak odnośnej wzmianki w kronice Janka z Czarn-
owa 6s. Długosz przypisuje budowę murow , W ac ł awow1. 66 . Byc' moze
· N owy
'c cz miał na myśli autor zapisu umieszczonego pod rokiem 1298 w Roczniku
"więtokrzyskim, wspominającego, iż poza murami krakowskimi Czesi w~nosi~i
\l'Ż inne obwarowania w Polsce 67 ; odpowiadałoby to dobrze kontekstowi poli-
tycznemu Sądecczyzny u schyłku XIII wieku 68 • Średniowieczne wzmianki
63 A. Król, Zarys budownictwa obronnego i wojskowego w dawnej Polsce [W:] Budownictwo wojskowe,·
t. I, Warszawa 1936, s. 84.
64 J. Wid a wski, Mury obronne w Państwie Polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973, s. 303-

• 0 Sygański, Historia, t. I, s. 14, 2.0- 21, 25, 29, 38--41, 56, 96, 101, 175; t. II, s. 3-19; tenże, 317.
Nowy Sącz, s. 21, 25, 32, 37-38, 54. 65 Monumenta Poloniae Historica, t. II, Warszawa 1961, s. 625-627.
61 L . Kwieciń s ki, Zamek królewski w Nowym Sączu, Nowy Sącz 1927, s. 13. so Dlb III, s. 467.
62 Z. K,aczmarczyk, Organiza~ja obrqny kraju w czasach Kazimierza Wielkiego, [W:] Studia histo- 61 Monumenta Poloniae Historica III Warszawa 1961 , s. 77.
ryczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. li, Kraków 1938, s. 333; tenże, Monarchia, t. I, s. 227; tenże, 68 Por. Ru tkowska-Płachcińska, op: cit.i autorka datuje jednak mury obronne na wiek
Polska, mapa po s. 72. X IV.
15•
 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Kransowolski
228
79. Gotycko-renesansowy portal z lat ok.
1520-1530 w zejściu do piwnic domu
przy Rynku 28 w Nowym Sączu. Fot,
J. Krzyszkowski, 1989
odnoszące się do fortyfikacji miejskich są nader skromne. Zwraca tu uwagę
pomijany przez badaczy polskich, niedatowany przekaz, według którego
Wacław Czeski .zwalnia miasto od cła i danin z przeznaczeniem tych fundu-
szów na reparację murów 69 • Po pożarze miasta z r. 1331 Władysław Łokietek
przeznacza nadania dla Nowego Sącza m. in. na fortyfikacje. Użyty tu termin
„blancas" rozumiany bywa jako umocnienia drewniano-ziemne 70 ; nie wydaj e
się jednak by wzmianka ta przesądzała późniejsze pochodzenie obwarowań
murowanych 71 • W roku 1368 Kazimierz Wielki pozwolił Sądeczanom posze-
rzyć bramę Młyńską 72 • Kolejne wzmianki pochodzą już z początku XV wieku:
w roku 1405 Władysław Jagi ełło uwalnia kupców sądeckich od da w Czchowie
pod warunkiem przeznaczenia zwolnionych kwot na remont murów w Nowym
Sączu 73 ; sytuacja dawnego klasztoru Norbertanów określona jest w roku
69 Regesta Diplomatica nec non Epistolaria Bohemiae et Moraviae, cz. II, 1253-1310, Praga 1882,
yryd. J. Emler, s. 1038, nr 2398. Za-wskazanie tego przekazu autorzy dziękują Panu mgrowi Zyg-
muntowi Holcerowi.
70 Dokumei;it -Władysława Łokietka cytował już Żegota Pauli, Kodeks Dyplomatyczny Małopolski
I, s. 121; Sz. Morawski, op. cit., t. I, s. 219.
n Por. Widawski, op. cit., s. 310.
72 Kodeks Dyplomatyczny Małopolski, t. I, s. 357, nr 298; Mora wski, op. cit., t. I, s. 242.
73 Akta Grodzkie i Ziemskie t .. IX, dok. 16; pub!. Golachowski, -op. cit., s. 226; pot. też :
Sygaąski, Historia, t. II, s. 3, przypis 1. Przywilej ten został wznowiony w r. 1445, por. Golachow-
ski, op. cit., s. 231.
Sztuka gofvcka 229
. Fragment sklepienia narożnej, południowo-zachodniej komory piwnicznej w domu prz~ Rynku 28
w Nowym Sączu; widoczny gotycki (.,polski") wątek ceglany. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
1109 jako „extra muros civitates", w roku 1412 zaś notowane są ogrody „extra
muros" 74. Znacznie liczniejsze i bardziej szczegółowe są dane nowożytn~,
które w zestawieniu z analizą pozostałości zachowanych w terenie pozwalaJą
na dość dokładną rekonstrukcję obwodu 75 •
Jak wynika z analizy przekazów źródłowych i zachowa~ych reliktó~ oraz
, 1nalizy terenowej, obwód obronny Nowego Sącza składał się z następujących
elementów:
muru z bramami i basztami (ryc. 92-103),
- poprzedzającej go fosy od południa (ryc. 104),
- wału od południa (ryc. 105-106), . .
drugiej linii muru, przynajmniej od południa, wystęJ:UJąCeJ zapewne częś-
ciowo także z innych stron (od północy pod zamkiem),
- drugiej fosy od południa (ryc. 104) . . .
Elementy te powstały w ramach kilku faz rozwojowych; ich datowam~ napo-
tyka zasadnicze trudności z uwagi na frag~enta:y~~ny stan za:howama ?ra~
brak badań terenowych. O ile można więc mowie o ustalenm zasadmczeJ
74 Sygański, Historia, t. IIl,'s. 50, 53, 173, 176.
75 · Część tych danych zestawił Sygański, Historia, t. II, s. 17 i nast.

230 ,Zbigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski
81. Gotycki portal ostrołukowy, XV -
pocz. XVI w.; piwnice domu przy Rynku
31 w Nowym Sączu. Fot. J. Krzyszkowski,
1989
chronologii względnej, o tyle trudniej j est mówić o chronologii bezwzględn j
z ustaleniem czasu powstania.
F aza I to najstarszy obwód obronny, złożony z muru, trzech bram oraz -
od południa - fosy. Powstanie tego najstarszego obwodu należałoby zapewn ·
wiązać z okresem lokacji miasta i działalnością Wacława II w końcu wieku
XIII; wspomniany prz kaz z czasów Władysł awa Łokietka może świadczyć
o kontynuacji prac j szcze w 1 tercji XIV wieku . Przebieg linii obronnej
uwarunkowany jest względa mi terenowymi - ukształtowaniem szkarpy miej-
skiej nad Dunajcem ( d zachodu i północnego zachodu ) i Kamienicą (od
wschodu i północnego wschodu ) ; j edynie od południa położony w widłach
rzek cypel musiał być odcięty w sposób sztuczny przez wspomnianą fosę.
Linia muru, zaznaczona na schematycznym planie z roku 1783, zachowana
j est już tylko częściowo na planie z roku 1804. Z es tawiając wspomniane prze-
kazy z zachowanymi fragmentami - można określić ją dość dokładnie . M u r
wzniesiony jest z łamanego piaskowca, z zachowanymi do dziś krótkimi od-
cinkami warstw wyrównawczych. J ako spoiwo służyła zaprawa wapienna
z ułamkami c egieł. Umieszczony po stronie wewnętrznej chodnik dla obrońców
tworzył wyraźny uskok; chroniące go przedpiersie posiadało krenelaż, którego
ślady zachowały się do dziś. Ustalenie wysokości muru - zap ewne różnej
w różnych j ego odcinkach - napotyka trudności z uwagi na brak datowania
Sztuka gotycka 231
82. Gotyckie portale ostrołukowe, XV -
pocz. XVI w.; korytarz piwniczny domu
przy R ynku 31 w Nowym Sączu . Fot.
J. Krzyszkowski, 1989
trstw kulturowych. Według J. Sygańskiego 76 mur miałby około 7,2? m
·sokości i około 1,50 m grubości, podczas gdy najlepiej zachowany odcmek
, 0 wschodniej stronie kościoła św. Małgorzaty ma dziś wysokość około 5,5~ 1:1·
:rubość przedpiersia wahała się w granicach 60- 70 c.m. W przed!użemu
SJ omnianego muru znajduje się znacznie dłuższy odcmek przy ul~cy. Za:
i uścielnej, będący jednak całkowitą rekonstrukcją z roku 191.8. N1ew1elki
fiagment zachowany j est przy południowo-zachodnim narożmku obwodu,
10 j est przy dawnym dworze biskupim (dzisiejszym więzieniu; ul~c~ S~wedzk~
12) ; większy - częściowo rekonstr~owany - przy .zamku,,': częso połnocneJ,
wyróżnia się znaczniejszą wysokością (około 8 m) i gruboscią (ok~ło 1,80 m):
Ponadto ujawnione zostały fragmenty muru w wykopach . przy . ~li.cy ~ałow':~
(odcinek południowy) z kwadratową basztą w obrębie dzisie~szeJ ~osesJl
ulica Wałowa 22. W linii muru znajdowały się trzy bramy. Dwie z mch -
K rakowska na północy (zamykająca dzisiejszą ulicę P. Skargi) i Węgierska
na południu (na dzisiejszej ulicy Jagiellońskiej, wzmiankowa~a w roku 1488 ~ )
7
związane były z kierunkiem głównego traktu handlowego polnoc - połudme.
76 Sygański, Historia, t. II, s. 5.
77 Tamż e.
 232 Zbigniew Beiersdorf, BQguslaw Krasnowolski Sztuka gotycka ' 233

;
i .

I
i

;.. ;
..__
.
; 1/
r ·1 ,.• ···/· ~-- ..
'\ ' \ 1
)1-:.' . "i ,,.
I I

''/ ,.. r-
83. Gotycki portal ostrołukowy, XV ' I , ! ··
i.'
pocz. XVI w.; piwnice domu przy Rynku . · A:1 '.
r· 1
31 w Nowym Sączu. Fot. J . Krzyszk0Wllk1, I I

1989 L ..,L/ ·i.

, ..'

Trz:cia, Mły_ńsk~ (wzmiankowana -jak ~spom~ia:10 wy~e~ -.w ~oku 1368)

I> ,my kapituły kolegiackiej w Nowym Sączu: dawny dom dziekana i dawny dom kolegium
znaJdowała się w odcinku zachodnim na .iamkmęcm dz1s1eJSzeJ ulicy Lwow-
wikarych na narożniku ulic Lwowskiej i Jagiellońskiej; rzut piwnic, archiwalny pomiar
skiej _(dawniej Młyńskiej): wiązała si~ onźl. z tr~ktem biegnącym na wschód,
11 1

z 1914 r ., oprac. Zenon Remi. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie

d~ Biecza, przez należące do Nowego Sąc:ia wsie na prawym brzegu Kamic-
mcy (nazwa wywodzi się od średniowiecznych młynów nad Kamienicą).
1 1.1 o bronną było stałą praktyką w miastach średniowiecznych; przykładów
P~e~wot~y wygląd bram nie jest znany; :z;apew~~ miały one formę niskich
w1ez, me przewyższających wysokością t11urów . Nadbudowy pochodziły tarczają zamki salinarne w systemach obronnych Wieliczki i Bochni~
z czasów późnośredniowiecznych lub nowo:iytnych. Późniejszego pochodzenia ,·ór wójtowski w systemie obronnym Krakowa, powiązanie fary w Bieczu
był~ te~ ':spomniane przez nowożytne źródła _trzy furtki w murach: Grodzka, 1.,tbezpieczeniem głównego wjazdu do miasta, sytuacja klasztoru Klarysek
czyli m1eJska od Dunajca, Szpitalna od I{@.miemcy, Różana od przedmieścia Franciszkanów w Starym Sączu itd.
Węgierskiego 79 • Niewykluczone, że niektófe baszty (o rzucie kwadratowym) Rolę fosy od północnego zachodu pełnił Dunaj ec, od północnego wschodu

mogły pochodzić już z najwcześniejszej f@..iy. unicnica oraz związana z nią młynówka ze sta_w ami młyńskimi, których
11 likty zachowały się do dzisiaj. Od południa cypel, na którym rozwinęło
. vyażną rolę obronną pełniły zespoły z~t,udowy monumentalnej, związane
z hmą mur~w. Narożnik północny zabezpieczony by~ ~rzez z_a~:k, południo­ 1 • miasto, odcięty został sztucznym przekopem fosy. Zachodni odcinek tego

w_o-zachodm przez dwór biskupi (zlokalizo~a.ny w m1eJscu dzIS1eJszego więzie­ przekopu czytelny jest doskonale jeszcze na archiwalnym planie warstwicowym
ma), z sytuacją wschodniego odcinka murv 1 bramy Młyńskiej związany był 1. końc a XIX wieku 80 ; niedługo potem został on splantowany w związku z bu-

kościół parafialny, niemal pośrodku odcink@. zachodniego znajdował się zespół

franciszkański. Tego rodzaju wiązanie zaDudowy monumentalnej z miejską 80 Plan taki na podkładzie planu katastralnego miasta z 1848 r'. wykonał, jak wynika z artykułu

w Czasop iśmie Technicznym XV, Lwów 1897, inżynier Marcin Maśl a nk a, w związku z projektem
budowy kanalizacji i wodociągów w Nowym Sączu. Ma on szczególną wartość dla badania uksztal-
78
Por. jw., s. 4-5. 1owania terenu miasta, gdyż późńiejsze zmiany (niwelacje trwające nieustannie do chwili obecnej)
79
Por. jw., s. 3. 1.ac ierają coraz bardziej stan historyczny (por. ryc. 104).
_234 ,Zbig11iew Beiersdor.f, Bogusław Krasrzowolski Sztuka gotycka 235

j .J

t---~
1
.,1 ł i„ l"'<i·,,;,, ~-
! .
'·• J

• J

85. Domy kapituły kolegiackiej w Nowym Sączu: dawny dom dziekana i dawny dom kolegiun1 IJ,Domy kapituły kolegiackiej w Nowym Sączu: d awny dom dziekana (na pierwszym planie)
, ośmiu
wikarych na narożniku ulic Lwowskiej i Jag iellońskiej; rzut parteru, archiwalny pomiar dawny dom kolegium ośmiu wikarych (w głębi, po lewej). Widok od południowego zachodu.
z 1914 r., oprac. Zenon Remi. Ze zbiorów Muzetim N a rodowego w Krakowie Fot. J. Krzyszkowski, 1989

, j est bez wątpienia dziełem średniowiecznym; jego datowanie

-dową gmachów przy ulicy Batorego. Z funkcjonowaniem fosy związany był
most zwodzony prz d bramą Węgi rską, wi lokrotnie wzmiankowany w źró­
,dłach nowożytnych 81 • Rolę lej fosy silnie akcentuj e J. Syga ński, uważając,
że była ona w razie zagroż enia nap ełniana wo d ą 82 ; wobec znacznych różni
wysokości „cypla miejskiego" i poziomu wody wydaje się to j ednak wątpliw<'.
F az a II - przyniosła zwłaszcza dalsze zabezpieczenie odcinka połud ­
niowego w postaci potężnego wału oraz dodatkowego muru obronnego po
jego zewnętrznej stronie. Wał, zachowany do dzisiaj w części zachodniej jako
imponująca konstrukcja ziemna 83 , potwierdzony przez źródła nowożytnt·
84
nd r. 1543
wymagałoby przeprowadzenia badań archeologicznych. Druga linia muru
obronnego j est zapewne pochodzenia późnośredniowieczn ego. Odnoszą się
do n iej nowożytne wzmianki, w których określana j est j ako „mały mur",
,11 i żni mur", ,,przymurek", ,,parkan" 85 • Po stronie południowej linia ta prze-
icgała, jak wspomniano, po z ewnętrznej stronie wału; j est tu ona - jak się
, ydaj e - czytelna w podziała ch własnościowych rej estrowanych jeszcze
p1zez plan katastralny z roku 1846. Analogiczny mur funkcjonował też od
' Syga ński, Historia, t. I , s. IO; t e nż e, Historia, t. II, s. 3, przypis I ; Golachowski, op. cit.,
8

2-13 . W 1615 „Punkta dekretów Komissarskich" stwierdzały : ,,wały miejskie, iż są wielkim kosztem
11 ypane i m iastu pogranicznemu bardzo potrzebne a przez pasienie na mch bydła i koni rozstaczają

8 1 Liczne wzmianki z I poi. XVII w. dotyczą naprawy „zwodu u brony Węgierskiej", ,,kołowr
tów u Węgierskiej brony" i „chędożenia" przekopu (por. wyplata „za cebrzyk do wyciągania ziemie
spod zwodów węgierskiej brony") WAP Kraków, sygn. AD 150, s. 91, 244, 319, 343, 440; AD 151,
s. 76, 285, 363-364; AD 152, s. 159, 207; AD 153, s. 40; AD 552 k. 51, 60v.
82
Sygański, Historia, t. II, s. 17.
83 Podobny był stopień zachowania walu w r. 1830, co poświadcza Żegota Pauli (por. przypi
59 na s. 226) .
I( i ps ują. Nakazt0emy a by na nich od tego czasu nie pasiono" (Syga11s ki, Historia, t. I, s. 219) .
W.Iły miejskie były wzmacniane w r. 1651 w okresie „ trwogi" po zajęciu Czorsztyna przez Kostkę-
,,pierskicgo ; źródła miejskie notują wówczas wypłatę „dla urzędnika JMX Opata Sandeckiego,
który sta l nad podda nymi swymi przez dwa dni, którzy robili ko lo walów miejskich" oraz na „drzewa
Jll,ćdz iesiąt na parkany do walów podczas trwogi" WAP Kraków, sygn. AD. 552, k. J 14v-l 15.
es W 1580 r. wzmiankowany był „plac wśród murów miejskich" ,,parkan" (Sygań ski, Historia,
l, s. 2) . Wzmianki z I poł. wieku XVII dotyczą napraw, kon·centrujących się na odcinku południo­
wym, głównie w rejonie bram: Mły11skiej i. Węgierskiej. I tak np. w r. 1606 wypłacono „mularzowi,
236 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 237

... /!!
J
,' '.j
{

1l

•I
i
I
!i
•j
87. Nowy Sącz, fragment zespołu daw-
nych domów kapituły kolegiackiej;
widok od południowego zachodu, z ulicy II
Lwowskiej. Fotografia archiwalna
I
z 1922 r. w zbiorach Instytutu Sztuki .1
PAN w Warszawie

północy, w rejonie zamku i bramy Krakowskiej, poniżej szkarpy miejskiej 86 ;

jego ślad czytelny jest jeszcze na wspomnianym planie miasta z roku 1804, 1
na którym widać zabudowę przedmiejską, powtarzającą zarys muru.
Z późnego średniowiecza lub wczesnych czasów nowożytnych pochodziła
:. I'
j
zapewne większość baszt wzmacniających starszy mur obronny i nadbudowa ',i
!

bram 87 : Krakowskiej, której bronili szewcy, Młyńskiej (kuśnierze) i Węgier­ ;. :. •I

l
skiej (bednarze); po bokach tej ostatniej stanęły dwie baszty: Krawiecka -~--- --·---·------·.--··-~· .f, ..,.-::,.._ ___ ,~ ___ ,~--·.., ..... ·-------· ..!>Uw,_, __ _j

i Tkacka 88 • Od wschodu znajdowały się baszty: kwadratowa Piwowarska O. Nowy Sącz, późnogotycki portal z zespołu domów kapituły kolegiackiej z datą 1505 i inicjałem PS
1raepositus sandecensis), archiwalny pomiar z 1914 r., oprac. Zenon Remi. Ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Krakowie
co zamurował w niżnim murze dziurę między bronami Młyńską a Węgierską[...], mur niżny podje-
chał (WAP Kraków, sygn. AD. 150, s. 202); w r. 1610 „pobijał cieśla parkan z Młyńskiej brony"
(jw., s. 353) oraz notowano wydatek „na poprawę przymurku" (jw., s. 381); w następnym roku
1 Sukiennicza (może za klasztorem Norbertanów) 89, od południa - oprócz
rajcy płacą „mularzowi, którego zamówili do zaprawienia dwu dziur w małym murze i murku" oraz
za „filar z przymurkiem u Młyńskiej brony" (jw., s. 388). Międzymurze potwierdzone jest w 1620 r.
wymienionych przy br:amie Węgierskiej - także wspomniana kwadratowa,
(,,kowalowi" [ ... ] do fortki między mury) (sygn. AD. 151, s. 301). W tymże roku prowadzone są wana z prac wykopaliskowych, o nie ustalonej nazwie; przy dworze biskupim,
prace „kolo parkanu na Biskupim" (jw., s. 325), w roku następnym płaci się „cieślom [ ...] na budowa- w południowo-zachodniej części obwodu znajdowały się dwie baszty- z pół­
nie parkanu w Młyńskiej bronie" (jw., s. 368, 378) itp. kolistą Kramarską od południa 90 , za klasztorem Franciszkanów stała kwadra ...
86 Sygański, Historia, t. Il, s. 3--4.

87 Por. jw., s. 5. Piętra nad bramami potwierdzone są przez liczne źródła nowożytne: m. in.

w r. 1619 miasto płaci „cieśli [ ... ] co robił koło piętra w bronie węgierskiej" (WAP Kraków AD. 151,
Odnoszą się do nich liczne wzmianki z 1 polowy w. XVII o remontach wieży wzg). baszty
80
s. 276). W 1661 Basztę Kuśnierską nad Bramą Młyńską określano jako wysoką na 12 łokci (Sygań­
,.na Szpitalnej ulicy"; WAP Kraków, sygn. AD, s. 358, 409, 411; AD 552, k. 153 v.
ski, Historia, t. I, s. 7). Baszta ta była czworoboczna (Sygański, Historia, t. II, s. 105).
88 Reperacje tych baszt, wymienianych często łącznie, notowane są m. in. w latach 1603 i 1617
°
9 Kształt baszty określa m. in. wzmianka z roku 1619: ,,mularzowi Sobestianowi, co począł

murować filar pod okrągłą wieżę Kramarską", WAP Kraków, sygn. AD 151, s. 241. Inne wzmiankf
(WAP Kraków, sygn. AD. 150, s. 93; AD 151, s. 195).
238 Zbigniew Beiersdorj, Bogusław Krns,wwolski ,Sz/uka gotycka 239'

90. Nowy Sącz, późnogotycki portal,'.

z zespo łu domów kapituły kolegiackiej,,
z datą 1505 i inicjałem PS . Fot. J. Krzy--
szbwski, 1989

Fa z a III - obejmuje dalsze wzmacnianie obwodu, głównie od strony·

89. Nowy Sącz, późnogotycki porta l, obecnie w zespole domów kapituły kolegiackiej w Nowym
Sączu, archiwalny pomiar z 1914 r ., oprac. Zenon Remi. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kra-
kowie
towa baszta Rzeźnicka 91 , od północy, w zespole zamkowym - dwie baszty
kwadratowe, w tym zachowana do dziś Kowalska 92 •
iludniowej; została ona scharakteryzowana w rozdziale następnym, doty-
,qcym czasów nowożytnych.
Zamek nowosądecki - zniszczony poważnie w r. 1945 - nie zo ... tał nigdy
ptzebadany 93 • Włączony w system i obwód obronny miasta, zajął północny
pel w widłach Dunajca i Kamienicy. Cypel ten oddzielony był od miasta
'" · ą, której relikty można było odczytać w ukształtowaniu terenu późniejszego
,grodu zamkowego, jak świadczy o tym plan warstwicowy miasta z r. 1896 94 •.
( prócz fosy obwód zamkowy od strony miasta zamykał - jak się wydaje
,u podstawie rewizji z r. 1616 - mur z bramą. Odcinek muru zamkowego,
brdący zarazem murem miejskim, wzmocniony był trzema basztami: zachod-
ia została zniszczona przez powódź z r. 1812 95 , środkowa (Szlachecka)
1 lni ała do r. 1945, wschodnia (Kowalska) zachowała się do dzisiaj (częściowo
, konstruowana po r. 1945). Mieszkalna część zamku opierała się o wspom--
111any mur miejski. Być może w jej obrębie znajdowała się kaplica, skoro,
, r. 1467 wzmiankowany jest „vicariu.s castrensis". Południową część założenia .
1.,1jmował dziedziniec gospodarczy ze studnią. Poza wspomnianą fosą (po,

93 Skromna literatura naukowa dotycząca zamku nowosądeckiego obejmuje prace: J . Sygański, .

o niej por.: AD 150, s. 94,410,414; AD 151, s. 193,239,242,270. Do baszty określonej „Na Bisku-
pim" odnoszą się m . in. wzmianki o remontach z lat 1610 i 1626 (WAP Kraków, sygn. 150, s. 340;
AD 152, s. 171-172).
91
Wzmianka o na prawie „wiązania do strzelby w baszcie Rzeźniczej" pochodzi z r. 1647; WAP
Kraków, sygn. AD 552, k. 68.
/listoria, t. III, s. I i nast.; J. Sygański, Nowy Sącz,jego dzieje i pamiątki dziejowe, Nowy Sącz 1892;
J K wiec iński, Zamek Królewski w Nowym Sqczu, Nowy Sącz 1927; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, .
1 I, op. cit.; M. Korn ec ki , Zamki i dwory obronne Ziemi Krakowskiej, Kraków 19.6 6; B. Guerquin,
nmki w Polsce, Warszawa 1984, s. 227. ·
94 O pracowany na podkładzie pla nu katastralnego Nowego Sącza, oryg. Wojewódzkie Biuro ,

92 Geodezji i Kartografii w Nowym Sączu.

Por. wzmianki o remontach z lat 1603, 1604, 1610; WAP Kraków, sygn. AD 150, s. 93, 114,
34~ 95 Sygański, Historia, t . III, s. 9.
240 Zbigniew Beiersdor:fi Bogusław Krasnou:olski
91. Nowy Sącz, portal późnogotyt ,
obecnie w zespole domów kapituł
kolegiackiej, pocz. XVI w. Fot. J. Krt
szkowski, 1989
stronie miasta) rozwijało się podzamcze, którego teren zajęli w wieku XVII
Żydzi 96 (ryc. 116-120, 152-155).
Początki murowanego zamku łączą się. zapewne z budową miejskiego muru
obronnego na przełomie wieku XIII i XIV; nie można też wykluczyć nic
późniejszego ich datowania. Bez przeprowadzenia systematycznych badań
architektonicznych i archeologicznych nie da się zrekonstruować faz rozwojo-
wych zamku w. średniowieczu.
Okazale - jak można sądzić - prezentowała się architektura gotyckich
d.omów mieszczańskich. Bardziej precyzxjne wnioski można by tu wysnuć
dopiero po przeprowadzeniu badań architektonicznych, jednak już dzisiaj
wiadomo, że zabudowa murowana dominowała u schyłku średniowiecz,
przynajmniej przy rynku; świadczą o tym zachowane w piwnicach kamienne
wątki murów i kolebkowych sklepień oraz detale architektoniczne. Rzuty
piwnic o kamiennych wątkach nie zawsze pokrywają się z kondygnacjami
nadziemnymi. Przykładem mogą być tu piwnice domu przy Rynku 10
(w pierzei zachodniej), gdzie zachowany w układzie sklepionych, kamiennych
piwnL dwuosiowy rzut domu gotyckiego został adaptowany w okresie rene-
sansu przez wydzielenie osi środkowej z sienią przejazdową; adaptację tę
potwierdzają wtórne arkadowe podziały, wprowadzone w piwnicach d la
wsparcia murów sieni. Na podstawie rzutów piwnic można wnioskować, że
w przyrynkowej, murowanej zabudowie późnogotyckiej występowało kilka
typów domów. Jednym z nich był dom o dwuosiowym układzie rzutu, wypeł­
niający całą sz erokość działki lokacyjnfj (np. wspomniany dom przy Rynku
10), innym - dom o takimże rzucie, lecz zapewne z niezabudowany~ mie-
16
Sygański, Historia, t. III, s. 2.
Sduka gotycka 241
owy Sącz , widok od wschodu na szkarpę miejską ponad doliną Kamienicy; po lewej, nad
1pą, widoczny odcin~k średniowiecznego muru obronnego (zapewne z końca XIII w.), po prawej
1l,I św. Ducha. Fotografia archiwalna z Tek Golachowskiego w Muzeum Okręgowym w Nowym
Sączu
I 11chem (dom przy Rynku 9). Istniały też zapewne późnogotyckie
domy
, układach trójosiowych, z niepodpiwniczoną (?) sienią pośrodku (dom przy
I ynku 31). Być może jeszcze w średniowieczu, a najpóźniej w epoce renesansu,
powstały piwniczne trakty przedprożowe. Trakt taki najpełniej zachował się
domu przy Rynku 9, gdzie zajmuje on pełną szerokość czteroprętowej
, 1.iałki lokacyjnej (osadzony w wejściu do tej komory portal wskazywałby
11 ,towanie na przełom wieku XV i XVI). Komora ta była zapewne młodsza
,d pozostałych, które - jak zaznaczono wyżej - nie obejmują pełnej sze-
1okości rzutu. W domu przy Rynku 22 (pierzeja· północna) na obecność
przedproża wskazuje zamurowany otwór przejściowy we frontowej komorze
piwnicznej. Przedproże to potwierdzone jest ponadto przez plan katastralny
1. roku 1844, na którym rzut omawianego domu wysuwa się ku rynkowi, przed
linię pierzei.
W niektórych piwnicach przyrynkowych, interpretowanych tu jako go-
tyckie, kamienne kolebki sklepienne mają przekrój zaostrzony (np. nry 2, 3, 7);
w domu przy Rynku 8 silnie zaostrzony łuk ma sklepienie korytarza łączącego
komory piwniczne traktu frontowego i tylnego. Wyjątkiem jest ceglane skle-
1& - Dzieje Nowego Sącza t. I
242 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski
Sztuka go~vcka 243

owy Sącz, odcinek średniowi ecz nego muru obronnego na krawędzi szkarpy po wschodniej
93. Nowy Sącz, odcinek średniowiecznego muru obronnego na krawędzi szkarpy miejskiej; wid li
,nic dawnej kolegiaty; widok od południowego zachodu, od strony miasta. Widoczna wyraźna
od zachodu, od dawnej kolegiaty św. Małgorzaty. Fotografia z Tek Golachowskiego w Muzeum
,dzka chodnika dla straży, czytelny zarys blanków. Fotografia archiwalna B. Tretera z 1936 r.
Okręgowym w Nowym Sączu
w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie

pienie gotyckie (cegła zakładzie ,;polskim"), nakrywające frontową (naroż­

w li - ul~gły niemal całkowitemu
zniszczeniu. Jedynym dokumentem jest
ną) komorę piwniczną w południowej osi rzutu przy Rynku 31 (ryc. 80) . na dproże prostokątnego
okna z sz eroką fazą, przylgą i śladem pionowego
Gotyckie portale piwniczne reprezentują kilka zasadniczych typów. Dw d/.iału~ wmurowane wtórnie (jako materiał rozbiórkowy) w dzisiejszym
sfazowane portale ostrołukowe zachowały się w domu przy Rynku 31, jed n J i u do piwnic domu przy Rynku 10.
taki portal oglądamy w wejściu do tylnej komory piwnicznej domu nr
Podobne, lecz pozbawione fazy portale znajdują się w piwnicach domów przy•
rynkowych nr 3 (w osi wschodni j), 11 (w północnej) i 28 (aż trzy przykłady)
Popularną formą były portale okrągłołukowe z wyraźną, szeroką fazą: dw,
Rzeźba
widzimy w piwnicach przyrynkowego domu nr 10, kolejne znajdują się w do
mach nr 7 i 9. Okrągłołukowe , niesfazowane portale zachowały się w piwni
cach domów nr 12, 30 i 31, natomiast prostokątne portale sfazowane w doma I a) Rzeźba architektoniczna
nr 10 i 13. Wyjątkowo bogaty j est pochodzący z początku wieku XVI portal
osadzony wtórnie w z ejściu do piwnic domu przyrynkowego nr 28: pr hl
półkolistej archiwolty (przypominający j eszcze „gruszkowy": listwa na wałku) runtowne przekształcenia gotyckich kościołów Nowego Sącza niemal
i węgary o charakterze gotycko-renesansowym wskazują, że portal ten osadz 11 lkowicie unicestwiły średniowieczną rz eź bę architektoniczną, która rozwijać
musiała - wraz z architekturą - od końca wieku XIII po początek
być musiał pierwotnie w kondygnacji nadziemnej (ryc. 71--79, 81-83).
Późnogotyckie domy nowosądeckie wyposażone były też w kami nn r ku XVI. Zachowany materiał to tylko niewielkie relikty wystrojów rzeź-
obramienia okienne, które jednak - w przeciwieństwie do piwnicznych p 1rskich kolegiaty św. Małgorzaty z połowy XV i początku XVI stulecia
244 Zbigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski
95. Nowy Sącz, odcinek ś redniowiecznego muru obronnego z basztą Kowalską, widok od północne
wschodu. Rycina Chełmickiego wedtug rysunku Aleksandra Gryglewskiego, opublikowana w „Kii
· sach" w 1868 r.
w postaci dwóch kamiennych fryzów, które zdobiły zachodnie elewacje obu
wież 97 • Oba fryzy (zastąpione
obecnie przez rekonstrukcje) posiadają podobn
kompozycję, składającą się z prostokątnych, rz eźbionych kwater z motywami
heraldycznymi, emblematami IHS i motywami architektonicznymi.
Starszy fryz w wieży północnej, z elementami architektonicznymi w polach
bocznych, dekorują umieszczone kolejno w środkowych kwaterach: herl,
Odrowąż, monograrr IHS, Orzeł, Pogoń, ponownie herb Odrowąż i herl,
Dębno. Podobnie zastosowane motywy heraldyczne umieszczone zostały wt·
fryzach zameczku w Dębni e koło Brzeska i dzwonnicy przy kolegiacie w Wiśli­
cy. W wykuszu zameczku w Dębnie herby państwowe - Orzeł i Pogoń -
97 Wystroje te charakteryzuje S. Świszczowski, Materiały do dzięj6w kolegiaty św. Małgorzaty,
Rocznik Sądecki, t. III, 1957, s. 23- 25, 29-30.
Sztuka gotycka 245
I
' ·1
owy Sącz, odcinek średniowiecznego muru obronnego z basztą Kowalską, widok od południa,
ony miasta. Widoczne: ganek dla straży z wejściem przy baszcie, strzelnice, renesansowa attyka
1 • Fotografia archiwalna z końca XIX w. ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
1 ll<'Szczone zostały (analogicznie,jak w Nowym Sączu) pośrodku kompozycji;
1kują je dwukrotnie powtórzone herby Odrowąż i monogramy IHS.
Wi ślicy oprócz herbów państwowych i emblematu IHS umieszczone zostały
by Dębno i Wieniawa. Herby Dębno - występujące w Nowym Sączu
\ iś licy - wiążą się bez wątpienia z kardynałem Zbigniewem Oleśnickim,
1 h Wieniawa zaś (w Wiślicy) z Janem Długoszem, pojawiającym się tu
<1;, j ako fundator 98 , bądź jako egzekutor testamentu Oleśnickiego 99 • Herb
>drowąż jest w Dębnie związany niewątpliwie z właścicielem Jakubem z Dęb-
11 Data fundacji dzwonnicy w Wiśl icy nie jest znana. Sam Jan Długosz nie wymienia jej jako
m j fundacji, przypisuje mu ją natomiast biograf (zapewne Kallimach); por. A. Buczek, Mecenat
y'(ycwy Jana Długosza w dziedzinie architektury, Dlugossiana, Studia historyczne w pięćsetlecie !mierci Jana
11,:osza, ZNUJ 611, Prace Historyczne, z. 65, Warszawa-Kraków 1980, s. 116 i przypis 22.
tt Herby kardynała Oleśnickiego jako fundatora oraz Długosza jak-o egzekutora testamentu
nicszczone zostały w dekoracji kamieniarskiej bursy przy ul. Kanoniczej 3 oraz nieistniejącego,
,1yckiego kościoia Bernardynów; obie te realizacje uko{1czone zostały już po śmierci Oleśnickiego.
246 Z,bigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 247

" owy Sącz, baszta Kowalska wraz z odcinkiem muru obronnego, widok od południowego
wschodu. Fotografia archiwalna sprzed 1939 r. ze zbiorów Muzeum w Nowym Sączu

na 100 ; zapewne z tą samą postacią łączy się on również w Nowym Sączu.

r!erby państwowe podkreślają we wszystkich wypadkach wybitną rangę, jaką
\ pa ństwie mieli fundatorzy wspomnianych budowli. Dekoracje kamieniarski·e
.tmcczku w Dębnie i dzwonnicy kolegiaty wiślicki ej nie są dokładnie dato-
vane ; powstanie pierwszej datuje się na lata około 1460-1475, względnie
1170- 1480 101, druga powstała może po śmierci Oleśnickiego (1455), skoro
pojawi ł się tu herb Długosza. Fryz nowosąd ecki należy datować na podobny,
lub może nieco wcześniejszy okres. Musiał on powstać w wyniku erygowania

97. Nowy Sącz, średniowieczny mur obronny: wejście na ganek dla straży przy baszcie Kowalskirj
widok od południowego zachodu, od strony miasta. Fotografia archiwalna z końca XIX w. ze zbiorów
Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
100 O Jakubie z Dębna (Dębińskim) por.: K . Górski, R6d Odrowąż6w w wiekach średnich, Rocznik
l'olskiego Towarzystwa Heraldycznego VIII, Kraków 1928, s. 51; E. Mikucki, Polski Słownik Bio-
graficzny V/1, z. 21, Kraków 1931, s. 71-5.
101
Por. Z. Bocheński, Dwór obronny w Dębnie, Kraków 1926; M. Dayczak-Domanasiewicz,
Zamek w Dębnie Brzeskim, dokumentacja konserwatorsko-naukowa, mps, PKZ Kraków 1976-1979.
248 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski
99. Nowy Sącz, odbudowana po zniszczeniach wojennych baszta Kowalska wraz z odcinkiem muru
obronnego, widok od południowego wschodu. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
kolegiaty (1448), na co wskazuje herb Oleśnickiego; z drugiej strony brak
herbu Długosza może sugerować wykonanie dzieła przed śmiercią kardynała,
a więc w latach 1448- 1455 (ryc. 121-124).
Podobny fryz - zastąpiony przez kopię - dekorował też północną wież
nowosądeckiej kolegiaty. Jego reszty, do roku 1930 wmurowane w dolną parti
zachodniej elewacji wieży, składały się z kwater, mieszczących herby państwo­
we, emblemat IHS oraz datę 1507. Jak słusznie przyjmuje Świszczowski,
dekoracja związana z fundacją Konarskiego była kontynuacją i nawiązaniem
do starszej o pół wieku dekoracji, wiążącej się z działalnością kardynała
Oleśnickiego 102 (ryc. 125, 126).
Z tego samrgo czasu pochodziły płaskorzeźby z przedstawieniem pelikan
i kartuszem z herbem Abdank, podtrzymywanym pruz parę aniołów, zwień ­
czonym insygniami biskupimi. Płaskorzeźby te, niegdyś umieszczone wtórni
w murze przy plebanii, zniszczone w r. 1976, znane są z fotografii. Herb
należy wiązać z biskupem krakowskim Janem Konarskim. Jest to ten sam
herb, który umieszczony był wraz z innymi w bramie nowosądeckiego dworu
10 2 S. Swiszczowski, op. cit., s. 30.
Sztuka gotycka 249
..... -,-~ ... ·1
owy Sącz, widok od południowego zachodu na szkarpę miejską ponad doliną Dunajca ..
na linia średniowiecznego muru obronnego wraz z nie istniejącą dziś basztą; w głębi kompleks.
, nia - miejsce dawnego dworu biskupiego, zabezpieczającego południowo-zachodni narożnik.
, lu obronnego. Fotografia archiwalna z Tek K. Golachowskiego w zbiorach Muzeum Okręgo•
wego w Nowym Sączu
11piego, wzniesionej w roku 1515 w ramach gotycko-renesansowej rozbu-.
y tego założenia (ryc. 127-129).
b) Rzeźba drewniana
a terenie Nowego Sącza szczególnie dobrze reprezentowana jest gotycka
,ba drewniana z 2 połowy XIV wieku. Stosunkowo duża ilość dzieł rzeźby
połowy wieku XIV i początku wieku XV na terenie Sądecczyzny i Spi...
- zwróciła już dawno uwagę badaczy. J. Dutkiewicz, autor jedynego
1d, syntetycznego opracowania gotyckiej rzeźby małopolskiej, stworzył
uparciu o ówczesny (1949) stan badań pojęcie ,,,typu sądecko-~pis~irgo''.
, okresu 103. W świetle późniejszych odkryć meznanych Dutkiewiczowi
I (m . in. w okolicach Krakowa) stanowisko to nie jest dziś możliwe do.
,u J. Dutkiewicz, Małopolska rzet.ba Jredniowieczna, 1300-1450, Kraków 1949, s·. 51-56.
250 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski
101. Nowy S ącz, fragment muru obronnego przy dawnym dworze biskupim (obecnie więzieni )
Fot. H . Dobrzański, 1966
utrzymania. Należy tu przyj ąć pogląd T. Chrzanowskiego i M. Korneckicg
negujących występowanie różnic mi~dzy typami określonymi przez Dutkicwl
cza jako „krakowski" i „sądccko-spiski" ; zasługą tych badaczy jest wykazani
równoległości i identyczności zjawisk z achodzących w średniowiecznej rzeźbi
,d rewnianej zarówno w okolicach Krakowa, jak Nowego Sącza, przy zaakc n•
towaniu powiązań ze Spiszem 10 4 _
Omówienie materiału zabytkowego należy zacząć od trzech pochodzący I
z Nowego Sącza rz eźb Matki Boskiej z Dzieciątkiem 106 • Jedna znajduje si
obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie (datowana przez Dutkiewicz
na około połowę wieku XIV), dwie dalsze, przechowywane dawniej w kapli y
,,Szwedzkiej " (jedna z nich datowana j est na około połowę wieku XIV, dru•
,ga - obecnie w kościele św. Małgorzaty - na trz ecią ćwierć wieku XIV),
Wszystkie te przedstawienia - znajdujące bardzo liczne analogie w Małopol•
104
T . Chrzanowski, M. Kornecki, Sz tuka ,Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 105- 106.
105
Rzeźby te opublikował po raz pierwszy J. Dutkiewicz, Nieznane rzeźby XIV-XVI w. n•
terenie Małopolski Poludniowo-zaclwdniej, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 2, tabl. XLI; por. tenże:,
Małopolska rzeźba, poz. 67, 72, 73.
Sztuka gotycka
251
owy Sącz,odkrycie fundamentu muru obronnego podcz~s prac. wykopowych wzdłuż ul. Wa-
łowej; widok od północnego wschodu. Fot. H. Dobrzański, 1961
t - cechuj e podobny charakter stylistyczny i ikonograficzny. Madonna
1j ·la jf': st w kontrapoście wyrażającym się przez nieznaczne wygięcie postaci,
1ownoważące ciężar trzymanego na lewym: ramieniu Dzieciątka; prawa,
puszczona ku dołowi względnie uniesiona ku pier:si pęka, trzymała z_apewn~
I rlo . Suknia i płaszcz opadają w miękkich fałdach, przy czym w pierwszej
1 wspomnianych rzeźb fałdy ułożone niemal równolegle spływają swobodni.e
11 dołowi, podczas gdy w obu rzeźbach z kaplicy „Szwedzkiej" układ ich j e~t
,rclziej skomplikowany, zapowia dający Vv rzeźbie datowanej na trzecią
, \ ic rć wieku XIV traktowanie draperii właściwe „pięknym M adonnom"
, około roku 1400, z girlandami .rurkowatych fałdów po bokach postaci.
n, logicznie j ak fałdy szaty układa się chusta, spływająca spcd korpny (motyw
1 n nie ' występuje w uważan~j za starszą rzeźbie z kaplicy „Szwedzkiej'_').
l zi cciątko, odziane w sukienkę, uj ~te j est wł a ściwie j eszcze hieratyczmc;
, yrr: żaj ące się w gestach i wyrazie twarzy relacja między Madonną a Dzie-
c 1· , kicm, tak typowa dla późni <j szrj plastyki gotyckiej, j est tu zaznaczona
c szczc bardzo dyskretnie (ryc 130-132).
Bardzo zbliżona w swym charakterze rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem
wraz z dwoma mniejszymi rzeźbami świętych dziewic odkryta została przez
,lutorów w r. 1976 w kapliczce przy wale Grodziska w Podegrodziu (obecnie
 Sz tuka gotycka 253
252 Zbigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolsk[

_, ··"!'! '!

\ }

/
~~;..,

. I\
'\
•
·,,

l
.

t,ł'
'"" ~
;
.,_,,. ·.,·

104. Nowy Sącz, warstwicowy plan miasta z początku XX w, Widoczny sztuczny przekop fosy
(obecnie zniwelowany), odcinający od południa cypel miejski w widłach Dunajca i Kamienicy.
Oryginał w Wojewódzkim Biurze Geodezji w Nowym Sączu, Reprodukcja J, Krzyszkowski, 1986
103. Nowy Sącz, fragment fundamentu muru obronnego przy ul. Wałowej. Fot. H. Dobrzański, 1961 (Jl '
 owy Sącz, prace przy plantowaniu pozostałości średniowiecznego walu obronnego po po-
nwo-wschodniej stronie miasta; widok od północnego wschodu. Fotografia archiwalna sprzed
105. Nowy Sącz, widok od południa, ze strażnicy straży pożarnej. Na pierwszym planie relikl 1939 r. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
walu - zewnętrznej linii obronnej miasta od strony południowej. Fot. J. Krzyszkows)<i, 1989

I 06. Nowy Sącz, relikt średniowiecznego wału obronnego po południowo-wschodniej stronie miasu. 108. Nowy Sącz, prace przy plantowaniu pozostałości średniowiecznego walu obronnego po po-
Fotografia archiwalna sprzed I 939 r. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu łudniowej stronie miasta, widok od wschodu. Po prawej przekopany odcinek walu, zachowany do
dzisiaj. Fotografia archiwalna sprzed 1939 r. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
 109. Nowy Sącz, prace przy plantowaniu pozostałości średniowiecznego wału obronnego po po- owy Sącz, prace przy plantowaniu pozostałości średniowiecznego wału obronnego: likwidacja
·ludniowej stronie miasta, widok od południowego zachodu. Po lewej przekopany odcinek walu, 1 tn iejącego obecnie odcinka przy wylocie ul. Lwowskiej, widok od południowego wschodu,
.zachowany do dzisiaj. Fotografia archiwalna sprzed 1939 r . w zbiorach Muzeum Okręgowcg l·otografia archiwalna sprzed 1939 r. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
w Nowym Sączu

110. Nowy Sącz, prace przy plantowaniu pozostałości średniowiecznego walu obronnego: likwidacja l I 2. Nowy Sącz, prace przy plantowaniu pozostałości średniowiecznego walu obronnego: likwidacja
nie istniejącego obecnie odcinka przy wylocie ul. L~owskiej, widok od południowego wschodu. nic is tniejącego obecnie odcinka przy wylocie ul. Lwowskiej, widok od południa. Fotografia archiwalna
Fotografia archiwalna sprzed J 939 r. w zbiorach Muzeum · Okręgowego w Nowym Sączu sprzed 1939 r. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
17 - Dzieje Nowego Sącza t. I
 Nowy Sącz, ul. Wałowa, widok od ~achodu. Ukazana charakterystyczna krzywizna dawnej
powtarzającej - po wewnętrznej stronie nie istniejącego obecnie muru obron-
lei „podmurnej",
nego - przebieg południowego odcinka linii obronnej. Fot. J. Krzyszkowski, 1989

.!])~ l i YJI llil

jfiffJ_:~ ~ jlf ,,1;;1

' '

114. Nowy Sącz, relikt wału zabezpieczającego miasto od południa; widok korony od strony za-
chodniej. Fot. J. Krzyszkowski, 1989 116. Nowy Sącz, inwentaryzacja pomiarowa zamku z 1768 r . : widok od południa oraz rzuty piętra
i parteru (u dołu). Oryginał w Archiwum Państwowym m. Krakowa. Reprodukcja J. Doraczek
17•
260 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 261

/4/ . ~
,•,._,.~,. -.,,f:,~,;M>--·-':J-//2<,w .,-·/J~. ,..a'?5~N/A>;.,. A_ .1
ji;,,...:{.;...,,7 .,,,;, . ',.~-"',. ;.~~ n,..,./M'/;.,,.7 d '~~,,,,~~~ ;., 1

117. Nowy Sącz, inwentaryzacja pomiarowa zamku z 1768 r., przerys J. Sygańskiego, pub!. 1892

'I. Zamek w Nowym Sączu, plan sytuacyjny z 1858 r. Ze zbiorów Mo.zeum Narodowego w Kra-
kowie

1 1.cźby te znajdują się na plebanii przy tamtejszym kościele) . Te wybitne

d zieła plastyki gotyckiej, współczesne wspomnianym rz eźbom z Nowego Sącza,
d a tować można na siedemdziesiąte lata wieku XIV. Pochodzenie rzeźb nie
1t·st znane. Jest rzeczą prawdopodobną, ż e znajdowały się w miejscowym
kościele parafialnym; warto podkreślić, że aż do erekcji kolegiaty w Nowym
r. J,
-_..........,.,..,.,,....."""'_,,_,,...,..,.,.,i:,."",@J"'....
···~~' \ . . . ~ ~ ~ : " " " \ . . , ącz u parafia podegrodzka była najbogaciej uposażoną na terenie Sądecczy­
,. t a . -~ w y 106 , co nie mogło pozostać bez wpływu na wyposażenie kościoła. Przypu-
·zczalnie rzeźby te związane były z szafiastą strukturą ołtarzową, jaka roz-
I I .I 11 ·1 1•1111 powszechniła się w końcu wieku XIV, wypierając starsze retabula relikwia-
rzowe. Ołtarz ten można sobie wyobrazić jako trójdzielną kompozycję z rzeźbą
I i.l iJf'" I J I I i Matki Boskiej z Dzieciątkiem w polu środkowym i mniejszymi figurami czte-
rech świętych dziewic, uszeregowanymi w dwóch strefach w polach bocznych.
P:.AJ l'.JJ.r,;,tJ Z ~!ftll r. Analogią byłby tu tryptyk „czterech dziewic" ze Szczawnicy, skomponowany
.--,-" w 2 połowie wieku XV z wykorzystaniem rzeźb z różnych okresów 107 • Nie
można tu również wykluczyć bardziej rozbudowanej struktury ołtarzowej

118. Nowy Sącz, inwentaryzacja pomiarowa zamku z 1802 r.: przekrój wschód-zachód i elewacja 106 Por. B. Kumor, Archidiakonat sądecki, op. cit.
południowa. Oryginał w Archiwum Państwowym rn. Krakowa. Reprodukcja H. Dobrzański 107 Dutkiewicz, Małopolska rzeźba, poz. 118.

' '
 Sztuka gotycka
263
262 Zbigniew Beiersdor.f, Bogusław Krasnowolski

~- . ;~ ~'~,~~--
• .t
./,.; ,:A- ·1/.-k.:ft""!. . ..r,;.,,-4
J. ,,.:: .:f.,,:~·~
ł -·~' : ).,,,l,t.,-~,, .t. ~:..... -.. ·:~'!' v'.-· # li. -~
:, ,, ) 1:-',".. ~"'"' · - ---. ,, .. ,. ,,. ~., 11 .,? ,l
~ t· ..., .~ , .• ,,.,,.... ,;,;.,.r-•1- , ..... ',,.,_
1•--~r~ ... 1Ir4.: ·,:7.,,_,,~
' ' .

l'f I
-.-1..Jt. ..mJ,

•'
/
.. , północnej wie.ży
Il ycki fryz heraldyczny dawnej koltaly no\ost~~~~~=i (~~k~ba
I'!:JO r po odsłonięciu. Widoczne koleJnO: motywy ar a owe, er D b .
:~~!!!t
. mi
., erb aństwowe Polski i Litwy, ponownie Odrowąż, herb ę no z msyg~ta
::.1:~:ki: s/z~ignie:a Oleśnickiego) i motywy arkadowe. Fot. E.' Kozłowska-Tomczyk, archiwum
··---~ Instytutu Sztuki PAN w Warszawie

120. Nowy Sącz, projekt przebudowy zamku opracowa ny przez architekta Rungego w 1857 r
rzuty parteru (u dołu) i piętra. Jaśniejsz ym walorem zaznaczone mury przewidziane do wyhu
rzenia, ciemniejszym zachowywane i projektowane. \IVidoczna linia mi ejskiego mu ru obronnr11
i wychodząca przed nią baszta. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie

z większą ilo ścią drobnych figur po bokach centralnego przedstawienia Ma·

donny (typ ten reprezentuje np. znany tryptyk z Bąkowa na Opolszczyźnie 108 ).
Ustalenia Chrzanowskiego i Korneckiego zdają się wskazywać, że tak właśni
przedstawiał się tryptyk z P taszkow j z centralną rzeźbą Madonny ze słonecz­
nikiem i liczną galerią drobnych posążków na skrzydłach 109 (ryc. 133-135).
Z Podegrodziem związana j est jeszcze j edna rzeźba, przedstawiają a
może św. Jana Ewangelistę, datowana na około połowę wieku XIV (obecni
w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie) uo.
W kolegiacie nowosąd eckiej przechowywana jest rzeźba Matki Boski j

10 8 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego, Kraków 1974, s. 80-81, 83. · 'ł · · ·y dawnej ko-
22 Kopia gotyckiego fryzu heraldycznego umieszczona na fasadz'.e po nocneJ w1ez
1
legiaty nowosądeckiej. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
109
Chrzanowski, Kornecki, Sz tuka Ziemi Krakowskiej, s. 120. ·
110
Dutkiewicz, Ma/opolska rzeźba, poz. 65.
264 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 265

123. Autentyczne elementy gotyckiego fryzu heraldycznego (po 1448 - ok. 1455) z północnej wi ·>.
kolegiaty nowosąd ec ki ej, umie5zczone wtórnie na przebudowanym murze obronnym; emblemat Il I
i herb Polski. Fot. J. Krzyszkowski, 1989

l'óźn ogqtycki fryz hera ldy czny z 1507 r. i renesansowa płasko rzeźba Ukrzyżowania w fasadzie
dniowej wieży kolegiaty nowosądeckiej. Fotografia a rchiwalna ze zbiorów H. Dobrzański ego

124. Autentyczne elemen ty gotyckiego fryzu hera ldycznego (po 1448- ok. 1455) z północnej wieży
kolegiaty nowosąd ec ki ej , umieszczone wtórnie na p rzebudowanym murze obronnym. Fot. J . Krzysz-
kowski, 1989
I to K opia gotyckiego fryzu w fasadzie wieży południowej kolegiaty nowosądeckiej: data 1507,
emblemat IHS, herby Polski i Litwy. Fot. J. Krzyszkowski, 1989

Bolesnej, pochodząca z grupy tęczowej; jej charakter stylistyczny wskazuj·

na powstanie w końcu wieku XIV.
Dziełem plastyki gotyckiej wysokiej klasy są rzeźby apostołów, datowan
na ostatnią ćwierć wieku XIV, znajdujące się obecnie w kościele św. Małgo­
rzaty w Nowym Sączu, uprzednio zaś w kościele św. Heleny w Chełmcu.
Były one bez wątpienia umieszczone w bocznych skrzydłach nie istniejąceg
tryptyku, prawdopodobnie ofiarowanego jako votum przez Władysława
J ,giclłę za zwycięstwo pod Grunwaldem. Związek rzeźb z Nowym Sączem
l zatem przypadkowy. Cechy stylistyczne wiążą tę grupę z Pomorzem
typem „ Madonn na lwie" 111 (ryc. 136-139).
1ll Ch rzanowski, Kornecki, Sztuka ,Ziemi Krakowskiej, s. I 1I; M. Kornecki [W:] Rocznik
>1 r czji Tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1971, s. 364; dokumentacja konserwatorska, PKZ Kraków-
'Jt,3, archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Nowym Sączu.
:266 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sz tuka gotycka 267

Il!8. Późnogotycka płaskorzeź ba z herbem Abdank biskupa Jana Konarskięgo (ok. 15 15 r.); stan
przed zniszczeniem w 1976 r. Fot. H. Dobrzański

Wiek XV, tak istotny dla drewnianej rzeźby ołtarzowej w Małopolsce,

. .
__.,_...~.-..........~ - . _,. iSn,.. . ,,._
127. Późnogotycka płaskorzeźba z herbem Abdank biskupa Jana Konarskiego (ok. 1515 r.), po.
- chodząca zapewne z bramy dawnego dworu biskupiego w Nowym Sączu, wmurowana wtórnie
·w ogrodzenie plebanii; obecnie nie zachowana. Fotografia archiwalna z 1908 r. w zbiorach Instytut .•
Sztuki PAN w Warszawie
nie j est w Nowym Sączu reprezentowany przez żadne zachowane dzieło;
j st to niewątpliwie Wynik późnych prz ekształceń wystrojów kościelnych,
1.wlaszcza w okresie rozbiorów. Z najbliższych okolic wspomnieć natomiast
można rzeźbę bł. Kingi (w kaplicy bł. Kingi przy kościele klasztornym Klary-
sek w Starym Sączu) z około 1470 r.; otoczona kultem, została włączona
w ołtarz barokowy z '.? połowy wieku XVII i częściowo przekształcona
(ryc. 142) 112 •
112
Por. M. Kornecki, W kręgu sztuki klasztoru Starosądeckich Klarysek, Currenda, Tarnów 1981 ,
s. 143.
 268 ,cbig11iew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski
Sz tuka gotycka 269

130. Gotycka rzeźba Matki Boskiej

z Dzieciątkiem z Nowego Sącza, ok.
poł. XIV w. Obecnie w Muzeum
Diece7~.alnym w Tarnowie. Fotografia
ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN
w Warszawie

1..1pcwne z j ednego z kościołów nowosądeckich pochodzi rzeźba Chrystusa

11 t wychwstałego z XV /XVI wieku. Stylistycznie jest ona wiązana z analo-

nymi rzeźbami z Podola i Mogilna, przypisywanymi mistrzowi Pasji

1' 1.ydonicy 113 •
/.achowały się natomiast prowincjonalne w swym charakterze dzi eła
11ogotycki ej rz eźby z 1 połowy wieku XVI, reprezentujące· ostatnią fazę
stylu łamanego. Z kaplicy „Szwedzkiej" pochodzą dwie rzeźby o tematyce
, jnej, wcho dzące pierwotnie w skład nieznanej kompozycji ołtarzowej:
1ys tus upadający pod krzyż e m, św. W eronika z Chustą, Matka Boska Bo-
m ze św . J an em Ewangelistą 114 • Kilka rzeźb z tego okresu znajduje się
rnie w kolegiacie. Są to: uszkodzony posąg Chrystusa Zmartwychwstał ego,
l11ystus Frasobliwy i umieszczony obecnie na tęczy Chrystus na krzyżu,
p,zcdnio znajdujący się w ołtarzu głównym (ryc. 140, 141, 143-145).

• M . Kornecki [w:] Kapliczki, figury i krzyże przydrożne na terenie diecezji tarnowskiej, Schematyzm
11

rt:Ji tarnowskiej, Tarnów 1983, s. 404--405, il. 671-673.

11
' Katalog ,cabytków Sztuki, op. cit., s. 312.

129. Późnogotycka płaskorzeźba pelikana z począ tku XVI w. (wmurowana wtórnie w ogrodzenie
plebanii przy dawnej kolegiacie w Nowym Sączu); stan przed zniszczeniem I 976 r. Fot. H. Dobrzański
270 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski

Malarstwo gotyckie

a) Malarstwo ścienne
,- - -- -·- - -----·-· -
Sztuka gotycka

-, 271'

Wnętrza monumentalnych budowli _gotyckich Nowego Sącz~ (~ościałów,

zamku zabudowań przy kościele św . Małgorzaty) były bez wątp1ema d~koro•
wane ;olichromiami. z pierwotnych wystrojów malarskich znane ~ą mestel~
tylko fragmenty polichromii w kościele św. Małgorzaty, odsłomęte przez
art. kons. Józefa Furdynę podczas badań przeprowadzonych w r. 1970 ,
111

i;
r .
I" ·--~~' -~ '·. ~;. ,;.;., ,.. __•*~--,~~-..."·-·--·- ·.. A~- ..J1\\~.A;:_

132. Gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzi ecią tkiem z kaplicy

,,Szwedzkiej" w Nowym Sączu, 3 ćwierć XIV w. Fot. J. Dutkie-
wicz:, ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN w Warszawie

on reliktem monumentalnej kompozycji, która wypełniać musiała całe-

1rzr . Na północn ej ści anie prezbiterium odsłonięto sceny męcz eństw
131. Go tycka rzeźba Matki Boskiej z Dzi ci I • tyc h (m. in. św. Bartłomirj a i św. Jakuba) oraz fragment Ukrzyżowania,
kiem z kaplicy „Szwedzkiej" w Nowym · fil &
I chórem muzycznym na filarz e północnym Ostatnią Wiecz erzę i Opłaki-
ok. poi. XIV w. Fot. J. Dutkiewicz, z~ zbio1
1 11· Ch rystusa, na połu dni owym fragmenty nie określonych bliż ej scen
__J Instytutu Sztuki PAN w Warszawie
1. lnych. Zgcd nif' z narn:. cyjną zasz dą komponowania średniowiecznych
•rojów malarskic h poszcz, gólne sceny ukazane zostały w odrębnych,
Iowo spiętrzonych, prostckątnych kwaterach, ujętych ramami. Linearny,
115 A. Ca b a I a, Wyniki bieżących prac badawczych architektonicznych w kościele pokolegiackim wNni'., I •ra ficzny styl ma lowidrł, przejawia się zarówno w wyraźnych konturach
·k S d k'1 t X/XI 1969-70 s. 473· H. Jędrzejewska, Sprawozdanie z prac konJr,
Sączu , Roczm ą ee , · , ' ' , . , Wars1., lC i, jak w bogatych, miękko traktowanych faldach szat (np. w postaciach
torskich przy gotyckiej polichromii ściennej na fiilarze północnym w kosczele sw. Małgorzaty, mps, ··
1978, archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Nowym Sączu.
I oroty i św. Jakuba). Całość reprezentuje wysoki poziom artystyczny,
 272 Zbigniew Bt.iersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 273

.,

134. Gotycka rzeźba świętej dziewi-

133. Gotycka rzeźba Matki Boskiej cy, zapewne z bocznej części do-
z Dzieciątkiem z Podegrodzia - mniemanego ołtarza świętych dzie-
domniemana środkowa część ołtarza wic; ok. 1370-1380 r. Fot.· J. Do·
świętych dziewic; ok. 1370-1380 r. raczek, I 976
Fot. J. Doraczek, 1976

wiążąc się zapewne z fundacją gotyckiego kościoła, co potwierdzałoby dato-
wanie przyjęte na około r. 1360 116 (ryc. 146-150).
Jedynie z przekazów źródłowych wiemy o dekoracji malarskiej zabudowań
plebańskich w Nowym Sączu. D korację tę na zamówienie plebana Kacpra
Rockenbergera wykonał w r. 1439 Mikołaj, występujący w źródłach jako
malarz oficjała krakowskiego Rafała ze Skawiny, a zarazem organista na
·zamku wawelskim; w r. 1441 malarz ten skarżył się przed sądem konsystor-
•:Skim, że za swe prace w Nowym Sączu nie otrzymał zapłaty. Przekaz,
pominający malowidło „de diversis figuris et coloribus in dote plebani [...]
I signanter in stuba caminata et pallacio et aliis edificiis" wskazuje na znaczne
llZmiary tego wystroju, obejmującego nie tylko pomieszcze_n ia głównego
budynku (w tym komnatę określoną jako „pałac", a więc reprezentacyjną
.dę na piętrze), lecz także w innych budowlach 117 • B. Przybyszewski wysuwa
rzypuszczenie, że wspomniany tu organista Mikołaj mógł być identyczny ze
\\:t. miankowanym w r. 1421 starszym cechu malarzy krakowskich ojcem Mi-
kołajem (,,pater Nicolaus"), domniemanym twórcą przedstawienia Tłoczni
mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie 118 •

116
1'.1· Kornecki, H. Malkiewiczówna, Ma/opolska [W:] Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce,
praca zb10rowa pod red. A. Kozlowskiej-Kamzowej, Pozna11 1984, s. 29, 37; M. Kornecki, 117
Cracovia artificum 1300-1500, wyd. J. Pt a śn i k, Ź,r6dla do historyi sztuki i cywilizacji w Polsce,
H. Ma!kiewiczówna, J\1aterialy do katalogu gotyckich malowideł ściennych w Polsce, Polska południowo­
t. 4, Kraków 1917, s. I 16, nr 366; por. też: Kornecki, Malkiewiczówna, Ma/opolska, s. 31-32;
-wschodnia (Małopolska), Ochrona Zabytków 33, 1980. Rozbieżności w datowaniu polichromii nowo-
T. Dobrowo lski, ,<,ycie, twórczość i znaczenie społeczne artystów polskich i w Polsce pracujących w okresie
·sądeckiej _są wyjątkowo duże; E. Polak-Trajdos, Problem zależności obrazów „Opłakiwań" z Czarnego
późnego gotyku (1440-1520). Z pogranicza historii i socjologii, Ossolineum 1965, s. 121.
Potoku i ,<,ywca od rysunków Hansa z Tiibir1gen, Biuletyn Historii Sztuki 41, I 979, s. 35-36, wiąże pow- 118
B. Przybyszewski, Krakowski ośrodek malarski Karpentariuszów w połowie XV wieku, Folia His-
-stanie polichromii z erekcją kolegiaty w r . 1448, co budzić musi poważne wątpliwości.
toriae Artium 8, 1972, s. 152 i przypis 16.
18 - Dzieje · Nowego Sącza t. I
274 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 275

,otyckie rzeźby apostołów z nie zachowanego ołtarza Rozesłania Apostołów w dawnej kole-
nowosądeckiej; dzieło warsztatu pomorskiego z 4 ćwierci XIV w. Fot. J. Krzyszkowski, 1989

135. Gotycka rzeźba świętej dziewi•

cy, zapewne z bocznej części do·
mniemanego ołtarza świętych dzie-
wic ; ok. 1370-1380 r. Fot. J. Do·
raczek, 1976

Trzy niezachowane koś cioły drewniane - św. Wojciecha, św. Krzyża

(oba konsekrowane w r. 1466) i św . Walentego (1510) miały- według wizy-
tacji biskupiej z r. 1608 - polichromowane stropy. Dwa pierwsze stropy
scharakteryzowane są identycznie : ,,lacunar tabulatum coloribus depictum",
trzeci - ,,lacunar habet planum depictum coloribus" 119 •

b) Malarstwo tablicowe i problem tzw. ,,szkoły sądeckiej"

Wiek XV przynosi rozwój malarstwa tablicowego w Małopolsce, związa­

nego z ołtarzami o formach prostych tablic, a częściej poliptyków (zwłaszcza
tryptyków), wypełniających wnętrza wszystkich świątyń, zarówno wielkich
kościołów Krakowa i głównych miast Małopolski, jak i małych kościółków
wiejskich.
13 7. Gotyckie rzeźby apostołów z nie zachowanego ołtarza Rozesłania Apostołów w dawnej kole-
119 giacie nowosądeckiej; dzieło warsztatu pomorskiego z 4 ćwierci XIV w. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie sygn . .A. V. Cap. 25, s. 25!, 256, 273.
18*
· 276 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka ,277

Io 1-143- 1479 w Krakowie, Nowym 'Sączu i ;Bardiowie. Do jego zle-

1 ów n ależał sam Jan Długo,sź, ),tóry w J. 1460 wskazał mu jako.

~ o mpozycji malarskiej francu$ką oponę z Męką Chrystusa na tle J ero-'

1 ' Wydaj e się, że mogło też istnieć środowisko ;maia:rslde ~wiązane

11 , 1mi franciszkańskimi : klaryskami te Starego Sącza oraz franciszka-

1

owcgo i Starego Sącza. Jego przedstawicielem mógł . być wzmianko-

, poł o wie XV wieku „frater Angelus de Sandec" 121 • Być mo±e, w kręgu
cłowiska powstały już w wieku XV dzieła. dla starosądecki°ch klarysek
p. obrazy z Chełmca czy tryptyk z Kamionki Małej), , podobnie jak
1 Io miejsce w wieku XVII 122 • ·

1 wyraźnie zarysowuje się też działalność mieszczaństwa sądeckiegol

1 c-sic wyposażenia wnętrz kościelnych: .Za fund_ację rady mjejskiej No-,

S,1cza z początku lat pięćdziesiątych XV wieku uznać możria obraz·

zo wy Matki Boskiej z Dzieciątkiem cir~z św. Michałem Archaniołem
, J,inem Ewangelistą w kościele parafialhym _w Żeleźnikowej; wieś ta bo-
138. Gotyckie rzeźby apostołów z nie zachowanego ołtarza Rozesłania Apostołów .w dawnej kol
t w r. 1450 prz eszła - wraz z pra,wem patrnnatu nac;I. . kościołem - na·
giacie nowosądeckiej; dzieło warsztatu pomorskiego z 4 ćwierci XIV w. Fot . .J. Kr;yszkowski, J9U'I
, ość miasta Nowego Sącza. · Wspom11iany obraz z Zeleźnikowej uchodzi
dyne zachowane i zidentyfikowane dzieło piętnastowieczrrego ·malarstwa,
tale w kręgu mecenatu ·artystycznego miasta Nowego Sącz~, a zatem -
rnoż e -w Nowym Sączu. Analiza stylistyczna'. wskazuj"e na wpływ No-
11> ·rgi, przekazany za pośrednictwem wzorów graficznych. Maria trzyma
kwiat lilii - symbol niewinności. Charakterystycznym dla późnogoty-
1, go malarstwa elementem jest draperia rozwieszona w tle. Obraz, o którym
,wa, ze względu, na, szczupłość miejsca w wiejskim kościele, nie był częścią
ptyku, lecz tworzył całą nastawę ołtarzową.
Wspomnieć należy również o udział~ mieszczan w wyposażeniu kolegiaty
Małgorzaty, o którym mówi zarówno· dokument erekcyjny biskupa Zbig-
11 wa Oleśnickiego z r. 1448, jak i Jan Długosz 123 • Podniesienie rangi głównej
. ·.

120 Gadomski, op. cit., s. 28-29. O Jakubie z Sącza por. : Walicki, Malarstwo polskie XV wiek,,,
10; A. Bochnak, Jakub z Nowego Sącza (poi. XV w.), malarz, Polslci Słownik Biograficzny JO, 1963,
36 1; Dobrowo lsk i, Jakub z Sącza [W:] ,?,ycie, twórczość i znaczenie artystów polskich i w Polsce pra-
7rycl1 w epoce późnego gotyku (1440-1520), Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 92-93; tenże,
01oy Sącz czy Kraków? (Ze studiów nad malarstwem polskim około 1450 roku) [W:] Sztuka i historia.
139. Gotyckie rzeźby apostołów z ~e zachowanego ołtarza Rozesłania Apostołów w dawnej kole-
A,iega pamiątkowa ku czci prof Michała Walickiego, Warszawa 1965, s. 84-86; E. Trajdos, Śladem
giacie nowosądeckiej; dzieło warsztatu pomorskiego z 4 ćwierci XIV w. Fot . .J. Krzyszkowslci, 1989
\Jistrza warsztatu ołtarza Św. Trójcy na Wawelu (Z problematyki twórczości Jakuba z Sącza), Nasza Prze-
dość 25, 1966, s. JJl - 153; Przybyszewski, Krakowski ośrodek, s. 157-158.
121 Sygnatura taka widnieje na piętnastowiecznej polichromii kościoła w Chęcinach; por.
W procesie powstawania tych dzieł dominującą rolę odegrały wielkie or necki, Malkiewiczówna, Materiały, s. 162.
ośrodki artystyczne przede wszystkim Kraków, niemniej zaznaczył się również 122 Z. Beiersdorf, M. Kornecki, B. Krasnowolski, Sztuka Starego Sącza [W:] Historia Starego

ącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, praca zbiorowa pod red. H. Barycza, Kraków 1979, s.
udział środowisk miejscowych. .Żródła archiwalne przekazały - nieliczne
320, 322.
wprawdzie - wzmianki o malarzach sądeckich. Jako najwybitniejszy z nich 123 Gadomski, op. cit., s. 32; Dlb I (Opera Omnia t. 7). wyd. A. Przeździecki, Kraków

rysuje się Jakub z Sącza (zwany też zresztą Jakubem z Krakowa), czynny w la- 1863, s. 545; por. też: Ku mor, Archidiakonat, s. 138.
 Sztuka gotycka 279
278 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski

140. Późnogotycka rzeźba

Chrystusa Ukr
żowanego z dawnej kolegiaty nowos11d
kiej, pocz. XVI w. (obecnie na ttc 142. Późnogotycka rzeźba Chrystusa Zmart-
uprzednio w ołtarzu głównym). I' wychwstałego z okolic Nowego Sącza,
J. Krzyszkowski, 1989 początek XVI w. Fot.J. Krzyszkowski, 1989

113. Późnogotycka rzeźba Chrystusa Upa-

111jącego pod Krzyżem z cyklu pasyjnego,
I poi. XVI w . ; obecnie w kościele Nie-
11okala nego Poczęcia Najświętszej Panny
Iarii, uprzednio w kaplicy „Szwedzkiej"
141. Późnogotycka rzeźba
Chrystusa Ukrzy-
w Nowym Sączu . Fot. J. Dutkiewicz,
żowanego z początku XVI w., ·fragment.
1.c zbiorów Instytutu Sztuki PAN w War-
Dawna kolegiata św. Małgorzaty w Nowym
szawie
Sączu. Fot. M . Kornecki, 1970
 280 Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka go/ycka 281'

" .l

144. Późnogotycka rzeźba Matki BO!lkl

Bolesnej ze św. Janem z cyklu pasyjne 1
I poi. XVI w.; obecnie w kościele 'l
pokalanego Poczęcia Najświętszej Parm
Marii, uprzednio w kaplicy „Szwedzkirj
w Nowym Sączu. Fot. J. Dutkiewi
ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN w W.ir
szawie

świątyni Nowego Sącza przez erygowanie kolegiaty wzmocniło też pozycj

miejscowego du~howieństwa, które musiało odegrać pewną rolę w kolejny h
fundacjach; jak wspomniano, fundacją kustosza kolegiaty był zapewne tryptyk
z Kamionki Wielkiej.
Znaczna koncentracja zachowanych dzieł malarstwa ołtarzowego z X
wieku w okolicach Nowego Sącza skłoniła niektórych badaczy do wysunięcia
tez, o istnieniu „szkoły sądeckiej". Pojęcie to sformułował w trzydziestych
latach XX wieku Michał Walicki, będąc jego rzecznikiem jeszcze w swych
ostatnich, powojennych pracach 124 • Według zwolenników „szkoły sądeckiej",
miała ona, w przeciwieństwie do „szkoły krakowskiej", wyrażać się znaczni·
większym liryzmem i pewnym konserwatyzmem, pozostając m. in. pod wpły­
wem włoskiego trecenta. Najdobitniej wyraził to stanowisko Józef E. Dutkie-

12< M . Walicki, recenzja: F. Kopera,]. Kwiatkowski, Obrazy polskiego pochodzenia w Muzeum Na-

rodowym w Krakowie, Rocznik Krakowski 23, 1932, s. 171; tenże, Stilsfugen der gotisclzen Tafelmalerei
in Polen im XV Jahrhundert. Geschichte, Grundlagen und Jormale Systematik, v\larszawa 1933, s. 19-23;
tenże, Ze studiów nad malarstwem cechowym Ziemi Sądeckiej w XV wieku, Sprawozdania z Czynności
i Posiedzeń PAU, I 932 (1933), nr 2, s. 17-18; tenże, Polska sztuka gotycka. Katalog wystawy zorganizo-
wanej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie (kwiecień- maj 1935), Warszawa
1935, s. I 1-12; tenże, Malarstwo polskie XV wieku, Warszawa 1938, Biblioteka Architektury Polskiej 145. Późnogotycka rzeźba św. Weroniki z cyklu pasyjnego, poł. XVI w.; obecnie-
i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej t. 8, s. 56-69; tenże, Malarstwo polskie. Gotyk, renesans w kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii, uprzednio w kaplicy-
wczes1!)1 manieryzm, Warszawa 1961, s. 18-19, 296-300-302-303; tenże, Polska. Malarstwo XV „Szwedzkiej" w Nowym Sączu. Fot. J. Dutkiewicz, ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN.
wieku, Nowy Jork-Paryż 1964, s. 11-13; tenże, Złoty wzanokrąg, Warszawa 1965, s. 18. w Warszawie
 Sztuka gotycka
283
282 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski

wicz, nazy:,,vając Nowy Sącz „polską Sieną" 125 • W nowszej literaturze p<
,ciem „szkoły sądeckiej" operują jeszcze Z. Strzałkowski (1967) 126, a ta
Ewa Polak-Trajdos, która usiłuje związać szereg dzieł z około połowy •
wieku (w tym większość kwalifikowanych do „szkoły sądeckiej") z mistr1.1
tryptyku w Maciejowicach na Spiszu 127 •
Znacznie ostrożniejsze stanowisko zajął już w latach trzydziestych Ad.u
Bochnak, operując pojęciem malarstwa gotyckiego na Podkarpaciu 1
Jednocześnie przeciwstawne stanowisko względem Walickiego sprecyz ~
Tadeusz Dobrowolski, zdaniem którego dominacja artystyczna Krak
w połowie XV wieku nie podlega dyskusji 129• Pogląd ten - stawiający pe
znakiem zapytania pojęcie „szkoły sądeckiej" jako kręgu artystycznego o u ł
wytnych, odmiennych względem Krakowa wartościach, tradycjach i cech,
stylistycznych - zdają się potwierdzać również najnowsze badania, w ty,
bardzo istotne, a z r~guły pomijane przez starszą literaturę badania źródlow
Na czoło wysuwają się tu zwłaszcza studia źródłowe ks. Bolesława Przyb
.szewskiego (1969, 1973) 130 i syntetyczne opracowanie gotyckiego malarstw
Małopolski'Jerzego Gadomskiego .(1981) 131 • Spośród licznych nazwisk mal
rzy, uchwyconych przez J. Ptaśnika i B. Przybyszewskiego 132, zdecydowan
większość związana jest z Krakowem. Charakterystyczne, że w r. 1443 sądt··
czanin Piotr Mikołajczyk jest uczniem krakowskiego malarza Piotra Ramboga,
zaś - jak wspomniano wyżej - działający w Nowym Sączu w r. 1439 malarz
Mikołaj jest krakowianinem 133 • W rezultacie Przybyszewski, wprowadzają
zrazu (1969) pojęcie „szkoły krakowsko-sądeckiej", w kolejnej pracy (1973)
wiąże dzieła przypisywane przez innych badaczy „szkole sądecki ej" z wcz S•
nym okresem 'rozwoju piętnastowiecznego malarstwa krakowskiego 134 •

106
J.Dutki e wi cz, Nowy Sącz- polska Siena, Przegląd Artystyczny I, 1946, nr 5, s. 7-8.
12 6 z.St r za łkow s ki , .Malarstwo tablicowe w sz kole sądeckiej (lata 1430-1480), Rocznik Sądecki,
t. VIII, 1967, s. 369---4 01.
127
E . P o l ak-Trajdos, Rola Mistrza 1\tfacil!iowickiego w roz woju malarstwa sądeckiego (lata 1430-
1450), R ocznik Sąd cki, t . X III, 1972, s. 377-4 19; ta sarna, Twórczość Mistrza Maciejowickiego na t/1
malarstwa regionu są deckiego XV wieku, Rocznik Historii Sztuki 9, 1973, s. 130- 140.
128 A . Boch n ak. Z dziej6w malarstwa gotyckiego na Podkarpaciu, Prace Komisji Historii Sztuki 6,

1934-1935, s. 1-39.
129 T. D o b rowo ls ki , Wystawa polskiej sz tuki gotyckiej w Warszawie, Rocznik Krakowski 26, 1935,

s. 224-227; te n że, Rzeźba i malarstwo gotyckie w wojew6dztwie śląskim., K a towice 1937, s. 89 - 91;
t e n ż , S::.tuka polska od czas6w najdawnil!isz;ych do ostatnich, Kraków 1974, s. 235-24 1; t e nż e, Sztuka
Krakowa, K raków 1950, s. 200- 202 (wyd. 4, 1971 , s. 177) ; t e nż e, Nowy Sącz cz;y Kraków?,
s. 78-9 1.
130 B. Pr z yb ys z e w s ki, Z poszukiwań archiwalnych za warsz tatami malarskimi szkoły krako wsko-
6. Gotycka polichromia na północnej ścianie prezbit.eriu~ dawnej ~olegiaty, św .. :"1alg:::~:
14
-sądeckiej, Ana lecta Cracov iensia I , 1969, s. 434---446 ; t e n że, K rakowski Ośrodek, s. 151-158.
S czu ok. 1360 r.: po lewej rn. in. sceny rnęczenstw sw. Bartłomieja (ugory) .is~- J , . ,
J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski, 1420- 14,J, W a rszawa 1981. w N ow~ ą . 'f·agment Ukrzyżowania. W wyniku konserwacji ukazany zarys sklep1erua kosc10!~
131

132
J. Pta ś ni k, Cracovia artijicum., op. cit. ; Pr z ybysz e w s k i, Z poswkiwań, op. cit. po prawej rn. m. 1 . . . XV rowadzeniern widocznej
z X IV w., zmieniony przy podwyższeniu prezbiterium w w ., . a wp
133
Przybysz e wski, Krakowski ośrodek, s. 153; Dobrowol s ki, Życie, twórczość i znaczenie, s. 124. służki ze wspornikiem. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
134
Przybyszew s ki, Krakowski ośrodek, s. 152, 158.
284 ,Zbigniew Beiersdcr.f, Bogt:slaw Krasnou;o/ski
147. Fragment gotyckiej polichromii północnej ściany prezbiterium da wnej kolegiaty św. Małgorza ty:
męczeństwo św. Bartłomieja, ok. 1360 r. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
J. Gadomski, zastrzegając, iż w obecnym stanie badań spór o „szkolę
sądecką" nie został jeszcze ostatecznie rozstrzygnięty, stwierdza, że dotych-
czasowe ustalenia przemawiają zdecydowanie za Krakowem. jł'dnoczrś11ie
badania Gadomskiego eliminują z kręgu malarstwa sądeckiego szereg dziel,
które na terenie Sądecczyzny znalazły się w sposób przypadkowy. Należy tu
Sztuka gotycka 285
11111· Opłakiwanie z Chomranic (określane przez Gadomskiego jako
marłego Chrystusa), które w Chomranicach znaleźć się mogło do-
usun ięciu stąd protestantów i odbudowaniu kościoła w r. 1601.
,· a wcz eśniejsze niż dotychczas datowanie (koniec lat trzydziestych
C:.1domski wiąże to wybitne dzieło z wczesnym etapem rozwoju ma-
i I akowskiego.
parciu o badania Gadomskiego można wyodrębnić niewielką ilość
li i zachowanych dziel, sprawionych zapewne do kościołów Sądecczy­
zastrzegając zarazem, że domniemane miejsce przeznaczenia nie musi
· : o powstaniu dzieła w Sączu. Przeanalizowanie ważniejszych przy-
130 pozwala na weryfikację tez dotyczących „szkoły sądeckiej".
t 1 , wcześniejszych dŻieł w tej grupie należą skrzydła boczne niezachowa-
11 yptyku z Ptaszkowej (obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie)
I ,mi pasyjnymi i maryjnymi, których powstanie przyjęto na około r. 1440.
Io 10 charakteryzuje wyraźna jeszcze tradycja ogólnoeuropejskiego „stylu
11.ynarodowego", wyrażająca się w miękkości formy i liryzmie, zwłaszcza
klu maryjnym. Gadomski stwierdza tu wpływy środkowoeuropejskie
, rni czeskie), przy korzystaniu z pewnych doświadczeń malarstwa nider-
' 11.ki go, może za pośrednictwem wspomnianego obrazu z Chomranic.
,. znaczenie tryptyku z Ptaszkowej dla malarstwa małopolskiego w XV
1 u (wpływ na krakowskie malarstwo miniaturowe z lat około 1440-1460)
J<' się wykluczać powstanie tego dzieła poza Krakowem.
I ' olejnym chronologicznie dziełem związanym z Sądecczyzną byłyby dwa
11,1zy z kościoła św. Heleny w Chełmcu (obecnie w krakowskim Muzeum
arodowym) z przedstawieniami Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewange-
ly (grupa łącząca się z Ukrzyżowaniem) oraz Chrztu Chrystusa. Oba
11 azy, różne stylistycznie, są dziełem różnych twórców z poc7ątku czterdzies-
h lat XV w., przy czym scena Chrztu wykazuje wpływ tryptyku z Ptasz-
11wcj. Najstarsze dane o kościele w Chełmcu pochodzą dopiero z końca wieku
VI ; biorąc pod uwagę, że patronat nad kościołem sprawowały starosądeckie
I.tryski, Gadomski wiąże pierwotne przeznaczenie obrazów ze Starym Sączem.
Z kręgiem starosądeckich klarysek wiąże się też Maria Immaculata z Dzie-
iątki em, depcząca smoka, z biskupem Jerzym u stóp (w klasztorze w Starym
iczu) 137 . Obraz, powstały zapewne z okazji wizyty w klasztorze, odbytej
przez biskupa Jerzego w r. 1445, jest wybitnym dziełem malarstwa ze swej
rpoki, o wyraźnych wpływach niderlandzkich (widocznych zwłaszcza w spo-
bie traktowania białego pła~zcza Marii) i skomplikowanej symbolice. Jego
1 3, Gadomski, op. cit., s. 39 i passim. Autor przyjął tu dwa k1yteria: odnotowanie dzieła w tek
stach najstarszych wizytacji biskupich (z przełomu w. XVI/XVII) oraz zgodność tematu z wezwa-
niem kościoła.
13s Analizy poszczególnych dzieł w oparciu o ustalenia Gadomskiego, op. cit.
1 37 Obraz szczegółowo omawia Bochnak, op. cit., s. 3 i nast.
286 Zbigniew Beiersdoif, Bogusław Krasnowolski Sz tuka gotycka 287

1rl
. -~

148. Fragment gotyckiej polichromii północnej ściany prezbiterium dawnej kolegiaty św. Małgorzaty :
św. Dqrota i męczeństwo św. Jakuba, ok. 1360 r. Fot. J. Krzyszkowski

wartości, a także osoba fundatora, wiążą go bezpośrednio ze środowiskiem

krakowskim.
Jednym z nielicznych zidentyfikowanych i zachowanych dzieł przezna-
czonych dla Nowego Sącza są skrz ydła tryptyku z nieistniejącego nowosądec­
kiego kościoła św. Wojciecha (obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie)
ze scenami z historii świętych Wojciecha i J erzego (na awersach) oraz posta-
ciami Matki Boskiej Bolesnej i Chrystusa Bolesnego (na rewersach). Tryptyk,
datowany na około r. 1450, byłby fundacją biskupów krakowskich, których
patronat nad wspomnianym kościołem traktować należy jako tradycję bisku-
piej własności wsi Kamienica (por. wyż ej). Powstał zatem zapewne w Krako-
wie, jako j eden z wcz eśniejszych przejawów „stylu łamanego", wyraźnie do-
strzegalnego w traktowaniu draperii (zwłaszcza w płaszczu Marii). Sposób
przedstawienia historii św. Wojciecha świadczy we dług Gadomskiego o dobrej 149. Gotycka polichromia p ó łno cnego fila ra pod chórem muzycznym da wnej kolegiaty św. Małgo-·
rzaty: Ostatnia Wieczerza, fragment, ok. 1360 r. Fot. J. Krzyszkowski, 1989
znajomości średniowiecznej literatury, co potwie rdzałoby hipotez ę o powstaniu
dzieła w kręgu krakowskiego dworu biskupiego . Obok scen ukazujących na-
paść na świętego i męcz e ństwo, szczególnie interesująca j est scena ostatnia, i cesarza wśród wyobrażonych dostojników rozpoznać można arcybiskupa
„historyczna" , wiążąca koronację Bolesława Chrobrego z wcześni ejszym gnieźnieńskiego Gaudentego. Analiza stylistyczna wykazuje bezpośrednie
o ćwierćwiecze pobytem cesarza Ottona III u grobu świętego. Oprócz króla wpływy środowiska norymberskiego.
.288 ,Zbigniew B eiersdcrf, Bogusła w Krasnowolski Sztuka gotycka · 289

•o samego okresu pochodzi zapewne Ukrzyżowani e (tzw. ,,duże''.)

1 ,la parafialnego w Korzennej (obecnie w Muzeum Narodowym w Kra- '
) jeden z najwcześniejszych przykładów „stylu twardego", z zarysowu-
1 już tendencją do ostrego łamania fałdów szat. Nieco później powstało
małe " Ukrzyżowanie z Korzennej (również w krakowskim Muzeum
,!owym) ze świętymi Franciszkiem i Bernardynem Sieneńskim. Przed-
uic tego ostatniego -kanonizowanego w r. 1450- może pozostawać
, 11.ku z fundacją krakowskiego konwentu bernardynów w roku 1453.
'le pośre dnictwem nieznanych odbitek graficznych wpływy norymberskie
t 1,yly się w tryptyku z kościoła parafialnego w Przydonicy, pochodzącym ·

, <l1, iesiątych lat XV wieku. Środkową kwaterę zajmuje przedstawienie

t I Boskiej z Dzieciątkiem, ukazanej . j ako Madonna Apokaliptyczn:a
hl, ,zona w słońce"), w koronie, na półksiężycu. Gaj różany w tle może
111t rpretowany jako ogród niebieski lub rajski , a zarazem jako wczesne
138

1,11,anie do tematyki różańcowej. Podobnie jak w Żeleźnikowej Maria

111a w ręc e kwiat lilii. Na skrzydłach tryptyku przedstawione zostały święte :
wice - patronka kościoła św. Katarzyna Aleksandryjska i św. Barbara,
11 wersach skrzydeł scena Zwiastowania • W sposobie opracowania płasz-
139

1arii (o wyraźnie załamujących się fałdach) widoczne są, podobnie jak'

wspomnianym obrazie ze Starego Sącza, oddziaływania malarstwa nider-
cl1.kiego, zapewne nie be~pośredni e .
Data powstania kościoła śś. Bernardyna, Le<:marda i Zofii w Grybowie_:
1455 - określa zarazem datowanie pozostałości ołtarza św . Zofii, prze-
l1owywanych obecnie na plebanii. Zachował się obraz z frontalnie ujętą,
iadającą na tronie św. Zofią z córkami, a także trzy trójkątne szczyty ze
1d1czeniami - dwa z przedstawieniami proroków Zachariasza i Daniela,
cll'n z malowanym maswerkiem. Obraz św. Zofii jest wg Gadomskiego
ndcm tego samego warsztatu, który wykonał tryptyk z Łopusznej.· ·
Z tego samego czasu pochodzi słabszy artystycznie tryptyk z Kamionki
t.tlrj (obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie), sporządzony może
l,l starosądeckich klarysek, do których wieś ta należała. W polu środkowym,
11n ię dzy malowanymi przedstawieniami św. J ana Chrzciciela i świętego
1, kupa, znajdowała się niezachowana dziś rz eźba Matki Boskiej, na skrzyd-
1u h bocznych przedstawione są św. Anna Samotrzeć i św. Barbara oraz
w. Zofia z córkami i św. Dorota. W trójkątnych zwieńczeniach wyobrażono
Ir roków. U stóp św. Jana Chrzciciela umieszczono klęczącego fundatora
d u hownego. Na rewersach skrzydeł znajdują się wyobrażenia Chrystusa
l\oksnego.
Z około r. I 460 pochodzą skrzydła tryptyku z Kamionki Wielkiej z cyklem
1.ycia św. Bartłomi eja (dziś w Muzeum Narodowym w Krakowie). Ołtarz.
1.apewne uważać należy za fundację kustosza kolegiaty św. Małgorzaty w No-

150. Gotycka polichromia północn ego filara pod chórem muzycznym dawnej kolegiaty św. Mago- 138 Gadomski, op. cit., s. 52.
·r
rzaty: Opłakiwanie Chrystusa, fragment , ok. 1360 r. Fot. J. Krzyszkowski, 1989 139 Tryptyk omawia szczegółowo Bochnak, op. cit., s. 8 i nast.
19 - Dzieje Nowego Sącza t. I
290 ,Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski Sztuka gotycka 291

wym Sączu, .który od r. 1448 sprawował patronat nad kościołem. Pod wz onywali też zamówienia innych ośrodków. Przypuszcza się, że Nowy
dem treściowym dzieło to zależne jest od nieco wcześniejszego tryptyku gł być liczącym się w południowej Małopolsce centrum gotyckiego
,1

Bartłomieja z Niedzicy. Ze względu na osobę fundatora można przypuszcza ,l artystycznego, skoro tu właśnie w 2 połowie wieku XV zamówiono
że tryptyk z Kamionki Wielkiej powstał w Nowym Sączu. Io kated ry na Wawelu. Jednocześnie sądeccy snycerze ptacowali dla
Popularne w średniowiecznym ~ malarstwie małopolskim przedstawic111 w.1, wykonując główny ołtarz dla tamtejszego kościoła parafialnego m.
Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Madonny z Doudlebów (zwanej w Pol 1 1508 działał zapewne w Bardiowie cieśla nowosądecki, mistrz Tomasz,

sce Piekars_ką) reprezentują na terenie Sądecczyzny obrazy z Jakubkowi
(Łososiny Dolnej) i Jazowska. Pierwszy z nich, pochodzący z czterdziestyc
lat XV wieku, można wyeliminować z naszych rozważań, ponieważ j ·
z_wiązek z Sądecczyzną zdaje się być przypadkowy: obraz trafił do wspomni,
nego kościoła dopiero po odzyskaniu go z rąk protestantów na przełomi
wieku XVI na XVII. Obraz z Jazowska, datowany na pięćdziesiąte lat
w. XV, uznany został za dzieło tego samego warsztatu, co Matka Boska Pi
karska z kościoła parafialnego w Kętach.
Dokonany przegląd ważniejszych dzieł związanych swym przeznaczeni ·rn
z kościołami Sądecczyzny nie upoważnia do precyzowania cech stylowy h,
o można uważać za autora stropu belkowego w głównej izbie ratusza 142 •
lynym zachowanym na terenie Nowego Sącza dziełem średniowiecznego
, la artystycznego (kowalstwa) są żelazne drzwi w kolegiacie, podzielone
mbowe pola za pomocą krzyżujących się listew przybitych gwoździami.
luym z pól umieszczono herb Jelita na późnogotyckiej, asymetrycznej
y turniejowej. To skromne dzieło datować należy na przełom w. XV
l (ryc. 156).
\ klasztorze Klarysek w pobliskim Starym Sączu zachował się interesujący
tc·k późnogotyckiego złotnictwa - kielich z przełomu XV i XVI wieku
1 ,alusie z dekoracją maswerkową
143
•

które miałyby wyodrębniać malarstwo sądeckie w ramach małopolskicg

(krakowskiego). Z jednej bowiem strony niektóre czołowe dzieła z terenu S M . Sokołowski, O znaczeniu i potrzebie badań nad historią handlu w Polsce (W:] Pamiętnik Il
11 1
decczyzny zdają się pochodzić z Krakowa (tryptyk z Ptaszkowej, Mari " historyków polskich we Lwowie, t. 1, Lwów 1890; por. także A. Bochnak, J. Pagaczewski,
Immaculata z biskupem Jerzym ze Starego Sącza, tryptyk z kościoła św. W~- " rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959, s. 234.
decha w Nowym Sączu), z drugiej zaś - pozostałe wykazują powiązani 111R oss, op. cit., s. 427.
z dziełami spoza Sądecczyzny. Podkreślając konieczność ostrożnego formuło­ '" M. Kornecki (W:] Rocznik Diecezji Tarnowskiej, s. 469.
wania wniosków - wobec niekompletnej bazy źródłowej i fragmentarycznego
stanu zachowania zabytków malarstwa - należy przyjąć, że dominacja Kra-
kowa nad Nowym Sączem w XV wieku nie ulega wątpliwości. Nie znaczy to
oczywiście, by Nowy Sącz nie odegrał pewnej roli w malarstwie tego okresu,
chociażby z uwagi na położenie przy ważnym trakcie łączącym dwa wielki
ośrodki artystyczne - _K raków i Koszyce 140 •

Rzemiosło artystyczne

Niemal całkowity brak zabytków średniowiecznego rzemiosła artystyczneg

na terenie Nowego Sącza, nie odpowiada roli, jaką miasto to odegrało w wi -
kach średnich. J est to wynik upadku miasta w 2 połowie XVII i w XVIII
wieku, a zwłaszcza poczynań władz zaborczych na przełomie XVIII i XIX
wicku związanych z likwidacją klasztorów, wyburzaniem kilku kościołów
i przekształceniami da~nej kolegiaty.
Działalność rzemieślników nowosądeckich w średniowieczu, udokumrnto-
wana w źródłach, świadczy, że nie tylko zaspokajali oni potrzeby lokaln ,

uo Na ten moment uwagę zwracają Chrzanowski, Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, s. 144.
10•