SKRYPT- GOLIK 😊

Kampania wrześniowa i jej znaczenie;

1. Nazewnictwo
-Kampania wrześniowa, to najwcześniejszy termin i najpopularniejszy w Polsce. Jest jednak nie do końca
precyzyjny, bo regularne walki zakończyły się w październiku.
-Woja obronna to określenie, które lansowano w latach ‘60, było jednak mylne. W dwudziestoleciu
mianem wojny obronnej określano wojnę polsko-bolszewicką z 1920 roku. Przy tym spychało działania
Polskie tylko do ofensywy i miało umniejszać armii II RP.
-Kampania Polska (wojna Polska) określenie kojarzone z zachodem. Włącza działania Polskie w większy
kontekst całej II wojny światowej. Pomaga to podzielić cały konflikt na różnorakie odcinki np. Kampania
Polska, Francuska, Norweska etc. Wpisuje się to w politykę, którą lansował już Józef Piłsudski “w razie
konfliktu sprawcie, aby zapłonął świat”. Za tą opcją optuje prof. Janusz Mierzwa. Pokazuje to, że działania
w Polsce były początkiem wojny.
Natomiast nazwa wojna Polska sugerowałaby, że był to konflikt oderwany od reszty wydarzeń. Podkreśla
brak interwencji armii sojuszniczych i jest Germanocentryczny.
-kampania jesienna jest określenie uważanym za mało precyzyjne, bo jesień zaczyna się w połowie
września (przynajmniej według Golika). Dla tego lepsze miałoby być określenie kampania letnio-jesienna,
ale też tego lata i jesienie niewiele zajęła. Dodatkowo wrzesień 1939 roku był wyjątkowo ciepły,
brakowało tak typowych dla jesiennej pogody słot i deszczów.
-kampania wrześniowo-październikowa jest odpowiedzią na problemy opisane wyżej. Jednak wprowadza
w błąd sugerując, że działania wojenne trwały cały, lub większość października (tymczasem ostatnia
twierdza – Kock, upada 6.10). Dodatkowo jest to określenie długie, przez co nie korzystne w
zastosowaniu.

2. Czy kampanię polską można było wygrać?

Zasadniczo nie.
Wojsko i państwo Polskie było gotowe być może na agresję ze strony ZSRR, ale na pewno nie
przeprowadzona przez III Rzeszę. Kłopoty były już na poziomie planu. Obronę wzorem wielkiej wojny
planowano przeprowadzić liniowo, na granicy zachodniej. Powodowało to rozciągniecie szczupłych i tak
sił, dodatkowo linia ta nie posiadała naturalnych barier, a bieda II RP uniemożliwiła budowę sieci
umocnień. Obrona na linii granicy była wszelako logiczna, to na zachód były wysunięte strategiczne z
punktu widzenia zaopatrzenia w sprzęt i żywność prowincje. Obrona na linii Wisły, jakkolwiek mogłaby
być skuteczniejsza, tak wymuszałaby odstąpienie tych terenów wrogowi, co skutkowałoby głodem w kraju
i przerwaniem ciągłości obrony skutkiem braku środków (armia posiadała żywność tylko na dwa tygodnie,
potem musiała zaopatrywać się sama, niketóe oddziały w czasie wojny cierpiały również na brak amunicji
i środków medycznych).
Dodatkowo armia Polska była mocno anachroniczna. Obok sprawniej i dobrze wyszkolonej piechoty,
liczna była kawaleria, na którą brakowało konkretnego planu, który pozwoliłby tej formacji wykorzystać
pełnię potencjału. Dodatkowo szczupłe były zasoby pancerne i sprzęt ciężki. Był to problem zauważony
już w drugiej połowie lat ‘30, którego jednak nie udało się rozwiązać. Niewielkie były również siły lotnicze i
przeciw lotnicze. Dodatkowo w sierpniu 1939 część dział przeciwlotniczych sprzedano do Wielkiej
Brytanii, w ramach umowy sojuszniczej. Natomiast większość jednostek lotniczych nie zostało
poderwanych do lotu, zostały zniszczone jeszcze na lotniskach.
Mobilizacja nie została ukończona, zastałą przesunięta bowiem na 30 sierpnia. Nie dostrzegano problemu
w takim zabiegu uważano, że tak jak w 1914 od wypowiedzenia wojny do rozpoczęcia działań upłynie
nieco czasu, nikt nie był gotowy na blitzkrieg. Pomóc miało również przewidywane jak co roku jesienne
złamanie pogody. Deszcze spowodowałyby rozmoknięcie pozostających w złym stanie dróg i ugrzęźniecie
w nich ciężkich oddziałów Wermachtu. Tak się jednak nie stało, wrzesień był wyjątkowo ciepły i pogodny.

Po załamaniu się obrony granicznej próbowana ja przenieść na linię Wisły, po upadku i tej koncepcji na
tzw. Przedmoście Rumuńskie, armia polska miała być wtedy zaopatrywana przez sojuszników, głównie
Francuzów drogą morska.

W kwestii zagranicznej Polska miała dobre stosunki tylko z dwoma sąsiadami Rumuiną, z która łączył ja
sojusz i Łotwą. Oba te kraje były jednak zbyt słabe, aby móc stanowić realne wsparcie.
Dodatkowo Polską łączyła tradycyjna przyjaźń z Węgrami, która jednak poskutkowała jedynie brakiem
udziału Madziarów w agresji.
Od 1921 Polska była związana sojuszem z Francją. Jednak doktryna zakładała galijska głównie obronę,
oraz w drugiej fazie, że tereny nad Loarą znów staną się bazą wypadową dla wojsk sprzymierzonych.
Dodatkowo układ o zagwarantowaniu granic zachodnich III Rzeszy uśpił czujność Francuzów.
25 sierpnia Polsk związała się sojuszem z Wielką Brytanią. Doktryna wojenna imperium zakładała za
wszelką cenę walkę na kontynencie, jednak do jej przeprowadzenia niezbędny był czas.
Nie podejmowano nawet prób sojuszu z USA, ograniczały swoja politykę wówczas jedynie do obu Ameryk.
Należy tu jeszcze dodać, że nikt w sierpniu nie spodziewał się wybuchu wojny, a na pewno nie na taką
skalę. Sukcesem polskiej dyplomacji było rozszerzenie konfliktu z w regionalnego na światowy.

Całkowicie sens obrony załamała napaść ZSRR z 17 września. Doszło do niej, mimo wcześniejszych
gwarancji o przyjaznym sąsiedztwie względem Polski i deklaracji pomocy. Wspólny atak III Rzeszy i ZSRR
był prawdopodobny, nie rozważano go jednak i nie miało to znaczenia, bo Polska nie miała sił, aby
sprostać obu tym armiom.

Cztery modele okupacji ziem polskich w czasie II wojny światowej (III Rzesza,
ZSRS, Słowacja, Litwa);

1) Okupacja Niemiecka:

a) Destrukcja państw europejskich:

- Jeżeli Polska staje się pojeciem geograficznym, chodzi o zanegowanie dorobku kultury, historii,
dziedzictwa Polskiego.

- Koncepcja wpływów Niemieckich

-Problem z koloniami- Niemcom zostały zabrane, nie mają rynków zbytu

- Wojna kosztuje, ale plan, zeby te podbite państwa tak "wycisnąć", żeby przeciętny Niemiec tego
nie odczuł

b) Polska sprowadzona do terminu geograficznego- skoro państwa polskiego nigdy nie było, nie
może być też okupowane

c) Terytorium bez suwerena

d) Polskie prawo uznane za nieważne (jak gdyby nigdy nie obowiązywało)- Właściwe prawo
stanowione przez Hansa Franka. Generalny Gubernator. Sama nazwa dla zajętych ziemiach
polskich, potem to też wycięto.

- Nie zakładano możliwości współdecydowania o tym terenie, nie było możliwości decydowania
o żadnych kwestiach, nawet najniższe. Wszystkło szło z góry.

2) Koncepcja Rebensbraun

3) Terytorium Polski sprowadzone do Niemieckiej kolonii:

a) Usuwanie dotychczasowych reguł prawnych

b) NIszczenie kultury, nośnikiem była inteligencja, wojskowi, urzędnicy, księża.

-Ciężka byłaby walka z kościołem, a też duża część Niemców była wierząca, więc to byłoby dla
nich dziwne.

-Uderzano wtedy kiedy księża się angażowali.

-Młoda wiejska inteligencja, nauczyciele wiejscy, czasem aktywni polityczni, na terenie wsi
Polskiej często członkowie PSL, często byli rezerwą. Na tym poziomie częśto inteligencja
pozotsawała (przydadzą się ludzie, którzy potrafią czytać)

c)Uderzenie w ludzi, którzy byli filarem wcześniejszego modelu (likwidacja elit- akcje
Tannenberg i AB)

- Sonderaktion Krakau

-Też ci co byli uczestnikami walk wyzwoleńczych.

- Operacja Tannenberg- Na listach nazwiska nieaktualne, ludzi co tam nie mieszkali, wrzesień
październik były przemieszczenia ludności, dopiero po wejsciu sie zorientowali kto tam stanowi
elite. I wtedy stworzono nowe listy osób, które mogą stworzyć trzon narodowy.

- Kolejna fala w 1940, akcja AB

3) Niemcy inaczej zajmowali Czechosłowacje i Austrie, jak inaczej?

- Tam było przy poparciu elit

4) Rozbicie instytucji:

a) Gdzie miejsce dla Polaków?

-centralna władza nad krajem (ziemie wcielone, od 26 X 1939 GG)-

-samorządy- Gminy- często zasiadali tam dokładnie ci sami urzędnicy co przed rozpoczęciem
wojny. Na poziomie Starostwa: Pisarze, urzędnicy niższego szczebla, burmistrzowie. Ale sam
starosta i ktoś kto stał na czele urzędu to byli Niemcy. Na poziomie dystryktu też znajdowali się
Polacy. też w radzie głównej opiekuńczej- Niemcy jak chcieli w 1943 troche poprawić nastroje to
tam wcielano ludzi, nawet myślano, zeby taki jakby rząd stworzyć ale no nie wyszło

-Policja-Porządkowa, granatowa- rekrutacja na zasadzie zarządzenia, że dawna policja państwowa

miała stawić się na służbę generalnego gubernatorstwa. Nie wszyscy się stawili, więc nowych
szukano, ale no byli Polacy potrzebni do utrzymania porządku zwykłego. Oczywiście wyzej stał
Niemiec, ale no potrzebowali Polaków do takich właśnie. Po prostu ptorzebne zachowanie
spokoju, porządku. Generalne Gubernatorstwo ma bez chaosu przebiegać inaczej się to nie opłaca.
To była formacja tylko z nazwy Polska. Bezpośrednie rozkazy z żandarmerii niemieckiej. Kripo-
to była taka policja wchodząca w skład Zippo. Tam trafiali funkcjonariusze przedwojennych
oddziałów śledczych i oni po cywilnemu. To była zmora dla wielu Polaków, bo częśto działali w
akcjach prowokacyjnych, penetryując dla Niemców. W gestapo nie było Polaków

5) Okupacja w Republice Słowackiej:

- była "łagodniejsza"

- Traktowali te tereny jako inkorporowane swoje tak na sto procent.

-Represje wobec polskiej ludności Żydowskiej były takie same jak w Polsce. Nie próbowane
"słowakizować" Żydów.

-Działały też tam Polskie organizacje d.., a było to ciężkie bo ludnosci Polskiej chciano pokazać
plus bycia Słowakiem.

-Tam specjalnie dużo jakoś dużo towarów

-Żandarmeria słowacka, strzeżono granice.

-Więc współpraca Słowacko-Niemiecka ciągle była, bo nie broniono żadnych kurierów czy
przemytników.

- W 1943/44, po klęsce Niemiec powolnej, Słowacy próbowali się wymiksować z sojuszu z

Niemcami. Ale już wtedy było trochę za późno na to.

-Akcja zbierania książeczek do nabożeństw. Zarządzono zbiórke książek, które mogliby ludzie
czytać w obozach i się modlić. To tylko wiadomo z relacji. Miały być przekazane do obozu, a
zostały zniszczone.

a) Inkorporacja terenów spornych na podstawie umowu niemiecko-słowackiej z 21 XI 1939r.

b) Nazywane ziemiami wyzwolonymi

c) Instalowanie instytucji słowackich (urzędy, nauczyciela, księża, żandarmeria).

6) Tereny zajęte przez Armię Czerwoną:

-Chcieli uzyskać poparice, kanały z pomocą których i po co to poparcie:

-Język Polski funkcjonuje

-Mamy Polaków jako podmiot, Polacy mogą głosować (wiadomo sfałszowane), ale jakiś głos jest,
suweren jakiś jest

-Podejście Sowietów przekształcić Polaków w Sowietów, a nie ich zabić.

-Stalin radzi sobie z odbudowywaniem dumy.

-Ten model okupacyjny był groźniejszy niż Niemiecki, bo powodował opór, a tutaj nie, bo
zaszczepianie ideologii.

- Stopniowalne represje, wywózki.

-Rozgrzebywanie konfliktu Polsko- Ukraińskiego. Pokazywanie, że to jest ziemia Ukraińców

potem, ale Polakom, ze to ich ziemia.

-Stalin tak prowadzi polityke

a)Liegitymizacja okupacji- wyzwolenie i zabezpieczenie, a nie podbój Białorusi i Ukrainy

Zachodniej.

b)Przyłączenie do Białoruskiej i Ukraińskiej SRS

c)Nadanie obywatelstwa sowieckiego (XI 1939)

d)Upodobnienie do modelu sowieckiego (obwody, system oparty na strukturach partii).

- Polacy dopiero się uczyli w tym systemie funkcjonować.

7) Okupacja litewska:

- Brak udziału w agresji, ale uznanie tego, że Polska nie istnieje jako państwo

-Nie były to represje trwałe

-Uderzono w inteligencje- zlikwidowano uniwersytet Stefana Batorego.

-Wilno stolicą Litwy (zajęte przez wojsko 28X 1939)- tereny włączone w granice państwa

- Dwie fazy lituanizacji Wileńszczyzny

-Urzędy wojsko, policja (w tym polityczna)

-Komitet Polski- Mimo, ze nie było oficjalnej instytucji Polskiej tam, był ten nieformalny komitet
Polski, Polacy mogli troche tam wpływać na politykę Litwinów. Ciało pozasystemowe.

a) Relacje Polsko-Litewskie się zaogniły po akcji Barbarossa, kiedy Litwini współpracowały z

Niemcami. W zwalczanie sowieckiej i Polskiej partyzantki.

- tak się zaogniło, że w 1945/6- Nawet kiedy chciano usunąć Sowietów, mogli Polacy i Litwini
coś tam działać razem. Ale nie działali

Notatki z tekstów (dłuższe)

I Okupacja przez Armię Czerwoną

Po tym jak Armia Czerwona weszła do Lwowa nie było jasne, kto będzie sprawować władzę w
mieście. We Lwowie, mimo oblężenia, nadal funkcjonował Zarząd Miasta [ZM] z prezydentem
(dr Ostrowski). Utworzyli oni „komisję do spraw szczególnej wagi”. ZM chciał funkcjonować
„normalnie” mimo stanu woju i skupiali się remoncie sieci elektrycznej, przywrócenie wody i
gazu, uruchomiano piekarnie i zapewniano żywności ochronkom i szpitalom oraz schronienia
polskim żołnierzom.

• Tymczasowe władze miejskie

-21 IX po wkroczeniu Armii Czerwonej do Lwowa aresztowany został prezydent
Ostrowski oraz zatrzymano kilku innych członków Rady i Zarządu Miasta
-Rozplakatowano na ulicach miasta odezwę do ludności w języku polskim i ukraińskim,
która nawoływała do zachowania spokoju
-Po zajęciu Lwowa powołano Tymczasowy Zarząd Miasta w jego skład wchodzili
głównie przybysze z Ukrainy Radzieckiej. Również w pierwszych dniach okupacji istotną
funkcję pełniły władze wojskowe

• Legitymizacja okupacji
-Zgodnie z głoszoną propagandą zajęcie ziem tzw. Białorusi Zachodniej tzw. Ukrainy
Zachodniej było aktem wyzwolenia miejscowej ludności ukraińskiej i białoruskiej. Ziemie
te nie miały statusu „okupacji” lecz „wyzwolenia”
-Zorganizowano wybory do Zgromadzenia Narodowego. Wśród kandydatów dominowali
Ukraińcy
-Silna propaganda do licznej ludności polskiej we Lwowie (prasa, plakaty, napisy
propagandowe, agitacje ustne- „chcemy przyłączenia do Związku Radzieckiego”)
-Zastraszano ludność (aresztowano 4 studentów Politechniki-sympatyków organizacji
narodowych)
-Polskie podziemie występowało przeciwko wyborom do Zgromadzenia: POWW (Polska
Organizacja Walki o Wolność) wydała jako druk ulotny Komunikat wzywający obywateli
polskich do powstrzymania się od udziału w wyborach
-22 X 1939r. Odbyły się wybory. Zachęcano do głosowania: organizując w punktach
wyborczych bufetów. Do osób, które nie pojawiały się w lokalach wysyłano milicjantów
lub agitatorów
- Na obradach 26-28 X uchwalono przyłączenie tzw. Ukrainy Zachodniej do Ukrainy
Radzieckiej. Następnie zatwierdziła ją Rada Najwyższa ZSRR. Wszystkim mieszkańcom
nowo wcielonych ziem nadano obywatelstwo radzieckie
-Następnie zorganizowano wybory uzupełniające do najwyższych organów władzy
(wysunięto dwie kandydatury Polek). Znów wybory odbywały się pod przymusem i przy
nachalnej propagandzie. Dodatkowe upokorzenie przyniósł termin wyborów- w niedziele
wielkanocną
-Kolejne wybory odbyły się 15 grudnia1940 do obwodowych, rejonowych i miejskich rad
delegatów pracujących (wybrano 27% Polaków)
-Wprowadzono system paszportowy, by kontrolować ruch migracyjny

• Władze okupacyjne:
-Zmieniono podział administracyjny z województw na obwody
-Zorganizowano system władz partyjnych i administracyjnych
-Komitet obwodowy był ośrodkiem decyzyjnym i dyspozycyjnym
-Funkcje policyjne przed wkroczeniem Armii Czerwonej pełniła Obywatelska Straż
Bezpieczeństwa (OSB). 23 IX zaczęto formowanie Milicji. Do milicji zaczęli
napływać Ukraińcy i Żydzi i zaczęli tworzyć własne posterunki. Przekształcono
milicje na Gwardię Robotniczą miasta Lwowa- systematycznie usuwano z niej
Polaków. Następnie Gwardia Robotnicza została przemianowana w Robotniczo-
Chłopską Milicję
-Funkcjonariusze milicji często stosowali brutalne interwencje, wymuszali łapówki
-Do Lwowa przybyli funkcjonariusze NKWD, których zadaniem było oczyszczenie
zajętych terenów z wrogich elementów
-Na warunki życia i bezpieczeństwa we Lwowie wpływała także obecność w mieście
licznych oddziałów Armii Czerwonej

• Sowietyzacja miasta
 -Zaczęto od zacierania śladów przynależności państwowej do Polski
-Niszczono na gmachach publicznych godło Rzeczypospolitej. Symbole państwowe
również usuwane z miejsc użyteczności publicznej
-Niszczono pomniki, popiersia np. Piłsudzkiego
-Napisy na przystankach, sklepach, instytucjach były w języku ukraińskim
-polskie nazwy ulic zastępowano ukraińskimi
-Zaczęto stosować w mieście radziecką symbolikę: pomniki, czerwone flagi, portrety,
hasła
-zmuszanie mieszkańców do udziału w wielogodzinnych pochodach z racji radzieckich
świąt
-Zmuszanie do udziału w mitingach, wiecach, zebraniach
-Sowietyzacja wdzierała się w życie osobiste mieszkańcóW

• Terror
- Terror służył celom represyjnym, prewencyjnym oraz wychowawczym. Był narzędziem
sprawowania władzy, kształtowania pożądanych postaw, wzbudzał lęk przed
podejmowaniem czynów zabronionych
-Przybyłe wraz z Armią Czerwoną do Lwowa grupy operacyjne NKWD natychmiastowo
rozpoczęły akcję oczyszczania miasta z elementów antyradzieckich i kontrrewolucyjnych.
Zatrzymano wielu emerytowanych oficerów i generałów, byłych premierów, działaczy
endecji, wysokich rangą urzędników, inteligencji polskiej (aby zastraszyć )
-Kolejną akcją represyjną było deportacja ujętych w spiskach osadników
-Masowe wysiedlenia- szczególnie zapamiętano noc sw Bartłomieja z 12 na 13 kwietnia
1940 roku. Wysiedleniu na 10 lat miały podlegać wszystkie rodziny represjonowanych i
znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych byłych oficerów armii polskiej,
policjantów, wywiadowców. Oprócz wymiaru ekonomicznego deportacja miała również
aspekt ekonomiczny. Zwolnione mieszkania miały być przydzielone funkcjonariuszom
NKWD, oficerom Armii czerwonej, pracownikom partyjnym itp. Okropny strach przy
wysiedlaniu, dochodziło nawet do samobójstw, przed strachem przed mieszkaniem w
Rosji. Mówi się, że w kwietniowej akcji deportacyjnej deportowano 16-30 tysiące osób, w
niektórych szacunkach ta liczba jest o wiele niższa 8,5 tys
-Do kolejnej akcji deportacyjnej doszło w czerwcu. Ostatnia akcja deportacyjna w maju
1941 roku
-Węźniowie polityczni przetrzymywani we Lwowie, w liczbie 900 osób zostali
rozstrzelani

POLITYKA RADZIECKA WOBEC POLAKÓW (DO POŁOWY 1940)

 1)Politka radziecka wobec Polaków we Lwowie była zmienna
-Propaganda zachęcająca Polaków do wspołnej walki przeciwko kapitalistom itp
-Kampania antypolska glównie ukazywana w prasie ukraińskiej
-Z drugiej strony istniały pewne gesty pojednawcze jak np zachowanie polskiego
chatakteru uniwersytetu
-W związku z wyborami kampania antypolska była lżejsza (w prasie pojawiały sie oietnice
równouprawnienia kultury polskiej i języka)
-Manifestacja polskich i ukraińskich pisarzy komunistycznych i lewicowych nad grobem
iwana franki oraz pomnikiem mickiewiczna
-Pod koniec listopada 1939 roku zaczęła przeważać orientacja bardziej represyjna.
Przemiany sowietyzacyjne i odgórnej ukranizacji
-Wprowadzanie języka ukraińskiego w administracji, szkolnictwie
-Zwlanianie z niektórych zakładów Polaków i na ich miejsce zatrudnianie Ukraińców
-Przekształcenie UJK w Lwowski Uniwersytet Państwowy
-Włączenie Biblioteki im. Ossolińskich w skład filii Biblioteki Naukowej Akademii Nauk
USRR

 NOWY KURS?

Wizja starcia z Trzecią Rzeszą skłoniła Stalina do rewizji polityki w sprawie polskiej
-Stalin skrytykował dopuszczanie się przez organy władzy we Lwowie "przegięć w
stosunku do ludności polskiej". I nakazał do ustanowienia braterskich stosunków między
ukraińskimi i polskimi pracującymi
-Osłabienie represji, jesienią 1940 roku zaczęto dopuszczać Polaków do urzędów, poslkich
nauczycieli do pracy
-Powrót kilku rodzin z zesłania w Kazachstanie
-Mickiewicz postacią, która miała połączyć polaków i ukraińców. Podkreślano związki
mickiewicza z ludem- Organizowano obchody ku czci mickiewicza
-Zrezygnowano z terroru na taką skalę
-Metody i działania okuoanta stały się bardziej przemyślane i zróżnicowane

Okupacja w Republice Słowackiej:

- była "łagodniejsza"
- Traktowali te tereny jako inkorporowane swoje tak na sto procent.

-Represje wobec polskiej ludności Żydowskiej były takie same jak w Polsce. Nie próbowane
"słowakizować" Żydów.

-Działały też tam Polskie organizacje d.., a było to ciężkie bo ludnosci Polskiej chciano pokazać
plus bycia Słowakiem.

-Tam specjalnie dużo jakoś dużo towarów

-Żandarmeria słowacka, strzeżono granice.

-Więc współpraca Słowacko-Niemiecka ciągle była, bo nie broniono żadnych kurierów czy
przemytników.

- W 1943/44, po klęsce Niemiec powolnej, Słowacy próbowali się wymiksować z sojuszu z

Niemcami. Ale już wtedy było trochę za późno na to.

-Akcja zbierania książeczek do nabożeństw. Zarządzono zbiórke książek, które mogliby ludzie
czytać w obozach i się modlić. To tylko wiadomo z relacji. Miały być przekazane do obozu, a
zostały zniszczone.

a) Inkorporacja terenów spornych na podstawie umowu niemiecko-słowackiej z 21 XI 1939r.

b) Nazywane ziemiami wyzwolonymi

c) Instalowanie instytucji słowackich (urzędy, nauczyciela, księża, żandarmeria).

II OKUPACJA W REPUBLICE SŁOWACKIEJ

 Sytuacja na "terenach wyzwolonych"

Po wybuchu wojny rząd słowacki próbował uzyskać obietnicę otrzymania spornych terenów
pogranicznych, które Polska zdobyła w latach 1920, 1924 i 1938. Rząd Słowacki nie wysuwał
żądań wobec innych terenów.

-W październiku Hitler wyraził zgodę na dołączenie do Słowacji terenów, o które domagał się
rząd słowacki. (Hitler chciał dołączyć również Zakopane, ale rząd słowacki nie był zinteresowany
tymi terenami, ze względu na to, że mieszkali tam tylko Polacy i Słowacy chcieli trzymać się
swoich historycznych granic).

-Inkorporacja terenów przygranicznych została potwierdzona umową międzypaństwową 21

listopada 1939r.

 Słowacja chciała zintergrować politycznie, kulturalnie, narodowo tereny

 przyłączone.

-Wążną rolę odegrała propafanda państwowa, według której miejscowa ludność witała żołnierzy
słowackich i przedstawicieli władz państwowych jako wyzwolicieli (w reczywistości znaczna
część mieszkańców tych rejonów uważała Polskę za swoją ojczyznę).

 Stosunki na pograniczu

-Część mieszkańców wierzyła, że te tereny zostaną przywrócone do Polski, dlatego nie

respektowano i obchodzono ustawy i rozporządzenia.

-Zwłaszcze w pierwszych dniach nastąpi chaos, problemy z zaopatrzeniem i doszło do konfliktów

między miejscową ludnością, a armią.

a) Rozpoczęto budowę struktur politycznych i administracyjnych w połowie września 1939r.

-wysłano sekretarzy aby przygotowali grunt pod założenie miejscowych organiazcji i określili
potrzeby gospodarcze, socjalne, kulturalne.

-Zaczęto organizować tymczasowe posterunki żandarmerii (miała dbac o bezpieczeństwo)

b) Duża rola słowackiej propagandy i oświaty.

-Organy państwowe na przyłączonych terenach przjęli Słowacy

-Ministerstwo Szkolnictwa i Oświaty wydało propzycję o likwidacji polskich bibliotek gminnych

i zastąpienie ich słowackimi.

- Organizowano zbiórki na całej Słowacji na podręczniki, książki słowackie.

-Rządowi brakowało wykwaliikowanych pracowników na poczcie i kolei, więc zatrudniano

Polaków.

 Organy bezpieczeństwa od początku stosowały też środki represji (bano się oporu
ze strony Polaków)

-przeprowadzono weryfikację wszelkiego rodaju licencji (np. karczmy, sklepy itp.)

-Mieszkańcy działający przeciwko Republice Słowackiej mogli być wydaleni z terytorium

Słowacji. Obserwowano działanie miejscowej ludności wykazującej niechęć do Słowacji.

 W maju 1941r. USB zarządziła wydalenie z terytorium Słowacji Polaków, krórzy

przyjechali tu po 1920 roku. Wyjątki to osoby, które wzięły ślub ze Słowakami
(wprowadzone zasady miały objąć kilkaset osób). Próba wysiedlenia nie
sprawdziła się gdyż wywołało to niechęć ze stroni niemieckich organów
 państwowych).

 Życie na Słowacji dla Polaków było o wiele łatwiejsze niż na terenach

okupowanych przez nazistów.

III OKUPACJA LITEWSKA

10 października 1939r. Związek radziecki przekazał Litwie wąskie pasmo województwa

wileńskiego, w zamian za co Litwa wyraziła zgodę na stacjonowanie na jej terytorium
radzieckich baz wojskowych.

-Pod koniec października wojska litewskie wkroczyły do Wilna

-Społeczność polska zachowała w tej sprawie rezerwe. Myślano, że jest to przejściowe.
-Utworzono patrole milicji, których zadaniem było utrzyamnie porządku w okresie
przejściowym.
-Wprowadzono ustawe o obywatelstwie mieszkańców wilna dzielących ludnosć na
obywateli, uchodźców, cudzoziemców.
-Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batiregi
-Obowiązek posługiwania się językiem litewskim w urzędach
-Rugi z pracy, litewszczenie nazwisk, szyldów.
-Na te działania ludność polska odpowiadała wrogością, działania konspiracyjne.
-Otworzono drgoę kolejową na zachód, sprawnie funkcjonowała komunikacja pocztowa z
Europą zachodnią.
-Ustanowiono stosunki pieniężne wymiany złotówek na lity ( z dnia na dzień wartość
złotego zaczęła maleć, doprowadziło to do zamieszek).
-Uruchomiono prasę.
- Po wybuchu wojny do Wilna przybyło kilkanaście tysięcy uchodźców z pozostałego
terytorium Polski. Obecność uchodźców była dla litwinów kłopotliwa. Władze wymuszali
na nich wyjazd na stały pobyt na wieś.
-Na ogół w tym okresie Litwini zachowywali się w stosunku do Polaków tolerancyjnie.
- Od końca listopada 1939 roku do końca maja 1940 pod presją nacjonalistów zaczęto
lituanizację przejętyc polskich obsarów i to we wsystkich dziedzinach życia publicznego.
-Próbowano wywołać konflikt pomiędzy Polakami, a Żydami.
 -pojawiały sie coraz częstsze nieprzyjaźne Polakom wypowiedzi na łamach wileńskiej
prasy.
-Starano się za wszelką cenę przekształcić wilno w miasto litewskie. Chciano atrzeć
wszelką odrębność:
-zastąpienie polskiej administracji państwowej i samorządowej litewską
-Zakaz posługiwania sie jęzzykiem polskim w administracji.
-Do wilna napłynęła duża ilość urzędników, którzy objęli wyższe stanowiska w urzędach,
szkolnictwie.
-Pod koniec paźdiernika 1939 roku została wprowadzona ustawa o rozsrzerzeniu na miasto
Wilno i obwód wileński ustawodawstwa litewskiego. W związku z tym nie uznano wielu
polskich organizacji politycznych, społecznych, zwiazków zawodowych.
-Powstanie półlegalnej instytucji- Komitet Polski- władzę litewskie ją uznały, gdyż
widziały potrzebę istnienia jakiejś reprezentacji wielotysięcnej ludności polskiej Wilna.
-w Maju 1940 przez rosnące nieporozumienie z ZSRR antypolska działalność władz
litewskich trochę osłabła.
– 3.VIII.1940 – włączenie Litwy do ZSRR
a) Relacje Polsko-Litewskie się zaogniły po akcji Barbarossa, kiedy Litwini współpracowali z
Niemcami. Zwalczanie sowieckiej i Polskiej partyzantki.

– druga okupacja litewska: wkroczenie Niemców (część elit litewskich liczyła na

odbudowę państwa, więc współpraca).

- tak się zaogniło, że w 1945/6- Nawet kiedy chciano usunąć Sowietów, mogli Polacy i Litwini
działać razem. Ale nie działali

IV OKUPACJA NIEMIECKA
30 września 1938 roku w Monachium przywódcy Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Niemiec
zdecydowali, że Czechosłowacja powinna zrzec się terytoriów, których domaga się Hitler. W
listopadzie Kraj Sudecki przyłączono do Rzeszy. Na jego teren wkroczyła Einsatzgruppe z misją
eliminacji przeciwników politycznych, ale jej członkom wyraźnie zabroniono zabijania. Około 30
tys. Żydów zamieszkujących te tereny nagle pozbawiono ochrony państwa, podobnie jak kilka
miesięcy Żydów austriackich.
W 1938 roku Polska była obserwatorem sytuacji wszystkich krajów uwikłanych w kryzys
związany z destrukcja państw – Niemiec, Austrii, Czechosłowacji i Związku Radzieckiego.
Czechosłowacji Polska szczególnie nie współczuła i wykorzystała okazje by zająć Zaolzie, które
Czechosłowacja odebrała jej w 1919 roku. Polska jawiła się, jako niemiecki sojusznik, ale jej
polityka była niezależna.
Do listopada 1938 roku Niemcy wchłonęły Austrię i znaczną część Czechosłowacji. Liczba
ludności Rzeszy się zwiększyła o około 9 milionów, a ponadto Berlin zyskał austriackie złoto i
czechosłowacką broń.
Zniszczenie Austrii i Czechosłowacji podnosiło kwestie żydowską i kwestię wschodnią w sposób,
który niepokoił Warszawę. Dziesiątki tysięcy Żydów wyjechały do Polski.
Niemcy żądały od Polski ustępstw terytorialnych, obiecując w zamian 3 rzeczy:
- wojnę z ZSRR
- rozwiązanie kwestii żydowskiej
- ziemie ukraińskie
Nie znalazło to zainteresowania w Warszawie. 5 Stycznia 1939 Beck odrzucił propozycje. Polacy
byli gotowi do ustępstw w kwestii Gdańska i eksterytorialnego korytarza do Prus Wschodnich, ale
nie o to Hitlerowi chodziło. Beck nie był zainteresowany ofertą rozwiązania kwestii żydowskiej i
zdobyczami na Ukrainie po wspólnym ataku na ZSRR. Tym sposobem polska stała się
przeszkodą dla Hitlera.
30 stycznia 1939 roku Hitler oświadczył przed niemieckim parlamentem, że jeśli Żydzi rozpętają
wojnę światową, zakończy się ona ich eksterminacją.
Hitler zdecydowal, że Polskę jako podmiot stosunkow miedzynarodowych należy wyeliminowac.
Inwazja na Polske 1 wrzesnia. Najazd niemiecki kierował się następującą logiką: Polska nie
istnieje, nigdy nie istniała i nie mogła istnieć, jako suwerenne państwo. Żołnierzy wziętych do
niewoli wolno rozstrzelać, gdyż polska armia tak naprawdę nie mogła istnieć. Po zakończeniu
kampanii nie zaczęła się okupacja, gdyż zgodnie z nazistowską logiką brakowało wcześniejszego
podmiotu, którego terytorium mogłoby być okupowane. Polska sprowadzała się do terminu
geograficznego określającego ziemie do zagarnięcia. Większość imperialnych niemieckich
działań w Polsce miała polegać nie tyle na budowie czegoś nowego, co na usuwaniu tego, co było
tam obecne.
Hitler wezwał do „masowej eksterminacji polskiej inteligencji”, ponieważ jego zdaniem polska
kultura, o ile w ogóle istniała, musiała zniknąć po fizycznej eliminacji stosunkowo nielicznych
krzewicieli. Heydrich zorganizował złożone z policjantów oraz esesmanów grupy operacyjne
znane, jako Einsatzgruppen, zazwyczaj pod dowództwem długoletnich funkcjonariuszy partii i
SS. Podwładnym polecił zlikwidować klasę rządząca, aby w ten sposób uniemożliwić opór ze
strony Polaków. Mieli np. odnaleźć i zabić wszystkich weteranów Legionów Polskich oraz
Polskiej Organizacji Wojskowej. Największa akcja Einsatzgruppen nosiła kryptonim
„Tannenberg” i zakładała wymordowanie około 61 tysięcy polskich obywateli. Jesienią 1939
Einsatzgruppen zabiły w Polsce mniej więcej tylu ludzi, ile oczekiwano, ale początkowo nie
radziły sobie z odnajdywaniem konkretnych osób. Niemniej w październiku, już po zakończeniu
działań wojskowych, gdy stały się stacjonarnymi jednostkami niemieckiej policji w polskich
miastach, kontynuowały zabijanie grup wskazanych jako cele. Heydrich oczekiwał, ze „likwidacja
czołowych Polaków” dokona się do listopada. Heydrich sądził, ze po wybiciu elit naród polski
przekształci się w bezkształtną siłę roboczą. Himmler zaś przewidywał, ze zniknie on jako idea.

Zniszczenie państwa polskiego przyniosło polskim Żydom najdalej idące konsekwencje.

Mniejszości są najbardziej uzależnione od ochrony państwa i rządów prawa.
Unicestwienie państwa polskiego przez nazistów nie poskutkowało zniknięciem jego instytucji,
lecz ich rozbiciem.
Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Żydzi i wszyscy inni posiadacze dokumentów polskich (z
wyjątkiem członków mniejszości niemieckiej, którzy zyskali przywileje) przestali z dnia na dzień
być obywatelami jakiegokolwiek państwa.
Znaczną część terytoriów zachodniej Polski przyłączono do Rzeszy lub oficjalnie ponownie
włączono do Rzeszy. Nowymi niemieckimi okręgami (Gau) wykrojonymi z ziem polskich
rządzili poplecznicy Hitlera – długoletni funkcjonariusze NSDAP. Największym i
najważniejszym z nowych okręgów był Warthegau – Kraj Warty. Był to nowy rodzaj
niemieckiego okregu, jako że przedwojenną Rzeszę zamieszkiwali w przeważającej mierze
Niemcy.
Znaczna część centralnej Polski przekształcono w generalne „ gubernatorstwo dla okupowanych
ziem polskich”, ale z drugiej części określenia zrezygnowano bo sugerowało, że polska kiedyś
istniała. Zgodnie z nazistowską logiką nie doszło do okupacji, lecz kolonizacji „pustego” obszaru,
gdzie władze dysponowały jeszcze większą swobodą niż w nowych okręgach, gdyż nawet nie
próbowano udawać, ze obowiązuje tu prawo niemieckie.
W październiku 1939 Niemcy skonfiskowali „majątek byłego państwa polskiego” i wszelkie
mienie żydowskie. Żydom zakazano uprawiania wolnych zawodów, a mężczyznom nakazano
zgłoszenie się do pracy. Żydzi stracili tez prawo do pozostania w dawnym miejscu zamieszkania.
Zarówno Heydrich, jak i nowy gubernator generalny Hans Frank nakazali zamkniecie Żydów w
gettach. Najistotniejsze było założenie, że Żydów można pozbawić ochrony prawnej, odbierając
im prawo do decydowania o miejscu pobytu oraz prawo do własności.
Polaków w Generalnym Gubernatorstwie wyłapywano na ulicach i wysyłano do obozów jako
robotników przymusowych.
Instytucje rozbite wskutek zniszczenia przez Niemców państwa polskiego to również samorządy –
zarówno przedwojenne władze lokalne szczebla wiejskiego i powiatowego jak i przedwojenna
autonomia żydowska. Organy polskiej władzy lokalnej pozostały na miejscu działając jednak w
oderwaniu od wcześniejszego prawa i tradycji. Niemcy wyrwali je z dawnej hierarchii
instytucjonalnej, a ich zadania fundamentalnie zmieniono dopasowując je do nazistowskich
priorytetów. Żydowski samorząd został zmieniony na utworzony w listopadzie 1939 roku
nakazem generalnego gubernatora Judenrat. Działała tez policja żydowska.
Zniszczona instytucja państwa polskiego to także scentralizowana policja. Przedwojenna policja
państwowa była hierarchiczną instytucją podlegającą MSW. We wrześniu 1939 roku po destrukcji
państwa polskiego policjanci nie mieli już przełożonych, którzy wydawaliby im rozkazy.
Najwyższe władze państwowe ewakuowały się z Warszawy pozostawiając funkcjonariuszy
swojemu losowi, Polska policja podporządkowana niemieckiej policji – policja granatowa.

Życie codzienne pod okupacją

T. Szarota, Bruksela i Warszawa podczas II wojny światowej. Próba
porównania dwóch okupowanych stolic [w:] Okupowana Europa. Podobieństwa i
różnice, red. Waldemar Grabowski, Warszawa 2014, s. 60–75.
Warszawa – Bruksela. Dlaczego można je porównać?
Można je porównać wyłącznie na płaszczyźnie społecznej - warunków życia, zjawisk społecznych i
demograficznych, nastrojów oraz wprowadzonych środkach przymusu, przejawy oporu biernego i
czynnego. Porównywanie liczby ofiar nie ma większego sensu.
Podobieństwa i różnice:

T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 2010, s.

427–442.

Bojkot wroga a walka o wolność (walka cywilna); od oporu biernego do

czynnego
 bojkot: nie robimy tego, co nam każą, może być odczytywany jako próba nierealizowania polityki
niemieckiej, niewypełnianie prawa
 opór bierny - brak współpracy
 opór czynny - akcje dywersyjne, sabotaże
 Koncepcja Państwa Poziemnego: przystosowanie obywateli do walki powstańczej, która miała
wybuchnąć w ostatniej fazie wojny. W toku walki cywilnej miał przebiegać proces utrwalania i
kształtowania postaw mających zapewnić poparcie społeczeństwa dla powstania.
 Początek norm etycznych można znaleźć już w grudniu 1939 r. - na murach Warszawy pojawiły
się karteczki rozlepiane przez Polską Ludową Akcje Niepodległościową (PLAN). Treść: Kobiety,
które utrzymują z Niemcami stosunki towarzyskie, zawiadamia się, że są jeszcze miejsca wolne w
domach publicznych. Kontakt kobiet z Niemcami = zdrada narodowa.
 Bojkot w prasie: unikanie niemieckich teatrów, wystaw, kin, lokali, książek.
 Kwiecień 1940 "Pobudka", "Polska Żyje!", "Biuletyn Informacyjny" - dziesięć przykazań
patriotyczno-obywatelskich. Zakaz używania języka niemieckiego, wskazywania drogi
okupantom, śmiania w miejscach publicznych. Nie wymaga się zaczepek wobec żołnierzy, tylko
zachowania spokoju i zachowania pamięci o tym, kto jest wrogiem. Powtórzono również hasła
bojkotu instytucji niemieckich i wezwano do bojkotu osób, które utrzymywały z Niemcami
kontakt. PRASA KONSPIRACYJNA JAKO ŚRODEK PRZEKAZU NORM ETYCZNYCH.
 Lato 1940, Nakazy chwili (Zbiorowa Delegatura Rządu RP na Kraj) - ciągły bierny opór na
wszystkich odcinkach życia, zbędne zaangażowanie przy pełnieniu swoich funkcji na rzecz
okupanta = zdrada narodowa.
 1941, współpraca Biura Informacji i Propagandy KG ZWZ, podziemne stronnictwa polityczne,
Delegatura Rządu RP na Kraj - ogólna instrukcja walki czynnej, a następnie szczegółowa dla
konkretnych grup zawodowych i społecznych. Celem jest:
1. Utrzymanie ducha walki w drodze do powstania.
2. Przeciwdziałanie niszczeniu ludzi i grabieży dóbr kulturalnych.
3. Zmuszenie okupanta do utrzymania znacznych kontyngentów wojska i policji.
4. Osiągnięcie "wrzenia" w społeczeństwie zaraz przed powstaniem.
5. Informowanie świata o ciągłej walce społeczeństwa polskiego.

Kodeks moralności obywatelskiej (1941) - etyka, kolaboracja,

przystosowanie.

 Celem kodeksu jest powstrzymanie społeczeństwa od odstępowania od norm prawnych i

wytycznych. Jest to instrument propagandowy i wychowawczy, ma przekonać czytelników o
istnieniu autorytetu, któremu należy się podporządkować. Składał się z czterech działów (każdy
poświęcony innej kategorii przestępstw.
 Dział I - zbrodnie zdrady państwa i narodu polskiego, kara śmierci za:
1. Wypieranie się narodowości.
2. Współdziałania z okupantem.
3. Donoszenie na Polaków.
4. Nieudzielanie schronienia dla osób służących Narodowi Polskiemu.
5. Podejmuje działania osłabiające ducha obronnego.
 Dział II - przestępstwa przeciwko przynależności do narodu polskiego, karą utrata praw
publicznych, wykonywania zawodu itp. Obejmuje nieprzymuszoną pracę u wroga, pracę, podczas
której ma możliwość podejmowania działań na rzecz Narodu Polskiego, a tego nie robi; jest bierny
wobec walki z wrogiem itp.
 Dział III - przestępstwa wobec moralności obywatelskiej, karą wyłączenie ze społeczności
polskiej. Obejmuje stosunki przyjacielskie i miłosne, ośmiesza tradycje i obyczaje polskie,
uczęszcza do instytucji niemieckich, odmawia pomocy materialnej dla osób poszkodowanych
przez wroga (mimo, że posiada na to środki) itp.
 Dział IV - przestępstwa przeciwko godności obywatelskiej, kara to napiętnowanie (bojkot
towarzyski), w skrajnych przypadkach konfiskata majątku. Obejmuje udawanie Niemca dla zysku,
wykorzystuje szczególna sytuację okupacji, popiera jakiekolwiek zarządzenia wroga, wydaje
 pieniądze na niepotrzebne rzeczy widząc wokół nędze, czyta prasę gadzinową bez potrzeby, upija
się zapominając o zachowywaniu godnej postawy moralnej itp.
 Postulaty są zbyt ogólnikowe i często trudne do zrealizowania, np. zakaz śmiania się na ulicy,
pracy w zakładach kierowanych przez Niemców (ale nie tylko, większość pracowników przemysłu
działało bezpośrednio lub pośrednio na rzecz Niemca, nie świadczy to jednak o ich kolaboracji),
handel czarnorynkowy (niektórzy nie byli w stanie bez niego uniknąć śmierci głodowej, ale często
wiązał się z kradzieżą). Kodeks nie przewidywał często skomplikowanej specyfiki danej sytuacji,
w których można było się znaleźć.
 Równocześnie z Kodeksem Moralności narodziło się podziemne sądownictwo. Wyroki były
ogłaszane na łamach "Biuletynu Informacyjnego" - Komisje Sądzące Walki Cywilnej. Dotyczyły
one wyłącznie II-IV działu Kodeksu (głównie kary infamii, ośmieszenia).

A. Czocher, W okupowanym Krakowie. Codzienność polskich mieszkańców

miasta 1939–1945, Gdańsk 2011, s. 69–107

Praca – wartość najwyższa, funkcja ekonomiczna i wychowawcza.

Praca i wypoczynek
2.1 Warunki pracy i płacy
 W Generalnym Gubernatorstwie praca wartością najwyższą - potrzeby gospodarki wojennej +
polityczne założenia okupanta
 praca miała pełnić funkcję wychowawczą (kierowanie energii mieszkańców na właściwe tory)
 z założenia GG miało być pod względem ekonomicznym terenem uzależnionym od Rzeszy,
ubogim w surowce - główny kapitał miała stanowić siła robocza
 idea pracy obecna w propagandzie (afisze, ulotki, kartki pocztowe itp.)
 rozporządzenie H. Franka z 26.10.1939:
o obowiązek pracy dla osób od 18. do 60. roku życia
o publiczny obowiązek pracy: prace w gospodarstwach rolnych, budowa i
utrzymanie publicznych budynków, budowa dróg, dróg wodnych i torów
kolejowych, prace dla polepszenia kultury rolnej
 Grudzień 1939 - rozszerzono obowiązek pracy na młodzież od 14, roku życia
 pracować ma każdy, kto jest do tego zdolny
 praca jako główny czynnik normalizacji sytuacji w mieście – na przedwojenne stanowiska wracali
urzędnicy i przedstawiciele państwowi
 czas pracy: ulegał zmianom, od 8 do 10 godzin dziennie (decyzja kierownika)
 płace: wprowadzono tabele płac wg wieku, grupy uposażenia, płci

Praca fizyczna a umysłowa.

 do tego planu dostosowano program nauczania w szkołach – ograniczenie do szkolnictwa
powszechnego i zawodowego; ponadto eliminacja inteligencji
 problem Krakowa – dużo ludzi kultury i nauki. Osoby podejmujący pracę fizyczną często nie byli
do niej przyzwyczajeni, ale pracowali, gdzie mogli
 tam, gdzie nie zlikwidowano miejsc pracy, tam wracano na przedwojenne posady (problem
zmilitaryzowanych instytucji – poczty, kolei, policji i obawy związane z oskarżeniami o
współpracę z okupantem)
 w Krakowie dominacja przemysłu budowlanego, ogólny wzrost liczby pracowników
zatrudnionych w przemyśle
 w czasie okupacji dobrze rozwijała się polska spółdzielczość (Społem)
 Mimo wielu ograniczeń, wiele osób mogło w dalszym ciągu prowadzić dostatnie życie. Opłacalne
wolne zawody: lekarze, dentyści, farmaceuci, adwokaci, notariusze, inżynierowie. Dobrze
funkcjonowały również zakłady rzemieślnicze i usługowe. Rozpoczęcie działalności gospodarczej
ograniczane było sporą biurokracją i "kombinowaniem".
Czy znalezienie pracy było łatwe?
 na początku spore bezrobocie, potem nieco się zmniejszyło
 problemy ze znalezieniem pracy mieli inteligenci i przesiedleńcy, pomagała im znajomość języka
niemieckiego (łącznik między ludnością a administracją)
 Okupant wychwytywał osoby bezrobotne, które mogły zostać wykorzystane to pracy w Rzeszy

 
 15 listopada 1939 – zarządzenie o konfiskacie majątku państwa polskiego
 Konfiskowanym majątkiem prywatnym i państwowym zajmował się Urząd Powierniczy dla GG,
który w poszczególnych przedsiębiorstwach ustanawiał swoich przedstawicieli - powierników. Ich
zadaniem było czuwanie nad ich prawidłowym funkcjonowaniem na rzecz okupanta.
 Zarządy komisaryczne w kluczowych zakładach - decyzje o obliczu gospodarczym. Wstęp do
przekształcenia struktury własnościowej i wielkościowo-branżowej drogą racjonalizacji.
 Racjonalizacja - likwidacja drobnych zakładów i tworzeniu na ich podstawie przedsiębiorstw
większych.
 Generalnemu wywłaszczeniu poddana została wyłącznie własność żydowska. Część ich zakładów
została przejęta przez Polaków.
 
 
 problemy z pokrywaniem dziennego zapotrzebowania na żywność –> listopad 1939,
wprowadzenie kartek, które pokrywały 30% dziennego zapotrzebowania
 1943 reforma aprowizacyjna - podniesienie wartości przydziałowej żywności do 40%
 Niedobory uzupełniało się na czarnym rynku
 Problem stanowiły niskie zarobki i ciągłe podwyżki cen.
 
 
2.2. Praca
sposobem przeżycia okupacji – walory pozapłacowe pracy
(dokumenty)
 praca w czasie okupacji traci wymiar ekonomiczny, przede wszystkim zapewnia bezpieczeństwo
osobiste – uzyskanie karty pracy - 15 I 1941 Arbeitskarte (najważniejszy dokument) - chroniła
(teoretycznie) przed przymusową pracą w Rzeszy -> "mocne papiery". Dodatkowo funkcjonowały
przepustki nocne dla niektórych zakładów.
 Najbardziej powszechnym źródłem dodatkowych dochodów był nielegalny handel.
 Podziemie wzywało do sabotażu zakładów prowadzonych przez Niemców oraz gałęzi gospodarki,
które miały strategiczne znaczenie dla okupanta. Zakładał on bojkot zarządzeń, powolna i mało
wydajną pracę, psucie maszyn i wytwarzanie wadliwych produktów.
 Podziemie jako pracodawca - personel Delegatury Okręgowej np.. Płace regulowane były przez
władze centralne (1943), a pracowników klasyfikowano do pięciu grup uposażeniowych.
Dodatkowo wypłacano dodatki rodzinne, dodatek dla osób ukrywających się lub narażonych na
szczególne niebezpieczeństwo.
 
Praca kobiet
 W szczególnej sytuacji znalazły się te kobiety, których mężowie/ojcowie zmarli lub zostali ranni
podczas wojny, znajdowali się w niewoli, byli niepełnosprawni itp.
  Zajmowały się głównie drobnym handlem czarnorynkowym
 Pracę zawodową podejmowały głównie młode kobiety, które zagrożone były pracą przymusową
 Często kierowano je do pracy w szkolnictwie, zarówno tajnym jak i oficjalnym
 Okupant zachęcał do podjęcia pracy przez kobiety również w "męskich zawodach", np. jako
konduktorki (do czego negatywnie odnosiło się podziemie). Dotyczyło to jednak najczęściej kobiet
niezamężnych, którym przypisywano głównie rolę żon i matek (ułatwiało to przynajmniej sytuację
podczas łapanek).
 Zarabiały one mniej od mężczyzn, było to również regulowane prawnie.
 
Praca dzieci
 Głównie handel (nawet robionymi papierosami, tytoń otrzymywali od plantatorów z Czyżyn i
Mogiły XD)
 "zmonopolizowały" one sprzedaż oficjalnej okupacyjnej prasy
 
2.3. Praca jako forma przymusu
 praca miała wychowywać społeczeństwo, w szczególności młodzież
 nigdy nie wprowadzono przymusu pracy, chociaż z uwagi na represyjny charakter pracy odbierano
ją często jako przymus właśnie
 Służba Budowlana (Baudienst) – powołana w maju 1940 roku, pełniła funkcję wychowawczą.
Głównie ludzie młodzi, wstąpienie do Baudienst stanowiło o posiadaniu "mocnych papierów"
(chroniły przed pracą przymusową w Rzeszy).
 zadania: prace budowlane, remontowe, regulacja Wisły
 prace pożyteczne dla miasta
 czasem prace porządkowe i przeładunkowe,
 służba porządkowa np. przy likwidacji getta o system koszarowy, służba trwała na początku 3,
potem 7 miesięcy o skromne wyżywienie, symboliczne wynagrodzenie (złotówka dziennie)
 wyjazdy na roboty do Rzeszy - na początku częściowo dobrowolne
 urząd pracy wysyłał osoby bezrobotne, gdy ich zaczęło brakować, zastosowano środki
przymusu: łapanki, rozsyłanie wezwań
 rządy Kraemera – szczyt wywózek, do wyjazdu miało się stawić 20% pracowników danej
instytucji; proceder „kupowania zastępców”, de facto legalizacja handlu ludźmi
 Praca przy okopach
 od sierpnia 1944 roku trwają prace przy budowie tzw. wału wschodniego, czyli linii umocnień na
wschód i częściowo na południe od miasta, pracom nadano wydźwięk antybolszewicki
 do pracy wezwano ludzi młodych, obowiązek dla osób od 16 do 35 r.ż.
 na początku spore zaangażowanie – zaświadczenie o pracy przy wale pomagało uniknąć wywózki
czy aresztowania, zachęcano też ludzi dodatkowymi kartkami na żywność, papierosy i alkohol
 latem zapał osłabł, do pracy wezwano kobiety, wszystko stawało się coraz cięższe

Holokaust
ZBRODNIE NIEMIECKIE NA OBYWATELACH II RP

Straty osobowe wśród obywateli polskich i ich rozbieżności

● Całościowe straty sięgają od 4,5 do 8 mln obywateli polskich

 ● Najczęściej przyjmuje się liczbę 6 mln, co stanowi około 15-20% populacji przed wojną

● Straty te były wynikiem zarówno działań wojennych, jak i celowych represji

○ 644 tysiące w wyniku działań wojennych, w tym 120 tysięcy wojskowych

Co to jest eksterminacja?

● Eksterminacja to zbrodnia przeciwko ludzkości zmierzająca do wytępienia określonych grup

ludności z powodu ich rasy, narodowości, religii bądź przekonań, statusu społecznego, stanu
zdrowia przez zabijanie, okaleczanie lub uniemożliwienie rozrodczości; również niszczenie
dorobku kulturowego tych grup [PWN]

● Dwa cele: cel doraźny to sterroryzowanie ludności, cel dalekosiężny to stopniowe zmniejszanie
liczby ludności polskiej na terenach uznanych za niemiecką przestrzeń życiową

● Eksterminacja bezpośrednia fizyczna (doraźna)

○ Zagłada fizyczna, zniszczenie jednostek w rozumieniu biologicznym (zamordowanie)

○ Osoby uznane za zdecydowanych wrogów (działacze społeczni, narodowi, naukowcy,

artyści, oficerowie, nauczyciele, duchowieństwo, urzędnicy, członkowie ugrupowań
konspiracyjnych) miały zostać zlikwidowane

○ Egzekucje, pacyfikacje, likwidacje gett, obozy zagłady natychmiastowej, przymusowe

eutanazje

● Eksterminacja pośrednia fizyczna (stopniowa, długofalowa)

○ Więzienia, obozy koncentracyjne i inne miejsca odosobnienia, deportacje

○ Zmarli na skutek złych warunków, głodu, niewolniczej pracy, chorób

● Eksterminacja narodowościowa

○ Odebranie narodowi polskiemu pewnej części ludności poprzez germanizację

○ Wpisywanie na listy narodowościowe (Volkslista), powoływanie do służby w niemieckim

wojsku, germanizacja polskich dzieci wywiezionych do Rzeszy

● Działania eksterminacyjne prowadzone były przez praktycznie wszystkie instytucje III Rzeszy:
Wehrmacht, Gestapo, policja, żandarmeria, Selbstschutz, bojówki partyjne NSDAP, służby
pomocnicze, władze administracyjne

Rodzaje represji wobec ludności cywilnej

● Egzekucje (publiczne oraz tajne)

○ W pierwszych miesiącach wojny polityczne oczyszczanie terenu

○ Metoda zastraszenia i osłabienia woli oporu, czasem forma odwetu za akcje

konspiracyjne (np. zabicie Niemca)

○ Symbolem egzekucja w Wawrze (26/27 grudnia 1939) oraz masowe egzekucje podczas
tłumienia powstania warszawskiego (Wola, Ochota, Powązki itd.)

● Pacyfikacje wsi

○ Metoda egzekwowania odpowiedzialności zbiorowej, na przykład za pomoc partyzantom

○ Egzekucje, aresztowania, wysiedlenia, podpalenia

○ Symbolem Kielecczyzna 1940 (za pomoc Hubalowi) oraz Lubelszczyzna

● Eutanazje

○ Pacjenci szpitali psychiatrycznych (już na jesień 1939)

○ Gruźlicy

● Szczególne traktowanie

○ Polscy robotnicy przymusowi w Niemczech - śmierć za sabotaż, przestępstwa

gospodarcze, stosunki seksualne z Niemkami

○ Niemowlęta urodzone przez polskie robotnice przymusowe - selekcja rasowa (oddanie do

adopcji Niemcom bądź umieszczenie w żłobkach, gdzie zwykle umierały)

● Wysiedlenia

○ Forma eksterminacji pośredniej ludności polskiej

○ Duże rozmiary na ziemiach wcielonych do Rzeszy (wysiedlenia do GG bądź germanizacja i

wywóz w głąb Niemiec)

○ Od 1940 wysiedleńcy przechodzili przez obozy przesiedleńcze (między innymi

Konstantynów, Łódź, Toruń)

○ Symbolem Zamojszczyzna (listopad 1941 - sierpień 1943) - ponad 300 wsi wysiedlonych,
część do obozów koncentracyjnych, część do Rzeszy

○ Wysiedlenia pozostałych przy życiu Warszawiaków po upadku powstania

● Obozy

○ Sztutowo (wrzesień 1939) - pierwszy obóz koncentracyjny na ziemiach polskich

○ Największy w Oświęcimiu (połowa 1940)

○ Łącznie na terenach polskich istniało 4908 obozów, w tym 18 koncentracyjnych

○ Obozy koncentracyjne, obozy pracy, obozy przejściowe itd.

○ Niewolnicza praca więźniów na rzecz Niemiec w fabrykach i zakładach zbrojeniowych

● Więzienia gestapo

○ Fort VII w Poznaniu

○ Fort VII w Toruniu

○ Zamek w Lublinie

○ Rotunda w Zamościu

○ Montelupich w Krakowie

○ Pawiak w Warszawie

○ Przy placówkach gestapo funkcjonowały dodatkowo areszty (na czas przesłuchań)

○ Pobyt w więzieniu zwykle tymczasowy (egzekucja, obóz)

● Getta dla ludności żydowskiej

○ Tworzone od 1939 roku

○ Zakaz opuszczania pod karą śmierci

○ Ogromna śmiertelność - złe warunki bytowania i duże zagęszczenie (epidemie), brak

żywności

○ 1942-1944 - likwidacja gett (mieszkańcy wywożeni do obozów zagłady)

○ Inne represje to obowiązek noszenia opasek z gwiazdą Dawida, zakaz pracy w

instytucjach publicznych i korzystania ze środków komunikacji publicznej

● Praca przymusowa

○ Forma eksterminacji pośredniej (wyniszczenie przez pracę) i eksploatacji ekonomicznej

○ To nie to samo, co niewolnicza praca więźniów obozów koncentracyjnych

○ Łapanki, nakazy imienne, kontyngenty nakładane na dystrykty

 ○ Specjalny status prawny robotników polskich w Rzeszy - możliwość zmuszania do pracy
ponad siły, karanie chłostą, o wiele niższe wynagrodzenie

○ Niepokorni wysyłani do obozów koncentracyjnych

● Germanizacja

○ Przymusowe wpisywanie na Volkslisty osób, które uznano za Niemców lub pochodzenia

niemieckiego

○ Wywózki dzieci uznanych za wartościowe pod względem rasowym

○ Niszczenie polskiej kultury (mordowanie działaczy, zamykanie instytucji) i dziedzictwa

narodowego

● Nieletnie ofiary wojny i okupacji

○ Dzieci wywiezione do Rzeszy same lub z rodzicami robotnikami

○ Dzieci, które straciły rodziców podczas wojny

○ Dzieci przetrzymywane w obozach i więzieniach (np. obóz dla dzieci w Łodzi)

○ Ograniczenie dostępu do szkolnictwa

○ Trauma wojny

● Represje mające miejsce w trakcie działań wojennych (celowe, nie frontowe)

○ Podpalenia wsi i miast

○ Bombardowania (np. Wieluń)

○ Doraźne egzekucje, branie zakładników

○ Głównym sprawcą żołnierze Wehrmachtu

HOLOKAUST

Droga do Holokaustu

● Sytuacja Żydów polskich w pierwszych latach okupacji (do 1941)

○ Utrata źródeł utrzymania, a w konsekwencji śmierć z głodu, chłodu, chorób

○ Głodowe przydziały kartkowe

○ Likwidacja małych skupisk ludności żydowskiej i tworzenie przeludnionych dzielnic

żydowskich w większych miastach, przymusowe przesiedlenia
 ○ Praca ponad siłę w obozach pracy przymusowej

● Przełomowy rok 1941

○ Niemcy przegrywają z Armią Czerwoną na wschodzie, Hitler potrzebuje kozła ofiarnego

○ Wcześniejsza opcja deportacji Żydów na wschód przestaje być realna (bo nie udaje się
tego wschodu zdobyć)

○ Grudzień 1941 - atak na Pearl Harbor; USA wkracza do wojny (Roosevelt rzekomo
sterowany przez Żydów)

○ Uzasadnienie praktyczne - Żydzi zjadają jedzenie, które będzie potrzebne dla niemieckich
żołnierzy

○ Grudzień 1941 - w Chełmnie (Kraj Warty) powstał pierwszy ośrodek zagłady

natychmiastowej, miał rozwiązać problem przeludnionego getta w Łodzi

○ Prace nad poprawą wydajności - początkowo ofiary ruchomych komór gazowych w

ciężarówkach uśmiercane były za pomocą tlenku węgla z butli, potem mechanizm
kierowania spalin do komory; w następnych latach powstaną stacjonarne komory gazowe
z wykorzystaniem Cyklonu B (Bełżec, Auschwitz)

○ Aby całkowicie pozbyć się Żydów, potrzebny był rozbudowany i dobrze zarządzany system
obozów

● Znaczenie konferencji w Wannsee (20 stycznia 1942)

○ Celem spotkania organizacja ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej; koordynacja

różnych departamentów rządu Rzeszy

○ Organizuje Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy

○ Uczestnicy: najwyższych rang oficerowie SS, przedstawiciel Ministerstwa Sprawiedliwości,

Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz władz GG

○ Deportacje Żydów na wschód, gdzie mieli ulec eksterminacji przez pracę przymusową
(przez niepowodzenia na froncie tym wschodem były tereny polskie)

○ Ostateczne rozwiązanie miało objąć 11 mln Żydów

○ Konferencja stała się symbolem, ale tak naprawdę była tylko początkiem
urzeczywistniania decyzji Hitlera podjętych już wcześniej

○ Wyznaczona decydująca rola SS w organizacji akcji

Straty osobowe polskich Żydów

● Populacja polskich Żydów przed wojną

 ○ W przybliżeniu podaje się liczbę około 3,5 mln

● Problem migracji Żydów w pierwszych latach wojny oraz ustalenia tego, ilu z nich znalazło się pod
władzą niemiecką

○ Okupacja niemiecka uchodziła za najgorszą dla Żydów - migracja do strefy sowieckiej

○ Próby przedostania się na Węgry, do Rumunii i dalej do Francji, Wielkiej Brytanii, USA czy
Palestyny

○ Przymusowe wysiedlenia z terenów włączonych do Rzeszy do GG

● Łącznie na skutek działań III Rzeszy życie straciło od 2,7 do 3,1 mln polskich Żydów

● Ocalało około 350 tysięcy

Zbrodnie niemieckie na ludności żydowskiej

● Straty podczas walk frontowych

○ Cywile pochodzenia żydowskiego ginący w wyniku bombardowań i ostrzału

○ Chaos i bezprawie - przypadki samodzielnego wymierzenia sprawiedliwości przez

Niemców

● Wojskowi pochodzenia żydowskiego

○ 120 tysięcy Żydów walczyło

○ 7 tysięcy zginęło, wiele dostało się do niewoli

● Działania eksterminacyjne Einsatzgruppen

○ Grupy operacyjne, które szły za wojskiem i mordowały osoby uznane za wrogów III Rzeszy
(Żydów, komunistów itp.)

○ Duże znaczenie w 1941 wraz z atakiem na ZSRR (wielu Żydów skryło się tam przed
prześladowaniami)

○ Symbolem spalenie 1000 Żydów w synagodze w Białymstoku (czerwiec 1941)

○ Podburzanie miejscowej ludności do pogromów na Żydach - Jedwabne, Wizna, Radziłów

(trwają dyskusje o znaczeniu działania niemieckiego podczas tych tragedii)

● Gettoizacja

○ Getta powstały w GG, Kraju Warty, nie było na Pomorzu (Żydzi wysiedleni do GG) oraz na
Śląsku (lepsze położenie, powstały dopiero w 1942)
 ○ Największe getta w okupowanej Polsce powstały w Warszawie, Łodzi, Krakowie i
Białymstoku

● Niewolnicza praca

● Śmierć w wyniku głodu i na skutek chorób

● Akcja Reinhardt (od lipca 1942)

○ Systematyczna operacja mordowania Żydów w całym GG

○ Stopniowe zmniejszanie, a następnie likwidacja gett

○ Około 1,7 mln polskich Żydów ginie w obozach zagłady (Bełżec, Sobibór, Treblinka,
Auschwitz-Birkenau, na mniejszą skalę również Majdanek)

○ Żydzi przechodzą do czynnego oporu (powstanie w getcie warszawskim, powstanie

Sonderkommanda w Sobiborze itd.)

● Czym różniły się obozy zagłady od obozów koncentracyjnych

○ Mniejsze rozmiary (ofiary nie przebywały tam długo)

○ Zdecydowana większość wprost z transportu kierowana do komory gazowej

○ Istnienie utrzymywane w tajemnicy (miejsca odludne, małe wsie, a tymczasem Auschwitz

niedaleko sporego miasta)

● Bełżec

Ośrodek zagłady od marca 1942 do końca 1942

Od 450 do 550 tysięcy ofiar (Żydzi, Romowie, Sinti)

○ Żydzi z Lublina oraz obszaru między Krakowem a Lwowem

● Sobibór

○ Powstał w maju 1942

○ Drugi po Bełżcu ośrodek ze stacjonarnymi komorami gazowymi

● Treblinka

○ Powstał w lipcu 1942

● Auschwitz-Birkenau

○ Od końca lata 1941 działa komora gazowa

○ 1942 - decyzja o budowie drugiego obozu

 ○ Powstanie obozu w Brzezince związane między innymi z gwałtownym napływem Żydów
ze Słowacji, których nie było gdzie umieszczać

● Około 300 tysięcy polskich Żydów próbowało przetrwać w ukryciu lub po stronie aryjskiej

Ofiary Auschwitz-Birkenau

● Problem z ustaleniem liczby

○ Niszczenie dokumentów, nierzetelne informacje i obliczenia wydajności

○ Pierwsze szacunki oparte na wiadomościach przekazywanych od więźniów jeszcze w

czasie funkcjonowania obozu (liczby znacznie zawyżone)

○ Szacowanie na podstawie różnicy między liczebnością transportów a liczbą przyjętych do

obozu, przepustowości krematoriów itd.

○ Badania radzieckie prowadzone tuż po wojnie wykazywały około 4 mln ofiar, w

Norymberdze padła liczba 2,5 mln

● Opór psychiczny przeciw uznaniu liczby pomordowanych (pożywka dla negacjonistów)

● Deportowani do obozu (łącznie około 1,3 mln ludzi)

○ Żydzi: około 1,1 mln; najwięcej z Węgier, Polski, Francji, Holandii, Grecji, Czech i Moraw,
Słowacji, Belgii, Niemiec i Austrii, Jugosławii, Włoch, Łotwy, Litwy, Norwegii

○ Polacy: około 140 - 150 tysięcy (nie licząc polskich Żydów, Polaków pochodzenia
żydowskiego - samoidentyfikacja nie miała w obozie znaczenia)

○ Romowie: około 23 tysięcy; większość z Niemiec i Austrii oraz Protektoratu Czech i

Moraw

○ Jeńcy sowieccy: około 15 tysięcy

○ Inne narodowości: około 25 tysięcy; między innymi Czesi, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie,
Litwini, Francuzi, Jugosłowianie, Niemcy, Austriacy, Włosi (nie mylić z Żydami
przywiezionymi z tych krajów)

● Zamordowano około 1,1 mln osób, z czego 900 tysięcy od razu (nie objęci ewidencją numerową) a
200 tysięcy po pobycie w obozie

○ Żydzi: około 1 mln, w tym 300 tysięcy polskich Żydów

○ Polacy: 70 - 75 tysięcy
 ● Poprawiona liczba ofiar nie spotkała się z uznaniem środowisk kombatanckich i części opinii
publicznej

Polskie Państwo Podziemne. Pion cywilny i wojskowy

Służba Zwycięstwu Polski (SZP) - powstała z mandatu Naczelnego Wodza, marszałka
Edwarda Rydza-Śmigłego; Mandat ten powierzony został gen. Juliuszowi Rómmlowi
(dowódcy obrony Warszawy), który 27 IX 1939 powołał tę organizację, a na jej przywódcę
wyznaczył gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. Fakt, iż powstała ona z rozkazu
Naczelnego Wodza nadawał tej formacji status Wojska Polskiego, co odróżniało ją od np.
organizacji militarnych partii politycznych. Po utworzeniu rozkazem nowego Wodza Naczelnego
gen. Władysława Sikorskiego nowej organizacji Związku Walki Zbrojnej struktury PSZ
podporządkowały jej się potwierdzając tym samym swoją legalność. 

Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) - został utworzony rozkazem gen. Władysława Sikorskiego z
13 XI 1939 r. Początkowo jej Komendantem Głównym został gen. Kazimierz Sosnkowski. Po
klęsce Francji i przeniesieniu się rządu do Wielkiej Brytanii zastąpił go na tym stanowisku gen.
Stefan Rowecki “Grot” (dotąd kolejno koordynator ZWZ pod okupacją niemiecką i zastępca
Komendanta ZWZ) - miało to miejsce 30 VI 1940 r. 

Związek Odwetowy - utworzony w IV 1940 r. na jego czele stanął mjr sap. Franciszek
Niepokólczycki, organizacja dywersyjna w ramach ZWZ poprzedniczka Kedywu. 

“Wachlarz” - organizacja powstała na początku 1942, również była ścisle zakonspirowaną

strukturą w ramach ZWZ i poprzedniczką Kedywu

Kierownictwo Dywersji tzw. Kedyw - struktura wywiadowczo-dywersyjna, po rozwiązaniu

“Wachlarza” w 1943 r.  przejęła jego funkcję 

Początkowo ZWZ przyjmowała za podstawową jednostkę terytorialną Obszary. Później taką

jednostką zostały Okręgi (łączone w Obszary jedynie na bieżące potrzeby) wielkości
województwa. Okręgi dzieliły się na obwody (o rozmiarze powiatu) te zaś na rejony i placówki
(gmina lub kilka wsi)

Okręgi(województwo)>obwody (powiat)>rejony i placówki (gmina lub kilka wsi)

Podstawowymi oddziałami ZWZ były kilkuosobowe sekcje, łączące się w drużyny, które
składały się na plutony, których kilka tworzyło największą jednostkę czyli kompanię

sekcje (3-5 osób)>drużyny (kilkanaście osób)>plutony (kilka drużyn)>kompanie

Delegat (Pełnomocnik) Rządu na Kraj - Początkowo pełnił rolę raczej łącznika Rządu na
uchodźstwie z Krajem. Z czasem najważniejszy dygnitarz na terenie okupacji. 
Początkowo mógł jedynie zatwierdzać wyroki Sądów Kapturowych i w nagłych wypadkach
wydawać dyrektywy Komendantowi ZWZ, jednak w porozumieniu ze stronnictwami politycznymi
w Kraju. Miał również prawo zwoływać posiedzenia Politycznego Komitetu
Porozumiewawczego jednak odbywało się to na wniosek Komendanta ZWZ. Był powoływany
przez Ministra po zatwierdzeniu przez Premiera. Próbowano poszerzać jego kompetencje za
sprawą dwóch projektów z roku 1941 r. nie zostały one jednak zaakceptowane. Ostatecznie jego
uprawnienia zostały ujęte w dekrecie z 1 IX 1942 r. - O tymczasowej organizacji władz na
ziemiach Rzeczpospolitej. Określał on iż:
  Delegat będzie mianowany Premiera po zasięgnięciu opinii Rządu i będzie pełnił on
swoją funkcję aż do przybycia do Kraju Premiera albo zastępującego go Ministra
 Wraz z mianowaniem Delegata powołuje się dwóch jego następców 
 Delegat miał prawo wydawania tymczasowych rozporządzeń (w takich samych ramach
jak Premier i Rząd) i mianowania oraz odwoływania funkcjonariuszy państwowych 
 powoływano Radę Jedności Narodowej - jej członków miał mianować PKP
 Powołano Biuro Delegata Rządu (Delegaturę) - miało się dzielić na departamenty
odpowiadające działom normalnej administracji państwowej

Wraz z tym dekretem powstał zasadniczy gmach władz państwowych w kraju: 

Delegatura Rządu z Pełnomocnikiem na czele - Rząd i Premier

Armia Krajowa - Siły Zbrojne Kraju
Rada Jedności Narodowej - reprezentacja kluczowych stronnictw tzw. Wielkiej Czwórki
(PPS (jako PPS WRN), SL (jako SL ROCH), SN, SP)
Cywilne i Wojskowe Sądy Specjalne - sądownictwo

Kompetencje Delegaty rozszerzyły się ponownie wraz z dekretem Prezydenta RP z 26 IV 1944

r. Stwierdzano w nim iż:
 Delegat jest na terenie kraju zastępcą Premiera (nadano Delegatowi stanowisko
Wicepremiera)
 mianowanych następców będzie trzech - mieli go zastępować w rejonie przez niego
wyznaczonym - powstała Krajowa Rada Ministrów 
 członków RJN miał delegować Pełnomocnik na wniosek PKP 

Rolę Delegata pełnili kolejno:

1. Cyryl Ratajski (Stronnictwo Pracy) do 5 VIII 1942 r. 

2. Jan Piekałkiewicz (Stronnictwo Ludowe) od 17 IX 1942 r. do 19 II 1943 r. (został
aresztowany przez gestapo i zmarł w czerwcu tego samego roku)
3. Jan Stanisław Jankowski od 21 IV 1943 r. (formalnie) do 27 III 1945 r. Jego zastępcami
byli:
 Adam Bień z SL-ROCH
 Antoni Pajdak - PPS-WRN
 Stanisław Jasiukowicz - SN 

Armia Krajowa - nazwa Sił Zbrojnych w Kraju (dotąd ZWZ) od rozkazu Naczelnego Wodza z 14
II 1942 r. Utworzenie Armii Krajowej poprzedziła tzw. akcja scaleniowa, której celem było
podporządkowanie wszystkich struktur militarnych na terenie kraju ZWZ-AK. 

Organizacje konspiracyjne partii i ich wojskówki:

Stronnictwo Ludowe - Stronnictwo Ludowe ROCH - Chłopska Straż (Chłostra)>Bataliony

Chłopskie do niepełnej akcji scaleniowej doszło w 1943 - wydzielono wtedy z BCh Oddziały
Taktyczne które poddały się scaleniu, reszta zaś struktur została pod dowództwem partii
(nierzadko wydzielone oddziały były najsłabiej uzbrojonymi j zorganizowanymi jednostkami). XI
1943 wydzielono też Ludową Straż Bezpieczeństwa pozostającą pod dyspozycją partii. 

Stronnictwo Narodowe (SN) - Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW) - doszło do scalenia

jednakowoż część NOW odłączyła się i utworzyła razem ze Związkiem Jaszczurczym Narodowe
Siły Zbrojne (NSZ) podlegające Tymczasowej Narodowej Radzie Politycznej (TNRP). W
1944 r. wywodząca się z NOW część NSZ scaliła się z AK zaś ZJ odmówił podporządkowania
się i zachował odrębność
Polska Partia Socjalistyczna - Polska Partia Socjalistyczna - Wolność Równość
Niepodległość (PPS-WRN) - Gwardia Ludowa WRN (GL-WRN) (nie mylić w Gwardią Ludową
podległą komunistom). Już w styczniu 1940 podporządkowała się Komendzie Głównej
SZP/ZWZ. Od czerwca 1944 r. GL-WRN funkcjonowałą jako Organizacja Wojskowa Pogotowia
Powstańczego Socjalistów (OW PPS). W styczniu 1945 r. została rozwiązana. 

Obóz Narodowo Radykalny - ABC (ONR-ABC) - Organizacja Polska - Związek Jaszczurczy

(ZJ) - nie podporządkowała się ZWZ-AK, dążyła do rewolucji narodowej i utworzenia Katolickiego
Państwa Narodu Polskiego. We wrześniu 1942 ZJ połączył się z niechętną scaleniu częścią
NOW tworząc NSZ. Po scaleniu NSZ z AK w 1944 r. ZJ dokonało rozłamu by pozostać
niepodporządkowane

Obóz Narodowo Radykalny “Falanga” również jako Ruch Narodowo Radykalny (RNR) -
Konfederacja Narodu - Uderzeniowe Bataliony Kadrowe - w sierpniu 1943 r.
podporządkowały się Okręgom AK na których terytorium działały. Drugą organizacją wywodzącą
się z Falangi była także “Pobudka”, która weszła w skład Konfederacji Narodu lecz w marcu
1941 r. ją opuściła. Cześć oddziałów “Pobudki” znalazłą się w Konfederacji Zbrojnej i razem z
nią we wrześniu 1941 podporządkowała się ZWZ. 

Polska Partia Robotnicza (PPR) (ideowa spadkobierczyni zlikwidowanej na przełomie

1937/1938 r. Komunistycznej Partii Polski) - Gwardia Ludowa (GL) - mimo rozmów nie doszło
do scalenia GL z AK. Było to zresztą mało możliwe bowiem PPR realizowała politykę ZSRR,
które stało na stanowisku tworzenia struktur alternatywnych dla Rządu na uchodźstwie (KRN,
ZPP, PKWN)

Robotnicza Partia Polskich Socjalistów (RPPS) - Polska Armia Ludowa (PAL) - organizacja
tzw. niezależnych socjalistów balansujących między socjalizmem a komunizmem. Wchodziła w
skład Centralizacji Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych.
W RPPS doszło do rozłamu i część partii z Edwardem Osóbką Morawskim zaczęła popierać
Krajową Radę Narodową (organ komunistyczny). Partia rozwiązała się w 1945 r. a duża część jej
członków weszła później w skład prokomunistycznej “lubelskiej” PPS. 

Związek Syndykalistów Polskich (ZSP) - Organizacja Bojowa - współpracował z Kedywem

ale do końca zachował niezależność swoich struktur. Wchodził w skład Centralizacji Stronnictw
Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych. Organizację tworzyli głównie
przedwojenni działacze związkowi. Miała charakter antykapitalistyczny i bliski tzw.
wolnościowemu socjalizmowi. Z całej CSDSS Związek miał najbardziej niechętny stosunek do
współpracy z komunistami.

Liczebność Sił Zbrojnych w Kraju można szacować na od 250 tys. do 400 tys. osób. AK miał
charakter ochotniczy i obywatelski

Rząd Polski na Uchodźstwie i Polskie Siły Zbrojne

odpowiedzi do haseł w prezentacji:

1. utworzenie i rola rządu RP na uchodźstwie

- cele wojenne: Polska po wygranej wojnie ma być państwem suwerennym, ma samodzielnie
decydować o swoich sprawach wewnętrznych i polityce zagranicznej, o granicach z września
1939; dodatkowo konsekwencje dla Niemiec za zaczęcie wojny - zadośćuczynienie w ramach
 poszerzenia korytarza pomorskiego, włączenie Gdańska do Polski, i przekształcenie Prus
Wschodnich w strefę zdemilitaryzowaną
- konstytucja z kwietnia 1935 umożliwiała funkcjonowanie polskiego rządu na uchodźstwie
- nowy prezydent, premier i Naczelny Wódz
- przedwojenny rząd z Mościckim na czele jest internowany w Rumunii
- Mościcki jako swojego zastępcę mianował Władysława Raczkiewicza (były
ambasador w Londynie, lubiany przez Brytyjczyków), który został zaprzysiężony
jako Prezydent RP; miał ustąpić ze stanowiska, kiedy do Paryża przyjedzie gen.
Sosnkowski
- Sosnkowski przyjechał, ale wolał być następcą Raczkiewicza, niż przejąć stołek od
razu —> problem z obozem Sikorskiego, który też chciał być następcą
Raczkiewicza/prezydentem od razu
- Sikorski został mianowany Naczelnym Wodzem i premierem nowego rządu
- mini problem, bo jednocześnie był wyżej i niżej rangą od Sosnkowskiego, ale on
nie robił problemu
- znaczenie różnych środowisk i konflikty między nimi
- środowisko Sikorskiego i środowisko Sosnkowskiego
- podział objął większość korpusu oficerskiego (i w konspiracji i w PSZ)
- trochę powtórka kryzysu przysięgowego z 1917 r (Piłsudski - i jego stronnictwo w
tym Sosnkowski - odmówili przysięgi na wierność kajzerowi, przez co byli
internowani, a Sikorski poszedł z Niemcami na kompromis
- wymienione środowiska:
- Sikorski: struktury państwowe, Front Morges
- Wyspa Węży: ośrodek internowania - odpowiedzialni za klęskę wrześniową,
zagorzałych sanatorów, tych co mogą tworzyć przeszkadzające nowe
ugrupowania
- Sosnkowski
- sposoby finansowania Rządu RP i PSZ:
- rząd: kredyty wojenne od Francuzów i pożyczka od Brytyjczyków; wywiezienie 60 ton
złota z polskiej rezerwy finansowej
- kwestia uznania międzynarodowego
- rząd RP na uchodźstwie został legalnie uznany przez większość krajów poza wpływami
ZSRR i III Rzeszy; Włochy zerwały stosunki dyplomatyczne w 1940, a Japonia w 1941
- istnienie rządu RP pokazywało, że Polska istnieje, że Niemcy łamią konwencję haską, i
pozwalało na ściąganie funduszy i tworzenie misji dyplomatycznych + zapobiegało
„anarchii”
- problem relacji z ZSRS
- z ZSRR był taki problem, że alianci z jednej strony próbowali ich wciągnąć do koalicji
antyniemieckiej, więc nie mogli za ostro ich traktować, a z drugiej postrzegali ich jako
ewentualnego wroga (i definitywnego sojusznika Niemiec - np dostarczali im ropę
naftowę), którego trzeba będzie zaatakować
- zaostrzenie problemu po agresji ZSRR na Finlandię
- wykluczyli ZSRR za to z Ligii Narodów
- Francja miała plan zaangażowania Polaków w walkę z wojskami radzieckimi w
Finlandii, na co ci się zgodzili; ale Finlandia podpisała traktat pokojowy bo
 przegrała walkę (13.03.1940), więc alianci powrócili do wcześniejszych planów
zbombardowania radzieckich pól naftowych na Kaukazie
- jak Niemcy zaatakowali ZSRR, to alianci całkiem radośnie przyjęli Stalina do swojego
grona

1. Polskie Siły Zbrojne

- jakie i gdzie działały (PSZ, AK, ZWZ-AK)
- Polskie Siły Zbrojne - działały na Zachodzie (głównie we Francji), były tam rozpoznawane; kadra
najczęściej przedwojenna i piłsudska; ważne - w tekście najczęściej było używane hasło „Polskie
Siły Zbrojne na Zachodzie”
- m.in. Oddział Polskiej Marynarki Wojennej - UK;
- AK - w Polsce, konspiracja
- Muszkieterowie - w Polsce, konspiracja; próba współpracy z wywiadem brytyjskim, ale
ostatecznie większość członków wstąpiła do AK
- gdzie Polacy działali:
- Francja + francuska Syria
- UK: Szkocja, Anglia + brytyjski Bliski Wschód
- ZSRR - Armia Polska w 1941
- Polska

1. działania zbrojne
- polskie wojsko - skład: flota, lotnictwo, siły lądowe (1. Korpus, SBSP, SBSK)
- flota: Oddział Polskiej Marynarki Wojennej
- lotnictwo: Polskie Siły Powietrzne - po upadku Francji odbudowane w 1940 w UK, gdzie
stanowiły część RAF-u
- 300. i 301. - Dywizjony Bombowe, 302. i 303. Dywizjony Myśliwskie; później
tworzono kolejne
- Polska Eskadra Balonowa
- Polski Zespół Myśliwski
- 1. Korpus: 1. Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, istniejący 1943-1944; dawniej 1.
Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki
- kampania norweska
- udział Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich (SBSP), która powstała dla pomocy
Finom, ale po skończeniu wojny zimowej nie mieli co robić, więc wysłano ich do Norwegii
celem przecięcia dostaw szwedzkiej rudy żelaza do Niemiec płynących przez port w
Narwiku
- obrona Francji
- po tym jak załamał się front zachodni; Polacy razem z innymi żołnierzami brali udział w
akcji ewakuacyjnej; problem: Francuzi wszystko przekazywali dywizjom własnym, więc
np. Polakom odbierali nawet baterie dział przeciwpancernych; polskie jednostki lotnictwa
myśliwskiego zdążyły wziąć udział w walkach kampanii francuskiej
- obrona Tobruku: wysłano tam Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich w 1941; po tym, jak
alianci stracili Bałkany SBSK została przerzucona do Egiptu, później drogą morską do Tobruku,
gdzie wsparła australijską załogę
1. wojskowe plany Sikorskiego
- plany łączności radiowej i lotniczej z krajem
- plany Sikorskiego z 1940: autonomiczny system łączności radiowej w UK; werbunek i
szkolenie spadochronowe i dywersyjne skoczków wysyłanych do Polski; stworzenie
specjalnego polskiego dywizjonu lotniczego, który do Polski miał dostarczać zaopatrzenie
i skoczków spadochronowych
- to pierwsze udało się wynegocjować, i tak powstał Polski Wojskowy Warsztat
Radiowy (PWWR) pod Londynem; Polacy mogli stosować własne szyfry
- szkolenie skoczków i cichociemnych
- baza szkoleniowa RAF-u w Ringway została udostępniona Polakom w celach szkolenia
spadochronowego; szkolenie prowadzili polscy instruktorzy spadochroniarstwa, którzy
byli wyszkoleni jeszcze przed wojną - np Kalenkiewicz i Górski
- współpraca Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza z Kierownictwem Operacji Specjalnych (SOE)
- podstawa: memoriał majora Macieja Kalenkiewicza, który razem z kpt Janem Górskim
opracował plan powstania w Polsce zaopatrywanej drogą powietrzną
- zadanie SOE: wzniecenie walk w okupowanej Europie; utworzone przez Brytyjczyków pod
wpływem Churchilla, po klęsce Francji
- zadanie Oddziału VI: utrzymanie łączności z okupowaną Polską; utworzony w Sztabie
Naczelnego Wodza
- te dwie jednostki się zaprzyjaźniły, a brytyjscy oficerowie SOE opracowali własny plan
wzniecenia i wsparcia powstania w Polsce
- współpraca:
- wysłanie wyselekcjonowanej grupy Polaków do ośrodka szkoleniowego w
Inverlochy, gdzie mieli się uczyć technik sabotażu i działań wywiadowczych
- szkolenie spadochronowe dla polskich ochotników z 10. Commando
- forsowanie kierunku bałkańskiego
- Sikorski miał plan utworzenia wielkiej koalicji państw naddunajskich i bałkańskich;
ewentualny atak również był planowany z Bałkanów
- koalicja miałaby się głównie składać z Rumunii Polski i Węgier ze względu na
tradycje sojuszy między tymi państwami; polska dyplomacja w Lizbonie
pracowała nad włączeniem tych państw do obozu aliantów
- skąd się to wzięło?: Sikorski potrzebował „równowagi” dla Wielkiej Brytanii i Francji
(sojuszników Polski), bo chociaż zgodnie z sojuszami te kraje wypowiedziały Niemcom
wojnę, to nie były zobowiązane do takiego ruchu w stronę ZSRR - co więcej, mimo
deklaracji słownych (że potraktują ZSRR jak Niemcy) UK pracowała nad włączeniem ZSRR
do antyniemieckiej koalicji, nawet za - w ich przekonaniu niewielką - cenę oddania
Kresów Wschodnich
- plan ewentualnego ataku układany przez rząd RP: w Syrii po ewakuacji Polaków z
Rumunii zaczęto tworzyć zalążek Wojska Polskiego (Brygada Strzelców Karpackich to
nazwa pierwszej jednostki - rząd planował wywalczyć sobie powrót do kraju właśnie przez
Karpaty); natomiast plan ataku na Niemcy również zakładał uderzenie od południa
(„miękkie podbrzusze Europy”) - do tego zachęcali aliantów - i jednoczesne
przygotowywanie powstania w kraju (ogarnianie przez polskie podziemie)
 - 1941: klęska aliantów w Grecji i Jugosławii; układ polsko-radziecki, przez który Sikorski
zamiast przez Bałkany chciał wyzwolić Polskę od wschodu z Armią Czerwoną u boku
- włączenie Sił Zbrojnych w kraju do alianckich koncepcji strategicznych
- jakie były koncepcje aliantów?:
- początkowo nic nie robili - później ten etap wojny nazwano „dziwną wojną”
- dziwna wojna skończyła się w 1940 jak Niemcy weszli do Danii i zaczęli
inwazję na Norwegię
- Brytyjczycy chcieli doprowadzić do klęski Niemiec przez ustawienie blokady
morskiej, a w ich wizji Francja miała się zająć operacjami lądowymi - ale Francuzi
jeszcze nie odbili się po stratach „w ludziach” po I wojnie światowej, więc nie
zamierzali jeszcze atakować Linii Zygfryda, więc w sumie na lądzie zasadniczo obie
strony wojny organizowały patrole na froncie (bo armia niemiecka nie uzupełniła
strat poniesionych w Polsce i bała się armii francuskiej); aktywność powietrzna:
jeszcze mniejsza; de facto wojna w początkowym etapie najmocniej toczyła się na
morzu: Royal Navy zaczęła organizować blokadę Niemiec na Morzu Północnym i
konwoje atlantyckie
- jak w te działania byli włączeni Polacy?
- blokada morska: polski Dywizjon Kontrtorpedowców (3 okręty: Grom Błyskawica i
Burza) wspomagał Royal Navy w działaniach, faktycznie pomagali bo okręty były
nowoczesne; operowali z Harwich; później dołączono okręty podwodne (ORP
Wilk i ORP Orzeł)
- generalnie blokada morska zadziałała, bo: państwa centralne miały
problem z dostawami żywności, ale - byli w tym aspekcie wspomagani
dobrowolnie przez ZSRR i przymusowo przez kraje bałkańskie; dlatego
alianci skupili się głównie na odcięciu III Rzeszy od surowców, które
wcześniej otrzymywali ze Szwecji (żelazo; przez norweskie porty) i
Rumunii (ropa naftowa; to prawdopodobnie też z ZSRR) - próbowano
wykminić, jak odciąć dostawę żelaza
- dla Sikorskiego bardzo ważne było uczestniczenie polskich żołnierzy w jak
największej ilości alianckich działań, nawet jak nie prowadziły one do
bezpośredniego wyzwolenia kraju
- ani UK ani Francja nie chciały zbyt dużego udziału Wojska Polskiego w swoich
działaniach, nie bardzo chcieli słuchać jego dowódców czy szkolić żołnierzy na
swoim sprzęcie; równocześnie nie byli zbytnio zainteresowani udziałem w akcjach
konspiracji —> stan z początku wojny (1939 ish, bo potem się to zmienia)

1. Spory na uchodźstwie - kryzys rządowy z 1940 r

- czemu? bo Sikorski zaangażował się w starania aliantów dotyczące porozumienia z ZSRR
- dodatkowo Sikorski zgodził się na wysłanie dwóch dywizji piechoty bez dział
przeciwpancernych do walki, rozkazał polskim jednostkom pozostać lojalnym wobec
Francji (to i wcześniejsze było po upadku Francji, jak się załamał front zachodni), stracił
polskie rezerwy złota i próbował wznowić relację z ZSRR
- problem z UK - podpisane przez Sikorskiego porozumienie z 1940, które zobowiązywało
polskich lotników w UK do przysięgi wierności królowi
 - problem z ZSRR - Sikorski wstępnie zaakceptował szkic memorandum przygotowany przez
Brytyjczyków, który miał być później przesłany do Stalina. W tym szkicu wzywano do
odprężenia w polsko-radzieckich stosunkach, zgody na formowanie Armii Polskiej w ZSRR,
i wyrażono gotowość do oddania ZSRR część terytorium Polski. Edward Raczyński
(ambasador w Londynie) na prośbę Sikorskiego przeczytał i wstępnie przetłumaczył ten
tekst, i był przerażony jego treścią - przekonywał premiera że nie powinien bez
modyfikacji przekazywać tego dokumentu dalej. Sikorski przerobił tylko najbardziej
kontrowersyjne punkty i bez konsultacji z min spraw zagranicznych Zaleskim przekazał
papiery dalej — za to i za to jak próbował rozwiązać tę sprawę prezydent Raczkiewicz
zdymisjonował Sikorskiego, ale ostatecznie na skutek interwencji brytyjskiej i
Sosnkowskiego go przywrócił
- bezpośrednią przyczyną konfliktu była też propozycja utworzenia Legionu Polskiego w ZSRR

1. Dyskusje wokół układu Sikorski-Majski z 1941

układ był wynikiem negocjacji polsko-radzieckich, do których doszło po ataku Hitlera na ZSRR

- anulowanie paktów 1939 - to był warunek Zaleskiego (min spraw zagranicznych - był razem z
Sikorskim przedstawicielem polskim w tych rozmowach, ale potem go odsunięto -
prawdopodobnie był przeszkodą w szybkim porozumieniu); ZSRR miał anulować traktaty
radziecko-niemieckie z ’39 i potwierdzić polsko-radziecki pokój ryski z ’21 + uwolnić wszystkich
polskich jeńców wojennych/więźniów/zesłańców
- powrót do „granic ryskich” czy do „stanu sprzed wojny?”
- Majski zgodził się na to, że traktaty z 1939 nie obowiązują, ale odmawiał uznania granic z
pokoju ryskiego - ostatecznie w układzie polsko-radzieckim zawarto zasadę „pacta sund
servanda” (umów należy dotrzymywać), co Sikorski uznał za powrót do warunków pokoju
ryskiego
- zwolnienie obywateli polskich - których?: dla Polaków i Brytyjczyków hasło „polski obywatel” było
dość jednoznaczne - dotyczyło wszystkich obywateli RP, więc nie umieszczono jednoznacznej
definicji w układzie, przez co ZSRR później tworzył sobie własne znaczenia tego pojęcia
- często nawet nie informowali Polaków o amnestii, bo zwalnianie więźniów np. z fabryk
czy kołchozów oznaczało utratę niewolniczej siły roboczej, a to skutkowało
niewypełnianiem narzuconych planów produkcyjnych

Polityka ZSRS wobec Polski i Polaków w latach 1942-1944. Próby tworzenia

alternatywnych ośrodków politycznych i wojskowych
M. Korkuć, s. 17-89

Wojna hybrydowa 1944:

 1943 – walka Polski o prawo do równego/podmiotowego traktowania na arenie
międzynarodowej – o prawo do istnienia wśród wolnych narodów Europy
 Nietypowa sytuacja – wojna z Niemcami, ale głównym zagrożeniem dla suwerenności
członek koalicji od 1943 Polska przedmiotem wewnątrz koalicyjnej agresji: prowadzona
przede wszystkim środkami dyplomatycznymi i propagandowymi
  1944 – operacje wojskowe i policyjne o cechach masowego terroru; agresja skrywana,
kamuflowana, prowadzona sekwencyjnie po stopniowym uzyskiwaniu akceptacji zachodu
+ wciąż mowa o wyzwoleniu, stawiane w imieniu Polski pomniki wdzięczności za
wyzwolenie
 Wojna hybrydowa – łączy konwencjonalne i niekonwencjonalne narzędzia wojny =
o regularne siły zbrojne, nieregularne, siły specjalne, wsparcie lokalnych
niepokojów, wojna informacyjna i propagandowa, dyplomacja, cyberataki, wojna
gospodarcza, wojna udająca „nie – wojnę”
 Wobec Polski trudno użyć wojny gospodarczej, bo nienaturalne warunki Polskiego
Państwa Podziemnego, ale agresja pozorowana na ciąg zdarzeń o innym charakterze;
wojna informacyjna i propagandowa + dyplomatyczna + dywersja komunistyczna – próby
oddziaływania na nastroje społeczeństwa; nieregularne siły zbrojne = oddziały dywersyjne
i rajdowe przerzucane przez front sowiecko – niemiecki na ziemie polskie; użycie
regularnych sił zbrojnych i zaangażowanie sił specjalnych do całkowitego unicestwienia
władz, struktur PPP; można powiedzieć, że to RP była pierwszą ofiarą wojny hybrydowej
w Europie
 1939– brak formalnego wypowiedzenia wojny - Niemcy, Słowacja, ZSRR = agresja
faktem, konsekwencją stan wojny – tak to widzą władze polskie (Polska zachowuje
podmiotowość prawną w stosunkach międzynarodowych); stanowisko USA – jeszcze nie
są zaangażowane w wojnę, więc nie kreują Stalina jako „wujka Joe” – „jesteśmy
zobowiązani wziąć w obronę wspaniały naród polski przed eksterminacją niemiecko –
bolszewicką”
 Polacy od początku mówią o potrzebie obrony Europy przed dwoma totalitaryzmami –
zachód myśli tylko o Niemcach – brak dalekowzroczności, partykularne interesy polityczne =
na posiedzeniu Rady Ministrów RP 1940 – „tylko Polska jest w stanie wojny z Sowietami”
 Chociaż agresja rosyjska = wypełnienie paktu Ribbentrop – Mołotow to Stalinowi udało
się sprowadzić konflikt polsko – rosyjski do wymiaru bilateralnego (nie udało się Hitlerowi)
= wygrana z Niemcami wcale nie dałaby Polsce bezpieczeństwa + szczęściem 22 VI 1941
 Takim samym dla Brytyjczyków – oddala się widmo agresji na wyspy, Brytyjczycy widzą
nie tyle szczęście w konflikcie dwóch wrogów, co w szansie na silnego sojusznika (ZSRR)
do wojny z Niemcami). Są to sprzeczne interesy z Polską.
 WB chce zwycięstwa rosyjskiego, a Polska utknięcia wojny na wschodzie (= tereny
polskie nie wyzwolone przez Rosjan) i wykrwawienia się obu agresorów.
Traktat polsko – sowiecki 30 VII 41 = „pakt z diabłem” – Stalin łamie od początku:
zakonspirowana odbudowa dywersyjnej partii komunistycznej i jej bojówek = narzędzie Moskwy w
Kraju, sowiecka radiostacja pozorująca „niezależny głos z kraju”, rozbudowa rosyjskich oddziałów
leśnych na wschodzie bez uzgodnienia z Polakami, utrudnianie uwalniania Polaków z łagrów,
utrudnianie dostępu do armii obywatelom RP z mniejszości narodowych, potem ograniczenie racji
dla wojska; ugoda z Polską taktyczna a nie „na serio” (Wanda Wasilewska).

 Polska nadal rozumie zagrożenie, ale nie może już mówić wprost na arenie
międzynarodowej = próbuje wymuszać respektowanie praw RP – sukces do końca 1942 =
równoprawne stosunki polsko – sowieckie
 Podstawowy cel ZSRR: uznanie przez Zachód zaboru Polski i krajów bałtyckich w latach
1939 – 1940 – torpedują to władze RP – wspiera USA, Roosevelt uniemożliwia zgodę na to
Brytyjczykom w traktacie sojuszniczym brytyjsko – sowieckim 1942; do początku 1942 USA
twardo przeciw terytorialnym żądaniom Stalina, argument: niezgodne z Kartą Atlantycką –
nacisk na Churchilla, który chce ustąpić, żadnych zobowiązań co do stanu po wojnie teraz
 Bitwa pod Stalingradem = przełom na froncie wsch. – nieuchronna klęska niem. =
zaostrzenie polityki wobec Polski, rośnie siła ZSRR w koalicji – ciosy dyplomatyczne
+ wykonawcą „polskiej polityki” została Wanda Wasilewska – Stalin nakazuje jej
zawiązanie struktury kontestującej politykę władz RP z organem prasowym w Moskwie,
czyli Związek Polskich Patriotów
 Pocz. 1943 – zmiana w USA: nabytki na zachodzie kosztem granicy na linii Curzona,
uważają, że pol nie będzie miała z tym problemu, nie widzą, że mowią o blisko połowie
państwa, a nie wymianie kolonii + nie traktują już pol na zasadach partnerstwa, podobnie
Finlandii i państw bałt. + naiwne oświadczenia o zabezpieczeniu pokoju w Europie =
koncentracja siły zbrojnej w rękach USA, ZSRR, WB – inne państwa najwyżej karabiny =
początek przyspieszonego trybu spychania pol do roli przedmiotu w polityce międz., 1943 –
żądania kiedyś uznane za duże, teraz pochwały za umiar Moskwy
 Nowy impet agresywnych działań ros. – kulminacja = 25 IV 1943 – formalne zerwanie
stosunków międzynarod. z pol – ZSRR zrozumiało, że może sobie pozwolić na więcej niż
myśleli + przygotowanie do tworzenia jednostek politycznych pod polskim emblematem =
wkracza w sferę zarezerwowaną tylko dla państwa polskiego (wtedy jeszcze stosunki międz.);
pretekst: nielojalna wobec sowietów postawa w koalicji (Katyń), cel: stworzenie
alternatywnych struktur państwowych – eliminacja samodzielnego podmiotu; metody –
stopniowe ujawnianie celów pośrednich, oswajanie zachodu ze stanem rzeczy opartym na
faktach dokonanych + wysuwanie kolejnych żądań cząstkowych, posunięcia sprawiające
wrażenie wycofywania się z uzyskanych korzyści = technika dyplomacji i propagandy
 Teheran – całkowita akceptacja żądań terytorialnych
  Zastąpienie władz = przykrycie polityki imperialnej pozorami przyjaźni,
 Ustrój ZSRR jako ustrój sprawiedliwości społecznej = u schyłku wojny rośnie
popularność partii komunistycznych na zachodzie; sprawa polska = „polityczny dynamit”;
wizerunek ZSRR i Armii Czerwonej kształtowany przez propagandę ros. I anglosaską – USA
i WB wyczulone na reakcje opinii społecznej = trzeba działać z wyczuciem, żeby zach. Nie
zrozumiał niebezpieczeństwa rosyjskiego
 Polska nie jako Republika Radziecka – bo pozycja w koalicji, medialna pozycja w
świecie, postawa wojenna = zbyt duże obciążenie wizerunkowe dla „pogromcy faszyzmu”
– wzorzec mongolski ( z sukcesem realizowany tam od lat 20.) – pełna zależność od
ZSRR = aneksja zakamuflowana
 1943 – żądanie ZSRR zmiany na urzędach polskich = problem akceptacji zachodu dla
ingerencji w wewnętrzne sprawy polskie + podniesienie poprzeczki dla ponownego
nawiązania stosunków (argumenty, że Polska nie chce), potem rozszezenie żądań nawet o
zmianę na stanowisku prezydenta = ros nie chodzi o uzyskanie tego, tylko o eskalację relacji z
pol.; przyjazna postawa WB i USA dla tych żądań, XI 1943 – Wasilewska ma przedstawić
propozycje skałdu potencjalnych władz w postaci koalicyjnego komitetu (małe kroczki) – dla
sowietów byłaby to jedyna reprezentacja polski – Narodowy Komitet Wolnej Polski
 Decyzje militarne – pogrzebanie planu bałkańskiego; polska = klucz do dominacji w
Europie srodkowo – wsch.; naiwność Roosevelta – przyszły ład; 1944 – wkroczenie ros do
polski = nowa fala agresji; widać, że Rosjanie ustąpią z polski tylko przed siłą
 Polska nie ma wyjścia – obrona = agresja wewnątrzkoalicyjna; mamy tylko dyplom. I
propag. Na świecie = celem ros. Stłumienie głosu = wyparcie rządu rp z koalicji i zastąpienie
„swoimi”
 Pocz. 1944 – krok w tył – zatrzymanie zaawansowanych prac nad Polskim Komitetem
Narodowym, bo perspektywa, że z pomocą USA będzie mógł dokonać zmian personalnych w
prawdziwym polskim rządzie – Roosevelt nie widzi tu nic niedobrego, ostry sprzeciw polski
przeciw ingerencji w sprawy wewnętrzne - Stalin mógłby wtedy generować stan
permanentnego kryzysu, dezorganizacji pracy i autokompromitacji władz RP = dostałby
zniszczone RP i PPP na tacy – bez szkód wizerunkowych dla siebie; ale Roosevelt przecenił
swój wpływ na pol. Władze = ultimatum – zmiany za współpracę lotniczą (USA zależy na
wykorzystaniu lotnisk sowieckich + pocz. Stałego motywu propagandowego – AK i PPP to
fikcyjne struktury bez realnej władzy siły + deklaracja – po wkroczeniu AC powstanie nowy
rząd polski, który Stalin uzna
 Wykorzystanie faktu istnienia w Polsce Krajowej Rady Narodowej – przedstawia to
zachodowi jako demokratyczną i wpływową organizację – podkreślenie polskich jednostek w
ZSRR
 Wygodne dla USA i WB zaakceptowanie przez pol cesji wschodnich terytoriów = alianci
mają udawać, że postanowienie Teheranu (tajne) są w zgodzie z traktatem polsko brytyjskim
1939 i Kartą Atlantycką + dla Stalina – ZSRR po stronie wolnego
świata, wyzwoliciel od faszyzmu – Polacy psują to, nie godzą się jak Czesi w Monachium na
likwidację swojego państwa, nie milczą, próby Churchilla – przesunięcie kwestii granic do
rozmów powojennych – nie Stalina: zarzut niekonsekwencji + ZSRR nie jest w stanie wojny
z polską, ZSRR jest w konflikcie z rządem polskim za uchodźstwie, bo nie reprezentuje on
interesów narodu polskiego.

Plan „Burza” – nielogiczny pozornie, bo głównym wrogiem Rosja, ale jedyne atuty polski = moralne,
medialne, polityczne – od pocz. aktywny członek koalicji – przeciw niem, demonstracja prawa RP do
wolności i suwerenności, krzyk o poszanowanie Karty Antalntyckiej, polska nie chce być przedmiotem
– biernym, wiara, że AC potrzebuje pomocy polskiej = atuty dla polski na arenie (logika wojny –
sukcesy militarne = wzrost pozycji) tu sytuacja nienormalna – wkład polski w zwycięstwo nie
przełożył się na wzrost znaczenie w polityce

 Paranoja – blokowanie informacji o walce polski ze wspólnym wrogiem, obawa przed zbyt
mocnym akcentowaniem Karty Atlantyckiej (werbalizowanie własnych celów wojennych)
 6 VI 1944 – wzrost pozycji Stalina – WB potrzebuje działań na wschodzie, żeby
Niemcy nie mogli wykorzystywać większych wojsk na zachodzie – propozycja
„kompromisu” dla pol – usunięcie prezydenta, Naczelnego Wodza, ministrów Stanisława Kota
i Mariana Kukiela, wizyta Mikołajczyka w Moskwie w sprawie granic – spotkanie
Mikołajczyka z Rooseveltem - kłamie o wsparciu starań o Lwów, Królewiec, poparciu dla
suwerenności i blokowaniu zakusów Stalina – przekonuje o jego dobrej woli i namawia do
rozmowy – równocześnie jasno mówi Stalinowi, że USA nie stoją za Polską + nie zamierzają
się w tym regionie mieszać Stalinowi w „jego sprawy” = skoro USA obojętne wobec
największego kraju środkowej Europy to tak samo z innymi

 Polska nie jest już sojusznikiem, ale przeszkodą w dobrych stosunkach z ZSRR
 Stalin odkłada wizytę Mikołajczyka – choć cały czas narracja, że chce dobrych
stosunków + nowe żądania – władze RP mają potępić rząd Sikorskiego za zwrot do
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie Katynia + ponownie żąda włączenia
komunistów do rządu; każda odpowiedź polska korzystna – dobrowolne podporządkowanie
się lub dowód dla zachodu, że Polacy nie chcą zgody – skoro odmawiają Stalin wraca do
opcji wylansowania nowego, fikcyjnego tworu
„przedstawicielki narodu polskiego”
 Marsz AC na zachód – stała taktyka – natychmiast „stosunki dyplomatyczne” ze
spontanicznie powstałymi, przyjaznymi dla ZSRR władzami (przygotowanymi wcześniej w
Moskwie), którym ma tylko „udzielić wsparcia” w procesie obejmowania władzy, dzień przed
ofensywą na Białorusi 22 VI 1944 – uruchomienie projektu PKWN, który ma przejmować
administrację na zachód od Bugu, moment przekroczenia = ogłoszenie nowych władz
 2 płaszczyzny – kreacja prestiżu PKWN + kampania przeciw PPP, AK, władzom RP
 Na „model mongolski” jeszcze za wcześnie = większa potrzeba użycia siły = większą pracę
musiałaby wykonać propaganda i dyplomacja (żeby zasłonić akt podboju); nadal stosunki z
Mikołajczykiem – dążenie do rozkładu władz RP, spadku znaczenia na arenie międz.
 „Burza” i ujawnienie się struktur = próba wymuszenia uznania AK za formację
sojuszniczą + ujawniane komórki cywilne obejmują władzę w imieniu Rządu RP i są gotowe
na partnerską współpracę z ZSRR
 30 lipca 44 - Mikołajczyk w Moskwie – rzekoma chęć do ustępstw Stalina, ale
„grzecznie uległ” uprzejme prośby aliantów. Stalin nie potrzebuję Mikołajczyka, nie ma
powodu do żadnych ustępstw, nie chce partnerów tylko wykonawców poleceń, wykorzystuje
sytuację – liczy na to, że Mikołajczyk zniży się do rozmów z PKWN – miał zasiąść tam jako
premier w rządzie zdominowanym przez Moskwę - jako figurant dobra opcja dla sowieckiej
propagandy: wzrost prestiżu PKWN, Alibi dla aliantów + Stalin jako mąż stanu skłonny do
dialogu w każdej z sytuacji
 Stalin zyskuje - seria upokorzeń Mikołajczyka: podczas wizyty zgodził się na rozmowę i
powstanie PKWN, kwestia granic + udają że powstania nie ma lub kłamią, że pomogą jeśli
jest, w rozmowie z Bierutem odmawia propozycji bycia premierem w rządzie komunistów,
groźba od Bieruta: areszt jeśli pojedzie do Polski jako premier, mimo wszystko Mikołajczyk
zaczyna wierzyć, że kompromis jest możliwy - Stalin nie zgadza się na powrót do kraju rządu
ani dołączenie do niego komunistów on uznaje tylko jedno polskie przedstawicielstwo –
PKWN
 Stalin potrzebuję symboli - jak przekroczenie Bugu = hasło ogłoszenia PKWN
„wyzwolenie Warszawy” = Objęcie władzy, wzrost prestiżu PKWN + dobrze by było gdyby
przed wkroczeniem Armii Czerwonej jakieś działanie Armii Ludowej (drobne bo słaba) przy
napięciu społecznym pociągnęły by inne potyczki z Niemcami - genialne dla mediów
Zachodnich + propaganda o bierności Armii Krajowej, powstanie = się desperacki krzyk w
obronie prawa do wolności, Warszawa znana, pierwsza zajęta przez Hitlera, dynamit
polityczny

 powstanie to nie jest walka dla walki, udowodnienie, że wyzwolili się sami +
uruchomienie struktur państwa, jawne z konstytucyjnymi władzami. Od 1 sierpnia widać
funkcjonowanie na ziemiach polskich Rzeczypospolitej Polskiej - świat ma zobaczyć
zasięg struktur militarnych i wymiar poparcia społecznego dla RP, wygłuszono na
zachodzie informacje o wyzwoleniu przez Polskę Wilna i Lwowa, Warszawy nie udałoby
się wygłuszyć
 konieczność zmiany taktyki przez Stalina - próba odbudowy państwa przez siły, które
ogłosił fikcyjnymi, początkowo zaprzecza, że cokolwiek się dzieje, liczy, że Niemcy szybko
stłumią + pozbędzie się Niemców, wcale nie jest bierny - potępienie powstania przez radio
imienia Kościuszki (powstanie bez uzgodnienia z sowietami) kwestia zgody na lądowanie
samolotów amerykańskich sowieci nie pomogą awanturnikom, którzy narażają cywili, dążenie
AC i NKWD do likwidacji oddziałów idących na pomoc Warszawie ze wschodu (Niemcy z
drugiej strony)
 Mikołajczyk skłania się do ustępstw - rząd odmawia - podał się do dymisji - 24
listopada 44 - Tomasz Arciszewski
 sekretarz stanu USA - w przypadku Polski można zrobić wyjątek od karty atlantyckiej i
decyzję o granicach podjąć przed końcem wojny, Stalin pisze o polskich terrorystach
przeciw Armii Czerwonej, terroryści wspierani przez rząd emigracyjny, przyjacielskie
relacje z reprezentacją wybraną przez przez sam psl, groźba wojny domowej przez tych
terrorystów
 31 grudnia 44 PKWN zamienia się w Rząd Tymczasowy - oficjalnie jest to decyzja
KRN

Opór zbrojny – podziemie niepodległościowe – charakterystyka

najważniejszych nurtów 1945-1948

Ustanawianie systemu władzy 1944–1948

Ludność w Polsce powojennej:
● Rozproszenie ludności - wynikało z migracji wojennych, a także powojennych.
Występował problem osób repatriowanych z Niemiec. 5 mln osób znajdowało się
poza granicami kraju (np. Wschodnich) – musiały podjąć decyzję: wracać, czy nie?
– znalazłyby się w obcym środowisku, musiałyby się przystosować
● Ruchliwość ludności - Polak wędrujący: ludzie wracali z obozów, deportacji z
głębi ZSRR. Wyjeżdżali zagrożeni działacze podziemia, emigrowała znaczna część
Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia. Wędrowano również po Polsce -
powracano do dawnych miejsc zamieszkania, bądź szukano sobie nowego miejsca.
Był także znaczny pęd na ziemie przyłączone na zachodzie, mimo obaw i
niepewności. Mieszkańcy Warszawy po powstaniu – wracali do miasta po
wycofaniu Niemców. Warto wspomnieć, że proces przenoszenia się ze wsi do
miasta rozpoczął się już w czasie wojny.
Skutki ruchliwości społeczeństwa: rozbicie tradycyjnych struktur, osłabienie więzi
rodzinnych, sąsiedzkich, osłabiona odporność wobec władzy komunistycznej –
ruchliwość powodowała dezintegrację społeczeństwa, ziemie zachodnie „wiążą
naród z systemem”. Ruchliwości towarzyszyło przejście do innej grupy społecznej.
Przestało istnieć ziemiaństwo i burżuazja. Wojna szczególnie osłabiła inteligencję
(zarówno Niemcy, jak i ZSRR dążyli do jej zniszczenia).
● Zły stan biologiczny (sanitarny, zdrowotny) - wielka śmiertelność, głód, gruźlica,
epidemia chorób wenerycznych. Niedożywienie, stres odbiły się na zdrowiu
psychicznym i fizycznym. Zdziczenie obyczajów, szerzenie pijaństwa.
● Rozczarowanie, zawiedzione nadzieje na poprawę losu po zakończeniu wojny.
Zawiodło państwo pomajowe, Państwo Podziemne, zachodni sojusznicy –
świadomość krzywdy narodu, zdradzonego przez sprzymierzeńców. Liczne strajki
z powodu warunków ekonomicznych w całym kraju – nowa władza zawodziła
oczekiwania społeczeństwa.
● Podziały w społeczeństwie – problem „szybkiego awansu” - Rosnący kontrast
biedy i zamożności cienkiej warstwy złożonej z ludzi równych kondycji. Chłopom,
robotnikom, inteligencji nowa władza oferowała pewne korzyści. Pojawiały się
perspektywy awansu społecznego. Kto chciał współdziałać, miał możliwość
poprawy warunków bytowych. Poprawa statusu neutralizowała wrogość i osłabiała
opór. Podobną rolę odegrało przyłączenie do Polski Ziem Odzyskanych, jak
również odbudowa Warszawy, portów, przemysłu. Komuniści wysuwali hasła
narodowe i demokratyczne.
● Możemy całkowicie zapomnieć o zagadnieniu Morza Białego – teoria krążąca w
tamtym czasie dotycząca zbrodni Katyńskiej, tzn. jak nie wiadomo co się z
polskimi oficerami stało, to Rosjanie ich zabijali po czym topili w morzu białym
● Repatriacja – powrót do kraju. Osoby, które powróciły do kraju po
wcześniejszym wywozie ze swoich domów siłowo lub przymuszone przez
okoliczności wojenne. Jednakże ci, którzy zostali przesiedleni np. z Kresów, ale
mieszkali na nich wcześniej, to nie są repatrianci, ale przesiedleńcy wojenni
Geografia polityczna:
● PPR – liczył nawet 300 tys. członków w 1945 roku. Odsetek komunistów był
znikomy, ale ich rola dominująca. PPR był tworem niejednolitym; otwartym dla
wszystkich, którzy
akceptowali nowy porządek. Przenoszenie haseł i metod działania KPP określane
jako sekciarstwo.
● Wprowadzenie demokracji ludowej – dominacja PPR pośród innych partii i
nacjonalizacja dużej własności oraz przemysłu. Gomułka na I Zjeździe PPR (1945)
– rząd na emigracji i państwo podziemne określano mianem zdrady narodowej.
Odwoływano się do haseł narodowych i demokratycznych. Program: odbudowa
kraju, obrona pokoju i nowych granic, współdziałanie demokratycznych sił.
Demokracja ludowa miała być formą przejściową – w sposób ewolucyjny miano
przejść do ustroju socjalistycznego.
● „Polska droga do socjalizmu” - „Polska droga” – komuniści dochodząc do
władzy mieli uwzględniać specyficzne warunki swojego kraju, nie powielać
natomiast wzorców radzieckich.
● Polska Partia Socjalistyczna – rozbita na partię koncesjonowaną (na bazie RPPS
– Robotniczej Partii Polskich Socjalistów) i działaczy niezależnych (lub
działających w podziemiu). Pertraktacje z działaczami PPS WRN. Akces
lewicowych grup socjalistycznych. Wzmocniły się tendencje do uniezależnienia
PPS od PPR, zwycięstwo należało jednak do grupy komunistów. Zwołano Kongres
PPS, gdzie przeciwstawiano się perspektywie połączenia z PPR. Przewodniczącym
PPS został Edward Osóbka-Morawski, sekretarzem generalnym – Józef
Cyrankiewicz (architekt stopniowego ograniczania samodzielności PPS, aż do
samolikwidacji poprzez połączenie z PPR). Część nowego kierownictwa dążyła do
porozumienia z działaczami „podziemnego PPS”, jednak to się nie udało. Podjęto
próbę utworzenia nowej partii : PPS-D – wszczęto śledztwo w sprawie nielegalnej
organizacji, jej założyciel Żuławski zgłosił akces do PPS. PPS próbowała
prowadzić politykę samodzielną w sojuszu z PPR. Komuniści obawiali się, że PPS
może połączyć się z PSL i być w opozycji do nich. Według komunistów w PPS
ukształtowały się trzy grupy: lewicowa (chcąca szerzej współpracować z PPR),
WNR-owska (najbardziej na prawo) i centralistyczna (lawirująca, bardziej ku
lewemu skrzydłu). Ostatecznie PPS przyjęło współpracę z komunistami, jako
konieczność, jedyną możliwość. Obawiano się okupacji kraju przez wojska
radzieckie. PPS nie przechyliło się na stronę obozu przeciwnego do komunistów.
● PSL przedstawicielem szerszych grup niż tylko ludowcy (w maju 1946 r. liczyło
już 800 tys. członków). Na czele stał Mikołajczyk; uważali, że przy poparciu USA i
Wielkiej Brytanii istnieje szansa na ustanowienie w Polsce rządów, które łączyłyby
sojusz z ZSRR z suwerennością w sprawach wewnętrznych. Wierzono, że państwa
zachodnie wywrą nacisk na przeprowadzenie wolnych wyborów. Entuzjastycznie
powitano Mikołajczyka w kraju przez Polaków. SL widziało się w roli
przedstawiciela interesów ogólnonarodowych. Na zebraniu uznano, że należy mieć
stosunek pozytywny do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (PSL „bierze
na siebie odpowiedzialność za działalność rządu”).
Zadania Stronnictwa Ludowego: wybory demokratyczne, waga sojuszu z ZSRR,
przyjazne stosunki z Zachodem, ustalenie granicy na zachodzie, Lwów i Zagłębie
Naftowe w granicach Polski, opuszczenie państwa przez armię radziecką,
zwolnienie uwięzionych w Rosji, wolność słowa, sumienia, itd. – dążenie do
konfrontacji i podważenia dominacji komunistów. Wpływy komunistów w
lubelskim SL uniemożliwiły jednak Mikołajczykowi przejęcie kontroli nad całym
ruchem ludowym. Nie doszło do skutku połączenie dwóch rozłamów ludowców.
PSL – zaczęło działać jako odrębna partia polityczna. Następuje rozkład SL.
Postulaty połączenia z PSL – wchłanianie SL przez PSL, rozwój PSL. Komuniści
usiłują ograniczyć rozprzestrzenianie się wpływów ludowców. Przeszli do represji
policyjnych w 1946 roku. Mordowano przywódców ludowców, zastraszano
działaczy stronnictwa. Wzrastały szykany i represje wobec nich. Zwężało to zasięg
ich oddziaływania, spowodowało
również radykalizację nastrojów wśród PSL-owców. Dobrze oddała to atmosfera
na Kongresie PSL.
● Stronnictwo Pracy – ugrupowanie chadeckie, propaństwowe, z silną ideą
narodową, działające jawnie na Zachodzie i w konspiracji z liderem w postaci
Karola Popiela. Istniał też odłam Stronnictwa Pracy - Stronnictwo Zrywu
Narodowego (Widy-Wirski, Zygmunt Felczak), po wojnie obie grupy się
połączyły. Zorganizowano zjazd pod szyldem Stronnictwa Pracy – rola dywersyjna
w stosunku do partii SP. – Zwołano Kongres faktycznego SP – przewodniczącym
został Karol Popiel, uchwalono statut i program. Wyeksponowana polska idea
narodowa, antytotalitaryzm. Nastąpiło jednak aresztowanie działaczy
Popielowskiego SP oraz szykany wobec nich. SP zostało zdelegalizowane/
zawiesiło działalność w 1946 roku.
● Mikołajczyk próbował uzyskać zgodę na legalizację Stronnictwa Narodowego,
ale poniósł porażkę. Podziemne SN było rozbite organizacyjnie i podzielone.
Narodowcy podzielili się na tych, którzy włączyli się do współpracy z komunistami
oraz tych, którzy kontynuowali działalność konspiracyjną.
●Wybory:
Rezultat narodowego plebiscytu – „nie” – pokazało rządzącym, że nie mają
najmniejszych szans na wygranie wolnych wyborów. Komuniści byli
zdziwieni. Sądzili, że mają przeciw sobie jedynie „reakcję”. Aby poradzić
sobie z zaistniałą sytuacją rozważano pewne warianty. 1) rozbicie PSL 2)
zmuszenie stronnictwa do przyłączenia się do bloku.
Mikołajczyk wiedział, że w wolnych wyborach zwycięży. Przekonywał
dyplomatów brytyjskich i amerykańskich, aby sprawowali nad wyborami
nadzór. Mówił o szukaniu porozumienia z Rosją (miał nadzieję, że Stalin
zmieni swój stosunek do spraw wewnętrznych w Polsce).
PSL postanowiło przystać na rozmowy zainicjowane przez PPR. Zamierzano
zaprezentować zasady porozumienia. Rozmowy jednak zawieszono.
Komuniści przekonali się, że nie ma szans na rozbicie PSL.
Władza zdecydowała się potraktować pogrom kielecki jako wstęp do
zmasowanych represji. Jednak wariant gwałtownej rozprawy z opozycją został
zarzucony. Szykany i represje pozostały na dotychczasowym poziomie.
Przystąpiono do rozmów na temat bloku.
Stronnictwo Pracy Popiela zdecydowało się zawiesić działalność (zmuszone
przez komunistów).
Postawa Londynu i Waszyngtonu: protestowały przeciw naruszaniu
zobowiązań dot. wolnych wyborów, jednocześnie nie robiły niczego, aby
egzekwować te ustalenia. Zachód ograniczył się do wysłania not
dyplomatycznych, w których twierdził, że Polacy mają prawo do wolnych
wyborów. Rząd polski odpowiedział, że wybory będą wolne nie mniej niż w
państwach zachodnich.
Po referendum wzmógł się w PPS ferment – zarzucali PPR, że działa pod
dyktando Moskwy. PPS obawiała się zdominowania sceny politycznej przez
komunistów, po wyeliminowaniu PSL (Osóbka-Morawski, Cyrankiewicz).
Przypuszcza się, że taka postawa miała na celu zyskanie poparcia Stalina,
który mógłby zechcieć wymienić komunistów na socjalistów (mających
większe poparcie społeczne i zbliżone poglądy). Zamiarem PPS było
zachowanie PSL jako znaczącej siły politycznej i sprawowanie władzy (czy to
z komunistami na zasadach partnerstwa, czy z PSL).
Komuniści dokonali wniknięcia w szeregi PPS. Rada Naczelna partii dała
wyraz wierności sojuszowi z PPR, ale nadal podtrzymywała stanowisko na
temat uchronienia PSL przed rozbiciem i represjami. Jednak socjaliści nie
protestowali już przeciw postawienia PSL ultimatum – jesteście z nami,
albo przeciwko nam.
Wystosowano list otwarty obu partii do PSL. Na organizowanych w kraju
wiecach wskazywano, że PSL godzi w najbardziej podstawowe interesy Polski
(bezpieczeństwo jej zachodniej granicy). PSL nie zostało dopuszczone do
głosu. Chciano przekonać społeczeństwo, że poparcie PSL będzie wiązało się z
utratą ziem zachodnich. Następował w społeczeństwie spadek wiary w
słuszność polityki Mikołajczyka.
PSL nie odpowiedziało na postawione ultimatum.
Doszło do sporu o ordynację wyborczą między PSL, a PPR. Oficjalnie został
utworzony blok wyborczy z udziałem PPR, PPS, SD, SL (wykluczenie PSL).
Odizolowane PSL stało się obiektem silnych prześladowań. Komuniści
uważali, że należy dyskredytować PSL i Mikołajczyka w oczach
społeczeństwa wszelkimi sposobami. Stosowanie masowych represji, akcje
pacyfikacyjno-propagandowe. Ich celem było także rozbicie oporu
społeczeństwa, pozbawienie go nadziei na odmianę, skłonienie do akceptacji
rzeczywistości. Chciano skłonić miliony do głosowania wbrew ich woli
(represje, aresztowania, szantaże, przymus). Funkcjonariusze UB dokonywali
aresztowań członków PSL, przywódców, przeprowadzano rewizje w
siedzibach partii. Można było zaobserwować zanik działalności PSL, co było
interpretowane jako przejście do półkonspiracji. Przywódcy PSL wystosowali
list do Stalina oraz ambasadorów zachodnich, mówiąc o prześladowaniach i
krępowaniu działalności stronnictwa przez PPR i UB. Przywódcy zastanawiali
się także, czy wziąć udział w wyborach, czy je bojkotować. Mikołajczyk nadal
wierzył w to, że zachód nie dopuści do nadużyć wyborczych. Zachód jednak
znów poprzestał na protestach dyplomatycznych. Zrezygnował z prób
ograniczenia władzy komunistów i zapewnienia PSL-owi współudziału.
Komuniści kontynuowali walkę o stłumienie opozycyjnych tendencji w
PPS. Członkowie partii uznali konieczność poparcia polityki PPR. Wyrażono
więc zgodę na jedność działania i udział socjalistów w bloku wyborczym.
Ustalono podział mandatów w sejmie oraz stanowisk państwowych i tek w
rządzie.
Była jeszcze jedna siła przeciwna komunistom, której jednak nie ośmielono się
atakować i rozbijać (przed wyborami) – Kościół katolicki. Zabrał on głos
przed wyborami – podkreślali, że wybory to wyznanie wiary i obrona religii.
Jednocześnie podkreślali, że Kościół nie uczestniczy w życiu politycznym. List
biskupów dał społeczeństwu nadzieję i zaniepokoił władzę. Obóz rządzący
chciał przed wyborami zademonstrować gotowość współpracy z katolikami.
Przed wyborami miała miejsce akcja totalnego zastraszania społeczeństwa –
cel: wywołanie strachu wśród głosujących. Odbywały się m.in. wizyty
domowe agitatorów w całym kraju, połączone z represjami UB (podsycanie
strachu).
W przededniu wyborów rozpoczął się proces wyższych dowódców AK,
współtwórców WiN. Pozbawiono obywatelstwa polskiego kilkudziesięciu
oficerów Polskich Sił Zbrojnych (m.in. Andersa, Maczka, Chruściela).
Pozbawiano społeczeństwo polskie ważnych dla niego symboli – 11 listopada
nie można było zorganizować obchodów.
Ograniczono udział PSL w wyborach. Przedstawicieli nie dopuszczono do
komisji wyborczych. Utrudniano zgłaszanie kandydatów. Władzy jednak
zależało, aby PSL wzięło udział w wyborach i zostało pokonane.
Przedstawiciele zachodu wysłali noty w odpowiedzi na list Mikołajczyka.
Zareagował na to polski rząd i rząd ZSRR. Oskarżono PSL o współdziałanie z
podziemiem, które stosuje wszelkie metody zastraszania. Wystąpienia
przywódców komunistów w miarę zbliżania się wyborów, coraz bardziej
uderzały w Mikołajczyka. Oskarżano go o inspirowanie band faszystowskich,
nie szczędzono pogróżek.
● Wybory: odbyły się pod przymusem. Ludzi prowadzono zbiorowo do lokali,
by jawnie wrzucali kartki z numerem 3. Głosowano całymi domami, blokami,
zakładami pracy pod nadzorem aktywistów partyjnych. Społeczeństwo zostało
pozbawione poczucia podmiotowości i godności.
Według ogłoszonych danych, udział wzięło 89,9% uprawnionych. Na Blok
50
Demokratyczny zagłosowało 80,1%. PSL – 10,3%, SP – 4,7%, grupy
katolickie – 1,4%.
PSL złożyło protest, ze względu na sposób przeprowadzenia wyborów i
kampanii wyborczej, liczne nadużycia władz, itd.
Przedstawiciele zachodu stwierdzili, że uważają, że wybory nie spełniły
warunków nałożonych przez Jałtę. Nie zerwano jednak stosunków z Polską
(uderzyłoby to w ludzi, nie rząd). Jednak izolacja Polski zaczęła wzrastać,
komuniści rozszerzali swoje wpływy również na takie dziedziny życia jak
kultura, nauka, szkolnictwo. W społeczeństwie dominowało przygnębienie i
apatia.
● Referendum ludowe w Krakowie
Pytania: 1) Czy jesteś za zniesieniem Senatu? 2) Czy chcesz utrwalenia w
przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego wprowadzonego przez reformę
rolną i unarodowienia podstawowych gałęzi gospodarki narodowej z
zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej? 3) Czy chcesz
utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie
Łużyckiej?
Władza chciała przetestować poprzez przeprowadzenie referendum metod
manipulacji, łamania oporu, fałszowania wyników.
W Krakowie przed referendum: tysiące materiałów propagandowych (3 razy
tak), organizacja wieców, zebrań. Na budynkach było pełno sloganów
(przeciw tym, co głosowaliby za „nie”). Najsłabiej była widoczna aktywność PSL
oraz podziemia (głównie propaganda bezpośrednia). Dosyć późno Rada Naczelna
PSL zaleciła głosowanie „1 raz nie, 2 razy tak”.
Zrzeszenie WiN uznało, że należy głosować 2 razy na nie, 1 na tak. Obóz
narodowy wzywał do głosowania 3 razy na nie.
Wyniki w Krk oficjalnie: odpowiedź pozytywna na kolejne pytania: 47%.
71%, 88%. Referendum było oczywiście sfałszowane, ale cóż zrobić.
W województwie krakowskim prawdziwe wyniki ujawniono w Wadowicach i
Nowym Sączu oraz w Krakowie.
Dane oficjalne i opozycji mówiły, że w Krk bardzo wielu mieszkańców
głosowało zgodnie ze stanowiskiem WiN. Również duże poparcie miał obóz
narodowy. W Krakowie frekwencja wyniosła 59%, w województwie – 75. W
referendum Blok poparło mniej niż 10% mieszkańców Krakowa. W sumie
był to sukces komunistów – przed wojną poparcie dla nich w Krakowie było
wręcz zerowe.
PPR uznało referendum za klęskę miasta – postępowanie niezgodnie z
interesem kraju, Kraków za „reakcją”. Wielka krytyka tych, którzy głosowali
na nie przez prasę krakowską. Przywódcy PPR (głównie Gomułka)
zapowiedzieli ofensywę przeciwko „polskiej reakcji”. Głosowanie przeciwko
PPR jest wbrew interesom narodu

Nacjonalizm w wydaniu komunistów polskich jako element legitymizacji i

akceptacji nowej władzy
Od 1944, a nawet wcześniej, rozpoczyna się proces legitymizacji ustroju
komunistycznego w kontekście nacjonalistycznym, z odwołaniem się do retoryki
nacjonalistycznej, patriotycznej, czasem szowinistycznej.
Nacjonalizm
[Definicja Marcina Zaremby] – specyficzny system wyobrażeń, wartości i norm
mających pretensje do całościowego oglądu świata, przypisujący wspólnocie, jaką
jest naród szczególną wartość i wspólnotę tę integrujący, z czym może wiązać się
dyskryminacja wobec innych narodów i wrogość w stosunku do nich.
Nacjonalizm a komunizm:
· Stalin i Lenin wykorzystywali instrumentalnie motywy nacjonalistyczne, nie
wykluczali samostanowienia narodów, jeśli było to dla nich politycznie wygodne.
Wykorzystanie uczuć narodowo-patriotycznych do szerzenia komunizmu w
państwach wyzwalających się spod władzy kolonialnej.
· Już wcześniej widziano narody pozostające pod kontrolą innych państw jako
podatny grunt na szerzenie idei komunistycznych, postrzegano ich jako
potencjalnych rewolucjonistów.
Patriotyzm
Nie aspiruje do miana światopoglądu, pozostając w związku z ideą narodu, jest
wolny od dyskryminacji i wrogości wobec innych.
Szowinizm
1. Postawa, którą charakteryzuje brak tolerancji i przyznawanie uprzywilejowanej
pozycji własnej płci, rasie lub grupie.
2. Skrajny nacjonalizm wyrażający się w bezkrytycznym stosunku do własnego
narodu oraz w pogardzie i nienawiści do innych narodów.
Nacjonalizm ma bardzo silne cechy legitymizujące lub delegitymizujące system
polityczny i władzę państwową.
Legitymizacja nacjonalistyczna to pozytywna ocena podmiotu politycznego, który
jako etnicznie „swój” stoi na straży „interesu narodowego” terytorium i granic
państwowych oraz narodowej gospodarki, oraz reprezentuje narodowy system
wartości, w skład którego wchodzą uznawane przez wspólnotę symbole i mity
narodowe, pamięć o bohaterach narodowych, wspólna przeszłość historyczna i
kulturowe dziedzictwo oraz specyficzne dla tej wspólnoty obyczaje.
Legitymizacja to z kolei strategie i argumenty prowadzące do uzyskania poparcia i
zagwarantowania posłuszeństwa i poparcia grup podporządkowanych i
dominujących.
Dlaczego komuniści musieli odwołać się do legitymizacji swojej władzy poprzez
nacjonalizm?
· Polacy byli w pełni świadomi, że rząd komunistyczny został im narzucony z góry,
chciano więc w ten sposób ułagodzić ten fakt, stworzyć iluzję, że rząd
komunistyczny istnieje dla Polaków i jest przez nich tworzony, a także podkreślić
odrębność narodową, aby Polacy nie obawiali się, że komunizm im ją odbierze.
Elementy legitymizacji narodowej w dokumentach władzy:
· Do Robotników, Chłopów i Inteligencji, do wszystkich Patriotów Polskich!
(pierwsza odezwa programowa PPR ze stycznia 1942) – już tutaj widzimy wątki
narodowe; jako wrogowie wskazani są Niemcy, dystansowanie się od rządów
przedwojennych, od sanacji (ukazywano ich jako współodpowiedzialnych za
tragedie wojny), odwoływano się do innych państw jako sojuszników w walce z
Niemcami, nawiązanie do innych Słowian jako do wspólnoty, Armia Czerwona
jako przeciwwaga dla Niemców, miała jednoczyć Słowian we wspólnej walce –
Związek Radziecki jako pozytywna siła. Jako przeciwnicy polityczni wskazani
także „zdrajcy i kapitulanci” – daje to duże pole do późniejszych represji, oraz
„rozbijacze” – osoby, które nie chcą włączyć się w system są automatycznie
traktowane jako potencjalne zagrożenie. Są fragmenty, w których można domyślać
się, o kim jest mowa, ale nie są wymienieni dosłownie. Odwołanie się do polskich
bohaterów narodowych i postaci historycznych (odpowiednio wyselekcjonowani,
aby pasowali do narracji komunistycznej; postać Kościuszki bardzo atrakcyjna dla
komunistów; aspekt międzynarodowy ich walki). Odezwa ukształtowana i
zatwierdzona przez Moskwę – nakreślony sposób działania już w połowie 1941
roku.
Jesteśmy krwią z krwi i kością z kości Pułaskiego, Kościuszki, Traugutta, Henryka
i Jarosława Dąbrowskich, Ludwika Waryńskiego i innych słynnych bojowników o
wolność narodu polskiego.
· Manifest PKWN (z lipca 1944) – pojawiają się pewne powtórzenia; wzmocniony
obraz przeciwników wewnętrznych systemu, otwarte odcięcie się od rządu na
uchodźctwie, zanegowanie konstytucji kwietniowej (jednoczesna negacja
legalności rządu na uchodźctwie) i odwołanie się do konstytucji marcowej;
„demokratyczne swobody nie mogą służyć wrogom demokracji” – tępienie
organizacji „faszystowskich” (za które często uznawano po prostu wszystko, co nie
odpowiadało rządowi). Obok tego wszystkiego wezwania patriotyczne i
podkreślenie roli komunizmu w walce przeciwko Niemcom i za naród polski. Na
przód wysuwa się antyniemieckość – bardzo silne usadowienie narracji
komunistycznej na tym aspekcie, jednoczyło to naród w poczuciu wspólnej
krzywdy oraz miało utwierdzać w konieczności sojuszu ze Związkiem Radzieckim
(przedstawiano Armię Czerwoną jako wyzwolicieli, miała bronić Polskę przed
ewentualnymi roszczeniami niemieckimi).
Nowy Grunwald, słowiańska tama, Niech żyje Polska wolna, silna, niepodległa,
suwerenna, demokratyczna.
· Znaczenie antyniemieckości – funkcje: instrumentalna, kompensacyjna, obronna,
wychowawcza, integracyjna.
· Symbolika Ziem Zachodnich – Polacy wyjeżdżali, aby się tam osiedlić -
przynależność tego terytorium do Polski miała być zapewniana przez Armię
Czerwoną. W praktyce armia zajmowała się głównie grabieżami i plądrowaniem,
nie zapewniała spokoju. Ludziom, którzy osiedlili się tam, ciężko było porzucić
poczucie tymczasowości i nie wykształcili szybko tożsamości regionalnej.
· Sojusz ze Związkiem Sowieckim – prosowieckość jako nieodzowny element
antyniemieckości.
· Tradycja piastowska i odwołania do historii (Kościuszko, Konstytucja 3 maja,
Powstanie Styczniowe, Powstanie Śląskie), także przeszłej kultury (Mickiewicz,
Słowacki, Chopin).
· Nowi bohaterowie – Karol Świerczewski (postać działająca międzynarodowo,
walczył z faszystami, zabity przez ukraińskich faszystów – nie mógł więc się już w
żaden sposób skompromitować, miał też elementy biografii, które utrudniały
promowanie go jako bohatera – walczył po stronie bolszewików w wojnie polsko-
bolszewickiej), Marian Buczek (wyszedł z więzienia i od razu ruszył na front, co
konfrontowano z postawą polskiego rządu; umarł na początku kampanii
wrześniowej). Byli to ludzie „namacalni”, żyli niedawno i łatwiej było się ludziom
z nimi utożsamić; łączyli w sobie tożsamość Polaka i komunisty. Janek Krasicki,
Hanka Sawicka – bohaterzy dla polskiej młodzieży, giną z rąk niemieckich; Józef
Wieczorek – Śląsk.

Bierny i symboliczny opór wobec komunizmu 1948-1956

1. Gospodarka centralnie planowana:
a) Plan 3-letni (nacisk na odbudowę) 1947-1949
-oprócz odbudowy liczyło się też przygotowanie polskiej gospodarki do potrzeb
państwa komunistycznego
b) Plan 6-letni (industrializacja) 1950-55
-ale także rozwój przemysłu ciężkiego
-próby wyeliminowania prywatnej własności, uderzenia w przedsiębiorców i
producentów  przejmowanie przez państwo przedsiębiorstw i zakładów o
kluczowym znaczeniu gospodarczym: górnicze, hutnicze, telekomunikacyjne,
środków transportu, włókiennicze itp.

System gospodarczy „ludowej” Polski według Hilarego Minca (1948)

-„przemysł o znacznych elementach socjalistycznych” (nie w pełni konsekwentnie
socjalistyczny bo państwo nie było jeszcze w pełni socjalistyczne co uniemożliwiało
przeciwdziałanie ujemnym wpływom oddziaływania otoczenia gospodarki
drobnotowarowej).
-Minc stwierdził że gdyby nie zmiany dokonane w 1947 i 48 to system gospodarczy i
społeczny zostałby zachwiany i wzrosłoby niebezpieczeństwo powrotu do kapitalizmu.
-Minc uznaje spółdzielczość wiejską za najlepszą formę zharmonizowania indywidualnego
interesu chłopa z interesem ogólnym. Jednakże zauważa że masowy rozwój takiej
spółdzielczości wymaga przełomu w psychologii indywidualnego gospodarza, a ten może
być osiągnięty tylko poprzez nabycie doświadczenia przez masy chłopskie i przekonanie
że droga spółdzielczości jest skuteczną drogą chroniącą indywidualne gospodarstwa
przed degradacją i ruiną.
elementy systemu mieszanego (socjalistycznego, kapitalistycznego i
drobnotowarowego)
-elementy socjalistyczne mają dominujące położenie w przemyśle, komunikacji,
finansach, stanowią czynnik decydujący w handlu hurtowym, znajdują się w stałym
wzroście na odcinku handlu detalicznego, budownictwa i (w małym, wyzyskanym
stopniu) na odcinku produkcji rolnej
-pozycja zajmowana przez elementy socjalistyczne wciąż się rozszerza i stanowi czynnik
dominujący w gospodarce pozwalający decydująco wpływać na kierunek jej rozwoju.

stopniowe usuwanie elementów rynkowych

-stan posiadania elementów socjalistycznych w polskiej gospodarce został osiągnięty na
drodze systematycznej walki z elementami kapitalistycznymi (na drodze ich okiełznania
lub wyparcia) np. elementy kapitalistyczne miasta i wsi które usiłowały podbijać ceny
artykułów rolnych i przemysłowych.
-elementy gospodarki drobnotowarowej są przekształcane przez elementy gospodarki
socjalistycznej.

"bitwa o handel"
-była to polityka gospodarcza zapoczątkowana przemówieniem Hilarego Minca na
plenum KC PPR 14 kwietnia 1947.
-trwała ona w latach 1947-49
-jej celem było ograniczenie i wyeliminowanie sektora prywatnego w gospodarce
rodzącej się Demokracji Ludowej,
-W ramach tej polityki uchwalono 3 ustawy:

1.w sprawie zwalczania drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym,

2.o obywatelskich komisjach podatkowych i lustratorach społecznych,
3.o zezwoleniach na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i budowlanych.
- powstawały powszechne, wielkie domy towarowe, mające zastąpić małe, prywatne
sklepy.
-zawyżanie cen groziło więzieniem
-utrudniano zakup towarów w prywatnych hurtowniach
-powstały wtedy Spółdzielnia spożywcza „Społem” i Centrala Rolniczych Spóldzielni
„Samopomoc Chłopska”
-w wyniku bitwy o handel liczba małych sklepów zmniejszyła się o prawie połowę, ale
nowe powstawały w znacznie wolniejszym tempie niż likwidowano stare co wiązało się z
problemami z zaopatrzeniem dla obywateli.
-Hilary Minc na swoim przemówieniu w 1948 roku ocenił bitwę o handel jako zwycięsko
rozegrany atak przeciwko elementom kapitalistycznym. Stwierdził że bitwa o handel
przyniosła znaczne sukcesy w postaci wzrostu elementów socjalistycznych i okiełznania,
ograniczenia a nawet wyparcia elementów kapitalistycznych.

spółdzielczość jako szansa dla wsi (i pierwszy krok ku modelowi socjalistycznemu)

-Masowy rozwój spółdzielczości rolnej miał poderwać bazę istnienia kapitalizmu
wiejskiego i go następnie zlikwidować. Masowy rozwój tej spółdzielczości wiązał się z
powstaniem w rolnictwie polskim najbardziej podstawowych elementów ustroju
socjalistycznego.

2. Industrializacja
odwzorowanie systemu sowieckiego, rozwiązań technicznych, projektów;
-Centralny Urząd Planowania (CUP) uznany za siedlisko nieprawomyślnych ekonomistów
został w 1949 roku zastąpiony przez Państwową Komisję Planowania Gospodarczego
(PKPG) wzorowaną na radzieckim Gosplanie.
-ze względów politycznych podjęto decyzję o rezygnacji z zakupu technologii i urządzeń z
krajów nienależących do bloku radzieckiego. Zamiast tego bezkrytycznie adaptowano
rozwiązania radzieckie.
-w oparciu o radzieckie projekty powstały m.in. fabryki samochodów w Żeraniu i Lublinie,
zakłady chemiczne w Oświęcimiu i Kędzierzynie czy krakowskie i warszawskie huty.
-stosowane radzieckie technologie w wielu przypadkach odbiegały od światowych
standardów, co w przyszłości skutkowało zacofaniem technologicznym, słabą
konkurencyjnością produktów polskich z produktami zachodnimi i niskim eksportem
-radzieckie rozwiązania również bardziej negatywnie wpływały na środowisko naturalne.
adaptacja do rubla także w wymianie handlowej (kurs złotówki)
-W styczniu 1951 roku Stalin napisał do Bieruta wyrażając swoje niezadowolenie ze
zlekceważenia rubla który jego zdaniem był walutą całkowicie stabilną i nieinflacyjną.
Nakazał aby zrównać kurs złotego do rubla jako trzy do jednego.
-Złotówka z dnia na dzień straciła 2/3 swej wartości wobec rubla.
duży nacisk na wytwarzanie środków produkcji oraz przemysł zbrojeniowy
-produkcja broni miała absolutny priorytet
-obok niej szczególnie forsowano rozwój przemysłu maszynowego, chemicznego oraz
górnictwa i hutnictwa
dobra konsumpcyjne – na dalszym planie (system kartkowy)
-Zlikwidowany CUP zakładał równomierny rozwój przemysłu i usług. Zastępujące go PKPG
przywiązywał większą wagę do rozwoju przemysłu i mniejszą do usług i konsumpcji.
-spowodowało to nieustanne braki na rynku najróżniejszych towarów
-w latach 1951-1953 funkcjonował system kartkowy który ograniczał to co i w jakiej ilości
można było kupić.
Tworzenie nowych zakładów przemysłowych – decydują względy polityczne
-przy wyborze lokalizacji setek nowych zakładów przemysłowych oraz planowania
kolejności ich budowy częściej kierowano się względami politycznymi niż rachunkiem
ekonomicznym i wydajnościowym.
-np. zbudowano wielki kombinat metalurgiczny pod pozbawionym zarówno złóż rudy jak
i węgla Krakowem, w nowopowstałej dzielnicy Nowa Huta. Głównym powodem tej
decyzji było to że liczono że stworzenie w Krakowie tak silnego skupiska
wielkoprzemysłowej klasy robotniczej zmieni w mieście antykomunistyczny klimat.
normy produkcyjne i współzawodnictwo pracy (przodownicy)
-propagandowe zachęcanie robotników do wykowywania pracy ponad normę
-ostatecznie wykonywanie pracy ponad normę nie wiązało się z lepszym
wynagrodzeniem a jedynie z nagrodami w zasadzie symbolicznymi („uścisk dłoni
prezesa”) co działalo demotywująco
-wiązało się to też ze zwiększeniem rozumianych norm (bo skoro się da to czemu wszyscy
nie mogą tak pracować?) przez co zwykli robotnicy zaczynali nienawidzić przodowników,
były starcia
-doprowadzało to do fałszowania wyników pracy i rozwój mentalności „czy się stoi czy się
leży”
wykorzystywanie pracy więźniów (obozy pracy) oraz żołnierzy
-powstawanie sztolni i kopalni uranowych do pracy w których wykorzystywano żołnierzy
z karnych batalionów oraz więźniów politycznych
-prowadzono tam działania i prace które są szkodliwe (np. rakotwórcze) i gdyby
wykorzystywano do nich innych robotników to potem mogłyby się pojawić oskarżenia że
partia nie dba o robotników.
-potem negowano to że zgony na raka były wywoływane przez taką pracę (np. „a może
on już wcześniej był chory”)
„junacy” Służby Polsce – organizacja masowa
-Zmilitaryzowana Powszechna Organizacja „Służba Polsce” Junaków SP powstała w 1948
roku.
-junackie hufce pracy to ośrodki które miały nie tylko zapewniać tanią siłę roboczą
(trafiali tam ludzie młodzi i z bandyckich środowisk wyeksponowani na propagandę i
indoktrynację) ale też stanowić przysposobienie do służby wojskowej, miały one tworzyć
młodych, silnych i wiernych komunistów z osób z marginesu społecznego.
-junaków wykorzystywano przy budowie dróg, kopaniu rowów i innych pracach
wymagających ciężkiej pracy fizycznej.
-do wyjątkowo ciężkiej pracy pod ziemią kierowano składający się z ponad 30 tysięcy
ludzi Korpus Węglowy. Trafiali do niego najczęściej młodzi mężczyźni pochodzący z rodzin
podejrzanych politycznie.
problem z inflacją (reforma walutowa, pożyczki, podwyżki)
-na przełomie lat 40 i 50 nasilały się zjawiska inflacyjne wywołane utworzeniem w
krótkim czasie blisko 3 milionów nowych miejsc pracy, z których część służyła
maskowaniu realnego bezrobocia, oficjalnie niedopuszczalnego z przyczyn
ideologicznych.
-28 października 1950 – ogłoszono decyzję o wymianie pieniędzy na wyjątkowo
niekorzystnych dla obywateli zasadach. Pensje i wkłady bankowe do 100 tysięcy złotych
przeliczono w stosunku 100 do 3, ale gotówkę oraz wyższe depozyty oszczędnościowe –
w proporcji 100 do 1. Oznaczało to że posiadacze gotówki oraz większych wkładów
bankowych jednego dnia stracili 2/3 swej własności.
-ta akcja zapewniła państwu około 3 miliardów nowych złotych.
-wymianie pieniędzy towarzyszyła kampania propagandowa „nowy pieniądz bije
spekulanta” (zdarzały się przypadki że na plakatach skreślano „spekulanta” i dopisywano
„robotnika” co faktycznie było bliższe prawdy)
-wydano też przepisy zakazujące posiadania obcych walut, platyny oraz złotych monet
(kara do 15 lat więzienia). Można było je za to odsprzedawać państwu za ułamek ich
wartości.
-reforma walutowa na bardzo krótko zahamowała zjawiska inflacyjne.
-czerwiec 1951 – rozpisano Narodową Pożyczkę Rozwoju Sił Polski. Miała ona charakter
przymusowy i objęto nią w sumie 8.4 miliona osób.
-W zamian za 20-letnie obligacje, te osoby wzbogacały budżet państwa o 1.6 miliarda
złotych. Obligacje jednak nie były oprocentowane. Jedynym profitem z nich był udział w
loteriach specjalnych premii co roku.
-styczeń 1953 – podwyżka cen żywności (też w celu usunięcia nadmiaru pieniędzy).
Podwyżka była przeciętnie o kilkanaście procent. Była najbardziej dotkliwa dla
najbiedniejszych i doprowadziła jedynie do spadku spożycia niektórych artykułów
podczas gdy ilość pieniądza na rynku ciągle rosła.

1. Ruch ze wsi do miasta

-rozpoczęcie nowych inwestycji gospodarczych spowodowało gwałtowne przyśpieszenie
migracji ze wsi do miasy
-w latach 1949-1955 liczba mieszkańców miast zwiększyła się o 3.1 miliiona
migracja za chlebem
-praca w fabrykach z reguły zapewniała lepsze zarobki i możliwości niż uprawa roli
ścieżka awansu społecznego/zdobycia wykształcenia
-przeniesienie do miasta zapewniało też lepszy dostęp do szybko rozbudowanego
systemu bezpłatnego szkolnictwa średniego i – w mniejszym stopniu – wyższego.
-zapewniło to tysiącom młodych ludzi awans społeczny.
-komunistom z kolei zapewniło to wzmocnienie poparcia społecznego.
-awans nie ograniczał się jedynie do zdobycia wykształcenia i lepszej pracy w mieście. W
latach 1950-1952 około 115 tysięcy robotników zostało mianowanych na różne
stanowiska kierownicze w gospodarce, administracji państwowej a nawet w aparacie
partyjnym.
-nie wszyscy jednak mieli ku temu odpowiednie kompetencje i wykształcenie co
potęgowało ogólny bałagan i marnotrawstwo.
pokolenie „zetempowskie”
-nazwa wzięła się od Związku Młodzieży Polskiej
-w szeregi Związku na masową skalę wciągano przybyszów ze wsi.
-Najbardziej zaangażowanych członków ZMP wciągano do struktur PZPR.
-Zetempowcy to rodząca się elita partyjna. Główni beneficjenci procesu przyśpieszonej
industrializacji.
-pod względem tego jak potoczyła się ich dalsza droga, podzielić ich można na dwie
grupy: ci którzy odeszli od kwestii samego państwa i zainteresowali się komunizmem jako
idęą, koncepcją i ci którzy odeszli od komunizmu pod kątem „filozoficznym” i zostali
twardymi politykami.
-Przykładem człowieka z pokolenia zetempowskiego jest Jacek Kuroń

4. Kolektywizacja wsi
Obowiązkowe dostawy
-lipiec 1951 – wprowadzenie obowiązkowych dostaw zbóż
-październik – obowiązkowe dostawy ziemniaków
-1952 – obowiązkiem dostaw objęto także mleko i żywiec wołowy i wieprzowy.
-za dostawy płacono mniej niż wynosił koszt wytworzenia – dotowanie państwa przez
chłopów.
-wysokość zarówno dostaw obowiązkowych jak i podatku gruntowego rosła
progresywnie w stosunku do wielkości gospodarstwa.
Walka z kułactwem a efektywność wsi; chłoporobotnicy
-Kułak – najzamożniejsza część warstwy chłopskiej, główny wróg socjalistycznego
budownictwa, bogacze wiejscy zatrudniający w swych gospodarstwach siłę najemną i
żyjący z ich wyzysku, z ich pracy samemu nie pracując.
-państwo największe gospodarstwa obciążały łącznym obciążeniem z tytułu dostaw oraz
podatku gruntowego w wysokości aż 37,5%. Miało to zniechęcić do kułactwa.
Wzrosła liczba gospodarstw małych, które produkowały tylko na potrzeby własne. Ich
właściciele często podejmowali pracę zarobkową w mieście co dało początek nowej,
tworzącej się warstwie – chłoporobotników. Byli oni utrapieniem dla kierowników fabryk
bo w okresie gdy praca w polu była najbardziej potrzebna, brali zwolnienia lekarskie lub
po prostu zwalniali się z pracy żeby pracować na swojej ziemi. Zarobione w mieście
pieniądze pomagały im podtrzymywać ich karłowate gospodarstwa.
Rolnicze Spółdzielnie produkcyjne (vide kołchozy), Zrzeszenia Uprawy Ziemi, Rolnicze
Spółdzielnie oraz Rolnicze Zrzeszenia Spółdzielcze
-wychodziły z własności prywatnej, to w gruncie rzeczy była własnośc prywatna tylko
wspólnie gospodarowana przez co bardziej przykładano się do tego aby dobrze
wykonywać w nich pracę
-celem polityki kołchozów oficjalnie była „likwidacja wyzysku ekonomicznego na wsi”
-rolnicy przystępując do spółdzielni nie tylko przestawali podlegać restrykcyjnemu
systemowi podatkowemu, ale mogli też liczyć na znaczącą pomoc finansową państwa.
Państwowe Gospodarstwa Rolne (vide sowchozy)
-Gospodarstwa które od początku do końca są państwowe, mające swoje centra w
dawnych dworkach. Jednakże przez to że w nich wszystko było wspólne to praca w nich
była mniej efektywna, mniej przykładano się do pracy.
Sposoby nakłaniania Rolników do kolektywizacji
-mimo licznych zachęt materialnych, którym towarzyszyła zmasowana akcja
propagandowa, chłopi z dużą wrogością, odnosili się do tworzenia spółdzielni.
-państwo zaczęło stosować środki przymusu, terror, groźby które miały skłonić do
zatrudnienia się w PGR.
-w gospodarstwach pojawiały się kilkuosobowe grupy agitatorów które miały nakłaniać
rolników do zgłoszenia akcesu do spółdzielni.
-rodzicom grożono usunięciem dziecka ze szkoły lub uczelni.
-praktykowano też nieuzasadnione podnoszenie wysokości podatku gruntowego i
dostaw obowiązkowych. Gdy chłop nie mógł się z tego wywiązać, nasyłano na niego
komornika, który gdy dalej rolnik odmawiał, konfiskował część dobytku.

Metody samoobrony przed kolektywizacją

-Chłopi – w zasadzie – od momentu zapowiedzi kolektywizacji rolnictwa tak na
Lubelszczyźnie, jak i w całej Polsce byli przeciwni uspółdzielczeniu rolnictwa
indywidualnego. Zapowiedziana w lipcu 1948 r. kolektywizacja rolnictwa była
postrzegana przez mieszkańców wsi jako odwrotność reformy rolnej.

-We wsiach unikano zebrań poświęconych organizacji Rolniczych Spółdzielni

Produkcyjnych.
-Co zaradniejsi spółdzielcy, aby przeżyć i zabezpieczyć chociaż podstawowe warunki
sobie i członkom swoich rodzin, zaczęli podejmować pracę u swoich krewnych, którzy nie
zostali jeszcze „uspółdzielczeni”, bądź wydzierżawiać grunty w pobocznych wsiach i
dorabiać na ich uprawie.

5. Walka z kościołem
tzw. taktyka „salami” – podziemie, PSL, Kościół
-określenie praktyki stopniowego eliminowania (krok po kroku) przedstawicielstwa partii
demokratycznych oraz przejęcia władzy przez komunistów w państwach zajętych
podczas II wojny światowej przez Armię Czerwoną i znajdujących się odtąd w strefie
wpływów ZSRR. (tutaj nie mogłem znaleźć informacji dotyczących tej taktyki w stosunku
do podziemia, PSL i Kościoła, sorry)
12 września 1945 r. – anulowanie konkordatu przez TRJN
-Konkordat podpisano w Watykanie 10 lutego 1925 roku. Jako układ międzypaństwowy
został on ratyfikowany przez Sejm dnia 27 marca, a przez Senat 23 kwietnia tego samego
roku.
-Pełnił on dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze miał znaczenie umowy wewnętrznej tj.
krajowej. Po drugie zaś był układem międzynarodowym. Ponadto, zgodnie z wówczas
obowiązującą interpretacją prawną, konkordat jako ustawa państwowa mógł być
pozbawiony swej mocy tylko na skutek decyzji państwa.

-12 października 1945 Komisja Narodowościowa i Wyznaniowa podjęła uchwałę, która

wzywała rząd do podjęcia jednostronnej ustawy która uregulowałaby stosunki kościoła w
Polsce pod względem prawnym.
-Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej oficjalnie, z inicjatywy ministra administracji
publicznej Władysława Kiernika, anulował konkordat z 1925 roku uznając m.in. że
„przestał on obowiązywać z chwilą złamania go przez Watykan w okresie okupacji
niemieckiej”.

Próba rozbicia kościoła – rola Bolesława Piaseckiego („Dziś i jutro”, PAX) i „księży
patriotów” (komisja księży przy ZBoWiD)
Piasecki – urodzony w 1915, skończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim,
podczas których został liderem Oddziału Akademickiego Obozu Wielkiej Polski. W czasie
20-lecia międzywojennego członek falangi więziony w Berezie kartuskiej. W nocy z 11 na
12 listopada 1944 został aresztowany przez NKWD i po rozmowach zwolniony. Od
stycznia przyszłego roku uczestniczył w rozmowach z władzami o utworzeniu środowiska
postępowych katolików świeckich. Tego samego roku, 25 listopada ukazał się pierwszy
numer czasopisma „Dziś i Jutro” który współtworzył Piasecki.
-„Dziś i Jutro” popierało większość zmian ustrojowych, jakie zamierzała wprowadzić PPR i
jej sojusznicy.
-Piaseckiego wykorzystywano go i traktowano jako przedstawiciela katolików którzy
chcieli się dogadać z państwem i sprzeciwiają się kościołowi. Dla Kościoła stał się
całkowicie niewiarygodny. Traktowano go jako konia trojańskiego rozbijającego kościół
od środka. On sam twierdził kategorycznie że on i jego środowisko to katolicy wierni
prawdom wiary i podlegli papieżowi i kościołowi. Mimo to popierał konflikt władz z
kościołem, samemu stojąc raczej po stronie państwa.
-zgodnie z zaleceniem Stalina we wrześniu 1949 rozpoczął działalność ruch księży
patriotów. Jego ideologia była prosta i skupiała się na pełnym poparciu działań władzy i
prowadzonej przez niego polityki wyznaniowej przy jednoczesnym potępieniu
antypolskiej polityki Watykanu.
-ponad 1000 duchownych skupionych przy ZBoWiD (Związku Bojowników o Wolność i
Demokrację). Osiągnięto to poprzez metody zastraszania, szantażu, przekupstwa.
-sugerowanie konieczności demokratyzacji stosunków wewnątrzkościelnych m.in.
awansowania księży patriotów na stanowiska w hierarchii kościelnej.
-„Głos Kapłana” – organ księży patriotów. W październiku prymas Wyszyński (a za nim
inni biskupi) wydał zakaz czytania w podległych im diecezjach wspomnianego
dwutygodnika.
Wykorzystanie propagandy i sądów – procesy pokazowe (ks Gurgacz 1949, proces
wolbromski 1951 i bp Kaczmarek 1953, kuria krakowska 1953
-Czesław Kaczmarek – biskup, ordynariusz kielecki. Sympatyk narodowej demokracji,
współpracował z państwem podziemnym podczas okupacji niemieckiej. Po wojnie
zdecydowany obrońca roli kościoła w polskim życiu publicznym z krytyczną postawą
wobec kolektywizacji wsi oraz ateizacji polskiego szkolnictwa. UB oskarżyło go o
współpracę z podziemiem i aresztowali go 23 stycznia 1951. W wiezieniu poddano go
długim i ciężkim torturom w wyniku których przyznał się do wszystkiego. W wrześniu
1953 miał miejsce proces pokazowy podczas którego zarzucano mu członkostwo w
organizacji chcącej obalić władzę komunistyczną a także szpiegostwo, współpracę z
okupantem niemieckim, popieranie ruchów faszystowskich. Skazano go na 12 lat
więzienia, gdy z niego wyszedł w 1956, objął kierowanie diecezją kielecką.
-Władysław Gurgacz – ksiądz jezuita, w latach 1945-1948 kapelan szpitalny. Wiosną 1948
związał się z Polską Podziemną Armią Niepodległościową w której pełnił funkcję kapelana
pod pseudonimami „Ojciec” i „Sem”. 2 lipca 1949 został aresztowany przez UB w
Krakowie, a następnie w procesie pokazowym przed Wojskowym Sądem Rejonowym w
Krakowie, sierpnia 1949 został skazany w trybie doraźnym na karę śmierci. Wyrok
wykonano 14 września 1949 przez rozstrzelanie na podwórzu więzienia przy ul.
Montelupich w Krakowie
-proces wolbromski – miał miejsce w styczniu 1951 i trwał 4 dni. W jego trakcie skazano
członków tajnej organizacji „armia podziemia” a także dwóch wspierających ich księży na
karę dożywocia.

-21 stycznia 1953 Przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Krakowie rozpoczął się proces
księży kurii krakowskiej, oskarżonych o szpiegostwo. Siedmiu duchownych zostało
oskarżonych o uczestnictwo w siatce szpiegowskiej prowadzonej przez ks. Lelitę
i szpiegowanie na rzecz Stanów Zjednoczonych. Podstawą oskarżenia były kontakty
niektórych oskarżonych z Wydziałem Krajowym emigracyjnej Rady Politycznej, dla której
przygotowywano raporty, na podstawie ogólnodostępnych informacji, o sytuacji w kraju.
Władze wytoczyły proces o szpiegostwo, chociaż była to działalność niepodległościowa.
Przebieg procesu był wyreżyserowany i towarzyszyła mu nagonka propagandowa. Wyroki
były następujące: 3 kary śmierci (w tym dla księdza Lelity), jedno dożywocie i 3 kilkuletnie
kary pozbawienia wolności. Na mocy decyzji rady państwa z 18 sierpnia 1953, wyroki
kary śmierci zostały zamienione na dożywocia.
Caritasu, uderzenie w KSM-y
-Krajowa Centrala Caritasu koordynowała działalność charytatywną kościoła w Polsce
-29 stycznia 1950 – przeprowadzono kontrolę działalności Caritasu i stwierdzono że
wykryto nadużycia  władze mianowały tymczasowy rząd przymusowy z księży
patriotów i członków grupy „dziś i jutro” (PAX)
-akcja propagandowa: ataki prasowe i zebrania potępiające nadużycia i popierające ruchy
władz
-masowa rewizja wśród księży pod pretekstem poszukiwania dowodów

Uderzenie w niższe seminaria duchowe i nauczanie religii w szkołach (przedmiot

nieobowiązkowy)
Luty 1952 – nasilenie się akcji usuwania religii ze szkół
-wiązało się to niekiedy z przejmowaniem placówek przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci
(TPD)
-Członkowie TPD zachęcali rodziców do dążenia do świeckiej szkoły, gdyż takie miały być
lepiej wyposażone a uczniowie mieć zagwarantowane miejsce w szkołach średnich i
wyższych.
-lipiec 1952 – rozwiązano nakazem administracyjnym 46 niższych seminariów
duchownych prowadzonych przez męskie stowarzyszenia duchowne
-siedziby seminariów przekształcano w szpitale, hotele robotnicze.
Wprowadzenie instytucji ślubów cywilnych
-to samo nowe prawo dopuszczało rozwody.

6. Porozumienie państwo-kościół z 14 kwietnia 1950 r.

(formalizacja relacji po unieważnieniu konkordatu):
-Poszanowanie przez duchowieństwo oraz wiernych prawa i władzy państwowej (papież
tylko w sprawach wiary i wewnątrzkościelnych)
-potępienie podziemia zbrojnego
-niesprzeciwianie się kolektywizacji
-zabiegania o „polską” administrację kościelną na ziemiach odzyskanych
-zachowanie nauczania religii w szkołach
-zachowanie szkół katolickich i KUL
-Działalność wydawnicza, katolickie tytuły prasowe
-Działalność duszpasterska (szpitale, wojsko, więzienia, dobroczynna i katechetyczna)
-Zgoda na organizowanie pielgrzymek i procesji
Dekret rady państwa o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych z 9 lutego 1953
-to państwo miało kształtować politykę personalną kościoła, a wojewódzkie rady
narodowe sugerować konkretnych kandydatów na funkcje kościelne.

7. Memoriał Episkopatu Polski z 8 maja 1953 r. („non

possumus!”)
-9 lutego 1953 Rada Państwa wydała „dekret o obsadzaniu duchownych stanowisk
kościelnych”, dający państwu prawo do dowolnego kształtowania polityki personalnej na
wszystkich szczeblach hierarchii kościelnej. Natychmiast po wydaniu dekretu
Przewodniczący WRN zaczęli wzywać poszczególnych biskupów na rozmowy w których
sugerowali konkretne zmiany personalne w ich diecezjach. Najważniejsze stanowiska
miały być obsadzane przez księży patriotów.
8 maja 1953 Stefan Wyszyński skierował memoriał do I sekretarza KC PZPR Bolesława
Bieruta w odpowiedzi na te działania. W nim Wyszyński oraz zgromadzeni w Krakowie
biskupi odmówili uznania lutowego dekretu i wymieniali przykłady prześladowań
Kościoła przez władze, takie jak sabotowanie działalności administracji kościelnej na
ziemiach zachodnich i działania przeciwko jedności Kościoła, a także aresztowania
duchownych oraz zamykanie kościelnych gazet.
-na początku memoriału jest podkreślone że kościół wciąż postrzega porozumienie z
1950 jako zjawisko pozytywne, jednak ostatnie 3 lata zdecydowanie zdominowały
zjawiska negatywne
-„położenie Kościoła w Polsce nie tylko się w sposób trwały nie poprawia, lecz przeciwnie
stale się pogarsza”
 -wymieniono w punktach 5 zjawisk negatywnych:
1. Usuwanie religii ze szkół
2. Presja polityczna na duchowieństwo
3. Niszczenie prasy i wydawnictw katolickich
4. Ciężka dola kościoła na ziemiach zachodnich
5. Wkraczanie państwa w obszar wewnętrznej jurysdykcji kościoła, sumienia i
odpowiedzialności kapłanów
-Wskazano na sprzeczność z konstytucją PRL.
25 września 1953 r. – uwięzienie prymasa Wyszyńskiego
-do decyzji o aresztowaniu Wyszyńskiego przyczynił się wspomniany wyżej memoriał.
-ok. godz. 22 pod bramę Pałacu Prymasowskiego w Warszawie przybyli funkcjonariusze
Urzędu Bezpieczeństwa, którzy domagali się wpuszczenia pod pretekstem przekazania
listu do bp Antoniego Baraniaka od ministra spraw wewnętrznych Antoniego Bidy.
- Podczas rozmowy w Sali Papieży ubowcy przekazali kard. Wyszyńskiemu pismo
zawierające decyzję rządu usuwającą go z miasta i zakazującą wykonywania posługi
kapłańskiej. Dokument zatwierdzili m.in. Bolesław Bierut i Józef Cyrankiewicz. Wyszyński
nie podpisał decyzji twierdząc że nie ma ona podstaw prawnych.
-W chwili wyprowadzania z Pałacu Prymasowskiego po raz ostatni zaprotestował przeciw
działaniom funkcjonariuszy. Później umieszczono go w samochodzie z zamaskowanymi
szybami i pod eskortą sześciu innych aut przewieziono do klasztoru w Rywałdzie.
-Kard. Stefan Wyszyński został zwolniony z internowania dopiero po politycznej odwilży,
po dojściu do władzy Władysława Gomułki. Wolność odzyskał 28 października 1956 roku.

Intelektualiści wobec systemu – „hańba domowa” czy „lawina i kamienie”?

ZACZĘŁO SIĘ OD HAŃBY DOMOWEJ CZYLI GORLIWOŚĆ NEOFITÓW

W 1986 roku numer podziemnego pisma „Kultura Niezależna” z umieszczoną później w „Hańbie
domowej” z rozmową Jacka Trznadla ze Zbigniewem Herbertem „Wypluć z siebie wszystko”
Hańba domowa – zbiór wywiadów z polskimi pisarzami, które przeprowadził Jacek Trznadel.
Tematyka wywiadów dotyczy postawy polskich twórców literatury w latach stalinizmu, na przełomie
lat 40. i 50. XX wieku. Książka ukazała się w 1986 w Paryżu, w Instytucie Literackim, w serii
biblioteki „Kultury”. W tym samym roku Hańba domowa ukazała się w Polsce, w podziemnym
wydawnictwie Nowa.
Zbigniew Herbert był znany z postawy antykomunistycznej. Ostro komentuje postawy pisarzy,
którzy byli zafascynowani komunizmem. Herbert oskarża ich o współautorstwo zbrodni, jednak
wśród pobudek wymienia:
  Działali ze strachu i w złej wierze
 Towarzyszyła im pycha
— Działali z niskich pobudek materialnych
— „Uzasadniali własne świństwo, że my to robimy, ale myślą o przyszłości, my z narodem.
Guzik prawda, nikt nigdy nie był z narodem”
— Uważa, że późniejsze „nawrócenia” byłych wyznawców komunizmu to koniunkturalizm –
przystąpienie do opozycji w momencie, w którym władzy przestało już zależeć na ich piórach
(„A tu nagle brak zamówienia społecznego, pustka. I co wtedy robimy? Przystępujemy do
opozycji”), ustało w tym momecie zapotrzebowanie na ich prosystemową twórczość.
— Ale pamięć Herberta jest wybiórcza i jest jego autokreacją

Woroszylski choć nie został przez Herberta zaczepiony po nazwisku poczuł się wywołany do tablicy i
tydzień później udzielając wywiadu dla katolickiego dwutygodnika „Nowe Życie” odniósł się do
zarzutów: „Trudno oprzeć się pokusie idealizacji swego pokolenia i własnych motywów, ujrzenia swej
przeszłości w najsympatyczniejszym świetle. (…) kiedy spotykam się z opinią mego przyjaciela
Herberta, człowieka o zupełnie innym życiorysie niż mój, że ludzie którzy wtedy naleźli się po tej
stronie, wszyscy byli nieuczciwi, że chodziło im o pieniądze, władzę, karierę, coś się we mnie buntuje.
Jeśli tak było, czemu stosunkowo szybko odwróciliśmy się od tych perspektyw i nie zrobiliśmy tych
karier, które leżały w zasięgu naszych możliwości?”

Pomysł książki złożonej z rozmów z pisarzami kiedyś zaangażowanymi w komunizm Jacek Trznadel
zaczął realizować jeszcze w roku 1981. Wywiadu udzielił Woroszylski i Jerzy Andrzejewski.
Andrzejewski mówił, że nie należy pomawiać dawnych towarzyszy o cynizm i karierowiczostwo, że
to byłoby zbyt łatwe. Kazimierz Brandys, Tadeusz Konwicki i Adam Ważyk odmówili Trznadlowi
rozmowy.

W latach pięćdziesiątych Trznadel był wschodzącą gwiazdą krytyki socrealistycznej. Atakował

między innymi „służalczą rolę kościoła”, zachwycał się socrealistycznymi wierszami Ważyka. Dostał
zgodę na wyjazd do Francji, gdzie prowadził lektorat z języka polskiego na Sorbonie. Odszedł z partii
zaraz po powrocie, w lutym 1970 roku.

Woroszylski w wywiadzie mówił po pytaniu dlaczego wystąpił z partii dopiero w 1996: „Używało się
takiej argumentacji: właściwie dlaczego my mamy wyjść, a tamci zostać? To jest nasze, raczej my
zostaniemy, a oni niech wyjdą. Oni się oczywiście nie kwapili, ale… Nam się parokrotnie zdawało, że
zostanie w partii ma pewien sens. Na przykład, kiedy po Liście 23 partia organizowała antylist, a my
odmawialiśmy podpisów pod tym antylistem. (…) Zdawało się, że to ma pewne znaczenie, że w partii
jest taka grupa ludzi, którzy odmawiają, którzy manifestują inne stanowisko (…) Więc wydawało się,
że to wszystko ma jakieś znaczenie, że można w tym istnieć i zgłaszać przeciw”

Jacek Bocheński na lekturę wypowiedzi Herberta w „Hańbie domowej” – „Pomyślałem: przecież on

musi wiedzieć, że to nie tak, że nie zawsze i nie wszyscy, że takich schematycznych sytuacji nie ma na
świecie”

Poza Herbertem rozmawiał Trznadel z dwoma jeszcze osobami, które nie uległy komunistycznym
wpływom i do 1956 pozostawały na marginesie oficjalnego życia literackiego: z Janem Józefem
Lipskim i Janem Józefem Szczepańskim,

Lipski – syn przedwojennego pedagoga, żołnierz AK, uczestnik Powstania Warszawskiego, członek
KOR-u. Powiedział Trznadlowi, że tak naprawdę nie potrafi zrozumieć tego „zbiorowego amoku”,
który pchnął intelektualistów w objęcia komunizmu. (…) Zapał i energia, z którą naród przystąpił do
odbudowy swojego życia powodował, że ludzie angażowali się w sprawy, częstokroć mimo i wbrew
(…) To była niezwykle istotna przesłanka, która wciągała ludzi w nowy system”. Dodał też, że kiedy
w czasach stalinowskich czuł się osamotniony, duchową siłę czerpał z „Traktatu moralnego”
Czesława Miłosza.
Jan Józef Szczepański – syn przedwojennego dyplomaty, też członek AK. I on i Lipski w odróżnieniu
od Herberta nie odsądził od czci i wiary tych, który pokusie ulegli. Ich wpokojne, choć nie
pozbawione dramatycznych akcentów wypowiedzi pozostały jednak w cieniu oskarżeń Herberta.

Trznadel dał do „Hańby domowej” autorski wstęp, gdzie używał sformułowań ostrych, jaskrawo
odstających od tonu, w jakim prowadził rozmowy. Pisał np. że kiedy po wojnie nastał czas sowieckiej
okupacji, jego rozmówcy poszli na lep władzy, nie bacząc na to, że „w powietrzu był zapach świeżo
przelanej ludzkiej krwi i słychać było jęki ofiar. Swoje własne zaangażowanie i przynależność do
partii minimalizował i tłumaczył szlachetnymi pobudkami oraz pragnieniem „zbawienia świata”

Katarzyna Herbert, wdowa po Zbigniewie, w opublikowanej w roku 2000 w Gazecie Wyborczej

rozmowie powiedziała, że mąż miewał z powodu tego, co powiedział Trznadlowi wyrzuty sumienia.
Trznadel powiedział, że Herberta nie trzeba było namawiać do nagrania rozmowy i mówił wszystko
mocnym głosem z precyzją. Trznadel dowodził, że nie ma mowy o nieprzemyślanym porywie chwili,
że Herbert długo swą wypowiedź poprawiał, uzupełniał, autoryzował.

Do Herberta po publikacji jego wypowiedzi zaczęły docierać nieprzychylne reakcje. Nigdy niczego
nie odwołał i z niczego się nie wycofał. Przyjął do wiadomości, że jego słowa w pewnych
środowiskach zyskały status prawdy objawionej Sam tłumaczył później, że zdecydował się na
brutalność, by pobudzić dyskusję, i że z powodu „pewnej taktyki życiowej” nie mówił o tym
wcześniej. Nie mówił publicznie, ale prywatnie Jacek Bocheński zapamiętał, że Andrzejewski,
Kazimierz Brandys i Konwicki byli stałymi bohaterami jego zjadliwych komentarzy. Zresztą pod
koniec rozmowy z Trznadlem Herbert też stwierdził, że doszła do głosu „gorsza część jego istoty”
którą „wyrzuca za drzwi, kiedy zaczyna pisać”. Dodał też „przykro mi, że nie obyło się bez nazwisk,
ale historia nie jest dziełem duchów”

Herbert według Bocheńskiego był człowiekiem, którego namiętności i temperament kierowały ku

ekstremom, dla którego wyjaskrawienie było naturalną formą wypowiedzi. Julia Hartwig wspominała,
że wobec ludzi, którym miał coś za słe, potrafił być bezwzględny a nawet bezlitosny.
Herbert nie do wszystkich takie komentarze. Pominął np. Artura Międzyrzeckiego, a on też był
zaangażowany w komunizm i pisał socrealistyczne wiersze. Andrzeja Mandaliana też wyłączył spod
ognia krytyk.
Herbert potrafił w swych sądach znaleźć zrozumienie dla postawy Jarosława Iwaszkiewicza,
wieloletniego prezesa ZLP. Uważał że bronił członków ZLP, zdawał sobie sprawę, że zalewa nas
Wschód, bał się, że będą ginąć ludzie, rozpadać kościoły, pałace, księgozbiory i uznał, że z nowym
panem trzeba się dogadać.

„HAŃBA DOMOWA”
Wydana w paryskiej „Kulturze” i NOWej książka od razu stała się wydarzeniem literackim i
uhonorowana nagrodą kultury „Solidarności”. Prawdziwa dyskusja nad Hańbą domową rozpętała się
jednak dopiero w początku lat 90. Po jej pierwszym, oficjalnym wydaniu. W zgodnym chórze
potępienia jedynie pojedyncze głosy brały w obronę rozmówców Trznadla.
Trznadel w wywiadach w latach 90.wcielał się w rolę lustratora. Gdy dziennikarz zapytał „czy hańba
może być zmyta” odpowiedział, że hańba nie może być zmyta. Jednocześnie swoje zaangażowanie z
czasów stalinowskich coraz bardziej bagatelizował i powtarzał, że w partii był tylko szarym
członkiem, podczas gdy inni byli działaczami, mówił o sowim dwudziestoletnim w niej członkostwie.
W swoich wypowiedział szedł coraz bardziej w prawo. „Hańba domowa” jak się okazało była tylko
punktem wyjścia do ataku na to, co uznał za antynarodowe. Mówił, że wszystko co złe w polskiej
kulturze, literaturze i historii ma źródło w „chorobie lewicowości”.

Woroszylski aż do śmierci prowadził wojnę publicystyczną z tymi, którzy za cel ataków wzięli sobie
dawnych wyznawców komunistycznej doktryny, polemizował z nimi, prostował nieścisłości i
przekłamania.
Kiedy Krzysztof Kąkolewski w książce „Diament znaleziony w popiele” zarzucił Jerzemu
Andrzejewskiemu, że „Popiół i diament” powstał z ubeckiej inspiracji i zbudował na tej niczym nie
udokumentowanej hipotezie cały gmach oskarżeń i insynuacji, Woroszylski odpowiedział, że nie ma
żadnego dowodu, by Andrzejeweki dysponował jakąś realną dokumentacją. Jego zdaniem nigdy nie
napisałby powieści na zamówienie polityków, czy ubeków, bo nie pozwalałaby mu na to pisarska
pycha.

ZARAZ PO WOJNIE CZYLI NAWRÓCENIE JERZEGO ANFRZEJEWSKIEGO

Andrzejewski wkrótce po upadku powstania warszawskiego wyjechał do Zakopanem. Tam 16 lutego
odnaleźli go wysłannicy rządu lubelskiego i zabrali rządowym samochodem do wyzwolonego miesiąc
wcześniej Krakowa, gdzie organizował się już lokalny oddział Związku Literatów. Urzędowały tam
przeniesione Lublina instytucje kulturalne – Czytelnik z Jerzym Borejszą i redakcja „Odrodzenia” z
Karolem Kurylukiem. Pisarze, których wojna rozrzuciła po kraju, a nie mili domu gdzie mogliby
wrócić próbowali odnaleźć tam swoje miejsce. Ważyk osobiście przejął z rąk stacjonujących w
Krakowie żołnierzy radzieckich, którzy za chwilę mieli ruszyć na Berlin, kamienicę przy ulicy
Krupniczej 22, gdzie zamieszkali między innymi: Jerzy Andrzejewski, Kazimierz Brandys, Stanisław
Dygat, Jan Kott.
31 stycznia 1945 odbył się w Krakowie pierwszy poranek poetycki – występowali Miłosz i Ważyk.
Większość środowiska pisarskiego garnęła się do spotkań, publicznego czytania napisanych w czasie
wojny utworów, organizowania samopomocy, ale niewielu jeszcze opowiedziało się za nową władzą.
Na jednym z pierwszych zebrań Związku Literatów w Krakowie :głosowano jakieś wnioski stawiane
przez komunistów. Większość trzymała się na dystans, jedynie Kazimierz Brandys i Jan Kott pierwsi
podnosili rękę na tak.
W kwietniu 1945 Andrzejewski i Miłosz wybrali się do Warszawy szukając śladów po zaginionych
przyjaciołach. Miłosz pisał o tym w wydanym na emigracji w 1953 „Zniewolonym umyśle” gdzie
opisuje mechanizmy akcesu do nowej rzeczywistości. Pod łatwymi do rozszyfrowania kryptonimami
np. Andrzejewski tam to „Alfa” czyli „moralista”, nakreślił portrety pisarzy, którzy poszli na służbę
nowej władzy.
Miłosz uważa, że moment kiedy Andrzejewski po raz pierwszy miał myśl o napisaniu „Popiołu i
diamentu” to scena, której byli świadkiem w Warszawie – widzieli więźniów politycznych, przede
wszystkich Akowców, którzy za pomocą nitki oraz drutu wymieniali listy z sąsiednimi celami.
Na naradzie literatów, członków Polskiej Partii Robotniczej, z władzami partyjnymi Jerzy Borejsza
relacjonował, że pisarze stronią od polityki, nie angażują się w procesy zachodzące w kraju, nie
popierają entuzjastycznie nowej władzy. Jakub Berman, który niedługo potem osobiście będzie
decydował jakie książki pisać zatroskał się „o czym pisarze myślą? Trzeba się dowiedzieć i wyciągnąć
odpowiednie wnioski”.
Do rzeczywistości roku 1945 Andrzejewski odnosił się początkowo z rezerwą, ale ulegał pokusom.
Wtedy właśnie przerobił na „bardziej słuszne” swoje okupacyjne opowiadanie „Wielki Tydzień”, w
którym akcja dzieje się w getcie. W poprawionej wersji komunizujący brat jednej z postaci (Polaka)
szmuglował do getta broń, a właściciel kamienicy, czyli przedstawiciel klasy odchodzącej, był
obojętny na los ginących Żydów. Jan Kott, przyjaciel Andrzejewskiego dalej kusił go do takich
przeróbek (Kott został oddelegowany do organizowania „Kuźnicy” pisma z założenia
marksistowskiego, w odróżnieniu do „Odrodzenia” pomyślanego jako szerokofrontowe”.
Andrzejewski wszedł do redakcji miesięcznika „Twórczość” i pisywał do „Odrodzenia”. Tam w
październiku 1945 ukazał się jego artykuł „Propozycje teraźniejszości” gdzie deklarując o akceptację
systemu, apelował o pluralizm. Ale długo Andrzejewski nie pisał stircte komunistycznie.
Pierwszy ślad pomysłu, który zaowocował powstaniem „Popiołu i diamentu” zapisał w dzienniku 13
czerwca 1946 roku. Miało to być opowiadanie o Antonim Kosseckim, z gruntu uczciwym,
przedwojennym adwokacie, wywiezionym do Auschwitz, gdzie stał się gorliwym, wysługującym się
Niemcom i dręczącym współwięźniów kapo. Pół roku później okazało się, że role przypadły komu
innemu – z jednej strony młodym konspiratorom z antykomunistycznego podziemia (Chełmicki i
synowie Kosseckiego, z drugiej – ideowym wyznawcom nowego ustroju (komunista Szczuka,
socjalista Podgórski), z trzeciej – garnącym się do władzy karierowiczom. Akcję powieści umieścił w
Ostrowcu w miejscowym hotelu: Szczuka, sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PPR i Chełmicki,
który przyjechał na rozkaz AK wykonać na nim wyrok.
W grudzień 1946 - Andrzejewski pokazuje pierwsze rozdziały Kurylikowi (“Odrodzenie”), a ten
namawia go na druk w odcinkach

Początkowy tytuł “Zaraz po wojnie” -> ogólnie później pisał tak z numeru na numer, mimo dosyć
nieprzychylnych opinii przyjaciół (mieli mu za złe że przedstawia członka PPR jako pozytywną postać
i że to jest nieprawdziwe, część przekręcałą tytuł na zaraza po wojnie)

W wydaniu książkowym zmienił już tytuł na popiół i diament

Grudziński uważał że książka zniekształca rzeczywistość 

nazywano ją gówno i zamęt 

w Kuźnicy atakowano go za nadmierne eksponowanie dramatu polskiego podziemia

Narzekano też że nie czuje się w PPR-owcach duchowych synów partii

Władza uznała jednak że warto zainwestować w Andrzejewskiego -> nagroda “Odrodzenia” i 100 tys
nakład, dostał też willę 

Pozytywnie o samym tekście wypowiadali się: Zygmunt Mycielski, Czesław Miłosz, 

Proces usztywniania nie zaszedł za daleko w “Twórczości” ukazał się “Traktat moralny” Miłosza ->
język czytelnych metafor mówiących o zniewoleniu i okrucieństwie władzy 

Miłosz ogólnie ostrzegał jednak Andrzejewskiego żeby nie ulegał za bardzo komplementom władzy
bo to nie jest obiektywne i wykorzystują go tylko do swoich celów

Andrzejewski przez czas mieszkania w tej willi w otoczeniu komunistów dosyć zbliżył się do tej
ideologii mimo że przyjaciele Miłosz i Mycielski ostrzegali go przed tymi pokusami z strony władzy,
ogólnie zbliżał się wtedy do władzy i oddalał się od swojej przedwojennej i wojennej biografii

Przed wojną -> pierwsza powieść “Ład serca” po tej powieści postrzegany jako autorytet moralny i
uznany pisarz katolicki

W czasie wojny -> działał w Warszawie, przyjaźnił się z Miłoszem tam, w 1941 wstąpił do PPS-u
“Wolność”, z Inicjatywy Rządu Londyńskiego działał w “trójce” z Marią Dąbrowska i Jarosławem
Iwaszkiewczem”, 
Jak stał się komunistom? -> sam mówił że wojna wymagała napięcia, energii, sprytu itp. żeby nie
strzelali więc jak nastąpiło to odprężenie to poszli za nim, wpływ miało też zaangażowanie Wiktora
Woroszylskiego i jego przyjaźń z Andrzejewskim, pod jego wpływem wstąpił do Partii, 

Zdzieranie katarakty, czyli rozterki i cierpienia Jerzego Andrzejewskiego

1954 -> cenzura zdejmuje Popiół i diament grane w teatrze we Wrocławiu

W tym czasie przeżywał też kryzys twórczy i ideologiczny

Odmówił władzy delegatury na II zjazd PZPR

Protokół który wyjaśniał odmowę mówił o tym że odmówił bo myślał że nie jest wystarczająco dobry
i nie do końca wypełnia swoje obowiązki i nie ma żadnej szczeliny między nim a partią -> ale nie
wszyscy mu uwierzyli

1953 Wielki lament papierowej głowy -> mógł być już jakąś oznaką że Andrzejewski zaczyna dusić
się w sztywnym gorsecie obowiązującej doktryny -> bezskutecznie próbował opublikować, była to
taka bezlitosna satyra na rytuały partyjne, opublikowano dopiero w 1956 w Październiku

Później dalej zapewnia że nie ma szczeliny między władzą a nim ale zapiski pokazują że zaczyna
wątpić w system

Andrzejewski przereagował popiół i diament wedle socrealistycznej sztancy -> mógł się bać bo w
końcu cenzura przerwała wystawianie tego spektaklu -> wprowadził partyjną frazeologię, bohaterzy z
PPR-u stali się szermierzami partyjno-marksistowskich racji, a przedwojenna polska przyjęła takie
ciemniejsze barwy

1945 opowiadanie “złoty lis” -> symbol odwilżowych nastrojów w literaturze, zachwyt czytelników i
przyjaciół autora, 

Andrzejewski po powrocie z sesji Rady Kultury i Sztuki notuje w dzienniku że uważa “ustrój za
niegodziwy” i rezygnuje z funkcji redaktora naczelnego “Przeglądy Kulturalnego” 

W 1955 pisał w dzienniku już że “nienawidzi tej ideologii”

Ogólnie strasznie się miotał

Jest dosyć osamotniony a po krytyce jednego z partyjnych aparatczyków staje pod ogniem partyjnej
krytyki

1955 krytykuje go Jakub Berman 

Andrzejewski przymierza się do powieści “Ciemności kryją ziemię” -> pokazuje takie odchodzenie
Andrzejewskiego od wiary w komunizm

lata 54/55 zwłaszcza pokazują to odejście od wiary -> przyczyną mógł być strach -> doświadczył go w
1952 roku kiedy wygłaszał przemówienie na czterdziestoleciu pracy Marii Dąbrowskiej -> gdy
przemawiał jakieś tam ważne osoby zaczęły między sobą szeptać i sparaliżował go strach (później
zapewniali go że chodziło o duchotę na sali), ale Andrzejewski strasznie się przestraszył że powiedział
coś nie tak i zemdlał powiedział później że tak jak tam to nie bał się nawet w czasie okupacji

Rozmowy z Wiktorem Woroszylskim który też zaczynał już wtedy wątpić i przeczytanie
zniewolonego umysłu Miłosza i w 1956 był już człowiekiem całkowicie odmienionym

Intelektualiści wobec systemu. „Hańba domowa” czy „lawina i kamienie”

Intelektualiści po zakończeniu wojny:
a) Przywiezieni ze wschodu (Adam Ważyk) - często szli przez wojsko, byli na froncie, ale mieli
poczucie, że są ważni. To nie do końca nazwiska, dzięki którym można sprzedać Polakom ideę
komunizmu ze wschodu. Mieli bardziej tworzyć struktury dzięki administracji itp., mieli
znaleźć nazwiska którym będzie można zaufać. To nie był taki pierwszy wybór do budowania
socrealizmu
b) Ci, którzy przetrwali okupację (Iwaszkiewicz, Andrzejewski, Miłosz) - ludzie po okupacji
niemieckiej, często wyrwani z obozów, mieli traumę wojenną więc łatwo można wykorzystać
do pokazania nazizmu. Nie musieli od razu chwalić nowej władzy, ale ich doświadczenia
wpisywały się w antyniemieckość. Też wykorzystanie tego, kto odpowiada za traumę po
powstaniu warszawskim (ak i rząd na uchodźstwie). Część z nich tworzyła przez wojnę i
chcieli opublikować - na tym powstaje trochę „Odrodzenie”, „Kuźnica”, żeby się nimi
zaopiekować. Kuźnica była mocniej zaangażowana w partię, a Odrodzenie tak lżej - muszą
działać jakoś przy władzy bo inaczej już później nie da się publikować
- „Odrodzenie” dla szerokiego spektrum twórczości, pluralizm, nie trzeba było pisać
pozytywnych rzeczy o marksizmie
- „Kuźnica” ludzie zaangażowani w system, socjaliści
c) Przesiedleńcy, repatrianci (Broniewski, Pruszyński, Gałczyński, Słonimski, Tuwim) - spędzali
okupację na innych terenach zwłaszcza na zachodzie, bardzo specyficzna grupa ludzi bo mają
czystą kartę ale widzieli dużo rzeczy z różnych perspektyw, nawet jak sprzyjają władzy to nie
jasne czy tak na sto % komunistyczni, część z nich chciała po prostu wrócić do domu i uważała
że ten komunistyczny dom też nie jest zły, atrakcyjni bo byli na zachodzie więc w obu
systemach ale nadal chwalą komunizm, najważniejsze nazwiska, które mają przekonywać
kolejnych, działania w Londynie i Paryżu - szukano ich i zapraszano, chciano pokazać Polskę
jak się buduje itp. np. przyjazd Tuwaima i to ściąga tez kolejnych, najważniejszy target dla
komunistów 

Między uniwersalną twórczością, odniesieniami do wojny („zarażeni wojną/śmiercią), a bieżącym

zaangażowaniem politycznym („Odrodzenie”, „Kuźnica”, ZLP)

Intelektualiści mieli możliwość rozwoju (nie było wielu w Polsce powojennej), cenni dla władzy,
mogli pisać o traumie (rozładować ją). Władza kontroluje twórczość (cenzura, ograniczenie
wydawnictw prywatnych).

Dlaczego literaci polscy dali się wciągnąć w system?

- element nacisku, nie było innego wyboru, jeżeli chciało się funkcjonować w społecznym obiegu
literatury (kontrolowana przez władzę). Jednak Trznadel stwierdza, że taka postawa konformistyczna
jest hańbą dla intelektualisty.

Do czego władza komunistyczna potrzebowała intelektualistów, ludzi pióra, artystów?

a) Ludzie pod szczególnym nadzorem, wyizolowani, pod kloszem w „pisarskich komunach”
(Krupnicza 22, Iwicka) - łatwiej manipulować, będą tam gdzie chce partia, nie zobaczą
strajkujących, opozycji itp.
 b) Twórczość „wedle oczekiwań” albo do szuflady (Jan Józef Lipski, Jan Józef Szczepański,
Zbigniew Herbert)
c) Socrealizm
d) Inwigilacja artystów, próby werbunku wśród tych ludzi

Samokrytyka – skrucha przed władzą, przeniesiona z modelu partyjnego do środowisk intelektualnych

Byli ludzie, którzy nie pisali wcale, albo pisali „do szuflady” np. Lipski i Szczepański - byli w Armii
Krajowej, co mogło ukształtować antykomunistyczną postawę. Tadeusz Różewicz bał się, że po
wojnie będzie mu to wyciągane, dlatego szedł ścieżką socrealizmu.
Tadeusz Konwicki musiał się tłumaczyć z przeszłości.

Twórcy nienależący do ZLP (Związek Literatów Polskich) mieli utrudnioną sytuację, ciężko było im
wydawać to, co chcieli (jedynie za aprobatą partii). Ludzie, którzy byli dla władzy użyteczni zostawali
izolowani, by nie zdawali sobie sprawy z rzeczywistości. Izolowano ich we wspólnych domach
(niektórzy objawiali wdzięczność, ponieważ po wojnie nie mieli, gdzie mieszkać). Niektórzy w
powojennej rzeczywistości, kiedy napięcie wojenne wygasało dawali szansę komunizmowi, który
opatrzony był w pozytywne postulaty. Młodzież chciała się zjednoczyć, taką szansę dawał im
komunizm, nadał życiu sens i zmierzał do stworzenia równych warunków dla każdego.

Marksizm i socjalizm podporządkowywał sobie całą tradycję i historię ludzkości, także całą tradycje
lewicy europejskiej, szczególnie zaczynając od Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Przypadek Jerzego Andrzejewskiego i jego „Popiołu i diamentu”:

a) Początkowo odnosił się do powojennej rzeczywistości z pewną dozą rezerwy
b) Do 1957 r. był członkiem partii
c) Przed wojną młody człowiek z brakiem doświadczenia politycznego
d) Przez kilka lat bardzo dobrze nauczył się marksizmu, dialektyki marksistowskiej
e) Intelektualista powinien znać bardzo dobrze: sferę kościoła katolickiego i sferę marksizmu:
dobrze znać Rosję
f) Jerzy Andrzejewski (od „Prosto z mostu” i „Ładu serca”) Fideizm, wizja uporządkowanej
rzeczywistości oraz przeszłości
g) Opinie o powieści z kręgów partyjnych
h) Refleksje ludzi z emigracji i przychylniej nastawionych do podziemia
i) Symbolika „katarakty”, dalsze losy Andrzejewskiego
j) W latach 50 pojawił się okres zwątpienia, przechodził kryzys ideologiczny

„zdarcie katarakty” dłuższy proces w twórczości, katarakta musi dojrzeć, żeby można było ją
zoperować, tak jak Andrzejewski musiał dojrzeć, żeby mógł się „naprawić”.

Decydowali się odchodzić w okresie gomułkowskim, później w 1968 r.

Ocena moralna – perspektywa Zbigniewa Herberta:
Zbigniew Herbert był znany z postawy antykomunistycznej. Ostro komentuje postawy pisarzy,
którzy byli zafascynowani komunizmem. Herbert oskarża ich o współautorstwo zbrodni, jednak
wśród pobudek wymienia:

 Działali ze strachu i w złej wierze

 Towarzyszyła im pycha
— Pobudki materialne
— Późniejsze „nawrócenia” to koniunkturalizm – przystąpienie do opozycji w momencie, w
którym ustało zapotrzebowanie na ich prosystemową twórczość.
— Ale wybiórcza pamięć Herberta i jego autokreacją

Postać Jacka Trznadla

- autor „Hańby Domowej”, czyli wywiadów, które przeprowadził z polskimi pisarzami. Ich tematyka
obraca się wokół postaw twórców w czasach stalinowskich.
- w latach 50 atakował kościół
- OMTUR (zapisał się, bo był zrażony moralnością, w której się wychował – ZMP – PZPR
- zaangażował się w stalinizm, ponieważ pragnął zbawienia świata
- pokolenie „pryszczatych” (Woroszylski) – nazywani pryszczatymi od swojego wodza, Witolda
Woroszylskiego, młodzi komuniści
- korzyści płynące z członkostwa w PZPR od 1956 r. (wystąpił dopiero w 1970 r. – stypendium we
Francji, bał się utraty paszportu)

Czy można oddzielić dzieło od autora?

- Ilja Erenburg
- Marcel Reich-Ranicki
- Milan Kundera
- Zachar Prilepin

Październik 1956. Polska i Kraków

Masy kształtują październik. Rola studentów i młodych pracowników naukowych, którzy chcą
odmienionego systemu i powrotu do rewolucji bolszewickiej. Oddolny zryw, który wymiecie
dotychczasowy „beton” - da szansę młodym.

Obsadzanie ludzi administracji i urzędów własnymi- nie można było awansować

(„zabetonowanie”)

Nurt rewolucyjny. Rewolucja ta miała przejawiać się w odrzuceniu stalinowskich wypaczeń i realizacji
prawdziwego (wg nich) humanistycznego socjalizmu. Październikowe przemiany odbyły się jednak w
Polsce bez rozlewu krwi, a przed radykalnymi działaniami przestrzegała groźba podzielenia losu
Budapesztu.
Jacek Kuroń- opozycjonista w ramach systemu. Przeciwko biurokratyzacji państwa w Związku
Młodzieży Polskiej.

Dwa oblicza kontrrewolucji: w walkach w samej władzy i w masach, gdzie działały osoby związane z
komunizmem, ale chciały go zmodyfikować – wstęp do zmiany systemu

Polski Październik stanowił ogólnokrajowy proces, o większym lub mniejszym natężeniu w

poszczególnych rejonach. Kraków był jednym z najważniejszych ośrodków przemian w skali kraju.

POWRÓT DO KORZENI REWOLUCYJNYCH (młodzież rozumiała humanistyczny socjalizm)

1. Rewolucja- ludzie związani ze systemem, którzy czekali na swój czas | Nie chcieli stalinizmu |
„uzdrawianie”, które miało doprowadzić do budowy państwa socjalistycznego, ale
praworządnego i suwerennego
2. Kontrrewolucja- Kościół domagał się większych praw (np. nauczanie religii w szkołach,
zawieszanie krzyży) | Nie chcieli rewolucjonizować socjalizm, a chcieli wstępu do
niezależności polskiej
3. Walki frakcyjne w PZPR (natolińczycy i puławianie)

Nowi ludzie na czele krakowskiej PZPR

1. Bolesław Drobner (chciał pewnej niezależności jak Gomułka)- poseł na sejm, wiedział jak się
obracać w rzeczywistości, był wygodny dla partii,
2. Marek Waldenberg – wykładowca UJ marksizmu-leninizmu, studenci wnieśli go do komitetu,
członek partii, chce zmian
3. Bernard (Bolesław) Tejkowski – na początku lat 50tych członek ZMP, student, lubił donosić;
związany ze środowiskiem „komandosów” jako współautor z Kuroniem i Modzelewskim
„Listu otwartego do PZPR” | rodzący się polityk i działacz społeczny| Politechnika

1. Walki partyjne 
a. Walka puławian z natolińczykami miała swoje odbicie w Krakowie 
b. Stanisław Brodziński (natolińczyk), który w sierpniu 1955 zastąpił Walentego
Titkowa na stanowisku I sekretarza KW, krytykował osoby żydowskiego
pochodzenia w elitach władzy, sprzeciwiał się formom liberalizacji po XX Zjeździe
KPZR 
c. Współpracownikiem jego był sekretarz KW Stanisław Nieduziak 
d. Wrogiem Brodzińskiego był Edward Gabara (puławianin), który oskarżał go o
hamowanie procesu liberalizacji i należenie do natolińczyków 
e. Rzecznikami przemian wewnątrz partii byli – Bolesław Drobner (socjalista) i Adam
Polewka (literat), którzy domagali się zjazdu PZPR i wypracowania nowego
programu na wzór XX Zjazdu KPZR 
f. Krytyka działalności KW w Krakowie 
g. Domaganie się szerszego przedstawienia społeczeństwu informacji o gwałtach
popełnianych przez SB 
h. Drobner był w prezydium pierwszego studenckiego wiecu w „Rotundzie” 
i. „Jesteśmy gorąco przywiązani do ZSRR, nie chcemy jednak być prowadzeni za
rękę, niech wiedzą wszyscy o tym, że chcemy iść pod rękę” 
j. Brodziński po nieudanym wiecu w Hucie im. Lenina i rozmowach z młodymi
robotnikami składa dymisję ze stanowiska I sekretarza KW 
k. Walka o władzę w krakowskiej partii 
 l. Przedstawiciele KC PZPR – Zofia Zemankowa, Witold Jarosiński i puławianin
Mateusz Oks 
m. Przedstawiciele Studenckiego Komitetu Rewolucyjnego (SKR) – Bernard
Tejkowski, Sławomir Podolak, Zbigniew Sikora, Stefan Bratkowski 
n. „Toczyła się u nas walka między tymi, którzy chcieli prawdziwego socjalizmu,
ludzkiego socjalizmu, humanistycznego socjalizmu, a tymi, którzy chcieli
zaprowadzić dyktaturę dzierżymordstwa” 
o. Nowe władze – Tejkowski, Waldenberg, Drobner, Władysław Machejek (redakotr
„Życia Literackiego”), Stanisław Filipiak (kierownik WUdsBP) 
p. Stanowisko I sekretarza – początkowo nominowano Edwarda Gabarę, ale
cofnięto nominację 
q. Niechęć Drobnera i Machejka na konsultację z Warszawą – ostatecznie miało
zostać wybranych czterech sekretarzy, którzy później określą swoją kolejność i
funkcje 
r. I sekretarzem KW – Bolesław Drobner (do wyboru doprowadzili działacze
młodzieżowi Tejkowskiego i Waldenberga); sekretarzem propagandy – Marek
Waldenberg; sekretarzem organizacyjnym – Stefan Krzakiewicz; czwartym –
Edward Tarko 
s. Kandydaci warszawscy (Lucjan Motyka, Artur Starowicz i inni) odjechali z
powrotem 
t. II 1957 – Drobner rezygnuje ze stanowiska na rzecz Lucjana Motyki – usunięcie
także Bernarda Tejkowskiego i Waldenberga 

Polsko-węgierski październik

Myślano, że to jest moment/ iskra, która zniszczy obecny spisek. Liczono na to, że wzór węgierski
będzie też w Polsce. II interwencja Armii Czerwonej- przejechanie czołgami po powstańcach

1. 19 X – początek VIII Plenum KC PZPR (21.10 Gomułka wybrany na I sekretarza)

2. 23 X – powstanie w Budapeszcie
3. 24 X – przemówienie Gomułki na Placu Defilad
4. Węgierski straszak – na rewolucyjną młodzież, na aparat partyjny
5. Węgierski wzór – dla środowisk kontrrewolucyjnych, którzy widzą w Węgrzech pierwszy krok
do demokratyzacji
6. Solidarność z Węgrami (zbieranie krwi, datków, komitety- władza na to zezwalała)
7. „marsz milczenia” w Krakowie 5 listopada- AGH i obawa o atak na ambasadę sowiecką
a. Zakopane- byli Akowcy, mówili wprost, że trzeba produkować koktajle Mołotowa

1. Węgierski straszak 
a. Akcja zbierania krwi i darów materialnych dla Węgrów 
b. Studencki Komitet Pomocy Węgrom koordynujący akcję zbierania darów –
władza popiera te działania 
c. Pomoc Węgrom w sposób bezpośredni – Wojciech Niedziałek, przywódca
rewolucyjnej młodzieży z Zakopanego próbuje powstrzymać podwładnych przed
dołączeniem Polaków do powstania 
d. Strach mieszkańców Krakowa przed wojną – wykupywanie asortymentu w
sklepach pod wpływem II interwencji radzieckiej na Węgrzech 
e. Obawa krakowskiego WUdsBP przed powtórzeniem się strajków z okresu II
interwencji radzieckiej na Węgrzech 
 f. Działalność studentów AGH, którzy chcieli zamanifestować przeciwko zbyt
łagodnej postawie kierownictwa rewolucyjnych studentów – manifestacja w
obronie Węgier i żądania wystąpienia z Układu Warszawskiego, zerwania
stosunków z ZSRS i pomocy wojskowej dla Węgier – płk Tadeusz Cynkin uspokaja
tłum i ostrzega przed zbliżającymi się sowieckimi ciężarówkami 
g. Prowęgierskie i antysowieckie ulotki  
h. Na 1 maja 1957 studenci wykonali afisz z mapą Węgier otoczoną drutem
kolczastym ze słowami: Pozdrawiamy bohaterską młodzież węgierską walczącą o
wolność 
i. Powstanie węgierskie – ostrzeżenie dla społeczeństwa, pokazująca jak kończy się
próba rzeczywistego zerwania z ZSRS i demokratyzacji kraju; ostrzeżenie dla
funkcjonariuszy aparatu represji 

Neutralizacja

1. Dywersja – rozłam – przymusowe zjednoczenie

2. Studencki Komitet Rewolucyjny- tworzona zostaje 2 podobna, a jednak kontrolowana
organizacja, która zmusza rewolucjonistów do połączenia i wypracowania umowy.
3. Rewolucyjny Związek Młodzieży (na miejsce ZMP) m.in. Jerzy Grotowski
4. Jako alternatywa, oparty na ZMP, Związek Młodzieży Robotniczej
5. Wymuszone połączenie RZM i ZMR – w Związek Młodzieży Socjalistycznej
6. Ruch ludowy
a. Próby reaktywacji niezależnej organizacji młodzieżowej ZMW „Wici” – wchłonięte
przez „partyjny” ZMW w 1957
b. Żądania niezależnych ludowców (środowisko Stanisława Mierzwy – przeciw elitom
ZSL; powrót do nazwy SL; reaktywacja „Wici”)
c. Doświadczeni ludowcy chcą odnowy SL
7. Ruch narodowy
8. Niezależni socjaliści

1. Metoda neutralizacji 
a. Strategia komunistów, gdy posłuszni im działacze podszywali się pod ludowców,
chadeków, socjalistów, aby wejść w struktury rewolucyjne, a następnie pod
patronatem władzy dochodziło do rozmów zjednoczenia, w efekcie przejęcia
niezależnych inicjatyw: DYWERSJA, ROZŁAM, PRZYMUSOWE ZJEDNOCZENIE 
b. Rola studentów z SKR, którzy formułowali postulaty, zwoływali pierwsze wiece,
rozmawiali z robotnikami, wywierali wpływ na obsadę KW PZPR 
c. Oświadczenie KW, że studenci uratowali honor Krakowa w walce o
demokratyzację w przeciwieństwie do bierności partii 
d. Studenci nie zamierzają kończyć wiecowania i chcą doprowadzić proces
demokratyzacji do końca (studencka milicja z Adamem Kreislerem) 
e. Studenci wymuszają umieszczenie swoich kandydatów na krakowskiej liście –
władza przystaje na Bernarda Tejkowskiego, płk Tadeusza Cynkina i innych, ale po
ogłoszeniu przez Gomułkę o głosowaniu bez skreśleń, Tejkowski jest na miejscu
niemandatowym 
f. Starania studentów o utworzenie na gruzach ZMP nowej, niezależnej organizacji
młodzieżowej – Rewolucyjny Związek Młodzieży (RZM) od XI 1956 
g. XII 1956 – powstaje ogólnopolski RZM – o kształcie nowej organizacji
współdecydują delegaci z Krakowa (Ludwik Mikrut z Huty, Jerzy Grotowski z SKR) 
Rola amnestii i powrót „akowców”

1. Amnestia z 27 IV 1956
a. Masowe opuszczanie więzień przez b. więźniów politycznych
2. Walka o dobre imię AK i jej żołnierzy
3. Rehabilitacji, zwolnienia z więzień, zadośćuczynienia za represje oraz możliwości obrony
swojego dobrego imienia i udziału w działalności publicznej
4. Rehabilitacja byłych żołnierzy- w tym i prawna (rewizje wyroków sądowych- utracone mienie,
odszkodowania, odzyskanie praw publicznych)
5. Zyskanie istotnej roli w duchu kombatanckim (ZBoWiD= Związek Bojowników o wolność i
Demokracje) - upamiętnienie czynu wojennego, zadbać o groby, pieniądze dla kombatantów
6. Można pisać, że oni też walczyli o kraj
7. TEGO SAMEGO CHCIELI BYLI DZIAŁACZE POLITYCZNI, KTÓRZY ZOSTALI USUNIECI Z ŻYCIA
POLITYCZNEGO (endecy, peeselowcy, niezależni socjaliści itp.)

a. 3 pola działania akowców: działaniach na rzecz odkłamania historii polskiego

podziemia, staraniach o rehabilitację żołnierzy oraz próbie uzyskania realnego
wpływu na dalsze przemiany i życie społeczno-polityczne
b. Ponieważ zelżała cenzura podejmowano się krytykowania wcześniejszych artykułów,
wypowiedzi, książek krytykujących dowództwo ZWZ- AK
c. KRK: Ludwik Muzyczka i Kazimierz Pluta- Czachowski po praz pierwszy publicznie
definiuje czym było Polskie Podziemie a czym było AK polemizując z Rzepeckim, który
po nich ostro jebał
d. W ramach ZBoWiD ożywiły się grupy, które chciałyby przekształcenia tej
organizacji na wzór federacyjny, z autonomią poszczególnych środowisk – m.in.
powstańcy śląscy, wielkopolscy, więźniowie, a przede wszystkim akowcy. Liczono,
że AK „przejmą” liczbowo ZBoWiD – później ten ruch osłabł
e. Na liberalizację systemu i możliwość powrotu do niezależnej działalności politycznej
liczyli początkowo przedstawiciele najważniejszych środowisk politycznych – byli PPS-
owcy i endecy- bez większych sukcesów

Kościół i religia

1. Uwalnianie hierarchów, kwestia religii i symboli religijnych w szkołach; kaplice w szpitalach

2. Odzyskanie „Tygodnika Powszechnego” (1953 PAX), utworzenie Klubu Inteligencji katolickiej,
koło ZNAK w Sejmie
3. Pod egidą Kościoła można było rozmawiać o polityce- Klub inteligencji katolickiej

a. W przeddzień zmian oczekiwano uwolnienia więzionych hierarchów z kard.

Wyszyńskim na czele, powrotu religii do szkół, krzyży do sal lekcyjnych czy szpitali,
możliwości publicznego sprawowania kultu.
b. Na powrót wolności czekał krakowski Kościół, pozbawiony od grudnia 1952 r. swoich
pasterzy. Arcybiskup Eugeniusz Baziak i jego biskup pomocniczy Stanisław Rospond,
aresztowani w związku ze śledztwem prowadzącym do procesu pokazowego Kurii
krakowskiej.
c. Dla społeczeństwa województwa krakowskiego najdotkliwszą opresją godzącą w
swobody religijne było usuwanie katechezy, a także modlitwy oraz emblematów
religijnych ze szkół. -> zakaz ten wywołał serie protestów i podpisywanie petycji
w latach 1955/6
 d. PAŹDZIERNIK:
i. Episkopat zawarł z rządem tzw. małe porozumienie, regulujące powrót
katechezy do szkół – na życzenie rodziców, na zasadach przedmiotu
ponadobowiązkowego
ii. Kaplice w szpitalach, do posługi w szpitalu powróciły siostry zakonne
iii. Zezwolenie na budowę nowych kościołów
iv. odnowa działalności środowiska intelektualistów katolickich skupionego
wokół Jerzego Turowicza i Stanisława Stommy, wyrażająca się w odzyskaniu
przez nich „Tygodnika Powszechnego”, w utworzeniu Klubu Inteligencji
Katolickiej, a następnie w uzyskaniu mandatów poselskich do Sejmu.
v. W pierwszym numerze odrodzonego „Tygodnika” środowisko katolickie
zaakceptowało nowe zmiany w obrębie systemu i nowe władze
vi. ludność odzyskała prawo do publicznego wyznawania wiary-> pojawił się
też oddolny „odwet” wymierzony w ludzi, którzy forsowali zmiany (np.
żądano usunięcia nauczycieli, który wcześniej zdjęli krzyż)
vii. nie reaktywowano Wydziału Teologicznego UJ, a ruch KiK ograniczono w
województwie do Krakowa, nie zezwalając na powstanie Klubu Katolickiego
w Tarnowie

Odejście od kolektywizacji:

1. Usuwanie „nieuzasadnionych ekonomiczne” spółdzielni (z 240 zlikwidowano 170)

2. Czasami połączone z manifestacjami i rękoczynami (odreagowanie ludności)

a. Końcem lata i wczesną jesienią 1956 r.: pojawiły się artykuły podnoszące temat
błędów, jakie towarzyszyły procesowi tworzenia spółdzielni. Pisano o
nieprzemyślanych i złych decyzjach przy przenoszeniu gruntów, o
poszkodowanych rolnikach, o nadużyciach. Póki co nie kwestionowano samej
zasady spółdzielczości produkcyjnej na wsi, ale jej realizację
b. Przykłady odreagowania: Rozbity spichlerz i rozkradzione mienie we Wróblówce w
pow. krakowskim. Raniony nożem organizator spółdzielni w Łanach Wielkich w pow.
olkuskim. Chłop z Wilamowic wjeżdżający pługiem na spółdzielcze pole, z siekierą w
ręku.
i. 28 marca 1957 r. grono miejscowych rolników nie dopuściło do pracy w polu
spółdzielców i pobiło przewodniczącego spółdzielni. Gdy grupa MO z
Proszowic zatrzymała sprawców, uzbrojeni w kije i kamienie chłopi otoczyli
posterunek w Łętkowicach i zaatakowali milicjantów. Zabarykadowani w
budynku funkcjonariusze musieli wzywać pomocy. Dopiero przysłany
wieczorem z KW MO pluton ZOMO zdołał przy użyciu granatów gazowych i
pałek rozbić liczącą już ok. 400 grupę chłopów
c. na wsiach zapanował ostracyzm wobec członków partii zaangażowanych
wcześniej w organizację spółdzielni -> partia za pomocą prasy próbowała
zatrzymać te zjawiska, ale samego procesu już się nie dało
d. Powrót do gospodarki indywidualnej na wsi był jednym z realnych zwycięstw
Października.

Nauka i kultura:
 1. Chęć odtworzenia Polskiej Akademii Umiejętności (w zamian oddział PAN w Krakowie)
2. Postulat przywrócenia wydziałów UJ (rolnego i leśnego, lekarskiego i farmaceutycznego oraz
teologicznego) – wróciły tylko niektóre kierunki (filologia angielska, filozofia i historia filozofii,
psychologia, socjologia)
3. Powrót ołtarza Wita Stwosza do Kościoła Mariackiego z Wawelu (to też ważne symbolicznie
dla Kościoła)
4. Teatr Rapsodyczny, Teatr 38, Piwnica pod Baranami

a. PAU, choć nie została formalnie zlikwidowana, to jednak przestała funkcjonować w

czerwcu 1951 r., a jej majątek został przekazany powstającej w Warszawie Polskiej
Akademii Nauk, stanowiącej zasadniczy element reorganizacji na wzór sowiecki życia
naukowego w Polsce.
b. Na miejsce PAU powołano oddolnie niezależną Akademię Umiejętności. Władze nie
zamierzały jednak rezygnować z monopolu PAN. Statut AU nie został zatwierdzony.
Członkowie i korespondenci PAU mogli jedynie, jeśli wyrazili taką wolę, bez osobnego
powołania wejść do odpowiednich komisji Oddziału PAN w Krakowie.
c. Teatr Rapsodyczny powstał w 1941 r. jako jedna z form działalności katolickiej
organizacji konspiracyjnej „Unia” Jerzego Brauna. Tu grał papież. Po wojnie teatr
zaczął funkcjonować jawnie, kontynuując swoją wizję artystyczną kładącą nacisk
na wartość słowa, nadrzędną rolę tekstu, aktualność twórczości z okresu
romantyzmu. Władze rozwiązały go w 1953 r. Wznowił działalność w 1957 r.

Wybory do Sejmu PRL w styczniu 1957 r. nie spełniły nadziei na powrót demokracji – głosowano na
jedną listę, której kształt ustalała ostatecznie partia. Związanych z październikiem kandydatów
usuwano z list (jak Jerzego Krężla z Olkusza) lub umieszczano na miejscach niemandatowych (jak w
przypadku Bernarda Tejkowskiego).

W lutym 1957 r. Bolesława Drobnera zastąpił na stanowisku I sekretarza Lucjan Motyka, z KW

PZPR został usunięty Tejkowski, a dwa miesiące później Waldenberg. W skali kraju
październikowi I sekretarze byli usuwani z reguły po około dwóch latach.
W kwietniu 1960 r. brutalnie rozprawiono się z mieszkańcami Nowej Huty, którzy bronili krzyża
domagając się wywiązania z obietnicy budowy kościoła. Walki w obronie nowohuckiego krzyża
stanowiły najpoważniejszą bezpośrednią konfrontację społeczeństwa z władzą w
województwie krakowskim od 3 maja 1946 r. do końca PRL.