E. Studzińska-Sroka i in.
Wiadomości Zootechniczne, R. LVI (2018), 3: 66–78
Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu
zwierząt hodowlanych
Elżbieta Studzińska-Sroka, Marlena Dudek-Makuch, Izabela Czapska
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Katedra i Zakład Farmakognozji,
ul. Święcickiego 4, 60-781 Poznań; ela_studzinska@op.pl
R ośliny od dawna stanowią cenne, często wy-
korzystywane przez człowieka źródło sub-
stancji leczniczych. Są one z powodzeniem stoso-
wane w profilaktyce, a także terapii wielu chorób
ludzi i zwierząt. Dawniej były jedynym sposo-
bem leczenia zwierząt domowych i hodowlanych.
Dopiero w XX wieku wraz z rozwojem chemii
i przemysłu farmaceutycznego leki roślinne stra-
ciły na znaczeniu i powoli zaczęły odchodzić
w zapomnienie. Okazało się jednak, że współ-
czesna farmakoterapia, czyli leczenie za pomocą
syntetycznych lub półsyntetycznych związków
chemicznych może wpływać negatywnie na roz-
wój zwierząt, a także na jakość ich mięsa z uwagi
na kumulowane w tkankach zwierzęcych związki
chemiczne. Spożywanie takiego produktu staje
się zagrożeniem dla zdrowia człowieka. Zaczę-
to więc wracać do naturalnych sposobów lecze-
nia, co pozwoliło ponownie odkryć właściwości
terapeutyczne roślin również w weterynarii.
Fitoterapia
Rośliny wykorzystywane w celach terapeu-
tycznych zawdzięczają swoje wyjątkowe wła-
ściwości obecnym w nich związkom czynnym.
Wśród substancji warunkujących działanie bio-
logiczne znajdują się związki o różnej budowie
chemicznej: węglowodany, polifenole, do któ-
rych zaliczyć możemy: kwasy fenolowe, flawo-
noidy, kumaryny, terpeny, będące składnikami
olejków eterycznych, a także saponozydy, alka-
loidy, poliacetyleny czy lipidy oraz związki mi-
neralne i witaminy (Matławska, 2008). Ziołami
można prowadzić terapię różnorodnych scho-
rzeń, zarówno u zwierząt jak i u ludzi, stosując
je miejscowo (zewnętrznie), jak i ogólnoustro-
jowo (doustnie lub rzadko w postaci iniekcji)
(Lamer-Zarawska i in., 2007). Wyciągi roślinne
stanowią wyjątkowe leki, gdyż różnorodność
66
obecnych w nich metabolitów wtórnych powo-
duje jedyny w swoim rodzaju efekt terapeutycz-
ny (Schleicher i in., 1996; Skomorucha i So-
snówka-Czajka, 2013).
W weterynarii, tak jak w medycynie stoso-
wane są często całe rośliny. Wśród części roślin
wykorzystywanych w celach leczniczych, zarów-
no u ludzi jak i u zwierząt, do najczęściej stoso-
wanych należy zaliczyć ziele, czyli nadziemne
części młodych (1–2-letnich) roślin zielnych i by-
lin, obejmujące łodygę, liście i kwiaty lub tylko
kwitnące wierzchołki pędów w przypadku, gdy
dolna część łodygi ulega zdrewnieniu, kwiat bądź
kwiatostan, nasiona, owoce, korzenie, kłącza.
Przetwory roślinne stosowane w fitoterapii
W celach leczniczych zioła mogą być stoso-
wane w różnej postaci: świeże lub suszone, jako
rozdrobnione fragmenty surowców, pojedyncze
zioła lub tzw. mieszanki, w formie odwaru, naparu
czy też maceratu, jako wyciągi wodne, alkoholo-
we, wodno-alkoholowe lub podobne, a także soki,
będące nierzadko składnikami preparatów stoso-
wanych w weterynarii (Grela i Klebaniuk, 2001).
Sposób przygotowywania najprostszych
leków roślinnych, tzw. preparatów galenowych
jest ściśle określony. Najczęściej są sporządzane
napary, czyli wyciągi wodne, które można przy-
gotować w warunkach domowych przez zalanie
surowca wrzącą wodą, a następnie zostawienie
pod przykryciem w temperaturze poniżej tem-
peratury wrzenia przez około 15 minut. Napary
przygotowuje się z surowców o delikatnej struk-
turze (liści, kwiatów, ziela), gdyż w tym przy-
padku niższa temperatura jest wystarczająca dla
ekstrakcji związków czynnych zawartych w wy-
branych ziołach. Z surowców o zbitej strukturze
(korzenie, kłącza, kory) sporządza się odwar.
Rozdrobniony surowiec należy po zalaniu wodą
Prace przeglądowe
 Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych
o temperaturze pokojowej ogrzewać i utrzymy-
wać w stanie wrzenia przez okres do 30 minut
(zwykle 5–15 min). Dla pozyskania z surowców
śluzów roślinnych należy wykonać tzw. macera-
cję z zastosowaniem wody jako rozpuszczalnika.
Surowiec zalewamy wówczas wodą i pozosta-
wiamy w temperaturze pokojowej co najmniej
na 2 godziny. W celu pozyskania związków li-
pofilnych można prowadzić macerację z zasto-
sowaniem oleju. Powinna ona trwać od godziny
do kilku godzin. Jednym z najczęściej stosowa-
nych sposobów pozyskiwania z roślin związków
czynnych do produkcji środków leczniczych jest
przygotowanie wyciągów. Wyciągi (wodne lub
alkoholowe) są otrzymywane poprzez ekstrakcję
surowca roślinnego alkoholem lub wodą, ewen-
tualnie innym rozpuszczalnikiem, jeśli wymaga
tego typ substancji aktywnych. Wśród istnieją-
cych przetworów z roślin można również wymie-
nić nalewki lub intrakty. Nalewki przygotowuje
się przez wytrawianie suchego surowca danym
rozpuszczalnikiem (najczęściej 70% etanolem)
w ściśle określonym stosunku wagowym. Intrak-
ty są natomiast przygotowywane po stabilizacji
świeżego surowca, czyli poddaniu go działaniu
par alkoholu w celu unieczynnienia enzymów
mogących powodować rozkład substancji czyn-
nych (Lamer-Zarawska i in., 2007).
Zastosowanie ziół w profilaktyce chorób jako
dodatków prozdrowotnych
Zwierzęta żyjące w naturalnym środowisku
mają stały dostęp do różnych gatunków roślin wy-
stępujących w ich otoczeniu. Nowoczesne użytki
zielone charakteryzują się ubogim składem bo-
tanicznym runi, często ograniczając się do 3–4
gatunków traw i 1–2 gatunków roślin motylko-
wych (Radkowska, 2013; Paszkowski i in., 2016).
W takiej sytuacji korzystne jest uzupełnianie diety
w celu jej wzbogacenia. W ostatnich latach na-
stąpił znaczny wzrost zainteresowania fitogenicz-
nymi dodatkami paszowymi, czyli substancjami
pochodzenia roślinnego stosowanymi w celu po-
prawy produkcyjności oraz zdrowotności zwierząt
poprzez polepszanie właściwości paszy. Mają one
również pozytywny wpływ na pozyskiwane pro-
dukty zwierzęce (Kowalczuk-Vasilev i Matras,
2004). W przeciwieństwie do leków, które stosuje
się w przypadku zdiagnozowania choroby, dodatki
fitogeniczne stosuje się przez cały okres produk-
cyjny (Radkowska, 2013).
Prace przeglądowe
Do wzrostu znaczenia ziół w żywieniu zwie-
rząt przyczyniło się wprowadzenie w 2006 r. za-
kazu stosowania antybiotyków paszowych jako
stymulatorów wzrostu, których obecność stwier-
dzano w surowcach i produktach pochodzenia
zwierzęcego (Przeniosło-Siwczyńska i Kwia-
tek, 2013). Wzrost świadomości i zwiększone
zainteresowanie konsumentów pochodzeniem
i jakością żywności również sprawiły, że fitobio-
tyki i inne dodatki naturalne (pro- i prebiotyki,
kwasy organiczne) są coraz szerzej wykorzysta-
ne w produkcji zwierzęcej (Kowalczuk-Vasilev
i Matras, 2004).
Podstawą stosowania ziół i preparatów zioło-
wych w żywieniu zwierząt gospodarskich jest ich
aktywność biologiczna, uwarunkowana zawarto-
ścią związków czynnych. Obserwacje dowodzą,
że lepszy efekt uzyskuje się wprowadzając do
dawki pokarmowej mieszaninę ziół dobranych dla
gatunku i wieku zwierząt oraz kierunku produk-
cji niż przy stosowaniu pojedynczego zioła (Dą-
browski i in., 1994; Kowalczuk-Vasilev i Matras,
2004). W praktyce hodowlanej najwięcej uwagi
poświęca się poprawie efektów produkcyjnych,
głównie związanych ze wzrostem wykorzysta-
nia paszy, a co za tym idzie przyrostów zwierząt
i utrzymaniem ich wysokiej zdrowotności.
Fitogeniczne dodatki paszowe często popra-
wiają walory smakowe paszy, zwiększając apetyt
zwierząt (Maksymiec, 2012). Dodatek do paszy
dla cieląt 1,0% i 2,0% mieszanki ziół zawierają-
cej: miętę pieprzową (Mentha piperita (L.) Hud-
son), pokrzywę zwyczajną (Urtica dioica L.),
rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.),
tymianek pospolity (Thymus vulgaris L.), szałwię
lekarską (Salvia officinalis L.), koper włoski (Fo-
eniculum vulgare Mill.), bratek trójbarwny (Vio-
la tricolor L.) i kozieradkę pospolitą (Trigonella
foenum-graecum L.) spowodował wzrost pobra-
nia paszy, wyższe dobowe przyrosty (w grupie
kontrolnej – 707 g, w grupie z 1% udziałem ziół
– 760 g, a w grupie z 2% udziałem ziół – 782
g) oraz w efekcie wyższą końcową masę ciała
cieląt. Stwierdzono również lepsze wykorzysta-
nie składników pokarmowych oraz ogólnie dobry
stan zdrowia zwierząt (Kraszewski, 2003). Po-
dobne rezultaty odnotowano również w innych
badaniach, w których do paszy dla zwierząt do-
dawano mieszanki zawierające oprócz wyżej wy-
mienionych ziół także: szparag lekarski (Aspara-
gus officinalis L.), bakopę drobnolistną (Bacopa
67
 E. Studzińska-Sroka i in.
monnieri (L.) Wettst.) i Cryptolepis buchanani
(Gupta i in., 2005; Wawrzyńczak i in., 2000). Zo-
stało również opisane stosowanie wierzby purpu-
rowej (Salix purpurea L.), zwłaszcza jej liści i ga-
łązek w celu polepszenia wydzielania śliny przez
zwierzęta, co wpływało na poprawę przeżuwania
(Mayer i in., 2014). Badano także wpływ czosnku
pospolitego (Allium sativum L.) na tempo wzrostu
cieląt. Stwierdzono, że cielęta otrzymujące w pa-
szy proszek czosnkowy rozpuszczony w wodzie
bądź świeży czosnek w dawce 250 mg/kg m.c.
uzyskały istotnie wyższą całkowitą masę ciała
i większy średni dobowy przyrost w porównaniu
ze zwierzętami z grupy kontrolnej (Balamurugan
i in., 2014). Również podawanie 10% naparu
z mieszanki ziół melisy lekarskiej (Melissa offi-
cinalis L.), nagietka lekarskiego (Calendula offi-
cinalis L.) oraz bzu czarnego (Sambucs nigra L.)
spowodowało wzrost średnich dobowych przyro-
stów masy ciała (grupa kontrolna – 563 g, grupa
doświadczalna – 716 g) (Dąbrowski i in., 1994).
Wiele roślin działa wielokierunkowo w ob-
rębie przewodu pokarmowego. Rośliny bogate
w związki goryczowe – bylica piołun (Artemi-
sia absinthium L.), bylica pospolita (Artemisia
vulgaris L.), tysiącznik pospolity (Centaurium
erythraea Rafn.), cykoria podróżnik (Cichorium
intybus L.), goryczka żółta (Gentiana lutea L.),
krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.)
oraz olejki eteryczne mięty pieprzowej pobudza-
ją ślinianki do wydzielania śliny oraz powodują
wzrost wydzielania soków żołądkowych (Waw-
rzyniak, 1992; Matławska, 2008; Jerković i in.,
2012). Ponadto, zioła zwiększają wytwarzanie
żółci i kwasów tłuszczowych w wątrobie oraz en-
zymów trawiennych, takich jak amylaza, lipaza
trzustkowa oraz trypsyna w trzustce. Należą do
nich surowce bogate w olejki eteryczne: macie-
rzanka piaskowa (Thymus serpyllum L.), szał-
wia lekarska, majeranek ogrodowy (Majorana
hortensis Moench.), mięta pieprzowa, kminek
zwyczajny (Carum carvi L.), biedrzeniec anyż
(Pimpinella anisum L.), kurkuma (ostryż długi,
Curcuma xanthorrhiza Roxb.), imbir lekarski
(Zingiber officinalis Roscoe), a także pochodne
siarki o charakterze aminokwasów: cebula jadal-
na (Allium cepa L.), czosnek pospolity, gorczyca
czarna (Sinapis nigra L.) oraz alkaloidy, pochod-
ne kapsaicyny: pieprz cayenne (Capsicum annum,
odm. Cayenne). Pobudzenie enzymów trawien-
nych powoduje wzrost przyswajania składników
68
pokarmowych oraz skrócenie przejścia pokarmu
przez przewód pokarmowy (Frankič i in., 2009).
Najsilniejszy wpływ pobudzający trawie-
nie mają surowce zawierające olejki eteryczne.
W badaniach in vivo prowadzonych na szczurach
potwierdzono wzrost wytwarzania enzymów
trzustkowych: amylazy, lipazy i chymotrypsyny
pod wpływem ekstraktów z przypraw korzennych
oraz związków czynnych w nich występujących.
Lipazę i amylazę najsilniej stymulowały wyciągi
z mięty pieprzowej oraz imbiru lekarskiego (Zin-
giber officinalis Rosc.), wpływ na chymotrypsynę
był niewielki (Rao i in., 2003), a dodatek olejków
eterycznych do paszy dla brojlerów zwiększał ak-
tywność trypsyny i amylazy (Lee i in., 2003; Jang
i in., 2004).
Olejki eteryczne są mieszaninami różno-
rodnych związków, należących głównie do ter-
penów (mono- i seskwiterpenów, stanowiących
około 90% wszystkich składników olejków ete-
rycznych) i pochodnych fenylopropanu. Posia-
dają one udokumentowaną aktywność przeciw-
ko bakteriom patogennym, grzybom i wirusom.
Najsilniej działają olejki, w których dominują
związki fenolowe (Matławska, 2008). Związki te
mają charakter lipofilny, przenikają przez ścianę
i błonę komórkową drobnoustrojów, powodując
zaburzenie integralności i wzrost przepuszczal-
ności tych struktur, prowadzące do nadmiernej
utraty jonów, obniżenia potencjału błonowego,
zaburzenia funkcjonowania pomp protonowych
i w efekcie zmniejszenia puli wewnątrzkomór-
kowego ATP. Uszkodzenia ściany oraz błony ko-
mórkowej prowadzą ostatecznie do lizy komórki
bakterii (Król i in., 2013).
Do surowców olejkowych o najsilniejszej
aktywności przeciwbakteryjnej należą: tymianek
pospolity, oregano (lebiodka pospolita, Origa-
num vulgare L.) i szałwia lekarska (Matławska,
2008). Potwierdzone działanie przeciwbakteryj-
ne posiada również kora cynamonowca (Cinna-
monum spp.), zawierająca w dużych ilościach
aldehyd cynamonowy. Badania na świniach wy-
kazały, że dodatek do paszy wyciągów z wyżej
wymienionych roślin oraz mieszaniny kwasów
organicznych zmniejszał proliferację potencjal-
nie szkodliwych bakterii z grupy coli, nie wpły-
wając na korzystnie działające w jelitach pałeczki
kwasu mlekowego. Równolegle stosowany anty-
biotyk – linkomycyna hamował w równym stop-
niu rozwój wszystkich bakterii (Namkung i in.,
Prace przeglądowe
 Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych
2004). Ponadto, surowce bogate w olejki eterycz-
ne działają również przeciwzapalnie, rozkurczo-
wo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego
(Matławska, 2008). Zdolność łagodzenia stanów
skurczowych przewodu pokarmowego wykazuje
kminek pospolity. Obecne w owocach kminku –
olejek eteryczny, związki flawonoidowe i kuma-
rynowe działają rozkurczająco na mięśnie gładkie
przewodu pokarmowego, wpływają na wydziela-
nie soków trawiennych oraz wykazują działanie
przeciwgnilne, chroniąc tym samym przed wzdę-
ciami (Kryszak, 2007). W badaniach in vitro wy-
kazano także, że alkoholowe wyciągi z owoców
kminku posiadają działanie przeciwdrobnoustro-
jowe i antyoksydacyjne (ESCOP, 2003; Schempp
i in., 2006).
Wiele badań dowodzi również prebiotyczne-
go działania ziół. Dodatek do paszy mieszaniny
karwakrolu izolowanego z Origanum spp., alde-
hydu cynamonowego z Cinnamonum spp. i oleo-
żywicy Capsicum z Capsicum annum zwiększał
ilość pałeczek kwasu mlekowego w przewodzie
pokarmowym świń (Castillo i in., 2006) oraz sty-
mulował tworzenie się grubej warstwy śluzu na
ścianie żołądka i ścianie jelita czczego u kurcząt,
co chroniło nabłonek przewodu pokarmowe-
go przed przyleganiem i namnażaniem bakterii
Escherichia coli i Clostridium perfringens (Jam-
roz i in., 2003, 2005).
Z prozdrowotnych właściwości ziół moż-
na również korzystać wprowadzając je do runi
użytków zielonych. Obecność niektórych ziół na
pastwiskach poprawia skład mineralny pobiera-
nego pokarmu. Bogate w mikro- i makroelemen-
ty są np. cykoria podróżnik, mniszek lekarski
(Taraxacum officinale Web.), babka lancetowata
(Plantago lanceolata L.), pokrzywa zwyczaj-
na, krwawnik pospolity, kminek zwyczajny oraz
krwiściąg mniejszy (Sanguisorba minor Scop.)
(Maksymiec, 2012; Paszkowski i in., 2016).
Wykazano ponadto, że zwierzęta wypasane na
pastwiskach zawierających cykorię podróżnik
posiadały mniejszą ilość pasożytów wewnętrz-
nych. Dodatkowo, obecność na łąkach surowców
zawierających garbniki, np.: pięciornika kurzego
ziela (Potentilla erecta (L.) Raeusch), pięciornika
gęsiego (Potentilla anserina L.), rzepiku pospoli-
tego (Agrimonia eupatoria L.), krwiściągu lekar-
skiego – przeciwdziała biegunkom (Pieszka i Ba-
rowicz, 2011). Garbniki działają ściągająco na
błonę śluzową przewodu pokarmowego, utrud-
Prace przeglądowe
niają przenikanie wody do światła jelit, osłabiają
sekrecję błony śluzowej, dzięki czemu hamują
rozrzedzanie treści jelitowej (Matławska, 2008).
Przy ocenie wartości paszy bierze się najczę-
ściej pod uwagę przyrosty masy ciała zwierząt,
nie oceniając przy tym wpływu diety na ich od-
porność. Skutkiem tego u wielu wysoko wydaj-
nych zwierząt następuje obniżenie odporności
oraz wzrost zachorowalności. W warunkach natu-
ralnych zwierzęta mają dostęp do różnych roślin,
w tym również ziół o działaniu immunostymulu-
jącym (Maksymiec, 2012). Zioła pobudzają układ
odpornościowy wielokierunkowo, m.in. poprzez
wzrost aktywności fagocytarnej makrofagów,
zwiększenie ilości limfocytów T i B. Mogą też
działać przeciwwirusowo poprzez stymulację in-
terferonu (Radkowska, 2013).
Do roślin o działaniu immunostymulującym
należy m.in. jeżówka purpurowa (Echinacea pur-
purea (L.) Moench). Zawiera ona pochodne kwa-
su kawowego, w tym kwas cykoriowy, alkamidy,
polisacharydy. W badaniach in vivo wykazano, że
związki czynne stymulują aktywność kory nad-
nerczy oraz tworzenie interferonu i properdyny
(proteina osocza neutralizująca bakterie, wirusy).
Zwiększają też liczbę i ruchliwość białych krwi-
nek, pobudzają i stymulują fagocytozę fibrobla-
stów oraz hamują aktywność hialuronidazy bak-
teryjnej i tkankowej, dzięki czemu zwiększają
odporność organizmu na infekcje bakteryjne i wi-
rusowe (Matławska, 2008). Podawanie krowom
mieszanek ziołowych zawierających: (1) tymia-
nek, jeżówkę, oregano, cynamon lub (2) tymia-
nek, jeżówkę, czosnek, kminek, lukrecję (Gly-
cyrrhiza glabra L.) od ósmego miesiąca ciąży do
końca trzeciego tygodnia po wycieleniu znacznie
polepsza jakość siary, co z kolei poprawia ży-
wotność cieląt oraz ogranicza występowanie ob-
jawów chorobowych, zwłaszcza biegunek (Kle-
baniuk i in., 2014). W celu poprawy odporności
można stosować również żel aloesowy (Aloe gel),
zawierający głównie polisacharydy: śluz (około
30%) i wielocukry nieśluzowe (acemannan, beta-
mannan, glukomannan), glikoproteiny (lektyny)
oraz fitosterole (Matławska, 2008). W badaniu
przeprowadzonym przez Durrani i in. (2008) oce-
niano skuteczność 10% wodnego roztworu żelu
aloesowego w profilaktyce zakażeń kokcydiozą.
W grupie przyjmującej 10 ml żelu aloesowego/
litr wody pitnej odnotowano znacznie wyższy
przyrost masy ciała i niższy współczynnik zacho-
69
 E. Studzińska-Sroka i in.
rowalności w porównaniu do grupy kontrolnej.
Do roślin wykazujących działanie immunosty-
mulujące niewątpliwie należy zaliczyć czosnek
pospolity (Allium sativum L.), zawierający głów-
nie związki siarki, w tym alliinę, która przekształ-
ca się do ajoenu, oligo-, poli- i winylodisiarcz-
ków (Matławska, 2008). U kurcząt, którym do
pożywienia dodawano czosnek, zaobserwowano
wzrost masy śledziony i grasicy spowodowany
zwiększoną proliferacją limfocytów oraz wzrost
ilości białych krwinek. Czosnek posiada również
wysoki potencjał antyoksydacyjny, dzięki czemu
chroni limfocyty przed stresem oksydacyjnym
(EFSA, 2015). Polepsza także parametry hema-
tologiczne krwi oraz ma szerokie działanie bak-
terio- i wirusobójcze, przeciwgrzybiczne oraz
przeciwpasożytnicze, co poprawia ogólną zdro-
wotność zwierząt (Gortat, 2013). Do innych ro-
ślin, które mogą poprawiać odporność zwierząt
hodowlanych należą również: lebiodka pospolita,
oregano, jak też związki wyizolowane z roślin:
tymol, karwakrol (Gortat, 2013).
Zastosowanie ziół w leczeniu zwierząt
Wykorzystywanie roślin do leczenia zwie-
rząt ma swoje uzasadnienie w tradycyjnej wetery-
narii. O niezwykle istotnym znaczeniu ziół w róż-
nych rejonach świata donoszą liczne publikacje
naukowe, które opisują ich zastosowanie u wielu
gatunków zwierząt (Viegi i in., 2003; Ayrle i in.,
2016). Coraz częściej pojawiające się opraco-
wania naukowe dotyczące tradycyjnej fitoterapii
w weterynarii pozwalają poznać gatunki roślin,
które wykorzystuje się w weterynarii również na
innych kontynentach. Z badań etnoweterynaryj-
nych wynika, że zioła stosowano szczególnie w le-
czeniu: problemów poporodowych, żołądkowo-
jelitowych, ran i problemów dermatologicznych
(Bonet i Vallès, 2007). Ponadto, wykorzystywa-
no je w leczeniu chorób pasożytniczych (Ahmed
i Murtaza, 2015), zaburzeń pracy nerek, schorzeń
aparatu ruchu i jako repelenty, a także w zabu-
rzeniach układu nerwowego i chorobach układu
oddechowego (Viegi i in., 2003). W tradycyjnej
weterynarii wykorzystuje się niezwykłą różno-
rodność gatunków. Tylko w krajach europejskich
(Albania, Austria, Szwecja, Chorwacja, Cypr,
Rumunia, Włochy, Macedonia, Serbia, Turcja),
gdzie były prowadzone obserwacje przez Mayer
i in. (2014), określono 590 gatunków roślin sto-
sowanych w tradycyjnym lecznictwie zwierząt,
70
należących do 102 rodzin, z których najliczniej
reprezentowane były rodziny: Języczkowate (La-
miaceae), Astrowate (Asteraceae) i Bobowate
(Fabaceae). Z badań wynika, że wśród różnych
zwierząt, którym podawano zioła w celach lecz-
niczych, najczęściej były wymieniane przeżuwa-
cze i dużą ich część stanowiło bydło.
Zioła w leczeniu zaburzeń żołądkowo-jelitowych
Leczenie chorób przewodu pokarmowego
jest problemem bardzo złożonym. Do najczęst-
szych zaburzeń pracy układu trawiennego można
zaliczyć stany zapalne przewodu pokarmowego,
utrudnione trawienie i biegunki. Wśród roślin
mających zastosowanie w terapii problemów ga-
strycznych znajdują się zioła o różnym kierunku
działania i zawierające różne substancje che-
miczne. Według badań, jedną z najczęściej wy-
korzystywanych w leczeniu problemów stanów
zapalnych przewodu pokarmowego u zwierząt
rośliną jest pospolicie występujący w Europie
ślaz dziki (Malva sylvestris L.). Związki czynne
odpowiedzialne za efekt terapeutyczny występują
przede wszystkim w liściach, kwiatach i korze-
niach. Głównym jego składnikiem są węglowo-
dany, w tym obficie występujące w roślinie śluzy.
Ślaz dziki, z uwagi na obecność posiadających
właściwości powlekające śluzów znajduje zasto-
sowanie terapeutyczne w leczeniu stanów zapal-
nych przewodu pokarmowego, zabezpieczając go
przed podrażnieniem oraz w przypadku zaparć
jako środek zwiększający objętość i zmniejsza-
jący zwartość stolca (Matławska, 2008). We-
wnętrzne podrażnienia może łagodzić również
kwiat (koszyczek) rumianku. Rumianek pospo-
lity, roślina w Polsce mocno rozpowszechniona
wytwarza olejek eteryczny zawierający: chama-
zulen, alfa-bisabolol i en-in-dicykloeter, a także
substancje należące do grupy flawonoidów. Ko-
rzystne działanie wyciągów z kwiatu w terapii
owrzodzeń przewodu pokarmowego i stanów
zapalnych przewodu pokarmowego zostało po-
twierdzone w badaniach in vitro (Gerritsen i in.,
1995), a także in vivo na szczurach (Cemek i in.,
2010). Napary z rumianku stosuje się w leczeniu
problemów z trawieniem, w tym niestrawności,
stanów zapalnych przewodu pokarmowego, ko-
lek i wzdęć. Dostępna literatura wskazuje na wy-
soki potencjał terapeutyczny kwiatów rumianku
(Lamer-Zarawska i in., 2007; EMA, 2014; May-
er in., 2014), jednak jego zastosowanie zostało
Prace przeglądowe
 Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych
udokumentowanie głównie w pracach o tematyce
etnoweterynaryjnej. Zastosowanie w chorobach
układu pokarmowego ma również owoc kminku.
Badania aktywności biologicznej wyciągów wod-
nych i etanolowych z owocu kminku prowadzono
m.in. w modelach zwierzęcych (szczury) i doty-
czyły one stosowania surowca w zapaleniu okręż-
nicy (Keshavarz i in., 2013) oraz urazów błony
śluzowej żołądka (Khayyal i in., 2001; Alhaider
i in., 2006; Khayyal i in., 2006). Rezultaty dowio-
dły, że badane ekstrakty zmniejszały uszkodzenia
po podaniu doustnym lub dootrzewnowym
w dawkach 100–500 mg/kg (Khayyal i in., 2001;
Alhaider i in., 2006; Khayyal i in., 2006; Kesha-
varz i in., 2013).
Istotnym problemem zdrowotnym bydła,
zwłaszcza cieląt są luźne stolce, czyli biegun-
ki (Bicknell i Noon, 1993). Badania przeprowa-
dzone z udziałem cieląt dowodzą, że pomocne
w leczeniu biegunek mogą być preparaty z czosn-
ku. Wykazano, że allicyna – główny aktywny
składnik A. sativum opóźnia wystąpienie biegun-
ki wywołanej przez Cryptosporidium parvum.
Stwierdzono, że występowanie biegunek u cieląt
może mieć związek z niewystarczającą podażą
siarki, co uzasadnia korzystny wpływ czosnku,
którego cebule zawierają związki siarkowe (Olson
i in., 1998; Ayrle i in., 2016). Ponadto, w przypad-
ku biegunek występujących u bydła, koni, świń,
owiec i kurczaków, zarówno w profilaktyce jak
i terapii można stosować korę dębu szypułkowego
(Querqus robur L.) (Mayer i in., 2014). Kora dębu
zawdzięcza swoje przeciwbiegunkowe działanie
obecności garbników, posiadających ściągające,
przeciwbakteryjne i przeciwzapalne właściwości.
Może ona być stosowana u bydła, zarówno w pro-
filaktyce jak i leczeniu biegunek jako sproszkowa-
ne zioło, lecz także w postaci wyciągów wodno-
-alkoholowych (EMA, 1997 b). Według Mayer
i in. (2014), przeciwbiegunkowo ma także działać
jęczmień zwyczajny (Horedeum vulgare L.).
W przypadku zaparć zastosowanie znajdują
nasiona lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum
L.), które dzięki obecności śluzu są u zwierząt
wykorzystywane jako środek łagodnie przeczysz-
czający (Disler i in., 2014). W tym samym celu
może być również stosowany olej lniany zawie-
rający nienasycone kwasy tłuszczowe (40–60%
kwasu α-linolenowego, 10–25% linolowego i do
30% oleinowego), co zostało opisane w przypad-
ku koni (EMA, 1997 a).
Prace przeglądowe
Zioła stosowane w chorobach skóry
Pielęgnacja skóry zwierząt hodowlanych,
w tym leczenie jej schorzeń chociaż może wyda-
wać się mało istotna, to jednak odgrywa niemałą
rolę w zapobieganiu poważniejszym problemom
zdrowotnym. Mogą one wynikać z wniknię-
cia do organizmu drobnoustrojów przez skórę
uszkodzoną, objętą stanem zapalnym, infekcją
wirusową czy grzybiczą. Jednym z problemów
dermatologicznych wymagającym interwencji
terapeutycznej są infekcje bakteryjne, w tym
trudno wyleczalne infekcje grzybicze. W opra-
cowaniach dotyczących tradycyjnego stosowa-
nia ziół w weterynarii w przypadku tego typu
problemów skórnych stosowano: ostrokrzew
kolczasty (Ilex aquifolium L.), szakłak pospoli-
ty (Rhamnus catharticus L.), łubin biały (Lupi-
nus albus L.). Badania in vitro dowodzą aktyw-
ności przeciwdrobnoustrojowej, w tym również
przeciwgrzybiczej (Cowan, 1999) wyciągów
z I. aquifolium, zawierających związki triter-
penowe, głównie pochodne kwasu ursolowego
i oleanolowego (Erdemoglu i in., 2009). O prze-
ciwdrobnoustrojowych właściwościach wycią-
gów z nasion łubinu białego wspominają Romeo
i in. (2018). Nasiona łubinu białego zawierające
alkaloidy (angustyfolinę, sparteinę i lupininę)
posłużyły do przygotowania wyciągów wyka-
zujących aktywność wobec izolowanych z po-
wierzchni skóry Klebsiella pneumoniae i Pseudo-
monas aeruginosa. Z innych danych naukowych
wynika, że alkoholowe wyciągi z nasion łubinu
białego nie posiadają znaczącej aktywności wo-
bec szczepów: Staphylococcus aureus, Staphylo-
coccus epidermidis, Enterococcus faecalis, Bacil-
lus cereus, Klebsiella pneumoniae, Escherichia
coli oraz grzybów Candida albicans i Aspergillus
niger (Abdallah i in., 2017). Wymieniana jako
środek przeciwbiegunkowy kora dębu może być
również stosowana w przypadku bakteryjnych
zakażeń skóry i błon śluzowych, owrzodzeń czy
ropni (Lamer-Zarawska i in., 2007). Komitet ds.
Weterynaryjnych Produktów Leczniczych EMA
wymienia możliwość stosowania kory dębu do
dezynfekcji ran w postaci nalewki (55–65% w/w)
aplikowanej na kopyta bądź skórę w formie roz-
pyleń (1–3) przez okres maksymalnie 1 tygodnia
(EMA, 1997 b). W zwalczaniu skórnych infekcji
bakteryjnych może być również stosowany ole-
jek z kwiatów rumianku. Ponadto, napary i wy-
ciągi bogate w śluzy i pochodne apigeniny mają
71
 E. Studzińska-Sroka i in.
działanie łagodzące i przeciwzapalne w obrębie
skóry i błon śluzowych (Della Loggia i in., 1990),
co jest pomocne w leczeniu zmian skórnych, eg-
zem i stanów zapalnych skóry. Podaje się, że
zewnętrznie są wykorzystywane u zwierząt za-
równo maści, jak i roztwory zawierające wyciągi
wodno-alkoholowe (2,5–30% w/w) z kwiatów
rumianku, zawierające wyłącznie rumianek lub
będące połączeniem kilku ziół. Specyfiki takie
najczęściej stosuje się 1–2 razy dziennie przez
okres około 7 dni (EMA, 1999 b). Zarówno prze-
ciwbakteryjne, jak i przeciwzapalne właściwości
posiada kwiat nagietka (Calendula officinalis L.).
Nagietek lekarski jest jednym z najczęściej stoso-
wanych ziół w chorobach i owrzodzeniach skó-
ry. Kwiat nagietka zawiera związki triterpenowe:
pentacykliczne alkohole (faradiol) i saponozydy,
a także olejek eteryczny oraz polisacharydy. Sto-
suje się go głównie w postaci nalewek, olei, maści
i naparów (Disler i in., 2014). Preparaty z nagiet-
ka są wykorzystywane w weterynarii zewnętrznie
w przypadku stanów zapalnych, egzemy, zranień
skóry i błon śluzowych, jak również jako środek
dezynfekujący rany oraz kopyta i łapy. W derma-
tologii weterynaryjnej może być również stoso-
wana jeżówka purpurowa, znana bardziej jako
roślina o działaniu immunostymulującym. Maści
zawierające 4% suchego ekstraktu przygotowa-
nego ze świeżo wyciśniętego soku stosuje się
na rany lub przecięcia kopyt bydła, koni, owiec
oraz kóz (EMA, 1999 a). W leczeniu owrzodzeń,
dolegliwości skórnych i urazów układu mięśnio-
wo-szkieletowego można posłużyć się korzeniem
żywokostu lekarskiego (Symphytum officinale
L.). Zawiera on pochodną mocznika – alantoinę,
a także garbniki, kwasy fenolowe, saponiny triper-
penowe i toksyczne przy zastosowaniu wewnętrz-
nym alkaloidy pirolizydynowe (Lamer-Zarawska
i in., 2007). W tradycyjnej weterynarii wykorzy-
stywano zmiażdżone korzenie żywokostu, a także
alkoholowe bądź olejowe ekstrakty (Disler i in.,
2014). W gojeniu ran może być również stoso-
wana u zwierząt babka lancetowata. Surowcem
leczniczym są liście, które zawierają działające
przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie związki
irydoidowe (aukubina, katalpol), przeciwzapal-
ne fenyloetanoidy (akteozyd), kwasy fenolowe,
łagodzące podrażnienia i tworzące delikatną
barierę ochronną śluzy, a także działające prze-
ciwbakteryjnie garbniki. Badania potwierdziły
pobudzający wpływ wodnych wyciągów z babki
72
lancetowatej na epitelializację i zabliźnianie się
ran, a także na zmniejszenie przekrwienia zranio-
nego miejsca. Świeży sok z babki lancetowatej,
jak również wodny wyciąg wykazywały in vitro
aktywność przeciwdrobnoustrojową. W stosunku
do wyciągów alkoholowych dane były rozbieżne
(EMA, 2011). Podręczniki w zakresie fitoterapii
weterynaryjnej i badań fitochemicznych zdają się
potwierdzać ich terapeutyczne zastosowanie, jed-
nak nadal brakuje testów na zwierzętach gospo-
darskich dowodzących możliwości zastosowa-
nia weterynaryjnego. Dane naukowe dotyczące
działania biologicznego żywicy z sosny alepskiej
(Pinus halepensis L.) uzasadniają stosowanie jej
w ranach i wrzodach. Zmacerowane pąki były
wykorzystywane w leczeniu chorób pazurów
u zwierząt (Mayer i in., 2014). Badania in vitro
pokazały, że różne części sosny (igły, gałązki
i pąki), a także olejek eteryczny działają prze-
ciwbakteryjnie (Fekih i in., 2014). W problemach
skórnych może być również stosowany trędownik
(Scrophularia spp.). Dostępne dane wskazują,
że za taki kierunek działania mogą odpowiadać
obecne w roślinie związki (m.in. irydoidy: po-
chodne kwasu loganowego i werbaskozyd), dla
których wykazano aktywność antyoksydacyjną
i przeciwzapalną (Carrillo-Ocampo i in., 2013).
Zioła stosowane w chorobach żeńskich narzą-
dów płciowych i wymienia
Zapalenie wymion i wewnętrzne infekcje
narządów płciowych, występujące zwłaszcza po
ocieleniu są częstym problemem hodowlanym.
Wprowadzenie do leczenia takich zakażeń syn-
tetycznych antybiotyków jest związane z wyłą-
czeniem osobników ze stada mlecznego, co przy-
nosi ekonomiczne straty hodowcy. Zastosowanie
produktów ekologicznych umożliwia szybsze
ponowne włączenie krów do stada i daje możli-
wość ponownego ich wykorzystywania. Jednym
z surowców używanych w europejskiej tradycyj-
nej medycynie weterynaryjnej w leczeniu scho-
rzeń wewnętrznych organów rozrodczych krów
jest ślaz dziki. We Włoszech przetwory ze ślazu
są wykorzystywane jako środek wspomagają-
cy wydalenie łożyska po porodzie, w Hiszpanii
spełniają rolę środka przeciwzapalnego i anty-
septycznego. Ponadto, ślaz jest stosowany w za-
paleniu wymion (mastitis) jako środek łagodzący
stan zapalny oraz przeciwbakteryjny (aktywność
wobec Staphylococcus aureus i S. agalactiae
Prace przeglądowe
 Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych
powodujących mastitis) (ESCOP, 2003; Raza-
vi i in., 2011). Podobne zastosowanie wykazują:
maści z liści szczawiu tępolistnego (Rumex ob-
tusifolus L.) i żywicy świerka pospolitego (Picea
abies (L.) H. Karst.), wyciągi z kwiatów dziuraw-
ca zwyczajnego (Hypericum perforatum L.) i liści
mięty kanadyjskiej (Mentha canadensis L.) (Disler
i in., 2014). Wśród roślin używanych w innych
częściach świata można wymieniać: pieprzowiec
roczny, pieprzycę siewną (rzeżucha ogrodowa, Le-
pidium sativum L.), czosnek pospolity, sezam in-
dyjski (Sesamum indicum L.), cytrynę zwyczajną
(Citrus limon Burm.), imbir lekarski, arbuz kolo-
kwinta (Citrullus colocynthis (L.) Schrad.), ostryż
długi, kardamon czarny (Amomum subulatum
Roxb.), kmin rzymski (Cuminum cyminum L.),
pszenicę zwyczajną (Triticum aestivum L.), czar-
nuszkę siewną (Nigella sativa L.) i poganek ruto-
waty (Peganum harmala L.) (Dilshad i in., 2009).
Wyniki badań na zwierzętach gospodarskich
Zapalenie wymion jest jedną z częściej
występujących chorób wymienia, wywoływaną
przez różne czynniki, zarówno bakteryjne jak
mechaniczne. Skutkuje ono spadkiem wydajno-
ści mlecznej chorej krowy, przynosząc znaczne
straty hodowcom (Bradley, 2002). Hu i in. (2001)
prowadzili eksperymenty na krowach z subkli-
nicznym zapaleniem sutka wywołanym przez
gronkowca złocistego (S. aureus). Zwierzętom
podawano podskórnie iniekcje z korzenia żeń-
szenia (Panax ginseng C.A. Meyer) w dawce 8
mg/kg m.c./dzień przez 6 dni lub sól fizjologiczną
jako kontrolę. Skuteczność podawanych iniekcji
oceniano na podstawie wielu badań, obejmu-
jących reakcje w obszarze podawania iniekcji,
określanie dziennej produkcji mleka, badania
krwi, w tym zawartości leukocytów, identyfikację
populacji limfocytów, proliferację limfocytów,
fagocytozę neutrofili i test wybuchu tlenowego.
Wykonywano również testy bakteriologiczne do-
tyczące obecności S. aureus w próbkach mleka.
Wyniki badań pokazały, że w grupie krów leczo-
nych iniekcjami z żeń-szenia ilość S. aureus, jak
również ilość komórek somatycznych w badanej
próbce mleka miały tendencję spadkową. Ponad-
to, liczba monocytów u krów, które otrzymywały
iniekcje z żeń-szenia była istotnie wyższa 1 ty-
dzień po leczeniu niż przed leczeniem, natomiast
liczba limfocytów była istotnie wyższa po 2 i 3
tygodniach po zakończeniu podawania iniekcji
Prace przeglądowe
w porównaniu ze stanem przed rozpoczęciem
eksperymentu. Podobne zmiany nie były obser-
wowane w grupie kontrolnej. Obecne wyniki
wskazują, że leczenie żeń-szeniem może aktywo-
wać wrodzoną odporność krowy i przyczynić się
do jej powrotu do zdrowia.
Wiele z publikowanych badań dotyczyło ak-
tywności przeciwdrobnoustrojowej wyciągów ro-
ślinnych wobec patogenów izolowanych od krów
dotkniętych zapaleniem wymienia (Pirestani i in.,
2013; Mubarack i in., 2011). Badania te dotyczy-
ły roślin należących do różnych rodzin i będących
przedstawicielami różnych gatunków. W jednym
z eksperymentów jedenaście alkoholowych wy-
ciągów roślinnych [mięta polna (Mentha pule-
gium L.), kocimiętka właściwa (Nepeta cataria
L.), melisa lekarska, kłosowiec fenkułowy (Aga-
stache foeniculum Pursh, Kuntze), lawenda wąsko-
listna (Lavandula angustifolia Mill.), lebiodka
pospolita, prawoślaz lekarski, babka lancetowata,
bylica piołun, topola czarna (Populus nigra L.)
lub porostowych: mąkla tarniowa (Evernia pru-
nastri (L.) Arch.)] testowano na 32 mikroorga-
nizmach izolowanych z mleka krów cierpiących
na subkliniczną i kliniczną formę zapalenia wy-
mienia. Wszystkie z badanych roślin hamowały
wzrost bakterii, jednak najlepsze wyniki (średnia
stref hamowania wzrostu dla wszystkich bada-
nych szczepów) działania przeciwbakteryjnego
uzyskano dla mąkli tarniowej, bylicy piołun i la-
wendy. Ponadto, wyciągi z E. prunastri, P. nigra
i L. angustifolia prezentowały małe średnie mini-
malne stężenia hamujące i bakteriobójcze (Pașca
in., 2017).
Inne badania testowały lecznicze działanie
mających zastosowanie w zapaleniu wymion
komercyjnie przygotowanych i dopuszczonych
do obrotu w Polsce preparatów: maści (zawiera-
jąca wyciągi z: szałwii, krwawnika, arniki i na-
gietka, olejek mięty pieprzowej, olej kamforowy
oraz creagel), jak również mieszanek ziołowych:
A (mączka z lucerny, wyciąg z alg, kmin, traga-
nek, kozieradka, berberys, kasztanowiec, rzepik,
wiązówka, rumianek, kłącze ostryżu, kora cy-
namonowca, goździki, imbir, skrzyp, lebiodka
pospolita, nagietek) oraz B (rozmaryn, orega-
no, mięta, tymianek, szałwia, kminek). Wyniki
przeprowadzonego eksperymentu świadczyły
o skuteczności preparatów. Maść poprawiała stan
wymion w przypadku dłuższego (8 + 20 dni)
używania. Po zastosowaniu dodatków, zarówno
73
 E. Studzińska-Sroka i in.
A jak i B nastąpił spadek liczby komórek so-
matycznych w badanym mleku. Autorzy uznali,
że w ramach profilaktyki mastits konieczne jest
stosowanie dodatku A przez okres co najmniej
20 dni; dodatek B powodował nawet całkowite
wyleczenie niektórych z krów, stąd sugeruje się
stosowanie go w celach leczniczych przez okres
20 dni lub jeśli wyniki badań (TOK) będą wska-
zywały niepełne wyleczenie – również przez
dłuższy okres czasu (Wójcik i in., 2017).
W innym badaniu (na 27 zwierzętach) oce-
niano aktywność pasty przygotowanej z wyko-
rzystaniem ziół, stosowanej 10 razy dziennie
przez okres 7 dni na czyste, objęte klinicznym za-
paleniem wymiona krów. Krowy karmiono rów-
nież dwoma owocami cytryny dwa razy dziennie.
Zebrane od badanych krów mleko sprawdzano
przed i po wykonanym badaniu. Okazało się, że
monitorowane parametry (pH, SCC i EC) po-
wróciły do normy po 6–7 dniach leczenia. Pre-
parat do zewnętrznego stosowania zawierał: Aloe
vera (L.) Burm.f., Curcuma longa L. i związki
wapnia; zapewniał skuteczne leczenie kliniczne
mastitis dzięki właściwościom przeciwbakteryj-
nym, przeciwzapalnym i immunomodulującym
oraz synergistycznemu działaniu poszczególnych
składników (Balakrishnan i in., 2017).
Zioła stosowane w chorobach pasożytniczych
Pasożyty atakujące zarówno cielęta, jak i do-
rosłe osobniki mogą stanowić duży problem dla
hodowców. Obserwowane zwiększenie odporno-
ści pasożytów na popularne leki utrudnia proces
leczenia. Z tego powodu stosowanie ziół o prze-
ciwpasożytniczym działaniu wzbudza nadzie-
ję na skuteczniejszą terapię (Mayer i in., 2014;
French, 2018). Wykorzystywanymi od dawna
ziołami o właściwościach przeciwrobaczych były
bylica piołun (A. absinthium L.) i bylica pospo-
lita (A. vulgaris L.). Obydwa gatunki stosowano
w przypadku zakażeń pierwotniakami (Trypano-
soma i Plasmodium spp.). W tradycyjnej wete-
rynarii świeże, zmiażdżone liście zmieszane ze
smalcem i wcierane w skórę bydła miały zasto-
sowanie jako repelenty (Davidović i in., 2012).
Przeciwpasożytnicze właściwości gatunków
z rodzaju Arthemisia spp. wynikają m.in. z obec-
ności w nich toksycznego tujonu. Związek ten,
występujący w dużej ilości w olejku eterycznym,
z uwagi na swoje neurotoksyczne właściwości
wyklucza jego wewnętrzne stosowanie. Jako do-
74
datek do pożywienia mogą więc być stosowane
wyłącznie części roślin (Matławska, 2008; Davi-
dović i in., 2012). Łubin biały (L. albus) zawie-
rający toksyczne alkaloidy (m.in. lupaninę) jest
kolejnym gatunkiem, którego nasiona po ugoto-
waniu mogą być aplikowane na skórę spełniając
rolę repelentu (Adhikari i in., 2012). Jałowiec
kolczasty (Juniperus oxycedrus L.) zawiera na-
tomiast olejek eteryczny o potwierdzonych wła-
ściwościach przeciwpasożytniczych (Kim i in.,
2017), a jego zastosowanie okazało się skutecz-
ne w przypadku roztoczy u drobiu (George i in.,
2010). Jesion mannowy (Fraxinus ornus L.) to
gatunek, z którego gałązek, kwiatów i liści przy-
gotowuje się napary stosowane do zwalczania
pasożytów zewnętrznych. Wykazano ponadto,
że surowiec ten może mieć znaczenie w leczeniu
kokcydioz, m.in. u drobiu (Papazahariadou i in.,
2010). Jednym z najsilniejszych naturalnych
środków przeciw tasiemczycy (Taenia saginata,
Taenia solium) i motylicy wątrobowej (Fasciola
hepatica) jest odwar z kłącza narecznicy sam-
czej (Dryopteris filix-mas (L.) Schott.). Zawarta
w surowcu toksyczna filicyna działa przeciwro-
baczo, natomiast oleożywica paraliżuje tkankę
mięśniową i zapobiega przyczepianiu się roba-
ków do błony śluzowej jelit (Jarić i in., 2007).
W literaturze można również znaleźć informacje
o przeciwrobaczym działaniu takich roślin, jak:
krwawnik pospolity, szałwia lekarska, rozmaryn
lekarski (Rosmarinus officinalis L.), czy sto-
sowana również w chorobach wątroby boldoa
aromatyczna (Peumus boldo Molina) (French,
2018), a także czosnek, którego przeciwroba-
cze i przeciwpierwotniakowe działanie wykaza-
no w badaniach zarówno in vitro, jak i in vivo
(obleńce, płazińce, wiciowce) (Soffar i Mokhtar,
1991; Ayaz i in., 2008; Singh i in., 2009).
Podsumowanie
Obecnie obserwuje się znaczny wzrost za-
interesowania produktami pochodzenia natural-
nego. Wiele surowców roślinnych ze względu
na różnorodność zawartych w nich związków
aktywnych może być wykorzystywanych jako
prozdrowotne dodatki do żywności, uzupełnia-
jące paszę zwierząt hodowlanych oraz jako sku-
teczne leki weterynaryjne.
Stosowanie ziół powoduje mniejszą ilość
skutków ubocznych, stąd mogą one być dosko-
nałą alternatywą dla antybiotykowych stymula-
Prace przeglądowe
 Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych

torów wzrostu oraz leków syntetycznych. Jest to człowieka jako konsumenta produktów pocho-
również wybór zdrowszy i bezpieczniejszy dla dzenia zwierzęcego.

Literatura

Abdallah E.M., Qureshi K.A., Musa K.H. (2017). Antimicrobial, antioxidant and phytochemical screening of lupin
seeds (Lupinus termis Forrsk.) from Sudan. CIBTech. J. Microbiol., 6: 1–8.
Adhikari K.N., Edwards O.R., Wang S., Ridsdill-Smith T.J., Buirchell B. (2012). The role of alkaloids in confer-
ring aphid resistance in yellow lupin (Lupinus luteus L.). Crop Pasture Sci., 63: 444–451.
Ahmed M.J., Murtaza G. (2015). A study of medicinal plants used as ethno veterinary: Harnessing potential phy-
totherapy in Bheri, district Muzaffarabad (Pakistan). J Ethnopharmacol., 159: 209–214.
Alhaider A.A., Al-Mofleh I.A., Mossa J.S., Al-Sohaibani M.O., Rafatullah S., Qureshi M.A. (2006). Effect on
Carum carvi on experimentally induced gastric mucosal damage in Wistar albino rats. Int. J. Pharm., 2:
309–315.
Ayaz E., Türel I., Gül A., Yilmaz O. (2008). Evaluation of the anthelmentic activity of garlic (Allium sativum) in
mice naturally infected with Aspiculuris tetraptera. Recent. Pat. Antiinfect. Drug. Discov., 3, 2: 149–152.
Ayrle H., Mevissen M., Kaske M., Nathues H., Gruetzner N., Melzig M., Walkenhorst M. (2016). Medicinal plants
– prophylactic and therapeutic options for gastrointestinal and respiratory diseases in calves and piglets?
A systematic review. BMC Vet Res., 12: 89.
Balakrishnan M.N., Punniamurthy N., Mekala M., Ramakrishnan N., Kumar S.K. (2017). Ethno-veterinary formu-
lation for treatment of bovine mastitis. RRJVS, pp. 25–29.
Balamurugan N., Sundaram S.M., Sivakumar T., Rajkumar J.S.I. (2014). Effect of garlic (Allium sativum) supple-
mentation on the growth performance of crossbred calves. Anim. Prod., 16: 78–87.
Bicknell E.J., Noon T.H. (1993). Neonatal calf diarrhea. In: Arizona rancher’s management guide, Gum R., Ruyle
G., Rice R. (eds), pp. 19–24.
Bonet M.A., Vallès J. (2007). Ethnobotany of Montseny biosphere reserve (Catalonia, Iberian Peninsula): plants
used in veterinary medicine. J. Ethnopharmacol., 110: 130–147.
Bradley A. (2002). Bovine mastitis: an evolving disease. Vet. J., 164: 116–128.
Carrillo-Ocampo D., Bazaldúa-Gómez S., Bonilla-Barbosa J.R., Aburto-Amar R., Rodríguez-López V. (2013).
Anti-inflammatory activity of iridoids and verbascoside isolated from Castilleja tenuiflora. Molecules, 18:
12109–12118.
Castillo M., Martín-Orúe S.M., Roca M., Manzanilla E.G., Badiola I., Perez J.F., Gasa J. (2006). The response of
gastrointestinal microbiota to avilamycin, butyrate, and plant extracts in early-weaned pigs. J. Anim. Sci.,
84: 2725–2734.
Cemek M., Yilmaz E., Büyükokuroğlu M.E. (2013). Protective effect of Matricaria chamomilla on ethanol-in-
duced acute gastric mucosal injury in rats. Pharm. Biol., 48: 757–763.
Cowan M.M. (1999). Plant products as antimicrobial agents. Clin. Microbiol. Rev., 12: 564–582.
Davidović V., Joksimović Todorović M., Stojanović B., Relić R. (2012). Plant usage in protecting the farm animal
health. Biotech. Anim. Husb., 28, 1: 87–98.
Dąbrowski W., Misiura M., Czernomysy-Furowicz D., Furowicz A.J. (1994). Oddziaływanie preparatu wielozio-
łowego na rozwój i odporność cieląt. Prz. Hod., 8: 5–6.
Della Loggia R., Carle R., Sosa S., Tubaro A. (1990). Evaluation of the anti-inflammatory activity of chamomile
preparations. Planta Med., 56: 657–658.
Dilshad S.M.R., Rehman N.U., Ahmad N., Iqbal A. (2009). Documentation of ethnoveterinary practices for mas-
titis in dairy animals in Pakistan. Pak. Vet. J., 30: 167–171.
Disler M., Ivemeyer S., Hamburger M., Vogl Ch.R., Tesic A., Klarer F., Meier B., Walkenhorst M. (2014).
Ethnoveterinary herbal remedies used by farmers in four north-eastern Swiss cantons (St. Gallen, Thurgau,
Appenzell Innerrhoden and Appenzell Ausserrhoden). J. Ethnobiol. Ethnomed., 10: 32.
Durrani F.R., Ullah S., Chand N., Durrani Z., Akhtar S. (2008). Using aqueous extract of Aloe gel as anticoccidial
and immunostimulant agent in broiler production. Sarhad J. Agric., 24: 665–669.

Prace przeglądowe 75
 E. Studzińska-Sroka i in.

EFSA (2015). External Scientific Report Approved: Review of immune stimulator substances/agents that are sus-
ceptible of being used as feed additives: mode of action and identification of end-points for efficacy assess-
ment. Institut de Recerca i Tecnologia Agroalimentàries (IRTA); www.efsa.europa.eu/publications (pobrany
15.07.2018).
Erdemoglu N., Iscan G., Sener B., Palittapongarnpim P. (2009). Antibacterial, antifungal, and antimycobacterial
activity of Ilex aquifolium leaves. Pharm. Biol., 47: 697–700.
ESCOP Monographs (2003). The Scientific Foundation for Herbal Medicinal Products. Second Edition. Thieme
Publisher: Stuttgart, New York.
European Medicines Agency (EMA) (1997 a). Committee for veterinary medicinal products Lini oleum. Summary
report; http://www.ema.europa.eu/ema/ (pobrany 19.07.2018).
European Medicines Agency (EMA) (1997 b). Committee for veterinary medicinal products Quercus cortex. Sum-
mary report; http://www.ema.europa.eu/ema/ (pobrany 19.07.2018).
European Medicines Agency (EMA) (1998). Committee for veterinary medicinal products Echinacea purpurea.
Summary report; http://www.ema.europa.eu/ema/ (pobrany 20.07.2018).
European Medicines Agency (EMA) (1999 a). Committee for veterinary medicinal products Calendulae flos.
Summary report; http://www.ema.europa.eu/ema/ (pobrany 19.07.2018).
European Medicines Agency (EMA) (1999 b). Committee for veterinary medicinal products Matricaria recutita.
Summary report; http://www.ema.europa.eu/ema/ (pobrany 21.07.2018).
European Medicines Agency (EMA) (2011). Assessment report on Plantago lanceolata L., folium; http://www.
ema.europa.eu/ema/ (pobrany 20.07.2018).
European Medicines Agency (EMA) (2014). Assessment report on Matricaria recutita L., flos and Matricaria
recutita L., aetheroleum; http://www.ema.europa.eu/ema/ (pobrany 20.07.2018).
Fekih N., Allali H., Merghache S., Chaïb F., Merghache D., El Amine M., Djabou N., Muselli A., Tabti B., Costa J.
(2014). Chemical composition and antibacterial activity of Pinus halepensis Miller growing in West Northern
of Algeria. Asian Pac. J. Trop. Dis., 4: 97–103.
Frankič T., Voljč M., Salobir J., Rezar V. (2009). Use of herbs and spices and their extracts in animal nutrition.
Acta Agric. Slov., 94: 95–102.
French K.E. (2018). Plant-based solutions to global livestock anthelmintic resistance. Ethnobiol. Lett., 9: 110–123.
George D.R., Sparagano O., Port G., Okello E., Shiel R.S., Guy J. (2010). Environmental interactions with the
toxicity of plant essential oils to the poultry red mite Dermanyssus gallinae. Med. Vet. Entomol., 24: 1–8.
Gerritsen M.E., Carley W.W., Ranges G.E., Shen C.P., Phan S.A., Ligon G.F, Perry C.A. (1995). Flavonoids inhibit
cytokineinduced endothelial cell adhesion protein gene expression. Am. J. Pathol., 147: 278–292.
Gortat M. (2013). Zioła – zastosowanie w produkcji leku weterynaryjnego i dodatków do pasz. EPISTEME, 21:
9–20.
Grela E.R., Klebaniuk R. (2001). Zioła oraz substancje barwiące i aromatyczne. Dodatki w żywieniu bydła. Przed-
siębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „VIT-TRA”.
Gupta N., Kumar A., Tiwari D.P. (2005). Effect of herbs as feed additive on nutrient utilization and growth in
crossbred heifers fed paddy straw based ration. Indian J. Anim. Sci., 75 (1): 52–55.
Hu S., Concha C., Johannisson A., Meglia G., Waller K.P. (2001). Effect of subcutaneous injection of ginseng on
cows with subclinical Staphylococcus aureus mastitis. J. Vet. Med. B Infect. Dis. Vet. Public. Health, 48 (7):
519–528.
Jamroz D., Orda I., Kamel C., Wiliczkiewicz A., Wertelecki T., Skorupinska I. (2003). The influence of phytogenic
extracts on performance, nutrient digestibility, carcass characteristics, and gut microbial status in broiler
chickens. J. Anim. Feed Sci., 12: 583–596.
Jamroz D., Wiliczkiewicz A., Wertelecki T., Orda J., Skorupinska J. (2005). Use of active substances of plant ori-
gin in chicken diets based on maize and locally grown cereals. Br. Poultry Sci., 46: 485–493.
Jang I.S., Ko Y.H., Yang H.Y., Ha J.S., Kim J.Y., Kang S.Y., Yoo D.H., Nam D.S., Kim D.H., Lee C.Y. (2004).
Influence of essential oil components on growth performance and the functional activity of the pancreas and
small intestine in broiler chickens. Asian-Austral. J. Anim. Sci., 17: 394–400.
Jarić S., Popović Z., Mačukanović-Jocić M., Djurdjević L., Mijatović M., Karadžić B., Mitrović M., Pavlović P.
(2007). An ethnobotanical study on the usage of wild medicinal herbs from Kopaonik Mountain (Central

76 Prace przeglądowe
 Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych

Serbia). J Ethnopharmacol., 111: 160–175.

Jerković I., Gašo-Sokač D., Pavlović H., Marijanović Z, Gugić M, Petrović I, Kovač S. (2012). Volatile organic
compounds from Centaurium erythraea Rafn. (Croatia) and the antimicrobial potential of its essential oil.
Molecules, 17: 2058–2072.
Keshavarz A., Minaiyan M., Ghannadi A., Mahzouni P. (2013). Effects of Carum carvi L. (Caraway) extract and
essential oil on TNBS-induced colitis in rats. Res. Pharm. Sci., 8: 1–8.
Khayyal M.T., El-Ghazaly M.A., Kenawy S.A., Seif-el-Nasr M., Mahran L.G., Kafafi Y.A., Okpanyi S.N. (2001).
Antiulcerogenic effect of some gastrointestinally acting plant extracts and their combination. Arzneimittel-
forschung., 51: 545–553.
Khayyal M.T., Seif-El-Nasr M., El-Ghazaly M.A., Okpanyi S.N., Kelber O., Weiser D. (2006). Mechanisms in-
volved in the gastro-protective effect of STW 5 (Iberogast) and its components against ulcers and rebound
acidity. Phytomedicine, 13 (Suppl. 5): 56–66.
Kim J.R., Perumalsamy H., Shin H.M., Lee S.G., Ahn Y.J. (2017). Toxicity of Juniperus oxycedrus oil constituents
and related compounds and the efficacy of oil spray formulations to Dermatophagoides farinae (Acari: Pyro-
glyphidae). Exp. Appl. Acarol., 73, 3–4: 385–399.
Klebaniuk R., Grela E.R., Kowalczuk-Vasilev E., Olcha M., Góźdź J. (2014). Efektywność stosowania mieszanek
ziołowych w ekologicznym chowie bydła. Wiad. Zoot., 52, 3: 56–63.
Kowalczuk-Vasilev E., Matras J. (2004). Zioła w żywieniu zwierząt – funkcje, mechanizm działania. (http://www.
rsi2004.lubelskie.pl/doc/sty5/art/Kowalczuk-Vasilev_E_art. pdf).
Kraszewski J. (2003). Mieszanki ziołowe w żywieniu wysokomlecznych krów. Wiad. Zoot., 41, 3–4: 7–13.
Król S.K., Skalicka-Woźniak K., Kandefer-Szerszeń M., Stepulak A. (2013). Aktywność biologiczna i farmako-
logiczna olejków eterycznych w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych. Post. Hig. Med. Dośw., 67:
1000–1007 (online).
Kryszak A. (2007). Zioła na łąkach i pastwiskach. Bydło, 8/9: 36–40.
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (2007). Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa.
Lee K.W., Everts H., Kappert H.J., Frehner M., Losa R., Beynen A.C. (2003). Effects of dietary essential oil
components on growth performance, digestive enzymes and lipid metabolism in female broiler chickens. Br.
Poultry Sci., 44: 450–457.
Maksymiec N. (2012). Pozytywne aspekty stosowania ziół w żywieniu bydła. Prz. Hod., 1: 9–11.
Matławska I. (red.) (2008). Farmakognozja. UM, Poznań.
Mayer M., Vogl Ch.R., Amorena M., Hamburger M., Walkenhorst M. (2014). Treatment of organic livestock with
medicinal plants: systematic review of European ethnoveterinary Research. Forsch Komplementmed., 21:
375–386.
Mubarack H.M., Does A., Dhanabalan R., Venkataswamy R. (2011). Activity of some selected medicinal plant
extracts against bovine mastitis pathogens. J. Anim. Vet. Adv., 10: 738–741.
Namkung H., Li M., Gong J., Yu H., Cottrill M., Lange C.F.M. de (2004). Impact of feeding blends of organic
acids and herbal extracts on growth performance, gut microbiota and digestive function in newly weaned
pigs. Can. J. Anim. Sci., 84: 697–704.
Olson E.J., Epperson W.B., Zeman D.H., Fayer R., Hildreth M.B. (1998). Effects of an allicin-based product on
cryptosporidiosis in neonatal calves. J. Am. Vet. Med. Assoc., 212, 7: 987–990.
Papazahariadou M., Papadopoulos E., Christaki E., Georgopoulou I., Florou-Paneri P., Tserveni-Goussi A., Yan-
nakopoulos A. (2010). Use of Fraxinus ornus as an alternative anti-coccidian in broilers experimentally
infected with Eimeria tenella. Rev. Med. Vet., 161, 7: 326–331.
Pașca C., Mărghitaș L., Dezmirean D., Bobiș O., Bonta V., Chirilă F., Matei I., Fiț N. (2017). Medicinal plants
based products tested on pathogens isolated from mastitis milk. Molecules, 22: 1–16.
Paszkowski A., Golińska B., Goliński P. (2016). Zioła łąkowe jako składnik mieszanek na użytki zielone w świetle
badawczym i aplikacyjnym. Łąkarstwo w Polsce, 19: 219–228.
Pieszka M., Barowicz T. (2011). Dodatki fitogenne w żywieniu bydła. Hod. Bydła, 9: 14–17.
Pirestani A., Galamkari G., Eghbalsaied S., Jafarpour M., Por N.G. (2013). The effect of Mentha piperita, pepper-
mint and Matricaria chamomilla extracts on agents causing bovine mastitis in vitro condition. Tech. J. Eng.,
Appl. Sci., 3: 3644–3646.

Prace przeglądowe 77
 E. Studzińska-Sroka i in.

Przeniosło-Siwczyńska M., Kwiatek K. (2013). Dlaczego zakazano stosowania w żywieniu zwierząt antybiotyko-
wych stymulatorów wzrostu? Życie Wet., 88: 104–108.
Radkowska I. (2013). Wykorzystanie ziół i fitogenicznych dodatków paszowych w żywieniu zwierząt gospodar-
skich. Wiad. Zoot., 51, 4: 117–124.
Rao R.R., Platel K., Srinivasan K. (2003). In vitro influence of spices and spice-active principles on digestive en-
zymes of rat pancreas and small intestine. Nahrung, 47: 408–412.
Razavi S.M., Zarrini G., Molavi G., Ghasemi G. (2011). Bioactivity of Malva sylvestris L., a medicinal plant from
Iran. Iran J. Basic. Med. Sci., 14: 574–579.
Romeo F.V., Fabroni S., Ballistreri G., Muccilli S., Spina A., Rapisarda P. (2018). Characterization and antimicro-
bial activity of alkaloid extracts from seeds of different genotypes of Lupinus spp. Sustainability, 10, 788;
doi:10.3390/su10030788.
Schempp H., Weiser D., Kelber O., Elstner E.F. (2006). Radical scavenging and anti-inflammatory properties of
STW 5 (Iberogast) and its components. Phytomedicine, 13 (Suppl 5): 36–44.
Schleicher A., Fritz Z., Kinal S. (1996). The influence of herbs and garlic supplements to feed mixtures on the pro-
ductive and post-slaughter performance of broiler chickens. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Zoot., 41: 181–189.
Singh T.U., Kumar D., Tandan S.K., Mishra S.K. (2009). Inhibitory effect of essential oils of Allium sativum
and Piper longum on spontaneous muscular activity of liver fluke, Fasciola gigantica. Exp. Parasitol., 123:
302–308.
Skomorucha I., Sosnówka-Czajka E. (2013). Effect of water supplementation with herbal extracts on broiler chick-
en welfare. Ann. Anim. Sci., 13: 849–857.
Soffar S.A., Mokhtar G.M. (1991). Evaluation of the antiparasitic effect of aqueous garlic (Allium sativum) extract
in hymenolepiasis nana and giardiasis. J. Egypt. Soc. Parasitol., 21, 2: 497–502.
Viegi L., Pieroni A., Guarrera P.M., Vangelisti R. (2003). A review of plants used in folk veterinary medicine in
Italy as basis for a databank. J. Ethnopharmacol., 89: 221–244.
Wawrzyniak E. (1992). Leczenie ziołami – kompendium fitoterapii. Inst. Wyd. Zw. Zaw., Warszawa.
Wawrzyńczak S., Kraszewski J., Wawrzyński M., Kozłowski J. (2000). Rocz. Nauk. Zoot., 7: 133–142.
Wójcik P., Dudko P., Walczak J., Międzobrodzki J., Lisowska K., Białecka A.. (2017). Wykorzystanie preparatów
ziołowych w profilaktyce i leczeniu schorzeń wymienia w gospodarstwach ekologicznych utrzymujących
bydło mleczne. Wiad. Zoot., LV, 1: 3–16.

THE USE OF PLANTS IN THE PREVENTION AND TREATMENT OF FARM ANIMALS

Summary

Herbs and herbal preparations have been used for many years in the prevention and treatment of animals. In
prophylaxis, herbs can be used to supplement the diet of farm animals with minerals, improve the taste and use of
feed, improve digestion and immunity. Herbs can also be used in veterinary medicine for the treatment of many
diseases, e.g. inflammation of the digestive tract and diarrhea, parasitic diseases, bacterial and viral infections of
the skin, and mastitis. The use of herbs causes fewer side effects than is the case with synthetic drugs. It is also
a healthier and safer choice for humans as consumers of animal products.

Key words: veterinary herbal medicine, plants, animals, cattle

78 Prace przeglądowe