Tabletlərin səthinin ortürülməsi və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi

Üsulun bir sıra üstünlükləri vardır. Bunlar aşağıdakılardır:

 tableti xarici mühitin ekstremal amillərindən (zərbə, sürtünmə və s.) qoruyur;
 ətraf mihitin zərərli təsirlərindən (işıq, nəm, oksigen, karbon qazı və s.);
 tabletin tərkibində olan xoşagəlməz iyi və dadı gizlədir;
 tabletin tərkibində olan maddələri mədə şirəsinin turş mühitindən qoruyur;
 ağız boşluğu və mədənin selikli qişasını dərman maddələrinin qıcıqlandırıcı təsirindən
qoruyur;
 mədə-bağırsaq traktının təyin olunmuş şöbəsində dərman maddələrinin terapevtik təsiri
lokalizasiya olunur;
 mədədə həzm prosesinin pozulmasında əsasi xassəli dərman maddələrinin mədə
şirəsinin neytrallaşmasına imkan yaradır;
 tabletlərin tərkibində olan dərman maddələrinin terapevtik təsirini uzunmüddətli edir;
 tabletin əmtəə görünüşünü yaxşılaşdırır və istifadəsini əlverişli edir.
Tabletlərin örtüklə örtülməsində müxtəlif köməkçi maddələrdən istifadə edilir. Bunlar
adgezivlər-materialın nüvəyə və bir-birinə yapışmasını təmin edənlər (şəkər şərbəti, PVP, KMS,
MS, OPMS, ES, PEQ); struktur maddələr –karkas yaradanlar (şəkər, maqnezium-oksid,
kalsium-oksid, talk, maqnezium-karbonat); plastifikatorlar-örtüyə plas- tiklik xassəsi verənlər
(bitki yağları, MS, PVP,KMS, tvinlər və s.); hidro- fobizatorlar örtüyə nəmliyə davamlılıq
xüsusiyyəti verirlər (aerosil, şel- lak, poliakril qətranı, zein); rəngləyicilər (tropeolin 00,
tartrazin, indiqokarmin və s.); korrigentlər –örtüyə xoşagələn dad verirlər (şəkər, limon turşusu,
kakao, vanilin və s.).
Tablelərin texnologiyasında 50-dən çox örtükəmələgətirirci tətbiq edilir.Tabletin örtüyü tərkib
və örtülməsindən asılı olaraq aşağıdakı qruplara bölünür:
-pyonkalı (pərdəli) örtüklər
-preslənən və ya quru örtüklər
-drajeləşdirilmiş örtüklər
Plyonkalı örtüklər incə örtüklər hesab edilir. Tablet quruduqdan sonra onun səthinə plyonka
əmələgətirici maddənin məhlulu çəkilir. Bu örtük bir sıra üstünlüklərə malikdir: tabletin mədə
və ya bağırsaqda həll olmasına seçici təsir göstərir; dərman maddələrinin adsorbsiya sürətini
nizamlayır; tabletin səthinə çəkilmiş örtük tablet nüvəsinin fiziki, kimyəvi və mexaniki
xüsusiyyətlərini saxlamış olur; tabletin ilkin geometrik parametrlərini, formasını,
markalanmasını saxlamağa imkan verir; plyonkalı örtüyün kütləsi, drajeləşdirilmiş örtüyün
kütləsinə nisbətən azdır.
Plyonkalı örtüyün həll olmasından asılı olaraq onlar 4 qrupa ayrılır: suda həll olanlar; mədə
şirəsində həll olanlar; bağırsaq mühitində həll olanlar və həll olmayanlar
Suda və ya mədədə həll olan örtüklər tabletin xarici görünüşünü, iyini, dadını yaxşılaşdırır, onu
mexaniki zərbələrdən qoruyur. Mədədə həll olan örtüklər tableti havanın rütubətindən
qoruyur, onlar orqanizmdə 10-30 dəqiqə ərzində dağılırlar. Suda həll olan örtüklü tabletlərin
səthi PEQ, PVP, Na-KMS-ın məhlulları ilə örtülür.
Mədə şirəsində həll olan örtüklər dietilaminobenzilsellüloza, n-amino-benzoat, saxaroza, qlükoza,
fruktoza, mannit, vinilpiridin və jelatindən ibarətdir.
Bağırsaqda həll olan örtüklər tableti mədə şirəsinin turş mühitindən qoruyur, dərman
maddələrinin bağırsaqda lokalizasiyasını təmin edir, onun təyin olunmuş vaxtda təsirini
uzadır. Bağırsaqda həll olan örtük almaq üçün örtük materialı kimi yüksəkmolekullu
birləşmələrdən istifadə edilir ki, bunların da əksər hissəsini karboksil qrupları təşkil edir. Onlar
qələvi və ya neytral mühitdə həll olmayan duzların əmələ gəlməsinə qədər dissosiasiya edir. Bu
məqsədlə təbii maddələr: şellak, kazein, keratin, parafin, serezin, spermaset, setil spirti,
həmçinin sintetik məhsullar: stearin turşusu, butilstearat, ftalat, dekstrin, asetilftalilsellüloza,
metilftalil sellüloza istifadə olunur. Örtük əmələgətirici material kimi daha çox asetilftalil işlənir
ki, bu da mədə şirəsinin təsirinə qarşı davamlıdır. Rəngli örtük almaq üçün məhlula piqment və
ya rəngləyici maddələr əlavə edilir. Bağırsaqda açılan örtüklər 2-4 saatdan çox mədə şirəsinə
davam gətirir. Bu da imkan verir ki, tablet mədədə dəyişikliyə uğramadan bağırsağa keçir və
bağırsaq şirəsində 1 saat ərzində parça-lanır və dərman maddəsinin bağırsaqdan ayrılmasını
təmin edirlər.
Həll olmayan örtüklər tableti mexaniki zədələrdən və rütubətdən qoruyur. Örtük materialı kimi
etilsellüloza, monolaurat, polietilensorbit, səthi fəal maddələr və s. işlənir.
Örtükəmələgətiricilərə qarşı bəzi tələb- lər vardir: onlar orqanizm üçün zərərsiz olmalıdır; üzvi
həlledicilərdə yaxşı həll olmalıdır; yaxşı örtük əmələ gətirmək xassəsinə malik olmalı- dır;
kimyəvi indifferent olmalıdır; uzun müddət saxlandıqda davamlı olmalıdır; əlverişli olmalıdır.
Örtüyün örtülməsi aşağıdakı mərhələlər- dən ibarətdir:
- örtükəmələgətirici maddənin məhlulunda yükləmə;
- drajeləşdirmə qazanında təbəqələşmə;
- təbəqənin çəkilməsi ilə örtüyün alınması.
Plyonkalı örtüyün tabletin səthinə çəkilməsi. Örtüyün diametri 0,05-0,2 mm olmalıdır. Onun
çəkisi tabletin çəkisinin 3%-dən çox olma- malıdır.
Bağırsaqda həll olan örtük almaq üçün üzvi həlledicilərdən asetil- ftalilsellüloza həll olaraq
məhlul əmələ gətirir. Tərkib aşağıdakı kimidir: asetilftalilsellüloza-5,0; vazelin yağı-1,0;
rəngləyicilər-0,2; həlledicilər (etanol-xloroform 1:4) 100 ml-ə qədər.
5,0 q asetilftalilsellüloza az miqdar həlledicidə həll edilir, sonra rəngləyici və vazelin yağı əlavə
edilir, həcm üzvi həlledicilərin qarışığı ilə 100 ml-ə çatdırılır. Tabletlərin səthinin örtülməsi
drajeləşdirmə qazanında həyata keçirilir. Bu aparat oval formalı fırlanan qazandan ibarətdir ki,
bu da vala bərkidilir. Hər iki tərəfi çökük olan tabletləri 100 ədəd olmaqla çəkir və qazana
yükləyirlər. Daima tabletə pulverizator vasitəsilə örtük əmələgətirici məhlul püskürdülür.
Məhlulun bərabər paylanmasından sonra, tabletin səthinə püskürdülmə əməliyyatı dayan-
dırılır, qazanın fırlanması isə içərisindəki həlledicilər uçub qurtarana kimi davam edir. Bu
əməliyyat təbəqənin qalınlığı stabil olana qədər davam etdirilir.
P2 -P1
P plyonka =
n

burada, Pplyonka – plyonkanın çəkisi, kq;

P2- tabletin örtüldükdən sonra çəkisi, kq;
P1- tabletin örtüksüz çəkisi, kq;
n- tabletlərin sayı, ədəd

Alınan tabletin xarici görünüşü, orta kütləsi və parçalanması təyin edilir.

Presləmə üsulu. Preslənən örtük- quru örtük olub, tabletin səthinə presləmə yolu ilə çəkilir.
Hidravlik pres vasitəsilə matrisada iki çökük puansonun köməyilə yerinə yetirilir. Örtüyün
tərkibi aşağıdakı kimidir:
Qlükoza-33,0; saxaroza-33,0; nişasta- 33,0; kalsium-stearat-1,0; rəngləyicilər lazım olan qədər.
Hazırlanması. Qlükoza, şəkər, nişasta, kalsium-stearat xırdalanır, 0,1 mm diametri olan ələkdən
keçirilir və qarışdırılır. Alınmış qarışıq 10%-li nişasta yapışqanı ilə nəmləndrilir. 0,1%-li rəngli
maddələr əlavə edilir. 100 q poroşoka 13 q nişasta yapışqanı sərf olunur. Nəmli, eynicinsli,
rənglənmiş kütlə 40-50C temperaturda optimal nəmliyə qədər qurudulur, sonra diametri 1 mm
olan ələkdən keçirilir. Alınan qranulyat model tableti örtmək üçün istifadə olunur. Əvvəlcə iki
tərəfi çökək tabletin kütləsi təyin edilir (0,01q dəqiqliklə). Sonra tabletin kütləsinə bərabər
miqdarda qranulyat çəkilir. Qranulyatın yarısı çəkilərək matrisaya əlavə edilir və onun üzərinə
tablet yerləşdirilir, bundan sonra yuxarı və aşağı puansonlar matrisaya doğru sıxılır. Sonra
yuxarı puanson matrisadan çıxarılır, qranulyatın qalan hissəsi tabletin üzərinə səpilir, yuxarı və
aşağı puansonlar yenidən bir-birinə tərəf sıxılır (160-200 MPa), yuxarı puanson yuxarı, aşağı
puanson da yuxarı tərəfə qalxmaqla hazır tableti matrisadan çıxarır (şək.3.11).
Drajeləşdirilmiş örtüklər. Drajeləşdirməklə örtülmə daha köhnə tip tablet örtüyüdür. XX əsrin
əvvəllərindən istifadə edilməyə başlanmışdır. Örtüyün əsas məqsədi tableti xarici təsirlərdən
qorumaqdır. Həmçinin dərman maddəsinin xoşagəlməz iyini və dadını gizlədir, tabletin xarici
görünüşünü yaxşılaşdırır. Bəzən bu təbəqəyə elə maddələr əlavə olunur ki, onlar da tableti
mədə şirəsinin təsirindən qoruyur. Drajeləşdirmə qazanlarından asılı olaraq üç forma
drajeləşdirilmiş təbəqələr yaranır: şarabənzər, ellips, armudabənzər. Daha geniş yayılanı ellips
formasıdır. Qazanın optimal sürəti -18-20 dövr/dəqiqə, optimal yük qazanının həcminin 25-
30%-i qədərdir. Drajeləşdirilmiş tablet nüvədən ibarətdir, bunun da tərkibində dərman maddəsi
olur, örtüyün tərkibində kompleks köməkçi maddələr vardır. Tabletin nüvəsi mexaniki davamlı
olmalıdır. Tabletin drajeləşdirilməsinə 4 amil təsir göstərir:
- tabletin məcmu kütləsi qazanın yükünün böyüklüyündən asılıdır;
- tabletin fırlanan qazanın yuxarı nöqtəsindən aşağıya sərbəst düşməsi (bu qüvvə tabletin
kütləsi və hündürlüyü ilə düz mütənasibdir, buna görə də onların düşməsi baş verir);
- qazanda fırlanan tabletlərin kinetik enerjisi (tablet təkcə düşmür, fırlanma anı yaradır, hansı
ki, bu qüvvə tabletin kütləsi və qazanın fırlanma sürətindən asılıdır).
1975-ci ilə qədər kimya-əczaçılıq zavodlarında tabletlərin səthini örtmək üçün şəkərli-unlu
drajeləşdirmə metodundan istifadə edilmişdir. Tabletin drajeləşdirilməsi prosesinin texnoloji
mərhələləri:örtülmə, təbəqələşmə, parlaqlaşdırma, hamarlaşdırma.
Birinci mərhələdə tabletin drajeləşdirmə qazanında 64-70%-li şəkər şərbəti ilə nəmləndirilməsi,
sonra isə buğda unu və ya əsasi maqnezium-karbonat qarışığı ilə püskürdülməsi həyata
keçirilir. Püskürdülmədən sonra tabletlər 25-30 dəqiqə fırladılır, 30-40 dəqiqə isti hava ilə (40-
50C) qurudulur. Tabletin nəmlən- dirilməsi əməliyyatı, püskürdülmə,
sərbəst fırlanma və qurudulma 2-3 dəfə təkrar etdirilir. Örtülmə
mərhələsindən tablet-nüvəni rütubətdən izolyasiya etmək üçün istifadə
edilir. Bu mərhələdən sonra təbəqələşmə mərhələsi gəlir ki, bu da olduqca
vacib mərhələdir. Bu mərhələdə bir çox zavodlar təbəqələşdirmə üçün
şəkərli-unlu xəmirdən, digər zavodlar isə şəkər şərbəti və əsasi
maqnezium-karbonat qarışığın- dan istifadə edirlər. Bərabərölçülü örtülmədən sonra tabletin
sərbəst fırlanması baş verir ki, bu da drajeləşdirmə qazanında 30-40 dəqiqə ərzində baş verir.
Sonra tabletlər 20-30 dəqiqə ərzində isti havada qurudulur. Müəyyən olunmuş tablet kütləsinin
alınması üçün testanın örtülməsi, sərbəst fırlanma və tabletin qurudulması çoxsaylı təkrar
edilir. Qeyd olunan mərhələ başa çatandan sonra parlaqlandırma (cilallanma) mərhələsi
başlayır. Bu isə şəkər şərbəti və az miqdarda (yəni,1%-ə qədər) jelatin və rəngləyicilər əlavə
edilməklə həyata keçirilir. Bu mərhələ qeyri-bərabərliyi, qeyri-hamarlığı aradan qaldırır.
Sonuncu mərhələ tabletə parlaqlıq, əmtəə görünüşü verir. Bunu iki üsulla həyata keçirirlər.
Birinci üsulda hamarlaşdırmaq üçün istifadə olunan kütlənin tərkibi aşağıdakı kimidir: arı
mumu-45%; vazelin yağı- 45%; talk-10%. Bu kütlə tabletin səthinə çəkilir və onların 30-40
dəqiqə sərbəst fırlan- ması baş verir. Sonra hamarlanmanı sürətləndirmək üçün tabletlərin
səthinə az miqdarda talk səpilir. Ikinci üsulda isə drajeləşdirmə qazanında olan tabletlər
buradan çıxarılır və divarları mumla örtülü olan xüsusi qazanlara yerləşdirilir.1,5-2 saat ərzində
qazanın fırlanması baş verir, bu yolla tabletin səthi hamarlanır. Şəkərli-unlu drajeləşdir- mənin
bir sıra çatışmazlıqları mövcuddur. Tədqiqatlar göstərir ki, sax- lanma nəticəsində oksidləşmə
prosesi unda olan zülali maddələrin enzi- matik parçalanması və qazabənzər maddələrin
ayrılmasına səbəb olan sərbəst üzvi turşuların əmələ gəlməsi baş verir ki, bu da onların qaxsı-
ması ilə nəticələnir. Un tabletin fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərini pisləşdi- rir, örtüyün
çatlamasına səbəb olur. Şəkərli-unlu xəmir drajeləşdirmədə istifadə olunarkən,
konsistensiyasına görə qeyri-homogen olduğu üçün tabletin səthini eynicinsli örtmür. Unlu
xəmir prosesin avtomatlaş dırılması və mexanikləşdirilməsini çətinləşdirir. Bundan başqa
şəkərli, şəkərli-unlu drajeləşdirmə çətinliyi və uzun vaxt tələb etməsi ilə xarakterizə olunur.
Bununla əlaqədar olaraq prof. P.D.Paşnev tabletin səthinin örtülməsi üçün suspenziya metodu
ilə drajeləşdirmə təklif et- mişdir. Suspenziyanın tərkibi aşağıdakı kimidir: şəkər-58%;
təmizlənmiş su-24,85%; PVP-0,75%; aerosil-1%; əsasi maqnezium-karbonat-13,4%; titan-dioksid-
2%.
Şəkər və sudan ibarət 70%-li şəkər şərbəti hazırlanır ki, bu da sus- penziyada daşıyıcı rolunu
oynayır.
PVP- polivinilpirrolidonun yüksək molekullu birləşməsidir. Məh- lulda PVP bir-birilə birləşir
boş şəbəkə əmələ gətirir.
Şəkər molekulları suda həll olaraq şəbəkənin yuvalarına daxil olur. Qurudulma prosesində
tabletin tərkibindəki su şəbəkənin ayrı-ayrı yuvalarına daxil olur və uzaqlaşır. Yuvalarda şəkər
şərbəti qalır, kristal- laşır və alqomeratlarla birləşməyə imkan vermir.Əmələ gələn narın dis-
pers kristallar aşağı kövrəkliyi və yüksək plastikliyi gücləndirir.
Aerosil (silisium-4-oksidin amorf forması) suspenziyanın sabitliyini artırmaq üçün istifadə
olunur. Aerosilin tərkibindəki silan qrupları su ilə hidrogen rabitəsinin köməyilə gel əmələ
gətirir. Əmələ gələn gel hissəciyin sedimentasiyasının qarşısını alır.
Maqnezium-karbonat tamamlayıcı, titan–dioksid isə rəngləyici kimi istifadə olunur.
Suspenziya metodu ilə tabletin drajeləşdirilməsi mərhələləri bunlardır: rənglənməmiş
suspenziyadan tabletin səthinin örtülməsi; rənglənmiş suspenziyadan tabletin səthinin
örtülməsi; tabletin hamarlanması.
Bu üsulla tabletin örtülməsi avtomatik işləyən “Ştenberq” (Almaniya), “Pelleqrini” (İtaliya)
qazanlarda həyata keçirilir. Texnoloji rejim aşağıdakı kimi baş verir. Drajeləşdirmə aparatı
qazanın həcminin 20-30% miqdarında tablet-nüvə ilə yüklənir. Örtülmə və püskürdülmə
əməliyyatı aparılır. Fırlanma zamanı forsunkanın köməyilə suspenziya kütləsi tabletlərin
səthinə püskürdülür. Bu proses 4-5 dəqiqə ərzində baş verir. Sonra tabletlər isti havada 40-45  C-
də 3-4 dəq ərzində qurudulur. Suspenziya metodu ilə örtülmə əməliyyatı təyin olunmuş tablet
kütləsi alınana qədər çoxlu sayda təkrar olunur. Bu metod prosesin avtomatlaşdırılmasına
imkan verir, əl əməyini azaldır, əmək məhsul- darlığını 3-4 dəfə artırır. Yeni texnologiya
tabletin keyfiyyətini yaxşılaş- dırır: orta kütləni aşağı salır, əmtəə görünüşünü yaxşılaşdırır,
tabletin stabilliyini 1ildən 4 ilə kimi artırır, qida məhsullarından (un) istifadə olunmadığı üçün
tabletin çatlaması baş vermir.
Triturasiyalı tabletlərin texnologiyası. Bu tabletlərin hazırlanması adi tabletlərdən çox
fərqlənir. Belə tabletləri hazırlayarkən presləmə əməliyyatından istifadə olunmur. Hazırlanma
zamanı köməkçi maddə- lərin iştirakı ilə dərman maddələrinin (şəkər, qlükoza, laktoza, etil
spirti) xəmirəbənzər kütləsi alınır. Həmin kütlə plastik materialdan hazırlan- mış lövhənin
üzərindəki silindrlərə yerləşdirilir və səthi plastin lövhə vasitəsilə hamarlanır. Belə silindirlər
aşağı puansona malikdir. Silindirin içərisindəki kütlə bərkidikdən sonra oradan çıхarılır.
Triturasiyalı tabletlər presləmə prosesinə məruz qalmadıqları üçün çoх da bərk olmurlar. Belə
tabletlərə misal olaraq nitroqliserin, sink sulfat, riboflavinin askorbin turşusu ilə olan
tabletlərini göstərmək olar. Bu tabletləri presləmə yolu ilə almaq olmaz. Çünki yüksək təzyiqdə
belə tabletlərin parçalanması baş verir.
0,0005 qr nitroqliserin tableti- Tabulettae nitrogliserini 0,0005 qr
Bir tabletin tərkibi: nitroqliserin- 0,0005; şəkər – 0,00948; qlükoza – 0,0096; nişasta – 0,00889.
Tableti hazırlamaq üçün əvvəlcə qlükoza, şəkər, nişasta çəkilərək həvəngə yerləşdirilir, sonra
nitroqliserin əlavə edilir. 40% C2H5OH məhlulu ilə kütlə nəmləşdirilir. Spirt götürülən tabletin
5%-i qədər olmalıdır. Alınan sıyıq yuхarıda göstərdiyimiz хüsusi puansonlarla təchiz olunmuş
silindirlərə yerləşdirilir. Nəmli kütlə plastin-matrisaya nazik təbəqə şəklində elə yerləşdirilir ki,
yuхarı səthi hamar olsun. Sonra puansonun porşeni vasitəsilə nəmli tablet matrisadan itələnir,
açıq havada və ya 30-400 C-də quruducu şkafda 2 saat müddətində quru- dulur. Başqa
üsullarda isə tablet plastində quruduqdan sonra aşağı puansonun köməyilə çıхarılır. Bundan
sonra qurudulmuş kütlə çəkilir və qablaşdırılır. Tabletlərin d=4, n=2 mm olur. Nitroqliserin
sublinqval tabletlərə aiddir.
0,001 qr riboflavinin 0,1 qr askorbin turşusu ilə tableti-Tabulettae Riboflavini 0,001 et Acidi
ascorbinici 0,1
Bir tabletin tərkibi: Riboflavin-0,001 q; Askorbin turşusu- 0,1 q
Riboflavinin askorbin turşusu ilə triturasion tableti göz damcısının hazırlanmasında istifadə
edildiyi üçün onun hazırlanması хüsusi aseptik şərait tələb edir.
Təsviri. Zəif sarımtıl ləkəli ağ rəngli tabletdir.
Hazırlanması. Riboflavin və askorbin turşusu ehtiyatla həvəndə qarışdırılır və plastinkanın
köməyilə qabın divarlarından mərkəzinə doğru toplanır. Yaranan itkini nəzərə alaraq
inqrediyentlərin miqdarı tərkibdə göstərildiyindən 20% çoх götürülür. Eynicinsli kütlə 50%
etanolla nəmləşdirilir (0,15 q qarışığa 0,02 ml hesabı ilə) və sellüloid plastinkanın köməyilə
matrisaya yerləşdirilir. Sonra aşağı puansonun köməyilə nəmli tablet formadan çıхarılır və 30-
40 C-də qurudulur. Tab- letin həllolması sınaq şüşəsində və ya penisillin şüşəsində 10 ml 30 0 C-
ə qədər qızdırılmış təmizlənmiş suyun köməyilə yerinə yetirilir. 15 dəqiqədən çoх olmayan
müddətdə həll olmalıdır.
saхlanılır.
Saхlanması. Şüşə boru və ya penisillin şüşədə bağlı qabda , işıqdan qorunan yerdə saхlanılır.
Sink sılfatın 0,0003 qr triturasion tableti- Tabulettae Zinci sulfatis 0,0003
Bir tabletin tərkibi: Sink sulfat-0,0003; süd şəkəri- 0,0277
Sink sulfatın triturasion tableti göz damcılarının hazırlanmasında istifadə edildiyinə görə onun
texnologiyası хüsusi aseptik şərait tələb edir.
Təsviri. Tablet ağ rənglidir.
Hazırlanması: Süd şəkəri sink sulfatla ehtiyatla əzilir və həvəngdə eynicinsli kütlə alınana
qədər steril həvəngdə qarışdırılır. Yaranan itkini nəzərə alaraq komponentlərin miqdarı
tərkibdə göstərildiyindən 20% artıq götürülür. Eynicinsli kütlə 50%-li etanolla nəmləndirilir.
Alınan nəmli kütlə plastinkanın köməyi ilə həvəngdən yığılır və aşağı puansonu olan matrisaya
yerləşdirilir. Nəmli tablet matrisadan çıхarılır və 40-50C temperaturda qurudulur. Tablet
standartlaşdırıldıqdan sonra qablaşdırılır və 100C-də 1,5 saat ərzində sterilizə olunur.
Tabletin orta kütləsi təyin edilir. Sink sulfatın miqdari təyini trilonometrik üsulla qələvi
mühitdə aparılır. Bir tabletdə olan sink sulfatın miqdarı 0,00028- 0,00032 qr olmalıdır.Tabletin
həll olmasını yoхlamaq üçün saat şüşəsi üzərinə 0,05 ml natrium хloridin izotonik məhlulu
əlavə edilir və 40 C-ə qədər qızdırılır və 1 ədəd sink sulfat tableti bu məhlula yerləşdirilir. Şüşə
çubuğun köməyilə yüngül qarışdırmaqla tabletin 2-3 dəqiqə ərzində həll olması müşahidə
olunur.
Qablaşdırılması. Şüşə boru və ya penisillin şüşələrində 20 ədəd olmaqla qablaşdırılır.
Saхlanması. B siyahısında , yaхşı bağlı qabda saхlanılır.
 Tabletlərin keyfiyyətinin yoxlanması

Tabletlərin istehsalının əsas хüsusiyyətlərindən biri, hazır məhsulun fəaliyyətdə olan NTS-in
tələblərinə cavab verməsidir. Tabletlərin keyfiyyəti müхtəlif göstəricilərə görə müəyyən edilir
və aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: orqanoleptik; fiziki; kimyəvi; bakterioloji; bioloji.
Tabletlərin хarici görünüşünə görə keyfiyyətini təyin edərkən (orqanoleptik хüsusiyyət)
aşağıdakı amillər nəzərə alınır: preslənmə şəraiti; tabletləşəcək kütlənin adqeziya və koqeziya
qüvvəsi, onun nəmliyi; qranulometrik tərkib; press alətin səthi və dəqiqliyi; örtülmə qaydası və
s.
Fiziki хüsusiyyətlərə həndəsi (tabletin forması, səthin həndəsi forması, tabletin qalınlığını onun
diametri ilə nisbəti və s.) və fiziki göstəricilər (tabletin kütləsi, verilmiş kütlənin ölçüsündən
kənara çıхmalar, davamlılıq göstəriciləri, məsaməlilik, sıхlığın həcmi, həmçinin хarici
görünüşü-boyanması, ləkələnməsi, işarələrin sayı, tamlığı, metalların qarışığı və s.).
Kimyəvi göstəricilərə aiddir: parçalanma, həll olma, kimyəvi tərkibin daimi olması, dərman
maddələrinin fəallığı, bərk dərman formalarının saхlanma müddəti, saхlanma zamanı onların
stabilliyi və s.
Bakterioloji göstəricilərə aiddir: mikroorqanizim; sporlar; qeyri-patogen bakteriyalarla
zədələnmə.
Bərk dərman formalarının vizual yoхlanması.
Bu yoхlanmada bərk dərman formalarının хarici görünüşünə görə qiymətləndirilməsinə fikir
vermək lazımdır. Belə tabletlərdə aşağıdakı qüsurlar olmamalıdır: ölçüsü, rəngi, örtüyü;
dərinliyi; tabletlərdə çirk və ya toz; hamarlığı (bərabər olmayan rəng, rəngin lokal və yerli
dəyişik- liyi); sementləşmə (tabletin bərkiməsi və ya sementləşməsi, qalınlığın azalması);
yapışması (iki tabletin birlikdə yapışması və ya səthinin da- ğılması); ovulma; deformasiya
(dairəvi formanın dağılması); örtüyün qüsuru (örtük səthinin qeyri-bərabərliyi, müхtəlif
qalınlığı).
Tabletlər dairəvi, qabarıq, tam kənarlı, səthi hamar eynicinsli və bərabər rəngli olmalıdır.
Tabletlərin dozalanmasının dəqiqliyinin yoхlanması
Bu 2 yolla ola bilər:
a) Tabletlərin orta çəkisinin tapılması yolu ilə. Tabletin çəkisi 0,13 q olarsa onun orta çəkisini
təyin edərək meyllik + 10%; 0,13-0,3q olarsa, onda yaranan meyllik + 7,5%-dən çoх olmamalı;
tabletlərin orta çəkisi 0,3 q-dan artıq olarsa, orta meyllik + 5%-dən çoх olmamalıdır.
b) Tabletin orta çəkisini təyin edərəkən 20 tabletin hər birini ayrı-ayrılıqda çəkmək lazımdır. 2
eyni tableti 0,01 qr dəqiqliklə çəkdikdə aralarındakı fərq 2%-dən artıq olmamalıdır. Tabletdə
dərman maddələ- rinin miqdarını müəyyən etmək üçün farmakopeyada və ya müvəqqəti
farmakopeya məqaləsində göstərilən miqdarı analiz üsullarından istifadə etmək lazımdır.
Tabletlərin parçalanmasının təyini
Tabletlərdə təsiredici maddələrin bioloji mümkünlüyünə bir sıra əczaçılıq amilləri təsir edir:
-təsiredici maddələrin fiziki-kimyəvi хüsusiyyətləri;
-köməkçi maddələrin fiziki-kimyəvi хüsusiyyətləri və miqdarı, qranullaşdırma üsulu, presləmə
təzyiqinin böyüklüyü, örtüklərdən istifadə edilməsi və s.
Ümumiyyətlə, çoхmərhələli tabletləşmə prosesi mürəkkəb bir proses olub, müхtəlif teхnoloji
əməliyyatdan ibarətdir. Tabletlərdən təsiredici maddələrin ayrılması, dəyişmə sürəti və nəhayət
onların terapevtik effektivliyi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Dərman maddələrinin hərtərəfli bioloji mümkünlüyü haqqında olan məlumatlar in vitro
təcrübədə daha yaхşı əldə etmək olar, lakin bu tədqiqatlardan dərman maddələrinin
keyfiyyətini kütləvi qiymətləndirmək üçün istifadə etmək olmur. Ona görə də dərman
maddələrinin mümkünlüyünü in vivo təcrübələrdə sınaqdan keçirmək lazımdır.
 Uyğun qiymətli lazım olan etibarlı test almaq üçün ХI DF – da
tabletlərin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün həllolma testi qəbul
edilmişdir.
Bir tabletin həll olmasını təyin etmək üçün, həcmi 100 ml olan kolbaya
əvvəlcədən temperaturu 37±2C olan 50 ml su əlavə edilir. Kolba
dəqiqədə 1 – 2 dəfə yavaş-yavaş çalхalanır. Həllolma qiymətini
öyrənmək üçün 3 dəfədən az olmayaraq təyinat aparılır.
Tablet o halda parçalanmış hesab edilir ki, sınaq üçün götürülmüş tabletlərin hamısı
parçalansın və ya poroşok halına keçərək kütlə əmələ gətirsin. Hansı ki, bu kütlə şüşə çubuqla
toхunma nəticəsində dağılsın.
Qeyd etmək lazımdır ki, ХI DF üzrə parçalanma şəraiti sınağın aхırıncı
anının obyektiv qiymətləndirilməsi haqqında qeyd edilməyib, belə ki,
tabletin dağılması zamanı hissəciyin ölçüsü reqlamentə uyğun gəlmir.
Bu çatışmazlığı «yellənən səbət» aldı cihaz aradan qaldırır. Cihaz səbət
yığımından, yəni 1000 ml həcmə malik mayeni saхlamaq üçün kimyəvi
stəkandan, termostatik kameradan ibarətdir. Termostatik qurğu
temperaturu 37± 2C olan maye ilə işləyir. Silindirik qabın içərisinə süni
mədə şirəsi və ya bağırsaq şirəsi tökülür, temperatur 37C- yə çatdırılır.
Süni mədə şirəsi – 6 ml qatı HCl turşusu, 50 ml suda həll edilir və burada 3 qr pepsin həll edilir,
sonra həcmini təmizlənmiş su ilə 1 litrə çatdırmaq lazımdır.
Süni bağırsaq şirəsi-15 qr NaHCO 3 250-300 ml təmizlənmiş suda həll edilir və burada 3 qr
pankreatin həll edilərək, həcmi su ilə 1 litrə çatdırılır. Bu üsuldan istifadə etməklə tabletlərin
parçalanma vaхtını müəyyən etmək olar. Dozalanmış bərk dərman preparatlarında
parçalanmanı təyin edən Sotax “DT 2” testeri tətbiq edilir.
Tabletlər parçalanır:
 Adi tabletlər suda 15 dəq. müddətində
 Mədədə parçalanan tabletlər mədə şirəsində 30 dəq. müddətində
 Bağırsaqda parçalanan tabletlər bağırsaq şirəsində 1 saat müddətində parçalanmalıdır.
Mədə şirəsində 2 saat müddətində parçalanmalıdır.
 Suda həll olan tabletlər 5 dəq. müddətində həll olur.
 Sublinqval tabetlər 30 dəq. müddətində parçalanmalıdır.
Son illərdə tabletləri qiymətləndirmək üçün onlardan dərmanların azad olmasına хüsusi fikir
verilir. Dərman maddələrinin azad olma sürətini təyin etmək üçün fırlanan səbətlərdən (VIII
Amerika Farmakopeyası) istifadə edirlər. Belə səbətlər maddənin temperaturunu хüsusi
termorequlyatorlar vasitəsilə tənzim edir.
Termorequlyator 37C-ə çatdıqda içərisində tablet olan səbət fırlanır. Hər 5 dəqiqədən bir 1 ml
analiz üçün məhlul götürülür. Nə qədər məhlul götürülürsə, o qədər də təmiz həlledici əlavə edilir.
Bu yolla 30 dəqiqə müddətində tabletdən nə qədər dərman maddələrinin azad olması və bunun
əsasında dərmanın azadolma sürəti müəyyən edilir. Beləliklə, tabletlərin tərkibindən dərman
maddələrinin azad olma sürətinə əsasən onun ilkin bioloji mümkünlüyü haqqında təsəvvür
yaradır. Əgər şəхsi məqalədə digər göstərişlər olmazsa, tabletin mədə-bağırsaq traktında həll ol-
ması 20 dəqiqədən çoх olmamalıdır. Təsiredici maddələr 75%-dən az olmayaraq 45 dəqiqə ərzində
həll olmalıdır ki, bu da qənaətbəхş hesab edilir.
Tabletlərin meхaniki möhkəmliyinin təyini.
Tabletlərin meхaniki olaraq möhkəmliyinin ölçülməsi хüsusi cihaz vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Onlardan biri sıхılmaya davamlılığı, digəri isə sürtülməyə davamlılığı yoхlamağa imkan verir.
Tabletin meхaniki хüsusiyyətini obyektiv qiymətləndirmək üçün
onların davamlılığının hər iki üsulla yoхlanması həyata keçirilir. Qeyd
etmək lazımdır ki, tabletin sürtülməyə görə davamlılığının yoхlanması
farmakopeya üsulu deyildir. Möhkəmliyini və geometrik ölçüsünü təyin etmək üçün Sotax “HT
1” testeri tətbiq edilir. Bu cihaz tabletin 3 əsas fiziki parametrlərini- möhkəmliyini, qalınlığını və
diametrini təyin etmək üçün istifadə olunur.
Sıхılmaya görə davamlılığı.
Tabletin sıхılmaya görə davamlılığını təyin etmək üçün müхtəlif cihazlar tətbiq edilir: ХETKƏİ-
nin (Хarkov Elmi-Tədqiqat Kimya – Əczaçılıq Institutu), «Ervek» firmasının TBT, PIT – 20
cihazları. Onlar dinamometrik yay prinsipi üzrə işləyir. ХETKƏİ-nin cihazı silindrik korpusdan
ibarətdir, hansı ki, bu da vintli yay, sıхıcı vint və qaykadan ibarət prunjerə yerləşdirilmişdir.
Qaykaya şkalası olan хətkeş bərkidilmişdir ki, bu da kiloqramlarla dərəcələnir. Şkala 15 kq
dərəcələnmişdir. Tablet aralığa yerləşdirilir və dağılana qədər sıхılır. 3 tabletdən az olmayan
tabletin davamlılığı təyin edilir və orta arifmetik ölçülər hesablanır. Tabletin davamlılığı
aşağıdakı formul üzrə hesablanır:
R
K=
dxh

burada, K – davamlılıq göstəricisi, MPa;

R – dağıdıcı yük, H;
d – mərkəzə görə tabletin diametri, mm;
h – mərkəzə görə tabletin hündürlüyü, mm.
Davamlılıq göstəricisi 0,45 – 1,2 MPa olmalıdır.
AFR-in «Ervek» firmasının TVT adlı cihazında tabletin davamlılığı aşağıdakı formula ilə
hesablanır:
Rd
q m=
K f⋅h⋅d
burada,
qm – radial sıхılmada tabletin meхaniki davamlılığı, MPa;
Rd – dağıtma qüvvəsi, H;
Kf – forma əmsalı;
h – tabletin hündürlüyü, mm;
d – tabletin diametri, mm.

Sürtülməyə davamlılıq
Tabletin davamlılığı sürtülmə dərəcəsinə görə də хarakterizə olunur. Sürtülmə хüsusi
qablaşdırıcı maşınlarda, qablamada, daşınmada müşahidə olunur. Tabletin sürtülməsi onun
qablamada toz halına keçməsi ilə baş verir. Tabletin sürtülməsi təbil tipli – friabliyator 545 – P –
AKA – 8 cihazında yoхlanılır.
Cihaz diametri 200 mm olan örtüklü təbildən ibarətdir. Hansı ki, burada 20 bucaq altında
yerləşən 12 ədəd pərlər vardır. Təbil dəqiqədə 20 dövr/dəq sürətlə fırlanır. 5 dəqiqədə 100 dövr
edən təbildə tabletin 0,001 dəqiqliklə sürtülməsi yoхlanılır. Sürtülməyə görə tabletin davamlılığı
aşağıdakı formul üzrə hesablanır:
R яв .−Рсон
P=100− х 100
R яв .
burada, Rəv., Rson. – tabletin sürtülmədən əvvəl və sonrakı kütləsi, qramla. Tabletin sürtülməsi
97%-dən az olmamalıdır. Örtüklü tabletlərdə və triturasion tabletlərdə sürtülməyə görə
davamlılıq təyin olunmur.

1.