Reforma urbanistyczna: lokacja Warszawa

Historia miasta Warszawa sięga XII/XIII wieku, wraz z powstaniem dworu książąt
mazowieckich Jazdów (dziś Ujazdów). Próbując jednak sięgnąć wcześniej, dokładnie do X wieku,
otrzymujemy informacje dotyczące powstania ośrodka grodowego na Starym Bródnie, które wiązało się
z włączeniem Mazowsza w skład Państwa Mieszka I. Z tego rejonu osadnictwo przeniesie się na brzeg
Wisły.

1. Na terenie Mazowsza w XIII wieku procesy lokacyjne nie były intensywne, w porównaniu do
innych rejonów Polski. Dokonano lokacji czterech ośrodków miejskich - Płocka, Pułtuska, Łowicza i co
ważne w tutejszych rozważaniach, Warszawa. Nasilenie procesów urbanistycznych na Mazowszu
nastąpiły dopiero w XIV i XV wieku, a najważniejszym ośrodkiem lokacyjnym był Płock (lokacja w
1237 roku). Atoli, korzystne położenie, komunikacyjne i geograficzne, przyczyniło się w późniejszym
okresie do wysokiej pozycji Warszawy, kluczowe centrum gospodarczo-polityczne.
W 1262 roku dochodzi do zniszczenia Jazdowa (siedziby księcia mazowieckiego; miejsce dzisiejszego
Zamku Królewskiego) oraz zdobycia Płocka przez wojska Litewskie. W rezultacie pod koniec XIII
wieku powstaje nowy gród. Krótki czas później założono miasto, które prawo miejskie otrzymuje w 1300
roku. (nie zachował się natomiast dokument lokacyjny). Zachował się natomiast dokument (powtarzający
prawo lokacyjne nadane przez Janusza I Starszego) nadany w 1413 roku. Nadaje ważność, ośrodkowi
jakim była Warszawa. Miasto założono na prawie chełmińskim, za zasadźców rozpoznaje się grupę
majętnych kupców, sprowadzonych przez Bolesława II, najprawdopodobniej z Torunia. Lokacje grodu
przypisuje się księciu mazowieckiemu Bolesławowi II. Na kształt osady, złożył się również wkład
Związku Kupieckiego Miast Dolnej Wisły, z przedstawicielami Toruńskimi na czele.

Powiązania wskazujące na toruńskie pochodzenie osadników zakładających, min. nowe miasto

Warszawa, to: podobny układ parceli (w Toruniu długie do 40m i wąskie do 9m), architektura najstarszej
części murów oraz informacja o kontaktach miejskich samorządów w Warszawie, z tymi w Toruniu.

W interesie tego związku było utworzenie, brakującego w tym rejonie, punktu postojowego na drodze
handlowej z Bałtyku na Morze Czarne. Położenie na szlaku handlowym wzdłuż rzeki (Wisły; północ-
południe) sprzyjało powstaniu miasta.

Ponad to, na północ od planowanej osady biegł szlak poprzeczny do Wisły (wschód-zachód) z
Sochaczewa na wschód (ślad dzisiejszej ulicy Miodowej i Długiej).
Trzecim szlakiem, była droga lądowa północ-południe z Czerska do Zakroczymia, ponad skarpą
(dzisiejsza ulica Nowoursynowska, Mokotowska, Krakowskie Przedmieście, Świętojańska,
Nowomiejska, Freta, Zakroczymska)
 2. Wnioskując z powyższego rozważania, miejsce krzyżowania się wielu szlaków handlowych i
transportowych stanowiło wysoko atrakcyjny punkt dla lokacji osady. Węzeł licznych dróg prawo- i
lewobrzeżnych przyczynił się do powstania już w XII w. osady Świętojurskiej z Kościołem św.Jerzego, na
miejscu której powstała Nowa Warszawa.
Na przełomie XII i XIV w. przeniesienie siedziby kasztelana z Rokitna Górnego do Warszawy łączyło się z
budową grodu jako nowej siedziby kasztelana w miejscu późniejszego zamku. Przy grodzie założył
prawdopodobnie Konrad II książę czerski na prawie chełmińskim miasto, które od XV w. Będzie się nazywało
Starą Warszawą; przywilej lokacyjny nie zachował się, data lokacji niepewna.
Wobec tego, nową osadę założono na skarpie, w najwyższym jej punkcie. Taras Starej Warszawy
wznosi się 35m ponad poziom Wisły, położony niemal przy samym brzegu (miejsce przecięcia wielu strumieni
min. Kamionka i Dunaj; na stromej skarpie potoki i strumienie wyżłobiły wąwozy, które wykorzystano jako
zjazdy ku rzece), realizując cele gospodarcze czy potrzebę zapewnienia źródła wody pitnej. Miasto otoczone
było przez znaczne, niezalesione tereny zdatne pod uprawę.

Środek miasta, w zasadzie o planie szachownicowym, zajął Rynek, którego bok północny ujmują ulice
Nowomiejska i Krzywego Koła, bok południowy - Świętojańska i Jezuicka, oba długości około 70 m; boki
wschodni i zachodni mają długość około 94 m. Najważniejszymi ulicami była Świętojańska i Nowomiejska
jako odcinek drogi z Czerska na Świętojańskie; ulica Świętojańska załamywała się u wylotu na zamek i
dochodziła do bramy Krakowskiej, północny odcinek ulicy Nowomiejskiej kończył się na bramie
Nowomiejskiej z barbakanem. Najdłuższa była ulica Piwna, równoległa do Świętojańskiej. Szeroki Dunaj,
miejsce dawnego źródła i strumienia, po osuszeniu stał się pomocniczym placem targowym.
Do najstarszych murowanych części zamku, sięgających XIII w., należała baszta Grodzka i wieża Żuraw.
Przebudowa zamku nastąpiła około połowy XIV w. przez wzniesienie siedziby księcia, Curia Maior, wzdłuż
ulicy Grodzkiej, w pobliżu wieży Grodzkiej.
Mury obronne powstały w kilku fazach. Pierwsze, XIII-wieczne, otaczały miasto od północy przy wąwozie
ulicy Mostowej i od strony zachodniej; od strony Wisły (ulicy Brzozowej) muru nie było. Od I połowy XIV
wieku miasto pierwotnie otoczone wałem ziemno-drewnianym zaczęły otaczać mury W drugiej połowie XIV
w. wykonano drugi obwód od północy i zachodu, w trzeciej fazie wybudowano mury od strony Wisły.

Plan miasta w porównaniu z najczęściej spotykanym układem gotyckim wyróżnia się usytuowaniem
kościoła farnego, odsuniętego od Rynku a zbliżonego do zamku, placykiem szerokiego Dunaju i trójkątnym
placykiem Kanonii, dawnym cmentarzem przykościelnym.
Wzniesiony najprawdopodobniej w XIII w. kościół parafialny św. Jana składał się jedynie z prezbiterium, nawy
dobudowano w drugiej połowie XIV w., w XVI w. Wzniesiono wieżę ustawioną w licu fasady. W połowie XIV
w. powstał z fundacji księcia kościół Augustianów przy ul. Piwnej, z prezbiterium po stronie wschodniej,
zatem na miejscu dzisiejszego wejścia; kościół został później przebudowany i powiększony.
Na rogu Rynku i Wąskiego Dunaju wzniesiono jeszcze w XIII w. Dom wójta, mylnie zwany kamienicą
Książąt Mazowieckich (dzisiaj kamienica św. Anny); ratusz zbudowano na przełomie XIV i XV w.
W zdecydowanej większości Warszawa była drewniana.

XV wiek wiązał się z nadrzędnością Warszawy wśród pozostałych miast Mazowieckich. Wiązało się to,
między innymi, z napływem ludności z miast Prus Książęcych oraz nielicznie z Niemiec. W 1414 r pojawiła
się pierwsza wzmianka Żydach, którzy zamieszkiwali w typowych dla średniowiecznych miast europejskich,
odrębnych dzielnicach żydowskich. Taka Dzielnica Żydowska zajmowała część bloku między ulicami:
Wąskim Dunajem, Piwną, Piekarską i murami obronnymi.
Szybki wzrost Starej Warszawy jako ośrodka administracyjnego sprawił, że już w XIXI w. W mieście
wystąpiło przeludnienie i ciasnota; u bram miast powstały wydłużone place dojazdowe, po stronie Nowego
Miasta ul Freta i ul. Długa, po stronie południowej u bramy Krakowskiej, przedmieście Czerskie, dziś
Krakowskie. W najbliższym sąsiedztwie księżna Anna zbudowała kościół, osadzając w nim bernardynów.
W 1408 r. Wyłączono dawną osadę Świętojańską spod władzy wójta Warszawskiego, tworząc z niej
samodzielne miasto zwane Nową Warszawą, z własnym wójtem i ratusze; w kilka lat potem konsekrowano tu
kościół parafialny N.M. Panny, a drewniany kościół Św. Jerzego zastąpiono nowym.
 3. Plan średniowiecznej Warszawy posiadał typowe cechy dla ośrodka rynkowego z centralnie
położonym prostokątny rynkiem (wymiary 70 x 94m), wychodziło z niego osiem ulic (po dwie z każdego
naroża).
Od strony południowej do miasta prowadziła Brama Krakowska, a od strony północnej - Brama
Nowomiejska.
W XIV wieku, powiększono, początkowo niewielki obszar ośrodka, powiązując miasto i zamek w jeden
kompleks obronny, a otaczający miasto wał gliniano-ziemny zastąpiono murem. Przy ulicy prowadzącej z
rynku w stronę zamku, powstał kościół św. Jana.
Z czasem wzrastała rola polityczna i gospodarcza Warszawy, co przyniosło ,,wzniesienie” Nowego Miasta,
zaraz obok istniejącego już ośrodka, przy trakcie biegnącym w kierunku północnym.
W planie Nowego Miasta zastosowano regularną szachownicową siatkę ulic. Prostokątny rynek miał wymiary
145 x 120m, a więc był znacznie większy niż plac rynkowy miasta istniejącego. Nowe Miasto miało odrębne,
niezależne władze miejskie, nie posiadało natomiast murów i pozostawało poza systemem obronnym
tworzonym przez stare miasto i zamek.

Nowe Miasto otrzymało nieco zmieniony układ przestrzenny, charakterystyczny dla miast zakładanych na
zmodyfikowanym prawie niemieckim, tj.chełmińskim. Jak już wspomniano wyżej, zastosowano plan z
centralnym punktem w postaci niewielkiego rynku z ratuszem, z którego rogów odchodziły prostopadle
względem siebie dwie uliczki.
Miasto zajmuję powierzchnie 10 hektarów, wytyczonych jest tam 12 ulic oraz około 150 posesji, z czego
40 przy rynku. Otoczyły je wpierw wały, a potem mury z dwiema bramami (jw. Nowomiejska - Łazienna oraz
Krakowska – Mieszczan). Naukowcy dysponują danymi, które informują, że przy rynku powstał
dom wójta (dzisiaj kamienica św. Anny), a od I połowy XIV wieku miasto pierwotnie otoczone wałem
ziemno-drewnianym zaczęły otaczać mury. W zdecydowanej większości Warszawa była drewniana, wraz z jej
kościołem św. Jana (w połowie drogi z rynku do siedziby książęcej).

Warto napomknąć o pewnym zdarzeniu z 1339 roku, który mówi nam o stanie miejskiej fortyfikacji,
ogólnym standardzie i normom spełnianym przez miasto. W Warszawie sądzić się miał król Polski Kazimierz
III Wielki z wielkim mistrzem krzyżackim. Po pierwsze: bezpieczeństwo (odpowiednie mury i wały), stan
posiadanej żywności umożliwiający zapewnienie żywności wielu gościom oraz potencjał miejsc
noclegowych. Po drugie, wzmiankuję się o odpowiednio dużym Kościele parafialnym (sala obrad, szkoła
parafialna z dwoma nauczycielami) oraz dwóch innych, Kaplica św. Ducha i św. Jerzego.

Źródła:
Zarys historii budowy miast Tadeusz Wróbel
Wprowadzenie do historii budowy miast: ludzie i środowisko Wacław Ostrowski
Miasto europejskie na przestrzeni dziejów Małgorzata Kostrzewska

https://warszawa.fandom.com/wiki/Historia_do_XV_wieku

Julia Grygierzec
258110
Stare miasto, Warszawa XV w.