İslam Tarihi Ve Medeniyeti 2 Raşid Halifeler Dönemi

Siyer Yayınları: 103
Siyer: 74
Eser Adı
İslâm Tarihi ve Medeniyeti -2- Râşid Halifeler Dönemi
Proje Yürütücüsü ve Genel Editörü
Prof. Dr. Mehmet Şeker
Proje Yürütücüsü Yardımcıları
Prof. Dr. Adnan Demircan
Prof. Dr. Rızâ Savaş
Doç. Dr. Tahsin Koçyiğit
Cilt Editörleri
Prof. Dr. Ahmet Önkal
Prof. Dr. Mehmet Ali Kapar
Yazarlar
Prof. Dr. Âdem Apak, Prof. Dr. Adnan Demircan, Prof. Dr. Ahmet Önkal,
Prof. Dr. Hüseyin Algül, Prof. Dr. İsmail Hakkı Atçeken, Prof. Dr. İsrafil Balcı,
Prof. Dr. M. Hanefi Palabıyık, Prof. Dr. M. Mustafa Fayda, Prof. Dr. M. Salih Arı,
Prof. Dr. Mehmet Ali Kapar, Prof. Dr. Mehmet Bahaüddin Varol, Prof. Dr. Nadir Özkuyumcu,
Prof. Dr. Ünal Kılıç, Doç. Dr. Ahmet Güzel, Doç. Dr. Tahsin Koçyiğit
Yayın Editörü
Muhammed Ali Alioğlu
Kapak
Furkan Murat Buruneren
İç Tasarım
Mevlüt Sami Ertem
Son Okuma
Ar. Gör. Ömer Aras, Ar. Gör. İbrahim Konak
Muhammed Ensar Sözgen
Baskı & Cilt
GÜL MAT MATBAACILIK YAYINCILIK SAN. TIC. LTD. ŞTI.
Maltepe mah. Fazlı Paşa cd. No:8/4 Topkapı-İstanbul
Tel: 0212 577 79 77 Sertifika No: 34712
1. Baskı: Ekim 2018
Takım Numarası: 978-605-2375-38-9 (Tk)
ISBN: 978-605-2375-40-2 (2.c)
Eserde yer alan metinlerin ilmî, akademik, dil, yazım ve üslup sorumlulukları bölüm yazarlarına aittir.
Bağlar Mh. 24. Sk. No: 10/A Güneşli Bağcılar/İstanbul

Tel & Fax: (0212) 544 76 96 – (0212) 544 58 46 • Gsm: (0554) 930 07 04
Sertifika No: 22574 www.siyerkitap.com | satıs@siyeryayinlari.com
İ�slâm Tarihi ve Medeniyeti
2
RÂ� ŞI�D HALI�FELER DÖ� NEMI�

I�ÇI�NDEKI�LER
CI�LT EDI�TÖ� RLERI�NDEN

Prof. Dr. Ahmet Önkal-Prof. Dr. Mehmet Ali Kapar.........................................11
GI�RI�Ş
I. BELLİ� BAŞLI KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMALAR
Prof. Dr. Adnan Demircan.....................................................................................15
A. .Yazılı Kaynaklar...............................................................................................15
1. Temel Eserler...............................................................................................16
2. Arapça Dışındaki Dillerde Yazılan Kitaplar.....................................22
B. .Araştırmalar ve Çağdaş Çalışmalar.........................................................22
1. İ�slâm Dünyasında Yapılan Çalışmalar...............................................23
2. Batı’da Yapılan Çalışmalar......................................................................26
C. Arkeolojik Kalıntılar.................................................................................27
II. İ�SLÂ� M TARİ�Hİ�NDE RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�Nİ�N YERİ� VE

Ö� NEMİ�/ Prof. Dr. Adnan Demircan. .................................................................29
I. BÖ� LÜ� M
RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�NDE Sİ�YASÎ� DURUM
I. HALİ�FELİ�K HAKKINDA KISA Bİ�LGİ� / Prof. Dr. Adnan Demircan............39

A. .Halifeliğin Mahiyeti........................................................................................39
1. Hilafet Kavramı...........................................................................................40
B. .Râşid Halifelerin Halifeliğe Geliş Yöntemleri......................................41
C. .Râşid Halifelerin Belirlenmesinde
Dikkat Çeken Belli Başlı Ö� zellikler..........................................................49
II. RÂ� Şİ�D HALİ�FELERİ�N HALİ�FELİ�K Ö� NCESİ�

KISA HAYATI VE ŞAHSİ�YETİ� / Prof. Dr. Hüseyin Algül............................53
A. .Hz. Ebû Bekir’in Kısa Hayatı ve Şahsiyeti.............................................53
B. .Hz. Ö� mer’in Kısa Hayatı ve Şahsiyeti......................................................61
5
C. .Hz. Osman’ın Kısa Hayatı ve Şahsiyeti...................................................66
D. .Hz. Ali’nin Kısa Hayatı ve Şahsiyeti.........................................................71
E. .Hz. Hasan’ın Kısa Hayatı ve Şahsiyeti.....................................................79
İslâm Tarihi ve Medeniyeti 2 ■ Râşid Halifeler Dönemi
İİİ. Rİ�DDE ÖLÂYLÂRİ / Prof. Dr. M. Salih Arı ....................................................................... 81

A. .Ridde Savaşlarının Nedenleri.......................................................................................... 82
1. Dinî� Anlayış......................................................................................................................... 82
2. Siyasî� ve Ekonomik Nedenler..................................................................................... 85
3. Kabile Bağımlılığı ve Rekabeti.................................................................................... 87
B. .İ�rtidat Hareketinin Coğrafyası........................................................................................ 89
C. .Zekât Vermek İ�stemeyenlerin Medine’ye Baskını: Zü’l-Kassa Savaşı ........... 90
D. .Ridde Hareketlerine Karşı Birliklerin Oluşturulması........................................... 93
E. .Tuleyha b. Huveylid............................................................................................................. 94
F. . Secâh ve Benî� Temî�m Kabilesi......................................................................................... 96
G. .Müseylimetü’l-Kezzâb......................................................................................................... 99
H. .Esved el-Ansî� ve Yemenliler’in İ�rtidadı.....................................................................104
I. . Bahreynlilerin İ�rtidadı......................................................................................................108
J. .Umân ve Mehreliler’in İ�rtidadı.....................................................................................110
K. .Hadramût ve Kindelilerin İ�syanı..................................................................................112
IV. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ� FETİ�HLERİ�......................................................................117

A. .Fetih Politikası ve Fethin Â� milleri / Prof. Dr. İsrafil Balcı......................................117
B. .Irak-İ�ran Cephesi Fetihleri / Prof. Dr. Âdem Apak....................................................135
1. Sâsânî�lerle İ�lk İ�lişkiler ve Hâlid b. Velî�d’in Gerçekleştirdiği Fetihler.......135
2. Köprü Savaşı.....................................................................................................................140
3. Büveyb Savaşı..................................................................................................................142
4. Kâdisiye Savaşı................................................................................................................143
5. Medâin Fethi....................................................................................................................147
6. Celûlâ Savaşı.....................................................................................................................149
7. Ehvâz’ın Fethi..................................................................................................................150
8. Râmhürmüz ve Tüster’in Fethi.................................................................................150
9. Nihâvend Savaşı..............................................................................................................151
10. Horasan Bölgesinin Fethi.........................................................................................154
11. Hz. Ö� mer ve Hz. Osman Döneminde İ�ran’daki
Diğer Fetihler ve İ�syanların Bastırılması..........................................................157
C. .Şam Bölgesi Fetihleri / Prof. Dr. İsrafil Balcı...............................................................165
1. Kuzey Arabistan ve Bizans’la İ�lişkiler...................................................................165
D. .Cezî�re Bölgesinin Fethi / Prof. Dr. İsrafil Balcı...........................................................197
E. .Mısır ve Kuzey Afrika Fetihleri / Prof. Dr. Nadir Özkuyumcu. ..............................207
1. Mısır ve Kuzey Afrika’nın Coğrafî� Tanımı............................................................207
2. Mısır’ın Fethi....................................................................................................................208
3. Amr b. el-Â� s’ın Mısır’ın Fethine Çıkması..............................................................210
4. Fermâ’nın Fethi...............................................................................................................213
5. Bülbeys’in Fethi..............................................................................................................217
6. Amr b. el-Â� s’ın Babilon’u Fethi.................................................................................219
7. İ�skenderiye’nin Fethi....................................................................................................233
8. Kuzey Afrika Fetihleri..................................................................................................241
6
F. . Râşid Halifeler Döneminde Yapılan
Deniz Seferleri / Prof. Dr. Nadir Özkuyumcu. ..............................................................251
1. Kur’ân ve Hadislerde Deniz ve Denizcilikle İ�lgili Konular............................251
2. Hulefâ-yi Râşidî�n Dönemi..........................................................................................254
İçindekiler ■
V. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�NDE İ�Ç KARIŞIKLIKLAR...............................................261

A. .Hz. Osman Dönemi İ�ç Karışıklıkları / Prof. Dr. İsmail Hakkı Atçeken. ...............261
1. Karışıklığın Genel Sebepleri......................................................................................262
2. Hz. Osman’a Karşı İ�syan Hareketi...........................................................................271
B. .Hz. Ali Dönemi İ�ç Karışıklıkları / Prof. Dr. Adnan Demircan..................................301
1. Hz. Ali’nin Karşılaştığı İ�lk Problemler ve İ�ktidar Mücadelesi.....................302
2. Hz. Â� işe Hareketi ve Cemel Savaşı..........................................................................308
3. Muâviye’nin Muhalefeti ve Sıffî�n Savaşı...............................................................319
4. Tahkim Olayı ve Sonraki Gelişmelere Etkisi.......................................................323
5. Hâricî�ler ve Hz. Ali’nin Hâricî�lerle Mücadelesi..................................................332
6. Hz. Ali Dönemi Diğer Olayları...................................................................................338
VI. HZ. HASAN’IN HALİ�FELİ�Ğ�İ� VE DÖ� NEMİ�NDE MEYDANA

GELEN OLAYLAR / Prof. Dr. Mehmet Bahaüddin Varol..................................................349
A. .Hz. Hasan’ın Halife Olması..............................................................................................350
B. .Muâviye İ�le İ�lişkiler ve Anlaşma...................................................................................354
C. .Hz. Hasan’ın Vefatı..............................................................................................................361
II. BÖ� LÜ� M

RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�NDE İ�DARÎ�, Dİ�NÎ�,
ASKERÎ�, ADLÎ� VE EKONOMİ�K DURUM
I. İ�DARÎ� YAPI / Prof. Dr. Ünal Kılıç. ...........................................................................................367

A. .Râşid Halifelerin Yönetim Anlayışları........................................................................367
B. .Râşid Halifelerin İ�darî� Alandaki Faaliyetleri...........................................................378
C. .Râşid Halifelerin Dinî� Alandaki Faaliyetleri ...........................................................381
D. .Râşid Halifelerin Askerî� Alandaki Faaliyetleri.......................................................383
E. .Râşid Halifelerin Adlî� Alandaki Faaliyetleri............................................................389
F. . Râşid Halifelerin Ekonomik Alandaki Faaliyetleri................................................394
G. .Râşid Halifeler Döneminde Emniyet ve
Asayişin Sağlanması / Prof. Dr. M. Hanefi Palabıyık. ...............................................397
1. Giriş......................................................................................................................................397
2. Emniyet Görevlileri ve Muhtelif Durumları........................................................407
3. Emniyet Görevlilerinin Tayinleri, Azilleri,
Maaşları ve Dâru’ş-Şurta (Karakol/ Emniyet Sarayı)....................................410
4. Emniyet Görevlilerinin Vasıfları, Alametleri, Kıyafetleri ve Silahları.......410
5. Emniyet Görevlilerinin Görev ve Yetkileri...........................................................411
H. .Râşid Halifeler Döneminde Haber
Alma ve Haberleşme / Prof. Dr. M. Hanefi Palabıyık................................................415
1. Giriş......................................................................................................................................415
2. Râşid Halifeler Döneminde Haberleşme..............................................................418
7
II. İ�KTI�SADÎ� DURUM / Prof. Dr. M. Mustafa Fayda..............................................................433
A. .Devletin Gelir Kaynakları ve Giderleri.......................................................................433
1. Zekât....................................................................................................................................434
2. Humus.................................................................................................................................439
3. Fey........................................................................................................................................442
B. .Dî�van Teşkilatının Kurulması........................................................................................451
C. .Toprakların Islahı ve Sulama Kanallarının Açılması............................................455
III. SOSYAL DURUM / Doç. Dr. Ahmet Güzel.........................................................................457

A. .Râşid Halifeler Döneminde Toplum Yapısı ve Toplumsal Değişim................457
1. Toplumsal Yapı................................................................................................................457
2. Toplumsal Değişim........................................................................................................459
B. .Râşid Halifelerin Halkla İ�lişkileri.................................................................................466
1. Halifelerin Müslüman Halkla İ�lişkileri..................................................................466
2. Halifelerin Gayrimüslim Halkla İ�lişkileri.............................................................473
IV. KÜ� LTÜ� REL FAALİ�YETLER / Prof. Dr. Mehmet Bahaüddin Varol................................481
A. .Kur’ân-ı Kerî�m’in Bir Kitap Haline Getirilmesi ve Çoğaltılması......................483
B. .Eğitim ve Ö� ğretim Faaliyetleri......................................................................................486
1. Eğitim ve Ö� ğretimi Yapılan İ�lim Dalları................................................................487
2. Eğitim ve Ö� ğretimin Sürdürüldüğü İ�lim Merkezleri.......................................493
3. Eğitim ve Ö� ğretim Kurumları....................................................................................499
4. Eğitim ve Ö� ğretim Metodları.....................................................................................506
C. .Diğer Faaliyetler..................................................................................................................507
V. HULEFÂ� -YI� RÂ� ŞI�DÎ�N DÖ� NEMİ�NDE

BAYINDIRLIK Hİ�ZMETLERİ� / Doç. Dr. Tahsin Koçyiğit..............................................511
1. Harameyn Hizmetleri...................................................................................................512
2. Cami ve Mescidler..........................................................................................................515
3. Dâru’l-İ�mâreler (Hükûmet Merkezleri)...............................................................517
4. Evler ...................................................................................................................................519
5. Caddeler ve Yollar..........................................................................................................524
6. Mer’âlar . ...........................................................................................................................526
7. Hapishaneler ..................................................................................................................529
8. Kanallar . ...........................................................................................................................530
9. Hamamlar..........................................................................................................................532
10. Pazarlar ..........................................................................................................................533
11. Misafirhaneler .............................................................................................................535
12. Mezarlıklar.....................................................................................................................537
13. Askerî� Yapılar . .............................................................................................................538
14. Çöp Toplama Alanları................................................................................................540
VI. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DEVRİ�NDE YENİ� ŞEHİ�RLERİ�N

KURULUŞU VE İ�SKÂ� N FAALİ�YETLERİ� / Doç. Dr. Tahsin Koçyiğit..........................541
A. .Basra ve Kûfe’nin İ�skânı...................................................................................................543
8 1. Şehirlerin Yerlerinin Tespiti......................................................................................544
2. Şehirlerin Kuruluş Târihleri......................................................................................548
B. .Basra ve Kûfe’de İ�skân Politikası ve Faaliyetleri...................................................550
1. Basra’nın İ�skânı..............................................................................................................550
İçindekiler ■
C. .Kûfe’nin İ�skânı.....................................................................................................................557
D. .Fustât’ın İ�skânı ...................................................................................................................571
1. Bölgenin Genel Ö� zellikleri ve Ö� nemi.....................................................................571
2. Fustât’ın Kuruluşu ve İ�skân.......................................................................................575
E. .Demografik ve Bölgesel Gelişim...................................................................................593
1. Demografik Gelişim.......................................................................................................593
2. Bölgesel Gelişim:............................................................................................................596
F. . Genel Değerlendirme........................................................................................................597
KRONOLOJI� / Prof. Dr. Ahmet Önkal-Prof. Dr. Mehmet Ali Kapar.......................................599

KAYNAKLAR....................................................................................................................................607
DI�ZI�N..................................................................................................................................................661
HARİTA-RESİM-ŞEKİL
Harita 1: Râşid Halifer dönemi öncesi İslâm Coğrafyası’nın genel durumu. . ...................38
Harita 2: Ridde Seferleri Haritası..........................................................................................................92
Harita 3: Hz. Osman dönemi sonu İslâm Coğrafyası’nın en geniş sınırları...................... 116
Harita 4: Kâdisiye savaşının yapıldığı bölge.................................................................................. 143
Harita 5: Hâlid b. Velîd’in Irak sefer güzergahları...................................................................... 153
Harita 6: Yermûk savaşının yapıldığı bölge................................................................................... 185
Harita 7: Yukarı Mezopotamya olarak da adlandırılan Cezîre bölgesi.............................. 199
Harita 8: Piri Reis’in Kitâbü’l-Bahriye’sindeki İskenderiye haritası.................................... 237
Harita 9: Cemel hadisesinin ceyran ettiği bölge........................................................................... 314
Resim 1: Sakîfetü Benî Sâide’nin bulunduğu bölge. Tahminen 1950’ler...............................43

Resim 2: Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in Ravza’daki kabirlerinden güncel bir görünüm.....65
Resim 3: Cennetü’l-Bakî’de Hz. Osman’a nispet edilen kabir.....................................................70
Resim 4: Hz. Ali’nin Necef’teki türbesinin girişi. 1920’ler...........................................................78
Resim 5: Firdevsî’nin Şehnâmesi’nde yer alan Kâdisiye
savaşını tasvir eden bir minyatür....................................................................................144
Resim 6: Medâin bölgesinden tarihi kalıntılar.............................................................................. 148
Resim 7: Dimaşk’ın (Şam) 17. yüzyıla ait bir tasviri.................................................................. 179
Resim 8: Kudüs’teki Hz. Ömer camii.................................................................................................. 193
Resim 9: Restorasyon çalışmaları sonrası Babilion Kalesi’nden güncel bir kesit ........228
Resim 10: Cemel hadisesini tasvir eden 15. yüzyıla ait bir minyatür.................................. 309
Resim 11: Sıffîn hadisesini tasvir eden 19.yüzyıla ait bir minyatür..................................... 321
Resim 12: Halifeler dönemi savaşlarında kullanıldığı
tahmin edilen bir mancınık türünün planı................................................................ 388
Resim 13: Hulefâ-yi Râşidîn döneminde kullanılan Heraclius (610-641) dinarı...........443
Resim 14: Hz. Osman’a ait olduğu öngörülen hat ile yazılmış bir Kur’ân sahifesi........485
Şekil 1: Hulefâ-yi Râşidîn döneminde Basra’daki kabilelerin yerleşim planı..................551 9

Şekil 2: Sevâd sınırı ve bölgedeki yerleşim yerlerinin planı..................................................... 558
Şekil 3: Hulefâ-yi Râşidîn döneminde Kûfe’deki kabilelerin yerleşim planı..................... 565
Şekil 4: Kuruluş yıllarında Fustât yerleşimi................................................................................... 576
CI�LT EDI�TÖ� RLERI�NDEN
Prof. Dr. Ahmet ÖNKAL

Prof. Dr. Mehmet Ali KAPAR
İ� slâm Târihçileri Derneği’nin organizesinde hazırlanan ve Siyer

Vakfı tarafından neşredilerek ilim âlemine sunulan İslâm Tari-
hi ve Medeniyeti adlı büyük projenin ikinci cildini, Râşid Halifeler
dönemi oluşturmaktadır.
Râşid Halifeler dönemi, Peygamber Efendimiz (sas) tara-

fından tebliğ ve tatbik edilen son din İ�slâmiyet’in bütün esas ve
prensiplerinin titiz bir şekilde tespiti ve korunması, bu öğretile-
rin büyük bir gayretle ve olanca sâfiyetiyle hayata yansıtılmak
suretiyle İ�slâm’ın kıyamete kadar müslim – gayrimüslim bütün
bir beşeriyete intikal ettirilerek evrensellik boyutunun perçin-
lenmesi bakımından hem İ�slâm tarihi hem de dünya tarihi açı-
sından son derece önemli bir dönemdir.
Hz. Peygamber’in vefatının ardından ilk halife olarak iş ba-

şına gelen Hz. Ebû Bekir, Resûl-i Ekrem’in son günlerinde ortaya
çıkmaya başlayan, onun vefatı haberi üzerine de âdeta mantar
gibi Arap Yarımadası’nın dört bir yanında zuhur eden ridde
olaylarının üzerine büyük bir basiret ve kararlılıkla gitmiş, hem
İ�slâm Dini’ni hem de İ�slâm Devleti’ni tehdit eden bu büyük tehli-
keyi kısa bir sürede ortadan kaldırmıştır. Böylece İ�slâm ve Müs-
lümanların varlığının devamı sağlandığı gibi teori ve pratik açı-
sından da sapmaların önüne geçilmiştir. Ridde olayları sırasında
ortaya çıkan bir zaruretten hareketle Hz. Ebû Bekir tarafından
Kur’ân-ı Kerî�m’in büyük bir ciddiyet ve titizlikle Mushaf hâline
getirilmesi, bilâhare fetihler dolayısıyla farklı bölgelerden bir
araya gelen ve Kur’ân kıraatini lehçeleri farklı sahâbî�lerden
öğrendikleri için farklı kıraatler icra eden Müslüman askerler
arasında kıraate dayalı ihtilafı ortadan kaldırmak üzere Hz. Os-
man tarafından Kureyş lehçesi üzere kıraat ve yazım şekli esas
alınarak Kur’ân’ın teksiri Râşid Halifeler döneminin en önemli
olayları ve İ�slâm adına yapılmış en önemli hizmetler arasında
yer alır. Böylece İ�slâm’ın temel dayanağı korunmuştur.
11
Hz. Peygamber’in uygulamaları ve hadislerine de büyük

bir itina gösterildiği malumdur. Bu meyanda meselâ Hz. Ö� mer,
lafız farklılığı olabilir endişesiyle fazla hadis rivayet etmediği gibi, mut-
tali olmadığı hadisleri nakleden sahâbî�leri çağırarak bu sözlerin Hz. Pey-
gamber’den duyulduğuna dair şahit göstermelerini istemiş ve hattâ bazı
kimselerin hadis nakletmelerini yasaklamıştır. İ�slâm’ın ikinci temel kay-
nağı olarak sünnetin muhafazasında da râşid halifelerin böylesi bir hassa-
siyet göstermesi, İ�slâm’ın aslî� şekli ile sonraki nesillere intikali açısından
önemli bir husustur.
Hz. Peygamber döneminde oluşan İ�slâm toplumunun ve temelleri atı-

lan İ�slâm Devleti’nin teşekkülü, yapılandırılması ve kurumsal bir nitelik
kazanmaya başlaması açısından da Râşid Halifeler dönemi önem arzeder.
Ridde olaylarının bastırılmasından sonra Hz. Ebû Bekir döneminde

başlayan, Hz. Ö� mer döneminde hızla ilerleyen, Hz. Osman döneminin ilk
yarısında ise Râşid Halifeler dönemi açısından son şeklini alan İ�slâm fe-
tihleri, üzerinde hassasiyetle durulması gereken bir husustur. Bazı müs-
teşriklerin iddiaları ve İ�slâm düşmanı bazı çevrelerin iftiralarının aksi-
ne bu fetihler, sömürü ve işgal gayesiyle yapılmamış; Müslüman fâtihler
gittikleri bölgeyi mâmur hâle getirmişler, eskiden zulüm altında tutulan,
ağır vergiler ödemekle bunalmış, din hürriyeti dahi ellerinden alınmış
farklı toplumlara İ�slâm adaletini ve hürriyetini götürmüşlerdir. Bu sebep-
le İ�slâm tebliğine mazhar olan gruplar bölgeye bir şekilde yerleşen Müs-
lümanların yaşayışlarını, kendileriyle ilişkilerini ve İ�slâm idarecilerinin
adalete ve sözleşmelere dayalı uygulamalarını görerek, aslâ bir baskıya
maruz kalmadan kendi istekleri ile Müslüman olmuşlardır. Bu bağlamda
İ�slâm’ın kılıçla yayıldığı iddiası da geçerli olmayıp sübjektif bir bakış açı-
sının sonucudur. Bu açıdan cizye anlaşmaları önemli ipuçları ve hattâ açık
beyanlar ihtiva etmektedir. Diğer taraftan Hz. Ö� mer zamanında tamamen
fethedilen Filistin yöresinde aradan asırlar geçmesine rağmen bugün dahi
Yahudi varlığının mevcudiyeti, Mısır ve diğer bölgelerde hâlâ farklı din
mensuplarının varlığı, İ�slâm’ın ve ilk fâtihlerin sağladığı din hürriyeti ve
ötekileştirmeden farklı unsurlarla bir arada yaşama kültürü açısından son
derece önem arzeden Râşid Halifeler dönemine ait örnek uygulamalardır.
Bütün bu ve benzeri yönleriyle ehemmiyet taşıyan Râşid Halifeler dö-

nemi bu ciltte farklı açılardan ele alınmış, çok fazla tafsilâta girilmemiş,
ama özden de sarf-ı nazar edilmemiştir. Editörlüğünü yaptığımız bu cildin
hazırlanmasında on beş müellif emek vermiş olup bu yazarlar İ�slâm i ala-
nının meşhur ve güzide elemanlarıdır ve özellikle her bölüm, o konuda
12 araştırmaları olan bilim adamları tarafından kaleme alınmış, bölüm ya-
zarları ilgili kısmın başında belirtilmiştir.
Cilt Editörlerinden ■
Çalışma tam kronolojik olarak değil, tematik olarak hazırlanmıştır.

Ancak fetihler ele alınırken bölgeler esas alınmış, tabiî� olarak aynı bölge-
deki olaylar kronolojik sırasıyla verilmiştir. İ�ç Karışıklıklar kısmında da
tarih boyu Müslümanları yaralayan ve içimizi burkan olaylar ve gelişme-
ler tarihî� sıraya uygun olarak ele alınmıştır.
Cildin Giriş kısmında Râşid Halifeler dönemiyle ilgili belli başlı kay-
naklar ve bu konuda yapılan araştırmalar hakkında genel bir bilgi verile-
rek Râşid Halifeler döneminin yeri ve önemi hakkında bir değerlendirme
yapılmıştır. I. Bölüm’de Râşid Halifeler dönemindeki siyasî� durum, Ridde
Olayları, İ�slâm fetihleri ve iç karışıklıklar ele alınmış, Hz. Hasan’ın çok kısa
süren halifeliğine de özetle yer verilmiştir. II. Bölüm’de ise Râşid Halifeler
döneminde idarî�, dinî�, askerî�, adlî� ve ekonomik durum ele alınmış, iktisadî�
ve sosyal yapılar incelenerek kültürel faaliyetler ile bayındırlık hizmetle-
ri ve iskân politikası hakkında bilgi verilmiştir. Kitabın sonuna Editörler
olarak tarafımızdan hazırlanan bir kronoloji eklenmiş, müelliflerimizin
gösterdiği kaynaklarda aynı eserin farklı neşirleri kullanılmış olabileceği
için Bibliyografya tevhit edilerek tek liste hâlinde verilmemiş, her bölü-
mün kaynakları cildin sonunda o bölüm başlığı altında gösterilmiştir.
Çok yazarlı eserlerde temel ilkeler belirlense ve müellifler ile editör-

ler tarafından bu ilkelerin bir bütünlük içerisinde uygulanmasına gayret
gösterilse de özellikle teknik hususlarda bazı farklılıkların ortaya çıkması
kaçınılmazdır. Maksadı aşmayan bu farklılıkları ve gözden kaçan hata ve
eksiklikleri okuyucularımızın anlayışla karşılayacağı ümidi ve eserin bek-
lenen istifadeyi sağlaması niyazlarımızla Yüce Rabbimize bu eseri müş-
terek bir çalışmayla ilim âlemine sunmayı nasibettiği için sonsuz hamd,
Resûlüne salât ve râşid halifelerimiz; Hz. Ebû Bekir, Hz. Ö� mer, Hz. Osman
ve Hz. Ali Efendilerimize selâm ve tâzimlerimizi arzediyoruz.
Aralık-2017
13
GI�RI�Ş
Prof. Dr. Adnan DEMİRCAN

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
I. BELLİ� BAŞLI KAYNAKLAR VE

ARAŞTIRMALAR
İ� slâm medeniyetinin şekillenmesinde önemli etkisi olan râşid

halifelerin otuz yıl kadar sürmüş olan iktidar dönemiyle ilgili
erken zamanlardan itibaren eserler telif edilmiştir. Bunun se-
beplerinden biri râşid halifelerin tatbikatının Allah Resûlü’nün
uygulamalarından sonra en önemli referans olarak dikkate alın-
mış olmasıdır. Râşid Halifeler dönemiyle ilgili çalışmalar günü-
müze kadar artarak devam etmiş; halifelerin biri ya da birkaçı
ile ilgili çalışmalar yapılabildiği gibi hepsiyle ilgili çalışmalar da
yapılmıştır. Bazı çalışmalar ise belirli bir olayla ilgilidir. Daha H.
II. asırda, Hz. Osman’ın evinde muhasara edilerek öldürülmesi,
Hz. Ali ile muhalifleri arasında meydana gelen Cemel ve Sıffî�n
Savaşları, Hâricî�lerin ayaklanması ve onlarla yapılan savaşlar
hakkında müstakil kitaplar yazılmıştır.
A. Yazılı Kaynaklar
Râşid Halifeler dönemi kaynaklarını yazılı kaynaklar ve ar-

keolojik bulgular olarak ayırmak mümkündür. Kaynak eserlerin
hepsi aynı değere sahip değildir. Bunların bir kısmı dönem için
temel bilgileri elde ettiğimiz eserler olup bir kısmı doğrudan dö-
nemle ilgili olmadığı halde yararlanılması gereken kaynaklardır. 15
Muahhar dönemlerde yapılmış çalışmalar ya da çağdaş araştır-
malar, dönemin tarihi için kaynak olmamakla birlikte doğru tes-
pit ve çözümlemeler için yararlanılması gereken eserlerdir.
1. Temel Eserler
Râşid halifeler hakkındaki kaynaklar, İ� slâm tarihinin ilk üç asrı için-

de kaleme alınmış eserler olup dönemin arşiv belgeleri günümüze ulaş-
mamıştır.
Râşid Halifeler döneminde meydana gelen ve sonraki asırlarda tartış-

ma konusu olan, hatta mezheplerin doğuşunda önemli bir yere sahip olan
Hz. Osman’ın öldürülmesi ve ardından meydana gelen iç savaş gibi geliş-
meler hakkında günümüze ulaşan rivayetlerin ihtiyatlı ve kapsamlı bir yön-
temle ele alınmaması durumunda geçmişte meydana gelen olaylara karşı
tarafgir bir yaklaşıma sahip olmaktan kaçınmak mümkün olmaz. Ö� te yan-
dan elimizdeki rivayetlerin, tartışmaların canlı bir parçası olduğunu dikka-
te aldığımızda kaynaklarımızın önemli bir kısmının Emevî�ler ve Abbasî�ler
döneminde muhalifler tarafından oluşturulduğunu da görmüş oluruz.
Râşid Halifeler dönemine ait kaynakların bir kısmı doğrudan tarih

kaynağı olarak kullandığımız eserlerdir. Ancak bunların dışında hadis,
tefsir, fıkıh, kelâm, edebiyat gibi disiplinlerin belli başlı kaynaklarında bu
dönem açısından değerli bilgilere rastlamak mümkündür.[1]
a. Tarih, Kültür, Medeniyet ve Kurumlar Târihiyle İlgili Eserler
Elimizdeki kaynaklar arasında genel tarih kitaplarının ayrı bir yeri

vardır. Günümüze ulaşan en eski genel tarih kitaplarının başında Halî�fe
b. Hayyât’ın (240/854) Târîh’i gelir. Muhtasar bir tarih kitabı olmakla
birlikte İ�slâm dünyasında kronolojik esasa göre kaleme alınmış tarih ki-
taplarından günümüze intikal etmiş olan ilk örnek olması[2] bakımından
önemlidir.
Ö� nemli bilgiler ihtiva eden, genel tarihler arasında sayılabilecek ki-

taplardan biri, İ�bn Kuteybe’nin (276/889) el-Maârif’i, bir diğeri ise Ebû
Hanî�fe ed-Dî�neverî�’nin (282/895) el-Ahbâru’t-Tivâl’ıdır. Mutedil bir Şiî�
olduğu söylenen Ya’kûbî�’nin (284/897) Târîh’i de önemlidir. Taberî�’nin
(310/922) Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (ya da Târîhu’l-Rusül ve’l-Mülûk) adlı
kitabı, Râşid Halifeler dönemi için temel kaynaklardan biridir. Günümüze
ulaşmamış bazı kitaplarda nakledilen rivayetleri de ihtiva etmesi bakı-
mından önemli bir kitaptır. IV. asır âlimlerinden İ�bn Hibbân’ın (354/965)
es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ’sı da Râşid Halifeler dönemini ele
16 [1] Son yıllarda yaygınlaşan ve kolaylıkla elde edilmesi mümkün olan elektronik kitap-
lar, temel kaynaklardaki bilgilere ulaşmaya çalışırken bize zaman kazandırdığı için
ihmal edilmemelidir. Ö� te yandan temel kaynakların birçoğunun pdf formatındaki
dosyalarına ulaşmak da mümkündür.
[2] Fayda, Mustafa, “Tarih”, DİA, İ�stanbul 2011, XXXX, 33.
Giriş ■
alan kaynaklardan biridir. Aynı asırda yaşamış ve ansiklopedik eserler te-

lif etmiş -bir Şiî� olduğu söylenen-[3] el-Mesûdî�’nin (346/956) Mürûcü’z-ze-
heb ve me’âdinü’l-cevher ile Kitâbü’t-Tenbîh ve’l-işrâf adlı eserleri de önemli
kaynaklardandır. el-Makdisî�’nin (355/966’dan sonra) kapsamlı muhteva-
sıyla dikkat çeken el-Bed’ ve’t-târîh adlı kitabında diğer kaynaklarda bu-
lamayacağımız bazı ayrıntılara rastlamak mümkündür. Daha geç dönem-
de telif edilmelerine rağmen İ�bnü’l-Cevzî�’nin (597/1201) el-Muntazam’ı,
İ�bnü’l-Esî�r’in (630/1232) el-Kâmil fi’t-târîh’i ile İ�bn Kesî�r’in (774/1372)
el-Bidâye ve’n-nihâye’sini zikretmeden geçemeyeceğiz. İ�bn Kesî�r’in kitabı,
Râşid Halifeler döneminin sonunda meydana gelen fitne olayları hakkın-
da önemli değerlendirmeler ihtiva etmektedir.
Râşid halifeler, Hz. Peygamber (sas) döneminin etkin sahâbî�leri olma-

ları hasebiyle hilafetten önceki hayatları ve faaliyetleri için Hz. Peygam-
ber döneminin temel kaynakları olan İ�bn İ�shak’ın (151/768) Sîre’si, İ�bn
Hişâm’ın (218/833) es-Sîretü’n-nebeviyyesi ve el-Vâkıdî�’nin (207/822)
Kitâbü’l-Meğâzî’si günümüze ulaşan zikredilebilecek belli başlı kaynak-
lardandır. Siyer ve meğazî� kitapları üzerine sonraki dönemlerde yazılan
şerhlerde de önemli bazı bilgilere ulaşıyoruz.
Tabakât ve teracim kitapları, Râşid Halifeler döneminin önemli kay-

naklarındandır. Ö� zellikle sahâbe biyografilerinde Râşid Halifeler döne-
mindeki gelişmeler hakkında değerli bilgiler bulmak mümkündür. Bun-
lardan biri el-Vâkıdî�’nin rivayetlerini bize ulaştıran en önemli kaynak olan
talebesi İ�bn Sa‘d’ın (230/844) Kitâbü’t-Tabakât el-Kebîr (et-et-Tabakâtü’l-
Kübrâ) adlı eseridir. İ�htiva ettiği kıymetli bilgilerle en az İ�bn Sa‘d’ın eseri
kadar değerli bir başka kitap da Belâzürî�’nin (279/892) Ensâbü’l-Eşrâf
adlı eseridir. Müellif, İ�bn Sa‘d gibi kitabının baş kısmını geniş bir şekil-
de Hz. Peygamber’in biyografisine ayırmış; daha sonra dönemin önemli
kahramanlarının biyografilerine geçmiştir. Kuşkusuz bu iki eser, hem Hz.
Peygamber dönemi, hem de takip eden iki asır için önemli kaynaklardır.
İ�bn Abdilber’in (463/1071) el-İstî’âb fî ma’rifeti’l-ashâb’ı, İ�b-

nü’l-Esî�r’in (630/1232) Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe’si ve İ�bn Hacer’in
(852/1448) el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe’si sahâbî� biyografisi alanında zik-
redebileceğimiz diğer önemli eserlerdir. Biyografik kitaplar arasında en
kapsamlılarından biri ez-Zehebî�’nin (748/1347) Siyeru a’lâmi’n-nübelâ
adlı eseridir.
Ensâb (şecere) bilgisi, Araplar açısından önemli olduğu gibi siyasî�, 17

sosyal, ekonomik, hukukî� ve kültürel ilişkilerde kabile aidiyetinin
[3] Avcı, Casim, “Mes’ûdî�”, DİA, Ankara 2004, XXIX, 353.

belirleyici bir rolü olduğu bilinmektedir. Ensâbla ilgili olarak Hişâm b.

Muhammed el-Kelbî�’nin (204/819) Cemheretü’n-neseb’i, ez-Zübeyrî�’nin
(236/850) Kitâbü nesebi Kureyş’i, İ�bn Habî�b’in (245/860) el-Münemmak
fî nesebi Kureyş’i, Zübeyr b. Bekkâr’ın (256/870) Cemheretü nesebi Kureyş
ve ahbâruhâ’sı gibi erken dönemde telif edilen eserlerin yanı sıra daha
geç dönemde telif edilmiş kitaplar da mevcuttur. Bunlardan İ�bn Hazm’ın
(456/1064) Cemheretü ensâbi’l-Arab’ı, es-Semʻânî�’nin (562/1166) el-
Ensâb’ı, İ�bn Kudâme’nin (620/1223) et-Tebyîn fî ensâbi’l-Kureşiyyîn adlı
eserleri zikredilebilecek kaynaklar arasındadır.
Râşid Halifeler dönemi hakkında geniş malumat bulabileceğimiz

kaynaklar arasında şehirlerle ilgili yazılmış müstakil eserler de dikkat
çekmektedir. Bunların en eskilerinden biri el-Ezrakî�’nin (250/864 [?])
Ahbâru Mekke’si, bir diğeri İ�bn Şebbe’nin (262/876) Kitâbü Târîhi’l-Me-
dineti’l-Münevvera adlı eseridir. Medine’nin ilk şehir tarihi, İ�bn Zebâle’nin
(199/814’ten sonra) Kitâbü’l-Medine ve ahbâruhâ adlı eseri olup günü-
müze ulaşmayan bu kitap es-Semhûdî�’nin (911/1506) Vefâü’l-vefâ bi-ah-
bâri dâri’l-Mustafa adlı kitabı başta olmak üzere sonraları telif edilen ki-
taplarda yer alan rivayetler esas alınarak neşredilmiştir (Nşr.: Wüstenfeld,
Göttingen 1860).[4] Diğer şehir tarihleri arasında -aynı zamanda önemli
biyografik eserler olan- Hatî�b el-Bağdâdî�’nin (463/1071) Târîhu Bağdâd’ı
ile İ�bn Asâkir’in (571/1176) Târîhu Medineti Dimaşk’ını zikredebiliriz.
Râşid Halifeler dönemi, İ�slâm’ın Arabistan’ın sınırlarını aştığı ve o gü-
nün bilinen dünyasıyla tanıştığı dönem olmasıyla da temayüz etmiştir. Hz.
Ebû Bekir döneminde başlayan ve Hz. Ö� mer döneminde zirveye ulaşan fe-
tihler hakkında erken dönemden itibaren eserler telif edilmiştir. Bunlardan
biri el-Vâkıdî�’nin (207/822) Fütûhu’ş-Şâm adlı kitabıdır. Ancak günümüzde
el-Vâkıdî�’ye nispetle yayımlanmış olan Fütûhu’ş-Şâm adlı kitap ona ait de-
ğildir. Ö� te yandan el-Vâkıdî�’nin, birçok bölgenin fethiyle ilgili kaynaklarda
isimleri zikredilen kitapları varsa da bu kitaplar günümüze ulaşmamıştır.
En eski kaynaklardan biri olan İ�bn Abdilhakem’in (257/871) Mısır,
İ�frî�kıyye, Mağrib ve Endülüs’ün fethini anlattığı Fütûhu Mısr ve ahbâruhâ[5]
adlı kitabı ilk akla gelenlerdendir. Daha geniş bölgelerin fetihlerini ele alan
vazgeçilmez kaynaklardan biri Belâzürî�’nin (279/892) Fütûhu’l-Büldân’ı-
dır.[6] Bu dönemde meydana gelen fetihler ve gelişmeler hakkında Şiî� oldu-
[4] Fayda, “Tarih”, DİA, XXXX, 34.

[5] Eserin adı Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib ve’l-Endelüs, Fütûhu Mısr ve’l-İskenderiye
18 ve’l-Mağrib ve’l-Endelüs ve ahbâruhâ şeklinde de geçer (Ö� zkuyumcu, Nadir, “İ�bn
Abdilhakem”, DİA, İ�stanbul 1999, XIX, 278).
[6] Bu kitabın, biri Zakir Kadiri Ugan (I-II, İ�stanbul 1955-1956) ve diğeri Mustafa Fayda
(Ankara 1987) tarafından yapılmış iki Türkçe çevirisi mevcuttur (Fayda, Mustafa,
“Fütûhu’l-büldân”, DİA, İ�stanbul 1996, XIII, 258).
Giriş ■
ğu zikredilen İ�bn A’sem el-Kûfî�’nin (314/926 civarı) Kitâbü’l-Fütûh’unda

da önemli bilgilerle karşılaşırız.
Halifeler Tarihi hakkında yazılmış bazı kitaplar da Râşid Halifeler

dönemi için kaynak olarak kullandığımız eserlerdendir. Bunlardan biri
İ�bn Kuteybe’ye (276/889) nispet edilen, ancak son zamanlarda yapılan
çalışmalarla ona ait olmadığı hususunda önemli deliller ortaya konan[7]
el-İmâme ve’s-siyâse adlı eserdir. Muahhar bir kitap olmasına rağmen râ-
şid halifeler hakkında bilgi veren kitaplardan biri Süyûtî�’nin (911/1505)
Târîhu’l-hulefâ’sıdır.
Erken dönemden itibaren Râşid Halifeler döneminde meydana gelen

belli başlı olaylar hakkında müstakil çalışmalar yapılmıştır. Ö� nemli bir
kısmı günümüze ulaşmamışsa da bu kitaplardan yapılan nakiller diğer
kaynaklarda yer almıştır.
Seyf b. Ö� mer’in (180/796 veya 200/815) Kitâbü’r-Ridde ve’l-fütûh ve

Kitâbü’l-Cemel ve mesîru Âişe ve Ali isimli eserleri eksik bir yazma[8] esas
alınarak neşredilmiş;[9] ayrıca kaynaklarda yer alan rivayetler esas alına-
rak el-Fitne ve vak’atü’l-Cemel[10] adıyla bir kitabı neşredilmiştir. el-Vâkı-
dî�’nin muhtemelen iki ayrı kitabını bir arada bulunduran bir yazmanın
günümüze ulaşan bölümü olan ancak Vâkıdî�’ye nispeti tartışmalı bulunan
Kitâbü’r-Ridde ve nebze min fütûhı’l-Irak adlı kitabı bazı olaylarla ilgili telif
edilmiş kitaplar arasında ilk akla gelenlerden biri olup Hz. Ebû Bekir dö-
neminde meydana gelen irtidat olaylarını konu edinmiştir. Nasr b. Müzâ-
him el-Minkarî�’nin (212/827-828) Sıffî�n Savaşını konu edinen Kitâbü
Vak’ati Sıffîn adlı eseri de günümüze ulaşan eski kaynaklardan biridir.
Kültür ve medeniyet tarihinin ilk örnekleri olarak kabul edebilece-

ğimiz kitaplardan akla gelenleri İ�bn Habî�b’in (245/860) Kitâbü’l-Muhab-
ber’i ve İ�bn Kuteybe’nin (276/889) Uyûnül-ahbâr’ıdır. Bu alanda zikredi-
lebilecek kitaplar arasında el-Müberred’in (285/898) el-Kâmil’i ile İ�bn
Abdürabbih’in (328/939) el-Ikdü’l-ferîd’ini de unutmamak gerekir.
Râşid Halifeler döneminin sonlarında meydana gelen fitne hadiseleri,

sonraki asırlarda çokça tartışılmış, bu çerçevede kişilerin mezhebî� bağlı-
lıklarına uygun olarak farklı rivayetler, yorum ve değerlendirmeler ortaya
çıkmıştır. Ashâb döneminde meydana gelen hadiseler hakkındaki eleştirel
[7] Bkz. Varol, M. Bahaüddin, “el-İmâme ve’s-siyâse İ�simli Eserin Müellifi İ�bn Kuteybe
midir?”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, Ankara 2003, s. 308-321. 19
[8] Fayda, Mustafa, “Seyf b. Ö� mer”, DİA, İ�stanbul 2009, XXXVII, 28.
[9] Kitâbü’r-Ridde ve’l-fütûh ve Kitâbü’l-Cemel ve mesîru Âişe, Nşr.: Kasım es-Semerrâî�,
Leiden 1415/1995.
[10] Derleyen: Ahmed Râtib Armûş, Beyrût 1391/1972.
yaklaşımlara cevap sadedinde çeşitli kitaplar yazılmıştır. Bunlardan ilginç

olanlarından biri kuvvetli muhakemesiyle dikkat çekici yorum ve tenkit-
lerde bulunan İ�bnü’l-Arabî�’nin (543/1148) el-Avâsım mine’l-kavâsım adlı
kitabıdır. Eser, esasen daha kapsamlı olup, ashâb dönemi olaylarına ilişkin
eleştirilere verdiği cevaplar müstakil bir kitap olarak yayımlanmıştır.[11]
Erken dönemlerden itibaren bazı kurumlar hakkında müstakil eser-

ler telif edilmiştir. Kurumlar hakkında el-Vekî�’in (306/918) Kitâbü’l-Ku-
dât’ı, el-Cehşiyârî�’nin (331/992) Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-küttâb’ı, el-Kindî�’nin
(350/961) Kitâbü’l-Vülât ve’l-kudât’ı, el-Mâverdî�’nin (450/1058) el-Ahkâ-
mü’s-sultâniyye’si akla gelenler arasındadır.
Râşid Halifeler dönemi uygulamaları, sonraki dönemlerde vergi

sistemi, ekonomik ve ticarî� ilişkiler açısından önemli kaynaklardan biri
kabul edildiği için bu alanda yazılan eserlerde dönemin uygulamaları
üzerinde epey durulmuştur. Ebû Yusuf’un (182/798) Kitâbü’l-Harâc’ı,
Yahyâ b. Â� dem’in (203/818) Kitâbü’l-Harâc’ı, Ebû Ubeyd’in (224/833)
Kitâbü’l-Emvâl’i, İ�bn Zenceveyh’in (251/865) Kitâbü’l-Emvâl’i ve Kudâme
b. Ca’fer’in (337/948 [?]) Kitâbü’l-Harâc ve sınâatü’l-kitâbe adlı kitapları
bu alanda akla ilk gelebilecek eserlerdendir.
b. Diğer İlimlere Ait Eserler

Müslümanlar tarafından erken dönemlerde telif edilen coğrafya ki-
taplarında ele alınan bölgelerin sadece fizikî� coğrafyası değil, bölgenin
tarihi, kültürü ve ekonomik durumu gibi konular üzerinde de durulmuş-
tur. Ya’kûbî�’nin (284/897) Kitâbü’l-büldân’ı, İ�bn Hurdâzbih’in (300/912)
Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’i, el-İ�stahrî�’nin (340/951-952’den sonra)
Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’i, İ�bn Havkal’ın (IV./X. yüzyıl) Sûratü’l-arz’ı,
el-Makdisî�’nin (390/1000 civarı) Ahsenü’t-tekâsîm’i ve Yâkût el-Ha-
mevî�’nin (626/1129) Mu’cemü’l-büldân’ı bunlardandır.
Hadis kaynaklarında râşid halifelerden nakledilen hadislere yer ve-
rildiği gibi hilafet öncesinde içinde yer aldıkları hadiseler sebebiyle onlar-
dan bahsedilmiş; ayrıca Râşid Halifeler döneminde meydana gelen olay-
lar üzerinde de durulmuştur. Hadis kaynakları arasında Mâlik b. Enes’in
(179/795), el-Muvatta’’ı, Ahmed b. Hanbel’in (241/855)’in el-Müsned’i,
ed-Dârimî�’nin (255/859) es-Sünen’i, el-Buhârî�’nin (256/869) Sahîh’i,
Müslim’in (2612/874) el-Câmiu’s-sahîh’i, İ�bn Mâce’nin (273/886) es-Sü-
nen’i, Ebû Dâvûd’un (275/888) es-Sünen’i, et-Tirmizî�’nin (279/892) es-Sü-
20 nen’i ve en-Nesâî�’nin (303/915) es-Sünen’i ilk anda akla gelebilecek kay-
naklardır. Bunlardan başka yararlanılabilecek geniş bir hadis literatürüne
[11] Yavuz, Yusuf Şevki, “el-Avâsım mine’l-kavâsım”, DİA, İ�stanbul 1991, IV, 113.
Giriş ■
sahibiz. Hadis şerhleri ve hadis ilimleriyle ilgili diğer kaynaklar da râşid

halifeler hakkında geniş malumat bulabileceğimiz kaynaklardır.
Erken dönemde telif edilen Kur’ân tefsiriyle ilgili eserlerde Râşid Hali-
feler döneminin olaylarından örnekler verildiği gibi, bu dönem ashâb döne-
mi olması hasebiyle tefsir tarihi açısından da önemlidir. Ö� zellikle rivayet tef-
sirlerinde zengin malzeme bulmak mümkündür. Bunlar arasında Taberî�’nin
(310/922) Câmiü’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân adlı kapsamlı tefsiri önemli
bilgiler ihtiva etmektedir. Zikredilmesi gereken bir diğer rivayet tefsiri ise
muahhar dönemde telif edilmekle birlikte zengin muhtevasıyla dikkat çe-
ken İ�bn Kesî�r’in (774/1372) Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm adlı eseridir.
Râşid Halifeler döneminin hukukî� uygulamaları, sonraki dönemlerde
fıkhın önemli kaynaklarından biri olmuştur. Bu bakımdan fıkıh kaynak-
larında Râşid Halifeler dönemi hakkında önemli bilgilerle karşılaşmak
mümkündür. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî�’nin (189/805) es-Serahsî�
(483/1090 [?]) tarafından şerh edilen es-Siyeru’l-kebîr adlı eseri devletler
hukuku açısından başvurulabilecek kaynaklardan biridir. es-Serahsî�’nin
el-Mebsût’u da zikredilebilecek eserler arasındadır. İ�bn Kayyim el-Cev-
ziyye’nin (751/1350) Ahkâmü ehli’z-zimme adlı kitabı Râşid Halifeler dö-
nemindeki zimmî�lerle ilgili uygulamalar açısından önemli bilgiler ihtiva
etmektedir.
Râşid Halifeler dönemiyle ilgili bazı problemler kelam kitaplarında
da ele alınmıştır. Ö� zellikle Şia’nın imamet konusundaki görüşleri ve bun-
lara cevap sadedinde yazılanlar, Râşid Halifeler dönemi hakkında bazı
konuların ele alınmasını gerekli kılmıştır. Eş’arî�lerden İ�mam el-Eş’arî�’nin
(324/935-6) Kitâbü’l-Lüma’ fi’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’; el-Bâkıl-
lânî�’nin (403/1013) Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil; Abdülkâ-
hir el-Bağdâdî�’nin (429/1037) Kitâbü Usûli’d-dîn; Mâtürî�dî�lerden Pez-
devî�’nin (493/1100) Usûlü’d-dîn ve Ebü’l-Mu’î�n en-Nesefî�’nin (508/1114)
Tabsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn ‘alâ tarîkati’l-İmâm Ebî Mansûr el-Mâtürîdî
adlı eserleri imamet bağlamındaki tartışmalar sebebiyle başvurulabilecek
kitaplardır. Ayrıca mürtekib-i kebî�re (büyük günah işleyenin iman açısın-
dan durumu) konusu gibi bazı kelam problemleriyle ilgili tartışmalarda
da dönem hakkında bilgi verilebilmektedir.
Ö� zellikle Râşid Halifeler döneminde siyasî� mezhepler olarak ortaya

çıkan Şia ve Haricî�lik hakkında erken dönemde birçok eser telif edilmiş
olmasına rağmen bunların çoğu günümüze ulaşmamıştır.[12] el-Câhız’in
21
[12] Hâricî�ler hakkında telif edilip günümüze ulaşmayan eserler arasında Câbir b. Yezî�d
b. el-Hâris el-Cu’fî�, Ebû Abdullah’ın (128/746) Kitâbü’n-Nehrevân, Ebû Mihnef Lût b.
Yahyâ’nın (157/774) Kitâbü Ehli’n-Nehrevân ve’l-Havâric, el-Vâkıdî�’nin (207/822)
Kitâbü’s-Sünne ve’l-Cemâa ve zemmi’l-hevâ ve terki’l-Havâric, el-Heysem b. Adî�’nin
(255/869) el-Osmaniyye adlı eseri, Şiî�lerin iddialarına karşı ilk üç halifeyi

savunan bir eser olarak dikkat çekmektedir.
el-Eş’arî�’nin (324/935-6) Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn

ve el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne; Abdülkâhir el-Bağdâdî�’nin (429/1037) el-
Fark beyne’l-fırak; İ�bn Hazm’ın (456/1064) Kitâbü’l-fasl fi’l-milel ve’l-ah-
vâi ve’n-nihal, eş-Şehristânî�’nin (548/1153) Kitâbü’l-milel ve’n-nihal adlı
kitaplarında da mezheplerin doğuşu vesilesiyle Râşid Halifeler dönemi
hakkında bilgi bulmak mümkündür.
Dönem hakkında dağınık da olsa bilgi veren kaynaklar arasında ede-

biyat kitaplarını da zikretmek gerekir. Bunlardan el-Câhız’in (255/869)
el-Beyân ve’t-tebyîn’i, el-İ�sfahânî�’nin (356/966) edebiyat ve kültür ansik-
lopedisi mahiyetindeki el-Eğânî’si zikredilebilir. Bir diğer eser ise muah-
har bir kaynak olmasına rağmen el-Kalkaşendî�’nin (821/1418) bir kültür
ansiklopedisi olan Subhu’l-aʻşâ fî sinâati’l-inşâ adlı eseri zikredilmesi ge-
reken eserlerdendir.
2. Arapça Dışındaki Dillerde Yazılan Kitaplar
Râşid Halifeler dönemiyle alakalı önemli bilgiler ihtiva eden Arapça

kaynakların dışında özellikle râşid halifelerin münasebet içinde olduk-
ları devletlerin tarihçileri tarafından yazılan eserlerde ya da bu dönem-
de fethedilen topraklarda yaşayan milletlerin yazılı kaynaklarında bazı
bilgiler bulmak mümkündür. Rahip Theophanes[13] (ö. 818) ve İ� stanbul
patriği Nikephoros’un[14] (ö. 829) kroniklerini örnek olarak zikredebi-
liriz. Ancak söz konusu kitaplarda yer alan malumat, dışarıdan bakışın
ürünü olduğu için İ� slâm kaynaklarıyla test edilerek okunup değerlendi-
rilmelidir.
B. Araştırmalar ve Çağdaş Çalışmalar
Râşid Halifeler dönemi geçmişte önemli çalışmalara konu olduğu gibi

günümüzde de birçok çalışmaya konu olmaktadır.
(207/822) Kitâbü’l-Havâric, Nasr b. Müzâhim el-Minkarî�’nin (212/827) en-Neh-

revân, el-Medâinî�’nin (235/850) Kitâbü’n-Nehrevân ve Kitâbü’l-Havâric, Ebû İ�shâk
İ�brâhî�m b. Muhammed b. Sa’î�d b. Hilâl es-Sekafî�’nin (283/896) Kitâbü’n-Nehrevân,
Ebü’l-Kâsım el-Münzir b. Muhammed b. el-Münzir b. Sa’î�d el-Kâbûsî�’nin (IV./X. y.y.
22 başları) Kitâbü’n-Nehrevân adlı kitapları zikredilebilir.
[13] Chronographia, Neşr. Carl de Boor, Leipzig, 1883-1885 (İ�ngilizcesi: The Chronicle of
Theophanes A.D. 602-813, Çev.: Harry Turtledove, Philadelphia 1982.)
[14] Patriarch of Constantinople: Short History, İ�ngilizce çevirisiyle neşreden: Cyril
Mango, Dumbarton Oaks, Washington D. C., 1990
Giriş ■
1. İslâm Dünyasında Yapılan Çalışmalar

İ�slâm dünyası, birçok milleti ve dili içine alan geniş bir coğrafyaya ve
tarihe yayılmıştır. Bütün dillerde yapılan çalışmalara değinmek mümkün
olmadığı için Türkçe, Arapça ve Urduca dillerinde yazılan bazı çağdaş ça-
lışmalara değinmekle yetineceğiz.
Ü� lkemizde Râşid Halifeler dönemi hakkında yapılan çalışmalarda
özellikle İ�lahiyat Fakültelerindeki akademisyenlerin denetiminde yürütü-
len çalışmalarla birlikte sistemli bir artış olmuştur. Tez olarak hazırlanan
bu çalışmaların bir kısmı yayımlanmamışsa da makale ve tebliğ olarak
birçok çalışma yayımlanmaktadır.
Son dönemlerde bazı akademisyenler, Râşid Halifeler dönemini bir
bütün olarak ele almışlardır. Bunlardan İ�hsan Süreyya Sırma,[15] Murat Sa-
rıcık[16] ve Â� dem Apak’ın[17] kitapları zikredilebilir.
Her halifenin dönemi hakkında bağımsız çalışmalar da yapılmıştır.
Hz. Ebû Bekir dönemi hakkında Nezih Ü� stün,[18] İ�brahim Sarıçam[19] ve Ah-
met Ağırakça’nın[20] kitapları; Vural Çakır,[21] Mehmet Salih Arı,[22] İ�srafil
Balcı[23] ve Elşad Mahmudov’un[24] yüksek lisans tezleri mevcuttur.
Hz. Ö� mer dönemi hakkında Ahmet Ağırakça’nın[25] kitabı; Mustafa
Fayda’nın[26] doçentlik tezi; Muhsin Koçak,[27] İ�srafil Balcı[28] ve Sadık Eras-
lan’ın[29] doktora tezleri ile birçok yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.
[15] İslâmi Tebliğin Örnek Halifeler Dönemi, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1989.
[16] Dört Halife ve Emeviler Döneminden İlginç Problemler, Isparta 2001; Dört Halife
Dönemi I-II, İ�stanbul 2002.
[17] Anahatlarıyla İslâm Tarihi: Hulefa-i Râşidin Dönemi, 2. baskı, Ensar Neşriyat,
İ�stanbul 2008.
[18] Hz. Ebû Bekir, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1984.
[19] Hz. Ebû Bekir, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996.
[20] Hz. Ebû Bekir Dönemi İslâm Tarihi, Buruc Yayınları, İ�stanbul 1998.
[21] Hz. Peygamber’den Sonra Yönetim Problemi (Hz. Ebû Bekir Devri), Uludağ
Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1993.
[22] Hz. Ebû Bekir ve Ridde Savaşları, Yüzüncü Yıl Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Van 1995 (=Hz. Ebû Bekir ve Ridde Savaşları, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1996).
[23] Hz. Ebû Bekir Döneminde Diplomatik Münasebetler ve Andlaşmalar, Ondokuz Mayıs
Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1996.
[24] İslâm Tarihi Kaynaklarına Göre Halifelik ve Hz. Ebû Bekir’in Halife Seçilmesi, Ankara
Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999
[25] Hz. Ömer, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1984.
[26] Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, Ankara Ü� niversitesi İ�lahiyat Fakültesi İ�slâm
Tarihi Anabilim Dalı, Ankara 1979.
[27] Hazreti Ömer ve Fıkhı, Ondokuz Mayıs Ü� niversitesi İ�lahiyat Fakültesi, Samsun 1982
(Dokuz Eylül Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İ�zmir 1987).
[28] Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ondokuz Mayıs Ü� niversitesi Sosyal Bilimler 23
Enstitüsü, Samsun 2002.
[29] Sosyal ve Politik Sonuçları İtibariyle Hz. Ömer Devri Fetih Hareketleri, Ankara
Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1997 (=Sosyo Politik Açıdan Asr-ı
Saâdet Fetihleri (Hz. Ömer Dönemi), Ta-ha Yayıncılık, Ankara 1999).
Hz. Osman dönemiyle ilgili Ahmet Ağırakça’nın[30] kitabı ve Murat Akar-

su’nun[31] doktora tezi; Hz. Ali dönemiyle ilgili Necip Fazıl Kısakürek,[32] Ab-
dülbaki Gölpınarlı,[33] Oral Çalışlar,[34] Ethem Ruhi Fığlalı,[35] Abdülhalik Ba-
kır,[36] Yaşar Kaplan[37] ve Adnan Demircan’ın[38] kitapları; Abdülhalik Bakır[39]
ve Ali Rızâ Ayar’ın[40] doktora tezleri zikredilebilecek çalışmalardır.
Dönemin meşhur komutanları hakkında Mevlüt Ferligül’ün,[41] savaş
esirleri hakkında Mehmet Çakırtaş’ın[42] doktora tezleri; kadınların sosyal
hayattaki yeri hakkında Rızâ Savaş’ın[43] kitabı, Râşid Halifeler dönemini
farklı boyutlarıyla incelemişlerdir.
Râşid halifeler hakkında bir kısmını burada zikrettiğimiz, ancak ço-
ğuna değinemediğimiz kitap ve tezlerden başka birçok makale ve tebliğ
de hazırlanmıştır.[44]
Dört Halife dönemi hakkında ülkemizde yayımlanan çalışmaların
bazıları onların fazileti ve ahlâkıyla ilgilidir. Bunlar arasında Ö� mer Rıza
Doğrul,[45] Veli Ertan[46] ve Zuhuri Danışman’ın[47] kitapları zikredilebilir.
Dört halifenin menkıbelerini anlatan kitaplardan biri Şemseddin Ahmed
es-Sivasî�’ye ait olup birçok baskı yapmıştır.[48]
[30] Hz. Osman, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1984.

[31] Hz. Osman ve Hilafeti, Ankara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2001.
[32] İlim Beldesinin Kapısı Hz. Ali, Bedir Yayınevi, İ�stanbul 1964.
[33] Mü’minlerin Emiri Hz. Ali, Yaylacık Mat., İ�stanbul 1978.
[34] Hz. Ali Muâviye Çatışması: İslâm’ın Doğuşu ve İlk Ayrılıklar, Pencere Yayınları,
İ�stanbul [1992?].
[35] İmam Ali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996.
[36] Ali b. Ebi Talib (R. A.) (Hayatı, Kişiliği ve Faaliyetleri), Çağ Ofset Mat., Elazığ [t.y.].
[37] Hz. Ali, Denge Yayınları, İ�stanbul 1998.
[38] Ali-Muâviye Kavgası, Beyan Yayınları, İ�stanbul 2002.
[39] İdari ve İktisadi Yönden Hz. Ali Dönemi, Ankara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 1990.
[40] Hz. Osman ve Hz. Ali Dönemlerinde Devlet-Halk Münasebetleri, Ondokuz Mayıs
Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1997.
[41] Hulefa-i Râşidin Döneminde Meşhur Komutanlar, Dokuz Eylül Ü� niversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İ�zmir 1990.
[42] Dört Halife Dönemi Savaş Esirlerinin Durumu, Ankara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 2001.
[43] Râşid halifeler Devrinde Kadın, Ravza Yayınları, İ�stanbul 1996.
[44] Bkz. Demircan, Adnan, Cumhuriyet Dönemi (1923-2001): İslâm Tarihi Ve Medeniyeti
Çalışmaları: (Bir Bibliyografya Denemesi), Şanlıurfa 2002 (http://ilahiyat.harran.
edu.tr/e_yayinlar/ademircan_islam_tarihi_bibliyografyasi.pdf), s. 59-65.
[45] Sadru’l-İslâm: Hz. Ebû Bekir, İ�stanbul 1928; Sadru’l-İslâm: Hz. Osman, İ�stanbul
1928; İslâm Tarihi Sadr-ı İslâm: Hz. Ali, Gündoğdu Matbaası, İ�stanbul 1928.
[46] Dört Halife, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Diyanet İ�şleri Riyaseti
24 Yayınları, Ankara 1962.
[47] Büyük İslâm Tarihi: Dört Halife Devri, 3.-4. cilt, Zuhuri Danışman Yayınevi, İ�stanbul
1968-1969.
[48] Peygamberimizin Seçtiği ve Sevdiği Dört Büyük Halife, Menakıb-ı Çehar Yar-ı Güzin
(çev. Mehmet Emre), 3. B., Bedir Yayınevi, İ�stanbul 1973.
Giriş ■
Ü� lkemizdeki başta İ�lahiyat Fakülteleri olmak üzere Edebiyat Fakül-

telerinin Tarih bölümleriyle Eğitim Fakültelerinin Din Kültürü ve Ahlâk
Bilgisi Ö� ğretmenliği Bölümlerinde görev yapan birçok araştırmacı Râşid
Halifeler dönemini araştırma alanı olarak seçmiş bulunmaktadırlar.
Türkiye Diyanet Vakfı tarafından yayımlanan 44 ciltlik İslâm Ansiklo-
pedisi (İ�stanbul 1988-) râşid halifeler için de önemli bir başvuru kitabıdır.
Arap ülkelerinde Râşid Halifeler dönemi ve Halifelerin hayatları hak-
kında birçok çalışma yapılmıştır. Halifelerin hayatlarını konu edinen ki-
taplar arasında Abbas Mahmud Akkâd,[49] Muhammed Hüseyin Heykel,[50]
Muhammed Rızâ[51] ve Tâhâ Hüseyin[52] ilk akla gelenlerdir.
Ekrem Ziya Umerî�, Râşid Halifeler dönemini, kaynakları hadis meto-
duyla ele almak suretiyle incelemeye çalışmıştır.[53] Muhammed Hudarî�[54]
ve Muhammed İ�zzet Derveze[55] zikredilebilecek diğer müelliflerdir. Ayrı-
ca Halifelerin fıkhî� uygulamaları için müstakil eserler de yazılmıştır.[56]
Urduca dilinde yayımlanan eserler arasında Süleyman Nedvî�’nin baş-
lattığı ve Mevlana Şibli’nin devam ettirdiği Asr-ı Saâdet serisinin önemli
bir yeri vardır. Urduca yazılmış olan, ancak ingilizceden dilimize aktarılan
Asr-ı Saâdet’in beşinci cildi Hz. Â� işe’nin hayatını ele almakta olup Süley-
man Nedvî� tarafından yazılmıştır.[57] Hulefâ-yi Râşidî�n’in her biri hakkında
birer cilt olmak üzere dört cilt[58] ise yine Â� sâr-ı İ�lmiyye Kütüphanesi ta-
rafından İslâm Tarihi Sadr-ı İslâm adıyla neşredilmiştir. İslâm Tarihi Sadr-ı
İslâm, İlk İhtilâflar ve İhtilâller (İ�stanbul 1353/1935) adıyla ve yeni harf-
lerle yayımlanan X. ciltte ise dört halife devrinde müslümanlar arasında
[49] Abkariyyetü’s-Sıddîk, Abkariyyetu Ömer, Abkariyyetü’l-İmam Ali.

[50] es-Sıddîk Ebû Bekr, y.y. 1376/1956; el-Farûk Ömer; Kahire, Dâru’l-maârif, y.y. [t.y.];
Beyne’l-halife ve’l-melik: Osman b. Affân, y.y. 1376/1956.
[51] Ebû Bekr es-Sıddîk, Beyrût, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983; Ömer b. el-Hattâb: el-Faruk,
Beyrût, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1987; Osman b. Affân: Zi’n-Nureyn, Beyrût, Dâru’l-
kütübi’l-ilmiyye, 1982; Ali b. Ebi Talib; Beyrût, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, y.y [t.y].
[52] eş-Şeyhayn, 8. baskı, Dâru’l-maârif, Kahire 1986; el-Fitnetü’l-kübrâ: Osman, Kahire
1959-1961; el-Fitnetü’l-kübra: Ali ve benûhu, Dâru’l-maârif, y.y. [t.y].
[53] Asru’l-Hilâfeti’r-Râşide: muhavele li nakdi’r-rivayeti’t-târîhiyye vifka menâhici’l-mu-
haddisîn, Riyâd 1996.
[54] İtmâmü’l-vefâ fi sîreti’l-hulefâ, el-Mektebetü’t-ticareti’l-kübra, [y.y.]1345/1925.
[55] Târîhu’l-Arab fi’l-İslâm: Tahte râyeti’l-Hulefai’r-Râşidin, el-Mektebetü’l-asriyye,
Sayda [t.y.].
[56] Muhammed Revvas Kalʻaci, Mevsûatu fıkhi Ömer b. el-Hattâb, y.y. 1981; Muhammed
Revvas Kalʻaci, Mevsûatu fıkhi Osman b. Affân, Câmiatü Ü� mmi’l-Kura, Mekke 1983;
Muhammed Revvas Kalʻaci, Mevsûatu fıkhi Ali b. Ebi Talib, Dâru’l-fikr, Dimaşk 1983.
[57] İslâm Tarihi: Asr-ı Saâdet: Hz. Âişe (çev. Ö� mer Rıza), İ�stanbul 1346/1928. 25
[58] Asr-ı Saâdet’in devamı olarak düşünüldüğü için Hz. Ebû Bekir (İ�stanbul
1347/1928), Hz. Ö� mer (İ�stanbul 1345/1927), Hz. Osman (İ�stanbul 1346/1928) ve
Hz. Ali (İ�stanbul 1346/1928) dönemleri VI.-IX. ciltleri oluşturmaktadır (Ö� zaydın,
Abdülkerim, “Asr-ı Saâdet”, DİA, İ�stanbul 1991, III, 501).
meydana gelen anlaşmazlıklar ve isyanlar ele alınmakta ve Hulefâ-yi Râ-

şidî�n’den her birinin şahsiyeti üzerinde durulmaktadır. Bunlardan sadece
Hz. Ö� mer’in ele alındığı VII. cilt, Mevlânâ Şiblî� tarafından yazılmış ve Ö� mer
Rıza Doğrul tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Diğerlerini Dâru’l-Musan-
nifî�n’in hazırlattığı Hulefâ-yi Râşidî�n adlı eserden de faydalanan Ö� mer
Rıza Doğrul kaleme almıştır. Bu seri daha sonra Osman Zeki Mollamehme-
toğlu tarafından kısmen sadeleştirilerek beş cilt halinde tekrar yayımlan-
mıştır (İ�stanbul 1977-1978).[59] Şibli Numani’nin Hz. Ö� mer’le ilgili eseri
de Türkçeye çevrilen eserler arasında zikredilmelidir.[60]
2. Batı’da Yapılan Çalışmalar

Batı’da İ�slâm medeniyeti ve kültürü ile ilgili çalışmaların hülasasının
bulunabileceği, birçok müsteşrikin katkısının olduğu İ�ngilizce, Almanca
ve Fransızca olarak yayımlanan İslâm Ansiklopedisi’nin (The Encyclopae-
dia of Islam [E1]) ilk baskısı (Leiden 1913-1938), uzun yıllar devam eden
bir çeviri sürecinde Türkçeye aktarılmıştır (1940-1987). Ansiklopedinin
Urduca çevirisi ile Arapça ve Farsça yarım kalmış çevirileri de mevcuttur.[61]
Kitabın Türkçe çevirisi devam ederken Leiden’de maddelerin büyük
çoğunluğu yeniden kaleme alınmak ve birinci yayımdaki maddelerin bir
kısmına yeni bilgiler eklenmek suretiyle kitabın İ�ngilizce ve Fransızca 2.
baskıı (EI2) yapılmaya başlanmış ve kısa süre önce bu neşir tamamlan-
mıştır (Leiden 1954-2004). 2007 yılında ansiklopedinin üçüncü edisyonu
başlatılmıştır. Râşid Halifeler dönemi hakkında müsteşriklerin yaklaşımı-
nı anlamak ve Batı’da yapılan çalışmalar hakkında bilgi edinmek amacıyla
bu ansiklopedilere başvurulmalıdır.
Müsteşrikler arasında önemli bir yere sahip olan Leone Caetani’nin
(1935) Annali dell’Islam adlı kitabı Hz. Peygamber ve Râşid Halifeler dö-
nemiyle ilgili olup kitabın tamamı Hüseyin Cahit (Yalçın) tarafından Türk-
çe’ye çevrilmiş; ancak hicretin 12. yılına kadarki kısmı yayımlanmıştır.[62]
Julius Wellhausen’in (1918) ilk dönemdeki çatışmaları ele aldığı kitabı[63]
sonraki çalışmalar üzerinde etkili olan kitaplardan biridir. W. Montgo-
mery Watt’ın kitapları[64] da zikre değer çalışmalardır.
[59] Ö� zaydın, Abdülkerim, “Asr-ı Saâdet”, DİA, III, 501-502.

[60] Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi (çev. Talip Yaşar Alp), Hikmet-Dava-Çağ
Yayınları, İ�stanbul 1975; 2. cilt, (çev. Talip Yaşar Alp), Elif Ofset, İ�stanbul 1979.
[61] Kahraman, Kemal, “The Encyclopaedia of Islam”, DİA, İ�stanbul 1995, XI, 182.
[62] Şakiroğlu, Mahmut H., “Caetani, Leone”, DİA, İ�stanbul 1992, VI, 544.
26 [63] İslâmiyetin İlk Devrinde Dini ve Siyasi Muhalefet Partileri (çev. Fikret Işıltan), Ankara
1989.
[64] Islamic Political Thought, Edinburgh University Press, Edinburgh 1968; The
Formative Period of Islamic Thought, Edinburg 1979 (İslâm Düşüncesinin Teşekkül
Devri (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1981).
Giriş ■
Batı’da râşid halifeleri müstakil ele alan çalışmaların çoğu makale ya

da kitap içinde bölüm olarak neşredilmiştir.
C. Arkeolojik Kalıntılar
Geniş bir coğrafyaya hükmeden Râşid Halifeler döneminden kalan eser
sayısı çok fazla değildir. Bununla birlikte bu dönemde kurulmuş olan Kûfe,
Basra ve Fustât gibi şehirlerle râşid halifelerin fethettikleri bölgelerde yer
alan şehirlerde yapılan ve yapılacak kazı çalışmalarıyla bazı bilgilere ulaş-
mak mümkündür. Nitekim 1938 yılında Kûfe’de başlayan kazı çalışmaları-
nın ilk sonuçları 1940 yılında, sonraki yıllarda yapılan kazı çalışmalarının
sonuçları 1954 ve 1956 yıllarında yayımlandı. Bu kazı çalışmalarının rapor-
ları daha sonra bir araya getirilerek özet olarak neşredildi.[65]
Ö� te yandan râşid halifeler dönemlerinde fethedilmiş şehirlerden elde

edilen bulgular da dönem hakkında fikir sahibi olmamıza yardımcı ola-
caktır. Bununla birlikte Râşid Halifeler döneminde günümüze ulaşan ar-
keolojik kalıntıların az olduğunu da hatırlatmak gerekir.
***
Buraya kadar kısaca değindiğimiz çalışmalar göstermektedir ki, İ�s-
lâm Tarihi’nde önemli bir yere sahip olan Râşid Halifeler dönemi sadece
tarih kitaplarında değil, diğer disiplinlere ait kaynaklarda da üzerinde du-
rulan bir dönemdir.
Hicrî� I. asırdan itibaren bu dönemle ilgili çalışmalar yapılmış olması-

na rağmen ilk çalışmaların büyük kısmı günümüze ulaşmamış; ancak II.
ve III. asırda yazılan eserlerde kaybolan kitaplarda yer alan rivayetlerin
bir kısmına sahibiz.
Râşid Halifeler döneminde meydana gelen olayların bir kısmı özellik-

le itikadî� bir alanda tartışıldığı için günümüze ulaşan rivayetleri ciddi bir
kritiğe tabi tutmadan kabul etmek, yanlış algılara sahip olmamıza sebep
olabilmektedir. Bundan kaçınmak, Râşid Halifeler dönemini öncesi ve son-
rasıyla bir bütün olarak görüp değerlendirebilmek ancak kaynaklara yöne-
lik ciddi bir tahlil ve tenkit metoduna sahip olmakla mümkündür.
27
[65] Bkz. Söylemez, M. Mahfuz, Emevîler Döneminde Kûfe (Yayımlanmamış Doktora
Tezi), Anakara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Ankara 2000, 11-12(Bu çalış-
ma bilahare Bedevî�likten Hadârî�liğe Kûfe ismiyle Ankara Okulu yayınları arasında
2001’de Ankara’da neşredilmiştir.).
II. İ�SLÂ� M TARİ�Hİ�NDE RÂ� Şİ�D HALİ�FELER

DÖ� NEMİ�Nİ�N YERİ� VE Ö� NEMİ�
R âşid Halifeler dönemi birçok açıdan İ�slâm Tarihi’nin en

önemli dönemlerinden biridir. Bu dönem için isim olarak
kullanılan “Hulefâ-yi Râşidî�n” tamlamasındaki râşidîn kelimesi,
“doğru yolda olan, doğruya ve hakka sımsıkı sarılan, kemale er-
miş” anlamındaki râşid kelimesinin çoğuludur.[1]
Hz. Peygamber’in vefatından sonra iktidara gelen dört hali-

fe, Allah Resûlü’nün yakın arkadaşı idiler. Aralarındaki dostluk
ve samimiyet evlilikler yoluyla da pekiştirilmişti. Halifelerin iki-
si (Ebû Bekir ve Ö� mer) Hz. Peygamber’in kayınpederi, ikisi de
damadıydı (Osman ve Ali).
Dört halifenin Hz. Peygamber’le ilişkileri ve icraatlarının

meşruiyetini Hz. Peygamber’e samimi bağlılıkta görmeleri, dö-
nemin İ�slâm toplumunun da beklentisini yansıtmaktadır. İ�slâm
toplumu sonraki dönemlerde karşılaştığı bazı yeni sorunları
çözerken Râşid Halifeler dönemindeki uygulamaları temel refe-
ranslardan biri olarak kullanmışlardır.
Râşid halifeler ve onların istihdam ettiği komutan, vali ve

memurlar, Allah Resûlü’nün yetiştirdiği Müslümanlardı. Allah
Resûlü’yle beraber olma ve onun eğitiminden geçme gibi vasıf-
ları sebebiyle saygınlıkları vardı. İ�nsanlarla ilişkilerinde, Allah’ın 29
rızasını gözetme hedefleri her zaman belirleyiciydi.
[1] Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, İ�stanbul 1998, XVIII, 325.
Râşid Halifeler dönemi otuz yıl kabul edilir. Bu süreye Hz. Hasan’ın
altı aylık iktidar dönemini dâhil edenler[2] olduğu gibi sadece Hz. Ebû Be-
kir, Hz. Ö� mer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin iktidar döneminden ibaret oldu-
ğunu söyleyenler de vardır. Mes’ûdî� ilginç bir şekilde Ebû Bekir’in iki yıl
üç ay dört gün, Ö� mer’in on yıl altı ay dört gün, Osman’ın on bir yıl on bir
ay on üç gün, Ali’nin dört yıl altı ay yirmi dokuz gün, Hasan’ın sekiz ay on
gün iktidarda kaldıklarını ve bunun toplam otuz yıl ettiğini söylemekte-
dir.[3] Ahmed b. Hanbel’in naklettiği bir rivayete göre Hz. Ebû Bekir’in iki
yıl, Hz. Ö� mer’in on yıl, Hz. Osman’ın on iki yıl, Hz. Ali’nin altı yıl hilafet
makamında kaldığı ifade edilir.[4] Ancak daha sonraları icraatından mem-
nuniyet duyulan Emevî� Halifesi Ö� mer b. Abdülaziz gibi bazı halifeleri de
“Hulefâ-yi Râşidî�n” arasında sayanlar olmuştur.[5]
Kuşkusuz bu dönemde iktidara gelen halifelerin yönetim tarzı, olayla-

ra hâkimiyeti ve uygulamaları arasında farklar vardı. Hz. Ebû Bekir’in Hz.
Osman’la, Hz. Ö� mer’in Hz. Ali ile aynı karaktere sahip olduklarını söyle-
mek mümkün değildir. Onların kişilikleri yönetimlerine de yansımış, hatta
Hz. Osman’ın yumuşak karakterli bir insan olması, döneminde meydana
gelen sorunların sebeplerinden biri olarak görülmüştür.
Râşid halifeler arasında Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ö� mer’in ayrı bir yeri
vardır. Bu iki halifeden bahsedilirken “Şeyhayn”[6] tabiri kullanılır.[7] Ehl-i
Sünnet uleması, genellikle Hz. Peygamber’den sonra o dönemde yaşayan
insanların en faziletlilerinin sırasıyla dört halife olduklarını ifade ederler.[8]
Râşid Halifeler dönemini sırf fetihler ve ekonomik başarılarla ya da

siyasî� istikrarla değerlendirmek yanlış olur. Bu dönemde fetihler, ekono-
mik refah, siyasî� başarılar ve benzeri dikkat çekici özellikler vardır; ancak
[2] Muhammed el-Hudarî�, İtmâmü’l-vefâ fî sîreti’l-hulefâ, Beyrût 1403/1983, s. 203;

Mehrân, Muhammed Beyyûmî�, el-İmâmu’l-Hasan b. Ali: fî rihâbi’n-Nebî ve Âli
Beytihi’t-tâhirîn [Serinin 7. Cildi], Beyrût 1990, s. 47-48.
[3] Mes’ûdî�, Ebü’l-Hasan Ali b. el-Huseyin b. Ali (346/957), Mürûcü’z-zeheb ve
Me’âdinü’l-cevher, Nşr.: Barbier de Meynard, Pavet de Courteille, Paris 1861-1877,
V, 7-8.
[4] Ahmed b. Hanbel, V, 220.
[5] Yiğit,İ�smail, “Ö� mer b. Abdülaziz” DİA, İ�stanbul, 2007,XXXIV,53
[6] Tâhâ Hüseyin’in “eş-Şeyhayn” adını taşıyan bir kitabı mevcuttur.
[7] Fayda, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, XVIII, 325.
[8] Bkz. el-Bağdâdî�, Ebû Mansûr Abdülkâhir et-Temî�mî� (429/1037), Kitâbü usû-
li’d-dîn, 3. baskı, Beyrût 1401/1981 [İ�stanbul 1346/1928 baskıından ofset], s.
293, 304; el-Bağdâdî�, Ebû Mansûr Abdülkâhir et-Temî�mî� (429/1037), Mezhepler
30 Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-Fırak) (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1991,
s. 277; Pezdevî�, Ebû Yüsr Muhammed (493/1099), Ehl-i Sünnet Akaidi (çev.
Şerafeddin Gölcük), 2. baskı, İ�stanbul 1988, s. 277; en-Nesefî�, Ebü’l-Mu’î�n Meymûn
b. Muhammed (508/1114), Tabsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn ‘alâ tarîkati’l-İmâm Ebî
Mansûr el-Mâtürîdî (thk. Claude Selâme), Dimaşk 1993, II, 896, 910.
Giriş ■
en ayırıcı özellik, halifelerin İ�slâm ilkelerine ve Arap örfüne uygun olarak

halkın katılımı ve desteğiyle iktidara gelmeleri, ellerine geçirdikleri siyasî�
gücü ise vefatlarından sonra ailelerine bir miras olarak bırakmamalarıdır.
Onların Allah Resûlü’ne olan bağlılıkları, yönetimlerinde onu takip etme
gayreti olarak tezahür etmiştir.
Râşid halifelerin ilk yirmi yılı başarılarla geçerken son on yılda ortaya
çıkan iç gerginlikler ve çatışmalar müslümanların karşı karşıya gelmele-
rine neden olmuş, hatta Hz. Ali döneminde iç savaşlar meydana gelmiştir.
İ�lk üç halife, Hz. Peygamber döneminde olduğu gibi devleti Medi-

ne’den yönettiler. Ancak Hz. Ali, Hz. Â� işe’nin liderliği etrafında toplanan
muhaliflerin Basra’ya yönelmeleri üzerine Irak’a gitmiş; Cemel savaşın-
dan sonra Kûfe’yi devlet merkezi yapmıştır. Hz. Hasan da Muâviye’ye biat
edinceye kadar Kûfe’de kalmıştır. Muâviye’nin Hz. Hasan tarafından da
meşru halife olarak kabul edilmesinden sonra Şam, tartışmasız İ�slâm dün-
yasının merkezi olmuştur.
Allah rızasını gözeterek İ�slâm ümmetine hizmet eden ilk dört hali-
fenin üçü uğradıkları suikastlar sonucu hayatlarını kaybetmişlerdir. Hz.
Ebû Bekir hastalanarak vefat etmiş; Hz. Ö� mer Mecusi Ebû Lü’lü’e isimli bir
mükâteb köle tarafından sabah namazını kıldırırken öldürülmüştür. Hz.
Osman, kendisine karşı ayaklanan âsiler tarafından evinde öldürülmüş;
Hz. Ali ise Hâricî� Abdurrahman b. Mülcem tarafından sabah namazını kıl-
dırmak üzere mescide giderken suikasta uğramış, birkaç gün sonra da al-
dığı yaradan vefat etmiştir.
Râşid halifelerin Hz. Peygamber’in yakın arkadaşları olmaları, onun

getirdiği mesaja ve kurduğu devlete sahip çıkmaları, onların döneminin
Allah Resûlü döneminin devamı olarak görülmesine sebep olmuştur. İ�k-
tidar dönemlerinde aralarında meydana gelen siyasî� tartışma ve hatta
çatışmaların, İ�slâm dünyasının ana bünyesini oluşturan Ehl-i Sünnet mez-
hepleri tarafından tartışma konusu yapılmasından kaçınılmasının sebep-
lerinden biri Halifelerin İ�slâmî� geçmişleridir.
Râşid Halifeler dönemindeki fetihlerde hâkim olunan bölgelerdeki

arazilerin durumu, buradan alınacak vergilerin miktarı, Halifelerin kar-
şılaştıkları hadiselerde takındıkları tutum Müslümanların karşılaştıkları
sorunları çözmelerinde onlara önderlik etmiştir.
Allah Resûlü vefat ettikten sonra onun peşinden hilafete gelen dört 31
halife de erken dönemde Müslüman olmuş, Hz. Peygamber’in mücade-
lesine onun yanında yer alarak tanık olmuş ve ona desteklerini esirge-
memiş kimselerdi. Hz. Peygamber’in vefatından sonra hilafete gelen Hz.
Ebû Bekir, kendisine mescidte biat edildikten sonra yaptığı konuşmadan

icraatının meşruiyetini Allah Resûlü’nün tatbikatını devam ettirme ve za-
limlere karşı mazlumları destekleme vaadi üzerine bina etmişti.
Râşid Halifeler dönemi, İ�slâm birliğinin korunması açısından büyük

öneme sahiptir. Ö� zellikle Hz. Ebû Bekir’in merkezî� otoriteyi devam ettir-
meye yönelik kararları İ�slâm ümmetinin geleceğini tayin etmiştir. Onun
zekât vermeyi reddedenlerle mücadelesi ümmetin parçalanmasını engel-
leyen önemli bir karardır. Böylece Râşid Halifeler döneminin başından
itibaren Müslümanların birlik içinde tek bir yöneticinin yönetimi altında
olması fikri pekişmiştir.
Araplar, kabilevî� hayatın şekillendirdiği bir sosyal ve siyasî� yapıya

sahip iken Allah Resûlü, onları merkezî� bir otoritenin etrafında birleştir-
mişti. Râşid Halifeler dönemi, ümmetin tek siyasî� otorite tarafından yöne-
tilmesi prensibini kabul gören bir ilke haline getirdi. Sonraki dönemlerde
devletin çok büyümesinden dolayı bu durum zaman zaman fiilen uygula-
namamışsa da Müslümanların çoğunun tek bir siyasî� otoritenin hüküm-
ranlığı altında ümmetin birlik içinde olmasını hayal etmeye devam ettiği
de bir gerçektir. Ö� te yandan Müslümanların bir halifenin yönetimi altında
olması ilkesi İ�slâm kaynaklarında bazı hadislerle de temellendirilmiştir.[9]
Râşid Halifeler döneminin dikkat çekici özelliklerinden biri Allah

Resûlü’nün ümmetine bıraktığı önemli şiarlardan biri olan cihadı can-
lı tutmalarıdır. Sözü edilen cihad, hayatın her alanında Allah’ın rızasını
gözeterek yaşamaktır. Cihâd sadece fetihlerden ibaret olmayıp, fetihler
bunun bir ayağını oluşturur. Bunda aynı zamanda insan hayatını bütün
yönleriyle Allah’a adama gibi değerli bir anlayış da mevcuttur.
Hz. Ebû Bekir’ine irtidat hareketlerini bastırdıktan sonra ordularını

İ�ran ve Suriye’nin fethiyle görevlendirmesi, iç mücadeleleri sonlandırdığı
gibi İ�slâm’ın Arabistan dışına ulaşmasını da sağlamıştır. Fetih yapma, “Al-
lah adının yüceltilmesi”[ilâ-yı kelimetullah] hedefine matuf olup bu ilke,
Râşid Halifeler dönemi fetihlerinde her zaman önemli bir belirleyici ola-
rak dikkate alınmıştır. Bu dönemde yapılan fetihlerle Müslümanlar, o dö-
nemin süper güçleri sayılan Bizans ve Sâsânî� Devletleri’ne karşı başarılar
elde ederek özgüven kazanmışlardır.
Râşid Halifeler döneminde fetihlerle İ�slâm tebliği birlikte yürümüş-

tür. Fethedilen bölgelere hâkim olan Sâsânî� ve Bizans Devletleri’nin uy-
32
guladıkları baskıcı politikalar, yerli halkı bezdirdiği için birçok yerde
[9] Bkz. Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî� en-Nî�sâbûrî� (261/874), Sahîh

(thk. M. Fuâd Abdulbâkî�), İ�stanbul 1413/1992, imâre 61.
Giriş ■
Müslümanlar ciddi bir dirençle karşılaşmadan İ�slâm’ı yayma imkânı bul-

dular. Kuşkusuz Müslümanların tevazuları, samimiyetleri ve insanlara
karşı davranışları fetih için gittikleri bölgelerde bulunan insanlara güven
telkin etmiş, bu da İ�slâm’ın tebliğini kolaylaştırmıştır. Esasen bazı Arap
kabileleri İ�slâm’ın hâkimiyetinden önce Suriye ve Irak’a yerleşmişlerdi.
Bunların bir kısmı göçebe olarak yaşarken bazı kabileler yerleşik hayata
geçmişti. İ�slâm’ın buraya hükümran olmasıyla birlikte birçok kabile Müs-
lüman oldu.
Râşid Halifeler döneminde Irak ve Suriye eyaletlerine yerleşen bazı

sahâbî�ler, dinin tebliği hususunda başarılı çalışmalar yaptılar. Bu çalışma-
lar aynı zamanda ilim geleneğinin temellerinin atılmasına da imkân ver-
di. İ�slâm’ın Arabistan’ın dışına çıkmasıyla birlikte buralarda yeni cazibe
merkezleri oluştu. Bunlar arasında Hz. Ö� mer döneminde kurulan Basra ve
Kûfe şehirleri önemli bir yere sahiptir. Eyalet merkezlerine giden sahâbî�-
ler, tebliğ çalışmalarının yanı sıra öğrenci de yetiştirmişlerdir. Ö� zellikle
mevaliden yetiştirilen bilginler, İ�slâm’ın diğer milletler arasında yayılma-
sında etkin görev almışlardır.
İ�slâm medeniyetinin temeli Hz. Peygamber tarafından atılmış ol-

makla birlikte birçok kurum Râşid Halifeler döneminde ortaya çıkmıştır.
Bununla birlikte Râşid Halifeler dönemindeki kurumsallaşmayı Hz. Pey-
gamber döneminin devamı olarak nitelendirmek gerekir. Ö� rneğin Râşid
Halifeler döneminde ordu, Hz. Peygamber döneminde olduğu gibi cihatla
mükellef olan Müslüman erkeklerden genellikle gönüllülük esasıyla oluş-
turuluyordu. Diğer kurumlar da Hz. Peygamber dönemindeki örneklerine
benziyordu.
Etkileri sonraki dönemler açısından dikkat çeken icraatlarından biri,

Hz. Ebû Bekir döneminin başında Kur’ân’ın toplanması, Hz. Osman döne-
minde ise çoğaltılarak eyalet merkezlerine gönderilmesi ve Kur’ân öğreti-
minin resmî� nüshalara göre yapılmasıdır.
Râşid halifeler, iktidarda bulunmayı kendileri için bir yük ve büyük

bir sorumluluk olarak değerlendiriyorlardı. Attıkları her adımın hesa-
bının Allah tarafından sorulacağının bilinciyle hareket ediyorlardı. Hz.
Ö� mer, uğradığı suikast sonucu yaralanınca kendisine oğlunu yerine veli-
aht olarak görevlendirmesi teklifinde bulunuldu. Ancak yönetim sorum-
luluğunun ağırlığını bizzat hissettiği ve oğlunu bu iş için yeterli görmediği
için öneriyi reddetti. Ö� te yandan Hz. Ö� mer hilafeti bir emanet olarak gör- 33
mesi sebebiyle yetkilerini kullanırken çok hassas davranıyordu. Hilafetin
bir mülke dönüşmesine yol açabilecek bir uygulamadan kaçınmasında bu
anlayışının etkili olduğu da göz ardı edilmemelidir.
Râşid halifeler, sahip oldukları yönetim gücünü kendilerine çıkar sağ-

lamak için kullanmaktan özellikle kaçınmışlardır. Ö� yle ki, Hz. Ebû Bekir,
yaptığı işe karşılık aldığı maaşından harcamadığı meblağı, kendisinin hak-
kı olmadığı düşüncesiyle hazineye iade etmiştir.[10]
Ö� zellikle Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer, akrabalarını yönetimden uzak
tutmak için çok dikkatli davranmışlardır. İ�kisinin akrabaları da hilafetin
imkânlarını çıkar sağlamak için kullanamamışlardır.
Râşid Halifeler döneminin en dikkat çeken özelliklerinden biri iktidar
gücünü ümmetin onlara tevdi ettiği bir emanet olarak görmeleriydi. Bu
anlayış, yönetimde dikkatli davranmayı gerektirmiştir.
Halifelerin kendileri de aileleri de diğer Müslümanların sahip olduk-
larından fazla bir hak elde etme.gibi bir niyet ve gayret göstermemişlerdir.
Hz. Ö� mer, Müslümanlara yıllık maaşlar bağlarken kendisi de diğer Bedir
ehlinin aldığı oranda maaş almıştır.
Râşid halifeler, halkın desteği ve biatiyle iktidara gelmişler ve ikti-
darda kalabilmelerini halk desteğine dayandırmışlardır. Biat, bunun en
önemli göstergesidir. İ�lk halifeden itibaren yöneticilerin halktan biat al-
maları gelenek haline gelmiştir. Biat, ümmet adına Medineliler tarafından
yapılmış, diğer eyaletlerin biati ise daha sonra alınmıştır. Bu uygulama,
o günkü koşullarda İ�slâm Devleti’nin bütün bölgelerinden hemen biat
almanın pratikte mümkün olmamasından kaynaklanmıştır. Medineliler
ilk üç halifeye biat ettikleri gibi Hz. Ali’ye de biat etmişlerdi. Muâviye, Hz.
Osman’ın öldürülmesini gerekçe göstererek Hz. Ali’ye biat etmeyi redde-
dince Hz. Ali, kendisine biat ehli olan muhâcirlerin ve ensârın biat ettiği-
ni söyleyerek meşru halife olduğunu hatırlatmıştır.[11] râşid halifelerden
sonra da İ�slâm dünyasında biat alınmaya devam edilmiş; ancak bu biat,
genellikle sembolik olmaktan öteye geçmemiştir.
İ�slâm Devleti’nin ortaya çıktığı dönemde dünyada bilinen güçlü dev-
letlerde veliahtlık sistemi uygulanıyordu. Kur’ân ve Sünnet açık bir sis-
teme işaret etmemekle birlikte Resûlullah’ın (sas) yerine bir veliaht ta-
yin etmemesi, râşid halifeler için yol gösterici olmuştur. Buna dayanarak
yönetimin belirli bir ailenin tekeline alınmasını İ�slâm’ın genel ilkelerine
uygun görmemişler; o dönemde dünyada yaygın olan sistemden farklı,
[10] Taberî�, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül

ve’l-mülûk, Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İ�brahim, 2. baskı, Dâru’l-maârif, Kahire
34 1969, III, 432.
[11] ed-Dî�neverî�, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-tıvâl (thk.
Abdulmun’im ‘Â�mir), Kahire 1960, s. 157; İ�bn A’sem el-Kûfî�, Ebû Muhammed
Ahmed (314/926 civarı), Fütûh, Beyrût 1406/1986, I [I-II], 515; el-İmâme ve’s-siyâ-
se (thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî�), Beyrût [t.y.], I, 84.
Giriş ■
İ�slâm’ın ve Arap örfünün ruhuna uygun bir sistem uygulamışlardır. Râ-

şid halifelerin kurduğu bu sistem ancak otuz yıl devam edebilmiş; Muâvi-
ye’nin hilafetinin ikinci yarısından sonra oğlu Yezî�d’i veliaht tayin etme-
siyle dünyadaki yaygın sisteme geçilmiştir.
Râşid halifelerin hepsi, iktidara geldikleri sırada mevcut koşullar çer-
çevesinde farklı yöntemlerle seçilmişlerdir. Buna rağmen hiçbiri iktidarı
ailesinden birisine bırakma yoluna gitmemiştir.
Râşid halifeler, dinin hayatı yönlendiren temel dinamik olduğu bir
dönemde canlı bir dinî� hayatın içinde ümmete liderlik yapmışlardır. İ�cra-
atlarının meşruiyetini dinde aramaları ve namazlarda imamlık yapmaları,
onların iktidarlarını Allah’a dayandıran teokratik bir devlet yönettiklerini
söylemeye imkân vermez. Râşid halifeler, Allah’ın yeryüzündeki temsilci-
leri olarak devleti yönetmiş değildirler. Onlar, iktidarlarının kaynağı ola-
rak ümmeti görmüşlerdir. Ö� te yandan yönetimlerinin dinî� bir sulta olarak
nitelendirilebileceği bir eylemleri yoktur.[12] Hz. Ebû Bekir’e “Halifetüllah”
olarak hitap edilince onun, “Ben Muhammed’in (sas) halifesiyim ve bundan
memnunum.” diyerek kendisine “Allah’ın Halifesi” şeklinde hitap edilmesi-
ni reddettiği nakledilir.[13]
Halife, genellikle Mescid-i Nebevî�’de olduğu için devlet işleri de bura-
dan ya da evinde bulunduğu zamanlarda evden idare ediliyordu. Mescit,
Hz. Peygamber döneminde sahip olduğu çok fonksiyonlu özelliğini Râşid
Halifeler döneminde de muhafaza etmiştir. Halifeler, devlet yönetimine
taalluk eden birçok kararlarını burada veriyorlardı. Mescit, aynı zamanda
devlet işlerinin istişare edildiği bir mekândı. Ö� nemli birçok mesele bu-
rada Müslümanlarla istişare edilir, onların görüşleri de dikkate alınarak
kararlar verilirdi.
Hz. Ebû Bekir halife olduğunda yaptığı ilk konuşmada yanlış yaptı-
ğında yanlışının düzeltilmesini istemiştir. Hz. Ö� mer, Ashâb’ın ileri gelen-
leriyle istişarede bulunur, zaman zaman onların görüşleri doğrultusunda
kararlarını gözden geçirirdi. Hz. Osman, kendisine karşı isyan eden âsi-
lerin ithamlarını mescidte tek tek cevaplandırmış; bazı icraatlarıyla ilgili
düzeltmeler yapacağını söylemiştir.
Makbul yöneticinin en önemli özelliklerinden biri, adaleti hâkim kıl-
mayı iktidarının temel ilkesi olarak görmesidir. Adaleti hedeflemeyen yö-
netici, iktidarda oturmayı hak etmez. Ancak bu ilke adaletin her zaman
35
[12] Fayda, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, XVIII, 331.
[13] İ�bn Saʻd, Muhammed (230/844), Tabakâtü’l-kübrâ, Beyrût 1405/1985, III, 183;
Belâzürî�, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbü’l-eşrâf, Thk. Muhammed
Hamidullah, 3. baskı, Kahire [1987], I, 529.
uygulandığı anlamına gelmez. Bazen bu hedef adına zulüm de ortaya çı-

kabilir.
Hz. Peygamber’in adaleti hâkim kılma hususundaki özel çabası, râşid
halifeleri bu ilkeye sıkı sıkıya bağlanmaya teşvik etmiştir. Aslında Râşid
Halifeler döneminde yasama, yürütme ve yargı tek elde toplanmasına rağ-
men bu gücü adaletten sapacak ya da kendilerine çıkar sağlayacak şekilde
kullanmamışlardır. Ancak zamanla uygulamada gördükleri aksaklıkları
ortadan kaldırmak için eyaletlerde yetkilerin tamamını valilerin elinde
bırakmayı uygun görmemişlerdir. Hz. Ebû Bekir döneminde valiler hem
yönetici, hem devlet maliyesini kontrol eden, hem de yargıçlık görevini ifa
eden görevliler iken Hz. Ö� mer bu görevler için ayrı görevliler tayin etmeyi
uygun görmüştür.
İ�slâm Devleti’nin tebaası, sadece Müslümanlardan oluşmuyordu.
Halifeyi Müslümanlar seçtikleri halde onlar aynı zamanda gayrimüslim
tebaanın da yöneticileri idiler. Halifeler, gayrimüslimlere Hz. Peygamber
döneminde tanınan hakları tanımışlar; ibadetlerini ve dinlerinin gerek-
tirdiği vecibeleri rahatlıkla yapmaları için gerekli imkânlar sağlanmıştır.
Râşid halifelerin uygulamaları, gayrimüslimler arasında genellikle mem-
nuniyetle karşılanmış; birçok yerde direnç gösterilmeden Müslümanların
yönetimi dindaşları olan Bizans’ın yönetimine tercih edilmiştir.
Râşid halifelerin yaşantısı oldukça sadeydi. Kendilerini toplumdan
farklı gösterecek şekilde yaşamaktan kaçınırlardı. Hem devlete ait tasar-
ruflarında, hem de kişisel harcamalarında israftan kaçınmak en önemli
özellikleri olarak temayüz etmiştir. Ö� zellikle Hz. Ebû Bekir, Hz. Ö� mer ve
Hz. Ali sade yaşantılarıyla örnek olmuşlardı. Hz. Ö� mer, Suriye bölgesine
yaptığı seyahatte başta Suriye valisi Muâviye olmak üzere yöneticilerin
göz alıcı kıyafetler giymelerini eleştirmiş; ancak Muâviye giyimlerinin
bölgedeki gayrimüslimlerin nazarında itibar kaybetmeme amacına matuf
olduğunu söylemiştir.
Râşid halifeler, Hz. Peygamber döneminde olduğu gibi halkla iç içe
yaşarlardı. Halktan biri halifeye ulaşmak istediğinde onu mescidte insan-
larla konuşurken, istişare ederken ya da bir sorunu çözmeye çalışırken
bulabilirdi. Bu dönemde Halifelerle halk arasında muhafızlar ya da halkın
Halife ile görüşmesini sağlayan hacipler yoktu.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, Allah Resûlü’nün ahlâkıyla ahlâklanan râ-

36 şid halifeler, Müslümanların Allah’ın rızasını gözetleyen kullar olarak iz-
zetle yaşamaları için büyük bir çaba harcarken elde edilen ekonomik ve
siyasî� kazanımları kendileri ve aileleri için bir çıkara dönüştürmeyerek
ümmetin hayırlı emanetçileri olduklarını göstermişlerdir.
I. BÖ� LÜ� M
RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�NDE
Sİ�YASÎ� DURUM
Harita 1: Râşid Halifer dönemi öncesi İslâm Coğrafyası’nın genel durumu.

[https://goo.gl/c3Bmtd]
38
I. HALİ�FELİ�K HAKKINDA KISA Bİ�LGİ�
A. Halifeliğin Mahiyeti
Müslümanların bir devlet içinde yaşamaları ancak Medi-

ne’de mümkün oldu. Hz. Peygamber daha önce Mekke’de Müs-
lümanları din birliğine dayalı bir cemaat olarak korumaya ve
bu cemaati büyütmeye çalışıyordu. Medine’ye hicret ettikten
sonra Hz. Peygamber, buranın en önemli siyasî� lideri oldu. Allah
Resûlü, hicretten birkaç ay sonra Medine Antlaşması’nın imza-
lanmasıyla birlikte Medine şehir devletinin kurucusu ve hâkimi
oldu. Hz. Peygamber, farklı dinlere mensup topluluklar arasında
adaleti gözeterek ve her dinî� grubun alanını korumaya özen gös-
tererek Medine Antlaşması’nı uyguladı.
Hz. Peygamber’in yönetimi ile peygamberliğini birbirinden

ayırmak güçtür. En azından onun sahip olduğu yönetim gücü-
nün peygamberliğe bağlı olduğunu söylemek gerekir. Zira pey-
gamber olmasaydı Arap örfüne göre Medine’de yönetici olması
mümkün olmazdı. Ona itaat, Kur’ân’ın emri olup Müslümanların
dinî� yükümlülüklerinden biriydi. Bu sebeple Hz. Peygamber’in
görevlendirdiği memurlar onun emirlerini ibadet aşkıyla yerine
getiriyorlardı.
39
Hz. Muhammed’in (sas) konumu, Müslümanların ona ita-
atini gerekli kılıyordu. O, insanlar tarafından başlarına getiril-
miş ve alternatifler arasından seçilmiş ya da zorla iktidara sahip
olmuş bir lider değildi. Onun liderliğe gelmesinin dayanağı peygamber

olmasıydı. Bir başka ifadeyle söylemek gerekirse Hz. Peygamber herhangi
bir Arap lideri gibi seçilmiş değildi. Onun Medine’de lider olması, tama-
men geleneklerin dışında gerçekleşmişti. Eğer gelenekler etkili olsaydı,
Hz. Peygamber Medine’ye ancak bir sığınmacı olarak gidebilirdi.
Müslümanlar nazarında Hz. Muhammed’in (sas) peygamberlik ko-

numuyla, idarî� ve siyasî� emirleri arasında tam bir ayırım yapmak müm-
kün değildi. Zira Hz. Peygamber’in hangi şeyi dinî� görevi gereği, hangisini
beşerî� ilişkileri sonucu söylediğini ilk anda anlamak her zaman mümkün
olmuyordu. Bu sebeple Müslümanlar, Resûlullah’ın davranışlarını de-
ğerlendirme hususunda zaman zaman tereddüde düşüyorlar ve Hz. Pey-
gamber’e davranışının Allah’tan mı yoksa kendisinden mi olduğunu so-
ruyorlardı. Hz. Peygamber, bu türden sorulara bazen emrin ilahî� menşeli
olduğunu söyleyerek cevap veriyor, bazen de kendi görüşünü ifade ettiğini
belirtiyordu. Resûlullah’ın kendi sözü olarak ifade ettiği hususlara karşı
Müslümanların itaat anlayışı, Allah’tan geldiği belirtilen hususlara göre
farklıydı. Resûlullah, bir şeyin Allah’tan geldiğini söylemişse, artık Müslü-
manlara o emre itaat etmek düşerdi.
Resûlullah, Medine’de denge unsuruydu. Medine’deki iki kardeş Arap

kabilesi olan Evs ve Hazrec arasındaki anlaşmazlık ve kan davasının sona
ermesinde onun Medine’ye gelişinin etkisi vardı. Eğer Resûlullah Medi-
ne’ye gelmeseydi kabileciliğin ilişkileri belirlediği bir toplumda Evs ve
Hazrecliler’in bir araya gelmeleri pek mümkün olmayacaktı. Bu sebeple
Hz. Peygamber’in Medine’deki varlığı büyük önem taşıyordu. O, Medi-
ne’de yürüttüğü faaliyetler sırasında bu hassas dengeyi gözetmeye itina
gösterdi.
Hz. Peygamber dönemiyle başlayan Müslümanlardaki yönetimin

daha iyi anlaşılması için başından itibaren Araplar’ın halife kavramına
verdikleri anlamı kısaca irdelemek gerekir.
1. Hilafet Kavramı
Halife (çoğulu: halâif, hulefâ), kelimesi, “birinin yerine geçmek, bir

kimseden sonra gelip onun yerini almak, birinin ardından gelmek/git-
mek, yerini doldurmak, vekâlet ve temsil etmek” anlamındadır.[1] “Devlet
başkanı” anlamındaki halife kavramının yerine imam kavramı da kullanı-
40 lır. Namaz imamlığından ayırmak amacıyla “devlet başkanı” anlamındaki
imamlığa “imamet-i uzmâ” [büyük imamet] denir.
[1] Avcı, Casim, “Hilâfet”, DİA, İ�stanbul 1998, XVII, 539.

Halifelik Hakkında Kısa Bilgi ■
Hz. Peygamber döneminde, halife kavramının onun vefatından sonra

başlayan süreçte ortaya çıkan anlamıyla kullanılmadığı kesindir.[2] Gerek
Kur’ân’da gerekse hadislerde halife kavramı geçmektedir. Kur’ân’daki ha-
life kavramı, siyasî� içerik de dâhil genel anlamlar taşırken hadislerde kav-
ramın genellikle Râşid Halifeler döneminde başlayıp asırlarca kullanılan
anlamına yakın anlamları bulunmaktadır.
Ortaya çıkışı dinî� gerekçelerden ziyade ümmetin yönetim sorununu

gidermeye matuf pratik sebeplere dayansa da halifelik, meşruiyetini Hz.
Peygamber’in yönetimine dayandırdığı için zamanla dinî� otorite olarak
algılanmaya başlandı.
Halife kavramı, Müslümanların yöneticisi anlamında Hz. Ebû Bekir’in

seçilmesinden sonra kullanılmaya başlandı. “Halife” ilk zamanlarda bir
yönetim şeklinin başındaki kişinin unvanı olmaktan çok yöneticinin Resû-
lullah’ın konumu karşısındaki durumunu ifade etmek amacıyla kullanılan
bir isimdi. Nitekim Hz. Ebû Bekir’e “Halifetü Resûlillah” [Allah Resûlü’nün
Ardılı] deniyordu. Hz. Ö� mer halife olduğunda Hz. Ebû Bekir’den sonra hi-
lafete geldiğini ifade etmek üzere ona “Halifetü Halifeti Resûlillah” [Allah
Resûlü’nün Ardılının Ardılı] denmeye başlandı. Ancak bu isimlendirmenin
sonu yoktu. Hz. Ö� mer’e bu unvan yerine daha kısa ve konumunu betim-
leyici bir unvan olarak “Emî�ru’l-mü’minî�n” [Mü’minlerin Emiri] denmesi
teklif edildi. O da bu unvanı beğenince bundan sonra bu unvan Emevî� ve
Abbasî� halifeleri tarafından da kullanıldı.[3]
Sonraki dönemlerde halifelerin kendilerini Allah Resûlü’nün halife-

si olarak değil, doğrudan doğruya Allah’ın halifesi [Halifetüllah] olarak
isimlendirmeleri unvanın ortaya çıkışı sırasındaki anlamından uzak bir
anlamdı.[4]
B. Râşid Halifelerin Halifeliğe Geliş Yöntemleri
Hz. Peygamber’in vefatından sonra yerine kimin geçeceği ve iktidara

gelecek kişinin nasıl bir yöntemle seçileceği hususunda Müslümanların
elinde açık bir örnek ya da belirlenmiş bir kural yoktu. Müslümanlar, ha-
lifelerini seçerken İ�slâm’ın hayatlarında düstur olan genel ilkelerinden ve
[2] Halife kavramının İ�slâm kültüründeki yeri ve anlamı için bkz. Güler, Mehmet Nuri,
“Kur’ân-ı Kerî�m’e Göre Halife Kavramı”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Sayı: 1, Şanlıurfa 1995, s. 160-162.
[3] Belâzürî�, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbü’l-eşrâf (thk. Süheyl 41
Zekkâr, Riyâd Ziriklî�), Beyrût 1417/1996, I, 528; Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n”,
DİA, İ�stanbul 1998, XVIII, 325-326.
[4] Muâviye’nin kendisini “Halifetüllah” olarak isimlendirdiğine dair bkz. Belâzürî�, V,
27.
Arap geleneğinden hareket etmenin dışında bir seçeneğe sahip değillerdi.

Nitekim Resûlullah’tan hemen sonra ashâb tarafından seçilen dört halife-
nin seçim yöntemleri arasında farklılıklar mevcuttur.
Müslümanlar, Hz. Peygamber’in vefatıyla birlikte başa kimin getiri-

leceği sorunuyla karşı karşıya kaldılar. Ensâr, Medine’nin asıl sakinleri
olarak yöneticinin belirlenmesi sorununu ele almak amacıyla, daha Hz.
Peygamber’in cenazesi kaldırılmadan Hazrec kabilesinin bir kolu olan
Sâideoğullarına ait gölgelikte [Sakî�fetü Benî� Sâide] toplandı. Toplantıya
sadece Medineli Müslümanlar katılmış; muhâcirlerden herhangi bir kim-
senin çağrılmasına gerek görülmemişti.[5] Medineliler, şehrin asıl yerlileri
olarak lider seçme hakkının öncelikle kendilerine ait olduğunu düşünmüş
olmalıdırlar. Bu anlayış, Arapların kabile liderini seçme yöntemlerine
uygundur. Nitekim Arap kabile lideri öldüğü zaman kabileye kan bağıyla
bağlı olan hürler toplanarak yeni lideri müzakereyle ve uzlaşıyla seçiyor-
lar; adayların birden fazla olması durumunda görüşmeler günlerce devam
edebiliyordu. Buna rağmen bir aday üzerinde birlik sağlanamaması duru-
munda kabilenin bölünmesi kaçınılmaz olurdu. Kabile liderinin müteveffa
eski liderin yakınlarından biri olması, genellikle karşılaşılan bir durumdu.
Zira kabileler içinde liderliği ellerinde bulunduran aileler vardı. Liderlik
için bilgi ve birikim de gerektiği için ölen liderin yerine onun yanında na-
sıl liderlik yapıldığını öğrenen çocuklarından ya da kardeşlerinden birisi-
nin seçilmesi mâkul bir yöntemdi.
Hz. Peygamber’in vefatından sonra onun yerine birisini seçmek üzere

tertip edilen toplantıdan haberdar olan Hz. Ebû Bekir, Hz. Ö� mer ve Ebû
Ubeyde b. el-Cerrâh toplantı mahalline giderek Resûlullah’ın yerine seçi-
lecek yöneticinin Kureyşli olması gerektiği tezini ileri sürdüler. Oysa onlar
toplantıdan haberdar olmadan önce Medineli Müslümanlar arasında, Haz-
recli Saʻd b. Ubâde’yi seçme önerisi, çoğunlukla kabul görmüştü. Bununla
birlikte toplantıya katılan Evs kabilesine mensup bazı Medineliler, yöneti-
cinin ensârdan seçilmesi önerisiyle ilgili bazı çekincelere sahiplerdi.
Hazrecli Sa‘d b. Ubâde’nin seçilmesine muhalefet edenlerin Mekkeli

muhâcirleri, İ�slâm’dan önce Evs ve Hazrec kabileleri arasında yıllarca kan
dökülmesine neden olan düşmanlığı engelleyici ve barışı sağlayıcı bir un-
sur olarak gördükleri, bunun için de Hazrec’ten seçilecek şahsın dengeyi,
akrabalarının lehine bozabileceği düşüncesinden hareket ettikleri söyle-
nebilir.[6] Bunun yanı sıra İ�slâm’ın gelişinden sonra küllenmiş olan kabile
42
[5] el-İmâme ve’s-siyâse (thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî�), Beyrût [t.y.], I, 12-13;
Ya’kûbî�, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb (284/897), Târîhu’l-Ya’kûbî, Beyrût
1412/1992, II, 123.
[6] İmâme, I, 16.
rekabetinin de, Medineli olma-

yan birisinin yönetimine rıza
gösterilmesinde etkili olduğu
hatırdan çıkarılmamalıdır. Ni-
yet, ister inanca dayalı ilişki-
ler sayesinde barışı yakalayan
toplum yapısının bozulmasını
engelleme düşüncesinden kay-
naklansın; ister kabile rekabe-
tinin bir sonucu olsun, önemli
bir kararın verilme arifesinde
görüşmenin, ters bir istikame-
te yönelmesine olanak sağladı.
Resim 1:
Sakîfetü Benî
Hz. Ö� mer, Hz. Ebû Bekir ve Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh, toplantıya katılıp Sâide’nin
yöneticinin neden Kureyşli olması gerektiğine dair görüşlerini ikna edici bulunduğu
bölge.
bir şekilde anlatınca biri ensârdan, diğeri muhâcirlerden olmak üzere “iki 1950’ler.
emir” tayin etme görüşü gündeme geldi.[7] Böylece ensâr, yönetimde söz [https://bit.
sahibi olmak istiyordu. Ancak bu görüş fazla destek bulmadı; zira iki baş- ly/2LTV946]
lılık, yönetimde zafiyet meydana getirecekti.
Görüşmelerde Hz. Ebû Bekir ve arkadaşları ensârı ikna edince -Saʻd

b. Ubâde hâriç- orada bulunanlar Hz. Ebû Bekir’e biat ettiler. Gölgelik-
teki toplantıda yapılan biatten sonra sabah namazında mescidte genel
biat yapıldı. Bu biate muhâcirlerle ensârın büyük çoğunluğu katıldı. Hz.
Ebû Bekir’in hilafeti, halk tarafından onaylanmış olmakla birlikte birkaç
kişi hemen biat etmedi. Onun liderliğine karşı olanların bazıları ise ağır-
dan alarak biatlerini geciktirdiler. Biat etmeyenlerden biri, ensârın ada-
yı Saʻd b. Ubâde’ydi. Saʻd, Hz. Ebû Bekir’e ve ondan sonra hilafete gelen
Hz. Ö� mer’e biat etmedi. Hz. Ö� mer döneminde aralarında meydana gelen
bir tartışmadan sonra Medine’den ayrılarak Şam yakınlarındaki Havran’a
yerleşti.[8]15/636 tarihinde de orada vefat etti.
Hz. Ebû Bekir’in hilafetine en önemli muhalefet, Hâşimoğulları’ndan

geldi. Bu arada onların amcazadeleri olan Ü� meyyeoğulları’ndan birçok
kişi Hz. Ebû Bekir’in hilafetine karşı çıktı. Hatta Hz. Ali’yi biat etmemeye
çağırarak, kendisine destek olacaklarını söylediler. Ü� meyyeoğulları’nın
tepkisinin sebebi kendilerinin ve Hâşimoğulları’nın atası Abdümenâf’tan 43
[7] İmâme, I, 14.
[8] İ�bn Sa’d, Tabakât, III,684; Azimli, Mehmet, “Saʻd b. Ubâde”, DİA, İ�stanbul 2008,
XXXV, 377.
biri dururken akrabalık bakımından onlara uzak bir boy olan Teym bo-
yuna mensup Hz. Ebû Bekir’e biat edilmesinden duydukları rahatsızlıktı.
Câhiliyye döneminde ve Hz. Peygamber’in hayatında aralarında bazı

sorunlar meydana gelmiş olsa da Hz. Ali, Ü� meyyeoğulları’nın akrabası ol-
duğu için doğal olarak liderliğin, yakın akrabaları olan Hâşimoğulları’ndan
birisine verilmesini istiyorlardı. Amcaoğluna karşı kardeşini, yabancıya
karşı amcaoğlunu desteklemek, Araplar’ın tutum belirlemede dikkate al-
dıkları bir gelenekti. Hz. Ali, kendisini iktidar için teşvik eden Ebû Süfyân’ın
telkinlerini dikkate almadı.[9] İ�şin başında Hz. Ebû Bekir’e biat etmeyerek
Hâşimoğulları’na danışılmadan böyle bir seçimin yapılmasından duyduğu
rahatsızlığı gösterdiyse de bir süre sonra Hz. Ali de biat etti. Hz. Ebû Bekir’in
hilafete getirilmesiyle çözümlenen bu problem, Hz. Peygamber’in vefatın-
dan sonra Müslümanların karşılaştıkları ilk siyasal sorundur.
Hz. Peygamber, hilafet için açıkça bir isim telaffuz etmediği için Hz.
Ebû Bekir, büyük ölçüde Arap geleneğinin hâkim olduğu, biraz da Ku-
reyşliler’in siyasî� yeteneklerini gösterdikleri bir yöntemle seçildi. Onun
seçimiyle kabile reisinin seçimi arasındaki en önemli fark, kendisini se-
çenlerin önemli bir kısmı Medine’nin yerlisi oldukları halde kan bağıyla
onlara mensup olmamasıdır. Kuşkusuz Ebû Bekir’in halife olarak kabul
edilmesinde dinî� etkenin varlığı inkâr edilemez; ancak onun seçimindeki
en önemli etken, Medine’nin içinde bulunduğu hassas durumdur. Siyasî�
kriz, Hz. Ebû Bekir’in halife seçilmesiyle başarılı bir şekilde sonuçlandı-
rıldı. Allah Resûlü’nün arkadaşları arasında bu işe layık olan başkaları da
vardı. Ancak Hz. Ebû Bekir, hilafet namzetleri arasında bu işe en uygun ki-
şiydi. Normal koşullar altında İ�slâm’a hizmeti, donanımı ve birikimi sebe-
biyle ilk akla gelebilecek isimdi. Neticede şartlar Ebû Bekir’in Medineliler
tarafından seçilmesini mümkün kılmıştır.
Hz. Ö� mer’in seçimi, daha farklı şartlar altında -Hz. Ebû Bekir’in vefat
etmeden kısa bir süre önce hastalığı sırasında onu tavsiye etmesi suretiy-
le- mümkün olmuştur. Bilindiği gibi önemli kararlara imza atan Hz. Ebû
Bekir’in yönetimi kısa sürdü. Hz. Ebû Bekir, hastalığının son günlerinde,
yeni bir yönetim krizine meydan vermemek için, Hz. Ö� mer’i kendisinden
sonra Müslümanların başına istihlâf etti. Bu amaçla Hz. Osman’a bir vasi-
yetname yazdırarak mühürledi.
Hz. Ö� mer’in halifeliği gündeme geldiğinde, genel bir mutabakat orta-

44 ya çıktı. Hz. Ebû Bekir’in istişare ettiği ashâbın ileri gelenleri Hz. Ö� mer’in
liderliğe uygun olduğunu söyleyerek onun düşüncesini destekledi. Birkaç
[9] Bkz. Belâzürî�, II, 271; Ya’kûbî�, II, 126.

sahâbî� ise onun sert mizacının devlet politikası üzerinde olumsuz etkiler
doğuracağından duydukları kaygıyı ifade ettiler; ancak Hz. Ebû Bekir, on-
ları ikna etti. İ�nsanlara yaptığı konuşmada bir akrabasını seçmediğini ve
Hz. Ö� mer’in bu işe layık olduğunu söyleyerek ona itaat etmelerini istedi.
Orada bulunanlar onun tayinini kabul ettiklerini söylediler.[10] Böylece Hz.
Ö� mer, Hz. Ebû Bekir’den daha rahat bir ortamda halife oldu.
Hz. Ö� mer, selefi olan Hz. Ebû Bekir tarafından yazılan bir vasiyetle
Müslümanların başına getirilmiş olmasına rağmen bu seçim, -Emevî�ler
Dönemi’nden başlayarak Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar birçok so-
run doğuran- veliahtlık sisteminin bir parçası olarak değerlendirilmemiş-
tir. Bunun öncelikli sebeplerinden biri Hz. Ö� mer’in Hz. Ebû Bekir’in yakın
akrabası olmamasıdır. Zira veliahtlık sisteminde yönetici, yerine yakın ak-
rabalarından birisini, çoğunlukla da oğlunu veliaht tayin etmektedir. Ö� te
yandan Hz. Ebû Bekir, vefatına sebep olan hastalığı sırasında yerine Hz.
Ö� mer’i vasiyet etmiştir. Oysa veliahtlık sisteminde yöneticiler, çoğunluk-
la ölüm ihtimallerinin konuşulmadığı zamanlarında, hatta bazen iktidara
geldiklerinde veliahtlarını tayin ederler.
Hz. Ebû Bekir, ayrıca Hz. Ö� mer’i istihlâf etmeden önce toplumun gö-
rüşünü yansıtan ashâbın ileri gelenleriyle istişare etmiş ve onların des-
teğini almıştır. Hz. Ebû Bekir’in vefatından sonra ise Hz. Ö� mer’in hilafeti
yine ümmetin biatiyle gerçekleşmiştir.
Hz. Osman, selefi olan iki halifeden farklı bir yöntemle halife seçilmiş-
tir. O, bir Mecusi mükateb köle tarafından yaralanan Hz. Ö� mer’in belirle-
diği altı kişilik şûranın üyelerinden Abdurrahman b. Avf tarafından halife
olarak ilan edilmiştir.
Hz. Ö� mer’in suikasta uğraması, halife seçimi sorununu yeniden gün-

deme getirdi. O, Hz. Ebû Bekir gibi ölümünden önce bazı önlemler alarak
yönetim sorununu çözmek istedi. Yerine birisini tayin etmesi istendiğinde
şöyle demiştir: “Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh hayatta olsaydı onu istihlaf eder-
dim. Rabbim bunu bana sorduğunda, ‘Peygamberinin ‘O, bu ümmetin emi-
nidir.’ dediğini duydum.’ derdim. Ebû Huzeyfe’nin mevlası Sâlim hayatta
olsaydı, onu istihlaf ederdim. Rabbim bunu bana sorduğunda ‘Peygambe-
rinin ‘Sâlim Allah’ı çok sever.’ dediğini duydum.’ derdim.” Hz. Ö� mer’e oğlu-
nu yerine tayin etmesi teklif edildiğinde “Onlardan bir kişinin yönetimden
dolayı sorgulanması Ö� mer ailesine yeter!” diyerek öneriyi reddetmiştir.[11]
45
[10] Taberî�, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül
ve’l-mülûk, (thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İ�brahim), 4. baskı, Dâru’l-maârif, Kahire
1989, III, 428.
[11] Taberî�, IV, 227-228.
Halife adayı olarak gerek Hz. Peygamber’in hayatında, gerekse ve-

fatından sonra İ�slâm toplumunda etkin rol oynayan ashâbdan Osman b.
Affân, Ali b. Ebî� Tâlib, Abdurrahman b. Avf, Saʻd b. Ebî� Vakkâs, Zübeyr b.
Avvâm ve Talha b. Ubeydullah’tan meydana gelen altı kişilik bir şûra oluş-
turdu. Oğlu Abdullah’ı da -seçilmemek koşuluyla- şûraya dâhil ederek,
şûra üyelerinin kendi aralarında birini seçmelerini istedi.[12]
Hz. Ö� mer, oğlu Abdullah’ın oyu hususunda bazı sınırlamalar da ge-

tirdi. Bir isim üzerinde çoğunluk sağlanması halinde oğlunun çoğunlukla
birlikte hareket etmesini, eşitlik halinde ise Abdurrahman b. Avf’ın des-
teklediği kişiyi desteklemesini istedi. Yeni halife seçilinceye kadar namazı
kıldırmak üzere Suheyb b. Sinân er-Rûmî�’yi görevlendirdi.
Hz. Ö� mer vefat ettiğinde Talha b. Ubeydullah şehir dışındaydı. Saʻd b.

Ebî� Vakkâs, onun seçilecek kişiye itiraz etmeyeceğini taahhüt etti. Böyle-
ce Talha olmadan görüşmelere başlandı.[13] Ancak görüşmelerde bir isim
üzerinde uzlaşma sağlanamayınca, Abdurrahman b. Avf aday olmadığını
açıkladı. Ondan sonra Zübeyr b. Avvâm ile Saʻd b. Ebî� Vakkâs’ın çekilmesi
üzerine Abdurrahman, aday olan Hz. Osman ile Hz. Ali’den birini seçmek
üzere taraflarca hakem kabul edildi. Rivâyetlere göre Abdurrahman, hal-
kın tercihini belirleyebilmek amacıyla Medine’de karşılaştığı kişilere gö-
rüşlerini sordu. Bu görüşmelerinde Hz. Osman’ın daha çok tercih edildiği
kanaatine ulaştı.[14]
Kararın açıklanacağı günün sabah namazında mescidte toplanıldı.

Abdurrahman, her iki adaya da seçildikleri takdirde Allah’ın kitabına, Pey-
gamber’in sünnetine ve önceki iki halifenin uygulamalarına uymayı taah-
hüt edip etmediklerini sordu. Adayların cevaplarını dinledi; ardından Hz.
Osman’ı, kesinlik ifade eden cevabından sonra halife ilan etti.[15]
Hz. Osman’ın seçimiyle, halife olma beklentisi içinde olan Hz. Ali’nin
seçilememesi hem kendisinde hem de taraftarlarında bir burukluk mey-
dana getirdi; ancak ne Hz. Ali ne de yakın arkadaşları, Râşid Halifeler dö-
neminde hiçbir ayaklanmanın taraftarı ya da destekçisi olmadılar.
Hz. Osman, kendisinden önceki halifelerden farklı bir yönetim ortaya

koyma amacı gütmeden, hatta onların yönetimlerini devam ettirme iddia-
sı ve çabasıyla devleti yönetti. Yönetimi devraldığı sırada Arap toplumun-
da önemli bir değişim yaşanıyordu. Göçebe Araplar, şehirlerde oturmaya
46
[12] Taberî�, IV, 228-229.
[13] Taberî�, IV, 229.
[14] Taberî�, IV, 231.
[15] Taberî�, IV, 233.
başlamışlar; fetihlerden sonra elde edilen ganimetlerin dağıtımı ve devle-

tin verdiği yıllık maaşlarla bazı insanların ekonomik durumu epey düzel-
mişken diğerlerinin durumu yeterince iyileştirilememişti. Fetihler, büyük
ölçüde azalmış; şehirlerde oturan Araplar, dikkatlerini yönetime, özellikle
de eyalet yönetimlerine çevirmişlerdi. Artık valilerin uygulamalarına yö-
nelik daha sık şikâyetler gelmeye başlamıştı.
Hz. Osman da eleştirilere maruz kalıyordu. Ö� zellikle, akrabaları-

na devlet yönetiminde fazla yer vermesi, başta Kureyşliler olmak üzere
toplumun çeşitli kesimlerinde kıskançlıkların ve hoşnutsuzlukların doğ-
masına neden olmuştu. Bundan da önemlisi, Ü� meyyeoğulları’nın halkı
memnun edici bir yönetim sergileyememeleri, bazı valilerin sorumsuzca
hareketleri ve icraatlarının beğenilmemesi, halifeye karşı muhalefet hare-
ketinin gelişmesine katkıda bulundu.
Hz. Osman’a yönetiminin son yıllarında, birçok eyalette sorunlar ol-

duğuna dair sinyaller gelmeye başladı. Yönetiminin son yılında gerginliği
gidermeye yönelik politikalar üretmek için eyaletlerdeki durumu incele-
mek üzere gönderdiği müfettişlerden sağlıklı raporlar alamadı. Valileriyle
yaptığı toplantılar da derde deva olmadı. Neticede ülke genelinde hissedi-
len hoşnutsuzluk, hac ibadetini yerine getirmek amacıyla yola çıktıkları-
nı söyleyen bir grup insanın Medine’ye gelerek halifeden bazı isteklerde
bulunmalarıyla krize dönüştü. Basra, Kûfe ve Mısır’dan gelenler, önce bazı
şikâyetlerini dile getirdiler. Onlarla Hz. Osman arasında aracılar vasıtasıy-
la yapılan görüşmeler neticesinde, bazı valilerin değiştirilmesi hususun-
daki istekleri kabul edilince memleketlerine geri döndüler.
Şikâyetçiler, Medine’den ayrıldıktan birkaç gün sonra geri döndüler.

Bu sırada meydana gelen hadiselerle ilgili rivayetlerde farklılıklar olmakla
birlikte, şikâyetçilerin dönüş yolunda, Hz. Osman tarafından gönderildiği
iddia edilen birisinin üzerinde, -halifenin kendisini görevden alacağına
dair söz verdiği- Mısır valisi Abdullah b. Saʻd b. Ebî� Serh’e hitaben yazıl-
mış ve âsilerin cezalandırılmasını emreden bir mektubun bulunduğundan
söz edilir.[16] Kaynaklarda mektubun sorumlusu olarak Mervân b. Hakem
gösterilir.[17]
Şehre tekrar dönen âsiler, ilk sırada halifenin görevden uzaklaş-
tırılması isteklerini gerçekleştirmeye yöneldiler. Hz. Osman, âsilerin
[16] Geniş bilgi için bkz. el-ʻIşş, Yusuf, ed-ed-Devletü’l-Ümeviyye, 4. baskı, Dâru’l-fikr, 47
Dimaşk 1996, s. 44-46; Hizmetli, Sabri, “Târihî� Rivâyetlere Göre Hz. Osman’ın
Ö� ldürülmesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 27, 1985, s. 155-
156.
[17] Aycan, İ�rfan, “Mervân I”, DİA, Ankara 2004, XXIX, 226.
isteklerini kabule yanaşmadı. Zira ona göre böyle bir öneriyi kabul etme-
sinin başka sakıncaları vardı. Ne Hz. Osman hilafeti bırakmak ne de âsiler
taleplerinden vazgeçmek istiyorlardı.
Kuşatma devam ederken Hz. Osman’ın arkasında namaz kılıyorlardı.
Bu sırada Hz. Osman’ın kendisine yönelik eleştirilere birkaç kez yanıt ver-
me olanağı bulduğu anlaşılmaktadır; ancak âsiler bir süre sonra onu ce-
maate imamlık yapmaktan da alıkoydular. Halifeyi savunmak üzere Kûfe,
Basra, Şam ve Mısır’dan asker gönderildiği söylentisinin yayılması üzeri-
ne isyancılar evine girerek onu öldürdüler (35/656).
Hz. Ali’nin seçilmesi ise önceki üç halifeden farklı şartlar altında, Hz.
Osman’ın öldürülmesinden sonra, onu öldüren âsilerin baskısı ve hatta
onlardan önemli bir grubun telkinleriyle gerçekleşmişti.
Hz. Osman öldürüldükten sonra âsiler, Medinelilere yeni bir halife
seçmeleri için baskı yapmaya başladılar. Medineliler, Hz. Osman’ın öldü-
rülmesinin şokunu yaşıyorlardı. Kısa sürede işe el koymak ve durumu to-
parlamak gerekiyordu.
Â� silerin Hz. Osman’ı öldürdükten sonra onun yerine halife seçilecek
kişinin Medineliler tarafından belirlenmesini istemeleri o güne kadar se-
çilen halifelere Medinelilerin biat etmeleri sebebiyle onların seçim hakkı-
nın kabul görmesiyle ilişkilidir. Bu hak, diğer kabileler nezdinde meşrui-
yet elde etmek için de önemlidir.
Hz. Ali’nin kargaşanın hâkim olduğu bir ortamda halife seçilmesi, bir-
çok problemi kucağında bulmasına sebep oldu. Halife seçilmesinde âsile-
rin baskı ve telkininin etkisi olmuştu. Halife olduktan sonra onları çevre-
sinden uzaklaştıramadı. Ortaya çıkan siyasî� tablo onun rahat bir ortamda
yöneticilik yapmasına imkân vermedi.
Kargaşa ortamında halife seçilen birisine biat etmek yerine, beklemeyi
ve fitneye bulaşmaktan kaçınmayı tercih eden Müslümanlar da oldu. Biat
etmeyenler arasında ashâbın ileri gelenlerinden önemli isimler vardı.[18]
Halife olduktan kısa süre sonra Mekke’de Hz. Peygamber’in sevgili eşi
Hz. Â� işe’nin sembolik liderliği etrafında toplanan -Hz. Ö� mer’in seçtiği şûra
üyelerinden Zübeyr b. Avvâm ile Talha b. Ubeydullah’ın öne çıktığı- muha-
liflerle Basra yakınlarında savaşmak zorunda kaldı. Burada zafer kazan-
ması, siyasî� krizi kontrol edebileceği anlamına gelmiyordu.
48
[18] Biat etmeyenler arasında Hassân b. Sâbit, Kaʻb b. Mâlik, Mesleme b. Muhalled, Ebû
Saî�d el-Hudrî�, Muhammed b. Mesleme, Zeyd b. Sâbit, Saʻd b. Ebî� Vakkâs, Abdullah
b. Ö� mer, Suheyb b. Sinân, Ü� sâme b. Zeyd, Abdullah b. Selâm, Kudâme b. Mazʻûn ve
Muğî�re b. Şuʻbe gibi kimselerin adları geçer.
Onu bekleyen daha büyük sorun, Muâviye’nin Suriye’deki muhale-

fetiydi. Muâviye ile Sıffî�n’de savaştı. Ancak çatışmalar, barış beklentisiyle
tahkimle sonuçlandı. Tahkim, Hz. Ali’nin ordusunda önemli bir çatlağa ve
bölünmeye neden oldu. Hz. Ali, gelişmeleri kontrol edemediği bir zaman-
da Sıffî�n’den sonra ortaya çıkan Hâricî� Abdurrahman b. Mülcem tarafın-
dan gerçekleştirilen suikast sonucu hayatını kaybetti.
Hz. Ali, suikast sonucu yaralanınca Kûfe’nin ileri gelenleri yerine bi-
risini tayin etmesini istediler; ancak o, ümmeti Hz. Peygamber’in vefatı
sırasında bıraktığı hal üzere bırakmak istediğini söyledi.[19] Yerine oğlu Hz.
Hasan’ı seçme hususundaki görüşü sorulduğunda ise “Size bunu ne emre-
derim, ne de nehyederim.” diyerek kararı onlara bıraktı.[20]
Hz. Ali’nin vefatından sonra Kûfeliler oğlu Hz. Hasan’a biat ettiler.
Tahkim görüşmelerinden sonra Şam’da Muâviye’ye biat edilmiş; ümmet
fiilen iki halife tarafından yönetilmeye başlanmıştı. Hz. Hasan, Muâviye ile
rekabet edebilecek birikime sahip bir siyasetçi değildi. Fazla direneme-
den hilafet haklarını Muâviye’ye devretti.
C. Râşid Halifelerin Belirlenmesinde

Dikkat Çeken Belli Başlı Özellikler
Râşid halifeler, muhâcirlerle ensârın söz sahibi olduğu Medine’de otu-

ran Müslümanlar tarafından seçilmişlerdir. Medine’de iktidar değişikliği
olurken diğer şehirlerde oturan Müslümanlar, halifenin belirlenmesinde
doğrudan bir role sahip değillerdi. Onlar, seçilen halifeye gönderdikleri
temsilciler vasıtasıyla biat ettiler. Aslında halifenin belirlenmesinde Me-
dinelilerin etkisi de sınırlı kalmış; sadece Hz. Ebû Bekir’in seçilmesinde
şehirde oturanların bir kısmı görüşmelere katılmıştı. Hz. Ö� mer’in hilafete
gelişi, Hz. Ebû Bekir’in vasiyetiyle olmuş; Hz. Osman’ın seçimi, şûra üyele-
ri arasından, sadece onların oy kullanmaya yetkili oldukları, sınırlı sayıda-
ki katılımcıya emanet edilmişti. Belirlenen şûra üyelerinin hepsi Kureyş-
li’ydi. Hz. Ali ise Halife’nin öldürülmesinin doğurduğu kargaşa ortamında
Medinelilerin büyük bir çoğunluğunun biatiyle seçilmişti. Ancak onun
seçimi sırasında toplum kabaca üç gruba ayrılmış, bir grup Hz. Ali’nin ya-
nında yer alırken, bir grup Hz. Osman’ın öldürülmesinin davasını gütmeye
başlamış, bir grup ise tarafsız kalmayı tercih etmiştir.
Dört Râşid halife de Medineliler tarafından seçildiği için o dönemde

halife belirleme hakkının onlara ait olduğu şeklinde bir anlayış ortaya 49
[19] Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî� (241/855),
el-Müsned, İ�stanbul 1413/1992, II, 275.
[20] Taberî�, V, 146-147.
çıkmıştır. Hz. Ali de Muâviye’ye karşı meşruiyetini savunurken Medineli-

ler tarafında seçilmiş olduğuna vurgu yapmıştır. Ancak onun oğlu Hz. Ha-
san, Kûfeliler tarafından seçilmiş; Hz. Ali hayattayken Şam’da Muâviye’ye
halife olarak biat edilmiştir.
Râşid halifelerin hepsinin seçiminde günün koşullarına uygun olarak

meşveret ilkesi çalıştırılmış, halkın genel kanaati önemsenmiştir. Kur’ân,
meşvereti Müslümanların vasfı olarak niteler.[21] Meşveret ilkesi, her halife-
nin seçiminde farklı uygulanmış olmakla birlikte, bu ilkenin yerine getiril-
miş olması yönetici belirleme yönteminin en önemli özelliklerinden biridir.
Halkın halifelere itaatinin göstergesi olarak onlara biat etmek,[22] Hz.

Peygamber döneminden beri var olan ve özenle muhafaza edilen önemli
bir siyasî� ilke olarak uygulanmıştır. Biat, yöneten ile yönetilen arasında
karşılıklı olarak sorumluluk üstlenilmesini sağlayan bir ilkedir. Biatle, yö-
netici biat koşullarıyla sınırlı ve sorumlu olurken tebaa da biatin koşulla-
rına uyduğu sürece yöneticiye itaat edeceğini taahhüt etmektedir.
Râşid halifelerin hepsi Kureyşli oldukları gibi onlardan sonra iktida-

ra gelen Emevî� ve Abbasî� hanedanları da Kureyş’tendir. Halifelerin Ku-
reyş’ten seçilmesi,[23] muhâcirlerin ensâra karşı bir siyasî� zaferi olarak de-
ğerlendirilebilir. Hz. Ebû Bekir’in seçilmesinden sonra, ensârın bir daha
aday gösterememesi de bu görüşü desteklemektedir. Muhâcirler, ensâra
göre siyasal alanda daha maharetliydi. Zira Kureyşliler İ�slâm’dan önce de
Mekke’de siyasî�, dinî�, sosyal ve kültürel pek çok görevi icra etmişlerdi. Ku-
reyşliler’in halife seçimini işin başından beri ellerine alarak ensârı geri
plana itebilmeleri siyasal manevra yeteneklerini gösterir. Bu husus, Hz.
Ebû Bekir’in seçimi sırasında açıkça görülür. Ö� te yandan dönemin siyasal
koşulları, yöneticinin Kureyş dışındaki bir kabileden seçilmesi halinde ita-
atle ilgili ciddi sıkıntılar yaşanabileceğini göstermektedir. Merkezî� otorite
tesisine ancak bir peygamber olduğu için Hz. Peygamber döneminde razı
olan Araplar’ın, fırsatını bulduklarında eski döneme geri dönmeye teşeb-
büs edecekleri bilinen bir şeydi. Hz. Ebû Bekir, Kureyşli olmasına rağmen
başlangıçta ciddi bir direnişle karşılaşmıştır.
Hz. Ebû Bekir’in seçiminde Kureyşî�lik koşulunun öne çıkmasında

dönemin koşullarının belirleyiciliği açıktır. Ancak bu asabiyet, Cahiliye
[21] Şûra 42/38.

50 [22] Râşid halifelere biat hakkında geniş bilgi için bkz. Kapar, Mehmet Ali, İslâm’ın İlk
Döneminde Bey’at ve Seçim Sistemi, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1998, s. 40-61.
[23] Kureyşlilik hakkında geniş bilgi için bkz. Hatiboğlu, Mehmed Saî�d, “İ�slâmda İ�lk
Siyasi Kavmiyetçilik Hilafetin Kureyşliliği”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Sayı: 23, Ankara 1978, s. 156 vd.
dönemindeki gibi katı ve dini dışlayan bir asabiyye değildir. Eğer öyle ol-
saydı Cahiliye döneminde liderlik iddiası olmayan ve diğer boylara göre
nispeten daha zayıf olan Teym kolundan olan Ebû Bekir seçilmezdi. Sakî�-
fe’de onun kısa sürede kabul görmesinde dinî� geçmişi de önemli bir belir-
leyici olmuştur.
Bütün bu anlatılanlar göz önünde bulundurulduğunda ilk halifelerin

Kureyş’ten seçilmesinin, hilafetin Kureyş’e tahsis edilmiş olmasından de-
ğil, mevcut koşullar gereği olduğu anlaşılır. Muhtemelen halife seçiminde
Kureyşî�lik koşulu, Emevî�ler Dönemi’nde imameti Ehl-i beyte tahsis eden
Şia’ya karşı, iktidarın da desteğiyle dinî� bir mahiyet kazandı. Ö� te yandan
Kureyş ve diğer Arap kabileleri hakkında gelen rivayetlere ve Araplar’la
mevalinin durumuna bakılırsa, Emevî�ler Dönemi’nde etkili olan kabileci-
lik anlayışının buna katkı sağladığını söylemek yanlış olmaz.
***
Resûlullah’ın (sas) vefatıyla başlayan yönetici belirleme sorunu, as-
hâbın İ�slâmî� ilkelerle geleneği dikkate alan yaklaşımıyla çözülmüştür. An-
cak yerleşmiş bir sistem olmamasından dolayı her halife değişikliği sıra-
sında dönemin koşullarının şekillendirdiği yeni bir yöntemin uygulandığı
dikkat çekmektedir.
Halifelik, doğrudan doğruya bir dinî� makam olmayıp Müslümanların

siyasî� işlerini deruhte etmek üzere Allah Resûlü’nün vefatından sonra or-
taya çıkmış bir kurumdur. Ancak yönetim ortaya konurken vahyin ve Al-
lah Resûlü’nün uygulamasının temel referans olarak kabul edildiği açıktır.
Râşid halifeler, “halife” unvanını dinî� bir makamın adı olarak değil,
yönetimin Allah Resûlü’nün dünyevî� liderliğinin devamı olduğunu ifade
etmek üzere isabetli bir tercihle seçmişlerdir. Hz. Ö� mer’e önceleri “Hali-
fetü Halifeti Resûlillah” şeklinde hitap edilirken, daha sonra “Mü’minlerin
Emiri” hitabı uygun görülmüştür.
İ�lk dört halife ile Hz. Ali’den sonra kısa bir süre halifelik görevini yü-
rüten Hz. Hasan’ın her birisinin seçiminde farklılık olmakla birlikte hiçbiri
veliahtlık sisteminin başlangıcı olabilecek bir uygulama başlatmamıştır.
Hz. Ebû Bekir, büyük bir çoğunluğunu ensârın oluşturduğu bir heyet
tarafından seçilmiştir. Hz. Ö� mer, Hz. Ebû Bekir’in onu ümmetin başına is-
tihlaf etmesi suretiyle iktidara gelmiş; Hz. Osman, Hz. Ö� mer’in belirlediği 51
şûra üyelerinden Abdurrahman b. Avf’ın ona biatinin ardından ümmetin
kabulüne mazhar olmuştur. Hz. Ali, Hz. Osman’ın öldürülmesinden son-
ra siyasî� istikrarsızlığın had safhaya ulaştığı bir ortamda, sorunu çözmek
ümidiyle hilafete getirilmiş; oğlu Hasan ise Kûfe’de taraftarları tarafından

onun vefatından sonra halife seçilmiştir.
İ�lk dört halifenin seçiminde Medinelilerin biati bir meşruiyet kayna-

ğı olarak görülmüş, ancak halifelerin onların hepsinin görüşünün tek tek
alındığı bir sistemle değil, genel olarak tercihlerini toplumun önderleri
üzerinden gösterebilecek farklı yöntemlerle seçilmişlerdir. Bu seçimde
meşveret ilkesinin çalıştırılmasına özen gösterildiği açıktır. Ö� te yandan
halkın kabulünün bir meşruiyet dayanağı olarak ihmal edilemediği de gö-
rülmektedir.
Bir kısmına işaret etmeye çalıştığımız ilkeler çerçevesinde seçilen ha-

lifelerin hepsi Kureyş’tendir. Bunun dinî� bir gerekçeden değil, dönemin
siyasî� koşullarından kaynaklanan fiilî� bir durum olarak değerlendirilmesi
gerekir. Râşid Halifeler döneminden sonra Memlükler Devleti’nin yıkılışı-
na kadar halife olanların hepsi Kureyş’tendir. Bu fiilî� durum, Kureyşî�liğin
halifeliğin dinî� koşulu olarak görülmesine de zemin hazırlamıştır.
52
Prof. Dr. Hüseyin ALGÜL
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
II. RÂ� Şİ�D HALİ�FELERİ�N HALİ�FELİ�K Ö� NCESİ�

KISA HAYATI VE ŞAHSİ�YETİ�
A. Hz. Ebû Bekir’in Kısa Hayatı ve Şahsiyeti
Müslümanların ilk halifesi Hz. Ebû Bekir, Fil Olayı’ndan iki

sene üç ay sonra Milâdî� 573 yılında Mekke’de dünyaya geldi.
Kureyş’in Teymoğulları kabilesine mensuptur. Babasının adı
Osman olup, Ebû Kuhâfe unvanıyla tanınırdı. Hz. Ebû Bekir, İ�s-
lâm’a girdiğinde otuz sekiz yaşında idi. Câhiliye devrinde adı Ab-
dü’l-Kâbe iken Müslüman olduktan sonra Hz. Peygamber (sas)
onun adını Abdullah olarak değiştirdi. Kaynaklarda yeterli bilgi-
ye rastlanmamakla birlikte Hz. Peygamber’le beraber büyük-er-
keklerden ilk tekbir getiren ve ilk namaz kılan zat olduğundan
kendisine “Ebû Bekir” künyesinin verildiği söylenir. Dostluk ni-
teliklerine, sohbet ve ülfet edilebilir bir gönül derinliğine sahip
bulunması, ahlâkının güzelliği, cömert ve hayır sahibi olması,
aynı zamanda Allah Resûlü’nün (sas), cehennemden azat edil-
diğini müjdelemesi sebebiyle “Atî�k”, israf ve gösterişten uzak
durup malî� imkânlarını Allah yolunda seferber ettiği, için “Zü’l-
hilâl”, çok şefkatli ve merhametli olduğu için “Evvâh”, Hz. Pey-
gamber’in peygamberliğini ve getirdiği haberleri tereddütsüz
kabul etmesi sebebiyle de “Sıddî�k” lakaplarıyla tanınmıştır. Ama
bunlar arasında onun ismiyle en çok anılan lakabı, “Sıddî�k”tir.
Nitekim bir defasında Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ö� mer,
Hz. Osman’la Uhud dağına çıkmıştı. Bu esnada dağ onları salla-
yınca, “Ey Uhud! Sâbit ol! Bil ki senin üstünde bir peygamber, bir 53
sıddîk ve iki de şehit bulunuyor” buyurdu.[1]
[1] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 5.

Hz. Ebû Bekir’in altı çocuğu vardı. Bunlardan üçü erkek, üçü kız idi.
Erkekler: Abdullah, Abdurrahman, Muhammed, kızları; Esmâ, Â� işe ve
Ü� mmü Külsûm idi. Bunlardan Abdullah, Hz. Ebû Bekir’in halifeliğinin ilk
aylarına rastlayan günlerde vefat etmişti. Bu zatın, ardında çocuğu kalma
dı. Abdurrahman ve Muhammed, babalarından sonraya kalarak çoluk-
çocuğa karışmışlardır.
Kızlarından Hz. Â� işe, Peygamber Efendimizle evlenerek, mü’minlerin

anneleri arasına girmiştir. Resûl-i Ekrem (sas) onu çok severdi. Hz. Â� i-
şe’nin Resûl-i Ekrem’den (sas) aldığı ilim ve feyizle hayatı boyunca İ�slâm’a
büyük hizmetleri olmuştur. Hz. Esmâ, Aşere-i Mübeşşere’den Zübeyr b.
Avvâm (ra) ile evlendirilmiştir. Abdullah b. Zübeyr, Hz. Esmâ’dan dünyaya
gelmiştir. Ü� mmü Külsûm ise ablası Hz. Â� işe tarafından Aşere-i Mübeşşe-
re’den Hz. Talha ile evlendirilmişti.[2]
Hz. Ebû Bekir, İ�slâm’ı ilk kabul eden birkaç sahâbeden biridir. Kendisi
bizzat Hz. Peygamber’e (sas) gidip görüşerek Müslüman oldu. Daha sonra
da onun aracılığıyla Hz. Osman, Hz. Talha b. Ubeydullah, Hz. Sa’d b. Ebî�
Vakkâs, Hz. Zübeyr b. Avvâm gibi Kureyş gençleri İ�slâmiyet’i kabul ettiler.
Hz. Ebû Bekir, güzel ahlâkı, doğruluğu ve cömertliği ile gerek câhiliye
devrinde, gerekse Müslümanlığından sonra herkesin takdirini ve saygısı-
nı kazanmıştır. Müslüman olmadan önce putlara tapmamış, putlar adına
kesilen kurban eti yememiş, kendisini, câhiliye devri insanlarının müptela
oldukları kötülüklerden korumuştur. Mekke toplumunda varlıklı hâline
rağmen, mütevazı oluşu, insanlara karşı hoşgörülü davranışı, yumuşak
huyluluğu ve merhameti ile örnek bir şahsiyet olarak tanınmıştır.
Hz. Ebû Bekir, gençlik ve olgunluk döneminde ticaretle meşgul oldu.

Bu sayede Mekke’nin varlıklı insanları arasına girmeyi başardı. Ticaretten
elde ettiği kazancının büyük bir kısmını dini uğruna harcadı. İ�slâmî� teb-
liğin başlangıç döneminde efendilerinin ağır işkencelerine maruz kalan
Bilâl-i Habeşî�, annesi Hamâme, Â� mir b. Füheyre, Ubeys, Ü� mmü Ubeys, Ebû
Fükeyhe, Zinnî�re, Nehdiye gibi Müslüman olmuş köle ve cariyeleri satın
alarak onları hürriyetlerine kavuşturdu.[3]
Hz. Ebû Bekir, örnek şahsiyetinin yanı sıra aynı zamanda ilim ve hik-
met sahibi bir kişiydi. Kur’ân-ı Kerî�m’i en güzel okuyan, en iyi anlayan ve
hayatında tatbik eden sahâbe önderlerindendi. Kur’ân okumayı çok sever,
54
[2] Ya’kûbî�, Târîh, I-II, Beyrût 1960, II, 138; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil fi’t-târîh, I-XII, Beyrût
1385/1965, II, 423; Hersekli Mehmed Kâmil, Metâliu’n-nücûm, Dersaadet, 1307, I,
13 vd.
[3] Mustafa Fayda, “Ebû Bekir”, DİA, X, 102.
Râşid Halifelerin Halifelik Öncesi Kısa Hayatı ve Şahsiyeti ■
içli ve tesirli sesiyle okuduğu âyetler, Mekke’de herkesin dikkatini çekerdi.

O kadar ki Mekkeli müşrikler, insanların etkilenerek İ�slâm’a yönelecekle-
ri endişesiyle onun açıktan Kur’ân okumasını engelleme girişiminde bu-
lunmuşlardır. Bunun üzerine Mekke’yi terk etmek isteyen Hz. Ebû Bekir,
eşraftan İ�bn Duğunne isimli bir şahsın himayesiyle şehre tekrar geri dön-
müştür. Müşrikler de alenî� olarak ibadet etmemesi ve duyulacak şekilde
yüksek sesle Kur’ân okumaması şartıyla şehre girmesine izin vermişler-
dir. Ancak bir müddet sonra bu yasağı dinlemeyip insanların duyacağı
şekilde açıkça Kur’ân okuyunca, himaye edeni aracı kılarak onu yeniden
engellemek istemişlerdir. Bunun üzerine İ�bn Duğunne, himayesini geri al-
mak zorunda kalmıştır. Hz. Ebû Bekir ise, Allah’ın korumasına sığındığını
söyleyerek, başkasının korumasına ihtiyacı olmadığını belirtmiş ve kendi-
sine yapılan baskılar sebebiyle dışarıda olmasa bile evinin içinde Kur’ân
okumaya devam etmiştir. [4]
Hz. Ebû Bekir, tebliğin başlangıcından itibaren hep Resûlullah’ın (sas)

yanında yer aldı. Mekke müşriklerinin baskılarının dayanılmaz hâle geldi-
ği dönemlerde dahi Mekke’den ayrılmayıp Allah Resûlü (sas) ile birlikte
bulundu. Mekke’yi de Hz. Peygamber (sas) ile birlikte terk ederek, ona
hicret arkadaşı oldu. Ö� zellikle Sevr mağarasında Hz. Peygamber’le birlik-
te oluşu, takip eden müşriklerin mağaraya geldiklerinde Hz. Ebû Bekir’in
Resûl-i Ekrem adına taşıdığı hüzün, Resûlullah’ın (sas) ona düşmanların
kendilerine zarar veremeyeceklerini söylemesi ve “Hüzünlenme - endişe
etme! Allah bizimledir” (et-Tevbe, 9/40) âyetini okuyarak onu teselli et-
mesi ve “Ü� çüncüleri Allah olan iki kimseyi ne zannediyorsun?” demesi, Hz.
Ebû Bekir’in İ�slâm Tarihi’nde “yâr-ı gâr: (mağara dostu, can yoldaşı)” diye
tanınmasına yol açmıştır.[5]
Hz. Ebû Bekir, bilgi ve tecrübesiyle dönemin seçkin şahsiyetleri arasın-

daydı. Ö� zellikle Araplar’ın soy bilimi olan ensâb hakkında zamanının otori-
tesi kabul ediliyordu. Ayrıca Arap kabilelerinin tarihi olan Eyyâmü’l-Arab
(Câhiliye devrinde Arap kabileleri arasında cereyan eden savaşlar) ve biraz
daha geniş olarak Arap kabilelerinin tarihi konusunda da uzmandı. [6]
Hz. Ebû Bekir, Allah Resûlü’nün (sas), Müslümanları ilgilendiren

gelişmelerde en fazla görüşüne başvurduğu sahâbî�ler arasındadır. Hz.
[4] İ�bn İ�shak, Sîretü İbn İshâk, (thk. Muhammed Hamidullah), Konya, 1981, s. 218-
219; İ�bn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye, I-IV, (thk. Mustafa es-Sakka v.dgr.), Mısır
1355/1936, I, 250. 55
[5] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 1, 4; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 1; Mustafa Fayda,
“Ebû Bekir”, Dİ�A, X, 102.
[6] İ�bn İ�shak, Sîre, s. 121; Süyûtî�, Târîhu’l-hulefâ, (thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim),
Kahire “ 1975, s. 41; Mustafa Fayda, “Ebû Bekir”, DİA, X, 102.
Peygamber (sas), ashâbıyla yaptığı istişareler sonucunda çoğunlukla

onun tekliflerini uygun bulmuştur. Meselâ Bedir esirlerine yapılacak
muamele hususunda ensâr ve muhâcirlerle yaptığı görüşmenin ardın-
dan Hz. Ebû Bekir’in tavsiyesini kabul ederek müşrik esirleri fidye karşı-
lığında serbest bırakmıştır. Mekke Fethi’ni müteakip babasını Resûlul-
lah’ın (sas) huzuruna getirerek İ� slâm’a girmesine zemin hazırlamıştır.
Böylece sağlığında tüm aile fertlerinin Müslüman olduğu önemli bir
sahâbî� konumuna yükselmiştir. Kendisi hayatta iken bütün aile fertleri-
nin İ� slâm’a girmiş olması hususu, onun ashâb arasında tanınan mühim
özelliklerinden biridir.[7]
Hz. Ebû Bekir, kahramanlığı, cesaret ve kararlılığıyla da tanınan bir

şahsiyettir. Çünkü o, mütevazı kişiliğinin yanında aynı zamanda cesaretiy-
le bilinirdi. Nitekim Hz. Peygamber’in sağlığında gerçekleşen tüm savaşla-
ra katılmış olan Hz. Ebû Bekir, hep ön saflarda çarpışmış, en zor zamanlar-
da Resûl-i Ekrem’i düşman askerlerine karşı korumuştur. Uhud ve Huneyn
Savaşları’ndaki kahramanlıkları buna örnek gösterilebilir. Bir toplulukta
kimin en cesur olduğu konuşulurken Hz. Ali’nin adı geçtiğinde toplulukta
bizzat bulunan Hz. Ali’nin şöyle dediği görüldü: “Gerçi savaşlarda teke tek
vuruşmalarda ben hasımlarımı alt etmişimdir, ama aramızda en cesur kişi
Ebû Bekir’dir. Bedir Savaşı’nda Hz. Peygamber için bir çadır kurulmuş,
müşriklerin muhtemel hücumlarına karşı birinin onu beklemesi uygun
görülmüştü. Orada bulunanlardan bu işe en önce ve istekle atılan Hz. Ebû
Bekir oldu ve elinde kılıç dikkat kesilerek çadırı beklemeye koyuldu. Ben
dikkat ettim, gördüm ki, müşrikler hücum ettikçe Hz. Ebû Bekir kılıcıyla
hücumları savıyor, cesaret ve metanetle vazifesini yapıyordu. Ben o za
mandan beri Hz. Ebû Bekir’in cesur bir kişi olduğunu anladım.”
Hz. Ebû Bekir, Bedir, Uhud, Hendek Savaşları’na ve Müreysî� (Mus-

talikoğulları) seferine katıldı, Hudeybiye Musâlahası’nda bulundu, Mekke
Fethi, Huneyn Gazvesi ve Tâif Muhasarası’na iştirak etti, Tebûk Gazvesi’n-
de İ�slâm ordusunun en büyük sancağını o taşıdı ve bu savaşa İ�slâm ordu-
sunun en iyi şartlarda hazırlanabilmesi gayesiyle tüm mal varlığını Allah
Resûlü’nün kullanımına emânet etti. Hz. Ebû Bekir Hz. Peygamber’in sağ-
lığında müslümanlarla Yahudiler arasında meydana gelen askerî� seferlere
de katıldı. Keza Hz. Ebû Bekir, hicretin 9. yılının hac mevsiminde (631) Al-
lah Resûlü (sas) adına hac emî�ri olarak görev yaptı, katılanlara İ�slâm hac
usûlünü öğretti. Bundan bir yıl sonra gerçekleşen Veda haccını (10/632)
56
Hz. Peygamber (sas) ile birlikte î�fa etti.
[7] İ�bn Sa’d, Tabakâtü’l-kübrâ, I-VIII, Beyrût tsz. (Dâru Sâdır), V, 451; Mustafa Fayda,
“Ebû Bekir”, DİA, X, 101.
Hz. Ebû Bekir, hem İ�slâm’dan önceki dönemde hem de İ�slâm’ın

tebliğ edildiği dönemde Hz. Peygamber’in (sas) en yakın dostu olmuştur.
Medine’ye hicretin ardından kızı Hz. Â� işe’nin Allah Resûlü (sas) ile evlene-
rek mü’minlerin anneleri arasına katılması, onların aralarındaki dostluk
bağını daha da güçlendirmiştir. Nitekim Allah Resûlü (sas)’ne, en çok kimi
sevdiği sorulduğunda ilk önce Hz. Ebû Bekir’in, ardından da onun kızı ve
kendi hanımı olan Hz. Â� işe’nin adını vermiştir.[8] Keza “Resûlullah’tan son-
ra insanların en hayırlısı kimdir” sorusunun cevabında da ashâbın tespit-
lerine göre ilk sırayı Hz. Ebû Bekir almaktadır.[9] Hz. Ebû Bekir Aşere-i Mü-
beşşere’den olup cennetle müjdelenlerin başında gelmektedir.[10] Resûl-i
Ekrem (sas) bir gün Müslümanlara, “İçinizden bugün oruçlu olan kimdir?
Bugün sizden kim bir cenazenin ardından gitti? Sizden bugün kim bir mis-
kini doyurdu? İçinizden kim bugün bir hastayı ziyaret etti?” diye sorular
yönelttiğinde bunların hepsine Hz. Ebû Bekir’in olumlu cevap verdiği gö-
rüldü. Bunun üzerine Resûlullah, “Bunlar bir kimsede toplandı mı o şahıs
muhakkak cennetlik olmuştur” buyurdu.[11]
Hz. Peygamber (sas) hicretin 11. yılı Safer ayının son haftasında
(Mayıs 632) rahatsızlanmış ve ashâbına yaptığı konuşmanın bir yerinde
Allah Teâlâ’nın kulunu dünyada kalmakla kendine vuslat hususunda ser-
best bıraktığını, kulun da vuslatı tercih ettiğini söyleyince sohbette geçen
kul ile kastedilenin Resûl-i Ekrem (sas) olduğunu anlayan Hz. Ebû Bekir,
ayrılma vaktinin yaklaşması sebebiyle gözyaşlarını tutamamıştı.[12] Hz.
Peygamber o günlerde Hz. Ebû Bekir’in kapısı dışında mescidin avlusuna
açılan tüm kaplıların kapanmasını emretti.[13] İ�slâmî� hizmetlerde en du-
yarlı kişinin Ebû Bekir olduğunu, bir kişiyi hususi dost edinecek olsaydı
bu şahsın Ebû Bekir olacağını belirtti[14] ve hastalığı mihraba geçip namaz
kıldırmayı önleyecek derecede ağırlaşınca Hz. Ebû Bekir’in cemaate na-
maz kıldırmasını emretti.[15]
Hz. Peygamber’in vefatından sonra Benî� Sâide Sakî�fesi’nde vuku

bulan ilk halifenin belirlenmesi sürecinde ensârdan Sa‘d b. Ubâde’nin,
“Hz. Peygamber’e verdikleri sürekli desteğin Arap yarımadasında onu ba-
şarıya götürdüğünden bahisle vefatının ardından yönetimde bulunmaya
[8] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 5; Müslim, “Fezâliü’s-sahâbe”, 8.

[9] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 5; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 9.
[10] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 5; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 12, 28; Tirmizî�,
“Menâkıb”, 26; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I-IV, Beyrût ts, I, 187, 189, IV, 355, 356.
[11] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 12. 57
[12] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe” 2.
[15] Mustafa Fayda, “Ebû Bekir”, DİA, X, 105.
başkalarından daha fazla hak sahibi olduğu”[16] gerekçesiyle adaylığını

ortaya koyduğu esnada görüşleriyle toplantıdakileri Kureyş’in yönetimi
ele almasına sıcak bakılmasını sağlayan ve muhtemel bir yönetim krizini
çözen de Hz. Ebû Bekir’dir. Tabii ki şahsını öne çıkaran bir duruş ortaya
koymasa da böyle bir ortamda insanlar onun etrafında birleşmeyi tercih
etmişlerdir.[17] Halife seçildikten sonra î�râd ettiği hutbesinde ortaya koy-
duğu esaslar, onun şahsiyetini derinliğine kavrayabilmeye imkân verecek
mahiyettedir. Bu hutbesinde Hz. Ebû Bekir şöyle diyordu:
“Allah’a yemin olsun ki, benim asla hilafet makamında gözüm olma-
mıştır. Ne gündüz, ne de gece bunu asla kendim için istemedim. Bu işin
bana verilmesi için ne kendi içimden ve ne de açıktan Allah’a duada
bulundum. Ancak bu görevi kabul etmemem hâlinde toplumda fitne ve
karışıklıkların çıkacağından endişe ettim. Bu vazife üzerimde iken asla
rahat ve huzur içinde bulunamayacağım. Allah’ın bana nasip edeceği
kuvvet ve imkânlar bir yana, bana verilen bu işi tam olarak yerine geti-
rebilmem için şahsen elimde ne bir güç, ne de bir imkân vardır. Bugün
benim yerime bu göreve daha yetkin birinin seçilip görevlendirilmesini
isterdim. Ey insanlar! En iyiniz olmadığım halde sizin idareciniz olarak
seçilmiş bulunuyorum. Şayet görevimi lâyıkıyla yaparsam, bana yardım
ediniz. Yanlış hareket ve davranışta bulunursam, bana doğru yolu göste-
riniz. Doğruluk, itimat ve emniyet, yalancılık ise hâinlik ve itimadı kötü-
ye kullanmaktır. Güçsüz olanınız şayet haklı ise, hakkını alıncaya kadar
benim yanımda güçlüdür. Güçlü olanınız haksız ise, kendisinden hak
sahibinin hakkını alıncaya kadar benim yanımda güçsüzdür. Bir millet,
Allah yolunda cihadı terk ederse zillete mahkum olur. Bir millet arasın-
da kötülükler yaygın olursa Allah onlara umumî� bir belâ verir. Allah’a
ve Resûlü’ne itaat ettiğim sürece bana itaat ediniz. Şayet onlara isyan
edersem, bana itaatiniz gerekmez. Allah’ın rahmeti üzerinize olsun.”[18]
Hz. Ebû Bekir, iş başına geliş biçimi itibariyle hiç kimseye herhangi
bir borçluluğu söz konusu olmasa da o yine de önemli işlerde ashâbın ileri
gelenleriyle istişare ederdi. Yapılan istişare sonucu uygulamada acele et-
mez, onu da tartar, değerlendirirdi, daha dar meclislerde yakın icraat ar-
kadaşlarıyla olgunlaştırır, icraata aktarma olgunluğuna gelen gelişmeleri
ise azimle ve kararlılıkla yerine getirirdi. Bazen istişarelerde farklı görüş-
ler ortaya çıkardı. Hz. Ebû Bekir bunları engin tecrübe ve birikim süzge-
cinden geçirerek devletin ve milletin menfaatı, dinî� hayatın müspet isti-
kamette gelişmesi için tercih yapar ve genellikle tercihinde isabet ederdi.
[16] İ�bn Hişâm, es-Sîre, IV, 309; İ�bn Kuteybe, el-İmâme ve’s-siyâse, (thk. Muhammed
Zeynî�), I-II, Kahire 1967, I, 13.
58 [17] İ�bn Hişâm, es-Sîre, IV, 309; İ�bn Kuteybe, el-İmâme ve’s-siyâse, I, 13.
[18] Hâkim, el-Müstedrek, I-IV, Beyrût tsz., (Mektebetü’l-Matbuati’l-İ�slâmiyye), III, 66;
Vâkıdî�, Kitabü’r-Ridde, (thk. Yahyâ el-Cebûrî�), Beyrût 1990, s. 48; İ�bn Hişâm, es-Sî-
re, IV, 311; İ�bn Sa‘d, Tabakât, III, 182-183; Taberî�, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, (thk.
Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), I-XI, Beyrût tsz. (Dâru’s-Süveydân), III, 210.
Bu noktaya gelen bir sonucu ise kararlılıkla uygulardı. Meselâ Ü� sâme or-
dusunun sevki meselesi bunlardan biridir. Bu konuda ileri gelen sahâbî�-
lerin de temsilci olarak yer aldığı bir görüşe göre Hz. Peygamber’in (sas)
vefatından sonra 4000 kişilik Ü� sâme ordusunun sefere koyulması Medi-
ne hakkında emelleri olan dış düşmanlara karşı şehri zayıf düşürebilirdi.
Ayrıca şayet bu sefer gerçekleşecekse kumandanlık köle soyundan gelen
bir kişide değil, hür bir sahâbî�de olmalıydı. Hâlbuki Hz. Ebû Bekir’e göre
bu orduyu sağlığında hazırlayan bizzat Hz. Peygamber’di, fakat hastalığı
sebebiyle sevk edememişti. Hz. Ü� sâme’yi bu orduya komutan yapan da
yine Hz. Peygamber’in kendisiydi. Dolayısıyla bu ordu, düşünülen hedefe
gidecek ve kumandan da Ü� sâme olacaktı. Hz. Ebû Bekir bu konuda kararlı
davrandı ve almış olduğu kararı başarılı bir şekilde uyguladı. [19]
Hz. Ebû Bekir’in, hilafet vazifesini üstlendiği günlerde peygamberlik

iddiasında bulunan yalancılara tabi olarak irtidat edenler ve zekât ver-
mekten kaçınanlarla mücadele ederek İ�slâm’ın ve Müslümanların bunla-
rın zararlarından korunması meselesi de gündemi işgal etti. Mürtedlerle
savaş yapılması kararı, herkes tarafından paylaşıldı. Ancak bir grup daha
vardı ki, bunlar, “Biz namaz kılar, oruç tutarız, fakat zekât vermeyiz” diyor-
lardı. İ�şte böyleleri üzerine asker gönderilmesi konusu, uzun uzun ashâb
arasında tartışıldı. Hz. Ö� mer dâhil bazıları, bunlarla savaşmanın uygun ol-
mayacağı kanaatini taşımaktaydılar. Hz. Ebû Bekir ise, zekâttan kaçınarak
devlete karşı isyan edenlerle savaş taraftarıydı. Ü� stelik “Hz. Peygamber’e
sağlığında ödedikleri bir deve ipini veya bir keçiyi zekât olarak bugün
ödemezlerse, onlarla vallahi savaşırım” diyordu.[20]
Hz. Ebû Bekir’in, memurlarını vazife mahalline uğurlarken yapmış

olduğu tavsiyeler onları hizmete yönlendirme açısından önemliydi. Me-
selâ vergi memurlarından Amr b. el-Â� s’a görev sahasına hareket ederken
yaptığı tavsiyeler şöyledir: “Yalnız kaldığın zaman olsun, halkın arasında
bulunduğun zaman olsun, ilâhî� yasalara uymak, birinci derecede önem
vermen gereken bir husustur. Cenâb-ı Hak, kendisine saygılı olanı, darda
ve sıkıntıda bırakmaz, böyle kimselerin bazı hatalarını bağışlar ve mükâ-
fatlarını çoğaltır. Takvaya yapış, Allah (cc) korkusunu, en büyük müeyyi-
de halinde kalbinde daima hisset! O, senin davranışlarına yön veren en
kuvvetli unsur olsun! Sen, devlete ait bir görevi üstlenmiş bulunuyorsun,
fakat aynı zamanda Allah (cc) yolunda bulunmalısın, senin davranışların
dindârâne bir anlayıştan kaynaklanmalı. Aldığın vazifeyi, aslına uygun
olarak yerine getirirken aynı zamanda dinî� bir sorumluluğunun olduğunu 59
[19] Vâkıdî�, Ridde, s. 51; Taberî�, Târîh, III, 225.
[20] Vâkıdî�, Ridde, s. 51-52; Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, (thk. Abdullah Enî�s et-Tübbâ-Ö� -
mer Enî�s et-Tübbâ), Beyrût 1987, s. 131.
unutmamalısın, dünya işlerinin tanziminde dine hizmet ruhunu daima ön

plânda tutmalısın, bu konuda gaflet içinde bulunmaman gerekir. Vazife
alanında, çeşitli güçlüklerle karşılaşman tabiidir, doğru yolda hizmet ve-
rirken metanetli davranmalısın, gevşeklik göstermemelisin!”[21]
Ordu kumandanlarına yaptığı tenbihata bakılırsa bu sahada Resûl-i

Ekrem’in (sas) başlattığı uygulamaların Hz. Ebû Bekir tarafından devam
ettirildiğini görülmektedir. Bu husus, Hz. Peygamber zamanında öngörü-
len ilkelere manevî� bir miras olarak sahip çıkılması bakımından mühim
sayılır. Onun, Hz. Ü� sâme’nin komutasındaki orduyu sevk ederken yaptığı
tavsiyeler, tüm devirlerin savaş tarihleri açısından önem taşır mahiyet-
tedir. Bu uyarı ve öğütlerde, “kadınların, çocukların, savaşa katılmayan
ihtiyarların, rahiplerin öldürülmemesi; yemiş veren ağaçların telef edil-
memesi; davar, sığır, deve gibi hayvanların da gıdadan başka maksatlarla
kesilmemesi...” açıkça bildiriliyordu.[22]
Hz. Ebû Bekir, devlet idaresinde tatlı-sert denilen ideal bir devlet ada-
mı şahsiyetini ortaya koymayı başarmıştır. O, şahsî� işlerinde halî�m-selî�m,
devlet işlerinde ise ciddi, gayretli ve dikkatli idi. Onun halî�m-selî�m kişili-
ği, idareye dengeli bir otorite, disiplin ve adâlet olarak yansırdı. İ�şler, sıkı
bir biçimde takip edilirdi, komutanlar en başta olmak üzere her sahadaki
devlet görevlileri denetlenir; kusurlu davrananlar, gerektiğinde adalete
uygun olarak cezalandırılır, başarılı olanlar ise, mükâfatlandırılırdı.
Ö� lçülü yaşayışı ve davranışlarıyla ashâba ve kendisinden sonraki bü-

tün Müslümanlara örnek olan Hz. Ebû Bekir, bu hususta Resûl-i Ekrem’in
de (sas) takdirini kazanmıştır. Nitekim Resûl-i Müctebâ (sas), “Muhakkak
ki, arkadaşlığı hususunda da, malı hususunda da insanların en cömerdi
Ebû Bekir’dir. Ü� mmetimden kendime bir dost edinseydim Ebû Bekir’i edi-
nirdim” sözleriyle onu övmüştür. [23]
Hz. Ebû Bekir güzel ahlâklı; adaletli, insaflı, iffetli ve son derece mut-
takî� bir zattı. Aynı zamanda tahammüllü, cesur ve sabırlı bir insandı. Hz.
Ö� mer, “Ebû Bekir’le müsabakaya giriştiğim her hayırda mutlaka o beni
geçmiştir” diyor. Hz. Ali de “O, her yarışta daima öndedir: nefsim yed-i
kudretinde olan Allah’a yemin ederim ki, yarış ettiğimiz her hayırda Ebû
Bekir, bizi mutlaka geçmiştir” diye ekliyor.[24]
[21] Taberî�, Târîh, III, 226-227, 277-278, 390.

60 [22] Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, I-IV, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Mısır
1964, II, 309; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 276-277.
[23] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 1, 4; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 3-7.
[24] Abbas Mahmud el-Akkad, Hz. Ebû Bekir’in Şahsiyeti ve Dehası, (çev. Ali Ö� zek),
İ�stanbul 1974, s. 64-65. Hz. Ebû Bekir’in şahsiyetiyle ilgili olarak bkz. Algül, Hüseyin,
Hz. Peygamber’in vefat ettiği gün Benî� Sâide’nin Sakî�fesi’nde yapılan

müzakerelerden sonra hilafet makamına gelen Hz. Ebû Bekir 13 Rebiü-
levvel 11-22 Cemaziyelâhir 13(8 Haziran 632-23 Ağustos 634) tarihleri
arasında yaklaşık iki sene üç ay halifelik yapmıştır.
B. Hz. Ömer’in Kısa Hayatı ve Şahsiyeti
Hz. Ö� mer, Fil Vak’ası’ndan on üç sene sonra, Ficar Muharebeleri’nden

de dört sene önce Mekke’de doğdu. Baba tarafından soyu, Kâ’b b. Lüey’de
Hz. Peygamber’in nesebiyle birleşir. Babası Hattâb b. Nüfeyl, annesi Han-
teme bint Hişâm’dır. Kız kardeşi Fâtıma binti Hattâb da ilk Müslümanlar-
dandır. Bu hanım, Aşere-i Mübeşşere’den Hz. Saî�d b. Zeyd’in nikâhlısı idi.
Ö� nceleri İ�slâmiyet’e ve Hz. Peygamber’e düşman olan ve özellikle ka-

bilesinden Müslüman olanlara eziyet etmesiyle tanınan Ö� mer b. el-Hattâb,
Peygamberliğin 6. yılında (616) İ�slâm’la müşerref oldu.[25] Künyesi “Ebû
Hafs” olup, “el-Fârûk” diye de anılırdı. “Fârûk” unvanıyla kendisine ilk hi-
tap edenin Hz. Peygamber olduğu söylenir. Hak ile bâtılı ayırt etmesi, İ�s-
lâm’ı açıkça yaşamaya azmetmesi, iman etmesiyle Müslümanların büyük
sevinç göstermesi gibi sebeplerden dolayı bu künye ile anıldığı belirtilir.
Halifelik unvanı olarak da İ�slâm tarihinde “Emî�rü’l-mü’minî�n” diye anılan
ilk devlet adamıdır.[26]
Hz. Ö� mer, cesur ve atak bir zat olup, câhiliye devrinde de Kureyş’in
önde gelen liderleri arasında idi. Kureyş’in sefaret işlerine o bakardı ve
onun verdiği hüküm, bütün Kureyş tarafından itirazsız kabul edilirdi. Hz.
Ö� mer’in, İ�slâm’a girmemesi için Kureyş reisleri, âzami dikkati gösterdi-
lerse de Cenâb-ı Hakk’ın, Ö� mer’in kalbini İ�slâm’a açmasına kimse engel
olamadı. Bütün tarihçiler, Hz. Ö� mer’in İ�slâm’a girmesiyle Müslümanların
izzetinin, güç ve kuvvetinin arttığından söz ederler.[27] Yine topluca ve ale-
niyet içinde Kâbe’de ilk namazın, Hz. Ö� mer’in İ�slâm’a girmesinden sonra
Peygamber Efendimiz’i bu istikamette teşviki ile kılındığı bilinmektedir.
Bunu takip eden günlerde “Ey Peygamber! Allah, sana ve mü’minlerden se-
nin izinde bulunanlara yeter!” [28] âyetinin inzal edildiği söylenir. Abdullah
İslâm Tarihi, I-III, İ�stanbul 1986, II, 241-246; Apak, Â� dem, İslâm Tarihi, II, İ�stanbul
2011, II, 47-64.
[25] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 259
[26] Geniş bilgi için bkz. İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 265 vd.; İ�bn Hacer el-Askalânî�, el-İsâbe
fî temyîzi’s-sahâbe, I-IV, Mısır 1328, II, 519 vd.; İ�bn Kuteybe ed-Dî�neverî�, Kitâbü’l-
Maârif, Beyrût 1970, s. 89 vd.; Süyûtî�, Târîhu’1-hulefâ, s. 108 vd.; M. Ferid Vecdi, 61
Dâretü’l-maârif, Beyrût 1971, VI, 707 vd.; Hersekli Mehmed Kâmil, Metâliu’n-
nücûm, I, 39-76.
[27] İ�bn İ�shâk, es-Sîre, I, 366-375; İ�bn Hişâm, es-Sîre, I, 366-375.
[28] Enfâl, 8/64.
b. Mes’ûd (r.a.)’un tespitine göre “Ö� mer’in Müslüman olması, Müslüman-

lar için şeref ve izzet, Medine’ye hicreti nusret, emâneti ve hilafeti de rah-
met oldu. Hz. Ö� mer, İ�slâm’a girinceye kadar Müslümanlar, Kâbe avlusun-
da açıktan açığa namaz kılmak kudret ve cesaretini gösteremiyorlardı.” [29]
Medine’ye hicrete müsaade olunduğunda bütün Müslümanlar, Mek-

keliler’e görünmeden gizli gizli göç yoluna çıkarken, Hz. Ö� mer, okunu, ya-
yını ve kılıcını alarak Kâbe’yi tavaf etmiş, Makâm-ı İ�brahim’de iki rekât na-
maz kıldıktan sonra etrafında tehditkâr tavırlarla toplanan Kureyşliler’e
meydan okuyarak yola koyulmuştu. Bu esnada müşriklerden hiç kimse
önüne geçmeye cesaret edemedi. Hicretten sonra Hz. Peygamber onu Benî�
Sâlim kabilesinden Itbân b. Mâlik’le kardeş kıldı. Kubâ’da ikamet eden Hz.
Ö� mer, işi sebebiyle Hz. Peygamber’i görmeye gün aşırı gidebiliyordu. Gi-
demediği gün Itbân (ra) Hz. Peygamber’e uğrardı.[30] Hz. Ö� mer de o günkü
gelişmeleri ondan takip ederdi. Hz. Peygamber Medine’ye intikalden son-
ra hanımlardan kendisi adına biat alınmasını Hz. Ö� mer’den istedi. [31]
Hz. Ö� mer, Hz. Peygamber’in katıldığı bütün savaşlarda, ayrıca, Hudey-

biye’de, Umretü’l-Kaza ile Veda Haccı’nda bulundu. Hudeybiye Anlaşma-
sı’nda zahire göre Müslümanlar aleyhine görünen hükümler yer alıyordu,
Mekkeli bir Müslüman Medine’ye giderek Müslümanlara sığınmak isterse,
kabul olunmayacaktı. O yıl umre ziyaretini yapamayacaklardı. Kureyşliler,
anlaşma metninin başına “Bismillâh” ve “Resûlullah” tâbirlerinin yazılma-
sına da razı olmuyorlardı. Vahiy ile perde gerisini gören Hz. Peygamber
bütün bu gelişmeleri tahammülle karşılarken Hz. Ö� mer, “Biz hak yolda de-
ğil miyiz? Cenâb-ı Hak bizim yardımcımız değil mi? O halde neden umre
ziyaretini yapmıyoruz ve neden aleyhimize olabilecek maddeleri kabul
ediyoruz?” gibi şeyler söylemekten kendisini alamadı. Hz. Ö� mer için en
mühim arzu, herhalde Allah ve Resûlü yolunda yaşamak ve onlara tâbi
olmaktı. Allah Resûlü’nün her işareti, Hz. Ö� mer için bir emirdi. Burada-
ki sözleri ise, onun emrine itaatsizlik olmayıp, yüksek dindarlık ruhunun
bir tezahürü idi. Nitekim Hz. Ali de anlaşma metninin mukaddimesindeki
“Bismillâh”, “Resûlullah” ifadelerini silememişti, eli silmeye varmamıştı da
Hz. Peygamber silmişti. Çünkü bu barış, Müslümanlara hayır ve menfaat
getirecekti. Hz. Ö� mer, Hz. Ebû Bekir’in yanına varıp, “Sen de konuşsana!”
dercesine ona baktığında olayları daha soğukkanlı değerlendirme itiya-
dında olan Hz. Ebû Bekir, “Resûl-i Ekrem (sas), vahye dayalı söyler ve ya-
par” demekle yetindi. Nitekim bu barış, Kur’ân-ı Kerî�m’de “feth-i mübî�n:
62
[29] Zebî�dî�, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi Ve Şerhi,(Terc. ve şrh.
Ahmed Naim-Kâmil Miras), IX, 350.
[30] Buhârî�, “İlm”, 28.
[31] İ�bn Sa’d, Tabakât, VIII, 5-13.
parlak fetih” olarak nitelendirilmiş ve iki sene içinde, barışta tecelli eden
Müslüman ahlâkı ve toplum anlayışı, çok sayıda insanın İ�slâm’a girmesi-
ne zemin hazırlamıştır. Bu cümleden olarak on beş yılda Müslümanlığa
girenlerin birkaç kat fazlası, iki sene içinde Hudeybiye barışından sonra
gerçekleşmiştir. Hz. Ö� mer, barışın yararlı sonuçlarını gördükçe vaktiyle
barış görüşmelerinde ortaya koyduğu tepkiden ötürü pişmanlığını ifade
etmiştir.[32]
Hz. Ö� mer’in tüm düşünce ve davranışlarının temelinde İ�slâm’a hiz-

met düşüncesi en öndedir. O, aynı zamanda İ�slâm’a zarar getirecek tutum
ve davranışlara karşı da duyarlıdır. Dolayısıyla onun sevinci de, sıkıntısı
da İ�slâm içindi. Bu münasebetle bazı hallerde İ�slâmî� hizmetlerin önün-
deki engelleri aşmak gayesiyle onda bazen sert tavırlara tesadüf edilirdi.
Bedir esirleri için idam teklif etmesi, Bedir esirleri arasında güzel konuş-
masıyla tanınan ve gençlerin zihinlerini İ�slâm aleyhine çelmekle şöhret
yapmış olan Kureyş’in ileri gelenlerinden Süheyl b. Amr’ın İ�slâm’ın aley-
hine insanları kandırmaya muvaffak olamaması için ön dişlerinden bir
kaçının sökülmesini teklif etmesi[33] bunun örnekleri arasında sayılabilir.
Vakıa böyle durumlarda son karar ve uygulama yetkisi Hz. Peygamber’de
idi ve Hz. Ö� mer’in bu iki isteğine izin verilmedi.
Medine’de münafıkların reisi olan Abdullah b. Ü� bey b. Selûl, zaman

zaman Müslümanları birbirine düşürmek ister; müşriklere, münafıklara,
Yahudilere cesaret verir, ensâr ile muhâcirlerin arasını da sık sık açmak
isterdi. Peygamberimiz ve yakınları ile ilgili olarak da ileri geri konuşurdu.
Bunu yakından takip eden Hz. Ö� mer, bu duruma tahammül edemiyordu.
Müreysî� Gazası’ndan dönülürken Hz. Â� işe’ye iftira kampanyasını başlatan
da aynı münafıktı ve gaza esnasında bir kuyu başında, su alma meselesin-
den çıkan küçük bir münakaşadan istifade ederek ensâr ile muhâcirler
arasını açmayı da denemişti, Medine’ye dönünce muhâcirleri şehirden
kovmaları için ensârı tahrik ediyordu. Hz. Ö� mer dayanamadı ve “Müsade
buyurunuz Yâ Resûlallah, şu münafığın kellesini uçurayım, İ�slâm’a verdiği
zarar binleri aşmış vaziyettedir” demekten kendini alamadı. Hz. Peygam-
ber Ö� mer’in bu isteğini de uygulamaya koymadı. İ�bn Ü� bey vefat ettiğinde
Hz. Peygamber muhayyer[34] bırakılması sebebiyle bu şahsın cenaze na-
mazını kıldırırken de Hz. Ö� mer apaçık bir münafık ve şiddetli bir İ�slâm
düşmanı olması sebebiyle cenaze namazını kılmamasının daha uygun
olacağını Hz. Peygamber’e hatırlatmış ve müteâkiben nâzil olan bir âyet 63
[32] Fayda, Mustafa , “Ö� mer”, DİA, XXXIV, 44.
[33] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 131.
[34] Tevbe, 9/80.
Hz. Ö� mer’in beklentisiyle örtüşür bulunmuş ve Muvafakât-ı Ö� mer’e dâhil

edilmiştir.[35]
Hz. Ö� mer hakkında “Allah, hakikati Ömer’in lisanı ve kalbi üzere ya-
rattı”[36] buyuran Hz. Peygamber, onun Allah’ın emirleri konusunda üm-
metinin kuvvetlileri arasında en başta geldiğini ifade etmektedir. Hz.
Peygamber rüyada kendisine ikram edilen bir bardak sütten geri kalanını
içmesi için Hz. Ö� mer’e vermesini onun ilminin derinliğine yorumlamış-
tır.[37] Böylece Resûlullah (sas), Hz. Ö� mer’in imanının kuvvetine,[38] dindeki
takvasına,[39] ilminin derinliğine, hüküm vermedeki yeteneğine, cennetle
müjdelendiğine,[40] Aşere-i Mübeşşer’eden biri olduğuna[41] ve cennetteki
makamına [42] işaret ettiği gibi ayrıca onun “Allah tarafından kendilerine
haber ilham olunan kimseler” in başında geldiğini müjdelemiştir.[43]
Hz. Ö� mer, ileri görüşlü bir şahsiyetti. Hz. Peygamber’in ve Hz. Ebû Be-
kir’in yürüttüğü istişarelerde ayrıca hilafet dönemindeki istişârî� toplan-
tılarda genellikle isabetli görüşler ileri sürerdi, belki bunlardan bazısı o
gün için siyasî� zemin itibariyle tatbike elverişli görülmeyebilirdi, ama tüm
görüşlerini inandığı doğrular olarak İ�slâm’ın hür düşünceye verdiği önem
doğrultusunda serdederdi. Bu anlamda Hz. Ö� mer, Hz. Ebû Bekir’le birlikte
Resûlullah’ın görüşüne önem verdiği şahısların başında geliyordu. Muvâ-
fakât-ı Ö� mer diye tarihe geçen olaylar onun bazı problemlerin halline
dair düşünce ve beklentilerinin daha sonra nâzil olan âyetlerle örtüşmesi
şeklinde yorumlanır. Şarabın haram kılınması (el-Bakara, 2/219), Resûl-i
Ekrem’in hanımlarının evine gelenlerle perde arkasından konuşmalarının
daha uygun olacağı (el-Ahzâb, 33/53) gibi gelişmeler buna örnektir.[44]
Hz. Ö� mer, istişarelerde görüşlerini serbestçe söyleme anlayışını Hz.

Ebû Bekir’in hilafetinde de devam ettirdi. Nitekim Hz. Peygamber’in ha-
dislerinde, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer bir arada çok zikredildiği gibi Hz.
Peygamber’in sağlığında da bu iki şahsiyet genellikle Hz. Peygamber’in
çevresinde sık görünen zatların başında gelirdi. Ü� sâme ordusunda bir
nefer olarak kılıcını kuşanmış vaziyette yola çıktığında Hz. Ebû Bekir, Hz.
Ü� sâme’den müsaade isteyerek irtidat olaylarının arifesindeki zor günlerde
[35] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 25.

[36] Tirmizî�, “Menâkıb”, 18.
[37] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 6; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 15.
[39] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî,”, 6; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 15.
64 [40] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 28, 29.
[41] Tirmizî�, “Menâkıb”, 25; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 193.
[42] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî,” 6; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 20, 21.
[43] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî,” 6; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 23.
[44] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 16; Fayda, Mustafa, “Ö� mer”, DİA, XXXIV, 46.
Ö� mer’in Medine’de yanında kal-

masını sağlamış ve onu hükûmet
işlerinin başına getirmişti.
Müseylime’ye karşı verilen

Yemâme’deki Akrabâ Savaşı’n-
da (11/632) bazı hâfızların şehit
düşmesi üzerine Kur’ân’ın toplan-
masını gündeme getiren Hz. Ö� mer,
bu konuda Hz. Ebû Bekir’i ikna
etmiştir. Ayrıca Hz. Ebû Bekir’in
müellefe-i kulûba tahsisat ayırma-
sı düşüncesine katılmamış, şartla-
rın değişmesi sebebiyle öylelerine
tahsisatın kesilmesi gerektiğini ile-
ri sürmüştür.
Hz. Ebû Bekir, hasta olup da

devlet işleriyle ilgilenemez duruma
düştüğünde ve Medine’den ayrıldığında yerine Hz. Ö� mer’i vekil bırakmış, Resim 2:
11 (633) yılında onu hac emî�ri olarak görevlendirmiş, Müslümanlara na- Hz. Ebû Bekir
ve Hz. Ömer’in
maz kıldıramayacak derecede hasta olunca da mihraba Ö� mer’i tayin etmiş- Ravza’daki
tir. Dolayısıyla İ�slâm toplumunda onun şahsiyeti hakkında -tıpkı Hz. Ebû kabirlerinden
Bekir’de olduğu gibi- menfi görüş sahibi olan hiç kimse yoktur, Hz. Ebû güncel bir
görünüm
Bekir’den sonra halifeliğe liyâkatı hususunda da Sünnî� camiadan tereddüt
gösteren hiç kimse söz konusu değildir.[45] Nitekim Hz. Ebû Bekir, hastalığı [Yıldırım, M.
Emin, Hz
ağırlaşınca onu yerine bırakmak istediğinde ashâbın ileri gelenlerine sor- Peygamber’in
duğu zaman hemen hepsi, onun buna lâyık olduğunu, devlet işlerinin üste- Albümü, s. 425]
sinden gelebilecek tecrübe ve birikime sahip bulunduğunu, bilgili, becerikli
ve samimi bir insan olduğunu söylemişlerdir. Aslında Hz Peygamber’in ma-
ğara dostu ve dünya âhiret kardeşi, ashâbın en faziletlisi konumunda olan
Hz. Ebû Bekir’in kendisinden sonra idareye onu lâyık görmesi, Hz Ö� mer’
in üstün şahsiyeti hakkında önemli bir referans sayılır. Ö� yle anlaşılıyor ki,
İ�slâm Tarihi’nde Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer, birbirini bütünleyen iki kâmil
dost, arkadaş ve samimi Müslüman örneğidir. Nitekim Hz. Peygamber’in
vefatını müteakip Benî� Sâide’deki hilafet tartışmalarında Hz. Ebû Bekir’in
halife olmasında da Hz. Ö� mer’in belirleyici bir rol oynadığı hatırlanmalıdır.
Hz. Ö� mer’in İ�slâm düşüncesine nüfuz ve hâkimiyeti fevkalâde idi; bir

65
konu hakkında nass olmasa bile mevcut temel kaidelerden yola çıkarak
[45] Hz. Ö� mer’in şahsiyetini örneklerle tetkik eden bir kaynak için bkz. Algül, Hüseyin,
İslâm Tarihi, II, 345-357; Apak, Â� dem, İslâm Tarihi, II, 95-121.
muhâkeme yoluyla doğruya ulaşabilirdi. Buna birçok örnek verilebilirse

de veba salgını olan yere girmekten uzak durması, onun İ�slâm düşünce-
sindeki dinamizmini gösteren mühim örneklerden sayılır.
Ashâb-ı Kirâm’ın tespitlerine göre Hz. Ö� mer, Hz. Peygamber’den, Hz.

Ebû Bekir’den ve umumiyetle ashâbın tamamından razı ve hoşnut ayrıl-
mıştır. [46] Onun üstün bir kişiliğe sahip olduğu, aynı yılları paylaşan dost-
ları, arkadaşları ve yakınları tarafından ifade edilmiştir.[47] Saldırıya maruz
kaldığında vefatından önceki saatlerde ensârdan bir zatın onun hakkında
“Ey Mü’minlerin Emî�ri, Allah’ın sana olan lütuf ve ihsanıyla sevin: Resû-
lullah’la sohbetin ve iyice bilmekte olduğun İ�slâm’daki kıdemin (bunca
yüksek hizmetlerin) vardır. Sonra halife oldun, hep adâlet ettin. Bu beşerî�
fazî�letlerden sonra şehitlik rütbesi vardır”[48] şeklindeki değerlendirmesi,
her kesimin ondan hoşnut ve razı olduğunu göstermektedir. Hz. Enes b.
Mâlik gibi seçkin sahâbî�ler dahi âhirette Hz. Peygamber’le birlikte Hz. Ebû
Bekir ve Hz. Ö� mer’e mülâki olabilme hayallerini kurmuşlar, bu doğrultuda
umut ve özlem içinde olmuşlardır.[49] Keza ashâbın tespitlerine göre Resû-
lullah, ashâbıyla toplantı ve sohbet durumunda olduğu bazı zamanlarda
Hz. Ö� mer’in elini tutuyordu.[50] Bu görüntü, Resûl-i Ekrem (sas)’in Hz.
Ö� mer’e olan muhabbetini ve samimi yakınlığını göstermektedir.
Hz. Ebû Bekir’in vefat ettiği gün Mescid-i Nebevî�’de kendisine biat
edilen Hz. Ö� mer 22 Cemâziyelâhir 13 - 26 Zilhicce 23 (23 Ağustos 634 - 3
Kasım 644) tarihleri arasında on sene üç ay kadar halifelik yapmıştır.
C. Hz. Osman’ın Kısa Hayatı ve Şahsiyeti
Hz Osman, Fil Olayı’ndan altı yıl sonra (576) Tâif’te doğdu. Hz. Pey-
gamber’den altı yaş küçüktür. Babası, Affân; annesi, Ervâ bint Kureyz’dir.
Bu hanım, Resûl-i Ekrem’in (sas) halası Ü� mmü Hakî�m Beyzâ bint Abdül-
muttalib’in kızıdır. Mensup olduğu Ü� meyye kabilesinin soyu, Abdümenâf
b. Kusay’da Resûlullah’ın nesebiyle birleşir. Babasının ünlü bir tüccar ol-
ması hasebiyle Hz. Osman gençliğinde Mekke’nin önemli tüccarları arası-
na girmiştir. İ�slâm davetinin ilk döneminde Hz. Ebû Bekir’in yol gösterme-
si ile Hz. Peygamber’in yanına giderek İ�slâm’a girmiş ve ilk on Müslüman
arasında yerini alarak sâbikûn-i İ�slâm’dan olmuştur. [51]

66 [47] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 6.
[51] İ�bn Hişâm, es-Sîre, I, 269; Yiğit, İ�smail, “Osman”, DİA, XXXIII, 439.
Hz. Osman, Ü� meyyeoğulları’nın ileri gelenlerinden olmasına rağmen

ilk Müslümanlar arasında yer almasıyla mümtaz bir mevkiye sahiptir.
Çünkü tarihî� “Emevî�-Hâşimî�” rekabetinden dolayı son peygamber Hâşimî�-
ler’den çıktığı için Emevî�ler, Hz. Peygamber’i körü körüne yalanlamışlar,
kabilecilik duygusuyla İ�slâm’a karşı direnmişlerdi. İ�şte Hz. Osman, etrafın-
daki Ü� meyyeliler’in oluşturduğu inat ve asabiye çemberini kırmayı başar-
mıştır. Câhiliye devri insanlarının, o düzenin geleneklerine ne kadar bağlı
olduğu düşünülürse Hz. Osman’ın, Emevî� asabiyetinin inadını kırarak Hz.
Ebû Bekir’in davetiyle İ�slâm’ı kabulü, onun şahsiyetinin analizinde özel-
likle hatırlanması gereken bir husus olmalıdır. Çünkü asabiyet takıntısı ve
câhiliye töreleri, pek çok Mekkelinin şirkte devamına sebep olmuştur.
Bilindiği gibi hayatı boyunca Hz. Peygamber’i düşmanlara karşı hi-

maye eden amcası Ebû Tâlib bile benzer bir zihniyetin kurbanı olmaktan
kendini kurtaramamış, asabiyet inadından kurtulmuş olsa bile câhiliye
bağlarını kıramamıştı. O bakımdan Hz. Osman konumunda olan bir şah-
siyet için çevresini saran fâsit daireyi kırıp İ�slâm’a adım atabilmek, cid-
den önem taşımaktadır. Naklolunduğuna göre amcası Hakem b. Ebi’l-Â� s,
Müslümanlığı tercih etmesi sebebiyle Hz. Osman’ı bir direğe bağlamış ve
onu İ�sl âm’dan uzaklaşmaya zorlamıştır. Ona, İ�slâm’dan dönmedikçe bağ-
larını çözmeyeceğini ve işkence edeceğini de söylemiştir. Bu durum karşı-
sında Hz. Osman, içine düştüğü sıkıntıya rağmen yemin ederek İ�slâm’dan
dönmeyeceğini ifade ile imanını korumuştur. Hz. Osman, başta annesi
olmak üzere diğer akraba grubunun baskılarına karşı da imanından asla
taviz vermemiştir.
Hz. Osman, İ�slâm’a girdikten bir süre sonra Mekke’de Resûlullah’ın

kızı Rukıyye ile evlenmiş, nübüvvetin 5. yılında (625) onunla birlikte Ha-
beşistan’a hicret etmiştir. Bu evlilikten dünyaya gelen ve hicretin 4. yılında
(625) vefat eden oğlu Abdullah sebebiyle Ebû Abdullah künyesiyle kün-
yelenmiştir. Hz. Osman ve Rukıyye bir yıl sonra Habeşistan’dan Mekke’ye
geri dönmüşler, Medine’ye hicret günlerine kadar orada kalmışlar ve hic-
ret izni verildikten sonra Medine’ye hicret etmişlerdir. Hz. Peygamber, Os-
man’a kendi evine yakın bir yerde arsa göstererek ailesiyle yerleşmeleri-
ni sağlamış, keza 2 (624) yılında Rukıyye’nin vefatından sonra onu diğer
kızı Ü� mmü Külsûm ile evlendirmiştir. Hz. Osman, Ü� mmü Külsûm’un da 9
(630) yılında vefatından sonraki zamanda bazı evlilikler daha yapmıştır.
Şehid edildiğinde zevcelerinden Nâile, Remle ve Ü� mmü’l-Benî�n hayatta
idiler. Ü� mmü Külsûm’dan çocuğu olmamıştır; daha sonraki evliliklerin-
67
den ise on beş veya on altı çocuğunun olduğu rivayet edilir.[52]
[52] İ�bn Hacer el-Askalânî�, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, II, 462 vd. d.; İ�bn Sa’d, Tabakâtü’l-
kübrâ, III, 53 vd.; İ�bn Kuteybe, Maârif, s. 82 vd.; Aynı Müellif, el-İmâme ve’s-siyâse, I,
İ�slâmî� dönemde Hz. Osman’ın lâkabı, “Zinnûreyn” idi. Bunun sebebi

olarak, “Hz. Peygamber’in iki kızı ile evlenmesi, Hz. Peygamber’in ona iki
hususi dua yapması ve Hz. Osman’ın salât-ı vitirde Kur’ân’dan uzun sûre-
ler okuması gibi hususlar” gösterilir. Sonuncu sebeple ilgili olarak hatim
rivayetine yer verenler de vardır. Bu fikirde olanlar, “gece ibâdet etmenin
bir nur, Kur’ân’dan salât-ı vitirde uzun sûreler okumanın (hatim yapılma-
sının) ayrı bir nur olduğunu ve Hz. Osman’ın geceleri, bu iki nuru birleş-
tirdiğini” ileri sürerler. [53]
Hz. Osman, Habeşistan’a ve Medine’ye hicretle iki hicret sevabı-
na erişenlerden, belâ ve imtihanlara karşı cennetle müjdelenenlerden
olup[54], ayrıca Aşere-i Mübeşşere arasında da zikredilenlerdendir.[55] Hz.
Peygamber’in ve Hz. Ebû Bekir’in vefat ederken kendilerinden hoşnut ol-
duğu altı kişiden biridir.[56] Bir başka cihetten Hz. Osman, ashâbın fazilet
derecelendirilmesinde Hz. Ebû Bekir ve Ö� mer’den sonra daima üçüncü
sırada zikredilen mümtaz bir şahsiyettir.
Hz. Osman, Bedir dışında hemen hemen Hz. Peygamber’in yer aldığı
tüm seferlere katılmıştır. Resûl-i Ekrem’in (sas) izniyle Bedir’de buluna-
mamıştır. Çünkü zevcesi Rukıyye ağır hasta idi ve onunla ilgilenmesi ge-
rekiyordu. Zâtürrikâ’ ve Zûemer Gazveleri’nde Hz. Peygamber onu Medi-
ne’de görevlendirmiştir. Rıdvân biatında bilfiil bulunamamasının sebebi
ise, o sırada elçi olarak Resûl-i Ekrem (sas) tarafından Kureyş’e gönderil-
mesidir. Haddizatında kendisi hakkında öldürüldü veya baskı altında tu-
tuluyor söylentisi üzerine Hz. Peygamber gerekirse düşmanla savaşmak
üzere Müslümanlardan biat almıştır. Hz. Osman bilfiil seferde olduğu için
söz konusu biata manen iştirak etmiş sayılır. Nitekim Hz. Peygamber “Os-
man, Allah ve Resûlü’nün emrini yerine getirmek üzere gitmiştir” diyerek
sağ elini sol eli üstüne koymak suretiyle onun adına biat ettiğini göster-
miştir.[57] Hz. Osman bu süreçte Hz. Peygamber’in ve Mekke’ye gelen tüm
Müslümanların Kâbe’yi ziyaretlerine müsaade verilmesi için çok uğraştı,
ancak müşrikler sadece kendisinin ziyaretine izin verebileceklerini söy-
lediler. Bu durum karşısında o, Hz. Peygamber’e izin verilmediği sürece
Beytullâh’ı asla tek başına ziyaret etmeyeceğini kesin bir dille ifade etti.
Hz. Osman, çok zengindi. Zengin olduğu kadar da cömertti. Medi-

ne’de Müslümanlar içmeye elverişli su sıkıntısı çekiyorlardı. O günlerde
30 vd.; Hersekli Mehmed Kâmil, Metâliu’n-nücûm, I, 80; İ�smail Yiğit, “Osman”, DİA,
XXXIII, 442.
68 [53] Süyûtî�, Târîhu’l-hulefâ, s. 147 vd.
[54] Buhârî�, Fezâilü ashâbi’n-nebî, 7; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 28, 29.
[55] Tirmizî�, “Menâkıb”, 25; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 193.
[56] Buhârî�, Fezâilü ashâbi’n-nebî, 7.
[57] İ�bn Hişâm, es-Sîre, III, 329-330; Yiğit, İ�smail, “Osman”, DİA, XXXIII, 438.
Resûl-i Ekrem, Rûme Kuyusu’nu satın alıp Müslümanlar yararına vakfe-

denin cennetlik olacağını müjdelemişti. Bunu işiten Hz. Osman, derhal o
kuyuyu parasıyla (35.000 dirhem) satın alarak Müslümanlar için vakfetti.
Tebûk Seferi esnasında Medine’de kıtlık vardı ve İ�slâm’ın merkezi Gassânî�
Hıristiyanlarıyla Bizans’ın tehdidi altındaydı. Yaşanan yoğun kıtlığa ve gö-
rülmedik sıcağa rağmen İ�slâm ordusunun hazırlanması ve yola koyulma-
sı gerekiyordu. Bu sebeple Hz. Peygamber (sas) kutsal cihad î�lân etmiş,
herkesi yardıma davet etmiş, teşvik için de, “Kim ki ceyşü’l-usre’yi teçhiz
ederse, onun için cennet vardır” buyurmuştu. Bu safhada söz konusu İ�s-
lâm ordusunun teçhizi için Hz. Peygamber tarafından başlatılan yardım
çağrısına koşanların öncüleri arasında en kapsamlı yardımıyla Hz. Osman
dikkatleri üzerinde toplamıştır. Bunun üzerine Resûlullah’ın (sas) onun
hakkında “Bugünden sonra yapacakları, Osman’a zarar vermez” dediği
naklolunur.[58]
Hz. Osman’ın infak ve tasadduk hususunda kendisini nümûne-i im-

tisal olarak öne çıkaran özelliklerinden biri de miktarı oldukça fazla sa-
yılabilecek alacaklarını, ödeyemez duruma düşmüş kimselerden silmesi,
alacağını istemekten vazgeçmesidir. Ayrıca Hz. Osman, akrabasından ve
diğer Müslümanlardan pek çok kişiye karşılıksız yardım yapmakla da ta-
nınır. Hz. Osman’ın ilginç özelliklerinden biri de İ�slâm kurumlarının geliş-
mesi için şahsî� servetini de ortaya koymasıdır. Meselâ kendi hilafeti dev-
rinde Mescid-i Nebî�’nin genişletilmesi çalışmalarına kendi servetinden
10.000 dirhem sarfettiği bilinmektedir.[59]
Hz. Osman’ın şahsiyetinin en belirgin çizgileri arasında bulunan ve

kendisiyle özdeşleşmiş olan en mühim hususiyeti, derin bir hayâ duygu-
suna sahip olmasıdır. Hz. Â� işe, hayâ duygusunun derinliği bakımından Hz.
Osman’ı öne çıkaran bir gelişmeyi şöyle naklediyor: Resûl-i Ekrem (sas)
bir gün evinde yatarak istirahat ederken Hz. Ebû Bekir içeri girmek için
izin istiyor, Resûlullah bulunduğu bu hâl üzere ona içeri girme izni veri-
yor. Bir süre konuşuyorlar, sonra o ayrılıyor. Müteâkiben Hz. Ö� mer geliyor,
yine aynı şekilde bir süre sohbetten sonra o da ayrılıyor. Daha sonra hu-
zura Hz. Osman gelince Resûl-i Ekrem (sas) elbisesini düzeltiyor. Bir süre
sohbetten sonra o da ayrılıyor. Hz. Osman dışarı çıktıktan sonra Hz. Â� işe
Resûl-i Ekrem (sas)’e, Ebû Bekir ve Ö� mer’i ayaklarını uzatmış vaziyette
istirahat halinde kabul edip Osman girince toparlanmasının sebebini so-
runca Resûlullah (sas): “Kendisinden meleklerin hayâ etmekte olduğu bir
kimseden ben hayâ etmeyeyim mi?” cevabını veriyor. [60] Bir başka rivayette 69
[58] Tirmizî�, Menâkıb, 19; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 516.
[59] Yiğit, İ�smail, “Osman”, DİA, XXXIII, 442.
[60] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 26; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 71.
ise Hz. Peygamber’in şöyle dediği nak-

lolunuyor: “Çünkü Osman çok utangaç
(hayâ sâhibi) bir kimsedir. Eğer bulun-
duğum hâl üzere iken içeri girmesine izin
verseydim, ihtiyacı hususundaki dileğini
bana ulaştırmaz diye endişe ettim.”[61]
Hz. Osman, ibadetler konusunda

hassas bir zat olup, geceleri ihyâda ber-
devam idi, gündüzleri de çoğu kez oruçlu
olurdu. Hâfız olup Kur’ân’ı sürekli okur,
teheccüd ve vitir başta olmak üzere tek
başına kıldığı diğer namazlarda uzun
sûreleri tercih ederdi. Son derece müte-
vazı, kibar ve nâzikti. İ�lmî� bakımdan da
Resim 3:
Cennetü’l-Bakî’de temâyüz etmişti. Hz. Peygamber devri itibariyle vahiy kâtiplerindendi. Ay-
Hz. Osman’a
nispet edilen rıca Resûl-i Ekrem tarafından kendilerine fetva yetkisi verilen belirli sayı-
kabir daki sahâbî�ler arasındaydı, hadis rivayetinde de çok titizdi. Hz. Osman, Hz.
[Yıldırım, M.Emin, Ebû Bekir döneminde de devlet kâtibi olarak onun yakınında görev yaptı
Hz. Peygamber’in
Albümü, s. 443] ve keza onun yakın müşavirleri arasındaydı. Hz. Ebû Bekir’in Hz. Ö� mer’i
halef bırakması hususunda olumlu görüş serdetti ve İ�slâm Tarihi’ne “Ahid-
nâme-i Sıddî�k” diye geçen Hz. Ö� mer’in halef bırakılma konusunu da ihtiva
eden metnin kâtipliğini de o yaptı.[62] Hz. Ö� mer’in halifeliği döneminde de
onun müşâvirleri arasındaydı. Hz. Ö� mer bir sabah namazında Mescid-i
Nebî�’de bir saldırıya maruz kalarak ağır şekilde yaralanınca halife seçil
mek üzere aday bıraktığı altı kişi arasında Hz. Osman da bulunmaktaydı.
Hz. Ö� mer’in talimatı, üç gün içinde içlerinden birinin halife seçilmesiydi.
Adayların toplanma ve güven içinde çalışmalarını sürdürme şartlarını da
hazırladı. Hz. Ö� mer, aday bıraktığı şahısların Hz. Peygamber ve Hz. Ebû
Bekir’in kendilerinden memnun olduğu kimseler arasında yer aldıklarını
ve bunların bu işin üstesinden gelecekleri hususunda ümitvar olduğunu
düşünüyor, bu altı kişiyi ümmetin ileri gelenleri olarak değerlendiriyor-
du. Hz. Osman, Abdurrahman b. Avf’ın, hilafet hakkından feragat ederek
hakem olmasıyla başlayan çalışmalar sonunda hilafet görevini üstlendi.[63]
Askerî� seferlerde sağlanan başarılardan da anlaşılıyor ki Hz. Osman,

iktidarı devraldıktan sonra altı yıl boyunca Hz. Ö� mer devrine benzer şe-
kilde İ�slâm ülkesini huzur içinde idare etmeyi başardı. 31 (651) yılından
70 sonra ise, Hz. Ö� mer’in görevinin son yıllarında toplumdaki değişimden
[61] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 27.

[62] Taberî�, Târîh, III, 429; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 292.
yola çıkarak endişe ettiği fitneler ortaya çıkmaya başladı; İ�slâm toplumu
yaman bir iç çözülmeyle yüz yüze geldi, ülke yönetimi derinden sarsıl-
dı ve insanlar peşpeşe ortaya çıkan akla gelmedik siyasî� olaylar önünde
savruldu. Hz. Osman’ın yumuşak huylu bir insan oluşu, Hz. Peygamber ve
Hz. Ebû Bekir’le kıyaslandığı zaman siyasî�-idarî� alanda yeterli tecrübeye
sahip olmayışı, bu problemlerin bizzat kaynağı değilse de önlenemeyecek
şiddete ulaşmasında rol oynamış olabilir.
Ashâbın hayatına dair önemli bir çalışmayı başlatan Hersekli Meh-

med Kâmil, “Metâliu’n-Nücûm” adlı eserinde bu konuda güzel bir analiz
yapar ve der ki:
“Hz. Osman hilafete geçtikten sonra altı yıl kadar, Hz. Ö� mer devri-
ne yakın bir şekilde ve onun yönetimine benzer tarzda ülkeyi idare etti,
genel olarak Müslümanların bütünü ve özellikle Kureyş bu dönemde
kendisinden çok memnundu. Fakat akrabasına muhabbeti ileri derece-
de olduğundan sonraları valilik ve benzeri büyük memuriyetlere onları
tayin etmeye başladı. Bunların çoğunluğu genç ve üstelik devlet hizme-
tinde tecrübesiz idi. Hz. Osman’ın çok yumuşak olması ise, bunların hata
ettikçe azledilmelerine ve başka şekillerde te’dib ve tecziyelerine engel
teşkil ediyordu. Bu arada riyâset ve mevki düşkünü harî�s bir adam olan
amcası oğlu Mervân b. Hakem, son zamanlarda merkezde idareye so-
rumluluk sınırlarının ötesinde nüfuz etmişti. İ� şte bundan sonra genel
olarak Müslümanlar ve Kureyşliler, durumu endişe ile takip etmeye ve
gelişmelerden üzüntü duymaya başladılar… Neticede malum ihtilâl ve
fitnenin büyümesine yol açan bir ortam oluştu. Her ne kadar ashâbın
ileri gelenleri, ihtilâle engel olmak istedilerse de başarı sağlayamadılar
ve takdî�r-i ilâhî� böyle tecelli etti.” [64]
Hz. Ö� mer’in belirlediği şûranın çalışmaları sonucu hilafet makamına

gelen Hz. Osman 1 Muharrem 24 - 18 Zilhicce 35 (7 Kasım 644 - 17 Hazi-
ran 656) yılları arasında yaklaşık on iki yıl halifelik yapmıştır.
D. Hz. Ali’nin Kısa Hayatı ve Şahsiyeti
Hz. Ali’nin soyu, Ali b. Ebî� Tâlib b. Abülmuttalib b. Hâşim b. Abdimenâf

b. Kusay b. Kilâb b. Mürre b. Kâ’b b. Lüeyy şeklinde sıralanır. Ebû’l-Hasen
Ali b. Ebî� Tâlib el-Kureşî� el-Hâşimî�, hicretten 22 yıl önce (600) doğdu. Ba-
bası Ebû Tâlib, annesi Fâtıma bint Esed’dir. Ailenin en küçük oğlu olup
kıtlık sebebiyle Hz. Peygamber onu himayesine aldı. İ�slâm’a girdiğinde on 71
yaşındaydı. Kendisi, ilk dört Müslümandan biridir. Çocuklar kategorisinde
[64] Hersekli Mehmed Kâmil, Metâliu’n-nücûm. I, 92 - 93.

ise ilk iman eden ve Hz. Peygamber’le ilk namaz kılandır. Hz. Ali, henüz on
yaşlarında bir çocuk iken, vahyin ilk geldiği günlerde Peygamber Efendi-
miz’i Hz. Hatice ile namaz kılarken görmüş ve ömründe ilk defa gördüğü
bu şeyi merak edip sormuştu. Hz. Peygamber, o anda namaz kıldıklarını,
bu ibâdetin İ�slâm’ın şeâir ve erkânından, Hakk’a yaklaşmaya vesile oldu-
ğunu bir çocuğun anlayacağı üslûpla anlatarak onu İ�slâm’a davet etmiş
ve “Ey Ali! Şayet İslâm’ı kabul etmeyeceksen şimdilik bu sırrımı gizle” diye
tembih etmişti. Fakat çok sürmemiş, Hz. Ali, kısa bir süre sonra Resûl-i
Ekrem (asm)’in huzuruna gelerek Müslüman olmuş ve sâbikûn-i İ�slâm
arasında yerini almıştır. [65]
Böylece Hz. Ali, şirk gelenek ve âdetlerine bulaşmadan İ�slâm’la şeref-

lenmiş oldu. Bu durum, Cenâb-ı Hakk’ın Hz. Ali’ye büyük lütfuydu. Ayrı-
ca gençlik yıllarını Resûlullah’ın yanında geçirmesi ve terbiyesini ondan
alması, herkese nasip olmayan bir mazhariyettir. Nitekim Hz. Ali, yaşı
oldukça küçük olmasına rağmen ilk Müslümanların kaderini paylaşmış,
ilk yılların çilesine ortak olmuş, Mekke döneminin zor imtihanlarından
başarı ile geçerek olgunluk derecelerine tırmanmış, Resûlullah’ın ve ilk
Müslümanların sırdaşı olmuştur.
Hz. Ali, orta boylu, esmer, iri siyah gözlü olup, sakalı sık ve gürdü,
yüzü güzeldi. Künyesi, “Ebû’l-Hasen ve Ebû Türâb”tır. Oğlu Hasan’dan
dolayı Ebû’l-Hasen künyesini almıştır. Hz. Ali “Ebû Türâb” hitabıyla çağ-
rılmaktan çok hoşlanırdı. Çünkü bu lakabı ona veren bizzat Hz Peygam-
ber idi. Bir gün Hz. Fâtıma ile Hz. Ali arasında bir tartışma olmuş, bunun
üzerine Hz. Ali evden çıkıp mescide geçmişti. Hz. Peygamber o sırada eve
geldiğinde onu göremeyince kızı Fâtıma’ya sordu, o da durumu anlattı. Hz.
Peygamber önce yerini öğrenmek için bir zat görevlendirdi, haber gelince
bizzat kendisi gitti. Hz. Ali o sırada yanı üzere uzanmış, ridası bir yanından
sıyrılmış ve vücuduna toprak bulaşmıştı. Hz. Peygamber, yumuşak bir eda
ile “Kalk ey Ebû Türâb! Kalk ey Ebû Türâb!” diyerek Hz. Ali’nin bedenine
bulaşmış olan toprağı silkelemeye başladı.[66]
Hz. Ali’nin lâkabı, “el-Mürtezâ”dır. Böyle anılmasının sebebi, Tebûk

Seferi’ne giderken Peygamber Efendimiz tarafından Medine’de nâib ola-
rak bırakılmasıdır. Ayrıca çocukluğundaki cesaretinden ve dinamik yapı-
sından dolayı kendisine “Haydar” lâkabı da verilmiştir. “Esedullâhi’l-gâ-
lib” lakabı da onun hakkında vârit olmuştur. Aşere-i Mübeşşere’den olup,
72 âlim, zâhid bir zâttır.
[65] İ�bn Hişâm, es-Sîre, I, 263-264; Belâzürî�, Ensâbü’l-eşrâf, (tahkik: Süheyl Zekkâr-
Riyâd Ziriklî�), Beyrût, 1417/1996, I, 113.
[66] Buhârî�, Fezâilü ashâbi’n-nebî, 9; Müslim, “Fezâilü’l-ashâb”, 38.
Hz. Ali’nin adı anıldığında tarziye ile beraber “Kerremallâhü vecheh”

dua cümlesiyle anılmasının sebebi ise katiyen putlara eğilmemesindendir.
Çünkü o, küçüklüğünden itibaren Resûl-i Ekrem’in (sas) hanesine intikal
etmiş, onun terbiyesine girmiş, İ�slâm’la iç içe olmuştu. Babası Ebû Tâlib,
seksen yedi yaşında hicretten 3 sene önce (620) ölmüştür. Resûl-i Ek-
rem’in (sas) tüm çabalarına rağmen -kuvvetli görüşe göre- iman etmemiş-
tir. Annesi, Esed b. Hâşim b. Abdümenâf’ın kızı Fâtıma ise Müslüman olup
hicretten bir süre sonra vefat etmiştir. Hz. Peygamber, kefenlenmesi için
bu hanımın yakınlarına kendi gömleğini göndermiş ve onun kabrinde dua
etmiştir. Zira Hz. Ali’nin annesi Fâtıma hanımın Peygamber Efendimiz’e ve
İ�slâm’a hizmetleri çoktu. Sekiz yaşından itibaren amcasının evinde kalan
Hz. Peygamber Mekke döneminde bu hanımefendinin kendisiyle şefkat ve
merhametle ilgilendiğini unutmamış, bir vefa eseri olarak sağlığında ona
annesi gibi davranmış, vefatından sonra da cennet elbiseleri giydirilme-
si niyetiyle kendi gömleğini kefen olarak göndermiş, kabir onu sıkmasın,
münker-nekirin sualine kolay cevap versin diye bir süreliğine kabre inip
çıkmış, onun hakkında istiğfarda bulunmuştur. Böylece vefakârlık konu-
sunda tüm müminlere en güzel örnek olmuştur.
Hz. Ali, tab’an cesur ve fedakâr bir kimseydi. Hz. Peygamber hicret
yolculuğuna koyulurken, ertesi sabah onun kanlı bir saldırıya hedef teşkil
etmesi ihtimal dâhilinde olan yatağına girmiş, bunu Resûlullah’ın talebiy-
le ve geceleyin kolayca çıkıp gidebilmesi için yapmıştı. Böylece evin etra-
fında saldırmak üzere bekleyen müşriklerde Resûlullah’ın henüz evden
ayrılmadığı kanaatını uyandırdı ve onları oyaladı. Ertesi sabah Resûlul-
lah’ın yatağında yatanın Hz. Ali olduğu anlaşılınca, azarlanıp dövüldü ve
bir süre hapsolundu. Hz. Ali, sonraki günlerde zorlu hicret yolculuğunu
gündüzleri gizlenerek, geceleri yol alarak tek başına katetmiş ve üç gün
ara ile Kubâ’da Resûl-i Ekrem’e (sas) kavuşmuştur. Yol meşakkatinden çok
yorgun düşmesi sebebiyle ayakları şişen bu ihlâslı genci, Resûlullah tedavi
etti ve Cenâb-ı Hak ona şifa ihsan etti.
Hicretten sonra 1. yılda (622) ensâr ile muhâcirler arasında kardeşlik

kurulduğunda (muâhât), Hz. Peygamber Hz. Ali’yi kendisine kardeş seçti.
Bu süreçte Hz. Ali için ensârdan bir kardeş belirlenmiş değildi. O, bu du-
rumu hatırlatarak Hz. Peygamber’e kardeşlik (muâhât) alâkasının niçin
dışında olduğunu sorunca Resûl-i Müctebâ (sas) ona “Sen benim dünya ve
âhiret kardeşimsin!” demiştir. [67]
Resûl-i Ekrem (sas) hicretin 2. yılından sonra (623) kızı Fâtıma’yı Hz. 73
Ali ile evlendirmiş ve “Allahım! Her ikisini de mesut et, evliliklerini onlar
[67] Tirmizî�, “Menâkıb”, 21; Ethem Ruhi Fığlalı, “Ali”, DİA, II, 371.
hakkında hayırlı kıl” diye dua etmiştir. Böylece Hz. Ali, Peygamber Efendi-
miz’in kızı Fâtıma ile evlenerek onun damadı olmuştur. Hz. Fâtıma’nın sağ-
lığında ikinci bir hanımla evlenmeyen Hz. Ali, onun vefatından sonra birçok
evlilik yaptı ve çok sayıda çocuğu oldu. Hasan, Hüseyin, Muhassin/Muhsin,
Zeyneb, Ü� mmü Külsûm/Gülsüm, Hz. Fâtıma’dan dünyaya gelmişlerdir.
Hz. Ali, Tebûk’ten başka bütün gazvelerde bulunmuş ve çoğunda san

cak onun elinde iken Müslümanlar zafere kavuşmuşlardır. Hayber zaferi,
bunlardan biridir, bu savaşta ağır bir kapıyı kalkan olarak kullanması meş-
hurdur. Hayber’de Resûlullah’ın sancağı ona vermesiyle fetih müyesser ol-
muştur.[68] Bu onun hem faziletiyle hem de savaşlardaki başarılarıyla ilgili
kuvvetli rivayetlerden biridir ki, Hayber seferinin uzadığı, erzakın azaldığı
ve İ�slâm askerleri arasında sıkıntının arttığı günlerde cereyan eden bir
olayla ilgilidir. Hz. Peygamber sancağı Allah ve Resûlü’nü seven, Allah ve
Resûlü’nün de onu sevdiği birine vereceğini ve onun sevk ve idaresiyle
Müslümanların galip geleceğini söylemişti. Bu durum karşısında birçok
sahâbî� gibi Hz. Ö� mer bile heyecanlanmış ve bir ümit içine girmişti. Ertesi
sabah sancak Ali b. Ebî� Tâlib’e verildi ve gerçekleştirilen hücum neticesin-
de fetih müyesser oldu.[69]
Keza Hz. Ali, Uhud ve Huneyn gibi savaşların zor safhalarında Hz.
Peygamber’i korumak adına kahramanlık destanları yazmıştır. Savaşlar-
dan önceki teke tek vuruşmalarda Hz. Ali, İ�slâm askerlerinin gözbebeği
iken, düşman askerlerinin gözdağı ve korkulu rüyası olmuştur. Onun kı-
lıç darbeleri, çok düşmanı savaş alanından saf dışı etmiştir. Tebûk Sefe-
ri’nde bulunmayışının sebebi, Hz. Peygamber tarafından Medine’de vekil
bırakılmasıdır.[70] Hz. Ali’nin Tebûk Seferi’nde Medine’yi yönetmek üzere
geri kalması, “Harun’un Mûsâ’ya yakınlığı ne ise senin de bana yakınlığın
öyledir; yalnız benden sonra peygamber gelmeyecektir.” hadisiyle î�zah edil-
miş, böylece bu önemli gazvede Hz. Ali’nin böyle bir gerekçe ile şehirde
kaldığı tebeyyün etmiştir.[71]
Hz. Ali, Hz. Peygamber’in vahiy kâtipleri arasında başta gelirdi. Ayrı-
ca Hudeybiye barış metninde olduğu gibi resmî� yazışmalarda da kâtiplik
görevi vardı. Evs, Hazrec, Tay kabilelerine ait putlar ile, Mekke Fethi’ni
müteâkip Kâbe’deki putların kırılmasına nezâret etme görevi ona verildi.
Hz. Ebû Bekir’in hac emî�rliğinde (9/631) Tevbe Sûresi’nin bundan böyle
müşriklerin şirki terk etmedikleri sürece Kâbe’de Müslümanlarla birlikte
74 [68] Buhârî�, “Fezâlü ashâbi’n-nebî”, 9; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 33.

[69] Buhârî�, “Cihâd”, 102, 121, 143, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 9; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”,
32-35.
[70] Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 30; Tirmizî�, “Menâkıb”, 21; Tirmizî�, “Menâkıb”, 21.
[71] Buhârî�, “Fezâilü ashâbi’n-nebî”, 9, “Megâzî”, 78; Müslim, “Fezâilü’s-sahâbe”, 30, 31, 32.
olamayacaklarını ihtiva eden âyetlerini (berâe), okudu ve Kâbe’yi çıplak

ziyaret edemeyeceklerini de duyurdu. İ�slâm tarihçileri bunun müşriklere
verilmiş bir ültimatom (kesin uyarı) olduğunu söylerler. [72]
Hz. Ali, Hz. Peygamber nezdinde fazileti en yüksek olan sahâbî�ler

arasındadır. Nitekim o, “Hz. Ali’yi mü’minlerin seveceğini, münafıkların
ise ona kin besleyeceğini, [73] onun Allah katında mertebesi yüksek zevat
arasında yer aldığını,[74] dünyâ-âhiret kardeşi olduğunu,[75] kendisinin
hikmetin evi, Ali’ninse kapısı olduğunu,[76] kendisine dünya zî�neti olarak
zühd verildiğini, Hasan ile Hüseyin’in cennetteki gençlerin beyefendisi,
babalarının ise daha hayırlı olduğunu[77]” söyleyerek onun manevî� sa-
hadaki yüksek derecesine işaret etmiştir. Yine Hz. Ali’nin Ehl-i beyt’ten,
Ehl-i kisâ’dan, Hamse-i Â� l-i abâ’dan yani Hz. Peygamber’in ev halkından
biri sayılması da onun şahsiyetiyle ilgili belirtilmesi gereken önemli bir
husustur. Birçok sahâbî� rivayetlerinden bunu anlıyoruz. Nitekim ashâbın
ileri gelenlerinden Vâsıle b. el-Eskâ’ (ra) şöyle anlatıyor: Bir gün Peygam-
berimizi ziyarete gittim. Eşlerinden Ü� mmü Seleme’nin evindeydi. O sırada
yanına Hasan geldi, onu sağ yanına oturttu ve öptü. Sonra Hüseyin geldi,
onu da sol dizine oturttu ve öptü. Daha sonra Fâtıma geldi, onu da ön tara-
fa oturttu, Ali’yi de çağırtarak Ahzâb Sûresi’nin 33. âyetini okudu. Bu âyet-
te “…Ey Ehl-i Beyt! (Ey Peygamberin ev halkı!) Allah sizden, sadece günahı
gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor” buyuruluyordu. [78]
Benzer bir rivayete göre Resûl-i Ekrem (sas) bir gün Hasan ile Hüse-
yin’in ellerinden tuttu ve şöyle dedi:
“Bir kimse beni severse ve şu ikisini (Hasan ile Hüseyin’i), bir de bunların
anasını ve babasını (Ali ve Fâtıma’yı) severse, kıyamet gününde dereceleri
benimle beraber olur.” [79]
Hz. Peygamber vefat edince toprağa verilmeden önce cenaze hazırlık-

larını Hz. Ali’nin öncülüğünde Ü� sâme b. Zeyd ile Hz. Abbas ve oğulları Fazl
ve Kusem yaptı. O günlerde cereyan eden toplantılarda çoğunluğun görü-
şüyle belirlenen ve yine büyük çoğunluğun biatını alan ilk halife Hz. Ebû
[72] Vâkıdî, Kitâbü’l-meğâzî, (thk. Marsden Jones), I-III, Beyrût 1984, III, 1077; İ�bn
Hişâm, es-Sîre, IV, 188-192; İ�bn Sa’d, Tabakât, II, 168-169.
[73] Müslim, “Îman”, 131.
[76] Tirmizî�, Menâkıb, 21.
[77] İ�bn Mâce, Mukaddime, 117; Tirmizî�, Menâkıb, 21. 75
[78] Müslim, Fezâilü’s-sahâbe, 61. Â� yette geçen “rics” kelimesi, “şan ve şerefi kirletme
ihtimali bulunan günahlardan temizlenmek” tarzında tefsir edilmiştir. Bkz. Elmalılı
Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, I-IX, İ�stanbul tsz. VI, 3891 – 3892.
[79] Tirmizî�, Menâkıb, 21.
Bekir’e Hz. Fâtıma’nın vefatından sonra biat etti. Bu süre yaklaşık altı ay
ediyordu. Bununla beraber bu süre içinde hiçbir zaman halifelik iddiasında
bulunmadı. Hz. Ali kendisinden önceki halifeler döneminde meydana ge-
len askerî� seferlerde pek görülmedi. Siyasî� mahiyette bir sorumluluk olarak
düşünülürse Hz. Ö� mer devrinde Filistin ve Suriye seferlerinde halife tara-
fından Medine’de görevli bırakılmıştır. Ancak Hz. Ebû Bekir ve Ö� mer devri
itibariyle bakıldığında fıkhî� meselelerde muhakkak onun görüşüne başvu-
rulurdu. Böylece o, kendisinden önceki halifeler döneminde özellikle ilim
alanında (fıkhî� meselelerde) gösterdiği gayretleriyle tanınmaktadır. Nite-
kim Hz. Ö� mer devrinde takvim komisyonunun çalışması sürecinde hicretin
takvim başlangıcına esas alınmasında belirleyici olmuştur.[80] Hz Ebû Bekir
ve Hz. Ö� mer’e saygısı vardır.[81] Hz. Osman’ın halifeliği devrinde daha ziya-
de amcası oğlu devlet kâtibi Mervân b. Hakem gibilerinin tesiriyle önceki
iki halifenin gözettiği denge siyaseti dikkate alınmaksızın, liyâkat ve ehli-
yet gözetilmeksizin yapılan bazı akraba atamalarını emr bi’l-ma’rûf nehy
ani’l-münker kriteriyle eleştirdi. Hz. Osman’ın icraatından buna benzer ka-
tılmadığı hususlarda da (meselâ Hz. Ebû Zerr’in Rebeze’ye sevkedilmesi ve
hac esnasında Mekke’de dört rekâtlı farzların tam kılınması gibi) tenkitleri-
ni belirtti. Ama bunu hiçbir zaman şahsıyla ilgili siyasî� bir hevesle yapmadı.
Zaten Mervân b. Hakem gibi Hz. Ali karşıtları onun eleştiri ve önerilerini
gündeme aldırmama konusunda Hz. Osman’ın çevresindeki karartma ça-
balarında oldukça başarılı oldular. Hz. Ali’nin Hz. Osman yönetimine tevcih
ettiği bu tenkitler kesinlikle halis niyetle yapılmaktaydı. Ama böyle de olsa
Hz. Osman hakkında pek de olumlu düşünmeyen kimseler, özellikle Mısır,
Kûfe ve Basra’dan gelen âsî�ler bunu malzeme olarak kullanmaktan çekin-
memişlerdir. Hatta bu yaklaşımlarının bir devamı olarak Medine önlerine
geldiklerinde Hz. Osman’ın yönetimini çeşitli cihetlerden tenkit eden Hz.
Ali, Hz. Talha, Hz. Zübeyr ve Hz. Â� işe ile özel görüşerek davaları hususunda
yardımcı olmalarını ve gerektiğinde halifeliğe hazır bulunmalarını söyle-
mek cür’etini gösterebilmişlerdir. Tabi bütün bu zatlar âsî�lerin tekliflerine
de, davaları konusunda kendilerini desteklemeleri isteğine de şiddetle karşı
çıkmışlar, üstelik yaptıkları işin asla tasvip edilebilir yanı olmadığını açık
bir dille belirtmişlerdir. İ�şler uzayıp da âsî�ler şehri terk etmeyerek Hz. Os-
man’ın evini kuşatınca ona bir zarar gelmesini önlemek için Hz. Ali, oğulları
Hasan ile Hüseyin’i görevlendirmiştir.
Hz. Ali, Hz. Osman’ın şehâdetinden sonra hilafeti gönülsüz ve isteksiz

olarak kabul etmek durumunda kalmıştır. Hz. Ali’nin, Resûlullah’ın vefatını
76
müteakip gelişen Beni sâide meclisindeki durumu eleştirmesi ve kendisiyle
[80] Ethem Ruhi Fığlalı, “Ali”, DİA, II, 372.

beraber bazı Hâşimî�lerin biatte gecikmeleri, halifeliğe istekli olduğu izleni-

mi uyandırıyorsa da onun esas sitemi, böyle önemli bir mevzuda kendisiyle
istişare edilmemiş olmasıdır. Yoksa esasında Hz. Ebû Bekir’in halifeliğe liyâ-
katında bir tereddüdü yoktur. Ö� te yandan Hz. Osman’ın şehâdetinden sonra
Müslümanların halifelik teklifini tereddütle karşılamış ve hatta reddetmiş-
ti. Ashâbın ısrarı üzerine ve kendisi iş başına gelmezse, İ�slâm dünyasının
târumâr olacağı kanaati hâsıl olduktan sonra halifeliği benimsemiş, ancak
bunun gizli kapaklı bir şekilde kapılar ardında hallolunacak bir şey olmadı-
ğını, seçimin ve biat merasiminin herkesin katılımıyla şeffaflık içinde ger-
çekleştirilmesini şart koşmuştu.[82] Bu ortamda halifeliği mescidde açıkça
benimsenmiş, onaylanmış ve toplum kendisine biat etmişti.
Hz. Ali’nin, İ� slâm’ın yayılış tarihinde ve Müslümanlar arasındaki

ilim, takva, ihlâs, samimiyet, fedakârlık, kahramanlık ve insanî� vasıflar
bakımından seçkin bir konumda olduğunu, Kur’ân’ı ve Sünnet’i en bi-
len ve anlayan âlim-mütefekkir sahâbî�ler arasında yer aldığını, İ� slâm
fıkhındaki derinliğini meşreb mezheb farkı gözetmeksizin tüm kaynak-
lar ittifakla belirtirler. Hz. Ali, tasavvuf dünyası bakımından da ayrı bir
öneme sahiptir. Cemel, Sıffî�n ve Nehrevân iç kavgaları, onun karşılaştığı
talihsizliklerdir.[83]
Hz. Ali Ashâb-ı Kirâm arasında Kur’ân, Hadis ve özellikle Fıkıh alanın-
daki derinliğiyle kendini kabul ettirmiş bir otorite olarak bilinmektedir.
Hz. Ali’nin rivayet ettiği hadislerin daha ziyade fıkhî� muhtevaya sahip ol-
duğu görülür. Fakat Hz. Peygamber’le diğer sahâbî�lere göre daha çok be-
raber olduğu için onun şemâiline, dua ve ibadetlerine dair hadisler daha
çoktur. Bu hadisleri en başta Hz. Peygamber’den ve onun haricinde Hz.
Ebû Bekir’den, Hz. Ö� mer’den, Mikdâd b. Esved’den ve eşi Hz. Fâtıma’dan
duymuştur. Toplam 586 hadis rivayet etmiş olup, kendisinden de oğulla-
rı Hasan, Hüseyin, Muhammed el-Hanefiyye ile Abdullah b. Mes’ûd, Ab-
dullah b. Abbas, Abdullah b. Ö� mer, Ebû Hüreyre, Berâ b. Â� zib, Ebû Saî�d
el-Hudrî�, gibi sahâbî�ler ve tâbiûndan Ebû’l-Esved ed-Düelî�, Ebû Vâil Şakî�k
b. Seleme, Şa’bî�, Abdurrahman b. Ebî� Leylâ gibi zevat rivayet etmişlerdir.
Hz. Peygamber’in sağlığında Hz. Ali’ye atfedilen ve daima kılıcının kınında
taşığı söylenilen bir sahifeye atıf vardır ki, 1986’da “Sahî�fetü ‘Ali b. Ebî�
Tâlib” adıyla Kahire’de neşredilmiştir.[84]
Hz. Ali, Resûl-i Ekrem’in sağlığında Kur’ân’ın tamamını ezberlemişti.

Müslümanları, Kur’ân’la ilgili olarak anlayamadıkları konularda kendisine
77
[82] İ�bn Kuteybe, el-İmâme, I, 46-47; Taberî�, Târîh, IV, 428-429; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III,
98-99.
[83] Fığlalı, Ethem Ruhi, “Ali”, DİA, II, 374.
[84] Kandemir, Mehmed Yaşar, “Ali-İ�lmî� Şahsiyeti”, DİA, II, 375.
soru sormaya teşvik eder, böylece derin Kur’ân bil-

gisini onlarla paylaşmak isterdi. Çünkü o, âyetlerin
ne zaman, nerede nâzil olduğunu ve nüzul sebeple-
rini bilirdi.
Bundan da anlaşılıyor ki Hz. Ali, âlim bir zâttı.
Ashâbın ileri gelenleri, bir meselede tartışıp için-
den çıkamadıklarında Hz. Ali’ye sorarlardı. Meşhur
müfessirlerden İ�bn Abbas, onun talebesiydi. Ab-
dullah b. Mes’ûd (r.a.) diyor ki: “Hz. Ali’den başka
hiç kimse, Müslümanlara “müşkiliniz varsa bana
sorun” demezdi. Genellikle Hz. Ali, “Bana Allah’ın
Kitâbından sorunuz, zira ben âyetlerin kimin hak-
kında, kimin aleyhinde, gece mi, gündüz mü, yoksa
dağda ve çölde mi nâzil olduğunu bilirim” derdi.
Hz. Peygamber (sas), “Aranızda hüküm ve
Resim 4:
Hz. Ali’nin kazada en üstününüz, Ali’dir”[85] buyurmuştu. Bu yüzden kendisinden ev-
Necef’teki
türbesinin girişi. velki üç halife devrinde sürekli olarak, “Başkadılık: Kâdı’l-Kudâtlık” görevi
1920’ler. Hz. Ali’ye verilmiştir.
[https://bit.
ly/2vhY2Sh] Hz. Ali’nin en büyük şansı, Resûl-i Ekrem’in (sas) ocağında yetişmiş,
putlara hiç tapınmadan İ�slâm’a girmiş, Resûlullah’tan aldığı feyizle ilimde,
tefekkürde kendisini çok geliştirmiş olmasıdır. Hz. Peygamber’in sağlığın-
daki hâfızlar/kurrâ arasındadır, âyetlerin iniş sebeplerini, nerede ve ne
zaman indiklerini bilmektedir. Okuma yazma bilmesi itibariyle hem vahiy
kâtipleri arasındadır hem de devlet kâtibi olup Hz. Peygamber’in yazışma-
larında görev yapmıştır. Bütün bunlara ilaveten Hz. Ali, Hz. Peygamber’in
amcasının oğluydu ve damadıydı. Hz. Peygamber, çok sevdiği kızı Hz. Fâtı-
ma’yı fazî�leti sebebiyle onunla evlendirmiştir.
Hz. Ali, belâgat, fesahat ve hitabetteki başarısıyla da tanınır. Günümü-
ze kadar intikal etmiş nice hikmetli sözleri vardır ki, bazıları şunlardır:
“İnsanlar yaratılış bakımından eşittirler, çünkü babaları Âdem ve anneleri
Havva’dır; kim aslıyla şerefleniyorsa, “su ve toprakla şerefleniyor” demektir.
Fazilet ve meziyet (üstünlük), ancak ilim ehlinindir. Zira ilim sahipleri, hi-
dâyet yoluna girmek isteyenlere kılavuzluk ederler. Kişinin kıymeti, yapmış
olduğu iyilikle ölçülür. Câhiller ise, ilim ehline düşmanlık ederler. Sen ilim
elde etmeye devam et. Sakın ilme bedel başka bir şey peşine düşme. Çünkü
78
câhiller ölü ve âlimler, diridir.” [86]
[85] Buhârî�, “Tefsîr”, 2.

[86] Hersekli Mehmed Kâmil, Metâliu’n-Nücûm, I, 125 vd.
Hz. Ö� mer’in oğlu Abdullah’ın da Hz. Ali hakkında hüsnü şehâdeti var-
dır. İ�htimal ki, siyasî� bakımdan Hz. Ali’nin karşısında yer alan ve bu yüz-
den aleyhine sözler duymak isteyen birinin sorduğu soruya onun pek çok
hayırlı amellerini ve sâlih davranışlarını zikrederek “İ�şte Ali böyle (üstün
şahsiyetli) biridir…” diye cevap vermiştir. [87]
22 Zilhicce 35/21 Haziran 656 tarihinde halifelik makamına gelen
Hz. Ali, Abdurrahman b. Mülcem adlı hâricî� tarafından şehid edildiği 19
veya 21 Ramazan 40/26 veya 28 Ocak 661 tarihine kadar beş yıl yedi ay
kadar halifelik yapmıştır.
E. Hz. Hasan’ın Kısa Hayatı ve Şahsiyeti
Hasan b. Ali b. Ebî� Talib, 3/625 yılında Medine’de doğdu. Babası ona
Harb adını koymak istediyse de Hz. Peygamber “Hasan” adını verdi, kulağı-
na ezan okudu, akî�ka kurbanı kesti, kızı Fâtıma’ya saçının ağırlığınca yok-
sullara para/gümüş dağıtmasını söyledi. Hz. Peygamber’in dünyadaki rey-
hanlarından/çiçeklerinden, çok sevdiklerinden, Ehl-i kisâ’dan (Hamse-i Â� l-i
abâ’dan), cennet gençlerinin beyefendilerinden vera ve takva sahibi değerli
bir şahsiyettir. Hz. Osman devrinde bazı askerî� seferlere katıldı, isyancılara
karşı Hz. Osman’ı koruması için babası tarafından kardeşiyle birlikte gö-
revlendirildi. Cemel ve Sıffî�n’de babasının yanında yer aldı. Hz. Ali’nin şe-
hit edilmesinin ardından (40/661-Ramazan/Ocak) Kûfeliler kendisine biat
ettiler. Muâviye bunu duyunca onun siyasî� gücünü kırmak ve taraftarlarını
azaltmak gayesiyle bir ordu hazırlayarak Abdullah b. Â� mir kumandasında
gönderdi. Buna karşılık Hz. Hasan da ordusuyla Medâin’e doğru hareket etti
ve Ubeydullah b. Abbas kumandasında bir öncü birlik sevketti. Hz. Hasan’a
tabi kumandanlardan Kays b. Sa‘d da bir kısım askerle öncü olarak cephe-
de idi. Bu esnada Muâviye, Musul taraflarına ulaşmıştı. Aynı günlerde sefer
hâlinde olan Hz. Hasan ise, Sâbat denilen yerde askerinin disiplinsizliğini ve
isteksizliğini fark etti. Bunun üzerine hiç kimseyi istemediği bir şeye zorla-
mayı düşünmediğini söylemeye çalıştı. Onun bu tür bir söylemi, Hâricî�ler’in
etkisinde olan bir grubun tepkisini çekti, aralarında sert tartışmalar çıktı ve
Hz. Hasan bu sıkıntılı durumdan bir kısım sâdık adamları tarafından kurta-
rıldı. Buna rağmen Medâin yolunda hücuma uğradı ve yaralandı.
Esasında Muâviye, Hz. Hasan’ın Ubeydullah b. Abbas ve Kays b. Sa‘d

kumandasındaki öncü birliklerini kuşatmış, Abdullah b. Â� mir de Medâin
önünde Hz. Hasan karşısında mevzilenmişti. Abdullah, Muâviye’nin güçlü
bir orduyla gelip gerekli kuşatmayı yaptığını ama kıtaldan yana olmadığı- 79
nı, buna karşılık hilafetin kendisine terkini î�mâ etti. Hz. Hasan, etrafta olup

bitenleri soğukkanlı bir biçimde değerlendirdikten sonra çevresindeki

fedakârlık ve sadakat anlayışından yoksun disiplinsiz askerlerle savaş-
maktansa bazı şartlarla anlaşmayı tercih etti. Netice itibariyle hilafetten
Muâviye lehinde feragat etti. Diğer yandan Muâviye, çevresinde kendisini
savaşa kışkırtanlar olsa da bu safhada kan dökülmesinden yana değildi,
barışı tercih ediyordu. Bu sebeple Hz. Hasan’la konuyu görüşmek üzere
Abdullah b. Â� mir ile Abdurrahman b. Semüre’yi görevlendirdi. Karşılıklı
görüşmelerden sonra her iki taraf arasında barış benimsendi. Bu konu-
daki merasim her iki taraftan temsilcilerin katılımıyla Kûfe’de gerçekleşti
(41/661-Rebiülevvel/Temmuz). Böylece bir şekilde barış gerçekleşmiş
oldu. Hz. Hasan bu olaydan sonra hayatını ailesiyle birlikte Medine’de ge-
çirdi ve orada vefat etti (49/669 - Safer/Nisan). [88]
Hz. Hasan’ın bu olayda mülk ve saltanat hususunda harî�s davran-
madığı, feragatıyla muhtemel bir savaşta binlerce kişinin ölmesinin veya
yaralanmasının önüne geçtiği ve nispeten fitne ateşini söndürdüğü söy-
lenebilir. Vakıa Muâviye ordusunun hem disiplinli hem de güçlü olması
ve bunun karşısında Hz. Hasan etrafındaki askerlerin disiplinsizliği söz
konusu ise de buna rağmen Hz. Hasan’ın feragatının bir korku ve zillet
eseri olduğunu söylemek uygun olmaz. Bunun İ�slâm ümmetinin selâme-
ti ve yüksek dinî� maslahat namına gerçekleştirildiğini ifade etmek daha
uygun olur. Esasında Hz. Peygamber sağlığında Hz. Hasan’ın girişimiyle
Müslümanlar arasında bir barış ortamının doğacağı haberini vermişti. Hz.
Hasan’ın hilafet hakkından vazgeçmesiyle bu haber gerçekleşmiş, Müslü-
manlar arasında barış ortamı doğmuş ve kan dökülmesinin önüne geçil-
miş oldu.[89] Bu da onun barışçı kişiliğini öne çıkarmaktadır.
Babası Ali’nin şehit edilmesinin ardından Irak bölgesinde halife tanı-
nan Hz. Hasan 19 veya 21 Ramazan 40/26 veya 28 Ocak 661 tarihinden
halifeliği Muâviye’ye devrettiği 25 Rebiülevvel 41/ 29 Temmuz 661 tari-
hine kadar altı ay halifelik yapmıştır.
[88] Buhârî�, Menâkıb, 25; Sulh, 9; Fiten, 21; Belâzürî�, Ensâbü’l-eşrâf, III, 267-301; İ�bnü’l-
Esî�r, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, (thk. Muhammed İ�brahim-Muhammed Ahmed
Â� şûr), I-VII, ? 1970 (Kitâbü’ş-Şi’b), II, 10-16; İ�bn Hacer, el-İsâbe, I, 328-331; İ�bn Kesî�r,
el-Bidâye ve’n-nihâye, I-XIV, Beyrût-Riyâd tsz.(Mektebetü’l-Maârif-Mektebetün-
Nasr), VIII, 33-45; Zehebî�, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I-III, Beyrût 1405/1985, III, 245-
279; Süyûtî�, Tarîhu’l-hulefâ, s. 187-194; Ethem Ruhi Fığlalı, “Hasan”, Dİ�A, XVI, 282-
285; Â� dem Apak, İslâm Tarihi, II, 375-394.
80 [89] İ�lgili hadis için bkz. Buhârî�, Menâkıb, 25; Sulh, 9; Fedâilu ashâbi’n-nebî, 24; Fiten, 21.
Tirmizî�, Menâkıb, 31; İ�bn Hacer, el-İsâbe Fî Temyîzi’s-Sahâbe, I, 330; İ�bn Kesî�r, el-Bidâ-
ye ve’n-Nihâye, VIII, 17-18; Süyûtî�, Tarîhu’l-Hulefâ, s. 188, 191-192; Bu hadis meâlen
şöyledir: “Şüphesiz benim bu oğlum bir seyyiddir (şeref sahibi bir efendidir). Umarım ki
Allah bu oğlum sebebiyle Müslümanlardan iki büyük fırkanın arasını ıslah eder”.
Prof. Dr. M. Salih ARI
Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
III. Rİ�DDE OLAYLARI
A rapça’da ridde ve onun bir türevi olan irtidad kelimesi, bir

şeyden dönmek, vazgeçmek, yüz çevirmek, reddetmek ve
takip edilen yoldan geri dönmek anlamlarına gelmektedir. Te-
rim olarak bu iki kelime, dinden dönmek, müslüman olduktan
sonra İ�slâm dininden çıkmak anlamında kullanılmıştır. Mürted
ise dinden, özellikle İ�slâm dininden dönen kişidir.[1] İ�rtidat ile
ilgili olarak Kur’ân-ı Kerî�m’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizden
herkim dininden döner ve kâfir olarak ölür ise, işte onların dünya
ve ahirette amelleri geçersizdir ve kendileri de cehennem ehlidir.
Onlar cehennemin ebedi sakinleridir.”[2]
Hz. Peygamber Vedâ haccından dönüp Medine’de rahatsız-

landığı sırada bazı kişiler peygamberlik iddiasıyla ortaya çıktı-
lar. Resûlullah vefat ettiğinde Arap yarımadasındaki kabilelerin
birçoğu peygamberlik iddiasında bulunan yalancıların (müte-
nebbî)[3] etrafında toplanıp ayaklandılar. Diğer bir kısmı ise na-
maz, hac ve oruç gibi ibadetlere devam etmek istedikleri halde,
Medine’deki yönetime zekât vermeyi reddetti. Hz. Ebû Bekir bu
her iki kesim ile savaşacağını söyledi. Gerek Hz. Ebû Bekir ge-
rekse diğer Müslümanlar bu durum karşısında zor anlar yaşadı-
lar. Hz. Â� işe, babası Hz. Ebû Bekir’in karşılaştığı bu zor durumu
şu sözler ile tasvir etmektedir: “Resûlullah vefat ettiğinde, ba-
bamın karşılaştığı zorluklar, sağlam dağlara yüklenseydi onları
param parça ederdi. Allah’a yemin ederim ki, babam insanların
[1] Bkz. İ�bn Manzûr, V, 184-185; Râgıb el-İ�sfehânî�, 349.

[2] Bakara 2/217. İ�rtidad kavramı için ayrıca bkz. Mâide 5/21, 54; 81
Muhammed 47/25.
[3] Peygamberlerin sahtesi veya yalancısı olamayacağından yalancı pey-
gamber veya sahte peygamber terimlerinin kullanılmaması daha uy-
gundur.
ihtilafa düştükleri her konuyu, İ�slâm’daki değer ve ilgisine göre en süratli

bir biçimde çözdü.”[4]
Hz. Ebû Bekir’in irtidat hareketlerine karışan bu iki kesim ile sava-
şacağını ilan etmesi üzerine sahâbî�lerden bir kısmı Hz. Ebû Bekir’e ge-
lerek şöyle itirazda bulundular: “Ey Resûlullah’ın halifesi! İ�nsanlara ya-
kınlık göster, onlara yumuşak davran. Hz. Peygamber: ‘İ�nsanlar ‘Allah’tan
başka ilâh yoktur’ deyinceye kadar onlarla savaşmakla emrolundum. Bu
sözü söyleyen kişi, Allah’ın hakkının dışında, canını ve malını benden ko-
rumuştur’ buyurduğu halde onlara karşı nasıl savaşırsın?” Hz. Ebû Bekir
ise onlara şöyle cevap verdi: “Allah’a yemin ederim ki, namaz ile zekâtın
arasında ayırım yapana karşı kesinlikle savaş açarım. Çünkü zekât malın
hakkıdır. Resûlullah’a verdikleri zekât hayvanının boynundaki ipi bile
bana vermekten çekinirlerse yine de onlarla savaşırım.” Bunun üzerine
sahâbî�ler: “Bu Allah’ın Ebû Bekir’in kalbini açmasından başka bir şey de-
ğildir”[5] diyerek onu desteklediler. Gerçekten de Hz. Ebû Bekir, Ridde ha-
reketine katılanların kayıtsız şartsız teslimi ya da son ferde kadar imhası
biçiminde yumuşama göstermeyen bir tutum sergilemiştir. Hz. Ebû Be-
kir’in bu kararlılığını şu âyet-i kerî�melerden aldığı zikredilmektedir: “Al-
lah sizden inanıp iyi işler yapanlara va’d etmiştir: Hiç şüphesiz onlardan ön-
cekileri nasıl hükümran kıldıysa onları da yeryüzünde hükümran kılacak.”[6]
Hz. Ebû Bekir bu âyet-i kerî�meye dayanarak Allah’ın mü’minleri hüküm-
ran kılacağına inanmış ve onlarla savaşma kararlılığını göstermiştir. Ona
kararlılık telkin eden diğer âyet-i kerî�menin meâli ise şöyledir: “Ey iman
edenler, sizden kim dininden dönerse (irtidat ederse), Allah yakında öyle bir
topluluk getirecek ki, (O) onları sever onlar da O’nu severler.”[7] İ�bn Kesî�r’in
(774/1372) aktardığına göre bazı müfessirler, bu âyet-i kerî�mede Allah’ın
sevdiği kullar olarak nitelediği topluluktan kast olunanın Hz. Ebû Bekir ve
arkadaşları olduğunu belirtmişlerdir.[8]
A. Ridde Savaşlarının Nedenleri
1. Dinî Anlayış
İ�rtidat hareketlerine katılan kabilelerin İ�slâm’a boyun eğişlerinin

üzerinden pek az bir zaman geçtiğinden, bu oymakların dinî� anlayışları
çok sağlam değildi. Hz. Peygamber’e ettikleri biat ise sadece onun safında
82 [4] Belâzürî�, 132 (Türkçesi: 138); Diyârbekrî�, II, 201.

[5] Vâkıdî�, 52; Kilâ’î�, II, 88.
[6] Nûr 24/55
[7] Mâide 5/54
[8] İ�bn Kesî�r, VI, 316.
Ridde Olayları ■
görünmek anlamına geliyordu. Hz. Peygamber vefat ettiğinde yeniden eski

özgürlüklerine döneceklerine dair bir görüş onlarda egemendi. Bunlar
Medine’ye sadece elçiler gönderip zekâtlarını vereceklerini bildirmişler-
di. Hz. Peygamber’in tayin ettiği memurları kabul etmişlerdi. Görünürde
İ�slâm’a boyun eğen bu kişilerin gönüllerinde iman henüz filizlenmemişti.
Hz. Peygamber’in sohbetinde yeterince bulunamamış; nefislerini terbiye
edecek, ahlâk ve huylarını yüceltecek ve köklü bir inanca sahip olacak ka-
dar onunla beraber olma imkânı bulamamış olmaları irtidat etmelerinin
en önemli nedeni olarak gösterilir.[9]
Peygamberlik iddiasında bulunan bazı kişiler İ�slâm’a yeni boyun eğ-

miş bulunan kabileleri kendi siyasî� nüfuzları altına almak ve onları dinden
uzaklaştırmak amacıyla din kisvesi altında gizli bir siyaset takip ettiler.[10]
Böylelikle Hz. Peygamber’in nüfuzunun az hissedildiği kabilelerde, ihti-
maldir ki onun örneğinden ilham olarak, Allah’ın birliğini esas alan birden
fazla peygamberlik taslayan yalancı ortaya çıktı.[11] Bu kişiler genellikle se-
cili ve kafiyeli sözler söyleyip insanları bir araya getirmeye çalışarak Me-
dine’ye isyan planları kurdular.
Peygamberlik taslayarak irtidat hareketine öncülük edenlerin her

birinin kâhin olduğu bilinmektedir. Kâhinler, ileride meydana gelecek
olayları önceden görme ya da haber verme, gizli ya da esrarengiz bilgileri
ortaya çıkarmak için uğraşan kişilerdir.[12] Mesleklerinin en yüksek dere-
cesi vezinli ve kafiyeli seciler icat etmek olan kâhinlerin haber verdikleri
şeylerin içine yalan karıştırdıkları bilinmektedir. Bundan dolayı kehane-
tin peygamberlik olması imkânsızdır. Kâhinlerin, peygamber olma hırsına
kapıldıklarından, kehanet ile peygamberliği birbirine karıştırdıklarını İ�bn
Haldûn güzel bir şekilde ortaya koymaktadır.[13] Kehanet vahiyden, falcı-
lıktan, bilimsel ve istatistik öngörüden tamamen farklıdır. Buna rağmen
bazı oryantalistlerin peygamberlerle kâhinleri aynı statüde görmeleri on-
ların İ�slâm ve vahye yaklaşım biçimlerinden kaynaklanmaktadır.
İ�rtidat hareketine karışanların İ�slâm inancını yeterince özümseme-

dikleri anlaşılmaktadır. Fezâre kabilesi lideri Uyeyne b. Hısn’ın durumu
bu gerçeği gözler önüne sermektedir. Peygamberlik taslayan Tuleyha b.
Huveylid ve yandaşları bozguna uğratıldıktan sonra onunla birlikte hare-
ket eden Uyeyne b. Hısn esir edilerek Medine’ye getirilir. Medineli genç-
ler ona, “Ey Allah’ın düşmanı iman ettikten sonra kâfir mi oldun?” derler.
[9] Bkz. Cahen, 23; Bedrî�, 682; Fayda, Hâlid b. Velîd, 247. 83
[10] Şiblî� Numanî�, IV, 54.
[11] Hodgson, I, 138.
[12] Ö� mer Faruk Harman, “Kâhin”, DİA, XXIV, 170.
[13] İ�bn Haldûn, I, 47.
O ise: “Allah’a yemin ederim ki bir an bile olsun iman etmedim.” diye ce-
vap verir.[14] Halbuki İ�slâm Tarihi kaynakları Uyeyne b. Hısn’ın Resûlullah
ile birlikte Mekke’nin Fethi’ne katıldığını ve Hicretin 9. yılında (m. 630)
Benî� Temî�m elçileri ile birlikte Hz. Peygamber’e geldiğini[15] kaydetmek-
tedir. Kaynaklar incelendiğinde bu olayda görüldüğü gibi Uyeyne b. Hısn
ve onun gibi isyanlara katılan kabile mensuplarının Müslümanlıklarının
sathî� olduğu, sağlam bir inanca dayanmadığı anlaşılacaktır.
Şu da bir gerçektir ki, Medine ve Hicaz’a yakın oturan Arap kabileleri

ile merkezden uzak kabileler arasında İ�slâmî� anlayış bakımından bir fark-
lılık vardı. Merkezden uzak kabilelerin Hz. Peygamber’den uzak olmaları
ve İ�slâm’a girişlerinin üzerinden yeterli bir sürenin geçmemiş olması İ�s-
lâm’ın hedeflerini, temel ilke ve öğretilerini özümsemelerini zorlaştırmış-
tı. Zira asırlardan beri alışageldikleri inançları, ahlâkları, gelenek ve gö-
renekleri bulunmakta idi.[16] Bu yüzden İ�slâm’ın ruhuna nüfuz edememiş
ve Câhiliye dönemi adetlerinden tamamen vazgeçememişlerdi.[17] Bundan
dolayıdır ki Hz. Peygamber’in vefatıyla birlikte içlerinden birçoğu, ortaya
çıkan mütenebbî�lerin etrafında toplandılar.
Peygamberlik taslayanların etrafında toplanan Araplar’ın bir kıs-

mı onların gerçekten peygamber olduklarına inanmıyordu. Ancak onlar
sayesinde Kureyş’in liderliğinden ve kendilerine yüklenen mükellefiyet-
lerden kurtulmak için dinden dönmenin ve bu yalancıların yanında yer
almanın, kendileri için uygun bir yol olduğunu düşünmüşlerdi.[18] Bedevî�
Araplardan olan bu insanlar, kanun ve nizam tanımayan, kendilerine hük-
medenlere karşı kin duyan, alıştıkları şeylere düşkün, hayatını çadırında
geçirmeyi arzu eden, sosyal olarak pek eğitim görmeyen zümrelerdi. İ�s-
lâm onlara belirli görevler yükledi; ancak bunların bir kısmı, onların ye-
tişme tarzlarına ve alışkanlıklarına uygun değildi.[19]Allah Teâlâ onların
bu kaba tabiatını Kur’ân-ı Kerî�m’de birçok âyet-i kerî�me’de betimlemiş ve
kınamıştır: “Bedevîler küfür ve nifak bakımından daha şiddetlidir. Allah’ın
Resûlüne indirdiği sınırları bilmemeye de onlar daha yatkın ve elverişlidir...”[20]
Görüldüğü gibi Ridde olayları dini görünümlü de olsa sonuçta siyasî�

içerikli hareketlerdir. Peygamberlik taslayanların ve yandaşlarının ileri
sürdükleri ise putperestliğe dönmekten ziyade İ�slâm’ın belli ilkelerine
[14] Vâkıdî�, 95; Taberî�, IV, 79-80.

[15] İ�bnü’l-Esî�r, II, 287.
84 [16] Bedrî�, 103.
[17] Ahmed Emin, 81; Algül-Çetin, II, 218.
[18] Hasan İ�brahim, I, 348.
[19] Fayda, Hâlid b. Velîd, 246-247.
[20] Tevbe 9/97; Ayrıca bu konu için bkz. Tevbe 9/98-99; Hucurât 49/14-16.
Ridde Olayları ■
siyasî� anlamda başkaldırmaktan ibarettir. İ�slâm dinini yeni benimseyen

kabilelerin dinî� inancı yeterince özümsememeleri bu olayların en büyük
nedenlerinden biridir.
2. Siyasî ve Ekonomik Nedenler
Mekke’nin Fethi’yle birlikte Müslümanların manevî� nüfuzlarının art-

ması sonucu bazı kesimler, Hz. Muhammed’in (sas) peygamberliğini ve
Medine’nin siyasî� otoritesini kabul etmenin bir zaruret olduğunu hisset-
mişti.[21] Ancak hiç kimsenin gözetim ve denetimi altında olmadan, devlete
ve sisteme bağlı kalmadan çölde serbest bir hayat süren bedevî� Araplar’ın
bir otoriteye boyun eğmeleri, işlerini birilerine teslim edip ona itaat etme-
lerinin zorluğu da ortadaydı.[22] Ö� zellikle bedevî� Arapların devletleşme sü-
recine katılmalarının zorluğu, Ridde olaylarının önemli sebeplerindendir.
Hz. Peygamber’e siyasî� bağlılıklarını bildiren bu kabileler, gelenekle-

rine uygun olarak bağlılıklarını, Resûlullah’ın vefatıyla sona eren kişisel
bir antlaşma saydılar. Hz. Ebû Bekir’e boyun eğmek istemediler.[23] Bir şair
durumlarını şu şekilde açıklıyor: “Resûlullah aramızda iken ona itaat et-
tik. Ebû Bekir’e ne oluyor ona kim itaat edecek? O ölürse Ebû Bekir mi bizi
miras alacak. Vallahi işte bu katlanılamayacak bir şeydir.”[24]
Birçok kabile de zekâtı, halifenin kendilerinden zorla aldığı boyun

eğme vergisi (itâve) olarak görüyor ve bunu bir kabilenin diğer bir ka-
bileye egemen oluşu olarak değerlendiriyordu. Peygamberlik taslayanla-
rın Câhiliye bilincini körüklemeye başlamaları ile bu kabileler, zekâtı Hz.
Ebû Bekir’e vermekten vazgeçtiler. Zira onlar zekât-ı âmme’nin yararına
harcanan bir mal olarak görmüyorlardı.[25] Bu kabileler zekât ödemeden
İ�slâm’a bağlı kalmaya hazırdılar. Benî� Â� mir’den Kurra b. Hübeyre ile Amr
b. el-Â� s arasında geçen aşağıdaki olay bu gerçeği anlamamıza yardımcı
olmaktadır. Kurra: “Ey Amr! Bu vergilerden (itâve) dolayı bedevî� Arap-
lar sizden hoşnut değiller. Eğer onları bundan muaf tutarsanız sizi dinler
ve itaat ederler, şayet diretirseniz, asla çevrenizde toplanmazlar.”[26] Kur-
ra’nın asıl maksadını anlayan Amr b. el-Â� s: “Ey Kurra! Yoksa sen kâfir
mi oldun? Allah’a yemin ederim ki seni annenin odasında atlara çiğne-
tirim.” dedi.[27] Kurra bu düşüncesiyle zekâtı boyun eğme vergisi olarak
[21] Fayda, İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayılışı, 73.

[22] İ�bn Ebî� Hakime, 681.
[23] Dûrî�, 83. 85
[24] Vâkıdî�, 171-172.
[25] Bkz. Ahmed Emin, 80; Dûrî�, 83-84.
[26] İ�bnü’l-Esî�r, II, 352; Hasan İ�brahim, I, 350.
[27] İ�bnü’l-Esî�r, II, 352-353.
gördüğünü ortaya koymuştu. Aynı zamanda Arapların irtidadını hafife alı-

yordu. Bundan dolayı Amr b. el-Â� s’ın ona cevabı sert olmuştu.
Hz. Ebû Bekir ise zekât ödememeyi ümmetten ayrılma ve Medine’ye

isyan saydığından, bu kabilevî� dürtülerin çok iyi farkındaydı.[28] Bu yüzden
de siyasî� ve ekonomik görevlerini ihmal edenlere karşı savaş açtı. İ�rtidat
edenleri ölümle cezalandırmasına gelince, bu onların İ�slâm’a dönmelerini
istemekten ziyade o günkü devlet siyasetinin gerektirdiği bir durumdu.
Zira İ�slâm devletinin en çok korktuğu şey bunların devlet aleyhine büyük
bir güç oluşturmaları ve böylece devletin durumunu tehdit eden yaygın
bir tehlike durumuna gelmeleri idi.[29] Ne var ki kendi aralarındaki kabile
anlaşmazlıkları ve iletişim zorluğu onları tek lider etrafında toplamaya ve
onların birleşip yekvücut olmalarına engel oldu.
Yine irtidat hareketlerini Hicaz’ın ve devlet merkezi olan Medine’nin

siyasî� ve ekonomik nüfuzunu kırmak,[30] Hz. Peygamber’in yirmi üç yılda
sarf etmiş olduğu çaba ve gayreti boşa çıkartma girişimi olarak değer-
lendirmek de mümkündür. Zira bu hareketlerle Arap yarımadası tekrar
eski geri kalmış Câhiliye düzenine döndürülmek, onun asabiyetine, kanlı
savaşlarına, dinî� teröre ve medeniyet açısından geri kalmışlığa[31] götü-
rülmek isteniliyordu. Ayrıca Hz. Peygamber’in özellikle son zamanların-
da bütün yarımadada aşağı yukarı Hicaz’ın sözü geçiyordu. Hicaz’ın bir
kabileyi desteklemesi, onun emniyete kavuşmasına yetiyordu. Çevredeki
tüm Müslümanlar, zekât memurlarına düzenli bir biçimde vergilerini ödü-
yorlardı. İ�rtidat hareketleriyle Hicaz’ın bu anlamdaki nüfuzunun kırılması
planlanmış olabilir.[32]
Hz. Peygamber’in (sas) statüsünü yanlış anlayan bazı kesimler ise

İ�slâm’ı kendileri ile Hz. Peygamber arasında gerçekleştirilen bir akit ola-
rak kabul etmişlerdi. Resûlullah’tan başka kimseye zekât verilemeyeceği
görüşünü savunan bu kesim, Hz. Peygamber’in vefatıyla birlikte bu akdin
de sona erdiğini ileri sürerek zekât vermemeye başladılar. Bunlar kendi
görüşlerine delil olarak Kur’ân-ı Kerî�m’den bazı âyetler zikrederek onları
kendi arzu ve heveslerine göre yorumluyorlardı. Onların delil olarak ileri
sürdükleri âyetlerden biri şu idi: “Onların mallarından bir miktar sada-
ka (zekât) al ki onunla onları temizleyesin ve tezkiye edesin. Onlara dua
et; çünkü senin duan, onlar için bir huzur ve sükûn vesilesidir.”[33] Dediler
[28] Dûrî�, 84.

86 [29] Hasan İ�brahim, I, 352.
[30] Algül-Çetin, II, 218-219
[31] Sakar, 114.
[32] Algül-Çetin, II, 219
[33] Tevbe 9/103
Ridde Olayları ■
ki: ‘‘Biz zekâtımızı ancak duası bizim için huzur ve sükûn vesilesi olan
Resûlullah’a veririz.’’[34] Halbuki Yusuf el-Karadâvî�’nin de belirttiği gibi bu
âyet-i kerî�mede hitap asıl itibariyle her ne kadar Hz. Peygamber’e ise de
aynı zamanda Hz. Peygamber’den sonra ümmetin yönetim işlerini deruh-
te eden herkesi kapsamaktadır. Yani hitap sadece Resûlullah’a özgü de-
ğildir. Ayette geçen temizleme ve tezkiye ise zekât aracılığıyla meydana
gelmektedir. Zira zekât temizleme vasıtasıdır. Zekâtı alan devlet başkanı
ise zekâtını aldığı kişiye dua etmekle emrolunmuştur.[35]
Hz. Peygamber, toplanan zekât mallarıyla yoksullara, muhâcirlere,

zekât toplayan memurlara, borçlulara bakıyor, köleleri azat ediyor, İ�slâmi-
yet’e yeni girenlere yardım ediyordu. Tüm bu vazifeleri haiz olduğu pey-
gamberlik salahiyetiyle yapıyordu. Peki, Hz. Ebû Bekir hangi hak ve sıfatla
ve haiz olduğu hangi salahiyetle herkesten zekât istiyordu? İ�şte Arapların
anlamadığı nokta bu idi. Ayrıca bunların zekâtı vermemeleri, merkezî� bir
hükümete tabi olmamak ve merkezi bir hükümete vergi vermemek anla-
mını da taşıyordu.[36] Yani bu dönemdeki zekât daha sonra anlaşıla geldiği
biçimiyle sadece kişisel düzeyde kalan dinî�-amelî� bir eylem değildi.
Bu yüzden de dinî� konularda engin bir anlayışa sahip olan Hz. Ebû
Bekir gerek peygamberlik taslayanların etrafında toplananlarla gerekse
de zekâtı vermek istemeyenlerle savaştı. Zira ona göre namaz ile zekâtın
arasında ayırım yapılamazdı.[37] Zekât hem bir ibadet hem de o dönemde
İ�slâm Devleti’ne verilmesi gereken bir vergi idi. Bu vergiyi toplamak dev-
let başkanının görevleri arasında idi. Hz. Peygamber ve onun ilk halifesi
Hz. Ebû Bekir’in uygulamasına göre malî� vergi toplumsal bütünlüğün, hâ-
kimiyeti kabulün bir göstergesi idi. İ�slâm hâkimiyetinde yaşayan insanlar
Müslüman olmadıklarını ileri sürmeleri durumunda bile harâc ve cizye
ödemek durumundaydılar.
3. Kabile Bağımlılığı ve Rekabeti
Araplar arasında kabile rekabeti ve kabileye bağımlılık öteden beri

hiç eksik olmamıştır. Asabiyet anlayışına sahip kabileler güç ve üstünlü-
ğün simgesi olan başkanlığın sürekli kendi soylarından birine ait olmasını
istemişlerdir.[38] Asabiyet düşüncesinden dolayı bazı kabileler Kureyş ile
yarışmak ve Kureyş’e boyun eğmek istemediklerinden irtidat etmişlerdir.[39]
[34] İ�bn Kesî�r, VI, 315.

[35] Karadâvî�, I, 82-83. 87
[36] Şibli Numanî�, IV, 56.
[37] İ�bn Kesî�r, VI, 315.
[38] İ�bn Haldûn, Mukaddime, I, 331-332.
[39] Bedrî�, 106.
Ridde hareketinin, gerçekte putperest kabilelerin Medine nüfuzu-

nun yayılmasından, Müslüman kabilelerin Medine hâkimiyetine girme
düşüncesine muhalefetlerinden, bazılarının Hz. Peygamber ile yaptıkları
antlaşmalarda sembolize edilen Medine egemenliğini sona erdirmek ar-
zusundan, genel olarak kabile asabiyetinden ve dini tutuculuktan doğdu-
ğu[40] anlaşılmaktadır.
Hz. Peygamber (sas) hüküm ve tasarruflarında sadece Yüce Allah’ın

vahiy ve buyruklarına göre hareket ediyordu. Resûlullah’ın, yönetiminde
her kabileye eşit davranması, aşiretlerin hiçbirini ayırmaması, menfaat
sağlamada yakınlarını başkalarına tercih etmemesi ve kabilecilik taassu-
bunu ortadan kaldırarak yerine İ�slâm kardeşliğini koyması gibi unsurlar
bedevî� Araplar’ın ona boyun eğip liderliği altında birleşmelerini sağlamış-
tı. Fakat Resûlullah vefat ettiğinde bazıları onun geride bırakmış olduğu
din konusunda şüpheye düştüler. Diğer bazıları ise, hilafet makamını Ku-
reyş veya başka bir kabile ele geçirdiği takdirde, bu makamın krallığa dö-
nüştürüleceği kanaatinde idiler.[41]
Kabileler arası rekabetten dolayı bazen bir kabile Hz. Ebû Bekir’e
zekât yolladığı için diğeri ona zekât göndermek istemiyordu. Nitekim Benî�
Temî�m kabilesinin kolları arasında böyle bir durum yaşandı. Ribâb, Avf ve
Ebnâlar’ın başkanı Zibrikân b. Bedr, Hz. Ebû Bekir’e zekât gönderdiği için
Mekâisler’in başkanı Kays b. Â� sım, Zibrikân’a muhalefet olsun diye zekâtı
Hz. Ebû Bekir’e göndermeyerek kendi kabilesi arasında dağıttı.[42] Bu ör-
nekte olduğu gibi kabileler arasındaki rekabet o dereceye varıyordu ki,
bazen bir kabile diğer kabilenin yapmış olduğu iyi davranışların tam tersi
olan bir tavır sergileyebiliyordu.
Sağlığında Hz. Peygamber’e boyun eğmek zorunda kalan kabileler,

onun vefatıyla Kureyş vesayetinden kurtulmak amacını gütmüşlerdi. Ka-
bile şeflerinin peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkması ise insanları ken-
dilerine daha çabuk bağlama amacına yönelikti.[43] Kabileye mensup bi-
reyler de şeflerine bağlılıklarını sürdürürlerdi. Ne var ki İ�slâm’ın evrensel
mesajını kavrayanlar, İ�slâm cemaatine bağlılığı kabile taassubundan daha
üstün tutarlardı.
Kabile bağımlılığından dolayı Ridde olaylarına karışıp peygamber-

lik taslayanlara körü körüne bağlananların sayısı kabarıktı. Rivayet edil-
diğine göre Nemr kabilesine mensup Talha adında biri Müseylime’nin
88
[40] Dûrî�, 83.
[41] Hasan İ�brahim, I, 344.
[42] Taberî�, IV, 87-88; İ�bnü’l-Esî�r, II, 353-354.
[43] Algül-Çetin, II, 218.
Ridde Olayları ■
yanına giderek onun durumunu sordu. O da, Rahmân adında birinin ka-
ranlıkta kendisine geldiğini söyledi. Talha: “Senin yalancılığına; Muham-
med’in ise doğruluğuna tanıklık ederim. Ne var ki Rebî�a’nın yalancısı,
Mudar’ın doğru sözlüsünden bana daha sevimli geliyor” diyerek Müsey-
lime’nin yanında yer aldı.[44] Bu konuda başka bir örnek ise şu rivayette
yer almaktadır: Gatafân kabilesi Uyeyne b. Hısn’a uyarak irtidat etmişti.
Uyeyne b. Hısn: -Esed ve Gatafân kabilelerini kastederek- “İ� ki antlaşmalı
kabileden bir peygamber, bize Kureyş’ten olan bir peygamberden daha
sevimlidir. Ü� stelik Muhammed ölmüş; Tuleyha ise yaşamaktadır” diye-
rek Tuleyha’ya tabi oldu, Gatafân kabilesi de onu izledi.[45] Esved el-Ansî�,
Müseylime, Secâh ve Tuleyha’yı destekleyenlerin büyük bir kısmı böyle
kişilerdi.
Câhiliye döneminde iyi bir konuma sahip zengin ve güçlü bazı ka-
bileler, zekâtı namaz gibi ilahî� bir emir ve yerine getirilmesi farz olan
bir ibadet olarak telakki etmediklerinden, sonsuza kadar Kureyş emî�r-
lerinin hazinelerine vergi ödeme anlamına yordukları zekât, onlara ağır
gelmiş[46] ve kabileye bağımlılık ile kabile rekabeti, onları bağımsız hare-
kete zorlamıştı. Bu yüzden Hz. Ebû Bekir’in yönetimine boyun eğmeyip
isyan etmişlerdi.
B. İrtidat Hareketinin Coğrafyası
İ�rtidat hareketi, kuzeyde Şam yakınlarından başlayarak güneyde bu-

lunan Hadramût, Mehre ve Yemen’e kadar; doğuda Bahreyn ve Umân’a;
batıda Kızıldeniz’in kıyılarına kadar ve Arap yarımadasının orta kesimin-
de yaşayan Gatafân, Abs ve Zübyân kabileleri ile Necid’de bulunan kabile-
ler ve Hicaz’daki Hevâzin ve Benî� Süleym gibi çok sayıda kabilenin Medi-
ne’ye karşı başlattıkları bir eylem idi.[47]
İ�rtidat eden üç kabile Hz. Peygamber döneminde ortaya çıkmıştır:

a. Benî� Mezhic kabilesi Esved el-Ansî� liderliğinde,
b. Benî� Hanî�fe kabilesi Müseylime liderliğinde,
c. Benî� Esed kabilesi ise Tuleyha b. Huveylid liderliğinde isyan et-
meye başladılar.
Kabile veya kabile boylarından oluşan yedi grup ise Hz. Ebû Bekir
döneminde irtidat etti: Fezâre kabilesi Uyeyne b. Hısn’ın, Gatafân ve
89
[44] Taberî�, IV, 104.
[45] İ�bnü’l-Esî�r, II, 342.
[46] Algül-Çetin, II, 218.
[47] Ebû Halil, 7-8.
Benî� Amr kabileleri Kurra b. Seleme el-Kuşeyrî�’nin, Benî� Süleym kabi-

lesi Fücâe b. Abdûyalî�l’in, Benî� Temî�m’den bir grup Secâh adında bir ka-
dının, Kindelilerden bir grup Eş’as b. Kays’ın, Bahreyn’deki Benî� Bekr
b. Vâil’den bir grup Hakem b. Zeyd’in ve Benî� Yerbû’ kabilesi Mâlik b.
Nüveyre’nin liderliğinde isyan ettiler. Mekke ve Medine dışında cuma
kılınacak bir yer neredeyse kalmamıştı. Mekkeliler dahi İ� slâm’dan dön-
meye niyetlenmişlerdi. Ö� yle ki Hz. Peygamber’in tayin ettiği Mekke valisi
Attâb b. Esî�d halktan korktuğu için gizlenmişti. Şayet Süheyl b. Amr kal-
kıp da Resûlullah’ın vefatını bildirdikten sonra: “Bu olay sadece İ� slâm’ın
gücünü arttırır, kimin dinden döndüğünü görürsek boynunu vururuz”
demeseydi, onlar da durumlarında tereddüde düşeceklerdi. Tâif’te bu-
lunan Sakî�fliler de irtidat etmek istediler. Fakat Resûlullah’ın valisi Os-
man b. Ebi’l-‘Â� s kalkıp onlara: “Ey Sakî�foğulları! Siz en son Müslüman
olanlardansınız, dinden ilk dönenlerden olmayın” demiş ve onlara engel
olmuştu. Böylece Mekke’deki Kureyş ve Tâif’deki Sakî�f kabileleri irtidat
hareketine katılmadılar.[48]
C. Zekât Vermek İstemeyenlerin Medine’ye

Baskını: Zü’l-Kassa Savaşı
Zekât vermek istemeyen Abs, Sa’lebe ve Mürre kabileleri Rebeze’nin

Ebrak denilen mevkiinde toplanmaya başladılar. Onlara Benî� Kinâne’den
bir grup da katıldı. Bölge onlara dar gelmeye başlayınca iki gruba ayrıl-
dılar. Bir grup Ebrak’da kaldı; diğer grup ise Zü’l-Kassa denilen yere git-
ti. Peygamberlik iddiasında bulunan Tuleyha b. Huveylid onlara kardeşi
Hıbâl’ı gönderdi. Hıbâl, hem onların hem de Düel, Leys ve Müdlic kabile-
lerinin başına geçti.[49] Bu kabileler Medine’ye elçiler göndererek namaz
kılacaklarını fakat zekât vermeyeceklerini bildirdiler. Hz. Ebû Bekir ise
onlara: “Bir devenin yularını bile eksik verseler, onlarla yine savaşırım”
şeklinde cevap vererek bu teklifi geri çevirdi.[50] Medine’ye giden heyet
döndüğünde Müslümanların Medine’deki sayılarının az olduğunu kabile-
lerine bildirerek onları Medine’ye karşı savaşmaya teşvik etti.[51]
Hz. Ebû Bekir bu kabilelerin Medine’ye saldıracaklarını tahmin ede-

rek önemli gördüğü bazı kritik noktalara ve dağ geçitlerine Hz. Ali, Talha
b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm ve Abdullah b. Mes’ûd gibi meşhur sahâbî�-
leri yerleştirdi. Medine halkına da mescidde toplanmaları için emir verdi.
90 [48] İ�rtidad eden kabileler hakkında geniş bilgi için bkz. Vâkıdî�, 49; İ�bn Hişâm, IV, 306;
Taberî�, IV, 4-8; İ�bnü’l-Esî�r, II, 342; Kilâî�, II, 89-95; Arı, 87-146.
[49] Taberî�, IV, 63; İ�bn Kesî�r, VI, 317.
[50] Taberî�, IV,64; İ�bnü’l Esî�r, II, 344; İ�bn Kesî�r, VI, 317.
[51] İ�bnü’l-Esî�r, II, 345.
Ridde Olayları ■
Düşman kuvvetler daha üç gün geçmeden bir gece vakti Medine’ye

baskın düzenleyip saldırdılar. Zûhusâ denilen yerde de kendilerine destek
olabilecek bir grup bırakmışlardı. Geceleyin geçitlere vardıklarında orada
bulunan Müslüman savaşçılar tarafından geri püskürtüldüler. Bu arada
Müslümanlar Medine’de bulunan Hz. Ebû Bekir’e haber gönderdiler. Mes-
cidte toplanan Müslümanlar derhal bineklerine binerek yardıma geldiler.
Düşman güçlerini Zûhusâ denilen yere kadar kovaladılar. Orada bulunan
yardımcı kuvvetler dağın tepesinden şişirip iplere bağladıkları tulumları
Müslümanların develerine doğru yuvarladılar. Develer ürküp geri kaçtı.
Ancak Müslümanlar hiç bir kayıp vermeden Medine’ye geri döndüler.[52]
Bu arada Ü� sâme b. Zeyd ordusuyla birlikte Şam Seferi’nden geri dön-

dü. Hz. Ebû Bekir, Ü� sâme’yi kendi yerine Medine’de vekil olarak bıraktı.
Ordusu ile birlikte istirahat etmelerini söyledi.[53] Düşmanla savaşmak
üzere hazırlananlarla Zü’l-Kassa’ya doğru yola koyuldu. Hz. Ebû Bekir’in
gitmemesi için Müslümanlar her ne kadar ısrar ettilerse de o: “Ben sizleri
bizzat kendim koruyacağım” diyerek Zûhusâ ve Zü’l-Kassa’ya doğru yü-
rüdü. Benî� Mukarrin’den Nu’man, Abdullah ve Süveyd ile birlikte Ebrak
denilen yere vardıklarında, orada Hâris, Avf, Abs, Zübyân, Benî� Bekr ve
Benî� Kinâne’den bir grupla savaşmaya başladılar. Bu kabileleri yenilgiye
uğratıp darmadağın eden Müslümanlar, onlardan bir kısmını esir ettiler.
Esirler arasında meşhur şair Hutay’e de bulunmakta idi.[54]
Hz. Ebû Bekir, Ebrak’da birkaç gün kaldı. Yenilgiye uğrayan Abs ve
Zübyân kabileleri Buzâha denilen yerde bulunan Tuleyha’nın yanına kaç-
tılar. Hz. Ebû Bekir ve onunla birlikte olanlar düşmanı Zü’l-Kassa denilen
yere kadar takip ettiler. Bu savaş ilk fetih olarak değerlendirildi. Bu fetih
sayesinde Medine’ye zekât gelmeye başladı. İ�lk olarak da Benî� Temî�m ve
Tay kabileleri zekâtlarını gönderdiler.[55]
91
[52] Taberî�, IV,64; İ�bnü’l-Esî�r, II, 344.
[53] İ�bnü’l-Esî�r, II, 345.
[54] Taberî�, IV, 66-67.
[55] Bkz. Belâzürî�, 132; İ�bnü’l-Esî�r, II, 345.
Harita 2:
Ridde Seferleri Haritası
[İsmail Râci el-Fârûkî, İslâm Kültür Atlası, s. 137]
92
Ridde Olayları ■
D. Ridde Hareketlerine Karşı Birliklerin Oluşturulması
Hz. Ebû Bekir, Zü’l-Kassa Savaşı’ndan sonra Medine’ye döndüğünde

artık dinlenmiş olan Ü� sâme ordusundan on bir birlik oluşturarak her bi-
rinin başına bir emir tayin etti. Her emire yazılı direktifler vererek gide-
cekleri bölgeleri belirledi. Ridde savaşları için teşkil olunan birlikler ve
gideceği bölgeler şu şekildedir:[56]
1. Hâlid b. Velî�d’e bir sancak dikilerek ilk önce Buzâha’daki Tuleyha b.
Huveylid ve Butâh’daki Mâlik b. Nüveyre daha sonrada Yemâme’de-
ki Müseylimetü’l-Kezzab üzerine,
2. İ�krime b. Ebî� Cehil, Yemâme’ye Müseylime üzerine,
3. Muhâcir b. Ebî� Ü� meyye, peygamberlik taslayan Esved el-Ansî�’nin ta-
raftarları üzerine gönderildi. Ayrıca Kays b. Mekşûh’a karşı Ebnâ’ya
yardımcı olması, daha sonra da Hadramût ve Kinde’ye gitmesi em-
redildi.
4. Hâlid b. Sa’î�d b. Â� s, Şam taraflarında bir yer olan Hamkateyn üzerine
gönderildi.
5. Amr b. el-Â� s, Tebûk ve Dûmetü’l-Cendel’deki Kudâa, Vedî�a ve Hâris
kabileleri üzerine,
6. Huzeyfe b. Mihsan el-Ğ� ilfânî�, Umân’daki Debâ ahalisi üzerine,
7. Arface b. Herseme Umân, Mehre, Hadramût ve Yemen üzerine,
8. Şurahbî�l b. Hasene de İ�krime b. Ebî� Cehil’in peşinden ona yardımcı
olarak Yemâme’ye gidecek, orası fethedildikten sonra Kudâa kabile-
si üzerine yürüyeceklerdi.
9. Tureyfe b. Hâciz Mekke ve Medine’nin doğusundaki Benî� Süleym ve
onların müttefiki olan Hevâzinliler üzerine,
10. Süveyd b. Mukarrin Yemen’deki Tihâme’ye,
11. Alâ b. Hadramî� Bahreyn’deki Münzir b. Nuʻmân üzerine gönderildi.
Hz. Ebû Bekir ayrıca irtidat edenlere karşı nasıl hareket edileceğine
dair bir bildiri hazırladı. Bu bildiride özellikle komutanlarına gerekli direk-
tifleri verdi. Onlara kimseden imandan başka bir şey kabul etmemelerini,
İ�slâm’a boyun eğenlere yardımcı olmalarını, İ�slâm’a davet etmeden kim-
seyi öldürmemelerini, İ�slâm’a karşı gelenlere ise Allah’ın emrine dönün-
ceye kadar onlarla savaşmalarını; tüm savaşçılarını öldürmelerini, kadın 93
ve çocuklarını esir almalarını, herhangi bir toplulukla karşılaştıklarında
[56] Taberî�, IV, 68; İ�bnü’l-Esî�r, II, 346; İ�bn Kesî�r, VI, 319-320; Ebû Halil, 40-41.
onları İ�slâm’a davet etmelerini, ezân okumak Müslüman olmanın bir nişa-
nesi olduğundan ezân okuyan topluluklara karışmamalarını bildirdi.[57]
E. Tuleyha b. Huveylid
Tuleyha b. Huveylid b. Nevfel el-Esedî� Müslüman olmadan önce hicre-

tin 2. yılının son aylarında (624) Uyeyne b. Hısn ile birlikte halkı Resûlul-
lah’a karşı savaşmaya çağırmıştı. Bunun üzerine Hz. Peygamber, Ebû Sele-
me b. Abdülesed el-Mahzumî� başkanlığında bir seriyyeyi onların üzerine
göndermişti. Hendek Savaşı’nda Tuleyha Benî� Esed’in; Uyeyne b. Hısn ise
Fezâre kabilesinin komutanı idi.[58] Hicretin 9. yılında (631) bir heyetle
Resûlullah’ın yanına gelerek İ�slâm’ı benimsediğini söyleyen Tuleyha daha
Hz. Peygamber hayatta iken irtidat edip Necid bölgesinde peygamberlik
iddiasıyla ortaya çıkmıştı.[59] Resûlullah, Dırâr b. el-Ezver’i Benî� Esed ka-
bilesine vali olarak tayin etmiş; irtidat edenlere karşı savaşmasını emret-
mişti. Söylentiye göre Dırâr, onu etkisiz duruma getirmiş, geriye sadece
onu yakalamak kalmıştı. Tuleyha’ya bir kılıç vurduysa da her nedense ona
bir şey olmamıştı. Bu defa insanlar arasında kılıcın Tuleyha’ya işlemediği
haberi yayılınca, etrafındaki kalabalık daha da artmıştı. Tuleyha bu du-
rumdayken Hz. Peygamber vefat etti.[60]
Tuleyha, “Bana Cebrail geliyor” diyerek kafiyeli birtakım yalanlar uy-

duruyordu. Kendisine bağlananlara namaz kılarken secdeyi terk etmelerini
emrederek: “Yüzlerinizi toprağa sürüp arkalarınızı havaya kaldırmanız, Al-
lah’ın işine yaramaz. Allah sizin rukû ve secdeye gitmenizi istemez. Fakat
ayakta ve oturarak onu zikretmenizi ister”[61] derdi. Ayrıca Zü’n-Nûn (Yûnus
b. Mettâ) adında birisinin kendisinin yanına geldiğini iddia ediyordu.[62]
Tuleyha’ya genellikle Benî� Esed, Gatafân ve Tay kabilelerinden kişiler

tabi olmuştu. Hz. Ebû Bekir, Zü’l-Kassa’da Hâlid b. Velî�d’i Tuleyha üzerine
göndermeden önce Tay kabilesinin reisi Adî� b. Hâtim’i kabilesine gönder-
di. Adî�, Tay kabilesine gitti, onları İ�slâm’a davet etti. Tuleyha’ya bağlılıktan
vazgeçip Hz. Ebû Bekir’e biat etmelerini emretti. Adî� b. Hâtim’in ardından
Hz. Ebû Bekir, Hâlid b. Velî�d’e Tay kabilesinden başlamak üzere Tuley-
ha’nın bulunduğu yer olan Buzâha’ya yürümeyi, oradan Butâh’a varmayı
ve vakit kaybetmeden direktifleri doğrultusunda yoluna devam etmesini
emretti. Adî� b. Hâtim, Hâlid’den üç gün mühlet isteyerek kabilesini biat
[57] Taberî�, IV, 68-71.

94 [58] İ�bn Sa’d, II, 50, 66.
[59] Zehebî�, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I, 316.
[60] İ�bnü’l-Esî�r, II, 343-344.
[61] Vâkıdî�, 87; İ�bn A’sem, I, 20.
[62] Kilâî�, II, 101; Diyârbekrî�, II, 206.
Ridde Olayları ■
konusunda ikna edebileceğini söyledi. Ü� ç gün zarfında Adî�, Tay kabilesi-

nin neredeyse tamamını İ�slâm’a kazandırdı. Hâlid b. Velî�d, Tay kabilesinin
bir kolu olan Cedî�le üzerine yürümek isteyince Adî� tekrar ondan mühlet
istedi. Cedî�leliler’e giderek onları İ�slâm’a davet etti. Onlar da kabul ettiler.
Böylece Tay kabilesinden 1000 süvari Hâlid b. Velî�d’in ordusuna katılmış
oldu. Adî� çok hayırlı bir iş başararak Medine’ye çok miktarda zekât mal-
larını gönderdi.[63]
Hâlid, öncü kuvvet olarak sahâbî�lerden Ukkâşe b. Mihsan ile Sâbit b.

Akram’ı gönderdi. Bu iki zat yolda Tuleyha’nın kardeşi Hıbâl ile karşılaş-
tılar ve onu öldürdüler. Kardeşinin ölüm haberini duyan Tuleyha, diğer
kardeşi Seleme ile birlikte yola çıktı. Tuleyha, Ukkâşe’yi kardeşi de Sâbit’i
şehid edip geri döndüler.[64] Bu olay onlar için bir zafer sayıldı. Müslüman-
ların ise üzülmelerine ve sabırsızlanmalarına neden oldu.
Hâlid b. Velî�d, Buzâha denilen yerde bulunan Tuleyha’nın yanına var-

dığında o deriden yapılmış kubbemsi bir yapıda arkadaşlarıyla birlikte
oturuyordu. Hâlid: “Tuleyha (Talhacık) dışarı çıksın” deyince, onlar: “Pey-
gamberi küçültme o Talha’dır.” dediler. Tuleyha’nın yanına geldiğinde Hâ-
lid: “Halifemiz seni bir ve ortaksız olan Allah’a ve O’nun kulu ve elçisine
davet ediyor” dedi. O da: “Ey Hâlid, Allah’tan başka ilâh olmadığına ve Al-
lah’ın elçisi olduğuma şehadet ederim” şeklinde karşılık verdi. Tuleyha ve
askerlerinin İ�slâm’ı kabul etmeyeceklerini anlayan Hâlid onlarla savaşma
kararı aldı. Büyük sancağı Zeyd b. Hattâb’a verdi. Ensârın sancağını ise
Sâbit b. Kays aldı. Tay kabilesine mensup kişiler de bir sancak istediklerin-
de Hâlid bir sancak da Adî� b. Hâtim’e verdi.[65] Hâlid’in toplam asker sayısı
6000 mücahid idi.[66] Benî� Â� mir gibi birçok Arap kabilesi de savaşın kimin
aleyhine neticeleneceğini bekliyordu. Fezâre oğullarından Uyeyne b. Hısn
700 kişi ile birlikte Tuleyha’nın safında yer almaktaydı. Her iki taraf saf-
larını düzelttikten sonra çarpışmaya başladılar.[67] Hâlid tam ortalarda sa-
vaşıyordu. Askerlerine de Allah’tan başka hiçbir şeyden korkmamalarını
öğütlüyordu. Tuleyha ise elbisesine sarılıp örtünmüş, peygamberlik tas-
lıyordu. Savaş kızışmaya başlayınca Uyeyne, birkaç defa Tuleyha’nın ya-
nına gidip; “Sana Cebrail geldi mi?” diye sordu. Tuleyha da her defasında,
“Hayır” diye cevap verdi. Sonunda Uyeyne: “Peki ne zamana kadar gelme-
yecek?” diye sorunca, Tuleyha: “Allah’a yemin ederim ki biz zor duruma
düştük” dedi. Uyeyne geri dönüp zorlu bir çarpışmaya tutuştu, ardından
[63] Bu konuda bkz. Vâkıdî�, 63-66; Taberî�, IV, 72-73; İ�bn Kesî�r, VI, 321-322. 95
[64] Belâzürî�, 133.
[65] Kilâî�, II, 101-102.
[66] Ebû Halil, 55.
[67] İ�bnü’l-Esî�r, II, 347.
Tuleyha’nın yanına varıp: “Cebrail geldi mi?” diye sordu, bu defa Tuley-
ha: “Evet geldi” dedi. Uyeyne: “Peki ne dedi?” diye sordu. Tuleyha: “Bana
senin de onun değirmeni gibi bir değirmenin ve unutamayacağın bir gü-
nün olacak, dedi” diye cevap verince Uyeyne: “Evet, unutamayacağın bir
olay yaşayacağını Allah biliyor. Ey Fezâreliler! Çekip gidiniz. Zira bu adam
bir yalancıdır” dedi. Bunun üzerine Fezâre kabilesinden olanlar çekildi-
ler,[68] diğerleri de bozguna uğramaya başladılar, Tuleyha kendisi ve karısı
için bir binek hazırlamış idi. Etrafı sarılınca atına binip hanımı Nevvâr’ı
da yanına alarak kaçtı. Askerlerine seslenerek: “Kim benim gibi hanımını
alıp kurtulabilecekse yapsın” dedi. Sonra Şam’a giderek Kelb kabilesinin
konuğu oldu.[69] Esed ve Gatafân kabilelerinin İ�slâm’a girmiş oldukları ha-
berini alınca, o da Müslüman oldu. Hz. Ebû Bekir’in vefatına kadar Kelb
kabilesinin yanında kaldı.[70]
Tuleyha kaçtıktan sonra etrafında bulunanlar dağıldı. Fezâre kabi-

lesinin birliği parçalandı. Benî� Â� mir, Süleym ve Hevâzin kabileleri ise:
“Çıktığımız dine tekrar giriyoruz. Allah ve Resûlüne inanıyor, canlarımız
ve mallarımız hakkındaki hükmüne teslim oluyoruz” dediler.[71] Bunun
üzerine Hâlid b. Velî�d onlardan ve Esed ile Gatafân kabilelerinden Müs-
lüman olanlardan şu şekilde biat aldı: “Allah’ın ahd ve misakı üzerine
söz veriyorsunuz ki, Allah’a ve Resûlüne iman edecek, namazı kılacak ve
zekâtı vereceksiniz. Bu ilkeler üzerine kadınlarınız ve çocuklarınızdan
biat alacaksınız.” Onlar da kabul ettiler. İ�rtidat ettikleri sırada etrafı yakıp
yıkanlar, başkalarının organlarını keserek müsle yapanlar, İ�slâm’a saldı-
ranlar getirtilerek işledikleri suça göre hak ettikleri cezaya çarptırıldılar.
Tuleyha’nın yanında yer alan Uyeyne b. Hısn ve Kurra b. Hübeyre gibi bazı
kişiler ise bağışlandılar.[72]
F. Secâh ve Benî Temîm Kabilesi
Hz. Peygamber hayatta iken zekât toplama memurlarını (âmillerini)

Benî� Temî�m kabilesi arasında dağıtmış idi. Zibrikân b. Bedr, Sehl b. Min-
cab, Kays b. Â� sım, Safvân b. Safvân, Sebre b. Amr, Vekî�’ b. Mâlik ve Mâlik b.
Nüveyre bu memurlar arasında idi.[73] Resûlullah vefat ettiğinde bu kabile
üç gruba bölündü:
[68] Vâkıdî�, 91; İ�bn A’sem, I, 21.

[69] Taberî�, IV, 76.
[70] Müslüman olduktan sonra sağlam bir inanca sahip olan Tuleyha’nın Irak’ın fethi ile
96 Nihâvend savaşında büyük başarılar gösterdiği rivayet edilir. Geniş bilgi için bkz.
Vâkıdî�, 101-102; Belâzürî�,134-135; İ�bn Abdilberr, II, 773; İ�bnü’l-Esî�r, II, 348.
[72] Bu konuda bkz. Vâkıdî�, 95; Taberî�, IV, 79-82; Balcı, 23-47.
[73] İ�bnü’l-Esî�r, II, 353.
Ridde Olayları ■
a. İ�rtidat edip zekât vermeyenler; Yerbû’, Mâlik ve Ribâblar gibi

b. Zekâtlarını Hz. Ebû Bekir’e gönderenler; Benî� Amr gibi. Bu boy
zekâtını başkanları Safvân b. Safvân aracılığıyla göndermişti.
c. Tereddüt içinde bekleyenler, Butûn ile Mekâisler gibi. Bu boyların
başkanı Kays b. Â� sım ile Ribâb, Avf ve Ebnâların başkanı Zibrikân
b. Bedr’in araları açıktı. Şayet Zibrikân zekâtı Hz. Ebû Bekir’e gön-
derirse o aksini yapacaktı. Nihayet elinde bulunan zekât malla-
rını Mekâisler arasında dağıttı. Zira Zibrikân zekât mallarını Hz.
Ebû Bekir’e göndermişti.[74]
Benî� Temî�m kendi arasında bir kısmı dinden dönüp, bir kısmı tered-
düt içinde fırsat bekler, rekabet ve düşmanlık hisleri içinde birbirleriyle
meşgul olurlarken Secâh bint Hâris adındaki bir kâhine peygamberlik id-
diasında bulunarak Mezopotamya’dan çıkıp geldi.[75] Secâh, Benî� Temî�m
kabilesine mensup olmakla birlikte Mezopotamya’daki Benî� Tağlib kabi-
lesi arasında ikamet eden Hıristiyan bir kadındı. Peygamberlik iddiasında
bulunduktan sonra dinini terk etti. Secâh, Hz. Ebû Bekir’e karşı savaşmak
istiyordu. Başta Mâlik b. Nüveyre ve Utârid b. Hâcib olmak üzere Benî�
Temî�m kabilesinin ileri gelenleri ile antlaşma yaptı.[76] Mâlik b. Nüveyre,
Secâh’ı Medine ile savaşmaktan alıkoydu. İ�lk önce irtidat etmeyip İ�slâm
üzere kalan Benî� Temî�m kabilesinin bazı boyları ile savaşmayı ona tek-
lif edince, o da Ribâblılar üzerine yürümeyi emretti. Ribâblılar ile yapılan
çarpışmalarda her iki taraftan da çok sayıda insan öldü.[77]
Secâh daha sonra askerlerini alıp Yemâme’ye gitti. Zira Müseyli-

me’nin durumu onu endişelendiriyordu. Secâh: “Yemâme üzerine gi-
diniz. Güvercin gibi hızlıca gidiniz. Çünkü bu sonucu kesin olan bir sa-
vaştır. Bundan sonra hiçbir kınama görmeyeceksiniz”[78] şeklinde secili
mısralarla askerlerini savaşa teşvik etti ve Benî� Hanî�fe üzerine yürüdü.
Müseylime, bir yandan İ� krime b. Ebî� Cehil komutanlığındaki Müslüman
askerler ile öbür taraftan Secâh’ın ordusu ile savaşmanın kendisinin
aleyhine olacağını ve neticede Müslümanların Yemâme’ye galip gelebi-
leceklerini anladığı için Secâh’a bazı hediyeler göndererek eman istedi.
Secâh da ona eman verdi.[79] Onunla: “Yemâme mahsullerinin yarısını
[74] Taberî�, IV, 87-88; Ebû Halil, 63; Wellhausen, 10.

[75] İ�bn Kesî�r, VI, 324; Ü� çok, 77.
[76] Taberî�, IV, 88-89.
[77] İ�bnü’l-Esî�r, II, 354.
[78] Taberî�, IV, 91.
[79] Bu aşamadan sonra başta Taberî� olmak üzere birçok tarihçi Müseylime ile Secâh 97
arasında geçen bazı müstehcen konuşmaları nakletmekte ve Müseylime’nin Secâh
ile evlendiğini, mehir olarak da sabah ve akşam namazlarını kaldırdığını kaydet-
mektedirler. Bkz.Vâkıdî�, 111; Taberî�, IV, 92-94; İ�bnü’l-Esî�r, II, 355-357; İ�bn Kesî�r,VI,
325-326.
kendisine vermek üzere” barış yaptı. Secâh mahsullerin yarısını alarak

Mezopotamya’ya gitti. Hâlid b. Velî�d’in kendilerine yaklaşması üzerine
etrafında bulunanlar dağılıp gitti.[80]
Secâh peygamberlik iddiasından vazgeçip Mezopotamya’ya dön-

dükten sonra Mâlik b. Nüveyre pişman oldu, ne yapacağını şaşırdı. Butâh
denilen yerde konakladı. Askerlerine de dağılmalarını ve toplu halde bu-
lunmamalarını söyledi. Hâlid b. Velî�d ordusu ile birlikte Butâh’a doğru
yürümeye başladı. Bölgenin muhtelif yerlerine askerî� birlikler gönderdi.
Onlara halkı İ� slâm’a davet etmelerini, İ� slâm’ın çağrısını kabul etmeyen-
leri alıp getirmelerini, şayet direnirlerse onlarla çarpışmalarını emretti.
Ebû Katade’nin de içinde bulunduğu bir birlik, Mâlik b. Nüveyre ve ha-
nımının içinde bulunduğu bir grup ile karşılaştı. Onlara silahlarını bıra-
kıp teslim olmalarını söyledi. Onlar da silahlarını bırakıp teslim oldular.
Onları alıp Hâlid b. Velî�d’in yanına götürdüler. Ebû Katade bunların ezân
okuduklarına ve namaz kıldıklarına tanıklık etti. Başka birkaç kimse
ise onun aksini iddia edince Hâlid b. Velî�d, Mâlik b. Nüveyre ile zekâtını
verip vermeyeceği konusunda konuşmaya başladı. O ise Hâlid’e namaz
kılacağını fakat zekât vermeyeceğini söyledi. Hâlid: “Biri diğeri olmadan
kabul olunmaz” dedi. Mâlik: “Arkadaşınız (Hz. Peygamber) böyle mi söy-
ledi?” dedi. Bunun üzerine Hâlid: “Demek o bizim arkadaşımızdır, senin
arkadaşın değil öyle mi? Seni öldüreceğim” dedi. Mâlik, ikinci kez: “Arka-
daşın böyle mi emretti? ” deyince, her ne kadar Abdullah b. Amr ile Ebû
Katade onu öldürmemeyi söyledilerse de; Mâlik de: “Beni Ebû Bekir’e
gönder o benim hakkımda hüküm versin” dediyse de Hâlid’i vazgeçire-
mediler. Hâlid b. Velî�d, Dırâr b. Ezver’e onu öldürmek için emir verdi, o
da Mâlik’i öldürdü. Mâlik öldürüldükten sonra Hâlid onun hanımı Ü� mmü
Temî�m ile evlendi. Ebû Katade ise Medine’ye giderek durumu Hz. Ebû
Bekir’e ve Hz. Ö� mer’e anlattı. Bunun üzerine Hz. Ö� mer: “Hâlid’in kılıcın-
da şaibe vardır, onu azlet” dediğinde Hz. Ebû Bekir: “Hâlid bu konuda
yorum yaptı ve hata etti. Onun hakkında başka bir şey söyleme. Ben Al-
lah’ın kâfirlere karşı çektiği kılıcı kınına sokamam” dedi. Ayrıca Mâlik’in
diyetini Mütemmim b. Nüveyre’ye ödedi. Bu arada Hâlid’i de Medine’ye
çağırdı. Hâlid, Medine’ye gitti, durumu anlattı ve özür diledi. Hz. Ebû Be-
kir onun özrünü kabul ederek affetti. Araplar’ın savaş günlerinde hoş
karşılamadıkları evlilikten dolayı onu azarladı.[81]
[80] Taberî�, IV, 94. Secâh, Muâviye b. Ebî� Süfyan dönemine kadar Benî� Tağlib kabilesinin
arasında kaldı. Bu arada Benî� Tağlib ve Secâh İ�slâm dinini benimsediler. Daha sonra
98 Secâh, Basra’ya gitti ve orada öldü. Semüre b. Cündüb Basra valisi iken onun cenaze
namazını kıldırdı. Belâzürî�, 138.
[81] Bu konu hakkında geniş bilgi ve farklı yorumlar için bkz. Vâkıdî�, 103-109; Belâzürî�,
137-138; Taberî�, IV, 95-99; İ�bn Kesî�r, VI, 326-328; İ�bn İ�mâd, I, 15-16; Ebû Halil, 69-
71; Fayda, Hâlid b. Velîd, 264-272.
Ridde Olayları ■
G. Müseylimetü’l-Kezzâb
Müseylime b. Habî�b, Benî� Hanî�fe kabilesine mensuptu. Bu kabile, hel-

va, sade yağ ve baldan yaptıkları putlara tapardı. Hıristiyan olan bir top-
luluk da aralarında vardı. Ridde savaşlarında, Arap kabileleri arasında en
dirençli bir şekilde çarpışan bu kabile idi.[82]
Müseylime’nin Elçiler Yılı (Senetü’l-Vüfûd) denilen 9 (630) yılında

Benî� Hanî�fe heyeti ile birlikte Resûlullah ile görüşmek üzere Medine’ye
geldiği rivayet edilmektedir. 148 yaşında olduğu iddia edilen Müseylime
“Rahmânü’l-Yemâme” olarak bilinirdi.[83] Benî� Hanî�fe heyeti Hz. Peygam-
ber’in huzuruna vardıklarında Müseylime’yi at ve develerinin yanına
bırakmışlardı. Dolayısıyla Müseylime Hz. Peygamberle görüşmemişti.[84]
Diğer bir rivayete göre ise Hz. Peygamber ile görüşüp şayet kendisinden
sonra peygamberlik işini kendisine bırakacak olursa ona tabi olacağını
söylemiş, Hz. Peygamber de elindeki hurma dalını ona göstererek: “Şa-
yet benden şu kadarcık hurma dalını istemiş olsaydın onu asla sana ver-
mezdim. Ben Allah’ın senin hakkındaki emrine aykırı hareket edemem.
Bana itaat etmekten yüz çevirirsen Allah mutlaka seni cezalandıracaktır”[85]
diyerek onun hakkındaki kanaatini belirtti. Müseylime Medine’den geri
döndüğünde peygamberlik iddiasında bulundu.[86]
Hz. Peygamber bir gün minbere çıkarak şöyle hitap etti: “Ey insanlar!
Ben kadir gecesinde bir rüya görmüş sonra unutmuştum. Rüyamda kolla-
rımda iki altın bilezik gördüm ve bunlardan hoşlanmadım, onlara üfürdüm
onlar da uçup kayboldular. Ben bu iki bileziği Yemen’de ve Yemâme’de çıkan
bu iki yalancı (Müseylime ve Esved) ile yorumladım”.[87]
Müseylime peygamberlikte Hz. Peygamber ile ortak olduğunu ileri

sürerek Medine’ye iki elçi gönderdi. Resûlullah elçilere: “Siz onu onaylıyor
musunuz?” diye sordu. Onlar: “Evet” dediler. Bunun üzerine Resûlullah:
“Şayet elçilerin öldürülmesi caiz olsaydı sizi öldürürdüm” dedi. Müseyli-
me’ye şöyle bir mektup yazdı: “Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. Al-
lah’ın elçisi Muhammed’den yalancı Müseylime’ye. Allah’ın selamı hidayete
tabi olanların üzerine olsun. Allah kullarından dilediğini yeryüzüne vâris
kılar. Âkıbet Allah’tan korkup sakınanlarındır.”[88]
[82] Kehhâle, I, 312-313.

[83] İ�bn Hişâm, IV, 222-223.
[84] İ�bn Sa’d, I, 316-317. 99
[85] İ�bn Kayyim el-Cevziyye, IV, 152.
[86] İ�bn Hişâm, IV, 223.
[88] İ�bn Hişâm, IV, 247; Ya’kûbî�, II, 130.
Müseylime namazı kaldırdığını, içkiyi ve zinayı helâl kıldığını söylü-

yordu, ardından da peygamber olduğunu iddia ediyordu.[89] Onun Huceyr
adında bir müezzini vardı. Ezan okuduğunda, “Müseylime’nin Allah’ın
Resûlü olduğunu iddia ettiğine tanıklık ederim”[90] derdi. Müseylime’nin
sözlerinde Hıristiyanlık’tan gelme fikirler göze çarpıyordu. Ufku ancak
köylü vatandaşlarının Hanî�fe oğullarının ufku kadardı. Kara keçiden, be-
yaz sütten, öğütmek ve fırında pişirmekten, sulak yerlerde yaşayan kur-
bağadan aynı zamanda semaların hakiminden ve gökten inecek olandan
bahsetmek suretiyle, fikirlerini ziraatla uğraşan kabiledaşlarının lisanına
uyarlıyordu.[91]
Müseylime kendisine tabi olmayana işkence ederdi. Habî�b b. Zeyd’le

karşılaşıp: “Benim Allah’ın elçisi olduğuma tanıklık eder misin?” diye sor-
du. Habî�b, “Duymuyorum” dedi. Bu defa ona: “Muhammed’in Allah’ın elçi-
si olduğuna şehadet eder misin?” diye sorunca “Evet” dedi. Bunun üzerine
Müseylime onun vücut organlarının kesilmesi için emir verdi.[92] Her de-
fasında, “Benim Allah’ın elçisi olduğuma tanıklık eder misin?” diye sordu-
ğunda Habî�b, “Duymuyorum” diye cevap veriyordu. “Muhammed Allah’ın
elçisi midir?” diye sorduğunda ise o, “evet” diyordu. Sonra organlarını bi-
rer birer kestirdikten sonra ellerini ve ayaklarını da kestirdi. Daha sonra
ise ateşe attı ve yaktırdı. Habî�b ise ateşte yanıp kül oluncaya kadar söyle-
diğinden vazgeçmedi.[93]
Hz. Ebû Bekir, Müseylime’nin üzerine İ�krime b. Ebî� Cehil’i göndermiş,

ardından da Şurahbî�l b. Hasene’yi takviye kuvvet olarak yollamıştı. İ�kri-
me acele ederek Müseylime’nin taraftarları üzerine yürüdü. Fakat başarılı
olamadı. Şurahbî�l bu yenilginin haberini alınca yolda bekledi; daha ile-
ri gitmedi.[94] İ�krime durumu Hz. Ebû Bekir’e yazılı olarak bildirince Hz.
Ebû Bekir: “Geri dönüp de insanların moralini bozmayın. Huzeyfe ile Ar-
fece’nin yanına varıp onlarla birlikte Umân ve Mehre halkı ile çarpışın.”
dedi. Daha sonra Şurahbî�l’e de, Hâlid gelinceye kadar yerinden ayrılma-
masını ve Müseylime ile işleri bittikten sonra Kudâalılara karşı Amr b. el-
Â� s’a yardım etmek üzere onun yanına gitmesini emretti.[95]
Hâlid, Butâh’dan geri dönüp Hz. Ebû Bekir’e özür beyan edince, Hz.
Ebû Bekir özrünü kabul etmişti. Daha sonra onun emrine muhâcir ve
[89] İ�bn Kayyim el-Cevziyye, IV, 15l.

100 [91] Bkz. Brockelman, 42; Wellhausen, 15.
[92] İ�bn Abdilberr, I, 320.
[93] Diyârbekrî�, II, 217.
[94] İ�bn Kesî�r, VI, 328
[95] İ�bnü’l-Esî�r, II, 360.
Ridde Olayları ■
ensârdan birçok kişi vererek Müseylime’nin üzerine göndermişti. Ensâ-

rın başında Sâbit b. Kays, muhâcirlerin başında ise Ebû Huzeyfe ve Zeyd
b. Hattâb bulunuyordu. O sıralarda Benî� Hanî�fe savaşçılarının sayısının
40.000 olduğu rivayet edilmektedir.[96] Müseylime’nin bu derece güçlen-
mesinde Reccâl b. Unfüve ve Muhakkim b. Tufeyl gibi insanların payı bü-
yüktü. Bunlar Yemâme’nin ileri gelenlerinden idiler. Reccal, Benî� Hanî�fe
heyeti ile birlikte Resûlullah’ın yanına gelmiş, Ü� bey b. Ka’b’dan Kur’ân öğ-
renmiş ve din konusunda bilgi edinmişti. Resûlullah da onu Müseylime’ye
karşı halkı bilinçlendirmek için Yemâme’ye öğretmen olarak göndermişti.
Fakat o da Müseylime gibi Benî� Hanî�fe’ye kötülük etti. Zira Müseylime:
“Benim peygamberliğime Muhammed’in şahadet edip etmediğini öğren-
mek istiyorsanız, gidin Reccâl b. Unfüve ile Muhakkim b. Tufeyl’e sorun”
derdi. Onlar da Müseylime’yi onaylıyorlardı. Hz. Muhammed’in Müsey-
lime’nin de kendisi gibi peygamber olduğunu, peygamberlikte kendisine
ortak olduğunu söylediğine tanıklık ediyorlardı. Böylece bu iki kişi birçok
saf insanın Müseylime’ye bağlanmasına öncülük ettiler.[97]
Benî� Hanî�fe kabilesi içerisinde aklı başında, Allah’ın dinini kavrayan

kişiler ise Müseylime’nin yalancı olduğunu biliyorlardı. Sümâme b. Ü� sâl
bunlardandı. Sümâme, Müseylime’nin yalancı olduğu konusunda kavmini
uyarmış ve ona karşı çıkmıştı. Kavmine Kur’ân’dan âyetler okuyarak bu
âyetlerle Müseylime’nin sözlerini karşılaştırmalarını öneriyordu. Hâlid b.
Velî�d Yemâme’ye vardığında kendisine tabi olanlarla birlikte İ�slâm nime-
tine şükredip Hâlid’in ordusuna katılmıştı. [98]
Müseylime, Hâlid’in yaklaşmakta olduğunu haber alınca askerleriyle

“Akrabâ” denilen yerde konakladı. Hâlid b. Velî�d ise Yemâme’ye yaklaştı-
ğında yüz kişiden fazla bir süvari birliğini etrafa gönderdi. Onlara, “kimi
bulursanız alıp getirin” dedi. Benî� Hanî�fe’nin eşrâfından Müccâ’a b. Mürâ-
re ile karşılaştılar. Onu otuz üç arkadaşıyla birlikte yakalayıp Hâlid’in yanı-
na getirdiler. Hâlid: “Müseylime hakkında ne düşünüyorsun?” diye sordu.
Müccâ‘a: “Ben Müseylime’nin yakın adamlarından değilim. Resûlullah’ın
yanına gittim Müslüman oldum. Allah’a yemin ederim ki ondan sonra ne
değiştim ne de bozuldum. Ne var ki canımız, malımız ve çocuklarımızdan
korktuğumuzdan dolayı Müseylime ile geçinmek zorunda kaldık. Şayet o
peygamberlik iddiasında bulunmuşsa suçu sadece kendisini bağlar.” dedi.
Bunun üzerine Hâlid onu affetti, fakat arkadaşlarının boynunu vurdu.
[96] Taberî�, IV, 100. 101

[97] Bkz. Vâkıdî�, 109; İ�bn Sa’d, I, 316; İ�bn A’sem, I, 27; İ�bn Kesî�r, VI, 328.
[98] Sümâme, Resûlullah’ı öldürme teşebbüsünde bulunan ve Resûlullah tarafından
kanı helâl kılınanlardan idi. Tevbe ettikten sonra Resûlullah tarafından affedilmişti.
Bkz. Vâkıdî�, 116-117; İ�bn Sa’d, V, 550; İ�bn Abdilberr, I, 215.
Hâlid b. Velî�d’in Benî� Hanî�fe’nin Müseylime’yi gerçek peygamber olarak

bilip bilmediklerini sorması üzerine Müccâ‘a, ‘‘Şayet onun peygamber ol-
duğuna inanmasalar yarın karşınıza 10.000’den fazla savaşçı çıkmayacak-
tır’’ dedi.[99]
Hâlid b. Velî�d Yemâme yakınlarında Akrabâ denilen yerde, Müsey-

lime’nin tam karşısında karargâh kurdu. Arkadaşlarını savaşa hazırla-
dı. Sağ cenaha Zeyd b. Hattâb’ı sol tarafa ise Ü� sâme b. Zeyd’i yerleştirdi.[100]
Ertesi gün iki ordu sözü edilen yerde karşılaştı. Muhâcirlerin sancağı Hu-
zeyfe’nin azatlı kölesi Sâlim’in elinde idi. Sâlim’e: “Ö� nümüzden giderken
sana bir zarar gelmesinden korkuyor musun?” diye sorulduğunda Sâlim:
“O takdirde ben ne kötü bir Kur’ân taşıyıcısı (hafızı) olurum!” diye cevap
verdi. Ensârın sancağı ise Sâbit b. Kays’ın elinde idi. Ayrıca diğer kabile-
lerin de sancaktarları bulunmakta idi. Müslümanlarla karşılaşan Reccâl
b. Unfüve öldürüldü.[101] Savaş kızışmaya başladı Müslümanlar böyle bir
savaşla karşılaşmamışlardı. Bir süre sonra Müslümanlar geri çekilmek zo-
runda kaldılar. Hâlid çadırını, hatta eşi Ü� mmü Temî�m’i çadırda bırakarak
geri çekildi. Benî� Hanifeliler onun çadırına girdiler. Şayet Müccâ‘a b. Mürâ-
re, Ü� mmü Temî�m’i korumasaydı, onu öldüreceklerdi.[102] Yemâmeliler can-
larını öyle heder edercesine çarpışıyorlardı ki, vaktiyle Hz. Peygamber’in
amcası Hz. Hamza’yı şehid eden Vahşî� b. Harb bile onların bu kahraman-
lıklarını şu sözlerle izah etmekten kendini alamamıştır: “Müseylime’nin
adamları kadar ölüme sabırlı ve tahammüllü kimseyi görmedim.”[103]
Müslümanların komutanları onları savaşa teşvik ettiler. Sâbit b. Kays:

“Ey Müslümanlar! Kendinizi çok kötü alıştırdınız.” dedikten sonra Yemâ-
melileri kast ederek: “Ey Allah’ım! Ben bunların yaptıklarından uzağım,
-Müslümanları kastederek- bunların yaptıklarından dolayı da sana özür
beyan ediyorum” deyip şehid edilinceye kadar çarpıştı. Ebû Huzeyfe: “Ey
Kur’ân ehli! Kur’ân’ı eylemlerinizle süsleyiniz” diyordu. Zeyd b. Hattâb ise:
“Allah’a yemin ederim ki, onları yenilgiye uğratıncaya ya da şehid edilip
elimdeki delilimle konuşuncaya kadar bugün hiçbir şey konuşmayaca-
ğım”[104] diyerek cansiperane savaştı.
Benî� Hanî�fe birbirlerini teşvik ederek çetin bir şekilde çarpışmayı sür-
dürdüler. O gün savaş bazen Müslümanların bazen de onların lehine ge-
lişti. Sâlim, Ebû Huzeyfe, Zeyd b. Hattâb ve onlar gibi ileri gelen sahâbî�ler
[99] Bkz. Vâkıdî�, 118-121; İ�bn Sa’d, V, 549; Kilâî�, II, 119-121; Diyârbekrî�, II, 211.
102 [100] İ�bn A’sem, I, 32.
[101] Taberî�, IV, 106-107.
[102] İ�bnü’l-Esî�r, II, 363.
[103] Zehebî�, Târîhu’l-İslâm, III, 39.
[104] İ�bn Kesî�r, VI, 329.
Ridde Olayları ■
şehid edildiler.[105] Hâlid b. Velî�d bu durumu görünce kendilerine nereden

hücum edildiğini ve her kabilenin savaştaki durumunu öğrenmek üze-
re Müslüman savaşçılara kabilelerine göre dağılmalarını söyledi. Bunun
üzerine ensâr ve muhâcirler ile diğer kabilelere bağlı Müslüman birlikler
ayrılmaya başladılar. Herkes kendi birliğinde yerini aldıktan sonra birbir-
lerine: “Bugün geri kaçmak utanılacak bir şeydir” dediler.[106]
Hâlid b. Velî�d, Müseylime öldürülmedikçe bu işin sonunun gelmeye-

ceğini anladı. Er meydanına karşısına er isteyip parolalarını söyledi. Pa-
rolaları o gün, “Ey Bakara Sûresi’nin sahipleri!” idi.[107] Karşısına kim çıktı
ise öldürdü. Müslümanların işi iyiye gitmeye başladı. Daha sonra Müseyli-
me’nin bulunduğu yöne doğru ilerledi, iyice sıkıştırılınca Müseylime kaçtı.
Etrafında bulunan kişiler de geriye doğru kaçtılar. Böylelikle Müseylime
ordusu yenilgiye uğramaya başladı. Onun meşhur komutanlarından Mu-
hakkim b. Tufeyl: “Ey Benî� Hanî�fe! Bahçeye koşunuz, bahçeye!” diye bağır-
dığında, Abdurrahman b. Ebî� Bekir bir ok atarak onu öldürdü. Diğerleri ise
bahçeye girip kapıyı üzerlerine kapattılar.[108] Bahçeye girenler arasında
Müseylime de vardı. Berâ b. Mâlik Müslümanlardan yardım isteyerek ken-
disini surun üzerine çıkarmalarını söyledi. Duvarın üstünden aşıp onların
yanına indi. Onlarla çarpışarak kapının yanına kadar geldi ve kapıyı Müs-
lümanlara açtı. Müslümanlar içeriye girip kapıyı kilitlediler, anahtarını ise
dışarıya attılar. Görülmemiş bir çarpışma oldu. Her iki taraf, özellikle Benî�
Hanî�fe büyük kayıplar verdi. Bu durum Müseylime’nin öldürülmesine ka-
dar devam etti. Onu Cübeyr b. Mut’ım’in kölesi Vahşî�, ensârdan bir kişi ile
birlikte öldürdü. Müseylime’nin öldürülmesi ile birlikte Benî� Hanî�fe boz-
guna uğrayıp geriye doğru kaçmaya başladı.[109] Vahşî�; “Ey insanlar! Ben
Cübeyr b. Mut’ım’in kölesi Vahşî�’yim. Kâfir olduğumda en hayırlı bir insan
olan Hamza b. Abdülmuttalib’i; Müslüman olduğumda ise insanların en
kötüsü olanını öldürdüm”[110] dedi. Ya’kûbî�, Müseylime’nin öldürüldüğün-
de 150 yaşında olduğunu[111] rivayet etmektedir.
Müccâ’a, Hâlid b. Velî�d’e savaşa ancak öncü kuvvetlerin geldiğini, hal-

kın çoğunun ve asıl kuvvetlerin kalelerde bulunduğunu bildirdi.[112] Hâ-
lid bu söz üzerine biraz şaşırdı. Müccâ‘a tekrar yemin ederek hem söyle-
diklerinin doğru olduğuna hem de kavmi adına barış yapmaya ikna etti.
[105] İ�bn A’sem, I, 34.

[106] İ�bnü’l-Esî�r, II, 363; ayrıca bkz. Taberî�, IV, 111.
[107] Belâzürî�, 122.
[108] İ�bnü’l-Esî�r, II, 364-365. 103
[109] Taberî�, IV, 112-113; İ�bn Kesî�r, VI, 329-330.
[110] Vâkıdî�, 136-137.
[111] Ya’kûbî�, II, 130-13l.
[112] Vâkıdî�, 138.
Böylelikle Hâlid onunla anlaşma kararı aldı. Bu defa Müccâ’a, onların yanı-
na gidip onlarla barışın şartlarını danışayım diye izin istedi. Kaledekilerin
yanına gitti. Kalelerde kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve zayıf kimseler dışında
kimse yoktu. Müccâ’a bunlara zırhlar giydirdi, kadınların da saçlarını çöz-
dü ve kalelerin burçlarına çıkmaları için emir verdi. Hâlid kalelerin as-
kerlerle dolup taştığını gördü. Savaş Müslümanları oldukça ezip bitirmiş
ve uzun sürmüştü. Hazırda zafer elde edilmişken antlaşma yapmaya razı
oldu.[113] Hâlid, Müccâ’a ile altınlar, gümüşler, silahlar ve esirlerin yarısı
üzerine antlaşma yaptı. Esirlerin dörtte biri diyenler de vardır. Kaleler açı-
lıp kadın, çocuk ve güçsüzlerden başka kimsenin olmadığı görüldüğünde
Hâlid, Müccâ’a’ya: “Yazıklar olsun sana, sen beni aldattın!” deyince Müc-
câ’a: “Ne de olsa onlar benim kavmimdir. Bundan başkasını yapamaz-
dım”[114] diye cevap verdi.
Hz. Ebû Bekir’in, Seleme b. Seleme b. Vakş aracılığıyla Benî� Hanî�fe’den

ergenlik çağına gelmiş herkesi öldürmesini emreden mektubu Hâlid’e ve-
rildiğinde Hâlid onlarla barış antlaşması yapmış bulunduğundan antlaş-
maya aykırı hareket etmemişti.[115]
Bu savaşta Müslümanların kaç şehid verdiği konusunda kaynaklarda

genelde 700 ile 1200 arasında değişik sayılar verilmektedir.[116] Vâkıdî�, bu
savaşta 1200 kişinin şehid olduğu ve bunlardan 700 kişinin Kur’ân ha-
fızı olduğunu rivayet etmektedir.[117] Şehid olanlar arasında Hz. Ö� mer’in
büyük kardeşi Zeyd b. Hattâb, Ebû Huzeyfe b. Utbe ve onun kölesi Sâlim,
Sâbit b. Kays b. Şemmâs, Ebû Dücâne Sımak b. Hareşe es-Sâıdî�, Beşî�r b.
Saî�d el-Ensârî�, Abbâd b. Beşî�r, Abdullah b. Sehl el-Â� mirî�, Ma’n b. Adî�, Ab-
dullah b. Abdullah b. Ü� bey b. Selûl gibi ashâbın ileri gelenleri bulunmakta
idi.[118]
H. Esved el-Ansî ve Yemenliler’in İrtidadı
Sâsânî� kisrâsı tarafından Yemen’e vali tayin edilen Bâzân adındaki

vali Müslüman olunca Resûlullah Yemen’i ona bağlayarak kendisini tüm
muhaliflerinin üzerine emî�r tayin etti. Ö� lünceye kadar Yemen emî�ri olarak
kaldı. Onu görevinden azletmedi. Kimseyi de ona ortak yapmadı. Fakat
[113] İ�bnü’l-Esî�r, II, 365-366.

[114] Taberî�, IV, 115-116.
[115] Ebû Ubeyd, 232.
104 [116] Bkz. Belâzürî�, 126; Kâdî� Abdülcebbar, II, 587; İ�bn İ�mâd, I, 23.
[117] Vâkıdî�, 140; Kur’ân hafızlarından 70 kişinin şehid olduğunu söyleyenler de vardır.
Bkz. Kâdî� Abdülcebbar, II, 587
[118] Daha geniş bilgi için bkz. Belâzürî�, 124-126; Zehebî�, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I, 298-
299.
Ridde Olayları ■
Bâzân öldükten sonra Hz. Peygamber Yemen’in çeşitli bölgelerine emî�r-

lerini gönderdi. Amr b. Hazm’ı Necrân’a, Hâlid b. Sa’î�d b. Â� s’ı Necrân ile
Zebid arasındaki bölgeye, Amir b. Şehr’i Hemedân üzerine, Şehr b. Bâzân’ı
San’â üzerine, Tâhir b. Ebî� Hâle’yi Akk ile Eş’arî�ler üzerine, Ebû Mûsâ’yı
Me’rib üzerine, Ya’lâ b. Ü� meyye’yi Cened üzerine emir olarak tayin etti.
Muâz b. Cebel ise Yemen ile Hadramût arasında bulunan bütün emirler
arasında gidip gelen bir öğretici idi.[119] İ�nsanlara İ�slâm dinini öğretiyordu.
Resûlullah’ın Veda Haccı’ndan dönüşünde bir hastalığa yakalandığı-

nı haber alan Esved el-Ansî� 10. (631.) yılda peygamberlik iddiasıyla Ye-
men’de ortaya çıktı. Onunla başlayan irtidat hareketi Hz. Peygamber’in
hayatında ve İ�slâm tarihinde görülen ilk irtidat hareketiydi.[120]
Esved’in asıl adı Ayhele (veya Abhele) b. Ka’b b. Avf el-Ansî�’dir. Ans ise
Mezhic kabilesinin bir boyudur.[121] Esved’in eğitilmiş bir eşeği vardı. Ona:
“Rabbine secde et” dediğinde, hemen çökerdi. Bundan dolayı ona “eşekli
adam” anlamında “zü’l-hımâr”[122] denilmiştir. Bazı kimseler ise Esved’in
yüzünü daima peçe ile örtüp başına sarık sardığından dolayı kendisine
“peçeli adam” anlamında “zü’l-hımar” lakabı verildiğini[123] söylemekte-
dirler. Müseylime kendisine “Rahmânü’l-Yemâme” diye isim verdiği gibi,
Esved de kendisine “Rahmânü’l-Yemen”[124] adını verdi. Esved, göz bağ-
layıcı ve dinleyenlerini büyüleyen biri idi.[125] Bu yüzden insanları çabuk
etkiliyordu.
Esved’e ilk olarak Şehr b. Bâzân, Fî�rûz ed-Deylemî� ve Dâzeveyh

adında üç kişi karşı çıktı. Esved el-Ansî� Necrânlılar’ın üzerine yürüyerek
oradan Amr b. Hazm ve Hâlid b. Sa’î�d’i çıkarttı. Daha sonra Murâd emi-
ri Kays b. Abdüyeğûs, Ferve b. Müseyk’in üzerine hücum etti. Esved de
Necrân’dan San’â’ya geçti. Şehr b. Bâzân ona karşı çıkıp onunla çarpıştı.
Şehr, Esved’in isyanının yirmi beşinci günü öldürüldü. Muâz b. Cebel ise
Me’rib’de bulunan Ebû Mûsâ’nın yanına kaçmak zorunda kaldı. Ferve’nin
ordusuna, Mezhic kabilesinin arasından İ�slâm’a girmiş ve irtidat etmeyen
kişiler katıldılar. Sonunda Yemen’de hâkimiyet yalnızca Esved’in eline
[119] Taberî�, IV, 47-48.

[120] Bkz. İ�bnü’l-Esî�r, II, 337; Zehebî�, Târîhu’l-İslâm, III, 14-15.
[121] Bkz. İ�bn Abdilberr, III, 1266; Zehebî�, Târîhü’l-İslâm, III, 15.
[122] Brockelmann, Esved’e “eşekli adam” anlamında “zü’l-hımâr” denilmesinin nedeni-
ni şu şekilde açıklamaktadır: “Binek her zaman beklenen Mehdi’nin sembolüdür.
İ�sa’nın Kudüs’e bir dişi eşek üstünde girdirilmesi bu sebeptendir. Onuncu asırda
Kuzey Afrika’da bir cezbe tarikatının müessisinin adı bu sebeple zülhimardır. Bu as-
rın başlarında Fas Sultanına karşı çıkan bir isyanın başında bulunan adamın lakabı 105
da aynı sebeple Buhamaradır.” Brockelmann, 44.
[123] Bkz. Belâzürî�, 146; İ�bn Abdilberr, III, 1266; İ�bnü’l-Esî�r, II, 336
[124] Belâzürî�, 146.
[125] Zehebî�, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, III, 15.
geçince orada bulunan Müslümanlar takıyye yaptılar. Esved, San’â’yı ele

geçirip Şehr’i öldürünce, onun hanımı ile evlendi. Fî�rûz ed-Deylemî�’nin
amcasının kızı olan bu hanımın adı Â� zâd idi.[126] Daha sonra Esved, 700
süvarisi ile Bahreyn ile Tâif arasındaki bölgeyi ele geçirdi. Komutanı Kays
b. Abdüyeğûs idi. Mezhic kabilesindeki halifesi ise Amr b. Ma’dî�kerib idi.[127]
Bu arada Muâz b. Cebel, Esved ve onun yardakçılarından gelebilecek

her türlü tehlikeyi önlemek amacıyla Bekr b. Vâil kabilesinin bir kolu olan
Sekûnlulardan bir hanım ile evlendi. Böylece onların desteğini sağladı. Hz.
Peygamber, Müslüman emirlere Ezd’li Veber b. Yuhannes aracılığıyla bir
mektup gönderip “Esved ile savaşmayı” emredince, Muâz b. Cebel bu işi
üstlendi. Kabileleri dolaşarak onlara İ�slâm’ı öğretti.[128] Böylelikle Müslü-
manların hem sayıları hem de manevî� güçleri arttı.
Hz. Peygamber’den Esved ile çarpışma emri geldikten sonra Fî�rûz

amcasının kızı ve Esved’in karısı Â� zâd’ın yanına gitti. Esved’i öldürmek
istediklerini, bu konuda kendilerine yardımcı olmasını istedi. Â� zâd ise
Esved’den çok nefret ediyordu. Zira Esved hem çok kötü huylu idi hem
de onun kocasını öldürmüştü. Bu yüzden Â� zâd onlara yardımcı olacağını
söyledi. Â� zâd onlara yol gösterdi. Fî�rûz, Dâzeveyh ve Kays, Esved’in kaldığı
sarayın bir duvarını delerek gizlice saraya girdiler. Esved sarhoş bir halde
uyuyordu. Fî�rûz, onu yatağında yakaladı ve boğazladı. Â� zâd da ona yar-
dımcı oldu.[129] Esved öküzler gibi böğürdü, onun çıkardığı ses muhafızla-
rını korkuttu. Muhafızlar: “Rahmânü’l-Yemen’e ne oluyor?” diye sordular.
Karısı acele davranıp: “Ona vahiy geliyor” diye seslendi. Bunun üzerine
muhafızlar sakinleşip yerlerinde kaldılar.[130] Bu olay muhafızların ona va-
hiy geldiğine inandıklarını göstermektedir.
Fî�rûz ve arkadaşları, tan yeri ağarınca Müslümanların şiarı olan ezânı

okudular. Herkes toplanınca Esved’in başını onlara doğru attılar. Ona bağ-
lı olanların morali bozuldu ve dağıldılar. Müslümanların tümü ise Muâz
b. Cebel’in başkanlığında toplandı.[131] Resûlullah’a, Esved’in ölüm haberi,
vefat edeceği günün sabahı ulaştı.[132]
Hz. Peygamber vefat ettiğinde Yemen’de ikinci kez bir irtidat olayı
yaşandı. Kays b. Hübeyre el-Murâdî�’nin bu irtidat hareketinin başını çek-
tiği söylenebilir. Halbuki daha önce de belirttiğimiz gibi Esved el-Ansî�’nin
[126] İ�bnü’l-Esî�r, II, 337-338; İ�bn Kesî�r, VI, 311.

[127] Zehebî�, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, III, 16.
106 [128] İ�bnü’l-Esî�r, II, 337-338.
[129] İ�bn Kesî�r, VI, 313-314.
[130] Belâzürî�, 146-147 (Türkçesi:154)
[131] Taberî�, IV, 56-60.
[132] İ�bn Abdilberr, III, 1265.
Ridde Olayları ■
öldürülmesi olayında Kays b. Hübeyre, Fî�rûz ve Dâzevehy ile birlikte hare-

ket etmişti. Hz. Ebû Bekir halife seçildiğinde Fî�rûz’un yetkilerini arttırdı.
Fî�rûz’un Ebnâ’dan[133] oluşu Arap olan Kays’ı kızdırdı. Zira Kays, Yemen’de
egemen olmak istiyordu. Bu yüzden Yemen’deki ileri gelenlere: “Ebnâ
soyu yurdunuzda yabancı ve göçmendir. Onları serbest bırakırsanız sü-
rekli size egemen olurlar. Ben onların liderlerini öldürüp yurdumuzdan
çıkarmak istiyorum”[134] diyerek Yemen’deki Araplar’ın desteğini almak is-
tedi. Ne var ki Himyerli Zü’l-Kilâ’ ile arkadaşları onun bu görüşünü kabul
etmediler. Hz. Ebû Bekir de, onlara Ebnâ’dan olan Fî�rûz ve arkadaşlarını
desteklemeleri[135] konusunda tavsiyede bulunmuştu.
Kays, öncelikle Fî�rûz, Dâzeveyh ve Cüşeyş’i öldürmek istedi. Esved

el-Ansî�’nin adamlarına gizlice mektuplar yazarak etrafında toplanmaları
çağrısında bulundu. Esved’in adamları da ona olumlu cevap verdiler. Kays,
öbür taraftan Fî�rûz, Dâzeveyh ve Cüşeyş ile bir araya gelerek onlarla isti-
şare ediyordu. Böylelikle irtidadını onlardan saklamak istiyordu. Bir gün
onları pusuya düşürüp öldürmek için yemeğe davet etti. Dâzeveyh onun
davetini kabul edip yanına vardığında hemen ona tuzak kurup öldürdü.
Fî�rûz da Kays’ın yanına gitmek üzereyken konuşmakta olan iki kadından
birinin Fî�rûz’u işaret ederek: “Bu da Dâzeveyh gibi öldürülecek” şeklinde-
ki sözlerini duyunca hemen oradan kaçıp uzaklaştı. Yolda Cüşeyş ile karşı-
laştı. Onu da yanına alarak Havlân dağına kaçtılar. Orada Fî�rûz’un dayıları
bulunmakta idi.[136] Böylece onların desteğini de alarak Kays ile mücadele
etmeye hazırlandılar.
Sonunda San’â ve çevresindekiler de isyan ederek Kays’ın etrafında

toplandılar. Kays, Fî�rûz’a destek veren Ebnâ’yı sürgün etmeyi başardı. Bir
kısmını karadan diğer bir kısmını ise deniz yoluyla Yemen’den uzaklaş-
tırdı. Fî�rûz bu sürgün olayının haberini alınca Kays’a karşı ciddi bir şe-
kilde savaşma kararı aldı. Hz. Ebû Bekir’e durumu iletti. Ukayl b. Rabî�a
ve Akklılar’a elçiler göndererek onlardan yardım istedi. Onlar da gereken
askerî� yardımda bulundular. Fî�rûz ve beraberindekiler San’â yakınların-
da Kays ve taraftarlarıyla çetin bir çarpışmaya giriştiler. Kays ve arka-
daşları yenilgiye uğrayıp San’â ve Necrân bölgelerine dağıldılar. Tam bu
sırada İ�krime b. Ebî� Cehil askerleriyle birlikte Mehre’den; Muhâcir b. Ebî�
Ü� meyye Mekkeli, Tâifli ve Becelilerden bir topluluk ile birlikte Necrân’a
vardılar. Onlara Ferve b. Müseyk el-Murâdî� de katıldı. Amr b. Ma’dî�kerib
emansız bir şekilde gidip Muhâcir’e teslim oldu. Kays da yakalandı. İ�kisi
107
[133] Ebnâ, İ�ranlılar’ın soyundan gelen Yemenlilerdir.
[134] Taberî�, IV, 139-140.
[135] İ�bnü’l-Esî�r, II, 376.
[136] Taberî�, IV, 140; İ�bnü’l-Esî�r, II, 376-377.
de bağlanarak Hz. Ebû Bekir’in yanına götürüldüler.[137] Hz. Ebû Bekir, Dâ-
zeveyh’i öldürdüğünden dolayı Kays’ı öldürmek istedi. Fakat Dâzeveyh’i
gizli öldürdüğünden suçu ispat edilemedi. Bu arada tövbe ederek Hz. Ebû
Bekir’e yalvarıp savaşın tuzaklarını bildiği için kendisini öldürmemesi-
ni istedi. Hz. Ebû Bekir de onu affedip savaşmak üzere Irak’a gönderdi.[138]
Amr b. Ma’dî�kerib de tövbe ettiğinden dolayı affedilip[139] serbest bırakıldı.
I. Bahreynlilerin İrtidadı
Bahreyn toprakları Sâsânî� İ�mparatorluğu’nun idaresindeydi. Sahrala-

rında ise, Abdülkays, Bekr b. Vâil, Temî�m ve pek çok Arap kabilesi bulun-
maktaydı. Hz. Peygamber döneminde Bahreyn valisi Münzir b. Sâvâ idi.
Resûlullah 8 (629) yılında Alâ b. Hadramî�’yi kavmini İ�slâm’a davet etmek
üzere Bahreyn’e gönderdi. Ayrıca Münzir b. Sâvâ ile Hecer’in Merzubanı
Sî�buht’u İ�slâm’ı kabul etmeye veya cizye ödemeye davet eden bir mektu-
bu da Alâ ile birlikte gönderdi. Bu davet üzerine Münzir b. Sâvâ ile Hecer
halkının bir kısmı Müslüman oldular. Mecusiler ile Yahudiler ise İ�slâm’ı
kabul etmeyip cizye vermeye razı oldular.[140] Hz. Peygamber vefat ettiğin-
de Münzir b. Sâvâ hastaydı. Kısa bir süre sonra Bahreyn’in merkezi olan
Hecer’de İ�slâm’ın en büyük dayanağı[141] Münzir b. Sâvâ da öldü. Onun ar-
dından Bahreyn’de irtidat hareketleri baş gösterdi. Kays b. Sa’lebeoğulla-
rı, el-Hutam[142] başkanlığında irtidat ettiler. Onların peşinde Bekr b. Vâil
kabilesi irtidat etmekle birlikte Abdülkays kabilesini Cârûd b. Muallâ bir
araya getirip İ�slâm’dan dönmelerine engel oldu.[143]
Cârûd, 10 (631) yılında Abdülkayslılar ile birlikte Hz. Peygamber’in

yanına giden Hıristiyan bir zattı. Resûlullah onu İ�slâm’a davet ettiğinde
Müslüman olmuş, Resûlullah’ı sevindirmişti. İ�slâm dinini kavrayıp bu ko-
nuda bilgi ve anlayış sahibi olduktan sonra Hz. Peygamber onu kavmine
gönderdi. Halkını İ�slâm’a davet ederek neredeyse hepsinin Müslüman
olmasına vasıta oldu.[144] Ne var ki, Hz. Peygamber vefat ettikten son-
ra Abdülkays kabilesi, “Şayet o peygamber olsaydı ölmezdi”[145] diyerek
Resûlullah’ın peygamberliği konusunda tereddüde düştüler. Cârûd onları
bir araya getirip eskiden beri Allah’ın peygamberlerinin gelip geçtiğini,
[137] Taberî�, IV, 142-146.

[138] İ�bn Sa’d , V, 534-535.
[139] İ�bnü’l-Esî�r, II, 377.
[140] Belâzürî�, 106-111.
108 [141] Wellhausen, 17.
[142] Hutam’ın asıl adı Şureyh b. Dubey’a’dır, bkz. Belâzürî�, 114.
[143] Vâkıdî�, 152.
[144] İ�bn Sa’d, V, 559-560.
[145] Taberî�, IV, 119.
Ridde Olayları ■
hepsinin de vefat ettiğini açıklayarak Hz. Peygamber’in de diğer peygam-

berler gibi Allah’ın rahmetine kavuştuğu[146] konusunda onları ikna etti.
Ardından da Allah’tan başka ilâh olmadığına, Hz. Muhammed’in O’nun
elçisi olduğuna tanıklık ederek kavmini İ�slâm’a sımsıkı sarılmaya davet
etti.[147] Bu sayede Abdülkays kabilesi İ�slâm dini üzere sabit kaldılar.
Bekr b. Vâil kabilesinden dinden dönenlerin bir kısmı Kisrâ’ya gide-

rek Peygamber’in vefat ettiğini, O’nun yerine geçen Hz. Ebû Bekir’in ise
fazla güçlü olmadığını bildirdiler. Bahreyn’de Abdülkays kabilesinden
başka kimselerin ona bağlı kalmadığını, nüfus olarak da onlardan fazla
olduklarını anlattılar. Bunun üzerine Kisrâ, henüz çok genç olan Münzir
b. Nuʻmân’a bir taç giydirerek kendisinin temsilcisi olarak Bahreyn’e tayin
etti.[148] Bekr b. Vâil kabilesi onun başkanlığında Müslümanlarla çarpışa-
caktı. Fakat aynı kabileden olan ve İ�slâm’ı kavrayıp özümseyen Müsenna
b. Harise ise onlara karşı çıkarak onları, Abdülkays kabilesi ile çatışma-
maları noktasında uyararak, ensâr ve muhâcirlerle korkuttu. Onlar ise
Müsennâ’nın kıskançlıktan dolayı kendilerine bu şekilde karşı çıktığını
aralarında konuştular.[149]
Bekr b. Vâil kabilesinden Hutam harekete geçip Dârî�n halkının dı-

şında kalan müşrikleri etrafına topladı. Dârî�n denilen yere de bir askerî�
birlik gönderdi.[150]Yanındakilerle birlikte Rabî�a kabilesine iltihak etti.[151]
Cüvâsâ[152] denilen yerde Müslümanları kuşatma altına aldı. Cüvâsâ’da bu-
lunan Müslümanlar çok zor şartlar altında yaşadılar. Açlıktan ölme nokta-
sına geldiler.[153] Kuşatmanın şartları gittikçe ağırlaşınca Abdullah b. Hazef
şu anlamda bir şiir söyledi: “Ey elçi, Ebû Bekir’e ve Medine gençlerine ha-
ber ver. Cüvâsâ’da kuşatılmış, esir olarak geceyi geçiren gençlere yardım
edecek misiniz?”[154]
Hz. Ebû Bekir, Bahreyn’de irtidat edenlerle savaşmak üzere Alâ b.

Hadramî�’yi göndermişti.[155] Alâ, Yemâme dolaylarında bulunduğu sırada
Benî� Hanî�fe’den Sümâme b. Usal ile birlikte birçok Müslüman onun or-
dusuna katıldı. Bunun yanında Amr b. el-Â� s, Sa‘d b. Temî�m ile Ebnâ’dan
[146] İ�bn Kesî�r, VI, 332.

[147] İ�bn Sa’d, V, 560.
[148] İ�bn A’sem, I, 40-41.
[149] Vâkıdî�, 149-15l.
[150] İ�bnü’l-Esî�r, II, 368.
[151] Belâzürî�, 114.
[152] Cüvâsâ, Bahreyn’de bir kalenin adıdır. Ridde savaşları sırasında Bahreyn’de ilk 109
cuma kılınan yer olarak bilinir. Bkz. İ�bn Kesî�r, VI, 332.
[153] Vâkıdî�, 153.
[154] Belâzürî�, 115.
[155] Diyârbekrî�, II, 221.
ve Ribâb kabilesinden birçok kişi de Alâ’nın yanında yer aldı.[156] Böylece

ensâr ve muhâcirlerle birlikte çok sayıda Müslümandan oluşan bu ordu
oldukça güçlendi.
Alâ, Rebî�a kabilesinden irtidat edenlerle savaştı. Cârûd b. Muallâ’ya

haber gönderip Abdülkays kabilesini alarak Hutam üzerine yürümesini
istedi. Kendisi de beraberindekiler ile Hecer tarafından Hutam’a yaklaşın-
caya kadar yoluna devam etti. Müslümanların hepsi Alâ etrafında toplanıp
etraflarına hendekler açtılar. Müşrikler Müslümanların bulundukları yere
gelip çarpışıyorlardı daha sonra hendeklerinin arkasına çekiliyorlardı. Bu
durum böylece bir ay devam etti.[157] Müslümanlar bir gece çarpışmanın
gürültüsüne benzer bir gürültü duydular. Bunun üzerine Alâ b. Hadramî�,
Abdullah b. Hazef’i durumlarını öğrenmek üzere onların yanına gönder-
di. Abdullah gidip onların sarhoş olduklarını görünce geri döndü ve Müs-
lümanlara onların durumunu bildirdi. Müslümanlar da hendeği geçerek
onların yanına vardılar. Onları kılıçtan geçirdiler. Kimisi öldürüldü, kimisi
esir alındı kimisi de sadece üzerindeki eşya ve silah ile kaçıp kurtulabildi.[158]
Hutam ise Kays b. Â� sım tarafından öldürüldü. Alâ, ganimetleri paylaştırır-
ken Hutam’ın caka satarak giydiği elbisesini Sümâme b. Ü� sâl’a verdi. Ne
var ki Müslümanlar Dârî�n’i fethedip geri dönerlerken Kays b. Sa’lebe oğul-
larından bazı kişiler bu elbise yüzünden Sümâme’yi şehid ettiler.[159] Esir
edilen Münzir b. Nuʻmân ise daha sonra İ�slâm’ı benimseyerek[160] Müslü-
manların safına katıldı.
J. Umân ve Mehreliler’in İrtidadı
Umân’da nüfusun çoğunluğu Ezd kabilesine mensup kişilerden olu-

şuyordu. Çöllerde ise bu kabilenin dışında pek çok kabile mensupları
yaşıyordu. Hz. Peygamber, 8 (629) yılında Ebû Zeyd el-Ensârî� ile Amr b.
el-Â� s’ı Cülendâ’nın iki oğlu Abd[161] ve Ceyfer’e bir mektupla gönderdi. Hz.
Peygamber bu mektubunda onları İ�slâm’a davet ediyordu. Şayet Umân
halkı hakkı tanır, Allah’a ve Resûlüne itaat ederse Amr, emî�r olacak; Ebû
Zeyd ise halka namaz kıldıracak, İ�slâmiyet’i anlatacak, Kur’ân ve Sünnet’i
öğretecekti. Ebû Zeyd ve Amr, Umân’a vardıklarında Abd ve Ceyfer’i deniz
sahilindeki Sühar şehrinde buldular; Hz. Peygamber’in mektubunu onlara
[156] Taberî�, IV, 122.

[157] İ�bnü’l-Esî�r, II, 368-370.
110 [158] Vâkıdî�, 160; Taberî�, IV, 125-126.
[159] İ�bn Kesî�r, VI, 333.
[160] Belâzürî�, 115.
[161] Bazı kaynaklarda Abbâd veya İ�yâz olarak geçmektedir. Bkz. Taberî�, IV, 131; İ�bnü’l-
Esî�r, II, 372.
Ridde Olayları ■
sundular. Bunun üzerine her ikisi de İ�slâm’ı kabul edip oradaki Araplar’ı
da İ�slâm’a çağırdılar. Araplar’ın çoğu İ�slâm’ı kabul ederek [162] ona yöneldi.
Hz. Peygamber’in (sas) vefatından sonra Ezd kabilesine mensup Zü’t-
Tâc ünvanlı Lakî�t b. Mâlik irtidat ederek ortaya çıktı. Cahiliye döneminde
Cülendâ ile yarış içerisinde bulunan Lakî�t, ona özeniyordu. Peygamberlik
iddiasında bulunanlara benzer iddialarla ortaya çıkıp Umân’ı ele geçirdi.
Cülendâ’nın iki oğlu Abd ile Ceyfer dağ ve denize sığınmak zorunda kalıp[163]
zor anlar yaşadılar.
Ceyfer, Hz. Ebû Bekir’e haber göndererek Zü’t-Tâc’a karşı yardım ta-
lebinde bulundu. Hz. Ebû Bekir de Himyerî�ler’den Huzeyfe b. Mihsan ile
Ezd kabilesinden Arfece el-Bârıkî�’yi onlara yardım etmek için görevlen-
dirdi. Huzeyfe’yi Umân’a; Arfece’yi ise Mehre üzerine gönderdi. Bu iki zat
Umân’a yaklaştıklarında Ceyfer’le yazışmaya başladılar. Yazışmanın neti-
cesinde her ikisi de Umân üzerine yürümeye karar verdiler. Ö� te yandan
Hz. Ebû Bekir, daha önce Yemâme’ye Müseylime üzerine gönderdiği İ�kri-
me b. Ebî� Cehil’e de haber göndererek beraberindekilerle birlikte, Umân
ve Mehre’de irtidat edenlere karşı Huzeyfe ve Arfece’ye yardımcı olması-
nı, oralarda işi bittikten sonra Yemen üzerine yürümesini emretti. Huzey-
fe ve Arfece Umân’a varmadan İ�krime onlara yetişti.[164] Böylece büyük bir
kuvvet oluşturdular.
Lakî�t ve yandaşları Debâ denilen yere çekilip karargâh kurdular.[165]
Ceyfer ve Abd da bir liman şehri olan Sühar’da karargâh kurarak Huzeyfe,
Arfece ve İ�krime’ye haber gönderdiler. Müslüman komutanlar Sühar’da
bir araya geldiler. Taktik gereği Lakî�t’in komutanlarına mektuplar yazarak
onları Lakî�t’ten soğutmaya çalıştılar. Onlar da Lakî�t’i terk ettiler.[166] Böyle-
ce Lakî�t’in gücü ve nüfuzu azalmaya başladı.
İ�slâm ordusu Lakî�t komutasındaki ordu ile Debâ’da karşı karşıya ge-
lerek çok şiddetli çarpışmalarda bulundular. Bir ara Lakî�t üstünlük sağla-
yıp Müslümanlarda çözülme, müşriklerde de zafer görülür gibi oldu. Tam
o sırada Benî� Nâciye ve Abdülkays kabilesinden çok sayıda Müslüman yar-
dıma yetişti. Böylece Müslümanlar güçlendi. Müşrikleri yenilgiye uğratıp
onlardan çok sayıda insan öldürdüler. Kadın ve çocuklarını esir aldılar.
Malların beşte birini Arfece ile birlikte Hz. Ebû Bekir’e gönderdiler. Hu-
zeyfe ise Umân’da kalarak[167] asayişi temin etmeye çalıştı.
[162] Belâzürî�, 103-104 (Türkçesi:110).

[163] İ�bnü’l-Esî�r, II, 372. 111
[164] Taberî�, IV, 131-132.
[165] Belâzürî�, 104.
[166] Taberî�, IV, 132.
[167] İ�bn Kesî�r, VI, 335.
Umân halkından bazı kesimler de irtidat edip Şıhr denilen yerde top-
landılar. Bunun üzerine İ�krime b. Ebî� Cehil onların üzerine yürüdü. Onları
yenilgiye uğratarak bir kısmını öldürdü ve kendilerinden ganimetler alıp
Müslümanlara dağıttı.[168]
İ�krime b. Ebî� Cehil, Umân’da işlerini bitirdikten sonra Benî� Nâciye,
Abdülkays, Râsib ve Benî� Sa‘d kabilelerinden oluşan yardımcı kuvvetler-
le Mehre’ye baskın düzenledi. Mehrelilerden iki ayrı grupla karşılaştı. Bu
gruplardan biri Sihrit başkanlığında, diğeri ise Benî� Muhârib kabilesinden
Musabbah başkanlığında toplanmışlardı. Sihrit ile aralarında anlaşmaz-
lık bulunan Musabbah’ın taraftarları çoğunluktaydı. İ�krime, Sihrit’e haber
göndererek onu İ�slâm’a davet eti. Sihrit de onun davetine olumlu cevap
vererek Müslüman oldu.[169]Musabbah’ı İ�slâm’a davet ettiyse de o, asker-
lerinin çokluğuna aldanarak İ�krime’nin çağrısına olumlu cevap vermedi.
İ�krime, Sihrit ile birleşerek onun üzerine yürüdü. Çok çetin bir çarpışma-
dan sonra onları yenilgiye uğratarak başkanları Musabbah’ı öldürdü. Sih-
rit aracılığıyla ganimetin l/5’ini Hz. Ebû Bekir’e gönderdiler.[170]
K. Hadramût ve Kindelilerin İsyanı
Hadramût ve Kindelilerin Resûlullah’tan (sas) sonra isyan etmelerinin

nedeni zekât olarak gösterilmektedir. Necrân-Yemen bölgesinde faaliyet
göstermiş olan mütenebbî� Esved el-Ansî� ve Kays b. Mekşûh el-Murâdî�’nin
isyanları Hadramût’a tesir etmemiştir.[171] Resûlullah vefat ettiği sırada
ensârdan Ziyâd b. Lebî�d, Hadramût’un; Muhâcir b. Ebî� Ü� meyye, Kinde’nin
valisi idi. Hadramût’ta bulunan Ziyâd b. Lebî�d, halka namaz kıldırıyor ve
mallarının zekâtını alıyordu.[172] Hz. Ebû Bekir döneminde Ziyâd Kindeli
bir kişiden zekât olarak genç bir dişi deve aldı. Kindeli şahıs, Ziyâd’dan
bu deveyi iade edip onun yerine bir diğerini almasını istedi. Ziyâd almış
olduğu deveye zekât damgasını vurdurduğundan dolayı iade etmedi. Eş’as
b. Kays da Ziyâd’a gelerek alınmış olan bu deveyi sahibine iade edip onun
yerine bir diğerini almasını söylediyse de Ziyâd: “Zekât damgası vurulmuş
olan hayvanı iade edemem” karşılığını vererek bu teklifi kabul etmedi.[173]
Eş’as ise, Hz. Muhammed’in vefatından sonra Arapların eski dinlerine geri
döndüklerini, kendilerinin de Ebû Bekir’in etrafında toplanmayacaklarını
[168] Belâzürî�, 105.

[169] İ�bnü’l-Esî�r, II, 373-374.
[170] Taberî�, IV, 133-134; İ�bn Kesî�r, VI, 335.
112 [171] İ�slâm tarihçileri onların isyanlarının sebebini genellikle zekât ödemeyi reddet-
meleri olarak göstermişlerdir. Bkz. İ�bnü’l-Esî�r, II, 378; Fayda, İslâmiyetin Güney
Arabistan’a Yayılışı, 124; Krş. Taberî�, IV, 147.
[172] İ�bn A’sem, I, 475.
[173] Belâzürî�, 139-140; Fayda, İslâm’ın Güney Arabistan’a Yayılması,125.
Ridde Olayları ■
belirterek Kindeliler’e: “Dediğimi yaparsanız, hepiniz birleşir yurdunuzu

müdafaa edersiniz. Biliyorum ki Araplar Benî� Teym kabilesine boyun eğ-
mez”[174] diyerek onları Halife’ye karşı kışkırttı.
Kindeliler İ�slâm’a girdiğinde, Hz. Peygamber Hadramûtlular’dan
alınan zekâtın bir kısmını Kindeliler’e; Kindeliler’den alınan zekâtın bir
kısmını da Hadramûtlular’a, yine Hadramûtlular’dan alınan zekâtın bir
kısmını Sekûnlular’a; Sekûnlular’dan alınan zekâtın bir kısmının Had-
ramûtlulara dağıtılmasını emretmişti. Hz. Peygamber’in vefatından sonra
Kinde’de bulunan Benî� Velia, “Zekâtı Hadramût’a gönderecek bineğimiz
yok” diyerek zekâtı vermek istemedi. Hadramûtlular ise binek vermedik-
leri gibi Ziyâd’a karşı gelmeye başladılar.[175] Kindeliler ona karşı ayaklan-
dılar. Sekûn kabilesi ise Ziyâd’a bağlı kaldı.[176]
Ziyâd olup bitenleri bir süre Hz. Ebû Bekir’e bildirmemeyi kararlaş-
tırdı. Benî� Zühl b. Muâviye’ye giderek onları Hz. Ebû Bekir’e itaat etmeye
çağırdı. Kabilenin ileri gelenlerinden Hâris b. Muâviye, Ziyâd’ın yanına ge-
lerek, Hz. Ebû Bekir ile aralarında bir antlaşma bulunmadığından ve onu
lider olarak seçmediklerinden ona itaat etmeyeceklerini bildirdi. Ziyâd,
muhâcir ve ensârın seçmiş olduğu kişiye boyun eğmenin gerekliliğini Hâ-
ris’e anlattıysa da onu bu konuda bir türlü ikna edemedi. Hâris ısrarla Hz.
Peygamber’in kendisinden sonra kimin yönetici olacağı konusunda bir va-
siyet bırakmadan dünyadan ayrıldığına inanmadığını[177] vurguladı.
Benî� Muâviye kabilesinin tüm kolları zekât vermeme noktasında söz
birliği ettiklerinde[178] Ziyâd kendisine bağlı birliklerle onların üzerine
yürüdü. Birçoğunu öldürdü kadın ve çocuklarını esir aldı.[179] Daha sonra
Benî�’l-Atî�k, Benî� Hucr ve Benî� Cemr kabilelerinin üzerine yürüdü onları
da yendi. Eş’as b. Kays bu yenilgilerin haberini aldığında, yakın akrabası
olan Benî� Mürre, Benî� Adî� ve Benî� Cebele’den Ziyâd’a karşı koymak üze-
re bir birlik oluşturdu. Ziyâd’ın da muhâcir ve ensâr ile Sekûn ve Sekasik
kabilelerinden oluşan bir ordusu vardı. Her iki ordu Hadramût’un bir
şehri olan Terim’de karşılaştılar. Eş’as’ın Ziyâd’ı muhasara altına alma-
sı üzerine Ziyâd, Muhâcir b. Ebî� Ü� meyye’den yardım istedi. Muhâcir b.
Ebî� Ü� meyye 1000 kişilik bir süvari birliği ile Ziyâd’ın yardımına gitti.
Eş’as’ın etrafında da Kindeli birçok kabile toplandı. Neticede Müslüman
birlikleri kuşatma altına alındı.[180]
[174] Vâkıdî�, 167-175.

[175] Taberî�, IV, 147.
[176] Belâzürî�, 140. 113
[177] Vâkıdî�, 176-177.
[178] Taberî�, IV, 150.
[179] Belâzürî�, 140; İ�bnü’l-Esî�r, I, 380-381.
[180] Vâkıdî�, 186-190.
Ziyâd durumu Hz. Ebû Bekir’e bildirdi. Hz. Ebû Bekir, Eş’as’a hitaben
bir mektup yazarak ona Allah’tan korkup onun dinine dönmesini tavsi-
ye etti. Mektubun devamında: “Şayet valim Ziyâd b. Lebî�d sizi dininizden
döndürmeye ve zekât vermemenize neden olmuşsa onu azleder, yerine
sevdiğiniz bir vali tayin ederim” deyip mektubu mühürleyerek bir elçi
aracılığıyla Eş’as b. Kays’a gönderdi. Eş’as mektubu açıp okuduktan sonra
elçiye: “Arkadaşın Ebû Bekir, kendisine muhalefet ettiğimizden dolayı bizi
kâfir olarak görüyor. Fakat kavmimden birçok kişiyi öldüren arkadaşını
(Ziyâd b. Lebî�d’i) kâfir görmüyor dedi. Elçinin de; “Evet, İ�slâm cemaatine
muhalefet ettiğinden dolayı Allah Teâlâ’nın buyruğu gereği[181] kâfir olarak
değerlendirilmeyi hak etmiş durumdasın” demesi üzerine Eş’as’ın yakın
akrabalarından Benî� Mürre’den bir genç ortaya çıkıp elçiyi öldürdü. Bu
olay büyük tepkilere neden oldu. Çünkü “elçiye zevâl yoktur” ilkesi on-
ların eskiden beri benimsedikleri bir prensip idi. Eş’as kavmine: “Acele
etmeyiniz. O hepimizin küfrüne tanıklık etti. Ayrıca ben onun öldürülmesi
için emir vermedim” diyerek[182] onları yatıştırmaya çalıştı.
Bu olaydan sonra Ziyâd b. Lebî�d ile Eş’as b. Kays başkanlığındaki bir-
likler arasında çetin çatışmalar oldu. Eş’as Müslümanları Terim şehrinde
kuşatma altında tutarak onlara zor anlar yaşattı. Ziyâd durumu tekrar Hz.
Ebû Bekir’e yazdı. O da ashâbın ileri gelenleri ile görüşüp bu konudaki dü-
şüncelerini aldı. Ashâb’dan Ebû Eyyûb el-Ensârî�’nin: “Şayet bu yıl onların
zekâtından vazgeçersen onların hakka dönmelerini umuyorum” demesi
üzerine Hz. Ebû Bekir: “Onlar ya hakka dönerler ya da Resûlullah’a ver-
dikleri zekât hayvanının boynundaki ipi bile benden esirgerlerse onlarla
ebedi olarak savaşırım”[183] şeklinde cevap vererek kararlılığını bir kez daha
gösterdi.
Hz. Ö� mer’in onların yardımına İ�krime b. Ebî� Cehil’in gönderilmesi bi-
çiminde görüş belirtmesi üzerine, Hz. Ebû Bekir bu görüşü benimsediğini
açıklayarak İ�krime b. Ebî� Cehil’e Ziyâd’a yardım etmek üzere Kinde’ye git-
mesini emretti. İ�krime’nin almış olduğu direktif doğrultusunda Kinde’ye
doğru yol aldığını haber alan Eş’as b. Kays Hadramût’ta bulunan “Nüceyr”
kalesine sığındı. İ�krime, Ziyâd ve Muhâcir b. Ü� meyye ile birlikte Eş’as b.
Kays ve taraftarlarını üç koldan çembere aldı. Müslümanlara karşı koya-
mayacağını anlayan ve yenilgiye uğrayacağını kesin bir şekilde anlayan
Eş’as eman talebinde bulunarak affedilmelerini istediği kişilerin isimleri-
ni tespit edip Ziyâd’a gönderdikten sonra kaleyi Müslümanlara teslim etti.
Eş’as’ın gönderdiği listede, isimleri yazılı olanlara eman verildikten sonra
114
[181] Bkz. Nisa 4/115.
[182] Vâkıdî�, 191-193.
[183] Vâkıdî�, 195-196.
Ridde Olayları ■
Müslümanlar kaleye girerek bütün savaşçıları öldürdü. Kadın ve çocukları

da esir aldılar. Ne var ki Eş’as unutkanlık eseri veya başka bir sebepten do-
layı kendi ismini listeye yazmamıştı.[184] Muhâcir b. Ebî� Ü� meyye onu öldür-
mek istediyse de İ�krime b. Ebî� Cehil’in, eman isteyen bir kişiyi öldürmenin
doğru olmayacağını belirtmesi üzerine Ziyâd onu öldürmekten vazgeçip
esirlerle birlikte Hz. Ebû Bekir’e gönderdi.[185]
Eş’as b. Kays, Hz. Ebû Bekir’in yanına götürüldüğünde Hz. Ö� mer: “Ey
Allah’ın Resûlü’nün Halifesi! Eş’as b. Kays denilen bu adam Müslümandı.
Peygamber’in yanına gelerek ona inandı, Kur’ân okudu ve Beytu’l-Haram’ı
tavaf etti. Sonra dininden dönerek değişip bozuldu. Zekâtını vermedi. Hal-
buki Hz. Peygamber: “Kim dinini değiştirirse onu öldürün” buyurmaktadır.
Allah Teâlâ bu konuda sana ruhsat vermiştir. Şayet onu öldürürsen kanı
sana helâldir”[186] diyerek Hz. Ebû Bekir’den Eş’as’ın öldürülmesini istedi.
Hz. Ebû Bekir onu öldürmek istediğinde Eş’as, din değiştirmediğini,
sadece kavmini Vali Ziyâd b. Lebî�d’e karşı koruduğunu, şayet affedilirse
dünyada kaldığı sürece Müslümanlara yardımcı olacağını, eman dileyen
birinin kanının helâl olamayacağını belirterek kendisinin bağışlanması ve
Ü� mmü Ferve bint Kuhâfe ile nikâhlaması[187] için Hz. Ebû Bekir’e yalvardı.
Hz. Ebû Bekir onun kanını bağışladı ve kız kardeşi Ü� mmü Ferve ile ev-
lendirdi. Ne var ki Eş’as’ı öldürmediği için daha sonra pişman olduğunu
söyledi.[188] Zira Eş’as irtidat edip birçok Müslümanı öldürmüştü.
[184] İ�bnü’l-Esî�r, II, 381.

[185] Bkz. Vâkıdî�, 198-203; Belâzürî�, 141; Taberî�, IV, 152-154.
[186] Vâkıdî�, 213. 115
[187] Bazı rivayetlere gore Eş’as daha önce Hz. Peygamber’in yanına varmış Hz. Ebû
Bekir’in kız kardeşi Ü� mmü Ferve ile nişanlanmı, nikâhı ikinci gelişe bırakmıştı. Bkz.
İ�bnü’l-Esî�r, II, 382; krş. Asri Çubukçu, “Eş’as b. Kays”, DİA, XI, 455.
[188] Belâzürî�, 141-144.
116
İslâm Tarihi ve Medeniyeti 2
■ Râşid Halifeler Dönemi
Harita 3:
Hz. Osman dönemi sonu İslâm Coğrafyası’nın en geniş sınırları.
[https://bit.ly/2O6IIyL]
IV. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ� FETİ�HLERİ�
Prof. Dr. İsrafil BALCI

Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
A. Fetih Politikası ve Fethin Âmilleri
Temelleri Hz. Peygamber tarafından atılmış olan İ�slâm fetih-

leri, onun tebliğ faaliyetlerinin bir devamı niteliği taşır. Resûlul-
lah tebliğ faaliyetlerine başlayınca, müşriklerin yoğun baskısıy-
la karşılaşmış ve Medine’ye hicret etmek zorunda bırakılmıştı.
Müşriklerin düşmanlığı burada da devam ederken Mekke’deki
bireysel düşmanlıklar, örgütlü bir nitelik kazanmış ve Müslü-
manları topyekûn ortadan kaldırmaya yönelik mahiyete dönüş-
müştü. Ana yurtlarını terk etmek zorunda kalan mü’minler daha
şiddetli düşmanlıkla karşılaşınca, Müslümanlara savaşma izni
verilmiştir. Böylece başta Bedir, Uhud ve Hendek olmak üzere
çeşitli savaşlar yapılmıştır. Mezkûr savaşlarda önemli mücade-
leler verilirken, özellikle Hendek Savaşı’ndan sonra müşrikler
Müslümanları ortadan kaldıramayacakları gerçeğiyle karşılaş-
mışlardır. Nitekim bu savaştan sonraki süreçte Hudeybiye An-
laşması imzalanmıştır. Anlaşma tebliğin seyri açısından önemli
gelişmeleri beraberinde getirmiş ve Arabistan’ın her tarafına İ�s-
lâm’ın sesinin duyulmasına kadar uzanan sürece dönüşmüştür.
Hudeybiye Anlaşması’ndan sonra Resûlullah tebliğ faaliyet-

lerinin kapsamını genişleterek komşu devlet başkanlarına ve
Arabistan’ın değişik bölgelerine İ�slâm’a davet mektupları gön-
dermeye başladı. Onun çağrısı üzerine Arabistan’ın değişik yer-
lerinden birçok kabile temsilcisi Medine’ye gelip Resûlullah’la
görüşmüş ve İ�slâm’ı kabul etmişti. Bu süreç Mekke’nin Fethi ve
Huneyn Savaşı’nın kazanılması gibi gelişmelerden sonra, daha
da hızlanmış ve birçok kabile temsilcisi Hz. Peygamber’e bağlılık
bildirmiştir. 117
Hz. Peygamber’in tebliğ faaliyetlerini yoğunlaştırdı-

ğı önemli merkezlerden birisi, Bizans’ın hâkimiyeti altında
bulunan Şam bölgesidir. Burada irili ufaklı birçok Arap kabilesi yaşıyor-
du. Bölge Bizans’ın denetiminde olduğundan burada yaşayan kabileler
de yarı bağımsız bir şekilde siyasal varlıklarını sürdürmekteydi. Resû-
lullah Arabistan’ın kuzeyine doğru tebliğ faaliyetlerini genişletmek is-
tediği zaman, Hayber ve çevresindeki Yahudiler önemli bir engel konu-
mundaydı. Ö� zellikle Uhud ve Hendek savaşlarında müşriklere açıktan
destek vermeleri dikkate alınırsa, onların ciddi bir tehdit unsuru olduğu
ortadadır. Bu nedenle Hudeybiye Anlaşması’ndan sonra Medine’ye dö-
nünce vakit kaybetmeden hazırlıklara başlamış ve yaklaşık bir ay sonra
Hayber üzerine sefere çıkmıştır. Başarılı geçen seferin ardından Hayber
dâhil çevresinde bulunan Fedek ve Vâdilkurâ gibi Yahudi yerleşim birim-
leri kontrol altına alındı. Böylece hem Medine’ye yönelik tehdit ortadan
kaldırılmış oldu hem de kuzeye yönelik tebliğ faaliyetlerinin önündeki
engel bertaraf edildi.
Resûlullah Şam bölgesindeki kabile başkanları veya yerel idarecile-

re birtakım elçiler gönderip onları İ�slâm’a davet etmeye başladığı zaman,
bu girişimi henüz başlangıçtan itibaren engellenmiş ve olumsuz bir süre-
ce girmiştir. Ö� rneğin elçiler saldırıya uğramış veya öldürülmüştür. Hatta
Resûlullah’la temas kuran kimi kabile mensupları cezalandırılmıştır. He-
nüz başlangıçta düşmanca bir tutum takınılması ve tebliğin önünün ke-
silmeye çalışılması üzerine, Resûlullah askerî� gücü caydırıcı unsur olarak
kullanmış, fakat bu süreç fiilî� çatışmalara dönüşecek gelişmeleri berabe-
rinde getirmiştir.[1] Resûlullah’ın başlattığı girişimleri vefatından sonra
Hz. Ebû Bekir devam ettirdi. Ardından diğer halifeler aynı hedef ve gaye
ile hareket ederek, İ�slâm’ın sesini ulaşabildikleri bölgelere yayabilmek
için mücadele ettiler.
Medine dönemiyle birlikte mü’minlere savaş izni verilmesi ve Hz.

Peygamber’in askerî� güce başvurması, tebliğin seyri bakımından yeni bir
süreç olarak değerlendirilebilir. Hemen hatırlatalım ki, savaşma izni körü
körüne savaş ilanı değil, Müslümanlara yönelik tehdit ve saldırı karşısın-
da meşru müdafaa hakkıdır. Dolayısıyla verilen izin belli kaide ve şartlara
bağlıdır. Nüzul dönemine bakılırsa Hac Sûresi’nin 39. âyetiyle birlikte ilk
kez savaşma izninin verildiği söylenebilir. Hatta bu konuda genel bir ka-
bulün olduğundan söz edilir. İ�lgili âyette şu açıklama yer almaktadır:
Haksız yere saldırıya uğrayan mü’minlere, zulme uğramış olmalarından
dolayı savaşma izni verilmiştir. Şüphesiz Allah yardım edip inananları
118 muzaffer kılmaya kâdirdir.[2]
[1] İ�srafil Balcı, İlk İslâm Fetihleri; Savaş-Barış İlişkisi, Pınar Yayınları, İ�stanbul 2011,
78-98.
[2] Hac 22/39.
Râşid Halifeler Dönemi Fetihleri ■
Â� yette yer alan açıklamaya bakılırsa sırf Allah’a inandıkları için

mü’minlerin yurtlarından sürülmeleri, savaş sebebi sayılmıştır. Devamın-
da mü’minlerin haksız yere yurtlarından sürüldüklerine dikkat çekilmiş
ve “Allah kendi dinine destek verenlere mutlaka yardım eder” açıklaması
yapılarak, Müslümanların hangi gaye uğruna savaşmaları gerektiğine işa-
ret edilmiştir.[3] Müteakip âyette ise samimi mü’minlerin özelliklerinden
bahsedilmiş ve onların asıl gayelerinin Allah rızasını kazanmaya yönelik
olması gerektiği uyarısı yapılmıştır.[4] Kur’ân mü’minlerin yurtlarından
sürülmelerini savaş sebebi saymakla birlikte, bu iznin hangi şartlar çerçe-
vesinde sürdürülmesi gerektiğini şu âyetle ortaya koymuştur:
Sizinle savaşanlarla Allah yolunda savaşın. Fakat haksız yere saldırma-
yın, çünkü Allah saldırganları sevmez.[5]
Mü’minlerin yurtlarından kovulmaları savaş sebebi sayıldığı gibi ay-

rıca kendilerine yönelik fiilî� saldırı da bir başka önemli sebep sayılmıştır.
Bunlara ilaveten fitneyi[6] ortadan kaldırmak,[7] herhangi bir yerde zulme
uğrayan insanları korumak,[8] anlaşmayı bozup güvensiz ortam ve potan-
siyel tehlike oluşturmak,[9] halka zulmeden ve yeryüzünde haksız yere
taşkınlık yapanları engellemek de meşru savaş sebepleri arasındadır.[10]
Ayrıca iki grup arasında savaş çıktığı takdirde aralarında barış sağlamak
için mü’minlerin gayret göstermeleri gerektiğine işaret edilmiş ve şayet
gruplardan birisi söz dinlemeyip saldırıya devam ederse, saldırgan tarafın
tutumu da meşru savaş sebebi sayılmıştır.[11]
Referans gösterilen âyetlerde işaret edilen hususlardan birisi vuku

bulduğu zaman, Kur’ân savaşma izninin mü’minler için bir yükümlülük
olduğuna dikkat çeker. “Hoşunuza gitmese de savaş size yazıldı”’[12] âyeti,
bu yükümlülüğü açıkça ortaya koymaktadır.[13] Ü� stelik mevcut şartların
[3] Hac 22/40.

[4] Hac 22/41.
[5] Bakara 2/190; ayrıca bkz. Bakara 2/217.
[6] Â� yette geçen “fitne” kelimesi, ‘düşmandan gelecek baskı/tehdit/saldırı’ (Bakara
2/193), ‘imtihan’ (Bakara 2/102; Enfâl 8/28), ‘belâ/musibet’ (Mâide 5/71; Hac
22/11; Nûr 24/63), ‘saptırma/şaşırtma’ (A’râf 7/27; Sâffât 37/162), delilik, azap,
günah, öldürme, fesat/kargaşa gibi değişik anlamlara gelmektedir. Mezkûr keli-
menin Kur’ân’daki kullanımlarıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Emrullah İ�şler, “Fitne
Katilden Beter mi?; Fitne Kelimesi ve Türkçe’ye Çeviri Sorunu”, İslâmiyât, (Cilt: 2,
Sayı: 2, Nisan-Haziran 1999), 137-153.
[7] Bakara 2/193
[8] Nisâ 4/75.
[9] Tevbe 9/2-13. 119
[10] Şûrâ 42/42.
[11] Hucurât 49/9.
[12] Bakara 2/216.
[13] Nisâ 4/91.
ortaya çıkmasından sonra emrin gereğini yerine getirmeyen veya ağırdan

alanlar ikaz edilmiştir. Ö� rneğin hicret edemedikleri için Mekke’de zulme
uğrayan ve yardım isteyenlerin talebine karşı isteksiz davranan ya da
ağırdan alan mü’minler şöyle uyarılmıştır:
Ey mü’minler! Size ne oluyor da “Ya Rab! Halkı zalim olan bu şehirde
(Mekke’de) yaşamaktan bizi kurtar. Lütuf ve rahmetinle bize sahip çıkıp
yardım eli uzatacak birilerini gönder” diye feryat edip duran zavallı er-
kekler, kadınlar ve çocuklar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz?[14]
Muhammed Sûresi’ndeki açıklamalar dikkate alındığı zaman,

mü’minlerin daha önce savaşmak istedikleri ve kendilerine böyle bir izin
verilmesini talep ettikleri anlaşılmaktadır.[15] Ancak savaşma izni veril-
dikten sonra bu konuda ağır davrandıkları[16] için bazı mü’minler şiddet-
le eleştirilmiştir. Hatta “Rabbimiz ne diye bize savaşmayı farz kıldı” diye
yakınanlar olduğuna dikkat çekilmiştir. Devamında ise dünya hayatının
geçiciliğine ve ahiret hayatının kalıcılığına işaret edilerek, Allah’ın emrine
samimi bir şekilde riayet edilmesi kaydıyla ahiret hayatının kazanılacağı
vurgusu yapılmıştır.[17] Keza samimi bir şekilde Allah yolunda mücadele
edenlerin ödüllendirileceği açıklaması yapılarak özürsüz bir şekilde sava-
şa katılmayanlarla katılanların bir tutulmayacağına işaret edilmiştir.[18]
Â� yetlerin mesajına bakıldığında, savaşma izninin bütünüyle Allah rı-

zasını kazanmaya odaklı olduğu görülür. Diğer bir ifadeyle bu izin herhan-
gi bir dünyevî� çıkar elde etmeye yönelik bir ruhsat değildir. Bu yüzden
Kur’ân, kimlerle savaşılıp savaşılmayacağını net bir şekilde belirlemiş-
tir.[19] Müslümanlara yönelik tehdit, baskı ve fiilî� saldırı gibi olağanüstü
durumların ortaya çıkması gibi sebeplerden sonra, mü’minlere savaşma
veya savunma hakkı verilmiş, ancak bu hak aynı zamanda şu meşru teme-
le dayandırılmıştır: “Bir zulüm ve saldırıya uğradıkları zaman kendilerini
savunurlar.”[20]
Kur’ân savaşma iznini belli şartlara bağlarken, nihaî� hedefin kan dök-
mek veya dünyevî� menfaat elde etmek değil, barışı gerçekleştirmek ve
İ�slâm’ın sesini duyurmak olduğuna dikkat çeker. Keza asıl gayenin Allah
rızası olduğunu vurgular. Konuyla ilgili âyetlerin bir kısmında, hangi şart-
lar çerçevesinde savaş yapılacağı hususu şöyle dile getirilmiştir:
[14] Nisâ 4/75.

[15] Muhammed 47/20-21.
120 [16] Tevbe 9/38
[17] Nisâ 4/76.
[18] Nisâ 4/95.
[19] Nisâ 4/89-90; Mâide 5/8.
[20] Şûrâ 42/39.
Size saldıranlara karşı siz de Allah yolunda savaşın. Fakat haddi aşıp hak-
sız saldırıda bulunmayın. Çünkü Allah haddi aşanları sevmez.[21]
İnancınıza yönelik baskı ve zulüm ortadan kalkıp din sadece Allah’ın
oluncaya kadar onlarla savaşın. Şayet saldırıdan vazgeçerlerse siz de
vazgeçin. Zira düşmanlık sadece saldırganlar içindir.[22]
O kâfirler barışa yanaşırlarsa sen de barıştan yana ol ve her zaman Al-
lah’a güven. Şüphesiz O her şeyi işitir ve bilir.[23]
(Ey Peygamber!) Onlar barış teklifiyle seni aldatmak isterlerse, bil ki, Al-
lah sana yeter. Nitekim O seni kendi yardımı ve mü’minlerle desteklemek-
tedir.[24]
Ey inananlar! Hepiniz birlikte İslâm’a (veya barışa) girin, şeytanın adım-
larını izlemeyin, çünkü o, apaçık bir düşmandır.[25]
Kötülüğün cezası yine onun gibi bir kötülüktür. Kim affedip barışırsa onun
mükâfatı Allah’a aittir… Kim zulme uğradıktan sonra kendisini savunursa
onlar kınanmazlar. Ancak insanlara zulmeden ve yeryüzünde haksız yere
saldıranlar için acı bir azap vardır. Kim sabreder ve affederse şüphesiz
bu, çok önemlidir.[26]
Kur’ân, bir taraftan meşru savaş sebeplerine işaret ederken, bir ta-
raftan da asıl gayenin barışa yönelik olması gerektiğini özellikle vurgular.
Nitekim affetme yolunu seçip barışı ön planda tutanları Allah’ın sevdiğine
işaret eder.[27] Aynı zamanda savaşlarda aşırıya gidilmemesi gerektiğini ve
bu konuda Allah’ın emrine karşı itaatsizlik yapılmamasını özellikle vur-
gular.[28] Bütün bunların yanı sıra şayet mü’minler Allah rızasını gözetip
üzerlerine düşen sorumluluğu yerine getirirlerse, arzuladıkları başarı-
yı Allah’ın onlara nasip edeceğini hatırlatır. Buna mukabil asıl gayeden
uzaklaşırlarsa mü’minlerin kendi halleriyle baş başa kalacaklarına dikkat
çeker. Nitekim Resûlullah zamanında Kur’ân’ın belirlemiş olduğu ilkeler
çerçevesinde savaşan mü’minler başarıya ulaşırlarken, Bedir ve Hendek
Savaşı’nda olduğu gibi büyük başarılar kazanmışlardır. Buna mukabil
Uhud veya Huneyn Savaşları’nda ise, asıl gayeden uzaklaştıkları için acı
tecrübeler yaşamışlar veya uyarılmışlardır.
Resûlullah’ın izinden giden ve onun uygulamalarını örnek alan

mü’minler, vefatından sonra aynı yolu takip etmişlerdir. Nitekim Hz. Ebû
[21] Bakara 2/190.

[22] Bakara 2/193; ayrıca bkz. Enfâl 8/39.
[23] Enfâl 8/61.
[24] Enfâl 8/62. 121
[25] Bakara 2/208.
[26] Şûrâ 42/40-43.
[27] Â� li İ�mrân 3/134.
[28] Bakara 2/194.
Bekir, onun başlatmış olduğu tebliğ faaliyetlerini aksatmadan sürdürmüş

ve bu sorumluluğu yerine getirme görevinin kendilerine ait olduğunu
hatırlatmıştır. Bu nedenle ilk önce Resûlullah’ın Şam bölgesine yönelik
hedeflerini gerçekleştirmek için girişimde bulunmuştur. Onun emriyle
cepheye gönderilen mü’minler, İ�slâm’ı tebliğ etmeyi kendileri için bir yü-
kümlülük olarak görmüşler ve bu uğurda samimi bir şekilde gayret gös-
termişlerdir. Allah yolunda mücadele veya kısaca cihad olarak isimlendi-
rilen bu görev, silahlı mücadeleden daha çok silahsız mücadeleye odaklı
olmakla birlikte, yukarıda da işaret edildiği üzere gerektiğinde savaşma
yükümlülüğünü de kapsamaktadır.
Dikkat edilirse, Kur’ân daha çok cihadın silahsız formuna vurgu yapar
veya bunu ön plânda tutar. Yaklaşık beş ayrı bağlamda kullanılan bu kav-
ramdan sadece birisi silahlı mücadeleyi ifade ederken, dördü silahsız cihad
anlamındadır. Ö� rneğin cihad, Allah yolunda mücadele etme,[29] kararlı ol-
ma,[30] zorlama,[31] Kur’ân’ı anlatma,[32] düşman saldırısına karşı mukavemet
gösterme[33] gibi anlamlarda kullanılmıştır. Cihâdın silahlı formunu ifade
eden âyetlerin Medine döneminde nâzil olduğunu unutmamak gerekir.[34]
Hz. Peygamber’in belirlemiş olduğu esaslar çerçevesinde ve onun bı-

raktığı yerden tebliğ faaliyetlerini sürdüren mü’minler, büyük bir titizlikle
onun yolundan gitmeye gayret göstermişlerdir. Nitekim Hz. Peygamber’in
vefatından sonra ortaya çıkan irtidat ve isyan hadiseleri Medine’yi ciddi
şekilde tehdit edecek boyuta ulaşmasına rağmen, Hz. Ebû Bekir Hz. Pey-
gamber’in hazırlamakta olduğu Ü� sâme b. Zeyd komutasındaki orduyu,
Şam bölgesine gönderme kararı almıştır. Birçok sahâbî� irtidat ve isyan ha-
diselerini gerekçe göstererek ordunun gönderilmesinin aleyhlerine ola-
bileceğini hatırlatmasına rağmen, Hz. Ebû Bekir kararın Hz. Peygamber
tarafından alındığına dikkat çekerek ‘Onun bağladığı düğümü ben asla çö-
zemem’ sözleriyle bu konudaki kararlılığını ortaya koymuştur.[35] Hz. Pey-
gamber’in hedeflediği şekilde Ü� sâme’yi sefere gönderen Ebû Bekir, ona şu
tavsiyelerde bulunmuştur:
Emanete hıyanet etmeyin. Ahde vefa gösterin. Ganimetlerden çalma-

yın. Ö� lülerin organlarını kesmeyin. Çocukları, yaşlıları ve kadınları öldür-
meyin. Hurma ağaçlarını kesip yakmayın. Ekin tarlalarını tahrip etmeyin.
[29] Ankebût 29/69.

[30] Mâide 5/53; En’âm 6/109.
[31] Ankebût 29/8; Lokmân 31/15.
122 [32] Furkân 25/52.
[33] Bakara 2/218; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/20, 73; Saf 61/11; Tahrî�m 66/9.
[34] Tevbe 9/73; Saf 61/11; Tahrî�m 66/9.
[35] Taberî�, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrût t.y. III, 212; Süyûtî�, Târîhu’l-hulefâ, nşr.
M.M. Abdulhamî�d, Mısır 1952, 74.
Yiyecek ihtiyacı dışında deve, koyun gibi hiçbir hayvanı kesmeyin. Gittiği-
niz yerlerde dünyadan el etek çekmiş manastırlarda sadece ibadetle meş-
gul olan birtakım insanlara rastlayacaksınız. Sakın onlara dokunmayın.
Onları kendilerini adadıkları şeyle baş başa bırakın. Gideceğiniz yerlerde-
ki insanlar sizlere yiyecek sundukları zaman Allah’ın adını anarak yeme-
ye başlayın. Yine siz gideceğiniz yerlerde kafalarının ortasını tıraş etmiş
kenarlarını bırakıp saçlarını sarık gibi sarmış insanlara rastlayacaksınız.
Onları cezalandırınız. Haydi şimdi Allah’ın adıyla ilerleyiniz.[36]
Hz. Peygamber’in yarım kalan girişimini tamamlayan Hz. Ebû Bekir,

irtidat ve isyan hadiselerinin üstesinden geldikten sonra, Arabistan’ın ku-
zeyine yönelik olarak başlatılmış olan askerî� seferlere ağırlık verdi. Onun
başlattığı girişim Hz. Ö� mer döneminde daha ileri boyuta taşınmış ve büyük
bir fetih dalgasına dönüşmüştür. Dolayısıyla İ�slâm fetihleri, Hz. Peygamber
döneminde başlayan tebliğ faaliyetlerinin bir devamı niteliğindedir.
Hz. Ebû Bekir’in Ü� sâme’ye yapmış olduğu tavsiyeler aynı zamanda,

dönemin fetih politikasının ana çerçevesini oluşturur. Aslında onun tavsi-
yeleri daha önceden Hz. Peygamber tarafından belirlenen kural ve pren-
siplerdir. Nitekim Vâkıdî�, Hz. Ebû Bekir’in dile getirdiği hususların daha
önceden Hz. Peygamber tarafından verilen talimatlar olduğunu söyler.[37]
Hz. Ebû Bekir Ü� sâme’yi gönderirken, ‘Allah Resûlü’nün emrettiğinden baş-
ka bir şey tavsiye etmiyorum’ sözleriyle, onun karar ve prensiplerine ne
derece bağlı olduğunu gözler önüne sermiştir. Daha sonra Şam bölgesine
gönderdiği Yezî�d b. Ebî� Süfyân, Amr b. el-Â� s ve Hâlid b. Velî�d gibi komutan-
lara da Ü� sâme’ye yaptığı talimatlara benzer nasihatlerde bulunmuştur.[38]
Yukarıda yer alan talimatlar İ�slâm fetihlerinin ana çerçevesini oluş-

turur. Hz. Peygamber’in yolundan giden râşid halifeler, bu prensipler
doğrultusunda fetihleri sürdürerek, kılıç veya askerî� güçle kitleleri imha
etmek veya onlara zorla İ�slâm’ı kabul ettirmek gibi bir gaye için yollara
düşmemişlerdir. Bilakis karşılaştıkları halkın gönüllerini fethetmeyi gaye
edinmişlerdir. Bu gayenin arka plânındaki en önemli muharrik unsurlar-
dan birisi İ�slâm’ın sesini geniş kitlelere duyurmak ve İ�slâm’ı yayma so-
rumluluğudur. Hz. Peygamber’in vefatından sonra, Müslümanlar onun
tebliğ görevinin kendileri tarafından yürütülmesi gerektiğine inanmışlar
ve bu sorumluluk bilinciyle yollara düşmüşlerdir. Ö� rneğin İ�ran cephesine
gönderilmek üzere halka çağrı yapıldığı zaman, bazılarının ağırdan alma-
sı üzerine Hz. Ö� mer gibi bazı ileri gelenler halka uyarılarda bulunup, Hz. 123
[36] Taberî�, III, 213; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil fî’t- tarîh, nşr. J. Tonrberg, Beyrût 1965-66, II, 335.
[37] Vâkıdî�, Kitâbü’l-meğâzî, thk. Marsden Jones, Beyrût 1984/1404, III, 1117, 1118.
[38] İ�bn A’sem, Kitâbü’l-fütûh, Beyrût 1986, I, 83.
Peygamber’e biat ettiklerini, bu biatle birlikte onun yolundan gidecekleri-

ne dair söz verdiklerini ve bu itibarla cepheye gitmenin kendileri için dinî�
bir yükümlülük olduğunu söylemişlerdir.[39] Benzer şekilde Müslüman el-
çiler de muhataplarını İ�slâm’a davet ederken, Allah’ın kendi aralarından
peygamber gönderdiğini, onu tebliğ göreviyle sorumlu tuttuğunu, vefa-
tından sonra ise onun yolundan gidenler olarak bu görevin kendilerine
ait olduğunu ve bu nedenle İ�slâm’ın sesini duyurmak zorunda olduklarını
anlatmışlardır.[40] Bu anlayış doğrultusunda fetihleri sürdürmeye çalışan
sahâbe nesli karşılaştıkları kitleleri önce İ�slâm’a davet etmişler ve tebliğ
görevini sürdürmeye çalışmışlardır.
Hz. Ebû Bekir, Şam bölgesine ordu sevk etme kararı aldığı zaman, Mes-
cid’de toplanan halka konuşma yaparken, cihadın önemine değinmiş ve alı-
nan kararın aslında Hz. Peygamber’in planı olduğunu ve bunu sağlığında
kendisine söylediğini dile getirmiştir. Resûlullah’ın vefat etmesi üzerine, bu
sorumluluğun kendileri tarafından yerine getirilmesi gerektiğini anlatma-
ya çalışmıştır. Onun konuşmasından sonra halk ‘Allah’a, Elçisine ve sizden
olan otorite sahiplerine itaat edin’[41] âyeti gereği, halifenin emri doğrultu-
sunda cepheye gitmek için toplanmıştır. Ayrıca Hz. Ebû Bekir Mekke, Tâif ve
Yemen’e kadar değişik bölgelere de benzer içerikte mektuplar göndermiş
ve halkın cepheye gitmesini istemiştir. Gönderdiği mektuplarda veya hal-
ka yaptığı konuşmalarda ‘Kolay veya zor da olsa Allah yolunda mallarınızla
ve canlarınızla cihada çıkın’[42] gibi, cihada vurgu yapan âyetleri hatırlata-
rak, halkın katılımını sağlamaya çalışmış ve bu görevin dinî� bir yükümlülük
olduğunu vurgulamıştır. Ayrıca Şam bölgesinin zenginliklerine işaret edip
elde edecekleri ganimetlerin bolluğuna dikkat çekmiştir.
Dile getirilen gaye ve hedeflerle başlatılan fetihler, Hz. Ebû Bekir ve Hz.
Ö� mer’den sonra aynı gaye doğrultusunda Hz. Osman döneminde de devam
etmiştir. Onun zamanında özellikle Horasan ve Kuzey Afrika (İ�frî�kıyye) böl-
gelerinde önemli başarılar elde edilmiştir. Bununla birlikte onun hilafet dö-
neminin ikinci yarısından sonra ortaya çıkan yönetim sorunları fetihlerin
büyük oranda kesintiye uğramasına neden oldu. Ayrıca Hz. Ö� mer dönemin-
de oldukça hızlı ilerleyen fetihler bir bakıma doğal sınırlarına ulaştığından,
Hz. Osman döneminde fethedilen yerler daha sınırlı kalmıştır.
Hz. Ö� mer dönemiyle birlikte oldukça hızlı bir şekilde ilerleyen fetih-
ler, ilerleyen süreçte idarî�, siyasî�, sosyal, kabilevî� ve iktisadî� alanlarda bazı
sorunların ortaya çıkmasını beraberinde getirdi. Bu sorunlar özellikle Hz.
124
[39] Taberî�, IV, 114.
[40] Taberî�, IV, 107, 112.
[41] Nisâ 4/59.
[42] Tevbe 9/41.
Osman döneminde ciddi bir yönetim krizine dönüşünce, merkezden uzak

kimi yerlerde çeşitli huzursuzlukların çıkmasına ve isyanların patlak ver-
mesine yol açtı. İ�syan hadiseleri Hz. Osman’ın öldürülmesine kadar ileri
boyutlara vardı. Ancak sorunlar halifenin öldürülmesiyle son bulmadı. Ni-
tekim Hz. Ali dönemiyle birlikte sorunlar iç çatışmalara dönüşünce, fetih-
ler tamamen durma noktasına gelmiştir. Bu süreç Muâviye’nin 661 yılında
yönetimi ele geçirmesi ve ardından ikinci fetih dalgası başlatmasına kadar
devam etmiştir.
Hz. Peygamber’in açtığı yolda ilerleyen Râşid Halifeler dönemindeki

fetihlerin karakterine bakıldığında, sahâbe neslinin fetihleri sürdürmeyi
dinî� bir yükümlülük olarak gördüklerini söyleyebiliriz. Cihâd olarak nite-
lenen bu yükümlülük, İ�slâm’ın sesinin geniş kitlelere duyurmak şeklinde
bir gayeye odaklıdır. Dolayısıyla fetihlerin en önemli muharrik unsurla-
rının başında İ�slâm’ı tebliğ etmek arzusu gelmektedir. Bunun yanı sıra
fetihlerin arka planında siyasî�, askerî� ve iktisadî� sebeplerden de söz edi-
lebilir. Nitekim Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer cepheye ordular sevk ederken
konuşmalarında zaman zaman elde edecekleri maddî� kazanımlardan da
söz etmişlerdir. Ö� rneğin Hz. Ebû Bekir Yemenliler’i orduya davet ederken
Şam bölgesinin zenginliklerinden bahsetmiştir. Keza Hz. Ö� mer de Irak
bölgesine ordu gönderirken Hicaz topraklarının Araplar’a yetmediğini
hatırlatarak, Allah’ın Kur’ân’da ‘yeryüzünde seyahat ediniz’[43] emrinin
bulunduğunu ve kitabında Allah’ın İ�slâm’ı bütün dinlere üstün kılacağını[44]
söylediğini hatırlatıp, halkı orduya katılmaya çağırmıştır. Konuşmasında
ayrıca Allah’ın kendilerini vâris kılacağı beldelere giderek Araplar’ın açlık
ve sıkıntıdan kurtulacaklarını söylemiştir.
Ordu göndermek için kullanılan dinî� söylem ve bazı âyetlerden alın-

tılar, cepheye gitmenin dinî� yükümlülük olduğunu vurgulamaya yönelik
açıklamalardır. Bunun yanı sıra elde edilecek maddî� kazanımlara vurgu
ise, halkın cepheye gitmesi için teşvik edici unsur olarak kullanılmıştır.
Ö� zellikle henüz İ�slâm’ı içselleştirememiş olan çöl içlerindeki bedevilerin
orduya dâhil edilmesi için bu tür söylemlerin kullanılmasının haklı sebep-
lerinin olabileceğini göz ardı etmemek gerekir. Ö� rneğin Hz. Ö� mer alınacak
ganimetlerden daha fazla pay vereceğini vaat etmiş ve bu vaadinden sonra
birçok kabile orduya katılmıştır.[45] Onun vaadi üzerine Becî�le kabilesinin
[43] Tevbe 9/2.

[44] Tevbe 9/33; Fetih 48/28.
[45] Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara 1987, 362, 383; Ya’kûbî�, Târîh, 125
Beyrût 1960, II, 143; Taberî�, IV, 478; Mes’ûdî�, Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher,
thk. Muhammed Muhyiddî�n Abdülhamî�d, Mısır 1964/1384, II, 318-19; İ�bnü’l-Esî�r,
el-Kâmil fî’t-târîh, nşr. J. Tonrberg, Beyrût 1965-66, II, 441; İ�bn Hacer, el-İsâbe fî tem-
yîzi’s-sahâbe, Kahire 1970, I, 476.
neredeyse tamamının İ�ran cephesine gitmeyi kabul ettiğine dair rivayet-

ler bulunmaktadır.[46]
Hz. Peygamber’in belirlediği hedeflerle İ�slâm fetihlerinin yayılma ala-

nı arasında yakın bir ilişkiden söz edilebilir. Hatırlanacağı üzere Resûlul-
lah İ�slâm’ı tebliğ ederken şayet kendisine inanırlarsa Araplar’ın kayser ve
kisrâların[47] hazinelerine sahip olacaklarını vaat etmişti.[48] ashâbın zih-
ninde canlılığını koruyan bu sözler, bir bakıma İ�slâm fetihlerinin muhar-
rik unsurlarından birisi niteliğindedir. Ancak buradaki vaat, elde edilecek
maddî� kazanımlardan ziyade daha çok ideale yönelik bir hedeftir ve bir
bakıma Müslümanları teşvik etmeye yönelik bir vurgudur. Nitekim Hz.
Ö� mer, Hz. Peygamber’in bu sözünü hatırlatarak halkı cepheye gönderme-
ye çalışmıştır.[49] Konuşmasında Hz. Peygamber’in bu vaadini hatırlatmış
ve sözlerini şöyle sürdürmüştür:
Ey İ�nsanlar! Allah, Elçisi’ne Fars ve Rum’u fethedeceğini vaat etti. Allah
vadinden dönmez ve askerlerini perişan etmez. Düşmanlarınıza karşı
cihada koşun. Sizler Hicaz’da elverişsiz yerdesiniz. Allah Resûlü sizlere
Kayser ve Kisrâ’nın hazinelerini vaat ediyor. Allah’ın vadi yerini bulur ve
emirleri gerçekleşir. Allah Resûlü’nün söylediği söz kabul olur. Allah bu
gün sizi vâris kılmazsa yarın mutlaka kılacaktır. Siz cepheye gitmedikçe
ganimet elde edemezsiniz, savaşmadıkça şehit olamazsınız. İ�şte Müsen-
nâ, Irak’tan gelip sizi düşmana karşı cihada çağırıyor. O halde buna ko-
şun. Allah yolunda cihaddan geri durmayın.[50]
Konuşmadaki vurgu daha çok cihada odaklıdır. Resûlullah’ın göster-

diği hedefe doğru ilerlemeleri durumunda Allah’ın kendilerini muvaffak
kılacağına işaret edilmesi dikkat çeken bir başka noktadır. Rivayete göre
Irak cephesinde ilerleyen ordular Medâin’e geldikleri zaman Kisrâ’nın sa-
rayını görünce, Dırâr b. el-Hattâb tekbir getirerek Resûlullah’ın vadinin
gerçekleştiğini dile getirmiş ve Allah’a şükretmiştir. Ayrıca İ�slâm ordusu
Medâin’e doğru ilerlerken başkomutan Sa‘d b. Ebî� Vakkâs da, Kur’ân’dan
âyetler okuyarak Müslümanların moralini yüksek tutmaya çalışmıştır.[51]
İ�slâm fetihleri veya hukukunun ana çerçevesini Hz. Peygamber zama-

nında uygulanan kaide ve prensipler şekillendirmiştir. Bunlar aynı zaman-
da vahiyle belirlenmiş olan ilkelerdir. Kur’ân ve Sünnet’in belirlemiş olduğu
[46] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-harâc, Kahire 1936, 34.

[47] Araplar, Sâsânî� idarecisini kisrâ, Rum idarecisini ise kayser olarak isimlendiriyordu.
Tirmizî�, es-Sünen, Çağrı Yay. İ�stanbul 1992, Fiten, 41.
126 [48] Müslim, es-Sahîh, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, İ�stanbul 1992, Fiten ve Eşrâtu’s-
Sâa, 78.
[49] Mes’ûdî�, Mürûc, II, 315.
[50] İ�bn A’sem, I, 132.
bu prensipler hak, adalet, ahlâkî�lik, ahde vefa, insanî� değerlere saygı, sivil
halkın korunması, sadece eli silah tutan ve bizzat Müslümanlara savaş ilan
edenlerle savaşmak gibi evrensel kaidelerdir. Dile getirilen hususlarla ilgili
birçok örnek veya fiilî� uygulamaları Râşid Halifeler dönemindeki fetihlerde
görebilmek mümkündür. Ö� rneğin Yermûk Savaşı öncesi Câbiye yakınları-
na konuşlanan Bizanslı komutanlar, İ�slâm ordusunu Yermûk vadisine çekip
burada sıkıştırmayı hedeflerken, Ebû Ubeyde ve kurmaylarının karşı ham-
lesiyle Bizanslı komutanların bu plânı kendi aleyhlerine dönmüş ve yaşanan
bozgunun ardından Bizanslı askerler vadide sıkışıp kalınca panikleyip kaç-
maya çalışmıştır. Vadinin iki yakası tutulduğundan silah bırakıp kaçmaya
çalışan Bizanslı birlikler İ�slâm ordusunu karşılarında bulunca, Ebû Ubeyde
askerleri geri çekip silahsız şekilde kaçanlara müsaade etmiştir.[52]
Fetihler sürecinde yaşanan mücadelelere bakılınca, İ�slâm ordularının

ilk saldıran taraf olmadığını görüyoruz. Komutanlar savaş öncesinde dip-
lomatik yollarla anlaşma zemini aramışlardır. Hatta anlaşma yapabilmek
için kimi zaman müsamahakâr davranmışlar, hatta kendilerinden daha za-
yıf konumda olan muhataplarının kimi taleplerini kabul etmişlerdir. Dik-
kat edilirse Şam bölgesinde Yermûk, Irak cephesindeki Kâdisiye, Celûlâ
ve Nihâvend savaşlarından sonra, İ�slâm ordusunun karşısında ciddi bir
güç kalmamıştır. Diğer bir ifadeyle tüm kontrol Müslüman komutanların
eline geçmiş ve karşılarında daha zayıf konumdaki yerel idareciler veya
bölgesel güçler kalmıştır. Bu süreçten sonra yapılan savaşlar, bir bakıma
sonucu baştan belli olan mücadele niteliğindedir. Ancak az önce de be-
lirtildiği üzere, İ�slâm orduları üstün konumda olmalarına rağmen Müs-
lüman komutanlar ulaştıkları her belde yetkililerini önce İ�slâm’a davet
etmişler ve görüşme yoluyla anlaşma zemini aramışlardır. Dile getirilen
hususlarla ilgili en dikkat çekici örneklerden birisi Kudüs’ün fethi sıra-
sında yaşanmıştır. Bilindiği üzere Kudüs kuşatma altına alındığı zaman
şehrin idarecisi Shopronius, Dimaşk halkıyla yapılan anlaşma muhteva-
sındaki şartları kabul edebileceklerini belirtmiş, fakat anlaşmayı bizzat
gelip Halifenin imzalamasını şart koşmuştu. Talep Hz. Ö� mer’e iletildiği
zaman Halife Medine’den kalkıp Kudüs’e kadar gitmiş ve onunla görüşüp
anlaşma imzalamıştır. Bilindiği üzere Kudüs, Şam bölgesinde alınan en
son ikinci şehirdir. Bir başka ifadeyle söylemek gerekirse hemen hemen
Şam bölgesinin tamamı kontrol altına alındığı sırada böyle bir şart kabul
edilmiş ve halife Kudüs’e kadar gidip anlaşma imzalamıştır.
Kur’ân’ın ‘Hep birlikte barışa girin’[53] emri gereği, İ� slâm savaş

127
hukukunun asıl hedefi, savaş değil barışı tesis etmektir. Hudeybiye
[52] Taberî�, IV, 35, 36.

[53] Bakara 2/208.
görüşmelerinde olduğu gibi Allah Resûlü’nün barışçı tutumunu ve ilkeli

tavrını kendilerine rehber edinen müslümanlar, aynı esaslar çerçeve-
sinde fetihleri sürdürmeye gayret etmişlerdir.[54] Onun belirlediği ilke-
ler çerçevesinde fetihleri sürdüren râşid halifeler ve onların cephedeki
temsilcileri olan komutanlar, aynı gaye ile hareket etmişlerdir. Müslü-
manlar karşılarındaki zayıf kitleleri imha veya istila zihniyetiyle boyun
eğdirmeye çalışmamışlardır. Keza dünya hayatının geçici menfaatlerine
kapılıp, muhataplarına karşı istila veya sömürü zihniyetiyle hareket et-
medikleri gibi farklı inanca sahip halka karşı da baskıcı bir tutum takın-
mamışlardır. Aksine onlarla anlaşma yoluna gidip kendilerine sunulan
şartlı barış tekliflerini bile kabul etmişlerdir. Bu tutum her şeyden önce
Kur’ân’ın emri gereğiydi.[55] Zira Kur’ân şayet düşman barışa meylederse
derhal savaşı bırakıp barış yapmayı emretmektedir.[56] Vahyin belirlediği
bu prensipler aynı zamanda Hz. Peygamber’in fiilî� uygulamaları ile so-
mut bir şekle dönüşmüş ve onun yolundan giden Müslümanlar da aynı
gaye uğrunda mücadele etmişlerdir.
İ�slâm fetihleri sürecinde daha çok savaş koşulları ve savaşların muh-

tevasına ilişkin zengin anlatımlar kaynaklara yansırken, aynı zamanda
barış anlaşmalarına ilişkin de birçok detay yer almaktadır. Ancak barışa
yönelik rivayetler bir bakıma zengin savaş anlatımları arasında kaybo-
lup gitmiş veya fazla ön plâna çıkarılmamıştır. Oysa halifeler veya onların
temsilcileri olan komutanlar savaştan daha çok barışı gerçekleştirmek
için gayret göstermişlerdir. Hatta bazen barışı tesis etme adına, geçici de
olsa anlaşma taleplerine bile olumlu cevap verilmiştir. Nitekim Bizans’ın
Kınnesrî�n valisi John Kataias’ın isteği üzerine bir yıllık geçici anlaşma ya-
pılmıştır. Bu anlaşma temelde iki tarafın saldırmamasını ve birbirleri aley-
hine faaliyette bulunmamalarını esas alıyordu.[57]
Anlaşma imzalamak için gösterilen gayretin yanı sıra, anlaşma me-

tinlerinde yer alan insanî� ve ahlâkî� kaideler de, İ�slâm ordularının bir istila
veya imha zihniyetiyle hareket etmediklerini ortaya koymaktadır. Ö� rneğin
Ba’labek halkıyla yapılan anlaşma, dileyen kişinin istediği yere göç etme-
sine imkân tanımaktaydı. Ancak kış ayı olduğu için Ebû Ubeyde, göç et-
mek isteyen halka yaz ayına kadar süre tanımıştır. Dahası devlet taşınmaz
[54] Hudeybiye Anlaşması’nın bazı hükümlerinin görünürde Müslümanların aleyhine

kararlar ihtiva etmesi nedeniyle bazı sahâbî�ler itiraz etmesine rağmen, Resûlullah
anlaşmayı kabul etmiştir. Daha sonra inen âyette Kur’ân bu anlaşmayı feth-i mübîn
128 (açık bir fetih) olarak nitelemiştir (Fetih 48/1).
[55] Nisâ 4/94.
[56] Enfâl 8/61.
[57] Theophanes, The Chronicle of Theophanes, Translated by Harry Turtledove,
University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1982, 39.
mallarının bedelini hazineden ödeyerek, göç edecek halkın mallarına el

koymamıştır.[58]
Araplar yağmacı gelenekten gelmelerine rağmen, İ�slâm fetihleri sı-

rasında bu geleneğin izlerine rastlanmaz. Müslüman Araplar fethettikleri
bölgelerin zenginliklerini ele geçirip yurtlarına dönmemişler, aksine fet-
hedilen beldelerde kalıcı olmuşlar ve bu yerleri imar etmişlerdir. Sade-
ce askerî� amaçlı olarak boşaltılması gereken bazı kalelerin düşman eline
geçmesini önlemek için tedbir amaçlı olarak tahrip edilmesine dair bazı
örneklere rastlanır, fakat bunun askerî� amaçlı olarak alınan bir tedbir ol-
duğu malumdur. Buna mukabil özellikle Bizanslı idareciler terk etmek
zorunda kaldıkları şehirleri tahrip ederken, Müslümanlarla anlaşma yap-
tıkları için halkı da cezalandırmışlardır. Ö� rneğin Malatya’yı geri alan He-
rakleios, Müslümanlara teslim oldukları için halkı cezalandırmak adına
şehri yaktırmıştır.[59] Oysa Müslümanlar, kendileriyle anlaşma imzaladık-
tan sonra taahhüt ettikleri şartlara uymayan belde halkına karşı benzer
bir uygulamaya gitmemişlerdir.
Fethedilen bölgelerdeki gayri müslim halk ile zimmî�lik statüsünde

anlaşma yapılırken, halkın gelir düzeyine göre vergi miktarı belirlenmiş
ve yılda bir kez olmak üzere sadece eli silah tutabilen erkeklerden koruma
vergisi (cizye) alınmıştır. Yine gayri müslim tebaadan alınacak arazi ver-
gileri (harâc) belirlenirken arazinin verimliliği, sulanabilirliği, işletenin
gelir düzeyi, en değerli maldan vergi almama, vergi memurlarının halka
zulmetmemesi ve sadece hasat mevsiminde vergi toplama gibi prensipler
belirlenmiş ve kayıt altına alınmıştır.[60]
Toprak mahsullerinden alınacak vergiler belirlenirken özellikle su-

lanan veya sulanmayan arazilerin durumu dikkate alınmış ve buna göre
düzenleme yapılmıştır. Ö� rneğin Hz. Ö� mer, Sevâd arazilerinden alınacak
vergi oranları belirlendikten sonra, burada yaşayan halktan temsilci-
ler çağırıp tahsis edilen vergilerin âdil olup olmadığını teyit ettirmiştir.[61]
Bütün bunların yanı sıra gayri müslim halktan vergi alınırken, tebaanın
[58] Belâzürî�, Fütûh, 185; Ya’kûbî�, II, 140-41; Hamidullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, Beyrût,
1985, 485, no: 356; krş. İ�bn Asâkir, Tehzîbü târîhu Dimeşkı’l-kebîr, Haz. Abdulkadir
Bedrân, Beyrût 1987/1407, I, 160.
[59] Belâzürî�, Fütûh, 266, 268, 285.
[60] Ebû Yûsuf, 27, 38, 41; Abdürrezzâk, el-Musannef, nşr. H. el-A’zamî�, Beyrût 1970,
X, 333; Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-emvâl, Kahire 1975/1395, 74; Belâzürî�, Fütûh, 385;
Ya’kûbî�, II, 152; İ�bnü’l-Cevzî�, Menâkıbü Emîri’l-Mü’minîn Ömer b. Hattâb, thk. Zeyneb 129
İ�brahî�m el-Kârût, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrût 1987/1407, 114: Hamidullah,
Vesâik, 423.
[61] Ebû Yûsuf, 27, 38, 41, 92-93; Abdürrezzâk, X, 333; Ebû Ubeyd, 50-51, 74; Belâzürî�,
Fütûh, 385; Ya’kûbî�, II, 152; İ�bnü’l-Cevzî�, Menâkıb, 114; Hamidullah, Vesâik, 423.
ihtiyaçları hazineden karşılanmıştır. Ö� rneğin Hî�re fethedildiği zaman Hâ-

lid b. Velî�d’in verdiği emânda şöyle bir hükmün yer aldığı söylenir: ‘İ�çle-
rinden birisi kaza veya hastalık nedeniyle sakatlanıp çalışamaz duruma
gelir ya da bir afete uğrayıp zengin iken fakir düşerek dindaşlarının yar-
dımlarıyla geçinecek duruma gelirse, bu şahsın ödemekle yükümlü oldu-
ğu vergi üzerinden düşülür. Medine veya herhangi bir İ�slâm beldesinde
ikamet ederse ailesinin nafakası hazineden ödenir. Şayet İ�slâm yurdunu
terk ederse bu takdirde ailesinin nafakası Müslümanların üzerinden dü-
şer.’[62] Hz. Ö� mer Şam’ı ziyaret ettiği zaman burada karşılaştığı yaşlı ve âciz
durumdaki bir zimmî�ye yardım edilmesini istemiştir. Halifenin bu yakla-
şımından memnuniyetini dile getiren zimmî�ye karşı Hz. Ö� mer şu karşılığı
vermiştir: “Gençliğinde senden vergi alıp yaşlanınca seni terk etmek bizim
anlayışımıza uygun değildir.”[63]
Ö� zellikle Râşid Halifeler döneminde başlatılan fetih dalgasıyla bir-

likte İ�slâm orduları geniş coğrafyalara yayılıp kalıcı olmuştur. Dönemin
koşulları göz önüne alınırsa, oldukça geniş coğrafyalarda yaşayan farklı
etnik grup ve dinî� inanca mensup toplulukları askerî� otoriteyle kontrol
altında tutmak neredeyse imkânsızdır. Ancak Müslüman idareciler fethet-
tikleri bölgelere İ�slâm’ın hoşgörüsünü, din hürriyetini, hak, adalet, eşitlik,
insanî� ve ahlâkî� değerlere saygı gibi dönemin kültürel ve siyasal vasatında
pek de yaygın olmayan değerleri taşımışlar ve muhataplarının gönüllerini
fethetmişlerdir. Sahâbe dönemindeki fetih anlayışı bu prensipler üzerine
oturduğu gibi, idareciler de aynı ilkeler çerçevesinde yönetim anlayışı ser-
gilemişlerdir. Nitekim ileriki zamanlarda bu tür ilkelerin yerini askerî� güç
ve beşerî� menfaatler gibi beklentiler almaya başlayınca, sahâbe dönemin-
de fetihleri yöneten ve yönlendiren dinî� hassasiyetler giderek yerini be-
şerî� menfaatlere terk etmiştir. Ö� rneğin Sicistân Emî�ri Rutbil, topraklarına
giren Emevî� ordularının taşkınlıkları karşısında komutana şikâyetlerini
iletirken, kendilerinden önce yurtlarına gelen Müslümanların daha sami-
mi ve insaflı davrandıklarını söylemiştir.[64]
Müslüman idareciler imzalanan anlaşmalara bağlılık konusunda da

insanlık tarihine eşsiz örnekler ve uygulamalar bırakmışlardır. Ö� rneğin
yapılmış bir anlaşma çıkar uğruna ihlâl edilmemiştir. Anlaşma şartlarına
bağlılık konusunda ilkeli bir tutum sergilenmiştir. Şayet taahhüt edilen
şartları yerine getirmeme gibi bir olumsuzluk ortaya çıkmışsa, karşılıklı
rızaya dayalı olarak anlaşmanın iptal edildiğine dair dikkat çekici örnekler
130
[62] Ebû Yûsuf, 156; Taberî�, IV, 14.
[63] Ebû Yûsuf, 136; İ�bn Sa’d, V, 380; Ebû Ubeyd, 121; İ�bn Kayyim el-Cevziyye, Ahkâmü
ehli’z-zimme, thk. Subhi Salih, Beyrût 1983, I, 38.
[64] Belâzürî�, Fütûh, 583.
bulunmaktadır. Nitekim Yermûk Savaşı öncesi Bizanslı komutanların kap-

samlı savaş hazırlığı yaptığı haberi alınınca, Şam bölgesi komutanı Ebû
Ubeyde ordunun gücünü birleştirmek amacıyla daha önceden fethedilmiş
olan Dimaşk, Ba’labek ve Hıms gibi şehirlerde güvenlik amacıyla bulun-
durulan askerî� birlikleri geri çekip, yapılan anlaşmayı yürürlükten kaldır-
mıştır. Buna mukabil anlaşma gereği olası bir tehlike durumunda halkın
can ve mal güvenliği garanti altına alınmıştı. Fakat Bizans’ın saldırı hazır-
lığı yapması üzerine bu taahhüdün yerine getirilememe ihtimali dikkate
alınarak, anlaşma gereği alınan vergiler geri ödenmiştir. Ebû Ubeyde’nin
bu tutumu ve sergilenen yönetim anlayışından memnun olan halk, Yer-
mûk Savaşı sonrası iptal edilen anlaşma şartlarının yenilenmesine razı
olmuştur. Hatta Bizanslılar’a yardım etmeyeceklerine dair güvence ver-
mişlerdir.[65]
Anlaşma hukukuna bağlılık ya da ahde vefa ilkesi, Kur’ân’ın en kesin

emirlerinden birisidir. Bu konuda hayli hassas davranan halifeler, cepheye
sevk ettikleri ordu komutanları ve askerlere uyarılarda bulunarak verdik-
leri söze ve imzaladıkları anlaşma hükümlerine bağlı kalmalarını ısrarla
hatırlatmışlardır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla fetihlerin devam ettiği
süreçte imzalanan anlaşmaların Müslümanlar tarafından bozulduğuna
dair bir rivayet veya örnek bulunmamaktadır. Buna mukabil Müslüman-
larla anlaşmalı olan kimi idarecilerin anlaşma şartlarını ihlâl ettiklerine
dair birçok kayıt aktarılmıştır. Gayri müslim tebaanın sık sık anlaşma ih-
lâllerine anlam veremeyen Hz. Ö� mer bunun sebebini sorgularken mâkul
bir gerekçe bulamayınca kendi idarecilerini bile sorgulamıştır. Ö� rneğin
Tüster’in fethinden önce bu bölgedeki çeşitli yerleşim birimleriyle bir dizi
anlaşmalar imzalanmış, ancak bu anlaşmalar İ�ranlı asilzadelerden Hür-
müzân’ın baskı ve tehditleriyle bozulmuştu. Bu nedenle bölgeye yeniden
İ�slâm orduları sevk edilmiş ve Tüster’de yakalanan Hürmüzân Medine’ye
gönderilmiştir. Hürmüzân, Hz. Ö� mer’in huzuruna çıkarıldığı zaman Hali-
fenin ilk sorusu ‘Niçin anlaşmalarınızı ihlâl ediyorsunuz? Neden verdiği-
niz sözde durmuyorsunuz?’ olmuştur. Tatmin edici cevap alamayınca bu
sefer Hürmüzân’ı getirenlere dönerek “Yoksa siz mi anlaşmalarınızı bo-
zup halka eziyet ediyorsunuz?” diye çıkışmış ve anlaşmaların bozulma ne-
denlerini anlamaya çalışmıştır.[66]
İ� slâm savaş hukukuna göre, savaş yoluyla ele geçirilen düşman top-
rakları ve malları ganimet sayılırken, erkekler esir, kadınlar ise câriye
muamelesine tabi tutulabilirdi. Ancak özellikle Hz. Ö� mer döneminde 131
[65] Belâzürî�, Fütûh, 196-97.
[66] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 549; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrût 1966, VII, 87-
88.
geniş toprakların fethedilmesi, yeni sorunları beraberinde getirmiştir.

Ö� rneğin fethedilen geniş topraklar veya şehirlerin durumu ya da üze-
rinde yaşayan halka nasıl muamele edileceği konusu ciddi bir yönetim
sorunu olarak ortaya çıkmıştır. Nitekim Halife günlerce bu meseleyi şû-
rada konuşmuş ve müzakere etmiştir. Neticede fethedilen toprakların
taksiminin beraberinde farklı sorunları da getireceği dikkate alınarak,
kamulaştırılması kararı alınmış ve aynı zamanda üzerinde yaşayan hal-
ka da esir muamelesi yapılmaması karara bağlanmıştır. Buna mukabil
kamulaştırılan topraklar işletme karşılığında üzerinde yaşayan halka bı-
rakılmış ve yıllık belli miktarda arazi vergisi (harâc) alınmıştır. Toprak-
ların taksim edilmemesine karşı çıkan ve Halifeye muhalefet edenlerin
itirazları üzerine, Hz. Ö� mer bu ictihadına Haşr Sûresi’nin 6-10. âyetle-
rini delil göstermiş ve görüşüne şer’î� bir dayanak bularak toprakların
paylaşılmasına karşı çıkmıştır.[67]
Toprakların taksimini isteyenlere karşı Hz. Ö� mer’in en önemli iti-

razlarından birisi, şayet bu topraklar paylaştırılırsa gelecek nesillere
verilecek bir şeyin kalmayacağı çekincesi ve bu yolla fethedilen toprak-
lardaki halkın köleleşeceği ve zulme uğrayacakları endişesidir. Ona göre
köleleştirilen halk bir daha bu statüden kurtulamaz. Dolayısıyla halkı
köleleştirmek yerine onlardan harâc ve cizye vergisi alarak bu duruma
düşmelerinin önüne geçmek daha doğru bir seçimdir. Böylece Müslü-
manların onlara zulmetmesi veya haksız yere mallarını ellerinden alma-
ları engellenir. Halife bu konuyu netleştirdikten sonra komutanlarına
mektuplar gönderip halka iyi muamele edilmesini ve topraklarından
harâc vergisi alınmasını emretmiş, ayrıca anlaşma şartlarına titizlikle
uymalarını istemiştir.[68]
Fetih bölgelerindeki halka cizye ve harâc vergileri konurken kadın-

lar, yaşlılar, çocuklar ve din adamları bu kapsamın dışında tutulmuştur.
Dikkat edilirse Hz. Ebû Bekir’in Ü� sâme’ye yaptığı tavsiyeler arasında da
bu sınıftaki insanlara zarar verilmemesi ilkesi yer almaktaydı. Dolayısıyla
Müslümanlar fetihler sırasında bu kesime karşı silah kullanmamışlardır.
İ�slâm fetihlerinin bir imha ve istilâ savaşı olmadığının en somut gös-

tergelerinden birisi, gayrimüslim tebaaya tanınan inanç özgürlüğüdür.
Müslüman idareciler onların kutsal mekânlarına veya ibadet hayatlarına
karışmamışlardır. Ö� rneğin Kudüs fethedildiği zaman Müslümanlar, bura-
daki Hıristiyan kiliselerine zarar vermedikleri gibi kilise içindeki resim ve
132
heykellere de zarar vermemiştir.
[67] Ebû Yûsuf, 28-29.

[68] Ebû Yûsuf, 151-52.
Fetihleri yöneten veya yönlendiren halife ya da komutanlar, daha fazla

toprak kazanıp askerî� güç ve hâkimiyete dayalı bir anlayışla hareket etme-
mişlerdir. Hz. Ö� mer Şam bölgesini fethettiği zaman, ordunun Toros Dağla-
rı boyunca uzanan hattan ileriye geçmesine izin vermemiştir. Nitekim bu
hat ile Şam bölgesi arasındaki geçitleri kontrol altında tutmuştur. Buna
mukabil Yermûk Savaşı’ndaki bozgundan sonra Cezî�re ve Mısır’a doğru
kaçan Bizanslı askerlerin sığındığı bölgelere ordular sevk etmiştir. Ö� zel-
likle Şam’ın ele geçirilmesinden sonra, bu bölgenin güvenliği için Cezî�re
ve Mısır’ın önemi hayli artmıştır. Nitekim Herakleios’un Şam’da kaybettiği
yerleri geri almak için Cezî�re üzerinden saldırı plânlaması, bu bölgenin
stratejik önemini ortaya koymaktadır. Keza Kudüs’ün fethinden sonra böl-
gedeki siyasal durum hakkında Hz. Ö� mer’e bilgi veren Amr b. el-Â� s, Şam’ın
güvenliği için Mısır’ın kontrol altına alınmasının önemine işaret etmiş ve
bu uyarı üzerine Halife onu bu cepheye göndermiştir. Ancak Mısır kontrol
altına alındıktan sonra Amr, Afrika içlerine doğru ilerlemek isteyince Ha-
life buna müsaade etmemiştir.
Fetihler devam ederken Müslümanlar İ�slâm’ın sesini duyurma so-

rumluluğunun gereği olarak Allah rızası için ve Allah’ın dinini yüceltmek
adına yola çıkmışlar ve bu sorumluluk çerçevesinde hareket etmişlerdir.
Bu uğurdaki gayretleri engellendiği zaman zorunlu olarak savaşa başvur-
muşlardır. Diğer bir ifadeyle savaş ilk çözüm değil, tüm diplomatik yolla-
rın tükenmesinden sonra, son başvurulan çözüm olmuştur. Râşid Halifeler
dönemindeki fetihlerin temel karakteristiğini yansıtan bu anlayış, zaman-
la değişikliğe uğramış ve özellikle Türk illerinde devam eden mücadele-
lerin bir kısmında bazı sapmaların olduğuna dair rivayetler aktarılmıştır.
İ�slâm fetihlerinin amacı ülkeleri veya beldeleri zorla ele geçirip hal-
kını cebren İ�slâmlaştırmak veya istilâ zihniyetiyle hareket edip ele geçi-
rilen ülkelerin maddî� olanaklarını sömürmek değildir. Böyle bir anlayış
her şeyden önce İ�slâm inancına aykırıdır. Fetihlerin temel hareket nok-
tası İ�slâm’ın sesini duyurmak, bu süreçte karşılaşılan engelleri ve zulmü
ortadan kaldırmak ve insanlara İ�slâm’ın mesajını duyurmaktır. Diğer bir
ifadeyle tebliğ görevini yerine getirmek ve gönülleri İ�slâm’a açmaktır.
Müslümanlar bu uğurda mücadele ederken muhataplarını güzel sözle ve
öğütle ikna etmeye çalışmışlardır. Halifeler komutanları cepheye gönde-
rirken bu ilkelerden ayrılmamalarını hatırlatmışlardır. Ö� rneğin Hz. Ö� mer,
komutanları ve idarecilerine şu uyarılarda bulunurdu: ‘... Haksız bir işle
karşıma gelmeye kalkışmayın. Hiçbir kimseyi sahip olduğu haklarından 133
mahrum etmeyin.’[69]
[69] Ebû Ubeyd, 323.

Dolayısıyla İ�slâm fetihleri kılıç zoruyla değil kalplerin İ�slâm’a açılma-

sı ve gönüllerin fethedilmesiyle başarıya ulaşmış ve kalıcı olmuştur. Hz.
Peygamber’in yolundan giden halifeler, Arabistan dışına ordular gönde-
rirken muhataplarının gönüllerini fethetmişler ve bu yolla fetih bölgele-
rinde kalıcı olmuşlardır. Yönetim anlayışı, halka karşı muamele ve fethe-
dilen bölgelerdeki uygulamalara bakıldığında, İ�slâm fetihlerinin bir imha
veya istilâ niteliği taşımadığını rahatlıkla söylemek mümkündür.
134
Prof. Dr. Âdem APAK
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
B. Irak-İran Cephesi Fetihleri
1. Sâsânîlerle İlk İlişkiler ve Hâlid b. Velîd’in

Gerçekleştirdiği Fetihler
Irak, dünyanın en eski medeniyet havzalarından birisidir.

Burada sırasıyla Bâbilliler, Â� surlular, Â� râmî�ler hüküm sürmüş,
daha sonra bölge İ�ranlı halkların hâkimiyetine girmiştir. Daha
sonra burada küçük çaplı Arap kabile devletleri kurulmuştur.
Soyları, Kahtânî�ler’in Kehlân koluna ulaşan Lahm b. Adî� b. Hâ-
ris b. Mürre’ye dayandığı için Sâsânî� İ�mparatorluğu döneminde
bu bölgede kurulan devlet, Lahmî�ler; başkentlerine nispetle de
Hî�reliler olarak tanınır. Adı geçen kabile Me’rib Seddi’nin yıkıl-
masından sonra Cüzâm, Â� mile ve Tenûh kabileleriyle birlikte III.
yüzyılın başlarında Yemen’den göç ederek Irak’ı yurt edinmiştir.
Bölgeye zamanla Bekr b. Vâil başta olmak üzere Adnânî� menşeli
başka Arap kabileleri de yerleşmişlerdir. Bunlar uzun bir müd-
det Sâsânî�lere bağlı olarak yaşamışlar, göçebe Araplar’ın saldırı-
larına karşı İ�ran sınırlarını korumuşlardır.[1]
Lahmî� Krallığı’na başkentlik yapmış olan Hî�re, günümüzde

Irak’ın Necef şehrine bağlı bir kaza merkezi olup, Kûfe’nin beş
km. güneyinde Fırat nehri kenarında yer alan geniş bir ovada
kurulmuştur. Burası ilk defa milâdî� 240 yıllarında Sâsânî�ler’in
verdiği kral unvanıyla burada bir emirlik tesis eden Lahmî�ler
zamanında adını duyurmaya başladı. IV-VI. yüzyıllarda Lahmî�-
ler’in Bizans’a karşı Sâsânî�lerin yanında savaşmaları sebebiyle,
siyasî� ve askerî� bakımdan Hî�re’nin önemi daha da arttı. Şehir, III.
Münzir’in krallığı döneminde ise (503-554) en parlak dönem-
lerini yaşadı. Bu süreçte gerek Sâsânî�ler, gerek Bizans, gerekse
Arap Yarımadası’nı doğrudan ilgilendiren çeşitli siyasî� ve askerî�
faaliyetlere sahne olan Hî�re, aynı zamanda Mezopotamya’yı be-
devî� akınlarından koruyan bir kale ve İ�ran ile Arabistan arasın- 135
daki transit ticaret için hayatî� önem taşıyan bir merkez olarak
[1] İ�mâdüddin Halil, “Irak”, DİA, XIX, 87.

temayüz etti. Aynı dönemde Hıristiyanlık da Hî�re Arapları arasında yoğun

bir şekilde yayıldı.
Tarihî� kayıtlara göre sayılarının yirmi olduğu bilinen Lahmî� hüküm-

darlarının en meşhuru, Amr b. Adî�’nin oğlu İ�mriü’l-Kays’tır. Milâdî� 288-
328 yılları arasında hüküm süren bu kral, bölgede Esed ve Nizâr kabilele-
rini de hâkimiyeti altına alarak devletin büyümesini sağlamış, bu sayede
Sâsânî�ler’in yanı sıra Bizans İ�mparatorluğu ile de diplomatik faaliyetler
gerçekleştirebilmiştir.[2]
Araplar ile Farslar arasında gerçekleşen Zûkâr (‫ )ذوقار‬Savaşı’ndan sonra

da Hî�re bölgesinde Farslar ile Araplar birbirlerine karşılıklı saldırılar dü-
zenlemek suretiyle aralarındaki mücadeleyi devam ettirdiler. Bu dönemin
İ�ran kralının ölmesinin ardından Sâsânî� hanedanında meydana gelen salta-
nat kavgaları, Bekr b. Vâil kabilesine bu devlete karşı mücadelesinde büyük
bir avantaj sağlamış, bunun sonucunda Müsennâ b. Hârise, Sâsânî� İ�mpara-
torluğu’nun hâkimiyetinde bulunan Güney Irak topraklarına karşı sürekli
olarak baskınlar düzenlemeye başlamıştır. Bilhassa Hî�re bölgesinde Sâsânî�
topraklarının iç kesimlerine kadar ulaşan akınlar düzenlemek suretiyle bü-
yük imparatorluğu zor durumda bırakmıştır. Ö� yle ki, Sâsânî� hükümdarı Ku-
bâd, ülkesini hedef alan saldırıları durdurabilmek için, Bekrî�ler’in müttefiki
olan Kinde kabilesi reisinden yardım istemek durumunda kaldı.[3]
Sâsânî�lerle gerçekleştirdiği savaşın en şiddetli olduğu esnada Medi-

ne’ye Halife Hz. Ebû Bekir’in yanına gelen Müsennâ b. Hârise, ondan, ken-
disini Şeybân kabilesinin reisi olarak tanıması halinde, Müslümanların
sınırlarını korumak için İ�ranlılar’a karşı savaşacağını bildirdi. Sâsânî� or-
dularını Medine’den çok uzakta tutmayı plânlayan Halife bu teklifi kabul
ederek Müsennâ’yı emî�r tayin etti. Müsennâ’nın bu ilk görüşme esnasın-
da Müslüman olduğu ve kendi kabilesi içinde İ�slâm’ı yaymaya çalıştığı da
zikredilir. Halife ile görüşmesinin ardından Müsennâ, Sâsânî� topraklarını
hedef alan daha etkili saldırılar gerçekleştirmeye başladı. Bu sırada Arap
Yarımadası’nın çeşitli bölgelerinde Ridde savaşları sürdüğü için, Müslü-
manlar Irak cephesiyle ilgilenme fırsatı bulamamışlardır[4] .
[2] Taberî�, Târîh, II, 193-213; Ayrıca bkz. Corci Zeydan, el-Arab kable’l-İslâm, s. 221-
241; Cevad Ali, el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm, II, 649-652, III, 155-315,
IV, 233-235; Philip Hitti, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, I, 123-128; Çağatay, Neş’et,
İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s. 54-65; Şemseddin Günaltay, İslâm Öncesi
Araplar ve Dinleri, s. 46-47. Kuzey Araplarının Bizans ve İ�ran ile ilişkileri hakkında
136 geniş bilgi için bkz. Cevad Ali, el-Mufassal, II, 626-660.
[3] Vâkıdî�, Ridde, 215-217; Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, s.337; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II,
262.
[4] Belâzürî�, Fütûh, s. 337; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 107; Taberî�, Târîh, III, 344-345;
İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 262.
Hz. Ebû Bekir, hicretin 12. yılının Muharrem ayında (Mart 633) is-
yancılarla savaşını tamamlayan Hâlid b. Velî�d’i Irak topraklarına gönder-
mek suretiyle bu bölgede plânlı bir fetih harekâtı başlattı. Halife aynı anda
daha önce bölgeye girmiş olan Müsennâ’ya da bir mektup göndererek
kendisini Hâlid b. Velî�d’in yardımcılığına tayin ettiğini bildirdi.[5] Ayrıca
Müsennâ b. Hârise gibi, İ�ran ordularıyla savaşan Mez‘ûr b. Adî� el-İ�clî� gibi
başka Arap askerlerine gönderdiği mektuplarla onları Ü� bülle’de Müslü-
man orduya katılmaya çağırdı.[6] Irak genel komutanlığına getirilen Hâlid
b. Velî�d, harekete geçmeden önce fethiyle görevli olduğu bölge idarecile-
rine “Müslüman olunuz, kurtuluşa eriniz. Müslüman olmadığınız takdirde
kendiniz ve halkınız için zimmî olmayı kabullenip cizye ödeyeceksiniz, yoksa
kendinizden başkasını kınayıp sorumlu tutmayınız. Zira ben ölümü hayat-
tan daha çok seven bir toplulukla üzerinize geliyorum” şeklinde mektuplar
yazarak onları itaate çağırdı.[7]
Hâlid b. Velî�d Irak sınırını geçtikten sonra kendisine katılan Mü-

sennâ b. Hârise ve diğer komutanlarla birlikte Basra Körfezi’nin liman
şehri, aynı zamanda Fırat ve Dicle nehirlerinin birleştikleri bölgede yer
alan, Hint ve İ�ran deniz ticaretinin önemli merkezlerinden olan Ü� bülle’yi
kontrol altına aldı.[8] Bunun ardından Acemler’in ordugâhı durumunda-
ki Hübeyre, Müslümanların eline geçti.[9] Hâlid b. Velî�d, daha sonra bir
kısmını savaşla, bir kısmı da anlaşma yoluyla olmak üzere Mezâr[10], Ve-
lece[11], Nehru’l-Mürre[12], Ü� lleys[13] ile Emğî�şiyâ[14] gibi merkezleri sıra-
sıyla ele geçirdi. Müslüman ordular nihayet, Hz. Ö� mer’in halifeliği zama-
nında Kûfe şehrinin kurulacağı bölgenin üç mil güneyinde bulunan ve o
dönemde Irak’ın en önemli merkezi kabul edilen Hî�re şehrine ulaştılar.[15]
Bugünkü Kerbelâ’nın 75 km. güney-doğu istikametinde yer alan ve eski
Lahmî� Devleti’nin başkenti olan Hî�re halkı, yüksek surlarla çevrili şehirde
el-Kasru’l-Ebyad (Beyaz Saray), Kasru İ�bn Bukayle ve Kasru’l-Adesiyyî�n
[5] Vâkıdî�, Ridde, s. 218-221; İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 396; Belâzürî�, Fütûh, s.337;
Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 107; Taberî�, Târîh, III, 344-345, 347.
[6] Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, s.337; Taberî�, Târîh, IV, 163.
[7] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-harâc, s. 156; Vâkıdî�, Ridde, s. 225; Taberî�, Târîh, III, 346, 347-
348.
[8] Vâkıdî�, Ridde, s. 222; Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 77; Belâzürî�, Fütûh, s.338; Taberî�,
Târîh, III, 350; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 262-263.
[9] Belâzürî�, Fütûh, s. 338.
[10] Taberî�, Târîh, III, 351-352.
[11] Taberî�, Târîh, III, 353-354; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 263-264.
[12] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 77-78.
[13] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 78; Taberî�, Târîh, III,355-358; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 264- 137
265.
[14] Taberî�, Târîh, III, 358-359; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 265.
[15] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc,s. 231; Belâzürî�, Fütûh, s. 338-339; Taberî�, Târîh, IV, 169-
171, 173, 175-177.
isimlerindeki müstahkem kalelere sığınmışlardı. Müslümanlar buraları

kuşatmak suretiyle içinde bulunanları teslim olmaya zorlamaya çalıştılar.[16]
Başkomutan Hâlid kaledekilere haber göndererek şehrin ileri gelenleri ile
barış görüşmeleri yapmak istediğini bildirdi. Bunun üzerine Abdülmesih
isimli bir din adamı ve Sâsânî�lerin Hî�re valisi İ�yâs b. Kabî�sa kaleden çıka-
rak Müslüman karargâhına geldiler. Burada yapılan görüşmelerde, şehir
ileri gelenleri Müslüman olma çağrısına olumlu cevap vermemekle bir-
likte, kendi dinlerinde serbest kalmayı ve cizye karşılığında barış yapma-
yı arzu ettiklerini ilettiler. Sonuçta Hî�re halkı ile yılda 90.000 dinar cizye
ödemek üzere bir antlaşmada mutabık kalındı. Buna göre Hî�reliler Müs-
lümanlara karşı hiçbir kâfire yardım etmeyecekler, ayrıca Müslümanların
askerî� sırlarını ifşa etmeyeceklerdi. Şayet antlaşmayı bozarlarsa şiddetli
bir şekilde cezalandırılacaklar ve kendilerine verilen emân da iptal edile-
cekti. Buna karşılık Hî�re halkı, yapılan sözleşmeye riayet ederlerse, düş-
manlarına karşı canları ve malları Müslümanların koruması altında ola-
caktı. Ü� stelik hastalık, sakatlık veya bir musibet dolayısıyla fakir düşen,
kendi dindaşlarının yardımına muhtaç olanlardan cizye alınmayacak, ay-
rıca onların dinî� hayatlarına, ibadet yerlerine müdahale edilmeyecek, çan
çalmalarına, bayram günlerinde haç çıkarmalarına engel olunmayacaktı.[17]
Hî�relilerle yapılan antlaşmanın ardından, çevre bölgelerde yaşayan başka
kabileler de aynı şartlarda Müslümanların siyasî� hâkimiyetine girmek is-
tediklerini bildirdiler. Onlarla da benzer şartlarda antlaşmalar imzalandı.[18]
Hâlid b. Velî�d komutasındaki Müslümanların, Sâsânî� Devleti’nin ve Irak’ın
önemli bir merkezi olan Hî�re’yi İ�slâm topraklarına dâhil etmesi, bundan
sonra devam edecek fütuhât için hem emsal teşkil etmiş, hem de başka
ve daha kapsamlı askerî� harekâta kolaylık sağlamıştır. Zira bu şehir, daha
sonra İ�ran içlerine gerçekleştirilecek seferler için önemli bir üs vazifesi
görmüştür.
Müslümanlar Hî�re’nin teslim alınmasından sonra daha kuzeye yö-

nelerek Bârusmâ (Bânıkyâ) şehrini kuşattılar. Şehrin idarecisi Salûbâ
b. Nastûnâ savaş yapmaksızın Hâlid b. Velî�d ile sulh yapmaya razı oldu.[19]
Bundan sonraki yeni hedef daha kuzeyde yer alan Enbâr şehriydi. Fı-
rat nehri kıyısında bulunan, bugünkü Bağdat’a yaklaşık 70 km. mesafe-
de yer alan, ayrıca Fırat’ı Dicle’ye bağlayan iki büyük kanalın yakınında
bulunması sebebiyle stratejik açıdan büyük ehemmiyete sahip bulunan
[16] Taberî�, Târîh, IV, 176; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 265-266.

[17] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc,s. 232; Vâkıdî�, Ridde, s. 226-230; İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII,
138 396; Belâzürî�, Fütûh, s. 340-344; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-Tıvâl, s. 112; Taberî�, Târîh, III,
359-365; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 266-267.
[18] Taberî�, Târîh, III, 367-368; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 268. 367-368.
[19] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 397; Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s.78; Belâzürî�, Fütûh, s. 342;
Taberî�, Târîh, III, 367-368.
Enbâr, aynı zamanda Sâsânî� İ�mparatorluğu’nun önemli bir erzak ve silah

merkezi durumundaydı. Şehir halkı başlangıçta Müslümanlara karşı di-
reniş göstermekle birlikte, mağlubiyetin mukadder olduğunu anlayınca
komutanları Şirzâd’ı Müslümanlara göndererek barış yapmak niyetinde
olduklarını bildirdiler. Hâlid b. Velî�d de, onların güvenlik içerisinde şehri
terk etmelerine müsaade eden bir antlaşma imzaladı. Bu şekilde Enbâr da
Müslümanların hâkimiyetine girmiş oldu.[20]
Hâlid b. Velî�d, Enbâr şehrinde komutanlarından Zibrikân b. Bedr’i ve-

kil bırakarak yeni hedef Aynü’t-Temr şehrine yürüdü. Burada Farslılar’dan
oluşan kalabalık bir topluluk Mihrân b. Behrâm Cûbin idaresinde yaşıyor,
diğer taraftan Akkâ b. Ebî� Akkâ isimli yönetici de Araplar’dan Nemr, Tağlib,
İ�yâd ve başka kabilelerden oluşan büyük kabileler federasyonunu idare
ediyordu. Hâlid’in şehirlerine yaklaşması üzerine Akkâ, Mihrân’a “Araplar
Araplarla savaşmayı daha iyi bilirler. Bizi Hâlid’le baş başa bırak” diyerek
Müslüman orduyu tek başına karşılamak istediğini bildirdi. Bunun üzeri-
ne Mihrân geri çekilerek Müslüman birliklerin Hıristiyan Araplarla müca-
delesinin sonucunu beklemeye başladı. Akkâ ile Hâlid’in askerleri savaşa
tutuştular. Çarpışmaların hemen başlangıcında Hâlid, bizzat Akkâ’nın üze-
rine hamle yaparak onu esir aldı. Akkâ’nın askerleri bunun üzerine nere-
deyse hiç çarpışma olmadan teslim oldular. Yenilgi haberi İ�ranlı Mihrân’a
ulaştığında, Araplarla karşılaşmak istemediği için emrindeki askerleriyle
birlikte şehri terk etti. Diğer taraftan Akkâ’nın bozguna uğrayan askerleri-
nin önemli bir kısmı da kaleye sığınarak Müslümanlardan emân istediler.
Ancak Hâlid onların talebini kabul etmedi. Çaresiz kalan askerler Hâlid’in
vereceği her hükme razı olacaklarını söyleyerek kaleden dışarı çıktılar. Hâ-
lid b. Velî�d kendisine kılıçla mukabelede bulunan savaşçıların tamamını
ortadan kaldırdı. Kalede kalan kadın ve çocukları esir, mallarını ganimet
olarak kabul etti. Hâlid b. Velî�d bunun akabinde savaşsız teslim olan Ay-
nü’t-Temr halkı ile bir antlaşma yaptı.[21] Bu şekilde bir yıl gibi kısa bir sü-
rede Basra Körfezi’nden Aynü’t-Temr’e kadar Fırat Nehri boyunca uzanan
Irak toprakları Müslümanların hâkimiyetine girmiş oldu. Irak cephesinde-
ki ilk hedeflerine ulaşan Hz. Ebû Bekir, 13. hî�cri yılın başında (634) Hâlid b.
Velî�d’i Irak cephesinden daha çok asker ihtiyacı hissedilen Suriye’ye sevk
kararı aldı. Hâlid b. Velî�d’in Irak’tan ayrılmasının ardından ona vekalet
eden Müsennâ b. Hârise, Sâsânî�ler’e karşı ele geçirilmiş bulunan toprakla-
rı savunmayı ve İ�ran hedeflerine seferler düzenlemeyi sürdürdü.[22]
[20] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 78; Belâzürî�, Fütûh, s.344-345; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 269. 139
[21] Vâkıdî�, Ridde, s. 230-231; İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 397; Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 78;
Belâzürî�, Fütûh, s. 345-347; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl,s. 108; Taberî�, Târîh, III, 376-
377; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 269-270.
[22] Belâzürî�, Fütûh, s.348-349; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil,II, 396-415.
2. Köprü Savaşı
Hz. Ö� mer’in halifeliği döneminde gerçekleştirilen fetihler, esasında

selefi Hz. Ebû Bekir tarafından başlatılmış askerî� harekâtın devamı ma-
hiyetindedir. Başka bir ifadeyle, Hz. Ebû Bekir’in halifeliğinde Hz. Ö� mer’in
de katkılarıyla belirlenen dinin tebliği, kaldığı yerden devam ettirilmiştir.
Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde Hâlid b. Velî�d, Bizans’a karşı

mücadele amacıyla Irak’tan Suriye cephesine gönderilmişti. Bundan isti-
fade etmek isteyen Irak’taki Sâsânî� orduları, yakın zamanda Müslüman-
ların eline geçmiş olan bölgeleri geri alabilmek için karşı saldırıya geçti-
ler. Bölge komutanı Müsennâ b. Hârise, elinde kalan az sayıdaki askerle
düzenli İ�ran ordularına karşı koymaya çalıştı. Ancak kendisinden kat kat
büyük birliklerle başa baş mücadele edebilmesi için takviye askerlere ih-
tiyacı vardı. Bu amaçla tekrar Medine’ye gelerek Hz. Ebû Bekir’den yar-
dım istedi. Müsennâ’nın taleplerini hasta yatağında dinleyen Halife, kendi
yerine istihlâf ettiği Hz. Ö� mer’i çağırarak müslümanların Irak cephesine
sevk edilmesini istedi.[23]
Hz. Ebû Bekir’in vefatının ardından Hz. Ö� mer, sahâbenin ileri gelen-
leriyle Irak’taki durumu müzakere etti. Müslümanlardan bazıları gücün-
den çekindikleri Sâsânî�ler ile savaşa girme konusunda tereddütlerini
bildirdiler. Bunun üzerine toplantıda hazır bulunan Müsennâ b. Hârise,
düşmanı gözlerinde büyütmemelerine, kendilerinin defalarca Sâsânî� or-
dularını yenilgiye uğrattıklarını söyleyerek ashâbı askerî� sefer konusun-
da cesaretlendirdi. Müsennâ’nın konuşması üzerine Medineliler orduya
katılmaya karar verdiler. Hz. Ö� mer, Irak cephesi için ilk adımı atan Ebû
Ubeyd b. Mes‘ûd’u gönderilecek orduya komutan tayin etti. Müsennâ da
Ebû Ubeyd’in emri altında savaşmak üzere ordunun sağ kanat komutan-
lığına getirildi. Müslümanlardan bazıları Hz. Peygamber’in (sas) ashâbın-
dan olmadığı gerekçesiyle Ebû Ubeyd’in komutanlığına karşı çıktılar. An-
cak Hz. Ö� mer şu sözleriyle onların itirazına cevap vermiştir: “Sizin iddia
ettiğiniz öncelik, cesaretiniz ve gayretteki azminizden gelir. Fakat şu anda
siz bu önceliğinizi kaybettiniz. Savaştan hoşlanmayan şahısların komutan
olması mümkün değildir”. [24]
Yeni Irak birlikleri komutanı Ebû Ubeyd, emrindeki ordu ile Irak top-
raklarına girerek önce Hî�re’ye ulaştı. Bu sırada İ�ran’da yönetime kraliçe
Â� zer Midhat geçmiş, o da müslümanlara karşı Rüstem komutasında bir
140
ordu hazırlanmasını emretmişti. Rüstem cepheye hareket etmeden önce

[24] Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 315; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 297.
Irak bölgesindeki yerel yöneticilere haber göndererek, kendilerini Arap-

lar’a karşı işbirliği yapmaya çağırdı. Bunun ardından Sâsânî� ordusu, Kûfe
yakınlarında bulunan Nemârık isimli yerde karargâh kurdu. Ebû Ubeyd
komutasındaki Müslümanların bölgeye gelmesiyle burada gerçekleşen ilk
savaş, İ�ran ordusunun mağlubiyetiyle neticelendi.[25]
Nemârik Savaşı’ndan kaçan Sâsânî� birlikleri geri çekilerek Kesker’de

bulunan İ�ranlı komutan Nersâ’nın kuvvetlerine katıldılar. Mağlup asker-
leri takip eden Ebû Ubeyd yapılan ikinci savaşı da kazandı. Bu gelişme
üzerine, daha önce Sâsânî�ler adına birleşen Sevâd bölgesi dihkanları, İ�ran
askerlerinin cepheyi bırakıp kaçtıklarını görünce Müslümanlardan ye-
niden barış talep ettiler.[26] Kazanılan bu ilk savaşlar, Irak topraklarında
Müslümanlar ile Sâsânî� ordularının daha büyük hesaplaşmasını kaçınıl-
maz hale getirdi.
Müslümanlara karşı gönderdiği öncü birliklerin peş peşe mağlup

olduklarını haber alan başkomutan Rüstem, Irak’a yeni ve daha büyük
bir ordu göndermeye karar verdi. Bu defa komutanlığa Behmen Casûse
getirildi. Bölgedeki gelişmeleri haber alan Ebû Ubeyd, Sâsânî� askerlerini
karşılamak üzere harekete geçti. İ�ki ordunun arasında Fırat nehri bulunu-
yordu. Sâsânî�ler nehrin karşı kıyısına geçmediler. Başta Müsennâ b. Hâ-
rise ve Selî�t b. Kays olmak üzere Müslüman komutanlar da Ebû Ubeyd’e
nehri aşmak yerine düşmanı kendi taraflarında karşılamanın daha uygun
olacağı, ayrıca kendilerinden sayıca üstün olan orduyla savaşabilmek için
Medine’den takviye yardım istemeleri gerektiği tavsiyesinde bulundular.
Ancak daha önceki başarıların verdiği güven sebebiyle Ebû Ubeyd, elin-
deki orduyla başka desteğe ihtiyaç duymadan, karşıya geçmek suretiyle
düşmana hücum etmeye karar verdi. Bunun üzerine Fırat üzerine kayık-
lardan kurulan geçici köprüler yardımıyla askerler düşman tarafına geç-
tiler. Nehrin doğu sahilinde bekleyen İ�ranlılar yanlarında getirdikleri fil-
lerle Müslümanlar üzerine ânî� bir saldırı başlattılar. Fillerden ürken Arap
atları, Müslüman birliklerinin dağılmasına sebep oldu. İ�lk çarpışmalar
esnasında başkomutan Ebû Ubeyd’in şehit olması, ordunun bozguna uğ-
ramasını hızlandırdı. Kısa süre içinde nehir üzerinde kurulmuş olan geçici
köprüler de kullanılmaz hale gelince, geri çekilme imkânı bulamayan İ�s-
lâm askerlerinin pek çoğu nehirde boğuldu. Geriye kalan az sayıdaki as-
ker, bölgenin eski komutanı Müsennâ’nın yaralı olmasına rağmen büyük
gayretleriyle canlarını kurtarabildi. Savaş esnasında Müslümanlar 4000’e
yakın insan kaybı verdiler. Hicretin 13. yılında (m.634) gerçekleşen ve
141
İ�slâm Tarihi’nde “Köprü Savaşı” olarak geçen bu savaş, Irak cephesinde
[25] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 298-299.

[26] Taberî�, Târîh, III, 446-454; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II,299-300.
gerçekleştirilen ilk fetihler esnasında Müslüman orduların uğradığı ilk ve

tek mağlubiyettir.[27] Bu sonuç, esasında İ�ranlıların başarısından ziyade,
Müslüman komutanın ihmali ve taktik hatasından kaynaklanmıştır. An-
cak yine de Müslümanlara karşı Sâsânî� ordularının cesaretlenmelerine ve
onların, yakın geçmişte maruz kaldıkları mağlubiyetlerini unutmalarına
imkân vermiştir.
3. Büveyb Savaşı
Köprü Savaşı’nı kazanmış olmalarına rağmen İ�ranlılar, Müslümanla-
rın üzerine daha büyük bir saldırı düzenleyemiyorlardı. Zira Sâsânî� yö-
netimini, başkentteki taht kavgaları meşgul ediyordu. Bu durum, Köprü
Savaşı’nı kaybetmiş olan Müslüman askerlerine düşmana karşı yeniden
toparlanma imkânı verdi. Nitekim bu müsait şartlardan istifade eden Hz.
Ö� mer, İ�ran üzerine harekât için yeni bir seferberlik harekâtı başlattı. Bu
amaçla toplanan birlikler, Cerî�r b. Abdullah el-Becelî� komutasında Irak
cephesine sevk edildi. Müsennâ b. Hârise’nin ordusu Büveyb denilen mev-
kide Medine’den gelen takviye askerlerle birleşti. Aynı anda Sâsânî�ler, Mih-
rân komutasındaki bir orduyu cepheye sürdüler. Müslümanlar ile İ�ranlılar
Fırat nehrinin iki yakasında tekrar karşı karşıya geldiler. İ�ranlı komutan,
Müsennâ’ya haber göndererek, savaşmak için karşı tarafa gelmelerini is-
tedi. Köprü Savaşı’nda yaşanan acı tecrübe sebebiyle Müslüman komutan
bu teklifi kabul etmedi. Aslında Hz. Ö� mer de orduların hiçbir zaman neh-
rin karşısına geçmelerine müsaade etmemişti. Bunun üzerine önceki sa-
vaşı kazanmış olan, dolayısıyla kendilerine aşırı güvenen Sâsânî� askerleri,
Fırat’ı aşarak Müslümanların tarafına geçtiler. Hazırlıklar tamamladıktan
sonra saldırı başladı. Müslümanların sayısı bu defa da Sâsânî�lerden azdı.
Ancak onlar, doğrudan düşman ordusunun merkezine saldırarak onları
ortadan bölmeyi başardılar. Müsennâ’nın kardeşi Hâris’in de şehit olduğu
ilk çarpışmalar sonucunda Sâsânî� ordusunda bozgun başladı. Müslüman
askerler, bunun üzerine düşmanın geriye dönüş için hazır tuttuğu köprü-
leri ele geçirdiler. Panik halinde dağılan İ�ranlı askerlerin büyük bir kısmı
Müslüman çemberinden sağ çıkmayı başaramadı. Büveyb savaşı, câhiliye
dönemi de dâhil olmak üzere o zamana kadar Araplar ile İ�ranlılar arasında
gerçekleşen savaşların en şiddetlisi olarak kabul edilmiştir. Başkomutan
Müsennâ, büyük bir hezimete uğrattığı İ�ran ordusunu takip ederek onla-
rın kayıplarını daha da artırdı.[28] Hicretin 14. yılında (m. 635) meydana
142 [27] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 83-84; Belâzürî�, Fütûh s. 351-353; Dî�neverî�, el-Ahbâ-
ru’t-tıvâl, s. 108-109; Taberî�, Târîh, III, 454-459; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 3315-
317; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 301-303.
[28] Belâzürî�, Fütûh, s. 353-356; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 109-110;Taberî�, Târîh, III,
460-472; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 318-319; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 303-305.
gelen bu savaş, Sâsânî� İ�mparatorluğu’nun başkentinde büyük bir korku

ve paniğe yol açtı. Nitekim bunun ardından Dicle ve Fırat bölgesinde Müs-
lümanlara karşı koyabilecek önemli bir güç gönderemeyen İ�ranlılar, geri
çekilmeye başladılar.[29]
4. Kâdisiye Savaşı
İ�slâm orduları, Köprü savaşında Sâsânî� kuvvetleri karşısında uğra-
dıkları ağır yenilgiden bir yıl sonra Büveyb Sa-
vaşı’nda kazandıkları zaferle, Dicle ve Fırat hav-
zasında ciddi bir üstünlük elde ettiler. Sâsânî�ler,
Büveyb savaşında Mihrân komutasındaki or-
dularının hezimeti sonrasında kendilerinin
Araplar karşısında âciz duruma düştüklerini
fark etmeye başladılar. Hanedan mensupları,
yenilgilerine sebep olarak gördükleri iç çekiş-
melere son vermek amacıyla Sâsânî� sarayında
nüfuz mücadelesine girişmiş olan Rüstem ile
Fî�rûzan isimli komutanları birlikte hareket et-
meye çağırdılar. Her iki asker bu teklife olumlu
cevap vermek suretiyle Kisrâ Yezdücerd’e des-
tek vereceklerini açıkladılar. Yönetimde birlik
sağlandıktan sonra yeni ve çok güçlü bir ordu Harita 4:
Kâdisiye savaşının
hazırlığı başlatıldı. İ�ran’daki bölge idarecileri merzubânlar da bu ittifaka yapıldığı bölge.
katılacaklarını ilân ettiler. Böylece İ�ran’da Müslümanlara karşı birlik te- [https://goo.gl/
min edilmiş oldu.[30] BAB6Vo]
Müsennâ, İ�ran’daki yeni gelişmeleri Halifeye haber verdi. Hz. Ö� mer

bunun üzerine Medine’de yeniden bir seferberlik ilân etti. Bilhassa hac
mevsiminde Mekke ve Medine’de bir araya gelen Müslümanlar cepheye
davet edildi. Halifenin niyeti ordunun kumandanlığını bizzat üstlenmekti.
Bunun için Halife, Medine dışında Sirâr mevkiinde konaklamış olan kuv-
vetlerin ordugâhına kadar gitti. Ancak Hz. Osman, Hz. Ali, Talha b. Ubey-
dullah, Zübeyr b. Avvâm ve Abdurrahman b. Avf gibi ileri gelen sahâbî�ler-
le görüştükten sonra Medine’de kalmasının daha uygun olacağı kararına
vardı. Bunun ardından gerçekleştirilen müşavereler neticesinde o sırada
Necid bölgesindeki Hevâzin kabilesinin zekâtlarını toplamakla görevli bu-
lunan Sa’d b. Ebî� Vakkâs’ı Medine’ye çağırarak ordu komutanlığına getir-
di. Büyük çoğunluğu Irak sınırına yakın bölgelerde yaşayan kabilelerden 143
[29] Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 111;Taberî�, Târîh, III, 470.
[30] Taberî�, Târîh, III, 477-478; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 319-320; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâ-
mil, II, 306.
müteşekkil ordu, gerekli hazırlıkları tamamla-

dıktan sonra cepheye doğru harekete geçti.[31]
Sâsânî� topraklarına giren Sa’d b. Ebî� Vakkâs,

ilk önce Müsennâ b. Hârise’den bölgedeki son
durum hakkında bilgi aldı. Gerek onun aktardı-
ğı malumat, gerekse halifenin direktifleri doğ-
rultusunda ordu ilk önce Zerûd, daha sonra da
Sirâf denilen mevkilere intikal ettirildi. Bir süre
burada beklenildikten sonra Medine’den gelen
emirle birlikte Kûfe’nin 30 km. güneyinde bulu-
nan Sâsânî�lerin en önemli sınır şehri Kâdisiye’ye
hareket başladı. Kaynaklarda burada karşı kar-
şıya gelen İ�slâm ordusu için çok farklı bilgiler
verilmekle birlikte bazı araştırmacıların tespiti-
ne göre Müslümanların asker mevcudu yaklaşık
10.000 kadardı. Sâsânî�ler’in ise 80.000 askere
ulaşan bir ordu teşkil ettikleri anlaşılmaktadır.
Ayrıca İ�ranlılar, Müslümanlar için ciddi bir teh-
Resim 5:
Firdevsî’nin like teşkil eden otuz civarında file de sahiptiler.[32] Irak cephesinde bun-
Şehnâmesi’nde lar yaşanırken Halife Hz. Ö� mer, aynı anda Şam’daki komutanlarına haber
yer alan
Kâdisiye göndererek Sâsânî�lere karşı takviye birlik sevkiyatı yapılmasını emretti.[33]
savaşını tasvir
eden bir Kâdisiye’de Müslüman ordusu komutanı Sa’d b. Ebî� Vakkâs savaşa
minyatür. başlamadan önce Sâsânî� hükümdarına Nu’man b. Mukarrin, Hanzale b.
[https://goo.gl/
gxVoQu]
Rebî�’, Eş’as b. Kays, Muğî�re b. Şu’be, Muğî�re b. Zürâre ve Amr b. Ma’dî�-
kerib’den müteşekkil bir elçi heyeti göndermeye karar verdi. Nu’man b.
Mukarrin başkanlığındaki heyet Kisrâ Yezdücerd’in huzuruna çıktı. Kral,
gelen elçilere İ�ran topraklarına geliş sebebini sorduğunda, onlar asıl
amaçlarının İ�slâm dinini tebliğ etmek olduğunu, bu sebeple muhatapla-
rını ilk önce dinlerine girmeye çağırdıklarını, daha sonra cizye vermek
suretiyle Müslümanların hâkimiyetini tanıma seçeneğini sunduklarını,
şayet bunlar gerçekleşmez ise savaşa müracaat etmekten başka çarenin
kalmayacağını söylediler. Elçiyi dinleyen Yezdücerd, daha önce İ�ran hâki-
miyetinde yaşayan Araplar’ı, Sâsânî� Devleti’ne karşı nankörlük yapmakla
suçladı. Ona heyet içerisinde yer alan ve İ�ranlıların Arap komşularına mu-
amelelerini yakından bilen Muğî�re b. Zürâre şu şekilde bir cevap vermiştir:
“Ey hükümdar! Hakkımızda söyledikleriniz doğru değil. Sizin idareniz-
144 deyken biz çok kötü şartlar altında yaşadık. Açlığımız bir başka açlıktı.
[31] Belâzürî�, Fütûh, s. 356; Taberî�, Târîh, III, 478-486; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 308-310.
[33] Taberî�, Târîh, III, 486.
Gıdamız böceklerden müteşekkildi. Evimiz kuru topraktı, deve ve ko-

yun tüylerinden dokuduklarımızı giyerdik. Dinimiz ise, birbirimizi öl-
dürmek, insanları birbirine düşürmekti. Bugün, Allah bize Resûlü’nü
gönderdi. O bizi İ�slâm’a davet etti. İ�lk Müslüman ve onun ilk halifesi
olan Ebû Bekir de bizi İ�slâm’a davet etti. Ö� nce reddettik, onun söyle-
diklerinin tersini söyledik. Onu yalanladık. Onun dediğinin tersini yap-
tık. Fakat sonra Allah kalplerimize iman sevgisi ekti. Biz de onu Allah’ın
bir nimeti olarak tanımaya başladık. Çünkü o bize Allah’ın buyurduğu
şeyleri buyuruyordu. O bize Allah’ın yerin-göğün sahibi ve yaratıcısı ol-
duğunu, ortağı ve benzerinin bulunmadığını, her şeyi O’nun var ettiğini
ve her şeyin sonunun O’na varacağını öğretti. Sonra öğrettiklerini baş-
ka insanlara da ulaştırmamızı tavsiye etti. Biz bu emri yerine getiriyor,
bu kutsal vazife için savaşıyoruz. Görevimiz, bize buyurulanı başkasına
duyurmaktır. Duyurularımızı kabul edenler, bizim kazandıklarımızı ka-
zanacaktır, kabul etmeyenlere ise cizye teklif edeceğiz. Cizyeyi de red-
dedenlerle savaşacağız. Şimdi siz de bu ikisinden birini seçin. Cizye mi,
savaş mı? Teslim olun, kurtulun.”
Muğî�re b. Zürâre’den bu sözleri duyunca son derece hiddetlenen Kis-

râ Yezdücerd, onları sırf elçi oldukları için öldürmediğini söyledikten son-
ra, gelenlerin derhal huzurundan çıkmalarını emretti. Ardından da gön-
dereceği ordularla bütün Müslümanları yok edeceği tehdidinde bulundu.[34]
Barış görüşmelerinden herhangi bir sonuç alınamayınca Müslüman-

lardan sayıca fazla olan Sâsânî� ordusu savaşın gerçekleştirileceği Kâdisi-
ye’ye ulaştı. Müslümanlar ise savaş bölgesinde hazır durumda bekliyor
lardı.[35] Savaş başlamadan önce karargâhlar arasında tekrar karşılıklı
olarak elçiler gidip gelmeye başladı. Sa‘d b Ebî� Vakkâs ilk önce Rib‘î� b.
Â� mir[36], ardından Huzeyfe b. Mihsan[37], nihayet Muğî�re b. Şu’be’yi bu defa
Fars ordusunun başkomutanı Rüstem’e gönderdi.[38] Elçilerin tamamı da
Kisrâ’nın huzurunda söyledikleri gibi geliş sebeplerini yineleyerek mu-
hataplarından ya İ�slâm’ı kabul etmelerini, ya da cizye karşılığında teslim
olmalarını talep ettiler. Bu görüşmelerden de herhangi bir netice alınama-
yınca savaş kaçınılmaz hale geldi.[39]
Kâdisiye Savaşı’nın ilk aşamasında Sâsânî� ordusundaki filler Arap

atlarının ürkmesine, savaşçıların dağılmasına sebep oldu. Bunun üzerine
[34] Taberî�, Târîh, III, 498-500; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 315-316. Hz. Ö� mer döneminde
Sâsânî� İ�mparatorluğu ile gerçekleştirilen diplomatik ilişkiler hakkında bkz. İ�srafil
Balcı, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, s. 249-330.
[35] Taberî�, Târîh, III, 500-510; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 318-319. 145
[38] Taberî�, Târîh, III, 496-497, 521-525, 573-574.
[39] Belâzürî�, Fütûh, s. 358; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 320-322.
Müslüman komutanlar filleri idare eden askerlerin okla vurulmasını, bu

şekilde hayvanların kontrolsüz hale getirilmesini emrettiler. Bu taktik ba-
şarılı oldu, ancak ilk çarpışmalarda Müslüman birlikler pek çok asker kay-
bı verdiler. “Ermâs Günü” olarak isimlendirilen ilk gün savaşı, bu şekilde
tarafların birbirlerini yoklama hücumlarıyla geç vakte kadar devam etti.[40]
Savaşın ikinci günü Müslümanlar için umut verici bir gelişme yaşandı.
Çünkü Halifenin emriyle Şam bölge komutanı Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh’ın
Irak cephesine sevk ettiği Hâşim b. Utbe komutasındaki ordunun öncü
birlikleri Ka‘kâ’ b. Amr idaresinde savaş meydanına ulaştılar. Bu şekilde
ikinci gün, takviye birliklerin moral ve fizik desteğiyle Araplar düşmanları
karşısında daha üstün bir görüntü sergilemeye başladılar. Müslümanların
kayıplarıyla karşılaştırıldığında pek çok İ�ran askerinin öldüğü, ancak ke-
sin sonucun alınamadığı bu gün çarpışmalarının ardından ordular, ertesi
günü savaşmak üzere tekrar mevzilerine çekildiler. İ�lk iki gün neticesin-
de İ�ranlıların ellerinde bulunan fillerin etkisiz getirilmiş olması, savaşta
ibrenin Arapların lehine dönüşmesini sağladı. Savaşın ikinci günü “Ağvâs
Günü” olarak anılmıştır.[41]
Kâdisiye Savaşı’nın üçüncü günü sabahında Şam’dan gelen Hâşim

b. Utbe komutasındaki asıl birlik Kâdisiye’ye ulaştı. İ�lk iki güne göre çok
daha şiddetli çarpışmalar gerçekleşti. Saldırılar gün boyu devam ettiği
gibi, taraflar geceyi de savaşarak geçirdiler. Bu geceye de “Leyletü’l-Herî�r”
denilmiştir. Tarih kaynaklarında “İ�mâs Günü” olarak isimlendirilen üçün-
cü gün savaşları, o zamana kadar Araplar ile İ�ranlılar arasındaki en şid-
detli çarpışma olarak tarihe geçmiştir. [42]
Savaşın dördüncü gününde İ�slâm askerleri İ�ran saflarını yarmak

suretiyle başkomutan Rüstem’in karargâhına kadar ulaşmayı başardılar.
Yenilginin mukadder olduğunu anlayınca kaçmaya çalışan komutan, ken-
disini takip eden Müslüman askerler tarafından yakalanarak öldürüldü.
Rüstem’in ortadan kaldırılması ve ordusunun merkez birliklerinin boz-
guna uğraması, savaşın kaderini belirledi. Hicretin 14. yılında (m. 635)
gerçekleşen bu büyük savaş sonucunda Kisrâ ordusu çok büyük insan
kaybına uğradı. Başkomutan Sa‘d, İ�ranlıların ağır hezimeti karşısında ka-
zandıkları büyük zaferi hemen her gün Medine dışına çıkarak habercile-
rin getireceği müjdeyi bekleyen Hz. Ö� mer’e ulaştırdı. Her iki tarafın da
mevcutlarının en az üçte birini kaybettikleri bu savaşta Müslümanlar aynı
146
[41] Taberî�, Târîh, III, 542-550; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 321; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II,
327-331.
[42] Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 322-325; Taberî�, Târîh, III, 557.
zamanda çok miktarda ganimet ele geçirdiler ki, bunların en kıymetlisi

“direfş-i kâviyânî�” adındaki kutsal İ�ran sancağıydı. [43]
Kâdisiye Savaşı İ�slâm Tarihi’nin en önemli zaferlerinden biri, aynı za-

manda Arap-İ�ran siyasî� hesaplaşmasının da dönüm noktası kabul edilir.
Şayet bu savaşlar Müslümanlar tarafından kazanılmamış olsaydı, o döne-
me kadar Irak topraklarında ele geçirilen bütün şehirleri kaybetme ris-
kinin yanı sıra Müslümanların yaşadıkları beldeler de Kisrâ ordularının
hedefi haline gelebilirdi. Savaş kazanılmakla, Irak’ın kapıları Müslüman-
lar için tamamen açılmış, İ�ran’ın düşüşünün başlangıcı hazırlanmıştır. Ni-
tekim bunun hemen akabinde Sâsânî�ler’in başşehri Medâin’in fethi ger-
çekleşmiştir.
5. Medâin Fethi
Medâin, Bağdat’ın 30 km. kadar güneydoğusunda Dicle nehrinin her

iki yakasına Partlar ve Sâsânî�ler döneminde karşılıklı kurulan yedi ayrı
şehirden meydana gelmiş olup, bu şehirler taş veya duba köprülerle bir-
birine bağlanmıştır. Arapça Medine (şehir) kelimesinin çoğulu olan Me-
dâin, Â� râmî�ler tarafından bu şehirler topluluğuna verilen aynı anlamda-
ki medr-nethâ adının Arapça’ya uyarlanmış şeklidir. Burası Sâsânî�ler’in
başşehri ve hükümdarların kışlık ikametgâhı olduğu gibi, aynı zamanda
Yahudi ve Nestûrî�lerin önemli ruhanî� merkezlerinden biriydi de. Â� râmî�,
Pers, Rum ve Suriyelilerden meydana gelen kozmopolit nüfus içinde Ya-
hudi, Hıristiyan ve Mecûsî�ler burada çoğunluktaydılar. Başşehrin yöne-
tim, endüstri ve ticaret bölgeleri arasına saray ve köşkler, bahçeler, mera-
sim binaları, anıtlar ve çeşitli meydanlar da serpiştirilmişti.
Irak orduları başkomutanı Sa’d b. Ebî� Vakkâs, savaştan sonra yakla-

şık iki ay süreyle Kâdisiye’de bekledi. Burada ordusunu dinlendirdikten
sonra İ�ran başkentini hedef alan seferini başlattı. Medâin yolu boyunca
bir çok Sâsânî� kalesi kısa süre zarfında Müslümanların hâkimiyetine geçti.
Bunlar arasında en önemlileri ise Batı Medâin’de yer alan Sâbât ile iki ay-
lık kuşatmadan sonra zapt edilen Behüresî�r şehirleridir. Bu arada bölgede
bulunan İ�ranlı yerel yöneticiler, elçi göndermek suretiyle cizye ve harâc
mukabilinde Müslümanlardan barış taleplerini ilettiler. Bu isteklerin ta-
mamı kabul edildi. Bâbil’e ulaşan Sa‘d, ordusunu burada dinlendirmeye
[43] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 89-90; Belâzürî�, Fütûh s. 360-362; Dî�neverî�, el-Ahbâ-
ru’t-tıvâl, s. 114-117; Taberî�, Târîh, III, 550-569, 576-579; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, 147
II, 3325-328; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 331-338. Bu konuda geniş bilgi için bkz.
Ahmed Adil Kemal, Kâdisiye, Beyrût 1989; Muhammed Ahmed Başmil es-Suû-
dî�, el-Kâdisiyye ve meâriku’l-Irak, Kahire tsz. (Dâru’t-Türâs); Hayrettin Yücesoy,
“Kâdisiye Savaşı”, DİA, XXIV, 136.
karar verdi. Bu esnada Medâin’de toplanan

İ�ran güçlerinin Müslüman askerler üzerine
muhtemel saldırılarına imkân vermemek
için de yakın merkezlere baskın düzenle-
meye devam etti. Müslümanların bu faa-
liyetlerinden bunalan dağınık vaziyetteki
İ�ran askerleri ya teslim oluyorlar, ya da
İ�ran’ın doğu kısımlarına kaçıyorlardı. Bu-
nun sonucunda başkent tamamen asker-
den boşaldı. Savunmasız kalan halkın bir
Resim 6:
kısmı dağlara sığındılar, diğerleri ise ülke-
Medâin nin daha güvenli buldukları iç kısımlarına çekildiler. Bunun üzerine hare-
bölgesinden kete geçen Müslüman ordusu, Sâsânî� başkentini savaş yapmaksızın ele ge-
tarihi kalıntılar.
çirdi. Kisrâ Yezdücerd, Müslüman askerler daha şehre gelmeden Hulvân’a
[https://goo.gl/
SZznCo] kaçmış, ordunun önemli bir kısmı da Ktesiphon’a 35 km. kadar mesafede
bulunan Cisri Nehrevân’a çekilmişti. Böylece Medâin’e giren İ�slâm ordusu
herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan şehri, devlet hazinesi ve bazı
askerî� birliklerle beraber teslim aldı. Sa‘d, Medâin halkıyla isteyenlerin
şehirden ayrılabileceklerine, isteyenlerin cizye ve harâc ödemek şartıyla
kalabileceklerine dair bir anlaşma yaptı. Medâin’in Müslümanların kont-
rolüne geçmesiyle birlikte, asırlardır hüküm süren ve o dönemin en büyük
ve güçlü devletlerinden kabul edilen Sâsânî� İ�mparatorluğu tarih sahne-
sinden resmen çekilmiş oldu (h.16/m.637).[44]
Başkomutan Sa’d b. Ebî� Vakkâs “Onlar nice bahçeler, pınarlar ve ekin-

ler terk etmişlerdi. Nice güzel konaklar ve içlerinde sevinç ve mutluluk yaşa-
dıkları nice yerleri bırakıp gittiler. İşte böylece biz bunları başka bir kavme
miras olarak verdik” (Duhân, 44/25-28) âyetlerini okuyarak Kisrâ’nın sa-
rayına girdi.[45]
Ktesiphon’da toplanan yüklü miktardaki ganimetin beşte biri Medi-

ne’ye gönderildi. Bu ganimetler arasında tarihî� ve maddî� değeri yüksek kı-
lıçlar, kıymetli tören elbiseleri, ipek kumaşlar, altın ve mücevherler, Sâsânî�
krallarının zırh ve taçları gibi eşyanın yanı sıra altın, gümüş ve kıymetli
taşlarla süslenmiş, bahar motiflerinin hâkim olduğu “bahâr-ı kisrâ” veya
“bahâr-ı Hüsrev” denilen büyük bir ipek halı da yer alıyordu. Hz. Ö� mer
ganimet taksimi sırasında halıyı Müslümanlar arasında paylaştırdı. Dö-
nemin Bizans’tan sonra en güçlü devleti olan Sâsânî� İ�mparatorluğu’nun
148 merkezinin fethedilmesi, İ�slâm Tarihi’nin en mühim olaylarından biridir
[44] Belâzürî�, Fütûh, s. 366-367; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 120-121; Taberî�, Târîh,

IV, 6-7.
[45] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 92; Taberî�, Târîh, IV, 15-16.
ve tarihe “fethu’l-fütûh” diye geçen Nihâvend Savaşı (h.21/m.642) ile bir-

likte İ�mparatorluğun yıkılışını temsil etmektedir.[46]
6. Celûlâ Savaşı
Kâdisiye Savaşı’ndan kurtulan İ�ran askerlerinin bir kısmı Bağdat-Ho-

rasan yolu üzerinde yer alan Celûlâ denilen mevkide toplanmışlardı.[47]
Burası Azerbaycan ve daha kuzeyinde yer alan dağlık bölgeler ile doğu
İ�ran’a ayrılan yol kavşağında bulunan stratejik bir mevkiydi.[48] Kâdisiye
Savaşı’ndan sonra dağılmış bulunan Sâsânî� kuvvetleri burada toplanıp
Müslümanlara karşı kendilerini savunmaya karar vermişler, bu amaçla
hendekler ve siperler kazmak suretiyle bulundukları bölgeyi tahkim et-
mişlerdi. Medâin’i terk edip Hulvân’a[49] çekilen Yezdücerd de buraya ayrı-
ca asker ve silah takviyesi yapmıştı. Sa’d b. Ebî� Vakkâs, Celûlâ’daki gelişme-
leri Medine’ye bildirdi. Hz. Ö� mer, bunun üzerine komutanına, Suriye’den
gelen Hâşim b. Utbe komutasındaki birliği buraya göndermesini, öncü
birliklerin başına da Ka‘kâ’ b. Amr’ın getirilmesini emretti. Bunun üzeri-
ne Müslüman askerler Celûlâ’yı yaklaşık 10.000 kişilik kuvvetle kuşatma
altına aldılar. Burada da Kâdisiye’ye benzer şiddetli çarpmışlar meydana
geldi. Siperlerine sığınmış olan İ�ran askerleri Müslümanlara karşı büyük
bir direniş gösterdilerse de, kuşatmayı yarma harekâtında başarılı olamı-
yorlardı. Çok şiddetli gerçekleşen son çarpışmalarda düşman hatları aşıl-
dı. Bu şekilde stratejik Celûlâ Müslümanların hâkimiyetine girmiş oldu
(h.16/m.637). Savaşın kahramanı Suriye birliklerinin komutanlarından
Ka’kâ’ b. Amr idi. Onun başarılı taktikleri neticesinde Müslüman ordusu
karşısında mağlup edilen ve savaş meydanından kaçan İ�ran askerleri ta-
kip edilerek öldürüldü veya esir alındı. [50]
Ordusunun Celûlâ’daki hezimetini haber alan Yezdücerd, Hulvân’ı da

terk ederek daha güvenli bir yer olarak gördüğü doğudaki Rey [51] tarafla-
rına çekildi. Şehri korumak üzere Hüsrev Şünûm isimli komutanı görev-
lendirdi. Celûlâ savaşından kaçan düşman askerlerini takip eden Hâşim b.
Utbe ise, Ka‘kâ’ b. Amr ile Cerî�r b. Abdullah komutasındaki Arap birlikleri-
ni Hulvân’a sevk etti. Onları karşılamak üzere harekete geçen Celûlâ’daki
[46] Belâzürî�, Fütûh, s.366-368; Taberî�, Târîh, IV, 16-21; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 352-361.
[47] Celûlâ, Dicle’nin doğusunda Sevâd ile İ�ran arasında ve Horasan yolu üzerinde ku-
rulmuş bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, II, 156.
[48] Taberî�, Târîh, IV, 24
[49] Hulvân, Irak-ı Arap ile Irak-ı Acem arasında kurulmuş tarihi bir şehirdir. Yâkût 149
el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, II, 290-294.
[50] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 94-95; Belâzürî�, Fütûh, s. 368-369, 423-424; Dî�neverî�, el-Ah-
bâru’t-tıvâl, s. 121-122; Taberî�, Târîh, IV, 24-28; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 361-363.
[51] Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, III, 116-132.
mağlup İ�ran ordusunun komutanı Mihan ilk çarpışmalar esnasında öldü-

rüldü. Bunun üzerine Müslüman birliklerin komutanı Cerî�r, canlarına ve
mallarına emân vermek, yurtlarından gitmek isteyenlere dokunmamak
şartıyla Hulvân halkıyla barış antlaşması yaptı.[52]
Medâin’in fethinden sonra Dırâr b. el-Hattâb komutasında başka bir

ordu Mâsebezân’a[53] sevk edilmişti. Burada yapılan savaşlar sonucunda
Müslümanlar bölgeyi ele geçirdiler. Diğer taraftan Ö� mer b. Mâlik komuta-
sında Karkisiya’ya gönderilen üçüncü ordu ilk önce Heyt, ardından da asıl
hedefi olan Karkisiya’yı teslim alarak halkını cizyeye bağladı. Bu şekilde
Kâdisiye zaferi ve başkent Medâin’in fethinin ardından Sevâd (Mezopo-
tamya) bölgesindeki kontrol tamamen Müslümanlara geçmiş oldu.[54]
7. Ehvâz’ın Fethi
Ehvâz, Basra’nın batı sınırına yakın olup pek çok İ�ran şehrini içine
alan bir bölgedir.[55] Burası Sâsânî�ler zamanında İ�ran ileri gelenlerinden
Hürmüzân tarafından idare ediliyordu. Müslümanları sürekli olarak ra-
hatsız eden bu bölgedeki askerlerin tesirsiz hale getirilmesi için Irak or-
duları başkomutanı Sa’d b. Ebî� Vakkâs’ın talimatıyla bölgeye hareket eden
askerler düşmana karşı ânî� bir saldırı düzenledi. Müslüman birlikler kar-
şısında çaresiz kalan Hürmüzân barış teklif etmek zorunda kaldı. Taraflar
arasında gerçekleştirilen barış anlaşmasına göre, Ehvâz ile yakınında bu-
lunan Mihricankazak şehirleri Müslümanların hâkimiyetini kabul etti. Fa-
kat anlaşmadan kısa bir süre sonra Hürmüzân bölge halkının da desteğini
alarak isyan başlattı. Bölgedeki durum Hz. Ö� mer’e bildirilince isyancılar
üzerine ikinci defa sefer düzenlenmesine karar verildi. Gerçekleştirilen
operasyon sonucunda İ�ranlılar tekrar Müslümanların hâkimiyetine bo-
yun eğmek zorunda kaldılar. (h.17/m.638).[56]
8. Râmhürmüz ve Tüster’in Fethi

Gönderdiği ordular Müslümanlar tarafından teker teker mağlup edi-
len Kisrâ Yezdücerd, bir taraftan ülkenin daha güvenli yerlerine çekiliyor,
diğer taraftan sürekli olarak halkı Müslüman Araplar’a karşı harekete
geçmeye teşvik ediyordu. Daha önce Müslümanlar ile barış yapmış olan
[52] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 97; Belâzürî�, Fütûh, s. 423-424; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl,
s. 123; Taberî�, Târîh, IV, 34; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 363.
150 [53] Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, V, 41.
[55] Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, I, 284-287.
[56] Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 123; Taberî�, Târîh, IV, 72-74; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II,
379-381.
İ�ranlılar’ın, krallarının ayaklanma çağrılarına iştirak etmeleri üzerine Hz.

Ö� mer, Kûfe emî�ri Sa’d b. Ebî� Vakkâs’a yeni bir talimat göndererek, Nuʻmân
b. Mukarrin komutasındaki orduyu yeniden Ehvâz bölgesine sevk etmesi-
ni istedi. Halife, ikinci bir emirnâme ile de başka bir ordu komutanı Ebû
Mûsâ el-Eş‘arî�’ye bölgeye Süheyl b. Adî�’yi göndermesi talimatını verdi.
Hazırlıklar tamamlandıktan sonra Kûfe’den harekete geçen Nuʻmân b.
Mukarrin emrindeki ordu ilk önce Râmhürmüz’e[57] ulaştı. Burada her-
hangi bir mukavemetle karşılaşmadan şehri kontrol altına almasının ar-
dından diğer bir merkez şehir olan Tüster’e[58] hareket etti. Ancak Tüs-
ter’in ele geçirilmesi kolay olmadı. Kuşatma esnasında ne Müslümanlar
şehri fethedebiliyorlar, ne de kuşatma altında kalanlar yarma harekâtında
herhangi bir başarı sağlayabiliyorlardı. Nihayet şehirde yaşayan bazı şa-
hıslar, kendilerine emân verilmesi karşılığında Müslüman askerlere gizli
geçidi haber verdiler. Buradan kaleye giren Müslüman askerler, şiddetli
çarpışmalar sonucunda şehri ele geçirmeye muvaffak oldular. Daha önce
Müslümanlarla yaptığı anlaşmaları bozup halkı isyana çağıran Hürmüzân
da tutuklanarak Medine’ye gönderildi.[59] Hicretin 20. yılında (m.641)
gerçekleşen Tüster fethinin ardından Sûs[60] ve Cündişâpûr[61] şehirleri de
kısa aralıklar içinde Müslümanların hâkimiyetine girdi.[62]
9. Nihâvend Savaşı
Nihâvend, İ�ran’ın batısında Hemedân şehrinin 60 km. kadar güneyin-
de Gâmâsâb nehrinin bir kolu üzerinde kurulmuş mühim bir merkez şeh-
ridir. İ�ran’ın batısındaki Kirmanşah’ı ülkenin merkezî� kesimindeki İ�sfahân
ile bağlayan yol üzerinde bulunması da buranın stratejik ehemmiyetini
daha da artırır. Tarihi antik çağlara kadar uzanan Nihâvend, Sâsânî�ler dö-
neminde önemli bir merkez halini devam ettirmiştir. Bu şehir Hz. Ö� mer
döneminde Müslümanlarla İ�ran ordusu arasında bu bölgede cereyan eden
ve Müslümanların mutlak zaferiyle sonuçlanan savaşla büyük şöhret ka-
zanmıştır.[63] .
[57] Râmhürmüz, Hûzistan bölgesinde bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,

III, 17-18.
[58] Tüster, Hûzistan’ın en büyük şehridir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, II, 29-31.
[59] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 97-98, 102-103; Belâzürî�, Fütûh, s. 533-538; Dî�neverî�,
el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 123-125; Taberî�, Târîh, IV, 76-79, 83-88; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II,
382-385.
[60] Sûs, Danyal peygamberin türbesinin bulunduğu Hûzistan şehridir. Yâkût el-Hamevî�,
Mu‘cemü’l-büldân, III, 280-281.
[61] İ�ran’da Hûzistan eyaletinde eski bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, II, 151
170-171.
[62] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 97; Taberî�, Târîh, IV, 89-94; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 386-
388.
[63] İ�brahim Sarıçam, “Nihâvend”, DİA, XXXIII, 98.
Son Sâsânî� Hükümdarı Kisrâ III. Yezdücerd, Kâdisiye Savaşı’ndan son-

ra İ�slâm ordusu karşısında sürekli olarak yenilgiye uğramıştı. İ�ran fethi
boyunca Müslüman fatihlere karşı sürekli bir şekilde pasif mücadelesini
devam ettiren Yezdücerd, sonunda Hemedân’ın[64] güneyinde dağlık bir
bölge olan Nihâvend’de büyük bir ordu toplamayı başardı. Onun çağrısıy-
la İ�ran’ın kuzeyinden ve Horasan’dan bölgeye kuvvetler de sevk edildi. Bu
şekilde Rey, Kûmis, İ�sfahân, Hemedân ve Mâh şehirlerinden gelip Fî�ruzan
isimli komutanın idaresinde toplanan İ�ranlılar, yaklaşık 150.000 kişi-
lik büyük bir ordu meydana getirdiler. Ayrıca onlar, Kâdisiye Savaşı’nda
olduğu gibi, yanlarında savaşmak için çok sayıda file de sahiptiler. Nihâ-
vend’deki bu gelişmeden haberdar edilen Hz. Ö� mer, Kûfe ve Basra halkına
yeni bir İ�ran seferi için hazırlanmaları emrini verdi. Ayrıca bölgeye Medi-
ne’den de takviye birlikler gönderildi. Halife, ashâb önderleriyle yaptığı
istişareden sonra Nuʻmân b. Mukarrin’i gönderilecek ordunun komutan-
lığına getirdi. Kaynaklarda Nihâvend’e sevk edilen Müslüman ordusunun
30.000 civarında olduğu zikredilir.[65]
Müslüman ordunun komutanı Nuʻmân b. Mukarrin, askerlerini sal-

dırı vaziyetine getirdikten sonra Nihâvend’de kalelerine sığınmış halde
bekleyen İ�ranlılar üzerine hücum emri verdi. İ�lk iki gün şiddetli çarpışma-
lar meydana gelmekle birlikte herhangi bir netice alınamadı. Zira İ�ranlılar
çarpışmalar sırasında geri çekilerek önceden hazırlamış oldukları siper-
lere sığınıyorlardı. Başkomutan bu problemin nasıl aşılacağı konusunda
yardımcılarından görüş istedi. Amr b. Seniy bu şekilde kuşatmanın devam
ettirilmesi, düşmanın dışarıya çıkmasının beklenmesi gerektiğini söyle-
di. Diğer komutan Amr b. Ma’dî�kerib, düşmana top yekün saldırı yaparak
yıldırma harekâtıyla onların dışarıya çıkmaya zorlanmalarını tavsiye etti.
Tuleyha ise düşman üzerine öncü bir grubun gönderilmesinin, ardından
onların taktik gereği geri çekilerek düşmanı meydan savaşına çekmeleri-
nin uygun olacağını söyledi. Bu son teklifi gerçekleştirmek üzere Ka‘kâ’ b.
Amr komutasında az sayıdaki askerden oluşan küçük birlik, düşman üze-
rine hücum gerçekleştirdi. Müslüman askerler bir süre çarpıştıktan sonra
mağlubiyet görüntüsü verecek şekilde geriye doğru kaçmaya başladılar.
Zafer kazandıklarını düşünerek onları takip eden İ�ran askerleri, yerlerini
terk edip asıl İ�slâm ordusunun beklediği yere doğru ilerlediler. Nuʻmân b.
Mukarrin düşmanın iyice yaklaştığı anda saldırı emrini verdi. İ�ki ordu ara-
sında kalan İ�ran askerleri panik içinde etrafa dağıldılar. Müslümanların
saldırılarından kurtulabilenlerden pek çoğu meydana gelen izdihamda
152
[64] Hemedân, Batı İ�ran’da bir şehir ve bu şehrin merkez olduğu eyalet. Yâkût el-Ha-
mevî�, Mu‘cemü’l-büldân, V, 410-413.
[65] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 104-105; Belâzürî�, Fütûh, 425; Taberî�, Târîh, IV, 114-116,
126-127; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 331; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 2-3.
Harita 5:
Hâlid b.
Velîd’in
Irak sefer
güzergahları.
[https://goo.gl/
Fx9nUs]
birbirlerini ezmek suretiyle hayatlarını kaybettiler. Şiddetli çarpışma-

lar esnasında İ�slâm ordusu komutanı Nuʻmân b. Mukarrin de şehit oldu.
Onun yerine komutanlığı daha önceden Halife Hz. Ö� mer’in emrettiği gibi
Huzeyfe b. Yemân aldı. Gün boyu süren çarpışmalar sonucunda düşman
kesin bir yenilgiye uğratıldı. Hicretin 21. (m.642) yılında gerçekleşen sa-
vaştan sonra Nihâvend’i kuşatan Müslüman ordu emân karşılığında kapı-
ları açılan şehre kolayca girdiler. Savaştan sağ kurtulan Sâsânî� askerleri
Hemedân’a sığındılar. Ka‘kâ’ b. Amr onları takip ederek şehri kuşatma al-
tına aldı. Elindeki askerlerle Araplara karşı koyamayacağını anlayan İ�ranlı
komutan Hüsrev Şünûm barış talep etti. Bu şekilde Nihâvend savaşının
akabinde Hemedân da kontrol altına alınmış oldu (h.22/m.642).[66]
Nihâvend savaşı Arap-Fars mücadelesinin dönüm noktalarından bi-

risi kabul edilir. İ�slâm tarihindeki önemi sebebiyle kaynaklarda bu savaş,
‘‘Fethu’l-Fütûh/Fetihler Fethi” olarak isimlendirilmiştir. Çünkü Sâsânî�ler
bu savaştan sonra bir daha toparlanamadılar ve İ�ran topraklarında Müs-
lümanlara karşı koyabilecek bir ordu teşkil edemediler. Bu savaş aynı
[66] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-harâc, s. 34-36; Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 105-106, 113; Belâzürî�, 153
Fütûh, 426-429, 433; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 126-130; Taberî�, Târîh, IV,116-
120, 126-133, 146-148; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 3331-333; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâ-
mil, III, 4-8. Nihâvend savaşı hakkında geniş bilgi için bkz. Şevki Ebû Halil, Nihâvend,
Dimaşk 1993.
zamanda, Dî�never, İ�sfahân başta olmak üzere pek çok merkezin fethine
zemin oluşturmuştur.[67]
Müslüman askerler Hemedân’ın ardından Abdullah b. Abdullah b. It-

bân komutasında İ�ran’ın diğer önemli merkezi İ�sfahân[68] üzerine yürüdü-
ler. Halife bu orduya yardımcı olmak üzere Ebû Mûsâ el-Eş‘arî� emrindeki
birlikleri de harekete geçirmişti. Müslümanlar burada Berâz b. Câzeveyh
liderliğinde toplanan düşman ordusunu mağlup ettiler. Bunun üzerine
şehir halkı cizye ve harâc karşılığında Müslümanlarla barış antlaşması
yapmaya razı oldu (h.22/m.642).[69] Diğer taraftan hicretin 22. yılında (m.
642-643) Cerî�r b. Abdullah’ın başkomutanlığında ve Berâ b. Â� zib idare-
sindeki ordu sırasıyla Kazvin[70] ve Zencân[71] şehirlerini,[72] Nuaym b. Mu-
karrin ve kardeşi Süveyd b. Mukarrin komutasındaki ordu da Rey, Kûmis,
Cürcân[73] ve Taberistan’ı[74] kontrol altına aldı.[75]
10. Horasan Bölgesinin Fethi
Horasan, İ�ran’ın kuzeydoğusunu içine alan geniş bir coğrafyayı temsil

eder. Günümüzde bu bölge üç parçaya ayrılmış olup, Merv, Nesâ ve Serahs
şehirleri Türkmenistan; Belh ve Herât yöresi Afganistan; kalan kısmı ise
İ�ran topraklarına dâhildir. Müslümanlar tarafından fethedildiği dönemde
Horasan’ın en mühim merkezleri ise Merv, Nî�şâbur, Herât, Belh, Talkân ve
Serahs’tır.
Hz. Ö� mer hicretin 21. yılında (m.642) meydana gelen Nihâvend zafe-
rinin ardından İ�ran içlerine doğru askerî� faaliyetlerin başlatılması emrini
[67] Belâzürî�, Fütûh, s. 428; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 7. Ayrıca bkz. İ�brahim Sarıçam,
“Nihâvend”, DİA, XXXIII, 98-99.
[68] İ�sfahân, merkez İ�ran’da bir şehir ve eyalet merkezi. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân, I, 206-210.
[69] Belâzürî�, Fütûh, s. 436-440; Taberî�, Târîh, IV, 139-141; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 8-9.
[70] Kazvin, Rey’e yakın bir Horasan şehridir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, IV,
342-344.
[71] Zencân, Azerbaycan’da büyük bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, III,
152-153.
[72] Belâzürî�, Fütûh, s. 448-450; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 11.
[73] Cürcân, Taberistan ile Horasan arasında büyük bir şehirdir. Hazar denizinin güney
doğusunda yer alır. Ortaçağ coğrafyacıları tarafından bazen Taberistan bazen de
Horasan sınırları içinde gösterilmiştir. İ�bn Hurdâzbih, Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâ-
lik, s. 35, 40, 124, 154, 244, 250, 261, 265; İ�stahrî�, Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik,
s. 207, 212-213, 217; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz, s. 296, 272-276; Makdisî�,
Ahsenü’t-tekâsîm, s. 26, 33, 36, 60-61, 116, 258-259, 337, 353-354, 365, 367, 370-
154 372; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,II, 119.
[74] Taberistan, İ�ran’ın Mazenderân eyaletine verilen isimdir. Kuzeyinde Hazar Denizi,
güneyde Elburz dağları silsilesi, doğuda Cürcân, Batıda Gilân ile sınırlanmıştır.
Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,IV, 13-16.
[75] Belâzürî�, Fütûh, s. 443-448; Taberî�, Târîh, IV, 149-153; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 11-13.
verdi. Bu amaçla Ahnef b. Kays, Horasan[76]; Mücâşi’ b. Mes‘ûd, Erdeşir[77]

ve Sâbûr[78]; Osman b. Ebî�’l-Â� s, İ�stahr[79]; Sâriye b. Züneym, Fesâ[80] ve
Dârâbcird[81]; Süheyl b. Adî�, Kirmân[82]; Â� sım b. Amr, Sicistan[83]; Hakem b.
Umeyr de Mükrân’ı fetihle görevlendirildiler. Bu faaliyetlerin tamamlayı-
cısı olarak hicretin 22. (m.642-643) yılında Kûfe valisi Muğî�re b. Şu’be’nin
emriyle Cerî�r b. Abdullah el-Becelî�, daha önce Müslümanlarla yapmış ol-
dukları antlaşmayı bozan Hemedân üzerine gönderildi. Bölgeye hareket
eden Müslüman orduya direnemeyen şehir halkı kısa süren kuşatmanın
ardından yeniden teslim oldu.[84]
Horasan bölgesinde bu faaliyetler devam ederken, son İ�ran Kisrâsı

III. Yezdücerd, İ�slâm orduları önünden kaçarak sırasıyla Rey, İ�sfahân, Kir-
mân ve nihayet Merv’e[85] sığınmıştı. Müslümanların ulaşamayacaklarını
düşündüğü bu topraklarda İ�ran halkını Araplara karşı organize etmeye
çalışıyordu.[86] Hz. Ö� mer, Yezdücerd’in faaliyetlerini haber aldıktan sonra
onu engellemek üzere Ahnef b. Kays’ı Horasan’a gönderdi. Bunun üzerine
Yezdücerd Merv’i terk ederek Merv er-Rûz[87] şehrine kaçtı. Burada Müs-
lümanlara karşı ortak hareket etmek amacıyla Türk hakanı, Soğd kralı ve
Çin idarecilerinden yardım talebinde bulundu. Ahnef b. Kays, Yezdücerd’i
[76] Horasan, Irak’dan başlayıp Hint sınırına kadar olan toprakları içine alan geniş bir
bölgedir. Cüveyn, Beyhak, Tohâristan, Gazne, Sicistan, Kirmân, Nî�sâbur, Herât, Merv,
Belh, gibi şehirler Horasan dâhilinde kabul edilmektedir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,
s. 5, 17-18, 34, 39, 55, 119, 155, 224, 250, 259; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 34, 258,
260; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,II, 350; Cl. Huart, Cl., “Horasan”, İA, V, 1,
561; Osman Çetin, “Horasan”, DİA, XIII, 234.
[77] Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, I, 146.
[78] Sâbûr, Fâris bölgesinde bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, III, 167-
168.
[79] İ�stahr, Fars topraklarında bulunan en eski şehirlerden birisidir. Yâkût el-Hamevî�,
Mu‘cemü’l-büldân, I, 211; M. Streck, “İ�stahr”, İA, V, 2, 1128-1129.
[80] Fesâ, Fâris bölgesi şehirlerindendir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, IV, 260-261.
[81] Dârâbcird, İ�ran’ın Fars eyaletlerinde bulunan bölgedir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s.
4, 6, 47, 52-53, 242.
[82] Kirmân (Kerman), Fâris, Mükrân ve Sicistan arasında geniş bir bölgedir: Doğusunda
Mükrân, batısında Fars toprakları, kuzeyinde Horasan, güneyinde ise Fars denizi
vardır.bkz. Mu’cemü’l-buldân, IV, 454-456; H.J. Kramers, “Kirmân, İA, VI, 815
[83] Sicistan, Sistân olarak da bilinir. İ� ran ile Afganistan arasında yer alan hudut bölge-
sidir. İ� bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 17-18, 35, 40, 49-50, 52, 193-194, 197, 242-243,
250; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 34, 260, 284, 295, 297, 299, 305, 322, 328-329,
333-337, 340; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,III, 190; V.F. Buhner, “Sicistan”,
İA, X, 715.
[84] Belâzürî�, Fütûh, s. 433; Taberî�, Târîh, IV, 94, 138, 146-150.
[85] Merv, Horasan’ın en meşhur ve en önemli şehirlerinden birisidir. İ�stahrî�, el-Mesâ-
lik,s. 254, 258-263; İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 17, 18; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s.
310-312; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,V, 112; A. Yakubovsky, “Merv”, İA, VII, 155
s. 773-777.
[86] Belâzürî�, Fütûh, s. 440-442; Taberî�, Târîh, IV, 166-167; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 16.
[87] Merv er-Rûz, Merv’e yakın bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 32, 36, 39;
İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 254, 261; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,V, 112.
ele geçirmek için Merv er-Rûz şehrine yönelmişti. Burayı da terk etmek
zorunda kalan Yezdücerd, bu defa Belh[88] şehrine çekildi. Müslüman ordu
bu esnada Herât’ı[89], kontrol altına aldı. Tehlikenin kendisine doğru yak-
laşmakta olduğunu fark eden Yezdücerd, canını kurtarmak için Ceyhun
nehrini aşarak Türk topraklarına sığındı. Bu şekilde Belh de Arapların eli-
ne geçmiş oldu. Ahnef b. Kays Ceyhun’u geçmek suretiyle sâbık Kisrâ’yı
takip etmek istiyordu. Ancak nehri aşmanın Müslüman ordu için tehlike
oluşturabileceği endişesiyle Hz. Ö� mer bu faaliyete izin vermedi. Bundan
istifade eden Yezdücerd, Ceyhun nehrinin doğu kısımlarında topladığı kü-
çük birliklerle Müslümanlara karşı taciz saldırıları düzenlemeye devam
etti. Fakat az sayıdaki bu birlikler kısmî� başarılar elde etseler de, sonun-
da geri çekilmek zorunda kalıyorlardı. Buna rağmen sâbık İ�ran kralı, Hz.
Ö� mer’in vefatına kadar geçen dönemde Horasan topraklarını hedef alan
emellerinden vazgeçmemiş, en azından İ�ran halkının direniş gücünü diri
tutmaya çalışmıştır. Bu sebepledir ki onun Müslümanlar aleyhine faliyet-
leri, Hz. Osman’ın halifeliği döneminde dahi belli derecede etkinliğini sür-
dürmüştür.[90]
Hz. Ö� mer’in halifeliği döneminde Horasan üzerine askerî� harekât ke-

sintisiz bir şekilde devam ettirildi. Halife, bölgeyi tamamen kontrol altına
alabilmek amacıyla Mücâşi‘ b. Mes‘ûd komutasındaki bir orduyu Tevvâc[91]
şehrinde toplanan İ�ranlılar üzerine gönderdi. Buradaki çarpışmalar ve
muhasaranın ardından şehir Müslümanların eline geçti.[92] Diğer taraf-
tan Osman b. Ebî�’l-Â� s, İ�stahr ve Gûr[93] şehirlerini sırasıyla kontrol altına
aldı (h.23/m.643-644).[94] Aynı yılda Sâriye b. Züneym idaresindeki İ�slâm
[88] Belh, Horasan’da meşhur bir şehir olup Afganistan sınırının kuzeyinde yer alır.
İ�bnü’l-Fakî�h, Muhtasaru Kitâbü’l-buldân,s. 209, 211, 313, 316, 322-325; İ�bn
Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 18-25, 32-34; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 254, 256, 270, 275-278;
Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,I, 479.
[89] Herât, Afganistan’ın kuzey batısında yer alan bir Horasan şehridir. Burası günü-
müzde de aynı adla anılmaktadır. İ�bnü’l-Fakî�h, Kitâbü’l-buldân, Leyden 1967, s.
208; İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 18, 36, 40, 52; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 254, 263, 287;
Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,V, 396-397; Z. Velidi Togan, “Herât”, İA, V, 1, 429;
Recep Uslu, “Herât”, DİA, XVII, 215.
[90] Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, s. 436-455; Taberî�, Târîh, IV, 167-174; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâ-
mil, III, 16-19.
[91] Tevvac, Fâris bölgesinde bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, II, 56.
[92] Taberî�, Târîh, IV, 174-175; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 19-20.
[93] Gûr, Herât ile Gazne arasında yer alan bir şehirdir. Aynı zamanda burada bulunan
dağa da adını vermiştir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik, s. 32, 211; İ�stahrî�, el-Mesâlik, s.
156 238, 242, 245, 260, 272, 281, 285; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz, s. 9, 297, 300-
304, 308-309, 317, 323, 330, 334; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 23, 305-307, 329-
330, 349-350; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, IV, 218;M. Longworth Dames,
“Gûr”, İA, IV, 825.
orduları, Fesâ ve Dârâbcird bölgesindeki düşman birliklerini mağlup etti-

ler.[95] Süheyl b. Amr ile Abdullah b. Abdullah b. Itbân emrindeki ordular,
Kirmân ve civarını fethederken[96], Â� sım b. Amr ve Abdullah b. Umeyr ida-
resindeki askerî� birlik ise Sicistan halkını itaat altına aldı.[97] Diğer taraf-
tan Hakem b. Amr, Ceyhun kıyılarına kadar ulaşarak Sind hükümdarından
yardım almış olan Mükrân idarecisi emrindeki orduyu mağlup etti. Ha-
kem’in kaçan düşmanı takip etme isteği Ahnef b. Kays’a bildirilen gerekçe
ile halife tarafından reddedildi.[98] Horasan’ı hedef alan askerî� faaliyetler
Hz. Ö� mer zamanında başlatılmış, pek çok şehir bu dönemde İ�slâm ordula-
rına boyun eğmişse de, bölgede Müslümanların tam hâkimiyeti ancak Hz.
Osman’ın hilafeti döneminde sağlanabilmiştir.
11. Hz. Ömer ve Hz. Osman Döneminde İran’daki

Diğer Fetihler ve İsyanların Bastırılması
a. Hz. Ömer Dönemi

Hz. Ö� mer, Nihâvend Savaşı’ndan önce İ�ran’ın eski idarecilerinden
Hürmüzân’a fetih hedefi olarak Fâris, Azerbaycan ve İ�sfahân’dan hangisi-
nin daha uygun olacağını sorduğunda ondan şöyle bir cevap almıştı: “Fâris
ve Azerbaycan iki kol, İsfahân ise baş mesabesindedir. Sen iki koldan birini
kesersen, o diğer kolla ayakta kalabilir. Eğer başı kesersen kolların ikisi de
düşer.” Onun tavsiyesini gerçekçi bulan Halife, Müslüman ordularını İ�s-
fahân başta olmak üzere İ�ran’ın orta bölgelerine gönderdi.[99] Bu bölgede-
ki hedefler gerçekleşip Müslüman askerler Rey şehrine ulaşınca, Hz. Ö� mer
bölge komutanı Nuaym b. Mukarrin’e Simâk b. Haraşe el-Ensârî�’yi öncü
kuvvet, Bükeyr b. Abdullah’ı da yardımcı birlik komutanı olarak Azer-
baycan üzerine göndermesi emrini verdi. Bunun üzerine Rey’den kuzeye
doğru asker sevkiyatına başlandı. Bölgeye giden askerlere, Utbe b. Ferkad
komutasındaki birlikler de iştirak ettiler. Birleşik İ�slâm ordusu Azerbay-
can topraklarına girmesinin hemen ardından İ�sfendiyâr b. Ferruhzâd em-
rindeki düşman birliklerini mağlup etti. Bunun ardından Müslüman ordu-
nun karşısına çıkan Behram b. Ferruhzâd idaresindeki askerler de Ukbe
b. Ferkad ordusu karşısında ikinci kez mağlup olmaktan kurtulamadılar.
Bölge halkı bunun üzerine cizye ve harâc karşılığında Müslümanlarla ant-
laşmaya razı oldu.[100]

[96] Taberî�, Târîh, IV, 180; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 22. 157
[99] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 105; Taberî�, Târîh, IV, 143.
[100] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 108; Belâzürî�, Fütûh, s. 455-457; Taberî�, Târîh, IV, 153-155.
Azerbaycan’ın kontrolü sağlandıktan sonra, buranın tabiî� uzantısı

konumunda olan kuzeydeki Bâbü’l-Ebvâb[101] seferine karar verildi. Hz.
Ö� mer’in emriyle Sürâka b. Amr, Abdurrahman b. Rebî�a, Huzeyfe b. Esî�d,
Bükeyr b. Abdullah ve Habî�b b. Mesleme idaresindeki ordular bölgeye
doğru harekete geçtiler. Bunlar arasında hedefe ilk ulaşan Abdurrahman
b. Rebî�a oldu. Kıpçaklar ve Ermeniler başta olmak üzere farklı etnik top-
lulukların yaşadığı bu bölgenin idarecisi Şehriyâr, Müslümanlardan barış
talebinde bulundu. Abdurrahman cizye ve harâc karşılığında Bâb halkının
teklifini kabul etti.[102] Bunun ardından Müslüman ordular bölgenin diğer
önemli merkezleri olan Mûkân[103], Tiflis ve daha sonra Â� nî� dağları üzerine
yürüdüler. Seferlerde Bükeyr b. Abdullah, Mûkân’ı fethetmiş, ancak diğer
komutanlar amaçlarını tam olarak gerçekleştirememişlerdir.[104] Bununla
birlikte Hz. Ö� mer döneminde kuzeydeki fetih harekâtından vazgeçilmedi.
Nitekim halifenin emriyle Bâb şehri fatihi Abdurrahman b. Rebî�a, Türk il-
lerine doğru ilerleyerek bölgenin en önemli merkezi Belencer[105] yakınla-
rına kadar ulaştı. Hz. Osman zamanında daha da organize hale getirilecek
olan bu seferler, Hz. Ö� mer’in vefatına kadar kesintisiz olarak sürdürül-
müştür.[106]
b. Hz. Osman Dönemi
Hz. Peygamber’in (sas) vefatından sonra halife seçilen Hz. Ebû Bekir,
ridde hareketlerini bastırdıktan sonra Suriye ve Irak üzerine ordular gön-
dermişti. Hz. Ö� mer zamanında daha da genişletilen fetih harekâtıyla do-
ğuda İ�ran kontrol altına alınırken, batıda Bizans’ın Doğu Akdeniz ve Mısır
hâkimiyetine son verildi. Hz. Osman’ın halifeliğinde fetih hareketleri nihaî�
hedeflerine ulaştırılarak Hulefâ-yi Râşidî�n döneminin en geniş sınırlarına
ulaşılmıştır.
Hz. Osman döneminde İ�ran topraklarındaki en yoğun fetihler, Bas-

ra’dan gönderilen ordular tarafından gerçekleştirilmiştir. Hz. Ö� mer’in em-
riyle Utbe b. Ğ� azvân tarafından kurulan Basra[107], Irak, İ�ran ve Horasan fe-
tihlerinde önemli bir üs vazifesi görmüştür. Hz. Osman’ın halifeliği sırasında
Kûfe’deki fetihler ise önce Ebû Mûsâ el-Eş‘arî�, onun ardından da hicretin 29.
[101] Dağıstan’da Hazar denizinin kuzeybatı sahilinde tarihi bir liman şehridir. Derbend
olarak da bilinir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, I, 303-306.
[102] Taberî�, Târîh, IV, 155-157; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 14.
[103] Mûkân, Azerbaycan bölgesinde bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, V, 225.
158 [104] Taberî�, Târîh, IV, 157-158; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 14.
[105] Belencer, Bâbü’l-Ebvâb’dan sonra gelen Hazar şehridir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân, I, 489-490.
[107] Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 328-329.
yılında (m.649-650) buraya vali tayin edilen Abdullah b. Â� mir tarafından

düzenlenmiştir.[108]
Abdullah b. Â� mir, valilik görevini üstlenmesinin ardından bir kısmını

kendisinin idare ettiği seferler sonucunda pek çok beldeyi İ�slâm toprakla-
rına dâhil etti. İ�lk olarak Hz. Ö� mer zamanında itaat altına alınmış bulunan,
ancak Hz. Osman’ın halifeliğinin başlangıç döneminde valileri Ubeydullah
b. Ma‘mer’e karşı ayaklanan Farslılar üzerine büyük bir ordu sevk etti. Ebû
Berze el-Eslemî� ile Ma’kıl b. Yesâr’ın da komutan olarak görev yaptığı askerî�
operasyonlarda bir çok isyancı etkisiz hale getirildi.[109] Bunun ardından
Abdullah b. Â� mir, sırasıyla İ�stahr ve Gûr bölgelerini ele geçirdi. Gûr fethi
esnasında daha önce itaat altına alınmış olan İ�stahr halkının isyan etmesi
üzerine geri dönerek şehri ikinci defa kontrol altına aldı. Akabinde de İ�s-
tahr’a yakın bir mesafede bulunan Dârâbcird fethedildi.[110]
İ�lk askerî� harekâtını tamamladıktan sonra eyalet merkezi Basra’ya dö-

nen Abdullah b. Â� mir, burada komutanlarıyla yaptığı istişareden sonra yeni
bir ordu sevkine karar verdi.[111] Bu amaçla Mücâşi’ b. Mes‘ûd emrindeki as-
kerleri Kirmân üzerine harekete geçirdi. Kısa süre sonra Kirmân’ın önemli
bir merkezi olan Sirhân[112] Müslümanların kontrolüne geçti.[113] Daha sonra
Horasan şehirlerini hedef alan İ�bn Â� mir, öncü kuvvetlerin başına Ahnef b.
Kays’ı getirmek suretiyle bölgenin kapısı durumunda olan Tâbesân[114] ka-
lesini muhasara etti. Müslümanlara karşı direnemeyeceğini anlayan şehir
halkı barış talebinde bulundu. Bunun ardından Kûhistân[115] halkı ile yıllık
600.000 dirhem karşılığında sulh antlaşması imzalandı.[116] İ�bn Â� mir’in
Yezî�d el-Cüraşî� komutasında gönderdiği ordu ise sırasıyla Rüstak-Zâm[117]
[108] Taberî�, Târîh,IV, 264; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 49; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 153-154.
[109] Belâzürî�, Fütûh, s. 549 .
[110] Ya‘kûbî�, Târîh, II, 166; Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-tıvâl, s. 131;Taberî�, Târîh,IV, 265-267;
İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 50-51.
[111] Taberî�, Târîh, IV, 300-301; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 61.
[112] A. Grohmann, “Sirhân”, İA, X, 707.
[114] Horasan’ın iki kapısı vardır; Birincisi, Tâbesü’l-Unnâb, diğeri ise Tâbesü’t-Temr’dir.
İ�kisine tesniye isim olarak Tâbesân (Tâbeseyn) ismi verilmiştir. İ�bn Hurdâzbih,
el-Mesâlik,s. 35, 52, 243; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 229, 231, 273-274, 284; İ�bn Havkal,
Kitâbü Sûratü’l-Arz,s. 30, 104, 289, 296, 324, 325, 335.
[115] Kûhistân adı farklı bir çok yakın bölgeye isim olarak verilmiştir. Bunlar Horasan
Kûhî�stanı, Kirmân Kûhî�stanı ve Kâbil Kûhî�stanı’dır. Burada adı geçen Kûhistân,
Horasan bölgesinde bulunandır. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik, s. 20, 25, 35, 49, 196,
243; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 243; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz,s. 301; Makdisî�,
Ahsenü’t-tekâsîm,s. 48.
[116] Belâzürî�, Fütûh, s. 567-568. 159
[117] Rüstak, Fâris topraklarında Kirmân yakınlarında bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih,
el-Mesâlik,s. 49; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 266, 277; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz,s.
349, 377, 401; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 49, 290; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân,III, 43.
ve Nî�şâbur’a[118] bağlı Bâharz[119] ile Cüveyn[120] isimli yerleşim birimlerini

hâkimiyeti altına aldı. Horasan’ın diğer önemli merkezi Beyhak[121] üzerine
Esved b. Külsûm el-Adevî� komutasında birlikler gönderildi. Adı geçen ko-
mutanın da şehit olduğu şiddetli çarpışmalar sonucunda şehir Müslüman-
ların eline geçti. Beyhak seferi devam ederken İ�bn Â� mir kendi emrindeki
orduyla Nî�şâbur’a bağlı bir şehir olan Büst’ü[122] zaptetti. Ardından sırasıyla
Havaf[123], Esferâyî�n[124] ve Ergiyân[125] şehirleri fethedildikten sonra asıl he-
def olan Nî�sâbur’a ulaşıldı. Şehir uzun süren bir kuşatmadan sonra yıllık
1.000.000 dirhem karşılığında Müslümanlara teslim oldu.
Abdullah b. Â� mir, bu merkezin ardından sırasıyla Nesâ[126], Â� biyurd
(Â� biverd)[127] ve Serahs’ı[128] da barış yoluyla İ�slâm topraklarına kattı.[129]
[118] Nî�sâbur, Horasan’ın dört büyük şehrinin (ki bunlar Nî�sâbur, Merv, Herât ve Belh’dir)
en önemlisi ve Orta Çağ İ�ran’ında da önemli şehirlerden birisidir. İ�bn Hurdâzbih,
el-Mesâlik, s. 23, 29, 35, 39, 41, 50-51, 171, 189, 199, 201-202; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s.
202, 207, 253-258, 282-283; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz,s. 109-110, 223, 249,
265-266, 289, 291, 296, 309-314, 316, 330, 331-333; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s.
7, 27, 30, 34, 36, 529, 270-271, 294-295, 299, 301, 313-314, 322, 324, 326-327,
329, 332-337, 340, 351-352, 368, 371, 377, 391, 479; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân,V, 331-333.
[119] Bâharz, Nî�sâbur ile Herât arasında yer alan bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,
s. 24; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,I, 316.
[120] Cüveyn, kıble yönünde Beyhak, kuzey yönünde de Cârceran şehirleri arasında ka-
lan bir bölgedir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik, s. 24; İ�bn Rüste, Kitâbü A’lâki’n-nefîse,
Leyden 1967, s. 174; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,II, 192.
[121] Beyhak, Horasan’da İ�ran’ın kuzeydoğusunda bulunan Nî�sâbur’a bağlı bir şehirdir.
İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 24; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 300, 318, 326; Yâkût
el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,I, 537.
[122] Bust, Sicistan, Gazne ve Herât arasında bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s.
243; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 240, 242-250, 252; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz s. 297,
301, 304-305, 307-308, 343; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 50, 259, 297, 304, 322,
334, 337, 349-350; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, I, 414.
[123] Havaf (Haf), Horasan’da bir belde olup, Nî�sâbur’un nahiyesidir. P.Schwarz, “Hâf”, İA,
V, 1, 61.
[124] Esferâyî�n, Nî�sâbur tarafında bir kale ve yer adıdır. İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 257, 282,
284; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 300, 318, 232, 372; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân,I, 177.
[125] Ergiyân, Nî�sâbur yakınlarında bir yerleşim birimidir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân,I, 153.
[126] Nesâ, Horasan’da bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 35, 39, 243; İ�stahrî�,
el-Mesâlik,s. 254, 273, 283; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 24, 27, 40, 51, 61, 285, 295,
301, 312-313, 319-321, 323-324, 326, 331-332, 334-336, 352, 364; Yâkût el-Ha-
mevî�, Mu‘cemü’l-büldân,V, 287.
[127] Â� biyurd (Â� biverd, Ebiverd), Serahs ile Nesâ arasında bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih,
el-Mesâlik,s. 35; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 254, 261; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,I,
86.
160 [128] Serahs, Nî�sâbur ile Merv arasında yer alan kadim bir Horasan şehridir. İ�bnü’l-Fakî�h,
Kitâbü’l-buldân, s. 319-321; İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 24, 36, 39; İ�stahrî�, el-Mesâ-
lik,s. 254, 259, 281-285; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,III, 208.
[129] Belâzürî�, Fütûh, s. 568-569; Taberî�, Târîh, IV, 301; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 61-62;
İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 160-161.
Abdullah b. Â� mir, h.32/m.653 yılında Abdullah b. Hâzim es-Sülemî�’yi

Tûs[130] üzerine görevlendirdi. Müslümanların gerçekleştirdiği kuşatma-
nın ardından şehir halkıyla yıllık 600.000 dirhem karşılığında barış yapıl-
dı. Abdullah b. Â� mir bu esnada Herât şehrini hedef alan başka bir orduyu
harekete geçirdi. Bu seferin muhatabı olan Herâtlılar, yıllık 1.000.000 dir-
hem karşılığında Müslümanlara sulh teklifinde bulundular.[131] Bu arada
Merv idarecileri de daha şehirleri kuşatılmadan önce İ�bn Â� mir’e gelerek
yıllık 2.000.000 dirhem vermeyi taahhüt ederek anlaşma istediler.[132] Ab-
dullah b. Â� mir, Mervlilerle yaptığı barışın ardından Ahnef b. Kays’ı Tohâ-
ristan’a[133] gönderdi. Ahnef bölgede ilk önce Secâvend’i kuşatarak şehir
halkıyla sulh yaptı. Daha sonra da Horasan’ın diğer bir mühim merkezi
Merv er-Rûz ele geçirildi.[134] Bu esnada Tohâristan, Cürcân, Talkân[135] ve
Firyâb[136] halkı Ahnef’e karşı savaşmak üzere bir ordu gönderdiler. Ahnef
birleşik orduyu tekrar mağlup etti. Bu şekilde Cürcân, Talkân ve Firyâb’ın
kontrolü tamamen Müslümanların eline geçmiş oldu.[137] Ahnef b. Kays bu
fetihlerden sonra Belh şehrini de fethe muvaffak oldu.[138]
Hz. Osman’ın halifeliği döneminde Basra valisi Abdullah b. Â� mir’in İ�s-
lâm topraklarına kazandırdığı beldelerden birisi de Sicistan’dır. Bu bölge
esasında Hz. Ö� mer zamanında itaat altına alınmıştı. Ancak onun vefatın-
dan sonra bölge halkı isyan etti. Abdullah b. Â� mir, burayı tekrar ele geçir-
mek üzere Rabî�‘ b. Ziyâd el-Hârisî�’yi Basra’dan harekete geçirdi. Müslüman
ordu sırasıyla Ruşt[139], Şervâz[140] ve Serenc[141] gibi merkezleri fethederek
[130] Tûs, Horasan ile Nî�sâbur arasında bir şehirdir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 24,
35, 99, 201, 243; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 94, 254, 257-258; 283; İ�bn Havkal, Kitâbü
Sûratü’l-Arz, s. 9, 109, 309, 313, 331, 343; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm,s. 50, 60,
131, 271, 295, 300-301, 313, 319, 323, 324-326, 328, 333-335; Yâkût el-Hamevî�,
Mu‘cemü’l-büldân,IV, 48.
[131] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 120.
[132] İ�bn Sa‘d, Tabakât, V, 46; Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 121; Belâzürî�, Fütûh, s. 570; İ�bnü’l-
Cevzî�, el-Muntazam, V, 15.
[133] Tohâristan, Horasan tarafında bir çok beldeyi içine alan geniş bir bölgedir.
Tohâristan-ı Ulyâ ve Tohâristan-ı Süflâ diye ikiye ayrılır. İ�bnü’l-Fakî�h, Kitâbü’l-
buldân,s. 321-323, 325; İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 18, 25, 32, 34-37; İ�stahrî�,
el-Mesâlik,s. 254, 275; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân, IV, 23.
[135] Talkân, Tohâristan’ın en büyük şehri olup, Belh ile Merv er-Rûz arasından bulun-
maktadır. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 32-34, 210, 243; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 270,
275, 278-279, 282, 286; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz, s. 326, 334-335; Makdisî�,
Ahsenü’t-tekâsîm,s. 296, 302-303; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,IV, 23.
[136] Firyâb, Belh yakınlarında bir şehirdir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,IV, 259.
[137] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 121; İ�bn Sa‘d, Tabakât, V, 46-47; Belâzürî�, Fütûh, s. 572-573;
Ya‘kûbî�, Târîh, II, 167; Taberî�, Târîh, IV, 309-312; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 62-63.
[138] Belâzürî�, Fütûh, s. 573; Taberî�, Târîh,IV, 313-314. 161
[139] İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 50.
[140] Şervâz, Sicistan’da bir yerleşim birimidir. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,III,
337.
[141] Serenc, Sicistan’da bir kasaba adıdır. Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,III, 138.
Sicistan’da kontrolü yeniden sağladı.[142] Bunun ardından Kâbil[143] ve Gaz-

ne[144] gibi iki büyük şehir de fethedildi.[145] Böylece Abdullah b. Â� mir’in
genel komutasında gerçekleştirilen bütün bu seferler neticesinde Fars,
Kirmân, Sicistan ve Horasan tamamen Müslümanların eline geçmiş oldu.[146]
Hz. Osman, halife seçilmesinden sonra ilk olarak h.24/m.645 tari-
hinde Kûfe valisi Muğî�re b. Şu’be’yi azlederek yerine Sa’d b. Ebî� Vakkâs’ı
getirmişti.[147] Ancak Sa‘d’ın buradaki görevi fazla sürmedi; o da yaklaşık
bir buçuk yıl sonra[148] h.26/m.647 yılında şehrin valiliğini Velî�d b. Ukbe b.
Ebî� Muayt’a bıraktı.[149] Bundan dolayı, Hz. Osman’ın halifeliği döneminde
Kûfe merkezli fetihler Velî�d b. Ukbe tarafından başlatılmıştır.
Velî�d b. Ukbe’nin Kûfe’ye tayiniyle aynı dönemde Azerbaycan halkı

Hz. Ö� mer zamanında yapılmış olan antlaşmayı bozduklarını ilân etmiş-
lerdi. Vali isyanı bastırmak üzere hicretin 26. yılında (m.647) bölgeye bir
sefer düzenledi. Bunun sonucunda isyana iştirak etmiş olan Mûkân (Mû-
gân)[150], Beber (Babr)[151], Taylasan[152] gibi Azerbaycan şehirleri yeniden
itaat altına alındı.[153] Velî�d bunun ardından Selmân b. Rebî�a el-Bâhilî�’yi
Ermenistan üzerine gönderdi. Burada da Müslüman ordular isyancıları
[142] İ�bn Sa‘d, Tabakât, V, 45; Belâzürî�, Fütûh, s. 553-555; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-
büldân,III, 337.
[143] Kâbil, Afganistan’ın bugünkü başkenti olup aynı adla anılan ırmağın geçtiği
Şirdarvaza ve Asamayi dağları eteklerinde ve çok münbit bir vadi içinde kurul-
muş bir vilayet merkezidir. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 17, 37-39, 243; Makdisî�,
Ahsenü’t-tekâsîm,s. 54, 154, 162, 186; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,IV, 426-
427.
[144] Gazne, Hint ve Horasan arasında Kâbil’in 145 km. güneybatısında yer alan ve ken-
di adıyla anılan eyaletin merkezi olan şehirdir. İ�stahrî�, el-Mesâlik, 239, 250-257,
280, 283; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz, s.287, 305-309, 328, 330, 332; Makdisî�,
Ahsenü’t-tekâsîm,s. 340; Yâkût el-Hamevî�, Mu‘cemü’l-büldân,IV, 201.
[145] Belâzürî�, Fütûh, s. 555; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 64-65. Bölgenin fethi hakkında daha
geniş bilgi için bkz. Recep Uslu, Sind’de İslâm Fetihleri, s.36-39.
[146] Taberî�, Târîh, IV, 314; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 64; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 160). Bu
konuda geniş bilgi için ayrıca bkz. Uslu, Recep, Hicrî I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi,
(Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Ü� SBE, İ�stanbul 1997; İ�pek, Ali, Hz. Osman
Dönemi İran Fetihleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Ü� SBE, İ�stanbul
1993; Cl. Huart, “Horasan”, İA, V, 1, 561; Mustafa Fayda, “Abdullah b. Â� mir”, DİA, I,
84; Osman Çetin, “Horasan”, DİA, XVIII, 235.
[147] Belâzürî�, Fütûh, s. 456; Taberî�, Târîh, IV, 224; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 41; İ�bn Kesî�r,
el-Bidâye, VII, 149.
[148] Taberî�, Târîh, IV, 251.
[149] Taberî�, Târîh, IV; 251; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 151.
[150] Bu şehirlerin bulunduğu bölge, Aras ırmağının güney tarafında bir bozkır olup, gü-
nümüzde bu toprakların bir kısmı Rusya, bir kısmı da İ�ran sınırları içinde kalmak-
162 tadır. V. Minorsky, “Mûkân”, İA, VIII, 447.
[151] Beber, bkz. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 57, 119, 245, 262.
[152] Taylasan, bkz. İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 58, 119, 245, 261.
[153] Belâzürî�, Fütûh, s. 457-459; Taberî�, Târîh, IV, 246-247; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 149-
150.
etkisiz hale getirdiler.[154] Azerbaycan ve Ermenistan seferinde ordu ko-

mutanı olarak görev yapan sonraki Kûfe valisi Saî�d b. el-Â� s da fetih hare-
ketlerinde büyük başarı göstermiştir.[155]
Hz. Osman hicretin 30. yılında (m.650) Velî�d’i Kûfe valiliğinden azlet-
tikten sonra yerine Saî�d b. el-Â� s’ı tayin etti. Yeni vali vazifeyi üstlenmesi-
nin hemen ardından Taberistan’a yöneldi. Bölgede ilk önce Tâmis[156] fet-
hedildi. Daha sonra Cürcân üzerine gönderilen ordu yıllık 200.000 dirhem
karşılığında bölge halkıyla barış antlaşması yaptı. Saî�d b. el-Â� s’ın Kûfe va-
liliği sırasında son olarak Nâmiye[157]şehri ele geçirildi.[158]
Hz. Osman’ın halifeliği döneminde gerek doğuda, gerekse batıda Hz.

Ö� mer’in başlatmış olduğu fetih harekâtı devam ettirilmiş, daha önce fet-
hedilmiş bulunan İ�ran, Azerbaycan, Suriye ve Mısır gibi bölgelerin güven-
liklerinin sağlanmasının ardından daha da ileri gidilerek doğuda Hint top-
raklarına, batıda ise Kuzey Afrika’nın zaptıyla beraber Akdeniz’in en uç
noktalarına ulaşılmış, yani Bizans’ın Afrika hâkimiyetine son verilmiştir.
Bu dönemde Müslümanlar denizde de üstünlüğü ele geçirmişler, Akde-
niz’in neredeyse tamamını kontrol altına almışlardır. Hz. Osman’ın hali-
feliği döneminde gerçekleşen bütün bu fetihler sonucunda, Müslümanlar
zamanın en önemli coğrafî� ve stratejik bölgeleri olan Asya’nın batısı ile
Kuzey Afrika’nın tamamında, Güney Kafkasya, Doğu Akdeniz ve Anado-
lu’da ise kısmen hâkimiyet kurmayı başarmışlardır.
[154] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 43.

[155] İ�bn Abdilber, el-İstî‘âb, II, 622; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 43.
[156] İ�stahrî�, el-Mesâlik, s. 208, 216; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûratü’l-Arz, s. 229, 270; Makdisî�,
Ahsenü’t-tekâsîm, s. 51, 354-355, 372.
[157] İ�bn Hurdâzbih, el-Mesâlik,s. 35; İ�stahrî�, el-Mesâlik,s. 202; Makdisî�, Ahsenü’t-tekâsîm, 163
s. 51, 355.
[158] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, s. 122; Ya‘kûbî�, Târîh, II, 166; Belâzürî�, Fütûh, s. 467-468;
Taberî�, Târîh, IV, 269-271; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 54-55; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII,
154-155.
C. Şam Bölgesi Fetihleri
1. Kuzey Arabistan ve Bizans’la İlişkiler
İ�slâm fetihleri başladığı zaman Medine’nin kuzeyinde yer

alan Şam bölgesi, Bizans’ın hâkimiyetindeydi. Burada birçok
Arap kabilesi yarı bağımsız halde bu ülkenin denetimi altında
varlıklarını sürdürmekteydi. Günümüzdeki Suriye, Ü� rdün, İ�srail
ve Filistin devletlerini içine alan Şam bölgesi geniş bir coğraf-
ya için Araplar tarafından kullanılan bir tanımlamadır. Bu bölge
ile ilişkiler Hz. Peygamber’in (sas) risaletinin son dönemlerine
kadar uzanır. Hatta Resûlullah zamanında başlayan ilişkiler, Hz.
Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer zamanında başlayan İ�slâm fetihlerinin ön
temeli niteliğindedir.
Arabistan’ın diğer bölgelerine olduğu gibi, Resûlullah Şam

bölgesindeki kabilelere de İ�slâm’a davet mektupları gönder-
mişti. Rivayete göre 8/629 yılında ilk önce Hâris b. Umeyr baş-
kanlığında yaklaşık on altı kişilik bir heyet göndermişti. Ancak
bu heyet Şurahbî�l b. Amr tarafından Kudâa kabilesi yurdunda-
ki Zâtü Atlâh’da suikasta uğratılmış ve heyet başkanı hâricin-
dekilerin tamamı öldürülmüştü.[1] Keza Gassânî� lideri Hâris b.
Ebî� Şemr’e gönderilen elçi[2] ve Resûlullah’ın davetine olumlu
cevap veren kimi kabile mensupları da aynı akıbete uğramıştı.
Nitekim Cüzâm kabilesinin reisi Ferve b. ‘Amr’ın sırf bu nedenle
öldürüldüğü ve günlerce kabilenin su kuyusunun yanında asılı
bekletildiği söylenir.[3] Ferve b. ‘Amr’ın teşvikleriyle bazı kişilerin
Hz. Peygamber’le temas kurduğu veya bazı bireysel ihtidaların
olduğuna dair rivayetler nakledilmiştir.[4]
[1] Vâkıdî�, Kitâbü’l-meğâzî, thk. Marsden Jones, Beyrût 1984/1404, II, 752-
53;İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrût,ty, II, 128-131
[2] İ�bn Abdilberr, el-İstî’âb fî ma’rifeti’l-ashâb, nşr. Ali Muhammed Becâvî�, 165
Kahire, t.y. I, 298.
[3] İ�bn Hişâm, Sîretü’n-nebî (sas), nşr. Muhammed Muhyiddî�n Abdülhamî�d,
Mısır 1963/1383, IV, 1011; İ�bn Sa’d, I, 281.
Bazı iddialara göre elçilerin öldürülmesinden sonra, Resûlullah suç-

luların cezalandırılmasını veya teslim edilmesini istemiş, ancak bu talebi
karşılık bulmadığı gibi Medine’ye yönelik tehditlerle karşılaşmıştır.[5] Hat-
ta Gassânî� reisi Hâris b. Ebî� Şemr’in saldırı için hazırlık yaptığına dair ha-
berler nakledilmiştir. Bu tür olumsuzluklara rağmen Resûlullah Şam böl-
gesine yönelik tebliğ faaliyetlerinden ve hedeflerinden vazgeçmemiştir.
Nitekim Zeyd b. Hârise komutasında bir ordu hazırlayıp buraya gönder-
miş ve akabinde Mûte Savaşı patlak vermiştir.
Vâkıdî�[6] ve İ�bn Hişâm[7] gibi müellifler, Hz. Peygamber’in bölgeye

ordu gönderme nedeninin elçilerinin öldürülmesiyle ilgili olduğunu söy-
ler. Geleneksel yorumlara bakıldığında Müslüman elçilerin öldürülmesi
üzerine, Zeyd komutasındaki ordunun doğrudan Bizans ordusunu hedef
aldığına yönelik iddialar dillendirilmiştir. Ancak gelişmelere bakılırsa, bu
ordunun ilk hedefinin bölgedeki kabileler olduğu ve onlara yönelik güç
ya da gövde gösterisi niteliği taşıdığı söylenebilir. Zeyd komutasındaki İ�s-
lâm ordusu Filistin topraklarına geldiği zaman, Bizans’ın garnizon şehri
olan Belkâ’da güçlü bir orduyla karşı karşıya geldi. Bir bakıma beklenme-
dik şekilde güçlü bir orduyla karşılaşan Müslümanlar endişelenmişlerdir.
Hatta bazıları Hz. Peygamber’e haber gönderip onun vereceği karara göre
hareket etmeyi veya geri çekilmeyi teklif ettiler.[8] Kimi rivayetlerde ise
İ�slâm ordusunun günümüzdeki Ü� rdün tarafına doğru çekildiği, ancak Bi-
zans ordusunun saldırısı üzerine Mûte’de savaşa girişmek zorunda kaldı-
ğı, akabinde de bozguna uğradığı söylenir.[9] Çatışmada başkomutan Zeyd
b. Hârise’nin yanı sıra diğer komutanlar Cafer b. Ebî� Talib ve Abdullah b.
Revâha de şehit düştü. Peşpeşe üç komutanın ve bazı Müslümanların şehit
düşmesi üzerine, dağılan birlikleri toplayan Hâlid b. Velî�d orduyu emni-
yetli bir yere çektikten sonra Medine’ye döndü.[10] Mûte Savaşı’ndan sonra
Resûlullah’ın bölgeden ilgisini kesmediğini görüyoruz. Nitekim Mûte boz-
gunundan olayından sonra, Amr b. el-Â� s komutasında bir ordu hazırlayıp
kuzeye gönderdiği söylenir.[11]
Şam bölgesinde yukarıda işaret edilen gelişmeler yaşanırken, Mekke-

li müşrikler Hudeybiye Anlaşması’nın bir ilkesini ihlâl etmişti. Tek taraflı
[5] Vâkıdî�, Meğâzî, II, 755; İ�bn Asâkir, Tehzîbü Târîhu Dimaşk el-Kebîr, Haz. Abdülkadir
Bedrân, Beyrût 1987/1407, I, 94; Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, çev.
Salih Tuğ, İ�rfan Yay. İ�stanbul 1993, I, 329-30.
[6] Vâkıdî�, Meğâzî, II, 756.
[7] İ�bn Hişâm, III, 829.
166 [8] Ebû Dâvûd, es-Sünen, Çağrı Yay. İ�stanbul 1992, Cihâd, 137.
[9] İ�bn Asâkir, I, 94, 97-98.
[10] İ�bn Hişâm, III, 832; ayrıca bkz. İ�bn Hazm, Cevâmiu’s-sîre (Siyerin Özü), çev. M. Salih
Arı, Çıra Yay. İ�stanbul 2004, 210.
[11] İ�bn Hişâm, IV, 1040.
olarak anlaşmayı bozmak anlamına gelen bu gelişme üzerine Resûlullah,

Mekke üzerine yürüme kararı aldı ve burayı savaşsız bir şekilde fethetti.
Ardından Huneyn ve Evtâs Savaşları ile birlikte Tâif bölgesinin de alın-
masıyla, Arabistan’daki tebliğ faaliyetleri büyük oranda tamamlanmış
oldu. Bu gelişmelerden sonra Resûlullah yeniden Arabistan’ın kuzeyine
yönelmiştir. Rivâyetlere göre Araplar arasında öteden beri muhtemel bir
Bizans saldırısı olabilir şeklinde bir beklenti veya tedirginlik söz konusuy-
du. Mûte Savaşı’nda yaşanan bozgununun (Cemâziyelevvel 8/Eylül 629),
bu endişeyi daha da artırdığı anlaşılmaktadır. Nitekim halk arasında Şam
tarafından ciddi bir saldırı olacağına dair şayiaların yayılması üzerine, Hz.
Peygamber oldukça zor şartlar altında kalabalık bir ordu hazırlayıp sefe-
re çıktı.[12] Nitekim Belâzürî�, Bizanslıların Â� mile, Lahm, Cüzâm gibi kabi-
lelerden oluşan orduyla birlikte saldırıya geçecekleri haberinin alınması
üzerine Hz. Peygamber’in bu sefere çıktığını söyler.[13] Resûlullah Tebûk
yakınlarına geldiği zaman, söylentilerin asılsız olması üzerine Medine’ye
dönmüştür. Bununla birlikte seferden dönerken yol boylarındaki Cerbâ,
Ezruh ve Maknâ gibi bölgelerdeki Yahudilerle anlaşmalar yapmıştır.[14] Se-
beb-i nüzul ile ilgilenen âlimler Tebûk Seferi sırasında Tevbe Sûresi’nin
nâzil olduğunu söyler. Bu sûrede yer alan Ehl-i kitaba yönelik hükümlerin
ilk kez bu anlaşmalarla birlikte tatbik edildiği anlaşılmaktadır.
Tebûk Seferi’nin yanı sıra Resûlullah vefatının hemen öncesinde yine

bu bölgeye ordu gönderme plânları yapmıştır. Nitekim Mûte’de öldürülen
Zeyd’in oğlu Ü� sâme komutasında bir ordu hazırlamaktaydı. Hatta ordu
sevk edilmek üzereyken Resûlullah hastalanmış ve ardından vefat edince,
Ü� sâme sefere çıkamamıştı. Hz. Peygamber’in vefatının ardından halife se-
çilen Hz. Ebû Bekir ilk iş olarak onun başlatmış olduğu bu faaliyeti netice-
lendirmek istedi. Birtakım tartışmalardan sonra Ü� sâme’yi onun hedefleri
doğrultusunda sefere göndermiştir.
Resûlullah’ın Şam bölgesine gönderdiği ordulara burada yaşayan ka-

bile kökenli bir komutan tercih etmesi ince bir iletişim niteliğindedir. Dik-
kat edilirse Mûte Savaşı’nda bozguna uğrayan ordu komutanı olan Zeyd
b. Hârise Şam bölgesinde yaşayan Kelb kabilesine mensuptur. Keza onun
oğlu Ü� sâme’yi tercih etmesi de yine bu kabî�l bir örnektir. Anlaşılan Resû-
lullah bu tür girişimlerle bir bakıma bölgedeki kabilelere mesaj vermeye
çalışırken, aynı zamanda da elçileri katledenlerin başıboş bırakılmaya-
cağını göstermeyi de hedeflemiştir. Bütün bu gelişmelere bakıldığında,
167
[12] Vâkıdî�, Meğâzî, III, 990; Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara 1987,
85-86; İ�bn Asâkir, I, 110; İ�bn Hazm, Cevâmiu’s-sîre, 233.
[14] Vâkıdî�, Meğâzî, II, 763; İ�bn Asâkir, I, 95.
Arabistan’ın kuzeyi ile siyasî�-diplomatik ilişkilerin Hz. Peygamber döne-

miyle birlikte başladığını görüyoruz. Bu ilişkilerin en önemli muharrik
unsuru kuşkusuz tebliğ görevini yerine getirme yükümlülüğüdür. Ancak
bu yükümlülüğün önüne engellerin çıkarılması ve düşmanca tutum takı-
nılması üzerine, tebliğ faaliyetleri askerî� mücadeleye dönüşmüştür. Resû-
lullah’ın vefat etmesi üzerine, onun başlattığı girişimi Hz. Ebû Bekir ve
daha sonra gelen halifeler sürdürmüşlerdir.
a. Üsâme Ordusu
Hz. Peygamber, Ü� sâme b. Zeyd komutasında bir ordu hazırlayıp Şam

bölgesine gönderme plânı yaparken hastalanmış ve ardından vefat edince
bu girişim yarım kalmıştı.[15] Hz. Ebû Bekir halife olunca ilk iş olarak bu
orduyu göndermeye karar verdi. Ancak Hz. Peygamber’in vefatı nedeniyle
Arabistan’ın değişik bölgelerinde ortaya çıkan irtidat ve isyan hadiseleri
nedeniyle bazı sahâbî�ler bu kararın uygun olmayacağı kanaatindeydiler.
Hz. Ö� mer ve Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh gibi ashâbın ileri gelenleri, irtidat
ve isyan hadiselerini gerekçe göstererek Ü� sâme’nin gönderilmesi duru-
munda askerî� bakımdan zayıf duruma düşeceklerini, bu durumun isyancı
kabileleri cesaretlendireceğini ve dolayısıyla mevcut şartlarda ordunun
gönderilmesinin doğru olmayacağını savundular.[16] Ayrıca bu şartları
gerekçe gösteren Müslüman askerler de aynı kanaati taşıyorlardı ve bu
nedenle komutanları Ü� sâme’yi Halifeye gönderip kararın iptal edilmesini
istemişlerdi.[17] Ancak bütün itirazlar ve olumsuz şartlara rağmen Hz. Ebû
Bekir orduyu göndermede ısrar etmiş ve kararını değiştirmemiştir.
Hz. Ebû Bekir ordunun gönderilmesini istemeyenlerle meseleyi mü-
zakere ederken kararın Hz. Peygamber tarafından alınmış olduğuna dikkat
çekmiş ve bütün olumsuz şartlara rağmen, onun almış olduğu bir kararın
kendileri tarafından yarım bırakılamayacağını vurgulayarak sözlerini şöy-
le noktalamıştır: “Onun bağladığı düğümü ben asla çözemem.”[18] Ayrıca Hz.
Peygamber tarafından alınmış bir kararı uygulamaya koyarak işe başlama-
nın kendisi için ayrı bir önem taşıdığını belirtmiştir.[19] Halifenin Ü� sâme
ordusunu göndermedeki ısrarının en önemli nedeni, kuşkusuz kararın Hz.
[15] Vâkıdî�, Meğâzî, III, 120; İ�bn Sa’d, II, 248-50; Taberî�, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk,
Beyrût t.y. III, 212, 221; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 317-18, 334; Ya’kûbî�, Târîh, Beyrût
1960, II, 113; Süyûtî�, Târîhu’l-hulefâ, nşr. M.M. Abdulhamî�d, Mısır 1952, 74; F. K.
Hitti, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. S.Tuğ, İ�stanbul 1980, I, 223-24.
[16] Vâkıdî�, Kitâbü’r-ridde ve nebze min fütûhı’l-Irak, nşr. M. Hamidullah, Paris 1989, 31;
Taberî�, III, 212; Kelâ’î�, el-Hilâfetü’r-râşide ve’l-bütûletü’l-Hâlide fî hurûbi’r-ridde, nşr.
168 Ahmed Ğ� anm, Kahire 1979, 38.
[17] Halî�fe b. Hayyât, Târîhu Halîfe b. Hayyât; Halîfe b. Hayyât Tarihi, çev. Abdülhalik
Bakır, Ankara 2001, 126; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 335.
[18] Taberî�, III, 212; Süyûtî�, 74.
[19] Halî�fe b. Hayyât, 126.
Peygamber tarafından alınmış olmasıdır. Ona göre Hz. Peygamber’in almış

olduğu bir kararı uygulamak reel politikten daha önceliklidir. Onun bu tutu-
mu aynı zamanda yönetim anlayışının da bütünüyle Hz. Peygamber’in karar
ve uygulamalarına göre şekilleneceğini ortaya koymaktadır.
Ordunun gönderilmesine engel olamayanlar Ü� sâme’nin genç ve köle
kökenli olduğunu ileri sürüp tecrübesizliğini bahane etmişlerdi. Hatta onun
değiştirilmesi için Hz. Ö� mer’i aracı yapmışlardı. Ancak bu tür bahaneler de
Halifeyi kararından döndürememiştir. Rivayete göre Hz. Ebû Bekir, kendi-
sine bu teklifi yapan Hz. Ö� mer’e çıkışarak hangi cüretle Allah Resûlü’nün
tayin etmiş olduğu bir komutanı görevden almayı teklif edebildiğini dile
getirmiş ve bütün birliklerin karargâh merkezi olan Cürf’de toplanmasını
emretmiştir. Ardından kendisi de buraya gelerek orduya bir konuşma yap-
mış, kararın Hz. Peygamber tarafından alınmış olduğuna dikkat çekerek
onun almış olduğu bir kararı değiştirmekle Allah’ın Müslümanlar hakkında
takdir etmiş olduğu yazgının değiştirilemeyeceğini hatırlatmıştır. Hatta bu
açıklamasıyla aynı muhtevada olan Tevbe Sûresi’nin 51. âyetine atıfta bulu-
narak bir bakıma Müslümanların çekincelerinin yersiz olduğunu belirtmiş
ve kendileri için en isabetli seçimin Hz. Peygamber tarafından alınmış kara-
ra uymak olduğunu söylemiştir. Ayrıca âyetlerden alıntılarla samimiyet ve
teslimiyetle Müslümanların Allah yolunda mücadele etmelerinin önemine
vurgu yapmıştır. Buna ilaveten Ü� sâme’nin komutanlığına itiraz edenlerin
vaktiyle babası Zeyd’in komutanlığına da itiraz ettiklerini hatırlatmış, ancak
onu ve oğlunu bizzat Hz. Peygamber’in komutan tayin ettiğine dikkat çek-
miştir. Hatta bu tür gerekçeleri dile getirenleri kınamıştır.[20] Tüm hazırlıklar
tamamlandıktan sonra Ü� sâme komutasındaki ordu 26 Haziran 632 tarihin-
de sefere gönderilmiştir. Gönderilen ordunun sayısı ile ilgili kesin rakam
vermek zordur. Ancak Resûlullah tarafından hazırlandığı zaman içlerinde
Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer gibi seçkin sahâbî�lerin de bulunduğu hususu dik-
kate alınırsa adeta Müslümanların çekirdek kadrosunu oluşturan bir bir-
lik olduğunu söylemek mümkündür. Keza Hz. Ö� mer gibi sahâbî�ler Ü� sâme
komutasındaki ordunun gönderilmesi durumunda, isyancı kabilelerin sal-
dırı için cesaret bulacaklarına dikkat çekmiştir. Mezkûr ordunun yaklaşık
iki yüz kişilik seçkin bir birlik olduğu söylenebilir. Zira iki ay kadar süren
seferden sonra ordu kayıpsız bir şekilde Medine’ye dönünce, Hz. Ebû Bekir
bir müddet dinlendirdikten sonra bu sayıya yakın bir kuvveti takviye birlik
olarak Yemâme’ye göndermiştir.
Ü� sâme ordusunun gönderilip gönderilmemesi konusundaki tartışma-

larla ilgili rivayetler bulunmakla birlikte bu ordunun hangi amaçla Hz. Pey- 169
gamber tarafından hazırlandığına ve hedefinin neresi olduğuna dair fazla
[20] Taberî�, III, 212, 226; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 335.

bir ayrıntıdan bahsedilmez. Ebû Bekir’in Ü� sâme’ye yaptığı tavsiyenin aynı-

sı Hz. Peygamber tarafından babası Zeyd’e de yapılmıştı.[21] Keza Hz. Ebû
Bekir Ü� sâme’yi gönderirken Resûlullah’ın yaptığı tavsiyelerin hâricinde
herhangi bir uyarıda bulunmayacağını söylemesinden hareketle, onu Hz.
Peygamber’in belirlediği hedef ve gaye ile yola çıkardığı yorumu yapılabi-
lir. Nitekim Ü� sâme’yle vedalaştığı zaman “Sana Resûlullah’ın emrettiğinden
başka bir tavsiyede bulunmuyorum”[22] şeklinde bir uyarısından söz edilir.
Ancak Resûlullah’ın ona neleri tavsiye ettiği belli değildir. Netice itibariyle
Ü� sâme’nin Şam tarafına gönderileceği kesin olmakla birlikte, yapılan tav-
siyeler ve hedefin neresi olduğu konusu net değildir. Bununla birlikte Ü� sâ-
me’nin Şam bölgesinde yaşayan Kudâa kabilesinin yurduna kadar gittiği ve
herhangi bir mücadeleye girmeden Medine’ye döndüğünden bahsedilir.[23]
Bu bilgiler dikkate alındığı zaman Hz. Peygamber’in Ü� sâme’yi Kudâa yurdu-
na kadar gitmekle görevlendirdiğini söylemek mümkündür.[24]
Taberî�’nin verdiği bilgiler esas alınırsa bu konuda biraz daha net yo-
rumlar yapılabilir. Onun aktardığı bir rivayette şu bilgiler yer almaktadır:
“Hz. Ebû Bekir, Ü� sâme’yi askerin başına geçirerek babası Zeyd b. Hâri-
se’nin öldürüldüğü yere kadar gitmesini emretti. Aynı şeyi Peygamber de
ona emretmişti. Ebû Bekir bunun haricinde ayrıca bir hedef göstermedi.”[25]
Yine Taberî�’de yer alan bir başka rivayette ise, Hz. Ebû Bekir’in Ü� sâme’ye
şu talimatları verdiğinden bahsedilir: “Sen Allah Resûlü’nün emrettik-
lerini yerine getir. Kudâalılar’ın yurdundan işe başla. Oradan Â� bil’e geç.
Resûlullah’ın emirlerini yerine getirirken dikkatli ol.”[26] Bu rivayetler dik-
kate alınırsa, Hz. Peygamber’in Ü� sâme’yi babası Zeyd’in öldürüldüğü yere
kadar göndermekle görevlendirdiği ve bu girişim ile bir bakıma Mûte’de
bozguna uğrayan Müslümanların prestijini kurtarmaya yönelik bir misil-
leme amacı taşıdığı söylenebilir. Ayrıca Hz. Peygamber’in bu orduyu gön-
derirken amacının misillemenin yanı sıra, bölgedeki kabilelere yönelik
mesaj verme gibi bir hedef gütmüş olması da muhtemeldir.
Vâkıdî�’de yer alan bir rivayette Ü� sâme ordusunun gönderilmesiy-
le Zâtü Atlâh’da öldürülen on beş kişilik elçilik heyeti arasında bir iliş-
ki kurulmuştur. İ�ddiaya göre Hz. Peygamber misilleme amacıyla orduyu
yola çıkarmak istemiştir. Ancak şayet bir misillemeden söz edilecekse bu-
nun daha ziyade Mûte Savaşı’yla ilgisinin olması gerektiğini unutmamak
[21] Vâkıdî�, Meğâzî, III, 117, 118.

[22] Vâkıdî�, Ridde, 32; Ya’kûbî�, II, 127.
[23] Süyûtî�, 72.
170 [24] Ü� sâme ordusunun sefere gönderilmesiyle ilgili değerlendirme ve tahliller için bkz.
İ�srafil Balcı, İdarî ve Siyasî Yönden Hz. Ebû Bekir Dönemi, Din ve Bilim Kitapları,
Samsun 2006, 49-54.
[25] Taberî�, III, 221.
[26] Taberî�, III, 213.
gerekir.[27] Halî�fe b. Hayyât’ın verdiği bilgiye göre on beş kişilik elçilik

heyetini Kudâalılar öldürmüştür.[28] Ü� sâme de onların yurduna kadar git-
mekle görevlendirildiğine göre muhtemelen bu ordu Zâtü Atlâh’da öldü-
rülen elçilik heyetine yönelik bir misilleme amacı taşımış ve bölgedeki
kabilelere bu anlamda bir mesaj verilmek istenmiştir.[29]
Dikkat edilirse Hz. Ebû Bekir’in Ü� sâme’yi göndermedeki ısrarı, irtidat
ve isyan hadiselerinin patlak verdiği zamana rastlar. Bu yönüyle reel po-
litiğe aykırı nitelik taşımaktadır, fakat kararın Hz. Peygamber tarafından
alındığına dikkat çekerek orduyu göndermede ısrarcı olmuştur. Rivayete
göre Ü� sâme yola çıktıktan sonra yaklaşık iki aylık aradan sonra herhangi
bir çatışmaya girmeden Medine’ye dönmüştür. Her ne kadar kimi rivayet-
lerde dönüş yolunda Ü� sâme’nin irtidat eden kabilelerle savaşıp ganimet-
ler elde ettiğinden bahsedilse de, bunun gerçeği yansıtmadığını görüyo-
ruz. Bir rivayete göre ordu döndükten sonra Hz. Ebû Bekir bir süre onu
dinlendirmiş ve ardından Yemâme’de Müseylime’ye karşı savaşan Hâlid
b. Velî�d’e yardımcı kuvvet olarak göndermiştir.[30] Kimi rivayetlerde, Ü� sâ-
me’nin Kudâa yurduna kadar gidip kayıpsız dönmesi Ebû Bekir dönemin-
deki ilk başarı olarak nitelenmiştir.[31]
b. İslâm Ordularının Şam Bölgesine Gönderilmesi

Hz. Ebû Bekir Ridde savaşlarından başarıyla çıkıp bozulan dengeleri
yeniden tesis ettikten sonra, hiç vakit kaybetmeden Şam bölgesine ordu
göndermeye karar verdi. Bu amaçla Hz. Ali, Hz. Ö� mer, Hz. Osman, Abdur-
rahman b. Avf, Sa‘d b. Ebî� Vakkâs, Saî�d b. Zeyd, Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh
başta olmak üzere, ensâr ve muhâcirlerin ileri gelenlerini çağırıp meseleyi
müzakere etti.[32] Toplantıda söz alanlardan Abdurrahman b. Avf Bizans’ın
gücüne dair çekincesini dile getirmekle birlikte nihayetinde olumlu görüş
bildirdi. Benzer şekilde Hz. Osman, Talha, Zübeyr, Ebû Ubeyde b. el-Cer-
râh gibi sahâbî�ler de kendi görüşlerini dile getirip son kararın Halifeye ait
olduğunu söylediler.[33] Müzakereler tamamlandıktan sonra varılan ortak
mutabakat sonucunda ordu gönderme kararı alındı.[34]
Alınan karardan sonra Hz. Ebû Bekir, mescidde toplanan halka hitap
ederek, cihadın önemine ve bunun dinî� bir görev olduğuna işaret etmiş
[27] Vâkıdî�, Meğâzî, II, 752-53.

[29] Taberî�, III, 213.
[30] Kelâ’î�, 139.
[31] Taberî�, III, 220, 221. 171
[32] Ezdî�, Fütûhu’ş-Şâm, thk. A. Abdullah Â� mir, Kahire 1970, 1-8.
[33] İ�bn Asâkir, I, 127; Diyârbekrî�, Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs, Dâru Sâdır, y.y. t.y.
II, 222, 223.
[34] Belâzürî�, Fütûh, 156; Ezdî�, 1-8; Taberî�, IV, 28.
ve bazı âyetleri hatırlatarak Müslümanları cihada gitmeye teşvik etmiştir.

Ö� rneğin Allah’ın kendilerine iman nasip ettiğini, onun yardımının kendile-
riyle birlikte olduğunu, Mâide Sûresi’nin 5. âyetine vurgu yaparak Allah’ın
kendilerini İ�slâm’la şereflendirdiğini ve son dinin İ�slâm olduğunu, Hz. Pey-
gamber’in de ömrünün sonlarına doğru bu bölgeye ordu göndermek için
hazırlık yaptığını dile getirip kendilerinin de onun yolundan gitmelerinin
en isabetli tercih olacağını vurgulamıştır. Hatta Resûlullah hayattayken ken-
disine Şam bölgesine ordu gönderme niyetinde olduğunu söylediğini, an-
cak buna ömrü yetmeyince onun almış olduğu kararın kendileri tarafından
yerine getirilmesi gerektiğinin önemine işaret etmiştir. Ayrıca Hz. Peygam-
ber’in daha önceden bu bölgeye ordu gönderdiğini de hatırlatıp,[35] onun he-
deflerini gerçekleştirme görevinin kendileri için bir yükümlülük olduğunu
belirtmiş ve konuşmasını şu âyetle bağlamıştır: “Ey iman edenler! Allah’a,
elçisine ve sizden olan imamlara itaat edin (Nisâ 4/59).”[36]
Kararın halka duyurulmasından sonra halife, Mekke, Tâif, Necd ve
Arabistan’ın güneyindeki kabilelere de mektuplar göndermiş ve benzer
içerikte mesajlar vererek orduya katılmaya davet etmiştir.[37] Tevbe Sûre-
si’nin 41. âyetinden alıntı yaparak ‘Gerek hafif, gerekse ağır olarak savaşa
çıkın, mallarınız ve canlarınızla Allah yolunda savaşın’[38] âyetini hatırlat-
mıştır.[39] Dikkat edilirse Hz. Ebû Bekir Şam bölgesine ordu gönderirken
daha çok dinî� duygulara hitap etmiş, cihadın dinî� bir görev olduğuna vur-
gu yapmış ve bu kanaatini kimi âyetlerle destekleyerek Müslümanları so-
rumluluğa çağırmıştır.
İ�ç savaştan yeni çıkmış bir halifenin hiç vakit kaybetmeden Arabis-
tan’ın kuzeyine ordu göndermeye kalkışması ve bu konuda aceleci dav-
ranması dikkat çekicidir. Aslında o, Ü� sâme ordusunu gönderirken aynı
şekilde hem aceleci hem de ısrarcı davranmıştır. Onun ve ashâbının en
önemli gerekçesi tebliğ görevini sürdürme kararlılığı ve bunun dinî� bir
yükümlülük olarak telakki edilmesi inancıdır.[40] Ö� rneğin Müslümanlar
Kâdisiye Savaşı için cepheye giderken Hz. Peygamber’e biat ettiklerini, bu
biatle birlikte onun yolundan gideceklerine dair söz verdiklerini, dolayı-
sıyla onun yolundan gitmek için cepheye gitmenin dinî� bir görev olduğu-
nu ifade etmişlerdir.[41]
[35] Şam bölgesine ordu gönderilmesi ve Bizans ordusuyla ilk temasların yaşanmasıyla
ilgili gelişmeler hakkında geniş bilgi için bkz. İ�srafil Balcı, İlk İslâm Fetihleri, Savaş-
Barış İlişkisi, Pınar yay. İ�stanbul 2011, 78-149.
[36] Vâkıdî�, Fütûh, I, 1-2.
172 [37] Belâzürî�, Fütûh, 156; Ezdî�, 8, 9, 16.
[38] Tevbe 9/41.
[39] Vâkıdî�, Fütûh, 2.
[40] Ezdî�, 1-7.
[41] Taberî�, IV, 114.
Ö� te yandan Hz. Ebû Bekir ordu gönderirken bölgenin siyasal duru-

muyla ilgili de istihbarat yaptırmıştır. Her ne kadar Mûte’de bir olum-
suzluk yaşanmışsa da, Tebûk Seferi ve Ü� sâme ordusunun gönderilmesi
gibi gelişmelerden sonra Müslümanlar Şam bölgesinin siyasal durumu-
nu yakından tanıma fırsatı bulmuşlardır. Hz. Ebû Bekir ve kurmayları bu
bölgeye ordu gönderirken şartların uygun olup olmadığını veya bölgenin
siyasal yapısı ve buradaki kabilelerin konumu hakkında birtakım bilgiler
edinmiş olmalıdır. Zaten Hz. Peygamber bu bölgeye yönelik ilk girişimleri
başlatmıştı. Kendisi de onun izinden giderek Müslümanları cihada ve İ�s-
lâm dinini tebliğ etmeye yönlendirmiştir.
Rivâyetlere göre yeteri kadar ordu toplanınca, Hz. Ebû Bekir 633 yı-
lında üç ayrı birlik tertip edip Şam bölgesine göndermiştir. Bazı rivayet-
lerde ise bunlardan ayrı olarak daha önceden Hâlid b. Sa’î�d komutasında
bir ordu hazırlayıp öncü birlik olarak gönderdiği, fakat bu komutanın ace-
leci davranması nedeniyle bozguna uğrayarak Medine’ye döndüğüne dair
haberler bulunmaktadır.[42] İ�ddiaya göre Hâlid b. Sa’î�d, Filistin bölgesine
yanaştığı sırada burada Behrâ’, Kelb, Tenûh, Salî�h, Lahm ve Cüzâm gibi ka-
bilelerden müteşekkil Bizans destekli bir orduyla karşılamış ve onların
gücünü görünce geri çekilmiştir.[43] Ayrıca onun Halifeden yardım istedi-
ği, ancak toplanan kuvvetlerin az olması üzerine Hz. Ebû Bekir’in Arabis-
tan’ın güneyindeki kabilelere mektuplar gönderip onları Şam bölgesine
gitmeye davet ettiği haberleri aktarılmıştır.[44] Bütün bunlarla birlikte
Hâlid b. Sa’î�d’in ardından bölgeye daha geniş çaplı ordular sevk edildiği
anlaşılmaktadır.[45]
Rivâyetlere göre Hz. Ebû Bekir, Amr b. el-Â� s’ı günümüzdeki Filistin böl-
gesine göndermiştir. Araplar o tarihte burayı iliyâ[46] olarak isimlendiriyor-
lardı. İ�kinci komutan Yezî�d b. Ebî� Süfyân’ı Dimaşk bölgesine[47] ve Şurahbî�l
b. Hasene’yi de Fihl (Ü� rdün) tarafına göndermiştir.[48] İ�lk birlikler Medine’ye
en yakın bölge konumundaki Cerbâ, Ezruh ve Maknâ gibi gayrimüslim kabi-
lelerin yaşadığı iliyâ (Filistin) bölgesine sevk edilmiştir.[49] Dikkat edileceği
üzere Tebûk seferi dönüşünde Hz. Peygamber buradaki kabilelerle anlaşma
yapmıştı. Keza buradaki Yahudi kabilelerin Bizans yönetiminden memnun
[42] Ezdî�, 21; Zehebî�, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a’lâm, thk. Ö� mer

Abdüsselâm Tedmürî�, 1. baskı, Beyrût 1407/1987, (Ahdü’l-Hulefâirrâşidî�n), 81.
[43] Taberî�, IV, 29; İ�bn Asâkir, I, 132.
[44] Ezdî�, 8, 9, 16; İ�bn A’sem, I, 81, 83; Diyârbekrî�, II, 222.
[45] İ�bn Asâkir, I, 129. 173
[46] İ�bn A’sem, I, 99-100.
[47] Taberî�, IV, 30.
[48] Belâzürî�, Fütûh, 156; Taberî�, Târîh, IV, 28; İ�bn Asâkir, I, 130; Diyârbekrî�, II, 222.
[49] Ezdî�, 11; İ�bn Asâkir, I, 130.
olmadıklarını da unutmamak gerekir. Yine bu bölgedeki Cüzâm kabilesi ve

bu kabile kollarıyla Müslümanlar arasında anlaşmalar yapılmıştır. Anlaşıl-
dığı kadarıyla sözü edilen sâikler İ�slâm ordularının bu bölgede tutunabil-
mesi için müsait bir ortam sağlamıştır. Nitekim İ�slâm orduları günümüzde-
ki Gazze’ye doğru ilerlerken bölgedeki müttefik Arap kabilelerinin onlara
rehberlik ettiklerinden söz edilmektedir.[50]
Şam bölgesindeki ilk çatışmaların 633 yılı sonlarıyla 634 yılı başların-
da Filistin bölgesindeki el-Arabe’de meydana geldiği söylenir.[51] Bu bölgede
görevlendirilen Amr b. el-Â� s’ın birlikleri Belkâ’da toplanmıştı. Burası bir ba-
kıma İ�slâm ordularının askerî� üssü ve ön karakolu niteliğindeydi.[52] Belâ-
zürî�[53] ve Ezdî� gibi erken dönem kaynakları Belkâ’ bölgesindeki Meâb’ın
Şam bölgesinde fethedilen ilk yer olduğunu söyler.[54] Taberî� ise, ilk alınan
yerin Büsrâ olduğu kanaatindedir. Büsrâ daha kuzeyde kaldığına göre Me-
dine’ye daha yakın bölge olduğundan Filistin’deki Belkâ’ın ilk alınan yer
olma ihtimali daha yüksektir. Elde edilen ilk başarılardan sonra Bizans ve
Gassânî�lerin hazırlık yaptıklarına dair istihbarat alınınca bölgedeki komu-
tanlar Halifeden yardım istediler. Bu talep üzerine Hz. Ebû Bekir topladığı
kuvvetleri Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh’ın emrine verip cepheye göndermiştir.[55]
Ebû Ubeyde görev bölgesine giderken Meâb halkıyla karşılaşmış ve onlarla
emân anlaşması yapmıştır.[56] Belkâ’ın bir köyü olan Meâb (Rabba), Şam ile
Arabistan arasında geçiş noktasıydı ve bu nedenle stratejik öneme sahipti.
Ayrıca burada Bizans’a ait bir de askerî� karargâh bulunuyordu.[57]
Ö� zellikle Meâb’ın ele geçirilmesi ve burasının üs olarak kullanılması,

stratejik açıdan güvenlik unsuruydu ve oluşturulan bu güvenlik hattından
sonra, İ�slâm ordusu Filistin bölgesine doğru ilerledi. el-Arabe’de kazanı-
lan ilk başarıdan sonra ikinci çatışma Dâsin’de meydana geldi (4 Şubat
634). Art arda gelen bu iki başarıdan sonra Bizans ordusuna karşı önemli
bir üstünlük sağlandı.[58]
Meâb ve Dâsin’deki ilk çarpışmalardan sonra, Mercü Suffer’de de

ayrı bir mücadele yaşandığından bahsedilmektedir.[59] Belâzürî� bu
[50] Theophanes, The Chronicle of Theophanes, Translated by Harry Turtledove,

University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1982, 36.
[51] Belâzürî�, Fütûh, 159; Taberî�, IV, 39; İ�bn Asâkir, I, 130.
[52] Taberî�, IV, 39.
[54] Ezdî�, 29.
174 [55] Vâkıdî�, Meğâzî, II, 760, III, 990, 1015, 1018.
[57] Taberî�, IV, 39.
[58] Theophanes, 37; Belâzürî�, Fütûh, 158-59; Taberî�, Târîh, IV, 39.
[59] Halî�fe b. Hayyât, 148; Taberî�, IV, 30
savaşın tarihini hicrî� 14. yıl olarak vermektedir. Ona göre bu savaşta Hâ-
lid b. Sa’î�d b. el-Â� s şehit olmuş ve Müslümanlar Dimaşk ve Beytü’l-Mak-
dis’e girmişlerdir.[60] Oysa Hâlid b. Sa’î�d’in Şam bölgesine gönderilen ilk
komutan olduğu ve başarısız bir girişim sonucu Halife tarafından görev-
den alındığı hususu dikkate alınırsa, bu savaşın daha önceden yapılmış
olması gerekir.[61] Belâzürî�’nin verdiği tarih 635 yılına rastlamaktadır
ki, bu tarihte Hz. Ebû Bekir vefat etmişti. Halî�fe b. Hayyât, Mercü Suffer
savaşında Hâlid b. Sa’î�d’in komutan olduğunu söylemektedir.[62] Ayrıca
Taberî� de Ü� sâme b. Zeyd’in gönderilmesinden sonra bu savaşın Şam
bölgesinde Arabe mevkiinde cereyan eden ikinci mücadele olduğunu
belirtir. Onun verdiği bilgilere göre Hâlid b. Sa’î�d Mercü Suffer’e indiği
zaman Bizans ordusunun saldırısına uğrayınca, Medine yakınlarındaki
Zü’l-Merv’e çekilmiştir.[63]
İ�slâm orduları karşısında alınan yenilgilerden sonra, Bizanslı komu-

tanlar ciddi bir savaş hazırlığına girişti. Bu gelişmeler öğrenildiği zaman
Filistin bölgesindeki komutan Amr b. el-Â� s, Halifeden acil yardım istedi.
Hz. Ebû Bekir, Medine’de toplanan kuvvetleri Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh
emrine verip bölgeye sevk ederken aynı zamanda Hıms bölgesinde görev-
lendirmişti.[64] Ardından Sevâd bölgesinde bulunan Hâlid b. Velî�d’e haber
göndererek Şam’a gitmesini emretti. Yine Medine’de toplanan kuvvetleri
de henüz genç yaşta olan Muâviye b. Ebî� Süfyân’ın emrine verdi ve onu
büyük kardeşi Yezî�d’e yardımcı kuvvet olarak gönderdi.[65]
Hâlid b. Velî�d, Halifenin emrini aldıktan sonra çetin bir çöl yolculu-
ğunun ardından Dimaşk-Hıms yolu üzerindeki Seniyyetü’l-Ukâb’a geldi
ve bir süre dinlendikten sonra Ebû Ubeyde’ye haber verip Halifenin emri
gereği birleşme çağrısında bulundu. Hâlid, Filistin bölgesine doğru iler-
lerken Mercü Râhit’da Gassânî�ler üzerine bir baskın yaptı.[66] Ayrıca Büsrâ
(Kanâtü Büsrâ) şehrine girdi (Mayıs 13/634) ve kısa bir direnişten sonra
yıllık cizye ödeme koşuluyla şehri teslim aldı.[67] Bu girişimlerinden son-
ra, Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh, Şurahbî�l b. Hasene ve Yezî�d b. Ebî� Süfyân ile
birleşip komutayı devraldı ve Bizans’ın savaş hazırlığı yaptığı bölge olan
Filistin’e doğru ilerledi.[68]
[60] Belâzürî�, Fütûh, 170, 171.

[61] İ�bn Asâkir, I, 132, 137.
[63] Taberî�, IV, 30.
[64] Belâzürî�, Fütûh, 156, 158; Taberî�, IV, 30; İ�bn Asâkir, I, 131, 133, 136. 175
[65] Taberî�, IV, 30, 33.
[66] Halî�fe b. Hayyât, 147; Taberî�, IV, 41; İ�bn Asâkir, I, 135.
[67] Taberî�, IV, 42.
[68] Kanâtü Büsrâ, Şam’ın bir şehridir. İ�bn Asâkir, I, 135, 139.
Filistin bölgesinde görevli olan Amr b. el-Â� s, Ğ� amru’l-‘Arabât’da ka-

rargâh kurmuştu. Theodore (Tozarik) komutasındaki Bizans ordusu ise
Cıllık ovasındaydı.[69] Amr, Hâlid’in geldiğini haber alınca Ecnâdeyn’e doğ-
ru ilerledi ve onunla birleşti. Bölgedeki İ�slâm ordularını gören Theodore,
Cıllık ovasından ayrılıp Remle ile Beytü’l-Cibrî�n arasındaki Ecnâdeyn’e
geldi.[70] İ�ki taraf burada karşılaştı ve 28 Cemaziyelevvel 13/30 Temmuz
634 tarihinde yapılan savaşta Bizans ordusu mağlup edildi.[71] Theodore
o sırada Hıms’da bulunan Herakleios’un yanına kaçtı.[72] Ecnâdeyn Savaşı
Hz. Ebû Bekir döneminde Şam bölgesinde kazanılan en önemli savaşlar-
dan birisiydi. Zafer müjdesi Medine’ye geldikten üç gün sonra Hz. Ebû Be-
kir vefat etti (22 Cemaziyelâhir 13/23 Ağustos 634).[73]
Ecnâdeyn Savaşı’ndan sonra Bizans birliklerinin bir kısmı Yâkûsa

vadisinde toplanmıştı. İ�slâm orduları onları takip edip burada da mağ-
lup ettiler. Bu savaşın yapıldığı yer küçük bir ırmak olan ve sularının yaz
aylarında kuruduğu belirtilen Yâkûsa’dır. Ancak suları Yermûk nehrine
aktığı için Yâkûsa-Yermûk isimleri rivayetlerde birbirine karıştırılmıştır.
Buradan kurtulan Bizanslı birliklerle Ecnâdeyn’den kaçanların önemli bir
bölümü Fihl ve Dimaşk’e sığınmıştı. İ�slâm orduları Yâkûsa’daki mücade-
leyi kazandıktan sonra Hz. Ebû Bekir’in vefat haberini burada öğrendiler.[74]
Onun vefatının ardından hilafet makamına getirilen Hz. Ö� mer, aynı hızla
mücadeleye devam etti ve onun zamanında buradaki mücadeleler daha
kapsamlı bir fetih dalgasına dönüştü.
c. Fihl Savaşı
Ecnâdeyn Savaşı’ndan sonra dağılan Bizans ordusuna ait birliklerden

bir kısmı Şam’ın güneyindeki Kudüs, Kaysâriyye, bir kısmı ise Fihl, Dimaşk
ve Hıms gibi kuzeydeki şehirlere sığınmıştı. Hâlid b. Velî�d, Yâkûsa’daki
Bizans birliklerini dağıttıktan sonra vakit kaybetmeden diğer birliklerin
sığındığı Fihl üzerine yürüdü. Burası Ü� rdün sınırlarında yer alan Şerî�a
nehrinin doğu tarafında kalıyordu. İ�slâm ordusunun gelmekte olduğunu
haber alan Bizanslı komutanlar, Şerî�a nehrini Beysân ovasına verip burayı
bataklık haline getirdiler ve bu yolla takipten kurtulmaya çalıştılar. İ�slâm
[69] Taberî�, IV, 39.

[70] Taberî�’ye göre Bizans ordusu 90.000 civarındaydı. Taberî�, Târîh, IV, 31.
[71] Taberî�, IV, 45-46.
[72] Herakleios’un onu başkente gönderip hapsettirdiği söylenmektedir. Theophanes,
37.
176 [73] Halî�fe b. Hayyât, 147-148; Belâzürî�, Fütûh, 165; Taberî�, IV, 46; ayrıca bkz. Donner,
Fred McGraw, The Early Islamic Conquests, Princeton University Press, New Jersey
1981, 129; Walter Emil Kaegi, Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, çev. Mehmet Ö� zay,
Kaknüs Yayınları, (1. baskı), İ�stanbul 2000, 153-54.
[74] Belâzürî�, Fütûh, 165; Taberî�, IV, 55.
ordusu Beysân’a geldiği zaman bu bataklığa saplandı ve oldukça zor şart-

larda ilerleyebildi. Hatta burada yapılan mücadele zâtü’r-redğa (sıkı bal-
çıklı yer) adıyla anılmıştır. Bu engel zor da olsa aşılarak buradaki birlikler
dağıtıldı ve Fihl’de önemli bir savaş kazanıldı (Zilkade 13 /Ocak 635).[75]
Belâzürî� bu savaşın çok şiddetli geçtiğini belirterek yaklaşık 10.000 Bi-
zans askerinin öldürüldüğünü söyler.[76] Hicretin 13. yılında meydana ge-
len bu savaşta dağılan Bizanslı birliklerden kurtulanlar ise Ecnâdeyn’den
kaçan birlikler gibi Dimaşk ve Hıms şehirlerine sığındılar.[77]
Fihl Savaşı Hz. Ö� mer’in hilafetinin ilk zamanlarında yapılmıştır. Umu-

miyetle kabul edilen tarihe göre bu savaş hicrî� 13. yılın Zilkade ayında,
yani Aralık-Ocak 634-35 tarihinde vuku bulmuştur. Bilindiği gibi Hz. Ebû
Bekir 23 Ağustos 634 tarihinde vefat etmişti. Hz. Ö� mer onun vefatından
sonra halife olduğuna göre, Fihl savaşının Ö� mer döneminde yapıldığı ke-
sindir ve bu savaşın komutanı da Hâlid b. Velî�d’dir. Fihl Savaşı Hz. Ö� mer’in
hilafetinin yaklaşık olarak beş veya altıncı aylarında vuku bulmuştur. Halî�-
fe b. Hayyât, Ecnâdeyn Savaşı’ndan sonra kaçan Bizanslı birliklerin bura-
da toplandığını belirtir ve onları takip eden Hâlid’in hicrî� 13. yılda (634)
Fihl üzerine yürüyüp burayı fethettiğini söyler.[78]
Fihl şehri daha sonra Ebû Ubeyde tarafından yeniden fethedilmiştir.

Bunun nedeni ise Yermûk Savaşı öncesi Bizans’ın kapsamlı savaş hazır-
lığı yaptığına dair haber alınması üzerine burası dâhil ele geçirilen kimi
şehirlerde güvenlik amacıyla bulundurulan birliklerin geri çekilmesidir.
Birlikler çekilince bu şehirler Bizans’ın eline geçmiş ve Yermûk Savaşı
sonrası bozguna uğrayan birlikler bu şehirlere sığınmıştı. Savaşın ardın-
dan Ebû Ubeyde ilk iş olarak bu şehirleri almaya karar vermiştir. Hatta
vakit kaybetmemek için alınan ganimetleri bile hemen paylaştırmadığı
söylenir. Dolayısıyla Fihl dâhil Ü� rdün’ün diğer şehirleri yeniden ele geçi-
rilmiştir. Belâzürî�, Fihl Savaşı’nın sebebini anlatırken Antakya’da bulunan
Herakleios’un Cezî�re halkını seferber edip başlarına kendisine yakın bir
komutan atayarak buradan karşı saldırıya geçmek için hazırlık yaptığın-
dan bahseder.[79] Burası Bizans’ın önemli garnizon merkezlerindendi. Fihl
savaşı bir bakıma Ü� rdün bölgesinin fethinin ön temeli niteliğindedir. Ni-
tekim Yermûk savaşından sonra bu bölgedeki Taberiyye, Beysân, Sûsiye,
Efî�k gibi irili ufaklı birtakım yerleşim birimleri fethedilmiştir.[80] Hâlid
[75] Halî�fe b. Hayyât, 149, 155-56; Fesevî�, el-Ma’rifetü ve’t-târîh, nşr. Halil Mansur, (1.
baskı), Beyrût 1419/1999, III, 309; Taberî�, IV, 55, 59.
[76] Belâzürî�, Fütûh, 166. 177
[77] Taberî�, IV, 55.
[78] Halî�fe b. Hayyât, 155-56.
b. Velî�d, Fihl savaşından sonra Dimaşk’e sığınmış olan Bizanslı birlikler

üzerine yürüdü ve bu şehri muhasara etti. Muhasara devam ederken Hz.
Ö� mer’in Hâlid’i görevden aldığına dair yazı geldi ve fethin ardından yeni
komutan Ebû Ubeyde komutayı devraldı.
d. Dimaşk’ın Fethi
Dimaşk, Şam bölgesindeki önemli merkezlerden birisidir. Şehrin ne za-

man ve hangi komutan tarafından fethedildiğine dair farklı rivayetler
bulunmaktadır. Bunun önemli nedenlerinden birisi şehrin iki kez fethe-
dilmiş olması ve henüz fetih tamamlanmamışken Hz. Ö� mer’in komutan
değişikliği haberinin gelmesidir. Bu hususlarla ilgili haberler aktarılırken
rivayetler birbirlerine karıştırılmış ve bu nedenle farklı bilgiler nakledil-
miştir. Ecnâdeyn Savaşı’ndan sonra kaçan Bizanslı birlikleri kovalayan
Hâlid b. Velî�d önce Fihl üzerine yürüyüp burayı fethetmiş ve ardından Di-
maşk’e gelerek bu şehri kuşatmıştır.[81] Hâlid b. Velî�d şehrin Doğu Kapısı,
Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh Câbiye Kapısı, Amr b. el-Â� s Tûmâ Kapısı, Şurahbî�l
b. Hasene Cennet Kapısı, Yezî�d b. Ebî� Süfyân Küçük Kapı ve Keysân Kapısı
tarafından şehri muhasara altına almıştır.[82] Kuşatma devam ederken Hz.
Ö� mer’in Hâlid’i görevden alıp yerine Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh’ı tayin etti-
ği haberi geldi. Ancak muhasara devam ettiği için yeni atanan komutan
Ebû Ubeyde muhtemel bir olumsuzluğa yol açabileceği endişesiyle kara-
rı fethin gerçekleşmesinden sonra açıkladı.[83] Bu yüzden şehri fetheden
komutan Hâlid iken, fethin sonunda halka emân veren komutanın adının
Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh olduğuna dair rivayetler aktarılmıştır.[84] Belâzürî�
konu ile ilgili bir rivayetinde Dimaşk fethedildiği zaman resmen komuta-
nın Ebû Ubeyde olduğunu belirtmiş, ancak anlaşmayı Hâlid’in yaptığını
ifade etmiştir.[85]
Kuşatmanın devam ettiği süreçte Dimaşk şehrinin maliye görevli-

si olan Mansûr b. Sercûn’un Hâlid b. Velî�d’i ziyaret ettiği ve Hâlid’in ona
emân verdiğine dair haberler anlatılır. Yine bu rivayetin devamında yer
alan haberlere göre, Hâlid kendisini ziyaret edenlerin verdiği bilgiler
vasıtasıyla kaleye girmeyi başarmıştır. Hatta surlardan içeri girebilmesi
[81] Taberî�, IV, 55.

[82] Ya’kûbî�, II, 140; İ�bn A’sem, I, 118; Ebû’l-Fidâ’, el-Muhtasar fî ahbâri’l-Beşer, târî-
hu Ebî’l-Fidâ’, Dâru’l-ma’rife, Beyrût t.y. I, 159; Belâzürî�, Hâlid’in Ebû’d-Derdâ’yı
Bizans’ın silah deposu olarak kullandığı Berze’de görevlendirdiğini söyler ve gö-
178 revlendirilen isimlerde bazı farklılıklara yer verir. Belâzürî�, Fütûh, 173.
[83] Halî�fe b. Hayyât, 154-55; Belâzürî�, Fütûh, 165-66; Ya’kûbî�, II, 140; Taberî�, IV, 55.
[84] Taberî�, IV, 55-59; İ�bn Asâkir, I, 147; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrût 1966,
VII, 20-21; Zehebî�, 132; İ�bn Tiktakâ, 76.
için kendisine ipten merdiven bile temin

edilmiştir. Sağlanan yardımlardan sonra
İ�slâm ordusu şehre girmeyi başarmıştır.
O sırada Ebû Ubeyde de muhasara etmiş
olduğu Câbiye Kapısı’ndan içeri girmiş
ve her iki komutan şehrin merkezinde
buluşmuştur.[86] Bir rivayete göre Hâlid
şehre girince daha önceden emân ver-
miş olduğu Mansûr b. Sercûn Hâlid ile
görüşmüş ve kendilerinin güvencede
olacaklarına dair verdiği emâna sâdık
kalmasını istemiştir.[87] Taberî�’deki bir
rivayete göre ise Hâlid şehre girince,
buradaki idareciye elçi göndermiş ve
teslim olmaları durumunda can ve mal-
larının emniyet altında olacağını haber
vermiştir.[88]
İ�ki taraf arasında varılan mutabakat

sonucu Hâlid b. Velî�d, zimmî�lik statüsü- Resim 7:
nü kabul etmeleri üzerine Dimaşk halkının canları, malları ve kiliseleri- Dimaşk’ın
nin emniyet altında olacağına dair emân vermiş, anlaşma şartlarına sâdık (Şam) 17.
yüzyıla ait
kaldıkları sürece zimmî�lik statülerinin devam edeceğine ve kendilerine bir tasviri.
iyi davranılacağına dair teminat vermiştir.[89] Hâlid b. Velî�d bu güvenceyi [https://goo.gl/
vermekle birlikte fetihten sonra Ebû Ubeyde Hz. Ö� mer’in kararını açıkla- hTEHZZ]
yıp komutayı devralmıştır. Değişiklik üzerine Hâlid’in emân verdiği ida-

reci tekrar kendisine gelip taahhüt edilen şartlar çerçevesinde emân ve-
rilmesini istemiş, Ebû Ubeyde de Hâlid’in yaptığı anlaşmayı aynen kabul
etmiştir.[90]
Dimaşk’ın fethinden (Receb 14/Eylül 635) sonra Şam ordularının

başkomutanlığını devralan Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh aynı kararlılıkla mü-
cadelelere devam etti ve Hıms üzerine yürüyüp burayı aldı. Burası da Yer-
mûk savaşı öncesi askerî� birliklerin geri çekildiği şehirlerden birisiydi ve
savaşın kazanılmasından sonra, bu şehirler tekrar ele geçirilmiştir. Dağı-
lan Bizanslı birlikler bu tür garnizon şehirlere sığındıklarından, onların

[87] Belâzürî�, Fütûh, 162-63, 177; Taberî�, IV, 57; İ�bn Asâkir, I, 148.
[88] Taberî�, IV, 55; ayrıca bkz. Belâzürî�, Fütûh, 162; İ�bn Asâkir, I, 151; Muhammed 179
Hamidullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, Beyrût 1985, 374.
[89] Belâzürî�, Fütûh 173-74; Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-emvâl, Kahire 1975/1395, 267; İ�bn
Asâkir, I, 151-52; Hamidullah, Vesâik, 457, no: 352.
tekrar toparlanmalarına fırsat vermemek için Ebû Ubeyde hızlı hareket

etmiş ve hiç vakit kaybetmeden askerî� birliklerin çekildiği şehirleri tekrar
geri almıştır. Böylece Hıms şehri hicrî� 14. yılda (635) ilk kez fethedilirken,
hicrî� 15. yılda (636) ise ikinci kez ele geçirilmiştir.
Ecnâdeyn ve Fihl savaşlarından sonra Dimaşk ve Hıms gibi şehirlerin

de bir bir elden çıkması üzerine, Bizanslı komutanlar kapsamlı bir savaş
hazırlığına giriştiler. Fethedilen şehirlerin güvenliğini sağlamak amacıy-
la buralara belli sayıda askerî� birlikler bırakılmıştı. Ancak Bizans’ın kap-
samlı savaş hazırlığı yapması üzerine Ebû Ubeyde, Hz. Ö� mer’den yardım
istedi. Halife ise yardım gönderecek kuvvet kalmadığını belirtip Allah’ın
yardımına sığınmasını, samimi bir şekilde mücadele ettikleri sürece Al-
lah’ın zafer nasip edeceğine inanmaları gerektiğini, nice az olan topluluk-
ların kalabalık topluluklara galip geldiğini hatırlatmış ve bu muhtevadaki
âyetleri referans göstererek[91] bir bakıma elindeki imkânlarla yetinme-
sini öğütlemiştir.[92] Beklenen desteğin gelmemesi üzerine, Ebû Ubeyde
fethedilen şehirlerde güvenlik amacıyla bırakılan birlikleri geri çekmiş ve
ordunun gücünü birleştirme kararı almıştır.
Aşağıda ayrıca işaret edileceği üzere Dimaşk şehri, Yermûk savaşın-

dan sonra ikinci kez fethedilmiştir. Rivayete göre Yermûk savaşı kaza-
nıldığı zaman Ebû Ubeyde Hz. Ö� mer’e gelişmeler hakkında bilgi verince,
Halife gönderdiği cevabî� yazıda Dimaşk’ın Şam bölgesinin merkezi oldu-
ğunu hatırlatmış ve ilk önce burayı fethetmekle işe başlamasını öğütle-
miştir.[93] Halifenin isteği üzerine Ebû Ubeyde Yermûk savaşından sonra
ilk önce burayı ele geçirmekle işe başlamıştır. Zira Yermûk bozgunundan
sonra dağılan Bizanslı birliklerin önemli bir bölümü buraya sığınmıştı.[94]
Fetihten sonra zimmî�lik statüsüne göre halka emân verilmiştir. Bu emân
halkın can, mal ve kutsal değerlerinin güvenceye alınmasını içeriyordu.
Ayrıca yurtlarına uğrayan ve yolunu şaşıran Müslümanları misafir edip
onlara gerektiğinde kılavuzluk yapacaklardı. Bunun yanı sıra Müslü-
manlar aleyhine düşmana bilgi sızdırmayacaklardı. Anlaşmadan sonra
bölgedeki birçok yerleşim biriminden temsilci gelip benzer muhtevada
anlaşma yapmak istedikleri ve onlarla da anlaşma yapıldığından bahse-
dilir.[95]
[91] Bakara 2/249.

180 [92] Ezdî�, 182-83.
[93] Taberî�, IV, 56.
[94] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, Kahire 1936, 149; ayrıca bkz. Ezdî�, 148; İ�bn Asâkir, I,
150-51; Hamidullah, Vesâik, 458, no: 353;
[95] İ�bn Asâkir, I, 149, 150-51
e. Hâlid b. Velîd’in Başkomutanlıktan Azli
Hâlid b. Velî�d, Hz. Ebû Bekir döneminde Şam bölgesindeki orduların

başkomutanıydı ve bu görevi Hz. Ö� mer halife olduktan sonra da bir süre
devam etmiştir. Daha sonra Hz. Ö� mer onu görevden alıp yerine Ebû Ubey-
de b. el-Cerrâh’ı atamıştır. Hz. Ö� mer idare anlayışını genelde Hz. Peygam-
ber ve selefi Ebû Bekir’in uygulamalarını esas alarak şekillendirmiş, ancak
idarî� kadroda bazı değişikliklere gitmiştir. Bu bağlamda kimi idareci ve
komutanları değiştirmiştir, ancak bu değişiklikler fazla dikkat çekmez-
ken Hâlid b. Velî�d’i görevden alıp Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh’ı ataması hayli
yankı bulmuştur. Ö� zellikle sıcak savaşın devam ettiği bir sırada ve Hâlid
gibi karizmatik bir komutanın görevden alınması, belli ki ilgi uyandırmış
ve bu konuda değişik rivayet ve yorumlar aktarılmıştır. Rivâyetlerin bir
kısmı Hz. Ö� mer’in kararının isabetli olduğunu ispatlama çabasına yöne-
likken, bir kısmı ise kişisel memnuniyetsizlikle ilişkilendirilmiş ve zoraki
açıklamalar yapılmıştır. Ancak bu açıklamalar kimi zaman izahı mümkün
olmayan yorumlara dönüşmüştür. Ö� rneğin henüz halife olmadan önce Hz.
Ö� mer’in Hâlid’i görevden almayı kafasına koyduğu, hatta ‘Benim halifeli-
ğimde Hâlid’e asla yer yok’ meâlinde bir söz sarf ettiği ve halife olur olmaz
onu görevden aldığı gibi iddialar dillendirilmiştir.
Anlaşıldığı kadarıyla Hz. Ö� mer’in bu kararının tartışılmasının başat

nedeni, Hâlid gibi başarılı bir komutanın sıcak savaşın devam ettiği bir
sırada görevden alınmış olması, buna mukabil Hz. Ö� mer gibi ideal bir ida-
recinin böylesi bir karara imza atmasına haklı gerekçe bulma çabasıyla
alâkalıdır. Bize göre bu konuyla ilgili farklı rivayet veya görüşlerin ne de-
rece doğru olup-olmadığını tespit etmenin en kestirme yolu, Hz. Ö� mer’in
hilafete geldiği tarih ile Hâlid b. Velî�d’in komutanlıktan alındığı tarihleri
net olarak belirlemektir. Keza Hâlid’in komutanlık yaptığı savaşların ta-
rihlerini tespit etmek de, bu konuyla ilgili tartışmalarda önemli bir belir-
leyiciliğe sahiptir.
Rivâyetlere bakılırsa, Hz. Ebû Bekir dönemindeyken Hâlid’in bazı

icraatları nedeniyle Hz. Ö� mer’in rahatsızlık duyduğu anlaşılmaktadır.
Hatta Hz. Ebû Bekir’den onu görevden almasını istediği, fakat Halifenin
bu talebi kabul etmediği söylenir. Muhtemelen Hz. Ö� mer halife olduğu
zaman geçmişteki kimi uygulamalarından memnun olmadığı için Hâlid’i
görevden almayı düşünmüş, ancak bu kararı hemen değil de, şartları uy-
gun olmasından sonra yürürlüğe koymuştur. Hâlid’in görevden alınması-
nı haklı çıkarabilecek bazı nedenlerden söz edilebilir. Ö� rneğin Hz. Ö� mer 181
daha merkeziyetçi bir idarî� anlayışa sahiptir. Oysa Hâlid, yeri geldiğinde
başına buyruk olan veya daha serbest hareket edebilen bir mizaca sahip-
tir. Bunun yanı sıra, Ebû Bekir dönemindeki bazı aşırı uygulamaları veya
kararları nedeniyle Hz. Ö� mer’in rahatsızlık duyduğu ve bu nedenle arala-

rında belli bir görüş ayrılığının var olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla gö-
revden alınmasında bu tür sebeplerin daha etkili olduğu anlaşılmaktadır.[96]
Hâlid b. Velî�d’in azliyle ilgili bir bakıma gizemli ve retorik bilgilerden

de söz edilir. Ö� rneğin Belâzürî�, Hâlid b. Velî�d’in Cezî�re bölgesinde bulun-
duğu sırada, hamamda şaraplı bir koku süründüğünden dolayı Halifenin
onu azlettiğini söyler, ancak bu haberin doğru olmadığını da ekler.[97] Ü� s-
telik Hâlid, Hz. Ö� mer döneminde Cezî�re bölgesinde idareci veya komutan
olarak hiç bulunmamıştır. Yine bir iddiaya göre Hz. Ö� mer ile Hâlid’in ço-
cukluk yıllarında güreş tuttukları, Hâlid’in galip geldiği ve Ö� mer’in kolunu
kırdığı, halife olduğu zaman bu husumeti nedeniyle onu görevden aldığı
gibi mesnetsiz anekdotlar da bulunmaktadır.[98]
Hâlid’in azledilmesinde ganimet mallarını bazı kişilere keyfi olarak

dağıtmasının etkili olduğundan da bahsedilmektedir. Ö� rneğin Bizanslı-
lar’dan alınan yüklü miktardaki ganimetlerin bir kısmını kendisinden mal
isteyen Eş’as b. Kays veya bazı kişilere kendi takdirince verdiği ve durumu
öğrenen Hz. Ö� mer’in Ebû Ubeyde’ye mektup yazıp şayet doğruysa görev-
den alınmasına karar verdiği gibi haberler de nakledilmiştir.[99] Bir rivaye-
te göre Hz. Ö� mer, Hâlid’in elindeki malların hesabını tespit edip kendisine
bildirmesini istemiş, ancak Hâlid olumsuz cevap verince Halife onu görev-
den almıştır.[100] Hatta evini bile teftiş ettirdiği, Hâlid’in bundan rahatsız
olduğunda dair de iddialar bulunmaktadır.[101]
İ�ddiaya göre Hz. Ö� mer, Şam bölgesindeki Câbiye’ye geldiği zaman

halkla konuşurken Hâlid’in azil meselesi gündeme gelmiş, sorulan soru
üzerine devlet hazinesi için tutulması gereken ganimet mallarını ihtiyacı
olmayanlara dağıttığından duyduğu rahatsızlık nedeniyle görevden alın-
dığını söylemiştir. Müteakiben yerine getirdiği Ebû Ubeyde’nin faziletle-
rinden bahsederek kararının doğruluğunu anlatmaya çalışmıştır. Anlatıya
göre sözlerine Ö� mer b. Hafs b. el-Muğî�re şu karşılığı vermiştir: “Vallahi ey
Ö� mer! Bu açıklamaların kararının doğru olduğunu göstermez. Sen Resû-
lullah’ın komutan tayin ettiği bir genci azlettin. Onun çektiği bir kılıcı sen
[96] Hâlid b. Velî�d’in yerine Ebû Ubeyde’nin atanması ve görevden alınması sebepleriyle
ilgili geniş bilgi için bkz. İ�srafil Balcı, “Hz. Ö� mer’in Komutan Atama Stratejisi; Sa’d b
Ebî� Vakkâs ve Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh Ö� rneği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, (sayı: 20-21, yıl: 2005), ss. 171-210.
[97] Belâzürî�, Fütûh, 182; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 536.
182 [98] İ�bn Kesî�r, VII, 115.
[99] İ�bn Kesî�r, VII, 80.
[100] İ�bn Hacer, İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, nşr. Ali Muhammed Becâvî�, Kahire 1970, II,
255.
[101] Mustafa Fayda, Hâlid bin Velîd, Çağ Yayınları, İ�stanbul 1992, 441.
kınına koydun. Onun diktiği sancağı sen indirdin. Ayrıca akrabalık bağını
da kopardın ve amcanın oğlunu kıskandın.” Hz. Ö� mer de yakını olduğu için
komutanlıktan azledilmesinden rahatsız olduğunu söylemiştir.[102] Ayrıca
rivayetlerde yer aldığına göre Hz. Ö� mer’in, “…Ben, Hâlid’i hakkında bir
şüphem olduğundan dolayı görevden almadım. Ancak halk onu gözünde
öyle büyütmüşü ki, Allah’ı unutarak ona güvenmesinden korktuğum için
görevden aldım.” şeklinde bir açıklamada bulunması[103] dikkat çekicidir.
Mezkûr haberlerin önemli bir kısmı gizemli ve retorik haberler muh-

tevasındadır. Şu çok açık ki, Hz. Ö� mer halife olur olmaz Hâlid’i görevden
almamıştır. Onun ilk icraatı Hâlid’i görevden almak değil, Irak bölgesine
ordu göndermek olmuştur. Halife olur olmaz Hâlid’i görevden aldığına
dair iddia, tarihsel olarak hiçbir geçerliliğe sahip değildir. Dikkat edilirse
Ecnâdeyn Savaşı 30 Temmuz 634 tarihinde yapılmıştır ve bu savaşın ko-
mutanının Hâlid olduğu kesindir. Hz. Ebû Bekir ise bu savaştan yaklaşık
olarak 23 gün sonra, yani 23 Ağustos 634 tarihinde vefat etmiştir. Halife-
nin vefat haberi, Ecnâdeyn’den sonra İ�slâm ordusu küçük çaplı çatışmala-
rın yaşandığı Yâkûsa’da bulunduğu sırada gelmiştir.[104] Hala görevinin ba-
şında olan Hâlid b. Velî�d, Yâkûsa’dan sonra kaçan Bizanslı birlikleri takip
ederek Fihl’e gelmiş ve burada yaptığı savaşı kazanarak Dimaşk’i muha-
sara etmiştir. Dimaşk muhasarası devam ettiği sırada ise Hz. Ö� mer’in ko-
mutan değişikliği haberi gelmiş, ancak yeni atanan komutan henüz savaş
devam ettiği için muhtemel bir belirsizliğin ortaya çıkacağı endişesiyle,
kararı fetihten sonra açıklamıştır.
Yukarıda Dimaşk şehrinin iki kez fethedildiğine dair rivayetlerin bu-

lunduğuna işaret edilmişti. Birinci fethin muhasarası devam ettiği sırada
Hâlid başkomutandır. Muhasara devam ederken Hz. Ö� mer’in kararı gelmiş,
ancak Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh olası bir olumsuzluğa yol açabilir endişe-
siyle fetihten sonra kararı açıklamıştır. Rivâyetlere bakılırsa ilk muhasara
ve şehrin fethi Receb 14/Eylül 635 tarihinde gerçekleşmiştir.[105] İ�kinci
fetih ise 20 Ağustos 636 tarihinde kazanılan Yermûk savaşından sonra-
dır. Dikkat edilirse Hz. Ö� mer, 23 Ağustos 634 yılında Hz. Ebû Bekir vefat
ettikten sonra halife olmuştur. Oysa Ocak 635 yılında yapılan Fihl Savaşı
sırasında Hâlid b. Velî�d başkomutandır ve bu savaş Hz. Ö� mer’in halifeliği-
nin ilk günlerinde meydana gelmiştir.[106] Ayrıca Fihl’in ardından Dimaşk’i
muhasara eden komutan da yine Hâlid’dir ve bu şehir ilk önce Eylül 635
[102] Fesevî�, I, 247; İ�bn Kesî�r, VII, 115.

[103] Bkz. İ�srafil Balcı, “Hz. Ö� mer’in Komutan Atama Stratejisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi 183
İlahiyat Fakültesi Dergisi, (sayı:20-21, yıl:2005) ss.171-210.
[104] Taberî�, IV, 46.
[106] Halî�fe b. Hayyât, 149; Belâzürî�, Fütûh, 122; Fesevî�, III, 309.
yılında fethedilmiştir. Komutan değişikliği haberi Dimaşk’ın birinci kez

fethedildiği tarih olan Eylül 635’de gelmiş ve fethin ardından yeni atanan
komutan Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh görevi devralmıştır.[107] Hz. Ö� mer, Hz.
Ebû Bekir’in vefat ettiği tarihten (23 Ağustos 634) sonra halife olduğuna
göre ve yine Dimaşk Eylül 635 yılında onun halifeliği döneminde fethe-
dildiğine göre, demek ki Hz. Ö� mer, Hâlid’i halife olur olmaz değil, yaklaşık
bir yıl sonra görevden almıştır. Zira halife olduğu tarihle (23 Ağustos 634)
Dimaşk’ın birinci kez fethedildiği tarih olan Eylül 635 yılı arasında yakla-
şık olarak bir yıllık zaman farkı bulunmaktadır. Kaldı ki Hz. Ö� mer, halife
olduğu zaman Şam’a gidip Hâlid b. Velî�d’in yanında savaşmaları için halka
çağrı yapmıştır.[108]
f. Yermûk Savaşı ve Şam Bölgesindeki Fetihlerin Seyri
Hâlid b. Velî�d’in komutanlıktan alınmasıyla ilgili farklı ve çelişki-

li rivayetlerin nakledilmesi, Yermûk savaşı gibi önemli bir mücadelenin
komutanının kim olduğuna dair farklı rivayetleri de etkilemiş ve bu ko-
nuda bazı ihtilaflar ortaya çıkmıştır. Oysa Hâlid’in komutan olarak görev
yaptığı savaşlarla, ondan sonra komutan olan Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh’ın
yönettiği savaşlar ve Hâlid’in görevden alındığı tarihler dikkate alındı-
ğında bu konuda herhangi bir çelişkinin olmadığı ve Yermûk Savaşı’nın
komutanının Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh olduğu konusu son derece açıktır.
Az önce de işaret edildiği üzere Hz. Ö� mer göreve gelir-gelmez Hâlid’i gö-
revden almamıştır. Onun görevden alınması, Eylül 635 tarihindeki Dimaşk
muhasarasından sonradır. Bu tarihten sonraki savaşlarda ise, Ebû Ubey-
de b. el-Cerrâh komutanlık yapmıştır. Kısaca söylemek gerekirse Hâlid b.
Velî�d Eylül 635 yılında görevden alındığına göre ve Yermûk savaşı ise 20
Ağustos 636 yılında yapıldığına göre, görevden alınan Hâlid’in komutan
olması tarihsel olarak mümkün değildir. Hemen şunu da hatırlatalım ki,
Yermûk Savaşı’nın komutanının kim olduğuna dair ihtilaflı haberlerin
ortaya çıkmasının farklı bir nedeni vardır. Zira kimi rivayetlerde iki ayrı
Yermûk mücadelesinden bahsedilir. Birisi Ecnâdeyn Savaşı’ndan hemen
sonra kaçan Bizanslı birliklerin sığındığı küçük Yermûk vadisinde gerçek-
leşen ufak çaplı çatışmalardır. Ecnâdeyn Savaşı komutanı Hâlid b. Velî�d
kaçan birlikleri bu vadide kıstırmış ve onlarla küçük çaplı mücadeleler
yaşanmıştır. Burada yapılan savaşın adı bazı riâyetlerde Yâkûsa, bazı ri-
vayetlerde ise Yermûk olarak zikredilir. Ecnâdeyn Savaşı’ndan detaylı bir
şekilde bahseden Fayda, konumuzla ilgili şu tespitte bulunur: Küçük bir
184
ırmak olan Yâkûsa, Yermûk nehrine akıyordu ve suyu yazın çekiliyordu.
[107] Taberî�, IV, 55.

[108] Fesevî�, III, 310.
Harita 6:
Yermûk
savaşının
yapıldığı
bölge.
[https://goo.gl/
weLxFd]
Bu küçük çaplı savaş bazen ırmağın adı ile bazen de nehrin adı zikredildi-
ğinden, başta Seyf b. Ö� mer (180/796) olmak üzere bazı râvilerin, asıl bü-
yük Yermûk ile bunu karıştırdıkları düşünülerek Ecnâdeyn ile Yermûk’un
tarihlerinin karıştırılış sebebi bulunmaya çalışılmıştır.[109] Bu hususa işa-
ret ettikten sonra hemen belirtelim ki, asıl Yermûk Savaşı Ebû Ubeyde b.
el-Cerrâh komutasında gerçekleşmiştir ve bu savaşın tarihinin 20 Ağustos
636 olduğu kesindir. Her ne kadar Hâlid b. Velî�d de bu savaşta bulunmuş-
sa da, o sırada komutan değildir.[110]
Rivâyetlere göre Ecnâdeyn Savaşı’nda alınan mağlubiyetten sonra, Bi-

zanslı komutanlardan Theodore (Tozarik) ile Ermeni kökenli komutanlar-
dan Vâhan kapsamlı bir ordu hazırlığına giriştiler. Ö� zellikle Hıms’ın düş-
mesinden sonra Herakleios’un kaybedilen yerleri geri almak ve Müslüman
Araplar’ı Şam bölgesinden söküp atmak için bir anlamda seferberlik ilan
ettiğinden bahsedilir. Bu itibarla Şam, Cezî�re ve İ�rmî�niye’de (Ermenistan)
yaşayan Araplar ile Ermeniler’e mektuplar gönderip destek istedi. Yapılan
çağrılardan sonra Kelb, Salih, Tenûh, Lahm, Cüzâm, Gassân, Behrâ ve Belî�
gibi birçok Arap kabilesinin yanı sıra Ermeni ve Rumlar’dan da çok sayıda
asker toplandı.[111]
Gelişmeler üzerine Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh da kapsamlı bir hazırlı-

ğa girişti ve Şam bölgesindeki orduları bir araya getirmek için daha önce 185
[109] Fayda, Hâlid bin Velîd, 389.
[110] Fayda, Hâlid bin Velîd, 401.
[111] Belâzürî�, Fütûh, 192; İ�bn Asâkir, I, 161.
fethedilmiş olan Dimaşk, Hıms ve Ba’labek gibi şehirlerde güvenlik ama-

cıyla bulundurulan birlikleri geri çekti. Oysa bu şehirler fethedilmiş ve
halka emân verilmişti. Ancak ortaya çıkan olağanüstü şartlar karşısında
gayrimüslim tebaaya verilen can ve mal güvenliği garantisinin sağlanama-
yacağı tehlikesi ortaya çıkınca, Ebû Ubeyde yapılan anlaşmayı karşılıklı
rızaya dayalı olarak iptal etmiştir. Hatta kendilerinden alınan vergileri bile
ödemiştir.[112]
İ�slâm orduları bir taraftan Şam’ın kuzeyinde Bizans ordusuyla ciddi

bir savaş hazırlığı yaparken, bir taraftan da hala bu ülkenin denetiminde
olan güney taraftaki Kudüs ve Kaysâriyye üzerinden gelebilecek muhte-
mel bir saldırıyla karşı karşıyaydı. Bir bakıma iki cephe arasında kalan
başkomutan Ebû Ubeyde kurmaylarıyla yaptığı değerlendirmeden sonra,
bütün ağırlığını bu savaşa verdiği için daha önce alınan şehirlerdeki bir-
likleri geri çekme kararı almıştır. Ö� zellikle Hz. Ö� mer’den beklediği yardı-
mın gelmemesinin de, bu kararda etkili olduğu anlaşılmaktadır.
Bizanslılar askerlerin geri çekildiği şehirlere tekrar hakim olurken,

Yermûk savaşındaki komutanlardan Theodore ve Vâhan oluşturulan mu-
azzam orduyu samimi müttefikleri olan Gassânî�lerin yurduna yakın yerde-
ki Câbiye’de konuşlandırdı. Ardından İ�slâm ordusunun saldırı cesaretini
kırmak amacıyla Yermûk ırmağı üzerindeki derin vadiye doğru ilerlediler.
Ancak vadinin riskli olması nedeniyle muhtemel bozgun durumunda çı-
kışın zor olacağını hesaba katan Ebû Ubeyde yaklaşık üç ay kadar taarruz
emri vermemiştir.[113] Uzun bir hazırlık döneminden sonra ilk çatışmalar
Yermûk ırmağı ile Rakka vadisinin birleştiği yerde vuku buldu. Bu bölge
Medine ile Şam arasındaki haberleşmeyi sağlayan stratejik öneme sahipti.
Burada Bizans idaresinden memnun olmayan Ezriat ve Nava gibi Yahudi
kabileleri yaşıyordu. Daha önce bu kabileler Tebûk Seferi dönüşü Hz. Pey-
gamber’le anlaşma yapmışlardı.
Taberî�, Yermûk Savaşı sırasında Sakalar b. Mihrak adlı bir Rum ko-
mutandan bahseder ve onun Bizanslı askerlerin başkomutanı olduğunu
söyler. Bu komutanın General Vâhan (el-Sakalar/sacellarus) olma ihtima-
li yüksektir. Ayrıca rütbece ona yakın olan Theodore ve Nusturos[114] gibi
değişik komutanlar bulunuyordu.[115] Bunların yanı sıra Kınnesrî�n, Ha-
leb (Aleppo), Cezî�re ve Hıms’dan çok sayıda asker toplanmıştı. Ermeni

186 [113] Taberî�, IV, 31-32.
[114] Bu isim muhtemelen Bizans ordusu adına savaşan Persli komutan Niketas’tır
(Taberî�, IV, 60). Yermûk savaşında Persli askerlerin de Bizans ordusuna destek ver-
diğine dair bilgilerden söz edilmektedir (Bkz. Kaegi, 184-85).
[115] Taberî�, IV, 60.
birliklerinin komutanlığını Corcis (Jarajis/George/Cerce) yaparken[116] Bi-

zans ordusuna destek veren Lahm, Cüzâm, Kayn, Belî�, Â� mile, Gassân ve
diğer Arap kabilelerinden oluşan birliklerin başında ise Gassânî�ler’in ünlü
reisi Cebele b. Eyhem vardı.[117] Corcis ile Cebele’nin emrinde on ikişer bin
Ermeni ve Arap savaşçısı bulunuyordu. İ�slâm ordusunda ise çoğunluğu
Hicazlı askerlerin yanı sıra Ezd, Himyer, Hemedân, Mezhic, Havlân, Kah-
tân, Kinde, Kinâne, Lahm, Cüzâm, Kudâa gibi Yemenli, Hicazlı, Iraklı ve az
sayıda da olsa Şam bölgesindeki kabilelerden oluşan askerler vardı.[118]
Bütün hazırlıklar yapıldıktan sonra iki taraf 20 Ağustos 636 tarihin-

de Yermûk vadisinde şiddetli bir savaşa tutuştu ve İ�slâm ordusu sayı ve
teçhizat bakımından oldukça üstün olan Bizans ordusunu mağlup etmeyi
başardı.[119] Bu savaş her iki tarafın Şam bölgesindeki hâkimiyeti açısın-
dan hayli önemliydi. Bizans ordusu Ecnâdeyn’den sonra ikinci kez ciddi
bir yenilgi almıştı ve bu yenilginin ardından kaçan birlikler Şam bölgesin-
deki şehirlere sığındılar. Hatta önemli bir bölümü Cezî�re ve Mısır’a kadar
çekilmişti. Ö� zellikle Cezî�re’den gelip Bizans’a destek veren Araplar ile Er-
meniler’in kendi yurtlarına döndükleri bilinmektedir.
Bizanslı komutanlar taktik gereği İ�slâm ordusunun saldırı cesareti-

ni kırmak amacıyla Yermûk vadisi içine doğru çekilme plânı yapmışlardı,
ancak yaşanan bozgunla birlikte bu strateji kendi aleyhlerine döndü. Nite-
kim dağılan birlikler vadinin çıkış noktasında sıkışınca tam bir arbede ya-
şandı. Ancak Ebû Ubeyde ve ordusu insanlık tarihindeki savaşlarda eşine
rastlanmayan bir tutum sergileyerek dağıldıktan sonra vadide sıkışan ve
silah bırakıp kaçmaya çalışan Bizanslı askerlerin çıkışına müsaade etmiş
ve vadinin ağzını boşaltmıştır.[120]
Yermûk bozgunundan sonra dağılan Bizanslı birlikler Dimaşk, Fihl,

Hıms, Ba’lbek ve Kınnesrî�n gibi şehirlere sığınınca, tekrar toparlanmaları-
na fırsat vermemek için Ebû Ubeyde sıkı bir takibata başladı ve hiç vakit
kaybetmeden bu şehirleri bir bir ele geçirdi.[121] Ö� zellikle Yermûk gibi bir
zaferden sonra askerî� birliklerin çekildiği şehirleri geri almanın prestij ve
bölgeye hâkimiyet açısından ayrı bir önemi vardı. Artık İ�slâm ordusunun
karşısına çıkacak ciddi bir güç kalmamıştı ve tüm gayretlerle toplanmış
olan Bizans ordusu tamamen dağılmıştı.
[116] Taberî�, IV, 31.

[117] Belâzürî�, Fütûh, 192; Ya’kûbî�, II, 141; Irfan Shahid, Byzantium and the Arabs in the
Sixth Century, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, (Vol. I, Part. I,
Washington 1995), 646-48. 187
[118] Taberî�, IV, 33.
[120] Taberî�, IV, 35, 36.
[121] Halî�fe b. Hayyât, 154; Belâzürî�, Fütûh, 196.
Yermûk zaferiyle birlikte Şam bölgesinin tek hâkimi Müslümanlar

oldu. Ü� stünlük tamamen İ�slâm ordularının eline geçtiği için komutanlar
yerel güçlerle karşı karşıya kaldılar. Dolayısıyla bundan sonraki müca-
deleler daha ziyade bölgesel nitelikli çatışmalar şeklinde geçmiştir. Bu
durum bir bakıma sonucu baştan belli olan mücadeleler sürecinin yaşan-
masını beraberinde getirmiştir. Ancak bu süreçte yaşanan savaşlardaki
en dikkat çeken hususlardan biri, her ne kadar Müslüman komutanlar
kendilerinden güçsüz olan yerel idarecilerle karşı karşıya kalmışlarsa da
onların zayıflığından yararlanma gibi bir siyaset izlememişlerdir. Bunun
yanı sıra kaçan Bizanslı birlikler müstahkem kale veya şehirlere çekilin-
ce, İ�slâm orduları Ecnâdeyn ve Yermûk gibi meydan savaşlarındaki kadar
hızlı bir şekilde sonuca gidememişlerdir. Bunun en önemli nedeni, açık
meydanlarda yapılan savaşlarda müslüman Araplar’ın hızlı manevra ka-
biliyetine sahip olmalarıydı.[122]
Bizanslı birlikler müstahkem kale veya surlarla çevrili şehirlere sığı-

nıp savunma savaşına döndükleri için, hızlı ilerleyiş bir süre yavaşlamış
ve bu süreçten sonra uzun süreli muhasara savaşları dönemi başlamıştır.
İ�slâm ordularının elindeki teçhizat ve donanım, muazzam surları aşabi-
lecek ölçüde yeterli değildi. Ö� rneğin Şam bölgesinde en son ele geçirilen
yer olan Kaysâriyye şehri fasılalarla birlikte yaklaşık yedi yıl muhasara-
nın ardından fethedilmiştir. Bu tür olumsuzluklarla birlikte Müslüman
komutanlar ortaya çıkan yeni şartlar karşısında yeni savaş araç gereçleri
ve yeni taktik ve stratejiler geliştirdiler.[123] Neticede Yermûk savaşından
sonra Bizans ordusu bir daha İ�slâm orduları karşısına çıkaracak ciddi bir
güç toplayamadı ve bu savaştan sonra Müslümanlar Şam bölgesine kalıcı
olarak yerleştiler. Şam toprakları ele geçirildikten sonra buradaki ordula-
rın bir kolu Mısır, bir kolu ise Cezî�re üzerine gönderilmiştir.
g. Hıms, Kınnesrîn ve Ba’labek Şehirlerinin Fethi
Yermûk savaşı sonrası Ebû Ubeyde ve kurmaylarının en önemli plân-

larından birisi dağılan Bizanslı birlikleri takip ederek tekrar toparlan-
malarına fırsat vermemekti. Kaçanların önemli bir kısmı Dimaşk, Hıms,
Kınnesrî�n ve Ba’lbek gibi garnizon şehirlere sığınırken, bir kısmı Mısır’a
bir kısmı ise geldikleri bölge olan Cezî�re’ye çekilmişti. Savaş sonrasında
gelişmelerden Halifeyi bilgilendiren Ebû Ubeyde, onun da onayını alarak
188 [122] İ�bn Haldûn, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, (Birinci Baskı),
İ�stanbul 1982, I, 469.
[123] Muhasara silahları için bkz. Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman
Aliy, İ�stanbul 2008, V, 106-138; Fâruk Ö� mer, en-Nüzumü’l-İslâmiyye, el-‘Ayn, 1983,
208-211.
öncelikli olarak Şam bölgesindeki şehirleri geri almak için harekete geçti.
Hatta bizzat Halifenin talimatı üzerine Dimaşk üzerine yürüyerek burayı
yeniden ele geçirmiştir. Dimaşk’ın alınmasından sonra Hıms üzerine yü-
rümeye karar veren Ebû Ubeyde, Sımt b. el-Esved’i önden göndermiştir.
Hıms’ı ele geçiren Sımt, halka malları, canları, şehirlerinin surları, kilise-
leri ve değirmenlerinin emniyet altında olacağına dair emân vermiştir.
Ardından gelen Ebû Ubeyde bu emânı imzalayarak yürürlüğe koymuştur.[124]
Hıms şehri daha önce alındığı halde, Yermûk savaşı öncesi buradaki bir-
likler geri çekilmişti. Yermûk savaşının kazanılmasından sonra burası
ikinci kez fethedilmiştir. Belâzürî�’nin verdiği bilgiye göre şehir halkı Müs-
lümanların idaresinden memnun olduğu için, savaş öncesi iptal edilen an-
laşmanın devam etmesini istemiştir.[125]
Sımt b. el-Esved’in arkasından yola çıkan Ebû Ubeyde, öncü birliklerin

başında Hâlid b. Velî�d ile Milhan b. Zeyyar et-Tâî�’yi göndererek Ba’labek
üzerine giderek buradan Hıms’a gitmeyi planlamıştı.[126] Ba’lbek’e geldiği
zaman kısa bir direnişten sonra burayı fethetti ve halka emân verdi. Bu
emânnâme karşılıklı hukuka saygı, ticaretin zarar görmemesi ve dileyen
kişilerin istedikleri yerlere gidip ikamet edebilmesi gibi esasları içeriyor-
du. Ancak kış ayı olduğu için göç etmek isteyenlere yaz ayına kadar süre
tanınmıştır.[127] Dikkat edilirse anlaşma Yermûk bozgunundan sonra böl-
gedeki hâkimiyetin tamamen Müslümanların eline geçtiği bir sırada ya-
pılmıştır. Bir başka ifadeyle söylemek gerekirse güç ve üstünlük tamamen
Ebû Ubeyde’nin elindeydi. Ancak Müslüman komutanlar bir istilacı zihni-
yetle hareket etmediklerinden verilen emânlarda bu tür insanî� ve ahlâkî�
hükümlere dikkat etmişlerdir. Müslüman idarecilerin bölge halkına karşı
bu tür yaklaşımı kısa sürede onların yerli halk tarafından kabul edilmesini
sağlamıştır. Nitekim birçok yerleşim birimi temsilcisi Dimaşk ve Ba’labek
halkına verilen emân muhtevasındaki anlaşmaya razı olduklarını bildir-
miş ve aynı içerikte anlaşmalar yapılmıştır.[128]
Belâzürî�, Hıms’ın tekrar alınmasıyla ilgili bilgi verirken Dimaşk’ın fet-

hinden sonra Bizanslı süvari birliklerinin bir bölümünün buraya kaçtığını,
Ebû Ubeyde’nin de peşlerinden giderek Hıms’ı kuşattığını ve halkın tes-
lim olması üzerine kendilerine emân verdiğini söyler. Anlaşılan bu süvari
birliği Dimaşk’ın alınmasına engel olmak istemiş, ancak tutunamayınca
[124] Belâzürî�, Fütûh, 186-87; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 492; Hamidullah, Vesâik, 467-68.
[126] Ezdî�, 144; Ya’kûbî�, II, 140-141. 189
[127] Belâzürî�, Fütûh, 185; Ya’kûbî�, II, 140-41; Hamidullah, Vesâik, 485, no: 356; İ�bn
Asâkir, I, 160.
[128] Belâzürî�, Fütûh, 196; Zeynî� Dahlân, el-Fütûhâtü’l-İslâmiyye ba’de mudiy-
yi’l-fütûhâti’n-nebeviyye, Basım y. y. 1304, 30-31.
Hıms’a doğru çekilmiştir. Ebû Ubeyde onları takip edip şehri ikinci kez
ele geçirmiştir. İ�kinci fetihten sonra buraya Ubâde b. es-Sâmit’i vali tayin
etmiştir. Belâzürî�’deki bir rivayette Hıms valisi olarak Sımt b. el-Esved ile
Ubâde b. es-Sâmit’in adları geçmektedir.[129] Muhtemelen birinci fetihten
sonra Ebû Ubeyde, Sımt’ı, ikinci fetihten sonra da Ubâde b. es-Sâmit’i bu-
raya vali tayin etmiştir.
Hıms halkıyla yapılan anlaşmaya göre, vergilerini ödedikleri sürece
zimmî�lik statüsü gereği halkın can, mal ve kutsal mekanları teminat altına
alınmıştır. Kimi rivayetlere göre yurtlarına uğrayan Müslüman yolcuları
bir gün bir gece misafir etme yükümlülüğü de şart koşulmuştur.[130] Yapı-
lan anlaşmalardan sonra bu bölgeden hazineye yıllık 170.000 dinar vergi
alındığı söylenir.[131] Hıms’ın alınmasından sonra Ebû Ubeyde gelişmeler
hakkında Halifeye bilgi vermiş, Hz. Ö� mer de başarılı mücadelesinden do-
layı komutanını tebrik ederek memnuniyetini belirtmiştir.[132]
Hıms’dan sonra Lazkiye üzerine yürüyen Ebû Ubeyde şehri kuşattı,
ancak oldukça korunaklı olan kalelerine sığınan halkı çıkarmak mümkün
olmadı. Bunun üzerine Ebû Ubeyde şehirden uzakta bir yere karargâh
kurup geceleyin bir süvarinin içinde saklanabileceği derinlikte çukur-
lar kazdırdı. Hazırlıkları tamamladıktan sonra kuşatmayı kaldırıyormuş
görüntüsü verip orduyu yola çıkardı. İ�slâm ordusunun çekildiğini sanan
halk kale kapılarını açınca, ani hücumla saklandıkları yerlerden çıkan atlı
birlikler şehre girdiler ve bu şekilde Lazkiyye’yi ele geçirdiler. Yurtlarını
terk eden bir kısım halk topraklarına dönmek için emân isteyince, onlara
müsaade edildi. Rivayete göre fetih sembolü olarak Ebû Ubeyde burada
bir cami inşa ettirmiştir.[133]
Ezdî�’nin verdiği bilgilere göre peş peşe gelen yenilgilerden sonra,
Herakleios, Müslümanlar hakkında bilgi edinmeye çalıştı. İ�slâm ordusu-
nun hızlı ilerleyişi karşısında paniğe kapılan idareciler yardım talebinde
bulunmuştu, ancak bölgedeki Bizans hâkimiyeti zayıflayınca Bizanslı ida-
reciler halk üzerindeki otoritelerini gittikçe kaybettiler ve eskisi kadar
güçlü ordu çıkaramadılar. Rivâyetlere göre Hıms fethedildiği zaman An-
takya’da bulunan Herakleios, gelişmeleri öğrendikten sonra payitahtına
dönmüştür.[134] Antakya’dan ayılırken “elveda Şam” sözleriyle bu bölgeye
veda ettiğinden söz edilir.[135]
[129] Belâzürî�, Fütûh, 187, 189.

[130] Ezdî�, 146; Belâzürî�, Fütûh, 187-88.
190 [131] Ya’kûbî�, II, 141; Hamidullah, Vesâik, 467, no: 353-m.
[132] Ezdî�, 147; Hamidullah, Vesâik, 468, no: 353-n, 469, no: 353-s.
[134] Belâzürî�, Fütûh, 195; Ezdî�, 149.
[135] Taberî�, IV, 156; Ebû’l-Fidâ, I, 160; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 494; İ�bn Kesî�r, VII, 15.
Hıms’ın alınmasından sonra Ebû Ubeyde, Kınnesrî�n üzerine yürüdü.

Başlangıçta halk direndiyse de sonunda teslim oldu.[136] Kınnesrî�n’de bu-
lunan Bizanslı valinin isteği üzerine bir anlaşma yapılmıştır. Bu anlaşmaya
göre halk 4.000 dinar vergi ödeyecek, yüz ûkıyye gümüş, yüz adet Haleb
mamulü kaftan, 1000 vesk yiyecek verecekti. Anlaşma bir yıl yürürlük-
te kalacak ve Kınnesrî�n şehrinin Müslümanlara yakın olan bölgeleri sı-
nır kabul edilecekti.[137] Ayrıca anlaşmaya göre halkın canları, malları ve
kiliseleri güvence altına alınmıştır.[138] Bizans kronikçisi Theophannes’in
verdiği bilgilere göre Bizans’ın Kınnesrî�n valisi John Kataias idi ve onunla
bir yıllık geçici anlaşma yapılmıştı.[139]
Kınnesrî�n, Bizans’ın Şam bölgesindeki önemli garnizon şehirlerinden

birisidir ve burada Hâdıru Kınnesrîn adlı karargâh bulunuyordu.[140] Şehir
aynı zamanda Şam bölgesinden Cezî�re’ye açılan kapı niteliğinde olması ne-
deniyle ayrı bir öneme sahipti.[141] Anlaşmadan sonra Ebû Ubeyde Haleb’i
fethetmeyi tasarlamış, ancak yoldayken Kınnserî�n anlaşmasının tek taraf-
lı olarak bozulduğunu öğrenince geri dönüp burayı yeniden fethetmiştir.[142]
Herakleios, Müslümanlarla anlaşma yapan valisi John Kataias’ı görevden
alıp yerine Ptolemaious’u getirmişti. Yeni vali, Herakleios’un da muvafaka-
tiyle anlaşmayı tanıdı. Rivayete göre bu anlaşma bir ay kadar yürürlükte
kalmıştır.[143] Ebû Ubeyde’nin yola çıktıktan kısa bir süre sonra şehri tekrar
almak için döndüğü bilgisi dikkate alınırsa, yaklaşık bir ay sonra anlaşma-
nın bozulmuş olduğuna dair rivayetin doğru olduğu düşünülebilir.
Bir iddiaya göre Herakleios, Şam bölgesinde kaybedilen yerleri geri

alabilmek için Cezî�re üzerinden saldırı plânları yapmaya başlamıştı. He-
define ulaşmak için Hıms ve Kınnesrî�n üzerinden Şam’a saldırmayı ta-
sarlamıştı. Ancak onun plânı öğrenilince durum Hz. Ö� mer’e bildirilmiş ve
halifenin de muvafakati alındıktan sonra Iyâd b. Ğ� anm, Cezî�re bölgesine
gönderilmiştir. Herakleios’un bu şehirler üzerinden Şam’a taarruzda bu-
lunma girişimi ve aynı zamanda bu plânını yürürlüğe koymak için Cezî�re
halkından ordu toplaması hususları göz önüne alındığında Şam bölge-
sinin güvenliği açısından Hıms ve Kınnesrî�n’in ne derece önemli olduğu
kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Yine bu güvenliği sağlamak için Cezî�re
[136] Belâzürî�, Fütûh, 206; Ya’kûbî�, II, 140-41; Ezdî�, 147.

[137] Vâkıdî�, Fütûhu’ş-Şâm, II, 69-71.
[138] İ�bn Hibbân, es-Sîretü’n-nebeviyye ve Ahbâru’l-hulefâ, thk. Seyyid Azî�z Bek ve dğr.
Beyrût 1987/1407, 476.
[139] Theophanes, 39; ayrıca bkz. Vâkıdî�, Fütûh, II, 71. 191
[141] Ezdî�, 242.
[143] Theophanes, 39.
cephesinin açılması da plânlı bir askerî� harekâttır. Açılan bu cepheyle Bi-

zans’ın olası hamlesi önlenirken aynı zamanda Şam’ın güvenliği sağlam-
laştırılmıştır.[144]
Hz. Ö� mer, Iyâd b. Ğ� anm’in bu bölgeye gönderilmesini emrettiği gibi,

aynı zamanda Kûfe valisi Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’a da haber gönderip iki koldan
Cezî�re’nin fethini başlatmış ve bu bölgedeki Arap kabileleriyle Bizans’ın
irtibatını kesmeyi hedeflemiştir. Ö� zellikle Yermûk bozgunundan sonra
Araplar ve Ermeniler kendi yurtlarına çekildikleri için Cezî�re cephesinin
açılması zorunluluğu ortaya çıkmıştır.[145] İ�ki cephe arasında kalan halk
kolayca teslim olmuştur.[146]
h. Kudüs’ün Fethi
Yermûk savaşından sonra Dimaşk, Hıms, Fihl ve Kınnesrî�n gibi Şam’ın

önemli şehirleri ele geçirilirken, Filistin bölgesindeki Kudüs ve Kaysâriy-
ye hâlâ kontrol dışındaydı. Kudüs Hıristiyanlığın kutsal şehirlerinden ol-
masının yanı sıra, aynı zamanda Şam bölgesindeki hâkimiyet açısından
da önemliydi.[147] Hz. Ebû Bekir döneminde bu bölgede görevlendirilmiş
olan Amr b. el-Â� s daha önceden Gazze, Nablus, Yafâ, Refâh gibi şehirleri
fethetmişti. Ancak Kudüs, hâlâ alınamamıştı.
Kınnesrî�n’in fethinden sonra büyük oranda Şam’ın kuzeyini kontrol

altına alan Ebû Ubeyde güneydeki Kudüs ve Kaysâriyye şehirlerine yö-
neldi. Bu amaçla Kudüs idarecisine bir mektup gönderip teslim olmaya
çağırdı.[148] Ancak bu girişimden olumlu bir netice alınamayınca Kudüs’ün
fethi için Amr b. el-Â� s’ı görevlendirdi. Amr Kudüs halkını teslim olmaya
çağırmış, ancak şehrin idarecisi Bizans İ�mparatoru’ndan yardım talep et-
tiği için olumlu cevap vermemişti. Böylece şehir kuşatma altına alınmış-
tır.[149] Kuşatma devam ederken Ebû Ubeyde geldi. Beklediği yardımın gel-
memesi üzerine umudu tükenen Kudüs idarecisi Sophronius, şartlı teslim
olmayı kabul etmiştir. Bazı rivayetlere göre Dimaşk halkına verilen emân
muhtevasının aynısının kendilerine de verilmesini istemiş ve anlaşmayı
bizzat Hz. Ö� mer’in imzalaması koşuluyla teslim olacaklarını bildirmiştir.
Onun talebi iletildiği zaman Hz. Ö� mer Medine’den kalkıp Kudüs’e gelmiş
ve şehrin idarecisine emân vererek Kudüs şehrini teslim almıştır.[150]
[144] Ezdî�, 150-51.

[145] Ezdî�, 159; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 491; İ�bn Kesî�r, VII, 73
192 [146] Batâyine, 83.
[148] Belâzürî�, Fütûh, 197; Ezdî�, 248-49; İ�bn Kesî�r, VII, 55.
[149] Hamidullah, Vesâik, 475, no: 353-t.
[150] Belâzürî�, Fütûh, 197; Ya’kûbî�, II, 147.
Şartlı barış teklifi üzerine

Hz. Ö� mer’in Kudüs’e kadar gi-
dip anlaşma yapması bölgeye
verdiği önemi göstermesi bakı-
mından dikkate değerdir. Oysa
Yermûk, Kâdisiye ve Nihâvend
Savaş’ları öncesinde de Halife
Medine’yi terk edip cepheye
gitmeyi düşünmüş, ancak ken-
disine gelebilecek muhtemel
bir zararın tüm ümmeti etki-
leyeceği gerekçesiyle bu dü-
şüncesi şûra üyeleri tarafından
uygun görülmemişti. Kudüs’ün
fethi sırasında ise Müslüman-
ları ciddi boyutta tehdit edecek Resim 8:
bir güç söz konusu değildi. Dolayısıyla Hz. Ö� mer, yerine Hz. Ali’yi vekil bı- Kudüs’teki
Hz. Ömer
rakarak Şam’a gidip Kudüs halkı ile anlaşma yapmıştır.[151] Ayrıca halifenin camii
Kudüs’e gelmesi şartıyla teslim olacaklarını bildiren patriğin bu talebini [https://goo.
kabul etmesi, barışı gerçekleştirmeye verdiği önemin bir göstergesidir. gl/3NRZiD]
Hz. Ö� mer’in Kudüs idarecisi ile anlaşma imzalamasından söz edil-

mekle birlikte bu anlaşmanın ne tür hükümler içerdiğine dair rivayet-
ler arasında bir tutarlılık yoktur. Aslında anlaşmadan ziyade emannâme
olarak nitelemek daha yerinde bir tanımlama olarak değerlendirilebilir.
Belâzürî�,[152] Ya’kûbî�[153] ve Taberî� gibi kaynaklarda birtakım anlaşma me-
tinleri veya hükümleri bulunmaktadır.[154] Bu rivayetlerden en kapsamlı ve
bir bütünlük içerisinde bilgi veren metin Taberî�’de yer almakta[155] ve şu
muhtevada sunulmaktadır:
Bismillâhirrahmânirrahî�m,
Bu, Allah’ın kulu, mü’minlerin Emî�ri Ö� mer’den İ�lî�ya (Eyle, Filistin) halkı-
na verilen emânnâmedir. Halife, bu emânnâmeyi onlara canları, malları,
kiliseleri, haçları, hastaları, sağlamları ve diğer dindaşları adına vermiş-
tir. Kiliselere dokunulmayacaktır. Bu kiliseler ile kiliselere ait eşyalar,
onların haçları, yıkılmayacak ve malları azaltmayacak; onlar inançla-
rından dolayı aşağılanmayacaklar ve onlardan birisi zarar görmeyecek.
[151] Taberî�, IV, 159, 160.

[152] Belâzürî�, Fütûh, 197-98. 193
[153] Ya’kûbî�, II, 147.
[154] Bu anlaşma metinleri için bkz. İ�srafil Balcı, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara
Okulu yay. Ankara 2006, 387-88.
[155] Taberî�, IV, 159; Hamidullah, Vesâik, 487-88.
İ�lî�ya’da Filistin halkı ile birlikte Yahudilerden hiç kimse oturmayacak.

Filistin halkı Medâin halkı gibi vergi verecek. Onlar Filistin’den Rum-
lar ile hırsızları çıkaracaklardır. Onlardan Filistin’i terk eden birisi,
kendisinden ve malından gideceği yere kadar emî�n olacak. Filistin’de
kalacaklar ise aynı şekilde emniyettedir ve onlar diğer halk gibi cizye
ödeyecek. Rumlar ile birlikte Filistin’i terk etmek isteyen insanların da
canları, malları, kiliseleri ve haçları korunacaktır. Onlar istedikleri yere
ulaşıncaya kadar bu koruma devam edecek. Yeryüzü halkından herhan-
gi bir kimse Filistin’de oturmak isterse, buranın halkı gibi cizye öde-
yecek. İ�steyen Rumlar’la gider, isteyen ailesinin yanına döner. Onlardan
ancak hasat zamanı vergi alınacak. Ü� zerlerine düşenleri yerine getir-
dikleri sürece bu kitapta olanlara Allah’ın ahdi, Resûlü’nün, halifelerin
ve mü’minlerin zimmeti vardır. Antlaşmaya Hâlid b. Velî�d, Amr b. el-Â� s,
Abdurrahman b. Avf ve Muâviye b. Ebî� Süfyân şahitlik etti. Antlaşma h.
15. (m.638) yılında yazıldı.
Şunu hatırlatalım ki, rivayetin Seyf kanalıyla gelmiş olması ve mev-

cut metnin diğer kaynaklarca desteklenmemesi birtakım şüpheler oluş-
turmaktadır. Ö� rneğin Seyf’e göre anlaşma 15/637 yılında imzalanmıştır.
Oysa Hz. Ö� mer 16/638 yılda Şam bölgesine gidip anlaşma yapmıştır.[156]
Kudüs halkıyla imzalanan anlaşmanın yanı sıra bu ziyaret sırasında Hz.
Ö� mer’in ayrıca Lût halkıyla da benzer bir anlaşma imzalandığından bah-
sedilmektedir.[157] Kudüs’ün fethinden sonra Şam bölgesinde kontrol dı-
şında kalan tek şehir Kaysâriyye’dir. Burası uzun bir kuşatmanın ardından
fethedilmiştir.[158]
i. Kaysâriyye’nin Fethi
Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh veba salgınından hastalanınca, Yezî�d b. Ebî�

Süfyân’ı yerine vekil bırakmıştı. Hz. Ö� mer ona haber gönderip Kaysâriy-
ye’yi fethetmesini istemiş, ancak uzun süre muhasara altına almasına rağ-
men fethi gerçekleştirememişti. Muhasara sırasında vebaya yakalanınca
kardeşi Muâviye’yi yerine vekil bırakıp Dimaşk’e dönmüştü.[159] Bazı ri-
vayetlerde ise Yezî�d vefat edince Hz. Ö� mer yerine Muâviye b. Ebî� Süfyân’ı
atamış ve onu bu işle sorumlu tutmuştur.[160]
Kaysâriyye daha önceden Amr b. el-Â� s tarafından da kuşatılmıştı.

Ancak sonuç alınamayınca, kuşatma kaldırılmış ve daha sonra Muâviye
[156] Ya’kûbî�, II, 147.

[157] Anlaşma metni için bkz. Taberî�, IV, 160; Hamidullah, Vesâik, 494, no: 358; Abdülazî�z
194 Dûrî�, “Bayt al-Maqdis in Islam,” The Bulletin of Christian Instutes of Islamic Studies,
(c. 5, sy. 3-4, Heydarabad-India), 76.
[158] Halî�fe b. Hayyât, 174; Ya’kûbî�, II, 151; Ezdî�, 246.
[159] Belâzürî�, Fütûh, 199, 200.
[160] Ya’kûbî�, II, 151; Taberî�, IV, 156.
görevlendirilmiştir.[161] Burası son derece korunaklı bir şehir olduğundan

fasılalarla devam eden yedi yıllık kuşatmaya rağmen fethedilememişti.
Muâviye şehri uzun süre muhasara altında tutmakla birlikte fazla bir iler-
leme sağlayamamıştı. İ�ddiaya göre bir Yahudinin kılavuzluğunda şehre gi-
den su kanalını öğrenmiş ve buradan giren birlikler şehri teslim almıştır.
Fetih gerçekleştiği zaman buradan yüklü miktarda ganimet alındığından
bahsedilmektedir.[162] Muâviye fetih müjdesini Hz. Ö� mer’e haber verdiği
zaman Halife onu Filistin bölgesindeki diğer şehirleri fethetmekle görev-
lendirmiştir. Bu emir üzerine Muâviye başta Askalon olmak üzere irili
ufaklı birtakım yerleri alarak bölgenin fethini tamamlamıştır.[163]
Kaysâriyye’nin fethi (19/640) sırasında Abdullah b. Huzâfe’nin Bi-

zans’a esir düştüğünden ve bu olayın iki taraf arasında diplomatik krize
dönüştüğünden bahsedilir. Rivayete göre Hz. Ö� mer ile Bizanslı yetkililer
arasında yapılan diplomatik yazışmalardan sonra Abdullah serbest bıra-
kılmıştır.[164]
Kudüs ve Kaysâriyye’nin fethiyle birlikte bir bakıma Şam’daki fetih ha-

reketleri tamamlanmıştır.[165] Bundan sonra Hz. Ö� mer, Şam ordularının daha
fazla Bizans sınırlarına doğru ilerlemesini doğru bulmamış ve Anadolu ile
Şam hudutları arasındaki Hatay, Antakya, Maraş ve Urfa gibi şehirleri doğal
savunma hattı olarak korumaya çalışmıştır.[166] Ö� rneğin Muâviye’nin deniz
yoluyla Kıbrıs’ı fethetme önerisini kabul etmemiş ve Anadolu ile Şam sınır-
ları arasındaki geçitleri kontrol altında tutma politikasını benimsemiştir.[167]
Nitekim Şam’daki yenilgilerden sonra buradan ayrılan Arap kabilelerinin
Bizans’a iltica girişimlerini engellemiş ve Meysere b. Mesrûk’u Anadolu ile
Şam arasındaki geçitleri kontrol etmekle görevlendirmiştir. Nitekim Meyse-
re, Bağrâs geçidinden Bizans’a iltica etmek isteyen Gassânî�, Tenûh ve Iyâd
kabilelerine mensup Araplar’a engel olmuştur.[168]
Hz. Ö� mer bu şekilde sınırları tutarak Şam bölgesindeki Bizans’la olan

mücadelesini tamamlamış ve bir bakıma bu mücadeleyi Şam’ın güvenliği
açısından önemli olan Cezî�re ve Mısır üzerine kaydırmıştır. Böylece bir
taraftan Anadolu ile Şam arasındaki sınırlar ve geçitler kontrol altına alı-
nırken, bir taraftan da bu bölgedeki ordular iki kola ayrılarak bir kısmı
Cezî�re’ye bir kısmı ise Mısır üzerine gönderilmiştir.

[162] Belâzürî�, Fütûh, 199, 201-202; Ebû Ubeyd, 123; Taberî�, IV, 156.
[164] İ�bn Sa’d, IV, 190. 195
[165] Ezdî�, 246.
[166] Ernst Honigman, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İ�stanbul 1970, 92.
D. Cezîre Bölgesinin Fethi
Ada anlamına gelen el-cezîre kelimesi, Fırat ve Dicle nehir-

leri arasında kalan bölgeye verilen isimdir. Eski Yunanlılar Arap-
lar’ın Cezî�re olarak isimlendirdikleri bölgeyi “iki nehir arası”
anlamına gelen Mezopotamya olarak adlandırmışlardır. Cezî�re
bölgesi Aşağı Mezopotamya ve Yukarı Mezopotamya olarak ikiye
ayrılır. Bağdat’ın kuzeyinden başlayan kesim Cezî�re olarak isim-
lendirilirken, eski Akad, Bâbil ve Sümer kültürünün hakim ol-
duğu güney taraf ise Aşağı Mezopotamya olarak bilinir. Araplar
bu bölgeyi Sevâd (kara) olarak isimlendirmişlerdir. Dolayısıyla
Yukarı Mezopotamya aynı zamanda Cezî�re bölgesinin karşılığı
olarak kullanılmıştır. Günümüzde Cezî�re bölgesinin kuzeyi Ana-
dolu toprakları içinde yer alırken, güney tarafın bir kısmı Irak,
bir kısmı ise Suriye sınırlarında kalmaktadır.
İ�slâm coğrafyacıları Cezî�re bölgesini üç kısma ayırırlar.[1] Urfa,

Harran, Rakka, Simsat, Re’sü’l-ayn gibi şehirleri içine alan bölgede
[1] Mes’ûdî�, Ebû’l-Hasan Alî� b. el-Hüseyn b. Alî� (öl.346/958), et-Tenbîh

ve’l-İşrâf, thk. Abdullah İ�brâhî�m es-Sâvî�, Kahire, I, 148; İ�bn Havkal,
Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdâdî� el-Mevsılî� (öl.367/978),
Sûratu’l-Arz, Beyrût, I, 208, 227; el-Makdisî�, Ebû Abdillâh Şemsu’d-Dî�n
Muhammed b. Ahmed b. Ebî� Bekr el-Beşşârî� (380/990), Ahsenü’t-
Tekâsî�m fî� Ma’rifeti’l-Ekâlî�m, Beyrût 1411/1991, 137; İ�bn Miskeveyh,
Ebû Alî� Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb Miskeveyh (öl.421/1030),
Tecâribü’l-Ümem ve’t-Te’âkıbü’l-Himem, thk. Ebû’l-Kâsım İ�mâmî�, Tahrân
2000, V, 459; Ebû Ubeyd el-Bekrî�, Ebû Ubeyd Abdullâh b. Abdilazî�z
b. Muhammed el-Endelüsî� (öl.487/1094), Mu’cemü Me’sta’ceme
min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâḍi’, Beyrût 1403, II, 518; Ebû Ubeyd el-
Bekrî�, Ebû Ubeyd ‘Abdullâh b. Abdilazî�z b. Muhammed el-Endelüsî�
(öl.487/1094), el-Mesâlik ve’l-Memâlik, 1992, I, 234; İ�bnü’l-Cevzî�, Ebû’l-
Ferec Cemâlüddî�n Abdurrahman b. Alî� b. Muhammed (öl.597/1201),
el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, thk. Muhammed Abdülkâdir
Atâ, Mustafâ Abdülkâdir Atâ, Beyrût 1412/1992, XIV, 284; el-Makdisî�,
Muhammed b. Abdülmelik b. İ�brâhî�m (öl.521/1127), Tekmiletü Târîhi’t-
Taberî�, thk. Albert Yûsuf Ken’ân, Beyrût 1958, I, 101; Yâkût el-Hamevî�,
Ebû Abdullâh Şihâbüddî�n Yâkût b. Abdullâh er-Rûmî� (öl.626/1229), 197
Mu’cemü’l-Büldân, Beyrût 1995, I, 56; İ�bn Cübeyr, Ebû’l-Hüseyn
Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr el-Kinânî� el-Endelüsî� (öl.614/1217),
Rıhletü İbn Cübeyr, Beyrût, I, 194; Cevâd ‘Alî� (öl.1408/1987), el-Mu-
fassal fî Târîhi’l-’Arab Kable’l-İslâm, 1422/2001, VIII, 82; Fikret Işıltan,
Mudarlı kabileler yaşadığı için buraya Diyâr-ı Mudar; Musul, Nusaybin, Sin-
câr, Dârâ ve Cizre gibi yerleşim birimlerinde Rebî�a kabilesi mensupları ya-
şadığı için Diyâr-ı Rebî�’a; Diyarbakır, Mardin, Meyyâfârikî�n, Hasankeyf gibi
şehirleri kapsayan bölgeye yakın yerlerde Bekr kabilesi yaşadığı için burası
Diyâr-ı Bekr olarak anılmıştır.[2] Rivâyetlere bakılırsa hicrî� üçüncü asırdan
itibaren Diyâr-ı Bekr nitelemesinin kullanıldığı anlaşılmaktadır.[3]
Kadim kültürlerin merkezi konumundaki Cezî�re’de Bâbil, Â� sur, Hitit

ve Persler gibi değişik medeniyetlerin yaşadığı bilinmektedir. İ�slâm’dan
birkaç yüzyıl öncesinden itibaren Araplar’ın yurt edindiği bölgenin bir
kısmı Sâsânî�lerin denetimindeyken bir kısmı ise Bizans’ın hâkimiyetin-
deydi. Ancak güç dengelerine göre zaman zaman el değişmekteydi. Ö� r-
neğin İ�slâm fetihlerinin başladığı dönemde Cezî�re’nin büyük bir kısmı
Bizans’ın denetimindeydi.
Cezî�re cephesi 18/639 yılında Hz. Ö� mer döneminde açılmıştır. Bazı

rivayetlerde Hz. Ebû Bekir dönemindeyken buranın fethine yönelik gi-
rişimlerin başlatıldığı söylenir, ancak bu iddia gerçeği yansıtmamakta-
dır. İ�ddiaya göre Hz. Ebû Bekir, Hâlid b. Velî�d’i Irak bölgesine gönderdiği
zaman Iyâd b. Ğ� anm komutasındaki bir orduyu ise Cezî�re’nin kuzey ta-
rafından sevk etmişti. Hâlid Irak’a gittikten sonra günümüzdeki Basra
yakınlarındaki Ü� bülle’yi fethettikten sonra bugünkü Kûfe’ye doğru iler-
leyerek Hî�re’yi aldı. Yine irili ufaklı bazı yerleşim birimlerini fethederek
Aynü’t-Temr ve Dûmetü’l-Cendel’e doğru ilerledi. Iyâd b. Ğ� anm ise Behrâ,
Kelb, Gassân ve Tenûh gibi kabilelerin yoğun direnişiyle karşılaştığı için
fazla ilerleyememişti. Taberî�’ye göre Hâlid ile Iyâd iki koldan buranın fet-
hine girişmişlerdi, fakat Şam’daki komutanların yardım istemesi üzerine
Hz. Ebû Bekir, Hâlid’i bu bölgeye gönderince bu girişim ertelendi.[4] Her ne
kadar böyle bir rivayetten söz edilse de tarihî� gelişmeler bu iddiayı doğru-
lamamaktadır. Zira buranın fethini başlatabilmek için öncelikli olarak Irak
ve Şam topraklarına hâkim olmak gerekmektedir. Oysa Iyâd b. Ğ� anm’in o
tarihte Şam tarafında bulunmadığını, keza Ebû Bekir döneminde de Müs-
lümanların bu bölgeye hâkim olmadıklarını unutmamak gerekir.
Şam ve Irak topraklarının fethedilmesinden sonra, Cezî�re bölgesinin

stratejik öneminin arttığı anlaşılmaktadır. Ö� zellikle Şam bölgesinin kay-
bedilmesinden sonra Bizans İ�mparatoru Herakleios’un, Cezî�re üzerinden
Urfa Bölgesi Târîhi, İ�stanbul Ü� niversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İ�stanbul

198 1960, 98; Ramazan Şeşen, “Cezî�re”, DİA, İ�stanbul 1993, VII, 509-510.
[2] el-Hemedânî�, Ebû Muhammed İ�bnü’l-Hâik el-Hasan b. Ahmed b. Ya’kûb
(öl.334/946), Sıfatü Cezî�reti’l-’Arab, (1884), I, 169.
[3] el-Hemedânî�, Sıfatü Cezî�reti’l-’Arab, I, 133.
[4] Taberî�, 22, 23.
Harita 7:
Yukarı
Mezopotamya
olarak da
adlandırılan
Cezîre bölgesi
[https://goo.
gl/7j489F]
karşı saldırıya geçme teşebbüsünde bulunduğundan bahsedilir. Hatta böl-

genin önemli bir kısmı Irak tarafında kalmakla birlikte, bu yüzden Şam
tarafından cephe açıldığı söylenir. Şam’ın önemli şehirleri olan Hıms ve
Kınnesrî�n bu bölgeye açılan kapı konumunda olması sözü edilen iddiayı
destekler niteliktedir. Ayrıca Cezî�re bölgesinde yaşayan Ermeni ve Arap-
lar’dan oluşan birliklerin Yermûk savaşında Bizans adına savaştıklarını ve
bozgundan sonra yurtlarına çekildiklerini unutmamak gerekir.[5]
Yermûk bozgunundan sonra bir başka önemli gelişme ise, Bizans’a

destek veren bazı kabilelerin bu ülkeye iltica etme girişimleridir. Bir iddi-
aya göre Gassânî� lideri Cebele b. Eyhem yaklaşık 30.000 kişilik Arap nü-
fusuyla birlikte Rakka yolunu kullanarak[6] Cezî�re üzerinden Anadolu’ya
geçmiştir.[7] Keza Iyâd kabilesi mensuplarından da büyük bir gurubun da
Bizans’a iltica ettiğine dair haberler bulunmaktadır.[8] 30.000 gibi kala-
balık bir nüfustan söz edilmesi, mezkûr iddianın hayli abartılı olduğunu
ortaya koyar niteliktedir.[9] Kaldı ki, Bizans saflarında savaşan Araplar’ın

[6] Belâzürî�, Fütûh, 194; İ�bn Abdi Rabbih, Kitâbü’l-Ikdi’l-Ferîd, nşr. Ahmed Emî�n-Ahmed
Zeynî�- İ�brahim el-Ebyârî�, Kahire 1956/1370, II, 56-57. 199
[7] Vâkıdî�, Kitâbü’l-Meğâzî, I, 72.
[9] Cebele’nin 30.000 askerini yanına alarak Anadolu içlerindeki Kapadokya yakınla-
rında yerleştiğinden bahsedilmektedir. Ya’kûbî�, II, 147.
toplam miktarının 10.000 civarında olduğu söylenir. Ancak bize göre bu tür
rakamsal ifadeler mutlak sayıyı değil, ortalama bir rakamsal değeri ifade et-
mek için kullanılmış olmalıdır. Her ne kadar iltica eden Araplar’ın çoğu Hz.
Ö� mer’in girişimleri ile geri dönmüşlerse de, böylesine kalabalık nüfusun
yerleştikleri bölgeye dair bazı haberlerden bahsedilmesi gerekirdi.
Kimi rivayetlerde Herakleios’un Cezî�re üzerinden Şam’a doğru karşı

harekât başlatma girişiminde bulunduğu, hatta bazı kabile önderlerinin
Hıms üzerine ordu sevk etmesini önerdikleri ve böyle bir girişimi destek-
leyeceklerini bildirdikleri iddiaları dillendirilmiştir.[10] Keza Herakleios’un
Cezî�re üzerinden Şam bölgesindeki kabilelere yardım gönderdiği söyle-
nir. Onun Şam’a yönelik plânlar yaptığına dair haber alınması üzerine, Hz.
Ö� mer’in bu bölgeye ordu sevk edilmesini istediği ve Iyâd b. Ğ� anm’in gön-
derilmesiyle cephenin açıldığı rivayet edilir.[11]
Yermûk savaşından sonra Hz. Ö� mer’in en önemli stratejilerinden

birisi, bölgeden çekilen Bizans orduları üzerine gitmeyip Şam bölgesini
kontrol altında tutmak, buna mukabil Anadolu ile Şam arasındaki ge-
çitleri muhafaza ederek doğal bir sınır hattı oluşturmaktı. Anadolu ile
Şam arasındaki Hatay, Antakya ve Urfa bölgesine kadar uzanan hat, bir
bakıma doğal sınır gibi düşünülmüş ve bu şehirler arasındaki geçitler
kontrol altına alınmıştır. Hatta sınır bölgelerini yerleşim birimi haline
getirip iskâna açmış ve tampon bölge oluşturmayı hedeflemiştir. Halkı
sınır bölgelerine yakın yerlerde ikamete teşvik ettiği gibi, onlara hazi-
neden yardım yapmıştır. Bir taraftan sınır bölgelerine Arap nüfusu yer-
leştirirken bir taraftan da Bizans’a iltica girişimlerini önlemeye çalışan
Hz. Ö� mer’in bu hamleleri dikkate alındığında, Bizans’la olan mücadeleyi
daha ileri boyuta taşımayı düşünmediği söylenebilir. Bir iddiaya göre
Halife, kabilelerin göçünü engellemek için Irak bölgesi komutanı Sa’d b.
Ebî� Vakkâs’a haber gönderip Cezî�re üzerine takviye birlikler gönderme-
sini istemiştir.[12]
Şam bölgesindeki orduların komutanı Ebû Ubeyde vefat edince, Hz.

Ö� mer Hıms-Kınnesrî�n valiliğini Iyâd b. Ğ� anm’a vermişti. Cezî�re cephesinin
açılmasına karar verildiğinde Iyâd, sorumlu olduğu bu bölge üzerinden
yola çıkmıştır.[13] Iyâd yaklaşık 5.000 kişilik bir orduyla ilk önce Rakka’yı

[11] Belâzürî�, Fütûh, 166; Ezdî�, 150-52; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 491; İ�bn Kesî�r, VII, 73.
[12] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 491; İ�bn Kesî�r, Bidâye, VII, 73; Muhammed Rızâ, el-Fârûk
200 Ömer b. Hattâb Sâniyyi’l-Hulefâi’r-Râşidîn (r.a.), 4. Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye,
Beyrût 1987, 180-83.
[13] Halî�fe b. Hayyât, 171; Belâzürî�, Fütûh, 247; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 530; Açanal, böl-
geye ordu gönderme nedeninin Cezî�re halkının Rumlar’a yardım girişimiyle irtibat-
lı olduğunu söyler. Hasan Açanal, Urfa Târîhi, Şurkav Yay. Ankara 1997, 52.
kontrol altına alıp Urfa’ya doğru ilerlemiştir.[14] Kısmî� bir direnişten sonra
Rakka şehrini fethetmiş ve halka emân vermiştir.[15]
Iyâd, Urfa’ya geldiği zaman burada Ercûk adlı bir Ermeni komutan
önderliğindeki yaklaşık 3.000 kişilik bir ordunun direnişiyle karşılaşmış-
tır. Ruhâ’da ise yine Ermeni kökenli Kî�lûk adlı bir idareciden söz edilmek-
tedir.[16] Ebû Yûsuf, Ruhâ’yı Cezî�re’nin başkenti olarak tanımlamakta ve
Iyâd’ın direkt olarak buraya yöneldiğini söylemektedir.[17] İ�bn A’sem an-
laşma yapan kişinin Mî�tûlus olduğunu söyler.[18] Ancak yapılan anlaşma-
dan Rakka papazı Bintus ve diğer yerel liderlerin rahatsız olduğu söylenir.[19]
İ�lerleyişini sürdüren Iyâd’ın Cezî�re hudutları içerisindeki Re’sü’l-

ayn, Meyyâfârikî�n (Silvan), Nisî�bî�n (Nusaybin), Diyarbakır (Â� mid), Bitlis,
Ahlat, Erzen ve Samsat gibi Anadolu şehirlerini ele geçirip halka emân
verdiği söylenir.[20] Ayrıca Malatya’yı alıp burasını askerî� üs olarak tahkim
ettiğine dair rivayetler bulunmaktadır.[21]
İ�slâm ordusunun ilerleyişi sırasında Re’sü’l-ayn ve Dârâ gibi kimi bel-

delerdeki kısmî� bir direniş hâricinde, ciddi bir çatışma yaşanmaması dik-
kat çeker. Sözü edilen direnişler de daha çok bölgesel nitelikli çatışmalar
görüntüsündedir.[22] Ebû Yûsuf’a göre Müslümanların bu bölgede etkili bir
direnişle karşılaşmamalarının nedeni, Bizans ve Sâsânî�ler’in İ�slâm orduları
karşısında bozguna uğramış olmalarıyla ilgilidir ve bu yüzden halkın dire-
niş umudu kalmamıştır.[23] Bazı yorumlara göre Cezî�re halkının fazla direnç
göstermemesinin nedeni onların itaate alışkın tabiatlarıyla açıklanmıştır.[24]
Elde edilen başarılar ve bölgeye yönelik seferlerin seyrine bakıldığın-

da, daha çok bölgeyi tanımaya yönelik askerî� harekât özelliği taşımaktadır.
Nitekim ilk etapta buralarda kalıcı olmaya yönelik adımlar atılmamıştır.
Fethedilen yerlerle cizye anlaşmaları yapılmış, ancak güvenlik için ciddi
tedbirler alınmadığı gibi herhangi bir askerî� birlik de bırakılmamıştır.
[14] Belâzürî�, Fütûh, 248-49; Hamidullah, Vesâik, 494-95, no: 359.

[15] Belâzürî�, Fütûh, 250; Hamidullah, Vesâik, 490, no: 360.
[16] Vâkıdî�, Fütûh, II, 82, 83.
[17] Ebû Yûsuf, 43.
[18] İ�bn A’sem, Kitâbü’l-Fütûh, Beyrût 1986, I, 252; Iyâd b. Ğ� anm’ın Ruhâ halkıyla yaptığı
anlaşma metni için bkz. Ebû Ubeyd, 267.
[19] İ�bn A’sem, I, 249-50.
[22] Vâkıdî�, Fütûh, II, 84, 98-99; Ebû Yûsuf, 44.
[23] Ebû Yûsuf, 44.
[24] Işıltan, 99.
Iyâd b. Ğ� anm 19/641 yılında vefat edince, Hz. Ö� mer, Sa’î�d b. Amr’ı
Cezî�re ve Hıms valiliğine getirdi. Fakat yeni valinin kısa sürede vefat et-
mesi üzerine ensârdan Umeyr b. Sa‘d’ı tayin etti. Yeni valinin ilk icraatla-
rından birisi, Re’sü’l-ayn’a sefer düzenlemek oldu. Kontrol altına alınan
şehirdeki halka cizye hukukuna göre emân verilip anlaşma yapılmıştır.
Cezî�re cephesinin açılmasından önce dikkat çeken gelişmelerden bi-

risi, Bizans’ın Kınnesrî�n valisi John Kataias’la imzalanan anlaşmanın bo-
zulmuş olmasıdır. Herakleios kendisinden habersiz anlaşma imzalayan
valiyi görevden alıp yerine Ptolemaios’u atamış ve anlaşmayı tanımamış-
tır.[25] Hz. Ö� mer’in ordu göndermesiyle anlaşmanın tanınmasının aynı yıla
denk gelmesi dikkat çeker.[26] Anlaşma Şam ile Cezî�re bölgesinin güvenli-
ğine yönelik hükümler içeriyordu.[27] Ö� rneğin Araplar 100.000 altın kar-
şılığında savaş ya da barışçı amaçlarla da olsa Fırat nehrini kullanmaya-
caktı.[28] Neticede anlaşmanın bozulmasından sonra Cezî�re üzerine ordu
gönderilirken aynı zamanda Halep ve Antakya gibi garnizon şehirlere de
bazı birlikler sevk edilmiş ve daha sıkı tedbirler alınmıştır.[29]
Cezî�re cephesi Şam üzerinden açılmakla birlikte, daha sonra Irak böl-
gesinden gönderilen ordularla da desteklenmiştir.[30] Sa‘d b. Ebî� Vakkâs ta-
rafından gönderilen Abdullah b. Mut’ım, Tikrî�t, Hî�t ve Musul gibi şehirleri
ele geçirerek iki koldan fetih dalgası başlatmıştır. Ancak fethin gerçekleş-
mesinden sonra, burası Hıms-Kınnesrî�n’e bağlanıp buradan yönetilmiş-
tir.[31] Hz. Ö� mer vefat ettiği zaman burada Umeyr b. Sa‘d el-Ensârî� valilik
yapıyordu.[32] Aynı vali Hz. Osman döneminde de görevini sürdürmüş, an-
cak onun vefatından sonra bölge Muâviye’ye bağlanmıştır.
Hz. Ö� mer döneminde başlatılan Cezî�re’nin fethine yönelik girişimler

Hz. Osman döneminde daha kapsamlı bir fetih dalgasına dönüşmüştür.
Bölgenin Anadolu topraklarında kalan kısmı büyük oranda fethedildikten
sonra, İ�slâm orduları İ�rmî�niyye ile Azerbaycan’a doğru ilerlemiştir. Habî�b
b. Mesleme komutasındaki ordular Debî�l’i muhasara ettiği zaman, Erme-
niler’e destek veren Bizanslı komutan el-Mevriyan (Maurianos) güçlü bir
orduyla karşı saldırıya geçmiştir. Habî�b yardım isteyince, Irak bölgesinde
[25] Theophanes, 39; Vâkıdî�, Fütûh, I, 70, 71; Belâzürî�, Fütûh, 206.
[26] Theophanes, 39, 40; Belâzürî�, Fütûh, 246, 247.
[27] Theophanes, 39-40.
202 [30] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 533.
[31] Ya’kûbî�, II, 150; Mes’ûdî�, et-Tenbîh ve’l-İşrâf, I, 165; İ�bnü’l-Kalânsî�, Hamza b. Esed
b. ‘Alî� et-Temî�mî� (öl.555/1160), Târî�hu Dimeşk, thk. Süheyl Zekkâr, Dimeşk
1403/1983, I, 104.
bulunan Selmân b. Rebî�a yardıma gönderilmiştir.[33] Bir rivayete göre yar-

dım talebi üzerine Hz. Osman, Kûfe valisi Saî�d b. el-Â� s’a mektup yazıp
bölgeye yardımcı birlik göndermesini istemiş ve bunun üzerine Selmân
gönderilmiştir.[34] Sağlanan destekle birlikte Debî�l fethedilip halka emân
verilirken, değişik yerleşim birimleriyle de benzer anlaşmalar yapılmış-
tır.[35] Bu haberler Cezî�re ve İ�rmî�niyye bölgelerinin Şam ve Irak cephele-
rinden gönderilen ordularla fethedildiğini göstermektedir.[36]
İ�ki koldan kıskaca alınan bölgede önemli başarılar elde edilmiş, an-
cak Iraklı askerlerle Şamlı askerler arasında ganimet paylaşımı yüzünden
sorunlar yaşanınca, Hz. Osman Selmân’ı Horasan’a gönderip sorunu çöz-
müştür.[37] Bir başka rivayette ise Hz. Osman, Habî�b’i İ�rmî�niyye bölgesine
genel vali olarak atamak istemiş, ancak daha sonra onu Şam’da dağınık
halde bulunan Rum askerlere karşı savaşmak için geri çağırmıştır. Ardın-
dan buraya Huzeyfe b. Yemân’ı vali atamıştır.[38]
Cezî�re bölgesine ordular gönderildiği zaman aynı dönemde Mısır’da

Bizans’a karşı mücadele devam ediyordu. Bizans yönetimi daha çok Mı-
sır’ı kaybetmemeye odaklandığından, bu bölge ile fazla ilgilenmemiştir.
Ancak Mısır’ın elden çıkmasından sonra Herakleios’un yerine geçen oğlu,
yeniden Cezî�re’ye ağırlık vermiştir.[39] Bölgedeki gelişmeleri yakından ta-
kip eden Muâviye, Halifenin de onayını alarak Habî�b b. Mesleme el-Fihrî�’yi
İ�rmî�niyye üzerine göndermiş[40] ve bu bölgeye yönelik seferlerin kapsamı-
nı genişletmiştir.[41]
Şam ve Mısır’ın elden çıkmasına engel olamayan Bizans idaresi, Cezî�-

re bölgesindeki yerlerin de Müslümanların eline geçmesi üzerine, bir ba-
kıma son çare olarak burayı kaybetmemek için yoğun gayret sarf etmiştir.
Ö� rneğin Herakleios’un yerine geçen oğlu II. Constans, Theodore Resthu-
ni’ye rütbe verip onu Ermeni orduları başkomutanlığına getirmiştir.[42] Bir
taraftan da zaman kazanmak için Procopius’u Muâviye’ye elçi gönderip
barış görüşmeleri başlatmıştır. Ancak İ�rmî�niyye bölgesine askerî� sevkiyatı
[33] Sebéos, L’évéque, Historie d’Héraclius, Traduite de L’Armenien et Annotee Frederic

Macler, İ�mrimerie Nationale, Paris 1904, 145-46; Belâzürî�, Fütûh, 282-83, 285.
[35] Belâzürî�, Fütûh, 287-89; Ebû Ubeyd, 267-69.
[36] el-Hâzimî�, Ebû Bekir Muhammed b. Mûsâ b. ‘Oŝmân el-Hemedânî� Zeynüddî�n
(öl.584/1188), el-Emâkin, Ma’ttefeka Lafzuhû Ve’ftereka Müsemmâhu, thk. Hamd b.
Muhammed el-Câsir, 1415, 389.
[40] Sebéos, 145; Belâzürî�, Fütûh, 282.
[41] Belâzürî�, Fütûh, 283; İ�bn Hibbân, 508-509.
[42] Sebéos, 101, 108.
devam ettirmiştir. İ�ki taraf arasında yapılan görüşmelerden sonra Muâviye

rehine vermeleri koşuluyla anlaşma teklifini kabul etmiştir. Rivayete göre
38-41/650-53 yılları arasında bir anlaşma imzalanmış[43] ve anlaşmanın
güvenliği için Herakleios’un yeğeni Gregorius rehine olarak verilmiştir.[44]
Anlaşma gereği iki taraf İ�rmî�niyye bölgesinde sınır ihlâlinde bulunma-
yacaktı. Ancak II. Constans şartları ihlâl edip kalabalık bir orduyla Dvin’e
kadar gidip, burada yeniden Bizans otoritesini tesis etmiştir. Muâviye, bu
durumu öğrenince elçi gönderip antlaşmayı ihlâl ettiğini bildirmiş, ancak
imparator onun uyarısını dikkate almayınca aralarında sert mektuplaş-
malar olmuştur. Bölgedeki Bizans’ın otoritesini kırmaya çalışan Muâviye,
muhalif Ermeni komutan Theodore Resthuni ile temasa geçmiş ve yeni-
den etkin bir konum kazanmıştır.[45]
Theodore Resthuni ile kurulan yakın ilişki bu bölgedeki İ�slâm ordu-
larının hareket alanını kolaylaştıran nedenlerden birisi olmuştur.[46] Onun
vefatından sonra (656), yerine getirilen Hamazasp Mamikonian da Müslü-
manların müttefiki olarak kalmıştır. Ermeniler’le kurulan iyi ilişkiler daha
sonradan da devam etmiştir. Nitekim Hamazasp’ın yerine gelen Grigor Ma-
mikonian Muâviye’nin bölgedeki hâkimiyetini tanımış ve bu süreç 681 yılı-
na kadar devam etmiştir.[47]
Ermeni komutanlarıyla kurulan yakın ilişkilerin mahiyetine bakılınca,
daha çok Ermeni-Bizans ittifakını önlemeye yönelik bir gaye güdüldüğü
anlaşılmaktadır. Buna mukabil Ermeni komutanlar da kendi çıkarlarını ko-
rumaya çalışmışlardır. Ö� rneğin Bizans’la olan geleneksel bağları ve Ermeni
yöneticilerin istikrarsız tutumları nedeniyle, yapılan anlaşma uzun süreli
olmamış veya sadece güç dengesini elinde tutmak isteyen idareciyle sınırlı
kalmıştır. Bütün bu gelişmelerle birlikte Cezî�re bölgesine yönelik başlatılan
fetihler ve ardından Bizans’ın buraya müdahale girişimleri, Cezî�re ile birlik-
te İ�rminiye ve Azerbaycan’ın fethine kadar gelişen süreci başlatmıştır. Hatta
cephe Kafkaslar’a kadar uzanmış ve İ�slâm orduları Tiflis’i ele geçirmiştir.[48]
Gürcistan üzerinde fetihlere devam eden Cerrâh b. Abdullah, Tiflis halkıyla
bir anlaşma imzalamıştır.[49]
Hz. Osman zamanında Kafkaslar’a kadar ulaşan İ�slâm ordularının iler-
leyişi, ortaya çıkan dâhilî� problemler sebebiyle durma noktasına geldi. Hatta
[43] Sebéos, 149.

[45] Sebéos, 132-34.
204 [46] İ�ddiaya göre Resthuni 656 yılında öldüğü zaman o sırada Erzurum’u ele geçirmiş
olan Müslümanlar onun cesedini alıp Şam’a götürmüşlerdir (Sebéos, 146).
[47] Sebéos, 149; Kaegi, 294.
[49] Belâzürî�, Fütûh, 289-90; Ebû Ubeyd, 269-70.
yönetim sorunları sık sık idareci değişikliklerini beraberinde getirmiş ve

ele geçirilen bölgelerde bazı isyanların çıkmasını tetiklemiştir. Ö� rneğin Hz.
Ali halife olunca bir ara Kays b. Sa‘d’ı İ�rmî�niyye ve Azerbaycan valiliğine
getirmiştir.[50] Ardından Muâviye yönetimi ele geçirince, Abdullah b. Hâtim’i
vali atamıştır.[51] İ�syan hadiseleri Emevî�ler döneminde de devam etmiştir.
Ö� zellikle Abdullah b. Zübeyr’in halifelik iddiasıyla ortaya çıktığı dönemde
yaşanan iç kargaşadan faydalanan Ermeniler tekrar isyan etmişlerdir.
Sonuçta Hz. Ö� mer döneminde açılan cepheyle Cezî�re bölgesine giren
İ�slâm orduları irili ufaklı birtakım yerleri fethetmiş ve buradaki fetih hare-
ketleri Hz. Osman zamanında daha kalıcı bir hale gelmiştir. Hz. Osman ve
ardından Muâviye döneminde bu bölgenin fethi tamamlanırken, ilerleyen
fetih dalgası İ�rmî�niyye, Azerbaycan ve Tiflis’e kadar uzanıp Kafkaslar’da
devam etmiştir.
205
[50] Kenan Ayar, “Sahâbe Dönemi İ�ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays b.
Sa’d”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Sayı: 20-21, 2005), 150.
Prof. Dr. Nadir ÖZKUYUMCU
Celal Bayar Üniversitesi, Tarih Bölümü
E. Mısır ve Kuzey Afrika Fetihleri
1. Mısır ve Kuzey Afrika’nın Coğrafî Tanımı
Konuya başlamadan önce Mısır ve Kuzey Afrika olarak isim-

lendirilen bölgelerin coğrafî� sınırları ve İ�slâm fetihlerine kadar
durumları hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır.
Mısır boylam olarak Refâh ile Arî�ş arasındaki iki ağaçlık

bölgeden Ü� svân’a, enlem olarak da Berkâ ile Eyle’ye kadar olan
bölgedir.[1] Altısı mamûr, biri çöl olmak üzere yedi bölgeye ay-
rılmaktadır. Bunlar şöyle sıralanır: “Cifâr, Havf, Rî�f, İ�skenderiye,
Mekadûniyye, Sa’î�d ve Vâhât (çöller)”[2].
Mısır, Hz. Peygamber’in Mekke’den Medine’ye hicretinden

yaklaşık üç yıl önce, 619 yılında Bizanslılar’dan Sâsânî�ler’in eli-
ne geçmiştir[3]. Sâsânî� hâkimiyetinde on yıl kadar kalan Mısır, Bi-
zans imparatoru Herakleios’un 628’de Ninova’da Sâsânî� Kisrâ’sı
Hüsrev’i yenmesinden[4] sonra yeniden Bizans hâkimiyeti altına
girmiştir. Bundan sonra Mısır, Müslümanların fethine kadar Bi-
zans hâkimiyetinde kalmıştır[5].
[1] İ�bn Hurdâzbih, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik (Ed. M.J. De Goeje), Leiden

1967, 83; İ�bn Fakî�h el-Hemezânî�, Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân (Ed. M.J.De
Goeje), Leiden 1967, 58,59; Istahrî�, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik (Ed.
M.D.De Goeje), Leiden 1967, 48; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûreti’l-Arz (nşr.
H.Kramers), Leiden 1938 (2. baskı), I, 132; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cemü’l-
Büldân (thk. Ferdinand Wüstenfeld), Leipzig 1866, IV, 546; Kazvî�nî�,
Âsâru’1-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrût Trz. 263.
[2] Makdisî�, Kitâbü Ahseni’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm (Ed. M. J. De Goeje),
Leiden 1967 (2. baskı), 193-195.
[3] Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1986,
88-89; Butler, Alfred C., Fethu’l- Arab li- Mısr (ta’rib: Muhammed Ferid
Ebû’l- Hadî�d), Kahire 1351/1933, 62-82.
[4] Bu savaş Kur’ân’da vukûundan önce haber verilmiştir. Bkz. Rûm Sûresi 207
(30): 2-5.
[5] Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 93-99; Butler, Mısır, 104-116;
İ�brahim Ahmed el-Adevî�, ed-Devletü’l-İslâmiyye ve İmparatoriyyetü’r-
Rûm, Kahire 1958 (2. baskı), 35.
İ�frî�kıyye coğrafyası ile ilgili olan rivayetler ise üç grupta mütâlaa edi-
lebilir. Birinci grup rivayetlerde İ�frî�kıyye’nin Mağrib’de bir şehir olduğu
ve bu şehrin kalıntıları üzerine İ�slâm fetihlerinden sonra Ukbe b. Nâfi’
tarafından 670 yılında Kayrevân şehrinin kurulduğu nakledilir[6]. İ�kinci
grup rivayetlerde, “İ�frî�kıyye” kelimesi “Mağrib” kelimesi ile eş anlamlı ola-
rak yer almaktadır[7]. Ü� çüncü grup rivayetlerde ise İ�frî�kıyye’nin sınırları,
Bizans’a bağlı İ�frî�kıyye eyaleti coğrafyasına yakın bir durumda ifadesini
bulmuş ve Berkâ ile Tanca arasında kalan yerler anlamında kullanılmıştır.
İ�slâm fetihleri sırasında, coğrafî� olarak Mağrib, siyasî� olarak da İ�frî�-

kıyye ismi verilen bu bölge, zamanla tamamen coğrafî� bir özellik kazan-
mış ve kıtanın tamamına “Afrika” denilmiştir. Kıtanın kuzey bölgesi için
ise, bugün Mısır ve Mağrib de dâhil olmak üzere, “Şimâlî� İ�frî�kıyye” yani
“Kuzey Afrika” terimi kullanılmaktadır.
2. Mısır’ın Fethi
a. Mısır ile İlk İlişkiler
Hz. Peygamber’in (sas) Mısır ile münasebetleri hakkında kaynaklar-

da, onun Mukavkıs’ı İ�slâm’a davet eden mektubu dışında bir bilgi bulun-
mamaktadır. Bilindiği gibi Hz. Peygamber Hudeybiye dönüşü 6/628’de
Arap Yarımadası’na komşu ülke liderlerine mektuplar göndermiş ve on-
ları İ�slâm’a davet etmişti. Hz. Peygamber’in Hâtıb b. Ebî� Beltea ile Mukav-
kıs’a gönderdiği bu mektup şöyledir:
“Bismillâhirrahmânirrahî�m, Allah’ın Resûlü Muhammed’den Kıbt valisi
Mukavkıs’a: Selâm hidayete tabi olanlara olsun. Seni İ�slâm’a davet edi-
yorum. İ�slâm’a gir, emniyet ve selamete er, (aksi takdirde) bütün Kıp-
tî�ler’in günahı senin (üzerine) olacaktır. “Ey Ehl-i kitab; Ancak Allah’a
kulluk etmek, O’na bir şeyi ortak koşmamak, Allah’ı bırakıp birbirimizi
rab ittihaz etmemek üzere, bizimle sizin aranızda müşterek olan bir
söze gelin. Eğer yüz çevirirlerse: Bizim Müslüman olduğumuza şahit
olun, deyiniz”[8]. Mühür, Muhammed Resûlullah.”[9]
[6] İ�bn Hurdâzbih, Mesâlik, 87; Ya’kûbî�, Kitâbü’l-Büldân (Ed.: M. J. De Goeje), Leiden
1967, 357; İ�bn Fakî�h el-Hemezânî�, Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, 78-79; Bekrî�,
Mu’cemü Me’sta’cem (thk. Mustafa es-Sekkâ), Beyrût 1938 (3. baskı), I, 176; Yâkût
el-Hamevî�, Mu’cem, I, 324.
[7] Istahrî�, Mesâlik, 36-37. Istahrî� İ�frî�kıyye’nin sınırlarını verirken, doğuda, Mısır’ın
batısından başladığını, batıda Atlas Okyanusu’nda bittiğini, kuzeyde Mısır deni-
zinden Atlas Okyanusu’na uzandığını, güneyde ise Zevî�le’den başlayıp yine Atlas
208 Okyanusu’nda son bulduğunu nakletmektedir.
[8] Â� l-i İ�mrân, 3/64.
[9] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 45-46; İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (thk. İ�hsan Abbas),
Beyrût 1968, I, 260-261; Taberî�, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (thk. Muhammed
Ebû’l-Fadl İ�brahim), Beyrût (1387/1967), II, 644, 645 (Ed. M.J. de Goeje, Leiden
Mukavkıs, Hz. Peygamber’in bu mektubunu getiren Hâtıb b. Ebî� Bel-

tea’yı beş gün misafir etmiş ve ona çok iyi davranmıştır. O, bu süre içinde,
Hz. Peygamber’in sıfatları ve getirdiği din hakkında çeşitli sorular sor-
muştur. Daha sonra Medine’ye dönen Hâtıb b. Ebî� Beltea’nın yanına, kendi
elçisi İ�bn Cebr’i[10] de vererek, Hz. Peygamber’e bir mektup ve çeşitli hedi-
yeler göndermiştir. Mukavkıs’ın mektubu şöyledir:
“Muhammed b. Abdullah’a, Kıbt valisi Mukavkıs’tan selâm. Mektubunu
okudum ve beni davet ettiğin şeyi anladım. Ben gelecek bir Nebî�’nin
daha olduğunu biliyordum, fakat onun Şam’dan çıkacağını zannediyor-
dum. Senin elçine iyi davrandım. Sana, onunla Kıptî�ler nezdinde büyük
bir itibarı olan iki cariye ile bir elbise gönderiyorum, ayrıca binesin diye
de bir katır hediye ediyorum. Selam.”[11]
Karşılıklı yapılan bu mektuplaşmalar dışında, Hz. Peygamber’in Mısır

ile münasebetlerine dair kaynaklarımızda herhangi bir bilgi tespit edile-
memiştir.
Hz. Ebû Bekir’in halifeliği zamanında Mısır ile ilişkiler konusunda il-
ginç bir rivayet bulunmaktadır. İ�bn Abdilhakem ve Ya’kûbî�’nin naklettiği
rivayete göre Hz. Ebû Bekir, Hâtıb b. Ebî� Beltea’yı Mukavkıs’a göndermiş,
onlar Mısır’ın doğusundaki köylerden birinde[12] buluşarak bir anlaşma
imzalamışlardır. Bu anlaşmadan sonra köy halkı Hâtıb b. Ebî� Beltea’ya
hediyeler vermişlerdir. Rivâyeti nakleden Abdülmelik b. Mesleme, bu köy
halkının, Amr b. el-Â� s, Mısır fethine başlayıp da buraya gelinceye kadar,
mezkûr anlaşmaya sâdık kaldıklarını, ancak Amr fetih için Mısır’a girdi-
ğinde onunla savaşarak bu anlaşmalarını bozduklarını ifade etmektedir.
1879-1881, I, 1559-1561); İ�bn Kesî�r, Ebû’1-Fidâ; el-Bidâye ve’n-Nihâye (thk. Ahmed

Ebû Mulhim ve dğr.), Beyrût 1409/1989 (V. Baskı); IV, 271-272; Muhammed
Hamidullah, Mecmûatü’l-Vesâik es-Siyâsiyye li’l-Ahdi’n-Nebî ve’l-Hilâfeti’r-Râşide,
Kahire 1941, 49-53.
[10] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 53,109. Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�, fetihten sonra Mısır’da kendisine
bir yer ayrıldığında, bu yerin daha önce, Mukavkıs’ın Hz. Peygamber’e gönderdiği
elçi İ�bn Cebr’e ait olduğunu söylemiştir.
[11] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 46-47; İ�bn Sa’d, Tabakât, VIII, 260-261; Diyârbekrî�, Hüseyn
b. Muhammed b. Hasan; Târîhu’l-Hamîs fi Ahvâli Enfesi Nefis, Beyrût 1283,11,
38; İ�bn Iyâs, Bedâiu’z-Zuhûr fî Vekâi’i’d-Dühûr, Kahire 140/1982 (2. baskı), I, 90-
91. Konu ile ilgili teferruatlı bilgi için ayrıca bkz. Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl (thk.
Muhammed Halil Herrâs), Kahire 1401/1981 (3. baskı), 240 (Terc.289); İ�bn Sa’d,
Tabakât, VIII, 212, 216; Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb (thk. Muhammed
Ebû’l-Fadl İ�brahim), Kahire 1395/1975, XIX, 338; İ�bn Iyâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 91-92;
Hamidullah, İslâm Peygamberi, I, 344.
[12] Bu rivayette Hâtıb b. Ebî� Beltea ile Mukavkıs’ın buluştuğu ve anlaşmanın yapıldı- 209
ğı yer hakkında bir açıklık bulunmamaktadır. Rivayette “Kura’ş-Şarkıyye” şeklin-
de çok genel bir ifade kullanılmaktadır. “Kura’ş-Şarkıyye” ise Nil nehrinin Dimyat
kolunun doğusunda kalan yerler için kullanılan bir terimdir. Bkz. Becker, “Mısır”.
İ.A.(MEB), VIII, 227.
Yine, Abdülmelik b. Mesleme’nin ifadesine göre, bu anlaşma Mısır’da ya-

pılan ilk anlaşmadır.[13]
İ�bn Abdilhakem ve Ya’kûbî�, bu anlaşmanın yapılma sebebi hakkında

herhangi bir bilgi vermemektedirler. Mısır’ın fethi ile bu anlaşma arasın-
da bir bağlantı kurmak da mümkün değildir. Buna göre, mezkûr anlaşma,
sahih kabul edilirse; bunun ancak ticarî� gayelerle seyahat eden Müslüman
tacirlerin güvenliği için yapılmış olduğunu düşünmek mümkündür.
3. Amr b. el-Âs’ın Mısır’ın Fethine Çıkması
Müslümanlar 639 yılında[14] Kudüs’ü[15] fethedince şehrin Bizanslı ko-

mutanı Areteon[16] Mısır’a kaçmıştı[17]. Kudüs şehrini teslim alan Halife Ö� mer
b. el-Hattâb, burada bulunan İ�slâm ordusu komutanlarından Amr b. el-Â� s’ı
bir sahil şehri olan Kaysâriyye’nin[18] fethine göndermiştir.[19] Kudüs’ün fet-
hinden önce de Kaysâriyye’yi birkaç defa kuşatan Amr b. el-Â� s şehri fethet-
meye muvaffak olamamıştı.[20] Amr b. el-Â� s yaklaşık bir yıl süren[21] bu de-
faki kuşatmasında da başarılı olamamıştı. Ancak muhasaranın şiddetinden,
şehrin valisi ve imparator Herakleios’un oğlu Kostantin ile eşi Ermânuse, ki
Mısır valisi Mukavkıs’ın kızı idi, Mısır’a kaçmak zorunda kalmışlardı.[22]
Kudüs’ün Bizanslı komutanı Areteon ve ardından Kaysâriyye valisi

Kostantin’in de Mısır’a kaçmasından sonra Amr b. el-Â� s, bu iki Bizanslı
komutanın, Mısır’da bulunan Rumlar’dan bir ordu kurabilecekleri ve kuv-
vetlerini tazeledikten sonra tekrar Kudüs’e saldırabilecekleri hususun-
da endişelenmeye başlamıştır. Böyle bir saldırı Müslümanların sadece
[13] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 53; Ya’kûbî�, Târîh, Beyrût tsz.., II, 137. İ�bn Abdilhakem’den
aynen yapılan nakil için ayrıca bkz. Süyutî�, Husnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâ-
hira, Mısır 1967, I, 105.
[14] Belâzürî�, Fütûh, 144 (Türkçesi: 198).
[15] Kudüs: Bu şehrin ismi ilk fetih sırasında Îliyâ olarak geçmektedir. Beytü’l-Makdis de
denilir. Bkz: Bekrî�, Mu’cem, I, 217. Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, I, 423-425; IV, 38-39.
[16] Bizanslı komutan Areteon’un ismi, İ�slâm kaynaklarında Artabon olarak geçmekte-
tir. Bkz. ilgili yerler.
[17] Abdülaziz Sâlim, Târîhu’d-Devleti’l-Arabiyye, 483-484; Adevî�, ed-Devletü’l-İslâmiyye,
54-55.
[18] Kaysâriyye: Şam bölgesinde bir sahil şehridir. Bkz. Bekrî�, Mu’cem, III. 1106.
[19] Belâzürî�, Fütûh, 146 (Türkçesi: 200).
[20] Belâzürî�, Fütûh, 146 (Türkçesi: 200). Kaysâriyye’nin yedi yıl boyunca kuşatıldığı
hakkında bkz. Belâzürî�, Fütûh, 148 (Türkçesi: 203).
[21] Halife Hz. Ö� mer, Kudüs’ün 639’daki fethinden hemen sonra Câbiye’ye gitmiştir. Bkz.
210 Belâzürî�, Fütûh, 144-145 (Türkçesi: 197-198). O, bir yıl sonra 640’da bir defa daha
Câbiye’ye gitmiş ve burada “Câbiye hutbesi” diye meşhur olan hutbesini irâd et-
mişti. Bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 53; İ�bn Manzûr, Muhtasar Târîhi Dimaşk (Thk.
Rûhiyye en-Nahhâs ve dğr.), Dimaşk 1404/1984, I, 224.
[22] Taberî�, Târîh, IV, 102 (Leiden, I, 2579); Makrî�zî�, Hıtat, I, 183-184.
Kudüs’teki değil, Suriye bölgesindeki hâkimiyetlerini de tehlikeye düşü-

rebilirdi veya en azından Müslüman ordularını burada oyalayıp, diğer
bölgelerde fetihler yapmalarına mâni olabilirdi. Ayrıca Rumlar, Doğu Ak-
deniz’deki donanmalarını, İ�skenderiye’de takviye edip bir sahil şehri olan
Kaysâriyye’ye çıkartma yapabilir ve muhasarayı yarabilirlerdi. Böylece
onlar Müslümanların Suriye bölgesinde tesis ettikleri hâkimiyetleri için,
tehlike teşkil edebilirlerdi. Ö� yle anlaşılıyor ki, Amr b. el-Â� s bu düşünce-
lerle Mısır’ın fethedilmesinin zaruri olduğu fikrine ulaşmıştı. Ayrıca onun
Câhiliyye çağında Mısır’a gitmiş olması, Mısır’ın giriş ve çıkış yollarını,
zenginliklerini ve halkının savaşmaktan âciz olduklarını bilmesi de onu
Mısır’ı fethetmeye sevk eden amillerdendi.[23] Bu sebeple henüz Kaysâ-
riyye muhasarasına devam ederken, 640 yılında[24] Halife Ö� mer b. el-Hat-
tâb’ın, Câbiye’ye[25] geldiğini duyunca, onun yanına gitmiş ve baş başa
kaldıkları bir sırada ona, Mısır fethinin Müslümanlar için arz ettiği önemi
anlatmıştır. Bölgenin fethi için, 3500–4000 kişilik bir ordunun yeterli ola-
cağını söyleyerek Halifeyi Mısır’ın fethi için iknâ etmeye çalışmıştır.[26]
Amr b. el-Â� s’ın bütün ısrarına rağmen Halife Hz. Ö� mer, Mısır’ın fet-
hi için ona izin vermemiş ve Kaysâriyye muhasarasına geri göndermiştir.
Ancak bu arada Hz. Ö� mer, ordunun diğer komutanlarıyla Mısır’ın fethi ko-
nusunda bir görüşme yapmış ve buranın fethinin gerekli olduğuna karar
vermiştir.[27] Bu konuda, Şerî�k b. Abde ile Amr’a bir mektup göndererek,
yanına 4000[28] kişi alarak Mısır’ın fethi için yola çıkmasını[29], fakat Suri-
ye’deki ordudan fazla uzaklaşmamasını, kendisinin istihârede bulunaca-
ğını, fetih konusundaki kesin emrini ikinci bir mektupla bildireceğini be-
lirtmiştir. Halife Hz. Ö� mer’in Amr’a yazdığı ilk mektup şudur: “...Sen fethe
çık, ben bu konuda Allah’a istihârede bulunacağım ve inşaallah mektubu-
mu da hemen arkandan göndereceğim. Şayet Mısır’a girmeden önce, geri
dönmeni emreden mektubum sana ulaşırsa dön, Mısır’a girdikten sonra
mektubumu alırsan yoluna devam et”[30].
[23] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 53-55, Kindî�, Vülât, 7; Makrî�zî�, Hıtat, I, 158-159; Süyutî�,
Husn, I, 94-96; İ�bn Iyâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 92-93.
[24] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 53; Süyutî�, Husn, I, 106; İ�bn Manzûr, Muhtasar Târîhu
Dimaşk, I, 224.
[25] Câbiye: Suriye’de bir şehirdir. Bkz. Bekrî�, Mu’cem, II, 355: Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem,
II, 3, 4; Ayrıca bkz. dipnot 8.
[26] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 55-56; Makrî�zî�, Hıtat, 288; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 5-6.
Ayrıca bkz. Ya’kûbî�, Târîh, II. 147-148, İ�bn İ�yâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 94.
[27] Butler, Mısır,172-174.
[28] Bkz. dipnot 13. İ�bn Abdilhakem, Amr’ın 4.000 kişi ile Mısır fethine çıktığını rivayet
ettikten sonra, “...ordunun 3.500 kişi olduğu da söylenmiştir” demektedir. Ayrıca 211
bkz. Belâzürî�, Fütûh, 214 (Terc. 303-304); İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 57-58.
[29] Belâzürî�, Fütûh, 214 (Terc.303-304.); İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 57-58.
[30] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 56-57; Kindî�, Vülât, 7; Makrî�zî�, Hıtat, I, 288; İ�bn Tağriberdî�,
Nücûm, I, 6; Hamî�dullah, Vesâik, 272.
Amr b. el-Â� s, Halife Ö� mer b. el-Hattâb’ın bu mektubunu alır almaz,

vakit kaybetmeden hazırlığını yapmış ve Suriye’deki diğer komutanlara
hiç haber vermeden, bir gece gizlice Mısır’ın fethi için yola çıkmıştır.[31] Bu
sırada Kaysâriyye muhasarasına devam etmesi için de yerine oğlu Abdul-
lah’ı bırakmıştır.[32]
Suriye ordusunun diğer komutanları, Amr b. el-Â� s’ın kendilerine haber

vermeden, geceleyin ve gizlice Mısır’ın fethi için yola çıkmasını hoş karşıla-
mamışlar ve Câbiye’den Medine’ye dönen[33] Halifeye bir mektup yazarak,
Amr tarafından aldatıldıklarını ve atlatıldıklarını bildirmişlerdir.[34] Komu-
tanların bu mektubunu alan Halife Hz. Ö� mer, Amr b. el-Â� s’a çok kızmış ve
Ukbe b. Â� mir el-Cühenî�[35] ile gönderdiği ikinci mektubunda onu azarlamış-
tır. Suriye ordusunun diğer komutanlarına haber vermeden Mısır’ın fethine
çıkmak gibi tedbirsizce hareket etmesinden dolayı da onu suçlayarak şöyle
demiştir: “... Amr b. el-Â� s’a, sen yanındakileri aldattın (ve yola çıktın). Şayet
mektubum, Mısır’a girmeden sana ulaşırsa hemen geri dön, şayet Mısır’a
girmişsen yoluna devam et. Bil ki, sana yardımcı göndereceğim.”[36]
Halife Hz. Ö� mer’in bu ikinci mektubu Amr b. el-Â� s’a, Filistin’in Refâh[37]
bölgesinde ulaşmıştır. Ancak Amr, Hz. Ö� mer’in kendisini geri çağıran emri
ile karşılaşabileceği ihtimalini düşünerek mektubu Ukbe b. Â� mir el-Cü-
henî�’den almamış ve Arî�ş[38] denilen yere gelince de önce buranın Mısır
topraklarından olup olmadığını ordusuna sorup, onlara Arî�ş’in Mısır top-
raklarından olduğunu tasdik ettirmiş, sonra da mektubu açarak okumuş-
tur. Daha sonra Amr ordusuna şöyle demiştir: “...Emî�rü’l-Mü’minî�n benimle
[31] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 56,57; Kindî�, Vülât, 7; Makrî�zî�, Hıtat, I, 288, 289; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 6; İ�bn İ�yâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 94.
[32] Belâzürî�, Fütûh, 214 (Terc. 303-304).
[33] Halife Ö� mer’in bu sırada Medine’de olduğuna dair Bkz. Taberî�, Târîh, IV. 107
(Leiden, I. 2584).
[34] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 57; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289.
[35] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 94; Makrî�zî�, Hıtat, I, 296. Ukbe’nin künyesi Ebû Hammâd’dır.
[37] Refâh: Filistin’in Mısır cihetindeki son şehridir. Bu yer ile Mısır’ın ilk yerleşim alanı
Arî�ş arası, kum yoldan gidildiğinde 24 mildir. Bkz. Kudâme b. Ca’fer, Harâc, 118;
Bekrî�, Mu’cem, II, 663.
[38] Ya’kûbî�, Mısır topraklarını Refâh ile Arî�ş arasındaki ağaçlık bölgeden başlatır ve
Mısır’ın ilk beldesinin Arî�ş olduğunu ifade eder. Burada Beni Cüzâm kabilesinin
ve başka insanların meskun olduğunu, buranın deniz sahilinde bir köy olduğunu
söyler. Bkz. Büldân, 330; Arî�ş’i Mısır’ın doğusundaki sınır bölgesi olarak gösteren
Istahrî�, bu köyün adının A’râf Sûresi (7): 137. ayete dayandığını ifade etmektedir.
Bkz. Mesâlik, 48, 55; Makdisî�, Ahsenü’t-Tekâsim’de Arî�ş’i Mısır’ın sınır bölgesi olarak
212 göstermektedir. Bkz. Ahsenü’t-Tekâsim, 193; Makrî�zî� de, Arî�ş’i Filistin ile Mısır ara-
sında eski bir şehir olarak tanımlar ve tufandan sonra kurulduğunu nakleder. Bkz.
Hıtat, I, 290. Arî�ş’in Bizanslılar dönemindeki ismi Rhinocorura veya Rhinokolara’dır.
Daha önceki ismi ise Lâris’tir. Bkz. Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır mine’l-Fethi’l-Ara-
bî� ila en Dehalehe’l-Fâtimiyyûn”, Târîhu’l-Hadarat’il-Mısriyye, yer yok, tsz., II, 331.
anlaştı ve bana, şayet mektubu Mısır’a girdikten sonra bana ulaşırsa yoluma
devam etmemi emretmişti. Şimdi Allah’ın bereketiyle yürüyünüz”[39].
4. Fermâ’nın Fethi
Amr b. el-Â� s 640 yılının Kurban bayramını, yani hicrî� takvimin son
ayı olan Zilhicce’nin 10’uncu gününü, (2 Aralık) Arî�ş’te geçirdikten[40] son-
ra, Fermâ’ya[41] hareket etmiştir. Kızıldeniz’e bir fersah[42] uzaklıktaki Fer-
mâ’da Rumlar’la Kıptî�ler birlikte yaşıyorlardı. Burası, kuzey tarafından
girildiğinde Mısır’ın ilk şehri idi.[43] Butler bu şehrin Kıbtî� dilindeki eski
isminin Permûn veya Pürmûn olduğunu söylemektedir.[44] Şehrin Bizans-
lılar zamanındaki ismi ise Pelusium’dur.[45]
Amr b. el-Â� s, 640 yılı Aralık ayının sonlarında, Fermâ’ya ulaşmış olma-
lıdır. Burada, Amr’ın Fermâ’yı fethini anlatmazdan önce İ�bn Abdilhakem’in
eserine aldığı bir rivayete dikkati çekmek istiyoruz. Bu rivayete göre, Amr b.
el-Â� s, Arî�ş’e varmadan önce, Cebel-i Halâl[46] denilen bölgeye geldiğinde, bu-
rada yaşayan Râşide[47] ve Lahm[48] gibi bazı Arap kabilelerinden ordusuna
[39] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 56-57; Ya’kûbî�, Târîh, II, 147-148; Makrî�zî�, Hıtat, I, 288; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 6; İ�bn Iyâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 94.
[40] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 287-288; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 7.
[41] Fermâ: Ya’kûbî� Fermâ’nın deniz sahilinde bir şehir olduğunu ve Mısır’a buradan
girildiğini rivayet etmektedir. Bkz. Büldân, 337; Ayrıca bkz. Istahrî�, Mesâlik, 53;
Müellifi meçhul olan “Kitâbü’l-İstibsâr” isimli eserde ise, Fermâ’yı “Feremâ” isim-
li bir Melik’in kurduğu belirtilir. Bkz. Kitâbü’l-İstibsâr fi Acâibi’l-Emsâr (nşr: Sa’d
Zağlûl Abdülhamid) Daru’l-Beydâ 1985, 89.
[42] Makdisî�, Ahsenü’t-Tekâsim, 195; Ya’kûbî� ile Makrî�zî� Fermâ ile Kızıldeniz’in arasını üç
mil olarak vermektedirler. Bkz. Ya’kûbî�, Büldân, 330; Makrî�zî�, Hıtat, I, 211. Butler,
Fermâ ile Kızıldeniz arasındaki mesafeyi bir buçuk mil olarak kabul etmektedir.
Bkz. Mısır, 185.
[43] Ya’kûbî�, Büldân, 330. Ya’kûbî�, burada teferruatlı olarak şu bilgileri de vermektedir.
“Arî�ş deniz sahilinde bir köydür. Arî�ş’ten, Bekkâre köyüne buradan da birçok kum
tepelerinin bulunduğu Verrâde köyüne gelinir. Verrâde’den de Fermâ’ya gelinir
ki, Fermâ Mısır’ın ilk şehridir.” Cemî�lî�, Fermâ’yı, Mısır’ın doğu kapısı olarak kabul
etmektedir. Bkz. Râşid Abdullah Cemî�lî�, Târîhu’d-Devleti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye,
Riyâd 1983 (2. baskı), 187.
[44] Butler, Mısır, 185.
[45] Butler, Mısır, 185; Fhilipp K.Hitti, Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi (Çev. Salih Tuğ),
İ�stanbul 1980, I, 224.
[46] Suriye’den Mısır’a giden yolda, yerleşim alanı bir dağdır. Bkz. Ö� . Rızâ Kehhâle,
Mu’cemü Kabâili’l-Arab, Beyrût 1402/1982 (3. baskı), II, 413.
[47] Râşide kabilesi: Râşide b. Mâlik’e izafe edilir. Kahtânî�lerden Benî� Lahm’ın bir kolu-
dur. Bunlar, Bekkâre, Verrâde ve Arî�ş’e yerleştiler. Yine onların yerleştikleri yerler
arasında, Şam, Mısır yolu üzerinde Cebel-i Halâl da bulunmaktadır. Bkz. Kehhâle,
Kabâil, II, 413. 213
[48] Lahm Kabilesi: Saî�d-i Mısır’ın doğusunda yaşayan ve Mısır’ın fethinde bulunan bir
Arap kabilesidir. Bunlar, Cüzâm kabilesinin kardeşleri ve Kinde kabilesinin am-
calarıdır. Bkz. Süveydî�, Ebû’l-Fevz Muhammed Emin; Sebâiku’z-Zeheb fi Ma’rifeti
Kabâili’l-Arab, Beyrût 1406/1986, 162.
katılmalar olmuştur.[49] Hüseyin Mu’nis, bu kabilelere bir de Kudâa kabile-

sini ilâve etmekte ve İ�slâm ordusuna katılanların sayısının da en az bin kişi
civarında olduğunu ifade etmektedir.[50] Buna göre, Mısır fethine çıkan İ�slâm
ordusunun sayısı 4.000 değil, 5.000 kişi civarında olmaktadır.
Mısır’daki fetihlerine başlamadan önce ordusunu takviye ettiğini gör-

düğümüz Amr b. el-Â� s, Fermâ’ya geldiğinde burada kendisiyle savaşmaya
hazır bir Rum ordusuyla karşılaşmıştır.[51] “Hıtat” müellifi Makrizî� bir riva-
yetinde Amr’ın, Câbiye’de halife Ö� mer b. el-Hattâb ile Mısır’ın fethini görüş-
tüğü sırada Kaysâriyye valisi Konstantin’in Fermâ’ya göre Mısır’ın daha iç
tarafında bulunan Bülbeys’e varmış olduğunu ve bu valinin, Kaysâriyye’den
kaçmadan önce baş hâcibinin komutasında 2.000 kişilik bir süvari birliği-
ni, kendisinin yol emniyetini sağlamak üzere Fermâ’ya gönderdiğini haber
vermektedir. Yine bu rivayette, Mısır valisi Mukavkıs’ın da, kızı Ermânuse
ve damadı Konstantin’in yol emniyetini sağlamak üzere Mısır’dan Suriye’ye
giden yol güzergâhına silâhlı birlikler gönderdiği de yer almaktadır.[52] Esâ-
sen Sâsânî�ler’den alındıktan sonra Bizanslılar tarafından silahlandırılıp
muhkem hale getirilen[53] Fermâ’ya, Mukavkıs tarafından, Babilon’da teşkil
edilen silahlı bir askerî� birliğin gönderildiği haberi İ�bn Abdilhakem ve diğer
İ�slâm tarihçileri tarafından da teyid edilmektedir.[54] İ�şte, Amr b el-Â� s’ın Fer-
mâ’da savaştığı Rumlar da, burayı korumakla görevli olan Rumlar ile Mu-
kavkıs’ın Babilon’dan gönderdiği birlikler olmalıdır.[55]
Amr b. el-Â� s, Fermâ’ya gelince, buradaki kaleyi sıkı bir muhasara altı-
na almış, bir ay kadar süren kuşatma neticesinde Fermâ fethedilmiş[56] ve
burası Müslümanların, Rumlar’a karşı Mısır toprakları içinde savaştıkları
ve fethettikleri ilk yer olmuştur.[57] Muhasaranın bir ay kadar sürdüğü dik-
kate alındığında, fethin Ocak 641 sonlarında gerçekleştirildiğini düşüne-
biliriz.[58]
[49] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58; Ayrıca bkz. Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 287-288; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 7.
[50] Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-Hadarati’l-Mısriyye, II, 330-332; Butler, bu
Arap kabilelerinin sadece savaşı ve ganimet almayı sevdiklerinden dolayı İ�slâm or-
dusuna iltihak ettiklerini savunmaktadır. Bkz. Mısır, 189.
[51] Belâzürî�, Fütûh, 214 (Terc. 304).
[52] Makrî�zî�, Hıtat, I, 183-184. Ayrıca bkz. Nüveyrî�, Nihâye. XIX, 287.
[53] Butler, Mısır,162.
[54] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 287-288; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I,
7.
[55] İ�bn İ�yâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 94.
[56] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 7; Ya’kûbî�
214 ise, Müslümanlar ile Rumlar’ın Fermâ’daki savaşlarının üç ay sürdüğünü rivayet et-
mektedir. Bkz. Târîh, II, 148.
[57] İ�bn İ�yâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 94.
[58] Yâkût el-Hamevî�, Fermâ maddesinde buranın fetih tarihini 640 olarak ve ay belirt-
meksizin vermektedir. Bkz. Mu’cem, III, 884.
Fermâ’nın anveten (savaşla) fethedilmesinden sonra Müslümanlar,

Rum ordugâhında ele geçirdikleri şeyleri ganimet olarak almışlardır.[59]
Burada Fermâ’nın durumuyla ilgili olarak belirtilmesi gereken bir husus
vardır. Bu da Fermâ ve diğer bazı yerler de dâhil, Babilon kalesinin fet-
hinden önce ele geçirilen yerler hakkında önceleri, savaşla fethedilmesi
sebebiyle ganimet statüsü uygulanmış iken, Babilon kalesinin fethedilme-
sinden ve Mısır valisi Mukavkıs ile Mısır’da yaşayan Kıptî�ler’in tamamı-
na şâmil olan Babilon anlaşması imzalandıktan sonra, buralarda yaşayan
Kıptî�ler’e, sulhen (barış yoluyla) fethedilen ülkeler statüsünün uygulan-
masıdır. Bu anlaşmaya Rumlar’ın da dâhil olması hususu ise, onların seçi-
mine bırakılmıştır[60].
Buranın anlaşma şartları da Babilon anlaşmasından sonra tanzim

edilmiştir. Amr b. el-Â� s, Mukavkıs ile imzaladığı Babilon anlaşması ile
Fermâ halkını da ehl-i zimme statüsüne dâhil ettikten ve Aynü Şems’e
döndükten sonra, Ebrehe b. es-Sabâh’ı Fermâ’ya göndermiştir. Ebrehe,
Fermâ halkıyla yıllık 500 Bizans dinarı (Dinâr-ı Heraklî�), 400 baş deve
ve 1000 baş koyun vermeleri şartlarını ihtivâ eden bir anlaşma yapmış-
tır.[61]
Fermâ’nın fethi ile ilgili olarak temas etmek istediğimiz bir husus da,
Kıptî�lerin Müslümanlara yardımları meselesidir. İ�bn Abdilhakem’de yer
alan ve diğer İ�slâm tarihi kaynaklarında aynen tekrarlanan bu konudaki
rivayet şöyledir: “İ�bn Ufeyr dışındaki Mısırlı meşâyih demiştir ki: İ�sken-
deriye’de kendisine Ebû Bünyâmin[62] denilen Kıptî�lerin bir Uskuf’u vardı.
Amr b. el-Â� s’ın Mısır’a geldiği haberi kendisine ulaşınca, o Kıptî�lere bir
mektup yazarak, bundan sonra Rumlar’ın artık bir devlet gücü kalmadığı-
nı, onların hâkimiyetlerinin sona erdiğini bildirdi ve Kıptî�lere Amr’a katıl-
malarını emretti”[63].
Ebû Bünyâmin’in bu mektubunda zikredilen ve Kıptî�lerin Müslü-

manlara yardım etmeleri konusundaki ifadeler, Butler tarafından itirazla

[60] Babilon’un fethi ve yapılan anlaşma ileride ele alınacaktır.
[61] Taberî�, Târîh, IV, 108 (Leiden, I, 2586-2587); Makrî�zî�, Hıtat, I, 211; İ�bn Haldûn,
Kitâbü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübtedei ve’l-Haber fi Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber
ve men Âsarahüm min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, Beyrût 1391/1971, II/2, 114-115.
[62] Nüveyrî� bu ismi “Ebû Miyâmin” olarak vermektedir. Bkz. Nihâye, XIX, 288. Nikiou
Papası Jean da bu ismi “Abbâ Benjamin” olarak vermekte ve onun hakkında şu bilgi-
leri nakletmektedir: “Rum imparatorları tarafından on yıl boyunca ve Müslümanlar
zamanında ise dört yıl sürgün edilmiş olan Mısır Patriği Abbâ Benjamin’in on 215
beş sene sürgünde kaldığı Rî�f eyaletindeki sürgünden dönüşü hakkında...” Bkz.
Chronique, 3, “Abbâ” kelimesi İ�brânicedir ve “Ebû=baba” anlamındadır. Bkz. A
Biblical Cyclopaedia, London 1870, 3.
[63] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58-59; Nüveyrî�, Nihâye, XIX. 288; Süyutî�, Husn, I, 107.
karşılanmıştır. Butler, bu konuda Nikiou papazı Jean’ın kroniğine daya-

narak Kıptî�lerin Müslümanlara yardım etme işinin ilk olarak Feyyum[64],
Etrib[65] ve Menf[66] şehirlerinin fetihleri sırasında ortaya çıktığını[67], daha
önce böyle bir yardımın söz konusu edilemeyeceğini iddia etmektedir. Ay-
rıca o, “...şayet Kıptî�ler Araplara Fermâ’da yardım etmiş olsalardı, şüphesiz
ki, (Nil nehri üzerinden buraya gelecek) Rum gemilerini yakarlar ve kale-
leri de yıkarlardı...”[68] demektedir. Bu rivayetleri değerlendiren H. Mu’nis
ise, Fermâ’dan Babilon kalesinin fethine kadar, Kıptî�ler’in, Müslümanlara
gizlice, Babilon kalesinin fethinden sonra ise açıktan yardım ettikleri yo-
rumunu yapmaktadır.[69] Bu doğru bir yorum olarak görülmektedir. Çün-
kü Kıptî�ler’in, Rum birliklerinin koruma altına aldığı Fermâ’da, daha ilk
defa karşılaştıkları Müslümanlara açıktan yardım etmeleri söz konusu
olamazdı. Ayrıca, onların henüz Rum idaresi altında oldukları da dikka-
te alınmalıdır. Halbuki Babilon anlaşmasından sonra Mısır’ın hâkimiyeti
Rumlar’dan Müslümanların eline geçmiştir. Bu durum dikkate alındığında
H. Mu’nis’in yorumu mâkul olmaktadır.
Fermâ’nın Müslümanlar tarafından fethedilmesi ve neticeleri hak-

kında bir yorum yapan Butler, Rumlar’ın Fermâ’da Müslümanlara faz-
la mukavemet göstermediklerini ve Fermâ’yı korumak için ciddi bir
gayret sarf etmediklerini iddia etmektedir. Bu hususta, savaşın devam
ettiği bir ay süresince Rumlar’ın bölgeye hiç bir yardımcı birlik gön-
dermediklerine dikkat çekerek, Müslümanların daha Mısır’ın girişinde
durdurulmaları gerektiğini söylemektedir. Rumlar’ın bu konuda pasif
kaldıklarına, Müslümanların üzerine gitmediklerine de işaret eden
Butler, bu pasifliğin suçunu ve dolayısıyla bütün Mısır’ın Bizans’ın
elinden çıkmasının sorumluluğunu Mukavkıs’a yükleyerek, onu vatan
haini ilân etmektedir[70].
[64] Feyyûm: Yukarı Mısır’da Nil nehrinin batı kıyısında, Fustât’a dört günlük eski bir şe-
hirdir. Bkz. İ�bn Hurdâzbih, Mesâlik, 81; Ya’kûbî�, Büldân, 331; İ�bn Fakî�h el-Hemezânî�,
Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, 73; İ�bn Havkal, Sûratü’l-Arz, I, 159-160.
[65] Etrî�b: Yâkût el-Hamevî�, bu şehrin Doğu Mısır’da ve Aynü Şems’in bir kasabası ol-
duğunu nakletmektedir. Bkz. Mu’cem, I, 112; Ayrıca bkz. İ�drisî�, Sıfatü’l-Mağrib, 152,
156.
[66] Menf: Kazvî�nî�, bu şehrin, Fustât yakınlarında ve Mûsâ peygamber devrinde yaşayan
Firavun’un şehri olduğunu nakletmektedir. Bkz. Âsâru’l-Bilâd, 274.
216 [67] Kıptî�lerin, Müslümanlara yardımının bu şehirlerin fetihleri sırasında olduğuna dair
bkz. Jean, Chronique, 13.
[69] Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-Hadarati’l-Mısriyye, II, 332.
[70] Bkz. Butler, Mısır, 188-189.
5. Bülbeys’in Fethi
Amr b. el-Â� s, Fermâ’yı fethettikten sonra burada küçük bir birlik bıra-
kıp Kaysâriyye’den kaçan Kostantin ve karısı Ermânuse’nin bulunduğu
[71]
Bülbeys’e[72] doğru hareket etmiştir.
Amr Bülbeys’e giderken yolda ufak tefek bazı çarpışmalar yapmış ve

buraları hemen hiç zorlanmadan ele geçirmiştir.[73] Ö� yle anlaşılmaktadır
ki Rumlar Fermâ’dan itibaren Mısır’ın içlerine kadar Amr’ın geçebileceği
yol güzergâhına bazı silahlı savunma birlikleri yerleştirmişlerdi.[74] Niha-
yet Amr b. el-Â� s, bu küçük çarpışmaları yapa yapa Bülbeys’e ulaşmıştır.[75]
Amr’ın yolda 10-15 gün oyalandığını düşünecek olursak, 641 yılı Şubat
ayının son günlerinde Bülbeys’e ulaştığı kabul edilebilir.
Amr b. el-Â� s Bülbeys’i bir ay kadar muhasara etmiş ve neticede şehri

savaşla fethetmiştir.[76] Buna göre Bülbeys’in fethi hicretin 19. yılı Rebî�ü-
levvel ayının ilk yarısında (641 yılı Mart ayının sonlarında) gerçekleşmiş
olmalıdır. Bülbeys’i savaşarak (anveten) fetheden Amr, burada bulunan
Rum ve Kıptî�lerin bütün mallarını ganimet olarak almıştır.[77]
Daha önce, gerek Amr’ın Mısır’ı fethetmek için Halife Hz. Ö� mer’den
izin istemesi konusunda ve gerekse Fermâ’nın fethi bahsinde temas et-
tiğimiz gibi, Kaysâriyye valisi ve Bizans imparatoru Herakleios’un oğlu
Kostantin ve karısı Bülbeys’e kaçmışlardı.[78] Bu konuda Makrizî�’nin, Vâkı-
dî�’den aldığı rivayete göre Rumlar, Müslümanlara karşı ilk ciddi mukave-
meti göstermek için Bülbeys’e kuvvetli bir birlik göndermişlerdi. Burada
[71] Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-Hadarati’l-Mısriyye, II, 332.

[72] Bülbeys: Fermâ ile arası 93 mildir. Bkz. Kudâme b. Ca’fer Harâc, 119. Bekrî�’ye göre;
Bülbeys, Mısır şehrine (yani Babilon kalesinin olduğu şehir) yakın bir şehirdir. Bkz.
Mu’cem, I, 272-273; Mısır’ı yedi bölgeye ayıran Makdisî�, Bülbeys’i Şam’dan Mısır’a
giden yolun üzerinde ve ikinci bölge olan Havf’ın bir kasabası olarak vermektedir.
Bkz. Ahsenü’t-Tekâsim, 193-194; İ�drisî�, Bülbeys’i Mısır şehrine bir merhale uzaklık-
taki bir yerleşim alanı olarak tarif eder. Bkz. Sıfatü’l-Mağrib, 164; Yâkût el-Hamevî�,
Suriye yolu ile Mısır’a gidildiğinde, Bülbeys ile Mısır Fustât’ı arasında on fersahlık
bir mesafe olduğunu, buranın hicrî� 18 veya 19 yılında Amr b. el-Â� s tarafından fethe-
dildiğini söylemektedir. Bkz. Mu’cemü’l-Büldân, I, 712; Makrî�zî� ise bu şehir hakkın-
da bilgi verirken şöyle demektedir: “Bu şehir Tevrat’ta “Arz-ı Hâşan” diye isimlendi-
rilir. Yakub peygamber kendisini karşılamaya gelen oğlu Yusuf’u burada beklemişti.
İ�şte bu şehir Bülbeys’tir...” Bkz. Hıtat, I, 183-184.
[73] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 7.
[74] Makrî�zî�, Hıtat, I, 183-184; A. I. Akram, The Muslim Conquest Egypt and North Africa,
Lahore tsz., 19.
[75] Butler, Mısır, 189-190. 217
[76] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 288; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 7-8; Süyutî�, Husn, I, 107; İ�bn İ�yâs, Bedâiu’z-Zuhûr, I, 95.
[77] Makrî�zî�, Hıtat, I, 183-184.
[78] Bkz. Taberî�, Târîh, IV, 102 (Leiden, I, 2579).
bir ay kadar devam eden şiddetli muhasara ve savaşların sonunda Müslü-

manlar Rumlar’dan 1.000 kadar süvariyi öldürmüşler, 3.000 kişiyi de esir
almışlardır. Bu esirler arasında Kostantin’in karısı Ermânuse de bulun-
maktaydı. Ancak Amr ona esir muamelesi yapmamış ve kendisini eşyaları
ile birlikte Kays b. Ebi’l-Â� s’ın refâkatinde babası Mukavkıs’a göndermiştir.[79]
Butler, Makrizî�’nin Vâkıdî�’den yaptığı bu rivayeti kabul etmemekte-

dir. O, Müslümanların bu savaşta küçümsenmeyecek kadar çok kayıp ver-
diklerini iddia ederken, Rumlar’dan 1.000 kadar kişinin öldürüldüğü ve
3.000 kadarının da Müslümanlar tarafından esir alındığına işaret eden
ifadelere de şüphe ile bakmaktadır. Ayrıca o, Amr’ın, Mukavkıs’ın kızı Er-
mânuse’yi burada yakaladığı ve babasına gönderdiği şeklindeki ifadelere
de inanmamakta ve bu haberi binbir gece masallarına benzeterek hayal
mahsulü olduğunu savunmaktadır. Butler’in bu rivayeti itirazla karşıla-
masındaki dayanağı ise, Hıristiyan papazların hiç evlenmedikleri ve buna
göre bir papaz olan Mukavkıs’ın da hiç evlenmediği ve çocuğu olmadığıdır.[80]
Butler işte bu noktadan Makrizî�’nin rivayetini reddetmektedir. Ancak bu
konuya dikkatimizi çeken Hüseyin Mu’nis, Butler’in bu görüşünün doğru
olmadığını ve henüz o tarihlerde Hıristiyan papazlara evlenme yasağının
konulmadığını, bu yasağın daha sonraki tarihlerde ortaya çıktığını ifade
etmekte,[81] Makrizî�’nin naklettiği bu rivayeti doğru kabul etmektedir.
Bülbeys’in fethi konusunda Butler tarafından iddia edilen bir diğer

husus da, Mısır’a kaçan Kudüs’ün (Î�liyâ’nın) Bizanslı komutanı Areteon’un
burada öldüğü meselesidir. Ancak Butler bu iddiasını serdederken, bil-
giyi aldığı kaynağı zikretmemektedir. Bize öyle geliyor ki, Taberî�’de Seyf
rivayeti olarak yer alan[82] ve İ�bnü’l-Esî�r tarafından da aynen nakledilen,[83]
Mısır şehrinin, yani Babilon’un fethi ile ilgili bir rivayeti, Butler almış ve
burada kullanmıştır. İ�şin ilginç yanı ise, bu rivayetin Bülbeys fethi ile ilgili
olmayıp, Babilon kalesinin muhasarası sırasında, Aynü Şems’te karargâh
kuran Müslüman ordusu ile Rumlar arasında meydana gelen birkaç mu-
harebeden birini anlatıyor olmasıdır. Butler’in bu rivayete dayanmış ola-
bileceği fikrine ise biz, rivayette yer alan “Câsılî�k-ı Mısır = Mısır Rahipleri”
Ebû Meryem ile Ebû Miryem kıssasının, Butler tarafından Bülbeys fethi-
ne dâhil edilmesi sebebiyle sahip olmaktayız. Bu rivayete göre Mukavkıs,
[79] Makrî�zî�, Hıtat, I, 183-184.

[81] Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-Hadârati’l-Mısriyye, II, 332-333. Bu ta-
218 rihlerde Mısır’da papazlara henüz evlenme yasağının olmadığına dair Bkz. Günay
Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Târîhi, Ankara 1988, 160-162
[82] Taberî�, Târîh, IV, 107-108 (Leiden, I, 2584-2586).
[83] İ�bnü’l-Esî�r, İ�zzüddî�n Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed; el-Kâmil fı’t-Târîh, Beyrût 1965,
II, 564-565 (Terc. İ�stanbul 1985-1987, II, 515-516).
Babilon kalesinin muhasarası sırasında Mısır şehrinin iki rahibini, Ebû

Meryem ile Ebû Miryem’i Amr’a göndermiş ve onunla sulh şartlarını ko-
nuşmalarını istemiştir. Bu rahipler Amr ile görüştükten sonra, düşünmek
için dört gün mühlet almışlar ve Mukavkıs’ın yanına dönmüşlerdir. On-
lar, Amr’ın şartlarını Mukavkıs’a söyleyince, mecliste bulunan Areteon bu
şartları kabul etmemiş ve Müslümanlarla savaşmayı tercih etmiştir. Ne-
ticede; Areteon Aynü Şems’te karargâh kurmuş olan Müslüman ordusu-
na bir gece baskını düzenlemiş, ancak Rumlar’ın zaman zaman yaptıkları
baskın şeklindeki saldırılara hazırlıklı olan Müslüman ordusu karşısında
yenilmiş ve kendisi de bu savaşta ölmüştür.
Butler, bu rivayetin Areteon’un öldürülmesi ile ilgili kısmını alıp

Bülbeys fethine adapte ederken, rivayetin Ebû Meryem ve Ebû Miryem
ile ilgili kısmını, sadece bu rahiplerin isimleri noktasından kabule şâyan
görmemekte, bu isimleri taşıyan Hıristiyan rahibi olamayacağını ve bu ha-
berin Arap müverrihleri tarafından büyük bir hata ile, başka hadiselerden
bu hadiseye dikkatsizce adapte edildiğini iddia etmektedir. Fakat o, isim-
leri Ebû Meryem ve Ebû Miryem olmayan başka rahiplerin Amr’a gitmiş
olabileceği ihtimali üzerinde de durmak suretiyle bu konudaki tutarsızlı-
ğını ortaya koymaktadır.[84]
Butler’in kullandığı bu rivayette dikkatimizi çeken bir diğer husus

da, rahipler için “Câsılî�k-ı Mısır = Mısır Rahipleri” ifadesinin kullanılmış
olmasıdır. Yani bu ifadeye göre, bu iki rahip Mısır şehrinin[85] rahipleridir,
Bülbeys şehrinin değil. Kaldı ki, Bülbeys’in Müslümanların eline geçme-
sini 639 olarak tarihleyen Butler’in hem Taberî�’de hem de İ�bnü’l-Esî�r’de
641 yılı olayları arasında nakledilen bu rivayeti, getirip Bülbeys’in fethi
sırasında kullanması da bir hatadır ki bu da kabul edilemez.
6. Amr b. el-Âs’ın Babilon’u Fethi
a. Ümmü Düneyn’in (Tendonyas) Fethi
Amr b. el-Â� s, Bülbeys’in fethinden sonra Ü� mmü Düneyn’e[86] hareket

etmiştir. Amr’ın doğrudan Babilon Kalesi’ne değil de, önce Ü� mmü Düneyn
[84] Butler, Mısır, 190-191.

[85] Babilon kalesinin çevrelediği ve surların arkasında kalan şehrin ismi “Mısır”dır.
Kale ile bitişiktir. Bkz. Makrî�zî�, Hıtat, I, 230.
[86] Ü� mmü Düneyn: Ü� mmü Düneyn’in yeri hakkında sadece Yâkût el-Hamevî�’nin
Mu’cemü’l-Büldân’ında bilgi bulunmaktadır. Yâkût bu belde hakkında şöyle de- 219
mektedir. “Denilir ki, o Kahire ile Nil nehri arasında bir karyedir ve yerleşim ala-
nı Kahire’ye birleşmiştir.” Bkz. I, 359; Yâkût, bir başka yerde, Maks maddesinde
de, buranın eski isminin Ü� mmü Düneyn olduğunu, Maks isminin de Meks (yani
uşûr) vergisini toplayan âmilin burada bulunması sebebiyle verildiğini ve aslı
üzerine gitmesi, buranın stratejik öneme sahip olması sebebiyledir. Çünkü

Ü� mmü Düneyn, Nil nehrinin kıyısında bir liman şehriydi[87] ve Rumlar’ın
Mısır’daki üç askerî� merkezi, Babilon, Nakyûs (=Nikiou) ve İ�skenderiye’nin
arasında bulunmaktaydı.[88] Babilon, Ü� mmü Düneyn’in güneyinde, Nak-
yûs ile İ�skenderiye ise kuzeyindeydi. Buna göre kuzeyde bulunan Nakyûs
ve İ�skenderiye’den, güneyde bulunan Babilon’a Nil üzerinden yapılacak
yardımlar Ü� mmü Düneyn’den geçmek durumundaydı. İ�şte bize göre Amr
b. el-Â� s, doğrudan Babilon’un fethine başlaması durumunda, Nakyûs ve
İ�skenderiye’de bulunan Rumlar’ın Babilon’a yardıma gelebilecekleri dü-
şüncesiyle onların birbirleriyle irtibatını kesmek üzere, Ü� mmü Düneyn’in
fethini Babilon’un fethinden önceye almış olmalıdır. Ayrıca, Rumlar’ın da
Müslümanları Babilon’da beklediklerini ve bu yüzden Ü� mmü Düneyn’i sa-
vunmasız bıraktıklarını görmekteyiz.[89]
Amr b. el-Â� s, stratejik bir öneme sahip olan Ü� mmü Düneyn’e, Bül-
beys’ten itibaren, bu iki yerleşim alanı arasına yerleştirilen bazı küçük
Rum birlikleriyle savaşarak gelmiştir.[90]
Amr b. el-Â� s, Ü� mmü Düneyn’e geldikten sonra, hiç vakit kaybetmeden

şehri sıkı bir kuşatma altına almıştır. Kuşatmanın başladığı sırada Mısır
valisi Mukavkıs ile buranın kale komutanı Theodor[91] da kalede bulun-
maktaydılar. Ancak onlar, muhasara devam ederken Ü� mmü Düneyn’den
Meks olan bu kelimenin zamanla Maks’a dönüştüğünü nakletmektedir. Bkz. Yâkût

el-Hamevî�, Mu’cem, IV, 606-607; Ü� mmü Düneyn’in Bizans dönemindeki ismi
ise Tendonyas’tır. Bkz. Jean, Chronique, 12-13. Hüseyin Mu’nis de bugün Ü� mmü
Düneyn’in olduğu yerde Maks camiinin bulunduğunu ve bu camiye Mescid-i
Evlâd-ı ‘İnân da denildiğini belirtmektedir. Bkz. Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”,
Târîhu’l-Hadârati’l-Mısrıyye, II, 334.
[87] Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, IV, 606-607.
[88] Rumlar’ın Mısır’daki önemli üç askerî� merkezinin Babilon, Nakyûs ve İ�skenderiye
olduğuna dair bkz. Butler, Mısır, 192-194; Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-
Hadârati’l-Mısrıyye, II, 334.
[89] Bu durum, Amr’ın muhasarası sırasında Ü� mmü Düneyn’de bulunan Mukavkıs
ile şehrin komutanı Theodor’un buradan ayrılarak Babilon’a gitmeleri ve orada
Müslümanlarla savaşmak üzere bir Rum ordusu kurmalarından anlaşılmaktadır.
Bkz. Butler, Mısır, 192.
[90] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59.
[91] Butler, Mısır, 192. İ�slâm kaynaklarında Ü� mmü Düneyn’i korumakla görevlendirilen
komutanın ismi el-Mendekûr olarak zikredilmekte ve kendisinin el-Uayric veya el-
A’rec unvanını taşıdığı belirtilmektedir. Bkz. Kindî�, Vülât, 8; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289,
II, 121; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, 1, 8. Butler, el-U’ayric veya el-A’rec unvanının, as-
lında “George” isminin Arapçalaşmış şekli olabileceği ihtimâli üzerinde durmak-
220 tadır. Bkz. Butler, Mısır, 219. Hüseyin Mu’nis ise, “el-Mendekûr” ismi hakkında bir
yorum yaparak bu ismin de bir unvan ve Bizans ordusunda askerî� bir rütbe olan
“Mandatur” kelimesinin Arapçalaşmış şekli olabileceğini, bu unvanın da büyük bir
ihtimalle kale komutanları için kullanıldığını ifade etmektedir. Bkz. Hüseyin Mu’nis,
“Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-Hadârati’l-Mısrıyye, II, 337.
ayrılmışlar ve Nil nehrinden gemilerle Babilon’a giderek burada, Müslü-

manlarla savaşmak üzere bir ordu hazırlamışlardır.[92]
Ü� mmü Düneyn’i sıkı bir kuşatma altına almasına rağmen Amr b. el-Â� s,
fethe muvaffak olamamıştır. Bunun sebebi, gerek ordusunun sayıca az ve
yorgun olması, gerekse Rumlar’ın Nil nehri üzerinden buraya takviye yap-
maları olabilir. Neticede Amr, Halife Ö� mer b. el-Hattâb’a bir mektup yaza-
rak, ondan acele yardımcı birlik göndermesini istemiştir. Halife Hz. Ö� mer
de Amr’a 4.000 kişilik takviye bir ordu göndermiş ve böylece Mısır’daki
İ�slâm ordusunun sayısı 8.000-9.000’e ulaşmıştır. Yardımı alan Amr şehrin
kuşatmasını daha da şiddetlendirmiş ve nihayet kaleyi fethetmiştir.[93]
Ü� mmü Düneyn’in fethi gerek İ�bn Abdilhakem’de, gerekse Nikiou pa-

pazı Jean’ın kroniğinde birbirine yakın ifadelerle anlatılmaktadır. İ�bn Ab-
dilhakem’in rivayetine göre; Hârice b. Huzâfe el-Lahmî�,[94] Amr b. el-Â� s’a
gelerek, kendisine atlı bir birlik verildiği takdirde, Cebelü’l-Ahmar’ı[95] do-
laşarak gün doğmadan kalenin arkasına gidebileceğini ve buradaki Benî�
Vâil mağarasına[96] girerek gizlenebileceğini, sabah olunca da, Müslüman-
larla savaşmak üzere kaleden çıkan Rumlar’ı arkadan vurabileceğini söy-
lemiştir. Amr bu fikri beğenmiş ve Hârice’yi 500 kişilik bir süvari birliği ile
kalenin arkasına göndermiştir. Sabah olup da Rumlar savaşmak için dışarı
çıktıklarında, Hârice b. Huzâfe ve beraberindekiler, Rumlar’a arkalarından
bir baskın yapmışlar ve onları mağlup ederek kaleyi fethetmişlerdir[97].
Nikiou papazı Jean ise; Ü� mmü Düneyn’in Müslümanlar tarafından

fethini Aynü Şems, Babilon ve Mısır şehri ile irtibatlandırarak anlatmak-
tadır. O, gelişen olayları şöyle nakletmektedir : “Theodos ve Anastase, atlı
olarak el-Â� s’ın oğlu Amr’a savaş açmak üzere, çok sayıda piyade ile Aoun’a
(=Aynü Şems) birlikte gittiler. Müslümanlar müstahkem şehirleri bir ke-
nara bırakarak, Tendonyas (=Ü� mmü Düneyn) denilen bir bölgeye yöneldi-
ler ve nehirden gemilerle ilerlediler. Amr, Mısır’ın alınmasında olağanüstü
bir zekâ örneği ortaya koyuyordu. Amr yüksekçe bir yerde kurulmuş, Ain-
Shems veya Aoun denilen bir şehre doğru, nehrin doğu kıyısı üzerinde

[93] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59; Süyutî�, Husn, I, 107.
[94] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 228; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 8.
[95] İ�bn Abdilhakem’in bu rivayetinde dağın ismi zikredilmez. Ancak iki çağdaş Mısır
tarihçisi bu dağın ismini “Cebelü’l-Ahmar” olarak tesbit etmektedirler. Bkz. Hasan
İ�brahim Hasan, Siyâsi-Dînî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi (Müt. İ�. Yiğit-S. Gümüş), 221
İ�stanbul 1985, I/1, 303; Butler, Mısır, 203, dipnot 2.
[96] Bu mağaranın “Benî� Vâil” ismiyle anılması, fetihlerden sonraki yıllarda buralara
yerleşen veya yerleştirilen Benî� Vâil kabilesine nisbeti sebebiyle olmalıdır.
[97] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59-60.
ilerleyen ve iki kola ayrılmış olan Müslüman ordusunun (bir kısmından)

uzaklaşmaktan endişe ediyordu. Amr b. el-Â� s, Filistin’de[98] bulunan Ö� mer
b. el-Hattâb’a bir mektup yazdı. Mektupta ona şöyle diyordu: “Eğer Müs-
lüman destek kuvvetleri göndermezsen, Mısır’ın sahibi olamayacağım.”
Ö� mer ona, barbar soyundan Walwarya adında bir general tarafından idare
edilen 4.000 Müslüman cengâver gönderdi. O zaman (Amr) bu birlikleri
üç kola ayırdı. Bunların bir kolunu Tendonyas, diğerini Mısır Bâbili’nin ku-
zeyine yerleştirdi. Kendisi de üçüncü kolu ile birlikte Aoun şehri yakının-
da vaziyet aldı. Diğer iki müfrezeye de şu emri verdi: “Dikkatli olun, Rum
ordusunu çevreleyeceğiz ve onu yok edeceğiz.” Bu savaş hilesini bilmeyen
Rum ordusu, Müslümanlara saldırmak için kaleden çıktığı zaman, daha
önce tasarlandığı şekilde Müslümanlar onların üzerine arkadan saldırdı
ve korkunç bir savaş başladı. Müslümanlar tarafından ezilen Rum birlikle-
ri gemilere binip kaçtılar. Müslüman ordusu Tendonyas şehrini işgal etti.
Garnizonu mahvolmuş bu şehirden geriye sadece, kaleye çekilip kapılarını
kapatmış olan 300 insan kalmıştı. Daha sonra, az önce vuku bulmuş olan
büyük katliamdan korkup paniğe kapılarak kaçtılar. Ü� züntü ve bezginlik
içinde Nikious’a teslim oldular”[99].
Görüldüğü gibi, Nikiou papazı Jean’ın bu ifadeleri ile İ�bn Abdilha-

kem’in Ü� mmü Düneyn’in fethi hakkındaki rivayeti büyük bir benzerlik
arz etmektedir. Her iki anlatımı da dikkate aldığımızda, Ü� mmü Düneyn’i
Rumlar’ın müdâfaa etmek, Müslümanların ise fethetmek için üçlü bir as-
kerî� strateji uyguladıklarını görmekteyiz. Rumlar’ın üç kademeli savun-
ma sisteminin ilk kademesi, Müslümanların kuşatması altındaki Ü� mmü
Düneyn’de idi. Rumlar buraya, gemilerle takviye yapma imkânına da sa-
hiptiler. İ�kincisi Babilon kalesi ve bu kalenin çevrelediği Mısır şehrinde
oluşturulan savunma kademesiydi. Esasen bu birlik Babilon kalesinin
kuzeyinde[100] bulunan Ü� mmü Düneyn’e kuvvet takviyesi yapabilecekti.
Ü� çüncü kademe ise Rum komutanları Theodor ve Anastase’nin Mısır şeh-
rinde oluşturulan ordunun bir kısmıyla, Ü� mmü Düneyn’i tam cepheden
gören Aynü Şems’e gidip yerleşmeleriyle teşekkül etmişti.
Rumlar’ın bu savaş plânlarına mukâbil, Amr b. el-Â� s da hazırladığı kar-
şı bir planla, emrindeki orduyu üçe ayırmıştır. O, ordusundan 500 kişilik bir
süvari birliğini Hârice b. Huzâfe komutasında Ü� mmü Düneyn kalesinin ar-
kasına göndermiştir. Geceleyin ve gizlice Nil nehri tarafındaki Benî� Vâil ma-
ğarasına gizlenen bu birlik iki görev üstlenmiş olmalıdır. Biri, Nil nehrinden
222 [98] Nikiou papazı Jean’ın bu tesbiti ilginçtir. Bu tarihte Halife Ö� mer b. el-Hattâb Medine’de
olmalıdır. Zira o, bu sırada Amr’ın Mısır’dan gönderdiği hububât dağıtımı işiyle meş-
guldü. Bu konu için bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 163; İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 310.
[99] Jean, Chronique, 12, 13.
[100] Bkz. Butler, Mısır, 191.
gemilerle şehre gelebilecek yardım, mühimmat ve erzak takviyesini gözet-

lemek ve imkân dâhilinde olursa bu yardımın şehre girmesine mâni olmak,
ikinci ve asıl görevi ise Rumlar kaleden çıktıklarında onları arkalarından
vurmaktır. Amr, ordusunun geri kalanını da ikiye ayırıp bir grubu Babilon
kalesinin kuzeyine, yani iki kalenin, Babilon ile Ü� mmü Düneyn kalelerinin
arasına yerleştirmiştir. Ö� yle anlaşılıyor ki, bu birliğin de iki görevi vardı.
Biri, Babilon kalesini gözetleyip, buradan Ü� mmü Düneyn’e karadan yapı-
lacak kuvvet takviyesine mâni olmak, diğeri de, Ü� mmü Düneyn kalesindeki
Rumlar dışarı çıktıklarında, Hârice b. Huzâfe onlara arkalarından baskın
yaparken sağ taraflarından Rumlar’a hücûm etmekti. Ü� çüncü gruba gelince,
Amr b. el-Â� s bu grubu alıp Aynü Şems ile Ü� mmü Düneyn arasına yerleşmiş-
tir. Onun üstlendiği görev ise daha ağır olmalıdır. Çünkü Amr, Aynü Şems
tarafına gelmekle üçlü bir tehlikenin içine girmiş oluyordu. Şöyle ki; birin-
cisi, Babilon kalesinde ve Mısır şehrinde toplanmış olan düşman ordusunu
gözetlemek, ikincisi Aynü Şems’e gelmiş olan Rum birliğini gözetlemek ve
onların Ü� mmü Düneyn’e yürüyüp Müslümanları kale ile Aynü Şems arasın-
da, yani iki ateş arasında bırakmalarını önlemek, üçüncüsü de Ü� mmü Dü-
neyn kalesindeki Rumlar dışarı çıkıp savaş başladığında, Ü� mmü Düneyn’e
karşı tam cepheden savaşa girip onları üçlü bir ateş arasına alarak kaleyi
fethetmek. Esâsen bu plâna göre, Babilon kalesine sahip olmaları, Aynü
Şems’e Amr’dan daha önce gidip yerleşmeleri ve Nil nehrini kullanıp Ü� mmü
Düneyn’e asker ve mühimmat takviyesi imkânına sahip olmaları, Rumlar’a
İ�slâm ordusu karşısında bâriz bir üstünlük de sağlamaktaydı. Ancak, Rum-
lar’ın değil, Amr’ın hazırladığı savaş plânı tutmuş ve zaferi Müslümanlar ka-
zanarak Ü� mmü Düneyn’i fethetmişlerdir.
Bu arada kale dışında yapılan savaşı Müslümanlar kazandıktan sonra,
kaleye sığınabilen az sayıda kişi içeriden kapıları kapatmışlardır. Bu du-
rumda Amr, kaleyi tekrar muhasara etmiştir. İ�bn Abdilhakem’in bu konu-
daki rivayeti şöyledir: “... Amr kaleyi muhasara ettikten sonra kalede bulu-
nanlar, ondan, kendilerine on kadar adam göndermesini ve onlara kalenin
kapısını açacaklarını söylediler. Amr da bunu yaptı. Görüşmelerden sonra
Amr, onlardan her bir adam başına bir dinar cizye koydu.” Cübbe, burnûs
(kapşonu olan özel bir kıyafet) imâme (=sarık) ve birer çift mest de kişi
başına konan vergiler arasındaydı. Bu anlaşma yapıldıktan sonra onlar,
kale kapılarını açarak şehri Amr’a teslim etmişlerdir[101].
Yukarıda Nikiou papazı Jean’ın kroniğinden yaptığımız alıntıda da “...

Garnizonu mahvolmuş bu şehirden, geriye sadece, kaleye çekilip kapıları-
223
nı kapatmış olan 300 insan kalmıştı”[102] denilmektedir.
[101] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59-60; Makrî�zî�, Hıtat, I. 293-294; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 8.
[102] Jean, Chronique, 12.
Bu iki rivayetin yorumunu yapmadan önce, yine İ�bn Abdilhakem ta-

rafından nakledilip, Papaz Jean tarafından da teyid edilen bir habere daha
temas etmek istiyoruz. İ�bn Abdilhakem’in rivayetine göre, kalede bulunan
Kıptî�lerden bir grup Amr’a gelmişler ve ondan köylerine, ailelerinin yanı-
na gitmek için izin istemişlerdir. Amr onlara izin verirken, Müslümanların
kendilerine yaptıkları muâmeleden memnun kalıp kalmadıklarını sor-
muş, onlar da Müslümanlardan sadece iyilik gördüklerini, iyilikten başka
bir muâmele ile karşılaşmadıklarını ifade etmişlerdir[103].
Nikiou papazı Jean da bu konuda şöyle demektedir: “... Daha sonra, az

önce vuku bulmuş olan büyük katliamdan korkup paniğe kapılarak kaçtı-
lar. Ü� züntü ve bezginlik içinde Nikious’a teslim oldular”[104].
Bu haberlerin ışığı altında, Rumlar’ın, Müslümanlarla savaşmaları

veya savaşan Rumlar’ın geri hizmetlerini görmek için Nikious’tan Ü� mmü
Düneyn’e bazı Kıptî�leri getirdiklerini düşünebiliriz. Buna göre, kalede ka-
lan 300 kadar Kıbtî�, kale kapısını kapatmış, ancak canlarını kurtarmak
için Amr ile pazarlığa girişmiş olabilirler. Papaz Jean, her ne kadar, kale-
de kalanların ve Nikious’a dönenlerin Kıbtî� olduklarını söylemiyorsa da,
İ�bn Abdilhakem’in eserinde yer alan ve yukarıda naklettiğimiz haberin,
kronikte bulunan ifadelerle birbirlerine olan benzerlikleri bizi bu kanâate
sevk etmektedir.
İ�bn Abdilhakem’in naklettiği anlaşmaya gelince, bu anlaşmanın Rum-

lar’la değil, kalede bulunan Kıptî�lerle yapıldığı ve devamlılık arzeden bir
anlaşma olmayıp, sadece o an için geçerliliği olan bir anlaşma olduğunu dü-
şünmek daha doğru olsa gerektir. Esasen savaş yoluyla fethedilen bir yerde
bulunan her şey ganimet statüsüne dâhil olmakla, burada ele geçen bütün
mallar da Müslümanların olur. Ancak Amr’ın, buradaki Kıptî�leri, Rumlar’dan
ayrı tutarak, kale kapısını Müslümanlara açmalarına mukabil, onlara özel
bir uygulama yaptığını düşünmek gerekmektedir. Kaldı ki, Kıptî�lerin ayrıl-
masından sonra Ü� mmü Düneyn’de çok sayıda insan kaldığı da söylenemez.
Amr’ın Ü� mmü Düneyn’e geliş tarihi, muhasara müddeti ve fetih tari-

hine dair kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, daha önce fet-
hedilen yerler ile Babilon kalesinin muhasara müddeti ve fetih tarihi hak-
kındaki rivayetlere göre, Amr’ın Ü� mmü Düneyn’e geliş tarihini, buranın
muhasara müddetini ve fetih tarihini tespit etmek mümkündür.
Fermâ ile Bülbeys’in muhasara müddetleri ortalama birer ay-

224
dır. Amr’ın, Mısır’a girdiği 2 Aralık 639’dan itibaren Ü� mmü Düneyn’e

[104] Jean, Chronique, 12.
gelinceye kadar yollarda, yaklaşık bir ay geçirdiği kabul edilebilir. Böylece

Fermâ ile Bülbeys’in muhasara müddetleri de dâhil olmak üzere, Müslü-
manlar Ü� mmü Düneyn’e varıncaya kadar Mısır topraklarında toplam üç
ay geçirmiş olmalıdır. Babilon kalesinin muhasara müddeti ise yedi ay
olup fetih tarihi Ocak 641’in ilk yarısıdır.[105] Buna göre, Ü� mmü Düneyn
dışındaki yerlerin fethi için geçen zaman toplam on ay kadardır. Amr’ın
Mısır’a girdiği tarih olan 2 Aralık 639 ile Babilon kalesinin fetih tarihi olan
Ocak 641 tarihleri arasında 12-13 aylık bir süre bulunmaktadır. Aradaki
2-3 aylık süre de Ü� mmü Düneyn’in muhasara müddeti olmaktadır. Babi-
lon kalesinin fetih tarihinden 7 ay geriye gidildiğinde hicrî� olarak Cemâzi-
yelâhir 19/miladî� olarak da Haziran 640’ın son yarısını Ü� mmü Düneyn’in
fetih tarihi, 2-3 aylık muhasarayı dikkate aldığımızda da Nisan 640’ın ilk
yarısını, Müslümanların şehre varış ve muhasaraya başlama tarihi olarak
kabul etmek mâkuldür.
Amr b. el-Â� s’ın, Ü� mmü Düneyn’i muhasarası sırasında Halife Hz.

Ö� mer’den yardım istediğini ve Hz. Ö� mer’in de Amr’a 4.000 kişilik bir
birlik gönderdiğini yukarıda zikretmiştik. Buna benzer bir haber Nikiou
papazı Jean tarafından da bildirilmiş ve Halife Hz. Ö� mer’in “... barbar so-
yundan Walwarya adında bir general tarafından idare edilen 4.000 Müs-
lüman cengâver gönderdiği...” belirtilmiştir. Burada dikkatimizi çeken hu-
sus Nikiou papazı Jean’ın komutanın ismini de zikretmesidir. İ�slâm Tarihi
kaynaklarında Babilon kalesinin muhasarası sırasında Halife Hz. Ö� mer’in
gönderdiği ikinci yardım birliği komutanının ismi zikredilmesine rağmen,
Ü� mmü Düneyn muhasarası sırasında Mısır’a gelen yardım birliği komuta-
nının ismi verilmemektedir. Babilon kalesinin kuşatması devam ederken
Mısır’a gelen 4.000 kişilik yardım birliğinin başında Zübeyr b. Avvâm bu-
lunmaktaydı. Ayrıca, Zübeyr’in yanında Halife Hz. Ö� mer’in, İ�ranlılar’dan
aldığı bin’li ordu sistemini[106] uygulayarak üç komutan daha gönderdiği
kaynaklarımızda yer almaktadır. Bu komutanlardan ikisi, Mikdâd b. Amr
(=veya Esved) ve Ubâde b. es-Sâmit üzerinde ittifak vardır. Dördüncü kişi-
nin Mesleme b. Muhalled veya Hârice b. Huzâfe olduğu hakkında ise ihtilaf
mevcuttur. Ancak kaynaklarımız Mesleme b. Muhalled’in ismini ilk dört
kişi arasında sayarlarken Hârice b. Huzâfe hakkında tereddüt göstermek-
tedirler[107]. Ayrıca biz biliyoruz ki, Hârice b. Huzâfe, Ü� mmü Düneyn’in fet-
hi sırasında, buradaki kalenin arkasına dolaşarak, Rumlar’a arkadan bas-
kın yapan 500 kişilik süvâri birliğinin de komutanlığını yapmıştır. Zübeyr
[105] Bu hususa Babilon’un fethi konusunda temas edilecektir. 225

[106] Bu hususa Babilon’un fethi konusunda temas edilecektir.
[107] Bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 61; Ya’kûbî�, Târîh, II, 148; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 8; Süyutî�, Hârice b. Huzâfe’nin ismini hiç zikretmemektedir.
Bkz. Husn, I, 108.
ise, Babilon kalesinin fethi sırasında Mısır’a gelmiş ve çok geçmeden kale
onun eliyle fethedilmiştir. Ü� mmü Düneyn’in fethi sırasında ise Zübeyr, he-
nüz Medine’de bulunmaktaydı[108]. Bu sebepten, Nikiou papazı Jean’ın is-
mini “Walwarya” olarak verdiği bu komutan, bize göre, “Hârice b. Huzâfe”
olmalıdır.
Amr b. el-Â� s, Ü� mmü Düneyn’in fethini tamamladıktan sonra, şehrin

limanında bulunan Rumlar’a ait birkaç gemiye el koymuş ve bıraktığı si-
lahlı bir birlik ile de burayı emniyete almıştır. Sonra da, takviye yolları
kesilmiş olan Babilon kalesinin fethi için karargâhını kurmak üzere Aynü
Şems’e gitmiştir[109].
Burada, Ü� mmü Düneyn’in fethi konusunda Butler tarafından ortaya

atılan ilginç bir iddiaya da temas etmek istiyoruz. Bu iddia, Müslümanların
Ü� mmü Düneyn’i iki defa fethettiklerine dairdir. Ancak böyle bir iddiayı or-
taya atan Butler, “… ilk defa nasıl fethedildiğini bilmiyoruz”[110] diyerek bu
iddiasını mesnetsiz bırakmaktadır. O, İ�bn Abdilhakem ve Nikiou papazı Jean
tarafından aynı muhtevada anlatılan ve yukarıda temas edilen fetih hare-
ketini de, Ü� mmü Düneyn’in Müslümanlar tarafından ikinci fethi olarak yo-
rumlamaktadır. Butler’in bu iddiasının garip olduğunu ifade ederken, onun
böyle bir iddiayı ortaya atmasına sebep olacak habere, bu çalışmayı hazır-
larken başvurulan kaynaklarda tesadüf edilmediğini belirtmek gerekir.
b. Babilon’un Fethi
Mısır’a giren Amr b. el-Â� s Babilon’dan önce sırasıyla, yaklaşık bir ay

muhasara ederek Ocak 640’da Fermâ’yı, ardından da Bülbeys’i hemen hiç
zorlanmadan ele geçirmişti[111]. Daha sonra da Nil nehri kıyısında bulu-
nan ve Babilon’un savunmasına en büyük desteği verebilecek durumda
bulunan Ü� mmü Düneyn’i, Hz. Ö� mer’in Medine’den birinci defa gönderdiği
[108] Zübeyr b. Avvâm, bu sırada, hicrî� 18 yılı haccından sonra, yani Zilhicce’nin 10’un-
dan sonra vukû bulan ve dokuz ay sürüp hicrî� 19 yılı 9. ve 10. ayları olan Ramazan-
Şevval aylarında gerek Suriye’den gönderilen ve gerekse Amr’ın Mısır’dan gönder-
diği hububât ile son bulan “kıtlık yılı”nda, hububât dağıtımı işinde, Abdurrahman
b. Avf ve Sa’d b. Ebi Vakkâs ile birlikte, Halife Hz. Ö� mer tarafından görevlendiril-
mişti. Bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 163; İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 310; Nüveyrî�, Nihâye,
XIX, 326. Wellhausen de, Zübeyr b. Avvâm’ın Babilon’un fethi sırasında geldiğini
kabul etmektedir. Bkz. Julius Wellhausen, İslâm’ın En Eski Târîhine Giriş (Çev: Fikret
Işıltan), İ�stanbul 1960, 80.
[109] Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l-Hadârati’l-Mısrıyye, II, 334; Butler, Mısır,
226 192-194.
[111] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 7. Yâkût
el-Hamevî�, Fermâ maddesinde buranın fetih tarihini 640 olarak ve ay belirtmeksi-
zin vermektedir. Bkz. Mu’cem, III, 884.
4.000 kişilik takviye kuvvetin gelmesinden sonra fethetmişti. Bizans dö-

nemindeki ismi Tendonyas olan bu şehrin fetih tarihini Cemâziyelâhir19/
Haziran 640 olarak tespit etmek mümkündür.[112]
Amr b. el-Â� s, Ü� mmü Düneyn’in fethini tamamladıktan sonra, şehrin

limanında bulunan Rumlar’a ait gemilere el koymuş ve burayı bıraktığı
silahlı bir birlik ile emniyete almıştır. Sonra da önemli bir takviye yolu ke-
silmiş olan Babilon’un fethi Aynü Şems’e giderek karargâhını kurmuş ve
muhasaraya başlamıştır.
Bu kuşatma sırasında Halife Hz. Ö� mer’in, Zübeyr b. Avvâm komutasın-

da ikinci defa 4.000 kişilik yardımcı birlik gönderdiği şöyle rivayet edilmek-
tedir: “... Amr b. el-Â� s o zaman Babilon denilen bir kasrda (=kalede) onları
muhasara etti. Geceli gündüzlü şiddetli çarpışmalar yaptı. Kalenin fethini
gerçekleştiremeyince Ö� mer b. el-Hattâb’a bir mektup yazıp ondan yardım
istedi. Ona içinde bulunduğu durumu bildirdi. Ö� mer de 4.000 kişilik yardım
gönderdi. Ayrıca Amr’a şu mektubu yazdı : “Ben sana 4.000 kişiden oluşan
bir yardımcı birlik gönderdim. Onlardan her 1.000 kişinin başına da 1.000
kişi yerine kaim bir adam tayin ettim[113]. Bu kişiler, Zübeyr b. Avvâm, Mik-
dâd b. Amr, Ubâde b. es-Sâmit ve Mesleme b. Muhalled’dir... Bil ki, senin ya-
nında 12.000 kişi oldu. 12.000 kişilik bir ordu da az sayılmaz...”[114]
Takviye alan İ�slâm ordusu yedi aylık bir muhasaradan sonra kalenin
bir kısmını fethetmiştir[115]. Müslümanların kaleye girmelerinden sonra
[112] Bkz. Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi,
Kültür Bakanlığı, E-Kitap.
[113] İ�bn Abdilhakem; Osman (b. Salih) – İ�bn Vehb ve el-Leys b. Sa’d yoluyla naklettiği bir
rivayette; Halife Ö� mer b. el-Hattâb’ın, orduyu bu şekilde binli düzene sokma usûlü-
nü İ�ranlılardan aldığını ve bunun Kisrâ’nın usûlü olduğunu nakletmektedir. Rivayet
şöyledir: “Bana ulaştığına göre, Kisrâ bir yere ordu göndereceği zaman o orduda
bir adam olurmuş ve o adam, o ordunun bininci kişisiymiş. Bu kişi, harpte de, bu
bin kişinin, binincisi ve ordunun da bir parçasıymış. Kisrâ, onlardan birine ihtiyaç
duyduğunda, o kişiyi yanına alır ve böylece orduya bin kişi ilâve etmiş olurdu. İ�şte
Halife Ö� mer de Mısır’a gönderdiği yardım birliğinde böyle bir usûl uygulamıştır.”
Bkz. Fütûh, 60-61; Esasen İ�ranlılar da bu usûlü Türkler’den almışlardır.
[114] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 60-61; Ya’kûbî�, Târîh, II, 148; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 289;
Nüveyrî�; “Mesleme”nin ismini “Seleme” olarak vermektedir. Makrî�zî�, Hıtat, I, 289;
İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 8. Halife Ö� mer b. el-Hattâb’ın, Zübeyr b. Avvâm komutasın-
da gönderdiği yardım birliğinin 10.000 veya 12.000 kişiden oluştuğu ve toplam sa-
yının 15.500 kadar çıkarıldığı da kaynaklarda yer almaktadır. Bkz. İ�bn Abdilhakem,
Fütûh, 61; Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân (thk. Muhammed Rıdvân), Mısır 1350/1932
(Selahaddin el-Müneccid neşrinden Türkçe’ye çev. Mustafa Fayda, Ankara 1987),
214, 215, 216 (terc. 304, 305, 306); Kindî�, Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât (thk.
Rhuvan Guest) Beyrût 1908, 8-9; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289, 290; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, 227
I, 8. Hz. Ö� mer’in 4000 kişilik bir yardım gönderdiği ve böylece Mısır’a gönderilen
İ�slâm ordusunun 12.000 kişi olduğu daha mâkuldür.
[115] Kalenin tamamının değil, bir kısmının fethedildiğine dair bkz. Becker, “Mısır”,
İ.A.(MEB), VIII, 220.
Mukavkıs ve yakın arkadaşları, U’ayric isimli

veya unvanlı bir komutanı kalede bırakarak,
kalenin Kıblî� kapısından[116] Nil nehrindeki
Ravza adasına[117] kaçmışlardır. Sonra da esa-
sen mevsim itibariyle kabarık bir şekilde ak-
makta olan Nil nehri üzerindeki köprüyü kes-
tirmişler[118] ve böylece Babilon kalesi ile Ravza
adasının irtibâtını koparmışlardır.
Müslümanlara karşı daha fazla direneme-

yeceklerini anlayan Mukavkıs, Ravza adasında,
Babilon’un Monothelit (=Melkânî�) uskufları ve
ileri gelenleri ile bir toplantı yapmış, bu top-
lantıda Amr’a bir heyet gönderilmesi ve barış
şartlarının konuşulması kararlaştırılmıştır[119].
Ancak onların Müslümanlara teslim olma-

Resim 9:
yı ve Mısır’ı teslim etmeyi değil, İ�slâm ordusu-
Restorasyon nu Mısır’dan çıkarmak için, tehdit yolunu denediklerini İ�bn Abdilhakem
çalışmaları şu şekilde rivayet etmektedir: “Mukavkıs, Amr b. el-Â� s’a bir heyet gönder-
sonrası Babilion
Kalesi’nden di. Onlar, Amr’a şöyle dediler: “Sizler, bizim ülkemize girdiniz ve bizimle
güncel bir kesit bir savaşa tutuştunuz. Topraklarımızda kalışınız da bir hayli uzadı. Sizler
[https://goo.gl/ ancak küçük bir birliksiniz. Rumlar, teçhiz ettikleri büyük ve silahlı bir
ekmZUh]
ordu ile sizin üzerinize gelecekler ve sizi yeneceklerdir. Nil nehri de sizi
çevrelemiş durumda, bu halde sizler ancak bizim esirlerimiz olursunuz.
Bize adamlarınızı gönderin de, onlarla sulh şartlarını konuşalım. Umulur
ki aramızdaki savaş, Rum ordusu üzerinize gelmeden, sizin ve bizim is-
tediğimiz gibi hallolur. Aksi takdirde (Rum ordusu geldikten sonra) ar-
tık konuşmak fayda vermez ve esasen biz de Rumlar’ı durdurmaya güç
yetiremeyiz. Ü� mit edilir ki sizler, istek ve arzularınıza ters gelse bile, bu
işe rıza gösterirsiniz. Bize arkadaşlarınızdan adamlar gönderiniz, bizim
ve onların razı olacakları bir şey üzerinde anlaşalım, şartları konuşalım”.
Amr b. el-Â� s elçileri iki gün tuttuktan sonra şu cevapla Mukavkıs’a

göndermiştir: “Sizinle benim aramda anlaşmak için üç şey vardır; ya İ�s-
lâm’a girersiniz ve kardeşlerimiz olur, bizim sahip olduğumuz haklara
[116] Süyutî�, Kuzâ’î�’nin “Hıtat”ından yaptığı bir nakilde, Mukavkıs’ın kalenin batı kapısın-
dan, Ravza adasına kaçtığını rivayet etmektedir. Bkz. Husn, I, 128. Kıblî� kapı tabiri
“ön kapı” anlamında kullanılmış olmalıdır.
228 [117] Ravza adası: Burası, Babilon kalesinin batısında ve Nil nehrinin ortasında bir ada-
dır.
[118] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 64; Kindî�, Vülât, 9; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 290; Makrî�zî�, Hıtat,
I, 290, II, 178; İ�bn Tağriberdi, Nücûm, I, 10; Süyutî�, Husn, I, 109.
[119] Butler, Mısır, 221-222.
sizler de sahip olursunuz veya İ�slâm’ı kabul etmeyip zelil ve hakî�r olarak
her birinize cizye koyarız ve yahut da sabırla ve hükmedenlerin en güzel
hükmedicisi Allah aramızda hükmünü verinceye kadar sizinle savaşırız”.
Mukavkıs bu durumu ileri gelenlerle yeniden görüşmüş ve Amr’a bir

haber göndererek, kendileriyle barış şartlarını konuşmak üzere bir heyet
göndermesini istemiştir.
Amr b. el-Â� s, Mukavkıs’ın bu teklifini de kabul etmiş ve onlarla görüş-

mek üzere Ubâde b. es-Sâmit başkanlığında on kişilik bir heyet gönder-
miştir. Amr onlara, kendilerinin daha önce teklif ettikleri üç şartı tekrar
etmelerini ve başka bir şartı kabul etmemelerini emretmiştir[120].
Mukavkıs’la buluşan Ubâde, Müslümanlar olarak tek gayelerinin Al-

lah yolunda cihad etmek olduğunu, dünyayı ve içindekileri arzulamadık-
larını, İ�slâm’ın bu konudaki görüşlerini uzun bir konuşmayla anlatmıştır.
Mukavkıs ise Müslümanları tehdit ile korkutmak yolunu seçerek, bü-

yük bir Rum ordusunun Mısır’a gelmekte olduğunu hatırlatmış, Müslü-
manların aylardır yurtlarından uzakta bulunmaları sebebiyle yorgun ve
yiyecek sıkıntısı içinde olduklarını söyleyerek, bu sıkışık durumda, Rum-
lar’a güç yetiremeyeceklerini ifade etmiş, Rum ordusu gelmeden önce her
bir askere 2’şer dinar, komutanlarına 100 dinar ve halifelerine de 1000
dinar vermeyi, bunun karşılığında Mısır’ı terk etmeleri teklifinde bulun-
muştur. Ubâde ise Mukavkıs’ın bu teklifini; “Nice az sayıda topluluklar,
sayıca çok olan topluluklara Allah’ın izniyle galip gelmişlerdir. Allah sabre-
denlerle beraberdir”[121] âyetiyle cevaplamış ve daha önce teklif ettikleri üç
şarttan birini seçmelerini istemiştir.
Mukavkıs ve ileri gelenler yaptıkları toplantı sonrasında, Müslüman-

ların hiçbir şartını kabul etmeyeceklerini ve savaşıp ölmeyi tercih edecek-
lerini söylemişlerdir. Bunun üzerine Ubâde b. es-Sâmit de arkadaşlarıyla
birlikte Amr b. el-Â� s’ın yanına dönmüştür.
Amr bu cevabı aldıktan sonra vakit kaybetmeden tekrar savaşa baş-

lamıştır. Babilon kalesindeki 5.000-6.000 civarındaki Kıbtî� ve Rum daha
fazla dayanamamış, kalenin tamamı fethedilmiştir. Burada bulunanların
çoğu çatışmalar sırasında öldürülmüş, bir kısmı da esir alınmıştır. Kale
komutanı olarak bırakılan U‘ayric ve bazıları da gemilerle Ravza adasına
kaçmışlardır. 229
[120] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 65-66; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 291-292; Makrî�zî�, Hıtat, I, 290-
291; İ�bn Tağriberdi, Nücûm, I, 10-12; Süyutî�, Husn, I, 109-111.
[121] Bakara, 2/249.
Mukavkıs kalenin tamamen düşmesinden sonra, Mısır’ın ileri gelen

uskuf ve komutanlarını tekrar toplayarak; “Sizin hakkınızda korktuğumu
ve endişe ettiğimi söylememiş miydim? Şimdi ne düşünüyorsunuz? Allah’a
yemin olsun ki, isteyerek de olsa istemeyerek de olsa onlara boyun eğe-
ceksiniz. Gelin pişman olmadan bana uyun, beni dinleyin. Cizye vermeyi
kabul edin ve onların bildirdikleri şekilde aramızda yapılacak anlaşmaya
razı olun!” şeklindeki konuşmasıyla, onları Müslümanlarla anlaşma yap-
maya ikna etmiş, sonra da Amr’a bir heyet göndererek: “Bize bildirdiğin
şartları tam olarak reddetmiş değiliz. Yanımdaki Rum ve Kıptî�ler beni din-
lememişlerdi. Böyle bir durumda benim de onların mallarını fevt etmeye
hakkım yoktu. Onlar kendilerine ettiğim nasihati anladılar ve kurtulmayı
arzulamaktadırlar. Bana eman ver. Sen ve ben arkadaşlarımızdan birer
grup olarak toplanalım. Böylece aramızdaki meseleyi halledelim. Şayet
halledemezsek yine eski halimize (yani savaş haline) döneriz.” teklifinde
bulunmuştur. Amr b. el-Â� s’ın oğlu Abdullah da bu konuda Mukavkıs’ın ağ-
zından şu rivayeti nakletmektedir: “...Sizlerin Şam’da yaptıklarınız Yahudi
ve Hıristiyanlara cizye koyduğunuz ve işlesinler diye toprakları yerli hal-
kın elinde bıraktığınız, onların da size toprağın haracını ödedikleri haberi
bize ulaştı. Şayet aynı şeyleri bizler için de yaparsanız, bu bizi öldürmek-
ten, esir almaktan ve sürmekten, sizin için daha faydalı olur.”[122]
Mukavkıs’ın bu açık teklifini Amr b. el-Â� s, ordusunda bulunanların

reddetmesini istemelerine rağmen, Halife Hz. Ö� mer’in, karşı taraf cizye
vermeyi kabul ettiği takdirde savaşa son vermesini emrettiğini ve esasen
Nil nehrinin taşma zamanında olması sebebiyle de Ravza adasına geçip
onlarla savaşamayacaklarını, bu konuda Müslümanları tehlikeli bir mace-
raya sürükleyemeyeceğini belirterek Mukavkıs ile barış şartlarını görüşe-
ceğini ifade etmiştir[123].
c. Babilon Anlaşması
Babilon Kalesi’ni ve dolayısıyla Babilon (Mısır) şehrini Ocak 641 yılı

başında[124] anveten (savaşla) fetheden Amr b. el-Â� s, Mukavkıs’tan gelen
ve Suriye bölgesindeki gayrimüslimler gibi cizye ve harâc vermeleri, öldü-
rülmemeleri, sürülmemeleri ve esir edilmemeleri şeklindeki teklifi kabul
etmekle, Mısır’ı sulhen fethedilen ülkelerin statüsüne dâhil etmiş oluyor-
du[125].
230 [122] Belâzürî�, Fütûh, 216 (Terc. 306-307).

[123] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 66-70; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 291-299; Makrî�zî�, Hıtat, I, 290-
293; İ�bn Tağriberdi, Nücûm I, 12-18; Süyutî�, Husn, I, 109-116.
[124] Süyutî�, bu tarihlemeyi Kudâ’î�’nin Hıtat’ından yapmaktadır. Bkz. Husn, I, 129.
[125] Fayda, Mustafa, Hz.Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, İ�stanbul 1989, 161.
Amr b. el-Â� s ile Mukavkıs arasındaki anlaşmanın maddeleri şöyledir:

1. Mısru’s Süflâ ve Sa’î�d-i Mısır’da (yani Aşağı ve Yukarı Mısır’da) bu-
lunan Kıptî�lerin hepsi, senelik ikişer dinar cizye vereceklerdir. Bu
onların en şereflilerinden yeni bülûğa eren en alt tabakadakilerine
kadar her erkeğe şâmildir. İ�ki dinarlık cizye artırılmayacaktır.
2. Pî�r-i fânilerden, din adamlarından, fakirlerden, bülûğa ermemiş ço-
cuklardan ve kadınlardan cizye alınmayacaktır.
3. Gerek bir kişi olsun, gerekse daha fazla olsun kendilerine gelen Müs-
lüman misafirleri üç gün konuk edeceklerdir.
4. Cizye karşılığı olarak onların toprakları, canları ve malları her türlü
saldırıdan korunacaktır.
5. Toprak sahipleri, iki dinar cizye vermenin yanında, her bir feddân
arazi için Müslümanlara üç irdebb[126] buğday, iki kıst[127] zeytinyağı,
iki kıst bal ve iki kıst sirke vereceklerdir. Bu yiyecek maddeleri “Dâ-
ru’r-Rızk” isimli yiyecek ambarında toplanacaktır.
6. Ayrıca, Mısır’daki Müslümanların sayısınca, yılda bir defa olmak
üzere, kaba çuhadan birer cübbe veya aynı değerde Kıbtî� kaftanı,
birer pelerin veya sarık, şalvar ve birer çift ayakkabı vereceklerdir.
7. Bu şartlar özellikle Kıptî�lerin üzerinedir[128].
8. Rumlar’dan isteyenler Mısır’dan çıkıp ülkelerine gidecekler, iste-
yenler de Kıptî�ler gibi anlaşma şartlarına uymak kaydıyla Mısır’da
kalabileceklerdir. Onlar bu konuda zorlanmayacaklar ve bu husus
ihtiyarlarına bırakılacaktır.
Amr b. el-Â� s, Mukavkıs’a, bu şartlara riâyet ettikleri takdirde, kadın-

larının ve çocuklarının satılmayacağını, esir edilmeyeceğini, mallarının ve
hazinelerinin de kendilerinde bırakılacağını söylemiştir[129].
[126] İ�rdebb: Daha çok Mısır’da kullanılmış olan bir ağırlık ölçüsü olup, 24 sâ’a eşittir.
[127] Kıst: Daha çok sulu maddeler için kullanılan bir hacim ölçüsü birimi olup yaklaşık
1/2 litre hacmindedir.
[128] Hüseyin Mu’nis, birinci ve yedinci maddelere istinâden, Mukavkıs’ın Kıbtî� ve sade-
ce Kıptî�lerin valisi olduğunu Rumlar’ın ona bağlı olmadığını savunmaktadır. Bkz.
Hüseyin Mu’nis, “Târî�hu Mısır”, Târîhu’l- Hadârati’l-Mısriyye, basım yeri yok, tsz., II,
339.
[129] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 73; Belâzürî�, Fütûh, 216 ve 219 (Terc. 306-308, 312);
Kudâme b. Ca’fer, Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ’atu’l-Kitâbe (thk. Muhammed Hüseyn 231
ez-Zebî�dî�), Bağdat 1981, 337; Nüveyrî�, Nihaye, XIX, 298-299; Makrî�zî�, Hıtat, I, 293;
İ�bn Tağriberdi, Nücûm I, 17-18; Süyutî�, Husn, I, 116, 128, 129; İ�bn İ�lyâs, Bedâiu’z-
Zuhûr, I, 98, Fayda, Hz. Ömer, 161-162. Ayrıca geniş bilgi için bkz. Nadir Ö� zkuyumcu,
Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı, E- Kitap.
Bu arada Amr, daha önce fethedilen yerlerde yaşayanlar ile Babilon

(=Mısır) şehrine bağlı köylerde ve İ�skenderiye’de bulunan Kıptî�ler için de
Mukavkısla bir anlaşma yapmıştır[130].
Bu anlaşmalar da yapıldıktan sonra gerek Amr b. el-Â� s, gerekse Mu-

kavkıs, anlaşma şartlarını tasdik için devlet başkanlarına birer mektup
yazmışlardır[131]. Halife Ö� mer b. el-Hattâb, Amr’ın yaptığı bu anlaşmayı
tasdik etmiş[132] ve böylece savaşla fethedilen Mısır’ı, diğer bölgelerde ol-
duğu gibi, sulhen fethedilmiş ülkeler statüsüne dâhil etmiştir. Ancak İ�m-
parator Herakleios Mukavkıs’ı âcizlikle suçlayarak Müslümanlarla yaptığı
anlaşmayı onaylamamıştır. Ayrıca o bir ordusunu da İ�skenderiye’ye gön-
dermiştir. Herakleios’un olumsuz cevabını alan Mukavkıs Rumlar’ın ileri
gelenlerini toplamış ve onlara, Amr ile yaptığı anlaşmadan vazgeçmeyece-
ğini, kendilerinin de çok kısa bir zaman sonra anlaşmaya uymadıklarına
pişman olacaklarını belirtmiştir[133].
Mukavkıs, İ�mparatorun kendisine kızdığını ve azledileceğini anladığı

için Amr’a gelerek, Herakleios’un kendisini âcizlikle suçladığını, azledi-
leceğini, fakat kendisinden üç isteği olduğunu söylemiş ve bu isteklerini
şöylece sıralamıştır:
1. Kıptî�lerle olan anlaşmanı bozma ve beni de onlarla beraber kabul et.
Onların yüklendikleri yükümlülükler benim üzerime de olsun. Be-
nim ve onların görüşleri, seninle yaptığım anlaşma üzerinedir.
2. Şayet Rumlar bu günden sonra senden barış isterlerse, onlardan
fey’ almadan ve kendilerini köle yapmadan sulh yapma. Çünkü onlar
öyle bir halktır ki, ben onlara nasihat ettim, dinlemediler. Onları ko-
rudum, beni itham ettiler.
3. Ö� ldüğümde, onlara, İ�skenderiye’deki Ebû Yuhannes kilisesine def-
nedilmemi emretmeni istiyorum.
Amr, Mukavkıs’ın bu isteklerini kabul etmiştir.[134]
[130] Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür
Bakanlığı, E- Kitap.
232 [133] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 71; Süyutî�, Husn, I, 116-117.
[134] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 70-72; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 293-301; Makrî�zî�, Hıtat, I, 293;
Süyutî�, Husn, I, 116-118. Belâzürî�, Mukavkıs ile Amr ile arasında geçen bu konuş-
manın İ�skenderiye muhasarası sırasında geçtiğini rivayet etmektedir. Bkz. Fütûh,
217-218 (Terc. 308-309).
7. İskenderiye’nin Fethi
a. İskenderiye’nin Birinci Fethi
İ�skenderiye[135] Yukarı Mısır’da bulunan önemli bir liman şehridir. Ak-

deniz’e sahili olması bu şehri askerî� ve iktisadî� açıdan önemli kılmaktay-
dı. Aynı zamanda Hıristiyanlığın monofizit mezhebinin merkezi olması da
onun önemini arttıran başka bir özellikti[136].
Amr b. el-Â� s, Aşağı Mısır’ın Rum askerî� merkezi olan Babilon’u fethet-
tikten sonra halife Ö� mer b. el-Hattâb’tan izin almış ve Babilon’a Hârice b.
Huzâfe komutasında bir birlik bırakarak 21/641’de İ�skenderiye’nin fet-
hine çıkmıştır[137]. Kıptî�ler yol boyunca Müslümanların yiyecek, içecek ve
diğer ihtiyaçlarını karşılamışlardır[138]. Babilon ile İ�skenderiye arasındaki
pek çok yerleşim alanı da bu arada fethedilmiştir. Amr’ın iki ay içinde İ�s-
kenderiye’ye ulaşmış olabileceği mâkul bir süre olarak kabul edilmelidir.
Buna göre İ�slâm ordusu Rebî�ülâhir 21/Mart 642’de İ�skenderiye’ye varmış
ve şehri kuşatmış olmalıdır. Müslümanların şehri üç ay muhasara ettikten
sonra fethettiği nakledildiğine göre, fetih tarihinin Receb 21/Haziran 642
olması kuvvetle muhtemeldir.
Rumlar Müslümanların İ�skenderiye’yi fethi sırasında, gerek deniz yo-

luyla, gerekse kara yoluyla şehirden kaçmışlar, Amr da kara yoluyla kaçan
Rumlar’ın ardından 1.000 kadar silahlı adamını İ�skenderiye’de bırakarak
onları ardından takibe başlamıştır[139]. Ancak bu sırada Bizans’ın gönder-
diği deniz birliklerinin yardıma gelmesiyle, gemilerle kaçanlar İ�skenderi-
ye’ye çıkartma yapmışlardır. Bu haberi alan Amr da hemen geri dönmüştür.
Rumlar Müslümanlarla savaşacak gücü kendilerinde bulamadıklarından
[135] İ�skenderiye: Akdeniz sahilinde, Nil nehrinin kollarıyla pek çok haliçlere sahip olan
eski bir şehirdir. Bkz. Ya’kûbî�, Büldân, 338; Fustât ile arası, Nil nehrinin sağ ve sol
taraflarındaki kollarını takiben gidildiğinde yaklaşık 30 fersah kadardır. Bkz. İ�bn
Rüste, Kitâbü’l-A‘lâki’n-Nefîse (ed. M.J. de Geoje), Leiden 1967, 117-118; Makdisî�;
“Ahsenü’t-Tekâsim” isimli eserinde Mısır’ı yedi bölgeye ayırmakta ve İ�skenderiye’yi
de bu yedi bölgeden biri olarak belirtmektedir. Bkz. Mesâlik, 84. Nikou Papazı Jean
da; İ�skenderiye’nin eski Mısırlılar zamanındaki isminin “Recotis” olduğunu be-
lirtmektedir. Bkz. Jaen de Nikiou, Chronique (Monumenta Cartographica Africa et
Aegyptı, Ed. Fuat Sezgin),(Mısır Fethi kısmını derleyip neşreden Youssouf Kamal),
Frankfurt 1987, III, 21-27 (çev. Veysel Uysal, 1-15, basılmamış tercüme), 5.
[136] Ostrogorsky, Bizans Devleti Târîhi, 102-108.
[137] Belâzürî�, Fütûh, 221-222 (Terc. 315-316). İ�bn Abdilhakem “Mısır Fethi” bölümün-
de İ�skenderiye’nin Aralık 640-Ocak 641’de fethedildiğini rivayet etmektedir. Bkz.
Fütûh, 80. Ancak bu tarih Babilon kalesinin ve Mısır şehrinin fetih tarihidir.
[138] İ� bn Abdilhakem, Fütûh, 73-74; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 302; Makrî�zî�, Hıtat, I, 164;
233
Süyutî�, Husn, I, 118. Ayrıca bkz. İ� bnü’l-Esî�r, el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrût 1965,
(Terc. İslâm Tarihi, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, I-XII, İ� stanbul 1986), II, 567
(Terc. II, 517-518).
olsa gerek, tekrar gemilerine binerek kaçmışlardır[140]. İ�bn Abdilhakem,

İ�bn Lehî�a’dan yaptığı bu nakilde, Amr’ın geri dönerek şehri Rumlar’dan
temizleme olayını İ�skenderiye’nin ikinci fethi olarak nitelemektedir[141].
İ�skenderiye’yi fetheden Amr b. el-Â� s, Muâviye b. Hudeyc’i, ganimet-

lerden beytülmâlin beşte bir hissesi ile beraber fetih müjdecisi olarak Ha-
life Hz. Ö� mer’e göndermiştir[142].
İ�bn Abdilhakem, Amr b. el-Â� s’ın İ�skenderiye’nin fethini Halife Hz.

Ö� mer’e müjdeledikten sonra şehrin civarında bulunan yerlerin itaat altı-
na alınması için tekrar İ�skenderiye’den ayrıldığını kaydetmektedir. Coğ-
rafyacı Yâkût el-Hamevî� tarafından da benimsenen bu rivayete göre Amr,
daha önce takip ettiği, İ�skenderiye’den kaçan Rumlar’ın üzerine, yeniden
gitmiştir. Bu seferinde Amr b. el-Â� s, İ�skenderiye civarındaki Bilhî�b, Hays,
Sultays, Masî�l, Sehâ ve Kartasa’daki Rumlar’ı esir almıştır. Buralarda bu-
lunan Rumlar İ�skenderiye’de bulunan Rumlar’a yardım etmişler ve şehrin
düşmesiyle de İ�skenderiye’den kaçmışlardı. Amr onları takip ederek ya-
kalamış ve esir ederek İ�skenderiye’ye getirmiştir. Daha sonra da bunları
Medine’ye göndermiştir. [143]
b. İskenderiye Anlaşması
İ�skenderiye’yi savaşla fetheden Amr b. el-Â� s, ele geçirdiği malları ga-

nimet olarak almış, ancak halkını esir etmeyerek, onları da Babilon’da ol-
duğu gibi zimmî� statüsüne dâhil etmiştir[144].
Amr b. el-Â� s ile Mukavkıs arasında yapılan İ�skenderiye anlaşmasın-
da, Babilon Antlaşması şartlarının, bazı ilâvelerle aynen korunmuş olduğu
görülmektedir. Buna göre;
1. Ergenlik çağında olan her Kıbtî� erkek yıllık iki dinar cizye verecektir[145],
2. Bu cizye miktarı arttırılmayacaktır,
3. Yaşlılardan, çocuklardan ve kadınlardan cizye alınmayacaktır,
[140] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 80; Sa’î�d b. Patrik, Kitâbü’t-Târîh, Beyrût 1909, 26; Nüveyrî�,
Nihâye, XIX, 307-309; Süyutî�, Husn, I, 121; İ�bn Haldûn, Kitâbü’l-’İber ve Dîvânü’l-
Mübtede-i ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve Men Âsâruhum min
Zevi’s-Sultani’l-Ekber, Beyrût 1391/1971, II/2, 126-127; Butler, Mısır, 260-268.
[142] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 81; Belâzürî�, Fütûh, 222 (Terc. 317).
[143] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 83-84; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, I, 733-734, IV, 61, 558.
234 Daha geniş bilgi için bkz. Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar
Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı, E-Kitap.
[144] Belâzürî�, Fütûh, 221-222 (Terc. 315-317); Kudâme b. Ca’fer, Harâc, 340.
[145] Belâzürî� zayıf bir rivayet olarak Amr ile Mukavkıs’ın yıllık 13.000 dinar cizye üzeri-
ne anlaştıklarını da nakletmektedir. Bkz. Fütûh, 222 (Terc. 317).
4. Kendilerine gelen Müslüman misafirler üç gün boyunca konuk edi-

leceklerdir,
5. Cizye ödemeleri karşılığında onların canları, malları ve arazileri her
türlü saldırıdan emin olacaktır,
6. Arazi sahipleri ikişer dinar cizye ödemeleri yanında Müslümanlara,
üç irdeb buğday, iki kıst zeytinyağı, iki kıst bal ve iki kıst sirke vere-
ceklerdir,
7. Rumlar’dan, isteyenler memleketlerine gidecekler, isteyenler de
Kıptî�ler gibi cizye vermek şartıyla Mısır’da kalacaklardır. Onlar bu
konuda serbest bırakılacaklardır. Ancak onların ödeyecekleri cizye
ve harâc miktarlarını İ�skenderiye valisi tespit ve tayin edecektir,
8. Ayrıca onlar, Müslümanların sayısınca yılda bir defa olmak üzere,
kaba çuhadan birer cübbe veya aynı değerde Kıbtî� kaftanı, birer pe-
lerin veya sarık, şalvar ve birer çift ayakkabı vereceklerdir[146].
Anlaşma yapıldıktan sonra, 40.000 Yahudi de dâhil olmak üzere İ�s-

kenderiye’de 600.000 cizye mükellefinin olduğu tespit edilmiştir[147].
Mısır tarihi araştırıcılarından Butler “İ�skenderiye Antlaşması” diye

bir anlaşmanın olmadığını, bunun Babilon Antlaşmasının resmileşmesi
olduğunu ifade ve iddia etmektedir. O Nikiou (Nakyus) Papazı Jean’a is-
tinaden anlaşma maddelerinin şu ilaveleri de taşıdığını ifade etmektedir:
1. Anlaşma onbir aylık olacak ve Kıbtî� aylarından olan Bâbe (=Teşrî�n-i
Evvel, yani Ekim) ayının başında bitecektir ki bu da 28 Eylül 642’ye
tekabül etmektedir,
2. İ�skenderiye cephanelikleri deniz yoluyla şehirden götürülecek ve
Rum ordusu da mallarını yanlarına alarak şehirden ayrılacaklardır.
Dileyen Rumlar kara yoluyla da şehri terk edebileceklerdir. Ancak
kara yoluyla ayrılanlar, yolculukları süresince Mısır topraklarında
kaldıkları her ay için belli bir vergi ödeyeceklerdir,
3. Müslümanlar Hıristiyanların kiliselerine dokunmayacaklar ve kili-
senin iç işlerine kesinlikle karışmayacaklardır,
4. Yahudilerin İ�skenderiye’de kalmalarına müsâade edilecektir,
235
[146] Bakınız Babilon Anlaşması; İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 82-83; Ayrıca bkz. Süyutî�, Husn,
I, 123; Sa’î�d b. Patrik, Târîh, 26.
[147] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 82-84; Fayda, Hz. Ömer, 164; Kâsım Abduh Kâsım, Ehlü’z-
Zimme fi’l-Mısri’l-Usûri’l-Vustâ, Kahire 1979, (2. baskı), 32.
5. Bu muâhede şartlarının yerine getirilebilmesi için Rumlar 150 aske-

ri ve 50 sivili rehin olarak Müslümanlara vereceklerdir[148].
Butler’e göre bu anlaşma Bizans İ�mparatoru Herakleios tarafından

onaylanmadığından dolayı resmiyet kazanmayan “Babilon Anlaşması”nın,
Herakleios’tan sonra imparator olan Heraklonas tarafından onaylanmış
ve resmiyet kazanmış bir şeklidir.
Sonuç olarak “İ�skenderiye Anlaşması”nın, “Babilon Antlaşması”na

nazaran bazı özel şartlar taşıdığı da dikkate alındığında, bu anlaşmanın
İ�skenderiye’de 642 yılının son aylarında (hicrî� 22 yılı başlarında) imza-
landığını ve Babilon anlaşmasından farklı olduğunu söylemek mümkün-
dür[149]. Diğer taraftan Rumlar’ın, İ�skenderiye’deki cephaneliklerini deniz
yoluyla tahliye edecekleri ve yanlarına da mallarını alabilecekleri şeklin-
deki maddenin anlaşma şartları içinde yer almasının, savaşla fethedilen
bir yer için kesinlikle mümkün olmayacağı açıktır.
c. İskenderiye’nin İkinci Fethi
Amr b. el-Â� s, İ�skenderiye’yi fethettikten sonra, Halife Hz. Ö� mer’in de

isteği ile başkent yapmak üzere Fustât şehrini kurma çalışmalarını başlat-
mıştır[150].
Halife Hz. Ö� mer vefatından az bir zaman önce, Mısır’ın Sa’î�d bölgesi-
nin âmilliğini Amr b. el-Â� s’tan ayırarak, Feyyûm’a kadar olan yerlerin va-
liliğine Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’i tayin etmiştir. Ö� mer b. el-Hattâb’tan
sonra halife olan Osman b. Affân ise, ikili bir idare şekli getirerek, bütün
Mısır’ın malî� işlerinin idaresine Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’i, siyasî� ve
askerî� liderliğe de Amr b. el-Â� s’ı tayin etmiştir. Ancak Amr bu ikili idarî�
sistemi kabullenemeyip, Halife Hz. Osman’dan, Abdullah’ı azledip bütün
yetkileriyle Mısır’ın kendi uhdesine verilmesini isteyince, Halife tarafın-
dan 25/645-646’da azledilmiş, bu defa Abdullah b. Sa‘d bütün yetkileriyle
Mısır valiliğine getirilmiştir[151].
[148] Butler bu anlaşma şartlarını Nikiou Papazı Jean’ın Kroniğinden aldığını ifade et-
mekle beraber, sayfa numarası vermemektedir. Biz de bunu tespit edemedik. Bkz.
Butler, Mısır, 277-278. Ayrıca bkz. Fayda, Hz. Ömer, 164; H. İ�brahim Hasan, Siyâsî,
Dinî, Kültürel ve İctimâî İslâm Tarihi, (çev. İ�smail Yiğit-Sadrettin Gümüş), İ�stanbul
1985-1986, I, 307; Abdülaziz Sâlim, Târîhu’l-İskenderiye ve Hadâratühâ fi’l-Asri’l-İs-
236 lâmî, İ�skenderiye 1982, 53.
[149] Bu konudaki tartışmalar için bkz. Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın
Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı, E-Kitap.
[150] Süyutî�, Husn, I, 130-131.
Amr ile Abdullah b. Sa‘d’ın bu

iç çekişmeleri esnasında İ�skenderi-
ye’deki Rumlar Bizans İ�mparatoru II.
Costans’a (imparatorluğu: 641–668)
bir mektup yazıp “...yanlarında bulu-
nan Müslümanların az sayıda olduğu-
nu, kendilerinin de zelil olduklarını
ve cizye ödediklerini ona haber ver-
diler[152]”. Ayrıca onlar, Amr’ın azledil-
diğini ve Mısır’daki bütün Rumlar’ın
da Müslümanlara karşı savaşacakla-
rını bildirmişlerdir. Bunun üzerine
Harita 8:
II. Costans, Manuel komutasında 300 gemilik bir Bizans donanmasını Piri Reis’in
25/645-646’da İ�skenderiye’ye göndermiştir. Manuel İ�skenderiye’ye gir- Kitâbü’l-
Bahriye’sindeki
miş ve buradaki Müslüman muhafız birliklerini öldürmüştür. Daha sonra İskenderiye
da, Müslümanlara itaatten ayrılmayıp kendilerine katılmayan Kıbtî� köyle- haritası.
rini yağmalayarak Nakyûs’a kadar inmiştir. [https://goo.gl/

EhnLAK]
Rumlar’ın İ�skenderiye’ye yaptıkları çıkartma karşısında Mısır’da

bulunan Müslümanların ileri gelenleri Halife Hz. Osman’a yazdıkları bir
mektupla Amr b. el-Â� s’ın Mısır’a tekrar gönderilmesini istemişlerdir. On-
lar mektuplarında, Amr’ın Rumlar’ın kalplerine korku salmış bir komutan
olduğunu da belirtmişlerdir.
Halife Hz. Osman Müslümanların bu talebini olumlu karşılamış ve
Amr’ı 15.000 kişilik bir ordu ile Rumlar’ın üzerine göndermiştir. Amr
Rumlar’la ilk olarak Nakyûs’ta karşılaşmış ve onları yenmiştir. Daha sonra
da, İ�skenderiye’ye çekilen Rumlar’ı üç ay muhasara ettikten sonra şehir-
den çıkarmaya ve İ�skenderiye’yi ikinci defa savaşla fethetmeye muvaffak
olmuştur. Böylece İ�slâm ordusu Rebî�ülevvel 25/Ocak 646’da İ�skenderi-
ye’ye yeniden girmiştir. Rumlar’ın pek çoğu gemilerle kaçarken, içlerinde
komutanları Manuel’in de bulunduğu çok sayıda Rum askeri öldürülmüş-
tür. Kaçamayan Rumlar ise, Amr’a gelerek canlarının bağışlanması karşılı-
ğında barış teklifinde bulunmuşlardır. Onların bu teklifini kabul eden Amr
b. el-Â� s, şehirde ele geçirdiği Rumlar’a ait malları ganimet olarak almış,
fakat kendilerini esir etmemiş ve önceki anlaşmada olduğu gibi, onlara
[152] Belâzürî�, Fütûh, 222-223 (Terc. 317); İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 153-154; İ�bn
Abdilhakem’den yapılan aynı nakiller için bkz. Makrî�zî�, Hıtat, I, 76; Süyutî�, Husn, I, 237
159. İ�bn Abdilhakem, Sa’î�d b. Sâbık’tan yaptığı bir rivayette İ�hnâ Meliki Talma’nın
Amr b. el-Â� s’ın huzuruna getirildiğini, onun Amr’a Erğuvânî� bir bornoz giydirdiği-
ni… Amr’ın da ona “bunlarınki gibi getirin” diyerek, onların bu şekilde cizye ödeme-
lerinden memnun kaldığını belirtmiştir. Bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 177.
cizye, topraklarına da harâc vergisi koymuştur[153]. Daha sonra Fustât’a

dönen Amr, burada görevini yeniden Abdullah b. Sa‘d’a devrederek Mı-
sır’dan ayrılmıştır[154].
Müslümanların İ�skenderiye’yi ikinci defa fethi sırasında Mukavkıs’ın
hâlâ Mısır’da olup olmadığı hakkında Müslüman tarihçiler ihtilaf ederler-
ken[155], Bizans tarihçisi Ostrogorsky, Mukavkıs’ın hayatta olmadığını ve
Amr ile ikinci defa anlaşma yapanın Kıbtî� papaz Benjamin olduğunu ifade
etmektedir[156].
d. Nûbe Savaşları ve Barış Anlaşması

Mısır’ın güneyinde ve Sûdan sınırında bulunan Nûbe[157] halkı ile
Müslümanlar arasında pek çok savaş yapılmıştır[158].
Amr b. el-Â� s valiliği zamanında ilk olarak Babilon’un fethini müteâ-
kip bölgede bulunan civar yerleşim alanlarını hâkimiyeti altına almak
için muhtelif askerî� birlikler hazırlamış, bu arada Halife Hz. Ö� mer’in
emriyle[159] bir birliği de 641’de Nûbe’ye göndermiştir. Amr b. el-Â� s’ın
Nûbe’ye gönderdiği birliğin komutanı hakkında iki farklı rivayet bu-
lunmaktadır. İ� bn Abdilhakem bu birliğin komutanını Nâfi’ b. Abdi Kays
el-Fihrî� olarak naklederken[160], Belâzürî� bu ismi Ukbe b. Nâfi’ el-Fihrî�
olarak vermektedir[161]. Amr b. el-Â� s Mısır valiliğinde kaldığı süre içinde
[153] Halî�fe b. Hayyât, Târîhu Halîfeti’bni Hayyât (thk. Süheyl Zekkâr), Dimaşk 1968, I,
162; İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 175-177; Belâzürî�, Fütûh, 223-224 (Terc. 317-318);
Ya’kûbî�, Târîh, II, 164; Taberî�, Târîh, IV, 104-105, 250 (Leiden, I, 2580-2581, 2809);
Kudâme b. Ca’fer, Harâc, 341; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 407; İ�bn Kesî�r, Bidâye, VII, 156-
157; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 20, 65-66, 78; Süyutî�, Husn, I, 159-161; Butler, Mısır,
405-419; Ostrogorsky, Bizans Devleti Târîhi, 107-108; Adevî�, ed-ed-Devletü’l-İslâ-
miyye ve İmparatoriyyetü’r-Rûm, Kahire 1958 (2. baskı), 61-62.
[154] Belâzürî�, Fütûh, 225 (Terc. 320-321); Kindî�, Vülât, 11; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 65.
Ayrıca bkz. Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından
Fethi, Kültür Bakanlığı, E-Kitap.
[155] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 176; Belâzürî�, Fütûh, 223 (Terc. 318).
[156] Ostrogorsky, Bizans Devleti Târîhi, 107-108.
[157] Nûbe: Sa’î�d-i Mısır’da ve Nil nehrinin hem doğu hem de batı kesimine yayılmış bir
beldedir. Halkına Nûbî�ler denilir. Doğuda kalan topraklarının merkezi Dunkule,
batıda kalan topraklarının merkezi de Alvâ’dır. Beldenin başşehri ise Seriyye’dir.
Nûbe’ye Alvâ da denilir. Halkına, zenci olduğundan dolayı “Esâvid” denilmektedir.
Bunlar Hıristiyandırlar. Sahip oldukları kiliselere göre; Ya’kûbî�, Melekî�, Nasturî�,
Nikolâî�, Rakûsî�, Merkıyûnî�, Sâbî� ve Menânî� Hıristiyanları adıyla da anılırlar. Sünnet
olurlar, hayızlı kadınla cinsî� münâsebette bulunmazlar. Cünüp olduklarında, gusül
şeklinde olmasa da temizlenirler. Bkz. İ�bn Fakî�h el-Hemezânî�, Muhtasaru Kitâbi’l-
Büldân, 76-77; Ya’kûbî�, Büldân, 335-336; İ�bn Hurdâzbih, Mesâlik, 83; Arnold,
238 İntişâr-ı İslâm, 124.
[158] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 169-170; Belâzürî�, Fütûh, 238-239 (Terc. 340).
[159] Mes’ûdî�, Mürûc, II, 21.
[161] Belâzürî�, Fütûh, 238-239 (Terc. 340).
her yaz Nûbe’ye birlikler göndermiştir[162]. Ancak buraya gönderilen bir-

likler başarılı olamamış ve Nûbe fethedilememiştir. Ü� stelik iyi ok atan
Nûbeliler karşısında Müslüman askerler, her defasında pek çok yaralı
ile geri dönmüşlerdir. Bunun üzerine orduda bulunanlar Amr b. el-Â� s’a
Nûbelilerle bir sulh anlaşması yapılması teklifinde bulunmuşlar, fakat
Amr ordusundan gelen bu isteği reddederek[163], Mısır valiliğinden az-
ledilinceye kadar, yukarıda da belirttiğimiz gibi Nûbe üzerine her yaz
sefer düzenlemeye devam etmiştir.
Osman b. Affân’ın halife olmasından sonra Mısır valiliğine atanan

Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh de Nûbe’ye 651[164] yılında bir sefer düzenle-
miş ve bölgenin büyük şehirlerinde olan Dunkule’de[165] meydana gelen
savaşta her iki taraf da birbirine üstünlük sağlayamamıştır. Nûbeliler’in
çok iyi ok atmaları karşısında, içlerinde Muâviye b. Hudeyc’in de bulun-
duğu pek çok Müslüman, bu savaşta gözlerini kaybetmiştir. Bu sebepten
bu savaşa “Ma’reketü’l-Hadak” veya “Rûmetü’l-Hadak” denilmiştir. Bu
savaştan sonra Abdullah b. Sa‘d, Nûbeliler’i yenemeyeceğini anlayınca
onlarla karşılıklı mükellefiyetleri ihtiva eden bir anlaşma yapmayı uy-
gun bulmuştur. Bu anlaşmanın şartları şöyledir:
1. Müslümanlar Nûbeliler’e, Nûbeliler de Müslümanlara karşı savaş
açmayacaklardır,
2. Nûbeliler Müslümanlara her yıl 300 köle[166] verecekler, Müslüman-
lar da bunun karşılığında aynı değerde buğday ve mercimek vere-
ceklerdir.
3. Gerek Müslümanlar Nûbe’ye, gerekse Nûbeliler Müslümanların bel-
desine girdiklerinde karşı tarafın emanı altında olacaklar, ancak bu
girişler ikâmet için olmayacak, sadece ticarî� gaye için olacak ve her
iki taraf da işlerini gördükten sonra kendi memleketlerine dönecek-
lerdir,
4. Müslümanlardan biri Nûbeliler tarafından haksız yere öldürülecek
olursa, bu anlaşma bozulmuş olacaktır,
5. Müslümanların bir kölesi kaçarak onlara sığınır ve onlar da onu sak-
larlarsa anlaşma bozulmuş olacaktır,

[163] Belâzürî�, Fütûh, 238-239 (Terc. 339-340). Ayrıca Bkz. Taberî�, Târîh, IV, 111 (Leiden,
I, 2593); İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, II, 567 (Terc. II, 518).
[164] Halî�fe b. Hayyât bu savaşın senesini 33/653 olarak vermektedir. Bkz. Târîh, I, 178. 239
[165] Dunkule: Nûbe’nin Büyük bir şehridir. Nil nehrinin kıyısındadır ve halkı Hıristiyan
olup Ya’kûbî� mezhebindendir. Bkz. Kazvî�nî�, Âsâru’l-Bilad, 39. Ayrıca bkz. dipnot 280.
[166] Nûbeliler’in 400 veya 360 köle vermeyi taahhüt ettiklerine dair bkz. İ�bn Abdilhakem,
Fütûh, 188-199; Belâzürî�, Fütûh, 238-239 (Terc. 339-341).
6. Müslümanların zimmesi olan bir kişi kaçarak onlara sığınırsa, onlar

bu ehl-i zimme’yi iâde edeceklerdir[167].
Anlaşma şartları arasında yer alan köle-yiyecek mübâdelesi hakkın-

da Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm ve Kudâme b. Ca’fer böyle bir alış verişi
caiz görmüşlerdir[168].
Kalkaşendî�, Abdullah b. Sa‘d zamanında Nûbe Meliki’nin Zekeriyyâ

b. Merkıyâ isminde biri olduğunu ve Abdullah’a bir minber hediye ettiği-
ni, onun da bu minberi Amr Camii’nde kullandığını nakletmektedir[169].
Bu arada bazı kaynaklarda yer alan ve Nûbe savaşları arasında anla-

tılan Habeşistan ve Bece’ye yapılan seferlere de temas etmek istiyoruz.
Bu haberlere göre, Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh 653 yılında Habeşistan’a
karşı sefere çıkmıştır[170]. Belâzürî�’ye göre ise Müslümanlar Mısır’ın fet-
hinden sonra Habeşlilerle yedi yıl boyunca savaşmışlar, ancak onları
mağlub edememişlerdir[171].
Abdullah b. Sa‘d 653 yılındaki bu Habeşistan seferi sırasında Be-
ce’ye[172] kadar gitmiş ve onlarla hiç savaşmadan bir anlaşma yapmış-
tır. İ� bn Hazm’ın naklettiği habere göre, Beceliler Müslümanlara her yıl
belli miktarda köle vereceklerdir. Ayrıca Bece şehrinin giriş kısmına bir
mescid yapılacak, onlar bu mescidi yıkmaya teşebbüs etmeyecekler ve
koruyacaklardır. İ� bn Hazm rivayetinin devamında Hıristiyan olan Bece
halkının zaman içinde Müslüman olduklarını da haber vermektedir[173].
İ�bn Abdilhakem ise Bece hakkında daha değişik bir haber nakletmek-
tedir. O rivayetinde Abdullah b. Sa‘d’ın Bece’ye hiç sefer düzenlemediğini
[167] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 188-199; Belâzürî�, Fütûh, 238-239 (Terc. 339-341); Ya’kûbî�,
Târîh, II, 166; Taberî�, Târîh, IV, 111 (Leiden, I, 2593); Kudâme b. Ca’fer, Harâc, 352;
İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, II, 567 (Terc. II, 518); Süyutî�, Husn, I, 144; Ayrıca bkz. Kindî�, Vülât,
12-13; Hamidullah, İslâm’da Devlet İdaresi, 199, 232, 446-447.
[168] Ebû Ubeyd, Emvâl, 146-147 (Terc. 180-181); Kudâme b. Ca’fer, Harâc, 352. Ayrıca
bkz. Belâzürî�, Fütûh, 239 (Terc. 340-341).
[169] Kalkaşendî�, Subh, III, 338.
[170] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I, 178; Zehebî�, İber, I, 34; Kitâbü Düvelü’l-İslâm (thk: Fehim
Muhammed Şeltût-Muhammed Mustafa İ�brahim), Mısır 1974, I, 24.
[172] Bece: Nûbe ile Habeşistan arasındadır. Bece Meliki’nin oturduğu şehrin ismi
Hadâribe’dir. Bu şehre Hecer de denilir. Müslümanlar buraya ticaret için gelirler-
di. Habeşistan ile arasını Bece dağı ayırmaktadır. Burada bazı Berberî� kabilelerinin
kolları da bulunmaktadır. Halkı Hıristiyandır. Bkz. Ya’kûbî�, Büldân, 336; İ�bn Fakî�h
240 el-Hemezânî�, Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, 78; Istahrî�, Mesâlik, 11; Mes’ûdî�, Tenbîh,
90, 226. Mısır’a dâhil olmamasına rağmen biz, Bece seferini Abdullah b. Sa’d’ın ger-
çekleştirdiği bir askerî� sefer olması itibariyle burada zikrettik.
[173] İ�bn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa’î�d, Cevâmiu’s-Sire (thk: İ�hsan Abbas-
Nasî�ruddin el-Esed), Mısır trz., 345.
ifade ettikten sonra, Beceliler ile ilk defa anlaşma yapan kişinin Ubeydul-
lah b. el-Habhâb olduğunu haber vermektedir.Onun naklettiğine göre İ�b-
nü’l-Habhâb’ın Beceliler ile yaptığı anlaşma şöyledir : “Onlar, yerleşme-
mek üzere, ticaret gayesiyle Rî�f ’e[174] gelmeleri karşılığında her yıl 300
evlenmemiş köle (=bikr) verecekler, hiçbir Müslümanı ve zimmî�’yi öldür-
meyecekler, şayet öldürürlerse anlaşma bozulacaktır, Müslümanların kö-
lelerine emân vermeyeceklerdir, şayet böyle bir şey olursa kaçak köleleri
iâde edeceklerdir, şayet bir Beceli Müslümanların ülkesinden bir koyun
alacak olursa dört dinar, bir inek satın alırsa on dinar vergi verecektir. Ay-
rıca bu anlaşmanın devamı için onlar Müslümanlara bir rehin verecekler
ve o rehin Rî�f ’de tutulacaktır”[175].
8. Kuzey Afrika Fetihleri
Amr b. el-Â� s, İ�skenderiye’nin ilk fethini müteakip Fustât’a döndük-

ten sonra, 642 yılının Kasım ayında (hicrî� 21. yıl) önce Berkâ[176], sonra da
Trablusgarb[177] üzerine yürümüştür[178]. Berkâ ile Trablusgarb, Bizans im-
paratorluğunun ilk yıllarında Mısır’a bağlı iki vilayet iken, daha sonra İ�frî�-
kıyye ile Mısır arasında kalan müstakil bir bölge hüviyeti kazanmıştı[179].
Bu şehirlerin halkı da çoğunluğu Berberî� olmak üzere Rum ve Vandallar-
dan oluşmaktaydı. Ayrıca bu üç milletin karışımı olan melez bir halk da
ortaya çıkmıştı ki onlara da “İ�ğrikî�” denilmekteydi. Berberî�ler genellikle
Lüvâte, Hevvâre ve Müzâte kabilelerine mensuptular[180].
[174] Rif: Mısır’ın yedi bölgesinden biridir. Bkz. Makdî�sî�, Ahsenu’t-Tekâsim, 193-194.
[176] Berkâ: Mısır ile İ�frikiyye arasında, diğer adı Antabulus olan bir sahil şehri-
dir. “Antabulus” kelimesi bu şehrin Bizanslılar devrindeki “Pentapolis” isminin
Arapçalaşmış şeklidir. “Pentapolis” beş şehir anlamına gelmektedir. Buraya, eski-
den bu şehrin yerinde beş şehir bulunduğu için bu isim verilmiştir. Talemuviyye
denilen bir limanı vardı ve deniz ticareti yapılıyordu. İ�skenderiye ile arası yaya
olarak bir aylık mesafededir. Fustât’a 220 fersah uzaklıktadır. Kayrevan şehrine
ise 215 fersahtır. Bkz. Belâzürî�, Fütûh, 226 (Terc. 321); İ�bn Havkâl, Suretu’l-Arz, I,
66-67; Bekrî�, Mu’cem, I, 199-200, Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, I, 381, 569, 573-575;
Ayrıca bkz. Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağribi’l-Arabî mine’l-Feth ilâ Bidâyeti Usûri’l-Vustâ
(Libya, Tunus, Cezayir, Mağrib), İ�skenderiye 1979, I, 131.
[177] Trablusgarb: Berkâ’dan Mağrib’e giden yol üzerinde bir sahil şehridir. Bizanslılar
devrindeki ismi Tripolis’tir. Trablusgarb, Berkâ topraklarının bittiği yerden baş-
layıp İ�frikiyye topraklarının başladığı yer arasındaki bölgedir. Bkz. İ�bn Havkâl,
Suretu’l-Arz, I, 68; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, I, 309.
[178] Belâzürî�, Fütûh, 225-227 (Terc. 321-323); Kindî�, Vülât, 9-10; İ�hsan Abbas, Târîhu
Libya Münzü Fethi’l-Arabî Hattâ Matla‘ı’l-Karni’t-Tâsi‘ı’l-Hicrî, Bingazi 1967, 20.
[179] H. Mu’nis, Fethu’l-Arab li’l-Mağrib, 50; Zâvî�, Tâhir Ahmed, Târîhu’l-Fethi’l-Arabî fî 241
Libya, Libya ? (3. baskı), 61; İ�hsan Abbas, Libya, 12-15.
[180] H. Mu’nis, Mağrib, 50-53; İ�ttori Rossi, Libya Münzü Fethi’l-Arabî Hattâ sene 1911
(arapçaya çeviren: Halife Muhammed et-Tüleysî�), Beyrût 1394/1974, 50-53; İ�hsan
Abbas, Libya, 9-11, Zâvî�, Libya, 61.
a. Berkâ’nın Fethi
642 yılı sonlarında (hicrî� 22 yılı başları) Fustât’tan hareket eden Amr
b. el-Â� s, Berkâ’ya ulaşarak şehri kuşatma altına almış olmalıdır. Ancak ço-
ğunluğunu Berberî� Lüvâte kabilesinin[181] oluşturduğu şehir halkı Müslü-
manlara karşı direniş göstermeyerek teslim olmuştur[182]. Böylece Berkâ
sulhen (barışla) fethedilmiştir. Amr, Berkâlılar ile müşterek cizye anlaş-
ması[183] yapmış ve buna göre onlar her yıl 13.000 dinar cizye ödemeyi
kabul etmişlerdir.
Berkâ’nın fetih tarihi ile ilgili olarak kaynaklarımızda herhangi bir
rivayet bulunmamaktadır. Ancak yukarıda da belirtildiği gibi Amr’ın,
Berkâ’nın fethi için Fustât’tan ayrıldığı Kasım 642 tarihi dikkate alınırsa,
bu şehrin Zilhicce 21/Aralık 642’de fethedildiği kabul edilebilir.
Amr b. el-Â� s, Berkâ’yı fethettikten sonra, hiç vakit kaybetmeden Ukbe

b. Nâfi’i Zevî�le’nin[184] fethine göndermiştir. Kendisi de bu arada Berkâ’nın
surlarını yıktırmıştır[185].
b. Trablusgarb’ın Fethi
Amr b. el-Â� s, Berkâ’yı fethettikten sonra, buraya yakın bir sahil şehri
olan Trablusgarb’ın fethine çıkmıştır. Trablusgarb, Rumların Berkâ’yı geri
alabilmek için denizden çıkartma yapabilecekleri bir liman şehri oldu-
ğundan, Amr burayı fethetmekle bu tehlikeyi bertaraf edebilecekti.
Amr b. el-Â� s, Berkâ’ya Ukbe b. Nâfi’i bırakarak sahil yoluyla Trablus-

garb’a hareket etmiştir. Onun hareket tarihi 22/643’tür. Amr’ın, Ukbe b.
[181] Lüvâte kabilesi: İ�bn Abdilhakem; Berkâ civarında yaşayan Berberî�lerin asıl vatanla-
rının Filistin bölgesi olduğunu, Dâvûd peygamber zamanında yurtlarından çıkıp bu
bölgeye geldiklerini, bu Berberî�lerden Lüvâte kabilesinin Berkâ’ya yerleştiklerini
ve buradan Sûs bölgesine kadar yayıldıklarını, Hevvâre kabilesinin Lebde şehrine,
Nefûse kabilesinin de Sabre şehrini yurt tuttuklarını rivayet etmektedir. Bkz. Fütûh,
170-171.
[182] Amr b. el-Â� s; “Mısır’ın tamamını akidsiz ve ahidsiz anveten fethettim. Antabulus
halkı bundan istisnadır. Çünkü onların riayet edilecek anlaşmaları vardır” diyerek
Berkâ’nın sulhen alındığını belirtmiştir. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 170-171; Belâzürî�,
Fütûh, 218-219 (Terc. 311); Bekrî�, Mu’cem, I, 200. Bu konudaki farklı bir rivayet için
bkz. İ�bn A’sem el-Kûfî�, Kitâbü’l-Fütûh, Beyrût, 1406/1986, I, 267.
[183] Fayda, Hz. Ömer, 163; İ�bnü’l-İ�zarî� ise, Amr’ın Berkâ’da, bâliğ olan her erkek için
birer dinar cizye koyduğunu nakletmektedir. Ancak cizye mükelleflerinin sayısını
vermemektedir. Bkz. Kitâbü’l-Beyâni’l-Muğrib fî Ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib (thk.
G.S. Colin-I.Lewi Provençal), Leiden 1948, I, 8; İ�bnü’l-İ�zarî�’nin bu rivayetini esas
alan Sa’d Zâğlûl, 13.000 dinara göre, 13.000 mükellefin bulunduğunu, bunların da
242 her birinin ortalama dörder kişilik aileye mensup olduklarını varsayarak, Berkâ’nın
nüfusunun 40-50 bin kişi olarak kabul etmektedir. Bkz. Târîhu’l-Mağrib, I, 132.
[184] Zevî�le: Sûdan hududunda bir şehirdir. İ�frikiyye’ye dâhildir. Bkz. Yâkût el-Hamevî�,
Mu’cem, II, 960; Kazvî�nî�, Âsâru’l-Bilâd, 94.
[185] Muhammed Altuncu, Ukbe b. Nâfi’ Fâtihu Libya ve’l-Mağrib, Bingazi 1975, 147.
Nâfi’in Zevî�le’ye kadar olan yerleri fethedip dönmesine kadar Berkâ’da

beklediğini, bu arada şehrin surlarını yıktırdığını ve Halife Hz. Ö� mer ile
mektuplaştığını göz önüne alırsak onun iki veya üç ay burada kaldığı ka-
bul edilebilir. Buna göre onun Berkâ’dan hareket tarihi Rebî�ülevvel-Re-
bî�ülâhir 22/Şubat-Mart 643 olmalıdır. Amr b. el-Â� s, ilk olarak yol güzer-
gâhında bulunan Ecdâbiye’ye[186] gelmiş ve burayı sulhen fethederek, halkı
ile senelik 5.000 dinar cizye vermeleri şartı ile bir anlaşma yapmıştır[187].
Trablusgarb yolundaki ikinci yerleşim alanı da Sürt[188] idi. Amr bu-

rayı da hiçbir mukâvemet görmeden hâkimiyeti altına almıştır. Bundan
sonra Lebde’ye[189] giren İ�slâm ordusu karşısında, burada yaşayan az sa-
yıdaki halk hemen itaat etmiştir[190]. Kaynaklarımız Sürt ve Lebde halkı
ile herhangi bir anlaşma yapıldığına dair bilgi vermemektedirler. Ecdâbi-
ye, Sürt ve Lebde’yi sırasıyla hiçbir mukâvemet görmeden fetheden Amr
Trablusgarb’a vardığında buranın halkı kalelerine kapanmış durumdaydı.
Amr b. el-Â� s, Trablusgarb’a varınca, şehrin doğusundaki el-Kubbe de-

nilen bir tepeye karargâhını kurmuş ve şehri muhasara altına almıştır. İ�slâm
ordusu Trablusgarb’ı bir ay[191] boyunca kuşatma altında tutmasına rağmen
bir netice alamamıştır. Bir ay sonra gerçekleşen fetih ise kaynaklarımızda
şöyle anlatılmaktadır: Benî� Müdlic kabilesine mensup bir asker yanındaki
yedi kişi ile birlikte şehrin batı kesimlerinde avlanmaya çıkmışlardır. Hava-
nın sıcak olmasından dolayı bunalmışlar ve serinlemek için deniz kenarı-
na gitmişlerdir. Bu arada deniz tarafından şehrin surlarının olmadığını ve
gemilerin burada bulunan limana gelip-gittiklerini görünce hemen karar-
gâhlarına dönmüşler ve durumu Amr b. el-Â� s’a haber vermişlerdir. Bunun
[186] Ecdâbiyye: Berkâ ile Trablusgarb arasında bir beldedir. Zevî�le ile arası bir aylıktır.
Limanı vardır. Halkı Nebatiler’den oluşur. Bir grup Lüvâte Berberî�si de bulunmak-
tadır. Bkz. İ�bn Havkal, Sûratü’l-Arz, I, 67; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, I, 131-132.
[187] Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, I, 131-132; İ�hsan Abbas, Libya, 21.
[188] Sürt: Berkâ ile Trablusgarb arasında ve Akdeniz’e sahili olan bu şehirdir. Bkz. İ�bn
Havkal, Sûratü’l-Arz, I, 68; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, III, 68. Altuncu, Sürt halkının
çoğunlukla Mendâse ve Fintâs Berberî�leri olduğunu, burada Rum ve Kıptî�lerin de
yaşıyor olabileceğini belirtmektedir. Bkz. Ukbe b. Nâfi’, 148-149. Ayrıca bkz. Zâvî�,
Libya, 50.
[189] Lebde: Berkâ ile İ�frî�kıyye arasında eski bir şehirdir. Trablusgarb ile Cebel-i Nefûse
arasında olduğu da söylenmiştir. Bkz. Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, IV, 345-346.
Muhammed Altuncu, buranın Bizanslılar dönemindeki isminin “Leptis” olduğunu
belirterek, şehrin Fenikeliler tarafından M.Ö� . 10. asırda ticaret maksadıyla kuruldu-
ğunu ve İ�slâm fetihleri sırasında güçsüz ve fakir bir köy durumunda bulunduğunu,
bu sebepten hiç mukavemet etmeden mslümanlara teslim olduğunu ifade etmek-
tedir. Bkz. Ukbe b. Nâfi’, 14-150; Zâvî� ise; burada yaşayan halkın Rum ve Berberî�
karışımı bir halk olduğunu, İ�slâm fetihleri sırasında burada çok az sayıda insan bu- 243
lunduğunu belirtmektedir. Bkz. Libya, 57.
[190] Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 137; Altuncu, Ukbe b. Nâfi’, 149-150.
[191] Muhammed Altuncu Amr’ın Trablusgarb’ı iki ay muhasara ettiğini iddia etmektedir.
Bkz. Ukbe b. Nâfi’, 150.
üzerine Amr bir plân hazırlamış ve bir grup askerini buradan şehre gir-
meleri için göndermiştir. Onlar uygun bir zamanda şehre girmişler ve kale
içindeki kilise tarafına giderek burada hep bir ağızdan tekbir getirmişlerdir.
Kale halkı, Müslümanların şehre girdiğini zannedip, panik halinde liman-
daki gemilere doğru kaçmaya başlamışlardır. Bu arada içeriye girenler kale
kapısını açmışlar ve İ�slâm ordusu şehre girmiştir. Kısa süren bir çatışmadan
sonra Trablusgarb’ın fethi gerçekleştirilmiştir[192].
Trablusgarb’ı savaşla fetheden Amr b. el-Â� s, o sırada gemilerle limana

getirilmiş olan at, kumaş ve şehirde bulunan malları ganimet olarak almış,
sonra da bunları ordusunda bulunanlar arasında taksim etmiştir[193].
İ�slâm ordusunun Trablusgarb’ı 22/642-643’de fethettiğini nakleden

kaynaklarımız[194], fethin hangi ayda gerçekleştirildiği konusunda bilgi
vermemektedirler. Ancak avlanmak için karargâhtan ayrılan Müslüman
askerlerinin, havanın sıcak olması karşısında serinlemek için deniz ke-
narına gitmeleri dikkate alındığında mevsimin yaz olduğu açıkça anlaşıl-
maktadır. Buna göre Amr’ın Trablusgarb’a Mayıs-Haziran ayları vardığı,
muhasaranın da bir ay sürdüğü dikkate alınırsa en geç Ramazan 22/Tem-
muz 643’de fetih gerçekleştirilmiş olmalıdır.
c. Hz. Osman Döneminde İfrîkıyye Seferleri ve Abdullah b. Sa‘d b.

Ebî Serh’in Birinci İfrîkıyye Seferi yahut Gazvetü’l-Abâdile
Amr b. el-Â� s Trablusgarb’ı fethinden hemen sonra halife Ö� mer b.

el-Hattâb’a bir mektup yazarak İ�frî�kıyye’nin fethi için izin istemiş, ancak
Hz. Ö� mer izin vermemiştir[195]. Hz. Osman halife olunca Mısır valisi Abdul-
lah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’in İ�frî�kıyye seferine çıkmasına izin vermiş, o da iki
defa bu bölgeye sefere çıkmıştır.
Hz. Osman’ın halife olmasından ve 25/645-646’da Amr b. el-Â� s’ı azle-

dip yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’i Mısır valiliğine tayin etmesinden
[192] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 171-172; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, III, 32, 522; İ�bnü’l-Esî�r,
Kâmil, III, 25-26 (Terc. III, 31). Bu arada Belâzürî� bir rivayetinde Trablusgarb’ın sul-
hen fethedildiğini de haber vermektedir. Bkz. Fütûh, 227 (Terc. 324). Şehrin sulhen
fethedildiği konusunda ayrıca bkz. Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I, 149.
[194] Trablusgarb’ın 643 yılında fethedildiğine dair bkz. Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I, 149;
İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 171-172; Belâzürî�, Fütûh, 227 (Terc. 323-324); Kudâme
b. Ca’fer, Harâc, 342; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 25-26 (Terc. III, 31); Zehebî�, el-İ-
244 ber fî Haberi men Gaber (thk: Selâhuddin el-Müneccid), Kuveyt 1960, I, 26; İ�bn
Tağriberdî�, Nücûm, I, 76; Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî� Bekr; Târîhu’l-Hulefâ (thk:
Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Mısır 1371/1952, 132.
[195] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 172-173; Belâzürî�, Fütûh, 227 (Terc. 323-324); İ�bnü’l-İ�zârî�,
Muğrib, I, 8. Ayrıca bkz. Bekrî�, Mu’cem, I, 176-177.
sonra, İ�frî�kıyye’nin fethi yeniden gündeme gelmiştir. Esasen Abdullah b.

Sa‘d, Mısır valiliğine tayin edildikten sonra İ�frî�kıyye’nin içlerine kadar bazı
süvari birlikleri göndermiş ve bu birlikler her defasında pek çok ganimet
ve esirle Mısır’a dönmüşlerdir[196]. Bu birliklerin başarılı olmaları sonucu
Abdullah b. Sa‘d, Zilkâde-Zilhicce 26/Ağustos-Eylül 647’de[197], Halife Hz.
Osman’a bir mektup yazarak, ona İ�frî�kıyye içlerine kadar yapılan seferler
ve elde edilen başarılar hakkında bilgi vermiş, İ�frî�kıyye’nin fethine çık-
mak için de izin istemiştir. Halife Hz. Osman, kendisinden önceki Halife
Hz. Ö� mer’in, bölgenin fethine izin vermemesini de dikkate alarak, Müs-
lümanların İ�frî�kıyye seferine çıkmalarına önceleri taraftar olmamıştır.
Fakat daha sonra sahâbî�lerin önde gelenleri ile istişare ederek Abdullah
b. Sa‘d’ın İ�frî�kıyye seferine çıkmasına izin vermiştir. Bunun için muhtelif
kabilelerden Müslümanları Medine’de toplamış ve onlara cihad hakkında
bir hutbe irâd ederek, gönüllülerden oluşan bir ordu hazırlamıştır. Ayrıca
o, bu orduyu şahsî� servetinden olmak üzere 1000 deve, askerî� mühimmat
ve erzak ile de takviye etmiştir. Medine’de oluşturduğu bu ordunun başına
da, Mısır’da bekleyen Abdullah b. Sa‘d’a ulaşıncaya kadar, Mervân b. Ha-
kem’in kardeşi Hâris b. el-Hakem’i komutan olarak tayin etmiştir[198]. Mu-
harrem 27/Ekim 647’de Medine’den hareket eden[199] bu ordunun sayısı
hakkında muhtelif rivayetler bulunmaktadır. İ�bn A’sem el-Kûfî�, bu ordu-
nun 4800 kişiden oluştuğunu naklederken[200], diğer İ�slâm Tarihi müellif-
leri de muhtelif kabilelerin bu orduya verdikleri asker sayısını şu şekilde
rivayet etmektedirler; Mehre kabilesinden 600, Evs kabilesinin Ganes ko-
lundan 700 ve Meydeân kolundan 700[201], Eslem kabilesinden 300, Mü-
zeyne kabilesinden 800, Benî� Süleym’den 450[202], Cüheyne kabilesinden
600, Benü’d-Deyl ve Damre’den 500, Gatafân, Eşca’ ve Fezâre kabilelerin-
den 700, Benû Ka’b b. Amr’dan 400[203] olmak üzere 5750 kişi Medine’den
gönderilmiştir. Muasır Mağrib tarihi araştırıcılarından Sa‘d Zağlûl ise bu
sayının 6000’nin üzerinde olduğunu ifade etmektedir[204].
[196] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183; Belâzürî�, Fütûh, 227-228 (Terc. 324-325); İ�bnü’l-İ�zârî�,
Muğrib, I, 9; Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 147.
[197] Abdullah b. Sa’d mektubunu bu tarihte yazmış olmalıdır. Çünkü, Halife Hz. Osman
İ�frî�kıyye’nin fethine karar verdikten sonra Medine’de bir ordu oluşturmuş ve bu
ordu Ekim 647’de Medine’den Mısır’a doğru yola çıkmıştır. Bkz. İ�bn Abdilhakem,
Fütûh, 187; Belâzürî�, Fütûh, 227 (Terc. 324); İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 8-9.
[198] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183; Belâzürî�, Fütûh, 227-228 (Terc. 324-325); İ�bn A’sem,
Fütûh, I, 357-361; İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 9.
[199] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 187; Belâzürî�, Fütûh, 227 (Terc. 324); İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 8-9.
[200] İ�bn A’sem, Fütûh, I, 357-361.
[201] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 184; Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 149.
[202] Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs fî Tabakâti Ulemâi’l-Kayrevân ve İfrîkıyye ve Zühhâdihim 245
ve Nüssâkihim ve Seyru min Ahbârihim ve Fedâilihim ve Evsâfihim (thk. Beşî�r el-
Bekkûş), Beyrût 1403/1983, I, 16; Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 149.
[203] Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 149.
[204] Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 149-150.
Bu kaynaklarımız adı “Abdullah” olan yedi meşhur sahâbî�nin İ�frî�kıy-

ye seferinde bulunmaları sebebiyle “Gazvetü’l-Abâdile” diye isimlendir-
mektedirler. Adı Abdullah olanların da bulunduğu bu sefere katılan bazı
sahâbî�ler şunlardır: Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh ki İ�slâm ordusunun ko-
mutanıdır, Abdullah b. ez-Zübeyr, Abdullah b. Ö� mer b. el-Hattâb, Abdullah
b. Amr b. el-Â� s, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes’ûd, Abdullah b. Ca’fer,
Mâbed b. el-Abbas b. Muttalib, Mervân b. Hakem, Misver b. Mahreme b.
Nevfel, Ubeydullah b. Ö� mer b. el-Hattâb, Abdullah b. Zeyd b. el-Hattâb, Ab-
durrahman b. Ebî� Bekr, Büsr b. Ebî� Ertat, şair Ebû Züeyb Huveylid b. Hâlid
el-Hüzelî� ki bu sefer sırasında hayatını kaybetmiştir, Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�,
Mikdâd b. Esved, Abdurrahman b. Sabî�ha, Muttalib b. es-Sâib, Sâib b. Â� mir
b. Hişâm.[205]
Abdullah b. Sa‘d, Medine’den gönderilen takviye kuvvetlerini de em-

rine aldıktan sonra, 20.000 kişilik ordusuyla İ�frî�kıyye seferine çıkmıştır.
İ�frî�kıyye’ye Berkâ üzerinden giden Abdullah, burada murâbıt olarak bulu-
nan[206] Ukbe b. Nâfi’ el-Fihrî�’yi de ordusuna dâhil etmiştir. Buradan, eski
ismi Kamûniyye[207] olan ve daha sonra kalıntıları üzerine Kayrevân şehri-
nin kurulduğu yere 70 mil mesafedeki[208] İ�frî�kıyye’nin başkenti Subeytu-
la’ya (=Sufetula)[209] giderek[210], buradaki Akûbe kalesini muhasara altına
almıştır[211]. Bu arada İ�bn A’sem el-Kûfî�, diğer İ�slâm târihi kaynaklarında
yer almayan bir bilgiyi nakletmekte ve Abdullah b. Sa‘d’ın Mısır’dan İ�frî�-
kıyye’ye 23 günde gittiğini rivayet etmektedir[212]. Buna göre Medine’den
[205] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I, 164; Belâzürî�, Fütûh, 227-228 (Terc. 324-325); Mâlikî�,
Riyâdu’n-Nüfûs, I, 15-16; Nüveyrî�, Nihâye, XXIV, 8; Zâvî�, Libya, 82-83.
[206] İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 89-90 (Terc. 95-97).
[207] Kamûniyye: Kayravan kurulmadan önce, buradaki eski bir şehrin ismidir. İ�bn
Hurdâzbih, Mesâlik, 91-92; İ�bn Fakî�h el-Hemezânî�, Muhtasaru Kitâbü’l-Büldân, 83;
Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 20; Yâkût el-Hamevî�, Mu’cem, IV, 177-178; İ�bn Abdilhakem
bu şehrin ismini “Kûniyye” olarak vermektedir. Bkz. Fütûh, 193-194.
[208] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I, 164; Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 18-19; Ayrıca bkz. Zehebî�,
Düvelü’l-İslâm, I, 20.
[209] İ�frî�kıyye’nin başkenti daha önce bir sahil şehri olan Kartaca idi. Bizanslılar’ın
İ�frî�kıyye valisi Gregorios bağımsızlığını ilan edince, Bizans donanmasının saldı-
rılarına açık olan başkenti, daha güvenli gördüğü Subeytula’ya taşımıştır. Böylece
o, Bizanslıların saldırılarından emin olmak istemiştir. Bkz. Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-
Mağrib, I, 151-152; Bizans tarihçilerinden Ostrogorsky de İ�frî�kıyye’de bağımsızlığı-
nı ilan eden Gregorios’un başkentinin Sufetula olduğunu söylemektedir. Bkz. Bizans
Devleti Târîhi, 110; İ�bn Abdilhakem ise, İ�frî�kıyye’nin başkentini Kartaca olarak ver-
mektedir. Bkz. Fütûh, 183.
[210] İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 9-10.
[211] Belâzürî�, Subeytula şehrinden hiç bahsetmeksizin Abdullah b. Sa’d’ın Akûbe’ye
246 ulaştığını, başkaca hiçbir bilgi vermeksizin nakletmektedir. Bkz. Fütûh, 228 (Terc.
325). Hüseyin Mu’nis ise Akube’nin Subeytula’da bir kale ismi olduğunu belirtmek-
tedir. Bkz. Mağrib, 94; Sa’d Zağlûl da, Akube’nin Subeytula şehrinin önünde ve bir
günlük mesafede bir yer olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Târîhu’l-Mağrib, I, 152.
[212] İ�bn A’sem, Fütûh, 357-361.
Muharrem 27/Ekim 647’de gönderilen takviye kuvvetlerinin yaklaşık bir

ay içinde Mısır’a ulaştığı kabul edilir ve buradan da İ�frî�kıyye’ye 23 günde
gidildiği dikkate alınırsa, İ�slâm ordusunun muhtemelen Rebî�ülevvel 27/
Aralık 647’de Subeytula’ya vardığı söylenebilir.
Abdullah b. Sa‘d, Subeytula’yı kuşatma altına aldıktan sonra, İ�frî�kıyye

orduları komutanı Gregorios’a bir elçi göndererek, ona İ�slâm orduları-
nın her savaşından önce karşı tarafa yaptıkları teklifleri sunmuştur. Buna
göre onu önce İ�slâm’a davet etmiştir. Bunu kabul etmez ve kendi dinle-
rinde kalmayı arzu ederlerse cizye vermelerini istemiştir. Bunu da kabul
etmezlerse kendileriyle savaşacağını bildirmiştir. Ancak Gregorios savaşı
tercih etmiştir[213].
Nihayet iki ordu Subeytula’da savaşa tutuşmuş ve neticede 20.000

kişilik İ�slâm ordusu 120.000 kişilik İ�frî�kıyye ordusunu yenmiştir[214]. İ�b-
nü’l-Esî�r, Müslümanların bu savaşı kazanıncaya kadar uzun müddet Su-
beytula’yı muhasara ettiklerini ve fethin gecikmesi karşısında Halife Hz.
Osman’ın Medine’den Abdullah b. ez-Zübeyr komutasında ikinci bir takvi-
ye birliği gönderdiğini, ancak bundan sonra savaşın kazanıldığını naklet-
mektedir[215]. Rivayetin bundan sonraki bölümü ise İ�bnü’l-Esî�r ile beraber
Mâlikî� ve İ�bnü’l-İ�zârî� tarafından da nakledilmektedir. Buna göre; muha-
saranın uzadığını ve fethin gerçekleştirilemediğini gören Abdullah b.
ez-Zübeyr, savaşı nasıl kazanacağını düşünmekte olan Abdullah b. Sa‘d’ın
çadırına gelmiş ve İ�slâm ordusundan 30 cengâveri atlarıyla birlikte din-
lendirmeyi, savaşa ara verildiği bir sırada da, dinlenen bu süvari birliğinin
kendi komutasında Gregorios’un üzerine hücum ederek netice alınmasını
teklif etmiştir. Abdullah b. Sa‘d bu teklifi ordunun ileri gelenleriyle isti-
şare ettikten sonra kabul etmiştir. Ertesi gün iki ordu savaşa başlamış ve
nihayet yorulup mevzilerine çekilirlerken, Abdullah b. ez-Zübeyr dinlen-
miş durumdaki birliğiyle Gregorios’un üzerine ani bir baskın yaparak onu
yakalamış ve başını kesmek suretiyle öldürmüştür. Sonra da kesik başı bir
mızrağın ucuna takarak tekbir getirmiştir. Bu durumu gören İ�slâm ordusu
moral kazanıp tekrar düşman ordusu üzerine saldırmış ve komutanları
Gregorios’un öldürülmesiyle paniğe kapılan İ�frî�kıyye ordusunu hezimete
uğratmıştır. Böylece Subeytula fethedilmiştir[216].
[213] Ya’kûbî�, Târîh, II, 165; Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 17; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 89-90
(Terc. III.95-97).
[214] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183; Belâzürî�, Fütûh, 228 (Terc. 325); İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I,
9-10. 247
[215] İ�bnü’l-Esî�r, Kamil, III, 89-90 (Terc. III, 95-97). Ayrıca bkz. Zübeyrî�, Kitâbü Nesebi
Kureyş (thk. İ�. Levi Provençal), Kahire 1953, 237-238.
[216] Mâlikî, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 21-24; İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 9-12; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III,
89-90 (Terc. 95-97). Bu konudaki farklı rivayetler için bkz. Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I,
İ�frî�kıyye’nin başkenti Subeytula’nın fethedilmesinden sonra Abdul-

lah b. Sa‘d, ordusunu gruplara ayırmış ve onları buradaki muhtelif belde-
lerin fetihlerine göndermiştir. Bu da Abdullah b. Sa‘d’ın, kendisi karşısında
bozguna uğrayıp muhtelif beldelere dağılan düşman ordusunu takip ga-
yesine matuf olmalıdır. Onun gönderdiği bu birlikler başarılı olmuşlar ve
gittikleri yerlerden pek çok ganimetle Subeytula’ya dönmüşlerdir[217]. Bu
cümleden olarak, bölgedeki Kafsa[218] ve Mermâcenne[219] şehri ile el-Ecem
kalesi[220] fethedilmiştir[221]. İ�bnü’l-Esî�r, el-Ecem kalesine sığınan İ�frî�kıyye-
liler’in 1,5 milyon dinar vermek karşılığında Müslümanlarla bir anlaşma
yaptıklarını nakletmektedir[222]. Bu arada Abdullah b. Sa‘d kendisi de bir
grup askeriyle İ�frî�kıyye’nin Subeytula’dan önceki başkenti Kartacanna’ya
(Kartaca) gitmiş ve burayı anveten fethederek pek çok altın ve gümüş ga-
nimet ile Subeytula’ya dönmüştür[223].
Abdullah b. Sa‘d İ�frî�kıyye’ye yaptığı bu seferinden, burada 1 yıl 2 ay
kaldıktan sonra Mısır’a, yani Fustât’a dönmüştür[224]. Buna göre o, Cemâ-
ziyelevvel 28/Ocak 649’da İ�frî�kıyye’den ayrılmış olmalıdır. Bu arada o
Abdullah b. ez-Zübeyr’i de fetih müjdecisi olarak Medine’ye, Halife Hz. Os-
man’a göndermiştir. Abdullah b. ez-Zübeyr 20 günde Medine’ye ulaşmış ve
fetih müjdesini vermiştir[225]. Müjdeyi alan Osman b. Affân Müslümanları
19; İ�bn Kesî�r, Bidâye, VII, 158; Zehebî�, Düvelü’l-İslâm, I, 20-21.

[217] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183; Belâzürî�, Fütûh, 228 (Terc. 325). Her iki müellif de ge-
rek bu birliklerin komutanlarını ve gerekse gittikleri yerleri nakletmemektedirler.
[218] Kafsa: Surları ve nehirleri olan güzel bir şehirdir. “Tarnî�z” denilen bir su kaynağı
vardır. Ziraate elverişli olup hurma yetiştirilir. Halkı Berberî�leşmiştir ve Latin-İ�frıkî�
dili konuşurlar. Kafsa şehri, bölgenin merkezidir ve diğer şehirler onun etrafında
bir daire gibi yer almışlardır. Bkz. İ�drisî�, Sıfatü’l-Mağrib ve Ardu’s-Sûdân ve Mısr
ve’l-Endelüs, Leiden 1968, 104-105.
[219] Mermâcenne: Erbî�s ve Tâmedit şehirleri arasında küçük bir şehirdir. Burada, yerli
halk ile beraber Araplar da yaşarlar ve ziraatle meşgul olup, bol miktarda buğday
ve arpa yetiştirirler. Bkz. İ�drisî�, Sıfatü’l-Mağrib, 118.
[220] Ecem kalesi: Burası hakkında coğrafya kitaplarında bir bilgi bulunamamıştır. Ancak
Hüseyin Mu’nis, “Fethu’l-Arab li’l-Mağrib” isimli kitabında bu kale hakkında şu bil-
gileri vermektedir: “Bizanslılar zamanında Thysderas” ismi ile ile bilinen kaledir.
Harp zamanlarında Bizanslıların sığındıkları büyük bir kale idi.” Yine Mu’nis, et-Ti-
cânî�’den yaptığı bir nakilde bu kalenin, İ�frî�kıyye’nin en büyük kalesi olduğunu da
ifade etmektedir.
[221] Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 21; İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 12; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 91
(Terc. III, 97); Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 413.
[222] İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 91 (Terc. III, 97).
[223] İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 12.
[224] Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 27; Seâlebî�, Abdülaziz, Târîhu Şimâli Afrikıyâ (thk.
Muhammed Mezâli-Beşî�r Selâme), Beyrût 1407/1987, 34, İ�bnu’l-İ�zârî�, Abdullah b.
Sa’d’ın İ�frî�kıyye’de 1 yıl 1 ay kaldığını naklederken (bkz.: Muğrib, I, 12-13); İ�bnü’l-
248 Esî�r, onun İ�frikiyye’de kalış müddetini 1 yıl 3 ay olarak kaydetmektedir. (Bkz. Kâmil,
91 (Terc. III, 97).
[225] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 185-186; Ya’kûbî�, Târîh, II, 166; Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I,
166; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 91(Terc. III, 97); İ�bnü’l-İ�zârî�, Abdullah b. ez-Zübeyr’in
Medine’ye 24 günde vardığını nakletmektedir. Bkz. Muğrib, I, 12-13.
Medine camiinde toplamış ve Abdullah b. ez-Zübeyr’e fethin safhalarını

anlattırmıştır[226].
d. Sulh ve Ganimet Taksimi
Müslümanların başarıları karşısında İ�frî�kıyye’nin ileri gelenleri Ab-

dullah b. Sa‘d’a gelmişler ve barış teklifinde bulunmuşlardır. Buna göre
onlar İ�slâm ordusunun topraklarını terk etmeleri karşılığında her yıl 2,5
milyon dinar cizye[227] vermeyi kabul edeceklerini söylemişlerdir. Abdul-
lah b. Sa‘d da onların bu teklifini kabul etmiş ve burada hiçbir askerî� birlik
bırakmadan Mısır’a dönmüştür[228]. Alınan ganimetlerin taksim işi Abdul-
lah b. Abbas’a verilmiş[229] ve onun yaptığı bu taksimden sonra atlılara 3’er
bin sehim, yayalara ise biner sehim pay isabet etmiştir[230]. Ganimetlerin
humusunun humusu da (yani beşte birinin beşte biri) Medine’ye gönde-
rilmiştir[231].
e. Abdullah b. Sa‘d’ın İkinci İfrîkıyye Seferi
Abdullah b. Sa‘d’ın İ�kinci İ�frî�kıyye Seferi hakkında İ�slâm târihi kay-

naklarında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. İ�frî�kıyyeliler’in daha önce
yaptıkları anlaşmalarını bozdukları ve bu sebepten Abdullah b. Sa‘d’ın
33/653–654 yılında ikinci defa İ�frî�kıyye seferine çıktığı gerekçe olarak
nakletmekte[232], ancak onların anlaşmalarını bozma sebeplerine ve bu se-
ferin neticesine temas etmemektedirler.
[226] Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 25-27.

[227] Cizye miktarının belli miktarda bir mal (bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183), 300 kan-
tar altın (bkz. Belâzürî�, Fütûh, 228, Terc. 325 ve Taberî�, Târîh, IV, 256, Leiden, I,
2818), 100 bin rıtıl altın (bkz. Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 19) ve 2.520.000 dinar (bkz.
Ya’kûbî�, Târîh, II, 165; Taberî�, Târîh, IV, 256, Leiden, I, 2818 ve İ�bn A’sem, Fütûh, I,
357-361) olarak tespit edildiği de nakledilmiştir.
[228] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183; Belâzürî�, Fütûh, 228-229 (Terc. 325-326); Kindî�,
Vülât, 12; Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 18; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 91 (Terc. III, 97); İ�bn
Tağriberdi, Nücûm, I, 79-80, Taberî� ise, Abdullah b. Sa’d’ın İ�frî�kıyye’yi fethettikten
sonra buraya adamlarından birini bırakarak Mısır’a döndüğünü nakletmekte, an-
cak herhangi bir isim zikretmemektedir. Bkz. Târîh, IV, 254 (Leiden, I, 2815)
[229] Mâlikî�, Riyâdu’n-Nüfûs, I, 21.
[230] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 183-184; Kindî�, Vülât, 12; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III,90(Terc.
III,97); İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 12; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 79-80; İ�bn Abdilhakem,
bir başka rivayetinde kişi başına 1250 dinar düştüğünü nakletmektedir. Bkz. Fütûh,
183-184. Halî�fe b. Hayyât ise kişi başına düşen ganimet miktarını bin dinar olarak
rivayet etmektedir. Bkz.Târîh, I, 165.
[231] Taberî�, Târîh, IV, 254-255 (Leiden, I, 2816-2817). Bu konuda geniş bilgi için bkz.
Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür 249
Bakanlığı, E-Kitap.
[232] Taberî�, Târîh, IV, 317 (Leiden, I, 2907); İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 14; İ�bn Kesî�r, Bidâye,
VII, 172; İ�bn Tağriberdî�, Nücûm, I, 80, 91. Ayrıca bkz. İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 91 (Terc.
III, 97); Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 163.
İ�frî�kıyyeliler’in anlaşmalarını bozma sebebi olarak iki husus akla

gelmektedir. Bunlardan biri Abdullah b. Sa‘d’ın 31/651-652’de “Gazve-
tü’l-Esâvid” diye bilinen Nûbe seferine çıkması ve bu savaşta Nûbelileri
mağlup edemeyip, pek çok Müslüman askerin yaralanmasından sonra,
onlarla karşılıklı hukuka dayalı bir anlaşma yapmasıdır[233]. İ�frikiyeliler’in,
Müslümanların Nûbeliler karşısında başarılı olamamalarından cesaret
alarak anlaşmalarını bozmuş olabileceklerini düşünmek mümkündür.
İ�kinci olarak düşünülebilecek sebep de, Abdullah b. Sa‘d’ın 34/655’de

yaptığı “Zâtü’s-Savârî�” savaşı ile ilgilidir. Buna göre, 33/653-654 yılında
Bizans imparatoru II. Konstans’ın (imparatorluğu: 661-668) hazırladığı
1000 gemilik bir donanmanın Mısır ve İ�frî�kıyye’yi Müslümanlardan geri
almak için Akdeniz’e açılması, bundan cesaret alan İ�frî�kıyye’deki Rum-
lar’ın Müslümanlarla olan anlaşmalarını bozmuş olduklarıdır. Abdullah b.
Sa‘d’ın İ�kinci İ�frî�kıyye seferine çıkma sebebi konusunda fikirlerini açıkla-
yan muasır Mağrib tarihçilerinden Sa‘d Zağlûl, “Zâtü’s-Savârî�” savaşı ön-
cesinde İ�frî�kıyye’deki Rumlar’ın Bizans donanmasına yardım etmelerini
önlemek için, bu sefere çıkmış olabileceği ihtimali üzerinde durmakta-
dır[234].
f. Zâtü’s-Savârî Savaşı
Müslümanların Kuzey Afrika’nın fethi ve Akdeniz’deki Bizans hâki-

miyetine son vermek için gerçekleştirdiği askerî� başarılardan biri de hiç
şüphesiz, Akdeniz’de Bizans donanmasına karşı Abdullah b. Sa‘d b. Ebî�
Serh komutası altındaki “Zâtü’s-Savârî�” savaşıdır. Bizansa karşı kazanılan
ve 34/655 yılında yapılan bu savaş hakkında geniş bilgi Râşid Halifeler
Döneminde Yapılan Deniz Seferleri başlığı altında verilecektir.
250
[233] Bakınız: Nadir Ö� zkuyumcu, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi,
Kültür Bakanlığı, E-Kitap.
[234] Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağrib, I, 163.
Prof. Dr. Nadir ÖZKUYUMCU
Celal Bayar Üniversitesi, Tarih Bölümü
F. Râşid Halifeler Döneminde

Yapılan Deniz Seferleri
1. Kur’ân ve Hadislerde Deniz ve

Denizcilikle İlgili Konular
Müslümanların cihad anlamındaki ilk denizcilik faaliyetleri

Hz. Osman’ın halifeliği dönemindedir. İ�slâm’dan önce Araplar’ın
deniz seferlerine çıktıklarına dair kaynaklarda bazı bilgiler var-
dır. Ancak bunlar ticarî� amaçlıdır. Mekke’nin Câr limanı, Yemen ve
Umân limanlarının ticarî� amaçlarla kullanıldığı bilinmektedir[1].
İ�slâmiyet’in gelmesi ve Kur’ân-ı Kerî�m’de denizlerden, de-

nizcilikten ve gemilerden bahsedilmesi, İ�slâm dinini yayma
amacındaki Müslümanların yeni fetihler sonucu denizlere kıyısı
bulunan yerleri fethetmeleri, gerek bu sahil şehirlerini koru-
mak ve gerekse buralardan denizlerde bulunan adalara seferler
yapmak istemeleri, ayrıca zamanla ticarî� amaçlarla deniz aşırı
toplumlarla iletişim kurmaları onları denizciliğe iten belli başlı
sebepler arasında sayılabilir.
Kur’ân-ı Kerî�m’de deniz, denizcilik ve gemilerle ilgili pek

çok âyet bulunmaktadır. Bu âyetleri beş ana grupta toplamak
mümkündür;
1. Denizin ve üzerinde yüzen gemilerin Allah’ın varlığına
delil olduğunu vurgulayan âyetler. Denizlerde süzülen ge-
milerde düşünen kimseler için deliller/ibretler olduğu[2],
denizde yüzmek/yüzdürmek üzere gemileri insanoğlunun
emrine verenin Allah olduğu[3], insanların gemileri deniz-
lerde Allah’ın lütfu ile yüzdürdüğü[4] ve bütün bunların
[1] Hasan İ�brahim Hasan, Siyasi, Dini, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi (Terc. 251
İ�smail Yiğit ve diğerleri), İ�stanbul 1985, I, 83-85.
[2] Bakara, 2/164.
[3] İ�brahim, 14/66.
[4] Lokmân, 31/31.
Allah’ın varlığının delillerinden olduğuna dair âyetler burada örnek

olarak verilebilir.
2. Deniz ile ilgili bazı tarihî� olayları ve kıssaları anlatan âyetler. Hz.
Nuh’un kavmi ile olan durumu anlatılırken, onu yalanladıkları, Al-
lah’ın da Nuh’a gemi yapmasını, gemiye kendisine inananları ve her
canlıdan birer çift almasını emrettiği ve gemide olanları kurtardığı,
âyetlerini yalan sayanları da suda boğduğu[5] şeklindeki âyetler ör-
nek olarak gösterilebilir.
3. Denizde ve denizcilikte insanlar için pek çok faydaların bulundu-
ğunu anlatan âyetler. Deniz avı ve onun helâl kılınarak yemek ve
geçimlik olarak insanoğluna verilmesi[6], taze et yemek ve takınılan
süslerin çıkarılması için denize boyun eğdirenin Allah olduğu[7], de-
nizin taşımacılık için elverişli olduğu[8] gibi konuların yer aldığı âyet-
ler örnek olarak sıralanabilir.
4. Denizlerin vasfı ile ilgili âyetler. Bu konuda da iki denizin bir olmadı-
ğı, birinin suyunun tatlı, diğerinin suyunun acı olduğu[9], iki denizin
arasına engeller konduğu[10] şeklindeki âyetler örnek olarak anılabilir.
5. Deniz yolculuğunun tehlikelerle dolu olduğuna ve insanların iman du-
rumlarını etkilediğine dair âyetler. Bu konuda da deniz yolculuğuna
çıkan insanların bir sıkıntıya düştüklerinde Allah’a sığındıkları, ama
karaya çıkınca O’nu unuttukları, nankör oldukları, felaketin denizde
olduğu kadar karada da insanlara çok yakın olduğu, ancak insanların
bunu akıl edemeyip azgınlığa ve sapıklığa düştükleri, bu sebeple onla-
rın sonunun hüsran olacağı[11] şeklindeki âyetler örnektir.
Deniz ve denizcilik ile ilgili hadisleri de iki grupta değerlendirmek

mümkündür. Bunlar;
1. Deniz savaşlarının ve deniz savaşına katılanların faziletiyle ilgili ha-
disler. Bu tür hadislere göre, Hz. Peygamber (as) bir deniz savaşı-
nın sevap bakımından, on kara savaşına bedel olduğunu ve deniz
[5] A’râf, 7/64; Mü’minûn, 23/2. Bu konuda ayrıca bkz. Yûnus, 10/73; Hûd, 11/37-38;
Tâhâ, 20/77-78; Furkan, 25/37; Duhân, 44/24. Hz. Mûsâ Hızır (a.s.) ile ilgili olarak
Kehf Sûresi 71. ayetten başlayarak anlatılan kıssa da bu konuda örnek olarak ve-
rilebilir: “…sonunda bir gemiye bindiklerinde o gemiyi deliverdi. Mûsâ, ‘İçindekileri
boğmak için mi gemiyi deldin? Doğrusu şaşılacak iş yaptın!’ dedi.” Aynı konuda bkz.
Yûnus, 10/22; İ�srâ, 17/66; Hac, 22/65; Rum, 30/46.
[6] Mâide, 5/96.
252 [7] Nahl, 16/14.
[8] Mü’minûn, 23/2.
[9] Fâtır, 35/12; Rahmân, 55/19.
[10] Neml, 27/61.
[11] Mü’minûn, 23/22; Ankebût, 29/65-66; Yûnus, 10/22.
seferinde iken başı dönen gazinin, karada yaralanıp kanlar içinde

kıvranan gazi gibi olduğunu söylemiştir[12].
2. Müslümanların ileride çıkacakları deniz seferlerini haber veren ha-
disler. Bu hadislerin en meşhuru Kıbrıs seferi ve Ü� mmü Harâm ile
ilgilidir. Bu hadise göre, Hz. Peygamber (as) bir gün tebessüm ede-
rek uykudan uyanmış, Ü� mmü Harâm bunun sebebini sorduğunda,
kendisine ümmetinden bir grubun deniz üstünde gemilerle savaşa
giderken gösterildiğini ve bundan dolayı güldüğünü söylemiştir. Bu-
nun üzerine Ü� mmü Harâm Hz. Peygamber’den kendisinin de o de-
niz gazilerinden olması için dua etmesini istemiştir. Ü� mmü Harâm
Hz. Osman’ın halifeliği zamanında Muâviye’nin komutasında kocası
Ubâde b. es-Sâmit ile beraber Kıbrıs Savaşı’na katılmış ve şehit ol-
muştur[13].
Hz. Peygamber döneminde deniz ve denizcilik ile ilgili olarak ayrıntı-

larına tam olarak vâkıf olunamayan bazı olaylara kaynaklarda temas edil-
mektedir.
Bunlardan biri Habeşistan hicretlerinin gemilerle yapılmış olmasıdır.

Ancak Müslümanları götüren gemi ve gemiciler hakkında bilgi bulunma-
maktadır[14]. Yine ayrıntısına sahip olamadığımız ve Buhârî’nin Sahîh’in-
de nakledilen bir habere göre, Hz. Peygamber (a.s.) 300 kişilik bir birliği
Kureyş kervanını takip için göndermiştir. Deniz sahilinde gerçekleştirilen
bu seferin tarihi verilmemekle birlikte, Mekke’nin fethinden önce olması
gerekir. Buhârî�’de yer alan bir rivayete göre, bu birliğe Ebû Ubeyde komu-
tanlık yapmış, onlar 15 günden fazla deniz kenarında kalmışlar ve Anber
balığı yiyerek karınlarını doyurmuşlardır[15].
Hz. Peygamber (as) dönemine ait bir rivayet de Mûte Savaşı ile ilgili-
dir. İ�bn Manzûr’un bildirdiğine göre, Hz. Muhammed (as) Mûte Savaşı’na
karadan gönderdiği orduya denizden destek birlikleri göndermiştir[16].
[12] İ�bn Mâce, Sünen (Terc. Haydar Hatipoğlu), Kitâbü’l-Cihâd, İ�stanbul 1983, Cilt: VII, s.
492-493, Hadis No: 2777, ayrıca: 2778. Benzer hadisler için bkz. Ebû Dâvûd, Sünen
(Terc. İ�brahim Kocaşlı), Kitâbü’l-Cihâd, İ�stanbul 1983, Bâb: 9, Cilt: III, s. 411, Hadis
No: 2493.
[13] Buhârî�, Sahî�h, Kitâbü’l-Cihâd ve’s-Siyer, İ�stanbul 1979, Cilt: III, Bâb: 8, s.203; Bâb: 63,
s. 221; Cilt: IV, Bâb: 78, s.25; Müslim, Sahîh (Terc. Mehmet Sofuoğlu), Kitâbü’l-İmâre,
İ�stanbul 1983, Cilt: VIII, s. 115-18, Hadis No: 160-162; Ebû Dâvûd, Sünen, Kitâbü’l-
Cihâd, Cilt: III, Bâb: 10-11, s. 488-492, Hadis No: 2776; İ�mam Mâlik, Muvatta’ (Terc.
Ahmet M. Büyükçınar ve diğerleri), İ�stanbul 1982, Kitâbü’l-Cihâd, Cilt: II, Bâb: 18, s.
587-588. Diğer bir örnek için bkz. Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-Fiten, Cilt: 8, s. 454-455, 253
Hadis No: 78.
[14] İ�bn Hişâm, es-Siretü’n-Nebeviyye, Beyrût tsz., I, 286-287.
[15] Buhârî�, Zebâih, 12.
[16] İ�bn Manzûr, Muhtasar Târîhi Medineti Dimaşk l’ibni Asâkir, Dimaşk 1984, I, 150-158.
Bir başka rivayette de, hicrî� 9. yılda (m. 631) bir grup Habeşli kor-
san gemici Müslümanların hâkimiyetindeki limanlara saldırmışlardır. Hz.
Peygamber de Alkame b. Mücezziz komutasında 300 kişilik bir denizci
birliğini onların üzerine göndermiş, bu birlik korsanları kovalamış ve gö-
revini başarı ile tamamlayarak geri dönmüştür[17].
2. Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi
a. Hz. Ebû Bekir Dönemi
Hz. Peygamber’in vefatından sonra halife olan Hz. Ebû Bekir dönemi
daha çok ridde savaşları ile anılır. Ancak onun zamanı ile ilgili olarak Irak-İ�-
ran coğrafyasındaki fetihler sırasında Müslüman askerlerin nehirlerden
geçmek için kayıkları kullandığı Taberî� tarafından nakledilmektedir[18].
b. Hz. Ömer Dönemi
Hz. Ö� mer’in halifeliği zamanında deniz kuvvetleri kurulmamış, sahil

şehirlerinin karadan tahkim edilerek korunması ve savunulması yoluna
gidilmiştir[19]. Suriye ve Mısır’ın tamamen fethedilmesi ile Akka, Beyrut,
İ�skenderiye, Sûr ve Trablus gibi bu bölgelerde bulunan deniz üsleri, ter-
saneler, donanmalar ve gemi ustaları Müslümanların eline ve hizmetine
geçmiştir. Ancak buna rağmen Halife Hz. Ö� mer, özellikle de Şam valisi
Muâviye b. Ebî� Süfyan’ın ısrarlı taleplerine karşı deniz seferlerine çıkıl-
masına izin vermemiştir[20]. Bu dönemde Muâviye’nin Suriye sahillerinde
bulunan ve Bizans’tan ele geçirilen gemileri her zaman sefere hazır halde
bulundurduğu da bilinmektedir[21].
Yine Muâviye’nin Kıbrıs’a sefer yapmak için izin istemesine karşılık,

Hz. Ö� mer bu konuda Mısır’da vali olarak bulunan Amr b. el-Â� s’a bir mek-
tup yazarak ondan bilgi istemiştir. Amr, Hz. Ö� mer’e yazdığı cevapta:
“Ey Mü’minlerin Emiri, ben denizi gayet büyük, buna mukabil ona rakip
olanları da o nispette küçük birer mahlûk olarak gördüm. Denizde buluna-
nın etrafında su ve semadan başka bir şey bulunmaz. Deniz sakin olursa
hüzün verir, azarsa akılları giderir. Denizde kurtuluş ümidine, kurtulama-
ma ümitsizliği hâkimdir. Denizciler dal üzerindeki kurtlar gibidirler. Dal
[17] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrût 1380, II, 117; Hasan İ�brahim Hasan, I, 221;
[18] Taberî�, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrût tsz., III, 352.
254 [19] Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân (thk. Muhammed Rıdvân), Mısır 1350/1932 (Selahaddin
el-Müneccid neşrinden Türkçeye çeviren: Mustafa Fayda, Ankara 1987), 183.
[21] Şiblî� Numanî�, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi (Terc. T. Yaşar Alp),
İ�stanbul 1980, II, 147.
yan yatarsa boğulmak kaçınılmazdır, doğru (gidecek) olursa büyük bir ni-
mettir[22]” demiştir. Bunun üzerine Hz. Ö� mer, Muâviye’ye Kıbrıs seferi için
olumsuz cevap vermiştir.
Bu arada Hz. Ö� mer’in gerek Mısır valisi Amr b. el-Â� s’a ve gerekse
Irak’ta bulunan Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’a gönderdiği mektuplarda, onları hi-
lafet merkezi ile Müslüman ordusunun arasına su engelinin girmemesi
konusunda uyardığı ve seferde bulunan ordunun karadan ulaşılabilecek
şekilde bir karargâhta bulunmalarını emrettiği de kaynaklarda nakledilen
bilgiler arasındadır[23].
Diğer taraftan yine İ�slâm tarihi kaynaklarında Hz. Ö� mer zamanında

üç deniz seferi yapıldığı nakledilmekte olup onun bu seferler sırasında or-
taya çıkan tehlikeli durumlar sebebiyle deniz seferlerini yasakladığı ifade
edilmektedir. Hz. Ö� mer zamanındaki bu deniz seferleri şunlardır:
1. İ�bnü’l-Esî�r’in naklettiğine göre, el-Alâ b. Hadramî�, emrindeki 12.000
kişi ile İ�ran’ın Istahr bölgesine çıkartma yapmış, fakat geri dönüş
için harekete geçtiklerinde gemilerini bulamamış, Müslümanlar
imha edilme tehlikesi ile karşı karşıya gelmişlerdir. Bunu haber
alan Halife Hz. Ö� mer karadan gönderdiği takviye birliklerle onları
kurtarmıştır. Bu olay sebebiyle kızgınlığını açıkça ifade eden halife,
el-Alâ b. Hadramî�’yi Müslümanların hayatını tehlikeye atmasından
dolayı komutanlıktan azletmiştir[24].
2. Yine İ�bnü’l-Esî�r’in rivayetine göre Hz. Ö� mer, Alkame b. Mücezziz
el-Müdlicî�’yi bir deniz birliğinin komutanı olarak Habeşistan’a se-
fere göndermiş, fakat onun Habeşliler karşısında başarısız olması
sebebiyle bir daha denizden ordu göndermeme kararı almıştır[25].
3. Belâzürî�, Hz. Ö� mer’in 15 (637) yılında Osman b. Ebî�’l-Â� sî� es-Sekafî�’yi
Bahreyn ve Umân’a vali olarak atadığını, Osman’ın halifeye haber ver-
meden Tane isimli adaya bir birlik gönderdiğini nakletmektedir. Os-
man bu birliğin başarılarını Hz. Ö� mer’e haber verdiğinde ise, Halife
“Ey Sakîf’in kardeşi, sen böcekleri tahta parçası üzerine yükledin. Al-
lah’a yemin ederim ki, eğer bu göndermiş olduğun Müslümanlar ölmüş
olsalardı, kabilenden onların sayısınca adam alırdım” diyerek ona kız-
mıştır[26]. Benzer bir rivayet de İ�bn Haldûn’da bulunmaktadır[27].
[22] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kamil fi’t-Târîh, Beyrût 1965, III, 73, 95; Makrizî�, el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr
fi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsar, Bulak 1270, II, 189.
[23] Ya’kûbî�, Târîh, Beyrût 1960, II, 180. 255
[24] İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, II, 538-539. Ayrıca bkz. Markizî�, Hıtat, II, 190.
[25] İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, II, 569. Ayrıca bkz. Hasan İ�brahim Hasan, I, 221.
[27] İ�bn Haldûn, Mukaddime (Terc. Süleyman Uludağ), İ�stanbul 1982, I, 649.
c. Hz. Osman Dönemi
Hz. Osman’ın halifeliği zamanında Müslümanların denizciliği başla-

mıştır. Hz. Ö� mer’den izin alamayan Şam valisi Muâviye Kıbrıs seferine çık-
mak için Hz. Osman’dan yeniden izin istemiştir. Halife önceleri buna taraf
olmamasına rağmen, 27 (648) yılında, “Şayet gemiye kadınlarla birlikte
bineceksen git izinlisin, yoksa gitme” diyerek şartlı izin vermiştir[28].
1. Birinci Kıbrıs Seferi
Muâviye halifeden şartlı da olsa gerekli izni alınca hazırlıklara başla-

mış, ilk olarak, Hz. Osman tarafından Mısır valiliğine atanan Abdullah b.
Sa‘d b. Ebî� Serh ile irtibata geçmiş ve kendisi 28 (649) yılında Akka lima-
nından Akdenize açılırken, Abdullah da donanmasıyla birlikte Mısır’daki
İ�skenderiye limanından hareket etmiştir.
İ�slâm Tarihi kaynaklarının naklettiğine göre, Muâviye ile birlikte Kıb-

rıs seferine sadece iki kadın katılmıştır. Bunlar Muâviye’nin kendi eşi Fa-
tihe ve Ubâde b. es-Sâmit’in hanımı Ü� mmü Harâm el-Ensârî�’dir. Muâviye
bu ilk Müslüman donanmasının komutanlığını Abdullah b. Kays el-Câsî�’ye
vermiştir [29].
İ�ki donanma Kıbrıs’ın Tuzla (Larnaka) açıklarında birleşmiş ve bura-

dan adaya çıkartma yapmışlardır. İ�lk olarak Kıbrıslılar’dan teslim olmaları
ve cizye ödemeleri istenmiş, onların bunu kabul etmemeleri üzerine savaş
başlamıştır[30]. Neticede Müslümanlar galip gelerek adada bulunanlarla
bir anlaşma yapmışlardır. Bu anlaşma şöyledir:
1. Kıbrıs halkı Bizans’a ödediği kadar Müslümanlara da yılda 7000 di-
nar vergi ödeyecektir. Onlar her iki tarafa aynı miktarda vergi öde-
meyi kendileri istemişlerdir.
2. Kıbrıs halkının Bizansla yaptıkları (vergi) anlaşma(sı)nın şartlarını
yerine getirmelerine Müslümanlar mâni olmayacaklardır.
3. Müslümanlar üçüncü bir taraf ile savaşa tutuştuğunda Kıbrıslılar
Müslümanlara karşı cephe almayacaklardır, Müslümanların Rum-
lar’la (Bizans) yapacakları savaşlara da iştirak etmeyeceklerdir.
4. Kıbrıslılar Müslümanların düşmanlarına maddî� ve manevî� hiçbir şe-
kilde yardım etmeyeceklerdir.
256
[29] Belâzürî�, Fütûh, 218, 220; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 95-96; Makrî�zî�, Hıtat, II, 189.
[30] Ebû’l-Ferec Bar Hebreus, Ebû’l-Ferec Târîhi (Terc. Ö� mer Rıza Doğrul), Ankara 1950,
I, 180.
5. Rumlar’dan (Bizans) Müslümanlar aleyhine bir girişim olduğunda

bunu haber vereceklerdir[31].
6. Kıbrıs adası gerekli görüldüğü takdirde Müslümanlar tarafından as-
kerî� üs olarak kullanılacaktır[32].
7. Anlaşmadan sonra Müslümanlar Kıbrıs’ta kalmayarak geri dönmüş-
ler, ancak donanmanın komutanlığına getirilen Abdullah b. Kays
Kıbrıs’ı bir üs gibi kullanarak Akdeniz’de pek çok deniz seferine çık-
mıştır.
2. İ�kinci Kıbrıs Seferi
Kıbrıslı Rumlar 32 (652-653) yılında Bizansa yardım ederek anlaşma-

larını bozdular. Bir yıl sonra da gerek kendilerine ait ve gerekse Bizans’ın
verdiği irili ufaklı 500 gemi ile 33 (653-654) yılında Müslümanlara karşı
savaşa çıktılar[33]. Bunun üzerine Muâviye de 500 gemiyle Kıbrıs üzerine
yürümüş ve adayı yeniden savaşla fethetmiştir. Ancak bu defa toplamda
12.000 asker ve Ba’lbek halkından bazı insanları adaya yerleştirmiştir.
Onlar burada camiler yaptırmışlar, divan defterlerine kaydedilmişler ve
hepsine de maaş bağlanmıştır. Yezî�d halife oluncaya kadar Müslümanlar
burada kalmışlardır. Yezî�d onları geri çağırmış, kurmaya başladıkları şehri
de yıktırmıştır[34].
3. Diğer Adalara Yapılan Deniz Seferleri
28 (649)’da yapılan ilk deniz seferi ve Kıbrıs’ın vergiye bağlanma-

sından sonra Abdullah b. Kays hemen her yıl Akdeniz’de donanmasıyla
faaliyet göstermeye başlamıştır. Onun 50 civarında deniz savaşı yaptığı
nakledilmekte, bu çerçevede Arvad, Rodos ve Sicilya gibi adaların da için-
de bulunduğu irili ufaklı pekç ok adaya seferler tertiplediği rivayet edil-
mektedir. Hatta bu adalardan bazılarının vergiye bağlandığı kaynaklarda
zikredilmektedir[35]. Ancak bu haberlerin sıhhati konusunda temkinli yak-
laşmak gerektiği açıktır. Diğer taraftan Müslümanların deniz seferlerinin
Emeviler döneminde kesâfet kazandığı ve bu haberleri nakleden râvilerin
haberlerin tarihlerini karıştırmış olmalarını düşünmek de mümkündür.
4. Zâtü’s-Savârî� Savaşı
Müslümanların Kuzey Afrika’nın fethi ve Akdeniz’deki Bizans hâ-

kimiyetine son vermek için gerçekleştirdiği askerî� başarılardan biri de
[31] Belazurî�, Fütûh, 219-220; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 97; Makrî�zî�, Hıtat, II, 190. 257
[32] Algül, Hüseyin, Hala Sultan Ümmü Harâm binti Milhan, İ�stanbul 1985,
[33] Belazurî�, Fütûh, 219; Taberi, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrût tsz., IV, 317, 329.
[34] Belazurî�, Fütûh, 219.
[35] Taberi, Târîh, V, 322; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 97; Makrî�zî�, Hıtat, II, 190.
Akdeniz’de Bizans donanmasına karşı Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh komu-

tasında kazandığı “Zâtu’s-Savârî�” savaşıdır.
Bizans imparatoru II. Konstans, Müslümanların İ�frî�kıyye’yi almala-

rından sonra, buradan Bizans’a gitmekte olan vergilerin kesilmesi, ayrı-
ca Akdeniz’de Bizans’ın bir deniz üssü durumunda olan Kıbrıs ve Rodos
adalarının ellerinden çıkması[36], böylece Müslümanların deniz yoluyla İ�s-
tanbul’a ulaşmak ve onların başkentlerini almak istemeleri[37] karşısında,
Müslümanlarla savaşmak üzere bir donanma hazırlamıştır.
1000 gemiden oluşan Bizans donanmasının[38] başına geçen II. Kons-

tans İ�stanbul’dan denize açılarak Akdeniz’e inmiştir. Bunu haber alan Mı-
sır valisi Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh de 200 gemilik bir donanma hazır-
lamıştır. Bu donanmada Mısırlı Kıptî�ler de yer almıştır. Abdullah b. Sa‘d
ordusunu ikiye ayırarak yarısını Büsr b. Ebî� Ertat komutasında Trablus-
garb’da bırakmıştır[39]. Kendisi de 200 gemilik donanmanın başına geçe-
rek denize açılmıştır.
İ�ki ordu 34 (655)’de[40] Akdeniz’de Likya sahillerine[41] (Finike açık-

larına) yakın bir yerde karşılaşmıştır. Karşılıklı ok atışlarıyla başlayan sa-
vaş, daha sonra mancınıklarla taş atışları şeklinde gelişmiş ve nihayet her
[36] Halî�fe b. Hayyât, Târîh (thk. Süheyl Zekkâr), Dimaşk 1968, I, 166; Belâzürî�, Fütûh,
157-159 (Terc. 218-220); İ�bn A’sem, Kitâbü’l-Fütûh, Beyrût 1406/1986, I, 352-
354; Taberî�, Târîh, IV, 258, 262-263 (Leiden, I, 2819-2820, 2826-2827); İ�bnü’l-
Esî�r, Kâmil, III, 95, 97 (Terc. III, 101, 103); Ö� mer Abdüsselam Tedmürî�, Târîhu
Trablusşam, Beyrût 1984, 77- 79; Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Târîhi (çev.
Fikret Işıltan), Ankara 1986, 108; Lewis, Archibald, el-Kuvâ el-Bahriyye ve’t-Ticariy-
ye fi Havdi’lBahri’l-Mutavassıt (500-110), (Arapçaya çev. Ahmed Muhammed İ�sa),
Kahire 1960, 90.
[37] Ostrogorsky, Bizans Devleti Târîhi, 108-109; Adevî�, İ�brahim Ahmed, ed-ed-Devle-
tü’l-İslâmiyye ve İmparatoriyyetü’r-Rum, Kahire 1958 (2. baskı), 63-65.
[38] Bizans donanmasının 500 veya 600 gemiden müteşekkil olduğu da rivayet edilmiş-
tir. Bkz. Kindî�, Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât (thk. Rhuvan Guest) Beyrût 1908,
13; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 117-119 (Terc. III, 122-124); Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb
fi Fünunu’l-Edeb (thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), Kahire 1395/1975, XIX,
419-420; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-Nihaye (thk. Ahmed Ebû Mülhm vdğ., Beyrût
1409/1989 (V. baskı), VII, 163-164.
[39] Abdullah b. Sa’d’ın karada bıraktığı bu ordunun Trablusgarb’ta beklediğine dair
bkz. Tedmürî�, Târîh, 100-108.
[40] “Zâtü’s-Savârî�” savaşının 31/651, 33/653 ve 35/655 yıllarında yapıldığına dair
rivayetler de bulunmaktadır. Bkz. Taberî�, Târîh IV, 288-289, 441 (Leiden; I, 2865-
2872, 3086-3087); İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 117-119, 199 (Terc. III, 122-124, 203-
204); İ�bnü’l-İ�zârî�, Kitâbü’l-Beyani’l-Muğrib fi Ahbari Endelüs ve’l-Mağrib (thk. G.S.
Colin- I. Lewi Provençal), Leiden 1948, I, 14; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 419-420; İ�bn-
258 Kesir, Bidâye, VII, 163-164.
[41] Akdeniz’in İ�skenderiye tarafındadır. Bizanslılar bu bölgeye Phonix derlerdi. Bkz.
Adevî�, ed-Devletü’l-İslâmiyye, 63-65. “Bahriyyetü’l-İ�slâmiyye” isimli makalenin mü-
ellifi Ali Muhammed Fehmi de, bu savaşın Poenicus mevkiinde olduğunu ve bu ye-
rin İ�skenderiye’nin batısına düştüğünü söylemektedir. Bkz. Ali Muhammed Fehmi,
iki tarafın gemileri birbirine yaklaşarak kılıçlarla savaşa girilmiştir. Bir

ara Abdullah b. Sa‘d’ın içinde bulunduğu gemi Bizans donanmasına ait bir
gemi tarafından zincirle bağlanarak çekilmeye başlamış, ancak bu duru-
mu gören Yezî�d b. Alkame el-Gutayfî� kılıcıyla zinciri kesmiş ve Abdullah b.
Sa‘d’ın gemisini kurtarmıştır. Savaş birkaç gün sürmüş, iki taraf da önemli
zayiat vermiştir. Bu arada Bizans donanmasının aleyhine çıkan bir fırtına-
nın da yardımıyla Müslümanlar son bir hamle ile savaşı kazanmışlardır.
Bizans donanmasındaki pek çok asker, gemilerinin batmasıyla denizde
boğularak ölürken, imparator II. Konstans yaralı olarak kaçabilmiş ve Si-
cilya adasına sığınmıştır. İ�ki ordudaki gemilerde bulunan direklerin çok-
luğu sebebiyle “Zâtü’s-Savârî�” (direkler anlamına gelmektedir.Bu savaşa
Gazvetü’s-Savârî� adı verilir.)[42] adı verilen bu savaştan sonra, Abdullah b.
Sa‘d bir kaç gün daha denizde kalmış ve muzaffer bir komutan olarak Mı-
sır’a geri dönmüştür[43].
Bu savaşın kazanılmasıyla Bizanslılar’ın Akdeniz’deki hâkimiyetleri

sarsılmıştı. Ancak dâhilde Halife Hz. Osman’ın öldürülmesiyle çıkan hila-
fet çatışmaları Müslümanların hâkimiyetlerini daha da geliştirmelerini
önlemiş ve gerek denizdeki adaların fethini ve gerekse İ�frikiyye’deki iler-
lemeleri Muâviye b. Ebî� Süfyân’ın halife olmasına kadar durdurmuştur[44].
el-Bahriyyetü’l-İ�slâmiyye fi Şarkı’l-Bahri’l-Mutavassıt mine’l-Karni’s-Sâbi ile’l-Â� şi-

ri’l-Milâdî� (Târîhu’l-Bahriyyeti’l-Mısrıyye), Mısır 1973, 287.
[42] Ö� ztürk , Murat, “Zâtü’s-Savârî�”,DİA, İ�stanbul, 2013, XLN,152-153.
[43] “Zâtu’s-Savârî�” savaşıyla ilgili rivayetler hemen hemen aynı ifadelerle anlatıldığı
için kaynaklar bir arada verilmiştir: Halî�fe b. Hayyât, Târîh, I. 180; İ�bn Abdilhakem,
Fütûh, 189-191; Taberî�, Târîh, IV, 288-293, 330, 441 (Leiden, I, 2865-2872, 2927,
3086,-3087); Kindî�, Vülât, 13; İ�bnü’l-Esî�r, Kâmil, III, 117-119, 147, 199 (Terc. III,
122,-124, 152 ,203-204); İ�bnü’l-İ�zârî�, Muğrib, I, 14; Nüveyrî�, Nihâye, XIX, 419-420;
Zehebî�, İber, I, 34; İ�bn Kesî�r, Bidâye, VII, 163-164, 173; Markizî�, Hıtat, II, 190; İ�bn
Tağriberdî�, en-Nücûmu’z-Zahire fi Mülûki Mısır ve’l-Kahire, Kahire, 1383/1963, I, 80,
91; İ�bn İ�lyas, Bedâiu’z-Zuhûr fi Vekâii’d-Dühûr, Kahire 1982 (2. baskı), I, 113-114; İ�bn-
A’sem, II. Konstans’ın bu yenilgisini, Abdullah b. Sa’d ile yaptığı ikinci deniz savaşı
olarak vermektedir. Ona göre II. Konstans bu ikinci seferinde 1200 gemi ile Mısır’ı
Müslümanlardan geri almak için Akdeniz’e açılmış ve yenildikten sonra da Sicilya’ya
kaçmış, burada da öldürülmüştür. Bkz. Fütûh, I, 356-357. Bu savaşla ilgili olarak ay-
rıca bkz. Sa’d Zağlûl, Târîhu’l-Mağribi’l-Arabi mine’l-Feth ilâ Bidâyeti Usûri’l-Vustâ
(Libya, Tunus, Cezayir, Mağrib), İ�skenderiye 1979, I, 162-165; Adevî�, ed-Devletü’l-İslâ-
miyye, 63-65; Ostrogorsky, Bizans Devleti Târîhi, 108-109; Kaşif, Seyide İ�smail, Velîd b.
Abdilmelik, Mısır 1962, 154-156; Tedmirî�, Târîh, 100-108; Fehmi, Bahriye, (Târîhu’l-
Bahriyyeti’l-Mısrıyye), II, 288; Hady Roger Idris. “Le Récit d’al-Mâlikî sur la Conguête 259
de I’Ifrî�qıya”, REI, Paris 1969, C. XXXVII, fasikul I, 123-133.
[44] “İ�slâm’ın İ�lk Yıllarından Emevilerin Sonuna Kadar Deniz Seferleri” konulu Yüksek
Lisans tezinden faydalanmama izin verdiği için Erşahin Ahmet AYHUN’a teşekkür-
lerimi sunarım.
V. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�NDE
İ�Ç KARIŞIKLIKLAR
Prof. Dr. İsmail Hakkı ATÇEKEN

Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
A. Hz. Osman Dönemi İç Karışıklıkları
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminin üçüncü halifesi olan Hz. Os-

man’ın hilafet dönemi (24-35/644-656), ilk dönem İ�slâm Ta-
rihi’nin en önemli devirlerinden birisini oluşturmaktadır. Bu
dönem, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer döneminde başlayan fetih ha-
reketlerinin devam edip son yıllarda durakladığı, buna karşılık
dinî�, siyasî�, sosyal ve ekonomik değişimin yaşanmaya başlandı-
ğı, iç ve dış faktörlerin olumsuz etkileri sonucu bir isyanın pat-
lak verdiği ve Halifenin öldürülmesine kadar uzanan olayların
meydana geldiği bir zaman dilimini kapsamaktadır. Hz. Osman
dönemindeki iç olaylar, ona yöneltilen ithamlar ve Hz. Osman’ın
bu ithamlara verdiği cevaplar hakkında İ�slâm Tarihi kaynak ve
araştırmalarında bilgiler mevcuttur.[1] Genel olarak kabul edildi-
ğine göre Hz. Osman’ın hilafetinin ilk altı yılı (24-29/644-649)
barış ve sükunet içinde geçmiş, ancak son altı yılı (30-35/650-
655) çeşitli fitne ve fesada, karışıklıklara sahne olmuştur. Bu
karışıklığın neticesi çok pahalıya mal olmuş, Halife Hz. Osman
evinde âsiler tarafından şehid edilmiştir.
[1] Bu konuda bkz. Taberî�, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrût, 1987, V, 354-

357; Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım mine’l-Kavâsım, thk: Muhibbüddin
el-Hatî�b, 6. baskı, Kahire, 1412, s. 76-128; İ�bn Ebi’l-Hadî�d, Şerhu
Nehci’l-Belâğa, thk: M. Ebû’l-Fadl İ�brahim, 2. baskı, Beyrût, 1965, III,
11-69; Muhibbüddin Taberî�, er-Rıyâdu’n-Nadıra fî Menâkıbi’l-Aşera,
Beyrût, 1984, III, 82-103; Muhammed Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Müf- 261
terâ Aleyh Osmân b. Affân, Dimaşk-Beyrût, 1978, s. 103-151; Atçeken,
İ�smail Hakkı, Hz. Osman’a Yapılan İthamlar, (Lisans Tezi), Konya, 1989,
s. 10-53; Demircan, Adnan, “Ü� çüncü Halife Osman’a Yöneltilen Bazı
Eleştirilere Cevaplar”, İSTEM, yıl:4, sayı:8, Konya, 2006, s.9-20.
1. Karışıklığın Genel Sebepleri
Hz. Osman’ın öldürülmesiyle sonuçlanan iç karışıklık olaylarının se-

bepleri hakkında temel kaynaklar ve çağdaş araştırmalarda bazıları ortak,
bazıları da birbirinden çok farklı nakiller ve yorumlar zikredilmektedir.
Kaynaklar, Hz.Osman’ı hedef alan ve iç savaşlar dönemini başlatan isyanı
çok ayrıntılı biçimde, ancak birbiriyle çelişen ve neredeyse içinden çıkıl-
maz bir yığın rivayetle aktarmıştır.[2] Müslümanların fırkalara bölünme-
sinin temelini teşkil eden bu ilk fitne aynı zamanda İ�slâm Tarihi’nin en
ihtilaflı meselelerinden birisi olma özelliğini taşımaktadır.[3] Bu konudaki
rivayetlerin çoğu ilk devir İ�slâm tarihçilerinden Ebû Mihnef, Vâkıdî� ve Seyf
b. Ö� mer[4]’e ulaşır. Şiî� olan Ebû Mihnef’in haberlerinde Hz. Osman açıkca
suçlanmış, Vâkıdî�’nin rivayetlerinde Hz. Osman’a çok ağır hakaretler yö-
neltilmiş ve ashâbın büyükleri Halifeye karşı yürütülen hareketle doğru-
dan ilişkilendirilmiştir. Belâzürî�, Vâkıdî�’nin rivayetlerinin şiddetini daha
da arttırmıştır. Seyf b. Ö� mer’e dayanan nakillerde ise fitne olayında Hz.
Osman ve diğer sahâbî�ler suçsuz kabul edilmiş, fitneyi körükleyen gizli
elin Müslümanları bölmeye çalışan İ�bn Sebe’e ait olduğu öne sürülmüş-
tür. Seyf’in rivayetleri aynı zamanda olaya şahit olan ve güvenilir râviler
yoluyla aktarılan en eski üç rivayetle büyük ölçüde uyum göstermektedir.[5]
Hz. Osman’ın öldürülmesiyle ilgili rivayetlerin incelendiği bir makale-

de bu döneme dair rivayetlerin, haber verenlerin siyasî� ve fikrî� yapılarına,
dünyevî� temayüllerine göre çeşitlilik arzettiği öne sürülmektedir. Buna
göre bu dönem olaylarıyla ilgili en detaylı haberler veren ilk râvilerden
olan Ebû Mihnef, el-Vâkıdî� ve Seyf’in rivayetleriyle Taberî�’nin Târîhi’nin,
İ�bn Sa‘d’ın Tabakât’ının, Belâzürî�’nin Ensâbı’nın konuyla ilgili haberlerini
genel olarak karşılaştırmak bu gerçeği görmek için yeterlidir. Çünkü söz
konusu râvilerin ve tarihçilerin her birisi olayları, dinî� ve siyasî�, ictimaî�
ve iktisadî� temayüllerine göre haber vermektedir. Ebû Mihnef’in Şiî�, Vâ-
kidî�’nin Hz. Osman düşmanı, Seyf’in de Hâricî� yanlısı ve ashâbtan teberrî�
eden bir kişi olarak itham edilmeIeriyle, hadisçilerin bu kişileri cerh se-
bepleri dikkate alındığında bunlardan yalnız birisine dayanarak Hz. Os-
man devri olayları ve Halifenin öldürülme sebepleri hakkında doğru bir
sonuca varmak son derece zordur.[6]
[2] Belâzürî�, Ya’kûbî�, el-İmâme ve’s-Siyâse müellifi ve Taberî�’nin Hz. Osman döneminde
meydana gelen fitne olaylarıyla ilgili yaklaşımları hakkında bkz. Adnan Muhammed
Milhim, el-Müerrrihûne’l-Arab ve’l-Fitnetü’l-Kübrâ, Beyrût,1998, s.83-175.
[3] Yiğit, İ�smail, “Osman”, DİA, İ�stanbul, 2007, XXXIII, 438.
262 [4] Hz. Osman dönemi olaylarıyla ilgili Seyf b. Ö� mer rivayetleri hakkında bkz. Muhammed
b. Abdullah el-Ğ� abbân, Fitnetü Makteli Osman b. Affân, Riyâd, 1999, II, 571-645.
[5] Bkz: el-Işş, Yusuf, ed-ed-Devletü’l-Ümeviyye, Dimaşk, 1994, s.34-35, 65.
[6] Bkz: Hizmetli, Sabri, “Târihî� Rivâyetlere Göre Hz. Osman’ın Ö� ldürülmesi”, A.Ü.İ.F.D,
XXVII, Ankara, 1985, s.149-150
Râşid Halifeler Döneminde İç Karışıklar ■
Hz. Osman’ın bazı uygulamaları takdir görürken, gerek kendisinin,

gerekse vali ve komutanlarının bazı icraatları tenkit edilmiştir. Bu konuda
sadece Hz. Osman’ı ve onun idarecilerini sorumlu tutanlar olduğu gibi, iç
olaylardaki sorumluluğun tamamını o dönemde yaşayıp-yaşamadığı tar-
tışmalı olan Abdullah b. Sebe’ ve taraftarlarının faaliyetleriyle açıklayan-
lar ya da sadece toplumun değişen yapısına dayandıranlar mevcuttur. İ�ç
karışıklıklar sonucunda Hz. Osman’ın öldürülmesine yol açan ve “el-Fit-
netü’l-Kübrâ” olarak adlandırılan fitne olaylarının sebepleri belli bir dü-
zen içinde değil, karışık bir şekilde verilmektedir. Hz. Osman dönemi iç
karışıklıkların dinî�, siyasî�, sosyal ve ekonomik vb. birçok sebeplerinden
söz etmek mümkündür. Bu sebeplerin belli bir tasnif içinde incelenmesi
konunun anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.
a. Dinî alandaki değişimlerin oluşturduğu sebepler

1. Fetihler sonucu İ�slâm toplumu bünyesine dâhil olan farklı etnik
kimlikler, önceki din ve inanışlarının etkisiyle İ�slâm’a bazı yeni yak-
laşım, inanç ve kültür örneklerini sokmuşlardır. Bütün bunlar İ�s-
lâm’ın algılanışı, yorumlanışı ve zihinlerde şekillenişi açısından çok
ciddi bir değişimi ortaya çıkarmıştır. Bunların İ�slâm târihi içerisin-
deki yansımaları daha sonraki dönemlerde siyasî� ve itikadî� fırkalar
şeklinde ortaya çıkmaktadır.[7]
2. Bu dönemde sahâbe neslinin büyük bir çoğunluğunun vefat etmiş
olması, yaşayanların çoğunluğunun da kendi köşelerine çekilmele-
ri sonucu yeni bir nesil ortaya çıkmaya başlamıştır. Kalplerin birliği
yavaş yavaş dağılıp sevginin yerini nefret ve yardımlaşmanın yerini
de haset almaya başlayınca, fitne için fırsat kollayan ve karışıklığı
sevenler için meydan boşalmış oldu.[8] Resûlullah’tan (sas) feyz alan,
O’nun sohbet ve ilhamından istifade eden nesil, artık yavaş yavaş
maziye karışıyordu.[9]
3. Hz.Osman döneminde bireysel olarak dinî� gerekçeleri öne sürerek
muhalefet eden bazı isimler ön plâna çıkmıştır. Bu hareketin lider-
liğini Ebû Zerr, Ubâde b. Sâmit, Abdullah b. Mes’ûd, Ammâr b. Yâsir
gibi sahâbî�ler yaptı. Bunların çoğu “Ehl-i Suffa” olarak bilinen grup-
tandı ve İ�slâm’a ilk girenlerdendi. Fetihlerle birlikte zenginleşen
ve yeni tanıdıkları dünyaların yaşantı tarzlarını taklit edip şatafatlı
ve lüks bir hayata geçiş yapan ümmet kısa sürede ciddi bir değişim
yaşadı. Ö� zellikle valiler, komutanlar ve Kureyş aristokratlarında bu
263
[7] Ahmed Emî�n, Fecru’l-İslâm, Beyrût, 1975, s.94-96.
[8] Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, İ�stanbul,
1986, II, 217.
[9] Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, İ�stanbul, 1975, V, 280.
değişim çok net olarak gözlenebiliyordu. Buna karşılık isimlerini

zikrettiğimiz bu sahâbî�ler, İ�slâm’a tam bir samimiyetle bağlıydılar.
Zenginlik onları eski mütevazi yaşam anlayışları ve tarzlarından
kopartmadı. Ayrıca ümmetteki ani değişimden büyük bir rahatsız-
lık duymaya ve buna tepki göstermeye başladılar. Muhalefetleri,
saf İ�slâmî� etkiden ve dinî� anlayış biçiminden kaynaklanıyordu. Bu
nedenle çoğunlukla ferdî� çıkışlarla hiçbir korku taşımaksızın vali,
komutan, halife tanımadan herkese net bir dille mârufu emredip,
münkerden nehyettiler.
4. Bazı cahil ve fitneci kimselerin takva adına mübah olan bir fiili ha-
ram veya farz kabul etmeleri (diğer bir ifade ile yanlış takva anla-
yışı) Hz. Osman dönemindeki fitnenin sebeplerinden birisi olarak
kabul edilebilir. Hz. Osman’ın yaptığı mubah işleri veya Müslüman-
ların maslahatlarına yönelik uygulamaları dinden çıkma sebebi ola-
rak sunmuşlar, onu Hz. Peygamber’in sünnetini değiştirmekle suç-
lamışlardır.[10]
b. Siyasî alandaki icraatlar ve değişimlerin oluşturduğu sebepler
Hz. Osman’ın idarî� ve siyasî� alandaki bazı şahsî� uygulamaları, onun

Kûfe, Basra, Şam, Mısır valilerinin yönetimdeki icraatları tenkit konusu ol-
muştur. İ�darî� ve siyasî� alandaki uygulamalar ve değişimlerin oluşturduğu
sebepleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
1. Ö� nemli devlet görevlerine atamada Ü� meyyeoğulları’nın tercih edil-
mesi: Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer kendi kabileleri ve akrabalarını
devlet kademesinde görevlere tayin etmemişlerdir. Hz. Osman ise
Ü� meyyeoğulları’ndan bazı akrabalarını Mısır eyaletine, Kûfe, Basra
gibi şehirlere vali olarak tayin etmiştir. Mısır fâtihi Amr b. el-Â� s böl-
ge valiliğinden azledilip yerine Hz. Osman’ın süt kardeşi Abdullah b.
Sa‘d b. Ebî� Serh; Kûfe’ye Hz. Ö� mer’in vasiyeti üzerine Hz. Osman’ın
anne bir kardeşi Velî�d b. Ukbe b. Ebî� Muayt ve daha sonra onunla
ilgili bazı şikâyetler gelmesi üzerine Ü� meyyeoğulları’ndan Saî�d b.
el-Â� s; Basra’ya Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’nin yerine anne tarafından ak-
rabası olan Abdullah b. Â� mir tayin edildi. Hz. Ö� mer devrinden beri
Şam valiliğini devam ettiren Muâviye b. Ebî� Süfyan ise yetki alanı ge-
nişletilerek görevinde bırakıldı.[11] Hz. Peygamber döneminde Tâif’e
264 [10] Sallâbî�, Ali Muhammed Muhammed, Mü’minlerin Emiri Hz. Osman, çev: Mehmet
Akbaş, İ�stanbul, 2009, s.341-342.
[11] Hz. Osman döneminde Ü� meyyeoğulları’nın durumu hakkında bkz. Apak, Â� dem,
“Hz. Osman’ın Hilafeti Döneminde Ü� meyyeoğulları’nın Devlet İ�daresindeki Yeri”,
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, cilt: VII, sayı: 7, s. 487-522.
sürgün edilen Hakem b. Ebi’l-Â� s ailesi Medine’ye getirildi.[12] Katiplik

görevine Hz. Osman’ın amcasının oğlu Mervân b. Hakem getirildi.
Mervân b. Hakem’in Halifeden habersiz gerçekleştirdiği bazı uygu-
lamaları ve ashâb-ı kirâma karşı olumsuz tavırlarının sorumluluğu
Halife Hz. Osman’a yüklenmiştir.[13] Daha ehil kimseler varken, Hz.
Osman’ın kendi kabilesi Ü� meyyeoğulları’ndan bazı kişilerin vali, ko-
mutan ve katip olarak görevlendirilmesi tepki çekmiştir. Bununla
birlikte Hz. Osman’ın yakın akrabasına olan düşkünlüğü, tanıdığı ve
güvendiği kişileri göreve getirmek istemesi, birlik ve beraberliği bu
şekilde daha kolay sağlayabileceği düşüncesi vb. gerekçeleri de göz-
den uzak tutmamak gerekir.
2. Tabiatları, idare biçimleri ve halka yaklaşımları birbirinden farklı
olan Hz. Osman’ın Hz. Ö� mer’den sonra halife olması dikkat çekici
bir konudur. Hz. Ö� mer yönetimde sert ve otoriter bir tavır sergiler-
ken, Hz. Osman yumuşak huylu ve müsamahakâr idi. Bu durum ilk
aşamada insanları memnun etmişse de, yumuşaklık hilafetin son
yıllarında Hz. Osman’a sıkıntılı süreçler yaşatmıştır. Bu konuda Hz.
Osman şöyle demektedir:“Ö� mer b. el-Hattâb’ı kınamadığınız husus-
larda beni ayıplayıp kınıyorsunuz. Böyle bir durumda size tekme vu-
rur, eliyle şamar atar ya da diliyle size gerekeni söylerdi. Siz de ister
sevin ister sevmeyin ona her hususta uyar ve sesinizi çıkarmazdınız.
Ben ise size karşı yumuşak davrandım, omuzlarımı size destek yap-
tım, elimi ve dilimi sizden uzak tuttum, bana karşı cesaretli olmanı-
za fırsat verdim…”[14]
3. Hz. Osman devrinde kendilerini idareciliğe uygun gören bazı kişile-
rin yöneticilik elde etme konusundaki hırsları, amaçlarına ulaşmak
için önlerine çıkan hiçbir fırsatı kaçırmamaları, Halifeye karşı olu-
şan muhalefeti kendi hedeflerine ulaşmak için kullanmak istemeleri
dikkat çekmektedir. Ö� zellikle valilik ve komutanlık beklentisi için-
deki bazı kimselerin giriştikleri faaliyetler iç karışıklık çıkartmak
isteyen grubun işine gelmiştir.
4. Hz. Ö� mer’in, Kureyş’in ileri gelenleri hakkında belli bir politikası
vardı. Onları Medine’de tutuyordu; şehir dışına çıkmalarına ancak
belli bir zaman için müsaade ediyordu. Hz. Osman, iş başına gelince
[12] Ya’kûbî�, Târîhu’l-Ya’kûbî, Beyrût, 1992, II, 164; İ�bn Abdilberr, el-İstiâb fi Ma’rifeti’l-
Ashâb, Kahire, tsz., III, 951. 265
[13] Hz. Osman döneminde Mervân b. Hakem’in durumu hakkında bkz. Atçeken, İ�smail
Hakkı, “Hz. Osman Dönemi İ�ç Olaylarında Mervân b. Hakem’in Rolü”, S.Ü.İ.F.D, sayı:9,
Konya, 1999, s.315-348.
[14] İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrût, 1990, VII, 169.
bu usûlü değiştirdi, diğer şehirlere dağılmalarına müsaade etti.[15] O,

sahâbeden isteyenlerin yeni fethedilen şehirlere gitmeleri ve Me-
dine’deki topraklarının buradaki topraklarla değiştirilmesine izin
verdi, oralarda fazla mülk edinmelerine göz yumdu. Hz. Ö� mer’in sa-
kındığı tehlike Hz. Osman’ın başına geldi. Çünkü Medine’den çıkıp
diğer şehirlere giden sahâbî�lerin etrafına İ�slâmî� bir geçmişi ve fazi-
leti olmayan bir takım insanlar toplandı ve onlara yakınlık kurdular.
Günün birinde sahâbî�ler, idarî� bir görev alınca da, en yakınları bu
yeni çevrelerden oldu. Her yeni çevre için ölçü, tanıdığı sahâbî� idi.
Bu, kimi zaman iyi niyetli bir sevgiden, kimi zaman da kötü niyet-
lerden geliyordu. Yoksa hangi sebepten dolayı Basralılar Talha’yı,
Kûfeliler Zübeyr’i tutacak, Mısırlılar da Hz. Ali’nin halife seçilmesini
isteyecekti.[16]
İ�bn Kesî�r’in naklettiğine göre Hz. Ö� mer, sahâbenin diğer beldelere
gitmesine müsaade etmez ve onlara: “Korkarım ki siz dünyayı görürsünüz,
dünyanın çocukları da sizi görürler” derdi. İ�bn Kesî�r Hz.Osman’ın buna izin
vermesinden sonra ise şu gelişmeleri haber vermektedir: “Sahâbe, Hz.Os-
man zamanında Medine dışındaki beldelere çıkıp gittiklerinde halk onların
etrafında toplandı. Ve her beldenin ahalisi kendi beldelerindeki sahâbînin
Hz.Osman’dan sonra halifeliğe geçmesini istedi. Bu nedenle de Hz.Osman’ın
bir an önce ölmesini istediler. Hz.Osman’ın hayatının uzun sürdüğünü görüp
usandılar. Bazı beldelerin ahalisi tarafından bir takım hadiseler çıkartıldı.”[17]
c. Sosyal alandaki değişimler ve toplumsal şartların oluşturduğu sebepler

1. Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde gerçekleştirilen fetihlerde elde edi-
len ganimetler sonucu sosyal refah artmış, bolluk ve rahat ortamı
oluşmaya başlamıştır. Bu durum sadece Hz.Osman dönemi değil, bir
önceki halife olan Hz. Ö� mer devri için de geçerlidir. Hz.Osman dö-
nemindeki gelirlerin ve nimetlerin bolluğu hakkında İ�bn Kesî�r şu
değerlendirmeyi yapar: “Onun zamanında insanlara ‘Gelin erzak-
larınızı, bağışlarınızı alın!’ denirdi. Bağışlar devamlı surette üzer-
lerine akardı. Düşmanlardan korunmuşlardı. Aralarındaki ilişkiler
güzeldi. Hayır boldu. Hiçbir mü’min diğer bir mü’minden korkmu-
yordu. Hangi mü’min diğeri ile karşılaşsa kardeşlik muamelesi gö-
rürdü. Birbirlerine ülfet edip nasihat ederler, dostça geçinirlerdi.
Ancak onlara denilmişti ki: ‘İ�leride bazılarınız diğerlerine tercih
266 edilecektir. Böyle bir şey olunca siz sabredin.’ Eğer Müslümanlar bu
[15] Sallâbî�, age, s. 339-340.

[16] Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 219.
[17] İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 219.
durumu gördüklerinde sabretselerdi, kendilerine verilecek bağışlar,

erzak ve hayırlar bol bol yetecekti. Ama onlar buna sabredemediler.
Bu nedenle ne amaçlarına ulaştılar ne de selamette kaldılar. Aksi-
ne kılıçlar İ�slâm ehline karşı çekildi. Ama bu kılıçları onlar kendi
kendilerine çekmiş oldular.”[18] Bazı kimselerin aşırı zenginliğe ka-
vuşmaları, şımarık karakterlerin ortaya çıkışı ve buna karşı farklı
grupların tepki göstermesi toplum bünyesinde önemli değişiklikler
meydana getirdi.
2. Kabile asabiyeti, Ü� meyyeoğulları-Hâşimoğulları rekabeti ve çekiş-
mesi[19], Kureyşli olan ve Kureyşli olmayanlar arasındaki rekabet,
Evs ve Hazrec kabilesi arasındaki çekişmeler sosyal hayatı olumsuz
etkilemiş ve iç karışıklıklara yol açmıştır. Bu rekabet ve çekişmeler
Hz. Osman devrindeki iç karışıklığın en önemli sebeplerinden birisi
olarak kabul edilmektedir.
3. Taşrada fetihlerle genişleyen İ�slâm coğrafyasına yeni katılan bölge-
lerin halkları gerek Müslüman olsun, gerekse Müslüman olmasın
heterojen bir yapının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu durum
ordugâh olarak kurulan Kûfe ve Basra gibi şehirlerde daha çok his-
sedilirken Şam, Mısır gibi merkezlerde de etkisini göstermiştir. Bu
insanların düşünce, anlayış ve inanç noktasındaki farklılıkları ciddi
bir değişimin habercisi olmuştur.[20] Hz.Osman dönemindeki fitne
olayları giderek şiddetlenmeye başlayınca Şam valisi Muâviye’nin
kendisini korumak üzere bir ordu gönderme teklifini reddeden
Hz.Osman’ın bundaki gerekçesi gerçekten dikkat çekicidir. O, “Gele-
cek askerlerin Resûlullah’ın beldesini ensâr ve muhâcirûndan oluşan
sahâbîler için daraltmasından korkarım.” demiştir.[21] Bu, değişimle
ortaya çıkan kişiliklerin Resûlullah’ın beldesinin ve onun ashâbının
hürmetine dikkat etmeyecekleri kaygısından başka bir şey değildi.[22]
4. Sosyal değişimle ortaya çıkan uyumsuzluklar, civar merkezlerdeki
bazı vali ve komutanların şikâyet edilmelerini, bunun sonucunda da
sık sık vali değişikliklerini gündeme getirmiştir. Daha sonra bu du-
rum pastadan pay kapma mücadelesine giren Kûfe, Basra, Mısır gibi
çeşitli şehirler ve eyaletler arasında görülmeye başlamıştır.

[19] Emevî�-Hâşimî� rekabeti konusunda geniş bilgi için bkz. Makrî�zî�, en-Nizâ’ ve’t-Tehâ-
sum fîmâ beyne Benî Ümeyye ve Benî Hâşim, thk: Hüseyn Mu’nis, Kahire, 1988;
Sarıçam, İ�brahim, Emevî-Hâşimî İlişkileri, Ankara, 1997. 267
[20] Varol, M. Bahaüddin, “Râşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Ü� zerine Bazı
Değerlendirmeler”, İSTEM, Yıl:3, Sayı:6, Konya, 2005, s. 207.
[22] Varol, a.g.m., İSTEM, Yıl:3, Sayı:6, s. 207.
5. Hz. Ö� mer devrinde kurulan yeni şehirler bir bakıma Hz. Osman
döneminde ortaya çıkan muhalefetlerin merkezleri haline dönüş-
müştür. Ö� zellikle Hz. Osman’ın hilafetinin son yıllarında Kûfe, Basra,
Şam vb. şehirler birbirleriyle çekişmeye rakabet etmeye başlamıştı.
Şehirlerin merkez başkent olan Medine’ye isyanı bu şekilde başladı.
d. Ekonomik alandaki değişimler ve icraatların oluşturduğu sebepler:

1. Ekonomik açıdan rahatlama her ne kadar yaşam standardının
yükselmesini ve her açıdan büyük bir rahatlığı getirmişse de, be-
raberinde önemli bir toplumsal değişimin de habercisi olmuştur.
Hz.Osman fetih hareketlerini sürdüren Abdurrahman b. Semüre’ye
yazdığı mektupta: “Raiyyemiz biraz karnı doyduğundan sanki azmış
durumdadır. İşte bu nedenle Müslümanları sakın bir hücuma sürük-
lemeyesin, onların öldürülmelerinden korkuyorum.”[23] diyerek aynı
endişelere vurgu yapmıştır. Nitekim çok geçmeden Hz.Osman’ın bu
endişelerini doğrulayan görüntüler ortaya çıkmaya başlamıştır.
2. Hz. Osman’ın halifeliğinin ilk yıllarında fetihler devam etti. Daha
sonra fetihler yavaşlama sürecine girdiğinde bolluk içinde yaşama-
nın tadına varmış olan Araplar, yeni yerler fethedilmediği için gani-
metler elde edemiyorlardı. Medine otoritesinin onlara atiyye olarak
biçtiği pay, alıştıkları hayat tarzını finanse etmek için yeterli olmu-
yordu. Bir anda dikkatler o güne kadar gördükleri ve hatta içlerin-
den bir kısmının zaman zaman itiraz ettiği bazı olumsuz durumlara
döndü. Hz. Osman, yönetimde Ü� meyyeoğulları merkezli bir yönetim
sergiliyordu. Ü� mmete ait olduğunu düşündükleri toprakları Ü� mey-
yeoğulları, Kureyş’in bahçesi olarak görüyorlardı. Medine’de ken-
dilerinden daha fazla atiyye alan bir sınıf vardı. Askerler arasında
sadece ganimet elde etmek düşüncesiyle fetihlere katılanlar, Hz. Os-
man’ın son yıllarında duraklayan fetih hareketleri sonucu ekonomik
sıkıntılar başlayınca kendi hakları saydıkları önceki ganimet gelirle-
rinin nereye gittiğini sorgulamaya başladılar.[24]
3. Hz.Osman’ın şehid edilmesinden sonra isyancıların beytülmâle doğ-
ru yöneldiğini gören Medineliler birbirlerine şöyle seslenmişlerdir:
“Ey insanlar, beytülmâli kurtarın. Çünkü bu kimseler doğru konuşma-
dılar. Amaçları iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak değilmiş.
[23] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrût, 1965, III, 131.

268 [24] Hizmetli, Sabri, a.g.m., A.Ü.İ.F.D, XXVII, s.173; Ekonomik krizin fitne hareketine et-
kileri için bkz. Söylemez, M. Mahfuz, “Hz. Osmân Dönemindeki Ekonomik Krizin
Garnizon Kentlere Etkisi-Kûfe Ö� rneği”, GÜİFD, c. 2, sy. 3, Çorum 2003, s. 63-86;
Demirci, Mustafa, “Hz. Osmân Dönemi Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”,
İslâmiyât, c. 7, sy. 1, Ankara, 2004, s. 155-170.
İddia ettikleri şeylerin aslı yokmuş, bunlar sadece mal ve dünyalık için
ayaklanmışlar…” Ancak Medineliler isyancılara karşı Hz. Osman’ın
talebi olmadığı için direnememişler ve onlar da beytülmâli talan et-
mişlerdir.[25] Görüldüğü gibi maddî� refah ve bolluğun artması İ�slâm
toplumunun sadece bir bölgesinde değil her tarafında bir değişime
neden olmuştur. Bu pastadan pay alamadığını düşünenlerin bu yön-
deki mücadeleleri, buna karşılık diğerlerinin ellerindeki imkânları
koruma mücadeleleri topyekün bir karmaşanın ortaya çıkmasına
neden olmuştur.[26]
4. Bu dönemde devlet yeni fethedilen bölgelerden gelir elde edemediği
gibi oralarda asker olarak bulunmakta olan insanlara atâlar vermek
ve o ülkeleri yaşanabilir hale getirmek için, büyük harcamalar yap-
mak durumunda da kaldı. Bir süre sonra buna ihtida hareketlerinin
artması ile cizye gelirlerindeki ciddi düşüş de eklendi.
5. Bu dönemde harâc gelirlerinde de düşüş yaşanmıştır. Zira gelir-
lerdeki düşüş alım gücünü etkilemiş, böylece talebin azalmasına
ve buna bağlı olarak da arzın kısılmasına, bir başka ifade ile başta
tarım kesimi olmak üzere üretim ile uğraşan kitlenin üretimlerini
düşürmelerine sebep olmuştur. Bu durum üründen harâc vergisi al-
makta olan devletin gelirlerinde düşüşe sebep teşkil etmiştir.
6. Hz. Osman döneminde devlet gelirlerindeki düşüş, bütçe açığına yol
açmış ve gelirlerin giderleri karşılamasında zorluklar çıkmaya baş-
lamıştır. Böylece devlet, ekonomik açıdan kriz ile karşı karşıya kal-
mış ve ödeme güçlükleri yaşamaya başlamıştır. Bu ekonomik sıkıntı
bir çok kentte çalkantılara sebep olmakla beraber en ciddi şekilde
Basra, Fustât gibi garnizon kentlerde, özellikle de büyük bir askerî�
nüfusu barındırmakta olan Kûfe’de etkili olmuştur.[27]
e. Diğer Sebepler
1. Geniş bir coğrafyaya sahip İ�slâm Devleti’nin gücü açıktan ihtilaller
ve büyük isyanlar çıkmasına engel olmasına rağmen bu durum bir
takım gizli teşekküllerin, gizli suikastların tertip edilmesine engel
olamamıştır. Bu sahada özellikle bütün saltanat, servet ve menfaat-
lerinden uzak kalan Mecûsî�ler ve Müslümanlarla silahlı mücadele-
lerde bulunup mağlup olduktan sonra öç almak isteyen Yahudilerdi.[28]
269
[26] Varol, M. Bahaüddin, a.g.m., İSTEM, Yıl:3, Sayı:6, s.206.
[27] Söylemez, M. Mahfuz, a.g.m., GÜİFD, c. 2, sy. 3, s. 65-66.
[28] Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, V, 280-281.
2. Abdullah b. Sebe’in Faaliyetleri: Bazı kaynaklarda Abdullah b. Sebe’

veya yalnızca İ�bnü’s-Sevdâ denilen kişinin Hz. Osman aleyhindeki
hoşnutsuzluğun Irak ve Mısır dışında Hicaz ve Suriye’de de yayıl-
masında önemli rolü olduğu iddia edilmektedir. Daha sonraları ken-
di adıyla anılacak Sebeiyye mezhebinin kurucusu olan Abdullah b.
Sebe’, San’âlı bir Yahudidir. Hz. Osman zamanında Müslüman olmuş,
daha sonra farklı şehirlerde değişik bazı fikirler yaymaya başla-
mıştır. Ö� nce Hicaz’da iken sonra Basra ve Kûfe’ye, en son olarak da
Şam’a gitmiş, fakat burada taraftar bulamamıştır. Şamlılar onu şe-
hirlerinden çıkarınca Mısır’a gitmiş ve orada “ric’at” akidesini, “vasî�-
lik” meselesini ve Hz. Osman’ın hilafeti hakkında hakkı olmayarak
ele geçirdiği gibi düşünceleri yaymıştır.[29]
İ�bn Sebe’, insanlara adalet ve eşitlik iddialarıyla yaklaştı. Hz. Os-
man’ın emirlerinde kusur arayıp kötülemeye başladı ve valilerin
Hz. Osman’ın yakınlarından olduğunu ve insanlara zulmettiklerini
yayarak propaganda yaptı. Bu söylentilere her çevrede kötü niyetli
kimseler sahip çıktılar. Böylece Abdullah b. Sebe’, her şehirde taraf-
tar edindi. Bunlar kendileriyle ilgili acıklı şeyleri diğer şehirlerdeki
taraftarlarına mektuplarla bildiriyor, bu mektuplar da halka alenen
okunuyordu. Onlar da bu şehrin halkının başına gelen şeylerden
kurtulmaları için Allah’a yalvarıyorlardı. Zamanla bunlar, başları-
na toplanan halkın önderleri durumuna geldiler. Halbuki yazdıkla-
rı şeylerin aslı esası yoktu.[30] Abdullah b. Sebe’ samimî� kimselerin
haklı şikâyetlerini kullanarak insanları Hz. Osman’a karşı kışkırtı-
yordu. O, Kûfe, Basra ve Şam’da insanları kışkırtırken, Ebû Zerr’in
haklı çıkışlarını da kendisine malzeme yapmaya çalışıyordu.[31] İ�bn
Sebe’ etkili nifak hareketlerinin ortaya çıkmasını sağlayan tam bir
komitacı olarak tanımlanmaktadır.[32]
Buna karşılık Abdullah b. Sebe’in gerçekten yaşamadığı, bir efsane

olduğu[33], yaşadıysa bile onu Hz. Osman dönemindeki fitne ve iç
problemlerin tek sebebi olarak göstermenin uygun olmayacağı gö-
rüşünü öne süren araştırmacılar[34] da mevcuttur.
[29] Fığlalı, Ethem Ruhi, “Haricî�liğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler”, A.Ü.İ.F.D.,
Ankara, 1975, XX, 231.
[30] Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 219-220.
[31] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 154; Hasan İ�brahim Hasan, Târîhu’l-İslâm, 13. baskı, Beyrût-
Kahire, 1991, I, 293-294. Abdullah b. Sebe’in fitne olaylarındaki rolü hakkında bkz.
270 Hâmid Muhammed el-Halife, el-İnsâf fîmâ Veka’a fi’l-Asri’r-Râşidî mine’l-Hılâf,
Dimaşk, 2004, s.167-177.
[32] Tellioğlu, Ö� mer, “Osman b. Affân”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İ�stanbul, 2000, VI, 293.
[33] Bkz: Korkmaz, Sıddık, Târîhin Tahrifi İbn Sebe’ Meselesi, Ankara, 2005, s.23-52 vd.
[34] Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İ�stanbul, 1991, II, 446
3. Hz. Osman’ın hilafetinin son yıllarında toplumun bazı kesimlerinin

yalan haberleri, asılsız sözleri ve şayiaları araştırmaya gerek duy-
madan kabule hazır hale gelmesi dikkat çekici bir husustur.[35]
4. Münafıkların ve Müslümanlara nefret besleyen grupların çeşitli ent-
rikaları fitnenin oluşmasında etkili olan faktörlerden birisidir.
Görüldüğü gibi Hz. Osman döneminde meydana gelen iç karışıklık

olaylarını tek bir sebeple açıklamak mümkün gözükmemektedir. Fitne
ve karışıklık olaylarının oluşumunda Halifenin ve üst düzey yöneticilerin
siyasî� ve idarî� icraatlarından kaynaklanan problemler; İ�slâm toplumunda
dinî�, siyasî�, sosyal, iktisadî� alanlardaki değişimden kaynaklanan sıkıntıla-
rın ve diğer bazı sebeplerin her birinin belli oranda etkili olduğu görül-
mektedir. Bu iç problemlerin sebepleri hususunda sadece Hz. Osman dö-
neminde meydana gelen olayları değil, daha önceki dönemlerde oluşan ve
çeşitli sebeplerle üzeri küllenen bazı gelişmeleri de dikkate almak gerekir.
2. Hz. Osman’a Karşı İsyan Hareketi
a. Hz. Osman’a Yöneltilen İthamlar

Hz. Osman’ın hilafeti esnasında (24-35/644-656) gerçekleştirdiği
şahsî� tasarruflarına ve icraatlarına karşı bazı tenkitler ve ithamlar yö-
neltilmiştir. Bu ithamların nakledildiği kaynaklarda herhangi bir tasnife
gidilmemiş ve ithamlar gelişigüzel sıralanarak bunlarla ilgili rivayetler
zikredilmiştir. Bazı ithamlar hakkında detaylı bilgiler verilirken, bir kıs-
mıyla ilgili çok az bilgi verilmekte ya da hiç bilgi bulunmamaktadır. Bu
başlık altında konunun daha iyi anlaşılabilmesi için Hz. Osman aleyhine
öne sürülen iddia ve ithamlar yedi ana başlık ve alt başlıklar halinde grup-
landırılarak belli bir düzen içinde kısaca incelenecektir.
• Azil ve Tayinlerle İ�lgili İ�thamlar

1. Kûfe Valisi Muğîre b. Şu’be’nin Azledilmesi
Hz. Osman, Hz. Ö� mer’in vasiyeti üzerine Kûfe valisi Muğî�re b. Şu’be’yi
azledip, onun yerine Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’ı tayin etmiştir. Hz. Ö� mer vefat
etmeden şöyle demişti: “Benden sonraki halifeye Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ı vali
tayin etmesini vasiyet ediyorum. Muhakkak ben onu (Sa‘d’ı) daha önce
herhangi bir kötülük veya hıyanetinden dolayı azletmemiştim.” Sa‘d b. Ebî�
Vakkâs, Hz. Osman’ın hilafeti döneminde tayin edilen ilk validir. Sa‘d, Hz.
271
Osman döneminde Kûfe’de bir yıldan fazla valilik yapmıştır.[36]
[35] Sallâbî�, a.g.e.,s.337-338.

[36] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 79-80.
2. Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ın Azledilmesi

25/645 yılında Sa‘d b. Ebî� Vakkâs Kûfe valiliğinden azledilerek yerine
Velî�d b. Ukbe b. Ebî� Muayt tayin edildi. Velî�d b. Ukbe, Hz. Osman’ın anne
bir kardeşidir. Sa‘d b. Ebî� Vakkâs, Kûfe’de beytülmâl memuru olan Abdul-
lah b. Mes’ûd’dan bir miktar borç para almıştı. O borcu geri alma zamanı
gelince, İ�bn Mes’ûd, o borcu geri istedi. Sa‘d b. Ebî� Vakkâs, borcunu zama-
nında ödeyemedi. Bunun üzerinde aralarında bazı münakaşalar çıktı. İ�bn
Mes’ûd daha sonra Kûfe’de kendisine yakın olan kişilerden bu borcu geri
almak için yardım istedi. Sa‘d da aynen Abdullah b. Mes’ûd gibi yanına
bazı kişiler aldı. Bu sebeple aralarında birbirlerini kınayıcı konuşmalar
başlamıştı. Bu durum Kûfe halkı arasında meydana gelen ilk münakaşadır.
Bu hadise Hz. Osman’a ulaşınca, Hz. Osman ikisine de kızarak Sa‘d b. Ebî�
Vakkâs’ı azletmiş, İ�bn Mes’ûd’u yerinde bırakmıştı. O, Sa‘d’ın yerine Velî�d
b. Ukbe b. Ebî� Muayt’ı tayin etti. Velî�d b. Ukbe, Hz. Ö� mer zamanında Cezî�re
valisiydi ve burada beş yıl vali olarak kaldı.[37] Hz. Osman, fitne ve fesadın
büyümesinden korktuğu için Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’ı azletmişti.[38] Sa‘d b. Ebî�
Vakkâs gibi bir valinin yerine Velî�d b. Ukbe’nin tayin edilmesi dedikoduya
sebep olmuştur.
3. Mısır Valisi Amr b. el-Âs’ın Azledilmesi
Mısır fatihi Amr b. el-Â� s, Mısır’da Hz. Ö� mer devrinden beri valilik gö-
revini yürütüyordu. Hz. Ö� mer, Mısır valisi Amr b. el-Â� s’ın topladığı harâc
miktarından memnun olmayınca durumu araştırmak için Muhammed b.
Mesleme’yi Mısır’a göndermişti. Ayrıca Hz. Ö� mer, vefatından önce Saî�d
bölgesini ayırdı ve Amr b. el-Â� s’ı bu bölgeden azlederek onun yerine Ab-
dullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’i tayin etti. Hz. Osman halife olduktan sonra dört
yıldır valilik yapan Amr b. el-Â� s’ı Mısır’dan tamamen azlederek yerine Ab-
dullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’i tayin etti. Bu azlin sebebi, Hz. Osman ile Amr
arasındaki dargınlıktır. Amr b. el-Â� s’ın azledilmesinin bir diğer sebebi de
şudur: 25/645 yılında İ�skenderiye halkı anlaşmayı bozmuşlardı. Amr b.
el-Â� s, onlarla savaştı ve burasını fethetti. Kadın ve çocukları esir ederek
onları Medine’ye gönderdi. Hz. Osman kadın ve çocukları, ilk anlaşma üze-
rine geri ülkelerine gönderdi. Böyle bir iş yaptığı için Amr b. el-Â� s’a kızdı
ve onu azledip yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’i tayin etti. Ya’kûbî�’ye
göre bu olay, Amr b. el-Â� s ile Hz. Osman arasında bir kızgınlık (düşman-
lık) meydana getirdi.[39] Aslında Amr b. el-Â� s gibi önemli bir komutan ve
272 Mısır fatihinin valilikten azledilip yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh gibi
[37] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 82-83

[38] M. Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Müfterâ Aleyh, s. 103-104.
[39] Ya’kûbî�, Târîh, II, 164.
birisinin tayin edilmesi pek hoş karşılanmamışsa da Hz. Osman Mısır’daki

karışıklığı gidermek için bu değişikliği yapmak zorunda kalmıştır.
4. Basra Valisi Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin Azledilmesi
Hz. Osman 29/649-650 yılında Basra valisi Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’yi az-
ledip onun yerine dayısının oğlu Abdullah b. Â� mir b. Kureyz’i tayin etti.
Hz. Osman’ın hilafetinin 3. yılında İ�zec halkı ve Kürtlerden bir grup isyan
ettiler. Ebû Mûsâ, insanları cihada davet etti, onlara yürüyerek cihada çık-
manın faziletlerinden bahsetti. Bu söz üzerine bazı Müslümanlar sefere
yürüyerek çıkmak için hayvanlarını bıraktılar. Bazıları ise; “Bu konuda
acele etmeyelim ve valinin ne yapacağını görelim. Eğer onun sözü yaptık-
larına uyuyorsa biz de ona uyarız” diyorlardı. Ebû Mûsâ, kasrından çıkar-
ken 40 tane katır çıkararak eşyalarını onlara yükledi. Bunun üzerine bazı
kişiler ona hitaben: “Bizi bu katırlara bindir, sen de bizi teşvik ettiğin gibi
yürü!” dediler. Ebû Mûsâ, bu duruma kızınca o gruptakiler Ebû Mûsâ’nın
hayvanlarını salıverdiler. Bir grup Hz. Osman’a onu şikâyet ederek vali-
likten azledilmesini istedi. Basra’da emniyet ve huzur kaybolup fitne ve
fesat, Basra halkı arasında yayılmaya başlayınca Hz. Osman, Ebû Mûsâ’yı
azletmek zorunda kaldı[40] Hz. Osman, Ebû Mûsâ’nın yerine Abdullah b.
Â� mir’i tayin etti.[41]
5. Abdullah b. Erkam’ın Beytülmâl Memurluğundan Azledilmesi
Uzun yıllardır beytülmâl memurluğu görevini yürüten Abdullah b.

Erkam Hz. Osman döneminde bu görevinden azledilmiştir. Bu konu hak-
kında bizzat Hz. Osman şöyle demiştir: “Abdullah b. Erkam, Hz. Ebû Bekir
ve Hz. Ömer zamanından sonra bugüne kadar iş başında idi. Fakat kendisi
artık ihtiyarlamış ve zayıflamıştır. Bu yüzden onun işini Zeyd b. Sâbit’e ver-
dik.” Abdullah b. Erkam’a işten el çektirilmesinin sebebi onun ihtiyarlığı
ve zaafıdır. Hazine işleri çok önemli olduğu için çok zinde, genç ve aynı
zamanda güvenilir bir kişiye ihtiyaç olduğundan Hz. Osman, Zeyd b. Sâbit
gibi aleyhinde söz söylenmeye imkân bulunmayan bir zâtı bu işe tayin et-
miştir.[42]
• Ashâb-ı Kirâm’a Kötü Muamelesi İ�le İ�lgili İ�thamlar
1. Ebû Zerr el-Ğıfârî’nin Rebeze’ye Sürgün İddiası Meselesi
Şam valisi Muâviye, 30/650 yılında aralarında ihtilaf çıkan Ebû

Zerr’i Şam’dan Medine’ye gönderdi. Ebû Zerr, Şam’da bulunan Abdullah 273
[40] M. Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Müfterâ Aleyh, s.112-113.
[42] Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, V, 292.
b. Sebe’in teşvikiyle “Mal Allah’ın malıdır” diyen Muâviye ile münakaşa

ederek ona: “Sen kim oluyorsun da Müslümanların malını Allah’ın malı ola-
rak isimlendiriyorsun?” demişti. Muâviye: “Allah’ın rahmeti üzerine olsun
ey Ebâ Zerr! Biz Allah’ın kulu değil miyiz? Mal da onun malı değil mi?” diye
sorunca Ebû Zerr: “Sen yine de bunu söyleme!” dedi. Muâviye de: “Bundan
sonra Müslümanların malı diyeceğim” dedi. Ebû Zerr, bir Müslümanın bir
günlük yiyeceğinden başka mal biriktirmemesi ve malın Allah yolunda
harcanması veya hak sahiplerine verilmesi gerektiği konusunda ictihadda
bulunmuşve bu görüşünü Kur’ân-ı Kerî�m’deki “Altın ve gümüşü biriktirip
de onları Allah yolunda sarfetmeyenler var ya, işte onlara acı bir azabı müj-
dele.”[43] ayetine dayandırmıştır.
Ebû Zerr, Şam’da halka yaptığı konuşmalarda altın ve gümüşü birikti-
rip Allah yolunda harcamayanların Cehennem ateşiyle yanacaklarını söy-
lüyordu. Çok geçmeden Şam’da fakirler şehrin zenginlerine karşı gelmeye
başladılar. Bunun üzerine zenginler bu durumu vali Muâviye’ye şikâyet
ettiler. Muâviye de, Ebû Zerr’in yaptıklarını ve şehirde problem çıkardığını
bildirince Halife onun Medine’ye gönderilmesini istedi. Bu emir üzerine
Muâviye, Ebû Zerr’i Medine’ye gönderdi.[44] Ebû Zerr, Medine’de Halifenin
huzurunda Ka’bü’l-Ahbâr ile münakaşa etmiş ve onun kafasına bir şey vu-
rarak başını yarmıştı. Hz. Osman, Ka’b’ın başının yaralanmasının diyetini
kendisi yüklenmiş ve onu ödemiştir. Ebû Zerr, Hz. Osman’a şöyle derdi:
“Medine’den çıkmak için bana izin ver. Çünkü Resûlullah (sas) Medine’deki
evler Sel’ dağına ulaştığında buradan çıkmamı emretti.” Hz. Osman, bu is-
tek üzerine onun Medine’den çıkmasına izin verdi. Ebû Zerr, Rebeze deni-
len yere geldi ve oraya yerleşti.[45] Buna karşılık Ebû Zerr’in kendi isteğiyle
değil Halife Hz. Osman tarafından Rebeze’ye sürgün edildiğini öne süren-
ler de mevcuttur.[46] Ebû Zerr 32/652 yılında Rebeze’de vefat etti.[47]
2. Abdullah b. Mes’ûd’un Tahsisatının Kesilmesi Meselesi

Abdullah b. Mes’ûd’un tahsisatının kesilmesi konusundaki ithamla il-
gili olarak Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî� özetle şu bilgiyi vermektedir:
“Hz. Osman’ın Abdullah b. Mes’ûd’u dövdürmesi ve devlet bütçesinden
ödenen aylık maaşını kestirmesi bir iftiradır. Abdullah b. Mes’ûd, Hz. Os-
man’a biat edilirken şöyle demiştir: “İ�çimizden en hayırlısına biat ettik.
Bu noktadaki araştırmalarımızda hiç kusur etmedik.” Hz. Osman, halife-
liğe seçildiği sırada Abdullah b. Mes’ûd, Hz. Ö� mer’in Kûfe’deki beytülmâl
[43] Tevbe, 34
274 [44] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 113-114.
[45] Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb ve Ma’âdinü’l-Cevher, thk: M.Muhyiddin Abdülhamî�d,
Mısır, 1987, II, 348-351.
[46] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s.85-88.
[47] Halî�fe b. Hayyât, Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk: Süheyl Zekkâr, Beyrût, 1993, s.123.
memuru idi. Bir süre sonra Sa‘d b. Ebî� Vakkâs ile Abdullah b. Mes’ûd,
Sa‘d’ın borcu hususunda münakaşa ettiler. Bunun üzerine Hz. Osman,
Sa‘d’ı azledip İ�bn Mes’ûd’u yerinde bıraktı. Hz. Osman, İ�slâm aleminde
tek bir Kur’ân nüshası meydana getirmek ve Kur’ân’ı neşretmek isteyince
ashâb-ı kirâmın elindeki Resûlullah’ın vefatından önce Cenab-ı Hakk’ın
Kitabına uygun olarak bildirdiği âyetleri tam olarak içine alan mushafları
toplamaya başladı. İ�bn Mes’ûd, mushafı yazma işinin kendisine verilme-
sini ve kendisinin yazmış olduğu Kur’ân nüshasının kendinde kalmasını
arzu ediyordu. Fakat Hz. Osman’ın takip ettiği yol İ�bn Mes’ûd’un arzula-
dığı bu iki hususun da tersine olmuştu. Çünkü Hz. Osman, mushafın ter-
tibi ve yazılması işinde Zeyd b. Sâbit’i seçmişti. Hz. Ebû Bekir’in hilafeti
döneminde de bu iş için halife, Zeyd b. Sâbit’i seçmişti. Hz. Osman -diğer
sahâbî�lerin bildiği gibi- İ�bn Mes’ûd’un önemli yerini, ilmini ve imandaki
sadakatini biliyordu. Aynı şekilde Hz. Osman, diğer bütün mushafların te-
mizlenerek tek bir mushafın geçerli olması konusunda da haklıydı. O, di-
ğer mushafların içinde İ�bn Mes’ûd’un mushafı da vardı. Beşerin gücü yet-
tiği nisbette onları tam ve mükemmel bir mushaf etrafında birleştirmek
Hz. Osman’ın sahâbenin icmaıyla yapmış olduğu en büyük işlerdendir. Bu
konuda sahâbenin cumhûru Hz. Osman’ın yanındadır. Her hâlükârda Hz.
Osman, İ�bn Mes’ûd’u dövmemiş ve onun tahsisatını kesmemiştir.”[48]
3. Ammâr b. Yâsir’in Dövülmesi Hadisesi
Ammâr b. Yâsir’in dövülmesi olayı hakkında kaynaklarda birbirinden

farklı rivayetler mevcuttur. Hz. Osman’ın Ammâr b. Yâsir’i bayıltıncaya
kadar dövdüğü, Hz. Osman’ın haberi olmadan dövüldüğü, bu hadisenin
tamamen iftira olduğu şeklinde nakiller zikredilmektedir. Bu nakillere kı-
saca göz atalım:
Şiî�liğiyle mâruf olan ve genelde Hz. Osman dönemi olaylarında ha-

lifenin sorumluluğuyla ilgili kanaatler taşıyan Ebû Mihnef’ten gelen bir
rivayete göre; Hz.Osman, beytülmâlin mücevher ve paralarının bulundu-
ğu torbadan bir şeyler alarak aile ve yakınlarına verdi. Halk bu durumu
öğrenince Hz. Osman aleyhinde kötü sözler söyledi. Bu sözler üzerine Hz.
Osman sinirlendi ve insanlara şöyle dedi: “Burnunuz yere sürtülse de bu
fey’den ihtiyacı olan alabilir.” Hz. Ali buna cevaben: “Öyleyse biz seni bu
durumdan men ederiz.” dedi. Ammâr b. Yâsir de şöyle dedi: “Allah şahi-
dim olsun ki, bu durum sebebiyle en evvel burnu sürtülen benim.” Hz. Os-
man, Ammâr’a hitaben: “Bana karşı mı geliyorsun ey Yâsir’in oğlu!” dedi
ve adamlarına Ammâr’ı alıp götürmelerini emretti. Daha sonra Ammâr’ın
yanına girdi, onu bayıltıncaya kadar dövdü. Biraz sonra Ammâr oradan
alınarak Resûlullah’ın zevcesi Hz. Ü� mmü Seleme’nin evine götürüldü. Am- 275
mâr b. Yâsir, o gün öğle, ikindi ve akşam namazını kılamadı.
[48] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s.77-78

Bu konuda diğer bir rivayete göre; Mikdâd b. Amr, Ammâr b. Yâsir,

Talha, Zübeyr ve bir grup sahâbî� Hz. Osman aleyhindeki şikâyet ve de-
dikoduları ihtiva eden bir mektup yazdılar. Ammâr b. Yâsir, bu mektubu
alarak Hz. Osman’a geldi ve ona mektubu okudu. Hz. Osman: “Bunların
arasından bana karşı gelen sen misin?” diye sorunca Ammâr: “Sana en ya-
kın ve en yumuşak olanları benim!” diye cevap verdi. Hz. Osman: “Yalan
söyledin ey Sümeyye’nin oğlu!” deyince Ammâr: “Allah’a yemin olsun ki ben
hem Sümeyye’nin hem de Yâsir’in oğluyum!” dedi. Hz. Osman, adamlarına
Ammâr’ı tutmalarını emretti. Adamlar Ammâr’ı ellerinden ve ayakların-
dan tutarak yere uzattılar. Sonra Hz. Osman, iki ayağıyla Ammâr’a vurdu.
Ammâr hem yaşlı, hem de zayıf olduğundan bayılmış ve fıtık hastalığına
uğramıştı.[49]
Çağdaş araştırmacılardan Muhammed Sâdık Arcûn’a göre Ammâr

kıssası ile ilgili bu rivayet iftiracıların öne sürdükleri iftiralara en güzel bir
örnektir.[50] Bu konudaki üçüncü bir rivayete göre Abdullah b. Mes’ûd’un
ve daha sonra Mikdâd b. Amr’ın cenaze namazlarını Halifeden habersiz
Ammâr b. Yâsir kıldırmıştı. Bu iki olay sebebiyle Hz. Osman, Ammâr b.
Yâsir’e kızmıştır.[51]
Muhammed Sâdık Arcûn’a göre Ammâr b. Yâsir kıssasında en doğru

rivayet, bizzat Hz. Osman’ın kendisinin anlattığı şu sahih rivayettir: “Hz.
Osman şöyle diyor: “Ammâr ve Sa‘d b. Ebî Vakkâs mescide geldiler. Bana
bir haberci göndererek: “Biz senin yaptığın bazı şeyleri seninle konuşmak
istiyoruz” dediler. Ben de o adamı onlara geri göndererek: “Bugün çok meş-
gulüm, şimdi gidiniz, benim tayin ettiğim bir günde geliniz” dedim. Benim
bu sözüm üzerine Sa‘d b. Ebî Vakkâs gitti. Ammâr ise gitmedi. Kendisine bir
adam gönderdim ve cevabımı tekrarlattım, yine de gitmedi. O adamı bir
kere daha gönderdim, Ammâr yine gitmedi. O adam benden emir almadan
Ammâr ile dövüşmüş. Allah’a yemin ederim ki, o adama böyle bir emir ver-
medim, onun Ammâr’ı dövmesine razı değildim. Ben işte buradayım. Am-
mâr isterse gelsin benden kısas istesin.”[52]
Ebû Bekr İ�bnü’l-Arabî�’ye göre de Hz. Osman’ın Ammâr b. Yâsir’i döv-

düğü sözü iftiradır. Eğer Ammâr’ın bağırsakları yarılmış olsaydı asla yaşa-
yamazdı.[53] Ö� te yandan Hz. Osman, hilafetinin son yıllarında Ammâr b. Yâ-
sir’i müfettiş olarak Mısır’a gönderdi. Şayet böyle bir olay meydana gelmiş
276 [49] Belâzürî�, Ensâbu’l-Eşrâf, nşr: S.D.F. Goitein, Bağdad, 1936, V, 48-49.
[50] M. Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Müfterâ Aleyh, s. 139-140
[51] Ya’kûbî�, Târîh, II, 170-171.
[52] M. Sâdık Arcûn, a.g.e., s.141-142
[53] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s.77-78.
olsaydı, ya da Ammâr iddia edildiği gibi fıtık olmuş olsaydı Hz. Osman,
Ammâr’ı Mısır’a müfettiş olarak göndermezdi.
• Şer’î� Cezaların Tatbik Edilmemesi İ�le İ�lgili İ�thamlar
1. Hürmüzân’ın Öldürülmesi ve Ubeydullah b. Ömer’e Kısas Tatbik

Edilmemesi
Hz. Ö� mer’in şehid edildiği olayı Ebû Lü’lüe’nin tek başına plânlama-
dığı, bu kanlı hadiseye başka kimselerin de iştirak ettiği ortaya atılmıştı.
Ubeydullah b. Ö� mer, Hürmüzân ve Cüfeyne’nin Hz. Ö� mer’in öldürülme-
si olayına katıldığıyla ilgili bir söz işitince olayı tahkî�k etmeden kılıcını
alarak Hürmüzân’ı öldürmüştü. Daha sonra Hî�re halkından bir Hıristiyan
olan ve Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’ın okuma yazma öğretmesi için Medine’ye yol-
ladığı Cüfeyne’yi arayıp bulmuştu. Ubeydullah b. Ö� mer, tam Cüfeyne’yi öl-
dürecekken Halifenin vekili olan Suheyb er-Rûmî�, bu durumu işitmiş ve
Ubeydullah’ı yakalayarak silahını almış ve onu hapsetmişti.
Hz. Osman, halife seçildikten sonra ilk işi bu hadiseyi karara bağla-
mak oldu. Hz. Osman, kendisine biat edildikten sonra mescidde oturdu.
Ubeydullah b. Ö� mer’i huzuruna çağırdı. Orada mevcut olan insanlara bu
konu hakkındaki görüşlerini sordu. Hz. Ali, Ubeydullah’ın kısas olarak öl-
dürülmesi gerektiği görüşünü belirtti. Bir kısım muhâcir ise: “Dün Ömer
şehid edildi. Bu gün de biz onun oğlunu mu öldürelim?” dediler. Amr b. el-
Â� s şöyle dedi: “Ey mü’minlerin emîri! Bu hadise sen halife olmadan önce
vukû buldu. Allah seni affeder. Daha yeni halife oldun. Halife sensin, kara-
rı sen ver!” Hz. Osman, bu konudaki hükmünü şöyle açıkladı: “Suçlunun
diyet ödemesi gerektiğine hükmediyorum. Kısası diyete çeviriyorum. Diyet
ne kadar ise kendi malımdan veririm.” Böylece bu mesele çözülmüş oldu.
Sonradan bu olay Hz. Osman aleyhine itham olarak öne sürülmüşse de Hz.
Osman, kısası sahâbenin çoğunluğunun isteğiyle uygulamamıştır. Zaten
bu hadise, Hz. Osman’ın halife seçilmesinden önce vukû bulmuştur.[54]
2. Hakem b. Ebi’l-Âs’ın Medine’ye Geri Çağrılması
Hakem b. Ebi’l-Â� s, Resûlullah’ın (sas) arkasından çeşitli hareketler

yaparak onu taklit ederdi. Bu hareketinden dolayı kendisine yüz felci isa-
bet etmiş, Hassân b. Sâbit, yaptığı hareketlerden dolayı Hakem’i kınayan
bir şiir söylemişti[55].Yine bir gün Hakem, Resûlullah’ı zevcelerinin yanın-
277
da bulunduğu bir sırada gözetlemiş ve bu durumu gören Hz. Peygamber
[54] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s. 116-118.

[55] Makrî�zî�, en-Nizâ’ ve’t-Tehâsum, s. 45.
ona kızmıştı[56]. Ayrıca Hakem, Resûlullah’ın bazı sırlarını ifşâ etmişti[57].

Hakem b. Ebi’l-Â� s bu olumsuz hareketleri sonucu Resûlullah tarafından
Tâif’e sürgün edilmiştir. İ�bn Teymiyye, Hakem’in sürgün olayıyla ilgili
değerlendirmesinde ilim ehlinden bir çok kişinin sürgün olayı rivayetini
tenkit ettiklerini ve “Hakem sürgün edilmemiş, kendi isteğiyle Tâif’e gitmiş-
tir” dediklerini nakleder. Ona göre Resûlullah, birisini sürgün etse bile bu
uzun süreli ve ebedî� olmazdı[58]. Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî� de Hakem’in sür-
günden geri getirilmesi olayıyla ilgili iddia edilenlerin sahih olmadığını
belirtmektedir. Ona göre bu hususta Hz. Peygamber vefat etmeden önce
Hakem için izin vermiş, Hz. Osman halife olunca bunun gereğini yerine ge-
tirmiştir.[59] Bir doktora tezinin ilgili bölümünde[60] Hakem’in sürgün ola-
yıyla ilgili rivayetler incelenerek değerlendirilmiştir. Buna göre Taberî�’nin
rivayetinin isnadı zayıftır. İ�bn Hacer’deki rivayette za’f ve ınkıtâ vardır. Ze-
hebî� ise farklı ancak zayıf bir rivayet nakletmiştir.
Hz. Osman, kendisine yapılan ithamları cevaplandırırken Hakem b.

Ebi’l-Â� s konusunda şöyle dedi: “Diyorlar ki; Resûlullah’ın Medine’den çı-
karttığı adamı sen Medine’ye geri getirdin. Hakem b. Ebi’l-Âs Mekkelidir.
Resûlullah (sas), onu Mekke’den Tâif’e sürgün etti. Sonra Resûlullah (sas),
bundan vazgeçti. Hakem b. Ebi’l-Âs’ı Tâif’e sürgün eden de Resûlullah’tır,
onu çağıran da Resûlullah’tır. Böyle değil mi?” Onu dinleyenler: “Evet, böy-
le” dediler.[61]
• Akraba ve Yakınlarına İ�hsanları İ�le İ�lgili İ�thamlar
1. Mervân’a İfrîkıyye Ganimetinin 1/5’inin Verilmesi
Hz. Osman’ın, Mervân b. Hakem’e İ�frî�kıyye ganimetinin humusunu

atiyye olarak verdiğine dair bazı rivayetler ve buna karşılık bu olayın
sahih olmadığını öne süren nakiller ve görüşler mevcuttur. İ�bn Kuteybe,
İ�frî�kıyye’nin fethinden sonra Hz. Osman’ın ganimetlerin beşte birini Mer-
vân’a bağışladığını ifade etmektedir.[62] Belâzürî� bu konuda Abdullah b.
Zübeyr’den gelen bir rivayeti naklediyor ve 27/648 yılında yapılan İ�frî�-
kiyye fetihleri sonucunda Hz. Osman’ın Mervân’a ganimetin beşte birini
verdiğini zikrediyor. Yine Belâzürî�, Ebû Mihnef’ten gelen bir rivayette
[56] Belâzürî�, Ensâb, V, 125.

[57] İ�bn Kuteybe, el-Ma’ârif, Beyrût, 1987, s. 199; Kalkaşendî�, Nihâyetü’l-Ereb fî Ma’rifeti
Ensâbi’l-Arab, Beyrût, tsz., s. 85.
[58] İ�bn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, Mısır, 1322, III, 196.
278 [59] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s. 89.
[60] Abdülaziz Muhammed Nûr Velî�, Eseru’t-Teşeyyu’ ale’r-Rivâyâti’t-Târîhıyye fi’l-Kar-
ni’l-Evveli’l-Hicrî, Medine, 1996, s. 334-335.
[61] Taberî�, Târîh, V, 355
[62] İ�bn Kuteybe, el-Ma’ârif, s. 112.
27/648 yılında Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’le birlikte Mervân b. Hakem’in

İ�frî�kıyye savaşına katıldığını nakletmektedir. Buna göre savaşın sonunda
Mervân, ganimetin beşte birini 100.000 veya 200.000 dinara satın aldı.
Hz. Osman’la konuştuktan sonra Halife onun bu borcunu bağışladı. İ�nsan-
lar bu durumu hoş görmediler.[63] Bu hususta Ebû Mihnef’in Şiî� olduğunu
gözden uzak tutmamak gerekir.[64]
Konuyla ilgili bu nakillerin yanında; bunların hatalı, eksik veya yanlış

olduğunu ileri süren tarihçi ve araştırmacılar da vardır. İ�lk dönem tarihçi-
lerinden Muhib Taberî�, İ�frî�kıyye ganimetinin beşte birinin Mervân’a hî�be
edilmesi ithamının hatalı olduğunu, bu olayın meşhûr rivayetinin şu ol-
duğunu zikretmektedir: “Hz. Osman, İbn Ebî Serh’i binlerce kişilik ordunun
başında komutan olarak İfrîkıyye bölgesine savaşmak için gönderdi. Müs-
lümanların elde ettiği ganimetlerin 1/5’inden nakit olarak 500.000 dinarı
ayırarak bunu Hz. Osman’a gönderdi. beytülmâlin hakkı olan ganimetler-
den geriye koltuk, döşeme, elbise gibi Medine’ye taşınması zor olan mallar
kaldı. Mervân b. Hakem bu malları 100.000 dirheme satın aldı. Bu miktarın
çoğunu nakit olarak ödedi, bir kısmı borç olarak kaldı. Hz. Osman’a İfrîkıy-
ye’nin fetih müjdesi ulaştı. Müslümanlar, İfrîkıyye’de savaşan askerlere bir
musibet ulaşmasından korkarak endişe içinde bekleşiyorlardı. Hz. Osman
bu müjde karşılığında Mervân’ın kalan borcunu bağışladı. Halife, müjde ge-
tiren kimseye getirdiği müjdenin derecesine göre, beytülmâlden bir miktar
bahşiş vermeye hak sahibidir.”[65]
Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî� ise, savaşta elde edilen ganimetin 1/5’ini ha-

lifenin kendi ictihadıyla istediği yere harcayabileceği ve dilerse bir kişi-
ye vermesinin câiz olduğuna dair bazı ilim adamlarının görüşü olmasına
rağmen, İ�frî�kıyye ganimetinin beşte birinin tek bir kişiye verilmesi olayı-
nın doğru olmadığını ifade etmektedir.[66] İ�bn Hacer el-Heytemî�, İ�frî�kıy-
ye ganimetlerinden kalan koltuk ve hayvan gibi Medine’ye taşınması zor
malları Mervân’ın 100.000 dirheme satın aldığını ve bunun çoğunu na-
kit olarak ödediğini zikretmekte, kalan kısmının ise fetih müjdesi olarak
Hz. Osman tarafından affedildiğini ilave etmektedir.[67] Hâlid Muhammed
Hâlid, Hz. Osman’ın Mervân’a bir seferde İ�frî�kıyye humusunun tamamını
verdiği şeklinde isyancıların ortaya attığı iddianın bir yalan olduğunu, Ha-
lifenin Mervân’ın kızlarına düğün hediyesi olarak beytülmâlden hediyeler
[63] Belâzürî�, Ensâb, V, 25-28.

[64] Bkz: Ö� nkal, Ahmet, “İ�slâm Târihçiliğinde Tarafsızlık Problemi”, İslâmî Araştırmalar,
c. VI, sayı:2, Temmuz, 1992, s. 189 279
[65] Muhibbüddin Taberî�, er-Rıyâdu’n-Nadıra, III, 91.
[66] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s. 111-112.
[67] İ�bn Hacer el-Heytemî�, es-Savâ’ıku’l-Muhrîka fi’r-Red ala Ehli’l-Bida’ ve’z-Zendeka,
thk: Abdullah et-Türkî�-Kâmil Muhammed el-Harrât, Beyrût, 1997, I, 333.
vermesi gibi iddiaların da aynı şekilde aslının olmadığını öne sürmekte-

dir.[68] A. Muhammed Abdüllatî�f de İ�frî�kıyye humusunun Mervân’a veril-
mesinin doğru olmadığı görüşündedir.[69] Hz. Osman akrabalarına yaptığı
yardımlar konusundaki ithamları cevaplandırırken onlara ne veriyorsa
kendi malından verdiğini, Müslümanların malını ne kendisi için, ne de
başkası için helâl saymadığını söylemiştir.”[70]
2. Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Serh’e Ganimetten Hisse Verilmesi
Hz. Osman, Abdullah b. Sa‘d’a Kuzey Afrika beldelerinde gazveler-

de bulunmasını, Allah kendisine fethi nasip ederse, ganimetlerden ona
özel bir pay vereceğini vaad etti. Abdullah b. Sa‘d, 10.000 kişiyle Kuzey
Afrika içlerine seferlere başladı. Abdullah b. Sa‘d, elde edilen ganimetin
beşte birinin beşte birini kendisi aldı. Hz. Osman’a beşte birinin beşte
dördünü gönderdi. Geriye kalan miktarı askerler arasında dağıttı. Atlı
olan askerlerin her birine 3.000 dinar, yaya askerlerin her birine 1.000
dinar isabet etti.[71] Askerler Abdullah b. Sa‘d’ın almış olduğu ganimet-
ten dolayı şikâyette bulundular. Hz. Osman onlara şöyle dedi: “Onu Ab-
dullah’a ben bağışladım, ona bu miktarın verilmesini ben emrettim. Şimdi
size soruyorum. Eğer siz bu bağışıma razı olursanız o, onundur. Eğer siz
kızarsanız, o geri alınacaktır.” Onlar şöyle dediler: “Biz bu durumu hoş
karşılamıyor, kızıyoruz.” Hz. Osman, bu söz üzerine şöyle dedi: “O halde o
ganimeti geri alacağım.”
Hz. Osman, Abdullah b. Sa‘d’a bir mektup yazarak aldığı para ve ga-
nimetleri geri göndermesini istedi ve bu mesele böylece düzelmiş oldu.
G. Levi Della Vida’ya göre Hz. Osman’ın yaptığı bu uygulama, Hz. Ö� mer’in
geniş bir şekilde tatbik etmiş olduğu iktâ sistemini geliştirmiş oluyordu.[72]
Hz. Osman, kendisine yapılan ithamları cevaplandırırken bu konuda

şunları söylemektedir: “Benim ganimetten Abdullah b. Sa‘d’a verdiğimi
söylüyorlar. Ben ganimetten beytülmâle tahsis edilen beşte birden verdim.
Onun tutarı 100.000 dinar idi. Bu kadarını Ebû Bekir ve Ömer de vermişti.
Askerler Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in bu durumu kötü gördüğünü iddia et-
tiler. Bunun üzerine ben de onlara geri verdim. Halbuki bu miktar onların
değildi. Böyle değil mi?” Etrafındaki kişiler: “Evet, öyle!” dediler.[73]
[68] Hâlid Muhammed Hâlid, Hulefâü’r-Rasûl, Beyrût, 1996, s.301-302.

[69] Abdüşşâfî� Muhammed Abdüllatî�f, el-Âlemü’l-İslâmî fi’l-Asri’l-Ümevî, Kahire, 1984, s.
62.
280 [70] Taberî�, Târîh, V, 356.
[71] İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 151-152.
[72] Della Vida, G. Levi, “Osman b. Affân”, İslâm Ansiklopedisi (M.E.B.), İ�stanbul,1964, IX,
429.
[73] Taberî�, Târîh, V, 355-356.
3. Fedek Arazisinin Mervân b. Hakem’e Verilmesi
Fedek, Hicaz bölgesinde Medine ile Hayber arasındaki bir köy ismi-
dir.[74]
Fedek’te Yahudiler oturmaktaydılar ve burada birçok hurmalık
mevcuttu.[75] Fedek arazisi savaş yapılmadan fethedildiği için ganimet
olarak Müslümanlara dağıtılmadı. Çünkü Müslümanlar at ve develerine
binerek Fedek üzerine gitmemişlerdir. Resûlullah (sas) Fedek arazisinin
gelirini misafirlere, yolculara, kamu hizmetlerine[76], ayrıca ailesine sar-
federdi.[77] Resûlullah’ın vefatından sonra Fedek arazisi bazı ihtilaflara yol
açmıştır. Hz. Fâtıma, Halife Hz. Ebû Bekir’e gelerek Fedek arazisini iste-
mişti. Hz. Ebû Bekir: “Biz Peygamberler miras bırakmayız. Bizim bıraktık-
larımız ancak sadakadır” hadisini[78] hatırlatmış ve bu araziyi ona verme-
mişti.[79] Hz. Ö� mer, diğer Yahudilerle birlikte Fedek Yahudilerini de sürgün
cezasına çarptırınca arazinin yarısının değeri olan 50.000 dirhemi ödedi.
Böylece Fedek gelirinin yarısı beytülmâle geçti. Diğer yarısının geliri Hz.
Peygamber dönemindeki gibi devam etti.[80] Hz. Ö� mer, Fedek’i daha önce
vefat eden Hz. Fâtıma’nın mirasçılarına vermek istediyse de, Hz. Ali ile Hz.
Abbas arasında anlaşmazlık çıktığı için arazi yine beytülmâlde kaldı.[81]
Hz. Osman döneminde Fedek arazisinin durumu hakkında iki fark-

lı rivayet sözkonusudur. Fedek arazisinin Mervân b. Hakem’e verildiğine
dair az sayıda kaynakta bilgiler vardır. Buna karşılık Fedek arazisinin, Râ-
şid Halifeler döneminde aynı statüyü koruduğunu ve bir değişiklik olma-
dığını ifade eden birçok kaynaktan söz etmek mümkündür. İ�lk dönem ta-
rihçilerinden İ�bn Kuteybe, Hz. Osman’ın Resûlullah (sas)’ın sadakası olan
Fedek’i Mervân b. Hakem’e iktâ olarak verdiğini iddia etmektedir.[82] Diğer
ilk dönem kaynaklarında ise Hz. Osman döneminde böyle bir olayın olma-
dığı, ancak Muâviye b. Ebî� Süfyân döneminde (41-61/661-680) Fedek’in
iktâ olarak Mervân b. Hakem’e verildiği ifade edilmektedir.[83]
[74] Yâkût el-Hamevî�, Mu’cemü’l-Büldân, Beyrût, tsz., IV, 238; Muhammed Rızâ,
Muhammed Resûlullah, Mısır, 1971, s. 284; J. Schleifer, “Fedek”, İslâm Ansiklopedisi
(M.E.B), İ�stanbul, 1964, IV, 537.
[75] Atçeken, İ�smail Hakkı, Hz. Peygamber’in Yahudilerle Münâsebetleri, İ�stanbul, 1996,
s. 145.
[76] İ�bn Hişâm, es-Sîratü’n-Nebeviyye, thk: Mustafa es-Sekkâ vd., Beyrût, tsz., III, 368;
Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân, çev: Mustafa Fayda, Ankara, 1987, s. 41.
[77] İ�bn Şebbe, Târîhu’l-Medineti’l-Münevvere, Beyrût, 1996, I, 120-121; Algül, Hüseyin,
“Fedek”, DİA, İ�stanbul, 1995, XII, 294.
[78] Buhârî�, Meğâzî, 14; Müslim, Cihâd, 49; Ebû Dâvûd, İmâre, 19.
[79] İ�bn Şebbe, a.g.e., I, 122-126.
[80] Algül, Hüseyin, a.g.m., DİA, XII, 294; Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-i 281
Müslimler, 2. baskı, İ�stanbul, 1989, s. 187.
[81] Algül, Hüseyin, a.g.m., Dİ�A, XII, 294.
[82] Bkz: İ�bn Kuteybe, el-Ma’ârif, s. 112.
[83] Meselâ bkz. Taberî�, Târîh, VI, 147; Makrî�zî�, en-Nizâ‘ ve’t-Tehâsum, s. 47.
• Bid’atler İ�hdas Etmesi İ�le İ�lgili İ�thamlar
1. Hz. Osman’ın Mina’da Namazı Dört Rek’at Kılması
Bu konudaki rivayetlere göre 29/649-650 yılında Hz. Osman, Müs-

lümanlarla birlikte haccetti. Hz. Osman, Mina’da ve Arafat’ta namazı dört
rek’ata tamamladı. Bu durum üzerine sahâbeden birçokları Hz. Osman’ı
kınadılar. Hz. Ali, Hz. Osman’a şöyle dedi: “Yeni bir iş meydana gelmemiş,
zaman da değişmemiştir. Sen Resûlullah (sas) zamanını iyi bilen birisisin.
Ebû Bekir ve Ömer’in bu namazı iki rek’at olarak kıldığını biliyorsun. Hila-
fetinin ilk yıllarında sen de iki rek’at kılıyordun. Sana ne oluyor da, şimdi o
görüşünü terk ediyorsun?” Hz. Osman: “Bu benim kendi ictihadımdır.” dedi.
Abdurrahman b. Avf bu konuyu Hz. Osman’a sorunca o şöyle dedi:

“Hac için Yemen’den gelen bazı hacılar ve diğer bazı Müslümanların ‘Mukî-
min namazı iki rek’attır’ dediklerini duydum. Onlar benim kıldığım iki
rek’at namazı delil gösteriyorlarmış. Ben Mekke’den evliyim, Tâif’te de bir
miktar malım var.” A. Cevdet Paşa’ya göre o sahâbî�lerin her biri müctehid
idi. Bir müctehid, diğer müctehidin fikriyle amel etmeye mecbur değildir.
Her biri re’y ve ictihadı ile amel edegelmiştir. Bu hususta ashâbtan bazıları
Hz. Osman’a uymuş, bazıları da muhalif kalmışlardır. Fakat Hz. Osman’ın
aleyhinde bulunanlar bu meseleyi de aleyhindeki söylentilere katmışlar
ve ona ithamda bulunmuşlardır.[84]
2. Cuma’da İkinci Bir Ezan Okutması
Hz. Peygamber (sas), Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer zamanlarında Cuma
günü imam minbere çıktıktan sonra ezan okunurdu. İ�lk ezan Hz. Osman
zamanında ilave edildi. Medine-i Münevvere büyüdüğü ve kalabalıklaştı-
ğı için halkın Cuma namazına hazırlanmasını sağlamak noktasından Hz.
Osman, evinden çıkmadan kendi müezzinine bir ezan okuturdu. Sonra
mescide gidip minbere çıktıktan sonra eskiden olduğu gibi tekrar bir ezan
okuturdu. “Ö� nceki ezan bid’attir” diyenler olduysa da, ashâbın büyükleri
iyi bir iş olduğu için ses çıkarmamışlardı.[85]
Şeyhülislâm İ�bn Teymiyye bu meseleyi tahlil ederken özetle şunla-

rı söylemektedir: “Hz. Ali için bu bid’ati kaldırmak, Hz. Osman’ın vali ve
memurlarını azletmekten çok kolaydı. Hz. Ali böyle bir harekette bulunmuş
olsaydı, bunu herkes bilir ve naklederdi. Şayet buna karşı herkes bunun kal-
dırılmasını istemiyordu denilirse bundan, herkesin bu âdetten hoşlandığı ve
282
bu âdeti icad ettiğinden dolayı Hz. Osman’dan hoşnut olduğu, bunu sevdiği
[84] A. Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, İ�stanbul, 1972, I, 294.
[85] A. Cevdet Paşa, a.g.e., I, 296-297.
ve beğendiği, hatta Hz. Ali ile birlikte harbeden ve ilk Müslümanlardan olan
Ammâr, Sehl b. Huneyf ve diğerlerinin bundan memnun oldukları anlaşılır.”[86]
3. Hz. Osman’ın Kur’ân-ı Kerîm’i Çoğalttırması,

Bazı Mushafları Yaktırması
Hz. Osman, Hz. Ebû Bekir devrinde bir araya toplanan Kur’ân-ı Kerî�m
nüshalarını istinsah ettirmiş (çoğalttırmış), bu asıl nüshaları farklı İ�slâm
merkezlerine göndermişti; buna bağlı olarak Halifenin bazı Kur’ân nüs-
halarını yaktırdığı şeklinde ithamlar ileri sürülmüştür. Huzeyfe b. Yemân,
Hz. Osman döneminde bir askerî� sefer amacıyla Azerbaycan’a kadar git-
ti. Huzeyfe, geri döndüğü zaman Saî�d b. el-Â� s’a şöyle dedi: “Bu seferimde
şöyle bir hadiseyle karşılaştım. Eğer insanlar Kur’ân-ı Kerîm hususundaki
okuma ihtilaflarında kendi hallerine terk edilecek olursa halk bir daha asla
Kur’ân’da birleşemeyeceklerdir.” Saî�d b. el-Â� s: “Bu hadise nedir?” diye sor-
du. Huzeyfe şöyle cevap verdi: “Hıms ehlinden bazıları kendi kıraatlerinin
diğer bütün Müslümanların kıraatlerinden üstün olduğunu iddia ediyorlar.
Bunlar Kur’ân-ı Kerîm’i Mikdâd’dan aldılar. Dimaşk ehlini şöyle söylerken
işittim: “Bizim kıraatimiz diğerlerinin okuyuşundan daha hayırlıdır.” Kûfe
halkı da bunlar gibi, kendi okuyuşlarının en güzel ve doğru olduğunu söy-
lüyorlar. Kûfe ehli okuyuşunu Abdullah b. Mes’ûd’dan almışlardı. Basralılar
da aynen bunların söylediğini söylüyorlar. Onlar da Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin
okuyuşunu kabul ediyorlar.”
Huzeyfe, Hz. Osman’ın yanına gitti ve O’na olup biteni haber verdi.
Hz. Osman, ashâb-ı kirâmı topladı ve onlara bu durumu iletti. Ö� nde gelen
sahâbî�ler bu işin önemini anladı ve Huzeyfe’nin bu konudaki görüşünün
haklılığını dile getirdiler. Bunun üzerine Hz. Osman, Hz. Ö� mer’in kızı Haf-
sa’ya bir elçi göndererek, Hafsa’nın yanında bulunan nüshayı kendisine
göndermesini, onu çoğaltacaklarını söyledi. Bu nüsha, Hz. Ebû Bekir dev-
rinde cemedilmiş nüsha idi. Hz. Osman, Hafsa’dan aldığı bu nüshayı Zeyd
b. Sâbit başkanlığında bir heyete vererek onlara bu nüshayı çoğaltmala-
rını emretmişti. Onlara şöyle demişti: “Şayet bir konuda ihtilafa düşecek
olursanız, Kureyş lisanı ile yazınız. Çünkü Kur’ân, Kureyş lehçesi üzerine
nâzil olmuştur.” Bu komisyon da aynen böyle yaptı. Nüshaları çoğaltma işi
bittiği zaman Hz. Osman, Hafsa’dan alınan nüshayı ona geri gönderdi. Ço-
ğaltılan nüshaları da çeşitli bölgelere göndermeye başladı.[87] Hz. Osman,
bu nüshaları Mekke, Yemen, Bahreyn, Şam, Kûfe, Basra gibi ana vilâyetlere
gönderdi. Birini de kendi yanına alıkoydu. Ondan sonra bütün mushaflar
283
bunlara uygun olarak yazıldı. Bunun için yanında alıkoyduğu mushafına
[86] İ�bn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, III, 204-205.

“İmam” ismi verilmiştir.[88] Hz. Osman, asıl nüshanın dışında kalan diğer
mushafları yok ettirdi. Gönderilen mushaftan başkasına itimat edilme-
mesini emretti. Kûfe halkının dışındaki bütün Müslümanlar Hz. Osman’ın
yaptığı işin kıymetini bilip, takdir ettiler. Hz. Osman’ın çoğalttırdığı mus-
haf, Kûfe’ye gelince Resûlullah’ın (sas) ashâbı buna sevinmişlerdi. Ancak
Abdullah b. Mes’ûd ve onun taraftarları bu durumu hoş karşılamamışlar
ve bu işe sevinen insanları kınamışlardı. Hz. Ali, Kûfe’ye geldiğinde İ�bn
Mes’ûd taraftarı birisi kalktı ve Hz. Osman ile bu işe kalkışan Müslüman-
ları mushafı çoğalttıkları için ayıpladı. Hz. Ali, o adama bağırarak şöyle
dedi: “Sus! Büyük bir cemaatin isteği ile bu iş yapıldı. Osman’ın yerinde ben
olsaydım, onun yolunu takip ederdim.”[89]
• Şahsî� Menfaat Temini İ�le İ�lgili İ�thamlar

1. Medine Mer’alarını Kendi Develerine Tahsis Etmesi
Resûlullah (sas), döneminde otlaklar zekât için toplanan develer, ci-

had için gözetleme yerlerinin develeri ve kamu menfaati için tahsis edil-
miştir. Resûlullah, Nakî�’ adı verilen bir bölgeyi atlar için koruluk yapmıştır.
Hz. Ö� mer zamanında otlaklar genişledi. Hz. Osman zamanında da devletin
genişlemesi ve fetihlerin çoğalması neticesi otlaklar genişlemiştir. Resû-
lullah, beytülmâlin koyunlarının otlaklarda otlamaları için cevaz vermişti.
Bu durum Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer zamanında da aynen bu şekilde sü-
rüp gitti. Hz. Osman zamanında da aynı şekilde beytülmâl için bu otlaklar
caiz görülmüştür.[90]
Bu konuyu değerlendiren Ö� . Rızâ Doğrul’a göre Hz. Osman’ın Medine

mer’alarını kendine, akrabasına ait atlara ve develere tahsis ettirdiği id-
diası asılsızdır. Ona göre bu mer’alar daha önce ordunun atlarına ve hazi-
nenin develerine tahsis edilmişti. Hz. Ö� mer de memleketin her tarafında
mer’alar vücuda getirmişti. Hz. Osman devrinde ise atlar ve develer çoğal-
mış, o kadar ki, bir mer’ada 40.000 devenin otlaması zarureti doğmuştur.
Hz. Osman hükümeti, mer’aları tanzim etmek ihtiyacını hissederek devle-
te ait mer’aları fertlere ait mer’alardan ayırmıştı. Hz. Osman’ın bu mer’a-
larda kendi şahsına ait hiçbir hayvanı yoktu. Bizzat Hz. Osman’ın kendi at
ve develerini bu mer’alarda beslediğine dair vukû bulan isnadlara karşı
vermiş olduğu açıklamadan bu husus ortaya çıkmaktadır.[91]
Hz. Osman, bu husustaki ithamı cevaplandırırken şöyle dedi: “Diyor-

lar ki: “Sen yeni koruluk (mer’a) ihdâs ettin, bunları hayvanlarına tahsis
284
[88] Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, İ�stanbul,1988, I, (Mukaddime) 25-26.
[90] Ebubekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s. 84-85.
[91] Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, V, 320.
ettin.” Allah’a yemin olsun ki, ben kendim için mer’a tahsis etmedim. Bu
mer’alar benden önce tahsis edildi. Allah’a yemin olsun ki, ben hiçbir kimse
için özel koruluk tahsis etmedim. Ancak Medinelilerin çoğunluğunun arzusu
üzerine bu koruluğu halk kendisi yaptı. Sonra, buraya hiç kimsenin hayvanı-
nın girmemesi için engel olunmamıştır. Bu koruluğu zekâta ait hayvanlara
tahsis etmişlerdi. Bu suretle zekât hayvanları ile diğer hayvanların birbirine
karışması ve anlaşmazlık çıkması önlenmiştir. Benim şahsıma ait hayvan,
binek olarak kullandığım iki devedir. Bundan başka otlayan hiçbir hayva-
nım yoktur. Ben halife olduğumda, Araplar içinde en çok koyun ve deveye
sahip olan bir kimseydim. Ancak bugün haccetmek için kullandığım iki de-
vemden başka ne bir koyunum, ne de bir devem vardır. Öyle değil mi?” Ora-
da bulunanlar: “Evet, Allah şahidimiz olsun ki, öyle” dediler.[92]
2. Beytülmâldeki Mücevherleri Kendi Kızlarına Vermesi
Hz. Osman’ın beytülmâlde bulunan bazı mücevherleri kızlarına ver-

diği iddiası hususunda Ö� mer Rıza Doğrul, bu rivayetin asılsız olduğu ka-
naatindedir. Ona göre bu rivayet, Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’ye isnad ediliyorsa da
aradaki râviler meçhul olduğundan senetsizdir.[93] Hz. Osman, akrabasına
bazı ihsanlarda bulunduğu şeklindeki ithamları cevaplandırırken şöyle
dedi: “Diyorlar ki, ben yakın akrabamı seviyorum ve onlara bazı hediyeler
(mallar) veriyorum. Benim Ehl-i beytime olan muhabbetim zulme meyleden
bir muhabbet değildir. Onlara verdiğim şeylere gelince, benim onlara ver-
diklerim kendi malımdandır. Müslümanların mallarını ne kendi nefsim için,
ne de bir başkası için helâl sayıyorum. Resûlullah zamanında, Ebû Bekir ve
Ömer devirlerinde büyük ve değerli olan hediyeleri bizzat kendi malımdan
veriyordum. Ben mala düşkün ve cimri olsam o zaman olurdum. Şimdi tüm
malımı aileme bağışlamışken ve şu yaşlı durumumda ömrümün sonuna yak-
laşmışken mala mı düşkün olacağım? Allah’ın malından ne bir kuruş, ne de
daha fazlasına iltifat etmedim. Ben ne yiyorsam kendi malımdan yiyorum.”[94]
• Diğer Bazı İ�thamlar
1. Resûlullah’ın (sas) Yüzüğünü (Mührünü) Erîs Kuyusuna Düşürmesi
Resûlullah, İ�slâm’a davet mektuplarının altını mühürlediği gümüşten

yapılmış mührü Hz. Osman’a kadar ulaştı. Hz. Osman bu mührü altı yıl
kullandı. Daha sonra Hz. Osman, Medine’de Müslümanların içme suyu-
nu temin için kazılan Erî�s kuyusunun başına oturmuş, parmağındaki bu
mühür ile oynuyordu. Mühür, parmağından çıktı ve kuyuya düştü.[95] Bu
285
[92] Taberî�, Târîh, V, 355.
[93] Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, V, 319-320.
[95] Ebû Dâvûd, Hatem, 1
hadise 30/650 yılında meydana geldi. Bu kuyuda az miktarda su mevcut-

tu. En dibine inilip suyu boşaltıldığı halde mühür bulunamadı.[96] Hz. Os-
man bu mührü bulup getirene büyük bir hediye vaad etti. Mühür buluna-
mayınca Hz. Osman çok üzüldü. Mühürün bulunmasından ümit kesilince
Hz. Osman, aynen kaybolan mühüre benzer gümüşten bir halka yapılma-
sını istedi, şehit oluncaya kadar o mührü parmağına taktı. Şehid edildiği
zaman, o mühür parmağından alındı, bunu kimin aldığı bilinemedi. Hz.
Peygamber’in mühürünün kuyuya düşürülmesi halk arasında dedikoduya
sebep olmuştur.[97] Bu yüzüğün kuyuya düşmesinden önce insanların Hz.
Osman aleyhine ihtilafa düşmedikleri ifade edilmektedir.[98]
2. Bedir, Uhud Savaşı ve Rıdvân Biatı’nda Bulunmaması
Hz. Osman’ın Bedir Savaşı, Uhud Savaşı ile Bî�atü’r-Rıdvân’da bulun-

madığı iddia edilmiştir. Hz. Osman’ın Bedir harbinde bulunmamasının
sebebi Resûlullah’ın kızı, Hz. Osman’ın eşi Rukayye (Rukiye)’nin hasta ol-
ması ve Hz. Osman’ın onun yanında kalmasıydı. Resûlullah, Hz. Osman’a
şöyle demişti: “Senin için Bedir’de hazır bulunan bir gazi sevabı ve ganimet
hissesi vardır.”[99] Hz. Osman, bu sebeple Bedir Harbi’ne katılamadı. Nakle-
dildiğine göre Rukayye Bedir Harbi’nden hemen sonra vefat etti.[100]
Uhud Savaşı’na katılmadığı şeklinde ortaya atılan ithama gelince Hz.

Osman, Uhud Savaşı’nda orada mevcuttu. Uhud Savaşı’nda Müslümanlar
kesin bir zafere erişecekleri sırada okçuların yerlerini terk etmeleri so-
nucu zafer bozguna dönmüştü. Hz. Peygamber’in şehid olduğu söylentisi,
Müslümanlar arasında çabucak yayılmış, herkes ne yapacağını şaşırmıştı.
Böylesine bir ortamda Hz. Osman da şaşırmış bir şekilde olduğu yere otu-
rup kalmıştı. Sonra o günü ve şaşkınlık halini hatırladıkça çok üzülürdü.
Ancak Allah’ın o gün şaşıran Müslümanları affettiğine dair nâzil olan âyeti
hatırlar, kederini dağıtmaya çalışırdı.[101] Hz. Osman’ın Rıdvân Biatı’nda
bulunmamasına gelince; şayet Mekke’nin içinde ondan daha şerefli bir
kimse olsaydı, Hz. Peygamber, Osman’ın yerine onu gönderirdi. Osman
ismi, tarihte Müslüman elçilerin ilki olacaktır.[102] Hz. Osman, beraberinde
barış sancağı ve Resûlullah’ın bir mektubunu taşıyordu. Kureyş, Hz. Os-
man’a zulmetti ve hapsetti. Resûlullah’a, elçisine Kureyş’in zulüm yaptığı
haberi ulaşınca şöyle dedi: “Bu kavimle harbetmeden buradan gitmeyiz.”

[97] A. Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ, I, 296.
286 [98] Ebû Dâvûd, Hatem, 1
[99] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s. 114-115
[100] M. Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Müfterâ Aleyh, s. 47.
[101] Hocaoğlu, Mehmed, Hz. Osman Zinnûreyn’in Hayatı, İ�stanbul, 1968, s. 12.
[102] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım mine’l-Kavâsım, s. 115-116.
Resûlullah ashâbının biatını almaya başladı. Böylece Rıdvân Biatı bu du-

rumu üzerine gerçekleşti.
b. Âsilerin Faaliyetleri
Hz. Osman’ın hilafetinin son yıllarında Halifenin bazı şahsî� uygula-

malarından, idarecilerin icraatlarından ve İ�slâm toplumunda meydana
gelen dinî�, siyasî�, sosyal ve ekonomik değişimlerden kaynaklanan iç ka-
rışıklıklar ortaya çıkmaya başladı. 12 yıllık Hz. Osman’ın halifeliğinin son
altı yılından başlayarak Hz. Osman’ın öldürülmesine kadar devam eden
süreçte çeşitli şehirlerde başlayıp genişleyen karışıklık hareketleri hak-
kında kaynaklarda tafsilatlı, dağınık, farklı ve bazen birbirine zıt bilgiler
verilmektedir. Biz burada kısaca şehirlerdeki isyancıların faaliyetleri ve iç
karışıklıkları ele alacağız.
Fitne ateşinin ilk kıvılcımı Kûfe’de patlak verdi. 30/650-51 yılında

vali Velî�d b. Ukbe’nin bir cinayetin faillerine kısas uygulaması bazı kabi-
lelerin düşmanlığına neden oldu. Velî�d mescidte sarhoş bir halde namaz
kıldırdığı ithamıyla Halifeye şikâyet edildi. Neticede Velî�d’in içki içtiğine
iki kişi şahitlik etti ve hem had cezası uygulandı hem de Velî�d valilikten
azledildi. Onun yerine vali olarak atanan Saî�d b. el-Â� s’ın bir gün mescidte
söylediği “Irak toprakları, Kureyş’in bahçesidir” sözü kabilecilik duyguları-
nı harekete geçirerek büyük tepki topladı. Mâlik b. Hâris en-Neha’î� (Eşter)
vb. kişiler valiye karşı geldiler. Şehirde tartışmalar artınca elebaşları, Hz.
Osman’ın emriyle halkı isyana teşvik ettikleri gerekçesiyle ıslah edilmek
üzere Şam’a gönderildi (33/653-654). Karışıklığı devam ettiren bu grup
daha sonra Hıms’a sürgün edildi. Ancak daha sonra Halifeden izin alarak
tekrar Kûfe’ye dönen bu kişiler Halife aleyhindeki faaliyetlerini daha da
hızlandırdılar.[103]
Irak’ın ikinci büyük şehri olan Basra’da vali tayini konusunda Kûfe
ve Mısır kadar rahatsızlık yaşanmadı. Hz.Osman, Basralılar’ın isteği doğ-
rultusunda Abdullah b. Â� mir’i vali olarak tayin etti. Buna rağmen çeşitli
siyasî�, iktisadî� ve kültürel sebeplere bağlı olarak yaşanan bazı sıkıntılar
Hz. Osman’ı hilafetten uzaklaştırmak isteyen Kûfe ve Mısırlılarla birlikte
Basra’dan da bir grubun Medine’ye hareket etmesine sebep oldu.[104]
Bu fitneden pek fazla etkilenmeyen Şam’da ise daha önce de kısaca

belirtildiği gibi Ebû Zerr’in, Muâviye’nin bazı harcamalarını ve Müslüman-
287
ların ihtiyaç fazlası mallarını Allah yolunda sarf etmeyip biriktirmelerini
[103] Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 346-347; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 30-36 vd.
[104] Apak, Â� dem, Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İ�stanbul, 2003, s.145-146.
şiddetle eleştirmesi, zenginler aleyhine bir hareketin başlamasına yol aç-

mıştı. Muâviye’nin şikâyeti üzerine Ebû Zerr’i Medine’ye çağıran Hz. Os-
man, tenkitlerini devam ettirmesi sebebiyle onu Rebeze’ye göndermiştir.
Ebû Zerr’in Rebeze’ye sürgün edildiği söylendiği gibi kendi rızası ile gön-
derildiği de rivayet edilmiştir.[105]
Fitnenin Kûfe’den sonra diğer önemli merkezi olan Mısır’da da Hz. Os-
man ve onun valisi Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’e karşı şiddetli bir muhale-
fet başlatılmıştı. Ebû Huzeyfe’nin vefatından sonra Hz. Osman’ın himaye-
sinde büyümüş olan Muhammed b. Ebî� Huzeyfe, istediği valilik kendisine
verilmeyince Halifeye kırgın olarak Mısır’a gitmiş ve oraya yerleşmişti. Hz.
Ali’nin himayesinde büyüyen Muhammed b. Ebî� Bekr de Mısır’da bulunup
yönetimden rahatsız olanlardandı. Mısır’da Hz. Osman yönetimine karşı
ilk dedikoduların 31/651-652 yılında başladığı nakledilmektedir.[106] Ö� te
yandan Mısır valiliğinden azledildiği için Hz. Osman’a kızarak Mısır’ı terk
eden ve Filistin’e yerleşen Amr b. el-Â� s’ın Mısır’daki muhalif harekete des-
tek olduğu belirtilmektedir.
Abdullah b. Sebe’ taraftarlarının hilafet merkezinden uzak olan Mı-

sır’da etkin bir şekilde faaliyet gösterdikleri ve Hz. Osman aleyhine mu-
halif bir kesimin oluşmasına yol açtıkları ifade edilmektedir. Rivâyetlere
göre Basra, Kûfe ve Suriye’de bir müddet kaldıktan sonra Fustât’a gelen
Abdullah b. Sebe’ burada muhalefet hareketini organize etmiştir. O, kendi-
ne bağlı taraftarlarına farklı şehirlere dağılmalarını tavsiye etti ve onlara
şöyle dedi: “Toplumu harekete geçirin. Halifenin görevlendirdiği valileri ve
diğer görevlileri eleştirin, onlar hakkında yalan uydurun. İnsanların size
meyletmesi için, iyiliği emredip kötülüğü yasakladığınızı söyleyin. İnsanları
bu iş için hazırlayın.”[107] İ�bn Sebe’, Mısır’da halk arasında fesat tohumları
ekti. Sokak serserileri, ahmaklar, kindarlar, entrikacılar, âsiler ve günah-
kârlar etrafında toplandılar. O, Mısır’da yerleşmesine rağmen Medine,
Kûfe, Basra’daki adamlarıyla irtibat halindeydi, onları sürekli tahrik edi-
yordu. İ�bn Sebe’ altı yıl kadar devam eden propaganda faaliyetleri sonu-
cunda Hz. Osman’ın öldürülmesiyle amacına ulaşmış olacaktır.[108]
Bu merkezlerdeki muhalif gruplar, onun direktifleriyle birbirleri-

ne gönderdikleri mektuplarda Hz. Osman’ı ve valilerini din kurallarını
çiğnemek ve zulüm yapmakla suçlayıp halkı isyana teşvik ediyorlardı.
Halkın huzurunda okunan bu mektuplar Medine’ye de gönderiliyordu.
288 [105] Buhârî�, Zekât, 4; İ�bn Sa’d, Tabakât, IV, 212-213.

[107] İ�bn Sebe’in kişiliği ve Mısır’daki faaliyetleri için bkz. İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 154-
155; Sallabî�, a.g.e., s.359
[108] Sallabî�, a.g.e., s.360-361.
İ�bn Sebe’in ayrıca hilafetin Resûlullah’ın vasî�si olduğunu iddia ettiği Hz.
Ali’nin hakkı olduğunu ve Hz. Osman’ın yerine onun geçirilmesi gerektiği-
ni ileri sürdüğü rivayet edilmiştir. [109]
Hilafet merkezi olan Medine’de Hz. Osman’ın halifeliğinin son yılların-

da yönetimle ilgili bazı rahatsızlıklar ortaya çıkmıştır. Ö� nemli bazı sahâbî�-
ler dururken, çoğunluğu Mekke fethinde veya daha sonra Müslüman olan
(tulekâ) ve Ü� meyyeoğulları’na mensup kişilerin vali olarak tayin edilmesi
Medine’de olumsuz karşılanmıştır. Ö� zellikle kâtiplik görevine Mervân b.
Hakem’in getirilmesi ve onun Medine’deki bazı yanlış söz ve hareketleri
tepki çekmiştir. Amr b. el-Â� s’ın azledilmesi, İ�bn Mes’ûd’un Kur’ân’ın çoğal-
tılması meselesinde Halifeye muhalefet ettiği gerekçesiyle Halifeyle ara-
sının açılması vb. uygulamalar ashâbı rencide etmiş ve Hz. Osman’a karşı
hoşnutsuzluğa sebep olmuştur. Hz. Osman’ı halife seçen şûra üyelerinden
Abdurrahman b. Avf, Ali b. Ebî� Tâlib, Talha ve Zübeyr bile yönetimdeki
bazı icraatlarından memnun olmayanlar arasındadır. Vilâyetlerdeki fitne
hareketleri konusunda ashâbın önde gelenleri Hz. Osman’ı icraatları ko-
nusunda uyarmışlardır.
c. Hz. Osman’ın Aldığı Tedbirler
Hz. Osman hilafetinin son yıllarında artma eğilimi gösteren iç karışık-

lıklar karşısında bazı tedbirler almak zorunda kalmıştır. Tabiat olarak yu-
muşak huylu ve halî�m olan Hz. Osman yönetim muhaliflerine karşı sert ve
kan dökmekle sonuçlanabilecek hareketlerden özellikle geri durmuştur.
Ancak halife, devlet otoritesini sağlamak ve iç karışıklıkları bastırmak için
bazı tedbirler almıştır. Bu tedbirler; muhalifleri sürgüne göndermek, ka-
rışıklık çıkaran ve şikâyetler gelen şehirlere müfettiş göndermek, valilerle
toplantı yapmak ve hac esnasında halkın şikâyetlerini dinlemek, isyancı-
larla görüşüp yaptığı icraatların delillerini ortaya koymak ve iddialara ce-
vap vermek vb. şeklinde sıralanabilir.
1- Muhalifleri sürgüne göndermek
Kûfe valisi Saî�d b. el-Â� s, şehirdeki yönetim muhalifi hareketleri orga-

nize eden ve halkı kışkırtanlardan Ebû Zeyneb, Ebû’l-Verâ, Mâlik b. Hâris
(Eşter) vb. kişileri Halifeye şikâyet edince Hz. Osman onların Şam’a gön-
derilmelerini emretti. Hz. Osman, Muâviye’ye haber göndererek: “Sanki
fitne için yaratılmış olan bazı kimseler sana geliyorlar. Onların fitne çıkar-
289
malarına mâni ol.”[110] talimatını verdi. Muâviye onlara iyi davranmasına,
[109] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 154

[110] Seyf b. Ö� mer, el-Fitne ve Vak’atü Cemel, thk: Ahmed Râtıb Armûş, Beyrût, 1993, s. 35.
eyaletlerindeki maaşlarını vermeyi sürdürmesine, özel misafir gibi dav-

ranmasına rağmen bu kimselerin düşünce ve davranışlarında değişiklik
olmadı. Bunun üzerine Muâviye o grubu Kûfe’ye geri gönderdi. Kûfe’de
eski faaliyetlerine kaldıkları yerden devam eden muhalifler bu sefer hali-
fenin isteğiyle Hıms valisi Abdurrahman b. Hâlid b. Velî�d’in yanına gönde-
rildiler. Abdurrahman bu gruba karşı Muâviye gibi yumuşak davranmadı,
nereye giderse onları yanında götürdü, kendisi atın üzerinde giderken
onları yürüttü. Sonunda Kûfeliler pişman olduklarını söyleyerek validen
kendilerini serbest bırakmasını istediler. Bunun üzerine Abdurrahman b.
Hâlid onların gitmelerine izin verdi.[111]
2- Karışıklık yaşanan şehirlere ve eyaletlere müfettişler göndermek
Hz. Osman’ı hilafetinin son yıllarında Medine’ye uzak olan şehirlerde-

ki oluşan iç karışıklıklarla ilgili bazı haberler ve halkı idareye karşı isyan
etmeye davet eden bazı mektuplar ulaşmaya başlamıştı. Abdullah b. Mesle-
me, Talha b. Ubeydullah ve diğer bazı sahâbî�ler Hz. Osman’ın yanına gide-
rek ona: “Fitne dalgalarının İslâm şehirlerini vurmaya başladığına ve valilere
saldırı plânları yapıldığına dair haberler duyduk” dediler. Ayrıca Halifeye
şehirlere güvenilir bazı müfettişler (denetçi, gözlemci) gönderip olup-biten
şeyleri öğrenmesinin uygun olacağı konusunda görüş bildirdiler.
Bunun üzerine Hz. Osman bu iş için doğruluğu, takvası ve sözüne gü-

venilirliği ile tanınan kişiler seçti. Hz. Ö� mer’in muhasebe ve teftiş işlerini
yürüten Muhammed b. Mesleme, Hz. Peygamber’in çok sevdiği ve ordu
komutanı olarak görevlendirdiği Ü� sâme b. Zeyd, büyük mücahidlerden
ve ilk Müslümanlardan Ammâr b. Yâsir ve zühd ve takva sahibi Abdul-
lah b. Ö� mer gibi üst düzey kimseleri belirledi. Muhammed b. Mesleme’yi
Kûfe’ye, Ü� sâme b. Zeyd’i Basra’ya, Ammâr b. Yâsir’i Mısır’a, Abdullah b.
Ö� mer’i Şam’a her birinin beraberinde bir heyet olduğu halde gönderdi.
Bu müfettişler gittikleri şehirlerde meydana gelen olayları ve valiler aley-
hindeki iddiaları araştırıp Medine’ye döndüler. İ�çlerinde Ammâr b. Yâsir
Medine’ye en geç dönmüştü. Mısır valisi Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh, onun,
Mısır’da Abdullah b. Sevdâ (İ�bn Sebe’), Sevdân b. Humrân, Kinâne b. Bişr
ve Hâlid b. Mülcem gibi muhaliflerle görüştüğünü Halifeye bildirdi. Mı-
sır’ın dışındaki Kûfe, Basra ve Şam’dan gelen müfettişler, gittikleri yerler-
de halkla görüştülerini, durumu incelediklerini, herhangi bir münker du-
rum görmediklerini, Allah’ın emrine, Hz. Peygamber’in sünnetine, ilk iki
halifenin icraatlarına aykırı bir husus tespit etmediklerini bir rapor olarak
290
Hz. Osman’a takdim ettiler.[112]
[111] Apak, Â� dem, Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, s.158-160.

3- Valilerle toplantı yapmak ve halkın şikâyetlerini dinlemek
Hz. Osman idareyle ilgili şikâyetlerin artmaya devam etmesi ve ashâbın

önde gelenlerinin bazı tenkitleri üzerine valileriyle bir toplantı düzenleme
kararını vermiştir. Hz. Osman valilerine ve onların tebaalarına hitaben mek-
tuplar yazdı. Valilerini 34/655 yılı hac mevsiminde Mekke’ye görüşmeye ça-
ğırdı. Ayrıca halktan haksızlığa uğrayan ve valilerinden şikâyetçi olanların
hacca gelip şikâyetlerini iletmesini istedi. Böylece Halife o yılki hac mevsi-
mini kendi yönetimi, valileri ve halk arasında serbest duruşma mevsimi ilan
etmişti. Taberî� ve İ�bnü’l-Esî�r’in de naklettikleri Hz. Osman’ın farklı şehirlere
gönderdiği mektuplarda kısaca şöyle denilmekteydi: “Bana Medineliler’den
bazıları geldiler, bir kısım kişilerin insanları dövüp-sövdüğü haberini verdiler.
Her kimin böyle bir iddiası varsa gelsin benden veya valilerden hakkını alsın.
Çünkü ben, bu yıl ki hacda valilerimi bir araya getireceğim.”[113]
34/655 yılı hac mevsiminde Halife, valileriyle bir toplantı yaptı. Bu

toplantıya Muâviye b. Ebî� Süfyan, Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh, Abdullah
b. Â� mir ile eski valiler Amr b. el-Â� s ve Saî�d b. el-Â� s katıldı. Hz. Osman sı-
kıntısından valilere sert bir konuşma yaparak: “Yazıklar olsun size! Hak-
kınızda söylenen ve dillerde dolaşan dedikoduların doğru çıkmasından
korkuyorum.” demişti.[114] Hz. Osman iç karışıklıkların çözülmesi için tav-
siyelerinin ne olduğunu sordu. Halifenin konuşmasından sonra valiler gö-
rüşlerini açıkladılar. Abdullah b. Â� mir, insanların cihadla meşgul edilmesi
gerektiğini, böylece halkın fitneyle uğraşmaya zamanlarının olmayacağını
söyledi. Saî�d b. el-Â� s, muhaliflere karşı acımasız davranılması, sert politi-
ka izlenmesini ve gerekirse öldürülmelerini tavsiye etti. Bu teklif üzerine
Hz. Osman bunun iç karışıklığı daha fazla artıracağı düşüncesini ifade etti.
Şam valisi Muâviye de, her valinin kendi bölgesindeki karışıklığı en uy-
gun şekilde kendi metotlarıyla halletmesi gerektiğini söyledi. Mısır valisi
Abdullah b. Sa‘d, ortaya çıkan fitnenin temelinde ekonomik gerekçeler ol-
duğunu, bu sebeple mal dağıtarak halkın bozgunculuktan uzak tutulabile-
ceğini belirtti. Eski Mısır valisi Amr b. el-Â� s da Halifeye ya görevi bırakma-
sını, ya da olayların üzerine kararlılıkla gitmesini teklif etti.
Bu teklifler bize o bölgelerdeki insanların psikolojik ve sosyal durum-

ları hakkında ipuçları verirken, bölgesel farklılıkları da göstermektedir.
Valilerin fitnenin önlenmesi konusundaki teklifleri problemlere kesin çö-
züm bulmaktan daha çok muhaliflerinin nasıl etkisiz hale getirilmesi üze-
rineydi. Bunun için toplantı kesin bir karara varılmadan sona erdi.[115] Hac 291
[113] Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, II, 422
[114] Taberî�, Târîh, V, 350-351
[115] Geniş bilgi için bkz. Apak, Â� dem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi (2), s.263-264
mevsiminde idareden ve valilerden şikâyeti olan birisi çıkmayınca o yılki

hac sona erdi. Hac dönüşü Medine’de Hz. Ali, Talha, Zübeyr ve Muâviye’nin
bulunduğu bir toplantıda bazı konular görüşüldü. Burada Muâviye’nin
bazı sert sözlerine Hz. Ali karşılık verince Hz. Osman araya girerek onları
yatıştırdı.
4- İsyancılarla görüşüp yaptığı icraatların delillerini ortaya koymak

ve iddialara cevap vermek
Hz. Osman, hilafetinin son dönemlerinde kendi icraatlarını sürekli

tenkit eden, hatalarını ortaya koyan isyancılarla mescidde halka açık bir
toplantı yaparak yaptığı uygulamaların doğruluğunu delilleriyle açıkla-
mıştır. Bu toplantıya bir grup sahâbî� de katılmış ve konuşmaları dinlemiş-
lerdir. Hz. Osman’ın kendi aleyhine öne sürülen ithamlara verdiği cevaplar
kısaca şu şekildedir:
a. Hz. Osman, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer’in uygulamasının aksine

hac sırasında yolcu olarak iki rekat yerine 4 rekat kılmasının
sebebi olarak bu uygulamayı Medine’den Mekke’ye ulaştığında
yaptığını, ailesinin Mekke’de olduğunu, kendisinin ailesinin ya-
nında ikamet ettiğini ve bu durumda yolcu olmadığını açıkla-
mıştır.
b. Mer’aların çoğunluğunu kendine ait develerine tahsis ettiği itha-
mına karşılık Hz. Osman beytülmâle ait develerin çoğaldığını, bu
sebeple yeni mer’alar oluşturulduğunu, kendisinin Müslüman ol-
madan önce devesi ve sürüleri en çok kişi olduğunu, ancak Halife
olduktan sonra hepsini infak ettiğini dolayısıyla o mer’aları kendi
develeri için ayırmasının mümkün olmayacağını ifade etmiştir.
c. Bir tane Kur’ân nüshasının bırakılıp diğer nüshaların yaktırıldığı
iddiasına karşı Hz. Osman, Müslümanları tek bir Kur’ân üzerin-
de birleştirmekten başka bir şey yapmadığını, onları bu konuda
ayrılığa düşmekten kurtardığını ve bu hususta Kur’ân’ı bir araya
getiren Hz. Ebû Bekir’e tâbi olduğu söylemiştir.
d. Tâif’e sürgün edilen Hakem b. Ebi’l-Â� s’ın Medine’ye kabul edil-
mesi konusunda Hz. Osman onun Medine’li değil Mekke’li oldu-
ğunu, sürgünden sonra Hz. Peygamber’in kendisinden razı olduk-
tan sonra onun Mekke’ye girmesine izin verdiğini belirtmiştir.
292 e. Gençleri vali olarak tayin ettiği ithamına karşılık Hz. Osman, eh-
liyetsiz ve insanların kendisinden razı olmayacağı birisini kesin-
likle vali olarak atamadığını, kendisinden öncekilerin daha genç
kimseleri daha önemli görevlere atadıklarını, Ü� sâme’nin Hz. Pey-
gamber tarafından komutan olarak tayin edildiğinde çok daha

genç yaşta olduğunu ifade etmiştir.
f. Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh’e İ�frî�kıyye ganimetlerinin yirmi beş-
te birinin verilmesi olayıyla ilgili Hz. Osman, halife olarak fethe
teşvik amacıyla bu sözü kendisinin verdiğini, benzer uygulama-
yı Ebû Bekir ve Ö� mer’in de yaptığını, ordudaki askerlerin itirazı
üzerine bunu kendisinden geri aldığını söylemiştir.
g. Ailesine düşkün oluşu ve devlet imkânlarını onlara harcadığı
iddiasıyla ilgili olarak Hz. Osman, ailesini sevmesinin başkasına
zulmetmesi için bir sebep olamayacağını, herkese hakkını verdi-
ğini, kendilerinden alması gerekeni aldığını, ailesine verdikleri
şeyleri devlet malından değil, kendi şahsî� servetinden verdiğini,
Müslümanların mallarını haksız yere ne kendisinin alacağını, ne
de başkalarına verdiğini belirtmiştir.
h. Fethedilen bölgelerdeki toprakları belli kişilere verdiği şeklinde-
ki iddiaya karşı Hz. Osman, buraların fethine ensâr, muhâcir ve
diğer Müslümanların katıldığını, arazileri taksim ettikten sonra
bir kısmının orada kaldığını, bir kısmının Medine’ye döndüğünü,
bu toprakların onların mülkü olduğunu ve isteyenlerin bunları
sattığını söylemiştir.[116]
d. Hz. Osman’ın Şehid Edilmesi
Hz. Osman’ın almış olduğu tüm bu tedbirlere rağmen özellikle Kû-

fe’deki muhalefet hareketleri bir türlü yatışmadı. Fitne hareketinde ilk
önemli başkaldırı hareketi valilerin yerlerine dönüşleri esnasında Kûfe’de
oldu. Daha önce ifade edilen Hıms sürgününden dönen grup, Medine’den
dönen vali Saî�d b. el-Â� s’ın şehre girmesine engel oldular ve Hz. Osman’dan
daha önce Basra’da valilik yapan Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’yi vali olarak atama-
sını istediler. Hz. Osman da, olayları yatıştırmak için onların bu isteklerini
yerine getirdi (34/655).[117] Bu olay Kûfe’nin merkezî� otoritenin kontro-
lünden çıkmasına ve diğer şehirlerdeki muhaliflerin cesaretlenmesine yol
açtı. Bundan sonra Hz. Osman ve valileri hakkındaki tenkitler artarak de-
vam etti, açıktan eleştiriler başladı. Hatta Hz. Ali, Zübeyr, Talha, Â� işe gibi
büyük sahâbî�lerin ağızlarından uydurma mektuplar yazılarak onların da
bu işin içinde oldukları gösterilmeye çalışıldı. Halkı cihad için Medine’ye
[116] Hz. Osman’a yapılan ithamlar ve bunlara Hz. Osman’ın vermiş olduğu çeşitli cevap-
lar hakkında geniş bilgi için bkz. Taberî�, Târîh, V, 354-357; Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, 293
el-Avâsım, s. 76-128; İ�bn Ebi’l-Hadî�d, Şerhu Nehci’l-Belâğa, III, 11-69; Muhibbüddin
Taberî�, er-Rıyâdu’n-Nadıra, III, 82-103; Muhammed Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Muf-
terâ Aleyh Osmân b. Affân, s. 103-151 vd.
[117] Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 347.
çağıran bu mektuplar bütün şehirlere gönderildi. Mektuplar Medine’de

olumsuz etkiler bıraktı. Hz. Osman’a yönelik kişisel kırgınlıklar muhalif-
lerin sayısını artırdı.[118]
Hz. Osman’ın ertesi yıl (35/655-656) valileri ile yeniden bir toplantı
yaptığı nakledilmektedir. Ancak bu toplantıda da önceki yıldaki hususlar
bir bakıma tekrarlanmış ve bir sonuca varılamamıştır. Şam valisi Muâvi-
ye, bu toplantının ardından Halifeyi Şam’a götürmeyi teklif etmiş, fakat
Hz. Osman bu teklifi geri çevirmiştir.[119]
Hz. Osman’ın hilafetinin son yılı (35/655-656) içinde meydana gelen

isyan olayları sırasında sözkonusu edilen önemli olaylardan birisi de Hali-
fenin dilinden Mısır valisine bir mektup gönderilmesi hadisesidir. Mektup
olayının Mervân b. Hakem’in bir tertibi olduğuna dair bilgi veren tarihçi-
lerin yanında, bu meselede karışık ve karanlık birçok nokta olduğunu öne
sürenler, ilgili nakilleri tahlile tâbi tutup değerlendirmelerde bulunanlar
da mevcuttur.
35/655-656 yılında Mısır, Kûfe ve Basra’dan yola çıkan gruplar Me-

dine’ye gelerek valilerinin icraatlarını şikâyet etmişler ve bu kişilerin
görevden azledilmesini istemişlerdi. Bu esnada Medine’de huzursuz bir
ortam meydana gelince Hz. Osman bir gün Hz. Ali’nin evine gelerek: “Bu
karışıklığı yatıştırmak için bana yardım et.”deyince Hz. Ali ona şöyle cevap
vermişti : “Bu karışıklığın sebebinin ne olduğunu biliyor musun? Bunlar hep
Mervân b. Hakem, Saîd b. el-Âs, Abdullah b. Âmir ve Muâviye sayesinde ol-
muştur. Sen bu kişilerin sözünü dinliyor, bizimkini dinlemiyorsun.” Hz. Os-
man: “Bundan sonra sizin sözünüzü dinleyeceğim.” deyince Hz. Ali, muhâcir
ve ensârın ileri gelenlerinden bir grup ile birlikte Mısır’dan gelen heyetin
yanına gidip onlarla konuştu.[120] Hz. Osman, Hz. Ali’nin aracılığıyla Mısır,
Kûfe, Basra valilerini değiştireceğine dair söz verince heyetler Medine’den
ayrıldılar. Hz. Ali bu işe kefil olmuştu. Mısırlılar, isteklerini yerine getiren
ve Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh yerine kendilerinin teklif ettiği Muhammed
b. Ebî� Bekr’i Mısır valiliğine tayin eden Hz. Osman’dan memnun olarak
yola çıktılar.
Yeni Mısır valisi Muhammed b. Ebî� Bekr ile beraber Mısır’a doğru
giden heyet Medine’ye üç günlük mesafede bulunan bir bölgede oldukça
hızlı koşan bir devenin üstünde siyah bir köleye rastladılar. Orada bulu-
nanlardan birisi hizmetçinin Hz. Osman’a ait olduğunu tanıdı. Mısırlılar
294 kölenin üzerine aradılar ve su matarasının içinde bir mektup olduğunu
[118] Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 352-354; Yiğit, İ�smail, “Osmân”, DİA, XXXIII, s. 441.
[120] Belâzürî�, Ensâb, V, 59-69.
gördüler. Bu mektupta şunlar yazılıydı: “Muhammed b. Ebî Bekr ve falan

falan kişiler sana geldikleri zaman onları öldür. Bu mektubu imha et. Yeni
bir emrim gelinceye kadar işlerine devam et. Seni şikâyet için bana gelenleri
hapset. İnşallah bu konudaki emrim sana ulaşacaktır.”[121]
Mektubu okuyan Mısırlılar topluca Medine’ye geri dönmüşlerdi. Du-

rumu öğrenen Kûfe ve Basra’dan gelenler de Medine’ye geri geldiler. Ü� ç
gün önce halifeden memnun bir şekilde yola çıkan Mısırlılar ve diğerleri-
nin tekrar geri dönmeleri halkı şaşırtmıştı. Nakledildiğine göre Mısırlılar,
doğruca Hz. Ali’nin yanına gitmişler ve ona şunları söylemişlerdi: “Bizimle
ilgili olarak şunları yazan Allah (cc) düşmanını görüyor musun? Allah (cc)
onun kanını helâl kılmıştır. Haydi kalk, beraberce ona gidelim.” Bu sözler
üzerine Hz. Ali: “Allah’a yemin olsun ki sizinle beraber kalkıp gitmem.” de-
mişti. Heyette bulunanlar: “O halde bize neden mektup yazdın?” diye sorun-
ca bu söze şaşıran Hz. Ali: “Vallahi size hiçbir mektup yazmadım.” demişti.
Mısırlılar birbirlerinin yüzüne bakarak: “Bu adam için mi savaşıyor, yoksa
öbürüne mi kızıyorsunuz?” diyerek oradan ayrıldılar ve Hz. Osman’ın evine
gittiler.[122] Görüldüğü gibi Hz. Ali, Talha ve Zübeyr vb. ashâbın dilinden
uydurma mektuplar yazılmakta ve bunlar çeşitli bölgelere gönderilerek
muhalif bir kitle oluşturulmaya çalışılmaktadır.
Hz. Ali’nin yanından ayrılan grup, Hz. Osman’dan hesap sormak ama-
cıyla onun evine gitmişlerdi. Bu kişiler Hz. Osman’a: “Sen bizim hakkımız-
da şöyle şöyle yazmışsın. Bu sebeple Allah (cc) senin kanını helâl kıldı” de-
diler. Hz. Osman yemin ederek sözkonusu mektuptan haberi olmadığını
bildirdi ve: “Siz de bilirsiniz ki, birisinin diliyle başkası tarafından mektup
yazılabilir ve başkası tarafından mühür kazınabilir” diye cevap verdi.”[123]
Diğer bir rivayete göre ise, Hz. Ali mektubu, hizmetçiyi ve deveyi alarak
ashâbdan bir grupla birlikte Hz. Osman’ın yanına gitti. Hz. Osman yemin
ederek mektubu kendisinin yazmadığını söyledi. Hz. Ali: “Nasıl oluyor da
senin hiçbir bilgin olmadan, hizmetçin senin devenle yola çıkıyor ve senin
mührün olan bir mektubu taşıyor ?” diye sorunca Hz. Osman tekrar yemin
ederek önceki sözlerini tekrarladı.[124]
Bunun üzerine orada bulunan kimseler, kendisinden habersiz böy-

le bir iş gerçekleştirilmesinden dolayı Halifeyi sorumlu tuttular ve “Sen
[121] el-İmâme, (Müellifi meçhul, İ�bn Kuteybe’ye nisbet edilmektedir) Beyrût, 1997, I,
35-36; Süyûtî�, Târîhu’l-Hulefâ, thk: M. Muhyiddin Abdülhamî�d, Mısır, tsz., s. 158.
[122] Taberî�, Târîh, V, 365; Muhibbüddin Taberî�, er-Rıyâdu’n-Nadıra, III, 59. 295
[123] Muhibbüddin Taberî�, a.g.e., III, 60.
[124] İ�bn Hıbbân, es-Sîratü’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, Beyrût, 1987, s. 514-515;
Süyûtî�, Târîhu’l-Hulefâ, s. 158-159; Karamânî�, Ahbâru’d-Düvel ve Âsâru’l-Üvel fi’t-
Târîh, thk: Fehmî� Sa’d-Ahmed Hatî�t, Beyrût, 1992, I, 297.
hilafetten ayrıl.” dediler. Hz. Osman bunu kabul etmedi.[125] Hz. Osman’ın
huzurunda bulunanlar mektubun yazısını dikkatlice inceleyince bunun
Mervân’ın yazısı olduğunu tanıdılar. Buna göre valilerin görevden alınma-
sını içine sindiremeyen Mervân b. Hakem bir oyun hazırlayarak Halifenin
ağzından bir mektup yazarak altını Hz. Osman’ın mührüyle mühürlemiş-
ti. Mervân, Hz. Osman’ın kölesiyle bu mektubu Mısır’a göndermişti. Bu
durumdan Halifenin hiç haberi yoktu. İ�syancı grup, Halifeden Mervân’ı
kendilerine teslim etmesini istediler. O esnada Mervân, Halifenin evinde
bulunuyordu. Hz. Osman, Mervân’ı öldürmelerinden çekindiği için onla-
ra teslim etmedi. Buna kızan halk Hz. Osman’ın yanından ayrıldı.[126] Hz.
Osman’ın Mervân’ı isyancılara teslim etmemesi ve hilafetten çekilmemesi
üzerine Mısırlılar ve diğer bölgelerden gelen muhalifler onun evini ku-
şattılar. Daha sonra Hz. Osman’ın şehit edilmesine yol açan üzücü olaylar
meydana geldi.
Çağdaş araştırmacılardan Ebû Zeyd Şelebî�[127], Abdülvehhab en-Nec-

câr , Hasan İ�brahim Hasan[129], İ�brahim Sarıçam[130], Ahmet Akbulut[131]
[128]
vb. mektup olayının Mervân’ın bir tertibi olduğu ve onun sorumluluğu

bulunduğu düşüncesindedirler. Ö� te yandan bu olaya farklı yaklaşanlar da
mevcuttur. Muhib Taberî�, mektup olayı ile ilgili iddiaların bir itham oldu-
ğunu ifade eder ve detaylı bir şekilde bu olayın aslının olmadığıyla ilgili
görüşlerini sıralar.[132] İ�bn Teymiyye, Hz. Osman’ın Mervân’ı kan dökülme-
sini önlemek amacıyla o gruba teslim etmemesinin onun takdiri olduğu-
nu, Hz. Osman’ın, Muhammed b. Ebî� Bekr ve benzerlerini öldürme emrini
verecek birisi olmadığını ifade etmektedir.[133] İ�bn Haldûn, Hz. Osman dö-
nemi olaylarını değerlendirirken Basra, Kûfe, Şam ve Mısır bölgelerindeki
halkın çoğunun kaba kişiler olduğunu, Resûlullah’ın meclisinde çokca bu-
lunan insanlar olmadığını söylemektedir. Aşağı sınıflardan bir topluluğun
Medine’ye gelip Halifeyle görüştükten sonra isteklerinin yerine getirile-
ceğine dair söz alıp bir süre için Medine’yi terk ettiklerini zikreden İ�bn
Haldûn, daha sonra bu grubun sahte, uydurma bir mektupla geri döndü-
ğünü ifade etmektedir.[134] Çağdaş araştırmacılardan Muhammed Rızâ ve
[125] İ�bn Ebi’d-Dem, et-Târîhu’l-Muzafferî (et-Târîhu’l-İslâmî) thk: Hâmid Zeyyân Gânim

Zeyyân, Kahire, 1989, s. 165.
[126] Süyûtî�, Târîhu’l-Hulefâ, s. 519.
[127] Ebû Zeyd Şelebî�, el-Hulefâü’r-Râşidûn, Kahire, 1993, s. 189.
[128] Abdülvehhab en-Neccâr, el-Hulefâü’r-Râşidûn, Beyrût, tsz., s. 335.
[129] Hasan İ�brahim Hasan, Târîhu’l-İslâm, I, 296.
[130] Sarıçam, İ�brahim, Emevî-Haşimî Mücadelesi, s. 243.
296 [131] Akbulut, Ahmet, Sahâbe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri,
İ�stanbul, 1992, s. 181.
[132] Muhibbüddin Taberî�, er-Rıyâdu’n-Nadıra, III, 88-91.
[133] İ�bn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, III, 188-190.
[134] İ�bn Haldûn, Mukaddime, Beyrût, 1993, s. 169.
Tâhâ Hüseyin ise mektup olayıyla ilgili rivayetlerdeki ve mektubun muh-

tevasındaki farklılıklara dikkat çekmektedirler.[135] Muhammed el-Hudarî�
Bek, mektup olayıyla ilgili kafa karıştıran bazı noktalara temas ettikten
sonra bu konuda Mervân’a öne sürülen töhmetin sâbit olmadığını ilave
etmektedir.[136] Salâh Abdülfettâh Hâlidî�, Mısırlılar’ın ülkelerine dönme-
sinden sonra Medine’de Hâricî�-Sebeî� grubun liderlerinden Eşter en-Ne-
haî� ve Hakî�m b. Cebele’nin kaldığını, bu iki kişinin bir tuzak hazırlayarak
Halifenin ağzından böyle bir mektup yazdığını iddia etmektedir.[137] Sabri
Hizmetli de benzer görüşleri öne sürerek mektubu yazan ve gönderenin
Mervân olmadığını ifade etmektedir.[138] Mektup olayıyla ilgili öne sürülen
bazı şüpheli, karanlık noktaların varlığı tartışma konusu olmuştur.[139]
Bir kısım çağdaş araştırmacıların da ifade ettiği gibi[140], fitne olay-

larını yöneten ve insanları kışkırtan bir gizli elin mevcûdiyeti kendisini
hissettirmektedir. Her ne kadar Abdullah b. Sebe’in kimliği, gerçekten o
dönemde böyle birisinin yaşayıp-yaşamadığı tartışma konusu ise de, İ�bn
Sebe’ zihniyetindeki kişilerin varlığı söz konusudur. Ancak tüm suçu bu
tipteki insanlara yükleyip, idarecilerin ve o dönemdeki halkın hiç kabaha-
tinin olmadığını söylemek de problemi tam olarak çözmemektedir.
35 yılı Şevval (Nisan 656) ayında Mısır, Kûfe ve Basra şehirlerinden

sayıları 600 ile 1000 arasında gösterilen üç grup, hacı kafileleri arasın-
da bölgeye geldi. Mekke yerine Medine’ye giden bu gruplar şehir dışında
üç ayrı yerde konakladı. Gönderdikleri iki temsilci ile Medine’deki durum
hakkında bilgi aldılar. Bu iki elçi Hz. Ali, Zübeyr, Talha ve Resûlullah’ın
hanımları ile görüşüp, şikâyetlerini aktardılar ve Halife ile görüşmek is-
tediklerini söylediler. İ�stekleri reddedilince geri döndüler. Mısırlılar’ın
Hz.Ali’ye, Basralılar’ın Talha’ya, Kûfelilerin de Zübeyr’e halifelik teklifinde
bulundukları, ancak üçünün de bu teklifi şiddetle geri çevirdikleri nakle-
dilmektedir. Bu durum karşısında tedirgin olan Hz. Ali, oğlu Hasan’ı gön-
dererek halifeyi durumdan haberdar etti. Ashâbın büyükleri de oğullarını
halifeyi korumak üzere yolladılar.[141] Hz. Osman’ı halifelikten indirmekte
[135] Muhammed Rızâ, Zinnûreyn Osmân, s. 172-174; Tâhâ Hüseyn, el-Fitnetü’l-Kübrâ

(Osman), 5. baskı, Beyrût, 1991, s. 817.
[136] Muhammed el-Hudarî� Bek, İtmâmü’l-Vefâ fi Sîreti’l-Hulefâ, el-Mansûra, trz., s. 158.
[137] Salâh Abdülfettâh Hâlidî�, el-Hulefâü’r-Râşidûn Beyne’l-İstihlâf ve’l-İstişhâd, Dimaşk-
Beyrût, 1995, s. 163-166.
[138] Hizmetli, Sabri, “Târihî� Rivâyetlere Göre Hz. Osman’ın Ö� ldürülmesi”, AÜİFD, XXVII,
155-156.
[139] Mektup olayıyla ilgili farklı rivayetler ve tahliller hakkında geniş bilgi için bkz.
Atçeken, İ�smail Hakkı, “Hz. Osman Dönemi İ�ç Olaylarında Mervân b. Hakem’in 297
Rolü”, S.Ü.İ.F.D, sayı:9, s.330-338.
[140] el-Işş,Yusuf, ed-ed-Devletü’l-Ümeviyye, s.76; Hizmetli, Sabri, a.g.m., AÜİFD, XXVII,
160-161.
[141] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 66-69; Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 353.
kararlı olan âsî�ler, memleketlerine dönüyor gibi yaptılar. Ancak bu üç grup

Şevvâl/Nisan ayının sonlarında ansızın geri dönerek Medine’ye girdiler
ve Hz. Osman’ın evini kuşattılar.[142] Bu olay üzerine Hz. Osman gizlice ha-
ber göndererek valilerinden yardım istedi.
Halifenin öldürülebileceğini hiç düşünmeyen Medineliler’in çoğu

muhasaranın ilk günlerinden itibaren evlerine kapanıp mecbur kalma-
dıkça dışarı çıkmadı. Şehirde sayıları oldukça artmış olan köleler ve işsiz
bedevî�ler de isyancılara katılmıştı. Nakledildiğine göre isyancılar ilk za-
manlar Hz. Osman’ın mescide çıkıp namazları kıldırmasına bir şey deme-
diler. Bu süre zarfında Hz. Osman mescidte kendisine yöneltilen tenkitlere
cevap verdi ve birçok konuda muhalifleri ikna etti. O, Hz. Ali’nin de tavsi-
yesi üzerine yaptığı konuşmada hatalarını kabul ettiğine ve bundan sonra
Allah’ın Kitabı ve Resûlü’nün sünnetine uyacağına söz vererek sükûneti
sağladı. Ancak Mervân b. Hakem yaptığı bir konuşma ile ortalığı yeniden
karıştırdı. İ�syancılar kuşatmanın son on gününde Hz. Osman’ın evinden
dışarı çıkmasına ve içeri su ve erzak verilmesine izin vermediler. Onun
halifeliği bırakmasını istediler, aksi halde öldürüleceğini söylediler.[143]
İ�syancıların gerçek niyetinin kendisi olduğunu anlayan Hz. Osman,

evinin çevresinde bulunan muhafızlarından silah kullanmamalarına dair
söz aldı.[144] Ensârdan bir grup ile kendisine yardım etmeye gelen Zeyd b.
Sâbit’i de geri çevirdi.[145] İ�syancılar hac mevsiminin sona ermesi dolayı-
sıyla Medine’ye bundan sonra çok sayıda insanın geleceğini biliyorlardı.
Ö� te yandan eyaletlerden gönderilen askerî� birliklerin de Medine’ye yak-
laştığının duyulması üzerine acele edip Hz. Osman’ın evine hücum ettiler.
Halifenin evini bekleyen genç sahâbî�ler onlara engel olamadılar.[146] Hz.
Osman’ın şehit edildiği gün onu korumak için yanında bulunanlar arasın-
da Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ö� mer, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Selâm,
Hz. Hasan, Muhammed b. Hâtıb, Zeyd b. Sâbit, Mervân b. Hakem ve Muğî�-
re b. Ahnes ve sayıları yüzü aşkın bir grup vardı. İ�kindi namazından son-
ra bitişikteki evden içeri giren birkaç Mısırlı Kur’ân okumakta olan Hz.
Osman’ı şehid etti. Ona kalkan olmak isteyen karısı Nâile’nin parmakla-
rı da kesilmişti.[147] İ�bn Kesî�r, Hz. Osman’ın evine girip onu şehit edenler
[142] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 61; Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 353; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III,
160-161.
[144] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 67-68
298 [145] Ebûbekr İ�bnü’l-Arabî�, el-Avâsım, s.139; İ�bn Asâkir, Târîhu Medineti Dimaşk, Beyrût,
1995-2000, XXXIX, 395.
[147] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 72-75; el-İmâme, I, 40-42; Mes’ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 354-
355.
arasında el-Ğ� âfikî� b. Harb ve Sevdân b. Humrân’ı zikretmektedir.[148] Hz.

Osman’ın kölelerinden biri onu korumak için âsilerden birini öldürmüş,
fakat ardından kendisi de öldürülmüştü.[149] Ardından evini ve beytülmâli
yağmalayan âsiler, Hz. Osman’ın defnedilmesini de engellediler. Bu sebep-
le Halifenin cenazesi hanımı Nâile’nin ve birkaç sahâbî�nin gayreti ile gün
battıktan sonra gizlice defnedildi. Onun Cennetü’l-Bakî�’ bitişiğindeki Haş-
şükevkeb denilen yere defnedildiği, bu yerin Muâviye zamanında mezar-
lığa dâhil edildiği nakledilmiştir.[150] Suriye, Kûfe ve Basra’dan gönderilen
yardım birlikleri, kendilerine bu çağrıyı yapan otoritenin ortadan kaldırıl-
ması sebebiyle Hz. Osman’ın öldürüldüğü haberini alınca geriye dönmüş-
lerdir. Hulefâ-yi Râşidî�n halkasının üçüncüsü, Resûlullah’a iki kere damat
olma şerefine nâil olduğu için “Zinnûreyn” sıfatına sahip, fazileti hakkında
bir çok hadis bulunan[151] Hz. Osman’ın feci bir şekilde öldürülmesi ilk dö-
nem İ�slâm tarihinin en üzücü olaylarından birisidir.
Hz. Osman’ın evinin kuşatılması yaklaşık kırk gün sürmüş, 18 Zil-

hicce 35/17 Haziran 656 tarihinde Cuma günü Hz. Osman şehid edilmiş-
tir. Onun Kurban Bayramı günlerinde şehid edildiği de rivayet edilmiştir.[152]
Yaklaşık on iki yıl halifelik yapan Hz. Osman, daha çok kabul edilen görüşe
göre şehid edildiğinde 82 yaşında idi.[153]
Hz. Osman’ın öldürülmesiyle birlikte, İ�slâm Tarihi’nde ardı arkası

gelmeyen pek çok olaylar, karışıklıklar, çatışmalar, iç savaşlar ve fırkalara
bölünmeler başlamıştır. Hz. Osman’ın şehid edildiği haberi Medine’de kısa
sürede yayılmış, Ashâb-ı Kirâm’ın önde gelenleri ne yapacaklarını şaşır-
mış, bazıları Medine’yi terk etmiş, bir çoğu derin üzüntülerini dile getir-
mişlerdi. İ�ç karışıklıklar sonucunda Hz. Osman’ın öldürülmesine yol açan
ve “el-Fitnetü’l-Kübrâ” olarak adlandırılan fitne olaylarının iyi bir şekilde
tahlil edilmesi ve ibretler çıkarılması gerekmektedir. Bu üzücü olayın se-
bepleri, oluşumu ve etkileri asırlardır Müslümanların zihnini meşgul et-
miş, ilk dönem İ�slâm Tarihî� olayları arasında üzerinde en çok konuşulan
en önemli siyasî� olaylardan birisi olarak tarihe geçmiştir.

[149] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 71.
[150] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 73-75; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 177-179. 299
[151] Hz. Osman’ın faziletiyle ilgili rivayetler için bkz. Akpınar, Ö� mer Faruk, Hz. Osman’ın
Hadis Rivâyetindeki Yeri, (Yüksek Lisans Tezi, S.Ü� .S.B.E), Konya, 2011, s.337-398.
[152] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 179..
[153] Mes’ûdî�, Mürûcü’z-zeheb, II, 340; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 179
B. Hz. Ali Dönemi İç Karışıklıkları
Hz. Ali, Hz. Osman’ın öldürülmesiyle had safhaya ulaşan

siyasî� gerginliğin ortasında hilafete geldi. Hz. Ali, Allah Resûlü
(sas) vefat ettiğinde 33 yaşlarındaydı. Yetenekli ve dindar bir
Müslüman olmasına rağmen Allah Resûlü’nün yerine geçmek
için yaşı gençti. Hz. Peygamber, vefat etmeden önce yerine ge-
çecek kişi hususunda açık ya da kapalı bir işarette bulunmadığı
için Hz. Ali’nin halife olma beklentisini Allah Resûlü üzerinden
savunması mümkün değildi. Resûlullah’ın ailesi olarak dışarıda
bırakıldıkları bir seçeneğin doğru olmadığını Hz. Ebû Bekir se-
çildiği sıralar dile getirmişti. Hz. Ali bundan sonra halife olunca-
ya kadar çeyrek asır kadar aktif siyasetin içinde yer almamıştır.
Zaman zaman Medine’de Müslümanları ilgilendiren konularda
görüşünün sorulduğu, istişare toplantılarına katıldığı bilinmek-
teyse de fiilen yönetimde yer almadığı gibi kendisinden önce-
ki üç halife döneminde gerçekleştirilen fetihlere de katılmadı.
Bunun sadece kendi tercihi olduğunu söylemek zordur. Hz. Ebû
Bekir’in halife seçilmesinden sonra bilinçli olarak yönetimden
uzak durduğu, aynı şekilde halifelerin de onu yönetime ortak et-
mek için özel bir çaba içine girmedikleri anlaşılmaktadır. Yöne-
timden uzak kalması, Hz. Ali’nin toplumun geçirdiği değişimi ve
siyasî� gelişmeleri izleyebilme imkânını azaltmış olmalıdır.
Onun yönetime mesafeli duruşu, çeşitli sebeplerle iktidar-

la kavgalı olan kesimlerin üzerinde birleştikleri kişi olmasının
sebeplerindendir. Bir anlamda muhalifler Hz. Ali’yi, siyasî� bek-
lentilerini üzerinden ifade edebilecekleri bir sembol isim hali-
ne getirmişlerdir. Bu sebeple Hz. Ali’nin hilafete gelmesi onun
açısından ağır bir yükün altına girmek anlamına geliyordu. Zira
onu iktidara getiren süreç, farklı beklentiler içinde olan birçok
kişi ya da topluluğun inşasında emek verdikleri bir yoldu. Çeşitli
sebeplerle daha önceki yönetimden, özellikle de valilerden hoş- 301
nut olmayan, ya da Müslümanların hâkimiyetinden rahatsızlık
duyan birçok kişi, muhalif tutumunu onun yanında durarak ifa-
de etmeye çalışmıştır.
Hilafete geldiğinde Hz. Ali’yi bekleyen önemli problemler vardı. Yak-

laşık dört buçuk yıllık hilafetinde karşılaştığı problemleri çözemediği gibi
gün geçtikçe sorunlar daha da büyüdü. Nihayet vefatıyla sonuçlanan bir
suikast neticesinde hayatını kaybetti.
1. Hz. Ali’nin Karşılaştığı İlk Problemler ve İktidar Mücadelesi
Hz. Ali, hilafete geldiğinde kendisini bir problem yumağının ortasın-

da buldu. Halife seçilirken toplumda tam bir mutabakat sağlanamamıştı.
Hz. Osman’ı öldüren âsilerin baskısıyla halife olması ve iktidara geldikten
sonra Hz. Osman’ın katillerini yargılayıp cezalandırmaması bazı eleştiri-
lere muhatap olmasına sebep oldu. Aslında normal koşullar altında bir
yönetim değişikliği olsaydı akla gelebilecek ilk isimlerden biri olduğu hal-
de Hz. Osman’ın öldürülmesinden sonra halife olması, eleştiri oklarının
kendisine yönelmesine neden oldu.
Hz. Ali, Medine’de ikamet eden ensâr ve muhâcirlerin büyük çoğun-

luğunun biatini aldı; ancak taşrada kendisine karşı etkili bir muhalefetin
organize olmasına engel olamadı.
a. Hz. Ali’nin Halife Seçilmesi
Hz. Osman öldürüldükten sonra Medine’de tam bir kargaşa ortamı

hâkim oldu. Medineliler, halifeye yapılan baskının onun ölümüyle sonuç-
lanacağını beklemiyorlardı. Hz. Osman’a karşı ciddi bir memnuniyetsiz-
lik vardı. Bazı icraatları tepki topluyordu. Ancak tepkiler, onun hayatına
kastetmeyi hedefleyecek bir noktaya gelmemişti. Ö� yle anlaşılıyor ki, Hz.
Osman’ın yapılan baskılara dayanamayarak halifeliği bırakması beklentisi
yüksekti. Ancak Hz. Osman -insanların çoğu için beklenmedik bir zaman-
da ve şekilde- öldürülünce toplum siyasî� bir kargaşaya sürüklendi.
Hz. Osman’ın öldürülmesiyle sonuçlanan isyanı başlatan âsiler,

onun ölümünden sonra Medineliler’den yeni bir halife seçmelerini is-
tediler. O güne kadar iktidara gelen üç halife de Medineliler tarafından
seçilmişti. Ancak böyle bir ortamda halife seçmek kolay değildi. Â� silerin
talepleri birkaç gün içinde baskıya dönüştü. Bunun üzerine birkaç Me-
dineli, siyasî� belirsizliği gidermek için Hz. Ali ile görüştü. Hz. Ali, böyle
bir ortamda başa gelecek kişinin suçlamalara muhatap olacağını ve işi-
nin çok zor olduğunu tahmin ediyordu. Ancak kendisine yapılan ısrarlı
teklifleri kabul etmek zorunda kaldı (18 veya 23 Zilhicce 35/17 veya 22
302
Haziran 656).[1]
[1] Taberî�, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrût
1407/1987, V, 448.
Hz. Ali’nin halife seçilmesi, onu Hz. Osman’ın öldürülmesiyle sonuçla-

nan ayaklanmanın içine çekti. Kendisi hiçbir şekilde ayaklanmanın tarafı
olmadığı halde maktul halifenin yakınları tarafından tartışmaların oda-
ğı haline getirildi. Bir taraftan siyasî� bir kargaşa ortamında halife olması,
diğer taraftan görevdeyken öldürülmek suretiyle hilafetten uzaklaştırılan
eski Halifenin makamında oturmak kolay değildi.
b. Toplumun Siyasî Tavrı
Hz. Ali halife olduğunda İ�slâm toplumunda siyasî� gerginlik had safha-
ya ulaşmıştı. Oldukça siyasallaşan toplumun, Hz. Ali’yi destekleyenler, Hz.
Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını talep ederek muhalefet edenler
ve tarafsız kalanlar olmak üzere kabaca üç farklı eğilime sahip olduğu söy-
lenebilir. Ancak aynı eğilim içinde değerlendirdiğimiz grupların yeknesak
olduklarını söylemek zordur. Siyasî� saflar zaman içinde belirginleşmiş ol-
malıdır.
• Hz. Ali’ye Biat Edenler ve Onu Destekleyenler
Birinci grup Hz. Ali’yi destekleyenler olup bunlar, sayısal olarak

toplumun çoğunluğunu oluşturuyorlardı. İ� çlerinde Hz. Osman’ın uygu-
lamalarından mağdur olduğunu düşünen, ya da Hz. Osman’dan doğru-
dan zarar görmediği halde icraatlarını beğenmeyenler vardı. Ö� te yandan
doğrudan doğruya siyasî� gelişmelerin içinde olmamakla birlikte Medi-
neliler’in seçtiği halife olan Hz. Ali’ye biat etmeyi kabul eden insanlar da
mevcuttu.
Hz. Ali’yi destekleyenlerin bir grubu âsiler ve onlarla aynı fikirleri

paylaşanlardı. Hz. Osman’ın öldürülmesine katılan ya da Medine’de âsile-
rin arasında bulunanlar, Hz. Ali’ye hilafet teklifini götürdükleri gibi seçil-
dikten sonra da onun yanında yer aldılar.
Hz. Ali’yi destekleyenler arasında önemli bir yere sahip olan kabile-
si Hâşimoğulları üzerinde de durmak gerekir. Onlar, öteden beri hilafe-
tin kendi hakları olduğunu düşünüyorlardı. Bu görüşlerini esasında Arap
geleneğine dayandırıyorlardı.[2] Hz. Ali halife olduğunda onun arkasında
durdular. Ancak onların asabiyesi Ü� meyyeoğulları kadar güçlü değildi.
Bundan dolayı ileriki yıllarda karşılaşılan bazı problemler, aralarındaki
birliğin dağılmasına sebep olmuştur. Abdullah b. Abbas’ın beğenmediği
303
bir tutumu sebebiyle Hz. Ali’nin Basra valisiyken beytülmâldeki malları
[2] Geniş bilgi için bkz. Demircan, Adnan, “Arap Siyasî� Geleneğinin, Ehl-i Beyt
Tamlamasının Kavramlaşma Sürecine Etkisi”, Marife, Yıl: 4, Sayı: 3, 2004.
alarak Mekke’ye gittiği,[3] Hz. Ali’nin kardeşi Akî�l b. Ebî� Tâlib’in talep ettiği
parayı vermediği için Hz. Ali’den ayrılarak Muâviye’ye katıldığı zikredilir.[4]
Hz. Ali’yi destekleyenler arasında ensârın tutumu da dikkat çekicidir.

Medineli Müslümanlar arasında Hz. Ali’yi destekleyenlerin sayısı oldukça
fazladır. Bunda kendilerini mağdurlar arasında görmelerinin etkisi oldu-
ğunu söylemek mümkündür.
• Hz. Ali’ye Muhalif Olanlar
Hz. Ali halife olduğunda Ü� meyyeoğulları’nın ona karşı muhalif bir tu-
tum takınmaları şaşırtıcı değildir. Zira Hz. Osman’ın öldürülmesi, onların
devlet içindeki gücünün kırılmasına sebep olabilecek bir gelişmeydi. Hz.
Ali’nin halife olması ise etkinliklerini büyük ölçüde ortadan kaldıracaktı.
Bu gerekçe dikkate alınmasa bile akrabalık kaygısı, onların Hz. Osman’ın
öldürülmesine karışanların destekledikleri bir halifeye karşı mesafeli ol-
malarını gerektirirdi. Ü� meyyeoğulları’na göre her şeyden önce Osman bir
mazlum olarak öldürülmüştü. Onun katillerinin cezalandırılması gerekir-
di. Bununla birlikte bütün Ü� meyyeoğulları’nın birlik içinde hareket ettik-
lerini söylemek mümkün değildir. Onların bir grubu Mekke’de toplanan
muhaliflere katılarak siyasî� taleplerini onlarla birlikte dillendirmeyi ter-
cih ettiler. Ö� nemli bir kanadı ise Hz. Ö� mer ve Hz. Osman döneminin Şam
valisi Muâviye tarafından temsil edildi.
Şî�atü Osman (Osman taraftarları) denen, Hz. Osman’ın öldürülme-

sine tepki gösterenler, taşrada bulundukları eyaletlerde tavırlarını farklı
şekillerde ortaya koydular. Şam’da güçlü olan bu grubun Mısır ve Basra’da
çok sayıda destekçileri vardı. Nitekim Mısır’daki Osman taraftarları, Hz.
Ali’nin atadığı yeni vali Kays b. Sa‘d’ın Mısır’a gitmesinden sonra şehrin
dışında bir yerde toplanarak durumun belirginleşmesini beklemeye baş-
ladılar.[5] Basra’da da çok sayıda Osman taraftarı vardı. Mekke’de toplanan
muhaliflerin Basra’ya gitmeye karar vermelerinde buradaki hatırı sayılır
Osman taraftarlarının varlığının etkisi olmuştu.
Hz. Ali’ye muhalif olanlar arasında başını Hz. Â� işe, Talha ve Zübeyr’in
çektiği ve Mekke’de şekillenen grubun ağırlığı önemlidir. Hz. Â� işe, as-
lında Hz. Osman döneminde onu şiddetle tenkit edenlerden biriydi. An-
cak Hz. Osman’ın öldürülmesinden sonra Hz. Ali’nin seçilme yöntemi ve
304 [3] İ�bnü’l-Esî�r, İ�zzeddin Ebü’l-Hasan Ali b. Ebî�’l-Kerem Muhammed (630/1232), el-Kâ-
mil fi’t-târîh, Beyrût 1402/1982, III, 387.
[4] Aycan, İ�rfan - Söylemez, M. Mahfuz, İdeolojik Târîh Okumaları, Ankara 1998, s. 153;
Demircan, Adnan, Ali-Muâviye Kavgası, Beyan Yayınları, İ�stanbul 2002, s. 117.
[5] Taberî�, V, 466.
hilafetinin ilk aylarında maktul halifenin katillerini bulamaması sebebiyle

muhalefetini Hz. Ali’ye yöneltti.
• Tarafsızlar
Hz. Ali’ye taraftar olanlarla muhaliflerin dışında kalan ve dönemin

siyasî� gelişmelerinden uzak durmaya çalışan üçüncü bir gruptan da söz
etmek gerekir. Aslında bunların sayısı diğerleri kadar fazla değildi. An-
cak toplumun ve ashâbın ileri gelenlerinden olmaları sebebiyle tavırları
önemlidir.
Tarafsız olarak zikredilenler Hz. Ali’ye biat etmedikleri halde ona is-
yan bayrağı da açmadılar. Hz. Ali de onlara baskı yapmadan siyasî� tutum-
larının netleşmesini bekledi. Tarafsız kalmayı tercih edenlerden biri Saʻd
b. Ebî� Vakkâs’tır. Hz. Ö� mer tarafından belirlenen şûra üyelerinden biri
olmasına rağmen bu dönemde siyasî� kargaşaya bulaşmaktan kaçınmıştır.
Ayrıca tarafsız kalmayı tercih edenler arasında Abdullah b. Ö� mer, Suheyb
b. Sinân er-Rûmî�, Zeyd b. Sâbit, Ü� sâme b. Zeyd, Muğî�re b. Şuʻbe, Ebû Mûsâ
el-Eşʻarî�, Muhammed b. Mesleme ve Hassân b. Sâbit gibi isimler dikkat
çekmektedir.[6] Bu kişilerin tarafsız kalmayı tercih etmeleri, fitne olarak
niteledikleri siyasî� kargaşaya bulaşmaktan kaçınmak kadar Hz. Ali’nin du-
rumu ile ilgili çekincelerinden de kaynaklanmış olmalıdır.
c. Yeni Vali Atamaları
Hz. Ali halife olduktan sonra zaman kaybetmeden -âsilerin, icraat-

larını isyan gerekçesi olarak gösterdikleri- valileri ayırım yapmadan gö-
revden aldı. Valilerin biatini beklemeden onları muhalif tarafa itecek bir
icraata girişmesi önemli bir siyasî� riskti. Bu hususta uyarıldığında ise va-
lileri azletmeyi düşündüğü halde işi zamana bırakmanın dinî� anlayışına
uymadığını söyledi.[7] Muğî�re b. Şuʻbe Hz. Ali’yi valilerle ilgili politikaları
hususunda uyaranlardan biriydi. Muğî�re, Muâviye’yi Şam’da vali olarak
bırakmasını, aksi takdirde kendisini amcasının oğlunu öldürmekle itham
edeceğini söylemişti.[8]
Valilerin hepsinin toptancı bir anlayışla azledilmesinde âsilerin talep-

lerinin etkili olduğunu söylemek mümkündür. Zira âsilerin tenkitlerinin
temelinde valilerin icraatları vardı. Hz. Ali, valilerin hepsini azlederek bir
[6] Taberî�, V, 451-452, 453; ed-Dî�neverî�, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ah- 305
bâru’t-tıvâl, Thk.: Abdülmunʻim ‘Â� mir, Kahire 1960, 142-143.
[7] Taberî�, V, 464.
[8] Belâzürî�, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbü’l-eşrâf, Thk.: Süheyl
Zekkâr, Riyâd Ziriklî�, Beyrût 1417/1996, III, 10.
anlamda Hz. Osman dönemi yönetim anlayışını sonlandırdığını göster-

miştir.
Bu kararı uygulamanın zorluğu kısa zamanda anlaşıldı. Yeni atanan

valilerden bazıları görev yerlerine giderek göreve başlayabilmişlerse de
bazılarının atandıkları şehirde kabul görmeleri mümkün olmadı. Bunda
da temel belirleyici, vilayet ahalisinin siyasî� tavrı ve Hz. Osman’ın azledi-
len valilerinin tutumu oldu.
Hz. Ali, vali atamalarında sadece akrabalarına ya da tek bir kabileye

dayanmadı. Bununla birlikte kabilesi Hâşimoğulları ile ensârı öne çıkardı-
ğı göze çarpmaktadır. Bu iki grubun ortak bir özelliği vardı. İ�kisi de daha
önceki halifeler döneminde iktidardan uzak kalmışlardı.
Vali olarak seçilen isimler dikkate alındığında Hz. Ali’nin vali atama-
ları, Hz. Osman dönemindeki atamalara muhalif bir görünüm vermekte-
dir. Dikkat çeken bir husus ise Hz. Ali’nin akrabalarından epey atamalar
yapmış olduğudur. Hz. Osman’ın eleştirilen, valileri akrabalarından seç-
me uygulaması, Hz. Ali’nin icraatlarında da görülmektedir. Hz. Ali, amcası
Abbas’ın çocuklarından Ubeydullah’ı Yemen’e, Kusem’i Mekke’ye, Cemel
savaşından sonra Abdullah’ı Basra’ya atamıştı. Ancak Hz. Ali’nin bu gö-
revlendirmeleri, sonuçları değerlendirilebilecek kadar uzun süreli olma-
mıştır.
Hz. Ali, -Sakî�fe’de halife seçileceği sırada muhâcirlerden Hz. Ebû Be-
kir, Hz. Ö� mer ve Ebû Ubeyde’nin toplantıya katılarak duruma müdâhil
olmalarından sonra son anda halifeliği kaybeden- ensârdan Saʻd b. Ubâ-
de’nin oğlu Kays’ı Mısır’a tayin etti. Ancak bir süre sonra Mısır’ı başarılı
bir şekilde idare eden Kays’ı görevden alarak onun yerine daha ilginç bir
ismi, Mısır’a vali olarak görevlendirdi. Bu kişi, Hz. Osman’a karşı ortaya
çıkan isyan hareketi içinde yer alan, Hz. Ali’nin üvey oğlu, halife Ebû Be-
kir’in Esmâ bt. Umeys’ten olma çocuğu Muhammed b. Ebî� Bekir’dir. Agre-
sif ve hırslı bir yapısı olduğu anlaşılan Muhammed, Mısır’ı sert ve tavizsiz
bir şeklilde yönetmeye çalıştı. Hz. Ali, bir süre sonra onun yerine Hz. Os-
man’a karşı ayaklanarak Medine’de onu muhasara eden grubun içinde yer
alan, Kûfe’den gelen âsilerin liderlerinden ve halife olduktan sonra da Hz.
Ali’nin önemli adamlarından biri olan Eşter en-Nehaî�’yi tayin etti. Ancak
Eşter Mısır’a ulaşamadan Muâviye’nin bir adamının ikram ettiği zehirli
bal şerbetinden içerek vefat etti.
306
Hz. Ali, Şam’a ensârdan, -Medine döneminin ilk yıllarındaki kardeş-
leştirmede Hz. Ali ile kardeşleştirilen- Sehl b. Huneyf’i atadı. Hz. Ali’nin
aslında amcaoğlu Abdullah b. Abbas’ı Şam’a göndermek istediği, ancak
İ�bn Abbas’ın Hz. Osman’a karşılık öldürülebileceği korkusuyla görevi ka-

bul etmediği rivayet edilir. Sehl, Şam’a gitmek üzere yola çıktı. Tebûk’te
karşılaştığı Hz. Muâviye’nin adamları tarafından geri çevrilerek Şam’a git-
mesine izin verilmedi.[9]
Basra’ya Sehl b. Huneyf’in kardeşi Osman b. Huneyf atandı. Osman,

oraya giderek göreve başladı. Ancak Basra’da Hz. Osman taraftarı güçlü
bir grup vardı.
Kûfe’ye atanan Umâre b. Şihâb ise yolda Tuleyha b. Huveylid ile kar-
şılaştı. Tuleyha, Kûfeliler’in Ebû Mûsâ el-Eşʻarî� dışında kimseyi kabul et-
mediklerini söyleyerek geri dönmesini istedi. Bunun üzerine Umâre Me-
dine’ye dönerek olanları Hz. Ali’ye anlattı.[10]
d. Atiyye Uygulaması
Hz. Ali, halife olduktan sonra Hz. Osman döneminin bazı icraatlarına
da el attı. Bunlardan biri Hz. Osman dönemindeki atiyye uygulamasıdır.
Aslında Hz. Osman dönemindeki uygulama, Hz. Ö� mer’in hilafet yılların-
dan beri devam ediyordu. Hz. Ö� mer, atiyyelerin dağıtımında İ�slâm’a hiz-
metin dikkate alındığı bir sistem kurmuştu. Bu sisteme göre İ�slâm’a erken
giren ve önemli olaylarda İ�slâm lehine etkin rol oynayan Müslümanlar
daha fazla atiyye alıyorlardı. Bu uygulama bazı sahâbî�lerin fazla zengin-
leşmelerine neden oldu. Ortaya çıkan sorunları dikkate alan Hz. Ö� mer bu
sistemi değiştireceğini söylemiş; ancak buna fırsat bulamadan uğradığı
suikast sonucunda hayatını kaybetmişti.[11] Hz. Ali, halife olduktan sonra
atiyyeleri eşit dağıtma uygulamasını başlattı.
e. Hz. Ali’nin Hz. Osman’ın Katillerine Karşı Tutumu
Hz. Ali, Hz. Osman’ın muhasara edilip öldürülmesiyle sonuçlanan

olayların başında gerginliğin giderilmesi için arabuluculuk yaptı ve so-
runun barışçıl yöntemlerle çözülmesi için Hz. Osman’la birkaç kez gö-
rüştü. Ancak Hz. Osman’ın çevresindeki insanların olumsuz tavırları
sebebiyle geri çekilmeye karar verdi. Bununla birlikte bu süreçte onun
aktif olarak Hz. Osman’a karşı ayaklanan grubun içinde olduğu iddiası-
nın ileri sürülmesine imkân verecek bir tavrı yoktur. Aksine Hz. Ali’nin,
oğulları Hasan ile Hüseyin’i Hz. Osman’ı korumak üzere görevlendirdiği-
ne dair rivayetler mevcuttur. Bu rivayetlerle ilgili çok şeyler söylenebilir;
307
[9] Dî�neverî�, s. 141.
[10] Taberî�, V, 466-467.
[11] Bkz. Bakır, Abdulhalik, İdarî ve İktisadî Yönden Hz. Ali Dönemi (Yayımlanmamış
Doktora Tezi), Ankara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1990, s. 212.
ancak -eğer rivayetler doğruysa- âsilere karşı birkaç sahâbî�nin çocukla-

rını göndermiş olmalarının sembolik olmanın ötesinde bir anlamı ola-
mayacağı açıktır.
Medine’de bulunan, aralarında Hz. Ali’nin de bulunduğu önderlerin,

Hz. Osman’ın içine düştüğü durumu çözmek için sorumluluk üstlenme-
dikleri ya da üstlenemedikleri anlaşılmaktadır. Bundan olsa gerek, Muâ-
viye Hz. Osman’ın evinden imdat sesleri yükseldiği sırada Medine’de
bulunanları müdahale etmedikleri için sorumlu tutmaktadır. Hz. Ali’nin
tartışmalara neden olan bir tavrı da halife olduktan sonra âsileri çevresin-
den uzaklaştır(a)mamasıdır. Â� silerin ileri gelenleri, halife olduktan sonra
Hz. Ali’nin çevresinde bulundukları gibi önemli görevler de üstlenebilmiş-
lerdir. Bu görevlendirmelere Hz. Ali’nin Hz. Osman’ın akrabaları tarafın-
dan eleştirilmesine sebep olmuştur.
f. Devlet Merkezinin Kûfe’ye Taşınması
Hz. Peygamber’in vefatından sonra iktidara gelen üç halife de Medi-

ne’de kalmaya devam ettiler. Hz. Ali, halife olduktan sonra Mekke’de orta-
ya çıkan muhalif grupla mücadele etmek amacıyla Basra’ya gitmiş; oradan
da Kûfe’ye geçerek devletin merkezini oraya taşımıştır. Bu sırada Medine,
siyasî� merkez olarak muhaliflerle mücadeleye elverişli bir yer olmaktan
çıkmıştı. Muhtemelen Hz. Osman’ın öldürülmesinden duyulan rahatsızlık
sık sık Hz. Ali’ye de ulaştırılıyordu. Hz. Ali, burada huzurlu bir yönetim
tesis edemeyeceğini anlayınca Basra’da meydana gelen Cemel Savaşı’nın
ardından Medine’ye dönmeyerek Kûfe’ye gitmeyi tercih etti.
2. Hz. Âişe Hareketi ve Cemel Savaşı
Hz. Ali’ye biati takip eden aylarda siyasî� gerginlik daha da arttı. Bu
sıralarda meydana gelen önemli gelişmelerinden biri Hz. Ali’nin, Hz. Â� işe,
Talha ve Zübeyr’in başını çektiği Mekke muhalifleriyle mücadelesi ve on-
larla aralarında meydana gelen Cemel Savaşı’dır. Cemel Savaşı, Müslü-
manlardan bir grubun ümmetin liderini öldürmelerinin üzerinden çok
geçmeden iki Müslüman grubun birbirlerine karşı kılıçlarını çektikleri bir
hadise olarak, siyasî� ve itikadî� birçok tartışmayı doğurmuştur.
a. Mekke Muhalefetinin Ortaya Çıkışı
308 Mekke’de toplanan muhalif grubun yapısına baktığımızda homojen

bir topluluk olmadıklarını, farklı amaçlara sahip bazı kişi ve toplulukların
gruba katıldıklarını görürüz. Ö� zellikle muhaliflerin liderleri olarak öne çı-
kan Hz. Â� işe, Hz. Talha ve Hz. Zübeyr’in siyasî� tutumları dikkat çekicidir.
Mekke muhalefetinin başını çeken Hz. Â� i-

şe’nin burada üstlendiği rol ve tutumu İ�slâm
kültüründeki etkisi sebebiyle çeşitli tartışma
ve yorumlara konu olmuştur. Zira o, sıradan bir
Müslüman değil, Hz. Peygamber’in çok değer ver-
diği hanımı olmasının yanı sıra ilmi ve Resûlul-
lah’ın sünnetine olan vukufiyeti sebebiyle görü-
şüne değer verilen mümtaz insanlardan biriydi.
Yaşadığı dönemde meydana gelen birçok ilmî�
tartışmada görüşleriyle ağırlığını koymuş, mey-
dana gelen siyasî� gelişmelerle ilgili de kanaatini
söylemekten geri durmamıştır. Bu sebeple Hz.
Osman döneminde karşılaşılan bazı olaylar ve
uygulamalar hakkında görüşlerini seslendirmek-
ten geri durmamıştır. Aslında Hz. Â� işe, Hz. Osman
hayattayken onu eleştirenlerden biriydi. Hz. Os-
man’ın birçok icraatını beğenmediği gibi aynı zamanda bunu yüksek per- Resim 10:
Cemel
deden dillendiriyordu. Hz. Osman kuşatma altındayken hacca giden Hz. hadisesini
Â� işe, dönüş yolunda Hz. Osman’ın öldürüldüğünü, yerine Hz. Ali’nin halife tasvir eden
15. yüzyıla
seçildiğini öğrendi. Bunun üzerine Mekke’ye geri dönerek Hz. Osman’ın
ait bir
öldürülmesine şiddetle karşı olduğunu anlatmaya başladı. minyatür.
Hz. Â� işe, Hz. Osman’ın öldürülmesine muhalefet etmekle kalmıyor; [https://goo.gl/

JbhXeF]
Hz. Ali’ye yönelik eleştirilerde de bulunuyordu. Hz. Ali’ye yönelttiği eleş-
tirilerin sebepleri hususunda birbiriyle çelişkili rivayetler ve yorumlar
mevcuttur. Acaba Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmaması ve olayın
baş aktörlerinden bazılarının Hz. Ali’nin ordusunda yer almasından mı
rahatsızlık duyuyordu? Yoksa bazı rivayetlerde ileri sürüldüğü gibi Hz. Â� i-
şe’nin yaklaşık 30 yıl önce meydana gelen İ�fk hadisesi sırasındaki tutumu
sebebiyle Hz. Ali’ye kırgın olduğu, bu kırgınlığını yıllarca içinde sakladığı
ve bu sıralar fırsatını bulunca ona muhalefet ettiğini mi kabul edeceğiz?
Bize göre Hz. Â� işe’nin siyasî� tavrını sadece İ�fk hadisesiyle açıklamak,
gelişmeleri isabetli bir şekilde çözümlemek için yeterli değildir. Hz. Â� i-
şe’nin tutumunu doğrudan doğruya karşı karşıya kalınan problemle ilişki-
lendirmek daha anlamlıdır. Ortada öldürülmüş bir halife ve asilerin baskı-
sıyla iktidara gelmiş yeni bir halife varken sorunu çok gerilerde aramanın,
Hz. Â� işe’nin ortaya koyduğu siyasî� tavrın meşruiyeti ile ilgili şüphelerden
doğmuş olmalıdır. Ö� te yandan Hz. Â� işe’nin muhalefet etmekle kişisel bir
hesap peşinde olduğunu düşünmek de doğru olmasa gerektir. Zira kadın 309
olarak ümmetin başına geçme şansı olmadığını biliyordu. Kardeşleri için
böyle bir mücadeleye girişmiş olduğunu söylemek de mümkün değildir.
Zira kardeşlerinden Muhammed, Hz. Ali’nin yanında bulunmaktadır ve
Cemel’den kısa süre sonra Hz. Ali’nin Mısır valisi olarak görevlendirilecek-
tir. Bununla birlikte Hz. Â� işe’nin tavrını kabile ilişkilerinden ve dönemin
siyasî� yapısından tamamen soyutlayarak anlamak da mümkün değildir.
Mekke muhalifleri içinde önemli bir konuma sahip olan diğer iki lider
Talha ve Zübeyr’dir. Hz. Ali, Medine’de halife seçildikten sonra büyük ço-
ğunluğun biatini alırken Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvâm da biat
etmişlerdi. Biatten birkaç ay sonra umre yapmak amacıyla Mekke’ye git-
mek istediklerini söyleyerek Hz. Ali’den izin istediler. Hz. Ali’nin onları en-
gelleme imkânı olduğunu söylemek zordur. En azından böyle bir tutumun
ona başka ciddi problemler getireceği muhtemeldir.
Talha ve Zübeyr Mekke’ye gittikten sonra zorla biat ettirildiklerini
söyleyerek Hz. Ali’ye yaptıkları biatin geçersiz olduğunu ilan ettiler. Biatin
zorla yaptırılıp yaptırılmadığı meselesi tarafların birbirlerini itham etme-
leriyle devam etti. Hz. Ali, zorla biat iddiasının yalan olduğunu söylüyordu.
Aslında biat etmek istemeyen diğer bazı kimselere baskı yapılmadığına
göre onların iddiası ile diğerlerinin durumu arasında bir çelişki görün-
mektedir. Ancak onların Hz. Ali’ye rakip olabilecek potansiyele sahip in-
sanlar olmaları sebebiyle biat etmemelerine sessiz kalınmasını beklemek
de doğru değildir. Hz. Ali’nin genel tavrını dikkate aldığımızda, özellikle
zorla biat iddiasını şiddetle reddettiği hesaba katılırsa onun tarafından
doğrudan bir baskıya maruz kalmadıklarını söylemek mümkündür. Bu-
nunla birlikte onların iddiasını da yabana atmamak gerekir. Muhtemelen
-âsiler arasında taraftarları da olan- Talha ve Zübeyr’in biat etmemesinin,
Hz. Ali’nin halifeliğinin tartışılmasına sebep olabileceği düşüncesiyle biat
etmeleri yönünde bazı âsilerin baskısına maruz kalmış olabilirler. Biat
ettiği halde daha sonra -mâkul ve meşru bir sebep olmadan- bunu red-
detmek, kişinin verdiği sözde durmaması bakımından ahlâkî� bir zaaf ve
güvenilirliği zedeleyen bir durumdur.
Kişi biat ettikten sonra biat ettiği şahsın biate uygun davranmadığını
iddia etme hakkına sahip değil midir? Aslında Hz. Osman’ın öldürülmesiy-
le başlayan süreçte tartışmaların bir boyutu bununla ilgilidir.
Mekke muhalefetiyle Muâviye arasında Hz. Osman’ın katillerinin ce-
zalandırılması hedefi çerçevesinde amaç birliği var gibi görünse de iki
hareket birbirinden bağımsız gelişmiştir. Muâviye’nin bu sıralarda Mek-
ke’deki muhaliflerle birleşmemesinin sebebi olarak Suriye bölgesi için söz
konusu olan Rum tehdidi gösterilse de bu gerekçe ikna edici değildir. Zira
310
bu sırada bir Rum saldırısı tehlikesi yoktur.[12]
[12] Aycan, İ�rfan, Saltana Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyan, Fecr Yayınevi, Ankara 1990,
s. 131.
Mekke muhalifleri, harekete geçmek istediklerinde Muâviye’nin ya-

nına Şam’a gitmek yerine, Basra’ya gitmeyi tercih ettiler. Diğer taraftan
Muâviye, açıkça güçlerini onlarla birleştirmeyi hedeflememiş; kendisiyle
farklı hedefleri olduğu anlaşılan bu muhaliflerin Hz. Ali’yi yıpratmalarını
beklemiştir.
b. Hz. Âişe’nin Sembolik Liderliğinde Basra’ya Gidiş
Mekke’de bir araya gelen Hz. Â� işe, Talha ve Zübeyr, kısa sürede birçok
muhalifi etraflarına topladılar. Ö� zellikle Hicaz bölgesinde bulunan Ü� mey-
yeoğulları onlara destek verdiler. Muhalifler, Hz. Osman’ın Yemen valisi
Yaʻlâ b. Ü� meyye’nin Yemen’den getirdiği beytülmâle ait malları da kulla-
narak adamlarını teçhiz ettiler.[13]
Nereye gidecekleri hususunu istişare ettikten sonra Basra’ya gitmeye

karar verdiler. Hz. Osman’ın Basra valisi Abdullah b. Â� mir, orada çok sayı-
da Osman taraftarı olduğunu söyleyerek onların desteğini alabilecekleri
düşüncesiyle muhaliflere Basra’ya gitmeyi önerdi. Müzakerelerden sonra
Basra’ya gitmeye karar verdiler. Hazırlıklar tamamlandıktan sonra hare-
kete katılanlarla birlikte Basra’ya gitmek üzere yola çıktılar.[14]
Hz. Ali, yollarını keserek onları engellemeye çalıştıysa da bunu ba-

şaramadı. Bunun üzerine kendisine katılanlarla birlikte onların peşinden
Basra’ya gitti.
Muhalifler arasında ilk önemli problem, namazı kimin kıldıracağı

hususunda ortaya çıktı. Talha ve Zübeyr’den birisine namaz kıldırılması
halinde bu durum namazı kıldıranın liderliği lehine delil olarak kullanıla-
bilecek, dolayısıyla muhalefet bloğunun çatırdamasına sebep olabilecekti.
Hz. Â� işe, namaz imamlığını o sırada liderlik iddiası olmayan Abdullah b.
Zübeyr’e tevdi ederek sorunu çözdü.
Yolda bazı katılımlarla muhalifler kısmen güçlenmişlerse de Ü� mey-

yeoğulları’ndan harekete katılan bazı kişilerin Hz. Ali’nin hilafetten dü-
şürülmesinden sonraki durumla ilgili beklentilerinin karşılanmayacağını
anlamaları, gruptan ayrılmalarına sebep oldu. Onlar, başarılı olduktan
sonra Hz. Osman’ın çocuklarından birisine biat etmek suretiyle hilafet
hakkının gerçek sahiplerine teslim edilmesi gerektiğini düşünüyorlar-
dı. Meseleye basit bir mantıkla yaklaşıyorlardı. Hz. Osman, öldürülerek
iktidardan uzaklaştırıldığına göre bir mağduriyet söz konusuydu. Onun 311
[13] Bkz. Seyf b. Ö� mer (200/815), el-Fitne ve Vak‘atü’l-Cemel, Derleyen: Ahmed Râtib
‘Armûş, 6. baskı, Beyrût 1406/1986, s. 113.
[14] Taberî�, V, 475-478.
çocuklarından birisine halife olarak biat edilmesi halinde bu mağduriyet

kısmen giderilmiş olacaktı. Emevî�ler’in bu yaklaşımı, hakkaniyet arayışı
gibi görünse de başkalarının gücünü kullanarak hilafeti ellerinden kaçır-
mak istemediklerini göstermektedir. Ancak muhalefet liderleri, hilafet işi-
nin ümmetin meşveretine bırakılması gerektiği kanaatindeydiler.
Beklentileri karşılanmayan Ü� meyyeoğulları’ndan Saî�d b. el-Â� s, Hz.

Osman’ın çocukları Ebân ve Velî�d Mekke muhalefetinden ayrıldılar.[15]
Mervân b. Hakem gibi bazı Ü� meyyeoğulları mensupları ise muhaliflerle
birlikte Basra’ya gittiler. Dolayısıyla Ü� meyyeoğulları tam bir uyum içinde
hareket etmiyorlardı. Günlük siyasî� gelişmeler ve çıkar ilişkileri, tutumla-
rını yönlendirebiliyordu.
Hz. Â� işe Mekke’den çıkarken yaklaşık 3.000 kadar bir kuvvete sahip-
ken yolda halifenin kim olacağı hususunda meydana gelen tartışmalar,
Ü� meyyeoğulları ve taraftarlarının ayrılmasına sebep oldu. Böylece Hz.
Â� işe 1.000 kadar kişiyle Basra’ya gitti.[16]
Dikkat çeken önemli bir husus, kaynaklarımızda yer alan rivayetlerin

Hz. Ali’yi haklı, karşı tarafı haksız çıkaracak şekilde kurgulandığı intibaını
vermesidir. Bunlardan biri Hav’eb suyu başında meydana geldiği söylenen
hadisedir. Buna göre ordu Hav’eb suyuna geldiğinde orada konakladı. Hz.
Â� işe burada köpek havlamaları işitti. Bulundukları yerin neresi olduğunu
sordu. Hav’eb suyu olduğunu öğrenince Hz. Peygamber’in kendisini orada
bulunmaması hususunda uyardığını hatırlayarak geri dönmek istedi. An-
cak 40 kişi getirerek ona bulundukları yerin Hav’eb suyu olmadığına dair
yemin ettirerek Hz. Â� işe’yi ikna ettiler.[17]
Başka bir rivayette Hz. Ali savaş meydanında Hz. Peygamber’in bir
gün Zübeyr’i uyardığını hatırlatınca Zübeyr hemen orayı terk etti. Yolda
kendisiyle karşılaşan İ�bn Cürmûz tarafından öldürüldü.[18] Talha b. Ubey-
dullah da savaş alanından ayrılmak isterken Mervân b. Hakem tarafından
atılan bir okun kendisine isabet etmesi üzerine hayatını kaybetti.[19]
Bu ve benzeri rivayetlerin meşru halife Hz. Ali’ye karşı çıkanların

haksızlığı düşüncesini pekiştirmek amacıyla oluşturulduğunu söylemek
[15] Demircan, Ali-Muâviye Kavgası, s. 98.

[16] Fığlalı, Ethem Ruhi, “Cemel Vakʻası”, DİA, İ�stanbul 1993, VII, 320.
[17] el-Ya‘kûbî�, Ahmed b. Ebî� Yaʻkûb b. Ca’fer b. Vehb (284/897), Târîhu’l-Ya‘kûbî, Beyrût
312 1412/1992, II, 181.
[18] Yaʻkûbî�, II, 182-183; Taberî�, V, 570-571.
[19] el-Mesʻûdî�, Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin (346/957), Mürûcü’z-zeheb ve meʻâdi-
nü’l-cevher, Thk.: Kasım eş-Şemmâʻî� er-Rufâî�, Beyrût 1406/1986, II, 366. Taberî�
rivayetle ilgili şüphelerini belirterek iddiaya işaret eder (Taberî�, V, 544).
mümkündür. Bu arada ashâbın ileri gelenleri olan Mekke muhaliflerinin

de tamamen suçlu ilan edilmemesi için gereken hassasiyet gösterilmek-
tedir. Bu rivayetlerle bir taraftan Hz. Ali’nin meşru halife olarak haklılığı
savunulurken diğer taraftan Resûlullah’ın sevgili eşi ve ashâbın ileri ge-
lenleri olan muhaliflerin liderleri mazur gösterilmeye çalışılmaktadır.
c. Basra’da İlk Olaylar
Hz. Â� işe’nin liderliğinde Basra’ya giden muhalifler vali Osman b. Hu-

neyf’ten beytülmâldeki malları kendilerine teslim etmesini talep ettiler.
Osman, tekliflerini kabul etmeyince taraflar arasında bazı çatışmalar
meydana geldi. Bu çatışmalarda birkaç kişi hayatını kaybetti. Osman, mu-
halifler tarafından yakalanarak saç ve sakalı yolunmuş halde Hz. Ali’ye
gönderildi.[20] Beytülmale el konularak idaresine Hz. Â� işe’nin kardeşi Ab-
durrahman getirildi.[21] Bu arada bazı talan hadiseleri de yaşandı. Başın-
dan beri kontrollü gelişmediği anlaşılan ve aralarında temel görüş farklı-
lıkları olan insanların bulunduğu bu orduya, hedeflendiği şekilde komuta
ederek farklı eğilimlere sahip askerlerin kontrolü kolay değildi.
d. Savaş Alanında Karşılaşma
Çatışmalar Hz. Â� işe’nin devesinin etrafında yoğunlaştığı için “Vakʻa-

tü’l-cemel” adıyla anılan bu savaşta aynı dine mensup, yıllarca aynı değer-
ler için düşmanla omuz omuza çarpışan İ�slâm ümmetinin mensupları ilk
defa bir savaş meydanında karşı karşıya geldiler. Bir tarafta Hz. Peygam-
ber’in amcaoğlu ve ilk sahâbî�lerden Halife Ali b. Ebî� Tâlib, diğer tarafta Hz.
Peygamber’in eşi Hz. Â� işe, Resûlullah’ın bacanağı ve ilk Müslümanlardan
Zübeyr b. Avvâm ve Hz. Â� işe’nin akrabası Talha b. Ubeydullah vardı.
Hz. Ali, Basra’ya doğru giderken destek almak üzere Hz. Hasan ile
Ammâr b. Yâsir’i Kûfe’ye gönderdi. Kûfe’de Hz. Ali’nin valisi olarak görev
yapan Ebû Mûsâ el-Eşʻarî�, Müslümanların karşı karşıya gelmelerine mu-
halif olduğunu açıkça ifade ederek insanları bu gelişmelerde taraf olma-
maları hususunda uyarıyordu. Hz. Ali, kendisini desteklemeyen Ebû Mûsâ
el-Eşʻarî�’yi görevden aldı. Kûfe’den toplanan askerler Hz. Ali’ye katılmak
üzere Basra’ya doğru harekete geçti.[22]
Hz. Ali, Basra’nın dışında Zâviye mevkiinde ordusunu konuşlandırdı.

Muhalifleri ikna etmek amacıyla elçi gönderdi. Görüşmelerde ilerlemeler
313
[20] el-Makdisî�, el-Mutahhar b. Tâhir (355/966’dan sonra), el-Bed’ ve’t-târîh, Thk.: Cl.
Huart, Dâru Sâdır, Beyrût, tsz. (Paris 1899-1919 baskıından ofset), V, 212.
[21] Fığlalı, “Cemel Vakʻası”, DİA, VII, 321.
[22] Taberî�, V, 532-534.
de kaydedildi. Kaynaklarda, tam da anlaşmaya va-

rılmışken çatışmaların nasıl başladığının anlaşıl-
madığı nakledilir.[23] Bazı rivayetlere göre Hz. Os-
man’ın öldürülmesi olayına katılan bir grup, barış
olması halinde cezalandırılacaklarını düşünerek
savaşı başlattılar.[24] Aslında gerginlik ve çatışma-
lar Hz. Â� işe’nin askerlerinin Basra’ya girişinden
sonra başlamıştı. Bu sebeple tarafların tamamen
iyi niyet yaklaşımı içinde savaşı engellemek için
büyük bir çaba içine girdiklerini söylemek zordur.
Kaldı ki, ordular savaş meydanlarında karşı kar-
şıya geldikten sonra çatışmaları durdurmak kolay
olmasa gerek.
Harita 9:
Hz. Ali’nin askerleriyle Hz. Â� işe’nin liderliğindeki muhalifler Hureybe
Cemel
hadisesinin denen yerde karşı karşıya geldiler. Çarpışmalar meydana geldikten son-
ceyran ettiği ra savaş, Hz. Â� işe’nin içinde bulunduğu hevdeci taşıyan devenin etrafında
bölge.
yoğunlaştı. Hevdec, atılan oklardan adeta bir kirpiye dönmüştü. Hevdecin
[https://goo.gl/
SXhS65] içindeki Hz. Â� işe’yi korumaya çalışan 70 kadar kişinin öldürüldüğü nak-
ledilir.[25] En sonunda Hz. Â� işe’nin devesine ulaşan askerler, devenin ayak
damarlarını keserek çökmesini sağladılar. Hz. Â� işe yakalandıktan sonra
savaş, Hz. Ali’nin ordusu tarafından kazanılmış oldu.
Hz. Ali, Cemel Savaşı’ndan sonra Basra’ya hâkim oldu ve burada in-
sanlardan biat aldı. Kûfe ve Basra’da bulunan Hz. Osman taraftarlarından
bazıları Muâviye’nin hâkimiyeti altındaki Cezî�re bölgesine kaçtılar.[26]
e. Savaş Esirlerinin Durumu Hakkındaki Tartışmalar
Müslümanlar ilk defa birbirleriyle savaştıkları için savaşan taraflar

arasında nasıl bir hukukî� sürecin işleyeceği bilinmiyordu. Hz. Ali, savaşın
başından itibaren din kardeşliğinin gözetildiği bir tutum takınılmasını is-
tediği gibi savaştan sonra yapılacaklar hususunda da önemli ilkeler ortaya
koydu. Hz. Ali’nin âsilere karşı takındığı tutum, daha sonraki yıllarda âsi-
lerle ilgili hukuk için temel referanslardan biri olmuştur.
Hz. Ali’nin ordusunda bulunan bazı askerler, kendileriyle savaşan

muhaliflerin mallarına el konmasını ve onlara esir muamelesi yapılarak
314 [23] Bkz. Taberî�, V, 535-540.

[26] el-Minkarî�, Nasr b. Müzâhim (212/827), Vak‘atü Sıffîn, Thk.: Abdüsselâm
Muhammed Hârûn, Kahire 1382/1962, s. 12-13.
hem kendilerinin, hem de mallarının savaşçılar arasında dağıtılmalarını

önerdiler. Ancak Hz. Ali bu öneriyi kabul etmedi. Israrlar karşısında “Han-
giniz payına mü’minlerin annesinin düşmesini ister?” diyerek tepkisini
ortaya koydu.[27]
Hz. Â� işe ele geçirildikten sonra Hz. Ali, ona ve taraftarlarına iyi dav-
randı. Daha sonra kardeşi Muhammed b. Ebî� Bekir komutasında erkek ve
kadınlardan oluşan bir heyet eşliğinde önce Mekke’ye giderek hac ibade-
tini ifa etti. Ardından da Medine’ye gitti.[28]
Savaş, Hz. Ali tarafının zaferiyle sonuçlandıktan sonra Ali, Mü’minle-

rin Annesi Â� işe’ye saygıda kusur etmemiş; Â� işe de bu savaşta bulunmak-
tan dolayı pişmanlık duyduğunu ifade etmiştir.
f. İslâm Kültüründe Cemel Savaşına Farklı Yaklaşımlar
Cemel Savaşı İ�slâm medeniyetinde iman-küfür sınırı, irade hürriyeti

ve kader gibi önemli konuların tartışma konusu haline gelmesinde etkili
olan hadiselerden biridir.[29]
Şiî�lere ve Hâricî�lere göre bu savaşta Hz. Ali haklı, ona karşı çıkanlar
ise haksız olup bağy ehlidirler. Muʻtezile’nin çoğunluğu Hz. Ali’yi hak-
lı, muhaliflerini haksız görürken, bazıları hangi tarafın haklı, hangisinin
haksız olduğunun bilinemeyeceğini söylerler. Şiî�lerin çoğu ve bazı Hâricî�-
ler, Cemel Savaşı’nda Hz. Ali’ye karşı çıkanları tekfir ederler. Ehl-i Sünnet
âlimleri arasında meseleye bakış açısında farklılıklar vardır. Selefiyye’ye
mensup âlimlerin çoğu, ashâb arasındaki ihtilaflar etrafında tartışmalar
yapmayı uygun görmezken, Selefiyye âlimlerinin bazıları ile Mâtürî�dî� ve
Eşʻarî� âlimlerin tamamına yakını Hz. Ali’nin haklı, karşı tarafın haksız ol-
duğunu savunur. Bununla birlikte muhalifler, hatalarından dolayı tekfir
edilemeyecekleri gibi fâsık oldukları da söylenemez.[30]
Hâricî�ler, Cemel Savaşı’nda Hz. Ali’nin haklılığından şüphe duymaz-
lar. İ�leride kendisinden ayrılacak olan Hâricî�ler, bu savaşta onun taraftarı
olarak bulunmuşlardır. Onlara göre Talha ve Zübeyr, Hz. Â� işe’yi kandıra-
rak onu Hz. Ali’ye karşı ayaklanmaya ikna etmişlerdi. Talha ve Zübeyr’in
Basra’ya gitmesi ise dünyevî� kaygılar ve çıkarlar sebebiyledir.[31] Cemel’de
[27] İ�bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dî�neverî� (276/889), el-İmâme
ve’s-siyâse, Thk.: Tâhâ Muhammed ez-Zeynî�, Beyrût, tsz., I, 72.
[29] Yavuz, Yusuf Şevki, “Cemel Vakʻası [Kelâm]”, DİA, İ�stanbul 1993, VII, 321. 315
[30] Yavuz,“Cemel Vakʻası [Kelâm]”, DİA, VII, 321-322.
[31] Kafâfî�, Muhammed, “Ebû Saî�d Muhammed b. Saî�d al-Azdî� al-Kalhatî�’ye Göre
Hâriciliğin Doğuşu”, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, XVIII, Ankara 1972, s. 181.
Hz. Ali’ye karşı savaşan Hz. Â� işe, Talha ve Zübeyr, büyük günah işlemişler-
dir. Sözlerine sâdık kalmayarak Ali’ye karşı isyan eden Talha ve Zübeyr,
imansızdırlar.[32]
Şiî�ler’e göre Talha ve Zübeyr Medine’de biat ettikleri halde siyasî�
beklentileri karşılanmadığı için Mekke’ye giderek isyan bayrağını açtı-
lar. Hz. Â� işe ise Hz. Ali’ye karşı şahsî� kin beslediği için onun hilafetini
istemiyordu. Ü� çü de İ� mam Ali’ye karşı çıktıkları için büyük bir vebal
yüklenmişlerdir.
Ehl-i Sünnet’in bu husustaki görüşü, genellikle Cemel’e katılanlarının

suçsuz olduğu düşüncesinden hareketle şekillenmiştir. Ancak Ehl-i Sün-
net’in görüş birliği içinde olduğunu söylemek mümkün değildir. Değer-
lendirmelerde öne çıkarılan temel görüş, Hz. Ali’ye karşı savaşan üç lide-
rin de hata ettikleri, ancak bu hataları sebebiyle mazur olduklarıdır. Bazı
âlimler, Hz. Â� işe, Talha ve Zübeyr’in tavırlarını ictihadla açıklama yolunu
seçmekte, bazıları ise pişman olduklarından hareketle günahkâr olmadık-
larını ileri sürmektedirler.
Sünnî�ler, tarafların ciddi bir şekilde çatışmayı engelleme iradesi orta-

ya koymalarına rağmen bunda başarılı olamadıklarını savunurlar. Bu bağ-
lamda taraflar arasında elçiler gidip geldi. Hz. Ali, Cemel ehlinin liderleri-
nin taleplerini kabul etmekle birlikte istikrar sağlanmadan Hz. Osman’ın
katillerini cezalandıramayacağını ifade ederek onları ikna etti. Bu aşama-
da fitne sorumluluğunun yükleneceği bir aktöre ihtiyaç duyulmaktadır.
Aranan kişi Abdullah b. Sebe’dir.
Abdullah b. Sebe’in adamları olan bir grup, barış sağlanması halinde

sıranın kendilerine geleceğini anladıkları için bir toplantı yaparak savaşı
tutuşturmak üzere harekete geçmeye karar verdiler. Bir anda iki grup da
karşı taraftan kendilerine saldırıda bulunulduğunu zannetmelerine ne-
den olacak şekilde saldırıya maruz kaldılar. Böylece taraflar, istemedikleri
halde savaş başladı. Savaşın bu şekilde başlatılmasıyla sorumluluk, sözü
edilen fitneci gruba yüklenmiş olmaktadır.
İ�mam Eşʻarî�’ye göre Hz. Ali ile muhalifler arasında meydana gelen
olaylarda Hz. Ali haklı, muhalifleri ise hatalı idi.[33] Bağdâdî� de, “Arkadaş-
larımız Ali’nin, Cemel ve Sıffî�n’de muhaliflerle savaşmakta isabet ettiği
üzerinde icma etmişlerdir.” demekte[34] ve onun Cemel, Sıffî�n ve Nehrevân
316
[32] Kafâfî�, s. 182.
[33] Bkz. İ�rfan Abdülhamid, “Eşʻarî�, Ebü’l-Hasan”, DİA, İ�stanbul 1995, XI, 446.
[34] el-Bağdâdî�, Ebû Mansûr Abdülkâhir et-Temî�mî� (429/1037), Kitâbü Usûli’d-dîn, 3.
baskı, Beyrût 1401/1981 [İ�stanbul 1346/1928 baskıından ofset], s. 289.
savaşlarında haklı olduğunu belirtmektedir.[35] Bununla birlikte Eşʻarî�ler,

Cemel’e katılanların tutumunu, ictihad ve teville izah etme eğilimindedir-
ler. Eşʻarî�, Hz. Ali, Zübeyr ve Â� işe arasında meydana gelen hadiselerin tevil
ve ictihada dayandığını, hepsinin de ictihad ehli olduğunu ifade etmekte-
dir.[36] Bâkıllânî�’ye göre Talha ve Zübeyr’in Ali’ye karşı savaşmaları, kendi
ictihadlarına ve görüşlerine dayanan bir davranış olup onlar, anlayış ve
görüş sahibidirler; Â� işe de öyledir. İ�nsanlardan bazıları bu meseleyi icti-
had meselelerinden birisi olarak değerlendirip, “Her müctehid, diğer ah-
kâm meselelerinde olduğu gibi yaptığı ictihadta isabet eder.” der. Bazıları,
bu meselede bir tarafın isabet ettiğini, onun da Ali’nin görüşü olduğunu
söyler. Ona muhalefet edenler ictihadta hata etmiştir; bundan dolayı ona
günah ve fısk yoktur, ondan günah kaldırılmıştır. Bazıları, “Onlar yaptıkla-
rından dolayı tövbe etmişlerdir.” der.[37]
Nesefî�’ye göre Cemel Savaşı’nda Ali isabet etmiş; ona karşı savaşanlar
ise hata etmişlerdir. Zira onun imameti sabit olmuştur.[38] O, Eşʻarî�lerin bu
husustaki görüşlerini tenkit eder: Ehl-i hadis [Eşʻarî�] kelamcılarından biri,
“Onlardan sadır olan her şey ictihada mebniydi; bu sebeple hepsi isabet et-
mişlerdir.” der. Onun mezhebine göre dinin fürûları hususundaki her müc-
tehid isabet eder. Bize göre Ali isabet etmiş; diğerleri ise hata etmişlerdir.
Bununla birlikte onlar, hataları nedeniyle fısk derecesinde değildirler. Talha
ve Zübeyr’in yaptıkları hatadır; bununla birlikte yaptıkları ictihad olup on-
lar ictihad ehlidirler. Talha, Zübeyr ve Â� işe, yaptıklarından dolayı pişman ol-
muşlardır. Talha’nın ruhunu teslim etmek üzere iken, Ali’nin askerlerinden
bir gence, -Allah bilir ki âdil bir imamın biati altında ölmek istediği için-,
“Elini uzat! Mü’minlerin emirine biat için sana biat edeyim.” demiştir.[39]
Zübeyr, Hz. Ali’nin kendisine Hz. Peygamber’in bazı sözlerini hatır-

latması üzerine savaş alanından ayrılmış; yolda istirahat için durduğu bir
yerde İ�bn Cürmûz tarafından öldürülmüştür. Talha da savaş alanından
ayrılınca kendi tarafında bulunan Mervân b. Hakem’in attığı bir okla öl-
dürülmüştür.
[35] el-Bağdâdî�, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037), Mezhepler

Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-fırak), Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, İ�stanbul 1979, s. 277.
[36] el-Eşʻarî�, Ebü’l-Hasan Ali b. İ�smail (324/935-6), el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne, Thk.:
Abbas Sabbâğ, Beyrût 1414/1994, s. 169.
[37] el-Bâkıllânî�, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib (403/1013), Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve
telhîsi’d-delâil, Thk.: İ�mâdüddin Ahmed Haydar, 3. baskı, Beyrût 1414/1993, s. 552.
[38] en-Nesefî�, Ebü’l-Mu‘î�n Meymûn b. Muhammed (508/1114), Tabsiratü’l-edille fî usû-
li’d-dîn ‘alâ tarîkati’l-İmâm Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Thk.: Claude Selâme, Dimaşk 317
1993, II, 883
[39] Bkz. Nesefî�, II, 885. Geniş bilgi için bkz. Demircan, “Ali b. Ebî� Tâlib’in Siyasî�
Faaliyetleri Bağlamında Ehl-i Sünnetin Tarih Okuma Biçimi Ü� zerine”, Marife, Yıl: 5,
Sayı: 3, 2005, s. 115-134.
Bâkıllânî�, Amr b. Ubeyd (144/761) ve Vâsıl b. Atâ (131/748) gibi

bazı Muʻtezile imamları ve onların görüşlerine meyledenlerin Ali, Talha,
Zübeyr ve Â� işe’nin durumu hakkında görüş beyan etmekten kaçındıkları-
nı ifade eder. Ardından ilim ehlinin büyük çoğunluğunun, iki tarafın sulh
üzere anlaştıklarını, Hz. Osman’ın katillerinin bu durumdan korktukları
için bir araya gelerek iki tarafı birbirine düşürmeye karar verdiklerini,
plânlarını uygulayarak savaşı tutuşturduklarını, iki tarafın kendilerini
savunduklarını zannettiklerini, iki tarafın da doğru yaptığını, savaş vuku
bulduğunda ve bu yolla karşı taraftan kaçınmak gerektiğinde bunun, Allah
Teâlâ’ya itaat olduğunu söylediklerini belirtir. Bâkıllânî�, bunun doğru ve
meşhur olduğunu, kendilerinin de bu görüşte olduklarını söyler.[40]
Bağdâdî�’nin belirttiğine göre Ehl-i Sünnet, Talha ve Zübeyr’in tövbe

ettiklerini ve Ali’ye karşı savaşmaktan vazgeçtiklerini, fakat Amr b. Cür-
mûz’un Zübeyr’i savaş meydanından uzaklaşmasından sonra es-Sibâ’ vadi-
sinde öldürdüğünü; Talha’yı ise, savaş alanından çekildiği sırada, -kendisi de
Cemel Savaşı’na onların tarafında katılanlardan olan- Mervân b. Hakem’in
ok atarak öldürdüğünü söyler. Ayrıca onlar [Ehl-i Sünnet], Â� işe’nin iki tara-
fın arasını düzeltmeyi amaçladığını, ancak Dabbe ile Ezd kabilelerine men-
sup olanların aklını çeldiklerini ve izni dışında Hz. Ali ile çarpıştırdıklarını
söylemişlerdir.[41] Bu açıklamalardan sonra ulaşılan netice ilginçtir: “Bu üçü,
fısktan uzaktırlar; ancak Ali’yle savaşan, geriye kalan tâbileri fâsıktırlar.”[42]
Bağdâdî�, olayın baş aktörlerini çeşitli gerekçelerle muaf tutmakta,

meselâ onu kandıran kabileler nedeniyle Hz. Â� işe’yi mazur görmekte, an-
cak Hz. Â� işe, Talha ve Zübeyr gibi zevatın içinde bulunduğu bir hareketin
ıslah amaçlı olduğunu düşünerek, iyi niyetle onların tarafında savaşa katı-
lan, hatta bu uğurda ölen kişileri fâsık kabul edebilmektedir!
Hz. Â� işe, Basra’ya gitmekle düşmanlığı teskin etmeyi ve fitne ateşi-

ni söndürmeyi amaçlamıştır.[43] Hz. Â� işe’nin Hz. Ali’yle, Ali’nin de Â� işe’yle
savaşmadığı, Â� işe’nin iki taraf arasında barışı amaçladığı, ancak savaşın
vuku bulduğu, sonra Hz. Ali’nin Hz. Â� işe’ye değer verdiği ve onu saygın ve
korunmuş olarak Medine’ye gönderdiği rivayet edilir.[44]
Hz. Ali, Talha ve Zübeyr’in sahih bir imana sahip olduklarının deli-
li, Rıdvân Biati’ne katılanlardan olmalarıdır. Zira Allah, onlardan razı
[40] Bâkıllânî�, Temhîd, s. 553.

318 [41] Bağdâdî�, Fark, s. 277; Usûl, s. 289-290.
[42] Bağdâdî�, Usûl, s. 290.
[43] el-Cüveynî� (478/1085), Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd, Thk.:
Muhammed Yusuf Mûsâ, Ali Abdûlmûn‘im Abdulhamî�d, Kahire 1369/1950, s. 433.
[44] Nesefî�, II, 886.
olduğunu bildirmektedir.[45] Allah’ın rızası, o sırada üzerinde bulundukları

hal için değil, akıbet içindir. Bununla, hepsinin akıbetinin Cennet olduğu
sahih olur. Hz. Â� işe, Hâricî�ler’in iddia ettikleri gibi kâfir olsaydı, savaştan
önce ya da savaş sırasında kâfir olması gerekirdi. Savaştan önce kâfir idiy-
se bu durumda Hz. Peygamber’in kâfir bir kadınla evlenmiş olması gere-
kirdi ki, onun kâfir bir kadını nikâhlaması mümkün değildir. Diğer taraftan
savaş sırasında irtidat etmiş ise onun esir alınması caiz olurdu. Ali, mür-
ted kadınların köleleştirilmesini caiz görüyordu. Â� işe’yi köleleştirmemesi,
-ona buğzedenlere rağmen- mü’min ve Müslüman olduğunu gösterir.[46]
3. Muâviye’nin Muhalefeti ve Sıffîn Savaşı
Hz. Ali, halife olduğunda Hz. Ö� mer döneminden beri Şam’da valilik ya-
pan Muâviye, dönemin en güçlü siyasî� aktörlerinden biri haline gelmişti.
Mensup olduğu Ü� meyyeoğulları ailesi, Kureyş’in Abdümenâf kolundan olup
Cahiliye döneminde amcazadeleri Hâşimoğulları’yla Abdümenâf’ın liderliği
için rekabet halindelerdi. Mekke’deki görevlerden savaşlarda ve ticarî� se-
ferlerde komutanlık (kıyâde) görevi onların elindeydi. Ü� meyyeoğulları’nın
liderlik iddiasının İ�slâm döneminde içten içe devam ettiğini, aileden olan
Hz. Osman’ın hilafeti döneminde ise eyalet valiliklerine atanan aile mensup-
larının ailenin gücünü artırdığını söylemek gerekir. Bu güçlü valilerden biri
olan Muâviye, ailesinden gelen liderlik mirasını, Hz. Osman döneminde elde
ettiği güç ve yeteneğiyle birleştirerek Suriye’de muktedir bir vali haline gel-
mişti. Medineliler’in tamamına yakınının biatini alan Hz. Ali’ye karşı çıkarak
birkaç yıl içinde tabloyu lehine çevirmesi, siyasî� yeteneğini göstermektedir.
Hz. Ali halife olup bütün valileri değiştirdiğinde Muâviye’nin nasıl

tepki vereceğini ne kadar hesaba kattığı bilinmez; ama büyük bir risk aldı-
ğı açıktır. Muâviye, Hz. Osman’ın amcazadesi olarak kendisini onun kanını
talep etme konusunda hak sahibi olarak görüyordu.
Muâviye’nin, tavrını netleştirirken Hz. Osman’ın katillerinin cezalan-

dırılması fikrini öne çıkardığı görülmektedir. Daha sonraları onun tale-
binde ne kadar samimi olduğu hususu tartışılmış ve gerçek amacının ik-
tidarı ele geçirmek olduğu, Hz. Osman’ın öldürülmesini, siyasî� amaçlarına
ulaşmak için bahane olarak kullandığı iddia edilmiştir. Buna mukabil Hz.
Osman’ın öldürülmesi kozunun elinden alınması yönünde bir politika ge-
liştirilmediği de bir gerçektir.
319
[45] “Andolsun ki o ağacın altında sana biat ederlerken Allah, o mü’minlerden razı olmuş-
tur. Kalplerinde olanı bilmiş, onlara güven duygusu vermiş ve onları pek yakın bir
fetihle ödüllendirmiştir.” (Fetih 48/18).
[46] Bkz. Bağdâdî�, Usûl, s. 291.
a. Muâviye’nin Hz. Ali’ye İtaati Reddetmesi ve Şam’daki Çalışmaları
Hz. Ali’nin Şam’a gönderdiği yeni vali Sehl b. Huneyf yoldan geri çev-
rilince Hz. Ali, Muâviye’yi itaate çağıran bir mektup gönderdi. Muâviye,
biat etmesi için Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını istedi. Kar-
şılıklı mektuplar ve ithamlar devam etti; ancak bir sonuç almak mümkün
olmadı.
Hz. Ali, şûra ehli olan Medineliler tarafından seçilen bir halife oldu-
ğunu, bu sebeple kendisine biat edilmesi gerektiğini ifade ediyordu. Ken-
disinden önceki üç halifenin de Medineliler’in biatiyle seçildiğinden hare-
ketle halife seçiminin Medineliler’in hakkı olduğu hususunda bir gelenek
oluştuğu kanaatindeydi. Muâviye ise Mekkeliler’e ve Medineliler’e yazdığı
mektuplarda halifeyi Müslümanlar arasında şûra ile belirleyeceklerini ifa-
de etmektedir.[47] Bu vaat, Hz. Ali’nin âsilerin baskısıyla seçilmiş olmasın-
dan rahatsızlık duyanları kazanmaya yönelik olmalıdır.
Muâviye’ye yapılan bir eleştiri de, onun Hz. Osman’ın kanını talep
etme hakkına sahip olmadığıyla ilgiliydi. Hz. Ali’ye göre Hz. Osman’ın
çocukları hayattayken kanını talep etme hakkı Muâviye’ye değil, Hz. Os-
man’ın çocuklarına aittir. Muâviye ise Hz. Osman’ın akrabası ve ailenin ile-
ri gelenlerinden biri olarak kendisinde Osman’ın kanını talep etme hakkı
görüyordu. Hz. Ali’nin eleştirisine birçok kimsenin katıldığı muhakkaktır;
ancak çok sayıda kimsenin Muâviye’yi davasında haklı gördüğü de bir ger-
çektir. Bu sebeple etrafında binlerce kişiyi toplayabilmiştir. Muâviye, ken-
disini hak sahibi görürken görüşünü, “Allah’ın haram kıldığı canı haksız
yere öldürmeyin. Kim haksız yere öldürülürse, onun velisine (hakkını alması
için) yetki verdik. (Fakat o da) öldürmede aşırı gitmesin. Çünkü kendisine
yardım edilmiş (yetki verilmiş)tir.”[48] âyetine dayandırmaktadır.[49]
b. Sıffîn’de Karşılaşma ve Çatışmalar
Hz. Ali, Cemel Savaşı’ndan sonra Medine’ye geri dönmeyerek devlet

merkezini Kûfe’ye taşıdı. Ardından Muâviye’yi tekrar biate davet etmek
üzere Cerî�r b. Abdullah el-Becelî�’yi Şam’a gönderdi. Muâviye, elçiyi üç-
dört ay oyaladıktan sonra ret cevabı verdi.[50]
Muâviye’nin biat etmeye niyeti olmadığını anlayan Hz. Ali valilerine

haber göndererek birlikleriyle kendisine katılmalarını istedi. Ordusunu
320 [47] İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 89.

[48] İ�srâ 17/33.
[49] Minkarî�, s. 32, 81; İ�bn Aʻsem el-Kûfî�, Ebû Muhammed Ahmed (314/926 civarı), el-
Fütûh, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrût 1406/1986, I [I-II], 519.
[50] Yiğit, “Sıffî�n Savaşı”, DİA, İ�stanbul 2009, XXXVII, 107.
hazırladıktan sonra Suriye’ye doğru harekete geç-

ti. Hz. Ali’nin harekete geçtiğini öğrenen Muâviye,
Şamlılar’dan topladığı ordusuyla yola çıktı. İ�ki
ordu Sıffî�n’de karşılaştı (Zilhicce 36/Mayıs 657).
Muâviye’nin ordusuna bağlı birlikler Fırat’a

ulaşan yolu tutarak Hz. Ali ordusunun su alması-
na engel olmaya çalıştılar. Bunun üzerine Muâvi-
ye’nin askerleriyle Hz. Ali’nin askerleri arasında
çatışmalar oldu. Hz. Ali, askerleri galip geldik-
lerinde Suriye askerlerinin su almalarına engel
olunmamasını emretti.[51]
Hz. Ali, Muâviye’ye tekrar elçi gönderip biat

etmesini talep ederken, Muâviye ise Hz. Osman’ın
katillerinin teslim edilmesi talebini yineledi. Gö-
rüşmelerden sonuç alınamayınca küçük birlikler
arasında çatışmalar başladı.[52]
37 yılının Muharrem ayında (Haziran-Tem-

muz 657) ateşkes yapıldı ve sorunun diplomatik
yolla çözülmesi için görüşmeler başladı; ancak
ilerleme kaydedilmesi mümkün olmadı. Nihayet Resim 11:
Muâviye, Hz. Ali’den Hz. Osman’ın katillerini teslim etmesini ve Müslü- Sıffîn
hadisesini
manların meşveretle başlarına bir halife seçebilmeleri için halifeliği terk tasvir eden
etmesini talep etti.[53] Bu talepler, işi çıkmaza sürükledi. Zira hem Hz. 19.yüzyıla ait
bir minyatür.
Ali’nin yapmaya muktedir olmadığı, cezalandırılmaları için ordusunda
[https://goo.
önemli ağırlıkları olan Hz. Osman’ın katillerinin teslim edilmesini, hem de gl/4DZ72E]
bununla da yetinmeyerek Hz. Ali’nin görevi bırakmasını istiyordu.
Barış sağlanamayınca Safer ayının başında (19 Temmuz 657) ça-

tışmalar başladı. Hz. Ali, muhaliflere karşı uygulanması gereken hukukî�
prensipleri askerlerine hatırlatarak savaşmalarına izin verdi. O askerleri-
ne, savaşı ilk başlatan taraf olmamaya dikkat etmelerini, savaş alanından
kaçanları takip ederek öldürmemelerini, yaralıları infaz etmemelerini ve
kadınlara dokunmamalarını emretmişti.[54]
Ö� nce küçük birlikler birbirleriyle savaştılar. Birkaç gün devam eden

bu çatışmalardan sonra Hz. Ali genel taarruz emri verdi. İ�ki gün devam
321
[51] Taberî�, V, 612.
[52] Taberî�, V, 612-615; Yiğit, “Sıffî�n Savaşı”, DİA, XXXVII, 107.
[53] Minkarî�, 200.
[54] Yiğit, İ�smail, “Sıffî�n Savaşı”, DİA, XXXVII, 107.
eden çatışmaların son gününde ve gece boyunca şiddetli çarpışmalar

oldu. Bu geceye Leyletü’l-herî�r (hırıltı gecesi) denir.[55]
Hz. Ali, öncü birliklerinin komutanı olan Eşter en-Nehaî�’yi son taarru-
zu yapmak üzere görevlendirdi. Durumun vahameti ortaya çıkınca Muâvi-
ye adamlarıyla istişare ederek çarpışmaları nasıl lehlerine çevirebilecek-
lerini konuştular.
c. İslâm Kültüründe Sıffîn Savaşı’na Farklı Yaklaşımlar

Hâricî�ler, meşru bir imama karşı çıktıkları için Muâviye ve taraftar-
larını tekfir etmekten geri durmazlar. Şiî�ler de bu hususta onlara benzer
görüşler savunurlar. Ehl-i Sünnet âlimlerinde ise Sıffî�n Savaşı’nın tarafları
hakkında hüküm verirken Muâviye’yi mazur gösterme eğilimleri mevcut-
tur. Eşʻarî�, Hz. Ali ile Muâviye arasında meydana gelen hadiseleri Cemel
için yaptığı gibi “tevil ve ictihadla” izah etmektedir.[56]
Nesefî�’ye göre Hz. Ali ile Muâviye arasındaki farklar ortadadır. Bunun-
la birlikte Muâviye, yaptıklarını tevil nedeniyle yapmıştır. Yaptıklarından
dolayı fâsık olmaz. Kuşkusuz ashâbtan ve başkalarından görüş farklılığı
sebebiyle Hz. Ali’ye karşı savaşanlar bu sebeple kâfir ya da fâsık olmaz.
Bundan dolayı Hz. Ali onlar hakkında, “Bize isyan eden kardeşlerimizdir.”
demiştir. Talha’nın oğluna da, “Ben ve baban “Biz, onların gönüllerindeki
kini söküp attık; onlar artık köşkler üzerinde karşı karşıya oturan kardeşler
olacaklar.”[57] âyetinde bahsedilenlerdeniz.” demiştir.[58]
Pezdevî�, Sünnet ve Cemaat ehline [Mâtürî�dî�ler’e] göre Hz. Ali hayatta
iken, Muâviye’nin imam ve halife olmadığını, aksine Ali’nin halife oldu-
ğunu söyler. Ali hak, Muâviye bâtıl üzere idi; ancak Muâviye’nin yaptığı
tevil olunur; yaptıkları sebebiyle imandan çıkmamış olup aksine Müslü-
mandır. Onunla birlikte olan tâbileri de Ali’ye muhalefetleri ve ona karşı
savaşmaları nedeniyle kâfir olmamışlardır.[59] Bağdâdî� de benzer görüşler
savunur: Ali, şüphesiz haklı idi; Muâviye ve adamları ise, hataya düştük-
leri bir tevile kapılarak ona isyan etmişler; fakat hataları yüzünden küfre
düşmemişlerdir.[60]
Ehl-i Sünnet âlimleri, Hz. Ali’ye isyan edenlere âsi denilip denileme-
yeceği hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bazıları Muâviye’ye âsi demenin caiz
[55] Minkarî�, s. 479; Taberî�, V, 659.

[56] Eşʻarî�, İbâne, s. 170.
322 [57] Hıcr 15/47.
[58] Nesefî�, II, 888.
[59] Pezdevî�, Ebû Yüsr Muhammed (493/1099), Ehl-i Sünnet Akaidi, Çev.: Şerafeddin
Gölcük, 2. baskı, İ�stanbul 1988, s. 283.
[60] Bağdâdî�, Fark, s. 277.
olmadığını, ictihadında hata edene bu ismin verilemeyeceğini savunmuş-

lardır; bazıları ise onu âsi olarak değerlendirir. Buna da, “Eğer mü’minler-
den iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını düzeltin. Şayet biri ötekine
saldırırsa, Allah’ın buyruğuna dönünceye kadar saldıran tarafla savaşın.
Eğer dönerse artık aralarını adaletle düzeltin ve (her işte) adaletli davra-
nın. Şüphesiz ki Allah âdil davrananları sever.”[61] âyetini; Hz. Peygamber’in
Ammâr’a söylediği: “Seni isyankâr olan fırka öldürecektir.” sözüyle Hz.
Ali’nin, “Bize karşı isyan eden kardeşlerimizdir.” sözünü delil getirirler.
Bununla birlikte onları fâsık olarak isimlendirmezler.[62] Bağdâdî�, Muâ-
viye’nin adamlarını isyankârlar olarak isimlendirmektedir. Zira Hz. Pey-
gamber, Ammâr b. Yâsir’e, “Seni isyankâr olan fırka öldürecektir.” demiştir.
Bu isyandan dolayı kâfir değildirler; zira Ali, “Onlar, bize karşı isyan eden
kardeşlerimizdir.” demiştir.[63]
4. Tahkim Olayı ve Sonraki Gelişmelere Etkisi
Sıffî�n Savaşı’nda çatışmaların yoğunlaştığı bir sırada Suriye ordusu-

nun Irak ordusunu Kur’ân’ın hakemliğine davet etmeleriyle çatışmalar
sona ermiş, tahkim süreci başlamıştır.
Tahkim aslında Cahiliye döneminden itibaren Araplar arasında bili-

nen bir hukukî� yöntemdir. Ancak başarıya ulaşması, tarafların kabulü ve
hakemlerin gücüyle ilişkilidir. Müslümanların kendi aralarındaki ikinci
büyük savaşta tahkim uygulaması başarıya ulaşmamıştır.
a. Mushafların Havaya Kaldırılması

Yukarıda değindiğimiz gibi Sıffî�n Savaşı’nın son gününde Eşter, Su-
riye ordusunun komuta merkezini hedefleyerek bir saldırı başlattı. Muâ-
viye’nin çadırına yaklaşınca Muâviye, arkadaşlarına ne yapabileceklerini
sordu. Amr b. el-Â� s, yanlarında bulunan Mushaf’ı ya da Kur’ân sayfalarını
mızrakların ucuna takıp havaya kaldırarak Iraklılar’ı Kur’ân’ın hakemli-
ğine davet etmeyi önerdi. Ona göre bu öneri, mutlaka Hz. Ali’nin ordu-
sunda yankı bulacaktı. Kaynaklarda genellikle Amr’ın Kur’ân’ın hakem-
liğine davet önerisi, zaman kazanmak için ortaya çıkmış bir hile olarak
değerlendirilir. Aynı yaklaşım birçok çağdaş araştırmacıda da mevcuttur.
Bununla birlikte söz konusu teklifin iyi niyetle yapıldığını savunanlar da
vardır. Amr’ın teklifi, Müslümanların birbirlerini imha edebilecek olan
bu savaşın doğuracağı sakıncaları idrak etmesi üzerine ileri sürdüğünü 323
[61] Hucurât 49/9.
[62] Nesefî�, II, 888-889.
savunanlar olmuşsa da[64] onun savaşta mağlup olma riskini bertaraf et-
meyi düşünen profesyonel bir komutan olarak hareket ettiğini söyleme-
nin de yanlış olmadığı kanaatindeyiz. Ö� te yandan Muâviye’nin başından
itibaren Hz. Osman’ın kanını talep etme hakkını Kur’ân’a dayandırdığı ha-
tırlanırsa, Kur’ân’ın hakemliğine davetin aslında temel görüşlerinin farklı
bir şekilde ifadesi olduğu görülür. Bir başka ifadeyle söylemek gerekirse
aslında Kur’ân’ın hakemliğine başvurma önerisi Muâviye’nin daha önce
defalarca dile getirdiği Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılması talebi-
ne aykırı bir öneri değildi. Zira Muâviye, Hz. Osman’ın velilerine katillerin
cezalandırılmasını talep etme hakkını Kur’ân’ın verdiğini iddia ediyordu.
Kendisinin Hz. Osman’ın velisi olduğu hususundaki iddiası ise geleneğe
dayanıyordu.
Muâviye’nin talimatı üzerine Suriye ordusundaki askerler Mushaf
sayfalarını mızrakların ucuna takarak “Allah’ın Kitabı aramızda hakem
olsun!” diye bağırmaya başladılar.[65] Suriyelilerin teklifi Şam ordusunda
hemen yankı buldu. Birçok insan, Hz. Osman’ın öldürüldüğü günden beri
toplumun içine sürüklendiği şiddet ve çatışma sarmalını sorgulamaya
başlamıştı. Bölünmüş olan aynı kabileden insanlar birbirleriyle savaşıyor-
lardı. İ�ki tarafta ezan okunuyor, namaz kılınıyordu. Orada bulunmalarının
sebebinin iç muhasebesini yapıyorlar, bunu kendi aralarında konuşuyor-
lardı. Böyle bir ortamda Muâviye tarafının sembolik olarak Kur’ân’ı hava-
ya kaldırmak suretiyle Allah’ın Kitabına daveti, karşılıksız kalmadı. Teklif,
özellikle Hz. Ali’nin ordusunda önemli bir ağırlıkları olan Yemenli Araplar
arasında heyecan uyandırdı.
Hz. Ali, önerinin yenilgiyi engellemek ve zaman kazanmak için ter-
tip edilmiş bir hile olduğunu söyledi. O, Muâviye ve yanındaki adamlarını
çocukluklarından beri tanıdığını söyleyerek Kur’ân’a bağlı insanlar olma-
dıklarını anlatmaya çalıştı; ancak ordusunda savaşın durdurulmasını iste-
yenleri ikna etmeyi başaramadı.[66]
Savaşın durdurulmasını isteyenlerin taleplerinden vazgeçmeyecekle-
rini görünce, geri çekilmesi için Eşter en-Nehaî�’ye haber gönderdi. Eşter,
zaferin yakın olduğunu söyleyerek kendisine biraz zaman vermesini iste-
diyse de Hz. Ali’nin kesin talimatı üzerine savaşı durdurdu.
Kinde kabilesinin lideri Eşʻas b. Kays, Hz. Ali’den Muâviye tarafının
ne istediklerini öğrenmek üzere görüşmeye gitmesine izin vermesini
[64] Bkz. Ö� nkal, Ahmet, “Tahkim Olayı Ü� zerine Bir Değerlendirme”, İSTEM, Yıl: 1, Sayı: 2,
324 2003, s. 36-37.
[65] Bkz. İ�bn Saʻd, Muhammed (230/844), Tabakâtü’l-kübrâ, I-VIII, Beyrût 1405/1985,
IV, 255; Minkarî�, s. 474-475; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 101-102; Taberî�, V, 660; Makdisî�,
V, 219-220.
[66] Taberî�, V, 660-661; Dî�neverî�, s. 189; Makdisî�, V, 220.
istedi. Hz. Ali’nin izin vermesi üzerine Eşʻas, Muâviye ile görüştü. Muâviye,
iki tarafın birer hakem görevlendirmelerini, hakemlerin sorunu Allah’ın
Kitabı’na göre çözmelerini istediklerini söyledi.[67] Bazı rivayetlere göre
Eşʻas, Muâviye ile işbirliği yapan bir haindi.[68] Onun ihanetle suçlanması,
Hz. Ali’nin sorumluluğunun azaltılarak asıl suçlu olarak gösterilmesinden
kaynaklanmış olmalıdır. Aslında Eşʻas, başta kabilesi Kinde olmak üzere
barış taraftarlarının görüşünü yansıtmış, kabile liderlerinden biri olarak
da sorumluluk üstlenmekten çekinmemiştir. Ö� te yandan onun vefatına
kadar Hz. Ali’nin sâdık bir adamı olarak yanında kaldığını biliyoruz.
b. Hakemlerin Belirlenmesi
Muâviye, kendisini temsil edecek hakem olarak Amr b. el-Â� s’ı belirle-
mişti. Şamlılar, Muâviye’yi bu kararında desteklediler. Hz. Ali de davasını
savunacak biri olarak Abdullah b. el-Abbas’ı önerdi;[69] ancak Eşʻas ve ar-
kadaşları onu kabul etmediler. Bunun üzerine Eşter en-Nehaî�’yi önerdi.
Savaşı kızıştıranların başında gelen Eşter’in olayların sorumlularından
olduğunu söyleyerek onun hakemliğini de kabul etmediler.[70]
Onlar, hakem olarak Ebû Mûsâ el-Eşʻarî�’yi düşünüyorlardı. Ebû Mûsâ,
Hz. Osman’ın öldürülmesinden kısa süre önce Kûfeliler’in valiyi kovup
onu valiliğe getirmeleri suretiyle vali olmuş; Hz. Osman da bu fiilî� durumu
onaylamak zorunda kalmıştı. Hz. Ali hilafete geldiğinde onu da azletmek
istemiş; ancak vali olarak görevlendirdiği Umâre b. Şihâb, Tuleyha b. Hu-
veylid tarafından yoldan geri çevrilmişti.
Onun görevden alınması ancak Hz. Ali’nin Basra’ya gidişinden sonra
mümkün oldu. Ebû Mûsâ, Kûfe valiliğinden azledildikten sonra Şam bölge-
sindeki Urz köyüne giderek inzivaya çekildi. Hz. Ö� mer döneminde çeşitli
görevlerde bulunmuştu. Hz. Ali, insanlara tarafsız olmalarını tavsiye eden
birisinin davasını savunamayacağını düşünüyordu. Bu husustaki kaygıları
yersiz değildi. Ancak Ebû Mûsâ’nın hakem seçilmesi için ısrar eden Eşʻas
ve onun gibi düşünenler, esasen tarafsız olduğu için onu tercih etmişlerdi.
Hakemde aradıkları Güneyli olması kriteri de Ebû Mûsâ’ya uyuyordu.
Rivâyetleri dikkatle incelediğimizde Hz. Ali ordusundaki askerlerin
hakem seçerken iki temel kriteri dikkate aldıklarını söylemek mümkün-
dür. Birincisi hakemin tarafsız olması, ikincisi Yemen kökenli olmasıdır.
Neden bu kriterleri gözettikleri hususu açıktır.
[67] Taberî�, V, 663. 325

[68] Bkz. Ö� nkal, s. 40.
[69] İ�bn Aʻsem, II, 193; Minkarî�, s. 499; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 113; Taberî�, V, 663;
Makdisî�, V, 220.
[70] Minkarî�, s. 499-500; Dî�neverî�, s. 192; İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 194.
c. Tahkimnâmenin Hazırlanması
Hakemler, ilk görüşmelerinde asıl müzakerelerin o yılın Ramazan

ayında yapılmasını kararlaştırdılar; yetki ve sorumluluklarını belirleyen,
hakemlik görevine karşılık can ve mal emniyetlerini teminat altına alan
bir belgeyi hazırlayarak taraflarca imzalanmasını sağladılar.[71]
Tahkimnâme imzalandıktan sonra iki ordunun askerleri memleket-

lerine döndü. Savaşın bir galibi olmadıysa da Muâviye, sonucu lehine çe-
virmeyi bildi.
Tahkim olayı hakkında önemli bir çalışması olan Ö� nkal, Tahkimnâ-

meyle ilgili rivayetler arasındaki bazı küçük farklılıkları dikkate almadan
antlaşma metnini maddeler halinde sıralamak suretiyle şöyle tespit et-
miştir:
Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla
1. Bu, Ali b. Ebî� Tâlib ile Muâviye b. Ebî� Süfyân arasında yapılmış bir
antlaşmadır.
2. Ali, Irak halkı ve müttefikleri adına aşağıdaki hususlara riayet ede-
ceklerini taahhüt eder.
3. Muâviye, Şam halkı ve müttefikleri adına aşağıdaki esaslara uyacak-
larını taahhüt eder.
4. Hakemler Ebû Mûsâ Abdullah b. Kays el-Eşʻarî� ve Amr b. el-Â� s olup
Fatiha’sından hâtimesine kadar Allah’ın Kitabı ile hüküm verecekler,
Kur’ân’ın dirilttiğini diriltecek, öldürdüğünü öldüreceklerdir.
5. Kur’ân’da duruma uygun bir hüküm bulamazlarsa âdil ve birleştirici
olan Sünnet’e müracaat edeceklerdir.
6. Hakemler, bu ümmeti ihtilâf ve tefrikaya düşürmeden, savaşa tekrar
döndürmeden âdilâne karar vereceklerine söz verirler.
7. Onlar, bu esasların dışına asla çıkmayacaklar, kendi hevalarına ve
çıkarlarına göre hareket etmeyeceklerdir.
8. Hakemler bu esaslar çerçevesinde faaliyet göstereceklerine dair en
büyük yemini ederler.
9. Ali ve Muâviye, hakemlerin Allah’ın kitabı ve Resûlü’nün sünnetine
göre verecekleri karara rıza göstereceklerine en büyük yemini ve-
326 rirler. Her iki gruptan tüm Müslümanlar da verilecek kararı itirazsız
kabul edeceklerdir.
[71] Taberî�, V, 665-666.

10. Ali, Muâviye ve her iki ordu mensupları, hakemlerin malları, canla-
rı ile hısım ve akrabalarının, nasıl karar verilirse verilsin emniyet
içinde olacağını yeminlerle garanti ederler. Bu hususta ümmet de
gereken yardımı yapmakla mükelleftir.
11. Hakemler şayet hükümlerinde Kur’ân’ın ve Sünnet’in hâricine çıkar-
larsa hükümlerine itibar yoktur ve Müslümanlar onların bu şekilde-
ki hükümlerinden uzaktırlar.
12. Karar, bu senenin Ramazan ayına bırakılmıştır; hakemler meşru bir
sebep olmadan bu süreyi daha fazla uzatmayacaklardır.
13. Ancak hakemlerin karşılıklı rızası ile bu süre öne alınabilir veya uza-
tılabilir.
14. Hakemler, Kûfe ile Şam’ın tam ortasında uygun bir yerde bir araya
geleceklerdir. Bu yer, Dûmetü’l-Cendel’dir.
15. Şayet Ramazan’da Dûmetü’l-Cendel’de bir araya gelinemezse ertesi
yıl Ezruh’ta buluşulacaktır.
16. Hakemler arzu ederlerse bir başka yerde de içtima edebilirler.
17. Hakemlerden biri bu arada ölürse onun yerine tarafı bir başkasını
seçecektir. Bu seçilecek kişinin adalet ve takva sahibi bir zât olma-
sında kusur edilmeyecektir.
18. Hakemlerden her biri buluşma yerine yanlarında taraflardan 400’er
kişi ile gelecektir. Bunun hâricinde ancak hakemlerin arzu ettiği ve
uygun gördüğü kimseler orada bulunabilirler.
19. Müzâkereleri de ancak hakemlerin müsaade ettiği kimseler takip
edebilirler.
20. Hakemler kararlarını verinceye kadar Ali, Muâviye ve taraftarları si-
lahlarını bırakacaklar, asla savaşmayacaklardır.
21. Bu sebeple Iraklılar Irak’a, Şamlılar da Şam’a dönecektir.
22. Bu antlaşma şartlarına riayet etmeyene karşı Allah’tan yardım di-
lenir.
23. İ�şbu Tahkimnâme 13 Safer 37 (31 Temmuz 657) Çarşamba günü ya-
zılarak aşağıda adları bulunan şahitlerin de şehadetiyle imza altına
alınmıştır.[72]
327
[72] Ö� nkal, s. 43-44. Tahkimname metni için bkz. İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 115; Minkarî�,
s. 504-506, 510-511; Taberî�, V, 665-666; Dî�neverî�, s. 194-196; İ�bn Aʻsem, II, 201;
Yaʻkûbî�, II,190; İ�b Kesî�r, VII,307.
Hakemlerin görüşmeleri gereken konunun belirlenmediğinden ha-

reketle bu hususta çeşitli yorumlar yapılmıştır. Bazı müsteşriklere göre
hakemler, Muâviye’nin teklifi üzerine hilafetin kime ait olduğunu Kur’ân
hükümlerine göre kararlaştırmak üzere görevlendirilmişlerdir.[73] Ancak
bu iddia doğru olmasa gerektir. Hakemlerin vazifesinin Hz. Osman’ın icra-
atlarını tetkik ve itham olunduğu faaliyetlerin bid’at olup olmadığını tes-
pit etmek[74] veya Hz. Osman’ın katli meselesinden doğan ihtilafı Kur’ân
ahkâmına göre halletmek[75] olduğunu ileri sürenler de vardır. Taberî�,
Zührî�’den naklen, “Hakemler, Kur’ân’ın yücelttiğini yüceltmeyi, alçalttı-
ğını alçaltmayı ve Ü� mmet-i Muhammed’e (birini) seçmeyi şart koştular.”
demektedir.[76]
Aslında Tahkimnâme metninde problemin sınırları açıkça çizilme-

mişse de görüşülecek olan konu, taraflarca gayet iyi biliniyordu. Belki
konu bizim belleklerimizden uzaktır, ama onların belleklerinde daha çok
tazeydi. Muhtemelen taraflar, görüşmelerin iddialarına ve beklentilerine
göre şekillenmesini umuyorlardı. Muâviye ve adamları Hz. Osman’ın maz-
lum olarak öldürüldüğü, onu öldürenlerin yargılanması lâzım geldiği, Hz.
Osman’ın öldürülmesi üzerine hilafete gelen Hz. Ali’nin siyasî� konumunun
tartışılması, hatta onun gayri meşru ilan edilmesi beklentisi içindeyken
Hz. Ali ve adamları, Muâviye’nin meşru olan bir halifeye biat etmediği ko-
nusunun görüşülmesini istiyorlardı. Ancak iki tarafın görüşleri farklı olsa
da görüşmelerin temelini Hz. Osman’ın öldürülmesi konusunun oluştur-
duğu açıktır. Kuşkusuz Hz. Osman’ın öldürülmesinin haklı olup olmadığı
hususu, tarafların iddialarını anlamlı kılacaktı. Bir başka ifadeyle söyle-
mek gerekirse ihtilâf, Hz. Ali açısından Muâviye’nin biati, Muâviye açısın-
dan da biatten önce Osman’ın katillerinin cezalandırılması ya da Muâvi-
ye’ye teslimi idi.[77]
d. Hakemlerin Görüşmesi ve Alınan Karar
Hakemlerin nerede ve ne zaman görüştükleri hususunda rivayet-

lerde yer alan bilgiler arasında çelişkiler ve karışıklıklar mevcuttur.[78]
Ö� yle anlaşılıyor ki, hakemler 37 yılının Ramazan ayında (Şubat 658)
[73] Wellhausen, Julius (1917), Arap Devleti ve Sukutu, Çev.: Fikret Işıltan, Ankara 1963,
s. 37; K. V. Zetterstéen, “Eşʻarî�, Ebû Mûsâ”, İA, İ�stanbul 1948, IV, 393.
[74] Vaglieri, Laura Veccia, “Ali-Muâviye Mücadelesi ve Hâricî� Ayrılmasının İ�bâdî�
Kaynakların Işığında İ�ncelenmesi”, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIX, Ankara 1973, s.148.
328 [75] Vida, G. Levi Della, “Hâricî�ler”, İA, İ�stanbul 1950, V/1, 232.
[76] Taberî�, V, 669.
[77] Ö� nkal, s. 45.
[78] Görüşmenin yeri ve zamanı hakkındaki farklılıklar ve bunların yorumu için bkz.
Ö� nkal, s. 46-47.
Dûmetülcendel bölgesinin Ezruh mevkiinde bir araya gelerek görüşme-

lere başladılar.[79] Abdullah b. Ö� mer, Abdullah b. ez-Zübeyr ve Muğî�re b.
Şuʻbe gibi tarafsız olan bazı kişiler de orada hazır bulundu.[80]
Görüşmelerde ele alınan ilk konu Hz. Osman’ın öldürülmesinin haklı

bir gerekçeye dayanıp dayanmadığı hususuydu. Amr, Hz. Osman’ın maz-
lum olarak öldürülüp öldürülmediğini sordu. Ebû Mûsâ mazlum olarak
öldürüldüğünü söyledi. Amr’ın ikinci sorusu Muâviye’nin onun kanının
davasını gütme hakkına sahip olup olmadığıyla ilgiliydi. Ebû Mûsâ, Muâvi-
ye’nin Osman’ın velisi olduğunu kabul etti.[81] Bu iki soruya alınan cevap-
lar Amr’ın istediği şekildeydi. Bir bakıma cevaplar Muâviye’nin orada bu-
lunmasının meşru olduğunu teyit ediyordu. Onun iddiası da buydu zaten.
Amr, bundan sonra görüşmeleri farklı bir noktaya çekerek mazlum

olarak öldürülen Hz. Osman’ın katillerini cezalandırmayan ya da meşru
velisi olan Muâviye’ye teslim etmeyen Hz. Ali’nin halifeliğini tartışmaya
açtı. Ona göre Muâviye, Osman’ın velisiyse, öldürülmesi suretiyle yöne-
tim hakkı gasp edilen Osman’ın yerine velisinin halife olması hakkaniye-
te daha uygundur. Bu düşünceyle Amr, Muâviye’yi halife yapmayı önerdi.
Ebû Mûsâ, Amr’ın Muâviye’nin faziletlerine dair söylediklerini cevaplan-
dırdıktan sonra Abdullah b. Ö� mer’i önerdi.[82] Abdullah, Ebû Mûsâ’nın ak-
lına ilk gelebilecek isimdi. Hz. Osman’ın öldürülmesi süreciyle başlayan
fitneden uzak durmuş, her zaman orta yolu tercih eden, ümmetin icmaına
önem veren ve ilmiyle saygınlığı kabul edilen bir şahsiyetti. Ancak Amr’ın
amacı bir halife seçtirmek değil, Muâviye’nin çıkarlarını korumaktı. Ele
aldıkları ilk konu olan Hz. Osman’ın öldürülmesi ve Muâviye’nin onun ve-
lisi olup olmadığı hususunda elde etmek istediği sonucu almıştı. Abdullah
b. Ö� mer’e karşılık diplomatik bir manevrayla oğlu Abdullah b. Amr’ı tek-
lif etti. Oğlu da dönemin önemli âlimlerinden biriydi. Ebû Mûsâ hakkını
teslim ettikten sonra Amr’a oğlunu fitneye bulaştırdığını söyledi.[83] Ona
göre ümmetin başına getirilmesi gereken kişi, fitneye bulaşmamış olma-
lıydı. Bu yaklaşımı, onun başından itibaren savunduğu fitneden kaçınma
görüşüne uygundu. Kimin halife olması lâzım geldiği hususunda bir isim
üzerinde görüş birliğine varılamayınca Hz. Ali ve Muâviye’nin yönetimden
uzaklaştırılarak onların yerine seçilecek kişinin belirlenmesini ümmete
bırakmaya karar verdiler.[84]
[79] Ö� nkal, s. 47.

[80] Taberî�, V, 681.
[81] Taberî�, V, 681. 329
[82] Taberî�, V, 681-682.
[83] Taberî�, V, 682.
[84] İ�bn Kesî�r, Ebü’l-Fidâ İ�smail (774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, Thk.: Alî� Şî�rî�, I-XIV,
Beyrût 1408/1988, VII, 313-314.
e. Amr’ın Ebû Mûsâ’yı Kandırması Meselesi
Kaynakların çoğunda görüşmelerde alınan kararın ilanı sırasında

Amr’ın Ebû Mûsâ’yı kandırdığından bahsedilmektedir.[85] Ayrıntılarda
farklılıklar olmakla birlikte özetle olayın şöyle cereyan ettiği nakledilir:
Ebû Mûsâ ile Amr’ın aldıkları kararın ilanı sırasında Abdullah b. Abbas’ın
ikazına rağmen alınan kararı, Amr’ın onu öne çıkarması üzerine önce Ebû
Mûsâ açıklayarak Ali ve Muâviye’yi hilafetten uzaklaştırarak halife seçi-
mini ümmete bıraktıklarını ifade etti. Ardından ayağa kalkan Amr, Ebû
Mûsâ’nın sözlerine atıfla Ali’yi hilafetten uzaklaştırdıklarını, ancak Muâ-
viye’yi hilafete getirdiğini ilan etti. Ebû Mûsâ, açıklamanın alınan karara
uygun olmadığını söylediyse de o sırada çıkan kargaşa ve karşılıklı haka-
retler arasında alınan karar kaynayıp gitti.[86]
Yukarıda da değindiğimiz gibi hakemler, Hz. Osman’ın mazlumen öl-

dürüldüğü ve Muâviye’nin onun velisi olduğunu oy birliğiyle kabul ettik-
ten sonra, hilafete getirilecek kişiyi müzakere ettiler; ancak bir isim üze-
rinde ittifak sağlayamadılar. Neticede Hz. Ali ve Muâviye’nin azledilerek,
hilafet işinin şûraya bırakılmasına karar verdiler. Alınan kararların hepsi
Amr’ın beklentilerini karşılıyordu. Ö� ncelikle Muâviye’nin orada bulunma
gerekçesi haklı bulunmuş, Hz. Osman’ın kanını talep iddiasında haklılığı
tescillenmiştir. Ö� te yandan ümmetin çoğunluğu tarafından meşru halife
olarak tanınan Hz. Ali, -Muâviye ile fitneye bulaştıkları gerekçesiyle- hila-
fetten uzaklaştırılmıştır. Bu karar da Amr’ın beklentisini karşılıyordu. Ö� te
yandan halife seçimi işinin Medinelilere tahsis edilmeden ümmete bıra-
kılması, Amr’ın memnun kalabileceği bir karardır. Neticede görüşmeler-
de alınan kararlar Amr için yeterli bir siyasî� zaferdi. Bundan sonra bazı
kelime oyunlarıyla elde ettiği bu başarıyı boşa çıkarmasının hiçbir haklı
sebebi yoktur. Hatırlanacağı üzere Tahkimnâme’de hakemlerin ittifakla
alacakları kararların geçerli olacağı belirtilmişti. Bu açıdan bakıldığında
Amr’ın tek taraflı olarak Muâviye’yi hilafete getirme kararının bir değeri
olamazdı.
İ�bnü’l-Arabî� bu hususta anlatılanların tamamen yalan olduğunu, uy-

durmacılar tarafından nakledildiğini ve tarihçiler tarafından melikler için
uydurulduğunu söylemektedir.[87]
330 [85] Dî�neverî�, s. 200-201; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 118; İ�bn Saʻd, IV, 256-257; Minkarî�, s.
546; İ�bn Aʻsem, II, 211; Taberî�, V, 683-685; Yaʻkûbî�, II, 190; Makdisî�, V, 227-229.
[86] Taberî�, V, 684.
[87] İ�bnü’l-Arabî�, Ebû Bekir (543/1148), el-‘Avâsım mine’l-kavâsım, Thk.: Muhibbuddî�n
el-Hatî�b, y.y. 1390/1970, s. 128.
f. Hakemlerin Kararına Tepkiler
Ebû Mûsâ el-Eşʻarî�, toplantı sona erdikten sonra Hz. Ali’nin yanına
gitmek yerine Mekke’ye gitti. Hakemlerin aldıkları kararı Hz. Ali’ye Abdul-
lah b. Abbas ve Şureyh b. Hâni’ bildirdi.[88]
Hz. Ali, hakemlerin aldıkları kararı, Allah’ın kitâbı ve Resûlü’nün sün-
netine uyulmadığı gerekçesiyle kabul etmedi. Ona göre karar Tahkimnâ-
me’ye uygun olarak alınmadığı için yok hükmündeydi. Amr, görüşmeler-
den sonra Şam’a gitmiş ve orada Muâviye’ye biat edilmişti.[89]
g. İslâm Kültüründe Tahkimle İlgili Farklı Yaklaşımlar
Tahkime ilk önemli tepki Hâricî�ler’den geldi. Tepkilerini daha Sıf-

fî�n’deyken gösteren tahkim karşıtı grup, ordular Sıffî�n’den ayrıldığında
Ali’nin ordusundan ayrılmaya karar verdiler.
Hâricî�ler, tahkimi kabul ettikten sonraki icraatları sebebiyle Hz. Ali’yi
ve taraftarlarını tekfir ederler ve cehennemde olduklarını söylerler.[90] On-
lara göre tahkim doğru olsaydı Hz. Ali’nin tahkimden önce cereyan eden
savaşta kan dökülmesine müsaade ettiği için ortadan kaldırılması gere-
kirdi. Tahkime önayak olduğu için Muâviye’nin ondan daha haklı olması
gerekirdi. Eğer tahkim hatalı olduysa, Ali de ona iştirak ettiğinden dolayı
yok edilmeliydi. Her iki halde de Ali’ye kurtuluş yoktur.[91]
Şiî�ler, Ali-Muâviye arasındaki mücadelede Ali’nin haklılığından kuşku
duymadıkları gibi Muâviye ve onu destekleyenlerin âsi olduklarını savu-
nurlar. Sünnî� kaynaklarda da yer alan rivayetlere göre taraflar arasında
meydana gelen büyük çarpışmada Muâviye tarafı yenilmek üzereyken
Amr b. el-Â� s’ın önerisiyle Mushaflar havaya kaldırıldı. Hz. Ali’nin ordusun-
da yer alan ve daha sonra “Hâricî�” olan grup, Şamlıların teklifini kabul et-
mesini istediler. Onlarla birlikte hareket eden ve Muâviye’nin adamı olan
hain Eşʻas, Ali’ye baskı yapanlardan biriydi. Hz. Ali, onların baskılarına di-
renmeye çalıştı; ancak onları ikna etmesi mümkün olmadı.
Şiî�ler’e göre Hâricî�ler, Ali’nin ordusundan ayrılarak Harûrâ’a gidince
Ali, onlara Abdullah b. Abbas’ı gönderdi; ardından da kendisi yanlarına
giderek ortaya koyduğu kesin hüccetlerle onları ikna etti. Bunun üzeri-
ne onunla birlikte Kûfe’ye gittiler; ancak Şamlılar’la sözleştikleri zaman
geldiğinde hakemi Ebû Mûsâ’yı görüşmeye gönderince Hâricî�ler Kûfe’den
ayrılarak Nehrevân’a gittiler.
331
[88] Taberî�, V, 685.
[89] Makdisî�, V, 229.
[90] Bkz. Kafâfî�, s. 180.
[91] Kafâfî�, s. 184.
Sünnî�lere göre de tahkimin kabul edilmesinin baş aktörleri, görüş-

leri kıt olan Hâricî�lerdi. Hz. Ali, kendilerine yapılan bu teklifin bir hile ol-
duğunu söylediyse de ordusunda bulunan ve sonradan Hâricî� olan grup,
teklifi kabul etmesi için Ali’yi zorladı. Hatta teklifi kabul etmemesi halinde
kendisini de Osman’ı öldürdükleri gibi öldüreceklerini söylediler. Bunun
üzerine Hz. Ali, tahkim önerisini kabul etti. Eşʻas b. Kays, Hz. Ali’nin izniyle
Muâviye’nin yanına giderek önerilerini öğrendi.
Sünnî�lerle Şiî�ler arasında Hâricî�ler’in tahkimin sorumlusu oldukları
hususunda görüş birliği varsa da Eşʻas b. Kays’ın oynadığı rol hususunda
görüş farklılığı bulunmaktadır.[92]
Ehl-i sünnete göre Ali, tahkim meselesinde doğru hareket etmiştir.
Hakemler, hal’ edilmesini gerektirecek bir sebep bulunmadığı halde onu
hal’ (azl) etmiş; hakemlerden biri, diğerine hile yapmıştır.[93] Hakemler-
den Ebû Mûsâ’nın hatası tek yönlü olup o da, kendi döneminde yaşayan
insanların en faziletlisi olduğunu bildiği halde Ali’yi hal’ etmesidir. Amr b.
el-Â� s’ın hatası ise iki yönlüdür. Birincisi Ali’yi hal’ etmesi, ikincisi hilafeti
Muâviye’ye akdetmesidir.[94] Bu konuda Mâtürî�dî�ler’in görüşü de aynıdır:
Nesefî�, “Arkadaşlarımız ve bütün Ehl-i Sünnet, tahkimde Ali’nin isabet et-
tiği görüşünü savunmuşlardır.”[95] demektedir.
5. Hâricîler ve Hz. Ali’nin Hâricîlerle Mücadelesi

Çok geniş alanlara yayılmasa da Haricî�lik mezhebi, İ�slâm dünyasında
büyük etkiler bırakan akımlardan biridir. Haricî�lik, Müslümanların Arap
yarımadasının kuzeyine göç ettikleri süreçte bedevî�likten gelip şehirlere
yerleşen Araplar arasında, özellikle de Kuzey Araplar’ı arasında taraftar
bulan dinî�-siyasî� akımdır.
Hâricî� (çoğulu: Havâric) kelimesinin türetildiği fiil, “çıkmak, çıkar-
mak, (birini öldürmek için) ortaya çıkmak, borcunu ödemek, (ilimde) mü-
tehassıs olmak, isyan etmek” gibi anlamlara gelir.
Hâricî�ler için Havâric ismi dışında başka isimler de kullanılmıştır.
Bunlardan biri muhalifleri tarafından kendilerine verilen Mârika adıdır.[96]
[92] Bkz. Demircan, Adnan, “Ali b. Ebî� Tâlib’in Siyasî� Hayatı Bağlamında Hâricî�, Şiî� ve
Sünnî� Tarih Okumaları Arasında Bir Karşılaştırma”, Hz. Ali Dönemi ve Ehl-i Beyt,
Beyan Yayınları, İ�stanbul 2008, s. 192-196.
[93] Bağdâdî�, Fark, s. 277.
332 [95] Nesefî�, II, 891.
[96] el-Hanefî�, Ebû Muhammed Osman b. Abdullah b. Hasan el-Irakî�, el-Fıraku’l-müfterika
beyne ehli’z-zeyğ ve’z-zândaka, Thk.: Yaşar Kutluay, Ankara 1961, s. 11; Tâlibî�, Ammâr,
Ârâ’ü’l-Havâric el-kelâmiyye, I-II, Cezayir 1398/1978, I, 32; el-Mağribî�, Abdülfettâh,
el-Fıraku’l-kelâmiyye el-İslâmiyye, medhal... dirâse, Kahire 1407/1986, s. 176.
Bu isim, Hâricî�ler hakkında söylendiği iddia edilen bir hadisten alınmıştır.[97]

“Nefislerimizi Allah’a sattık.” dedikleri için Şurât,[98] tahkimi reddettikleri
için Muhakkime,[99] Harûrâ’a toplandıkları için Harûriyye,[100] isimleriyle
de anılmışlardır.
Hâricî�ler’e Nehrevân’da toplandıkları için en-Nehrevâniyye, ayrıca
Ashâbü’l-Cibâhi’s-Sûd[101] ve el-Mahdû’î�n[102] de denmiştir.[103] Hakların-
da söylendiği ifade edilen bir hadise[104] dayanılarak onlara Kilâbü’n-Nâr
denildiğinden bahsedilmektedir.[105] Hz. Ali’ye düşmanlık yaptıkları için
en-Nevâsıb,[106] ona “İ� şinde şüpheye düştün.” dedikleri için eş-Şekkâkiy-
ye[107] adıyla isimlendirildikleri de söylenmiştir. Ancak bu isimlerin he-
men hepsinin muhalifleri tarafından onları karalamak amacıyla verildiği
açıktır. Hâricî�ler, kendileri için Ehlü’l-Hak adını kullanırlar.[108]
Eski ve yeni yazarların büyük bir kısmı, Haricî�lik hareketini Sıffî�n Sa-
vaşı’nın ardından başlatırlar. Buna göre Sıffî�n savaşında kabul edilen tah-
kime karşı çıkan bir grup, “Hüküm ancak Allah’ındır.” sloganıyla ortaya
çıkarak, Hz. Ali’nin ordusundan ayrıldı.[109]
Bazı araştırmacılar, Haricî�liğin ortaya çıkışını Hz. Osman dönemiyle
başlatırlar.[110] Wellhausen, ayrılığın genel başlangıcını Hz. Osman’a isyan-
la başlattıktan sonra Hâricî�lerin Hz. Ali’nin Şî�ası’ndan ayrıldıklarını belir-
tir.[111] Watt da Hz. Osman’ın öldürülmesinin Hâricî�lerin incelenmesi için
[97] Buhârî�, Ebû Abdullah Muhammed b. İ�smail (256/870), Sahîh, İ�stanbul 1992,
Menâkıb, 25.
[98] el-Eşʻarî�, Ebü’l-Hasan Ali b. İ�smail (324/936), Kitâbü Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve ihtilâ-
fi’l-musallîn, Thk.: Hellmut Ritter, 3. baskı, Weisbaden 1400/1980, s. 128.
[99] Eşʻarî�, Makâlât, s. 128; Abdürrezzâk Hüseyin, Şiʻru’l-Havâric, Amman 1407/1986,
s. 13; Mağribî�, s. 176; Celî�, Ahmed Muhammed Ahmed, Dirâse ani’l-fırak fî târî-
hi’l-Müslimîn: el-Havâric ve’ş-Şîa, 2. baskı, Riyâd 1408/1988, s. 51.
[100] Eşʻarî�, Makâlât, s. 128; Hanefî�, s. 10.
[101] Herhalde çok ibadet etmelerinden dolayı alınlarının kararması sebebiyle bu isimle
anılmışlardır.
[102] Muhtemelen Bakara, 2/9’a nispetle kendilerine bu isim verilmiştir.
[103] Tâlibî�, I, 32.
[104] “Hâricîler cehennem köpekleridir.” (İ�bn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezî�d el-
Kazvî�nî� (275/888), es-Sünen, İ�stanbul 1401/1981, Mukaddime, 12).
[105] el-Câhız, Ebû Osman ‘ Amr b. Bahr (255/869), el-Hayavân, Thk.: Abdüsselâm
Muhammed Hârun, I-VII, Beyrût 1388/1969, I, 271; Taberî�, VII, 11; İ�bn Ebî�’l-Hadî�d
(655/1257), Şerhu Nehci’l-Belâğa, Thk.: Heyet, I-V, Beyrût 1983, II, 30.
[106] Maʻrûf, Nâyif Mahmûd, el-Havâric fi’l-asri’l-Ümevî neş’etûhûm, târîhuhüm, ‘akâidü-
hûm, edebuhum, 2. baskı, Beyrût 1401/1981, s. 194.
[107] es-Sakkâ, Ahmed Hicazî�, el-Havâricu’l-Harûriyyûn, Kahire 1980, s. 21.
[108] Tâlibî�, I, 32.
[109] Taberî�, V, 677; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 115; Dî�neverî�, s. 196-197. 333
[110] en-Nuʻaymî�, Selî�m, “Zuhûru’l-Havâric”, Mecelletü’l-Mecmaʻi’l-Irâkî, Bağdat 1967,
XV,10-38, s. 18.
[111] Wellhausen, Julius, İslâmiyetin İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, Çev.:
Fikret Işıltan, Ankara 1989, s. 16.
uygun bir başlangıç noktası olduğunu söyler.[112] O, “Hâricî�ler’e göre, Hz.

Osman’ın Kur’ân’ın bazı açık hükümlerini çiğnediği hükmü açık-seçikti.
Olabilir ki tahkime ilk defa, Hz. Osman’ın ölümünün doğruluk veya yanlış-
lığının ele alınması gerektiği hususunu fark ettikleri zaman karşı çıktılar.
Bununla birlikte bu esası Hz. Ali’nin Muâviye’ye karşı mücadelesinin de-
vamına tatbik etmek de mümkündür.” demektedir.[113]
Gerçekten de Haricî�liğin fikir olarak Hz. Osman döneminde ortaya
çıktığını gösteren önemli deliller mevcuttur. Her şeyden önce, Hz. Os-
man’a isyan edenlerin gerekçesi devletin, Allah’ın indirdiği hükümlere uy-
gun olarak yönetilmediğidir. Onlara göre, Hz. Osman pek çok konuda di-
nin hükümlerini tatbik etmemiş, böylece ona isyan etmek meşrulaşmıştı.
Hâricî�ler, Hz. Osman’ın öldürülmesinin meşru bir eylem olduğunu

savunuyorlardı. Onların nazarında Hz. Osman’a isyan etmekle, Hz. Ali’ye
karşı çıkmak arasında bir fark yoktu. Ö� te yandan Hz. Osman’a isyan eden-
ler arasında zikredilenlerden biri, Basra’dan gelenlerin lideri Hurkûs b.
Züheyr es-Saʻdî�’dir.[114] Bu kişi, Hâricî�ler’in önemli liderlerinden biridir.
Bununla birlikte Hz. Osman’a isyan edenlerin hepsini Hâricî� olarak değer-
lendirmemek gerekir.
Hâricî�ler, Hz. Osman’ın öldürülmesinden sonra faaliyetlerini bir süre

Hz. Ali’nin yanında sürdürmüşler, onun da şer’î� hükümlere aykırı davran-
dığına inandıkları andan itibaren ondan ayrılmışlardı.
a. Haricîliğin Doğuşu
Hâricî�lerin tahkime karşı olan tavırlarını ilk kez slogan halinde dile
getiren kişi Urve b. Udeyye’dir.[115] Eşʻas b. Kays, kabileleri gezerek tahkim
belgesini duyurduğu sırada, Benû Temî�m’e gittiğinde Urve, “Allah’ın işin-
de insanları hakem tayin ediyorsunuz. Hüküm ancak Allah’ındır.” diyerek
kılıcıyla Eşʻas’ın bineğine vurdu. Bu olay Yemenliler’le Temî�mliler’i karşı
karşıya getirdi; ancak birçok kişi araya girerek olayları yatıştırdı.[116]
Hâricî�ler, daha hakemler gönderilmeden tahkimden vazgeçilmesini

istiyorlardı. Bazı Hâricî�ler Hz. Ali’ye giderek bir günah olarak gördük-
leri tahkimden vazgeçilmesini istediler. Hz. Ali, bir anlaşma yapıldığını,
[112] Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı,
Ankara 1981, s. 11.
334 [113] Watt, s. 17.
[114] İ�bn Kesî�r, VII, 194.
[115] Taberî�, V, 667; eş-Şemmâhî�, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ebî� Osman Saî�d b. Abdülvâhid
(928/1522), Kitâbü’s-Siyer, Cezayir, tsz., s. 67-68; İ�bn Ebî�’l-Hadî�d, I, 462,464.
[116] Taberî�, V, 667.
bundan dönülemeyeceğini Kur’ân’a[117] da dayanarak söyledi ve tahkimin

günah değil, ancak görüşte isabetsizlik ve fiilde zayıflık olduğunu belirtti.[118]
Hz. Ali, tahkimi kabul edip Kûfe’ye yönelince ordusundan 12000 kişi
ayrılarak Harûrâ’ denilen yere gittiler.[119] Hâricî�ler burada başlarına as-
kerî� komutan olarak Şebes b. Rib’î�’yi, namaz kıldırmak için de Abdullah b.
el-Kevvâ’yı seçtiler.[120]
Hz. Ali tekrar kendi ordusuna katılmalarını sağlamak için onlara önce
Abdullah b. Abbas’ı gönderdi, sonra da kendisi onlarla konuştu.[121] Hz. Ali,
Harûrâ’a yaptığı konuşmadan sonra Hâricî�ler’i ikna ederek kendisiyle bir-
likte Kûfe’ye gitmelerini sağladı.[122] Hâricî�ler, Kûfe’ye gittikten sonra Hz.
Ali’nin tahkimden vazgeçtiği söylentisini yaydılar. Hz. Ali, bunu duyunca
mescidte bir konuşma yaparak tahkimden dönmesinin söz konusu olama-
yacağını, zira ortada yapılmış bir anlaşma bulunduğunu söyledi.[123]
Hz. Ali, Ebû Mûsâ el-Eşʻarî�’yi daha önce kararlaştırıldığı gibi tahkim
toplantısına gönderince, Hâricî�ler de artık kesin olarak ondan ayrılmaya
karar verdiler. Abdullah b. Vehb er-Râsıbî�’nin evinde bir toplantı düzenle-
yerek ona imam olarak biat ettiler (19 Şevvâl 37/ 30 Mart 658).[124] Başka
bir toplantılarında ise Kûfe’den ayrılarak Nehrevân’da toplanmayı karar-
laştırdılar.[125]
Hâricî�ler, Nehrevân’da toplandıkları sırada hakemler kararlarını
açıkladılar. Hz. Ali, hakemlerin Allah’ın kitabına aykırı karar verdiklerini
söyleyerek kararlarını tanımadığını açıkladı. Ayrıca Şamlılar’la savaş için
hazırlık yapılması emrini verdi. Bu arada Hâricî�ler’e de bir mektup gönde-
rerek hakemlerin kararını tanımadıklarını, Şamlılar’a karşı düzenleyeceği
sefere onların da katılmalarını talep etti. Hâricî�ler onun davetine verdik-
leri cevapta, “Sen Allah rızası için değil, kendin için kızıyorsun. Eğer küfre
düştüğüne şehadet edip tövbe edersen, aramızdaki duruma bakarız. Aksi
halde senden ayrılmış bulunuyoruz.” dediler.[126]
[117] Nahl 16/91.

[118] Taberî�, V, 685-686.
[119] İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 248; Mesʻûdî�, II, 391; İ�bnü’l-Esî�r, III, 332; Makdisî�, V, 222.
[120] Yaʻkûbî�, II, 191; Makdisî�, IV, 222; İ�bnü’l-Esî�r, III, 326.
[121] Belâzürî�, III, 122; Taberî�, V, 688; İ�bn Aʻsem, II, 248-252; el-Müberred, Ebü’l-Abbas
Muhammed b. Yezî�d (285/898), el-Kâmil, Thk.: Muhammed Ebû Fadl İ�brahim,
Kahire, tsz., III, 211-212; İ�bn Ebî�’l-Hadî�d, I, 464.
[122] Taberî�, V, 688; Mesʻûdî�, IV, 391.
[123] İ�bn Abdirabbih, Ebû Ö� mer Ahmed b. Muhammed (328/939), el-ʻIkdu’l-ferîd, Thk.:
Ahmed Emî�n, Ahmed ez-Zeyn, İ�brahim el-Ebyârî�, Kahire 1940-1953, II, 388; İ�bn 335
Ebî�’l-Hadî�d, I, 468.
[124] Belâzürî�, III, 134; Taberî�, V, 689; Eşʻarî�, Makâlât, s. 128.
[125] Taberî�, V, 689-690.
[126] Taberî�, V, 691-692.
Bu sıralarda meydana gelen bir olay, Hz. Ali’nin hedefini değiştir-

mesine neden oldu. Basra Hâricî�leri[127] Nehrevân’a giderken Abdullah b.
Habbâb b. el-Eret ile karşılaştılar. Ondan, babasından duyduğu bir hadis
rivayet etmesini istediler; sonra da Ebû Bekir, Ö� mer, Osman ve Ali hakkın-
daki görüşlerini sordular. Onların hepsi için olumlu fikirler beyan edince
de kendisini ve hamile karısını öldürdüler.[128]
Hâricî�ler’in can ve mal güvenliği için tehlike oluşturmaya başlamaları
üzerine Hz. Ali, ordusundaki askerlerin de talebi üzerine Şamlılara karşı
harekete geçmeden önce Hâricî� problemini halletmeye yöneldi. Ö� ldürü-
len kişilerin katillerini talep eden Hz. Ali’ye Hâricî�lerin, “Hepimiz onların
katilleriyiz. Hepimiz onların ve sizin kanınızı helâl görüyoruz.” dedikleri
rivayet edilir.[129]
a. Nehrevân Savaşı
Nehrevân’da toplanan Hâricî�ler’in sayısı hakkında farklı rakamlara

sahip olmakla birlikte[130] yapılan görüşmeler sonucu büyük bir kısmının
savaş alanını terk ettiklerini görüyoruz.[131]
Hz. Ali, Nehrevân yakınlarında kamp kurarak Kays b. Saʻd b. Ubâde

ile Ebû Eyyûb el-Ensârî�’yi onlara elçi olarak gönderdiyse de girişimleri
sonuçsuz kaldı.[132] Nihayet kendisi de kamplarına giderek bir konuşma
yapmış, fakat onları ikna edememişti.[133]
Anlaşma imkânının kalmadığını gören Hz. Ali, ordusunu savaş konu-

muna getirdi. Çarpışmalar başlamadan önce Ebû Eyyûb el-Ensârî�’ye bir
bayrak vererek bayrağa sığınanların, Kûfe veya Medâin’e gidenlerin ya
[127] Taberî�, V, 696; Eşʻarî�, Makâlât, s. 129.

[128] İ�bn Saʻd, V, 245-246; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 126-127; Taberî�, V, 696-697; Dî�neverî�,
s. 207; Makdisî�, V, 224; İ�bn Abdirabbih, II, 390; Müberred, III, 212-213.
[129] Taberî�, V, 698; Mesʻûdî�, II, 399-400.
[130] Onların 12.000, (eş-Şehristânî�, Ebü’l-Feth b. Abdülkerî�m b. Ebî� Bekir Ahmed
(548/1153), el-Milel ve’n-nihal, Thk.: Muhammed Seyyid Kî�lânî�, I-II, 2. baskı, Beyrût
1395/1975, I, 115; Bağdâdî�, Fark, s. 68) 4.000, (Taberî�, V, 701; İ�bn Kesî�r, VII, 319)
yaklaşık 5.000, (İ�bn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed et-Temî�mî� el-Büstî�
(354/965), es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ, Thk.: Azî�z Bey vdğr., Beyrût
1407/1987, s. 546) veya 6.000 (İ�bn Abdirabbih, II, 390) kişi olduklarına dair farklı
rivayetler mevcuttur.
[131] Nihayet savaş alanında kalanların 1.000 veya daha az (İ�bn Kesî�r, VII, 319-320),
1.800 (İ�bn Haldûn, Abdurrahman (808/1406), Târîhu İbn Haldûn, Nşr.: Halî�l
Şehhâde, Süheyl Zekkâr, 2. baskı, Beyrût 1408/1988, II, 640), 2800 (Taberî�, V, 701;
336 Müberred, III, 187), 4.000’den az (Dî�neverî�, s. 210) veya 4.000 (Mesʻûdî�, II, 401;
Kafâfî�, s. 191) kişi olduklarına dair rivayetler mevcuttur. Müberred, 2.800 kişi kal-
dıklarına dair rivayetin tercihe şâyan olduğunu söyler (Müberred, III, 187).
[132] Dî�neverî�, s. 207.
[133] Taberî�, V, 699-700.
da Hâricî�ler’den ayrılanların kurtulacağını ilan etti.[134] Hz. Ali’nin, savaş

alanından ayrılanların affedileceğini ilan etmesi, olumlu tepki doğurdu.
Nehrevân’da bulunanların önemli bir kısmı orayı terk ettiler.
Çatışma kısa sürdü ve savaş alanında kalan Hâricî�ler’in tamamına

yakını yaralı ya da ölü olarak ele geçirildi (9 Safer 38/ 17 Temmuz 658).
Yaralı olarak ele geçirilen 400 kişi tedavi edilmek üzere kabilelerine tes-
lim edildi.[135] Savaşta Abdullah b. Vehb, Şureyh b. Evfâ[136] ve -Hâricî�ler’e
göre cennetle müjdelenenlerden biri olan-[137] Hurkûs b. Züheyr gibi kim-
seler de hayatlarını kaybetmişti. Hz. Ali, Hâricî�ler’in kampındaki silah ve
binekleri alarak adamları arasında dağıttı. Silahlar dışındaki eşyalarını ise
akrabalarına iade etti.[138]
Nehrevân savaşının en önemli sonucu, Hâricî�ler’in, Hz. Ali ve ondan

sonra iktidara gelenlere bir daha katılmaları ihtimalini ortadan kaldırma-
sı olmuştur. Nehrevân’da saygı duydukları pek çok kişinin öldürülmesi,
Hâricî�ler tarafından uzun zaman unutulmayacak ve maktullerin hatırası,
isyana teşvik edici etkenlerden biri olacaktır. Ö� te yandan Nehrevân’da öl-
dürülenlerin öcünü alma isteği, Hz. Ali’ye suikast düzenlenmesi sonucunu
da doğurmuştur.
Hz. Ali, Nehrevân Savaşı’ndan hemen sonra Muâviye’nin kuvvetleri

üzerine yürüme düşüncesindeydi. Nitekim bir konuşma yaparak asker-
lerini buna teşvik etti.[139] Ancak onlar savaşmaya pek niyetli değillerdi.
İ�çlerinde Eşʻas b. Kays’ın[140] da bulunduğu bir grup Hz. Ali’ye başvurarak
savaş gereçlerinin yıprandığını, hazırlık yapmak üzere memleketlerine
gitmeleri gerektiğini söylediler. Bunun üzerine Hz. Ali, Nuhayle’ye giderek
orada kamp kurdu ve yola çıkıncaya kadar ordugâhtan fazla ayrılmamala-
rını istedi. Birkaç gün zarfında kampın boşaldığını gören Hz. Ali’nin sava-
şa gitme şevki kırıldı ve Kûfe’ye döndü.[141]
Nehrevân savaşından sonra Hâricî�ler’in bazı küçük ayaklanmaları ol-

duysa da Hz. Ali, gönderdiği birliklerle bunları etkisiz hale getirdi.[142]
Nihayet Hâricî� Abdurrahman b. Mülcem’in düzenlediği suikast sonu-

cu Hz. Ali hayatını kaybetti.
[134] Taberî�, V, 701; Dî�neverî�, s. 210.

[135] Taberî�, V, 704.
[136] İ�bn Kesî�r, VII, 320.
[137] Şemmâhî�, s. 54; Kafâfî�, s. 191.
[138] İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 128; Dî�neverî�, s. 211; Taberî�, V, 704; Mesʻûdî�, II, 401. 337
[139] Taberî�, V, 705; Dî�neverî�, s. 211; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 129.
[140] Dî�neverî�, s. 211; Belâzürî�, III, 153; Mesʻûdî�, II, 401.
[141] Dî�neverî�, s. 211; Taberî�, V, 705; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 128-129.
[142] Demircan, Ali-Muâviye Kavgası, s. 117-121.
6. Hz. Ali Dönemi Diğer Olayları
Hz. Ali, iktidar döneminde üç önemli cepheyle uğraşmak zorunda

kalmıştı. Bunların ilki Mekke muhalifleri, ikincisi Şam cephesiydi. Bu iki
grup halife olduktan hemen sonra şekillenen muhalif gruplardı. Sıffî�n’den
sonra kendisinden ayrılan Hâricî�ler, ona karşı yeni bir cephe açarak cid-
di anlamda meşgul ettiler. Gelişmeler Hz. Ali’nin siyasî� ve askerî� gücünü
kaybetmesine, Muâviye’nin ise hâkimiyet alanını genişletmesine yol açtı.
a. Muâviye’nin Hâkimiyetini Yayma Çabası
Muâviye Sıffî�n’den sonra Şam’da halife seçilince Hz. Ali’nin hâkim ol-
duğu bölgeleri ele geçirmek üzere faaliyetlere girişti.
b. Mısır’ın Muâviye’nin Hâkimiyetine Geçmesi
Mısır, tarımsal üretimi ve jeopolitik konumu itibariyle önemli bir eya-

letti. Yukarıda anlatıldığı gibi Hz. Ali, halife olduğunda Mısır’da bir grup
Hz. Osman taraftarı bulunuyordu. Hz. Ali Mısır’a önce Kays b. Saʻd’ı vali
olarak atadı. Kays, Mısır’a gidince Hz. Osman muhalifleri Haribtâ[143] kö-
yünde bir araya gelerek gelişmeleri takip etmeye başladılar. Yeni vali,
onlarla çatışma yolunu tercih etmeyerek kurduğu ilişkilerle gönüllerini
kazanmaya çalıştı.[144]
Kays’ın tutumu, Muâviye’nin Mısır’la ilgili hesaplarını sonuçsuz bı-

rakıyordu. Hz. Osman’ın buradaki taraftarları, onun öldürülmesine karşı
çıkmakla birlikte Muâviye’yi desteklemiyorlardı.[145]
Muâviye, Kays’ı tarafına çekmek için ona mektup gönderdiyse de

Kays, öneriyi kabul etmedi.[146] Mısır’da yürüttüğü hassas politikayla farklı
görüşteki grupların birbirleriyle çatışmasını engelleyen Kays, oraya atan-
dıktan bir süre sonra görevden azledildi.[147] Kaynaklarımızda, Kays’ın az-
ledilmesinde Muâviye’nin onun aleyhine yürüttüğü propagandanın etkili
olduğu belirtilir.[148] Buna göre Hz. Ali, Kays’ın Mısır’daki icraatları hakkın-
da söylenenleri tahkik ettirdi. Ortada Kays’ın Muâviye ile gizlice anlaştığı
ve Osman taraftarlarına özellikle dokunmadığı şeklinde bir söylenti vardı.
[143] İ�skenderiye yakınlarındaki Haribtâ köyünün ismi farklı şekillerde de okunmaktadır

(Bkz. Yâkût, Şihâbüddî�n Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî� (626/1229),
Mu‘cemü’l-büldân, Beyrût 1986, II, 355).
338 [144] Taberî�, V, 584-587.
[145] Bkz. Wellhausen, s. 44.
[146] Belâzürî�, III, 162-163; Taberî�, V, 587-588; İ�bnü’l-Esî�r, III, 270-271.
[147] Belâzürî�, III, 163-164.
[148] Bkz. Belâzürî�, III, 163; Taberî�, V, 589-590, 591; İ�bnü’l-Esî�r, III, 271.
Onu denemek amacıyla Hz. Osman taraftarlarına karşı harekete geçmesi-

ni emretti; ancak Kays buna itiraz edince onu görevden aldı.
Hz. Ali’nin, Kays gibi samimi bir taraftarını Mısır valiliğinden azlet-
mesi, Muâviye’yle giriştiği mücadelede önemli bir yanlış kararı olarak de-
ğerlendirilir.[149] Kays, azledildikten sonra yerine bu sırada 26 yaşlarında
olan[150] Hz. Ali’nin üvey oğlu Muhammed b. Ebî� Bekir tayin edildi.[151]
Tahkim görüşmeleri yapıldığı sırada Mısır’da Muhammed b. Ebî� Be-
kir valilik yapıyordu. Muhammed, vali olduktan sonra Hz. Osman taraftar-
larının biat etmesini sağlamak için onları sıkıştırmaktan geri durmadı.[152]
Muhammed’in tavrı, Hz. Osman taraftarlarının Muâviye’ye yanaşmalarına
sebep oldu.
Tahkim görüşmelerinden sonra Muâviye, askerlerini Mısır üzerine
gönderdi. Hz. Osman taraftarlarına yapılan baskılar, onların da valiye kar-
şı çıkmalarına ve hatta ayaklanmalarına neden olmuştu. Nitekim Muâviye
b. Hudeyc el-Kindî� es-Sekûnî�, Hz. Osman’ın kanını talep iddiasıyla ayak-
lanmıştı. Muâviye b. Hudeyc’i buna Muâviye teşvik etmişti.[153]
Mısır’daki karışıklıkları Muhammed’in bastıramayacağını anlayan
Hz. Ali, onun yerine daha önce Cezî�re valiliğine getirdiği Eşter’i gönder-
meye karar verdi. Eşter, Mısır’a gitmek için önce Kûfe’ye uğrayarak ha-
zırlıklarını tamamladıktan sonra yola çıktı; ancak Muâviye’yle anlaşan bir
âmil tarafından yolda zehirletildi.[154] Eşter’in ölümü üzerine Muhammed
b. Ebî� Bekir, fiilen görevi bırakmadan valiliğe devam etti.[155]
Muâviye, Amr b. el-Â� s komutasında 6.000 kişilik bir orduyu Mısır
üzerine gönderdi. Mısır’daki Hz. Osman taraftarları da bu orduya katıl-
dılar. Muhammed b. Ebî� Bekir, Hz. Ali’den yardım istedi; ancak beklediği
yardımı alamadı. Hz. Ali, önce yardım göndermek yerine nasihat etmek-
le yetinmek zorunda kaldı; zira Kûfe’den yeterli sayıda askeri zamanın-
da toplayıp göndermekte başarısız oldu. Daha sonra gönderilen askerler,
yola çıktıktan birkaç gün sonra Muhammed’in öldürüldüğü haberini alın-
ca geri döndüler.[156]
Muhammed b. Ebî� Bekir, Mısır’dan topladığı yaklaşık 4.000 kişilik bir
orduyla Amr b. el-Â� s’a karşı koymaya çalıştı. Aralarında meydana gelen
[149] Bkz. Bakır, Abdulhalik, Hz. Ali b. Ebî Talib, Elazığ [1998], s. 145.
[150] İ�bn Kesî�r, VII, 346.
[151] Taberî�, V, 592.
[152] Bkz. Belâzürî�, III, 167; Taberî�, VI, 6. 339
[153] Belâzürî�, III, 167.
[154] Belâzürî�, III, 167-168; Ya‘kûbî�, II, 194; Taberî�, VI, 7.
[155] Taberî�, VI, 8-9.
[156] Bkz. Belâzürî�, III, 170; İ�bnü’l-Esî�r, III, 358-359.
savaşta yenilen Muhammed, kaçarak bir harabeye saklandı. Muâviye b.

Hudeyc, onu sığındığı harabeden çıkararak öldürdü (38/658).[157] Mısır’ın
elden çıkması, Hz. Ali için büyük bir kayıp, Muâviye için stratejik bir ka-
zanım oldu.
• Irak’a Yapılan Saldırılar
Muâviye, Abdullah b. Abbas’ın yönetimindeki Basra’ya Abdullah b.

el-Hadramî�’yi gönderdi. Abdullah b. el-Hadramî�, Basra’ya giderek ora-
da çeşitli faaliyetlere girişti. Bazı kabilelerin desteğini aldıysa da Muâvi-
ye’nin, Basra’ya hâkim olma, ya da orada karışıklık çıkarma plânı başarılı
olamadı.[158] Basra’daki olaylar sırasında Abdullah b. el-Hadramî� ve adam-
ları, sığındıkları eski bir yapının içinde yakılarak öldürüldü (38/658).[159]
Muâviye, başka komutanlarını da zaman zaman Irak bölgesiyle diğer
bölgelere yönelik saldırılar yapmak üzere görevlendirerek Hz. Ali taraftar-
larını huzursuz etmeye çalıştı. Bu amaçla Nuʻmân b. Beşî�r’i Aynü’t-temr’e,[160]
Dahhâk b. Kays’ı Kutkutane’ye[161] gönderdi. Hz. Ali, Dahhâk’a karşı koy-
maları için Kûfeliler’e çağrıda bulundu; ancak onlardan zayıf bir karşılık
gördü.[162] Nihayet Hucr b. Adî�’yi 4.000 kişilik bir orduyla Dahhâk’a karşı
gönderdi. Aralarında meydana gelen çatışmadan sonra Dahhâk, gece ka-
ranlığından yararlanarak savaş alanından kaçtı.[163]
Muâviye, 39 (659) yılında Süfyân b. Avf el-Ğ� âmidî� komutasında 6.000
kişilik bir orduyu Hî�t, Enbâr ve Medâin üzerine gönderdi.[164] Süfyân, Hz.
Ali’ye bağlı birliğin komutanı olarak Enbâr’da bulunan Eşras b. Hassân
el-Bekirî�’yle çarpıştı. Eşras, çatışmada hayatını kaybetti.[165] Muâviye, bu
saldırılarla Hz. Ali’yi yıpratmak ve Irak bölgesinde bulunan taraftarlarına
varlığını ispat etmek istiyordu.[166]
Muâviye’nin 39 (659) yılında Teymâ’ya askerî� bir birliğin başında
gönderdiği Abdullah b. Mesʻade el-Fezârî�’ye karşı Hz. Ali aynı kabileden
[157] Bkz. Halî�fe b. Hayyât (240/854), Târîh, Thk.: Süheyl Zekkâr, Beyrût 1414/1993, s.
144; Belâzürî�, III, 170-172; Ya‘kûbî�, II, 194; Taberî�, VI, 12-17; Makdisî�, V, 226; İ�bn
Kesî�r, VII, 346-350.
[158] Bkz. Halî�fe b. Hayyât, s. 148; Belâzürî�, III, 185-196; Taberî�, VI, 23-26.
[159] Belâzürî�, III, 191-193; Taberî�, VI, 25-26.
[160] Belâzürî�, III, 205; Ya‘kûbî�, II, 195; Taberî�, VI, 48, 49; İ�bnü’l-Esî�r, III, 375; İ�bn Kesî�r,
VII, 354.
[161] Bkz. Belâzürî�, III, 197; Ya‘kûbî�, II, 195; Taberî�, VI, 50-51; İ�bnü’l-Esî�r, III, 377.
[162] Belâzürî�, III, 198; Ya‘kûbî�, II, 195-196.
[163] Belâzürî�, III, 198; Ya‘kûbî�, II, 196; Taberî�, VI, 51; İ�bnü’l-Esî�r, III, 377; ayrıca bkz. İ�bn
340 Aʻsem, II [III-IV], 216.
[164] Bkz. Belâzürî�, III, 201; İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 222-223; Taberî�, VI, 49; İ�bnü’l-Esî�r, III,
376.
[165] Belâzürî�, III, 201; Taberî�, VI, 49; İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 223.
[166] Bkz. Belâzürî�, III, 201.
Müseyyeb b. Necebe el-Fezârî�’yi görevlendirdi. Teymâ kalesinde muhasa-

ra edilen Abdullah ve adamları, -muhtemelen kaçmalarına göz yumulması
suretiyle- kaçarak canlarını kurtardılar.[167]
• Hicaz ve Yemen’e Ordu Gönderilmesi
Muâviye, 39 (659) yılı hac mevsiminde Yezî�d b. Şecere’yi 3.000 kişilik

bir ordunun başında Mekke’ye gönderdi. Bu sırada Mekke’de Hz. Ali adı-
na, amcasının oğlu Kusem b. el-Abbas valilik yapıyordu. Kusem, Yezî�d’e
karşı koymak amacıyla halkı teşvik ettiyse de başarılı olamadı. Yezî�d, ama-
cının hac emirliğinin Kusem dışında başka biri tarafından yürütülmesini
sağlamak olduğunu ifade etti. Sonunda, Şeybe b. Osman b. Ebî� Talha’nın
hac emî�rliği yapması hususunda anlaştılar.[168]
40 (660) yılında Hicaz ve Yemen’e gönderilen Büsr b. Ebî� Ertât Me-

dine, Mekke ve Tâif’e giderek halktan Muâviye adına biat aldı. Medine’ye
Ebû Hüreyre’yi, Mekke’ye Şeybe b. Osman’ı vali olarak tayin eden Büsr,
Tâif üzerinden Yemen’e gitti. Hz. Ali adına Yemen’de valilik yapan amca-
sının oğlu Ubeydullah b. Abbas Kûfe’ye kaçtı. Büsr, Yemen’deki Hz. Ali ta-
raftarlarından birçok kişiyi öldürdü. Hatta aşırıya giderek Ubeydullah’ın
henüz çocuk olan iki oğlunu da öldürdü.[169] Olanları duyan Hz. Ali, Câriye
b. Kudâme komutasındaki bir birliği Hicaz ve Yemen’e gönderdi. Câriye,
bölgenin itaatini tekrar sağladı.[170]
c. Hz. Ali’den Kopmalar
Sıffî�n’den sonraki gelişmeler Muâviye’nin yıldızının parlamasına

yardım etti. Hz. Ali’nin Bahreyn valisi Nuʻmân b. el-ʻAclân, artık istikba-
lin Muâviye tarafında olduğunu anlayınca, elinde bulunan beytülmâle ait
mallarla Muâviye tarafına geçti.[171]
Sıffî�n’den sonra Hz. Ali’nin saflarının dağılmaya başladığını göste-

ren bir gelişme olarak, daha önce memuru olan Nâciyeoğulları’ndan Hır-
rî�t b. Râşid’in Hz. Ali’ye karşı ayaklanması (38/658-9)[172] zikredilebilir.
[167] Belâzürî�, III, 209; Taberî�, VI, 50; İ�bnü’l-Esî�r, III, 376-377; İ�bn Kesî�r, VII, 354-355.
[168] Halî�fe b. Hayyât, s. 149-150; Belâzürî�, III, 219-221; Taberî�, VI, 51; İ�bn Aʻsem, II [III-
IV], 216-219; İ�bnü’l-Esî�r, III, 377.
[169] Belâzürî�, III, 211- 215; Ya‘kûbî�, II, 198-199; Taberî�, VI, 54-55; İ�bnü’l-Esî�r, III, 383-
384; İ�bn Kesî�r, VII, 356-357; ayrıca bkz. İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 228-234; İ�bn Kuteybe,
Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dî�neverî� (276/889), el-Maʻârif, Thk.: Servet
Ukkâşe, Kahire 1992, s. 122. 341
[170] Halî�fe b. Hayyât, s. 150, 151; Taberî�, VI, 55; İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 236-237; Ya‘kûbî�,
II, 199; İ�bnü’l-Esî�r, III, 384-385.
[171] Ya‘kûbî�, II, 201.
[172] Bkz. İ�bn Aʻsem, II [III-IV], 240-242; Taberî�, VI, 27-47; İ�bnü’l-Esî�r, III, 364-370.
Fâris ahalisinin vergi vermeyi reddederek vali Sehl b. Huneyf’i kovması

(38/658-9)[173] da Hz. Ali’nin yaşadığı sıkıntıyı göstermektedir.
Hatırlanacağı üzere Hz. Ali, Nehrevân Savaşı’ndan sonra ordusunu

Şam üzerine sevk etmek istemiş; ancak adamları, bahaneler ileri sürerek
şehre gidip bir daha ordugâha geri dönmemişti. Bu durum Hz. Ali’nin,
Muâviye ile ilişkilerini gözden geçirmesine neden oldu. Artık adamlarına
güvenemeyeceğini anlayan Hz. Ali, uzun mektuplaşmalardan sonra Muâ-
viye ile bir saldırmazlık anlaşması yaptı.[174] Buna göre Irak Hz. Ali’nin,
Şam ise Muâviye’nin hâkimiyetine bırakıldı.[175]
d. Muâviye’nin Bizans Cephesini Emniyet Altına Alması
Hz. Ali’ye karşı koyarken Muâviye açısından önemli bir sorun Bi-
zans’la ilişkilerdir. İ�ç mücadelede rahat hareket edebilmek için Bizans
cephesini emniyet altına alması gerekiyordu. Bu amaçla Bizans Kayser’ine
hediyeler göndererek onunla bir anlaşma yaptı (39/659).[176] Barış karşı-
lığında vergi ödeyerek Bizanslılar’la anlaşmak ona, Hz. Ali ile mücadele-
sinde rahat hareket etme imkânı sağladı.
36 (656) yılında Müslümanlar arasında meydana gelen iç savaştan

istifade etmek isteyen Ermeniler isyan teşebbüsünde bulunmuşlardı.[177]
Muâviye’nin Bizans ile anlaşma yapmak zorunda kalmasının bir nedeni de
Ermenistan bölgesinde ortaya çıkan bu karışıklık olmalıdır. Nihayet Habî�b
b. Mesleme 42 (662) yılında Ermenistan’a hâkim oldu.[178]
e. Abdullah b. Abbas’ın Hz. Ali’den Ayrılması
Bütün bu gelişmeler meydana gelirken Hz. Ali’nin amcasının oğlu Ab-

dullah b. Abbas, Basra valiliği yaptığı sırada beytülmâle ait paraların bir
kısmını alarak Mekke’ye gitti.[179] Bunun nedeni Ebü’l-Esved ed-Düelî�’nin,
İ�bn Abbas’ın beytülmâle ait malları zimmetine geçirdiğine dair şikâyeti-
ni Hz. Ali’nin tahkik etmek istemesiydi.[180] İ�bn Abbas, Hz. Ali’nin Basra
[173] İ�bn Kesî�r, VII, 355. Hz. Ali, 39/659’da Ziyâd b. Ebî�h’i 4.000 kişilik bir orduyla Fâris
ve Kirmân’a vali olarak gönderdi (İ�bn Kesî�r, VII, 355).
[174] Taberî�, VI, 55; İ�bnü’l-Esî�r, III, 385; İ�bn Kesî�r, VII, 357; Wellhausen, s. 48.
[175] Taberî�, VI, 56; İ�bnü’l-Esî�r, III, 385; İ�bn Kesî�r, VII, 357.
[176] Bkz. İ�bn Aʻsem, I [I-II], 530; Ya‘kûbî�, II, 217; krş. Wellhausen, s. 47; Uçar, Şahin,
Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, İ�stanbul 1990, s. 76.
[177] Kaegi, Walter E., Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, Çev.: Mehmet Ö� zay, İ�stanbul 2000, s.
342 281.
[178] Kaegi, s. 281.
[179] Bkz. İ�bnü’l-Esî�r, III, 387; İ�bn Kesî�r, VII, 357.
[180] Belâzürî�, II, 396-400; Taberî�, VI, 56-58; İ�bn Abdirabbih, V, 97-98; İ�bnü’l-Esî�r, III,
386.
beytülmâlinden aldığı mal için kendisini eleştirmesi üzerine yazdığı ceva-

bî� mektubunda, aldığı malın hakkı olandan daha az olduğunu ifade etmiş-
tir. Abdullah b. Abbas, desteğe ihtiyacı olduğu bir sırada amcasının oğlu
Hz. Ali’yi terk etmişti. Bu durumun onu epey üzdüğü açıktır.[181]
f. Hz. Ali’ye Suikast
Hac ibadetini yerine getirmek için Mekke’ye giden bazı Hâricî�ler, bu-
rada bir toplantı düzenleyerek ümmetin içine düştüğü siyasî� bunalımın
sona erdirilmesi için Hz. Ali, Muâviye ve Amr b. el-Â� s’ın öldürülmesine
karar verdiler. İ�bn Mülcem, Hz. Ali’yi; el-Bürek, Muâviye’yi; Amr b. Bekir
et-Temî�mî� de Amr b. el-Â� s’ı öldürme görevini üstlendi. Ü� ç suikastın da
aynı gün, 17 Ramazan 40 (24 Ocak 661) tarihinde düzenlenmesi karar-
laştırıldı.[182]
İ�bn Mülcem, Kûfe’ye gittikten kısa bir süre sonra Teym er-Ribâb ka-
bilesinden Katâm bt. Alkame adlı bir kadınla mihr olarak Hz. Ali’yi öldür-
mek üzere evlendi.[183] Katâm, Hâricî�ler’den bir kadın olup babasıyla kar-
deşi Nehrevân Savaşında öldürülmüştü.[184] Bu sebeple, Hz. Ali’ye karşı kin
besliyordu.
İ�bn Mülcem’in Katâm ile evlenmesinden sonra suikastın düzenlen-

mesi için başka kişilerin yardımına başvurdukları anlaşılmaktadır. Nite-
kim Katâm, kendi kabilesinden Verdân’a, İ�bn Mülcem’e yardım etmesini
önermiş, o da kabul etmişti. İ�bn Mülcem de Şebî�b b. Becere el-Eşcaʻî�’den
yardım talebinde bulunmuştu.[185]
Kararlaştırılan günün sabah namazında Hz. Ali, namaz için mescide

giderken, mescidin kapısında pusu kuran Hâricî�ler kendisine saldırdılar.
İ�lk hamleyi Şebî�b yapmış, ancak kılıcı kapının kemerine çarpınca isabet
ettirememişti. İ�bn Mülcem, hemen hamle yaparak Hz. Ali’yi başından ya-
raladı.[186] Hz. Ali, İ�bn Mülcem’in yakalanması için yardım istedi; böylece
kaçamadan olay yerine gelenler tarafından yakalandı.[187] Hz. Ali, suikast-
tan iki gün sonra vefat etti.
Hâricî�ler’in Hz. Ali’yi öldürmelerinin altında onu memleketin içinde

bulunduğu kargaşaya neden olan kişilerden biri olarak görmeleri kadar,
[181] Bkz. Belâzürî�, II, 400-401.

[182] Taberî�, VI, 59, 67; İ�bnü’l-Esî�r, III, 387; İ�bn Hibbân, s. 552; İ�bn Kesî�r, VII, 362.
[183] İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 137. 343
[184] Taberî�, VI, 60.
[185] Taberî�, VI, 60.
[186] Taberî�, VI, 61.
[187] İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 138; Taberî�, VI, 61, 62.
Nehrevân’da öldürülen akraba ve arkadaşlarının öcünü alma arzuları da

yatar.
Muhtemelen İ�bn Mülcem’in Katâm ile evlenmesinden sonra Hâricî�-

lerin bazıları suikast plânı hakkında bilgi sahibi olmuşlardı. Hatta Murâd
kabilesinden biri Hz. Ali’ye, Hâricî�ler’in onu öldürmek istediklerini, bu-
nun için korunmasını tavsiye etmiş;[188] fakat o, bu ihbarı önemsememişti.
Bürek b. Abdullah, daha önce anlaştıkları şekilde Hz. Ali’nin yaralan-

dığı gece mescide gitti; sabah namazı kıldırdığı sırada Muâviye’yi elindeki
hançerle kalçasından yaraladı.[189] Bürek yakalanarak öldürüldü.
Amr b. Bekir de aynı gece Mısır valisi Amr b. el-Â� s’ı öldürmek için
pusu kurdu; fakat vali hasta olduğu için onun yerine namazı kıldırmak
için camiye giden kadısı Hârice b. Huzâfe’yi yanlışlıkla öldürdü. Kendisi de
kısas edilerek cezalandırıldı.[190]
***
Hz. Peygamber’e çocuk yaşlarda iman eden Hz. Ali, râşid halifelerin
sonuncusu olarak karışık bir ortamda iktidara geldi. Hz. Ebû Bekir halife
seçildiği sıralarda siyasî� iddiası ve beklentisi olduğu halde Hz. Osman’ın
öldürülmesinden sonra halife olmak istemedi. Ancak görevi kabul etmesi
yönündeki ısrarlar üzerine halife oldu.
Cesareti, ilmi ve dindarlığıyla tanınan Hz. Ali, birliği bozulmuş İ�slâm

toplumunun başına halife oldu. Bu sırada ümmet kabaca üç farklı gruba
ayrılmıştı. Çoğunluk Hz. Ali’ye biat ederken, önemli sayıda Hz. Osman ta-
raftarı eyalet merkezlerinde siyasî� tutumlarını belirlemeye çalışıyorlar-
dı. Bu arada görevinden alınan valilerden biri olan Muâviye, biat etmesi
için Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılmasını şart koştu. Hz. Â� işe’nin
sembolik liderliği etrafında toplanan Mekke muhalifleri ise Hz. Osman’ın
mazlum olarak öldürüldüğünü ileri sürerek Hz. Ali’ye itaati reddettiler.
Aralarında ashâbın ileri gelenlerinden bazılarının da bulunduğu bazı
Müslümanlar ise toplumun içine düştüğü fitneye bulaşmamak gerektiğini
söylüyorlardı.
Hz. Ali’nin ilk icraatı valileri görevden azletmek oldu. Atadığı yeni
valiler daha önce iktidardan uzak kalan muhaliflerdi. Bu arada Hz. Ab-
bas’ın çocuklarına görev vererek Hâşimoğulları’nı da ihmal etmedi. Şam’a
344
[188] İ�bn Saʻd, III, 34.
[189] Dî�neverî�, s. 215; İ�bn Kuteybe, İmâme, I, 139; Müberred, III, 201; Makdisî�, V, 231.
[190] Taberî�, VI, 65; İ�bn Saʻd, IV, 188; VII, 496; Dî�neverî�, s. 216; İ�bn Kuteybe, İmâme, I,
139; Makdisî�, IV, 231.
atanan Sehl b. Huneyf ile Kûfe’ye atanan Umâre b. Şihâb görev yerlerine
gidemediler. Basra’ya atanan Osman b. Huneyf ile Mısır’a atanan Kays b.
Sa‘d, atandıkları eyaletlerde çok sayıda Osman taraftarı olduğunu gördü-
ler.
Hz. Ali, Hz. Osman’ın katillerinin yargılanması hususunda muhalifle-

rini tatmin edici bir adım atamadı. Ö� te yandan âsilerin Hz. Ali’nin askerle-
ri arasında bulunmaları da eleştirilmesine sebep oldu.
Mekke grubunun Basra’ya gitmesi Hz. Ali’nin Irak’a yönelmesine se-

bep oldu. Irak’a gittikten sonra bir daha Medine’ye dönmeyen Hz. Ali, Kû-
fe’yi başkent yaptı. Bu dönemden sonra Medine siyasî� önemini kaybetti.
Hz. Â� işe, Zübeyr b. Avvâm ve Talha b. Ubeydullah’la birlikte Mek-

ke’den Basra’ya gitti. Hz. Ali, muhalifleri biate davet ettiyse de onları ikna
edemedi. İ�ki ordu arasında meydana gelen Cemel Savaşı’nda Hz. Ali tarafı
galip geldi. Hz. Â� işe bu olaylar sırasındaki siyasî� tutumu sebebiyle daha
sonraki yıllarda büyük pişmanlık duydu.
Hz. Ali, Mekke grubuyla uğraşırken Muâviye, Şam’da Hz. Osman’ın

mazlum olarak öldürüldüğü propagandasına son sürat devam ediyordu.
Biat davetlerine Muâviye’nin olumsuz cevap vermesi üzerine Hz. Ali, Şam
üzerine yürüdü. Muâviye de ordusuyla onu karşılamak üzere harekete
geçti. İ�ki ordu Sıffî�n ovasında karşı karşıya geldiler. İ�lk zamanlarda küçük
çarpışmalarla birlikte diplomatik kanallar da çalıştırıldı. Ancak barışı sağ-
lamak mümkün olmadı.
Nihayet çarpışmaların şiddetlendiği bir sırada Amr b. el-Â� s’ın öneri-

siyle Şam askerleri Mushaf’ı havaya kaldırarak Irak ordusuyla aralarında-
ki sorunu Kur’ân’a göre çözme önerisinde bulundular. Şamlılar’ın önerisi,
Irak ordusunda yankı buldu. Hz. Ali, teklifin samimi olmadığını söylediyse
de adamlarına söz dinletemedi. Onun ordusunda önemli ağırlıkları olan
Yemenli Arapların lideri Eş’as b. Kays, Hz. Ali’den Muâviye ile görüşmek
için izin istedi. Hz. Ali’nin izin vermesi üzerine Muâviye ile görüşen Eş‘as,
Muâviye’nin sorunun Kur’ân çerçevesinde çözümü için iki tarafın birer
hakem görevlendirme önerisinde bulunduğunu öğrendi. Teklif, Eş‘as’a
mâkul gelmişti. Hz. Ali, önerinin iyi niyetle yapılmadığını anlattıysa da
başta Eş‘as olmak üzere ordusunun çoğunluğunu ikna etmesi mümkün
olmadı. Hz. Ali, askerin ısrarı üzerine tahkim önerisini kabul etti.
Muâviye, hakem olarak Amr b. el-Â� s’ı seçti. Hz. Ali ise adamlarına 345
kendisini temsilen Abdullah b. Abbas’ın hakem olmasını önerdi. Ö� zellik-
le Yemenli Araplar, ümmetin kaderinin tayin edileceği bir meselede iki
Kuzeylinin karar vermesine izin vermeyeceklerini söylediler. Hz. Ali’nin
önerdiği başka isimleri de kabul etmediler. Onlara göre bu iş için en uygun

kişi Ebû Mûsâ el-Eşʻarî� idi.
Ebû Mûsâ’nın hakem seçilmesi, tahkimin Hz. Ali için olumsuz başla-
ması anlamına geliyordu. Zira Amr, gelişmelerin içinde Muâviye taraftarı
olarak yer alırken Ebû Mûsâ tarafsız kalmayı tercih etmişti. Bir anlamda
kendisini Hz. Ali’yi savunmak zorunda hissetmeyecekti. Oysa Amr, Muâvi-
ye’yi savunurken aynı zamanda kendi siyasî� duruşunu da savunmuş ola-
caktı.
Ebû Mûsâ ve Amr b. el-Â� s, görüşmelerin nerede, ne zaman yapılacağı-

nı ve görüşmelerde dikkat edilecek hususları ihtiva eden bir belge hazır-
layarak taraflarla şahitlere imzalattılar.
Hakemler, kararlaştırdıkları tarihte bir araya geldiler. Müzakereler-

de Hz. Osman’ın mazlum olarak öldürüldüğüne, Muâviye’nin onun kanını
talep etme hakkı olduğuna, fitneye bulaşmaları sebebiyle Hz. Ali ve Muâ-
viye’nin hilafet işinden uzaklaştırılmalarına ve halife seçiminin ümmete
bırakılmasına karar verdiler.
Muâviye tarafı, görüşmelerden beklediklerini almışlardı. Hz. Ali

Kur’ân’a uygun olmadığını söyleyerek açıklanan kararı tanımadığını ilan
etti. Ardından da adamlarına Şam üzerine yürümek üzere hazırlık yapma-
ları emrini verdi.
Tahkimin kabul edilmesi, Hz. Ali’nin başına -hayatına mal olacak sü-
reci başlatan- başka bir bela açmıştı. Tahkimi kabul etmenin konumlarını
tartışmaya açmak anlamına geldiğini savunan bir grup, tahkime ilk tepki-
lerini belge açıklandığında gösterdiler. Ö� nce Hz. Ali’den ayrılan bu grup
Abdullah b. Abbas’ın ve Hz. Ali’nin onlarla yaptıkları görüşmelerden sonra
Kûfe’ye gitmeye razı oldular. Hâricî�ler dediğimiz bu grubun beklentisi Hz.
Ali’nin tahkimden vazgeçerek hakemi göndermemesiydi.
Zamanı geldiğinde Hz. Ali hakemini görüşmeye gönderince Hâricî�ler

de bir toplantı yaparak Kûfe’den ayrılmaya karar verdiler. Nehrevân’da
toplanan Hâricî�ler çevredeki arkadaşlarına haber gönderip onları çağır-
dılar. Basra Hâricî�lerinden bir grup, yolda karşılaştıkları Abdullah b. Hab-
bâb b. el-Eret’le bir süre konuştuktan sonra onu ve hanımını öldürdüler.
Hâricî�lerin bu taşkınlıkları Hz. Ali’nin bazı adamlarının Şam’a gitmeden
önce Hâricî� problemini halletmek gerektiği görüşünü ileri sürmelerine
346 sebep oldu. Bu düşünceyi uygun bulan Hz. Ali, ordusuyla Nehrevân’a ha-
reket etti.
Hz. Ali, Hâricî�ler’den, Abdullah b. Habbâb’ın katillerini teslim etmele-

rini istediyse de talebini reddettiler. Onların çoğu Hz. Ali’nin Nehrevân’dan
ayrılmaları çağrısına uyarak oradan ayrıldılar. Hz. Ali’nin ordusuyla Neh-
revân’da kalan Hâricî�ler arasında meydana gelen savaşta Hâricî�ler’in çok
azı kurtulabildi.
Nehrevân yenilgisi, Hâricî�ler’in Hz. Ali’ye duydukları kini biledi ve

onların düşmanlıklarını artırmaktan başka bir işe yaramadı. Bu arada Hz.
Ali’nin ordusunu Muâviye’ye karşı tekrar harekete geçirme arzusu taraf-
tarları arasında yankı bulamayınca adamlarına güvenerek yola çıkamaya-
cağını anladı.
Hz. Ali, Hâricî� sorunuyla uğraşırken Muâviye boş durmuyordu. Bir ta-
raftan kendisi açısından önemli olan Mısır’ı ele geçirdi. Diğer taraftan Hz.
Ali’nin hâkimiyeti altındaki diğer bölgelere taciz saldırıları yaptırdı.
Nihayet bir grup Hâricî�, Mekke’de yaptıkları bir toplantıda ümme-

ti fitneye bulaştırdıklarına inandıkları Hz. Ali, Muâviye ve Amr b. el-Â� s’ı
öldürmeye karar verdiler. Suikastlar aynı zamanında yapılacaktı. Muâ-
viye’yi öldürmeye giden Hâricî�, suikast girişiminde hedefine ulaşamadı.
Muâviye suikasttan yaralı olarak kurtuldu. Amr’ı öldürmeye giden Hâricî�,
onun yerine sabah namazını kıldıran başka bir görevliyi öldürdü. Hz. Ali
ise suikastta yaralandıktan birkaç gün sonra vefat etti. Hz. Ali’nin vefatıyla
birlikte Muâviye’nin hilafetini bütün ümmete kabul ettirmesi için önün-
de ciddi bir engel kalmamıştı. Kûfeliler, Hz. Ali’nin vefatından sonra oğlu
Hasan’a biat etmişlerse de Muâviye için Hz. Hasan’ı siyaset dışı bırakmak
zor olmadı.
İ�slâm dünyasında meydana gelen büyük bir toplumsal patlama ve

buna bağlı gelişen siyasî� kargaşa Hz. Ali döneminin çatışma ve iç savaşlar-
la geçmesine sebep oldu. Aslında ümmete büyük katkılarda bulunabilecek
bir potansiyele ve birikime sahip olan Hz. Ali’nin ilmi, tevazuu, fedakârlığı
ve dindarlığı siyasî� hayatına yansıyamadı.
347
Prof. Dr. Mehmet Bahaüddin VAROL
Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
VI. HZ. HASAN’IN HALİ�FELİ�Ğ�İ� VE

DÖ� NEMİ�NDE MEYDANA GELEN OLAYLAR
H z. Ali’nin şehid edilmesi, islâm toplumunda zaten var olan

siyasî� belirsizliğin daha da artmasına sebep olmuştu. Bu
süreçte yaşanan belirsizlik ve karmaşa, islâm toplumunu daha
tehlikeli ve problemli bir geleceğe sürüklemekteydi. Muâvi-
ye’nin Hz.Ali’nin halifeliğini tanımaması ve siyasî� tecrübesi ile
gücünü ona karşı kullanması en temel problem olarak durmak-
taydı. Mekke ve Medine’deki sahâbe ile onların çevrelerindeki
kitle olanı biteni sessizce izlemekteydi. Basra ve Kûfe halkının
her an yolda bırakacak samimiyetsiz duruşları destek verdikle-
ri kişi ve gruplara güven vermekten çok uzaktı. Diğer taraftan
sosyal değişimin etkisiyle, sahâbenin sevgi ve saygı temeline
dayalı etkin rol üstlenebileceği bir toplum da yoktu. Arap kültü-
rünün en etkin unsurlarından olup her fırsatta ortaya çıkan ka-
bile asabiyeti ve mücadelesi giderek artan bir ivmeyle toplumu
etkilemeye başlamıştı. En belirgin görüntüsü Hâricî�ler olan fikrî�
ve itikadî� sapmalar büyük bir hızla gelişiyordu. Bütün bunların
yanında ekonomik düzen bozulmuş ve toplumda güven kaybol-
muştu. İ�şte bu genel manzara islâm toplumunu o güne kadar bu
boyutta yaşamadığı bir dağılmanın ya da parçalanmanın eşiğine
getirmişti.
Siyasî� mücadelenin bir tarafında Hz.Ali’nin temsil ettiği

Haşimoğulları, diğer tarafında ise uzun yıllar Şam bölgesinde
yaptığı valiliğin etkisiyle bölgede büyük nüfuza sahip olan Muâ-
viye’nin temsil ettiği Ü� meyyeoğulları vardı. Kabilevî� temele da-
yanan bu ayrışma diğer etkilerle gelişerek ve derinleşerek siyasî� 349
ve fikrî� temelli ayrışmalara zemin hazırlamıştı. Ö� teden beri İ�s-
lâm toplumu üzerinde önemli etkiler icra etmiş olan klasik ka-
bilevî� söylemler, bu yeni süreçte etkisini kaybetmiştir. İ�şte bu
noktadan itibaren insanların Hz.Peygamber’e duydukları özlem ve sevgi-

nin tesiriyle kitleleri etkileyecek ve siyasî� bir argüman olarak kullanılacak
olan Ehl-i beyt kavramının ortaya çıkışına şahit olunmuştur. Ehl-i beyt as-
lında kelime anlamı yönüyle Arap dili içerisinde her zaman var olan bir
tabirdir. Ancak o bu süreçte farklı bir anlam ve yaklaşım ile yorumlanarak
bir mefhum haline dönüştürülmüştür. Bundan sonra Hz.Ali taraftarları
kendilerini Ehl-i beyt taraftarları olarak sunmuşlar ve İ�slâm toplumunu
etkilemeyi amaçlamışlardır.
A. Hz. Hasan’ın Halife Olması
İ�slâm toplumundaki bu yeni şekillenme bir kısım insanlar nezdinde

Ehl-i beyt fertlerine dönük bir beklentinin ortaya çıkmasına neden olmuş-
tur. Hz. Ali’nin şehid edilmesi bu etkiyi bir kat daha artırmıştır. Bu esnada
gözler doğrudan Hz. Hasan’a yönelmiştir. Babasının mücadelesini kaldığı
yerden devam ettirecek yegane kişi olarak o görülmüştür. O, geriye dönük
mücadelelerin hepsinde babasının yanında olmuş, süreci ve gelişmeleri
bilen, kazandığı tecrübelerini fiilî� alanda kullanabilecek, nesep itibariyle
Hz.Peygamber’in torunu olmasıyla yani Ehl-i beyt’ten olma yönüyle kitle-
leri etkileyebilecek bir potansiyele sahipti. Hz.Ali’nin yerine Hz. Hasan’ın
halife olması sadece siyasî� bir gereklilik değil, aynı zamanda toplumsal
beklentinin de bir sonucu idi.
Hz. Ali’ye yaralı olarak geçirdiği iki günde halifelik konusunda bazı
tekliflerde bulunulmuştur. “Seni kaybedersek Hasan’a biat edelim mi?” so-
rusuna O: “Bunu size ne emrederim ne de nehyederim.”[1] diye cevap ver-
miştir. Yine bu günlerde kendisinden insanlara bir halife tayin etmesini
isteyenlere: “Sizi Resûlullah’ın bıraktığı gibi bırakıyorum.”[2] diyerek ken-
disinden sonraki duruma müdahele etmek istememiştir. Hz. Ali’ye gelen
bu teklifler yukarıda işaret etmeye çalıştığımız toplumsal beklentiyi ifade
etmektedir. İ�nsanlar Hz. Ali’nin mücadele ve idealini devam ettirecek en
uygun kişinin Hz. Hasan olduğunu düşünüyorlardı.
Hz. Ali’nin vefatından iki gün sonra 21 Ramazan 40/ 28 Ocak 661’ de
Hz. Hasan’a biat edilmiştir.[3] O, kendisine bazı şartlarla biat etmek iste-
yenlere; “Barış yaptığımla barış, savaş yaptığımla savaş” sözü vermedikçe
[1] Taberî�, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (v.310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk,

(Târî�h) Thk: Muhammed Ebü’l-Fadl İ�brahim, Beyrût Thz., V, 146
350 [2] Taberî�, Târîh, V, 146, 147; Mes’ûdî�, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyn, Mürûcü’z-Zeheb, Thk:
Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Beyrût, 1987, II, 425.
[3] Mes’ûdî�, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali (v.346/957), et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Beyrût,
1893 Târihli Baskısından Tıpkı Basım), s.300; Süyûtî�, Târîhu’l-Hulefâ, Thk.:
Muhammed Muhyiddin Abdülhamî�d, Mısır 1952, s.217.
Hz. Hasan’ın Halifeliği ve Döneminde Meydana Gelen Olaylar ■
kendilerinden biat almayacağını belirtmiştir.[4] Hz. Hasan’ın çevresindeki

insanlardan tam teminat alma amacına dönük bu hareketi, onun ilerleyen
günlerde atacağı adımlar açısından oldukça önemlidir. Zira, savaş isteyen
insanların barışa, barış isteyenlerin de savaşa sevkedilmesi oldukça zor
bir durumdur. Hz. Hasan’ın tercihi ne olursa olsun insanlardan böyle bir
teminatla biat alması, ilerde vereceği kararlarda onun elini güçlendiren
bir durum olmuştur.
Hz. Hasan’ın genel biat öncesinde halka yaptığı konuşma, onun iler-
leyen süredeki uygulamalarının hangi yönde olacağı hakkında da ipuçları
vermektedir. O bu konuşmasında şunları söylemiştir: “Ey insanlar, beni
biliyorsunuz, eğer bilmeyen varsa ben, uyarıcı, müjdeleyici ve Allah’a davet
edici Muhammed Resûlullah’ın torunu Hasan’ım. Ben Ehl-i beyttenim. Öyle
Ehl-i beyt ki, Allah onlardan her türlü kusuru gidermiş ve onları tertemiz
kılmıştır. Yine Kur’an’da, “Kim bir iyilik yaparsa biz onu kat kat artırırız...”
âyetiyle ifade olunup, kendilerine sevgi beslenilmesi Allah tarafından farz
kılınan Ehl-i beyttenim. Bu âyetteki iyilik Ehl-i beyt’e yapılan iyiliktir.” Hz.
Hasan’ın Ehl-i beyt olduklarını açık açık ifade ettiği bu hutbesinden sonra,
Ubeydullah b. Abbas kalkarak Hz. Hasan’ın elini tutmuş ve tüm halkı ona
biate çağırmıştır. Halk da: “Bizim en sevdiğimiz, hilafete en layık olan da
sizlersiniz...” diyerek ona biat etmişlerdir.[5]
Hz. Hasan halifeliğindeki ilk icraatı olarak babasının katili İ�bn Mül-
cem’e kısas tatbik etmiştir.[6] Vilâyetlerdeki valilerde bir değişiklik yapma-
mış[7] ve onlara gönderdiği mektupla idarecilerin ve halkın kendisine bi-
atını talep etmiştir. Hz. Hasan’ın bu talebine Şam ve Mısır dışında olumlu
cevaplar gelmiş ve islâm toplumunun halifesi olarak kabul edilmiştir. Di-
ğer taraftan Hz. Hasan toplumsal beklentiye farklı bir cevap olarak asker-
lerin maaşını da yüz dirhem artırmıştır.[8] Zira önceki dönemlerde ortaya
çıkan olaylar nedeniyle ekonomik kayıplar taraftar kitlenin çok etkilendi-
ği hususlardan bir tanesi olmuştu.
Bu esnada Kûfe’de Hz. Ali’nin şehid edilip Hz. Hasan’a biat edildiğini
haber alan Muâviye halkı toplayarak onlara bir konuşma yapmış, deva-
mında ise Hz. Hasan’ın ordusundaki bazı kimselerin beraberlerindekilerle
[4] İ�bn Sa’d, VI, 370; İ�bn Kesî�r, Ebü’l-Fidâ İ�smail (v.774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâ-
ye, Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye Baskısı (I-II), Lübnan 2004, I, 1199; el‑Beyâsî�,
Ebü’l‑Haccâc Yusuf, el‑İ’lâm bi’l‑Hurûbi’l‑Vakıa fî Sadri’l‑İslâm, Amman 1987, I, 220.
[5] el-Isfahânî�, Ebü’l-Ferac Ali b. Hüseyin, Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, Thk: Seyyid Ahmed
Sakr, Beyrût, 1987, s. 62; 351
[6] Taberî�, Târîh, V,148,149; Ya’kûbî�, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb, Târîhu’l-Ya’kûbî, Beyrût,
1995, II, 214.
[8] Isfahânî�, Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, 61,62.
birlikte kendisine mektup yazıp eman istediklerini belirtmiştir. Muâviye

kendisi adına Filistin’e Amr b. el-Â� s’ı, Ü� rdün’e de Abdurrahman b. Hâlid’i
görevlendirmiştir.[9] Devam eden süreçte Hz. Hasan, Muâviye’ye bir mek-
tup yazarak insanların kendisine biat ettiklerini haber vermiş ve kendi-
sinin de itaatini istemiştir. Ancak o: “Seninle benim aramdaki bu iş Resû-
lullah’ın irtihalinden sonra Ebû Bekir ile sizin aranızdaki gibidir” diyerek
halifelik konusunda ona ortak olduğunu ve bu konuda kendisine karşı
cömert davranacağını belirtmiştir.[10]
Hz. Hasan kendisine biat edilmesinden sonra bir süre Kûfe’de kalmış-
tır. Daha sonra onun Muâviye ile ortaya çıkan bu durum karşısında gerek-
li hazırlıklar için girişimde bulunduğu görülmektedir. En yakınlarından
olan Hucr b. Adî�y’e, insanların hazırlanması ve ordunun harekete geçme-
si için hazırlıklara girişmesini söylemişti. Kendisi de halka bir konuşma
yaparak onları ordusuna katılmaya davet etmişti. Ancak insanlar bu da-
vete katılma konusunda çok da istekli görünmemişlerdi. Durumu gören
Adî� b. Hâtim et-Tâî�; “Sübhanallah, İmamınıza itaat etmiyor musunuz?”
diyerek onlara tepki göstermiştir.[11] Hz. Hasan’ın daha işin başında iken
ordu toplama ve insanların desteğini sağlama konusunda karşı karşıya
kaldığı bu durum gerçekten düşündürücüdür. Yukarıda da ifade ettiğimiz
gibi kendisinin barış yaptığıyla barış, savaş yaptığıyla savaş yapmak üzere
biat edenler acaba nerededir? Bütün istek ve gayretlere rağmen burada
toplanan ordunun sayısı ile ilgili olarak ortaya çıkan rakamın yetersiz ve
Kûfe’nin potansiyeli yanında oldukça düşük olduğu ifade edilmektedir.[12]
Genel anlamda halkın Hz. Hasan’a destek verme konusundaki istek-

sizliğin yanında sayıları azımsanmayacak kadar çok olan diğer bir grup
ise Hz. Hasan’ın hemen harekete geçmesini istiyordu. Buradaki temel
problem, onun Basra ve Kûfe’nin genel desteğini alamamış olması idi. Bu
ilk girişimlerden sonra Hz. Hasan, Ubeydullah b. Abbas’ı çağırarak 12.000
seçkin süvari ile Enbar’a gitmesini, Muâviye ile karşılaşacak olursa onu
kendisine getirinceye kadar hapsetmesini, her gün kendisine de haber
göndermesini söyledi. Yapacağı işler konusunda Kays b. Sa‘d ve Saî�d b.
Kays ile istişare etmesini, onların görüşünü almadan karar vermemesi-
ni belirtti. Kendisinden önce Muâviye ile karşılaşacak olursa onlar başla-
madan çarpışmaya başlamamasını, kendisinin öldürülmesi halinde yeri-
ne Kays b. Sa‘d’ın, onun öldürülmesi halinde de Saî�d b. Kays’ın komutayı
[9] Belâzürî�, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (v.279/892), Ensâbü’l‑Eşrâf, Neşr: Süheyl

352 Zekkâr, Riyâd ez-Ziriklî�, Beyrût, 1996, III, 280.
[10] Belâzürî�, Ensâb, III, 280.
[11] Belâzürî�, Ensâb, III, 280,281.
[12] Geniş bilgi için bkz.: M.Mahfuz Söylemez, “Hz. Hasan’ın Hilafeti Muâviye’ye Devrinin
Arka Planı”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.14, sayı: 3-4, Ankara 2001, s.462.
almasını söyledi. Bu görevlendirme ve taleplerden sonra Ubeydullah or-

dusuyla ayrılarak Şam’a doğru gitti.[13] Ubeydullah’ın Kûfe’den ayrılmasıy-
la Hz. Hasan da yerine vekil olarak Muğî�re b. Nevfel’i bırakarak oradan
ayrıldı. Onun Kûfe’den ayrılması kendisine biat edilmesinden iki veya üç
ay sonradır.[14]
Ubeydullah b. Abbas komutasındaki ordu Şam’a doğru ilerlerken

Muâviye’nin Hz. Hasan güçlerini zayıflatmak için bir takım girişimlerde
bulunduğu görülmektedir. Bu çerçevede Hz. Hasan’ın komutanı Ubeydul-
lah’a bir mektup yazarak ona cazip teklifler sunmuş ve onun emrindeki
askerlerin bir kısmıyla birlikte kendi saflarına geçmesini sağlamıştır.[15]
Hz. Hasan’ın güvenerek komutan olarak atadığı Ubeydullah’ın maddî� im-
kânlar karşısında hemen saf değiştirmesi onun ordusu üzerinde hem sa-
yısal hem de psikolojik açıdan olumsuz bir etki yapmıştır. Ubeydullah’ın
Muâviye saflarına geçmesinden sonra komutayı devralan Kays b. Sa‘d,
güçleriyle beraber Enbar yakınlarındaki Mesken’e kadar gelmiştir. Onla-
rın geldiğini haber alan Muâviye de ordusunu onlara doğru sevketmiş ve
Menbec köprüsüne kadar gelmişlerdir.[16]
Bu esnada Medâin’e giden Hz. Hasan’ın ordusu içerisinde çıkan bir

kargaşa neticesinde yaralanmasına kadar giden bir olay yaşadığı bildirilir.
Bu durumun birinci sebebi olarak, bir kişinin ordu komutanı olan Kays b.
Sa‘d’ın öldürüldüğüne dair bir haberi yayması, diğer bir sebep olarak da
Hz. Hasan’ın çevresindekilere Muâviye ile barış yapma isteğini söylemesi
olarak belirtilmiştir.[17] Kargaşa sonrasında insanların Hz. Hasan’ın odası-
na geleren altındaki seccadesini aldıkları ve çevresini dağıttıkları, ridasını
sırtından aldıkları, İ�bn Ukaysır isimli Benî� Esed’den bir adamın ona ha-
karet ederek zehirli bir hançerle Hz. Hasan’a saldırdığı ve onu yaraladığı
bilgisi verilmektedir. Kendisinin ölümüne sebep olabilecek bu olaydan
sonra Hz. Hasan oradan uzaklaşıp Medâin’deki Beyaz Saray’a gitmiştir.[18]
Kendisine saldıran haricî� zihniyetli kişi ise hemen orada yakalanarak öl-
dürülmüştür.[19] Hz. Hasan, mücadele etmek zorunda kaldığı Muâviye’nin

[14] Belâzürî�, Ensâb, III, 281, 282; Karşılıklı orduların sayıları hakkında geniş bilgi için
bkz.: Şeyh Â� l-i Yâsî�n, Sulhu’l-Hasen, 114-124.
[15] Isfahânî�, Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, 73-75.Ayrıca bkz. Şeyh Râzî� Â� li Yasî�n, “Sırru’l-Mevkıf
fî Sulhi’l-Hasen”, Belâğ, Yıl:3, Sayı:1, Irak 1967, 138-144.
[16] Şeyh Â� l-i Yâsî�n, Sulhu’l-Hasen, 148,149.
[17] el-Makdisî�, Mutahhar b. Tâhir (v.387/997), Kitâbü’l-Bed’ü ve’t-Târîh, Beyrût, Thz.
(1893 Târihli Baskısından Tıpkı Basım), V, 236; ed-Dî�neverî�, Ebû Hanî�fe Ahmed b.
Dâvûd (v.282/895), el-Ahbâru’t‑Tıvâl, Nşr: Abdülmün’im Â� mir-Cemâlüddî�n eş-Şey- 353
yâl, Bağdat, Thz., s.200, 201.
[18] İ�bn Sa’d, VI, 381; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, 465.
[19] ez-Zehebî�, Şemsüddî�n Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî�, Târîhu’l-İslâm ve
Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm (41-60), Beyrût 1989, s.6.
yanısıra ordusundaki farklı düşüncelere sahip kişiler ve belirli menfaatler

karşılığında saf değiştiren samimiyetten uzak adamlarının dışında bir de
bu şekilde hiç tahmin etmediği düşmanlarla karşı karşıya idi.
B. Muâviye İle İlişkiler ve Anlaşma
Diğer taraftan Muâviye, Şam bölgesindeki gücü ve orada yılllardır

süren valiliği süresince edindiği tecrübesiyle Hz. Hasan’a karşı siyasî� ma-
nevralar geliştiriyordu. Kendisini her yönden hilafete layık gören Muâviye
elindeki imkânları ve sahip olduğu tecrübe ve zekayı bu yönde çok iyi kul-
lanmıştır. Sonuçta Mesken denilen bölgede Hz. Hasan ve güçleri ile Muâvi-
ye ve güçleri karşı karşıya gelmiş ve İ�slâm Tarihi’nin ilk ve son defa şahit
olacağı bir olay gerçekleşmiştir.
Yaşandığı döneme ait etkinin yanısıra İ�slâm Tarihi’nde ilk ve son defa
görülen bir olay olması nedeniyle Hz. Hasan’ın hilafeti Muâviye’ye devret-
mesi ile bu bağlamda yapılan anlaşma kaynaklarda geniş yer almaktadır.
Ancak bu bilgiler içerisinde olayın gerçek ve doğru yönünü bulmak ne-
redeyse mümkün değildir. Çünkü mezhebî� ve fikrî� saplantılar nedeniyle
olayları olduğu gibi değil istenildiği gibi görme yaklaşımı bir çok rivayetin
ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu da olaylar ve kişiler hakkında ger-
çek bilgileri tespit edip doğru tespitlere ulaşmayı zorlaştırmaktadır.
Bu noktada karşımıza çıkan ilk soru bu barış görüşmelerini kimin

başlattığıdır. Kaynaklarda serdedilen rivayetler çerçevesinde bunu tes-
pit etmek oldukça zor görünmektedir. Nitekim konu ile ilgili yapılan
araştırmalarda bu duruma işaret edilerek kimi zaman Muâviye’nin baş-
lattığı kimi zaman da Hz. Hasan’ın başlattığı görüşüne yer verilmiştir.[20]
Barış görüşmelerini kimin başlattığı ile ilgili tespit amacıyla rivayetlere
baktığımızda Belâzürî�’nin rivayeti dikkatimizi çekmektedir. Hz. Hasan
ile Muâviye’nin mektupla ilk teması olarak görebileceğimiz Hz. Hasan’ın
insanların kendisine biat ettiklerine işaret ederek Muâviye’nin de kendi-
sine biate çağıran mektubuna Muâviye de cevaben bir mektup yazmıştır.
O bu mektubunda kendisinin güç ve etki sahibi olduğuna, Müslümanları
kuşatıcı durumda bulunduğuna, ayrıca siyaseti en iyi bilen kişi olduğu-
na işaret ederek, büyük maddî� imkânlara sahip olduğunu ve kendisin-
den istekte bulunana icabet edeceğini bildirmiştir. Mektubun sonunda
ise kendisi ile onun arasındaki bu işin Resûlullah’ın vefatından sonra
354
[20] Ö� rnek olarak bkz.: Şeyh Râzî� Â� li Yasî�n, “Sırru’l-Mevkıf fî Sulhü’l-Hasen”, Belâğ, Yıl:3,
Sayı:1, Irak 1967, s.7..vd., Muhammed Cevad Fadlullah, Sulhu’l-İmâmi’l-Hasen, 91..
vd.; Apak, Â� dem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi(2) Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi, s. 385,386.
Ethem Ruhi Fığlalı, “Hasan”, DİA, XVI, s.283.
Hz.Ebû Bekir ile onlar arasındaki gibi olduğuna işaret ederek kendisine
Irak beytülmâlinin tamamını veya istediği bir bölgenin haracını ihtiyaç-
ları için verebileceğini belirtmişti.[21] Muâviye’nin bu mektubu gerçekten
onun tecrübe ve siyasî� dehasını ortaya koyan bir örnek görünümündedir.
Zira o, Hz. Ali’yi çok iyi tanıdığı gibi Hz. Hasan’ı da çok iyi tanımaktadır.
Onun etrafındaki kişilerin ve ordusunun durumunu çok iyi bilmektedir.
Yaşadığı zorluk ve sıkıntıları takip etmektedir. Bu nedenle ona kapalı bir
teklifte bulunmaktadır. İ� şte bu mektup barış görüşmelerini başlatan ilk
kıvılcım olmuştur. Hz. Hasan bu mektup içeriğini muhafaza ederek ordu
hazırlıklarına devam etmiştir. Çünkü o Muâviye’nin bu konuda ne kadar
samimi olduğunu bilmemektedir. Yine ordusu içerisinde sürekli Muâvi-
ye ile mücadele etmek arzusunda olan kişileri hemen barış konusun-
da ikna etmek mümkün olmayacaktır. Bu nedenle o mektubu muhafaza
ederek işlerine devam etmiştir.
Devam eden süreçte barışla ilgili ikinci hamlenin kimden geldiğini

rivayetlerin verdiği bilgiler çerçevesinde tespit etmek yine oldukça zor
görünmektedir. Konu ile ilgili olarak İ�bn Sa‘d’ın naklettiği haberde, Hz. Ha-
san’ın çevresindekilerden birisinin Kays b. Sa‘d’ın ölümünü haber vermesi
nedeniyle kargaşa çıktığı, insanların Hz. Hasan’ın odasına gelerek onun
altından seccadesini alıp çevresini yağmaladıkları, Benî� Esed’den adı İ�bn
Ukaysır olan birisinin zehirli bir hançerle ona saldırdığı ve onu yaraladığı,
bunun üzerine Hz. Hasan’ın oradan uzaklaşıp Kisrâ’nın Beyaz Saray diye
isimlendirilen sarayına gittiği haber verilmektedir.[22] Rivayetin devamın-
da ise Hz. Hasan’ın onlara: “Allah’ın laneti bu insanlar üzerine olsun…! On-
lardan bir hayır gelmeyeceğini zaten biliyordum. Dün babamı öldürdünüz
bu gün de bana bunu yapıyorsunuz” demiş ve Amr b. Seleme el-Erhâbî�’yi
çağırarak üç şartla idareyi Muâviye’ye teslim edeceğine dair bir mektup
yazmasını istemiş ve onunla mektubu göndermiştir. Mektupta ifade edi-
len şartlar ise; 1-Sözleri ve borçlarını eda etmek için Kûfe beytülmâlinin
ona verilmesi, 2-Kendisinin ve tüm yakınlarının salimen Medine’ye ulaş-
tırılması ve kendisinin duyacağı yerlerde Ali’ye hakaret edilmemesi ve,
3-Fesâ ve Darabcerd’in haracının her yıl Medine’ye kendisine gönderilme-
si idi. Rivayet Muâviye’nin onun isteklerini kabul ettiğini ve ona verdiğini
bildirerek sona ermektedir.[23]
İ�şte Medâin’de Hz. Hasan çevresinde yaşanan bu gelişmelerden son-

ra Hz. Hasan’ın Muâviye’ye barışla ilgili daha başka mektuplar gönderdiği
de anlaşılmaktadır. Muâviye ise ona Abdullah b. Â� mir ile Abdurrahman 355
[22] İ�bn Sa’d, VI, 381; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, I, 1199.
[23] İ�bn Sa’d, VI, 381, 382; Ethem Ruhi Fığlalı, “Hasan”, Dİ�A, XVI, s.283.
b. Semüre’yi göndermiş ve taleplerini istemiştir.[24] Hz. Hasan onunla gö-

rüşmek istediğini bildiren bir mektup yazmış ve onunla buluşmak üzere
Mesken’deki Menbec köprüsünde buluşmak üzere hareket etmiş, beş gün
süren yolculuktan sonra oraya varmıştır. Orada varılan anlaşma sonrasın-
da hilafeti Muâviye’ye teslim eden Hz. Hasan, daha sonra Muâviye ile bir-
likte Kûfe’ye hareket etmiştir.[25] Kûfe’de minbere çıkan Hz. Hasan, Allah’a
hamd ve senadan sonra: “Ey insanlar Allah bizim evvelimizle (yani Resû-
lullah ile) sizi hidayete eriştirdi. Sonuncumuzla da (kendisi ile) kanlarınızı
dökülmekten korudu.[26] Ben sizin için size karşı âdil olması için Muâviye’yi
seçtim. O size ganimetleri artıracak ve size fey’inizi taksim edecek” dedikten
sonra Muâviye’ye dönerek: “Öyle değil mi?” demiş, o da: “Evet” diye cevap
vermiştir. Sonra minberden inmiş ve parmağıyla Muâviye’yi işaret ederek:
“Bilmiyorum belki de o sizi denemek ve bir zamana kadar faydalandırmak
içindir”[27] âyetini okumuştur.[28]
Kaynaklar Hz. Hasan’ın hilafeti Muâviye’ye teslim tarihi ile ilgili ola-
rak farklı bilgiler vermekle birlikte 41. yıl (661) olduğu konusu ağırlık-
lı olarak tercih edilmektedir. Nitekim bu nedenle bu yıla Â� mü’l-Cemâ’a
(birlik yılı) denmiştir.[29] Buna bağlı olarak onun hilafet süresi 6 ay 12 gün
olmuştur.[30]
Bu süreçte kaynakların ihtilaf ettikleri hususlardan biri de Hz. Hasan

ile Muâviye arasında yapılan bu anlaşmadaki maddeler meselesidir. Hz.
Hasan’a yöneltilen eleştirilerin odağındaki bu konu farklı bakış açılarına
göre farklı farklı değerlendirmelere sahne olmuştur. Kaynaklarda verilen
bilgiler çerçevesinde Hz. Hasan ile Muâviye arasındaki anlaşma şu madde-
lerden oluşmakta idi;
1. Hz. Hasan’ın can güvenliği ve Medine’ye intikali sağlanıp, ona gizli ya
da açık bir entrika düzenlenmeyecek ve onun dostlarına/taraftarla-
rına da hiçbir şey yapılmayacak.
2. Hilafette Allah’ın kitabı, Resûlünün sünneti ve Hulefâ-yi Sâlihî�n’in
yolundan gidilecek.
[24] Buhârî�, Sulh, 9; Menâkıb, 25; Fiten, 20.

[25] Zehebî�, Târîhu’l-İslâm, (41-60), 5.
[26] Ya’kûbî�, II, 215.
[27] Enbiyâ 21:111.
[28] İ�bn Sa’d, VI, 383; İ�bn Hacer el-Â� skalâni, Şihabüddî�n Ebü’l-Fadl (v.852/1448), el-
İsâbe fî� Temyî�zi’s-Sahâbe, Mısır, 1939, I, 372, 373.
356 [29] İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-Ğâbe, II,15. Farklı görüşler daha çok hangi ayda gerçekleştiği hu-
susundadır. Bkz.: İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I,371; Zehebî�, Târîhu’l-İslâm, (41-60), 5,
38.
[30] İ�bnü’l-Esî�r, İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-Ğâbe, II, 15. Ay ile ilgili farklılıktan dolayı bu süre ko-
nusunda da farklılıklar vardır. Bkz.: İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I, 369, 371.
3. İ�nsanların mallarına, canlarına ve ailelerine zarar verilmeyecek.

4. Muâviye kendisinden sonra veliaht tayin etmeyecek ve halife şûra
ile belirlenecek.
5. Hz. Ali’ye hakaret edilmeyecek.
6. Kûfe beytülmâli ile Fesâ ve Darabcerd bölgesinin haracı Hz. Hasan’a
verilecek.
7. Medine, Hicaz ve Irak bölgesinden Hz.Ali dönemindekinden fazla
herhangi bir şey (vergi vs.) istenmeyecek.[31]
Görüldüğü gibi şartlar her iki taraf için de ağır yükümlülükler getir-
meyen bir çerçeveye sahiptir.[32] Muâviye’nin idareyi ele geçirme nokta-
sında evet demeyeceği hiçbir şeyin olmadığı bir durumda Hz. Hasan’ın ge-
rek kendisi ve taraftarları gerekse diğer insanlar ve hilafetle ilgili istekleri
bu çerçevededir. Bu isteklerin ne kadar gerçekleşip ne kadar gerçekleş-
mediği ise belirsizdir. İ�lerleyen süreçte bu taahütlerin çoğunun gerçekleş-
mediği bilinmektedir. O esnada Muâviye’nin altı milyon dirhem bulunan
Kûfe beytülmâlini ona teslim ettiği belirtilir.[33] Hz. Hasan’ın onu alarak,
yakınlarıyla birlikte Medine’ye dönmek için hazırlandığı, Muâviye’nin de
Hz.Ali’ye hakaret etme işine son verdiği bildirilmektedir. Ancak daha son-
ra Muâviye’nin tahrikleriyle Fesâ ve Darabcerd’in haracının kendilerine
ait olduğu gerekçesiyle itiraz ettikleri ve Hz. Hasan’ın bu amaçla oradaki
görevlisini çıkardıkları, Muâviye’nin bundan sonra on yıl yaşayan Hz. Ha-
san’a her yıl bir milyon dirhem verdiği haber verilmektedir.[34]
Hz. Hasan’ın Muâviye ile yapacağı barışla ilgili olarak taraftarlarını ve

yakınlarını ikna etmede oldukça zorlandığı görülmektedir.
Yapacağı barış görüşmesi ve ilgili olarak fikrini almak istediği kardeşi

Hz. Hüseyin ona: “Senin, kabirdeki Ali’yi yalanlayıp Muâviye’yi tasdik et-
menden Allah’a sığınırım” demiştir.[35] Hz. Hasan’ın buna kızması üzerine
de: “Sen Ali’nin büyük oğlu ve halifesisin, sen ne dersen biz ona uyarız, iste-
diğini istediğin gibi yap!”[36] diyerek tepkisini ve kırgınlığını ifade etmiştir.
Yine Hz.Ali’nin yakın dostlarından olan ve Hz. Hasan’a sonuna kadar des-
tek veren Hucr b. Adî�, barış yapıldıktan sonra gidip: “Ey Allah Resûlü’nün
[31] Konu ile ilgili olarak bkz.: İ�bn Sa’d, VI, 381-384; Belâzürî�, Ensâb, III, 286, 287; İ�bnü’l-
Esî�r, İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-Ğâbe, II, 14; Zehebî�, Târîhu’l-İslâm, (41-60), 38;
[32] Geniş bilgi için bkz.: Kapar, M.Ali, “Halifeliğin Emeviler’e Geçişi ve Verâsete
Dönüşmesi”, İ�stanbul 1998, s.26..vd. 357
[33] İ�bn Sa’d, VI, 381; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, I, 1199.
[34] İ�bn Sa’d, VI, 382; İ�bn Hacer, el-İsâbe, I, 329.
[35] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, 465.
[36] İ�bn Sa’d, VI, 385
oğlu, barış yapmakla onların sevdikleri şeye ulaşmalarına, bizim de iste-

mediğimiz bir duruma düşmemize neden oldun.” deyince Hz. Hasan: “Ey
Hucr, diğer insanlar senin sevdiğin gibi sevmiyor, senin düşündüğün gibi dü-
şünmüyorlar. Bu yaptığımdan başka ne yapabilirdim ki? Vallahi her günün
kendine has bir durumu vardır.” diye cevap vermiştir.[37] Hz. Hasan’ın bu
esnada yaptığı bir konuşmada: “Ey insanlar… işin başında iken ben bunu
insanların en çirkin göreni idim. Ancak sonunda onu kabul ettim. Ümmetin
salahı için idareyi benden daha hak sahibi ve layık olduğuna inandığım ki-
şiye veriyorum” dediği nakledilmiştir.[38]
Hz. Hasan, Muâviye ile anlaşmasının sonrasında Şam’a gönderdiği

ordusunun komutanı olan Kays b. Sa‘d’a haber göndererek bilgi vermiş
ve geri dönmesini istemiştir. Kays ise memnun olmadığı bu haberi asker-
lerine duyurduğunda onların çoğunluğunun Muâviye tarafına geçmeye
gönüllü olduklarını tespit etmiş, bunun üzerine kendi görüşünde olan az
sayıdaki askeriyle Muâviye’ye biat etmeyeceğini açıklamıştır. Meseleyi
çarpışma yapmadan çözmek isteyen Muâviye ona boş bir kağıt göndere-
rek itaati karşılığında istediklerini yazmasını, bütün isteklerinin karşıla-
nacağını haber vermiştir. Çaresiz kalan Kays sadece can ve mal güvenliği
karşılığında ona biat etmeye razı olmuştur.[39]
Hz. Hasan’ın Muâviye ile yaptığı bu anlaşma, kendisine yönelik eleş-

tirilerin kaynağı olmuştur. Kimi zaman korkaklığı ve hayatı sevmesi kimi
zaman da paraya ve dünya zevklerine düşkünlüğü ile itham edilmiştir. Di-
ğer taraftan ise onun yaptığı bu anlaşma ile bir çok araştırmacı ve tarihçi
tarafından övüldüğü de bir vakıadır.[40] Sosyal olayların sadece bir-iki se-
bebe bağlı olarak izah edilmesi mümkün değildir. Tarih içerisindeki bir
çok olay, kendisini ortaya çıkaran birbirine bağlı sebepler zincirinden son-
ra ortaya çıkmıştır. Ö� zellikle İ�slâm tarihinin bu dönemine ait gelişmeleri
incelerken olayı sadece Hz. Hasan merkezli ve Hz. Hasan’la sınırlı bakış
açıları bizim bir çok gerçek sebebi görmemizi ve doğru tespitler yapma-
mızı engelleyecektir. Bu barış anlaşmasının Hz. Hasan cephesi olduğu gibi
Muâviye cephesi de vardır. Yine bu iki şahsın dışında siyasî�, sosyal, ekono-
mik, fikrî� ve hatta etnik sebeplerinden bahsetmek mümkündür. Bu sebep-
leri tespit ederken düşülen bir hatayı da burada belirtmekte yarar vardır.
[37] Fazlullah, Sulhul-İmamü’l-Hasen, 107. Tepkilerle ilgili diğer bilgiler için bkz.: İ�bn
Sa’d, VI, 384; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, I, 1200; İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I,371; Zehebî�,
Târîhu’l-İslâm, (41-60), 5.
358 [38] İ�bn Sa’d, VI, 385.
[39] Ya’kûbî�, II, 214; Taberî�, Târîh, V, 160-164.
[40] Geniş bilgi için bkz.: Adil Edib, Devru Eimmeti Ehli’l-Beyt fi’l-Hayati’s-Siyâsiyye,
Beyrût 1988, 188..vd.; Apak, Â� dem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi(2) Hulefâ-yi Râşidîn
Dönemi, s. 386..vd.; Gülgûn Uyar, İslâm Târîhinde Ali-Fâtıma Evladı Ehl-i beyt, 51..vd.
Bir çok araştırmacının düştüğü bu durum, yapılan anlaşma sonucunda

ortaya çıkan durumların, yani sonuçların sebep olarak zikredilmesidir ki,
bu da kişilerle ilgili yanlış tespitlere yol açmaktadır. Yapılacak genel ve ob-
jektif tespitlere göre Hz. Hasan’ı böyle bir anlaşmaya iten sebepleri şöyle
sıralamak mümkündür.
a. Hz. Hasan’ın halîm-selim kişiliği ve barışı tercih etmesi
Hz. Hasan’ın böyle bir anlaşmayı gerçekleştirmesindeki ilk sebep bu-

dur. Zira onun küçüklüğünden itibaren kaynaklara yansıyan temel şahsi-
yet özelliği halî�m, selim, çarpışma ve mücadeleyi sevmeyen, sulh ve anlaş-
mayı tercih eden bir kişi olmasıdır.[41]
b. Hz. Hasan güçlerindeki samimiyetsizlik ve güvensizlik
Hz. Hasan kendisini halife olarak biat aşamasında hilafeti Muâviye’ye

teslime kadar geçen sürede bir çok örneğini zikrettiğimiz bu durum Hz.
Hasan’ı barış yapmaya iten temel sebeplerden bir tanesidir. Ona: “Seni
barış yapmaya zorlayan şey nedir?” diye sorulunca o: “Dünya hayatını
terketmeyi tercih ettim; Kûfeliler’in asla kendilerine güvenilemeyeceğini,
onlara güvenerek bir işe kalkışmanın sonunda mutlaka mağlup olacağımı
gördüm”[42] demiştir.
c. Ordusundaki çözülme ve zaafiyet
Hz. Hasan, bizzat kendisi ve yanındakilerin büyük gayretleriyle topla-

nan 12.000 kişilik orduyu, Muâviye’ye karşı sevketmişti. İ�şte Ubeydullah b.
Abbas komutasında sevkedilen bu orduda büyük bir çözülme yaşanmıştı.
Muâviye’nin girişimleri neticesinde Ubeydullah ile beraber yaklaşık 8.000
kişinin ayrılarak Muâviye güçlerine katılmışlar, geride kalan yaklaşık
4.000 kişiye ise Kays b. Sa‘d komuta etmişti. Ordudaki bu büyük çözülme,
çok ciddi bir zaafiyet ortaya çıkarmıştı. Hz. Hasan bu çözülmeden sonra
Medâin’de barışla ilgili düşüncelerini açmaya başlamış, bu da kargaşaya
ve Hz. Hasan’ın yaralanmasına yani güvensizliğin zirvesine çıkmıştı.
d. Muâviye’nin barışa istekli ve ısrarlı olması
Muâviye’nin barışa istekli ve ısrarlı olması, bu anlaşmanın sebep-

lerinden birisi olarak zikredilmelidir. Çünkü anlaşma karşılıklı iki tarafı
ilgilendiren bir durumdur. Tek tarafın isteğiyle gerçekleşmez. Kaldı ki
359
Muâviye’nin işin başından itibaren Hz. Hasan’a bir takım maddî� imkânlar
[41] İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, I, 1199.

[42] İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, 466.
sunarak anlaşma yolunu açık tutması çok önemlidir. Kaynaklar onun için:
“Paranın iş gördüğü yerde konuşmaya, dilin iş gördüğü yerde kırbaca, kır-
bacın iş gördüğü yerde kılıca gerek duymazdı” demektedirler.[43] Hz. Hasan,
ondan öyle bir mektup almamış olsaydı belki de tavrı ve hareketleri çok
daha farklı olacaktı. Yine Muâviye’nin zaman zaman gönderdiği elçiler
ve sergilediği tutum ve tavır da Hz. Hasan’ı anlaşma konusunda cesaret-
lendirmiştir. Sonuçta siyasî� anlamda kaybeden belki Hz. Hasan olmuştur
ama, onun sergilediği tavır farklı bir görüntü olarak İ�slâm Tarihi’ndeki ye-
rini almıştır.
e. Diğer sebepler
Diğer taraftan yukarıdaki sebeplere etki eden, yardımcı sebepler di-

yebileceğimiz başka gelişmelerden de bahsetmek mümkündür. Bunların
başında şüphesiz Muâviye’nin siyasî� tecrübe ve dehası gelmektedir. O, Hz.
Hasan’a karşı çok farklı metodları kullanmıştır. Onun gücünü ve etkisini
azaltıcı tedbirler alırken, İ�slâm coğrafyasının diğer bölgelerini ele geçir-
mek için çeşitli faaliyetler yürütmüştür. Adeta coğrafya olarak da onu dar
bir alana hapsetmiştir. Mekke ve Medine ehlinin Hz. Hasan’a destek ver-
memesi yine psikolojik bir etkiye sebep olmuştur. Diğer taraftan ekono-
mik dağılımın bozulması, Hz. Hasan’ın güçlü bir ordu oluşturamamasının
sebeplerinden biri olarak zikredilebilir. Hz. Hasan’ın anlaşma sonrasında
Muâviye ile Kûfe’ye gelip halka yaptığı konuşmada; Allah’a hamd ve sena-
dan sonra Allah’ın Resûlullah ile insanları hidayete eriştirdiğini kendisi ile
de kanlarını dökülmekten kurtardığını belirttikten sonra: “Ben size karşı
âdil olması için Muâviye’yi seçtim. O size ganimetleri artıracak ve size fey’i-
nizi taksim edecek” demiştir.[44] Aynı şekilde Kûfe ve civarından toplanan
ordusu içerisinde çok farklı kabilelere mensup askerler bulunmaktaydı.
Yine bunlar içerisinde haricî�ler gibi fikri saplantıları olanlar bulunmak-
taydı. Böyle toplama ve karışık bir topluluktan uyum beklemek oldukça
zordu. Nitekim, Hz. Hasan Medâin’de saldırıya uğradığında kendisine sâ-
dık olan Rebî�a ve Hemdân kabilelerine sığınmıştı. Bütün bunlar gibi diğer
unsurları da göz önüne alacak olursak Hz. Hasan, Muâviye ile anlaşmak
zorunda kalmıştır demek yanlış olmayacaktır.
Hz. Hasan ile Muâviye arasında 41/661 yılında yapılan bu anlaşma,

herhangi bir anlaşma gibi olmayıp İ�slâm Tarihi’nde etkileri ve sonuçları
yönüyle çok önemli bir yere sahiptir. Babası Hz. Ali’nin şehid edilmesin-
den sonra kendisinden çok şeyler beklenen Hz. Hasan’ın böyle bir anlaş-
360
ma yapması, beklenti içerisindeki taraftarları arasında büyük bir hayal
[43] Ya’kûbî�, Târî�h, II, 238.

[44] İ�bn Sa’d, VI, 383.
kırıklığına sebep olmuştu. Hz. Hasan’ın böyle bir ortamda bu anlaşmayı

yapması gerçekten büyük bir riskti. Bu riski Hz. Hasan’ın görmediğini/
göremediğini söylemek mümkün değildir. Ancak o, Muâviye ile çarpışma
dolayısıyla alacağı riski, bu yöndeki riskten daha fazla görmüştür. Nitekim
kendisini ayıplayanlara: “Ayıplanmak ateşten daha hayırlıdır.”[45] diye cevap
vermiştir. O, insanların hayatını iktidar hevesinden daha değerli görmüş,
bu nedenle de bütün eleştirileri göze alarak göğüslemeye çalışmıştır.[46]
Hz. Hasan yaptığı anlaşma ile taraftarlarından bazılarının eleştirile-

rine muhatap olmuşsa da çok daha fazla sayıda insanın bu anlaşmadan
memnun oldukları bilinmektedir. Onun anlaşma yaptığı hicrî� 41. yıl (661)
Â� mü’l-Cemâa (birlik yılı) diye isimlendirilmiş[47] Cemel ve Sıffî�n gibi bir
çarpışma ile Müslümanların kanının dökülmesi önlendiği için büyük bir
memnuniyet uyandırmıştır. İ�şte bu hadise nedeniyle de Resûlullah’ın; “Be-
nim şu oğlum seyyiddir. Umulur ki Allah onunla iki Müslüman grubu barış-
tıracaktır.”[48] ifadesi onun için bir fazilet kabul edilmiş ve adeta isminin
geçtiği her yerde zikredilmiştir.
Hz. Hasan ile Muâviye’nin Kûfe’ye geliş tarihleri genel kabule göre 25
Rebiulevvel 41/29 Temmuz 661’dir.[49] Hz.Ali’nin 17 Ramazan 40’da sui-
kaste uğradığı dikkate alınacak olursa Hz. Hasan’ın altı ayı aşkın bir süre
halife olarak tanındığını belirtmek mümkündür.[50]
C. Hz. Hasan’ın Vefatı
İ�şte Hz. Hasan Kûfe’de yapılan biat ve hilafeti teslim ilanından sonra
tüm yakınları ve sevenleri ile birlikte Medine’ye gitmiş, siyasî� faaliyetler-
den uzak bir hayat yaşamıştır.[51] Onun burada on yıl kadar daha yaşadığı
bildirilmektedir.[52] Onun bu süre içerisinde neler yaptığı, nasıl bir yaşam
[45] İ�bn Sa’d, VI,384; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, I, 1210.

[46] İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I,372
[48] Buhârî�, Fiten, 20; Sulh, 9.
[49] Bu konuda ileri sürülen diğer tarihler 25 Cemaziyelevvel ve 25 Rebiulâhir’dir.
İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, 464; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, I, 1211.
[50] Mes’ûdî� bu sürenin 3 ay 3 gün olduğunu ifade ederken (Mes’ûdî�, et-Tenbîh ve’l-İşrâf,
30) Kalkaşendî� ise sürenin ihtilaf konusu olduğunu bildirerek 5 ay 15 gün, 5 ay 3-5
gün ve 7 ay 3-5 gün görüşlerinin olduğunu belirtmektedir. (el-Kalkaşendî�, Ahmed b.
Abdillah (v.820/1417), Meâsiru’l-İnâfe fî Me’âlimi’l-Hilâfe, Thk: Abdüssettâr Ahmed
Ferac, Beyrût, Thz., I, 106); Ayrıca bkz.: İ�bnü’l-Cevzî�, Telkîhu Fuhûmü Ehli’l-Eser,
s.84; İbnü’l-Esîr ise onun hilafet süresinin 6 ay olduğunu belirtir. el-Kâmil, 464, 465. 361
[51] Taberî�, Târîh, V, 165; İ�bnü’l-Cevzî�, Cemalüddin Ebü’l-Ferac Abdurrahman
(v.597/1200), Telkîhu Fuhûm Ehli’l-Eser fî Uyûni’t-Târîhi ve’s-Siyer, Kahire, Thz.,
s103; Ayrıca geniş bilgi için bkz.: Tâhâ Hüseyin, İslâmiyyât (Ali ve Benûhu), 985.
[52] İ�bn Hacer, el-İsâbe, I, 329.
sürdüğü konusunda fazla bilgi bulunmamakla birlikte daha çok ibadetle

meşgul olduğu bilinmektedir.[53] İ�bn Kesî�r onun buradaki durumunu an-
latırken şu bilgilere yer vermektedir: “Hz. Hasan, sabah namazını Resûlul-
lah’ın mescidinde kıldığı zaman namaz kıldığı yerde oturur ve güneş doğup
yükselinceye kadar zikrullah ile iştiğal ederdi. İnsanların önde gelen şahsi-
yetleri gidip meclisinde otururlar, onun yanında sohbet ederlerdi. Bundan
sonra Hasan kalkıp mü’minlerin annelerinin (Resûlullah’ın zevcelerinin)
yanlarına gider, onlara selam verirdi. Onlar da bazen kendisine hediyeler
takdim ederlerdi. Sonra da evine dönerdi.”[54]
Hz. Hasan yaklaşık on yıl süren Medine günlerinin ardından bir gün
hastalanmış ve bu hastalığının sonucunda da vefat etmiştir. Hz. Hasan’ın
vefatıyla ilgili üzerinde en çok tartışmanın olduğu konu onun zehirlene-
rek öldürüldüğü iddiasıdır. Hz. Hasan’ın torunu Abdullah b. Hasan’dan
nakledilen bilgide doktorların onun hastalığını teşhiste ihtilaf ettikleri ve
bağırsaklarının zehirden parçalandığı ifade edilmektedir. Bunun üzerine
kardeşi Hüseyin: “Ey Ebû Muhammed seni kim zehirledi?” diye sorunca o:
“Niçin soruyorsun kardeşim, şu fani dünya birkaç geceden ibarettir. Bırak,
ben ve beni zehirleyen Allah katında biraraya geleceğiz.” diyerek onu söy-
lemeyi reddettiği belirtilmektedir.[55] Ayrıca onun bir defadan fazla zehir-
lendiği anlaşılmaktadır. Ancak o çevresindeki kişilerin bütün ısrarlarına
rağmen bunu kimin yaptığını kesinlikle söylememiştir.[56] İ�bnü’l-Esî�r ise
onun zehirlenmesiyle ilgili bilgi verirken şöyle demektedir: “Onun ölüm
sebebi hanımı Ca’de bint. Eş’as tarafından zehirlenmesi idi. Kırk gün bo-
yunca kustu ve öylece vefat etti. Hastalığı arttığında kardeşi Hüseyin’e: “Ey
kardeşim üç defa zehirlendim. Ancak bu defaki başka idi. Bunun gibi hiç ol-
mamıştı. Neredeyse ciğerim kopacak…” deyince Hüseyin onu kimin zehir-
lediğini sormuş, o: “Onu niçin soruyorsun? Öldürmek için mi? Allah onlara
yeter” diyerek herhangi bir bilgi vermemiştir.[57]
Hz. Hasan’ın hasta olarak geçirdiği bu günlerde kardeşi Hüseyin’e:

“Beni Resûlullah’ın yanına defnediniz. Kan dökülmesinden korkarsanız, be-
nim yüzümden kan dökmeyiniz. Beni Müslümanların kabristanına defne-
diniz.”[58] demiştir. Bu esnada kardeşi Hz. Hüseyin’e bazı tavsiyelerde de
bulunduğu bildirilmektedir.[59] Hz. Hasan’ın vefatının 49/669, 50/670 ve
[53] İ�bn Sa’d, VI, 373; Belâzürî�, Ensâb, III, 274.

[55] İ�bn Sa’d, VI, 386.
362 [56] İ�bn Sa’d, VI, 387.
[57] İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-Ğâbe, II, 15.
[58] İ�bn Sa’d, VI, 388.
[59] Zehebî�, Târîhu’l-İslâm, (41-60), 40, 41; Ayrıca bkz.: İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I, 375-
377; Süyûtî�, Târîhu’l-Hulefâ, 219; Dî�neverî�, Ahbâr, 205.
51/671 yıllarında olduğuna dair bilgiler verilmektedirler.[60] Onun 3/624

yılında doğduğunu dikkate alacak olursak vefat ettiğinde yaşının 47 oldu-
ğunu söylememiz mümkündür.[61]
Hz. Hasan’ın vefatından sonra yaşananlar adeta Medine’nin o gün-

kü psiko-sosyal durumunu gözler önüne serer mahiyettedir. Onun isteği
üzerine başta kardeşi Hz. Hüseyin olmak üzere bazı kimseler Hz.Peygam-
ber’in yanına defnedilmesini isterlerken, başlarında Mervân b. Hakem’in
olduğu Ü� meyyeoğulları ise buna engel olmuşlardır. Ö� yle ki tartışma bir
çatışmaya dönüşme aşamasında Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ca’fer, Misver
b. Mahreme ve Muhammed İ�bnü’l-Hanefiyye gibi bazı ileri gelenlerin ara-
ya girmesiyle gerginlik yatıştırılmış, Hz. Hasan’ın cenaze namazı o günkü
Medine valisi Saî�d b. el-Â� s tarafından kıldırılmış ve Bakî� mezarlığına def-
nedilmiştir.[62]
Hz. Hasan’ın vefatı İ�slâm Tarihi’nde yeni bir dönemin başlangıcıdır.

Bu dönem Muâviye’nin oğlu Yezî�d’i veliahd tayin etmesi ve bu yöndeki fa-
aliyetleri ile İ�slâm toplumunda halifeliğin saltanata dönüşmesi şeklinde
anlaşılan ve buna karşı ortaya çıkan tepki hareketleriyle şekillenecektir.
Müslümanları üzen istenmeyen hadiseler daha önce olduğu gibi bundan
sonra da olmaya devam edecektir. Ö� zellikle Yezî�d’in veliahdlığına olduğu
gibi halifeliğine de karşı çıkan Hz. Hüseyin’in ona karşı yürüttüğü müca-
dele çerçevesinde Kerbelâ’da şehid edilmesi, her yönden İ�slâm Tarihi’nde
bir kırılma noktası olmuştur. Siyasî�, sosyal, fikrî�, dinî� ve itikadî� tartışma
ve mücadeleler birbirini takip etmiştir. Bu süreçte Ehl-i beyt’e mensup
kişiler sürekli baskı, taciz ve zulüm altında kalmışlardır. Hz. Hasan gerek
babası Hz. Ali, gerekse kendinden sonra kardeşi Hz. Hüseyin’le başlayan
bu tarihî� seyir içerisinde hep farklı yerde durmuş, farklı duruşun simgesi
olmuştur.
[60] İ�bn Sa’d, VI, 393, 399; Ayrıca bkz. Ya’kûbî�, II, 225; Halî�fe b. Hayyât Târîhu Halîfe b. 363
Hayyât, s.123; İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-Ğâbe, II, 15 ve II, 11; İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I, 373.
[61] İ�bn Abdilberr, el-İstiâb, I, 376,377; el‑Beyâsî�, el‑İ’lâm, I, 224; Fâtıma Mustafa Â� mir,
Târîhu Üsrati’t-Tâlibiyye fi’l-Medine, s.52,53.
[62] İ�bn Sa’d, VI, 388, 392.
II. BÖ� LÜ� M
İ�DARÎ�, Dİ�NÎ�, ASKERÎ�, ADLÎ� VE EKONOMİ�K DURUM
I. İ�DARÎ� YAPI
Prof. Dr. Ünal KILIÇ

Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
A. Râşid Halifelerin Yönetim Anlayışları
H ulefâ-yi Râşidî�n dönemi Hz. Peygamber’in vefatından son-

ra peygambersiz hayata intibakın gerçekleştirildiği, Asr-ı
saadette oluşan dini birikimin sonraki kuşaklara aktarımında
köprü rolünün üstlenildiği bir dönemdir. Yaklaşık otuz yıl süren
bu zaman zarfında Müslümanların Hz. Peygamber’den sonraki
maddî�-manevî� talepleri, ihtiyaçları ve beklentileri dinin meşru
gördüğü ve tavsiye ettiği çerçevede karşılanmaya çalışılmıştır.
Aynı şekilde Peygamber’in vefatına yakın bir zamana kadar de-
vam eden ve vahiyle bildirilen dini emirlerin bütün Müslüman-
lar tarafından iyice öğrenilerek benimsenmesi ve bu doğrultuda
bir yaşam biçimi oluşturulması için gayret gösterilmiştir. Sadece
fert ve toplumla ilgili konular değil aynı şekilde devlet yöneti-
miyle ilgili esaslar da râşid halifelerin zamanında gelişimini de-
vam ettirmiş böylece kurumsallaşma yolunda önemli adımlar
atılmıştır.
Râşid halifeler sadece bir grubun değil Medine’de bulunan-

ların tamamının veya büyük bir kesiminin[1] desteğini alarak iş
başına gelmişlerdir. İ�ktidara halk desteği ile geldiklerini, dolayı-
sıyla da halka karşı sorumlu olduklarını sürekli olarak vurgula-
yan râşid halifelerin hepsi de devlet yönetiminde halkın görüş-
lerine önem vermişlerdir. Biat, seçim, istişare, ehl-i hal ve’l-akd,
sabikûndan (ilk Müslümanlardan) olma, emin, ehil ve liyâkat sa-
367
hibi olmak daha da önemlisi Müslümanların sevgi ve saygısına
[1] İ�lk üç halife Medine’de bulunanların tamamının, dördüncü halife ise

büyük bir kesiminin desteğini almıştır.
mazhariyet söz konusu dönemde halifelik makamına geçen şahıslarda

öne çıkan niteliklerdendir.
Toplumun ihtiyaçları kadar devletin durumu da halifelerin icraat-

larında farklılıklara yol açmıştır. Fetihlerin ön plana çıktığı dönemlerde
ordu, ordugâh kentler, asker izinleri, eğitimleri, maaşları, ganimetlerle
ilgili düzenlemeler vb. daha çok ön plana çıkarken, iç harplerin arttığı dö-
nemlerde ise huzursuzluğa neden olan sosyal ve ekonomik problemlerin
çözümüne yönelik olarak icraatlarda bulunulmuş; maaşların artırılması,
fiyat istikrarının sağlanması, haklarında şikâyet olan vali ve diğer me-
murların durumlarının değerlendirilmesi, divana kayıtlarda belirlenen
kriterlerin yeniden gözden geçirilmesi, kamulaştırmalarla ilgili faaliyetler
halkın durumunun da göz önüne alınarak yeniden ele alınmış, bu doğrul-
tudaki düzenlemelere ağırlık verilmiştir.
Râşid halifelerin pek çok ortak özellikleri vardır: Kureyş kabilesine

mensubiyet, ilk Müslümanlardan ve Aşere-i Mübeşşere’den olmak, Hz.
Peygamberle akrabalık, gazveler de dâhil Müslüman olmalarından itiba-
ren Hz. Peygamber’in en yakınlarında yer almak, Resûlullah tarafından
övgü dolu ifadelerle isimlerinden pek çok kereler bahsettirmek vb. Bunun-
la birlikte söz konusu şahısların her biri, Peygamber (sas) sonrası devlet
idaresinde tebalarına farklı anlayış ve yöntemler sergilemişlerdir Onların
farklı zaman ve olaylar karşısındaki farklı tavırlar sergilemelerinde her
birinin insani olarak değişik görüş açısına, algılama gücüne ve meselelere
yaklaşımlarındaki tavırların etkili olduğu kadar muhatap kitlesinin duru-
mu, ilgilenilen konuların mahiyeti ve özellikle son iki halife döneminden
itibaren ortaya çıkan problemlerin karakteristiği de etkili olmuştur
Hilafet makamına gelişleri aynı yöntemlerle olmasa da râşid halife-

lerin, devleti idare ederken hepsinin de şûra prensibine uydukları, dev-
let ve toplumu ilgilendiren hususlarda kendilerince muteber gördükleri,
reylerine güvenilen, danışma meclisi gibi fonksiyon icra eden şûra ehline
danışarak karar verdikleri bilinen bir gerçektir. Benzer şekilde dini pren-
sipleri ön planda tutarak toplumu yönetmek; ekonomik, siyasî�, askeri vb.
alanlarda dinin esaslarının temel kriterler olması dört halifenin hepsi için
vazgeçilmez bir prensip olmuştur.[2] İ�şleri ehline vermek, kendilerine ema-
net edilen halk ve devlet işlerini yerine getirirken titizlik içerisinde hare-
ket etmek, tayin ettikleri görevlileri seçerken onların emin, ehil, âdil ve
368 [2] Râşid halifeler, icraatlarında referans olarak Kur’ân ve Sünneti esas alacaklarını ve
bu iki kaynağa muhalif davranmaları halinde kendilerine biatın gerekli olmadığını
çeşitli vesilelerle yaptıkları konuşmalarında özellikle de iktidar makamına geçme-
leri vesilesiyle irad ettikleri hutbelerinde dile getirmişlerdir. Bkz., İ�bn Abdirabbih,
el-Ikdü’l-ferîd, thk., Muhammed Saî�d Uryan, Kahire 1359/1940, IV, 59.
Râşid Halifeler Döneminde İdarî Yapı ■
toplum tarafından hüsnü kabul gören insanlardan olmasına dikkat etmek

her zaman söz konusu olmuştur. İ�nsanları neseplerine, ekonomik durum-
larına ve toplumdaki statülerine göre değil, Peygamber’den öğrendikleri
gibi Müslümanlıktaki samimiyetlerine, toplumun menfaatlerine yönelik
olumlu çalışmalarına ve tutarlı davranışlarına göre değerlendirmişler-
dir. Devlet yönetiminde bulunmayı kendileri veya aile fertleri için maddî�
imtiyazlar elde etmenin aracı haline getirmemişlerdir. Hilafete geçtikleri
esnada sahip oldukları servet, yönetimde bulundukları süreç içerisinde
artmak yerine eksilmiştir. Hulefâ-yi Râşidî�n’i en sert ifadelerle eleştiren
muhalifleri bile onları kesinlikle iktidarı menfaat temin etmek ve mal bi-
riktirmek için kullanmakla itham etmemişlerdir.
Halka karşı sevgi, şefkat ve merhametle muamele etmek, buna kar-

şın memurlara yönelik tutumlarında daha sert bir tavır takınmak da
halifelerin hemen hemen hepsinde gözlemlenen bir tutumdur. Halifeler
bulundukları makamda asla gurur ve kibre kapılmamışlar[3], kendilerini
tebaalarından üstün görmeyerek onlardan ayrıcalıklı olan yegâne yönle-
rinin omuzlarına yüklenilen idarecilikle alakalı yetki ve sorumluluklardan
kaynaklandığını hal ve davranışlarıyla ihsas ettirmişlerdir.[4]
Adaleti temin etme konusundaki hassasiyet, Hulefâ-yi Râşidî�n’in en

temel özellikleri arasında yer almaktadır. Dolayısıyla râşid halifelerden
hiç birisi asla zalim hükümdar olarak nitelendirilemez.[5]
İ�darede halkın görüş ve düşüncelerine önem verilmiş, onların yöne-

timle ilgili dilek, şikâyet ve önerilerini ilk elden halifelere ulaştırmaları
sağlanmış, özellikle beş vakit namazda camide halifeyle bir araya gelme
imkânı elde eden vatandaşların halife ile görüşerek düşüncelerini onla-
ra aktarmaları söz konusu olmuştur.[6] Kendileri ile halk arasına engeller
koymayı uygun görmeyen halifeler hâcibler edinmedikleri gibi vilayetler-
deki valilerden de benzer şekilde hareket etmelerini istemişlerdir.[7]
Râşid halifelerin devlet yönetim anlayışında sergiledikleri bir diğer

ortak tutum da her birisinin Hz. Peygamber tarafından görevlendirilen
memurları görevde tutmaları olmuştur. Hz. Peygamber’in bizzat tayin et-
tiği görevliler ilk dört halife döneminde ölüm, istifa, başka göreve tayin
veya değişik mülahazalar söz konusu olmadığı müddetçe görevlerine de-
vam etmişlerdir.
[3] İ�bn Sa’d, et-Tabakatü’l-kübra, Beyrût trz., III, 290-291. 369

[4] İ�bn Sa’d, III, 292.
[5] Abdülkerim Hatib, el-Hilâfe ve’l-imâme, Beyrût 1975, s.257.
[6] İ�bn Sa’d, III, 288.
[7] İ�bn Sa’d, III, 112, 293-294.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminin idarî� yapısı bir piramide benzetilecek

olursa en tepede halife vardır. Onun hemen altında ise halifeye devlet ida-
resinde yardımcı olan çeşitli yardımcıları yer almaktadır. Kâtip, hâcib ve
vezir gibi fonksiyon icra eden, halifenin kendilerinden görüş ve düşünce-
lerine müracaat ederek yararlandığı danışma heyeti merkezde yer alan
görevlilerden bazılarıdır. Vilayetlerde ise valiler ve onlara şehirle ilgili iş-
lerde yardımcı olan kâtip, sâhibuşşurta (emniyet güçleri komutanı), ordu
komutanı, kadı, harâc âmili (mali işleri yerine getirmekle görevli memur)
vb. memurlar görev yapmışlardır. Emsâr (taşradaki şehirler) ve merkez
arasında uyumlu bir yönetim anlayışı sağlanmaya çalışılmıştır.
Dört halife döneminde yönetimde kuvvetler ayrılığı değil kuvvetler

birliği vardır. Devlet ve halkla ilgili her hususta halifeler en yetkili ve buna
bağlı olarak da her türlü sorumluluğu taşıyan kimselerdir. Dolayısıyla ya-
samadan, yargılamaya, askeri işlerden ekonomik konulara kadar halifeler
sorumlu sayılmışlardır. Yetki ve sorumlulukları çok olan halifeler gün geç-
tikçe büyüyen devletin sorunlarının üstesinden gelebilmek için kendileri
tarafından veya bizzat yetki verdikleri kimseler tarafından tayin edilen
memurlardan yararlanmışlardır. Bununla birlikte işleri memurlara havale
etmekle kendilerini sorumluluktan kurtulmuş olarak görmeyen halife-
ler, memurların her türlü icraatlarını yakın takibe alarak yükümlülükle-
rini yerine getirmeye çalışmışlardır. Devlet adına taşradaki vilayetlerde
en yetkili memur olan valilerin diğer memurlar arasında önemli bir yeri
vardır. Bu sebeple de Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi idarî� yapısı ele alınırken
valilerle ilgili uygulamalar daha dikkat çekici niteliktedir.
Hz. Ebû Bekir’in hilafetinin zaman itibariyle kısa oluşu, Arap Yarı-
madası’nın bazı bölgelerinde meydana gelen ve devleti uzun süre meşgul
eden ridde harpleri; Irak ve Suriye cephesinde tüm hızıyla devam eden
fetihler sebebiyle, devlet yönetimiyle ilgili fazlaca bir düzenlemeye fırsat
bulunamadığı gibi, devlet sınırlarının henüz tam çizgileriyle sabitleşme-
mesinden dolayı yeni bir idarî� yapılanmaya da gereksinim duyulmadı.
Bu esnada İ�slâm toplumunun henüz değişik kültür ve milletlerle yoğun
olarak bir arada bulunmaması, hâlâ Peygamber dönemindeki safiyetini
muhafaza etmesi sebebiyle de ciddi sıkıntılar söz konusu olmamış, bun-
dan dolayı köklü değişikliklere ve yeniliklere ihtiyaç duyulmamıştır. Genel
yapı itibariyle Hz. Peygamber dönemindeki idarî� sistem devam ettirildi.[8]
[8] Abbas Mahmud el-Akkâd, Abkariyyâtu Muhammed, Beyrût trz., s.121; Süleyman
370 Muhammed et-Temmâvî�, Hz. Ömer ve Modern Sistemler, çev. Muhammed Vesim
Taylan, İ�stanbul 1993, s.62; Gâlib b. Abdulkâfî� el-Kureşî�, Evveliyâtu’l-Fârûk fi’l-idare
ve’l-kadâ, Beyrût 1410/1990, I, 103, 157; Mustafa Fayda, “Ebû Bekir”, DİA, İ�stanbul
1994, X, 103-104; İ�srafil Balcı, “Hz. Ebû Bekir Döneminde İ�ç Siyaset ve İ�dare”,
OMÜİFD, Samsun 1999, sayı: 11, s.194.
Hz. Peygamber devrinde göreve getirilen ve vefatı anında da iş başında

bulunan memurları değiştirmeyen Hz. Ebû Bekir, vefat sebebiyle valisiz
kalan vilâyetlere yenilerini tayin etmekle yetindi. Fetihlerle birlikte İ�slâm
ülkesine dâhil olan şehirlere de yeni valiler tayin etti.[9] Bundan başka o,
Suriye ve Irak üzerine gönderdiği ordularının komutanlarını, fethettikleri
bölgelere vali olarak atadı.[10]
Devlet işleri ve halkın ihtiyaçlarını sağlıklı bir şekilde karşılayabilmek

için en köklü faaliyetlerin Hz. Ö� mer’in halifeliği esnasında gerçekleştiril-
diği görülmektedir. Siyasi, idarî�, ekonomik, adli, askeri ve sosyal sahalarda
çoğu ilk defa olmak üzere hayata geçirilen bu uygulamalar, sonraki dö-
nemlerde de yararlı görülerek devam ettirilmiştir. Hz. Ö� mer tarafından
gerçekleştirilen söz konusu alanlardaki icraatların pek çoğunun kurum-
sallaşmaya yönelik olduğunu söyleyebiliriz. Hz. Ö� mer’in kurumsallaşma
doğrultusunda bu derece çok ve güzel faaliyetlerde bulunmasında onun
iktidar süresinin uzun olması, fetihler sebebiyle toplumun bütün dikkat-
lerini cepheye yönlendirerek içerideki ufak tefek problemlerle ilgilenme-
mesi, fetihlerle toplumun düzenli bir gelire sahip olarak ekonomik yön-
den rahatlaması, kendisine idarede yol gösteren seçkin sahâbî�lerin yanı
başında yer alması ve toplumu oluşturan Müslümanların henüz dini şuur
ve hassasiyet bakımından bozulmamış olması önemli bir yer tutmaktadır.
Diğer taraftan Hz. Ö� mer’in bir idareci olarak karizmatik kişiliği, özellik-
le câhiliye döneminden başlayarak Müslüman olduktan sonra da devam
eden sefâret görevi dolayısıyla yabancı kabile ve ülkelere yaptığı seyahat-
ler esnasında kazanmış olduğu tecrübe ve birikim, onun bu denli köklü
icraatlar yapmasında etkili olmuştur. Hz. Ö� mer’in halifeliğinde müstakil
kitaplara[11] konu olacak kadar çok icraatı ilk defa uygulamaya koyduğu
görülmektedir.
Hz. Ö� mer, diğer pek çok kurumsal yapılanmada olduğu gibi, ülkenin
idarî� taksimata tâbi tutulması ve vilâyetlerin yönetimiyle ilgili olarak; hem
bölgesindeki uygulamalardan, hem de kendisinden önce İ�slâm Devleti’ni
başarılı bir şekilde yöneten Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’in düzenle-
melerinden istifade etmiştir. Valilerin seçimi, yetki ve sorumluluklarının
[9] Abbas Mahmud el-Akkâd, Abkariyyâtu Muhammed, s.122; Kureşî�, I, 79-80.

[10] Halî�fe b. Hayyât, Tarih, thk., Ekrem Ziya el-Umerî�, Riyâd 1405/1985, s.119; Yahyâ
b. Câbir Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, çev., Mustafa Fayda, Ankara 1987, s.157-158;
Muhammed b. Ali İ�bn Tabâtabâî�, el-Fahri fi’l-âdâbi’s-sultaniyye, Beyrût 1386/1966,
s.75-76; Muhammed b. Cerî�r Taberî�, Târî�hu’t-Taberî�, thk., Muhammed Ebû’l-Fadl 371
İ�brahim, Kahire trz. (de Goege neşrinden), I, 2079.
[11] Meselâ bkz., Gâlib b. Abdulkâfî� el-Kureşî�, Evveliyâtu’l-Fârûk fi’l-idare ve’l-ka-
dâ, Beyrût 1410/1990; Süleyman Muhammed et-Temmâvî�, Hz. Ömer ve Modern
Sistemler, çev. Muhammed Vesim Taylan, İ�stanbul 1993.
tespiti, halkla ilişkileri, fetihlerle ilgili tutumları, dini hassasiyetleri, yöne-

timinde bulundukları kimselere karşı davranışları, denetlenmeleri ve ge-
rekirse çeşitli şekillerde cezalandırmaları konusunda belki de bütün râşid
halifeler arasında dikkate değer uygulamalarda bulunan halife, Hz. Ö� mer
olmuştur. Onun tarafından çoğu ilk defa olmak üzere uygulamaya konulan
valilikle ilgili icraatlar ileriki dönemlerde de bazı değişikliklerle birlikte
uygulanmaya devam edilmiştir. Ancak valilikle ilgili söz konusu uygula-
maların her halife tarafından Hz. Ö� mer gibi aynı titizlikle ve kararlılıkla
uygulandığını söylemek güçtür.
Hulefâ-yi Râşidî�n arasında on iki yıllık iktidarı ile en fazla devlet baş-
kanlığı yapan Hz. Osman, döneminin ilk altı yıllık devresinde (24-29/644-
649) Hz. Ö� mer’den devraldığı güçlü ve istikrarlı devlet yapısını devam
ettirmede başarılı oldu. Hz. Osman, mevcut idarî� yapıda vali değişikliği
dışında fazla bir düzenlemeye gitmedi. Çünkü devlet başarılı ve istikrarlı
çizgisini sürdürebiliyordu; değişikliği gerektirecek aksamalar henüz söz
konusu değildi.
Ü� çüncü halifenin iktidarının ikinci altı yıllık devresinde (-650/35-30

655) ise, eyaletlerde başlayan huzursuzluklar merkeze, Medine’ye kadar
yayıldı. Ö� nceleri masumane duygularla ve yapıcı bir şekilde dile getirilen
eleştiriler, zamanla şiddetlenerek yıkıcı bir hal almaya başladı. Ü� lkenin
özellikle Mısır, Kûfe ve Basra bölgesinde ortaya çıkan ve gün geçtikçe
artan muhalif eylemler karşısında Hz. Osman, daha önceki devrede yapma
ihtiyacı duymadığı bazı idarî� düzenlemelere gitti.
Hz. Osman, merkeze uzak eyaletlerde bazı idarî� düzenlemelerde bu-

lundu. Buralara akrabalarından seçtiği kimseleri vali olarak atadı. Valilik
makamına getirdiği akrabalarına geniş yetkiler verdi. Siyasî�, idarî�, askerî�
ve ekonomik yönden riskli ve ehemmiyetli olmayan vilâyetlere fazla önem
vermedi. Irak’taki Kûfe ve Basra, Şam ve Mısır gibi önemli ve riskli bölge-
lere ise tüm dikkatini yöneltti.[12]
Hz. Ali, devlet yönetimiyle ilgili seleflerine fikri bakımdan ciddi kat-
kılar sağlamakla birlikte kendi iktidarında bu yönde pek fazla icraatta
bulunamamıştır. Bunda onun dikkatini dâhili harplere ve kendisine biat
etmeyen kişi ve gruplara yöneltmiş olmasının yanı sıra yönetimle ilgili
köklü uygulamalar için gerekli halk desteğini arkasında görememiş olma-
sının da önemli bir yeri vardır. Bununla birlikte o da selefleri gibi dev-
372
let ve toplumun daha düzenli yönetilebilmesi için bir takım faaliyetlerde
[12] Ahmed İ�brahim eş-Şerî�f, Devrü’l-Hicaz fi’l-hayati’s-siyâsiyyeti’l-âmme fi’l-karneyn,

Dâru’l-Fikr, trz., s.305-306.
bulunmuştur.Hz. Ali’nin, ülke idarî� düzenlemesiyle ilgili olarak Medine

yerine Kûfe’yi başkent yapması dışında fazlaca bir icraatına rastlanılmaz.
Dördüncü halife de başkenti (Medine ve daha sonraları Kûfe) terk etmek
zorunda kaldığında selefleri gibi yerine vekil tayin etti.[13]
Ü� lke sınırlarına dâhil yerleşim alanlarından her birisine doğrudan veya

dolaylı olarak idarecilik yapacak yöneticiler tayin edildi; en küçüğünden
en büyüğüne kadar hiçbir bölge yöneticisiz, başıboş bırakılmadı.
Yöneticiler tayin edilirken öncelikle bölge halkıyla uyumlu çalışabile-

cek nitelikteki kişilerden olmalarına, sonrasında ise vilâyetlerin merkezle
koordinasyonunu sağlayabilecek kişilikte olmasına önem verildi. Böylece
vilâyetlerde idarecileriyle uyumlu ve huzurlu bir halk kitlesi[14] oluştur-
maya, İ�slâm Devleti’yle de siyasî� bütünlük temin edilmeye çalışıldı.
Hz. Ali’nin dışındaki halifelerin güçlü ve dirayetli komutanları, fetihleri

sonrasında valilik makamında görevlendirdikleri ve şehirlerin iyi şekilde
yönetilmesi için kabiliyetli komutanları valiliğe getirdikleri görülmektedir.
Daha ziyade Hz. Ö� mer döneminde söz konusu olan bu uygulamayla fetihler-
de başarılarını ispat eden komutanlar valiliğe atanıyor, yerlerine bu işi ba-
şarabilecek başka komutanlar getiriliyordu. Böylece askerî� komutan olabi-
lecek fertlere fırsat tanınıyor, bir veya birkaç kahramana ümit bağlanılması
yerine pek çok kahramanın ortaya çıkmasına zemin hazırlanıyordu.[15]
Hz. Ali’nin ise, diğer halifelerin uygulamaları dışında olacak şekilde

savaş söz konusu olduğunda, güçlü ve dirayetli valilerini -şehirlerin idare-
sini ihmal pahasına- cepheye sürdüğü görülmektedir.
Hz. Osman ve Hz. Ali de daha dirayetli ve kabiliyetli olduklarını dü-

şündükleri kimseleri vali yapmaya çalıştılar.[16]
Görevlendirmede kişilerin İ�slâm’daki kıdeminden veya mertebesinin
üstünlüğünden ziyade, siyasî� ve idarî� bakımdan yeterli olup olmadıkları-
na dikkat edildi. Hz. Ö� mer, önde gelen sahâbî�ler arasından da valiler tayin
etmiştir; ancak o, sahâbenin en seçkinlerinden vali tayin etmemeye ça-
lışmıştır. Meselâ o, sâbikûndan olan Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Talha ve Hz.
[13] Halî�fe b. Hayyât, s.182, 202; İ�zzüddin Ali b. Muhammed İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil fi’t-tâ-
rih, yay. Carolus Johannes Tornberg, Beyrût 1399/1979, III, 350.
[14] Andre Miquel, İ�slâm ve Medeniyeti, çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş, İ�stanbul 1991,
I, 88.
[15] Bkz. İ�bn Sa’d, V, 32; Yahyâ b. Câbir Belâzürî�, Fütûhu’l-buldân, çev. Mustafa Fayda, 373
Ankara 1987, s.469-473; Taberî�, I, 2805, 2850-2851.
[16] Taberî�, I, 2840; Ebû Bekir İ�bnü’l-A’rabî�, el-Avâsım mine’l-kavâsım fi tahkiki mevkı-
fı’s-sahâbeti ba’de vefati’n-Nebî, thk., Muhibbüddin el-Hatib, Kahire 1399/1970,
s.106 (Muhibbüddî�n el-Hatî�b tarafından eklenen 1 nolu dipnot)
Zübeyr gibilerinden hiçbirisini vali tayin etmemiştir. Onun bu tavrında

söz konusu yüce sahâbî�lerin halk nezdinde, özellikle de taşradaki sahâbî�-
lere karşı büyük saygı ve sevgi besleyen kimseler katında yıpranmamala-
rı[17] ve onlardan daha ziyade merkezde istişare açısından istifade etmek
istediği[18] anlaşılmaktadır.
İ�darede yaşı temel kriter olarak dikkate almamada Hz. Peygamber’i
takip eden râşid halifelerin de genç valiler tayin ettikleriyle ilgili kaynak-
larda bilgiler vardır.[19]
Hulefâ-yi Râşidî�n’in, valilerin mutlaka Kureyş kabilesine mensup olma-
sını istediklerini gösteren bir rivayete rastlanılmaz. Kaynaklarda onların da
Kureyş dışındaki kabilelerden vali tayininde bulunduklarına dair pek çok
rivayet yer almaktadır. Bununla birlikte şunu da belirtmek gerekir ki, valilik
için Kureyş’e mensubiyeti gözetip gözetmemek hususunda, halifeler aynı
tarzda hareket etmiyorlardı. Zira halifelerden bazıları, vali tayininde, tayin
olunacak kişinin hangi kabileye mensup olduğunu dikkate almazken bazıla-
rı, özellikle kendi kabilesine mensup olanlara öncelik veriyordu.
Yukarıda da ifade edildiği üzere Râşid halifelerin hepsi de vali tes-
pitinde zaman zaman istişarede bulunmuşlardır.[20] Şehirlerdeki eşraf ve
ahalinin düşünceleri de dikkate alınarak halkın istediği kişiler vali olarak
atanmış, istemediği kişiler ise görevden alınabilmişlerdir.[21]
İ�darî� açıdan da Hz. Peygamber’in izinden giden Hz. Ebû Bekir ve
Hz. Ö� mer, kendi kabilelerine mensup kişileri vali tayin etmekten uzak
durmuşlardır. Onlar, valilik ve ordu komutanlıklarına kendi kabilelerine
veya belirli bir kabileye mensup kimseleri değil, hangi kabileye mensup
olursa olsun bu görevlere ehil gördükleri kimseleri tayin etmişlerdir.”[22]
Hz. Osman ve Hz. Ali’nin diğer devlet memuriyetliklerine olduğu gibi va-
lilik makamlarına da daha ziyade akrabalarını tayin ettikleri görülmekte-
dir. Ö� yle ki her iki halife, bu yönleriyle eleştirilere muhatap olmuşlardır.[23]
[17] İ�bn Sa’d, III, 283.

[18] İ�bn Sa’d, III, 261, 263.
[19] İ�bn Sa’d, V, 32; el-İmâme ve’s-siyâse, thk., Taha Muhammed ez-Zübnâ, Beyrût 1967,
I, 30; Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, s.469-473; Taberî�, I, 2805, 2840.
[20] Taberî�, I, 2546-2547; İ�bnü’l-Esî�r, III, 31-32. Bu hususta bkz., Mustafa Fayda, “Hulefâ-
yi Râşidî�n”, DİA, XVIII, 332.
[21] Tayinlerde halkın taleplerinin dikkate alınmasıyla ilgili değerlendirmeler için bkz.
Abdülaziz ed-Dûrî�, “Emir”, DİA, XI, 122; Enver er-Rifâî�, en-Nuzumu’l-İslâmiyye,
Dimaşk 1393/1973, s.72-73.
[22] İ�brahim Sarıçam, Emevî-Hâşimî İlişkileri, İslâm Öncesinden Abbasîler’e Kadar,
374 Ankara 1997, s.229.
[23] Her ikisinin akrabalarını idareye getirme politikaları ile ilgili gerekçeleri ve bu se-
beple kendilerine yapılan eleştiriler hakkında geniş bir değerlendirme için bkz.,
Ü� nal Kılıç, Hz. Peygamber ve Dört Halife Günlerinde Şehirlerin Yönetimi ve Valilik,
Konya 2004, s.145-156.
Memuriyete atananların görevlerine gönderilmeden önce kendile-

rine bir kararname (el-ahd, el-kitab) verilmiş, bu kararnamede görev ve
sorumlulukları net ifadelerle belirtilmiştir. Bundan başka memurların
görevleri esnasında uymaları gereken hususlar, emir ve tavsiyeler de söz
konusu emirnamede ayrıntılı bir şekilde ifade edilmiştir. Bu konuda özel-
likle Hz. Ö� mer’in çok titiz davrandığını söyleyebiliriz. [24]
Benzer şekilde Hz. Osman ve Hz. Ali de valilerini görev yerlerine gön-
dermeden önce, gerekli gördükleri hususlarda uyarmışlardır[25].
Aslında Hz. Ö� mer’in valilerden istediği bu şartlara kendisinin titizlik-

le uyduğu, halkın da uymasını istediği anlaşılmaktadır. Zira Ö� mer, helâl
yollardan kazanılmış bile olsa, paranın israf ve lüks uğrunda harcanma-
sını tasvip etmiyordu. Fakirlerin de bulunduğu bir toplumda, zenginlerin
daha dikkatli bir şekilde, fakirleri dikkate alarak harcamalarda bulunma-
larını, yaşam standartlarını buna göre ayarlamalarını istiyordu.
Hz. Osman’ın valilerini lüks ve israfa düşmemeleri için uyarma ko-

nusunda idarî� bakımdan selefi olan Hz. Ö� mer kadar gayret göstermediği
anlaşılmaktadır. Hz. Osman, meşru yoldan kazanılan servetin helâl olan
mal ve hizmetler için harcanabileceğini düşünüyordu. Bu sebeple, ne ida-
recilerin ne de halkın meşru harcamalarında israfa düşüp düşmediği ko-
nusunda kendisini yetkili görmediği düşüncesiyle ilgilenmiyordu.[26] Bu
sebeple de Hz. Osman, valilerini o dönem için lüks ve israf alametlerinden
sayılabilecek şeyleri yapıp yapmadıklarıyla ilgili bir denetime tâbi tutmu-
yordu. Kaynaklardaki bilgilerden hareketle Hz. Ali’nin de valilerinden ge-
nel olarak lüks ve israftan kaçınmalarını istemekle[27] birlikte, onların is-
rafa düşmemeleri için özel talimatlarda bulunmadığını belirtmek gerekir.
Bunda onun valilerinin lüks ve israfa düşmekle eleştirilmemiş olmasının
da etkili olduğu söylenebilir.
Memurlara Hz. Ö� mer döneminde divan teşkilatının kurulmasıy-

la birlikte düzenli olarak maaş bağlanmış, bu sebeple de devlet tarafın-
dan görevlendirilen memurların hangi kademede olursa olsun görevleri
[24] İ�bn Kuteybe, Uyûnu’l-ahbâr, thk., Müfid Muhammed Kamî�ha, Beyrût trz., I, 116;
Ebû’l-Fidâ İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-nihâye, thk., Ahmed Ebû Müslim- Ali Necib Adva,
Beyrût tsz., IV, 138; Temmâvî�, s.256.
[25] Bu ikisinin valilerine ikaz ve tavsiyeleriyle ilgili olarak bkz., Ya’kûbî�, Târîhu’l-Ya’kubî,
thk., Abdu’l-Emir Mühenna, Beyrût 1413/1993, II, 106-107; Ahmed b. Ali el-Kalka-
şendî�, Meâsiru’l-inâfe fî meâlimi’l-hilâfe, thk., A. Ahmed Ferrâc, Beyrût trz., III, 6-11,
180; İ�bn Kesî�r, IV, 49, 138; Tartûşî�, s.263. 375
[26] Bu hususta geniş bir değerlendirme için bkz., Hüseyin Algül, İslâm Tarihi, İ�stanbul
1986, I, 400-404.
[27] Kalkaşendî�, III, 6-11; a.mlf., Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşa, Beyrût 1987, Ali et-Tavil,
Beyrût 1987, X, 12-17.
esnasında hediye almaları ve ticaretle meşgul olmaları kesin olarak ya-

saklanmıştır.[28] Memurların tayin öncesi mal varlıkları hususundaki mal
beyanları kayıt altına alınmış, daha sonraki dönemde şayet izahı kabil ol-
mayan artışlar söz konusu olmuşsa müfettişler tarafından gerekli yasal
işlemler uygulanmıştır.
Hulefâ-yi Râşidî�n’in, maiyetlerinde bulunan memurları denetimi es-

nasında kullandıkları vasıtalar, yöntemler, denetimdeki hassasiyetler, de-
netim sonrası sergilenen tavırlar vb. hususlarda farklı tutum ve davranış-
ların olduğu görülmektedir. Bunda, devlet başkanlarının farklı mizaçlara
sahip olmaları kadar, dönemlerinin şartlarının da etkisi vardır. Zira döne-
min şartları gereği bazen memurların en ufak kusurları sebebiyle azledil-
meleri söz konusu olmuşken, yine duruma göre memurlar benzer suçlar
sebebiyle daha küçük cezalara çarptırılmışlardır.
Ebû Bekir (ra) döneminde memurların sayıları, yetki ve sorumluluk

alanları fazla değildi. Bu sebeple de memurlarla ilgili şikâyetler, buna bağlı
olarak da onların çok sıkı bir şekilde denetlenmesine gerek duyulmuyor-
du.
Hz. Ö� mer döneminde ise durum değişti. Ö� zellikle taşrada görev ya-
pan memurların sayıları arttı, görev alanları genişledi, bu sebeple de on-
ların yoğun bir şekilde denetlenmesine ihtiyaç duyuldu. Halife Ö� mer ve
ondan sonra iş başına gelen halifeler, hac için Mekke’ye gidecekleri zaman
valilerinin de Mekke’ye gelmelerini istediler ve hac mevsimi esnasında
valilerini denetime tâbi tuttular.
Hz. Osman’ın, valilerini huzuruna çağırtarak denetime tâbi tutmak

istediği anlaşılıyorsa da onun tarafından Medine’de (34-35/654-655 yıl-
larında) gerçekleştirilen denetimin, Hz. Ö� mer zamanında, hac ayında ya-
pılan denetimlere benzemediği görülmektedir. Zira Hz. Osman, valileriyle
Medine’de yaptığı görüşmeler esnasında, ne Medinelilerin ne de vilâyet-
lerden gelenlerin valilerle ilgili olarak görüşlerini, şikâyet veya isteklerini
ayrıntılı olarak söylemelerine fırsat vermedi. Dolayısıyla Hz. Osman’ın hac
mevsiminde gerçekleştirmeyi vaat ettiği vali denetimleri[29] halkın beklen-
tilerinin aksine valilerin her bakımdan sıkı bir denetime tabi tutuldukları
toplantı olmaktan uzak şekilde gerçekleştirildi.[30]
[28] Buhârî�, Ahkâm, 41, Hiyel 15; Müslim, İ�mâre, 27-28. Ayrıca geniş bilgi için bkz., Kılıç,
s.160-162
376 [29] Taberî�, I, 2945-2946; İ�bnü’l-Esî�r, III, 155-156.
[30] Bu toplantı esnasında haklarında şikâyetler bulunan valilerden ziyade valilerinden
memnun olmayan kimselerin seslerinin kesilmesi için bir takım fikirler geliştiril-
meye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Bu konuda bkz., Taberî�, I, 2932-2933; İ�bnü’l-Esî�r,
III, 149-150; İ�bn Kesî�r, IV, 174.
Valilerin denetimi noktasında Hz. Ali’nin faaliyetlerine pek rastla-

nılmaz. Döneminde meydana gelen iç savaşlar sebebiyle tüm dikkatini
cepheye yönlendirmek durumunda kalan Hz. Ali, vilâyetlerdeki valilerin
denetimine fırsat bulamamıştır. Ayrıca Hz. Ali, savaşla meşgul olduğu dö-
nemlerde valileri sıkı bir şekilde denetime tâbi tutacak etkinlikten, oto-
riteden mahrumdu. Halife tarafından hesaba çekilmek istendiklerini his-
seden, denetleneceklerini anlayan valiler, ya görevden istifa ediyorlar ya
da Şam’daki Muâviye’nin saflarına katılıyorlardı.[31] Dolayısıyla halifenin
valilerini sıkı bir denetime tâbi tutması, valilerinin saf değiştirmelerine
sebep olabilirdi. Bununla birlikte Hz. Ali’nin kendisini terk etmelerine yol
açsa bile bazı valilerini sorgulamada ısrar ettiği anlaşılmaktadır.[32]
Hz. Ö� mer’in suçu sabit olmasa bile şüpheli durumdaki valilerini gö-
revden aldığı belirtilmektedir. Ona göre, devletin selameti bakımından
valilerin şüpheli bir konumda bulunmamaları gerekliydi.[33]
Hz. Osman’ın ise büyük çoğunluğu akrabalarından oluşan valilerini

yargılamada, Hz. Ö� mer’e nazaran daha gevşek davrandığı, işi ağırdan aldı-
ğı söylenebilir. Nitekim şarap içmekle ve sarhoş bir vaziyette iken namaz
kıldırmakla suçlanan Kûfe valisi Velî�d b. Ukbe’yi yargılamada, işi ağırdan
alan[34] Hz. Osman’ın, onu, son ana kadar cezalandırmamaya çalıştığı an-
cak Kûfeliler’in baskılarının artması üzerine ‘Halife, akrabası suç işlediği
halde onu cezalandırmadı, ona müsamaha gösterdi.’ denilmesin diye ceza-
landırmak durumunda kaldığı[35] anlaşılmaktadır. Bununla birlikte netice
itibariyle akrabaları da olsa suçlu olduğu iddia edilen valilerin, Hz. Osman
döneminde de yargılandıkları[36] bilinmektedir.
Kısacası, yargılamadaki titizlik ve kararlılıkları bakımından halifeler

arasında farklılıklar olmakla birlikte hepsi de gerektiğinde valilerini mu-
hakeme etmişlerdir.
Denetim sonuçlarına göre memurlara uygulanan işlemler hususunda

da devlet başkanlarının farklı tutumlar sergiledikleri söylenebilir. Devlet
[31] Geniş bilgi için bkz. Halî�fe b. Hayyât, s.200; Ya’kûbî�, II, 176-177; İ�bnü’l-Esî�r, III, 287-
288.
[32] Hz. Ali’nin Basra valiliğini yapan Abdullah b. Abbas’la ilgili denetimi bu konuda bir
örnek olarak dikkat çekicidir. Bkz., Ya’kûbî�, II, 110-111; İ�bn Kuteybe, Uyûn, I, 121;
İ�bnü’l-Esî�r, III, 386-387. Aynı halifenin bir harâc memuruyla ilgili şikâyetleri dikka-
te alarak yaptırdığı denetim için bkz., İ�bnü›l-Esî�r, III, 287-288.
[33] Akkâd, Abkariyyâtu Faruk, s.90-91; Mecdelâvî�, s.220.
[34] el-İmâme, I, 35-37; Belâzürî�, Ensâbü’l-eşrâf, VI, 142-143; İ�bnü’l-Esî�r, III, 107. 377
Nitekim Hz. Ali de bizzat Hz. Osman’a valilerini yargılama ve cezaları infaz husu-
sunda işi ağırdan aldığını söylemiştir. Krş. Bkz., İ�bn Kesî�r, IV, 176.
[35] Kılıç, s.191.
[36] Belâzürî�, Ensâbü’l-Eşrâf, VI, 142-143; İ�bnü’l-Esî�r, III, 107.
başkanları, benzer suçlara dönemin şartları ve başka amiller gereği farklı

uygulamalarda bulunabiliyorlardı. Birisinin azil sebebi saydığı suçu, diğer
bir devlet başkanı daha hafif bir ceza ile geçiştirebiliyordu
B. Râşid Halifelerin İdarî Alandaki Faaliyetleri
Râşid halifelerden her birisi günün şartları ve toplumun ihtiyaçları

doğrultusunda devletin yapılandırılmasına yönelik pek çok faaliyet ger-
çekleştirmişlerdir. Bunları çeşitli şekillerde tasnif etmek mümkündür.
İ�darî�, askeri, ekonomik, dini, adli, sosyal vb. Bununla birlikte pek çok fa-
aliyetin sadece tek bir yönünün değil değişik veçhelerinin de olduğu gö-
rülmektedir. Meselâ zekâtla ilgili icraatlar ekonomik olduğu kadar dini
ve toplumsal konularla da alakalıdır. Dolayısıyla bizim burada yaptığımız
tasnif kabaca bir tasnif olup sadece halifelerin gerçekleştirdikleri faaliyet-
leri ana hatlarıyla anlamamızı kolaylaştırmaya yöneliktir.
Daha önce de ifade edildiği üzere birinci halife, bazı sebeplerle idarî�
alanda köklü değişiklikler yapmamış, daha ziyade Hz. Peygamber’den
kendisine intikal eden idarî� yapıyı muhafaza ederek yönetimde bulun-
muştur. Ebû Bekir, idarî� yapı gibi, Hz. Peygamber tarafından çeşitli kade-
melere tayin edilen memurları da görevlerinde tutmuş, vefat, istifa veya
terfi maksatlı başka görevlere tayin dışında hiç kimsenin görevinde deği-
şikliğe gitmemiştir. İ�lk halife, idarede bulunduğu süre zarfında devlet ve
halkın menfaatleri ve güvenliğini gerektiren her meselede reyine güven-
diği seçkin sahâbî�ler zümresiyle istişarelerde bulunarak karar vermeye
çalışmıştır. Halife Ebû Bekir, Kur’ân’ın cem edilmesi, ridde harplerine çı-
kılıp çıkılmaması, Ü� sâme ordusunun gönderilmesi ve komutan meselesi
gibi hususlarda başta Hz. Ö� mer, Hz. Osman ve Hz. Ali olmak üzere sahâbî�-
lerle görüş teatisinde bulunarak bir karara varmıştır.
Hz. Ebû Bekir’in karşı karşıya kaldığı olaylarda verdiği kararı uygula-
ma hususunda azim ve kararlılıkla hareket ettiği anlaşılmaktadır. İ�darede
ehliyet ve liyâkate önem veren Hz. Ebû Bekir, bu yönleriyle temayüz eden
memurlarının başarılı olması için gerekli desteği sağlamış, onların sürek-
lilik arz etmeyen ve kasıtlı olmayan hatalarından bazılarına karşı müey-
yide uygulama hususunda aceleci olmamış, yeni fırsatlar vererek olanca
güçleriyle toplum için çalışan bu kimselerin hizmetlerinin devamını sağ-
lamak istemiştir.
378
İ�kinci halife de selefi gibi idarede seçkin sahâbî�lerden istişare konu-
sunda sürekli destek almış, hatta istişare heyetinde yer alan sahâbî�lerin,
Medine dışına uzun süreli gitmesine özellikle bu sebeple izin vermemiştir.[37]

İ�darede kendilerinden istifade edeceği memurları seçmede emin, ehil ve
toplumun beğenisini kazanmış kimselere öncelik vermiş, daha kabiliyetli
kimseleri tayin için hiç kusuru olmayan bazı kimseleri görevden almış-
tır. İ�darede görev alan memurlarına karşı sert ve tavizsiz hareket etmiş,
onların her hangi bir şaibeli durumda kalmalarını görevden almak için
gerekçe olarak değerlendirmiş, gerekli inceleme ve yargılama neticesine
göre müeyyidelerde bulunmuştur. Hz. Ö� mer, özellikle toplumun menfaati-
ni ön planda tutmuş, memurların halkla her yönüyle iyi ilişkiler içerisinde
bulunmasına özen göstermiştir. Onları çeşitli yöntemler kullanarak teftiş
etmiş, idarede bulunmanın halka karşı haksızlık yapmanın bir aracı haline
getirilmemesi için gerekli tedbirleri almıştır. Devlet yönetimiyle ilgili yet-
ki ve sorumlulukları tek elde toplamak yerine çeşitli memuriyetler ihdas
ederek bunları paylaştırmaya çalışmıştır. Taşradaki vilayetlere valilerin
dışında değişik görevleri ifa etmeleri için başka memurlar da tayin etmiş
ve onlardan her birine maaş bağlamış, ticaret yapmalarını ve hediye alma-
larını yasaklayarak sadece kendi vazifeleri ile ilgilenmelerini sağlamaya
çalışmıştır. Haklarında şikâyet olan veya teftişler sonucu suçlu bulunan
memurlarla ilgili derhal gerekli işlemler yapılmış, yerlerine emin, ehil ve
liyâkat sahibi kimseler yaşları ve nesepleri önemsenmeksizin tayin edil-
miştir.
Selefleri gibi idarede istişareye önem veren Hz. Osman, ilk altı yıllık
halifeliği döneminde özellikle Hz. Ö� mer tarafından oluşturulan düzeni ko-
rumaya çalışarak başarılı olmuşsa da daha sonraki altı yıllık süreçte çeşitli
sebeplerle idarede başarısız olmuştur. Bunda onun selefleri gibi istişare
heyetini sabikûndan değil de özellikle kendisi tarafından tayin edilen ve
büyük çoğunluğu akrabalarından oluşan memurlarıyla yapması da etkili
olmuştur. Bir başka ifadeyle o da idare ile ilgili işlerini istişare ile yerine
getirmeye çalışmış, ancak reylerine müracaat ettiği kimselerin seçiminde
isabetli davranamamış, bu da alınan kararların isabetsizliğinde etkili ol-
muştur.
Hz. Osman, memur politikası sebebiyle toplumu oluşturan pek çok
kimse tarafından çok sert ifadelerle eleştirilmiştir. Ö� zellikle idarede akra-
balarına öncelik vermesi ve onları gerektiği şekilde kontrol altında tuta-
maması, onlarla ilgili huzursuzlukları giderememesi veya en azından bu
[37] Hz. Ö� mer idarede bulunduğu dönemde özellikle kibâru’s-sahâbe olarak bilinen
Hz. Abdurrahman b. Avf, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm, Ali b. Ebî� Talib gibi 379
sahâbî�leri kendilerinden istişare konusunda istifade etmek üzere Medine’de tutma-
ya çalışmıştır. Onun bu tutumunda onların taşraya dağılmalarıyla halk nezdindeki
saygınlıklarının zayıflayabileceğine dair endişesinin de etkili olduğu anlaşılmakta-
dır. Bu hususta bkz., İ�bn Sa’d, III, 261, 263.
doğrultuda muhalifleri tatmin edecek teşebbüslerde bulunmaması üçüncü

halife aleyhine muhalefette bulunanların seslerini daha da yükseltmelerine
yol açmıştır. Halife, söz konusu icraatlarını savunmak için çeşitli gerekçeler
sıralamışsa da, yanmaya başlayan fitne ateşini söndürmekte başarılı olama-
mış, ensâr ve muhâcirlerin yoğun olarak yaşadığı başkent Medine’de eyalet-
lerden gelen âsiler tarafından feci bir şekilde öldürülmüştür.
Yaklaşık altı yıllık hilafeti döneminde Hz. Ali’nin de idarî� kararlar ve-
rirken etrafında yer alan sahâbî�lerle istişarelerde bulunduğunu söyleye-
biliriz. Hz. Ali’nin istişare heyetinde ise ağırlıklı olarak çeşitli sebeplerle
Hâşimoğulları ile ensâra mensup kimseler yer almışlardır. Hz. Ali’nin, Hz.
Osman’ın öldürülmesi ile yaşanan kargaşa ortamında halife olması, ida-
rede bulunduğu süre boyunca meşruiyet sorunu yaşamasına yol açmış,
aralarında sahâbî�ler ve sahâbî� çocukları da olmak üzere Hicaz’da bile pek
çok kimsenin ona biat etmemesi, Hz. Ali’nin akrabalarını idarede görev-
lendirmeme konusundaki titizliği ile bilinen Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer’in
uygulamaları ile benzerlik arz etmeyen bir tarzda atamalarda bulunma-
sında etkili olmuştur. Hz. Ali, kendisine biat etmeyen çeşitli gruplarla mü-
cadele içerisine girmiş, dönemi daha ziyade iç savaşlarla geçmiştir. Oysa
selefleri idarede bulundukları dönemde cephede gayri müslimlerle cihad
ve yeni fetihlerle meşgul olmuşlardır. Dâhili harpler, Hz. Ali’nin tüm ener-
jisini tüketmesine yol açmıştır. Hz. Ali’nin muhalif gruplarla mücadele es-
nasında özellikle garnizon kentlerin isimleri ön plana çıkmıştır. Kûfe, Bas-
ra ve Fustât gibi kentler, fetihlerin devam ettiği dönemdeki canlılıklarını
ve heyecanlarını şimdi dâhili harpler ve kardeşi kardeşe düşman yapan
dedikodulara terk etmişlerdir. Dördüncü halife, ordugâh kentlerin siyasî�
ve ekonomik gelişmelere merkezlik yapması ve daha başka sebeplerle
Medine’yi başkentlikten çıkararak Kûfe’yi payitaht ilan etmiştir.
Ü� çüncü halife dönemindeki huzursuzlukların asıl kaynağı olarak
gösterilen valilerin, kendi döneminde de benzer şekilde şikâyetlere konu
olmasını istemeyen ve halifeliğe geçmesine hiç de memnun olmayan vali-
lerin görevden alınması, Hz. Ali’nin idarî� tasarrufları arasında en önemli
yeri işgal etmektedir.
Hz. Ali’nin Medine’de biat aldıktan sonraki ilk icraatı, Hz. Osman ta-
rafından valilik makamına getirilen kişileri görevden almak oldu. Ö� yle ki
kendisine yapılan biat tamamlanmadan ve idarede tam anlamıyla hâkimi-
yet kurmadan mevcut valileri azletmemesi, bir süre bu valilerle çalışması,
daha sonra isterse görevden alması yönündeki tavsiyelere bile itibar et-
380
medi[38]. Ü� çüncü halife, hilafete geçer geçmez Hz. Osman tarafından tayin
[38] el- İmâme ve’s-Siyâse, I, 48; Ya’kûbî�, II, 77; Taberî�, I, 3082-3086; İ�bnü’l-Esî�r, III, 197;
İ�bn Kesî�r, IV, 239; İ�bn Tabâtabâî�, s.89.
edilmiş olan valileri görevden alıp yerlerine çoğu ensâr ve kendi akraba-
larından olan valileri tayin etmek üzere harekete geçerek mevcut valilerin
azil, yenilerinin ise atama kararını yürürlüğe koymaya çalıştı. Anlaşıldığı
kadarıyla o vali değişikliği ile ilgili kararını uygulama sahasına koyarken
görevleri başında bulunan valilerin kendisine biat edip etmeme husu-
sundaki tavırlarının ne yönde olacağını bile beklemedi. Hz. Ali’nin vali
değişikliği ile ilgili bu ısrarcı tutumu vilayetlerde işlerin daha da karış-
masına yol açmış; bazı şehirlerin ahalisinin, valilerinin arkasında durması
ile biat, vali ile halife arasındaki sorun olmaktan çıkarak şehir ahalisi ile
devlet yönetimi arasındaki sorun haline dönüşmüştür. Söz konusu sorun,
Hz. Ali’nin idarede köklü icraatlarda bulunmasına imkân vermemiş, bir
bütünlük içerisinde halk desteğini arkasına alamayan halifenin kurumsal
değişikliklerde bulunması söz konusu olamamıştır.
C. Râşid Halifelerin Dinî Alandaki Faaliyetleri
İ�slâm’a göre Müslümanın yaşamı bakımından dinin kapsamına dâhil

olmayan hiçbir fiilden söz edilemez. Bu sebeple de râşid halifelerin icra-
atlarını tasnif ederken böylesi bir başlık çok da doğru olmayacaktır, ancak
doğrudan dini hususlarla alakalı faaliyetleri sıralayacağımız bu bölümde
böyle bir ifadenin konunun muhtevasına uygun düşeceği kanaatindeyiz.
Bu noktada bir hususu hemen ifade etmekte yarar vardır ki, o da,
râşid halifelerin hepsi idarede Allah’ın rızasını kazanacak işler yapmaya
çalışmışlar, halka hizmeti Hakk’a hizmet olarak görmüşler, bu sebeple de
halkın menfaatlerini ve dinin korunmasını ve tebliğ edilerek pek çok kim-
se tarafından benimsenmesini sağlamak için azami derecede gayret gös-
termişlerdir. Halkın maddî�-manevî� alandaki ihtiyaçları da önemsenerek
gerekli icraatlar yapılmaya çalışılmıştır.[39]
Kur’ân ve sünnete bağlılıkta son derece kararlı olan Hz. Ebû Bekir,
Peygamber’in vefatından önce ve kendi halifeliği esnasında ortaya çıkan
dini, siyasî� hatta ekonomik karakterli irtidat olayları karşısında hızlı ve
kararlı bir şekilde hareket etmiş, peygamberlik iddiasında bulunanlar ve
onlara tabi olanlarla İ� slâm’ın zekât gibi önemli emrini çeşitli bahaneler-
le yerine getirmek istemediklerini söyleyerek harekete geçenlere karşı
asla müsamaha göstermemiş, bu tür hareketlerin İ� slâm’ın bütünlüğü-
nü ve Müslümanların birlikteliğini zedelememesi için gerekli tedbirleri
381
[39] Nitekim İ�bn Haldûn hilafetle ilgili nazari bilgilere yer verdiği Mukaddime adlı ese-
rinde halifenin görevinin hem dünyevi hem de uhrevi alanlarda halkın hizmetinde
bulunmak olarak ifade etmektedir. Krş. Bkz., Abdurrahman İ�bn Haldûn, Mukaddime,
haz: Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr, Beyrût 1431/2001, s.238.
almıştır. Onun aldığı tedbirler sayesinde tehdit edilen İ� slâm bütünlüğü

korunmuştur.
Hz. Peygamber’in terekesi (mirası) hususunda ve daha başka olaylar-

da da olduğu üzere bazı kimseleri gücendirme pahasına Hz. Peygamber’in
sünnetine ne derece bağlı olduğunu, onun (sas) uygulamalarının hilafına
olabileceğinden endişelenen Hz. Ebû Bekir, sırf bu sebeple Hz. Ö� mer’in
kendisine teklif ettiği Kur’ân-ı Kerî�m’in cem edilmesini ilk anda ‘Peygam-
ber’in yapmadığı bir şeyi ben yapamam’ diyerek reddetmiştir. Kısa süre
sonra ise ikna olmuş ve söz konusu teklifi kabul ederek Kur’ân-ı Kerî�m’in
cem edilmesi için bir komisyon oluşturmuş ve değişik malzemelere yazıl-
mış bulunan Kur’ân metinleri iki kapak arasında toplanmıştır.[40] Sırf bu
faaliyeti sebebiyle Ebû Bekir’in Kur’ân-ı Kerî�m’e en güzel hizmeti yapan
kimse olduğu ifade edilmiştir.
Hz. Ö� mer de idarî� kararlarında daima dini kriterleri göz önünde bu-
lundurmuştur. Ö� zellikle Kur’ân’ın her yaştaki Müslümanlara öğretilmesine
büyük önem veren Hz. Ö� mer, Kur’ân öğrenmekle meşgul olan öğrencilere
beytülmâldan maaş bağlatmıştır. Ayrıca İ�slâm’da ilk vakıf kuran kimse ola-
rak[41] sırf Allah rızası için insanların sahip oldukları şeylerden başta insan-
lar olmak üzere bütün mahlûkatın istifadesine sunarak sonraki nesillere
güzel bir örnek olmuştur. Şartlara göre değişimi mümkün olan bazı husus-
larda ictihadta bulunarak düzenlemelerde bulunan Hz. Ö� mer, içki içenlerin
bazı bölgelerde artması üzerine söz konusu fiili işleyenlere uygulanan had
cezasını kırk değnekten seksene çıkartmış[42], müt’a nikâhıyla ilgili yasağın
ihlâl edildiğini öğrenmesi üzerine söz konusu yasağa uyulması hususunda
kararlılık göstermiştir.[43] Diğer taraftan insanların bir birleriyle ilişkilerin-
de kırgınlıklara yol açan ve eleştiri boyutunu aşan hakaret ve sövgü içeren
sözlerin söylenmemesi için müeyyideler koymuş, muhataplarına söven
kimselere had cezası uygulanmasına karar vermiştir[44].
Hz. Osman da selefleri gibi dini alanda pek çok hizmette bulunmuştur.
Camilere imamların yanı sıra müezzinler de tayin etmiş ve onlara düzenli
olarak maaş bağlatmıştır. Medine mescidinin genişletilmesi ve tabanının
düzenlenmesi için çalışmalar yaptıran Hz. Osman, Cuma namazı öncesin-
de okunan iç ezanın yanı sıra ikinci bir ezanla Müslümanların cumadan
haberdar edilmesini sağlamıştır. Ayrıca bayram namazlarında namazı
müteakiben irâd edilen hutbeyi namaz öncesinde okutturarak namazın
[40] Askerî�, s.98; Ö� mer Ferrûh, Târîhu sadri’l-İslâm ve’d-devleti’l-Ümeviyye, Beyrût 1986, s.95.
382 [41] Askerî�, s.121-122.
[42] Daha önce aynı suçu işleyenlere kırk değnek vurulmaktaydı. Askerî�, s.111. ayrıca
bkz., Ali Bardakoğlu, “Had”, DİA, , İ�stanbul 1996, XIV, 548.
[43] Askerî�, s.112; Muhammed Takî� et-Tüsterî�, el-Evâil, Tahran 1372, s.303.
[44] Askerî�, s.108-110.
akabinde insanların hutbeyi dinlemeden dağılıp gitmelerine engel olma-

ya çalışmıştır.[45] Hz. Osman’ın dini alanda yaptığı en önemli faaliyeti ise
Kur’ân’ın istinsah edilerek çeşitli İ�slâm beldelerine birer nüsha gönderil-
mesi olmuştur. Kur’ân’ı cem etmekle görevli komisyon istinsah işleminde
de görev almış ve söz konusu heyet, Kur’ân’ı tek bir lehçe üzerinde istin-
sah ederek günümüze kadar değişmeden gelmesinde önemli bir fonksi-
yon icra etmiştir.
D. Râşid Halifelerin Askerî Alandaki Faaliyetleri
İ�slâm ordusunun kuruluşu, Medine’ye hicretin ardından Mekke müş-

riklerine karşı cihada izin verilmesiyle başlar.[46] Hz. Peygamber, genel ola-
rak câhiliye döneminde mevcut olan ordunun savaş öncesinde beş gruba
ayrılarak düşman karşısına çıkması durumunu korumakla birlikte aske-
rin savaş esnasında saflar halinde sıralanması[47] usulünü getirmiş, asker
sayısının arttığı Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde bunlara bölük ve tabur sis-
temi de eklenmiştir.
Resûlullah döneminde tertip edilen gazve ve seriyyelerde sadece be-

lirli isimlere komutanlık veya aktif görevler verilmemiş, farklı farklı kim-
selerin bu seferlerde görev alarak tecrübe edinmeleri, savaş teknikleri ve
ordunun sevk ve idaresi bakımından yetiştirilmeleri sağlanmıştır. Dolayı-
sıyla Hulefâ-yi Râşidî�n dönemindeki hızlı fetih hareketleri esnasında cep-
heye gönderilen ordulara komutan bulma sorunu hiç yaşanmamış, daha
önceki deneyimleri ile tecrübe edilen isimler sayesinde savaşlarda galibi-
yet Müslümanlar için sıradan hale gelmiştir.
Ö� zellikle Hz. Ebû Bekir’in hilafete geçişiyle hız kazanan İ�slâm fetihleri
başta Suriye ve Irak olmak üzere çok geniş bir coğrafyada devam etmiş-
tir. Hz. Osman dönemine gelindiğinde gerek doğuda, gerekse batıda Hz.
Ö� mer’in başlatmış olduğu fetih hareketi devam ettirilmiş, daha önce fet-
hedilmiş bulunan İ�ran, Azerbaycan, Suriye ve Mısır gibi bölgelerin güven-
liklerinin sağlanmasının ardından daha da ileri gidilerek doğuda Hint top-
raklarına, batıda ise Kuzey Afrika’nın zaptıyla beraber Akdeniz’in en uç
noktalarına ulaşılmış, yani Bizans’ın Afrika hâkimiyetine son verilmiştir.
Bu dönemde Müslümanlar denizde de hâkimiyeti ele geçirmişler, Akde-
niz’in neredeyse tamamını kontrol altına almışlardır.[48] Râşid halifelerden
özellikle ilk üçü tarafından gerçekleştirilen fetihler sayesinde İ�slâm dini
[45] Askerî�, s.124-126. 383

[46] Mustafa Zeki Terzi, “Ordu”, DİA, XXXIII, 357.
[47] H. İ�brahim Hasan- A. İ�brahim Hasan, en-Nuzumu’l-İslâmiyye, s.204.
[48] Adem Apak, Anahatlarıyla İslâm Tarihi (Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi), İ�stanbul 2007,
s.221.
belli bir bölgenin dini olmaktan çıkıp cihanşümul bir mahiyet kazanmış,
dört bir tarafa yayılma imkânı elde etmiştir. Fetihlerin bu denli süratli ve
kalıcı olması konusunda Hulefâ-yi Râşidî�n’in önemli icraatlarda bulun-
dukları görülmektedir.
Râşid halifeler savaş için tertip ettikleri ordunun sefere çıkmasından

önce sefer esnasında uyulması gereken hususlarda komutanlar ve asker-
lere önemli uyarılarda bulunmuşlar, özellikle insan haklarına vurgu yap-
tıkları konuşmalarla İ�slâm savaş hukukunun oluşmasına önemli katkılar
sağlamışlardır. Ordu komutanlarının emin, ehil ve liyâkat sahibi olmasına
özen gösteren râşid halifeler, bir veya birkaç ordu komutanının isminin
ön plana çıkması yerine pek çok kimseye komutanlık vererek askeri alan-
da değişik kimselerin de tecrübe kazanmasına ve fetihlerde rol almasına
çalışmışlardır.
Hz. Peygamber döneminde olduğu gibi ihtiyaç olduğunda gerekli sa-

yıda asker toplanması usulü Hz. Ebû Bekir’in halifeliği esnasında da de-
vam ettirilmiştir. Bu yöntemle cihad ilan edildiğinde, bazen umumi ama
çoğu kere sınırlı davette bulunulur, böylece savaş için gerekli sayıdaki
askerin toplanması sağlanmış olurdu.[49] Savaşın hemen öncesinde topla-
nan birlikler, savaşın akabinde dağılarak ikamet ettikleri yerlere, işlerinin
başına dönmüşlerdir. Tamamen gönüllülük esasına bağlı olarak sefere çı-
kan bu birliklere “mutatavvıa” denilmiştir. Düzenli bir maaş verilmesi söz
konusu olmayan bu birliklerin, ganimet elde edilmişse bundan hisselerine
düşen oranda pay almaları sağlanmıştır. Ganimet elde edilmemişse maddî�
olarak elleri boş bir şekilde sadece fî� sebî�lillah cihada iştirak etmiş olarak
beldelerine dönmüşlerdir. Hz. Ö� mer’in hicretin 20. yılında divan teşkilatı-
nı kurmasından sonra orduya iştirak eden askerler divana kaydedilerek
belirlenen kriterlere göre düzenli olarak maaş (atiyye) ve aylık erzak (rı-
zık/gıda maddesi) verilmiştir. Fetih hareketleri ve çok farklı cephelerde
eş zamanlı sürdürülen savaşlar sebebiyle ordunun artan asker ihtiyacını
karşılamada gönüllülük esasına dayanılarak toplanan asker sayısı yeter-
siz kalmış, bunun üzerine Hz. Ö� mer tarafından daimi askerlik sistemi ih-
das edilmiştir.
Hz. Ö� mer, divana kaydettiği askerlere maaş verirken İ�slâm’a giriş ve

İ�slâm’a hizmetteki öncülüğü esas almıştır. Bu durum, maaşlar arasında
ciddi dengesizliklerin oluşmasına yol açmıştır. Bu sebeple de Hz. Ö� mer
384 [49] Orduya iştirak gönüllülük esasıyla olsa bile mazereti olmayan müzminlerin mutla-
ka sefere çıkmaları gerekirdi; meşru bir mazeret belirtmeden seferden geri kalan-
lar ne Peygamberimiz ne de toplum tarafından hoş karşılanmazlardı. Bu hususta
Tebuk Gazvesi’ne mazeretsiz şekilde katılmayan üç sahâbî� ile ilgili anlatılanlar dik-
kat çekici niteliktedir.
ölümünden önceki yıl, “Ö� mrüm vefa ederse askerin divandan aldığı ücret-
leri eşitleyeceğim.”[50] demişse de vefatı sebebiyle buna muvaffak olama-
mıştır. Askerlerin maaşlarının eşitlenmesi Hz. Ali’nin halifeliği dönemin-
de gerçekleştirilmiştir. Ordu mensuplarına düzenli olarak maaş (atiyye)
verilmesi ile onların askerlik dışında başka işlerle, özellikle de ziraat ve
ticaretle uğraşmalarına yasaklama getirilmiş, onlardan sadece cihadla
meşgul olmaları istenmiştir.[51]
Ordu mensuplarının kayda geçirilmesi ile askerlerle ilgili sağlıklı

veriler elde edilirken özellikle birliklerin hangi askerlerden oluştuğu ve
birliğine katılmayan askerlerin isimlerinin tespiti de mümkün olmuştur.[52]
Askerin birliğine katılmaması, insanların alınlarından silinemez bir leke
olarak değerlendirilmiş, hatta firarilerin halk içerisinde teşhir edilmek
suretiyle kamu vicdanında cezalandırılması söz konusu olmuştur.
İ�lk halife Hz. Ebû Bekir döneminde Suriye ve Irak cephelerinde baş-
latılan fetih hareketleri Hz. Ö� mer’in zamanında Irak ve İ�ran’ın büyük bir
kısmı ile Suriye, Ü� rdün, Filistin, Cezî�re ve Mısır’ın fethiyle devam etmiştir.
Hz. Osman’ın iktidarının yükseliş dönemi olarak nitelendirilen ilk altı yı-
lında daha da hız kazanan fetih hareketleri neticesinde İ�slâm orduları pek
çok bölgenin fethini gerçekleştirmişlerdir. Ö� zellikle Suriye ve Mısır’ın fet-
hinden sonra bir Akdeniz ülkesi haline gelen İ�slâm Devleti’nin denizciliğe
de önem verdiği görülmektedir. Hz. Ö� mer’den istediği donanma kurma
iznini ondan değil de halefi Hz. Osman’dan alabilen Suriye valisi Muâvi-
ye’nin gayretleriyle oluşturulan donanma sayesinde Suriye ve Mısır’a yö-
nelik deniz yoluyla yapılabilecek saldırılara karşı konulabildiği gibi, gün
geçtikçe güçlenen donanma ile Kıbrıs adası fethedilmiştir. Aynı şekilde Bi-
zans donanmasına karşı kazanılan Zâtü’s-Savârî� Savaşı’yla Bizans’ın Doğu
Akdeniz’deki hâkimiyetine son verilmiştir. Bu noktada şunu ifade etmek
gerekir ki Şam valisi Muâviye’ye donanma kurması için izin veren Hz. Os-
man, ondan, donanmayı gönüllülük esasına göre katılan askerlerden oluş-
turmasını istemiştir.[53] Donanmanın oluşturulmasında İ�slâm toplumuna
dâhil olan denizci milletlerin bilgi ve birikiminden yararlanılmış, özellikle
gemilerin yapılması ve deniz savaşı konusunda maharetli olan kimselerin
orduda istihdam edilmesiyle kısa süre içerisinde denizlerde savaşılabile-
cek ciddi bir güç haline gelinilmiştir.
Bulunduğu bölgenin ordularını sevk ve idare etmek, halifenin belirle-

diği miktar dâhilinde onların maaşlarını, yiyecek ve içeceklerini sağlamak
385
[50] İ�bn Sa’d, III, 304; İ�bnü’l-Esî�r, II, 504.
[51] H. İ�brahim, İslâm Tarihi, s.185.
[52] H. İ�brahim-A.İ�brahim, Nuzum, s.204.
[53] Subhi Salih, s. 291, 305.
valilerin görevleri arasında sayılmıştır.[54] Şayet valinin görev yaptığı vilâ-

yet düşmana sınır ise ve düşman tehlikesi mevcutsa, cihada iştirak etmek
ve cihad sonrası elde edilen ganimetleri taksim etmek de valinin vazifesi
olarak kabul edilmiştir.[55] Cihâd ilânı valinin yetkisi dâhilinde olmamakla
birlikte, düşmanın ansızın saldırması durumunda halifenin iznini bekle-
meden harbe girişebileceği ifade edilmiştir.[56] Vali, gerektiğinde cephede-
ki ordulara askerî� mühimmat ve yardımcı kuvvetler göndermekle mükel-
lef sayılmıştır.[57]
Daha önce de ifade olunduğu üzere, ilk dönemde valilik makamında

bulunanların çoğunluğu fetihleri gerçekleştiren komutanlardan oluşuyor-
du. Fetih sonrası vali olarak şehir yönetiminde görev alan bu kimselerin
askerî� sıfatlarından tamamen sıyrıldıklarını söylemek güçtür. Zira fetihler
hâlâ devam ediyordu ve pek çok vali, askerî� tecrübe ve geçmişleriyle cep-
he ile ilgileniyorlar, ordunun ihtiyaç duyduğu yardımlarda bulunuyorlar
ve hatta bizzat cihada iştirak edebiliyorlardı. Belki de bu durum sebebiyle,
valilere askerî� bir unvan olan “emir” ifadesiyle hitap ediliyordu. Böylece
valilerin emirlik/komutanlık görevi dolaylı da olsa devam ediyordu.
Hz. Ali’nin dışındaki halifelerin, güçlü ve dirayetli komutanları, fe-

tihleri sonrasında valilik makamında görevlendirdikleri ve şehirlerin iyi
şekilde yönetilmesi için kabiliyetli komutanları valiliğe getirdikleri görül-
mektedir. Daha ziyade Hz. Ö� mer döneminde söz konusu olan bu uygula-
mayla fetihlerde başarılarını ispat eden komutanlar valiliğe atanıyor, yer-
lerine bu işi başarabilecek başka komutanlar getiriliyordu. Böylece askerî�
komutan olabilecek fertlere fırsat tanınıyor, bir veya birkaç kahramana
ümit bağlanılması yerine pek çok kahramanın ortaya çıkmasına zemin ha-
zırlanıyordu.[58]
Hz. Ali’nin ise, diğer halifelerin uygulamaları dışında olacak şekilde

savaş söz konusu olduğunda, güçlü ve dirayetli valilerini -şehirlerin ida-
resini ihmal pahasına- cepheye sürdüğü görülmektedir. Hz. Ali’nin, ken-
dine yakın olan kişilerin askerî� özelliklerinden dolayı, Cemel ve Sıffî�n gibi
önemli savaşlarda yanında bulunmalarını arzu etmesi, bu şahısların daha
[54] Mâverdî�, s. 30. Ayrıca bkz. S.Athar Husain, The Glorious Caliphate, İ�ndia tsz., s.187;
Abdüllatî�f Aknûş, “Emir”, Mua’llimetü’l-Mağrib, III, 798.
[55] Mâverdî�, s.30.
[56] Mâverdî�, s.33. Ayrıca bkz. Akyüz, Hilâfetin Saltanata …, s.227; Fayda, “Hulefâ-yi
Râşidî�n”, DİA, XVIII, 332.
386 [57] Dî�neverî�, s.120.
[58] Fethe iştirak eden ve akabinde valilik makamına getirilen kişiler için bkz. İ�bn Sa’d, V,
32; Belâzürî�, Fütûhu’l-büldân, s.469-473; Ebû Hanife ed-Dî�neverî�, el-Ahbâru’t-Tıvâl,
thk. Abdülmünim Â� mir- Cemaleddin eş-Şeyyal, Bağdat 1379/1959, 120; Taberî�, I,
2805, 2850-2851.
önce vali olarak bulunmuş oldukları vilâyetlerde idarî� otoritenin sarsıl-

masına sebep oldu. Bu dirayetli valilerin yerine her zaman yetenekli ida-
reciler de gönderilmedi. Bu durum ise halife için üzücü ve çözülmesi güç
problemler doğurdu ve hatta çoğu zaman bu vilâyetlerin başkaları tara-
fından ele geçirilmesine sebep oldu.[59]
Başkomutanlık halifelerin görevleri arasında sayılmış, ancak halife-

ler bizzat sefere katılmayıp bu görevleri yerlerine kumandan tayin ederek
yürütmüşlerdir. Ö� zellikle Hz. Ebû Bekir döneminden itibaren gittikçe ar-
tan bir şekilde sefere gönderilen ordunun komutanı fetih sonrası fethe-
dilen bölgenin valisi olarak görev yapmaya devam etmiştir.[60] Askerî� vali
olarak da adlandırılabilecek bu valiler, şehir yönetiminden başka fetihle-
rin devamını da sağlamışlar, gerektiğinde savaş için ordu oluşturarak sa-
vaş esnasında ordunun sevk ve idaresinden sorumlu olmuşlardır. Zaman
zaman askerî� valilerin, yerlerine vekil olarak gönderdikleri kumandanlar
vasıtasıyla bu görevi yerine getirmeleri[61] de söz konusu olmuştur.
Kumandanların seçiminde dindarlık, harp sanatını iyi bilme, devlete

sadakat, sağlam bir seciye ve ahlâk, cesaret ve yüreklilik, azim ve sebat,
süratli ve isabetli karar verme kabiliyeti, ihtiyat ve metanet, cömertlik, iyi
ve düzgün konuşma şartları gözetilmiştir.[62] Komutanlığa getirilmede yaş
ve nesebin önemli bir ölçüt olmadığı da anlaşılmaktadır. Ordunun komu-
tana itaati, cemaatin imama, halkın devlet başkanına itaati kadar önemli
sayılmıştır. Zira komutan halifenin vekili sıfatıyla orduyu yönetmekteydi.
Dolayısıyla komutanın emirlerine itaatsizlik, halifeye itaatsizlik anlamına
geliyordu ve bu toplum tarafından asla müsamaha gösterilemeyecek bir
davranış olarak değerlendiriliyordu.[63]
İ�slâm ordu teşkilatında komutanlıklar onlu sisteme göre düzenlen-

miştir. En küçük rütbeli komutan, on kişiye komuta etmekteydi ve “arî�f ”
olarak isimlendirilmekteydi. 10.000 ve daha fazla sayıdaki askerin ku-
mandanına ise “emirü’l-ceyş” veya “emirü’l-cünd” deniliyordu.[64]
İ�slâm ordusunun savaş tekniği ve savaş araç ve gereçleri de zamanla
değişim göstermiştir. İ�slâmiyet’in ilk yıllarında daha sık rastlanan küçük
[59] Halife b.Hayyât, s.200; Ya’kûbî�, II, 170. Buna dair bir örnek için bkz., Abdulhalik
Bakır, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991, s.110-111.
[60] Belâzürî�, Fütûh, s.183; Dî�neverî�, s.120; Fayda, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, XVIII, 332; S.
Athar Husain, s.187; Kılıç, Valilik, s.90-91.
[61] H. İ�brahim-A.İ�brahim, Nuzum, s.203. 387
[62] Subhi Salih, s.294-295; H. İ�brahim-A.İ�brahim, Nuzum, s.203; Terzi, “Ordu”, DİA,
XXXIII, 360.
[63] H. İ�brahim, s.203.
[64] Subhi Salih, s.293-294.
müfrezeler halindeki birliklerin vur kaç tekniği ve çoğu

kere hafif silahlar denilen kılıç, kalkan, ok, yay, mızrak
vb aletlere gerçekleştirilen savaşlar[65] özellikle Hz. Ebû
Bekir’in halifeliği döneminde hız kazanan fetihler esna-
sında değişmeye başlamıştır. Vur kaç tarzındaki savaş-
larda ordunun disiplin ve düzeni sağlanamıyordu. Oysa
farklı coğrafi bölgelerde ve o dönemin askerî� bakımdan
her yönüyle üstün harp tekniğine ve aletlerine sahip olan
milletleriyle savaş için disiplinli ve düzenli ordu önem arz
etmekteydi. Bu sebeple de ordunun disipline edilmesi hu-
susunda azami derecede gayret gösterilmiştir.[66]
Fetihlerin çok geniş coğrafi bölgelerde sürdürülme-
si ordunun savaş öncesi ve sonrasında karargâhlarına ve
Resim 12: cepheye intikalini zorlaştırmaktaydı. Bu sebeple de Hz. Ö� mer, özellikle fe-
Halifeler
dönemi tihlerin yoğun olarak sürdürüldüğü bölgelerdeki orduların iskân edilmesi
savaşlarında için ordugâh şehirleri kurdurmuştur.[67] Kûfe, Basra ve Fustât bu maksatla
kullanıldığı
tahmin edilen kurulan şehirlerdendir. Bu şehirler ve daha ziyade bu maksatla kullanılan
bir mancınık bazı merkezlere aileleriyle birlikte iskân olunan ordu mensupları, buralar-
türünün planı
da yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Ordugâh şehirleri veya daimi garnizonlar
[Fuat Sezgin,
İslâm’da Bilim olarak nitelendirilebilecek bu şehirler, sonraki dönemlerde yeni göçlerle si-
ve Teknik, İBB vil şehirler hüviyetini alana kadar önemli fonksiyonlar icra etmişlerdir. Bu
Kültür A.Ş. Yay.,
İstanbul, Nisan ordugâh kentleri sayesinde fetihlerde aktif olarak rol alan ordu mensup-
2008, V, s.110.]
larının savaşa hazırlıklı olması, disiplinini koruması ve savaş yerine müm-
kün olan en kısa zamanda intikali sağlanmıştır. Daha sonraki dönemlerde
(Kayrevan ve Vâsıt gibi) bu türden yeni şehirlerin inşa edilmesi, söz konusu
şehirlerin kendilerinden beklenilen fonksiyonları icrada başarılı oldukları-
nı göstermesi bakımından önemlidir.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde de Hz. Peygamber zamanındaki gibi ka-
dınların orduda yer aldığı görülmektedir. Ö� zellikle yaralıların tedavisi ve
cephede aktif olarak savaşan askerlerin ihtiyaç duyduğu yiyecek temini ve
su taşıma gibi konularda kadınlardan yararlanılmıştır. Kadınların orduyla
birlikte sefere çıkmaları Emevî�ler zamanında yasaklanmıştır.
Fetihlerin farklı coğrafi ve etnik bölgelere yayılmasına kadar Araplar-
dan oluşan İ�slâm ordusu, özellikle Hz. Ö� mer’in hilafeti döneminden itiba-
ren mevâlî� denilen Araplar dışındaki kavimlerden de askerleri istihdam
388 [65] H. İ�brahim, İslâm Tarihi, s.189.

[66] Savaş esnasında ordunun disiplininden taviz verilmemesi hususunda Hz. Ö� mer’in
İ�ran fethine memur ettiği Sa’d b. Ebî� Vakkâs’a yazılı olarak verdiği emirnâme dikkat
çekici niteliktedir. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 274- 275.
etmiştir. İ�ran ve Mısır’ın Hz. Ö� mer döneminde büyük ölçüde fethi tamam-
lanmış, buraların yerli halkları olan Fars ve Kıptî�ler’in İ�slâm’a girmeleri
sonucunda bunların orduda yer almaları sağlanmıştır. Orduya alınan
mevâlî�lerin sayısı Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi boyunca Arap olanlara naza-
ran sınırlı kalmıştır.
Savaşılan düşmanın durumuna göre zamanla silahlarda değişiklikler

olmuşsa da kılıç, Araplar’ın en meşhur silahı olma vasfını korumuştur.
Dört halife dönemindeki savaşlarda, kılıçtan başka hançer, mızrak, kargı,
ok, balta ve yay gibi öldürücü veya yaralayıcı silahlar, zırh, kalkan ve miğ-
fer gibi koruyucu silahlar kullanılmıştır.[68] Ö� zellikle kuşatma savaşlarında
mancınık ve dabbâbelerden de yararlanılmıştır. Hz. Peygamber’in ilk defa
Tâif muhasarası esnasında kullandığı mancınık, ilerleyen zamanlarda,
özellikle de râşid halifeler döneminde kale ve surları kullanarak savun-
ma savaşı yapan düşmanın savunma gücünü kırmak için etkili bir silah
olarak kullanılmıştır. Kimi zaman taş kimi zaman da yanmakta olan yağlı
paçavraların atımında kullanılan mancınıklar, Müslümanlar tarafından
geliştirilerek adeta ağır silah gibi kullanılarak düşmanı mağlup etmede
vazgeçilmez silahlar arasında yer almıştır.[69] Kara savaşlarında ordunun
savaş yerine intikalinde süvari birlikleri daha ziyade deve ve at kullanır-
ken piyadeler savaş alanına yürüyerek gitmişlerdir.
Askerlerin daimi olarak emekliye ayrıldıklarına dair kaynaklarda bil-

gi bulunmamaktadır. Bununla birlikte kaynaklarda ordu mensuplarının
cephede çok uzun süre tutulmadıklarına dair rivayetlere sıkça rastlanıl-
maktadır. Ö� zellikle Hz. Ö� mer, askerin cephede dört aydan fazla kalması-
nı hoş karşılamamış, en azından dört ayda bir, askerin ailesinin yanına
gönderilmesini ordu komutanlarına emretmiştir. Böylece askerlerin hem
dinlenmeleri hem de aileleriyle ilgilenmeleri, onlarla hasret gidermeleri
sağlanarak cepheye tekrar dönmeleri sağlanmıştır.[70]
E. Râşid Halifelerin Adlî Alandaki Faaliyetleri
Hz. Peygamber (sas) döneminde, toplumun mevcut yapısı gereği yargı

konusu olacak fazlaca olay meydana gelmiyordu. Devlet sınırlarının çok ge-
nişlememesi, bu dönemde adlî� olayların belli seviyede kalmasında etkili olu-
yordu. İ�htilâf konusu davalar, Hz. Peygamber vasıtasıyla muhakeme ediliyor
ve karara bağlanıyordu. Taşrada meydana gelen anlaşmazlıklar ise buralara
389
[68] H. İ�brahim-A.İ�brahim, Nuzum, s.200-201.
[69] Müslümanların savaşlarda kullandıkları silahlarla ilgili olarak bkz., Subhi Salih, s.
298-304.
çok yönlü görev ve yetkilerle gönderilen valiler, âmiller veya sadece belirli
davaları karara bağlamak üzere görevlendirilen sahâbî�ler tarafından muha-
keme edilerek neticelendiriliyordu.[71] Tespitlerimize göre bu durum, devlet
yapısının büyük oranda Hz. Peygamber dönemindeki haliyle devam ettiği
ilk halife Hz. Ebû Bekir’in halifeliği boyunca da sürdü. Ebû Bekir, yargılama
konusunda merkezde, zaman zaman Hz. Ö� mer’den istifade etti; Medine dı-
şında ise yargılama yine buralarda görev yapan valilerce gerçekleştirildi.[72]
Hatta şehirde ihtiyaç duyulan muhakeme işlerine bakmak, mahkemelere
kadılar tayin etmek de valilerin görevleri arasında değerlendirildi.[73] Vilâ-
yetlere kadı tayini umumiyetle halife tarafından, bazen de şehrin valilerin-
ce gerçekleştirildi. Ö� yle anlaşılıyor ki halife, lüzumlu gördüğü durumlarda
kadı tayini yetkisini valilerine devredebiliyordu.[74]
Hz. Ö� mer ve diğer halifeler döneminde, fetihler sonucu sınırlar bir

hayli genişledi; farklı kültür, ırk ve sosyal yapıdaki insanlar, İ�slâm ülkesi-
nin tebaası haline geldiler. Kültürel yönden bunlar birer zenginlik anlamı-
na gelebilirdi; ancak söz konusu farklılıklar, insanlar arasında meydana
gelen anlaşmazlıklar, toplumdaki ahengi, sadeliği ve sükûneti bozdu, ih-
tilâflar arttı, davalar çoğaldı. Ö� yle ki merkez ve bağlı bölgelerdeki davalara
halife, taşradaki davalara da valiler çözüm bulmada yetersiz kaldılar. Tek
görevleri yargılamadan ibaret olmayan idareciler, tüm vakitlerini yargı-
lamaya ayırsalar bile yetersiz kalabilirlerdi. Bu durumu gören Hz. Ö� mer,
vilâyetlere valinin yanı sıra kadılar da tayin etti. Hatta başkent Medine’ye
bile kadı atadı. İ�htiyaçları oranında onlara maaş ve ilave gelirler verdi.[75]
Böylece kadılar, daha önceden vali tarafından gerçekleştirilen yargıla-
mayı yapmakla görevlendirildiler.[76] Hz. Ö� mer, Medine’ye Ebü’d-Derdâ’yı,
Kûfe’ye Şüreyh b. Hâris el-Kindî�’yi, Basra’ya Ebû Mûsâ el-Eş’ârî�’yi ve
[71] Kureşî�, I, 89-93; Faruk Saî�d el-Mecdelâvî�, el-İdâretü’l-İslâmiyye fî Ahdi Ömer b.

el-Hattâb, Amman 1411/1991, s.234-235; H. –A. İ�brahim Hasan, Nuzum, s.291;
Abdülhayy el-Kettânî�, et-Teratibu’l-idariyye (Hz. Peygamber’in Yönetimi), trc.Ahmet
Ö� zel, İ�stanbul 1990, II, 16-22.
[72] Hz. Ö� mer’in yargı hususunda Hz. Ebû Bekir’in iki sene yardımcılığını yaptığı buna
mukabil bu süre zarfında kendisine herhangi bir dava gelmediği ve ona kadı unvanı
verilmediği ifade edilmektedir. H. İ�brahim, İslâm Tarihi, II, 196; a.mlf., Nuzum, s.292.
[73] Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Mâverdî�, Kitabü’l-Ahkâmi’s-sultaniyye, Beyrût
trz., s.30, 32. Ayrıca bkz. Fayda, “Hulefâ-yi Râşidî�n” DİA, XVIII, 332; Vecdi Akyüz,
Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi, İ�stanbul 1991, s.230-231.
[74] Meselâ, Hz. Ali’nin Basra valisi Abdullah İ�bn Abbas, Ebü’l-Esved ed-Düelî�’yi Basra’ya
kadı olarak tayin etti. bkz. Halî�fe b. Hayyât, s.200. Valilerin kadı tayini hakkındaki de-
ğerlendirmeler için bkz. Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, çev., Salih Tuğ,
390 İ�stanbul 1991, II, 937; İ�lber Ortaylı, Türkiye İdare Târîhine Giriş, Ankara 2000, s.69.
[75] İ�bn Sa’d, III, 282; Celâleddin es-Suyûtî�, Târîhu’l-hulefa, thk., Muhammed Muhyiddin
Abdulhamid, yy ve trz., s.137; Tüsterî�, s.173; Kettânî�, II, 20; Kureşî�, I, 96-100;
Mecdelâvî�, s.235-239.
[76] İ�bn Sa’d, III, 282; Suyûtî�, s.137; Tüsterî�, s.173; Kureşî�, I, 96-99; Mecdelâvi, s.235, 238.
Mısır’a ise Osman b. Kays b. Ebi’l-Â� s’ı kadı olarak tayin etti. Bunun üzerine
valiler, yargıyla ilgili işleri kadılara bıraktılar; ancak kadıların çözümün-
de zorlandıkları davalarda, nüfuz ve makam sahibi kimselerin yargılan-
masında, ceza davalarının görülmesinde valiler de rol aldılar.[77] Ö� zellik-
le sınır ve cinayet davalarına merkezde halifeler, şehirlerde ise valiler
bakmaya devam ettiler, kadılar ise sadece medeni davalarla ta’zir cezası
gerektiren davalara bakmakla yetkili kılındılar. Dolayısıyla bu dönemde
kadıların faaliyeti bir yönüyle fetvaya benzediği için onlara müftü adı da
verilmekteydi.[78] Bu uygulama Hz. Ö� mer döneminden sonraki Râşid Hali-
feler döneminde de sürdürüldü.
Günümüzde bilinen anlamıyla zanlı ve suçluların tutuklanarak konul-
duğu hapishane, Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir devrinde mevcut değildi.
Bildiğimiz şekildeki hapishane ancak Hz. Ö� mer devrinde ortaya çıktı. Zira
Resûlullah zamanında tutuklama, sanığın başkalarından tecrit edilerek
yalnız bırakılmasından ibaretti. Bu da sanığın, bir eve veya camiye konul-
ması ve davalı veya vekilin ondan hakkını alıncaya kadar bırakılmaması
şeklinde gerçekleşiyordu.[79] Kaçmaması için hasmı veya onun yerine biri-
sinin sanığın yanında kalması söz konusu olabiliyordu.[80]
Valiler, devlet başkanlarının kendilerine verdiği yetkiyle kadı tayin
edebiliyorlardı. Ancak kadı tayini umumiyetle halife tarafından gerçekleş-
tiriliyordu.[81]
Şehirlere adli işlerle görevli kadılar tayin eden Hz. Ö� mer kadıların
yargılamada bulunmaları esnasında nasıl hareket edeceklerine, nelere
dikkat etmeleri gerektiğine dair bir takım esaslar da belirledi. Ö� zellikle
kadıları tayin ederken onlara verdiği kararnamelerde (ahd, menşûr,
risâle) ayrıntılı bir şekilde yargılama esasları hususunda çok önemli
tespit ve tavsiyelerde bulunan Hz. Ö� mer, sonraki dönemlerde İ�slâm hukuk
doktrinin oluşmasında da kendisinden sıkça bahsedilen bir halife oldu.
Hz. Ö� mer’in özellikle Basra kadılığına tayin ettiği Ebû Mûsâ el-Eş’ârî�’ye
verdiği kararname[82], İ�slâm adli muhakeme usulü ve mahkemelerin uy-
maya mecbur oldukları temel prensiplerin esası olarak kabul edildi.
[77] Valilerin bir üst mahkeme anlamına gelen mezâlim mahkemelerine iştiraki, hat-
ta bu mahkemelerde başkan sıfatıyla bulunmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.
Mâverdî�, s.77-95; Temmâvî�, 312-318; Kettânî�; I, 26-2; H. -A. İ�brahim Hasan, Nuzum,
s.310-313; Kureşî�, I, 100; 9.
[78] Muhammed b. Halef b. Hayyân el-Vekî�i, Ahbâru’l-kudât, Beyrût 1422/2001, I, 288;
Fahrettin Atar, “Kadı”, DİA, XXIV, 66.
[79] Kettânî�, II, 55-56; H. İ�brahim, İslâm Tarihi, II, 196. 391
[80] Subhi Salih, İslâm Kurumları, çev. İ�brahim Sarmış, Ankara 1999, s.195.
[81] Valinin kadı tayini hususunda bkz. Halî�fe b. Hayyât, s.200; Ayrıca bkz., Hamidullah,
İslâm Peygamberi, II, 937; Ortaylı, s.69.
[82] Geniş bilgi için bkz., H. İ�brahim, İslâm Tarihi, II, 197-198.
Adlî� teşkilat, Hulefâ-yi Râşidî�n devrinde bağımsız ve son derece saygı

gösterilen bir kurumdu.[83] Adalet, dini literatürde üzerine en çok vurgu
yapılan temel kavramlardan biri olduğu, toplumun barış ve huzur içinde
yaşamasının da ön şartı olarak görüldüğü için onun gerçekleşmesinde bü-
yük rolü bulunan kadılık, kutsal bir meslek sayıldı, bu göreve getirilecek
kimselerde aranılan niteliklere de bunun için ayrı bir önem verildi. Ka-
dıların tayininde, ilim, takvâ, vera sahibi olma ve adaletli karar verebil-
me yeteneğine sahip olmalarına önem verildi. Ö� zellikle hükmü hakkında
Kitap ve Sünnet’te bilgi bulunmayan hususlarda kadıların, kıyasa göre
ictihadta bulunmaları söz konusu olduğu için bu kimselerin âdil kişiliğe
sahip olmaları ve yargılamayla ilgili usûl ve esasları, İ�slâm’ın temel kural-
larını ve sosyal yaşamı da bilmeleri önem arz etmekteydi.[84] Dolayısıyla
kadıların pek çok yönden bilgili ve tecrübeli kimselerden olmasına dikkat
ediliyordu. Diğer taraftan kadıların verdiği hükümlerin insanların zihinle-
rinde tereddüde yol açmaması ve itirazlara neden olmaması için toplum
üzerinde ilmî� ve ahlâkî� karakteriyle saygı kazanmış olmasına da dikkat
ediliyordu.[85]
Hz. Ö� mer, diğer devlet memurları gibi kadılara da maaş bağladı. Ö� n-

celeri aylık on dinar olan maaşın, kadıların geçimlerini temin için başka
işlerle meşgul olmamalarını sağlamak maksadıyla artırılarak günlük yedi
dinara çıkartıldığı dikkat çekmektedir.[86] Hz. Ö� mer gibi diğer iki râşid ha-
life de kadıların maaşlarını belirlerken değişen hayat şartları ve kadıların
sosyal mevkilerini göz önünde bulundurarak gerekli düzenlemeleri yap-
tılar.[87]
İ�lk dönemlerde kadıların kararları yazmada kendilerine yardımcı

olan kâtipleri ve kararların toplandığı sicil defterleri yoktu.[88] Zira bu dö-
nemde kadılara intikal eden davalar karara bağlandıktan sonra hemen
[83] Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde de görev yapan meşhur kadılardan Kâdî� Şüreyh’in bir
alacak- verecek davasında Halife Hz. Ö� mer aleyhine karar vermesi, Hz. Ali’nin bizzat
açtığı bir davada oğlu Hz. Hasan’ı şahit göstermesini kabul etmemesi, bu dönemde
kadıların nüfuzlarının göstermesi bakımından dikkat çekici nitelikteki örnekler-
dendir. Bkz., Şükrü Ö� zen, “Kâdî� Şüreyh”, DİA, XXIV, 120.
[84] Kadı olacak kimselerde aranılan özellikler için bkz., Mâverdî�, el-Ahkâmü’s-sultâniy-
ye, s.65-66; Atar, “Kadı”, DİA, XXIV, 67.
[85] Devlet yönetiminde pek çok değişiklik olmasına rağmen Kâdî� Şüreyh’in yargılama-
da bulunurken tarafsızlığını koruması, adaleti temin hususunda gösterdiği hassasi-
yet ve siyasî� olaylara karışmaması sebebiyle yaklaşık olarak 60 yıl kadılık görevin-
de tutulması bu noktada zikre değerdir. Ö� zen, “Kâdî� Şüreyh”, DİA, XXIV, 119-121.
[86] H. İ�brahim, İslâm Tarihi, II, 205; a.mlf-A.İ�brahim, Nuzum, s.309. Hz. Ö� mer’in Kâdî�
392 Şüreyh’e 100, Hz. Ali’nin ise 500 dirhem maaş bağladığı belirtilmiştir, bkz., Vekî�i,
Ahbâru’l-kudât, II, 227.
[87] Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde kadılara verilen maaşlarla ilgili geniş bilgi için bkz.,
Atar, s.118-120.
[88] Kettânî�, II, 35; Subhi Salih, s.196.
infaz ediliyor, mahkemenin verdiği karar doğrultusunda ne gerekiyorsa o

bizzat kadının gözetiminde yerine getiriliyordu. Ancak sonraki dönemler-
de[89] kadılara intikal eden davalar hem arttı hem de karmaşık hale geldi.
Bu sebeple de kararların herhangi bir itiraz durumunda yeniden görülme-
sine gerek duyulması ve daha başka nedenlerle kayda geçirilmesi zorun-
lu hale geldi. Dolayısıyla kadıların kararlarını yazmak için mahkemelere
kâtipler tayin edildi.
Adaleti temin etmekle görevli kadıların tarafları yargılamada kullan-

dıkları müstakil bir bina yoktu. Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi boyunca kadılar
görevli bulundukları şehirdeki evlerinde durur, kendilerine gelen davala-
ra da yine burada bakarak hüküm verirlerdi.[90]
Vilâyetlere kadı tayini, valilerin yargı yetki ve sorumluluklarının ka-

dılara devri anlamına geliyordu. Zira bundan böyle yargılamadan birici
derecede valiler değil, kadılar sorumlu tutuluyorlardı. Bununla beraber
adaletin sağlıklı bir şekilde temini sadece kadıların sorumluluğunda de-
ğildi. Zira bazen kadıların yargılamada âciz ve yetersiz kalabildikleri dava-
lar söz konusu olabiliyordu. Böylesi durumlarda başka kurumlar, adaleti
temin için devreye girerek kadılara yardımcı oluyorlardı. Bu tür kurumlar
arasında “Mezâlim” ve “Hisbe” önemli bir yer işgal etmekteydiler.
Merkezde halife, taşrada ise valiler, kadıların çözümünde çaresiz kal-

dıkları, davaya taraf olanların makam ve mevkileri sebebiyle yargılamaya
çekindikleri durumlarda yargıda rol alıyorlardı. Kadı, kendi hükmüne iti-
raz edilmesi durumunda veya davalının statüsü sebebiyle yargılama gö-
revini sağlıklı bir şekilde yerine getirememe endişesiyle bir üst mahkeme
anlamına gelebilecek “mezâlim”e, vali ve hatta halifenin de bizzat bulun-
duğu bir üst mahkemeye yargılamayı devrediyordu. Böylesi bir durumda
vali, şehrinde kadı varsa bile yargı görevini bizzat î�fâ ediyordu.[91] Dolayı-
sıyla kadı (ya da hâkim) kesinlikle İ�slâm şehri veya cemaatindeki tek hu-
kukî� otorite değildi. Ö� zellikle yönetim ve idarecilerle ilgili davalara, yani
mezâlime, ülkenin hükümdarı ya da vali başkanlık ediyordu.[92]
Diğer taraftan çarşının düzeni, esnafın faaliyetleri ve fiyatla-

rın denetimi “muhtesib” denilen memur ve onun adamları tarafından
[89] Emevî�ler döneminde karaların kâtipler vasıtasıyla sicil defterine kaydedilmesi

Muâviye’nin iktidarında olmuştur. H. İ�brahim, İslâm Tarihi, II, 200.
[90] Kettânî�, II, 29-30; Subhi Salih, s.196.
[91] Mezâlim mahkemesi ve işleyişi hakkında geniş bilgi için bkz. Akyüz, İslâm 393
Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim/Dîvan-ı Mezâlim; H. –A. İ�brahim Hasan, Nuzum,
s.310-313; Kureşî�, I, 100; Mecdelâvî�, s.234-235; Kettânî�, II, s.26-29; Mâverdî�, 77-95;
Temmâvî� s.312-318.
[92] Müddessir, “Hukuki Kurumlar”, İslâm Şehri, s.55.
gerçekleştirilirdi.[93] Genel mahiyeti itibariyle iyiliği emretmek, kötülüğü

nehiy etmekle görevli olan ihtisab müessesesini[94] kurumsal hale getiren
kişinin Hz. Ö� mer olduğu bilinir[95]. Bununla birlikte henüz kurumsal yapı-
ya kavuşmamış olsa bile, şehirlerde çarşı pazarı denetleyen, Müslüman
ahlâk ve değerlerine göre davranılmasını teşvik eden kişilerin ilk önce Hz.
Peygamber tarafından görevlendirildiğine dair rivayetlere rastlanılmak-
tadır.[96]
F. Râşid Halifelerin Ekonomik Alandaki Faaliyetleri
Müslümanlar tarafından yönetilen yerleşim alanlarında insanların

her türlü ihtiyaçlarını karşılamayı, onların mutluluğu ve devlete olan bağ-
lılıklarının devamı açısından önemseyen idareciler, pek çok yönden in-
sanların hayatında önemi bulunan çarşılar kurmak, bunların belli kanun
ve kurallar çerçevesinde işletilmesini sağlamak gerekli tedbirleri almak
üzere ellerinden geleni yapmaya çalışmışlardır. Yeni kurulan veya fetihler-
le birlikte Müslümanların kontrolüne geçen şehirlerde de benzer şekilde
çarşı-pazarlarla ilgili her türlü düzenleme yapılmış, insanların ihtiyaçları
doğrultusunda buralardaki faaliyetlerin devam ettirilmesi sağlanmıştır.
Ekonomik alanda da râşid halifeler önemli işler yaptılar. Hz. Ö� mer ta-
rafından kurulan beytülmâl[97] ile devletin gelir-gideri kayıt altına alındı,
artan gelirlerin düzenli bir şekilde tahsil edilerek ilgili yerlere sarf edi-
lebilmesi için yine aynı halife tarafından divan teşkilatı kuruldu. Böylece
devletleşme yolunda en önemli kurumlardan birisi olan hazine ile ilgili
esaslar tespit edilerek söz konusu esaslar çerçevesinde hareket edildi.
Şartlara göre ekonomik kararlarda değişikliklere gidilerek, gerektiğinde
yeni vergiler konulduğu gibi mevcut bazı vergilerde de artışlar söz konu-
su olabildi. Vergilendirmede adaleti temin etmek için özellikle Hz. Ö� mer
döneminde arazilerin ölçümü titiz bir şekilde yeniden yapıldı[98], elde edi-
lecek ürünün cins ve miktarına göre vergi tarhı gerçekleştirildi. Dev-
let memurlarının ekonomik konularda her hangi bir şaibeli durumda
[93] Ortaylı, s.81.

[94] Kazıcı, Osmanlılarda İhtisab Müessesesi, s.13; Mâverdî�, s.240; H. –A. İ�brahim Hasan,
Nuzum, s.313; Müddessir, “Hukuki Kurumlar”, İslâm Şehri, s.57; Mecdelâvi, s.245;
Kettânî�, II, 46.
[95] İ�bn Sa’d, II, 282; Kalkaşendî�, Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşa, V, 452; Kettanî�, II, 45-46;
Yusuf Ziya Kavakçı, Hisbe Teşkilâtı, Ankara 1975, s.42-43.
[96] Buhârî�, Büyû, 49, 54; İ�bn Sa’d, II, 145; İ�bn Abdilberr, İ�stiâb, II, 8,46; Zehebî�, Siyeru
394 a’lâmü’n-nübelâ, III, 444-449.
[97] Beytülmalı Hz. Ebû Bekir’in kurduğuna dair rivayetler olmakla birlikte daha ziyade
kabul edilen görüşe göre beytülmâlın kurumsal anlamda oluşturulması Hz. Ö� mer
tarafından gerçekleştirilmiştir. Askerî�, s.105; Süyûtî�, s.122
[98] Askerî�, s.114-115
kalmamasına özen gösterilmiş, onların ekonomik durumları halifelerin

görevlendirdiği yetkililer tarafından sürekli olarak murakabe edilmiştir.
Aslında Hulefâ-yi Râşidî�n’in daha başka alanlarda gerçekleştirmiş

oldukları pek çok icraattan bahsetmek mümkündür, ancak şunu ifade
etmek gerekir ki, ihtiyaçlar ve dönemin şartları doğrultusunda onlardan
her biri çeşitli faaliyetlerle tebaalarının yaşamlarını kolaylaştırmak için
gayret sarf etmişlerdir. Bu doğrultudaki gayretler, sadece Müslüman te-
baa için değil aynı zamanda gayrimüslim vatandaşlar için de söz konusu
olmuştur.
395
Prof. Dr. M. Hanefi PALABIYIK
Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi
G. Râşid Halifeler Döneminde Emniyet

ve Asayişin Sağlanması
1. Giriş
Şüphesiz hiçbir grubun, topluğun veya devletin iç veya dış

düşmanlarına karşı kendini ve mensuplarını korumaması düşü-
nülemez. İ�slâm Devleti, gerek Allah Resûlü tarafından ilk kurul-
duğu şehir devleti olduğu zamanlarda ve gerekse daha sonraki
zamanlarda, çağdaş devletler gibi kendini koruma refleksi gös-
termiş ve bunu kurumlaştırmıştır. Bu kurumsallaşma tedricen
olmuş, zamanla mükemmel hale ulaşmıştır. Bu kurumlar olmak-
sızın hiçbir grup veya devlet geleceğini teminat altına alamaz ve
mensuplarına yarınları için güven vaat edemez. Şüphesiz dev-
letlerin bunu temin edebilecek ordu, emniyet, hicabet, ihtisab,
adliye, mezalim, istihbarat, zabıta vb. başka kurumları da olma-
lıdır ve bunların her biri de tek tek incelenmelidir. Fakat bura-
da sadece İ�slâm Devleti geleneğinin Hz. Peygamber’den sonraki
ikinci halkasını oluşturan Râşid Halifeler dönemindeki emniyet
ve asayişi temin eden kurum olarak emniyet görevlileri (polis,
bekçi, muhafız) ve onlarla ilgili teşkilatın işleyişi ve özelliklerini
kısaca ele almaya çalışacağız.
Anakronizme düşmemek için, aşağıda sunacağımız kaynak-

larımızda yer alan kurum, teşkilat, organizasyon, örgüt, yapı vb.
şekilde gördüğümüz biçimler hakkında verilen bilgilerin, son-
raki dönem adlandırması ve biçimlendirmesi olduğu göz ardı
edilmemelidir.
râşid halifeler öncesinde yani Resûlullah (sas) döneminde
“hares” ve “ases” adlarıyla gördüğümüz muhafızların görevi, Hz.
Peygamber ve Medine’nin her türlü korumasını yapmak olmuş-
tur. Bu yüzden Râşid Halifeler döneminin başlangıcında hususi 397
bir emniyet teşkilatının olmadığını görmekteyiz. Çünkü Hali-
fe Ebû Bekir döneminde devlet, teşkilat yapılanması ve özelli-
ği bakımından hemen hiçbir değişikliğe uğramadan aynen Hz.
Peygamber dönemindeki gibi kalmıştır. Fakat bir süre sonra, şehirleşme

ve ictimaî� şartların zorlamasıyla, daha da geliştirilen ve teşkilatça kuvvet-
lendirilen adliye teşkilatı, diğer teşkilatlardan ayrılmış[1] ve böylece em-
niyet teşkilatı müstakilleşerek sadece suçlara ve suçlulara bakmakla ilgili
bir şube halini almıştır. Başlangıçta değilse de zamanla, günümüzdekine
benzer vazife icra eden emniyet görevlileri,[2] halifenin, valinin ve kadının
talimatları doğrultusunda görev ifa etmiştir. Ö� nceleri sadece muhafızlıkla
meşgulken, zamanla, tüm halkın huzur, emniyet ve asayişi, sokakların gü-
venliği, çarşı-pazarın selameti, emniyet teşkilatının gayretleri ile sağlanır
olmuştur. Ancak kaynaklarımızda yer alan kayıtlar ve tespit edilen görev-
lerin, sonraki dönemin teşkilat, yapı ve özelliklerine ait ayrıntıyı içeren
malzemeyle tabii olarak gizlendiğini ve onunla ifade edilenle aynileştiril-
diğini de hatırdan çıkarmamalıdır. Yani, rivayet asrında -tarihî� eserlerin
yazıldığı dönemde- emniyet teşkilatı ve görevlilerine ait bilgiler, râvilerin
kendi dönemlerinde zaten bilindiği için ayrıntıya girilmeden, sadece, “fa-
lan halife veya vali, göreve geldiğinde, falanı, falan göreve atadı.” demekle
yetinilmiştir. Meselâ ‘sahib-i şurta’ olarak atanan kişi, emniyet görevlileri-
ne ait o zamanki bütün işleri zaten yapmaktadır.
İ�slâm hukuk geleneğinde, ‘şüphelinin değil, ancak ve ancak suçlu ve
canilerin cezalandırılabileceği’ ilkesi, suçluları izleyip, araştırma yoluyla
açığa çıkarmak ve onları cezalandırmak için bir polis teşkilatının kurul-
masını gerekli kılıyordu. Bu teşkilat bir kez kurulunca da, medenî� hayatın
ayrılmaz ihtiyaçlarına cevap verdiği için bir daha da silinmemiştir.[3]
Hz. Peygamber döneminde teşkilat olarak göremediğimiz emniyet gö-
revini ifa edenlerin, kadıya bağlı olarak merkezde; valiye veyahut kadıya
bağlı olarak da merkez dışında görev yapmakta olduklarını söyleyebiliriz.

Bu devirde, bütün devlet müesseselerinin Hz. Peygamber’inkinden
farklı bir özellik ve değişiklik göstermediği malûmdur. Ancak Hz. Ebû
Bekir’in, halifeliği devrinde dâhili emniyete önem verip, gece bekçiliğini
[1] Bkz: Mevlânâ Şiblî�, Asr-ı Saâdet (İslâm târîhi) I-V, (çev: Ö� . R. Doğrul), İ�stanbul
1977, IV,157, 362, 369-370, 510; Corcî� Zeydân, İ�slâm medeniyeti târihi I-V, (çev:
Z. Meğamiz, nşr: M. Çevik), İ�stanbul 1971, s. I,126, 349; Louis Gardet, Le Cité mu-
sulmane, vie sociale et politique, Paris 1954, s. 713; Hasan İ�brahim Hasan, Siyasî-
dîni-kültürel-sosyal İslâm târihi I-VI, (çev: İ�. Yiğit vdd.), İ�stanbul 1985/1987, II,160,
IV,210; Hasan İ�. Hasan-‘Alî� İ�. Hasan, en-Nuzumu’l- İslâmiyye, Kahire 1962, s. 217;
Fahrettin Atar, İ�slâm adliye teşkilâtı, ortaya çıkışı ve işleyişi, Ankara, ty., s. 58 vd.;
398 Clément Huart, Histoire des Arabes I-II, Paris 1912, s. II,363; Joseph Schacht, İ�slâm
hukûkuna giriş, (çev: A. Şener-M. Dağ), Ankara 1986, s. 60.
[2] Şevkî� Ebû Halî�l, İslâm ve dünya medeniyetleri tarihi, (çev: A. Aydın-A. Timurtaş),
İ�stanbul 2005, s. 269-272.
[3] Bkz: Gardet, s. 713; Huart, II,363.
(sâhibu’l-‘ases), bizzat kendisinin yaptığına ve ayrıca Hz. Ö� mer’le Abdul-

lah b. Mes’ûd’a veya Abdullah b. Abbas’a aynı görevi verdiğine, onların
geceleri dolaşarak halkın güvenliğini sağladıklarına ve Hz. Ebû Bekir’in
azatlısının da bazen onlara eşlik ettiğine dair rivayetler vardır.[4]
Bazı müellifler,[5] Ebû Dâvûd’un naklettiği bir hadisi[6] esas alarak, Hz.
Ebû Bekir’in, ‘Abdullah b. Mes’ûd’u “sâhibu’l-‘ases” tayin etmesinden do-
layı, gece bekçiliğinin (‘ases) ilk olarak Hz. Ebû Bekir döneminde başla-
dığını sarih bir şekilde beyan etmektedirler. Mezkûr rivayet şudur: “Bir
adam, ‘Abdullah b. Mes’ûd’a gelerek; “falan adamın sakalından içki dam-
lıyor.” dedi. İ�bn Mes’ûd da; “Biz tecessüsten nehyolunduk. Bir şey bizim
için zahir olursa, ancak ona müdahale ederiz.” diye cevap vermiştir.” Yine
başka bir rivayette Hz. Ebû Bekir’in, Ü� sâme ordusunun sefere gönderil-
mesinin her ne pahasına olursa olsun gerçekleşeceğini söyledikten sonra,
“güvenlik için Medine civarına bekçiler (hares) dikeceğini, ifade etmesi”[7]
de, güvenlik meselesinin Allah Resûlü zamanındaki gibi ciddiyetle sürdü-
rüldüğünü göstermektedir.
Hz. Ebû Bekir, Tuleyha b. Huveylid’in peygamberlik iddiası esnasın-
da, ashâbdan Hz. Ali’ye şehrin kapılarından birini, Zübeyr’e başkasını,
Talha’ya da bir başkasını koruması için muhafızlık (hurras) görevini ve-
rirken, ‘Abdullah b. Mes’ûd’a da geceleyin, emniyet için şehri dolaşması
(‘ases) görevini vermesi[8] de, aynı kurumsallaşmanın göstergesidir.
Bir başka rivayette ise, İ�bn Mu’î�n es-Sa’dî� anlatıyor:
“Atımı gövdeli bitkilerden otlatmaya çıktım. Derken, Benû Hanî�fe’nin
mescidlerinden bir mescide uğradım. Orada bulunanların Müseyli-
me’nin Allah’ın Resûlu olduğuna dair şehadet getirdiklerini duydum.
Oradan çıkıp Abdullah b. Mes’ûd’a gittim. Bunları haber verdim. O da
[4] Bkz: el-Kettânî�, ‘Abdulhayy, et-Terâtîbu’l- idâriyye-Nizâmu’l- hukûmeti’n- Nebeviyye

I-II, (nşr: Dâru’l- Kitâbi’l- ‘Arabî�), Beyrût ty., I,293-294 (Bu eserin daha kullanışlı
ve dipnotlarıyla istifadeli Türkçe çevirisi: et-Terâtîbu’l- idâriye-Hz. Peygamber’in
yönetiminde sosyal hayat ve kurumlar I-III, çev: A. Ö� zel, İ� z Yay. İ� stanbul 1991,
s. II,50-51); Nâsıf, Ahmed ‘Abdusselam, eş-Şurta fî Mısri’l- İslâmiyye, Kahire
1407/1987, s. 114; Metin Yılmaz, Emeviler ve Abbasiler döneminde polis (şurta)
teşkilatı, Samsun 2005, s. 53.
[5] Bkz: Makrî�zî�, Takiyyuddî�n Ebû’l- Abbas Ahmed b. ‘Alî�, el-Hıtat-Kitâbü’l- mevâ’iz ve’l-
i’tibâr I-II, (nşr: Mektebetu’l- Musennâ), Bağdâd ty., II,223; Kettânî�, I,293.
[6] Bkz: Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’âs es-Sicistânî� el-Ezdi, Sünen I-V, (thk: M. M.
Abdulhamid), İ�stanbul ty., Kitâbü’l- Edeb, (4890 no’lu hadis), IV,273.
[7] Bkz: İ�bn Kesî�r, Ebû’l- Fidâ İ�sma’î�l b. Ö� mer, elBidâye ve’n- nihâye I-XIV, Beyrût
1397/1977, VI,304.
[8] Bkz: Taberî�, Ebû Cafer Muhammed b. Cerî�r, Târîhu’l- umem ve’l- mulûk I-XIII, Beyrût 399
1407/1987, IV,64; İ�bn Kesî�r, VI,311; Halî�fe b. Hayyât, Târîhu Halîfe b. Hayyât (Halîfe
b. Hayyât tarihi), (çev: Abdulhalik Bakır), Ankara 2001, s. 127; Ebû’l- Fidâ, İ�smail b.
Ali b. Mahmud, el-Muhtasar fi ahbari’l- beşer I-II, Beyrût, 1417/1997, I,231; Kettânî�,
I,293; Ersen Mûsâ Reşî�d, eş-Şurta fî’l- asri’l- Umevî, Kuveyt 1410/1990, s. 27.
oraya hemen ‘şurat’ (polisler) gönderdi. Polisler onları yakalayıp getir-

di. Tevbe edip, sözlerinden dönmeleri üzerine İ�bn Mes’ûd onları serbest
bıraktı. İ�smi Nuvâha olan bir adamı ise, öne çıkararak boynunu vurdu.
Ona, “Niçin diğerlerini serbest bıraktın da bunun boynunu vurdun?”
dediler. O da, “Ben Resûlullah’ın (sas) yanında oturuyorken, içeriye
Müseylime’nin elçisi olarak biri bu, biri de başkası iki kişi girdi. Resû-
lullah (sas) bunlara, ‘Benim Allah’ın Resûlu olduğuma şehadet getirir
misiniz?’ dedi. Onlar da, Müseylime’nin Allah’ın Resûlu olduğuna şeha-
det getirdiler. Resûlullah, ‘Ben ise, Allah ve O’nun Resulleri’ne inandım.
Eğer elçi öldüren biri olsaydım ikinizi de öldürürdüm.’ dedi. Sonra da
onların mescitlerinin yıkılmasını emretti.”[9]
M. Hamidullah, Hz. Ebû Bekir’in, Hz. Ö� mer’in halife olarak istihlâfı hu-
susunda tayin ettiğini yazdığı mektubu zarfa koyarak kapattığını ve onu
sahib-i şurtaya verdiğini zikretmektedir.[10] Hz. Ebû Bekir’in, kılıç veya
kırbaçla hadlerin ikamesi görevini de Hz. Ali’ye verdiği rivayet edilmiştir.[11]
Bu rivayetlerin birleştirilmesi, Halife Ebû Bekir’in, suçluları takip ve

cezalandırma hususunda gevşeklik ve ihmal göstermediğini, siyasî� suç-
lularla bayağı suçların cezasını ayırdığını ve bunların huzur ve emniyeti
bozmalarına imkân vermediğini göstermektedir.[12] Yine bu rivayetler, Ab-
dullah b. Mes’ûd’un bu görevi daimî� olarak üstlenmiş olabileceğini veya
güvenlik ve asayiş işlerinin daimî� sorumlusunun olabileceğini[13] akla ge-
tirmektedir.
Gerek Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer, gerekse daha sonraki dönemlerde
eyaletlere gönderilen valilerin veya kadıların, emniyet işlerini de üstlen-
diklerini görüyoruz. Bazen de emniyet görevlisi müstakil olabilirdi. Me-
selâ Ebû Hüreyre 15/636 yılında Bahreyn bölgesinin kaza ve emniyet (ah-
dâs) işlerini üstlenmişti.[14]
Halife Ö� mer, nerdeyse tüm devlet teşkilatına yeni ve daha gelişmiş

bir düzen getirmişti. Bunun ifadesi olarak, onun merkez dâhil her vilaye-
tinde aşağıdaki memurlar bulunurdu: 1. Vali, 2. Kâtip, 3. Dî�van Kâtibi, 4.
[9] ed-Dârimî�, ‘Abdullah b. ‘Abdurrahman es-Semerkandî�, Sünen I-II, (thk: M. A.

Dehmân), Beyrût ty., Kitâbü’s- Siyer, (60 no’lu hadis), II,307.
[10] Bkz: Muhammed Hamidullah, İslâm Anayasa Hukuku, (ed.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul
1995, s. 34, 126.
[11] Bkz: Rahmûnî�, Muhammed Şerî�f, Nizâmu’ş-şurta fi’l-İslâm ilâ evâhiri’l-karni’r-
400 râbi’i’l- hicrî, (ed-Dâru’l- Arabiyye li’l- Kutub), by. 1973, s. 55.
[12] Bkz: Şibli, IV,160.
[13] Bkz: Rahmûnî�, s. 55.
[14] Bkz: Belâzürî�, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd, Fütûhu’l-buldân, (çev: M. Fayda),
Ankara 1987, s. 118.
Haraç Memuru, 5. Sâhibu’l-Ahdâs (Emniyet Müdürü), 6. Haznedâr ve 7.

Kadı. Halife Ö� mer, cezaî� işleri takip etmekle görevli ayrı bir daire kurma-
mış olup, zina ve hırsızlık davalarına hâkimlerin bakmasını isterken, ilk
tahkikatın da “ahdâs” adı verilen zabıta tarafından yürütülmesini sağla-
mıştır. Buna göre, emniyet teşkilatı, ayrı ve müstakil bir daire olup, ele-
manlarına (polislere) “ahdâs” denildiği gibi, sorumlusuna (polis müdü-
rüne) da “sâhibu’l-ahdâs” adı verilmekteydi.[15] Bu durum birçok müellife
‘ases teşkilatının ilk olarak halife Ö� mer zamanında kurulmuş olduğunu
düşündürmüştür.[16]
Burada ‘ases ve hares yani gece bekçiliği ve muhafızlığın daha ileri-

sini düşünmenin ve hatta ‘ases ve haresle birlikte şurta kelimesi ve teşki-
latının da bu dönem için kullanılmasının doğruluğunu aşağıdaki örnekler
de desteklemektedir.
Halife’nin bizzat emniyet ve asayişle ilgilendiğine dair sahip oldu-

ğumuz diğer rivayetler, ona daima, kölesi Eslem’in ve bazen de ‘Abdur-
rahman b. ‘Avf’ın arkadaşlık ettiğini haber vermektedir.[17] Hz. Ö� mer de,
hadlerin kılıç veya kırbaçla ifası işini, halefinin yaptığı gibi, Hz. Ali’ye tevdi
etmişti.[18]
Bilindiği gibi Hz. Ö� mer, şüpheli ve zanlı kişilere karşı sert davranan
ilk kimsedir. O, Ruveyşid es-Sekafî�’nin meyhane halini getirdiği için evini
yakmış, şarapçı olan Rebi’a b. Ü� meyye b. Halef’i de Hayber’e sürmüştür.
O görevi sırasında Medine çarşı ve sokaklarını gece veya gündüz elinde
kırbacıyla denetlemeyi adet haline getirmişti.
Ya’kûbî�, ‘Abdullah b. ‘Abbas’ın Hz. Ö� mer’in şurtası (polisi), kölesi Yer-

fe’in ise hâcibi olduğunu söylemektedir.[19] Taberî�’de ise, şu rivayeti görü-
yoruz: “Hz. Ö� mer geceleyin ‘Abdurrahman b. ‘Avf’ın evine geldi, onu çağır-
dı. O da, “Bu saatte gelmenizin sebebi nedir, Ey Mü’minlerin Emiri?” dedi.
[15] Bkz: Şibli, IV,369-370; Hüseyin Algül, İslâm Tarihi I-IV, İ�stanbul 1986, II,317-319;
Süleyman Muhammed et-Temmavî�, Hz. Ömer el-Faruk ve modern sistemler, (çev: M.
V. Taylan), İ�stanbul 1993, s.283 vd..
[16] Bkz: es-Suyûtî�, Celâluddî�n ‘Abdurrahman b. Ebî� Bekr, Târîhu’l- hulefâ, İ�stanbul
1371/1952, s. 136-137; H. İ�. Hasan, en-Nuzum, s. 217; İslâm tarihi, V,420; Nâsır el-
Ensârî�, Târîhu enzimeti’ş- şurta fî Mısr, Kahire 1410/1990, s. 38; Fârûk Abdüsselâm,
eş-Şurta ve mehâmuhâ fî’d- devleti’l- İslâmiyye, Kahire 1990, s. 12; Gâlib Abdulkâfî�
el-Kuraşî�, Evveliyyâtu’l- Fârûki’s- siyâsiyye, (Dâru’l- Vefâ), Mısır 1410/1990, s. 79;
Mahmud Ali er-Rekâyibî�, İdâretu’ş- şurta fî Mısr, Mısır 1383/1966, s. 7.
[17] Bkz: Taberî�, V,198; İ�bnu’l- Esî�r, Ebû’l- Hasan Ali b. Ebi’l- Kerem Muhammed, el-Kâ-
mil fî’t- târîh I-XIII, (nşr: C. J. Tornberg), Beyrût 1385/1965, III,59; Makrî�zî�, II,223; 401
es-Suyûtî�, s. 137; İ�bn Kesî�r, VII,133; Kettânî�, I,294.
[19] Bkz: Ya’kûbî�, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb b. Vâhidi’l- Kâtib el-Abbasî�,
Târîhu’l- Ya’kûbî I-II, (nşr: Dâru Sâdır), Beyrût, 1960/1379, II,159.
Hz. Ö� mer, “Çarşının yakınına bir grup kafile geldi. Şehrin hırsızlarının on-
lara bir zarar vermesinden endişe ediyorum. Haydi, çık gel de, onları koru-
yalım.” dedi. Birlikte çıktılar ve tümsek bir toprağa oturup sohbet ettiler.
Bu esnada yanan bir lamba gördüler. Halife Ö� mer, “Ben uykudan sonra
lamba yakılmasını yasaklamıştım.” dedi. Işığa doğru gittiler ve içki içen
bir gruba rastladılar. Onlar iyice fark edilince halife, “onları tanıdım, haydi
dönelim?” dedi. Sabah olunca, onlara birini gönderdi. Gelen şahsa, “Ey fa-
lan, sen ve arkadaşların dün gece içki içiyor muydunuz?” diye sordu. O da,
“Sana kim bildirdi, ey mü’minlerin emiri?” dedi. Hz. Ö� mer de, “Buna şahit
oldum.” deyince, adam, “Allah seni tecessüsten men etmedi mi?” dedi. Bu-
nun üzerine Hz. Ö� mer, onu affetti.”[20]
Başka bir rivayete göre, daha önceden irtidat etmiş olan Ebû Şece-
re’nin, bir gün Halife Ö� mer’in dağıttığı sadakadan almak için müracaat
etmesi üzerine, Hz. Ö� mer onu tersleyip sadaka vermemiş ve dövmüştür.
Bunun üzerine söylediği şiirinde Ebû Şecere, halifeden ve onun şurtasın-
dan (polisinden) korktuğunu ifade etmiştir.[21]
Tüm bu rivayetler, bu dönemde emniyet teşkilatının iyice yerleşmiş

olduğunun göstergesi olarak anlaşılmalıdır.
Halife Ö� mer devrinde her vilayetin vali ve kumandanı ayrı idi. Fa-
kat bazen valilikle kumandanlık aynı şahısta toplanıyordu. Sahib-i ahdâs
(polis müdürü) da her zaman ayrıca tayin edilmez, harâc memuru veya
başka biri bu vazifeyi de deruhte ederdi. 21/642 yılında Kûfe valisi ‘Am-
mâr b. Yâsir ahdâsa (polisiye işlere) da bakıyordu. Bahreyn’de Kudâme
b. Maz’ûn, hem harâc memuru hem de sahib-i ahdâs (polis müdürü) idi.[22]
Bir rivayete göre, 15/636 yılında Bahreyn’in “ahdâs” ve “imâmet”ini Ebû
Hüreyre yürütmektedir.[23]
Eğer bağımsız bir emniyet müdürü tayin edilmişse, bu, orada vali
veya kadıya bağlı olarak çalışırdı. Meselâ, Kûfe kadısı Şureyh’in yanı başın-
da eli kırbaçlı bekleyen bir görevliden bahsedilir. “Şurtî�” veya “cilvâz” ola-
rak bahsedilen bu görevli şahsın ismi, İ�brahim en-Nehaî�’dir. Bu şahsın ifa
ettiği görevler onun polis görevlisi olduğunu ortaya koymaktadır.[24] Buna
[20] Bkz: Taberî�, V,198; Ebû Ya’lâ el-Ferra, Muhammed b. el-Hüseyn, el-Ahkâmü’s- sultâ-
niyye, (thk: M. Hâmid el-Fekî�), Beyrût 1983/1403, s. 296; ‘Abdurrezzâk b. Hemmâm
es-San’ânî�, el-Musannef I-XI, (thk: Habî�burrahmân el-’A’zâmî�), Beyrût 1392/1972,
X,231-232.
402 [21] Taberî�, IV,86.
[22] Bkz: Belâzûrî�, s. 119; Taberî�, V,131; Şibli, IV,340; Temmavî�, s. 313.
[23] Bkz: Belâzûrî�, s. 118.
[24] Bkz: Veki’, Muhammed b. Halef b. Hayyân, Ahbâru’l-kudât I-III, (‘Alemü’l- Kütüb),
Beyrût ty., II,215, 277, 283, 320.
göre, cilvâz veya şurtî�, Kadı Şureyh’in yanında ayakta bekler, mahkemede
muhakeme edilecekleri teker teker çağırır, sırası geleni mahkemeye alır,
mahkemede sükûneti bozan veya uygunsuz davrananları azarlar ve kadı-
nın emriyle kırbaçla infaz yapardı.[25] Ayrıca cilvâz, kadının yardımcısı hat-
ta halefidir. Çünkü kadı Şureyh, “cilvâz”ını, hapishaneye giderek, muayyen
bir durum üzere, oradaki bir mahpustan yemin almakla görevlendirmiş
ve ona yemin verdireceği zaman ne yapacağını tembihlemiştir.[26]
Mısır için de şurta teşkilatı oldukça önemli görünmektedir. Bunun se-

bebi, Mısır’ın tarihî� geçmişi, daha önce burada yaşayan toplumların sos-
yal ve medenî� yapısı olmalıdır. Bu yüzden buradaki önemli kurumlardan
biri de şurta amilliğidir. Amr b. el-Â� s fetihlerin tamamlanmasından hemen
sonra Mısır şurta amilliğini kurmuş ve ilk şurta amiri olarak da önce Ze-
keriyyâ b. Cehm b. Kays’ı, daha sonra Hârice b. Huzâfe b. Ğ� anim’i tayin
etmiştir.[27] Bazı araştırmacılar[28] Amr b. el-Â� s’ın Fustât’taki camiin kıble
tarafında şurta amilliği için bir bina inşa ettirdiğini ifade etmektedirler.
Mısır şurta amilliği, valilikten sonra en önemli idarî� bir kurumdur. Şurta
amilleri, valilerin Fustât’tan ayrılmaları durumunda valiye vekâlet ederek
onun yerine namaz kıldırmak ve orduya komutanlık etmek gibi valilerin
sahip oldukları tüm yetkilere göre hareket ederlerdi.[29] Meselâ Amr b. el-
Â� s, 21 yılında İ�skenderiye fethine çıkarken, yerine Hârice b. Huzâfe’yi ve-
kil olarak bırakmıştır.[30] Benzer örnekleri daha sonraki dönemler için de
bolca görmek mümkündür.[31]
[25] Bkz: Veki’, II,307, 320.

[26] Bkz: Veki’, II,394.
[27] Bkz: Zübeyrî�, Ebû Abdillah el-Mus’ab, Kitâbü nesebi Kureyş, (thk: E. L. Provençal,
Dâru’l- Meârif, 2. baskı), Kahire 1976, s. 375; el-Kindî�, Ebû Ö� mer Muhammed b.
Yûsuf el- Mısrî�, Kitâbü’l- vulât ve’l- kudât, (thk: Rhuvan Guest), Beyrût 1908, s. 10,
31; İ�bn Abdi’l- Hakem, Ebû’l- Kâsım Abdurrahman b. Abdillâh, Kitâbü futûhi Mısr ve
ahbârihâ, Leiden 1920, s. 105; Rahmûnî�, s. 73-74.
[29] Bkz: Nadir Ö� zkuyumcu, Fethinden Emevilerin sonuna kadar Mısır ve Kuzey Afrika,
(Marmara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Doktora Tezi), İ�stanbul 1993, s.
91; Adem Apak, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara 2001, s. 267.
[30] Bkz: Belâzûrî�, s. 316.
[31] Bkz: Ö� zkuyumcu, s. 91-93. Halit Çil de, Basra şehri için çizdiği krokide polis kara-
kolu olarak kullanılan binanın yerini tespit etmiştir. Bkz: Halit Çil, Hz. Ömer Dönemi 403
Ordu ve Ordugâhlar, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ankara 1999, s. 182. Ayrıca bkz. Yılmaz Can, “Hulefâ-i Râşidin Döneminde
Ortaya Çıkan Ordugâh Şehir Modeli Ü� zerine Bir Değerlendirme”, İSTEM, yıl: III,
2005, sayı: 6, ss. 215-235, s. 221.

Hz. Osman’ın şurtasının ‘Abdullah b. Kunfuz et- Temî�mî�’[32] veya ‘Ab-
dullah b. Ma’bed et-Temî�mî� olduğu bildirilmektedir.[33]
Bilâl’ın bayram namazları gidişinde Hz. Peygamber’in, daha sonra da
Hz. Ebû Bekir’in önünde mızrakla yürüdüğü, Sa‘d b. Karaz’ın da Hz. Ö� mer
ve Hz. Osman’ın önünde bayram namazları gidişinde mızrakla yürüdüğü
ve aynı âdetin sonraları valiler için de devam ettirildiği ifade edilmekte-
dir.[34] Buna göre törenlerde şurtanın, halife veya valilerin önünde harbe
taşıyarak yürümesi âdetinin benimsendiği ortaya çıkmaktadır. Bununla
birlikte İ�bn Habî�b, Hz. Osman’ın, düşmanlık vb. durumlar için şurta edin-
miş olmakla birlikte, şurtanın ne harbeyle ne de grup olarak önde yürü-
mediğini ifade etmektedir.[35]
Halife Osman döneminde de, Hz. Ö� mer döneminde olduğu gibi eyalet-
lerde kadılık veya diğer görevlerle birlikte veya müstakilen emniyet görevli-
si tayin olunuyordu. Meselâ halife, Basra kadılık ve ahdâs (emniyet) işlerine
Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’yi tayin etmiştir.[36] Nusayr b. Abdirrahman, Hz. Ö� mer ve
Hz. Osman zamanında Şam’da Muâviye’nin şurtası idi.[37] Hz. Osman’ın Mısır
valisi Abdullah b. Sa‘d’ın sahib-i şurtası Hişâm b. Kinâne b. ‘Amr[38] ve Basra
valisi Abdullah b. Â� mir’in sahib-i şurtası da Zeyd b. Halebe idi.[39]
Hz. Peygamber’in amcası Abbas b. Abdilmuttalib’in cenazesi çok ka-
labalık olmuş, izdihamdan dolayı defin problemli hale gelmişti. Hatta öyle
ki, Haşimî�ler cenazeye bile yaklaşamamışlardı. Bunu gören Hz. Osman,
şurtayı çağırarak, kalabalığı dağıtmalarını ve Haşimî�ler’e yer açmalarını
emretti.[40] Buna göre şurta görevlileri çok sayıda olmalıdır.
[32] Bkz: Ya’kûbî�, II,173; İ�bn Habî�b, Ebû Ca’fer Muhammed, Kitâbü’l- muhabber, (thk:
E. Lichtenstater), Beyrût ty., s. 373; Halî�fe b. Hayyât, s. 223; İ�bn Hacer el-Askalânî�,
Ebû’l- Fazl Şehabeddin Ahmed, el-İsâbe fî temyîzi’s- sahâbe I-IV, (Matbaatu’l-
Musennâ), Bağdad 1328, III,466; en-Nuveyrî�, Ahmed Şihâbüddî�n, Nihâyetu’l- ereb
fî funûnu’l- edeb I-XXXI, (thk: M. E. İ�brahim), Kahire 1395/1975, XIX,509; İ�bn Abdi
Rabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî�, el-Ikdul’l- ferîd I-IX, (thk: M. M. Kamî�ha,
Dâru’l- Kutubi’l- ‘İ�lmiyye, 3. baskı), Beyrût 1407/1987, V,37; Suyûtî�, s. 165; Nâsır
Ensârî�, s. 39.
[33] Bkz: ed-Diyârbekrî�, Hüseyn b. el-Hasan, Târîhu’l- hamîs fî ahvâli enfesi nefîs I-II,
(nşr: Müessesetu Şa’bân), Beyrût ty., II,255.
[34] Bkz: İ�bn Sa’d, III,236.
[35] Bkz: İ�bn Habî�b, s. 373; Rahmûnî�, s. 59.
[36] Bkz: Veki’, I,283.
[37] Bkz: İ�bn Hacer, III,584. Emeviler dönemi Şam şurta teşkilatı için bkz. Necde
Hammâş, eş-Şâm fî sadri’l- İslâm, Dimaşk 1987, s. 240-247.
404 [38] Bkz: Kindî�, s. 11.
[39] Bkz: Ersen, s. 30.
[40] Bkz: İ�bn Sa’d, IV,32; Zehebî�, Şemdeddin Muhammed b Ahmed b. Osman, Siyeru
a’lâmu’n- nubelâ I-XXVIII, (Müessesetu’r- Risâle, 3. baskı), Beyrût 1405/1985 II,74;
Ersen, s. 30.
Namaz kılmak için girdiği mescitte, Ebû Zerr ve bir grup sahâbeyi
ağlaşırken gören Hz. Osman, şurtaya onların dağıtılmasını emretmiştir.[41]
Yine Hz. Osman bir gün hutbedeyken, muhalifleri kalkarak ona karşı ses-
lerini yükselttiler. Halife, onlardan susmalarını istemesine rağmen susma-
dılar. Bunun üzerine Hz. Osman, şurtaya onları oturtmasını emretti, fakat
sonuç alamayınca dışarı attırdı.[42] Hz. Osman’ı tenkitte aşırı giden Ammâr
b. Yâsir de bazı iddialara göre Hz. Osman’ın emriyle şurta tarafından ba-
yıltıncaya kadar dövülmüştür.[43]
Başka bir örnekte ise, Kûfe valisi Sa’î�d b. el-‛Â� s, bir toplulukta Kû-
feliler’le birlikte Sevâd hakkında konuşurken, Mâlik el-Eşter’in itiraz ve
sözlerine kızan şurta reisi Abdurrahman el-Esedî� ve adamlarının, Eşter’i
bayıltıncaya kadar dövdükleri haber verilmektedir. [44]
Bu ifadeler de halife Osman devrinde emniyet teşkilatının bütün böl-

gelerde olduğunu ortaya koymaktadır.
d. Hz. Ali Dönemi
Halife Ali’nin şurtalığını (emniyet müdürlüğünü) Ma’kıl b. Kays er-

Riyâhî�, Mâlik b. Habî�b el-Yerbû’î�, Ebû’l- Heyyâc el-Esedî�, Hukeym b. Cebele
b. Hısn; hâcipliğini ise kölesi Kanber yapmıştır.[45] Ayrıca Hârice b. Habî�be
de şurtalığını yapmış ve görevi esnasında insanlara namaz kıldırmıştı.[46]
Sa‘d b. Sâriye b. Mürre önceleri Hz. Ali’nin şurtasıyken daha sonra Azer-
baycan valiliğine atanmıştır.[47]
Hz. Ali’nin zamanındaki Mısır sahib-i şurtası olarak ismi geçenlerden

biri de Ebû Müslim el-Murâdî�’dir.[48] 37/657 yılında Mısır’a vali olan Kays
b. Sa‘d, emniyet müdürlüğüne Sâib b. Hişâm’ı getirdi.[49] Yine aynı yıl vali
[41] Bkz: İ�bn Ebî�’l- Hadî�d, Şerhu nehci’l- belâga I-X, (thk: M. E. İ�brahim, Dâru’l- İ�hyâ, 2.
baskı), by., 1386/1967, IX,4-5; Erzen, s. 30; Yılmaz, s. 58.
[42] Bkz: İ�bn Ebî�’l- Hadî�d, s. IX,17-18; Ersen, s. 31.
[43] Bkz: Yılmaz, s. 59n.
[44] Bkz: Taberî�, V,328.
[45] Bkz: Ya’kûbî�, II,213; İ�bn Habî�b, s. 373; Halî�fe b. Hayyât, s. 248; el-Minkarî�, Nasr b.
Müzâhim, Vak’atü Sıffîn, (thk: A. M. Harun, 3. baskı), 1401/1981, s. 4; Vekî�’, III,11
(ayrıca bkz. Müslim, Kitâbü’l- Cenâiz, 31 (969 no’lu hadis); Ahmed b. Hanbel, Müsned
I-VI, (nşr: el-Mektebü’l- İ�slâmî� Dâru’l- Fikr), Beyrût 1978/1398, I,150; Rahmûnî�,
s. 60-61, 251; H.İ�. Hasan, Nuzum, s. 217; İslâm Tarihi, V,420. Faruk Abdüsselâm,
“ashâbu’ş- şurta”, ruesâu’ş- şurta” adlandırmalarının bu dönemde başladığını iddia
etmektedir. s. 13.
[46] Bkz: Nuveyri, s. XX,206.
[47] Bkz: İ�bn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî�, Cemheretu ensâbil’l- 405
‘Arab, (thk: A. M. Harun, Dâru’l- Maârif, 4. baskı), Kahire 1977, s. 237-238; İ�bn
Hacer, s. II,112; Rahmûnî�, s. 251.
[48] Bkz: İ�bn Hacer, IV,180; Rahmûnî�, s. 248.
[49] Bkz: Kindî�, s. 20.
olan Muhammed b. Ebî� Bekir’in emniyet müdürü ise, ‘Abdullah b. Hermele

el-Belevî�’dir.[50] 38/658 yılında yeniden Mısır valisi olan Amr b. el-Â� s’ın
emniyet müdürü Hârice b. Huzâfe b. Ğ� anim el-‘Adevî�’dir.[51] 40/660 yılında
devlet işleri için dışarı çıkan Amr b. el-Â� s’ın vekili emniyet müdürü (sâhi-
bu’ş- şurta), Hârice b. Huzâfe’dir. Hârice’nin, rahatsızlığı nedeniyle camiye
gidemeyen vali ‘Amr’ın yerine imamet için camie giderken öldürülmesin-
den sonra, Zekeriyyâ b. Cehm b. Kays el-’Adberî� emniyet müdürü oldu.[52]
Sahib-i şurta halifenin verdiği bir takım görevleri yerine getirmekte-

dir. Meselâ Hz. Ali, sahib-i şurta Mâlik b. Habî�b’e Kûfe’deki insanları, Muâ-
viye’ye karşı savaşmak için çıkarılacak orduya katılmaları için ordugâha
toplamasını emretmiştir.[53] Savaşa giden Hz. Ali, vekili olarak, Kûfe’ye sa-
hib-i şurta Mâlik’i bıraktı ve ondan, kendilerinden sonraya kalanları top-
layıp, derhal orduya katılmalarını sağlaması talimatını verdi.[54] Bu arada
Mâlik, savaşa katılamadığı için sevaptan mahrum kalacağına dair duydu-
ğu üzüntüye karşı, Hz. Ali’nin, onların da katılanlar kadar sevap alacak-
larını söylediğini görüyoruz.[55] Rivâyete göre Mâlik, ordunun gidişinden
sonra geriye kaldığı için yakalanan bir adamın boynunu vurdurmuş; bunu
haber alarak gelen kavmini de kovmuştur.[56]
Cemel Savaşı öncesinde, Basra’da meydana gelen tartışmalarda, bey-

tülmâli koruyan şuratın (polislerin) camide başlayarak büyüyen olaylara
müdahale ettiğine şahit olmaktayız.[57] Şurtanın aynı zamanda harâc amil-
lerine koruma yaptıklarını da görmekteyiz.[58]
Halife cuma hutbesini irad ederken, sahib-i şurta minberin yanında

durmaktadır.[59]
Düşmanlarına ve birçok sıkıntıya maruz kalarak ölüm tehlikelerine

düşmesine rağmen, Hz. Ali’nin, şurta (polis) ve herhangi bir koruması ol-
madan gece gündüz tek başına dolaştığı olur ve mescide giderdi. Nitekim
kolayca öldürülmesi de bunu göstermektedir.[60]
[50] Bkz: Kindî�, s. 27.

[51] Bkz: Kindî�, s. 31; Zübeyrî�, s. 375; İ�bn Hacer, I,418.
[52] Bkz: Kindî�, s. 31-32; İ�bn Abdi’l Hakem, s. 105.
[53] Bkz: Minkarî�, s. 121.
406 [56] Bkz: Minkarî�, s. 140.
[57] Bkz: İ�bn Ebî�’l- Hadî�d, IX,320-321; Ersen, s. 32; Yılmaz, s. 60-61.
[58] Bkz: İ�bn Ebî�’l- Hadî�d, IV,43; Ersen, s. 33; Yılmaz, s. 65.
[59] Bkz: Ersen, s. 33; Yılmaz, s. 65.
[60] Bkz: İ�bn Ebî�’l- Hadî�d, X,259; Ersen, s. 32.
2. Emniyet Görevlileri ve Muhtelif Durumları
Yukarıda geçen ifadeler, bu dönemde mevcut bulunan emniyet görevi

ve görevlilerinin muhtelif olduğunu ortaya koymaktadır. Şimdi yukarıda-
ki bilgiler ışığında bu görev ve görevliler hakkında bazı ayrıntılara kısaca
temas etmek istiyoruz.
a. Şurta
Yapılan muhtelif çalışmalarda eş-Şurta kelimesinin kök ve terim an-
lamları üzerinde yeterince durulmuştur. Bunlardan, şurtanın “özel ala-
metler taşıyan, herhangi bir mücadeleye hazırlanan, yardımcı ve öncü”
manalarına geldiği ve polisin yaptığı işi ifade için de böylece adlandırıl-
dığı anlaşılmaktadır. Bu yüzden kelimenin, “halk içinde tanınacakları bir
alamet taşıyan devlet memurları”na alem olduğunu söyleyebiliriz. Bu ala-
met, elbise, bir alet veya yukarıda ifade ettiğimiz gibi görev biçimi veya-
hut başka bir şey olabilir. Emniyet görevlisi de, böyle bir alamet taşıyan
memurdur.[61] Şurta kelimesi, her dönemde emniyet görevlilerini ifade et-
miştir. “Sâhibu’ş- şurta” veya “emî�ru’ş- şurta” da, “emniyet görevlisi veya
müdürü” manasındadır. Hz. Ebû Bekir ve nisbeten Hz. Ö� mer dönemi ri-
vayetlerinde, şurta kelimesinin kullanılışını çok sık görmüyorsak da, Hz.
Osman ve Hz. Ali dönemi olayları anlatılırken ‘şurta’ kelimesiyle emniyet
görevlileri ifade edilmektedir. Bu yüzden de şurta kelimesi, polis için en
fazla ve neredeyse tek başına kullanılan önemli bir kelime olmuş ve polis
teşkilatını ifade eden alem kelime olarak kullanılagelmiştir.
Şurta hem merkez, hem de vilayetlerde görev yapmakta, halife ve va-
liye bağlı olarak, ondan emir ve talimat almaktadır.
b. Hares ve ‘Ases:
Lugatte, korumak, muhafaza etmek manalarındaki “hares” kökünden
gelen bu kelime, ism-i fâildir ve çoğulu ise, “hurrâs, harese ve ahrâs”tır.
[61] Bkz: İ�bn Manzûr, Ebû’l- Fadl Cemaluddin Muhammed, Lisânu’l- ‘Arab I-XV, (nşr: Dâru’l-
Fikr), Beyrût ty., VII,330; Ahterî�, Mustafa Muslihiddin b. Şemseddin, Ahter-i kebîr I-II,
İ�stanbul 1309, I,542; Reinhart Dozy, Suplement aux Dictionnaires I-II, Paris 1927,
I,746; İ�brahim Mustafa vd., el-Mu’cemü’l- vasît I-II, İ�stanbul 1406/1986, I,479; K. V.,
Zetterstéen, “Şurta” maddesi, İ�A, (MEB Yay.), İ�stanbul 1979; XI,585; R. Levy, “Şurta”
maddesi, Dâiretü’l- meârifi’l- İslâmiyye, Tahrân ty. XIII,193; M. Hanefi Palabıyık, İslâm
devletlerinde emniyet teşkilatı, (Atatürk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Erzurum 1991, s. 47-48; Palabıyık, “İ�slâm’ın İ�lk Yıllarında Emniyet ve
Asayiş İ�şleri”, İSTEM, yıl: III, 2005, sayı: 6, ss. 147-175, s. 168; Faruk Abdüsselâm, s.
12; Ersen, s. 15-17; Nâsıf, s. 98-103 Yılmaz, s. 19-27; A. Serdar Ö� zlü, Asr-ı Saâdet’te iç
güvenlik meselesi, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 407
Ankara 1995, s. 140-144; Ö� zlü, Dört Halife döneminde iç güvenlik, (Ankara Ü� niv. Sosyal
Bil. Enst., Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2003, s. 131-141; Ahmet Güzel,
Hulefâ-yi Râşidîn döneminde idari yapı, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Konya 1996, s. 108-111.
Istılahta da, luğavî� manasına uygun olarak, “bekçi, muhafız, korucu, bir
melikin koruyucuları, yardımcıları” anlamındadır. “Polis ve güvenlik gö-
revlisi” manalarına da gelmektedir.[62]
“Bekçi, nöbetçi, kol gezme ve gözetleme” manalarına gelen “el-‛âss”

kelimesinden türemiş olan “el-‘ases” ise, “geceleri insanları korumak, ev-
leri gözetlemek, şüpheli kişileri araştırmak ve onların zarar vermelerine
mâni olmak için geceleyin dolaşan” manasındadır.[63]
c. Ahdâs:
“el-hades” kelimesinin çoğulu olan “el-Ahdâs”, “olaylar, hadiseler ve

gençler” manasına gelir. Istılahta ise, “olaylar müdürlüğü, gençler veya
gençlik teşkilatı, gençler topluluğu” olarak devlet teşkilatında yer alan bir
müessesedir. Hulefâ-yi Râşidî�n devrinde, ikinci halife Ö� mer’den itibaren
taşra vilayetlerinde emniyet ve güvenlik işleri, ‘ahdâs’ı (olaylar müdür-
lüğünü) ilgilendirmektedir. Sorumlusu olduğu şehirlerde “polis” odur ve
suçlulara mâni olmak için geceleri dolaşmak, suç ve cinayetlerle ilgilen-
mek ve zanlının ilk tahkikatını yapmak onun işidir.[64]
Ahdâs ile ilgili rivayetler bir araya getirilince, onun başlı başına bir
teşkilat olduğu ve bulunduğu yerin mülkî� amirine bağlı olarak görev yap-
tığı anlaşılmaktadır. İ�lk olarak halife Ö� mer zamanında kurulduğu anla-
şılan bu teşkilat, davaların ilk tahkikatını yapardı. O zaman müstakil bir
daire olarak kurulan bu teşkilatın memurları, “ahdâs”, müdürü ise “sâhi-
bu’l-ahdâs” adını almıştır.[65] H. İ�brahim Hasan, ahdâs teşkilatının, şurta ile
asker arasındaki ortak işlerle meşgul olduğunu ifade eder.[66]
[62] Bkz: Huzâ’î�, 454; İ�bn Manzûr, VI,48; İ�brahim Mustafa vd., s. I,166; Levis Me’luf,
el-Müncid fî’l- lüğa ve’l- a’lâm, Beyrût, ty., s. 126; Dozy, I,270; Palabıyık, İslâm devlet-
lerinde, s. 30-31; Palabıyık, “İ�slâm’ın İ�lk Yıllarında …”, s. 156; Ö� zlü, Asr-ı Saâdet’te, s.
138-139; Ö� zlü, Dört Halife s. 127-131.
[63] Bkz: Makrî�zî�, II,223; İ�bn Manzûr, VI,139; Kettânî�, II,292; İ�brahim Mustafa vd., II,600;
Me’luf, s. 404; Dozy, s. II,126-7; İ�. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına
Medhal, Ankara, 1988, s. 404n; Palabıyık, İslâm devletlerinde, s. 48; Palabıyık,
“İ�slâm’ın İ�lk Yıllarında …”, s. 156; Ö� zlü, Asr-ı Saâdet’te, s. 138-1139; Ö� zlü, Dört Halife,
s. , 128-131; Güzel, s. 110; Abdülkadir Ö� zcan, “Asesbaşı” maddesi, DİA, III,464.
[64] Bkz: İ�bn Manzûr, II,132; İ�brahim Mustafa, I,160; Me’lûf, s. 121; Ahterî�, I,287 Levy,
XIII,193; Zâfir el-Kâsımî�, Nizâmü’l- hükm fî’ş-şerî’a ve’t-târîhi’l- İslâmî I-II, Beyrût
1987/1408, s. II,257; Palabıyık, İslâm devletlerinde, 49; Palabıyık, “İ�slâm’ın İ�lk
Yıllarında …”, s. 169; Ö� zlü, Dört Halife döneminde iç güvenlik, s. 145-146; Güzel, 110;
408 Coşkun Alptekin, “Ahdâs” maddesi, DİA, I,508.
[65] Bkz: Belâzûrî�, s. 118; Şibli, IV,369-370.
[66] Bkz: H.İ�. Hasan, en-Nuzum, s. 217 (Yazar ahdas teşkilatının Emevî� Halifesi Hişâm b.
‘Abdilmelik zamanında kurulmuş olduğuna kanidir.); Sübhî� es- Sâlih, İslâm mezhep-
leri ve müesseseleri, (çev: İ�. Sarmış), İ�stanbul 1983, s. 253.
d. Maûne:
el-Meaûne, lügatta, “yardım, meded ve yardımcı” manalarına gelir. Is-

tılahta ise, “yardımcı kuvvet” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kay-
naklarımızda geçen “sâhibu’l-meaûne”, “yardımcı emniyet görevlisi”ni;
“dâru’l-meaûne” ise, “karakol/polis müdürlüğü” ve “Kahire’deki hapisha-
ne”yi ifade etmektedir. Merkez haricindeki önemi az olan durum ve yerler-
de emniyet sorumlusu “veliyyü’l-ahdâs” olabildiği gibi “veliyyü’l-meaûne”
de olabilir. Bu, sorumlu olduğu yerde, emniyet, asayiş ve gece bekçiliği gibi
şurtaya/polise ait olan işlere bakmaktadır.[67]
e. Cilvâz:
el-Cilvâz, valinin önünde gidiş gelişlerinde koşan ve yürümesi hızlı

olan polis manasındadır. Çoğulu ise, “el-celâvî�ze”dir. Şurtî� manasındaki bu
kelime, bazı fukahaya göre; “emî�nu’l- kadı” veya “sâhibu’l- meclis” demek
olup, Arapçalaşmış Farsça bir kelimedir, aslı da “celûpes”dir. Cilvâz’ın,
“emî�nu’l-kadı” veya “sâhibu’l-meclis” olmayıp, sadece “şurtî�” manasına
olduğunu iddia edenler de vardır.[68]
Cilvâz, kadının meclisinde bulunarak ona yardımcı olan ve maaşını

beytülmâldan alan emniyet görevlisidir.[69] Râşid Halifeler dönemi için, Ve-
ki’in ‘Ahbârü’l-kudât’ı dışında bir yerde kaydına rastlayamadığımız bu gö-
revli, mahkemede, duruşma başlayınca davacı ile davalıyı çağırmak, mah-
kemede huzur ve sükûnu sağlamak, davalı ile davacıları sıraya sokmak,
sırası geleni çağırmak, icap ettiği durumlarda elindeki kırbaçla hasımları
cezalandırmak ve kadıya niyabet etmek gibi işleri yürütmektedir.[70] Yani
bir bakıma günümüzdeki bekçi, mübaşir ve hapishane görevlilerinin işle-
rini görmektedir.
[67] Bkz: Veki’, II,59n; Makrî�zî�, II,187; Dozy, s. 192; Adam Metz, el-Hadâratu’l- İslâmiyye
fî’l- karni’r- râbi’i’l- hicrî I-II, (çev, M. A. Ebû Reyde), Beyrût ty., II,279-80; Levy,
XIII,1932; Nâsıf, s. 104; Palabıyık, İslâm devletlerinde, s. 50; Palabıyık, “İ�slâm’ın İ�lk
Yıllarında …”, s. 169; Ö� zlü, Dört Halife Döneminde, s. 143-145.
[68] Bkz: İ� bn Manzûr, V,322; Dozy, s. I,207; İ� brahim Mustafa,. I,129; Levis Me’luf, s.
121; Ahterî�, I,98; Veki’, II,277n; Kâsımî�, II,277, s. 417; Palabıyık, İslâm devletle-
rinde, s. 50-51; Palabıyık, “İ� slâm’ın İ� lk Yıllarında …”, s. 169-170; Ö� zlü, Dört halife 409
döneminde, s. 142-143.
[69] Bkz: ‘Abdulkerim Zeydân, Nizâmu’l- kadâ fî’ş- şerî’ati’l- İslâmiyye, Ammân
1989/1409, s. 60; s. Atar, 142
[70] Bkz: Vekî�’ II,215, 277, 283, 320, 394; Kâsımî�, II,409, 416, 417; Rahmûnî�, s. 198-200.
3. Emniyet Görevlilerinin Tayinleri, Azilleri, Maaşları

ve Dâru’ş-Şurta (Karakol/ Emniyet Sarayı)
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde, memurların tayin ve azilleri, merkezde

halifeye, eyaletlerde ise valilere aittir. Onlardan emir alır ve onların ta-
limatlarıyla hareket ederlerdi.[71] Merkezde ve eyaletlerde bulunan ‘Bey-
tülmâl’ın, her türlü memurun maaşlarının ödenmesine kaynaklık ettiği
bilinmektedir.[72] Emniyet görevlileri de maaşlarını buradan almalıdırlar.
Dâru’ş-Şurta’ya (Karakol/emniyet bürosu/emniyet sarayı) gelince:

Hz. Peygamber döneminde, evler, mescid ve kuyular hapishane olarak
kullanılmaktaydı. Halife Ö� mer’in ise, bir bina satın alarak orayı hapishane
olarak kullanması[73] ve Basra’da polis karakolu olarak kullanılan bir bi-
nanın varlığı dışında[74] dâru’ş- şurtayı ifade edebilecek sarih bir ifadeye
şimdilik rastlayamadığımızı ifade edelim. Bunun sebebi böyle bir binaya
ihtiyaç duyulacak dereceye gelinmemiş olmasıdır. Ancak divanların ku-
rulmuş bulunması, her yerde emniyet görevlilerinin de hususî� bir yerleri
olabileceğini akla getirmektedir. Bu hususî� yerin de, eğer varsa, ya özel bir
emniyet binası (veya dî�van) veya valilik binası içinde olabileceğini düşün-
mekteyiz.
4. Emniyet Görevlilerinin Vasıfları, Alametleri,

Kıyafetleri ve Silahları
Sâhibu’ş-şurta ve diğer tüm emniyet görevlilerinin, her şeyden evvel,

“bir devlet görevlisinde, o zamanki telakkilere göre, hangi vasıfların bu-
lunması gerekiyorsa”,[75] o vasıfları ve görevinin gerektirdiği diğer vasıfları
taşıdıklarına şüphe yoktur. Ancak bu vasıflar, sarî�h olarak daha sonraki
dönemlerde görülmektedir. Biz bunlardan kısaca[76] bahsetmek istiyoruz:
1. Müslüman olmak, 2. Erkek olmak, 3. Â� kil ve bâliğ olmak, 4. Hür ol-

mak, 5. Adil olmak, 6. Sıhhatli olmak, 7. İ�lim sahibi olmak, 8. Cesur olmak,
9. Şöhret ve asalet sahibi olmak, 10. Ehliyetli ve yetenekli olmak, 11. Ciddi,
[71] Bkz: el-Mâverdî�, Ebû’l- Hasan ‘Alî� b. Muhammed, el-Ahkâmü’s- sultâniyye ve’l- vilâyâtu’d-
dîniyye, (nşr: Dâru’l- Kütübi’l- ‘İ�lmiyye), Beyrût 1985/1405, s. 261; Şiblî�, IV,339.
[72] Bkz: Ebû Yusuf, Kitabü’l- Harac (çev: Ali Ö� zek, 2. baskı), İ�stanbul 1973, s. 286; Şiblî�
IV,371-372.
[73] Bkz: Kettânî�, I,295, 298; Atar, s. 218.
[74] Bkz: Halit Çil, Hz. Ö� mer dönemi ordu ve ordugâhlar, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst.,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1999, s. 182.
410 [75] Ö� rnek olarak bkz. Yusuf Ziya Kavakçı, Hisbe teşkilâtı-Bir hukuk ve tarih müessesesi
olarak kuruluş ve gelişmesi, Ankara 1975, s. 22, 139; Atar, s. 93 vd.; Rekâyibî�, s. 7.
[76] Bu hususta genişçe bilgi için bkz. Palabıyık, İslâm devletlerinde, s. 52-55; Palabıyık,
“İ�slâm’ın İ�lk Yıllarında …”, s. 171-172; Ö� zlü, Asr-ı Saâdet’te, s. 143; Ö� zlü, Dört Halife,
s. 136; Güzel, s. 109; Şâvkî� Ebû Halî�l, s. 270; Yılmaz, s. 173-179.
sabırlı ve dayanıklı olmak, 12. Mükrim, müşfik olmak ve devlet malını gö-
zetmek.[77]
Halife Ö� mer’in meşhur kırbacı ile görevi esnasında cilvâzın kullandığı

kırbaç, emniyet görevlilerinin alameti olmalıdır.[78] Bu kırbaç, te’dî�b için
kullanılan bir alettir.[79]
Kırbaçtan başka hususî� bir alamet veya kıyafet gibi başka herhangi bir
şeye rastlayamadığımızı belirtmek istiyoruz. Ancak yukarıda geçen mız-
rakla halifenin önünde yürünmesi hakkındaki rivayet, daha sonraları tatbi-
kata konmuş olmalıdır. Bu devirde kullanılan harp aletlerinden kılıç, bıçak,
ok-yay ve mızrak emniyet görevlilerinin daimi silahlarından olmalıdır.
5. Emniyet Görevlilerinin Görev ve Yetkileri
Bu dönemdeki emniyet görevlilerinin görev ve yetkilerini, yukarıda

geçen rivayetlere göre maddeler halinde şu şekilde sıralamamız müm-
kündür:
1. Halife, vali veya kadının emirlerini ifa etmek,[80]
2. Bulunduğu yerdeki kadının, infaz hükümlerini ve asayişle ilgili
emirlerini icra etmek,[81]
3. Mahkeme salonunda mübâşir ve muhafız görevi yapmak,[82]
4. Suçluların tahkikat, kabz, te’dî�b ve tutuklanmalarına doğrudan bak-
mak,[83]
5. Geceleyin halkın mal ve can güvenliğini temin, şüpheli kişilerin hal-
ka ve mala zarar vermelerine mâni olmak ve mahallerinin huzurunu
sağlamak için sürekli sokakları dolaşmak,[84]
[77] Bkz: Nisâ, 4/141; Ebû Dâvûd, 17. Kitâbü’l- Hudûd, (4398 no’lu hadis), IV,139; Veki’,
II,235; İ�bn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullah ed-Dî�neverî�, Kitâbü ‘Uyûn’il- ahbâr
I-II, Mısr 1342/1925, I,16; Taberî�, VIII,643; el-Kalkaşendî�, Ahmed b. Ali b. Abdillah,
Subhu’l- a’şâ fî sınâ’ati’l- inşâ I-XIV, (thk: M. H. Şemsuddin), Beyrût 1407/1987, X,230;
İ�bn Haldûn, ‘Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime I-III, (çev: Zâkir Kadî�rî� Ugan),
İ�stanbul 1986, s. 641, 643; Mâverdî�, s. 261; Corcî� Zeydân, s. I,349; Metz, II,281; Kâsımî�,
II,639; H.İ�. Hasan, III,91, IV,209; en-Nuzum, s. 271; Atar, s. 98-101.
[78] Şevkî� Ebû Halî�l, s. 268.
[79] Bkz: Ya’kûbî�. II,158; Veki’, II,215, 277, 283, 320; Taberî�, s. V,203; İ�bnu’l- Esî�r, s. III,59;
İ�bn Kesî�r, VII,133; Suyûtî�, s. 137; Kettânî�, I,295.
[80] Bkz: Ebû Dâvûd, IV,273; Dârî�mî�, II,307; Makrî�zî�, s. II,223; Kettânî�, s. I,294.
[81] Bkz: Bkz: Şibli, IV,160; Corci Zeydân, I,349; H.İ�. Hasan, IV,210; Nuzum, s. 217.
[82] Bkz: Veki’, II,307, 320.
[83] Bkz: Ebû Dâvûd, IV,273; Dârimî�, II,307; Ahmed b. Hanbel, III,153, 158; Veki’, II,59- 411
60; Şibli, IV,369-71; Corci Zeydân, s. I,349; Gardet, s. 713; H.İ�. Hasan, II,160, IV,210;
Nuzum, s. 217.
[84] Bkz: Ya’kûbî� II,158; Taberî�, V,198; İ�bnu’l- Esî�r,. III,59; Makrî�zî�, s. II,223; Suyûtî�, 137;
Kettânî�, s. I,293.
6. Halife, vali veya kadının özel muhafızlığını yapmak,[85]

7. Vali veya kadıya, işlerinde nâiblik etmek,[86]
8. Halife veya valinin vermiş olduğu emirlerin duyurusunu yapmak.[87]
***
İ�lk dönem islâm toplumunun tüm üyelerinin aynı zamanda asker ol-
dukları ve yukarıda verilen örneklerin çoğunun savaş esnası ve sonrasına
ait oldukları düşünülerek, bütün bu rivayet ve değerlendirmelerin em-
niyet teşkilatı için örnek teşkil edemeyeceği iddia edilmemelidir. Çünkü
toplumun yapısı ve özelliği bu şekildedir, yani herkes hem sivil hem de
askerdir, sivil toplum, aynı zamanda orduyu da oluşturmaktadır. Asker ile
sivil kişi ve askerî� mekân ile sivil mekân ayrımı yapılmamakta; üstelik o
zamanlar, zaten böyle bir telakki de bulunmamaktadır.
Kaynaklarımızdan tespit edebildiğimiz kadarıyla, Asr-ı saadette em-

niyet teşkilatının, sadece Hz. Peygamber’in düzenli ve disiplinli olarak ko-
runmasından ibaret olduğunu ve bu işi genellikle birçok sahâbenin yap-
tığını müşahede etmekteyiz. Yine Hz. Peygamber’in korunmasının, kendi
vatandaşlarına karşı değil de, düşmanları olan Mekkeliler, diğer müşrikler
ve gayrimüslim kabile üyelerine karşı olduğu önemle göz önünde bulun-
durulmalıdır.
İ�slâm tarihi kaynaklarında kullanılan “şurta”, “‘ases” ve “hâris” keli-

melerinin Hz. Peygamber ve râşid halifeler zamanında kullanılan resmî�
tabirlerden mi, yoksa rivayetin yapıldığı dönemlerde kullanılan terimler-
den mi olduğu kesin olarak anlaşılamamaktadır. Ancak daha sonraları,
rivayetlerde, emniyet görevlilerini ifade eden tabirlerin açık bir şekilde
kullanılması, bu vazifelerin, rivayet asrında mevcut olduğunu kesin olarak
ifade etmektedir. Bu durumda Hz. Peygamber zamanında ‘şurta’, râşid ha-
lifeler zamanında ise şurtaya ilave olarak “hâris” ve “‘ases” terimleri kul-
lanılmıştır.
Birinci halife Ebû Bekir devrinde, bütün devlet müesseselerinin Hz.

Peygamber döneminkinden farklı bir özellik ve değişiklik göstermedi-
ği malûmdur. Bununla birlikte ihtiyaçların zorlaması sonucu, “hâris” ve
“‘ases”lerin bu dönemde düzenli ve kurumsal olarak faaliyette bulunduk-
ları görülmektedir. Burada öne çıkan isim Abdullah b. Mes’ûd’dur. O, em-
412 rindeki bekçi/polislerle birlikte görev yapmaktadır.
[85] Bkz: Taberî�, IV,86; Suyûtî�, s. 23, 165.

[86] Bkz: Nuveyrî�, s. XX,206; Veki’, II,394; Kindî�, s. 31-32.
[87] Bkz: Müslim, Kitâbü’l- Cenâiz, 31 (969 no’lu hadis); Ahmed b. Hanbel I,150.
İ�kinci halife Ö� mer devrinde ise, devlet teşkilatına yeni bir düzen ge-
tirilmiş ve bu düzen eskisini de kapsayarak gelişip mükemmel bir şekil
almaya başlamıştır. Bundan adlî� teşkilat kadar olmasa bile, emniyet teş-
kilatının da nasiplendiği anlaşılmaktadır. “Ahdas: Olaylar dairesi” teşkila-
tı bu dönemde kurulmuş, ayrıca “Şurta: Polis”, “Cilvâz: Polis Yardımcısı”,
“Meûne: Yardımcı Eleman”, bu teşkilatın unsurları olarak doğrudan görev-
ler ifa etmişlerdir.
Ancak bu görevlilerin daha fazla icraata yönelerek kendilerini arz et-

tikleri ve toplumun ve yöneticilerin de onlara ihtiyaç duydukları asıl dö-
nem, iç çalkantıların çokça yaşandığı üçüncü Halife Osman ve dördüncü
Halife Ali’nin dönemleridir.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde, tüm memurların tayin ve azilleri, mer-

kezde halifeye, eyaletlerde ise valilere ait olduğu için, emniyet görevlile-
rinin tayin ve azilleri de aynı usulle yapılmaktadır. Dâru’ş-Şurta (karakol/
emniyet bürosu/emniyet sarayı) gibi binaları ifade edebilecek sarih bir
ifadeye şimdilik rastlayamadığımızı belirtelim. Bunun sebebi, ya böyle
müstakil bir binaya ihtiyaç duyulacak dereceye gelinmemiş olması veya
tabii olarak özel bir bina (dî�van) veya valilik binasının kullanılmış olma-
sıdır.
Râşid halifelerin tümü, kendi devirlerinde, eyaletlere emniyet yetkili-

lerini (sahib-i şurta) atamada asla ihmal göstermemiştir.
Devlet memuru olarak ve görevine uygun özellikleri haiz kişilerden

seçilen emniyet yetkilileri, günümüz emniyet müdürü, polis ve bekçinin
görevlerini, zamanla artacak şekilde icra etmişlerdir. Kendilerini tanıta-
cak “kırbaç” vb. bir alamet taşıyan bu görevliler, zamanlarının silahlarını
kullanmaktadırlar.
413
Prof. Dr. M. Hanefi PALABIYIK
Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi
H. Râşid Halifeler Döneminde (11-41/632-661)

Haber Alma ve Haberleşme
1. Giriş
Tarih boyunca kendini korumaya almamış ve bunu, çeşitli

usûl ve biçimlerle icraata koymamış devlet ve topluluklar yok-
tur. Çünkü korunma içgüdüsü, korkmanın ve geleceği kollama-
nın bir sonucudur. Böylesi tabii bir haslete sahip olarak yara-
tılmış olan insanoğlu, bunu gerçekleştirmek için birçok yollar
denemiş ve tedbirler ihdas etmiştir. Çünkü korunmanın ihmali-
nin imha olduğunu, fertten devlete, küçükten büyüğe, her yerde
ve konumda tecrübeler göstermiştir.
Korunma içgüdüsünün toplumları organize olmaya, teşki-

latlanmaya ve sistemli davranmaya ittiği yerlerden biri de haber
alma yani istihbarattır. Haber almanın iki hususta olacağı anla-
şılmaktadır. Birincisi ve yaygın olanı düşmanlardan gelebilecek
tehlikeleri veya dost zannedilenlerin düşmanlıklarını, tehlike
veya düşmanlığın vukuundan önce haberini ve tedbirini alarak,
çeşitli biçimde onu savuşturup tehlikelerinden korunmaktır.
İ�kincisi ise, dostlardan ve dostlukları geliştirmek için haberler
almak ve onların takibinde bulunmak. Yani haber almak veya
istihbarat her zaman ve durumda düşmandan ve düşmanlıklar-
dan haber almak gibi menfi bir durum için değil, aynı oranda
dostlardan ve iyi şeylerden haberdar olmak için de söz konusu-
dur.
Diğer yandan bu haber alma işi, iyisi ve kötüsü ile dışarı-

dan biri veya birileri hakkında olabileceği gibi içerden biri veya 415
birileri hakkında da olabilir. Yani istihbarat bir yandan hem
dosttan ve hem de düşmandan haber almak iken, diğer yandan
da ülkenin içinden ve dışından olabilir. İ�şte İ�slâm devletlerinde
bu haberleşme işini sağlamak üzere sonraları oluşturulan kurum, ‘Berî�-

d=Posta’ teşkilatı olarak bilinmektedir.
Bu bölümde, aşağıda vereceğimiz esaslar ve özellikler çerçevesinde,

İ�slâm Devleti geleneğinin Hz. Peygamber’den sonraki devresini oluşturan
râşid halifeler dönemindeki (11-41/632-661) haber alma ve haberleşme-
nin mahiyet ve teşkilatından bahsetmek istiyoruz.[88]
a. Kavramsal Çerçeve
Günümüzde, haber ve haberleşme denince ilk akla gelen husus, med-

ya, telekomünikasyon, basın-yayın, tele-kulak ve benzeri teknolojiye dayalı
olan veya olmayan her türlü haberleşme/iletişim araç ve amaçlarının kul-
lanımı ile yapılan iletişimdir. Diğer taraftan da, haberleşmenin uluslarara-
sı ve devlet güvenliğini ifade eden yanı olan istihbarat yani casusluk akla
gelmektedir. Bunun eski devirlerde de aynı olduğuna şüphe yoktur. Çünkü
haberleşmenin/istihbaratın mantığı, yapısı ve tarifleri bizleri buna götür-
mektedir: Her iki kelime, “bir haberi elde etmek, duymak” anlamı taşısa da
“haber” ile “istihbarat” kavramları birbirinden oldukça farklı iki kavramdır.
“Haber”, yurt dışı itibariyle, düşman, düşman olması muhtemel veya taraf-
sız ve dost memleketler ile ilgili her türlü bilginin toplanması iken; yurt içi
itibariyle de, herhangi bir açıdan bizimle ilgili olması muhtemel kişi veya
gruplar hakkında, açık kaynaklar kullanılmak suretiyle her türlü bilginin
ham olarak elde edilmesidir. “İ�stihbarat”a gelince, çeşitli imkân ve vasıtalar-
la herhangi bir konuda elde edilen haberlerin, öncelikle ayrıştırılarak tasnif
edilmesi, konularına göre birleştirilmesi, en kolay anlaşılabilir mantık dizi-
ninde, belli bir kompozisyon dâhilinde tertip edilmesi, değerlendirilmesi ve
sonuca götürücü yorumun yapılarak, devletin bekası ve refahı doğrultusun-
da kullanan politika belirleyiciye intikal ettirilmesidir.
Modern anlamda istihbarat, sadece askerî� alanda kullanılan bir anla-

yış olmaktan sıyrılmış, toplumun her kesimini ilgilendiren siyasal, sosyal,
kültürel, ekonomik, teknolojik ve bilişim alanlarında da varlığını ciddi bir
şekilde hissettirmiştir. İ�stihbarat alanının genişlemesi ile birlikte, tanım-
lanmasının da değiştiği kabul edilmelidir.
Modern bir tarif olsa da, eski dünyaya da uyarlanabilecek olduğuna

inandığımız bu istihbarat faaliyetlerinin özellikleri arasında şunlar sayı-
labilir: Ö� ncelikle devlet birimlerince kamu görevlileri tarafından, gizli-
lik, doğruluk, açıklık, çabukluk, tarafsızlık ve erişilebilirlik esaslı ve yasal
416
bir dayanağa istinaden yürütülmesi, ulusal güvenlik veya adli ve kolluk
[88] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Şimşir, İlk dönem İslâm Târîhinde
HaberleşmeYöntemleri,Hüner, Konya, 2011.
amaçlı yapılmasıdır. İ�stihbaratın bir diğer yönü ise ‘istihbarata karşı koy-
ma’ denen karşı istihbarat faaliyetidir.
Eskilerin de çağdaş devletler gibi istihbarat yapılarını oluştururken,
“iç istihbarat” ve “dış istihbarat” şeklinde oluşturdukları anlaşılmaktadır.
İ�ç istihbarat eski devirlerde şahısları, hükümdarları, toprakları, devleti ve
rejimleri, rakiplere karşı koruma görevi ifa ederken, günümüzde devletin
iç güvenliğini korumayı esas hedef olarak benimsemiştir. Dış istihbarat
ise, hasım ya da hasım olması muhtemel devletlerin elindeki imkân ve ka-
biliyetleri tespit etmektir.[89]
İ�slâm dünyasına gelinceye kadar, dünyada kurulduğu görülen ha-
berleşme/posta kurumları çeşitli isimler altında görev yapmışlardır. Bu
haberleşme/postanın hepsinin genel karakteri, devlete ait haberleşme/
posta olması ve devlet haberleşmesi yanında, haber alma faaliyetini de
birlikte yürütmüş olmasıdır.[90]
Daha sonraları haberleşme teşkilatına ad olan “berî�d” kelimesi, deği-
şik şekillerde tarif edilse de, Latince’de “posta hayvanı” manasında olan
“veredus”tan geldiği ve bütün ortaçağ İ�slâm devletlerinde “posta hayvanı,
süvari postacı, devlet postası, posta menzili ve nihayet iki posta menzili
arasındaki mesafe” anlamlarında kullanıla gelmiştir.[91]
İ�slâm Tarihi’nde Hz. Muhammed (sas) tarafından bi’setin beşinci se-
nesinde Habeşistan’a yapılan hicret sırasında Hz. Peygamber’in Habeşis-
tan Necâşisi Ashame’ye ve hicretin altıncı senesi sonu ile yedinci senesi
başlarında çevre ülkeler ve hükümdarlarına, hususi elçiler vasıtasıyla da-
vet mektupları gönderdiğini biliyoruz. Nihayet daha sonra hızla gerçek-
leştirilen fetihlerle İ�slâm Devleti’nin sınırları genişlemiştir. İ�lk zamanlar-
da Hz. Peygamber ile ve daha sonraları Medine’deki halifelerle cephedeki
ordu komutanlarının ve vilayetlerdeki yöneticilerin haberleşmesi, elde
bulunan imkânlarla sağlanmaya çalışılmıştır.[92] Kettânî�, postanın İ�slâm
[89] Bkz. Murat Durmuş, Özel hayatın korunması hakkı ve bu çerçevede istihbarat faa-
liyetleri, (Kırıkkale Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Kırıkkale, 2006, s. 22-26, 30-32; Kemal Aslan, Yeni teknolojiler çerçevesinde haber-
cilikte istihbaratın işlevi, (Marmara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), İ�stanbul, 2008, s. 3-4; Remzi Güney, Osmanlı’nın son döneminden
cumhuriyet dönemine istihbarat teşkilatlarının tarihi süreçleri ve polis istihbarat ta-
rihi, (Afyon Kocatepe Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Afyonkarahisar, 2010, s. 2-5.
[90] İ�smet Kayaoğlu, İslâm kurumları tarihi, Ankara, 1985, s. 62.
[91] M. Fuad Köprülü, “Berîd” mad., İA, II,541-544, II,541; Ahmet Güzel, Hulefâ-yi Râşidîn
döneminde idari yapı, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans 417
Tezi), Konya, 1996, s. 111.
[92] Nesimi Yazıcı, “Klâsî�k İ�slâm Döneminde Haberleşme Kurumu İ�le İ�lgili Bazı
Mülâhazalar”, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. dergisi, sayı: 29, ss. 377-386, s. 378, İ�brahim
Harekât, “Berid” mad., Dİ�A, V,498-501, V,500.
devletlerinde başlangıçtan itibaren bilinmekle beraber, özel usûl ve esas-

lara göre düzenlenmesinin ve onun için mil ve istasyonlar konmasının ilk
kez Muâviye b. Ebî� Süfyân tarafından gerçekleştirildiğini vurgular.[93] Yine
Kettânî� Resûlullah’ın, “Bana bir berîd (postacı haberci, elçi) seçip göndere-
ceğiniz zaman yüzü ve adı güzel olanını gönderin” şeklindeki bir emrini de
nakletmektedir,[94] ki bu da daha önceden berî�din bilindiğini göstermek-
tedir.
Gerek Resûlullah dönemindeki, gerekse râşid halifeler dönemindeki
mektuplar, haberleşmede önemli bir rol üstlenmiştir. Ö� zellikle fetihler ne-
ticesinde genişleyen İ�slâm Devleti’nde, halifelerle görevlileri arasındaki
iletişim, mektuplarla gerçekleştirilmiştir. Bu iletişim aksamadan sağlan-
mıştır. O devirlere ait günümüze kadar gelen mektuplar bu hususta malû-
mat edinmemizi sağlamaktadır.[95]
Resûlullah sonrası dönemde istihbarata dayalı bilgilerin öneminin

her geçen süreçte daha da arttığı görülmektedir. Halifelerin, özellikle ko-
mutanlarına casusluğun önemini ısrarla vurgulayan tavsiyeleri ile karşı-
laşmak mümkündür.[96]
2. Râşid Halifeler Döneminde Haberleşme
İ�slâm öncesi geleneği, Kur’ân’ın talimatını ve Resûlullah’ın uygulama-

larını kendilerine örnek alan râşid halifeler, korunma ve geleceğe güvenle
bakma saikiyle, devraldıkları haberleşme yapı ve işleyişini daha da geliş-
tirmiş ve teşkilatlandırmışlardır.
Müslümanlar, Dört Halife, Emevî�ler ve Abbasî�ler döneminde, fethedi-

len toprakların hilafet merkezi ile haberleşmesini sağlayan posta (berî�d)
[93] Kettânî�, s. I,267.

[94] Kettânî�, s. I,265, II,8; A. Serdar Ö� zlü, Asr-ı saadet’te iç güvenlik meselesi, (Ankara
Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1995, s. 166.
[95] Geniş bilgi ve örnekler için bkz. Muhammed Hamidullah, Mecmû’atü’l-vesâiku’s-
siyâsiyye li’l-’ahdi’n-nebevî ve’l-Hilâfeti’r-Râşide, Beyrût, 1389/1969 [el-Vesâi-
ku’s-siyâsiyye-Hz. Peygamber döneminin siyasî-idarî belgeleri, çev. Vecdi Akyüz,
İ�stanbul, 1997]; Abidin Sönmez, Rasulullah’ın İslâm’a davet mektupları, İ�stanbul,
1984; Güzel, s. 112.
[96] Ebû Bekr, Amr b. As’a yaptığı tavsiyede casuslar kullanmasını belirtmiş bunun üze-
rine Amr Filistin bölgesindeki Kaysâriyye’nin fethi esnasında düşman casuslarını
kendi hesabına çalıştırmıştır. Ö� mer b. Hattâb da, Sa’d b. Ebî� Vakkâs’a bu meyanda
tavsiyelerde bulunmuştur. Tavsiye mektuplarının mahiyeti için bkz. el-Vâkıdî�, Ebû
418 Abdullah b. Ö� mer, Fütûhu’ş-Şâm I-II, (Matbaatu’l-Hicazî�), Kahire 1895, s. I,7-12,
II,9-10; Corcî� Zeydân, İslâm uygarlıkları tarihi, I-II, çev. Nejdet Gök, İ�stanbul, 2004-
2012, s. I,115; Hasan İ�brahim Hasan, Siyasî-dinî-kültürel-sosyal İslâm tarihi I-VI, çev.
İ�smail Yiğit vdd., İ�stanbul, 1987, s. II,190-191; Cengiz Kallek, “Casus” mad., DİA, s.
VII,163-166.
faaliyetlerine çok önem vermişlerdir. Posta görevlileri ise, geçecekleri yol-

ların mesafelerini, oradaki istasyonların konumunu ve konaklama şartla-
rının ayrıntılı kayıtlarını almadan yola çıkmazlardı.[97]
Hz. Ö� mer, Hulvân’ın fethinden sonra Sevâd arazilerinin paylaştırılma-

sını kabul etmemişti. Çünkü bu arazinin üzerinde ulaşımda da kullanılan
posta yolları bulunuyordu[98] ve Hz. Ö� mer döneminin dikkate değer uygu-
lamalarından biri de, posta yollarını kullanan posta teşkilatının geliştiril-
mesidir.[99]
Râşid halifeler, berî�d idaresinin yönetimine akıllı ve dindarlıkta iti-

mat ettikleri kimseleri tayin ederlerdi. Çünkü halifelerin valiler ve diğer
muhatapları ile muamelatı, berî�d reisinin verdiği malumata göre olmak-
taydı.[100]
Posta’nın (berî�d) râşid halifeler zamanında geliştiğinin delillerinden

biri de ‘Dâru’l-Berî�d’lerin (Posta Evleri) inşa edilmesidir.[101]
Râşid Halifeler döneminde berî�d sadece resmî� işlere münhasır kal-

mamış, halkın da faydalandığı bir teşkilat haline getirilmiştir. Hz. Ö� mer’in,
şehirlerin kenarlarında ve yollarda posta memurlarının konaklayabil-
meleri için inşa ettirdiği Dâru’l-berî�dler, Kûfe, Basra, Şam ve Mısır’da da
bulunuyordu.[102]
Bu dönemde posta ve istihbarat olarak karşımıza çıkan tek şey, mek-

tuplaşma ile casus kullanımıdır. Her ikisinin de detayı hakkında kaynakla-
rımız bilgi vermemekle beraber, birkaç sayfada bir, halifelerden veya mer-
kezden ordu karargâhlarına, ordu karargâhlarından merkeze, merkezden
valilere, kadılara veya bunlardan merkeze, çok sayıda yazışmalara yer
vermektedir. Mesafeler arasındaki uzaklığa rağmen çok hızlı ve devamlı
[97] Seyyide İ�smail Kâşif, İslâm tarihinin kaynakları ve araştırma metotları, (çev.
Mehmet Şeker vdd.), İ�zmir 1997, s. 49, 84; Ahmet Erol, Klasik İslâm döneminde
ulaşım, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya,
2006, s. 2.
[98] İ�bnü’l-Esî�r, İzzüddîn b. Ebi’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-târih, (thk. C. J.
Tornberg, Dâru Sâdır), Beyrût 1385/1965, s. II,522 (Türkçe çev.: İslâm tarihi-el-kâ-
mil fî’t-târih tercümesi I-X, Red. Mertol Tulum, İ�stanbul, 2008, s. II,456).
[99] Erol, s. 21.
[100] Zeydân, s. I,299.
[101] Buhari, Sahîh-i Buhârî I-VI, (Red. A. Ağırakça), İ�stanbul 2009, Vudû’ 66, s. I,130;
Kettânî�, s. 1,267. 419
[102] Şiblî� Numanî�, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi I-II, (çev. T. Yaşar Alp),
İ�stanbul, 1986, s. II,164; Gâlip b. Abdilkâfî� el-Kureşî�, Evveliyyâtü’l-Farûk fi’l-İdâre
ve’l-Kadâ I-II, (Müesseseü’l-Kütübi’s-Sekafiyye), Beyrût 1410/1990, s. I,218; Mustafa
Fayda, “Râşid Halifeler” mad., DİA, s. XVIII,324-338; Harekât, V,499; Erol, s. 22.
yapılan bir haberleşme, posta faaliyetinin yerleşmiş ve gelişmiş olduğu-

nun göstergesi olarak ele alınabilir. Meselâ Hz. Ebû Bekir, bir yandan vali,
âmil ve komutanlarıyla yazışırken,[103] diğer yandan da komutanlar düş-
manlarının ani haberlerini almaktadırlar.
Hâlid b. Velî�d, Hire’nin ve Aynuttemr’in fetih haberlerini ve bir ta-

kım hediyeleri Medine’ye Hz. Ebû Bekir’e göndererek, müjde verdi. Alâ b.
el-Hadramî� Bahreyn mürtedlerinin oluşturduğu problemi çözdüğünü ha-
ber verirken, Mekke Valisi Attâb b. Esî�d de, bölgede irtidadın baş göster-
diğini haber veriyordu. Diğer yandan irtidadı bastırmakla görevlendirilen
komutanların, mürtedlere yazarak, onları İ�slâm’a dönmeye çağırdıklarını
da görmekteyiz.[104]
İ�krime b. Ebî� Cehil, Müseylime ile karşılaştığında bozguna uğramış

ve durumunu hemen halifeye bildirmişti. Halife Ebû Bekir de ona çeşitli
talimatlar içeren mektup gönderdi.[105]
Hâlid b. Velî�d, Yemâme olaylarını bastırıp, Hanifoğulları’nın önde ge-

len kişilerinden Meccâ’a ile anlaşmaya vardığı sırada, Halife Ebû Bekir’in
bir takım talimatlar veren mektubu kendisine geldi. Ancak Hâlid, antlaş-
ma yaptığı için mektupta yazanlara uyamadı.[106]
Bu seçme örneklerde de görüldüğü gibi, iki senelik hilafet dönemi iç

ve dış savaşlarla geçen Hz. Ebû Bekir, ridde olayları süresince ülkenin her
tarafından haberler almış, aldığı bu haberlere göre ordular göndererek
tedbirler yürütmüştür. Burada alınan bazı tedbirlerin casusları vasıtasıy-
la gelen haberler sayesinde olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Hz. Ebû Bekir
Şam ve Filistin ordularının kumandanları Yezî�d b. Ebî� Süfyân, Amr b. el-Â� s
ve diğer komutanlara savaşta nasıl davranmaları gerektiği hususunda son
derece önemli bilgiler vermiş ve tembihlerde bulunmuştur.[107]
Hz. Ö� mer, Hz. Ebû Bekir’den Hâlid’e, “Emredilenin dışında herhangi

bir eylemde bulunmaması için mektup yazmasını” istemiş, o da bu doğ-
rultuda bir mektup yazmıştı. Ancak Hâlid, işine karışılmaması ve serbest
hareket edebilmek için gelen bu talimatı görmezden gelmiştir.[108]
[103] İ�bnü’l-Esî�r, s. II,375-376, 378, 385, 403, 406 (çev. s. II,324-326, 326, 333, 349, 357) ve
ayrıca İ�bnü’l-Esî�r, s. II,370, 372-373, 387-388, 395-396 (çev. s. II,319, 322, 335, 342).
[104] İ�bnü’l-Esî�r, s. II,392, (çev. s. II,339), s. II,395, (çev. s. II,342), s. II,371, (çev. s. II,321),
s. II,374, (çev. s. II,323), s. II,346, (çev. s. II,297).
[105] İ�bnü’l-Esî�r, s. II,360, (çev. s. II,310).
420 [106] İ�bnü’l-Esî�r, s. II,365, (çev. s. II,315).
[107] İ�bnü’l-Esî�r, s. II,404, (çev. s. II,349-350).
[108] İ�srafil Balcı, “Hz. Ö� mer’in Komutan Atama Stratejisi: Sa’d b. Ebî� Vakkâs ve Ebû
Ubeyde b. el-Cerrâh Ö� rneği”, Ondokuz Mayıs Üniv. İlâhiyat Fak. dergisi, sayı: 20-21,
2005, ss. 169-209, s. 192.
Yine İ�bnü’l-Esî�r’de gördüğümüz gibi, Yermûk Savaşı esnasında Medi-

ne’den gelen berî�d görevlisi, Hz. Ebû Bekir’in vefat haberini getirmiştir.[109]
Ecnâdeyn Savaşı sırasında kimliğini gizleyerek elçi sıfatıyla girdiği

düşman karargâhında incelemelerde bulunan kumandan Amr b. el-Â� s’ın,
Filistin bölgesindeki Kaysâriyye’nin muhasarası esnasında yakalanan
düşman casuslarını kendi hesabına çalıştırdığı da rivayet edilmektedir.
Yine Hz. Ebû Bekir döneminde Şam fâtihi Ebû Ubeyde b. Cerrâh, böl-
gede tutunabilmek için gayrimüslim Nabatî�ler’den casus olarak faydalan-
mıştır.
Sevâd orduları kumandanı Hâlid b. Velî�d de Â� lî�s ve Hî�re halkı ile, İ�ran-
lılar’a karşı casusluk yapmaları şartıyla antlaşma yapmıştır.[110]
Hz. Peygamber’in yaptığı gibi, Hz. Ebû Bekir’in de, düşmanların ordu
hazırladığını haber alır almaz hareket ederek, Zü’l-Kassa’ya gidip düşma-
na ani baskın yapması, bölge devletlerinde casuslar bulundurduğunu gös-
termektedir.[111]
Ö� ne çıkan rivayetlerden biri de, Bizanslıların bedevi bir Arabı

Müslümanların içine casus olarak sokmaları ve onun da döndükten sonra
gördüklerini anlatmasıdır.[112]
Hz. Ö� mer istihbarat faaliyetlerine büyük önem vermiş, Ebû Ubeyde ve

Sa‘d b. Ebî� Vakkâs gibi ordu kumandanlarına Hz. Ebû Bekir’inkine benzer
tavsiyelerde bulunmuştur. Hz. Ö� mer’in Kâdisiye seferi esnasında Sa’d b.
Ebî� Vakkâs’a verdiği talimatlar istihbarata verdiği önemi ortaya koymak-
tadır: “Düşmanın toprağını ele geçirdiğin vakit onların içine casuslar gön-
der. Yaptıkları şeylerin tamamını öğrenmeye çalış. Onların durumundan
hiçbir şey sana gizli kalmasın. Yanında, Araplar’dan veya o bölge halkın-
dan doğruluğuna ve isabetli görüşüne güvendiğin kişiler bulunsun. Zira
yalancının haberi, bazen doğru söylemiş olsa da, sana fayda getirmez. Sah-
tekâr senin lehine değil, aleyhine casusluk yapar.”

[110] Kallek, s. VII,164.
[111] İ�bn Kesî�r, İ�mâdüddin İ�smâil b. Ö� mer, Ebü’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrût, 1966,
s. II,344, VI,312 (Türkçe çeviri: Mehmet Keskin, İ�stanbul 1994, II,295, VI,445); 421
Abdurrahman Şanverdi, İlk üç halife döneminde siyasî, sosyal ve dini etkisi yönüyle
Hz. Ali, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya
2007, s. 93.
Başka bir talimatında Sa‘d’a şu hususu da belirtir: “Araziyi yerli halkın

bildiği kadar öğrenip, bu arazi üzerinde düşman askeri kadar rahat hare-
ket edebilecek seviyeye gelmeden ve mecbur kalmadıkça, düşmanla ölüm
kalım savaşına girme!”[113]
• Ordu İ�çi İ�stihbarat
Hz. Ö� mer’in iç istihbarat ve istihbarata karşı koyma faaliyetlerinden

biri de, ordunun içinde olup bitenleri kendisine haber veren “zabıt me-
murları”nı kullanmasıdır. Şiblî�’ye göre, Ö� mer’in her orduda, orada cere-
yan eden her şey hakkında kendisine yazılı raporlar gönderen casusları
ve memurları vardı. Bu memurlarının çalışmasıyla orduda suç işleyen
şahsın, kim olursa olsun, gecikmeden cezalandırılması, diğerlerine de bir
ihtar mahiyeti taşıyordu. İ�ran harbinde Amr b. Ma’dî�kerib bir defasında
amirine küstahça konuşmuştu. Hadiseden derhal haberdar edilen Ö� mer,
Ma’dî�kerib’e bir mektup yazarak onu, yaptığını bir daha tekrarlamaya ce-
saret edemeyecek şekilde azarladı.
Bekr b. Vâil kabilesinden Uteybe ve Furat komutasındaki birlik, düş-

manı suya döktüklerinde komutanları sudakileri boğmaları için askerle-
ri tahrik etmişti. Bunu, birlikte bulunan özel casuslarından öğrenen Hz
Ö� mer, komutanları merkeze çağırıp sorguya çekmiştir.[114]
Şiblî� 17/638 senesinde meydana gelen şu olayı nakletmektedir:

“Halî�d, şairin birine on bin dirhem ihsanda bulundu. İ�stihbarat elemanları
meseleyi derhal Ö� mer’e naklettiler. Hz. Ö� mer Ebû Ubeyde’ye bir mektup
yazarak bahis konusu hediyeyi kendi kesesinden vermişse israftan ötürü
suçlu olacağını, beytülmalden harcamışsa emanete hıyanet ile suçlanaca-
ğını, her iki halde de azledilmeye müstehak olacağını bildirdi.”[115]
Ebû Ubeyde’nin bölge zimmî�lerinden Bizans ordusu içinde faaliyet

gösterecek casuslar seçtiği, Hâlid b. Velî�d’in de çeşitli bölgelerde casusluk
ve karşı casusluk faaliyetlerinde bulunan adamları olduğu bilinmektedir.
Filistin ordularının Gazze kanadı kumandanı Alkame b. Mücezziz,

elçilerinin yeterli istihbaratı sağlayamaması üzerine, elçi sıfatıyla girdiği
düşman kalesinde bizzat bilgi toplamıştır.
[113] İ�bn Abdirabbih, Ebû Ö� mer Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî�, Kitâbü’l-ikdî’l-ferîd

I-VII, Kahire, 1384/1965, s. I,130-132; Hasan, s. II,190-191; Halit Çil, Hz. Ömer dö-
nemi ordu ve ordugâhlar, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek
422 Lisans Tezi), Ankara, 1999, s. 82.
[114] Şiblî�, s. II,165-166, 264-265; Doğuştan günümüze büyük İslâm tarihi I-XIV, (Ed. H.
Dursun Yıldız,), İ�stanbul, 1986, s. II,69; Çil, s. 64.
[115] Şiblî�, s. I,243; A. Serdar Ö� zlü, Dört Halife döneminde iç güvenlik, (Ankara Ü� niv. Sosyal
Bil. Enst. Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2003, s. 165.
Hz. Ö� mer, gayrimüslimlerin Medine’ye girişini kontrol altına almak ve

giyim kuşamlarında Müslümanlara benzemelerini yasaklamakla da düş-
man casuslarının hilafet merkezine sızmalarını engellemeye çalışmıştır.[116]
Hz. Ö� mer devrinde casusluk ve istihbarat hizmetlerinin iyi teşkilatlan-

dırılmış olmasının diğer bir delili de, ordudaki sınıflardan birinin “istihba-
ratçılar” olmasıdır. Bunlar, düşman hakkında her türlü bilgiyi toplamakla
görevlendirilen ordunun haber alma teşkilatıdır. Bu teşkilat için, bir kısmı
İ�slâmiyet’i kabul etmiş bulunan Irak ve Suriye Araplar’ı arasından kolayca
elemanlar bulunmuştu. Bunlar bu topraklarda asırlarca yaşadıklarından
hiçbir şey onların bilgileri dışında cereyan edemezdi. Müslüman olduk-
larını ifşa etmelerine izin verilmemekteydi. Dış görünüşlerinde Zerdüşt
veya Hıristiyanlara benzediklerinden istedikleri vakit düşman kuvvetleri
arasına karışıp arzu ettikleri malumatı elde edebiliyorlardı. Yermûk, Kâ-
disiye ve Tikrit muharebelerinde bu casuslar çok kıymetli hizmetler ifa
etmişlerdir.[117]
Suriye’nin ileri gelenleri, kendi arzuları ile Roma İ�mparatoru’nun or-

dusunun hareketlerini devamlı gözetleyip durumu, Müslüman kumandan-
lara haber veren casuslar tutmuşlardı. Çünkü “zimmiler, Müslümanların
ahidlerindeki sadakati ve muamelelerindeki nezaketi görünce, düşman-
larına karşı Müslümanlara yardım etmeyi tercih etmişler ve Romalılar’ı
gözetleyip hareketlerini Müslümanlara bildirmek için, Müslümanlarla an-
laşma akdetmiş şehirlerden casuslar göndermişlerdi.[118]
Hz. Ö� mer’in zimmilere uygulanmasını istediği talimatları içeren met-

nin, ‘casusların kilise ve evlerde barındırılmaması’ ile ilgili bir maddeyi
içermesi,[119] konumuz açısından önemlidir.
Hıms şehri sulh yoluyla 14/635 yılında ele geçirilince yapılan antlaş-
maya göre, Humus halkı, yılda 170 bin dinar cizye ödemeyi kabul etmişler-
di. Bu antlaşmadan bir yıl sonra, Yermûk Savaşı öncesi Müslümanlar, He-
raklieios’un kendilerine hücum etmek üzere asker topladığını öğrendiler.

[117] Şiblî�, s. II,164; Çil, s. 61-62.
[118] Şiblî�, s. II,165.
[119] Belge ve tartışmalar için bkz. Turtusi, Muhammed b. Velî�d, Sirâcü’l-mülûk-siyaset
ahlâkı ve ilkelerine dair-(Çev. Sait Aykut), ss. 397-405, s. 398; İ�bn Kayyim, Zâdu’l-
meâd-rahmet peygamberi ve devleti I-VI, (çev. Muzaffer Can,), İ�stanbul, 1990,
1140-1145; Robert Mantran, İslâm’ın yayılış tarihi (VII-XI. yüzyıllar), (çev. İ�smet
Kayaoğlu), Ankara, 1981, s. 198; Terc. W. Arnold, İntişar-ı İslâm tarihi, (çev. Hasan 423
Gündüzler), Ankara, 1982, 60-62; Mustafa Fayda, Hz. Ömer zamanında gayr-ı müs-
limler, İ�stanbul, 1989, s. 177-181; Zeydân, II,358-370; Cihan Eker, Hz. Ömer dev-
rinde ehl-i kitapla ilişkiler ve tehcir, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst. Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006, s. 57-58.
Bunun üzerine Humus halkından aldıkları cizyeyi iade ettiler ve kendileri-

ni koruyamayacaklarını onlara bildirdiler. Ebû Yûsuf bu olayı “…zimmî�ler,
kendilerine karşı Müslümanların vefakârlıklarını, iyi hareket ve davranış-
larını…” görmeleri sonucunda, “…İ�slâm düşmanlarına karşı Müslümanla-
rın galip gelmeleri için onlara yardımcı olmaya başlamışlardır…” diyerek,
Doğu Romalılar’ın arasına bu gayrimüslimlerin casuslar gönderdiklerini
ve Müslümanlara askerî� bilgiler topladıklarını anlatmaktadır.[120]
Filistin ve Ü� rdün’de Sâmî�rî� mezhebine mensup bazı Yahudiler yaşar-

dı. Ebû Ubeyde b. Cerrâh bunları, bilhassa casusluk ve istihbarat için va-
zifelendirmiş ve onları arazi vergisi iadesi ile mükâfatlandırmıştır. Keza
Antakya civarındaki Cerâcime adındaki bir topluluk da, aynı hizmet için
tayin edilmiş ve arazi iadesi ile taltif edilmişlerdi.[121]
Suriye taraflarında Doğu Roma İ�mparatorluğu ile hudut bölgesinde

bulunan Arbesüs bölgesi halkının yerlerinden çıkarılmaları hakkında Hz.
Ö� mer’in takındığı tavır da ilgi çekicidir. Doğu Roma sınırında oturan bu
Hıristiyanlarla, Doğu Romalılar hakkındaki bilgileri Müslümanlara ak-
tarmaları hususunda antlaşma yapılmıştı. Ancak bölgenin valisi Umeyr
b. Sa‘d, Hz Ö� mer’e bu şehir halkının, Müslümanların askerî� sırlarını düş-
mana bildirdiklerini; buna karşılık düşman hakkında kendilerine bilgi
vermediklerini haber verirdi. Bunun üzerine Hz. Ö� mer, valisine şu emri
verirdi: “Onlar yerlerinden çıkarsa, kendilerine bir koyun yerine iki koyun,
bir inek yerine iki inek, yani her şeyin iki katını verirsin. Onlar bunu kabul
etmezlerse, bir yıl süre tanır, sonunda Arbesüs’ü yıkarsın.” Arbesüs halkı Hz.
Ö� mer’in kendileri için öngördüğü bu teklifi kabul etmediler ve Umeyr b.
Sa‘d da bir yıllık süre sonunda, Arbesüs şehrini tahrip ederek halkını ora-
dan çıkardı.[122]
• Mektuplaşma ve Haberleşme Ö� rnekleri
Hz. Ö� mer zamanında da, fethedilen yerlerin haberleri ve müjde-

leri Medine’ye bildirilmekteydi. Ebû Ubeyde b. Cerrâh Dimaşk’ın fetih
[120] Ebû Yûsuf, s. 226-227; Belâzürî�, Fütûhul buldân (Ülkelerin Fetihleri), (çev. Mustafa
Fayda), Ankara, 1987, s. 195-196; Zeydan, I,118; Fayda, Hz. Ömer zamanında gayr-ı
müslimler, s. 142. Ayrıca bkz. Hüseyin Algül, İslâm Tarihi I-IV, İ�stanbul 1986, II,309;
Eyüp Baş, İslâm’ın ilk döneminde Müslüman Yahudi ilişkileri, İ�stanbul, 2004, s. 89;
Eker, s. 92-93, 118.
[121] Belâzürî�, s. 226; Şiblî�, II,164; Kallek, VII,163.
424 [122] Belâzürî�, s. 224-225; Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl, (çev. Cemaleddin Saylık,),
İ�stanbul, 1981, s. 204; Muhammed Hamidullah, Mecmû’atü’l-vesâiku’s-siyâsiyye
li’l-’ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâfeti’r-Râşide, Beyrût, 1389/1969 [el-Vesâiku’s-Siyâsiy-
ye-Hz. Peygamber döneminin siyasî-idarî belgeleri, (çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay.),
İ�stanbul, 1997], s. 383; Siblî�, s. 164-165; Eker, s. 121; Kallek, s. VII,164.
haberini,[123] daha sonra da Beysân ve Taberiyye’nin fethinin haberini

gönderdi.[124]
Hz. Ö� mer cephedeki komutanlarıyla sürekli yazışmalar yapmış ve

onları Medine’den birtakım talimatlarla yönlendirmiştir. Halife komutan-
larına, “Bana yazın, sürekli yazın; öyle ayrıntılı yazın ki, sizi görmüş gibi
olayım.” şeklinde talimatlar göndermiştir. Ayrıca o, Medine’den görevliler
yollayıp olup biteni de öğrenmeye çalışmıştır.[125]
Müslümanlar Yermûk’te savaştıkları sırada, veya Dimaşk’ın fethi es-

nasında Hz. Ö� mer’in Hâlid’i azledip Ebû Ubeyde’yi başkomutan atadığı ha-
beri, berî�d vasıtasıyla gelmiş ve Ebû Ubeyde durumu bir süre gizledikten
sonra Hâlid’e bildirmiştir. Hâlid haberi öğrendiği zaman “Allah sana mer-
hamet etsin, neden böyle davrandın?” deyince, Ebû Ubeyde “Seni üzüp
işini zaafa uğratmak istemedim, çünkü sen düşmanın önünde bulunuyor-
dun.” dedi.[126] Hatta bu mektubun Hz. Ö� mer’in göreve gelir gelmez yazdığı
ilk mektup olduğu da söylenmektedir.[127]
Hâlid ganimetler konusunda kendisinden talepte bulunanlar arasın-

da malları dağıtınca, Ö� mer b. el-Hattâb bunu da işitti. Zaten onun yaptığı
hiç bir şey Hz. Ö� mer’den gizli kalmazdı. Bunun üzerine Hz. Ö� mer postayı
(berî�d) çağırarak onunla birlikte Ebû Ubeyde’ye bir mektup gönderdi. Bu
mektupta Hâlid’den hesap sorulmasını ve sorgulama esnasında bağlanıp
konuşturulmasını emretti. Bunun üzerine Ebû Ubeyde Hâlid’e mektup
yazdı, Hâlid de onun yanına geldi. Ebû Ubeyde insanları topladı ve kendisi
minbere oturdu. Posta ayağa kalkıp Hâlid’e Eş’as’a hangi maldan verdiği-
ni sorunca Hâlid önce cevap vermedi. Sorgulama başladıktan sonra, “ona
kendi malından verdiğini” söyledi. Bundan sonra berî�d onun bağlarını çö-
zerek başlığını yerine koydu ve bizzat kendi eliyle sarığını sardı. …[128]
Hz. Ö� mer, Hâlid’i yanına çağırarak, “servetini nereden elde ettiğini”

sormuş, aldığı cevap ve tahkikat sonrasında, ondan memnuniyetini bil-
direrek onu görevden almıştı. Arkasından da İ�slâm ülkesinin her yanına
şunları yazarak haber etmiştir: “Ben Hâlid’i kendisine kızdığım yahut

[125] Taberî� Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk I-XII, (Dâru’l-Fikr),
Beyrût, 1407/1987, s. V,64-65; İ�bn Kesî�r, s. VII,37 (çev. s. VII,64); Balcı, s. 204.
[126] Taberî�, s. V,41-43; Belâzürî�, s. 358; Halî�fe b. Hayyât, Târîhu Halîfe b. Hayyât (Halîfe b.
Hayyât tarihi), çev. Abdulhalik Bakır, Ankara, 2001, s. 155; İ�bnü’l-Esî�r, s. II, 432, (çev.
s. II,374); R. Hartmann, “Şam” mad., İA, s. XI,300; Mustafa Fayda, “Hâlid b. Velî�d,” 425
mad., DİA, s. XV,299-300; Mustafa Fayda, Allah’ın Kılıcı Hâlid bin Velîd, İ�stanbul,
1992, s. 433-434; Harekât, s. V,498; Balcı, s. 188-190.
[127] İ�bnü’l-Esî�r, s. II, 427, (çev. s. II,370).
[128] İ�bnü’l-Esî�r, s. II, 536 (çev. s. II,469-470).
hainlik etiği için görevden almadım. Ancak herkes onu alabildiğine gö-
zünde büyütmüş ve her şeyi ondan zannetmek gibi bir duruma gelmişti.
Her şeyin onunla olup bittiğini varsaymalarından korkmaya başlamıştım.
Ben onların her şeyi yapanın Allah olduğunu bilmelerini ve fitneye maruz
kalmamalarını arzuladım.”[129]
Hz. Ö� mer döneminde ribat oluşturulmasıyla ilgili uygulamaların

ilki Antakya’da yaşanmıştır. Hz. Ö� mer, Ebû Ubeyde’ye bir mektup yaza-
rak; Müslümanlardan iyi niyet, fikir ve tedbir sahibi olanları Antakya’ya
yerleştirmesini, onları orada düşmanla karşılaşmaya hazır bir durumda
bulundurmasını, aylık ve bahşişleri hususunda geniş davranmasını em-
retmiştir.[130]
Hz. Ö� mer, 17/638 senesinde Basra ve Kûfe’de çıkan büyük bir yangın-
dan sonra Kûfe’den gelen heyete evlerin yapımıyla ilgili verdiği talimatı,
o zaman Basra valisi olan Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’ye ve Basra halkına da gön-
dermiştir.[131]
Müslümanların Medâin’i fethedip bölgeye yerleşmelerinden sonra,

bölgenin iklimi onlara yaramamış ve sağlıkları bozulmuştu. Sa‘d b. Ebî�
Vakkâs veya aynı şekilde Kûfe’de Sa‘d ile birlikte olan Huzeyfe b. el-Yemân,
yazdıkları bir mektupla durumu Hz. Ö� mer’e bildirmişler, o da cevabında,
“Araplar develeriyle birlikte yaşarlar. Develerine yaramayan yer onlara da
yaramaz. Sen Selmân’ı ve Huzeyfe’yi öncü olarak gönder. Onlar hem kara
hem de deniz havasını taşıyan bir yer seçsinler. Yalnız benimle sizin ara-
nızda sakın deniz ve köprü bulunmasın.” demiştir.[132]
Sa‘d b. Ebî� Vakkâs, dârü’l-imârenin duvarının delinerek hazinedeki

(Beytülmâl) malların bir kısmının çalınması üzerine, olayı bir mektupla
Hz. Ö� mer’e haber vermiş ve aynı zamanda hazinenin bulunduğu yerle dâ-
rü’l-imâre çevresindeki yerleri anlatmıştır. Mektubu alan Hz. Ö� mer ceva-
ben bir mektup yazmıştır.[133]
Azaz’ın fethine gidenlerden Mâlik el-Eşter, kaleye doğru giderek göz-

den kayboldu. Bir süre sonra yanında getirdiği adam, kalenin ve düşmanın
durumu hakkında onlara bazı bilgiler verdi. Ayrıca Azaz reisinin gönderdi-
ği casusları da yakaladı ve düşmanlar hakkında yeterince bilgiye ulaştılar.
[129] İ�bnü’l-Esî�r, s. II,536-537 (çev. s. II,470).

[130] Belâzürî�, s. 210-211; İ�bnü’l-Esî�r, s. II,495 (çev. s. II,431); Barış s. 26.
426 [131] Taberî�, s. V,14-16; İ�bnü’l-Esî�r, s. II,528-529 (çev. s. II,462-463); Barış s. 42.
[132] Belâzürî�, s. 394-395; Taberî�, s. V,11-12; İ�bnü’l-Esî�r, s. II,527-528 (çev. s. II,461-462);
İ�bn Kesî�r, s. VII,74-75 (çev. s. VII,124); Zeydân, s. 111-112; Kureşî�, s. I,115-116;
Barış s. 48.
[133] Taberî�, s. V,18-21; Barış s. 76.
Daha sonra yakalanan bu casusların elbiselerini çıkarıp giyindiler, haçlarını,

bayraklarını ve diğer işaretlerini takarak onlar gibi oldular. Sonra Mâlik ele
geçirdiği casusun birisiyle sohbet ederek onun hidayetine vesile oldu.[134]
Azaz’ın o günkü reisi olan Dıras’ın, oğulları ile araları açılmıştı. Bunun
üzerine Dıras’ın oğlu Müslümanlarla gizlice anlaşıp babasını öldürmeye
karar vermiş fakat babasını ondan önce diğer kardeşi öldürmüştü. Lâvan
da anlaştığı Müslümanları gizlice çağırıp kaleyi içten fethetmeye çalışı-
yordu. Durumu gören Mâlik el-Eşter’in casusu Târık, derhal olayı Mâlik
el-Eşter’e haber verdi. Onlar da hemen kaleye geldiler ve açılan kapıdan
girip kaleyi ele geçirdiler.[135]
Hâlid b. Velî�d’in casusları bir manastıra vardılar. Manastırdaki rahip-

ler onlara kim olduklarını sorunca onlar da Şam meliki Herakleius’un ar-
kadaşları olduklarını, krallarına yardım için geldiklerini ve onun kendile-
rinden Araplar’a karşı yardım istediklerini söylediler. Rahipler de bu sözü
duyunca çok sevindiler. Ancak onların dinî� liderleri olan bir ihtiyar, gelen
bu kişilerin Müslüman casuslar olabileceklerini iddia edince, aralarında
uzun süren bir tartışma geçti. [136]
Yüklendiği görevi hakkıyla yapmaya gayret eden ve iyi bir gözlemci

olan Mugî�re, Sevâd bölgesi valisi iken, Hz. Ö� mer’e bir mektup yazıp, bölge-
de, buğday ve arpaya nispetle değeri daha yüksek mahsullerin olduğunu
yazarak bu konuda bazı vergi değişikliklerinin yapılabileceğini bildirmiş-
tir. Bunun üzerine, buğday ve arpanın yanında diğer bazı ürünlerden de
harâc alınması cihetine gidilmiş, böylece, Irak bölgesindeki harâc miktar-
ları, toprak çeşidi, ürünün cinsi gibi unsurlara göre farklılık arz etmiştir.[137]
21/642 yılında İ�ran ordularının Nihâvend’de toplandığı haberi Sa‘d’a

geldi. O da Hz. Ö� mer ile haberleşerek kuvvetli bir İ�slâm ordusu toplayabil-
mek için çalıştığı bir sırada, Kûfeli bir grup, Sa‘d’a karşı cephe almıştı. Gru-
bun başında Cerrâh b. Sinân b. el-Esedî� geliyordu. Sa‘d hakkında şikâyette
bulunmaları üzerine, Ö� mer, onlara şöyle bir haber göndermişti: “Vallahi
bu tavrınızdan dolayı başınıza gelecek bir felaket için size acımayacağım
ve size karşı tedbir almaktan geri durmayacağım.”[138]
[134] Vâkıdî�, s. I,175-177; Yusuf Yılmaz, Mâlik el-Eşter (hayatı ve şahsiyeti), (Selçuk Ü� niv.
Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2005, s. 16.
[135] Vâkıdî�, s. I,175-177; Yusuf Yılmaz, s. 17.
[136] Yusuf Yılmaz, s. 20.
[137] Melek Yılmaz, Mugîre b. Şu’be (hayatı-şahsiyeti-devlet adamlığı), (Uludağ Ü� niv. 427
Sosyal Bilimler Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2005, s. 36.
[138] İbnü’l-Esîr, s. III,5 (çev. s. II,502); Yasin Kurnaz, Muhammed b. Mesleme hayatı ve
şahsiyeti, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya,
2008, s. 47.
Posta işleri Hz. Ö� mer zamanında öylesine yaygınlaşmıştır ki, şu olay

bunun önemli göstergelerindendir: Bizans hükümdarı, bir ara Müslü-
manlar üzerine seferden vazgeçip Hz. Ö� mer’e mektup göndererek onun-
la yakınlık kurmuştu. Hz. Ö� mer’in hanımı ve Hz. Ali’nin kızı olan Ü� mmü
Külsûm, kadınlara yarayabilecek bir çeşit parfümü Bizans imparatoru-
nun hanımına berî�dle göndermişti. Bu hediyeye karşılık hükümdarın
karısı da, Hz. Ö� mer’in hanımına kıymetli bir gerdanlık hediye etmişti.
Posta görevlileri Bizans’tan döndükleri zaman Hz. Ö� mer onların elle-
rinde bulunan her şeyi almış ve halkı toplu namaza davet etmişti. Halk
mescide toplandıklarında Hz. Ö� mer durumu onlara anlatmış ve fikir sor-
muştu. Bazıları bu gerdanlığın kraliçeye ait olduğunu ve bunu da Ü� mmü
Külsûm’e hediye edebileceğini söylediler. Diğer bir kısmı da, “biz sevap
kazanmak için hediyeleşir idik, bunda bir sakınca yok.” dediler. Hz. Ö� mer
buna karşılık, “ancak Bizans’a giden elçi Müslümanların elçisi ve oraya
giden posta da Müslümanların postasıdır. Böyle bir hediyeyi alma da
Müslümanların önceliğidir.” dedikten sonra, bu gerdanlığı beytülmâle
iade etmiş, Ü� mmü Külsûm’e de göndermiş olduğu hediye karşılığında
bir bedel ödemişti.[139]
Hz. Ö� mer’in Medine’deki gece bekçiliği (ases) ve bununla ilgili ola-

rak başından geçen hususlar anlatılırken şu bilgi verilmektedir: Hz. Ö� mer
Nasr b. Haccâc’ı Medine’den uzaklaştırdığında Basra’daki valisine bir
mektup yazdı. Haberci onun yanında günlerce kaldı. Sonra valinin müna-
disi, “Müslümanların postacısı (berî�d) hareket etmek istiyor, kimin bir ih-
tiyacı varsa yazsın” diye ilanda bulundu. Nasr b. Haccac da Emirü’l-mü’mi-
nin’e bir mektup yazarak onu mektupların içine koydu.[140]
Hz. Ö� mer gerçek habercinin diğerlerinden ayırt edilmeleri için de

ayırt edici işaretler kullandırmıştır. Bunun başlangıcı hakkındaki rivayet
ise şöyledir: “Bir gün halife Ö� mer bir haberci gönderirken yanında Farslı
ordu komutanı olup da sonradan Müslüman olan Hürmüzân vardı. Hz.
Ö� mer’e dedi ki: “Sen bu habercinin eline mallar verdin, biri çıkıp muha-
lefet eder ve gittiği yerde yerine bir başkası geçip haberci olduğunu id-
dia ederse, bunun gerçek haberci olup olmadığı nereden bilinecek? Sen
ona kayıtları da içine alan bir defter ve eline bir divan ver. Divanında
verdiğin malların kayıtları bulunsun. Haberciden, vardığı zaman divan
isterler de, bununla kendilerine gelen habercinin senin habercin oldu-
ğunu anlarlar.”[141]
428
[139] İ�bnü’l-Esî�r, s. III,96, (çev. s. II,585); Kettânî�, s. I,268; Güzel, s. 112.
[140] Kettânî�, s. I,268.
[141] Kazıcı, s. 92.
Ö� zellikle fitne hareketlerinin baş gösterdiği Hz. Osman döneminde

istihbarat faaliyetlerinin artarak devam ettiği görülse bile,[142] maalesef
bu dönemde meydana gelen olaylar ve sonuçlarından, önceki dönem is-
tihbarat uygulamalarının ehemmiyetini veya gücünü kısmen yitirdiğini
düşünebiliriz. Bazı olaylar karşısında devletin zayıf kalması ve fitne hadi-
selerinin giderek büyümesi de bunun göstergesidir.[143]
Ebû Zerr zenginlerin aleyhinde halk arasında konuşmaya başlayınca,

olay Muâviye’nin mektupları ile merkeze intikal ettirilmiş, Hz. Osman, Ebû
Zerr’i önce Medine’ye çağırmış ve daha sonra da Rebeze’ye sürmüştür.[144]
Kûfe Valisi Saî�d b. Â� s, Medine’ye Hz. Osman ile görüşmeye gittiğinde,

muhaliflerden Eşter cuma hutbesinde Saî�d’i kötüler durur. Halife bu hadi-
seyi casusları vasıtası ile değil de, halkın dedikodusu yoluyla duyar. Bunun
üzerine Hz. Osman, bu haberlere dayanarak Saî�d’i görevden alır ve yerine
Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’yi tayin eder.[145]
Kıbrıs’ın fethinden sonra Muâviye b. Ebî� Süfyân’ın ada halkıyla yaptı-

ğı zimmet antlaşmasına, “halkın, gerektiğinde düşmanın durumunu rapor
etmeleri” şartını da koyduğu bilinmektedir.[146]
Hz. Osman’ın lehine ve aleyhine çok sayıda söylenti ve bu söylentileri

muhtevi mektuplar her yerde şehirlerde okunuyor, elden ele dolaşıyordu.[147]
Hz. Osman zamanında nakledilen şu olay da berid görevlisinin varlığı

ve sürati konusunda bir fikir verebilir: Hz. Osman’ın öldürülmesi olayında
gördüğümüz gibi, Hz. Osman’ın mühürlü mektubunu Mısır’a götüren be-
rid görevlisiydi. Hz. Osman’la görüşen Mısırlılar, ülkelerine dönerlerken,
tabii olarak berî�d görevlisi daha süratli olduğu için, yoldaki yeni atanmış
valiyi geçerek ondan önce Mısır’a vardı.[148]
d. Hz. Ali Dönemi

Hz. Ali, istihbaratın önemini şu sözleriyle ifade eder: “Biliniz ki, bu
toplumun öncüleri onların gözcüleridir. Gözcülerin öncüleri ise, onların

[143] Şimşir, s. 58.
[144] İ�bnü’l-Esî�r, s. III,10, (çev. s. II,601).
[145] İbnü’l-Esîr, s. III,39-40, (çev. s. III,17). 429
[147] İbnü’l-Esîr, s. III,155-156, (çev. s. II,23-25); Kurnaz, s. 54-56.
[148] İbnü’l-Esîr, s. III,149, 157 vd., (çev. s. II,29, 37 vd.); Hamidullah, İslâm anayasa huku-
ku, (Ed. Vecdi Akyüz,), İ�stanbul, 1995, s. 128.
habercileri/muhbirleridir.” Ancak, fitne dönemi siyasî� olaylarının neti-

celerine bakıldığında, karşılıklı casusluk hareketlerinin, insan zihninde
şüphe uyandırmaya müsait bilgilendirmelerden ibaret olduğu anlaşıl-
maktadır. Fitne hareketlerinin bilgi bulanıklığına yol açtığı bir hakikat-
tir.[149]
Bu dönemde “ortaya çıkan tefrika dolayısıyla istihbarat daha çok Hz.
Ali ile Muâviye arasında gelişmiştir. Bununla birlikte Hz. Ali genel istihba-
rat faaliyetlerini de ihmal etmemiş ve meselâ Mısır valiliğine tayin ettiği
Eşter’e her tarafa güvenilir casuslar göndermesini emretmiştir.”[150]
Hz. Ali, Muâviye’yi itaat altına almak için Ensar ve Muhâcirlerin ileri
gelenlerinden dokuz yüz kişi ile yola çıkmıştı. Ancak Hz. Ali, kardeşi Akî�l b.
Ebî� Tâlib’den aldığı bir mektupla, Hz. Â� işe, Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr
b. Avvâm’ın Basra’ya hareket ettiğini öğrendi.[151]
Hz. Ali, Medine’ye bir elçinin gelip Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b.
Avvâm hakkında araştırma yaptığını öğrenince, Basra valisi Osman b. Hu-
neyf’e bir mektup yazarak o ikisinin durumu hakkındaki kanaatlerini bil-
dirdi.[152]
Bir gece Muâviye’nin askerleri arasından Şamlı Esba’ b. Dırâr isminde
birisi gizlice casusluk yapmak amacıyla ayrıldı. Bundan haberdar olan Hz.
Ali, onu yakalaması için Mâlik el-Eşter’i görevlendirdi ve “eğer onu bu-
lursan öldürme, bana getir” dedi. Eşter onu bulup esir aldı ve gece atının
yanına getirerek sıkıca bağladı.[153]
Râşid halifeler devrinde kadınların istihbarat konusunda da bazı
hizmetler yaptıkları söylenebilir. Hz. Ali’ye muhalefet eden Cemel ashâbı,
Mekke’den Basra’ya yönelince, Hz. Abbas’ın hanımı Ü� mmü Fadl’ın, duru-
mu, Hz. Ali’ye bir mektupla bildirildiği nakledilmektedir.[154]
Muâviye, Hz. Ali’nin Şam’da casusları olduğunu, orada olup bi-
ten her şeyden kendisine haber verdiklerini çok iyi bildiği için, karşı
[149] Metin Yılmaz, “Emevi ve Abbasi Dönemi İ�ç İ�stihbaratı”, İSTEM, Yıl: 6, Sayı: 12, 2008,
ss. 175-193, s. 179.
[151] Mustafa Sami Tok, Hz. Peygamber dönemi sonrası siyasî olaylarında Talha
b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvâm, (Cumhuriyet Ü� niv. Sosyal Bilimler Enst.,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas, 2009, s. 78.
[152] Tok, s. 88.
[153] Yusuf Yılmaz, s. 76.
430 [154] Rızâ Savaş, râşid halifeler devrinde kadın, İ�stanbul, 1996, s. 197. Bkz. İ�bn Hibbân,
Ebû Hatim Muhammed, es-Siretü’n-Nebeviyye ve ahbâru’l-Hulefâ, (Müessesetü’l-
Kütübi’s-Sekâfiyye), Beyrût, 1987, s. 533; Sevde İ�la, Hz. Âişe ve Peygamber sonra-
sı siyasî hayattaki rolü, (Çukurova Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Adana, 2007, s. 25-26.
tedbirleri de almaktaydı.[155] Muâviye, Kays b. Sa‘d’dan gelmiş gibi bir

mektup uydurdu ve onun Hz. Osman’ın kanını talep ederek kendisiyle
aynı görüşte olduğunu ve birlikte hareket ettiğini söyleyerek asılsız ha-
berlerin Şam’da yayılmasını sağladı. Muâviye’nin bu hilesinin hedefi Hz.
Ali’ye biat etmeyen, Hz. Osman’ın kanını talep edip, katillerinin derhal
cezalandırılması isteyen bir takım kimselere, Kays’ın hoşgörülü davran-
masını kendine kalkan yaparak, bu haberlerin Hz. Ali’ye ulaşmasını sağ-
lamaktı. Hz. Ali’nin casusları bu haberi Hz. Ali’ye bildirdiklerinde, o bu
habere çok şaşırmış ve bu haberi doğru kabul etmek istememişti. Daha
sonra Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve Abdullah b. Cafer’i çağırarak bu
durumu onlarla tartıştı. Onlar bu durumu tartışırlarken Hz. Ali, Mısır va-
lisi Kays b. Sa‘d’dan bir mektup aldı. Bu mektup üzerine Hz. Ali, Şam’dan
gelen haberlere iyice inandı ve Hz. Ali, Kays b. Sa‘d’ı Sıffî�n Savaşından
önce geri çağırarak onu Mısır valiliğinden azletti ve yerine Muhammed
b. Ebî� Bekir’i atadı.[156]
Hz. Ali, halifeliği döneminde memurları kontrol etmek için casuslar
görevlendirmiştir.[157]
***
Yukarıda kaydettiğimiz bilgilerin sonucu olarak tarihî� seyri içinde
oluşan haberleşme teşkilatı hakkında şunlar ifade edilebilir:
Haberleşme/Posta görevine tayin edilecek kişinin çevre, yol, mesafe,
menzil vb. şeyleri iyi bilmesi ve çok güvenilir olması gerektiği açıktır. Bu
şartlar hem merkeze hem de taşraya tayin edilecek kimseler için geçerliy-
di. Bunlara sonradan “sahib-i haber” de denmiştir. Sahib-i haber halkın,
[155] Taberî�, s. V,589-590; İ� bnü’l-Cevzî�, el-Muntazam fî târihi’l-ümem ve’l-mulûk I-XVIII,

(Thk. M. A. Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İ� lmiyye), Beyrût, 1412/1992, s. V,99; İ� bnü’l-Esî�r,
s. III,271 (çev. s. II,132); en-Nuveyrî�, Ahmed Şihâbüddî�n, Nihâyetü’l-ereb fî funû-
nu’l-edeb I-XXXI, (thk: M. E. İ� brahim), Kahire, 1395/1975, s. XX,194-195; İ� bn Kesî�r,
s. VII,253 (çev. s. VII,407-408); Makrî�zî�, Takiyyüddî�n Ebû’l-Abbas Ahmed b. ‘Alî�,
Kitâbü’l-mevâ’iz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr I-II, (Mektebetü’s-Sekâfiyyeti’d-
Diniyye), Kahire tz., s. I,300; İ� bn Tagriberdî�, Cemaleddin Ebû’l-Mehasin Yusuf,
en-Nücûmü’z-zâhira fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire I-XVI, Dâru’l-Kütüb, Kahire, 1963, s.
I,95-101.
[156] Taberî�, s. V,587-591; Kindî�, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yusuf, Kitabü vülâti Mısr,
(Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye), Beyrût, 1987, s. 23-24; İ�bnü’l-Esî�r, III,271 (çev.
III,132); İ�bnü’l-Cevzî�, s. V,99; Makrî�zî�, I,300; İ�bn Kesî�r, s. VII,253 (çev. s. VII,407-
408); İ�bn Haldûn, ‘Abdurrahman, Târîhu İbni Haldun, (2. baskı, Dâru’l-Fikr), Beyrût,
1408/1988, s. II,624; İ�bn Tagriberdî�, s. I,95-101; Ramazan Deniz, Hz. Ali’nin Mısır
valisi Kays b. Sa’d’ın hayatı ve siyasî kişiliği, (Dokuz Eylül Ü� niv. Sosyal Bil. Enst.,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İ�zmir, 2007, s. 46-48. 431
[157] Hz. Ali komutanı Eşter’e göndermiş olduğu mektupta, devlet bürokrasisinde çalı-
şanları kontrol maksatlı olarak güvenilir ve sâdık kimseleri görevlendirmesini iste-
miştir. İ�bn Ebî�’l-Hadî�d, Şerhu Nehci’l-belâga I-X, (thk: M. E. İ�brahim, Dâru’l- İ�hyâ, 2.
baskı), by., 1386/1967, s. IV,187.
üst düzey görevlilerinin ve devlet memurlarının hal, tavır ve durumların-

dan halifeyi haberdar etmekle de görevliydi.[158]
Sonraları berî�d teşkilatı merkez ile vilayetler arasındaki muhabereyi
tesis etmekten başka hükümete ve saraya ait eşyanın nakli, resmi vazife
ile bir yerden başka bir yere gönderilen memurların sevki gibi işler ile de
uğraşmıştır. Fakat bunun mükellef olduğu en ehemmiyetli vazife, memle-
ketin her tarafındaki büyük memurların hal ve hareketlerini, hükümdara
karşı besledikleri niyetleri sıkı bir murakabe altında bulundurarak mer-
keze süratle bildirmektir.[159]
Berî�d görevlisi valilerin halka karşı muamelelerini, yiyeceklerin pa-
halılığını, fiyatların yükselmesini ve harâc işlerini merkeze yazar, posta
yolları ile istasyonlarını kendisi idare ederdi. Mektupları toplayıp tasnif
eder, sonra üst makamlara bildirirdi. Halifenin savaş stratejisini belirle-
mek, düşmana bir komplo veya tuzak kurmada en emin yolları öğrenmek
için berî�d görevlilerinden yararlanıldığı çoktur.[160]
Berî�d teşkilatının gelişmesiyle yolları koruyan muhafızlar, postayı
bizzat taşıyanlar ve diğer yardımcı hizmetliler de görevlendirilmiştir. Ay-
rıca yaya postacılar da bulunmaktadır.[161]
Sonraki dönemde gördüğümüz detay, bu dönem için de geçerli olma-
lıdır. Berî�d vazifesi için hususi atların değişik yerlere yerleştirilmesi ge-
rekmekteydi. Hızla giden atlı, bu yerlerden birine vardığı ve atı yorulduğu
zaman onu orada bırakır ve daha önce konakta bekleyen yorulmamış ata
binerek yoluna devam eder, aynı işlem tekrar ederdi.[162]
Araplar’ın berî�dde kullandıkları ilk vasıta “deve”dir. Sonra onun ye-
rine “katır” ve daha sonra sürati sebebiyle “at” kullanılmıştır. Her seferde
yolcuların sevkini üstlenen bir postacı (berî�d) bulunurdu. Ayrıca berî�d
için civar yerlere ulaşan “berî�d yolları” da vardı. Yolların düşman tarafın-
dan kesilmesi anında, hırsızlar ve eşkıya saldırısı anında ve başka türlü
hallerde, karadan ve denizden hafiyeler gönderilmesi, berî�d sorumlusu-
nun vazifelerindendi.[163]
[158] Harekât, s. V,500; M. Fuad Köprülü, “Türk-İslâm Devletlerinde Resmî Posta ve

İstihbârât Teşkilâtı: Berîd”, W. Barthold, İslâm Medeniyeti tarihi, (çev. M. F. Köprülü),
Ankara, 2004, s. 120.
[159] Köprülü, “Berid”, s. II,543.
[160] Hasan İ�brahim Hasan-Ali İ�brahim Hasan, en-Nüzumü’l-İslâmiyye, (3. baskı,
Mektebetü’n-Nehdatil’l-Mısriyye), Kahire, 1962, s. 211-212; Subhi Salih, İslâm ku-
432 rumları (çev. İ�brahim Sarmış, 2. baskı, Fecr Yay.), Ankara, 1999, s. 201.
[161] Bkz. Yazıcı, s. 385.
[162] Subhî�, s. 201, Zeydân, s. I,302-303.
[163] Kettânî�, s. I,268. Bkz. Zeydân, s. I,299 vd; Özlü, Dört Halife döneminde iç güvenlik, s.
167-168.
Prof. Dr. M. Mustafa FAYDA
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi
II. İ�KTI�SADÎ� DURUM
A. Devletin Gelir Kaynakları ve Giderleri
Kitâbü’l-Emvâl müellifi Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm (v.

224/839), Hz. Peygamber’den sonra İ�slâm devletleri beytülmâl
gelirlerinin zekât, humus ve fey diye üç ana başlık altında toplan-
dığını tespit eder. Allah’ın kitâbına dayanarak Hz. Ö� mer’in bunla-
rı te’vil ettiğini, Resûlullah’tan sonraki Müslümanlar’ın imamları-
nın idare ettikleri bu gelirlerin kısa (mücmel) terimler olduğunu,
her birinin çeşitli malları yani gelir kaynaklarını içine aldığını
tasrih eder.[1] Ebû Ubeyd’in bu tespiti, Hulefâ-yi Râşidî�n döne-
mindeki ve daha sonraki Müslümanlar’ın kurduğu devletlerin
beytülmâl gelirlerinin esasını göstermesi yanında, Hz. Ö� mer’in
bu konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerî�m ve Hz. Peygamber’in tatbikatını
esas alan anlayış ve kararlarının önemine de dikkati çekmekte-
dir. Hulefâ-yi Râşidî�n dönemindeki gelir kaynakları ve sarf yer-
lerini (giderlerini) ayrı ayrı ele almadan önce, İ�slâm Dünyası’nda
beytülmâl gelirlerinin, Müslümanlar’dan ve gayrimüslimlerden
alınanlar olmak üzere ikili ayrı bir tasnifinin de yapıldığını belirt-
meliyiz. Bu ikili tasnife göre Müslümanlar’dan zekât; gayrimüs-
limlerden ise fey adı altında, kendileriyle yapılan savaşlardan
sonra elde edilen ganimetlerin humusu (beşte biri, yani yüzde
yirmisi), kendi dinlerinde kaldıkları için cizye, barış veya savaş
yoluyla ele geçen topraklarından harâc, ticaret mallarından ise
uşûr vergisi alınmaktaydı. Beytülmâl gelirlerinin bu şekildeki
tasnifi, şeklî� bir tasnif olmaktan ziyade, sarf yerlerinin farklı ol-
ması bakımından önemlidir ve beytülmâlde zekât ile diğerlerinin
ayrı yerlerde muhafaza edilmesine azamî� gayret gösterilmiştir. 433
[1] Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl (nşr. Muhammed Halî�l Herrâs), Kahire 1968,
s. 25. Müellif, bu gelirlerin isimlerini esas aldığı üç ana bölüme ayırmak
suretiyle kitabını kaleme almıştır.
1. Zekât
İ�slâm Dini’nde mâlî� ibadet esaslarından olan zekât, dince zengin

sayılan Müslümanların mallarından alınan belirli bir miktarın, Allah’ın
Kur’ân’da zikrettiği kimselere verilmesidir. Mekke döneminde nâzil olan
Kur’ân sûre ve âyetlerinde, Allah’ın birliği yani tevhid anlayışı başta ve
öncelikli olmak üzere ele alınırken hemen arkasından gelmek üzere top-
lumdaki zümreler arasındaki sosyo-ekonomik farklılıkların giderilip bir
dengenin kurulması ve korunmasına vurgu yapılmıştır. İ�nsanın kendisin-
den olduğu kadar çevresinden de sorumlu olduğu anlayışının yerleştiril-
mesine devamlı bir şekilde işaret edilerek mü’minlerin akıllarında ve gö-
nüllerinde yardımlaşma duygusunun yer etmesinin sağlanmasının hedef
alındığı, bilhassa mü’minlerin infaka teşvik edildiği açık bir şekilde göze
çarpmaktadır. Bu anlayış istikametinde Medine döneminde, nisabı, nis-
beti ve sarf yerlerinin belirlenmesi suretiyle zekât hicretin 2. yılında farz
kılınmış; 9. yılında Hz. Peygamber, kabilelere ve bölgelere zekât âmilleri
göndermeye başlamış; toplanacak zekâtların öncelikle o bölgenin fakir-
lerine dağıtıldıktan sonra kalanının Medine’deki beytülmâle getirilmesi-
ni emretmiştir. Zekât mallarının nisabı, miktarları gibi konular üzerinde
durmaksızın Hulefâ-yi Râşidî�n dönemini ilgilendiren, her ikisi de Hicret’in
9. yılında nâzil olan Tevbe Sûresi’nin 60 ve 103. âyetlerinin muhtevalarıyla
ilgili iki konuya işaret edilmesi gerekmektedir. Bunlardan ilki, zekâtın kim
tarafından toplanacağı; diğeri de kimlere dağıtılacağı ile ilgili husustur.
“Onları arındırmak ve temize çıkarmak üzere mallarından sadaka[2]

al!” (Tevbe 9/103) âyetinde, zekâtın Hz. Peygamber tarafından alınması
(toplanması) emredilmiş ve Hz. Peygamber çeşitli kabilelere zekât âmil-
leri göndermiştir. Toplanan zekâtların kimlere dağıtılacağı hususunda ise:
“Sadakalar (zekât gelirleri) ancak şunlar içindir: Fakirler, miskinler (düş-
künler), sadakaların toplanmasında görevli olanlar (zekât âmilleri), müel-
lefe-i kulûb (kalpleri İslâm’a ısındırılacaklar), âzad edilecek köleler, borçlu-
lar, Allah yolunda çalışanlar (fî sebîlillah) ve yolda kalmışlar. İşte Allah’ın
kesin buyruğu budur. Allah bilen ve hikmetle yönetendir” (Tevbe 9/60). Bu
iki âyetin birincisinde zekâtın Hz. Peygamber tarafından toplanması emri-
nin, ondan sonra devletin başına geçen ve kendisine Hz. Peygamber’in ha-
lifesi unvanı verilen Hz. Ebû Bekir’i ve ondan sonrakileri de bağladığı açık-
tır. Diğer âyet-i kerî�mede geçen sekiz zümreden ikisine, zekât âmilleri ile
434 [2] Buradaki “sadaka” kelimesi zekât anlamında olup başka on bir âyette de geçmekte-
dir. Türkçemiz’de sadaka, Kur’ân’da çokça zikredilen infak anlamındadır. Kur’ân ıs-
tılahında her ikisi de zekât için kullanılmıştır. Burada Hz. Peygamber’in “Biz sadaka
yemeyiz” hadisini (Buhârî�, “Zekât”, 60) hatırlatmak ve Resûlullah ve Ehl-i Beyti’nin
zekât malına el sürmediklerine işaret etmek uygun olacaktır.
Râşid Halifeler Döneminde İktisadî Durum ■
müellefe-i kulûba zekât gelirlerinden verilmesini de ancak devlet yerine

getirebilir. Böylece mâlî� bir ibadet olan zekâtın toplanması ve hak edenle-
re dağıtılması işinin devlet tarafından ele alınıp yerine getirilmesinin ge-
rekli olduğu hususu, Hz. Peygamber zamanında ve Kur’ân âyetlerine göre
kararlaştırılmış bulunmaktadır.
Resûlullah’ın (sas) Vedâ Haccı’ndan dönüp Medine’de rahatsızlandığı

günlerde bazı yalancı kimselerin peygamberlik iddiasında bulunmasıyla
başlayan ridde olayları, vefatının ardından bir kısım bedevî� kabilelerin
namaz kılacaklarını, ancak zekât ödemeyeceklerini ilân etmesiyle, bazıla-
rının toplanan zekâtları aldıkları kimselere iade etmeleri veya Medine’ye
heyetler gönderip bu kararlarını bildirmeleriyle genişleyip isyana dönüş-
müştür. Hz. Ebû Bekir halife seçilince mütenebbî�ler yanında zekât vermek
istemeyenlerle de uğraşmak zorunda kaldı. Ashab arasında peygamber
olduğunu iddia edenlerle savaşma konusunda bir ihtilâf bulunmamakla
birlikte devlete zekât vermek istemeyenlerle mücadele hususunda farklı
görüşler ortaya çıktı. Halife’ye: “Araplar mallarına karşı hasî�stirler; ken-
dinle onların arasını ayıracak bir şey yapma! Bu senenin zekâtını insanla-
ra bıraksan ya!” diye teklifte bulunan Hz. Ö� mer[3], “lâ ilâhe illallah” diyen-
lerle savaşmanın doğru olmayacağını söyledi. Hangi sebeple olursa olsun
isyan edenlerle mücadelede kararlı olan Hz. Ebû Bekir, namaz ile zekâtı
birbirinden ayrı düşünmenin doğru olmayacağını, bunları ayrı birer iba-
det gibi görmek isteyenlerle ve zekât vermekten kaçınanlarla savaşmanın
şart olduğunu, Dinin tamamlandığını, onun bazı esaslarının terkedilmesi-
ne izin vermeyeceğini, Hz. Peygamber’e verdikleri yıllık zekâtı kendisine
de vermedikleri takdirde onlarla savaşacağını kararlı bir şekilde dile geti-
rerek Hz. Ö� mer’den yardım istedi. Allah’ın halifenin gönlünde yarattığı bu
genişliğin ve doğru anlayışın farkına varan, onun sert ve kararlı tutumunu
takdir eden Hz. Ö� mer, zekâta mâni olanlarla mücadelede halifenin yanın-
da yer almaya karar verdi ve ona destek oldu.[4] Kararlı tutumuyla bütün
tereddütleri izâle eden halife Hz. Ebû Bekir, 11. yılın Cemâziyelevvel ayın-
da (Ağustos 632) 100 kişilik bir süvari birliğinin başına geçerek Fezâre
kabilesinin zekâtına el koyan ve Medine’ye saldırmak isteyen Hârice b.
[3] el-Kelâî�, el-Hilâfetü’r-râşide ve’l-butûletü’l-hâlide fî hurûbi’r-ridde (nşr. Ahmed

Guneym), Kahire 1401/1981, s. 12. Müellif Kelâî� bu rivayeti, Kitâbü’r-ridde mü-
ellifi Vâkıdî�’den nakletmiştir; bu rivayet bugün üç ayrı baskısı yapılmış olan ve
Vâkıdî�’ye atfedilen Kitâbü’r-ridde’de bulunmamaktadır. Esasen Vâkıdî�’ye nispet
edilerek basılmış olan bu kitabın gerçek bir yazmadan tahkik edilmediği ve İ�bn
A’sem el-Kûfî�’nin Kitâbü’l-fütûh’unun satır satır aynısı olan uydurma bir bölüm ol- 435
duğu ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bkz. Abdülazî�z b. Süleyman es-Sellûmî�, el-Vâkıdî
ve Kitâbühu’l-Meğâzî, I-II, Medine-i Münevvere 1425/2004, I, s. 97-101; Mustafa
Fayda, DİA’daki “Vâkıdî�” maddesi.
[4] Buhârî�, “Zekât”, 1; Müslim, “İman”, 32
Hısn el-Fezârî�’ye karşı yürüdü. Halife olarak kumandası altındaki ilk ve

son savaşta, Zü’l-Kassa’da kısa bir çarpışmanın ardından âsileri dağıtıp
yola getirdi.[5]
Zekât vermeyenlere karşı silahlı mücadeleyle hilafet dönemine başla-

yan Hz. Ebû Bekir zamanında, zekât dağıtılacak sekiz zümre arasında yer
alan müellefe-i kulûbun hissesi de tartışma konusu olmuş ve Hz. Ö� mer’in
müdahalesiyle bu zümreye mensup kimselere zekât gelirlerinden veril-
mesi durdurulmuştur. İ�lgili rivayetlerin detayında farklılıklar bulunmakla
birlikte konuyu şöylece özetleyebiliriz: Hz. Peygamber zamanında müel-
lefe-i kulûbdan olduğu bilinen Uyeyne b. Hısn, Hz. Ebû Bekir’e gelerek bir
toprak parçasının kendisine iktâ edilmesi için bir belge ister; aldığı belge-
yi Medine’de kadılık yapan Hz. Ö� mer’e mühürletmek için müracaat eder.[6]
Diğer bir rivayette ise Zibrikân b. Bedr ile Akra’ b. Hâbis, Halife’ye gelerek
eğer Bahreyn haracını kendilerine tahsis ederse kabilesinden kimsenin
İ�slâm’dan dönmeyeceğini garanti edeceklerini söyleyip bir belge isterler,
sonra da aldıkları belgeye şahit olması için onlar da Hz. Ö� mer’e başvurur-
lar.[7] Hz. Ö� mer’in bu belge karşısında nasıl bir tavır takındığını farklı ri-
vayetleri birleştirerek vermek, konunun anlaşılmasını kolaylaştıracaktır:
Hz. Ö� mer onların elindeki bu vesikayı alıp yırttıktan sonra: “Resûlullah
İ�slâm’a ısındırmak için size pay veriyordu, bugün ise Allah dinini yüce ve
üstün kılmıştır. Eğer İ�slâm üzere sabit olursanız ne alâ; şayet sebat etmez-
seniz aramızı kılıç ayırır.” diye karşılık vermiştir. Bunun üzerine Hz. Ebû
Bekir’e giderek: “Sen mi, yoksa Ö� mer mi halife?” dediklerinde Hz. Ebû Be-
kir de onlara “Allah isterse Ö� mer de olur” cevabını vermiş ve Hz. Ö� mer’in
bu kararını kabul etmiş, sahâbî�ler arasında da bu konu tartışılmamıştır.
Böylece Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde zekât verilecek sekiz zümre arasın-
da yer alan müellefe-i kulûba hisse tahsis edilmesi durdurulmuştur.[8]
[5] Bu dönemde zekâta mâni olan kabileler arasında bazı Temî�mliler, Hadramût’taki
Kindeliler gibi başkaları da örnek verilebilir. Bunlar arasında zekât vermek iste-
mediklerini Halife’ye bildirmek üzere Medine’ye heyet gönderen Esed ve Gatafân
kabilelerini de zikretmek gerekir. Ayrıca mütenebbî�lere tâbi olanların da zekât ver-
medikleri göz önüne alınmalıdır.
[6] Ebû Ubeyd, s. 391.
[7] Taberî�, I, 1920-1921.
[8] Bu rivayetlere göre aslında zekât gelirleriyle ilgili olmadığı anlaşılan Hz. Ö� mer’in bu
müdahalesi, zekât gelirlerinin sarf yerlerinde zikredilen (Tevbe 9/60) bir zümreyi
ilgilendirdiği için olsa gerek, müellefe-i kulûb payı meselesi, mezhep kurucusu fa-
kihler başta olmak üzere günümüze kadar üzerinde durulan ve tartışılan bir konu
olmuştur. Konuyla ilgili diğer rivayet ve görüşler için bkz. Ebû Ubeyd, s. 796-797;
436 Taberî�, Tefsîr, X, 112-113; Zebî�dî�, Tecrîd-i sarih Tercümesi (ter. Kâmil Miras), V, 327-
329; Kettânî�, et-Terâtib (ter. A. Ö� zel), I, 380-381; Bıltâcî�, Menhec, s. 175-191; el-Kar-
dâvî�, Zekât (ter. İ�brahim Sarmış), II, 79-93; Cengiz Kallek, “Müellefe-i kulûb”, DİA,
XXXI, 475-476.Hz. Ö� mer hilafeti esnasında gittiği Suriye’de dilenen bir Yahudi’ye
Müslümanlar’ın verdiği zekâttan yardım edilmesini valisine emrederken, Tevbe
İ�badet konusu olması dolayısıyla zekâtla ilgili temel hükümler Kur’ân

ve sünnet ile belirlenmiş; bunlar arasında yalnızca zekâtın dağıtılacağı se-
kiz sınıf açıkça Kur’ân’da zikredilmiştir (Tevbe 9/60). Buna mukabil zekât
miktarlarına ise âyetlerde hiç temas edilmemiş; zekâtı farz olan malların
neler olduğu ve şartları belirtilmemiştir. Ancak âyetlerde altın ve gümüş-
ten, meyve verdiğinde ve tahıl hasadı kaldırıldığında, helâl kazançlardan,
yerden insanlar için Allah’ın çıkardıklarından yani madenlerden ve sa-
hip oldukları diğer mallardan zekâtların verilmesi şeklinde genel ifade-
ler kullanılmıştır (Tevbe 9/34, 103; En’âm 6/141; Bakara 2/276; Zâriyât
51/19). Bütün bu hususlarla ilgili teferruatlı hüküm ve esaslar, Resûlul-
lah’ın kavlî� ve amelî� sünnetine bırakılmıştır. Bu bakımdan Hulefâ-yi Râşi-
dî�n döneminde zekât alınan mallarla ilgili büyük değişiklikler olmamıştır.
Attan zekât alınması gündeme gelince tartışılmıştır. Arap yarımadasında
daha çok savaş ve barışta binek hayvanı olarak kullanıldığı için olsa ge-
rek Resûlullah: “Müslüman kişiye, ne atında ne de kölesinde zekât vardır.”[9]
buyurmuş ve at sahiplerinden zekât alınmamıştır. Hz. Ö� mer zamanında
atlardan zekât alınmasına karar verilmesiyle ilgili rivayetlerden birine
göre, hac mevsiminde Mekke’ye gelen bazı Şamlılar çok miktarda at ve kö-
leye sahip olduklarını bildirerek kendilerinden bunların zekâtını almasını
ve böylece mallarının temizlenmesini istemişlerdir. Hz. Peygamber ve Ebû
Bekir’in yapmadığı bir hususa karar vermeden önce Hz. Ö� mer, Müslüman-
lar’la istişareyi düşünüp orada bulunan sahâbî�lerin görüşünü alır; verilen
olumlu görüşten sonra Hz. Ali’ye düşüncesini sorar. Hz. Ali’nin: “Senden
sonra gelecekler bunu devamlı alınan bir vergi haline getirmezlerse, bu
güzel bir fikirdir.” cevabı üzerine Şamlılar’ın isteğini kabul eder.[10] Diğer
bir rivayete göre ise, Yemen valisi Ya’lâ b. Ü� meyye’nin kardeşi yüz deve
yavrusu karşılığında bir at satın alır; atın sahibi Hz. Ö� mer’e gelerek atı-
nın gasbedildiğini ileri sürer ve şikâyet eder. Valiyi Medine’ye çağıran Hz.
Ö� mer, atların o kadar kıymete binmiş olmasına şaşırır ve “kırk koyundan
bir koyun alıyoruz da attan bir şey almıyoruz! At başına birer dinar al”
emrini verir. Haralarda üretilip ticareti yapılan atlardan zekât alınmasına
bu şekilde karar verilmiş olur.[11]
9/60 âyetinde ikinci sırada zikredilen “mesâkî�n”in (miskinler) gayrimüslim fa-

kirlerine delalet ettiği görüşü ise fakihler nezdinde göz önüne alınmamış; zekâtın
Müslümanlar’a verilmesi görüşü ağır basmış; Zührî�, İ�krime, İ�bn Sî�rî�n ve İ�mâm Züfer
gibi bazı âlimler, zekâttan gayrimüslimlerin fakirlerine de hisse verilebileceği görü-
şünü savunmuşlardır. Bkz. Ebû Yûsuf, Harâc, er-Rahbî� şerhiyle, II, 120-122; Taberî�,
Tefsîr, X, 110.
[9] Hadisin farklı metinleri için bkz. Ebû Ubeyd, s. 628-629; Buhârî�, “Zekât”, 45-46. 437
[10] Ebû Ubeyd, s. 630.
[11] İ�bn Zenceveyh, III, 1024. Atların zekâtı meselesi tartışılmış ve fakihler farklı gö-
rüşlere ulaşmışlardır: bkz. Ebû Ubeyd, s. 628-633; İ�bn Zenceveyh, III, 1019-1027;
Kardâvî�, I, 229-240.
Müslümanlar’ın meskenlerinde veya ticarethânelerinde bulunan ve

bu bakımdan gizlenip saklanması mümkün olan zekâta tâbi mallar için
kullanılan emvâl-i bâtına adı verilen fıkıh teriminin ortaya çıkmasına, Hu-
lefâ-yi Râşidî�n döneminde Hz. Osman’ın okuduğu bir hutbedeki bazı ifa-
delerin kaynaklık etmiş olduğu genel kabul gören bir anlayıştır.
Hz. Osman bu hutbesinde: “Bu ayınız zekât ödeme zamanıdır. Kimin

borcu varsa onu ödesin! Böylece mallarınızın zekâtını çıkarmış olursunuz.
Kimin borcu yoksa, isteğiyle getirmesi hariç, kendisinden bir şey isten-
meyecektir. Kimden zekât alınmışsa, gelecek yıl bu ay girene kadar ken-
disinden bir daha zekât alınmayacaktır.” demiştir. Bu haberi eserine alan
müellif Ebû Ubeyd, bu ayın muharrem ayı olduğunu söyleyenler olmasına
rağmen, zikredilen hutbenin ramazan ayında olduğunu tasrih etmekte-
dir.[12] Bu konuşmadan anlaşıldığına göre Müslümanlar, para, altın, gümüş
ve ticaret mallarının (emvâl-i bâtına: gizli mallar) zekâtını devletin zekât
âmiline değil, kendileri ödemeye başlamışlar ve bu alışkanlık günümüze
kadar devam etmiştir.[13]
Bu dönemde, tıpkı Hz. Peygamber zamanında olduğu gibi, çeşitli

bölge, şehir ve kabilelere Medine’den, bir kısmının isimleri kaynaklarda
zikredilen ve kendilerinde zekât miktarları ve toplanacak hayvanların
özellikleri yazılı olarak bulunan zekât âmilleri gönderilmiş, onlara zekât
gelirlerinden ücret verilmiş ve topladıkları zekâtı önce o yerlerin fakirle-
rine dağıttıktan sonra geri kalanı olursa Medine’ye getirmeleri istenmiş-
tir. Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir zamanlarında da Yemen’de zekât âmili
olan Muâz b. Cebel, topladığı zekâtı bölgenin fakirlerine dağıttıktan sonra
geriye kalan topladığı zekâtın üçte birini Medine’ye Hz. Ö� mer’e gönderir.
Halife kendisine yazdığı mektupta, onu zekât ve cizye toplamak için değil,
topladıklarını fakirlere dağıtması için gönderdiğini yazarak azarlar. Muâz
kendisine verdiği cevapta: “Benden bir şey alacak bir kimse bulmuş da
sana göndermiş değilim.” diye karşılık verir. Ertesi yıl topladığı zekâtın bu
sefer yarısını gönderir; yine aynı şekilde yazışma olur. Ü� çüncü yıl ise Muâz
Kaynaklarda bal, zeytin, sebze ve meyvelerden zekât alınıp alınmaması ile Hz.
Peygamber ve Hz. Ö� mer dönemleriyle ilgili de tartışmalar ve farklı görüşler bulun-
maktadır; bunlar için bkz. Ebû Ubeyd, s. 667-679.
[12] Ebû Ubeyd, 597. Müslümanlar’ın ramazan ayında zekâtlarını ödeme alışkanlıkları
bugüne kadar devam etmiş olduğu da bilinmektedir.
[13] Müctehidler bu konuyu tartışmışlar ve farklı görüşlere ulaşmışlardır; bkz.
Hayreddin Karaman, “Zekât”, İA, XIII, 504. 1952 yılında Şam’da yapılan İ�slâm âlim-
438 leri toplantısında, Hz. Osman’ın bu mallar ile ilgili verdiği vekaletin geçerliliğini
kaybettiği kararını verilmiştir; Cengiz Kallek ise, Hz. Osman’ın bu hutbesinin bu
sonucu doğurmasının mümkün olmadığını ileri sürmekte ve bu görüşün yeniden
araştırılmasını teklif etmektedir; C. Kallek, “Zekâtın Müesseseleşme Süreci”, s. 210-
211.
topladığı zekâtın tamamını, “Benden bir şey alacak kimse bulamadım.” ce-
vabıyla Medine’ye göndermiştir.[14] Bölgelerden toplanan zekâtların em-
niyet içerisinde Medine’ye getirilmesi, Dâru’r-Rakî�k denilen ambarlarda
muhafaza edilmesi, zekât hayvanlarına da, humus ve fey gelirlerinden
toplananlardan ayrılması için, zekât damgası vurulması, bunlar için Hz.
Peygamber zamanındaki Nakî�’ mer’asına Rebeze ve Şeref’te (veya Seref)
yeni yerlerin tahsis edilmesi gibi önemli hizmetlerin yerine getirilmesine
çalışılmıştır. Benzer hizmetlerin fethedilen yeni bölge ve şehirlerde de va-
liler veya zekât âmilleri tarafından sağlandığını görüyoruz.
2. Humus
Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi beytülmâl gelirlerinden olan humus, beşte

bir yani yüzde yirmi anlamında bir Kur’ân terimidir. Bedir Gazvesi’nden
sonra nâzil olan Enfâl Sûresi’nin 8/41 âyetinde, savaşlarda ele geçen gani-
metlerin humusunun (beşte birinin) dağıtılacağı yerler: Allah, Resûlü, Zil-
kurbâ, yetimler, miskinler ve yolcular olarak altı sınıf halinde sıralanmış-
tır. Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde savaşlarda ele geçen
ganimetler beşe taksim edilmiş, bunun beşte dördü yani yüzde sekseni
savaşanlara dağıtılmış, beşte biri ise bu âyette zikredilmiş zümrelere da-
ğıtılmak üzere beytülmâle gönderilmiştir. Beytülmâl gelirlerinden kabul
edilen humus ile ilgili Hz. Peygamber’in nasıl hareket ettiğine dair rivayet-
lerde ihtilaflar bulunduğu gibi, Râşid Halifeler döneminde de bazı değişik-
likler ve gelişmeler ortaya çıkmış; bunun tabiî� sonucu olarak da fakihler
farklı sonuçlara ulaşmışlardır. Hz. Peygamber tarafından humusun nasıl
dağıtılmış olduğuyla ilgili farklı rivayetleri, bilhassa âyetin ilk sıralarında
yer alan Allah, Peygamber ve zilkurba hisseleri hakkındaki haberleri kısa-
ca özetleyip daha sonraki dönemi ele alalım:
Hz. Peygamber’in humustan Allah adına hisse ayırdığını ifade eden

rivayetlerde, Medine’ye gelen ganimete elini vurduktan sonra yere düşen-
leri Allah’ın Evi Kâbe’nin hakkı olarak ayırdığı; geriye kalanını da âyette
geçen diğer beş zümre arasında taksim ettiği bildirilmektedir. Bir diğer
[14] Ebû Ubeyd, s. 784-785. Bu haberden hemen sonra, zekât âmili hakkını da almaksızın
evine eli boş dönmesine çıkışan karısına verecek cevap bulamayan Muâz: “Yanımda
murakıp vardı.” diye cevap verir. Bunun üzerine karısı, kendisinin Hz. Peygamber
ve Hz. Ebû Bekir yanında emin kimse olduğunu söyledikten sonra: “Demek ki
Ö� mer sana güvenemiyor’’ diyerek üzüntüsünü belirtir ve bu hususu arkadaşlarına
da anlatır; haber yayılır ve Hz. Ö� mer’e de ulaşır. Muâz Medine’ye gelince Hz. Ö� mer 439
kendisinin yanında murakıp gönderip göndermediğini sorunca Muâz’ın: “Karıma
söyleyecek başka bir şey bulamadım.” cevabı üzerine Halife gülümser ve karısına
verilmek üzere bazı hediyeler verdikten sonra: “Git, kendisinin gönlünü al.” karşılı-
ğını verir; Ebû Ubeyd, s. 785.
anlayışa göre ise Hz. Peygamber, Allah adına bir hisse ayırmamıştır; esa-
sen ganimet âyetinde Allah’ın ism-i celâli humus kelimesinden önce yer
almış ve her şeyin Allah’a ait olduğu gerçeği vurgulanmış ve zât-ı ilâhî�si-
nin yüceltilmesi hedef alınmıştır. Buna göre de humus, âyette geçen diğer
beş zümreye dağıtılmıştır. Başka bir rivayete göre ise Allah ve Resûlü’nün
hisselerinin müşterek olduğu kaydedilmiş ve Hz. Peygamber bu hisseyi,
asker teçhiz etmek, atiyye vermek, istediği yere istediği gibi sarf etmek
üzere kullanmış; geri kalanını da diğer dört zümreye dağıtmıştır. Başka
bir haberde ise Hz. Peygamber’in humusu dörde böldüğü, birini Allah,
Peygamber ve zilkurbâ hissesi olarak ayırdığı geri kalan dörtte üçü de
yetimlere, miskinlere ve yolculara dağıttığı zikredilmiştir. Daha yaygın
olan rivayetlerde ise Hz. Peygamber’in humusun beşte birini kendisi için
ayırdığı zikredilmiştir.[15] Ganimet âyetinde yer alan zilkurbâ sınıfını teşkil
eden Hz. Peygamber’in yakın akrabaları, Benî� Hâşim ve Benî� Muttalib ka-
bilesi mensupları olarak kabul edilmiş ve kendilerine Hz. Peygamber ta-
rafından humustan hisse ayrılmıştır. Nesep bakımından Hz. Peygamber’e
yakın olmakla birlikte Abdüşems ve Nevfeloğulları’na, Cübeyr b. Mut’im’in
başvurmasına rağmen, humustan hisse verilmemiştir. Resûlullah, dedesi
Abdülmuttalib’in dedesi Abdümenâf b. Kusayy’ın dört oğlundan Hâşim ve
Muttalib soyundan gelenlere humustan hisse vermesine mukabil, nesep
bakımdan aynı seviyedeki Abdümenâf’ın diğer çocukları Nevfel ve Abdü-
şemsoğulları’na hisse vermeyişini “…Onlar Câhiliye devrinde de İslâm’da da
beni terk etmediler” diye açıklamıştır.[16] Â� yette zikredilen yetimler, miskin-
ler ve yolcularla ilgili ise farklı haberlere kaynaklarda yer verilmemiş ve
daha sonraki dönemde de humusun dağıtıldığı sınıflar bunlar olmuştur.[17]
Bilindiği üzere her yıl düzenli olarak toplanan zekât ve fey gelirle-
rinden farklı olarak humus, yalnızca savaşlardan sonra beytülmâle intikal
eden devlet gelirlerinden olup ganimet olmayınca söz konusu olmayan
bir gelir kalemidir. Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde, Hz. Ebû Bekir’in başlat-
tığı Sâsânî�lere karşı Irak, Bizans’a karşı da Suriye cephelerine gönderi-
len orduların bağlı olduğu iki başkumandanlıkça birçok savaş yapılmış,
gerçekleştirilen fetihler sonucunda askerlerin ganimet hisselerinde ol-
duğu gibi beytülmâlin humus gelirlerinde de büyük artışlar olmuştur.[18]
[15] Hz. Peygamber humustan ayrı olarak, bizzat iştirak ettiği gazvelerde elde edilen
ganimetlerin beşte dördünden, diğer askerler gibi hisse almış; ayrıca zaman zaman
ganimetler henüz taksim edilmeden önce seçip aldıkları da olmuştur ki buna safiyy
hissesi denilmiştir; bkz. Ebû Yûsuf, I, 186-189; Ebû Ubeyd, s. 18-19.
[16] Buhârî�, “Farzu’l-humus”, 17.
440 [17] Hz. Peygamber dönemi humus hissesinin taksimine dair haberler için bkz. Ebû
Yûsuf, I, 144-149, 165-176; Ebû Ubeyd, s. 21-23, 452 -455, 459-465.
[18] Bu devirde yalnızca humus gelirlerinde değil, aşağıda ele alınacak cizye ve Hz.
Ö� mer’in ganimet statüsü dışında bıraktığı topraklardan alınan harâc vergilerinde
de büyük artışlar olmuştur.
Bu dönemde humusun dağıtımında Resûl ve zilkurbâ hisseleri tartışma

konusu olmuştur. Ebû Yûsuf, bazı kimseler Resûlullah’ın ve zilkurbânın
hissesinin kendisinden sonraki halifeye ve yakınlarına ait olduğunu ileri
sürmüşlerse de, sonunda farklı görüş sahiplerinin anlaşıp bu iki hisseyi
cihad için at, katır ve silah alımına sarf etmek hususunda ittifak etmiş ol-
duklarını ifade etmektedir.[19] Hz. Peygamber’e ait humus hissesinin, onun
vefatından sonra, tıpkı safiyy gibi durdurulduğu, Râşid Halifelerden hiç
birinin bu hisseden pay almadıkları gibi başka kimseye de vermedikleri
haber verilmiştir.[20]
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde humustan zilkurbâya hisse verilmesi-
nin de durdurulduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu kararın ne zaman, kimin
tarafından ve niçin verildiğiyle ilgili haberler oldukça karışık bir şekilde
rivayet edilmiştir. Hz. Ebû Bekir’den itibaren veya Hz. Ö� mer’in hilafetinin
sonlarına doğru bu zümreye artık hisse verilmediğini bildiren haberler
bunmaktadır. Hz. Ali ve Abdullah b. Abbas, ilk iki halifenin, onların fakir-
lerine, borçlularına, evleneceklerine verilebileceği, zenginlerine verilme-
yeceği teklifini kabul etmemişlerdir. Diğer bir rivayette ise, ilk üç halifenin
kendilerine bu hisseyi vermemelerinin Hz. Ali’ye de tesir ettiği ve kendi-
lerinin bu kalemden hisseleri olduğuna inanmasına rağmen Hz. Ebû Bekir
ve Ö� mer’e muhalefeti doğru bulmadığı için onun da aynı şekilde hareket
ettiği nakledilmiştir. Bu konuda Hz. Ali: “Ben bu makama, Ö� mer’in bağla-
dığı düğümü çözmek için gelmedim.” veya “Daha önce nasıl karar veriyor
iseniz, şimdi de aynı şekilde karar veriniz. Ben ihtilafı sevmediğim gibi,
insanların birlik olmasını; aksi halde dostlarım gibi ölmeyi tercih ederim.”
şeklindeki düşünceleri hilafeti döneminde dile getirmiştir. Bir başka ha-
berde ise, Hz. Peygamber zamanından beri zilkurbâ hissesinin dağıtılma-
sında görev yapmış olan Hz. Ali, Hz. Ö� mer’in hilafetinin son yıllarından
birinde, halifenin ayırdığı zilkurbâ hissesini, o sene mala ihtiyaçları olma-
dığı gerekçesiyle iade etmiştir. Sonra da bu vazife için kimse artık kendi-
sini davet etmemiştir.[21]
Hz. Ö� mer’in fey gelirlerinin dağıtılmasında esas aldığı Haşr Sûre-

si’nin 7. âyetinde zikredilen zümreler ile ganimet âyetindeki zümrelerin
aynı olması sebebiyle, bu iki beytülmâl gelirinin dağıtımı tabiî� bir şekilde
birleştirilmiş ve Hz. Peygamber’in yakınlarının atiyyeleri daha fazla tespit
edilmek suretiyle de zilkurbâ hissesinin telafisi cihetine gidilmiştir.
441
[19] Ebû Yûsuf, I, 173-174.
[20] Ebû Yûsuf, I, 147, 166, 169-170.
[21] Zilkurbâ hissesi için bkz. Ebû Yûsuf, I, 147-148, 165-178; Ebû Ubeyd, s. 456-467;
İ�bn Şebbe, Târîhu’l-Medineti’l-münevvere, II, 645-650.
3. Fey
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde devlet gelirleriyle ilgili önemli gelişme-

ler fey adı altında toplanan vergilerde olmuştur. Bu bölüme başlarken Ebû
Ubeyd’den naklettiğimiz bilgiye göre bu fasıldan gelen beytülmâl gelirleri
cizye, harâc ve ticaret malları (uşûr) vergisidir. Aşağıda her üçünü de ayrı
ayrı ele alacağımız bu gelirlerden olan cizye, Hicret’in 9. yılında nâzil olan
Tevbe 9/29 âyetine göre Müslümanlar’la birlikte yaşamayı kabul ederek
kendi dinlerinde kalmak isteyen gayrimüslimlerden alınan baş vergisidir.
Bu verginin dağıtılacağı yerlere dair bu âyette bir işaret bulunmamaktadır.
Diğer taraftan, ister sulh ister savaş yoluyla fethedilen bölgelerdeki ziraata
elverişli toprakların sahiplerinin elinde bırakılmasına ve buna karşılık yıllık
harâc vergisi konulmasına; ayrıca zimmî� ve harbî� statüsündeki gayrimüs-
limlerden ticaret malı vergisi alınmasına ise Hz. Ö� mer karar verip uygula-
maya koymuştur. Beytülmale gelen bu vergilerdeki büyük artışlar üzerine
Hz. Ö� mer, bunların dağıtılacağı yerlerle ilgili olmak üzere ictihadta bulunup
Haşr Sûresi 59/6-10. âyetlerindeki zümrelere bunların dağıtılmasına karar
vermiş, sonra da Dî�van Teşkilâtı’nı kurmuştur. Onun bu kararı için esas al-
dığı bu âyetlerin 6. ve 7’ncisinde geçen “efâe” fiilinden dolayı bunlara “fey”
âyetleri denilmiştir. Feyin “geri dönmek” ve “gölge” şeklindeki anlamlarıyla
terim anlamı arasında bağ kuran Kudâme b. Ca’fer bu durumu, gayrimüs-
limlerden alınan malların veya gelirlerin Müslümanlar’a geri dönmesi ola-
rak açıklar.[22] Hz. Ö� mer fetihlerden sonra ele geçen toprakları ve üzerinde
yaşayan insanları, taşınabilir malların aksine, ganimet gibi dağıtmamaya
karar vermiştir. Halife bu kararını verirken, “…Savaşanlarla diğerlerinin ve
gelecek nesillerin teşkil ettiği Müslümanlar için fey olmak üzere, işleyicile-
riyle birlikte toprakları tutmayı, topraklar için harâc vergisi koymayı, sahip-
lerine de cizye tayin etmeyi düşündüm…” şeklinde görüşlerini ifade etmiştir.
Onun bu görüşlerini eserine alan Ebû Yûsuf, “Feye gelince o bize göre harâc,
yani toprak mahsullerinden alınan vergidir.” demek suretiyle fey ile haracın
ilgisine işarette bulunmak suretiyle bu terimin nasıl anlaşılması gerektiğine
açıklık getirmiştir.[23] Böylece savaşlarda ele geçirilip ganimet âyetine göre
taksim edilen savaş ganimetleriyle sulh zamanlarında gayrimüslimlerden
toplanan ve Haşr 59/7-10. âyetlerinde sayılan zümrelere, yani bütün Müs-
lümanlar’a dağıtılması kararlaştırılan fey adı altındaki vergiler birbirinden
açık bir şekilde ayrılmıştır.[24]
[22] Kudâme b. Ca’fer, el-Harâc, s. 204.

[23] Bu rivayet ve bilgiler için bkz. Ebû Yûsuf, I, 189, 202. Hz. Ö� mer uşûr vergisi konul-
442 masına ayrıca karar verdiğini ve bu verginin de fey gelirleriyle beraber düşünülme-
sini kararlaştırdığını aşağıda bu vergiyi ele alırken göreceğiz.
[24] Feyin fakihlerce yapılan farklı tarifleri ile, “fey”den türetilmiş diğer kelimelerin geç-
tiği Kur’ân âyetleri için bkz. Mustafa Fayda, “Hz. Ö� mer ve Fey”, Ank. Ün. İslâm İlimleri
Ens. Der., Ankara 1982, V, 193-202; a.mlf., “Fey”, DİA, XII, 511-513.
a. Cizye
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde fethe-

dilen ülkelerde yaşayan ve Müslüman ol-
mayan tebaadan 9 (630) yılında nâzil olan
Tevbe 9/29 âyetine göre cizye vergisi alın-
mıştır. Kimsenin zorla Müslüman yapıl-
maması hükmünü getiren bu âyet-i kerî�-
me gereği alınan ve Hz. Peygamber’in iki
yıl kadar uyguladığı bu vergi ile başka din
mensuplarının can, mal, ırz ve namusu ile Resim 13:
din ve mabetleri koruma altına alınmakta ve kendilerine Allah ve Resû- Hulefâ-yi Râşidîn
döneminde
lü’nün zimmeti yani himâyesi verilmiş bulunmaktadır. Bundan dolayı bu kullanılan
zümreye ehl-i zimme(t) veya zimmî�ler denilmiştir. Resûlullah, Teymâ’da Heraclius (610-
641) dinarı.
yaşayan Yahudilerle yapmış olduğu antlaşmada: “Onları himaye etmek bi-
zim vazifemiz, cizye ödemek de onların vazifesidir” buyurmak suretiyle bu [https://goo.gl/
n8svnk]
verginin toplanma sebebini açıklamıştır. Hz. Peygamber, Ehl-i Kitab ola-
rak kabul edilen Yahudi, Hıristiyan ve Mecûsî�lerden ergenlik yaşına gelen
erkeklerinden olmak üzere cizye almış; miktarının tespitinde ise kabile
veya bölgelerin durumu göz önüne alınarak karar verilmesini istemiştir.
Bahreyn ve çevresi ile Yemen bölgelerinde şahıs başı “ bir dinar veya kırk
dirhem ve bir elbise” cizye alınması kararlaştırılırken; Eyle (300 dinar),
Cerbâ (100 dinar), Ezruh (100 dinar), Necrân (iki bin elbise) gibi yerlerde
“müşterek cizye” şeklinde toptan vergi alınması cihetine gidilmiştir. Yıllık
olarak, aynî� veya nakdî� toplanan bu vergilerden kadın ve çocuklar muaf
tutulmuşlardır.[25]
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde cizye vergisi benzer şekilde uygulan-
mış; bazı yerlerde kişi başına alınırken, bazı şehir veya kabile zümrele-
rinden müşterek cizye halinde toplanması cihetine gidilmiştir. Hz. Ebû
Bekir zamanında başlayan fetihlerle birlikte ilk cizye Hî�re şehri halkından
alınmıştır. Yahyâ b. Â� dem’in eserine aldığı şu rivayetten bunun müşterek
cizye olduğu anlaşılmaktadır: “Hî�re halkı aralarında bölüşeceği bir şey
üzerine anlaşmışlardır; adamların başına bir şey yoktur.”[26] Irak’ta şa-
hıs başı cizye miktarı ise önce “bir dinar ve bir cerî�b hububat” şeklinde
belirlenmiş; daha sonra Hz. Ö� mer, Sevâd (Irak) bölgesinde cizye mikta-
rını fakir, orta halli ve zengin olmak üzere üç sınıfa ayırarak 12, 24 ve 48
dirhem alınmasını kararlaştırmıştır. Suriye bölgesinde şahıs başı cizye
443
[25] Hz. Peygamber devri cizye miktarları için bkz. İ�bn Hişâm, II, 525-526; İ�bn Sa’d, I,
277-278, 289-290.
[26] Yahyâ b. Â� dem, Kitâbü’l-Harâc, s. 53; Hire cizye miktarları için bkz. M. Fayda, Hz.
Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 142-145.
vergisi, önceleri “bir dinar ve bir cerî�b buğday, bir miktar sirke ve zeytin-
yağı” olarak alınmış; Hz. Ö� mer Câbiye toplantısında bunu altın para olarak
dört dinar, gümüş olarak 40 dirhem şeklinde değiştirmiştir. Cezî�re bölge-
sinde de benzer bir uygulama ile “bir dinar, iki müd buğday, her biri iki
kıst olmak üzere zeytinyağı ve susam yağı” toplanmıştır. Mısır fâtihi Amr
b. el-Â� s, cizye mükelleflerinden iki dinar, toprağı olanlardan da buna ek
olarak “üç irdeb buğday, her birisi iki kıst olmak üzere zeytinyağı, bal ve
sirke” almıştır. Sonradan Mısırlılar, iki dinarı aynî� vergiler yerine geçmek
üzere toplam dört dinar cizye ödemek istediler; onların bu teklifi kabul
edildi. Müşterek cizye alınan yerler arasında Humus 170.000 dinar, Râm-
hürmüz’den 800.000 dirhem, Rey ve Kûmis’ten 500.000 dirhem, Azerbay-
can’dan 800.000 dirhem, Berkâ halkından 13.000 dinar, Kıbrıs’tan 7.000
dinar cizye toplanmış olduğu zikredilebilir. Hz. Ö� mer zamanında, cizye
adıyla vergi ödemekten tiksindiklerini ileri süren Benî� Tağlib’in cizye mik-
tarı ise, Müslümanlar’ın verdiği sadaka miktarının iki katı şeklinde belir-
lenmiştir. Cerâcime, Dulûk Ra’ban halkları ile Sâmirî�ler ise vergi yerine
Müslümanlar için sınır boylarında düşmana karşı gözcülük yapmışlardır.
Bu devirde, İ�slâm Devleti hududu içerisinde yaşamak isteyen herkese
izin verilmiş ve hangi dine mensup olduğuna bakılmaksızın kendisinden
bu vergi alınmıştır. Sonradan Müslüman olmak isteyen zimmî�lerden ise
bu vergi kaldırılmıştır. Hz. Ebû Bekir zamanında Hâlid b. Velî�d, Hî�reli-
ler’le yaptığı antlaşmada onları himaye edemezse topladığı cizyeyi geri
vereceğini taahhüt etmiş; Hz. Ö� mer zamanında Ebû Ubeyde b. Cerrâh ise,
ahalisiyle zimmet antlaşması yaparak cizye aldığı Humus’u Bizans’a karşı
savunamayacağını anlayıp terk etmek zorunda kalınca topladığı cizyeyi
geri vermiştir. Aynı anlayışın Suriye’nin diğer şehirleri için de söz konu-
su olduğu bilinmektedir. Hz. Ö� mer zamanında kadın ve çocuklar yanında,
cüzamlı hastalar, fakir ve işsiz kimseler ile kilise ve havralarda kendilerini
ibadete hasretmiş din adamlarından da bu vergi alınmamıştır.[27]
b. Haraç
Beytülmâl gelirlerinden olan harâc vergisinin alınmasına Hz. Ö� mer

zamanında başlanmıştır. İ�slâm Tarihi’nde bu vergi halifenin, fethedilmiş
toprakları ve üzerinde yaşayan insanları, taşınabilir ganimet mallarının
aksine, savaşa katılanlar arasında dağıtmaması kararından sonra uygu-
lanmıştır. Hz. Ö� mer’in bu toprakları harâc karşılığında ziraati iyi bilen eski
444 [27] Cizye için bkz. Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, indeks; Ebû Ubeyd, s. 27 vd.; Belâzürî�,
Fütûh, indeks; M. Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 123-197. Yıllık
toplanan cizye kesin bir şekilde bilinmemektedir; harâc ile birlikte bazı rakamlar
tespit edilmişse de bunlar hem vergilerin tamamını içine almamakta hem de kesin-
lik arz etmemektedir; bkz. er-Reyyis, el-Harâc, s. 151-152.
sahiplerinin elinde bırakıp, kendi dinlerinde kalmak isteyen insanları da

esir statüsü dışına çıkararak kendilerinden Tevbe 9/29 âyeti gereğince
cizye alınması emrini vermesi sonucunda ilk defa Irak’ta sonra Suriye ve
Mısır’da uygulamaya konulmuştur. Medine’de bir tarafta, bu toprakların
Hz. Peygamber’in Hayber topraklarını dağıttığı gibi, dağıtılmasını isteyen
Bilâl-i Habeşî�, Abdurrahman b. Avf gibi şahsiyetler, karşı tarafta ise halife-
nin dağıtılmaması görüşünü savunan Hz. Ali ve Hz. Osman gibi sahâbî�ler
yer almış bulunuyordu. Bu tartışma ve müzakerelerden sonra Hz. Ö� mer’in
vermiş olduğu bu emir konusunda farklı bir haber veya rivayet bulunma-
makta ve hepsinde de, onun bu toprakları harâc vergisi karşılığında eski
sahiplerine bırakmış olduğu ifade edilmektedir. Ancak, gerek klasik dö-
nem fakihleri ve tarihçileri, gerek çağdaş araştırmacılar, halifenin bu ka-
rarı hangi gerekçelere dayanarak verdiği ve sonuçlarıyla ilgili birbirinden
çok farklı yorumlar yapmak suretiyle bazı tesbitlere ulaşmışlardır. Bu-
rada, Hanefî� mezhebinin kurucu imamlarından ve Abbasî� halifesi Hârun
er-Reşî�d’in kâdılkudatlığını yaparak uygulamanın başında bulunmuş Ebû
Yûsuf’un, en eski kaynağımız olan kitabına aldığı Hz. Ö� mer’in Irak ve Suri-
ye cephelerine göndermiş bulunduğu bu meşhur kararının metinlerini ve
kendi değerlendirmesini ele almakla yetineceğiz. Hz. Ö� mer kendisine bu
konuda mektup yazarak emir ve görüşlerini isteyen Irak cephesi başku-
mandanı Sa’d b. Ebî� Vakkâs’a şunları yazmıştır:
“Mektubun bana ulaştı. Orada anlattığına göre, halk senden elde ettik-
leri ganimetleri ve Allah’ın fey olarak ihsan ettiği malları kendileri ara-
sında taksim etmeni istemişler. Mektubum sana ulaşınca Meseleyi iyice
tetkik et ve gereğini yerine getir. Mal, hayvan ve eşya olarak insanların
sana celb ettikleri ganimetleri topla; onları Müslümanlar’dan hazır bu-
lunanlara bölüştür. Arâzi ve nehirleri işleyicilerine bırak ki onlar umum
Müslümanlar’ın atiyyelerine dâhil olsun. Çünkü sen onları, yani arâzi
ve nehirleri halen orada bulunanlara taksim edersen, onlardan sonra
geleceklere bir şey kalmaz…”[28]
Medine’de üç gün devam eden müzakerelerde Hz. Ö� mer’in “Ben bir

hüccet buldum” diyerek Haşr 59/6-10. âyetlerini okuduğu, arkasından da:
“Bu fey, okuduğum âyetlerde geçenlerin hepsi için umumî� ve müşterek bir
haktır. Hal böyle olunca, nasıl olur da bunlara taksim ederiz ve onlardan
sonra gelecek kimseleri nasipsiz bırakırız?!” dediği ve arâziyi sahiplerinin
elinde bırakmaya kesin karar vermiş olduğu da ayrıca rivayet edilmiştir.[29]
[28] Ebû Yûsuf, I, 192-194. Metnin devamında savaş öncesi insanların dine daveti ve bu-
nun sonuçları ele alınmıştır. Bu metin ve Sevâd ile ilgili benzer diğer rivayetler için 445
ayrıca bkz. Ebû Yûsuf, I, 276-277; Ebû Ubeyd, s. 81-83; Belâzürî�, s. 325-326, 329;
Taberî�, I, 2467-2469.
[29] Ebû Yûsuf, I, 208-213, 265-267; bu ikinci rivayette üç gün değil, “günler geçtikten
sonra” diyerek tartışmanın daha uzun sürmüş olduğu ifade edilmiştir.
Suriye cephesi başkumandanı Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın arâzi, bağ ve

bahçelerin taksimiyle ilgili mektubuna da Hz. Ö� mer şu cevabı yazmıştır:
“Ben, Allah’ın sana ihsan ettiği ganimetleri, şehir ve kasaba halklarıyla
akdettiğin sulh-nâmeleri inceledim. Bu konuları Resûlullah’ın ashâbıyla
istişare ettim. Herkes bu konudaki görüşünü ızhar etti. Benim görüşüm
Allah’ın Kitabı’na tâbidir…” Hz. Ö� mer bu talimatında Haşr Sûresi 59/6-
10. âyetlerini zikrettikten sonra,[30] 10. âyetin başında yer alan “Bunla-
rın arkasından gelenler…” ifadesinden sonra sözlerine şöylece devam
etmektedir: “Bu âyette zikredilen ‘gelecekler’den maksat, Hz. Â� dem’in
beyaz, siyah ve kırmızı çocuklarıdır. Allah onlardan sonra gelecekleri bu
feye ortak etmiştir. Allah’ın sana fethini müyesser kıldığı memleketlerin
feyini sahiplerinin elinde ibkā ve ikrar eyle. Onlara kudretleri nispetin-
de cizye koy. Toprağın imarını onlar yapsın; çünkü onlar bunu daha iyi
bilirler ve ziraat işlerine daha yatkındırlar. Ne senin ne de seninle bera-
ber bulunan Müslümanlar’ın, yaptığın antlaşma gereği, onları (yani yerli
halkı) fey itibar etmeye hak ve selâhiyetiniz yoktur. Hz. Ö� mer emrinin
bu son cümlesinde fetihten sonra esir alınan insanların fey yani ganimet
olarak kabul edilmemesi gerektiğini tasrih etmektedir. Bu kararı ile o,
yalnızca toprakların tek elde toplanmasına değil, gerçekten çok insanî�
bir anlayışla, insanların köleleştirilmesine de karşı olduğunu açıkça şu
ifadeleriyle göstermiştir: “Görülmez mi ki, eğer biz o memleketleri hal-
kıyla beraber Müslümanlar’a taksim edecek olursak, bizden sonra ge-
lecek Müslüman nesillere bir şey kalmaz. Eğer bu arâziler sahipleriyle
birlikte Müslümanlar’a taksim edilirse, gelecek Müslüman ve köleler,
konuşacak bir insan dahi bulamadıkları gibi, kendilerinin emeği olan iş
ve kazançlardan da faydalanamazlar. Topraklarıyla birlikte taksim edi-
lecek bu insanlara gelince, Müslümanlar sağ oldukları müddetçe onları
sömürmekte devam ederler. Netice itibariyle bizler hayattan çekilince,
bizden sonra gelecek çocuklarımız onların çocuklarını sömürmekte ve
onları köle olarak kullanmakta devam ederler. Artık onlar, İ� slâm dini
[30] Haşr Sûresi’nin 6. âyetinde: “Allah’ın onların mallarından Resûlüne verdiği gani-
metler için siz ne at ve deve koşturmuş değilsiniz…” ifadeleriyle, savaşsız ele geçen
Benî� Nadî�r Yahudi kabilesinin Medine’den çıkarılması üzerine inen bu âyet ile sulh
yoluyla elde edilen ganimetlerin Hz. Peygamber’e ait olduğu vurgulanmaktadır. 7.
âyette ise, savaş yoluyla ele geçirilen ganimetleri ifade etmek üzere: “Allah’ın fet-
hedilen ülkeler halkından Resûlüne verdiği ganimetler, Allah, Resûl, zilkurbâ, ye-
timler, miskinler ve yolcular içindir. Böylece o mallar, içinizden yalnız zenginler
arasında dolaşan bir devlet olmaz…” Burada zikredilen altı zümre ile Enfâl 8/41
ganimet âyetindeki zümreler aynıdır. Şu farkla ki, Haşr âyetinde ganimetin tamamı
446 söz konusu iken, Enfâl âyetinde bu altı zümre ganimetin humusu için zikredilmiş-
tir. 8. âyette Muhâcirler; 9. âyette ensâr, 10. âyette ise daha sonra gelecek bütün
Müslümanlar kastedilmiş ve Hz. Ö� mer, fey olarak kabul edilen toprağın, daha açık
bir ifade ile topraktan alınan harâc vergisinin bütün Müslümanlar’ın hakkı olduğu
düşüncesinden hareketle divan teşkilâtını kurmuştur.
hâkim olduğu müddetçe Müslümanlar’ın kölesi olurlar. Ben buna asla

razı değilim.”[31]
İ�kinci Halife Hz. Ö� mer’in bu kararıyla ilgili haberlere çok geniş yer ve-
ren Ebû Yûsuf şu tesbitlerde bulunmaktadır: “Hz. Ö� mer’in fetheden kim-
selere fethedilen toprakları taksim etmemek hususundaki bu görüşü ve
Kur’ân’dan Allah’ın kendisine tanıttığı âyetlerle istidlal etmesi, onun bu
tutumunda, Allah’ın kendisine ihsan ettiği bir başarıdır. Bu davranışından
doğan hayır, müslümanlara aittir. Yine onun bu topraklardan vergi alması
ve toplanan vergileri Müslümanlar arasında taksim etmesi, cemiyete ait
umumî� faydalardır. Zira bu toprakların gelirleri (yani haracı), eğer atiyye-
ler ve masraflarda kullanılmak üzere halka vakfedilmiş olmasaydı, kaleler
korunamaz, ordular cihad için yola çıkamazdı. Masrafları ve diğer ihti-
yaçları karşılanan ordular bulunmasaydı, ehl-i küfrün İ�slâm beldelerine
avdet etmelerine mâni olunamazdı. Hayrın ve faydanın nerede olduğunu
en iyi Allah bilir.”[32] Hz. Ö� mer’in bu kararı ile Hz. Peygamber’in Hayber tat-
bikatı bakımından da konuyu değerlendiren Ebû Yûsuf, eserinin bir başka
yerinde, savaşla ele geçen toprakların ganimet gibi de dağıtılabileceğini
şu ifadeleriyle açıklığa kavuşturmaktadır: “Hz. Ö� mer Sevâd toprağını tak-
sim etmedi, sahiplerinin ellerinde bırakarak vergiye bağladı. Şam ve Mısır
gibi şu memleketlerin pek çoğu harple fethedildi. Bunlar arasında sulh
ile alınan ancak bazı kalelerdir. Halbuki köyler ve birçok kasaba kuvvetle
alındı. Hz. Ö� mer bu memleketleri şimdiki ve gelecekteki Müslümanlar’ın
hepsi için bir irad (gelir) kaynağı olmak üzere taksim etmedi, vergiye bağ-
ladı. Devrin halifesi olan Hz. Ö� mer’in tatbikatı bu istikamette gerçekleşti.
Diğer halifeler de bu konularda muhayyerdirler. Müslümanlar’ın lehine
olmak şartıyla ve adalet esaslarına bağlı kalarak, münasip şekilde hareket
ederler.”[33]
Kitâbü’l-Emvâl müellifi ise, savaşla elde edilmiş topraklar hakkında

iki hüküm bulunduğunu belirtir. Bunlardan ilki, Resûlullah’ın Hayber’i ga-
nimet şeklinde taksim etmesidir ki Bilâl ile arkadaşları bunu Hz. Ö� mer’e
delil olarak ileri sürmüşlerdir. İ�kincisi ise, Hz. Ö� mer’in Sevâd’daki taksim
yapılmaması kararıdır ki Muâz b. Cebel ve Hz. Ali’nin işareti üzerine bu
topraklar fey kabul edilmiştir. Kitabında, savaşla elde edilen topraklarla
ilgili karar verme yetkisinin devlet başkanında olduğunu düşünen Süfyan
b. Saî�d’in görüşüne yer veren Ebû Ubeyd, Hayber ve Sevâd’daki iki ayrı
uygulamanın yorumunu şöyle yapmaktadır: Bu iki görüşün, yani ganimet
(Hayber) veya fey (Sevâd) kabul etmenin ikisi de, kendilerine uyulabilecek 447
[31] Ebû Yûsuf, II, 197-203.
[32] Ebû Yûsuf, I, 215-216.
[33] Ebû Yûsuf, I, 467.
değerde olan iki karardır. Hz. Peygamber’in fiili, yani Hayber’i taksim et-
mesi, Ö� mer’inkini cerh etmez; çünkü Hz. Peygamber ve Hz. Ö� mer, ikisi de,
ayrı ayrı iki ayrı âyete göre amel etmişlerdir. Hz. Peygamber ganimet, Hz.
Ö� mer ise fey âyetlerini esas almıştır.[34]
İ� slâm Tarihi’nde ilk defa Hz. Ö� mer’in hilafeti zamanında uygulan-

maya başlanan harâc vergileri farklı miktarlarda tespit edilmiştir. Irak
(Sevâd) bölgesinde hangi ürünlerin yetiştiği topraklardan ve ne mik-
tarda harâc alındığına dair haberlerin, birbirlerinden çok farklı olduğu
göze çarpmaktadır. Bütün bu farklı rivayetler içerisinde değişmeyen tek
husus, toprak alan ölçüsü olarak daima cerî�b ölçeğinin kullanılmasıdır.[35]
Hz. Ö� mer Sevâd bölgesinde toprağın ölçülmesi ve harâc vergisinin mik-
tarlarının belirlenmesi için sahâbî�lerden Osman b. Huneyf ile Huzeyfe
b. Yemân’ı iki ayrı bölgenin ölçülmesi için görevlendirdi. Yapılan çalış-
malardan sonra 36 milyon cerî�b arâzi tespit edildi. Diğer taraftan, eki-
lip ekilmediğine bakılmaksızın, ziraata elverişli bu topraklardan her yıl
harâc alınması kararlaştırıldı. Irak bölgesindeki harâc miktarıyla ilgili
ilk kararda yalnızca buğday ve arpa yetişen topraklardan, ekilsin-ekil-
mesin, her cerî�b topraktan “bir dirhem para ile bir kafî�z (33 litre) mah-
sûlün” vergi olarak alınması kararlaştırıldı; üzüm bağları, hurmalık ve
sebzeliklerin bulunduğu toprakların harâctan muaf tutulduğu rivayet
edilmiştir. Muğî�re b. Şu’be Sevâd valisi iken Hz. Ö� mer’e yazdığı mektup-
ta, “…buğday ve arpaya nispetle değeri daha yüksek olan mahsullerin…”
bulunduğunu haber verdi. Bunun üzerine buğday ve arpaya ilave olmak
üzere, hurmalıklar, üzüm bağları, zeytinlikler, mercimek, susam, yonca
ve şeker kamışı yetişen topraklara da, kaynaklarda miktarları ayrı ayrı
gösterilen harâc vergileri konuldu. Böylece bu bölgede, yetişen mahsu-
lün cinsine, toprakların verimliliği yanında pazar yerleri ve şehirlere olan
uzaklıklarına göre aynı mahsul için bile farklı miktarlarda harâc alınma-
sı kararlaştırıldı. Bu bölgenin haracına dair bazı haberlerde, “Hz. Ö� mer,
Sevâd halkını topraklarında bıraktı ve onların başlarına cizye, toprakla-
rına da task koydu…” şeklinde ifadelere rastlanılmaktadır. Ebû Ubeyd’in
tasnifinde de savaşla ele geçen toprakların vergisi ile sulh yoluyla ele
[34] Ebû Ubeyd, s. 84-86. Savâfî� denilen sahipsiz topraklar devlet tarafından işletile-
rek haracı alınmıştır. Sulh yoluyla ele geçenlerin de sahibinden vergisi alınmıştır.
İ�nsan hayatında, iktisadî� yönü kadar hukukî�, siyasî� ve dinî� yönleriyle de her zaman
çok mühim bir yer işgal etmiş bulunan toprak meselesi ve Hz. Ö� mer’in bu kara-
rı hakkında bkz. Fıkıh musannefatı; harâc ve emvâl kitapları; M. Fayda, Hz. Ömer
448 Zamanında Gayr-i Müslimler, s. 15-50.
[35] Aynı zamanda hacim ölçüsü olara da kullanılan cerî�b, alan ölçüsü olarak 1366.0416
m² dir. Hacim (ağırlık) ölçüsü olarak bir cerî�b 132 litre miktarında olup aşağıda fey
gelirlerinin dağıtımında Hz. Ö� mer atiyye verdiği herkese ayrıca iki cerî�b ağırlığında
aylık yiyecek dağıtmıştır; bkz. M. Fayda “Cerî�b “, DİA, VII, 402.
geçen toprakların haracını birbirinden ayırmak için bu “task” kelimesi

kullanılmıştır. Ancak bu fark zamanla ortadan kalkmış ve her iki topra-
ğın vergisi için de harâc terimi kullanılmıştır. Haraç ile zekâtın en mü-
him farkına burada işaret etmek uygun olacaktır; zekât yetişen mahsul
üzerinden hesaplanır, harâc ise toprak büyüklüğü üzerinden alınır. Cizye
ile haracın da önemli bir farkına burada işaret edelim: Cizye veren Müs-
lüman olursa cizyesi düşer, harâc ödemeye ise devam eder; çünkü harâc
toprağın statüsü sonucunda alınan bir vergi olup sahibi Müslüman olsa
veya bir Müslüman satın alsa toprağın haracını ödemeye devam eder. Bu
noktada Hz. Ö� mer’in bu icraatının sonucunda Müslümanlar için harâc
vergisi gelirlerinin vakfedilmiş olduğunun; yoksa toprağının vakfedilmiş
olmadığının iyi anlaşılması da gerekir.[36]
Suriye, Cezî�re ve Mısır bölgelerindeki topraklardan alınan harâc

miktarları için kaynaklarda fazla habere yer verilmediği görülüyor.
Suriye topraklarına fetihlerden sonra harâc vergisi konulmuş; Büsrâ,
Havran, Beseniyye, Amman, Belkâ’, Ba’labek, Humus, Şeyzer, Kınnesrî�n
ve Filistin toprakları harâc arâzisi kabul edilmiştir. Cezî�re bölgesinden
harâc alındığını da buranın fâtihi İ� yâd b. Ganm’ın şu sözlerinden anlıyo-
ruz: “Ayaklarımızla çiğnediğimiz ve elde ettiğimiz topraklar bize aittir…”
dedikten sonra, harâc ödemeleri şartıyla bu toprakları yerli halkın eline
bırakmıştır. Ayrıca o, zimmet ehli harâc ödemeyi kabul etmediklerinde,
topraklarını almış ve bunları öşür ödemeleri şartıyla Müslümanlar’a
vermiştir. Mısır topraklarından ise, her cerî�b topraktan “bir dinar para
ve üç irdeb” mahsulün harâc olarak alınması kararlaştırılmıştır.[37] Ebû
Ubeyd’in devlet gelirlerini tasnifi esnasında zikrettiği sulh yoluyla ele
geçen topraklardan harâc alınmasıyla ilgili olmak üzere iki rivayete yer
verip harâc konusunu tamamlamak istiyoruz. Yahyâ b. Â� dem’in eserine
aldığı bir haberde, Nabatlılar’ın Müslümanlar’la savaşmadıkları, başları
için cizye, toprakları için de harâc vergileri konulduğu tasrih edilmek-
tedir. Diğer habere göre ise, Mısır’ın yerli halkını teşkil eden Kıptî�ler,
Müslümanlar’a pek mukavemet göstermediklerinden dolayı kendile-
riyle yapılan antlaşmalarda topraklarına harâc konulmakla birlikte, bu
toprakların sahiplerine ait olduğu tasrih edilmiş ve fey toprağı sayılma-
mıştır.[38]
[36] Sevâd bölgesi haracıyla ilgili bkz. Ebû Yûsuf, I, 268, 284-286; Ebû Ubeyd, s. 81, 96,
111; Belâzürî�, s. 329, 331, ayrıca bkz. indeks; M. Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-i
Müslimler, 52-71. 449
[37] Bu bölgelerin haracı için bkz. Ebû Yûsuf, I, 208; Belâzürî�, s. 150, 154-156, 162, 164,
187, 205, 210, 252-256; İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, s. 82-84, 87-90; Taberî�, I,
2392; M. Fayda, age., s. 71-74.
[38] Yahyâ b. Â� dem, s. 21-22; İ�bn Abdilhakem, s. 87-88.
c. Ticaret Malları Vergisi: Uşûr

Ticaret malları vergisine kaynaklarda uşûr adı verilmesinin sebebi,
miktarlarının tespitinde uşr (Türkçe’de öşür) kelimesinin kullanılması-
dır. Arap dilinde Harbî�lerden “uşr” (onda bir), zimmî�lerden “nısfu’l-uşr”
(yirmide bir), Müslümanlar’dan da zekât nispeti olan “rub’u’l-uşr” (kırkta
bir) miktarında vergi alınması uygun görülmüştür ki, her üç ifade içinde
de “uşr” yani onda bir kelimesi yer alır. Uşr’un çoğulu “uşûr” yani “onda
birler” veya “ondalıklar” da bu verginin adı olarak kullanılmıştır. Kelime-
nin tekili uşr’un, Müslümanlar’ın zirâî� ürünlerden verdikleri zekâtın hem
miktarı hem de adı olan ayrı bir ıstılah olduğu unutulmamalıdır. Bu son
anlamda terimin Türkçemiz’de yaygın olarak kullanılan bir başka çoğul
şekli ise “a’şâr” kelimesidir.
Ticaret mallarının devletlerarası veya devlet içi sınırlardan geçişinde
alınan bir vergi olan uşûr, Hz. Peygamber zamanında alınmıyordu. İ�slâmi-
yet’e yeni girmiş kabilelerle yapılan anlaşmalarda onların uşûra tâbi ol-
mayacaklarının tasrih edildiği bilinmektedir. Hatta Câhiliye döneminde bu
verginin haksız yere yollarda alınmasından dolayı olsa gerek Resûlullah’ın
bu vergiyi zorla topladıkları anlaşılan âşir veya mâkis adı verilen kimselerin
aleyhine bazı hadisleri nakledilmiştir.[39] Kaynaklarda bu verginin ilk defa
Hz. Ö� mer tarafından konulduğu ve bunun İ�slâm Devleti hudutları dışında
(Dârülharp) Müslüman tüccarlardan alınan vergiye karşılık, mütekabiliyet
esasına göre ihdâs edildiği belirtilir. Basra valisi Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’nin Hz.
Ö� mer’e dârüharpte Müslüman tacirlerden onda bir (yüzde on) vergi alın-
dığını söylemesi üzerine halife, aynı nisbetin harbî� tâcirlere uygulanmasını
istemiş; ayrıca şehirler arası mal ticareti yapan zimmî�lerden yirmide bir,
Müslümanlar’dan da zekât miktarı kırkta bir oranında ticaret malı vergisi
toplanması emrini vermiştir. Bir başka rivayette ise Hz. Ö� mer, İ�slâm Devleti
hududu dışındaki Menbic halkının, “Ticaret yapmak için ülkene girmemize
izin ver; bizden onda bir vergi al” şeklindeki müracaatlarını sahâbî� ile is-
tişareden sonra kabul ederek tatbikata koymuş ve bazı görevliler de tayin
etmiştir. Yılda bir defa toplanması kararlaştırılan bu verginin, harbî�lerden
mütekabiliyet esasına göre, Müslümanlar’dan da zekât olarak alınmasını
tabiî� bulan Ebû Ubeyd, Hz. Ö� mer’in, zimmî�lerden bu vergiyi niçin almış ol-
duğunu uzun uzun incelemiş, yapılan pek çok antlaşmada bu konunun yer
almamış olduğunu görmüş; incelemesine devam etmiş, sonunda halifenin,
zimmî�lerle yapmış olduğu bu verginin ödenmesinin şart koşulduğu bir mu-
ahede metnini bulduğunu söyleyerek bu kararı doğrulamıştır.[40]
450
[39] Ebû Ubeyd, 703-705; Ahmed b Hanbel, Müsned, IV, 109, 143, 150, 234.
[40] Ebû Yûsuf, II, 161-185; Ebû Ubeyd, s. 25, 71-74, 96-97, 639, 703-720; M. Fayda,
“Hz. Ö� mer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr”, Ank. Ün. İlâhiyat Fakültesi Der., XXV
(1981), s. 169-178; XXVI (1983), s. 327-334.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde gerçekleştirilen fetihler sonucunda

yapılan faaliyetlerde ticaretin canlandırılmasına bilhassa dikkat edilmiş,
ele geçen yerleşim merkezlerinde olduğu gibi, yeni kurulan Kûfe, Basra
ve Fustât’ta da bazı tedbirler alınmıştır. Bunlar arasında, caminin ve emî�r
evinin yanında muhakkak çarşı kurulmasına, beytülmâl binası yanında,
aynî� ve nakdî� vergi gelirlerinin saklandığı dârü’r-rızk, şehirlerin kenarın-
da ticaret için de faydalanılan Dârü’l-Berî�d (posta evi) ve askerî� kışlaların
yakınında da geniş kapasiteli deve ve atlar için ahır ve haralar yapılma-
sına itina gösterilmiştir. Uşûr vergisinin konulması, Medine ile ticarî� irti-
batı sağlarken, bilhassa Müslümanlar’ın eline geçen Basra körfezi yoluyla
Hint-Çin, yeni kurulan Kûfe yoluyla da Arabistan, Suriye-Filistin-Anadolu,
İ�ran, Orta Asya, Mısır ve Doğu Akdeniz arasında eskiden beri devam eden
ticaret yollarının ihya edilmiş olduğunun açık bir tezahürüdür.
Mısırlı araştırmacı Ziyâeddin er-Reyyis, fetihlerden sonra istikrarın

sağlandığı, herkesin çalışma hayatına yöneldiği bir dönemde, Hicret’in 30.
(650-651) yılında toplanan yıllık fey gelirlerinin miktarını tespit etmiştir.
Irak 135 milyon, Mısır 40 milyon, Berkâ 130 bin, İ�frî�kıyye (Kuzey Afrika)
25 milyon 200 bin ve Kıbrıs 72 bin olmak üzere toplam 200 milyon 402
bin dirhem şeklindedir. Bu rakama, kaynaklarda bilgi bulunamadığı için,
Şam (Suriye), Cezî�re, Sevâd’ın doğusundaki İ�ran’ın vergileri ile ganimetin
humusları dâhil değildir.[41] Bu tarihten tam on sene önce Hz. Ö� mer, çok
fazla artan fey gelirlerinin Müslümanlar’a dağıtılması için yeni arayışlara
girmiş ve meşhur Dî�van Teşkilatı’nı kurmuştur.
B. Dîvan Teşkilatının Kurulması
Hz. Peygamber zamanında fey ve humus gelirlerinin miktarı çok azdı

ve Medine’deki Müslümanlar’a dağıtılıyordu. Kaynaklar, Resûl-i Ekrem’in
kendisine gelen fey ve humusu vakit geçirmeden önce borcu olan miktarı
ayırdıktan sonra, evli olanlara iki, bekârlara bir hisse şeklinde dağıttığını
belirtmektedir.[42] Hz. Ebû Bekir’in hilafeti sırasında da aynı uygulamanın
devam ettiği, hatta gelen malların hemen dağıtılmasından dolayı beytül-
mâle muhafız konulmasına gerek kalmadığı anlatılmaktadır. Diğer taraf-
tan Hz. Ebû Bekir, Hz. Peygamber’in kendilerine mal vermeyi vaad ettiği
kimselere öncelik tanımış, Medine’de yaşayan diğer bütün Müslümanlar’a
büyük-küçük, hür-köle, kadın-erkek farkı gözetmeksizin fey gelirlerini hi-
451
lafetinin ilk yılında 9, ikinci yılında 10 dirhem olarak dağıtmıştır. Hz. Ö� mer
[41] Ziyâeddin er-Reyyis, el-Harâc fi’d-Devleti’l-İslâmiyye, s. 151 152.

[42] Ebû Ubeyd, s. 353-355; el-Cehşiyârî�, s. 12-13.
de bu uygulamaya divan defterlerinin tanzim edilmesine kadar devam et-

miştir.[43]
Artan fey gelirlerini Müslümanlar’a yeni bir düzen içerisinde dağıt-

mak üzere harekete geçen Hz. Ö� mer, biri yılda bir defa atâ veya atiyye adı
altında para, diğeri her ay erzak (erzâkü’l-müslimî�n) adı altında yiyecek
olmak üzere iki şekilde dağıtmaya karar vermiştir. Bunun için kurduğu
divan teşkilatında Müslümanlar’ın atiyyelerini farklı miktarlarda tespit
etmiş ve hak sahiplerinin isimlerini kabile esasına göre, Kureyş kabile-
sinin Hz. Peygamber’in mensup olduğu Benî� Hâşim kolundan başlayarak
divan defterlerine kaydettirmiştir. Böylece Hz. Peygamber zamanından
beri uygulanan Medine’ye her vergi gelişte bunun Müslümanlar’a hemen
dağıtılması şeklindeki eski uygulama kalkmış, daha düzenli ve kurumlaş-
mış bir uygulama devreye sokulmuştur. Böylece devlet ve bütçe anlayışı-
na uygun bir gelişme sağlanmıştır. Hz. Ö� mer fey gelirlerinin artması so-
nucunda, herkese İ�slâmiyet’e yaptığı hizmete, erken veya geç Müslüman
oluşuna göre atiyye verilmesini uygun bulmuş ve bu husustaki görüşünü
şu meşhur sözüyle dile getirmiştir: “Ben, Resûlullah’a karşı savaşanlarla,
Resûlullah’ın safında düşmanlara karşı savaşanları bir tutmayacağım…” O
bu maksatla söylediği bir başka ifadesinde de fey gelirlerinin bütün Müs-
lümanlar’a ait olduğunu vurguladıktan sonra, bu anlayışını şöylece dile
getirmiştir: “Fakat bizler hepimiz, Allah’ın kitabında ve Resûlullah’ın sün-
netinde beyan edilen ölçülere tâbiyiz. Herkes, İ�slâm’daki özel durumuna,
Hz. Peygamber’e yakınlığına göre ecir ve sevap alır; İ�slâmiyet’e yaptığı
hizmete, katlandığı sıkıntılara, erken Müslüman olmasına, zenginlik ve
ihtiyaç durumuna göre hak sahibi olur.”[44]
Hz. Ö� mer’in bu anlayışına açıklık getirmek üzere, atiyye miktarların-

dan bazı örnekleri vermek uygun olacaktır. Hz. Peygamber’in amcası Hz.
Abbas’a verilen atiyye miktarı çok ihtilaflıdır. Hz. Peygamber’in hanım-
ları dışında, Bedir ehline verilen 5.000 dirhemden fazla atiyyenin kim-
seye verilmediği, Bedir ehlinden olmayan Hz. Abbas’a da aynı miktarın
verildiği yaygın ve kabul edilen bir haberdir. Kendisine 3.000, 7.000, hat-
ta 25.000 dirhem tahsis edildiği şeklinde yaygın olmayan rivayetler de
[43] Ebû Yûsuf, I, 307-310, 333-335; Ebû Ubeyd, s. 355-356, 373-374; İ�bn Sa’d, III, 193,
213.
[44] Ebû Yûsuf, I, 317, 330-331; II, 197-203; İ�bn Sa’d, III, 299. Fey gelirlerinin eşit dağı-
tılmamasıyla ilgili M. Hüseyin Heykel’in, insanların derecelere ayrılması gibi olum-
suz ifadeler kullanarak Hz. Ö� mer’i tenkit etmesi ve üstünlüğün yalnızca takva ile
452 olacağına işaret etmesi Kur’ânî� anlayışa uygun olmasa gerekir. Yüce Allah şöyle bu-
yuruyor: “…İ�çinizden Mekke’nin fethinden önce sarfeden ve savaşan kimseler, daha
sonra sarfedip savaşan kimselerle bir değildirler; berikiler daha üstün derecede-
dirler…” (Hadî�d, 57/10). Buna göre meselâ, Hz. Ali ile Muâviye’nin aynı seviyede
düşünülmemesi gerektiği gayet açıktır; Hz. Ö� mer de bu ölçüyü göz önüne almıştır.
bulunmaktadır.[45] Dî�van teşkilatında en fazla atiyye tahsis edilenler Hz.

Peygamber’in hanımları olmuştur. Farklı rivayetleri bir tarafa bırakırsak,
Ü� mmehâtü-l mü’minî�nin hayatta olanlarına yıllık 12.000 dirhem atiyye
tahsis edilmiştir.[46] Bedir ehlinden olan Muhâcir ve ensâr ile onların mev-
lası olanlara beşer bin dirhem tahsis edilirken; Hz. Peygamber’in torunları
Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’e de aynı miktarda atiyye tahsis edilerek kendi-
leri Ehl-i Bedir zümresine ilhak edilmişlerdir. Hz. Ö� mer, Bedir Gazvesi’ne
iştirak edememiş olan ve fakat onlar gibi erken dönemde İ�slâmiyet’i kabul
etmiş sahâbî�ler ile Uhud Gazvesi’ne katılmış ve Habeşistan’a hicret et-
mişlere de 4.000 dirhem atiyye bağlamıştır. Benzerlerine göre daha fazla
atiyye verilmiş olanlardan iki örnek vermek suretiyle Hz. Ö� mer’in zihniye-
tini göstermek uygun olacaktır. Ü� sâme b. Zeyd’e kendi oğlu Abdullah’tan
1.000 dirhem fazla olmak üzere 4.000 dirhem vermesine oğlunun, Ü� sâme
ile aynı seviyede olduğunu ileri sürerek itiraz etmesine karşılık Hz. Ö� mer:
“Ü� sâme’nin babası, Resûlullah’a senin babandan daha sevgili, Ü� sâme de
senden daha sevgili idi.” cevabını vermiştir. Meşhur sahâbî�lerden Ebû Se-
leme ve Ü� mmü Seleme’nin oğlu Ö� mer b Ebû Seleme’ye tahsis edilen atiy-
yenin 1.000 dirhem daha artırılmasına, ‘‘Onun babasında olmayan üstün-
lükler bizim babamızda vardı.’’ diye itiraz eden Muhammed b. Abdullah
b. Cahş’a Hz. Ö� mer: “Onun babası Ebû Seleme sebebiyle 2.000 , annesi
Ü� mmü Seleme sebebiyle de 1.000 dirhem artırdım. Eğer senin de Ü� mmü
Seleme gibi bir annen varsa, sana da 1.000 dirhem fazla veririm!”[47]de-
miştir. Dî�van defterlerine kadınlar da yazılmış ve Muhâcir kadınlardan
başlayarak, Esmâ bint Umeys, Esmâ bint Ebû Bekir gibi Muhâcirlere en
fazla bin dirhem olmak üzere, seviyelerine göre tahsisat ayrılmıştır. Ö� n-
celeri sütten kesilmiş çocukların da divan defterlerine yıllık yüz dirhem
verilmek üzere kayıt yapılması kararlaştırılmış iken, bazı annelerin erken
sütten kesme teşebbüsünü öğrenen Hz. Ö� mer, çocukların doğar doğmaz
kayıtlarının yapılması emrini vermiştir. Mevâli yani azad edilmiş köleler
ile Arap asıllı olmayanlar ise ya ilgili kabilesiyle veya isterlerse müstakil
bir yerde olmak üzere divan defterlerinde yer almışlardı. Sadece mülkiyet
hakları sahiplerine ait olduğu için kölelere, ümmetle bütünleşmeyen baş-
ta bedevî�ler olmak üzere çeşitli bölgelerde veya şehirlerde yaşayıp hicret
etmemiş veya davet edildikleri halde cihada katılmamış olanlarla bunların
eşlerine ve çocuklarına atiyye bağlanmamıştır. Hz. Ö� mer’in ‘‘Feyde bütün
Müslümanlar’ın hakkı vardır.’’ sözünden hareketle Ebû Ubeyd, atiyye ve
yiyecek verilmeyen bu Müslüman zümrelere kıtlık, kan davaları sonunda
[45] Ebû Yûsuf, I, 313-314; İ�bn Sa’d, III, 297; Belâzürî�, s. 551; Ya’kûbî�, II, 143; Taberî�, I, 453
2413.
[46] Ebû Yûsuf, I, 312-312, 320, 325-328; Ebû Ubeyd, s. 320-321; İ�bn Sa’d, III, 297, 300-
301, 304; Belâzürî�, s. 548, 551, 555- 557.
[47] Ebû Yûsuf, I, 315, 320-321.
meydana gelen savaşlar, düşman tecavüzüne maruz kalma gibi istisnaî� za-
ruret hallerinde feyden hisse verilebileceğini belirterek halifenin sözünün
karşılığının bulunduğunu göstermiştir. Bedevî�lerin fey hissesi meselesini
geniş bir şekilde ele alan Ebû Ubeyd, Resûlullah’ın, Muhâcirlere iltihak
etmeyen, onların düşmanlarıyla yaptıkları cihada yardım etmeyen ve iş-
lerinde onlarla beraber olmayanların fey ve ganimette hakkı olmadığını
buyuran hadisini zikreder; sonra da Hz. Ö� mer’in ‘feyden her Müslüman’ın
hakkı vardır.’ anlayışını uzlaştırmaya çalışır. Sonunda, feyden pay alabil-
mek için İ�slâmiyet’i savunmanın ve yerleşik yani medenî� bir hayat yaşa-
manın şart olduğunu bilhassa vurgular.[48]
Medine’deki merkez divan teşkilatı yanında, Irak cephesinde Kûfe,

Basra ve Medâin, Suriye cephesinde ise Dimaşk, Hıms, Ü� rdün, Filistin ve
Mısır’da divan defterleri tanzim edilmiştir. Yemen, Hadramevt, Umân ve
Bahreyn bölgeleri yanında Mekke’de yaşayanlar için de divan defterleri
tanzim edildiğine dair kaynaklarda bilgi bulunmadığı gibi, Ebû Ubeyd, Hz.
Ö� mer’in Mekke ehline atiyye vermediğini ve kendilerini cihada iştirake
zorlamadığını naklederek bu konuya açıklık getirmektedir.[49]
Hz. Ö� mer, aylık yiyecek dağıtılması için de otuz fakir kişiyi davet ede-
rek onların iki öğün karınlarını doyurmak suretiyle bir insanın aylık yi-
yecek ihtiyacının iki cerî�b olduğunu belirlemiştir. Erzâku’l-müslimî�n adı
verilen bu şekildeki fey dağıtımında, atiyyeden farklı olarak, köleler dâhil
olmak üzere herkese aylık iki cerî�b miktarı gıda yardımı yapılmasını ka-
rarlaştırmış; bunun için de Medine’de bir zahire ambarı yaptırmıştır.[50]
Hz. Ö� mer’in Medine’de tanzim ettirdiği divan defterleri Arapça ola-

rak düzenlenmiştir. Bu defterlerin yazılma vazifesi, Arap nesebini iyi bi-
len Hz. Ali’nin ağabeyi Akî�l b. Ebî� Tâlib ile Mahreme b. Nevfel ve Cübeyr
b. Mut’im’e verilmiştir. Hz. Ö� mer kâtiplerden Kureyş kabilesinden ve Hz.
Peygamber’in mensup olduğu Benî� Hâşim kolundan başlanmasını, diğer
kabilelerin de bu kabileye nesep bakımından yakınlıklarına göre sıralan-
masını istemiştir. Halife’nin kabilesi mensupları buna itiraz edip halife
olarak kendi kabilesi Benî� Adiyy’den başlanmalarını teklif ettiklerinde Hz.
Ö� mer onlara: “Biz dünyada fazilet olarak ne kazandıysak ve amellerimiz-
den dolayı sevap bekliyorsak, bu ancak Muhammed (s.a.s.) sayesindedir;
o bizim şerefimizdir; kabilesi de Arab’ın en şereflisidir.” şeklinde cevap
vermiştir. Defterlere kabilesine göre önce Bedir ehli yazılarak başlanmış
454 sonra da hizmetlerine göre diğerleri sıralanmıştır. Ensarın yazılmasına
[48] Ebû Ubeyd, s. 303-318, 324-335.

[49] Ebû Ubeyd, s. 330; Taberî�, I, Ebû Yûsuf, I, 33-332; Taberî�, I, 2414.
[50] Ebû Yûsuf, I, 335; Ebû Ubeyd, s. 350-353; İ�bn Sa’d, III, 282-283.
ise, Sa‘d b. Muâz’ın mensup olduğu Evs kabilesinin Benî� Eşhel kolundan
başlanmıştır. Kabilelerin bu şekildeki sıralanışı, Hz. Ö� mer’in anlayışına
göre gerçekleşmiş ve tamamen dinî� hassasiyetten kaynaklanan bu mü-
him tasnifi daha sonraki kitap telif çalışmalarında iz bırakmıştır. Meselâ
İ�bn Sa‘d, ashâba dair tabakât kitabında, Bedir ehlinden Benî� Hâşim men-
suplarını önce ele alarak planında bu taksimi esas aldığını göstermiş;
Arap ensâb âlimleri de, gerek Kureyş, gerek Arap ensâbına dair kaleme
aldıkları kitaplarında bu anlayışı kitaplarının planlarına aksettirmişler
ve Kureyş’in Benî� Hâşim kolunu ele alarak eserlerine başlamışlardır. Bu
sıralamanın atiyye miktarlarına tesiri olmayan şeklî� bir tasniften ibaret
olduğunu ve Müslüman Araplar arasında o günden bu güne yaşayan canlı
ensâb bilgisinin izlerini taşıdığını söylemeliyiz.
Hz. Ö� mer’in kurmayı başardığı bu müesseseye eski kaynaklarda yal-

nızca “Dî�van” adı verilmiştir. Bazı muahhar kaynaklarda, “Dî�vanü’l-Ceyş”
veya “Dî�vanü’l-Cünd” diyenler yanında, “Dî�vanü’l-Atâ” veya “Dî�vanu Sar-
fi’l-Harâc” da denilmiştir. Divanlardan iyi anlayan iki müellif, Cehşiyârî� ve
es-Sûlî�, Hz. Ö� mer’in bu teşkilatının “insanların sayılması ve atiyyeleri”, “or-
duya, savaşanlara ve ailelerine atiyye vermek” üzere kurulduğunu ifade
etmişler, kendi zamanlarında Ceyş ve Cünd adı verilen divanları bildikleri
halde bu isimleri tercih etmemişlerdir.[51] Biz de yalnızca Dî�van Teşkilatı
denilmesini tercih ettiğimizi ifade ederken, başka devletlerde daha fazla
vergi almak için sayım yapılması ve defter tutulması işlemleri uygulanır-
ken Hz. Ö� mer atiyye ve yiyecek şeklinde Müslümanlar’a verilmek üzere
tarihin bu en orijinal müesseselerinden birini kurmuştur.
C. Toprakların Islahı ve Sulama Kanallarının Açılması
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde ziraate elverişli olmayan topraklar ile

ekilip biçilmeyenleri ıslah edip işleyenlere bu toprakların verilmesi yanın-
da, toprakların ıslahı ve sulanması için bent-kanallar açılması da teşvik
edilmiştir. Ayrıca kara yoluyla erzak sevkinin zor olduğu yerlerde kanallar
açılmasına itina edilmeye çalışıldığı gibi, bu kanallardan insan ve hayvan-
ların su ihtiyacının karşılanması ve tarım için kullanılması da düşünül-
müştür. Bu arada sellerden korunmak için bendler de yapılmıştır. Diğer
taraftan 17 (638) yılında Mekke-Medine arasındaki su kaynaklarının dü-
zenlenmesi, sonra çevresine misafirhaneler yapılması, yeni kuyular açıl-
ması ve mevcutlarının temizlik ve bakımlarının yapılması için oralarda
455
[51] Cehşiyârî�, s. 38; es-Sûlî�, s. 192; Kalkaşendî�, I, 91; en-Nuveyrî�, VII, 196; Şiblî�, s. 319,
321; Vâkıdî�’nin günümüze intikal edememiş kitabının adının da yalnızca “Dî�van”
olduğunu zikredelim. Dî�van Teşkilatı için ayrıca bkz. Mustafa Fayda, Te’sîsü Ömer b.
el-Hattâb li’d-Dîvân (Arapça Ter. Mes’ad Süveylim eş-Şâmân) Riyâd 1414/1997.
yaşayan kabilelere izin verilerek yardım edilmiş; aynı faaliyetlerin Suri-

ye-Hicaz arasında da sağlanması için çalışmalar yapılmıştır.
Hz. Ö� mer zamanında Basra şehrinden bir heyet halifeyi ziyarete geldi;
heyette bulunan Ahnef b. Kays susuzluktan çektikleri sıkıntıları gerçekten
çok veciz bir şekilde şöylece dile getirdi: “…Diğer şehirlerin halkından olan
kardeşlerimiz, eski milletlerin boş yerlerine, tatlı sularla ağaçlıklı bahçeler
arasında yerleştiler. Bizler ise, çorak ve rutubeti kurumayan, otları bitme-
yen, doğu tarafından tuzlu deniz, batı tarafından ise çöl bulunan bir yere
indik. Bizim ne ekinimiz, ne de sağılacak hayvanımız vardır… Zayıf bir adam
tatlı su bulmak için iki fersahlık bir yere gitmek zorundadır. Suyu isteyen
kadın da, düşmanın hırsından ve yırtıcı hayvanların yemesinden korkulan
keçinin bağlanması gibi çocuğunu bağlayıp öyle suya gider. Eğer bizim en
basit ihtiyacımızı karşılamaz ve fakirliğimizi gidermezsen yok olup giden
kavimler gibi olacağız!” Bunun üzerine Hz. Ö� mer Basra valisi Ebû Mûsâ’ya
yazdığı mektupta bir kanal açılması emrini verdi. Ebû Mûsâ Dicle nehrin-
den Basra’ya kadar dört fersah uzunluğundaki kanal ile şehrin su ihtiyacını
karşıladı. Sonradan Halife, valisine yeni bir emir vererek bir başka kanal
daha kazdırmasını ve bu vazifeyi de Ma’kıl b. Yesâr’a tevdi etmesini emretti.
Hz. Osman zamanında göçen birinci kanal gömülünce, Hz. Osman’ın Hora-
san’da bulunan Basra valisine vekalet eden Ziyâd b. Ebî� Süfyan yeniden kaz-
dırarak hasarı giderdi; ayrıca Feyzu’l-Basra, Dübeys, Esâvire ve Amr adıyla
yeni kanallar daha kazdırdı. Kûfe valisi Sa‘d b. Ebî� Vakkas’ın emriyle Sa‘d b.
Ö� mer’in nezaretinde kazılmaya başlanan, ancak yoldaki bir dağ yüzünden
tamamlanamayan Sa‘d kanalı, sonradan Haccâc zamanında bitirilmiştir.
Kara yoluyla Medine’ye erzak sevki zor olduğu için Mısır valisi Amr b.
el-Â� s, Hz. Ö� mer’den izin alarak Nil kenarındaki Babilon şehriyle Kızıldeniz
sahilindeki Külzûm (Süveyş) Limanı’nı birbirine bağlayan, firavunlar dö-
neminde yaptırılmış ve zamanla kapanmış olan kanalı açtırmıştır. “Halî�cu
Emî�ri’l-mü’minî�n” adını verdiği kanalla Medine’ye erzak gönderilmesini,
Mısır, Haremeyn ile Yemen ve Hindistan arasında deniz ticareti yapılma-
sını, kanal çevresindekilerin de su ihtiyacının karşılanmasını sağlamıştır.
Kızıldeniz’i Akdeniz’e bağlamak üzere bir kanal açılabileceğini halifeye
bildiren Amr, hacca gelenlerin gemilerini Rumlar’ın yağmalayacağı ve Ha-
remeyn’e saldırılar düzenleyebileceği endişesini ifade eden Hz. Ö� mer’den
izin alamadığı için bu tasavvurundan vazgeçmiştir. Hz. Osman, hanımı
Nâile’nin kızlarının adını taşıyan “Halî�cu Benâtı Nâile” adlı ırmağın su-
yunu kendisine ait Arasa’ya kadar uzatarak sulama işinde kullanılmasını
456 sağladığı gibi Mehzur ovasında gelen sellerden Medine’yi korumak için de
bir set yaptırmıştır.[52]
[52] Belâzürî�, s. 10,14-15, 437-441; Yâkût el-Hamevî�, II, 386.

Doç. Dr. Ahmet GÜZEL
Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Fakültesi
III. SOSYAL DURUM
A. Râşid Halifeler Döneminde Toplum

Yapısı ve Toplumsal Değişim
Râşid Halifeler döneminde meydana gelen fetih hareket-

leriyle birlikte İ�slâm dini geniş bir coğrafyaya yayılmış; etnik,
dinî�, sosyal ve kültürel yönlerden farklı insanlardan teşekkül
eden yeni bir toplum meydana gelmiştir. Çekirdeğini Hz. Pey-
gamber’in oluşturduğu toplum, oluşan bu yeni toplumla kaynaş-
mak durumunda kalmıştır. Devlet mekanizmasının işlerliğinde,
siyasî�, idarî�, iktisadî� icraatların gerçekleştirilmesinde işte bu
sosyal yapı önemli ölçüde belirleyici oldu. Halifeler, Hz. Peygam-
ber’in yönetim anlayışı ekseninde, toplumun yapısını ve toplum-
sal değişmeyi de göz önünde bulundurarak devleti yönetmenin
gayretinde oldular.
1. Toplumsal Yapı
Toplumsal yapı, kendini oluşturan toplumsal kurumlarla in-

sanlar arasındaki ilişkilerden meydana gelen değerler bütünü-
dür. Bu bütün, dinamik bir özellik arz eder; dolayısıyla şartlara
bağlı olarak müspet/menfi, hızlı/yavaş bir ivmeyle değişkenlik
gösterir.
Toplumsal yapının özünü “toplumsal ilişkiler” ve “toplum-
sal olaylar” oluşturmaktadır. Bu durumda, toplumsal yapının 457
baş aktörü genel anlamda “insan” olmaktadır. Zira “toplumsal
gelişme ve değişmenin temel belirleyicisi ırka veya sınıfa da-
yanan hiçbir üstünlük ve ayırıcı nitelik söz konusu olmaksızın
halktır. Halkın topluma hâkim olan kurallarla ilgili bilgisi arttıkça, toplu-
mu değiştirme yeteneği ve sorumluluğu da o oranda artar.”[1]
“Râşid Halifeler döneminde Toplumsal Yapı ve Toplumsal Gelişme”yi
incelerken, çıkış noktamız bir anlamda bu dönemde yaşayan “halkı” (insan
unsurunu) fizikî�, sosyal, psikolojik, felsefî� zaviyelerden değerlendirmek ve
onların rol aldıkları olayların panoramasını gözler önüne sermek olacaktır.
“Benim sünnetime ve hidayet üzere olan râşid halifelerin sünnetine sa-
rılın,”[2] buyuran Peygamberimiz, öncelikle râşid halifelerin doğru yolda
olduklarını tezkiye etmekte, onların davranışlarının, uygulamalarının biz-
ler için nümune-i imtisal olduğunu vurgulamaktadır. Bu bağlamda onların
yönettikleri toplumun yapısı ve zamanla bu yapıdaki değişimler önem arz
etmektedir.
İ�slâm Tarihi dönemlendirmesi içerisinde Râşid Halifeler dönemi-
ni, kendinden önceki Hz. Peygamber döneminden ve kendinden sonraki
Emevî�ler döneminden ayıran bir takım özellikler vardır. Zaten özel bir
isimle anılmasının altında yatan asıl neden de budur.[3] Bu özelliklerle il-
gili tutarlı tespit yapabilmemiz için Râşid Halifeler döneminin toplumsal
yapısı ve değişimlerini, Hz. Peygamber döneminin toplumsal yapı ve deği-
şimleriyle mukayese yaparak değerlendirmemiz gerekecektir.
İ�slâmiyet’le birlikte sadece inanç birliğine dayalı bir toplum oluşma-
mış, aynı zamanda önemli kültür ve medeniyet hamleleri ve değişiklik-
leri gözlenmiştir. Neticede, ortaya çıkışından itibaren belli bir tutarlılık
ve düzen gösteren, etkileri ve varlığı şu veya bu şekilde hâlâ devam eden
bir İ�slâm medeniyeti oluşmuş; başlangıçtaki mevcut siyasî�, sosyal, sosyo-
ekonomik ve kültürel yapılar önemli değişime uğradığı gibi, zamanla yeni
şartlar muvacehesinde yeni oluşumlar ve değişimlere de şahit olunmuş-
tur. Bütün bu gelişmeler, değişimler ve dönüşümlerde İ�slâm dini, diğer
birçok faktörün arasında önemli bir faktör olarak ve hatta bir ölçüde yeri-
ne göre değişimin hâkim faktörü yahut motor gücü olacak biçimde süreç-
teki yerini almayı başarmış bulunmaktadır.[4]
[1] Düzgün, Şaban Ali, “Değişim Kavramı ve Toplumsal Değişimin Şartları”, AÜİFD,
Ankara 1998, XXXVIII, 312–13.
[2] Ebû Dâvûd, Sünnet, 5; Tirmizî�, İlim, 16. Hadiste geçen “râşid halifeler” tabirinden,
ilk dört halifenin kastedildiğini kabul edenlerin yanında, diğer Müslüman imam-
ların da bu gruba girdiğini ileri sürenler olmuştur. Sünnî� İ�slâm dünyasında “dört
halife” veya “dört sahâbî� dost” denilerek dört rakamıyla sınırlı tutulmuştur. Geniş
bilgi için bak: Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n Dönemi”, İslâm Tarihi, (edt.: Eyüp
Baş), Ankara 2012, s. 231-232.
458 [3] Varol, M. Bahaüddin, “râşid halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Ü� zerine Bazı
Değerlendirmeler”, İSTEM, yıl: 3, sayı: 6, Konya 2005, s.199.
[4] Günay, Ü� nver, “Değişimin Sosyolojik Bağlamında Toplumsal Değişme ve İ�slâmiyet
İ�lişkileri”, Çağımızda Sosyal Değişme ve İslâm 2002 yılı Kutlu Doğum Sempozyumu
Tebliğ ve Müzakereleri, Ankara 2007, s. 44–45.
Râşid Halifeler Döneminde Sosyal Durum ■
Râşid Halifeler dönemindeki toplumsal yapı, işte İ�slâm medeniyetinin

bu temelleri üzerine bina edilmiştir. Hz. Peygamber dönemindeki homo-
jen bir niteliğe sahip olan toplumsal yapının, Râşid Halifeler döneminde,
gelişen şartlar paralelinde heterojen bir yapıya dönüştüğü dikkati çeker.
Kavramları, temelleri, ilkeleri ve kurumları itibariyle büyük ölçüde

evrensel değerler üzerine kurulmuş olan İ�slâm devletinin[5] “evrensellik”
unsurunun doğal sonucu olan “dinamiklik” özelliği, devletin fertlerinde,
dolayısıyla toplum yapısında bir değişmeyi de beraberinde getirmiştir.
2. Toplumsal Değişim
Cahiliye döneminde aile, kabilenin en küçük birimi olarak kabul edili-

yordu. Kabile ise “kan, ırk ve soy” yoluyla mensuplarının birbirine bağlan-
dığı topluluktur. Kabile anlayışında “adalet” gibi kavramların yeri yoktu;
yegâne ölçü kan bağıydı.
Esasen bu konu, tebliğ faaliyetlerini yaparken Hz. Peygamber’i en çok

uğraştıran, hassas konulardan biriydi. Sadece kabilesi dolayısıyla Hz. Pey-
gamber’e iman etmeyen insanlar vardı. Hz. Peygamber, Cahiliye Arapla-
rı’nda taassup haline gelen bu asabiyet anlayışıyla mücadele etti ve muha-
taplarına kabilevî� eğilimlerin İ�slâm’a uymadığını, Müslümanlar arasında
eşitliğin esas olduğunu, üstünlüğün ölçüsü olarak takvanın temel alınması
gerektiğini anlattı. Resûlullah çok geçmeden yaptığı tebliğin semeresini
aldı. Nitekim Müslümanlarla müşrikler arasında yapılan savaşlarda, -ka-
bilesinden olması bir yana- babası bir safta, oğlu diğer safta savaşan kişi-
lerin varlığından Hz. Peygamber’in asabiyet olgusuna bakış açısını ve bu
konuda kat ettiği mesafeyi anlayabiliyoruz.
Hz. Peygamber’den sonra halife olarak seçilen Hz. Ebû Bekir’in Ku-
reyş’in nüfuzlu kabilelerinden birine mensup olmaması, Hz. Peygamber
zamanında üzeri küllenen kabilevî� eğilimlerin canlanmasını engelledi. Yö-
netimde “hak ve adaleti” kriter olarak kabul eden ve bu anlayışını pratiğe
geçiren Hz. Ebû Bekir zamanında kabile rekabetine dayalı herhangi bir
ciddî� problemle karşılaşılmadı. Onun itikadî� ve amelî� konularda tavizsiz
bir politika izlemesi, Ridde hareketlerini pasifize ederken; Müslümanlar
arasında da birlik ve beraberliği pekiştirdi.
Hz. Ö� mer de selefi gibi Kureyş’in nüfuzlu kabilelerine mensup değildi.

Dolayısıyla bu, kabilevî� eğilimlerin neşvünema bulmasını engelledi. An-
459
cak Hz. Ö� mer döneminde devlet, adım adım ilerlemeye başladı. Selefinin
[5] Hizmetli, Sabri, “Genel olarak râşid halifeler Dönemi Olayları –Sonuçları ve Etkileri”,
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1999, XXXIX, 36.
başlattığı fetih hareketleri ivme kazandı; devrin süper güçlerinden biri

olan Sasanî� İ�mparatorluğu tarihe karıştı, devrin diğer bir süper gücü Bi-
zans İ�mparatorluğu’ndan önemli yerler fethedildi.
Görünüşte müspet olan bu hızlı büyüme, birçok toplumsal soruna

da kapı açtı; öncelikle Müslümanların yeni-kozmopolit topluma “adapte
olamama” sorununa sebep oldu. Bedevî� hayat yaşayan, çekirdekten kabile
gelenekleri ve yaşam tarzıyla yetişen kişilerin karşılaştıkları şehir haya-
tının hayat standartları, özellikle genç kuşakları cezbetti ve onları ikilem
içinde kalmaya sevk etti.
Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer’in yönettiği halkın içerisinde sahâbeden

birçok kimse vardı. Ancak bunlar yaşlanıyor, yerlerini yeni kuşaklara bı-
rakıyordu. Bizzat Hz. Peygamber’in vahiy kültüründen beslenemeyen bu
yeni kuşakla, sahâbenin hayata bakışlarındaki farklılık tabiatıyla bir ta-
kım çatışmalara sebebiyet verdi. Şu diyalog bu hususa açık bir örnek teşkil
etmektedir: “Bir gün Hz. Ali’ye birisi sordu: İ�nsanlar Ebû Bekir ve Ö� mer
üzerinde ihtilâf etmezlerken, niçin senin hakkında ihtilâf ediyorlar? Hz.
Ali, bu soruya şu cevabı verdi: Ebû Bekir ve Ö� mer bizim emî�rimizdi; ben
ise sizin emî�rinizim.”[6]
Müslüman fatihler gittikleri ve fethettikleri yeni yerlerin kültür ve

medeniyetlerini tanıdılar. Bir kısmı ülkelerine dönerlerken, bir kısmı
da fethedilen yerlerde kaldılar. Müslümanlar, Müslüman olmayanlar-
la karıştılar, birlikte yaşamaya başladılar. İ�slâm kültür ve medeniyeti de
Bizans-Rum ve Sasanî� medeniyetlerine komşu oldu, farklı medeniyetler
birbiriyle yan yana yaşama sürecine girdiler. İ�slâm Tarihi’nde “karışma
(ihtilat) dönemi” diye adlandırılan devir başladı; Müslüman toplum da
çok yönlü bir “etkileşim” olayı yaşadı.[7]
Bu dönemde gün yüzüne çıkmaya başlayan önemli bir sorun da Arap-

lar’ın servet kazanmasından kaynaklanan iktisadî� bir akımın oluşması,
bunun yaşam standartlarına ve daha sonra da siyasetle ilişkilerine etki-
sidir.[8] Ö� rneğin Hz. Peygamber dönemindeki Medine’nin atmosferi, Hz.
Osman döneminde değişmiş, yaşam standartlarının yüksek olduğu, lüks
ve debdebenin hâkim olduğu Şam’dan farksız hâle gelmişti. Ganimet mal-
larından Medine’ye gelen külliyetli meblâğla hazine dolmuştu. Bazı ki-
şiler lüks evler yapmaya başlamışlardı. Piyasa fiyatları yükselmişti; 400
460 [6] Abdülkerî�m el-Hatî�b, el-Hilâfe ve’l-İmâme, Beyrût 1975, s. 262.

[7] Hizmetli, “Genel Olarak Râşid Halifeler Dönemi Olayları –Sonuçları ve Etkileri-”,
AÜİFD, XXXIX, 43.
[8] Dûrî�, Abdülaziz, İlk Dönem İslâm Tarihi, (çev. Hayrettin Yücesoy), İ�stanbul 1991, s.
90.
bin dirheme bir bahçe, 100 bin dirheme 1 at alınıp satılıyordu. Medine’de
birçok yeni bina yapılmış, şehir Sel’ dağına kadar genişlemişti. Hz. Pey-
gamber’in cemaatle dolup taşan mütevazı mescidi (29/646) genişletilmiş,
tezyin edilmişti.[9]
Merkezde durum böyle iken taşrada fetihlerle genişleyen İ�slâm coğ-

rafyasına yeni katılan bölgelerin halkları Müslüman olsun, ya da olmasın
heterojen bir yapının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu durum ordu-
gâh olarak kurulan Kûfe ve Basra gibi şehirlerde daha çok hissedilirken
Şam, Mısır gibi merkezlerde de etkisini göstermiştir. Bu insanların düşün-
ce, anlayış ve inanç noktasındaki farklılıkları, ciddî� bir değişimin habercisi
olmuştur.[10]
Hz. Ö� mer, toplumsal yapıyı koruma adına bir dizi önlem almıştır.
O, öncelikle sahâbî� ileri gelenlerinin Medine dışına çıkmasına müsaa-
de etmemiş, böylece bölge insanlarının onları istismar etmemelerini ve
sahâbî�lerin yeni karşılaştıkları toplum yapısından menfi anlamda etkilen-
memelerini sağlamıştır. Nitekim Hz. Ö� mer; Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�, Abdullah b.
Mes’ûd, Ebû’d-Derdâ gibi sahâbî�lerin Medine dışına gitmelerine muvafa-
kat etmemiştir.[11]
Hz. Ö� mer, Araplar’ın fethedilen ülkelerdeki halkla ilişki kurmasının

varlık ve durumları üzerinde tehlikesinin farkına vararak, onları kendi-
lerine ait Basra, Kûfe ve Fustât gibi özel askerî� merkezlerde toplamaya
çalıştı. Böylece yeni cevherlerini koruyan bir sistem oluşturdu ki, bu da
Araplar’ın politika ve savaş dışında bir işle uğraşmayan fatih ve mücahit
bir ümmet olduklarıdır.[12] Bütün Araplar’ın askere alınması (tecnî�d) ga-
yesine matuf olarak kurulan Basra ve Kûfe gibi şehirler, çeşitli kabilelerin
“semt”lerinden ibaret olmuştur. Her semtte, bir kabile veya ittifak bağı
bulunan kabileler topluluğu vardı. Böylelikle Hz. Ö� mer devrinden itiba-
ren Arap kabileleri, Cahiliye dönemindeki küçük kabile birimlerinin ye-
rine geçen büyük kabile kütleleri oluşturarak yeni yerleşim yerlerinde ve
beldelerde toplanmaya başladılar. Çünkü kabilelerin bu bölgelerde güçler
[9] Konuyla ilgili rivayetler için bak.: Belâzürî�, Ahmed b. Yahyâ, Ensâbü’l-Eşrâf, (thk.:
Süheyl Zekkâr – Riyâd Ziriklî�), Beyrût 1996, V, 53; Mes’ûdî�, Ebü’l-Hasen Alî� b.
Hüseyn, Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, (nşr.: Muhammed M. Abdülhamî�d),
Beyrût 1987, II, 341; İ�bnü’l-Esî�r, İ�zzüddî�n Ebi’l-Hasan Alî�, el-Kâmil fi’t-Târîh,
(thk.: Ali Şî�rî�), Beyrût 1989, II, 252; İ�bn Kesî�r, Ebü’l-Fida İ�smâil b. Ö� mer, el-Bidâye
ve’n-Nihâye, Beyrût 1966, VIII, 154; Ahmed Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârîhi
Hulefâ, (sad. Ali Arslan), İ�stanbul, 1980, I, 421. 461
[10] Varol, “Râşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Ü� zerine Bazı Değerlendirmeler”,
İSTEM, sayı: 6, s. 207.
[11] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrût 1985, II, 336.
[12] Dûrî�, İlk Dönem İslâm Tarihi, s. 90.
dengesi arzusu, her kabilenin kollarını tek bir sancak altında toplanmaya
yöneltmiştir.[13]
“Sosyal adaletin gerçekleşmesi” konusuna da önemle eğilen Hz. Ö� mer;

fakirleri, yetimleri, yaşlıları, düşkünleri ve mazlumları korudu. Tüm va-
tandaşlara adalet ve eşitlik ilkeleri doğrultusunda davranılmasını hem
yazılı emirleriyle, hem de özel ulakları aracılığı ile yöneticilere duyurdu.[14]
Daha önce oluşan İ�slâmî� çizgi, Hz. Osman döneminde kabilevî� an-
layışa yaklaşınca İ�slâm toplumunda önü alınmaz bir takım problemler
ortaya çıkarmıştır.[15] Bu dönemden itibaren çok ciddî� bir şekilde Güney
ve Kuzey Arap kabilelerinin (Yemenî�- Kaysî�) çekiştikleri gözlenmektedir.
Keza Kureyş kabilesinin iktidarı ele almasıyla toplumda hoşnutsuzluk baş
göstermiş, Kureyş iktidarına razı olmayan bir grubun vücuda gelmesine
kaynaklık etmiştir.[16]
Bu bağlamda Hz. Osman’a karşı isyanın, birinci derecede kabilelerin

Kureyş’e isyanını ve kabilevî� akımın İ�slâmî� akıma galip gelmesini sembo-
lize ettiğini,[17] söyleyebiliriz. Hz. Osman’a karşı başkaldırı, “kabile” düz-
leminde, Kureyş’e karşı “Araplar’ın” başkaldırısı niteliğine bürünmüştür.
Medine’ye karşı yürütülen isyan faaliyetlerinin liderleri; Kureyş’e ve Hz.
Osman’ın siyasetine öfke duyan, Kûfe, Basra ve Mısır’daki isyancıların saf-
larında etkin ve başat rol oynayan Yemenlilerden oluşuyordu.[18]
Hz. Osman’ın hilafeti döneminde Müslüman Araplar’ın tarihinde ilk

fitne meydana geldi. Bu fitnede onun devraldığı “İslâmî eğilimlerle kabilevî
eğilimlerin çatışması ve özellikle devletin dayandığı malî sistemin” etkili ol-
duğu görülür.[19] Hoşnutsuzluğu artıran şeylerden birisi de ganimetlerden
elde ettiklerinin çokluğundan dolayı kabile adamlarının fazla harcamaya ve
lükse yakın bir standarda alışmalarıydı. Hatta bedevî� bir kadın, ipek giyme-
ye bile alışır oldu. Bu da onların yeni durumu kabullenmelerini zorlaştırdı.[20]
Ebû Zerr’in protestoları, gelişmeye göz kapama ve insanların yaşam

standartlarının değişmesine, lüksün yaygınlaşmasına bir tepkiden başka
[13] Câbirî�, Muhammed Â� bid, İslâm’da Siyasal Akıl, (çev.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul 1997, s.
312-313.
AÜİFD, XXXIX, 37.
[15] Zorlu, Cem, İslâm’da İlk İktidar Mücadelesi, Konya 2002, s. 251.
[16] Akarsu, Murat, Hz. Osman ve Hilâfeti, Ankara 2001, (Yayımlanmamış Doktora Tezi),
462 s. 270. Bu konuda geniş bilgi için bak.Câbirî�, İ�slâm’da Siyasal Akıl, s. 303–308.
[18] Câbirî�, İ�slâm’da Siyasal Akıl, s. 319-320.
[19] Dûrî�, İlk Dönem İslâm Tarihi, s. 94, 96. Ayrıca bak: Câbirî�, İ�slâm’da Siyasal Akıl, s. 319.
bir şey değildi. Fakat suçlamanın halifeye yöneltildiği bir sırada genel yapı
değişmiş ve İ�slâmî� hareketin başlangıcındaki o yaygın etkin grup artık kal-
mamıştı.[21] Onun eleştirisi, insanların servet sahibi olmasına değil, bu ser-
vetin onların kişiliğinde yaptığı tahribata ve toplumun geneline sirayet eden
değişimeydi.[22] Bu değişimin çok farklı ekonomik sınıflar oluşturması, bu
sınıfların da İ�slâm cemiyetine fitne getireceği endişesi[23] Ebû Zerr’i muhale-
fet etmeye sevk etmişti. O, tepki gösterirken elini hareket ettirmiyordu; dili
yegâne silâhıydı. Onun tutumu “öğüt veren, danışmanlık ve yol göstericilik
yapan” bir tutumdu.[24] Dolayısıyla Ebû Zerr’in, Hz. Osman’ın halifelikten az-
ledilmesine yönelik siyasî� bir amacı yoktu. Onun Hz. Osman’a tepkisi, siyasî�
mahiyette değil, sosyal içerikliydi. Hz. Osman, Ebû Zerr’in tepkisinin ma-
hiyetini bildiği için ona siyasî� suçlulara uyguladığı gibi bir ceza vermemiş;[25]
birilerinin onu istismar etmelerini önlemek maksadına yönelik olarak Re-
beze’ye göndermiş, ona sürgün muamelesi de yapmamıştır.[26]
Hz. Osman’ın sahâbî� ileri gelenlerinin Medine dışına gitmelerine izin

vermesinden sonra İ�slâm coğrafyasının farklı bölgelerine giden sahâbî�-
ler, bölge insanlarının istismarlarıyla farklı görüş ve düşüncelerin kaynağı
durumuna gelmişlerdir.[27] Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�’yle ilgili bazı rivayetler bu
konuda fikir verecek mahiyettedir. Hz. Osman, Ebû Zerr’i Rebeze’ye gön-
derince Kûfeliler’den bir grup kendisine gelerek onu Halifeye karşı isyana
teşvik etmişlerdir. Hakeza Ebû Zerr, Rebeze’ye giderken Hz. Osman’ın her-
hangi bir infial olmaması amacıyla, onun uğurlanmasına yönelik olarak
koyduğu yasağa rağmen Hâşimî�ler’in bu yasağı delmek istemeleri[28] de
Medine dışına giden sahâbî�lerin istismar edilebildiklerine bir örnek teşkil
etmektedir.[29]

[23] Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İ�stanbul 1986, II, 404.
[24] Nevin, A. Mustafa, İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, (çev.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul
1990, s. 241.
[25] Hz. Osman, Kûfeli muhalifleri “siyasî�” suçlu olarak değerlendirmiş, Şam’a, ora-
dan da Hıms’a sürgün olarak göndermiştir. Bak. Mahmûd Şâkir, Dört Halife, (çev.
Fikret Aydın), İ�stanbul 1994, s. 341; Söylemez, Mahfuz, “Hz. Osman Dönemindeki
Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Etkisi –Kûfe Ö� rneği–”, GÜÇİFD, II, 75–76; Günal,
Mustafa, Hz. Ali Dönemi ve İ�ç Siyaseti, İ�stanbul 1998, s. 28.
[26] Bu konuda geniş bilgi için bak.: Güzel, Ahmet, “Muâviye ve Hz. Osman’a Muhalefeti
Ekseninde Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�”, Marife (Bilimsel Birikim), yıl: 2012, sayı: 12/3, s. 43–68.
[28] Belâzürî�, Ensâbü’l-Eşrâf, VI, 168-169; Ya’kûbî�, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb, Târîhu’l-Ya’kûbî, 463
Beyrût 1960, II, 172; Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 350-351.
[29] Geniş değerlendirme ve izahlar için bak.: Güzel, “Muâviye ve Hz. Osman’a
Muhalefeti Ekseninde Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�”, Marife (Bilimsel Birikim), yıl: 2012, sayı:
12/3, s. 54-57.
Neticede, sosyal ilişkilerdeki güvensizlik ve birbirini çekememezlik

hali toplumda bozulma sürecinin geri dönülmez bir hal almasına neden
olurken, Hz. Osman’ın şehit edilmesi ise sosyal anlamda çöküşün bir baş-
langıcı olmuştur.[30]
Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra süreç yeni gelişmeleri de be-

raberinde sürükleyecek bir çizgide seyretti. Böylece Hz. Osman’ın yerine
geçen Hz. Ali döneminde onunla halifeliğine itiraz eden Muâviye arasın-
da ciddî� bir fiilî� mücadele başladı.[31] Kabilevî� taşkınlık Hâricî�ler’in ortaya
çıkmasında da kendini gösterdi.[32]
Hz. Ali döneminde fakirlere, hiçbir din ayrımı yapmadan devlet hazi-
nesinden maaşlar verilmiş, şehirlerin çoğunda misafirhaneler inşa edil-
miş, yol kenarına terk edilen kimsesiz çocukların münasip bir şekilde
himaye edilmesi için tedbirler alınmış ve yetimlerin korunması, kıtlığa
maruz kalınınca zor durumda kalmamak amacına yönelik olarak bazı ön-
lemler alınmıştır.[33] İ�slâmî� ölçüler doğrultusunda, sosyal adaletin tüm ku-
rallarını harfiyen uygulamaya koyan Hz. Ali, imkânları ister Müslüman ol-
sun ister gayrimüslim olsun tüm tebaanın hizmetine sunmuştur.[34] Ancak
onun İ�slâmî� ölçüler ışığında gerçekleştirdiği bu müspet uygulamalar, Ye-
menî� – Kaysî� rekabetinin güçlendiği bir ortamda gerçekleşmiş, dolayısıyla
toplumun tamamının beklentisiyle uyuşmamıştır. Abdülaziz ed-Dûrî�, Hz.
Ali’nin izlediği bu siyaseti şöyle yorumlamaktadır: “O, kabilevî� bir ortam-
da ve kabile yönelişlerinin ortasında İ�slâmî� bir politika izlemek istedi; bu
yüzden soğuk demire balyoz sallayan bir kişi gibiydi.”[35]
Râşid Halifeler döneminde dinî� açıdan da bazı değişimlerin meydana

geldiği dikkati çeker. Dönemin toplum yapısının şekillenmesine de tesir
eden bu değişimden kastedilen İ�slâm toplumu bünyesine dâhil olan farklı
etnik kimliklerin, önceki din ve inanışlarının etkisiyle İ�slâm’a sokuştur-
dukları yeni yaklaşım, inanç ve kültür örnekleridir. Bütün bunlar İ�slâm’ın
algılanışı, yorumlanışı ve zihinlerde şekillenişi açısından çok ciddî� bir de-
ğişimi ortaya çıkarmıştır.[36]
İSTEM, sayı: 6, a.y.
[31] Günay, “Değişimin Sosyolojik Bağlamında Toplumsal Değişme ve İ�slâmiyet
Tebliğ ve Müzakereleri, s. 46.
[33] Şiblî� Numânî�, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, (çev.: T. Yaşar Alp),
464 İ�stanbul 1975, II, 272–73.
[34] Bakır, Abdülhâlık, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991, s. 259.
Doğrudan ve hâle yönelik olmasa da, ileriye dönük tesiri açısından

düşündüğümüzde; itikadî� mezheplerin ortaya çıkışındaki önemli unsur-
lardan birinin “Araplar’ın dış kültürlerden etkilenmesi” olduğu sonucu-
na ulaşabiliriz. Müslümanlar kısa zamanda değişik milletlerin yaşadığı
birçok ülkeyi fethedince orada yaşayan milletlerle kültür alış verişinde
bulundular. Bu durum, söz konusu milletlerin İ�slâmiyet’i kabul etmele-
riyle daha da hızlandı. Mühtedî� milletlerin eski dinlerinden, gelenek ve
göreneklerinden birçok şeyi yeni hayatlarında da devam ettirmiş olmala-
rı kaçınılmaz olduğuna göre, itikadî� mezheplerin doğuşuna sebep olacak
tartışmalara da katkıda bulundukları söylenebilir.[37]
Râşid Halifeler döneminde birtakım dinî� nitelikli olaylar da cereyan

etti. Bunların ilkini dinden dönme (irtidat) ve bazı dinî� vecibeleri yeri-
ne getirmeme (ric’at) hareketleri teşkil eder. Bu olayların hem dinî� hem
de siyasî� boyutu vardı. Bu dönemde dinî� karakterde; Kur’ân-ı Kerî�m’in
toplanması ve istinsah edilmesi, resmî� Kur’ân nüshasının dışındaki nüs-
haların yakılması ve yok edilmesi, teravih namazlarını cemaatle kılma
örfünün yerleşmesi, Mina’da namazın dört rekâtlı olarak kıldırılması,
Cuma namazından önce iç ezanın ihdas edilmesi, Kâbe’nin örtüsünün
değiştirilmesi/yenilenmesi, Mescid-i Nebevî�’ye bazı ilâveler yapılması…
gibi uygulamalar gerçekleştirildi. Ne var ki bu tür dinî� yenilikler veya
gelişmeler daha sonra bazı çevrelerce siyasî� istismar konusu yapıldı. Râ-
şid halifeler de bu alanlardaki icraatları sebebiyle hem övüldü, hem de
eleştirildi ve suçlandı.[38]
İ�slâmiyet’te mezhebî� gelişmeler, diğer birçok büyük dinî� bünyede gö-

rülenin tersine temelde inanç ve ibadetle ilgili sırf dinî� nedenlerden değil
de, yönetime dayalı siyasî� ihtilâflardan kaynaklandı ve dinî� unsurlar oraya
zamanla dâhil edilmek suretiyle sonunda dinî� anlam ve renge büründü.
Ö� yle ki geleneksel ve klâsik İ�slâm ümmeti içerisinde olağan toplumsal
olaylar, olgular ve tepkilerin çoğunlukla ve sürekli olarak dinî� bir şekil ve
renk altında ortaya çıkmakta olduklarını ve dinin toplumsal fonksiyonla-
rının bu çerçevede işlediğini görmek konumuz bakımından kayda değer
olmaktadır. Bu bağlamda, esasen ilk dönemde İ�slâmiyet, Arabistan’daki
yerleşik din ve düzene karşı bir dinî� toplumsal “protesto” görünümü al-
tında ortaya çıkmışken, özellikle Medine döneminden başlayarak biz onu,
giderek genişleyen ve gelişen yeni dinî� cemaat içerisinde düzeni sağla-
mak üzere, güçlü bir “bütünleşme” faktörü rolünü oynarken görmekteyiz. 465
[37] Demircan, Adnan, Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri, İ�stanbul 1996, s. 67.
AÜİFD, XXXIX, 46–47.
Onun bu “istikrar” fonksiyonu, dinî� cemaatin sınırları genişleyip de o bir

büyük “ümmet” hüviyetini kazanmaya başladıkça daha da arttı.[39]
B. Râşid Halifelerin Halkla İlişkileri
Râşid halifelerin yönettiği halk, Müslüman ve gayrimüslim halk ol-

mak üzere iki kısma ayrılmaktadır.[40] Bu ayrım, halifelerin halkla ilişkile-
rinde izlediği siyaset anlayışıyla alâkalıdır. Şöyle ki halifelerin, Müslüman
halkla gayrimüslim halka karşı izledikleri siyasette farklılıklar vardır. Bu
sebeple konuyu iki başlık altında incelemeye çalışacağız.
1. Halifelerin Müslüman Halkla İlişkileri
Halifelerin Müslüman halkla ilişkilerinde halktan kopuk bir yönetim

anlayışından devamlı surette kaçınıldığı, onlarla iletişim kurmaya son de-
rece önem verildiği görülmektedir. Bu anlayışın doğal sonucu olarak halk
yönetime katılmış, yönetimde söz sahibi olmuştur.
a. Halifelerle Halk Arasında Koordinasyon
Devlet başkanıyla halkın arasındaki en önemli bağ, sevgi-saygı bağı-

dır. Bu bağın kopması yönetimle toplumun birbirinden kopmasına sebep
olur. Nitekim Hz. Ö� mer, Şam ehlinin halifeliğini tasvip etmediğini öğrenin-
ce: “Allah’ım beni onlara, onları bana sevdir” diyerek dua etmiştir.[41]
Râşid halifeler, “Emîr, halka karşı sûizanna düşerse halkı ifsat eder”[42]
hadisine uygun olarak halka karşı son derece şefkatli ve merhametli dav-
ranmıştır. Hz. Ö� mer, idarecilere karşı ne kadar sert ise, halka karşı o dere-
ce şefkatli ve merhametli idi. Onların menfaatlerine titizlikle riayet eder,
büyük bir sorumluluk duygusu taşırdı.[43] Şarap içenlerle Müslümanların
mallarına göz dikenler hakkında şiddetli davrandığı halde, halka karşı bir
babanın öz evlâdına muamelesi gibi rahimâne ve şefikâne muameleler-
de bulunur, fukara ve muhtaçları ağırlardı.[44] Hz. Ali’nin Cemel Savaşı’nda
[39] Günay, “Değişimin Sosyolojik Bağlamında Toplumsal Değişme ve İ�slâmiyet

Tebliğ ve Müzakereleri, s. 47.
[40] Bu konuda geniş bilgi için bak. Güzel, Ahmet, Hulefâi Râşidîn Dönemi’nde İdarî Yapı,
Konya 2011, s.234–263.
[41] el-İmâme ve’s-Siyâse, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe (v.
276/889)’ye atfedilen ancak ona ait olmayan müellifi meçhul eser, (tlk.: Taha
Muhammed ez-Zeynî�), Mısır 1969, I, 25.
466 [42] Ebû Dâvûd, Edeb, 44.
[43] Komisyon, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İ�stanbul 1989, II, 181;
Yurdaydın, H. Gazi, İslâm Tarihi Dersleri, Ankara 1988, s. 15.
[44] Corci Zeydan, Medeniyyet-i İslâm Târîhi, (Osmanlıcaya çev. Zeki Meğamiz), İ�stanbul
1328, IV, 69.
ölenler için büyük üzüntü duyması, onları ihtiram ile defnettirmesi ve üç

gün şehre geç gelmesi de,[45] halifelerin halka duyduğu şefkatin ölçüsünü
göstermesi açısından önemlidir.
Halifeler bulundukları makam dolayısıyla gurur ve kibire kapılmamış,

son derece mütevazı davranmış fakat otoritelerini hissettirmeyi de ihmal
etmemişlerdir. Hz. Ebû Bekir komşularının koyunlarını sağmış, geceleri
vatandaşların içinde bulundukları durumu araştırmış, onları denetlemiş,
ihtiyaçlarını sormuş, rahat uyumalarını sağlamak için bazen sabahlara
kadar sokaklarda devriye gezmiştir.[46] Aynı davranış tarzlarını Hz. Ö� mer,[47]
Hz. Osman[48] ve Hz. Ali’de[49] de görüyoruz.
Râşid halifeler, doğruluk ve dürüstlük konusunda topluma en güzel

şekilde örnek olmuşlardır. Hz. Ebû Bekir’in “… Şayet doğru olursam bana
tâbi olunuz. Doğru yoldan saparsam beni düzeltiniz”[50] sözü, henüz hilafete
geçtiği anda verdiği önemli bir mesajdır. Zira halk, icra organına, ancak
doğruyu emrettiği, bu husustaki hükümleri tatbik ettiği müddetçe itaatle
mükelleftir.[51]
Râşid Halifeler dönemi, “Kıyamet günü, insanların Allah’a en sevgili-
si ve mekân olarak en yakın olanı âdil imamdır...”[52] hadisi doğrultusun-
da, adaletin zirveye ulaştığı, adalet ve eşitliğin garanti altına alındığı bir
dönem olarak temayüz eder. Hz. Ali’nin, kendisine tevcih edilen “yer ile
gök arasındaki uzaklık ne kadardır?” sorusuna verdiği: “Mazlumun dua-
sı kadardır” cevabı[53], bu konuda fikir sahibi olmamız için verilecek bir
örnektir. Bu dönemde halifeler, hiçbir zaman zalim hükümdar hüviyeti-
ne bürünmemişler[54], Hz. Peygamber’in: “Allah’ım, her kim ümmetimin
işinden bir şeyi üzerine alır da, onlara meşakkat verirse, sen de onlara
meşakkat ver. Her kim de ümmetimin işlerinden bir şeyi üzerine alıp onla-
ra lütuf ve merhametle muamele ederse, sen de ona merhamet ve lütufla
muamele et”[55] ve “Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız; müjdeleyiniz, nefret
[45] Huart, Cl., “Ali”, İ�A, İ�stanbul 1950, I, 307; Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, (sad.: O.
Zeki Mollamehmetoğlu), İ�stanbul 1978, V, 115.
[46] Mahmûd Şakir, Dört Halife, s. 142.
[47] Ya’kûbî�, Târîh, II, 139; el-Maverdî�, Ebü’l-Hasan Ali, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (çev.: Ali
Şafak), İ�stanbul, s. 229; Tâhâ Hüseyin, İ�slâmiyyât, Beyrût 1984, s. 139.
[48] Heykel, M. Hüseyin, Osman b. Affân, Kahire 1968, s. 123.
[49] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, VIII, 3.
[50] Vâkıdî�, İ�bn Ö� mer b. Muhammed, Kitabü’r-Ridde, (thk.: Muhammed Hamidullah),
Paris 1989, s. 30; Ya’kûbî�, Târî�h, II, 127.
[51] Mevdûdî�, Ebü’l- A’lâ, Hilâfet ve Saltanat, (çev.: Ali Genceli), İ�stanbul bty., s. 35. 467
[52] Tirmizî�, Ahkâm, 4.
[54] Abdülkerî�m el-Hatib, el-Hilâfe ve’l-İmâme, s. 257.
[55] Müslim, İ�mâre, 19.
ettirmeyiniz”[56] hadislerini tatbikata koymuşlardır. Bunu gerçekleştirir-

ken Hz. Ö� mer’in sertlikten, Hz. Ebû Bekir’in yumuşaklıktan vazgeçerek
sertlik ve yumuşaklık arasında bir karaktere büründüklerini görüyoruz.
Resûlullah vefat etmeden evvel siyasî� alanda gerekli adımları atmış,
bu adımlar kendisinden sonra gelen râşid halifelere “başlattığını ikmal
etmek, halka hürriyet ve adaleti garantilemek, onları zulüm ve baskıdan
korumak, Resûlullah’ın ilân ve davet ettiği genel kuralların fıkhını onların
kalbine yerleştirmek” imkânını vermiştir.[57]
b. Halkın Yönetime Katılımı

İ�slâm’a göre; yönetenle yönetilen, hâkimle hükmedilen eşittir. Bu se-
beple bazılarının bazılarına imtiyazları yoktur.[58] Bir gün Hz. Ö� mer, kar-
deşinin katili Ebû Meryem Selûlî�’ye, onu sevmediğini söylemişti. O: “Bu,
doğal bir şey. Peki, beni sevmemen, benim şahsî� hukukumu elimden alma-
na, ferdî� hürriyetimi kullanmama engel midir?” deyince, Hz. Ö� mer: “Hayır,
asla!” demiştir.[59]
Râşid Halifeler döneminde, günümüz anlamında “katılımcılık”, “halkın
sesi” gibi ifadelerle isimlendirilen “halkın yönetimde söz sahibi olması” hu-
susu tam olarak uygulanmıştır. Halifeler bunu öncelikle halka bizzat kendi
kapılarını açarak, vali ve memurlara da aynı şekilde halka kapılarını açık
tutmalarını emrederek gerçekleştirmişlerdir. Nitekim Hz. Ö� mer’e bir adam:
“Ekin ekmiştim; Şam ehlinden gelen bir ordu geçti ve ekinlerime zarar ver-
di” diyerek şikâyette bulununca, Hz. Ö� mer adama, 10.000 dirhem para verip
zararını tazmin etmiştir.[60] Yine kocasının savaşa gitmesi ve uzun süre dön-
memesi üzerine sitemkâr şiirler söyleyen bir kadınla karşılaşan Hz. Ö� mer,
kadını dinledikten[61] sonra, kızı Hafsa’ya bir kadının ne kadar süre koca-
sından ayrı kalabileceğini sormuş, aldığı cevap üzerine ordudaki askerlere
gittikleri seferde en fazla dört ay kalabileceklerini söylemiştir.[62]
“Dî�van”ı teşekkül ettirirken Hz. Ö� mer’e, “kendisinden başlaması”

söylenmişti. Ancak o, bu teklifi kabul etmedi[63]; atâ miktarının tespitinde
[56] Buhârî�, İ�lim, 11; Müslim, Cihâd, 51.

[57] Subhi Sâlih, İslâm Kurumları-İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, (çev.: İ�brahim
Sarmış), İ�stanbul 1981, s. 193–94.
[58] Cemal Abdülhâdi – M. Rifat Vefa, İstihlâfu Ebî Bekir, Kahire 1989, s. 199; Ruhânî�,
Â� yetullah, İslâm Anayasa Hukuku, (çev.: Abbas Ef ‘alî�), İ�stanbul 1979, s. 79.
[59] el-Maverdî�, Ebü’l-Hasan Ali, Maddî ve Manevî Yüce Hedefler, (çev.: Yaşar Çalışkan),
İ�stanbul 1993, s. 368.
468 [60] Ebû Yûsuf, Ya’kub b. İ�brahim, Kitâbü’l-Harâc, Beyrût bty., s. 195.
[61] Kandehlevî�, M. Yûsuf, Hayâtü’s-Sahâbe, (çev.: Sıtkı Gülle), İ�stanbul 1990, I, 417.
[62] Süyûtî�, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekir, Târî�hu’l-Hulefâ, (nşr.: Muhammed
Muhyiddî�n Abdülhamî�d), Beyrût 1995, s. 141–42.
[63] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, III, 285.
kriter olarak kişinin İ�slâmiyet’i kabul etmedeki önceliğini, din ve devlet

adına yaptığı icraatlarını kabul etti. Her ne kadar İ�slâm’a ilk girenler ara-
sında yer almasa da, din ve devlet yararına yaptığı müspet icraatlarıyla
temayüz etmiş bir kişi olarak halifenin kendisine yapılan bu teklifi kabul
etmemesi; “adalet” ve “fedakârlık” konularındaki hassasiyetiyle alâkalı ol-
malıdır.
Hz. Ö� mer, bir gün insanlara cihadı emretmek üzere minbere çıktığı
zaman, “halka dağıtılan kumaşlarla halifenin aldığı kumaşın eşit olmadı-
ğı” gerekçesiyle kendisini dinlemeyeceğini söyleyen bir kişinin tepkisiyle
karşılaşınca, oğlu Abdullah’tan o şahsa cevap vermesini istedi. Abdullah,
kendisi kumaş istihkakını babasına verdiğini söyledi. Bunun üzerine itiraz
eden şahıs: “Ey Ö� mer, şimdi konuş, artık seni dinlerim ve itaat ederim,”
dedi.[64]
Hz. Osman da, bütün merkezlere bir tamim göndererek herhangi bir
hakaret ve eziyete uğrayan her ferdin Hac mevsiminde Mekke’ye gelip
şikâyetlerini arz etmelerini bildirdi.[65] Aynı uygulama selefi Hz. Ö� mer ta-
rafından tatbik edilmişti.[66] Hz. Ö� mer, Hac mevsiminde halka valilerden
şikâyetleri olup olmadığını sordu ve onlardan haklarını alacağını söyledi.
Amr b. el-Â� s: “Halktan bir kişi için valine ceza mı vereceksin?” dediğinde,
Hz. Ö� mer: “Ben Resûlullah’ın kendisine bunu tatbik ettiğini gördüm” ce-
vabını verdi.[67] Halktan birisinin Amr’ın kendisine 100 kırbaç vurduğuna
dair şikâyeti üzerine Hz. Ö� mer, o şahsa, Amr’a 100 kırbaç vurmasını em-
retti. Amr, 100 kırbaç karşılığı 100 dinar vermek şartıyla adamla anlaşa-
rak bu cezadan kurtuldu.[68]
Bu rivayetler râşid halifelerin halka bakış açısını net bir şekilde ortaya
koymaktadır. Yapılan uygulamalar neticesinde; yönetimle halk arasında
diyalog kopukluğu olmamış, halkın sorunları yerinde ve zamanında gide-
rilmiş, valilerin ve diğer memurların murakabesi sağlanmış, en önemlisi
de Resûlullah’ın halifelerinin yönettiği devlete güven duygusu pekiştiril-
miştir. Hz. Ö� mer’in ve Hz. Osman’ın bu uygulamayı Hac mevsiminde yap-
maları, halkın hac ibadetini î�fa ederken rahat etmesini de sağlamıştır.
Devletin muhtelif yerlerinde hüküm süren şartları en iyi öğrenme va-

sıtası olarak, her sene vilâyetlerden Medine’ye gelip yerli halkın ihtiyaç ve
[64] İbnü’t-Tiktaka, Muhammed b. Alî� b. Tabâtabâ, el-Fahrî fi’l-Âdâbi’s-Sultâniyye ve’d-Dü-

veli’l-İslâmiyye, Beyrût 1966, s. 29. 469
[65] Doğrul, Asr-ı Saâdet, V, 364.
[66] Akkâd, Abbas Mahmûd, Abkariyetü Ömer b. el-Hattâb, Beyrût 1969, s. 103, 111, 115.
[68] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, III, 293–94.
sıkıntılarını arz eden heyetlere ehemmiyet verilmiştir. Bu metot muasır

demokratik hükümetlerde milletvekillerinin î�fa ettikleri vazife gibidir.[69]
Hz. Ö� mer, bu hakkı birçok vesî�lelerle ilân ettirmiş, hatta bu hakkı beyan
etmek için bizzat halka hitapta bulunmuş, onu resmî� emirlerle açıklamış-
tır.[70] O, bu konuda valilerine de emirler vermiştir. Valilerinden birisine:
“Halkla aranda engel bulundurma! Böyle bir hareket valilerin dar görüş-
lülüğünden ileri gelir. Bu durumda gerçekler öğrenilmez, hak ile batıl bir-
birine karışır ve ayırmak güçleşir” demiştir.[71] Hz. Ö� mer, devlet görevlileri
hastaları ziyaret etmediği, güçsüz ve yoksulları kabul etmediği zaman on-
ları memuriyetten hemen azlederdi.[72] Ona, Basra halkından bir zümre ile
Ahnef b. Kays gelip su sorunlarının olduğunu söylediler. O, Basra halkının
çoluk çocuğuna beytülmâlden hisse ayırdı. Ebû Mûsâ’ya da onlar için ka-
nal açtırmasını emretti.[73]
Râşid halifeler halkla ilişkilerinde tebaasının bütün sorunlarıyla il-

gilenmiş, onların ferdî� haklarına riayet etmiştir. Fertlerin ihtiyaçlarını
karşılamaya güçlerinin yetmediği durumlarda, onların ihtiyaçlarını dev-
let karşılamıştır. Hz. Ö� mer, her doğan çocuğa 10’ar dinar tahsî�s etmiş,
ergenlik çağına gelince onların, maaş tahsî�s edilenlere ilhak edilmelerini
emretmiştir. Bu usul Hz. Ali ve Hz. Osman tarafından da uygulanmıştır.[74]
18/640 yılında anneleri tarafından yol kenarına terk edilen kimsesiz ço-
cukların münasip bir şekilde himaye edilmesi için tedbirler alınmıştır. Hz.
Ö� mer, bu konuda talimatlar verip, nerede bulunursa bulunsun böyle kişi-
lerin masraflarının devlet hazinesinden karşılanmasını ve her sene artı-
rılmak üzere, başlangıçta kendilerine 100 dirhem verilmesini emretmiş-
tir.[75] Aynı uygulama Hz. Ali döneminde de görülmektedir.[76] Hz. Ö� mer,
dulların durumunu da ele almış, “eğer bir müddet daha halife olarak ka-
lırsam Irak’ın dullarını benden sonra gelecek emî�re muhtaç olmayacak
şekilde zengin edip bırakacağım”, demiştir.[77] Asgarî� ücret konusunda da,
bu dönemde gereken hassasiyet gösterilmiştir. Asgarî� ücret tespiti haya-
li olarak yapılmamıştır. Bir insanın aylık yiyecek miktarını tespit etmek
için Hz. Ö� mer, 30 fakiri toplamış, onlara öğle yemeğinde bir cerî�b* yemek
ve ekmek, akşam yemeğinde de aynı miktarda yemek çıkarmış, onların
[69] Şiblî� Numânî�, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, II, 277.

[70] Şiblî� Numânî�, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, II, 32–33.
[71] İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-Nihâye, VIII, 8.
[72] Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İ�brahim, Kitâbü’l-Harâc, Beyrût, bty.,s. 191.
[73] Belâzürî�, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-Büldân, (çev.: Mustafa Fayda), Ankara 1984, s.
470 513.
[74] Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân, s. 671–72.
[75] Şiblî� Numânî�, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, II, 273–74.
[76] Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân, s. 673.
[77] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, s. 74–75.
doyduğunu görünce, bir ailedeki her fert başına, aylık iki cerî�b yiyecek
tahsî�s etmiştir.[78] Ayrıca mazeretleri sebebiyle savaşa katılamayan insan-
lara da ganimetlerden hisse ayrılmıştır.[79]
Râşid halifeler, “Hiçbir emî�r yok ki, Müslümanların işlerini yönetme-

ye memur edilmiş olsun da, sonra da canla başla Müslümanlar için çalış-
masın. Böyleleri asla Müslümanlarla cennete giremez”[80], hadisi doğrul-
tusunda halkını saadete ulaştırmak için çalışmışlardır. Nitekim Hz. Ö� mer,
serhatlerden posta geldiği zaman mektupları sahiplerine hemen ulaştırır,
okuması yazması olmayan ailelere gelen mektupları okumak üzere adam-
lar gönderir, bazen de bizzat kendisi -eğer isterlerse- mektupları okurdu.
Ayrılmadan önce de onlara postanın hareket edeceği günü bildirirdi.[81]
Hükümet ve idare başında bulunanlar en zayıf insanların durumlarını

da göz önünde bulundurarak icraatlarını yapmalıdırlar.[82] Hz. Ebû Bekir,
insanları seviyelerine göre kısımlara ayırır, birini diğerine tercih etmezdi.[83]
Hz. Ali, beytülmâlden istekte bulunan kardeşi Akî�l’e, hiçbir şey vermemiş
ve: “Ey kardeşim! Bu maldan sana bir şey yoktur. Sabret, benim malım
olursa sana veririm” demiştir.[84]
Hz. Ö� mer, zekât ve öşür memurlarını görevlendirdiğinde onlara şöyle

derdi: “Ben sizi zorbalık yapmanız için göndermiyorum. Siz, ancak kendi-
ne tâbi olunan iyi kişiler olmalısınız. Müslümanları dövmeyiniz, aksi halde
zillete düşürürsünüz. Onları lüzumundan fazla övmeyiniz, aksi halde şı-
martırsınız. Haklarına mâni olmayınız, aksi takdirde zulmedersiniz. Onla-
rın haklarını kendilerine zamanında veriniz.”[85]
Halifeler merkezdeki halkla olduğu kadar, merkezin dışındaki bölge

halkıyla da irtibat kurmaya özen göstermişlerdir. Bazı sorunlu şehirlere,
yapılan uygulamaların gerekçelerini açıklayan, halka nasihat niteliği taşı-
yan mektuplar gönderilmiş, halk bilgilendirilmiş ve itaate çağrılmıştır. Hz.
[78] *Cerî�b: Hz. Ö� mer döneminden itibaren İ�slâm dünyasında kullanılan bir hacim ölçü-
sü birimidir. Daha önce yaklaşık 1366 metre karelik bir alan ölçüsü olarak kullanı-
lan cerî�b, Hz. Ö� mer zamanından itibaren 132 litrelik bir hacim ölçüsü olarak kulla-
nılmaya başlanmıştır. Bak.: Fayda, Mustafa, “Cerî�b”, DİA, İ�stanbul 1993, VII, 402.
İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, III, 305; Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, s. 87; el-Maverdî�,
el-Ahkâmü’s-Sultaniyye, s. 229.
[79] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, s. 56.
[80] Müslim, İmâre, 5.
[82] İ�bn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime, (çev.: Z. Kadiri Ugan), 471
İ�stanbul 1991, I, 477.
[84] İ�bnü’t-Tiktaka, el-Fahrî, s. 85.
Ali, Kûfe ve Basra halkına tavsiye niteliğinde mektuplar yazarak nasihat-

lerde bulunmuştur.[86]
Dört halifenin halkla ilişkilerinde dikkatimizi çeken en önemli husus-
lardan biri de halifelerin halkla istişareleridir.
Halifeler, “Onların aralarındaki işleri müşavere iledir”[87], âyetine ve
“Sizin yöneticileriniz, en hayırlılarınız; zenginleriniz, cömertleriniz olduk-
ça; aralarınızda işleriniz danışma ile yürütüldükçe, yerin üstü altından
sizin için daha hayırlıdır...”[88] hadisine uygun olarak hareket etmişlerdir.
Halkın vekilleri veya mümessilleri arasında cereyan eden müşavere
hangi görüşün Kitap ve Sünnet’e daha uygun olduğunun ortaya çıkması
için şarttır. Fakat belirtmemiz gerekir ki, emî�r meşverete başvurduktan
sonra vardığı sonucu halka bildirir, onlar da ona itaat ederler, emre aykırı
hareket edemezler.[89]
Cibrî�l’in Resûlullah’a “Ebû Bekir’le istişare etmesini emrettiği”,[90] bir
anlamda onun isabetli karar verme istidadına sahip olduğunu tezkiye et-
tiği halde, Hz. Ebû Bekir, halifeliği zamanında halktan kopmamış, halkla
istişareye ehemmiyet vermiştir. Nitekim o, Müsenna’yı kabilesinin reisi
seçeceği zaman,[91] zekât vermeyi reddedenlere karşı nasıl davranılacağı
konusunda,[92] Ü� sâme ordusunun gönderilmesi hususunda,[93] Rumlar’la
savaş yapmanın uygun olup olmadığı,[94] Hz. Ö� mer’in istihlâfı[95] gibi önem-
li konularda halkla istişare etmiştir.
Hz. Ö� mer sık sık: “Müşaveresiz hilafet olmaz” der,[96] bir mesele ortaya
çıktığında karar vermeden önce Müslümanların görüşüne müracaat eder,
konuyu onlarla enine boyuna tartışırdı.[97] O, devlet memurlarının seçi-
minde de halkla istişare ederdi.[98] Nitekim Kâdisiye Savaşı’nda, “savaşın
[86] er-Rızâ Seyyî�d Şerif, Nehcü’l-Belâğa, (şerh: Muhammed Abduh), Kahire bty., II, 2–3.
[87] Şûrâ, 42:38.
[88] Tirmizî�, Fiten,78.
[89] İ�mam Muhammed b. Hasen, İslâm Devlet Hukuku, şerh. İ�mam Serahsî�, (çev.: S.
Şimşek – İ�. Sarmış), Ankara 1980, s. 83.
[90] el-Muhıb Taberî�, Ebû Ca’fer Ahmed, er-Riyâdu’n-Nadıra fî Menâkıbi’l-Aşera, Beyrût
1984, I, 161.
[91] Vâkıdî�, Kitabü’r-Ridde, s. 127.
[92] Vâkıdî�, Kitabü’r-Ridde, s. 31; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye ve’n-Nihâye, VI, 313; el-Muhıbb
Taberî�, I, 147.
[93] Vâkıdî�, Kitabü’r-Ridde, s. 33.
[94] Ya’kûbî�, Târîh, II, 132–33.
[95] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, III, 274; el-İmâme ve’s-Siyâse, I, 28.
472 [96] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, IV, 113; el-Hindî�, Alâuddî�n Ali, Kenzü’l-Ummâl fî
Süneni’l-Akvâl ve’l-Ef’âl, Beyrût 1970, V, 648.
[97] Tâhâ Hüseyin, İslâmiyyât, s. 138; Akkâd, Abkariyetü Ömer, s. 103; Doğrul, Asr-ı
Saâdet, V, 226.
nereden başlayacağı”[99] ve “komutanın kim olacağı”[100] hususunda, Sevâd

ve Şam topraklarının taksimi,[101] İ�ranlılar’la, Rumlar’la yapılacak olan sa-
vaşlar,[102] hicrî� takvimin kabulü[103] gibi önemli konularda halkla veya halk
arasında temayüz eden kişilerle istişare etmiştir. İ�ran ordusu komutan-
larından olup esir edilen Hürmüzân’a İ�sfahân ve Azerbaycan’dan hangi-
sinin önce fethedilmesi gerektiği konusunda görüşlerini sormuş, aldığı
cevap doğrultusunda orduyu İ�sfahân’a sevketmiştir.[104] Râşid halifelerden
Hz. Osman ve Hz. Ali de seleflerinin yolundan gitmişler, halkla istişareye
önem vermişlerdir. Hz. Osman bütün mühim meseleleri meşveretle hallet-
miştir. Her ne kadar bu devirde müşavere meclisinin intizamı bozulmuşsa
da, Hz. Osman halkın bütün itiraz ve şikâyetlerini dinlemeye devam etmiş-
tir.[105] O, fitne sebeplerini araştırmak üzere halkın temsilcisi olan valileri-
ni toplayıp istişare etmiş,[106] halk arasında valilerden doğan şikâyetleri
dinlemiş,[107] Hac mevsimlerinden istifade etmiştir.[108]
Hz. Ali de önemli meselelerde istişareye başvurmuştur.[109] Eşter
en-Nehaî�’ye yazdığı “Ahidnâme”de, ona meşveretle hareket etmesini em-
retmiş,[110] Fars ve Kirmân’da harâc vermekten kaçınan insanlar hakkında
ne yapılması gerektiği konusunda çevresindeki insanlarla istişare etmiştir.[111]
2. Halifelerin Gayrimüslim Halkla İlişkileri
İ�slâm ülkesinin vatandaşı olmuş kâfirlere, arada bir ahit ve anlaşma

(zimmet) olduğu için “zimmî�” (ehl-i zimmet) denir.[112]
İ�slâm ülkesinin hudutları içinde yaşayan, İ�slâmî� hükümete sadakat

gösteren zimmî�ler,[113] fetihler sırasında teslim olup Müslümanlarla ba-
[99] Mes‘ûdî�, II, 330.

[100] Mes‘ûdî�, Mürûcü’z-Zeheb, II, 318; İ�bnü’t-Tiktaka, el-Fahrî, s.78–79.
[101] Ebû Ubeyd, Kâsım b. Selâm, Kitâbü’l-Emvâl, (çev.: Cemalettin Saylık), İ�stanbul 1981,
s. 84; Hudarî� Bek Muhammed, Târîhu’l-Ümemi’l-İslâmiyye, Mısır 1969, II, 91.
[102] er-Rızâ, Seyyî�d Şerif, Nehcü’l-Belâğa, I, 253, 371–72
[103] Ya’kûbî�, Târîh, II, 145; Süyûtî�, s. 132, 138; Muhammed Rızâ, İ� mam Ali b. Ebî� Tâlib,
s. 40.
[104] Taberî�, Muhammed b. Cerî�r, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, (thk.: M. Ebü’l-Fazl İ�brahim),
Beyrût 1967, IV, 142.
[106] Heykel, Osman b. Affân, s. 136–37.
[107] Muhammed Rızâ, Zi’n-Nureyn Osman b. Affân, Beyrût 1982, s. 135.
[108] Heykel, Osman b. Affân, s. 136.
[109] Kazvî�nî�, S. Muhammed, Aliyyün mine’l-Mehdî ile’l-Lâhdî, Beyrût bty., s. 441.
[110] Ruhânî�, İslâm Anayasa Hukuku, s. 91. 473
[111] Taberî�, Târîh,V, 137; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil fi’t-Târîh, II, 429.
[112] Karaman, Hayrettin, Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar, İ�stanbul 1979, s.
186.
[113] Mevdûdî�, Ebü’l-A’lâ, İslâm’da Hükümet, (çev.: Ali Genceli), Ankara bty., s. 469, 614.
rış akdeden ve düzenlenmiş barış şartlarını çiğnemeyen, düşmanları ba-

rındırmayan, onların hesabına siyasî� ve ideolojik faaliyetler icra etmeyen,
İ�slâm düşmanlarıyla haberleşmeyen, idareye bağlı vatandaşlardır.[114]
Zimmî� kelimesi içerdiği anlam itibariyle, İ�slâm nazarında “insan”ın

değerini ortaya koymaktadır. Bu hususta Kur’ân-ı Kerî�m ve Sünnet açık,
kesin mesajlar vermiştir. Kur’ân-ı Kerî�m’de: “Allah, din uğrunda sizinle
savaşmayan, sizi yurdunuzdan çıkarmayan kimselere iyilik etmenizi ve
onlara karşı âdil davranmanızı yasak kılmaz; doğrusu Allah âdil olanla-
rı sever. Allah, ancak sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan
çıkaranları ve çıkarılmanıza yardım edenleri dost edinmenizi yasak eder;
kim onları dost edinirse işte onlar zalimlerdir”[115] buyrulurken, hadis-i
şeriflerde ise; “Kim ki bir zimmî�ye haksızlık ederse cennete giremez”[116] ,
“Bizimle anlaşması olana (zimmî�ye) haksızlık eden veya gücünün üs-
tünde yük yükleyen yahut rızası olmadan bir şeyini alan kimse kıyamet
günü karşısında beni bulacaktır” [117], “Mecusî�ler’e, Ehl-i Kitab’a davrandı-
ğınız gibi davranınız”[118] buyrulmaktadır.
Halifeler, zimmî�lerle ilişkilerinde yukarıdaki âyet ve hadisler doğrul-

tusunda hareket etmişlerdir. Hz. Ebû Bekir vefatı anında “ehl-i zimmet”e
iyi muamele yapılmasını vasiyet etmiştir.[119] Hz. Ö� mer’in gayrimüslimler-
le ilişkisi; yalnız İ�slâm dünyası için değil, bütün insanlık âlemi adına ger-
çekten göz kamaştırıcı ve devrin şartlarına, hatta yüzyılımızın anlayışına
göre son derece insancıldır.[120]
O, valilerine bir genelge göndererek, Müslüman vatandaşların zimmî�

vatandaşlara zulmetmelerine engel olmalarını, onlara karşı devletin ve-
cibelerini yerine getirmelerini, güçlerinin üzerinde kendilerine bir yük
yüklememelerini emretmiştir.[121] Hz. Ö� mer sadece kendi dönemi için de-
ğil, kendinden sonra yerine geçecek halifenin döneminde de zimmî�lere
nasıl davranılması gerektiği hususunda talimat vermiştir.[122] Hz. Ö� mer’in
idaresinde yaşayan bütün gayrimüslimler din, ırk ve sınıf farkı gözetmek-
sizin “zimmî�” sayılmış ve kendilerine aynı statü uygulanmıştır. Savunma

[115] Mümtehine, 60: 8–9.
[116] Dârimî�, Siyer, 16.
[117] Ebû Dâvûd, İmâre, 33.
[118] Muvatta’, Zekât, 42.
474 [120] Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler, İ�stanbul 1989, s. 195.
[121] Mahmûd Şakir, Dört Halife, s. 297; Şiblî� Numânî�, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, II, 214.
[122] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, III, 337–39; İ�bnü’l-Esî�r, İ�zzüddî�n, Üsdü’l-ğâbe fî
Ma’rifeti’s-Sahâbe, Kahire 1970, IV, 592; en-Neccâr, Abdülvahhâb, el-Hulefâü’r-Râ-
şidûn, by. ve bty., s. 478.
ve cihad için yapılan savaşlar dolayısıyla herhangi bir yükümlülükleri

bulunmayan bu insanların Müslüman oldukları takdirde hemen “zimmî�”
statüsünden çıkarılması ve kendilerinden önce Müslüman olanlarla aynı
hakka sahip olmaları önemli bir husustur.[123]
Zimmî�ler hakkında İ�slâm’ın koyduğu hak ve hukukun başlıcaları şun-

lardır:
Dinleri hususunda tamamen serbesttirler. Bu bağlamda dinî� öğretimi

kendi dinlerine göre yapabilirler. Aynı şekilde dinî� edebiyat ve kitaplarını
serbestçe neşretmek, yaymak, kanun hududu dâhilinde dinî� inançların-
dan bahsedip konuşmak ve bu hususta her ne suretle olursa olsun söz
söyleme imkân ve hürriyetine sahiptirler. Mabetlerinde güven içinde iba-
detlerini yapma hakkına sahip olan zimmî�lerin, şahsî� ve zatî� hukuku da
teminat altına alınmıştır. Onlar mülkî� ve askerî� kanunlar muvacehesince
Müslümanlarla aynı şartlar içinde eşit; geçim hususunda, iş güç sahasının
her alanında da Müslümanlarla aynı seviyededirler. İ�slâm Devleti, ihtiyaç
sahibi zimmî�leri, Müslümanlar gibi aynı şekilde beytülmâlden yararlan-
dırmaktadır.[124]
Râşid halifeler, gayrimüslimlerin haklarına tam olarak riayet ediyor,

din hürriyetlerine kesinlikle dokunmuyordu.[125] Hz. Ö� mer, Hıristiyan olan
kölesine İ�slâm’a girmesini söylediği zaman, kölesi ona: “Dinde zorlama
yoktur” diyerek karşılık vermiş, Hz. Ö� mer vefat etmeden, bu kölesini Hı-
ristiyan olduğu halde azat etmiştir.[126] Hz. Ebû Bekir orduyu sevk ederken,
orduya verdiği nasihatler arasında ibadet eden gayrimüslimlere dokun-
mamalarını, onları kendi hallerine bırakmalarını emretmiştir.[127]
Hâlid b. Velî�d’in, zimmî�lerle yaptığı bir sözleşmede: “Namaz vakitle-

ri hariç diledikleri saatte gece-gündüz çanlarını çalabilecekleri, bayram
günlerinde haçlarını çıkartabilecekleri” yazılıdır.[128] İ�skenderiye fatihi
Amr ise, zaptolunan memleket halkına, “evvelâ mensup oldukları dinle-
rini muhafaza ve ibadetlerini serbestçe icra edebilecekleri” hususunda
teminat vermiştir.[129]
[123] Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler, s. 196.

[124] Mevdûdî�, İslâm’da Hükümet, s. 616–17
[125] Ebû Zehra, Muhammed, İslâm’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, (çev.: Abdülkadir Şener),
Ankara 1971, I, 15.
[126] İ�bn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, III, 158–59.
[127] Kandehlevî�, Hayâtü’s-Sahâbe, I, 192. 475
[128] Karadâvî�, Yûsuf, Müslümanlar Gayrimüslimlere Nasıl Davrandı, (çev.: Beşir
Eryarsoy), İ�stanbul 1985, s. 35.
[129] Hunke, Sigrid, Avrupa’nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi, (çev.: S. Sezgin), İ�stanbul
1975, s. 254–55.
İ�slâm hukuku çerçevesi dışında tutulan ehl-i zimmet, kendilerine has

dinî� kanunlara tâbi tutularak kendi dinî� cemaatlerinin başkanları tarafın-
dan yönetimlerine müsaade olunmuştur.[130]
Kudüs’ün fethinden sonra Hz. Ö� mer, patrik ile birlikte mukaddes

yerleri ziyaret etmiş,[131] Kudüs anlaşmasıyla da; kiliselerin yıkılmayaca-
ğı, Hıristiyanlara hiçbir zarar verilmeyeceği ve kiliselere bitişik arazilere
tecavüz edilmeyeceği sarih olarak taahhüt edilmiş; din hürriyeti, dinleri
hususunda onlara hiçbir zorlama yapılmayacağı şartı ile teminat altına
alınmıştır.[132]
Hz. Ö� mer zamanında fethedilen geniş topraklarda, bugün bile var-

lıklarını devam ettiren gayrimüslim unsurlarla onların mabetleri, Müs-
lümanların başka din mensuplarına ve onların mabetlerine gösterdikleri
hürmet ve saygının bir ifadesidir.[133]
İ�slâm’da vatandaşa verilen en önemli haklardan birisi de, onların can,

mal, namus ve şerefinin korunmasıdır.[134] İ�slâm, onların canlarını öldü-
rülmeye karşı himaye ettiği gibi, bedenlerini de dayağa ve işkenceye karşı
korumuştur. Onların bedenlerine eziyette bulunmak caiz değildir.[135]
“Zimmî�lerden birisini haksız yere öldüren cennete giremez”[136] ha-

disiyle zimmî�lerin canları ve malları Müslümanlarınki ile aynı seviyede
mütalâa edilmiştir. Ö� rneğin bir Müslüman, zimmî�nin birisini öldürürse
suçunun cezasını kendi hayatı ile ödemek zorundadır.[137] Nitekim Hz.
Ö� mer, zimmî�yi öldüren bir Müslümanı idama mahkûm etmiştir.[138] Yani
bir zimmî�nin kanı, Müslüman kanı kadar kutsaldır; bir Müslüman, bir
zimmî�yi öldürürse bir Müslümanı öldürmüş gibi kısas uygulanmaktadır.[139]
Zimmî�ler için tanınmış koruma hakkı, onların mal ve ırzlarının korunma-
sını da kapsamaktadır.[140]
Hz. Ali, harâc memurlarından birisine şu satırları havi bir mek-

tup yazmıştır: “Onların yanına vardığında yazlık ve kışlık elbiselerini,
[130] Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (çev.: Salih Tuğ), İ�stanbul 1989, I, 259.
[131] Arnold, Terc. W., İslâm’ın Yayılış Tarihi, (çev.: Hasan Gündüzler), Ankara 1982, s. 70.
[134] Mevdûdî�, İslâm’da Hükümet, s. 470–73.
[135] Karadâvî�, Müslümanlar Gayrimüslimlere Nasıl Davrandı, s. 25.
[136] Neseî�, Kasâme, 12.
476 [137] Şiblî� Numânî�, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, II, 212.
[138] Şiblî� Mevlânâ, Asr-ı Saâdet, (çev.: Ö� . Rızâ Doğrul), İ�stanbul 1977, IV, 417.
[139] Sıddıkî�, S. A., İslâm Devleti’nde Mâlî Yapı, (çev.: Rasim Ö� zdenören), İ�stanbul 1973, s.
113.
yiyeceklerini, işlerinde kullandıkları hayvanları satmayasın. Alacağın bir

dirhem için onlardan hiçbir kimseye bir kırbaç dahi vurmayasın. Onlar-
dan istediğin bir dirhem için kimseyi ayakta tutmayasın. Tahsil edeceğin
herhangi bir miktar haraca karşılık, onların hiçbir malını satmayasın.
Çünkü bizler ancak onların ihtiyaçlarından arta kalanından almakla em-
rolunduk. Sen bu dediklerime aykırı hareket edersen, benden önce Allah
seni, ondan dolayı sorumlu tutar. Dediklerimin dışında bir hareketin bana
ulaşırsa, seni azlederim.”[141]
Halife veya vali için, bir Müslümanın veya bir zimmî�nin hakkını alıp
başkasına tahsî�s etmek hak ve salâhiyeti yoktur.[142] İ�slâm hukukunda
gayrimüslimlerin şahıs hürriyeti vardır.[143] Bu hususta Resûlullah: “Bizim
lehimize olan onların da lehinedir, aleyhimize olan onların da aleyhine-
dir”[144] buyurarak, zimmî�lerin hak ve hukukunu belirlemiştir.
Hâlid b. Velî�d, Irak’taki Hî�re Hıristiyanları’yla yaptığı zimmet anlaş-

masında şunları belirtmiştir: Herhangi bir yaşlı, çalışamaz duruma gelirse
veya ona bir afet isabet ederse ya da önceleri zenginken sonra fakirleşir ve
dindaşları ona sadaka vermeye başlarsa; cizye kaldırılır, kendisine de, aile
fertlerine de Müslümanların beytülmâlinden bakılır.[145]
Hz. Ö� mer, cüzamlı Hıristiyanlara, zekât gelirlerinden ödenmek üze-

re, para ve yemek verilmesini emretmiş;[146] dilencilik yapan bir ihtiyarı
görünce de ona ve onun benzeri kişilere kendilerine yetecek kadar maaş
bağlatmıştır.[147]
Müslümanların siyaseti, başlangıcından bu yana müsamaha ve özerk-

lik üzerinde temellenmiştir. Fethedilen ülkelerde Müslümanların izledik-
leri genel siyaset, fazla müdahaleci olmaksızın, belli sınırlar içinde ülke
yönetimini yerli halka bırakmak olmuştur.[148]
Müslümanlar zimmî�lere hoşgörüyle, sevgiyle, adaletle yaklaşmışlar,

bu tavırlarının sonucu onlardan birçoğu Müslüman olmuştur.[149] İ�slâm
askerleri eş-Şerî�a vadisine ulaşıp da, Ebû Ubeyde, karargâhını Fihl’de
kurduğu zaman, bölgedeki Hıristiyan halkın Araplar’a gönderdikleri bir

[143] Zeydân, Abdülkerim, İslâm Hukuku’nda Fert ve Toplum, Stuttgart 1977, s. 61.
[144] Ebû Dâvûd, Cihâd, 96; Tirmizî�, Siyer, 48; İ�bn Mâce, Cihâd, 38; Dârimî�, Siyer, 8.
[145] Kardâvî�, Müslümanlar Gayrimüslimlere Nasıl Davrandı, s. 30.
[146] Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân, s. 185. 477
[147] Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl, s. 61.
[148] Ebü’l-Fazl İ�zzetî�, İslâm’ın Yayılış Târihine Giriş, (çev.: Cahit Koytak), İ�stanbul, 1984,
s. 23–24.
[149] Abdülkerim el-Hatî�b, es-Siyasetü’l-Mâliyye fi’l-İslâm, Beyrût 1975, s. 66.
mektupta şu ifadeler yer alıyordu: “Ey Müslümanlar! Bizanslılar bizim di-

nimizde bulunmakla beraber sizi onlara tercih ederiz. Çünkü siz bize karşı
sözünüzü tuttunuz. Sizin idareniz elbette onlarınkinden daha iyidir.”[150]
Hz. Ebû Bekir, zimmî�lerin emniyet ve masûniyetini tanımış, onların

bilhassa vicdan hürriyetlerini temin etmiş,[151] mağlûplara tatlılıkla mua-
mele etmiş ve bu suretle memlekette sulhun tesisine çalışmıştır.[152]
Hz. Ö� mer, Resûlullah gibi, devletle ilgili bir takım konularda gayri-
müslimlerle istişare etmiş,[153] hatta zulüm görmemeleri için yönetim ve
vergi sistemiyle ilgili konularda taşrada oturan gayrimüslimlerin temsil-
cileriyle istişareler yapmıştır.[154]
Hz. Ali, zimmî�lerin hukukuna tamamen riayet etmiştir. İ�ranlılar onun

bu hareketi karşısında “Allah bilir ki, bu Arap hükümdarı, Nûşirevân’ın ha-
tırasını ihya etti” demişlerdir.[155]
Zimmî�ler İ�slâmî� hoşgörünün tadını çıkarmakla da kalmamışlar, aynı

zamanda Müslüman konukseverliğinden, cömertlik ve açık görüşlülüğün-
den de yararlanmışlardır.[156]
İ�slâm ülkesinde yaşayan yabancılar, İ�slâm’ın kaza yetkisine dâhildir-

ler; ama İ�slâm kanununa tâbi değildirler. Bir yabancı kendi dininin mah-
keme kararına bağlıdır.[157]
Resûlullah, gayrimüslimlere kazaî� konularda tam bir muhtariyet ta-

nımış, onların haklarına riayet etmiştir.[158] Ceza hukuku açısından Müs-
lümanlarla gayrimüslimler arasında hemen hemen hiçbir fark bulunma-
maktadır.[159] Müslim olsun, gayrimüslim olsun, herhangi mütevazı bir fert
dahi, Hz. Muhammed (sas)’e hukukî� bir dava açabiliyordu.[160] Aynı şekilde
Hz. Ebû Bekir, Hz. Ö� mer, Hz. Osman ve Hz. Ali, tebaasından herhangi biri-
nin, bazen de gayrimüslim bir ferdin şikâyeti üzerine hâkim tarafından
çağrıldıkları mahkeme huzuruna gelmişlerdir.[161] Hz. Ali’nin hilafetinde
[150] Arnold, İslâm’ın Yayılış Tarihi, s. 68.

[151] Şiblî� Mevlâna, Asr-ı Saâdet, III, 161.
[152] Buhl, F., “Ebû Bekir”, İ�A, İ�stanbul 1964, IV, 13.
[153] Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, II, 895–96.
[154] Hamidullah, Muhammed, İslâm Anayasa Hukuku, ( edt.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul
1995, s. 177.
[156] Ebü’l-Fazl İ�zzetî�, İslâm’ın Yayılış Târîhine Giriş, s. 21.
478 [157] Hamidullah, Muhammed, Initiation a l’Islam, Paris 1970, s. 110.
[158] Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 918–19
[159] Yurdaydın, “İslâm Devleti’nde Müslüman Olmayanların Durumu”, AÜİFD, XXVII, 101.
[160] Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 881.
kendisine ait bir zırhı çalan kişiyle birlikte, Kûfe kadısı Şureyh’in önünde
ifade vermesi, hâkimin hükmünü beklemesi, bu hususta en güzel örnektir.[162]
Hz. Ö� mer, Cuma hutbesi î�rad ederken bile Hıristiyan şikâyetçileri ka-
bul edip, şikâyetlerini dinlemiştir.[163] Gayrimüslimler bir mâniaya maruz
kalmadan Hz. Ö� mer’i görmeye gelirler, şahsen şikâyetlerini bildirirler, is-
tidalar tanzim ederlerdi. Tarih, onların işlerinin pek çabuk görüldüğüne
dair birçok vak’ayı kaydetmektedir.[164]
Râşid halifeler, gayrimüslimleri bazı memuriyetlerde istihdam eder-

lerken, bazı görevlerde istihdam etmemişlerdir. Arazi vergi dairesinde
çalışan İ�ranlı, Yunan ve Kıptî�ler önceki gibi görevlerinde kaldılar.[165] Gay-
rimüslimlerin görev yaptıkları dairelerin bazısında resmî� yazışmaların
Arapça değil de Yunanca ve Farsça olarak devam etmesi,[166] vilâyetlerde
vergi teşkilâtında çalışan pek çok gayrimüslim memur olduğunu[167] gös-
termektedir.
Hz. Ö� mer kölesi Vüssak’a: “Müslüman ol. Şayet Müslüman olursan,
Müslümanların idarî� işlerinde senden faydalanacağım; zira Müslüman ol-
mayan bir kimseden faydalanamam…” dedi.[168] Bu rivayetten Hz. Ö� mer’in
gayrimüslimleri önemli görevlere getirmediğini anlıyoruz.
Yine hiçbir zimmî� “Şûra Meclisi” azası olmamıştır. Herhangi bir ülke-
ye vali olan bir zimmî�ye de rastlayamıyoruz. Hiçbir zimmî�; kadı veya hü-
kümetin herhangi bir dairesinde idarî� görev almamış, ordu kumandanı ol-
mamış, halife seçimlerine de katılmamıştır.[169] Fakat bazı konularda râşid
halifeler, yalnız kendi milletlerinin “Şûra Ehli” denilen mühim şahsiyetle-
riyle müşavere etmekle yetinmez, diğer tebaalarıyla da istişare ederlerdi.
Hz. Ö� mer’in Ehl-i kitabtan memur edilmesine gösterdiği tepkisi, onların
rüşvet almalarından ve tarafgirlik etmelerinden duyduğu endişeden kay-
naklanmaktadır.[170]
Robert Mantran, Hz. Ö� mer devrinden itibaren gayrimüslimlerin
devlet idaresinde önemli mevkilere geldiklerini ifade etmektedir.[171] Fa-
kat Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde gayrimüslimlerin idarî� görevlere
[162] Corci Zeydan, Medeniyyet-i İslâm Tarihi, IV, 71.

[168] Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl, s. 154. 479
[169] Mevdûdî�, Hilâfet ve Saltanat, s. 118.
[170] Corci Zeydan, Medeniyyet-i İslâm Târîhi, IV, 199.
[171] Mantran, Robert, İslâm’ın Yayılış Tarihi, (çev.: İ�smet Kayaoğlu), İ�stanbul 1976, s.
198.
getirildiklerine dair rivayetlere rastlayamadığımızı belirtmek istiyoruz.

“Zimmî�ler, Müslümanların tanıdığı himaye haklarından istifade ederler ve
askerlik vazifesinden muaf tutulurlar; buna mukabil ağır bir vergi öde-
mek zorundadırlar”[172] görüşü, izaha muhtaç bir görüştür.
İ�slâm topraklarında yaşayan zimmî�lerin görev ve sorumluluklarını;
cizye, harâc, ticarî� verginin ödenmesi, medenî� ve buna benzer ilişkilerde
İ�slâm kanununa uymak ve Müslümanların gelenek ve duygularına saygılı
olmak[173] şeklinde sıralayabiliriz.
Görüldüğü gibi İ�slâm egemenliğinde yaşayan Müslüman olmayan
halkın ödemekle yükümlü oldukları iki temel vergi vardır. Bunlardan
cizye, zekâta; harâc ise öşüre karşı olarak ödenir.[174] Bu ödemelerde de
bazı kolaylıklar gösterilmiştir. Nitekim Hz. Ali her zanaat erbabı zimmî�-
den, imal ettiği şeylere mukabil cizye almıştır. Bu kabil hareketle o, ehl-i
cizyeye merhametli davranmış, onların yüklerini hafifletmiş, kendilerine
nakit para ödesinler diye bu çeşit mallarını satmaya mecbur kalmamala-
rını sağlamıştır.[175]
Bu malumattan açıkça anlaşılmaktadır ki, İ�slâm Devleti’nin Müslü-
man olmayanlara ağır vergiler yüklediği yolundaki görüşleri kabule im-
kân yoktur.
Müslümanlar; Yermûk Savaşı öncesinde Herakleios ordusunun üzer-
lerine geldiğini öğrenince, Hıms halkından daha önce aldıkları cizye vergi-
sini iade ettiler ve şunları söylediler: “Bu savaşla uğraşacağımızdan sizlere
yardım edemeyeceğiz ve sizleri koruyamayacağız; emniyetiniz kendinize
aittir.” Bunun üzerine içlerinde Hıristiyan ve Yahudilerin de bulunduğu
Hıms halkı: “Sizlerin idaresi ve adaleti daha önce içinde bulunduğumuz
zulüm ve zorbalıktan, bizim için daha iyidir. Bizler, Herakleios’un ordusu-
nu, sizin valinizle birlikte şehirden kovacağız” dediler.[176]
Râşid Halifelerin yaptığı şu uygulama da konuyla ilgili fikir verecek bir
özellik arz etmektedir. Bu dönemde, fetihlerle ele geçen topraklar ve üze-
rinde yaşayan insanlar, ganimet statüsü dışında bırakılmışlar, hür kabul
edilmişler ve sürdüregeldikleri yaşayış ve çalışma biçimlerini korumaları-
na imkân tanınmıştır.[177] Nitekim Hz. Ö� mer, Sasanî� İ�mparatorluğu’na son
verdikten sonra, İ�ran’ın toprak gelirleri kanununu tamamen kabul etmiştir.[178]
[172] Hitti, İslâm Tarihi, I, 259.

[173] Kardâvî�, Müslümanlar Gayrimüslimlere Nasıl Davrandı, s. 54.
480 [174] Yurdaydın, “İ�slâm Devleti’nde Müslüman Olmayanların Durumu”, AÜİFD, XXVII, 102.
[175] Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl, s. 65.
[176] Belâzürî�, Fütûhu’l-Büldân, s. 195–96
[178] Hamidullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdaresi, (çev.: Kemal Kuşçu), Ankara, bty., s. 82.
Prof. Dr. Mehmet Bahaüddin VAROL
Konya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
IV. KÜ� LTÜ� REL FAALİ�YETLER
H z. Ebû Bekir’in hilafetiyle başlayan ve yaklaşık otuz yıl süren

Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi Hz. Peygamber dönemine göre
siyasî� ve idarî� bir takım farklılıklarının yanında, kültürel faali-
yetler yönüyle önceki dönemin bir uzantısı şeklindedir. Hz. Pey-
gamber’le başlayan bu yöndeki uygulamalar genel anlamda bu
dönemde de devam etmiştir. Bu süreçteki gelişmeleri tam olarak
ortaya koyabilmek için öncelikle Hz. Peygamber döneminde atı-
lan adımları ve gelişmeleri kısaca hatırlamakta yarar vardır.
Toplumsal yaşam bütün değer ve algılarıyla büyük ölçüde

çevreye bağlıdır. Araplar’ın yaşadığı çevrenin çöl olması nede-
niyle câhiliye toplumunun bilgisi de büyük oranda bu çerçeve-
de olmuştur. Yıldızlara bakıp yön ve yol bulmak, insanların dış
görünüşünden onların huy ve davranışlarını anlamak, iz takip
etmek gibi konuların yanısıra kabile asabiyetine verilen önem
nedeniyle toplumda yaşayanlar kabile ve nesebine ilgi göster-
miştir. Ayrıca kabileler arasında sık sık meydana gelen savaşlar
sebebiyle savaş aletleri ve at, deve gibi savaş vâsıtaları hakkında
da yeterli bilgileri vardır. Bu dönemde okuma yazma bilenlerin
sayısının oldukça sınırlı olduğu ve nübüvvetten önceki dönemde
Mekke’de okuma yazma bilenlerin sayısının on yedi civarında
olduğunu belirten rivayetler vardır. Buna karşılık[1] bazı kadın-
ların bile okuma yazma bildiğinden hareketle okuma yazma bi-
lenlerin sayısının daha çok olabileceği ifade edilmiştir. Mekke’de
Dârü’n-Nedve’nin siyasî� ve idarî� kararlar alınan yer olması ya-
nında, edebî� toplantılara da sahne olduğu görülmektedir. Ancak
bu dönemde Arap toplumunda görülen bilgilerin üretildiği ne
481
bir okul ve ne de bir sistemin varlığından sözedilebilir. Ayrıca bu
[1] Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, (çev. M.S.Mutlu-Sâlih Tuğ),

İ�stanul 1969, II, 70.
bilgileri ihtivâ eden basit ölçüler dâhilinde bile olsa yazılı metinleri ya da
kitapları olduğu konusunda herhangi bir bilgi nakledilmiş değildir.
İ�slâm siyasî� ve idarî� mekanizmayı da içerisine alan yeni bir din olarak
işte böyle bir topluma gelmiştir. Ö� zellikleri ve seviyesi belli olan bu toplu-
mun her alandaki değişim ve dönüşümü için yegane vasıta, gelen yeni bil-
ginin öğretimi ve eğitimi ile mümkün olacaktır. Bu nedenle, İ�slâm’ın temel
kaynağı olan Kur’ân ilim, öğrenme ve eğitim konularına ayrı bir önem at-
fetmiştir. Mekke döneminde ilk nâzil olan âyetler inanç ve ahlâk eğitimi-
ne ağırlık vermiştir. Bu dönem eğitim öğretim faaliyetlerinin karakteristik
özelliği, nâzil olan Kur’ân âyetlerinin yazılması, ezberlenmesi ve uygulama
alanına taşınması idi. O dönem Müslümanlarının Hz. Peygamber’in yolunda
gösterdikleri gayret, güçlüklere tahammül ve sabır ile beraber kendi arala-
rında oluşturdukları uyumlu çalışma Hz. Peygamber’in bu süreçte yürüttü-
ğü eğitimin başarıyla gerçekleştirildiğini ortaya koyan bir görüntüdür.
Hz. Peygamber’in hicreti, her bakımdan olduğu gibi eğitim ve kültür

açısından da bir dönüm noktası olmuştur. İ�slâm’ın kamusal alanda yerle-
şip kurumsallaştığı bu dönem, daha sonraki dönemlere çok yönlü örnek-
lik teşkil etmiştir. Her türlü sosyal ve kültürel faaliyetlerin merkezi olan
“Mescid” bu dönemde ortaya çıkmıştır. Yine bu mescidin bir bölümü olup
İ�slâm’ın ilk üniversitesi olarak nitelendirilebilecek Suffe, İ�slâm toplumun�-
da yeni ilkeler çerçevesinde oluşumu gerçekleştirilecek algı ve değerler
sisteminin inşasında çok önemli bir fonksiyona sahip olmuştur. Zira bura-
da bizzat Hz. Peygamber’in eğitim ve öğretimi altında yetişen ashâb, ileri-
de gelişen ve genişleyen İ�slâm toplumunun eğitimcileri ve kültür elçileri
olarak vazife görmüşlerdir.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminin en etkin ve belirgin özelliği işte Hz. Pey-

gamber’in eğitimi altında yetişen bu ashâbın etkin rol üstlendiği bir dö-
nem olmasıdır. Her ne kadar bu süreçte yaşanan siyasî�, sosyal, ekonomik
ve etnik gelişmeler çok yönlü ve tesirleri daha sonraki yıllara sarkan bir
etkiye sahipse de ashâb, Hz. Peygamber olmadan onun bıraktığı ilkeler
çerçevesinde kendi ayakları üzerinde durabilmenin şartlarını oluşturma-
ya çalışmışlardır. Bu tecrübe onlar açısından kimi zaman acı ve üzüntüler,
kimi zaman da gelişme ve farklı tecrübelerle kendisini göstermiştir. So-
nuçta yaklaşık otuz yıl süren bu dönemde İ�slâm tarihi ve medeniyetine
temel teşkil edecek çok önemli kazanımlar elde edilmiştir. Kaynaklarda
daha çok siyasî� merkezli gelişmelere dönük bilgilerin yer alması bu dö-
482 nemdeki kültürel gelişmelerin tam olarak anlatılmasını engelleyen bir
durum olmuştur. Ancak nakledilen rivayetlerin satır aralarından çıkarı-
labilecek çok önemli gelişme ve uygulama örneklerinin bulunduğu bir
gerçektir.
Râşid Halifeler Döneminde Kültürel Faaliyetler ■
A. Kur’ân-ı Kerîm’in Bir Kitap Haline

Getirilmesi ve Çoğaltılması
İ�slâm toplumunun Hz. Peygamber’in vefatıyla karşı karşıya kaldığı

otorite boşluğu yeni bir takım görüş ve düşüncelerin ortaya çıkmasına se-
bep olmuştur. İ�lk önemli problem imamet, diğer bir ifadeyle hilafet prob-
lemi idi. Hz.Ebû Bekir’in halifeliğiyle bu sorun çözüme kavuşturulmuştu.
Ancak daha Hz. Peygamber’in sağlığında iken başlayan, onun vefatıyla
daha tehlikeli bir şekle bürünen peygamberlik iddiaları ve dinden dön-
me (irtidat) hareketleri İ�slâm toplumunu dağılmanın eşiğine getirmişti.
Sonuçta halife Hz.Ebû Bekir ve çevresindeki sahâbenin aldıkları kesin
tedbirler sayesinde bu problem aşılmıştı. Ancak ridde hareketlerine karşı
sürdürülen mücadeleler çerçevesinde bir çok hafız sahâbenin şehit olma-
sı Kur’ân’la ilgili daha büyük bir ihtiyacı gündeme getirmişti.
Miladi 610 yılında inzal olmaya başlayan vahiy Hz. Peygamber’in ha-
yatı boyunca devam etmiştir. Bütün bu süreçte nâzil olan âyetler vahiy
katipleri olarak isimlendirilen ve okuma yazma bilen sahâbî�ler tarafın-
dan deri, kemik, taş ve hurma ağacından uygun malzemeler üzerine ya-
zılıyordu.[2] Bu yazılı malzemelerin Hz. Peygamber’in yanında olduğu gibi
vahiy katiplerinin yanında da muhafaza edildiği bilinmektedir. Hz. Pey-
gamber’in hayatında bu yazılı malzemelerin biraraya toplanarak bir kitap
haline getirildiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Bu süreçte Kur’ân’ın
bir kitap haline getirilmemesinin en temel sebebi vahyin inişinin devam
ediyor olmasıdır. Hz. Peygamber’in Cebrâil ile her yıl Ramazan aylarında
o güne kadar nâzil olan âyetleri birbirlerine karşılıklı olarak okudukları
(Arza) belirtilmektedir.[3] Ö� zellikle Resûlullah’ın vefat ettiği yılın Ramaza-
nında bu uygulama iki defa tekrar etmiş (Arza-i ahî�ra) ve bu günkü mus-
hafın tertip ve düzeni ortaya çıkmıştır.[4] Ashâb Kur’ân’ı bu tertip ile öğre-
nip öğretme gayreti içerisinde olmuştur.
Yemâme bölgesinde yaşayan Müseylime’nin peygamberlik iddiasıyla

başlayıp bölgede büyük bir güce ulaşmasından sonra ortaya çıkardığı du-
rum Hz.Ebû Bekir dönemindeki önemli problemlerden biridir. Bu süreçte
üzerine gönderilen güçleri bir bir mağlub eden Müseylime’nin bu direnişi
Hâlid b. Velî�d komutasındaki orduyla karşı karşıya geldiği 12/633 yılında-
ki Yemâme savaşıyla sona ermişti. Bu savaşta Müseylime ve taraftarlarının
oluşturduğu tehlike bertaraf edilmişti. Ancak gerek bu gerekse diğer ridde
483
[2] Buhârî�, Ebû Abdillah Muhammed b. İ�smâî�l (v.256/870), Sahîhu’l-Buhârî, Beyrût,
Thz., Fezâilü’l-Kur’ân, 4.
[3] Buhârî�, Bed’ü’l-Halk, 6.
[4] Buhârî�, Bed’ü’l-Vahy, 5, Fezâilü’l-Kur’ân, 7.
savaşları esnasında bir çok hafız sahâbî�nin şehit olması daha henüz bir
kitap haline getirilmemiş olan Kur’ân açısından bir tehlike oluşturuyor-
du. İ�şte bu tehlikenin farkında olan Hz.Ö� mer, Hz.Ebû Bekir’e başvurarak
konunun önemi ve alınması gereken tedbirler konusunda onu uyarmış-
tır. Kendisine yapılan Kur’ân-ı Kerî�m’in bir kitap haline getirilmesi fikrî�ni
başlangıçta“Hz. Peygamber’in yapmadığı bir şeyi ben nasıl yaparım?” diye-
rek reddeden Hz.Ebû Bekir, daha sonar Hz.Ö� mer tarafından ikna edilmiş-
tir.[5] Sonunda bu görev Hz.Ebû Bekir tarafından Zeyd b. Sâbit’e verilmiştir.
Başta Hz.Ebû Bekir, Hz.Ö� mer, Hz.Osman ve Hz.Ali olmak üzere diğer bazı
sahâbî�ler de ona bu konuda yardımcı olmuşlardır.[6]
Yapılan bu görevlendirme sonrasında Zeyd b. Sâbit kimin yanında

Kur’ân’dan bir âyet varsa, onun Kur’ân’dan olduğuna dair iki şahitle birlik-
te kendisine getirmesini istemiş ve bunu insanlara duyurmuştur. Zeyd’in
bu konuda gösterdiği hassasiyet kaynaklardaki birçok rivayete konu ol-
muştur. Zeyd b. Sâbit ve diğer heyet üyeleri toplanan metinleri arza-i ahî�-
ra’daki tertip üzere kaydetmişlerdir. Bu konudaki bir istisna Tevbe Sûre-
si’nin son iki âyetiyle (9/128,129), Ahzâb Sûresi’nin 23. âyeti olmuştur.
(33/23) Bu âyetler sadece Huzeyme b. Sâbit el-Ensârî�’de bulunmuştur.
Bu âyetleri ezber olarak bilen Zeyd, Hz. Peygamber’in bir olay sebebiyle
Huzeyme’nin şahitliğini iki kişinin şahitliğine eş tutması nedeniyle ondan
ikinci bir şahit istemeden almış ve kaydetmiştir.[7]
Böylece Kur’ân-ı Kerî�m ezberle desteklenen yazılı malzemeler yardı-

mıyla eksiksiz olarak toplanmış ve Hz.Ebû Bekir’e teslim edilmiştir. Gös-
terilen büyük gayret ve hassasiyetle biraraya getirilen bu kitaba “Mushaf”
adı verilmiştir. Hz.Ebû Bekir’den sonra Hz.Ö� mer’e intikal eden bu mushaf,
ondan sonra da kızı ve Hz. Peygamber’in eşi Hz.Hafsa’nın yanında mu-
hafaza edilmiştir. Hz.Ebû Bekir’in talimatıyla toplanan bu mushafla ilgili
olarak herhangi bir itiraz ve eleştiri yapılmamış, bütün ashâbın onayını al-
mıştır. Hz.Ebû Bekir’in bu mushafı tedbir olarak muhafaza edilirken diğer
sahâbî�lerin kendi nüshalarına göre okuma ve ezberlemelerine müsaade
edilmiştir. Nitekim bazı sahâbenin kendilerine has nüshalar oluşturduğu
bilinmektedir. Ancak gelişen ve genişleyen İ�slâm toplumunda kendisine
itibar edilen mushaf Hz.Ebû Bekir döneminde toplanan bu Kur’ân olmuş-
tur.
Devam eden süreçte İ�slâm toplumunda önemli gelişmeler meyda-

484 na gelmiştir. Ö� zellikle Hz.Ö� mer döneminde artarak devam eden fetih
[5] Buhârî�, Fezâilü’l-Kur’ân, 5.

[6] İ�bn Sa’d, Muhammed (v. 230/844), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrût 1957, V, 311.
[7] Buhârî�, Ahkâm, 37, Tefsir, 22.
hareketleri çok yönlü değişmeleri

de beraberinde getirmiştir. Bu sü-
reçte Hz.Osman döneminde kar-
şılaşılan problemlerden biri de
Kur’ân’ın farklı okunuşlarıyla ilgili
olmuştur. İ�lerleyen satırlarda geniş
bir şekilde ifade edileceği üzere,
yeni fethedilen bölgelerde görev
alan sahâbî�ler bulundukları yer-
lerde bildikleri çerçevede Kur’ân
eğitimiyle meşgul oluyorlardı. Bu
eğitimlerde Arap olmayan halkın
Kur’ân okuyuşunda bazı farklılık-
lar ve bunun sonucunda çeşitli ih-
Resim 14:
tilaflar zuhur etmişti. Enes b. Mâlik’ten nakledilen bir rivayette, Azerbay- Hz. Osman’a
can ve Ermenistan bölgesindeki fetih hareketlerini sürdüren Huzeyfe b. ait olduğu
öngörülen hat
Yemân’ın, Suriye ve Iraklı askerler arasında Kur’ân’ın okunuşu konusunda ile yazılmış bir
çıkan ihtilaf sebebiyle Hz.Osman’a başvurduğu ve konuyla ilgili bir çözüm Kur’ân sahifesi.
bulunmasını istediği belirtilmektedir.[8] Söz konusu ihtilafların sadece [Hilmi Aydın,
Hırka-i Saâdet ve
o bölgede değil diğer yeni fethedilen bölgelerde de meydana geldiği ve Kutsal Emanetler,
Hz.Osman’a konu ile ilgili başka başvuruların da olduğu tahmin edilmek- s. 94-95]
tedir.
Sonuçta Hz.Osman, Hz.Hafsa’nın elinde bulunan Hz.Ebû Bekir mus-

hafını isteyerek onun çoğaltılmasına karar vermiştir. Bu iş için yine Zeyd
b. Sâbit başkanlığında bir komisyon görevlendirilmiştir. Kaynakların bil-
dirdiğine göre bu komisyonda onunla birlikte Abdullah b. Zübeyr, Saî�d b.
el-Â� s, Abdurrahman b. Hâris ve sayıları onikiye ulaşan diğer bazı sahâbî�-
ler onlara yardımcı olmuşlardır.[9] 25/646 yılında başlayan bu çoğaltma
işlemi beş yıl kadar sürmüş ve 30/651 yılında tamamlanmıştır. Bazı riva-
yetlerde farklı sayılar verilmekle birlikte kabul edilen genel görüşe göre
yedi nüsha çoğaltılan bu mushaflar birer kârî� ile birlikte Mekke, Kûfe, Bas-
ra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e gönderilmiş, bir nüshası da Medine’de bıra-
kılmıştır. Hz.Osman bu nüshaların dışında yazılı bulunan diğer sayfaları
ve özel mushafların imha edilmesini emretmiştir.[10]
Hz.Osman’ın verdiği bu karar Hz.Ebû Bekir döneminde Kur’ân’ın bir

kitap haline getirilmesi kadar önemli bir uygulamadır. Zira bundan sonraki
485
[8] İ�bnü’l-Esî�r, İ�zzüddî�n Ebü’l-Hasen Ali b. Ebü’l-Keram (v.630/1232), el-Kâmil fi’t-
târîh, Beyrût 1965, III, 8.
[9] İ�bn Sa’d, V, 312.
[10] Buhârî�, Fezâilü’l-Kur’ân, 2,3.
süreçte ortaya çıkan dinî� ve fikrî� tartışmalar içerisinde bir de bu konunun

yer alıp farklı gruplar tarafından istismar edilmesi büyük ölçüde önlenmiş-
tir. Hz.Osman’ın mushafı çoğaltma işine ashâb ve tabiî�nden karşı çıkan ol-
madığı gibi bazı Şiî� grupların iddialarının aksine Hz.Ali de bu işi onaylamış
ve savunmuştur. Çoğaltılan bu Kur’ân nüshalarında, arza-i ahî�re’de şekil-
lenen ve ilk mushafta uygulanan tertibe uyularak Kureyş lehçesi esas alın-
mıştır. Çoğaltılarak farklı merkezlere gönderilen bu nüshalar farklılıklara
bağlı tartışmaları sona erdirmesi açısından büyük bir memnuniyete sebep
olmuştur. Bundan sonra Kur’ân eğitimi bu nüshalara göre yapılmış, bunun
dışındaki okuyuşlar ise şâz kıraatler olarak nitelendirilmiştir. Bu ilk Kur’ân
nüshalarının noktasız ve harekesiz yazılması özellikle Arap olmayan Müslü-
manlar nezdinde okuma zorluklarını ortaya çıkarmış, bu problem de Eme-
viler döneminde Irak bölgesi valilerinden Ziyâd b. Ebî�h ve Haccâc b. Yusuf
tarafından yaptırılan noktalama ve harekeleme işlemiyle giderilmiş, okuma
zorlukları büyük ölçüde ortadan kaldırılmıştır.
Görüldüğü gibi Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi Kur’ân-ı Kerî�m açısından

çok önemli gelişmeleri barındırmaktadır. İ�slâm’ın temel kaynağı olan
ve Hz. Peygamber’in risaletiyle insanlarla buluşan vahiy, büyük bir titiz-
lik içerisinde yazılmış, ezberlenmiş ve korunmuştur. Onun daha sonraki
nesillere intikalini sağlayacak asıl tedbir ise onun bir kitap haline getiril-
mesi ve çoğaltılarak İ�slâm coğrafyasının her bölgesindeki Müslümanların
bilgisine sunulmasıdır. Ashâb, “Muhakkak ki Kur’ân’ı biz indirdik ve onu
koruyacak da biziz”[11] ilahî� iradesinin tecellisinde bir araç olmuştur. İ�şte
bu uygulama Hz. Peygamber’in sağlığında iken ona sadakat, vefa ve büyük
fedakarlıklarla verilen destekle kendisini gösterip “Asr-ı Saâdet”i ortaya
çıkaran ashâbın, O’ndan sonra Müslümanlara emanet ettiği iki esas olan
Kur’ân ve Sünneti’nin[12] korunması ve kendilerinden sonraki nesillere
intikal ettirilmesi noktasındaki görevlerini yerlerine getirdiklerini en net
bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu iki esasın korunmasına dönük faaliyet-
ler bununla sınırlı kalmamış, İ�slâm coğrafyasının her bölgesindeki eğitim
ve öğretim faaliyetleriyle devam etmiştir.
B. Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri
Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi, Hz. Peygamber önderliğinde oluşturulan İ�s-

lâm toplumunun, onun irtihalinden sonra izlediği seyir ve değişmenin baş-
ladığı dönem olarak büyük öneme sahiptir. Bu çerçevede İ�slâm’ın topluma
486
[11] Hıcr 9/15.
[12] İ�bn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezî�d el-Kazvî�nî� (v.273/887), Sünenü İbn
Mâce, Kahire, 1952, Menâsik, 84; Ebû Dâvûd Süleyman b. Eş’as (v.275/888), es-Sü-
nen, Suriye,1969,, Menâsik, 56.
sunulması ve yeni prensiplerin Müslüman halk arasında yerleştirilmesi için

Hz. Peygamber döneminde uygulamaya konulan eğitim ve öğretim faaliyet-
lerinin bu dönemdeki seyri de oldukça önemlidir. Bu dönem eğitim ve öğ-
retim faaliyetleri Hz. Peygamber döneminin bir uzantısı görünümündedir.
Zira, Hz. Peygamber döneminde başlatılan uygulama ve faaliyetler bir çok
yönüyle aynen o dönemde de devam ettirilmiştir. Bu uygulama örneklerini,
eğitimi yapılan ilim dalları ve ilim merkezleri ile kurumlar ve metodları sis-
tematik bir yapı içerisinde ele almak uygun olacaktır.
1. Eğitim ve Öğretimi Yapılan İlim Dalları
a. Kur’ân Eğitimi
Kur’ân’ın nüzûlünün ilk başladığı süreçte gerek Mekke gerekse Me-

dine dönemlerinin eğitim ve öğretim faaliyetlerinin karakteristik temel
özelliği, nâzil olan Kur’ân âyetlerinin yazılması, ezberlenmesi ve uygu-
lanması olmuştur. İ�şte bunun için Hz. Peygamber Kur’ân’ın yazılmasına
büyük önem vermiştir. O, nâzil olan ayetleri Müslümanların yazıyı bilen-
lerinden görevlendirdiği vahiy katiplerine yazdırır, daha sonra da Müs-
lümanlar bu yeni vahiyleri birbirlerinden öğrenirlerdi. Diğer taraftan Hz.
Peygamber Kur’ân-ı Kerî�m’in yazılmasından başka onun okunmasına, ez-
berlenmesine, öğrenilip öğretilmesine de büyük önem veriyordu: “Sizin
en hayırlınız Kur’ân’ı öğrenen ve öğretendir”[13] gibi bir çok hadislerinde
bu konuyu özellikle teşvik etmiştir. Ashâb da Kur’ân eğitim ve öğretimine
büyük önem vermişlerdir. Hz. Peygamber, Medine’de Kur’ân eğitimini biz-
zat kendisi idare etmiş, gerek Medine’de gerekse taşradaki Müslümanlara
Kur’ân öğretiminin verilmesi için Kur’ân muallimleri görevlendirmiştir.[14]
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde Kur’ân’a yapılan hizmet onun bir kitap

haline getirilmesi ve çoğaltılmasıyla sınırlı kalmamış aynı zamanda onun
eğitimi ve öğretimi daha gelişerek, sistemli ve planlı bir hale gelmiştir.
Çünkü devam eden fetihler ve yeni Müslüman olan halkın sayıca artma-
sı bir yerde bunu gerekli kılmıştır. Mescidlerde sürdürülen eğitim ve öğ-
retimde ilk şey Kur’ân eğitimi olmuştur. Abdullah b. Abbas’ın Mekke’de
sayısız talebeye Kur’ân öğrettiği bildirilmiştir.[15] Ebü’d-Derdâ’nın Dimaşk
mescidinde her gün sabah namazından sonra başlayıp, öğle vaktine kadar
devam ettiği Kur’ân dersleri vefatına kadar devam etmiştir.[16] Abdullah b.
Mes’ûd ise, Kûfelilerin hem kadı hem müezzin hem de muallimleri idi.
487
[13] Buhârî�, Fedâilü’l-Kur’ân,21 ; İ�bn Mâce, Mukaddime,16.
[14] Kettânî�, Abdülhayy, et-Terâtîbü’l-idâriyye, Beyrût tsz., I, 42.
[15] İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, Riyâd, tsz., III, 192.
[16] Ahmet Emin, Duha’l-İslâm, Kahire, 1964, II, 96.
Orada devamlı olarak büyük bir talebe topluluğuna Kur’ân öğretmiştir.

Bazı rivayetlere göre onun talebelerin sayısı 4000’e ulaşmaktaydı.[17] Ebû
Mûsâ el-Eş’arî�’nin Kur’ân eğitimini sürdürdüğü yer ise Basra idi. Basra
mescidinde her gün, gün doğumundan öğle vaktine kadar Kur’ân öğre-
tiyor ve ezberletiyordu. Ö� ğrencilerini halkalar halinde oturttuğu ve her
halkanın başına bir başkan koyarak eğitimi idare ettiği belirtilmekte-
dir. Hz.Ö� mer’e yazdığı bir mektupta Basra halkından bir çok kimsenin
Kur’ân’ı ezberlediğini bildirdiği zaman Hz.Ö� mer de kendisine takdir yazısı
yazmıştır.[18]
b. Okuma ve Yazma Eğitimi
Kur’ân-ı Kerî�m’in insanlığa hitap ettiği ilk sûre’nin ilk âyetinin ilk ke-
limesi “Oku” emridir.[19] Evrensel bir dinin temel kaynağı olan kitabının
böyle bir emirle başlaması, üzerinde durulması gereken önemli bir ko-
nudur. Ü� stelik okuma yazma bilmeyen bir topluma gönderilen, ümmî� bir
Peygamber’e[20] böyle bir emrin gelmiş olması meseleyi daha da dikkat çe-
kici kılmaktadır. İ�lim, var olmak için gerçekleştirmeye mecbur olduğumuz
gelişme için şartsa, ilim için de okumak şarttır. Yine Kur’ân’da okumak
kadar yazmak konusuna da önem verilmiştir. Çünkü yazı, medenî� gelişme-
nin gerçek sebebi olan kültürel gelişmenin yegâne pratik vâsıtasıdır. Yazı
sayesinde geçmişin ilmî� birikimi bu güne ulaşmıştır.
Hz. Peygamber risalet görevinin başlangıcından itibaren etrafında-

ki insanlar arasında okuma ve yazmanın yaygınlaştırılması için tedbirler
almıştır. O, ilk olarak sahip olduğu muallimlik vasfıyla okuma yazma bi-
len insanları toplum içerisinde yükselterek toplumu okuma ve yazmaya
teşvik etmiştir. Diğer taraftan gerek aile içindeki büyüklerin çocuklara,
gerekse toplumdaki ilim sahiplerinin çevrelerindeki insanlara öğretme
mesuliyeti olduğunu ifâde ederek öğretimin yaygınlaştırılmasını sağla-
maya çalışmıştır.[21] Bu çerçevede kaynaklarımız Suffe mektebinde okuma
ve yazma konusunda dersler verildiğini kaydetmektedirler. Ubâde b. Sâ-
mit burada hem Kur’ân hem de yazı,[22] Abdullah b. Saî�d b. el-Â� s, Muallim
Mirdâs ve Cübeyr b. Hayyeti’s-Sekafî� gibi kişiler de yazı öğretimiyle meş-
gul olmuşlardır.[23] Bedir Savaşı esirlerine karşı, okuma yazma bilenlerin
[17] Ahmet Emin, II, 79.

[18] Kettânî�, et-Terâtîb, II, 280.
[19] Alak 96:1.
488 [20] Müslim, Sıyâm, 15 ; Buhârî�, Savm, 13.
[21] Ahmet Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, İ�st. 1983, s.35; Bu konuda geniş bilgi
için bkz. Abdullah Ö� zbek, Bir Eğitimci Olarak Hz.Muhammed, Konya, 1991, s.113.
[22] İ�bn Abdi’l-Berr, el-İstîâb fi ma’rifeti’l-ashâb, Mısır, Thz., II, 374.
[23] Kettânî�, et-Terâtîb, I, 48.
Medineli çocuklardan on kişiye okuma yazma öğretmeleri karşılığında

serbest kalacakları fidye uygulaması da Hz. Peygamber’in okuma ve yaz-
ma konusundaki teşviklerinin bir göstergesi ve peygamberliğinin ilk dö-
nemlerinden beri sürdürdüğü eğitim seferberliğinin devamı olarak kabul
edilmektedir. Bu uygulamanın neticesinde Medine’de okuma yazma bilen-
lerin sayısının arttığı belirtilmiştir.[24]
Hz. Peygamber’in uygulamaya koyduğu bütün bu teşvik ve çalışma-
lar okuma yazma konusunda önemli mesafeler alınmasını sağlamıştı.
İ�şte bütün bu uygulamaların Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde de aynı şekilde
devam ettiği görülmektedir. Bir kurum olarak karşımıza çıkan küttâblar,
gerek o dönemde gerekse daha sonraki dönemde çocuklara Kur’ân eğiti-
mi ve İ�slâm Dini esasları ile okuma ve yazmanın öğretilmesi konusunda
önemli görevler î�fâ etmişlerdir. Hatta bu kurumlar sadece çocuklar için
değil büyükler için de hizmet görmüştür.
İ�lk dönemlerde çocuklara dî�nî� bilgiler, çeşitli yerlerde oluşturulan
meclisler ve özellikle de anne ve baba tarafından verilirdi. Ancak zaman
içerisinde okuma yazma eğitiminin verildiği yerler olarak küttâb’lar te-
şekkül etmiştir. Daha sonraki dönemlerde Kûfe’de Ebû Kasım el-Belhî�’nin
300 kadar öğrenciye ders verdiği küttâbı bu konuda güzel bir örnektir.
İ�slâm topraklarının gelişmesine paralel olarak küttâbların sayılarının da
arttığı muhakkaktır. Ö� yle ki, her köyde dahi bir küttâb bulunmuş, eğitim
ve öğretim burada devam etmiştir.[25]
c. Tefsir Eğitimi
Tefsir Kur’ân’ın nâzil olmasıyla birlikte ve Hz. Peygamber’le başla-
mıştır. Kur’ân, Arapça olarak nâzil olmasına rağmen onunla muhatap
olan insanlar kendi seviyelerine göre anlayabilmişler, anlayamadıkları
kısımları ise bizzat Hz. Peygamber’e sormuşlardır. Bir peygamber ve bir
muallim olarak gönderilen Hz. Peygamber de mânâsı kapalı, anlaşılması
güç âyetleri açıklamış ve ashâbına anlatmıştır. Hadis kaynaklarında “Tefsî�-
ru’l-Kur’ân” veya “Fedâilü’l-Kur’ân” bahisleri altında Hz. Peygamber’in bir
çok tefsir örnekleri rivayet edilmiştir.[26]
Hz. Peygamber’den sonra tefsir sahasında en mühim rolü sahâbî�ler
almıştır. Hz. Peygamber’in eğitimi altında yetişen sahâbenin tefsir konu-
sunda sahip oldukları iki özellik, sarsılmaz imanları ve âyetlerin nüzûl
sebeplerini bilmeleri idi. Hz. Peygamber’in sağlığında tefsir hareketinden
489
[24] İ�bn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik, es-Sîretü’n-nebeviyye, Mısır, 1936, II, 295,
III, 3 vd.
[25] Ziya Kazıcı, Ana Hatları ile İslâm Eğitim Tarihi, İ�st. 1983,s.22-23.
[26] İ�smail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, I, 47 vd.
kaçınan ashâb onun vefatından sonra bildiklerini açıklama hususunda

kendilerine düşen payı yerine getirmekten geri durmamışlardır.[27]
Diğer ilim dallarında olduğu gibi, tefsir konusunda da bütün ashâbın
aynı bilgi seviyesine sahip olduğu düşünülmemelidir. Onlardan bazıları bu
konuda çok iyi bilgi sahibi iken diğer bazıları da tefsir konusuna hiç gir-
memişlerdir. On sahâbî� tefsirde meşhur olmuştur. Bunlar: Hz.Ebû Bekir,
Hz.Ö� mer, Hz.Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Mes’ûd, Abdullah b. Abbas, Ü� bey
b. Kâ’b, Zeyd b. Sâbit, Ebû Mûsâ el-Eş’arî� ve Abdullah b. Zübeyr’dir. Bun-
lardan ayrı olarak tefsire dair rivayetleri olan diğer sahâbî�ler ise, Hz.Â� i-
şe, Ebû Hüreyre, Abdullah b. Amr, Abdullah b. Ö� mer, Câbir b. Abdullah ve
Enes b. Mâlik’dir.[28] Hulefâ-yi Râşidî�n’den Hz.Ali’nin tefsirle ilgili rivayet-
leri diğer halifelerden daha çoktur. Bunun sebebi olarak da diğerlerinden
daha çok yaşamış ve daha sonra vefat etmiş olması gösterilmektedir.[29]
Hz. Peygamber’in vefatını takip eden yıllarda müfessir sahâbî�ler he-
nüz hayatta iken, tefsir ilminin öğretimi hızlandırılmış ve tabiûn müfes-
sirlerin yetiştirilmesine bilhassa önem verilmiştir. Bunun için de tefsir
ilminin tedrî�s edildiği ve her birinin başında büyük bir müfessir sahâbî�nin
bulunduğu ilim merkezleri vücut bulmuştur. Bu merkezlerden olan Mek-
ke’de tefsir alanında şöhret kazanan Abdullah b. Abbas’dır. Onun Kur’ân
ve tefsir derslerine devam edip yetişen öğrencilerden Saî�d b. Cübeyr, Mü-
câhid, İ�krime, Tâvus, Atâ b. Ebî� Rebâh, Saî�d İ�bnü’l-Müseyyeb, Ubeydullah
b. Utbe, Kasım b. Muhammed b. Ebî� Bekr’in isimleri zikredilebilir.[30] Aynı
şekilde Medine’de tâbiûna tefsir okutan müfessir sahâbî� Ü� bey b. Kâ’b’dır.
Ü� bey de Hz. Peygamber’in vefatından sonra başladığı tefsir eğitimine ha-
yatı boyunca devam etmiş, Mescid-i Nebî�’de oluşturduğu ders halkaların-
da önemli tefsir âlimleri yetişmiştir.[31]
Kûfe ilim merkezinde tefsir dersleri veren yine önemli bir müfessir,
sahâbeden Abdullah b. Mes’ûd’dur. Bu zat devamlı olarak Hz. Peygam-
ber’in yanında bulunmuş olması nedeniyle Kur’ân, Tefsir, Kıraat, Hadis ve
Fıkıh ilimlerinde şöhret kazanmıştır. Hz.Ö� mer’in hilafetinde Kûfe şehrine
görevlendirilen Abdullah b. Mes’ûd, orada kadılık ve beytü’l-mâl memur-
luğu yanısıra Kur’ân ve tefsir tedrî�sine de devam etmiştir. Kûfe’de çok sa-
yıda sahâbî�nin bulunmasına rağmen, tefsir ilmindeki dirâyeti ve kabiliyeti
sayesinde bu ilim merkezinin önderi ünvanını kazanmış,[32] burada İ�bn
[27] Subhi es-Sâlih, Kur’ân İlimleri, çev: M.Saî�d Şimşek, Konya,1983, s. 231.
[28] Süyûtî�, el-Itkân fî ulûmi’l-Kur’ân, Kahire, 1967, II, 187.
490 [29] Mehmet Sofuoğlu, Tefsire Giriş, İ�st, 1981, s.273.
[30] Zehebî�, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1961, I, 63.
[31] Zehebî�, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, I, 144.
[32] İ�bn Hacer el-Â� skalâni, Şihabüddî�n Ebü’l-Fadl (v.852/1448), el-İsâbe fî temyî-
zi’s-sahâbe, Beyrût, 1328, II, 360-362 ; İ�bn Abdi’l-Berr, el-İstîâb, II/308-316.
Mes’ûd’un ders halkasında önemli şahsiyetler yetişmiştir.[33] Hulefâ-yi Râ-

şidî�n döneminde diğer İ�slâmî� ilimlerde olduğu gibi tefsir ilminin de eğitim
ve öğretimi bütün hızıyla devam etmiştir.
d. Hadis Eğitimi
İ�slâm’ın ikinci kaynağı olan hadis, Müslümanların Kur’ân’dan sonra

rağbet gösterdikleri ikinci ilim dalı olmuştur. Hz. Peygamber’in sünneti
Kur’ân’daki emir ve yasakların uygulama örneklerini oluşturmuştur. Di-
ğer bir ifâdeyle, Hz. Peygamber İ�slâm’ın nasıl yaşanacağını pratik hayat-
ta Müslümanlara göstermiştir. Bunun için de ashâb, hayatı boyunca Hz.
Peygamber’i adım adım takip etmiş, onun sözlerini ve hareketlerini kay-
detmişlerdir. Hadislerin topluma intikalini sağlayan sebeplerin ilki Hz.
Peygamber’in bu konuda yapmış olduğu teşvikler diğeri ise sahâbenin bu
konudaki azmidir.[34]
Hz. Peygamber’in vefatından sonra Müslümanların içine düştükleri

bazı görüş ayrılıkları, İ�slâm toplumunda istenmeyen görüntülerin orta-
ya çıkmasına neden olmuştu. İ�şte bu noktada ashâb, Hz. Peygamber’in
sağlığında olduğu gibi yine ona müracaat etmek suretiyle problemlerinin
çözümünü hadis ve sünnette aramışlardır. Halifenin kim olacağı, Hz. Pey-
gamber’in nereye defnedileceği,[35] Hz. Fâtıma’nın miras istemesi,[36] irti-
dat edenlere karşı mücadelenin nasıl olacağı[37] gibi önemli problemlerin
çözümünde hadisler büyük rol oynamıştır.
Müslümanların problemlerinin çözümünde başvurulan kaynaklar

olarak Kur’ân ve sünnet o dönem eğitim ve öğretimin iki ana konusu ol-
muştur. Hz. Peygamber’in sağlığında iken sahâbenin hadis öğrenimi mes-
cidde başladığı gibi yine bu müessesede devam etmiştir. ve Ü� bey b. Kâ’b’ın
Medine mescidinde talebelerine hadis öğreten sahâbî�lerden olduğu bildi-
rilmiştir.[38] Yine Ebû Hüreyre’nin de cuma günleri mescidde verdiği ha-
dis dersleri meşhur olmuştur.[39] Hadis eğitim ve öğretimi içerisinde zik-
redebileceğimiz diğer bir önemli konu da “rihle”dir. İ�slâm topraklarının
genişlemesiyle sahâbî�ler bütün bu topraklara dağılmışlardı. Hadisleri ilk
ağızdan duymak için bu merkezler arasında yapılan ilim yolculuklarına
[33] Zehebî�, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, I, 118.

[34] Buhârî�, İlm, 31 ; et-Tirmizî�, Ebû İ�sâ Muhammed b. İ�sâ es-Sevrâ (v.279/892), es-Sü-
nen, Mısır,1964, Tefsir, 66.
[35] Tirmizî�, Cenâiz, 33 ; İ�bn Mâce, Cenâiz, 65. 491
[36] Buhârî�, Meğâzî , 3.
[37] Buhârî�, İman, 18.
[38] İ�bn Hacer, Tehzîbü’t-tehzîb, Beyrût 1325, II, 67.
[39] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, el-Müstedrek, Beyrût, tsz., I, 108.
“rihle” ismi verilmiştir.[40] Bu amaçla yapılan yolculuklar, hadislerin daha

sağlam bir senetle rivayet edilmesini sağlamanın yanında merkezler ara-
sında ilmî� bir dayanışmayı da ortaya çıkarmıştır.[41]
e. Fıkıh Eğitimi
Hz. Peygamber’in vefatından sonra oluşturulan ilim meclislerinde

Kur’ân ve hadis yanında fıkhî� konuların da işlendiğini görüyoruz. Ebû Saî�d
el-Hudrî�’nin bir rivayetine göre ashâb beraberce oturdukları zaman fıkıh-
la ilgili konular üzerinde konuşurlardı.[42] Muhtelif belde ve merkezlere
gönderilen ashâb, gerek vali gerek muallim olsun Kur’ân eğitiminin ya-
nında fıkıh öğretmekle de vazifeli idiler. Çünkü vazifeleri arasında halka,
helâl ve haramı öğretme görevi de sözkonusu idi. Hulefâ-yi Râşidî�n döne-
minde bizzat fıkıh öğretimi için çeşitli bölgelere muallimler gönderildiğini
de görüyoruz. Hz.Ö� mer, Muâz b. Cebel, Ubâde b. es-Sâmit ve Ebü’d-Derdâ[43]
ile Abdurrahman b. Ğ� anm el-Eş’arî�’yi Şam’a, İ�mrân b. Husayn’ı Basra’ya [44]
fıkıh ta’lim ve tedrî�si için göndermişti.[45] Bu zatın orada yürüttüğü eğitim
sayesinde bir çok tabiûn âlimi fıkıh ilmini ondan almışlardı. Hulefâ-yi Râ-
şidî�n bizzat kendilerinin vermiş oldukları fetvâların yanında, önemli gör-
dükleri meselelerde ilim sahibi sahâbî�lerle istişare etmişlerdir.[46]
Sonuç olarak ifâde etmek gerekirse, Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde

üzerinde durulan Kur’ân, Tefsir ve Hadis eğitiminin yanında, insanların
günlük yaşantılarında karşılaştıkları bir takım durumlar, İ�slâm’ın ortaya
koyduğu kaide ve kuralların toplamı olan fıkıh üzerinde de hassasiyetle
durulmuş, eğitim ve öğretimin sürdürüldüğü her yerde diğer ilimler ya-
nında bu ilme de geniş yer verilmiştir.
f. Diğer İlim Dalları
Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde eğitim ve öğretimin

amacı yeni dinin ilkelerinin insanlara anlatılması ve öğretilmesidir. Bu
çerçevede üzerinde durulan ilim dalları ağırlıklı olarak dinî� ilimler olmuş-
tur. Bunun için de, Hz. Peygamber’in sağlığında olduğu gibi ondan sonraki
dönem içerisinde de dinî� ilimlerin dışındaki ilimlerin planlı eğitimine dair
kaynaklarımızda herhangi bir bilgi bulmak oldukça zordur.
[40] Buhârî�, İlm, 27.

[41] Müctebâ Uğur, H. I. Asırda İslâm Toplumu, İ�st, 1980, s.93-94.
492 [42] Kettânî�, et-Terâtib, II, 223.
[43] İ�bn Hacer, el-İsâbe, II, 264 ; III, 426,427.
[44] Zehebî�, Tezkiratü’l-Huffâz, Haydarâbat 1955, I, 29.
[45] İ�bn Abdi’l-Berr, el-İstîâb, II, 850; Zehebî�, Tezkiratü’l-huffâz, I, 51.
[46] İ�bn Sa’d, II, 350-351.
Bu genel durumdan istisna edilebilecek bir alan olarak edebiyat ve

şiiri zikretmek gerekmektedir. Arap dilinin karakteristik özelliği çer-
çevesinde şiire verilen önem ve değer kesintisiz olarak devam etmiştir.
Arap toplumunda yetişen önemli şairler, câhiliye döneminde olduğu gibi,
daha sonraki dönemde de şiir söylemeye devam etmişler ve bunu çeşitli
amaçlar için kullanmışlardır. Bu devrin şairleri Kur’ân-ı Kerî�m ve onun
üslûbundan etkilenmelerine rağmen câhiliye döneminin özelliklerini de
devam ettirmişlerdir.[47] O dönemin önemli şairlerinden olarak, Hassân b.
Sâbit, Abdullah b. Revâha, Kâ’b b. Mâlik isimlerini zikredebiliriz. Bunlara
ilave olarak Nâbiğâ el-Ca’dî�, Kâ’b b. Züheyr, Zibrikân, Abbas b. Mirdâs, Amr
b. el-Â� s ve Dırâr b. Hattâb’ın isimlerini de burada belirtmemiz yerinde ola-
caktır.[48] Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde ifâde edilen bu gibi şiir faaliyetle-
rinin dışında, ayrıca bir şiir veya edebiyat eğitimi söz konusu olmamıştır.
Şiir dışında, sınırlı da olsa o dönemde siyer ve meğâzî� çalışmaların-

dan da bahsetmemiz mümkündür. 94/712 yılında vefat eden Urve b. Zü-
beyr’in siyer konusunda eser veren en eski müellif olduğu rivayet edilmiş-
tir. Aynı şekilde Ebân b. Osman (v.105/723) da siyerle meşgul olmuştur.
Daha sonraki dönemlerde ise bu ilim dalı gelişerek devam etmiştir.[49]
Halk arasında basit bir takım bilgilerin aktarımı şeklinde ortaya çı-
kan tıp ve astronomi ilmi de ancak Emevî�ler devrinden itibaren sistemli
bir şekilde ele alınmıştır. Aynı şekilde, kimya ve felsefe gibi aklî� ilimlerin
yanında kelam gibi bazı dî�nî� ilimler de Emevî�ler devrinden itibaren çeşitli
dillerdeki eserlerin Arapça’ya tercümesiyle başlamıştır.[50]
Sonuç olarak ifâde etmek gerekirse, Hulefâ-yi Râşidî�n dönemindeki

eğitim ve öğretimin hemen hemen tamamı dinî� ilimlere hasredilmiştir.
Ancak, bunun yanında diğer bazı ilimler halk arasında devam etmiş ve
varlığını sürdürmüştür.
2. Eğitim ve Öğretimin Sürdürüldüğü İlim Merkezleri
Hz. Peygamber döneminde başlayıp Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde de-

vam eden fetih hareketleri neticesinde İ�slâm coğrafyası büyük bir geniş-
leme katetmiştir. Bu süreçte 14/635 yılı sonlarında Dimaşk, 17/638’de
ise Filistin, Ü� rdün ve Suriye dâhil olmak üzere bütün Şam bölgesi Müs-
lümanlar tarafından fethedilmişti. Yine Horasan bölgesinde Râmhürmüz,
[47] H.İ�brahim Hasen, Tarîhu’l-İslâm, Kahire,1964, I, 506,507. 493

[48] Kettânî�, et-Terâtîb, I, 211-212.
[49] H.İ�brahim Hasen, Târîhu’l-İslâm, I, 513.
[50] Geniş bilgi için bkz.: İ�rfan Aycan vdğ., Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı,
Ankara 2003, s.29 vd.
Sûs ve Tüster aynı yıl içerisinde ele geçirilerek doğuya,[51] 20/641’de Mısır
fethedilerek de kuzey Afrika’ya yapılacak seferlerin ilk adımı atılmış oldu.
22/643’de Azerbaycan,[52] 23/644’de Kirmân, Sicistan ve Askalân[53] Müs-
lümanların eline geçti. Doğuda Çin’e doğru ilerlemeler devam ederken,
27/647-648 yılında kuzey Afrika, Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh eliyle fethe-
dildi. Stratejik önemi daha o zamanlar anlaşılan Kıbrıs Müslümanların bir
ikmal merkezi haline geldi.[54]
İ�şte bu şekilde fethedilen bölgelerde ashâb, ilk iş olarak bir mescid

inşa etmiş ve derhal o bölge halkına İ�slâmî� ilimleri öğretme gayreti içerisi-
ne girmişlerdir.[55] Hz. Peygamber döneminde olduğu gibi, Hulefâ-yi Râşi-
dî�n döneminde de, bu bölgelere, gerek eğitim ve öğretim için gönderilmiş
olan gerekse fetihlere katılarak fethedilen bölgelerde kalan sahâbî�ler yap-
tıkları eğitim ve öğretim faaliyetleriyle bir takım yeni ilim merkezlerinin
ortaya çıkmasına vesile olmuşlardır. Bu merkezler devam eden süreçte or-
taya çıkan bilimsel ve kültürel birikimin kaynağı konumunda olmuşlardır.
Bu ilim merkezleri ve buralarda görev alan sahâbî�ler hakkında kısaca bilgi
vermek yerinde olacaktır.
a. Medine
Hz. Peygamber’in sağlığında olduğu gibi ondan sonra da ilmî� hareket

ve canlılığını koruyan Medine, âlim ve büyük sahâbî�lerin ikâmet edip faa-
liyet gösterdikleri bir yer olmaya devam etmiştir. Hz.Ebû Bekir, Hz.Ö� mer,
Hz.Osman, Hz.Ali, Abdullah b. Mes’ûd, Zeyd b. Sâbit, Câbir b. Abdullah, Ebû
Saî�d el-Hudrî�, Ü� bey b. Kâ’b, Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ö� mer, Ebû Huzeyfe
ve Hz.Â� işe gibi her birinin İ�slâmî� ilimlerde hususî� bir yeri olan sahâbî�ler
hayatlarının büyük bölümünü burada geçirmişler ve bir çoğu yine bura-
da vefat etmiştir.[56] Bunlardan Zeyd b. Sâbit, Kur’ân ve sünnet ahkâmına
vâkıf idi. 45/665 yılında vefat edinceye kadar Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi-
nin kazâ, fetvâ, kıraat ve ferâizle ilgili meselelerinde kendisine başvuru-
lan önemli şahsiyetlerden birisi olmuştur.[57] Bu çerçevede Medine ilim
merkezine canlılık veren diğer sahâbî�lerden Saî�d b. el-Müseyyib, Urve b.
Zübeyr, İ�bn Şihâb ez-Zührî�, Ubeydullah b. Utbe b. Mes’ûd, Sâlim b. Abdul-
lah b. Ö� mer, el-Kâsım b. Muhammed b. Ebî� Bekr, Mevlâ b. Ö� mer lakabıyla
[51] Şiblî, Mevlânâ, Asr-ı Saâdet (İslâm Tarihi), çev: Ö� .Rızâ Doğrul, sad: O.Zeki
Mollamehmetoğlu, İ�stanbul 1974, IV/304.
[52] Taberî�, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r, Tarîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrût, tsz., IV,
153.
494 [53] Taberî�, Târîh, IV, 180.
[55] Talat Koçyiğit, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, Ank. 1988. s. 96.
[56] İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-Ğâbe, IV, 52,77,16 ; III, 376,256.
[57] İ�bn Hacer, Tehzîbü’t-tehzîb, III, 399.
tanınan Nâfi’ ve daha bir çok tabiûn nesli âlimlerin isimlerini burada ha-
tırlamak gerekmektedir.
b. Mekke:
Hz. Peygamber döneminden itibaren bir çok sahâbî� buraya yerleşmiş

ve Mekke’nin ilmî� yapısının oluşmasına katkıda bulunmuşlardır. Ebû Ra-
bî�a el-Mahzûmî�’nin oğulları Ayyâş ve Abdullah, Hâris b. Hişâm, İ�krime b.
Ebî� Cehl, Kâriu’s-Sahâbî� olarak bilinen Abdullah b. Saî�d el-Mahzûmî�, Attâb
b. Esî�d ki Hz. Peygamber’in Mekke’deki valisi idi ve kardeşi Hâlid b. Esî�d,
Hakem b. Ebî�’l-Â� s, Osman b. Talha, Ukbe b. Hâris, Şeybe b. Osman, Safvân
b. Umeyye, Ebû Mahzûra, Mutî� b. Esved, Abdullah b. Safvân, Süheyl b. Amr
ve diğerleri ilk akla gelen isimler olmaktadır.[58]
Diğer taraftan Mekke’de Abdullah b. Abbas’ın ders halkalarında

önemli tefsir ve hadis alimleri yetişmiştir. Bunlardan biri onun Kur’ân
tefsiriyle ilgili sözlerini rivayet etmekle şöhret kazanan Mücâhid b. Cebr,[59]
diğeri ise Mescid-i Haram’da fıkıh anlatıp, hadis rivayet eden ve dî�nî�
meseleleri öğreten Mekke’nin zâhid ve fakihlerinden, aynı zamanda hac
menâsikini en iyi bilenlerden olan Atâ b. Ebî� Rebâh[60] idi.
Mekke ve Medine, bir hac ve ziyaret mahalli olmaları itibariyle İ�slâm

âleminde ayrı bir yere sahip olmuşlardır. Her sene buralara gelen binlerce
ziyaretçi arasında çeşitli ülkelerin fakih, müfessir ve muhaddislerinin de
bulunması, bu iki şehirdeki ilim hayatının canlılığını muhafaza etmesi açı-
sından önemli olmuştur.
c. Basra:
Basra, Hindistan ve İ�ran tarafından vukû bulabilecek taarruzlara kar-

şı gelmek için, 17/638. yılda Hint ve İ�ran gemilerinin demir attığı limana
yakın bir yerde Hz.Ö� mer’in emriyle kurulmuştu.[61] Basra’nın kurulması-
na diğer bir sebep de, Araplar’ın büyük yerleşim birimlerinde yaşamaya
alışık olmamaları ve hayvanlarını otlatmak için büyük merâlara ihtiyaç
duymaları gösterilmektedir. Basra şehri, ilk kurulduğunda daha çok bir
köye benzemekte idi. Buraya ilk olarak bir câmi ve çevresine de hükümet
binası ile mahalleler tesis edildi. Basra şehrinin kuruluşunun üzerinden
kısa bir süre geçmesine rağmen İ�slâm dünyasının ticaret ve ilim merkezi
[58] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, Medine, 1977, s.192. 495

[59] Zehebî�, Tezkiratü’l-huffâz, I, 92-93 ; İ�bn Hacer,Tehzîbü’t-tehzîb, X, 42.
[60] Zehebî�, Tezkiratü’l-huffâz, I, 98.
[61] Şiblî�, Mevlânâ, Asr-ı Saâdet, çev: Ö� .Rızâ Doğrul, sad: O.Zeki Mollamehmetoğlu,
İ�stanbul 1974, IV, 377.
haline gelmesi dikkati çeken bir husustur.[62] Daha sonra buraya yerleşen
âlim sahâbî�lerin Basra’nın bir ilim merkezi haline gelmesine büyük kat-
kıları olmuştur. Basra’da kalan sahâbî�lerin ilim yönünden en meşhurları
Ebû Mûsâ el-Eş’arî� ve Enes b. Mâlik’dir.[63] Hz.Ali’nin hilafetinde Abdullah
b. Abbas’ın Basra’ya vali olarak tayin edilmesinin de buranın ilmî� yönüne
büyük tesiri olmuştur. Burada kalan diğer sahâbî�lerin isimleri ise şöyledir
: Utbe b. Ğ� azvân, İ�mrân b. Husayn, Ebû Berze el-Eslemî�, Abdullah b. Mu-
ğaffel, Ma’kıl b. Yesâr, Abdurrahman b. Semüre, Hişâm b. Â� mir, Ebû Zeyd
el-Ensârî�, Sâbit b. Zeyd, Amr b. Ahdâb, Muâviye b. Hayde, Kays b. Â� sım,
Ebî�’l-Â� s’ın oğulları Osman ve Hakem, Süleym b. Câbir ve diğerleri.[64] Bas-
ra ilim merkezinde yetişen bir çok tabiûn âliminden bazıları ise şunlardır
: Hasan el-Basrî�, Muhammed b. Sî�rî�n, Eyyûb es-Sehtiyânî�, Yûnus b. Ubeyd,
Câbir b. Zeyd, Hişâm b. Hassân, Katade b. Duâme, Â� sım el-Ahvel, Rufey b.
Mihrân, Mutarrıf b. Abdullah.[65]
d. Kûfe
Basra’da su ve bataklıkların çok olması nedeniyle Araplar buranın

havasına alışamamışlardı. Bu nedenle rutubetten uzak, havası sıhhat
için daha elverişli bir başka şehir tesis etmeyi düşündüler. Sa’d b. Ebî�
Vakkâs’ın direktifiyle Selmân el-Fârisî� ve Huzeyfe b. el-Yemân Kûfe’nin
yerini tesbit ettiler.[66] Halife Hz.Ö� mer de bu seçimi tasdik edince hicrî�
17. yılın Muharrem ayında (Ocak-Şubat 638) Sa’d b. Ebî� Vakkâs ordusuy-
la buraya yerleşti. Şehrin yüksekçe bir yerine 40.000 kişiyi içine alabile-
cek bir câmi inşa edildi. Hükümet merkezi, bir çok mahalle ve evlerin de
inşasıyla şehir mamur hale gelmişti. Kûfe şehri daha ilk yıllardan itiba-
ren büyük bir gelişme göstermiş bu nedenle ona Re’sü’l-İ� slâm (İ� slâm’ın
Başı) denilmiştir. Kısa sürede gelişen Kûfe, ilim ve kültür yuvası haline
gelmişti.[67]
Kûfe’ye yerleşmiş olan sahâbî�lerin ilim yönünden en meşhurları

Hz.Ali ve Abdullah b. Mes’ûd idi. Ancak, Hz.Ali’nin Kûfe hayatı ilmî� faali-
yetlerden çok siyasî� işlerle geçtiği için bir ilim merkezi olarak Kûfe, varlı-
ğını ve şöhretini Abdullah b. Mes’ûd’a borçludur.[68] Onun dışında buraya
yerleşen sahâbî�lerden bazıları şunlardır: Sa’d b. Ebî� Vakkâs, Saî�d b. Zeyd,
Habbâb b. Eret, Sehl b. Huneyf, Selmân el-Fârisî�, Huzeyfe b. el-Yemân,
[62] H.İ�brahim Hasen,Tarîhu’l-İslâm, I, 517.

[63] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s.192.
496 [64] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s. 192-193.
[65] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s. 248-249.
[66] H.İ�brahim Hasen,Tarîhu’l-İslâm, I, 518-519.
[67] Şiblî�,Asr-ı Saâdet, IV, 379,380
[68] İ�bn Hacer, el-İsâbe, IV/129-130; İ�bnü’l-Esî�r, Üsdü’l-ğâbe, III, 256.
Ammâr b. Yâsir, Nu’mân b. Beşî�r, Muğî�re b. Şu’be, Cerî�r b. Abdullah el-Be-

celî�, Abdullah b. Ebü’l-Evfâ, Eş’as b. Kays, Vâil b. Hucr, Semûre b. Cündeb,
Ebü’t-Tufeyl. Bu sahâbî�lerin bir çoğu Mekke ve Medine’de yetişmiş, daha
sonra Kûfe’ye yerleşmişlerdir.[69]
Kûfe ilim merkezinde bu sahâbî�ler nezaretinde sürdürülen eğitim ve

öğretim neticesinde tabiûndan önemli şahsiyetler yetişmiştir. Alkame b.
Kays, Esved b. Yezî�d, Mesrûk b. el-Ecdâ, Ubeyde b. Amr es-Selmânî�, Hâris
b. Kays, Amr b. Şerâhî�l eş-Şa’bî�, Saî�d b. Cübeyr, İ�brahim en-Nehaî�, Sa’sa’ b.
Sühân, Ebû Abdurrahman es-Sülemî� bunlardandır. Bu arada, Hanefi mez-
hebinin imamı Ebû Hanife Nu’mân b. Sâbit’in de burada yetişen talebeler-
den birisi olduğunu unutmamak lazımdır.[70]
e. Şam
Şam’ın fethi Halife Hz. Ebû Bekir döneminde başlayıp, Hz. Ö� mer dö-
neminde tamamlanmıştı. Hicrî� 14. yılın Recep ayında (Ağustos-Eylül 635)
gerçekleşen fetihten sonra, Şam fethine katılan komutanlardan olan, Yezî�d
b. Ebî� Süfyân Halife Hz. Ö� mer’e Şam halkının kendilerine Kur’ân’ı öğre-
tecek ve fıkıhta bilgi verecek kimselere ihtiyaçları olduğunu yazmış, Hz.
Ö� mer de oraya Muâz b. Cebel, Ubâde b. es-Sâmit ve Ebü’d-Derdâ’yı gön-
dermiştir.[71] Muâz b. Cebel, ashâbın ileri gelen âlimlerinden birisi idi. O
bölgede Ubâde b. es-Sâmit ve Ebü’d-Derdâ’nın da yardımlarıyla eğitim ve
öğretim faaliyetleri sürdürülmüştü. Ubâde’nin Humus’ta, Ebü’d-Derdâ’nın
Dimaşk’te ve Muâz b. Cebel’in de Filistin’deki çalışmaları, tabiûndan bir
çok ilim adamının yetişmesine vesile olmuştur. Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Sa‘d
b. Ubâde, Şurahbî�l b. Hasene, Hâlid b. Velî�d, Fadl b. Abbas, Ebû Mâlik el-
Eş’arî�, Sevbân, Muâviye b. Ebî� Süfyân, Vâsıle b. el-Eskâ’, Abdullah b. Büsr,
Kâ’b b. Mürre, Mikdâd b. Ma’dî�, Şeddâd b. Evs ve daha bir çok sahâbî� bura-
daki eğitim ve öğretime iştirak etmişlerdir. Ö� zellikle Ebü’d-Derdâ’nın bu
câmideki Kur’ân halkası meşhur olmuştur.[72]
Burada sürdürülen eğitim sonucunda yetişen önemli tabiûn âlimle-

rinden ise, Ebû İ�drî�s el-Havlânî�, Sâlim b. Abdullah el-Muhâribî�, Ebû Sü-
leyman ed-Dârânî�, Kabî�sa b. Züeyb, Mekhûl b. Ebî� Müslim, Recâ b. Hayve,
Atâ b. Yezî�d, Ebü’l-Alâ, Bilal b. Ebü’d-Derdâ, Meymûn b. Mihrân’ın isimle-
ri sayılabilir. Daha sonraki tabakadan ve 157/773 senesinde vefat eden
meşhur fakih ve muhaddis el-Evzâî� de burada yetişen imamlardandır.[73]
[69] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s.191. 497

[70] Zehebî�, Tezkiratü’l-huffâz, I, 168-169; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, Beyrût, Thz, X, 107.
[71] İ�bn Hacer, el-İsâbe, II, 264 ; III, 426,427.
[72] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifet-ü ulûmi’l-hadis, s.193; Ahmet Emin, Duha’l-İslâm, II, 96.
[73] İ�bn Sa’d, VII, 185; Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s.242,243.
f. Mısır
Amr b. el-Â� s’ın komutasındaki ordularla 20/641’de fethedilen Mı-

sır’a da diğer bölgelerde olduğu gibi pek çok sahâbî� gelip yerleşmiş ve
dinî� ilimlerin öğretimini sürdürmüşlerdir. Mısır’da yerleşen sahâbî�lerin
en meşhuru Abdullah b. Amr b. el-Â� s’dır. Hz. Peygamber’den pek çok hadis
işitmekle şöhret kazanan bu sahâbî�, aynı zamanda bu hadisleri yazmıştır.
Onun bu şekilde yazarak meydana getirdiği “es-Sahîfetü’s-Sâdıka” isimli
hadis vesikası meşhurdur.[74] Abdullah b. Amr sadece hadisde değil diğer
ilimlerde de geniş bilgi sahibi idi. Bir rivayete göre onun Tevrat’ı okuduğu
ve Süryânî� dilini bildiği ifâde edilmiştir.[75]
Ondan başka Mısır’a gelip oraya yerleşmiş olan daha bir çok sahâbî�
vardır. Ukbe b. Â� mir el-Cühenî�, Hârice b. Huzâfe, Abdullah b. Sa‘d b. Ebî�
Serh, Mahmiye b. Cez’, Abdullah b. Hâris b. Cez’, Ebû Basra el-Ğ� ıfârî�, Ebû
Sa‘d el-Hayr, Muâz b. Enes, Muâviye b. Hudeyc, Ziyâd b. Hâris, Mesleme
b. Muhalled bunlardan bazılarıdır. Buraya gelen sahâbî�lerden pek çoğu
burada kalmamış bile olsalar, kalanların çalışmalarıyla eğitim ve öğretim
faaliyetleri devam etmiştir. Burada sürdürülen çalışmalar neticesinde pek
çok tabiûn uleması yetişmiştir. Mısır müftü ve muhaddisi Ebû Hayr Mer-
sed b. Abdullah, Yezî�d b. Ebî� Hubeyb, Ö� mer b. Hâris, Abdullah b. Süleyman,
Abdurrahman b. Şürayh, Hayve b. Şürayh ve Ubeydullah b. Ebî� Ca’fer bun-
lardan bazılarıdır.[76]
g. Diğer İlim Merkezleri
Bu dönem İ�slâm topraklarındaki ilim merkezlerinin en önemlileri

bunlardır. Ancak, Müslümanlara İ�slâm’ın öğretildiği, eğitim ve öğretim
uygulamalarının devam ettiği yerleşim birimleri bunlarla sınırlı değildir.
Zira Müslümanlar, Hz. Peygamber’in sünnetine uyarak fethettikleri bölge-
lere ilk iş olarak bir câmi yapmışlar ve o bölge halkını bu câmide eğitmek
suretiyle câmileri birer eğitim ve öğretim müessesesi haline getirmişler-
dir. Durum böyle olunca Müslümanların fethettiği en büyük şehirden en
küçük köyüne kadar bu hizmet götürülmüş ve ilim sahibi insanlar ora-
lara yerleşerek eğitim ve öğretime katkıda bulunmuşlardır. Ancak bütün
bu bölgelerde görev alan âlimler ve yaptıkları çalışmalar hakkında de-
taylı bilgi sahibi olmamız mümkün görünmemektedir. Bunlar haricinde
ikinci derece ilim merkezleri olarak, Horasan, Cezî�re, Yemen, Yemâme,
498 Tâif, Vâsıt, Bahreyn ve Medâin’i zikredebiliriz. Bu merkezlere de çeşitli
[74] İ�bn Sa’d, VII, 494.

[75] İ�bn Sa’d, VII, 495; İ�bn Hacer, el-İsâbe, II, 351.
[76] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s.192, 241-242.
dönemlerde sahâbî�ler yerleşmişler ve yöre halkına Kur’ân, tefsir, hadis ve

fıkıh gibi ilimleri öğretmişlerdir. Bunlardan Adiy b. Amî�ra el-Kindî�, Vâbisa
b. Ma’bed el-Esedî�, Velî�d b. Ukbe b. Ebî� Muayt Cezire’ye, Büreyde b. Hu-
sayb el-Eslemî�, Hakem b. Amr el-Ğ� ıfârî�, Kureyd b. Ebî� Ramse, Kusem b.
Abbas, Kays b. Sa‘d b. Ubâde ise Horasan’a yerleşen sahâbî�lerdendir.
Bu merkezlerde yetişen bazı tabiûn âlimlerinin isimlerini şu şekil-

de sıralayabiliriz: Hucr b. Kays, Dahhâk b. Firûz ed-Deylemî�, Ebü’l-Eş’as,
Müt’im b. Mikdâm, Amr b. Hubeyb, Şihâb b. Abdullah Yemen’de, Zemzem
b. Cevs el-Yemâmî�, Hilâl b. Sirâc el-Hanefî�, Abdullah b. Bedr, Ebû Kesî�r
Zeyd b. Abdurrahman, Yahyâ b. Ebî� Kesî�r ve Abdullah b. Yahyâ b. Ebî� Kesî�r
Yemâme’de, Meymûn b. Mihrân, Amr b. Meymûn, Abdullah b. Bişr, Hâlid b.
Mi’dân, Ebû Zahirî�, Sevr b. Yezî�d Cezire’de, Ebû Haşim Yahyâ b. Dinâr, Half
b. Havşeb, Avvâm b. Havşeb, Tullâb b. Havşeb, Ebû Hâlid Yezî�d b. Abdur-
rahman, Süfyân b. Hüseyn, İ�smail b. Sâlim ve diğerleri Vâsıt’ta, Muham-
med b. Ziyâd, Saî�d b. Cübeyr, Osman b. Ebî� Ravvâd, Azrâ b. Sâbit el-Ensârî�
ile kardeşi Muhammed b. Sâbit el-Ensârî�, Yezî�d b. Amr ve diğerleri ise Ho-
rasan’da yetişen önemli simalardandır.[77]
3. Eğitim ve Öğretim Kurumları
a. Evler
Mekke toplumunda, büyük bir değişim öngören İ�slâmî� tebliğin ilk

yıllarında davetin gizli olarak sürdürülmesi gerekiyordu. Hz. Peygamber
bu amaçla Müslümanların ibâdetlerini yapacakları, yeni nâzil olan Kur’ân
âyetlerini ve uygulamalarını öğrenecekleri bir yer olarak, ilk Müslüman-
lardan olan Erkam’ın evini merkez olarak seçmişti.[78] İ�şte İ�slâm eğitim
silsilesi içerisinde ortaya çıkan ilk kurum “ev” olmuştur. Hz. Peygamber,
“Dârü’l-Erkam” ismiyle o dönemlerden başlayıp daha sonraları çok önem-
li bir vazifeyi yerine getiren bu evde yeni inzal olan vahiyleri Müslümanla-
ra öğretiyor, yapılacak işleri orada görüşüyor ve neticeye bağlıyordu.
İ�slâm eğitim tarihi içerisinde gerek Hz. Peygamber döneminde gerek-

se Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde bir kurum olarak gördüğümüz “evler”in
çıkış noktası işte burasıdır. Evlerde sürdürülen eğitim ve öğretim faaliyeti
Medine döneminde ve Hz. Peygamber’in vefatından sonraki dönemde de
devam etmiştir. Hz. Peygamber Dârü’l-Erkam’a ilave olarak Mekke’deki
kendi evinde oturur ve etrafına toplanan Müslümanlara irşâd ve tebliğ
499
[77] Hâkim en-Nî�sâbûrî�, Ma’rifetü ulûmi’l-hadis, s.193,194 ve 243 vd. (Burada daha bir
çok âlimin isimi zikredilmiştir.)
[78] İbn Sa’d, III, 242; İbn Hacer, Muhammed b. Ali el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe,
Beyrût, 1328, I, 28.
vazifesini yerine getirirdi.[79] Habbâb b. Eret’in bir evde Saî�d b. Zeyd b. Amr
ve Fâtıma binti Hattâb’a Kur’ân-ı Kerî�m öğretmesi Hz.Ö� mer’in Müslüman
olma olayı ile ilgili olduğu için meşhur olmuştur.[80] Yine Hz. Peygamber
Mekke’den Medine’ye hicret ederken uğramış olduğu Kubâ’da Külsûm b.
Hidm’in evinde kalmış, halkla olan irtibatını ve onların eğitimini ise “Bey-
tü’l-’Uzzâb” yani “bekarlar evi” diye isimlendirilen Sa‘d b. Heyseme’nin
evinde sürdürmüştür. Aynı şekilde Mekke döneminde müşriklerin baskı-
ları neticesinde Kâbe’de namaz kılamayan Müslümanlar ibâdetlerini ra-
hatça yapabilmek için bazı evlerde özel mescidler oluşturmuşlardı.[81] Ev-
lerin bir eğitim merkezi olarak kullanılması Medine döneminde de devam
etmiştir. Muallim sahâbî�lerden biri olan Mus’ab b. Umeyr öğretmenlik gö-
revi için gönderildiği Medine’ye vardığı zaman, Es’ad b. Zürâre’nin evine
yerleşmiş ve faaliyetlerini orada yürütmüştür.[82]
İ�slâm’ın ilk dönemlerinde büyük önemi hâiz olan evler, daha sonra-
ki dönemlerde fonksiyonunu büyük ölçüde kaybetmiştir. Çünkü evler, bir
takım zarûretler neticesinde bu şekilde eğitim yeri olarak kullanılmıştır.
Hicretten itibaren ortaya çıkan “Mescid”, aynı zamanda bir eğitim yeri
olarak kabul edildiğinden bu konuda görev yapan evlerin fonksiyonunu
üstlenmiştir. Diğer bir ifade ile evler, bir eğitim kurumu olarak icra ettiği
fonksiyonunu bu görevi kendisinden çok daha iyi yerine getirecek olan
mescidlere bırakmıştır.
Konu ile ilgili bazı rivayetlerde Hz. Peygamber döneminden başlayıp

Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde de görevine devam eden Medine’deki “Dâ-
ru’l-Kurrâ”dan bahsedilmektedir.[83] Dâru’l-Kurrâ hakkında doğrudan bilgi
veren rivayetlerin bulunmaması onunla ilgili sorularımıza net ve kesin ce-
vaplar bulmamızı engellemektedir. Dâru’l-Kurrâ ifadesinin geçtiği rivayet-
lerin birinde, Abdullah b. Ü� mmü Mektûm hakkında bilgi verilirken: “Bedir
Harbi’nden az sonra Medine’ye geldi, Dâru’l-Kurrâ’ya indi.” denilmekte-
dir.[84] Diğer bir rivayette ise, “Mahreme b. Nevfel’in evi Dâru’l-Kurrâ idi.”
şeklindedir.[85] Konu hakkındaki diğer rivayetler de değerlendirildiğinde
Dâru’l-Kurrâ’nın, Kur’ân eğitim ve öğretimine tahsis edilmiş bir ev oldu-
ğu anlaşılmaktadır.[86] Hz. Peygamber döneminden itibaren bir eğitim ve
öğretim merkezi olarak kullanılan evler, diğer eğitim kurumlarının ortaya
[79] Ahmet Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, s.59.

[80] İ�bn Hişâm, es-Sira, I, 368.
[81] M.Hamidullah, İslâm Müesseselerine Giriş, Çev. İ�.Süreyya Sırma, İ�st. 1992, s.51-53.
500 [82] İbn Hişâm, es-Sira, II, 81.
[83] el-Kettânî�, et-Terâtîb, I/56.
[84] İ�bn Sa’d, IV, 205.
[85] İbn Abdi’l-Berr, el-İstîâb, II , 259,260.
[86] İbn Hanbel, el-Müsned, Beyrût, tsz., III, 137.
çıkmasına rağmen fonksiyonunu tamamen kaybetmemiştir. Hulefâ-yi Râ-

şidî�n döneminde de devam eden bu işlev birçok insanın Müslüman olma-
sına, Müslümanların ise dinlerini öğrenmesine vesile olmuştur.[87]
b. Mescid
Mescid Hz. Peygamber’in İ�slâm’ı tebliğ görevi çerçevesinde uygula-

mış olduğu İ�slâmî� eğitimin en önemli kurumlarından biridir. Ona duyulan
ihtiyaç nedeniyle Hz. Peygamber hicret esnasında daha Medine’ye ulaş-
madan konakladığı Kubâ’da bir mescid inşa etmiştir.[88] İ�şte, İ�slâm Tarihi
içerisinde çok önemli fonksiyonlara sahip olan mescidin ilk kez müstakil
bir bina olarak yapılması burada olmuştur. Kubâ Mescidi’ni Medine’deki
mescid takip etmiştir. “Mescid-i Nebî” adıyla maruf olan bu mescid, İ�slâm
eğitim tarihinde çok önemli bir kurum olarak fonksiyonunu bu güne ka-
dar devam ettirmiştir. Mescid-i Nebî� yapı itibariyle, ibâdetlerin yapıldığı
bölüm, Suffe bölümü ve Hz. Peygamber’in hanımlarının kalacağı küçük
odacıklardan oluşan üç bölümden meydana gelmekteydi.[89] Hz. Peygam-
ber’in sağlığında, Mescid-i Nebî�’den ayrı olarak Medine’de dokuz mesci-
din daha bulunduğu bildirilmektedir.[90]
Hz. Peygamber tarafından yapılmaları teşvik edilen ve kısa sürede sa-

yıları çoğalan mescidlerin, Müslümanlar için bir ibâdet mahalli olmanın
yanında, diğer bir çok görevleri de î�fa ettiğini görmekteyiz. Bu konuda-
ki rivayetlere dayanarak, mescidin o dönemde yerine getirdiği görevleri
özetleyecek olursak, 1- Müslümanların toplantı yeri, 2- Kültür merkezi, 3-
Devlet idare merkezi, 4-Mahkeme salonu, 5-Ordu karargâhı, 6-Hastahane,
7- Hapishane, 8- Misafirhane, 9-Merasim ve spor gösteri yeri ve en önemli
olarak da eğitim ve öğretim görevidir.[91] Hz. Peygamber’in öğretiminden
sonra, sahâbenin kendi aralarında oturup, ilimleri müzakere ettiklerini,
Enes b. Mâlik şöyle ifâde eder: “Sabah namazını kıldıktan sonra sahâbe,
kendi aralarında otururlar, Kur’ân-ı Kerîm okur ve Hz. Peygamber’in sün-
netlerini takrir ederlerdi.”[92] Çevre kabilelere eğitim amaçlı gönderilen
sahâbî�ler gittikleri yerin mescidinde, halka dî�nî� ilimleri öğretmişler ve
uygulamalarına da yardımcı olmuşlardır.[93]
[87] Ahmet Çelebi, s.58,59.

[88] İ�bn Kesî�r, es-Sîratü’n-Nebeviyye, Mısır, 1964, II/250; Belâzürî�, Fütûh, s.8,9.
[89] İ�bn Kesî�r, II, 292 vd; M.Hamidullah, İslâm Peygamberi, I, 75.
[90] M.Hamidullah, İslâm Peygamberi, I, 77.
[91] Geniş bilgi için bkz.: Ahmet Ö� nkal, “Asr-ı Saâdette Mescidin Ö� nemi ve Yaptığı
Görevler”, Diyanet Dergisi, 1983, XIX-3/49-50; Cahit Baltacı, İslâm Medeniyetinde 501
Cami, M.Ü� .İ�.F.D., sayı: 3, 1985, s. 225 vd.; Abdurrahman en-Nehelâvî�, et-Terbiye-
tü’l-İslâmiyye ve esâlibühâ, Şam 1979, s. 119 vd.
[92] Kettânî�, II, 221.
[93] Raşit Ö� ymen -Mehmet Dağ, İslâm Eğitim Tarihi, Ankara 1974, s.73.
Hz.Ebû Bekir’le başlayan Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde, diğer bir çok

konuda olduğu gibi mescidlerdeki eğitim uygulaması da aynen devam et-
miştir. Başta, Hz. Peygamber’in Medine’deki ilim merkezi haline getirdiği
mescid olmak üzere, fethedilen yerler dâhil kurulan bütün mescid ve câ-
miler eğitim ve öğretimle ilgili rollerini canlı bir şekilde devam ettirmiş-
lerdir. Mescidler, medreselerin kurulmaya başlamasından sonra dahi aynı
hizmeti sürdürmüşler ve bu yönü ile de değerlerini korumuşlardır. Hu-
lefâ-yi Râşidî�n’in hepsi Hz. Peygamber’in sünnetine uyarak fethettikleri
beldelere ilk iş olarak bir cami inşa etmişlerdir. Nitekim, Hz.Ö� mer’in fethe-
dilen memleketlerin valilerine, meselâ Basra valisi Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’ye:
“Cuma namazı için bir mescid, kabileler için de ayrı ayrı mescidler yap-
tırmasını ve cuma günü herkesin cuma mescidinde toplanmalarını iste-
mesini” bildirdiği, aynı emrin benzerlerini Kûfe Valisi Sa’d b. Ebî� Vakkâs’a
ve Mısır Valisi Amr b. el-Â� s’a da gönderdiği rivayet edilmiştir.[94] Şam Amr
b. el-Â� s, Şurahbî�l b. Hasene, Kays b. Hübeyre, Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh ve
Hâlid b. Velî�d gibi meşhur komutanlar tarafından fethedilince ilk iş bir
mescid yeri tesbit etmek olmuştu. Ancak mescidin binası daha sonra ya-
pılmış ve halen “Ü� meyye Camii” olarak maruf ve mevcuttur. Aynı şekilde
yeni kurulan ve birer ilim merkezi haline gelen Basra ve Kûfe’de yapılan
câmiler de aynı amaca yönelik olarak faaliyetlerini uzun yıllar devam et-
tirmişlerdir. Mısır’ın fethinden sonra Amr b. el-Â� s tarafından inşa edilen
“el-Câmiu’l-Atîk” de uzun yıllar eğitim ve öğretimin merkezi olmuştur.[95]
Yeni inşa edilen mescidlerin yanısıra, mevcut mescidlerin genişletilmesi
ve fethedilen topraklarda kullanılmaz hale gelen kiliselerin de mescidlere
çevrilmesi şeklinde mescid yapımı devam etmiş ve tüm İ�slâm toprakları-
na şâmil olmak üzere mescidsiz bir mahal bırakılmamıştır.[96]
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde fetihlerin artmasına paralel olarak, her

beldede yapılan câmiler taşradaki İ�slâm eğitiminin en önemli kurumu du-
rumundadır. Yeni fethedilen bu bölgelere gönderilen muallim sahâbî�ler,
Mekke ve Medine’de olduğu gibi, mescidleri birer eğitim ocağı haline ge-
tirmişler ve halkın öğretimiyle buralarda meşgul olmuşlardır.
c. Suffe
Yukarıda ifade edildiği gibi Medine’de inşa edilen Mescid-i Nebî�’nin

üzeri hurma dallarıyla örtülü gölgelikten oluşan bir bölümü vardı. İ�şte,
502 Mescid-i Nebî�’nin kuzeyinde yer alan ve fakir ve kimsesiz sahâbî�lerin
[94] Ahmet Çelebi, s. 98.

[95] H.İ�brahim Hasen, I, 524, 525.
[96] Geniş bilgi için bkz.: Ahmet Ö� nkal-Nebi Bozkurt, “Mescid”, DİA., İ�st. 1993, VII, 49-50.
kaldığı bu yere “Suffe”[97] burada kalan sahâbî�lere de “Ehlü’s-Suffe” veya

“Ashâbü’s-Suffe” denilmiştir.[98] Oluşturulma amacı farklı olmakla birlikte
devam eden süreçte üslendiği görev orayı bir eğitim ve öğretim mahalli
haline getirmiştir. Bu bölümün gece ve gündüz sürekli hizmet vermesinin
yanısıra, burada kalanların umumiyetle fakir ve yoksul kimseler olmaları
ile dikkat çekmektedir.[99]
Suffe öğrencileri kendilerini ilme adamış kişilerdi. İ�slâm’ı iyi anlayıp

diğer insanlara anlatmaya hazırlanan bu kimseler Hz. Peygamber’in hu-
susi iltifatına mazhar olmuşlardı. Suffe’de kalan sahâbî�lerin bütün yeme,
içme ve diğer ihtiyaçları Hz. Peygamber tarafından karşılanırdı.[100] Ken-
disine gelen sadaka ve hediyeleri buradaki insanlara sarfeder, kendisi bir
şey almaz, ancak hediye ise bir miktar alır ve yerdi.[101] Bazen Hz. Peygam-
ber akşam olduğu zaman onları çağırır, sahâbeden durumu müsait olanla-
ra muhtelif gruplar halinde taksim eder, bir kısmını da kendi yanında alı-
kor[102] ve ev sahibi sahâbî�lere şöyle derdi: “İki kişilik yemeği olan, Suffe’de
bulunanlardan bir üçüncüyü, dört kişilik yiyeceği bulunan bir beşincisini,
beş kişilik yiyeceği olan ise bir altıncısını götürsün.”[103]
Hz. Peygamber, Müslümanların ilk eğitim ve öğretim müessesesi olan

Suffe’de bizzat görev yapıyordu. Buradaki sahâbî�ler, Kur’ân okur ve onu
aralarında müzakere ederlerdi. Zaman zaman bütün bir geceyi ilim tah-
sili ile geçirdikleri de olurdu. Ubade b. Sâmit de Suffe’de Kur’ân ve yazı
öğreten bir muallim idi.[104] Burada eğitim ve öğretimde bulunanlardan
Abdullah b. Saî�d b. Â� s, Muallim Mirdâs, Cübeyr b. Hayyeti’s-Sekafî�, Ebû
Mûsâ el-Eş’arî�, Ebü’d-Derdâ, Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Hâlid b. Sa’î�d b. Â� s,
Amr b. Saî�d b. Â� s, Sa‘d b. Ubâde, Hz. Osman, Ebân b. Saî�d b. Â� s, Amr b.
Hazm, Alâ b. Hadramî�, Ü� seyd b. Hudayr, Râfi’ b. Mâlik, Mus’ab b. Umeyr ve
Münzir b. Amr b. el-Â� s’ın isimlerini hatırlamak uygun olacaktır.[105] Suffe
Mektebi’nde muallim sahâbî�ler nezaretinde genellikle İ�slâmî� ilimler öğ-
retiliyordu. Bunun dışında Müslümanlara okuma ve yazma, hesap, miras
taksimi, beden sağlığı, astronomi, ilm-i neseb ve lugat öğrenmelerini de
tavsiye eden Hz. Peygamber, spor olarak da, ata binmelerini, yüzmelerini
ve savaş oyunları yapmalarını da istemiştir.[106]
[97] İ�bn Sa’d, I, 305.

[98] Kettânî�, I, 40-45; İ�bn Hanbel, II, 515.
[99] Buhârî�, Salât, 58; M.Hamidullah, İslâm Peygamberi, II/75.
[100] İ�bn Kesî�r, el-Bidaye, VI, 120-121.
[101] İ�bn Sa’d, I, 388.
[102] İ�bn Sa’d, I, 255. 503
[103] Buhârî�, Mevâkîtü’s-salât, 42.
[104] Ebû Dâvûd, Buyû’, 37; İ�bn Hanbel, V, 315.
[105] Geniş bilgi için bkz. Mustafa Baktır, Suffa ashâbı, İ�stanbul 1984, s:50 vd.
[106] M. Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 81.
Suffe’de yetişen âlim sahâbî�ler, İ�slâm toplumunda çok önemli bir yere
sahip olmuşlar, İ�slâm’ın eğitim ve öğretimi konusunda çok önemli vazife-
ler î�fâ etmişlerdir. Hz. Peygamber burada eğitim gören sahâbenin zaman
zaman sorularla seviyesini tesbit eder ve taşra kabilelerinden gelen istek-
ler doğrultusunda İ�slâmî� eğitimi yapmak üzere bunlar arasından liyâkatli
olanları gönderirdi. Bu durum daha sonraki süreçte de devam etmiştir.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde İ�slâm topraklarının çok genişlemiş olması
ve buna paralel olarak çoğalan İ�slâm toplumuyla birlikte yeni Müslüman
olan insanların eğitim ve öğretimi konusu göz önüne alınacak olursa, Suf-
fe’nin önemi daha net görülecektir.
Suffe Mektebi’nin Hz. Peygamber’den sonraki dönemine ait seyri

hakkında tarih ve hadis kaynaklarında yeterli bilgi bulunmamaktadır. An-
cak, Hz. Peygamber’in sağlığında iken çok önemle üzerinde durduğu, as-
hâbının da ona iştirak ederek ilgilendiği ve İ�slâm toplumunda çok önemli
bir yere sahip olan Suffe’nin, Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde de fonksiyo-
nunu devam ettirdiğini tahmin etmek zor olmayacaktır. Suffe’de kalan
sahâbî�lerin orada bulunmalarının en büyük sebebi olan Hz. Peygamber’in
vefat etmesi ve fetihlerle genişleyen İ�slâm coğrafyasında yeni Müslüman
olmuş insanların eğitim ve öğretime duydukları ihtiyaç nedeniyle burada-
ki sahâbî�lerin diğer bölgelere gitmeleri sebebiyle Suffe’nin etkisini kay-
bettiği düşünülebilir. Ayrıca, Hz.Ö� mer ve Hz.Osman zamanında, Mescid-i
Nebî�’de yapılan genişletme çalışmalarında Suffe’nin yıkılıp mescide dâhil
edilmiş olması da muhtemeldir.
d. Küttâb
Hz. Peygamber döneminden başlayıp daha sonraki dönemlerde de

devam eden diğer bir eğitim kurumu da “küttâb”dır. Küttâblar daha çok
çocuklar için bir yazı öğretim müessesesi olarak kendisini göstermekte-
dir.[107] Hz. Peygamber zamanında küttâbların varlığını bize haber veren
dolaylı bazı bilgiler bulunmaktadır. Muhammed Hamidullah: “Hz. Pey-
gamber Suffe’nin yetersiz olduğunu görünce, Medine’nin çeşitli mahallele-
rinde ilk veya hazırlık okulları diyebileceğimiz mektepler açtı.”[108] diyerek
küttâbların bizzat Hz. Peygamber tarafından açıldığını ifâde etmektedir.
Anbese b. Enbâr’ın: “Abdullah b. Ömer biz Küttâb’da talebe iken bize uğrar
selam verirdi.” şeklindeki ifadesi ile Hz. Â� işe’nin: “Biz Ramazan ayını bize
ihya etmeleri için küttâbdan çocuklar alırdık.” demesi böyle bir kurumun
504
varlığına işaret etmektedir.
[107] R. Ö� ymen, İslâm Eğitim Tarihi, s. 65.

Küttâbların Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi boyunca eğitim ve öğretime

devam eden bir kurum olduğuna işaret eden bir bilgi de Enes b. Mâlik’in:
“Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Ali devrinde muallimler yazı silme hususun-
da nasıl yaparlardı?” sorusuna verdiği cevapta kendisini göstermektedir.
Enes bu soruya: “Her terbiyecinin, içinde bez ve kaftan yıkanan bir kabı
vardı. Her çocuk sıra ile bir gün temiz su getirir, o kaba dökerdi. Tahtalarını
onunla silerlerdi. Sonra yere bir çukur açarlar, o suyu oraya dökerlerdi”[109]
diye cevap vermiştir.
Küttâbların okuma yazma öğretimi yapan Küttâb’lar ve Kur’ân ve

İ�slâm dini esasları eğitimi yapan küttâblar olmak üzere iki ayrı mektep
olarak hizmet gördüklerini ifade edilmiştir. Goldziher, küttâbların çok er-
ken devirlerde, yani İ�slâm’ın ilk yıllarında ortaya çıktığını savunmuştur.[110]
Ancak, Kur’ân eğitiminin belli bir birikimle olabileceğini ve herkesin bu
eğitimi vermesinin mümkün olamayacağını ileri süren bazı araştırmacılar
ise bu küttâbların İ�slâm’ın ilk yıllarında değil de daha sonra yani Hulefâ-yi
Râşidî�n döneminde ortaya çıktığını ileri sürmüşlerdir.[111]
Küttâblar, çocuklara Kur’ân eğitimi ve İ�slâm dini esaslarının öğretil-

mesi konusunda önemli yere sahiptir. Hatta bu mektepler sadece çocuk-
lar için değil büyükler için de hizmet görmüştür. Bu konudaki bir bilgide
şunlar anlatılmaktadır: “Hz.Ö� mer çölde yaptığı bir gezi sırasında rasgel-
diği bir bedevî�ye: “Kur’ân’ı iyi okuyabiliyor musun ?” diye sorar. Bedevî�:
“Evet” der. Hz.Ö� mer: “Öyleyse Ümmü’l-Kur’ân’ı oku!” der. Bedevî� ise: “Ben
kızlarına yetişemiyorum, annesi ile nasıl baş edeyim?” der. Bu cevap üzeri-
ne Fatiha Sûresi’ni anne zanneden bedevî�nin hiç bir şey bilmediğini gören
Hz.Ö� mer onu bir küttâba teslim etmiştir.”[112]
Sonuç olarak ifâde etmek gerekirse, Kur’ân ve temel İ�slâmî� bilgilerin

öğretildiği küttâblar, okuma ve yazma eğitimi yapan küttâblardan daha
sonra ortaya çıkmıştır. İ�lk dönemlerde çocuklara dî�nî� bilgiler, çeşitli yer-
lerde oluşturulan meclisler ve özellikle de ailesi tarafından verilirdi. An-
cak buna rağmen küttâb, özel yerlerde olduğu kadar câmi veya ona bağlı
yerlerde de hizmet vermeye devam etmiştir. İ�slâm topraklarının gelişme-
sine paralel olarak, küttâbların sayılarının da arttığı muhakkaktır. Ö� yle ki,
her köyde dahi bir mektep bulunmuş, eğitim ve öğretim burada devam
etmiştir.[113]
[109] Kettânî�, II/294, 295. 505

[110] Ahmet Çelebi, s.38, 39.
[111] Ahmet Çelebi, s.40.
[112] R.Ö� ymen, “İ�slâmiyette Ö� ğretim ve Eğitim Hareketleri”, A.Ü.İ.F.D.,XI 1963,s.67.
[113] Ziya Kazıcı, Ana Hatları İle İslâm Eğitim Tarihi, s.22-23.
4. Eğitim ve Öğretim Metodları
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde uygulanan eğitim ve öğretime dair sis-

tematik bir metoddan bahsetmek mümkün değildir. Hz. Peygamber İ�slâm’ı
tebliğe başladığı dönemde bu çalışmasını doğrudan insanları muhatap
alarak yürütmüştür. Burada ferdî� bir eğitimden bahsetmek mümkündür.
Bir problemle karşılaşan Müslümanlar, meseleyi Hz. Peygamber’e arzet-
miş ve onun cevabıyla problemini halletmiştir. Hz. Peygamber çarşıda,
pazarda, evde, mescidde, her nerede olursa olsun gerek Müslümanların
gerekse İ�slâm’ı öğrenmek isteyen müşriklerin ferdî� ihtiyaç ve sorularına
cevap vermiş ve onlara gerekli bilgileri aktarmıştır.[114]
Diğer taraftan gerek Hz. Peygamber’in yürüttüğü eğitim faaliyetleri

içerisinde gerekse ashâbın kendi arasındaki eğitim uygulamalarında ilim
meclislerinin önemli bir yere sahip olduğu görülecektir. Müslümanlar yer
ve zamana bağlı olmaksızın sık sık bir araya gelerek Kur’ân ve Hadis öğ-
renimini devam ettirmişlerdir. Burada dikkatimizi çeken bir husus, mes-
cidlerin inşasından sonra, bu tür meclislerin daha çok namazdan önce ve
sonra olmak üzere mescidlerde oluşturulmuş olmasıdır. Bir defasında Hz.
Peygamber mescide girdiğinde biri ibâdetle, diğeri ise ilimle meşgul olan
iki ayrı grubun olduğunu görünce: “Her ikisi de iyi yapıyorlar, şu kadarı var
ki, dua eden kimselerin isteklerinin kabul edilmesi tamamen Allah’a aittir.
Diğerleri ise ilim sahibi olurlar ve cehaleti kovarlar. Bana gelince, ben ancak
bir muallim olarak gönderildim” demiş ve ilimle meşgul olan kimselerin
arasına girip oturmuştur.[115]
Genel olarak ifade etmek gerekirse, ilk İ�slâm toplumunun fertle-

ri olan ashâb, çoğu zaman namazdan sonra Hz. Peygamber’in etrafında
halka şeklinde oturarak onun sözlerini ve öğütlerini dikkatle dinlemişler,
onun ilminden istifâde etmenin yollarını aramışlardır. Kur’ân-ı Kerî�m’i
ve İ�slâmî� esasları genellikle bu şekilde öğrenmişlerdir. Enes b. Mâlik’in:
“Sahâbe sabah namazını kıldıktan sonra halkalar şeklinde oturur, Kur’ân
okur, dînî farîzaları ve sünnetleri öğrenirlerdi...” şeklindeki ifadesi bu mec-
lislerin usül ve fonksiyonunu ifade etmesi açısından önemlidir.[116]
Hz. Peygamber’in meclislerinde dikkati çeken diğer bir konu da ahlâk

eğitimidir. Ashâb bu meclislerde sadece temel İ�slâmî� bilgileri değil aynı
zamanda oturma, kalkma ve konuşma adâbını da öğrenmişlerdir. Hz. Pey-
gamber tarafından uygulamaya konulan bu metod, o dönem insanının,
506 yani sahâbenin yetişmesinde büyük rol oynamış, onlar da öğretimlerinde
[114] Geniş bilgi için bkz. Abdullah Ö� zbek, Bir Eğitimci Olarak Hz.Muhammed, s.123 vd.
[116] Kettânî�, II/217, 218.
aynı metodu takip etmişlerdir. Hz. Peygamber’in irtihalinden sonra, Hu-

lefâ-yi Râşidî�n döneminde de ilim meclisleri özellik ve muhtevâ olarak
aynen devam etmiş ve Müslümanların eğitiminde büyük rol oynamıştır.
Bu dönemin diğer bir metodu olarak ilim meclislerinin planlı ve

programlı şekle dönüşmüş hali de diyebileceğimiz “İlim halkaları”dır. İ�lim
meclislerinin belli yer, zaman ve muallimi yoktur. İ�lim halkaları ise belirli
bir muallimin yer ve zamanı belirli bir şekilde yürüttüğü eğitim öğretim
uygulamasıdır. Bu özelliklere sahip olan ilim halkaları daha çok Hulefâ-yi
Râşidî�n döneminde görülmektedir. Bu itibarla Hulefâ-yi Râşidî�n döne-
minde, Hz. Peygamber dönemindeki ilim meclislerinin yanısıra, ilim hal-
kaları da Müslümanların eğitiminde önemli bir görev î�fâ etmiştir demek
mümkündür. Genellikle mescidlerde oluşturulan bu ilim halkaları İ�slâm’ın
ilk devirlerinden itibaren, İ�slâm eğitiminin önemli bir metodu olmuştur.
Çıkış itibariyle Hz. Peygamber dönemine kadar sarkan bu metod, küttâb-
lardaki çocuk eğitiminin aksine, yüksek seviyede ders verilen yerler ola-
rak kendisini göstermiştir. Buralarda dî�nî� ilimlerin yanında edebî� bilimler,
astronomi ve hatta tıp dahi okutulduğu olmuştur.[117]
Sonuç olarak ifade etmek gerekirse Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi, eğitim

ve öğretim açısından oldukça verimli bir yapıya sahiptir. Gelişen ve geniş-
leyen İ�slâm toplumunun eğitimi gibi önemli bir husus ihmal edilmemiş ve
Hz. Peygamber döneminde uygulamaya konulan faaliyetler gelişerek de-
vam ettirilmiştir. Siyasî� mücadele ve fikrî� ayrılıklara rağmen ortaya konu-
lan bu gayret daha sonraki nesillere aktarılan bilgi ve birikimde kendisini
daha net göstermektedir. İ�slâm ilimlerinin tedvin ve tasnifinin yapıldığı
daha sonraki süreçte hep bu dönemin birikimleri kullanılmıştır. Ashâb
her konuda olduğu gibi bu konuda da üzerine düşen görevi yapmış, Müs-
lümanlara örnek uygulamalar bırakmıştır.
C. Diğer Faaliyetler
İ�nsan yaşamını çepeçevre kuşatan tüm unsur ve görüntüler bir yö-

nüyle kültür içerisinde mütalaa edilebilir. Bu yönüyle kültürel faaliyetler
adına söylenecek şeyler oldukça fazladır. Ancak söz konusu detaylar Hu-
lefâ-yi Râşidî�n dönemiyle ilgili bölümlerde farklı başlıklar altında ele alın-
dığı için burada her konuya değinmek mümkün değildir. Yine yukarıdaki
satırlarımızda ifade ettiğimiz gibi kaynaklarımızda bu yöne ait bilgilere
ulaşmak kolay değildir. Zira kaynaklarımızda daha çok bu dönemdeki 507
siyasî�, sosyal ve fikrî� gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan mücadeleler
[117] Ahmet Çelebi, s.107.

büyük ölçüde yer almış, bu durum adeta diğer unsurları gölgelemiştir. Bu

bağlamda dikkati çeken iki hususa burada yer vermek uygun olacaktır.
Bunlar; hicretin bir tarih başlangıcı olarak belirlenmesi ve Hz.Ö� mer dö-
neminde fethedilen İ�skenderiye’de bulunan kütüphanenin tahrip edilerek
yakılması meselesidir.
İ�slâm’dan önce siyasî� birliği olmayan Araplar’ın ortak bir tarihleri de

yoktu. Her bölgenin tarih başlangıcı olarak kullandıkları bir takım önem-
li olayları vardı. Hz. Peygamber dünyaya geldiği yıllarda Mekke toplumu
Ebrehe’nin Mekke ve Kâbe’ye saldırdığı “Fil Olayı”nı tarihlendirmek için
kullanıyorlardı. Târihlendirme konusundaki bu farklılığa rağmen genelde
yılın ilk ayı olarak Muharrem kabul ediliyordu.[118]
Müslümanların ilk yıllarda kullandıkları bir tarih başlangıcı bulun-

muyordu. Ancak Hz. Peygamber veda hutbesinde iki yılda bir ay ilave
etme uygulaması olan “Nesî”yi kaldırmış, böylece yılların tabii seyrine
müdahele anlamına gelen bu uygulama sona ermişti.[119] Bazı rivayetle-
re göre, Hz. Peygamber Medine’ye hicret ettiğinde hicret başlangıç olmak
üzere tarih kullanılmasını emretmiş, bunun üzerine, Rebiülevvel 1 (Eylül
622) tarihi başlangıç olmak üzere, resmî� evraklara tarih atılmaya başlan-
mıştır.[120] Ancak daha doğru ve genel kabule göre Hz. Peygamber’in hic-
retinin tarih başlangıcı olarak belirlenmesi onun vefatından altı yıl sonra
Hz.Ö� mer döneminde olmuştur. Zira bu zamanda gelişen ihtiyaçlara para-
lel olarak yazılan evraklara tarih koyma ihtiyacı doğmuştur. Basra valisi
olan Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’nin Hz.Ö� mer’den kendilerine ne zaman yazdığı
belli olmayan mektupları geldiğini ifade ederek bir tarih belirlemesini is-
tediği rivayetlere konu olmuştur. Bunun üzerine Hz.Ö� mer ashâbla görü-
şerek bir tarih belirlenmesine karar vermiştir. Bu arada bazı yabancı tak-
vimlerin kabulünü teklif edenler olmuş ise de bu teklifler ilgi görmemiş,
Hz. Peygamber’in doğumu, ilk vahyin gelmesi, hicret, Resûlullah’ın vefatı
gibi İ�slâm Tarihi açısından önemli olayların tarih başlangıcı olması teklif
edilmiştir. Hicretin İ�slâm dini ve toplumu bakımından taşıdığı önem ve ta-
rihinin kesin olarak bilinmesi dolayısıyla, Hz.Ali’nin teklifiyle hicret “Hic-
rî Takvim”in başlangıcı kabul edilmiştir. Bilindiği gibi, hicret Rebiülevvel
ayında (Eylül 622) meydana gelmişti. Bu ay ise ay yılının üçüncü ayıydı.
Ay yılı 1 Muharrem’de başlıyordu. Bu husus göz önüne alınarak Hz.Os-
man’ın teklifiyle 1 Muharrem 1 (16 Temmuz 622) hicrî� tarihin (takvimin)
508 [118] Taberî�, Târîh, II, 388-390.

[119] Muhammed Hamidullah, “Hicrî� Takvim ve Tarihî� Arka Planı”, çev: Kasım Şulul,
U.Ü.İ.F.D. Bursa 2000, c.9, sayı:9, s. 671-685.
[120] Taberî�, Târîh, II, 388. (Bu bilgi diğer kaynaklarda geçmediği için kabul görmemiş-
tir.).
başlangıcı kabul edilmiştir (17/638).[121] Bundan sonraki süreçte de İ�slâm

coğrafyasının farklı bölgelerindeki kültürel unsurlara bağlı olarak diğer
yerel bazı takvimler kullanılmış ise de genel ve sürekli olarak hicrî� takvim
kullanılmıştır.
Hulefâ-yi Râşidî�n dönemiyle ilgili olarak zaman zaman tartışma ko-

nusu yapılan diğer bir konu ise Hz.Ö� mer döneminde fethedilen İ�skenderi-
ye’de bulunan kütüphanedeki kitapların onun emriyle yakıldığı iddiasıdır.
Konu üzerinde yapılan çeşitli araştırmalarda bu iddianın doğru olmadığı
bilimsel ve tarihî� veriler ışığında ortaya konulmuştur.
Mısır`ın İ�skenderiye şehrinde M.Ö� . III. yüzyılda içerisinde 900.000

ciltten fazla yazma eserin bulunduğu bir kütüphanenin kurulduğu ifade
edilmektedir. Bu kütüphane asırlar boyunca İ�skenderiye’nin bir ilim mer-
kezi olarak varlığını devam ettirmesini sağlamıştır. İ�skenderiye 21. yılın
Şevval ayında (Eylül 642) Amr b. el-Â� s’ın komutan olduğu Müslüman or-
dular tarafından, isteyenlerin şehri terkedebilecekleri, kalanların ise din
hürriyetinin teminat altına alındığı bir anlaşma ile fethedilmiştir. Bu sü-
reçte bölgede gelişen olaylar ve fetihleri hakkında bilgi veren ilk dönem
kaynaklarında Müslümanların buradaki kütüpheneyi yaktıkları iddiasına
dair herhangi bir bilgi yer almazken bu fetihden altı asır sonra Abdüllatî�f
b. Yusuf el-Bağdâdî� (v.629/1231), İ�bnü’l-Kıftî� (646/1248) ve Ebü’l-Ferec
el-Maltî� (685/1286) eserlerinde konu ile ilgili birbirlerinden aktardıkları
kaynağı belli olmayan bir iddia ortaya atarlar.[122] Bazı oryantalistler bu id-
diayı doğru kabul ederek yorum ve eleştirilerine gerekçe yaparken, diğer
bazıları da bu bilginin tarihî� gerçeklere uymadığını ortaya koymuşlar ve
Haçlı seferleri sırasında Müslümanları kötülemek amacıyla uydurulmuş
olabileceğini belirtmişlerdir. Yine bu Batılı bilim adamları, bu kütüpha-
nenin milattan önce 47 yılında Sezar’ın şehri tahribi sırasında yandığının
kesin olarak bilindiğini ifade etmişlerdir.[123]
XIX. yüzyıl araştırmacılarından Corci Zeydan İslâm Medeniyeti Tarihi

adlı eserinde; önce İ�skenderiye kütüphanesinin Müslümanlar tarafından
yakılmadığını söylediğini, ancak daha sonra fikir değiştirerek Amr b. el-Â� s
tarafından yakıldığı kanaatine ulaştığını belirtmektedir.[124] Aynı düşün-
ceyi paylaşan bazı Türk ve Batılı araştırmacılar da konu hakkında çeşitli
görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevedeki bilgiler sonucunda iddialarla
[121] Taberî�, Târîh, II, 388 – 390.

[122] Geniş bilgi için bkz.: Apak, Â� dem, “İ�skenderiye Kütüphanesinin Akıbeti Ü� zerine 509
Değerlendirmeler”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.16, sayı:1, 2003, s.176-183.
[123] Bkz. Arslan Terzioğlu, “İskenderiye Kütüphanesi Müslümanlar Tarafından
Yakılmamıştır”, Vakıflar Dergisi, İ�stanbul - 1971, Sayı: V, s. 419 v.d.
[124] Corci Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, çev: Zeki Meğamiz, İ�stanbul 1970, s.78,79.
ilgili bazı eleştiri ve değerlendirmeleri burada kısaca zikretmek uygun

olacaktır.
Müslümanların Mısır’ın fethi ile bu iddiayı ilk defa dile getiren Abdül-
latî�f b. Yusuf el-Bağdâdî�, İ�bnü’l-Kıftî� ve Ebü’l-Ferec el-Maltî�’nin yaşadığı
dönem arasında altı asırlık bir zaman dilimi vardır. Bu altı asırlık süre içe-
risinde yazılan hiç bir eserde bu iddiayla ilgili en küçük bir î�mâ dahi yoktur.
Bu müellifler iddialarını hiçbir kaynağa dayandırmadıkları gibi, bu bilgiyi
birbirlerinden naklettikleri anlaşılmaktadır. Bu yazarların verdikleri di-
ğer bilgilerde de bazı yanlışlıklar tespit edilmiştir. Diğer taraftan Mısır’ın
ve İ�skenderiye’nin fethini en ince ayrıntılarına kadar işleyen Müslüman
ve gayrimüslim tarihçilerin hiçbirinin kütüphaneden bahsetmemeleri de
buranın son olarak İ�mparator Marcian’ın emriyle (455) tarihe karıştığı-
nı doğrulamaktadır. Yine İ�bnü’l-Kıftî�’nin iddiasında yer alan Hz.Ö� mer’in
Amr b. el-Â� s’a orayı yakmayı emrettiği iddia edilen mektubun büyük bir
bölümü elde mevcuttur. İ�ddia edildiği gibi kütüphanenin yakılmasına dair
herhangi bir bilgi burada yer almamaktadır.[125]
Görüldüğü gibi İ�slâm Tarihi’ne ve Müslümanlara önyargılı bakışla

değerlendirilebilecek bu tür iddiaların tutarlılığı bulunmamaktadır. İ�slâm
Tarihi ve Medeniyeti ortaya çıktığı ilk andan itibaren insanlık birikimine
kendi değerleriyle önemli katkılar sağlamış ve sağlamaya da devam et-
mektedir. Hulefâ-yi Râşidî�n dönemi bu zincirin önemli bir halkasını teşkil
etmektedir. Bu dönemin İ�slâm kültür ve medeniyetinde yeri ve önemi ko-
nuyla ilgili yeni yapılacak araştırmalarla daha da netleşecektir.
510
[125] Bkz.: Mehmet Çelik, “Süryani Kaynaklarına Göre İ�mparator Marcian’ın İ�skenderiye
Kütüphanesini Yaktırması (1 Ağustos 455)”, Fırat Ü� .Sosyal Bilimler Dergisi, c.10,
sayı:1, Elazığ 2000, s.51-67.
Doç. Dr. Tahsin KOÇYİĞİT
Dokuz Eylül Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi
V. HULEFÂ� -YI� RÂ� ŞI�DÎ�N DÖ� NEMİ�NDE

BAYINDIRLIK Hİ�ZMETLERİ�
H z. Peygamber, kadî�m bir geçmişe sahip olan Mekke’de doğ-

du, büyüdü ve yaklaşık on üç yıl boyunca bu iklimde tebliğ
faaliyetlerini yürüttü. Hicretten sonra vefat edinceye kadar on
yıllık ömrünü Medine’de yani yine bir şehirde tamamladı. Ka-
dî�m Yesrib’in “Medine” (şehir) haline dönüşmesi yolunda, vahye
bağlı olarak ahlâk toplumunun vazgeçilmez değerlerini yaşama
ve yaşatmanın yanı sıra, O, şehrin maddî� unsurları olarak kabul
edebileceğimiz mâbed, pazar, mezarlık, yol vb. “İ�slâm şehri” pro-
totipinin vazgeçilmez unsurlarının ilk örneklerini bizzat hayata
geçirdi.
Hz. Ebû Bekir, iki yıldan biraz fazla süren -görece kısa- hali-
feliği esnasında irtidat ve ridde hareketlerinin etkisiz kılınması,
Kur’ân’ın mushaf haline getirilmesi ile Suriye ve Irak coğrafyası-
na yönelik fetih ordularının sevki gibi çok önemli olaylara imza
attı. Bu nedenledir ki, idare, hukuk, iktisat ve bayındırlık gibi hu-
suslarda İ�slâm Devleti ve toplumunun gelişimi ve kurumsallaş-
masına yönelik adımlar pek göze çarpmaz.[1] Ö� zellikle, Hz. Ö� mer
devrinde yeni ortaya çıkan şartlarla çeşitlenen, gelişen, değişen
toplumsal, coğrafî� ve demografik şartlara bağlı olarak özellikle
bayındırlık hizmetlerinin hız kazandığı görülmektedir.
[1] Târihçi Belâzürî�, Hz. Ebû Bekir döneminde Ü� rdün bölgesinde fethedilen
Akkâ ve Sûr şehirlerinde imâr ve iskân faaliyetlerinin gerçekleştiğini bil- 511
dirmekle birlikte bu hususta ayrıntı vermemektedir. Belâzürî�, Ahmed b.
Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892-3), Fütûhü’l-Büldân, thk: Rıdvân Muhammed
Rıdvân), Beyrût 1403. (Çev.: Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân: Ülkelerin
Fetihleri), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987), 168-169, 204.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde gerçekleşen bayındırlık hizmetleri ana

hatlarıyla şu başlıklar altında ele alınabilir:
1. Harameyn Hizmetleri
Hz. Ö� mer ve Hz. Osman devrinde gerek Mescid-i Harâm gerekse Mes-
cid-i Nebevî�’de bakım, düzenleme, genişletme tarzı bayındırlık faaliyetleri
gerçekleştirildi. Hz. Ö� mer, Mekke ve Kâbe’yi tehdit eden “Ümmü Nahşel”
adı verilen selin, şehrin yukarı tarafından gelip Mescid-i Harâm’ı basması
üzerine ilki; Bebbe’nin evi ile Ebân b. Osman b. Affân’ın evi arasına “Yukarı
Bent”i, ikincisi; Hammârîn’deki “Aşağı Bent” (Âl-i Esîd Bendi) olmak üzere
iki set inşâ ettirdi.[2]
Hz. Ö� mer dönemine kadar Mescid-i Harâm’ın etrafı duvarlarla çevrili
değildi. Kâbe’ye ulaşmak için çevresindeki evlerin arasından geçip kapı-
lardan girmek gerekiyordu. Müslümanların nüfusunun artmasından dola-
yı metâf alanı ve namaz kılınacak mekân dar gelmeye başladı. h.17/m.638
yılında Hz. Ö� mer, Harem-i Şerî�f ’in civarındaki bu evleri istimlâk ederek
yıktırdı. Evlerini kaybetmek istemeyen bazı ev sahipleri istimlâk bedelini
kabul etmediler. Hz. Ö� mer istimlâk için beytülmâlden tahsis ettiği bedeli,
Kâbe’nin hazinesinde bir müddet muhafaza edildikten sonra sahiplerine
ödedi. Mescid-i Harâm’ın etrafını göğüs hizası yüksekliğinde bir duvarla
çevirerek metâf sınırını tespit ettirdi.[3] Ardından Safâ ile Merve arasında
yer alan sa’y alanını da genişletti.[4]
Taberî�’nin nakline göre; Hz. Ö� mer h.18/m.640 yılında Harem-i şerî�f-
te namaz kılan ve tavaf edenlerin ibadetlerini daha rahat î�fâ edebilmesi
için evvelce Kâbe’ye bitişik olduğu bilinen Makâm-ı İbrahim’i, biraz öteye
taşıtarak günümüzdeki yerine naklettirdi.[5] Hz. Peygamber döneminde
Yemen kumaşından mâmül Kâbe örtüsü yerine, Hz. Ö� mer ve Hz. Osman
döneminde Mısır keteni kullanılmaya başlandı.[6]

[3] Belâzürî�, Fütûh, 58; el-Ezrakî�, Ebü’l-Velî�d Muhammed b. Abdullah (ö. 250/865),
Ahbâru Mekke, çev.: Y. Vehbi Yavuz, Kâbe ve Mekke Tarihi, Feyiz Yayınları, İ�stanbul
1974, 356.
[4] el-Kuraşî�, Gâlib b. Abdü’l-Kâfî�, Evveliyâtü’l-Fâruk fi’l-İdâreti ve’l-Kadâ’î, I-II, Beyrût,
1990, II, 375; Barış, Mustafa Necati, Hz.Ömer Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri,
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara Ü� niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara, 2006, 71.
[5] Taberî�, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (ö. 310/922), Târîhü’l-Ümem ve’l-Mülûk
(Târîhu’t-Taberî), thk: Muhammed Ebû’l-Fadl, I-XI, Beyrût t.y., IV, 101; İ�bnü’l-Esî�r,
Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö.630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, thk: Ebû’l-Fidâ
512 Abdullah el-Kâdî�, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, 2. baskı I-X, Beyrût 1995, II, 513; İ�bn Kesî�r,
Ebû’l-Fidâ İ�smâil b. Ö� mer (ö. 774/1327), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Mektebetü’l-
Me‘ârif, Beyrût t.y., VII, 153.
[6] Belâzürî�, Fütûh, 59-60; Ezrakî�, Ahbâru Mekke, 356; Fayda, Mustafa, Hulefâ-yi
Râşidîn, Kubbelaltı Yayınları, İ�stanbul 2014, 348.
Râşid Halifeler Döneminde Bayındırlık Hizmetleri ■
Hz. Ö� mer devrinde Mescid-i Harâm çevresinde yapılan bu ilaveler bir

müddet sonra ihtiyaca cevap veremez hale geldi. Hz. Osman döneminde
Harem çevresinde tekrar istimlâk çalışmaları yapıldı. Hz. Osman’ın yumu-
şaklığından cesaret bulan bazı kimseler, istimlâk çalışmalarına karşı çık-
tılarsa da ücretlerini daha sonra beytülmâlden almak koşuluyla, Abdullah
b. Hâlid b. Ü� seyd’in araya girmesiyle sorun aşılmış oldu. Hz. Osman dev-
rinde söz konusu genişletme çalışmalarının yanı sıra, Mescid-i Harâm’a ilk
defa revaklar yapıldığı bilinmektedir.[7]
Bunların yanı sıra, Hz. Osman’ın zamanında Basra vâlisi Abdullah b.

Â� mir’in, hacıların istifadesi için Arafat’a hurma ağaçları diktirdiğini, onla-
rın su ihtiyacını karşılamak için havuzlar inşa ettirdiğini ve kuyulardan
bu havuzlara su getirttiğini ilave edebiliriz. Nitekim bu ve benzeri hizmet-
lerden dolayı İ�bn Â� mir, h.59/m.679 yılında Arafat’ta vefat ettiğinde, cena-
zesinde hazır bulunan Abdullah b. Ö� mer tarafından medh ü senâ ile yâd
edilmiştir.[8]
Bilindiği üzere, Mescid-i Nebevî� Hz. Peygamber tarafından hicretin

ilk yılında inşa edildiği zaman binanın oturduğu alanın eni 60 zira‘ (~30
m.), kuzey-güney uzunluğu ise 70 zira‘ (~35 metre) idi.[9] Bu arada binaya
dışardan, doğu tarafında Sevde bnt. Zem‘a ve Â� işe bnt. Ebî� Bekir’e ait iki
hücre inşa edildi.[10] İ�lerleyen zaman içerisinde aynı aksta hücrelerin sa-
yısı dokuza kadar ulaştı. Ö� nce güney duvarına, kıblenin tahvilinden sonra
da mescidin kuzey duvarındaki bölgeye kadın ve erkek bekâr Muhâcirler
(Ehl-i Suffa) için barınak inşa edildi. Resûlullah, Hayber’in fethinden sonra
(Muharrem h.7/Haziran m.628), Müslümanların sayıca artışına bağlı ola-
rak, mescidi genişletme ihtiyacı duydu. Hz. Osman b. Affân’ın desteği ile
mescidin batı tarafında meskûn ensârdan bir miktar yer satın aldı.[11] Bun-
dan sonra Mescid-i Nebevî�’nin ölçüleri 90 X 100 zira‘ (~45 X 50 m.) oldu.[12]
[7] Belâzürî�, Fütûh, 59; el-Ezrakî�, Ahbâru Mekke, 357; Fayda, Hulefâ-yi Râşidî�n, 349;
Yüksel, Ahmet Turan, “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki Faaliyetler”,
Selçuk Ü� niversitesi İ�lâhiyat Fakültesi Dergisi, Konya 1999, sayı: IX, s. 45-80, 46.
[8] İ�bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), el-Me‘ârif, Dâru’l-
Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrût 1987, 321.
[9] Bkz.: es-Semhûdî�, Nuruddin Ali b. Abdillah, (ö. 911/1506), Vefâü’l-Vefâ bi Ahbâri
Dâri’l-Mustafâ, thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamî�d, I-IV, Beyrût 1984, I, 458-
463.
[10] es-Semhûdî�, Vefâ, I, 340-341. Bkz.: İ�bn Habî�b, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habî�b b.
Ü� meyye b. ‘Amr el-Hâşimî� el-Bağdâdî�, (ö. 245/859), Kitâbü’l-Muhabber, thk: I.
Lichtenstadter, Beyrût t.y., 80; İ�bn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Basrî� ez-Zührî� (ö.
230/845), Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, Dârü Sâdır, I-VIII, Beyrût, 1960-1968, VIII,
53, 57; Savaş, Rızâ, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, Ravza Yayınları, Birinci Baskı, 513
İ�stanbul 1992, 190-192.
[11] es-Semhûdî�, Vefâ, I, 338, 354.
[12] İ�bn Rusteh, Ahmed b. Ö� mer (ö. 310/92), Kitâbü A‘lâki’n-Nefîse, thk: Werstenfel, nşr:
De Goeje, Leiden, 1891, 66-69; es-Semhûdî�, Vefâ, I, 340, 345.
Kıble tarafına üç örtü daha eklenerek, örtülü alanın her bir sırasındaki
sütun sayısı dokuza yükselmiş oldu. Tercih edilen görüşe göre, Suffe as-
hâbına ait bölümün, Hz. Peygamber’in vefatından sonra yıkıldığı tahmin
edilmekle birlikte, bu süreç içerisinde daraltılıp-genişletildiği ya da yeni-
lendiğine dair mâlumât tespit edemedik.[13]
Bundan sonra ciddi anlamda, ilk bakım-onarım, genişletme ve yeni

bazı uygulamalar Hz. Ö� mer devrinde (h.17/m.638) şehrin nüfusunda
meydana gelen artış dolayısıyla gündeme geldi. Hz. Ö� mer, evvelâ Hz. Pey-
gamber’in amcası Abbas başta olmak üzere bazı sahâbî�lerin Mescid yakı-
nındaki evlerini istimlâk ederek genişletme çalışmalarına başladı. Sonra,
Hz. Peygamber’in kabrinin ve eşlerinin evlerinin bulunduğu Mescid-i Ne-
bevî�’nin doğu tarafına bir duvar ördürdü. Diğer duvarlar büyük oranda yı-
kıldı. Kuzey duvarı biraz geriye, kıble duvarı mevcut sütunlarının genişliği
esas alınarak ileri çekildi. Yanlara üçer, batı tarafında ön duvara dik ikişer
sütun ilave edildi. Çevre duvarı taşla örülerek bir adam boyu yükseltildi,
kapı sayısı da altıya çıkarıldı. Tavanı, tekrar hurma dalları ve yapraklarıy-
la örtülerek çamurla sıvandı. Zeminine Akik vâdisinden getirilen kumlar
döşendi, ilk saflarına ise keçe serildi. Mescid’in sınırı bir adam boyu yük-
sekliğinde taş duvar ile çevrildi. Böylece kıble duvarı 120 zira’ (~ 60 m.)
yan duvarlar 140 zira’ (~70 m.), genişletilmiş oldu. Hz. Peygamber zama-
nından kalma eski yıpranmış direkler sağlamlaştırıldı.[14]
Mescid-i Nebevî�, Hz. Osman devrinde bizzat kendi parasıyla gerçek-

leştirdiği bir genişletme ve restorasyona sahne oldu. Rebiülevvel h.29/
Kasım 649’da başlanan çalışmalar, yaklaşık on ay devam ettikten sonra
Muharrem h.30/Eylül 650 tarihinde tamamlandı. Mescidin yıpranan di-
rekleri, yeni hurma ağaçlarıyla değiştirildi. Direklerinde nakışlı taşlar kul-
lanıldı, tavanı sâc ağacıyla örtüldü.[15] Duvalarında kerpiç yerine nakışlı
taşlar ile kireç kullanıldı.[16] Ayrıca ilk kez tezyinatlı taşlardan meydana
gelen sütunların sayısı da on ikiye çıkarıldı.[17]
[13] Lem‘î�, Mustafa Sâlih, el-Medinetü’l-Münevvere Tatavvuruhâ’l-‘Ümrânî ve Türâsühâ’l-

Mi‘mârî, Bağdât 1982, 58.
[14] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 283; Belâzürî�, Fütûh, 6-7; es-Semhûdî�, Vefâ, I, 341; el-Kettânî�,
Abdülhayy b. Şemsü’l-Â� fâk Ebû’l-Mekârim Abdülkebî�r, et-Terâtibu’l-İdâriyye ve’l-
‘Amâlât ve’s-Sınâât ve’l-Mütâcir ve’l-Hâletü’l-İlmiyye elletî Kânet ‘alâ ‘Ahdi Te’sîsi’l-
Medineti’l-Münevvere, çev.: Ahmet Ö� zel, Hz. Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat
ve Kurumlar, I-III, İ�stanbul 1990-92, II, 165-166.
[15] Buhârî�, Ebû Abdillah Muhammed b. İ�smâil (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahîh, Çağrı
Yayınları, 2. baskı, I-VIII, İ�stanbul 1992, Salât, 62. İ�bn Hacer el-‘Askalânî�, Ebû’l-Fadl
514 Ahmed b. Ali, (ö. 852/1448), Fethü’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk.: Muhammed
Fuâd Abdülbâkî�-Muhibbüddî�n el-Hatî�b, I-XIII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrût t.y., I, 545.
[16] Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘âs es-Sicistânî� (ö. 275/888), es-Sünen, Çağrı Yayınları,
2. baskı, I-V, İ�stanbul 1992, Salât, 12.
[17] Umerî�, Ekrem Ziyâ, Asru’l-Hilâfeti’r-Râşide, Mektebetü’l-Ü� beykân, Riyâd 2009.
2. Cami ve Mescidler
Müslümanların Sevâd bölgesinde ilk mescidi Medâin’de inşa ettikle-

ri bilinmektedir.[18] Basra şehri kurulduktan sonra Utbe b. Ğ� azvân, Dicle
el-‘Avrâ’ya (Şattü’l-‘Arab) dört fersah uzaklıkta adına Rahbe (Rahbetü
Benî� Hâşim)[19] ya da Dehnâ denilen boş bir alan tespit etti.[20] Bu meydan
aynı zamanda Cuma Camii, Dâru’l-İ�mâre’si ve pazarları ile Basra şehrinin
merkezi olacaktı. Hz. Ö� mer, Basra şehir planını tespit için ‘Âsım b. ed-Dü-
lef[21] ya da Muhaccer b. el-Edra‘ı görevlendirmişti.[22] Ayrıca, Nâfi’ b. Hâris
b. Kelede ya da Esved b. Seri‘ et-Temîmî’nin de mescidin inşası için görev-
lendirildiği zikredilmektedir. [23] Muhaccer b. el-Edra‘ın mescidin yerini
tespit ettiğinde mescidin henüz bina edilmediği,[24] fakat daha sonra ‘Ut-
be’nin onu kamıştan inşa ettirdiği kaynaklarda ifade edilmektedir.[25] Nâfi’
b. el-Hâris ve Esved b. Seri‘ ise muhtemelen yine Utbe döneminde cami
inşasının diğer merhalelerinde görev almış olabilirler.[26] Utbe komuta-
sındaki askerlerin sayısının 300’den[27] kısa zaman sonra 500’e[28] hemen
ardından 800’e[29] çıktığı düşünülürse mescidin genişletilmesinden önce,
bu sayıda insanı alabilecek hacimde olması mâkuldür. Nitekim daha sonra
cami Ebû Mûsâ el-Eş‘arî�’nin vâliliği döneminde nüfusun artması ile[30] ge-
nişletilmiş, kerpiç ve çamurla yeniden yapılıp, tavanı otlarla kapatılmış-
tı. Muâviye b. Ebî� Süfyan’ın vâlisi Ziyâd b. Ebî�h, Basra vâliliğine atanınca
(h.45/m.665) camiyi daha da genişletti; duvarlarını, tuğla ve kerpiçle inşa
ederken, çatıyı da sâc ağacıyla örterek, zemine çakıl taşı döktürdü. Yapıda

[19] Rahbe, geniş alan, sahn demektir. Bkz.: İ�bn Manzûr, Muhammed b. Mükrim (ö.
711/1311), Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Dârü Sâdır, I. Baskı, Beyrût 1955-1956, II, 198.
[20] İ�bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), ‘Uyûnü’l-Ahbâr, thk:
Muhammed el-İ�skenderânî�, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî�, Beyrût 1994, I, 216; Nu‘mân
b. Muhammed, Ma‘denü’l-Cevâhir bi Târîhi’l-Basra ve’l-Cezâir, thk: Muhammed
Hamî�dullah, Mecme‘u’l-Bühûsi’l-İ�slâmiyye, İ�slâmâbâd 1973, 75.
[21] Taberî�, Târî�h, III, 593.
[22] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 12, İ�bn Kuteybe, el-Me‘ârif, 295; Belâzürî�, Fütûh, 341, 345;
Salih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, Matba‘atü Mecme‘i’l-‘İ�lmi’l-‘Irâkî�,
Bağdat 1986, 64.
[23] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 12, İ�bn Kuteybe, el-Me‘ârif, 295; Belâzürî�, Fütûh, 341, 345;
Salih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 64.
[25] Belâzürî�, Fütûh, 342; Halife b. el-Hayyât, Ebû Ö� mer el-Leysî� el-‘Usfurî� (ö. 240/854),
Tabakât, thk: Ekrem Ziyâ‘Umerî�, Dârü’t-Tî�be, 2. baskı, Riyâd 1982, 52; Yâkût,
Ebû Abdullah Şihâbüddî�n Yâkût b. Abdullah er-Rûmî� el-Bağdâdî� el-Hamevî�, (ö.
626/1229), Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru’l-Fikr, I-V, Beyrût t.y., II, 432.
[26] Salih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 64. 515
[27] Taberî�, Târîh, III, 591, 594.
[30] Salih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 65.
taş ve sütunlar kullanılmış ve bunun üzerine Ziyâd’ın, bu inşa çalışmala-

rıyla gurur duyduğu dile getirilmiştir. [31]
Basra ve Kûfe şehirlerinde Cuma mescidi dışında her kabilenin boy�-

ları ve onların fertlerinin de namaz kılabilecekleri mescidleri bulunuyor-
du. Zira sonradan gelip yerleşen kabilelerin mahalleleri merkeze uzak
düşüyordu. Bundan dolayı Cuma namazı hariç diğer vakit namazlarının
mahalle mescidlerinde kılınmasına hilafet yönetimi müsaade etmiştir.
Basra’da bu camilere örnek olarak; Ezd kabilesinden Benî� Huddân bo-
yunun bulunduğu parselde yer alan Mescidü’l-Huddân’ı zikredebiliriz.[32]
Ayrıca, Mescidü’l-Esâvire, Temî�m kabilesine mensup ailelerin bulunduğu
parselde yer almakta idi.[33]
Kaynaklarda Kûfe’deki mahalle mescidleri ile ilgili daha fazla bilgile-

re rastlamak mümkündür. Bunlar arasında Benî� Esed kabilesinin, Simâk
mescidini[34], Cuma mescidinin güneyinde yer alan, Kinde mahallesindeki
Benî Behdele mescidini,[35] Cuma mescidinin kuzeyinde Mezhic mahalle-
sinde Benî Adiyy mescidini ve ‘Abs kabilesinin mescidini[36] (h.21/m.642)
zikredebiliriz.[37] Bunlara ilave olarak, Hz. Ali’nin hilafeti sırasında inşa
edilen Kûfe mescidinin kuzeybatısında ve ona iki km. uzaklıkta bulunan
Abdülkays kabilesine ait Sühle mescidinden söz edilebilir.[38] Bu mescidle-
rin konumları aslında, şehre yerleşen kabilelerin mahalleri konusunda da
bize bir fikir vermektedir.[39]
Rivayete göre, Ebû Abdurrahman Kaysebe b. Külsûm’un, kendine

ait olan mülkünü Fustât’a bir merkezî� camii yapılmak üzere tasadduk
ettiği arsası üzerine ‘Amr b. el-Â� s Camii inşa edildi.[40] Şehrin merkezî�

[32] İ�bnü’l-Fakî�h, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İ�shâk el-Hemedânî� (ö.
290/902), Muhtasaru Kitâbü’l-Büldân, nşr. De Goeje, Leiden 1967, 191.
[33] Belâzürî�, Fütûh, 350, 365; Massignon, Louis, Hıtatü’l-Kûfe ve Şerhu Harîtatihâ,
Arapçası: İ�brâhim es-Sâmirî�, Takî�yy Muhammed el-Mus‘abî�, Cem‘iyyetü Müntedî�’n-
Neşr, Necef ty, 117.
[34] Mescidü Simâk, Simâk b. Mahreme el-Esedî�’ye aittir. Belâzürî�, Fütûh, 272; Taberî�,
Târîh, IV, 49 .
[35] Benî� Behdele mescidi, Behdele b. el-Müsl b. Muâviye b Kinde kabilesine aittir.
Belâzürî�, Fütûh, 284, Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 115.
[37] İ�bnü’l-Fakî�h, el-Büldân, 234; Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 115.
[38] Taberî�, Târîh, VI, 49; Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 117.
[39] Daha fazla örnek için bkz.: Belâzürî�, Fütûh, 282-284; Massignon, Louis, Hıtatü’l-
Kûfe, 114-117.
516 [40] İ�bn Dukmak, Sarî�müddî�n İ�brahim b. Muhammed b. Aydemir, (ö.809/1407), el-İn-
tisâr li Vâsitati Akdi’l-Emsâr, IV-V, ed. Fuat Sezgin, Institut für Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenshaften, (Islamic Geography: 51), Frankfurt 1992.
(Eser, Carl Vollers tarafından tahkik edilmiş ve Kahire’de 1893 yılında basılmış olan
nüshanın tıpkı baskııdır), IV, 62; Makrî�zî�, Ebû’l-Hasan Ahmed b. Ali (ö. 845/1441),
bölgesi olan Ehl-i Râye hıttasında inşa edilen ‘Amr Camii oldukça basit
bir mimarî� ile bina edilmişti. Makrî�zî� bu camide seksen kadar sahâbenin
namaz kıldığını belirtmekte ve meşhurlarından bazılarının isimlerini
zikretmektedir.[41] ‘Amr Camii’nde iç avlu yoktu ve ~29X17m. (50X30 ci-
bit) ölçülerindeydi.[42] Cami müstakil bir yapı olup, ağaçlık boş bir arsaya
inşa edilmişti. Doğu tarafında yaklaşık 4 m., diğer cephelerinde ise bun-
dan biraz daha fazla genişlik mevcuttu. Kıble tarafı hariç, her üç tarafın-
da ikişer olmak üzere altı kapısı vardı. Muhtemelen ikiye ayrılmış olan
sahnı hurma ağacından direklerle destekleniyordu.[43]
Fustât’ta Ehl-i Râye hıttasında ‘Amr b. el-Â� s camii dışında Babi-

lon’un güney kapısındaki Bâbu’r-Reyhân’da bir mescid daha bulunu-
yordu.[44] Makrî�zî�’nin sözünü ettiği rivayetten,[45] Ehl-i Râye’de çok sa� -
yıda mescidin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bütün bunlarda ilave olarak
Fustât’ta diğer kabile mahallelerine de çok sayıda müstakil mescidin
inşâ edildiği kuşkusuzdur. Kaynaklarımız bir de, Fustât’ın ana yollarının
ve caddelerinin birleştiği ana merkezde bayram namazlarının topluca
kılındığı, ekonomik ve sosyal faaliyetlerin gerçekleştiği bir meydan olan
Musallâ’dan söz etmektedir.[46] Bu Musallâ’nın daha sonra vâli Abdullah b.
Sa‘d b. Ebî� Serh tarafından Nil nehri yakınlarına taşındığı bilinmektedir.[47]
Şam bölgesinde bu dönemde Müslümanların eline geçen Lâzkiyye’de,

Ubâde b. es-Sâmit tarafından bir cami yaptırıldığı (h.15/m.636) ve daha
sonra genişletildiği bilinmektedir.[48]
3. Dâru’l-İmâreler (Hükûmet Merkezleri)
“Dâru’l-İ�mâre”, devlet başkanı (halife) ve vâlilerin ikâmet ettiği ko-

nutlardır. Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’in devlet işlerini Mescid-i
Nebevî�’ye bitişik evlerinde yürüttüğü bilinmektedir. Hz. Peygamber,
el-Mevâiz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hitati ve’l-Âsar, I-II, Beyrût t.y., II, 246; Yâkût, Mu‘cem,
IV, 265; İ�bn Tağriberdî�, Kemâleddî�n Ebû ’l-Mehâsin Yûsuf (ö. 873/1468), en-Nücû-
mü’z-Zâhira fi Mülûki Mısr ve’l-Kâhira, thk: Komisyon, I-XVI, Kahire, 1970-72, I, 66.
[41] Makrî�zî�, Hıtat, II, 246-247.
[42] Makrî�zî�, Hıtat, II, 246.
[43] Creswell, K.A. Cameron, Early Islamic Architecture, London 1958, 11.
[44] İ�bn Abdilhakem, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah (ö. 257/870), Fütûhu Mısr
ve Ahbârühâ, thk: Charles C. Torrey, Leiden 1922, 132.
[46] Kubiak, Wladyslaw, al-Fustât; its Foundation and Early Urban Settlement,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa(Varşova) 1982, 109, 215 517
[47] el-Kindî�, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yûsuf (ö. 350/961), el-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât,
nşr: Rhuvon Guest, Kahire 1912, 13; İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 158; Makrî�zî�, Hıtat, II,
354; Kubiak, Fustât, 109, 215.
[48] Belâzürî�, Fütûh, 139; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 452
Medine’ye Mescid-i Nebevî�’yi inşa ettikten sonra yönetici olarak ikâmet

edeceği mahalli de bu mescidin yanına yapmayı tercih etti. Bu uygulama
ondan sonra Hulefâ-yi Râşidî�n ve daha sonraki devirlerde aynıyla devam
etti. Ancak, Hamidullah merhum, Hz. Ö� mer’in devlet başkanı olarak ken-
disine gelen heyetleri mescidde değil, bu tür işler için tahsis edilen özel
bir evde (Dâru’l-İ�mâre) kabul ettiğini iddia etmektedir.[49]
Ebû Bekir’in hilafeti döneminde başlayıp Hz. Ö� mer’in döneminde ka-

lıcı başarıların elde edildiği fetihlerin ardından, orduların sevkini kolaylaş-
tırmak ve fethedilen bölgelerin korunmasına yönelik olarak Basra, Kûfe ve
Fustât gibi ordugâh şehirler kuruldu. Yeni kurulan bu şehirlerin temel un-
surları, mescid ve Dâru’l-İ�mâre binalarına göre şekillendiği görülmektedir.[50]
Utbe b. Ğ� azvân Basra’nın kurulacağı yerin tespitinden sonra ed-Deh-

nâ veya Rahbetü Benî� Hâşim adı verilen şehrin merkezine kamıştan bir
de Dâru’l-İ�mâre inşa ettirmiştir. Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’nin Basra vâliliği sıra-
sında meydana gelen yangınlardan (h.17/m.638) sonra[51] Dâru’l-İ�mâre,
cami ile birlikte, kerpiç ve çamurla yeniden inşâ edilmiş ve tavanı otlarla
kapatılmıştır.[52]
Yukarıda da zikredildiği gibi; h.17/m.638’de Sa‘d b. Ebî� Vakkâs tara-

fından Kûfe şehri kurulurken ilk önce merkezî� mescidin yeri tespit edilmiş,
onun hizasına yaklaşık 200 zira’ (100 metre) uzağına da Dâru’l-İ�mâre inşa
edilmiştir. Bundan kısa bir müddet sonra Dâru’l-İ�mâre ile aynı çatı altında
bulunan beytülmâlin duvarının delinmesi ve içindeki hazine mallarının
bir kısmının çalınması üzerine Hz. Ö� mer, Kûfe mescidi ile Dâru’l-İ�mâre’nin
yıkılıp her iki binanın bitiştirilerek yeniden inşa edilmesini istedi. Bu emir
üzerine Sa‘d, sözkonusu görevi Hemedân kabilesi reislerinden Rûzbih b.
Büzürcümihr’e verdi. Rûzbih, yeni inşa ettiği mescidin sağ tarafına, Kisrâ-
lar’ın zamanından kalma tuğlaları Hî�re’den getirerek Dâru’l-İ�mâre’yi bina
etti. Böylece her iki bina tek bir çatı altında toplanmış oldu.[53]
Amr b. el-Â� s, Fustât şehrini kurduktan sonra önce mescidi, ardından

onun yanına kendi evini inşâ etti.[54] Bu binâ, mescide 7 zira’ (3.5m.)’lık
[49] Hamidullah, Muhammed, İslâm Müesseselerine Giriş, çev. İ�hsan Süreyya Sırma,
İ�stanbul 1980; s.81; Yılmaz, Can, “İ�lk İ�slâm Şehirlerinin İ�ki Ö� nemli Unsuru: Cuma
Mescidi Daru’l-İ�mara İ�kilisi Ü� zerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Samsun 1996, sayı: VIII, s. 123-134; 124.
[50] Can, “İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru…”, s.124-125.
518 [51] Belâzürî�, Fütûh, 341; Taberî�, Târîh, IV, 43-44 .
[52] Belâzürî�, Fütûh, 342; Yâkût, Mu’cem, II, 197; Barış, Bayındırlık, 80.
[53] Taberî�, Târîh, IV, 44-48; Barış, Bayındırlık, 80-81.
[54] Ya’kûbî�, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (ö. 292/905), Kitâbü’l-Büldân,
nşr: J. De Goeje, Leiden 1967, 30.
bir uzaklıkta idi.[55] Kaynakların verdiği bir ayrıntı; Fustât’taki duru-

mun diğerlerinden biraz farklılık arzettiğine işaret etmektedir. Ö� rneğin,
Makrî�zî�’ye göre, Fustât’ta ilk müstakil Dâru’l-İ�mâre Abbasiler zamanın-
da şehrin el-Asker adını aldığı dönemde inşa edilmiştir.[56] Bundan evvel,
el-Kalkaşendî�’nin de ifade ettiği gibi, her yönetici kendi ikamet ettiği yer-
de devlet işlerini deruhte etmişti.[57] Bunlardan Dâru’l-Filfil olarak bilinen
binayı, Hz. Ali’nin Mısır’da bir süre vâliliğini yapan Kays b. Sa‘d b. ‘Ubâde,
Nâfi’ b. Abdillah b. Kays el-Fihrî�’den almıştı.[58] Bir diğeri ise Mu‘âviye’nin
hilafetinde kızı Remle adına (h.44-45/~m.665) inşa edilen Dârü’r-Reml,
olup sahipleri tarafından bölgenin yöneticilerine tahsis edilmişti. Yani her
iki bina da başlangıçta sivil mesken olarak inşa edilmişken, sadece birkaç
yönetici tarafından Dâru’l-İ�mâre olarak kullanılmıştı.[59]
4. Evler
Basra ve Kûfe’nin ilk sakinleri barınma ihtiyaçlarını karşılayabilmek

için başlangıçta bataklık bölgelerde yetişen kamışlardan yararlanmıştı.
Nitekim, onlar “Savaşa çıkacakları zaman bu kamışları söküyorlar, savaş-
tan dönünceye kadar öylece kalıyor, döndüklerinde de tekrar (aynı kamış-
larla) evlerini inşa ediyorlardı”.[60]
Ancak barınma sorununu aşmaya yönelik bu palyatif ve fakat pratik

çözüme halife Ö� mer, belki kalıcı yerleşime yol açacağı endişesi, belki de
kamışın bu tarz kullanılışına âşinâ olmadığı için kuşkuyla yaklaşıyor, iknâ
olmak istiyordu: “Karargâh sizin her biriniz için gerekli ve daha hayırlı. Size
muhalefet yapmak istemem. Kamış da nedir?” Onlar da “Sazlık sulandı mı
kamış yetişir,” dediler. Son tahlilde halife Ö� mer: “Siz bilirsiniz. O halde her
iki şehir de (Basra ve Kûfe) evlerini kamıştan yapsın” diyerek onların tek-
liflerine onay verdi. [61]
‘Utbe b. Ğ� azvân, Basra mescidi ve Dâru’l-İ�mâre’sini de kamıştan

inşa etmişti.[62] Bundan sonra şehirde kamış malzemesinin kullanımının
[55] İ�bn Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 67.

[56] Makrî�zî�, Hıtat, I, 304-305.
[57] el-Kalkaşendî�, Abbas Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhü’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İnşâ, nşr:
Muhammed Hüseyn, Beyrût 1987, III, 331.
[58] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 98.
[59] Kubiak, Fustât, 215.
[60] Belâzürî�, Fütûh, 342; Ensâbu’l-Eşrâf, thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî�, I-XIII, Dâru’l-
Fikr, Beyrût 1996, XIII, 298; Yâkût, Mu‘cem, I, 432.
[61] Taberî�, Târîh, IV, 43; İ�bn Hubeyş, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdillah b. Yûsuf 519
(ö. 584/1188), Ğazavâtü İbn Hubeyş, thk: Süheyl Zekkâr, I-II, Dâru’l-Fikr, I. Baskı,
Beyrût 1992, II, 669; el-Himyerî�, Muhammed b. Abdülmün‘im, (ö. 727/1327), er-
Ravdü’l-Mi‘târ fî Haberi’l-Aktâr, nşr: İ�hsan Abbas, Beyrût 1967, 105.
[62] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 5; Belâzürî�, Fütûh, 341; İ�bnü’l-Fakî�h, el-Büldân, 188.
yaygınlaştığı tahmin edilebilir. Belki de bu uygulama, Arap Muhâcirlerin

çadır gibi- alışa geldikleri barınaklarının yerini almış olabilir. Basra’da
kamıştan yapılan evler, h.17/m.638’den sonra giderek azalma eğilimine
girse de[63] Muğî�re b. Şu’be’nin ikinci defa Basra’ya vâli olduğu döneme
(h.22-24/m.643-645) kadar devam ettiği görülür. Ne var ki, biteviye çıkan
yangınlardan müşteki olan Basra ve Kûfe halkı, halife Ö� mer’den kerpiç ve
çamur gibi toprak malzemeden evlerini inşa etmek için müsaade istediler.
Bunun üzerine halifede, “Sizden biriniz üçten (kattan) fazla ev yapmasın.
Evlerinizi inşa ederken binaları yüksek yapmayın. Devletin kararlaştırdı-
ğı geleneğe bağlı kalın”[64] sözleriyle kalıcı konuta şarta bağlı olarak izin
verdi.
İ�lk zamanlarda Basra mescidinin çevresinde mesken yapımına izin

verilmedi. Daha sonraları bazı meşhur kişilere ait evlerin inşa edildiği
göze çarpmaktadır. Bunlar arasında, el-Esved b. Seri‘ et-Temî�mî�,[65] Ebû
Mûsâ el-Eş‘arî�,[66] Muğî�re b. Şu’be,[67] Osman b. Ebi’l-‘Â� s,[68] Mücâşi‘ b.
el-Mes‘ûd,[69] Abdurrahman b. Ebî� Bekre,[70] Abdullah b. el-Muğaffil[71] ve
Enes b. Mâlik[72] örnek verilebilir.
Evlerin inşasında toprak malzeme kullanılmasının, Müslümanların

h.21/m.642 yılında Nihâvend’deki zaferlerinden sonra atılmış bir adım
olması muhtemeldir. Kalıcı malzemeli konutlara izin verilmesinden sonra
bütün binaların hepsinin kerpiçle yapıldığını söylemek de mümkün de-
ğildir. Zira bu biraz da sahip olunan mâlî� imkânlara bağlıydı. Bu anlamda,
ortaya çıkan yangınlar, kamıştan kerpiçe geçilmesinin tek sebebi olarak
kabul edilmemelidir. Belki de Nihâvend Savaşı’nda kazanılan kesin zafer
(fethü’l-fütûh) ile Müslümanların Irak’ta kalıcı hâkimiyet kuracaklarına
dair fikirleri pekişmiş, bu yüzden ordugâh şehirlerde kerpiç evler inşâ
edilerek yerleşik hayata geçme düşünceleri netleşmiş olabilir. Nitekim
yerleşik şehir kültüründen gelen Hicaz ve Yemen kökenli Kinde, Murâd,
[63] Taberî�, Târîh, IV, 43; İ�bn Kuteybe, ‘Uyûn, I, 312.

[64] Belâzürî�, Fütûh, 342; İ�bn Kuteybe, el-Me‘ârif, I, 361; Cûde, el-Arab ve’l-Arz fî’l-‘Irâk
fî Sadri’l-İslâm, Ü� rdün Ü� niversitesi Yayınları, eş-Şirketü’l-‘Arabiyye, Â� mmân 1979,
180.
[65] Halife b. el-Hayyât, Tabakât, 44; İ�bn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali, (ö. 852/1448),
el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, I-VIII, thk: Ali Muhammed el-Becâvî�, Dâru’l-Cî�l, Beyrût
1412/1992, I, 74.
[66] Halife b. el-Hayyât, Tabakât, 68.
520 [69] Halife b. el-Hayyât, Tabakât, 49.
[72] Halife b. el-Hayyât, Tabakât, 91; Salih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ,
75–76.
Müzeyne, Hazrec gibi kabilelerin kerpiç kullanılmasına öncülük ettikleri

bilinmektedir.[73] Ancak bütün bunlara rağmen, Hz. Ali’nin hilafeti döne-
minde (h.35-40/m.656-661) bile hâlâ kamıştan evlerin yanında çadır ve
otağlarda oturulmaya devam ediliyor olması, şehirde kalıcı konuta geçiş
sürecini göstermesi bakımından kayda değerdir.[74]
Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’ın emri ile Kûfe’de, okçular tarafından dört yöne ok
atılarak tespit edilen yüksekçe bir alana Mescidü’l-Câmi ve Dâru’l-İ�mâre[75]
inşa edildikten sonra, bu alan içerisine herhangi başka bir bina yapılma-
ması için etrafına hendek kazıldı.[76] Ardından cadde ve sokakların genişli-
ği halife Ö� mer’in talimâtıyla tespit edildi. Mukâtilenin evleri merkezin tes-
piti için farklı yönlere atılan dört okun düştüğü mekânı çevreleyen sınırın
dışına inşa edilebilecekti. Böylece mescidin dört bir tarafını çevreleyen
alanda yapılaşmaya izin verilmedi.[77]
Şehrin ilk kurulduğu dönemde kamış ve saz gibi geçici konutların

yapımına izin verilmişti. İ�lgili rivayetlerden kamışın kullanılmaya
başlandığı yılın Basralılarla eş zamanlı olarak h. 17 yılında olduğu tahmin
edilebilir.[78] Kûfe’de de kamıştan yapılan bazı evlerin, Muğî�re b. Şu’be’nin
ikinci defa Basra’ya vâli olduğu döneme (h.22-24/ m.643-645) kadar hâlâ
varlıklarını sürdürdüklerine dair bilgilere rastlamaktayız. Ancak, her iki
şehirde sık sık yangınlara maruz kalmasından dolayı Halife Ö� mer, evlerini
çamur/kerpiç ile inşa etmelerine izin verdi. Kûfe’de kalıcı evlerin yapı-
mına yönelik bu adım, muhtemelen Müslümanların h.21/m.642 yılında
Nihâvend Savaşı’nda elde ettikleri zaferlerin ardından atılmıştır. Binaların
hepsinin tamamen kerpiçten inşa edildiğini söylemek de mümkün gözük-
memektedir. Nitekim, Hz. Ali’nin hilafeti döneminde (h.35-40/m.655-661)
Kûfe’de bazı kabilelerin hâlâ kamıştan yapılan evlerin yanında, çadır ve
otağlarda ikâmet etmeyi sürdürdükleri,[79] hatta Emevî�ler döneminde bile
evlerin çevresine kamıştan setlerin yapılmaya devam edildiğine[80] dair
rivayetler, kalıcı inşaat malzemelerine geçişte uygulanan tedrî�cî�lik konu-
sunda bir fikir vermektedir. Ö� te yandan Emevî� Devleti’nin ilk yıllarında,
[73] Yâkût, Mu‘cem, IV, 491; Salih Ahmed el-Ali, “Hıtatü’l-Basra”, Mecelletü Sümer VIII,
Bağdat, 1952, 281-303, 287-288; Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 48-50.
[74] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VI, 371; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 180.
[75] Belâzürî�, Fütûh, 275; Taberî�, Târîh, IV, 44
[76] Taberî�, Târîh, IV, 45; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 373-374; Cu‘ayt, Hişâm, el-Kûfe;
Neş’etü’l-Medineti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, 2. baskı, Dârü’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, Beyrût
1992, 166-167.
[77] Taberî�, Târîh, IV, 44-45. 521
[78] Taberî�, Târîh, IV, 43. bkz.: Belâzürî�, Fütûh, 342, Ensâb, XIII, 298, Yâkût, Mu‘cem, I,
432; Nu‘man b. Muhammed, Ma‘den, 132.
[79] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VI, 371; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 180.
[80] Belâzürî�, Fütûh, 282; Taberî�, Târîh, IV, 49.
Ziyâd b. Ebî�h’in vâliliği döneminde (h.50/m.670) Kûfe’de diğer bayındır-

lık faaliyetlerine paralel biçimde ev inşasında sayısal olarak artış kayde-
dildiğini ifade etmeliyiz.[81]
Kuruluşunun ardından Fustât’ta ilk konutların nasıl olduğu, bu süreç-

te insanların çadırlarda mı, kamış evlerde mi, çamurdan ya da kerpiçten
yapılan meskenlerde mi barındıkları hususunda malumât bulunmamak-
tadır.[82] Ne var ki, şehrin kuruluşu esnasında ‘Amr’ın çadırına (Fustât)
güvercin konması ve şehrin adını bundan alması ile ilgili rivayet[83] ve
Babilon fethi ile İ�skenderiye fethi arasındaki süreçte Kaysebe b. Külsûm
ile ilgili rivayetlerden[84] geçici bir süre de olsa Basra ve Kûfe şehirlerin-
de olduğu gibi ilk sakinlerinin barınağının çadır olması ihtimali yüksek
görünmektedir.[85] Ancak zamanla, geçici barınakların yerini kerpiç, top-
rak, moloz, taş ve tuğlanın kullanıldığı kalıcı evlerin alması ve devrin Arap
gelenekleri yanında asıl katkıyı yerli Kıptî� ustalar ve mâhir kölelerin sağ-
laması kuvvetle muhtemeldir.[86] Bu kalıcı konutların Hz. Ö� mer devrinde
(h.23 sonu/Kasım 644 öncesi) inşa edilmiş oldukları söylenebilir.
Bu dönemde İ�slâm şehirlerinde yer alan evlerin kâhir ekseriyetinin

tek katlı olduğu anlaşılmaktadır. Başlangıçta binalar sade ve gösterişsiz idi.
Bunun için pek çok neden sıralanabilir. Mısır’ın kırsal kesiminde de aynı
durumun söz konusu olması,[87] Fustât’ın bir askerî� garnizon kimliği taşı-
ması, şehrin nüfusunun çoğunluğunun bedevî� kökenli olması ve muhteme-
len bunların yerleşik hayat tecrübesini ilk kez Fustât’da yaşayacak olmaları
gibi… Bunlardan belki de en önemlisi, İ�slâm’ın aşırı lüks ve israfa karşı olma
ilkesinden taviz vermek istemeyen Hz. Ö� mer’in, İ�slâm şehirlerindeki binala-
ra bazı sınırlandırmalar getirmesidir. Nitekim aynı Halife, Basra ve Kûfe’de
inşa edilen evlerin üç kattan yüksek olmamasını emretmişti. [88] Fustât’taki
birden çok katlı binaların inşasının başlangıcı ve bununla ilgili tartışmaları
[81] İ�bnü’l- Fakî�h, el-Büldân, 230; el-Makdisî�, Mütahhar b. Tâhir (ö. ~355/966), el-Bed’
ve’t-Târîh, thk: Clement Huart, I-VI, Paris 1903, IV, 89.
[82] Ebû Salih’e göre “Araplar Fustât’a çadır kurmamışlar, çadır kullanımıyla ilgili de
bir bilgiye ulaşılamamıştır”, Abu Ṣaliḥ al-Armani, The Churches and Monasteries of
Egypt and Some Neighbouring Countries, (İ�ngilizce’ye terc.: b. Terc. A. Evetts, Oxford:
The Clarendon Press, 1895, 74; Kubiak, Fustât, 204.
[83] Bkz.: İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91.
[84] İ�lgili rivayetlere göre Şam’dan beraberindeki kölelerle birlikte Mısır’a gelen
Kaysebe, burada Babilon kalesi ‘Amr b. el-Â� s tarafından muhasara edildiği sırada bu
bölgeye çadırını kurmuş, fetihten sonra ise ‘Amr b. el-Â� s ile birlikte İ�skenderiye’ye
geçmişti. Bkz.: İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 62; Makrî�zî�, Hıtat, II, 246; Yâkût, Mu‘cem,
522 IV, 265; İ�bn Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 66.
[86] Bkz. Kubiak, Fustât, 110-111; Ebû Râbiye, ‘Amr b. el-Âs, 232.
[87] Ebû Râbiye, ‘Amr b. el-Âs, 231.
[88] Bkz:Taberî�, Târîh, IV, 43-44; Belâzürî�, Fütûh, 342; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 373.
göstermesi bakımından Hârice b. el-Huzâfe’nin meskeni/odası (ğurfe) ko-

nusunda kaynaklar az da olsa mâlumat vermektedir. Yezî�d b. Ebî� Habî�b ta-
rafından nakledilen ilgili rivayetlerde, Halife Ö� mer’in ikâmet ettiği Medine
şehrinden, sorumluluğunu taşıdığı Müslüman toplumların problemleriyle
yakî�nen ilgilendiği, onların sade ve dengeli hayat tarzını benimsemelerini
tavsiye ettiği, ahlâkî� davranışların kazanılması ve insanlar arasında adalet
konusunda gayret sarf ettiği gözlerden kaçmamaktadır.
Söz konusu rivayete göre; Hârice b. el-Huzâfe evinin üzerine bir oda
yapmaya kalkışınca, komşuları kendi evlerine yukarıdan bakan ve onların
özel hayatlarını tehdit eden bu odanın yıkılması için halifeye şikâyette bu-
lunmuşlardı. Bunun üzerine Halife Ö� mer de ‘Amr b. el-Â� s’a bir mektup ya-
zarak, çevreyi kontrol etmesini, eğer şikâyet yerinde ise odanın komşuya
bakan yönünün kapatılmasını emretmişti.[89] Halife Ö� mer bu tavrıyla belki
de, sadece bir insanın sebebi ne olursa olsun komşularının özel hayatla-
rına müdahalesini engellemiş olmakla kalmıyordu. Nitekim, Fustât’ın to-
pografik yapısı, evlerin birbirini görmemesini imkânsız hale getiriyor da
olabilir.[90] Fakat, halifenin cami minberinin çok yüksek yapılmaması mev-
zuunda olduğu gibi,[91] muhtemelen başka bir endişesi de bir mü’minin
imkânları, zenginliği, makamı gibi dünya metâı ile tepeden bakarak din
kardeşini küçük görmesine engel olmayı düşünmüş olmasıdır.[92]
Mısır’da sürekli yaşamamış fakat, hem devlet mülklerini kullanan

hem de yeni topraklar satın alan halife Ö� mer’e yakınlığıyla bilinen –örne-
ğin; Zübeyr b. el-‘Avvâm[93] ya da Sa‘d b. Ebî� Vakkâs[94] gibi- bazı sahâbî�le-
rin Fustât’ın merkezî� mahallesi Ehl-i Râye’de meskenleri mevcut idi.[95] Ne
yazık ki, fethin ilk yirmi yılında Fustât evlerinin genel mimarî� özellikleri
ve bu süreçte kaydedilen gelişmelerle ilgili daha fazla bilgiye rastlayama-
dık. Buna rağmen, kaynaklarda bahsedilen evlerin[96] çoğunun şehrin ku-
ruluşunun ilk 5-15 yılları arasında yapılmış olması muhtemeldir. Nitekim,
Kubiak, kaynaklarda zikredilen takriben 140 evin ve kırk caminin büyük
kısmının ya Muâviye ya da ondan önceki döneme ait olduğunu iddia et-
mektedir.[97]
[89] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 105, 107; İ�bn Dokmak, el-İntisâr, IV, 6.
[90] Meselâ, ‘Amr b. el-Â� s’dan sonra vâlilik görevine gelenlerden Abdullah b. Sa‘d
b. Ebî� Serh’in evi doğrudan doğruya Babilon’un duvarlarına inşa edilmişti. İ�bn
Abdilhakem, Fütûh, 110.
[93] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 114. 523
[95] Kubiak, Fustât, 156; Ayrıca geniş bilgi için bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91-121.
[96] Geniş bilgi için bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91-128
Bu arada, mimarî�deki asıl gelişimin Muâviye zamanına rastlaması te-

sadüfle izah edilmemelidir. Zira, Hz. Ö� mer ve diğer bir çok sahâbî� tarafın-
dan özellikle Kûfe ve Basra şehirlerinde olduğu gibi Fustât’ta da gösterişli
yapılaşmaya izin verilmemişti.[98] Ancak, bu durum Hz. Osman ve onun yö-
neticileri zamanında hem değişikliğe uğramış hem de yapılaşma artarak
güç kazanmış ve Emevî�ler devrinde zirveye ulaşmıştır.[99]
5. Caddeler ve Yollar
Basra ve Kûfe (muhtemelen Fustât) gibi Hz. Ö� mer devrinde kurulan

ordugâh şehirlerin cadde ve sokaklarının genişliğinin ne ölçüde olaca-
ğı bizzat halife tarafından tespit edilmişti. Şehirler kurulduktan sonra
Cuma mescidleri ve Dâru’l-İ� mârelerin bulunduğu şehir merkezlerinden
dışarı doğru caddeler kuruldu, bunlar tâli sokaklarla birbirlerine bağ-
landı. Halife, ordunun hareket imkânına, harbe çıkışına ve ictimâî� hayata
engel teşkil etmemesi için caddelerin ölçülerinin asgarî� 40 zira‘ (~20
m.) olmasını emretti. Daha küçük sokaklar 30 zira‘ (~15 m.), ondan daha
küçüklerinin 20 zira‘ (~10 m.), en küçük sokağın genişliğinin ise asgarî�
7 zira‘ (~3,5 m.)[100] olması gerektiğini emretti. Ancak mahalleleri birbi-
rinden ayıran ana caddelerin genişlikleri 60 zira‘yı (~30 m.) buluyordu.[101]
Dikkat edilecek olursa, cadde ve sokak genişlikleri ile ilgili limitlerin, Hz.
Peygamber’in Medine’de uygulamasını istediği ölçülere benzer olduğu
görülecektir.[102]
Kûfe’ye yerleştirilecek kabileler, Sa‘d b. Ebî� Vakkâs tarafından kur‘a

sonucuna göre iskân edildiler.[103] Böylece her bir kabile, kendine tahsis
edilen mahalleye yerleşmeye başlayınca, şehrin caddelerinin planı da
ortaya çıkmış oldu. Nitekim, Kûfe’deki caddelerin sayısının yaklaşık on
beşe ulaşmıştı ki bunlardan üçü Sahn’ın (Meydan) güneyinde, dördü
Sahn’ın kuzeyinde, üçer tanesi de Sahn’ın (Meydan) doğusunda ve
batısında yer almaktaydı.[104] Kûfe’de ana caddeleri talî� yollara bağlayan
[98] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 102, Taberî�, Târîh, IV, 49-50; Reitemeyer, E., Die
Städtegründungen, 33.
[100] Hz. Ö� mer’in, sokakların geniş tutulması ve asgâri 7 zira’(3,5 m.)dan dar olma-
ması uygulaması ile, Rasûl-i Ekrem’in koyduğu asgârî� limite uygun davranmakta
gösterdiği hassasiyet câlib-i dikkattir: Bkz. Buhârî�, Mezâlim ve’l-Ğasb, 29; Müslim,
Müsâkât, 31; İ�bn Mâce, Ahkâm, 16.
[101] Taberî�, Târîh, IV, 44; Mâverdî�, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 450/1058), el-Ah-
kâmü’s-Sultâniyye, çev.: Ali Şafak, İslâm’da Devlet ve Hilâfet Hukuku, Bedir Yay.,
524 İ�stanbul 1994, 160; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 373.
[102] Buhârî�, Mezâlim ve’l-Ğasb, 29; Müslim, Müsâkât, 31; İ�bn Mâce, Ahkâm,16.
[103] Belâzürî�, Fütûh, 275-276; Yâkût, Mu‘cem, IV, 492; Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 53.
[104] Taberî�, Târîh, IV, 45. Bkz.: İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 373; İ�bn Kesî�r, el-Bidâye, VII, 71;
Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 63-64.
sokaklar da bulunuyordu. Seyf’in bildirdiğine göre: “Birbirine paralel

yollar inşa edildi. Daha sonra bu yollar birbirine bağlandılar. Berideki
zira‘ ve genişlik alan öteki ile aynı idi. Bu yollar merkezdeki Sahn’ın dı-
şında planlandı.”[105] Bu sokaklar ya kabile ya da kabilelerin ileri gelen-
lerinin adlarıyla anılırdı. el-Mescidü’l-Câmi’ ve Dâru’l-İ� mâre’yi, es-Su-
bha’ya bağlayan ve Kûfe’nin kuzeydoğusunda yer alan Sükkatü’l-Berî�d
bunlardan biridir.[106] Kûfe’deki diğer sokaklardan bir diğeri Sükkatü
Şebis b. Rib’î� er-Riyâhi et-Temî�mî�’dir.[107] Ayrıca Sükkatü Benî� Cüzeyme
b. Mâlik[108] ve Sükkatü’s-Sevriyyin’i (Hemdan hıttasında bulunan) zikre-
debiliriz.[109] Bunlardan başka şehirde Farsça sokak isimlerine de rast-
lanmaktadır: Sükkatü Luhamî�, Cerî�r ya da Cerî�rü’l-Luhâm,[110] Sükkatü
Anterati’l-Hücam gibi.[111]
Basra’da bulunan bazı sokaklara gelince, bunlar; Sükkatü’l-Mes-

cid , Sükkatü’l-Mirbed[113] ve Sükkatü’l-Buhâriyye ki Emevî�ler devrin-
[112]
de Ubeydullah b. Ziyâd bu sokağa 4.000 Buhâralı göçmeni iskân etmişti.[114]

Bunlardan başka Kûfe’de bir de yolları birbirinden ayıran kavşaklar gö-
zümüze çarpmaktadır. Bunlara Cihâru Sûc adı veriliyordu ve “dört yön”
anlamına geliyordu. Ö� rneğin Cihâru Sûci Becî�le, Cihâru Sûci Hanî�s gibi.[115]
Fustât’ta da caddeler; şehir içindeki geçişleri sağlayan yollar ile ma-

hallelerdeki evler arasında dolaşımı sağlayan geçiş alanları dar sokaklar-
dan oluşmaktaydı. Şehri bir baştan öte başa geçen cadde (hatt, tarîk, şâri’)
sayısı çok değildir. Parçalara ayrılmış, kısa kısa yollar (darb, zükak veya
sûk) bir biriyle bağlantılı ve şehir boyunca diğer yol ve sokaklara geçiş
sağlamaktaydı.[116] Bunlara ilave olarak dağ, tepe caddeleri “‘akabe” diye
isimlendirilmiş, üzerleri kemerli ya da düz çatı ile kapatılanlara “sakîfe”
denilmiştir.[117] Binalar arasında geçişi sağlayan küçük ve dar koridorlara
“havha”,[118] birkaç caddenin birleşim yerinde bulunan küçük karesel, dü-
zensiz alanlara “rahbe” deniliyordu.[119] İ�nşa edilmemiş olan büyük alanlar

[106] İ�bn Fakî�h, el-Büldân, 218; Taberî�, Târîh, VI, 269.
[107] Taberî�, Târîh, VI, 29.
[109] Taberî�, Târîh, VI, 26,29.
[110] Taberî�, Târîh,, V, 62.
[113] Belâzürî�, Ensâb, VI, 23.
[114] İ�bn Fakî�h, el-Büldân, 234.
[115] Belâzürî�, Fütûh, 281; Ya‘kûbî�, el-Büldân, 70; Taberî�, Târîh, VI, 106. 525
[116] Kubiak, Fustât, 189-190.
[117] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 119, 129.
[118] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 73, 144.
[119] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 120.
“fidâ”, hayvanlara ayrılmış olan mekanlar da “menâh” olarak adlandırılı-

yordu.[120]
Fustât’ta içme suyu temini ve hayvanları sulamak için bütün sâkin-

lerinin nehre kolaylıkla ulaşabileceği Nil kıyısında bir yol vardı.[121] İ�kinci
yol ise ‘Amr Câmii ile Dâru’l-İ�mâre arasından geçen “Tarî�k” idi. Bu yolun,
güneyde Babilon’un kuzey kapısı yönündeki Bâbu’s-Safâ bölgesine ulaş-
tığı tahmin edilmektedir.[122] Bunlardan başka her mahallenin sakinlerini
doğrudan Nil’e ulaştıran düz ve kısa tâli yollar ve sokaklar da mevcuttu.
Ayrıca mahallelerin (hıtta) dâhilî� iletişimi dama tahtasını andıran yollarla
sağlanıyordu. Şehrin sakinlerine hizmet eden bu yollar ve caddeler kabile-
ler arasında el-Fidâ (avlu) denilen ve meskun olmayan alanlara açılmıştı.
Dâhilî� dolaşımı sağlayan yollar ise daha düzensizdi.[123]
Genellikle Fustât’daki yolların yönü dış mahallelerinden şehrin mer-

kezine (Kasru’ş-Şem‘ ve Ehl-i Râye’ye) doğru yöneldikleri, sonra Nil neh-
rini kesen kayık köprüler üzerinden el-Cî�ze’ye devam eden daha sonra da
batıya giden cadde ve sokak ağıyla bir araya gelen doğu-batı ana yollarıyla
birleştikleri anlaşılıyor.[124]
Müstakil sokaklar ve caddelerin çoğuna, şehrin önemli kişilerinin ya

da mülk sahiplerinin adı verilmişti.[125] Bunların çoğu, bize ilk dönemler-
den ulaşmış görünüyor. Ancak Sûku Verdân,[126] Sûku Hammâm[127], Sûku
Berber,[128] gibi sokakların Emevi devrine ait olma ihtimali yüksek görün-
mektedir.[129]
6. Mer’âlar
İ�slâmî� dönemde hayvan otlatmak maksadıyla kamu yararına tahsis

edilen mer’â ya da İ�slâm hukuku terminolojosi ile söylenecek olursa himâ
uygulaması, Hz. Peygamber döneminde başlar. Resûlullah, Mekke-Medine
[120] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 34; İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 98. ayrıca bunların lis-
tesi için bkz.: 77.
[121] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 96; Kubiak, Fustât, 107.
[125] İ�bn Abdilhakem’in Derb, Zukak, Sakîfe ya da Süveyka tabirleriyle naklettiği cadde
ve sokak isimleri ile bunların sahipleri hakkında bazı örnekler için bkz.: Derb; İ�bn
Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 120; Zukak; İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 118, 126, 119;
526 Sakî�fe; 129; Akabe, 119, 129; Süveyka; İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 120.
[126] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 254; el-Kindî�, el-Vülât, 113
[127] el-Kindî�, el-Vülât, 113.
[128] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 109, 111, 115, 119.
arasında Müzeyne kabilesi toprakları içerisinde bulunan Nakî�’ arazisini,[130]

Cüreş halkına kendi arazilerini,[131] Benî� Kurrâ b. Abdillâh Ebî� Necî�h Neh-
dî�’ye bir araziyi[132] ve Benî� Mut’an’a da Selebe vadisini[133] mer’â (himâ ya
da koru) olarak verdiği misal olarak zikredilebilir.
Râşid Halifeler döneminde Hz. Peygamber zamanındaki himâ uygula-

masının devam ettiği görülür. Hz. Ebû Bekir dönemi kısa olması sebebiyle
farklı bir uygulamaya gidilmeden Hz. Peygamber’in Nakî�’ arazisinin mer’â
statüsü devam ettirildi.[134] Ancak, ridde olaylarına müdâhil olan Benî� Sa’le-
be kabilesinin halife Ebû Bekir’den eski vatanlarına yerleşme talepleri red-
dedilerek, söz konusu arazi savaş atları ve develeri için koru yapılmıştır.[135]
Nakî�’ arazisinin mer’â olma özelliğinin sürdürülmesine ek olarak,[136]

Hz. Ö� mer zamanında, himâ uygulamasının artarak devam ettiği, fetih or-
dularına iştirak eden atların yetiştirileceği, zekât develerinin besleneceği
büyük mer’âların tesis edildiği görülmektedir. Nitekim, Hz. Ö� mer devrin-
de Rebeze’de savaş atları yanında sadece zekât develerinin sayısının otuz-
kırk bine ulaştığı nakledilmektedir.[137] Bu dönemde çıkabilecek ânî� isyân
hareketlerinin bastırılmasında kullanılmak üzere her askerî� merkezde
4000 kadar tam techizâtlı süvarî� ve atların beslendiği büyük haralar oluş-
turuldu.[138] Vâkıâ, Hz. Ö� mer’in, fetih ordularının komutan ve vâlilerine
yeni kurulacak şehirlerin çevresinde koyun, at ve develerin otlayabileceği
geniş mer’â ve otlak alanlarının bulunması yönündeki şartı ve talimatı da
unutulmamalıdır.[139]
[130] Geniş bilgi için: Bkz: Belâzürî�, Fütûh, 23; Buhârî�, Cihâd, 146; Ebû Yûsuf, el-Harâc,
163; Salih Ahmed el-Ali, “el-Himâ fî Evveli’l-Karni’l-Hicrî”, Mecelletü’l-Arab, sayı:
VII, Riyâd, 1969, 579-582; Demirci, Mustafa, İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi,
Kitabevi, İ�stanbul 2003; 177.
[131] İ�bn Sa’d; Tabakât, I, 338; Muhammed Hamidullah, Mecmû‘atü’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye
li’l-‘Ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâfeti’r-Râşide, Kahire 1941, çev.: Vecdi Akyüz, Hz.
Peygamber Döneminin Siyasî-Idarî Belgeleri, Kitabevi, İ�stanbul 2002, 317; Salih
Ahmed el-Ali, “el-Himâ”, 579.
[132] İ�bn Sa’d, Tabakât, I, 267; Semhûdî�, Vefâ, III, 1085-1086; Hamidullah, el-Vesâik, 191;
Salih Ahmed el-Ali, “el-Himâ”, 580.
[133] Ebû Dâvûd, Zekât, 13; Nesâî�, Zekât, 29; Hamidullah, el-Vesâik, 359; Salih Ahmed
el-Ali, “el-Himâ”, 579.
[134] İ�bn Sa’d; Tabakât, V, 11; Semhûdî�, Vefâ, III, 1082-1085; Salih Ahmed el-Ali, “el-
Himâ”, 580.
[136] İ�bn Sa’d; Tabakât, III, 305-306; Semhûdî�, Vefâ, III, 1089.
[137] İ�bn Sa’d; Tabakât, Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm (ö. 224/839), Kitâbü’l-Emvâl, thk:
Muhammed Ammara, Dârü’ş-Şurûk, I. Baskı, Beyrût-Kahire 1989, 324.
[138] Şiblî�, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, (çev.: Talip Yaşar Alp), İ�stanbul 527
1975, 144-145.
[139] Taberî�, Târîh, III, 579; Halî�fe b. Hayyât, Ebû Ö� mer el-Leysî� el-‘Usfurî� (ö. 240/854),
et-Târîh, thk: Ekrem Ziya ‘Umerî�, Dâru’l-Kalem, 2. baskı, Dimaşk-Beyrût 1397/1978,
I, 115; Taberî�, Târîh, IV, 42; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 155-156.
Fetihler artınca Hz. Ö� mer, Medine’ye üç-dört günlük uzaklıkta bu-

lunan Rebeze[140] arazisini fetih atları ve develeri için himâ tahsis etmiş,
sorumluluğuna da kölesi Heniyy’i tayin etmiştir.[141] Mekke’ye on gün
uzaklıkta yer alan ve önceleri Şeref, sonraları Dariyye denilen Necd böl-
gesindeki Câhiliye döneminden itibaren himâ olarak kullanılmaya devam
eden arazi, Hz. Ö� mer tarafından da korunarak geliştirilmiştir.[142]
Taberî�’nin Seyf b. Ö� mer’den naklettiğine göre, Hz. Ö� mer döneminde

Kûfe’de, Sâsânî�ler döneminden kalma (Â� hur-u Şâhicân: Emirlerin Ahırları),
“el-Arrâ’ adlı haralarda, Süleyman b. Rebî�a el-Bahilî�’nin sorumluluğunda
4.000 kadar at beslenmekteydi. Aynı şekilde bu dönemde, Cez’ b. Muâvi-
ye’nin gözetimindeki Basra harası dışında, diğer önemli şehirlerde de Müs-
lümanların gayretleriyle at yetiştiriciliğinin geliştiği bildirilmektedir. [143]
Bütün bu örneklerden de anlaşılacağı üzere, Hz. Osman dönemin-

den önce himâ uygulaması başlamış idi. Hz. Osman, zekât develeri ve
fetih ordusu için at yetiştiriciliği yapılan himâları genişletti.[144] Hatta ta-
rihen hiçbir gerçekliği sözkonusu değilken ve bu iddiayı bizzat reddet-
mesine rağmen Hz. Osman’ın himâyı ilk uygulayan devlet adamı olduğu
iddia edildi.[145] Dahası, Hz. Â� işe’nin bu dönemde pratikten kaynaklanan
sorunları “himâlar, canımızı sıktı” ifadeleriyle seslendirmesi dikkat çe-
kicidir. Hz. Osman döneminde baş gösteren siyasî� ve ekonomik kaos
ortamında tartışma konusu yapılan hususlar arasında himâ konusu da
yerini alırken, Hz. Â� işe’nin Halife Osman’ın uygulamasını “himâ yerleri-
ni kendi adamları için tahsis etti. Başkalarının faydalanamayacağı şekil-
de onlara öncelik tanıdı”[146] sözleriyle yorumlarken mer’â meselesinin
nasıl siyasallaştığını da dillendirmiş oluyordu. Hz. Osman’ın himâ/
mer’âlar konusunda tenkid edilmesinin muhtemel sebebleri, artan
hayvan sayısına bağlı olarak himâ için tahsisâtın çoğalarak genişlemesi
[140] es-Semhûdî�, Vefâ, III, 1084, 1087, 1091-1092; Rebeze’nin Hz. Peygamber veya Hz.
Ebû Bekir tarafından himâ yapıldığına dair, es-Semhûdî� rivayetleri diğer kaynaklar
tarafından teyid edilmemektedir. Bkz.: Salih Ahmed el-Ali, “el-Himâ”, 583.
[141] İ�bn Sa’d; Tabakât, V, 11; es-Semhûdî�, Vefâ, III, 1088.
[142] es-Semhûdî�, Vefâ, III, 1093-1094. Bazı kaynaklar, farklı rivayetler nakletse de çağ-
daş tarihçi Salih Ahmet Ali, Şeref ile Dariyye’nin aynı mevkî� olduğu kanaatini ta-
şımaktadır. Salih Ahmed el-Ali, “el-Himâ fî Evveli’l-Karni’l-Hicrî”, Mecelletü’l-Arab,
sayı: VII, Riyâd, 1969, 579-582, 585-587. Bkz.: Demirci, Toprak Sistemi, 179 (681.
Dipnot).
[143] Taberî�, Târîh, IV, 52; Barış, Bayındırlık, 86.
[144] es-Semhûdî�, Vefâ, III, 1093.
528 [146] Taberî�, Târîh, IV, 448, 565. Geniş bilgi için bkz. Hizmetli, Sabri “Târî�hî� Rivâyetlere
Göre Hz. Osman’ın Ö� ldürülmesi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi
(AÜİFD), XXVII (1985), s. 149-177; Demirci, Mustafa, “Hz. Osman Devri Fitne
Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”, İslâmiyât, Yıl 7/1, Ankara 2004, s. 155-
170, 169.
neticesinde mülkiyetinin bedevî� kabî�lelerin ellerinden çıkması ile himâ

uygulamalarının halifeye yakın bazı idareci ve kesimlerce istismar
edilmesi şeklinde özetlenebilir.[147]
Kuruluşundan itibaren Fustât şehrindeki hıttaların içerisinde ahır-

ların bulunduğu bilinmektedir. Muhtemelen bunlar, bütün bir kabile/boy
ya da kişisel olarak muhafaza edilen atların yetiştirilmesi içindi. Buraya
yerleşenlerin civarındaki verimli alanın küçük kısımları toprağı işlemek
için ele alınmış ve daha büyük parçaları ise, zaman zaman kaynaklardan
edindiğimiz bilgilere göre bahçelere çevrilmişti.[148] Bu bahçelere örnek
olarak, ilk kez Amr b. el-Â� s tarafından kurulan Reyhân bahçesi ile İ�bn Key-
sân bahçesi ve Havî� bahçesi zikredilebilir.[149]
7. Hapishaneler
Hz. Peygamber döneminde bazı suçluların mescid ve evlerde hapse-

dildikleri bilinmekle birlikte, bu maksatla hapishane sayılabilecek özel
mekanlar tahsis edilmemişti. Durum Hz. Ebû Bekir devrinde de bazı
mahkûmlara hapis cezası uygulanmasına rağmen Resûlullah zamanından
farklı bir uygulama olmadı.[150] Ancak, nüfus artışı, coğrafyanın genişleme-
si, şartların değişmesi ve suçların çeşitlenmesi gibi zorunlu haller nede-
niyle, İ�slâm Tarihi’nde ilk kez hapishaneler Hz. Ö� mer devrinde kurulmaya
başladı.[151] Nitekim, kaynaklarımızda Hz. Ö� mer döneminde Medine’de bir
hapishanenin bulunduğu, Kûfe hapishanesinde tutuklu iken firar eden
Ma’n b. Zâide isimli şahsı burada tekrar bir müddet hapsettiği,[152] ayrıca
vâli Nâfi’ b. Abdi’l-Hâris el-Huzaî�’nin halife Ö� mer adına Mekke’de, Saffân
b. Ü� meyye’nin evini 4.000 dirheme satın alarak hapishaneye dönüştürdü-
ğü nakledilmektedir.[153]
Bunlardan başka Basra’da Dehnâ denilen meydanda mescid, Dâ-

ru’l-İ�mâre, hamam ve divânın bulunduğu komplekste bir de hapishane
[147] Demirci, Mustafa, Toprak Sistemi, 181.

[149] Kubiak, Fustât, 116, (61. dipnot).
[150] Geniş bilgi için bkz.: Yılmaz, Metin, Erken Dönem İslâm Târîhinde Zindanlar ve
Hapishaneler, Etüt Yayınları, Samsun 2009, 45-46.
[151] Geniş bilgi için bkz.: el-Kettânî�, et-Terâtîb, II, 53-55; Yılmaz, Metin, “İ�slâm Târî�hinin
İ�lk Ü� ç Asrında Hapishanelere ve Mahkumların Durumlarına İ�nsan Hakları
Bağlamında Genel Bir Bakış”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi,
2001, sayı: 12-13, s. 539-581; Yılmaz, Zindanlar ve Hapishaneler, 38-47. 529
[153] Buhârî�, Husumât, 44; el-Beyhakî�, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali (458/1066),
es-Sünenü’l-Kebîr, I-X, Beyrût, 1344-1356, VI, 34; İ�bn Kayyim, Muhammed el-Cev-
ziyye (ö. 751/1350), et-Turuku’l-Hükmiyye fi’s-Siyâseti’ş-Şer’iyye, Mısır, 1317, 102.
yer almaktaydı.[154] Hz. Ö� mer burada Hutay’e isimli şairi hapsetmişti.[155]

Yukarıda sözü edilen Ma’n b. Zâide’nin hapsedildiği Kûfe hapishanesi, yine
Hz. Ö� mer devrinde kurulmuştu.[156] Mısır’da Hz. Yusûf’un tutuklandığı ha-
pishanenin el-Cî�ze’de[157] olduğu mervî�dir.[158] Hıristiyanlar için önem arz
eden Şem‘ manastırı ve Mısır patriğinin makamı da burada bulunuyordu.
Hz. Osman’ın da suçlulara hapis cezası uygulayarak, selefi Hz. Ö� mer

devrinde yapılan hapishanelerin işlevini sürdürdüğü söylenebilir. Nite-
kim O’nun, Dâbi’a b. Hâris isimli müzmin hırsıza müebbed hapis cezası
uyguladığı bilinmektedir.[159]
İ�lk üç halifenin uygulamasında görüldüğü gibi ev, mescid ya da

herhangi bir binayı hapishane olarak kullanma yerine –günümüzde olduğu
gibi temelinden çatısısına kadar- mahpuslar için ilk defa müstakil bir bina
yapan halifenin Hz. Ali olduğu anlaşılmaktadır.[160] Kûfe hapishanesi Hz.
Ali döneminde muhtemelen şehrin batısında yer alan Künâse mevkine
taşındı. “Nâfî�” adlı bu hapishânenin yapımında kargı kullanıldığından bina
yeterince emniyetli bulunmadı. Bu nedenle halife Ali kerpiçten “Mehis”
veya “Muhayyes” adlı yeni bir bina inşa ettirdi.[161] Hz. Ali bütün bunla-
ra ilave olarak; mahpuslarla alâkalı bazı yeni uygulamalara imza attı.[162]
Mahpusların yiyecek ve giyecek ihtiyaçlarını devlet bütçesinden ödedi.
Yine yoksulluk çeken tutukluların harcamalarını hazineden karşıladı.[163]
8. Kanallar
İ�lk dört halife döneminde bayındırlık faaliyetleri kapsamında; içme-

sulama ve ziraati geliştirme maksadıyla yapılan çalışmalar da göze
çarpmaktadır. Yukarıda Hz. Ö� mer’in vâli ve komutanlarına yeni kurulacak
[154] Belâzürî�, Fütûh, 342; Ensâb, XIII, 298; Yâkût, Mu‘cem, I, 432; Salih Ahmed el-Ali,
et-Tanzîmâtu’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fî’l-Basra fî Karni’l-Evveli’l-Hicrî, Dârü’t-
Talî�‘a, 2. baskı, Beyrût 1969, 15; a.g.m, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 75.
[155] İ�bn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed, (ö. 751/1350), et-Turuku’l-Hükmiyye, 103;
Yılmaz, Zindanlar ve Hapishaneler, 48-49.
[157] Arap dilinde vadi anlamına gelen el-Cî�ze, Nil’in batı kıyısında Fustât şehrinin karşı
kıyısında bulunan büyük ve güzel bir köydür. Makrî�zî�, Hıtat, I, 205
[158] Makrî�zî�, Hıtat, I, 207; Yâkût, Mu‘cem, III, 193.
[159] Yılmaz, “Hapishaneler”, 553; Zindanlar ve Hapishaneler, 50.
[160] İ�bn Manzûr, Lisânü’l-Arab, VI, 74; Geniş bilgi için bkz.: el-Kettânî�, et-Terâtîb, I, 299;
Bakır, Abdülhalık, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004, 398; Yılmaz, “Hapishaneler”,
551-553.
530 [161] İ�bn Manzûr, Lisânü’l-Arab, VI, 74; Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, 398; Yılmaz,
“Hapishaneler”, 551.
[162] Yılmaz, “Hapishaneler”, 553.
[163] Bkz: Ebû Yûsuf, el-Harâc, 239-240; el-Kettânî�, et-Terâtîb, I, 300; Bakır, Hz. Ali ve
Dönemi, 399.
şehirlerin -diğer koşullar arasında- su kaynaklarına yakın olmasını da

özellikle şart koştuğunu zikretmiştik. [164]
Nitekim, Basralılar’ı temsilen bir heyetle Hz. Ö� mer’e gelen Ahnef b.

Kays, şehrin çorak ve rutubetli, ot bitmeyen, doğu tarafı tuzlu deniz suyu,
batısı ise çöl, ekime-dikime ve hayvancılığa elverişli olmayan bir yerine yer-
leştirildikleri, tatlı su kaynağının yaklaşık on iki km. uzaklıkta ve güvenlik-
li olmayan bir bölgede bulunduğu yönündeki şikâyetlerini dile getirmişti.
Bunun üzerine halife Ö� mer, Basra vâlisi Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’ye bir mektup
yazarak bir kanal açtırmasını emretti. Bunun üzerine vâli Ebû Mûsâ, Avrâ
isimli bölgeden akan suların biriktiği İ�ccâne çukurundan (İ�slâmî� dönemde
Cezzâre) başlayarak üç fersah (18 km.) uzunluğundaki kanalı Basra’ya ulaş-
tırdı. Böylece Ü� bülle ırmağının uzunluğu, dört fersah (24 km.) oldu.[165]
Hz. Ö� mer, Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’ye bir başka kanal kazdırması emrini
gönderince bu iş için müttakî�liğiyle marûf bir sahâbî� olan Ma’kıl b. Yesâr
el-Müzenî�’yi görevlendirdi. Bunun üzerine Ma’kıl’ın, daha sonra kendi
adıyla anılacak olan sözkonusu kanalı kazdırttığı anlaşılmaktadır.[166] Bu
arada Belâzürî�, Muâviye b. Ebî� Süfyan devrinde Ziyâd b. Ebî�h tarafından
sahâbî� olması hasebiyle teberrüken Ma’kıl’a kendi adıyla anılacak bir ka-
nal açtırıldığını nakletmektedir.[167]
Hz. Osman’ın Basra vâlisi Abdullah b. Â� mir el-Kürezî�, Fars bölgesinde

bir çok yeri, Horasan, Sicistan ve Kâbül’ü fethettikten sonra Nebâc’ı ele ge-
çirerek buraya ağaç dikmiş, “Uyûn-ı İbn Âmir” adıyla anılan ve es-Sümeyne
denilen bir çok su kaynağı çıkartmıştır. Basra’da biri şehrin doğusunda di-
ğeri annesinin adına “Ümmü Abdullah” diye bilinen iki nehir kazdırmıştır.[168]
İ� slâm fetihlerinden önce Enbâr halkı, Fars Kisrâsı’ndan bir kanal

kazdırmasını istemişlerdi. Aynı taleplerini fetihlerden sonra Kûfe vâlisi
Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’a (h.21-17 /m.642-638) ilettiler. Vâli, bu iş için Sa‘d b.
Amr b. Harâm’ı görevlendirdi. Sa‘d b. Amr derhal adamlarını toplayarak
kanal açma çalışmalarını başlattı. Ancak, kanalın yatağının parçalanması
mümkün olmayan devasa bir taş ocağına rastlaması üzerine kazı
çalışmaları sonlandırıldı. Sa‘d b. Amr’a nispetle “Sa‘d kanalı” adı verilen
söz konusu kanal, Haccâc b. Yûsuf’un vâliliği zamanında tamamlanabil-
miştir. [169]
[164] Belâzürî�, Fütûh, 341, Ensâb, XIII, 298; 229; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 156.
[165] Belâzürî�, Fütûh, 351-352. 531
[168] İ�bn Kuteybe, el-Me’ârif, 321.
Firavunlar devrinde Mısır’da Nil nehrini Kızıldeniz’e bağlayan bir ka-

nal mevcuttu. Zaman içerisinde ihmalden dolayı bu kanal, tekrar kum ve
çakılla dolarak işlevsiz hale geldi. Bölgenin fethinin ardından Amr b. el-Â� s,
Fustât şehrini kurarak geniş çaplı bayındırlık faaliyetlerine girişti. h.18/
m.639-640’da Medine ve çevresinde ciddi anlamda kıtlık (Remâde) baş
gösterdi.[170] Amr b. el-Â� s Mısır’ın fethinden sonra, Medine’ye önce kara
yoluyla erzak yardımında bulundu.[171] Ancak erzakın develerle karadan
sevkinin çok geç ve zor şartlarda gerçekleştiğini Hz. Ö� mer’e anlatan Amr,
zamanla kapanmış olan kanalın tekrar açılmasını teklif etti.
Amr b. el-Â� s, Hz. Ö� mer’den aldığı izinle derhal Nil Nehri’ni, Kızılde-
niz’in Kulzüm limanına bağlayan ve adına “Halîcu Emîri’l-Mü’minîn” de-
nilen kanalı bir yıl içinde tamamlayarak açtı (h.23/m.644). Bundan sonra
Medine’ye gıda ve mal sevkiyatına ek olarak, Mısır-Harameyn-Hindistan
ve Yemen uluslararası ticaretinin gelişmesini sağladı.[172] Daha sonra Amr
b. el-Â� s’ın, Kızıldeniz’i Akdenize bağlayacak (günümüzdeki Süveyş kanalı
gibi) bir kanalı açabileceğini halife Ö� mer’e arzetmesine rağmen, Halife,
hacca gelen gemilerin Rumlar tarafından yağmalanabileceği endişesiyle
reddetmesi üzerine Amr bu projeden vazgeçmek zorunda kaldı.[173] h.36/
m.656’da Hz. Osman, Mekke’ye uzak düşen Şu’aybe limanını Mekke’nin
batısındaki Cidde’ye taşıdı. Bunun ardından Cidde, uluslararası ticarette
önemli bir ithalat merkezi haline geldi.[174]
9. Hamamlar
İ� slâm’ın ilk dönemlerinden itibaren dinî� sâiklerle inşa edilen
hamamlar, gerek mukî�m gerekse yabancıların bedensel temizlik
ihtiyaçlarını karşılayan sosyal kurumlar olmuştur. Kaynaklarımızda Hz.
Peygamber devrinde umumî� hamamların varlığına dair bazı ipuçları
bulunmakla birlikte,[175] esasen O’nun vefatından sonra ortaya çıkan
[170] İ�bn Sa’d, Tabakât, III, 310-324.

[171] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 163
[172] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 164; Süyûtî�, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekr, (ö.
911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara, thk: Ebû’l-Fazl İ�brâhim, I-II, Kahire 1967, 1968, 94;
Fayda, Hulefâ-yi Râşidîn Devri, 347.
[173] Mustafa Fayda, Hulefâ-yi Râşidîn Devri, 347. Bkz.: Şiblî�, Asr-ı Saâdet, IV, 375; Şiblî�,
Mevlânâ Nûmânî�, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, çev. Talip Yaşar Alp,
I-II, İ�stanbul, 1980, II, 118.
[174] Utku, Nihal Şahin, Kızıldeniz’de Denizcilik Ticaret ve Yerleşim, Basılmamış Doktora
Tezi, dan.: Prof. Dr. Mustafa Fayda, Marmara Ü� niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
532 İ�lâhiyat Anabilim Dalı, İ�slâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İ�stanbul 2005; s. 371-
372; Fayda, Hulefâ-yi Râşidîn Devri, 347-348.
[175] Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘âs es-Sicistânî� (ö. 275/888), es-Sünen, Çağrı Yayınları,
2. baskı, I-V, İ� stanbul 1992, Hammam, 1; et-Tirmizi, Ebû İ� sa Muhammed b. İ� sâ
(ö. 279/892), es-Sünen, Çağrı Yayınları, 2. baskı, I-V, İ� stanbul 1992, Edeb, 43;
İ� slâm şehirlerinin en önemli unsurlarından birini teşkil ettiğinde kuş-

ku yoktur. Basra’yı kuran Utbe b. Ğ� azvân, mescid ve Dâru’l-İ� mâre’nin de
bulunduğu Dehnâ adı verilen bölgeye idareciler için bir de hamam yap-
tırmıştı. [176] Belâzürî�’nin “Kûfe’de inşa edilen ilk hamamlar” ifadesiyle
naklettiği Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’ın azatlısı A’yen’e ait “Hammâm-ı A’yen”
ile Ö� mer b. Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’dan adını aldığı söylenen “Hammâm-ı
Ö� mer”, Emevî�ler döneminde inşâ edilmiştir.[177] Mısır’daki Roma/Bizans
hamamlarından sayılan ve muhtemelen ilk dönemde Fustât’ta yeniden
inşâ edilerek bizzat Amr b. el-Â� s tarafından da kullanılan hamam;
“Hammâm-ı Fe’r” olarak bilinmektedir.[178] İ� lk dönemlerden itibaren
Fustât’ta Romalılar devrinden kalma kanalizasyon sisteminin revize
edilmeye başlandığı, atık su ve pisliklerin toplanması için havuzlar ya-
pıldığı ya da evlerin taş temellerine foseptik çukurlarının yerleştirildiği-
ni ilave etmeliyiz.[179]
10. Pazarlar
Pazarlar, İ�slâm şehirlerinin olmazsa olmaz unsurlarından olup çok

önemli bir yere sahiptir. Resûllullah’ın Medine’deki uygulamasına bağlı
kalarak, halife ve onların yöneticileri İ�slâm şehirlerinde merkezî� mescidin
çevresine mutlaka bir pazar kurmuşlar,[180] ihtiyaca göre de bunların sayı-
larını artırmışlardır. Ordugâh şehirlerin kuruluşunda pazarların oldukça
basit ve özensiz olduğu dikkatlerden kaçmaz. Bunun sebebi, şehir halkı-
nın fetih ve gazâ yerine ticarete meyletmesinin önüne geçmek ve ticareti
özendirmemekle izah edilebilir. Ancak, buna rağmen pazarların kuruluşu-
nun Hz. Ö� mer döneminden itibaren tatbik edilmeye başladığı da dikkat-
lerden kaçmamaktadır.[181]
Basra pazarı, Cuma mescidi ve Dâru’l-İ�mâre’nin bulunduğu ala-

na kurulmuştu.[182] Bir diğer pazar ise, h.36/m.656 senesinde kurulmuş
olup, şehrin çöl tarafı yani batısında Mirbed adı verilen geniş alanda yer
Bkz: el-Kettânî�, et-Terâtîb, II, 177-178; Akyüz, Vecdi, “Hz. Peygamber Dönemi
Şehir ve Yerel Yönetim Hizmetleri”, İslâm Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel
Yönetimler, haz. Vecdi Akyüz - Seyfettin Ü� nlü, İ� lke Yayınları, İ� stanbul 1996, I, 48-
68, 52; Söylemez, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara Okulu Yayınları,
Ankara 2001, 78.
[176] Belâzürî�, Fütûh, 342; Ensâb, XIII, 298; Yâkût, Mu‘cem, I, 432.
[177] Belâzürî�, Fütûh, 280; 348; Taberî�, Târîh, VI, 61.
[178] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 110. 533
[180] Cu‘ayt, el-Kûfe, 168.
[181] Taberî�, Târîh, IV, 45-46; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 484 .
almaktaydı[183] Mirbed pazarında Sûku’d-Debbâğî�n (Dericiler Pazarı) ve

Sûku’l-İ�bil (Deve Pazarı) de mevcuttu.[184]
Kûfe pazarı da mescid ve vâli konağı ile birlikte Sahn’da yer alı-
yordu.[185] Ö� nceleri pazar basit ölçülerde kurulmuş, mimarî�sine pek de
özen gösterilmemiş ve pazar alanına başka bina inşâ edilmesine müsâa-
de edilmemişti. Ancak Emevî� vâlisi Ziyâd b. Ebî�h Kûfe vâlisi iken (h.50-
53/m.670-673) pazarlardaki kemerlerin üzerine gölgelikler yaptırdı.[186]
Kûfe’de ikinci pazara Hz. Osman döneminde Kûfe vâliliği yapan Velî�d
b. Ukbe döneminde (h.30-25/m.650-645) rastlanmaktadır. Söz konusu
Pazar, el-Kassârî�n[187] adıyla biliniyor olup, Kûfe mescidi civarında Velî�d
b. Ukbe’nin konutu olan Dâru’l-İ� mâre’ye yakın bir yerdeydi.[188] Bu dö-
nemdeki bir diğer pazar ise, Künâse adı verilen bölgede bulunuyor-
du.[189] Bu pazarın adı da Velî�d b. Ukbe’nin Kûfe vâliliği yaptığı dönemde
(h. 25-30/m.645-650) karşımıza çıkmaktadır. Şehrin yeni kurulduğu
dönemlerde bu alanı Benî� Esed kabilesi, çöplük olarak kullandığı için
“Künâsetü Benî Esed” adıyla bilinmekteydi ve konum olarak Benî� Abs ve
Temî�m kabilelerinin mahallelerine kadar uzanmaktaydı.[190] Coğrafyacı
Makdisî�’den, Künâse’deki bu pazarda, köle ve hayvan alış verişi yapıldı-
ğını öğreniyoruz.[191]
Fustât’ın kurulduğu mekân olan kadî�m Babilon kalesinin duvarları

içerisinde; sivil Kıptî� nüfusu, çok sayıda kilise, tahıl ambarları, pazarları
ve limanıyla Babilon, geçmişe ait şehir karakterinin izlerini taşımaktaydı.[192]
Bölgenin fethinin ardından Fustât kurulunca halife Ö� mer, şehir halkının
istifadesine sunulmak üzere Amr b. el-Â� s’a bir pazar kurması için ta-
limât verdi.[193] Bu pazarın yeri, mescidin doğusundan başlayıp Nil Neh-
[183] Belâzürî�, Ensâb, VI, 398; İ�stahrî�, Ebû İ�shâk İ�brahim b. Muhammed (ö. 320/932),
el-Mesâlik ve’l-Memâlik, ed. De Goeje, Brill, Leiden 1927, 57; Yâkût, Mu‘cem, V, 97;
Taberî�, Târîh, IV, 466; V, 261-262.
[184] Taberî�, Târîh, IV, 464, VII, 187; İ�bn Ebî�’l-Hadî�d, Abdulhamî�d b. Hibetullah (ö.
656/1258), Şerhu Nehci’l-Belâğa, thk: Ebû’l-Fadl İ�brâhim, Dârü İ�hyâi’l-Kütübi’l-
‘Arabiyye, I-XVIII, Kâhire 1559-1963, II, 500; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 106; Cu‘ayt,
el-Kûfe, 291.
[186] Taberî�, Târîh, V, 222; el-‘Askerî�, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdillah (ö. 365/976), el-Evâil,
Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrût 1987, 204.
[189] el-Künâse, çöplük anlamına gelir. Kûfe yakınında yer alan bu mahal ise Hî�re-Mekke
yolu üzerindedir. Yâkût, Mu‘cem, IV, 481; Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 110.
534 [190] Taberî�, Târîh, IV, 227.
[191] el-Makdisî�, Şemsuddî�n Ebû Abdullah Ahmed b. Ebî� Bekir (ö. 380/990), Ahsenü’t-
Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, nşr: De Goeje, Leiden 1967, 117.
[192] Makrî�zî�, Hıtat, I, 286; Kubiak, Fustât, 107.
[193] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 91-92; Kubiak, Fustât, 126.
ri’ne kadar uzanmaktaydı.[194] Sûku’r-Rakî�k adı verilen bu pazarda köle

alım-satımı yapılıyordu.[195] Çünkü Nûbe’nin fethedilmesinden sonra,
andlaşma gereği vergi olarak halkından alınan her yıl yaklaşık 400 köle bu
pazara getiriliyordu.[196] Ayrıca Mısır’ın güneyinde yer alan Nûbe ile ticarî�
ilişkilerin gelişmesinin Fustât’taki siyahî� köle sayısının artışına yol açtığı
iddia edilmektedir.[197]
Amr b. el-Â� s’ın azatlı kölesi ve şehrin ilk sakinlerinden olan Verdân
er-Rûmî�’den adını alan Sûku Verdân, Fustât’taki Beliyy ve Selim kabile-
lerinin ikâmet ettiği yerdeydi.[198] Köle olanları dışında, Kuzey Afrika’ya
yapılan fetih hareketleriyle meydana gelen genişlemeden dolayı şehre
gelip yerleşmiş hür Berberî�ler de mevcuttu. Şehrin merkezî� bölümünde
Ğ� ıfarlılar’a ait mevkide yer alan “Sûku Berber” [199] adlı pazar, bu unsurun
ilk dönemlerden itibaren şehir dokusu içerisinde adlarını muhafaza ettik-
lerini göstermektedir.
İ�bn Abdilhakem’in belirttiğine göre, Ezdliler’in mahallesinde azadlı

kölelerin yanına yerleştiği bir küçük pazar vardı. Bu kölelerin sayıları
oldukça az olup, kendilerine ait bir mescidlerinden de söz edilmektedir.
Yemen’deki Hıcr şehrinden olan Zeyd b. el-Hâris el-Hicrî� onların arî�fi idi.[200]
Son olarak, ‘Amr b. el-Â� s zamanında Fustât’ın tarımsal ürün ihtiyacını

önemli ölçüde karşılamakta olan el-Cî�ze’ye[201]de bir pazarın kurulduğunu
ilave etmeliyiz.[202]
11. Misafirhaneler
Hz. Peygamber, Medine’ye elçi ya da değişik vesilelerle misafir ola-

rak gelen fert ya da grupların barınmaları için bazı mekanları misafirhane
olarak kullanmıştı. Bunların başında elbette Mescid-i Nebevî�,[203] gelmek-
teydi. Buna ek olarak, Benî� Neccâr’dan Ramle bnt. el-Hâris adlı hanımın
[194] Ya’kûbî�, Büldân, 330-331

[195] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 92; Kubiak, Fustât, 126.
[196] Bunların 360’ı beytülmâle, 40’ı ise Mısır vâlisine hediye olarak verilecekti. İ�bn
Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 189.
[197] Bkz.: Kubiak, Fustât, 126.
[198] Yâkût, Mu’cem, III, 284, IV, 262, V, 371; bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 100, 101,
114, 116, 119, 132.
[199] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 109, 111, 115, 119, 230; el-Kindî�, el-Vülât, 305; Yâkût,
Mu‘cem, III, 283.
[200] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 120. 535
[201] Arap dilinde vadi anlamına gelen el-Cî�ze, Nil’in batı kıyısında Fustât şehrinin karşı
kıyısında bulunan büyük ve güzel bir köydür. Makrî�zî�, Hıtat, I, 205
[202] Makrî�zî�, Hıtat, I, 205.
[203] İ�bn Hişâm, es-Sîre, IV, 137; el-Kettânî�, Terâtîb, I, 447-448.
evi,[204] Dâru’l-Kübrâ adıyla da bilinen ve aynı zamanda“Dârü’d-Dıyfân” ve

“Dâru’l-Edyâf”[205] (Misafirhâne) adı da verilen Abdurrahman b. ‘Avf’ın evi,[206]
Mahreme b. Nevfel’in evi[207] Zeyd b. ‘Ubâde,[208] ve Ferve b. ‘Amr’ın evleri
Hz. Peygamber zamanında misafirhâne olarak kullanılan evlere örnek ola-
rak verilebilir.[209]
Hz. Ö� mer’in halifeliği sırasında ilk olarak yolcuların ihtiyaçlarını kar-
şılamak üzere içerisinde un, yağ, hurma, kuru üzüm gibi gıda maddeleri-
nin bulunduğu “Dârü’d-Dakî�k (un evi)” veya “Dârü’r-Rakî�k” inşa edilmiş-
ti.[210] Ayrıca halife Ö� mer’in, Mekke-Medine arasında yolcuların ihtiyacını
karşılayacak ve kendilerini bir konak yerinden diğerine götürebilecek
malzemelerin bulunduğu konaklama yerleri inşâ ettirmiştir.[211]
Hz. Ö� mer hicretin 17./m.638 yılında umre yapmak için Mekke’ye
doğru yola çıkmış ve yolda iken civardaki suların sahipleri ondan Mekke
ile Medine arasındaki sulak yerlerde bina yapmak için izin istemişlerdi. O
sıralarda Mekke ile Medine arasında bina bulunmamaktaydı. Hz. Ö� mer de,
yolcuların sularından ve gölgeliklerinden istifade etmeleri şartı ile bina
yapılmasına izin vermiştir.[212]
Hz. Ö� mer zamanında Kûfe’ye gelen yolcular için Abdülmelik
b. Ü� meyr’in, Miltat adlı konağı misafirhane olarak tahsis edilmişti.[213]
Kûfe’de kabilelere ait mescidler, aynı zamanda çok amaçlı fonksiyon î�fâ
ederken,[214]şehirde her yerleşik kabilenin başlangıçta bir Dârü’z-Ziyâfe’si
(Misafirhâne) mevcut değildi. Bu nedenle Akî�l b. Ebî� Tâlib ve Abdullah b.
Mes’ûd gibi bazı meşhur kişilerin evleri misafirhane olarak kullanılmıştı.
Ancak Kûfe’ye gelenlerden kabiledaşı bulunmayanların Hz. Osman zama-
nında yapılan misafirhanede ikâmet ettikleri bilinmektedir.[215]
[204] İ�bn Sa‘d, Tabakât, I, 331; es-Semhûdî�, Vefâ, II, 739.

[205] İ�bn Seyyidi’n-Nâs, Ebû’l-Feth Fethüddî�n Muhammed b. Muhammed b. Muhammed
el-Ya‘merî�, (ö.773/1334), ‘Uyûnü’l-Eser fî Fünûni’l-Meğâzî ve’ş-Şemâili ve’s-Siyer,
Dâru’l-Ma‘rife, y.y., t.y., II, 328
[206] İ�bn Şebbe, Ebû Zeyd Ö� mer b. Şebbe en-Nemî�rî� el-Basrî� (ö. 183/849), Târîhu’l-Medineti’l-
Münevvere (Ahbâru’l-Medineti’l-Münevvere), thk: Fehim Muhammed Şeltût, I-IV, Dârü’t-
Turâs, I. Baskı, Beyrût 1410/1990, I, 235; es-Semhûdî�, Vefâ, II, 695, 728
[207] el-Kettânî�, et-Terâtîb, I, 56.
[208] İ�bn Seyyidi’n-Nâs, ‘Uyûn, II, 324; en-Nüveyrî�, Ahmed b. Abdülvahhâb (ö. 733/1333),
Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, thk: Komisyon, I-XVIII, Kahire 1954; thk: M. M.
Emî�n-S. Baz Arî�nî�, XIX-XXXI, Kahire 1975, XVIII, 85.
[209] İ�bn Seyyidi’n-Nâs, ‘Uyûn, I, 319, II, 321; en-Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb, XVIII, 90, 92.
[210] Süyûtî�, Hüsnü’l-Mühâdara, 128-129; el-Kettânî�, Terâtîb, II, 209
[211] Süyûtî�, Târîhü’l-Hülefâ, 128; el-Kettânî�, et-Terâtîb, 209-210.
536 [213] Belâzürî�, Fütûh, 277.
[215] Taberî�, Târîh, IV, 273; Donner, Fred McGrew, The Arab Tribes in the Muslim Conquest
of Iraq, Princeton Ü� niversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Princeton Ü� niversitesi,
Amerika 1975, 151.
12. Mezarlıklar
Irak’ta kurulan ilk islâm şehirlerinin en erken dönemlerinden itibaren

kabile mahalleleri arasında mezarlıklar, cami ve Dâru’l-İ�mâre gibi şehrin
vaz geçilmez unsuru olarak yerlerini almıştır. Nitekim Kûfe’de, Yemen’in
eski kültürünün izlerini taşıyan “Cibâne” terimi, kabristan anlamıyla kar-
şımıza çıkmaktayken,[216] Kuzey Arap kabilelerinde ise mezarlık için “Sah-
ra” terimi kullanılıyordu. Her iki kelime de “genel kullanıma tahsis edilmiş,
genel alan” anlamlarına gelmektedir.[217] Bunlar cenaze defni dışında, fetih
ordularının ictimâsı, ganimet paylaşımı, pazar yeri[218] ve önemli günlerde
insanların bir araya geldiği mekânlardı.[219] Ö� rneğin, halife Ali, Sıffî�n Sava-
şı’ndan sonra Hâricî� tehlikesine karşı, Cuma mescidinin alanından daha
geniş bir mekân olması hasebiyle Cibâne-i Murâd mevkiinde askerlerinin
silahlarını kuşanarak toplanmalarını istemişti.[220] Bu mezarlık Kûfe’nin
güneyinde Murâd kabilesine ait olup, aynı zamanda Mezhic tarafından da
kullanılmaktaydı.[221]
Dikkat çekicidir ki, bu devirdeki bazı mezarlıklar adlarını kabile ya da

o kabileye mensup insanlardan almaktadır.[222] Kûfe’de, ilk önce Eş›as b.
Kays tarafından kurulan, fakat daha sonra Kinde ve çevresindeki kabilele-
re tahsis edilmiş olan Cibâne-i Kinde buna bir başka misâl olarak verilebi-
lir.[223] Bunlardan başka, şehrin güneyinde yer alan Cibâne-i’-Sebî‘ şehrin en
geniş kabristanı olarak bilinmekteydi.[224] Güney doğusunda ise, Cibâne-i
Sâ‘idîn bulunuyordu.[225] Kûfe’de kuzey kabilelerine tahsis edilmiş olan;
Künâse (çöplük) tarafında şehrin güneybatısında Benî� Esed kabilesinin
mahallesinde yer alan Sahrau Esîr adı da verilen Cibâne-i Esîr,[226] Â� mir b.
[216] Cu‘ayt, el-Kûfe, 308.

[217] İ�bn Manzûr, Lisân, III, 72; Cu‘ayt, el-Kûfe, 309-310; Ervâ Selim Sâidât, İstikrârü’l-
Kabâ’ili’l-Arabiyye fî’l-‘Irak fî Sadri’l-İslâm, dan.: Falih Salih Hüseyn, Ü� rdün
Ü� niversitesi, Â� mmân 2001, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 110.
[218] Cu‘ayt, Kûfe, 299; Söylemez, Kûfe, 71.
[219] Belâzürî�, Ensâb, VI, 398; Taberî�, Târîh, IV, 466 ; V, 261-262 ; Massignon, Hıtatü’l-
Kûfe, 71.
[220] Taberî�, Târîh, V, 91; Cu‘ayt, el-Kûfe, 307.
[221] Belâzürî�, Fütûh, 283 ; el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 310.
[222] el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 310.
[223] el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 310; a.g.m., Târîh, thk: Abdülemî�r Minhâ, Müessesetü’l-İ�lmî�
li’l-Matbû‘ât, I-II, Beyrût, 1993, II, 151, Söylemez, Kûfe, 70.
[224] Cibâne-i Sebi‘, Sebi‘ b. Sa‘b el-Hemdânî�’ye nispet edilir. Belâzürî�, Fütûh, 280, Taberî�,
Târîh, VI, 45.
[225] Kime ait olduğu konusunda ihtilaf vardır. Hemdân’a ait olduğu söylenmektedir.
Şehrin ilk dönemde ‘Â�mir’in yanında ikâmet etmekte olan es-Sûdâniyyî�n aşiretine 537
bağlı olabileceği de söylenmiştir. Belâzürî�, Ensâb, VI, 439; el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 311;
Taberî�, Târîh, VI, 45.
[226] Esed kabilesinden Esî�r ismindeki bir kişiye aittir. Belâzürî�, Fütûh, 280; el-Ya‘kûbî�,
el-Büldân, 310; Taberî�, Târîh, VI, 21.
Sa‘sa‘a kabilesi mahallesinde Cibâne-i Sâlim,[227] Kays kabilesi mahallesin-

de Cibâne-i Selûl ve Temî�m kabilesi mahallesinde Sahrâ-i Şebes bulunmak-
ta idi.[228] Bu arada, Kûfe ile çöl arasındaki sınır bölgesi olan ez-Zahr (Kûfe
banliyösü), sahâbeden Habbâb b. Eret tarafından ilk defa kabristan olarak
kullanılmıştır.[229]
Yâkût el-Hamevî�, Basralılar’ın da Kûfeliler gibi kabristan için cibâne

kavramını kullandıklarını nakleder.[230] Basra mezarlıklarına örnek olarak
da, Cibâne-i Benî Yeşkür, Makberatü Benî Mâzin, Makberatü Benî Hassân ve
Makberatü Benî Şeybân zikredilebilir.[231]
13. Askerî Yapılar
Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ö� mer dönemlerinde orduların

sevk ve idare edildiği ana merkez; Medine, başka bir ifadeyle Mescid-i
Nebevî� idi. Ancak, Hz. Ebû Bekir devrinden itibaren Suriye ve Irak cephe-
lerinde ve daha sonra diğer bölgelerde gerçekleşen askerî� faaliyetler için
üs ve karargâh kurma zorunlu hale gelmiştir. Nitekim, Hz. Ebû Bekir’in
döneminde Şam bölgesinde “cünd” adı verilen dört ayrı ordu, müstakil
dört ayrı komutan ile Ü� rdün, Dimaşk, Filistin ve Hıms üzerine gönde-
rilmişti. [232] Bunlar, daha sonra Hz. Ö� mer devrinde teşkil edilen dî�vân-
lara da esas oluşturacak olan ve kimi tarihçilere göre de Bizans’ın Şam
bölgesindeki dört ordusuna karşı gazâ için konuşlandırılmış ordulardı.[233]
Dolayısıyla bu dönemde hilafet merkezi Medine’den uzak bölgelerde
devam eden askerî� manevralar için, Ü� rdün, Filistin, Câbiye, Şâm, Hıms,
Kınnesrî�n, Kûfe, Basra, Musul, Fustât ve İ� skenderiye gibi birçok askerî�
üs ve kışla kurulması zarûreti ortaya çıkmıştı.[234] Hz. Ö� mer devrinde
inşâ edilen kale ve surların daha çok Bizans tehlikesine karşı sahil böl-
gelerde inşa edildiği göze çarpmaktadır. Nitekim, İ� bn Abdilhakem’in
[227] Belâzürî�, Fütûh, 283; el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 310.

[229] İ�bn Sa‘d, Tabakât, III, 89; Cu‘ayt, el-Kûfe, 305.
[230] Yâkût, Mu’cem, II, 99.
[232] a) Şurahbî�l b. Hasene, Ü� rdün bölgesine (Cündü Ü� rdün), b) Yezî�d b. Ebî� Süfyân,
Dimaşk bölgesine (Cündü Dimaşk), c) ‘Amr b. el-Â� s, Filistin bölgesine (Cündü
Filistin), d) Ebû Ubeyde ‘Â�mir b. Cerrâh, Hıms bölgesine (Cündü Hıms). Taberî�,
Târîh, 394.
[233] Şâm bölgesinde teşekkül eden Cünd (Ecnâd)’ün Bizans askeri teşkilatından alındığı
iddiaları ve daha söz konusu orduların görev bölgeleri ile ilgili olarak geniş bilgi
538 için bkz. İ�hsan Abbas, Bilâdü’ş-Şâm, Ü� rdün Ü� niversitesi Yayınları, Â� mmân 1990,
338-351; Necde Hammâş, Şâm fî Sadri’l-İslâm, Dimaşk 1987, 83-84; “el-İdâre ve
Tanzîmu’d-Darâib fî’ş-Şâm fî Sadri’l-İslâm”, el-Mü’temeru’d-Düvelî’r-Râbi‘ li Târîhi
Bilâdi’ş-Şâm, 413.
[234] Belâzürî�, Fütûh, 188; İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 130.
rivayetlerine göre, halifenin emriyle Amr b. el-Â� s tarafından el-Cî�ze’de

inşa edilen kalenin inşası bir yıl sürdükten sonra h.22/m.642-3’de ta-
mamlanmıştır.[235] Şüphesiz o devir için kale inşası oldukça mühim ve
büyük bir işti ve mimari yapısı itibariyle Arap değil, Bizans ve Mısır
geleneklerine göre bina edilmişti.[236]
O zaman Cî�ze kalesinde sayıları muhtemelen birkaç yüzü geçmeyen

askerler ve onların aileleriyle birlikte yaklaşık olarak 2000 insan yaşı-
yordu. Kalenin hem Cî�ze’yi hem de bölgenin Müslüman-Arap sâkinlerini
vâkî� bir saldırı ve tehlikeye karşı koruyabilecek nitelikte muhkem yapıl-
dığı söylenebilir. Nitekim, İ�bn Abdilhakem’in naklettiği rivayetlerden, söz
konusu kalenin fethinden takriben iki asır sonra bile hâlâ ayakta olduğu
anlaşılmaktadır.[237]
Yine Hz. Ö� mer devrinde büyük askerî� üslere ve ordugâh şehirlere,

4000-5000 kişilik daimî� askerî� birlikler yerleştirilmesine ilave olarak, fet-
hedilen bölgelere ihtiyaca göre askerî� konaklar veya kışlalar kurulmuştur.[238]
Ö� rneğin, Hz. Ö� mer’in, Şam bölgesine geldiği zaman (m.18/m.639), Bizans
sınırlarındaki Antakya, Tî�zî�n, Ra’bân, Kûrus, Menbic, Dulûk gibi stratejik
bölgeler yanında[239] Akdeniz sahili boyunca Askalân, Yafâ, Kaysâriyye,
Akkâ, Sûr, Beyrut, Tarsus, Ceda, İ�yâs, Lâzkiyye gibi şehirlerin müdafaası
için de özel önlemler alınmıştır.[240]
Mısır’da ise Amr b. el-Â� s, İ�skenderiye’nin fethinden sonra Fustât’a

dönmemiş, altı ay bu şehirde kalmış (~h. 22’nin ilk, ~m. 642’nin son ay-
ları) ve şehrin muhafazası için, -her yıl Medine’den gelecek 1000 kişilik
takviye kuvveti de dâhil- ordusunu dörde bölmüştü. Buna göre ilk dörtte
bir, altı ay süreyle şehrin muhafazası için İ�skenderiye’de kalacak, ikinci
dörtte bir, sahil güvenliği için tahsis edilecekti. Geriye kalan ordunun di-
ğer yarısı ise ‘Amr ile Fustât’ta ikâmet edecek, altı ay sonra da diğerleriyle
yer değiştirecekti.[241] Böylece Mısır’ın güvenliği tahkim edilmiş olacaktı
ki, aynı uygulamanın Hz. Osman ve Muâviye devrinde de devam ettiği bi-
linmektedir.[242]
[235] İ� bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 128; İ� bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 126; Makrî�zî�, Hıtat,
I, 206.
[237] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 128; el-Ya‘kûbî�, Büldân, 331; Kubiak, Fustât, 205
[238] Belâzürî�, Fütûh, 214 ; Barış, Bayındırlık, 84
[240] Şiblî�, Asr-ı Saâdet, IV, 388; Barış, Bayındırlık, 85. 539
[241] İ�bn Abdilhakem, Fütûhu Mısr, 127, 130-131, 190-191; Makrî�zî�, Hıtat, I, 167, Süyûtî�,
Hüsnü’l-Muhâdara, I, 163.
[242] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 191-192; Belâzürî�, Fütûh, 224; Makrî�zî�, Hıtat, 168;
Ö� zkuyumcu, Mısır, 55.
14. Çöp Toplama Alanları
Kûfe’de şehrin çöplerinin toplandığı alan, şehrin güneybatısında

yer alan el-Künâse bölgesi idi.[243] Bunun ismine ilk defa Kûfe’de h.25-
30/m.645-650 yılları arası vâlilik yapan Velî�d b. Ukbe zamanında rastlı-
yoruz. Başlangıçta Esed kabilesinin mahallesinde bir alana çöp vb. atıklar
bırakılıyordu. Bundan dolayı burası Künâsetü Benî Esed adıyla anılmıştı.
Bu çöplüğün alanı Benî� Abs ve Temî�m kabilelerine kadar uzanmaktaydı.[244]
Daha sonra bu mekânın Araplar için köle ve hayvanların alınıp satıldığı
büyük bir pazar haline geldiği bilinmektedir.[245]
[243] el-Künâse, arapça “K N S (‫ )ك ن س‬kökünden gelir ve yeryüzünde bulunan pislikle-

540 ri süpürmek anlamına gelir. el-Künâse’de bu süprüntülerin atıldığı yerdir. Kûfe’de
bir mahal olup Hî�re-Mekke yolu üzerindedir. Yâkut, Mu‘cem, IV, 481; Massignon,
Hıtatü’l-Kûfe, 110.
[245] el-Makdisî�, Ahsen, 117.
Doç. Dr. Tahsin KOÇYİĞİT
Dokuz Eylül Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi
VI. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DEVRİ�NDE

YENİ� ŞEHİ�RLERİ�N KURULUŞU
VE İ�SKÂ� N FAALİ�YETLERİ�
H ulefâ-yi Râşidî�n dönemindeki fetihlerde elde edilen başarı-

lar, kalıcı olma özelliğine sahip ve yeni fetih hareketlerinin
habercisi gibiydi.[1] Nitekim daha başlangıcında, Medine hila-
fet yönetimi ve Irak orduları başkomutanı Hâlid b. el-Velî�d’in
zihninde askerleri ve ailelerini bu bölgeye iskân etme fikrinin
mevcudiyeti ilginç olsa gerektir.[2] Ordugâh şehirler kurulacaktır.
Fakat herhangi bir şehrin nereye ve nasıl kurulacağı konusunda
çok sayıda faktörün etkili olacağı muhakkaktır. Aslında bunlar,
dinî�, siyasî�, askerî�, coğrafî�, iktisadî�, çevresel ve beşerî� (göç, teh-
cir, vb.) etkenlere bağlanabilir.[3] Bu sayılan âmillerin önemli bir
kısmının bu dönemde kurulan şehirler için de rol oynadığı inkâr
edilemez. Zira, Hz. Ö� mer devrinde kurulan karargâh şehirlerin
tümünde (Basra, Kûfe, Fustât, Musul, Câbiye gibi), devlet işle-
rinin düzeni, takibi, mahallî� sorunların yerinde ya da merkezle
iletişim yoluyla kolayca çözümlenmesi, şehrin başta güvenlik ve
sağlık, iklim, ulaşım, haberleşme, yakacak temini, mer’a ve sulak
araziye sahip olması gibi yaşamın sürekliliğine elverişli özellik-
ler taşıması büyük ehemmiyet arz ediyordu.
[1] Taberî�, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (ö. 310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-
Mülûk (Târîhu’t-Taberî), thk: Muhammed Ebû’l-Fadl, I-XI, Beyrût t.y.,IV,
50-51; Donner, F. M., The Arab Tribes in the Muslim Conquest of Iraq, 541
Princeton Ü� niversitesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Amerika 1975, 140.
[3] Hâlis el-Eş‘ab, el-Medinetü’l-‘Arabiyye, Ma‘hedü’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-‘A-
rabiyye, Bağdat Ü� niversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Bağdat 1982, 5.
Dünya tarihinde ilk İ�slâm fetihlerinin neredeyse eşi görülmemiş bir

şekilde başarılı ve kalıcı olması, aslında bazı sorunları da beraberinde
getiriyor ve yeni bir takım idarî� düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılı-
yordu. Bunların başında, fethedilen Irak, Şam ve Mısır gibi bölgelerin hi-
lafet merkezi Medine’den oldukça uzak mesafelere ulaşması gelmekteydi.
Ortaya çıkan bu yeni durum, özellikle fetih ordularına asker teminini ve
orduların başkentten sevk ve idaresini güçleştirdiği gibi, Medine’den yola
çıkacak muhtemel bir destek kuvvetinin Irak cephesine zamanında ulaş-
masını da zora sokuyordu. Bu nedenle, Hz. Ö� mer tarafından bu bölgelerde
yeni ordugâh-şehirlerin kurulmasına karar verildi. Bu kararıyla o, Irak’ın
kuzeyine ve İ�ran bölgesine yönelik fetih organizasyonlarının bu üslere
yerleştirilen ordular tarafından gerçekleştirilmesini öngörmüştü. Bundan
sonra artık “el-Emsâr” ya da “Dûru’l-Hicre ve Menzilü’l-Cihâd”[4] olarak
bilinen ve İ�slâm Tarihi ve Medeniyeti içerisinde önemli bir merhale olan
ordugâh şehirlerin inşa edildiği ve önemli fonksiyonlar icra ettikleri yeni
bir dönem başlamış oldu. Aynı zamanda bu şehirler, bölgedeki Müslüman-
ların hâkimiyetini güçlendiren ve yönetimde kolaylık sağlayan, orduların
sevk ve idaresini kolaylaştıran, fetih ve cihad niyetiyle bölgede bulunanlar
ya da gelmek isteyenler için önemli merkezler haline geldi.[5]
Hulefâ-i Râşidin döneminde nev-zuhûr olan yerleşim bölgelerinin

kuruluş gerekçelerini kısaca anlattıktan sonra, bu dönemdeki iskân faa-
liyetlerini Basra, Kûfe ve Fustât örnekleri ile ele almaya çalışacağız. Irak
ve Mısır bölgelerinde kurulan bu şehirlerin, İ�slâm şehirciliği açısından
birer prototip olduğunu söylemek, yanlış olmayacaktır. Zira ilk fetihlerle
kazanılan bölgelerdeki farklı coğrafî� ve kültürel özelliklerin yanında dev-
letleşme sürecinin gereği olarak ortaya çıkan siyasî�, ekonomik, ticarî�, vb.
durumların da şekillendirdiği İ�slâm şehirciliğinin ilk örnekleri olarak bu
şehirler, sonraki dönemler için de örnek teşkil etmiştir.
Hulefâ-yi Râşidî�n döneminde ortaya çıkan ordugâh-şehirler ile bu şe-

hirlerdeki iskân politikaları ve faaliyetlerini ele alırken, Irak bölgesinde
kurulan Basra ve Kûfe örneklerini birlikte; Fustât örneğini ise özellikle
Mısır gibi farklı bir coğrafya ve kültürde teşekkül etmiş olması sebebiyle
ayrıca değerlendirmek gerektiği kanaatindeyiz. Elbette ki bu yolu takip
etmemizde, mezkûr konu için ayrılan bölümün de sınırlayıcı olması ayrıca
[4] Müslümanlar tarafından olarak kurulan ve “emsâr” adı ile maruf -Basra, Kûfe ve
Fustât gibi- ordugâh şehirler için kullanılan “Dûrü’l-Hicre ve Menzilü’l-Cihâd” ibare-
542 sine elimizdeki kaynaklar içerisinde ilk defa Taberî�’nin Târî�h’inde rastladığımızı ve
bu isimlendirmenin kendisine ait olduğunu düşündüğümüzü de ifade etmeliyiz.
[5] Belâzürî�, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892-3), Fütûhu’l-Büldân, thk: Rıdvân
Muhammed Rıdvân, Beyrût 1403, çev.: Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân: Ülkelerin
Fetihleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987, 247; Taberî�, Târîh, III, 579.
Râşid Halifeler Devrinde Yeni Şehirlerin Kuruluşu ve İskân Faaliyetleri ■
bir etkendir. İ�skân faaliyetlerine temas etmeden önce, şehirlerin kuruluş

yerlerinin özelliklerine temas edilecek; akabinde ise şehirlerin kuruluş
süreci ile merkezî� ve yerel yönetimin iskân politikalarına değinilecektir.
A. Basra ve Kûfe’nin İskânı
Adı kadî�m zamanlardan beri “Irak” olarak bilinen ve Araplar’ın da

aynı şekilde isimlendirdiği bölge[6] Hz. Ö� mer zamanında idarî� ve ekono-
mik düzenlemeler yapılarak “Sevâd” adını aldı.[7] Bu dönemde Sevâd böl-
gesinde İ�slâm şehirlerinin ilki olma özelliğini Basra elde ederken, ikincisi
de Kûfe oldu.[8] Basra ve Kûfe’nin kuruluşuyla, İ�slâm Tarihi ve Medeniye-
ti dairesinde siyasî�, dinî�, ilmî� vb. birçok alanda önemli sonuçlarına tanık
olduğumuz bir dönemin başladığı bilinmektedir. Her ikisi de ilk dönem-
lerinden itibaren Müslümanlar için, birer askerî� üs olma özelliğinin yanı
sıra yeni fetihlerin tertip ve tanzim edildiği birer istasyon vazifesi gör-
müştür. Aynı şekilde bu şehirler, bölgedeki Müslümanların hâkimiyetini
güçlendiren ve yönetimde kolaylık getiren, cihad için Irak bölgesine gelen
ve/veya gelmek isteyen idareci ve askerlerin devlete bağlılık ve güvenle-
rini pekiştirmiştir.[9]
Sevâd bölgesinde Basra ve Kûfe kurulurken önemli bazı hususların

göz önünde bulundurulduğunda şüphe yoktur. Yerin tespitinde askerî� ga-
yelerin ve şartların öncelenmesi kaçınılmaz olmuştur. Her hâlükârda şeh-
rin emniyeti esas alınırken, bunun yanında ulaşım, arazilerin verimliliği
gibi sosyo-ekonomik ve coğrafî� şartlar ile askerî� harekâtlar için stratejik
nokta olma özellikleri göz önünde bulundurulmuştur. Ö� ncelikle fazlaca
[6] Halife Ebû Bekir, Hz. Ö� mer’e söz konusu bölgeye bir ordu göndermek istediğini
“Allah’ın bize fethi göstermesi için, sevdiğim kutsal Irak topraklarından bir karış bile
olsa…” şeklinde ifade ederken, “Bâbil bölgesinden” ibaresini kullanmaması dik-
kat çekicidir. Makdisî�, Şemsüddî�n Ebû Abdullah Ahmed b. Ebî� Bekir (ö. 380/990),
Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, nşr: De Goeje, Leiden 1967, 116.
[7] Tarım ürünleri ve ağaçların çok bulunmadığı Arap yarımadasından bu bölgeye çık-
tıklarında fâtihler, ağaçlarla ve yeşilliklerle dolup taşan bir arazi ile karşılaştılar.
Çok sayıda köyü, ağaçları ve yeşilliği karşılarında görünce, “bundan daha fazla si-
yahlık (sevâden ekser)görmedik” dediler. Araplar yeşille siyahı bazen aynı anlamda
kullandıkları için, burada karşılaştıkları yeşille, siyahı bir araya getirerek, bu arazi-
ye “Sevâd” adını verdiler. Bkz: Belâzürî�, Fütûh, 297; el-Mâverdî�, Ebû’l-Hasan Ali b.
Muhammed (ö. 450/1058), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, çev.: Ali Şafak, İslâm’da Devlet
ve Hilâfet Hukuku, Bedir Yay., İ�stanbul 1994; 154; Yâkût el-Hamevî�, Ebû Abdullah
Şihâbüddî�n Yâkût b. Abdillah er-Rûmî� el-Bağdâdî� el-Hamevî�, (ö. 626/1229),
Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru’l-Fikr, I-V, Beyrût t.y., III, 272; İ�bn Manzûr, Muhammed b.
Mükrim (ö. 711/1311), Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Dâru Sâdır, I. Baskı, Beyrût 1955-1956, 543
III, 225-226.
[8] Kûfe, toplanmış yuvarlak kumluk ya da kum ve toprak ile verimli olan arazi demek-
tedir. Bkz.: İ�bn Manzûr, Lisân, XIII, 133.
[9] Belâzürî�, Fütûh, 247; Taberî�, Târîh, III, 579.
detaya girmeden Basra ve Kûfe şehirlerinin kuruluş sürecinin tarihî� ar-

kaplanına kısaca değinerek, kurulacak şehirlerin nerede kurulması gerek-
tiğini ve hangi sâiklerin dikkate alındığını ele alalım.
1. Şehirlerin Yerlerinin Tespiti
İ�slâm ordularının Irak bölgesindeki Sâsânî� karakollarını ve şehirleri

tek tek ele geçirmesiyle, Fars kuvvetleri Medâin’e çekilmiş; bunun üzerine
halife Hz. Ö� mer, Utbe b. Ğ� azvân (Basra)[10] ve Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’a (Kûfe)
birer şehir kurmasını emretmişti.[11] Bu esnada Hî�re ve çevresinin fethini
tamamlayan Utbe, 300 civarındaki birliğiyle Medâin civarında bulunur-
ken,[12] halifeden onay alır almaz derhal müstakbel ordugâh şehrin yerinin
tespiti işine koyuldu.
Halife Ö� mer’in Medine’den, Basra şehrinin kurulacağı yerin nasıl ol-

ması gerektiğiyle alakalı an-be-an takip ettiği esaslar aslında, Utbe’nin
hangi şartlar altında bir yerleşim yeri tespit ettiğini net olarak ortaya ko-
yacaktır. Nitekim Hz. Ö� mer müstakbel şehrin Dicle ve Fırat nehirlerinin
berisinde[13] ve fakat “Arap topraklarından en uzak, Acem topraklarına en
yakın bir kırsalı seçerek”[14] kurulmasını arzu etmekteydi.[15] Bunun gereği
olarak Müslümanlar Bahreyn taraflarında üç mevkide konuşlandıklarını
Halife Ö� mer’e bildirdiler. Ne var ki Halife, “Aramızda Dicle var. Aramızda
[10] Basra şehri adını, muhtemelen kurulduğu alanın kumluk, kara taşlık, kireç taşlı
coğrafi özelliğini ifade eden Arapça kökten almıştır. İ�bn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, VII,
5; Belâzürî�, Fütûh, 336; İ�bnü’l-Fakî�h, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İ�shâk
el-Hemedânî� (ö. 290/902), Muhtasaru Kitâbü’l-Büldân, nşr. De Goeje, Leiden 1967,
187; Yâkût, Mu‘cem, I, 430.
[11] Belâzürî�, Fütûh, 349; el-Ya‘kûbî�, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb,
(292/905), Târîhu’l-Ya‘kûbî, thk: Abdülemî�r Minhâ, Müessesetü’l-İ�lmî� li’l-Matbû‘ât,
I-II, Beyrût, 1993; I, 641. Elbette, komutanların bu emri aldıklarında henüz iki şehir
de mevcut değildi. Bu yüzden rivayetten, kurulacak şehirlerin yerlerinin tespit edil-
diği coğrafyayı anlıyoruz.
[12] İ�bnü’l-Cevzî�, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (597/1200), el-Muntazam fî Târîhi’l-
Mülûk ve’l-Ümem, Haydarâbâd-Dekkan 1357-1360, I-XII, thk: Mustafa Abdülkadir
Atâ, Beyrût 1992, IV, 181.
[14] Taberî�, Târîh, III, 591, 594, Belâzürî�, Fütûh, 336; Nu’mân b. Muhammed, (~ h. X
yy.), Ma‘denü’l-Cevâhir bi Târîhi’l-Basra ve’l-Cezâir, thk: Muhammed Hamî�dullah,
Mecme‘u’l-Bühûsi’l-İ�slâmiyye, İ�slâmâbâd 1973, 21.
[15] Yâkût, Mu‘cem, I, 430. Hz. Ö� mer’in bu rivayette, Fırat değil de onun kuzey doğusun-
dan akan Dicle’yi zikretmesini ilginç bulduğumuzu zikretmeliyiz. Zira bu ifadeden
şehrin, iki nehir arasında kurulabileceği ya da Hz. Ö� mer’in bu iki nehrin isimlerini
544 karıştırdığı anlamı çıkmayacağına göre her ki nehrin Basra’nın kuzeyinde bulunan
Dicletü’l-‘Avrâ(Şattü’l-‘Arab)’da birleşerek İ�ran körfezine dökülmesinden dolayı
(Bkz: Yâkût, Mu‘cem, I, 77, 118, 343, 430, 439, 451, II, 167, 441, 442) kanaatimizce
yeni tesis edilecek olan şehirlerin hem Dicle hem de Fırat’ın ötesinde kurulmaması
gerektiğini ifade etmiş olmalıdır.
Dicle varken, benim bu bölgede bir şehir kurmanıza ihtiyacım yok” kesin
emri ile kurulacak şehrin dış tehlikelere karşı güvenli, ihtiyaç anında Me-
dine’den gönderilecek destek ordularının sevkiyâtına elverişli olması do-
layısıyla; hilafet merkezi ile yeni şehrin arasına coğrafî bir engelin girme-
mesi gerektiğini kesin bir dille bildirdi.[16]
Ö� te yandan, Hz. Ö� mer’in bu mevki için sarfettiği “Ne Araplar ne de de-

veleri bu bölgeye alışabildiler”[17] sözü sadece askerlerin değil, hayvanların
da aynı sıkıntıdan muzdarip olduklarını ortaya koymaktadır. Bu itibarla,
Hz. Ö� mer, Muhâcirlerin iskân edileceği bölgenin, deve ve koyunların otla-
masına da elverişli, merası-otlağı bol, sulak alanlara yakın ve odun toplama
imkânına sahip olması gerektiği talimatını vermişti.[18]
Hz. Ö� mer’in emriyle kurulacak yeni şehrin yerini tespit amacıy-

la çeşitli bölgelerde konaklayan Utbe ve ordusu, nihayet Hureybe ya da
Busayra adı verilen yerde askerlerini toplayıp çadırını kurduktan sonra[19]
Sedus kabilesinden Sâbit’i Medine’ye göndererek, “Ey Mü’minlerin Emi-
ri! Dicle’nin berisinde […] nehre uzaklığı dört fersah, adına Hureybe ya da
aynı zamanda el-Busayra denilen, denize kıyısı olan, sulak bölümü de sazlık
bir mevki…” ifadeleriyle tespit ettiği mevkiyi Hz. Ö� mer’e tavsif etti. O da
“Bu bölge sulak, mera ve odunluk alanlarına yakın bir mevki imiş” diyerek
“İnsanların (Basra’ya) yerleşmelerine izin verdiğini” [20] yazdı. Böylece İ�s-
lâm Tarihi’nde ilk ordugâh şehir olan Basra’nın temelleri atılmış oldu.
Basra’nın kurulduğu bölge, Batâih adı verilen sazlık arazinin kuzeyin-

de, verimli topraklara sahip, aynı zamanda güneyindeki körfez (Arap/İ�-
ran körfezi) bölgesine açılan önemli bir kapı durumundaydı.[21] Batısından
ise, Arap yarımadası çölüne bağlanılıyordu. Burası düşmanca siyaset gü�-
den devlet ya da topluluklar tarafından tertip edilecek askerî� bir tehlike
anında Arap çölüne sığınma imkânı sağlayabilecek ya da ihtiyaç anında
[16] Hz. Ö� mer’in Basra ve Kûfe şehirlerinin yerlerinin kurulması aşamasında çeşitli ri-
vayetlerde müşahade ettiğimiz, “‫=لا تجعل بيني وبينهم بحرا‬onlarla aramıza bir deniz koy-
ma” (Belâzürî�, Fütûh, 275) ya da kaynaklardaki benzer ifadelerindeki (Krş: İ�bn Sa‘d,
Tabakât, VII, 6; Taberî�, Târîh, III, 579; Yâkût, Mu‘cem, I, 432) “deniz” sözcüğünden
kastının, Fırat ve Dicle nehirleri olduğu aşikârdır.
[17] Belâzürî�, Fütûh, 275; Taberî�, Târîh, IV, 41; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz fî’l-‘Irâk fî
Sadri’l-İslâm, Ü� rdün Ü� niversitesi Yayınları, eş-Şirketü’l-‘Arabiyye, Amman 1979,
154-155.
[18] Belâzürî�, Fütûh, 336; Halî�fe b. Hayyât, Ebû Ö� mer el-Leysî� el-‘Usfûrî� (ö. 240/854), et-
Târîh, thk: Ekrem Ziya ‘Umerî�, Dâru’l-Kalem, 2. baskı, Dimaşk-Beyrût 1397/1978, I,
115.
[19] Belâzürî�, Fütûh, 349; Yâkût, Mu‘cem, I, 639. 545
[20] Belâzürî�, Fütûh, 341, a.g.m., Ensâbü’l-Eşrâf, thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî�, I-XIII,
Dâru’l-Fikr, Beyrût 1996, XIII, 298; 229; Yâkût, Mu‘cem, I, 430.
[21] Basra ve Batâih çevresi için bkz. Mustafa Demirci, Siyah Öfke –Ortaçağ İslâm
Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869–883), Çizgi Yayınları, Konya 2005, 33-38.
hilafet merkezi tarafından gönderilecek destek kuvvetlerinin intikali için,

ulaşım yollarının doğal engellerle (deniz, nehir, dağ vb.) karşılaşamayaca-
ğı stratejik bir noktadaydı.
Kûfe şehrinin kuruluş sürecinde de benzer özelliklere dikkat edildi-

ği görülmektedir. Bilindiği üzere, Sâsânî�ler’e karşı Kâdisiyye savaşında
(h.14/m.635) büyük bir zafer elde eden Sa‘d b. Ebî� Vakkâs askerleriyle
birlikte önce Behrasî�r’e,[22] daha sonra Deyru’l-Kurra’ya girdi ve İ�ranlı-
ları takibe devam ederek Sâsânî� başşehri Medâin’e[23] doğru ilerlediler.[24]
Medâin’in fethi (h. Safer 16/m. Mart-Nisan 637)[25] Irak cephesinde fetih
sürecinin dönüm noktalarından biriydi.[26] Zira Medâin, Sevâd bölgesinin
kalbi gibiydi.[27] Bu arada Farslılar, Medâin’e çekildiler. Asıl hedefleri, Ni-
havend’e ulaşmaktı. Mağlup olan Kisrâ ise Medâin’i terk ederek önce Hul-
vân’a, sonra Cibâl bölgesine kaçtı.[28] Nihayet, Sa‘d b. Ebî� Vakkâs ve ordusu,
Sasanî� orduları Medâin’den çekildikten sonra bu şehre inebildi.[29]
Şehrin ele geçirilmesiyle, Müslümanlar Medâin’e Sevâd bölgesinin

ilk câmiini inşa ettiler.[30] Ardından mukâtilenin Medâin’in hangi bölgesi-
ne iskân edilecekleri belirlendi.[31] Sonra asker aileleri ve köleleriyle bir-
likte bu evlere yerleştirildiler.[32] Bu arada halife Ö� mer, Sevâd bölgesinin
henüz Müslüman olmamış kabilesi Tağlib ile onların müttefikleri olan
Nemir ve İ�yâd’ın, ehl-i zimme statüsüyle Medâin’e yerleştirilmesine izin
verdi.[33] Sa‘d ordusu bu şehirde yaklaşık on dört ay kaldı.[34] Bu arada
Celûlâ, Tikrit, Hulvân, Mâsebezân ve Karkisiyâ gibi mevkiler fethedildi.[35]
Kûfe kuruluncaya kadar Medâin’de ikâmet eden mukâtile, şehir planla-
nıp, mesken yapma izni verildikten sonra Kûfe’ye taşındı.[36] Zira Medâin,

[23] Medâin şehri el-Medâinü’d-Dünyâ (Behrusî�r) ve el-Medâinü’l-Kusvâ olmak üzere
iki şehrin bir araya gelmesinden müteşekkildi. Kisrâ’nın tahtı ise, el-Medâinü’l-Kus-
vâ’da bulunuyordu. Bkz. Taberî�, Târîh, IV, 5, 8.
[24] Taberî�, Târîh, IV, 6-7.
[26] Eraslan, Sâdık, Sosyal ve Politik Sonuçları İtibariyle Hz.Ömer Devri Fetih Hareketleri,
Ankara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara
1997, 158.
[27] Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate, New York 1905, 30.
[28] Cu‘ayt, Hişâm, el-Kûfe; Neş’etü’l-Medineti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, 2. baskı, Dârü’t-
Tıbâ‘a ve’n-Neşr, Beyrût 1992, 69-70.
546 [32] Taberî�, Târîh, IV, 21.
[35] Taberî�, Târîh, IV, 21, Donner, The Arab Tribes, 138.
Müslümanların kalıcı yerleşmeleri için elverişli bir merkez değildi. Kısa

zamanda iklim ve öteki çevre şartlarından dolayı olumsuzluklar baş gös-
terdi. Şehrin rutubetli havası, kuru çöl iklimine alışık olan mukâtileyi ra-
hatsız etti, karınları şişti, pazuları inceldi ve renkleri değişti.[37] Ayrıca böl-
ge, develerin ve koyunların alışabileceği bir iklime de sahip değildi.[38]
Zikredilen rivayetlerden de anlaşıldığı üzere, halife Ö� mer’in Basra

şehrinin yerinin tespiti üzerinde titizlikle ve önemle durduğu kıstaslar, Kû-
fe’nin yerinin tespitinde de geçerliydi. “Arap yarımadasına en uzak Acem
topraklarına en yakın”[39] noktada olması ve “hilafet merkeziyle şehirlerin
arasına deniz (nehir) girmemesi”[40] gibi prensiplerin aynen uygulandığı
görülmektedir. Bunun yanında halife Ö� mer’in, Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’a “Arap-
lar’a uygun olan yerler, develerin ve koyunların otlamasına uygun olan
otlaklardır. Denizin[41] kenarındaki boş bölgelere bak, Müslümanların yer-
leşeceği yerleri buralardan seç.”[42] şeklindeki tavsiyesi, aynı zamanda Hali-
fe’nin, hayvanlarının alışık olduğu iklim şartlarını dikkate aldığını göster-
mektedir. Nitekim bu şartları haiz olmadığı için askerler Medâin’in iklim
ve bölgesel şartlarına uyum sağlayamamışlardı.[43] Bu sûretle, Medâin’den
ayrılarak bir mescid bile inşâ ettikleri el-Enbâr’a yerleştiler.[44] Bölgenin
sineklerle dolu olması ve askerlerin hummaya yakalanması sonucu el-
Enbâr’dan ayrılarak Kuveyfetu b. Ö� mer bölgesinde konakladılar. Sa‘d b.
Ebî� Vakkâs’ın görevlendirdiği Selmân el-Fârisî� ve Huzeyfe b. Yemân, ni-
hayet Fırat nehrinin batı havzasından ilerleyerek milli topraklara sahip,
tarımsal açıdan oldukça verimli bir araziye gelip Kûfe’nin kurulacağı yeri
tespit etmiş oldular.[45]
Kûfe’nin konumu, ticarî� ilişkiler açısından da stratejikti. Zira, Basra

körfezinden giren ticarî� gemilerin geçtiği güzergahta ve Irak’ın Arap ya� -
rımadasına bağlandığı noktada yer almaktaydı. Bu yüzden ordunun tehli-
keli bir durum karşısında Arap çölüne sığınma imkânı vardı. Ö� te yandan,
Basra ve Kûfe bölgeleri, Arap kabilelerinden Rebî�‘a ve Mudar’ın yurtları-
na yakın mevkilerdi. Ö� zellikle İ�slâm’dan önce Irak bölgesine gelip yerle-
şen Temî�m, Bekr b. Vâil ve Esed gibi kabilelerin ilk iki halife döneminde

[38] Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İ�brahim (ö. 182/798), Kitâbü’l-Harâc, çev: Ali Ö� zek, Kitâbü’l-
Harâc, İ�stanbul 1981, 66; Belâzürî�, Fütûh, 275; Taberî�, Târîh, IV, 41-42.
[39] Taberî�, Târîh, III, 594. Ayrıca bkz. Belâzürî�, Fütûh, 336.
[41] Bu ifadeyle Fırat Nehri kastedilmektedir.
[42] Taberî�, Târîh, III, 579; Donner, The Arab Tribes, 140. 547
[43] Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Harâc, 66; Belâzürî�, Fütûh, 275; Taberî�, Târîh, IV, 41-42.
[44] Belâzürî�, Fütûh, 274; Taberî�, Târîh, 43.
[45] Taberî�, Târîh, IV, 41. Kurulacak şehrin yerinin aranması hususunda farklı rivayetler
de mevcuttur. Bunlar için bkz. Ebû Yûsuf, el-Harâc, 66-67; Belâzürî�, Fütûh, 277.
başarılı fetih faaliyetlerinde üstlendikleri roller zikre değer niteliktedir. Ki

bu kabileler iskândan sonra gerek Basra gerekse Kûfe’de önemli ölçüde
nüfus yoğunluğuna sahip olmuşlardı.
Buraya kadar zikredilenlerin ışığında yeni kurulacak hicret yurtları-

nın imkân ölçüsünde çölün en uç noktasına ve Irak bölgesine en yakın yer�-
ler olan Dicle ve Fırat nehrinin batısında olması kararlaştırılırken özetle
şu hususların göz önünde bulundurulduğu söylenebilir:
a. Sâsânî� kuvvetlerinin tekrar toparlanarak muhtemel bir saldırı

tehdidinde güvenlik ve strateji gereği her zaman çöle sığınma
imkânının bulunması;
b. Ordugâh şehirlerin bir üs vazifesi görerek, çevredeki fetih hare-
ketlerinin devamının sağlanabilmesi;
c. Müslümanların hâkimiyetine giren fethedilmiş bölgelerin halkı
ile mukâtile karşı karşıya gelirken, karargâh şehirlerin askerî� üs
olma özelliklerinin ve askerlerin disiplininin muhafaza edilmesi;
d. Yerleşilecek mekânın Araplar’ın göçüp geldikleri eski yurtlarına
benzer ve onların ihtiyaçlarını karşılayacak özellikte olması;
e. Mukâtile ve ailelerinin hayatlarını devam ettirebilecekleri gıda,
su, mera, otlak, odun vb. ihtiyaçlarını karşılayabilecek imkânların
bulunması.
2. Şehirlerin Kuruluş Târihleri
Basra şehrinin inşa kararının ne zaman alındığı konusunda rivayet-

ler farklılık arz etmektedir. Kaynaklarımızda Basra’nın kuruluş tarihi
ile alakalı olarak h.13/m.634-635’ten başlayarak[46] h.14/m.635-636,[47]
h.15/636-637,[48] h.16/m.637-638[49] ve h.17/m.638-639[50] tarihleri zik-
redilmektedir. Söz konusu rivayetler titizlikle incelendiğinde; Utbe’nin
Basra bölgesine doğru çıkışının daha önceye rastlaması, bölgeye gelişi-
nin Kâdisiyye Savaşı’nda İ�ranlılar’ı meşgul ve tedirgin ederek arkaların-
dan yetişebilecek destek kuvvetlerine engel olma hedefi taşıması, Utbe b.
Ğ� azvân’ın Basra’da altı ay valilik yaptıktan sonra yerine vali olarak, Muğî�-
re b. Şu’be atanıp h.15-17/m.636-638 yılları arasında görev yapmasını
[46] Belâzürî�, Fütûh, 256; el-Ya‘kûbî�, Târîh, II, 145; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 157-
158.
[47] Halî�fe b. Hayyât, Târîh, 129; Belâzürî�, Fütûh, 341; Taberî�, Târîh, III, 590, 591.
548 [48] Ebû’l-Fidâ, ‘İ�mâdüddin Mütevekkilü’l-Müeyyed İ�smâil b. Ali (ö. 732/1331-1332),
Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu Ebî’l-Fidâ), thk: Mahmud Deyyûb, I-II, Dâru’l-
Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrût 1997, I, 223.
[49] İ�bn Sa‘d, Tabakât, III, 53; Belâzürî�, Fütûh, 345.
müteakiben valilik makamını Ebû Mûsâ el-Eş‘arî�’ye bırakması gibi husus-

lar dikkate alındığında, şehrin ilk kurulduğu tarihin h.16 m.637-638 veya
h.17/m.638-639 yılında olma ihtimali uzak görünmektedir.[51]
Elbette, Utbe’nin bölgeye varır varmaz hemen bir şehir inşa etmesi
pek mâkul değildir. Zira, rivayetlere göre zaten onun doğrudan Basra’ya
inmediği, öncesinde birçok yerde konakladıkları bilinmektedir. Bu bilgiler
ışığında Müslümanların Ü� bülle’deki İ�ranlı hâkimiyetine son vermesinin
ardından bölgede Sâsânî� tehlikesinin kısmen ortadan kalktığı tarih olan
h.14/m.635-636 senesinde şehrin kurulmuş olma ihtimali daha kuv-
vetli görünüyor.[52] Kanaatimizce halife Ö� mer, Basra’da kalıcı yerleşim
konusundaki nihâî� kararını ise Kadisiyye Savaşı’ndan sonra yani h.15-
16/m.635-638 yılları arasında vermiş olmalıdır.[53]
Diğer taraftan, Kûfe şehrinin kuruluşu hususunda da farklı rivayet-

ler mevcuttur. Şehrin kuruluş tarihi konusunda rivayet farklılıklarının[54]
Basra ve Kûfeli âlimlerin aralarındaki rekabetten kaynaklanması muhte-
meldir.[55] Bu konuda sözü fazla uzatma yerine tercih edilen görüşün Seyf
b. Ö� mer ile Vâkî�dî�’nin rivayetleri olduğu söylenebilir; Seyf’in rivayetinde
şehrin kuruluşunun h.17/m.638 yılının ilk aylarında, Vakidî�’nin rivayetin-
de ise h.17/m.639 yılının son aylarında gerçekleştiğine işaret edilmekte-
dir.[56] Bu rivayetlerden en mâkul gözükeni, Taberî�’nin, Seyf b. Ö� mer’den
naklettiği tarih olan h.17/m.638 yılının ilk aylarıdır. Zira, Medâin’in

[52] Sâidât, Ervâ Selim, İ�stikrâru’l-Kabâili’l-Arabiyye fî’l-‘Irak fî Sadri’l-İslâm, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ü� rdün Ü� niversitesi, Amman 2001, 100.
[53] Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 156. Bkz.: Taberî�, Târîh, III, 590.
[54] el-Ya‘kûbî� (h.292), Kûfe’nin h.14 senesinde kurulduğunu söylemektedir. el-Ya‘kû-
bî�, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (292/905); Kitâbü’l-Büldân, nşr: J.
De Goeje, Leiden 1967, 310; Yâkût, Mu‘cem, I, 432. el-Mes‘ûdî� ise, h. 15/m.634’de
kurulduğunu zikretmektedir. el-Mes‘ûdî�, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyn (ö. 346/957),
Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher, thk: Abdülemî�r Mühennâ, I-IV, Beyrût 1991;
et-Tenbîh ve’l-İşrâf, nşr: M. J. De Goeje, Leiden 1967, II, 337; İ�bnü’l-Esî�r, Ebû’l-Hasan
Ali b. Muhammed (ö.630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, (thk: Ebû’l-Fidâ Abdullah el-Kâ-
dî�), Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, 2. baskı I-X, Beyrût 1995, II, 338; İ�bn Kesî�r, Ebû’l-Fidâ
İ�smâil b. Ö� mer (ö. 774/1327), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Mektebetü’l-Me‘ârif,
Beyrût t.y., VII, 49; Ebû Ubeyde (ö.h.209), h. 18/637 tarihini ileri sürmektedir.
Belâzürî�, Fütûh, 276; el-Ya‘kûbî�, Târîh, II, 40; ez-Zehebî�, Şemsüddin Ebû Abdillah
Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347), Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr
ve’l-A‘lâm, thk: Ö� mer Abdüsselâm Tedmürî�, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî�, 2. baskı, Beyrût
1991, IV, 170. Yâkût ise, Kûfe’nin kuruluş tarihi olarak kaynağına işaret etmeksizin
h. 19’u vermektedir. Yâkût, Mu‘cem, IV, 491.
[55] İ�bnü’l-Fakî�h, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İ�shâk el-Hemedânî� (ö. 549
290/902), Muhtasaru Kitâbü’l-Büldân, nşr. De Goeje, Leiden 1967, 197-197.
[56] Taberî�, Târîh, IV, 42. bkz.: İ�bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö.
276/889), el-Me‘ârif, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrût 1987, 314-315; Belâzürî�,
Fütûh, 274.
fethinin h.16 Safer/m.637 yılının Mart-Nisan ayında meydana geldiğini

esas alırsak, bu rivayete göre, bu tarihle Müslümanların Kûfe’ye iniş ta-
rihleri arasında bir sene iki ay, Hz. Ö� mer’in hilafete geçiş tarihinden ise, üç
sene sekiz ay sonraya denk geldiği belirtilmektedir ki, bu da h.17/m.638
yılının ilk aylarına rastlamaktadır.[57]
B. Basra ve Kûfe’de İskân Politikası ve Faaliyetleri
Mezkûr şehirlerin imarında büyük oranda benzerlikler görmek müm-

künse de iskân konusunda gerek mukâtilenin gerekse hâlihazırda yerleşik
bulunan nüfusun kabilevî� mensubiyetleri belirleyici olmuştur. Bu hususu
vurgulamak adına, şehirlerin iskânını Basra ve Kûfe alt başlıkları altında
ele almak yerinde olacaktır.
1. Basra’nın İskânı
Basra şehrinin yerinin tespitinden sonra şehrin planlanmasına Cuma

camiinin inşa edileceği ed-Dehnâ adlı alanın tespitiyle başlandı. Bu alanın
merkezinden dört bir yanına oklar atılıp okların ulaştığı noktalar sınır ola-
rak kabul edildi.[58] Daha sonra savaşçılar, her hangi bir planlama yapılmak-
sızın bu alanın dışındaki mahallerde yerleştirildiler.[59] Kentin ilk sakinleri
ekseriya çöl kökenli oldukları için çadır ve otağlarında barındılar.[60] Zaten
defâatle ifade ettiğimiz gibi, Basra’nın kuruluş gayesi; doğuya yönelik İ�slâm
fetihlerinin genişlemesi için üs vazifesi görecek bir karargâh şehir olduğu
için, hilâfet merkezi, başlangıçta askerlerin evlerini kamış/kargı, toprak,
taş, kerpiç, tuğla gibi malzemelerle kalıcı konut şeklinde yapmalarına mü-
saade etmedi. Bu yüzden şehir iskân planının tanzimi bir süre gecikti.
Taberî�’nin naklettiğine göre Basra’da şehrin planının (hıtta) tespiti

ve kabilelerin yerleşecekleri mahallelerin tanzimi, vali Ebû Mûsâ el-Eş‘arî�
zamanında, h.17 Muharrem /m.638’nin Ocak-Şubat ayına rastlamakta-
dır.[61] Nitekim, halife Ö� mer, vali Ebû Mûsâ el-Eş’arî�’ye “Orada bulunan
Araplar için mahalleleri konusunda tasarrufta bulun. Her kabile için bir
mahalle olsun. Oraya insanlar binalarını, camilerini inşa etsinler”[62] diye

[58] el-Himyerî�, Muhammed b. Abdülmün‘im, (ö. 727/1327 ?), er-Ravdü’l-Mi‘târ fî
Haberi’l-Aktâr, nşr: İ�hsan Abbas, Beyrût 1967, 107.
[59] İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 5; Belâzürî�, Fütûh, 341.
550 [60] Belâzürî�, Fütûh, 336; ed-Dî�neverî�, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö.
282/890), el-Ahbâru’t-Tıvâl, thk: Ö� mer Fâruk et-Tabba‘, Şirketü Dâru’l-Erkam b.
Ebi’l-Erkam, Beyrût 1995, 117.
[62] ed-Dî�neverî�, Ahbâr, 118; Belâzürî�, Fütûh, 342.
emretmişti. Bu kararın, Muğî�re’nin

valiliği esnasında (h.16-17 m.637-
638), Medâin şehri ve çevresindeki
Dicle köyleri ele geçirildikten sonra
alınmış olması mâkul görünüyor.[63]
Çünkü bundan sonra, Irak’ta Arap-
lar’ın güvenliği istikrara ulaşmıştı.
Mukâtilenin şehirde planlanan yere
yerleştirilmesinin sebeplerinden
biri, çeşitli kabilelerden oluşan bu
savaşçıların bölgede dağınık şekil-
de yaşamasına son vererek, müsta-
kil mahallelerde iskân edilmesiyle
kargaşa ve disiplinsizliğin önüne geçilmesi, diğeri de Basra’ya yeni göçüp Şekil 1:
gelen savaşçıların nüfusunun artmasıyla açıklanabilir.[64] Hulefâ-yi
Râşidîn
döneminde
Utbe b. Ğ� azvân ile birlikte gelen askerler ve aile fertleri Basra Basra’daki
toplumunun ilk nüvesini oluşturmaktaydı. Ebû Mûsâ el-Eş’arî� (h.17- kabilelerin
yerleşim planı.
23/m.638-644), şehri planlayıp, mukâtileyi şehre iskân ederken, Basra’yı
kabile esasına göre beş ana bölgeye taksim etti. Büyük kabilelerin esas
alındığı bu taksime “Ahmâs” adı verilir:
a. Ehlü’l-’Âliye humusu
Bunlar Mudar ve Rebî�‘a topluluklarındandır. Hî�câz bölgesinin yük-

sek bölgelerinde meskun olup, Basra’ya göçen kabilelerin yerleştiği ma-
halledir. Şehrin idarecilerinin oturduğu mahalle de burasıdır. Bu hıttada
göze çarpan Hicazlı kabileler şunlardır: Kureyş, Süleym, Sehm, Müzeyne,
Nâciye, Dabbe, Sakîf, Huzâ‘a, Nemîr, Huseyl, ‘Akîl, Nehd, Becîle, Bâhile, Ğa-
niyy, Akl, Hevâzin, Gatafân, Muhârib, Has‘am.[65] h.17/m.638’de Ebû Mûsâ
el-Eş‘arî�’nin valiliği esnasında, Medine’den gelen askerler buraya iskân
edildiler.[66] Bunların içerisinde çok sayıda sahâbenin bulunduğunu da
zikredelim.[67] h.40/m.661’dan önce Basra şehrinin yönetimini elinde
[63] Belâzürî�, Fütûh, 341; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 160-161.

[64] Belâzürî�, Fütûh, 339; Taberî�, Târîh, III, 596; Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmâtü’l-İ-
ctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fî’l-Basra fî Karni’l-Evveli’l-Hicrî, Dâru’t-Talî�‘a, 2. baskı,
Beyrût 1969, 38-39; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 161.
[65] İ�bnül-Kelbî�, Ebû Münzir Hişâm b. Muhammed b. es-Sâib, (ö. 204/820), Cemheretü’n-
Neseb, thk: Nâci Hasan, Â� lemü’l-Kütüb, Beyrût 1993, 292; Massignon, Louis, Hıtatu’l-
Basra ve’l-Bağdâd, Arapçası: İ�brahim es-Semerrâî�, el-Müessesetü’l-‘Arabiyye li’d- 551
Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrût 1981, 16-17; Salih Ahmed el-Ali, Basra ve Mıntıkatühâ,
Matba‘atü Mecme‘u ‘İ�lmi’l-‘Irâkî�, Bağdat 1986, 81-83.
[66] ed-Dî�neverî�, el-Ahbâr, 118.
[67] Bkz.: İ�bn Sa‘d, Tabakât, VII, 5-vd.
bulunduran aileler bu mahalde meskûndu. Bunların mahalleleri, Mir-

bed’le Cuma mescidi arasında, mescidin güneydoğusuna düşmektedir. [68]
b. Bekr b. Vâil kabilesinin humusu
Mudarî� kökenli Bekr b. Vâil kabilesi Basra’da nüfus itibariyle ekseri-

yeti teşkil eden kabile olup, en meşhur boyları olarak Şeybân, ‘Icl, Rukkâş,
Sedûs, Dabî‘a, Yeşkur, ‘Anze, Teymullât, Sa‘lebe, Teym b. Şeybân, Zühl b. Şey-
bân’ı zikredebiliriz. Ayrıca Bekr kabilesinin müttefiki (halî�f ) olan el-Lehâ-
zim de aynı mahalleye yerleştirildiler.[69] Bu mahallenin bulunduğu yer,
Rahbe (Dehnâ) bölgesinin dışı, Mirbed’in kuzeyi ve mescidin kuzeybatısı
arasında idi.[70]
c. Temîm kabilesinin humusu
İ�slâm fetihleri öncesi Irak çöllerinde yurt edinmiş olan Temî�m,[71] Ad-
nanî� Mudarî� kökenlidir. Temî�m’in önemli boyları ise şunlardır: Zeyd Menât,
Dârim, Mâzin, Sarîm, Süleyt, Hurmâz, Anber, Huceym, Benî Sa‘d, Mücâşi,
Riyâh, Hanzala. Temî�m kabilesinin bazı boyları da şehre sonradan göç
etmişti. Temî�m hıttasına yerleşenler arasında Arap olmayan Esâvire ve
Seyâbice gibi İ�ran kökenli toplulukları zikredebiliriz. Hz. Ö� mer devrinde
(h.20/ m.640’de) Benî�’l-‘Ami’nin, Temî�m ile ittifak kurduktan sonra Bas-
ra’ya göçtüklerini de hesaba katmalıyız.[72] Hz. Osman devrinde Abdullah
b. ‘Â�mir’in valiliği sırasında onların Bahreyn ve Arap yarımadasının doğu
bölgelerinin idarî� olarak Basra valiliğine katılmasından dolayı nüfusları-
nın arttığı anlaşılmaktadır.[73] Hz. Ali’nin hilafetinde (h.35-40/m.655-661)
özellikle Cemel Savaşı’ndan sonra (h.36/m. 656) Temî�m’e bağlı göçlerin
devam ederek[74] sayıları yaklaşık 10.000’e ulaşmıştı.[75] Bu nedenledir ki,
Muâviye b. Ebî� Süfyân, Temî�m’in Hz. Ali’ye karşı kendi yanında yer almasını
[68] İ�bnül-Kelbî�, Cemhere, 287, 292; Massignon, Hıtatu’l-Basra ve Bağdâd, 16; Salih
Ahmed el-Ali, Hıtatu’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 81-87, 93.
[69] Massignon, Hıtatu’l-Basra, 22; Muhammed Zebî�dî�, “Müctema‘ul-Irâkî�”, Bahs fî Kitâbi
Hadârati’l-Irâk, V, 27-53, V, 31.
[70] el-Mirbed, Basra’nın çöl tarafında batısında yer alan geniş alandır. Salih Ahmed
el-Ali, “Hıtatu Basra”, Mecelletü Sümer VIII, Bağdat, 1952, 281-303, 291. Ayrıca
bkz.: İ�stahrî�, Ebû İ�shâk İ�brahim b. Muhammed (ö. 320/932), el-Ekâlîm, thk: J.
Möller, Mektebetü’l-Müsennâ, Bağdat t.y., 57; İ�bn Havkal, Kitâbü Sûrati’l-Arz, thk: R.
Blacher, H.A.R Gibb, P. Kahle, C. A. Nallino, A. J. Wensinck, J. H. Kramers, Leiden 1938,
236; Yâkût, Mu‘cem, V, 98;
[71] Belâzürî�, Fütûh, 336, Kudâme b. Ca‘fer, el-Harâc, 365; Yâkût, Mu‘cem, I, 432.
552 [72] el-İ�sfahânî�, Ebû’l-Ferec Ali b. Hüseyn (356/976), el-Eğânî, I-XXIII, t.y., y.y., III, 73.
[73] Taberî�, Târîh, IV, 266; Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmât, 42; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-
Arz, 162.
istemişti.[76] Bu mahalle, mescid ve mirbed arasında merkezin güneydoğu

istikâmetine düşer. Bekr b. Vâil kabilesinin bölgesiyle aralarını mirbed
caddesi bölmekteydi.[77]
d. Abdülkays humusu
Halife Ö� mer’in hilafetinin sonlarına doğru Ezd kabilesinden önce,

Bahreyn’den gelen kabilelerin yerleştiği mahalledir. Nüfusları Temî�m ve
Bekr b. Vâil’e göre daha azdır. Yeri, Nehr-i Ma‘kal çevresinde, mescidin ku-
zeydoğusuna düşer.[78]
e. Ezd humusu
Başlangıçta güney Irak’ın fetih hareketlerine katılan az sayıdaki sa-
vaşçının oluşturduğu mahalledir. Utbe b. Ğ� azvân ile birlikte el-Hureybe’de
Derkerteyn çevresine yerleşmişler, daha sonra Basra’ya intikal etmişlerdi.
Bunların mahalleleri, mescidin güneybatı cihetine, Medine tarafına düş-
mekteydi.[79] Ezd göçleri Hz. Osman’ın valisi Abdullah b. ‘Â�mir (h.29-35)
devrinde Kirmân ve İ�ran’ın fethinden sonra gelmiştir. Vatanları Basra’ya
idarî� yönden bağlanınca nüfuslarında artış kaydedilmişti.[80] Ezdli grupla-
rın Cemel vakasında (h.36/m.656) hazır bulundukları, Benî� Adiyy gibi bazı
boylarının Hz. Â� işe’nin safında yer aldığı,[81] sayısının 2.700 asker olduğu
bildirilmektedir.[82] Basra’ya yerleşen Ezdli kabilelerden meşhur olanlar
şunlardır: Benî ‘Atîk; Hz. Ö� mer’in hilafeti zamanında Debâ’dan gelen Ebû
Safrâ Zâlim b. Serrîk b. Subh el-‘Itkî ile birlikte Basra’ya indiler.[83] Bundan
sonra Safrâ oğullarının Basra’da saygınlıkları arttı. Ebû Ubeyde’nin Ezd
kabilelerinin Basra’da Ezdli varlığına ilk kez Muâviye b. Ebî� Süfyan’ın
hilafetinin son zamanlarında rastlandığına dair nakli mâkul görünme-
mektedir.[84] Muhtemelen bu söz konusu dönemde Ezdlilerin şehre ger-

[77] Massignon, Hıtatu’l-Basra..., 20; Salih Ahmed el-Ali, “Hıtatu’l-Basra” 388-389,
Hıtatu’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 87; el-Katâvine, Muhammed Abdülaziz, el-Medi-
netü’l-Arabiyye fî’l-‘Irâk fî Karni’l-Evveli’l-Hicrî, (Basılmamış Doktora Tezi), dan:
Muhammed Abduh Hatâmile, Ü� rdün Ü� nversitesi, 2003-2004, 120.
[78] Belâzürî�, Fütûh, 352; Massignon, Hıtatu’l-Basra..., 23; Salih Ahmed el-Ali, “Hıtatu’l-
Basra”, 300, Hıtatu’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 96; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 162;
Ervâ Sâidât, İstikrâr, 106.
[79] Belâzürî�, Fütûh, 352; Salih Ahmed el-Ali, “Hıtatu’l-Basra”, 300, Hıtatu’l-Basra ve
Mıntıkatühâ, 96.
[80] Taberî�, Târîh, IV, 266; Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmât, 42.
[82] el-Yâ‘kûbî�, Târîh, II, 80. 553
[83] Massignon, Hıtatu’l-Basra, 19-20.
[84] Ebû Ubeyde, Mu‘ammer b. Müsennâ et-Teymî� (ö. 209/825), Kitâbü Nekâizi Cerîr
ve’l-Ferezdak, thk: İ�brahim Huvvar-Velî�d Mahmûd Hâlis, I-III, I. Baskı, yy., ty., III,
852; Taberî�, Târîh, V, 516.
çekleştirdiği büyük göçten kaynaklanıyor olabilir. Aslında Muâviye’nin hi-

lafeti sırasında Basra valiliği yapan Ziyâd b. Ebî�h’in (h.45-53/m.665-673)
Ezdlilerle görüşmesi onların bu şehirdeki varlığını teyit etmektedir. [85]
Görüldüğü gibi “Ahmâs sistemi” erken dönemlerde, kabileler esas

alınmak suretiyle her kabileye “hıtta” adı verilen bir mahalle tahsis edile-
rek düzenlenmiştir. Yeni şehrin diğer küçük kabileleri, ana kabilenin ismi
altında bu şekilde toplanarak, ictimaî�, siyasî�, idarî� olarak böyle bir top-
lumun şekillenmesini sağlamıştır. Bu sistem, savaşçıların orduya alınma-
larını, atânın dağıtılmasını, yiyecek-içecek vb. ihtiyaçlarının görülmesini
ve yeni vatanlarında kabile şartlarının korunmasını kolaylaştırmaktaydı.[86]
Ayrıca, her kabile ya da hıttanın reisi, kendi mensubu olduğu kabile ya da
hıttanın ortasında evini inşa ederek yerleşmişti.[87]
Benî� Ma‘n, el-Haddân, Damrâ, Amr b. Esed eş-Şerî�k[88] boylarının ne

zaman Basra’ya ulaştıkları ve yerleştiklerine dair rivayetler bu konuda ay-
rıntılı bilgi vermemektedir. Onların hangi bölgeye yerleştikleri konusun-
da herhangi bir işaret bulunmamaktadır. Ancak bunlar, Cemel vakasında
(h.36/m.656) Cüheyne kabilesinin içerisinde yer almış boylardı.[89]
Irak’ın fethine katılan ve şehrin kuruluşuna şahitlik eden kimselere

“Ehlü’l-Eyyâm”, fetihlere iştirak etmeyip daha sonra şehre yerleşenlere
de “Revâdif” adı veriliyordu.[90] Bunlar fetihten sonra şehre gelerek kendi
mensubu oldukları kabilelerinin hıttalarına yerleşmişlerdi.[91]
Ebû Mûsâ el-Eş‘arî�’nin valiliği sırasında (h.17-23/m.638-644) top-

lamına “ahmâs” denilen bu sistemin Hz. Ali devrinde de devam ettiği-
ni görüyoruz. Nitekim kaynaklarımızda “ahmâs” terimine, ilk defa Hz.
Ali’nin Sıffî�n Savaşı’yla alakalı malumat arasında yer verilmesi, onun bu
sistemi revize etmesinden kaynaklanıyor olabilir.[92] Hz. Ali’nin hilafetinde
(h.35-40/m.655-661) Basra’daki savaşçıların sayısının bir rivayete göre
30.000’e,[93] bir başka rivayete göre de 60.000’e ulaşması bu devirde şehre

[86] es-Sudânî�, Rebâb Cebbâr Tâhir, Cebhetü’l-Basra; Dirâse fî Ahvâlihâ’l-Askeriyye ve’l-İ-
dâriyye ve’l-İctimâiyye ve’l-Mâliyye li’l-Fetrati min h.11-41/m.632-661, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi), el-Câmi‘atü’l-Basra, Basra 1989, 117; Ervâ Sâidât, İstikrâr, 103.
[87] Taberî�, Târîh, V, 511; Katâvine, el-Medinetü’l-‘Arabiyye, 122.
[88] Taberî�, Târîh, IV, 472; Massignon, Hıtatu’l-Basra, 19-20.
[90] Söylemez, Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara Okulu Yayınları, Ankara
554 2001, 291.
[91] Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmât, 9.
[92] el-Minkarî�, Sıffîn, 132;
[93] Zübeyr b. Bekkâr, (ö. 256/987), el-Ahbâru’l-Muvaffâkiyât, thk: Sâmi Mekkî� el-‘Â�nî�,
Matba‘atü’l-‘Â� nî�, Bağdât 1972, 159.
göçlerin artarak devam ettiğine işarettir.[94] Hz. Ali’nin Basra’da uyguladığı

ahmâs sistemi şöyle idi:
1. Hums : Ehl-i ‘Â�liye,
2. Hums : Temî�m,
3. Hums : Bekr b. Vâil,
4. Hums : Abdülkays,
5. Hums : Ezd.[95]
Hz. Ali’nin bu sisteminde, Ezdliler’in Basra’ya hicretinin devam ettiği

göze çarpmaktadır.[96] Basra’ya yapılan göçlerin, Emevî�ler devrinde devle-
tin gelirlerindeki artışa paralel olarak daha da artarak devam ettiği söyle-
nebilir.[97] Ziyâd b. Ebî�h’in valiliği sırasında (h.45-53/m.665-673), Kûfe ve
Basra savaşçılarının sayısının toplamının 100.000’e ulaştığı,[98] bunların
40.000’inin Kûfeliler olduğu bildirilmektedir.[99] Kalan 60.000 mukâtile-
nin Basralılar’a ait oluşu ise bu şehirde yaşanan nüfus artışını teyit eder
niteliktedir.
Basra’da ahmâs sistemi Emevî�ler’in sonuna kadar devam etmişti. Bu

devirde Yezî�d b. Mühelleb isyanı sırasında[100] (h.102/m.720) ahmâsa son
kez şu şekilde işaret edildiğini görmekteyiz:
1. Hums : Bekr b. Vâil,
2. Hums : Temî�m,
3. Hums : Ehl-i Â� liye,
4. Hums : Ezd,
5. Hums : Abdülkays.[101]
Bu bilgilerden hareketle, konunun dışına çıkmamak adına, ahmâs

sisteminin Emevî�ler devrinin sonuna kadar devam ettiğinin anlaşıldığını
ifade etmekle yetiniyoruz.[102]
[94] Taberî�, Târîh, V, 78-79.

[95] el-Minkarî�, Sıffîn, 117; Belâzürî�, Ensâb, III, 79; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 163.
[96] Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 163.
[98] el-Ya‘kûbî�, Târîh, II, 235.
[99] Taberî�, Târîh, V, 79; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 164.
[100] Belâzürî�, Ensâb, V, 228; Taberî�, Târîh, V, 618; İ� bn Abdirabbih, Ahmed b. 555
Muhammed el-Endelüsî� (ö. 327/939), el-‘Ikdü’l-Ferîd, thk: A. et-Terhî�nî�, I-VIII,
Beyrût 1987, IV, 7.
[101] el-Minkarî�, Sıffîn, 117; Belâzürî�, Ensâb, VII, 454-455; Taberî�, Târîh, V, 618
[102] Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmât, 55; Cemâl Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 167.
Hz. Ö� mer tarafından h.20/m.640 yılında[103] kurulan dî�vandan Müs-

lümanlara verilen atiyye[104] ve fey’ gelirlerinden kendilerine tahsis edilen
paylar ve teşvikler, hicreti cazip kılmaya ve fetihlerin devamını sağlamaya
yönelik önemli bir adımdı.[105] Bundan dolayı ordugâh şehirlere (Dûru’l-Hic-
re) Müslümanların göçlerinde artış kaydedildi.[106] Basra halkının şehre
uyumu ile görece ekonomik ve sosyal açıdan refah seviyelerinin yükselmiş
olmasından duyduğu memnuniyeti ifade etmek için Hz. Ö� mer şöyle diye-
cekti: “Kim hicrette acele ederse, atâyı elde etme konusunda da acele etmiş
sayılır. Kim hicrette gevşek davranırsa, atâyı almada da geç kalır.”[107]
Bu noktada Basra’nın kuruluşundan sonra, kaynaklarda zikredilen

nüfus artışına da temas edilebilir. Bilindiği gibi, başlangıçta Utbe b. Ğ� azvân
ile birlikte olan askerlerin sayısı tahminen 300 kadardı. Bu askerlere sefer
esnasında ve daha sonra Medine’den gelen destek kuvvetlerinin Basra’ya
ulaşmasıyla, asker sayısı 800’e ulaştı.[108] Muğî�re b. Şu’be zamanında ra-
kam çok fazla değişmemişti. Onun ardından Basra valisi olan Ebû Musâ el-
Eş‘arî�’nin (h.17/m.638), Basra’ya tekrar Medine’den asker göndermesini
talep etmesiyle, şehrin nüfusunun da arttığı söylenebilir.[109] h.20/m.640
yılında Ahvâz’ın fethinden sonra şehre getirilerek yerleştirilen İ�ranlı Zutt,
Seyâbice ve Esâvire unsurları[110] ile Basralı askerlerin sayısı 10.000’e
ulaşmıştı.[111] Muhtemelen Ebû Musâ’nın Basra mescidini genişletme işine
girişmesinin sebebi de bu artıştan kaynaklanmış olabilir.[112]
Basra’nın şehir hüviyeti kazanıp, doğuya yönelik fetihler devam

ettikçe şehre revâdifin göçü hızlanmış, bu da şehirdeki asker sayısının
artışını beraberinde getirmiştir. Nitekim rivayete göre “Ali’nin hilafetin-
de (h.35-40/m.655-661) Basra’daki savaşçıların sayısı 30.000’e ulaşmıştı.”
Ö� te yandan bu sayının 60.000 olduğunu ileri sürenler de olmuştur.[113] An-
[103] Bkz. Fayda, “Hz. Ömer’in Dîvân Teşkîlâtı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi,
İ�stanbul 1986; II, 138-139.
[104] İ�bn Sa‘d, Tabakât, III, 296.
[105] Taberî�, Târîh, III, 615; Dûrî�, en-Nüzumü’l-İslâmiyye, Vüzâratü’l-Me‘ârifi’l-‘Irâkıyye,
Matba‘atü Necî�b, I. Baskı, Bağdat 1950, 187-188.
[107] Ebû Ubeyd, el-Kasım b. Sellâm (ö. 224/839), Kitâbü’l-Emvâl, thk: Muhammed
Ammâra, Dâru’ş-Şurûk, I. Baskı, Beyrût-Kahire 1989, 312; bkz.: İ�bn Abd Rabbih,
el-‘Ikd, III, 116.
[108] Belâzürî�, Fütûh, 337, 345; Taberî�, Târîh, III, 591, 594.
[109] ed-Dî�neverî�, el-Ahbâr, 118.
[110] Esâvire’nin sayısı 2.500, Seyâbice’nin sayısı 4.000 savaşçı idi. Belâzürî�, Fütûh, 279,
367.
556 [111] es-Sûdânî�, Cebhetü’l-Basra, 122.
[113] Taberî�, Târîh, V, 78-79; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 217; en-Nüveyrî�, Ahmed b.
Abdilvahhâb (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, thk: Komisyon, I-XVIII,
Kahire 1954; thk: M. M. Emî�n-S. Baz Arî�nî�, XIX-XXXI, Kahire 1975, XX, 171.
cak biz, Basra fetihlerini göz önüne aldığımızda, 60.000 asker sayısının
doğruluğu konusunda tereddüt taşımaktayız. Çünkü bu fetih faaliyetleri
Osman ve Ali dönemlerinde nispeten durmuş, sonradan gelenlerin sayısı
da 40.000’e ulaşmamıştır.[114] Yani bir başka deyişle daha önceki zaman-
lardaki sayı bundan daha fazla değildi.
Artan göçler ve nüfus artışına etki eden diğer faktörler (ölüm, doğum,
köleler, mevâli vs.) göz önüne alındığında Emevî�ler Dönemi’nde de şehrin
nüfusunun daha da arttığı anlaşılmaktadır. Ziyâd b. Ebî�h’in Basra valiliği
sırasında (h.45-53/m.665-673) Basra’da 80.000 mukâtilenin, 120.000 ki-
şilik aile efradıyla birlikte divâna kayıtlı oldukları ve böylece toplam nü-
fuslarının 200.000’e ulaştığı söylenmektedir. Bu rakamın içerisine divâna
kayıtlı olmayan mevâlî�, ehl-i zimme, köle vb. gruplar da dâhil edildiğinde
toplam nüfusun 300.000’in üzerinde olacağı tahmin edilebilir.[115]
C. Kûfe’nin İskânı
Halife, şehrin planlanması görevini, bu işte tecrübe sahibi olan

Ebû’l-Heyyâc el-Esedî[116] ve es-Sâib b. el-Ekra‘ es-Sekafî’ye verdi.[117] Kûfe’de
ilk inşa edilen bina -tıpkı Basra’da olduğu gibi- Mescidu’l-Câmi ve Dâ-
ru’l-İ�mâre idi.[118] Şehrin iki önemli unsurunu oluşturan bu yapılar için
şehrin yüksek bir bölgesi seçilmişti.[119] Ebû’l-Heyyâc el-Esedî�, muhteme-
len, şehrin kurulacağı araziyi keşfettikten sonra, tıpkı Basra’nın kurulu-
şunda olduğu gibi, çok hızlı ok atan bir okçuyu caminin bulunduğu yere
getirerek mescidin bulunduğu boş alanın dört tarafına birer ok attırdı.
Sa‘d, okçuya önce kıble yönüne,[120] sonra kuzey yönüne, ardından güney
rüzgârının estiği ve son olarak da sabâ rüzgârının estiği yönlere birer ok
attırarak şehrin merkezinin sınırlarını tespit etti.[121] Bu tespit edilen alan
içerisine başka herhangi bir bina inşa edilmemesi için etrafına hendek ka-
zıldı.[122] Şehir planlandıktan hemen sonra bu cadde ve sokakların genişli-
ğinin ne ölçüde olacağı halifenin talimatıyla tespit edildi. Cuma Mescidi
ve Dâru’l-İ�mâre’nin bulunduğu alan ile çevresindeki mahalleler, cadde
[114] Daha sonra onlara Ziyâd’ın ilavesi ile Basra’daki savaşçıların sayısının 80.000’e
ulaştığı belirtilmektedir. Belâzürî�, Ensâb, V, 229; İ�bn Abd Rabbih, el-‘Ikd, IV, 7.
[115] Belâzürî�, Fütûh, 344-345; Cu‘ayt, Kûfe, 281-282.
[118] Belâzürî�, Fütûh, 275; Taberî�, Târîh, IV, 44
[120] Bu ilk ok atışıyla aynı zamanda mescidin kıble yönünün de tayin edildiği anlaşıl- 557
maktadır. el-Katâvine, el-Medinetü’l-‘Arabiyye, 139.
[121] Belâzürî�, Fütûh, 275, Taberî�, Târîh, IV, 44-45.
[122] Taberî�, Târîh, IV, 45; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 373-374; Hişâm Cu‘ayt, el-Kûfe, 166-
167.
Şekil 2: Sevâd sınırı ve bölgedeki yerleşim yerlerinin planı.
558
ve sokaklarla birbirine bağlandı. Halife, ordunun hareket imkânı ve top-

lanması, harbe çıkışının kolay olması için ölçülerinin 40 zira‘(~20m.),
daha küçük sokakların 30 zira‘ (~15m.) , ondan daha küçüklerinin 20 zi-
ra‘(~10m.), en dar sokağın genişliğinin de asgarî� 7 zira‘(~3,5 m.) olması
gerektiğini emretti. Ancak mahalleleri birbirinden ayıran ana caddelerin
genişliği 60 zira‘(~30m.)’yı buluyordu.[123] Mukâtilenin evleri bu dört
okun düştüğü mekânı çevreleyen sınırın dışına inşa edeilecekti. Böylece
mescidin dört bir tarafını çevreleyen alan boş kalacak, yapılaşmaya izin
verilmeyecekti.[124]
Dâru’l-İ�mâre, mescidin mihrap duvarına bitişik, mescidin güney du-

varından biraz doğuya kaymış yüksekçe bir yerde inşa edildi.[125] Dâru’l-
İ�mâre’den batıya doğru uzanan meydanın adına “er-Rahbe” adı verildi.[126]
Böylece, Basra’nın kuruluşunda gördüğümüz kabilelerden daha fazla ve
çeşitli kabilelerin Kûfe’ye yerleştirilme işlemine başlandı.
Sa‘d ordusuyla birlikte Kûfe’ye yerleşenlerin Kâdisiyye Savaşı’nda ha-

zır bulunan askerler olduklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. Irak’ın fethine
katılan ve şehrin kuruluşuna şahitlik eden kimselere “Ehlü’l-Eyyâm” de-
niliyordu.[127] Bu arada Sa‘d, isteğe bağlı olarak bazı askerlerini Medâin’de
askerî� garnizon olarak bıraktı. Bunlar, kabileleri farklı olmasına rağmen
çoğunluğu ‘Abs kabilesine mensuptu.[128]
Sa‘d ile birlikte Kûfe’ye yerleşen Araplar’ın sayısı yaklaşık olarak

20.000 kadardı. Bunlar içerisinde çoğunluğu oluşturan Yemenli kabilele-
rin ~12.000, Kuzey Araplar’ının ise ~8.000 olduğu bildirilmektedir.[129]
Başlangıçta hangi kabilenin nereye yerleşeceği konusunda Sa‘d b. Ebî�

Vakkâs kur‘a yöntemine başvurdu. Nihayet, çekilen ok ile kur’ayı Yemenli
kabileler kazandı ve ana meydanın sol (doğu) tarafına geçtiler. Çünkü bu-
rası Kûfe’nin en güzel mekânıydı. Fırat nehrine bakıyor, haşerat ve zararlı
şeylere uzak düşüyordu. Nizarlı kabilelere ise meydanın batı tarafı yani
çölün yakın ve yüksekliğin en az olduğu bölge düştü.[130] Her kabilenin
kendi mahallesine yerleşmesinden sonra, şehrin caddelerinin planı ortaya
[123] Taberî�, Târîh, IV, 44; el-Mâverdî�, el-Ahkâm, 160.

[126] Massignon, Louise, Hıtatu’l-Kûfe ve Şerhu Harîtatihâ, Arapçası: İ�brâhim es-Sâmirî�,
Takî�yy Muhammed el-Mus‘abî�, Cem‘iyyetü Müntedî�’n-Neşr, Necef ty., 106-109;
Cemal Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 167. 559
[127] Söylemez, Kûfe, 291.
[129] Belâzürî�, Fütûh, 276; el-Ya‘kûbî�, Târîh, II, 151 Cemal Cûde, el-Arab ve’l-Arz, 166.
[130] Belâzürî�, Fütûh, 275-276; Massignon, Hıtatu’l-Kûfe, 53.
çıkmıştı. Nitekim, Kûfe’deki caddelerin sayısının yaklaşık on beş olduğu,

bunlardan üçünün Sahn’ın (Meydan) güneyinde dört caddenin kuzeyinde,
üçer tane de Sahn’ın doğusunda ve batısında yer aldığı söylenmektedir.[131]
Kâdisiyye Savaşı’ndan az önce İ�slâm ordusuna katılan kabilelerin

her biri onlu (a‘şâr) sisteme göre tanzim edilmişti. A‘şâr, her bir kabile-
nin onar kişilik takımlara ayrılması anlamına geliyordu.[132] A‘şâr’ın (on
kişinin) başına ise komutan olarak birer ‘arîf/onbaşı atandı. Her kabilenin
de bir sancağı/râyesi vardı.[133] Kâdisiyye Savaşı’nda farklı kabile boyları
bir araya getirilerek yeni takımlar oluşturulmak suretiyle, ordudaki onlu
(a‘şâr) gruplar arasında sayısal eşitlik sağlanabilmişti.[134]
Başlangıçta onlu sisteme (a‘şâr) göre yerleştirilen askerler, geçen

zaman içinde bazı sıkıntılara yol açtı. Zamanla a‘şârlardan bazılarının
diğerine tercih edildiği görüldü. Onlu sistem, kabilelerin nesep birliğini
esas alan bir sistem değildi. Oysa askerlerin, divandaki yerleri ve orduya
katılımında nesep bağları yani, ait oldukları kabile esas alınıyordu. Sa‘d,
halife Ö� mer’e bir mektupla durumu bildirdi. Bunun üzerine hilafet yö-
netimi kabilelerin yeni bir askerî� sistem altında tekrar dağılımının yapıl-
ması yoluna gitti. İ�şte, Kûfe’deki kabileler arasındaki dengeleri korumak
ve nüfus dağılımını eşitlemek için bazı Arap nesep bilginleri, akıl ve fikir
sahiplerinin de görüşlerinden yararlanılarak şehri yedi (esbâ’) ana hıttaya
ayıran yeni sistem uygulamaya konuldu.[135] Sa‘d’ın, a‘şâr sistemini esbâ‘a
çevirme konusunda görüşlerinden istifade ettiği Arap nesep alimi, görüş
sahibi ve akıllı kişiler arasında Saîd b. Nimrân ve Meş‘ale b. Ni‘am’ın isim-
leri zikredilmektedir.[136]
Yedili sistemle (esbâ‘) birbirine nesep bağıyla bağlı olan kabile toplu-
luklarının aynı mahallelerde toplanması, askerî� ve mâlî� zorunluluk gereği
uygulanmıştır. Dolayısıyla bu sistemle, yedi “menhec”, yani yeni ana yola
ayrılan şehirde, asker toplanması, ordunun teşekkülü ve cihada çıkışı; re-
isleri vasıtasıyla divâna kaydolmaları ve atiyyenin dağılma işi kolaylaştı.[137]
Kûfe’de Sa‘d b. Ebî� Vakkâs tarafından uygulamaya konulan yedili yerleşim
sistemi şöyle idi: [138]

[132] Hişâm Cu‘ayt, el-Kûfe, 231.
[133] Taberî�, Târîh, IV, 449; Makrî�zî�, Hasan Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), el-Mevâiz ve’l-İ‘ti-
bâr bi Zikri’l-Hitati ve’l-Âsar, I-II, Beyrût t.y., I, 93.
[134] ez-Zebî�dî�, “el-Müctemeu’l-Irâkî”, V, 32.
560 [135] Taberî�, Târîh, IV, 48.
[137] Taberî�, Târîh, IV, 48; Massignon, Hıtatu’l-Kûfe, 40; Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmât,
40.
Birinci Sub‘: Kinâne, Ehâbiş’ten müttefikleri ve diğerleri, Cedî�le, Benî�

Amr b. Kays ‘Aylân ve Ehl-i ‘Â�liye olarak bilinen kabileler.
İkinci Sub‘: Temî�m, Rebâb’a bağlı diğer kabileler, Hevâzin ve bun-
larla birlikte Benî� Â� sâr (Ğ� aniyy, Behî�le) ve Mudar
kabilelerinden diğer topluluklar.
Üçüncü Sub‘: Kuzâ‘a ve buna bağlı olan; Ğ� assân b. Şebâm, Becile,
Has‘am, Kinde, Hadramevt, Ezd ve diğer Yemen kökenli
kabileler.
Dördüncü Sub‘: Esed, Gatafân, Muhârib, Nemir, Dabî�‘a, Tağlib, ve diğer
Rebî�‘a ve Nizâr kabileleri.
Beşinci Sub‘: Mezhic, Himyer, Hemdân ve müttefikleri, Tayy ve diğer
Yemen kökenli kabileler.
Altıncı Sub‘: ‘Iyâd, ‘Ikk, Abdülkays, Hıcr halkı ve el-Hamrâ halkı.
Yedinci Sub‘: (Yerleştirilen kabile/kabilelerin adı/adları zikredilme-
mektedir.)
Esbâ‘ sistemi dikkatli bir şekilde incelendiğinde, yedi idarî� bölgeye

ayrılan yerleşim yerlerinin dördünün (I., II., IV. ve VI. bölgeler) Kuzey
Araplar’ına ait olduğu anlaşılmaktadır. Bir de buna –eğer değerlendir-
memiz doğru ise- Bekr b. Vâil’in yerleştiği yedinci bölgeyi ilave edebiliriz.
Buna karşın, Yemen kökenli kabilelerin, III ve V. bölgede iskân olundukları
söylenebilir. Belki de bu bilgiler, Şa‘bî�’nin görüşleri ile çelişiyor olabilir.
Zira o, planlanması yapılırken Kûfe’de Yemen kökenli kabilelerin nüfusu-
nun fazla olduğunu ileri sürüyordu. Ona göre, şehirdeki güneyli Arapların
sayısı 12.000, kuzeylilerin ise 8.000 idi.[139] Şa‘bî� bu görüşüyle belki daha
sonraki devirlerdeki nüfus dağılımını kastediyor olabilir.
Kûfe şehrinin yerinin tespiti ve arazisinin Arap kabileleri arasında

taksim edilmesinden sonra da şehre göçlerin devam etmiş olduğunu gö-
rüyoruz. Elde edilen askerî�, siyasî� ve ekonomik başarıların istikrarlı artı-
şının, Arap kabilelerinin bu şehirlere göç ve yerleşim faaliyetlerinin deva-
mında rol oynadığını söyleyebiliriz.[140]
Hz. Ö� mer’in fetih ordularına iştirak eden ve bu şehirlere göç edenlere

devlet tarafından maaş bağlanacağına dair sözüyle,[141] “hicret” ile “atiy-
ye” irtibatlı hale getirildi; böylece Müslüman-Araplar’ın orduya iştirak
[139] Belâzürî�, Fütûh, 276; Yâkût, Mu‘cem, IV, 491. 561

[140] Taberî�, Târîh, III, 615,; el-Naboodah, Hassan, Eastern Arabia in the Sixth and Seventh
Centuries, (Basılmamış Doktora Tezi), Exeter Universitesi, Amerika 1988, 236;
Donner, The Early Islamic, 297.
[141] Bkz: Ebû Ubeyd, el-Emvâl, 312; İ�bn Abd Rabbih, el-‘Ikd, III, 116.
etmeleri ve yeni şehirlere göçleri teşvik edildi.[142] Buna göre, Hz. Ö� mer
tarafından h.20/m.640 yılında dî�van müessesesinin teşkilinden sonra
Kûfe’ye yönelik göçlerin ivme kazandığı ve Sıffî�n Savaşı’na (h.37/m.657)
kadar da devam ettiği söylenebilir.
Şehrin kuruluşunda hazır bulunan topluluklara, “Ehlü’l-Kâdisiyye”, “Eh-

lü’l-Eyyâm” ya da “Nâzile” denilirken, şehre kuruluşundan sonra yerleşenler
“Nâbite”,[143] şehre daha sonra göç edenler ise “Revâdif” olarak isimlendiril-
di. Aslında bu kavramların, idarî� ve mâlî� uygulamalara işaret eden terimler
olduklarını söylemek mümkündür.[144] Ö� rneğin kaynaklarda, “birinci râdi-
fe”, “ikinci râdife” gibi çeşitli revâdif grupları arasındaki bu ayırım, aldıkları
maaşla alakalıdır. Bunların şehre Hz. Ö� mer ve Hz. Osman’ın hilafeti zaman-
larında (h.13-35/m. 634-656 ), 1. revâdif, 2. revâdif, 3. revâdif, 4. revâdif ol-
mak üzere dört aşamada geldiği anlaşılmaktadır. Buna ilave olarak, Kûfe’ye
dördüncü râdife’den sonra ulaşan en son göçmenler arasında Ehl-i Hecer ve
‘İ�bâd yer alıyordu.[145] Hecerliler, muhtemelen Bahreyn’den (Doğu Arabis-
tan) gelen göçmenlerdi.[146] ‘İ�bâdlar ise, Hire’de oturan Hıristiyan Araplar ya
da muhtemelen Hicâz kökenli Kuzâ‘a’nın bir kolu idi.[147]
Kûfe’deki yerleşimin sadece Müslümanları kapsamadığı, aksine Hz.
Ö� mer’in hilafetinin son devirlerinde (h.23/m.644) şehirde Kûfe’ye gayr-ı
Arap unsurların iskânının yapıldığı da bilinmektedir. Buna göre, ilk göze
çarpan topluluğun İ�ranlılar olduğunu söyleyebiliriz. Bilindiği gibi, fethi
esnasında Irak bölgesinin hâkimi Sâsânî� İ�mparatorluğu’ydu. Bu nedenle
Sevâd bölgesinde özellikle Hire ve çevresinde çok sayıda Dihkân’ın yaşadı� -
ğı [148]
ve bunların zamanla Kûfe’ye yerleştikleri söylenmektedir. Hz. Ali’nin
Kûfe’ye geldiği dönemde (h.36/m.656) bu şehirin İ�ran asıllı sakinleriyle
görüştüğü ve bunların çoğunun da İ�slâm dinini seçerek mevâli statüsünde
şehirde ikâmet ettikleri bildirilmektedir.[149] Mahfuz Söylemez, İ�ranlıların
Kûfe’ye asıl yoğun yerleşimlerinin Emevî�ler devrinde olduğunu ifade ede-
rek, bunların büyük bir kısmının Zerdüştlük ve Mani dinlerine mensup
olduklarını vurgulamaktadır.[150] Bu arada Hz. Ö� mer devrinde Kûfe’ye yer-
leştirilen gayri Arap unsurlar arasında İ�ranlı, el-Hamrâ topluluklarından[151]

[144] Taberî�, Târîh, IV, 279; Donner, The Arab Tribes, 147.
[146] Bekrî�, Abdullah b. Abdilazî�z, (487/1094), Mu‘cemü Mesta‘cem min Esmâi’l-Bilâdi
ve’l-Mevâki‘, thk: Mustafa es-Sekkâ, I-IV, Beyrût 1983, IV, 1346; Yâkût, Mu‘cem, V, 393.
562 [147] Donner, The Arab Tribes, 148; Ervâ Sâidât, İstikrâr, 123.
[148] Ebû Yûsuf, el-Harâc, 76; Taberî�, Târîh, IV, 46; Söylemez, Kûfe, 36-37.
[151] el-Hamrâ’ için bkz. Belâzürî�, Fütûh, 279; İ�bn Manzûr, Lisân, IV, 218.
ve zikredilen yedi ayrı mahalleye ilave olarak, sekizinci bir hıttadan yani
“el-Hamrâ”dan söz edilebilir.[152]
Ö� te yandan Kûfe’ye Yahûdî� ve Hıristiyan unsurunun da iskân edil-
diğini söyleyebiliriz. Nitekim, Hz. Ö� mer tarafından Necrân bölgesin� -
den h.20/m.640 yılında tehcir edilen Hıristiyanlar bunların başında
gelmektedir.[153] Belâzürî�’ye göre Necrânlılar içinde Yahudiler de vardı.
Onların bir kısmı Şam bölgesine giderken, bir kısmı da Kûfe yakınlarındaki
bir bölgeye çıkarılmıştı.[154] Bunların Kûfe civarındaki yerleşim yerlerine,
“Irak Necrân”ı veya “Necrâniye” şeklinde eski yurtlarının ismini verdikle-
ri dikkat çekmektedir.[155] Bazı rivayetlere göre, onların önce Hamrâ Dey-
lem (İ�ranlıların) hıttasına indikleri,[156] fakat Hz. Ö� mer’in vefatından sonra
Nehr-i Ebân adı verilen bölgeye yerleştikleri anlaşılmaktadır.[157]
Necrân’dan gelenlerin dışında Kûfe’ye farklı bölgelerden göç ederek
yerleşen Yahudi unsuruna da rastlanmaktadır. Necrân bölgesinden Hı-
ristiyanlarla birlikte çıkarak Kûfe’ye yerleşen Yahudilerin dışında, muh-
temelen şehirde Hire, Enbâr ve Hicâz bölgesinden gelen Yahudiler de
yer alıyordu. Zirâ, Resûlullah devrinde Medine’den çıkarılan Yahudilerin
önemli bir kısmı Hire ve Enbâr’a yerleşmişlerdi.[158]
Kûfe’ye Arap kabilelerinin göçlerinin, Hz. Osman devrinde de devam
ettiğini söylemiştik. Hz. Osman devrinde, h.30/m.650 senesinde Kûfe’ye
gelen ilk kabilenin Benî� Hüzeyl topluluğu olduğu belirtilmektedir.[159] An-
cak kaynaklar, Benî� Hüzeyl’in Kûfe’nin hangi bölgesine yerleştiği konu-
sunda suskun kalmaktadır. Aynı şekilde Murâd kabilesine bağlı[160] Benî�
Hudâ’nın ve Hemdân’a bağlı Benî� Erheb kabilesinin de Kûfe’ye göç ettiği
bildirilmektedir.[161]
[152] Wellhausen, Julious, İslâmiyetin İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, (çev.:
Fikret Işıltan), TTK Yayınları, Ankara 1989, 93 (3. dipnot).
[153] Geniş bilgi için bkz. Fayda, Mustafa, “Hz. Ö� mer’in Hayber ve Çevresi İ�le Necrân’dan
Gayr-i Müslimleri Çıkarması”, DEÜİFD, İ�zmir 1983, 57-66.
[155] Belâzürî�, Fütûh, 77; Yâkût, Mu‘cem, III, 266, V, 269-270.
[156] Muhtemelen, Necrânlılar, burada İ�ran asıllı diğer topluklarla bir arada belki de aynı
mahallede yaşamış olabilirler.
[157] Nehr-i Ebân: Bu bölge Kûfe’nın dış bölgesinde Bahreyn bölgesi şehirlerinden
Hecer’in topraklarında yer alıyordu. Sâsânî� Kisrâlarından birinin, burayı Ebân isim-
li bir kadına iktâ olarak verdiği, kadının kocasının bu verimli toprakları sulamak
için buraya bir nehir açtırdığı ve nehre karısının adını verdiği, İ�slâm fetihlerinin
bölgeye ulaştığında bu kadının evlatlarının bu toprakları işlemeye devam ettiği bil-
dirilmektedir. Yâkût, Mu‘cem, V, 269-270.
[158] Donner, The Arab Tribes, 52-53; Söylemez, Kûfe, 169. 563
[159] Taberî�, Târîh, IV, 273. Bkz.: es-Sem‘ânî�, el-Ensâb, IV, 502; Ö� mer Rıza Kehhâle,
Mu‘cemü Kabâili’l-‘Arab, I-III, Matba‘tü’l-Hâşimiyye, Dimaşk 1949, III, 1213- 1214.
Hz. Osman devrinin sonlarına doğru Kûfe’ye göç edenlerden Mezhic,

Hemdân ve Rebî’a kabilelerinin redifleri çoğalmış ve bu yedili sisteme
göre taksim edilen hıttaları ihlâl etmişlerdi.[162]
Muhtemelen Hulâfa-yi Râşidî�n döneminin sonlarında da Mezhic ve
Hemdân’dan çok sayıda insan Kûfe’ye yerleşti. Nitekim, Hemdân kabi-
leleri Kûfe’nin kuzeydoğusuna, Mezhic ise şehrin güneydoğusuna ya da
el-Mescidü’l-Câmi’in doğusuna yerleşmişlerdi.[163]
Kaynaklarda yer alan rivayetlerden, Kûfe’nin kuruluşu ile Cemel sava-
şı (h.36/m.636) arasındaki dönemde de Kûfe’ye çok sayıda göçün meyda-
na geldiğini anlıyoruz.[164] Nitekim, Hz. Ali devrinde Ezd’den Benî Hürmüz
b. Selûl ve Tayy kabilesinden Benî Atiyy’e bağlı insanların göç ettiğini tes-
pit ettik.[165] Ayrıca, Kûfe’ye Benî Mahdûc,[166] Benî Dabbâb,[167] Benî Hâris b.
Adiyy,[168] el-Fâişiyyîn,[169] en-Nâitiyyîn,[170] Benî Ubeyd,[171] ve Yemenli Hem-
dân kabilesinden es-Sevriyyîn boyuna mensup topluluklar da göç etmişti.[172]
Ne var ki kaynaklar bunların Kûfe’ye ne zaman ulaştıkları ve hangi bölge-
lere yerleştikleri konusunda ayrıntılı malumat vermemektedir.
Kûfe’de Hulefa-yi Râşidî�n devrinin sonlarında Kinde[173] ve Rebî‘a ka-
bilesinin nüfusunda da artış olduğu söylenebilir. Nitekim, o zaman, Rebî�‘a-
lı 7.000 savaşçı ölüm üzerine Hz. Ali ile bey’atlaşmıştı.[174] Rebî�‘a kabilesi
[162] Taberî�, Târîh, IV, 279; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 5; en-Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb, XIX,
437-438.
[163] Belâzürî�, Fütûh, 276; Yâkût,, Mu‘cem, IV, 492.
[164] Donner, The Arab Tribes, 147.
[165] Taberî�, Târîh, V, 9; Kehhâle, Mu‘cemü Kabâili’l-‘Arab, I, 265.
[166] Mahdûc, Kûfe’de bulunan bir aşirettir. h. 36’daki Cemel vakasında bu aşiretten in-
sanlar öldürülmüştür. Taberî�, Târîh, IV, 522.
[167] Dabbâb; Benî� ‘Â�mir b. Sa‘sa‘a kabilesinin bir koludur. O, Muâviye b. Kilâb b. Rebî�‘a
b. ‘Â�mir’dir. Oğlunun adı ile isimlendirilmiştir. es-Sem‘ânî�, el-Ensâb, III, 229-230;
Taberî�, Târîh, V, 28; Kehhâle, Mu‘cem, II, 660.
[168] Taberî�, Târîh, V, 30. el-Hâris b. Aidyy b. el-Hâris b. Mürre b. Ü� ded b. Zeyd Yeşcüb
el-Kahtânî�’den bir boydur. Kehhâle, Mu‘cem, I, 230.
[169] Taberî�, Târîh, V, 62. el-Fâişiyyî�n; Hemdân b. Mâlik b. Zeyd b. Kehlân el-Kahtânî�’den
bir boydur. es-Sem‘ânî�, el-Ensâb, III, 432.
[170] Taberî�, Târîh, V, 62. en-Nâ‘itiyyî�n; Hemdân b. Mâlik b. Zeyd b. Kehlân el-Kahtânî�’den
bir boydur.Kehhâle, Ö� mer Rıza, Mu‘cemu Kabâili’l-‘Arab, Matba‘tü’l-Hâşimiyye,
Dimaşk 1949, III, 1168.
[171] Taberî�, Târîh, V, 62. İ�bn Düreyd, ‘Ubeyd; Temî�m el-Adnânî�. el-İştikâk, 151. Adnanî�
kolundan, Rebî�‘a b. Kilâb b. Â� mir b. Sa‘sa‘a Kays Aylânî�. Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb, II,
339; Ö� mer Kehhâle, Mu‘cem, III, 742;
[172] Taberî�, Târîh, V,62.
[173] Kinde b. ‘Ufeyr’in asıl adı; ‘Ufeyr b. Adiyy b. el-Hâris b. Mürre b. Ü� ded b. Zeyd b.
Yeşcüb b. ‘Ureyb b. Zeyd b. Kehlân el-Kahtânî�’dir. Kaynaklarda, Kinde olarak isim-
564 lendirilmesinin sebebi olarak, babasının nimete nankörlük etmesi gösterilmekte-
dir. Bkz: es-Sem‘ânî�, el-Ensâb, IV, 172; Ö� mer Kehhâle, Mu‘cem, III, 998.
[174] el-Minkarî�, Sıffîn, 345; İ�bn Ebî�’l-Hadî�d, Abdülhamî�d b. Hibetullah (ö.h.656/1258),
Şerhu Nehcü’l-Belâğa, thk: Ebû’l-Fadl İ�brâhim, Dâru İ�hyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye,
I-XVIII, Kâhire 1559-1963, I, 501.
içerisinde, yedi tane de nesep

bilgisi ile temâyüz etmiş şahsın
bulunması, bu kabilenin şehrin
kalabalık nüfusa sahip topluluk-
larından olduğuna delalet eden
başka bir husustur.[175]
Kûfe’de Mudar ve Kays Ay-
lân kabilelerinin revâdifinin nü-
fusunun, kalabalık olduğu öne
sürülebilir. Bunlar, Benî Esed’in
bölgesinin bir bölümüne yer-
leşmişlerdi. Adı geçen topluluk-
Şekil 3:
lar, “Hemdân’dan sonra Kûfe’nin en kalabalık topluluğu”[176] idi ve Hz. Ali Hulefâ-yi
döneminde Hz. Osman taraftarlarından olmaları hasebiyle Rakka’ya yer- Râşidîn
döneminde
leştirilmişlerdi. [177] Kûfe’deki
kabilelerin
Kûfe’deki savaşçıların sayılarındaki artışla ilgili olarak, Kûfe’nin yerleşim planı.
20.000 asker için planlandığını belirtilmektedir.[178] Ancak şehir hüviyeti
kazandıktan sonra Kûfeli savaşçıların sayısında artış gözlenmiştir. Velî�d
b. Ukbe’nin valiliği sırasında (h.25-30/645-650m.) Kûfe’deki savaşçıların
sayısı 40.000’e ulaşmıştı.[179]
Hz. Ali zamanında Kûfe’deki savaşçıların sayısı rivayetlere göre
40.000’e ulaşmıştı. Ayrıca buna ilave olarak savaşa bunların çocukların-
dan da 15.000 kişi yetişti. Şehirde 8.000 kadar da mevâli ve köle yer alı-
yordu. Buna göre, Kûfeli askerlerin sayısının yaklaşık 65.000 olduğu an-
laşılmaktadır.
Kûfe’ye yapılan göçlerin şehrin demografik yapısında meydana gelen
artışta önemli bir yere sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Şehrin kuruldu-
ğu ilk dönemlerde Kûfe nüfusu yaklaşık olarak 24.000’i asker[180] toplam
40.000 kişiye ulaşmıştı.[181] Ziyâd b. Ebî�h’in Kûfe valiliği zamanında (h.50-
53/m.670-673) şehrin nüfusunun 60.000’i mukâtile ve 80.000 de onların

[176] el-Minkarî�, Sıffîn, 351. Esed b. Müzahim b. Müdrike b. İ�lyâs b. Mudar b. b. Nizâr
el-‘Adnânî�’ye aittir. Kûfe’ye h.19’da yerleştirilmiştir. es-Sem‘ânî�, el-Ensâb, I, 97;
Ö� mer Kehhâle, Mu‘cem, I, 21.
[177] el-Minkarî�, Sıffîn, 16. Belâzürî�, Ensâb, III, 80; İ�bn Ebî�’l-Hadî�d, Şerhu Nehc, I, 288.
[178] Belâzürî�, Fütûh, 276; Yâkût, Mu‘cem, IV, 491.
[179] Taberî�, Târîh, IV, 246; Ervâ Sâidât, İstikrâr, 125.
[180] Rivayetlerden bunların 12.000’inin Yemenli, 8.000’inin Kuzey Araplarından, 565
(Belâzürî�, Fütûh, 276) 4.000’inde Deylemli oldukları anlaşılmaktadır. (Belâzürî�,
Fütûh, 279; Yâkût, Mu‘cemü’l-Büldân, IV, 492).
[181] Bu çıkarımı, Hz. Ö� mer’in emriyle caminin 40.000 kişiyi alacak şekilde inşa edilme-
sinden çıkarabiliriz. bkz. Yâkût, Mu‘cem, IV, 491; Cu‘ayt, Kûfe, 281.
aile fertleri olmak üzere, divândan atiyye alan toplam Arap nüfusunun
140.000’e ulaştığı anlaşılmaktadır.[182] Buna şehre getirilmiş olan gayri-
müslim unsurlar da dâhil edilecek olursa, şehrin nüfusunun yukarıdaki
sayıyı da aşacağında kuşku yoktur.
Yeni şehirlerin kurulmasından sonra meydana gelen büyük göçlerin
Kûfe ve Basra garnizonlarında zamanla köklü bir takım değişikliklere yol
açtığı söylenebilir. Başlangıçta yerleşimciler için tanzim edilen hıttaların
çoğu, yoğun göçlerin etkisiyle bütünlüğünü koruyamadı. Buna göre, muh-
temelen şehrin köşelerinde yeni yerleşimler kuruldu. Sonradan göçenler
(revâdif), hangi kabilenin sakinleri ve göç eden mensupları az miktarda
ve önceki vatanlarında hangi topluluklarla komşu iseler, bu şekilde ken-
dilerine nesep ve bölge olarak yakın olan toplulukların yanına indirildiler.
Şehrin merkezindeki meydan çevresine yerleştirilmiş olan kabilesel grup-
lar, daha sonra, kendi kabilelerine ait göçmenlerin (revâdif) akınlarıyla
sayıları artmış ve hıttalarda büyüme meydana gelmiş, dolayısıyla orijinal
hıttaların yetersizliği söz konusu olmuştu. Hangi kabilenin revâdifinin sa-
yıları çoğaldıysa mahallesini terk etti. Revâdifin sayıları şehirde kabileden
ilk yerleşimcilerinin sayılarına üstün geldiği zaman muhtemelen onlar
şehrin banliyösüne taşınır ve orada yeni bir mahalle edinmeye başlarlar-
dı.[183] Sahnın durumu Hz. Ö� mer’in zamanında olduğu gibi kaldı. Burada
mescid, Dâru’l-İ�mâre ve pazardan başka her hangi bir bina inşa edilme-
mişti.[184]
Ö� nceki gelenlerin üzerine ardı ardına göçen redifler şehre gelmeye

başlayınca, sayıları giitikçe çoğaldı. İ�nsanlar mahallerinde sıkışmaya
başladılar. Şehrin ilk sakinleri revâdifin arazilerine göz dikmedi. Böylece
Kûfe’nin orijinal yerleşim durumu, yeni gelen revâdiflerin devam etmesiy-
le yeni bir düzenlemeye tâbî� tutularak, yukarıda temas ettiğimiz gibi esbâ‘
sistemine geçildi.[185] Genel olarak, daha önce Irak fetihlerine katılmış olan
kabileler, şehir kurulduktan sonra muhtemelen daha az revâdif alırken,
kendi kabilelerinin mahallelerinde ve onlara bitişik bölgelerdeki şehrin
kamıştan yapılmış evlerinde kaldıklarını tahmin etmekteyiz. Aslında bu
düzenlemeler bize Kûfe’deki önemli kabilelerinin yerleşim durumlarının
tedrî�cî�liği hakkında bir bilgi vermektedir. Zira yeni düzenlemeler, kabile
[182] Yâkût, Mu‘cem, IV, 491-492; Söylemez, Kûfe, 95.

[183] Genel anlamda bu düşünceyi M. Hinds desteklemektedir denilebilir. Ona göre, yeni
gelenler, şehrin banliyölerinde yaşıyorlardı. İ�lk yerleşimcileri ise, şehrin merkezin-
de oturuyorlardı. Fakat bu görüş her zaman tam anlamıyla geçerli değildi. Hinds,
566 George Martin, “Kûfan Political Alignments and their Backraund in the Mid-seventh
Centery A.D”, International Journal of Middle East Studies, 2 (1971), 346-367, 346-
347.
mensuplarının evlerinin bitişik nizamı korumak için dizayn edilmiş gibi

görünmektedir. Böylece, Kûfe’ye yerleşen kabilelerin bütün üyelerinin bir
arada oturduğu mahallelerin sınırları muhafaza edilmiş olabilir. Kabilele-
rin yerleşim alanlarının birleştirilmesinde ne tür esasların takip edildiği
konusunda, kaynaklar bize bir bilgi vermemektedir. Farklı birkaç kabile-
nin bir araya gelmesiyle oluşan hıttaların, özellikle savunma maksadıyla
ve kabilenin yardımlaşma, dayanışma gibi diğer fonksiyonlarını kolay-
laştırmak için bizzat kabile mensupları tarafından tercih edilmiş olması
muhtemeldir. Belki de kabile sistemine göre yerleştirme işlemi, şehrin yö-
neticileri tarafından en uygun yöntem olarak mütalaa edilmiş de olabilir.[186]
Buna göre, her iki amacın altında da kabile birliğinin yatması muhtemel-
dir. Şehir yönetiminin, bunu bizzat yerine getirmese de en azından buna
göz yumduğundan eminiz. Biz bu konuda yöneticilerin tercihinin etkili
olduğu kanaatindeyiz.
Kûfe’nin şehir planlayıcısı Ebû Heyyâc el-Esedî�’nin bu iskân politika-

sı, şehrin orijinal yerleşim örneğini ortaya koymaya yardımcı olmakla kal-
mamış, aynı zamanda revâdifin yerleşmesine de yardımcı olmuştu. Yeni
gelenlerin şehir hayatına yumuşak bir geçiş sağlamak için bir tür kabul
alanı olarak kabul edebileceğimiz “münâh”ı kurmuştur. Böylelikle onun,
göçmenlerin iskânından sorumlu olan Ebû Heyyâc’ın göçmenleri görüp
bu alanda gözetebilme ve daha sonra uygun mahallelere yerleştirme im-
kânı elde ettiği söylenebilir.[187]
Kûfe’de her kabile grubunun bölgesinde kendilerine ait mescidleri

bulunmaktaydı. Bunların, kabilelerin ibadetlerini yerine getirdikleri mer-
kezler olmaları yanında, bazı faaliyetler için toplanma yeri olarak da kul-
lanıldığı bilinmektedir.[188] Ancak, şehirde her yerleşik kabilenin başlan-
gıçta bir Dâru’z-Ziyâfe’si (misafirhâne) yoktu. Bu nedenle Akî�l b. Ebî� Tâlib,
ve Abdullâh b. Mes‘ûd gibi bazı meşhur kişilerin evleri misafirhâne olarak
kullanılmıştı. Ancak Kûfe’ye gelenlerden kabilesi bulunmayanlar Hz. Os-
man zamanında yapılan misafirhanede ikâmet etmişlerdi.[189]
Daha önce de zikrettiğimiz gibi, Hz. Osman’ın hilafetinin sonlarında

Kûfe’ye Mezhic, Hemdân ve Rebî�’a kabilelerinin revâdifinin göçleriyle sa-
yılarının çoğalması sonucu, yedili sisteme göre taksim edilen bölgelerin
sınırlarını ihlâl etmeye başlamaları, bu dönemde iskân konusunda yaşa-
nan sıkıntıyı göstermesi bakımından iyi bir örnektir. Artık bu dönemde,
567
[189] Taberî�, Târîh, IV, 273; Donner, The Arab Tribes, 151.
devletin verdiği atiyye miktarının da şehirde bulunan topluluklara yeterli

gelmediği anlaşılmaktadır.[190]
Aynı şekilde Hz. Ali devrinde de göçlerin sürdüğünden söz etmiş-

tik.[191] Netice itibariyle, bu dönemde şehir arazisinin yedi ana bölgeye
ayrılarak kabile esasına göre tanzim edilmiş olan yedili yerleşim sistemi-
nin (esbâ‘) muhtevasının değişikliğe uğramasına rağmen adının devam
ettirildiğini görüyoruz. Ebû Mihnef, Cemel ve Sıffî�n savaşları konusunda
bilgi verirken, yeni oluşturulan bölgelere ve bu bölgelerde yer alan kabi-
lelere işaret etmektedir. Buna göre Hz. Ali devrinde yeni “esbâ‘” sistemi
şöyle oluşmakta idi:
Birinci Sub‘: Kays Aylan ve Abdülkays,

İkinci Sub‘: Temî�m, Dabbe, er-Ribâb, Kureyş, Esed, Kinâne, Müzeyne,
Üçüncü Sub‘: Becî�le, Has‘am, Ezd, Ensâr,
Dördüncü Sub‘: Kinde, Hadramevt, Kuzâ‘a, Mühre,
Beşinci Sub‘: Mezhic, Eş‘ariyyî�n, Tayy,
Altıncı Sub‘: Hemdân, Himyer,
Yedinci Sub‘: Bekr b. Vâil, Tağlib, Abdülkays dışındaki Rebî�‘a kabileleri.[192]
Görüldüğü gibi Hz. Ali devrinde Yemen kabilelerinin yerlerinin değiş-

tirildiğine ve Kuzey Arapları’na daha fazla öncelik tanındığına şahit oluyo-
ruz. Buna göre, III., IV., V. ve VI. bölgelerin, yani dört bölgenin Yemenlilere
tahsis edildiği, buna karşın, I, II ve VII bölgelerin ise Kuzeyli Araplara bıra-
kıldığı açıkça görülmektedir. Bir başka yönüyle de, şehirde Yemen kökenli
kabilelerin revâdifinin arttığı, Kuzey kökenli Arap kabilelerinin daha çok
Basra’ya göçmeyi tercih etmelerinden dolayı, bölgede sayılarının azaldığı
anlaşılmaktadır. Buna göre, Kuzey kabilelerinin en büyük kabilelerinden
biri olan Ezd kabilesi bile Kûfe’ye Abdullah b. Â� mir’in valiliği sırasında
(h.29-35) göç etmişti.[193]
Sa‘d b. Ebî� Vakkâs’ın valiliği sırasında ve Hz. Ali’nin hilafetinde uy-

gulanan “esbâ‘” sistemleri karşılaştırıldığında kabilelerin bölgelere da-
ğılımında farklılıkların bulunduğu gözden kaçmamaktadır. Şimdi bunun
üzerinde durabiliriz.
[190] Taberî�, Târîh, IV, 279; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 5; en-Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb, XI X,
437-438.
568 [191] Taberî�, Târîh, V, 9; Kehhâle, Mu‘cem, I, 265.
[192] Belâzürî�, Ensâb, III, 32-33; Taberî�, Târîh, IV, 500; Bkz.: el-Minkarî�, Sıffîn, 132. Ancak
o yedinci bölümü zikretmiyor. ed-Dî�neverî�, el-Ahbâr, 197; Massignon, Hıtatu’l-Kûfe,
49-50.
Mezhic, Hemdân ve Himyer önce aynı bölgeye yerleştirilmiş idi. An-

cak sonraki devirlerde bunlar iki ayrı bölgeye düşmüşlerdir. Bunun se-
bebinin, rediflerinin sayılarında meydana gelen artıştan kaynaklanması
mümkündür. Mezhic kabilesinin Sıffî�n Savaşı’nda birçok râyeye sahip
olması bu kabile mensuplarının sayılarında belirgin bir artışın meydana
geldiği görüşünü te’yid etmektedir.[194]
Hz. Ali’nin esbâ‘ı incelendiğinde Kuzâ‘a rediflerinden; Mühre, Ensâr,
Kinde’nin, Hz.Ali devrinde her birinin müstakil olarak bir bölgede toplan-
malarına rağmen, bunların Sa‘d b. Ebi Vakkas’ın ilk iskân uygulamasın-
da isimlerinin zikredilmediği gözden kaçmamaktadır. Hemdân’a gelince,
bunların h.37’deki Sıffî�n Savaşı’nda sayıları 4.000 idi.[195] Bu da onların nü-
fuslarının arttığına dair bir işaret olarak değerlendirilebilir. Ö� te yandan,
bazı kaynaklarda, Irak’a göçen Hemdânlıların tamamının Kûfe’ye indiği,
bunlardan hiçbir topluluğun Basra’ya göç etmedikleri söylenmektedir.[196]
Yemen kökenli Mezhic, Hemdân ve Himyer kabilelerinin Hz. Osman zama-
nında Saî�d b. Ebî�’l-‘Â� s’ın vali olarak gönderildiği dönemde önemli bir güce
eriştiklerine daha önce de temas etmiştik.[197]
Şehre sonradan gelen revâdifler, özellikle hicrî� I. asrın ikinci yarısından
sonra sayılarında meydana gelen artışla, kabilelerin bölgelerinde
daralmalara yol açtı. Bundan dolayı bazı revâdif, sokaklar ve dar yollar
arasında sıkışmışken, parsellerin genişletilmesiyle şehrin etrafında
ikâmet etmeye başlamışlardı. Bu konuda Seyf b. Ö� mer şöyle demektedir:
“Başlangıç ve ikinci olarak revâdifler, kendinden öncekilerin yolunu takip
ettiler. Nüfusları arttı ve bu nedenle mahalleri dar gelmeye başladı. Revâ-
diflerin çoğu onların yerlerine göz dikti ve yerlerini terk ettiler. Kimin râdifi
az ise az olan râdifenin bulunduğu hıttaya göz dikerek oraya yerleştirildiler.
Şayet komşu olurlarsa revâdiflerine doğru genişlediler. Bu onların kendile-
rini sıkıştırmalarına yol açtı” [198]
Târihçi Ya‘kûbî�, Temî�m, Bekr ve Esed kabilelerinin rediflerinin Kû-
fe’ye geldikten sonra, kendi kabilelerinden daha önce gelmiş olanların
çevrelerine yerleştikleri ve daha sonra hıttalarını değiştirdiklerini naklet-
mektedir.[199]
Temî�m’in rediflerinin kalabalık/çok olmasına rağmen Kinâse’den

başlayarak Kûfe’nin kuzeybatısına doğru iskân edilmek suretiyle yerlerini
[194] el-Minkarî�, Sıffîn, 327; Taberî�, Târîh, V, 20.

[195] el-Minkarî�, Sıffîn, 517. 569
[196] İ�bn Kuteybe, el-Me‘ârif, 64; el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 299-310; es-Sem‘ânî�, el-Ensâb, IV, 510.
[197] Taberî�, Târîh, IV, 332; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, III, 40.
[199] el-Ya‘kûbî�, el-Büldân, 70.
değiştirmişlerdi.[200] Bunların Kinâse çevresinde hicrî� II. asrın ikinci yarı-

sında bir araya toplandıkları bilinmektedir. Bazı bedevî� kabileleri de Kûfe
çevresinde İ�slâm öncesinde ulaştıkları bölgelerde, oldukları yerlerde, ot-
lak ve meralarda yaşamaya devam etmişlerdi.[201]
Son tahlilde Kûfe’de mukâtilenin yediye taksim edilerek tanzim

edilmesi işleminin halife Ö� mer, Osman, Ali ve kısmen Mu’âviye devirle-
rinde yürürlükte kaldığını söyleyebiliriz. Ancak, asıl değişikliğin Mu‘â-
viye’nin hilafeti zamanında Kûfe valisi Ziyâd b. Ebî�h döneminde (h.-50
53/m.673-670) gerçekleştiği kaydedilmektedir.[202] Ziyâd b. Ebî�h’in ortaya
koyduğu uygulamanın, bu şehirlerde siyasî� karışıklıkların önüne geçme-
yi ve idarelerini kolaylaştırmayı hedeflediği söylenebilir. O, Kûfe şehri-
nin kuruluşuna ve râşid halifeler devrindeki gelişimine şâhit olmuş bir
kişiydi. Bu nedenle, Basra ile Kûfe şehirlerinin yönetimini birleştirerek,
bu şehirlerin valilik görevini kendi uhdesinde toplamıştı. Ziyâd b. Ebî�h’in
h.50/m.671 senesinde Kûfe’de yedili sistemi (esbâ’) terk ederek, dörtlü
sisteme (erbâ‘) tahvî�linden sonra, şehrin yerleşim şekli şu hali almıştı:[203]
1. Rub‘: Ehlü’l-‘Â� liye, (Medineliler; Amr b. Hâris başkanlığında),

2. Rub‘: Temî�m ve Hemdân (Nizârî� ve Yemenli kabileler; Hâlid b. Urfu-
ta başkanlığında),
3. Rub‘: Rebî�‘a ve Kinde, (Nizârî� ve Yemenli kabileler; Kays b. Velî�d b.
Abdişems b. el-Muğî�re başkanlığında),
4. Rub‘: Mezhic ve Esed (Nizârî� ve Yemenli kabileler; Ebû Berde b. Ebî�
Mûsâ el-Eş‘arî� başkanlığında).
Bu tasniften de görüleceği üzere, Ziyâd’ın erbâ‘ sisteminde; Medine-

liler’in bulunduğu I. Rub‘ dışında, II., III. Ve IV. rub‘larda yer alan Kuzeyli
Arap kabileleri (Nizârîler) ile Güneyli Arap kabilelerinin (Yemânî), birbir-
leriyle karıştırılarak aynı mahallelerde toplandıkları ve bunların aralarına
da daha küçük nüfusa sahip kabile mensuplarının ilave edildiği anlaşıl-
maktadır.[204]
Ziyâd’ın sözünü ettiğimiz erbâ‘ sistemine geçişiyle, ordunun teşki-

linde ve doğuya yönelik fetih hareketlerine sevkinde kolaylık sağlaması,
[200] Belâzürî�, Ensâb, XII, 141; Taberî�, Târîh, V, 507.

[201] Belâzürî�, Ensâb, XII, 156.
[202] Belâzürî�, Ensâb, V, 263; Taberî�, Târîh, IV, 48; Donner, The Arab Tribes, 152; Katâvine,
el-Medinetü’l-‘Arabiyye, 161; Ervâ Sâidât, İstikrâr, 142.
570 [203] Taberî�, Târîh, V, 368; Massignon, Hıtatu’l-Kûfe, 61.
[204] Katâvine, el-Medinetü’l-‘Arabiyye, 162. Yukarıda erbâ‘ sistemiyle, küçük kabilelerin
daha büyük kabilelerin içine ilhak edildiğini zikrettik. Buna göre, Ziyâd, Himyer’i
Hemdân, Eş‘arî�leri ve Tayy’ı Mezhic, Kuzâ‘a, Mühre ve Hadramevt’i Kinde kabilesi-
nin içine katmıştı. Ervâ Sâidât, İstikrâr, 142.
Kûfe’de siyasî�, dinî� ve sosyal vb. karışıklıkların ve isyanların önüne ge-

çilmesi, şehirdeki kabileler arasında yaşanan kavga ve çekişmeleri terk
ederek birbirlerine entegre olmaları amaçlanıyor olmalıdır. Ö� te yandan
daha önce, kabile mensupları reislerini kendileri tayin edebilirlerken, bu
sistemde, kabilenin başı Emevî� Devleti yöneticileri tarafından atanır hale
gelmişti.[205] Târihçi Massignon, bu sistemin h.IV. asrın başlarına kadar de-
vam ettiğini bildirmektedir.[206]
D. Fustât’ın İskânı
İ�slâm Tarihi’nin ilk dönem iskân faaliyetlerine örnek teşkil edecek bir
diğer İ�slâm şehri ise başka bir memlekette hatta, farklı bir kıtada, yine
Hz. Ö� mer’in hilafeti zamanında kurulan Fustât şehridir. Fustât şehrinin
kurulduğu Mısır, özellikle de Nil nehrine sahip olması bakımından, tarihin
ilk çağlarından beri ehemmiyetli bir coğrafyadır. “Mısır, Nil’in bir hediyesi-
dir”[207] sözünün aslında, Mısır’ın zirâî�, ekonomik ve hatta siyasî� değerini
en güzel şekilde özetlediği kanaatindeyiz. Bölge aynı zamanda birçok
devlete ve medeniyete beşiklik etmişti. Elbette, ilk Müslümanlar da bu
mirasın farkında idiler. Nitekim Hz. Ö� mer’in hilafeti zamanında Amr b.
el-Â� s komutasındaki birliklerin Mısır’ı fethetmesi, burada ele alacağımız
üçüncü büyük karargâh şehrin kurulmasına zemin hazırlayacak ve şehir
bu anlamda gerçek bir hicret yurdu ve Kuzey Afrika fethilerine katılan
orduların üssü olacaktı. VIII. yüzyılda, el-Asker, IX. yüzyılda el-Katâi‘ ve
X. yüzyılda Kâhire adını alacak olan Fustât bölgesi, idarî�-siyasî� bir merkez
olma dışında aynı zamanda İ�slâm Tarihi ve Medeniyetinin önemli merkez-
leri olacak bu şehirlerin çekirdeğini oluşturacaktı.[208] Ö� zet olarak zikretti-
ğimiz bu temel özellikleri itibariyle Fustât şehrini, Basra ve Kûfe’den ayrı
olarak ele almayı uygun gördük.
1. Bölgenin Genel Özellikleri ve Önemi
a. Coğrafî Konumu
Fustât şehri, Mısır bölgesinin içinden geçen Nil nehrinin doğu ya-
kasında, kuzey sınırını oluşturan deltaya yakın bir bölgede kurulmuştu.
Fustât şehrinin sınırları; doğu yakasında yer alan Mukattam tepesinin
[205] Bkz: Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002, 58; Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmât, 120; 571
Katâvine, el-Medinetü’l-‘Arabiyye, 162; Ervâ Sâidât, İstikrâr, 142.
[206] Massignon, Hıtatu’l-Kûfe, 62.
[207] Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslâm, çev. Nezih Uzel, İ�stanbul 1983, 28.
[208] Hourani, Albert, Arap Halkları Tarihi, çev. Yavuz Alogan, İ�stanbul 2001, 159.
sarp kayalıklarından, şehrin batısındaki Nil nehrine kadar varıyordu. Kuzey

sınırını; Mukattam kayalığının en batı ucunda bulunan -daha sonra inşa
edilmiş olan- kale ile günümüzde Nil nehri yakınlarındaki Seyyide Zeyneb
Meydanı arasında farazî bir çizgi oluşturur. Güney sınırı ise, Birkatu’l-Habeş
(gölü) çöküntüsünün bulunduğu, günümüzdeki Basâtîn ile Ma‘âdî köylerine
kadar uzanmaktaydı.[209]
Fustât Arapça’da “kıldan ev” demektir.[210] İ�bn Kuteybe, Mısır’a da

Fustât denildiğini bildirmektedir.[211] Zemahşerî�, Fustât’ın; bina yapmak,
yerleştirmek anlamına geldiğini belirttikten sonra “Amr b. el-Âs’ın h.21 yı-
lında fethettiği ve içinde Kasru’ş-Şem‘ın da bulunduğu bölgede çadırını kur-
duğu ve daha sonra Arap kabilelerinin yerleştirildikleri mevkiin adıdır” der.[212]
Bazı müsteşrikler Fustât kelimesinin eski Yunanca “Fussatium” kelimesin-
den Arapçalaştığını, bu kelimenin anlamının da karargâh, ordugâh şehir
anlamında kullanıldığını öne sürerler.[213]
b. Sâkinleri
Klasik İ�slâm tarihi kaynaklarında Mısırlılar ve Nil deltası sakinleri

için Kıpt[214] (çoğ. Akbât) terimi kullanılmıştır. [215] Bunlar, özellikle Hıris-
tiyanlığın bölgeye girmesinden sonra bu dinle özdeş hale gelmiş,[216] “Kıp-
tîler’in Yurdu” anlamına gelen “Dâru’l-Kıbt” olarak tanımlanmıştır.[217] Bu
arada, Fustât şehrinin kurulduğu arazide İslâm öncesi dönemde yerleşimin
bulunup bulunmadığı ve bu bölgenin ilk sakinlerinin kimler olduğu meselesi
ilim adamlarınca tartışılmış bir konudur.[218]

[211] el-Kalkaşendî�, Subh, III, 326.
[213] Cemalüddin Şeyyâl, “Fustât; Keyfe Uhtuyire Mekânühâ ve lime Sümmiyet bi hâ-
za’l-İsm”, Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb, İ�skenderiye Ü� niversitesi, 1958, XIII, 135.
[214] “Kıbt” kelimensin etimolojik anlamı ile ilgili olarak bkz.: Mustafa Erdem, “Kıbtî
Kilisesi”, AÜİFD, XXXVI, 144.
[215] Gen. bil. Bak: A.S. Atiya, “Coptic Church”, the Encyclopedia of Religion, ed. Mircea
Elieda, New York 1987, IV, 82.
[216] Kaynaklarda, Kıbt, kelimesinin Nuh peygamberin torunlarından olan aynı adlı eski
Mısır kralının adından gelmekte olduğu söylenmektedir. Avrupalılar ise, Kıbt keli-
mesinin Koptos şehrinden geldiğini ya da Jakubites kelimesinin bozulmuş hali oldu-
ğunu öne sürerler. Ancak, bu gün ilim adamları Kıbt kelimesinin eski Yunancadaki
Egyptous kelimesinin bozulmuş hali olduğu konusunda birleşmektedirler. (Geniş
bilgi için bkz. İ�bn Abdilhakem, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah (ö. 257/870),
Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ, thk: Charles C. Torrey, Leiden 1922, 7-10; Makrî�zî�, Hıtat,
572 I, 69, 82; el-Kalkaşendî�, Subh, I, 222, III, 413; Butler, A.J., The Ancient Coptic Churches
of Egypt, Oxford 1884, I, 370; Mustafa Erdem, “Kıbtî Kilisesi”, AÜİFD, XXXVI, 144-
145; Dİ�A, “Kıptîler”, DİA, XV, 424-426.)
[217] A.S. Atiya, “Coptic Church”, the Encyclopedia of Religion, IV, 85.
[218] Geniş bilgi için bkz.: Kubiak, Fustât, 73.
Aynı dönemde yeni kurulan Basra ve Kûfe şehirlerindeki gibi, fethe-

dilen bölge arazisinin, kabile esasına göre taksim edildiği ve şehirde kalıcı
konutlara geçişin belli bir süreç takip ettiği göz önünde bulunduruldu-
ğunda Fustât da (eski Babilon) hâlihazırda kurulu ve kalabalık bir şehir
değildi. Böyle olsa idi, arazinin, mevcut binaların ve sakinlerinin durumu
şehir planını yeniden düzenlemeye ne kadar elverişli olabilecekti?
Babilon bölgesinin, İ�slâm öncesi devirlerden kalma eski kaleleri, (bu
müstahkem kalelerde barınan Bizans birlikleri), mabedleri, kanalları ve
az sayıdaki yerli Kıptî� nüfusu ile eski şöhretinden uzak antik bir ordu-
gâh-şehir kalıntısının izlerini devam ettirdiği söylenebilir.
c. Mısır’ın Fethi
Şam bölgesi İ� slâm Devleti’nin hâkimiyeti altına girdiğinde, Hz.
Ö� mer Dimaşk ili sınırlarındaki Câbiye’ye[219] gelmiş (h.18/m.639), bu
esnada Filistin ordusu komutanı olan Amr b. el-Â� s, kendisinden Mısır
üzerine yürümek için izin istemiş, ancak halife buna sıcak bakmamış-
tı.[220] Müslümanlar, Î� liyâ’yı (Kudüs)[221] h.17/639 yılında fethedince,[222]
Amr b. el-Â� s az sayıda bir ordu (3.500-4.000)[223] ile Filistin’deki Kay-
seriyye’den çıkarak (h.18/m.639)[224] önce el-‘Arî�ş’e, daha sonra da Fer-
mâ’ya[225] ulaştı (h. Zilhicce18/m.Aralık 639).[226] Buraya gelmeden önce
yolda, orduyu, Râşide, Lahm ve Kuza‘a kabilelerine mensup 1.000 kadar
asker orduya iltihak etti.[227] Amr, h.Muharrem 19/m.Ocak 640 tarihinde
Fermâ’yı fethetti.[228] Aynı yılın Mart ayının sonlarında Bülbeys’i[229] ele
[219] Câbiye, Dimaşk’ın takriben 80 km. güneybatısında Havrân bölgesindeki Cevlân’da

kurulmuş bir şehirdir. Burası, Şam bölgesinde artan İ�slâm fetihleri ile birlikte Dimaşk
askerî� bölgesinin (Cündü Dimaşk) merkezi haline geldi. Hz. Ö� mer’in Kudüs şehrini
teslim almak için Câbiye’ye gelmesi, bu şehre büyük bir ün kazandırmıştı. (Geniş bilgi
için bkz. Bekrî�, Mu‘cem, I, 355; Yâkût, Mu‘cem, Fayda, “Câbiye” DİA, VI, 538.)
[220] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 55-56; Yâkût, Mu‘cem, II, 147-148; Makrî�zî�, Hıtat, II, 288;
İ�bn Tağriberdî�, Kemâleddî�n Ebû ’l-Mehâsin Yûsuf (ö. 873/1468), en-Nücûmü’z-Zâ-
hira fi Mülûki Mısr ve’l-Kâhira, thk: Komisyon, I-XVI, Kahire, 1970-72, I, 5-6.
[221] Yâkût, Mu‘cem, I, 423-425.
[223] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 56-57; el-Kindî�, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yûsuf (ö.
350/961), el-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât, nşr: Rhuvon Guest, Kahire 1912, 7-8; Makrî�zî�,
Hıtat, I, 288, 289.
[224] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 56; el-Ya‘kûbî�, Târîh, II, 168; Makrî�zî�, Hıtat, I, 288; İ�bn
Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 5-6.
[225] Mısır’ın Akdeniz sahilinde bir eski adı Pelisium olan şehir. Kızıldenize uzaklığı 3 mil
(~4.8 km.)dir. el-Ya‘kûbî�, Büldân, 330; Makrî�zî�, Hıtat, I, 211; Hitti, İ�slâm Sosyal ve
Kültürel İslâm Tarihi, ter. Salih Tuğ, Boğaziçi Yayınları, I-IV, İ�stanbul 1980, I, 224.
[226] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58-59; Belâzürî�, Fütûh, 214; el-Kindî�, el-Vülât, 8; Makrî�zî�, 573
Hıtat, I, 221.
[227] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58; İ�bn Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 7; Ö� zkuyumcu, Mısır, 21.
[228] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 58; Makrî�zî�, Hıtat, I, 289; İ�bn Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 7.
[229] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 60-63; Makrî�zî�, Hıtat, I,183-184, 289; Ö� zkuyumcu, Mısır, 24.
geçirdi.[230] Ardından stratejik önemi haiz Ü� mm Düneyn’i[231] kuşattı. Me-

dine’den gönderilen 4.000 kişilik bir destek kuvveti ile Mısır’daki fetih
ordusunun asker sayısı 8.000’i geçmişti. Ü� mm Düneyn destek kuvveti-
nin de yardımıyla fethedildi (h. Rebî�ü‘l-evvel 19/m. Nisan 640).[232]
Amr b. el-Â� s, Ü� mmü Düneyn’in fethinden sonra, Aynü’ş-Şems’e[233]

gitti. Halife, Zübeyr b. el-Avvâm komutasında 4.000 kişilik ikinci bir des-
tek kuvveti daha gönderdi. Bu ordunun içerisinde sahâbeden Mikdâd b.
Amr, ‘Ubâde b. es-Sâmit ve Mesleme b. Muhalled gibi komutanlar da vardı.[234]
Böylece İ�slâm ordusunun asker sayısı 12.000’e ulaştı. Neticede, yedi ay
süren muhasara sonucu[235] çeşitli müzakerelerden sonra Babilon, Muhar-
rem 20/Ocak 641 yılı başında fethedilerek, mağlub olan Rumlar teslim
oldular ve cizye ödemeyi kabul ettiler.[236]
Babilon’un fethinden sonra burada bir yıl kalan Amr b. el-Â� s, Hârice
b. Huzâfe adlı komutana bağlı bir birlik bırakarak, [237] ordusuyla birlik-
te yaklaşık olarak h.Muharrem-Safer 21/m. Aralık 641- Ocak 642’de İ�s-
kenderiye üzerine yürüdü.[238] Ü� ç ay kadar süren muhasara neticesinde h.
Receb 21/m. Haziran 642’de fetih gerçekleşmişti.[239]
[230] Babilon’a yakın, Fermâ’ya 93 mil (~150 km.) uzaklıkta bir şehirdir. el-Bekrî�, Mu‘cem,
I, 272-273; Kudâme b. Ca‘fer, Ebû’l-Ferec (ö. 310/922), el-Harâc ve Sınâ’âti’l’Kitâbe,
thk: Muhammed Hüseyn Zebî�dî�, Bağdat 1981, 119.
[231] Ü� mm Düneyn, Babilon kalesinin kuzeyinde, kadim adı Tendounia olan şehirdir.
Burası, Nil nehrinin kenarında bir liman şehriydi. Nitekim, Rumlar’ın askeri birlik-
leri, Babilon, Nakyus ve İ�skenderiye şehirleri arsında bulunmakta idi. (bkz. Yâkût,
Mu‘cem, I, 359)
[232] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 59-60; Süyûtî�, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekr, (ö.
911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara, thk: Ebû’l-Fazl İ�brâhim, I-II, Kahire 1967, 1968, I,
107; Ö� zkuyumcu, Mısır, 28-32.
[233] Aynü’ş-Şems, Bülbeys’e üç fersah, Babilon’a 4 mil (~ 6,5 km) uzaklıkta, Hz. Mûsâ
zamanında Firavun’un oturduğu şehirdir. Burası Aşağı Mısır ile Yukarı Mısır bölge-
lerinin birleştiği, stratejik açıdan önemli bir yerdi. (bkz.: İ�bnü’l-Fakî�h, Büldân, 59-
60; Yâkût, Mu‘cem, III, 762; İ�stahrî�, Mesâlik, 54; Ö� zkuyumcu, Mısır, 34).
[234] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 60-61; Belâzürî�, Fütûh, 214-215; el-Ya‘kûbî�, Târîh, II, 148;
Makrî�zî�, Hıtat, I, 289-290; İ�bn Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 8.
[235] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 63-64; en-Nüveyrî�, Nihâyetü’l-Ereb, XIX, 289-290; Süyûtî�,
Hüsn, I, 108; Ö� zkuyumcu, Mısır, 35-36.
[236] Makrî�zî�, Hıtat, I, 290-292; Ö� zkuyumcu, Mısır, 38-40.
574 [237] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 74; Butler, Fethu’l-Arab li Mısr, Arapçası: Muhammed Ferî�d
Ebû Hadî�d, y.y. 1989, 245.
[238] İ�skenderiye fethinin kronolojisi ile ilgili değerlendirmeler için bkz. Ö� zkuyumcu,
Mısır, 51-53.
[239] Belâzürî�, Fütûh, 222-223; Ö� zkuyumcu, Mısır, 53.
2. Fustât’ın Kuruluşu ve İskân
a. Yer Seçimi
Mısır fatihi Amr b. el-Â� s başlangıçta askerlerini, muhtemelen câhiliye

devrinde bölgeye gelip-gidişlerinde[240] edindiği tecrübeyle, Akdeniz sa-
hilinde bulunan ve Roma ve Bizans dönemlerinde eyalet başkentliği ya-
pan İ�skenderiye’ye yerleştirmek niyetinde idi. Zira fetihten sonra şehrin
Bizanslı sakinleri evlerini boşaltarak şehri terk etmişlerdi. Onun “şehrin
evleri bize yeter” sözü bu niyetini göstermektedir.[241] Fakat askerlerinin
İ�skenderiye’ye iskânı ve Mısır bölgesindeki İ�slâm eyalet merkezinin tes-
piti konusunda Medine’nin onayını almak zorundaydı. Bu maksatla Halife
Hz. Ö� mer’e bir mektup gönderdi. Ne var ki, halifeden olumlu cevap gel-
medi. Hz. Ö� mer, Basra ve Kûfe örneklerinde olduğu gibi, Mısır bölgesine
“yerleşen Müslümanlarla arasını ne kışın ne de yazın bir suyun engellemesi-
ni arzu etmediğini”[242], bineğine bindiği zaman önünde nehir, deniz vs. gibi
hiçbir doğal engelle karşılaşmadan yeni kurulan ordugâh şehirlere kolayca
ulaşma imkânın bulunmasını açıkça vurguladı.[243] Dolayısıyla Amr b. el-Â� s
ordusunu tekrar Babilon bölgesine geri çekmek zorunda kaldı.
Halife Ö� mer’in de, daha önce bölgeye gelip giden Kureyş’e mensup
birçok sahâbî� gibi, Mısır’ın jeopolitik konumuna yeteri kadar âşina oldu-
ğu muhakkaktır.[244] Dolayısıyla o, İ�slâm Devleti’nin başşehri Medine ile
fethedilen Mısır bölgesindeki ana askerî� garnizonu birbirinden ayıracak
büyük bir su engelini, yani Nil’i, göz önünde tutmaktaydı.[245]
Ö� te yandan bu coğrafyada kalıcı olmanın yolu, akılcı tedbirler almak,

zaaf görüntüsü vermemek ve fetih askerlerinin en uygun stratejik bölgeye
yerleştirilmesinden geçmekteydi. Zira İ�skenderiye’nin bir liman şehri
olması nedeniyle, gücünü toparlayan Bizans devletinin Akdeniz’den
gönderebileceği bir donanma kuvvetiyle Müslümanları zor durumda
bırakma ihtimali söz konusuydu. Ayrıca, fethedenlerle fethedilenlerin aynı
şehirde ortak yaşamlarıyla ortaya çıkması muhtemel rahatlık, zenginlik,
refah gibi yerleşik hayatın cezp edici unsurlarının, askerî� yükümlülükleri
birinci planda olması düşünülen mücahitler üzerinde, yıkıcı bir etki
yaratması ciddi olarak düşünülmesi gereken bir meseleydi.[246] Benzer
şekilde, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, Irak’ta ilk askerî� garnizonların

[241] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91, 130; Makrî�zî�, Hıtat, I, 296.
Şekil 4:
Kuruluş yıllarında Fustât yerleşimi.
[Kubiak, Wladyslaw, al-Fustât, s. 176]’den uyarlama.]
576 Kuruluşunun İlk Yıllarında Fustât Yerleşimi (Kubiak’tan)
(Kûfe ve Basra) teşkilinde de güvenlik başta olmak üzere, çoğu bedevî�

olan göçmenlerin, gönlüne İ�slâm’ın dinî� ve ahlâkî� öğretilerinin yerleşe-
bilmesi, şehir hayatına alışkanlık kazanmaları, askerî� kimliğin ve fetih ru-
hunun diri tutulması, ileri de bu şehirlerin birer ilim ve kültür merkezleri
olmasının temellerinin atılabilmesi, hâkim unsur olan Müslüman şehir
kimliğinin ve toplumsal entegrasyonun sağlam dinamikler üzerine otur-
tulması kaygısı gözetilmiş olabilir.
Netice itibariyle, bu sebeplerin hepsinin, İ�skenderiye yerine, Fustât’ın
tercih edilmesinde rol oynadığı muhakkaktır. Ü� stelik Fustât’ın diğer yeni
kurulan şehirlerden farklı tarafı, şehir içerisindeki Kıptî� unsurun varlı-
ğıdır. Fustât’ın, fatihler için ekonomik temele dayalı ve her şeyden önce,
tahıl deposu ve idarî� bir merkez olma hüviyetine sahip bir şehir olduğu
unutulmamalıdır. Diğer taraftan, Arap nüfusunun üstesinden gelemeye-
ceği ölçüde, gerek dinî� gerekse kültürel olarak Müslüman kitleyi tehdit
edebilecek ölçüde büyük bir yerleşim yeri olmadığı da âşikardı.
b. Kuruluşu
Mevcut kaynaklara göre, Mısır’da ana garnizonun konuşlanacağı ve
ordugâh şehrin kurulacağı yer olarak Bizanslıların terk ettiği başkent İ�s-
kenderiye’den vazgeçilmesi ve onun yerine Fustât’ın tesis edilmesi, ha-
kikaten mühim bir gelişmedir.[247] Yine de, Babilon’un muhasarası esna-
sında Kıptî�ler ve Mukavkıs ile sulh görüşmeleri yapılırken şehrin henüz
kurulmadığı ve onun bazı unsurlarının başlangıçta planlanmadığı anlamı
çıkarılmamalıdır.[248] Nitekim rivayete göre, Ebû Abdurrahman Kaysebe b.
Külsûm, kendine ait olan mülkünü Fustât’a bir merkezî� camii yapılmak
üzere tasadduk etmiş ve neticede onun arsası üzerine Amr b. el-Â� s Camii
inşa edilmişti.[249] Bu rivayet tarihsel olarak doğru kabul edilecek olursa,
Kaysebe b. Külsûm’un sahip olduğu arazisini kuşatma esnasında merkezî�
bir caminin inşası için tasadduk etmiş olması, şehrin kurulduğu ilk yer ve
bunun zamanı konusunda bir fikir vermektedir.[250]
Ö� te taraftan, Babilon’un fethinden sonra İ�slâm ordusunun bütün

müştemilatıyla birlikte İ�skenderiye’ye doğru yola çıkacağı sırada,
[247] Taberî�, Târîh, III, 579, İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91.

[248] Guest, A. r., “The Foundation of Fustât and the Khittahs of That Town”, Journal of the
Royal Asiatic Society, London 1907, 49-83, 56, Kubiak, Fustât, 89.
[249] İ�bn Dukmak, Sarî�müddî�n İ�brahim b. Muhammed b. Aydemir, (ö.809/1407), el-İn-
tisâr li Vâsitati Akdi’l-Emsâr, IV-V, ed. Fuat Sezgin, Institut für Gescchichte der
Arabisch-Islamischen Wissenshaften, (Islamic Geography: 51), Frankfurt 1992. 577
(Eser, Carl Vollers tarafından tahkik edilerek Kahire’de 1893 yılında basılmış olan
nüshanın tıpkı baskııdır), IV, 62; Makrî�zî�, Hıtat, II, 246; Yâkût, Mu‘cem, IV, 265; İ�bn
Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 66.
başkomutan Amr b. el-Â� s’ın çadırının üstüne bir güvercinin yuva yapması
ve bu ilginç olayın Amr tarafından tespit edilecek iskân mahalli için bir
işaret olarak değerlendirildiğini ima eden rivayeti[251] ‘efsane’ olarak de-
ğerlendiren Macar tarihçi Kubiak, söz konusu rivayeti, şehrin kurulma-
sının ve adının Fustât (çadır) olarak isimlendirilmesinin sembolik tasdîki
olarak kabul etmektedir,[252] ki bu görüşe biz de iştirak etmekteyiz. Ancak,
her ne kadar ilgili rivayet efsane olarak nitelendirilse de Kaysebe b. Kül-
sûm örneğinden,[253] iskân konusunda halifenin resmî� izni alınmadan ev-
velce de, bölgede mülk edinmeye ve/veya ibtidaî� yerleşmelere müsaade
edildiği sonucu çıkarılabilir.
Ö� te yandan, Yesrib’in dağınık köyler/mahalleler halinde iken Hz.

Peygamber tarafından “şehir/el-Medine” haline getirilmesi örneğinde
uygulanan yöntemin mantıksal zincirlemesinden yola çıkılarak, Fustât’ta
da önce, kurulacak şehrin yerinin tespit edilip ilk önce Merkezî Câmi ve
Dâru’l-İmare’nin inşa edilmesinin ardından; kentteki diğer camilerin ya-
pılması, halifenin emriyle hemen bir pazarın kurulması[254] ve arazinin
göçmen kişi ve kabile yığınları arasında paylaştırılması faaliyetlerinin,
hep birlikte, eş zamanlı olarak devam etmesi de mümkündür.
Netice itibariyle, Hz. Ö� mer tarafından Amr b. el-Â� s’ın İ�skenderi-

ye’ye yerleşme talebi reddedilip tekrar Babilon mevkiine geri döndüğü[255]
süreçten sonra, Fustât şehrinin resmen kurulduğu ve asıl iskânın bundan
sonra başladığını söylemek daha mâkul görünmektedir. Nitekim, Fustât
şehrinin kuruluşunun ve yerleşiminin İ�skenderiye’nin fethinden üç ay
sonra yani h.20 Zilhicce 21/m.8 Kasım 641 tarihini takip eden günlerde
gerçekleştiği söylenebilir.[256]
c. İskân
Müslümanlar, Fustât’ın kuruluşu eşiğine geldiklerinde, belirgin bir

şehir planlama tecrübesi söz konusuydu. Aslında, hemen hemen bütün
ayrıntıları takip eden başta halife Ö� mer olmak üzere, Amr b. el-Â� s ve arka-
daşlarının zihninde, Medine, Basra ve Kûfe örneklerinde olduğu şekliyle
Muhâcirlerin yerleşimi ve şehrin uygulanabilir planları söz konusuydu.
Fustât da, bir ordugâh-şehirdi ve onun ilk işlevi, yeni fethedilmiş olan

[253] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 62; Makrî�zî�, Hıtat, II, 246; Yâkût, Mu‘cem, IV, 265; İ�bn
578 Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 66.
[256] Butler, Feth, 268-280, 486; Ostragorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, 105; Ö� zkuyumcu,
Mısır, 58.
ülkeyi korumaktı.[257] İ�ç ve dış güvenlik, ordunun savaşa hazırlığı ve savaşa

çıkışı gibi hususlar elbette göz önüne alınmış olmalıdır.[258] Dahası Müslü-
manlar, Fustât’ı kurmakla, sadece ordugâh değil, aslında yeni başkent inşa
ettiklerinin ve bu coğrafyanın kuşaklar boyunca İ�slâm yurdu olabileceği-
nin şuurundaydılar. Zira, burası cihad yurdu olduğu kadar aynı zamanda
da bir hicret yurdu idi.[259]
İ�skân açısından Fustât arazisi oldukça geniş ve kalabalık ordu

kütlelerine yetecek vasıfta idi. Ordu, Babilon kuşatması esnasında birkaç
ay burada kaldığı için, insanlar bu coğrafya hakkında kısmen bir fikir sahibi
olmuşlardı. Bu nedenle, kabileler arasında kıskançlığa, memnuniyetsizliğe
ve çatışmaya sebebiyet vermemek gerekiyordu. Kuza‘î� tarafından
nakledilen bilgiye göre, Amr b. el-Â� s’ın, arazinin taksiminde, kabileler
arasında hakemlik yapmak üzere seçkin ve güvenilir şahıslardan oluşan
bir komisyondan istifade ettiği anlaşılmaktadır. Bunlar, Tücî�b’den Mu‘âvi-
ye b. Hudeyc, Murâd’a bağlı Gutayfa’dan Şerîk b. Sümeyy, Havlân’dan Amr
b. Kahzam ve Neşî�re’den Hayâvil b. Ma‘âfir’dir.[260] Mısır bölgesi fetihleri
ve sonrasının tarihiyle ilgili olarak günümüze ulaşan ilk kaynak olması
bakımından İ�bn Abdilhakem’in naklettiği malûmat değerlendirildiğinde,
insanların, yerleşecekleri mahalleri bizzat kendilerinin tespit ettiği
sonucu çıkmakla birlikte,[261] onun, bu konuda herhangi bir karmaşadan
ya da hakemlerin tayininden söz etmediğini de belirtmek durumundayız.[262]
Şimdi, kaynaklarda tespit etmeye çalıştığımız Fustât’ın ana yerleşim

noktaları (hıtta) olarak zikredilen bölgelere temas edebiliriz.
• Ehl-i Râye Hıttası
Fustât şehrinin merkezî� hıttası Ehlü’r-Râye’dir. Amr komutasında Mı-

sır’ın fethine katılan askerler, fetihler esnasında kendi râyeleri/sancakları
altında savaşıyorlardı. Ancak, Amr’ın kendi sancağı altında fethe katılan
bazı askerler, başka bir kabilenin sancağı altında savaşmayı içlerine sin-
diremediler. Bunun üzerine, Amr b. el-Â� s, siyasî� zekâsı ile bu kabilelere
mensup mukâtileyi bir araya toplayarak, onlara özel bir sancak ikame etti
–ki muhtemelen bu sancak onun genel komutan olması hasebiyle kendi
sancağı idi– ve onları bu sancağa bağladı. Böylece, bu sancak onların hep-
sini bir araya getiren kuşatıcı bir nesep gibi oldu. Bundan dolayı bu birlik

[259] Burada klasik tarih kitaplarında yeni kurulan şehirler için söylenen; “Dâru’l-Hicre 579
ve’l-Cihâd” tabirine atıf yaptık.
[260] Makrî�zî�, Hıtat, I, 297; Süyûtî�, Hüsn, I, 78; el-Kalkaşendî�, Subh, III, 326.
Ehl-i Râye diye isimlendirildi.[263] Elbette, divânda yer alacakları yerin tes-
pitinde de bu düzenleme esas kabul edilmişti.[264]
Ehl-i Râye hıttası, Fustât şehrinin merkezî� mahallesi olup, kuruluşun-

dan itibaren ordu komutanlarının, devlet memurlarının, resmî� görevlile-
rin, aynı sancak altında Amr ile birlikte görev yapmış[265] seçkin kimsele-
rin yerleştiği yerdi. Bu hıtta içinde, hatta şehirde, yer alan en önemli yapı,
şüphesiz, Amr b. el-Âs Camii’dir. Mescid-i Cami’nin (Cuma mescidi/’Amr b.
el-Â� s Câmii) bu hıttanın ortasında bulunması, Ehl-i Râye hıttasının süratle
gelişmesi, mamur hale gelmesi ve gün geçtikçe büyük bir mahalle halini
almasında rolü inkâr edilemez.[266] Ayrıca, merkezî� Cuma camiinin dışın-
da, kuruluşundan itibaren valilerin ve önemli devlet adamlarının ikâmet
ettikleri mahalle olmasının da onu cazip hale getirdiğine şüphe yoktur. [267]
Her ne kadar, imar faaliyetlerinde değinilecek olsa da, bu cami hakkında
kısa bir malumatı, burada gerekli gördüğümüz için vermekte fayda vardır.
Şehrin merkezî� bölgesi olan Ehl-i Râye hıttasında inşa edilen Amr b.
el-Â� s Camii oldukça basit bir mimari ile inşa edilmişti. Makrî�zî�, bu camide
seksen kadar sahâbenin namaz kıldığını belirtmekte ve bunların meşhur-
larından bazılarının isimlerini zikretmektedir.[268] Amr Camii, ~29X17m.
(50X30 cibit) ölçülerinde olup camiinin ayrıca bir iç avlusu yoktu.[269] Ca-
mii müstakil bir yapı olup, ağaçlık boş bir arsaya inşa edilmişti. Doğu
tarafında yaklaşık 4 m., diğer cephelerinde ise bundan biraz daha fazla
genişlik mevcuttu. Kıble tarafı hariç, her üç tarafında ikişer olmak üzere
altı kapısı vardı. Muhtemelen ikiye ayrılmış bir sahnı hurma ağacından
direklerle destekleniyordu.[270]
Amr b. el-Â� s tarafından yaptırılan caminin, cuma namazı için kentin

bütün Müslümanlarına açık olduğu hususunda aslında bir kuşku yok-
tur.[271] Ancak, Kubiak, bu noktada Amr Camii’nin sadece Ehl-i Râye hıtta-
sı için yapılmış olduğunu iddia etmekte, buna göre bir takım argümanlar
geliştirmekte ve şöyle demektedir: “…camiinin boyutları bunun isbatıdır.[272]
Zira, onun çatısını ayakta tutan alan da göz önünde bulundurulduğunda
[263] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 116; Scanlon, George T, “al-Fustât”, 172.

[264] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 97, 116–117; Ya‘kûbî�, Büldân, 319; İ�bn Dukmak, el-İntisâr,
IV, 3.
[265] Guest, Foundation, 93.
[267] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 56; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 512; el-Kalkaşendî�, Subh, III,
329
580 [268] Makrî�zî�, Hıtat, II, 246-247.
[270] Creswell, K.A. Cameron, Early Islamic Architecture, London 1958, 11.
[272] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 62; Makrî�zî�, Hıtat, II, 247.
480 m2’den fazla bir yer kaplamış olamaz. Bu kadarcık bir alanda, asker
sayısının takriben 12.000 kadar olduğu düşünülürse, caminin bu kadar faz-
la cemaati içine almış olması düşünülemez. Özellikle Müslümanların dini
merasimlerinde diğer dinlere göre daha fazla alana ihtiyaç duyulduğu dü-
şünüldüğünde; bir kişi camide yaklaşık olarak 75 dm2 yer kapladığı farzedi-
lilirse, buna göre Amr b. el-Âs’ın camiinin en fazla 700 kişiye yeteceği söyle-
nebilir ve ancak o mahallenin ihtiyacını karşılayabilir.[273]
Şehir tarihçiliğini takdir ettiğimiz Kubiak’ın burada, muhtemelen

farklı kültür dairesinden bakarak böyle bir değerlendirmede bulunduğunu
tahmin etmekteyiz. Zira, cuma da dâhil, her hangi bir namazın kılınabilmesi
için illâ kapalı bir alana ihtiyaç yoktur. Bilindiği gibi, cuma kılınacak
yerin temiz ve ibadetin yerine getirilmesi için gerekli şartların mevcut
olması yeterlidir. Burada sözü fazla uzatmadan, kalabalık nedeniyle
camiye giremeyen cemaatin, cuma namazlarını caminin dışında da eda
edebileceklerini hatırlatmakta fayda olacaktır. Nitekim nüfusu kalabalık
olan bazı İ�slâm şehirlerindeki çağdaş uygulamalar da bu şekildedir.
Muhtemelen Hz. Peygamber devrinde de Medine’li Müslümanların kadını-
erkeğiyle cuma namazına iştiraki söz konusu olmasına rağmen böyle bir
sıkıntının yaşandığını tahmin etmiyoruz.
Muhtemelen, Amr b. el-Â� s Camii, Babilon’un kuzeyine ~230 metre ve

Nil’e de 300 metreden az olmayan uzaklığıyla, diğer sınırlara da eşit me-
safedeydi. Eğer Kubiak’ın bu varsayımı doğru kabul edilirse, hıttanın ala-
nının, her bir yöne uzaklığı ~500-600 metreye kadar ulaştığı ve bununla
da ~25-30 hektar bir alanı kapladığı söylenebilir. Bu, takriben 400-500
evin sığabileceği bir alanı işaret eder ki, içinde yer alan boş alanlarıyla
birlikte, yoğun yerleşimin ve diğer resmî� yapılar hariç tutulursa, burada
birçok sarayın bulunabileceğini de akla getirmektedir.[274] Güneyde, hıtta
Babilon kalesinin tam duvarına dayanmakta[275] ve buradan Abdullah b.
Sa‘d b. Ebî� Serh’in evine kadar uzanmaktaydı.[276] Batı tarafında ise, hıtta,
Nil’e kadar ulaşmaktaydı.[277] Kuzey tarafında, Ehl-i Râye hıttasının arazisi,
muhtemelen daha ötesinde Hamrâ hıttasının bulunduğu, Ebû Şenuda kili-
sesine kadar uzanmaktaydı. Hıtta’nın, kuzeydoğu ve doğu sınırı konusun-
da, ne yazıktır ki, bir malumâta ulaşabilmiş değiliz.[278] Bu arada, caminin

[274] Kubiak, Fustât, 94, 157.
[275] Babilon’un doğusunda Ehl-i Râye’den Benî� ‘Â�mir vardı. Bkz.: İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 125.
[276] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 114; Kubiak, Fustât, 157. 581
[277] Casanova, Paul, “Essai de Reconstruction Topographique de la Ville d’Foustat ou
Misr”, Memorieas Publies Par les Membres de I’Institut Français d’archeologie
Orientale (MIFAO), 35, I-II, Kahire 1913-1919, 192.
Emevî�ler zamanında Mesleme b. Muhalled, Abdullah b. Abdülaziz ve son

olarak da Kura b. Şerî�k tarafından genişletildiğini zikredebiliriz.[279]
Ehl-i Râye’de Amr b. el-Â� s Camii dışında başka mescid olmadığına

dair rivayet olmakla birlikte,[280] bunu nakzeden görüşler de mevcuttur.
Nitekim Babilon’un güney kapısındaki Babu’r-Reyhân’da yer alan mescid
buna bir örnektir.[281] Makrî�zî� tarafından zikredilen, Kindî�’nin bu bölgede-
ki camilerin tarihlerine dair Ahbâru Mesâcidi Ehli’r-Râye adlı eserinin baş-
lığı[282] bu hıttada farklı mescidlerin bulunduğu kanaatini de vermektedir.
Ancak Amr b. el-Â� s Camii’nin merkezî� mahallede bulunan mevkii itibariy-
le çevresinde sadece valilerinin değil, aynı zamanda şehrin önemli kişile-
rinin ikâmet etmesi, onun özel konumuna katkıda bulunmuş ve özellikle
Cuma mescidi olma hususiyetiyle de zamanla şehrin öteki camilerinden
daha ehemmiyetli hale gelmiştir.
Ehl-i Râye’yi oluşturan bazı kabile mensuplarının diğerlerine nispetle

sayıca daha az olduğunu görmekteyiz. Bunun sebebi de müstakil bir birlik
oluşturacak oranda fazla olmamasıyla açıklanabilir. Kaynaklarda isimleri
zikredilen Ehl-i Râye’de meskûn kabileler şunlardır:
Kureyş,[283] Ensâr (Evs-Hazrec),[284] Eslem,[285] Huza‘a,[286] Ğ� ıfâr,[287]

Müzeyne, Eşca‘,[288] Cüheyne,[289] Sakî�f,[290] Devs,[291] ‘Abs, Kinâne’den Cü-
raş,[292] Leys b. Bekr[293] ve azadlı köleler.[294]
Bazı tarihçiler, Ehl-i Râye’nin daha çok Hicaz kökenli kabilelerden

oluştuğu kanaatindedirler.[295] Ancak diğerlerinin, bu büyük kabilelerin
yanında ya da Arap yarımadasındaki eski yerleşim yerlerindeki komşu
[279] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 131; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 61; Makrî�zî�, Hıtat, II, 246.
[280] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 61.
[283] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 98; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3.
[284] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3; Makrî�zî�, Hıtat, I, 297.
[285] Evleri Ebû Zerr’in evinin yanındaydı. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 98, 115; İ�bn Dukmak,
el-İntisâr, IV, 3.
[290] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3. Sakî�f ’in evleri, ‘Amr Mescidi’nin kuzeyine yakındı. İ�bn
Abdilhakem, Fütûh, 108-109.
582 [291] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3.
[294] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 116; Makrî�zî�, Hıtat, I, 297; el-Kalkaşendî�, Subh, III, 27.
[295] bkz. Salih Ahmed el-Ali, Ehlü Fustât, Beyrût 2000, 39.
kabilelerle bir arada savaşa katılmaları ve bu yüzden şehirde aynı bölgeye

yerleşmeleri sözkonusu olabilir.
Ehl-i Râye hıttasında göze çarpan bir başka önemli husus da Müs-
lüman yerleşimciler arasında Arap kökenli olmayan bazı kişilerin de
mevcudiyetidir. Amr b. el-Â� s’ın Rum asıllı mevlâsı Verdân,[296] Sa‘d b. Ebî�
Serh’in ismi zikredilmeyen mevlâsı,[297] ayrıca Hz. Peygamber’iin Kıptî�
mevlâsı Cebr b. Abdullah,[298] Abdülaziz b. Mervân’ın câriyesi Kıptî� kö-
kenli Mâriye,[299] Mesleme b. Muhalled’in İ� ranlı mevlâsı es-Sımt[300] ve
müezzinliği ile bilinen İ� ranlı Cücü[301] gibi birkaç isim örnek olarak zik-
redilebilir.
Ö� te yandan, söz konusu hıttada, Mısır’da sürekli yaşamamış fakat,

hem devlet mülklerini kullanan hem de yeni topraklar satın alan Halife
Ö� mer’e yakınlığıyla bilinen –örneğin; ez-Zübeyr b. el-‘Avvâm[302] ya da
Sa‘d b. Ebî� Vakkâs[303] gibi- sahâbenin ileri gelenlerine ait meskenler de
mevcut idi.[304] Fakat, Ehlü’r-Râye mahallesinde, ordudaki diğer arkadaş-
larıyla birlikte ve bu merkezî� hıttaya yerleşen çok sayıda sıradan müca-
hit de vardı.
Kuruluşunu takip eden yıllar içerisinde, şehrin merkezî� hıttalarında

yaşayan ve ısrarla Ehl-i Râye’ye yerleşme talebini ortaya koyan epeyce ha-
reketin olması gayet doğaldır. Bölgelerin değerini, büyük ölçüde haiz ol-
duğu bütün özellikleriyle “Ehlü’r-Râye” adı verilen, merkez mahallesinden
uzaklığı tayin ediyor olabilir. Elbette ziraata uygun ve verimli arazilere
sahip olma ve Nil’e yakınlık gibi diğer faktörler de muhtemelen değerlen-
dirmeye alınmıştır. Belki de bunlardan daha önemlisi, şehrin bütünüyle,
tarihsel olarak ticarî� değere sahip olması ya da tek kelimeyle çölün bir
parçası olmaması başlı başına bir avantaj sağlıyordu.[305]
• el-Hamrâ’ Hıttası
Yüz ölçümü bakımından çok geniş bir hıtta olduğu anlaşılan el-Ham-
râ, Fustât bölgesinin kuzeybatısında yer alıyordu ve üç kısımdan oluşu-
yordu:
[296] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 119, 121.

[304] Kubiak, Fustât, 156; Ayrıca geniş bilgi için bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91-121.
(a) Ehlü’r-Râye’nin tam kuzeyine bitişik olan; el-Hamrâu’d-Dünyâ ya

da Ûlâ, (b) daha sonra el-Hamrâu’l-Vüstâ ve (c) şehrin kuzey sınırı boyun-
ca uzanan el-Hamrâu’l-Kusvâ.
el-Hamrâ, diğer hıttalara göre nüfus yönünden de daha fazla kozmo-

polit bir yapıya sahipti. Zira buraya sadece Arap toplulukları değil, aynı
zamanda gayr-ı Arap mevâlî� toplulukları da yerleşmişti. Ö� te yandan yerli
Hıristiyan Kıptî� unsuru bu bölgede hala muhafaza edilmişti.[306]
İ�bn Abdilhakem, Amr b. el-Â� s ile birlikte Fustât’a gayr-ı Arap

unsurların da girdiğinden söz ederek, onlara, el-Hamrâ ya da el-Fârisiy-
yûn” denildiğinden bahseder. el-Hamrâ, Rum asıllı bazı topluluklardı.[307]
Muhtemelen Farslılar da, Yemen’deki el-Ebnâ adı verilen İ�ranlı bakiyesi
ya da Sâsânî� Devleti’yle hiçbir ilişkileri bulunmayan fetih ordusu ile şehre
gelen Şam bölgesi Farsları[308] Mısır’da ikâmet eden İ�ranlılar’dan oluşmak�-
ta idi.[309]
el-Hamrâ hıttasında İ�ranlılar ile Rumlar’ın evlerinin birbirinden ayrı

olduğu söylenebilir. Nitekim daha sonra Rumlar, el-Kantara’daki el-Ham-
râ’ya; İ�ranlılar ise, Benî� Vâil kabilesinin mahallesine yerleştirildiler. Bura-
daki İ�ranlılara ait bir mescid oldukça meşhurdur.[310]
Genişlik olarak el-Hamrâ hıttası konusunda, İ�bn Abdilhakem “Beliyy

kabilesinin hıttasına yakın bir yere Benî Bahr, bunların ilerisine de el-Ham-
râ hıttası kuruldu. Daha sonra Selâmân’dan, daha sonra da Fehm ve Kinâ-
ne’den bir topluluk Benî Bahr’e katılmıştır. Bunlardan sonra da el-Hamrâ,
el-Kantara’ya kadar olan yere girmiştir” demektedir.[311]
Makrî�zî�’ye göre Fustât’taki el-Hamrâlar’ın sayısı Benî� Yenne, Benî� Er-

zak ve Benî� Rûbeyl olmak üzere üç tanedir.[312] Bunlar, Amr b. el-Â� s ile bir-
likte, Şam’dan Mısır üzerine yürüyen, Yermük ve Kâdisiyye Savaşları’ndan
önce İ�slâm’ı seçen Şam bölgesinin Farslılarıdır.[313] Muhtemelen bunlar
Kayseriyye’nin fethinden sonra orduya katılmış olabilirler. Çünkü Kayse-
riyye, Mısır’ın fethi esnasında Bizanslılar’ın Müslümanlara karşı mukave-
met gösterdiği son kale konumunda idi.[314]

[309] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 129; Salih Ahmed el-Ali, Ehlü Fustât, 40.
584 [310] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 129.
[314] Salih Ahmed el-Ali, Ehlü Fustât, 41.
el-Kuzâ‘î� de, el-Hamrâ’nın, Rumlar’ın gelip yerleştiği hıtta olduğu-

nu vurgulamaktadır. Ayrıca o, Beliyy, Fehm, ‘Udvân, Ezd’e bağlı bir grup
(Surâd ve Benî Bahr), Benî Selâmân, Yeşkur b. Lahm, Hüzeyl b. Müdrike ile
yukarıda isimlerini saydığımız Benî Yenne, Benî Erzak ve Benî Rûbeyl’in bu
hıttada yer aldıklarını zikreder.[315]
Makrî�zî�’nin mevcut rivayetler ışığında el-Hamrâ’nın alt bölgelerini

üçe ayırmaktadır:
el-Hamrâü’d-Dünyâ’ Hıttası
Fustât’ın merkezî� hıttasına (Ehl-i Râye) yerleşen Araplar dışında

sayıca daha fazla olmayan ancak, yerleştikleri bölgede çoğunluğu teşkil
eden kabileler de mevcuttu. Bunlardan biri, Amr b. el-Â� s’ın anne tarafın-
dan kabilesi olan Kuzâ‘a’ya bağlı Beliyy’dir. Onlar ilk önce Ehlü’r-Râye’nin
kuzey tarafına yerleşmişlerdi. Onların iskân edildiği yer, genellikle, Hamrâ
ya da el-Hamrâu’-Dünyâ olarak bilinir.[316] Beliyy kabilesini burada, diğer
Güney Arabistanlı kabilelerden Benî� Bahâr’ın boyları, Benî� Bahâr b. Sevâ-
da ve Ezd’in kolları takip ediyordu.[317] Fehm kabilesinin boylarının da bu
hıttada yer aldığı belirtilmektedir.[318]
Hamrâ’nın kuzeyinde, Benî� Bahâr ve Benî� Selâmân’ın arasına[319] bazı

gayr-ı Arap mevâlî� grupları yerleşmişti.[320] Ebû Şenuda manastırının çev-
resinde bazı Kıpt kökenli insanların ikâmet ettikleri tahmin edilebilir. [321]
Yukarıda saydığımız grupların yerleştiği bu alt-hıtta, Ehl-i Râye’nin

kuzeyinde yer alıyor,[322] Ebû Şenuda kilisesi ve Sûku Verdân[323] olarak
tanınan pazarın yakınlarından başlıyor ve ileri doğru uzanıyordu. Diğer
hıttaların alanı daha iç kesimi kapsadığından, diğerleri kadar çok geniş
olmayıp, muhtemelen Nil vadisinin ardına kadar ulaşmıyordu.[324]
el-Hamrâü’l-Vüstâ Hıttası
el-Hamrâ el-Vüstâ (Orta Hamrâ), muhtemelen diğer iki Hamrâ’nın

(Dünyâ ve Kusvâ) arasında bulunmasından dolayı bu adla anılmış olma-
lıdır. Buradaki insanlar çeşitli Arap boylarından ve Suriye-Bizans kökenli

[318] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 35; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 5. Guest, Foundation, 69.
[320] Kubiak, Fustât, 161-162. 585
[321] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 27; Kubiak, Fustât, 162.
[323] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 100; Casanova, Reconstruction, 254.
fakat önemli bir Mevâlî� grubu olan ve kuzeyde Emirü’l-Mü’minî�n kanalı ve

Kantara’ya yakın bir yere yerleşen Benî� Yenne[325] ile Kıptî� kökenli unsur-
lardan oluşuyordu.[326] Muhtemelen onlar Ebû Minâ adlı -h.117/m.735’de
yeniden inşa edilmiş olan- kiliselerinin yakınında oturuyor olabilirler.[327]
el-Hamrâü’l-Vüstâ’nın, zaman zaman köprü ve kanala yakınlığından dola-
yı el-Kantara olarak isimlendirildiği bilinmektedir. Bu nedenledir ki, onun
genişliği güneydeki Ebû Minâ kilisesi ile ve kuzeyine kadar mesafenin
yaklaşık 700-800 m. olduğu tahmin edilmektedir.[328]
Bu alt-hıttada oturan Arapların büyük bölümü; Benî� Advân, Kinâne-

tü Fehm, ve Fehm’den[329] oluşan Kuzey Araplar’ına mensup Kaysî� kabi-
lelerdi. Kays kabilesi muhtemelen bu hıttanın merkezî� alanını işgal edi-
yordu.[330] Güneyinde ise, el-Hamrâü’d-Dünyâ’da yaşayan kardeşlerinin
yakınında, Hüzeyl kabilesi ve ona mensup Murâdî�ler ve Ezdî�ler’in en
önemli kabilelerinden Benî� Selemân yerleşmişti.[331]
Coğrafî� olarak, bu alt-hıtta, önceki gibi, vadinin alt düzlüğüne kadar

uzanmıyordu. Her halükârda, İ�bn Abdilhakem’in bildirdiğine göre[332],
Arap kabilelerinden ikisi; Benî� Selâmân ve Kinâne, Nil’e kadar uzanmış
ve bu nedenle de Ezd ve Benî� Yeşkür’un[333] arazileri hıtta içinde daha da
ileriye doğru uzanmış olabilir.
el-Hamrâü’l-Kusvâ Hıttası
Bazı tarihçiler bu alt hıttanın, Kanal’a ve garnizon şehrin sınırlarına

kadar ulaştığını belirtirken,[334] bazısı da, diğer Hamrâlar’dan ziyade kendi
bölgesi içinde genişlediğini söylemektedir.[335] Bu alt-hıttaların sâkinleri,
iki müttefik mevâlî� topluluğu; Benî� Erzak ve Benî� Rubil idi. Benî� Erzak, Mı-
sır’ın fethine 400 askerle katılan Rumlar’dır. Yahudi kökenli Benî� Rubeyl
fethe 1000 askerle katılmıştır.[336] Diğerleri ise, Güney Arabistan köken-
li Lahm kabilesinin kolu Benî� Yeşkûr’du. Benî� Yeşkûr’un nüfusu oldukça
[325] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 129; Guest, Foundation, 69.

[328] Ebû Sâlih, al-Armani, The Churches and Monasteries of Egypt and Some Neighbouring
Countries, (İ�ngilizce’ye terc: b. Terc. A. Evetts, Oxford: The Clarendon Press, 1895,
29.
[329] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 116; Makrî�zî�, Hıtat, I, 298; Makrî�zî�, Hıtat, I, 298.
[332] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 116, 118.
586 [333] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 118, 120.
[334] Fethinden sonra Fustât’ta ilk kilise, h.47/m.667-668 yılında inşa edilmişti. Bkz.: İ�bn
[335] Ebû Sâlih, Churches, 32.
[336] Makrî�zî�, Hıtat, I, 3-4.
kalabalık olup, geniş bir yeri işgal ediyordu. Bu alan içerisinde, adını yer-
leşen kabileden alan Cebelü Yeşkûr tepesi bulunmaktaydı. Aşağıdaki ova-
da ise; tepenin kuzey eteklerinde el-Hendek, batısından Birketü Kârûn
gölüne komşu, güneyde ise, şehir merkezi çevresindeki pazarlara kadar
uzanan bölge yer almaktaydı. Benî� Yeşkûr hıttası, aslında, aynı adlı tepe ve
çevresiyle topografik olarak kolayca tanımlanabilmektedir.[337]
Fustât’ta fetih sonrası ilk devirlerde gayr-ı Arap kökenli; Bizans, Ya-
hudi ve İ�ranlı[338] insanların varlığına rastlanması dikkat çekici bir husus-
tur. Nitekim, Kubiak, bu karmakarışık nüfustan bir toplum ve Hamrâ gibi
ortak bir hıtta yaratmanın, şüphesiz mükemmel bir değişimi gerekli kıldı-
ğını, bunun da sırf, kabileye dayalı eski etnik yapılarla değil, aynı zamanda
da, onların sakinlerinin bir arada yaşama konusunda bilinçlenmeleriyle
ortaya çıkacağının altını özellikle çizmektedir.[339]
• Ehl-i Zâhir Hıttası
Bu hıtta hakkında da çok fazla bilgimiz olmamakla birlikte, merkez-

den uzakta, oldukça geniş bir alana yerleştikleri, bu alanın da kuzeydo-
ğu yönünde olduğu anlaşılıyor.[340] Bilindiği gibi, Hz. Peygamber devrinde
Himyerli Hıcr kabilesi, Sa‘d el-‘Aşî�ra, ve Mudar’a bağlı Kinâne gibi kabile-
lerinden oluşan bu insanlar, Medine’ye hicret edenlere mâni olmak için
yollarını kesiyorlardı. Bunun üzerine Resûlullah, yol kesen bu kabileler
üzerine bir askerî� birlik gönderdi ve bu kabile mensupları esir alınarak
Medine’ye getirildi. Hz. Peygamber, bunları affederek âzâd etti. Bu neden-
le de o zaman “utekâ” olarak isimlendirilmişlerdi. [341]
Bu olayda esir alınan kişiler daha sonra, Amr ile birlikte Mısır ordusu-
na katılmışlar ve ilk önce Ehl-i Râye’den kabul edilmişlerdi. Ancak, Amr b.
el-Â� s, İ�skenderiye’nin fethinden geri dönerken arkada kalmışlardı. Gecik-
tikleri için eski yerleri, Ehl-i Râye’de yer bulamadılar. Şikâyetlerini Amr’a
ilettiler. Hıttaların tespiti konusunda yetkili olan kişilerden biri olan
Muâviye b. Hudeyc onlara, “Sizin için bu kabileleri görebileceğiniz bir yer
düşünüyorum” dedi. Onlar da buraya yerleşerek, hıttalarının adını “ez-Zâ-
hir” diye adlandırdılar. [342] Böylece şehirde barınma sorunları aşılmış
oldu. Her halükârda, ez-Zâhir kelimesinin o zamandan beri köleler için
kullanılan bir kavram olma özelliğini yitirmediğini zikretmekte fayda var.[343]
[337] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 118-121; Makrî�zî�, Hıtat, I, 343;

[338] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 129; Makrî�zî�, Hıtat, I, 298; Kubiak, Fustât, 95.
[339] Kubiak, Fustât, 164. 587
[341] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 4; Makrî�zî�, Hıtat, I, 297; Kubiak, Fustât, 160.
[342] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 4; Makrî�zî�, Hıtat, I, 297; Kubiak, Fustât, 160.
[343] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 120; el-Berrî�, el-Kabâilü’l-Arabiyye, 269-270.
İ�bn Abdilhakem’in belirttiğine göre, Ezdliler’in hıttasında azadlı

kölelerin yanına yerleştiği bir küçük pazar vardı. Bu kölelerin sayıları
oldukça az olup, kendilerine ait bir mescidlerinden de söz edilmektedir.[344]
Makrî�zî�, “el-‘utekâ”’nın dî�vândaki yerlerinin Ehl-i Râye ile birlikte tutuldu-
ğunu, hıttalarının Ehl-i Râye’nin ortasında bir yerde olduğunu, içlerinde
el-Ezd ve Fehm kabilelerinden bazı grupların bulunduğunu, bu hıttaların
ilkinin de Lahm’a ait hıttanın doğusunda yer aldığını söyler. Bu hıtta as-
kerî� garnizona kadar ulaşıyordu. Hıttada Iraklılar’ın küçük bir pazarı yer
alıyordu. Mu‘âviye b. Ebî� Süfyân, Ziyâd b. Ebî�h’i Basra’ya vali tayin ettiği
dönemde (h.45-53/m.665-673) burada bulunan el-Ezd’den bir topluluğu
Mısır’a göndermiş ve oraya yerleştirmişti. Bu Iraklıların sayıları yaklaşık
olarak 130 kişi idi. ez-Zâhir’deki bu bölgeye bundan dolayı, “Iraklılar’ın
Pazarı” adı verilmiştir.[345]
• el-Lefî�f Hıttası
Bu hıttanın sakinleri, Ezd, Hıcr, Ğ� assân, Şücâ‘a, Cüzâm, Lahm, el-Vahaf

ve Tenûh gibi kabilelerin mensuplarından oluşuyordu.[346] Onların hepsi,
Güney Arabistan kökenli idiler. Bunlar, nesep yakınlığından ziyade düşma-
na karşı savaş esnasında gelişen “birlik ruhu” ile kenetlenerek bir araya
gelmişlerdi.[347]
Müslüman Araplar’ın h.21 yılında İ�skenderiye’yi fethinin akabinde,

Fustât şehrini inşa ettikleri süreçte Bizans donanması hala İ�skenderiye
yolu üzerinde bulunuyordu. Bundan dolayı, Amr b. el-Â� s, Ezd kabilesin-
den Amr b. Hamâle’yi haber getirmesi için göndermişti. Bunun akabinde,
bazı kabileler arasında düşmanla karşı karşıya gelmek için aşırı isteklilik
ve hamasî� duygular ortaya çıktı. Onlar şiddetle, kardeşleri Ezdli Amr’ın
yanında yer almak istiyorlardı. Bunun üzerine Amr b. el-Â� s bunlara şöyle
hitap etmişti: “Vallahi sizin gibi ufku örten bir topluluk görmedim. Siz tıpkı
Cenâb-ı Allah’ın şöyle buyurduğu insanlar gibisiniz. “… İsrâiloğullarına, “O
topraklarda oturun! Ahiret va‘di gerçekleşince hepinizi toplayıp bir araya
getireceğiz (‫)جئنا بكم لفيفا‬, dedik”[348] Amr’ın bu hitabı sona erer ermez insan-
lar arasında bir şâyia yayılmaya başladı ve onların bu şekilde bir araya
toplanmalarından yola çıkarak, ayette geçen “lefî�f=‫ ” لفيف‬kelimesi ile anıl-
maya başladılar. Bu kabilelerin çoğunluğu zikrettiğimiz Ezd, Hıcr, Ğ� assân,
Şüca‘ ile Cüzâm, Lahm, el-Vühâf ve Tenûh’a ait birliklerdi.[349] Daha sonra

588 [345] Makrî�zî�, Hıtat, I, 297.
[346] bkz.: İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3; Makrî�zî�, Hıtat, I, 296.
[348] İ�srâ, (17), 104.
[349] Bkz.: İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3; Makrî�zî�, Hıtat, I, 296.
bu kabileler, İ�skenderiye’den geri döndüler ve fetih hareketine katıldıkları

esnadaki isimlerini muhafaza ederek, hep birlikte Fustât’ta tek bir bölge-
ye topluca indiler. Mamafih, Amr b. el-Â� s’tan da kendilerinin tek bir kabile
gibi telakkî� edilmelerini istediler. Aslında bu istekleriyle orduda, şehrin
planında ve divânda aynı yerde bulunma niyetlerini ortaya koyuyorlardı.
Amr da onların bu isteklerine uygun hareket etti ve onları aynı hıttaya
yerleştirdi. Kaynaklarda bu hıtta hakkında da sınırlı malumat yer aldığı
için, kaderi hakkında fazla bir şey bilinmemektedir. Onların kendi kabile-
leriyle birlikte mi, yoksa farklı listelerden oluşan insan gruplarıyla karışık
olarak mı divâna kayıtlı olduklarını da değerlendirecek tarihî� verilerden
mahrumuz.[350]
Hıttaların tevziinde mukâtilenin çoğunun iştiraki söz konusu olma-

sına rağmen, Mısır’daki askerî� faaliyetlerin, henüz neticelenmediği ve kü-
çük askerî� seferler hala devam ettiğinden hareketle ordunun tamamını
kucaklamış olduğunu tahmin etmiyoruz. Ancak, yine de çok sayıda askerî�
birliğin küçük karakollar ve karargâhlar halinde şehirde bulunduğunu
söyleyebiliriz. Bu şekilde, fetih ordusu içinde sefere katılan askerler, görev-
lerini tamamladıktan sonra şehre dönerken, şehirde görev bekleyen diğer
askerler fethe devam ediyorlardı. Ö� rneğin, İ�skenderiye’de bırakılan askerî�
birlikler, ribatlarda konuşlandırılmıştı ve her altı ayda bir diğerleriyle yer
değişiyorlardı.[351] Fakat, aynı zamanda, Arap askerlerin İ�skenderiye’de Bi-
zanslılar’ın terk ettikleri evlere yerleşmelerine izin verilmişti.[352] İ�bn Ab-
dilhakem, Yezî�d b. Habî�b rivayetine dayanarak, Müslümanların İ�skenderi-
ye’de ribat edindikleri ve dahası, Zübeyr b. Avvâm dışında kimseye hıtta
tahsis edilmediğini belirtir.[353] İ�skenderiye’deki ana kuvvetten ayrılarak
daha sonra Fustât’a dönen askerler için Ehl-i Zâhir[354] ve Lefî�f[355] hıttaları
tahsis edilmişti. Başlangıçta, hıttaların oluşumu bu şekilde cereyan ettiği
için, yukarıda zikredilenlerin dışında yeni hıttaların oluşturulmasına
ihtiyaç kalmamıştı. Çünkü, artık mukâtile, görevini tamamlamış, kendi
kabile parsellerinin içindeki akrabalarının yanına yerleşmişti.[356]
Burada, temas edeceğimiz hususlardan biri de, Fustât’ta kalıcı ko-

nutlara geçiş süreci ve meskenlerin hususiyetleridir. Başlangıçta şehirde
inşa edilen ilk konutların nasıl olduğu çok açık olarak bilinmemektedir.
Kaynaklar, bu süreçte insanların geçici olarak çadırlarda mı, kamış ev-
lerde mi, çamurdan ya da kerpiçten yapılan meskenlerde mi barındıkları

[354] Yâkût, Mu‘cem, ; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 4; Makrî�zî�, Hıtat, I, 297.
[355] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3-4; Makrî�zî�, Hıtat, I, 297;
hususunda bir değerlendirmeye imkân sağlayacak malumât vermemek-

tedirler.[357] Yine de şehrin kuruluşunun ardından ibtidâî� de olsa bir çeşit
mimarinin oluşmaya başladığı kabul edilebilir. Aslında sıkıntı, fetihten
sonraki ilk devirlerde barınma probleminin ne şekilde aşıldığı konusun-
da elimizde detaylı bilgi olmamasından kaynaklanmaktadır. [358] Bu ara-
da, daha önce de ifade edildiği gibi Amr’ın çadırına (Fustât)’a güvercinin
konması ile ilgili rivayet[359] göz önüne alındığında, şehrin isminin Arapça
etimolojisini tespit ve yerleşime mantıkî� bir açıklama bulma maksadıyla
daha sonraki dönemlerde uydurulduğu iddia edilse de, [360] Basra ve Kûfe
şehirlerine iskân bahsinde işaret ettiğimiz gibi şehrin ilk sakinlerinin ba-
rınağının çadır olması ihtimali kanaatimizce oldukça yüksektir. Nitekim
Babilon fethi ile İ�skenderiye fethi arasındaki süreçte Kaysebe b. Külsûm’le
ilgili rivayetlerden[361] burada geçici bir süre de olsa çadır kullanıldığını
anlamak mümkündür.[362] Nil’e doğru uzanan şehrin batı bölgesindeki
verimli ova, fetihten önce ziraî� maksatla kullanıldığı gibi, sazlık alanlara
da sahipti. Bu nedenle, kalıcı evlere geçişte, diğer şehirlerde olduğu gibi,
yine kamış malzemesi de değerlendirilmiş olabilir.[363] Yine de bu konuda
açık-seçik bir bilgiye sahip olmadığımızı belirtmek durumundayız.
Şüphesiz ki, Fustât’taki ilk İ� slâmî� yerleşimin sadeliği, kanaatimizce,

inşa zanaatı ve geleneğinin eksikliğinden ziyade tarihsel şartlardan
kaynaklanmaktadır. Zira Fustât’ın inşa gayesi bölge için sürekli üs ve
seferler arasında mukâtilenin dinlenme yeri olarak düşünülmüş, ziraat
vs. gibi işlerle iştigaline bile izin verilmemişti.[364] Bu nedenle askerler
ailelerinin, hayvanlarının ve mallarının güvenliği için mümkün oldukça
çabuk ve sıradan bir garnizon yerleşimi inşa ettiler. İ� lk yıllarda, bölgede
fetih hareketlerinin hızla devam ediyor olması nedeniyle, Amr b. el-Â� s
ve ordusunun kalıcı konutlara geçmek için çok fazla zaman ve imkânı
da olmamış olabilir. Zira, Ekim 642-Kasım 643 tarihleri arasında Mı-
sır ordusu, Feyyûm, Berkâ ve Trablus bölgelerinin fethiyle meşguldü. [365]
Ancak zamanla, geçici barınakların yerini kerpiç, toprak, moloz, taş ve
tuğlanın kullanıldığı kalıcı evlerin alması tabiidir. Bu evlerin yapımında
[357] Ebû Salih’e göre “Araplar Fustât’a çadır kurmamışlar, çadır kullanımıyla ilgili de bir
bilgiye ulaşılamamıştır” demektedir. Ebû Sâlih, Churches, 21b.
[359] Bkz.: İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91.
[360] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91; Makrî�zî�, Hıtat, II, 246.
[361] İ�lgili rivayetlere göre Şam’dan beraberindeki kölelerle birlikte Mısır’a gelen
Kaysebe, burada Babilon kalesi ‘Amr b. el-Â� s tarafından muhasara edildiği sırada bu
bölgeye çadırını kurmuş, fetihten sonra ise ‘Amr b. el-Â� s ile birlikte İ�skenderiye’ye
geçmişti. Bkz.: İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 62; Makrî�zî�, Hıtat, II, 246; Yâkût, Mu‘cem,
590 IV, 265; İ�bn Tağriberdî�, en-Nücûm, I, 66.
[365] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 169-173; Belâzürî�, Fütûh, 225-227.
da geldikleri Şam ve Arabistan bölgesinin etkileri görülebileceği gibi,

asıl katkıyı yerli Kıptî� ustalar ve maharetli kölelerin sağlaması kuvvetle
muhtemeldir.[366]
Şehirde kalıcı konutlarla ilgili rivayetler son derece az olsa da, yine
de bize ulaşan rivayetlerden Hz. Ö� mer devrinde (Kasım 644 öncesi)
inşa edilmiş olan evlerle ilgili oldukları söylenebilir. Elimizdeki, sınırlı
bilgilerden kalıcı konutların tek katlı olduğu anlaşılmaktadır. Zira Mısır’ın
kırsal kesiminde de aynı durum söz konusuydu.[367] Binaların, başlangıçta
sade ve gösterişsiz olması, şehrin askerî� tabiatından kaynaklanmış ola-
bilir. Zira nüfusunun çoğunluğu bedevî� kökenli kabilelerden meydana
geldiği için, muhtemelen bunlar yerleşik hayat tecrübesini ilk kez Fustât
şehrinde yaşayacaklardı. Evlerin basit yapılar olmasının bir başka sebebi
de, İ�slâm’ın aşırı lüks ve israfa karşı olma prensibinden taviz vermek iste-
meyen Hz. Ö� mer’in, kurulan şehirlerde binaların inşasına bazı sınırlandır-
malar getirmesinden kaynaklanmış olmalıdır. Nitekim aynı Halife, Basra
ve Kûfe’de inşa edilen evlerin bilindiği gibi üç kattan yüksek olmamasını
emretmişti. [368] Fustât’ta çok katlı evlerin yapımına ne zaman başlandı-
ğı ve bununla ilgili gündeme gelen tartışmaları içeren Hârice b. el-Huzâ-
fe’nin odası (Ğ� urfe) hakkında, ne yazık ki, kaynaklarda çok fazla malumat
bulunmamaktadır. Yezî�d b. Ebî� Habî�b tarafından rivayet edilen ilgili riva-
yetlerde, halife Ö� mer’in ikâmet ettiği Medine şehrinden, sorumluluğunu
taşıdığı Müslüman toplumların problemleriyle yakî�nen ilgilendiği, onların
sade ve dengeli hayat tarzını benimsemelerini tavsiye ettiği, ahlâkî� dav-
ranışların kazanılması ve insanlar arasında adalet konusunda gayret sarf
ettiği gözlerden kaçmamaktadır.
Daha önce de zikrettiğimiz hikâye gibi Hârice b. el-Huzâfe, evinin üze-

rine bir oda yapmaya kalkışınca, komşuları kendi evlerine yukarıdan ba-
kan ve onların özel hayatlarını tehdit eden bu odanın yıkılması konusun-
da Halife’ye şikâyette bulunmuşlardı. Halife Ö� mer de bu şikâyet üzerine,
Amr b. el-Â� s’a bir mektup yazarak, çevreyi kontrol etmesini, eğer şikâyet
yerinde ise odanın komşuya bakan yönünün kapatılmasını emretmişti.[369]
Halife Ö� mer bu tavrıyla belki de, sadece bir insanın sebebi ne olursa olsun
komşularının özel hayatlarına müdahalesini engellemiş olmakla kalmı-
yor; aynı zamanda cami minberinin çok yüksek yapılmaması mevzuunda
olduğu gibi, [370] bir mü’minin imkânları, zenginliği, makamı gibi dünya
metâı ile tepeden bakarak din kardeşini ezik duruma düşürmesine engel
[366] Bkz. Kubiak, Fustât, 110-111; Ebû Râbiye, Abdülhâlık Seyyid, ‘Amr b. el-Âs -Beyne
Yedeyi’t-Târîh-, ez-Zehrâ lil İ�‘lâmi’l-‘Arabî�, I.Baskı, Kahire 1408/1988, 232. 591
[367] Ebû Râbiye, ‘Amr b. el-Âs, 231.
[368] Bkz: Taberî�, Târîh, IV, 43-44; Belâzürî�, Fütûh, 342; İ�bnü’l-Esî�r, el-Kâmil, II, 373.
[369] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 105, 107; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 6.
olmayı amaçlıyordu.[371] Nitekim Fustât’ın topografik yapısı, evlerin birbi-

rini görmemesini imkânsız hale getirmekteydi.[372]
Değişen zaman ve şartlar içerisinde kentte ortaya çıkan barınma so-

runu ve yeni ihtiyaçlara bağlı olarak evlerin gerek genişlik gerekse yük-
seklik olarak artış kaydettiği ve nihayet beş, altı, yedi kata kadar evlerin
inşa edildiği, önceleri az sayıda aile fertlerinin oturduğu evlerde artık 200
kişinin meskûn olduğu ve zemin katlarının güneş ışığını görmemesi ve
oluşan rutûbet nedeniyle ya mahzen ya da tatlı su deposu olarak kullanıl-
dığını da ilave edebiliriz.[373]
Ne yazıktır ki, fethin ilk yirmi yılında Fustât evlerinin genel mimarî�
özellikleri ve bu süreçte kaydedilen gelişmelerle ilgili daha fazla bilgiye
rastlayamadık. Buna rağmen, kaynaklarda bahsedilen evlerin[374] çoğunun
şehrin kuruluşunun ilk 5-15 yılları arasında yapılmış olması muhtemeldir.
Nitekim, Kubiak, kaynaklarda zikredilen takriben 140 evin ve kırk cami-
nin büyük kısmının ya Muâviye ya da ondan önceki döneme ait olduğunu
iddia etmektedir.[375]
Bu arada, mimarideki asıl gelişimin Mu‘âviye zamanına rastlaması

tesadüfle izah edilmemelidir. Zira, Hz. Ö� mer ve diğer bir çok sahâbî� tara-
fından özellikle Kûfe ve Basra şehirlerinde olduğu gibi Fustât’ta da gös-
terişli yapılaşmaya izin verilmemişti.[376] Ancak, bu durum Hz. Osman ve
onun yöneticileri zamanında hem değişikliğe uğramış hem de yapılaşma
artarak güç kazanmış ve Emevî�ler devrinde zirveye ulaşmıştır. Dolayısıy-
la, artan zenginlik ve şehirleşmenin tabii olarak mimarî�ye de etki ettiğini
dile getirmeye hacet yoktur. Netice itibariyle, bu dönemde üst düzey me-
murlar, mahallî� aristokratlar ve elit aileler kentin kuruluş anındaki yer-
lerinden ve konutlarından memnun olmamaya başladılar. Ö� nceki yerleri
onlara dar ve küçük gelmeye başladığından bazı yöntemler uygulayarak
mülk edinip, meskenlerini genişletme yoluna gittiler. Bunlar, varlıklarının
büyük miktarını binalara harcamaya başladılar. Bunların örnekleri doğal
olarak başka sınıfları da etkilemiş olabilir.[377]

[372] Meselâ, ‘Amr b. el-Â� s’dan sonra valilik görevine gelenlerden Abdullah b. Sa‘d
b. Ebî� Serh’in evi doğrudan doğruya Babilon’un duvarlarına inşa edilmişti. İ�bn
[373] Makrî�zî�, Hıtat, I, 341; Ebû Râbiye, ‘Amr b. el-Âs, 231.
[374] Geniş bilgi için bkz. İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 91-128
592 [375] Kubiak, Fustât, 208.
[376] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 102, Taberî�, Târîh, IV, 49-50; Reitemeyer, Else, Die
Städtegründungen der Araber im İslâm, Akademische Buchdruckerei von F. Straub,
München 1912, 33.
E. Demografik ve Bölgesel Gelişim

1. Demografik Gelişim
Fustât’ın kuruluşundan itibaren ilk yıllarda arazinin kabile grupları

arasında paylaşımıyla, karargâh şehrin zaman içinde periyodik olarak nüfu-
sunun artışına ve bölgesel genişlemesine neden olduğu söylenebilir. Bunun
en önemli sebebi, fetih sonrası -Basra ve Kûfe örneğinde olduğu gibi- göç
hareketlerinin devam etmesiyle açıklanabilir. Fetih faaliyetleri süresince,
İ�slâm ordularına ailelerin; kadınları, yaşlı erkekleri ve çocuklarıyla birlikte
katılmaları bir gelenekti. Ancak bunların oranını bilemiyoruz. Ö� rneğin, elli
köleyle birlikte Mısır’a gelen Kaysebe b. Külsûm ile ilgili rivayetlere rastla-
maktayız.[378]
Göçe neden olan amillerin başında bir de, asıl ordunun ardından yeti-
şerek savaşa katılan birlikler (emdâd=destek kuvvetleri) gelmektedir. Me-
selâ, Hz. Ö� mer’in emriyle Suriye’den Mısır’a getirilen ve Amr b. el-Â� s’ın ana
tarafından akrabaları olan Beliyy kabilesi, şehirde aynı adla mevcut kabile-
ye eklenerek cihada Ehlü’r-Râye’nin saflarında katılmıştır. Amr onları, Eh-
lü’r-Râye’ye yakın bir yere, onların biraz kuzeyine iskân etti.[379] Aynı şekilde
Amr zamanında, Fustât’a göç eden Benî Sehm hakkında, İ�bn Abdilhakem’in
verdiği bilgilerde, Mısır fethine iştirak etmedikleri, ancak şehre daha sonra
gelip Amr Camii’nin batısına iskân edildiklerine dair işaret vardır.[380]
Hz. Osman devrinde gelen destek kuvvetlerine, Silhim ve Sadif
aşiretlerinin hıttasının doğusunda bir yer tahsis edilmişti. Burası yerleşime
elverişsiz hale gelince, Tücîb boylarından yerlerini değiştirmek isteyenler,
Dâru Ebî� Revvâğ’ın yanındaki Eyde‘ân’da Abdullah b. Küleyb’in evinin bu-
lunduğu mevkie indiler.[381] Bu malumattan, Hadramevtliler’in Fustât’a Hz.
Osman döneminde geldikleri, burada akrabalarının hıttasına yerleştikleri,[382]
çöle doğru bir mevkide genişleyerek, şehrin en geniş mahallelerinden birini
oluşturdukları anlaşılmaktadır.[383]
Yardımcı kuvvetler Fustât’a gelmezden önce, şehrin Müslüman sâ-
kinlerinin hıttaları arasında bazı boşluklar vardı. Halife Osman ve sonrası
yardımcı kuvvetler kente geldikçe, her kabile, aynı nesepten oldukları için
kendi hıttalarında yer açtı ve böylece şehirde nüfus ve mesken artışı kayde-
dildi.[384] Ne var ki, mevcut kaynaklarımız, destek kuvvetlerinin ne zaman

[381] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 123 (Burada, yardımcı kuvvetlerin gelişiyle ilgili olarak or- 593
taya çıkan hıttaların değişimi hakkında bir işarete rastlayamadık.)
ve hangi aralıkla Fustât’a geldikleriyle ilgili çok fazla ayrıntı vermemekle

birlikte, muhtemelen bunlar peyderpey küçük gruplar halinde göç etmiş ya
da fetih ordularına katılımın artmasıyla ferden ferdâ gelmişlerdir.
Fustât’a yönelik göçlerin, aslında, Emevi Devleti’nin hâkimiyeti boyun-
ca artarak devam ettiği ve bu kabile gruplarının şehre yerleştirildiği de bir
vâkıadır.[385] Meselâ, Ziyâd b. Ebî� Süfyân, Ezd kabilesine mensup 130 aileyi
Basra’dan Fustât’a naklederek, burada Ehlü’z-Zâhir adlı hıttaya yerleştir-
miştir.[386] Bundan başka, aynı vali tarafından, Kuzâ‘a, Tücî�b, Lahm ve Cüzâm
kabilelerinin de Fustât’a yerleştirildiği kaydedilmektedir.[387]
İ�bn Abdilhakem, fetihten sonra Fustât’a göçen kabileleri zikrederken,
bazılarını muhtemelen önemsiz saymış ya da küçük kabul edilen kimi
boyları görmezlikten gelebilmiştir. İ�bn Abdilhakem’in zikretmediği ve
fakat daha sonraki tarihçilerin sözünü ettiği el-Ehûl, el-Elbû, A‘yân, Ceyşân,[388]
Cü‘aliyî�n,[389] el-Kabat,[390] er-Recî�be,[391] er-Rahbe[392] ve er-Riyâ’nın[393]
göçleri bu açıdan dikkat çekicidir.[394]
Geniş grupların oluşturduğu göç akınlarının dışında, bazı göçmenlerin
de çeşitli maksatlarla ferdî� olarak Mısır’a gelmiş ve Fustât’a yerleşmiş olma-
ları mümkündür. Bunlarla ilgili malumât, ne yazık ki, bazı önemli kişilerle
sınırlı kalmaktadır.[395]
Şehirde gayrimüslimlerin varlığına, belki de en başta Kıptî�ler olmak
üzere, çok sayıda hizmetçiye, tüccara, zanaatkârlara, inşaat ustasına, su
taşıyıcısına, vergi memuruna ve katiplere ihtiyaç duyulmuş, devlet işlerinde
memur olarak istihdam etmekte de bir sakınca görülmemişti. Ö� rneğin, Amr
b. el-Â� s, Rum tebaanın vergilerinin toplanması için Kıptî� memurlar tayin
etmişti.[396]
Fustât halkının etnik yapısının değişimde büyük önemi haiz gruplar-
dan biri de kuşkusuz, yabancı memleketlerden gelen kölelerdi. Her yıl çok

[387] Bkz. Asthor, Social and Economic History, 15.
[388] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 35; Yâkût, Mu‘cem,
[389] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 25, 35.
[390] İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 4; Makrî�zî�, Hıtat, I, 298; Guest, Foundation, 66.
[395] Bu şahısların isimleri ile ilgili olarak detaylı bilgi için bkz.: İ�bn Abdilhakem, Fütûh,
594 96, 103; Makrî�zî�, Hıtat, II, 135; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 6; el-Kindî�, el-Vülât, 77.
[396] Erdem, Mustafa, “Kıbtî� Kilisesi”, AÜİFD, Ankara 1997, XXXVI, 143-178, 160; Apak,
Â� dem, “Mısır’ın Müslümanlar Tarafından Fethi ve Fetih Sonrası Ü� lkede Sosyal ve
Dinî� Alanda Meydana Gelen Değişmeler Ü� zerine Değerlendirmeler”, UÜİFD, Bursa
2001, X/2, 145-149, 158.
sayıda köle şehre getiriliyor ya da askerî� seferler sonucu savaş ganimeti ola-
rak ele geçiriliyordu. Şehrin kurulmasından sonra halife Ö� mer tarafından
Fustât halkına bir pazar kurmaları emredilmişti. Sûku’r-Rakî�k adı verilen
bu pazarda köle alım-satımı yapılıyordu.[397]
Ö� zellikle, Nûbe’nin fethedilmesinden sonra, onlara bağlanan vergi

gereği her yıl 400 kadar köle alınacak olması[398] ve güneyle ticarî� ilişkile-
rin gelişmesi, ciddi anlamda, şehirde Nûbeli siyahî� kölenin artışına yol açtı.
Ayrıca bunların dışında Fustât’a tüccarlar tarafından da Nûbeli köleler ge-
tiriliyordu. Çoğu mevâlî� sınıfına dâhil oluyorken, bazıları da Yezî�d b. Ebî�
Habî�b örneği gibi[399] zaman içinde toplumda yüksek mevki edinebiliyordu.[400]
Fustât’a getirilen kölelerin sayıları konusunda bir değerlendirmede bulun-
manın yanıltıcı olabileceğinin altını çizen Kubiak, ilk devirde kölelerin ken-
tin Arap sakinlerinin sayılarına neredeyse eşit olduğunu dile getirmekten
de geri durmamaktadır.[401]
Kölelik statüsünde değerlendirilebilecek bir başka grup da Berberî�-

ler’di. Ancak bunların tamamı köle olarak getirilmiş değillerdi. İ�çlerinde,
batıya doğru yapılan fetih hareketleriyle meydana gelen genişlemeden do-
layı şehre gelip yerleşmiş hür Berberî�ler de mevcuttu. Şehrin merkezî� bölü-
münde yer alan “Sûku Berber”[402] adlı pazar, bunların şehir dokusu içerisin-
de adlarını muhafaza ettiklerini göstermektedir.
Bundan başka Fustât’ta izi görülen bir başka grup da, el-Cî�ze’de kendi-
lerine özel bir hıtta tahsis edilen Habeş unsurudur.[403] Muhtemelen bunlar,
ya Bizans ordusunun içinde yer almış ya Mısır’ın Farslılar tarafından işga-
linde Yemen’den getirilip burada kalmış yahut da fetihten daha sonra Arap-
lar’a katılarak şehre gelmiş olabilirler.[404]
Fustât’ta önemli rol oynayan bir diğer etno-dinî� grup ise Yahudi-
lerdi.[405] Antik çağlardan beri Babilon’da Yahudi topluluğunun mevcu-
[397] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 92; Kubiak, Fustât, 126.

[398] Bunların 360’ı beytülmâle, 40’ı ise Mısır valisine hediye olarak verilecekti. İ�bn
[399] Nûbe kökenli Yezî�d b. Habî�b, 673 senesinde doğup, 746’da vefat etmiştir. Mısır’da
yetişen önemli muhaddis, fakî�h ve müverrihlerdendir. Babası Süveyd, 652’deki
Dongola seferinde esir alınmıştı. Yezî�d, Şerî�k b. Tufeyl el-‘Â�mirî�’nin kölesi iken, daha
sonra azâd edilmişti. Geniş bilgi için bkz. Makrî�zî�, Hıtat, II, 332, Guest’in, el-Kin-
dî�’nin Kitâbü’l-Vülât’ına yazdığı giriş kısmı, 34.)
[402] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 109, 111, 115, 119, 230; el-Kindî�, el-Vülât, 305; Yâkût,
Mu‘cem, III, 283. 595
[403] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 128; Makrî�zî�, Hıtat, I, 206; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 126.
[405] Ashtor, Eliyahu, A Social Ecomnomic History of Near East in the Middle Ages, Collins,
London 1976, 55.
diyetine, İ�slâm öncesinden kalma Filistinliler’in sinagogları delil sayıla-

bilir.[406] Aynı şekilde, Cî�ze’de Roma devrine ait olduğu iddia edilen, eski
Dammuh sinagogunun bulunması,[407] bölgedeki bazı Yahudi kolonileri
mevcudiyetini ortaya koyabilir. Nitekim Babilon Yahudileri, Birketü’l-Habeş
yakınlarındaki Harâfetü’l-Kübrâ’nın doğusunda yer alan bölgeyi mezarlık
olarak kullanıyorlardı.[408]
2. Bölgesel Gelişim:
Fustât, inşasından hemen sonra, -önceki bölümlerde temas ettiğimiz

Kûfe ve Basra garnizon şehirlerinde olduğu gibi- kısa bir süre içerisinde bir
kent merkezine dönüşmeye başlamıştı. Kubiak, Fustât’ın kurulduğu dönem
ile en çok genişlemenin kaydedildiği Hişâm devri arasındaki süreç içerisin-
de kent sınırlarının köklü bir değişime sahne olmadığını söyler. Ancak, di-
yerek, asıl büyümenin, şehir alanında meydana gelen genişlemeden ziyade,
mahallelerdeki inşa faaliyetlerinde görüldüğü ve artış kaydedildiğini, bi-
naenaleyh, söz konusu inşa faaliyetlerinin hıttalar arasındaki boş alanlara[409]
yayılma şeklinde içten gerçekleştiğini de ilave eder.[410]
Kaynaklarda karargâh şehir olarak kurulan Fustât’ın kuruluş dönemin-

den hemen sonra yerleşim planında kabile hıttalarının kentsel yapı içinde
öne çıktığı görülür.[411] Bu itibarla, daha ilk 20-30 yıl içerisinde; hızlı nüfus
artışı, toplumsal ve ekonomik alt yapının sağlamlaştırılması, özellikle de
inşaat faaliyetlerinin gelişmesine paralel olarak, hıttaların yapılarında mey-
dana gelen dönüşümün hem demografik hem de mekânsal genişleme şek-
linde şehrin tamamında gerçekleştiği söylenebilir.[412]
Zaman içerisinde, bazı mahalleler, süratle genişleyerek, fazladan top-

rak kazanarak kendi kendine yeterli hale geldiler. Bazıları, ilk sınırları içe-
risinde kaldı, bazıları küçülüp büyük birimler tarafından yutuldu ya da di-
ğerleriyle birleşti. Bazı durumlarda ise kimi kabileler kendi hıttalarını terk
edip kentin başka bir yerine ya da kent dışına yerleştiler. Ancak şehirlerde,
etnik yapının, iktisadî� faaliyetlerin ve coğrafî� özelliklerin yeknesak hususi-
yetler olmadıkları yani mahaller arasında çeşitli farklılıkların bulunması
söz konusu olduğundan bu gelişimin her yerde ve her zaman aynı biçimde
gerçekleştiğini öne sürmek mümkün değildir.[413]
[406] Makrî�zî�, Hıtat, II, 471;

[408] Ebû Sâlih, Churches, 43.
596 [410] Kubiak, Fustât, 136.
[411] İ�bn Abdilhakem, Fütûh, 116-128; İ�bn Dukmak, el-İntisâr, IV, 3-4; Makrî�zî�, Hıtat, I,
296-298; Yâkût, Mu‘cem, IV, 245, el-Kalkaşendî�, Subh, III, 327-327.
Elimizdeki tarihsel kaynakların ve rivayetlerin yetersizliği bu hıttalar-

da meydana gelen değişimin/dönüşümün hızını ve şeklini kavramamızı
zorlaştırmaktadır. Zikrettiğimiz birkaç karışık nüfuslu mahalle dışında ula-
şabildiğimiz malumata göre, Amr b. el-Â� s ordusunun içindeki birimlere kar-
şılık gelen toprak dağıtımıyla pek de bağlantısı olmayan kabile hıttalarının
varlığı müşahede edilmektedir.[414]
F. Genel Değerlendirme
Yeni kurulan Basra ve Kûfe şehirlerinde mescid ve Daru’l-İ�mâre bina-
larının şehrin ortasında ve birbirine bitişik olarak aynı mekânda yer alma-
sı,[415] Resûlullah’ın Medine’deki uygulamasını hatırlatmaktadır. Resûlullah
devrinde Medine şehrinin planlanması diğer Dûru’l-Hicre/Emsâr’ın planı
için bir örnek kabul edilir. Bilindiği gibi, Hz. Peygamber, Medine’nin ortası-
na Mescid-i Nebevî�’yi inşa etmiş,[416] daha sonra da yanına evlerini yapmış,
nihayet, buraya Muhâcir olarak gelen insanların yerleştikleri mahallelerin
tespiti yapılmıştı.[417] Yine malum olduğu üzere, Medine’nin coğrafyası ve
topografik karakteri şehrin gelişmesi ve büyümesine imkân sağlayacak
özellikte idi. Bu uygulamanın, daha sonra kurulan şehirlerin yerlerinin se-
çilmesinde ve inşasında dikkate alınan bariz bir özellik olduğunu burada
zikretmeliyiz. Basra ve Kûfe’nin planlanması da, aynı şekilde Medine şehir
planı esas alınarak yapılmıştı.[418] Zira, yeni kurulan her İ�slâm şehri dairevî�
bir plân içerisinde gelişiyordu.[419] Ortada bir merkezî� cami yer alıyor, aynen
Medine’de olduğu gibi yeni hicret edenler ise planlandığı üzere çevredeki
mahallelere yerleşiyorlardı. Şehir merkezinin çevresine kabileler iskân edi-
lirken, Hz. Peygamber’in Medine’deki uygulamasından yola çıkarak Basra
ve Kûfe gibi yeni kurulan şehirlerde aynı parsele (hıtta) yerleşen topluluk-
ların birbiriyle irtibatlı olmasına riayet edilmişti.[420]
Fustât örneği de, genel hatları itibariyle Basra ve Kûfe’ye büyük oran-
da benzerlik göstermektedir. Şehir alanının seçiminde coğrafî�, ziraî�, askerî�
ve siyasî� âmiller göz önüne alınırken; aynı zamanda iskân için şehir yer-
leşiminin planı da merkezî� cami etrafında şekillenmiştir. Dört ana hıtta
esasında kurulan Fustât, zamanla gelişen şartlara göre, verimli topraklar
esas alınarak büyümüştür. Fustât’ı Basra ve Kûfe’den ayıran temel özellik
ise tarihin farklı dönemlerinde farklı millet ve medeniyetlere ev sahipliği

[415] Salih Ahmed el-Ali, Hıtatu’l-Basra ve Mıntıkatühâ, 77.
[416] es-Semhûdî�, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Abdullah b. Ahmed, (ö. 911/1506), Vefâü’l-
Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ, thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamî�d, I-IV, Beyrût
1984, I, 322 vd. 597
[417] es-Semhûdî�, Vefâü’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ, II, 717 vd.
[418] Salih Ahmed el-Ali, “Hıtatu Basra”, I, 72.
[419] Salih Ahmed el-Ali, “Hıtat Basra”, I, 72; Massignon, Hıtatu’l-Kûfe, s, 17.
[420] Taberî�, Târîh, IV, 45, Ya‘kûbî�, Târîh, 151, Massignon, Hıtatu’l-Kûfe, 10.
yapmış olması ile Araplar’dan farklı etnik unsurlara sahip olmasıdır. Dola-
yısıyla, bölgeye hicret eden Müslüman Araplar ile yerli Kıptî� unsur ve diğer
etnik yapıların teşekkülünden oluşan yeni şehir, zorunlu olarak bu komp-
leks yapıyı, Basra ve Kûfe örneklerinden farklı olarak hıttalar içinde bir ara-
da barındırmıştır. Bunun temelinde, siyasî� otoriteyi korumak gibi önemli
bir misyon ve tekelleşmenin önünü almak gibi iktisadî� amaçların yattığını
söyleyebiliriz.
598
KRONOLOJI�
Prof. Dr. Ahmet ÖNKAL

Prof. Dr. Mehmet Ali KAPAR
Kronoloji ■
Hz. Ebû Bekir Dönemi

11/632
Hz. Peygamber’in (sas) vefatı ve Hz. Ebû Bekir’e Benî Sâide’nin Sakîfesi’nde biat (13 Rebîülevvel/8 Haziran
Pazartesi)
Hz. Ebû Bekir’e Mescid-i Nebevî’de umumi biat (14 Rebîülevvel/9 Haziran Salı)
Hz. Peygamber’in defnedilmesi (14 Rebîülevvel/ 9 Haziran Salı)
Üsâme ordusunun sefere gönderilmesi (1 Rebîülâhir/26 Haziran Cuma)
Ridde ile mücadele için orduların kurulması
Zekâta el koyanlarla yapılan Zü’l-Kassa Savaşı (Cemâziyelevvel/Ağustos)
Hâlid b. Velîd’in, yalancı peygamber Tuleyha üzerine hareketi (27 Cemâziyelâhir/ 19 Eylül)
Yalancı peygamber Müseylime ile yapılan Akrabâ Savaşı
11/633
Hz. Ömer’in Hac Emîrliği (Zilhicce/Şubat)
12/633
Hâlid b. Velîd’in fetih için Irak’a gönderilmesi (Muharrem/Mart)
Hîre’nin fethi
Hâlid b. Sa’îd’in Şam cephesine gönderilmesi
Şam cephesine Amr b. el-âs, Yezîd b. Ebî Süfyân ve Şurahbîl b. Hasene komutasında üç birliğin gönderilmesi
13/634
Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh komutasında yeni bir birliğin Şam cephesine gönderilmesi
Hâlid b. Velîd’in Irak cephesinden Suriye cephesine sevkedilmesiDâsin’in fethi
Merc-i Râhıt Savaşı (18 Safer/23 Nisan)
Büsrâ’nın fethi
Ecnâdeyn Savaşı (28 Cemâziyelevvel/30 Temmuz Cumartesi)
Hz. Ebû Bekir’in vefatı (22 Cemâziyelâhir/23 Ağustos)
Hz. Ömer Dönemi
13/634
Hz. Ömer’e halife olarak biat edilmesi (22 Cemâziyelâhir/23 Ağustos)
Köprü Savaşı
Hâlid b. Velîd’in Büsrâ şehrini fethetmesi (Rebîülevvel/Mayıs)
13/635
Fihl Savaşı (28 Zilkâde/23 Ocak)
14/635
Mercüssuffer Savaşı (Muharrem/Şubat)
Dimaşk’ın fethi (Recep/Eylül)
Hıms (Humus)’ın birinci fethi
Büveyb Savaş 601
Basra’nın ordugâh olarak tespiti
Hz. Ömer tarafından Übey b. Ka’b’a teravih namazını cemaatle kıldırma görevinin verilmesi
15/636
Yermûk Savaşı (12 Recep/20 Ağustos)
Ba’lbek ve Kınnesrîn şehirlerinin fethi
Hâlid b. Velîd’in başkomutanlıktan azledilmesi
Ebû Hüreyre’ye Bahreyn’de ahdâs görevinin verilmesi
Kâdisiye Savaşı
Bahreyn’den deniz yoluyla Sind’e yapılan ilk sefer
Dimaşk’ın ikinci fethi (Zilkâde/Aralık)
15/637
Osman b. Ebî’l-Âs’ın Bahreyn ve Umân’a vali atanması
16/637
Medâin’in fethi (Safer/Mart)
Haleb’in fethi
Hicrî-Kamerî takvimin kabul edilmesi (Rebîülevvel/Nisan)
Celûlâ’ Savaşı (1 Zilkâde/24 Kasım)
17/638
Basra şehrinin kurulması (Muharrem/Ocak-Şubat)
Kûfe şehrinin kurulması ve Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın Kûfe’ye vali atanması (Muharrem / Ocak-Şubat)
Kudüs’ün fethi
Tüster’in fethi
Hürmüzân’ın Medine’ye gönderilmesi
Sûs ve Ehvâz’ın fethi
Alâ b. Hadramî’nin deniz yoluyla Fars bölgesine çıkarma girişimi
Antakya’nın fethi
Mekke-Medine arasındaki su kaynaklarının düzenlenmesi
Hz. Ömer’in Mescid-i Nebevî’yi genişletmesi ve tanzimi
18/639
Amvâs Vebası
Hz. Ömer’in Câbiye’ye gelişi
Cezîre fetihlerinin başlaması
Rakka’nın fethi
Kıtlık Yılı (Âmü’r-ramâde)
19/640
Kaysâriye’nin fethi
Amr b. el-Âs tarafından Mısır fetihlerinin başlatılması
Feremâ’nın fethi (Muharrem/Ocak)
602 Bülbeys’in fethi (Rebîülevvel/Mart)
Ümmü Düneyn’in fethi (Cemâziyelâhir/Haziran)
Hûzistan’ın fethi
Urfa ve Cezîre bölgesi fetihleri
Kronoloji ■
20/641
Bâbilon’un fethi (Safer/Ocak)
Hz. Ömer tarafından Dîvan Teşkilâtı’nın kurulması
Râmhürmüz’ün fethi
Musul ve Erdebil’in fethi
Re’sü’l-ayn’ın fethi
Alkame b. Mücezziz’in deniz yoluyla Habeşistan’a gönderilmesi ve çıkan fırtınada askerleriyle beraber
boğulup şehit olması
21/642
Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın Kûfe valiliğinden alınması
Nihâvend Savaşı
Ammâr b. Yâsir’in Kûfe valiliği ve ahdâs görevine getirilmesi
İskenderiye’nin birinci fethi (Şevval/Eylül)
Berkâ’nın fethi (Zilhicce/Kasım)
Hâlid b. Velîd’in Humus’ta vefatı
22/642-643
Kazvin, Zencân, Kûmis, Cürcân, Taberistan fetihleri
Horasan bölgesi fetihleri
22/643
Azerbaycan’ın fethi
Fustât şehrinin kurulması
Trablusgarb’ın fethi (Ramazan/Temmuz)
23/643-644
Istahr ve Gûr’un fethi
Fesâ ve Dârâbcird’in fethi
23/644
Rey, İsfahân, Gürcistan ve Dağıstan’ın fethi
Kirmân, Sicistan ve Askalân’ın fethi
Hz. Ömer’in şehit olarak vefatı (26 Zilhicce/3 Kasım)
Hz. Osman Dönemi
24/644
Hz. Osman’ın halife seçilmesi (1 Muharrem/7 Kasım)
Muğîre b. Şu’be’nin Kûfe valiliğinden azledilmesi
Kûfe valiliğine Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın tayini
24/645
Hemedân’ın ikinci fethi
İskenderiye’nin Bizans tarafından işgali 603
25/645
Avrân bölgesi ve Tiflis’in fethi
25/646
İskenderiye’nin ikinci fethi (Rebîülevvel/Ocak)
Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın Kûfe valiliğinden azledilmesi
Kur’ân-ı Kerîm’in çoğaltılması çalışmasının başlatılması (25-30/646-651)
26/647
Velîd b. Ukbe’nin Kûfe valiliğine atanması
Azerbaycan’daki isyanın bastırılması
Abdullah b. Sa’d b. Ebî Serh’in İfrîkıye fethi için izin talebi (Zilhicce/Ağustos-Eylül)
27/647
İfrîkıye seferine çıkılması
Medine’den İfrîkıye’ye takviye kuvvetlerin gönderilmesi (Muharrem/Ekim)
Medine’den İfrîkıye’ye gönderilen takviye kuvvetlerin Subeytula’ya varışı (Rebîülevvel/Aralık)
Amr b. el-Âs’ın Mısır valiliğinden azledilmesi
Mısır valiliğine Abdullah b. Sa’d b. Ebî Serh’in tayini
27/648
İfrîkıye fetihleri
Kıbrıs seferi için Muâviye’ye izin verilmesi
28/649
Birinci Kıbrıs Seferi
29/649
Hz. Osman tarafından Mescid-i Nebevî’nin genişletilmesi ve tezyîni
29/650
Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin Basra valiliğinden azledilmesi
Basra valiliğine Abdullah b. Âmir’in atanması
Hz. Osman’ın Hac Emîrliği (Zilhicce/Ağustos)
30/650
Ebû Zerr’in, Muâviye tarafından Şam’dan Medine’ye; Hz. Osman tarafından da Rebeze’ye gönderilmesi
Hz. Osman’ın, Hz. Peygamber’e ait yüzük/mührü Erîs kuyusuna düşürmesi
Velîd b. Ukbe’nin valiliği sırasında Kûfe’de karışıklıkların baş göstermesi
Velîdb. Ukbe’nin Kûfe valiliğinden azledilmesi
Kûfe valiliğine Saîd b. el-Âs’ın tayini
31/651
Mısır’da ilk karışıklıkların zuhuru
Hz. Osman döneminde “fitne”nin yaygınlık kazanmaya başlaması
31/652
Nûbe Seferi ve Nûbelilerle anlaşma yapılması
604 32/652
Sicilya ve Kavsara’nın fethi
Ebû Zerr’in Rebeze’de vefat etmesi
Kronoloji ■
32/653
Kıbırıs’ın antlaşmayı bozması
Belh, Bûşenc, Nîşâbûr, Tûs ve Herât’ın fethinin başlaması
33/653
Kâbil’in fethi
Abdullah b. Sa’d b. Ebî Serh’in ikinci İfrîkıye seferi
Eşter en-Nehaî ve arkadaşlarının Şam’a sürgün edilmesi
33/654 İkinci Kıbrıs Seferi
34/655
Zâtü’s-Savârî Deniz Savaşı
Hz. Osman’ın Hac Emîrliği ve Mekke’de valilerle karışıklıklar konusunda toplantı yapılması (Zilhicce/Haziran)
Saîd b. el-Âs’ın Kûfe valiliğinden azledilmesi
Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin, şehir halkının isteğiyle Kûfe’ye vali atanması
Karışıklıklar konusunda valilerle ikinci toplantı
35/656Medine’nin âsiler tarafından işgal edilmesi (Şevval/Nisan)
Hz. Osman’ın şehit edilmesi (18 Zilhicce/17 Haziran Cuma)
Hz. Ali Dönemi
35/656
Hz. Ali’nin halife oluşu (22 veya 23 Zilhicce/21 veya 22 Haziran Salı veya Çarşamba)
36/656
Hz. Ali’nin, Hz. Osman dönemi valilerini azledip yeni valiler ataması
Ermenistan’da Ermenîlerin isyan çıkarması
Cemel Vak’ası (14-15 Cemâziyelâhir/8-9 Aralık)
Hz. Ali’nin hilafet merkezini Kûfe’ye nakli (Recep/Aralık)
36/657
Sıffîn’de Hz. Ali ve Muâviye ordularının karşılaşması (Zilhicce/Haziran)
37/657
Sıffîn’de taraflar arasında sulh görüşmeleri için saldırmazlık uygulanması
(Muharrem/Haziran-Temmuz)
Sıffîn’de çatışmaların yeniden başlaması (1 Safer/19 Temmuz Çarşamba)
Tahkim-nâme’nin imzalanması (13 Safer/31 Temmuz Pazartesi)
37/658
Tahkim için Dûmetü’l-Cendel’in Ezruh mevkiinde hakemlerin içtimaı ve
Tahkim kararı (Ramazan/Şubat)
Hâricîlerin, imam olarak Abdullah b. Vehb er-Râsıbî’ye biat etmesi (19 Şevval/30 Mart)
38/658
Abdullah b. Hadramî’nin Mısır’da öldürülmesi 605
Muhammed b. Ebî Bekir’in Mısır’da öldürülmesi
Muâviye tarafından Amr b. el-Âs’ın Mısır’a yeniden vali atanması
Hâricîlere karşı Nehrevân Savaşı (9 Safer/17 Temmuz)
38/658-659
Hırrît b Râşid’in Hz. Ali’ye karşı ayaklanması
Fâris ahalisinin vergi vermeyi reddederek Hz. Ali’nin valisini kovması
Sind bölgesine sefer düzenlenmesi
39/659
Muâviye’nin, Hz. Ali’ye karşı Bizans Kayser’ine vergi ödeyerek anlaşma yapması
Muâviye’nin hâkimiyet alanını genişletmek üzere Hît, Enbâr ve Medâin’e ordu göndermesi
39/660
Muâviye’nin hac emirinin değiştirilmesi için Mekke’ye ordu göndermesi (Hac Mevsimi)
40/660
Mekke, Medine ve Tâif’te Muâviye adına biat alınması
Hz. Ali’nin Hicaz ve Yemen’de itaatı tekrar sağlaması
40/661
Hz. Ali, Muâviye ve Amr b. el-Âs’a suikast düzenlenmesi (17 Ramazan/24 Ocak)
Hz. Ali’nin şehit düşmesi (19 veya 21 Ramazan/26 veya 28 Ocak)
Hz. Ali’den Sonraki İlk Olaylar
40/661
Hz. Hasan’a Irak bölgesinde halife olarak biat edilmesi (19 veya 21 Ramazan/26 veya 28 Ocak)
41/661
Hz. Hasan’ın, halifeliği Muâviye’ye devretmesi (25 Rebîülevvel/29 Temmuz veya Cemâziyelevvel/Eylül)
Âmü’l-Cemâa
606
KAYNAKLAR
GİRİŞ
I. Belli Başlı Kaynaklar ve Araştırmalar
Avcı, Casim, “Mesʻûdî�”, DİA, XXIX, Ankara 2004.

Demircan, Adnan, Cumhuriyet Dönemi (1923-2001): İslâm Tarihi ve Mede-
niyeti Çalışmaları: (Bir Bibliyografya Denemesi), Şanlıurfa 2002
(http://ilahiyat.harran.edu.tr/e_yayinlar/ademircan_islam_tari-
hi_bibliyografyasi.pdf).
Fayda, Mustafa, “Fütûhu’l-büldân”, DİA, XIII, İ�stanbul 1996.
Fayda, Mustafa, “Seyf b. Ö� mer”, DİA, XXXVII, İ�stanbul 2009.
Fayda, Mustafa, “Tarih”, DİA, XXXX, İ�stanbul 2011.
“Hulefâ-yi Râşidî�n Dönemi Bibliyografyası”, İSTEM, Yıl: 3, Sayı: 6, 2005.
Humphreys, R. Stephen, İslâm Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygula-
ması (çev. Murtaza Bedir, Fuat Aydın), Litera Yayıncılık, İ�stanbul
2004.
Kahraman, Kemal, “The Encyclopaedia of Islam”, DİA, XI, İ�stanbul 1995.
Özaydın, Abdülkerim, “Asr-ı Saâdet”, DİA, III, İ�stanbul 1991.
Özkuyumcu, Nadir, “İ�bn Abdilhakem”, DİA, XIX, İ�stanbul 1999.
Söylemez, M. Mahfuz, Emevîler Döneminde Kûfe (Yayımlanmamış Dokto-
ra Tezi), Anakara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Ankara
2000(Bedevî�likten Hadârî�liğe Kûfe, Ankara Okulu yayınları, An-
kara,2001).
Şakiroğlu, Mahmut H., “Caetani, Leone”, DİA, VI, İ�stanbul 1992.
Varol, M. Bahaüddin, “el-İmâme ve’s-siyâse İ�simli Eserin Müellifi İ�bn Ku- 609
teybe midir?”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, Ankara
2003.
Yavuz, Yusuf Şevki, “el-Avâsım mine’l-kavâsım”, DİA, IV, İ�stanbul 1991.
II.islâm Târihinde râşid halifeler Döneminin Yeri ve Önemi
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî� (241/855),

el-Müsned, İ�stanbul 1413/1992.
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir et-Temî�mî� (429/1037), Kitâbü usûli’d-dîn, 3. bas-
kı, Beyrut 1401/1981 [İ�stanbul 1346/1928 baskıından ofset].
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir et-Temî�mî� (429/1037), Mezhepler Arasındaki
Farklar (el-Fark beyne’l-Fırak) (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1991.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbü’l-eşrâf, Thk. Muhammed Hami-
dullah, 3. baskı, Kahire [1987].
ed-Dîneverî, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-tıvâl (thk. Abdul-
mun’im ‘Â�mir), Kahire 1960.
Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, XVIII, İ�stanbul 1998.
İbn A’sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed (314/926 civarı), Fütûh, Beyrut
1406/1986.
İbn Saʻd, Muhammed (230/844), et-Tabakâtü’l-kübrâ, Beyrut 1405/1985.
el-İmâme ve’s-siyâse (thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî�), Beyrut [t.y.].
Mehrân, Muhammed Beyyûmî�, el-İmâmu’l-Hasan b. Ali: fî rihâbi’n-Nebî ve Âli Beyti-
hi’t-tâhirîn [Serinin 7. Cildi], Beyrut 1990.
Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. el-Huseyin b. Ali (346/957), Mürûcü’z-zeheb ve Me’âdi-
nü’l-cevher, Nşr.: Barbier de Meynard, Pavet de Courteille, Paris 1861-1877.
Muhammed el-Hudarî, İtmâmü’l-vefâ fî sîreti’l-hulefâ, Beyrut 1403/1983.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî� en-Nî�sâbûrî� (261/874), Sahîh (thk. M.
Fuâd Abdulbâkî�), İ�stanbul 1413/1992.
en-Nesefî, Ebü’l-Mu’î�n Meymûn b. Muhammed (508/1114), Tebsiratü’l-edille fî usû-
li’d-dîn ‘alâ tarîkati’l-İmâm Ebî Mansûr el-Mâtürîdî (thk. Claude Selâme), Di-
maşk 1993.
Pezdevî, Ebü’l- Yüsr Muhammed (493/1099), Ehl-i Sünnet Akaidi (çev. Şerafeddin Göl-
cük), 2. baskı, İ�stanbul 1988.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül ve’l-
mülûk, Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İ�brahim, 2. baskı, Dâru’l-maârif, Kahire
1969.
610
Kaynaklar ■
I. BÖ� LÜ� M
Sİ�YASÎ� DURUM
I.halifelik Hakkında Kısa Bilgi
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî� (241/855),

el-Müsned, İ�stanbul 1413/1992.
Avcı, Casim, “Hilâfet”, DİA, XVII, İ�stanbul 1998.
Aycan, İ�rfan, “Mervân I”, DİA, XXIX, Ankara 2004.
Azimli, Mehmet, “Saʻd b. Ubâde”, DİA, XXXV, İ�stanbul 2008.
Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbü’l-eşrâf (thk. Süheyl Zekkâr,
Riyâd Ziriklî�), Beyrut 1417/1996.
Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, XVIII, İ�stanbul 1998.
Güler, Mehmet Nuri, “Kur’ân-ı Kerî�m’e Göre Halife Kavramı”, Harran Üniversitesi İlahi-
yat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, Şanlıurfa 1995.
Hatiboğlu, Mehmed Saî�d, “İ�slâm’da İ�lk Siyasi Kavmiyetçilik Hilafetin Kureyşliliği”, An-
kara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 23, Ankara 1978.
Hizmetli, Sabri, “Târihî� Rivayetlere Göre Hz. Osman’ın Ö� ldürülmesi”, Ankara Üniversi-
tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 27, 1985.
el-ʻIşş, Yusuf, ed-ed-Devletü’l-Ümeviyye, 4. baskı, Dâru’l-fikr, Dimaşk 1996.
el-İmâme ve’s-siyâse (thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî�), Beyrut [t.y.].
Kapar, Mehmet Ali, İslâm’ın İlk Döneminde Biat ve Seçim Sistemi, Beyan Yayınları, İ�s-
tanbul 1998.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül ve’l-
mülûk (thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İ�brahim), 4. baskı, Dâru’l-maârif, Kahire
1989.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb (284/897), Târîhu’l-Ya’kûbî, Bey-
rut1412/1992.
II. Râşid Halifelerin Halifelik Öncesi

Kısa Hayatı Ve Şahsiyeti
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî�, Müsned, I-IV, Bey-
rut tsz.
Akkâd, Abbas Mahmûd , Hz. Ebû Bekir’in Şahsiyeti ve Dehası, (çev. Ali Ö� zek), İ�stanbul
1974.
Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, I-III, İ�stanbul 1986.
Apak, Â� dem, Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İ�stanbul 2003. 611
Apak, Â� dem, İslâm Tarihi, II, İ�stanbul 2011.
Belâzürî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Fütûhu’l-büldân, (thk. Abdullah Enî�s

et-Tübbâ-Ö� mer Enî�s et-Tübbâ), Beyrut 1987.
Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, (tahkik. Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî�), Beyrut, 1417/1996.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İ�smail, el-Câmiü’s-sahîh, İ�stanbul 1315 h.
Fayda, Mustafa, “Ebû Bekir”, DİA, X, 10-102, 105.
Fayda, Mustafa, “Ö� mer”, DİA, XXXIV, 44, 46-47.
Fığlalı, Ethem Rûhi, “Ali”, DİA, II, 371-372, 374.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Hasan”, DİA, XVI, 282-285.
Hâkim, en-Nisaburî�, el-Müstedrek, I-IV, Beyrut tsz., (Mektebetü’l-Matbuati’l-İ�slâmiy-
ye).
Hersekli Mehmed Kâmil, Metâliu’n-nücûm, Dersaadet, 1307.
İbn Hâcer, Şihâbüddin Ahmed b. Ali el-Askalânî�, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, I-IV, Mısır
1328.
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, I-IV, (thk. Mustafa es-Sakka v.dgr.), Mısır 1355/1936.
İbn İshâk, Ebû Bekir b. Muhammed (151/768), Sîretü İbn İshâk, (thk. Muhammed
Hamidullah), Konya, 1981.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ, İ�smail, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Beyrut-Riyâd tsz.(Mektebe-
tü’l-Maârif-Mektebetün-Nasr).
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, el-İmâme ve’s-siyâse, (thk. Muham-
med Zeynî�), I-II, Kahire 1967.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Kitâbü’l-Maârif, Beyrut 1970.
İbn Mâce, Sünen, Kahire 1954.
İbn Sa‘d, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, et-Tabakâtü’l-kübrâ, I-VIII, Beyrut tsz.
(Dâru Sâdır).
İbnü’l-Esîr, İ�zzeddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî�, el-Kâmil fi’t-târîh, I-XII,
Beyrut 1385/1965.
İbnü’l-Esîr, İ�zzeddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî�, Üsdü’l-ğâbe fî ma’ri-
feti’s-Sahâbe, (thk. Muhammed İ�brahim-Muhammed Ahmed Â� şûr), I-VII, ?
1970 (Kitâbü’ş-Şi’b).
Kandemir, M. Yaşar, “Ali-İ�lmî� Şahsiyeti”, DİA, II, 375.
M. Ferid Vecdi, Dâiretü’l-maârif, Beyrut 1971.
Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyn b. Ali, Mürûcü’z-zeheb, I-IV, (thk. Muhammed Muh-
yiddin Abdülhamid), Mısır 1964.
Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî�, el-Câmiü’s-sahîh, (thk. Mu-
hammed Fuad Abdülbâki) I-V, Beyrut 1972.
Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî� Bekir, Târîhu’l-hulefâ, (thk. Muhammed Ebû’l-
Fadl İ�brahim), Kahire “ 1975.
612 Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, (thk.
Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), I-XI, Beyrut tsz. (Dâru’s-Süveydân).
Tirmizî, Ebû Î�sa Muhammed b. Î�sa b. Sevre, el-Câmiü’s-sahîh-sünenü’t-Tirmizî, (thk.
Ahmed Muhammed Şâkir v.dgr.), I-V, (el-Mektebetü’l-İ�slâmiyye).
Kaynaklar ■
Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ö� mer (207/823), Kitabü’r-Ridde, (thk. Yahyâ

el-Cebûrî�), Beyrut 1990.
Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ö� mer, Kitâbü’l-Meğâzî, (thk. Marsden Jones), I-III,
Beyrut 1984.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb el-Abbasî�, Târîh, I-II, Beyrut 1960.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, I-IX, İ�stanbul tsz.
Yiğit, İ�smail, “Osman”, DİA, XXXIII, 439, 442.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I-III, Bey-
rut 1405/1985.
Zebîdî, Zeynüddin Ahmed, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi,
(Terc. ve şrh. Ahmed Naim-Kâmil Miras), I-XII, Ankara 1970.
III. Ridde Olayları
Ahmed Emin, Fecrü’l-İslâm, Kahire 1975.

Algül, Hüseyin- ÇETİ�N Osman, İslâm Tarihi, I-IV, İ�stanbul 1991.
Arı, Mehmet Salih, Hz. Ebû Bekir ve Ridde Savaşları, İ�stanbul, 1996.
Balcı, İ�srafil, “Mürtedlerin Yakılarak Ö� ldürüldüğüne Dair Rivayetlerin Tahlili”, Dinbi-
limleri: Akademik Araştırma Dergisi, VI (2006), Sayı: 4, ss. 23-47.
Bedrî, Muhammed Fehd, “el-Hayatu’s-Siyâsiyye ve’l-İ�dariyye fi’l-Ahdi’r-Râşidî�”, Veka-
iu nedveti’n-nuzûmi’l-İslâmiyye, I, Ebuzabî� 11-13 Kasım 1984.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Cabir (279/892), Fütûhu’l-buldan (thk. Abdullah Enis
et-Tabba’ v.dğr.), Beyrut 1987 (Türkçesi: Mustafa Fayda, Ankara 1987)
Brockelmann, Carl, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi (çev. Neşet Çağatay), Ankara
1964.
Cahen, Claude, İslâmiyet (Doğuşundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar) (çev.
Esat Nermi Erendor), İ�stanbul 1990.
Diyârbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. Hasan (990/1582), Târihü’l-hamis fî ahbari en-
fesi nefis, I-II, Beyrut t.y.
Dûrî, Abdülaziz, İlk Dönem İslâm Tarihi-Bir Ö� nsöz- (çev. Hayrettin Yücesoy), İ�stanbul
1991.
Ebû Halil, Şevkî�, Hurubu’r-ridde min kıyadeti’n-Nebî ila imreti Ebî Bekr, Dimaşk 1984.
Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellam (224/839), Kitâbü’l-Emvâl (çev. Cemaleddin Saylık), İ�s-
tanbul 1981.
Fayda, Mustafa, Allah’ın Kılıcı Hâlid b. Velîd, İ�stanbul 1992.
Fayda, Mustafa, İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayılışı, Ankara 1982.
Hasan, İ�brahim Hasan, Târîhu’l-İslâm es-siyasî ve’d-dinî ve’s-sekâfî ve’l-ictimaî, I-IV, Ka-
hire 1964.
Hodgson, Marshall G.S., İslâm’ın Serüveni, (Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih) 613
(çev. İ�hsan Durdu v.dğr.), I-III, İ�stanbul 1993.
İbn Abdilberr, Ebû Ö� mer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed ( 463/1071), el-İsti’ab fî

ma’rifeti’l-ashâb (thk. Ali Muhammed el-Becâvî�), I-IV, Beyrut 1992.
İbn A’sem el-Kûfî, Ebû Muhammed b. Ahmed (314/926), Kitâbü’l-Fütûh, I-IV, Beyrut
1979
İbn Ebî Hakime, Hişâm, “Hurubu’r-ridde fî� sadri’l-İ�slâm”, el-Arab, S.: 8, Riyâd 1970.
İbn Haldûn, Abdurrahman (808/1405), Mukaddime (çev.Zakir Kadiri Ugan), I-III, İ�s-
tanbul 1989.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/833), es-Siretü’n-Nebeviyye (thk. Mus-
tafa es-Sekkâ v.dğr.), I-IV, Kahire 1355/1936.
İbn İmad, Ebû’l-Fellah Abdulhayy (1089/1678), Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb,
I-IV, Beyrut 1988.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ebî� Bekr
(751/1350), Zadu’l-mead fî hedyi hayri’l-ibâd (çev. Mehmet Yolcu v.dğr.), I-VI,
İ�stanbul 1989.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İ�smail (774/1372), el-Bidâye-ve’n-nihâye, I-XIV, Beyrut 1988.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l Arab, I-XVIII, Beyrut 1993.
İbn Sa’d, Muhammed (230/844), et-Tabakatü’l-kübra, I-IX, Beyrut t.y.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan İ�zzuddin Ali b. Muhammed el-Cezerî� (630/1232), el-Kâmil
fi’t-tarih (thk. C.J. Tornberg), I-XII, Beyrut 1982.
Kadı Abdülcebbar, b. Ahmed el-Hemezânî� (415/1024), Tesbitu delâili’n-nubüvve
(thk. Abdülkerim Osman), I-II, Beyrut 1966.
Karadâvî, Yusuf, Fıkhu’z-zekât, I-II, Beyrut 1980.
Kehhale, Ö� mer Rıza, Mu’cemü kabâili’l-Arabi’l-kadime ve’l-hadise, I-V, Beyrut 1982.
Kilâî, Ebû’r-Rebi’ Süleyman b. Mûsâ (634/1237); el-İktifa’ fî megazî Resulillah ve’s-se-
laseti’l-hulefa (thk. Muhammed Abdulkadir Ata), I-III, Kahire 1968.
Râgıb el-İsfehânî, Müfredatu elfazı’l-Kur’ân (thk. Safvan Adnan Davudî�), Beyrut 1992.
Sakar, Nadiye Hüsnü, et-Tâif fî asri’l-cahilî ve sadri’l-İslâm, Cidde 198l.
Şibli, Mevlana Nu’manî�, Asr-ı Saâdet (Terc. Ö� mer Rıza Doğrul, haz. Osman Zeki Molla
Mehmetoğlu), I-V, İ�stanbul 1978.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir (310/922), Târîhu’l-ümem ve’l-Mülûk, I-XIII,
Beyrut 1987.
Üçok, Bahriye, İslâmdan Dönenler ve Yalancı Peygamberler, İ�stanbul 1982.
Vâkıdî, Muhammed b. Ö� mer (207/822), Kitabü’r-Ridde (Ahmed b. Muhammed b.
A’sem el-Kûfî�’nin rivayeti, thk. Yahyâ el-Cebûrî�), Beyrut 1990.
Wellhausen, Julius, İslâm’ın En Eski Târihine Giriş (çev. Fikret Işıltan), İ�stanbul 1960.
Ya’kubî, Ahmed b. Ebî� Yakub b. Cafer b. Vehb (294/907), Târîhu’l-Ya’kubî, I-II, Beyrut
1992.
614 Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1374), Siyeru a’lami’n-nü-
belâ (thk. Şuayb el-Arnavud), I-XXV, Beyrut 1985.
Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhiri ve’l-a’lâm (thk. Ö� mer Abdüsselâm),
I-XXIX, Beyrut 1987.
Kaynaklar ■
IV. Râşid Halifeler Dönemi Fetihleri
A. Fetih Politikası ve Fethin Âmilleri

Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî� (211/826), el-Musannef,
nşr. H. el-A’zamî�, Beyrut 1970.
Balcı, İ�srafil, İlk İslâm Fetihleri; Savaş-Barış İlişkisi, Pınar Yayınları, İ�stanbul 2011.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Fütûhu’l-büldân, çev. Mustafa Fayda,
Ankara 1987.
Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm (224/839), Kitâbü’l-emvâl, Kahire 1975/1395.
Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İ�brahim (182/798), Kitâbü’l-harâc, Kahire 1936.
Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, Beyrut, 1985.
İbn Abdülberr, Ebû Ö� mer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed, (463/1071), el-İstî’âb fî
ma’rifeti’l-ashâb, nşr. Ali Muhammed Becâvî�, Kahire, t.y.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan (571/1175), Tehzîbü târîhi Dimaşk el-kebîr, Haz.
Abdulkadir Bedrân, Beyrut 1987/1407.
İbn A’sem, Ebû Muhammed b. Ahmed b. A’sem el-Kûfî� (314/926), Kitâbü’l-fütûh, Bey-
rut 1986.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî� (852/1448), el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, Kahire
1970.
İ�bn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Hımyerî� (218/833), Sî-
retü’n-nebî (sas), nşr. Muhammed Muhyiddî�n Abdülhamî�d, Mısır 1963/1383.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî� Bekr (751/1350), Ahkâmü
ehli’z-zimme, thk. Subhi es-Salih, Beyrut 1983.
İbn Kesîr, Ebü’l-fidâ (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut 1966.
İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed (230/845), et-Tabakâtü’l-kübrâ, Dâru Sâdır, Bey-
rut, t.y.
İbnü’l-Esîr, İ�zzüddin Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed, (630/1312), el-Kâmil fî’t-tarîh,
nşr. J. Tonrberg, Beyrut 1965-66.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddî�n Abdurrahman b. Ali el-Kuraşî�, (597/1201),
Menâkıbü Emîri’l-Mü’minîn Ömer b. Hattâb, thk. Zeyneb İ�brahî�m el-Kârût, Dâ-
ru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrut 1987/1407.
Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyn (346/957), Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher,
thk. Muhammed Muhyiddî�n Abdülhamî�d, Mısır 1964/1384.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn İ�bnü’l-Haccâc el-Kuşeyrî� (261/875), es-Sahîh, thk. Muhammed
Fuad Abdulbaki, Çağrı Yay. İ�stanbul 1992.
Süyûtî, Celâlüddî�n Abdurrahman (911/1505-6), Târîhü’l-hulefâ, nşr. M.M. Abdul-
hamî�d, Mısır 1952.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r, (310/992), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrut 615
t.y.
Theophanes, (201/817), The Chronicle of Theophanes, Translated by Harry Turtledo-
ve, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1982.
Tirmizî, Muhammed b. İ�sâ (279/892), es-Sünen, Çağrı Yay. İ�stanbul 1992.

Vâkıdî, Ebû Abdirrahmân b. Ö� mer (207/882), Kitâbü’l-meğâzî, thk. Marsden Jones,
Beyrut 1984/1404.
Ya’kûbî, Ahmed b. İ�shâk b. Ca’fer b. Vehb (284/807), Târîh, Beyrut 1960.
B. Irak-İran Cephesi Fetihleri

Ahmed Adil Kemal, Kâdisiye, Beyrut 1989.
Avcı, Casim, “Medâin”, DİA, XXVIII, 289-290.
Balcı, İ�srafil, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara 2006.
Belâzürî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Fütûhu’l-büldân, (thk. Ab-
dullah Enis et-Tübbâ-Ö� mer Enis et-Tübbâ), Beyrut 1987.
Buhner, V.F, “Sicistan”, İA, X, 715.
Cevad Ali, el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-islâm, I-X, Beyrut 1993.
Çağatay, Neşet, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara 1957.
Çetin, Osman, “Horasan”, DİA, XIII, 234-235.
Dames, M. Longworth, “Gûr”, İA, IV, 825.
Dîneverî, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-tıvâl, (nşr. Ö� mer Faruk
Tabbâ), Beyrut tsz. (Dâru’l-Erkam).
Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İ�brahim b. Habî�b el-Ensârî� el-Kûfî� (182/798), Kitâbü’l-harâc,
(thk. Kusay Muhibbuddî�n el-Hatî�b), Kahire 1396.
Fayda, Mustafa, “Abdullah b. Â� mir”, DİA, I, 84.
Grohmann, A., “Sirhân”, İA, X, 707.
Günaltay, Şemseddin, İslâm Öncesi Araplar ve Dinleri, (sad. M. Mahfuz Söylemez-Mus-
tafa Hizmetli), Ankara 1997.
Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî� (240/854), Tarih, (thk. Süheyl Zekkâr), Beyrut
1993.
Hıttı, Philip, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (çev. Salih Tuğ), I-V, İ�stanbul 1980.
Huart, C., “Eşter”, İA, IV, 398.
Huart, C., “Horasan”, İA, V, 1, 561.
İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdâdî� (367/977), Kitâbü Sûra-
tü’l-Arz, Leiden 1967.
İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kasım Ubeydullah b. Abdillah (280/893), Kitâbü’l-mesâlik
ve’l-memâlik, Leiden 1967.
İbn Sa‘d, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (230/845), et-Tabakâtü’l-kübrâ, I-VIII,
Beyrut tsz. (Dâru Sâdır).
İbnü’l-Esîr, İ�zzüddin Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (630-1232), el-Kâmil fi’t-tarih,
616 I-IX, Beyrut 1986.
İpek, Ali, Hz. Osman Dönemi İran Fetihleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara
Ü� SBE, İ�stanbul 1993.
Kaynaklar ■
İstahrî, Ebû İ�shak İ�brahim Muhammed el-Farisî� (340/951), Kitâbü’l-mesâlik

ve’l-memâlik,Leiden 1967.
Kramers, J. H., “Kirmân, İA, VI, 815.
Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (390/1000), Ahsenü’t-tekâsîm, Leiden
1967.
Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyn b. Ali (345/956), Mürûcü’z-zeheb, I-IV, (thk. Mu-
hammed Muhyiddin Abdulhamid), Mısır 1964.
Mınorsky, V., “Mûkân”, İA, VIII, 447.
Muhammed Ahmed Başmil, es-Suûdî�, el-Kâdisiyye ve meâriku’l-Irak, Kahire tsz. (Dâ-
ru’t-Türâs).
Sarıçam, İ�brahim, “Nihâvend”, DİA, XXXIII, 98.
Schwarz, P., “Hâf”, İA, V, 1, 61.
Streck, M., “İ�stahr”, İA, V, 2, 1128-1129.
Şevki, Ebû Halil, Nihavend, Dimaşk 1993.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, (thk.
Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), I-XI, Beyrut tsz. (Dâru’s-Süveydân).
Tâlib, İ�mâdüddin Halil, “Irak”, DİA, XIX, 87.
Togan, Z. Velî�di, “Herât”, İA, V, 1, 429.
Uslu, Recep, Sind’de İslâm Fetihleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Ü� SBE,
İ�stanbul 1990.
Uslu, Recep, Hicrî I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi, (Basılmamış Doktora Tezi), Marma-
ra Ü� SBE, İ�stanbul 1997.
Uslu, Recep, “Herât”, DİA, XVII, 215.
Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ö� mer (207/823), Kitabü’r-ridde, (thk. Yahyâ
el-Cebûrî�), Beyrut 1990.
Yakubovsky, A., “Merv”, İA, VII, 773-777.
Yâkût el-Hamevî, Şihabüddin Yâkût b. Abdullah (626/1229), Mu‘cemü’l-büldân, I-V,
Beyrut 1975.
Yücesoy, Hayrettin, “Kâdisiye Savaşı”, DİA, XXIV, 136.
Zeydan, Corci, el-Arab kable’l-İslâm, (thk. Hüseyin Munis), Kahire tsz.
C. Şam ve Cezire Bölgesinin Fethi

Açanal, Hasan, Urfa Tarihi, Şurkav Yay. Ankara 1997.
Ayar, Kenan, “Sahâbe Dönemi İ�ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays b. Sa‘d”,
OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Sayı: 20-21, 2005). ss. 113-167.
Balcı, İ�srafil, “Hz. Ö� mer’in Komutan Atama Stratejisi; Sa‘d b Ebî� Vakkâs ve Ebû Ubey-
de b. el-Cerrâh Ö� rneği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
617
(sayı: 20-21, yıl: 2005), ss. 171-210.
Balcı, İ�srafil, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara Okulu yay. Ankara 2006.
Balcı, İ�srafil, İdarî ve Siyasî Yönden Hz. Ebû Bekir Dönemi, Din ve Bilim Kitapları, Sam-
sun 2006.
Balcı, İ�srafil, İlk İslâm Fetihleri, Savaş-Barış İlişkisi, Pınar yay. İ�stanbul 2011.
Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, (öl. 279/892), Fütûhu’l-Büldân, çev.
Mustafa Fayda, Ankara 1987.
Cevad Ali (öl.1408/1987), el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, 1422/2001.
Diyârbekrî, Hüseyn b. Muhammed b. Hüseyn, (öl. 990/1582), Târîhu’l-hamîs fî ahvâli
enfesi nefîs, Dâru Sâdır, y.y. t.y.
Donner, Fred McGraw, The Early Islamic Conquests, Princeton University Press, New
Jersey 1981.
Dûrî, Abdülazî�z, “Bayt al-Maqdis in Islam,” The Bulletin of Christian Instutes of Islamic
Studies, (c. 5, sy. 3-4, Heydarabad-India).
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’âs (öl. 275/888-89), es-Sünen, Çağrı Yay. İ�stanbul 1992.
Ebû Ubeyd el-Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullâh b. Abdilazî�z b. Muhammed el-Endelüsî�
(öl. 487/1094), Mu’cemü Me’sta’ceme min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâḍi’, Beyrût
1403.
Ebû Ubeyd el-Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullâh b. Abdilazî�z b. Muhammed el-Endelüsî� (öl.
487/1094), el-Mesâlik ve’l-Memâlik, 1992.
Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm, (öl. 223/803), Kitâbü’l-emvâl, Kahire 1975/1395.
Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İ�brahî�m, (öl.182/789), Kitâbü’l-Harâc, Kahire 1936.
Ebû’l-Fidâ’, İ�mâdudî�n İ�smâî�l, el-Muhtasar fî ahbâri’l-Beşer, târîhu Ebî’l-Fidâ’, Dârul-
ma’rife, Beyrut t.y.
Ernst Honigman, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İ�stanbul 1970.
Ezdî, Muhammed b. Abdillah, (öl. 231/845), Fütûhu’ş-Şâm, thk. A. Abdullah Â� mir, Ka-
hire 1970.
Fâruk Ömer, en-Nüzûmü’l-İslâmiyye, el-‘Ayn, 1983.
Fayda, Mustafa, Hâlid bin Velîd, Çağ Yayınları, İ�stanbul 1992.
Fesevî, el-Ma’rifetü ve’t-târîh, nşr. Halil Mansur, (1. Baskı), Beyrut 1419/1999.
Halîfe b. Hayyât, (öl. 240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât; Halîfe b. Hayyât Tarihi, çev.
Abdülhalik Bakır, Ankara 2001.
Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, Beyrut 1985.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İ�rfan Yay. İ�stanbul 1993.
Hâzimî, Ebû Bekir Muhammed b. Mûsâ b. ‘Oŝmân el-Hemedânî� Zeynüddî�n (öl.
584/1188), el-Emâkin, Ma’ttefeka Lafzuhû Ve’ftereka Müsemmâhu, thk. Hamd
b. Muhammed el-Câsir, 1415.
Hemedânî, Ebû Muhammed İ�bnu’l-Hâik el-Hasan b. Ahmed b. Ya’kûb (öl.334/946),
Sıfetu Cezîreti’l-’Arab, (1884).
618 Hitti, F. K. Siyasî Kültürel İslâm Tarihi, çev. S.Tuğ, İ�stanbul 1980.
Irfan Shahid, Byzantium and the Arabs in the Sixth Century, Dumbarton Oaks Research
Library and Collection, (Vol. I, Part. I, Washington 1995).
Kaynaklar ■
Işıltan, Fikret, Urfa Bölgesi Tarihi, İ�stanbul Ü� niversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları,
İ�stanbul 1960.
İbn A’sem, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî�, (öl.314/926), Kitâbü’l-Fütûh, Beyrut 1986.
İbn Abdi Rabbih, Ebû Ö� mer Abdillah b. Muhammed, (öl.327/939), Kitâbü’l-Ikdi’l-
Ferîd, nşr. Ahmed Emî�n-Ahmed Zeynî�- İ�brahim el-Ebyârî�, Kahire 1956/1370.
İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Ali b. Hasen b. Hibbetullah (öl. 571/1175), Tehzîbü Târîhu
Dimaşk el-Kebîr, Haz. Abdulkadir Bedrân, Beyrut 1987/1407.
İbn Cübeyr, Ebû’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Cubeyr el-Kinanânî� el-Endelüsî�
(öl.614/1217), Rıhletu İbn Cubeyr, Beyrût t.y.
İbn Hacer, Şihâbüddî�n Ahmed b. Ali b. Hâcer el-Askalânî� (öl. 852/1448), İsâbe fî Tem-
yîzi’s-Sahâbe, nşr. Ali Muhammed Becâvî�, Kahire 1970.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed el-Mağribî�, (öl. 808/1405-6), Mukaddime,
çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, (Birinci Baskı), İ�stanbul 1982.
İbn Havkâl, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdâdî� el-Mevsılî� (öl.367/978),
Sûjretu’l-ʾArz, Beyrût t.y.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, (öl. 456/1064), Cevâmiu’s-sîre (Siyerin Özü),
çev. M. Salih Arı, Çıra Yay. İ�stanbul 2004.
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî� Hâtim (354/965), es-Sîretü’n-ne-
beviyye ve Ahbâru’l-hulefâ, thk. Seyyid Azî�z Bek ve diğl. Beyrut 1987/1407.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Hımyerî�, (öl. 213/828),
Sîretü’n-nebî (sas), nşr. Muhammed Muhyiddî�n Abdülhamî�d, Mısır 1963/1383.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fida’ İ�mâmiddî�n İ�smâ’î�l, (öl.774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut
1966.
İbn Miskeveyh, Ebû ‘Alî� Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb Miskeveyh (öl.421/1030), Te-
câribu’l-Umem ve’t-Te’âkıbu’l-Himem, thk. Ebû’l-Kâsım İ�mâmî�, Tahrân 2000.
İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Men’î� ez-Zührî�, (öl. 230/845), et-Ta-
bakâtü’l-kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrut, t.y.
İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddî�n Abdurrahman b. Alî� b. Muhammed
(öl.597/1201), el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-ʾÜmem, thk. Muhammed
‘Abdülkâdir ‘Atâ, Mustafâ ‘Abdülkâdir ‘Atâ, Beyrût 1412/1992.
İbnu’l-Kalânsî, Hamza b. Esed b. Alî� et-Temî�mî� (öl.555/1160), Târîhu Dimeşk, thk.
Süheyl Zekkâr, Dimesk 1403/1983.
İbnü’l-Esîr, İ�zzuddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed, (öl.630/1312), el-Kâmil fî’t-tarîh,
nşr. J. Tonrberg, Beyrut 1965-66.
Kaegi, Walter Emil, Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, çev. Mehmet Ö� zay, Kaknüs Yayınları,
1. Baskı, İ�stanbul 2000.
Kelâ’î, Ebû Rebî� Suleymân b. Mûsâ, (öl.634/1237), el-Hilâfetu’r-râşide ve’l-butûle-
tu’l-Hâlide fî hurûbi’r-ridde, nşr. Ahmed Ğ� anm, Kahire 1979.
Makdisî, Ebû ‘Abdillâh Şemsu’d-Dî�n Muhammed b. Ahmed b. Ebûbekr el-Beşşârî� 619
(380/990), Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-ʾEkâlîmm, Beyrût 1411/1991.
Makdisî, Muhammed b. ‘Abdülmelik b. İ�brâhî�m (öl.521/1127), Tekmiletü Târîhi’t-Ta-
berî, thk. Albert Yûsuf Ken’ân, Beyrût 1958.
Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan ‘Alî� b. el-Hüseyn b. ‘Alî� (öl.346/958), et-Tenbîh ve’l-İşrâf, thk. ‘Ab-
dullah İ�brâhî�m es-Sâvî�, Kahire t.y.
Muhammed Rızâ, el-Fârûk Ömer b. Hattâb Sâniyyi’l-Hulefâi’r-Râşidîn (r.a.), 4. Baskı,
Dâru’l-Kutubi’l-İ�lmiyye, Beyrut 1987.
Sebéos, L’évéque, Historie d’Héraclius, Traduite de L’Armenien et Annotee Frederic
Macler, İ�mrimerie Nationale, Paris 1904.
Sezgin, Fuat, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, İ�stanbul 2008.
Süyûtî, Celâluddî�n Abdurrahman, (öl. 911/1505-6), Târîhu’l-hulefâ, nşr. M.M. Abdul-
hamî�d, Mısır 1952.
Şeşen, Ramazan, “Cezî�re”, DİA, İ�stanbul 1993.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r, (öl. 310/992), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Bey-
rut t.y.
Theophanes, The Chronicle of Theophanes, Translated by Harry Turtledove, Univer-
sity of Pennsylvania Press, Philadelphia 1982.
Vâkıdî, Ebû Abdirrahmân b. Ö� mer, (öl.207/882), Kitâbü’r-ridde ve nebze min futûhi’l-I-
rak, nşr. M. Hamidullah, Paris 1989.
Vâkıdî, Ebû Abdirrahmân b. Ö� mer, (öl.207/882), Kitâbü’l-meğâzî, thk. Marsden Jones,
Beyrut 1984/1404.
Ya’kûbî, Ahmed b. İ�shâk b. Ca’fer b. Vehb, (öl. 284/807), Târîh, Beyrut 1960.
Yâkût el-Hamevî, Ebû ‘Abdullâh Şihâbüddî�n Yâkût b. ‘Abdullâh er-Rûmî� (öl.626/1229),
Mu’cemü’l-Büldân, Beyrût 1995.
Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, (öl. 748/1347), Târîhu’l-İslâm
ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a’lâm, thk. Ö� mer Abdüsselâm Tedmürî�, (1. Baskı),
Beyrut 1407/1987, (Ahdü’l-Hulefâirrâşidî�n).
Zeynî Dahlân, el-Fütûhâtü’l-İslâmiyye ba’de mudiyyi’l-fütûhâti’n-nebeviyye, Basım y. y.
1304.
E. Mısır ve Kuzey Afrika Fetihleri

Abdülaziz Salim,Târîhu’l-İskenderiye ve Hadâratühâ fi’l-Asri’l-İslâmî, İ�skenderiye
1982.
Abdülaziz Seâlebî; Târîhu Şimâli’l-İfrîkıyâ (thk. Muhammed Mezâlî�-Beşir Selâme),
Beyrut 1407/1987.
Adevî, İ�brahim Ahmed; ed-ed-Devletü’l-İslâmiyye ve İmparatoriyyetü’r-Rûm, Kahire
1958 (2. baskı).
Altuncu, Muhammed; Ukbe b. Nâfi’ Fâtihu Libya ve’l-Mağrib, Bingazi 1975.
Baynes, Norman H.; el-İmparatoriyyetu’l-Bizantıyye, (Arapçaya çeviren: Hüseyin
Mu’nis-Muhammed Yusuf Zayed), Kahire 1957.
Bekrî, Abdullah b. Abdilaziz el-Bekrî� el-Endelüsî� (279/892); Mu’cemü Me’sta’cem
620
(thk. Mustafa es-Sekkâ), I-IV, Beyrut 1938 (3. baskı).
Kaynaklar ■
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ (279/892); Fütûhu’l-Büldân (thk. Muhammed Rıdvân), Mı-

sır 1350/1932 (Selahaddin el-Müneccid neşrinden Türkçe’ye çev. Mustafa
Fayda, Ankara 1987)
Butler, Alfred C.; Fethu’l- Arab li- Mısr (ta’rib: Muhammed Ferid Ebû’l- Hadî�d), Kahire
1351/1933.
Ebû Ubeyd, el-Kâsım b.Sellâm (224/839); Kitâbü’l-Emvâl (thk. Muhammed Halil Her-
râs), Kahire 1401/1981 (3. baskı).
Ebû Yusuf, Yakûb b. İ�brahim (182/798); Kitâbü’l-Harâc, Kahire 1397 (VI. Baskı), (çev.
Ali Ö� zek, İ�stanbul 1973).
Fayda, Mustafa; Hz.Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, İ�stanbul 1989.
Gottschalk, H.L.; ”Nodafrika unter den Muslimen”, Bustan 11, (1970).
Halîfe b. Hayyât (240/854); Târîhu Halifeti’bni.Hayyat (thk. Süheyl Zekkâr), I-II, Di-
maşk 1968. Kitâbü’t-Tabakât (thk. Süheyl Zekkâr), I-II Dimaşk 1966.
Hamidullah, Muhammed; Mecmûatü’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye li’l-Ahdi’n-Nebiyyi ve’l-Hilâ-
feti’r-Râşide, Kahire 1941.
Hasan İbrahim Hasan; İntişâru’l-İslâm fi’l-Kâreti’l-İfrîkıyye, Kahire 1963 (2. baskı)
Hasan, İ�brahim Hasan; Siyâsi, Dinî, Kültürel ve İcmâî İslâm Tarihi, (çev. İ�smail Yi-
ğit-Sadrettin Gümüş), I-VI, İ�stanbul 1985-1986. Târîhu’d-Devleti’l-Fâtımıyye
fi’l-Mağrib ve Mısr ve Suriye ve Bilâdu’l-Arab, Mısır 1981 (IV. Bask.).
Hıdır, Abdülalî�m Abdurrahman, el-İslâm ve’l-Müslimûn fî İfrîkıyyeti’ş-Şimâliyye, Cidde
1406/1986.
Hitti, Philip K., İslâm Tarihi, (ter. Salih Tuğ), I-IV, İ�stanbul 1981.
Hüseyin Mu’nis; Fethu’l-Arab li’l-Mağrib, (Kahire, 1366/1947). Târî�hu Mısr mine’l-Fet-
hi’l-Arabî� ilâ en Dehalehe’l-Fâtımiyyûn, Târîhu’l-Hadârati’l-Mısriyye, I-II, ?
İbn A’sem el-Kûfî, (314/926); Kitâbü’l-Fütûh, I-IV, Berut 1406/1986.
İbn Abdilhakem, Ebû’l-Kasım Abdurrahman b.Abdillah (257/870-871); Fütûhu Mısr
ve Ahbâruhâ (nşr. C.C.Torrey), Leiden 1922.
İbnü’l-Cevzi, Cemaluddin Ebû’l-Ferec Abdurrahman b.Ali Muhammed (597/1201);
Menâkıbu Emiri’l-Mü’minin Ömer b.el-Hattâb (thk. Zeyneb İ�brahim el-Kârût),
Beyrut 1407/1987 (3. baskı).
İbnü’l-İzârî�, Muhammed el-Merâkeşî� (695/1295); Kitâbü’l-Beyâni’l-Muğrib fî Ahbâ-
ri’l-Endelüs ve’l-Mağrib (thk. G.S. Colin-I.Lewi Provençal), I-II, Leiden 1948.
İbnü’r-Rakîk el-Kayrevâni (425/1034 ?); ”Târî�hu İ�frikıyâ ve’l-Mağrib” (nşr. M. Talbi),
Etudes d’Histoire Ifriqıyenne, Faculte Des Lettres Et Sciences Humaines De
Tunis, c:XXVI, Tunus 1982.
İbn Fakîh el-Hemedânî, Ebû Bekr Ahmed b.Muhammed (3/10.Asır); Muhtasaru
Kitâbi’l-Büldân (Ed. M.J.De Goeje), Leiden 1967.
İbn Haldûn, Adurrahman b.Muhammed (808/1405-1406); Kitâbü’l-’İber ve Dîvâ-
nü’l-Mübtede-i ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve Men Âsâru- 621
hum min Zevi’s-Sultani’l-Ekber, I-VII, Beyrut 1391/1971.
İbn Hallikan, Ebû’l-Abbas Şemsuddî�n Ahmed b.Muhammed b.Ebî� Bekr (681/1281);

Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zemân (thk. İ�hsan Abbas), I-VIII, Beyrut
1397/1977.
İbn Havkal, Ebû’l-Kasım (4/10.Asır); Kitâbü Sûreti’l-Arz (nşr. H.Kramers), I-II, Leiden
1938 (2. baskı).
İbn Hurdâzbih Ebû’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdillah (280/893); Kitâbü’l-Mesâlik
ve’l-Memâlik (Ed. M.J. De Goeje), Leiden 1967.
İbn Iyâs, Muhammed b. Ahmed el-Hanefî� (928/1228); Bedâiu’z-Zuhûr fî Vekâi’i’d-Dü-
hûr, I-V, Kahire 140/1982 (II Baskı).
İbnü’l-Esîr, Izzüddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî� (630/1232); el-Kâmil
fi’t-Tarih, I-XII, Beyrut 1965, (terc. İslâm Tarihi, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi,
I-XII, İ�stanbul 1986).
İbn Kayyim el-Cevziyye, Şemsüddî�n Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî� Bekr (751/1350);
Ahkâmü Ehli’z-Zimme (thk. Subhi es-Salih), I-II, Beyrut 1401/1981 (2. baskı).
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ (774/1372-1373); el-Bidâye ve’n-Nihâye (thk. Ahmed Ebû Mül-
hım -Ali Necî�b Atvî�- Fuâd es-Seyyid - Mehdî� Nâsıruddî�n - Ali Abdü’s-Sâtir),
I-XIV, Beyrut 1409/1989 (V. Baskı).
İbn Rüste, Ebû Ali Ahmed b. Ö� mer (4./10. asır); Kitâbü A’lâkı’n-Nefîse (Ed.: M.J. De
Goeje), Leiden 1967.
İbn Sa’d, Muhammed (230/845); et-et-Tabakâtü’l-Kübrâ (thk. İ�hsan Abbas), I-IX, Bey-
rut 1968.
İbn Salih, Ubeydullah (?); ”Nassun Cedî�dun an Fethi’l-Arab li’l-Mağrib” (nşr. Lewi Pro-
vençal, ta’rib ve ta’lik: Hüseyin Mu’nis), Ma’hedi’l-Mısrî, Madrid 1373/1954,
c.II, sayı: 1-2, sh.193-239 (1-47).
İbn Tağriberdî, Ebû’l-Mehasin Cemâlüddin Yusuf (874/1469); en-Nücûmu’z-Zâhire fî
Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XXII, Kahire 1383/1963.
İdris, Hady Roger; Le Récit D’al-Mâlikî� Sûr La Conquête de L’Ifrî�qıyâ, (traduction an-
notée et examen critique/, REI, Paris 1969, c: XXXVII, Fasikül-1(sh. 117-149)
İdrisî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed (560/1166); Sıfatü’l-Mağrib ve Ar-
du’s-Sûdân ve Mısr ve’l-Endelüs, Leiden 1968.
İhsan Abbas; -Târîhu Libya Münzü Fethi’l-Arabî Hattâ Matla’ı’l-Karni’t-Tâsi’ı’l-Hicrî,
Bingazi 1967.
Istahrî, Ebû İ�shak İ�brahim b.Muhammed (340/951); Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik
(Ed. M.D.De Goeje), Leiden 1967.
Jaen De Nikiou (694’de hayattaydı); Chronique, (Monumenta Cartographica Africa
et Aegyptı, Ed. Fuat Sezgin),(Mısır Fethi kısmını derleyip neşreden Youssouf
Kamal), Frankfurt 1987, III, 21-27 (çev. Veysel Uysal, 1-15, basılmamış ter-
cüme).
Julien, Şarl Andrei; Târîhu İfrîkıyye Şimâliyye (ta’rib. Muhammed Mezâlî�-Beşir b. Selâ-
622 me), I-II, Tunus 1983 (2. baskı).
Kalkaşendî, Ebû’l-Abbas Ahmed (821/1418); Subhu’l-A’şâ fî Sınâ’ati’l-İnşâ, I-XIV, Ka-
hire 1357/1937.
Kaynaklar ■
Kâsım Abduh Kasım; Ehlü’z-Zimme fi Mısri’l-Usûri’l-Vustâ, Kahire 1979 (2. baskı).

Kâşif, Seyyide İ�smail; Mısır fî Fecri’l-İslâm, Kahire 1970 (2. baskı).
Kazvinî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd (682/1283); Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâ-
ru’l-Ibâd, Beyrut ?
Kehhale, Ö� mer Riza; Mu’cemü Kabâili’l-Arab, Beyrut 1402/1982 (3. baskı).
Kelbî, Ebû’l-Münzir Hişâm b.Muhammed b. es-Sâbit (204/819); Cemheretü’n-Neseb
(thk. Nâci Hasan), Beyrut 1407/1986.
Kindî, Ebû Ö� mer Muhammed b.Yusuf (350/961); Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât (thk.
Rhuvan Guest) Beyrut 1908.
..........., Kitâbü’l-İstibsâr fî Acâibi’l-Emsâr, Vasfu Mekke ve’l-Medine ve Mısr ve Bilâ-
di’l-Mağrib, Dâru’l-Beydâ 1985.
Kudâme b. Cafer (310/922); Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ’atu’l-Kitâbe (thk. Muhammed Hü-
seyn ez-Zebî�dî�), Bağdat 1981.
Kutub İ�brâhim Muhammed; es-Siyâsetü’l-Mâliyye li-Osmân b. Affân, Mısır 1986.
Leon el-İfrikî, el-Hasan b. Muhammed; Vasfu İfrîkıyye, (Fransızcadan Arapçaya terc.
Muhammed Huceyy-Muhammed el-Ahdar), I-II, Beyrut 1983 (2. baskı).
Lewis, Archibald; el-Kaviyyü’l-Bahriyye ve’t-Ticâriyye fî Havdi’l-Bahri’l-Mutavassıt
(500-1100), (Arapçaya çev. Ahmed Muhammed ‘İ�sâ), Kahire 1960.
Makdisî, Şemsüddî�n Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed Ebî� Bekr (4/10. Asır);
Kitâbü Ahseni’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm (Ed. M. J. De Goeje), Leiden 1967
(2. baskı).
Makrizî, Takiyyüddî�n Ahmed (845/1442); el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr fî Zikri’l-Hıtatı ve’l-
Âsâr, I-II, Bulak 1270.
Mâlikî, Ebû Abdillah Muhammed (IV./X. asır); Riyâdu’n-Nüfûs fî Tabakâti Ulemâi’l-Kay-
revân ve İfrîkıyye ve Zühhâdihim ve Nüssâkihim ve Seyru min Ahbârihim ve Fe-
dâilihim ve Evsâfihim (thk. Beşî�r el-Bekkûş), I-III, Beyrut 1403/1983.
Maverdî, Ali b. Muhammed b. Habî�b (450/1058); el-Ahkâmü’s-Sultâniyye
ve’l-Vilâyâtu’d-Dîniyye, ? (terc.Ali Şafak, el-Ahkâmü’s-Sultaniyye, İslâm’da Hilâ-
fet ve Devlet Hukuku, İ�stanbul 1396/1976).
Nüveyrî, Şihâbüddî�n Ahmed b. Abdilvehhâb (733/1333); Nihâyetü’l-Ereb fî Fünû-
ni’l-Edeb (thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), I-XXIX, Kahire 1395/1975.
Ostrogorsky, Georg; Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1986.
Özkuyumcu, Nadir, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür
Bakanlığı, e-Kitap.
Reyyis, Muhammed Ziyâüddin; el-Harâc ve’n-Nüzumu’l-Mâliyye li’d-Devleti’l-İslâmiy-
ye, Kahire 1977.
Rossi, İ�ttori; Libya Münzü’l-Fethi’l-Arabî Hattâ Sene 1911 (ta’rib. Halife Muhammed
et-Tüleysî�), Beyrut 1394/1974.
Sa’d Zağlûl Abdülhamid; Târîhu’l-Mağribi’l-Arabî mine’l-Feth ilâ Bidâyeti Usûri’l-Vustâ 623
(Libya, Tunus, Cezayir, Mağrib), I-II, İ�skenderiye 1979.
Saîd b. Patrik (328/939-940); Kitâbü’t-Tarih, Beyrut 1909.
Seâlebî, Abdülaziz, Târîhu Şimâli Afrikıyâ (thk. Muhammed Mezâli-Beşir Selâme),

Beyrut 1407/1987.
Süyutî, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekr (911/1505); Târîhu’l-Hulefâ (thk. Mu-
hammed Muhyiddî�n Abdülhamid), Mısır 1371/1952.
Süyutî, Husnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhira, I-II, Mısır 1967.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (310/922); Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (thk.
Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), I-XI, Beyrut (1387/1967). Ayrıca Ed. M.J. de
Goeje, I-III, 1879-1881.
Talbî, Muhammed; ”İ�frikiyâ”, EI2, Leiden 1979, III, 1047-1049.
Yahyâ b. Adem el-Kureşî, (203/818); Kitâbü’l-Harâc (thk. Ahmed Muhammed Şakir)
? 1384 (2. baskı).
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb (292/904); Kitâbü’l-Büldân (Ed.: M. J. De Goeje), Leiden
1967. Târîhu’l-Ya’kûbî, I-II, Beyrut ?
Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddî�n Ebû Abdillah (626/1229); Mu’cemü’l-Büldân (thk. Fer-
dinand Wüstenfeld), I-VI, Leipzig 1866.
Yver, G.; ”İ�frikıye”, İA, V/II, 939-940. ”Mağrib”, İA, VIII, 142-143.
Zâvî, Tâhir Ahmed; Târîhu’l-Fethi’l-Arabî fî Libya, Libya ? (3. baskı).
Zehebî, Şemsüddî�n Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347); Kitâbü Düveli’l-İs-
lâmiyye (thk. Fehim Muhammed Şeltût-Muhammed Mustafa İ�brahim), I-II,
Mısır 1974. el-İber fî Haberi men Ğaber, (thk. Selâhuddî�n el-Müneccid), I-V,
Kuveyt 1960.
Zübeyrî, Ebû Abdillah el-Mus’ab b. Abdillah b. el-Mus’ab (236/850); Kitâbü Nesebi
Kureyş (thk. İ�. Levi Provençal), Kahire 1950
F. Râşid Halifeler Döneminde Yapılan Deniz Seferleri

Adevî, İ�brahim Ahmed, ed-ed-Devletü’l-İslâmiyye ve İmparatoriyyetü’r-Rum, Kahire
1958 (2. baskı).
Algül, Hüseyin, Hala Sultan Ümmü Harâm binti Milhan, İ�stanbul 1985.
Ali Muhammed Fehmi, el-Bahriyyetü’l-İ�slâmiyye fi Şarkı’l-Bahri’l-Mutavassıt mi-
ne’l-Karni’s-Sâbi ile’l-Â� şiri’l-Milâdî� (Târîhu’l-Bahriyyeti’l-Mısrıyye), Mısır
1973.
Belâzürî, Fütûhu’l-Büldân (thk. Muhammed Rıdvân), Mısır 1350/1932 (Selahaddin
el-Müneccid neşrinden Türkçeye çeviren: Mustafa Fayda, Ankara 1987).
Buhârî, Sahîh, İ�stanbul 1979.
Ebû Dâvûd, Sünen (Terc. İ�brahim Kocaşlı), İ�stanbul 1983.
Ebû’l-Ferec Bar Hebreus, Ebû’l-Ferec Târihi (Terc. Ö� mer Rıza Doğrul), Ankara 1950.
Hady Roger Idris. “Le Récit d’al-Mâlikî sur la Conguête de I’Ifrî�qıya”, REI, Paris 1969,
C. XXXVII, Fasikul I, 123-133.
624
Halîfe b. Hayyât, Tarih (thk. Süheyl Zekkâr), Dimaşk 1968.
Hasan İbrahim Hasan, Siyasi, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi (Terc. İ�smail Yiğit ve diğer-
leri), İ�stanbul 1985-1987.
Kaynaklar ■
İbn A’sem, Kitâbü’l-Fütûh, Beyrut 1406/1986.

İbn Abdilhakem, Fütûhu Mısır ve Ahbâruhâ (nşr. C. C. Torrey), Leiden 1922.
İbn Haldûn, Mukaddime (Terc. Süleyman Uludağ), İ�stanbul 1982.
İbn Hişâm, es-Siretü’n-Nebeviyye, Beyrut tarihsiz.
İbn Iyâs, Bedâiu’z-Zuhûr fi Vekâii’d-Dühûr, Kahire 1982 (2. baskı).
İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihaye (thk. Ahmed Ebû Mülhm vdğ.), Beyrut 1409/1989
(V. Baskı).
İbn Mâce, Sünen (Terc. Haydar Hatipoğlu), İ�stanbul 1983.
İbn Manzûr, Muhtasar Tarihi Medineti Dimaşk li İbn Asâkir, Dimaşk 1984.
İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrut 1380.
İbn Tağriberdî, en-Nücûmu’z-Zahire fi Mülûki Mısır ve’l-Kahire, Kahire, 1383/1963.
İbnü’l-Esîr, el-Kamil fi’t-Tarih, fi’t-Tarih, Beyrut 1965.
İbnü’l-İzârî, Kitâbü’l-Beyani’l-Muğrib fi Ahbari Endelüs ve’l-Mağrib (thk. G.S. Colin- I.
Lewi Provençal), Leiden 1948.
Kaşif, Seyyide İ�smail, el-Velîd b. Abdilmelik, Mısır 1962.
Kindî, Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât (thk. Rhuvan Guest) Beyrut 1908.
Lewis, Archibald, el-Kuvâ el-Bahriyye ve’t-Ticariyye fi Havdi’lBahri’l-Mutavassıt (500-
1100), (Arapçaya çev. Ahmed Muhammed İ�sa), Kahire 1960.
Makrizî, el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr fi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsar, Bulak 1270.
Mâlik, Muvatta’ (Terc. Ahmet M. Büyükçınar ve diğerleri), İ�stanbul 1982
Müslim, Sahîh (Terc. Mehmet Sofuoğlu), İ�stanbul 1983.
Nüveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fi Fünuni’l-Edeb (thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim), Kahi-
re 1395/1975.
Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1986.
Ömer Abdüsselam Tedmürî, Târîhu Trablusşam, Beyrut 1984.
Sa‘d Zağlûl, Târîhu’l-Mağribi’l-Arabî mine’l-Feth ilâ Bidâyeti Usûri’l-Vustâ (Libya, Tu-
nus, Cezayir, Mağrib), İ�skenderiye 1979.
Şiblî Numanî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi (Terc. T. Yaşar Alp), İ�stanbul
1980.
Taberî, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut tarihsiz.
Ya’kûbî, Târîh, Beyrut 1960.
Zehebî, el-İber fi Haberi men Ğaber (thk. Selahaddin el-Müneccid), Kuveyt 1960.
V. Râşid Halifeler Döneminde İç Karışıklıklar
A. Hz. Osman Dönemi İç Karışıklıkları

Abdülazîz Muhammed Nûr Velî, Eseru’t-Teşeyyu’ ale’r-Rivâyâti’t-Târihıyye fi’l-Kar- 625
ni’l-Evveli’l-Hicrî, Medine, 1996.
Abdülvehhab en-Neccâr, el-Hulefâü’r-Râşidûn, Beyrut, trz.
Abdüşşâfî Muhammed Abdüllatîf, el-Âlemü’l-İslâmî fi’l-Asri’l-Ümevî, Kahire, 1984.

Adnan Muhammed Milhim, el-Müerrihûne’l-Arab ve’l-Fitnetü’l-Kübrâ, Beyrut, 1998.
Ahmed Emîn, Fecru’l-İslâm, Beyrut, 1975.
Ahmet Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, İ�stanbul, 1972.
Akbulut, Ahmet, Sahâbe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri, İ�stan-
bul, 1992.
Akpınar, Ö� mer Faruk, Hz. Osman’ın Hadis Rivâyetindeki Yeri, (Yüksek Lisans Tezi, S.Ü� .S.
b.E), Konya, 2011.
Algül, Hüseyin, “Fedek”, DİA, XII, İ�stanbul, 1995, s.294-295
…….., İslâm Tarihi, İ�stanbul, 1991.
Apak, Â� dem, “Hz. Osman’ın Hilafeti Döneminde Ümeyyeoğulları’nın Devlet İdaresindeki
Yeri”, U.Ü.İ.F.D.,1998, cilt: VII, sayı: 7, s. 487-522.
…….., Anahatlarıyla İslâm Tarihi (2), 2.baskı, İ�stanbul, 2008.
…….., Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İ�stanbul, 2003.
Atçeken, İ�smail Hakkı, Hz. Peygamber’in Yahudilerle Münasebetleri, İ�stanbul, 1996.
…….., “Hz. Osman Dönemi İ�ç Olaylarında Mervân b. Hakem’in Rolü”, S.Ü.İ.F.D, sayı:9,
Konya, 1999, s.315-348.
…….., Hz. Osman’a Yapılan İthamlar, (Lisans Tezi), Konya, 1989.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir Ebû’l-Abbas (ö. 279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, nşr: S.D.F.
Goitein, Bağdad, 1936, cilt: IV-V.
…….., Fütûhu’l-Büldân, çev: Mustafa Fayda, Ankara, 1987.
Della Vida, G. Levi, “Osman b. Affân”, İslâm Ansiklopedisi (M.E.b.), İ�stanbul,1964, IX,
427-431.
Demircan, Adnan, “Üçüncü Halife Osman’a Yöneltilen Bazı Eleştirilere Cevaplar”, İ�S-
TEM, yıl: 4, sayı: 8, Konya, 2006, s. 9-20.
Demirci, Mustafa, “Hz. Osman Dönemi Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”, İslâ-
miyât, c. 7, sy. 1, Ankara, 2004, s. 155-170.
Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı Saâdet, İ�stanbul, 1975.
Doğuştan Günümüze Büyük İ�slâm Tarihi, redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, İ�stanbul,
1986.
Ebû Zeyd Şelebî, el-Hulefâü’r-Râşidûn, Kahire, 1993.
Ebûbekr İbnü’l-Arabî el-Mâlikî (ö.543/1148), el-Avâsım mine’l-Kavâsım, thk: Mu-
hibbüddin el-Hatî�b, 6.baskı, Kahire, 1412.
Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, 2. baskı, İ�stanbul, 1989.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Haricîliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler”, A.Ü� .İ�.F.D., XX, An-
kara, 1975, s. 219-247.
Hâlid Muhammed Hâlid, Hulefâü’r-Rasûl, Beyrut, 1996.
626 Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî� (ö.240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk: Sü-
heyl Zekkâr, Beyrut, 1993.
Kaynaklar ■
Hâmid Muhammed el-Halife, el-İnsâf fîmâ Veka’a fi’l-Asri’r-Râşidî mine’l-Hılâf, Di-

maşk, 2004.
Hasan İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslâm, 13.baskı, Beyrut-Kahire, 1991.
Hizmetli, Sabri, “Târihî Rivâyetlere Göre Hz. Osman’ın Öldürülmesi”, A.Ü.İ.F.D, XXVII,
Ankara, 1985, s.149-176.
Hocaoğlu, Mehmed, Hz. Osman Zinnûreyn’in Hayatı, İ�stanbul, 1968.
el-Işş, Yusuf, ed-ed-Devletü’l-Ümeviyye, Dimaşk, 1994.
İbn Abdülberr, Ebû Ö� mer Cemalüddî�n Yusuf b. Abdullah b. Muhammed el-Kurtubî�
en-Nemerî� (ö.463/1071), el-İstiâb fi Ma’rifeti’l-Ashâb, Kahire, tsz.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddî�n Ali b. Hasan (ö.571/1176), Târîhu Medineti Di-
maşk, Beyrut, 1995-2000.
İbn Ebi’d-Dem, Şihâbüddî�n İ�brâhim el-Hamevî� (ö.642/1244), et-Târîhu’l-Muzafferî
(et-Târîhu’l-İslâmî) thk: Hâmid Zeyyân Gânim Zeyyân, Kahire, 1989.
İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid İ�zzeddin Abdülhamî�d b. Hibetullah (ö.655/1257), Şerhu
Nehci’l-Belâğa, thk: M. Ebû’l-Fadl İ�brahim, 2. baskı, Beyrut, 1965.
İbn Hacer el-Heytemî, Ebü’l-Abbas (ö.974/1567), es-Savâ’ıku’l-Muhrîka fi’r-Red ala
Ehli’l-Bida’ ve’z-Zendeka, thk: Abdullah et-Türkî�-Kâmil Muhammed el-Harrât,
Beyrut, 1997.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed el-Mağribî� (ö.808/1405), Mukaddime, Bey-
rut, 1993.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed et-Temî�mî� (ö.354/965), es-Sîratü’n-Ne-
beviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, Beyrut, 1987.
el-İmâme, (Müellifi meçhul, İ�bn Kuteybe’ye nisbet edilmektedir) Beyrut, 1997.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (ö.213/828), es-Sîratü’n-Nebeviyye, thk:
Mustafa es-Sekkâ vd, Beyrut, trz.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İ�smâil (ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, 1990.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dî�neverî� (ö.276/889), el-Ma’â-
rif, Beyrut, 1987.
İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ö� mer el-Basrî� (ö.262/876), Târîhu’l-Medineti’l-Münevvere, Bey-
rut, 1996.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddî�n Ahmed b. Abdülhalî�m (ö.728/1328), Minhâ-
cü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, Mısır, 1322.
İbnü’l-Esîr, Izzuddî�n Ebû’l-Hasen (ö. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut, 1965.
el-Kalkaşendî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Ali (ö.821/1428), Nihâyetü’l-Ereb fî Marifeti
Ensâbi’l-Arab, Beyrut, trz.
Karamânî, Ahmed b. Yusuf (ö.1019/1610), Ahbâru’d-Düvel ve Âsâru’l-Üvel fi’t-Târîh,
thk: Fehmî� Sa‘d-Ahmed Hatî�t, Beyrut, 1992.
Korkmaz, Sıddık, Târihin Tahrifi İbn Sebe’ Meselesi, Ankara, 2005.
627
Makrîzî, Takıyyuddî�n Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), en-Nizâ’ ve’t-Tehâsum fimâ beyne
Benî Ümeyye ve Benî Haşîm, thk: Hüseyn Mu’nis, Kahire, 1988.
Mes’ûdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali (ö. 346/957), Mürûcü’z-Zeheb ve Ma’âdi-

nü’l-Cevher, thk: M. Muhyiddin Abdülhamî�d, Beyrut, 1987.
Muhammed b. Abdullah el-Ğabbân, Fitnetü Makteli Osman b. Affân, Riyâd, 1999.
Muhammed el-Hudarî Bek, İtmâmü’l-Vefâ fi Sîreti’l-Hulefâ, el-Mansûra, trz.
Muhammed Rızâ, Muhammed Resûlullah, Mısır, 1971.
Muhammed Sâdık Arcûn, el-Halifetü’l-Müfterâ Aleyh Osmân b. Affân, Dimaşk-Beyrut,
1978.
Muhibbüddin Taberî, Ebü’l-Abbas Muhibbüddî�n Ahmed b. Abdillah b. Muhammed
(ö.694/1295), er-Rıyâdu’n-Nadıra fî Menâkıbi’l-Aşera, Beyrut, 1984.
Önkal, Ahmet, “İslâm Târihçiliğinde Tarafsızlık Problemi”, İslâmî Araştırmalar, C:VI,
sayı: 2, Temmuz, 1992, s. 189-197
Salâh Abdülfettâh Hâlidî, el-Hulefâü’r-Râşidûn Beyne’l-İstihlâf ve’l-İstişhâd, Di-
maşk-Beyrut, 1995.
Sallâbî, Ali Muhammed Muhammed, Mü’minlerin Emîri Hz. Osman, çev: Mehmet Ak-
baş, İ�stanbul, 2009.
Sarıçam, İ�brahim, Emevî-Hâşimî İlişkileri, Ankara, 1997.
Schleifer, J., “Fedek”, İslâm Ansiklopedisi (M.E.B), İ�stanbul, 1964, IV, 537
Seyf b. Ömer et-Temîmî (ö.180/796), el-Fitne ve Vak’atü Cemel, thk: Ahmed Râtıb
Armûş, Beyrut, 1993.
Söylemez, M. Mahfuz, “Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere
Etkisi-Kûfe Ö� rneği”, GÜİFD, c. 2, sy. 3, Çorum 2003, s. 63-86.
Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî� Bekr (ö. 911/1505), Târîhu’l-Hulefâ, thk: M.
Muhyiddin Abdülhamî�d, Mısır, trz.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (ö.310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Bey-
rut, 1987.
Tâhâ Hüseyn, el-Fitnetü’l-Kübrâ (Osman), 5.baskı, Beyrut, 1991.
Tellioğlu, Ö� mer, “Osman b. Affân”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, VI, İ�stanbul, 2000, s. 289-
296.
Varol, M. Bahaüddin, “Râşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Ü� zerine Bazı Değer-
lendirmeler”, İSTEM, Yıl:3, Sayı:6, Konya, 2005, s.195-213.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kub b. Ca’fer b. Vehb b. Vâdıh (ö.292/904), Târîhu’l-Ya’kûbî,
Beyrut, 1992.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddî�n Yâkût b. Abdullah er-Rûmî� el-Bağdâdî�
(ö.626/1228), Mu’cemü’l-Büldân, Beyrut, trz.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, İ�stanbul, 1988.
Yiğit, İ�smail, “Osman”, DİA, İ�stanbul, 2007, XXXIII, 438-443.
628 B. Hz. Ali Dönemi İç Karışıklıkları

Abdürrezzâk Hüseyin, Şiʻru’l-Havâric, Amman 1407/1986.
Aycan, İ�rfan, Saltana Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyan, Fecr Yayınevi, Ankara 1990.
Kaynaklar ■
Aycan, İ�rfan - Söylemez, M. Mahfuz, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara 1998.

el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037), Mezhepler
Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-fırak), Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, İ�stanbul
1979.
el-Bağdâdî, Kitâbü Usûli’d-dîn, 3. baskı, Beyrut 1401/1981 [İ�stanbul 1346/1928 bas-
kıından ofset]
el-Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib (403/1013), Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve
telhîsi’d-delâil, Thk.: İ�mâdüddin Ahmed Haydar, 3. baskı, Beyrut 1414/1993
Bakır, Abdulhalik, Hz. Ali b. Ebî Talib (Hayatı, Kişiliği ve Faaliyetleri), Elazığ [1998].
Bakır, İdarî ve İktisadî Yönden Hz. Ali Dönemi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara
Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1990.
Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbü’l-eşrâf, Thk.: Süheyl Zekkâr,
Riyâd Ziriklî�, Beyrut 1417/1996.
el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İ�smail (256/870), Sahîh, İ�stanbul 1992.
Buhl, Fr., “Sıffî�n”, İA, X, İ�stanbul 1966.
el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr (255/869), el-Hayavân, Thk.: Abdüsselâm Muham-
med Harun, I-VII, Beyrut 1388/1969.
Celî, Ahmed Muhammed Ahmed, Dirâse ani’l-fırak fî târîhi’l-Müslimîn: el-Havâric ve’ş-
Şîa, 2. baskı, Riyâd 1408/1988.
el-Cüveynî (478/1085), Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-Edille fî usûli’l-i‘tikâd, Thk.: Mu-
hammed Yusuf Mûsâ, Ali Abdûlmûn‘im Abdulhamî�d, Kahire 1369/1950.
Demircan, Adnan, “Ali b. Ebî� Tâlib’in Siyasî� Faaliyetleri Bağlamında Ehl-i Sünnetin Ta-
rih Okuma Biçimi Ü� zerine”, Marife, Yıl: 5, Sayı: 3, 2005.
Demircan, Adnan, “Arap Siyasî� Geleneğinin, Ehl-i Beyt Tamlamasının Kavramlaşma
Sürecine Etkisi”, Marife, 4/3, 2004.
Demircan, Adnan, Ali-Muâviye Kavgası, Beyan Yayınları, İ�stanbul 2002.
Demircan, Adnan, Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri, Beyan Yayınları, İ�stanbul 1996.
v Hz. Ali Dönemi ve Ehl-i Beyt, Beyan Yayınları, İ�stanbul 2008.
ed-Dîneverî, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-tıvâl, Thk.: Abdul-
mun’im ‘Â�mir, Kahire 1960.
el-Eşʻarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İ�smail (324/935-6), el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne, Thk.: Ab-
bas Sabbâğ, Beyrut 1414/1994
el-Eşʻarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İ�smail (324/936), Kitâbü Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve ihtilâ-
fi’l-musallîn, Thk.: Hellmut Ritter, 3. baskı, Weisbaden 1400/1980.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Cemel Vakʻası”, DİA, İ�stanbul 1993.
Halîfe b. Hayyât (240/854), Târîh, Thk.: Süheyl Zekkâr, Beyrut 1414/1993.
el-Hanefî, Ebû Muhammed Osman b. Abdullah b. Hasan el-Irakî�, el-Fıraku’l-müfterika
beyne ehli’z-zeyğ ve’z-zândaka, Thk.: Yaşar Kutluay, Ankara 1961.
629
İbn Aʻsem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed (314/926 civarı), el-Fütûh, Dâru’l-kütü-
bi’l-ilmiyye, Beyrut 1406/1986.
İbn Abdirabbih, Ebû Ö� mer Ahmed b. Muhammed (328/939), el-ʻIkdu’l-ferîd, Thk.:

Ahmed Emin, Ahmed ez-Zeyn, İ�brahim el-Ebyârî�, Kahire 1940-1953.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir (543/1148), el-‘Avâsım mine’l-kavâsım, Thk.: Muhibbuddî�n el-
Hatî�b, y.y. 1390/1970.
İbn Ebî’l-Hadîd (655/1257), Şerhu Nehci’l-Belâğa, Thk.: Heyet, Beyrut 1983.
İbn Haldûn, Abdurrahman (808/1406), Târîhu İbn Haldûn, Nşr.: Halî�l Şehhâde, Süheyl
Zekkâr, 2. baskı, Beyrut 1408/1988.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed et-Temî�mî� el-Büstî� (354/965), es-Sîre-
tü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ, Thk.: Azî�z Bey v.d., Beyrut 1407/1987.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İ�smail (774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, Thk.: Alî� Şî�rî�, I-XIV,
Beyrut 1408/1988.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dî�neverî� (276/889), el-İmâme
ve’s-siyâse, Thk.: Tâhâ Muhammed ez-Zeynî�, Beyrut, tsz.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dî�neverî� (276/889), el-Maʻârif,
Thk.: Servet Ukkâşe, Kahire 1992.
İbn Saʻd, Muhammed (230/844), et-Tabakâtü’l-kübrâ, I-VIII, Beyrut 1405/1985.
İbnü’l-Esîr, İ�zzeddin Ebü’l-Hasan ‘ Alî� b. Ebî�’l-Kerem Muhammed (630/1232), el-Kâ-
mil fi’t-târîh, Beyrut 1402/1982.
İrfan Abdülhamid, “Eşʻarî�, Ebü’l-Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
İ�stanbul 1995
Kaegi, Walter E., Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, Çev.: Mehmet Ö� zay, İ�stanbul 2000.
Kafâfî, Muhammed, “Ebû Saî�d Muhammed b. Saî�d al-Azdî� al-Kalhatî�’ye Göre Hâricili-
ğin Doğuşu”, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, XVIII, Ankara 1972.
el-Mağribî, Abdülfettâh, el-Fıraku’l-kelâmiyye el-İslâmiyye, medhal... dirâse, Kahire
1407/1986.
el-Makdisî, el-Mutahhar b. Tâhir (355/966’dan sonra), el-Bed’ ve’t-târîh, Thk.: Cl. Hu-
art, Bağdat, tsz. (Paris 1899-1919 baskıından ofset).
Maʻrûf, Nâyif Mahmûd, el-Havâric fi’l-asri’l-Ümevî neş’etûhûm, târîhuhüm, ‘akâidühûm,
edebuhum, 2. baskı, Beyrut 1401/1981.
el-Mesʻûdî, Ebü’l-Hasan Alî� b. el-Hüseyin (346/957), Mürûcü’z-zeheb ve meʻâdi-
nü’l-cevher, Thk.: Kasım eş-Şemmâʻî� er-Rufâî�, Beyrut 1406/1986.
el-Minkarî, Nasr b. Müzâhim (212/827), Vakʻatu Sıffîn, Thk.: Abdüsselam Muham-
med Hârûn, Beyrut 1410/1990.
el-Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. Yezî�d (285/898), el-Kâmil, Thk.: Muham-
med Ebû Fadl İ�brahim, Kahire, tsz.
en-Nesefî, Ebü’l-Mu‘î�n Meymûn b. Muhammed (508/1114), Tabsiratü’l-edille fî usû-
li’d-dîn ‘alâ tarîkati’l-İmâm Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Thk.: Claude Selâme, Di-
630 maşk 1993
en-Nuʻaymî, Selî�m, “Zuhûru’l-Havâric”, Mecelletü’l-mecmaʻi’l-Irâkî, XV, Bağdat 1967.
Önkal, Ahmet, “Tahkim Olayı Ü� zerine Bir Değerlendirme”, İSTEM, Yıl: 1, Sayı: 2, 2003.
Kaynaklar ■
el-Pezdevî, Ebû Yüsr Muhammed (493/1099), Ehl-i Sünnet Akaidi, Çev.: Şerafeddin
Gölcük, 2. baskı, İ�stanbul 1988
es-Sakkâ, Ahmed Hicazî�, el-Havâricu’l-Harûriyyûn, Kahire 1980.
Seyf b. Ömer (200/815), el-Fitne ve Vak’atü’l-Cemel, Derleyen: Ahmed Râtib ‘Armûş, 6.
baskı, Beyrut 1406/1986.
eş-Şehristânî, Ebü’l-Feth b. Abdülkerî�m b. Ebî� Bekir Ahmed (548/1153), el-Milel
ve’n-nihal, Thk.: Muhammed Seyyid Kî�lânî�, 2. baskı, Beyrut 1395/1975.
eş-Şemmâhî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ebî� Osman Saî�d b. Abdülvâhid (928/1522),
Kitâbü’s-Siyer, Cezayir, tsz.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, Beyrut
1407/1987.
Tâlibî, Ammâr, Ârâ’ü’l-Havâric el-kelâmiyye, Cezayir 1398/1978.
Uçar, Şahin, Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, İ�stanbul 1990.
Vaglieri, Laura Veccia, “Ali-Muâviye Mücadelesi ve Hâricî� Ayrılmasının İ�bâdî� Kaynak-
ların Işığında İ�ncelenmesi”, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara Üniversitesi İlahi-
yat Fakültesi Dergisi, XIX, Ankara 1973.
Vida, G. Levi Della, “Hâricî�ler”, İA, V/1, İ�stanbul 1950.
Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara
1981.
Wellhausen, Julius (1917), Arap Devleti ve Sukutu, Çev.: Fikret Işıltan, Ankara 1963.
Wellhausen, İslâmiyet’in İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, Çev.: Fikret Işıl-
tan, Ankara 1989.
el-Yaʻkûbî, Ahmed b. Ebî� Yaʻkûb b. Ca’fer b. Vehb (284/897), Târîhu’l-Yaʻkûbî, Beyrut
1412/1992.
Yâkût, Şihâbüddî�n Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî� (626/1229), Mu’ce-
mü’l-büldân, Beyrut 1986, II, 355).
Yavuz, Yusuf Şevki, “Cemel Vakʻası [Kelâm]”, DİA, VII, İ�stanbul 1993.
Yiğit, İ�smail, “Sıffî�n Savaşı”, DİA, XXXVII, İ�stanbul 2009.
Zetterstéen, K. V., “Eşʻarî�, Ebû Mûsâ”, İA, IV, İ�stanbul 1948.
VI. Hz. Hasan’ın Halifeliği Ve Döneminde

Meydana Gelen Olaylar
Adil Edib, Devru Eimmeti Ehli’l-Beyt fi’l-Hayati’s-Siyâsiyye, Beyrut 1988.

Âmir, Fâtıma Mustafa, Târîhu Üsrati’t-Tâlibiyye fi’l-Medine, Kahire Thz.
Apak, Â� dem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi(2) Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi, İ�stanbul 2007.
Bakır Şerîf Kuraşî, Hayâtü’l-İmam Hasen b. Ali -Dirâse ve Tahlîl-, Beyrut 1983.
Belâzürî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (v.279/892), Ensâbü’l‑Eşrâf, Neşr: Süheyl Zek-
kâr, Riyâd ez-Ziriklî�, Beyrut, 1996.
631
el-Beyâsî, Ebû’l‑Haccâc Yusuf, el‑İ’lâm bi’l‑Hurûbi’l‑Vâkıa fî Sadri’l‑İslâm, Amman
1987.
Demircan, Adnan, Ali-Muâviye Kavgası, İ�stanbul 2002.

Demircan, Adnan, İslâm Tarihi’nin İlk Asrında İktidar Mücadelesi, İ�stanbul 1996.
Demircan, Adnan, “Hz. Hasan ve Halifeliği”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-
gisi, 1995, sayı: 1, s. 81-109.
ed-Dîneverî, Ebû Hanife Ahmed b. Dâvûd (v.282/895), el-Ahbâru’t‑Tıvâl, Nşr: Abdül-
mün’im Â� mir-Cemâlüddî�n eş-Şeyyâl, Bağdat, Thz.
Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Red.: Hakkı Dursun Yıldız, İ�stanbul 1986.
Fadlullah, Muhammed Cevad, Sulhu’l-İmâmi’l-Hasen Esbâbuhu ve Netâicuhu, Byy.
1973.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Hasan”, DİA, İ�stanbul 1997, XVI, s.283.
Fığlalı, “İslâm Tarihinde Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin Dönemleri Mezhepler Tarihi Açı-
sından Bir Tedkik‑”, Ankara Ü� niversitesi İ�lahiyat Fakültesi Dergisi, 1983, cilt:
XXVI, sayı: , s. 353-370.
Halîfe b. Hayyât b. Ebî Hubeyre, Târîhu Halîfe b. Hayyât, Thk: Mustafa Necib Fevvâz,
Beyrut, 1995.
el-Isfahânî, Ebû’l-Ferac Ali b. Hüseyin (v.356/967), Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, Thk: Seyyid
Ahmed Sakr, Beyrut, 1987.
İbn Abdilber, Ebû Ö� mer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed(v.463/1071), el-İstiâb fî Es-
mâi’l-Ashâb, Mısır, 1939, (el-İsâbe fî� Temyî�zi’s-Sahâbe ile beraber).
İbn Hacer el-Âskalâni, Şihabüddî�n Ebü’l-Fadl (v.852/1448), el-İsâbe fî� Temyî�-
zi’s-Sahâbe, Mısır, 1939.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İ�smail (v.774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beytü’l-Efkâri’d-Dev-
liyye Baskısı (I-II), Lübnan 2004.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dî�neverî� (v.276/889), el‑Meârif,
Thk: Servet Ukkâşe, Beyrut, 1987.
İbn Sa‘d, Muhammed (v.230/844), Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, Thk.: Ali Muhammed
Ö� mer, Kahire 2001.
İbn Tiktakâ, Muhammed b. Ali b. Tabatabâ (v.709/1309), el-Fahrî fî Adâbi’s-Sultâniyye
ve’d-Düveli’l İslâmiyye, Beyrut, Thz.
İbnü’l-Cevzî, Cemalüddin Ebü’l-Ferac Abdurrahman (v.597/1200), Telkîhu Fuhûm Eh-
li’l-Eser fî Uyûni’t-Târîhi ve’s-Siyer, Kahire, Thz.
İbnü’l-Esîr, İ�zzüddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed (v.630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh,
Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye Baskısı (I), Lübnan 2004.
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Thk: Muhammed İ�brahim el-Bennâ vdğ.
Kahire, 1970.
el-İmâme ve’s-Siyâse, Thk: Halil el-Mansur, Beyrut, 1997.
el-Kalkaşandî, Ahmed b. Abdillah (v.820/1417), Meâsiru’l-İnâfe fî Me’âlimi’l-Hilâfe,
Thk: Abdüssettâr Ahmed Ferac, Beyrut, Thz.
632 Kapar, M.Ali, “Halifeliğin Emeviler’e Geçişi ve Verâsete Dönüşmesi”, İ�stanbul 1998.
Kapar, “Hz. Hasan’ın Halifeliği ve Hasan-Muâviye Andlaşması”, Selçuk Ü� nv. İ�lahiyat Fa�
-
kültesi Dergisi, 1997, sayı: 7, s. 67-80.
Kaynaklar ■
el-Makdisî, Mutahhar b. Tahir (v.387/997), Kitâbü’l-Bed’ü ve’t-Târîh, Beyrut, Thz.

(1893 Târihli Baskısından Tıpkı Basım)
Maltâvî, Hasen Kamil, el-İmam Hasen b. Ali, Byy., 1386 h.
Mehrân, Muhammed Beyyûmî�, İmam Hasen b. Ali, Beyrut 1990.
Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali (v.346/957), et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Beyrut,
1893 Târihli Baskısından Tıpkı Basım)
Mes’ûdî, Mürûcü’z-Zeheb, Thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut, 1987.
Safvet, Ahmed Zeki, Cemheratü Rasâili’l-Arab, Beyrut, Thz.
Söylemez, M.Mahfuz, “Hz. Hasan’ın Hilafeti Muâviye’ye Devrinin Arka Planı”, İ�slâmi
Araştırmalar Dergisi, c.14, sayı: 3-4, Ankara 2001, s. 456-468
Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, Thk.: Muhammed Muhyiddin Abdülhamî�d, Mısır 1952.
Şeyh Râzî Âli Yasîn, “Sırru’l-Mevkıf fî Sulhü’l-Hasen”, Belâğ, Yıl:3, Sayı:1, Irak 1967.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (v.310/922), Târîhu’l-Ümemi ve’l-Mülûk, Thk:
Muhammed Ebû’l-Fadl İ�brahim, Beyrut Thz.
Tâhâ Hüseyin, İ�slâmiyyât,(Mir’âtü’l-İ�slâm- alâ Hâmişi’s-Sî�ra- Va’dü’l-Hak- el-Fitne-
tü’l-Kübrâ Osman - el-Fitnetü’l-Kübra Ali ve Benûhu), Beyrut, 1991.
Tüzüner, Atıf, “Hz.Ali’nin Oğlu Hasan’a Nasihatleri”, Sebilürreşad, c.I, Sayı:8, İ�st. 1948,
s.117-118.
Uyar, Gülgûn, İslâm Tarihi’nde Ali-Fâtıma Evlâdı Ehl-i Beyt, İ�stanbul 2004.
Varol, M.Bahaüddin, “Hz. Hasan’ın Çok Evliliğine Dair Rivayetler Üzerine”, İ�stem, Konya
2009, sayı:13, s.9-22.
Varol, Ehl-i beyt ‑Kavramsal Boyut‑, Konya 2004.
Varol, Siyasallaşma Sürecinde Ehl-i beyt, Konya 2004.
Wellhausen, Julius, İslâmiyetin İlk Devrinde Dini ve Siyasî Muhalefet Partileri, çev: Fik-
ret Işıltan, Ank., 1989.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb, Tarîhu’l-Ya’kûbî, Beyrut, 1995.
ez-Zehebî, Şemsüddî�n Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî� (v.748/1374), Târî-
hu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm, Beyrut 1989.
ez-Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Thk: Şuayb el-Arnavûd, Beyrut, 1985.
633
II. BÖ� LÜ� M

İ�DARÎ�, Dİ�NÎ�, ASKERÎ�, ADLÎ� VE EKONOMİ�K DURUM
I. Râşid Halifeler Döneminde İdarî Yapı
Abdülazîz es-Seâlibî, Hilafetü’s-Sıddîk ve’l-Faruk, thk., Salih el-Hurefî�, Beyrut

1418/1998.
Abdülkerim el-Hatib, el-Hilâfe ve’l-imâme, Beyrut 1975.
Abdülmu’ım Mâcid, et-Târîhu’s-siyasî li’d-devleti’l-Arabiyye, Mısır 1982.
Ahmed İbrahim Eş-Şerîf, Devrü’l-Hicaz fi’l-hayati’s-siyasiyyeti’l-âmme fi’l-karneyn,
Dâru’l-Fikr, yy. trz.
el-Akkâd, Abbas Mahmud (1964), Abkariyyâtu Sıddîk, Abkariyyâtu Fârûk, Abkariy-
yâtü’l-İmam Ali, Abkariyyâtu Osman b. Affân, Beyrut trz.
el-Aknûş, Abdullatif, “Emir”, Muallimetü’l-Mağrib/Encyclopedia du Maroc, Rabat
1411/1991, III, 797-798.
Akyüz, Vecdi, “Hz. Peygamber Döneminde Şehir ve Yerel Yönetim”, İ�slâm Geleneğin-
den Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler I, ed: Vecdi Akyüz-Seyfettin Ü� nlü, İ�s-
tanbul 1996, ss.48-68.
Akyüz, Vecdi, Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi, İ�stanbul 1991.
Akyüz, Vecdi, İslâm Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim/Dîvan-ı Mezâlim, İ�stanbul
1995
Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, I-IV, İ�stanbul 1986.
Apak, Â� dem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi (Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi), İ�stanbul 2007.
Atar, Fahrettin, “Kadı”, DİA, İ�stanbul 2001, XXIV, 66-69.
Bakır, Abdülhâlik, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991.
Balcı, İ�srafil, “Hz. Ebû Bekir Döneminde İ�ç Siyaset ve İ�dare”, OMÜİFD, sayı: 11, Samsun
1999, ss. 185-215.
Bardakoğlu Ali, “Had”, DİA, , İ�stanbul 1996, XIV, 547-551.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbü’l-eşrâf, thk., Süheyl Zekkâr–
Riyâd Ziriklî�, Beyrut 1417/1996
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Fütûhu’l-buldân, çev., Mustafa Fayda,
Ankara 1987.
el-Besîvenî, Hasan es-Seyyid, ed-Devletü ve nizâmu’l-hukm fi’l-İslâm, Kahire
1405/1985.
Can, Yılmaz, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, Ankara 1995.
ed-Dahlan, Ahmed b. Zeynî� (1304/1886), Hulâsatü’l-kelâm fî beyâni ümerâi’l-bele-
634 di’l-Haram, Mısır 1305.
Demircan, Adnan, Ali-Muâviye Kavgası, İ�stanbul 2002.
Demirci, Mustafa, “İ�slâm’da Şehir ve Şehrin Sosyal Dinamikleri”, İstem, Konya 2004,
yıl: 1, sayı: 2, ss.129-146.
Kaynaklar ■
ed-Dîneverî, Ebû Hanife Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-tıvâl, thk., Abdülmü-

nim Â� mir-Cemaleddin eş-Şeyyal, Bağdat 1379/1959.
Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 274- 275.
ed-Dûrî, Abdülaziz, “Â� mil”, El2, Leiden 1986, vol, I, 435-436.
ed-Dûrî, Abdülaziz, “Emir”, DİA, İ�stanbul 1995, XI, 121-123.
ed-Dûrî, Abdülaziz, “Hükümet Kurumları”, İslâm Şehri, ed: R.b.Serjeant, çev., Elif Top-
çugil, İ�stanbul 1997, ss.63-82.
Fayda, Mustafa, “Ebû Bekir”, DİA, İ�stanbul 1994, X, 101-108.
Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n”, DİA, İ�stanbul 1998, XVIII, 324-338.
Halîfe b. Hayyât (240/854), Tarih, thk., Ekrem Ziya el-Umerî�, Riyâd 1405/1985.
Hamidullah, Muhammed (2003), el-Vesâiku’s-Siyasiyye- Hz. Peygamber Döneminin Si-
yasi-İdari Belgeleri, çev., Vecdi Akyüz, İ�stanbul trz.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev., Salih Tuğ, İ�stanbul 1991.
Hamidullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdaresi, çev., Kemal Kuşcu, İ�stanbul 1963.
Hasan, H. İ�brahim -Ali İ�brahim Hasan, en-Nuzumu’l-İslâmiyye, Kahire trz.
Hasan, H. İ�brahim, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, çev., İ�smail Yiğit ve Arka-
daşları, İ�stanbul 1985.
Hatiboğlu, Mehmed, “Hilafetin Kureyşî�liği”, AÜİFD, Ankara 1978, sayı: XXIII, 121-213.
HusaIn, S.Athar, The Glorious Caliphate, India trz.
İbn Abdilberr, Ebû Ö� mer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed (463/1071), el-İstiâb fî
ma’rifeti’l-ashâb, thk., Ali Muhammed el-Buhârî�, Beyrut trz.
İbn Abdirabbih, el-Ikdü’l-ferîd, thk., Muhammed Saî�d Uryan, Kahire 1359/1940.
İbn Haldûn, Mukaddime, haz: Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr, Beyrut 1431/2001.
İbn Kayyim, el-Cevziyye (728/1327), Zâdü’l-meâd fî hedyi hayri’l-ibâd, thk. Şuayb
el-Arnavud- Abdülkadir el-Arnavud, Beyrut 1414/1994.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fida (774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, thk., Ahmed Ebû Müslim- Ali
Necib Adva, Beyrut trz
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (276/889), Uyûnu’l-ahbâr, thk.,
Müfid Muhammed Kamî�ha, Beyrut trz.
İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed (230/844), et-Tabakâtü’l-kübra, Beyrut trz.
İbn Tabatabâî, Muhammed b. Ali (709/1309), el-Fahri fi’l-âdâbi’s-sultaniyye, Beyrut
1386/1966.
İbnü’l-A’râbî, Ebû Bekir (638/1240), el-Avâsım mine’l-kavâsım fî tahkiki mev-
kıfı’s-sahâbeti ba’de vefati’n-Nebî, thk., Muhibbiddin el-Hatib, Kahire
1399/1970.
İbnü’l-Esîr, İ�zzüddin Ebü’l-Hasen (630/1232), el-Kâmil fi’t-târih, yay., Carolus Johan-
nes Tornberg, Beyrut 1399/1979.
el-İmâme ve’s-siyâse, thk., Taha Muhammed ez-Zübnâ, Beyrut 1967. 635
İsmail Ahmed Ali, “Bölgesel Denge ve İ�ç Oluşumu Bakımından Arap ve İ�slâm Kenti”,
İslâm Mirasını Koruma Konferansı, İ�stanbul 1985.
el-Kalkaşendî, Ahmed b. Ali (821/1418), Meâsiru’l-inâfe fî meâlimi’l-hilâfe, thk., A.

Ahmed Ferrâc, Beyrut trz.
el-Kalkaşendî, Ahmed b. Ali (821/1418), Subhu’l-a’şâ fî sınâti’l-inşâ, Beyrut 1987, Ali
et-Tavil, Beyrut 1987.
Kavakçı, Yusuf Ziya, Hisbe Teşkilâtı, Ankara 1975
Kazıcı, Ziya, Osmanlılarda İhtisab Müessesesi, İ�stanbul 1987
el-Kettanî, Abdulhayy, et-Teratibu’l-idariyye (Hz. Peygamber’in Yönetimi), çev., Ahmet
Ö� zel, İ�stanbul 1990.
Kılıç, Ü� nal, Peygamber ve Dört Halife Günlerinde Şehir Yönetimi ve Valilik, Konya 2004.
el-Kureşî, Gâlib b. Abdulkâfî�, Evveliyâtu’l-Fârûk fi’l-idare ve’l-kadâ, Beyrut 1410/1990.
el-Mâverdî, Ali b. Muhammed (450/1058), Kitabü’l-Ahkâmi’s-sultaniyye, Beyrut trz.
el-Mecdelâvî, Faruk Saî�d el-, el-İdâretü’l-İslâmiyye fî Ahdi Ömer b. el-Hattâb, Amman
1411/1991
Mıquel, Andre, İslâm ve Medeniyeti, çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş, İ�stanbul 1991.
Michon, Jean-Louis, “Dinî� Kurumlar”, İslâm Şehri, haz.: R. b. Serjeant, çev., Elif Topçugil,
İ�stanbul 1997, ss.13-47.
Muhammed Rızâ, Ebû Bekir es-Sıddık, Beyrut 1403/1983.
Muhammed Rızâ, Zinnureyn Osman b Affân, Beyrut 1402/1982.
el-Müddessir, Abdurrahim, “Hukukî� Kurumlar”, İslâm Şehri, ed., R.b. Serjeant, çev., Elif
Topçugil, İ�stanbul 1997, ss.49-62.
Ortaylı, İ�lber, Türkiye İdare Târihine Giriş, Ankara 2000.
Ömer Ferruh, Târîhu sadri’l-İslâm ve’d-devleti’l-Ümeviyye, Beyrut 1986, s.95.
Özen, Şükrü, “Kâdî� Şüreyh”, DİA, XXIV, 120.
er-Rayyıs, Ziyauddin, İslâm’da Siyasi Düşünce Tarihi, çev., İ�brahim Sarmış, İ�stanbul
1995.
er-Rifaî, Enver, en-Nuzumu’l-İslâmiyye, Dimaşk 1393/1973.
Sarıçam, İ�brahim, Emevî-Hâşimî İlişkileri, İslâm Öncesinden Abbasîlere Kadar, Ankara
1997.
es-Seâlibî, ABDULAZİ�Z, Hilafetü’s-Sıddîk ve’l-Faruk, thk., Salih el-Hurefî�, Beyrut
1418/1998
Sıddıquı, Muhammed Yasin Mazhar, Organisation of Goverment Under the Prophet,
Delhi 1987.
Subhi Salih, İslâm Kurumları, çev., İ�brahim Sarmış, Ankara 1999.
Süyûtî, Celalüddin (911/1505), Târîhu’l-hulefâ, thk., Muhammed Muhyiddin Abdul-
hamid, yy ve trz.
Taberî, Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’t-Taberî, thk., Muhammed Ebû’l-Fadl
İ�brahim, Kahire trz. (de Goege neşrinden).
636 et-Tahtâvî, Rafi, ed-ed-Devletü’l-İslâmiyye (Nuzûmuhâ ve İmalâtuhâ), talik, H.Mah-
mud-H.Bedr, Kahire trz.
et-Tartûşî, Muhammed b., Sirâcu’l-mülûk, Beyrut 1995.
Kaynaklar ■
et-Temmâvî, Süleyman Muhammed, Hz. Ömer ve Modern Sistemler, çev. Muhammed

Vesim Taylan, İ�stanbul 1993.
Terzi, Mustafa Zeki, “Ordu”, DİA, XXXIII.
et-Tüsterî, Muhammed Takî�, el-Evâil, Tahran 1372.
Vaglieri, Laura Veccia, “râşid halifeler ve Emevi Halifeleri”, İslâm Tarihi Kültür ve Me-
deniyeti, çev., İ�lhan Kutluer, İ�stanbul 1997.
el-Vekî, Muhammed b. Halef b. Hayyân (306/918), Ahbâru’l-kudât, Beyrut 1422/2001.
Vıda, G.L. Della,”Osman”, İA, İ�stanbul 1964, IX.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb (294/1229), Târîhu’l-Ya’kûbî, thk., Abdu’l-Emir Mühen-
na, Beyrut 1413/1993.
Yazıcı, Nesimi, “Klasik İ�slâm Döneminde Haberleşme Kurumu İ�le İ�lgili Bazı Mülâhaza-
lar”, AÜİFD, XXIX, 377-386.
Yeniçeri, Celal, İslâmda Devlet Bütçesi, İ�stanbul 1984.
ez-Zehebî, Ahmed b. Osman (748/1374), Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, thk. Ş.Arnavut, Bey-
rut 1414/1994.
ez-Zehebî, Ahmed b. Osman (748/1374), Târîhu’l-İslâm, thk., Abdüselam Tedmûrî�,
Beyrut 1410/1990.
G. Râşid Halifeler Döneminde Emniyet ve Asayişin Sağlanması

Abdulkerim Zeydân, Nizâmu’l- Kadâ fî’ş- Şerî’ati’l- İslâmiyye, Â� mmân 1989/1409.
Abdurrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî, el-Musannef I-XI, (thk: Habî�burrahmân el-
’A’zâmî�), Beyrut 1392/1972.
Ahmed b. Hanbel, Müsned I-VI, (nşr: el-Mektebü’l- İ�slâmî� Dâru’l- Fikr), Beyrût
1978/1398.
Ahterî, Mustafa Muslihiddin b. Şemseddin, Ahter-i kebîr I-II, İ�stanbul 1309.
Algül, Hüseyin, İslâm tarihi I-IV, İ�stanbul 1986.
Alptekin, Coşkun, “Ahdâs” maddesi, DİA, I,508-509.
Apak, Â� dem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara 2001.
Atar, Fahrettin, İ�slâm adliye teşkilâtı, ortaya çıkışı ve işleyişi, Ankara, ty..
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd, Fütûhu’l- buldân, (çev: M. Fayda), Ankara
1987.
Can, Yılmaz, “Hulefâ-i Râşidin Döneminde Ortaya Çıkan Ordugâh Şehir Modeli Ü� zerine
Bir Değerlendirme”, İSTEM, yıl: 3, 2005, sayı: 6, ss. 215-235.
Corcî Zeydân, İ�slâm medeniyeti târihi I-V, (çev: Z. Meğamiz, nşr: M. Çevik), İ�stanbul
1971.
Çil, Halit, Hz. Ömer dönemi ordu ve ordugâhlar, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayım-
lanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1999.
637
Dozy, Reinhart, Suplement aux Dictionnaires I-II, Paris 1927.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’âs es-Sicistânî� el-Ezdi, Sünen I-V, (thk: M. M. Abdulha-
mid), İ�stanbul ty..
Ebû Ya’lâ el-Ferra, Muhammed b. el-Hüseyn, el-Ahkâmü’s- sultâniyye, (thk: M. Hâmid

el-Fekî�), Beyrut 1983/1403.
Ebû Yusuf, Kitabü’l- Haraç, (çev: Ali Ö� zek, 2. baskı), İ�stanbul 1973.
Ebû’l- Fidâ, İ�smail b. Ali b. Mahmud, el-Muhtasar fi ahbari’l- beşer I-II, Beyrut,
1417/1997.
ed-Dârimî, ‘Abdullah b. ‘Abdurrahman es-Semerkandî�, Sünen I-II, (thk: M. A. Dehmân),
Beyrut ty..
ed-Diyârbekrî, Hüseyn b. el-Hasan, Târîhu’l- hamîs fî ahvâli enfesi nefîs I-II, (nşr: Mü-
essesetu Şa’bân), Beyrut ty..
Ersen Mûsâ Reşîd, eş-Şurta fî’l- asri’l- Umevî, Kuveyt 1410/1990.
Fârûk Abdüsselâm, eş-Şurta ve Mehâmmuhâ fî’d- Devleti’l- İslâmiyye, Kahire 1990.
Gâlib Abdulkâfî el-Kuraşî, Evveliyyâtu’l- Fârûki’s- siyâsiyye, (Dâru’l- Vefâ), Mısır
1410/1990.
Gardet, Louis, Le Cité musulmane, vie sociale et politique, Paris 1954.
Güzel, Ahmet, Hulefa-i Râşidîn döneminde idari yapı, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst.,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1996.
Halîfe b. Hayyât, Târîhu Halîfe b. Hayyât (Halîfe b. Hayyât tarihi), (çev: Abdulhalik
Bakır), Ankara 2001.
Hamidullah, Muhammed, İslâm anayasa hukuku, (ed.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul 1995.
Hasan İ. Hasan-‘Alî İ. Hasan, en-Nuzumu’l- İslâmiyye, Kahire 1962.
Hasan İbrahim Hasan, Siyasî-dîni-kültürel-sosyal İslâm târihi I-VI, (çev: İ�. Yiğit vdd.),
İ�stanbul 1985/1987.
Huart, Clément, Histoire des Arabes I-II, Paris 1912.
İbn Abdi Rabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî�, el-Ikdü’l- ferîd I-IX, (thk: M. M.
Kamî�ha, Dâru’l- Kutubi’l- ‘İ�lmiyye, 3. baskı), Beyrut 1407/1987.
İbn Abdi’l- Hakem, Ebû’l- Kâsım Abdurrahman b. Abdillâh, Kitâbü Futûhi Mısr ve ah-
bârihâ, Leiden 1920.
İbn Ebî’l- Hadîd, Şerhu Nehci’l- Belâga I-X, (thk: M. E. İ�brahim, Dâru’l- İ�hyâ, 2. baskı),
by., 1386/1967.
İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed, Kitâbü’l- Muhabber, (thk: E. Lichtenstater), Beyrut
ty..
İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l- Fazl Şehabeddin Ahmed, el-İsâbe fî temyîzi’s- sahâbe
I-IV, (Matbaatu’l- Musennâ), Bağdad 1328.
İbn Haldûn, ‘Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime I-III, (çev: Zâkir Kadî�rî� Ugan),
İ�stanbul 1986.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî�, Cemheretu ensâbi’l- ‘Arab, (thk:
A. M. Harun, Dâru’l- Maârif, 4. baskı), Kahire 1977.
İbn Kesîr, Ebû’l- Fidâ İ�sma’î�l b. Ö� mer, el-Bidâye ve’n- nihâye I-XIV, Beyrut 1397/1977.
638
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullah ed-Dî�neverî�, Kitâbü ‘Uyûn’il- ahbâr I-II, Mısr
1342/1925.
Kaynaklar ■
İbn Manzûr, Ebû’l- Fadl Cemalüddin Muhammed, Lisânu’l- ‘Arab, I-XV, (nşr: Dâru’l-
Fikr), Beyrut ty..
İbnu’l- Esîr, Ebû’l- Hasan Ali b. Ebi’l- Kerem Muhammed, el-Kâmil fî’t- târîh I-XIII, (nşr:
C. J. Tornberg), Beyrut 1385/1965.
İbrahim Mustafa vd., el-Mu’cemü’l- vasît I-II, İ�stanbul 1406/1986.
el-Kalkaşendî, Ahmed b. Ali b. Abdillah, Subhu’l- a’şâ fî sınâ’ati’l- inşâ, I-XIV, (thk: M. H.
Şemsuddin), Beyrut 1407/1987.
Kavakçı, Yusuf Ziya, Hisbe teşkilâtı-Bir hukuk ve tarih müessesesi olarak kuruluş ve ge-
lişmesi, Ankara 1975.
el-Kettânî, Abdülhayy, et-Terâtîbu’l- idâriyye-Nizâmu’l- hukûmeti’n- Nebeviyye I-II,
(nşr: Dâru’l- Kitâbi’l- ‘Arabî�), Beyrut ty. (Türkçe çevirisi: et-Terâtîbu’l- idâri-
ye-Hz. Peygamber’in yönetiminde sosyal hayat ve kurumlar I-III, çev: A. Ö� zel,
İ�z Yay. İ�stanbul 1991).
el-Kindî, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yûsuf el- Mısrî�, Kitâbü’l- vulât ve’l- kudât, (thk: Rhu-
van Guest), Beyrût 1908.
Levis Me’luf, el-Müncid fî’l- lüğa ve’l- a’lâm, Beyrut, ty..
Levy, R., “Şurta” maddesi, Dâiretü’l- meârifi’l- İslâmiyye, Tahrân ty..
el-Makrizî, Takiyyuddî�n Ebû’l- Abbas Ahmed b. ‘Alî�, el-Hıtat-Kitâbü’l- Mevâ’iz ve’l- i’ti-
bâr I-II, (nşr: Mektebetu’l- Musennâ), Bağdâd ty..
el-Mâverdî, Ebû’l- Hasan ‘Alî� b. Muhammed, el-Ahkâmü’s- sultâniyye ve’l- vilâyâtu’d-
dîniyye, (nşr: Dâru’l- Kütübi’l- ‘İ�lmiyye), Beyrût 1985/1405.
Metz, Adam, el-Hadâratu’l- İslâmiyye fî’l- Karni’r- Râbi’i’l- Hicrî I-II, (çev, M. A. Ebû Rey�-
de), Beyrût ty..
el-Minkarî, Nasr b. Müzâhim, Vak’atü Sıffîn, (thk: A. M. Harun, 3. baskı), 1401/1981.
Nâsıf, Ahmed ‘Abdusselam, eş-Şurta fî Mısri’l- İslâmiyye, Kahire 1407/1987.
Nâsır el-Ensârî, Târîhu enzimeti’ş- şurta fî Mısr, Kahire 1410/1990.
Necde Hammâş, eş-Şâm fî sadri’l- İslâm, Dimaşk 1987.
en-Nuveyrî, Ahmed Şihâbüddî�n, Nihâyetu’l- ereb fî funûnu’l- edeb I-XXXI, (thk: M. E.
İ�brahim), Kahire 1395/1975.
Özcan, Abdülkadir, “Asesbaşı” maddesi, DİA, III,464.
Özkuyumcu, Nadir, Fethinden Emevilerin sonuna kadar Mısır ve Kuzey Afrika, (Mar-
mara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Doktora Tezi), İ�stanbul 1993.
Özlü, A. Serdar, Asr-ı Saâdet’te İç Güvenlik Meselesi, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Ya-
yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1995.
Özlü, Dört Halife Döneminde İç Güvenlik, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanma-
mış Doktora Tezi), Ankara 2003.
Palabıyık, M. Hanefi, İslâm Devletlerinde Emniyet Teşkilatı, (Atatürk Ü� niv. Sosyal Bil.
Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1991.
639
Palabıyık, M. Hanefi, “İ�slâm’ın İ�lk Yıllarında Emniyet ve Asayiş İ�şleri”, İSTEM, yıl: 3,
2005, sayı: 6, ss. 147-175.
Rahmûnî, Muhammed Şerî�f, Nizâmu’ş- şurta fi’l- İslâm ilâ evâhiri’l- karni’r- râbi’i’l- hic-
rî, (ed-Dâru’l- Arabiyye li’l- Kutub), by. 1973.
er-Rekâyibî, Mahmud Ali, İdâretu’ş- şurta fî Mısr, Mısır 1383/1966.
Schacht, Joseph, İ�slâm hukûkuna giriş, (çev: A. Şener-M. Dağ), Ankara 1986.
Subhî es-Sâlih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, (çev: İ�. Sarmış), İ�stanbul 1983.
es-Suyûtî, Celâluddî�n ‘Abdurrahman b. Ebî� Bekr, Târîhu’l- hulefâ, İ�stanbul 1371/1952.
Şâvkî Ebû Halîl, İslâm ve dünya medeniyetleri tarihi, (çev: A. Aydın-A. Timurtaş), İ�s-�
tanbul 2005
Şiblî, Mevlânâ, Asr-ı Saâdet (İslâm Tarihi) I-V, (çev: Ö� . R. Doğrul), İ�stanbul 1977
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerî�r, Târîhu’l- umem ve’l- mulûk I-XIII, Beyrut
1407/1987
et-Temmavî, Süleyman Muhammed, Hz. Ömer el-Faruk ve Modern Sistemler, (çev: M.
V. Taylan), İ�stanbul 1993
Uzunçarşılı, İ�. Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988
Veki’, Muhammed b. Halef b. Hayyân, Ahbâru’l-kudât I-III, (‘Alemü’l- Kütüb), Beyrût ty.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb b. Vâhidi’l- Kâtib el-Abbasî�, Târîhu’l-
Ya’kûbî I-II, (nşr: Dâru Sâdır), Beyrût, 1960/1379
Yılmaz, Metin, Emeviler ve Abbasiler Döneminde Polis (şurta) Teşkilatı, Samsun 2005
Zâfir el-Kâsımî, Nizâmü’l- hükm fî’ş-şerî’a ve’t-târîhi’l- İslâmî I-II, Beyrût 1987/1408
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b Ahmed b. Osman, Siyeru a’lâmu’n- nubelâ I-XXVIII,
(Müessesetu’r- Risâle, 3. baskı), Beyrut 1405/1985
Zetterstéen, K.V., “Şurta” maddesi, İA, XI,585, (MEB Yay.), İ�stanbul 1979
Zübeyrî, Ebû Abdillah el-Mus’ab, Kitâbü Nesebi Kureyş, (thk: E. L. Provençal, Dâru’l-
Meârif, 2. baskı), Kahire 1976
H. Râşid Halifeler Döneminde (11-41/632-

661) Haber Alma ve Haberleşme
Algül, Hüseyin, İ�slâm Tarihi I-IV, (Gonca Yay.), İ�stanbul, 1986.
Arnold, T. W., İ�ntişar-ı İ�slâm tarihi, (çev. Hasan Gündüzler, 2. baskı, Akçağ Yay.), Anka-
ra, 1982.
Balcı, İ�srafil, “Hz. Ö� mer’in Komutan Atama Stratejisi: Sa‘d b. Ebî� Vakkâs ve Ebû Ubeyde
b. el-Cerrâh Ö� rneği”, Ondokuz Mayıs Üniv. İlâhiyat Fak. dergisi, sayı: 20-21,
2005, ss. 169-209.
Barış, Mustafa Necati, Hz. Ömer döneminde bayındırlık faaliyetleri, (Ankara Ü� niv. Sos-
yal Bil. Ens., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006
Baş, Eyüp, İ�slâm’ın ilk döneminde Müslüman Yahudi ilişkileri, (Gökkubbe Yay.), İ�stan�-
bul, 2004.
640 Belâzürî, Fütûhul buldân (Ülkelerin Fetihleri), (çev. Mustafa Fayda, Kültür Bak Yay.),
Ankara, 1987.
Buhârî, Sahîh-i Buhârî I-VI, (Red. Ahmet Ağırakça, Polen Yay.), İ�stanbul, 2009.
Kaynaklar ■
Çil, Halit, Hz. Ömer Dönemi Ordu ve Ordugâhlar, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayım-
lanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1999.
Deniz, Ramazan, Hz. Ali’nin Mısır Valisi Kays b. Sa‘d’ın Hayatı ve Siyasî Kişiliği, (Dokuz
Eylül Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İ�zmir, 2007.
Doğuştan Günümüze büyük İslâm tarihi I-XIV, (Ed. H. Dursun Yıldız, Çağ Yay.), İ�stan-
bul,1986.
Ebû Ubeyd, Kitâb-ul emvâl, (çev. Cemaleddin Saylık, Düşünce Yay.), İ�stanbul, 1981.
Eker, Cihan, Hz. Ömer devrinde ehl-i kitapla ilişkiler ve tehcir, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil.
Enst. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006.
Erol, Ahmet, Klasik İslâm döneminde ulaşım, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlan-
mamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2006.
Fayda, Mustafa, “Hâlid b. Velîd,” mad., DİA, İ�stanbul, 1997, XV,289-292,
Fayda, Mustafa, “râşid halifeler” mad., DİA, İ�stanbul, 1997, XVIII,324-338,
Fayda, Mustafa, Allah’ın kılıcı Hâlid bin Velîd, (2. baskı, Çağ Yay.), İ�stanbul, 1992.
Fayda, Mustafa, Hz. Ömer zamanında gayr-ı müslimler, (2. baskı, Marmara Ü� niv. İ�lah.
Fak. Yay.), İ�stanbul, 1989.
Güzel, Ahmet, Hulefa-i Râşidîn döneminde idari yapı, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst.,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1996.
Halîfe b. Hayyât, Târîhu Halîfe b. Hayyât (Halîfe b. Hayyât Tarihi), çev. Abdulhalik Ba-
kır, Ankara, 2001.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Anayasa Hukuku, (Ed. Vecdi Akyüz, Beyan Yay.), İ�s-
tanbul, 1995.
Hamidullah, Muhammed, Mecmû’atü’l-vesâiku’s-siyâsiyye li’l-’ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâ-
feti’r-Râşide, Beyrût, 1389/1969 [el-Vesâiku’s-Siyâsiyye-Hz. Peygamber döne-
minin siyasî-idarî belgeleri, (çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay.), İ�stanbul, 1997]
Harekât, İ�brahim, “Berid” mad., DİA, İ�stanbul, 1992, V,498-501.
Hartmann, R., “Şam” mad., İA, İ�stanbul, 1970, XI,296-310.
Hasan İbrahim Hasan, Siyasî-dinî-kültürel-sosyal İslâm tarihi I-VI, (çev. İ�smail Yiğit
vdd., Kayıhan Yay.), İ�stanbul, 1985-1987.
Hasan İbrahim Hasan-Ali İbrahim Hasan, en-Nüzumü’l-İslâmiyye, (3. baskı, Mekte-
betü’n-Nehdatil’l-Mısriyye), Kahire, 1962.
İbn Abdi Rabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî, Kitâbü’l-ikdî’l-ferîd
I-VII, Kahire, 1384/1965.
İbn Ebî’l-Hadîd, Şerhu nehci’l-belâga I-X, (thk: M. E. İ�brahim, Dâru’l- İ�hyâ, 2. baskı),
by., 1386/1967.
İbn Haldûn, ‘Abdurrahman, Târîhu İbn Haldûn, (2. baskı, Dâru’l-Fikr), Beyrut,
1408/1988
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed, es-Siretü’n-nebeviyye ve Ahbâru’l-hulefâ, (Mües-
sesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye), Beyrut, 1987. 641
İbn Kayyim, Zâdu’l-meâd-rahmet peygamberi ve devleti I-VI, (çev. Muzaffer Can, Can-
taş Yay.), İ�stanbul, 1990.
İbn Kesîr, İ�mâdüddin İ�smâil b. Ö� mer, Ebü’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrut 1966
(Türkçe çeviri: Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İ�stanbul, 1994)
İbn Tagriberdî, Cemâlüddin Ebû’l-Mehâsin Yusuf, en-Nücûmu’z-zâhira fî müluki Mısr
ve’l-Kahire I-XVI, Daru’l-Kütüb, Kahire, 1963.
İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mulûk I-XVIII, (Thk. M. A. Atâ, Dâ-
ru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye), Beyrut, 1412/1992.
İbnü’l-Esîr, İ�zzüddî�n b. Ebi’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-târih, (thk. C. J. Tor-
nberg, Dâru Sâdır), Beyrut 1385/1965 (Türkçe çev.: İslâm tarihi-el-Kâmil fî’t-
Tarih tercümesi I-X, [Red. Mertol Tulum, Hikmet Yay.], İ�stanbul, 2008)
İla, Sevde, Hz. Âişe ve Peygamber sonrası siyasî hayattaki rolü, (Çukurova Ü� niv. Sosyal
Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adana, 2007.
Kallek, Cengiz, “Casus” mad., DİA, İ�stanbul, 1993, VII,163-166.
Kâşif, Seyyide İ�smail, İslâm tarihinin kaynakları ve araştırma metotları, (çev. Mehmet
Şeker vdd.), İ�zmir, 1997.
Kayaoğlu, İ�smet, İ�slâm Kurumları Tarihi, (3. baskı, Ank. Ü� n. İ�lahiyat Fak. Yay.), Ankara,
1985.
Kettânî, Muhammed ‘Abdülhayy, et-Terâtîbü’l-idâriyye-Hz. Peygamber’in yönetiminde
sosyal hayat ve kurumlar I-III, (çev: Ahmet Ö� zel, İ�z Yay.), İ�stanbul, 1990-1993.
Kindî, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yusuf, Kitâbü vülâti mısr, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâ-
fiyye, Beyrut, 1407/1987.
Köprülü, M. Fuad, “Berîd” mad., İA, İ�stanbul,1961, II,541-544.
Köprülü, M. Fuad, “Türk-İslâm Devletlerinde Resmî Posta ve İstihbârât Teşkilâtı: Berîd”,
W. Barthold, İslâm medeniyeti tarihi, (çev. M. F. Köprülü, Akçağ Yay.), Ankara,
2004.
Kureşî, Ğ� alib b. Abdilkâfi, Evveliyyâtü’l-Farûk fi’l-idare ve’l-kadâ I-II, (Müessesetü’l-Kü-
tübi’s-Sekafiyye), Beyrut, 1410/1990,
Kurnaz, Yasin, Muhammed b. Mesleme Hayatı ve Şahsiyeti, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil.
Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2008.
Makrizî, Takiyyüddî�n Ebû’l-Abbas Ahmed b. ‘Alî�, Kitâbü’l-mevâ’iz ve’l-i’tibâr bi zik-
ri’l-hıtat ve’l-âsâr I-II, (Mektebetü’s-Sekâfiyyeti’d-Diniyye), Kahire tz.
Mantran, Robert, İ�slâm’ın yayılış tarihi (VII-XI. Yüzyıllar), (çev. İ�smet Kayaoğlu, Anka-
ra Ü� niv. İ�lah. Fak. Yay.), Ankara, 1981.
Nuveyrî, Ahmed Şihâbüddî�n, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb I-XXXI, (thk: M. E. İ�bra-
him), Kahire 1395/1975.
Özlü, A. Serdar, Asr-ı Saâdet’te iç güvenlik meselesi, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Ya-
yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1995.
Özlü, A. Serdar, Dört Halife döneminde iç güvenlik, (Ankara Ü� niv. Sosyal Bil. Enst. Ya-
yımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2003.
642 Savaş, Rızâ, râşid halifeler devrinde kadın, (Ravza Yay.), İ�stanbul, 1996.
Sönmez, Abidin, Rasulullah’ın İslâm’a davet mektupları, İ�nkılap Yay., İ�stanbul, 1984.
Subhi Salih, İslâm kurumları (çev. İ�brahim Sarmış, 2. baskı, Fecr Yay.), Ankara, 1999.
Kaynaklar ■
Şanverdi, Abdurrahman, İlk üç halife döneminde siyasî, sosyal ve dini etkisi yönüyle Hz.
Ali, (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya,
2007.
Şiblî Numanî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve devlet idaresi I-II, (çev. T. Yaşar Alp, Hikmet
Yay.), İ�stanbul, 1986.
Şimşir, Mehmet, İlk dönem İslâm tarihinde haberleşme (Râşid Halifeler dönemi sonuna
kadar), (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya,
2011.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk I-XII, (Dâru’l-Fikr),
Beyrut, 1407/1987.
Tok, Mustafa Sami, Hz. Peygamber Dönemi Sonrası Siyasi Olaylarında Talha b. Ubeydul-
lah ve Zübeyr b. Avvâm, (Cumhuriyet Ü� niv. Sosyal Bilimler Enst., Yayımlanma-
mış Yüksek Lisans Tezi), Sivas, 2009.
Turtuşi, Muhammed b. Velî�d, Sirâcü’l-mülûk-siyaset ahlâkı ve ilkelerine dair- (Çev. Sait
Aykut, İ�nsan Yay., 2. baskı), İ�stanbul, 2011.
Vâkıdî, Ebû Abdullah b. Ö� mer, Fütûhu’ş-Şâm I-II, (Matbaatu’l-Hicazî�), Kahire, 1895.
Yazıcı, Nesimi, “Klâsî�k İ�slâm Döneminde Haberleşme Kurumu İ�le İ�lgili Bazı Mülâhaza-
lar”, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. dergisi, sayı: 29, ss. 377-386.
Yılmaz, Melek, Muğîre b. Şu’be (Hayatı-şahsiyeti-devlet adamlığı), (Uludağ Ü� niv. Sosyal
Bilimler Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2005.
Yılmaz, Metin, “Emevi ve Abbasi Dönemi İ�ç İ�stihbaratı”, İstem, Yıl: 6, Sayı: 12, 2008,
ss. 175-193.
Yılmaz, Yusuf, Mâlik el-Eşter (hayatı ve şahsiyeti), (Selçuk Ü� niv. Sosyal Bil. Enst., Yayım-
lanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2005.
Zeydân, Corcî�, İ�slâm uygarlıkları tarihi I-II, (çev. Nejdet Gök, İ�letişim Yay.), İ�stanbul,
2004-2012.
II. İktisadi Durum
Biltâcî, Muhammed, Menhecu Omeri’bni’l-Hattâb fî’t-Teşrî’, Kahire 1970.

Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Fütûhu’l-Büldân (nşr. S. el-Müneccid),
Kahire 1956.
el-Cehşiyârî, Muhammed b. Abdûs (331/943), Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb (nşr. M.
es-Sakkâ-İ�. el-Ebyârî�-A. Şelebi), Kahire 1938.
Dennet, Daniel, el-Cizyetü ve’l-İslâm (Arapça Ter. F. F. Ca’dullah; tahşiye İ�hsan Abbas),
Beyrut 1960.
Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm (224/839), Kitâbü’l-Emvâl (nşr. Muhammed Halî�l Her-
râs), Kahire 1968.
Ebû Yûsuf, Ya’kub b. İ�brahim (182/798), Kitâbü’l-Harâc (nşr. A. A. el-Kubeysî�, er-Rah-
bî�’nin şerhiyle), I-II, Bağdat 1973-1975. 643
Fayda, Mustafa, “Hz. Ö� mer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr”, Ankara Ün. İlâhiyat
Fak., Der., XXV (1981). s.169-178: XXVI (1983), s. 327-334.
Fayda, Mustafa, “Hz. Ö� mer ve Fey”, Ankara Ün. İslâm İlimleri Ens., Der., V (1982), s.
193-202.
Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İ�stanbul 2006.
Fayda, Mustafa, Te’sîsu Ömeri’bni’l-Hattâb li’d-Dîvân (Arapça ter. Mes’ad Süveylim eş-
Şâmân), Riyâd 1418/19.
İbn Abdi’l-Hakem, Abdurrahman b. Abdullah (257/870), Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ
(nşr. C. C. Torrey), Leiden 1922.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/833), es-Sîretü’n-Nebeviyye (nşr. M.
es-Sakkâ ve arkadaşları), I-II, Kahire 1955.
İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ö� mer (262/876), Târîhu’l-Medineti’l-Münevvere (nşr.F. M. Şeltût),
I-IV, Cidde 1979.
İbn Sa’d, Ebû Abdullah (230/844), et-et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-VIII, Beyrut 1957-1960.
İbn Zenceveyh, Humeyd (251/865), Kitâbü’l-Emvâl (nşr. Ş. Z. Feyyâz), Riyâd
1406/1986.
el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas (821/1414), Subhu’l-A’şâ, I-XIV, Kahire 1913-1918.
Kallek, Cengiz, “Müellefe-i Kulûb”, DİA, XXXI, s. 475-476.
Kallek, Cengiz, “Zekâtın Müesseseleşme Süreci”, Kur’ân ve Sünnet’te Zekât İlmî Toplan-
tısı, İ�SAV, İ�stanbul 2008, s. 195-212.
Karaman, Hayreddin, “Zekât”, İA,XIII, s. 495-504.
Kardâvî, Yûsuf, Zekât (ter. İ�. Sarmış), I-II, İ�stanbul 1984.
Kelâ’î, Süleyman b. Mûsâ (634/1237), el-Hılâfetü’r-Râşide ve’l-Butûletü’l-Hâlide
fî-Hurûbi’r-Ridde, Kahire 1979.
Kudâme b. Ca’fer, Ebü’l-Ferec (310/922), Kitâbü’l-Harâc (M. H. ez-Zebî�dî�), Bağdat
1981.
en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb (732/1332), Nihâyetü’l-Ereb fî- Fünûni’l-Edeb,
I-IX, Kahire 1342-1374.
er-Rahbî, Abdülazî�z b. Muhammed (1194/1780), Fıkhü’l-Mülûk ve Miftâhü’r-Ritâc
el-Mursad alâ-Hızâneti Kitâbi’l-Harâc (Ahmed Ubeyd el-Kebî�sî�), I-II, Bağdat
1973-1975.
er-Reyyis, Muhammed Ziyâüddî�n, el-Harâc fî’d-Devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1957.
es-Sûlî, Muhammed b. Yahyâ (335/946), Edebü’l-Küttâb (nşr. M.b. el-Eserî�), Kahire
1341.
Şiblî, Mevlânâ en-Nu’mânî�, Hz. Ömer (ter. Ö� mer Rıza), İ�stanbul 1927.
Taberî, Muhammed b. Cerî�r (310/922), Târîhu’r-Rusül ve’l-Mülûk (nşr. M.J. De Goeje)
I-III, Leiden 1879-1881.
Taberî, Muhammed b. Cerî�r (310/922), Câmi’u’l-Beyân fî-Tefsîri’l-Kur’ân, I-XXX, Mısır
1321.
Yahyâ b. Âdem, el-Kuraşî� (203/818), Kitâbü’l-Harâc (nşr. A.M. Şâkir), Kahire 1347.
644
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb (292/904), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-III, Necef 1964.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah (626/1229), Mu’cemü’l-Büldan, I-V, Beyrut 1957-1968.
Kaynaklar ■
III. Sosyal Durum
Abdülkerîm el-Hatîb, el-Hilâfe ve’l-İmâme, Beyrut 1975.

Abdülkerîm el-Hatî , es-Siyâsetü’l-Mâliyye fi’l-İslâm, Beyrut 1975.
Ahmed Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârîhi Hulefâ, (sad.: Ali Arslan), İ�stanbul,
1980, c.I
Akarsu, Murat, Hz. Osman ve Hilâfeti, Ankara 2001, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Akkâd, Abbas Mahmûd, Abkariyetü Ömer b. el-Hattâb, Beyrut 1969.
Algül, Hüseyin, İ�slâm Tarihi, İ�stanbul 1986, c.II.
Arnold, T. W., İslâm’ın Yayılış Tarihi, (çev.: Hasan Gündüzler), Ankara 1982.
Bakır, Abdülhâlık, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ (v. 279/892), Ensâbü’l-Eşrâf, (thk.: Süheyl Zekkâr – Riyâd
Ziriklî�) Beyrut 1996.
Belâzürî, Fütûhu’l-Büldân, (çev.: Mustafa Fayda), Ankara 1984.
el-Buhârî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. İ�smâî�l (v. 256/870), Sahîhu’l-Buhârî, İ�stanbul
1992, c. I–VIII.
Buhl, F., “Ebû Bekir”, İA, İ�stanbul 1964, c. IV, s. 12–13.
Cemal Abdülhâdi – M. Rif’at Vefa, İstihlâfu Ebî Bekir, Kahire 1989.
Câbirî, Muahmmed Â� bid, İ�slâm’da Siyasal Akıl, (çev.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul 1997.
Corci Zeydan, Medeniyyet-i İslâm Tarihi, (Osmanlıcaya çev.: Zeki Meğamiz), İ�stanbul
1328, c. IV.
ed-Dârîmî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (v. 255/868), es-Sünen, (nşr.:
Abdullah Hâşim), İ�stanbul 1992, c. I–II.
Demircan, Adnan, Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri, İ�stanbul 1996.
Doğrul, Ö� mer Rıza, Asr-ı saadet, (sad.: O. Zeki Mollamehmetoğlu), İ�stanbul 1978, c. V.
Dûrî, Abdülaziz, İlk Dönem İslâm Tarihi, (çev.: Hayrettin Yücesoy), İ�stanbul 1991.
Düzgün, Şaban Ali, “Değişim Kavramı ve Toplumsal Değişimin Şartları”, Ankara Üni-
versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, XXXVIII, s. 309–332.
Ebü’l-Fazl İzzetî, İslâm’ın Yayılış Târihine Giriş, (çev.: Cahit Koytak), İ�stanbul 1984.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî� (v. 275/888), es-Sünen, Mısır 1950, c. I–V.
Ebû Ubeyd, Kâsım b. Selâm (v. 224/838), Kitâbü’l-Emvâl, (çev.: Cemalettin Saylık), İ�s-
tanbul 1981.
Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İ�brahim (v. 182/798), Kitâbü’l-Harâc, Beyrut, bty.,
Ebû Zehra, Muhammed, İslâm’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, (çev.: Abdülkadir Şener), An-
kara 1971, c. I.
Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidî�n Dönemi”, İslâm Tarihi, (edt.: Eyüp Baş), Ankara
2012.
Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayri Müslimler, İ�stanbul 1989. 645
Fayda, Mustafa, “Cerî�b”, DİA, İ�stanbul 1993, c. VII, s. 402.
Günal, Mustafa, Hz. Ali Dönemi ve İç Siyaseti, İ�stanbul 1998.
Günay, Ü� nver, “Değişimin Sosyolojik Bağlamında Toplumsal Değişme ve İ�slâmi-

yet İ�lişkileri”, Çağımızda Sosyal değişme ve İ�slâm 2002 yılı Kutlu Doğum
Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri, Ankara 2007.
Güzel, Ahmet, Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi’nde İdarî Yapı, Konya 2011.
Güzel, Ahmet, “Muâviye ve Hz. Osman’a Muhalefeti Ekseninde Ebû Zerr el-Ğ� ıfârî�”, MA-
RİFE (BİLİMSEL BİRİKİM), yıl: 2012, sayı: 12/3, s. 43–68.
Hamidullah, Muhammed, Inıtiation a l’Islam, Paris 1970.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Anayasa Hukuku, (edt.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul 1995.
Hamidullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdaresi, (çev.: Kemal Kuşçu), Ankara bty.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, (çev.: Salih Tuğ, İ�stanbul), 1990, c. I-II.
Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, (çev.: İ�. Yiğit – S. Gümüş), İ�stanbul 1985, c. II.
Heykel, M. Hüseyin, Osman b. Affân, Kahire 1968.
el-Hindî, Alâuddî�n Ali (v. 974/1566), Kenzü’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâl ve’l-Ef’âl, Beyrut
1970, c. V.
Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (çev.: Salih Tuğ), İ�stanbul 1989, c. I.
Hizmetli, Sabri, “Genel olarak râşid halifeler Dönemi Olayları –Sonuçları ve Etkileri”,
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1999, c. XXXIX, s. 27–54.
Huart, Cl., “Ali”, İ�A, İ�stanbul 1950, c. I, s. 307.
Hudarî Bek Muhammed, Târîhu’l-Ümemi’l-İslâmiyye, Mısır 1969, c. II.
Hunke, Sigrid, Avrupa’nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi, (çev.: S. Sezgin), İ�stanbul 1975.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed (v. 808/1405), Mukaddime, (çev.: Z. Kadiri
Ugan), İ�stanbul 1991, c. I.
İbn Kesîr, Ebûl-Fida İ�smâil b. Ö� mer (v. 774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut 1966,
c. VIII.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezî�d el-Kazvî�nî� (v. 275/888), es-Sünen, (nşr.:
Muhammed Fuâd Abdülbâkî�), Mısır 1954, c. I–II.
İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed (v. 230/844), et-et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrut 1985,
c. II.
İbn Teymi̇yye, Takıyyüddî�n Ebü’l-Abbas (v. 728/1263), es-Siyâsetü’ş-Şer’iyye fî Islâ-
hı’r-Râî ve’r-Raıyye, Beyrut 1966.
İbnü’l-Esîr, İ�zzüddî�n Ebi’l-Hasan Alî� (v. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, (thk.: Ali Şî�rî�),
Beyrut 1989, c. II.
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Kahire 1970, c. IV.
İbnü’t-Ti̇ktak, Muhammed b. Alî� b. Tabâtabâ (v. 709/1309), el-Fahrî fi’l-Âdâbi’s-Sultâ-
niyye ve’d-Düveli’l-İslâmiyye, Beyrut 1966.
el-İmâme Ve’s-Siyâse, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim İ�bn Kuteybe (v.
276/889)’ye atfedilen ancak ona ait olmayan müellifi meçhul eser, (tlk.: Taha
646 Muhammed ez-Zeynî�), Mısır 1969, c. I.
İmam Muhammed b. Hasen (v. 189/804), İslâm Devlet Hukuku, şerh. İ�mam Serahsî�,
(çev.: S. Şimşek – İ�. Sarmış), Ankara 1980.
Kandehlevî, M. Yûsuf, Hayatü’s-Sahâbe, (çev.: Sıtkı Gülle), İ�stanbul 1990, c. I.
Kaynaklar ■
Karaman, Hayrettin, Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar, İ�stanbul 1979.

el-Kardâvî, Yûsuf, Müslümanlar Gayrimüslimlere Nasıl Davrandı? (çev.: Beşir Eryar-
soy), İ�stanbul 1985.
Kazvînî, S. Muhammed (v. 683/1284), Aliyyün mine’l-Mehdi ile’l-Lâhdi, Beyrut bty.
Komisyon, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İ�stanbul 1989, c. II.
Mahmûd Şakir, Dört Halife, (çev:. Fikret Aydın), İ�stanbul 1994.
Mâlik b. Enes (v. 179/795), el-Muvatta’, (nşr.: M. Fuâd Abdülbâkî�), Kahire 1951, c. I–II.
Mantran, Robert, İslâm’ın Yayılış Tarihi, (çev.: İ�smet Kayaoğlu), İ�stanbul 1976.
el-Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali (v. 450/1058), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (çev.: Ali Şafak),
İ�stanbul 1976.
el-Mâverdî, Maddî ve Manevî Yüce Hedefler, (çev.: Yaşar Çalışkan), İ�stanbul 1993.
el- Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen ‘Alî� b. Hüseyn (v. 346/957), Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cev-
her, (nşr.: Muhammed M. Abdülhamî�d), Beyrut 1987, c. II.
el- Mevdûdî, Ebü’l-A’lâ, Hilâfet ve Saltanat, (çev.: Ali Genceli), İ�stanbul bty.
el- Mevdûdî, İ�slâm’da Hükümet, (çev.: Ali Genceli), Ankara bty.
M. Rif‘at, Vefa / bak.: Cemal Abdülhâdi.
el-Muhıbb Taberî, Ebû Ca’fer Ahmed (v. 649/1251), er-Riyâdu’n-Nadıra fî Menâ-
kıbi’l-Aşera, Beyrut 1984, c. I.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc (v. 261/877), Sahîhu Müslim, İ�stanbul 1992,
c. I–III.
en-Neccâr, Abdülvahhâb, el-Hulefâü’r-Râşidûn, by. ve bty.
en-Neseî, Ebû ‘Abdurrahman Ahmed b. Şu‘ayb (v. 279/892), es-Sünen, İ�stanbul 1992,
c. I–VIII.
Nevin, A. Mustafa, İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, (çev.: Vecdi Akyüz), İ�stanbul
1990.
er-Rızâ Seyyîd Şerîf, Nehcü’l-Belâğa, (şerh: Muhammed Abduh), Kahire bty., c. II.
Ruhânî, Â� yetullah, İslâm Anayasa Hukuku, (çev.: Abbas Ef ‘alî�), İ�stanbul 1979.
Sıddıkî, S. A., İslâm Devleti’nde Mâlî Yapı, (çev.: Rasim Ö� zdenören), İ�stanbul 1973.
Söylemez, Mahfuz, “Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Et-
kisi – Kûfe Ö� rneği–”, Gazi Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c: II,
sayı: III, Çorum 2003, s. 66–86.
Subhi Salih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, (çev.: İ�brahim Sarmış), İ�stanbul 1981.
Süyûtî, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekir (v. 911/1505), Târîhu’l-Hulefâ, (nşr.: Mu-
hammed Muhyiddî�n Abdülhamî�d), Beyrut 1995.
Şelebî, Ebû Zeyd, Hulefâ-yi Râşidîn, Beyrut 1993.
Şi̇bl Mevlânâ, Asr-ı saadet, (çev.: Ö� . Rızâ Doğrul), İ�stanbul 1977, c. IV.
Şi̇bl Numânî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, (çev.: T. Yaşar Alp), İ�stanbul
1975, c. II.
647
Taberî, Muhammed b. Cerî�r (v. 310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, (thk.: M. Ebü’l-
Fazl İ�brahim), Beyrut 1967, c. III-IV.
et-Tabersî, Ebû Ali Fadl b. Hasan (v. 547/1153), İ’lâmü’l-Verâ bi A’lâmi’l-Hüdâ, (nşr.: Ali
Ekber el-Ğ� affarî�), Beyrut 1979.
Tâhâ Hüseyin, İslâmiyyât, Beyrut 1984.
et-Tirmîzî, Ebû İ�sa Muhammed (v. 279/892), es-Sünen, İ�stanbul 1981, c. I–V.
el-Vâkıdî, İ�bn Ö� mer b. Muhammed (v. 207/822), Kitabü’r-Ridde, (thk.: Muhammed Ha-
midullah), Paris 1989.
Varol, M. Bahaüddin, “râşid halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Ü� zerine Bazı Değer-
lendirmeler”, İSTEM, yıl: 3, sayı: 6, Konya 2005, s. 195 – 213.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya’kûb (v. 284/897), Târîhu’l-Ya’kûbî, Beyrut 1960, c. II.
Yurdaydın, H. Gazi, “İ�slâm Devleti’nde Müslüman Olmayanların Durumu”, AÜİFD, XX-
VII, s. 97–110.
Zeydan, Abdülkerî�m, İslâm Hukûku’nda Fert ve Devlet, Stuttgart 1977.
Zorlu, Cem, İslâm’da İlk İktidar Mücadelesi, Konya 2002.
IV. Kültürel Faaliyetler
Ahmed Emin, Duha’l-İslâm, Kahire, 1964.

Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İ�stanbul, 1991.
Apak, Âdem, “İ�skenderiye Kütüphanesinin Akıbeti Ü� zerine Değerlendirmeler”, İslâmi
Araştırmalar Dergisi, C.16, sayı:1, 2003, s.176-183.
Baktır, Mustafa, Suffa ashâbı, İ�stanbul,1984.
Belâzürî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (v.279/892), Fütûhu’l-Büldân, Beyrut, 1957.
el-Buhâri, Ebû Abdillah Muhammed b. İ�smâî�l (v.256/870), Sahîhu’l-Buhârî, Beyrut,
tsz..
Cerrahoğlu, İ�smail, Tefsir Tarihi, Ankara, 1988.
Corci Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, çev: Zeki Meğamiz, İ�stanbul 1970.
Çelebi, Ahmet, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, Çev: Ali Yardım, İ�stanbul,1983.
Çelik, Mehmet, “Süryani Kaynaklarına Göre İ�mparator Marcian’ın İ�skenderiye Kütüp-
hanesini Yaktırması (1 Ağustos 455)”, Fırat Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, c.10,
sayı:1, Elazığ 2000, s.51-67.
Ebû Dâvûd, es-Sünen, Suriye,1969.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah (v.405/1014), el-Müsted-
rek, Beyrut tsz..
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma’rifetü Ulûmi’l-Hadîs, Medine 1977.
Hamidullah, Muhammed, “Hicrî� Takvim ve Tarihi Arka Planı”, çev: Kasım Şulul,
U.Ü.İ.F.D. Bursa 2000, c.9, sayı:9, s.671-685.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Çev: M.Saî�d Mutlu, SalihTuğ, İ�stanbul,
1969.
648
Hasen İbrahim Hasen, Tarîhu’l-İslâm, Kahire,1964.
İbn Abdürabbih, Ebû Amr Ahmed b. Muhammed el-Endelûsî� (v.328/939), el-İkdü’l-
Ferîd, Kahire, 1962.
Kaynaklar ■
İbn Abdü’l-Berr, Ebû Ö� mer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed(v.463/1071), el-İstîâb fî

Ma’rifeti’l-Ashâb, Mısır, tsz..
İbn Hacer el-Âskalâni, Şihabüddî�n Ebü’l-Fadl (v.852/1448), el-İsâbe fî Temyî-
zi’s-Sahâbe, Beyrut, 1328.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (v.213/828), es-Sîretü’n-Nebeviyye, Mısır,
1936.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İ�smail (v.774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, tsz..
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezî�d el-Kazvî�nî� (v.273/887), Sünenü İbn
Mâce, Kahire, 1952.
İbn Sa‘d, Muhammed (v.230/844), et-et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrut, 1957.
İbnü’l-Esîr, Izzüddî�n Ebü’l-Hasen Ali b. Ebü’l-Keram (v.630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh,
Beyrut 1965.
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Riyâd, tsz..
Kazıcı, Ziya, Anahatları ile İslâm Eğitim Tarihi, İ�st., 1988.
el-Kettânî, Abdülhayy, et-Terâtîbü’l-İdâriyye, Beyrut tsz..
Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, Ankara,1988.
Mehmed Mansur, İskenderiye Kütüphanesini Müslümanlar mı Yaktı? sad.: Fahri Unan,
Ankara 1995.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî� en-Nisâburî� (v.261/874), Sahîhu
Müslim, Beyrut, tsz..
Önkal, Ahmet, “Asr-ı Saâdette Mescidin Ö� nemi ve Yaptığı Görevler”, Diyânet Dergisi,
sayı: XIX-3,1983, s.49-56.
Önkal, Ahmet-Nebi Bozkurt, “Mescid”, DİA., İ�st. 1993, VII / 49-50.
Öymen, Raşit, “İ�slâmiyette Ö� ğretim ve Eğitim Hareketleri”, A.Ü.İ.F.D. s:XI, Ankara 1963,
s.61-80.
Öymen, Raşit-Mehmet Dağ, İslâm Eğitim Tarihi, Ankara 1974.
Özbek, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz.Muhammed, Konya, 1991.
Sofuoğlu, Mehmet, Tefsire Giriş, İ�stanbul 1981.
Subhi es-Sâlih, Kur’ân İlimleri, çev: M.Saî�d Şimşek, Konya,1983.
Şevki Dayf, el-Asru’l-Câhiliyye, Kahire, tsz..
Şiblî, Mevlânâ, Asr-ı Saâdet (İslâm Tarihi), çev: Ö� .Rızâ Doğrul, sad: O.Zeki Mollameh-
metoğlu, İ�stanbul 1974.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerî�r (v.310/922), Târîhu’t-Taberî (Tarîhu’l-Ümem
ve’l-Mülûk), Beyrut tsz..
Terzioğlu, Arslan, “İskenderiye Kütüphanesi Müslümanlar Tarafından Yakılmamıştır”,
Vakıflar Dergisi, İ�stanbul - 1971, Sayı: V.
et-Tirmizî, Ebû İ�sâ Muhammed b. İ�sâ es-Sevrâ (v.279/892), es-Sünen, Mısır,1964.
Uğur, Müctebâ, H. I. Asırda İslâm Toplumu, İ�stanbul 1980.
Vaglieri, L. W, “Râşid Halifeler ve Emevî Halifeleri”, Çev: İ�lhan Kutluer, İ�slâm Tarihi Kül-
tür ve Medeniyeti, İ�stanbul 1988, C: I. s.86-97.
649
Varol, Mehmet Bahaüddin, “Râşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Ü� zerine Bazı
Değerlendirmeler” İSTEM, Sayı:6, Konya 2005, s.214-195.
ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (v.748/1374), Tezkiratü’l-Huf-

fâz, Haydarâbat 1955.
ez-Zehebî, Muhammed b. Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire,1961.
V. Bayındırlık Hizmetleri
Akyüz, Vecdi, “Hz. Peygamber Dönemi Şehir ve Yerel Yönetim Hizmetleri”, İslâm
Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler, I-II, haz. Vecdi Akyüz - Sey-
fettin Ü� nlü, İ�lke Yayınları, İ�stanbul 1996, I, 48-68.
el-Askerî, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdullah (ö. 365/976), el-Evâil, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiy-
ye, Beyrut 1987.
Bakır, Abdülhalık, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004.
Barış, Mustafa Necati, Hz.Ömer Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri, (Basılmamış Yük-
sek Lisans Tezi) Ankara Ü� niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892-3), Fütûhü’l-Büldân, thk: Rıdvân
Muhammed Rıdvân, Beyrut 1403. (Çev.: Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân:
Ülkelerin Fetihleri), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987).
Belâzürî, Ensâbü’l-Eşrâf, (ö. 279/892-3), thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Zirikli, I-XIII, Dâ-
ru’l-Fikr, Beyrut 1996.
el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali (458/1066), es-Sünenü’l-Kebîr, I-X,
Beyrut, 1344-1356.
Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İ�smâil (ö. 256/870), el-Câmiü’s-Sahîh, Çağrı
Yayınları, 2. baskı, I-VIII, İ�stanbul 1992.
Can, Yılmaz, “İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi Dâru’l-İmara İkilisi
Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-
gisi, Samsun 1996, sy.VIII, s. 123-134.
Creswell, K.A. Cameron, Early Islamic Architecture, London 1958.
Cu‘ayt, Hişâm, el-Kûfe; Neş’etü’l-Medineti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, 2. baskı, Daru’t-Tıbâ‘a
ve’n-Neşr, Beyrut 1992.
Cûde, Cemal, el-Arab ve’l-Arz fî’l-‘Irâk fî Sadri’l-İslâm, Ü� rdün Ü� niversitesi Yayınları,
Şirketü’l-‘Arabiyye, Amman 1979.
Demi̇rci, Mustafa, “Hz. Osman Devri Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”, İslâ-
miyât, Yıl 1/7, Ankara 2004, s. 170-155
Demirci, Mustafa, İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, Kitabevi, İ�stanbul 2003.
Demirci, Mustafa, Siyah Öfke –Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869–
883), Çizgi Yayınları, Konya 2005.
Donner, Fred McGrew, The Arab Tribes in the Muslim Conquest of Iraq, Basılmamış
650 Doktora Tezi, Princeton Ü� niversitesi, Amerika 1975.
Ebû ‘Ubeyd, Kasım b. Sellâm (ö. 224/839), Kitâbü’l-Emvâl, thk: Muhammed Ammara,
Dârü’ş-Şürûk, I. Baskı, Beyrut-Kahire 1989.
Kaynaklar ■
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘âs es-Sicistânî� (ö. 275/888), es-Sünen, Çağrı Yayınları, 2.
baskı, I-V, İ�stanbul 1992.
Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İ�brahim (ö. 182/798), Kitâbü’l-Harâc, çev.: Ali Ö� zek, Kitâbü’l-
Harâc, İ�stanbul 1981.
Ebû’l-Fidâ, ‘İ�mâdüddin Mütevekkil’l-Müeyyed İ�smâil b. Ali (ö. 732/1331-1332),
el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu Ebî’l-Fidâ), thk: Mahmud Deyyûb, I-II,
Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrut 1997.
Ebû’r-Râbiye, Abdülhâlık Seyyid, ‘Amr b. el-Âs -Beyne Yedeyi’t-Târîh-, ez-Zehrâ li’l-İ�’lâ-
mi’l-‘Arabî�, I.Baskı, Kahire 1408/1988.
Erdem, Mustafa, “Kıbtî Kilisesi”, Ankara Ünivesitesi İlâihyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD),
Ankara 1997, XXXVI, 143-178.
Ervâ Selim Sâidât, İstikrârü’l-Kabâil’il-Arabiyye fî’l-‘Irak fî Sadri’l-İslâm, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi), dan.: Fâlih Salih Hüseyn, Ü� rdün Ü� niversitesi, Amman
2001.
el-Ezrakî, Ebü’l-Velî�d Muhammed b. Abdullah (ö. 250/865), Ahbâru Mekke, çev.: Y.
Vehbi Yavuz, Kâbe ve Mekke Tarihi, Feyiz Yayınları, İ�stanbul 1974.
Fayda, Mustafa, Hulefâ-yi Râşidîn Devri, Kubbealtı Yayınları, İ�stanbul 2014.
Halife b. el-Hayyât, Ebû Ö� mer el-Leysî� el-‘Usfurî� (ö. 240/854), et-Târîh, thk: Ekrem
Ziya ‘Umerî�, Dâru’l-Kalem, 2. baskı, Dimaşk-Beyrut 1397/1978.
Halife b. el-Hayyât, Ebû Ö� mer el-Leysî� el-‘Usfurî� (ö. 240/854), Tabakât, thk: Ekrem
Ziyâ ‘Umerî�, Dârü’t-Tî�be, 2. baskı, Riyâd 1982.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Müesseselerine Giriş, çev.: İ�hsan Süreyya Sırma, Be-
yan, İ�stanbul 1980.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, çev.: M.Saî�d Mutlu (I.Cilt), Ahmed
Saî�d Matbaası, İ�stanbul 1966; M.Saî�d Mutlu-Salih Tuğ (II.Cilt), İ�rfan Yayınevi,
1969.
Hamidullah, Muhammed, Mecmû‘atü’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye li’l-‘Ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâ-
feti’r-Râşide, Kahire 1941, çev.: Vecdi Akyüz, Hz. Peygamber Döneminin
Siyasî-Idarî Belgeleri, Kitabevi, İ�stanbul 2002.
Hammâş, Necde, “el-İdâre ve Tanzîmu’d-Darâib fî’ş-Şâm fî Sadri’l-İslâm”, el-Mü’teme-
ru’d-Düvelî’r-Râbi‘ li Târîhi Bilâdi’ş-Şâm, 413.
Hammâş, Necde, Şâm fî Sadri’l-İslâm, Dimaşk 1987.
el-Himyerî, Muhammed b. Abdûlmûn‘im (ö.727/1327), er-Ravdü’l-Mi‘târ fî Habe-
ri’l-Aktâr, nşr: İ�hsan Abbas, Beyrut 1967.
Hinds, George Martin, “Kûfan Political Alignments and their Backraund in the Mid-se-
venth Centery A.D”, International Journal of Middle East Studies, 2 (1971), 346-
367.
Hitti, Philip, Sosyal ve Kültürel İslâm Tarihi, ter. Salih Tuğ, Boğaziçi Yayınları, I-IV, İ�s-
tanbul 1980.
651
Hizmetli, Sabri “Târihî� Rivayetlere Göre Hz. Osman’ın Ö� ldürülmesi”, Ankara Üniversi-
tesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), XXVII (1985), s. 149-177
Hourani, Albert, A History of Arap Peoples, çev.: Yavuz Alogan, Arap Halkları Tarihi,
İ�ltişim Yayınları, 3. baskı, İ�stanbul 2001.
İbn Abdilhakem, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah (ö. 257/870), Fütûhu Mısr ve
Ahbâruhâ, thk: Charles C. Torrey, Leiden 1922.
İbn Dukmak, Sarî�müddî�n İ�brahim b. Muhammed b. Aydemir, (ö.809/1407), el-İntisâr
li Vâsitati Akdi’l-Emsâr, IV-V, ed. Fuat Sezgin, Institut für Gescchichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenshaften, (Islamic Geography: 51), Frankfurt 1992.
(Eser, Carl Vollers tarafından tahkik edilmiş ve Kahire’de 1893 yılında basıl-
mış olan nüshanın tıpkı baskııdır).
İbn Ebi’l-Hadîd, Abdülhamî�d b. Hibetullah (ö. 656/1258), Şerhu Nehci’l-Belâğa, thk:
Ebû’l-Fadl İ�brâhim, Dârü İ�hyâi’l-Kütübü’l-‘Arabiyye, I-XVIII, Kâhire 1559-
1963.
İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habî�b b. Ü� meyye b. ‘Amr el-Hâşimî� el-Bağ-
dâdî�, (ö. 245/859), Kitâbü’l-Muhabber, thk: I. Lichtenstadter, Beyrut t.y.
İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali, (ö. 852/1448), el-İsâbe fi Tem-
yîzi’s-Sahâbe, I-VIII, thk: Ali Muhammed el-Becâvî�, Dâru’l-Cî�l, Beyrut
1412/1992.
İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali, (ö. 852/1448), Fethü’l-Bârî bi Şer-
hi Sahîhi’l-Buhârî, thk.: Muhammed Fuâd Abdülbâkî�-Muhibbüddî�n el-Hatî�b,
I-XIII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut t.y.
İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım (ö. 356/976), Kitâbü Sûrati’l-Arz, thk: R. Blacher, H.A.R Gibb,
P. Kahle, C. A. Nallino, A. J. Wensinck, J. H. Kramers, Leiden 1938.
İbn Hubeyş, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdillah b. Yûsuf (ö. 584/1188), Ğa-
zavâtu İbn Hubeyş, thk: Süheyl Zekkâr, I-II, Dâru’l-Fikr, I. Baskı, Beyrut 1992.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed (ö. 751/1350), et-Turuku’l-Hükmiyye fi’s-Siyâse-
ti’ş-Şer’iyye, Mısır, 1317.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İ�smâil b. Ö� mer (ö. 774/1327), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Mek-
tebetü’l-Me‘ârif, Beyrut t.y.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), ‘Uyûnu’l-Ahbâr, thk:
Muhammed el-İ�skenderânî�, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî�, Beyrut 1994.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), el-Me‘ârif, Dâru’l-Kü-
tübi’l-İ�lmiyye, Beyrut 1987.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezî�d el-Kazvî�nî� (ö. 273/886), es-Sünen, Çağrı
Yayınları, 2. baskı, I-II, İ�stanbul 1992.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim (ö. 711/1311), Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Dârü Sâdır, I.
Baskı, Beyrut 1955-1956.
İbn Rusteh, Ahmed b. Ö� mer (ö. 310/92) Kitâbü A‘lâki’n-Nefîse, thk: Werstenfel, nşr:
De Goeje, Leiden, 1891.
İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Basrî� ez-Zührî� (ö. 230/845), Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr,
652 I-VIII, Dârü Sâdır, Beyrut, 1960-1968.
İbn Seyyidinnâs, Ebû’l-Feth Fethuddî�n Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-
Ya‘merî�, (ö. 773/1334), ‘Uyûnü’l-Eser fî Fünûni’l-Meğâzî ve’ş-Şemâili ve’s-Siyer,
Dâru’l-Ma‘rife, y.y., t.y.
Kaynaklar ■
İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ö� mer b. Şebbe en-Nemî�rî� el-Basrî� (ö. 183/849), Târîhü’l-Medi-
neti’l- Münevvere (Ahbâru’l-Medineti’l-Münevvere), thk: Fehim Muhammed
Şeltût, I-IV, Dârü’t-Turâs, I. Baskı, Beyrut 1410/1990.
İbn Tağriberdî, Kemâlüddî�n Ebû ’l-Mehâsin Yûsuf (ö. 873/1468), en-Nücûmü’z-Zâhi-
ra fi Mülûki Mısr ve’l-Kâhira, thk: Komisyon, I-XVI, Kahire, 1970-72.
İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1200), el-Müntazam fî Târî-
hi’l-Mülûk ve’l-Ümem, V-X, Haydarâbâd-Dekkan 1357-1360, I-XII, thk: Musta-
fa Abdulkadir Atâ, Beyrut 1992.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Tarih, thk:
Ebû’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî�, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, 2. baskı I-X, Beyrut
1995.
İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İ�shâk el-Hemedânî� (ö. 290/902),
Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, nşr. De Goeje, Leiden 1967.
İhsân Abbas, Târihü Bilâdi’ş-Şâm, Ü� rdün Ü� niversitesi Yayınları, Amman 1990.
el-İstahrî, Ebû İ�shâk İ�brahim b. Muhammed (ö. 320/932), el-Mesâlik ve’l-Memâlik, ed.
De Goeje, Brill, Leiden 1927.
el-Kalkaşandî, Ebû Abbas Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhü’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İnşâ,
nşr: Muhmmed Hüseyn, Beyrut 1987.
el-Kettânî, Abdülhayy b. Şemsü’l-Â� fâk Ebû’l-Mekârim Abdulkebî�r, et-Terâtibu’l-İdâ-
riyye ve’l-‘Amâlât ve’s-Sınâât ve’l-Mutâcir ve’l-Hâletu’l-İlmiyye elletî Kânet ‘alâ
‘Ahdi Te’sîsi’l-Medineti’l-Münevvere, çev.: Ahmet Ö� zel, Hz. Peygamber’in Yöne-
timinde Sosyal Hayat ve Kurumlar, I-III, İ�stanbul 1990-92.
el-Kindî, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yûsuf (ö. 350/961), el-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât, nşr:
Rhuvon Guest, Kahire 1912.
Kubiak, Wladyslaw, al-Fustât; its Foundation and Early Urban Settlement, Wydawni-
ctwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa(Varşova) 1982.
el-Kuraşî, Gâlib b. Abdü’l-Kâfî�, Evveliyâtü’l-Fâruk fi’l-İdâreti ve’l-Kadâi, I-II, Beyrut,
1990.
Lem‘î, Mustafa Sâlih, el-Medinetü’l-Münevvere Tatavvuruhâ’l-‘Umrânî ve Türâsü-
hâ’l-Mi‘mârî, Bağdât 1982.
Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslâm, ter: Nezih Uzel, Pınar Yayınları, İ�stanbul,
1983.
el-Makdîsî, Mutahhar b. Tâhir (ö. ~355/966), el-Bed’ ve’t-Târîh, thk: Clement Huart,
I-VI, Paris 1903.
el-Makdîsî, Şemsüddî�n Ebû Abdullah Ahmed b. Ebî� Bekir (ö. 380/990), Ahse-
nü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, nşr: De Goeje, Leiden 1967.
Makrîzî, Ebû’l-Hasan Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), el-Mevâiz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hitati
ve’l-Âsâr, I-II, Beyrut t.y.
Massignon, Louis, Hıtatü’l-Basra ve’l-Bağdâd, Arapçası: İ�brahim es-Semerrâî�, el-Mü-
essesetü’l-‘Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrut 1981. 653
Massignon, Louis, Hıtatü’l-Kûfe ve Şerhu Harîtatihâ, Arapçası: İ�brâhim es-Sâmirî�,
Takî�yy Muhammed el-Mus‘abî�, Cem‘iyyetü Müntedî�’n-Neşr, Necef ty.
el-Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 450/1058), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye,

çev.: Ali Şafak, İslâm’da Devlet ve Hilâfet Hukuku, Bedir Yay., İ�stanbul 1994.
Naboodah, Hassan, Eastern Arabia in the Sixth and Seventh Centuries, Basılmamış
Doktora Tezi, Exeter Universitesi, Amerika 1988.
en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şu‘ayb (ö. 303/915), es-Sünen, Çağrı Yayınları,
2. baskı, I-VIII, İ�stanbul 1992.
Nuʻmân b. Muhammed b. el-Irâk, (~ h.X yy.), Ma‘denü’l-Cevâhir bi Târihi’l-Basra
ve’l-Cezâir, thk: Muhammed Hamî�dullah, Mecme‘u’l-Bühûsi’l-İ�slâmiyye, İ�s-
lâmâbâd 1973.
en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvahhâb (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb,
thk: Komisyon, I-XVIII, Kahire 1954; thk: M. M. Emî�n-S. Baz Arî�nî�, XIX-XXXI,
Kahire 1975.
Özkuyumcu, Nadir, Fethinden Emevîlerin Sonuna Kadar Mısır ve Kuzey Afrika (h.18-
132/m.639-750), dan.: Mustafa Fayda, M.Ü� . Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basıl-
mamış Doktora Tezi, İ�stanbul 1993.
Reitemeyer, Else, Die Städtegründungen der Araber im İslâm, Akademische Buchdru-
ckerei von F. Straub, München 1912.
Sâlih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, Matba‘atu Mecme‘u’l-‘İ�lmi’l-‘Irâkî�,
Bağdat 1986.
Sâlih Ahmed el-Ali, “el-Himâ fî Evveli’l-Karni’l-Hicrî”, Mecelletü’l-Arab, sayı: VII, Riyâd,
1969, 579-582;
Sâlih Ahmed el-Ali, “Hıtatü’l-Basra”, Mecelletü Sümer, VIII, Bağdat, 1952, 281-303.
Sâlih Ahmed el-Ali, “Mıntıkatü Kûfe”, Mecelletü Sümer, XXI, c: I, Bağdat, 1965, s. 229-
252.
Sâlih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmâtu’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fî’l-Basra fî Karni’l-Evve-
li’l-Hicrî, Dârü’t-Talî�‘a, 2. baskı, Beyrut 1969.
Savaş, Rızâ, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, Ravza Yayınları, Birinci Baskı, İ�stanbul
1992.
es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr, (ö. 562/1167), el-Ensâb,
nşr: Muhammed Ahmed Hallâk, I-IV, Dârü İ�hyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî�, Beyrut 1999.
es-Semhûdî, Ali Nuruddin b. Abdillah, (ö. 911/1506), Vefâü’l-Vefâ bi Ahbâri Dâ-
ri’l-Mustafâ, thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamî�d, I-IV, Beyrut 1984.
Söylemez, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara Okulu Yayınları, Ankara
2001.
Süyûtî, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekr, (ö. 911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara, thk:
Ebû’l-Fazl İ�brâhim, I-II, Kahire 1967, 1968.
Şiblî, Mevlânâ Nûmânî�, Asr-ı Saâdet, ter: Ö� mer Rıza Doğrul, I-V, İ�stanbul, 1974.
Şiblî, Mevlânâ Nûmânî�, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, çev. Talip Yaşar
Alp, I-II, İ�stanbul, 1980.
654
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (ö. 310/922), Târihü’l-Ümem ve’l-Mülûk (Târî-
hu’t-Taberî), I-XI, thk: Muhammed Ebû’l-Fadl, Beyrut t.y.
Kaynaklar ■
et-Tirmîzî, Ebû İ�sa Muhammed b. İ�sâ (ö. 279/892), es-Sünen, I-V, Çağrı Yayınları, 2.
baskı, İ�stanbul 1992.
Umerî, Ekrem Ziyâ, Asru’l-Hilâfeti’r-Râşide, Mektebetü’l-Ü� beykân, Riyâd 2009.
Utku, Nihal Şahin, Kızıldeniz’de Denizcilik Ticaret ve Yerleşim, Basılmamış Doktora Tezi,
dan.: Prof. Dr. Mustafa Fayda, Marmara Ü� niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, İ�lahiyat Anabilim Dalı, İ�slâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İ�stanbul 2005.
el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (ö. 292/905), Târîhu’l-Ya‘kûbî,
thk: Abdülemî�r Minhâ, Müessesetü’l-İ�lmî� li’l-Matbû‘ât, I-II, Beyrut, 1993.
el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (ö. 292/905), Kitâbü’l-Büldân,
nşr: J. De Goeje, Leiden 1967.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddî�n Yâkût b. Abdullah er-Rûmî� el-Bağdâdî�
el-Hamevî�, (ö. 626/1229), Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru’l-Fikr, I-V, Beyrut t.y.
Yılmaz, Metin, “İ�slâm Tarihinin İ�lk Ü� ç Asrında Hapishanelere ve Mahkûmların Durum-
larına İ�nsan Hakları Bağlamında Genel Bir Bakış”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi (OMÜİDF), 2001, sayı: 12-13, s. 539-581;
Yılmaz, Metin, Erken Dönem İslâm Tarihinde Zindanlar ve Hapishaneler, Etüt Yayınları,
Samsun 2009.
Yüksel, Ahmet Turan, “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki Faaliyetler”, Selçuk
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Konya 1999, sayı: IX, s. 45-80.
ez-Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347),
Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm, thk: Ö� mer Abdüsselâm Ted-
mürî�, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî�, 2. baskı, Beyrut 1991.
Zübeyr b. Bekkâr, el-Ahbâru’l-Muvaffâkiyât, thk: Sâmi Mekkî� el-‘Â�nî�, Matba‘atü’l-‘Â� nî�,
Bağdât 1972.
VI. Yeni Şehirlerin Kuruluşu ve İskan Faaliyetleri
Apak, Â� dem, “Mısır’ın Müslümanlar Tarafından Fethi ve Fetih Sonrası Ü� lkede Sosyal
ve Dinî� Alanda Meydana Gelen Değişmeler Ü� zerine Değerlendirmeler”, Ulu-
dağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 2001, X/2, 145-149.
Ashtor, Eliyahu, A Social Economic History of Near East in the Middle Ages, Collins,
London 1976.
Atiya, Aziz Surial, “Coptic Church”, the Encyclopaedia of Religion, ed. Mircea Elieda,
New York 1987, IV, 82-85.
el-Bekrî, Abdullah b. Abdilazî�z, (487/1094), Mu‘cemü Mesta‘cem min Esmâi’l-Bilâdi
ve’l-Mevâki‘, thk: Mustafa es- Sekkâ, I-IV, Beyrut 1983.
Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892-3), Fütûhu’l-Büldân, thk: Rıdvân
Muhammed Rıdvân), Beyrut 1403. (çev.: Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân:
Ülkelerin Fetihleri), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987).
Belâzürî, Ensâbü’l-Eşrâf, thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî�, I-XIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 655
1996.
Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
Butler, A.J., Fethü’l-Arab li Mısr, Arapçası: Muhammed Ferî�d Ebû Hadî�d, y.y. 1989.
Butler, A.J., The Ancient Coptic Churches of Egypt, I-II, Oxford 1884.
Casanova, Paul, “Essai de Reconstruction Topographique de la Ville d’Foustat ou Misr”,
Memorieas Publies Par les Membres de I’Institut Français d’archeologie
Orientale (MIFAO), 35, I-II, Kahire 1913-1919.
Creswell, K.A. Cameron, Early Islamic Architecture, London 1958.
Cu‘ayt, Hişâm, el-Kûfe; Neş’etü’l-Medineti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, 2. baskı, Dârü’t-Tıbâ‘a
ve’n-Neşr, Beyrut 1992.
Cûde, Cemal, el-Arab ve’l-Arz fî’l-‘Irâk fî Sadri’l-İslâm, Ü� rdün Ü� niversitesi Yayınları, eş-
Şirketü’l-‘Arabiyye, Amman 1979.
Demirci, Mustafa, Siyah Öfke –Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869–
883), Çizgi Yayınları, Konya 2005.
Dia, “Kıptîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2002, XXV, 424-
426.
ed-Dîneverî, Ebû Hanî�fe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö. 282/890), el-Ahbâru’t-Tıvâl,
thk: Ö� mer Fâruk et-Tabba‘, Şirketü Dâru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkâm, Beyrut 1995.
Donner, Fred McGrew, The Arab Tribes in the Muslim Conquest of Iraq, Princeton Ü� ni-
versitesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Amerika 1975.
ed-Dûrî, Abdülaziz, en-Nuzumü’l-İslâmiyye, Vüzâratü’l-Me‘ârifi’l-‘Irâkıyye, Matba‘atu
Necî�b, I. Baskı, Bağdat 1950.
Ebû ‘Ubeyd, Kasım b. Sellâm (ö. 224/839), Kitâbü’l-Emvâl, thk: Muhammed Ammara,
Dârü’ş-Şürûk, I. Baskı, Beyrut-Kahire 1989.
Ebû ‘Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ et-Teymî� (ö. 209/825), Kitâbü Nekâizi Cerîr ve’l-Fe-
rezdak, thk: İ�brahim Huvvar-Velî�d Mahmûd Hâlis, I-III, I. Baskı, yy., ty.
Ebû Sâlih, al-Armani, The Churches and Monasteries of Egypt and Some Neighbouring
Countries, (İ�ngilizce’ye terc: b. T. A. Evetts, Oxford: The Clarendon Press, 1895.
Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İ�brahim (ö. 182/798), Kitâbü’l-Harâc, çev.: Ali Ö� zek, Kitâbü’l-
Harâc, İ�stanbul 1981.
Ebû’l-Fidâ, ‘İ�mâdüddin Mütevekkilü’l-Müeyyed İ�smâil b. Ali (ö. 732/1331-1332),
Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu Ebî’l-Fidâ), thk: Mahmud Deyyûb, I-II, Dâ-
ru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, Beyrut 1997.
Ebû’r-Râbiye, Abdülhâlık Seyyid, Amr b. el-Âs -Beyne Yedeyi’t-Târîh-, ez-Zehrâ lil İ�‘lâ-
mi’l-‘Arabî�, I. Baskı, Kahire 1408/1988.
Eraslan, Sadık, Sosyal ve Politik Sonuçları İtibariyle Hz.Ömer Devri Fetih Hareketleri,
Ankara Ü� niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi),
Ankara 1997.
Erdem, Mustafa, “Kıbtî� Kilisesi”, AÜİFD, Ankara 1997, XXXVI, 143-178.
Ervâ Selim Sâidât, İ�stikrâru’l-Kabâil’il-Arabiyye fî’l-‘Irak fî Sadri’l-İslâm, (Basılmamış
656 Yüksek Lisans Tezi), dan.: Falih Salih Hüseyn, Ü� rdün Ü� niversitesi, Amman
2001.
Eş‘ab, Hâlis, el-Medinetü’l-‘Arabiyye, Ma‘hedü’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye, Bağ-
dat Ü� niversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Bağdat 1403/1982.
Kaynaklar ■
el-Ezdî, Muhammed b. Abdillâh (ö. h. II. asrın ortaları), Târîhu Fütûhu’ş-Şâm, thk: Ab-
dü’l-mün‘im ‘Â�mir, Müessesetü Sicilli’l-Arab, y.y. 1970.
Fayda, Mustafa, “Câbiye” DİA, Ankara 1992, VI, 538.
Fayda, Mustafa, “Hz. Ö� mer Devrinde Dî�van Teşkilâtı”, Doğuştan Günümüze İ�slâm Tari-
hi, I-XIII İ�stanbul 1986, II, 107-176.
Fayda, Mustafa, “Hz. Ö� mer’in Hayber ve Çevresi İ�le Necrân’dan Gayr-i Müslimleri Çı-
karması”, DEÜİFD, İ�zmir 1983, 57-66.
Guest, A. R., “The Foundation of Fustât and the Khittahs of That Town”, Journal of the
Royal Asiatic Society, London 1907, 49-83.
Halife b. el-Hayyât, Ebû Ö� mer el-Leysî� el-‘Usfûrî� (ö. 240/854), et-Târîh, thk: Ekrem
Ziya ‘Umerî�, Dâru’l-Kalem, 2. baskı, Dimaşk-Beyrut 1397/1978.
el-Himyerî, Muhammed b. Abdulmün‘im (ö. 727/1327 ?), er-Ravdu’l-Mi‘târ fî Habe-
ri’l-Aktâr, nşr: İ�hsan Abbas, Beyrut 1967.
Hinds, George Martin, “Kûfan Political Alignments and their Backraund in the Mid-se-
venth Centery A.D”, International Journal of Middle East Studies, 2 (1971), 346-
367.
Hitti, Philip, Sosyal ve Kültürel İslâm Tarihi, ter. Salih Tuğ, Boğaziçi Yayınları, I-IV, İ�s-
tanbul 1980.
Hourani, Albert, A History of Arap Peoples, çev.: Yavuz Alogan, Arap Halkları Tarihi,
İ�ltişim Yayınları, 3. baskı, İ�stanbul 2001.
İbn Abdilhakem, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah (ö. 257/870), Fütûhu Mısr ve
Ahbâruhâ, thk: Charles C. Torrey, Leiden 1922.
İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî� (ö. 327/939), el-‘Ikdü’l-Ferîd, thk:
A. et-Terhî�nî�, I-VIII, Beyrut 1987.
İbn Dukmak, Sarî�müddî�n İ�brahim b. Muhammed b. Aydemir, (ö.809/1407), el-İntisâr
li Vâsitati Akdi’l-Emsâr, IV-V, ed. Fuat Sezgin, Institut für Gescchichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenshaften, (Islamic Geography: 51), Frankfurt 1992.
(Eser, Carl Vollers tarafından tahkik edilerek Kahire’de 1893 yılında basılmış
olan nüshanın tıpkı baskııdır).
İbn Düreyd, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan el-Ezdî� el-Basrî� (ö. 321/933), el-İştikâk,
thk: Abdüsselâm Hârun, Mektebetü Hancî�, Kahire 1958;
İbn Ebi’l-Hadîd, Abdülhamî�d b. Hibetullah (ö.656/1258), Şerhu Nehcü’l-Belâğa, thk:
Ebû’l-Fadl İ�brâhim, Dâru İ�hyâi’l-Kütübü’l-‘Arabiyye, I-XVIII, Kâhire 1559-
1963.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö.630/1232), el-Kâmil fi’t-Tarih, (thk:
Ebû’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî�), Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, 2. baskı I-X, Beyrut
1995.
İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım (ö. 356/976), Kitâbü Sûrati’l-Arz, thk: R. Blacher, H.A.R Gibb,
P. Kahle, C. A. Nallino, A. J. Wensinck, J. H. Kramers, Leiden 1938.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İ�smâil b. Ö� mer (ö. 774/1327), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Mek- 657
tebetü’l-Me‘ârif, Beyrut t.y.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), el-Me‘ârif, Dâru’l-Kü-
tübi’l-İ�lmiyye, Beyrut 1987.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim (ö. 711/1311), Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Dâru Sâdır, I.
Baskı, Beyrut 1955-1956.
İbn Tağriberdî, Kemâlüddî�n Ebû ’l-Mehâsin Yûsuf (ö. 873/1468), en-Nücûmü’z-Zâhi-
ra fi Mülûki Mısr ve’l-Kâhira, thk: Komisyon, I-XVI, Kahire, 1970-72.
İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (597/1200), el-Muntazam fî Târî-
hi’l-Mülûk ve’l-Ümem, V-X, Haydarâbâd-Dekkan 1357-1360, I-XII, thk: Musta-
fa Abdulkadir Atâ, Beyrut 1992.
İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İ�shâk el-Hemedânî� (ö. 290/902),
Muhtasaru Kitâbü’l-Büldân, nşr. De Goeje, Leiden 1967.
İbnü’l-Kelbî, Ebû Münzir Hişâm b. Muhammed b. es-Sâib, (ö. 204/820), Cemhere-
tü’n-Neseb, thk: Nâci Hasan, Â� lemü’l-Kütüb, Beyrut 1993.
el-İsfahânî, Ebû’l-Ferec Ali b. Hüseyn (356/976), el-Eğânî, I-XXIII, t.y., y.y.,
el-İstahrî, Ebû İ�shâk İ�brahim b. Muhammed (ö. 320/932), Mesâlikü’l-Memâlik, ed.
De Goeje, Brill, Leiden 1927.-el-Ekâlîm, thk: J. Möller, Mektebetü’l-Müsennâ,
Bağdat t.y.
el-Kalkaşandî, Ebû’l Abbas Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhu’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İn-
şâ, nşr: Muhmmed Hüseyn, Beyrut 1987.- Kalâidü’l-Cümân fi’t-Târîhi’l-Ara-
bi’z-Zamân, thk: İ�brahim Ebyarî�, Dâru’l-Kütübi’l-İ�lmiyye, 2. baskı, Kahire
1982.
el-Katâvine, Muhammed Abdulaziz, el-Medinetü’l-Arabiyye fî’l-‘Irâk fî Karni’l-Evve-
li’l-Hicrî, (Basılmamış Doktora Tezi), dan: Muhammed Abduh Hatâmile, Ü� r-
dün Ü� nversitesi, 2003-2004.
Kehhâle, Ö� mer Rıza, Mu‘cemü Kabâili’l-‘Arab, I-III, el-Matba‘tü’l-Hâşimiyye, Dimaşk
1949.
el-Kindî, Ebû Ö� mer Muhammed b. Yûsuf (ö. 350/961), el-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât, nşr:
Rhuvon Guest, Kahire 1912.
Kubiak, Wladyslaw, al-Fustât; its Foundation and Early Urban Settlement, Varşova Ü� ni-
versitesi Yayınları, Varşova 1982.
Kudâme b. Ca‘fer, Ebû’l-Ferec (ö. 310/922), el-Harâc ve Sınâ’âti’l’Kitâbe, thk: Muham-
med Hüseyn Zebî�dî�, Bağdat 1981.
Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate, Cambridge Ü� niversitesi Yayınları, New
York 1905.
Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslâm, ter: Nezih Uzel, Pınar Yayınları, İ�stanbul,
1983.
el-Makdîsî, Şemsüddî�n Ebû Abdullah Ahmed b. Ebî� Bekir (ö. 380/990), Ahse-
nü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, nşr: De Goeje, Leiden 1967.
Makrîzî, Ebû’l-Hasan Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), el-Mevâiz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtati
658 ve’l-Âsâr, I-II, Beyrut t.y.
Massignon, Louis, Hıtatu’l-Basra ve’l-Bağdâd, Arapçası: İ�brahim es-Semerrâî�, el-Mü-
essesetü’l-‘Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrut 1981.
Kaynaklar ■
Massignon, Louis, Hıtatu’l-Kûfe ve Şerhu Harîtatihâ, Arapçası: İ�brâhim es-Sâmirî�,

Takî�yy Muhammed el-Mus‘abî�, Cem‘iyyetü Müntedî�’n-Neşr, Necef ty.
el-Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 450/1058), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye,
çev.: Ali Şafak, İslâm’da Devlet ve Hilâfet Hukuku, Bedir Yay., İ�stanbul 1994.
el-Mes‘ûdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyn (ö. 346/957), et-Tenbîh ve’l-İşrâf, nşr: M. J. De
Goeje, Leiden 1967.
el-Mes‘ûdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyn (ö. 346/957), Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cev-
her, thk: Abdülemî�r Mühennâ, I-IV, Beyrut 1991.
el-Minkarî, Ebû’l-Fazl Nasr b. Müzâhim el-Minkarî� et-Temî�mî� (ö. 212/827), Vak‘a-
tü Sıffîn, thk: Abdüsselâm Hârûn, Dâru İ�hyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, Kahire
1365/1945.
Naboodah, Hassan, Eastern Arabia in the Sixth and Seventh Centuries, Exeter Ü� niversi-
tesi, (Basılmamış Doktora Tezi), Amerika 1988.
Nuʻmân b. MUHAMMED b. el-IRÂ� K, (~ h.X yy.), Ma‘denü’l-Cevâhir bi Târihi’l-Basra
ve’l-Cezâir, thk: Muhammed Hamî�dullah, Mecme‘u’l-Buhûsi’l-İ�slâmiyye, İ�s-
lâmâbâd 1973.
en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdilvahhâb (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb,
thk: Komisyon, I-XVIII, Kahire 1954; thk: M. M. Emî�n-S. Baz Arî�nî�, XIX-XXXI,
Kahire 1975.
Özkuyumcu, Nadir, Fethinden Emevîlerin Sonuna Kadar Mısır ve Kuzey Afrika (h.18-
132/m.639-750), dan.: Mustafa Fayda, M.Ü� . Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basıl-
mamış Doktora Tezi, İ�stanbul 1993.
Reitemeyer, Else, Die Städtegründungen der Araber im İslâm, Akademische Buchdru-
ckerei von F. Straub, München 1912.
Salih Ahmed el-Ali, “Hıtatu Basra”, Mecelletü Sümer VIII, Bağdat, 1952, 281-303.
Salih Ahmed el-Ali, “Mıntıkatu Kûfe”, Mecelletü Sümer, XXI, c: I, Bağdat, 1965, s. 229-
252.
Salih Ahmed el-Ali, Ehlü Fustât, Beyrut 2000.
Salih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmâtü’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fî’l-Basra fî Karni’l-Evve-
li’l-Hicrî, Dâru’t-Talî�‘a, 2. baskı, Beyrut 1969.
Salih Ahmed el-Ali, Hıtatu’l-Basra ve Mıntıkatühâ, Matba‘atü’l-Mecme‘u’l-‘İ�lmi’l-‘Irâkî�,
Bağdat 1986.
Scanlon, George T, “al-Fustât: the Riddle of the Earlist Settlement”, The Byzantine
and Early Islamic Near East II: Land Use and Settlement Patterns, ed: G.R.D.
King-Averil Cameron, New York 1994, 170-179.
es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr, (ö. 562/1167), el-Ensâb,
nşr: Muhammed Ahmed Hallâk, I-IV, Dâru İ�hyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî�, Beyrut 1999.
es-Semhûdî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Abdullah b. Ahmed, (ö. 911/1506), Vefâül-
Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ, thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamî�d, I-IV,
Beyrut 1984. 659
Söylemez, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara Okulu Yayınları, Ankara
2001.
es-Sûdânî, Rebâb Cebbâr Tâhir, Cebhetü’l-Basra; Dirâse fî Ahvâlihâ’l-Askeriyye ve’l-İdâ-

riyye ve’l-İctimâiyye ve’l-Mâliyye li’l-Fetrati min h.11-41/m.632-661, (Basılma-
mış Yüksek Lisans Tezi), Câmi‘atü’l-Basra, Basra 1989.
Süyûtî, Celâlüddî�n Abdurrahman b. Ebî� Bekr, (ö. 911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara, thk:
Ebû’l-Fazl İ�brâhim, I-II, Kahire 1967, 1968.
Şeyyâl, Cemâlüddin, “Fustât; Keyfe Uhtuyire Mekânühâ ve lime Sümmiyet bi hâza’l-İsm”,
Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb, İ�skenderiye Ü� niversitesi, 1958, XIII, 133-143.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerî�r (ö. 310/922), Târîhü’l-Ümem ve’l-Mülûk (Târî-
hu’t-Taberî), thk: Muhammed Ebû’l-Fadl, I-XI, Beyrut t.y.
Wellhausen, Julious, İslâmiyetin İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, (çev.: Fik-
ret Işıltan), TTK Yayınları, Ankara 1989.
el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (292/905), Târîhu’l-Ya‘kûbî,
thk: Abdülemî�r Minhâ, Müessesetü’l-İ�lmî� li’l-Matbû‘ât, I-II, Beyrut, 1993;
el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî� Ya‘kûb b. b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (292/905), Kitâbü’l-Büldân,
nşr: J. De Goeje, Leiden 1967.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddî�n Yâkût b. Abdillah er-Rûmî� el-Bağdâdî�
el-Hamevî�, (ö. 626/1229), Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru’l-Fikr, I-V, Beyrut t.y.
ez-Zebîdî, Muhammed Hüseyin, “Hicretü’l-Kabâili’l-Arabiyye ile’l-Kûfe fî Karni’l-Evve-
li’l-Hicrî ve Eseruhâ fî Tanzimâti’l-Kıbeliyye”, el-Müerrihu’l-Arabî, IX, Bağdat
1978.
ez-Zebîdî, Muhammed Hüseyin, “Müctema‘ül-Irâkî”, Bahs fî Kitâbi Hadârati’l-Irâk, V,
27-53
ez-Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347),
Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm, thk: Ö� mer Abdüsselâm Ted-
mürî�, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî�, 2. baskı, Beyrut 1991.
Zübeyr b. Bekkâr (ö. 987/256),el-Ahbâru’l-Muvaffakiyyât, thk: Sâmi Mekkî� el-‘Â�nî�,
Matba‘atü’l-‘Â� nî�, Bağdât 1972.
660
DI�ZI�N
A
Abbad b. Beşir 104 Abdullah b. Ö� mer 77, 246, 290,
Hz. Abbas 75, 281, 344, 452 298, 305, 329, 490, 494, 504,
Abbâs b. Mirdâs 493 513
Abbas Mahmud Akkad 25 Abdullah b. Revaha 166
Abdullah b. Abbas 77, 246, 249, Abdullah b. Sa‘d 236, 237, 238, 239,
303, 306, 330, 331, 340, 342, 240, 244, 245, 246, 247, 248,
343, 345, 346, 399, 441 249, 250, 256, 258, 259, 264,
Abdullah b. Abbâs 335, 487, 490, 272, 279, 280, 288, 290, 291,
495, 496 293, 294, 404, 494, 498, 517,
Abdullah b. Abdullah b. Itbân 154, 581
157 Abdullah b. Sa‘d b. Ebî� Serh 236,
Abdullah b. Abdullah b. Ü� bey b. 239, 240, 244, 246, 250, 256,
Selûl 104 258, 264, 272, 279, 280, 288,
Abdullah b. Â� mir 79, 80, 159, 160, 290, 291, 293, 294
161, 162, 264, 273, 287, 291, Abdullah b. Safvân 495
294, 311, 355, 404, 513, 531, Abdullah b. Saʻd b. Ebî� Serh 47
568, 604 Abdullah b. Saî�d b. Â� s 503
Abdullah b. Bedr 499 Abdullah b. Saî�d el-Mahzûmî� 495
Abdullah b. Bişr 499
Abdullah b. Sebe 263, 270, 273,
Abdullah b. Büsr 497
288, 297, 316
Abdullah b. Ca’fer 246, 363
Abdullah b. Sehl el-Amirî� 104
Abdullah b. el-Hadramî� 340
Abdullah b. Süleyman 498
Abdullah b. el-Kevvâ 335
Abdullah b. Umeyr 157
Abdullah b. el-Muğaffil 520
Abdullah b. Ü� mmü Mektûm 500
Abdullah b. Erkam 273
Abdullah b. Vehb 335, 337, 605
Abdullah b. ez-Zübeyr 246, 247,
248, 249 Abdullah b. Yahya b. Ebû Kesî�r 499
Abdullah b. Habbâb b. el-Eret 336, Abdullah b. Zeyd b. el-Hattâb 246
346 Abdullah b. Zübeyr 54, 205, 278,
Abdullah b. Hâlid b. Ü� seyd 513 298, 485, 490
Abdullah b. Hâris b. Cez 498 Abdurrahman 31, 45, 46, 49, 51,
Abdullah b. Hâtim 205 54, 77, 79, 80, 103, 143, 158,
Abdullah b. Hazef 109, 110 171, 246, 268, 282, 290, 313,
Abdullah b. Hâzim es-Sülemî� 161 337, 352, 355
Abdullah b. Hermele el-Belevî� 406 Abdurrahman b. Avf 45, 46, 51, 70,
Abdullah b. Huzâfe 195 143, 171, 282, 445
Abdullah b. Kays 256, 257, 326 Abdurrahman b. Hâlid 290, 352
Abdullah b. Küleyb 593 Abdurrahman b. Mülcem 31, 49,
Abdullah b. Ma’bed et-Temî�mî� 404 79, 337
Abdullah b. Mes’ûd 61, 77, 78, 90, Abdurrahman b. Rebî�a 158
246, 263, 272, 274, 275, 276, Abdülaziz b. Mervân 583 663
283, 284, 399, 400, 412, 461, Abdülaziz ed-Dûrî� 374, 464
487, 490, 494, 496, 536 Abdülhalik Bakır 24
Abdullah b. Muğaffel 496 Abdülkâhir el-Bağdâdî� 21, 22
Abdullah b. Mut’im 202 Abdülkays 516, 553, 555, 561, 568
Abdüllatif b. Yusuf el-Bağdâdî� 509, 510 428, 429, 430, 431, 437, 441, 445,
Abdülmelik b. Mesleme 209, 210 447, 454, 460, 464, 466, 467, 470,
Abdülvehhab en-Neccâr 296 471, 472, 473, 476, 478, 479, 480,
Abdümenâf 43, 66, 73, 319, 440 516, 519, 521, 530, 552, 554, 555,
Abdümenâf b. Kusayy 440 562, 564, 565, 568, 569, 605, 606
Abdüşemsoğulları 440 Ali Rıza Ayar 24
Abiverd 160 Alkame b. Mücezziz 254, 255, 422
Abiyurd 160 Â� mile 135, 167, 187
A. Cevdet Paşa 282 Â� mir b. Füheyre 54
Hz. Â� dem 446 Â� mir b. Sa‘sa 537
Adî� b. Hâtim 94, 95, 352 Ammâr b. Yâsir 263, 275, 276, 290, 313,
Adiy b. Amî�ra el-Kindî� 499
323, 402, 405, 497
Afganistan 154
Amr b. Ahdâb 496
Afrika 124, 133, 163, 207, 208, 241, 250,
Amr b. Bekir 343, 344
257, 280, 383, 451, 494, 535, 571
Amr b. Cürmûz 318
Ağvâs Günü 146
Ahbâru Kudât 409 Amr b. el-Â� s 59, 85, 86, 93, 100, 109, 110,
Ahbâru Mesâcidi Ehli’r-Râye 582 123, 133, 166, 173, 174, 175, 176,
Ahdâs 408 178, 192, 194, 209, 210, 211, 212,
Ahlat 201 213, 214, 215, 217, 219, 220, 221,
Ahmâs 551, 554 222, 223, 225, 226, 227, 228, 229,
Ahmed b. Hanbel 20, 30 230, 231, 232, 233, 234, 236, 237,
Ahmet Ağırakça 23, 24 238, 239, 241, 242, 243, 244, 246,
Ahmet Akbulut 296 254, 255, 264, 272, 277, 288, 289,
Ahnef b. Kays 155, 156, 157, 159, 161, 291, 323, 325, 326, 331, 332, 339,
456, 470, 531 343, 344, 345, 346, 347, 352, 403,
Hz. Â� işe 25, 31, 48, 54, 57, 63, 69, 76, 406, 420, 421, 444, 456, 469, 493,
304, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 498, 502, 503, 509, 510, 516, 517,
314, 315, 316, 318, 319, 344, 345, 518, 522, 523, 529, 532, 533, 534,
504, 528 535, 538, 539, 571, 572, 573, 574,
Â� işe bnt. Ebî� Bekir 513 575, 577, 578, 579, 580, 581, 582,
Akî�l b. Ebî� Tâlib 430, 536, 567 583, 584, 585, 587, 588, 589, 590,
Akkâ b. Ebî� Akkâ 139 591, 592, 593, 594, 597, 602, 604,
Akra’ b. Hâbis 436 605, 606, 637, 651, 656
Alâ b. el-Hadramî� 255, 420 Amr b. Esed eş-Şerî�k 554
Alâ b. Hadramî� 93, 108, 109, 110, 255, Amr b. Hazm 105, 503
503, 602 Amr b. Hubeyb 499
Aleppo 186
Amr b. Kahzam 579
Hz. Ali 15, 24, 30, 31, 34, 36, 43, 44, 46,
Amr b. Ma’dî�kerib 106, 107, 108, 144,
48, 49, 50, 51, 56, 60, 62, 71, 72, 73,
152, 422
74, 75, 76, 77, 78, 79, 90, 125, 143,
Amr b. Meymûn 499
171, 193, 205, 266, 275, 277, 281,
282, 283, 284, 288, 289, 292, 293, Amr b. Saî�d b. Â� s 503
294, 295, 297, 298, 301, 302, 303, Amr b. Seniy 152
304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, Amr b. Ubeyd 318
311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, A. Muhammed Abdüllatif 280
318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, Â� mü’l-Cemâa 361, 606
325, 328, 329, 330, 331, 332, 333, Anadolu 195
664 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340, Anbese b. Enbâr 504
341, 342, 343, 344, 345, 346, 347, Â� nî� dağları 158
350, 351, 355, 357, 360, 372, 373, Antakya 177, 190, 195, 200, 202, 424,
374, 375, 377, 378, 380, 381, 385, 426, 539
386, 399, 400, 401, 405, 406, 407, Arabe 174
Dizin ■
Arabistan 18, 32, 33, 117, 118, 123, 134, Asr-ı Saadet 23, 25, 367, 398, 407, 408,
135, 165, 167, 168, 172, 173, 174, 410, 467, 469, 472, 473, 476, 478,
451, 465, 562, 586, 588, 591 532, 539, 614, 639, 640, 642, 645,
Â� râmî� 147 647
Â� râmî�ler 135, 147 astronomi 493, 503, 507
Arapça 22, 23, 26, 81, 147, 454, 479, 489, Â� sur 198
493, 572, 590 Â� surlular 135
Araplar 136, 142, 143, 144, 146, 150, Aşere-i Mübeşşere 54, 57, 61, 72
155, 156 Atâ b. Ebî� Rebâh 490, 495
Atâ b. Yezî�d 497
Arap Yarımadası 136
atiyye 268, 278, 307, 384, 385, 440, 448,
Areteon 210, 218, 219
452, 453, 454, 455, 556, 561, 566,
Arfaca b. Herseme 93 568
Arfece el-Barıkî� 111 Attâb b. Esî�d 90, 420, 495
arî�f 387, 560 Avvâm b. Havşeb 499
Â� sâr-ı İ�lmiyye 25 Aynü’t-Temr 139, 198
Ases 407 Azerbaycan 149, 157, 158, 162, 163, 204,
Ashâbü’s-Suffe 503 205, 283, 383, 405, 444, 473, 485,
Ashame 417 494, 604
Â� sım b. Amr 155, 157 Â� zer Midhat 140
Â� sım el-Ahvel 496 Azrâ b. Sâbit 499
B
Bâb 158, 253 267, 268, 269, 270, 273, 283, 287,
Bâbil 147, 197, 198, 543 288, 290, 293, 294, 296, 297, 299,
Babilon 214, 215, 216, 218, 219, 220, 303, 304, 306, 307, 308, 311, 312,
221, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 313, 314, 315, 318, 325, 334, 336,
228, 229, 230, 232, 233, 234, 235, 340, 342, 345, 346, 349, 352, 372,
236, 238, 456, 517, 522, 526, 534, 380, 388, 390, 391, 404, 406, 410,
573, 574, 575, 577, 578, 579, 581, 419, 426, 428, 430, 450, 451, 454,
582, 590, 595, 596 456, 461, 462, 470, 472, 485, 488,
Babr 162 492, 495, 496, 498, 502, 508, 513,
Bâbu’l-Ebvâb 158 515, 516, 518, 519, 520, 521, 522,
Bâbu’r-Reyhân 517, 582 524, 525, 528, 529, 531, 533, 538,
Bâbu’s-Safâ 526 541, 542, 543, 544, 545, 547, 548,
Bağdat 138, 147, 149, 197, 231, 333, 549, 550, 551, 552, 553, 554, 555,
353, 386, 515, 521, 541, 551, 552, 556, 557, 559, 566, 568, 569, 570,
556, 574, 623, 630, 632, 635, 643, 571, 573, 575, 577, 578, 588, 590,
644, 654, 656, 658, 659, 660 591, 592, 593, 594, 596, 597, 598,
Bağrâs 195 604
Bâharz 160 Beber 162
Bâhile 551 Becî�le 125, 525, 551, 568
Bahreyn 89, 90, 93, 106, 108, 109, 255, Bedevî� 84, 85, 460, 505
283, 341, 400, 402, 420, 436, 443, Bedir 34, 56, 63, 68, 117, 121, 286, 439,
454, 485, 498, 544, 552, 553, 562, 452, 453, 454, 455, 488, 500
602 Behmen Casûse 141
Bâkıllânî� 21, 317, 318 Behrâ 173, 185, 198
Ba’lbek 128, 131, 186, 187, 188, 189, Behram b. Ferruhzâd 157
257, 449, 602 Bekr b. Vâil 90, 106, 108, 109, 135, 136, 665
Bânıkyâ 138 422, 547, 552, 553, 555, 561, 568
Bârusmâ 138 Belencer 158
Basra 27, 31, 33, 47, 48, 76, 137, 139, Belh 154, 155, 156, 160, 161, 605
150, 152, 158, 159, 161, 198, 264, Belî� 187
Belkâ’ 174, 449 Bilal b. Ebü’d-Derdâ 497

Benî� Adiyy 454, 516, 553 Bilâl-i Habeşî� 54, 445
Benî� Â� mir 85, 95, 96 Birkatu’l-Habeş 572
Benî� ‘Atî�k 553 Bitlis 201
Benî� Bahâr b. Sevâda 585 Bizans 32, 36, 69, 117, 118, 128, 131,
Benî� Behdele 516 135, 136, 140, 148, 158, 163, 165,
Benî� Kurrâ b. Abdillâh Ebî� Necî�h Nehdî� 166, 167, 171, 173, 174, 175, 176,
527 177, 180, 186, 187, 188, 190, 191,
Benî� Sâide 42, 43, 57, 61, 65, 601 192, 195, 198, 199, 200, 201, 202,
Benî� Süleym 89, 90, 93, 245 203, 204, 207, 208, 215, 216, 217,
Benî� Temî�m 84, 88, 90, 91, 96, 97
227, 233, 236, 237, 238, 241, 250,
Benî� Vâil 221, 222, 584
254, 256, 257, 258, 259, 342, 383,
Benû Sâide 76
385, 422, 428, 440, 444, 460, 533,
Berâ b. Â� zib 77, 154
Berâ b. Mâlik 103 538, 539, 573, 575, 585, 587, 588,
Beşir b. Said el-Ensârî� 104 595, 603, 606
Beyaz Saray 353 el-Buhârî� 20
Beyhak 160 Butler 213, 215, 216, 218, 219, 226, 235,
Beyrut 254, 539 236
Beytü’l-Cibrî�n 176 Bükeyr b. Abdullah 157, 158
Beytülmâl 272, 273, 274, 284, 394, 410, el-Bürek 343
426, 433, 439, 441, 442, 444, 451 Büreyde b. Husayb el-Eslemî� 499
Beytü’l-’Uzzâb 500 Büsr b. Ebî� Ertat 246, 258
Biat 34, 43, 48, 50, 303, 310, 345, 367 Büveyb savaşı 143
C-Ç
Câbir b. Abdullah 490, 491, 494 Cerî�r b. Abdullah 142, 149, 154, 155,
Câbir b. Zeyd 496 320, 497
Câbiye 127, 178, 179, 182, 186, 210, 211, Cerî�rü’l-Luhâm 525
212, 214, 444, 538, 541, 573, 602, Cerrâh b. Abdullah 204
657 Cerrâh b. Sinân b. el-Esedî� 427
Cafer b. Ebû Talib 166 Ceyhun 156, 157
Câhiliye 53, 55, 67, 84, 85, 86, 440, 450, Cezî�re 133, 177, 182, 185, 186, 187, 188,
528 191, 192, 195, 197, 198, 199, 200,
Câhiz 21, 22 201, 202, 203, 204, 272, 339, 498,
Cahşiyârî� 20 602
Cârûd b. Muallâ 108, 110 Cıllık 176
Cibâne-i Benî� Yeşkür 538
Cebele 187
Cibâne-i Esî�r 537
Cebele b. Eyhem 187
Cibâne-i Murâd 537
Cebel-i Halâl 213
Cibâne-i Sâ‘idî�n 537
Cebelü’l-Ahmar 221 Cibâne-i Sâlim 538
Cebr b. Abdullah 583 Cibâne-i’-Sebî� 537
Celûlâ 127, 149 Cibâne-i Selûl 538
Cemâziyelâhir 66, 225, 601, 602, 605 Cibrî�l 472
Cemel 15, 19, 31, 77, 79, 306, 308, 310, Cihâru Sûci Becî�le 525
314, 315, 316, 317, 318, 320, 322, Cihâru Sûci Hanî�s 525
345, 361, 386, 406, 430, 466, 552, Cilvâz 409, 413
666 553, 554, 564, 568, 605 Cizre 198
Cennetü’l-Bakî� 299 Cizye 87, 108, 129, 132, 137, 138, 144,
Cerâcime 424, 444 145, 147, 148, 154, 157, 158, 175,
Cerbâ 173 194, 201, 202, 223, 229, 230, 231,
Cerce 187 234, 235, 237, 238, 242, 243, 247,
Dizin ■
249, 256, 269, 423, 433, 438, 442, Cübeyr b. Mut’im 103, 440, 454
443, 444, 445, 446, 448, 449, 477, Cündişâpûr 151
480, 574 Cürcan 154, 161, 163
Corcis 187 Cüveyn 160
Corci Zeydan 509 Cüzâm 135, 165, 167, 173, 174, 185, 187,
Cuma Camii 515 212, 213, 588, 594
Cübeyr b. Hayyeti’s-Sekafî� 488, 503 Çin 155, 451, 494
D
Dabbe 318, 551, 568 Dırâr b. Hattâb 493
Dâbi’a b. Hâris 530 Dicle 137, 138, 143, 147, 197, 456, 515,
Dahhâk b. Firûz ed-Deylemî� 499 544, 545, 548, 551
Dahhâk b. Kays 340 Dimaşk 18, 25, 30, 47, 127, 131, 153,
Dârâ 198, 201 166, 173, 175, 176, 177, 178, 179,
Darabcird 155, 157 180, 183, 184, 186, 187, 188, 189,
Dâru’l-Erkam 499 192, 194, 210, 211, 238, 253, 258,
Dâru’l-Kurrâ 500 261, 262, 270, 283, 297, 298, 317,
Dâru’n-Nedve 481 374, 404, 424, 425, 454, 487, 493,
Dâru’r-Rakî�k 439 497, 527, 538, 545, 563, 564, 573,
Dâru’ş-Şurta 410, 413 601, 602, 610, 611, 613, 615, 617,
Dârü’d-Dakî�k 536 619, 621, 624, 625, 627, 628, 630,
Dârü’d-Dıyfân 536 636, 639, 651, 657, 658
Dârü’l-Berî�d 451 Divanü’l-Ceyş 455
Dârü’l-Edyâf 536 Divanü’l-Cünd 455
Dârü’l-İ�mâre 515, 517, 518, 519, 521, Diyarbakır 198, 201
525, 526, 529, 533, 534, 537, 557, Diyâr-ı Bekr 198
566 Diyâr-ı Mudar 198
Dârü’r-Rakî�k 536 Diyâr-ı Rebî�’a 198
Dârü’r-Reml 519 Doğu Akdeniz 158, 163, 211, 385, 451
Dârü’z-Ziyâfe 536 Dulûk Ra’ban 444
Dâsin 174 Dûmetü’l-Cendel 198, 327, 605
Dırar b. el-Ezver 94 Dûru’l-Hicre 542, 556, 597
Dırâr b. el-Hattâb 126, 150
E
Ebân b. Osman 493, 512 385, 387, 388, 390, 391, 394, 398,
Ebrehe b. es-Sabâh 215 399, 400, 404, 407, 419, 420, 421,
Ebû Abdullah 67 434, 435, 436, 438, 439, 440, 441,
Hz. Ebû Bekir 11, 12, 13, 18, 19, 23, 24, 443, 444, 451, 459, 460, 467, 468,
25, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 41, 42, 471, 472, 474, 475, 478, 481, 497,
43, 44, 45, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 511, 517, 527, 528, 529, 538, 601,
57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 611, 613, 618, 634
68, 69, 70, 71, 74, 76, 77, 81, 82, 85, Ebû Berze el-Eslemî� 159, 496
86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 96, 97, Ebû Dâvud 20
98, 100, 104, 107, 108, 109, 111, Ebû’d-Derdâ 461
112, 113, 114, 115, 118, 122, 123, Ebû Dücâne 104
124, 125, 132, 136, 137, 139, 140, Ebû Eyyûb el-Ensarî� 114, 336
158, 165, 167, 168, 169, 170, 171, Ebû Fükeyhe 54
172, 173, 174, 175, 176, 177, 181, Ebû Hafs 61
183, 184, 192, 198, 209, 254, 261, Ebû Hanî�fe ed-Dî�neverî� 16 667
264, 273, 275, 280, 281, 282, 283, Ebû Haşim Yahya b. Dinâr 499
284, 292, 301, 306, 344, 370, 371, Ebû Hayr Mersed b. Abdullah 498
374, 378, 380, 381, 382, 383, 384, Ebû Huzeyfe 45, 101, 102, 104, 288, 494
Ebû Hüreyre 77, 298, 363, 400, 402, 490, Ehl-i Sünnet 30, 31, 315, 316, 318, 322,
491, 494 332, 610, 631
Ebû İ�drî�s el-Havlânî� 497 Ehl-i Zâhir 587, 589
Ebû Kasım el-Belhî� 489 Ehlü’l-’Â�liye 551
Ebû Kesî�r Zeyd b. Abdurrahman 499 Ehlü’l-Eyyâm 554, 559, 562
Ebû’l-Esved ed-Düelî� 77 Ehlü’l-Hak 333
Ebû’l- Heyyâc el-Esedî� 405 Ehlü’l-Kâdisiyye 562
Ebû Mahzûra 495 Ehlü’r-Râye 579, 583, 584, 585, 593
Ebû Mihnef 21, 262, 275, 278, 279 Ehlü’s-Suffe 503
Ebû Mûsâ el-Eş‘arî� 151, 154, 158, 515, Ehvaz 151
520, 549, 550, 551, 554 Ekrem Ziya Umerî� 25
Ebû Rabî�a el-Mahzûmî� 495 el-Câmiu’l-Atî�k 502
Ebû Sa‘d el-Hayr 498 el-Lefî�f 588
Ebû Saî�d el-Hudrî� 77, 492, 494 Emevî�ler 16, 45, 51, 67, 205, 388, 418,
Ebû Süleyman ed-Dârânî� 497 458, 493, 521, 524, 525, 533, 555,
Ebû Tâlib 67, 71, 73 557, 562, 582, 592
Ebû Ubeyd 20, 140, 141, 240, 433, 438, Emğî�şiyâ 137
442, 447, 448, 449, 450, 453, 454 emî�nu’l-kadı 409
Ebû Ubeyd b. Mes‘ûd 140 emirü’l-ceyş 387
Ebû Ubeyde 42, 43, 45, 127, 128, 131, emirü’l-cünd 387
146, 168, 171, 174, 175, 177, 178, emr bil ma’rûf nehy ani’l-münker 76
179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, Emsâr 370, 542, 597
186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, Enbâr 138, 139
194, 200, 253, 306, 421, 422, 424, Endülüs 18
425, 426, 444, 446, 477, 497, 502, Enes b. Mâlik 66, 485, 490, 496, 501, 505,
503, 553 506, 520
Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh 42, 43, 45, 146, Ensâb 17, 18, 278, 279, 294, 352, 353,
168, 171, 174, 175, 178, 179, 181, 355, 357, 362, 521, 525, 530, 531,
182, 183, 184, 185, 194, 502 533, 534, 537, 555, 557, 563, 564,
Ebû Vâil Şakik b. Seleme 77 565, 568, 569, 570, 654, 659
Ebû Yûsuf 201, 424, 441, 442, 445, 447 Ensâbu’l-eşrâf 17
Ebû Zahirî� 499 Erdeşir 155
Ebû Zerr 76, 209, 246, 263, 270, 273, Ergiyan 160
274, 287, 288, 405, 429, 461, 462, Ermânuse 210, 214, 217, 218
463, 582, 604, 646 Ermâs Günü 146
Ebû Zeyd el-Ensârî� 110, 496 Ermeni 185, 186, 187, 199, 201, 203, 204
Ebû Zeyd Şelebî� 296 Ermeniler 158
Ebû Züeyb 246 Ermenistan 162, 163, 185, 342, 485, 605
Ebü’d-Derdâ 390, 487, 492, 497, 503 Erzen 201
Ebü’l-Alâ 497 Es’ad b. Zürâre 500
Ebü’l-Esved ed-Düelî� 342 Esed b. Hâşim b. Abd-i Menâf 73
Ebü’l-Eş’as 499 Esferâyin 160
Ebü’l-Ferec el-Maltî� 509, 510 Hz. Esmâ 54
Ebü’l-Mu’î�n en-Nesefî� 21 Esmâ bint Ebû Bekir 453
Ecnâdeyn 176, 177, 178, 180, 183, 184, Esmâ bint Umeys 453
185, 187, 188, 421, 601 Esved b. Külsüm el-Adevî� 160
edebiyat 16, 22, 475, 493 Esved b. Seri‘ 515, 520
Eğânî� 22 Esved b. Seri‘ et-Temî�mî� 515, 520
Ehl-i ‘Â�liye 555, 561 Esved el-Ansî� 89, 93, 105, 106, 107, 112
668 Ehl-i beyt 350, 351, 358, 363, 633 Eş’arî� 21, 22, 264, 273, 283, 285, 293,
Ehl-i Kitab 167, 208, 443, 474 404, 426, 450, 488, 490, 492, 496,
Ehl-i Râye 517, 523, 526, 579, 580, 581, 497, 502, 503, 508, 518, 531, 550,
582, 583, 585, 587, 588, 593 551, 604, 605
Dizin ■
Eş’as b. Kays 90, 112, 113, 114, 115, 144, Ethem Ruhi Fığlalı 24
182, 345, 497, 537 Evs 40, 42, 74, 245, 267, 455, 497, 582
Eşʻarî� 305, 307, 313, 315, 316, 317, 322, Evzâî� 497
325, 326, 331, 335, 346 Eyyâmü’l-Arab 55
Eşʻas b. Kays 324, 332, 334, 337 Ezd 187
eş-Şehristânî� 22 Ezriat 186
Eşter en-Nehaî� 297, 322, 473, 605 Ezruh 173
F
Fâris 157 Ficar 61
Fars 126, 145, 153, 162, 389, 473, 531, Filistin 76, 165, 166, 173, 174, 175, 176,
544, 602 192, 193, 194, 195, 212, 222, 288,
Farslar 136 352, 385, 420, 421, 422, 424, 449,
Farslılar 159 451, 454, 493, 497, 538, 573
Hz. Fâtıma 72, 74, 76, 77, 78, 281, 491 Fî�ruzan 143, 152
Fâtıma bint Esed 71 Fî�rûz ed-Deylemî� 105, 106
Fâtıma binti Hattâb 61, 500 Firyab 161
Fazl 75 el-Fitnetü’l-Kübrâ 263, 299
Fedâilü’l-Kur’ân 489 Fustât 27, 216, 217, 233, 236, 238, 241,
Fedek 118, 281 242, 248, 269, 288, 380, 388, 403,
felsefe 493 451, 461, 516, 517, 518, 519, 522,
Ferve b. ‘Amr 165, 536 523, 524, 525, 526, 529, 530, 532,
Ferve b. Müseyk 105, 107 533, 534, 535, 538, 539, 541, 542,
Fesa 155, 157 571, 572, 573, 575, 576, 577, 578,
fey 275, 356, 360, 433, 439, 440, 441, 579, 580, 581, 582, 583, 584, 585,
442, 445, 446, 447, 448, 449, 451, 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592,
452, 454, 556 593, 594, 595, 596, 597, 603, 653,
Fıkıh 16, 21, 77, 438, 490, 492, 495, 499 657, 658, 659, 660
Fırat 135, 137, 138, 139, 141, 142, 143, Fücae b. Abduyalil 90
197, 202, 321, 544, 547, 548, 559
G-Ğ
Gassân 187, 195 G. Levi Della Vida 280
Gassânî� 69, 165, 166, 195, 199 Goldziher 505
Gassânî�ler 135, 175, 187 Gregorios 247
Gatafân 89, 94, 96, 245, 436, 551, 561 Gur 156, 159
gayrimüslim 11, 36, 129, 132, 173, 186, Güney Arabistan 135
395, 412, 421, 437, 464, 466, 476, Güney Irak 136
478, 479, 510, 566 Güney Kafkasya 163
Gazne 162 Gürcistan 204, 603
Gazvetü’l-Esâvid 250 el-Ğ� âfikî� 299
Gazze 174, 192, 422 Ğ� amru’l-‘Arabât 176
General Vahan 185, 186 Ğ� aniyy 551, 561
H
Habbâb b. Eret 496, 500, 538 Hadramut 89, 93, 105, 112, 113, 114
Habeşistan 67, 68, 240, 253, 255, 417, Hakem b. Amr 157
453, 603 Hakem b. Ebî�’l-Â� s 495
Habî�b b. Mesleme 158, 202, 203, 342 Hakem b. Umeyr 155
Hadis 16, 20, 21, 25, 70, 77, 299, 317, Hakem b. Zeyd 90
669
336, 474, 489, 490, 491, 492, 495, Hakî�m b. Cebele 297
498, 499, 504, 506 Half b. Havşeb 499
Hadramevt 454, 561, 568 Halî�cu Emî�ri’l-mü’minî�n 456
Hâlid b. Esî�d 495 Hasan İ�brahim Hasan 296

Hâlid b. Mi’dân 499 Hasankeyf 198
Hâlid b. Sa’î�d 93, 105, 173, 175, 503, 601 Hassân b. Sâbit 277, 305, 493
Hâlid b. Urfuta 570 Hâşim b. Utbe 146, 149
Hâlid b. Velî�d 93, 94, 95, 96, 98, 101, 102, Haşimî�ler 404
103, 123, 130, 135, 137, 138, 139, Hâşimoğulları 43, 44, 267, 303, 306, 344,
140, 166, 171, 175, 176, 177, 178, 380
179, 181, 182, 183, 184, 185, 189, Haşşükevkeb 299
194, 420, 421, 422, 444, 475, 477, Hatay 195
497, 502, 602 Hâtıb b. Ebî� Beltea 208, 209
Halife b. Hayyât 175 Hatî�b el-Bağdâdî� 18
Hamazasp Mamikonian 204 Hz. Hatice 72
Hamrâ 561, 562, 563, 583, 584, 585 Hattâb b. Nüfeyl 61
el-Hamrâu’d-Dünyâ 584 Havaf 160
el-Hamrâu’l-Vüstâ 584 Havlân 187
el-Hamrâü’l-Kusvâ 586 Hayâvil b. Ma‘âfir 579
Hz. Hamza 102 Hayber 74, 118, 281, 401, 445, 447, 448,
Hamza b. Abdülmuttalib 103 513
Hanteme bint Hişam 61 Hayve b. Şürayh 498
Hanzale b. Reb 144 Hazrec 40, 42, 74, 267, 521, 582
harâc 87, 126, 129, 132, 137, 147, 148, Hemedân 105, 151, 152, 153, 154, 155,
153, 154, 157, 158, 230, 235, 238, 187, 518, 603
269, 272, 370, 377, 402, 406, 427, Hendek 56, 94, 117, 118, 121, 587
432, 433, 440, 442, 444, 445, 446, Herakleios 129, 133, 176, 177, 185, 190,
448, 449, 473, 476, 480, 615, 616 191, 198, 200, 202, 203, 204, 207,
Harâfetü’l-Kübrâ 596 210, 217, 232, 236, 480
Harameyn 512, 532 Herât 154, 155, 156, 160, 161, 605, 617
Hares 407 Hevâzin 89, 96, 143, 551, 561
Hârice b. el-Huzâfe 523, 591 Heyt 150
Hârice b. Habî�be 405 Hıms 131, 175, 176, 177, 179, 180, 185,
Hârice b. Hısn el-Fezârî� 435 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192,
Hârice b. Huzâfe 221, 222, 223, 225, 226, 199, 200, 202, 283, 287, 290, 293,
233, 344, 403, 406, 498, 574 423, 454, 480, 538
Hâricî�ler 21, 79, 315, 322, 328, 331, 332, Hıristiyan 97, 99, 108, 132, 139, 147,
333, 334, 335, 337, 338, 343, 346, 218, 219, 277, 443, 475, 477, 479,
347, 349 480, 562, 563, 584
Hâris b. Ebî� Şemr 165, 166 Hicaz 126, 172
Hâris b. Hişam 495 hicret 39, 55, 67, 68, 73, 117, 120, 417,
Hâris b. Umeyr 165 453, 500, 501, 508, 548, 561, 571,
Harran 197 579, 587, 597, 598
Hârun er-Reşî�d 445 Hicrî� Takvim 508, 509
Hasan 21, 30, 31, 49, 50, 51, 52, 72, 74, Hilafet 40, 289, 368
75, 76, 77, 79, 80, 296, 297, 298, Hilâl b. Sirâc el-Hanefî� 499
307, 313, 347, 350, 351, 352, 353, Himyer 187
354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, Hint 137, 155, 162, 163, 383, 451, 495
361, 362, 363, 408, 431, 453, 496, Hî�re 130, 135, 136, 137, 138, 140, 198,
606 277, 421, 443, 477, 518, 534, 540,
Hz. Hasan 13, 30, 31, 49, 50, 51, 79, 80, 544, 601
298, 313, 347, 350, 351, 352, 353, Hisbe 393
670 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, Hişâm b. Â� mir 496
361, 362, 363, 392, 431, 453, 606, Hişâm b. Hassân 496
631, 632, 633 Hişâm b. Kinâne b. ‘Amr 404
Hasan el-Basrî� 496 Hişâm b. Muhammed el-Kelbî� 18
Dizin ■
Hitit 198 Huzâ‘a 551

Horasan 124, 149, 152, 154, 155, 156, Huzeyfe b. Esî�d 158
157, 158, 159, 160, 161, 162, 203, Huzeyfe b. Mihsan 93, 111, 145
456, 493, 498, 499, 531 Huzeyfe b. Yemân 153, 203, 283, 448,
Hucr b. Adî� 340, 357 485, 547
Hucr b. Kays 499 Hübeyre 137
Hudeybiye 56, 62, 63, 74, 117, 118, 127, Hürmüzân 131, 150, 151, 157, 277, 428,
166, 208 473, 602
Hukeym b. Cebele b. Hısn 405 Hüseyin 25, 26, 53, 74, 75, 76, 77, 214,
Hulefâ-i Sâlihî�n 356 218, 297, 307, 357, 362, 363, 431,
Hulvan 149, 150 453
Humus 423, 424, 439, 444, 449, 497, Hz. Hüseyin 357, 362, 363, 431, 453, 632
601, 603 Hüseyin Cahit 26
Huneyn 56, 74, 117, 121, 167 Hüsrev 148, 149, 153, 207
Hurkûs b. Züheyr 334, 337 Hüsrev Şünûm 149, 153
Huseyl 551 Hüzeyl b. Müdrike 585
I-İ
Irak 31, 33, 80, 108, 125, 126, 127, 135, 619, 621, 625, 627, 630, 635, 638,
136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 641, 646
143, 144, 146, 147, 150, 158, 183, İ�bn Havkal 20
197, 198, 199, 200, 202, 203, 254, İ�bn Hazm 18, 22, 240
255, 270, 287, 323, 326, 327, 340, İ�bn Hibbân 16
342, 345, 355, 357, 370, 371, 372, İ�bn Hişâm 17, 166
383, 385, 423, 427, 440, 443, 445, İ�bn Hurdâzbih 20, 154, 155, 156, 159,
448, 451, 454, 470, 477, 486, 511, 160, 161, 162, 163, 207, 208, 216,
520, 537, 538, 541, 542, 543, 544, 238, 246, 616, 622
546, 547, 548, 551, 552, 553, 554, İ�bn İ�shak 17
559, 562, 563, 566, 569, 575, 601, İ�bn Kesî�r 17, 21, 82, 266, 298, 362
606 İ�bn Keysân 529
Itban b. Mâlik 62 İ�bn Kudâme 18
Iyâd b. Ğ� anm 191, 192, 198, 200, 201, İ�bn Kuteybe 16, 19, 278, 281, 572
202 İ�bn Lehî�a 234
İ�bn Abdilhakem 18, 208, 209, 210, 211, İ�bn Mâce 20
212, 213, 214, 215, 217, 220, 221, İ�bn Mu’î�n es-Sa’dî� 399
222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, İ�bn Sa‘d 17, 262, 355, 455
229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, İ�bn Şihâb ez-Zührî� 494
236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, İ�bn Teymiyye 278, 282, 296
244, 245, 246, 247, 248, 249, 259, İ�bn Ukaysır 353, 355
449, 517, 519, 522, 523, 524, 525, İ�bnü’l-Arabî� 20, 261, 274, 275, 276, 277,
526, 532, 533, 534, 535, 538, 539, 278, 279, 284, 286, 293, 298, 330,
572, 573, 574, 575, 577, 578, 579, 626, 630
580, 581, 582, 583, 584, 585, 586, İ�bnü’l-Cevzî� 17
587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, İ�bnü’l-Habhâb 241
594, 595, 596, 621, 625, 652, 657 İ�bnü’l-Izârî� 247
İ�bn Abdülber 17 İ�bnü’l-Kıftî� 509, 510
İ�bn Â� mir 159, 160, 161, 513, 531 İ�bn Zenceveyh 20
İ�bn Asâkir 18 İ�brahim Sarıçam 23, 296
İ�bn A’sem 19, 201, 245, 246 İ�frî�kıyye 18, 124, 208, 241, 243, 244,
İ�bn Duğunne 55 245, 246, 247, 248, 249, 250, 258, 671
İ�bn Habî�b 18, 19, 404 278, 279, 280, 293, 451, 621, 622,
İ�bn Haldûn 83, 87, 188, 215, 234, 255, 623
296, 336, 381, 411, 431, 471, 614,
İ�krime b. Ebî� Cehil 93, 97, 100, 107, 111, 168, 171, 319, 381, 402, 465, 483,
112, 114 491, 511
İ�mâs Günü 146 İ�sfahân 151, 152, 154, 155, 157, 473, 603
İ�mrân b. Husayn 492, 496 el-İ�sfahânî� 22, 552, 658
İ�ran 32, 123, 126, 135, 136, 137, 138, İ�skenderiye 18, 207, 211, 215, 220, 232,
139, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 241,
147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 254, 256, 258, 259, 272, 338, 403,
154, 155, 156, 157, 158, 163, 254, 475, 508, 509, 510, 522, 538, 539,
255, 383, 385, 389, 422, 427, 451, 572, 574, 575, 577, 578, 587, 588,
473, 480, 495, 542, 545, 552, 553, 589, 590, 603, 604, 620, 623, 625,
562 648, 649, 660
İ�ranlılar 142, 143, 146, 147, 149, 150, İ�slâm 3
151, 152 İ�smail b. Sâlim 499
İ�rmî�niyye 185, 202, 203, 204, 205 İ�srail 165
İ�rtidat 19, 32, 59, 64, 81, 82, 83, 86, 87, İ�stahr 155, 156, 159
89, 90, 93, 94, 96, 97, 105, 106, 108, İ�stahrî� 20
109, 110, 111, 112, 115, 122, 123, İ�yâd 139, 449, 546
İ�yâs b. Kabisa 138
J
John Kataias 128, 191, 202 Julius Wellhausen 26
K
Kâ’b b. Mürre 497 Kays b. Sa’lebe 110
Kâ’b b. Züheyr 493 Kaysebe b. Külsûm 516, 522, 577, 578,
Kâbe 62, 68, 74, 75, 439, 500, 508, 512 590, 593
Kâbil 162 Kazvin 154
Kabî�sa b. Züeyb 497 kelâm 16
Ka’bü’l-Ahbâr 274 Kelb 96, 167, 173, 185, 198
Kâdisiye 127, 143, 144, 145, 146, 147, Kerbelâ 137, 363
149, 150, 152, 172, 193, 421, 423, Kesker 141
472, 602, 616, 617 Kettânî� 417, 418
Kahtân 187 Kıbrıs 195, 253, 254, 255, 256, 257, 258,
Ka’kâ’ b. Amr 149 385, 429, 444, 451, 494, 604, 605
Kâriu’s-Sahâbî� 495 Kıbtî�ler 209, 213, 216, 230, 231, 232,
Karkisiya 150 233, 235, 258
Kasım b. Muhammed b. Ebû Bekr 490 Kınnesrî�n 128, 186, 187, 188, 191, 192,
Kasru İ�bn Bukayle 137 199, 200, 202, 449, 538, 602
Kasru’l-Adesiyyî�n 137 Kıpçaklar 158
Kasru’ş-Şem 526, 572 Kıraat 490
Katade b. Duâme 496 Kızıldeniz 89, 213, 456, 532
Kayn 187 Kilâbu’n-Nâr 333
Kayrevân 208, 246 kimya 493
Kaysâriyye 176, 186, 188, 192, 194, 195, Kinde 93, 112, 113, 114, 136, 187, 324,
210, 211, 212, 214, 217, 418, 421, 325, 516, 520, 537, 561, 564, 568,
539 569, 570
Kays b. Abdüyeğûs 105 Kirmân 155, 157, 159, 162, 342, 473,
Kays b. Â� sım 88, 96, 97, 110, 496 494, 553, 603, 617
Kays b. Ebi’l-Â� s 218, 391 Kisrâ 148
672 Kays b. Hübeyre 106, 107, 502 Kitâbü’l-Emvâl 20, 433, 447
Kays b. Mekşûh 93, 112 Kitâbü’l-Meğâzî� 17
Kays b. Sa‘d 79, 205, 304, 345, 352, 353, Kostantin 210, 214, 217, 218
355, 358, 359, 405, 431, 499, 519 Köprü savaşı 141, 142
Dizin ■
Kubâ 62, 500, 501 544, 546, 547, 548, 549, 550, 555,
Kudâa 93, 165, 170, 171, 187 557, 559, 560, 561, 562, 563, 564,
Kudâme b. Ca’fer 20, 240, 442 565, 566, 567, 568, 569, 570, 571,
Kudâme b. Maz’ûn 402 573, 575, 577, 578, 590, 591, 592,
Kudüs 127, 132, 133, 176, 186, 192, 193, 593, 596, 597, 598, 602, 603, 604,
194, 195, 210, 211, 218, 476, 573, 605
602 Kûhistân 159
Kûfe 27, 31, 33, 47, 48, 49, 52, 76, 80, Kûmis 154
135, 137, 141, 144, 151, 152, 155, Kura b. Şerî�k 582
158, 162, 163, 192, 198, 203, 264, Kureyd b. Ebû Ramse 499
267, 268, 269, 270, 271, 272, 274, Kureyş 18, 50, 51, 52, 53, 54, 58, 61, 63,
283, 284, 287, 288, 289, 290, 293, 68, 71, 84, 87, 88, 89, 90, 253, 263,
294, 296, 297, 299, 306, 307, 308, 265, 268, 283, 286, 287, 319, 368,
313, 314, 320, 325, 327, 331, 335, 374, 452, 454, 455, 459, 462, 486,
336, 337, 339, 341, 343, 345, 346, 551, 568, 575, 582
349, 351, 352, 353, 355, 356, 357, Kurra b. Hübeyre 85, 96
359, 360, 361, 372, 373, 377, 380, Kurra b. Seleme el-Kuşeyrî� 90
388, 390, 402, 405, 406, 419, 426, Kusem 75, 306, 341, 499
429, 451, 454, 456, 461, 462, 472, Kutkutane 340
479, 485, 489, 490, 496, 497, 502, Kuveyfetu b. Ö� mer 547
516, 518, 519, 520, 521, 522, 524, Külsûm b. Hidm 500
525, 528, 529, 530, 531, 533, 534, Künâsetü Benî� Esed 540
536, 537, 538, 540, 541, 542, 543,
L
Lahm 135, 167, 173, 185, 187, 213, 573, Lâzkiyye 517, 539
585, 586, 588, 594 Leone Caetani 26
Lahm b. Adî� b. Hâris b. Mürre 135 Leyletü’l-herî�r 146, 322
Lahmî� Devleti 137 Leys b. Bekr 582
Lahmî�ler 135 Likya 258
Lakit b. Malik 111 liyakat 76, 367, 379, 384
M
Mağrib 18, 208, 245, 250 Maraş 195
Mahmiye b. Cez 498 Mardin 198
Mahreme b. Nevfel 246, 454, 500, 536 Ma’reketü’l-Hadak 239
Makâm-ı İ�brahim 62, 512 Mâsebezân 150
Makberatü Benî� Hassân 538 Mâtürî�dî� 21, 30, 315, 317
Makberatü Benî� Mâzin 538 Meâb 174
Makberatü Benî� Şeybân 538 Mebsût 21
Makdisî� 17, 20 Mecûsî�ler 147, 269
Ma’kıl b. Kays er-Riyâhî� 405 Medâin 79, 126, 147, 148, 149, 150, 194,
Ma’kıl b. Yesâr 159, 456, 496, 531 336, 340, 353, 355, 359, 360, 426,
Maknâ 173 454, 498, 515, 544, 546, 547, 549,
Makrizî� 214, 217, 218 551, 559, 602, 606, 616
Malatya 129, 201 Medine 122, 140, 141, 144, 149, 151, 175
Mâlik b. Enes 20 Medineliler 140
Mâlik b. Habî�b el-Yerbû’î� 405 Mehmed Kâmil 71
Mâlik b. Hâris en-Neha’î� 287 Mehmet Çakırtaş 24
Mâlik b. Nüveyre 90, 93, 96, 97, 98 Mehmet Salih Arı 23 673
Mâlik el-Eşter 405, 426, 427, 430 Mehre 89, 93, 100, 107, 111, 112, 245
Ma’n b. Adî� 104 Mekhûl b. Ebû Müslim 497
Ma’n b. Zâide 529, 530 Mekke 172
Menzilü’l-Cihâd 542 589, 590, 591, 593, 594, 595, 602,

Mercü Râhit 175 604, 605
Mercü Suffer 174, 175 Mihrân 139, 142, 143, 496, 497, 499
Mermâcenne 248 Mihrân b. Behrâm Cûbin 139
Merv 155, 161 Mikdâd b. Amr 225, 227, 276, 574
Mervân b. Hakem 47, 71, 76, 245, 246, Mikdâd b. Esved 77, 246
265, 278, 279, 281, 289, 294, 296, Mikdâd b. Ma’dî� 497
297, 298, 312, 317, 318, 363, 626 Milhan b. Zeyyar 189
Merv er-Rûz 155, 156, 161 Mina 282, 465
Mescid-i Nebevî� 35, 66, 465, 512, 513, miskinler 434, 439, 440
514, 517, 518, 535, 538, 597, 601, Misver b. Mahreme 246, 363
602, 604 Muallim Mirdâs 488, 503
Mescid-i Nebî� 69, 70, 490, 501, 502, 504 Muâviye 24, 31, 34, 35, 36, 41, 49, 50, 79,
Mescidü’l-Câmi 521, 525, 564 80, 98, 113, 125, 175, 194, 195, 202,
Mescidü’l-Esâvire 516 203, 204, 205, 234, 239, 253, 254,
Mescidü’l-Huddân 516 255, 256, 257, 259, 264, 267, 273,
Mesleme b. Muhalled 225, 227, 498, 574, 274, 281, 287, 288, 289, 290, 291,
582, 583 292, 294, 299, 304, 305, 306, 307,
Mesûdî� 17 308, 310, 311, 312, 314, 319, 320,
Meş‘ale b. Ni‘am 560 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327,
Metâliü’n-Nücûm 71 328, 329, 330, 331, 332, 334, 337,
Me’ûne 409 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344,
Mevâli 453 345, 346, 347, 349, 351, 352, 353,
Mevlâ b. Ö� mer 494 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360,
Mevlana Şibli 25 361, 363, 377, 385, 393, 404, 406,
Mevlüt Ferligül 24 418, 429, 430, 431, 452, 463, 464,
Meymûn b. Mihrân 497, 499 496, 497, 498, 516, 528, 531, 552,
Meysere 195 553, 554, 564, 604, 605, 606, 628,
Meyyâfârikî�n 198, 201 629, 631, 632, 633, 634, 646
Mezâlim 393 Mu‘âviye b. Hudeyc 579, 587
Mezar 137 Muâz b. Cebel 105, 106, 438, 447, 492,
Mezhic 187 497
Mezopotamya 97, 98, 135, 150, 197 Muâz b. Enes 498
Mez‘ur b. Adî� el-İ�clî� 137 Mugan 162
Mısır 18, 47, 48, 76, 133, 158, 163, 187, Muğire b. Şu‘be 520, 521
188, 195, 203, 207, 208, 209, 210, Muğî�re b. Şu’be 144, 145, 155, 162, 271,
211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 448, 497, 520, 521, 548, 556, 603,
218, 219, 220, 221, 222, 223, 225, 643
226, 228, 229, 230, 231, 232, 233, Muğî�re b. Zürâre 144, 145
235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, Muhaccer b. el-Edra 515
244, 245, 247, 248, 249, 250, 254, Muhacir b. Ebî� Ü� meyye 93, 107, 112
255, 256, 258, 259, 264, 267, 268, Muhakkim b. Tufeyl 101, 103
270, 272, 273, 277, 287, 288, 290, Muhammed b. Ebî� Bekr 288, 294, 295,
291, 294, 296, 297, 304, 306, 310, 296, 490, 494, 614, 615, 622
338, 339, 340, 344, 345, 347, 351, Muhammed b. Ebî� Huzeyfe 288
372, 383, 385, 389, 391, 403, 404, Muhammed b. Mesleme 272, 290, 305
405, 406, 419, 429, 430, 431, 444, Muhammed b. Sâbit el-Ensârî� 499
445, 447, 449, 451, 454, 456, 461, Muhammed b. Sî�rî�n 496
462, 494, 498, 502, 509, 510, 512, Muhammed el-Hanefiyye 77
674 519, 522, 523, 530, 532, 533, 535, Muhammed Hamidullah 504
539, 542, 571, 572, 573, 574, 575, Muhammed Hudarî� 25
577, 579, 583, 584, 586, 587, 588, Muhammed Hüseyin Heykel 25
Muhammed İ�bnü’l-Hanefiyye 363
Dizin ■
Muhammed İ�zzet Derveze 25 Muttalib b. es-Sâib 246

Muhammed Rızâ 25, 200, 281, 296, 297, Mücâhid 490
473, 620, 628, 636 Mücâhid b. Cebr 495
Muhammed Sâdık Arcûn 276 Mücâşi’ b. Mes‘ûd 155, 159
Muhârib 551, 561 Müccâ’a b. Mürare 101
Muharrem 71, 137, 245, 247, 321, 496, müellefe-i kulûb 434
508, 513, 514, 550, 573, 574, 601, Mükrân 155, 157
602, 603, 604, 605 Münzir b. Numan 93, 109, 110
Muhassin 74 Münzir b. Sava 108
Muhib et-Taberî� 279, 296 Mürted 81
Mûkân 158, 162, 617 Müsennâ 136, 137, 143
Mukavkıs 208, 209, 210, 214, 215, 216, Müsennâ b. Hârise 136, 137, 139, 140,
218, 219, 220, 228, 229, 230, 231, 141, 142, 144
232, 234, 238, 577 Müseylime 65, 88, 89, 93, 97, 99, 100,
Muntazam 17 101, 102, 103, 105, 111, 171, 399,
Murat Akarsu 24 400, 420, 483, 601
Mus’ab b. Umeyr 500, 503 Müseylimetü’l-Kezzab 93
Musul 79, 198, 202, 538, 541 Müseyyeb b. Necebe el-Fezârî� 341
Mutarrıf b. Abdullah 496 Mütemmim b. Nüveyre 98
Mûte 166, 167, 170, 173, 253 Müt’im b. Mikdâm 499
Mutî� b. Esved 495 Müzeyne 245, 521, 527, 551, 568, 582
N
Nâbiğâ el-Ca’dî� 493 Nersâ 141
Nâciye 551 Nesâ 160
Nâfi’ b. Abdi’l-Hâris 529 Nesefî� 21, 317, 322, 332
Nâfi’ b. Abdillah 519 Nezih Ü� stün 23
Nâfi’ b. el-Hâris 515 Nihâvend 96, 127, 149, 151, 152, 153,
Nâfi‘ b. Hâris b. Kelede 515 154, 157, 193, 427, 520, 521, 603,
Nâile 67, 298, 299, 456 617
Nâmiye 163 Nikephoros 22
Nasr b. Haccac 428 Nil 216, 220, 221, 222, 223, 226, 228,
Nasr b. Müzâhim el-Minkarî� 19 230, 456, 517, 526, 532, 534, 571,
Nava 186 572, 575, 581, 583, 585, 586, 590
Necd 172 Nisâbur 160
Necip Fazıl Kısakürek 24 Nuaym b. Mukarrin 154, 157
Nehd 551 Nûbeliler 239, 250
Nehrevân 21, 22, 77, 316, 331, 333, 335, Hz. Nuh 252
336, 337, 342, 343, 344, 346, 347, Nuʻmân b. Beşî�r 340
605 Nuʻmân b. el-ʻAclân 341
Nehru’l-Mürre 137 Nu’man b. Mukarrin 144
Nemârik savaşı 141 Nusaybin 198, 201
Nemî�r 551 Nuvâha 400
Nemr 139
O-Ö
Oral Çalışlar 24 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268,
Hz. Osman 15, 16, 24, 30, 31, 33, 34, 35, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275,
44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 53, 54, 66, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 282,
67, 68, 69, 70, 71, 76, 77, 79, 124, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 675
125, 143, 156, 157, 158, 159, 161, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296,
162, 163, 171, 202, 203, 204, 205, 297, 298, 299, 301, 302, 303, 304,
237, 244, 245, 251, 253, 256, 261, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312,
314, 316, 318, 319, 320, 321, 324, 193, 194, 195, 198, 200, 202, 205,
325, 328, 329, 330, 333, 334, 338, 211, 212, 217, 221, 225, 226, 227,
339, 344, 345, 346, 372, 373, 374, 230, 234, 236, 238, 243, 244, 245,
375, 376, 377, 378, 379, 380, 382, 254, 255, 256, 261, 264, 265, 266,
383, 385, 404, 405, 407, 429, 431, 268, 271, 272, 273, 274, 277, 280,
438, 445, 456, 460, 462, 463, 464, 281, 282, 283, 284, 290, 292, 304,
467, 469, 470, 473, 478, 479, 503, 305, 306, 307, 319, 325, 371, 372,
512, 513, 514, 524, 528, 530, 531, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379,
532, 534, 536, 539, 552, 553, 562, 380, 382, 383, 384, 385, 386, 388,
563, 564, 565, 567, 569, 592, 593, 389, 390, 391, 392, 394, 399, 400,
604, 605 401, 402, 404, 407, 419, 420, 421,
Osman b. Affân 25, 46, 236, 239, 248, 422, 423, 424, 425, 426, 427, 428,
262, 270, 280, 467, 473, 512, 513, 433, 435, 436, 437, 438, 441, 442,
626, 628, 634, 646 443, 444, 445, 446, 447, 448, 449,
Osman b. Ebi’l-‘Â� s 90, 520 450, 451, 452, 453, 454, 455, 456,
Osman b. Ebî�’l-Â� s 155, 156, 602 459, 460, 461, 462, 466, 467, 468,
Osman b. Ebî�’l-Â� sî� es-Sekafî� 255 469, 470, 471, 472, 474, 475, 476,
Osman b. Ebû Ravvâd 499 477, 478, 479, 480, 497, 511, 512,
Osman b. Huneyf 307, 313, 345, 430, 448 513, 514, 515, 518, 522, 524, 527,
Osman b. Talha 495 528, 529, 530, 531, 532, 533, 536,
Osman Zeki Mollamehmetoğlu 26 538, 539, 541, 542, 543, 544, 545,
Hz. Ö� mer 18, 23, 26, 30, 31, 33, 34, 35, 550, 552, 553, 556, 561, 562, 563,
36, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 51, 566, 571, 573, 575, 578, 591, 592,
53, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 69, 593
70, 71, 74, 76, 77, 79, 98, 104, 114, Ö� mer b Ebû Seleme 453
115, 123, 124, 125, 126, 127, 129, Ö� mer b. el-Hattâb 210, 221, 222, 227,
130, 131, 132, 133, 137, 140, 142, 232, 233, 236, 244, 246, 265, 425
143, 144, 146, 148, 149, 150, 151, Ö� mer b. Hafs b. el-Muğî�re 182
152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, Ö� mer b. Hâris 498
159, 161, 162, 163, 165, 168, 169, Ö� mer b. Mâlik 150
171, 176, 177, 178, 179, 180, 181, Ö� mer Rıza Doğrul 24, 26, 285
182, 183, 184, 186, 190, 191, 192,
P
Pelusium 213 Procopius 203
Permûn 213 Pürmûn 213
Pers 147
R
Rabi‘ b. Ziyad el-Harisî� 161 Rebi’a b. Ü� meyye b. Halef 401
Râfi’ b. Mâlik 503 Recâ b. Hayve 497
Rahbetü Benî� Hâşim 515, 518 Reccal b. Unfuva 101, 102
Rakka 186, 197 Remle 67, 176, 519
Ramazan 79, 80, 244, 326, 327, 328, 343, Resûl-i Müctebâ 60, 73
350, 361, 483, 504, 603, 605, 606 Re’sü’l-ayn 197, 201, 202, 603
Râmhürmüz 150, 151, 444, 493, 603 Revâdif 554, 562
Ramle bnt. el-Hâris 535 Rey 149, 152, 154, 155, 157, 444
Râşid Halifeler 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, Rıza Savaş 24
22, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, Ribab 88, 97, 110
676 33, 34, 35, 36, 41, 46, 49, 51, 52, Rib‘î� b. Â� mir 145
250, 281, 418, 419, 430, 457, 458 Ridde 11, 12, 19, 23, 58, 59, 82, 88, 92,
Rebeze 76, 90, 273, 274, 288, 429, 439, 93, 99, 109, 136, 137, 138, 139, 170,
463, 527, 528, 604
Dizin ■
370, 459, 467, 472, 601, 613, 614, 233, 235, 237, 241, 310, 460, 583,
644, 648 584, 594
Ridde savaşları 136 Rûmetü’l-Hadak 239
rihle 491, 492 Ruşt 161
Rodos 257, 258 Rüstak-Zâm 159
Rufey b. Mihrân 496 Rüstem 140, 141, 143, 145, 146
Rum 126, 147, 186, 203, 214, 215, 216,
217, 220, 222, 223, 228, 229, 230,
S-Ş
Sâbikûn-i İ�slâm 72 Salih 23, 81, 185
Sâbit b. Akram 95 Sâlim b. Abdullah el-Muhâribî� 497
Sâbit b. Kays 95, 101, 102, 104 Salûbâ b. Nastûnâ 138
Sâbit b. Zeyd 496 Sâmirî�ler 444
Sabur 155 Samsat 201
Sa‘d b. Ebî� Serh 236, 239, 240, 244, 246, Sâriye b. Züneym 155, 156
250, 256, 258, 264, 272, 279, 280, Sâsânî� 32, 104, 108, 126, 135, 136, 138,
288, 290, 291, 293, 294, 517, 581, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145,
583 147, 148, 149, 152, 153, 207, 544,
Sa’d b. Ebî� Vakkâs 54, 143, 144, 147, 148, 546, 548, 549, 562, 563, 584
149, 150, 151, 162, 200, 388, 418, Sâsânî�ler 138, 141, 142, 143, 144, 150,
420, 421, 445, 496, 502, 602, 603, 153
604 Sebeiyye 270
Sa‘d b. Karaz 404 Sebre b. Amr 96
Sa‘d b. Temî�m 109 Secâh 89, 90, 97, 98
Sa‘d b. Ubâde 42, 57, 497, 499, 503 Secâvend 161
Sa‘d el-‘Aşî�ra 587 Sehl b. Huneyf 283, 306, 307, 320, 342,
Sadık Eraslan 23 345, 496
Safer 57, 80, 321, 327, 337, 546, 550, Sehm 551, 593
574, 601, 602, 603, 605 Selî�t b. Kays 141
Safvân b. Safvân 96, 97 Selmân b. Rebî�a 162, 203
Safvân b. Umeyye 495 Selmân el-Fârisî� 496, 547
sahâbe 17, 54, 263, 349, 501 Seniyyetü’l-Ukâb 175
sahib-i şurta 398, 406, 413 Serahs 160
sâhibu’l-ahdâs 401, 408 Serahsî� 21
sâhibu’l-‘ases 399 Serenc 161
sâhibu’l-me’ûne 409 Sevâd 150, 175
Sahrâ-i Şebes 538 Sevdân b. Humran 299
Sahrau Esî�r 537 Sevde bnt. Zem‘a 513
Saʻd b. Ubâde 42, 43, 306, 336 Sevr 55, 499
Sâib b. Â� mir b. Hişâm 246 Seyf b. Ö� mer 19, 185, 262, 528, 549, 569
Sâib b. Hişâm 405 Sıffî�n 15, 19, 49, 77, 79, 314, 316, 319,
Saî�d b. Cübeyr 490, 497, 499 320, 321, 322, 323, 331, 333, 338,
Saî�d b. el-Â� s 163, 203, 264, 283, 287, 341, 345, 361, 386, 405, 431, 537,
289, 291, 293, 294, 312, 363, 485, 554, 555, 562, 564, 565, 568, 569,
488, 604, 605 605, 629, 630, 631, 639, 659
Saî�d b. el-Müseyyib 494 Sımt b. el-Esved 189, 190
Saî�d b. Kays 352 Sicilya 257, 259, 604
Saî�d b. Nimrân 560 Sicistan 130, 155, 157, 161, 162
Saî�d b. Zeyd 61, 171, 496, 500 Simâk b. Haraşe el-Ensârî� 157 677
Saî�d b. Zeyd b. Amr 500 Simsat 197
Saî�d İ�bnü’l-Müseyyeb 490 Sincâr 198
Sakî�f 255, 551, 582 Sind 157
Sirâf 144 Şakî�k b. Seleme 77

Sirhan 159 Şam 31, 43, 48, 49, 50, 89, 91, 93, 96, 118,
Soğd 155 122, 123, 124, 125, 127, 130, 131,
Subhu’l-aʻşâ fî� sinâati’l-inşâ 22 133, 144, 146, 165, 166, 167, 168,
Suffe Mektebi 503, 504 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176,
Suheyb b. Sinan er-Rûmî� 305 178, 179, 180, 181, 182, 184, 185,
Suheyb er-Rûmî� 277 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192,
Sûku Berber 526, 535, 595 193, 194, 195, 198, 199, 200, 202,
Sûku Hammâm 526 203, 209, 230, 254, 256, 264, 267,
Sûku’r-Rakî�k 535, 595 268, 270, 273, 274, 283, 287, 289,
Sûku Verdân 526 290, 291, 294, 296, 304, 305, 306,
Sûmâme b. Usal 110 307, 311, 319, 320, 324, 325, 326,
Suriye 32, 33, 36, 49, 76, 139, 140, 149, 327, 331, 338, 342, 345, 346, 349,
158, 163, 165, 197, 211, 212, 213, 351, 353, 354, 358, 372, 377, 385,
214, 217, 226, 230, 254, 270, 288, 404, 419, 420, 421, 427, 430, 431,
299, 310, 319, 321, 323, 324, 370, 447, 451, 460, 461, 466, 468, 473,
371, 383, 385, 423, 424, 440, 443, 485, 492, 493, 497, 502, 517, 538,
444, 445, 446, 449, 451, 454, 456, 539, 542, 563, 573, 584, 591, 601,
485, 493, 511, 538, 585, 593, 601 604, 605
Sûs 151 Şebî�b b. Becere el-Eşcaʻî� 343
Süfyân b. Hüseyn 499 Şehr b. Bâzân 105
Süheyl b. Adî� 151, 155 Şehr Berâz b. Câzeveyh 154
Süheyl b. Amr 63, 90, 157, 495 Şehriyâr 158
Sükkatü Anterati’l-Hücam 525 Şemseddin Ahmed es-Sivasî� 24
Sükkatü’l-Berî�d 525 Şerî�k b. Abde 211
Sükkatü’l-Buhâriyye 525 Şerî�k b. Sümeyy 579
Sükkatü’l-Mescid 525 Şervaz 161
Sükkatü’l-Mirbed 525 Şeybe b. Osman 341, 495
Sükkatü Luhamî� 525 Şia 21, 51
Sükkatü Şebis b. Rib’î� er-Riyâhi et-Temî�mî� Şibli Numani 26
525 Şirzâd 139
Süleyman Nedvî� 25 Şurahbî�l b. Amr 165
Süleym b. Câbir 496 Şurahbî�l b. Hasene 93, 100, 173, 175,
Sümâme b. Ü� sâl 101, 110 178, 497, 502, 538, 601
Sümer 197 Şureyh 331, 337, 402, 403, 479
Sürâka b. Amr 158 Şureyh b. Evfâ 337
Süveyd b. Mukarrin 154 Şureyh b. Hâni’ 331
T
Taberî� 170, 174, 175, 179, 186, 193, 198, Talha b. Ubeydullah 46, 48, 54, 90, 143,
218, 219, 254, 262, 279, 291, 296, 290, 310, 312, 313, 345, 430
328, 401, 512, 528, 550 Talkan 161
Taberistan 154, 163 Tâmis 163
Tâbesân 159 Tarsus 539
Tağlib 139 Tâvus 490
Tâhâ Hüseyin 25, 30, 297, 361, 467, 472, Taylasan 162
633, 648 Tebük 56, 69, 72, 74
Tahir b. Ebî� Hale 105 tefsir 16, 21, 489, 490, 491, 495, 499
Tâif 56, 66, 90, 106, 124, 167, 172, 264, Tefsir 489, 490, 492
678 278, 282, 292, 341, 389, 498, 606, Tefsî�ru’l-Kur’ân 489
614 Temî�m 334, 516, 534, 538, 540, 547, 552,
Hz. Talha 54, 76, 308, 373 553, 555, 561, 568, 569, 570
Tevvac 156
Dizin ■
Teymâ 340, 341, 443 Tuleyha 83, 89, 90, 91, 93, 94, 95, 96,
Teym er-Ribâb 343 152, 307, 325, 399, 601
Teymoğulları 53 Tuleyha b. Huveylid 83, 89, 90, 93, 94,
Theodore Resthuni 203, 204 307, 325, 399
Theophanes 22
Tullâb b. Havşeb 499
tıp 493
Tureyfe b. Haciz 93
Tiflis 158, 204, 205, 603
Tikrit 423, 546 Tûs 161
Tohâristan 155, 161 Türk 155, 156
Trablus 254, 590 Türkmenistan 154
Trablusgarb 241, 242, 243, 244, 258 Tüster 151
U-Ü
Ubâde b. es-Sâmit 190, 225, 227, 229, Uyeyne b. Hısn 83, 84, 89, 94, 95, 96, 436
253, 256, 492, 497, 517, 574 Ü� bey b. Ka’b 101, 601
Ubâde b. Sâmit 263, 488 Ü� bülle 137
Ubeydullah b. Abbas 79, 341, 352, 353, Ü� lleys 137
359 Ü� meyye Cami 502
Ubeydullah b. Ebî� Ca’fer 498 Ü� meyyeoğulları 43, 44, 47, 67, 264, 265,
Ubeydullah b. Ma‘mer 159 267, 268, 289, 303, 304, 311, 312,
Ubeydullah b. Ö� mer 246, 277 319, 349, 363
Ubeydullah b. Utbe 490, 494 Ü� mmü Düneyn 219, 220, 221, 222, 223,
Ubeydullah b. Ziyâd 525 224, 225, 226, 227, 574
Uhud 53, 56, 74, 117, 118, 121, 286, 453 Ü� mmü Fadl 430
Ukayl b. Rabia 107
Ü� mmü Hakî�m Beyzâ bint Abdülmuttalib
Ukbe b. Â� mir 212, 498
66
Ukbe b. Ferkad 157
Ü� mmü Harâm 253, 256, 257
Ukbe b. Hâris 495
Ü� mmü Külsûm 54, 67, 74, 428
Ukbe b. Nâfi’ 208, 238, 242, 243, 246,
Ü� mmü’l-Benî�n 67
620
Ukkâşe b. Mihsan 95 Ü� mmü Seleme 75, 275, 453
Umeyr b. Sa‘d 202, 424 Ü� mmü Temî�m 98, 102
Umretü’l-kaza 62 Ü� mmü Ubeys 54
Urduca 23, 25, 26 Ü� rdün 165, 166, 173, 174, 176, 177, 352,
Urfa 195, 197, 200, 201 385, 424, 454, 493, 538
Urve b. Udeyye 334 Ü� sâme 59, 60, 64, 75, 122, 123, 132, 167,
Urve b. Zübeyr 493, 494 168, 169, 170, 171, 172, 173, 175,
Utarid b. Hacib 97 290, 292, 305, 378, 453, 472, 601
Utbe b. Ferkad 157 Ü� sâme b. Zeyd 48, 75, 91, 102, 122, 168,
Utbe b. Ğ� azvân 158, 496, 515, 518, 519, 175, 290, 305, 453
533, 544, 548, 551, 553, 556 Ü� seyd b. Hudayr 503
V
Vâbisa b. Ma’bed el-Esedî� 499 Veki’ b. Malik 96
Vâdilkurâ 118 Velece 137
Vâhan 185, 186 Velî�d b. Ukbe 162, 264, 272, 287, 377,
vahiy 70, 74, 78, 88, 106, 460, 483, 486, 499, 534, 540, 565, 604
487 Veli Ertan 24 679
Vahşi b. Harb 102 veliyyü’l-ahdâs 409
Vâsıl b. Atâ 318 veliyyü’l-me’ûne 409
Vâsıle b. el-Eskâ’ 75, 497 Vural Çakır 23
Veber b. Yuhannes 106 Vüssak 479
W
Walwarya 222, 225, 226 W. Montgomery Watt 26
Wellhausen 26, 333
Y
Yahudi 118, 147, 173, 186, 195, 230, 235, 532, 535, 537, 561, 568, 569, 584,
443, 563, 586, 587, 595, 596 595, 606
Yahyâ b. Â� dem 20, 443, 449, 644 Yermûk 127, 131, 133, 176, 177, 179,
Yahyâ b. Ebî� Kesî�r 499 180, 183, 184, 185, 186, 187, 188,
Yâkût el-Hamevî� 20, 149, 150, 151, 152, 189, 192, 193, 199, 200, 421, 423,
154, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 425, 480, 602
162, 197, 207, 208, 210, 211, 214, Yesrib 511, 578
216, 217, 219, 220, 226, 234, 241, Yeşkur b. Lahm 585
242, 243, 244, 246, 281, 456, 538, Yezdücerd 143, 144, 145, 148, 149, 150,
543, 617, 620, 624, 628, 644, 655, 151, 152, 155, 156
660 Yezî�d b. Alkame 259
Ya’lâ b. Ü� meyye 105, 437 Yezî�d b. Amr 499
Yaşar Kaplan 24 Yezî�d b. Ebî� Habî�b 523, 591, 595
Yemâme 65, 93, 97, 99, 101, 102, 105, Yezî�d b. Ebî� Hubeyb 498
109, 111, 169, 171, 420, 483, 498, Yezî�d b. Ebî� Süfyân 123, 173, 175, 178,
499 194, 420, 497, 538, 601
Yemen 89, 93, 99, 104, 105, 106, 107, Yezî�d el-Curaşî� 159
111, 112, 124, 135, 251, 282, 283, Yûnus b. Mettâ 94
306, 311, 325, 341, 437, 438, 443, Yûnus b. Ubeyd 496
454, 456, 485, 498, 499, 512, 520, Yusuf el-Karadâvî� 87
Z
Zâtü Atlâh 165, 170, 171 Zilhicce 66, 71, 79, 213, 242, 245, 299,
Zâtürrikâ’ 68 302, 321, 578, 601, 603, 604, 605
Zâtü’s-Savârî� 250, 257, 258, 259, 385, Zilkurbâ 439
605 Ziyâd b. Ebî�h 486, 515, 522, 531, 534,
zekât 32, 59, 81, 82, 85, 86, 87, 88, 89, 554, 555, 557, 565, 570, 588
90, 91, 95, 96, 97, 98, 112, 113, 114, Ziyâd b. Ebî� Süfyân 594
433, 434, 435, 436, 437, 438, 439, Ziyâd b. Hâris 498
440, 449, 450, 471, 472, 477, 527 Ziyâd b. Lebî�d 112, 114, 115
Zekeriyyâ b. Cehm 403, 406 Ziyâeddin er-Reyyis 451
Zekeriyya b. Merkıyâ 240 Zûemer 68
Zencân 154 Zûkâr 136
Zerûd 144 Hz. Zübeyr 54, 76, 308, 373
Zeyd b. el-Hâris el-Hicrî� 535 Zübeyr b. Avvâm 46, 48, 54, 90, 143, 225,
Zeyd b. Halebe 404 226, 227, 310, 313, 345, 379, 430,
Zeyd b. Hârise 166, 167, 170 589, 643
Zeyd b. Hattab 95, 101, 102, 104 Zübeyr b. Bekkâr 18, 554, 655, 660
Zeyd b. Sâbit 273, 275, 283, 298, 305, Zübyân 89, 91
484, 485, 490, 494 Zü’l-hilâl 53
Zeyd b. ‘Ubâde 536 Zü’l-Kassa 90, 91, 93, 94, 421, 436, 601
Zeyneb 74, 289, 572 Zü’l-Merv 175
Zibrikân b. Bedr 88, 96, 97, 139, 436
680

İslam Tarihi Ve Medeniyeti 2 Raşid Halifeler Dönemi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

İslam Tarihi Ve Medeniyeti 2 Raşid Halifeler Dönemi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslam Tarihi Ve Medeniyeti 2 Raşid Halifeler Dönemi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Siyer Yayınları: 103

Bağlar Mh. 24. Sk. No: 10/A Güneşli Bağcılar/İstanbul

RÂ� ŞI�D HALI�FELER DÖ� NEMI�

CI�LT EDI�TÖ� RLERI�NDEN

II. İ�SLÂ� M TARİ�Hİ�NDE RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�Nİ�N YERİ� VE

I. HALİ�FELİ�K HAKKINDA KISA Bİ�LGİ� / Prof. Dr. Adnan Demircan............39

II. RÂ� Şİ�D HALİ�FELERİ�N HALİ�FELİ�K Ö� NCESİ�

İİİ. Rİ�DDE ÖLÂYLÂRİ / Prof. Dr. M. Salih Arı ....................................................................... 81

IV. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ� FETİ�HLERİ�......................................................................117

V. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DÖ� NEMİ�NDE İ�Ç KARIŞIKLIKLAR...............................................261

VI. HZ. HASAN’IN HALİ�FELİ�Ğ�İ� VE DÖ� NEMİ�NDE MEYDANA

II. BÖ� LÜ� M

I. İ�DARÎ� YAPI / Prof. Dr. Ünal Kılıç. ...........................................................................................367

III. SOSYAL DURUM / Doç. Dr. Ahmet Güzel.........................................................................457

V. HULEFÂ� -YI� RÂ� ŞI�DÎ�N DÖ� NEMİ�NDE

VI. RÂ� Şİ�D HALİ�FELER DEVRİ�NDE YENİ� ŞEHİ�RLERİ�N

KRONOLOJI� / Prof. Dr. Ahmet Önkal-Prof. Dr. Mehmet Ali Kapar.......................................599

Resim 1: Sakîfetü Benî Sâide’nin bulunduğu bölge. Tahminen 1950’ler...............................43

Şekil 1: Hulefâ-yi Râşidîn döneminde Basra’daki kabilelerin yerleşim planı..................551 9

Prof. Dr. Ahmet ÖNKAL

İ� slâm Târihçileri Derneği’nin organizesinde hazırlanan ve Siyer

Râşid Halifeler dönemi, Peygamber Efendimiz (sas) tara-

Hz. Peygamber’in vefatının ardından ilk halife olarak iş ba-

Hz. Peygamber’in uygulamaları ve hadislerine de büyük

Hz. Peygamber döneminde oluşan İ�slâm toplumunun ve temelleri atı-

Ridde olaylarının bastırılmasından sonra Hz. Ebû Bekir döneminde

Bütün bu ve benzeri yönleriyle ehemmiyet taşıyan Râşid Halifeler dö-

Çalışma tam kronolojik olarak değil, tematik olarak hazırlanmıştır.

Çok yazarlı eserlerde temel ilkeler belirlense ve müellifler ile editör-

Prof. Dr. Adnan DEMİRCAN

I. BELLİ� BAŞLI KAYNAKLAR VE

İ� slâm medeniyetinin şekillenmesinde önemli etkisi olan râşid

Râşid Halifeler dönemi kaynaklarını yazılı kaynaklar ve ar-

Râşid halifeler hakkındaki kaynaklar, İ� slâm tarihinin ilk üç asrı için-

Râşid Halifeler döneminde meydana gelen ve sonraki asırlarda tartış-

Râşid Halifeler dönemine ait kaynakların bir kısmı doğrudan tarih

a. Tarih, Kültür, Medeniyet ve Kurumlar Târihiyle İlgili Eserler

Elimizdeki kaynaklar arasında genel tarih kitaplarının ayrı bir yeri

Ö� nemli bilgiler ihtiva eden, genel tarihler arasında sayılabilecek ki-

alan kaynaklardan biridir. Aynı asırda yaşamış ve ansiklopedik eserler te-

Râşid halifeler, Hz. Peygamber (sas) döneminin etkin sahâbî�leri olma-

Tabakât ve teracim kitapları, Râşid Halifeler döneminin önemli kay-

İ�bn Abdilber’in (463/1071) el-İstî’âb fî ma’rifeti’l-ashâb’ı, İ�b-

Ensâb (şecere) bilgisi, Araplar açısından önemli olduğu gibi siyasî�, 17

[3] Avcı, Casim, “Mes’ûdî�”, DİA, Ankara 2004, XXIX, 353.

belirleyici bir rolü olduğu bilinmektedir. Ensâbla ilgili olarak Hişâm b.

Râşid Halifeler dönemi hakkında geniş malumat bulabileceğimiz

[4] Fayda, “Tarih”, DİA, XXXX, 34.

ğu zikredilen İ�bn A’sem el-Kûfî�’nin (314/926 civarı) Kitâbü’l-Fütûh’unda

Halifeler Tarihi hakkında yazılmış bazı kitaplar da Râşid Halifeler

Erken dönemden itibaren Râşid Halifeler döneminde meydana gelen

Seyf b. Ö� mer’in (180/796 veya 200/815) Kitâbü’r-Ridde ve’l-fütûh ve

Kültür ve medeniyet tarihinin ilk örnekleri olarak kabul edebilece-

Râşid Halifeler döneminin sonlarında meydana gelen fitne hadiseleri,

yaklaşımlara cevap sadedinde çeşitli kitaplar yazılmıştır. Bunlardan ilginç

Erken dönemlerden itibaren bazı kurumlar hakkında müstakil eser-

Râşid Halifeler dönemi uygulamaları, sonraki dönemlerde vergi

b. Diğer İlimlere Ait Eserler