TÜ

RK
TA
Ri
H
KU
RU
MU
 MU
RU
KU
H
TÜRK TARÎH KURUMU
KÜTÜPHANESİ

Ri
KAYIT No 21121 TA
YER No. GmLMU
RK
TÜ
 . { Tâ • . m mm-f»

MU
B. E . R s . X. Ş.

RU
DOĞRU

KU
ı " . ı,:

Yazan : İngilizçeden çevii'M

Yun&n Kolordu kumandanlarından Iî. Mra.
Prens Babaeskili .m
• ......

f Andre Hüseyin Rahmi

H
Ri
r
I
I
TA Metin dahilinde 7 haritası vardır İ

TE V t'İ LÜ'NÜNfp
T C R . s M : ,' ;U'NAŞ
U'NAÎj
ARMAĞAN i DIR
RK

• *>u
>i<

1932
*
TÜ

I ı
 MU
Fihrist

ı
Başlangıç 5
Giriş 17

RU
Birinci fasıl
Kitabın içinde geçen bazı Yunanca isimler
23 - Hazirandan 23 - Temmuza kadar ^
ve Türkçe mukabilleri
Şimal kuvveti 25
Cenup kuvveti ^
İkinci fasıl , , 54
Yunancası Tiirkçesi
23 - Temmuzdan 13 - Ağustosa kadar

KU
21 - Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor o
Philadelphia Alaşehir
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 65
Nice a İznik Üçüncü fasıl 87
Sangarios Sakarya __ Ağustostan 30 - Eylüle k a d a r ^
u
Axylos Tuzçölü U - Ağustos için umumî h a r e k â t emri ^
Kale Grotto Güzelce Kale II — Kısım 99
Eikus — Oluk İkiz oluk Talimat .

H
23 — Ağustos için umumî harekat emri
185
Netice

Ri
TA
RK
TÜ
 MU
BAŞLANGIÇ

B u askerî hatıraları yazan zat 1882 yılının Şubatının ikinci günü

Atinada doğmuştur. Bu zat, Kıral 1. Corcun dördüncü oğlu
ve yedinci evlâdı olup onun zevcesi de Kıraliçe Olga idi. Kendisi, pek

RU
çabuk askerî mesleğe intisap etmek arzusunu gösterdi ve on dört
yaşında Kadet oldu ve bir taraftan evde hususî muallimlerle Yunan
dilini ve saireyi miitalea etmekte iken ayni zamanda Atinadaki Har-
biye mektebine de devam eyledi. Umumî zan ve zehap hilâfına olarak
ve kendisinin Danimarkalı olmasına rağmen gerek kitabın müellifi ye
gerekse kardeşleri Yunan diline tanıamile hâkim bulunmakta ve bır-

KU
birlerile Yunan lisanile görüşmek itiyadında idiler.
1902 Yılının Mayıs ayında müellif, küçük rütbeli bir süvari zabiti
olarak Orduya girdi. Vazifelerini pek ciddî olarak yapıyordu, çünkü
mesleğini sevdikten maada Ordunun herhangi diğer bir zabiti gibi
- kazanacağı rütbelere müstahak olmağı arzu ediyordu. Binaenaleyh
Tesalyada, eski Türk hududu civarındaki Larisa garnizonunda 1905 ten
1906 yılına kadar bölük kumandam olarak bir yıl sarfetti. 1909 yılma

H
kadar mütemadiyen alayında kaldı ve acemilerin talim ve terbiyesile
yorucu bir mesai sarfetti.
Yunan Ordusu mecburî askerlik usulüne tâbi olup yirmi bir yaşına
giren her erkek askerlik vazifesini yapmakla mükelleftir. Acemi efra-

Ri
dın büyük bir kısmı, keçilerinin peşinden ayrılmamış ve hayatlarında
bir beygir yüzü bile görmemiş, olsa olsa belki ancak küçük cüsseli
beygirler kullanmış ham köylüler idi. Bugibi insanları talim ve ter-
biye etmek kolay bir iş değildi. Müellif, bir taraftan alaydaki işlerini
TA görmekle beraber diğer taraftan kendi basma Erkânıharbiye tedrisa-
tım da ikmal eylemiştir.
Bu sayede, bilâhare Küçük Asyada yapılan talihsiz harp esnasında
kendisi için büyük bir faidesi dokunan Erkânıharbiye hizmetlerini
kavramıştır. . . .
Alaydaki kıymetli mesaisi ile mezceylediğı işbu Erkânıharbiye işle-
rindeki tetkikatı kendisine mafevklerinin takdirini kazandırdı, fakat çok
RK

geçmeden 1909 yılında, Kiralın veyahut Prenslerin nezdine yaveri harp

olarak tayin edilmeyi ve terfi etmeyi bekleyip te elde edemeyen bazı
gayrimemnun zabitler tarafından askerî bir cemiyet teşkil ediliyor;
bu cemiyetin sarih hedefi, zayıf olduğu ve memleketi memnuniyeti
mucip bir tarzda idare edemediği behanesile hükümeti düşürmek idi.
""İ Diğer birçok şüphe edilmiyen zabitler de ancak bu maksat ve hedef
TÜ

,„'.. .v.. ... V, - • ' - • •>-' • • • >


Felâkete doğru
için cemiyete iltihak eylediler, netice olarak 1909 yılı Ağustosunda bu
cemiyet bir ihtilâl tertip etmeğe yetişecek kadar kuvvetlendi.
Müellifin mensup olduğu alay da, kendisinin malûmatı olmaksızın
bu cemiyete iştirak etmiş ve müellif ancak, bu cemiyetin azasmdah
Olan zabitlerden birisi alayı dışarı çıkarıp isyancılara iltihak ettirdiği
zaman vak'adan haberdar olmuştur. Cemiyetin maksatlarından birisi de
Kiralın oğullarını Orduda mes'ul bir vazife yapmaktan veya herhangi
yüksek bir mevki işgal eylemekten meneylemek olduğunu müellif der-
hal keşfeyledi. İsyancılarla bir anlaşmaya varmağa ve ihtilâlcilerin
gizlice Giritten getirdikleri Müsyü Venizelosun Başvekilliğim kabul eyle-
meğe yanaşmakta olan kendi babası Kıral Birinci Corcun işini kolay-
laştırmak arzusu ile müellif kendi rızası ile istifasını verdi. Biraderleri
Nikola ve Kristofer dahi Ordudan, diğer biraderi Corç ta donanmadan
KU
ayni zamanda istifalarını verdiler.
1909 _ 1912 yılı böyle işsizlikle geçti ve bu, müellif için büyük
teessürü mucip oldu . Zira müellifin işi, tam meyve vermeğe başlıya-
cağı bir sırada durmuş bulunuyordu.
1912 Yılı Eylülünde, meşhur Balkan konfederansı Türkiyeye harp
ilân eylediler, müellif te daha yüksek bir kumandanlığa tayin edilmesi
hakkında hiçbir talep dermeyan etmeksizin tekrar Orduya alınmasını
iH
rica eyledi. Bu rica kabul edildi ve kendisi o zaman ayni zamanda
Veliaht olan Başkumandan Prens Kostantinin Erkânıharbiyesine
Binbaşı rütbesile tayin edildi.
1912 ve 1913 te yapılan lıer iki Balkan seferleri Yunanistan için
R
zaferlerle nihayettendi ve eski 1909 daki kinler zafer saatinde unutul-
muş güründüler ve böylece müellif, üçüncü süvari alayı kumandanı
sıfatı ile alay vazifelerini tekrar aldı. Dört yıl müddetle, kendi alayını
en yüksek bir kabiliyet derecesine çıkarmak için azim ve hararetle meş-
TA
gul oldu ve 1915 yılında umumî bir seferber olma dolayısile, kendi alayı
ile birlikte, 1912 de fethedildikten sonra büyük bir Yunan Garnizonu
halini iktisap etmiş olan Selâniğe gönderildi. Burada altı ay kaldı, kendi
askerî vazifeleri içine dalarak çalıştı ve askerlerinin talim ve terbiyesi
ve manevrası ile iştigal ederken birçok defalar Alman tayyarelerinin
bombardımanlarından dolayı hayatını kaybetmek tehlikeleri geçirdi.
RK
Bu zaman zarfında kendisini hertürlü siyasetten uzak bulundurdu.
1916 Yılı yazında, Kıral Kostantin, müellifi diplomatik vazifelerle
Parise ve Londıraya gönderdi, fakat kışın, 1916 — 1917 yılında
Kıral Kostantin İsviçreye hareket edinceye kadar tekrar kendi alayı
ile çalıştı. Müsyü Yenizelos, döner dönmez, Prens Andre ile diğer
3000 zabiti, Kirala sadık olduklarından dolayı Ordudan çıkardı. Bu
TÜ
çıkarılanlar, Yunan askerini kahramancasma zafere götürmüş adamlar
Başlangıç 3
olmalarına rağmen, Harbiye mektebinde veya alayların saflarından
MU
acele çıkarılarak zabitliğe nasbedilmiş ve ancak yarını talim ve terbiye
almış zabitler bunların yerlerine getirildi.
Müellif, artık bir rütbe ve makam işgal etmemekte olması hasebıle
kendi yeğeni olan Kıral Aleksandır ile beraber Yunamstanda kalmak
•u-zusunu gösterdi. Maamafih bir ay sonra Kıral Kostantin Yunanıstanı
terkeyledi? bu esnada dahi Fransız Heyeti azasından birisi, Musyu
Venizelosun kendisinin derhal memleketi terkeylemesmde ısrar eyle-
RU
mekte olduğu ve müellifi Yunanistandan çıkarmak ıçm İngiliz veya
Fransız o r t a elçiliklerinden şahsî yardım istemekte olduğunu bildirdi.
Elcilikler pek nazik ve himayekâr davrandılar ve kendisinin siyasetle
„¿asmamakta olduğundan ve yalnız askerî vazifelerde meşgul oldu-
"•undan haberleri bulunduğunu, fakat kendilerinin hiçbir rey ve salahi-
yetleri olmadığını söylediler ve büyük teessürler içinde, memleketi
terkeylemesini kendisinden rica ettiler.
Bövlece 1917 yılının Temmuzunda müellif, karısı ve aılesıle birlikte
İsviçreye hareket 'etmek mecburiyetinde kaldı ve 1920 yılının Hazira-
nına kadar hiçbir behane ve sebeple bu memleketten çıkması menedıldı.
Nihavet büyük güçlükle, İtalya hükümetinden Italyaya hareket eylemek
müsaadesini aldî. Fransız ve ingiliz hükümetleri kendi memleketlerine
girmeyi reddeylemişlerdi.
" V m Yılında Müsyü Venizelosu iktidar mevkiinden uzaklaştıran
intihabat yapıldığı zaman müellif ve ailesi Komada bulunuyorlardı.
Kendisi ve biraderi Kristofer ertesi günü Yunanıs ana hareket eyledi-
ler Oraya varınca heyecanlı bir kabul icra edildi ve kendisi otomo-
billerinden zorla çıkarılarak Plıalerumdan Atinaya kadar butun yol
boyunca, sevinçten çıldıran halkın omuzları üzerinde taşındı ve etrafta
toplanmış olan kalabalık kütleye karşı sarayın balkonundan bir notuk
söylemeye mecbur edildi.
Bir ay sonra, Kıral Kostantin, herkesçe malûm olan şartlar altında
"eriye döndü, müellif te Liva Jeneralı rütbesine tayın edildi Kuçuk
Asyada ilk sefer, 1920 yılının Haziranında Müsyü Venızelos tarafından,
kendisinin düşmesinden evvel ve Kiralın, bu sefere teşebbüs etmek
Yunanistan için pek tehlikeli bir hareket olacağı hakkındaki mükerrer
ihtarlarına rağmen açılmış bulunuyordu. M ü e l l i f , derhal cephede bir
kumandanlık talep etti. Fakat, Prenslerin y ü k s e k kumanda makam arı
işgal edemiyecekleri hakkında 1909 daki eski fikre sapılarak birkaç
zaman karar verilemedi. Nihayet, altı ay bekledikten sonra 1921 yılı-
nın Haziranında bir fırkanın kumandanlığını aldı ve böylece, bu kadar
iyi başlayan ve bu kadar felâketli bir surette biten Küçük Asya sefe-
rinde tecrübelerine başladı. 3 .
Seferin uzun müddet devam eylediği müddetçe 1917 yılında Veni-
zelosun Orduya soktuğu zabitler kendi askerî vazıfelerıle meşgul_ol-
 78 ^
Felâkete doğruKüçükAsyadaOrdununharekâtıhakkındamuhtıra79

MU
makta devam eylemişlerdi. Fakat Ordu Sakaryadan geri dönmeye ve
kendisini kışlık konakları olan siperler içine yerleştirmeye mecbur
olunca bu zabitler siyasî entrikalarına tekrar başladılar ve müellif bu Giriş
entrikaları durduramadı; çünkü entrikacıların baş kafalarını azletmeye
müellifin salâhiyeti yoktu, \ 7 i r m i yıl hizmet ettiğim Ordudan 1922 yılının Kânunuevvelinin
Çıkması gayrikabili içtinap olan ciddî neticelerin mes'uliyetiııi
taşımak istemediğinden dolayı Eskişehire yaptığı muzaffer yürüyü- * üçüncü günü çıkarıldım. Hizmetimden affımm şekil ve tarzı, 1921
şünden sonra Ferik Jeneralhğı riitbesile birlikte kendisine verilmiş

olan II. Kolordu kumandanlığından kaldırılmasını istirham eyledi. Bu-
nun üzerine, Yunan denizi adaları ile birlikte Epiri ihtiva eden ve
merkezi Yanyada bulunan V. Kolordu kumandanlığına tayin edildi. Bu
vazifeyi ifa etmekte iken, yukarda söylenildiği üzere, küçük Asyadaki
Yunan Ordusu, kendi safları arasındaki hiyanetler yüzünden müthiş
bir felâkete uğradı. Bu hiyanet, Türkleri, Yunan Ordusunun cephesini
RU
yılının yazında küçük Asyada vukua gelen hadiseleri hikâye eylemeğe
beni mecbur etmiştir. Vereceğim hesap, resmî vesikalara, şahsî notlara
ve hatıralara istinat edecektir. O zamanın hadiselerini neşreylemek
belki faideli olmaktan ziyade mazarrattı olur hissi ile ve millî ve
askerî menfaatlere zarar getirecek bazı tesadüfleri ve şahsî fiilleri
meydana çıkarır mülâhazası ile neşrinde bir müddet tereddüt devresi

yarmağa ve bütün Orduyu bilfiil denize dökmeğe muktedir kılmıştı.
Bu korkunç hezimetin müşevvikleri sonra acele Atineye döndüler,
hükümeti istifaya ve Kiralı da tahtını terkeylemeğe ve 1922 yılının
Eylülünde de memleketi bırakıp çıkmağa zorladılar. Ondan sonra bir
askerî hükümet kurdular ve müellife dahi Ordudan istifa eylemek
şartile Korfodaki malikânesinde kalabileceğini bildirdiler. Maamafih
bir ay sonra, Atineye getirildi ve altı hafta müddetle hapiste tutuldu
ve nihayet 1922 yılının Kânunuevvelinin ikinci günü Meb'uslar Mecli-
KU
geçirdim . Fakat küçük Asyada benim yaptığım işler hakkında muha-
kemem esnasında söylenen sözlerden sonra ve benim müdafaam için
lehimde yapılan bütün şehadetlerin ihtilâl sansörlüğünce örtbas edilmesi
üzerine daha fazla zaman susmağa bağlı kalmamak lüzumuna kani
Bundan maada askerî ihtilâl mahkemesince şeref ve haysiyetimi

iH
sinde zabitlerden mürekkep bir jüri tarafından muhakemesi icra edile-
rek Kıral ailesine mensup bir aza olmak itibarile, kurşuna dizilmeğe ralmeleyecek surette hakkımda verilen « Düşmanla temasta ikeıı emir
karar verildi ve bütün dünyanın gözleri önünde bu hükme belıane almaksızın mevkiini ve vazifesini terketmek, inzibatsızhk, mafevk bir
olarak ta güya verilen emirlere itaatsizlik ve düşman önünde mevki-
inden savuşmak cürümleri sebep gösterildi. kumandanda mevcut olması lâzımgelen tecrübeden mahrum bulunmak »

R
ingiltere Kiralı V . Corç Hazretleri, müellifin maruz kaldığı ölüm hüküm ve kararından sonra ise şüphelerim artık kalmadı.
tehlikesini anlayarak lâzımgelen teşebbüsleri ittihaz eyledi ve bunun 1921 yılının yaz mevsiminde geçen seferin esas vak'aları hakkında
üzerine Hariciye Nazırı Lort Gürzon lâzımgelen teşebbüsleri yapmak
Yunanistanda ve diğer memleketlerde umumiyetle tam bir bilgisizlik
TA
ve müellifin hayatını kurtarmak için Yüzbaşı Gerald Talbotu gönderdi.
Müellifi kurtarmak hususundaki hizmetlerinden dolayı bilâhare Kıral mevcuttur. Bu bilgisizliği; birincisi halkın harbin vak'al arına karşı
tarafından asalet riitbesile taltif edilmiş olan Sir Geraldın bu kerameti olan lâkayitliğine, ikincisi de bu vak'aları örtmek ve değiştirip yanılt-
nasıl icra eylediğini birgün hikâye eylemesini temenni ederdim. Hüküm
gününden birgün sonra Sir Geraldm, müellifi askerî diktatörlerin mak hususunda ihtilâl mehafilinin gösterdikleri azımkâr mesaiye affet-
pençesinden muvaffakiyetle kurtararak kendisini ve ailesini Yunanis- melidir .
tandan çıkarıp bir İngiliz harp gemisine ulaştırmış olduğunu söylemek Benim maksadım, yazın askerî vak'alarınm 12. fırka i l e l i . Kolor-
kâfidir. Gerek müellif ve gerekse zevcesi, müellifin hayatını kurtarmağa
RK

duya ait olanların bir hesabını vermektir. Tabiî küçük Asyadaki Ordu-
sebep olan çabuk ve müessir müdahalesinden dolayı Kıral hazretlerine
derin bir minnettarlık borcu içindedirler . Yunanistan Prensesi nun diğer birliklerine ait lüzumlu vesikaların mevcut olmaması yüzün-
Alice den bu hesap natamam bir hesap olacaktır. Doğrudan doğruya siya-
Tercüme eden; müşfik yardımlarından dolayı Miss Yirginie Simo- sete dokunmaktan içtinap ettim; fakat bazı yerlerde siyasî mahiyette
poulosa, Vice—Admiral Mark Kerre ve Kaymakam Richard Grichtona mes'elelere dokundu isem, bunu bütün vaziyeti daha vazıh bir surette
teşekkür eyler. İzah edebilmek için yaptım.
TÜ
78 ^ Felâkete doğru
O zamanın, artık hayatta kalmamış olan siyasî müdürleri, Kıral
Kostantiıı, Gonaris, Stratos, Protopapadakis, Baltacis ve Teotoki idiler.
Eğer benim kitabım onların yapmış oldukları işi daha iyi aydınlatırsa
yahut bu işi daha haklı gösterirse mes'ut olacağım. Şüphesiz mütead-
dit ve ciddî hatalar irtikâp edilmiştir; fakat içimizde hatasız hareket
eden kim var ? Bu müdir zevatın niyetleri tamamile namuskârane ve
vatanperverane idi; onlar yalnız kendi saflıklarına ve iyi işlerine kur-
ban düştüler, Yunanlılar arasındaki ittihatsızlığa kurban oldular ve bu
ittihatsızlığın sebebi de bu müdirler değildi.
Benim muhakememin adilâne icra edildiğini kabul etmek, benim için
mümkün değildir. İkame ettiğim birçok şahitlerden yalnız üçünün
KU
benim müdafaam için çağırılmış olduğunu söylemek, benim için kâfidir.
Benim mahkûmiyetimi mucip olan cürümler hakkında bir kanaat
husule getirmek için ihtilâl müddeiumumisinin serdeylediği ittihamları
okumak kâfi gelir.
Üzerimde en derin tesir bırakan şey, bütün askerlik meslek ve ha-
yatım esnasında beraber çalıştığım birçok zabit kardeşlerimin derin
H
sükûtlarıdır.
Ahvale vâkıf olan ve seferin buhranlı zamanlarında benimle bera-
Ri
ber bulunan bazılarının olsun ileriye atılacaklarını zannederdim. Benim
aleyhimdeki hareketin reisleri olan Miralay Plâstiras, II. Kolorduda
5. Efzon alayının kumandanı olarak emrim altında bulunuyordu.
TA
Onun alayının bir kısmı Kale - Grotto önündeki ileri karakolları teş-
kil eylemekte idi ve kendisi siiphesiz gerek bizim kıt'alarımızm ve
gerekse karşısındaki düşman kınalarının halini iyi biliyordu. İhtilâlin
liderlerinden olan diğer Miralay Gonatas [ bilâhare ihtilâl hükümetinin
Başvekilliğini yapan ] dahi komşu Kolordunun Erkânıharbiye reisi
olarak orada idi. Bu zat dahi bilâhare benim mahkûm edilmekliğimi
RK
istilzam eden benim harekât plânıma vâkıf idi; çünkü o zaman benim
Erkânıharbiye reisim Miralay Gavalyas tarafından kendisine telefone
edilmiş, oda bunu kabul eylemiş ve Başkumandanlığın tarzı hareketini
o zaman kendisi dahi tenkit ederek « Faidesiz ve tahripkâr» sözlerde
TÜ
tavsif eylemişti.
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
Yalnız bir adam ileriye atıldı! Binbaşı Çankarides. Bizzat ihtilâlci
MU
olan bu adam Ordudaki müstakbel mesleğini tehlikeye koyarak bir
mektup yazmış; bu mektupta kendisinfee Jeneral Papulasa atfedilmesi
icabeden bir cinayet için benim rnes'ul addedilmekliğimi protesto eyle-
miş idi. Bu mektup, avukat tarafından mahkemede benim müdafaam
için okunmuş, fakat askerî mahkeme reisi Jeneral Mkola Vlahopolos
RU
bu mektubun muhteviyatını, yazan zatın şahsî fikri olmaktan ibaret
olduğu kararını vermiştir. Reisin bu kararı, diğerlerinin susmasını haklı
gösterir.
Bütün bu noktainazarlar 1921 yılı yazında Küçük Asyada benim
kumandanlıklarıma taallûk eden vakayii bizzat izah eylemek ve onları
namuskârane ve tamamile hikâye eylemek ve bu esnada netice hak-
kında lakayt kalmakla beraber kitabım, hoşlarına gitmeyen zevatın
tenkitlerine karşı da aldırış eylememek kararını bana verdirmişlerdir.
Askerlik mesleğim nihayet bulmuş olduğu için ne bir taarruz ve ne de
bir tahkir daha fazla bir tenkide cevap vermeye beni sevkedemez. Ben
1922 yılının Kânunuevvelinde Yunanistandan hareketimden sonra eski
Kıral Kostantin tarafından bana yazılan mektupta zikredilen aşağıdaki
sözleri kendi şahsım için kâfi tatmin telâkki ederim : «Düşman karşı-
sında mevldinizi terkeylediğiniz hakkında aleyhinizde vaki olan ittilıa-
mın doğru olmadığına beni ikna etmeyi lüzumlu telâkki etmeye mecbur
olduğunuzdan dolayı müteessifim. Sizin hakkınızdaki fikrimi yeniden
size bildirmeyi lüzumlu görüyorum, ben sizi namuslu, vicdanlı ve muk-
tedir bir asker olarak telâkki ederim» . İki zaferli harpte kumandanlık
etmiş olan Kıral tarafından hakkımda yapılan yukardaki şehadet, onun
emir' ve kumandası altında hizmet etmiş her asker için olduğu gibi
benim için de kâfidir ve fazladır .
Haziran ayının başlarında, İzmire vardığım zaman üç büyük devlet
[ Büyük Britanya, Fransa ve İtalya ] tarafından Yunan — Türk ihtilâ-
fının halli için ilk arbitrasiyon teklifi yapılmıştı. Başvekil Müsyü Gonaris,
Harbiye Nazırı Müsyü Teotoki ve henüz İzmire gelmiş olan Hariciye
Nazırı Müsyü Baltacı tarafından temsil edilen hükümet işbu teklifi kabul
eylemeyi mümkün görmemiş idi. Onların reddetmeleri sebebini sıhhatli

H Felâkete, doğru
olarak bilmiyorum. Yalnız bildiğim bir şey var ki, bilhassa Miralay Sari-
yanisin ifrat derecede nikbinane olan fikirleri ve hariçten yapılan haksiz
tesirler nazırların kararlarına tesir icra eylemişlerdi. Bıına şunu da
katmalıdır ki, Küçük Asya mes'elesiııde Yunanlılar tarafından yapılacak
en küçük bir ricat memleketin dahilî vaziyeti üzerinde ayaklandırıcı bir
tesir icra edeceği ve son zamanda tekrar ikame edilen meşru şekli
idareyi devirmek için işbu idarenin düşmanlarının eline bir silâh veril-
miş olacağı mülâhaza edilmekte idi.
Başkumandanlığın mes'ul fikri olarak «Miralay Sarıyanis » düşma-
nın yalnız mağlûp edilebileceğini değil, ayni zamanda bütün tahkim
edilmiş mevzilerinin de tahrip edilebileceğini iddia ediyordu; Küçük
Asyadaki bütün Ordunun harbe hevesli ve hazır olduğunu ve bir mil-
letin hayatında bunun gibi fırsatlar hervakit zuhur etmeyeceği tarzın-
daki iddiaların hükümeti ikna etmiş olduğuna hayret edilmemelidir.
Muvaffakiyetler kazanmış olan Yunanistan, sihir ve keramet kabilinden
geniş ve kuvvetli bir hükümet haline inkılâp edecek, Küçük Asyanın
zenginlikleri onun eli altına geçecek, askerî ve bahrî kudreti diğer
Balkan Devletlerinin gözleri önünde artacak idi. Sonunde da İstanbul
kolay bir ganimet ve bütün neticenin tacı ve Yunan neslinin eski
H
hülyalarının vücut bulması şeklinde ele geçirilecek . Yazık ! Mes'elenin
ideal kısmı bu idi, fakat bir de amelî kısmı vardı. Kendi lıarabiyetini
ve infisahını beklemek suretile düşmanın, mevzilerinde hareketsiz bir
Ri
halde kalacağını kim temin edebilirdi ? Hattâ — hakikatte olduğu gibi—
düşman bütün malzemesini beraber götürmek suretile zayıflamaksızm
ve bozulmaksızın mevzilerinden geri çekilecek olursa biz onu ne kadar
uzaklara kadar takip edebilirdik ? Biz düşmanı Küçük Asyanın nihayet-
TA
siz genişlikleri içinden Kürdistana ve Iran sınırlarına kadar kovalıya-
bilir miydik ? Bu misillu suallere hiçbir kestirme cevap verilemiyor,
yalnız umumî olarak ve müphem bir surette deniliyordu ki «bu takdirde
biz öyle bir arazi aksamını işgal etmiş olurduk ki, bunun ektirilip
biçtirilmesi bizim masraflarımızı ödeyebilir». Bizim zayıf kuvvetlerimizle
böyle bir memleketi işgal etmekliğin, ne demiryolları ve ne de şoseleri
olmayan bu memleketi ekip biçmek ve işletmek işinin ne derece müm-
RK
kün olduğunu anlamak için Küçük Asya haritasına bir bakış fırlatmak
kâfidir.
Düşman için de, ayni zamanda faaliyetsiz kalmağa bir sebep ve
lüzum yoktur; o, gayrimuntazam teşkilâtı ile, hakikatte olduğu gibi,
bizi mütemadiyen ve ciddî bir surette hırpalayabilirdi. Bundan da şu
TÜ
netice hâsıl olacaktı ki, herkesin ve bilhassa hükümetin ümit ettiği gibi
Giriş ,
Ordumuz terhis edilecek yerde yeni hududu muhafaza için gayrimu-
MU
ayyen bir zaman için silâh altında kalmağa mecbur kalacak idi. Bu
yeni hudut ise ( Bursa — Uşak ) hattı ile Cenubundan veyahut
Sangaryos veya Alis nehrinden geçecekti. Bundan başka mevcut or-
dunun kuvveti de yetişmiyecekti; zira 500 — 600 kilometre uzunluğun-
daki hudutları tam manasile düşman bir memlekette 100 bin neferlik
bir kuvvet ile muhafaza eylemeğe imkân yoktu. Er; geç, biz kendi-
RU
mizi bir çıkmaz içinde bulacaktık, hattâ galip gelsek dahi yukarda
tasvir edilen vaziyette bulunacaktık .
Hakikî maksat ve hedef ne idi ? Küçük Asyanın fetlıi ve Türk
devletinin yok edilmesi. Bu teşebbüs, Yunanistan tarafından kendi,
kısmen seferber edilmiş zayıf askerî kuvvetlerile, hiçbir malî desteksiz
ve hariçten de hiçbir yardımsız olarak başa çıkarılacaktı. Söylediğim
KU
oibi ricat mümkün değildi ve o zaman iktidar mevkiinde bulunan fırka
isteyerek veya isteksiz tedbirsiz bir siyasetin yükünü omuzlarına yük-
lendi bu siyaset Küçük Asyada bir zamanlar çiçeklenmekte olan Yu-
nanlılığın mahıv ve harabîsi, Yunan Ordusunun dağılması ve Yunanis-
tan için ağır talisizliklerin birikmesi ile neticelenmiştir.
1921 yılı Haziran ayında yapılan seferin başlangıcında Yunan
Ordusunun ne halde balunduğunu anlatabilmek için ben biraz geriye
mazive dönmeğe ve Yunan Ordusunun 1912 - 1913 yılından sonraki
tekamüllerini kısaca tasvir eylemeğe mecburum. Yunanistan, yapmış
oldımı iki z af erli harp neticesinde Bükreş ahitnamesinden sonra Yunan
memleketi iki kat büyümüş, yem hükümet hudutlarını müdafaa edebil-
mek ve bir de Balkanlarda husule gelen yeni siyasî kombinezonlar ve
şartlardan dolayı Yunan Ordusunun da arttırılmasına lüzum hasıl
olmuştu . O zamanın Büyük Erkânıharbiyesi, beheri üç fırkalı uç Kol-
ordu ' ile (Epirde) iki fırkalı bir Kolordu teşkiline karar vermiş ve
topçu ve istihkâm kuvvetleri de bu msbette arttırılmıştı.
Bu anî büyüme birçok mes'eleler yarattı, bunlardan en ciddisi
şüphesiz talim ve terbiye görmüş zabitlerin azlığı idi. Bu yoksulluk
ihtiyat zabitlerinden bir miktarını muvazzafa geçirmek ve birçok
küçükzabitleri de zabit rütbesine nasbeylemek suretile halledildi. Muk-
tedir ve muallem bir zabitan heyeti vücude getirmek isteyenler için
bu tabiî ideal bir metot değildir; fakat başka türlü yapmak ta müm-
kün değildi; çünkü ahval pek aceleliği talep ediyordu. Yem birlikler
vücude getirmek keyfiyeti de en ehemmiyetli bulunuyordu. Sonra, za-
man ile birçok talimgâhlar ve mektepler açılmak suretile vazıyetin
salâh bulacağı, bu mekteplerden çıkan zabitlerin tedricen Orduyu
 10 Felâkete doğru
tamamlayacakları, faidesiz unsurların da böylece kaldırılacağı ümit
edilmişti. Muvazzafa geçirilmiş ihtiyat zabitlerinin veyahut zabitliğe
terfi ettirilmiş küçiikzabitlerin kıymetini aşağılatmak istemiyorum;
bilâkis onların büyük bir kısmmınm harp tecrübeleri sayesinde muazzaf
zabitlere müsavi derecede kendilerini gösterdiklerini kabul ediyorum.
Ayni zamanda şunu da söylemekte tereddüt etmiyorum: Daha işin
başlangıcında, bir zabitan heyeti teşkili için, bu tarzda metotlar kul-
lanmak bir Ordu için zararlı olduğunu, mümkün oldukça böyle bir
sistemden çekinmek lâzımgeldiğini hisseylemiştim.
Kıt'alarm heves ve maneviyatı, harpten sonraki devir esnasında
her noktainazardan mükemmel idi, talim ve terbiyeleri de terakkinin
yüksek bir derecesine çıkmıştı. Elde edilen terakki aşikâr idi ve istik-
bal için pek cesaret verici idi. Ordumuz 1914 — 1915 yıllarında tekem-
mülün yarı yoluna erişmiş idi. Yunan Ordusunun en nihayet tefessü-
hünü mucip olan ve 1922 yılında da imha edilmesini çabuklaştıran
meş'um hastalığın 1915 yılından itibaren bu Orduda müterakki bir
surette başladığını takdir etmelidir.
Hepimiz biliyoruz ki, Avrupa harbi memleketin siyasî hayatına bir
karışıklık getirdi, neticede çıkan hercümerce zabitler heyeti de temassız
H
kalmadı. 1916 Yılının Eylülünde Selânik hareketi başladığı zaman
birçok zabitler bu harete katıldılar ve «Amyna» veya «Müdafaa»
tabir edilen mahut cemiyeti teşkil eylediler ki, bu cemiyet, meşru Yu-
Ri
nan devletinin arzusu hilâfına olarak, muvakkat hükümet tarafından-
teşkil edilmiş ve Ordu içinde Yunanistanı Büyükharbe girmeğe teşvik
edici bir nüve olmuştu. Selâniğe giden bazı ihtilâlcilerin hareketlerinin
esbabı vatanperverliklerinin yanlış telâkkisinden ileri gelmiş olduğunu
TA
inkâr edemem, fakat maatteessüf bu gibileri akalliyette kalıyorlardı
ve ekseriyet ise sadece kurulmuş bir Ordunun istinat eylemesi lâzımge-
len prensipleri kurban etmek fırsatını ele geçirmeyi düşünen kimseler-
den ibaret idi. Hareketin meş'um neticeleri kendisini göstermekte
gecikmedi, bilhassa 18 — Teşrinisani — 1918 de Halkidikyada
ve diğer yerlerde ihtilâlciler tarafından zorla asker toplamak, Adalarde-
RK
nizindeki adaları elde etmek esnasında kanlı vak'alar vuku buldu ve
nihayet (Katerin)de ihtilâlciler ile muntazam kıt'alar arasında müsade-
meler oldu.
Ordunun en büyük kısmı sarsılmamış ve vazifesine sadık kaldı ve
bunlar birkaç ihtilâlcinin hareketlerini nefretle takip ediyorlardı. Buna
TÜ
rağmen, o zamanın arzettiği fevkalâde ahvalden dolayı bu ihtilâlcileri
11
Giriş _
MU
( , er iye, vazife hissine döndürmek mümkün olmamıştı. İhtilâlcilerin kul-
landıkları metot.yüzünden bu nefret çabuk zamanda hiddet ve gazaba
inkılâp etti. Ayrılık tamam idi. Bilhassa Kıral Kostantinin 1917 yılı
Haziranında, haledilmesinden sonra ayrılmış fırkalar arasında bir ba-
rışma gayrimümkün değilse bile pek güç bir hale geldi. Bundan sonra,
şimdi vaziyete sahip ve hâkim bulunan ve barışmadan başka bir şey
RU
arzu etmiyen ihtilâlciler yeni hükümete ve tertibe itaat etmek istemi-
yen bütün zabitleri [2,000 kadar] Ordudan kovdular. Münhal mahaller
derhal dolduruldu: Küçük rütbeli zabitlerden emniyet ettiklerini büyük
makamlara geçirdiler ve küçük rütbelerdeki münlıalleri de yeniden
birçok ihtiyat zabitlerini muvazzaf sınıfa nakletmek ve büyük kısmını
okuyup yazmak bilmeyen birçok küçükzabitleri de zabitliğe terfi ettir-
KU
mek suretile kapadılar. Bu söylediklerim mübalâğa telâkki edilmesin,
zira şu bir hakikattir ki, bilâhare Küçük Asyada bazı fırkalarda tıpkı
neferler için olduğu gibi zabitlere de okuyup yazmak öğretmek ıçm
mektepler açılmış idi.
Bu hadiseler ve vakıalardan sonra Ordunun tabiat ve evsafının teme-
linden değişmiş olmasına ve zabitanın meslek arkadaşlığı ve tesanüt ruhu-
nun eski olduğundan büsbütün başka bir hale girmesine taaccüp edilme-
melidir Bu keyfiyet zabitler için ne derece doğru ise, efrat arasındaki
v a z i y e t dahi eskisi gibi kalmamıştı. Neferler, pek tabiî olarak halkın bü=
yük bir kısmının düşünceleri gibi düşünüyorlar, yanı memleketin dahili
islerine ecnebilerin karışmasını nefretle görüyorlar ve Kiralın tahttan uzak-
laştırılmasını millî istiklâle karşı bir tehdit telâkki ediyorlardı Böylelikle
zabitler ile neferler arasında bir ihtilâf baş göstermişti; hernekadar
Yunan askerinde mevcut inzibat ruhundan dolayı dış yüzünden bir
şey görülmiyorsa da en kat'î bir zamanda iştial etmek ıçm bir kıvıl-
cim bekleyen gizli bir lâğım halinde bu infial yatıyordu. Bunun bir
delili de, ancak pek ciddî tedbirlerle kuvveden file çıkarılabilmiş olan
seferber'olma işinde görülen güçlüklerdir.
Harp halindeki avrupa sulh yollarına döndüğü zaman, mütareke-
nin ilânı ile beraber Orduda ve gerekse Yuııanistanda hakikî karışık-
lıklar başladı. Yuııanistanda, evvelemirde Rusyaya gönderilen pahalı
ve maksatsız bir kuvvei seferiye ve sonra Küçük Asyaya gönderilen
kuvvei seferiye ile harp devam ediyordu. Rusyadaki sefer, zafersiz bir
surette, kıtaatın mezahin ve zayiatından başka, asırlardanberi orada
çiçeklenmiş ve inkişaf etmiş olan rumluğun tahribi ile nihayet buldu.
Ondan sonra Küçük Asya faciası başladı; bu facianın ilk hareketi
tarzı telâkkisindeki belâhat ve icrasındaki muhakeme noksanı ile
78 ^ Felâkete doğru
temeyyüz edecektir. Ben o zamanda Yunanistanda bulunmadığım için
İzmire yapılan ilk ihracın negibi askerî şartlar altında yapılmış olduğu
hakkında bir şey söyleyemem, fakat malûm olan şudur ki, bu ihraç
askerî ilmin kaidelerine tevfikan yapılmamış ve Yunan Ordusu bizim
gözlerimiz önünde ve îzmirdeki ecnebilerin gözleri önünde küçük
düşürülmüştü.
Yavaş yavaş tekmil Yunan Ordusu Küçük Asyadaki uzun ve pahalı
musaraaya sokuldu. Başlangıçta, Yunan Ordusunun karşısında cephe
tutan bir Türk Ordusu yoktu, yalnız bizim kıt'alarımizı türlü türlü
yollar ve usullerle hırpalayıp yoran bazı gayrimuntazam kıt'alar
mevcut idi, maamafih işbu Türk akıncılarına karşı yapılan her hafif
ve manasız müsademe bir gün bir Ordu kumandanına, öteki gün diğer
bir kumandanına şöhretler akis ve izafe ettiren büyük zaferler şeklinde
işaa ve ilân ediliyordu.
Hiç şüphesizdir ki, kaide olarak her sefer için takip edilen maksat
ve hedef düşmanın mağlûp edilmesi ve onun, galibin arzusuna ram
edilmesidir. Bu kaide doğru ise, işbu seferin başlangıçlarının ne su-
retle tefsir ve tasvir edilebileceğini bilmeyorum. Basitçe söylemek
lâzım ise bizim cephemizin karşısında düşman Ordusu yoktu, yalnız
iH
bazı gayrimuntazam çeteler vardı, fakat Ordumuz, Müttefikler tarafın-
dan tayin edilmiş olan muayyen bir hattın daha ötesine ilerlemeğe
izinli değildi. Bunun manası da şudur: Müttefikler, düşman Ordusunun
teşkilâtının yapılarak taarruzlarına başlamasını beklemeğe Yunan
R
Ordusunu mecbur etmişlerdi.
Bu vak'alarm vaki olduğu zamanda Yunan Ordusunda zabitler ile
neferler arasında vifak ve ahenk mevcut olduğu zenedilmesin. İşler
TA
belki aksi idi. Bir tarafta (Amyna) cemiyetine mensup zabitler ; diğer
tarafta ise ihtilâlden evvel hizmet etmiş olan ve fakat bu ihtilâle
iştirak etmemiş bulunan, fakat yeni şartları kabul eyledikleri halde
amirlerine ve rüesaya emniyet ve itimat telkin eylememiş, fakat
umumiyetle mevcut şekli idare hakkında acılıklar ve şikayetler besle-
mekte olan diğerleri vardı. Efradın büyük kısmı memleketin meşru
şekli hükümeti olmak itibarile eski idareye olan sadakat ve merbuti-
RK
yetlerini muhafaza eylemiş olup bunlar zabitlere muhalif idiler. İşte
1920 yılında intihabat icrasına karar verildiği zaman Ordudaki vaziyet
böyle idi. O zaman Başkumandan olan Paraskevopulos ile onun
Erkânıharbiye reisi Jeneral Pangalos intihabatm neticelerine icrayi
tesir edecek tedbirler almağa başladılar, zira kendileri de pek âlâ
TÜ
biliyorlardı ki, bu intihabat onların aleyhine dönecek idi. Reylerin
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
U
sandığa atılmasına karar verildiği zaman bütün alay kumandanları elde
edildi, hattâ namzetlerin vapurdan çıkmaları bile menedildi. Bir söz ile,
İstatokoyu mulıofaza etmek için yapılması mümkün beşerî her şey yapıldı.
UM
Bu işin Jenaral Paraskevopulos ile onun Erkânıharbiye reisi, üç
Kolordunun kumandanları içinde hazır yardımcılar buldular: Jeneral
Yuhanos, P . Piyerrakos ve Nider; fırka kumandanları Trikopis,
Simikalis, Manetas, Papaanasyo ve diğerleri; kezalik alay kumandan-
larından da Plâstiras, Kondilis ve birçok diğer ümera sınıfından
zabitler. Bu misillû faaliyetlerin efrat üzerinde ne gibi bir tesir
hâsıl edeceği ve alelûmum inzibat üzerinde ne gibi bir tesir hâsıl edece-
R
ği tasavvur edilsin ...
Eğer intihabat, Yunanistandaki hükümetin aleyhine dönecek olursa
bizzat binlerce zabit ve kıtaatın başında kendisi bulunduğu halde Pireye
KU
çıkacaklarını ve o zamanki hükümet reisini mevkiinde kalmağa zorla
mecbur edeceğini ve bütün bu işleri yaparken geride düşmanın da
ayni zamanda yapabileceği işleri bile nazarı itibara almayacağını
Başkumandan açık olarak tehdit ile söyleyordu . Bugıbı şartlar altında
yaptırılmış bir intihabın neticesinin ne olacağı açıktır .
Bütün bunlara rağmen 14 — Teşrinisani — 1920 de yapılan inti-
hap hemen hemen hükümetin sukutunu getirdi, fakat cephede yapılan
sahtekârlık karıştırılmış intihabat neticesinin, diğer neticeleri tadil ede-
ceği ümit edilerek hükümet yerinde kaldı. Cephede yapılan intihabatm
neticesi bittabi tamamile düşmüş hükümetin lehinde ıdı; Ordu ruesası
da eğer ansızın ve mühim bir hadise zuhur edecek olursa ışı yoluna
koymak için vaziyetten ne suretle istifade edilebileceğim münakaşa
ediyorlardı. Kasabadaki süvari livası- Yunanistanda intihabatm netice-
sinden ve Başkumandanlık karargâhının İzmirde yaptığı tahrıkâttan
haberdar olarak Başkumandanlığa bir ültimatom gönderdi ve bu ülti-
matomda « eğer Başkumandanlık Yunanistandaki yeni vaziyeti kabul
etmiyecek olursa livanın İzmir üzerine yüryiişe geçeceğini ve Başku-
mandanlığa bu işi zorla kabul ettireceğini » beyan etti. Bu tehdit ile
beraber livanın Kasabadan hareket ederek İzmire yola çıktığı haberi
geldi. Jeneral Paraskevopulos süvari livasının bu ayaklanması gayri-
kabili içtinap bir surette diğer birliklerin büyük bir kısmını da sürük-
leyeceğini biliyordu, çünkü kendi kıt'alarmm hissiyatını ve intihabatı
ne gibi şartlar altında yaptırdığını en iyi bilen o idi: elhasıl ültimatomu
kabul etmiyerek reddeylemesi halinde hesapsız neticelerile birlikte
umumî bir isyana yol açacağını anladı. Bu ahval içinde düşmanın
neler yapabileceğini ne Başkumandanın ve ne de onun aletleri olan
diğerlerinin nazarı itibara bile almadıkları şüphesizdir . Onlar, yalnızca
Orduda vukubulacak bir ayaklanmanın kendi şahıslarına mazarratı

14 Felâkete doğru
olacağını ve Orduda mevcut miktarı kalil sadık taraftarlarından da
yardım göremiyeceklerini hesap ettiler; bu sebepten boyun eğdiler ve
Atinadaki yeni hükümete iltihak eylediklerini ilân ettiler .
Süvari livasının bu vaktinde yaptığı hareket ayni zamanda diğer
birliklerin dahi ellerindeki zinciri gevşetmek suretile cephede vukuu
muhtemel birçok felâketli ihtilâtlarm da önüne geçti. Vakayiin dön-
mesinden ürkmüş olan ümera ve zabitan kaçarak İstan bula gittiler,
Kolordu kumandanları ile bazı fırka kumandanları hiddetten kudurmuş
olan neferlerinden korkarak derhal vazifelerinden affedilmelerini talep
ettiler ve büyük Miralay Ivondilis, kumanda ettiği alaydan zorla kovul-
du . Ordu vaziyetinin pek çok tehlikeler doğurmak istidadında bulunduğu
bu zamanda yeni Başkumandan tayin edilen Jeneral Papulas İzmire
çıkageldi.
Jeııaral Papulasm tayini siyasî vaziyet dolayısile apansızın icra
edilmiş, binaenaleyh bir Başkumandanın tayini hususunda alelmutat
nazarı dikkate alınması lâzımgelen tesirler kâfi derecede tetkik
edilmemişti. Jeneral Papulas Balkan harbi esnasında bir derece
temeyyiiz etmiş olup bu harpte bir alaya kumanda etmiş ve
liva jetıerallığı rütbesine terfi edilmişti, fakat umumî malûmatı ve
bilhassa askerî irfan ve yetişme derecesi bilhassa Küçük Asyada
olduğu gibi güç ve muğlak bir harp esnasında bir Orduya kumanda
iH
etmeğe yetişecek derece ve seviyede değildi. Ahval, vaziyetin
entrikalarına karşı hassas ve politikacıların sebep oldukları birçok
meş'um tesirlere bakmaksızın kendi zatî fikrini yaratıp gütmeğe mukte-
dir, tecrübeli ve demir elli bir jenerahn vücudünü talep ediyordu.
R
Jeneral Papulasta bu hassalar eksikti. Hernekadar şahsı cesareti
ve zekâsı fazla idise de kendini pek fazla beğenmiş olduğu gibi kendi
etrafım alanların yaptıklerı adice meddahlıklardan zevk alıyordu.
TA
Askerî ilimlere karşı tamamile cahil olduğunu ekleyecek olursam,
bu adamın hakikî bir tasvirini yapmış olurum. Onun Başkuman-
danlığa seçilmesi ahvalin icap ettirdiği kat'î lüzumdan ileri gelmekle
beraber bilhassa 1917 yılından 1920 yılma kadar geçen zamanını
Kirala olan sadakatinden dolayı hapishanede geçirmiş olmasından
ileri gelmişti. Bilâhare Kıral naibi olan Kıraliçe Olga onun
tayin edilmesi hakkındaki emirnameyi imza eylemezden evvel,
RK
henüz İsviçrede bulunan Kiralın fikrini bir kere soracağını kendi-
sine süyledi. İki gün sonra fikri sorulan Kıral, diğerine tercihaıı
Jeneral Gennadisin tayin edilmesini teklif eyledi ve ancak bu Jenera-
lın tayin edilmesi mümkün olmadığı takdirde Jeneral Papulasm tayiıı
edilmesine muvafakat edebileceğini söyledi. Maatteessüf, ayni zamanda
hükümet Jeneral Papulasm hemen cepheye hareket etmesini emretmiş
TÜ
ve o da bir iki saat içinde hareket eylemiş bulunuyordu,
Giriş 15
Yeni Başkumandan İzmire vardı, geçmişi unutmak yolunu tuttu ve
U
irtikâp edilmiş olan bütün fenalıkların affini t e m i n eyledi. Eski Başku-
mandana sadık olan zabitlerin — hepsini değilse bile — büyük bir
kısmını karargâhında alıkoydu, bunlar meyanmda [Tuhaf amma] vazıyet
UM
hakkında ihtisas sahibi olmakla tanınmış olan Sarıyanıs dahi bulun-
makta idi. Yalnız o değil, yüksek kumandanlardan bir çokları yerlerin-
de değiştirilmemiş kaldılar, yalnız cephe tarafından gen gönderilmeleri
talep edilenler değiştirildiler. Bu keyfiyete hususî ehemmiyet veriyo-
rum, çünkü bilâhare seferin muvaffak olmamasının sebebi yüksek
kumanda makamlarının iktidarsız zabitler e l i n d e bırakılmış olmasından
R
ileri geldiği söylenmiş idi.
Bu, Orduyu tekrar düzeltmek ve gevşemiş olan inzibatı tekrar kuv-
vetlendirmek için biricik fırsat idi. 1917 Yılında yol verilmiş olan bir
hayli zabitlerin tekrar Orduya alınmaları, m u h t e l i f kumanda makamla-
KU
rının kuvvetli ellere geçmesini temin etmiş olur ve Ordu böylece bıı-
kere daha yalmızca kendi askerlik vazifelerde iştigal etmek yoluna
düzeltilmiş olurdu. Diğer taraftan, o zamanın yeni hükümeti, kendisi
için mucibi şeref olacak bir surette iki fırkayı barıştırmak ıçm samımı
bir istek gösterdi; fakat ecnebilerin yapacakları tenkitlerden ürkerek
muhalif fırkanın pek açık yaptığı şerefsiz ef'ali hakkında takibat ve
tahkikat icrasına ve bu kadar meşakkatlere maruz kalmış olan ; eskiden
Ordudan çıkarılmış zabitleri taviz etmek hususunda en iptidaî bir ada-
let kaidesini tatbika yanaşmadı.
Berikilerin, son Avrupa harbinde sevk ve idare edilen harp gibi
asrî bir harp sevk ve idaresi san'atinde tecrübe sahibi olmadıkları,
bilâkis Amynaya mensup zabitlerle kalan zabitlerin luzumu olan
tecrübeye malik oldukları o zaman iddia ediliyordu Fakat uzun
zaman muharebe meydanlarında hayatlarını tehlikeye koymak suretile
çalıştıkları uzun hizmetlerinden bu insanları çıkmağa mecbur etmek
ahlâkî bir tarzı hareket değildi. Tekrar Orduya alman zabitlerin
ekserisinin talimgâhlardan geçirilmiş ve ancak kendi prensiplerinden
ötürü zorla Ordudan yol verilmiş ve bunların hizmetleri yüzünden
Balkan harbinin zaferi kazanılmış en iyi zabitler olduğu tasdik edil-
melidir. Halbuki mes'elenin bu ciheti — tekrar ediyorum — nazarı
dikkate alınmamıştı. Hükümet bu zabitlerin vaziyetini tekrar ıslah ve
tanzim etmeğe cesaret edemedi: Amyna azaları ve diğer bazı zabitler
üç yıllık fasılada bir ve iki derece terfi etmişlerdi. Bu sebepten
yeniden Orduya alman zabitler eskiden kendi madunları olan zabitleri
kendilerinin mafevki olmuş buldular.
Kezalik derhatır edilmelidir ki, bu terfilerin büyük bir kısmı 1917
yılı ile 1920 yılı sonu arasındaki devrede askerî iktidar ve ehliyetten
160 Felâketedoğru^UmumîHarekât161
ziyade siyasî faaliyetlerinin mükâfatı olarak tevcih edilmişti. Bu sebep-
lerden o zamanda muhtelif tabakadaki zabitler arasında büyük bir
ihtilâf olduğu şüphesizdir; fa'kat bu ihtilâfı yatıştırmakta âli bir lüzum
halmde ıdı. Güçlük te, yeniden Orduya alman zabitleri kaybetmiş
oldukları mafevk rütbeye yükseltmek mi yoksa Amyna mensubu zabitleri
evvelce bulundukları rütbelere indirmek hususuna karar vermekte idi.
Nihayet Amynites zabitlerle diğerlerinin hissiyatını cerilıadar etmiyecek
bir surette yani alman zabitlerin memnun edilmelerine karar verildi.
Bunun neticesi de meşum oldu; çünkü yüksek rütbede birçok
fazla makamlar ihdas etmek lüzumu hâsıl olduğu gibi Amynites zabit-
lerle diğerleri üç yıllık Kıralsız idare edilen müddet zarfında kazanmış
oldukları istifadeyi kaybetmiş oldular. Fenalık tashih edilmemişti.
Jeııerallarm ve Miralayların miktarları o kadar çoktu ki, onların hepsi-
ni cephede kullanmağa imkân kalmıyordu. Jeneral Papulas ise alay
kumandanlarının cümlesini cephede kendi mevkilerinde bırakmağa
bütün gayretini sarfeylemekte olduğundan bu keyfiyette, tekrar
Orduya alman zabitler için müşkülât husule getiriyordu. Orduya tek-
rar alınan zabitlerin tekrar alınmalarından ve terfilerinden hoşnut ola-
rak Atmanın zevk ve eğlencelerini cephedeki birliklere kumanda
eylemeğe tercih eyledikleri hakkındaki hikâyeler büsbütün yanlıştır.
Şüphesiz böyle yapan küçük bir kısım vardı; fakat umumiyetle söyle-
iH
nirse bu zabitlerin büyük bir kısmı Küçük Asyaya nakledilmeleri için
istidalarla müracaat ettiler ve tahrikât yaptılarsa da beyhude yere;
zira Jeneral Papulas onların pek azını cepheye kabul eyledi. Orduya
yeni alınan zabitlerin cephede hizmet eylemelerini efkârı umumiyenin
R
hoş görmiyeceğini anlamaları kendileri arasında büyük bir teessür
husule getireceğine şüphe yoktur. Bir ideal uğrunda fedakârlık göster-
dikten ve Ordudan çıkarıldıktan sonra üç yıl mütemadiyen maddî
TA
yoksulluklar içinde ıstırap çektikten sonra Ordudaki hizmetin kendi-
lerine nankörlük ve lâkaytlik ile karşılanması onlar için acı bir sukutu
hayal idi. Umumiyetle denebilir ki, yeni meşrutî hükümet adil ve
ihsan ile hareket etmek arzusu ile ve mazinin fenalıklarına bir unutma
perdesi atmak niyetile kendi taraftarlarını terkederek düşmanlarına
yardım eylemek suretile hududu aşmış, bu hareketi ise düşmanlarının
RK
tekrar cesaretlerini toplamalarını ve hükümet müdürlerinin bu liberal
hareketlerinin zâftan ileri geldiği yalnış zehabını hâsıl eylemelerini mucip
olduğu gibi kendi taraftarlarının da tamamile sukutu hayale uğrayarak
istikbal hakkında pek lâkaydane bir tavır almalaıma sebep olmuştur.
TÜ
U
Birinci fasıl
UM
2 3 — Hazirandan 2 3 — Temmuza kadar
1917 Yılından 1920 yılına kadar İsviçrede geçen üç yıllık menfa
hayatından sonra Kıral Kostantin ile birlikte Yunanistana avdetimde,
Mirliva Jeneralı rütbesine nasbedilmiş, birçok mücadelelerden sonra
bana Küçük Asyada bir fırkanın kumandanlığı verilmiş idi ki, o za-
R
man henüz eski hükümet tarafından orada Türklere karşı sefer açılmış
bulunuyordu. 1917 Yılında Ordudan çıkarılmış olan ve onlardan biri-
KU
si de ben bulunduğum eski zabitlerin maruz kaldıkları mağduriyet bil
hassa benim şahsımda daha büyük olarak tecelli etti. O zaman benim
için yapılan münakaşalar muhtelif ve çok oldu ; Ordu Başkumandanlığı
Erkânıharbiyesinin mühim bir kısmı bana Orduda bir kumandanlık
verilmesine yan gözle bakmakta ve buna mâni olmak için iktidarları
dahilindeki bütün vasıtalara müracaat eylemekte idiler.
Harbiye Nezaretinin ısrarı önünde hernekadar muhalefet boyun eğdi
ise de, benim icra edebileceğim bir tesirin ancak asgarî bir raddeye
tenezzül edebileceği bir kumanda mevkiine nasp ve tayin edilmekliğim
için hertürlü dikkat ve itina sarfedilmekten geri durulmadı. Bu sebeple
Ordu Başkumandanlığı Erkânıharbiyesi benim süvari livası kumandan-
lığına tayin edilmekliğimi teklif eyledi.
Hervakit süvari sınıfında kullanıldığım için bu vazifeyi kabul ey-
lemeğe şüphesiz itirazım yoktu, fakat bu vazifenin bir Liva Jeneralı
için değil bir Miralay için olduğunu gözeterek Harbiye Nezareti bunu
bana uygun bulmadı, Başkumandanlığı bilâhare, kendisinin Erkânıhar-
biyesinin bir kısmını teşkil edecek olan bir hususî Erkânıharbiye
heyetim olmak üzere benim Ordunun ikinci kumandanlığına tayin edil-
mekliğimi teklif eyledi. Böylelikle Ordu Başkumandanlığı Erkânıharbi-
yesinin daimî bir surette nezareti altında bulundurulmuş olacak ve
debdebeli bir ünvan sahibi ve fakat mes'uliyetsiz, fazladan bir kuman-
dan olacaktım. Böyle bir tayini kabul etmek benim için mümkünsüz
idi, bu sebepten cephede faal bir vazifeye tayin edilmekliğimi Harbiye
Nezaretinden istida ettim. İstidam nazarı dikkate alındı, nihayet bir
münhal zuhur eder etmez cephede bir fırka kumandanlığına tayin edi-
leceğim keyfiyeti bana bildirildi.
3
78 ^ Felâkete doğru
1921 Yılı Martında yapılan hareketin akamete uğramasından sonra
hükümet bazı yeni sınıf ve esnan erbabını silâh altına çağırmağa mec-
bur oldu, bu suretle Yunanistanda teşkil edilen fırkalar İzmire gönde-
rildiler. Nisan ayma doğru henüz kumandanı tayin edilmemiş olan
4 . fırka vapurlara bindirilmeğe hazırlanıyordu, b e n d e tabiî olarak bu
fırkanın kumandanlığına tayin edileceğimi düşünüyordum; fakat Ordu
Başkumandanlığı Harbiye Nezaretine çektiği bir telgrafnamede, son
muvaffakiyet sizlik üzerine Küçük Asyada vaziyet daha vazıh bir hale
gelinceye kadar benim Orduda bulunmaklığım arzu edilmiyeceği hak-
kında nazarı dikkati celbediyordu.
Nihayet, Trakyada teşkil edilmiş olan ve ayın nihayetine doğru
İzmir için vapurlara bindirilecek olan 12. fırkanın kumandanlığını
deruhte edebileceğimi, Mayıs ayının başına doğru bana bildirdiler.
Fırka, İzmire varır varmaz emir ve kumandayı deruhte edecektim.
Bu zamanda 12. fırkanın kumandanı her suretle muktedir bir zabit
olan piyade Miralayı Kurevelis idi; fakat bu zatın Jeneral Papulas
ile münasebeti iyi olmadığından, emir ve kumandayı bana terkederek
gitmesi keyfiyeti kendisine kısaca emredildi.
Şunu da katmak isterim ki, benim ile cephede bulunan diğer Liva
Jeneralları arasındaki nisbî kıdem keyfiyeti nazarı dikkate alınmamıştı,
iH
çünkü benden kıdemsiz zabitler daha mafevk makamları işgal ediyor-
lardı . Meselâ I I . Kolordu kumandanı olan Liva Jeneralı A. Vlahopulos
ve Cenup grupu kumandanı olan Liva Jeneralı Gidas, her ikisi de
benden kıdemsiz oldukları halde doğrudan doğruya benim mafevkim
R
oldular. Bununlaberaber ben bu keyfiyete Başkumandanlığın nazarı
dikkatini celbetmedim; çünkü bu keyfiyetin benim nüfuz ve şerefimi
aşağılatmış olacağını hiç düşünmedim.
TA
Kıral, kendisini kıt'alarmm başına koymuş olduğunu bildiren bir
beyanname neşreyledikten sonra Haziranın on birinde Atinadan İzmire
hareket eyledi. Ben de ona refakat eyledim. Yunan Ordusunun Başku-
mandanlık Erkânılıarbiyesinin Atmadaki bazı mümessilleri — yani Jene-
ral Dosmanis ve Liva Jeneralı Stratigos — dahi Kıral ile birlikte seya-
hat ediyorlardı.
RK
Lemnos harp gemisinde seyahat esnasında Başvekil Gonaris ve
Harbiye Nazırı Teotoki bir tarafta ve karargâhı umumî Erkânıharbiye
reisi ve Jeneral Dosmanis diğer tarafta olmak üzere Kiralın Başku-
mandanlığı deruhte eylemesi hakkında uzun bir münakaşanın yapılmış
olduğunu hatırlayorum.
Jenaral Dosmanis — az zaman evvel neşredilen beyannameye
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
U
tevfikan — Kiralın Başkumandanlığı ele almasında ısrar ediyor, fakat
nazırlar işbu keyfiyeti kabul etmiyorlardı.
" B u mesTele bir hayli değişik ve acı mevzuların müzakeresine yol
UM
açtı ve nihayet 1922 felâketinden sonra yapılan iddialara rağmen,
Kiralın bilcümle sevk ve idareden uzakta tutulmasına karar verildi.
Kiralın emir ve kumanda hususunda faal bir hisse alması menafii
umumiye icabatından olacağını söylemek bana ait değilse de onun
kıt'alar üzerindeki nüfuzu ve kendisinin büyük askerî salâhiyet ve
tesiri bazı acele kararların verilmesinin önüne geçeceği ve Ordu
Başkumandanlığı Erkânılıarbiyesinin bazı genç uzuvlarının hudutsuz
R
hırslarını tadil edeceği muhtemel idi. Halbuki Ordu Başkumandanı bu
hırsları tadil ve tevkif edeceği yerde, hudutsuz hotbinliği ve harp
san'atine olan cehaleti yüzünden körüklemiş ve cesaretlendirmiştir.
KU
Başlangıçtan itibaren, Büyük Erkânıharbiyenin mümessileri ile
İzmirdeki Ordu Başkumandanlığı Erkânıharbiyesi arasındaki ihtilâf
aşikâr olarak görünüyordu. Jeneral Papulas ile Dosmanis arasındaki
münasebetler fevkalâde gerginleşmiş idi. Bundan başka, Büyük Erkâ-
nıharbiye reisi muavini olan Liva Jenaralı X . Stratiyos dahi Jeneral
Dosmanisin fikirlerini beğenmedi ve Ordu Karargâhının fikrine iltihak
etti.
Kiralın sevk ve idareyi bizzat eline almasından ve bu yüzden
seferin beklenmekte olan zaferlerinden kendilerinin hariçte bırakılaca-
ğından korktuklarından dolayı Ordu Başkumandanlık Erkânıharbiyesi
Büyük Erkânıharbiyenin mümessilleri ile münasebette bulunmaktan
ihtimamkârane bir surette çekindiler.
İki nazır sivil olduklarından askerî partilerin ihtiraslarının ne dere-
celere kadar yükseleceğini anlamadılar ve bir entrika şebekesi içinde
etrafı yoklayarak bir uyuşma zemini bulmağa beyhude yere uğraştılar.
İşte yapacağı harekâtın plânını Kirala bizzat takdim eylemek emrini
Ordu Başkumandanı aldığı zaman vaziyet böyle idi. Vakıa Kıral hali
hazırda emir ve kumanda sahibi değilse de, bunun ehemmiyeti olmayıp,
teşkilâtı esasiye kanununa göre Kıral karada ve denizdeki bütün kuv-
vetlerin Başkumandanı idi ve Ordu Başkumandanı kendisini Kirala
takdim eylemeğe ve plânını en büyük reise tasdik ve tasvip ettirmeğe-
mecbur idi. Nihayet, yanında Miralay Pallis ve Sarıyanis olduğu halde
Ordu Başkumandanı geldi ve bu iki zabit Jeneral Papulasm plânını
Kirala arzettiler, o da sükût ile bakıp durdu.
Cepheye hareketimden evvel Harbiye Nazırını görmüştüm.
Anladım ki. Nazır nikbinliğin berrak seması içinde uçmaktadır. Bana
 20
verilmiş olan makam ve kumandanlıktan memnun olup olmadığımı
sordu ve 12. fırkanın model bir fırka olduğu ve diğer fırkalardan
daha kuvvetli ve her noktai nazardan tamam olduğu hakkında beni
temin etti.
Yunan Ordusunun icrasına teşebbüs eylemiş olduğu bu pek mühim
harekâtın arefesinde 12. fırkanın zabitan ve efradının evsafını ve teşki-
lâtını derhatır ettiğim zaman titreyorum ve düşman tarafından kuvvet-
li bir mukavemete çatmadığımızdan dolayı, yahut diğer fırkaların
hissesine düştüğü misillü bizim hissemize de müşkül vaziyetlerin isabet
etmemiş olduğuna teşekkür ediyorum. Her taraftan yağan muhtelif
ve mükerrer talepler karşısında Ordu Başkumandanlığı karargâhının
maruz kaldığı güçlükleri tasdik ederim; fakat tahkim edilmiş bir mev-
zideki düşmana karşı yakın bir zamanda en güç bir harekete geçecek
olan Ordunun bir kısmının saadeti halini temin yani ikmali hususunda
bu karargâhın göstermiş olduğu tamam ve hattâ mağrurane lâkaytliğini
birtürlü anlayamayorum. 12. fırkaya tevdi edilen vazife ehemmiyetsiz
değildi; zira bu fırka Ordunun oynak olan sağcenahmı teşkil ediyordu.
Diğer fırkaların dağ topçusu, Schneider — Danglı, sahra ve ağır İskoda
topları, telsizler ve iki pırıldak aletleri vardı ve onların piyade alayla-
iH
rının evsaf ve kabiliyetleri çok yüksekti. 12. fırka hakkında gösterilen
bu lâkaytliğin sebebi nedir ? İhtimal ki, Ordu karargâhında, benim Orduda
bulunmaklığımdan acı duyan bir kimse vardı, vakayiin müteakip inki-
şafı da bu şüpheyi yabana atmamakta, bilâkis artırmaktadır. Onların
R
12. fırkanın başına bir felâket gelmesi ve bu yüzden benim mes'ul
bir vaziyete girmekliğim gibi müthiş bir ümit besledikleri aşikâr idi.
Bu kimseler bir Yunan fırkasının maruz kalacağı akıbete yahut diğer
TA
fırkalara da sirayet suretile vukuu muhtemel bir felâket tehlikesine
karşı tamamile bigâne idiler.
Şu söylediklerim bir mübalâğa telâkki edilmesin. Zabitlerin arasın-
daki ihtilâflar ve siyasî hırslar Ordunun içinde bulunmıyanların idrak
edemiyecekleri bir dereceye varmıştı. Sangarios vakayii esnasında
Miralay Sarıyanisin aldığı vazı ve tavır; benim muhakemem esnasında
RK
şahit sıfatile söyledikleri, bu husustaki şüphelerimi teyit eylemiştir.
Eğer bu suikastlar, benim 12. fırka kumandanlığında bulunduğum
cliz'î müddet zarfında muvaffak olamadılarsa bunun sebebi kısmen
düşmanın mütemadiyen ricat ederek taarruz icra etmemesinden ve
kısmen de benim Erkânıharbiyemi teşkil eden zabitlerin yüzündendir.
TÜ
Doğrusu, karargâhımda daima Miralay Kavallias gibi yorulmak bilmem
23 — Hazirandan 23 - Temmuza kadar 21
U
ve herdem vazife başında. Yüzbaşı Skilakakis gibi ceht ve karar sa-
hibi, Binbaşı Karavelas ve diğerleri gibi kendilerine minnet borcu
duyduğum kuvvetli, muktedir ve sadık zevatın bulunması gibi iyi bir
UM
talie malik bulunuyordum. Aleyhimde yapılan suikastların harekâtın
birinci safhası esnasında akamete uğraması entrikaların nihayet buldu-
ğuna da delâlet etmez. Bilâhare seferin devamı esnasında, eğer küçük
bir bahane bulsalardı, II. Kolordu kumandanlığından beni affetmek
için Kale - Grotto vak'alarmdan istifade edilmek istenecekti. Taliim
varmış ki, gayrimemnunları meydana vurmaklığım korkusu benim
R
azledilmekliğimin önüne geçti. Keşki meydana vursaydım. Vurmadı-
ğıma nadimim. Vurmadığımın sebebi de Jeneral Papulasın verdiği
söze olan itimadımdan ileri gelmişti. Bu şahısların kinleri, hırsları ve
KU
acı düşmanlıkları nihayet 1922 yılı Eylülünün dördüncü gününden
sonra patlak verdi ve Yunanistanda mukaddes ve şerefli sayılan her
şeye kuvvetli mevkılerinden zehirli lekelerini döktüler. Eğer 1922 yılı-
nın Teşrinisani ayında ben dahi katledilen masumlar arasına girerek
ebediyete gitmemiş isem bu, onların hüsnü niyetlerinden ileri gelmiş
değildi.
Ben, 12. fırkanın kumandanlığını elime aldığım zaman, Ordu, bir
fırtınadan çıkmış gibi bir intikal devresi içinde bulunuyordu. Sükûnet
ve inzibat tedricî olarak tekrar tesis edeilmişti; fakat ateş henüz du-
mansız ve alevsiz olarak yanmakta idi ve intikal keyfiyetinin de gürül-
tüsüz ve ihtilâfsız yatıştırılmış olduğu tasavvur edilmesin. Üç yıl
Kıralsız idarenin yarattığı hırslar ve kinler alelâde metotlar vasıtasile
kolayca yatıştırılamazdı. Kumandanlar ve mafevkler kendi kıt'alarmı
idare hususunda en büyük sabır ve tedbiri göstermeğe mecbur olmuş-
lardı ; eski hükümetin meydana çıkardığı bazı zabitlerin okuyup yaz-
manın bile ne olduğunu bilmiyen kimseler olduğunu ilâve edecek
olursam vaziyetin güçlüğü daha iyi anlaşılmış olacaktır.
Ordunun talim ve terbiye vaziyeti fena değildi. 1912 Yılmdanbeıi
fasılasız bir surette devam eden sefer kıtaata kıymetli tecrübeler ve
kendilerine itimat telkini için vesile ve vasıta olmuş ve Ordunun birçok
kısımları — meselâ bilhassa 2. fırka [Atina] gibi — amelî muharebeci
model birlikler olarak yetişmişlerdi. Piyadeden maada, artık yıpranmış
ve eskimiş malzemesi müstesna olarak topçu dahi talim ve terbiye
hususunda şayanı hayret derecede mükemmel bir hale erişmiş idi;
fakat, maatteessüf 12. fırka için ayni şeyi söyleyemem. 12. Fırka
14. piyade alayı ile son zamanda teşkil edilmiş olan 41 ve 46. piyade
alaylarından, iki bataryalı bir dağ topçu taburundan, bir istihkâm
 22 Felâkete doğru
bölüğünden, yarım süvari bölüğünden, bir sıhhiye müfrezesinden ve
bunlara merbut kıt'alardan teşekkül ediyordu. Şayanı teessüftür ki,
Trakyada bu fırka kıtaatının teşkili esnasında kullanılmış olan metotlar
zapturaptı temin edecek şekilde değil idi. Meselâ 46. piyade alayının
efradının büyük kısmı Makedonya ve Trakyamn cezalı efrat bölükle-
rinden alınmış ve zabitlerin büyük kısmı da tavır ve hareketlerinden
ve inzıbatsızlıklarından dolayı işbu garnizonlardan uzaklaştırılmış kim-
selerden ibaret idi. Bütün fırka başlıca Trakyalılardan ve Giritlilerden
teşekkül ediyordu. — İyi, kuvvetli insanlar; fakat talim ve terbiyeleri
ve harp tecrübeleri yok — Vaziyeti kurtaran yalnız alay kumandanla-
rının şahısları idi; 14. alayın Miralay G. Ziras, 41. alrym Vlaclıos
ve 46. alayın Panayotakos.
Dağ topçu taburu 6,5 santimetrelik iki bataryadan ibaret idi; netice
itibarile fırkanın umumî ihtiyacı için pek zayıf idi. Bu topçu, piyadenin
doğrudan doğruya himayesi [Yakın muharebe topçusu] için kullanılmak
ve ona refakat etmek için viicude getirilmiş ve bu suretle kullanıl-
makta idi. Fırkanın muhaberecileri malzemeden mahrum idiler, hattâ
bir pırıldak dahi yoktu. Nihayet nevmidane bir mücadeleden sonra
bir tane alabildik ise de bu da pek eski bir model olduğundan gecele-
yin çalışmaktan imtina eylemişti. Tabiî bir telsiz cihazı da mevcut
iH
değildi; bütün mesaime ve Ordu kumandanının vaitlerine rağmen bu
ihtiyacı da tatmin etmeğe muktedir olamadım.
Fırkanın emir ve kumandasını deruhte eder etmez ahvalin ne mer-
kezde olduğunu anlamak için bir sürü teftişlere başladım, itiraf ederim ki,
R
dehşet içinde kalmıştım. Fakat ancak birkaç günümüz kalmıştı, bu
günlerde dahi hummalı bir hazırlık faaliyeti sarfediliyordu. Hiç talim
görmemiş efrattan, on günlük kesif bir talim ve terbiye ile ancak pek
TA
cüz'î bir istifade edilebileceğini ve bütün bu kıt'alarm güneş karşısında
kalan kar gibi düşman önünde eriyeceklerini kendimden saklamak
benim için mümkün değildi; fakat daha fazlasını yapmakta mümkün-
süz idi. Alay kumandanlarının, piyade liva kumandanı Miralay Kal-
lidopulosun ve Erkânıharbiyemdeki zabitlerin birer birer ve cümlesinin
birden sarfeyledikleri fevkalbeşer mesai ile bazı mertebe talim ve ter-
RK
biye taslağı elde edilmemiş olsaydı 12. fırka için umumî harekâta
iştirak etmek mümkünsiiz olacaktı.
4. Fırka [Miralay Dimaras] ile birlikte Cenup grupunun [Liva
Jeneralı Gidas ] bir kısmını teşkil eylemekte olan 12. Fırka aşağıdaki
gibi konmuştu: 41. piyade alayı, 12. dağ topçu taburu, 12. yarım
Süvari bölüğü ve sıhhiye müfrezesi (Enyey) köyünde, 46. piyade
TÜ
23 Hazirandan 23 Temmuza kadar 28
U
alayı bu köyün Cenubunda; 14. piyade alayı ve istihkâm bölüğü
Enyeyin 4 kilometre Şarkında Giubek kasabacığında; son olarak benim
karargâhım da Enyey demiryolu istasiyonunda. Enyey istasiyonunun
UM
Rum olan müdürü istasiyon binasına beni müsafir etmeyi kabul eyle-
mediği için bir çadırda yerleşmeye mecbur olmuş, Erkânıharbiyemi de
bitişik bir ahıra yerleştirmiştim.
Ordu tarafından düşünülmeksizin tertip ve icra edilmiş olan 1921
M a r t ı harekâtının muvaffakıyetsizlikle netice vermesinden sonra fazla
fedakârlık ihtiyar edilmeksizin Küçük Asyadaki harbin bitirilemiyeceği-
R
ni hükümet nihayet anlamış ve bunun üzerine daha fazla ihtiyat
sınıflarını silâh altma çağırmağa karar vermişti.
Marttan Hazirana kadar geçen dört ay içinde Ordunun tekrar
KU
teşkili ve kuvvetlendirilmesi ile uğraşıldı. Bu mesai düşman tarafından
rahatsız edilmeksizin icra edilmişti, çünkü düşman kısmen yıpranmış
olmasından ve kısmen de bilhassa muvasala ve nakil vasıtalarının
fıkdanından dolayı yeni harekât için teşebbüsü zatiyi eline almak
iktidar ve mevkiinde değil idi.
Haziran ayının başında, yani harekâtın arefesinde Yunan Ordusu
iki eöas grup halinde tahşit edilmiş bulunuyordu: Birinci ve daha za-
yıf olan III. Kolordu Bursa mıntakasmda; ikinci ve daha kuvvetli
grup ta I. ve II. Kolordulardan ibaret olarak Uşak mıntakasmda.
Kıtaatın bu vaziyeti, Küçük Asyayı işgal için karaya çıkarıldıkları
ve Türk Ordusunun henüz teşkil edilmediği ve Müttefiklerin dahi
Yunan Ordusunu muayyen bir hattan daha ileriye geçmekten meneyle-
dikleri ilk gündenberi devam eden ve tevarüs edilen bir vaziyet idi.
Bu vaziyeti uzun müddet muhafaza etmek tabiî mümkün değildi; çünkü
her iki grup 100 kilometreden daha fazla bir mesafe ile ayrılmış
bulunuyordu ve düşman tarafından yapılacak şiddetli bir hareket tami-
ri mümkiirisüz bir felâket vücude getirebilirdi.
Yunan Ordusunun iki kısmı arasındaki sahanın dağlık, geçilemez
tabiatta olduğu ve Türklerin de dağ harbine uygun malzemeleri mev-
cut olmadığından dolayı böyle bir hareketi icra edecek mevkide
bulunmadıkları doğrudur. Fakat diğer taraftan da, eğer Türk Ordusu
Mustafa Kemal ve İsmet Paşalar gibi büyük bir askerî kudret
sahibi olan kumandanlar tarafından sevk ve idare edilmemiş olsaydı
Yunan Ordusunun bu gayrimüsait vaziyeti Türk Ordusunun tamamile
imha edilmesini mucip olacak bir manevranın yapılabilmesine müsait idi.
Yunan Ordusunun bu tertibatı karşısında Türkler umumiyetle
Eskişehirclen Afyonkarahisar Cenubuna kadar uzanan hattı tutuyorlardı:

iH
R
TA
RK
Eskişehir Garp ve Cenubundaki 'müstahkem mevzileri, daha sonra
Kütahyanm Garp ve] [ Cenubundaki mevziler: (Yalıcadağ — Kirazdağ
Aksaldağ — Elmanlıdağ) ve Afyonkarahisar Garbindeki mevzileri:
(Resülbabatepesi, Balmahmut, Küçük curca). Bu hat tabiaten kuvvetli
bir hattı; fakat Türkler ayrıca kuvvetli tahkimat ilâvesile bu mevzii
TÜ
pratik olarak zaptedilemez bir hale koymuşlardı.
Şimal kuvveti 25
U
Bu hatta karşı doğrudan doğruya cepheden yapılacak bir taarruzda
bizim zayiatımızın pek fazla olacağı ve bunun neticesinde Yunan kuv-
vetlerinin zayıflaması harekâtın muvaffak olmasını şüpheye düşürmekle
UM
kalmayarak bütün seferi kat'î bir hezimete bile duçar edebileceği aşikar
idi. Bu zayiattan içtinap etmek için biricik yol düşman cenahlarından
birisini ihata etmek idi, bunun için de onların solcenahları, gerek o
mıntakada bizim adetçe olan üstünlüğümüzden ve gerekse bilhassa
buradaki arazinin işbu manevra için müsait bulunmasından dolayı,
en uygun telâkki ediliyordu.
Halledilecek iki mes'ele vardı: Birincisi Ordunun iki ayrı grupunun
R
birleşmesi, ikincisi de taarruz . Düşmanın faaliyetsizliği göz önüne alınınca
mütemerkiz bir taarruz icrası ve bunun neticesi olarak iki grupun
meydan muharebesi sahasında birleştirilmesi — tıpkı 1866 seferinde
KU
vaki olduğu gibi nasıl ki, Prusya Ordusunun iki grupu Sadova meydan
muharebesinde birleşmiş ise — mümkün telâkki ediliyordu. Bu suretle
takarrür ettirilmiş olan umumî plânın tafsilâtı aşağıda olduğu veçhile
tesbü edilmişti:
¡Jr Şimal kuvveti
Şimal grupu [3. Fırka, Liva Jeneralı Trikopis, 11. Fırka Miralay
Klâdas] Liva Jeneralı Trikopis emrinde olarak Timbudan ve Arkania
gölünden Eskişehir üzerine yürüyecek .
III. Kolordu [10. Fırka Mrâ. Sumilas, 7. fırka Mra. Platis], Liva
Jeneralı Polymenakos kumandasında olarak Bursadan Kütahya üzerine
yürüyecek.
Cenup kuvveti
Muhtelit müfreze [Miralay Tsiroyannis] Uşaktan Kütahya üzerine
yürüyecektir.
I. Kolordu [1. Fırka Miralay Frangu ; 2. fırka Miralay Valettas ],
Liva Jeneralı Kondilis kumandasında olarak, kezalik II. Kolordu
[5. Fırka Miralay Trilivas ; 13. fırka Miralay Digenis] Liva Jeneralı
Aristotelos Vlâchopulos kumandasında olarak Uşaktan Akaslıdağı ve
Elmanlıdağı üzerine .
Cenup grupu [4. Fırka Miralay Dimaras; 12. fırka Liva Jeneralı
Prens Andre], Liva Jeneralı Gidas kumandasında Inyeyden Akar üze-
rinden Afyonkarahisara, ondan sonra Şimale.
Böyle bir manevradan düşmanın kavrayabileceği umumî intiba ;
kendi müstahkem mevzilerine karşı bir cephe taarruzu ve Şimal gru-
purnuzla da sağcenalıına karşı bir tehdit hareketi olabilirdi. Düşmanın
78 ^ Felâkete doğru
kendi cephesinin bu kısmını takviye eylemeğe bu hareketle sevkedil-
mesine ümit ve intizar edilmekte olduğu gibi, ayni zamanda Cenup
grupumuzun harekâtını keşfedip anlamakta gecikebileceği; bunun neti-
cesi olarak işgal eylemekte olduğu mevzilere bağlanıp kalarak bizim
ihata hareketimizin mümkün ve kolay bir hale geleceği de ümit edi-
liyordu .
Cenup kuvvetinin daha büyük kısmı, söylediğim gibi Uşak ve İnyey
mmtakasmda toplanmıştı. Bu tecemmu tâmamile açık olarak yapıldı,
düşman harekâtın terakkiyatmı keşfedebilecek bir halde idi, zira tay-
yareleri mütemadiyen mevzilerimiz etrafında dolaşıyorlar ve kıtaları-
mızın hareketlerini tarassut ediyorlardı.
Düşmanın, bizim tecemmüümüz hakkında sıhhatli malûmat elde
edebilmiş olmasına rağmen dahi bizim hakikî teşebbüsümüzün ne
olacağı hakkında yanılmasını ümit eylemeğe tamamen cevaz vardı.
Memleketi ve araziyi pek mükemmel tanıdığı için, bizim bu derece
geniş mikyasta bir kuşatma hareketi yapacağımızı tasavvur eylemek
düşman için güç olurdu, zira gerek mesafenin büyüklüğü ve gerekse
— yol zaten olmadığından — patikaların halleri geri nakliyatını fev-
kalâde güçlüğe sevkederdi.
Türk Ordusunun her hangi bir teşebbüsü ele almak iktidarında
iH
bulunmadığına nazaran Yunan Ordusunun ittihaz edeceği harekâtın
gösterdiği müsaade pek nadir ele geçen fırsatlardandır. İşbu zikredilen
plânı tatbik eylemek halinde, bizim geniş kuşatma hareketimizin düş-
manın ya kâmilen imhasına veyahut teslim olmasına müncer olacağı
R
ümit ediliyordu. Bundan maada Eskişehir ve Afyonkarahisar gibi iki
demiryolu düğüm noktasının zaptı, Konya ve Ankara mmtakalarınm
birbirlerile ve hariçle olan irtibat ve münakalelerini kesecek ve böyle
TA
kuvvetli bir tazyik karşısında düşmanı bizim sulh şartlarımızı kabul
etmeğe mecbur kılabilecekti.
İşbu plânın icrası keyfiyetine girmezden evvel Haziran ayının
ortasında ve sonuna doğru çıkan bazı vak'aların zikredilmesini lüzumlu
görüyorum.
Bizim (Uşak — İnyey) mmtakası civarındaki tecemmüümüz için
RK
yalnız İzmirden gelen ve uzunluğu 20 kilometreden fazla olan tek bir
demiryolundan istifade edilmişti; bu demiryolunun geçtiği memleketler
ise bize düşman olduklarından kuvvetli muhafız kıtaatı ayırmak lâzımdı;
binaenaleyh bir felâketten içtinap için bu demiryolunu mahfuz bir
halde bulundurmaklığm lüzumu kolayca anlaşılabilir. Bu iş ise, köprü-
leri ve tünelleri beklemek için demiryolunun boylu boyunca kuvvetli
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
U
kıtaat müfrezeleri ikamesi suretile yapılmakta ve bu vazifeler ise
c e p h e d e fevkalâde lüzumu olan pek çok insan yemekte idi; fakat
başka bir şey yapılamazdı.
UM
Philadelphia Şimalindeki arazi, ekseriyetle kıt'alarımızdan boş idi;
Ankara ajanları mahzursuzca orada gayrimuntazam çeteler kayit ve
teşkil eylemeğe devam ediyorlardı. Bu çeteler de Türk Ordusuna
mensup zabitlerin kumandası altında olarak demiryolu boyunca mevcut
köprüleri ve sınaî müesseseleri tahrip etmek için mütemadi akınlar
yapıyorlardı.
27 — Haziranda İnyeyde bulunduğum zaman çetelerin Philadelphia
R
ile İnyeyin yarı yolundaki Güney istasiyonunu tahrip eylemiş olduk-
larını ve şiddetli bir muharebenin vukubulmakta olduğunu ve eğer
derhal takviye gönderilmeyecek olursa bu muharebenin neticesi muhafız
KU
kıt'amız için felâket olabileceğini bana haber verdiler. Bu maksat için
derhal iki piyade bölüğünün hazırlanmasını emreyledim, fakat şükür ki,
bu bölüklerin hareketinden evvel bu malûmatın istasiyon kumandanının
mübalâğasından ileri geldiğini anladım. İstasiyon kumandanı ateş
başlayınca ciddî bir taarruz başladığını zannetmiş. Buradaki vaziyeti
bilenler için, geniş ve düşman fikirli bir memleketin ortasındaki bir
istasiyonda dört veya beş neferle yalnızca oturan zavallı istasiyon
kumandanını pek büyük bir heyecana kapılmış olmasından dolayı
ittiham eylemek biraz gaddarlık olur.
Tıpkı bunun gibi bir vak'a da Temmuzun altısında, fakat bu defa,
büyük bir köprünün mevcut bulunduğu Elvanlar istasiyonunda vukua
geldi. ilkinde, diğer bir istasiyon müdürünün bir mübalâğası olacak
sandım, fakat pek çabuk, bu defaki taarruzun ciddî olduğunu, Türkle-
rin iki dağ topuna malik bulunduklarını öğrendim [1]. İki piyade
bölüğü gönderildi, bunlar taarruzu def için yardım ettiler; fakat bu
def işi tarafımızdan zayiatsız olmadı ve zayiatımız 60 kadar oldu ki,
bunlar arasında 3 zabit maktul ve iki zabit yaralı düşmüştü.
Şimdi harekâta avdet ediyorum. Harekâta bütün fırkaların ayni
günde başlamasının mümkün olmayacağı aşikâr idi; çünkü Şimalden
gelenlerle kuşatma hareketini yapmağa memur edilenlerin, merkezdeki
kuvvetlerle bir hizada bulunabilmeleri için daha erkenden harekete
geçmeleri ve Ordu Başkumandanlığı tarafından tayin edilen günde
birlikte taarruza geçmeleri lâzımgeliyordu.
Harekete geçecek ilk fırka 11. fırka idi ki, İzmitten Haziranın
yirmi dördünde kalktı; fakat düşman muhalefetine çattığından gecikti
ve ancak Temmuzun üçünde Bursaya vardı.
[1] Türk Jeneralı Fahreddin Paşaya göre 1. Sv. fırkası idi,
n r

28 Felâkete doğru

U
Temmuzun üçünde, Liva Jeneralı Trikopisiıı kumandası altındaki
Şimal grupu (Timbou) dan hareket etti ve Askania gölünün kıyısın-
dan iki kol ile Eskişehire doğru yürüdü. Şiddetlice bir müsademeden

UM
sonra Yenişehir ve Inegölü işgal etti. Bu hareketten maksat, mümkün
olduğu kadar fazla düşman kuvvetlerini Şimale çekmek idi.
III. Kolordu, ayın sekizinde Bursadan Kütahya üzerine hareket
etti. Düşmandan çok uzak yapılan bu hareket tam bir huzur ve
rahatla yapılabilirdi; Çünkü düşman nakil vasıtalarından mahrum
bulunduğu için, bizim kollarımızın arasına sokulmağa muktedir değildi.

R
Yürüyüş, bizim taarruzumuzun asıl hedefinin Kütahya müstahkem
cephesi olduğunu zannını Türklere vermek için yapılmıştı.

KU
Aym onuncu günü muhtelit TsLoyannis müfrezesi, taarruzun
Kütahya cephesine karşı yapılmakta olduğu hakkında düşmanın fikir
ve intibaını arttırmak niyetile Uşaktan Kütahya istikametinde hareket
etti. Ayni zamanda da I . ve II. Kolordular Aksal ve Elmanlıdağ
üzerine hareket eylediler.
Düşmanın solcenahmı kuşatmak vazifesini almış olan Cenup grupu
Temmuzun altısında Uşak ve înyeyden hareket ederek Garpten Şarka

iH
doğru yürüdü. Bu yürüyüşün hedefi Akardağm Şimalişarkî eteklerini
elde etmek idi, burası elde edildikten sonra taarruza geçilecekti, bu
hareketin mümkün olduğu kadar düşmandan gizlenmesi icap eylemek-
te olduğundan, hareketin gece yürüyüşlerile icra edilmesine karar

R
verilmişti.
12. fırka öğleden sonra saat 9 da Ordugâhı terkederek bütün gece
Budaklar köyü üzerine yürüdü ve 7 1— Temmuz öğleden evvel saat
TA
10 a doğru bu köye vardı. Takriben 40 kilometrelik olan bu yürüyüş,
gece yapılmasına ve kıtaatın lüzumu olan yürüyüş talimleri ve idman-
ları dahi mevcut olmamasına rağmen iyi bir surette icra edildi. Fakat
çok şükür ki, biz düşmandan pek uzakta bulunuyorduk ve bu sebepten de
pek yakın emniyet tedbirinden başka tedbirler almağa lüzum hâsıl
olmıyordu. Ayni zamanda, bu gece yürüyüşlerinin kıtaat için mucip Saat 11 de, fevkalâde bir sıcak altında yorucu bir yürüyüşten
RK

olacağı fevkalâde yorgunlukları takdir edeıı ve düşmanın bütün nazarı
dikkatini Uşak ve Dumlupınara dikilmiş olduğunu kavrayan Ordu
Başkumandanlığı, atiyen yapılacok yaklaşma yürüyüşlerinin gündüzleri
yapılmasına karar verdi. Bu yüzden, aym yedisinde bütün gün 12.
fırka Budaklarda kaldı ve ertesi gün yani 8 — Temmuz öğleden evvel
saat 6 da Sivaslı üzerinden Hisara hareket etti,
TÜ
sonra [Sivaslı] köyüne vardık. Efradın istirahat etmesi için bu köyde
iki saâtlik mola emrettim, burada, fırkamda bir inzibat ruhu mevcut
olmadığından şikayet eylemek fırsatına malik bulunuyorum. Fırkanın
ne gibi şartlar altında teşkil edilmiş olduğu nazarı dikkate alınınca bu
inzibat ruhunun yalnız mevcut olmamakla kalması hayreti mucip ol-
mazsa da, bu köye girerken efradın tarzı hareketleri ve zabitlerin büyük

ı
 30 Felâkete doğru
bir kısmının da bu hareketler karşısındaki lâkaytliği maatteessüf ina-
nılmayacak dereceyi aşmıştır. Burada vaki olan hadisenin üzerine bir
perde atmağı tercih ediyorum, fakat madam ki, bir kere bu mes'ele üze-
rine dokundum; yapılan ifratları haklı göstermek için, Yunan unsurunun
asırlarca Türk çizmesi altında yaşamış olduğunu ileri süren ve hattâ
bizi hertürlii saygı ve itaat tezahürlerde karşılayıp kabul eden bu
sulh sevici ve silâhsız halka karşı ifrat yapılmasını talep bile eyleyen
kimselerin zihniyetlerine teessüf ve onları takbih eylemekten kendimi
alamam, yalnız ileri yürüyüş esnasında değil; fakat Sakaryadan yapı-
lan geri çekilme esnasında dahi, içinden geçmiş olduğumuz memleket-
lerin ahalisini gerek düşmanlık tezahüratı ve gerekse diğer sebepler
yüzünden dehşete ilka eylemeğe [Yani yakıp, yıkıp, katliam eylemeğe]
hiç bir veçhile lüzum olmadığını kendi zatî tecrübelerimle yani yaptı-
ğım harekât ile hükmeylerim. Olabilir ki, başka birlikler mukabelei-
bilmisil tedbirlerine müracaat eylemeye kendilerini mecbur görmüş
olsunlar, fakat umumiyetle halkın bize karşı tavır ve hareketi sebebi
korkudan veya neden olursa olsun kat'iyyen muaheze edilecek gibi
değildi. Orduda inzibatın yoksulluğunu gösteren bu ifratları durdurmağa,
hükümetin kanunlarının müsaade ettiği bilcümle vasıtalara müracaatla
çalıştım, çünkü nefer kendi zabitinin eli altında bulundurulacak olursa
iH
ve zabit nefer üzerinde lâzımgelen nüfuz ve kontrolü eksik etmezse
neferin bu misillü işlere sürüklenmesi vaki olmaz. Lâkaytlikleri ve
o zamana mahsus açıkça teşvikleri ve iştirakleri ile bugibi ef'ali endi-
rekt olarak destekliyen zabitlerin işbu hareketlerinin nasıl mazur gö-
R
rüleceğini anlamayorum. Maatteessüf, aşikâr olarak görülüyordu ki,
Ordu 1917 yılından evvel kendisinin ahlâk ve tabiatına yabancı olan
adetler kazanmıştı.
TA
Ayni akşam saat sekize doğru fırka, Hisar mevkii civarında ordu-
gâha girdi. Bu mevkide bizim emrimize Uşakta Ordu karargâhından
gönderilmiş sahra bataryalarından mürekkep bir topçu taburu iltihak
eyledi.
Temmuzun dokuzunun saat yedisinde yürüyüş Cinoğulları üzerin-
den Ahatköye doğru devam eyledi. Kayalıklı ve uçurumlu olan
RK
yol o derece çetin idi ki, sahra bataryalarının bizi nasıl takip
edebildiklerine hayret ediyorum. Fırka saat iiç sonraya doğru köyün
kenarlarında ordugâha girdi.
Saat beş sonrada, aym onbirinci günü yapılacak taarruz için muktazi
yürüyüş istikametlerini, krokileri ve taarruz emrini aldım. Ahırdağm
Şimalişarkî eteklerindeki tecemmü mahalline bizi eriştirecek daha bir
TÜ
Cenup kuvveti 31
U
günlük yürüyüş kalmıştı. Oradan sonra fırka Sencanlı ovası üzerinden
Balmahmut ve Kütükcurca müstahkem mevzilerine karşı yürüyecek,
ordan sonra da yeni emir beklemeksizin Şimal istikametine dönerek
UM
bizim en sağcenahımızı uzatacak idi. Fırkanın sağcenahı Afyonkara-
hisara doğru 4. fırka tarafından himaye edilmekte idi ki, bu fırkanın
hedefi de Afyonkarahisar idi. Solunda ise Çatalçeşme istikametinde
ilerlemekte olan 2. fırka bulunuyordu. Soiı günlerin yorucu yürüyüş-
lerinden sonra kıtaata bir günlük olsun istirahat verilememesi mucibi
teessür idi ise de düşmanı baskın tarzında yakalamak kaygusundan
dolayı bu keyfiyet mümkün değildi.
R
Akşam olunca piyade Liva kumandanı ile topçu kumandanını ve
üç alay kumandanını yanıma çağırttım ve evvelemirde onlara Ordu
kumandanlığının emirlerini okudum, ondan sonra da niyet ve maksat-
KU
larımı izah ettim. Ertesi günü yapdacak ve yaklaşma yürüyüşlerinin
sonuncusunu teşkil edecek olan yürüyüş, bizi muhasım kıtaat tarafın-
dan işgal edilmekte olan araziye isal edebilecekti. Bu sebepten Ahırdağ
yüksekliklerini işgal etmek için tedbirler almak lâzımgeliyordu. Düş-
man tarafından ciddî bir mukavemet gösterileceği beklenmiyordu; zira
aldığımız haberlere göre cephemizin karşısında zayıf süvari kuvvetleri
bulunmakta idi; maamafih zayiat vermeksizin ve düşman tarafından
mukabele tertibatı alınmağa vakit bırakılmaksızm bu tepeleri işgal için
tedbirler almak faidelidi.
Bu maksatla fırkayı üç kola ayırmağa karar verdim : .
A ) 14. Piyade alayı ve dağ topçu taburu [Yarım batarya noksan]
Miralay Ziras kumandasında olarak Ahırhisar üzerinden 1980 rakımlı
tepeye yürüyecek .
B ) 41 . Piyade alayı ve yarım batarya, Miralay Vlahos kumanda-
sında Ahırhisar üzerinden 1611 tepesine ilerleyecek; en sonrada,
C ) 46 . Piyade alayı, sahra topçu taburu ve bir istihkâm bölüğü
Miralay Panayotakos kumandasında Şaban üzerinden Balcıya yürüyecek.
Bu suretle dağlık araziden yapılacak ilerleme daha kolay olacak,
lüzumu halinde açılma işi daha çabuk yapılmış olacak ve bir kolun
diğer kola yardımı daha kolayca icra edilecekti. Ben ikinci kol ile
beraber yürüdüm.
Hareket ertesi Temmuzun onuncu günü sabahleyin saat 6 daki-
ka 30 da başladı. Vlahos ve Panayotakosun kollarında yürüyüş arızasız
bir halde icra edilmişti, fakat Zirasm kolunda böyle olmadı, bu kol 1980
tepesinde hafif bir mukavemete çarptı. Fakat bu mukavemet ciddî de-
ğildi, yalnız iki nefer hafif yaralanmıştı, Ylahosun kolunun yürüyüşü de
78 ^ Felâkete doğru
bir hadise müstesna olmak üzere arızasız icra edildi. Tamam Ahır-
hisarm içinden geçerken ve Ahırdağımn ilk sırtlarını tırmanırken Şark
taraftan şiddetli bir piyade ateşi işidildi; fakat Ziras kolunun karşı-
sındaki düşman mukavemeti kısa devam eyledi ve kol pek çabuk yü-
rüyüşüne tekrar başladı. Biraz zaman sonra 1611 tepesinin sarahatle
göründüğü bir noktaya vardık, bu tepenin üzerinde tahkimat yapılmış
olduğu ve siperlerin işgal edilmiş olduğu sahra dürbünlerde görülü-
yordu. Ayni zamanda Garpte, Panayotakosun kolu göründü, o dahi
1611 e yaklaşıyordu. Ateş tesiri içine girdiğimizi gördüğü halde düşma-
nın neden bize ateş açmadığını anlayamıyorduk, fakat çok geçmeden,
2. fırkanın irtibat zabiti süvari Miralayı M . Metaxas bu zamanda gö-
rünerek sahneye karışması ile muamma halledildi. Miralay bize bu
tepenin kendi kıtaatı tarafından işgal edilmiş olduğunu bildirdi. Bizim
malûmatsızlığımız meş'um bir netice verebilirdi ve şüphesizdir ki, Ordu
kumandanlığı komşu fırkaların ileri hatlarından bizi haberdar eylemesi
lâzımdı. Zira 12. fırkanın yürüyüşü neticesinde bu fırka onlara yana-
şacaktı .
Arazinin dağlık olmasından ve sıcaktan dolayı yürüyüş umumiyetle
pek yorucu oldu, yürüyüş kolları saat 7 sonrada hedeflerine vardıkları
iH
zaman efrat tamamile bitkin bir hale gelmişlerdi.
Ertesi gün yapılacak taarruz için lüzumu olan emirler verilip git-
tikten sonra gece yarısı şifreli, fakat müstacel ve mühim işareti bile
konmamış olarak aldığım bir emirde III. Kolordunun gecikmesinden
R
dolayı taarruzun aym on ikisine tehir edildiği ve işbu keyfiyetin tara-
fımdan 4. fırkaya dahi tebliğ edilmesi Ordudan bildirildi.
Gece yarısı olmuştu, taarruz, ertesi günün sabahında saat i daki-
TA
ka 30 da emredilmişti; 4. fırka ise benim bulunduğum mevkiden
takriben 30 kilometre Cenubuşarkîde bulunuyordu. Telsiz yoktu, pırıl-
dak, geceleyin çalışabilse dahi — vaki olduğu misillû — fırkayı arayıp
bulamazdı. Binaenaleyh, arazinin bizce gayrimalûm olmasına, sık
ormanlara ve düşmanın mevcudiyetine rağmen bir tahrirat yazarak
karargâhımdan bir zabit vasıtasile göndermekten başka yapılacak bir
RK
şey yoktu. Bu sebepten karargâhımdan Yüzbaşı Presetakosu gönder-
dim. Bereket versin ki, 4. fırka ayni zamanda Ordu tarafından dahi
haberdar edilmişti. Yoksa benim gönderdiğim zabit oraya fırkanın
hareket edeceği saatten çok zaman sonra varabilmiştir. Eğer yüksek
kumanda makamı fırkaları sureti mahsusada telsiz ile ve isimlerine
TÜ
lâyik olacak gibi sağlam ve iş görür pırıldaklar ile teçhiz etmeğe vakit
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
U
ve zamanında ehemmiyet vermiş olsaydı kendisini kıtaatın nazarında
küçük düşürebilecek olan bu misillû vak'alara meydan verilmezdi.
Bundan başka, düşman karşısında kendisini yapyalnız bulacak olan
UM
bütün bir fırkanın geçireceği tehlikeyi işaret etmek fazla olsa bile bir
zabitin hayatını tehlikeye sokmağa da hiç lüzum yoktu .
Aym on birinci günü kat'î sükûnete geçildi ve efrat pek ziyade
muhtaç oldukları istirahatten istifadeye nihayet muktedir oldular.
Düşmana dair yeni malûmat gelmemişti, biz de (Balmahmut —
Kütükcurca — Akören) hattını zapt ve işgal etmek için hazırlıklara
R
başladık. Bu hat, hudutsuz ateş sahalarına malik olmaktan başka düşman
tarafından işgal edilen tepelerin eteklerinden başlıyarak Sincanlı ova-
sının büyük bir kısmını ihtiva edecek surette yayılan geniş bataklıkla-
KU
rı havi idi. Bizzat Balmahmut, son derece uçurumlu ve kayalı ve
mücerret bir halde bir tepe sivrisi olup yayvan zirvesi Türkler tara-
fından muntazam bir tabya haline kalbedilmiş ve ağır toplar yüksek
yerlerine kadar çıkarılarak yerleştirilmişti. Bu tahkimat, buradan son-
ra Şarka doğru Kütükcurcaya devam ediyordu ki, oraları da ayni
suretle tahkim edilmiş ve sahra topları ile takviye edilmişti. Mevziin
Akörene kadar uzayan mütebaki kısmı, siperlenmiş piyadeler tarafın-
dan işgal ediliyordu. Balmahmuttan Cenuba, Cenubigarbîye ve Garbe
doğru uzanan arazi idela bir ateş meydanı arzediyordu, zira Ahırdağı-
mn Şimal payeleri tedricî bir surette ve yeknesak olarak inmekte ve
siitreden mahrum idiler. Burada kıfalarımızın yaptıkları her hareket
en uzak mesafelerden derhal görülebilirdi. Binaenaleyh 12. fırkanın
işi hiç te kolay değildi; çünkü Tazılar mevkiini geçtikten sonra düş-
man tarafından derhal görülecek ve biraz sonra da onun ağır topçu-
suna hedef olacak idi. Bu ağır tepçuya cevap vermek için ise bizim
bir sahra taburumuzdan başka topçumuz yoktu. İleri hareket bundan
sonra Akveran gölünün husule getirmiş olduğu bataklıklardan dolayı
daha ziyade güçleşecekti. Bu bataklıkların birçok kısımları senenin
mevsimi münasebetile kurumuş iseler de ancak muayyen noktalardan
geçilmek mümkün idi. 4. fırka bizim sağımızda idi; fakat muharebe
üzerine tesir icra edemiyecek kadar uzakta olup bu fırka ancak
Afyonkarahisar üzerine yapacağı bir ilerleyiş ile, Kalecik dağında da
ciddî bir mukavemete maruz kalmaması şartile, vaziyete yardımı do-
kunmuş olacaktı. Yalnız solumuzdaki 2 . fırkanın (Ayvalı — Resultepe)
hattına doğru ilerlemesi bizim ileri hareketimize müessir bir surette yardım
78 ^ Felâkete doğru
etmiş olacaktı, zira bu fırkanın bir ağır topçu taburu [İskoda] vardı
ve bu vasıta ile düşmanın nazarı dikkatini bizden ayırabilirdi.
Mahallî bir keşiften sonra (Tazılar — Göynik — Sinanpaşa — Paşa-
köy) üzerlerinden Kütiikcurca üzerine yapılabilecek bir ileri hareketten
maada başka hiçbir ileri hareket istikametinin mevcut olmadığı görül-
dü. Solcenahımız pek yakından 2. fırka tarafından himaye edilebile-
ceği için bu yana karşı ayrıca emniyet tertibatı almağa lüzum yoktu,
fakat sağcenahımız için iş böyle değildi, çünkü 12. fırka ile 4. fırka
arasında tekmil kocaman Ahırdağ kütlesi bulunuyordu. Binaenaley
sağımı himaye eylemek kaygusu ile Ziras kolunu (Çayhisar — Kırka —
Kılıçarslan — Sinirköy) üzerlerinden Akören üzerine fırka büyük kısmı-
na muvazi ve biraz cepheden olarak ilerlemek üzere tevcih eyledim ki,
fırka büyük kısmı da mütebaki iki alaydan terekküp ediyordu!
Hareket emri de yukarda zikrettiğim esasa göre çerçevelendirilmişti.
Ertesi gün 12 . fırka saat 4 dakika 30 evvelde harekete geçti.
Göynik köyünü geçtikten sonra düşmanın Balmahmuttan her lâhza
ateş açmasını ümit ediyordum ve ben de mesafenin büyüklüğünden
dolayı bu ateşe cevap verecek iktidarda değildim.
Eğer, düşman ateş açmış olsaydı, 12. fırkanın ateş [Muharebe]
vaftizi yapılmış olacaktı ve böyle hoşa gidemiyecek olan bir vaziyette
iH
bu ateşin fırkanın efradı üzerinde negibi bir tesir yapacağını da tah-
min edemiyordum, çünkü efradın topçu ateşi altına ; bilhassa ağır topçu
ateşi altına cevap vermeksizin girmeleri, maneviyatını ciddî bir surette
bozacağı malûm idi. Solumuzda Göney ve Düz ağaça doğru 2. fırka-
R
nın diğer kolları, bize muvazi bir surette yürümekte olarak güründü-
ler ve bu keyfiyet umumiyetle fırkanın maneviyatı üzerinde iyi bir
tesir husule getirdi.
TA
Bu minval üzere bir köyden diğer köye geçmek suretile terakkimi-
ze devam eyledik, Balmahmut ise hâlâ susmakta devam ediyordu.
Nihayet, Paşaköyde bazı köylüler düşmanın iki gün evvel bu mevzile-
ri terkederek Şimale çekilmiş olduğunu ve bu mmtakada yalnız Sinir-
köyde küçük bir müfrezenin bırakılmış olduğunu bize temin ettiler.
RK
Akarcadaki yarım süvari bölüğümüz tarafından dahi ayni zamanda
teyit edilen bu malûmata istinat ederek, 30 kilometrelik bir yürüyüş-
ten sonra efradın istirahat etmesi için bir mola emrettim ve bu suretle
Ziras koluna Sinirköye ilerlemesi için zaman bırakmış oldum. İleri
hareketin devamından iki saat sonra Ziras ile düşman arasında
başlayan muharebenin ilk silâh seslerini derhal işittik. Şark
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
tarafımızdaki tepeler üzerinde muharebenin terakkisini ovadan seyre-
U
debiliyorduk, düşman mevzileri o kadar sarih seçiliyordu ki, sahra
topçu taburuna mensup bir bataryanın, düşmanın kullandığı iki
dağ topunu susturmak için ateşe hazır bulundurulmasını emreyle-
UM
dim, Mesafe 3500 : 1000 metreden daha fazla değildi, ovadan bu
kadar mesafeden ateş edecek bir sahra bataryası şayanı memnu-
niyet neticeler elde edebilirdi. Topçu alay kumandanına emrimi ver-
dikten sonra muharebeyi takip etmek için civardaki bir tepenin üstüne
gittim. Topçumuzun ateşe başlamasını sabırsızlıkla bekliyordum; çünkü
ayni zamanda düşman ıztırap alâmetleri gösteriyor ve kaçmağa hazır-
R
lanıyordu . Ne olup bittiğini görmek için geri döndüğüm zaman Miralay
Criesisi bataryasının başında ovanın içinde maksatsız bir surette, muh-
temelen iyi bir ateş mevzii arayıp bulmak için dört nal dolaşmakta
KU
olduğunu gördüm. Halbuki içinde bulunduğumuz ovadan daha iyi bir
ateş mevzii olamazdı. Bunun üzerine Miralayı serseriyane dolaşmaktan
tevkif ettim, düşman çekilmiş ve müsademe nihayet bulmuştu. Benim
maksadım fazla bir şey olmayıp düşmanı korkutmak için birkaç mermi
savurmaktan ibaretti. Fakat bu maksadım Miralay Criesis tarafından
anlaşılmamıştı; böylelikle iyi bir fırsat mevkiinden istifade ederek
düşman müfrezesini karmakarışık etmek fırsatı kaybedilmiş oldu.
Geceleyin geç vakit saat 11 de fırka takriben 50 kilometre yürü-
yüşten sonra Küçükcurcaya vardı. Düşman müfrezesi bütün gece Mira-
lay Ziras kolu tarafından takip edildi ve ayın 13. güııü sabahleyin
erkenden müfreze kendisini Afyonkarahisar önünde bularak bu şehre
girdi ve zaptetti, düşman da Şarka çekildi. Hernekadar mühim askerî
vak'a olmamakla beraber, Afyonkarahisarm 12. fırka tarafından zapte-
dilmesi keyfiyeti sükût ile geçiştirildi ve J^_JLırkaya atfedildi; belki de
sebebi Afyonkarahisarm zaptı işinin Ordu kumandanlığının plânlarında
1. fırka tarafından icra edileceğinin tesbit edilmiş olmasındandır.
Hakikat ise, 4 . fırkanın Afyona girmesi, Miralay Zirasm oradan hare-
ketinden sonra ve aym on üçünün öğle zamanı vaki olmuştur.
Düşmanın bu kuvvetli mevziden çekilmesi, kendi solcenahma tevcih
edilmiş olan tehdidi vakit ve zamanında kavrayarak kendi solcenahım
Kütahya mıııtakasmdaki Ordu büyük kısmı üzerine çektiğini pek açık
olarak göstermektedir. Bu keyfiyet şüphesiz bizim harekâtımızın boşa
gittiğine hamledilemez, fakat muharebenin uzaması tehlikesi baş gös-
termiştir ; çünkü düşman kendisi için icrası mümkün yegâne doğru bir
plân olan — bizim üstün kuvvetlerimiz önünde — çekilmeği tatbik eyle-
mekte idi, Memleketin pek vâsi bulunması, düşmana emniyet ve selâpıetje
78 ^ Felâkete doğru
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
çekilmeği ve daha münasip bir zamanda ve kendisi için daha elverişli Belcemeşede ordugâha girmiştir. Gene sağyancısı olan Miralay Ziras

U
bir arazı üzerinde müstakbel harekât için hazır bulunmak üzere kuv- kolu Belcemeşenin Şimalişarkîsindeki Aydemir, Tekeköye yürümüştür.
vetlerini bozulmamış bir halde bulundurmağı mümkün kılıyordu. Diğer Öğleden sonraki zaman zarfında Şimalde yani 2. fırkanın harekât
cihetten, biz onu muharebeyi kabul eylemeğe zorlayıncaya değin takip yapmakta olduğu Karabugurukludağ' mıntakasmda şiddetli muharebe

eylemeğe kendimizi mecbur bulduk, zira miisafirliğimizi istemeyen bir
memlekete derin bir surette nüfuz eylemekte ve üssülharekelerimizden
mütemadiyen uzaklaşmakta ve personellerimiz ve malzememiz gayrika-
bili içtinap yorgunluklara ve aşınmalara maruz kalmakta idi. Düşma-
nın bu ricatı mevziî mahiyettemidir, değilmidir — yani düşman kendi
solcenahına müteveccih tehlikeden bu cenahı kurtarmak için mi çekili-
yor ? — yoksa bu düşmanın umumî bir ricatımıdı ? Umumî askerî vazi-
UM
gürültüleri işidiliyordu. Belcemeşede aldığım bir emirde Liva Jeneralı
Gidas kumandasındaki Cenup grupunun lâğvedilerek 12. fırkanın
I . Kolordu emrine verildiği biI%iliynrHn
12. fırkanın harekâtını zikreylemeğe devam etmezden evvel, Tem-
muzun 14. günü akşamına kadar olan umumî vaziyetin bir hulâsasını
yapmak lâzımdır.

R
yetten haberdar olmadığımız için bu keyfiyete karar vermek bizim
için henüz erken idi.
Afyonkarahisarın Miralay Ziras tarafından zaptedilmesi, almış ol-

KU
duğu emirlerin hududu haricine çıkmasından ileri gelmişti. Onun kolu
fırkanın sağ yancısı idi, düşman Sinirköyden çekildikten sonra Geyslar
ve Akören istikametinde ilerleyeceği yerde düşmanın arkasına takıla-
rak barka doğru uzun bir yol almıştı. Miralay Zirasın atılgan tabiatı
şehri zaptetmek suretile zaferini tamamlamaktan onu menedememiş
ıdı; takat fırkayı ertesi sabah hareket eylemekten meneylemişti; çünkü ESKiŞHEHîPı
fırka onun Afyonkarahisardan çıkıp gelmesini beklemeğe mecbur olmuş
ve ancak öğleden sonra ileri yürüyüşe geçebilmiş idi.
\v i Sup Of iti

iH
Aiij.o S u n a

Ayın 13. gününün yürüyüşü uzun değildi, efradın yorgunluğundan

dolayı bu da memnuniyeti mucip olmuştu. Her ne olursa olsun daha Kırka oa9 I"' »¡t v ç ^

ziyade uzaklaşmak benim için mümkün değildi, zira, bizim Şimale

dönmekliğimizi istilzam eden ve evvelce Ordu kumandanlığından gön- vuncji 1 Feduti AİC0S-V^^YlI o UçmITNII«
Ü'-Kurhov» bota., )üç
_ , • A ı
v al rr'Işşaj

R
derilmiş olan umumî direktif müstesna olmak üzere, ne düşmanın . .

harekâtı ve ne de kendi harekâtımız hakkında hiçbir malûmat almamış- k UTAHUA # LaıUîe

tım. Bu sebepten Elpırek üzerine yürüdüm ve fırka orada geceledi.
TA rir/ı'cie Üa<j 1 ilet 170» i
Miralay Ziras kolu tekrar bizim sağ yancımız olarak yiirüverek Sipsine y*
gitti ve orada ordugâhladı. V
furuıK Kus
Mhayet akşamleyin Ordu kumandanlığından emir geldi, biz de
umumi vazıyeti anlayabildik. Bütün Ordunun ilerlemesi plâna göre
l '2a A (>r€ n
!: > o » I r n « *

yapılmış idi, 12 . fırkanın şimdi vazifesi ileri hareketini Şimale hızlaş- v  «"¡r?"
Kân» » t. t .
Chuber

tırmak ve kütahya önünde muharebe etmekte olan diğer fırkalara xıa\ i ; v ¥

yardım etmek ıdı. 4. fırka Afyonkarahisarda kalmak emrini almıştı i ûa
f'liliu
RK

ve ben de emrimdekı sahra tapçu taburunu mezkûr fırkaya göndererek <f

Mil »Kjf«/
onun yerme dağ topçu taburunu almak emrini almıştım. Sahra top- 5j 'o'
1 1i ODemfVff
çusunun benden ayrılmasına acıdım ise de bizim ilerleyeceğimiz arazinin
dağlık bulunması hasebile bu tedbir haklı idi. İŞ. Fırkanın 15 — Temmuzdan 23 — Temmuza kadar yürüj
Temmuzun 14. günü yapılan uzun ve yorucu yürüyüş (Hamam —
Akören) üzerlerinden Belcemeşeye doğru hadisesiz geçmiş ve fırka
TÜ
 Felâkete doğru
Ciddice bir muharebeden sonra 2. fırka düşmanı Karabuğuruklu
dağ üzerine kaçmağa mecbur eyledi [ l j . Ordunun merkezi [II. Kolordu]
Elmanlıdağı işgal etti ve bu dağın iki tarafında yayıldı. Oıdu merke-
zini solcenaha [III. Kolordu] rapteden muhtelit müfreze Susuzkaya
[Gedis Şimalinde] tepelerini işgal etti. Solcenah [III. Kolordu] (Çu-
kurköy — Dumçayır) hattına erişti. Şimal grupu ( Pazarcık — Bilecik )
hattını geçti. Şimal harekât sahasında bir düşman fırkası, muhtemelen
izmit mmtakasmdan taarruza geçerek Niceadan ilerledi ve Yenişehri
işgal etti ve III. Kolordunun solcenalıı ile Şimal grupu arasına kendini
soktu . Fakat düşmanın bu hareketi ne umumî ve ne de mevziî hiçbir
fenalığı mucip olmadı.
Temmuzun 15 inde I . Kolordunun emir ve kumandası altında hare-
ket eden 12. fırka Çerkezköy ve Sarıcadağa, Yeyerp&ssm Şimal malı-
recindeki Kırkkaya üzerine ilerledi. Miralay Ziras kumandasındaki
sağ yancıya Hezartavşan üzerine giden (Demirli — Göynik — Kara Ören)
yolunu verdim. İhtimal bu yol fırkanın büyük kısmından çok uzak
görünürse de, fakat Çakırcadağ dağlık kütlesi üzerinden bu yoldan daha
yakın bir yol bulamamıştım. Kendimin muharebe cephesinin en sağce-
ııahında bulunduğumu görerek sağcenahımı himayesiz bırakamazdım ve
bu müfrezeye yürüyüşü esnasında, emrime verilmiş olan süvari livası
iH
[Miralay P . Nikolaides] dahi refakat etmekte olduğundan, kendisini
düşman taarruzlarına karşı müdafaa etmeğe muktedir bulanuyordu.
Çerkezköy mevkiinde, öğleye doğru 12. fırka, 2. fırka ile çatıştı.
Bu fırka Karaburlukluda muvaffakiyetli bir muharebe yapmış, şimdi
R
Erikliye yürümekte idi. 2. fırka kolunun yürüyüp geçmesi için kendi
yürüyüşümüzü iki saat kadar kesmeğe mecbur olduk; sonra Sarıcadağı
kesip geçen uzun geçidin içine daldık. Bu geçidin ön kısımları, arazi
TA
her iki tarafta tedricen yükseldiği ve yarlı meyilleri ihtiva etmediği için
kolaydır ; fakat geçidin Yeyer mahrecine doğru olan kısmı dik bir vadi
halini alıyor ve bu vadiden aşağı derin ve hızlı bir sel koşup akıyor ve
bu, ilerlemeyi güçleştiriyordu. Akşamleyin, öncüyü teşkil eylemekte olan
46. alayla beraber yürüyor ve gece basmazdan evvel kolu geçitten
kurtarıp ovaya düşürmeğe çalışıyordum ki, bu esnada bir tüfek ateşi
RK
sağanağı, geçıdm mahrecinin düşman tarafından tutulmuş olduğunu
b&na anlattı. Bilâhare, yarım süvari bölüğünün mahrece yakın bir yerde
ateş yediği ve geri çekilmeğe mecbur kaldığı bana bildirildi. Bunun
üzerine öncünün ilk kısmı açıldı; fakat o esnada karanlık çıkageldi;
P e düşmanın mevkilerini ve ne d<e umumî vaziyeti seçmek artık mümkün
[1] Krokiye takınız,
TÜ
Cenup kuvveti
U
değildi. Bu sepepten öncü kısımlarının bütün gece bulundukları yer-
lerde kalmalarını ve büyük kısmı da geçidin içinde ordugâh kurmak
jçin saha mevcut olan bir noktaya geri çekmeği emreyledim. Gece
UM
arızasız geçti; yalnız kıt'anm istirahat edebilip edemedikleri şüpheli
idi. Zira 41. alayın büyük bir kısmı ileri karakol vazifesine tahsis
edilmiş ve her lâhza görünmesi muhtemel düşmanı beklemişti.
Ayın 16 sının hulûlü bizim mevcudiyetimizi bir düşman tayyaresine
ifşa eyledi. Bu tayyare üzerimize bomba attı, fakat hiçbir zarar yapa-
madı. Miralay Panayotakos güneşin doğması ile beraber taarruza
kalktı ve birkaç dakika muharebeden sonra ovaya enmeğe muktedir
R
olmuştu.Orada Hezartavşandan gelen Miralay Ziras kolu ile birleşti.
Düşmanın muharebeyi terkederek Şimale çekilmesine sebep Miralay
Ziras kolunun görünmesi olmuştu. Fırka derhal tekrar yürüyüş kolunu
KU
kurdu ve önde süvari livası olduğu halde Ak İn üzerine yürüyüşe baş-
ladı . Ak İnin biraz Cenubuna varınca süvari livası topçu ateşi altında
kaldı ve derhal evvelce emredilmiş olan tertibatı aldı ve bunun üze-
rine köy ile civarı düşman piyade ve topçuları tarafından kuvvetli bir
surette işgal edilmiş olduğu anlaşılarak fırkanın öncüsü [14. Alay]
yolun sağma açıldı, 46. alay onun soluna geldi, 41. alay da ihtiyatta
kaldı. Tamam taarruzun başlıyacağı bir sırada, süvari livası ile
14. alay hariç olmak üzere fırkanın Gheihıder^geTme teveccüh etmesi
Ordudan gönderilen bir emirle " bildirildi. Süvari livası, 11 . alay ve
^birjağ bataryasından mürekkep müfrezenin Ak in üzerinden Seyitsuyu
vadisi boyunca" Seyitgaziye ilerlemesi emrediliyordu. Vaziyeti sıhhatli
bir surette takdir ve izah etmek ve bu müfrezenin Seyitgaziye ilerle-
mesi için Ordu kumandanlığının vermiş olduğu kararın esbabını anlat-
mak için, umumî vaziyeti kısaca tasvir eylemekliğim lâzımdır.
Temumzun 15. günü düşman bizim kuşatma hareketimizin çok
geniş olduğunun farkına vardı ve Yunan sağcenahmm çabuk
ilerlemesini durdurmak gibi zahir bir fikir ve niyetle ve fırsat zuhuru
halinde sağcenahımızın merkezle birleştiği yerde muharebe cephemizi
kırmak için, kuvvetlerini kendi solcenalımda toplamağa teşebbüs eyledi;
sağcenahımızın solunu teşkil eden, 1 . fırkanın Ayrancıgedik tepeleri
üzerinde çattığı ciddî mukavemetin manası bundan anlaşılır. Merkezi-
mizin sağını teşkil eden 5. fırka Çavuşçiftliği ve Haymanlıkaleyi işgal
edince bütün gün ve müteakip gece şiddetli düşman mukabil taarruz-
larına uğradı. Maamafih 1. fırkanın Ayrancıgediği işgal etmesile düş-
manın plânı akamete uğradı. Bundan başka, düşman, Yunan Ordusu-
nun en sağcenahmm kendisinin tasavvur ve tahmin eylediği yerde
 4ü Felâkete d uğru
olmadığının ve daha Şarka uzanmakta bulunduğunun ve burada mühim
kuvvetlerin Erikli üzerine yürümekte ve Hezartavşanı işgal eylemekte
bulunduklarının da farkına vardı. Ayni günde Afyonkarahisardaki
4. fırka Cenuptan ve Şarktan kuvvetli bir surette taarruza uğramış,
fakat düşmanı püskürtmeğe muvaffak olmuştu.
Bizim ordumuzun teşkil eylemiş olduğu yarım dairenin iki ucunun
Kütahya etrafında birleşerek tam bir daire teşkil eylemesi için artık
bir günlük daha yürüyüşe lüzum kaldığını ve teslim olmaktan içtinap
etmeyi arzu ediyorsa Kütahya cephesindeki müstahkem mevziini terk
için istical eylemek lâzımgeldiği Temmuzun 16. günü vazıh bir surette
düşmana malûnr~t>ldu. Bu hareket düşman tarafından Eskişehir isti-
kametinde mümkün olduğu kadar çabuk bir surette icra edildi. Düş-
manın ricatı tam bir intizam dahilinde icra edildi ve düşman,JiUYyet-
lerinin büyükJosmını Yunanlıların tehdit.çemberinden sapsağlam olarak
kurtarmağa muvaffak oldu. 15 ve 16 — Temmuz muharebeleri esna-
sında Türklerin bazı efrat, üç yahut dört top ve bir miktar makinalıtü-
fek zayi etmeleri, hezimetin ümit edildiği gibi büyük olduğunu ispat
edemez. Yunan Ordusu karargâhının, bu ricatı bir hezimet telâkki
eylemek hatasına düşmesini ve Türk Ordusunun evvelâ Eskişehire ve
sonra Şarka karışık bir halde çekildiğini zanneylemesini aklıma sığdı-
H
ramıyorum . Her ne suretle olursa olsun, Başkumandan — yahut hare-
kâtın ruhu olan Miralay Sarıyanis — eger bir kuvvet Seyitgaziye
gönderilecek olursa düşmanın ricatinin kesilmesine henüz zaman mevcut
Ri
olduğu fikrini muhafaza ediyordu. Fikir çocukçasma bir fikirdi ve bu
fikri icra için teklif edilen usul dahi kezalik daha çocukça idi.
Düşman ne kadar sarsılmış görünürse görünsün, tekmil Türk Or-
TA
dusu henüz dokunulmamış yani kuvvetini kaybetmemiş bir halde idi
ve söylenilen istikamette gönderilecek küçük bir kuvvetle onun ricati-
nin kesilebileceğini tahayyül etmek gayrimakul idi. Bu küçük kuvvet,
çekilmekte olan düşmanın büyük kütlesi tarafından ezilebilirdi. Tekmil
bir Kolordu düşmanın ricatine müessir olabilirdi, fakat bizim Kütahya
cephesindeki fırkalarımız henüz pek uzakta bulunmakta olduklarından
ve vakit ve zamanile kuşatma hareketini tamamlamak için yetişemiye-
RK
ceklerinden dolayı bir Kolordu ile düşmanın ihatasına muvaffak oh>
namazdı.
Temmuzun 16. günü öğleye doğru varmış olduğum Ak İn Cenubun-
daki tepeler üzerinde bulunurken yukarda zikredilen umumî vaziyetten
ve Türk Ordusunun çekilmekte olduğu hakkında hiçbir şey bilmiyordum.
TÜ
Bilâkis benim karşımda şiddetle müdafaaya karar vermiş görünen bir
Cenup kuvveti 4İ
MU
düşman kuvveti bulunuyordu. Binaenaley Gheiludereye dönmek ve
süvari livası ile İ l . ajiip Ak İn önünde bırakmak için Ordudan emir
aldığım zaman Kütalıyanın orijinal kuşatılması işine devam edilmek
tasavvurunda bulunulduğunu ve benim müfrezemle meydanı muharebe
cephesinin sağcenahmın, bir ucu Seyitgazide nihayet bulan Seyitgazi
vadisi istikametinde himaye edilmek istendiğini farz ve tahmin eyle-
dim . Bir dağ bataryalık bir topçusu ile birlikte bir süvari livasından
RU
ve 6,5 santimetrelik bir dağ bataryası ile birlikte bir piyade alayından
mürekkep bir müfrezenin bilhassa dağlık ve pek güç bir arazide tek-
mil Türk Ordusunun ricat yolunu kesmeğe muktedir olacağını hiçbir
zaman tasavvur bile edemezdim.
Bu tafsilâta kuvvet ve ehemmiyet vermekte ısrar ediyorum, zira
KU
bilâhare muhakemem esnasında, teakup eden lıadisatm bütün mes'uli-
yeti benim üzerime yükletilmek için büyük bir mesai sarfedildi. Ordu
kumandanlığının emirlerini Miralay Zirasa ve Nikolaidese tebliğ eyle-
dikten sonra fırkanın mütebaki kısmını Gheiludereye çevirmek için
tedabir ittihaz eyledim. Yürüyüş iki kol halinde icra edildi:
a ) 41. Piyade alayı, yarım süvari bölüğü, 12. fırkanın dağ topçu
taburundan baki kalan yarım dağ bataryası ve bir istihkâm bölüğü
(Eikus — Oluk) üzerinden Gheiludereye yürüdüler.
b ) 46. Piyade alayı ve yarım topçu bataryası Kindardere vadisi
ile Tshurdan üzerinden Gheiludereye yürüdüler.
Bu kararı almak için aşağıdaki nazar noktaları bana tesir etmişlerdi:
Birincisi; Kızılsivri dağını bir kol h a l i n d e geçmek, fırkanın yürüyüş
derinliğini lüzumsuz yere pek fazla uzatmış olacaktı.
İkincisi; iki kolun yürüdüğü iki kol arasındaki uzaklığın haritada
gösterildiği gibi olmayıp pek az olduğunu mahallî köylülerden tahkik
, eylemiştim. Ben, birinci kol ile birlikte yürüdüm. Öğleden çok sonra
f ) (Eikus — Oluk)a vardık ve orada (Suduk — Eizu) istikametinde iler-
lemekte olan 2. fırkayı bulduk . Ayni yol üzerinde yürümekten içtinap
etmek için Çurdana teveccüh ettim, orada karanlık bastığı için gece
için istirahate geçilmesini emreyledim. Çurdan, derin ve fevkalâde
menaatlı bir vadi içinde bulunmakta olup, köyün yukarsmda dik ve
asılması güç büyük Türkmendağ yükselmekte, bu dağın ilk eteklerinde
ve Çurdandan 1500 metre uzakta ve hattâ harita üzerinde işaret edil-
memiş olan Gheiludere bulunmakta idi.
Çurdana geldiğim zaman 46. alayın henüz vâsıl olmamasından
dolayı ciddî surette endişe etmeye başladım, alay da Gheiludereye
6
 Felakete doğru
saat 11 sonradan evvel yetişememişti. Bu gecikme Çurdauda niha-
yet bulan vadinin yatağını takip eden yolun geçilemiyecek bir halde
bulunmasından ileri gelmiştir.
Temmuzun 16. günü vaziyet aşağıdaki gibi idi: J/^
En
Ç> sağcenahta bulunan fırkalar [2 ve 12. fırkalar] (Tshurdan —
Suduk —Eiyzu) mmtakasma eriştiler. 1. Fırka ciddî bir muharebeden
sonra 1790 tepesini zaptederek Gheikseri Şimaline ilerledi ve düşman
da Tsherkulara demiryolu istasiyonu istikametinde çekildi. Bu fırkala-
rın zayiatı külliyetli idi. 8. Fırka [Merkez solundaki] Aksaldağmm
feımahşarkîsmdeki 1210 rakımlı tepenin önünde oyalanmıştı; fakat
nihayet 5. fırka ile muvazi bir surette ilerledi. Muhtelit müfreze, ilk
müdafaa hattını zapteyledikten sonra Yalıcadağ asıl muharebe hattına
taarruza devam eyledi. Solcenah [ 7 . , 10. fırkalar] Kütahya üzerine
ilerleyerek (Yoncalı - Dedik) hattını işgal eylediler. Düşman Şarka
ve Şimale çekildi. Şimal grupu [3. ve 11. fırkalar] Akçapınarı
işgal ederek düşmanı Köprühisardan tardetmek için bir müfreze gön-
dermeğe mecbur olmuş ve bu müfreze burasını ayni zamanda işgal
eylemiş idi.
Ben, Çurdanda 16 — Temmuz akşamı, ertesi gün için ileri hareket
mes'elesi ile karşılaştığım zaman yukarda zikredilen vak'alar bana
H
tamamile gayrimalûm idiler. Hareketten evvel, tayyare keşfile alman
malûmata göre, Türkmendağı kâmileri siperler ve tahkimat ile örtül-
müş idi ve 14. alayın eksilmesi ile zayıflamış olan kuvvetimizle,
Ri
önümüzde görülecek mühim bir iş vardı. Topçu olarak yalnız bir dağ
bataryam bulunuyordu; çünkü Haziranın 30 unda 12. fırkaya ilhak
edilmiş olan topçu taburu, tabura kumanda eden Binbaşının kötü
niyeti ve iktidarsızlığı yüzünden hâlâ fırkaya iltihak etmemişti. Bu
TA
taburu bulmak için kendi topçu kumandanım olan Miralay Griesisi .
bizzat göndermeğe mecbur olmuştum. Miralay Binbaşıyı taburu ile
2 . fırkanın arkasına takılmış olarak giderken bulmuştu. İşte ancak
bu suretle bu tabur varabilmiş ve ertesi sabahı yürüyüşe devam ey-
lemişti. Fakat bu taburun ilâvesile dahi fırkanın emrinde hakikaten
faideli bir topçu kuvvetinin hâsıl olmuş olduğu söylenemez.
RK
Fırka, Gheiludere ve Lâtifiye üzerlerinden yürüyecek ve yüksek,
sık ormanlı Türkmendağım geçtikten sonra Basören geçidi içinden
geçerek Kargın üzerine yürüyecekti.
Bu hareket Temmuzun 17. günü sabahına doğru fevkalâde arızalı
ve dik arazi üzerinde başladı ve baştan itibaren efrat üzerinde büyük
bir yorgunluğu mucip oldu . Öğleye doğru, Lâtifiye tepesi üzerinde,
TÜ
Cenup kuvveti 43
birgün evvel 2 . fırka tarafından düşmandan iğtinam edilmiş olan iki
MU
İskoda dağ topuna rastgeldik . Köyün ötebaşmda, bizden biraz aşağıda,
•2. fırkanın kolunu Şimaligarbiye doğru yürümekte gördük.
Burada mağlûp edilen düşmanın, demiryolu boyunca karmaka-
rışık bir halde çekilmekte olduğu ve Ak İn önündeki müfrezenin de
düşmanın Şarka çekilmesini menetmek için doğruca Eskişehire
yürümesi kendisine emredildiği hakkında Ordu kumandanlığından
RU
malûmat aldım. Ayni zamanda Şimalişarkîden, Üçsaraya doğru şiddetli
top sesleri işidiliyordu. Bundan, müfrezenin Ak İni - geçerek kâfi mik-
tarda Şimale ilerlediğini anladım. Onların, riacat eden düşman ordu-
sunun yanını muhafazaya memur edilmiş olan bir düşman müfrezesi
ile muharebeye tutuşmuş oldukları açık idi; fakat bütün gün ateş sesi
olduğu yerde kaldı ve daima ayni istikametten kesif bir surette geldi,
KU
bu hal müfrezenin daha ziyade ilerleyemediğini gösteriyordu. Benim
için yardım etmek mümkün değildi, sebebi de yalnız mesafenin uzak-
lığından olmayıp, fakat bilhassa — Ordu kumandanlığının ihbaratına
nazaran — Tük Ordusunun karma karışık bir halde ricatı, fırkanın
yürüyüşünü Kar-gma hızlandırmağı ve böylece düşman ordusunun
ricatini kesmeği ve kâmilen değilse de kısmen olsun düşman ordusunun
abloka edilmesi işinin başa çıkarılmasını talep ediyordu. Ordu karar-
gâhının ifrat dereceye çıkmış nikbinliği yüzünden, ricat eden düşmanın
bütün merkezi sıkleti karşısında yalnız başına ve yardımsız bir halde
tehlikeye sokulan müfrezemin akibetinden, yukarda zikredilen sebep-
lerden dolayı endişeye düşmekliğim pek tabiî idi. Ricatin intizamsız
bir halde icra edildiği şüphesini uyandıracak, o zaman en zayıf bir
sebebe bile malik değildim, fakat, bu müfrezeye verilen vazifeyi
delicesine bir cesaret suretinde tavsif edemezsem de fevkalâde tehlikeli
olduğunu kabul ediyorum .
Yürüyüşün devamı bizi Türkmendağınm zirvesine [Hortmanbaba,
2051 metre] pek yakın getirdi ve akşama doğru Başören geçidine
veyahut vadisine vâsıl olduk. Ben öncünün [41. piyade alayı] başında
yürüyordum. Hemen hemen geçide yaklaştığımız zaman yarım süvari
bölüğü kumandanı Yüzbaşı Zupasm bana doğru gelmekte olduğunu
gördüm. Yüzbaşı, bölüğü ile Başöreııe girmek üzere iken şiddetli bir
piyade ateşinin kendisini geriye dönmeye mecbur eylediğini söyledi.
Maamafilı Yüzbaşı, mukavemetin ciddî olmadığı ve piyademizin görün-
mesi, düşmanı kaçmağa mecbur edeceği intibaı altında idi. Bu malûmat,
bittabi beni yürüyüşe devam eylemekten menetmedi. Maamafih öncü-
nün ucu geçidin içine daldıktan sonra bir tüfek ateşi darbesi onu
78 ^ Felâkete doğru
açılmağa mecbur etti. Bir müddet sonra öncünün ilk kısmı da aynile
açıldı, fakat maatteessüf vadinin fevkalâde dik olan yamaçları fazla
miktarda kıt'anm serbestçe açılmasına müsaade etmiyordu. Bu yürüyüş,
yürüyüş kolunun derinliğini müthiş bir surette ve tehlikeli olacak
kadar uzatmış idi ve ben öncünün bataryasını kullanmak istediğim
zaman bu batarya göziikünceye kadar tamam bir saat beklemeğe mec-
bur kaldım . Uzun bir gecikmeden sonra batarya, ancak güneşin battığı
bir zamanda gelebildi. Buna bakmayarak, ben bataryayı geçidin içine
bir köşede mevzie soktum ve birkaç mermi atılmasını emreyledim.
Hakikî bir tesir elde etmekten ziyade düşmanı korkutmak ümidinde
idim . Maatteessüf bunun tesiri olmadı, çünkü düşman şiddetli bir ateş
yapmağa devam ediyordu. Karanlık ta artık basmıştı. Olduğumuz
yerde istirahate geçmeğe ve tevekkufa mecbur olmuştum, işin fenası
vadinin içinde ve düşman toplarının menzili dahilinde kalmaklığımız
idi. Bütün gece düşmanın bize ateş etmesine ve düşman mermilerinin
ordugâhın içine düşmelerine rağmen hiçbir zayiatımızın olmaması şayanı
kayittir.
Benim hükmedebildiğime göre, Kiitahyadan çekilmekte olan düşman,
fırkanın yürüyüşünü görmüş ve fırkamızın vakit ve zamanile Başörenden
çıkıp Kargım tutması halinde cenahına vukubulacak tehlikeyi anlamıştı.
H
Binaenaleyh bu işin vukubulmasmm önüne geçecek tedbirler almış ve
bir dereceye kadar muvaffak ta olmuştur.
Fırka, gecenin hulûlünden dolayı tevekkufa mecbur olmuştu; fakat
Ri
bu kadar büyük bir kuvvetin kendi yanında bulunması — ertesi günü
( sabahleyin elde edilen neticeden anladığımıza göre — düşman için bazı
ıertebe endişeyi mucip olmuştu. Maamafih ertesi günü [18 — Tem-
nuz ] düşman güneş doğmazdan evvel Başörenden çekildi, biz de
TA
düzlüğe çıktığımız zaman hayrete şayan bir manzara ile karşılaştık.
Bekiz adet terkedilmiş top bulduk : 15 lik dört İskoda 7,5 luk üç Krop
j sahrası ve bir de uzun 10,5 luk. Bütün kırlar, kezalik Kargın köyü
topçu mermilerde ve her nevi malzeme ile örtülü idi.
Öğleden evvel saat 9 a doğru Karğma vardım, orada (Üçsaray —
Beşsaray) mmtakasmda olup biten vak'alara dair ilk raporları
RK
aldım. Bu raporlar, vaki olan felâketi tasvir ediyorlardı. Süvri
livasına mensup bir Yüzbaşı kendisini bana takdim etti ve Miralay
Zirasın ve Nikolaidesin, Liva Erkânıharbiyesinin, Binbaşı Papagosun
ve birçok diğer zabitlerin ölümü esnasında hazır bulunduğunu, Liva
ile 14. piyade alayının tamamile harap ve perişan olduklarını, geri
kalan birkaç canlı insanın da esir düştüğünü ve kendisinin güç hal ile
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
kurtulabildiğini bildirdi. Bu zabitin gösterdiği heyecanlı vazı ve tav-
MU
rına rağmen söylediği şeylerin doğru olduğunda hiç şüphe etmediğimi
itiraf ederim, çünkü böyle bir hadiseden kurtulup çıkan ve gözlerde
gören bir adamın bu heyecanını pek tabiî bulmuştum. Yavaş yavaş
diğer perakendeler dahi felâket sahnesinden dönüp gelmişler, hakikat ta
nihayet anlaşılmıştı.
Hakikat, şüphesiz fena idi, fakat felâket, paniğe uğramış Yüzbaşı-
RU
nın tasvir eylediği gibi de değildi. Bu zabit, daha çabuk kaçabilmek
için kendisine ait olmıyan bir ata binmiş, kendisinin atı ise, vak'adan
iki gün sonra tesadüfen oradan geçen 5. fırka kumandanı Miralay
Trilivas tarafından vak'a mahallinde başıboş dolaşırken bulunmuş idi.
Miralay bu hayvanı muhazaz etmiş ve seferin sonuna kadar ona
binmişti. —.
KU
J Üçsaray musibeti ı hakkında pek az söyleyebileceğim, zira bugüne
kacfar bu mes'ele tamamile tenvir edilmemiştir. Bazı kimseler maznun
olarak tanınmış, tahkikat icra edilmiş ; fakat Ordu karargâhmdaki
bazı unsurlar tarafından mes'ele daima mahirane bir surette susturu-
larak örtbas edilmişti ; zira korkup kaçanlar arasmdakilerin bazıları
ordu Başkumandanına akrabalık bağları ile bağlı bulunuyorlardı.
Vakayiin tahkik edebildiğim kadarına göre, hadise aşağıdaki gibi
olmuştur. Temmuzun 16. günü öğleden sonraki zaman zarfında
müfreze bir yol açmak için Ak İndeki düşmanı zorlamış ve böylelikle
Üçsaray üzerine yürüyüşüne devam edebilmiş ve geceyi orada geçir-
mek üzere istirahate geçmiş idi. Miralay Ziras, düşmanı küçük görür
tabiatte bir adam idi, jf — Temmuz gecesi esnasında ya Ordugâhın
emniyeti için lüzumu olan tedbirleri kâfi derece almadı, yahut ta ileri
karakoldaki kıt'alar lüzumu olan teyakkuzu göstermediler. Her ne
suretle olursa olsun, vak'a şöyle olmuştu :
Öğleden evvel saat üçe doğru düşman baskın yapıp tüfek ateşile
Ordugâha taarruz etmiş. Kıt'alar arasında intizamı tesis etmek için
teşebbüs icra edildiği sırada bu defa topçu ateşine maruz kalmışlar.
Bu ateş umumî karışıklığı arttırmış. Baskın hareketinin ansızın yapıl-
mış olmasından dolayi muharebe bizim için fena şartlar altında
başlamış, bununla beraber düşmanın her dakika taze takviye kuvvet-
leri almış olmasına rağmen kıt'alarımız iyi muharebe etmişler. Öğleye
doğru, 14. alayın bazı kısımları kaçmağa başlamışlar, süvari livasının
kahramancasma kendisini feda eylemesi ve alay bayrağı elinde olduğu
halde firari durdurmağa çalışan Miralay Zirasın nevmidane teşebbüs-
leri derhal bütün alayın intizamsız bir surette çekilmesini tevkif
78 ^ Felâkete doğru
edememiş, müfreze Cenubugarbiye, Türkmendağı üzerine sürülmüş ;
fakat bereket versin ki, düşman onu takip etmemiş ve topçu taburu
ile 12. fırkanın Dağ topçu taburunun bataryası, toplarını kurtarmağa
muvaffak olmuşlar ve pek yorgun olmalarına rağmen Lâtifiyeye
varabilmişlerdi. Ölü ve esir olarak zayiat pek ağır idi, yaralıların
büyük bir kısmı arkada bırakılmıştı ve biraz sonra oradan geçen
5. fırkanın meydana çıkardığına göre Türkler tarafından parça parça
edilmişlerdi. Bu, Ordu karargâhının gülünç nikbinliğinin neticesi idi.
Kargına geldiğim vakit umumî vaziyeti şöyle buldum : 12. Fırka
Kargında, 2. fırka Fındıkta, 1 , fırka--^Hnrkn;nTrrdT}ya:7: solunda, ~T!t
Kolordu (Yukarıporsuk — Kaynarca) hattında, muhtelit müfreze Kiitah-
yada. Solcenah, Kütahyanm düşmesinden sonra Şimalişarkiye dönmüş,
düşmanı Kskişçlıire takip ediyordu .
Ne olursa olsun, düşmanın büyük kısmı, bazı kıt'aları (Kütahya —
Eskişehir) esas yolunu takip etmek, diğerleri (Fındık — İncik — Demirci)
yolu ile Şimale gitmek, kalanları da Lâtifiye üzerinden Eskişehire
inmek suretile bütün mesaimize rağmen kayıp kurtulmağa muvaffak
olmuştu.
" • —*——~
Ordu kumandanlığı umumî bir takip emretmiş, fakat yeni vaziyet
H
icabatındaıı dolayı Ordunun muharebe cephesini değiştirmeğe mecbur
11 olmuştu . II. Kolorduya (Suduk — Feyzu y e ^ u r d a n L ü z e ı ' i n d e n Seyit-
gaziye gitmek ve bu suretle Ordunun sağcenahını teşkil eylemek emri
Ri
II veri İdi. „ Yeni merkez, benim emrim altına verilen 2. ve 12. fırkalar-
dan mürekkep bir grup tarafından teşkil edilmiş ve hedef olarak Es-
kişehir Cenubundaki Sultandağ tahkimatım almıştır. 1. Fırka geride
ihtiyatta idi. Muhtelit müfreze Porsuk nehrinin Şarkmdaki yol üzerinde
TA
idi, nihayette solcenah nehrin Garbinde bulunuyor, Şimal grupu ise
İnönü [Eskişehir Şimaligarbîsinde] kalıyordu.
Temmuzun 19 • günü bilmediğim bir sebepten dolayı, benim emir
ve kumandam altındaki grup lâğvediliyor, bu grupu teşkil eden fırka-
lar, eskiden olduğu gibi, I . Kolordu emrine veriliyordu. Ayni gün,
Kolordu Demirli üzerinden Kırkaya yürüdü. 12. Fırka kolun nihaye-
tinde bulunduğu için biz Kargından öğleden sonra saat ikiden evvel
RK
hareket edemedik. Akşamleyin, Kırkaya yaklaşırken uzaktan muharebe
olduğunu gördük. Bu muharebeyi yapanlar, Sultandağıııa taarruz eden
iki fırka idi. — Gecesini Kırkada geçirdik.
Temmuzun 20. günü I. Kolordu, 12. fırkayı, diğer fırkalara ihtiyat
yolmak üzere Aşağt-öifi&ya gönı^^TTBft^ögleden svvel saat 4 dakika
TÜ
30 da hareket ettik ve yukarda zikredilen mevkie öğleden evvgl sap,t
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
MU
onbire doğru vardık. Ayni zamanda, düşmanın Sultandağıııı terketmiş
olmasından olacak ki, Şimalde sükûnet teessüs etti, fakat bir süvari
keşif kolu Üçsaray - Beşsaray mevkiinde şiddetli muharebe olduğunu
bildirdi. Bunun, Ziras müfrezesini dağıttıktan sonra orada kalmış olan
düşman aksamı ile, Türkmendağı eteklerini dolaşırken temasa gelmiş
olan II- Kolordu olduğunda şüphe yoktu.
Düşmanın her dakika ordugâha hücum etmesini beklediğimiz halde
RU
gece sükûnetle geçti. Temmuzun 21 inde I . Kolordudan doğrudan
doğruya Derbende yürümek emrini aldım, fakat 5. fırkanın şiddetli
bir muharebeye tutuşmuş olduğu hakkında Üçsaray — Beşsaraydan
haber almaklığımız üzerine ve ayni istikametten şiddetli ateş sesleri
isidilmesinden dolayı, ihtiyaç halinde 5. fırkaya yardıma gelmek için
fırkamı Kuyucuğa sevketmeğe karar verdim. Kararımı derhal I. Ko-
KU
lorduya bildirdim ve ayni zamanda o istikamete hareket eylediğimden
haberdar eyledim. Kolordudan, benim kararımı tasvip eden cevap
çok geçmeden geldi. Kuyucuk yakınında 5. fırkaya yetiştim ve fırkanın
düşmanı çekilmeğe zorladıktan sonra Ayvalı üzerinden Yeniköy
istikametine süratle ilerlemekte olduğunu haber aldım, bunun üzerine
süratle Şimale döndüm ve Derbent istikametinde ilerledim.
O gün, Yunan Ordusunun muharebe vaziyeti şöyle idi :
II. Kolordu [ Sağcenah ] Seyitgazinin Cenup ve Şarkında bulunu-
yordu, I . Kolordu [ Merkez ] (Tshel Hanar — Dağ — Derbent) mmtaka-
smda toplanmıştı. Muhtelit müfreze, Eskişehirin Cenubunda, III. Kol-
ordu [ Solcenah ] bir akşam evvel, öğleden sonra saat 6 da Eskişehire
girmiş ve eskişehir Şarkında « Tshavlum [ Demiryolu ] üzerinde Uşak-
bogazı» lıattma varmıştı. Şimal grupu Bozüyükü [ Eskişehir garbinde
demiryolu üzerinde ] işgal ediyordu .
Türk Ordusu tam bir intizam içinde Şarka ricatine devam ediyor
ve bu hareketini artçı ve yancılarla himaye ediyor ve böylece bu ricatı
durdurmak için çalışmakta olan fırkalarımızı hırpalamakta idi. Ordu
kumandanTTgı^ûnun lüzumunu takdir eylemiş olduğundan umumî bir
takip icra edilmesini emreylemişti, fakat cephede çalışan bizlerin
fikirlerimize muhalif olarak, Yüksek Kumandanlık Kütahyada düşma-
nın hezimetinin itmam edilmiş olduğunu ve bu hezimetin neticesinde
düşman ricatinin gayrimuntazam bir kaçış halinde vukubulmakta
olduğunu zannediyordu . Hakikatten bu kadar ayrılmış olan bu fikir
ve zehabı, Ordu kumandanlığının ne gibi hususata istinat ettirdiğini
bilmiyorum . Yalnız ordunun hâsıl ettiği bu intiham cepheden aldığı

78 ^ Felâkete doğru
raporlardan doğmuş olduğunu zanııeylemem; çünkü biz cephede, düş-
manın el'an baki olan muharebe kudretini tasdik ve takdir ediyorduk.
Bütün samimiyetimle beyan edebilirim ki, Ordu kumandanlığı, kendilerinin
nagilıanî olarak bir düşman mukabil taarruzu ile karşılaştığını göste-
| ren, 21 — Temmuz vakayii gibi vak'alarm hadis olabileceğini vaktin-
den evvel görmemiştir. Eğer bu mukabil taarruz tamamile muvaffak
olmamış ise, bunun sebebini ancak kıt'alarm cesaretine ve kumandan-
ların gösterdikleri teşebbüsü zatî ruhunda aramalıdır . Şunu da ilâve
etmeliyim ki, Ordu kumandanlığının bu doğru olmayan nikbinliği bazı
fırka kumandanlarının dikkat ve basiretlerini bazı mertebe azaltmağa
sevketmiş idi; çünkü onlar, son meydan muharebesinin düşman artçı-
larına karşı değil düşman büyük kısmına karşı kazanılmış olduğuna
inanmış idiler.
Temmuzun 21 . günü sabahı (Tshavlum — Uşak — Boğaz ) hattı
civarındaki II. Kolordu fırkaları şiddetli surette taarruza uğramışlar
ve bu taarruzu güç hal ile püskürtebilmişlerdi. Düşmanın merkezi
sıkletinin III. Kolordu ile I . Kolordu arasındaki boşluğa tevcih edil-
miş olduğu görülüyordu, fakat bereket versin, bu keyfiyet vaktile
farkedilmiş olduğundan, süvari livası kumandanı Miralay Mkolaides
1. fırkanın (Sup — Eureuden) gelerek boşluğu doldurmasına kadar,
H
düşmanın ilerlemesini geciktirmeğe muvaffak olmuştu. Sağcenalıta
2. fırka Derbent civarında ordugâhını terketmezden evvel taarruza
Ri
uğramış, fakat açılmağa ve düşmanı püskürtmeğe muvaffak olmuştu .
Sağa doğru daha uzakta Kıvzuktan çıkmış gelmekte olan 12. fırka,
I . Kolordu ile II. Kolordu arasına girmeğe çalışan kuvvetli düşman
kıt'aları ile temasa geldi. Nihayette Ayvalı ötesinde kuvvetli bir
TA
muhalefete çattı ve en sağcenahta, 13. fırka Seyitgazi civarında
Şimalden tevcih edilmiş olan şiddetli bir taarruzu karşılamağa mecbur
oldu .
Kivzuka doğru yürümekte iken, o esnada başlamış olan meydan
muharebesinin şiddetli ateş seslerini her istikametten işitiyordum,
fakat vaziyet hakkında malûmat almamış olduğumdan ne olup bittiğini
kestiremedim. Fırkanın öncüsü [46. piyade alayı] Kivzuk [1] köyün-
RK
den çıkar çıkmaz, bir vadinin diğer tarafındaki tepeler üzerinden
şiddetli tüfek ve top ateşi ile karşılaştı ve bu ateş köyün Şimal met-
haline kadar sirayet etti. Bütün 46. alay açıldı, 41. alaydan iki
tabur da 46. alayın soluna Tahtalıbaba tepesine doğru çarkettiler.
Tahtalıbaba tepesi de piyade ve topçu tarafından işgal edilmişti.
TÜ
[1] Kuyucuk olsa gerek . [ Mütercim ]
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
Kivzuk Şimaliııdeki arazinin siması şöyledir :
MU
Alpanosa giden bir araba, izi uzun ve dar bir vadinin yatağından
seçerek Şimal istikametinde uzanır. Bu vadiyi, amut bir zaviye ile
diğer bir vadi keser ki, bu son vadi de Şarka ve Garbe dönerek
Sarka doğru (Mümin çiftlik — Dikişveren ) ovasına düşer. İki vadi
kendi aralarında bir ( T ) harfini viicude getirirler. Şimale uzanan
vadi, her iki tarafında uçurumlu tepelerle tahdit edilmiştir . Vadinin
RU
bilhassa Şark tarafları pek uçurumludur . Diğer vadi Şimal
tarafında tepelerle tahdit edilmektedir, bu tepelerin çıplak topraklı
yamaçları Alpanos istikametinde pek tedricî bir meyille inmekte iseler de
Garbe doğru Derbende ve bunun önündeki ovaya hâkim olan Tahta-
l ı b a b a n m °yüksekli ve kayalıklı tepelerile karıştıkları yerde fevkalâde
dikleşmektedirler.
KU
Yukarda söylediğim gibi, düşman Tahtalıbaba ile buradan Şarka
doğru ayrılan tepeleri tutmakta idi. 46. Alayın ilerlemesi, pek çok
oüçliikleri mucip olmaksızın başa çıkarılmıştı, zira sonradan anladığıma
«•öre, düşman bütün dikkatini, Derbent Cenubunda muharebe etmekte
o l a n ' 2 . fırkaya dikmişti. Bu noktada düşmana çatacağımı bekleme-
mekte idisem de Kuyucuktan çıkıncaya kadar 12. fırkanın bu noktada
mevcut olduğu hakkında düşmanın dahi bilgisizliği aşikâr idi. Fırkamı
bu hususî yoldan yürütmekliğim ise hakikaten iyi bir tesadüf olmuş,
çünkü Kivzuktan Alpanos üzerine yürümeyerek doğrudan doğruya
Derbent üzerine yürümüş olsa idim 2. ve 5. fırkalar arasında geniş
bir boşluk vücude gelmiş olacak ve bu boşluğun içine, şüphesiz düş-
man girmeğe zorlayacaktı.
Meydan muharebesi takriben öğleden sonra saat 2 dakika 80 da
başlamış idi. Piyade, kat'iyetle ve büyük bir cesaretle düşman mev-
z i l e r i n e ilerledi. Maatteessüf, topçuya [ 4 . Dağ taburu ve 12. taburun
bir bataryası ] ayni kıymeti veremiyeceğim. Kumandanlarının karak-
teristik iktidarsızlıklarından dolayı kendilerine gösterilen mevzileri
İSoal eylemekte lüzumsuz bataetler göstermişlerdi ve nihayet ateşe
başladıkları zaman da, Tahtalıbaba üzerine taarruz için ilerlemekte
olan kendi piyademizin içine birkaç mermi düşürmüşlerdir.
Öğleden sonra saat sekize doğru düşman münhezim edilmiş ve
Tahtalıbaba zaptedilmiştir. Alpanosun Cenubunda bulunan tepelerin
zirvesinden bütün Türk Ordusunun ricatinin bir manzarasını seyreyle-
mek fırsatını elde ettik . Garpten Şarka doğru ilerleyen uzun yürüyüş
kollarını ve daha uzağa, Şarka Esldşehire doğru yükselen toz bulutla-
rım bu tepeden görebiliyorduk. Bizden olan mesafe büyük değil, hemen
 30 Felâkete doğru
hemen 6,000 den 7,000 metreye kadardı. Düşman Ordusunun ricatini
hırpalamak için ağır topların mevcut olmamasına teessüf ettim.
21 — Temmuz meydan muharebesi, Yunanlıların yorgunluğundan
ve bizim takibimiz esnasında birliklerimizin arasında vücude gelen
geniş aralıklardan istifade etmek isteyen düşmanın yüzünden ileri gel-
miştir. Kiitahyada Türk Ordusunun büyük kısmını kaçmağa mecbur
ettiğimiz hakkında Ordu karargâhında kökleşmiş olan fikir, birlikler
arasında lüzumu olan temas ve irtibatın gevşemesine sebep olmuş ve
takip hareketinin pek şiddetli icra edilmesi fırkalar arasında boşluklar
vücude gelmesini mucip olmuştur. Hareket serbestliğini muhafaza
etmekte olan düşmanın bu serbestlikten istifade edeceği pek tabiî idi.
Bu iş te oldu, çünkü kendimizi Türk Ordusunun büyük kısmı tarafın-
dan ansızın bir mukabil taarruz ile karşılanmış bulduk, eğer bu taar-
ruz muvaffak olmamış ise, bu muvaffakıyetsizlik, hâlâ Kütalıyada
bulunan ve binaenaleyh meydan muharebesini idare etmeye muktedir
olamıyan Ordu karargâhının sevkulceyş, basiret ve tabiye kabiliyetle-
rine borçlu olmadığı şüphesizdir.
Türk mukabil taarruzunun püskürtülmesi başlıca süvari Livası
kumandanı Miralay Mkolaidesin şahsî teşebbüsüne, ikincisi de 12. fır-
kanın en kritik bir zamanda müdahale taliine borçludur. Bu sözlerimle,
H
büyük cesaretle döğüşen diğer birliklerin işlerini küçültmek istemiyo-
rum. Yalnız şunda ısrar ederim ki, eğer düşman I. ve III. Kolordula-
rın arasına ve kezalik I. ve II. Kolorduların arasına sokulmağa mu-
Ri
vaffak olsaydı, diğer birliklerin bütün gayret ve mesaisi Yunan
Ordusunu pek ciddî bir yüzgeriden ve belki de ciddî bir mağlûbiyetten
menedemezdi.
Takip emredilmemiş olduğundan dolay fırkalar geceyi muharebe
TA
meydanında geçirdiler. Vadide bir kuyu başında bir büyük sargı yeri
açılmış idi, burada miktarı 300 kadar olan yaralılar çadır altına alın-
mış ve ertesi günü manda arabaları ile ve diğer vasıtalarla Eskişehire
nakledilmişlerdir. Burada, yüksek tesir ve enerjisi ile bütün mânileri
fetheyleyen fırka baş Operatörü Bravakosuıı iktidar ve fedakârlığını
bilmiinasebe yad ve takdir eylemek isterim.
RK
Ertesi gün, 22 — Temmuzda Ordu kumandanı Jeneral Papulasa,
fırkanın ahvalini bildirmek arzusu ile şu mektubu yazdım :
22 - Temmuz — 921
Efendim.
« Emir ve kumandam altındaki fırkama ait bazı hususları huzuru-
nuza arzetmek ve aşağıda zikir ve tadat edeceğim en lüzumlu
TÜ
Cenup kuvveti 51
MU
ihtiyacatm ikmalini musırrane bir surette talep eylemekle kespi şeref
eylerim.
« 12. Fırkanın emir ve kumandasının ne gibi şartlar altında bana
verilmiş olduğu sizce malûmdur; fakat kat'î ifade edilmek lâzım ise
bana verilen bir fırka değilidi,
«Piyade olarak — doğrusunu söylemek lâzım ise — 14. ve 41. alaylar
RU
olmak üzere yalnız iki alay vardı. Üçüncü alay yani 46. alay Trak-
y a d a k i muhtelif bölüklerin kovup attıkları süpriintülerden mürek-
kep idi.
«46. Alayın bütün bir ceza talim bölüğünden vücude getirilmiş
olduğu kat'î bir vakıadır. Süvari, sıhhiye personeli, cepane kollan
gayrimevcut idiler. Bu noksanlar İzmirde bir haftalık bir zaman içinde
KU
ikmal edildi; fakat izmirde bırakılmış olan insan ve malzeme artıkla-
rını ve sonlarını toplayarak.
«Topçu olarak, yalnız bir topçu taburu vardı, her nekadar bir
sahra bataryası ve yarım batarya îskoda topu ile fırkanın teçhiz edi-
leceği hakkında bir vait almış isem de, daha kullanılmazdan evvel
bir batarya benden alınmış, yarım îskoda bataryası ise hiç verilme-
miştir. Fırkaya filhakika bir dağ topçu taburu 4. fırka tarafından
gönderilmiş ise de, bu taburun zabitanı o derece cahil idiler ki, bütün
talimatıma rağmen fırkayı günlerce bulamadılar. Bu topçu taburunun
talim ve terbiyesi o mertebe fena idi ki, dünkü günkü Alpanos muha-
rebesinde, fırka kuvvetli tahkimat içine girmiş 8,000 kişilik bir düş-
mana karşı altı saat muharebe ettiği halde, bir bataryanın yalnız dört
topu [ Diğer batarya Ziras müfrezesi ile beraber bulunuyordu ] taarruzu
desteklemiştir. Tabur, bütün muharebe esnasında bitmez tükenmez
keşif işlerde meşgul olmuş ve nihayet ateş ettiği zaman, kendi kıt'ala-
rımızın üstüne ateş etmiştir.
«İrtibat vasıtalarına gelince, fırkada telsiz, pırıldak ve atlı yoktur
ve fırka, alman emirlerin talep eylediği mevaddı vakit ve zamanında
yapmak için harekât emirlerini hiçbir vakit, zamanında almamıştır.
Fırka kendi harekâtını mahallî malûmat ile ve vaziyete göre tanzim
eylemek mecburiyetinde kalmış ve daima kendisini tamamile tecrit
edilmiş bir halde bulmuştur.
«Bütün bu n o k s a n l a r a r a ğ m e n fırka pek büyük k u v v e t l e r sarfile,
Temmuzun altısından beri daimî bir surette h a r e k e t halinde bulunmak
suretile diğer f ı r k a l a r d a n ziyade uzun yürüyüşler y a p m ı ş t ı r .
«Fırka, Afyoııkarahisarda, Kırkkayada, Ak İnde ve Başörende düş-
mana karşı muharebeye girmiş ve son Başörende düşmanı 8 top ve
 52 Felâkete doğru Cenup kuvveti 53

külliyetli miktarda malzeme terkeylemeğe zorlamıştır. Nihayet te
dünkü gün, yalnız iki alayı ve bir bataryası ile kendisine müsavi
kuvvetteki bir düşman kıt'asım geriye sürerek 5. fırkanın ilerlemesini
kolaylatmağa muvaffak olmuştur.
«Yukarda arzedilen neticelerin fevkalâde gayretlerle elde edilmiş
olmalarına rağmen, fırkanın mevcudiyetinin idamesine esas olan bugibi
noksanları bulunduğu müddetçe ileride ayni neticelerin elde edilece-
MU
«Elimde bulunan vesaitle mütenasip olacak surette fırkanızın ikmali
için yapılması mümkün olan şeylerin icra edilmesini derhal emrettim
ve Kolordu size sahra topçusu gönderecektir. Bir İskoda bataryasının
yola çıkarılmış olduğu hakkında bir telgraf aldım, bu batarya gelir
gelmez derhal size göndereceğim. Maatteessüf, şimdilik telsiz cihazı
y o k t u r , fakat tedarik edilir edilmez size bir tane göndereceğim. Fakat
ş i m d i l i k bir pırıldak alacaksınız . Kundura ve diğer teçhizat için emir

ğinde kat'iyyet yoktur.
«Bugün, fırkanın muharip kısmı iki piyade alayı ile bir dağ batar-
yasına tenezzül etmiştir. Bunlardan da 14. alay tekrar tensik edilmek
zaruretindedir. Dağ topçu taburunun diğer bataryası da muhtelit müf-
reze ile beraber olup bunun ikmal edilmesine lüzum vardır. IV. Topçu
taburuna gelince, talim ve terbiye görmüş zabitan tedarik edilmedikçe
RU
verdim, bize gönderilir gönderilmez ilk önce bu teçhizatla siz ikmal
edileceksiniz.
«Tarafınızdan ve Erkânılıarbiyenizce ittihaz edilen tedabir bana,
fırkanızın çabucak tekrar tensik edileceği ve bu suretle kendisine tevdi
edilen işe lâyik olacak surette kendisini bir kere daha göstereceği

KU
emniyetini vermiştir.
bu tabur benim için faidesizdir. «Yakın zamanda size bir Kolordu kumandanlığı tevdi edeceğim».
«Eğer, dünkü muharebe esnasında fırkanın biraz sahra topçusu
veyahut yarım İskoda bataryası bulunmuş olsaydı, iki alay ve dağ Sadıkmız
A . Papulas
bataryası ile fırkaca Alpanus tepelerindeki düşmanı yerinden söktür-
mek için uğraşılacağı yerde, taciz edilmeksizin çekilmekte olan düşman 23 — Temmuzda maktullerin defnedilmesi icra edildi. Bunlar,
işbu topçularla kaçmağa icbar edilirdi. Tahtalıbabanm Cenup yamaçlarında, alçak ağaçlı küçük bir orman
«Benim fırkam için mutat haricinde bir şey verilmesini ve

H
yapılmasını iddia etmiyorum ve talep dahi eylemiyorum, fakat
ancak diğer fırkalara benzeyen bir fırkaya kumanda etmek hakkım
olduğunu zannediyorum. Ben yalnız fırkamın muharebeye devam etme-
içinde kazılan çukurlara gömüldüler. Mezarların üstüne haç şeklinde
taşlar konuldu ve Türkler tarafından tahrip edilmemeleri için hepsi
toprakla örtüldü. Bu mezarların bugüne kadar bozulmamış olduklarına

Ri
şüphe etmiyorum.
sini mümkün kılacak mutlaka lüzumlu vasıtaların ilâve edilmesini ba- Öğleden sonra fırka Ordu ihtiyatı olarak Alpanos civarında top-
sitçe talep ediyorum ki, bu vasıtalar fikrime göre aşağıdakilerdeıı landı ve orada harekâtın tatil edildiği hakkında Kolordudan emir aldım.
ibarettir: Bıı emir ile seferin ilk devresi neticelenmiş oluyordu .
«1 — Topçu: Bir sahra topçu taburu, yahut yarım İskoda batar-
TA
yası, bu ikiden birisi benim hiç işime yaramıyan 4. fırka dağ topçu
taburu ile değiştirilsin [2. Fırkanın 82 topu vardır].
«2 — Muhabere vasıtaları: Hiç olmazsa 2 — 3 pırıldak, birkaç
binek hayvanı [İstihbaratıma göre diğer fırkaların telsizleri, kezalik
5 ten fazla pırıldakları varmış] ».
Bu mektuba, Ferik Jeneralı Papulas aşağıdaki gibi cevap verdi:
RK

« Efendim;
«Mektubunuzu aldım, cevap vermekte ve fırkanızın muharebelerin-
den dolayı size samimî tebriklerimi ifade etmekte istical ediyorum .
«Fırkanın malik olduğu gayri kâfi vasıtaları ve içinde bulunduğu
şartları ve bütün bu güçlüklere, intizarlarıma uygun bir surette galebe
TÜ

edilmiş olduğunu anlıyorum.


İkinci fasıl
2 3 — T e m m u z d a n 1 3 — Ağustosa kadar
Eskişehir muharebesinden sonra Ordu kumandanhğınmm vaziyet
hakkında noktai nazarlarının neden ibaret olduğunu gestermek için,
Ordu Başkumandanlığının 21 — Temmuz askerî vaziyeti hakkındaki
raporunu ve o zaman Uşakta bulunan Harbiye nazırının meydan
muharebesi hakkında hükümete yaptığı iş'arı ilâve ediyorum :
2 1 — Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor
« Büyük Eskişehir meydan muharebesi, kahraman kıt'alarımız için
tam ve mühim bir zaferle nihayet buldu .
«Kaçmakta olan düşmanın takibi dün, bütün gün Eskişehrin 45
kilometre şarkına kadar varmak üzere devam eyledi».
« Büyük rütbedeki esir edilmiş zabitler üzerinde bulunan emirlerden
görülüyor ki, düşman bilfiil bütün kuvvetlerini toplayarak Eskişehiri
H
tekrar almak niyeti ile taarruz etmiş ve böylelikle kıt'alarımıza bu
mühim zaferi elde etmek fırsatını vermiştir .
«Mütebaki düşman kuvvetleri, gece yürüyüşlerile Sivrihisar ve
Ri
Şimaline kaçmaktadırlar .
«Şimdiye kadar 40 top, makinalıtüfekler, birçok esirler ve bir
miktar tüfek ve cepanenin kıtaatımız tarafından elde edildiği rapor-
larla bildirilmiştir; fakat düşmanın acele takibi dolayısile elde edilen
TA
ganimetlerin hakikî miktarını miiş'ir bir hulâsa henüz alınmamıştır.
Küçük Asyadaki Ordu Başkumandanı
A . Papulas
Uşakta bulunan Harbiye nazırı N. Theotoky, meydan muharebesi
hakkında Atinaya aşağıdaki raporu gönderdi:
RK
«Ordumuzun istihsal eylediği diğer yeni büyük bir zaferi iş'ar
etmekle şeref kespeder ve Başkumandan Papulastan alman raporu
aynen arzederim.
« Ordu, Eskişehiri işgal eyledikten sonra demiryolunun Şimalinde
Tanismas kıyısını işgal etmek, Ordunun diğer bir kısmı Derbent yu-
TÜ
karsmdaki Çilhane dağını elde etmek ve düşmanı (Aksakal — Azaklı)
21 — Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor 55
istikametinde takip etmek; diğer bir Ordu kısmı da (Akın — Seyitgazi
MU
geçidi) üzeriılden Şarka doğru düşmanı takip eylemek emrini almış
ve diğer bir kısım da înönündeki Ordunun en solcenalıma ikame
edilmişti. Böylece tekmil Ordu mevzide yerleşmiştir. Düşman, 14
piyade ve üç süvari fırkasına baliğ olan hemen hemen bütün kuvvet-
lerinin toplanmasından istifade ederek ve muhtemelen bizim Ordumuzun
yaptığı uzun yürüyüşler neticesi yorulmuş olacağı ve dağ geçitlerinden
RU
takip hareketi icra eylemek neticesi gayrimiisait bir vaziyette bulu-
nacağını hesaba alarak dün, 21 — Temmuz sabahleyin erkenden bütün
cephemiz boyunca Eskişehirin beş kilometre Şimaligarbisindeki bir
mesafeden Boziiyüke kadar taarruz etti, cenahlarımızı çevirmeğe ve
bilhassa dört fırka ile yüksek Çilhane plâtosu üzerinden merkezimizi
delmeğe teşebbüs eyledi».
KU
«Ordu, verilen emirlere göre kendisini hazır bulundurarak düşman
taarruzlarını inkişafları ile beraber püskürttü ve bizzat taarruza geçe-
rek bütün cephesi boyunca düşmanı geriye sürdü ve şimalde Bozdağ
kenarlarına kadar, Şarkta (Uşak — Boğazık) mmtakasmm ötesine
kadar ve Cenubuşarkide Mahmudiyeye doğru takip eyledi».
«Süvari livası, kaçmakta olan düşmana kılıçla hücum etti, düşman,
y a r a l ı l a r ı n ı meydan muharebesinin her tarafında terkederek büyük
zayiata duçar oldu. Birçok esirler, toplar ve bir miktar harp malze-
mesi elde ettik. Bunların hakikî miktarı henüz malûm değildir».
Ordu kumandanlığının, bizim 21 — Temmuzdaki şüphesiz zaferi-
mizin düşmanın mahıv ve tahribi ile nihayet bulduğunu ispat eyle-
meğe gayret etmekte olduğunu yukardakiler vazıhan göstermek-
tedir . Bugibi hareketler gayretler, memleket içindeki hissiyatı
ve muharip kıt'aların maneviyatını yükseltmek maksadı ile işbu
askerî hareketin zaferine daha fazla bir parlaklık vermek için
yapılmış iseler mazur görülebilirler, fakat bunun ile, hükümete verilen
resmî bir raporda hakikî vaziyetin tamamile tahrif edilmesi arasında,
zannederim ki, büyük bir fark vardır.
Bu rapor, düşmanın kırk top, birçok tüfek ve cepane kaybettiğini
ve kalan kuvvetlerinin Sivrihisara doğru kaçmakta olduklarını
zikrediyor. Benim bildiğime göre, düşman yirmi yediden fazla top
kaybetmemiştir, zaptedilen tüfeklerin miktarı da nisbeten azdı. Düşma-
nın kaçmakta olduğu hakkındaki ifade dahi hataya düşürücü mahiyet-
tedir ; çünkü bu kaçışı kendi gözlerde görenler — içlerinden birisi de
ben idim — bunun muntazam bir çekilme şeklini aldığını gördüler.
 Felâkete doğru
Şüphesiz, bir ricatin daima bir kaçma olduğu doğrudur; fakat munta-
zam bir çekilme ile intizamsız bir çekilme arasında büyük bir fark vardır.
Benim burada yazdıklarım bilhassa askerî rapora taallûk etmektedir,
fakat Harbiye Nazırı tarafından gönderilen tebliğde dahi hakikate
hürmet edilmemiştir, çünkü bu raporda Ordu kumandanlığının düşün-
cesiz hesapları neticesinde kıtaatın almış oldukları arizî ve tesadüfi
tertibat zikir ve tasvir edilmektedir. Bu tertibat dediğimiz tesadüfi
vaziyet ise — Cephede herkese malûm olduğu üzere — Kütahyanm işgal
edilmesinden sonra Ordunun, düşmanın ricatinin hezimete munkalip
olduğunu hükmederek, bir mukabil taarruzu nazarı miitaleaya almak-
sızın, fırkaları düşmanın takibine tevcih eylemesinden dolayı kendili-
ğinden çıkmış idi. Herkes hataya düşebilir, düştüğü hatayı kabul ve
itiraf etmek te kimsenin hoşuna gitmez, fakat, tebliğde bizim tarafı-
mızdan takip edilmekte olan düşmanın tam kaçışından, ciddî zayia-
tından, birçok esirler, toplar ve harp malzemesi elde edildiğinden
ısrarla bahsediliyor; halbuki hakikat, düşman bütün bu zikredilenler-
den küçük bir kısmını zayi etmesinden, bizim takip hareketimizin ise,
meydan muharebesinin hemen akabinde nihayet bulmasından ibaret idi.
Muhtelif zabitler arasında yapılan bazı münakaşaları hatırlıyorum .
Bu münakaşada, esir ve top olarak düşmandan zaptedilen gani-
H
metlerin miktarı bilhassa ileri sürülerek, düşmanın hezimetinin
tamam olmadığı fikrine varılıyordu. Eskişehirdeki askerî depolar
boş idi ve Temmuzun — 21 inden evvel elde edilmiş olan yirmi
Ri
yedi topun zaptı keyfiyeti şüphesiz, düşmanın, topçusunun büyük
kısmını kaybettiğine delâlet etmezdi. Düşmanı tahrip etmekle, inhiza-
ma uğratmak arasında geniş bir fark vardır, binaenaleyh, Temmu-
zun 12 sindenberi devam eden harekâtın mes'ut neticesini, hükü-
TA
mete ve efkârı umumiyeye olan raporunda, hakikatten pek uzak bir
parlaklıkla göstermekle Ordu kumundanlığmın kendi üzerine büyük
bir mes'uliyet almış olduğunu zannediyorum. Muzafferiyetin büyüklüğü-
nün, tahrip edilen veya esir edilen düşman kuvvetlerinin geniş veya
küçük mikyasta olduğuna, zaptedilen arazinin genişliğine, elde edilen
iktisadî kaynakların ehemmiyetine ve zaptedilen düşman muvasale ve
RK
irtibat yollarına tâbi olduğu [Miralay F . Culmau] unutulmuştu. Yu-
kardaki şartlardan ancak araziye taallûk eden kısmı tamam yerine
getirilmiş ise de, bu arazinin gayri meskûn olan geniş kısımları na-
zarı dikkate alınırsa bunun da büyük bir ehemmiyeti kalmamakta idi.
Diğer şartlara gelince ise yapılan zafer şenliklerinin [ Yunanistanda
yapılan şenlikleri kâsdediyor] boş yere yapıldıkları anlaşılır.
TÜ
21 — Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor 5f?
Türkleri mutavaata mecbur etmek için onların insan ve malzemei e
MU
pek büyük zayiata duçar edilmeleri lâzımdı; fakat onlar kaçma ha-
linde geriye atılmamışlardı. Onlar sadece inhizama uğratılmışlar ve
sonra iyi bir intizam ile çekilmişlerdi; bu hal, tam bir muvaffakiyet
elde etmek için Ankaraya kadar ilerlemek lâzım olduğu fikrini ortaya
çıkarmıştı.
Eğer Eskişehir meydan muharebesi, raporlarda yazıldığı gibi düş-
RU
man için bu mertebe bir felâket idi ise, Ankaraya kadar seferi de-
vam ettirmek fikri tabiî ortaya çıkarılmamak lâzım idi; çünkü Türk
Ordusu bir kere tahrip edilince düşman bizim tekliflerimizi kabul et-
meğe mecbur kalacağından seferin uzatılması fazla olurdu. Bunlara
rağmen, bu sefer için lâzımgelen plân hazırlandı, binaenaleyh, ben
bundan, Ordu kumandanlığının gerek tebliğlerinde ve gerekse hükü-
KU
mete verdiği-raporunda hakikati söylememiş olduğunu istihraç etmeğe
mecburum. Hükümete gelince, Ordu karargâhından verilen raporda
askerî vaziyetin doğru olarak tasvir edildiğine inanması ve istikbal
siyasetini buna göre tanzim eylemesi pek tabiî idi; zira hükümete bu
şekilde bildirilen vaziyet beklenilmiyecek derecede nikbinane bir man-
zara taşıyordu. Düşman, hernekadar tamamile tahrip edilmemiş ise de,
küçük bir gayret ile kendisinin tamamile yıkılmasına kâfi gelecek bir
inhilâl halinde bulunduğu raporlarda bildiriliyordu ve hariçten de Kü-
çük Asyada tam bir Yunan hakimiyeti elde edilmesi için teşvikatta
bulunuluyordu . Bu şartlar altında, Nazır Gonaris ile Teotokiden, se-
fere artık bir nihayet vermek âli bir lüzum halini aldığını idrak eyle-
meleri ve sefere devam edilmesini talep eden ecnebilere karşı Yuna-
nistanm derhal filî bir yardıma ve ikmale nail olmaksızın muharebe
etmeğe devam edemiyeceğini bildirmeleri beklenemezdi. Rusyadan ve
diğer memleketlerden aldığı malzeme ile vaziyetini ıslah etmiş olan
Tiiık Ordusuna karşı yürüyebilecek bir hale gelmesi için Yunan Or-
dusunun takviye edilmek ve yeni baştan teçhiz ve ikmal edilmek ihti-
yacında olduğunu onlar nasıl takdir edebilirlerdi? Kendi askerî müşa-
virlerinin fikri sefere devam eylemek lehinde oldukça ve Ordunun
şimdiki bulunduğu halinde dahi bu seferi yapmak iktidarında olduğu
zannedildikçe, hükümet için başka türlü düşünmeğe ve hükmetmeğe,
söyleyiniz nasıl imkân olurdu ? Politika adamı olduklarından dolayı,
Ordunun içinde bulunduğu hali bilmezlerdi. Onlar için, devam etmek
kararı muayyen bir siyaset hattı olarak tebarüz ediyordu. Ordu, sadece
bir alet idi ve onların askerî müşavirleri bu siyasetin takibini yalnız
8
 ™ Ffelâkete dogrü
mümkün değil; belki faideli olacağım, onlara temin ediyorlardı. Bu te-
mınat ile ikna edilememiş olsalardı o zaman hakikaten garip sayılmak
lazımdır. Maamafih, vaziyetin fevkalâde ciddî olduğunu hüküm ve tak-
dir eden birçok zabitler vardı, bunlara sorulacak olsa, bunlar ancak
bazı muayyen tedbirlerin alınması ile iktifa edilmesini ve sefere de-
vam edilmek hususunda ihzar edilen her fikrin en aşağı bir riziko
olacağını beyan ederlerdi; fakat onlar, mes'ul bir fikir'söylem ek hak-
kına mahk değildiler . Onlar, Başkumandanın emirlerine itaat etmekten
başka bir şey yapamıyan Kolordu ve fırka kumandanları idi
Bilâhare göreceğimiz veçhile, sefere devam eylemek kararı yekvü-
cut olarak herkes tarafından kabul edilmiş değildi. Mes'ul eşhastan
hiç olmazsa birisi vardı ki, bu fikre kuvvetli bir surette muhalif idi
Bu da bizzat Ordu Başkumandanı idi. Bundan başka, seferi yalnızca
Ankara istikametinde tevsi eylemek kararile iktifa edilmemiş, fakat
Ordu kumandanlığının bütün emirlerinde görüleceği üzere ilerlemek
ve şehri zapteylemek keyfiyeti de karara sokulmuştu.
Liva Jenerah X . Stratigos sefer hakkında yazdığı hatıratında
diyor kı, « Gerek topografik şartlar ve gerekse Yunan Ordusunun işini
tacız edecek olan pek büyük mesafe dolayısile zuhur edecek muazzam
güçlükler tamamıle bilinerek» karar verilmiş idi. Müsaade edilsin! ben bu
H
sözlere inanmayacağım. Bizzat iştirak eylediğim müteakip hadiselerden
istiane suretıle hükmederek, bu seferin her noktai nazardan nekadar
söyleyebilirim d , ğ m İ ^ haz,rlanmak
nekadar az uğraşılmış olduğunu
Ri
Elhasıl, şu keyfiyeti işaret eylemeğe mecburum ki, Liva Jenerah
fetratıgosun bu mes'elenin içine Kiralın şahsını karıştırmağa çalışmak
yolu hataya düşürücü ve sadet haricidir . Bunu söyleyorum. Zira Kıral
TA
bu mes'elede hiçbir vakit lüzumundan fazla bir müdahalede bulunmamış
ve karar ile plânın icrası mes'uliyetini kendi askerî müşavirlerine
bırakmıştır. Bu keyfiyeti Liva Jenerah Stratigos benden daha iyi
bilirler. Binaenaleyh Kiralın şahsını öne sürerek mühim mes'uliyetleri
örtmeğe kalkışmak teessüfe şayan bir ehliyetsizlik alâmetidir.
Liva Jenerah Stratigos Ankara üzerine seferin devam ettirilmesi
RK
için askerî bir lüzum mevcut olduğunu isbat eylemeğe çalışmaktadır.
Gerek nazarî ve gerekse askerî noktai nazarlardan bu fikrin doğru-
luğu herhalde şüphe götürmez. Fakat bazı hareketleri icra eylemek
lüzumu ile bu hareketlerin icra edilmesi imkânı arasında büyük bir
fark vardır, icra keyfiyeti o anda el altında vasıtaların bulunmasına
vabestedir.
TÜ
21 — Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor 59
MU
Liva Jeneralı Stratigos sefere devam etmekliğin mantıkî ve kolay
olduğu kadar pek lüzumlu olduğuna bizi kandırmak için Ordunun
21 — Temmuz muharebesindeki halini de müsait bir şekilde gösterme-
ğe uğraşmaktadır; halbuki böyle değildi.
Bu kitabın satırları okunurken, 21 — Temmuz muharebesinin kat'î
bir muharebe olmadığını, yani, düşmanın askerî tebliğlerde tasvir
edilen misillü bir hezimete uğramış olmadığını Liva Jenerah Stratigosun
RU
gayet iyi anlamış bulunduğunu insan farkeder gibi olmaktadır; fakat
buna rağmen, o, zaferin mühim bir zafer olduğunu ve düşmanın hezi-
metinin de ayni derecede büyük bulunduğunu isbat eylemeğe çalışmak-
tadır. Halbuki, benim işaret eylediğim üzere, düşman ciddî zayiata
duçar olmamış, son kavgasını yapmak niyeti ile, birkaç zaman evvel
KU
hazırlanmış bulunan esas mevzilerine iyi bir intizam ile ve takip
edilmeksizin çekilmişti.
21 — Temmuzda düşmanın «İnhilâl» inden sonra sefere devam
eylemek için hâsıl olan askerî lüzuma tamamile kanmış olan Liva
Jenerah Stratigos cepheden uzakta kalan ve askerî vaziyeti içinde
bulunduğundan daha başka türlü zan ve tasavvur eden Ordu karargâ-
hının tesiri altındadır. Böyle olmasa idi, cephedeki bütün diğer zabit-
lerin, evvelemirde lüzumu olan hazırlıklar yapılmadıkça sefere devam
eyleıııekliğin tehlikeli ve tesadüfe bağlı kalacağı fikrini göstermelerine
rağmen kendisinin aksi fikirde olmasını izah eylemek güç olurdu.
İhtimal ki, Ordu karargâhmdaki bazı kimselerin tecrübesizliklerini ve
kendini beğenmelerini nazarı dikkate almaksızın Liva Jenerah Stra-
tigos için böyle bir sevkulceyş hareketinin temin edeceği neticelerin
tesiri altında kalmak ve bu vasıtalarla harbi muvaffakiyetli bir neti-
ceye vardırmağı ümit eylemek tabiî idi, kezalik Nazırlara gelince,
ayni zamanda parlamento azası bulunan kendi askerî müşavirlerinin
fikrini dinlemek te onlar için tabiî idi.
Tesadüfen evvelce emir ve kumandası altında bulunduğum I. Ko-
lordu kumandam Liva Jenerah Kondilise, Temmuzun 26. günü
Eskişehirde rastgelmiştim. Askerî vaziyet hakkında onunla uzun bir
münakaşa yaptım ve memnuniyetle gördüm ki, bizim noktai nazar-
larımız bilcümle noktalar üzerinde birleşmektedirler. Bizim her
ikimiz de, Ankaraya ilerlemek gibi azim bir teşebbüs için, her şeyden
evvel Ordunun tekrar teşkil ve tensik edilmesi, ikmal edilmesi lâzım-
geldiği ve bunun ise umumî bir seferber olma ilân edilmesi suretile
veyahut eğer siyasî ve teknik sebeplerden dolayı işbu umumi seferber
 GO Felâkete doğru
olmayı ilân eylemek mümkün değilse, o halde hiç olmazsa, bazı ihtiyat
sınıflarının silâh altına celp ve davet edilmesi ile basa çıkarılacağı
fikrinde idik. işte ancak bu takdirde emniyetli olarak daha uzaklara
yürüyüş yapılabileceğini düşündük. Zira düşmanın 21 — Temmuzda
az zayiat ile çekilmiş olduğunu görerek Ordunun efrat ve muvazzaf
zabitlerle kuvvetlendirilmesi lâzımdı. Bundan başka, düşmanın kendi
üssü olan Ankaraya doğru çekilmiş olduğunu da nazarı dikkate aldık.
Buradan demiryolu, kendisinin insan ve malzemeye müteallik her
ııevi ihtiyaçlarını ikmal edebilir ve onu en müsait şartlar altında pek
kuvvetli bir müdafaa yapmağa muktedir kılabilirdi. Bizim tarafımızdan
yapılacak bir tehdidin, kat'î muharebeden içtinap etmek için onun
daha ziyade Şarka çekilmesini mucip olabileceğini farz ve tahmin
eylemek dahi şüphesiz mümkün idi; fakat bu faraziye Sakarya nehri
gerisinde bir tedafiiî mukavemet ihtimalini kat'iyyen çukura atmazdı
Hulâsa, bizim fikrimize göre Ankara üzerine yapılacak bir ilerlemenin
muvaffakiyeti yalnız Ordumuzun mükemmel surette takviye edilmesi
ile temin edilebilirdi.
Her ne suretle olursa olsun, kıtaat için, imkal edilmek keyfiyeti
pek yüksek bir ehemmiyet arzediyordu. Çünkü, harekâtın ilk devresi
H
esnasında elbiseler ve ayakkapları az çok aşınmış, tüfek teçhizatı ve
sahra topları tamire muhtaç bir hale gelmiş idiler ve birçoklarının da
tamamile değiştirmeleri lâzımdı. Buna ilâveten, bizim işe yarar ağır
Ri
topçumuz da yoktu, elimizde olanlar da evvelce Fransızlar ve İngiliz-
ler tarafından Yerdönde ve Selânikte kullanılmış ve bu suretle eski-
miş ve yıpranmış malzeme olduklarından hakikî bir faideleri olmak-
tan ziyade kullanılmalarında pek çok güçlükleri vardı. Kadroların
TA
eksik olmasına ve tecrübesiz olmalarına rağmen büyük bir gayretle
çalışan personelde kabahat yoktu. Kabahat, malzemenin pek fena ve
yıpranmış mahiyette bulunmasında idi. Efradın maneviyatı hâlâ iyi
olmakla beraber 21 — Temmuz taarruzunda olduğu kadar da mükem-
mel değildi.
III. Kolordu kumandanı Liva Jenerah Polymenakos ile oturup
RK
vazıyeti münakaşa etmek fırsatını elde edemedim, fakat Liva Jenerah
Kondılısten öğrendim ki, o dahi benim yukarda söylediklerimi kabul
ediyormuş.
Bütün bu hazırlıklar şüphesiz zaman ve para sarfını mucip olurlar,
fakat Ordunun tamamile hazırlanmaksızm böyle bir teşebbüse sürülüp
atılmasına müsaade etmekten ise memleketi yeniden fedakârlığa
TÜ
23 — Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor 61
MU
mecbur etmek elbette daha iyi olurdu. Ordu karargâhı, Eskişehir mey-
dan muharebesinden sonra hakikati tahrif etti ve elkârı umumiye
yeni bir fedakârlığın lüzumsuz olduğuna kani olmuştu. Zannediyo-
rum ki, eğer hakikî vaziyet ciddî ve açık olarak söylenmiş olsaydı,
seferden muvaffakiyetli bir surette sıyrılmak için lüzumu olan vasıta-
ları tedarik eylemekte güçlük çekmiş olmazdık.
RU
Askerî vaziyet o merkezde idi ki. kendi arzusu ile körlüğü kabul
etmeyen her zabitin Ankara üzerine yapılacak bir ileri hareketin
kolay ve rahat yapılacağını tasavvur edebilmesi imkânsızdı.
Temmuzun 27. günü Kiitahyaya gittim, orada Ferik Jenerah
Papulasa mülaki oldum ve niyet ve tasavvurları hakkında kendisine
sordum .
KU
Başkumandan, şimdiki kazançlarla iktifa etmeğe mecbur olduğu-
muz ve daha fazla tehlikelere girişmemekliğimiz hakkındaki fikrini
saklamaksızın ve açıkça ifade eyledi, fakat hükümetin Başvekil Gonaris
ve Harbiye nazırı Teotoki ifadesile düşmanın tamamile inhizama du-
çar edilinceye kadar sefere devam eylemeği istemekte olduğunu ifade
etti. Başkumandan, bu fikirler aleyhinde kat'î ifadeler kullandı ve
hükümet bu fikirde ısrar eylediği takdirde istifa etmek niyetinde
olduğunu beyan etti.
Ben, Başkumandanı kendi noktai nazarlarında teşci etmekten baş-
ka bir şey yapamazdım; çünkü evvelemirde lüzumu olan tedbirler
alınmaksızın yeni harekâtın tehlikeli olacağı hususunda onunla
tamamile ayni fikirde idim. Miralay Pallis ile Saryanisin fikirleri
Ferik Jenerah Papulasın fikirlerine doğrudan doğruya zıt idi. Jeneral
Papulas bunların gösterdikleri muhalefet yüzünden bunalıp kalmıştı.
Bu adamların kendisinin fikirlerine itibar etmemekle kalmıyarak bu
fikirleri kökünden değiştirmeğe kendisini zorlamakta olduğundan şikâyet
ve protesto eyledi.
Miralay Pallis, daha ileriye harekâtı temadi ettirmek aleyhinde
söylenilen her şeyin mübalâğadan ibaret olacağı, halbuki düşmanın
ciddî bir mukavemet göstermesi melhuz olmadığı fikrinde idi.
Miralay Saryanise gelince, eski Başkumandan Paraskevopulosuıı
bir elçisi olan bu zabit, yukarda zikreylediğim veçhile, Küçük Asya-
daki vaziyeti anlayıp kavrayan yegâne adam telâkki ediliyor, onun
müşavirliği ve nasihati olmaksızın bütün seferin fırtınaya tutularak
batacağı zannediliyordu. Onun noktai nazarları ve fikirleri her hare-
ket için İncilin ahkâmı idi!.

02 Felakete doğru
Bu adamın, Londrada, Jeneral Foş ile Jeneral Corç kendi fikirle-
rini söylemeğe teşebbüs eyledikleri zaman bu Jenerallerin ağızlarını
tıkamak suretile vaki olan tarz ve hareketini; Kânunuevvel ve Mart
aylarında yapılan hareketlerde [Birinci İnönü, İkinci İnönü] hâsıl olan
felâketin başlıca müsebbibi oldyğunu kimse nazarı itibara almıyordu.
Yunan heyetinin askerî m ü ş ^ i r i sıfatı ile heyeti bu mühim hâdiselerle
dolu harekâta ikna eylemekf suretile takındığı tarz ve harekete rağmen
mevkiinde birakılmış, fikir ve nasihatleri ciddî bir surette nazarı dik-
kate alınmakta devam edilmekte bulunmuştu .
Ferik Papulas ile mülakatımdan sonra Harbiye Nazırını gördüm .
Nazır, Ankaraya yürümek lüzumunu ve bu suretle düşmanın tamamile
imha edilmesi istifadesini elde edeceğimizi büyük bir azimle ve uzun
uzadıya izah eyledi. Cevaplarımdan ve itirazlarımdan bu fikirleri ka-
bul etmemekte olduğumu gören Nazır, 21 — Temmuz meydan muha-
rebesinden sonra düşmanın ezilmiş olduğunu kabul edip etmemekte ol-
duğumu bana sordu. Fskişehir meydan muharebesinin neticesinin kat'î
olmaması hasebile nazarî olarak — Yani askerlik noktai nazarından —
sefere devam eyleıııği kabul etmemek benim için mümkünsiiz olduğunu
ona izah eyledim. Fakat, sefere yalnız nazarî olarak devam eylemek
kâfi gelmiyordu. Amelî olarak dahi devam edilmek lâzımdı ve benim
H
fikrime göre ise evvelemirde bazı muayyen tedbirler ittihaz edilmek-
sizin böyle bir hareketin kabili icra olmadığını söyledim ve şimdiki
şartlar altında alınması lâzımgelsn tedbirlerin nelerden ibaret olacağı
Ri
hakkında noktai nazarımı ilâve ettim . Kıtaatın ikmali mes'elesine ge-
lince, Atinada ve İzmirde her nevi ikmal malzemesinin mevcut oldu-
ğunu ve fakat düşmanın ciddî musibete duçar edilmiş olmasına göre
yeni ihtiyat sınıflarının silâh altına çağrılmasına lüzum olmadığı fik-
TA
rinde bulunduğunu Nazır cevap olarak söyledi.
Ankaraya bir ileri hareket, onun fikrince âli bir ehemmiyette idi,
zira düşman henüz tam manasile tahrip edilmemiş olduğundan onun
imhasını tamamlamağa lüzum vardı. İlâve olarak ta yapacağımız ha-
reketin pek mühim olmıyacağı, çünkü ancak bir «Akın» mahiyetinde
bulunacağını söyledi [Öyle olsun].
RK
Cereyan eden mükâleme bana şu kanaati verdi ki, Nazır askerî
vaziyetin ne olduğunu kavramamıştır. O «düşman hernekadar şimdilik
tamamile imha edilmemiş ise de, ciddî bir surette sarsılmıştır ve bu
sebepten bizim mevcut kuvvetlerimiz harekâta devanı eylemeğe kâfidir»
telâkkisinde idi; nihayet te bu ecnebi akın [Raid] sözünü kullanması
da, Nazırın vaziyeti ne derece kavramış olduğunu keşfetmek için be-
TÜ
ttim merakımı kurcaladı. Bu sebepten kendisine " Ankara üzerine akjn»
21 — Temmuz askerî vaziyeti hakkında rapor (îB
tabirinden ne kasdetmekte olduklarını, bundan belki bir piyade müfre-
MU
zesi ile takviye edilecek olan süvari livası ile bir hareket mi kastedil-
mekte olduğunu sordum ve bunun manası, «tekmil Ordunun Ankara
üzerine yapılacak akına iştirak edeceği» olduğu cevabını aldım. Daha
fazl ısrar eylemedim, çünkü benim fikrim, kendi 12. fırkamın vaziyetini
izah eylemekten daha yukarılara çıkmak salâhiyetine malik değildi,
maamafih bana sorulduğu vakit fikrimi söylemekten çekinmedim,
RU
bundan daha fazlasına gitmeğe ve hükümetin mes'uliyet sahibi askerî
müşavirlerinin noktai nazarlarına muhalif olan fikirlerimde ısrar eyle-
meğe hakkını da yok idi.
Bütün işittiğim şeylerden dolayı ve gelmekte olan ıstırabın kuvvetli
bir hissi kablelvukuu ile hâsıl eylediğim yeis ve ümitsizlikle Kütahya-
dan hareket ettim.
KU
Ankara üzerine sefere devam etmek için verilen son karara ne
suretle varıldığını ben bilâhare Ferik Jeneral Papulastan öğrendim .
Bu karara dair, hakikate az veya çok yakınlaşan birçok şeyler söy-
lenmiş ve yazılmıştır, fakat benim bu karar hakkındaki malûmatım
bizzat Başkumandan Papulas ve onun Erkânıharbiye reisi Miralay
Pallis ile mükâlemelerime istinat eder.
Ferik Jeneralı Papulas, bana itiraf eylediği üzere, bu harekete
muvafakatini vermeği kat'î olarak reddeylemiş ve hattâ eğer kendi
Erkânıharbiyesi ile hükümet noktai nazarlarında ısrar eylediği takdirde
istifasını vermek suretile tehdit eylemişti. Başkumandan, Harp Meclisi
huzurunda ademi muvafakatini gösterdi, fakat buna rağmen kendi
şahsî kanaati aleyhine hareket eylemeği kabul eyledi. Ricatten sonra
Başkumandana mülâki olduğumda, kendisinin hükümet aleyhinde ve
Erkânıharbiyesinden bazıları aleyhinde — bilhassa Miralay Saryanis
aleyhinde — acı acı sözler sarf ettiğini derhatır ediyorum.
Maatteessüf, Ordu karargâhmdaki Erkânıharbiye heyeti Ordu ku-
mandanının karakterini oldukça vazıh olarak anlamışlar ve onun ma-
ruf olan hotbinliğinden ve hırsından büyük bir meharetle istifade
eylemişlerdir; hernekadar Ferik Jeneralı Papulas hissi selimden de
mahrum bir adam değil idise de harp san'atinde olan cehaleti yüzün-
den Erk âmharbiyesinin fikir ve nasihatini körükörüne takip eylemeğe
mecbur oluyordu. Bilhassa, Erkânıharbiyesi, onun mantıkî düşüncele-
rinden hâsıl olan her hangi bir muhalefeti yenmek istedikleri zaman
gözlerinin önüne muvaffakiyet ve zafer manzara ve hayalleri getiren
fikirler ve deliller irat ederek yukardaki veçhile hotbinlik ve hırsını
okşuyorlardı. Diğer taraftan Miralay Pallis, teklif edilen şartlar altında
 64 Felâkete doğru
bu seferin icrasının tehlikeli olacağına hükmeden kimselerin noktai
nazarlarına iştirak etmemekte idise de böyle bir teşebbüsün teknik
noktai nazarından kolay olmaktan uzak olacağı, yahut kolayca yapı-
lamıyacağı fikrinde idi.
Maatteessüf Kütahyada Miralay Saryanis ile birlikte askerî vazi-
yeti münakaşa etmekte olan Nazır Gonaris ile Teotoki, bunun hakkında
pek nikbin fikirler hâsıl eylediler ve belki de bu nazırların Ankara
üzerine harekâtın devamı mes'elesini Ordu kumandanlığına ve Erkâ-
nıharbiyesine teklif eylemelerindeki şekil ve tarza işbu münakaşaların ;
yani lıâsıl eyledikleri nikbin fikirlerin tesiri olmuştur. Ferik .Jenerah
Papulas dikkatle dinlemekte iken Miralay Pallis bilhassa mesafenin
büyüklüğü, arazinin hali dolayısile ikmal mevaddınm nakli hususundaki
güçlükler ve kıtaatın duçar olacakları yorgunluklar dolayısile böyle bir
teşebbüsdeki güçlüğü işaret ederek kendi fikrini uzun uzadıya izah
eylemiştir. Bazı Erkânıharbiye zabitlerinin bu seferin kolaylıkla yapıla-
cağı fikrinde olduklarını Başvekilin işaret eylemesi üzerine Miralay Pal-
lis söylediği fikirlerin şahsî ve nazarî olmadığını; fakat Ordu kuman-
danlığının mesul fikrini temsil eylemekte bulunduğu cevabını vermiştir.
Uzun bir münakaşadan sonra, sadece askerî vaziyetten ne suretle
istifade edeceğini düşünmekte olan Başvekil Gonaris daima sükût
H
halinde bulunan Ordu kumandanının huzurunda Miralay Pallise aşa-
ğıdaki üç süali sordu:
a ) Halihazır vaziyeti, hükümete müstakbel siyaset hattını istinat
Ri
ettirecek bir vaziyet midir, yani bundan sonra Ordumuz, işgal
edilmiş olan arazide emniyet içinde ve taciz edilmemiş bir
halde kalacak derecede düşman kuvvetleri tahrip edilmiş midir?
b) Şimdiki vaziyet, silâh altındaki ihtiyat sınıflarının tedricî bir
surette terhis edilmelerine müsaade eder mi? TA
c) Yukarda sorulan iki süalin cevabı menfi olursa, Ordu Başkuman-
lığının teklif edeceği yeni hareket nedir?
Erkânıharbiye reisi ilk iki süale menfi cevap verdi ve Ordunun
atiyen yapacağı işi şöylece izah etti:
« Düşmanla temas tesis edilinceye kadar ileri harekete devam
edilecek; eğer düşman Ankaradan daha uzaklara; Sivas veya Kay-
RK
seriye doğru çekilecek olursa, ne olursa olsun, Ordu onun hükümet
merkezine girecektir. Fakat eğer Türk Ordusu daha uzaklara ricat
etmezse onlara taarruz edeceğiz ve Miralay Pallisin bizim muzaffer
olacağımızdan hiçbir şüphesi yoktur. Eğer düşman Ordusu bulunduğu
yerde kalacak olursa her iki Ordu karşılaşacak, o zaman Ordunun
TÜ
Küçük Âsyada Ordunun harekâtı hakkında muîıtıra 65
Ankaraya ilerlemesi havanın ahvaline bağlı kalacaktır. Maamafilı
MU
büyük mesafenin sebep olacağı güçlükleri azaltacak nakliyat vasıtaları
ve bilhassa motörlü kamyonlar tedarik edilmedikçe hiçbir şey yapıla-
mıyacaktır » .
Ordu Başkumandanının fikirleri bunlar idi. Nazırlar hemfikir idiler
ve Başvekil, lüzumu miktarda motörlü kamyon ile talep edilen muhtelif
cins ikmal mevaddınm hükümetçe Orduya temin edileceğini bildirdi.
RU
Ordu başkumandanı münakaşaya iştirak etmedi — Kiralın mevcut
olması kendisini dilsiz yaptığını bana söylemişti —; karar onun
müşareketi olmaksızın alınmıştı. Şayet nihayette Erkânıharbiyesinin
fikrini kabul eyledise bu cehaletinden ve Ordu Başkumandanlığı mevki
ve vazifesinden istifasını mucip olur mülâhazasile fikirlerinde ısrar
edecek manevî cesareti gösterememesinden ve istifa etmekliğin ise
KU
kendisinin kör hırslarına uygun gelmemesinden ileri gelmiştir.
Erkânıharbiyenin fikri, aşağıdaki şekilde hükümete yazılan bir rapor
halinde tesbit edilmişti:
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra
Kütahyada 28 — Temmuz - 1921
A) Eskişehrin işgali ve (Eskişehir — Afyon Karahisar) cephesinde
düşmanın parçalanmasile seferin birinci devresi neticelendirilmiş idi.
B) İkinci devrenin hedefi, Kemal kuvvetlerini bir daha Eskişehir
önünde tekrar toplanmaları ya mümkünsiiz olacak veyahut pek fazla
zaman ve vasıtalar talep edecek — ki, düşman hali hazırda bu va-
sıtalara malik değildir — veçhile parçalamak veyahut Eskişehirden
uzaklaştırmaktır .
C) Bu hedefi ve maksadı elde etmek için Ordu Ankara üzerine akın •
lar yapmağa mecburdur. Eğer bu akınlar esnasında düşman küvet*
lerile temasa gelecek olursa bu kuvvetler ezilmek, Ankarda birikti-
rilmiş olan düşman ikmal mevaddı tahrip edilmek icap eder. Bundan
sonra da düşman teslim olmıyacak olursa Ankarada uzun müddet
kalmak faide vermiyeceğinden dolayı Ordu, demiryolunu tamamile
tahrip eyledikten sonra Eskişehre geri dönmek lâzımdır.
D) Bu akm seferinden sonra Kemalin büyük bir kuvvet muhafaza
eyleyebilmesi gayri muhtemeldir; olsa da bu Ordu nakliye vasıtala-
rından mahrum bulunması hasebile demiryolu hattını terkedemiyecek
ve Eskişehir cephesine kuvvtle yaklaşamıyacaktır.
E ) Ankara üzerine yapılacak sefer, katedilecek mesafenin büyüklüğü
[Eskişehirden Ankaraya Sivrihisar yolu ile 205 kilometre, (Çifteler—
9
 _ I6 Felâkete doğru
W ) y o t e fle ise 800 « . ] , yollamı fena llaUe Küçük Asyadn Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 67

MU
bulunmaları, köprülerden maada olan yerlerde Sakarya ve Porsuk tanzim etmeğe lüzum olmazdı, çünkü, bir kere mağlûp edilmiş bir
n-ma a r , n ı geçmek imkâna,zhğ, gibi şeyler hasebde C mer ebe düşman zaten artık ne tekrar toplanabilir ve ne de taarruz edebilir.
ay mh ba?1 ya k
Yok, eğer yalnız düşmanı cepheden itip uzaklaştırmak matlup idise,
mevsto de rgCT "'? T '
mahZUrIar
'
araS,nda
' "
ba hca
""etli bunun için de düşmana taarruz etmekten başka bir vasıta yoktu .
s X p olur ? ¡kmal S«ç,ilerine
Hulâsa, her iki halde de düşmana bir taarruz yapılmak lâzım geleceği
F)
bundan anlaşılıyor. Bu doğru olunca, ne için « C » maddesinde bundan
t e ? k f k U v B . a ? k U r , n d a " ! , ğ m m ! ) U l , U S U S t a §i m< iiy e kadar yapmış olduğu bahsedilirken < eğer düşman kuvvetlerde temasa gelinecek olursa »

RU
8
tanHBevbkk ' M a r y a n ı n Şarkf L n t a k a s İ a sözleri sarfediliyor ? Tasavvuruma göre bundan çıkan mana Ordu
kumandanlığının, düşmanın bizim karşımızda bulunup bulunmadığı
O ) Eger bu yürüyüşte Ordu, düşmana tesadüf eder ve onu ezerse hakkında müphemıyet içinde bulunmakta olduğudur. Halbuki Ordunun
k - v e t - n bmlasm, ile Ankara üzerine takip güçlük gf.sterm yeceM bir hava keşif hizmeti ve istihbarat büroları mevcut olmasına ve her-
fa O d u l Sakaryanm ötesine çekilmiş olur- güıı gelmekte olan esirlerden ve kaçaklardan malûmat tedarik etmek
mümkün bulunmasına nazaran bu da imkânsız olmak lâzımdı.

KU
i lerııyeceKtıı
l e r l e k t i r vveyahut » I 6duracaktır.
e ^ m f t ta * * * J ™ 1 . Bunun
™ * a rmanası
t,ara tâbi
ya
şudur: Eser
Akınlar [Raids] sözü neden dolayı kullanılmıştır; hem de ne için
« r h ' T l " b 0 Z
l , B ; r i ,°'arak
geçerse ve m o t S cemi olarak kullanılmıştır? Bu söz, Kütahyada benim ile konuşurken
a e bul UrlarSa
d^am e İ M i Î m ™ ™saire . . . ileri hareket Harbiye Nazırı tarafından kullanılmıştı. Benim bildiğime göre, asker-
devam edebdıı aksı halde Ordu, demiryolunun, Beylikköprüden likçe bu sözün manası düşman memleketinde, muayyen bir noktada
• ibaren Eskişehir,n 100 kilometre Şarkındaki b r n o L y a T a d a r
karışıklık vücude getirmek maksadı ile, başlıca süvari tarafından,
olan kısmını tahrip ettikten sonra Eskişehire çekilmece nmcburdu"
yahut yanma piyade katılmış süvari tarafından geniş mikyasta yapıları

H
Küçük Asyadaki Ordu Başkumandanı tahripkâr bir hareket, fakat bilhassa çabuk bir harekettir. Fakat hiçbir
A . Papulas suretle dokuz piyade fırkası tarafından, kenidini tahkimat içine almış
bir düşmana karşı bir hareket manasına gelmez. Bu kelimenin cemi

Ri
Yukardaki muhtıra 28 Temmuz 1921 tarihinde Kirala Başvekile olarak kullanılması da anlaşılmaz; çünkü tekmil bir Ordunun tıpkı
ve Harbiye Nazırına arzedilmişti. • süvari topçusu ile teçhiz edilmiş bir süvari livası gibi hareket ederek
Askeri bir vesikayi karakterize eden veya etmesi lâzımgelen vuzuh Ankara üzerine akınlar yapmağa teşebbüs eylemesi mümkün değildir.
TA Ankara üzerine işbu akınlar fikri, düşman kuvvetlerinin mağlûp
edilmesi keyfiyetini ikinci dereceye atıyor ve bu keyfiyete «tesadüf
mes-elddSfSiin?e n me
f U
,°Ia" ^ r t i p eden kimselerin bu
^ f h a s u f m b i t m İ «M , e m n ı y er n
i i gösteriyor. Harekâtın birinci edilirse ezilecektir » tarzında işaret edilmekle iktifa ediliyor.
Esas hedef olarak Ankara şehri ve oradaki düşman erzak ve cepane
ve malzeme depolarının tahribi zikrediliyor, halbuki pek alâ biliriz ki,
BUu Z m
T' ? , D a
? T Serİye
demek daha d o j lur , her askerî hareketin başlıca hedefi düşmana rastlamak ve onu
g A e f e ^ - r - - ¿sz yok etmektir. Muhtırada kullanılan lisandaki miiphemiyet, Türk
RK

Ordusunun Ankara istikametinde olmayan bir noktaya çekildiği ve

bizim de onu tamamile ihmal ederek serbestçe Ankaraya ilerleyeceği-
miz fikrine insanı sevketmektedir . Böyle bir vuzuh yoksulluğu; bilhassa
askerî vaziyeti ve Ordu Başkumandanlığının noktai nazarlarını anlamak
merakında bulunan iki Nazıra verilmek için yazılmış bir vesikada
bulunması affedilmez bir noksandır.
TÜ
 78 ^ Felâkete doğru
Bundan maada, Ankaradaki depoları tahrip edildikten sonra düş-
manın mutavaat göstereceği emin bir iş telâkki edildiği muhtıradan
anlaşılıyor. Bu nasıl...? Eskişehir ile Ankara arasındaki mesafenin ne
derece büyük olduğu ve binaenaleyh bizim taarruz teşebbüsümüzün
ilk işareti görünür görünmez düşmanın bütün depolarını başka bir
yere nakledebilmek için pek çok zamana malik olacağını, askerî
mes'elelerde en tecrübesiz bir adamın bile görmesi için haritaya bir
göz fırlatması kâfi gelir . Bu iş te zaten halen bilinmiş bulunuyordu,
zira, Ankara şehrinden daha öteye demiryolu uzanmadığı için yürütül-
mesi mümkün olmayan bazı vagonlar muhteviyatı müstesna olmak
üzere şehir, depolardan tahliye edilmişti. Binaenaleyh, eğer biz Anka-
raya girmiş olaydık, Eskişehirde olduğu gibi, orada işbu demiryolu
vagonları ile birkaç boş depo müstesna olmak üzere hiçbir şey bula-
mayacaktık. Hiçbir halde, bir düşmanı tamamile kötürüm edecek
mikyasta «Malzeme» nin tahribi mümkün değildir; böyle bir şey
ancak meydan muharebesinde onun kat'î surette mağlûp edilmesi ile
nıezcedilerek mümkündür. Ankaraya giden demiryolunun tahrip edil-
mesi düşmanın Eskişehir cephesi önünde bir muhtemel tecemmüüne
mâni olur tarzındaki salâhiyettar zevatın düşüncelerini hata telâkki
H
ederim. Küçük Asyada bir miktar demiryolu müstesna olmak üzere,
yalnız, yaz mevsiminde ağır tekerlekli nakliyatın geçmesine ve işle-
mesine müsait olan ve fakat kış mevsiminde geçit vermeyen ve ancak
Ri
mahallî arabaların ve bunların içinde bilhassa yaysız ve öküzle çekilen-
lerin istifade edebilecekleri yol izleri vardı. Türkler o zaman pek az
miktarda motörlü nakliyat vasıtalarına maliktiler ve bütün nakliyat-
ları yukarda zikredilen metodlarla icra ediliyordu . Bu keyfiyet onların
TA
hareket kabiliyetlerinden hiçbir şey eksiltmeyordu. Bundan başka,
Eskişehir Şarkmdaki memleket aksamı kısmen çöl memleketi ve
fakircesine ekilmiş olduğundan demiryollarının mevcut olmaması Türk
Ordusunun hareketine büyük bir tesir yapamazdı. Eğer Türk Ordusu
muharebe vermeği arzu etmezse çekilebilirdi ve aksine olarak bizim
çekilmekliğimiz halinde bizi takip edebilirdi. Nitekim, demiryolunun
büyük bir kısmı yani 100 kilometreden fazla bir kısmı bilâhare tahrip
RK
edildikten sonra dahi gene iş böyle oldu. Biz Sakaryadan çekildiğimiz
zaman düşman bizi takip etti. Bizi her tarzda hırpaladı ve hattâ
Eskişehirde muayyen cephemize yerleştiğimizden sonra Eylül ayının
sonunda bize taarruz dahi etti.
Muhtırada, beklenmekte güçlükler zikir ve tasvir edilirken, en mü-
TÜ
him olan güçlük yani içinde tek bir damla su bulunmayan ve eskilerin
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
MU
A x y l o s çölü dedikleri Tuz Çölünün geçilmesi unutulmuş idi. Bu çöl
II. Kolordu tarafından inanılması güç ıstıraplarla geçilmiştir.
«F» fıkrasında «İşbu teşebbüsün şimdiye kadar yapılmış olan
tetkik ve miitaleası» sözleri kullanılıyor. Muhtıranın birinci kısmında
y a z ı l a n şey yani Ankaraya akınlar yapılması, mevcudiyeti yanlış
bir düşmanın ezilmesi ve Anaradaki düşman iddiharatmm tahribi gibi
kat'iyyen tetkik edilmeksizin yazılmış ve bütün bunlar nazırları keyif-
RU
lendirmek ve hiçbir hakikî manası olmayan tumturaklı sözler kullanmak
gayretile viicude getirilmişti. Fakat eger tetkik ve mütalea edildiği
doğru ise, bu fıkralardan en sonuncusu bütün işe bir taç geydirmektedir.
Düşmanın faraziyata istinat eden mevcudiyeti bir kere daha, fakat bu
defa daha istihfaf kâran e bir surette zikredilmiş idi, çünkü onun imhal
edilmesinden sonra onu Ankaraya takip etmek için Ordunun yalnız
KU
bir kısmı lâzımgelecekti. Fıkranın mütebaki kısmı ciddiyetle telâkki
edilemez , nazırların , işbu muhtırayı daha fazla sarahat ve
daha eksik ifade müphemliği gözetilmek ve böylece muhtıranın
işbu şüpheli manalarını ortadan kaldırmak ricasile yazanlara iade
etmemesi hayreti muciptir. Bu kabilden bir vesikada, muayyen bir
mes'ele hakkında bu kadar çok kat'iyetsizlik göstermek hakikaten
hayreti muciptir. Muhtıradaki şartlara gelince; vaziyete müteallik bütün
amiller malûm idi. Çekilmekte olan düşman tarafından demiryolunun
tahrip edilmiş olan bazı kısımları askerî demiryolları idaresince [Binbaşı
Mich. Vlaugalis ] acele tamir edilmekte idi. Yolların hali ve motörlü
nakliye vasıtalarının miktarı ve hali tamamile malûm bulunuyordu.
Bu vesikanın maksadı, hükümeti tenvir etmek değil, fakat daha
ziyade Ordu Başkumandanlığının mes'uliyetini hükümetin omuzları
üzerine atmaktı. İşin böyle olduğu da bilâhare sefer muvaffakıyetsiz-
liğe uğradıktan sonra Ordu Başkumandanının, muhtırayı cebinde taşı-
y a r a k , kendi hareketinin hükümetin maksat ve niyetleri ile mutabık
olduğunu ispat maksadile sağa ve sola çıkarıp muhtırayı göstermesinden
anlaşılmıştır.
İçtima bittikten sonra Başvekil Gonaris Atinadaki hükümete aşağı-
daki telgrafnameyi gönderdi:
İzmir : 7 — Temmuz — 1921
« Mahremdir: Bu sabah Kıral Hazretlerinin riyeseti altında bir harp
meclisi aktedildi. Benden ve Harbiye Nazırından maada Erkânıhârbiye
reisi Pallis ile birlikte Ordu Başkumandanı, Büyük Erkânıhârbiye reisi
Dosmanis ve liva Jenerali Stratigos hazır bulundular . Hareketimden
evvel Teotokinin size çektiği telgrafname ile malumattar edilmiş
 78 ^ Felâkete doğru
olduğunuz veçhile askerî vaziyet hakkında hükümetin fikrini tebliğ
ettim.
« Hükümetin, düşmanı tahrip eylemek maksadile harekâtı askeri-
yenin yapılmasına karar ve emir vermiş olduğunu ve düşmanın tahrip
edildiğine delil ve alâmet olacak keyfiyetin ise müzakereyi teklif ey-
lemesi ve bizim için faideli olması şartolan bir sulhü kabul eylemeğe
mecbur olmaması veyahut harbin nihayet bulmuş olduğunun tarafımız-
dan ilân edilmesine düşmanın imha edilmesi sayesinde müsaade edecek
ve ondan sonra vaziyeti düzelterek terhis icrasını emreylemek sureüle
ııimresmî bir sulha kalbeyleyecek veçhile düşman kuvvetlerinin dağıtılıp
kötiirum edilmesi olduğunu söylemek suretile vaziyet aldım. Düşman
müzakereye yanaşmağa ve sulhü kabul eylemeğe meyil göstermedi.
Düşmanın imhası keyfiyetinin bir emrivaki olup olmadığını ve yukarda
zikredilen işlere mübaşeret eylemek caiz bulunup bulunmadığını Ordu
Başkumandanından sordum. Ordu Başkumandanı, düşmanın fazla
zayiata duçar olmuş olduğunu ve inhilâle pek yakın bir vaziyette
bulunduğunu, fakat yukarda zikreylediğim manada imha edilmiş olarak
tasvir edilemiyeceğini beyan eyledi.
« Arzu edilen neticenin muvaffakiyetle husul bulması ne gibi bir
hareketle temin edileceği sualine karşı, muvaffakiyetin şüphesiz olarak
elde edileceğini, fakat her ne olursa olsun düşmanı takip ederek
Ankaraya yahut azamî olarak Alys nehrine varmak lâzımgeldiğini
Ri
herkes kabul eyledi. Bu teşebbüs 20:40 gün yiyecektir. Eğer düşman,
bir ihtimal olarak Sivrihisar yahut Sakarya Şarkmdaki müdafaa hattında
kalacak olursa mağlûp edilecek ve tahrip edilecektir. Bundan sonra
harekâta devam edilmesine ittifak ile karar verildi. Fırkaları tekrar
TA
ikmal etmek ve bilhassa ayakkabı ve elbise ile teçhiz eylemek
lüzumuna binaen harekâta başlamak için on gün hazırlanmak
lâzımgeliyor.
«Papulas bugün Eskişehire gitti. Kıral Hazretleri ve biz kıt'aları
teftiş edeceğiz ve temeyytiz eden alay bayraklarına, zabitlere ve
RK
neferlere nişanlar vereceğiz. Ondan sonra buraya döneceğiz ve Kıral
Hazretlerde beraber bir hafta müddetle kalacağız ».
Gonaris
Başvekilin bu hulâsası, askerî vesikanın hilâfına olarak vazıh ve
sarihtir. Seferin devamı mümkün olduğuna ve bizim lehimize olacağına
TÜ
kanaat etmesi ise hayreti mucip değildir.
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
İtiraf edilmelidir ki, eğer hükümet harekâtın devamını arzu eylemiş
MU
ise, bunu düşman mukavemetini kırarak küçük Asya çıkmazından
muvaffakiyetle kurtulmak için yapmıştır. Bu sayede Ordu ve Yuna-
nistandaki efkârı umumiye tarafından pek ziyade arzu edilmekte olan
acele bir terhise erişilebilecekti. Fakat, hükümetin bunun için icra ve
tatbik eylediği tarz doğru bir tarz mıdır ? Ordu Başkumandanlığının
plânları bu arzuları ve noktai nazarları tatmin edebilir midi ? Sakar -
RU
yaya ileri hareket ve demiryolunun tahribi bizim müdafaa hatlarımızın
Eskişehir Şarkında yerleştirilmesi ihtimaline lüzum hâsıl ettiriyordu,
eğor düşman imha edilemediği takdirde ise, biz bu hattı, azaltılmış bir
kuvvetle tutmağa muktedir olamazdık .
Düşmanın Sivrihisar Şarkında kendisini müdafaa edebileceği fikri-
nin nereden çıktığını bilmeyorum, çünkü düşman Sakaryanın bu cihe-
KU
tinden hiçbir ciddî mukavemet gösteremezdi, binaenaleyh düşmanın
müdafaa hattı, nehrin daha uzağmdaki tepeler üzerinde vücude getiril-
miş olması daha muhtemeldi. Böyle hareket eylediği takdirde yani
nehrin Şarkında müdafaaya geçmesi halinde ciddî ve müessir bir
müdafaa vücude getirecek ideal bir mevzi vücude gelirdi, çünkü taarruz
eden kuvvetler Sakaryayı geçmek lüzumu karşısında kalacaklarından
Ordumuz bu mevkie varınca ya nehri geçib taarruza devam eylemek
H
veyahut nehrin önünde durmak keyfiyetlerine karar vermeğe mecbur
olacaktı. Eğer «Hâkim şartlara tevfikan» Ordu tevakkuf edecek olursa
bundan düşman ne gibi bir intiba elde ederdi? Bütün Yunan Ordusunun
iştirakile büyük bir mikyasta yapılacak olan bu hareket, düşmana,
Yunan Ordusunun hakikî bir taarruzunun püskürtülmüş olduğu intibaını
verecek ve böylece işbu hareketin neticesi, yapılmasında ve teşebbüs
edilmesindeki maksada muhalif çıkacaktır. Bundan maada, «O zaman
hâkim olacak şartlara tevfikan » eğer Ordu ilerliyecek olursa, Orduyu
kendi hareket üssünden 100 kilometreden daha uzaklara vahşi ve yarım
çöl halinde bir memleketin içerilerine sürükleyecek olan bu askerî
hareketin kat'î bir şüphesizlikle muvaffak olacağı nasıl temin edilir?
Kuvvetli bir Ordunun pek çok güçlükleri yenebileceği malûmdur; fakat
orada kendi karşısında her şeyin iktidarsız kalacağı mâniler dikilidir;
bunlardan birisi de çöldür. Eskişehir Şarkındaki mmtaka az çok çöl
sayılabilir, fakat Sakaryanın Cenubuna ve Sarkma doğru olan kısım
bilfiil kâmilen çöldür ve pek geniş aralıklarla nadiren bulunan köyler
ise insan meskeni olmaktan ziyade hayvan meskenine benzerler. Böyle
geniş ve irtibat ve nakliyat yollarından tamamile mahrum bir nımtaka-
nın ilerliyen bir Orduya pek büyük bir mania olacağı aşikâr olmasına
 Felâkete doğru
rağmen, yüzlerce kilometre genişliğindeki bu susuz toprakları geçmeğe
Orduyu muktedir kılmak için ciddî tedbirler alınmamıştı. Ordu Başku-
mandanlığı ne memleketin halini ve ne de daha mühim bir keyfiyet
olan kendi düşmanlarının bilgi ve meharetini yetişecek kadar nazarı
dikkate almamıştı. Düşmanın askerî bir kudreti veyahut sevkulceyşî
bilgisi olacağı zannedilmiyordu. Fakat gördük ki, düşman harekâtın ilk
devresinde mağlûp' edilmemişti ve fena bir surette sarsılmış olmakla
beraber harap olmaktan ne suretle içtinap etmek lâzımgeldiğini bilmiş,
binaenaleyh büyük bir askerî kudret sahibi olduğunu göstermiştir.
Müteakip hadiselerin isbat etmiş olduğu üzere, gerisinde hudutsuz
genişlikte bir dost memleketi mevcut olan ve vaktinde bir çekilme
yapmak suretile kendi hasmının kuşatma manevralarından kendisini
kurtarmağı bilen bir Ordu, bilfiil tehlikede değildir. Bizim Ordumuz
ilerledi, düşmanla çarpıştı, durdu ve nihayet te Eskişehir önündeki
hatta çekildi. İleri hareket büyük gayretle ve tasvir edilemez mahru-
miyetler altında vuku buldu. Meydan muharebesi bizim hasmımız
tarafından seçilmiş bir noktada ve ona daha müsait şartlar altında
verilmiş idi. Neticede vaki olan tevakkuf ve meş'um ricat, iklim
şartlarından ve düşmanın üstünlüğünden ziyade cepanenin ve iaşe
mevaddmm tükenmesinden ileri gelmişti. Zannediyorum ki, bu keyfiyet,
Ordu Başkumandanlığının o memleketin güçlüklerini yetişecek kadar
nazarı dikkate almadığı hakkındaki münakaşamı nihayet isbat eder.
Her şeyden evvel, Yunan Ordusu Sakaryanm öte yüzünde düşman
Ri
tarafından mağlûp edilmemişti. Ricat, sefere olan hazırlıkların noksan-
lığından, bazı iptidaî harp hakikatlerine vukufsuzluktan ve tecrübeli
bir sevk ve idareci dimağın mevcut olmamasından ileri gelmiştir.
TA
Bütün bunun neticesi, Ordumuzun maneviyatının düşmesi ve düşman
Ordusunun maneviyatının da bu yüzden tekrar canlanmas olmuştur .
Hükümetin arzu eylediği ve yapmağa karar verdiği şeyin nazarî
olarak doğru olduğunda en hafif bir şüphe dahi yoktur. Yani harekâ-
tın ilk devresinde düşman ciddî bir hasara duçar olmadığı ve ne
mütareke akti ve ne de arzı mutavaat için bir teklif dermeyan eyle-
memiş bulunduğu için, sulh aktini ve mümkün olduğu kadar çabuk
RK
bir zamanda terhisin icrasını temin eylemek maksadı ile sefere devam
eylemek ve meram ve arzumuzu düşmana cebren kabul ettirmek bize
lâzım idi.
Askerî mes'ele başka türlü muvaffakiyetli bir hal" sureti kabul
etmiyordu ve daima vaki olduğu üzere askerî bir mes'elenin yalnız
TÜ
tek bir doğru hal sureti vardır. Yalnız bunun icrasının doğru olup
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakmda muhtıra ?3
MU
olmadığını görmek kalıyordu ve ben de işte bu imkân üzerinde müna-
kaşa yürütüyorum; çünkü elimiz altında ne lüzumu olan adet ve ne de
yetişecek kadar vasıtalar yoktu. Seferin devam eylemesine karar
verenler bu amilleri yetişecek kadar nazarı dikkate almadılar ve hare-
kâtın ilk devresinin ikmal edilmesindeki kolaylık hasebile zeki ve
fakat tecrübesiz Miralay Saryanisin delillerine,, felâket getirici bir ka-
rara varmak için, kendilerini inandırdılar.
RU
Hâdisatm maatteessüf beni haklı gösterdiği üzere, bugün düşündü-
ğüm gibi o zaman dahi Yunan Ordusunun (Eskişehir — Afyon Karahisar)
hattında kat'î olarak yerleşmesini tedbirsiz ve Ankara üzerine yapıla-
cak bir hareketi ise daha fena buluyordum. Harbiye Nazırı ve Miralay
Pallis ile vaziyeti münakaşa eylediğim zaman, bana, şüphelerimin ve
delillerimin hakayikî ahvale istinat eylemediğini ve onların düşman
KU
vaziyetinin, zahirde olduğunun aksine olarak ümitsiz bir halde bulun-
duğunu gösterecek surette firarilerden ve esirlerden malûmat elde
etmekte oldukları ve Yunanistan için yaptığı fedakârlıklarından ve
mücadelelerinden bazı menfaatler iktitaf etmemek gayrimümkün olduğu
cevabı verildi. Onlar, Türkiyenin bizim sulh şartlarımıza derhal razı
olacağını ve bunu elde etmek için ise, yalnız Ankarayı tecrit eylemek-
H
ten başka bir tesir vücude getiremiyeceği tabiî olan Eskişehir ve Afyon
Karahisar demiryolu merkezlerini işgal eylemek kâfi gelmeyeceği
fikrinde idiler. Türkiyeyi mutavaata icbar etmek için Yunan Ordusu
hükümet merkezi olan Ankaraya girmeğe ve işgal eylemeğe mecbur-
dur ; seferin mümkün olan en uzak hududa kadar sürülmesini Büyük
Devletlerden birisinin gayri resmî olarak nasihat eylemiş olduğu ve
işler yolunda gittiği takdirde Yunanistana bir istikraz ve hertürlü
harp malzemesi temin eylemeği ve kezalik Yunanistan tarafından
fethedilen memleketleri ilhak eylemesi hakkını dahi tanıyacağını
vadeylemiş olduğu malûmatı da buna ilâve ediliyordu.
Şüphesiz bu siyasî delil nazarı dikkate alınmağa lâyıktı, fakat
buna ifrat derecesinde bir ehemmiyet atfeylenememiş olduğunu itiraf
eylerim, zira eğer hakikaten Büyük Devletlerden birisi yardım etmek
için böyle bir arzu göstermiş olsaydı, o halde bu Devlet için seferin
sonunun alınmasını beklemekte mana ve mantık yoktu, bilâkis Türk-
lerin diğer Devletler tarafından bol bol ikmal edilmekte olmaları hase-
bile, gerek para ve gerekse malzeme gibi harbin devamı için lüzumlu
olan vasıtaları derhal vermesi lâzımdı. İşbu lüzumlu harp mevaddı
olmaksızın sefere devam eylemek hususunda herhangi bir fikrin mev-
zuubahis olmayacağını ve bizim yapacağımız işin yalnız Yunan
ıo
 74
menfaatlerini himaye ve kıt'alarımızm emniyetini temin etmeğe yarayacak
tedbirlerden ibaret kalacağını işbu Büyük Devlete bildirmekliğimiz
menfaatimiz iktizasından olacağını zannediyordum. Böyle vazıh ve
açık bir beyanatın işbu mevzuubahis Büyük Devleti hakikî niyetlerini
ifşaya mecbur edeceğinden şüphem yoktur, fakat bu keyfiyet ne siyasî
bir tarzı hareket ve ne de menfaatimize uygun olmayacağı telâkki
edildi, zira Nazırın fikrine göre biz, bir Büyük Devletin sözüne itimat-
sızlık alâmeti gösteremezdik.
Yukardaki gerek askerî ve gerekse siyasî mahiyetteki fikirlere o
zaman kani olmadığımı itiraf ederim, zira vaziyetin sonu gelmez bir
surette sürükleneceğini, Ordunun gayrimuayyen bir surette silâh altında
kalacağı, bu esnada Türk Ordusunun içtinabı mümkün olmayan tensik
ve teşkil edilmesini müteakip taarruza geçeceğini evvelden keşfettim.
Bizim hiçbir hareketimiz, hattâ Ankarayı işgal etmekliğimiz dahi benim
fikrime göre, bizim şartlarımızı kabul eylemek için Türkiye üzerine
kâfi gelecek bir tesir yapamıyacağı gibi onun kendi membalarını er
veya geç tekrar tensik eylemesine de mâni olamazdı.
Benim fikrim şu idi: Küçük Asyanm dağlık plâtosunu terketmek
ve Orduyu — Sevres muahedesile tayin edilen mmtakanın ya içerisinde
veya dışında — diğer bir hat üzerinde toplamak âli bir lüzum halinde
idi. Hangi hattın daha iyi olacağı mes'elesine girmek istemiyorum;
çünkü bu giriş beni mevzuumdan uzaklaştırır. Fakat, seçilecek hat
Ri
Ordunun bazı kısım ihtiyat sınıflarının terhis edilmesine müsaade
edecek bir hat olmalı idi. Bu halde, Bağdat demiryolunun uzun bir
müddet için tekrar tamir edilemiyecek bir surette tamamile tahrip
edilmesi lâzımgeleceğinde şüphe yoktur. Bu işte demiryolu sınaî mü-
TA
esseselerinden ve saireden birçoklarının kolay tahrip edilir bir vaziyette
olmaları hasebile kıyasen kolay idi. İşgal edilen araziyi ilhak için
izhar edilen hertürlü fikir, benim fikrime göre, mümküıısüz idi. Zira
bütün memleket bize düşman idi ve işgali bizim kudretimizle gayri
mütenasip bir ordu talep ederdi. Philadelphianın öteyakasındaki Rum
ahalisi ise, bizim tarafımızdan işgal edilmiş olan sahaya nakledilecek
gibi kalabalık değildi .
RK
Denilebilir ki, eğer bu plân tatbik edilecek olursa, muzafferiyetin
meyvaları bizim için kaybedilmiş olacak; birçok insan hayatı pahasına
zapteylemiş olduğumuz Bağdat demiryolunu terkeylemeğe mecbur
olacağız ve bizim geriye gelmekliğimizi bir ricate muadil telâkki ede-
cek olan düşman tekrar kendi kuvvetine itimat ve emniyet hâsıl
TÜ
edecek. Fakat evvelce söylediğim gibi Orduyu gayrimuayyen bir
75
MU
zaman zarfında bir harp sahasında tutmağa imkân yoktu ve bu za-
manda, diğer tarafta bizim Sakaryadan geri çekildiğimiz zaman olduğu
kadar hiçbir zamanda düşmanın maneviyatı daha mükemmel' iade
edilmiş olmazdı; çünkü Temmuz ayında, düşmanı tamamile inhizama
uğratmamaklığımıza rağmen biz şüphesiz olarak muzaffer bir halde
idik; halbuki Ağustos aymda muhasamatı terkederek ve düşmanı kendi-
sine taarruz etmiş olduğumuz mevzilerde ve bizi ricatimizde takip
RU
eylemeğe muktedir bir halde terkederek geriye çekildik. Belki, böyle
bir karar Büyük Devletlerden bazısının teveccühünü azaltabilirdi; fakat
bu devletler bize yalnız sadece nazarî bir yardım vermiş oldukların-
dan, bu yardımı muhafaza kaygusu ile Ordunun kuvvetlerini tasarruf
eylemekten ibaret olan ve malûm bulunan en mühim Yunan menfaat-
lerini nasıl feda edebilirdik?.
KU
Bir yıl müddetle düşmanın bize taarruz edemiyeceğini demek iste-
miyorum, fakat Ordunun kuvvetlerini tasarruf eylemek istifadesini
veren bir müdafaa hattının seçilmesi mümkün olduğunda ısrar edi-
yorum ; halbuki ( Eskişehir — Afyon Karahisar ) hattını tutmak kararı,
en zararsız bir ihtimal ile, tehlikeli idi ve Sakaryaya sefer icrası ise
delicesine bir hareket idi.
H
Kuvvetlerimizi geriye çekmekliğimiz halinde, bize taarruz etmeğe
yarayacak olan kuvvetlerini nakletmek için Bağdat demiryolunu ser-
bestçe kullanmak imkânını düşmana terketmiş olacağımız hakkındaki
fikir ve iddia ise sağlam değildir; çünkü bilâhare sabit olduğu üzere,
düşman 1922 Ağustosunda bize taarruz eylediği ve bizi hezimete
uğrattığı zaman dahi demiryoluna temellük etmekte değildi, yahut
hiç olmazsa mühim demiryolu merkezleri onun elinde bulunmuyordu.
Temmuz harekâtına teşebbüs edilmekliğin yegâne sebebi düşmanın
tahrip edilmesi veyahut bizim sulh şartlarımızı kabul eylemeğe mecbur
olması imkân ve talii mevcut olmasından idi. Fakat bu keyfiyet vaki
olmayınca ve Orduyu derhal takviye eylemek mümkünsüz olunca
hakikat aşağıda olduğu gibi muhakeme edilmek lâzımdı:
A) Seferin devamı, düşmanın tam bir mutavaatını temin eylemek için
lâzımdır; fakat bunu elde etmek için Orduyu takviye etmek ve
noksan olan mevat ile teçhiz eylemek mutlaka lâzımdır ki, bütün
bunların yapılması zaman ve para talep eder.
B) Eğer kısa bir zaman içinde — yani sonbahardan evvel — Orduyu
takviye etmek mümkünsüz bulunursa, takviye işinin muvaffakiyetli
bir surette başrarılmasma değin ( Eskişehir — Afyon Karahisar)
hattı üzerinde muvakkat bir yerleşme nazarı dikkate alınabilir.
 78 ^ Felâkete doğru
İşbu takviye keyfiyeti, mevsimin Ankara üzerine yeni bir teşebbüs
icra edilmesine müsait olan ilkbahardan evvel olamazdı. Tabiî böyle
bir gecikme, düşmana dahi Ordusunu takviye etmek ve tensik eylemek
hususunda faideli olurdu, fakat onun işi bizimki ile mukayese edile-
mezdi, zira deniz ve demiryolu hatları bizim elimizde idi; elhasıl işbu
zaman ziyaı, hali hazır şartları altında bizim sefere devam eylemekli-
ğimiz keyfiyetine müreccah idi; benim şu söylediklerimi teyit edecek
harp tarihinde misaller vardır. Meselâ, eğer Napoleon, Rus seferi
esnasında Smolenskte kışlamağa karar verip te kış için Lehistanda
sıkıca yerleşmiş bulunsaydı ertesi yaz Moskovayı işgal ve muhafaza
edebilmiş olurdu. Fakat bununla beraber Moskovanm işgali harbe
bir nihayet veremezdi. 1812 — 1813 Rusyasının Küçük Asya ile
birçok benzeyiş noktaları vardır. Orada, müstevliye hakikî bir faidesi
dokunacak cesim ve müreffeh şehirler yoktu. Rus Ordusunun inhi-
zama uğratılması halinde memleket içinde, girilip yanaşılması imkânı
olmayan yerlere sığınması kendisi için kolay idi. İklim sert idi,
dahilde ticaret yok gibi ve halk fatihin mevcudiyetinden müteessir
olmazdı. Böyle bir memleketi kuvvetle tutmak, mümkünsüz değilse
bile, güçtür ve Napoleon, bütün dehası ile bu işi başaramamıştı ve
derhatır edilmelidir ki, Napoleon Rusyayı harpte tecrübeler kazan-
mış yarım milyon muallem askerin başında olarak istilâ eylemiştir.
C ) Eğer şu veya bu sebeplerden dolayı Orduyu takviye etmek gayri
mümkün idi ise, o halde Bağdat demiryolunu terketmeğe ve daha
Ri
geride daha kısa bir hat tutmağa âli bir lüzum vardı.
I I . Kolordu kumandanlığına tayin edilmekliğim keyfiyeti neşir ve
tebliğ edilinceye değin daha birkaç gün kadar Eskişehirde kaldım ve
hertürlü askerî tedbir ve ihtiyatın güme gitmiş olduğunu pek çabuk
TA
anladım. O zaman şu Yunan darbı meselinin hakikî manasını anla-
dım : «Yunan ilâhları, mahvetmek istedikleri insanı evvelâ deli
ederler» .
İşgal altında bulunan memleketi tamamile ilhak etmek ve parça-
lanmış Türkiye enkazının bizim Asya devletimizi rahatsız eylemesini
meneylemek üzere kuvvetli bir Ermenistan Hükümeti yaratmak gibi
RK
ciddî düşünceler vardı. Bizim Küçük Asyadaki devletimizin sınırlarını
tayin ve tanzim etmek için Jeneral Stratigosun ciddî olarak hazırladığı
plânları, bu yeni hudutları emniyet altına almak için kaleme aldığı
uzun raporları, yeni birlikler teşkil etmek suretile Ordunun takviye
edilmesi ve bu birlikleri yeni memleketlere tevzi ve taksim etmek için
TÜ
yaptığı plânları gördüm,
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
Ordu Başkumandanlığının hâkim fikri, düşmanın daha uzun müddet
MU
mevcut kalamayacağı ve Ankara üzerine yapılacak bir ileri hareketin
bir askerî gezintiden ibaret olacağı merkezinde idi. Bu hareketin bü-
tün tafsilâtı açıkça münakaşa ediliyordu ve Miralay Saryanis beyan
ediyordu ki, kıtaatı iaşe etmek hususunda bazı mertebe güçlük ola-
caksa da, kıtaat memlekette bulacakları, iaşe mevaddı ile kendilerini
iaşe etmek için tedbirler alacaklardır. Öyle bir memleket ki, köyleri
RU
biribirinden yedi sekiz saat ayrı ve ahalisinin de kendilerini bile besle-
meğe kâfi gelecek şeyi yok!. Ordunun müdir kafası sayılan bu Miralay,
kendi büyük meslekî kudretini göstermek için, Kolordulara ve fırkalara
taarruz ve müdafaa hakkında, öncü ve artçı hareketleri hakkında ve
topçunun kullanılması hususunda ciddî talimatlar neşir ve tebliğ edi-
yordu!. Bu talimat, bir zamanlar bizzat Miralayın dahi talebelik ettiği
KU
Paristeki Erkânıharbiye mektebi için kıymetli olacak tam bir tabiye
dersleri teşkil ediyordu; fakat bir çölde hareket yapmağa hazırlanmakta
olan bir Ordu için tamamile faidesiz idi. Ordu Başkumandanlığı karar-
gâha mensup zabitlerin sefere devam edilmek hususundaki manileri [1]
kayde şayan idi; meselâ, III. şube müdürü Miralay Vernardos, birgön,
çölü geçmek imkân ve ihtimalinden şüphe göstermeğe cesaret eden
bir topçu Miralayını Divanıharbe sevketmekle tehdit eylemişti. Karar-
H
gâhta tereddüt gösteren yalnız bir şahıs vardı. Bu da, aldanmıyorsam,
IV. Şube müdürü Miralay Spiridonos idi.
II. Kolordu [ Fırkalar 5 . , 8 . , 9 . ] kumandanlığına tayin edildikten
sonra Ağustosun 5. günü Seyitgazi'ye geldim. Zahiren kendisinden
kıdemli olmaklığım dolayısile, fakat esas itibarile Ordu karargâhmca
büyük bir kıt'aya kumanda etmeğe gayrimuktedir olduğuna hükme-
dilmesi dolayısile liva Jenerah Arist Ylachopulosu değiştirdim. Bu
z a t t e n daha kıdemli olduğum Orduca ancak ozaman keşfedilmişti. Bu
Jenerahn iktidarsızlığı da, harekâtın ilk devresi esnasında Aksaldağmda
vukubulan bir hadise üzerinde tebeyyün eylemişti. Halbuki muvaffa-
kıyetsizlik Ordunun verdiği emirlerden ve 13. fırkanın bazı kıt'alarmın
cesaretsizliğinden ileri gelmiş olup Kolordunun hatasından değil idi.
Ordu karargâhından hiçbir kimsenin bu zate resmen bir kabahat
atfetmemesi de bunu izah eder. Bilâkis liva Jenerah Arist Ylacho-
pulosun elinde, Başkumandan tarafından gönderilmiş ve II. Kolorduyu
emir ve kumanda etmesindeki tarzı hareketinden dolayı memuniyeti
kâmilesini bildiren mektuplar vardır. Ordu kumandanının bu zate
yazdığı işte budur; Halbuki bana ve diğerlerine ise, liva Jeneralı
[1] Manie — Sabit fikir.
 78 ^ Felâkete doğru
Arist Vlachopulosun yüksek bir kumanda mevkiini işgal etmek husu-
sundaki tam iktidarsızlığından bahsetti. Bu ses kulaklara tuhaf gelir;
fakat kendi maiyetinde bulunanlara karşı Ordu Başkumandanının
samimiyetsizliği o derecede idi ki, hiçbir vakit, hiçbir kimse kendi
mevkiinden emin olamazdı.
Ordu Erkânıharbiye reisi olan Miralay Pallis birkaç gün sonra
Seyitgaziye beni ziyarete geldi. Yapılması beklenen harekât hakkında
uzun uzadıya münakaşalar yaptık. Mevsimin ilerlemekte olması ve
yağmurların tehlikesi lıasebile Ankarada uzun müddet kalmamakbğımız
temennisini izhar eyledim. Şurada şunu da izah etmeliyim ki, küçük
Asyanm içindeki plâtoda [Eskişehir takriben deniz seviyesinden 1000
metre yüksektedir] kış erkenden eylül ayında [Hatta bazı defa nadir
olarak daha erken] başlar. Yağmurlar başlayınca ve ancak araba izle-
rinden husule gelmiş olan yollar ağır tekerlekli arabalar için geçilmiyen
geniş çamur bataklığı halini alır; binaenaley sahra topçusunun ve daha
ziyade ağır topçunun ve Ordunun iaşesini taşıyacak olan motörlü
kamyonların selâmeti için endişe hisseylemekliğim tabiî idi.
Miralay Pallis, karakteristik sükûnetle, Ankarada kısa bir zaman
kalmak bizim için mümkün olmadığı, çünkü hariçte düşmanın payitah-
H
tını terkeylemeğe mecbur olduğumuz şüphesini uyandıracağı; bilâkis
orada bulabileceğimiz bilcümle iddiharatı bilhassa, demiryolu malze-
sini tahrip etmek için mümkün olduğu kadar uzun müddet kalmağa
Ri
mecbur olduğumuz cevabını verdi ve kendi üstünlüğümüzü göstermek
için Ankaranm daha ötesinde Alys ırmağına [Ankaranm 60:80 Km.
Şarkında] kadar ilerlemekliğimiz ve bu noktaya kadar düşmanı takip
eylemekliğimiz kendi fikrine göre lâzımgeldiğini ilâve eyledi. Miralay
TA
Pallis ilâve olarak, Ordu karargâhının bu ileri hareket için Ferik Je-
neralı Papulası kandıracağını ümit eylediğini, çünkü Ordu Başkuman-
danının bu deliliğe karşı muhalefet etmesinde zayıf bir ihtimal olduğunu
söyledi. Yazıklar olsun!
Seyitgazida, bir Türk tekkesine kalbedilmiş eski bir Bizans manastırı
vardır. Bu tekkede büyük bir Türk Jeneralı ve evliyası olan Seyitga-
RK
zinin mezarı bulunmaktadır. Bu mezar 10 metre uzunluğundadır. Zira
şahıs nekadar mühim ise mezarı o kadar uzun olur. Birkaç gün sonra
Başkumandan Seyitgaziyi ziyaret eylediği ve mezarın hikâyesini öğren-
diği vakit şöyle söyledi: « O halde benim mezarım 20 metre uzun
olacaktır » . Başkumandanın ağzından bu sözü iştittiğim vakit bütün
TÜ
Ümitlerim mahvoldu .
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
MU
Ağustosun beşinden on üçüne kadar Seyitgazide kaldığım zaman
içerisinde Ordunun tekrar teçhiz edilmesi yolunda her hangi sistematik
bir mesai sarfedilmiş olduğunu söyleyemem. Ayakkabı ve elbise gön-
derilmişti ; fakat seferin ilk devresinin zayiatını dolduracak kâfi mik-
tarda değil idi. Eğer karar verilmiş olsaydı bile, bu kadar kısa bir
zaman içinde, bütün yıpranmış tüfekleri ve topları değiştirmeğe de
tabiî imkân yoktu .
RU
Bu zamanda, II. Kolordu Seyitgazi Şarkında ileri karakol vazifesinde
bulunuyordu. 5. fırka ile [Piyade Miralay Triliyos ] Çeçengözde, 13.
fırka ile [ Topçu Miralay Digenis ] Arapörende ve 9. fırka ile [Süvari
Miralayı Kalinsky ] 4 . fırka ile birlikte Genup grupunu teşkil ediyordu
ki, bu grup Liva Jeneralı Trikopisin kumandası altında olup karargâhı
muvakkaten Afyon Karahisarın 25 kilometre Şimalişarkîsindeki İnce
KU
Karahisarda bulunuyordu.
Seyitgazide kısa kalmaklığım hasebile Kolordunun bütün birliklerini
tafsilâtlı olarak teftiş eylemek maatteessüf mümkün olmadı; fakat
5. fırkaya ait ve Miralay Rakku kumandasındaki 38. piyade alayı
ile 13. fırkaya mensup Miralay G . Ziras kumandasındaki 2. piyade
alayı ve Binbaşı N . Papadimas kumandasındaki sahra topçu alayı
hakkında hâsıl eylediğim intiba her noktai nazardan mükemmel idi.
Seyitgazide iken, 1916 zabitlerini "diğerlerinden ayıran uçurumun
derinliğini ölçmek ve bazı kimselerin kendi ihtirasları yüzünden neka-
dar büyük şeylere cesaret eylediğini anlamak için bir fırsat daha
elde ettim.
II. Kolordu kumandanlığını teslim aldığım zaman Kolordu topçu-
sunun başında topçu Miralayı Merenditisi ve Kolordu istihkâmının
başında da istihkâm Miralayı N. Botsarisi buldum. Hissettiğime göre,
benim Kolordu kumandanlığını teslim almaklığımdan pek ziyade istik-
rah duymuş olan Miralay Merenditis, ilk günden itibaren güçlük çıkar-
mak için her fırsattan istifade etmeğe başladı. Kolordu Erkânıharbiye
Reisi piyade Miralayı Gavalliasın Miralaylık rütbesinde kendisinden
kıdemsiz olmasını fırsat ittihaz eyledi. Malûm olduğu üzere, Erkânı-
harbiye Reisi Erkanıharbiye hizmetinin bütün tafsilâtını takip eylemeğe
ve malûmattar olmağa mecburdur ve hizmetinin kolaylaştırılması için
muhtelif şubelerin müdürleri ile diğer Erkânıharbiye zabitleri evrakları,
metinler hakkında malûmat vermek ve işbu evrakta mevcut muhtelif
mevzular hakkında noktai nazarlarını zikreylemek için Kolordu Erkâ-
nıharbiye reisine getirirler. Karargâhta bulunan zabitler arasındaki

78 ^ Felâkete doğru
kıdem farkına büyük bir ehemmiyet atfedilmez ve bazı kere Erkânı-
lıarbiye reisinin, şube veya daire müdirlerinden daha dun rütbede bile
bulunduğu vaki olur. Fakat bu keyfiyet Erkânıharbiye reisinin bütün
Erkânıharbiye hizmetlerine vâkıf olmasını ve kendisinin haberdar
edilmesini menetmez. Hertürlü ahvalde, ayni rütbedeki zabitler ara-
sında, bilhassa harekâtın devamı esnasında kıdem farkı nazarı dikkate
alınmaz, yahut alınmamalıdır. Böyle bir hal Ordu karargâhında da
vaki olmuştu. Orada da III. Şube müdiri Miralay Verandas, ikinci
Erkânıharbiye reisi Miralay Saryannisten kıdemli ve birkaç yıl daha
eski idi .
Miralay Merenditis, bu keyfiyetten derin bir iğbirar hâsıl ederek
bir rapor takdim eyledi, bunda kendisine yapılan adaletsizlikten dolayı
şikâyet eyledi ve ne gibi tatmin tedbirleri alınacağını bilmek arzusunu
izhar eyledi. Mes'elenin ağızdan halledilmesi daha kolay iken bu
mes'ele hakkında bana yazı ile müracaat eylemesi bu adamın karak-
terisliği idi. Ben de yazı ile kendisine cevap vererek kendisinin huku-
kunu tanımakta olduğumu ve fimabait bütün hizmet evrakının Miralay
Merenditisin yaveri tarafından Erkânıharbiye reisine getirilmesini em-
reyledim. Ertesi günü Miralay Merenditis mes'eleye tekrar avdet
eyledi ve bu defa benim kararımın haklı olmadığını zira kendisi
Ri
kıdemli bulunduğu cihetle Erkânıharbiye reisinin kendi işi üzerinde
kontrol icra eylemesine müsamaha ve tahammül edemeyeceğini ve bu
sebepten kendisinin Kolordudaki vaziyetinin mümkünsüz bir hale gel-
TA
miş olduğunu şikâyet eyledi. Harekâtın arefesinde yapılan bu mutat
hilâfı şikâyet önünde, benim, işbu vak'ada, kanun ve nizamlara tevfi-
kan disiplini tatbik ettirmek için salâhiyetim dahilinde alabileceğim
tedbirleri gayri kâfi gördüm ve onu bir raporla Ordu karargâhına
gönderdim ve onu Ordu emrine verdim. Ordu kumandanı onu iki ay
hapislik ile cezalandırdı ve hapis cezası Mudanyada görüldü.
RK
Bereket versin ki, Miralay Merenditisin siyasî fikirlerine iştirak
edebilecek olan diğer zabitler sıkıntılarını içlerinde tuttular ve disiplin
noksanlarını sakladılar. Miralay Botzaris içlerinde olmak üzere birçok-
ları tarafından pek mükemmel mesai sarfedilmiştir. Miralay Botzaris
hiçbir tehlike ve güçlük önünde tereddüt göstermeksizin her yerde ve
TÜ
her zaman vazifelerini gayretle ve dahiyane bir maharetle ifa eyledi.
79
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra
MU
Miralay Merenditisin yerine gelen topçu Miralayı Papaioannu dahi
müstesna bir melıaret gösterdi ve Sakaryanm öte yüzündeki güç
günlerde sadikane ve tesirli bir surette bana, değişmeyen bir gayretle
vai'dım eyledi. -
Ordu karargâhının müteakip ileri hareket hakkındaki fikirleri |1J
a ş a ğ ı d a k i gibi hulâsa edilebilir : Ordu karargâhı düşmanın başlıca ila
RU
muhtemel müdafaa hattını nazarı mütaleaya alıyordu (Kısmettepe —
Cataltepe — Mandıra Şarkı lıattı bir süvari perdesi tarafından işgal
edilmiş olup müdafaa mevzii değil, sadece bir ileri karakol hattı ıdı.
ilk müdafaa hattı muhtemelen Sivrihisarm hemen Şarkındakı havalide
olabilirdi, fakat bu kat'iyyen muhtemel değildi, zira bu hattın gerisinde
S a k a r y a nehri vardı ve buradan Türklerin b i r ricat hareketi bir felaket
KU
haline dönebilirdi. Bu sebepten daha ziyade muhtemel müdafaa hattı
S a k a r y a n m Şarkında olabilirdi. Bu mevzi düşmana daha faıdeh ı d ı ;
çünkü bir kere Yunan Ordusunu kendi hareket üssünden daha uzağa
çekmek ve irtibat hatlarını uzatmak tesirine malikti. İkincisi de tabiye-
ce ciddî bir mâni olan ve geçilmesine mümanaat edilmek kolay olan
nehir bu müdafaa hattının cephesinden geçiyordu . En sonra da bu
mevzi düşmanı kendi üssü olan Ankaraya daha yakın bulunduruyordu.
H
Hergün yapılan tayyare keşifleri ve kezalik firarilerden alınan
m a l û m a t düşman esas kuvvetlerinin Sakaryanm Şark kenarı gerisinde
toplanmakta olduğunu ve düşmanın burada nehirden kısa bir ıraklıkta
kuvvetli bir müdafaa cephesi tahkim ve ihzar eylemiş olduğunu teyit
ediyordu. Bizim adetçe üstünlüğümüz, nehri zorlayıp geçmege ve
düşman hattına cepheden bir taarruz icra eylemeğe bızı muktedir kıla-
cak derecede değildi. Böyle bir teşebbüs gayrimümkün olmamakla
beraber, bizim tarafımızdan nispetsiz zayiat verilmeğe sebep olurdu .
Ordu karargâhı, düşmanın Sakarya Garbinde ve Sivrihisar havalisinde
bir müdafaa tertip eylemesi kabil olacağını görünce Ordunun iler,
hareketiniherikHhtimale de vefa edecek bir s u r e t t e tertip ve tanzim
eylemeğe karar verdi. Bu sebepten Yunan kuvvetlerinin buyuk kısmı-
nm Şimalde Porsuksuyu ve Cenupta Sakarya ırmağı ile tahdit edilen
bir mmtakanın içinden Sivrihisar Şarkındakı muhtemel müdafaa hattı-
na kadar yürütmeğe ve bu suretle düşmanın hakikaten nehrin Sarkma
çekilip çekilmediğinin şüphesiz olarak meydana çıkarılmasına karar
verildi I . ve II. Kolordular bu maksat için tahsis edildiler^
Seyitgazi havalisinde ve Sakarya kaynağının Cenubunda Ordugahta
y e r l e ş m i ş bulunan I I . Kolordunun vazifesi ileri hareketin sag yanında
[t] Krokiye bakıla.
11
 82 Felâkette doğru
muharebeye müştereken müdahale etmek, yahut ahvalin icabatına göre
düşman mevziini Cenuptan kuşatmak için nehir boyunca yürümek idi.
Vaziyete göre hareket etmek için alınan işbu tedbirler, düşmanın bü-
tün kuvvetlerini Sakaryanın Şarkında toplamış oldu . Nihayet tahakkuk
öden zamana kadar kâfi görülmüştü . Bu halde tekmil Ordu, nehirlerle
kapanmış olan bu mmtakadan çıkmak suretile düşmanın Sakarya ge^
risindeki cephesine taarruza mecbur olmak mahzurlu hareketinden
kurtulacaktı .
Nehrin iki kıyısında bir fırkalık bir kuvvet tehlikeli idi, zira düş-
manın adetçe olan üstünlüğü kendisini taarruza geçmeğe ve nehirlerin
dış tarafından yaklaşmak cesaretini gösterecek mücerret bir kısım
kuvveti mağlup eylemeğe muktedir kılardı. Ordunun bu taarruz için
toplanması lâzımdı. Bu toplanma esnasında nehrin Şark sahili bir muh-
telit müfreze tarafından işgal edilecekti ki, bu kıt'ayı geriye atmak
üzere nehri geçmesi de muhtel değildi. Bu mes'eleler hal ve tanzim
edildikten sonra Ordunun nehirler mıntakasından dışarıya çıkacağı
noktanın neresi olacağının tetkik edilmesi lâzımdı.
Bu havalinin topoğrafîsi şöyledir : Seyitgazinin Cenubuşarkîsinde Çif-
telerköyü civarında bir noktadan membaını alan Sakarya ırmağı bidayette
Şarka doğru akar ve sonra Şimale döner ve nihayet bir Şimaligarbî
istikameti alarak Eskişehirden Garpten Şarka doğru Sakaryanın Ce-
nup koluna muvazi olarak akan Porsuksuyu ile merkezinde kesilen
geniş bir dirsek teşkil eder. Sakaryanın yatağı ile vücude gelen işbu
Ri
dirsek bölye iki uzun mmtakaya ayrılmıştır. Şimal mmtaka dağlıktır;
pek az mevcut olan araba izleri ağır tekerlekli nakil vasıtaları için
geçilemez, Sakaryanın yukarı kolunun Şimalişarkîsindeki arazi ise daha
fenadır. Cenup mmtakasmda Porsuk ile Sakarya arasındaki arazi
TA
arızalı bir tabiatte olup yaz zamanında her sınıf ve silâh için heryerden
geçilebilir. Sakaryanın Cenubundaki arazi dalgalı, tuzla karışık pek
ince kumlu, susuz her şekildeki hayat ve iaşe vasıtalarından mahrum
ve umumiyetle bir çöl tabiatını taşıyan bir arazi idi.
Ordunun Porsuksuyu ile Sakaryanın cenup kolu arasında teşekkül
eden mmtakada ilerlemesi kararı verildikten sonra, Sakaryanın Şark
RK
kıyısında yerleşmiş olan düşmana karşı Yunan kuvvetlerinin büyük
kısmı ile yapılacak kuşatma hareketinin Şimalden mi yoksa Cenuptan
mı icra edileceği mes'elesi kalıyordu.
Ordunun büyük kısmının Şimal mıntakası üzerinden ilerlemesi iki
mühim istifade veriyordu . Birincisi, bu cihetten bir taarruz — yani Şima-
ligarbîden Cenubuşarkîye— düşmanın Ankaraya ricatini pek çabuk tehdit
TÜ
Küçük Asyada Ordunun hai'ekâtı hakkında muhtıra 83
edecek bir tesir husule getirirdi. İkincisi de, Ordunun geri irtibatları,
MU
tamamile tamir edilmiş olan Eskişehir demiryoluna daha yakın bulu-
nabilirdi . Diğer ciheiten ise evvelemirde arazinin tabiatı ve yolların
hali arabaların hareketine müsait olmadıklarından veyahut şüpheli
kılmakta olduğundan neticesinde demiryoluna yakın bulunmak istifade-
sini pek çok azalmaktadır. İkincisi de, Sakaryanın Şimal kolunu geçmek
düşman ateşi altında yapılmak zaruretinde kalınacaktı. Böyle bir
RU
hareketten ise biz bilhassa sakınmak isteyorduk . Çünkü düşmanın bu
hareketi müşahade etmeyeceği ve nehir gerisindeki bir müdafaa cep-
hesi vücude getirmek için istical eylemiyeceğini farz ve kabul eylemek
mümkün olmazdı. Düşman için böyle bir hareket yapmak kolaydı,
çünkü bu kendisini Ankara demiryoluna daha yakın getirirdi.
Şimdi dirseğin dışında ve Sakaryanın Cenubuna bir hareket düşün-
KU
mek kalıyor. Ordu karargâhında deniliyordu ki, arazinin topografik
ahvaline tamamile vâkıf olan Türkler Şimalden yapılacak bir hareketi
mümkiinsüz telâkki etmişlerdir ve bizim Cenuptan hareket eylemeğe
teşebbüs edeceğimizden o derece emin idiler ki, daha ilk baştan —yani
Nisan ayından — esas cepheleri üzerinde Sakaryanın küçük kollarından
olan Göksu ve Katrancı derelerinin boyunca Cenuba müteveccih bir
H
müdafaa koltuğu tesis eylemişlerdir. Müteakip vakayi bu malûmatın
doğruluğunu ispat eylemiştir.
Çöl üzerinden yapılacak bir hareketin bazı istifadeler arzeylediği
doğrudur, fakat bu hareket ciddî mahzurları da ihtiva etmekte idi.
Meselâ irtibat hatları fevkalâde uzamış olacak ve çorak ve susuz bir
arazinin göbeğinden fevkalâde yorucu yürüyüşler icrasına lüzum ola-
caktı. Ordu karargâhı bu güçlükleri yetişecek kadar nazarı dikkate
almamış ve bunun neticesinde kıtaat birçok defalar cepanesiz ve erzak -
sız kalmışlardı.
Yukarda zikredilen amilleri tetkik ve mütaleadan sonra Ordunun
büyük kısmının Porsuksuyu ile Sakarya arasındaki mmtakadan ilerle-
mesine ve Türk Ordusunun Sakaryanın Şarkında toplanmış olduğu
kat'î olarak anlaşıldıktan sonra Sakaryanın Cenup kolundan nehri
geçmesine karar verildi. Bu zaman zarfında Ordu Eskişehir civarında
kaldı, yeni ikmal üsleri vücude getirmek için lüzumu olan tedbirler
ittihaz edildi. Zira ricat eden düşman (Afyon Karahisar — Eskişehir)
demiryolu kısmının bütün köprülerini tahrip eylemiş olmasından ve
bunlar tamir edilinceye değin bu demiryolu vasıtası ile nakliyat icra
^dilemediğinden dolayı İzmir üssü tecrit edilmiş bulunuyordu. İzmir
 78 ^ Felâkete doğru
üssündeki vâsi iddiharatın bir kısmı deniz yolıı ile Mudanyaya gönderil-
mişti ; oradan ikmal mevaddı dar hatlı demiryolu ile Bursaya nakledi-
liyor, sonra tekrar motörlü vasıtalarla Karaköye [ Bağdat demiryolu
üzerinde bir istasiyon ] indiriliyor ve Karaköyden de demiryolu ile
Ordu için yeni ikmal merkezi tesis edilmiş olan Eskişehire getiriliyordu.
Eskişehirde ekmek pişiren bütün fırınlar işlemekte ve askeri sahra
ekmekçi kolları da bu maksat için kullanılmakta idi. Seyitgazide
cesim bir fırın inşa edilmiş olup tekmil II. Kolorduya ekmek ihzar
ediliyordu .
Düşman, ricati esnasında (Eskişehir — Ankara) demiryolunun bü-
yük bir kısmını tahrip eylemişti. Bu sebepten, ileri hareketi kolaylaş-
tırmak için bunu tamir etmek lâzımdı. İşe Binbaşı Vlangalis tarafından
başlanmış ve büyük bir liyakatle tamamlanmıştır. On gün içinde 30
KU
metre uzunluğunda bir köprü dahil olmak üzere Alpıköye kadar olan
hat kısmını tamir etti. Demiryolunun tamir işi az çok Ordunun ileri
hareketi ile beraber yürüyordu, nihayet Ahır istasiyonuna erişilerek
en ileri iaşe deposu tesis edildi ki, bu depo kıtaatı evvelemirde Sivri-
hisar üzerinden, bilâhare de Ordu daha ziyade ilerleyince Kavukça
köprüsü üzerinden iaşe etti.
Bütün bunlar zaman yedi ve büyük bir mesai sarfına lüzum gös-
H
terdi, fakat Orduya uzun harekât için muhtaç olduğu bilûmum mevaddı
temin ve ita etmeğe yetişecek kadar cesim yeni bir üssün viicude
getirilmesi, esası teşkil ediyordu . Maamafih çok zaman kaybedilmiştir
Ri
ve b u d a düşmana bir istifade'oldu, çünkü cephesini tahkim ve tak-
viye etmesini kendisine mümkün kıldı.
Ordu karargâhının niyet ve teşebbüsleri yukarda zikredilen hazır-
lıklarla sarahat kesbederler. Artık iş basit bir akın mes'elesi değildir;
TA
şimdi artık mühim ve büyük bir hareket mevzuubahistir ki, hedefi
düşmanın büyük kısmına taarruz etmek, onu imha etmek ve hükümet
merkezini zaptetmektir. Ordu Başkumandanı 14 — Ağustos harekâtı
için verdiği 7 — Ağustos tarihli emrinde [ Bu emir bende yoktur ]
aşağıdaki gibi ifadei meram eyledi :
« Bütün Ordu, düşmanın esas kuvvetlerini imha edecek surette taar-
RK
ruz edecek, bunları, dağılıncaya kadar takip edecek ve düşman ikmal
depolarını ve demiryolunu tahrip etmek üzere Arıkaraya ilerleyecektir».
Bu emir, aşikârdır ki, bilâhare alman bir karara göre verilmiştir
ve hükümete takdim edilen muhtırada tesbit edilenlere uygun değildir.
Bu muhtırada sarih olarak «Eğer düşman Sakaryamn öte tarafına
çekilecek olursa Ordu o zaman cari ve hâkim olacak şartlara göre
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
ya ilerleyecek veyahut duracaktır » denilmişti. Düşmanın Sakaryamn
MU
ötesine çekilmiş olduğu şimdiden biliniyordu, halbuki buna müteallik
emir düşmanın ezileceğini ve Ankaraya kadar takip edileceğini, o za-
man hâkim olacak şartlar nazarı dikkate alınmaksızın evvelceden
tesbit ediyor. Hâkim şartlar ise demiryolunun sağlam kalması ve
yollarla motörlü nakliyatın iyi halde bulunmaları lüzumudur. «Müsait
şartlar» o kadar müsait değildiler, zira demiryolu hattı Sakaryaya
RU
kadar tahrip edilmişti ve kamyonların miktarı da kıtaatın ikmal me-
vaddını kolayca ve muntazaman almalarını temin etmeğe kâfi değildi.
Yollara gelince, onları münakaşa etmek lüzumsuzdur, çünkü, bildiği-
miz üzere, yaz mevsiminde heryerde geçilebilir iseler de yağmurlu
mevsimde hepsi geçilemez idiler. Seferin hitamından sonra Ankaranın
zaptı hakkında muayyen bir karar verilmiş olmadığını gerek memleket
dahilinde ve gerekse hariçte izah ve aşikâr etmek için büyük mesai
sarfedilmiştir. Halbuki, daha Ağustosun başında, harekâtın düşmanın
hükümet merkezini zapteylemeği istihdaf eylediğini bilmeyen kalma-
mıştı . Ordu, buna teşebbüs edildiğine kani idi; çünkü bunun son bir
teşebbüs olduğunu ve bu teşebbüs muvaffakiyetli bir netice verdiği
takdirde neticesinde terhis icra edileceği Orduya inandırılarak bu su-
retle Ordunun muharebe ruhu tekrar canlandırılmak mesaisi sarfedili-
yordu. Memleket dahilindeki ve kezalik hariçteki umumî efkâr dahi
münasip matbuat makaleleri ile ayni şeye inandırılmış idi.
Seferden sonra Ordu karargâhı tarafından ve Harbiye Nezareti
tarafından neşredilmiş olan resmî raporlar, Ankaranın zaptı hususunun
asla düşünülmemiş olduğunun isbat edilmeğe çalışıldığına delâlet eden
ayni temayülleri göstermektedir . Ordu Başkumandanlığının 28 — Tem-
muz tarihli muhtırası o tarzda terkip edilmiş bir umumî reçetedir ki,
bundan herkes kendi hoşuna gidecek surette bir netice çıkarır. Bu
kabilden resmî tebliğler arasına Liva Jeneralı Stratigosun « 22 — Tem-
muz — 1922 den 23 — Eylül — 1923 e kadar olan devreye ait hare-
kâtın umumî tetkiki» başlıklı yazdığı bendi dahi sokmalıdır. Bu yazı,
Ordu Başkumandanlığının bu noktada olan mesuliyetini örtmeğe
tahsis edilmiş ve hertürlü tenkit ve tefsirin evvelceden önüne geçmek
için alelâcele yazılmış [Bursa 26 — Eylül] olup Ordu kumandanlığının
ıııahirane bir müdafaasından başka bir şey değildir.
İşbu faslı kaparken, her bitaraf münekkidin benimle birlikte aşağı-
daki şeyleri kabul edeceğini kat'î zannediyorum :
A) Ordumuzun hali nazarı dikkate alınınca, bu harekâta teşebbüs
etmek gayrimümklin değilse bile hiç olmazsa riziko idi.
 1
ip**; • -- ^~'r * ^ ^• i{ * -
•

^ Felâkete doğru

B ) Bir kere karar verildikten sonra, mesul olan kimselerin bu nok-

MU
tadaki kendi mesuliyetlerini inkâr eylemeğe yeltenmeleri bir cebanet
telâkki edilir. Vakadan sonra yapılan inkâr ve tekziplerde pek
mantıksız ve kabadır. Çünkü bunları ciddî olarak telâkki edersek, Üçüncü Fasıl
o halde Ankara üzerine yapılan ileri hareketin hiç kimse tarafından
emredilmeksizin ve hazırlanmaksızm kendiliğinden çıkmış olduğunu İ 4 — Ağustostan 3 0 : Eylüle katlar
ve Kolorduların otomatik bir surette düşmanın hükümet' merkezini
zaptetmek için yürüyüşe geçmiş olduklarını kabul eylemeğe mecbur Yunan Ordusunun Ankara üzerine seferin arefesindeki vaziyeti

RU
kalırız . aşağıdaki gibi idi:
I. Kolordu [ l . , 2 . , 12. firkalar] ve süvari livası Eskişehirdeidiler.
II. Kolordu [ 5 . , 13. fırkalar] Seyitgazi mıntakasmda ve ileri
karakollari ile bu mevkiin Şarkına doğru idi.
III. Kolordu [ 3 , , 7 . , 10. fırkalar] Alpıköy mıntakasmda, ileri
karakolları ile Eskişehirin takriben 35 kilometre Şarkında.

KU
4. ve 9. fırkalar liva Jeneralı Trikopisin kumandası altında olarak
(Afyon Karahisar — Ilıcalıisar) mıntakasmda idiler.
11. fırka [Topçu Miralayı Klades ] Bursanm Şarkında idi.
İleri hareketin başlangıcı 14 — Ağustos olarak tesbit edilmiş ve
Ordu Başkumandanlığı tarafından verilen 10 — Ağustos tarihli hare-
kât enirine tevfikan icra edilmişti. İşbu harekât emri şudur:

H
Küçük A s y a Ordusu Ordu Başkumandanlığı karargâhı
10—Ağustos—1921 saat 9 dakika 30 sonra

Ri
.,„..,..••.. • v -. h ' .. .. ' * ' i . . - . ' ' , .. ... . ' ... ... j

1 4 — Ağustos için umumî harekât emri

1 — Harekât plânında verilen malûmat değişmemiştir. Düşmanın

umumî vaziyeti gayrimütebeddildir.
TA Bu malûmata ilâve olarak, muhtelif itimada şayan membalardan
aldığımız malûmata göre Adanadan getirilmiş olan 9. düşman fırkası
(Yaşhan — Çiftlik — Ulupmar [Akşehirin 15 kilometre Şimaligarbîsi] )
hattında kendisini tahkimat içine alarak Akşehirden (Çerkezköy —
Örenköy — Piribeyli) üzerlerinden Polatlıya yapılan ikmal mevaddı
ve takviye nakliyatını örtmektedir. Bu takviye kıt'aları Konyadan
RK

Akşehire demiryolu ile nakledilmektedirler.

2 — Harekât, Ağustosun 14. pazar günü başlayacaktır.
3 — Plânda zikir ve tesbit edilen harekâtta bir değişiklik yoktur.
4 — Harekât mıntakaları, harekât plânında zikir ve tesbit edildiği
gibidir . Bütün Kolorduların öncüleri ileri karakollar hattını saat 5 te
TÜ

geçeceklerdir:
 88 f e l â k e t e doğru 14 — Ağustos için umumî hareket emri

MU
bazı birliklerinin İnce Karahisar mıntakasmdan hareketleri miinase-
betile geç vâsıl olmaları halinde fırka, 16 — Ağustos akşamı Aziziye
mmtakasma yetişmek için daha uzun yürüyüşler yapması icap
edecektir .
ûontepe o B) I . Kolordu (Varakes [Mandıra [1] Şarkında] — Zaferihamit [Kay
mazın 5 kilometre Cenubu] .[Dahil]) hattına ilerleyecek ve mümkün

RU
olduğu kadar çabuk Mandıra köprüsünü işgal etmeğe çalışacaktır .
»Su/fâniye ^-^¡ÂkkoprS BeyJikküd C) III. Kolordu (Kaymaz — Akköprü — Dontepe) umumî hattına
. n/smettepe
H» midiye
° Kaymaz . . . ilerleyecek ve mümkün olursa Akköprüdeki köprüyü kurtarmak için
TohaJtepe 'S/vr/fosar işbu köprüyü işgal etmekte acele edecektir.
< 3. fırka sol yanının emniyetini temin etmek için Dontepeyi kuvvetli
\kt*skopru olarak elde edeceği gibi ertesi günü billıasa Kartaldağları üzerine

KU
Kadikoy
hareket ederek düşmanın Köprübaşı ve Hamam üzerine çekilmesini
kesmek için buradaki düşman mevzilerini işgal eylemeğe çalışacaktır.
Lüzumu halinde bir köprü kurmak suretile 3. fırkaya yardım etmek
için bir kısım istihkâm kıt'ası ile beraber kuvvetli bir kıt'a, Porsuk
nehrinin sağ [Cenup] kıyısı boyunca uzanan yol üzerine [Boyunca]
ikame edilecektir.
jrrON/fARAH/SA,

H
«D) Süvari Livası pek erkenden hareket ederek II. Kolordunun hare-
kât mıntakasmda bu Kolordunun önüne geçecek ve Aktaş köprüsü-
Ulupına.r nün tahrip edilmesine mâni olmağa ve köprüyü elde bulundurmağa
J/tfehrr

Ri
çalışacaktır.
< Amorium, Yeniköy ve Kaldırım istikametlerinde keşifler »:
14 — Ağustosta verilen < Umumî harekât emri»ni tasvir eden kroki
«1 — II. Kolordu karargâhı (Seyitgazi — Çifteler) yolu üzerinde
vürüyen kol ile beraber.
TA
A) II. Kolordu [5. ve 18. fırkalar] (Kadıköy tepeleri — Belpınar —
<<2 — I . Kolordunun karargâhı (Sultaniye — Hamıdıye — Oonger)
yolu üzerinde yürüyen kol ile beraber.
Çifteler Şimaligarbîsi sırtları [Dahil] ) hattına ilerleyecektir. «3 — I H . Kolordunun k a r a r g â h ı (Alpıköy — A k k ö p r ü ) yolu üze-
Bu Kolordunun 9 . fırkası ayni günde [ 14 — Ağustos ] İnce Kara- rinde y ü r ü y e n kol ile b e r a b e r .
«4 — Süvari Livasının karargâhı süvari livası ile birlikte.
hisar mıntakasmdan hareket ederek hergün muntazam yürüyüşlerle
«5 — Ordu karargâhı Eskişehirde bulunacak.
25 kilometre Aziziye üzerinden ilerleyecek ve orada II. Kolordunun
RK

«6 — Ordunun telefon santralları aşağıdaki gibi:

sağcenahına iltihak edecektir. Iraklık yüzünden fırkanın harekât emrini
A) I. ve II. Kolordular için saat 4 sonradan itibaren Mahmudiye .
almaması muhtemeldir. Bu sebepten bu emri almak için beklemiye- B) III. Kolordu için saat 10 öğleden evvelden itibaren Göztepe.
cek; fakat Aziziye ve Amoriuma gelinceye kadar kesmeksizin yoluna C ) Süvari Livası en yakın fırka ile irtibat temin edecek .
devam edecek ve orada II. Kolordudan emir alacaktır. Bu fırka, daha « 7 — İrtibatlar : Harekât plânında bildirildiği üzere.
ziyade bilhass sağ yanı için emniyet tedbirleri almalı ve Örenköye
TÜ

[I] Sait Halim Paşa mandırası IMütercim] .

ilerlerken Çay istikametinde ileriye bir keşif sürmelidir. Fırkanın i.¿i
 İH) Felâkete doğrü 14 — Ağustos için umumi hareket emri 9J

II — Kısım

MU
1 — İkmal keyfiyeti.
A ) II. Kolordu [ 4 . Fırka hariç] ve süvari Livasi için, kamyon nak-
liyatı vasıtasile. Tevzi merkezi Çeçengez.
Ka.ra.ca.koy,
B ) I . Kolordu. Kamyon nakliyatı ile» Tevzi merkezi Hamidiye. Yağmur hf
C ) III. Kolordu. Demiryolu ile. Bilâhare Kolordu nakliye kıtaları
ile. İkmal istasiyonu Alpıköydür.

RU
Sasrikoy
D ) 9 . Fırka. Kendi ikmal mevaddını Aziziyeye kadar Afyon Karahi- Kay abi,
sardan temin edecek. Aziziyeden sonra I I . Kolordu tarafından ik-
mal edilecek . Bayburt Osmaniye*
2 — Esirlerin nakliyatı: Harekât plânına göre ». Çanakçı Q „KimtfCık Boyalı/^-
1
oSarıhalil Kadıköy
Küçük Asya Ordusu Başkumandanı
ıÇuluk
Kara ham zait Tohatdağ '.panhamam /
d,I Oag Kara. hoca

KU
Anastasyos Papulas ^ jkavacaljrgn
& Yr!diz dağ •d
Susuzcalı o /Kızıl'Üöy) • \

o Etrezkoy Sa.pinca.li oTorak

/ LAGiize/ceka/e
o
9İ<J^K;ra;â>gh ( ¿¿erektiKa/egroti-o

ski kışla
M/i cinsinden mikyas A/odananm çıf'Hig.
M/hs-J/ç Gungormez

H
Saati? /Kerpiç
,Zambaktı f Go'kpınar

Ri
o Uzun bey

M
K/smettepe*

^Kaymaz I Kadıköy
/Sivrihisar 1 iği
•Tohaltepe

'andıra
r/^fs.gıkepe.n
Mutfah'p/o
Devietfafı /
»Tekke virm
Kavuncu
koprusu
TA (
Yapanhamam

İh
MU cinsinden mikyas
9•, . ,i î£ İ5

?/r?/er/<at{
Srancı Düşman süvari postaları (Kısmettepe — Çaltepe ve Cenubu) hattında
YeniyapaJD bizim kıt'alarmıızla temasta idi. Düşmanın süvarisinin büyük kısmı
/f*dıkcy \Fethıoğ^ı 0 „ , ç Zerina. jf/fûrt. a atlı Çifteler ve Aziziye arasında idi.
oHamidiye 'ali viran'
Sakarya, suyu Çakmak *tacir
o Çakır/ı a n ^%3-mba.klı
PoiaThısar Uzurrbey 14 — Ağustos yürüyüşü 18. fırka tarafından tacize uğramaksızın
RK

o Hcsrevpaja ham ım * . o '

icra edilmiş ve akşamleyin bu fırka çifteler Cenubuşarkîsindeki tepe-
/fhmeHİ
Hacı oj rna.n lere [Belpınar] erişmişti. 5. fırka Belpmardan (Kadıköy — Hamidiyeye
]Hâcı miJSA
o Amonyum uzanan tepeler) hattına erişmiş ve fırkanın yürüyüşünü geciktirmeğe
A zızıye
tP/'r/6eyli çalışan hasım süvarisi ile bütün gün temasta kalmıştı. Akşama doğru
düşman süvarisi Cenubugarbiye Husrevpaşa hanı istikametine sarkmış,
— Ağustostan 23 — A ğ u s t o s a kadar yapılan harekât
böylelikle Seyitgaziye ve bizim muvasala hattımızı tehdit eder olmuştu.
TÜ
78 ^ Felâkete doğru
Seyitgazide düşmanın ansızın yapacağı bir taarruza mukavemet
etmeğe muktedir kıt'alar yok idi. Eğer düşman orada mevcut olan
küçük bir kıt'amıza baskın yapmış olsaydı bizim irtibat haltımızda
karışıklıklar husule getirmiş ve Kolordunun müteakip ileri hareketini
ciddî bir surette oyalamış olacaktı. Böyle bir hal ve vaziyetin devam
eylemesine göz yumamaz idim ve Ordu karargâhından verilen emirde
bu hususa dair talimat mefkut olduğundan [Ordu karargâhı vaziyeti
uzaktan hükmederek açık cenahı himaye etmek için kuvvet ifrazına
lüzum olmadığını emreylemişti ] bir piyade alayından ve bir dağ
bataryasından mürekkep 5 . fırkadan Miralay Aleksandro kumandasında
muhtelit bir müfrezeyi, Husrevpaşa istikametinde bütün Kolordu geçin-
ceye kadar ve Ordu tarafından Seyitgaziyi örtmek için lâzımgeleıı
tedbirler alınıncaya kadar kalmak üzere gönderdim.
Akşamlayın takriben saat 10 sonraya doğru, ertesi günü ileri yürü-
yüşün devam edeceğini ve ileri karakollar hsttımn saat 5 evvelde
geçileceğini telgrafla bana bildirdiler. II. Kolordunun Devletşahın 5
kilometre şarkındaki tepelere ilerlemesi emredilmişti. Süvari livasına,
II. Kolordunun önüne geçerek Boşlar köprüsünü işgal eylemek emre-
dilmişti. Ertesi günü yapılacak ileri hareketini tanzim eden emirler
H
gece yarısına doğru alınmış idi.
Ağustosun 15. günü sabahı iki fırkanın yürüyüşü birbirlerine muvazi
ilerleyerek Velivirana kadar devam eyledi ki, bütün gün düşman süvarisi
Ri
her iki fırkayı devamlı bir surette taciz etti. Yürüyüş fevkalâde yorucu
idi; zira sıcaktan ve boğucu bir tozdan başka efrat su noksanından
dolayı dehşetli ıstırap çekmişlerdi; çünkü biz artık Tuzlu Çölün kırları
içinde yürüyorduk.
TA
İleri hareketin bu ilk günleri esnasında harekâtın yeknasaklığı
bizim hepimize daha ziyade yorgunluk veriyordu; Nebatsız kumlu
toprak üzerinde uzun yürüyüşler [Günde 30: 40 kilometre] — Bu mem-
leketin bu hakî renkli ve hiçbir hayvanın dokunamıyacağı otuna nebat
ismi verilemez — ; diğer taraftan, düşman süvarisi tarafından yapılan
devamlı tacizler taarruzların def'i için kıtaatın aksamının aleddevam
açılmasını istilzam ediyordu. Hulâsa, büyük bir sıcaklık, toz ve su -
RK
suzlukla zahmeti arttırılmış ve kıtaat için fevkalâde yorucu bir ilerleme.
En aşağı üç fırkaya çıkan düşman süvarisinin taarruzlarını süvari livası
yalnız başına defetmeğe kâfi gelemiyordu. Düşman süvarisi kullandığı
yerli küçük hayvanlara borçlu olduğu hareket kabiliyeti sayesinde her
dakika başımızın üstünde idi. Türk süvarisinin bizim süvarimize hücum
TÜ
etmeğe hiçbir zaman teşebbüs etmediği doğrudur. Bunun sebebi şüphesiz
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
bu süvarinin cesaretinin noksanlığından veyahut kabiliyetsizliğinden
MU
değil, her iki hasmın kullandığı hayvanların büyüklük farklarından
ileri gelmiştir. Her iki süvari kütleleri arasında bir atlı müsademeye
bizimkiler tarafından ekseriya teşebbüs edilmiş ise de asla yapılma-
mıştır. Çünkü kendi küçük hayvanlarının bizimkiler tarafından ezile-
ceğini Türkler anlamışlardı. Bundan başka arpa ve kuru ot noksanlığı,
içleı inden büyük bir kısmı Makedonya ve Epir [ 1912 — 1913] meydan
RU
muharebelerini görmüş olan ve ihtiyarlamış bulunan atlarımızın hızını
azaltmış idi. Biziın süvarimizin hareketsizliğinin içtinap edilmez bir
neticesi olarak [Bu hareketsizlik kat'iyyen kifayetsiz bir kumanda veya'|
tecrübesizlikten ileri gelemiyordu ] Koloru her zaman kendisini kalaba-
lık düşman süvarisi tarafından tamamile sarılmış buldu. Bu süvari,
Kolordunun ve bilhassa ikmal birliklerinin hareketlerini taciz etti.
KU
Akşamlayın Kolordu ve karargâhı Veliviran hattını işgal eylediler.
Gece yarısına doğru, aşağıda hulâsasını verdiğim emirler Ordudan
alındı:
« 14,000 kuvvette tahmin edilen bir düşman, muhtemelen Adanadan
gelmekte ve (İsaklı — Karapınar — Örenköy) üzerlerinden Şimale
doğru ilerlemektedir. İleri harekete yarın devam edilecektir.
II. Kolordu [Fetbioğlu köprüsü Cenubuşarkîsiııdeki tepeler — Esefi
tepeleri ] mıntakasma. Hüsrevpaşadaki müfreze geriye çağırılacak.
Cenuptan bir düşman ilerlemesi halinde bu düşmana taarruz etmek
ve onu geriye sürmek için, Kolordu, süvari livasına emir verecektir.
I. Kolordu (Savilak — Tekeviran — Selbağcı — Aşağıkepen —
Matlap) mıntakasma.
III. Kolordu (Kale — Tepeveren — Kultan — Bozan) tepelerine.
3. Fırka kendi cephesindeki düşmanı geriye sürecek ve onun
Sakçılara ricatini kesmeğe çalışacaktır .
Süvari livası Karapmardan Şimale hareket ederek düşmanla temas
kazanacak ve II. Kolorduya düşmanı Cenup istikametine sürecek bir
taarruz için zaman kazandıracak surette düşmanı oyalayacaktır. Eğer
Kolordu taarruz ederse, süvari l i v a s ı Kolordunun emri altma girecektir.
Bu suretle emredilen yürüyüş, evvelki gibi ayni şartlar altında
16 — Ağustosta icra edildi. Cenup istikametinde drşman kuvvetleri
bulunduğu bildirilmedi, Kolordu da gösterilen hattı [Karargâh Beisal
olmak üzere ] işgal eyledi.
O akşam Ordu tarafından tutulan mevziler şunlardı:
II. Kolordu Sakarya Cenubunda Beisal Şarkındaki tepeler.
78 ^ Felâkete doğru
I . Kolordu ; Fethioğlu köprüsü — Güntsuyu dağları — Sivrihisar
Şarkılıdaki tepeler.
III. Kolordu ; Dumurteke tepesinden Bozan köyüne kadar.
3 . Fırka Mihalıç istikametinde düşmana doğru ilerlemekte.
• Ordu şimdi, alınan karara tevfikan Sakaryalım Cenup kolunu ge-
çerek yayılacağı ve cephesini Şimale değiştirmek hareketini icra eyle-
yeceği mmtakaya varmıştı.
Bu hareket, düşman cephesinin yüzünde yapılacak bir yan yürü-
yüşü olmasına nazaran tabiî ııazik bir hareket idi ve dikkatle ve
ihtiyatla yapılması lâzımdı. II. Kolordu, Sakaryalım Cenubunda bulun-
ması itibarile, şimdi ilerlemek ve sağa doğru açılmak suretile I. ve
III. Kolorduların Sakaryayı geçişlerini örtmek vazifesi tabiatile ken-
disine düşüyordu. Fakat bunu icra etmezden evvel 3. fırkanın Miha-
lıçtaki ve Sakarya ile Porsuk sularının birleştiği mmtakadaki vaziyeti
temizlemesi yani buralardaki düşmanı geriye atması lâzımdı.
Geceleyin Ordudan bir hazırlık emri alındı. Bu emirde Ordu Baş-
kumandanlığın m II. Kolorduyu (Polathisar — Çeltik) hattına ileri
sürmek, I. Kolorduyu tevkif eylemek ve 3. fırkayı da Sakarya neh-
rine doğru toplamaktan ibaret olan niyet ve maksadı keşfediliyordu.
Bu emre uyarak I. ve III. Kolordular Cenuba çarketıııek hazırlığı
olarak ertesi günü yalnız hafif hareketler yaptılar. 3. Fırka Mihalıçta
hiçbir ciddî mukavemete çatmadığından düşmanı geriye sürmeğe muk-
Ri
tedir olmuş ve çekilen düşman da Hamam ve Köprübaşı köylerinden
Sakaryalını Şimaligarbî kolunu geçmiştir .
Karargâhımı Kaldırım Şarkında yerleştirdim. Akşama doğru 13. fır-
kanın ileri karakollarını teftiş etmeğe gittim. O gece ileri karakola
5/24 Efzon memur edilmişti. İleri karakol hattında dolaştığım müddet
zarfında alay kumandanı N. Plastiras [1] vazifesi olduğu halde kendi-
sini bana takdim eylemekten içtinap eylediğini görmekle hayrete düştüm .
TA
O, disiplinin iptidaî kaidelerini kırmakta olmasına rağmen kendisinden
bir izahat istemedim, zira bu zabiti taşımakta olduğu malûm olan
fikirlerinden dolayı taarruz ve tecziye eylemek istediğimi harhangi
RK
bir kimsenin söylemesine meydan ve bahane vermek istemedim; fakat
bu hadisenin benim üzerimde yaptığı elemli tesiri saklayamam; çünkü,
her ne olsa da ikimiz de müşterek bir düşmanın kar şısında bulur l
yorduk ve kabul edilebilir ki, ayni fikir için, üniformasını taşımakta
olduğumuz Yunan Ordusunun şerefi için dövüşüyorduk.
TÜ
[ l j Bilâhare 1922 yılında altı nazırı kurşuna dizen askerî isyan başı .
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
MU
Ağustosun 18. günü II. Kolordu (Çakırhan — Yiiziikbaşı [9. fırka
Çeltik ] ) hattına erişti. Köprücii takımı Çakmak mevkiinde Sakarya
üzerine köprü kurmuştu. 9. fırkanın muhtelit müfrezesi Cenuptan
yapılacak bir taarruza karşı Kolordunun irtibat hattını örtmek üzere
Piribeylide kaldı,
Diğer iki Kolordu Sakaryanm Cenup kolunu geçmek üzere yapa-
c a k l a r ı hareketlerini tamamladılar \ e bu tarihte şu vaziyette idiler:
RU
I. Kolordu: (Muzlukbeyaz — Balıkdamı — Çiftlik — Silvak)
mıntakasında .
III. Kolordu: Sivrihisar ve Cenup mıntakasında; bir müfreze ile
Mihalıçta.
Cenup fırkalar grupu İshaklı, Bıılavadin ve Akşehir gölü mıntakasında.
Bir müddettenberi umumî vaziyet hakkında havadis alamamış oldu-
KU
ğumdan, malûmat elde etmek ve Başkumandanlığın maksat ve niyet-
lerini tahkik etmek üzere Yüzbaşı Skylakakis isminde bir Erkânıharp
zabitini Aşağı Kepenkteki Ordu karargâhına gönderdim . Yüzbaşı
Skylakakis geri döndüğünde Jeneral Papulas ve Erkânıharbiyesini
şimdiki şartların pek fezla müddetle uzamakta olmasından ve düş-
manın niyet ve maksatlarının meçhul bulunmasından dolayı biraz
sıkıntı içinde bulunduğu, çünkü kendileri Ordunun nehri geçmesini
H
tamamlayarak Şimale bir çark hareketi yapmak zamanını ayın 23.
günü olarak hesap eylemiş oldukları ve bundan sonra taarruza hazır
bulunacağını söyledi. Hakikat şudur ki, Ordu karargâhında hiçbir
kimse düşman hakkında müspet bir şey bilmiyordu. Onlar yalnızca
düşmanın katrancı ve Göksu gerisinde tertibat almakta olduğu hak-
kında müphem malûmat almışlardi; bunun ötesi hakkında tam bir
cehalet içinde idiler.
Ayın 19 unda, düşman süvarisi tarafından yapılan mutat tacizlikler
nazarı dikkate alınmadığı takdirde ileri hareket hiçbir ciddî mukave-
mete uğramaksızm devam eyledi. Ayni akşam Kolorduların vaziyeti
şöyle idi:
II. Kolordu: (Tuler — Uzunbey) ve iki tarafındaki tepeler.
I . Kolordu : ( Çakıllıan — Muzlukbeyaz — Renkoğlu — Polathisar).
III. Kolordu : (Silvak — Balıkdamı — Çiftlik ).
Iskoda topçu taburu I I . Kolorduya iltihak etmek üzere (Tuler —
Uzunbey) e gönderilmişti.
Karargâhımı Gökpmarda yerleştirdikten sonra, öğleden sonra 1.
Kolordu kumandanına mülâki olmak üzere birkaç kilometre uzaktaki
Renko-lu mevkiine döndüm. Bu Kolordunun fırkaları sabahtanberı

96 f e l â k e t e doğru
Çakmak ve Balıkdamı mevkiinde nehri geçmekle meşgul idiler . Liva
Jeneralı Kondilisi küplere binmiş ve orduyu çöl içine bu meş'um se-
fere atmakhğm Ordu karargâhının muhakemesinin noksanlığından
ileri geldiğini" ve bu hareketin gayrimakul nikbinlik taşıyan ve tecrü-
besiz Miralay Saryanisin yüzünden çıktığı tarzında acı bir lisan kul-
lanmakta buldum. Cenuptan yapılacak bir kuşatma hareketini bu mm-
takanın malik olduğu müşkül şartlardan dolayı, Jeneral tamamile
hatalı ve ayni zamanda tehlikeli buluyordu. Şimalden yapılacak
bir hareketin, arazinin dağlık mahiyette olmasına rağmen, demiryolu-
nun yakınlığı hasebile şayanı tercih olduğunu, çünkü demiryolunun iyi
yollar noksanı keyfiyetinde aşağı yukarı muvazene husule getireceğini,
halbuki Tuz Çölünü geçerken zuhur edecek herhangi bir yanlışlık ve
felâketin bizim kvvvetlerimizin haraplığı ile nihayet bulacağı sözlerde
nihayet verdi.
Bu yukardakine ilâve olarak, yürüyüş esnasında Kolorduların ve
hattâ fırka karargâhlarının nerelerde bulunacaklarını, Kolordu kuman-
danlarına müracat eylemeksizin Ordu kumandanlığının bizzat emir ve
tanzim eylemesi keyfiyeti de Liva Jeneralı Kondilisin hiddeitni kabart-
mıştır; çünkü bu tarz ile bir Kolordu kumandanına hiçbir insiyatıf
H
bırakılmamış olduğundan şikâyet etti.
Çölde bu delicesine sefer aleyhinde bu suretle fikrini söylemekle
şüphesiz haklı idi. Maamafih, benim fikrime göre, Ankara üzerine
Ri
sefer yapılmak işine - haklı veya haksız - bir kere karar verildikten
sonra alınacak yolun seçilmesi hususunda şüphe olamazdı. Şimalde
düşmanın Sakarya Şarkmdaki tepeleri tutmakta olmasına nazaran
çölden geçen Cenup yolunu tutmak zarurî idi; çünkü Cenup yolu ile
TA
Orduyu iaşe etmek güç ise de mümkün idi, halbuki Şimal yolu ile
ikmal mevaddım temin eylemek keyfiyeti tamamile şüpheli bir ış ıdı.
Ayın 25. günü yapılan ileri hareket için verilen emir harekâtı
şöylece tesbit ediyordu:
II. Kolordu : (Hacımusa oğlu — Ahmetli) mmtakasma .
I . Kolordu: (Köseler — Uzunbey — Yüziikbaşı) mmtakasma.
RK
III. Kolordu : (Muslukbeyaz — Gökpınar — Ortaklar) mmtakasma.
7. Fırka: Esas hedef olarak Polatlıya taarruza hazırlanacak,
Kavuncu köprüsüne karşı da bir gösteriş taarruzu yapacak. Gösteriş
taarruzunun hedefi Sivrihisarı örtmektir. Esas taarruzun hedefi de
Ordunun esas taarruzundan sonra düşman çekilmeğe başladığı zaman
ricat hattını kesmektir. Bu hareket için 7. fırka Ordu kumandanlığı-
TÜ
nın doğrudan doğruya emri altında bulunacaktı.
9?
MU
Mutat olduğu üzere düşman süvarisi tarafından rahatsız edilmek
suretile II. Kolordu ayın 20. günü (Tuler — Uzunbey — Hacı Os-
man oğlu) hattına ilerledi. Buna ait evrak ve vesikalar elimde mev-
cut olmadığı için, Kolordunun, Ordu emrinde zikir ve beyan edilen
hatta neden dolayı varmadığını doğru olarak hatırlamıyorum. Zanne-
diyorum ki, bugün içinde tayyare keşifleri büyük biişman kuvvetlerinin
İnler Katrancı, Kirezoğlu mmtakasmda Göksu deresi Şimalinde toplan-
RU
dıklarını haber vermesi ve bu haberin de bizim kuvvetlerimizin tamamile
toplanmasına lüzum hâsıl eylemesi yüzünden idi. Herhalde, ileri hareketi
durdurmak için Ordu karargâhından bir emir alınmış idi. Bu emir 5. fır-
kayı Tuler Uzunbey tepeleri üzerinde, 13. fırkayı Hacı Osman oğlu
civarında ve 9. fırkayı da Tuler Uzunbeyde durdurmağa sebep oldu.
Ben bu köyde 9. fırka kumandanı Miralay Kalinskyye rastgeldim.
KU
Miralay bana fırkasının kuvvetlerinin dağılmak tehlikesinden bahsey-
ledi; çünkü uç taburu Ordu karargâhının emrine verilmiş, dağ topçusu
ile birlikte iki taburu Piribeylide bırakılmış idi; fırka kumandanı da
bir dağ bataryası ve dört tabur ile Uzunbeyde bulunuyordu. Bundan
m a a d a kıtaatın ayakkapları ve elbiseleri sefil bir halde idi, ve son
y ü r ü y ü ş l e r i n güçlükleri ve tehlikeleri yüzünden sinirlerini kaybetmiş
olan bazı mafevk zabitlerin meslekî kabiliyetlerinden de memnun
değildi. Fırka kumandanının şikâyetlerinin iyi esaslara istinat eyledi-
ğinde şüphe yoktu, fakat mevcut şartlar altında bunlara çaresaz
olmağa muktedir değildim.
Miralay Kalinskyye mülâki olduğum zaman karakteristik hır hadise
çıktı. Ben bir kulübenin yanında ayakta dururken, fırka kumandanı
arkasında Erkânıharbiyesi olduğu halde bana yaklaştı, ben de onu
selâmlamak üzere ilerlediğimde, onun zabitlerinden bazılarını onu takıp
edecekleri yerde geriye dönerek kulübenin arkasına girdiklerim gör-
düm Mükâlememizin sonunda karargâha mensup zabitleri bana takdim
eylemesini talep ettim. Gariptir ki, yalnız iki zabit - Erkâmharbıye
reisi Miralay Lefas ve Yüzbaşı Platis - ileri çıkıp geldiler. Kaybolm
diğerleri arasında, Liva kumandanı Miralay Siroyanms te vardı.
Topçu kumandanı Miralay Philippu ise bana mülâki olmaktan içtinap
etmek kastile kulübenin arkasına gitti. Bu keyfiyeti Ordu kumandan-
lığına bildirdim. Fakat Başkumandan, M i ı a l a y Philippuyu geriye çağır-
mak ve onu İzmir askerî kumandanhğı gibi şayanı itimat kimselere
mahsus bir mevkie tayin eylemekle iktifa eyledi. Miralay Siroyanms
ise mevkiinden çıkarılmamış ve bilâhare kendisine 9. fırka kumandan-
lığı verilmiştir.
 Ö§ felâkete doğru ^ 14 — Ağustos için umumi harekât emri
Ağustosun 21 i, bazı küçük hiza tashihleri hariç olmak üzere isti-
rahat günü ve kıtaatın tanzim ve ıslahı günü oldu . I . Kolordunun
karargâhı Tuler Uzunbeyde bulunuyordu. Liva Jeneralı Kondilisi
tekrar görmek ve vaziyet hakkında fikir teati etmek için bundan
istifade eyledim. Kezalik Renoğluda bulunan Ordu karargâhından ma-
lûmat toplamak için Erkânıharbiye reisim Miralay Gavalliası da oraya
göndermek için bu tevekkuf fırsatından istifade ettim. Onun aldığı
malûmata göre Katrancı ve Göksu gerisindeki düşman mevzileri
pek kuvvetli imişler ve Ordu karargâhında artık eski günlerin çıplak
nikbinliği hüküm sürmeyormuş. I . Kolordunun kâffesi Sakaryanın
Cenubuna nakledilmiş ve (Yüziikbaşı — Özbek — Köseler) mıntaka-
sma ilerletilmiş idi. III. Kolordu 10. fırkasını nehrin ötesine Gökpı-
nara sürmüş ve 3. fırkası Sakarya Şimalinde Muslukbeyazda toplanmış
idi. Bu fırka aym 21. günü nehri geçü ve böylece tekmil Ordu, solce-
nahı nehir üzerinde Zerma mevkiinde ve sağcenahı Tuler Uzunbeyde
olmak üzere kendisini Sakaryanm Cenubunda LuMu. Yalnız 7. fırka
Sakaryanın Şimal istikametinde akan kolunun sol kıyısında ve muhalif
tarafta kaldı.
Bütün görünüşlere göre, Ordu, Tuzlu Çöl içinden yapılan yürüyüşle
H
yıpratıldıktan sonra düşmanın kat'î meydan muharebesini kabul eyle-
meğe karar vermiş olduğu mevkie erişmiş bulunuyordu. Zaman dahi
düşman için müsait bulunuyordu, çünkü bizim irtibat hatlarımız fevkalâde
Ri
bir derecede uzamış bulunuyordu ve Ordu, Temmuz harekâtında olduğu
gibi artık ayni harekâtı yapacak bir halde bulunmuyordu. Kuvvetleri-
mizi tekrar teşkil ve tensik etmek ve teçhiz eylemek için tarafımızdan
sarfedilen zaman, kendisini tekrar düzeltmek için dahi düşman için
TA
faideli olmuştu, fakat şu fark ile ki, bizim Ordumuzu efrat ile takviye
etmek için hiçbir şey yapmamaklığımıza mukabil, düşman şiddetli
tedbirler ittihaz ederek kuvvetlerini iki misline çıkarmağa muvaffak
olmuştu. Hernekadar şimdilik düşman üzerine adetçe bir üstünlüğe
malik bulunuyor isek te, bu üstünlük, başlanılmış olan iş hakkında
ileriye emniyetle bakabilecek kadar çok değil idi.
RK
Ordu Başkumandanlığının 21 — Ağustosta neşreylemeği faideli
gördüğü talimatı bütün tafsilâtile yazmağı, alâka celbedecek mahiyette
telâkki ederim. Haddizatinde tam bir tabiye derslerinden ibaret
olan bu talimat şüphesiz noksansızdır, fakat biraz da belki lüzumsuz
şeylerdir. Zira eğer yetişmiş madunlara hitap edilmiş iseler bu
talimat fazla şeylerdir. Eğer bu talimatı alanlar bugibi mes'eleleıde
TÜ
tecrübesiz kimseler iseler, onların anlayışlarının fevkinde olmak
99
itibarile de faidesiz kalacaklardır. Ben daha ziyade bu talima-
MU
tın verilmesindeki maksadı şöyle anlayorum: Ordu Başkumandanlığı
şimdiye kadar her hangi bir karar vermeğe muktedir değildir zanney-
lediği bir düşmanın niyet ve maksatlarını anlamış ve vaziyetin ciddi-
yetinden ancak şimdi telâşa düşmüş olduğundan, son bir ümit olarak,
son zamanda harekâtın nasıl sevk ve icra edileceğini kıtaata göstermek
yoluna sapmıştı.
RU
Talimat
Ordu Başkumandanlığı 21 - Ağustos - 1921 öğle
«1 — Tayyare keşfi ile alınan malûmata göre, Düşman tahkim
KU
edilmiş mevziin solcenahmı Sapancanın 3 kilometre Cenubugarbisin-
deki bir noktadan Göksu deresine muvazi olarak (Kirezoğlu—încirli)ye
kadar uzanmıştır. Bizim taarruz günümüze kadar bu uzatmaya Şarka
doğru devam edilmesi muhtemeldir. Bu keyfiyet I. ve III. Kolordu-
ların ve belki II. Kolordunun bir kısmının, telörgüsü mânilerde himaye
edilmekte olan işbu müdafaa mevzilerine karşı bir taarruz icra eyle-
melerine lüzum gösterecektir.
«2 — Buna nazaran, böyle bir taarruzun sevk ve idaresine müteallik
olmak üzere aşağıdaki umumî talimatı veriyorum:
« Düşman mevzilerinin teşkil eylediği cephenin muayyen bir kısmına
taarruz ve bunu zaptedecek olan Kolordular piyade ve topçu kuvvet-
lerini ayni siyakta tevzi ve taksim eylemek suretile bu cephenin
kâffesini ayni zamanda zapteylemeğe teşebbüs etmiyeceklerdir. Böyle
yapıldığı takdirde akamete mahkûm olacak surette taarruz kudretinin
dağılmasını mucip olur.
< Bu, taarruzun istifadelerinden yani bir yarma maksadile üstün
kuvvetlerin toplanması için en müsait bir noktanın intihap edilmesin-
edn bizi mahrum edebilir. Bilâkis taarruzdan evvel karargâhlar ve
topçun kumandanları mevzii tamamile keşfeyledikten sonra merkezi
sıkletin tevcih edilmesi icap eden noktaları, yahut cephe kısımlarını
intihap eylemelidirler. Bu kısımların seçilmesi için aşağıda yazılan iki
esası amil, nazarı dikkate alınmalıdır;
A) Piyademiz için yaklaşma ve taarruz kolaylığı;
B) Piyade taarruzunu destekleyecek mütemerkiz topçu ateşi icra edil-
mesine uygun gelecek derecede iyi bir iraklıkta mevzilerin mev-
cudiyeti .

78 ^ Felâkete doğru Küçük
T b u intihap yapıldıktan sonra muhtelif taarruz gruplarının toplan-
ması icra edilecek ve bunlar esas teşebbüsün yapılacağı mıntakaların
karsısında toplanacaklardır. Böyle yapılmak, kat'iyyen diğer mıntaka-
lara tesir etmiyecektir. Yani tâli mıntakalarda dalıı taarruz, elde
mevcut küçük kuvvetlerle mümkün olduğu kadar azimkârane bir surette
icra edilecektir.
«Ağır ve sahra topçusunun dağıtılmaması keyfiyetine hususi surette
nazarı dikkati celbederim. . . .
« Topçunun kâffesi taarruza başlamazdan evvel mevzilerini işgal
eylemeli, piyadeyi desteklemeğe lıazır bulunmalıdır. Piyade taarruzu,
bidayette çok insan işe sokulmaksızm icra edilmelidir. Çünkü aksı hal,
ancak zayiatımızı arttırmağa ve efradı vaktinden evvel yıpratmağa ve
onları müteakip gayretlere gayri nmhtedir kılmağa h i z m e t eder. Taar-
ruzun terakkisi, bilâkis topçunun metodik himayesi ile takıp edilecek,
araziden bilhassa istifade edilecek ve taarruz geride tutulan ihtiyatlarla
tedricî takviyeler icra edilmek suretile ilerletilecektir . Düşman mevzu
cephesinin bir kısmı zaptedilince düşmanın muhtemel bir mukabil ta-
arruzunun defi maksadile, topçu terfik edilmiş kuvvetli kıt alarm zap-
tedilen mmtakaya sevkedilmesi lâzımdır. Bir yarma hareketi muvaffa-
H
kiyetli bir surette icra edilir edilmez yarma mmtakasım genişletmek
ve muvaffakiyetle yanlan yerin yanlarından taarruz ıçm herturlu
mesai ve kuvvet sarfeylemek suretile cephenin kâffesını ele geçirmek
Ri
laZ1
Tcephe elde edildikten sonra hat takviye ve tahkim; kuvvetler tekrar
tensik edilmeli ve muhtemel bir ikinci mevzie karşı taarruza devanı
e y l hazırlayabilecek surette topçuyu ileriye almalıdır. İşbu keyfi-
e m e ğ i
TA
yet, kendilerine tahsis edilmiş olan düşman cepheleri hakkında tatbik
eylemek için fırka ve daha küçük birlikler için lâzımdır.
«3 — Yukarda zikredilen hususlara tevfikan, Kolordular düşman
mevzii ile temasa gelinceye kadar ilerleyecekler, orada onlar ve
gerekse fırkalar lâzımgelen keşfi yapacaklar ve taarruz emirlerini
vereceklerdir.
« 4 _ Taarruz esnasında araziden iyi istifade etmek suretile zabıtan
RK
ve efradın muhafaza edilmesine ve hazırlanmış bir mevzie karşı ya-
pılan taarruzda topçunun istimal edilmesine müteallik vermiş olduğum
emirleri size hatırlatmağa mecburum. İkmal mevaddı tedarikindeki
fevkalâde güçlüklerden dolayı cepanenin tasarrufla sarfedılmesı key-
fiyeti de hatıra getirilmelidir.
0rdu Başkumandam
TÜ
A . Papulas
79
Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra
Ordu tarafından işgal edilen cephe tanıamile açılıp yayılmasına
MU
müsaade etmeğe kâfi olmadığından II. Kolordu için daha uzaklara, çöl
içine dalmak lâzımgeliyordu.
(Sakaryalım sağ kıyısında Tiirktacirin 1 kilometre Şimalindeki
tepeler — Kurt Tacirin hemen Cenubunda ve Türk tacirin 8 kilometre
Şarkılıdaki tepeler — Zambaklmm 6 kilometre Cenubugarbîsindeki
tepeler) hattına, aym 22 sinde Ordu tarafından kısa bir ileri hareket
RU
daha yapıldı. Bu ileri hareket esnasında her Kolorduya bir ilerleme
nımtakası tahsis edildi. II. Kolorduya, Ordunun sağına hareket etmek
ve sağcenahta kademeli bir vaziyet almak emredildi.
Bu hareketler bitirildikten sonra ikinci Kolordu kademeli vaziyet
almıştı; 5. fırka Hacı Musa oğlunun Şimalişarkîsinde; 13. fırka
Seyit Ahmetli [1] mmtakasmm Şimalişarkîsinde ; 9. fırka 5. fırkanın
KU
gerisinde, süvari livası da 5. fırkanın sağında; ben 5. fırkanın yürüyü-
şünü takip ettim. Bu yürüyüşün kıtaat nezdindeki manasının ne oldu-
ğuna şahitlik edebilirim. Mutat meşakkatlerle yanmakta olan odun ateşi
ve dumanı ve bunların zaten boğucu olan havayı zehirlemeleri keyfi-
yeti de ilâve ediliyordu. Bunlar dehşet günleri idi.
Ayni günde diğer iki Kolordu Göksu, Katrancıdan takriben 5 kilo-
metre iraklıkta olan bir hatta kadar kısa bir mesafe ilerlediler, bunun
neticesi olarak II. Kolordu sağa ve biraz geriye bir kademe teşkil
eylemiş oldu. Böylelikle, Ağustosun 22. günü akşamı Ordu, düşmanın
tahkim edilmiş cephesine karşı taarruza hazır idi.
Vuzuh ile görüldüğü üzere, düşman bizim teşebbüslerimiz ve hare-
kâtımız hakkında tamamile malûmat sahibi bulunuyordu. Tabiyece
kâfi derecede bir mâni olan Sakarya nehri ile himaye edilmekte olan,
düşman müstahkem cephesine taarruz etmek lüzumundan içtinap için
lüzumundan fazla geniş bir kuşatma hareketi tevcih etmek hususundaki
mesaimizde boşuna gitmiştir. Zira düşman, bizim yaklaşma yürüyüşü-
müzün tekâmülünü dikkatli bir surette takip eyledikten sonra cephe-
sini değiştirmiş ve yüzü Cenuba dönük ve Göksu ve Katrancı suları
ile himaye edilmiş yani tahkim edilmiş hatlarda yerleşmiştir. Bu nehir-
lerin her yerlerinden geçilmesi kolay olmasından dolayı bu mâniler
ciddî değilseler de mevzi dik ve arızalı olmasından dolayı diğer cihetten
fevkalâde kuvvetli idi.
Bilâhare vukubulan hâdisattaıı hâsıl eylediğim; tamamile şahsî olan
fikir ve kanaatime göre 7. fırkanın kudreti kendisine tevdi edilen işe
[1] Şeyh Ahmetli olacak [MütercimJ.
78 ^ Felâkete doğru
muadil değildi. Eğer bu iş için daha bir fırka veyahut tekmil III. Ko-
lordu kullanılmış olsaydı belki de neticeler farklı çıkardı.
O halde bizim Cenuptan Şimale taarruzumuz, bilâhare vaki olduğu
kadar geniş yapılamazdı; fakat şu faidesi olurdu ki, düşman kendi
sağyanında ve arkasında büyük kuvvetlerin tehdidini hissederek gös-
terdiği kadar azim ve kuvvetle cephesini müdafaa edemezdi. Polatlı
üzerine yapılan hareketin ciddi bir mukavemete çatmadığını teemmül
etsek dahi — hakikatte dahi böyle olmuş ve 7. fırka bu istikamette
güçlüksiiz ilerlemişti — bu cenahta daha büyük bir kuvvetin toplanma-
sının, düşmanın esas mevzileri aleyhine Cenupta yapılan taarruzlara
yardımı dokunurdu. Kezalik bu, II. Kolorduyu düşmanın solcenahmı
kuşatmaktan ibaret olan pek faidesiz bir işe girişmekten kurtarmış
olurdu.
23 — Ağustos için verilen harekât emri aşağıdadır:
2 3 — Ağustos için umumî harekât emri
Ordu Başkumandanlığı karargâhı
H
22~—- Ağustos — 19ü2
saat 11 dakika 80 sonra
« i _ Düşman hemen bütün kuvvetlerini Göksu [Şimal kıyısı ]
Ri
tahkim edilmiş cephesinde Yeniceköyden Kirazoğluna kadar imtidat
eden kısımda toplamaktadır. Onun esas kuvvetleri solcenahı gerisinde
(Kirazoğlu — İncirli) mıntakasında toplanmaktadır. Tayyare keşfi,
bu akşam toplanmış kuvvetleri 20,000 tahmin etmektedir. Hususî bir
keşif, 3,000 kişilik bir düşman kuvvetinin Bokbayır [1] mevkiinde,
muhtemelen bir ileri mevzi teşkil etmek üzere bulunduğunu bildirmiştir.
«2 — Yarın saat 10 evvelde Ordu ilerleyecek ve Göksu ve Kat-
TA
rancı suyunun doğrudan doğruya Cenubundaki köprüleri [Burada
düşman ileri postaları bulunmaktadır ] işgal edecektir. Buradan sonra,
ertesi gün yani 24 — Ağustosta saat 5 evvelde benden yeni emir
RK
beklemeksizin düşman asıl muharebe hattına taarruz edecektir.
«3 _ Benim maksadım, Anderis mmtakasmdaki düşman meziini
İlıca mevkiinin tam Şarkına doğru [İnler Katrancının 4 kilometre
Şimalişarkîsindeki düşman cephe kısmı] yarmak ve ayni zamanda
İncirli Şarkındaki kısmı kuşatmak suretile esas taarruzu yapmaktır.
TÜ
¡ l j l î o k l ı c a d a ğ olsa gerek [Mütercim].
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
MU
«III. Kolordu Sakarya nehri ile (Uzunbey — İnler Katrancı [İnler Kat-
r a n c ı n ı n 5 kilometre Cenubuna kadar [Hariç] buradan [dahil] yolu) ara-
s ı n d a k i mıntakada Sapancanm 2 kilometre Şarkındaki tepelere [1] taarruz
edecektir.
«Düşmanın Koca Hac ılı köprüsünden [Göksukavş ağının 1 kilometre
C e n u b u ] kuvvet tahrik etmesini ve bu suretle bizim cenahımıza taar-
RU
ruz etmesini meneylemek için Sakarya nehrinin Garp kıyısında kâfi
d e r e c e d e kuvvetli bir müfreze bulundurulacaktır. Türktacirde köprücü
takımı tarafından bir köprü inşa edilecektir . Kolordu, düşman mevzileri
üzerine esas taarruzunu Sapanca, Ilıca mevkileri ile İnler Katrancı te-
peleri arasından tevcih edecekttir. Cephenin mütebaki kısmında ise,
daha ziyade Garbe doğru olmak üzere ve cephenin bu kısmındaki
KU
düşman kuvvetlerini tesbit eylemek ve ayni zamanda düşmanın burada
yapacağı bir mukabil taarruzu püskürtmeğe hazır bulunmak şartıle
bir taarruz icra edilecektir.
«I. Kolordu, III. Kolordunun sağı ile (Tuler Uzunbey — Zam-
baklı [ Dahil ] — Güngörmezin 2 kilometre garbî yolu — İncirli —
Y a y a n h a m a m — Kadıköy) yolu arasındaki mıntakada taarruz edecek-
tir . Esas teşebbüs Taburoğlu Garbinde III. Kolerdunun esas teşebbüsü
ile bitişik ve irtibatta olarak icra edilecektir.
« Katrancı Cenubundaki köprüden keşiften sonra, taarruzun yukarda
e m r e d i l d i ğ i üzere mi yoksa Ordu mmtakasınm sağ yarısından mı icra
edileceğine Kolordu kumandanı karar verecektir. II. ve III. Kolordu vakit
ve zamanile keyfiyetten haberdar edileceği gibi Ordu Başkumandan-
lığına dahi bir rapor gönderilecektir. Bu, III. Kolorduya tevdi edilen
v a z i f e s i n i icra etmekte tesir etmelidir. Cephenin yarılmasına memur
edilen esas kuvvetleri takviye etmek için, ağır topçu alayı bugünden
U z ı ı n b e y d e I . Kolordu emrine verilecektir . Ağır topçu alayı bulunduğu
m e v z i l e r d e n mümkün olduğk kadar III. Kolordunun sağındaki muha-
rebelere dahi iştirak ettirilmelidir.
«II. Kolordu, I. Kolordunun mmtakasınm sağında taarruza geçerek
İncirli Şarkındaki düşman mevzilerini kuşatmağa ve Ardiz tepesi ile
Temkeui arasındaki tepeleri işgal eylemeğe çalışacaktır. Kendi sağında,
m ü m k ü n olduğu kadar uzun zaman k u v v e t l i ihtiyatlar kademeli olarak
tutacaktır. Yarın 23 — Ağustosta solcenahı Yeniyapanm 4 kilometre
C e n u b u g a r b î s i n d e k i tepelere kadar ilerletecek ve ertesi günü yanı
24 — Ağustos saat 5 evvelde harekete işbu mevkiden başlayacaktır.
[1] Türbeçal [Mütercim] .
 J04 Felâkete doğru
< Süvari livası, bu Kolordunun emrinde kalmakta devam ede-
cektir... » . .
«Kolordu yalnız yarın için yani 23 — Ağustos ıçıı muteber olacak
emirler verecektir. Yarın (Göksu - Katrancı) nehir 1 «ritin köprüsünün
Cenubundan, öğleden sonra icra ettireceği keşiflerden sonra ertesi
24 _ Ağustos günü için emirler ayrıca verilecektir... Ye saire».
Daha şimdiden ileriye doğru olan harekâtı harita üzerinde takıp
eylemek fevkalade güç olacaktır ; çünkü harita yanlıştır; aynı zamanda
arazinin t e s e k k ü l â t ı m gösteremediği gibi muhtelif mevzılerm de hakiki
mevkileri y o k t u r . Kolordunun ilerlediği hat Saat'ınm 5 kilometre
kadar Cenubunda bulunmaktadır. Kolordu kademeli tertibat almış, ıkı
fırkasını [5. ve 13. fırkalar] cephede ve 9. fırka ile süvari livasını
sağcenah gerisinde bulundurmuştu. Ayrıca bir p i y a d e bölüğü ile bir
süvari bölüğü Binbaşı Çankaridesin kumandasında olarak dalıı uzağa
ve sağa ayrılmıştı . Tertibatın alınmasındaki sebep, bütün meydan
muharebe cephesinin en sağcenahmı teşkil eylemekte olan Kol ırdunun
vaziyetine uygun gelmesi ve kezalik düşmanın kendi en s o l c e n a h m d a
fazla kuvvetler toplamış olduğunu haber almaklığımızdan ıdı.
' Yukarda zikredilen Ordu emrinde emir ve tesbit edilen tedbirleri
H
aldıktan sonra Ağustosun 23. günü öğlesinden sonra emrim altındaki
fırkalara emirlerimi verdim ve huzuru fikir ile ertesi günkü taarruz
için kolaylık olacak olan Kerpoğludaki karargâhıma gittim.
Ri
4
\ym 23. günü, diğer Kolorduların ilerlemesi esnasında (Ilıca —
İ n l e r Katrancı) mmtakasmda bazı müsademeler oldu. Bunlardan
III Kolordunun yaptığı müsademe mühim değildi. Fakat I Kolordu-
mm Katrancı Cenubunda Kirazoğlunda yaptığı müsademe daha ciddi
TA
idi Bu muharebeler düşmanın ileri mevzilerine karşı hareket netice-
sinde v u k u b u l m u ş t u . Düşman bu ileri mevziin müdafaası için ciddi
bir mukavemet yapmamıştır. Düşmanın bu mevzileri terkeylemek
hususundaki kararı geceleyin ve şiddetli yağmurla beraber gelen bir
fırtınanın çıkması ile yardım görmüş ve bunun örtüsü altında düşman
Çek
RK
Benim cephemde toplanmış olan düşman kuvvatleri bana büyük bir
endişeye sebep olmadılar, zira ertesi günü I . ve III Kolorduların
yapacakları taarruzun, II. Kolorduya tevcih edilebilecek bir düşman
tehdidini bertaraf etmeğe kâfi geleceği gibi, böyle bir taarruz vaki
olsa da I I . Kolordu bunu kolayca defedebılırdı.
B i n a e n a l e y h , o akşam geç vakit III. [Harekât] şube muduru Mira,
TÜ
lay Yernardosun KeîpoğlSndaki karargâha heyecanlı ve endişeli bir
23 Ağustos için umumî harekât emri
MU
halde gelerek vaziyeti ciddî ve pek feci göstermesine hayret etmekli-
ğiııı garip görünmesin.
Ordu karargâhının malûmatına göre düşman, kuvvetlerini hemen
kâmilen tahkim edilmiş olan hattan çekmiş ve bunları, bize taarruz
etmek ve bizi kuşatmak zâhir fikri ile Ordumuzun sağcenahı karşısında
toplanmıştır. Bu malûmat üzerine, ertesi gün için verilen Ordu emri
artık sağlam ve muteber değildi. Mes'ele, daha ziyade II. Kolordunun
RU
bir müdafaa mevzii olmak suretile düşmanı durdurabilip durduramaya-
cağı oluyordu.
Vaziyeti o kadar tehlikeli telâkki eylemediğimi Miralay Vernardosa
izah eyledim, zira düşünüyordum ki, düşman kuvvetlerinin bizim sağı-
mız karşısında toplanmaları bizim sağımıza taarruz etmek niyeti ile
KU
yapılmış değildir, belki daha ziyade düşman vakit ve zamanı ile keş
feylemiş olduğu bizim kuşatma hareketimizin tehdidinden kendi solce-
nahını emniyete almak istemiştir. Benim fikrime göre, eğer düşman
hakikaten bir taarruz yaparsa bu taarruz bizim solumuza yapılacaktır.
Çünkü bu halde muvaffak olan bir taarruz Ordumuzu Sakaryadan
kesmek ve onu çöle atmak itibarile hesapsız neticeler elde eder. Diğer
taraftan Miralay Vernardosun dediği gibi düşman hakikaten 25000
kadar olan hemen tekmil kuvvetlerini bizim Ordumuzun sağı karşısında
toplanmış ise o halde I. ve III. Kolorduların karşısında pek az
düşman kuvveti kalmış demektir. Bu halde bu Kolordular vaziyeti yek
kolayca ıslah edebilecek haldedirler. Nihayet 15000 tüfek ve 72 toptan
mürekkep olan II. Kolordu, her halde şüphesiz olarak en aşağı iki üç
o-iin Türkleri tevkif edebileceğini ve bu zaman zarfında dahi diğer iki
Kolordunun tazyiki düşman tarafından hissedilmeğe başlanacağı,
kendi fikrim olarak ona söyledim . Bu sözler Miralay Vernardosun
sinirlerini yatıştırır gibi oldu.
Gece yarısına doğru, Ordu Erkânıharbiye reisi muavini Miralay
Sarıyanis, Ordu karargâhından ikinci bir haberci olarak karargâhıma
geldi. Onun getirdiği haber de Miralay Vernardosun haberinin aşağı yu-
karı ayni idi; yalnız şu farkla ki, o, Vernardos gibi heyecanlı ve endişeli
değildi. Miralay Sarıyanis, diğer bazı şeyler meyanında, ertesi gün
için verilmiş olan harekât emrinin hükmünün iptal edilmiş olduğu
ve II. Kolordunun müdafaa tertibatı hakkında pek yakında yeni bir
emir alacağını bana iş'ar eyledi.
Miralay Sarıyanis 2 . fırkanın vakit ve zamanile cepheye yetişmemiş
olmasından dolayı 1. Kolordunun tam bir gün taarruzu geriye bırak-
mak için rica eylemiş olduğuna dair olan ciddî haberleri de bildirdi.
14

t e l â ket e eloğlu
Mevcut olan şartlar altında böyle bir gecikme, fikrime göre fev-
kalâde tehlikeli idi. Ben zannediyorum ki, Ordu Başkumandanlığı ta-
arruzu bir gün sonraya bırakmağa muvafakat etmemeli ıdı. Bilakis,
eğer vaziyet hakikaten tasavvur edildiği gibi ciddî idi ise, bu halde
I . Kolordu 2. fırkayı beklemeksizin taarruza geçmeli idi. 2. fırka nasıl
olursa olsun muharebe meydanına biraz sonra yetişecekti.
Nikbinlikten bedbinliğe bu ansızın değişme keyfiyetinin ve kezalık
Erkânıharbiyesinin en mühim uzuvlarından ikisini benim karargahıma
göndermek suretile Ordu Başkumandanlığının göndermiş olduğu bu
sinirlenmenin beni ve benim yanımdaki arkadaşlarımı hayrete düşür-
müş olduğunu saklayamam. Ordu karargâhının bu sinirlenmesi, evvelce
düşmanın yapabileceği hareketler hakkında neşredilen yanlış fikirlerden
ileri gelmişti. Onlar, düşman için ya tahkim edilmiş mevzilerinde
kalacağı ve bizim de onu orada kuşatıp ezebileceğimiz!, yahut ta mu-
harebesiz çekileceğini ve böylece düşman için yalnız ıkı turlu hareket
mümkün olduğunu söylemişlerdi. Halbuki düşmanın, teşebbüsü ele
almakta olduğu ve taarruza niyet eylediği anlaşılınca, lâzımgelen so-
ğukkanlılık ve sükûnetle muhakeme etmek kudreti kırılmıştı. Bun 1 arsız
ise Ordu kumandanlığı yapmak mümkün değildi. Maalesef,, o günden
H
harekâtın sonuna kadar Ordu Başkumandanlığının zihniyet barometresi
süratle nikbinlikten bedbinliğe ve tersine çıkıp mmış ve değişmiştir.
~ Bu Tceyfiyet, birbirini nakzedici olarak neşredilen emirlerde keşfedili-
Ri
yordu: Tereddüt etmeksizin söyleyebilirim ki, artık bu zamandan soma
harekât, kelimenin tam manasile kontrol edilmemiş ve sevk ve idare
edilememiştir. . Edepidou muhtelit müfrezesine
Yüksek kumandanlığın işbu gâh buraya gâh oraya kararsızlıkları-
TA
nın kıt'al ara gayri malûm kaldığı zannedilmemelidir . Çünkü pek malum
olan ruhî bir hadise icabı olarak Başkumandanın düşüncesinin ne halde
olduğu [Harekâta müdahale bile etmiyen Jeneral Papulas ıçm dahi carı
olmak sartıle ], azim ve iradesinin küveti ve kazanmak hususundaki
sebatlı kararı, yahut ta aksisi, bir an içinde ve esrarennız bir tarzda
bütün neferlere i n t i k a l ve sirayet ediyordu. <Bir kumandanın iktidarsız-
RK
lığı kendi Erkânılıarbiye reisinin iktidarlılığı ile telâfi edilebilir» deyen
kadar hiçbir kimse büyük bir hata irtikâp edemez; er veya geç ekseriya
ise geç değil fakat erken, kıtaat kendilerine kimin ve nasıl kumanda
ettiğini şaşırmadan anlarlar.
Miralay Sarıyanisin kuvvetli sözleri üzerine taarruzun elıır edilmiş
olduğu hakkında derhal emirlerimi verdim; fakat başlamış olan yağmur-
TÜ
dan dolayı bu emirlerin vakit ve zamanile alınmamasından da korkmuş
23 — Ağustos için umumi harekât emri 107
MU
idim. Korktuğum da hemen hemen başıma gelmişti ; zira irtibat zabit-
lerinin motosikletleri çamura batmış ve emirleri götürenler yaya yürü-
yüşe devam eylemeğe mecbur olmuşlar ve birisi 13. fırkanın hareke-
linden biraz evvel ve diğeri de 5 . fırka hareket ederken yetişmişlerdir.
24 — Ağustos, II. Kolordu için kat'î bir sükûnet günü oldu. Ko-
lordunun karşısındaki düşman kuvvetlerinin faaliyetsizliği, Ordunun
sağcenalıı karşısındaki toplanmanın ehemmiyetli olmadığını gösterdi.
RU
Çünkü iş Ordu Başkumandanlığının tasavvur ettiği gibi olsaydı, düş
man, diğer iki Kolordumuzun gösterdikleri faaliyetsizlikten daha öğle
zamanı şüphesiz istifade etmeğe teşebbüs ederdi.
Filuime göre düşman tarafından herhangi bir ricat fikri memul
olmamakla beraber, düşmanın faaliyetsizliğinden dolayı vaziyet şüpheli
bir halde kaldı.
KU
Hemen öğleden sonra Ordu Başkumandanlığından aldığım bir
telgraf haberinde I. ve III. Kolorduların Şimalişarkîye doğru ilerleye-
cekleri ve II. Kolordunun ise bu hareketin mihverini teşkil edeceği
emredildi.
I. ve III. Kolorduların ilerlemesi başlar başlamaz düşman solce-
nahıııda büyük düşman kuvvetlerinin toplandığı hakkındaki haberin
doğru olmadığı meydana çıktı, zira bu Kolordular akabinde kuvvetli
bir mukavemete çattılar.
Geceleyin, Ordu Başkumandanlığından aşağıdaki emir alındı :
I . , II. , III. Kolordulara
Ordu Başkumandanlığı karargâhı
24 — Ağustos — Î92İ
saat 9 dakika 15 sonra
Düşman Etresköyî'ı Şarkılıdaki sırtları terketti. I. Kolordu Ta-
buroğlu Garbindeki sırtları zaptettiği ve emredildiği üzere Kirazoğlu
civarındaki (Güııgörmez — Evliyafakılı) hattına vâsıl olduğu vakit
Giizelcekale köyü umumî istikametinde sağcenalıile Kutluhan üze-
rine ve solcenalıile Kızdkoyunlu üzerine esas taarruzunu devam ettire-
cektir. III. Kolordu I . Kolordunun solunda, emredildiği üzere, Kızılköy
umumî istikametinde taarruz edecektir. I. Kolordunun sağcenahınm
ilerlemesi başlayınca, II. Kolordu 13. fırka ile [ I . Kolordunun sağce-
n ahile irtibatta bulunmak şartile] Gökpuıar üzerine taarruz edecek
* 7
 78 ^ Felâkete doğru
ve kalaıı fırkaları da sağında ve geriye doğru kademeli bulunacaklar-
dır. 9. Fırkanın Edepidou Muhtelit müfrezesi yarın 25 — Ağustosta
Kerpoğluya ilerleyecek, orada II. Kolordunun emrine geçecektir.
Ordu Başkumandanı
A . Papulas
Muharebe bütün gece devam evledi, 25 — Ağustoş_sabahına J*ar§ı,
I . Kolordunun sağcenahı henüz ilerlememiş olduğundan dolayı ben
faaliyetsiz bir halde beklemekte iken düşmanın bu Kolorduya mukabil
taarruzu o kadar şiddetlendi ki, II. Kolordunun solcenahında muharebe
etmekte olan I . fırka kendisini kritik bir mevkide buldu ve benden
takviye edilmesini talep eylemeğe mecbur kaldı. Ben derhal 13. fır-
kaya onun yardımına gitmesini ve onun biraz soluna hareket eyleme-
KU
sini enıreyledim. Bu fırkanın da sonra 5 . fırka ile takviye edilmesi
lüzumu lıâsıl oldu.
Böylece, Ordu Başkumandanlığının emirlerine rağmen, 9. fırkası
hariç olmak üzere II. Kolordu kendini işe sokmuş oldu. Çünkü ben,
yapacağım iş için Ordunun müsaadesini talep etmemiştim. Ben, fırka-
larımı taarruza attıktan sonra Orduya haber vermekle iktifa ettim .
Ordu Başkumandanlığının emirlerini takip ve icra eylemenıiş olduğum
iH
keyfiyetine nazarı dikkati celbederinı, zira bu keyfiyet bilâhare benim
aleyhimde ittiham yürütenlerin nazarından kaçmıştır.
13. Fırkanın müdahalesi tam muvaffakiyetle tetevviiç etti, çünkü
akşamleyin bu fırka 8,000 : 10,000 kuvvetindeki düşmanı püskürttü
R
ve ricate icbar eyledi.
Vekayiin bu tahavvüliinden ve düşmanın kendi solcenahına hiçbir
kuvvet nakleylemediği keyfiyeti aşikâr olduktan sonra Başkumandan
TA
— yahut Erkânıharbiyesinin — maneviyatı tazelendi. Ordu karargâhı
bunun üzerine düşmanın sağcenahının kuşatılması plânına tekrar avdet
eyledi ve II. Kolordunun Güzelcekale üzerine ilerlemesini emreyledi.
Bu ilerleme belki de Kale Grotto dağ grupunun zaptedilmesini lüzumlu
gösterecek idi.
İlerleme, Ağustosun 26. günü sabahı erkenden başladı. Takriben
RK
öğle zamanı Kolordular şiddetli bir mukavemet karşısında bulundular.
Düşman azim ile kendisini müdafaa ediyor ve şiddetli mukabil taar-
ıuzlar icra ediyordu. İki saat içinde yalnız 13. fırkadan 54 ü zabit ve
800 nefer olmak üzere 1,300 kişi muharebe harici verdik. Fakat
kıtaatımız iyi döğüşüyorlar ve mütemadiyen arazi kazanıyorlardı .
İkindi esnasında, düşmanın 13. fırkaya [Bizim Kolordumuzun
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
solcenalıı | karşı ilk bir mukabil taarruz yapmakta olduğu bir zamanda,
U
benim Erkânıharbiye reisim Miralay Gavalias bizim solumuzda hiçbir
ateş sesi işitmediğinden I. Kolordunun muharebede olmadığı intibaını
aldı. O, Ordu Başkumandanlığının bütün Kolorduların taarruzlarını
UM
tevhit edemediğinden dolayı teessüfünü ifade eyledi. Çünkü iki evvelki
giin esnasında evvelâ 1. Kolordu muharebe etmekte iken I I . Kolordu
boş durmuştu. B u g ü n d e II. Kolordu muharebe ediyordu, I. Kolordu
ise seyirci ve boş idi. Bu söz, benim muharebe idare yerimde ve
Ordu Başkumandanlığı karargâhının irtibat zabiti olarak Kolorduya
refakat etmekte olan Miralay Yernardosun huzurunda söylenmişti.
Miralayın o esnadaki fikri ise aksi idi. O, I. Kolordunun kımıldanma-
R
ması lâzımgeldiğini tamamile lıaklı buldu. Hattâ — eğer 1. Kolordu
taarruza devam eylese idi — Ordu Başkumandanlığının mümessili
sıfatı ile bu Kolordunun taarruzunu tevkif için emir bile vereceğini,
çünkü düşmanın kuşatılması ancak bu suretle elde edilebileceğini
söyledi .
Düşmanın I. Kolorduya karşı mukabil taarruzlarına devam eyleme-
mesi ve 11. Kolordunun da biraz arazi kazanması keyfiyeti, Miralay
Vernardos ııezdinde düşman tarafından bir ricat icra edilmekte olduğu
zehabını hâsıl ettirmişti ki, tam bu esnada 13. fırka aleyhine şidetli
bir mukabil taarruz tevcih edildi. Ordu Başkumandanlığı karargâhının
111. Şube müdiirii, işi daha ileriye götürdü ve 9. fırkayı — Eğer fırka
denecek bir yeri kalmışsa — Karacaörenin ötesine göudermekliğinıi
ve bir emri vaki olarak tasavvur eylemekte olduğu düşman ricatini
sağdan yapılacak geniş bir ihata manevrası ile kesmekliğimi teklif
eyledi.
Tarafımdan; böyle bir kararı haklı gösterecek gibi bir ricat hareke-
tine düşmanın kâfi derecede bir meyil göstermekte olduğu fikrinde
olmadığım cevabım verdim. 13. fırkanın Mudananm Çeltik mevkiinin
biraz Şimalinde ciddî bir mukavemete çatmış olduğu bir zamanda 5.
fırkanın Kale Grotto silsilesinin zirvesi boyunca ilerlemesi ve kezalik
Çangarides muhtelit müfrezesinin dahi 5. fırkanın sağından ilerlemesi
ileri hareketi kolaylaştıracak kâfi bir ihata hareketi teşkil ediyordu.
Nasıl olursa olsun, 9. fırkanın ibaret ve mürekkep olduğu dört taburluk
bir kuvveti, yalnız Miralay Vernardosuıı hayalhanesinde vücut bulmuş
bir ricati kesmek için bu kadar geniş bir harekete memur ederek tehlikeye
sokmak taraftarı değildim. Bundan maada, Ordu Başkumandanlığından
aldığım emirlere tevfikan, ben bu fırkayı ilerletmekte olan Kolordunun
yan ve gerisini himaye etmek için ihtiyatta muhafaza ediyordum ,

110 Felakete doğru
Miralay, sonra, böyle tesadüfe bağlı bir ihata hareketi k m mes'u-
liyete girmekten korkmaklığıma zan ve atfeyledığı ret ve ımtınaınn
yenmek için «Ordu Başkumandanının eninle» kaydıle bana tahriri
bir emir verebileceğini ileri sürdü ve Ordu Erkân,harbiye reisinden
kendisine yazılmış bir mektubu bana gösterdi. Kendisi bu mektuba
istinat ediyordu. Mektupta Erkâmharbiye reisi şöyle yazıyordu: << Bir
ihata hareketi için zaman gelmiş olduğunu sizin fikrinizle birlikte
ben dahi kabul ediyorum».
Teklif edilen hareket için mes'uliyeti deruhte etmek suret, e yapı an
bu teklif Miralay Vernardosun şövalye ruhunu gösteriyordu; lakat
icrasmdaki mes'uliyet tamamile bana ait bulunduğundan bu dahiyane
fikri kabul edemiyeceğim cevabım verdim .
Miralay Vernardos, düşmanın kendi solunda bir kuvvet toplanması
yapmış olmasından, ricat eylemekte olduğu manasını çıkarıyordu.
Demincek söylediğim üzere, dört gün evvel Ordu karargâhı düşmanın
bu tecemmüüntin bir taarruzuna delâlet eylediği fıkrmde ıdı; takat
madamki taarruz vaki olmamıştır; o halde Miralay Vernardosun
fikrine göre bu tecemmü düşmanın çekilmekte olmasına alamettir.
Hâdisat benim keşif ve tahminlerimi haklı gösterdi. Zira düşman
iH
ricat etmediği gibi, 11. Kolorduya karşı olan mukavemetim de kuvvet-
lendirdi ve topçu ile birlikte kuvvetli bir süvari müfrezesi Kolordunun
sağcenahını sürtüp geçerek Ordunun gerisine doğru yürudu Sonradan
öğrendim ki, bu süvariler az kalsın Uzunbeydekı Ordu Başkumandanı
R
ile Erkânılıarbiyesini esir etmek üzre imişler.
Görülüyordu ki, Ordu karargâhı, düşmanın kendi solcenahmm ihata
edilmesinden korkarak Şimaligarbîye doğru umumi bir istikamette bakar-
yayı terkeylemekte - yani Ankaraya kaçmağa çalışmakta - olduğu
TA
fikrini hâsıl eylemişti. Bu intibaı doğurmağa ne gibi bir şeyin sebep o du-
ğunu doğru olarakt bilemiyorum ; belki de 7 . fırkanın kolaylıkla bakar-
yayı geçmesi, böylece düşman sağcenahınm nehir ile hertürlu temasım
kesmesi bu fikrin vucut bulmasına sebep olmuştur. Bundan sonra
tekmil düşman cephesinin çekilmesi faraziyatına göre, gayrıkabılı
RK
içtinap zannedilmişti. Muhtemelen Miralay Vernardosun II Kolordunun
k e n d i mahallinde maruz bulunduğu şartları nazarı dikkate almaksızın
yukarda zikredilen teklifi yapmasına da bu fikrin tesiri olmuştur .
Miralay, benim 8 . fırka gerisindeki muharebe i d a r e yerimde bizzat
bulunuyor ve düşmanın yalnız göstermekte o l dmuhalefet ve n ^
u ğ u
kavemeti değil, onun şiddetli mukabil taarruzlarını dalıı g ö r e b i l i r e
TÜ
23 Ağuslos için umumî harekât emri 111
salıra ve ağır topçuların müthiş cepane sarfiyatlarını anlayabiliyordu.
U
Bu keyfiyet, bizim ileri hareketimizi durdurmak ve böylece kendi
biiyük kısmını rahatça Şimalişarkîye doğru toplamak için yapılmış
bir artçı muharebesi olmadığını ona isbat etmeğe kâfi idi.
UM
Düşmanın esas kuvvetinin karşısında bulunmakta olduğumuz ve
düşmanın en uygun saat ve mevkii nihayet seçmiş olduğu ve kendisi
için en müsait şartlar altında bir meydan muharebesi vermek için
ricate nihayet vermiş olduğu hakkında gerek ben ve gerekse Erkânı-
harbiyem hususî bir intibaa — mahallî tesirler ile vücude gelmemiş
bir intibaa — malik bulunuyorduk. Artık bizim ileri hareketimizi
R
durdurmak gibi basit bir mes'ele değil, kat'î bir meydan muharebesi
vermek mes'elesi vardı. Bu keyfiyetin daha büyük bir isbatı ve delili de
esir edilen Türk zabitlerinden alınan ifadeler idi. Bu zabitler, iki gün
KU
evvel, Mustafa Kemal Paşanın bizzat II. Kolordu karşısındaki cepheye
geldiğini ve neferlerini son bir nevmidane muharebeye teşci ve talep
eylediğini bize temin ediyorlardı. İşte bu hal ve vaziyete karşı koy-
mak için Kolordunun bütün kuvvet ve kudretine muhtaç olduğum
o zamanda, Ordu Başkumandanının mümessili Miralay Vernardos gö-
ründü ve ne fikri selimi ve doğru bir muhakemeyi ihtiva etmeyen
büsbütün hayalî bir fikir teklif eyledi . Bu suretle tecrit edilmiş bir
vaziyete girecek olan zayıf 9. fırkanın harap olacağında ve mecburî
olarak tekmil II. Kolorduyu kendisi ile birlikte çölün içine ve bunun
neticesinde esarete sürükleyeceğinde, benim fikrime göre en küçük
bir şüphe bile yoktu. Böyle bir hareket, netice itibarile Temmuzun
17 sinde Ziras ' müfrezesinin başına gelen felâketin daha büyük bir
mikyasta olarak ayni olacaktı. O felâkete dahi o zaman Ordu karar-
gâhının muhakemesinin noksanlığı sebep olmuştu. Böyle bir hadisenin
alelûmum Ordu için ne gibi bir neticeye sebep olacağını ise okuyucu-
ların tasavvur ve takdirlerine bırakıyorum .
Meydan muharebesi ayın 27 sinde dahi devam etti. Düşman azim
ile kendisini müdafaa etti ve her iki tarafta zayiat ciddî oldu. Buna
rağmen fırkalarımız bize hâkim olan ve Cenup ciheti kuvvetli bir
surette tahkim edilmiş bulunan Kale Grotto dağlık grupuna doğru
arazi kazanmağa muktedir oldular.
Bu gün esnasında, benim solumda muharebe etmekte olan 1. Ko-
lordu ne sebepten dolayıdır bilmeyorum, taarruz etmedi; yahut taarruz
etti ise de mühim bir ilerleme yapamadı. Fakat ciddî olan kısmı şu
idi ki, bu Kolordu benim geri tarafımda ve solumda gayrı faal bir
halde kaldı, böylece Kolordumun cenahlarını açık bıraktı. 27 — Ağus-
tos gecesi Ordu Başkumandanlığından aşağıdaki emir alındı:
 1I2 İ'eİâkete doğıu
I . , II., III. Kolordulara ve 7 . Fırkaya
«II. Kolordu bugün ricat eden düşmanı takip ederek (Giizelcekale —
Serekli) hattına ilerledi. I . Kolordu (Tamburoğlu — Alacık) mıistah-
kem hattını işgal eyledi. III. Kolordu sağında Sapancaya, kadar tahkim
edilmiş mevzileri işgal eyledi. Yarın, 28 — Ağustos şafakla beraber
Ordu aşağıdaki veçhile azimkârane bir surette taarruza devam ede
çektir. I I I . Kolordu fırka ile irtibatta olarak Garpteki mevzii işgal
ederek düşmanı bu mevziden geriye sürdükten sonra 10. fırkasını
Garbe doğru döndürecek ve Şimale karşı da muhtelit müfreze ile
setir ve temin edecektir.
«I. Kolordu sağceııah hududu (Eskikışla — Kızılköy) olmak üzere
Şimale doğru ve azimkârane taarruz edecektir. II. Kolordu doğrudan
KU
doğruya I. Kolordunun ara hattının sağından, kuşatma istikameti
Karahoca olmak üzere ve sağını dahi setrederek ihata hareketine devam
edecek. Yarın ve obirisigiin cepane almayacaklarını Kolordular nazarı
dikkate alacaklardır.
•¿n 8 1921 Saat 8 dakika 20 sonra
Papulas
H
Ayın 28 inde 13. fırka [9. Fırkanın bazı birliklerde takviye edil-
miş] öyle şiddetli bir mukavemete ve azimkârane mukabil taarruzlara
maruz kaldı ki, kendi solcenahım himaye etmek için 1. fırkadan yardım
Ri
talep eylemek mecburiyetinde kaldı. Zira I . Kolordu ilerlememiş oldu-
ğundan 13. fırkanın solcenalıı açık kalmıştı. Miralay Fraugu emir
almaksızın tereddüt etmiyerek ilerledi. Solcenahımı takviye etmek için
tekmil 9. fırkayı kullanamazdım ; zira bu fırka en sağcenahta idi ve
TA
onu sola nakletmek için çok saat isterdi. Kaybedilecek zamandan ise
düşman istifade edebilirdi; bundan maada Kolordunun açık sağcenahını
[5. fırka] Setredilmemiş bir halde bırakamazdım. Ayni günde 5, fırka,
şiddetli bir muharebeden sonra Kale Grotto kayalıklı kütlesinin son
tepelerine vardı.
28 _ Ağustos muharebesi hakkında aldığım intiba müsait değildi;
zira Kolordular arasında hâsıl olan birçok boşluklara çare bulamıyor-
RK
dum. Kolordular arasında müttehit bir hareket mevcut olmadığını da
anladım .
Bu keyfiyet için Ordu Başkumandanlığı nezdinde müdahale etmek
ve endişelerimden kendisini haberdar eylemek benim için güç bir iş
olduğundan, hiç olmazsa komşu I. Kolordu ile sıkı bir irtibat tesis
TÜ
eylemek faideli olacağını mülâhaza eyledim. Bu suretle birbirleıimizin
Umûmî Harekât ^ 1
vaziyetlerimiz hakkında doğru bir malûmat elde eder ve muhtemelen
MU
her ikimizin hareket ve muharebelerimizi tevhit etmiş olurduk. Bu se-
bepten Miralay Botsaıisi bu maksat için liva Jeneralı Kondilis nez-
dine gönderdim.
Süvari livası, himaye ve muhafaza vazifeleri müstesna olmak üzere
başka bir iş görecek halde değildi, Yaşları hesaba katılmasa bile fazla
işler ve arpa noksanından dolayı hayvanların fevkalâde yorgun bulun-
RU
ması hasebile keşif yaptırılamıyordu . Zira zavallı hayvanlar süratli yürü-
yüşü bile yapamıyorlardı. Ayni sebepten dolayı, bizim süvarilerimiz
düşman keşif kollarına yalnızca tasladıkları vakit ekseriya yakala-
nıyorlardı .
Arpa fıkdanına ilâve olarak birçok günlerdenberi ekmek müstesna
olarak her nevi iaşe mevaddı yoksulluğu başlamıştı. Ekmek dahi
ancak büyük güçlüklerle tedarik edilebiliyordu. Çünkü bu havalide odun
yoktu. Diğer ciddî bir keyfiyet te petrol yoksulluğu idi. Ağır yaralıları
taşımakta olan motörlü arabalar, muharebe eden birliklerin ilerlemesini
takip edebilmek için mandalarla çekiliyordu. Çünkü onlar için muha-
faza kıt'asız hareket, etmek pek tehlikeli idi . Hafif yaralı neferler
katırlar yaysız arabalar ve develerle İnler Katrancıya kadar uzun
yürüyüşlerle naklediliyorlardı. Bu nakliyat esnasında yaralılar toz ve
toprağa, tahammül edilmez bir hararete ve düşman süvarisi tarafından
dahi daima yakalanmak tehlikesine maruz kalıyorlar; düşman, sü-
varisi de bunları bulunca boğazlıyordu . Onların selâmetle nakillerim
temin etmek için kuvvetli müfrezeler muhafız olarak gönderiliyordu.
Bu suretle muharebe hattı mühim miktarda lüzumlu tüfeklerden mah-
rum ediliyordu. Sıhhiye malzememiz dahi pek noksan idi. inler Kat-
rancıdaki 15000:20000 insanın bakımı o kadar sefilâne ve gayrı insanî
idi ki, bizzat Başkumandan yaralıları ziyarete gittiği zaman yaralılar
tarafından istiskal ve hakarete maruz kalmıştı.
Bundan sonra, İnler Katrancıda seyyar hastanelere pek yakın otu-
ran Ordu karargâhına mensup zevat yaralılarla hertürlü temastan
dikkati mahsusa ile içtinap eylemişlerdir. Yaralılar uzaktan geçen her
Ordu karargâhı mensubu zabite bağırıp küfürler savuruyorlardı. Sıhhiye
hizmeti o kadar fena idi ki, Bursadaki yaralıların vazıyeti tehdıtkar
bir hal almıştı ve bizzat Harbiye Nazırının müdahalesıle büyük güçlük-
le bir isyanın önüne geçilebilmişti. Bu açmaklı hallerin hakiki se-
beplerini başka yerlerde bilhassa sıhhiye sınıfına mensup ve d i l -
b a z ı zabitlerin, lüzumu olan sıhhî tedbirleri almaktaki müsamahaları
ve saire gibi rezilâne hareketlerinde aramak lazımdır.
lO
 U m u m i Harekât 115
İİ4 Felâkete doğru
ve gözleri önüne vaziyetin karakteristik tasvirini getirmesi muhtemeldir.

MU
Daha ciddî bir hâdise de, cepane yoksulluğunun çabucak yaklaş-
Başkumandan ve Erkânıharbiyesinin [Miralay Yernardos artık benim
masıdır. Çünkü 28 — Ağustosta Kale Grottonun zapiı için yapılan en
karargâhımdan gitmiş idi] bu günler esnasında muharebenin cereyanını
buhranlı harekât esnasında Ordu karargâhı bana gelecek iki gün için
takip edebildiklerini zannetmeyorum, zira eğer takip edebilmiş olsalardı
cepane gelmesini beklememekliğimi söylemiştir.
düşmanın ne derece bir inat ile ve ağır topçu ve sahra cepanesini
II. Kolorduda hizmet gören herkes için şeref olmak üzere, burada nekadar hayret verici bir tarzda sarfeylemek suretile kendisini müdafaa
kuvvetli bir lisan ile bildirmek isteyorum ki, kıtaatın maruz kaldıkları eylemekte olduğunu görüp anlayacaklar ve modern bir harbin bütün
bütün mahrumiyetlere ve güçlüklere rağmen, asla şikâyet etmediler

ve mırıldanmadılar ; bilâkis efrat kahramancasına ve yenilmez bir se-
bat ile döğüştüler. Ankara üzerine bir ileri harekete karar veren ve
bunun mes'uliyetini üzerlerine alan kimselerin [ Her nekadar bu mes'u-
liyeti sonradan başkalarının omuzlarına yüklemek istemişlerse de]
cepane, petrol, sargıpaketi ve iaşe mevaddı yetiştirmeği temin etmek
için iptidaî tedbirleri bile almamaları insanı teessür ve hayretle doldu-
RU
kaidelerine muhalif olan bir emir asla vermeyeceklerdi. Şüphesiz cepane
noksanı vardı, fakat bu noksanlık Ordu emrine işbu fıkranın konma-
sını lıaklı gösterir mi idi ? çünkü bu fıkra, ahkâmına riayet edildiği ve
icra edildiği takdirde piyadenin kaide altında bir mezbahaya sevkedil-
rııesi demek değil mi idi?.
«Piyade taarruzundan evvel topçu hazırlığını menediyorum*. Bu

KU
söz, vaziyet ile kat'iyyen teması olmayan insanlar tarafından verilecek
ruyor. İrtibat yollarının düşman gayrimuntazam süvarisi [Çeteleri]
bir karardır. Bu şartlar altında Başkumandanın ne gibi bir karar itti-
tarafından hücuma duçar olduğu keyfiyetini mazeret olarak ileri sür-
haz etmesi lâzımgeleceğini bilmeyorum, tetkik etmek te istemeyorum.
m e l e r i yakışık almaz. Zira Ordumuzu kendi üssüllıarekesinden yüzlerce
Bildiğim bir şey varsa, o da yukardaki emir en son zamanda verilmesi
kilometre uzaklardaki çölün içerisine attıkları zaman bu işlerin vaki
haklı olacak bir emirdir, çünkü pek alâ malûmdur ki, bir topçu hazır-
olacağını bilmeleri lâzımgelirdi.
lığı olmaksızın piyade için siperlenmiş kıt'alara bir taarruz icra etmek
29 — Ağustos emri aşağıdaki gibidir : mümkünsüzdür. çünkü bu taarruz derhal durmağa ve pek çabuk kırıl-

H
mağa mahkûmdur. Bu cümle, emrin azimkârane bir tarzda talep eden
T., I I . , III. Kolordular ve 7. fırka K.
diğer kısımlarını tamamile menfi kılmaktadır.
Ertesi günü, 29 — Ağustos, inatçı kırışma devam eyledi ve Kale

Ri
Ordu kumandanlığı karargâhı
28"— Ağustos — 1921 Grottonun son tepeleri zaptedilmezden evvel bütün Kolorduyu kullan-
saat 11 dakika 30 sonra
mağa yani muharebeye sokmağa mecbur olmuştum. Miralay Botsaris,
ayni günde, irtibat zabiti olarak gönderdiğim I . Kolordu nezdinden
«III. Kolordu, parlak bir taarruzdan sonra sağ ve solcenahında
TA
telörgiilerile müdafaa edilen beş müteakip siperler hattından ibaret
mevzileri işgal etti ve toplar ve Sapanca Garbindeki tepeleri elde etti.
I. Kolordu parlak taarruzdan sonra (Soyuntsli — Evlifakeli) [ Kızılgö-
avdet eyledi. O, I . Kolordunun dahi büyük bir mukavemete çatmış
olduğunu ve bilhassa 2. fırkanın zayiatının ciddî olduğunu bildirdi.
Miralayın verdiği malûmata göre, bilinmeyen bir membadan gelen bir
beğin bir kilometre Cenubu] hattına ilerledi. malûmata göre, tamam bir nikbinlik Ordu kargâhmda hüküm sür-
mekte imiş !.
«II. Kolordu gayet iyi döğüşerek (Kızılkoyunlu — Durak) [1]
hattının Cenubuna erişti. Yarın 29 — Ağustos saat 5 evvelde bütün I . , I I . , III. Kolordulara ve 7. fırka kumandanlığına
RK

Kolordular ve 7. fırka eski emrim veçhile taarruza devam edeceklerdir.

Piyade taarruzundan evvel topçu hazırlığım menediyorum. Yarın, 30 — Ağustos, III. Kolordu Yıldıztepesini işgal edecek,
Ordu Başkumandanı mıntakayı temizleyecek ve Şimalişarkî istikametinde ilerleyecektir.
A . Papulas I. Kolordu işgal etmekte olduğu hatta kalacak ve müdafaa için tahkimat
yapacak ve ertesi günü Ardıztepesini zaptetmek için hücuma hazırla-
Yukardaki emrin son fıkrasının okuyucuyu düşünceye sevketmesi nacaktır. II. Kolordu sola doğıu, I. Kolordunun sağındaki tepeler
TÜ

[1] Tutak olacak [Mütercim] .

 116 Felakete doğru
üzerine ilerleyecek ve tam bir fırkasını ihtiyatta tutacaktır. 7. Fırka
düşmanı sıkıştırmakta devam edecektir.
Ordu karargâhı
29 — 8 — 1921 saat 9
dakika 45 sonra
A . Papulas
Yukardaki emre tevfikan 30 — Ağustos sabahı solcenah ileriye
sürülmüştü, fakat tam bir fırkayı ihtiyatta tutmak değil, hattâ bunu
düşünmek bile imkânsız idi. Sahalı esnasında Miralay Verııardos tara-
fından getirilen yeni bir emir de, [Bu emir bende yoktur] terkeyle-
mekte olduğum mıntakayı tutmak için yalnız bir fırka ile süvari
livasını bırakarak iki fırkayı III. Kolorduyu takviye eylemek üzere
İnler Katrancıya almakbğım bildirildi. Emri' getiren, geceleyin hareket
etmeğe Kolordunun hazırlanması için zaman elde edilsin fikri ile em-
rin sabahleyin verilmiş olduğunu, fakat saat 5 sonrada kat'î bir emir
daha alacağımı ilâve eyledi.
Ordu kumandanlığının bu kararını anlayabilmek için III. Kolordu-
nun en solcenahta Yıldıztepesinde büyük bir mukavemete çatmış
olduğunu ve alman malûmata göre Ordu karargâhında düşman kuv-
vetlerinin bizim solcenahımızda kuvvetli bir tecemmüüııden ve bu
tecemmüfin III. Kolordunun mağlûbiyetini mucip olacağından ve bunun da
Ri
bizi Sakaryadan ayıracağından korkulmakta elduğu keyfiyetini nazarı
dikkate almak lâzımdır.
Ordu karargâhının bu kararı, fikrime göre, bir noktaya kadar doğru
TA
idi. Kuvvetlerimizin nasıl dağılmış olduğu ve muhtelif birlikler arasındaki
geniş aralıklar nazarı dikkate alınacak olursa, birliklerimizi toplamak
ve üç Kolordunun muharebesini ve harekâtını ahenk ve vahdete almak
âli bir lüzum haline girdiği anlaşılır. Ordu, Kolordular arasında farklı
boşluklar ile 55 kilometreden fazla bir cephe üzerinde dağılmış bulu-
nuyordu . Meydan muharebesi, adeta mevziî çarpışmalar haline inkilâp
eylemiş, her Kolordu kendi hesabına döğiişmekte idi ve ekseriya
RK
Kolordunun birisi şiddetli bir muharebeye girişmiş bulunurken komşu-
sunun boş durduğu vaki oluyordu. Sağcenalıtan bir kuşatma hareketi
yapılması hususundaki esas plân artık file çıkarılamazdı, sebebi de
bir taraftan, düşmanın bu teşebbüsü vakit ve zamanı ile anlamış ol-
masından ve kendi maksadına daha uygun bir arazi üzerinde bu hare-
TÜ
ketin önüne geçmek için tedbirler ittihaz eylemiş bulunmasından vş
Umuıuî Harekât 117
diğer taraftan da bizim kuvvetlerimizin dağınıklığından idi. Eğer II. Ko-
MU
lordu Kale Grottonun zaptından sonra Şimal ve Şimalişarkîye doğru
ilerlemiş olsaydı, onunla I . Kolordu arasındaki mesafe daha ziyade
artmış olacak ve bunun neticesinde de II. Kolordu tecrit edilmiş ve
çabucak mağlûp edilmiş bulunacaktı. Bu hadisenin Ordunun mütebaki
kısmı üzerindeki aksi tesiri ne olacaktı ?. Ordu karargâhının elinde
şimdi olduğu gibi artık hiçbir ihtiyat kıt'ası [Masse de manoeuvre]
RU
kalmayacak ve düşmanın bir teşebbüsüne mukabil bir hareket yapmak
lüzumu karşısında pek zayıf kalacaklardı. Düşmanın ihtiyatları vardı.
Doğrusu bu ihtiyatlar küçük idiler, fakat kendisi tarafından bizim
cephemiz üzerinde seçilmiş olan her hangi bir nokta üzerinde hemen
hemen dosdoğru neticeler elde etmeğe muktedir tanı birlikler halinde
bulunuyorlardı. Fikrime göre de, düşmanın ancak bizim Sakarya ile
KU
olan temas noktamızı seçeceğinde en küçük bir şüphe bile yoktu.
Ordu tarafından bu mevkie yapılacak muvaffakiyetli bir mukabil
taarruz tekmil Ordumuzun harabiyeti manasına gelirdi. Ordumuz nehir-
den kesilmiş, netice olarak irtibat hatlarından kesilmiş olacak ve tam
manası ile çöle atılmış olacak, orada cepanesiz, iaşesiz, yahut susuz
emniyetli bir surette harap edilmiş bulunacaktı.
Yukarda zikredilen sebeplerden dolayı, Ordu kumandanlığının
H
11. Kolorduyu diğer iki Kolordunun arasına veyahut 111. Kolordunun
arkasına koymak suretile cepheyi daraltması ve bu sayede mühim bir
[Masse de manoeuvre] manevra merkezi sıkleti teşkil eylemesi fikri
benim tarafımdan tamamile tasvip edilmekten başka bir telâkki
görmez.
Tekmil Kolordunun ve süvari livasının kaldırılması lâzımdı, zira
I . Kolordunun sağceııahmı himaye etmek için bir fırkayı ve süvari
livasını orada tutmağa lüzum yoktu . Yalnız hissiyat sebeplerde arazi
terketmeğe tereddüt edebilirdik. Fakat harp zamanında hissî sebepler
nazarı dikkate alınmaz. Nehir üzerindeki solcenalıımızı emniyette
bulundurduğumuz müddetçe müstacel bir tehlike bizim için yoktu ve
solcenahımızla yeni bir hareket düşünmek te mümkün idi. Belki de
bu yeni hareketle düşmanı hazırlanmamış bir halde yakalamak ta
mümkün olurdu. Çünkü düşman bütün dikkatini bizim sağımıza dikmiş
bulunuyordu .
Bu kararın bir dereceye kadar doğru olduğunu söyledim ; hakikatte,
Miralay Vernardos tarafından getirilen emir ancak bir ön emir idi.
Bu emir, takip edilecek yol hakkında muharririnde mevcut şüpheleri,
onun vaz;iyet hakkındaki emniyetsizliğini ve Başkumandanın müthiş
 78 ^ Felâkete doğru
kararsızlığını örtmeyen ve gizlemeyen bir vesika idi. Eğer Ordu Başku-
mandanlığının, bizim solumuzda düşman kuvvetlerinin toplandığı bak-
landaki haberi doğru idi ise, takip edilecek yol hakkında hiç şüphe
kalmayordu. Şayet düşman hakikaten oradan hareket eylemek kararım
vermiş idi ise bunun alâmeti, onun orada toplandığı dakikadan itiba-
ren bize malûm olurdu. Birkaç saat içinde, kıt'aların yeniden naklim
icabettirecek diğer bir karar ittihaz etmekliğin düşman için kolay bir
şey olacağım düşünmek bizim için caiz değildi. ' Kıt'alar bir zamaıı
içinde, meydan muharebesinin bir ucundan diğer ucuna nakledilebileıı
dama taşları değildirler.
II. Kolordunun hareket ettirileceği hakkında katiyetsiz bir e m i r , -
Kolordunun ikmal hizmetleri plânını altüst ettirdi. Gidecek miyiz,
yoksa kalacak mıyız?
Bütün b r Kolorduyu harekete geçirmek, bilhassa düşmanla temasta
iken, basit bir iş değildir. Motör arabalarından mürekkep tekmil bir
nakliye hizmeti, her cins ve neviden nakliyat var. Vaziyetin icabı
olarak I I . Kolordu ile beraber bulunan birçok b i n l e r c e mevaşı var kı,
yürüyüşü takıp etmek için yürüyüş kolunun kuyruğuna takılamazlar.
Kolordu o anda düşmanla temas halinde iken bir çekilme yapacak !
Pek nazik bir teşebbüs ve büyük bir hareket serbestliği talep eden bir te-
şebbüs. Meselâ emrin alınması üzerine umum mıntaka ve bütün yollar, kı-
taatın serbest hareketlerine engel olabilecek her mâniden derhal temiz-
Ri
lenecek; fakat emir istikamet tayin etmiyor, binaenaleyh böylece
kendimi bir muamma içinde buldum; çünkü evvelceden emirlerimi
vazıp versem saat 5 sonradan evvel yeni bir nakzedici emir almak-
gönderilmiş olan katarlar geriye dönmeğe mecbur olacaklardı.
TA
lığım imkânı kalmakta idi. O halde, birçok kilometrelerce uzaklara
Ordudan verilen emirde mevcut umumî fikir hakkındaki düşünce-
lerim bunlar idi. Bu emrin Kale Grottoda bir fırka ve süvari livasını
terketmeği — veyahut bunları kurban eylemeği — benden talep eden
ikinci kısmı hakkında fikir beyan eylemenin pek güç olduğunu itiraf
RK
ederim. Bütün üç fırkanın işe sokulmasını mucip olan müteaddit
günler devam eden kanlı muharebeden sonra düşman, yerinden kımıl-
damış ve yeni bir müdafaa hattına çekilmiş idi. Ordu karargâhı,
bizim harekât hakkında gönderdiğimiz raporları muntazaman alıyordu,
binaenaleyh tabiye vaziyetini hüküm ve takdir edecek bir mevkide
idiler. Şimdiye kadar üç fırka ile bile büyük güçlüklerle tutulan ve
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
müdafaa için hazırlanmamış bir mıntakada yalnız bir fırka ile şimdi
MU
artık tamamile faidesiz bir hale gelmiş olan süvari livasını bırakmak-
lığın nasıl mümkün olacağı benim için nüfuz edilmez bir sır idi.
O sabah [ 30 — Ağustos ] fırkaların harekâtı kolaylıkla ilerledi ve
Şimale doğru düşman kıt'aları ile köylülerinin ricatlerinin tarassut
edilmiş olduğu hakkında bana bir de haber geldi.
Ben bu son haberlere çok ehemmiyet vermedim, çünkü ben düş-
RU
manın âdet edindiği tabiyeyi biliyordum. Düşman bizi muntazam bir
taarruz icra etmeğe mecbur eyledikten sonra ve kendisi tarafından
şaşırtıcı derecede cepane sarfedilmek suretile bize ciddî zayiat ver-
dirdikten sonra, daha evvelce hazır olan mevzide oyunu tekrar
oynamak için çekiliyordu. Maamafih bu haber Miralay Vernardos
üzerinde derin bir tesir icra eyledi. Bilhassa, bu haberden hemen
KU
biraz zaman sonra bir tayyare haberi aldık. Bu haberde ise Ardızte-
pesi ve Çaldağı boyunca yalnız birkaç düşman keşif kolunun bırakıl-
dığı ve bunların arkasında da ancak 2 000 kişilik bir kuvvetin bulun-
duğu; Yabanhamam mevkiinin düşman tarafından terkedilmiş olduğu
ve bütün bu mıntakada hiçbir hareket görülmediği yazılıyor, nihayetde
tayyareci düşmanın Şimale çekilmekte olduğu fikrini ifade ediyordu.
H
Bu haber, zaferin kazanılmış olduğu keyfiyetine Miralay Vernardosu
ikna eyledi ve sabırsızlıkla Ordu karargâhına giderek hâdiseyi bildir-
mesine müsaade edilmesini istedi. Bütün cephe boyunca acı bir mu-
harebenin hâlâ devam eylemekte olması ve bunu benim muharebe
idare yerimden hepimizin görebilmekte olması keyfiyeti Miralay
Vernardosa tesir bile etmemiş ve Miralay, Pilottan zarfı alarak acele
hareket etmiştir .
Düşmanın kaçmakta olduğu keyfiyeti bu kadar kanaat getirtici
delillerle meydana çıktığı halde benim hiçbir sevinç ve iştah siması
göstermemekliğimden dolayı askerî malûmatım ve şahsî cesaretim
hakkında üçüncü harekât şubesi müdürünün ne derece zavallıca bir
fikir hâsıl eylemiş olacağını tasavvur edebiliyorum. Takriben bir yıl
sonra benim muhakememde, Miralay Vernaıdosun doğrudan doğruya
mafevki olan Miralay Saryanis, bizzat kendisinin dikkat etmiş olması
itibarile, benim tamamile Erkâmlıarbiyemin tesiri altında bulunduğum-
da ve kendiliğimden fikirler ve hükümler kurmağa gayrimuktedir
olduğuma şahitlik eylemişti. Maamafih, belki, Miralay Saryanis ve
dostları, Ferik Papulasm yürüyeceği yol ve fikirlerine kılavuzluk
etmeğe alışık oldukları için ve bir insanın bulunduğu muhitin kendisine
 120
yapacağı tesiri bilerek benim vaziyetimi de kendi vaziyetleri gibi
zanneylemişlerdir.
Beklediğim veçhile, saat 2 sonrada bir telefon emri aldım. Bu
emir Kolordunun solcenaha nakli için evvelce verilmiş olan emri ilga
ediyor ve Şimale çekilmekte olan düşmanın bütün Kolordular ile umumî
takibine geçilmesini bildiriyordu. Takip hareketine derhal başlanacağı
ve ertesi sabah yeni emir alınmaksızın devam edileceği de emirde
ilâve ediliyordu. Miralay Vernardosun kolaycacık uyanan ve htikmede-
mediği galeyan ve heyecanının aşikâr bir neticesi olan bu emir, II. Kol-
ordu tarafından icra edilmemiştir. Sebebi de sadece bizim karşımızdaki
düşmanın halâ inatçı bir müdafaaya ve her adım arazi için mücadeleye
devam eylemekte olması olmuştur. Ancak akşama doğru II. Kolordu
pek ağır zayiata uğradıktan sonra bütün kayalıklı grup zaptedilmiştir.
Yukardaki emrin diğer Kolordularca — eğer icra edilmiş ise — ne suretle
icra edilmiş olduğunu bilmiyorum. Benim bildiğim, yalnız bu emrin
II. Kolordu tarafından icra edilmediğidir; çünkü gayrimiimkün idi .
Pek kısa bir zaman evvel kendi irtibat zabitleri benim karargâhımda
bulunsun ve bu zabit tayyarecinin verdiği rapora rağmen muharebenin
halâ devam eylemekte olduğunu kendi gözlerde görsün, buna rağmen
Ordu kumandanlığı karargâhından böyle bir emir çıkabilsin ... Doğrusu
buna insanın hayretlerle dolmaması mümkün olmıyor.
Vaziyet hakkında doğru bir fikir hâsıl eden benmiyim, yoksa
Miralay Vernardos mu dur ? İkimizden hangisidir, söylemek bana
Ri
düşmez. Benim yalnız söyleyebileceğim şey, benim noktai nazarımın
kendi gözlerimin gördüklerine istinat etmekte olması idi ki, tekmil
II. Kolordu Erkânıharbiyesi de benimle birlikte ayni noktai nazarları
kabul ediyordu ; halbuki Miralay Vernardosun noktai nazarı yalnız
TA
tayyarecinin verdiği rapora istinat ediyordu. Bizim hava hizmetimizin
tanınmış olan iktidarsızlığına rağmen Ordu kumandanlığının bunların
hatalı keşiflerine ve haberlerine bel bağlamakta devam eylemesi ve
cephede fırkalar ve Kolordular tarafından tedarik edilen ve tıpkı
Miralay Vernardosun birkaç defa elde etmiş olduğu fırsat misillıı
Ordu karargâhı Erkânıharbiyesine mensup zevat tarafından mahallinde
RK
tahkik edilmesi mümkün olan malûmatı ve haberleri bir köşeye
atması acip ve garip bir keyfiyet idi.
Şimdi söylemiş olduğum sözün doğruluğu, maatteessüf ayni günde
yani* 30 — Ağustosta biraz sonra başka bir tayyareci tarafından yapı-
lan diğer bir keşif ile tamamile sabit olmuştur. Ayni mıntakada
TÜ
yapılan bu keşif üzerine işbu tayyareci takriben 26 bin kişilik düşman
Ümıımî Harekât
MU
kuvvetlerinin bulunmakta olduğunu bildirmiştir. Ben bu haberi I . Kol-
ordudan ancak ertesi günü aldım. Maatteessüf vaziyet hakkında
Miralay Vernardosun fikrine tesir edemeyecek kadar geç gelmişti.
En nihayet saat 7 sonrada bütün Kale Grotto silsilesini zapteyle-
meğe muvaffak olduğumuz zaman birçok günler kesiksiz muharebe-
lerin ve gayrikâfi gıdanın neticesi olarak kıtaatın yorgunluğu o dere-
cede idi ki, geceleyin düşmanı takip maksadı ile her hangi bir kıt'ayı
RU
[Hücuma sokulmamış hiç bir kıt'a da kalmamıştı] hareket ettirmek için
herhangi bir düşünce gayrimiimkün idi. Son piyade ihtiyatlarım
meş'um kayanın zaptı için muharebeye sokulmuştu. Bu kaya üzerinde
patlayan dost ve düşman her iki tarafın topçu mermilerinden dolayı
bir volkan gibi alev ve duman kusuyordu. Hayvanlarının acinacak
halde olmasından dolayı süvari livasını kullanmak ta gayrimiimkün
KU
idi. Eğer bu şerait altında takip yapmağa teşebbüs etse idim Orduyu
dağılmak tehlikesine koymuş olacaktım. Çiinkü eğer düşmanın azıcık
bile taze birlikleri olsa, bir felâkete sebep olurdu. Eğer yorgun kıt'a-
larırnla derhal bir takip icra edilmesini emretmiş olsa idim takip
edenler derhal yeni tahkim edilmiş mevzilere çatarak sendeleyecek-
lerdi. Çünkü daha Kale Grotto üzerine ilerlemezden evvel Türklerin
8 kilometre Şimalde yeni bir müstahkem hat vücude getirmek için
H
çalışmakta olduklarına dair malûmat almış idik .
Ben, bizim kıt'alarımızı bir kere daha zafer ile örten büyük bir
muvaffakiyetten sonra hissedilecek sevinci Ağustosun 30. günii akşamı
hisseylememiş olduğumu itiraf ederim . Çünkii hakikat müthiş, tıpkı
Milâdı İsadan 280 yıl evvel Romalılara karşı yaptığı Heraclea meydan
muharebesinden sonra Kıral Pyrrhusa göründüğü kadar müthiş idi.
Zayiatımız, Kolordunun kuvvetine nisbetle pek fazla olmuştu ; üç fırka-
nın tahmin edilebilen kuvveti 8000 ilâ 9000 süngüden pek fazla değildi.
Pek az cepane kalmıştı, bu cepanenin ikmal edilebilmesi de şüpheli
idi, iaşe mevaddı dahi azalmıştı. Düşman çekilmişti, bu doğrudur,
fakat esir ve malzeme itibarile hiçbir zayiat vermeden ve 8 kilometre
Şimalde tekrar tutunmak üzere çekilmiş olup, orada yeni mesai ve
daha korkunç zayiat bizi beklemekte idi. Böyle şartlar altında, eğel-
en sonunda Ankaraya gidebilseydik halimiz ve vaziyetimiz ne olurdu ?
Sakin bir geceden sonra ertesi 31 —- Ağustos sabahı aşağıdaki emir
alındı:
I . , I I . , III. Kolordulara
Düşman, pek muhtemel olarak, dün gece esnasında çekilmeğe baş-
ladı . O, Sarka çekilmekte olan sağcenahınm geçmesini temin eylemek
16

78 ^ Felâkete doğru
için (Ardıztepesi — Kara Hoca tepeleri — Çuluktepeleri) hattında kuv-
vetli artçılar bırakmıştır .
III. Kolordu 7 . fırka ile birleşmeğe muvaffak oldu, bugün Sivriye
ilerledi. Yarın, 31 — Ağustos saat 5 evvelde bütün Kolordular bugün
için vermiş olduğum emre tevfikan düşmana taarruz edecekler ve
aşağıda verilen hatta ilerliyecekler, orada tekrar kendilerine çeki düzen
vermek ve toplanmak için müdafaa mevzileri alacaklardır.
7. fırkası kendisine avdet etmiş olan III. Kolordu (Yağmurlutepe-
leri — Polatlı Şimalişarkîsi tepeleri — Kayabaşı tepeleri) hattını (Ka-
mıçık — Babalıüyük) yoluna kadar [Dahil] tutacak ve solcenahı ve
Kara Hüyiikköy Şimalişarkîsi tepelerindeki ileri mevzii himaye ede-
cektir .
I. Kolordu : Osmaniye tepeleri [ Çal Şimalinde ], Temköy Şimali-
garbîsindeki tepelere dakar [ Dahil ] .
II. Kolordu: Temköy Cenubugarbisindeki tepeler [Dahil] ve Gü-
zelcekaleköy tepeleri.
30 — 8 — 921 Saat 10 dakika 54 sonrada
Ordu B a ş k u m a n d a n l ı ğ ı karargâhı
A . Papulas
Yukardaki emir, şüphesiz, tayyareden alman en son malûmatın
tesiri altında hazırlanmış idi. Kolordular henüz nevmidane bir muha-
rebe icra etmekteler iken şiddetli bir takip icra edilmesi hakkında
Ri
telefonla verilen talimat ise ilk malûmatın neticeleri idi. Kolorduların
Erkânılıarbiyelerinden alman malûmata Ordu kumandanlığının nekadar
az ehemmiyet vermekte olduğunu göstermek için ben bu nokta üzerine
ehemmiyet veriyorum .
TA
Ben, okuyucunun nazarı dikkatini bilhassa yukardaki vesikanın ilk
fıkrasına celbetmek istiyorum. Zira düşmanın harekâtının ve muhare-
belerinin tasvir edilmesi tarzı, bilâhare zuhur eden hadiseler için pek
ziyade ehemmiyeti haizdirler ve bu fıkra, askerî vaziyet hakkında Ordu
Başkumandanlığının fikirlerinin sılıatli bir tasvirini verir.
Haritada görüneceği üzere, bizim cephemiz Kale Grottoda; II.
RK
Kolordu bunun etrafındaki bir mihverle yavaş yavaş Şarka dönmekte
idi. Buna sebep III. Kolordunun ilerlemesi olmuştu. Bu Kolordu 7.
fırka ile irtibatta bulunmak şartıle, Sakarya civarındaki araziyi
temizlemiş idi. III. Kolordunun cephesinde vaziyet büsbütün farklı
idi, zira Kale Grotto için yaptığı şiddetli muharebeye olduğu
gibi dalmış ve bağlanmış olduğundan I . Kolordunun ilerlemesile
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
ayni lıizayı muhafaza edemiyordu. Bu yüzden kendi solcenahı
MU
ile I. Kolordunun sağcenahı arasında ehemmiyetli bir boşluk
[ 8 : 9 kilometre] hâsıl olmuştu . Bu boşluğu doldurmak için yalnız
solcenahı ileri sürmek kâfi gelmezdi, bütün Kolorduyu kaydırmak lâ-
zım idi. Bu ise o zaman Kale Grottonun zaptı için haklı olarak
ısrar etmekte olan Ordu Başkumandanlığı için kabule lâyık olmıyan
bir hareket idi. Yukardaki keyfiyete tâbi olmaksızın benim solcenahı-
RU
mııı ilerlemesi, bizi I. Kolordu ile birleştirebilmek ve fakat daha ziyade
bilhassa benim Kolordumun vaziyetini ıslah eylemek itibarile ne suretle
olursa olsun lâzım idi. Bu keyfiyeti tafsilâtile izah eylemek maattees-
süf gayrimümkündür ; zira harita, arazinin şimdiki teşekkülâtım hiçbir
suretle göstermemektedir.
İşgal edilecek sırt, yaklaşılamaz bir halde idi; çünkü bu sırt, daha
KU
Şimalde Kara Hoca ile Büyükçahş arasında bulunan ve haritada işaret
edilmemiş olan eğri bir tepenin yan ateşlerine mahkûm bulunuyordu.
Bu son tepeler silsilesi siperler hatlarile [Kale Grotto üzerine ilerlen-
mezden evvel hazırlanmış tahkimata ait] takviye edilmiş ve kuvvetli
kıt'alar tarafından tutulmuş idi.
Ağustosun 24 ünden 29 uııa kadar muhtelif tayyareciler tarafından
H
yapılan tayyare keşiflerine göre bu tepeler üzerinde 10 000 den 15000 e
kadar düşman kuvveti mevcut olduğu kabul edilmiştir.
Buna gerek benim ve gerekse Erkânıharbiyeme mensup zabitlerin
düşmanın müteakip hatlarda mütemadiyen kendini takviye eylemekte
olduğunu kendi gözlerimizle görmüş olduğumuzu da ilâve etmeğe
mecburum.
Lüzumlu olduğu kadar müşkül olan bu hareket için, en az yorulmuş
olan 9. fırkayı Doruğu zapteylemeğe ve en çok zayiat vermiş olan
13. fırkanın cenahını uzatmağa memur eyledim. 13. fırkaya da 9. fırka
yerine sağcenahı ve geriyi örtmek emrini verdim.
9. fırka taarruza geçti ve şiddetli topçu ateşi altında ve pek ağır
zayiatla 2 kilometre derinliğine ilerleyerek gösterilen Doruğu zaptey-
lediği intibaını hâsıl eyledi. Kendi muharebe idare yerimizden lıükme-
debildiğimize göre gerek ben ve gerekse Erkânıharbiyem, bilâkis hali
hazırdaki hedefin cephesinde yalnız ilk tepeler hattının işgal edilmiş
olduğu fikrinde idik. Bu keyfiyet bilâhare 5. fırkanın muharebe idare
yerinden dahi teyit edildi.
Yeni büyük taarruzlar pahasına solcenahımı daha ileriye sürmeğe
karar vermezden evvel, karargâhımdan Yüzbaşı Skylakakisi gerek
vaziyeti anlatmak ve gerekse arazinin hakikî teşekkiilâtı ile haritada

78 ^ Felâkete doğru
gösterilen arasındaki farkı izah etmek için Ordu Başkumandanlığı ka-
rargâhına gönderdim. Solcenalım ileri sürülmesi müthiş fedakârlıklara
lüzum gösteriyordu. Sağdan 5. fırka tarafından topçu yardımı ise
arazinin teşekkülâtmdan dolayı gayrimümkiin idi. Bu fırkanın ilerle-
mesi, sağcenahı ileriye sürmek mes'elesiııin mevzuubahis olmamasın-
dan maada, gösterilen Doruğu zaptetmek için tekmil Kolordunun mu-
harebeye karışmasını istilzam ediyordu. Halbuki bu tepe kuvvetli bir
surette tahkim edilmiş ve zayıflamış olan II. Kolordunun kuvvetlerine
üstün düşman kuvvetleri tarafından işgal edilmiş bulunuyordu. Kezalik
derhatır edilmelidir ki, bu Kolordu, diğerleri gibi topçu hususunda ve
küçük silâhlarının cepanesi hususunda noksanlık içinde idi. Buna
ilâve olarak, düşmanın tahkim edilmiş cephesi kendi soluna doğru
ıızayor ve Kolordunun sağcenalımı ihata eder bir vaziyette bulunu-
yordu. Bu vaziyette, 5. fırkanın müşterek muharebeye ve hedefe
doğru ufak bir hareketi kendisini tamamile kuşatılmış bir vaziyete
sokacaktı. Kolordunun daha ziyade ilerlemesi ancak Ankara üzerine
urnumî bir ileri hareket icra edilmesi halinde mümkün olurdu ; çünkü
bu takdirde benim cephem karşısındaki düşman tahkimat hatları I.
Kolordunun ilerlemesi ile çevrilmiş olurdu. O Kolordunun solcenalıı
müntehasmda ve kendisi ile irtibatta bulunmakta olduğum I. fırkanın
fikri de böyle idi. Solcenalım ilerlemesi mes'elesini pazarı itibara al-
maksızın diğer cihetlerden, vaziyeti alâkadar edecek amiller var idi:
Ri
1 — Düşmanın şimdiye kadar olan müdafaasının pek azinıkâraııe
olması ve daima tam bir intizam ile ve bütün malzemesile ricat
etmekte olması.
2 — Cephesini kullanmakta serbest bulunması.
birinin saf harici kalmaları.
TA
3 —- Zayiatımızın pek büyük olması ve muharip kuvvetlerimizin üçte
4 — Altı gün devam eden kesiksiz muharebelerden sonra mahru-
miyetlerin ve umumî yorgunluğun efradın maneviyatına tesir eylemeğe
başlaması. Efrat hernekadar hâlâ ilerlemekte idiseler de ilk günlerde
olduğunun ayni şevk ve heyecanı ile değil.
5 — Bilhassa yekdiğerini nakzeden müteakip emirler vermesi yü-
RK
zünden Ordu kumandanlığının nüfuzunun zabitanm nazarlarında düşmesi
ve nihayet esas malzemenin mühim derecede noksanlığı.
Ordu kumandanlığının solcenahtan yeni bir ilerleme yapılmasında
ısrar edip etmemekte olduğunu — bu ilerleme benim fikrime göre
lüzumlu değildi — ve alelûmuuı Ordu kumandanlığının niyet ve teşeb-
TÜ
büslerinden malûmat almak üzere Yüzbaşı Skylakakisi öğrenmeğe
79
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra
MU
memur eyledim, zira, işbu seferin hayreti mucip bir haleti rulıiyesi
olmak üzere Kolordu kumandanları Ordunun niyet ve tasavvurlarından
haberdar edilmemekte idiler.
Eylülün 1. günü için verilen emir plânda hiçbir değişiklik olmak-
sızın harekâtın devamını ihtiva etmekte idi.
Eylülün 1. günü sabahının geç bir zamanında Ordudan yeni bir
RU
emir aldım [Bu emir bende yoktur]. Bu emir Ordu kumandanlığının
ııoktai nazarlarını değiştirmekte olduğuna taze bir misal teşkil ediyordu.
Emirde, şimdiye kadar arzu edilen tarzda ilerleyemeyen III. Kolorduyu
takviye etmek üzere Sapancaya bir fırka göndermekliğim bildiriliyordu .
Bu emir, kumandanların kararsızlıklarının bana ilka etmiş oldukları
lıâd endişeden sarfınazar, benim üç fırkamın zorzoruna mıntakayı tut-
KU
mağa kâfi gelebildiği keyfiyetinden dolayı midemi bulandırdı. Maama-
fih, tekrar 13. fırka tarafından değiştirilmiş olan 9. fırkayı gönderdim.
Bu suretle cenahın ve gerinin himayesinden dahi mes'ul olması
lâzımgelen 13. fırkanın bu cenah ve geri setri vazifesini ise süvari
livasının yaya kısmı ile, kalan fırkaların beherinden ayrılmış takımlara
tevdi eyledim.
Yüzbaşı Skylakakis ayni gün [1 — Eylül] öğleden sonra Ordu
H
karargâhından geri döndü ve bana şunları söyledi :
«Ordu kumandanlığı, Kolordular arasındaki geniş boşlukların tehli-
kesini nihayet anlamış ve bizim I. Kolorduya daha yanaşık olarak
hareket etmekliğimizi [ Bu Kolordudan 8 kilometre ayrılmıştık ] ve hattâ
lüzum hâsıl ederse Kale Grottoyu terkeylemekliğimizi arzu eylemiştir.
Cepane ve iaşe noksanı bütün harekâtın iki gün için tevkif edilmesine
ve bu suretle efrada dahi istirahat verilmesine Orda karargâhının
karar vermesine sebep oldu . Düşman kuvvetleri hakkında alman iti-
mada şayan malûmat beheri 2,000 : 3,000 süngü kuvvetinde ondokuz
fırkadan ibaret olduğu » tarzında idi. Ordu karargâhmdaki muhtelif
zevatın birbirlerile aşikâr bir surette ihtilâf halinde bulunmaları hase-
bile Yüzbaşı Skylakakis beni daha fazla tenvir edemedi. Hattâ Ordu
İkinci Erkânıharbiye reisi Miralay Sarıyanis endişesini saklamamış
ve Yüzbaşı Skylakakise açık olarak: «Oyunu kaybettik» demiştir.
Bu Miralayın, Ankara akınının birinci müşevvikı olduğu hatıra getiril-
sin!. Ordu Erkânıharbiye reisi Miralay Pallis her vakit olduğu gibi
sakin olup Liva Jeneralı Stratigosun fikrine muhalif hiçbir fikir ifade
etmek istememişti. Jeneral Stratigos ise ağır zayiata ve büyük müşkü-
lâta rağmen, Ankara üzerine bir ileri hareketin devamını kat'î lüzumlu
 126
olarak telâkki ediyormuş ve şayet bir harabiye doğru yürümekte olduğu-
muz vaktile görülürse ancak o zaman bu ileri hareketten sarfınazar oluna-
bilecektir fikrinde bulunuyormuş. Başkumandanın da, hangi noktai naza-
rın kabul edileceğini bilmeyen müşavirleri arasında mevcut ihtilâftan
büyük teessür içinde bulunduğunu da yukardakilere ekleyecek olursak
Ordu Başkumandanlığı karargâhmdaki vaziyetin hakikî bir tasvirini
elde etmiş oluruz. Bütün bu işlere tüy dikecek bir hadise de,
Ordu Başkumandanı Jeneral Papulasm Yüzbaşı Skylakakis vasıtasıle
benim Erkânıharbiye reisim Miralay Gavalliastan Ordu karargâhına
gelerek vaziyeti tetkik ve münakaşa eylemesini ve eğer bu mümkün
değilse fikrini kendisine serbestçe yazması arzusunu bildirmesidir, ilk
nazarda pek ziyade hayrete şayan görülen bu son keyfiyet, Ferik
Jeneralı Papulas ile Miralay Gavallias a r a s ı n d a k i münasebetin yalnız
tamamile askerî mahiyette olmayıp; fakat 1912 — 1913 harbindenberi
benim Erkânıharbiye reisimin o zaman Miralay Papulas tarafından
kumanda edilmiş olan 10. piyade alayının yaveri olmasından dolayı
büyük bir dostluk ile birleşmiş ve bu sıkı münasebetlerin o zamandan-
beri devam eylemekte bulunmuş olması ile izah edilir. Bütün bunlar
H
nazarı dikkate alınmasa dahi, bir Başkumandanın —liyakati bir
tarafa bırakılsın — kendi karargâhına yabancı olan bir zabitin fıkır
Ri
ve nasihatini talep edecek kadar bir şaşkınlık derecesine varması
hayret ve taaccübe sezadır.
Yüzbaşı Skylakakisin getirmiş olduğu muhtelif malûmattan yalnız
ikisi yani iki gün istirahat edileceği ve I. Kolorduya daha ziyade
TA
yanaşmak suretile hareket edileceği ve bunun için icap ederse Kale
Grottonun terkedileceği keyfiyetleri II. Kolorduya ait bulunuyordu .
Birincisi, şüphesiz pek lüzumlu ve müstacel idi, fakat düşmana taze
cepane ikmali almak, kendisini tahkim eylemek ve serbestçe ve taciz
edilmeksizin hareket eylemek serbestliklerini bırakmak mahzurunu
RK
havi idi. İkinci kısma gelince, kalan iki fırkanın kumandanlarını, gelip
I . Kolorduya doğru bir yanaşma hareketinin tafsilâtım tetkik ve
tanzim eylemek için davet eyledim .
Yüzbaşı Skylakakisin malûmatının mütebaki kısımlarını sükût ile
geçiştirmeği tercih ediyorum. Fakat Yüzbaşı Skylakakise söylenilen
TÜ
şey, 2 — Eylül için verilen emrin esasını teşkil etmemiş idi.
U m u m î Harekât, İ 2?
Emir şudur:
MU
I . , II., III. Kolordulara
Ordu Başkumandanlığı
Karargâhı 1 — Eylül — 1921 Saat 9 evvel
« I . Kolordu, parlak bir taarruzdan sonra Çaldağmın Şark kısmını
RU
teşkil eden Ardızdağım ve Temköy Cenubugarbisindeki tepeleri işgal
eyledi ve tekmil bir düşman taburunu esir etti.
III. Kolordu ilerlemediğinden mevzilerinde kaldı.
II. Kolordudan henüz rapor alınmadı. Yarın 2 — Eylül, Kolordu-
lar ilerlemeğe devam edecekler ve ilerledikçe, evvelki emrimde bildi-
rilen hatlara taarruz edeceklerdir. II. Kolordu, 1. fırkanın sağcena-
KU
hına yardım etmek ü z e r e solunu ilerletecek ve bu maksatla bu fırka
ile doğrudan doğruya bir anlaşma yapacaktır. Bu Kolordu, Güzelce-
kaleyi muhtelit müfreze ile işgal eylemekte devam edecektir.
Ordu Başkumandanı
A . Papulas
Vaziyetin, Ordu kumandanlığının 30 — Ağustos emrini verirken
zan ve tasavvur eylediği gibi müsait olmadığı yukardaki emirden
görülebilir; fakat buna rağmen, zannıma göre, onlar hâlâ karşılarında
düşman artçıları varmış gibi kendi noktai nazarlarında ısrar etmiş-
lerdir . Emri getiren Yüzbaşı Papathanasiu, Ordu karargâhında « İşler
pek iyi gidiyor. > diye sevinç heyecanı içinde bulunulduğunu bana
haber verdi. Kezalik, kendi işleri için malûmat alınmak maksadı ile
Ordu karargâhına çağrılmış olan Kolordu Başhekimi Doktor Papa-
vasiliu dahi dönmezden evvel Başkumandan tarafından «Vaziyetin
salâh bulduğu ve işlerin iyi gitmekte olduğu» nu bana bildirmeğe
memur edilmişti. Bu anî sevinç heyecanını ancak bir sebeple izah
edebilirim. O da, bir gün evvel I. Kolordunun bir fırkasının
«Tekmil» bir düşman taburunu [ Emirde yazılan kelime böyle idi . ]
esir eylemesi idi, yani 200 nefer, [Noksanlaşmış kuvvet] ve bu
keyfiyet, farzıma göre, Miralay Sarıyanise « Oyun » hakkındaki fikrini
değiştirmiş idi.
Yukarda zikredilen emri getiren zat, 9. fırkaya nerede rastgelirse
yolda durdurmak [ Bu fırka akşamleyin III. Kolorduyu takviye etmek
için gönderilmişti] ve bu fırkanın kumandanına derhal Ordu karargâ-
hından telsiz ile emir talep etmesi hususunda emir vermek için tali-
mat aldığını söyledi. Bu son malûmat, 9. fırkanın belki bana iade
 İ 28 f e l â k e t e doğru
edileceği ümidini verdi. Bu halde, ben bu fırkayı benim Kolordum
ile I . Kolordu arasına boşluğu doldurmak için kullanırdım, bu da Kale
Grottonun terkedilmeşine artık lüzum bırakmazdı. Bu fırka Kolordu-
dan ayrılmazdan evvel bu işin — yani boşluğun 9. fırka ile doldurul-
marnası işinin — yapılmamış olması belki hayreti mucip olur. Bu proje
birçok defalar nazarı mütaleaya alınmış idi, fakat birincisi Kolordunun
bütün kuvvetlerinin Kale Grottonun zaptı için yapılan muharebeye
angaje edilmiş olmasından; ikincisi de uzaktan muhakeme etmek yü-
zünden kuvvetli ihtiyatlar tutulmasına karar veren ordunun mükerrer
emirler vermesinden dolayı filiyata çıkarılamamıştı. Kale Grottoyu
terketmeksizin bu kuvvetleri, boşluğu tutmak için kullanmaklığın müm-
kün olduğuna karar verdiğim tam zamanında Ordu karargâhı beni
kendileri ile boşluğun kapanması mümkün olan biricik kuvvetlerden
mahrum eyledi.
Ben acele ve ehemmiyetle bu fikirleri Ordu kumandanlığına arzey-
ledim ; fakat nafile yere! Çünkü 9. fırkanın bana geriye verilemiye-
ceği cevabını aldım.
Eylülün 2. günü saat 8 dakika 30 evvelde neşredilen bir emirle
bütün Kolordular için iki günlük bir istirahat emreyledi, fakat yine,
tehlike halinde, I. Kolordunun sağcenahmı himaye ve takviye eylemek
niyet ve maksadı ile benim solcenalıımm ileriye sürülmesi fikrine av-
det ediyordu . Fakat bu defa yalnız şu fark vardı ki, emirde «eğer
Ri
mümkünse» sözleri göze çarpıyordu. Beni daha ziyade rahatsız eden
keyfiyet iki Kolordu arasındaki boşluk düşüncesi idi, halbuki Ordu
kumandanlığı başlıca I. Kolordunun sağcenalımın takviye edilmesi
plânı ile meşgul oluyordu . Bu kolordunun sağcenahı ise benimki gibi
tamamile açık ve daha fazla tehlikede değil idi. TA
Böylece mıntakayı tutmakta devam eyledim. İki Kolordu arasın-
daki açıklığın himayesini temin eylemek için de 5. fırdan iki alayın
13. fırkanın arkasına ve soluna — yani benim en solcenalıım — nakle-
dilmesi kâfi bulunmuştu . Bu alaylar orada düşman tarafından buraya
bir girme teşebbüsü vukuu halinde müdafaaya hazır bulunacaklardı.
RK
Kezalik boşluk mıntakasmda devriye vazifesi yapmak üzere bir süvari
bölüğü tahsis eyledim ve bu devriyeler ve telefon vasıtaları ile 1.
fırka ile [ I . Kolordunun en sağcenahı] sıkı bir temas tesis eyledim.
Bu sayede, 9. fırkanın yardımı olmaksızın ileriye süreceğim mücerret
bir kıt'adan dolayı ağır zayiata duçar olmaktan sakınmış oldum . Ke-
TÜ
zalik Kolorduya, emredilen iki günlük istirahati [ Güya istirahat! ]
Umumî Harekât
verebilmiş oluyordum . Müteakip hadiseler, boşluğun müdafaası içiıı
MU
alınmış tedbirlerin kâfi olduğunu ispat eylemiştir.
Müdafaa tertibatı vücude getirmek, istirahat etmek ve taze ikmal
mevaddı almak için Kolordulara faaliyetsiz kalmak hususunda verilen
emir diğer Kolordular için pek uzun sürmedi; II. Kolorduya gelince
böyle bir emir verilmemesi daha iyi olurdu, çünkü küçük müsademe-
ler asla kesilmediğinden ve yirmi dört saatin büyük bir kısmında tek-
RU
mil cephede ateş eksik olmadığından istirahat etmek mümkün olmadı.
9. fırkanın hareket eylemesi yüzünden kuvvetimizin azalması dolayısile
geri kalan kıt'alarm büyük bir kısmını ilk hatta sokmak icap eyledi.
Süvari livası, yalnız kısa devriye hizmetleri için atlı olarak kullanıla-
biliyordu, fakat süvari neferleri ileri karakol hizmeti için piyade gibi
kullanılmakta idiler. İkmal mevaddma gelince, son dört gün zarfında
KU
ekmek istihkakının yalnız dörtte biri ve pek az ceparıe alınmış idi.
İstihkak yalnız etten ve kaynamış buğdaydan ibaret kalıyor, bu da
ateş odunu tedarik edilemediğinden güçlükle ihzar edilebiliyordu.
Bu mahrumiyetler yüzünden vaziyet günden güne fenalığını arttır-
makta ve müthiş zayiat vaki olduğu ve erzak ve cepanenin ve saire-
nin tamamile tükendiği hakkında efrat arasında yayılan şayialar yü-
zünden pek ziyade endişeyi mucip bir vaziyet vücude gelmekte idi.
H
Bu şayialar ve hikâyeler efradın mecburî olan hareketsizlikleri yüzün-
den artıyor ve düşüncesizce yapılan caniyane propagandalarla alevle-
niyordu. Fakat, benim fikrime göre, bütün bunlar Başkumandanlığın
niyet ve tasavvurları hakkında hiçbir malûmat alınmamak; umumî ce-
halet içinde bulunmaktan daha az endişe verici idiler.
Hakikat şudur ki, biz artık umumî bir çıkmaza saplanmıştık. Ordu
Başkumandanlığı, düşmanın kuvvet ve kudretini tamamile istihfaf
ederek harekâta başlamış ve Orduyu içine sürdükleri memleketin ve
arazinin tabiatini veyahut kıtaatı ikmal etmek için lüzumu olan vası-
taları kâfi derecede hesaba sokmamıştı. Onlar şimdi kendilerini bir-
denbire vekayiin muazzam hakikati ile karşılaşmış buldular. Daha
şimdiden zayiat, Ordunun esas kuvveti ile gayri mütenasip değilse de
pek ciddî idi. Kıt'alarm hareket kabiliyeti nakliyat güçlüklerinden ötürü
ciddî derecede azalmıştı. Efradının maneviyatı dahi, tamamile fena
değildi ise de, harekâtın birinci devresi esnasmdakinden pek farklı
görünen bir derece değişmişti. Düşman aksine olarak, karar, cesaret
ve hareket kabiliyeti vasıflarına malik olduğunu göstermiş ve keyfiyet
Türk Ordusunun büyük kısmının karşısında bulunmakta olduğumuza
beni ikna eylemişti , Bu Türk Ordusu7 tamamile kendisi tarafından
17

Felâkete doğru
seçilmiş olan bir zaman ve mevkide nihayet meydan muharebesini
vermeği istemiş ve azamî kudret ve kabiliyeti ile hükümet merkezini
müdafaa eylemeğe karar vermişti.
Yukarda saydan şartlar altında hrekâtm devamı mümkün mü idi?
ve bizim menfaatimize mi idi ? Eğer daha pek müthiş zayiat vermeğe
ve Ankaraya beheri 800 : 1000 mevcudundaki fırkalarla girmeğe razı
olursak mümkün olurdu sanırım; fakat böyle bir devam kat'iyyen
bizim menfaatimize ve lehimize değildi. Çünkü zâfımız o derecede idi
ki, Ankaraya girsek bile kışın yaklaşmasından evvel, düşman tarafın-
dan ciddî bir surette hırpalanmak ve yıpratılmaktan kurtulmak imkan-
sızlığının şüphesizliği ile bu şehri terkederek Eskişehre dönmeğe mec-
bur olurduk; zira düşmanın faaliyeti karşısında müessir bir surette
kendimizi uzun müddet müdafaa edecek halde kalmazdık. Ferik
Jeneralı Papulas orijantal bir surette ret ve imtina eylemesine rağmen
bu teşebbüsü kabul eylemeğe sevkedildikten sonra, şimdi kendisini
tasviri güç bir ıstırap ve nefret hali içinde buldu. Bidayette seferin
lüzumu ve muvaffakiyeti hakkında pek emin olan ve o zamanda
personel ve malzemenin kifayetsizliği hakkında ileri sürdüğü müdebbi-
rane fikrini değiştirmeğe onu zorlayan müsteşarları şimdi onun önünde
H
dikildiler ve harekâtın müteakip sevk ve idaresini bizzat deruhte eyle-
mesini ondan talep eylediler. Başkumandan, dargın bir Aşil [Achilles]
gibi çadırının içine çekilmiş ve birkaç gün y a v e r l e r i n d e n maada hiçbir
Ri
kimsenin yüzünü görmemek istemiştir . Bu da çok haklı idi; çünkü
şimdi ihtiyaç saatinde, müsteşarları, kumandan olmak itibarile harekât
emirlerini onun imza etmesini ondan talep eylemişlerdir. Halbuki işlerin
iyi gittiği zamanlarda, bu müsteşarlar, yazılan emirleri ona arzetmeğe
bile kat'iyyen müsaade etmiyorlardı. TA
Bütün bunlar tefehhümü kabil ve insanlara mahsus işlerdir. Fakat
bilhassa 1921 — yılı Eylülünün bu ciddî günleri esnasında Yunan
Ordusunun bulunduğu güç vaziyette bir Ordu kumandanına uymayan
ve yakışmayan hallerdir.
Eylülün üçüncü günü, Jeneral Papulasm, Eylülün birinci günü
RK
Yüzbaşı Skylakakis vasıtası ile benim Erkânıharbiye reisime göndermiş
olduğu mektuptan istifade ederek, Miralay Gavalliasa, Ordu kumanda-
nına bir mektup yazmasını ve vaziyet hakkındaki noktai nazarlarımızı
kendisinin önüne dökmekliğini emreyledim. Aşağıda söyleyeceklerim,
bu mektubun ihtiva ettiklerinin bir hulâsasıdır. Erkânıharbiye reisi,
kendisinin söyleyeceği sözlerin fena anlaşılmaması, fakat eski doslu-
TÜ
ğuna güvenerek şimdi kendi noktai pazarlarını serbestçe zikredeceğini
Umumi Harekât İİ4115
söylemekle başlıyor. Erkânıharbiye reisi devam ediyor: < îki halden
MU
hangisinin nazarı itibare alınacağını dikkatle tetkik etmek mecburiyeti
vardır. Birincisi : Düşmanın, ilk tahkim edilmiş mevzilerinden çekil-
mesi umumî bir ricat teşkil ediyor mu ? eğer bu sübut bulmuş ise bizim
için istirahat etmek ve ihtiyaçlarımızı ikmal eylemek lüzumuna bakıl-
maksızın umumî bir taarruz emretmek lâzımdır. Zira bu ihtiyaçları
tatmin eylemek çok zaman yer ve bu zaman zarfında düşman kendini
RU
derleyip toplamağa zaman bulur. Maamafilı bu taarruz, ancak tama-
mile emin malûmat elde edilirse yapılmalıdır, yoksa şimdiye kadar
Ordu karargâhmca yapıldığı gibi tayyarelerden ve Türk firarilerinden
alınan malûmat gibi, Ordu Başkumandanlığının mevki ve nüfuzunu
aşağılatan yekdiğerini nakzedici emirlerin verilmesini mucip olan ma-
lûmata istinat etmemelidir. İkinci hal: eğer, bilâkis, düşmanın müteakip,
KU
hatlarda müdafaa edeceği hakkında sıhhattli malûmat mevcut ise
— bunu da tahkimatından görebiliyoruz — bu halde Ankaranm zaptı
için harekâtın devamına karar verilmezden evvel Ordu kumandanlığı-
nın derin derin düşünmesi lâzımdır. Daha düşmanın birinci müdafaa
hattının zaptedilmesinden evvel, Yunan Ordusu mevcut kuvvetinin
üçte birini zayi etti. Eğer ikinci ve hattâ üçüncü bir düşman müdafaa
hattının zaptedilmesine teşebbüs edilirse Ordunun mütebaki kısmı da
zayi edilecek ve işin sonunda Başkumandan yalnız başına Ankaraya
girebilecektir. Birinci mes'ele şu idi: Ankarayı zaptetmek mutlaka
lâzım mı idi ? Bidayette bildiğimiz veçhile, biz Sakaryaya kadar gidece-
ğimizi ve orada ahvale ve vaziyete göre yeni plânlar yapılacağını
farzediyorduk. Neden, sonradan bu ilerleme yapıldı ? Eğer bu ilerleme,
Ankaradaki ikmal depolarını tahrip etmek niyeti ile yapıldı ise, düş-
manın artık Ankarayı boşaltmış olduğu biliniyordu. Ankarada demir-
yolu arabalarının ve müteharrik malzemesinin kalmış olduğu ve bunları
tahrik eylemeğe düşmanın muktedir olmadığı doğrudur; fakat bir miktar
vagon için bu kadar insanı kurban eylemek değer mi idi? Ankaranm
zaptı, manevî tesir noktai nazarından büyük bir manayı haiz olaca-
ğında şüphe yoktur; fakat düşmanın eli altında ondokuz fırkası bulun-
makta olduğu ve onun kendi kuvvetile gayrimütenasip zayiat vermediği
hakkında Ordu kumandanlığmca alman malûmattan sonra kazanmak
mümkün olup olmadığını pek iyi olarak tetkik eylemek lâzımdır.
Şayet Ankaranm işgal edilmesine evvelceden esaslı bir surette karar
verilmemiş ise, şimdi yalnızca efkârı umumiye bu işgal işini beklemekte
olduğundan dolayı bunu takip eylemek doğru değildir. Ordu kuman-
danlığı efkârı umumiyeye tâbi olmaksızın doğru zanneylediği tarzda
78 ^ Felâkete doğru
hareket eylemelidir . Orduyu feda eylememek mes'elesi birinci olarak
düşünülmeli, vücude gelecek tesir ve intiham idaresi ise hükümete ve
matbuata ait kalır>. Miralay Gavallias sonra şunları ilâve ediyordu:
«Gerek böyle ve gerek şöyle, sizin için itimada lâyik malûmat tedarik
eylemek gayrimümkiin olacağına tamamile emin olduğumdan diğer
bir sureti hareketi sizin muhakemenize arzeylemekliğime müsaade
edilirmiyim ? » . O, Ordunun sağcenahı ile bir ihata hareketinin terke-
dilmesi ve bu hareketin solcenah ile icrası lâzmıgeleceği fikrini teklife
kadar gitti. Bu maksat için, T. Kolordu, tabiaten kuvvetli olan mev-
zilerinde tahkimat içinde tevekkuf ederek kalabilir ve eğer Ordu Başku-
mandanlığı esaslı olarak kararını verirse, en solcenalıtaki III. Kolor-
duyu II. Kolordu ile takviye ederek ve bu maksatla da I I . Kolorduyu
III. Kolorduya yanaştırıp raptederek düşmanın sağcenalıma karşı bir
taarruz teşebbüsü icra edilir. Muvaffakiyete iktiran edecek olan işbu
ihata hareketinin icrasından sonra — muvaffak olmasının sebebi de
düşmanın, kendi sağcenahında bazı yerlerde cüz'! bir tahkimata malik
olması ve diğer yerlerde ise hiç tahkimat bulunmamasıdır — Ordu
kumandanlığı, vaziyete göre, isterse Ankaraya ilerlemek, isterse Sakar-
yaya dönmek şıklarından birisine karar verebilecek mevkide bulunabilir.
İşbu çevirme hareketile kazanılacak olan istifadeler şunlar olabilirler:
H
1 — Orduyu demiryoluna daha yakın getirmek,
2 — Ordunun Sakaryaya doğru tehlikede olan irtibat hatlarının
Ri
emniyetini vücude getirmek,
3 — Düşmanın mevziî bir muvaffakiyet araması halinde II. Ko-
lorduya bir taarruz icra eylemesi muhtemel olduğundan, zayıflamış
olan II. Kolorduyu işbu muhtemel taarruz neticesinde mağlûbiyete
duçar olmak tehlikesinden kurtarmak .
TA
Bu halde, düşman II. Kolorduya taarruz eder de muvaffak olursa
Sakaryaya çekilmeğe mecbur olacağız ve bu hareket te bütün Yunan
Ordusunun bir mağlûbiyeti gibi telâkki edilecektir. Eğer bu kuşatma
hareketini yapmak kararı verilecek olursa, düşman her hangi bir taar-
ruz alâmeti göstermezden evvel II. Kolordunun nakledilebilmesi için
mümkün olduğu kadar çabuk yapılması lâzımgeldiği de mektupta
RK
zikrediliyordu. Mektubun sonunda, düşmanın çekilmekte olduğu hak-
kında kat'î delillere malik olmaklığımız lâzımgeldiği ve ancak bu takdirde
derakap ilerleyerek Ankaraya süratle varmaklığımız icap edeceğini ve
bu keyfiyeti hepimizin arzu eylemekte olduğumuz, ondan sonra yağ-
mur mevsiminin başlangıcından evvel dönebilmekliğimiz lâzımgeldiği de
TÜ
mektubun nihayetinde zikrediliyordu. Haşiye olarak ta, bizim bütün
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
zabitan ve efrat, muvaffakiyet için her şeyi göze almağa hazır olduğu-
MU
muz ve maneviyatın da mükemmel olduğu ilâve ediliyordu.
Gözlerde gören bir şahit, Jeneral Papulasm bu mektubu okuyunca
pek derin teessür duyduğu ve mektubu Erkânıharbiyesme göstererek:
«Gavallias beni her zaman sevmiş ve bana hakikati söylemiştir» dedi-
ğini söylemiştir. Ordu Erkânıharbiyesi, pek tabiî olan hoşnutsuzluklarını
güçlükle saklamışlardır. Mektubun muhteviyatında zikredilen bütün me-
RU
vat için de bu zabitler yalnız Ankara üzerine ilerlemenin güçlükleri bahsini
nazarı dikkate almışlar ve bunun neticesinde Sakarya gerisine derhal
bir ricat fikrine meyleylemişlerdir. Orada hazır bulunan Veliaht [Sonra
Kıral II. Corç olmuştur] pek doğru olarak şu suali sormuştur: «Ne
için delilinizi mektubun yalnız bir kısmı üzerine istinat ettiriyorsu-
nuz da, onun solcenahtan bir kuşatma hareketi yapmak ve maneviyatın
KU
mükemmel bulunduğunu bildiren kısımlarını ihmal ediyorsunuz ? >
Ayin beşinci günü Erkânıharbiye reisim, Ferik Jeneralı Papulastan
cevap olarak bir mektup almış ve aşağıdaki veçhile bana okumuştur:
Aziz Aleko !
« . . . Ankara mes'elesine gelince Gonarisin benden sorması üzerine
kendisine bildirmiş olduğum noktai nazarlarımın bir aynını, bu mes'e-
lede dahi almış olduğum vaziyetin hatasız olduğunu görebilmekliğimiz
için size tahriren gönderiyorum [1]. Yarın, vaziyeti tafsilâtile tesbit
etmiş olduğum diğer bir raporu size göndereceğim. Düşman çekilecek
mi, yoksa çekilirken kendisini müdafaa mı edecek, bunun hakkında
malûmatımız yoktur. Firarilerden ve tayyarelerden alman malûmatın
kabul edilemiyeceğini takdir ediyorum; fakat emirlerimizi neye istinat
ettirmekliğimizi arzu ediyorsunuz? Bunlardan ve bir de doğrudan
doğruya düşmanla temasta bulunan Kolordulardan gelen malûmattan
başka istihbarat vasıtalarımız yoktur. Birkaç gün evvel, III. Kolordu,
vaziyetin pek müsait olduğunu bildirdi, bu keyfiyet, benim işbu
raporuma müstenit olarak verdiğim emirden görünür.
« Nihayet, aziz Aleko, yapılması kudretim altında olanı büyük bir
ihtiyat ile yapacağım; çünkü taşımakta olduğum mes'uliyeti hissedi-
yorum .
«Bana yazdığınız plân mütalea edilmiş olup biz bu plânı beş günde
tatbik edeceğiz, zira evvelemirde efradın istirahat etmesi, sonra da
Kolorduların fazla miktarda cepane ile ikmal edilmesi lâzımdır.
« I . Kolordu mükemmel tahkim edilmiş olan mevziinde kalacak,
II. ve III. Kolordularla da düşmanın açık sağcenalıma bir kuşatma
[11 Karargâhı umuminin Ankara üzerine seferin devamı lıakmdaki bir muhtırasına
müteallik . j
78 ^ FelâketedoğruKüçükAsyadaOrd
hareketi yapacağız: Birincisi zayiattan çekinmek, ikincisi de işi bitir-
mek üzere süratle Ankaraya varmak için. Zira bizim için işi çabuk
bitirmek kadar Ankara üzerine yürüyerek tamam bir zafer kazanmak
dahi lâzımdır» .
Fakat bu plâna gelince, onu dikkatle tetkik edeceğiz ve eğer
az bir zayiat ile tatbik edebileceğimizi anlarsak ilerleyeceğiz; aksi
takdirde hükümetin kararını bekliyeceğiz ki, size yazdığım gibi yarın
hükümete de bir rapor gönderiyorum... ve saire» . Sizi kucaklarım.
A . Papulas
Bir Başkumandanın kendi noklai nazarlarını veyahut kafasındaki
maksat ve niyetleri daha vazıh olarak beyan edebileceğini farz ve
tahmin etmiyorum.
Mektubun ilk fıkrası Ferik Jeneralı Papulasm karekteristiğidir.
Çünkü hal için büyük bir endişe ve istikbal hakkında dahi şüphe
içinde bulunmamış olsa idi Jeneralın Ankara mes'elesine ve Başvekile
takdim eylediği rapora temas eylemesine sebep ve lüzum yoktu.
Ordu Başkumandanı Ankara üzerine yapılan ilerlemenin mes'uli-
yetinden artık kendisini kurtarmağa çalışıyor ve bu maksatla kendi
arzusu hilâfına bu sefere teşebbüs etmek için hükümet tarafından
H
icbar edilmiş olduğunu söylemek isteyordu. Kezalik sefere devam
eylemek veyahut eylememek emrinin verilmesi mes'uliyetini de hükü-
mete bırakmayı istihdaf eylediği de sarihtir. Ferik Jenaralı Papulas
Ri
tarafından yapılan bu tarzı hareket şüphesiz kendisi için şeref verici
değildir, fakat esaslı olarak izhar eylediği fikrine rağmen bu harekete
sürüklenmiş olduğundan vekayiin tekâmülü ve aldığı netice onu iyice
şaşırtmış idi. Bu neticeyi kendisi evvelce hissetmişti. Şimdi harekâtını
TA
haklı çıkartmak için mes'uliyeti hükümete yükletmeğe çalıştığı nazarı
dikkate alınmalıdır. Kendisini haklı çıkarmak yolunda her hangi bir
teşebbüs fazla idi, zira Ordu Başkumandanının vaziyeti dürüst
değildi. Onun vaziyeti, ancak kendisinin fikir ve arzusu hilâfına
olarak Ankara üzerine sefere karar verilince Ordu kumandanlığından
istifa eylemesi ve kanaati hilâfına böyle bir mes'uliyeti kabul
RK
edemiyeceğini beyan ve ilân eylemesi halinde dürüst sayılabi-
lirdi . Gayrimiimkün telâkki eylediği veyahut bir felâketle nihayet
bulacak kadar tehlikeli addeylediği bir sefere teşebbüs eylemeğe bir
Ordu kumandanını hiçbir hükümet icbar edemezdi. Hükümet, böyle
bir seferin siyasî sebeplerden dolayı lüzumlu olduğunu teklif ve «telkin
TÜ
eder, Ordu Başkumandanı da kendi fikrine göre hareketin yapılamaz bir
unun harekâtı hakkında muhtıra 79
hareket olduğu cevabını verebilir . Ondan sonra hükümet ısrar ederse,
MU
Başkumandan icra mes'uliyetini deruhte edecek diğer birisine emir ve
kumandayı vermek üzere istifa eyler. Liyakat ve ehliyet sahibi bir
Ordu Başkumandanı bir mes'uliyeti taşımakta kendisine yardım edecek
harp müşavirleri ve büsbütün yabancı kimselerden nasihat istemez,
mes'uliyet yalnız kendisinindir ve başka hiçbir kimsenin üstüne atıla-
maz . Hareketin gerek lehimize ve gerekse başka türlü bir neticeye
RU
iktiran ettirilememiş olduğu böyle müstesna bir halde verilecek karar
bizzat Ordu Başkumandanının muhakeme ve karihasından çıkmak
lâzımdır .
Ben bu mes'eleye belki biraz lüzumundan fazla girdim, fakat Ferik
Jeneralı Papulas hakikatte nasıl bir şahsiyet ise öylece tanıtmak için
bu girişi yerinde zannediyorum. Bu suretle, eğer mümkünse, okuyu-
KU
cularıma, ne için bir yıl sonra onun fırtınaya yakalanmış olduğunu
ve bir sonbahar yaprağı gibi rüzgâr içinde parçalanıp atıldığını anlat-
mak isterim.
Bu mektubu teselli ile ve hoşnutlukla okumuş olduğumu itiraf ede-
rim, çünkü Ordu Başkumandanlığının faaliyetsizlik hal ve vaziyetinden
nihayet sıyrılıp çıktığım ve benim hükmüme göre, Orduyu girmiş ol-
duğu müşkül vaziyetten kurtarıp çıkaracak olan biricik hal suretini
nazarı dikkate almakta olduğunu gördüm . Mes'ele, henüz hiçbir va-
sıta ile halledilmemişti. Fakat bu mektup bana Ordu Başkumandanlığı-
nın düşüncelerinde bir istikamet husule gelmiş olduğuna alâmet verdi.
Bu ise çok mühimdi, zira kendi Kolordumun harekâtını onun noktai
nazarlarına göre tanzim etmeğe beni muktedir kılıyordu. Benim bu
mes'eledeki noktai nazarıma belki muhalif çıkan bulunur. Nitekim
beni mahkûm eden Askerî mahkemenin liyakat sahibi olan reisi dü-
şüncesine ve hususî bir surette yazılmış bir mektuba lüzumundan fazla
ehemmiyet vermiş olduğum ve A. Papulas tarafından Alekoya yazılan
mektubun Ordu Başkumandanlığının ve Ordu karargâhının resmî fik-
rini temsil eylememekte olduğu mülâhazasında bulunmuştur. Mahkeme
Reisi benim icra eylemeğe mecbur olduğum işbu yegâne vesika olan
mektubun resmî bir Ordu emri mahiyetinde bulunmadığı mülâhazasını
ileri sürdü . Bu itiraz, nazarî olarak, şüphesiz ilk nazarda reddedile-
miyecek bir itirazdır; fakat bu mektubun ne gibi şartlar altında kale-
me alınmış olduğu ve mektupta Başkumandanın mevsimden ve hava-
dan bahseylemek değil fakat kendisine teklif edilen fikirleri kabul
ederek bunlara cevap vermekte olduğu nazarı dikkate alınırsa, kezalik

136 Felâkete doğru _ _ _ _ _
Ordu Başkumandanının bir Kolordu kumandanına veyahut onun Er-
kânıharbiye Reisine [ Böyle bir halde umumî olarak ikisi de birdir ]
hitap etmekte olduğu nazarı dikkate alınacak olursa, o halde bu mek-
tubun, Başkumandanın tatbik ve icra eylemek istediği bir plânı gös-
terir olarak kabul edileceğinde ısrar eylerim . Bundan maada, harp
tarihinde, bir Başkumandanın kendi emri altında bulunan kimselere
umumî vaziyet hakkında mektup yazdığı vaki değil midir ? — Büyük
Napoleonun muharebatı külliyatına celbi dikkat eylemeği kâfi grfirfim
ki, — malûm olduğu üzere, bir Ordu kumandanının kendi maiyetindeki
kumandanlardan mürekkep bir konferans akdeylemesi, fikirlerini ve
niyet ve teşebbüslerini onlara ağızdan izah eylemesi ve bunların son-
radan verilecek emirlerle teyit edilecek talimat olarak kabul edilmesi
muhtemel hallerden değil midir? Mektuplar ve ağızdan verilen veçhe-
ler şüphesiz resmî vesikalar mahiyetini taşımazlar; resmî emir ondan
sonra takip eder ve ancak böylece yazılmış veya söylenmiş sözleri
teyit eyler . Bu işlerin hepsi o kadar iptidaî ve herkesçe bilinen şey-
ler olup onları zikreylemeğe tereddüt ettim; fakat işbu tarzda
beyanatta bulunmakla harp ilminin en iptidaî malûmatından olan
behresizliğiııi ispat eden İhtilâl Mahkemesi Reisinin yaptığı itirazdan
H
dolayı keyfiyeti böyle tafsil etmek zaruretinde kaldım .
Erkânıharbiye reisim, benim emrimle ayni günde Ordu Başkuman-
danına cevap verdi ve kendi mektubunda kullanılan lisanı siiitefehhü-
Ri
nıe uğratmadığından dolayı teşekkür ederek beş günlük tevakkuf
müddetini kısaltmağı rica eyledi. Çünkü bu beş gün içinde istirahat
etmek mümkün olamıyacağı gibi iaşe mevaddı dahi almamıyacaktı [ yedi
gün içinde ekmek istihkakının yalnız dörtte biri alınmıştı]; bundan
TA
maada bizim faaliyetsizliğimizi müşahede ederek düşman taarruz ede-
bilirdi. II. Kolordu aleyhine yapılacak bir düşman taarruzu yalnız
mevziî bir mağlûbiyeti mucip olurdu ; fakatlll. Kolorduya yapılacak bir
düşman taarruzu Orduyu Sakaryadan ve bunun neticesi olarak geri
irtibatlarından kesebilirdi. Bu ildnci mektup, Yüzbaşı Skylakakis ta-
rafından Ordu karargâhına götürüldü. Yüzbaşı, belki bu gece hareket
için emir alacağımızı telefonla bildirdi. Yüzbaşı Skylakakis ertesi günü
RK
[Eylülün altıncı günü] döndü ve Erkânıharbiye reisi Miralay Pallisiıı
kendisine kuşatma hareketinin evvelâ: Ankara üzerine ileri harekete
karar verilmesi halinde, ikincisi de yalnız bir fırkanın III. Kolorduyu
takviye için alınması ve diğerlerinin I I . Kolordunun mmtakasım mü-
dafaa için oldukları yerde kalmaları halinde yapılabileceğini beyan
TÜ
eylediğini söyledi .
Umumî Harekât
6 — Eylül için verilen emir kısadır ve şu noktalardan ibarettir.
MU
II. Kolorduya
No. 19233/6133/3 5—9—921 saat 8 dakika 20 sonra
Yarın, G — Eylül, Kolordular [111. Kolordu dahil] tekrar teşkil
edilerek ve çekidüzen vererek müdafaa için tahkim edilmiş olan mev-
RU
zilerinde kalacaklardır.
A. Papulas
Erkânıharbiye reisimin ilk mektubunda işaret edilen kuşatma hare-
ketinin — Ankara üzerine ilerleme kararı dahil olsun olmasın — ne
için lâzım olduğunu demincek izah eylemiştim. Kezalik, zannediyorum
KU
ki, iki fırka ile II. Kolordu ııımtakasmın nasıl bir güçlükle tutulabil-
mekte olduğunu da meydana koymuştum. Şimdi de mıntakanın yalnız
zayıflamış olan tek bir fırkanın kuvvetlerde ve yalnız ismi ile mevcut
olan süvari livasile tutulması fikri kurulmuştu . Bu, Ordu karargâhının,
Miralay Vernardos tarafından bana evvelce teklif edilmiş olan plâna
avdet eylediği demektir. Meydan muharebesinin bu buhranlı zamanında
II. Kolordu kıtaatının bütün cepheye tamamile dağıtılmış olduğu key-
fiyetini bir tarafa bırakıyorum. Ordu kumandanlığı Erkânıharbiye
reisine bir mektup yazmasını ve yukardaki delilleri arzeylemesini
Miralay Gavallise emreyledim. Fakat cevabı alınmadı.
Bazılarının benim hareketimi ve yüksek kumandanlığın vazifelerine
müdahale tarzını tenkit edeceklerine şüphe etmiyorum. Bu tenkitleri
kabul eylemekte tereddüt etmiyorum . Hattâ daha ileriye gideceğim
ve deyeceğim ki, her hangi diğer liyakatli bir Ordu kumandanı ya
beni derhal sustururdu ; yahut ta dakikasında beni Kolordu kumandan-
lığından azlederdi; fakat madamki her hangi başka bir Ordu kuman-
danının bu suretle hareket edeceğini düşünüyorum, bu düşüncemde
daha ileriye giderek diyorum ki, böyle bir halde ben de asla şimdi
yaptığım gibi hareket edemezdim; çünkü her hangi diğer bir Ordu
kumandanının emri altında Erkânıharbiye heyeti ancak müstahak
olduğu mevkide tutulur ve Ordu Başkumandanlığı karargâhı da
başkumandanın elinde sadece bir kumanda aleti olarak kullanılırdı.
Bir hadiseden sonra tenkit etmek daima kolaydır ve salim bir
kafa ve sulh zihniyeti ve tetkikatı ile vücude getirilen bir hüküm
meydan muharebesinde vücude getirilen bir hükümden esaslı olarak
 138 Felâkete doğru
farklıdır; bahusus ki, Ordunun selâmeti veyahut haraplığı mevzuu bahso-
lan vak'alar karşısında olursa. Yaptığım gibi hareket eylemeğe başla-
dığım Eylül ayı günlerinde Yunan Ordusu, Kale Grottodaıı Polatlıya
kadar bir cephe işgal etmekte ve hiçbir ihtiyat kalmamış olarak [Za-
yıf 9 . fırka müstesna] bütün kuvvetlerini birlikler arasında geniş
boşluklarla muharebeye sokmuş bir halde, zayiatı hertürlii nisbet
fevkinde, on günden fazla devam eden muharebelerin verdiği fevkalâde
yorgunluğun içinde, pek az cepane ve pek nadiren gelen gayrikâfi
iaşe ile, kendisini fevkalâde kritik bir vaziyette bulmuştu .
Karşımızda, azim ve teşebbüs ile dolu ve hükümet merkezinin
müdafaası için kudreti altındaki bütün vasıtaları kullanmağa karar
vermiş bir düşman vardı. Bu ahval içinde düşman tarafından Ordu-
nun solcenahma yapılacak nagehanî bir kuvvetli taarruzun neticesi
bizim ikmal hatlarımızm kesilmesi neticesini verebilir; sağımıza karşı
yapılacak taarruz ise II. Kolordunun ricatini ve neticesinde de bütün
Ordunun çöle atılmasını mucip olurdu. Düşmanın yekdiğeri gerisinde
hazırladığı müstahkem hatlardan dolayı cepheden daha ziyade bir
ilerlemenin, mümkünsüz değilse de, pek güç olduğu görülünce bu
çıkmazdan kurtulmak için yalnız bir yol kalıyordu ki, o da şu idi:
a ) Ordunun solcenalıını fazlaca takviye etmek,
b ) İrtibat hatlarının emniyetini vücude getirmek,
c) Oradan, düşmanın ehemmiyetli tahkimatının bulunmadığı sağ-
cenahına taarruz etmek . O istikametten yapılacak bir taarruz Ankara
Ri
üzerine yapılacak yürüyüşün terkedilmesine sebep olmaz; bilâkis bu
hareket onu temin edebilir ve belki de düşmanın kat'î hezimetini mu-
cip olur. Her hangi diğer bir hareket, içtinap edilmez bir surette
iflâsa mahkûmdur. Meğer ki, seferin tamamile terkedilmesine karar
TA
verilsin . Ondan sonra bizim kıt'alarımızın muvaffakiyetle geri çekil-
meleri icra ve temin edilse, bu hareket kendi memleketimizde mecburî
bir ricat yapıldığı tesirini verecektir. Vaziyeti bu suretle gören zabitin
yalnız ben olduğum hatıra gelmesin . Benim bütün Erkânıharbiyem
ile fırka kumandanları ve süvari livası kumandanı dahi benim gibi
düşünüyorlardı. I . Kolordunun dahi vaziyeti tıpkı benim gibi görmekte
RK
olduğuna inanmaklığım için sebeplerim vardır. Yalnız uzakta geride
olan Ordu karargâhı bazı defa vaziyeti bir türlü, bazı defa da başka
türlü gördü. Ordu karargâhının irtibat zabitleri vaziyeti kendilerine
uygun olarak gördüler ve bizzat mahallinde muharebe edenlerin fikir-
lerini nazarı itibara almadılar . Ordu Başkumandanı ise ya bir fikir
edinmeye gayrimuktedir görünüyor, yahut bir fikir edinmiş ise bile
TÜ
Umumî Ü a r e k â t İ39
MU
bunu kendi Erkâmharbiyesiııin ihtilâfı efkârından ileriye gelen bu kar*
gaşalık içinde yürütecek bir halde bulunmuyordu, bu ahval içinde ben
nasıl hareket edebilirim ? Nizamnamelerin emrettiği gibi sükûtu muha*
faza ederek gelmekte olduğunu gördüğüm felâketin vukubulmasına
müsaade mi etmeli idim?
Ben, Ordunun üçte birinin kumandanı idim, hakikî vaziyet hakkında
Başkumandanlığı tenvir eylemek benim yalnız hakkım değil, hattâ
RU
vazifem olduğu zehabında idim, çünkü eğer böyle yapmasa idim ve
felâket te baş göstermiş olsa idi asılma ipine müstehak olurdum. Baş-
kumandanlık, şüphesiz ya beni dinlemek veyahut susturmak hakkına
malik idi, o zaman da negibi bir karar verilirse verilsin itaat etmek
benim borcum idi. Ne olursa olsun, benim hareketim disiplin hudut-
larını aşmamıştır, çünkü Başkumandana, fikir ve nasihati ihtiva eden
KU
hiçbir resmî vesika kendiliğimden göndermedim ve gerek onun ve ge-
rekse Ordu karargâhının nüfuz ve mevkiini aşağılatacak hiçbir teşeb-
büste bulunmadım. Bilâkis, benim noktai nazarlarımı ihtiva eden mek-
tup bizzat Ordu Başkumandanının talebi üzerine yazılmıştı .
Ayni günün sabahı [6—Eylül] Miralay Botsaris I. Kolordu karar-
gâhından avdet etti . Ben onu oraya irtibat zabiti olarak göndermiş-
tim . Miralay, o Kolordunun zayiatının müthiş olduğunu bildirdi; 1.
H
fırka 3000 süngü saf harici vermiş, 2 . fırkanın ise işe yarar ancak
3000 süngüsü kalmış, yani Kolordu mevcut kuvvetinin üçte birine in-
miş idi. Miralay Botsaris, I . Kolordu Erkânıharbiye Reisi ile olan
mükâlemelerinden, ancak tarafımdan teklif edilmiş olan ihata hareke-
tinin kabul edilmesi halinde harekâtın devamına imkân olabileceğine
kani olmuş ve «acaba Ankara üzerine yapılacak ileri hareketin terke-
dilmiş olduğu hakkında Liva Jeneralı Kondilisin malûmatı var mı-
dır?» diye tarafımdan vaki olan suale dahi «bu işten haberi olmadığı
ve fakat eğer buna karar verilmiş ise bu kararı bir mağlûbiyete mu-
adil telâkki edeceği» cevabını almıştır.
Yüzbaşı Skylakakis, demincek söylediğim üzere, Ordu karargâ-
hından gelmiş ve Ferik Jeneralı Papulasm mektubunda zikreylediği
muhtıranın Bursadaki Harbiye Nazırına gönderilmiş olduğunu ve ancak
harekâtın devamına karar verildiği takdirde soldan yapılması düşünü-
len kuşatma hareketinin icra edileceğini, aksi takdirde Sakarya geri-
sine ricatin emredileceğini haber olarak bildirilmiştir.
Kuşatma manevrasına gelince, Ordu karargâhı bunu 5. ve 9 .
fırkalarla ve bunlara ilâve edilecek I. Kolordudan bir fırka ile yap-
mağa karar vermiş ve 13. fırka ile süvari livası Kale Grottoda
kalacakmış.

78 ^ Felâkete doğru
7 _ Eylül için emirde müdafaa mevziinin azim ile tahkim edil-
mesi bildirildi:
«İlk hatta mümkün olduğu kadar fazla tüfek, mümkün olduğu
kadar az piyade konarak ihtiyatlar tekrar teşkil edilecektir, ileri
mevzileri işgal eden ve tesadüf olarak tecrit edilmiş bir hale gelecek
olan kısımlar, faidesiz zayiata sebep olmamak için geriye alınacak-
lardır» .
fi — 8 — 921 Saat 9 sonra
A. Papulas
Gündüz esnasında aşağıdaki emir alınmıştı:
I . , I I . , III. Kolordulara
1 _ Kolordular, işgal etmekte oldukları mevzileri derhal tahkim
etmeğe başlayacaklardır. Bu, Ordunun taarruzdan ve ileri hareket-
ten vaz geçmiş olduğuna delâlet etmez. Bilâkis cephemizin kuvvetli
tertip edilmiş bir müdafaa tahkimatı sayesinde taarruz esnasında
kuşatma hareketi için lüzumu olacak olan kuvvetleri tasarruf edebile-
ceğiz. Tamamile siperlenmiş bir mevzi, insan ve malzemece takviye
edilmiş olmağa muadildir. Bugibi mühim amilleri müsamaha etmek
Ri
caniyane bir harekettir. Ayrıca, düşman tarafından bir taarruz halinde
bu tahkimatın büyük faideleri dokunur.
Düşman azimkârane ve lüzumu kadar müdafaa tahkimatı vücude
getirmek sayesinde, bizimkilerden daha az kuvvet kullanmakta olma-
TA
sına rağmen, cephesini bizim cephemizden daha fazla uzatmış olduğu
gibi bizimkilerden daha fazla ihtiyat kuvvetleri de bulundurmaktadır .
2 — Kolordu mıntakaları aşağıdaki veçhile tesbit edilmişlerdir:
II. Kolordu, Kale Grotto [ Dahil ] , Temköy Cenubugarbisindeki
tepeler [ Hariç ] .
I. Kolordu, Temköy Cenubugarbisi [ D a h i l ] , Çaldağı [ D a h i l ] .
RK
III. Kolordu, Çaldağı [ Hariç ] , Sakçılar, Yaylâ tepeleri [ Sakarya
Garbinde, dahil].
Kolordular, mıntakaları arasında bir birlerde irtibatı idame edecek-
lerdir .
3 _ j. ve III. Kolorduların beheri, kendi gerilerinde uygun bir
TÜ
mevkide birer tam fırkayı ihtiyata alacaklardır. II. Kolorduca dahi
münasip ihtiyatlar teşkil edilecektir.
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
MU
4 — Kolordular, yukarda zikredilen esas dahilinde ve mahallerinde
keşfiyat icra eyledikten sonra kendi emirlerini verecekler ve tahkimat
plânları ile bir müdafaa krokisi hazırlayarak mümkün olduğu kadar
çabuk bir zamanda bana vereceklerdir. Plânların hazırlanmasını ve
tasdik edilmesini beklemeksizin tahkimat işine derhal başlanacaktır.
Eylülün 14 ünden itibaren, her üç günde bir defa Kolordular,
geçmiş üç gün zarfında vücude getirilmiş olan „tahkimat mesaisini
RU
tafsilâtı ile gösterici plânları orduya göndereceklerdir.
Küçük Asyadaki Ordu
Başkumandanı
A. Papulas
KU
Bıı emir belki de, biz, hükümetin, Ordu Başkumandanının yazdığı
rapora vereceği cevabı bekleyeceğiz demek isteyor, fakat Eylülün
14 ünden başlanılarak üç günde bir defa rapor gönderileceği hakkın-
daki fıkrası muhariplerin gerginleşmiş olan sinirlerini yatıştırmak için
düşünülmemiştir. Bütün Ordu, Ağustosun 23 iindenberi cephe hattında
bulunuyordu. Düşman ilk müdafaa hattından geriye sürüldükten sonra
dahi mevziî müsademelerin arkası kesilmemişti. Eylülün üçündenberi
H
düşman taarruzlar yapmağa başlamış olup bu taarruzlar bazı defa
ciddî bir mahiyette idiler. Binaenaleyh, ya bir ileri hareket lehine
veyahut ta bir ricat lehine bir karar verilmesini beklemek, bunu yap-
mak için henüz zaman mevcut olduğu müddetçe tabiî idi. Emrin
yukarda zikredilen fıkrası, Avrupa harbinde olduğu gibi ayni mahiyette
siper muharebelerine başlanmakta olduğu şüphesinin uyanmasına sebep
oluyordu. Buna ilâve olarak, Ordu karargâhı ertesi günü siper harbi
hakkında bilgi sahibi olan zabitlerin isimlerinin bildirilmesini Kolordu-
lara emreyledi [Bu emir bende yuktur]. Benim tasvibim ile, Erkânı-
harbiye reisim Ferik Jeneralı Papulasa diğer bir mektup yazarak ona
evvelce yazdığı mektuba verilecek cevabı hatırlattı ve I I . Kolordunun
gayrimümkiin olmazdan evvel nakledilmesi lüzumuna işaret eyledi.
Eylülün 8 . günü sabahı süvari livasının Erkânıharbiye reisi Mira-
lay Papagos benim karargâhıma geldi ve mmtakada 10 kilometre
nısıf kııtrundaki bir saha içinde artık ot kalmamış olduğunu ve hay-
vanların hergün açlıktan ölmekte olduklarını ve şimdiye kadar hiç
nal alınmadığını bildirdi. Bundan başka, Kolorduda her cinsten ikmal
mevaddı gittikçe azalmakta idi. Hemen hiç cepane alınmamış, son
dokuz gün zarfında ekmek istihkakının ancak dörtte biri elde edilmiş,

Felâkete doğru
ateş yakacak odun tamamile noksan bulunmakta olduğundan son üç
günde yemek pişirmek için hiçbir şey bulunamamıştır. O yükseklikte,
geceleyin soğuk ehemmiyetli oluyordu. Efradın elbiseleri ve ayakkapları
ise yıpranmış bir halde idiler. Büyük bir iraklıktan ciiz'î miktarda ikmal
mevaddı getiren nakliye kolları hergün kendilerine yapılan taarruzlardan
pek zahmet çekmekte olduklarından biz bunları muhtelif birliklerden
teşkil eylediğimiz müfrezelerle himaye etmek mecburiyetinde kalıyor-
duk. Diğer iki Kolordunun da bizim gibi ayni ciddî mahrumiyetleri
çekip çekmediklerini bilemiyorum; zira onlar irtibat hattına daha
yakın bir vaziyette bulunuyorlardı.
Ayni giin Kolordu istihkâm kumandanı Miralay Botsaıis
tetkiki emredilmiş olan tahkimat mesaisi hakkındaki noktai nazarını
ve bizim mıntakamızda geceleyin tahkimata başlanmış olduğunu bana
söyledi. Kolordu mıntakasmm tahkimi — ki, Ordu emrine göre bu
mıntaka yalnız bir fırka ile tutulacak, fırkanın diğeri ihtiyat ahkonacaktı—
birçok güçlükler arzetmekte ve tahkim vasıtalarının yoksulluğundan
dolayı icrası büyük bir zaman sarf ettirecekti. Sığmaklar, zeminlikler
ve saire için kereste yok idi. Toprak işlerinin ikmalinden sonra cephe
[20 kilometre] zayıf bir fırka ile tutulmak halinde pek uzun geliyordu.
H
Hattâ sağcenah ve gerisi himaye edilmekte olmasına rağmen kuşatıl-
mak tehlikesinde bulunuyordu .
Ordu Başkumandanlrğı vaziyetin bu yüzünü nazarı dikkate almadı
Ri
ve gerek bu ve gerekse buna benzer birçok diğer vak'alar onun,
Kolorduların mahallî vaziyetlerinden tamamile cahil bulunduğunun
ispatıdır. Bundan sarfınazar, onlar benim raporlarımı da nazarı dikkate
almıyorlardı. Her ne olursa olsun son defa olmak üzere vaziyet hak-
TA
kındaki noktai nazarlarımı ve bütün Kolordunun derhal nakledilmesi
suretile Ordunun solcenahmı takviye eylemekteki ehemmiyet ve müs-
taceliyetin esbabını onlara bir kere daha izah eylemeğe kat'î karar
verdim ve bu maksatla Ordu karargâhına gitmesini Miralay Botsarise
emreyledim.
Ordu, bu zamanda, askerî bir noktai nazardan pek müstesna ve
RK
şüpheli bir vaziyette bulunuyordu. Ordu kumandanı ve Erkânıharbiyesi
evvelden görüp tahmin edemedikleri askerî bir vaziyet ile karşılaşmış
olduklarından ya Ankara üzerine seferi devam ettirmek veyahut ta
Sakaryanm Garbine çekilerek seferi devam ettirmemek ş ı k l a r ı n d a n birisi-
ne karar vermeğe cesaretleri yok idi. Bu iki ş e y d e n birisini yapacakları
yerde, ileri hareketi durdurdular ve askerî bir mes'ele için hükümetin
TÜ
karar vermesi mes'uliyetini deruhte eylemesine işi bıraktılar. Halbuki
Umumi Harekât 115
İİ4
bıı iş ancak mahallinde yani meydan muharebesinin yapıldığı mınta-
MU
kada karar verilecek bir iş idi. Benim şahsî fikrime göre vaziyet pek
ciddî idi; fakat ümitsiz değildi. Biz « oyunu kaybetmemiştik », kaybet-
mekten uzak idik. Ankara üzerine ileri hareket henüz mümkün idi.
Kıtaatın maneviyatı iyi ve Ankaraya girmek azim ve kararı yetişecek
derecede kuvvetli idi. Tereddüt etmeksizin söyleyebilirim ki, eğer
Ordu kumandanlığı efradı bu kadar çok günler içinde atalet içinde
RU
tutacağı yerde ve ayni zamanda atideki kararlar için mes'uliyeti harp
sahnesinden uzakta bulunan ve harp ilminin cahili olan Harbiye Na-
zırının omuzları üzerine yükletmeğe çalışacağı yerde eğer efradın
hüsnü niyetlerine ve isteklerine müracaat eylemiş olsaydı henüz bile
plânlarını muvaffakiyetli bir neticeye isal edebilirdi. Ordunun solcenahmı
II. Kolordu ile takviye eylemek ve zayıf bir surette himaye edilmekte
KU
olan düşman sağcenahına o taraftan taarruz etmek suretile bizim
Ankaraya girmekliğimiz temin edilmiş olur [Harpte yapılabilen kehanet
derecesinde] ve düşmanın ricati dahi ciddî bir hezimet şekline sokula-
bilirdi .
İşte benim haklı olarak koımakta olduğum ve zaman zaman Ordu
kumandanlığına anlatmağa gayret eylediğim hâdise ansızın ve habersiz
çıkageldiği zaman vaziyet böyle idi. Eylülün dokuzuncu günü sabahının
saat beşinde, Ordu karargâhından 19531/6289/3 numaralı ve ancak
maharetsiz bir surette ketmedileıı bir paniği tasvir eden şu emri aldım :
I . , I I . , III. Kolordulara
No. 19531/6239/3 '
Emniyetli telâkki edilebilecek habere göre, düşman III. Kolorduya
karşı külliyetli kuvvetler toplamıştır. Belki bu Kolorduya karşı asıl
taarruzunu yapmak ve cephenin diğer kısımlarına da bir gösteriş
yapmak ve böylece III. Kolorduyu geriye sürerek Ordunun irtibatlarım
kesmek isteyor.
Böyle ciddi bir vaziyet karşısında aşağıdaki tarzda hareket etmeğe
yüksek bir lüzum vardır. Düşmana III. Kolordu tarafından azimkârane
bir müdafaa ve I. v e l i . Kolordular tarafından da müştereken . . . Şi-
mal istikametinde derhal şiddetli bir taarruz.
Sağımızdan solumuza kuvvet nakletmek mümkünsüz . Çünkü bu . . .
düşman eline düşmesine sebep olacağı gibi neticesi ne olursa olsun
bu kuvvetler pek geç vâsıl olacaklardır.
 144 Felâkele doğru
III. Kolorduya karşı düşman taarruzu kendisini gösterince 1. Ko-
lordu derhal, hedefi Osmaniye, Sarıgöl tepeleri olmak ve ikinci hedef te
Kütük köprüsü olmak üzere,
II. Kolordu Şimale, Polatlıçayır [Boyalı?] istikametinde olarak
taarruz edeceklerdir. I I . Kolordu I . Kolorduyu muhtelit müfreze ile
himaye edecektir. Kolordular şiddetle ve nevmidane taarruz edecekler.
III. Kolordu son nefese kadar azimkârane müdafaa edecek ve 12. fırka
ile Şimal ve Şimalişarki istikametinde taarruz etmeğe gayret edecektir.
Umumî bir taarruz karşısında bulunduğuna III. Kolordu müspet
bir kanaat getirir getirmez bana malûmat verecek ve I . ve I I . Ko-
lorduları dahi haberdar edecektir. Bunlar benden yeni bir emir bek-
lemeksizin taaruza geçeceklerdir. Bütün Kolordular, işbu emri alınca
kendileri de emirlerini yazacaklar ve fırka kumandanları ile kıt'a
kumandanlarını vaziyetten haberdar edeceklerdir.
Saat 9 dakik 45 sonra
Papulas
Bu emir dikkatli bir surette okununca Ordu karargâhının heyecanı
aşikâr oluyor. Şüphesiz, vaziyet, Ordunun işaret eylediği veçhile, pek
ciddî idi, çünkü nehre doğru olan irtibat hatları kesilecek olursa Ordu
iaşe ve cepanece hertürlü ikmal mevaddmdan mahrum olarak büyük
bir tehlike içine girerdi. Fakat vaziyet pek ciddî olmakla beraber,
Ordu emrile telkin edilen tarzı hal icrası biricik bir hal tarzı değil-
Ri
dir . I. ve II. Kolordular tarafından Şimale doğru bir taarruz, ne kadar
şiddetli ve nevmidane yapılsa dahi III. Kolorduyu tehdit eden taar-
ruzdan kurtaramazdı. I. ve II. Kolordular karşısında kuvvetli tahkimat
içine girmiş olan düşman iki gün içinde bu Kolorduları 3 yahut
TA
4 kilometreden fazla ilerlemekten menedecek kadar az ve herhalde
kâfi gelecek miktarda kuvvet bırakarak sağcenahmda toplayacağı
adetçe üstün kuvvetlerle bu müddet zarfında III. Kolorduyu geriye
sürebilir ve Ordunun irtibatlarını kesmeğe muvaffak olurdu. Bundan
maada, bu son günlerin muharebe tecrübeleri bize gösterdiler ki,
Ağustosun 24 ünden 29 una kadar Kolordular gündüz ve gece muha-
RK
rebe ederek, hemen hemen bütün cepanelerini sarfeyledikteıı ve
ellerinde mevcut kıt'alarm büyük kısımlarını işe soktuktan sonra ancak
15 kilometre kadar ilerleyebilmişlerdir. Şimdi, gayri kâfi cepane ile
ve ağır zayiatla zayıflamış olan birliklerde, III. Kolorduya karşı düş-
manın yapacağı tazyiki refetmeğe kâfi gelecek derecede onlar şimdi
nasıl ilerleyebilirler? Diğer sureti hal, kıt'aları solcenaha yani II.
TÜ
Umumî Harekât 145
MU
Kolordunun iki fırkasını sola [Yahut merkeze] nakletmekten ibaret idi.
Bu kuvvetler, III. Kolordu ile müştereken düşmanı geriye sürebilirler
ve ancak bazı kısımları tahkim edilmiş olaıı sağcenahıııa bir taarruz
edebilirler.
İşbu zikreylenıiş olduğum tarzda bir hareket Ferik Jeneralı Papulas
tarafından nazarı itibara alınmıştır, fakat o uzun müddet tereddüt
RU
gösterdi ve vekayi de bunun önüne geçti. Ordu kumandanı, emrinde,
yapmak için vakit kalmadığından solcenaha kıtaat nakliyatı yapılmasını
emreylememiş olduğunu zikretmektedir; fakat benim fikrime göre
henüz daha zaman vardı. Eğer Kolordu, gündüzün bütün teferruatı
ile yürüyüş hazırlıklarını tamamladıktan sonra gecenin hululü ile
birlikte hareket ettirilse ertesi günü öğle zamanı III. Kolordunun
KU
bulunduğu Sivri mevkiine zorlu bir gece yürüyüşü ile varır,
sonra, düşman henüz taarruza başlamamış bulunursa II. Kolordu
ya hücuma maruz kaldığı takdirde I I I . Kolorduyu takviye edecek
veyahut ta düşman sağcenahma karşı bir taarruza iştirak eyliyecek
bir vaziyette bulunacaktır; eğer düşman taarruza başlamış bulunursa
II. Kolordunun müdahalesi ile geriye püskürtülür; yahut, eğer III.
Kolordu ricat ederek düşmanın ilerlemesine yol verecek olursa II.
H
Kolordu ilerleyen düşmanın solcenalıma taarruz edebilir.
Kendisi ile telefonla bağlı olduğum I. Kolordudan derhal, III.
Kolordu cephesine karşı her hangi bir taarruz alâmeti mevcut olup
olmadığını sordum ve tam bir sükûnetin hükiimferma olduğunu
öğrendim.
I . Kolordu Erkanıharbiye seisi Miralay Stylianos Gonatas — Bir
yıl sonra ihtilâl hükümeti reisi sıfatı ile beni itaatsizlik ve düşman
karşısında mevkiimi terkeylemek cürümlerde askerî mahkemeye müc-
rim olarak sevkeden ayni kimse — benim Erkânıharbiye reisimle
telefonla konuşurken I . ve II. Kolordular tarafından yapılacak bir
taarruz, nekadar şiddetli ve ümitsiz bir surette yapılsa dahi III. Ko-
lorduyu tehlikeden kurtarmağa muvaffak olamayacağını beyan eyledi.
Kolordunun nakledilmesi plânına gelince, hernekadar kendi fikrince
harekâtın başlangıcıııdanberi kendi sağında bulunan I I . Kolordunun
hareketinden sonra 1. Kolordu kendi sağını bizzat himaye etmek
mecburiyetinde kalmak dolayısı ile işbu tarzı hareket I . Kolordu için
uygunsuz olmakla beraber biricik bir sureti hal olduğunu mütalea
eyledi.
III. Kolordu üzerine taarruzun henüz başlamamış olduğu haberini
aldıktan sonra ve..
19

İİ4 Felâkete doğru
1 — II. Kolordunun, Ordunun solcenahmda müdahalesini kabul
eylediğini yazmış olduğu mektubu ;
2 — Ordu emrinde, işbu hareketi zamanın yoksulluğundan dolayı
emretmemiş olduğunu zikreden fıkrasını;
3 — Alelûmum vaziyetin fevkalâde derecede kritik olduğunu;
nazarı dikkate alarak, Kolordunun muhtemel olan nakli keyfiyeti için
hazırlıklar görmeğe karar verdim. Nakil keyfiyeti, icra edilecek
olursa — birincisi Ordu kumandanlığına akşam gelmezden evvel
Kolordunun yapmak istediği bu hareketi tasvip eylemek veyahut ta
reddeylemek için lüzumu olan zamanı vermek; ikincisi de gündüz
esnasında düşman tarafından görülmeksizin Kolorduyu nakletmek
miimkünsüz olduğundan — geceleyin yapılabilecekti.
Bu kararı verdikten sonra derhal iki fırka kumandanını celbettim
ve onlara plânımı bildirdikten sonra nakil keyfiyetinin icrası için
lüzumu olan hazırlık emirlerini verdim. Hareket muharip kıt'alarla,
o mevsimde karanlığın bastığı saat 7 sonrada başlayacaktı. Kolordu
1. Kolordunun sağma geçinciye kadar, bu Kolorduyu yeni emir veri-
linceye kadar himaye etmek vazifesi ile, muharip kıt'alardan bir topçu
bataryası ile birlikte bir piyade alayı yerinde kalacaktı. Hareket,
Kolordu ikmal kuvvetlerinin derhal tahrik edilmesi ile başlayacaktı,
zira bu kollar, hergiin gün ışığında hareket icra eylemekte oldukla-
Ri
rından bunların hareketi ile düşmanın bir şüphesi uyandırılmış
olmazdı. Ben onları, muharip kısımlardan evvel uzaklaştıracak idim.
Zira bunlar ağır hareket eden yüzlerce arabalardan, kasaplık mevaşi
sürülerinden ibaret olduklarından eğer lüzumu kadar erken hareket
TA
ettirilmezlerse muharip birlikleri pek ziyade geciktirecekleri gibi düş-
man eline geçmek tehlikesine de maruz kalacaklardı. Ordu kuman-
danlığının işbu nakil keyfiyetini tasvip eylemek istememesi halinde,
pek uzaklara kadar gidemiyeceği tabiî olan işbu ikmal kolları ya
kâmilen veyahut ta kısmen geriye dönebilirlerdi; çünkü köprücü bölüğü,
sıhhiye müfrezeleri ve mevaşi gibi olanlar için, II. Kolordunun bulun-
makta olduğu vaziyet hasebile en emniyetli mahal I. Kolordunun
RK
gerisi idi. Bundan maada gerek benim emirlerimle ve gerekse Ordu
kumandanlığının emirlerde, ikmal birliklerinin I . Kolordu gerisine
nakillerinde takip edilecek en emniyetli yol daha üç gün evvel
keşfettirilmişti.
Buna şunu da ilâve edeyim ki, nakil işinin hazırlanması hakkında
TÜ
vermiş olduğum emir yalnız iki fırkanın ve süvari livasının kumandanları
Umumi Harekât 115
ile Erkânıharbiye Reislerine tebliğ edilmişti; binaenaleyh benim kara-
MU
rımın kıtaatın maneviyatı üzerinde tahripkâr bir tesir vücude getirmiş
olduğu hakkındaki ittiham yanlıştır, zira Erkânıharbiyelerden maada
hiçbir kimsenin bu emirden malûmatı yok idi.
Kezalik Ordu kumandanlığının maneviyatının düşmesinin de benim
hatamdan ileri geldiği zikredilmişti, çünkü Ordu kumandanlığı benim
maksat ve fikrimi yanlış anlıyarak II. Kolorduya artık muharip bir
RU
kuvvet olarak bakılamıyacağı zehabını hâsıl eylemiş imiş !.
Kendilerini bu suretle haldi çıkarmak yolu da sonradan icat edil-
miş ve o zaman ileri hareketi tatil eylemeyi ve Ordunun derhal Sa-
karya nehrinden Garbe geçirilmesini emreylemeğe karar verenler ta-
rafından mes'uliyeti örtmek için bir vasıta olarak kullanılmıştı. Benim
hareketim Ordu kumandanlığınca yanlış anlaşılmadığı gibi yanlış an-
KU
laşılmasına imkân da yoktu . Eğer bu madde hakkındaki tahriratım
okunacak olursa maksadımın III. Kolorduyu takviye eylemek olduğu
ve fakat nehri geçerek muharebe hattından geriye çekilmek olmadığı
keyfiyetinin tamamile sarih olduğu görülebilir. Son olarak, benim ver-
miş olduğum kararın birçok konferansların ve istişarelerin mahsulü
olduğu yollu aleyhimde yapılan üçüncü ittihamı dahi reddeylemeğe
mcburum.
H
Ben Kolordu kumandanlığında bulunduğum müddetçe ne konferans
ve ne de istişareler asla vaki olmamıştır; benim o sabah fırka ku-
mandanlarını toplam aklığım, maksatlarım ve niyet ve teşebbüslerim
hakkında en hafif bir şüpheye mahal kalmamak üzere keyfiyeti onlara
şahsen izah etmeğe matuf idi. Vaziyeti izah eyledikten sonra da onlara
emirlerimi verdim.
Bundan sonra Ordu Başkumandanlığına aşağıdaki raporu gönderdim:
Küçük Asyada Ordu Başkumandanlığına
I I . Kolordu karargâhı
9 - 9 - 921 No. 1491 Saat 8 sonra
19351 numaralı emrinizi aldım. Düşmanın solcenahı daha Şarka
uzanmakta olduğundan II. Kolordu tarafından iş'ar edilen istikamette
taarruz mümktinsüzdür. Eğer düşman III. Kolorduya taarruz etmek
alâmetleri gösterecek olursa arazinin tabiati ve kuvvetli tahkimat ha-
sebile bizim cephe taarruzumuz faidesiz olacak, belki ancak ehemmi-
yetsiz ve ağır bir terakkiden ibaret kalacaktır. Bilâkis Kolordunun
 78 ^ Felâkete doğru
Sivriye nakledilmesi muharebeye azimkârane ve kat'î bir müdahaleye
müsaade edecektir. Bizim ilk kısımlarımız yarın öğle zamanı Sivriyi
tutabilirler. Nakil keyfiyetinin emredilmemesi ancak bu işin vakit ve
zamanında icra edilmesinin mümkün olmayacağı mülâhaza edilmesin-
den ileri geldiği hakkında sizin emrinizde mevcut in'ikâs ruh, sol-
cenahm takviyesi hususundaki arzunuz hakkında malûmat sahibi ol-
maklığım keyfiyeti ile birlikte, beni Kolorduyu bu gece Zambaklıya
nakleylemeğe ve yarın da Sivri üzerine yürüyüş yapmağa sevk ve
tahrik eyledi. III. Kolorduya şimdiye kadar taarruz vaki olmayışına
göre bu nakil keyfiyetini vakit ve zamanile yapmak mümkün olduğu
mütaleasındayım . Buna müteallik ön emirlerim saat 7 sonrada veril-
miş ve ikmal birliklerinin bu istikamette hareketleri başlamıştır .
I I . Kolordu kumandanı
Andre
Şüphesiz, yukardaki tahrirat usul ve kaideye uygun değildi. Fakat
bu uygunsuzluktan daha aşırı olarak emirlere bir tecavüz teşkil
eylemediği gibi muharebe fikir ve ruhunun da noksanlığını göstere-
ceğini zannetmiyorum. Hernekadar bir formaliteye riayetsizlik
mevcut olduğunu kabul ediyorm; bu riayetsizlik te «Ordu kuman-
danı tarafından tasvip edilmek şartıle» fırkasının tahriratta mev-
cut olmamasından dır . Fakat bu fıkranın zikredilmemesi bir «itaat-
sizlik ve mevki ve mevzii terkeylemek» ittihamma esas teşkil ede-
Ri
mez . Bir kere emirlere tecavüz yoktur, çünkü Ordu kumandan-
lığının emrinde, ancak III. Kolordudan taarruz edildiklerine dair haber
alınır alınmaz I . ve II. Kolordular tarafından taarruza geçileceği tesbit
edilmişti; böyle bir haber ise alınmamıştı. II. Kolordunun nakli keyfi-
TA
yeti için yapılan plânlar ve hazırlıklar emre tecavüz teşkil etmezler.
Eğer Ordu kumandanlığının tasvibi olmaksızın Kolordunun nakli icra
edilmiş olsaydı o zaman bir tecavüz olabilirdi; hattâ tek bir bölük
bile muharebe hattından çekilmiş olsaydı verilen emirlere tecavüz ve
cinayet teşkil edebilirdi. Eğer III. Kolordudan haber alınır da akibinde,
Şimale doğru şiddetli ve ümitsiz bir taarruz emredilmemiş olsaydı
RK
emirlere bir tecavüz sayılabilirdi. Bu hâdiselerin hiçbirisi vaki olma-
mıştır . Ordu kumandanlığının tasvip etmesini beklediğim için Kolordu-
nun nakli keyfiyeti de yapılamamıştır. Bu tasvip sonunda gelmemiş,
Kolordu da mevziinde kalmıştır. Gerek I. ve gerekse II. Kolorduların
Eylülün 9. günü taarruz icra etmemelerinin sebebi Kolordu kumandan-
larının teşebbüs noksanlarından değil, fakat basitçe, III. Kolordunun,
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
bir taarruz yapılmasını talep ve rica etmesine lüzum gösterecek
MU
ahvalin zuhur etmemesindendir.
İkmal kollarının nakline başlandığı doğrudur, fakat bu hareket
Kolordunun nakline başlanmış olması demek olamaz . İkmal kollarının
hareketinin başlaması sadece bir hazırlık hareketi idi. İkmal kollarının
nakledilmesine karar verilmesinin sebebi, yalnız muharip birliklerin
yolu üzerinde engel teşkil etmemeleri için, erkenden kâfi derecede
geriye gönderilmeleri için değil, belki de ayni zamanda daha iyi bir
RU
ikmal hizmeti temin eyleme kiçin idi. Bu son sebep için Kolordu, onları
iki gün evvel tahrik eylemeğe karar vermiş, hatta Ordu'kumandanlı-
ğının ceyabı Kolordunun naklini menetmiş olsa dahi bu tahrik keyfiyeti
vukubulacak ve o yolu takip eyleyecektir.
Tabiî muharip birlikleri tasvip edilmeksizin tahrik eylemek mevzuu
KU
bahis değildi ; bu asla benim niyetimden geçmemiştir. Eğer böyle ol-
saydı, benim doğrudan doğruya emirlere tecavüz ve itaatsizlikle ittiham
edilmekliğim şüphesizdir. Böyle bir fikrin benim kafamdan hiçbir da-
kika geçmemiş olduğunun ispatı da ayni günün sabahı Ordu kuman-
danlığına göndermiş olduğum telgrafnamedir. Ben bu telgrafnameye,
karanlık basmazdan evvel ya telsizle veyahut ta otomobille gönderile-
cek bir cevap almağa bağlı idim. Eğer Ordu kumandanlığının muhtemel
H
tasvibini beklemeksizin saat 7 sonrada hareket eylemeğe niyet etmiş
olsaydım sabahleyin saat 8 evvelde fikir ve niyetlerimi bildirmeğe
lüzum görmezdim. Tarafımdan telgrafnamenin gönderildiği dakikadan
itibaren gerek Kolordunun gerekse fırkaların telsiz memurlarına Ordu
karargâhından bir emir beklemeleri için dikkat etmeleri söylenmişti.
Geceleyin tasarlanmış olan nakil keyfiyeti hakkında sabahleyin fırka
kumandanlarına şahsan emirlerimi verdiğim zaman, nakil için hazır-
lıkların yalnızca benim teşebbüsüm ile yapılmakta olduğunu, binaen-
aleyh işbu hareketin Ordu Başkumandanlığı tarafından tasvip edilme-
sinden evvel harekete geçilmemesi ve emrin kıtaata tebliğ edilmemesi
lâzımgeldiğini kendilerine bilhassa söyledim . Fırka kumandanları, 13.
fırkanın kumandanı Miralay Digenis, 5. fırkanın kumandanı Miralay
Trilivas [1], süvari livası kumandanı Miralay Nikolaides; muharebe
tecrübelerini Avrupa ve Asya muharebe meydanlarında kazanmış olan
eski ve tecrübeli askerler, Kolordu Erkânıharbiye reisi Miralay
Gavallias, topçu kumandanı Miralay Papatoannu ve fırkaların Erkânı-
harbiye reisleri Binbaşı Kaliangakis ve Binbaşı Demestichas ile birlikte
II] Ferik Jeneralı Trilivas «Nea Epoehi» mecmuasının 14—3 — 926 tarihli nüshasında
bu vakayii ayni ruh ile tasvir eylemektedir.
 İSO Felâkete doğru
benim ile tam bir muvafakat halinde idiler. Eğer Ordu Başkumandan-
lığının emirlerine bir tecavüz anlaşılmış olsaydı tabiî keyfiyet böyle
olmazdı. Bundan başka Kolordunun istihkâm kumandanı, Miralay
Sarıyanisin dostu ve onun siyasî fikirlerine iştirak eylemekte olan
bir şahsiyet olan Miralay Botsaris — yukardaki emirlerimi verdiğim
zaman bulunmamıştı — benim aldığım tedbirlerden dolayı sonradan beni
tebrik eyledi ve bu tedbirleri ittihaz edilecek en doğru tedbirler ve
Ordu karargâhını ve bilhassa Miralay Sarıyanisi [1] kaplamış olan
panik karşısında selâmet yolu olmak üzere tavsif eylemişti. Miralay
Gonatasm I. Kolordunun nikatı nazarlarının benimkilere uygun gel-
mekte olduğunu Erkânıharbiye reisime beyan eylemiş bulunduğunu da
biraz yukarda söylemiştim .
Gerek o zaman ve gerekse daha sonra, o zamanda benim hareke-
tim yüzünden ve benim «Taarruz ruhumun > noksanlığından dolayı
Ankara üzerine ileri hareket plânının akamete duçar olduğu bana
karşı iddia edilmiştir. Bu ittiham, işbu ankara üzerine ileri harekete
kolayca kani olmuş olan Miralay Sarıyanis ile onıin Ordu karargâ-
hındaki dostlarının behane ve özürleridir. Bu ittiham, esasında, o za-
manda yaratılmış olan efsanelerden birisidir. Çünkü Ordu karargâ-
hının çekilme kararını daha Eylülün ikisinde vermiş olduğuna delil
v a r d ı r . Halbuki II. Kolorduyu nakletmek teklifi Eylülün dokuzuna
kadar daha yapılmamıştı.
Ferik Jeneralı Papulasm mektubunda Ankara üzerine gitmek
plânının halâ takip edileceğinin yazılmış olduğu doğrudur; fakat bu
muhtemelen, Ordu Başkumandanının çekilmek kararının henüz ilân
edilmesini arzu etmediğinden, yahut ta kendi Erkânıharbiyesinin plân-
larından ve kararlarından haberdar edilmemiş olmasından ileri gelmiş
gosun vazih şehadetine ve gerekse Liva Jeneralı Pallisin, Gonarisin
ve diğerlerinin muhakemesi esnasında Yüzbaşı Skylakakise olan kat'î
TA
olmalıdır. Hangi türlü olursa olsun, biz gerek Liva Jeneralı Strati-
beyanatına malik bulunuyoruz. Bunlara nazaran Sakaryadan çekilmek
kararı benim 9 — Eylüldeki hareketimden evvel vuku bulmuş, binaen-
aleyh bundan tamamile ayrı ve müstakildir.
RK
Miralay Sarıyanisin «II. Kolorduya tesiri dokunan bendeki taarruz
ruhu yoksulluğunun Ankara üzerine yapılacak ileri hareketin terke-
dilmesine sebep olduğu > hakkındaki ittihammm iyi bir esasa istinat
ettiğini zannetmeyorum. Çünkü benim 1491 numaralı tahriratımı
[1] Miralay Botsaris beyhude yere benim muhakememde şahit olarak
gayret eylemiş, fakat askerî mahkeme tarafından menedilmişti .
TÜ
151
MU
okuyacak olan her hangi bitaraf bir tenkitçi baştan nihayete kadar
onun taarruz ruhu yaşatmakta olduğunu görecektir. Kendi plânlarının
akametini haklı göstermek kastile Miralay Sarıyanis tarafından yapı-
lan bu teşebbüs lıakayıkı ahvale tetabuk etmez ; çünkü eğer II. Kol-
ordu hakikaten muharip ruhunu kaybetmiş olsaydi, Ordu kumandan-
lığının, bilâhare 10 —Eylııl [numara 6349/3] emrinde bir taarruzu
düşünmekte olduklarını ve bu taarruzda II. Kolorduyu I. Kolordu ile
RU
III. Kolordu arasına koyarak kullanacaklarını, söylememesi icap
ederdi. Bundan başka, Kolordunun bundan sonraki istihdamı da Ordu
kumandanlığının, onun taarruz kabiliyetine olan itimadını kaybetmemiş
olduğunu sarahatle ispat eder.
Tahriratımı gönderdikten sonra, Ordu Başkumandanlığının benim
KU
kararımı tasvip eylemesi keyfiyeti vaki oluncaya değin [ bunun hak-
kında hiç bir an şüphem olmadı ] ve ayni zamanda III. Kolordudan
bir talep alır almaz Şimale karşı şiddetli ve ııevmidaııe taarruzu icra
eylemeğe hazır bir halde vaziyetin inkişafına intizar eyledim. Fakat
Ordu Başkumandanlığının beklediği veçhile düşman 9 — Eylülde
III. Kolorduya taarruz etmedi. Bilâkis bu Kolordu bazı noktalar
zaptederek birazıcık ilerledi. Bu hadise, mutat üzere Ordu Başkuman-
H
danlığının panikten nikbinliğe dönmesine kâfi gelir gibi oldu. İhtimalki,
23 — Ağustosta olduğu gibi, III. Kolordu karşısında düşmanın toplan-
ması hakkındaki malûmatın doğru olmadığını zannettiler. Bütün bu
Ri
sebeplerin ve giinlerdenberi hakikî vaziyet hakkında kendilerini tenvir
eylemek için musırrane bir surette yapmakta olduğum gayretlerden
Ordu Başkumandanlığının hisseylemiş olduğu nefret ve hiddetin benim
raporuma, öğleden sonra aşağıdaki şekilde bir cevabın gönderilmesini
mucip olduğunu zan ve tahmin ediyorum :
II. Kolordu kumandanlığına
No: 19556/6265 Telgraf 9 - 9 — 921 3,35 sonra
Mevzilerinizi terkeylemek plânı hayreti mucip oldu. Kolordunun
mevziinde kalmasını emrediyorum. Muhakeme ve karar verecek salâ-
hiyettar şahıs, Ordu Başkumandanı sıfatı ile yalnız ben im. Harekâtı
nakleylemek hnsusundaki bütün emirlerinizin hükmünü iptal ediniz.
Papulas
bulunmağa
Bu emirde kullanılan ifade ve tarzı kelâmın, mevzuu bahis vak'a
için pek kuvvetli olduğunda şüphe olmadığını zannederim. Benim
 160 Felâkete doğru
hareketimin Ordu Başkumandanının noktai nazarlarına uygun olduğuna
göre, kezalik işbu hareketin henüz başlamamış olmasına ve lüzum
hâsıl olunca bunu iptal etmek için kâfi derecede zaman bulunmasına
göre, zannediyorum ki, mevziimi terkeylediğim hakkındaki ifade pek
kuvvetli ve haksız idi. Bu tarzı hareket, bir Kolordu kumandanı ve
erkândan bir zabit sıfatı ile benim şeref ve haysiyetimi tamamile
aşağılatacak mahiyette idi. Tekrar fırka kumandanlarını celbettim,
nakil emrini iptal eyledim ve her dakika Şimale şiddetli ve nevmidane
bir taarruz yapmağa hazır bulunmalarını onlara emreyledim. Gece,
kat'î bir sükûnet içinde geçti ve düşman, mevzilerinde faaliyetziz kaldı.
Eylülün onuncu guııü sabahı bana yeni bir sürpriz getirdi: Ordu
Başkumandanlığı karargâhından saat 5 evvelde alman bir emir, Erkâ-
nıharbiye reisim Miralay Gavalliasi vazifesinden kaldırıyor, Ordu em-
rine veriyor ve onun yerine de o ane kadar süvari livası kumandanı
bulunan Miralay P. Nikolaidesi geçiriyordu. Şimdiye kadar Ordu
Başkumandanlığının işlerine hâkim olan paniğin üzerine bir de alçaklık
katılıyordu. Ordu Başkumandanlığı bana dokunmağı istemediğinden
veyahut buna cesaret edemediğinden Miralay Gavallias aleyhine
döndü, mes'uliyeti bana ait ve yalnız bana ait olan bir iş için onu
H
cezalandırdı. Onlar bana dokunmak istemediler, zira — Ferik Jeneralı
Papulas ile Miralay Sarıyanisin benim mahkememde ifade verdikleri
veçhile — Kıral Kostantinin biraderi sıfatı ile kıtaat üzerinde benim
Ri
nüfuz ve tesir icra eylemek ve azlimin tehlikeli bir manevî tesir vücude
getirebilmesi ihtimalinden korkmuşlarmış. Ordu Başkmandanlığı karar-
gâhının maneviyatının ne kadar çok düşmüş olduğu bu vak'adan aşikâr
olmaktadır, çünkü Miralay Gavalliasm azledilmesi Ordu Başkumanda-
TA
nının, II. Kolordu kumandanına karşı olan memnuniyetsizliğini göster-
mez mi ? Miralav Gavallias, Kolordunun kumandanı değildi, ben
idim. Maiyetine karşı itimadını kaybeylemiş olduğu halde, işbu maiyeti
derhal mevki ve vazifesinden kaldırmayan bir Başkumandan hakkında
nasıl bir fikir dermeyan edeceğimi bilmeyorum. Kumandanını yerinde
tutarak, onun, kabiliyeti tanınmış bir zabit olan Erkânıharbiye reisini
RK
sadece kendi kumandanı tarfından verilmiş olan emirleri icra eyledi-
ğinden dolayı azletmek manevî cesaretin acınacak derecede yoksullu-
ğunu gösterir. Orduda manevî cesaretten mahrum yüksek kumandan
bulunmasını düşünmek akla sığmayor. Mevzilerimi terkeylemek ittiha-
mmdan maada bütün Ordunun gözleri önünde askerlik kudret ve
kabiliyetinden mahrum bir insan görünmekte olduğumdan vaziyet benim
TÜ
için tahammül edilemez bir hale geldi. Eski Erkânıharbiye reisinin
^ Umumî Harekât 161
azledilmesinden ve yeni bir Erkânıharbiye reisinin tayin edilmesinden
MU
sonra [Her noktai nazardan mükemmel bir zabit olan Miralay
P. Nikolaidesiıı şalisi mevzuu bahis değildir. Her hangi bir başkası da
olsa müsavidir.] benim kumandanlıkta ipka edilmekliğim bundan son-
raki hareketimin teftiş ve mürakabesi demek ve Ordu Başkumandanının
benim hakkımda hisseylemekte olduğu şüphenin ve itimat yoksulluğu-
nun aleni ve bahir ifadesi demek idi. Ben böyle bir vaziyeti hiç bir
RU
veçhile kabul edemezdim, derhal aşağıdaki gibi cevap verdim :
Küçük Asyada Ordu Başkumandanlığına
Tel iü - 9 - 921 6,B0 evvel
KU
19556/6265 Numaralı emrinizin, hareketim hakkında ihtiva eylediği
telâkkilerden sonra ve alelûmum Kolordunun işbu mes'ele hakkındaki
noktai nazarlarının fırka kumandanları ile diğer salâhiyettar zabitler
tarafından tasvip ve takviye edilmiş olması da asla nazarı dikkate
alınmaması dolayısı ile Kolordunun emir ve kumandasına devam
eylemek benim için kat'iyyen miimkünsüz bir hale girmiştir. Benim
derhal değiştirilmekliğimiıı emir buyurulmasmı rica ederim.
I I . Kolordu kumandanı
Andre
Erkânıharbiye Reisimin azli malûm olur olmaz topçu kumandanı
Miralay Papaoanım bana bir mektup vererek, kendisini Erkânıharbiye
Reisi ile müsavi derecede mes'ul telâkki eylediğinden dolayı vazife-
sinden kaldırılmasını talep eyledi. Bilâhare, ayni talep istihkâm ku-
mandanı tarafından da ağızdan teklif edilmişti. Tabiî ben bu talep-
leri muameleye koymadım, fakat, I I . Kolordu Erkânıharbiyesinde
ayrılık ve ihtilâf mevcut olmadığı bu taleplerden aşikâr olur.
Saat 11 evvele doğru, aşağıdaki şahsî ve mahrem telgrafnaıneyi
aldım:
«Mühim sebepler değiştirilmekliğiııize müsaade etmedikleri gibi
benim de böyle bir niyetim yoktur».
Papulas
Yukardaki telgrafnamenin zate mahsus ve mahrem olduğu, halbuki
ilkinin böyle olmadığını burada işaret etmeğe mecburum .
İstifa eylemekte — belki haksız ise de — ısrar eylemekte olduğum
cevabını verdim, hiddet ve nefretim son dereceyi bulmuştu. Nihayet
20
78 ^ Felâkete doğru
değiştirilmekliğim mes'elesi Ordu Başkumandanlığının aşağıdaki telsizi
ile halledildi:
II. Kolordu kumandanlığına
No . 58 10 — 9 — 921 Saat 6 sonra
Ne sizin ve ne de fırka kumandanlarının fikirleri Ordu karargâ-
hına arzedilmemiştir. Sizin mevkiinizde kalmaklığınızı ben arzu edi-
yorum ve vaziyet te talep ediyor .
Papulas
Benim Erkânıharbiye Reisimin değiştirildiğini bildiren Ordu Başku-
mandanlığının emrinin alınmasından kısa bir zaman sonra — yani
saat 8 e doğru — düşman I . Kolordunun sağcenahma karşı ve II.
Kolordunun solu ile I . Kolordunun sağı arasındaki pek çok münaka-
şaya sebep olmuş olan boşluktan bir taarruza başladı. Biraz zaman
sonra, süvari keşif kolu üç çeyrek saattenberi geçmekte olan bir düş-
man yürüyüş kolunun Kolordunun gerisine doğru Kerpiç istikametinde
ilerlemeğe başladığını haber verdi. Düşmanın bu hareketleri, baııa
III. Kolorduya karşı yapılması beklenen düşman taarruzunun kat'î
olduğu ve düşmanın bizim cenahımızı tesbit eylemeğe teşebbüs etmekte
olduğu intibaını verdi.
II. Kolordunun solundaki boşluk içinden düşmanın yaptığı taarruz
Ri
ve arkamızda bir kolun görünmesinden maada düşman sağımıza karşı
ağır bir topçu ateşine başladı, biraz sonra da bütün cephemizin bo-
yunca ciddî bir bombardıman başladı.
Halen düşman tarafından bizi kuşatmak için bir temayül mevcut
TA
idi, bu sebepten de vaziyet II. Kolordu için fevkalâde kritik görünü-
yordu . Cepheye ve sağcenalıa gelince; oradaki muharebe, mevcut kü-
çük birliklere bırakılmıştı. Süvari livası [Miralay N. Varthis] bir pi-
yade taburu ve bir miktar topçu ile tamam bir keşif yapmak ve arka-
da görünen düşman koluna iptidaî mukavemeti göstermek üzere gön-
derildi . Daha mühim olan harekete karşı ise — yani I. Kolordunun
RK
sağcenahma tevcih edilen düşman tarruzuna — 5. fırkadan geriye
alınmış iki piyade alayından ve Eylülün 8. günü, zaten düşmanın böyle
bir muhtemel taarruzu için bırakılmış olan 13, fırkadan mürekkep bir
kuvvete malik bulunuyorduk.
Bu ciddî taarruzun ilk alâmeti belirince 5. fırka, kendi kuman-
danı olan Miralay Trilivasın temeyyüz eylediği teşebbüs ruhu sayesinde
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
derhal taarruza geçti. Ben bu hareketi tasvip eyledim ve 1497
MU
numaralı emrimi verdim. Düşman iki fırkadan [ 5 . ve 7. fırkalar]
mürekkep idi. Bizim taarruzumuz ise 33. piyade alayı [ Miralay Rokas ]
ve 43. alayın bir taburu, fırkanın tekmil dağ topçusu, 2. sahra topçu
alayı ve Binbaşı N. Papadimas kumandası altındaki İskoda topçu
taburu tarafından, iki Kolordu arasındaki boşluktan, Kızılkoyunlu
istikametinde mail olarak icra edildi. Birinci fırkadan bir müfreze
RU
tarafından, ayni zamanda cephesinden de taarruz edilen düşman
kolayca geriye atıldı.
Tekmil Kolordunun işe sokulmasını mucip olan işbu yukarda
zikredilen hareketten sonra Ordu karargâhından aşağıdaki emir alındı:
II. Kolordu kumandanlığına
KU
B.
Ordu kumandanlığı 10 - 9 - 921 Saat 9 dakika 45 evvel
N o . 19547/6304/3
Öğleden evvel saat 5 te bugün I. Kolorduya karşı taarruz baş-
ladı ; onun cephesinin karşısında umumileşti. Merkezi sıklet sağma
karşı tevcih edilmiştir. I. Kolordu ile irtibatta bulunarak sağına
H
lüzumu olan yardımı yapınız.
Papulas
Aşikârdır ki, Ordu Başkumandanlığı tarafından emredilen hareket
yukardaki emrin alınmasından evvel yapılmış bulunuyordu.
Sabahın askerî vaziyetinden hâsıl eylediğim intiba, III. Kolordu
aleyhinde bir taarruzun bedihî ve doğru olduğu tarzında idi. Zira
saat 1 dakika 30 sonraya doğru bu Kolordu I. ve II. Kolordulara
beklenilen taarruzun başlamış olduğunu, kendilerinin şimdilik düşmanı
püskürtmüş olduğunu ve bu kolorduların hareket eylemek için — yani
Şimale doğru şiddetli ve nevmidane taarruz için — hazır bulunmaları
icap eylediğini söyledi. Vaziyet her noktai nazardan kritik bir halde
idi, fakat benim hayretimi mucip olan mes'ele III. Kolordu aleyhine
tevcih edilmiş olan taarruzla beraber ayni zamanda II. Kolordunun
dahi kendi yerinde tesbit edilmiş olması ve I. Kolordunun da sağce-
nahmdan ve sonradan haber aldığımıza göre merkezinde dahi taarruza
maruz kalması olmuştur.
Ayni zamanda, 5 . fırkanın karekâtı pek mükemmel icra edilmiş,
merkeze taarruz eden düşman kolaylıkla geriye püskürtülmüş ve bu
suretle I. Kolordunun sağına karşı düşmanın yapmış olduğu tazyik
 156
küllî derecede hafiflettirilmiştir. Cephenin mütebaki kısmında düşman
ağır bir bombardıman yapmakla iktifa eylemiştir.
Saat 4 sonrada Ordu karargâhından asla beklemediğim aşağıdaki
emri aldım:
I. ve II. Kolordulara
c.
Ordu kumandanlığı 10 — 9 — 921
No . 19580/6315/3
7. Fırkanın solcenahı [ III. Kolordunun solu müntehası ] düşman
tarafından geriye sürülmüştür. Bu sebepten II. Kolordu bu emri
alır almaz harekete geçerek ve zorlu yürüyüşlerle (Kara Hamza —
Çanakçı) ya ilerleyecektir .
I . Kolordu, sağcenalımm emniyeti için tedabir ittihaz edecektir.
12. fırka derhal harekete geçerek Çanakçıya gidecektir. Kolordunun
fazla ikmal birlikleri Kavuncu köprüsüne gönderilecektir.
Papulas
II. Kolorduya, meydan muharebesi hattının soluna, III. Kolordu-
nun gerisine hareket etmek emri veriliyordu . Yani Ordu Başkuman-
danlığı bir gün evvelisi menettiği bir şeyi emrediyordu . Hem de III.
Kolordunun solcenahı atıldıktan ve diğer iki Kolordu da hareket
edemiyecek bir halde düşman tarafından tesbit edildiği bir zamanda
bu emri veriyordu. Bir gün evvelisi, düşman tarafından henüz bir taar-
Ri
ruz alâmeti belirmemiş iken Ordu Başkumandanlığı Kolordunun nakli
için kâfi zaman mevcut olmadığını söylemişti, şimdi ise meydan mu-
harebesinin ortasında taarruz kendini gösterdiği bir zamanda onlar
ayni nakil keyfiyetini emreylediler!. Fazla söze lüzum yoktur sanırım?.
TA
Ordu Başkumandanlığının arzu eylediği hareket, emirde tayin ve
tesbit edildiği veçhile derhal icra edilemezdi; zira Kolordunun kendisi
ciddî bir muharebeye girişmiş bulunuyordu; çekilmesi kolay değildi.
Geceyi beklemeğe mecbur idim, Çünkü eğer Kolordunun mevziini
terkeylemekte olduğunu düşman anlarsa, bu mevzi terki gerek bir
nakil suretile ve gerekse ricat maksadile olsun, bütün kuvvetile tekrar
RK
tesire başlar. Düşmanın yapacağı bu aksiilâmel de kuvvetli bir taarruz
şeklini alır, bu da ya muharebeyi kesmek teşebbüsünde bulunan bir-
likleri kat'î bir tevakkufa mecbur eder, yahut ta onların arasında
bozgunluk husule getirir. Çok şükür ki, nakil hususundaki emrimi bir
gün evvel vermiş olduğum için bunun hakkındaki tafsilât malûm bulu-
nuyordu. Şimdi artık, muharebeye sokulmuş olan birlikler için bazı
TÜ
İJmumî Harekât 157
tebeddiilât icrası ile, emrin gelecek gece icra edileceği hakkında yalnız
MU
talimat vermek lâzımgeliyordu. Halâ bir ümit kalmakta idi ki, o da
düşmanın, her vakitki adeti veçhile, taarruzunu keserek geceleyin
ateşi durduracağı idi; fakat bu ümit gevşek idi, zira bütün alâmetler,
Türk Ordusunun birçok aylar devam eden bir seferden sonra nihayet
giriştiği kat'î bir meydan muharebesine işaret etmekte idiler.
Öğleden sonraki zaman zarfında 5. fırkanın iki alaydan mürekkep
RU
olan kuvveti, boşluğun içine girerek düşmanı püskürttü ve onu bir
huruç hareketi yapmış olduğu müstahkem mevziine kadar takip eyledi.
Bu zaman zarfında bütün Kolordu topçum muharebeye girişmiş idi. I.
Kolordunun gösterdiği faaliyet ile müşterek bir surette 5. fırkanın bu
hareketi o derece muvaffakiyetli oldu ki, düşman intizamsız bir surette
çekildi ve harekâtın başlangıcından beri ilk defa olarak zabitlerin bile
KU
bütün kuvvetlerde kaçmakta olduklarını gördük . Ben işbu paniği ya
düşmanın kendi müstahkem hattından çok uzaklara ayrılmak cesaretini
göstermesine ve mağlûp edilince, yalnız kendini müstahkem hatlar
içinde müdafaa eylediği müddetçe yerinde ve âlâ bulunan maneviyatını
kaybeylemesine yahut tarafımızdadan mukabil taarruz yapılmasına
atfediyorum.
Çok şükür ki, akşama doğru cephe boyunca ateş kesildi. Kezalik
H
zannettiğime göre, 5. fırkanın muvaffakiyetli hareketinin neticesi olarak
sağcenahm sıkıntısı da ortadan kalktı. Kolordunun gerisinde görünen
düşman kolu — süvari livasından alman malûmata göre — süvariden
mürekkep idi. Bu kol İnler Katrancı istikametinde garbe döndü. Bu se-
bepten, oradaki seyyar hastanelerin himayesi için lâzımgelen tedbirleri
almaları maksadile keyfiyeti Ordu Başkumandanlığına bildirdim.
Sonradan öğrendiğime göre, bu süvari müfrezesi, Fethioğlu köprü-
sünde Sakaryayı geçerek Sivrihisarı işgal eden kıt'a idi.
Daha fazla takibe devam eylemekten içtinap eylemesi 5. fırkaya
emredildi. Kolordunun hareketine müteallik bütün teferruat tanzim
edildi, nihayet, büyük bir güçlükle tekmil Kolorduyu toplamağa ve
saat 11 sonraya doğru Suzuncaaliye yürüyüşe başladım. Bu pek güç
hareket, düşmana tek bir koyun bile bırakmaksızın ve olup biten hak-
kında düşmana en küçük bir şey çaktırmaksızm mıikemmelen icra
edildi. Ancak ertesi sabah saat 8 evvele doğru aşağı Evliyafakih
köyünün yanında iken bir düşman tayyaresi yürüyüşümüzü keşfetti.
Maattessiif yürüyüş pek fena şartlar altında vukubuldu, zira Ordu
Başkumandanlığının karışık emirleri yüzünden muharip kıt'alar kendi-
lerini her çeşit ikmal vasıtaları içinde karmakarışık olmuş buldular ,
 78 ^ Felâkete doğru Küçük Asyada Ordunun harekât

Çünkü ben bu ikmal kıt'alarmı, Ordu başkumandanlığının 9 — Eylül

MU
emri üzerine tekrar geriye çevirmeğe mecbur olmuştum.
Ayın 11. günü saat 10 evvelde Kolordu Suzuncaali mevkiine erişti,
orada bir istirahat molası yapıldı. Bu köyde, oradan şu emri aldım:

1., II., III. Kolordulara

RU
D
Ordu Başkumandanlığı <oj
No. 6349/3 10—9—921 saat 10 dakika 15 sonra ©
p-
CS

Düşman bugün III. ve I . Kolordulara karşı şiddetli taarruz yaptı Cj

13
<=
ve geriye püskürtüldü. O, yalnız Basrıköy Garbindeki İkiztepeyi
zaptetmeğe muvaffak oldu. II. Kolorduya, gece yürüyüşleri ile

KU
<3
(Sarı Halil — Kara Hamzalı) mıntakasma hareket etmek emri verildi. K
Yarın öğleyin Kolordunun buraya varacağı tahmin edilir. Yarın
III. Kolordu mevzilerini tutmak ve İkiztepeyi tekrar kazanmak için
e
kendisini son nefesine kadar azimkârane müdafaa edecektir. Kendisine 0)
süvari livası raptedilmiş olan I. Kolordu hiç olmazsa Çaldağını tuta- >>
K
rak Ordunun sağını azimkârane bir surette müdafaa edecek ve sağ-

H
cenahmı Cenuba doğru uzatmayacaktır. Yarından sonraki günde
II. Kolorduyu I . ve III. Kolorduların arasına sokmak suretile bir 3e
e
mukabil taarruza teşebbüs eylemek mümkün olacağını Ordu Başku- s

Ri
mandanlığı düşünmektedir. Kolorduların fazla nakil vasıtaları Sakarya o
Garbine gönderilecek ve aşağıdaki gibi toplanacaktırlar : W

III. Kolordu Beğlikteki iki köprü ve Kavuncudaki iki köprü üzer-

lerinden Mülk mıntakasma,
II. Kolordu Kavuncu üzerinden Kaves mıntakasma,
I. Kolordu Kavuncu üzerinden Mercan mıntakasma.
TA
Küçük Asya Ordusu
Başkumandanı
Papulas
Eylülün onuncu günü saat 9 dakika 45 evvele kadar — yani B
RK

Temmuzun onuncu günü akşamın geç vaktinde verilmiş olan bu
emir gösteriyor ki, işbu saat 10,15 sonraya kadar Ordu Başkumandan-
lığı zahiren yalnızca harekete devam eylemeği ve 12 — Eylülde yapı-
lacak taarruz için II. Kolorduyu kullanmağı düşünmekte idi.
Aym onuncu günü Ordu kumandanlığı tarafından verilmiş olan üç
TÜ
19 547/6 301/3 numaralı verilmesinden sonraki zamana ait — A .
19 531/6 239/3 numaralı ve 9 — Eylül tarihli ilk emrin yapılmasını
lüzumlu gösteren ahval henüz baş göstermemiş, yani düşman henüz
III. Kolorduya karşı kat'î bir taarruz yapmamıştır . A.
19 531/6 239/3 numaralı emrin icra edilmesini lüzumlu gösteren ahval
ve vakayi hakikaten Eylülün onuncu günü saat 1 dakika 30 sonraya

muhtelif emrin tetkik ve mütaleası aşağıdaki neticeleri verir:

 160 Felâkete doğru
kadar baş göstermemiştir . Yani III. Kolordunun II. ve I . Kolordu-
lara, kendisine karşı taarruzun başlamış olduğunu haber verdiği za-
manda bu Kolordular yalnızca hareket için lıazır bulunmalarını rica
eylemekle iktifa eylemişti.
Eylülün onuncu günü Ordu Başkumandanlığı tarafından verilmiş
olan iki emirden aşikâr oluyor ki, Ordu karargâhı, birincisi, i) — Eylül-
de tasvip edilmemiş olan nakil teklifinden sonra dahi II. Kolordunun
kendi mevzilerinde bulunmakta olduğuna, ikincisi de Kolordu, I . Kolor-
duya uygun bir himaye ve yardım verecek kadar lüzumu olan muha-
rebe kudretine malik bulunduğuna kanaat eylemekte idi. I I . Kolordu
B. No. 19574/6301/3 damgalı emri almazdan evvel 5. fırkayı gönder-
mek suretile bu yardımı derhal icra etmiş ve hareketin muvaffakiyetli
neticesi Ordu Başkumandanlığına bildirilmişti. Binaenaleyh onlar Kol-
ordunun mahallî vaziyeti hakkında tam malûmat sahibi bulunuyorlardı.
Şimdi, Ordu karargâhına, II. Kolorduyu solcenaha nakleylemeğe mec-
bur eden hadiseyi tetkik eylemek kalıyor [ C. No. 19 580/6315/3 mar-
kalı emre bakınız ] . Şüphesiz, bu nakil keyfiyeti, öyle Miralay Sarı-
y anisin, beyan eylediği gibi II. Kolordunun taarruz kudretine güven-
me noksanlığından değildi. Böyle bir itimat noksanlığının mevcut ol-
H
madığı keyfiyeti işbu Ordı^ emrinde aşikâr görünüyor : «7. Fırkanın
solcenahı düşman tarafından geriye püskürtülmüştür II- Kolordu
bu emri alınca hareket edecek ve saire». Ordu karargâhının
Ri
yaptığı hesapların temelinden hatalı olduğu aşikârdır, zira onlar 1. ve
II. Kolordular tarafından Şimale yapılacak bir taarruzun düşmanın
ili. Kolorduya yapacağı tazyik ve tesiri hafifletmeğe mecbur edece-
ğini zannetmişlerdi; fakat bu, vaki olmadı.
TA
Eylülün onunda [D. No. 6349 damgalı emre bakınız] düşman III.
ve I. Kolordulara taarruz etti. III. Kolordu, I. ve II. Kolorduların
müdahale etmeleri zamanının gelmiş olduğu zannında bulunmadı ve
onlardan sadece hazır bulunmalarını rica eylemekle iktifa eyledi. I .
Kolordu düşmanın taarruzu ile mevzilerinde tutulmuş kalmıştı. II.
Kolordu ise kendi istek ve azmi ile [B. No. 19574/6301/3 damgalı
RK
emrin alınmasından akdem] oldukça mühim mahallî bir muvaffakiyet
elde etti; fakat bu iki Kolordunun mesaisi III. Kolordunun cephesin-
deki muharebenin neticesine asla tesir icra eylemedi ve bu Kolordu-
nun solcenahı saat 4 sonradan çok evvel düşman tarafından geriye
sürüldü. Bundan sonra sağcenahtan bir gösteriş hareketi değil, fakat
yalnızca solcenahm ciddî surette bir takviyesi sayesinde fevkalâde
TÜ
emniyetsiz ve istikrarsız olan vaziyetin kurtarılabileceğini anlayan
^ Umumî Harekât 161
Ordu Başkumandanlığı II. Kolordunun nakliyatına başlamasını em-
MU
reyledi.
Eylülün onuncu günü eğer yalnız 5. fırkası taarruz etmeyip te
II. Kolordu kâmileıı taarruza geçmiş olsaydı III. Kolordu üzerine
tevcih edilen taarruzun neticesine tesir icra etmiş olurdu denildi,
fakat bu doğru değildir, çünkü bu fikri güdenler unutuyorlar ki, Kolor-
RU
dunun hepsi kendiliğinden — yani zayıf mevcutlu iki fırka — o giin
hakikî olarak muharebeye girmiş bulunuyorlardı. 5. fırka düşmana
taarruz etti ve II. ve I. Kolordular arasındaki boşluğa girdi, bu esna-
da cephede ve sağcenahtaki mütebaki kıt'alar [13. fırka] düşmanın
hareketinden dolayı mevzilerine saplanıp kalmağa macbur olmuşlardı.
5. fırkanın böyle bir muvaffakiyetle tetevviiç etmiş olan hareketinin
KU
düşmanın tahkim edilmiş Şimal cephesine bir taarruz olmadığı, fakat
kendi cenahında boşluğun içine girmekte olan kuvvetlere karşı yapıl-
mış bir taarruz olduğu, binaenaleyh açık sahrada bir muharebeden
ibaret bulunduğu da nazarı dikkate alınmalıdır.
Mevzu dışındaki bu sözlerden sonra hadisatııı münasebetini hulâsa
edecdğim :
D. No. 6349/3 damgalı emir, Ordu Başkumandanlığının II. Kolor-
du ile III. ve 1. Kolordular arasından (Kursaklı — Bayburt) muhtemel
istikametinde Eylülün on ikisinde bir mukabil taarruza teşebbüs ede-
ceğini açık olarak gösteriyordu, ben de onbirinci günü akşamında (Sarı
Halil — Kaı'a Hamzalı) mmtakasma erişmeğe ve ertesi günkü taarruz
için hazır bulunmağa mecbur idim . Efrat bir gün evvelki [ 10 — Eylül ]
muharebe yüzünden ve bütün gece yürümekten fevkalâde yorulmuş-
lardı, fakat çaresizdi, çünkü bütün Ordunun iş ve akıbetine taallûku
olan bir meydan muharebesine doğru yürüyorduk. Binaenaleyh Suzun-
caalide birkaç saatlik bir tevakkuftan sonra Sarı Halil üzerine yürüyüşe
devam etmeyi emreylemeğe mecbur olmuştum .
Pek devamlı olan bu yürüyüş, efradın ve hayvanların yorgunluğu
yüzünden pek ağır icra edilmişti. Fırkanın son kıt'aları gece yarısına
kadar ordugâhlarına gelememişlerdi. Kolordu, şüphesiz ertesi gün
sabahleyin ciddî bir taarruza teşebbüs edecek kadar iyi bir vaziyette
bulunmuyordu, fakat her şeye rağmen Kolordunun muharebe ruhu
azalmamıştı. Saat 8 sonraya doğru karargâhımı Sarı Halil ile Kara
Hamzalı arasında tesis ederek ertesi günün harekâtı için emir bekle-
dim . Saat 10 sonrada alman bu emir aşağıdaki gibidir:
21
 Felâkete doğru
I . , I I . , III. Kolordulara
Ordu kumandanlığı
karargâhı 11 _ 9 _ 921
No . 19709/6386/3
Düşman bugün, III. Kolorduya karşı mükerrer şiddetli taarruzlar
icra etti ve büyük zayiat ile püskürtüldü. Bu zayiat meyanında yüz-
lerce esirler. I. Kolordu, mevziini terkedecek ve — Eylül gecesi
esnasında (Sarı Halil — Ilıca tepeleri) umumî hattını işgal etmek
üzere hareket edecektir. Bu hat, bütün düşman taarruzlarına karşı
kat'iyetle müdafaa edilecektir, inler Katrancıdaki muhtelit müfreze
ve Göksu ve Sakarya dereleri üzerindeki köprü başları sahra topçusu
ile beraber I. Kolordunun emrine gireceklerdir. III. Kolordu, işgal
eylemekte olduğu mevzileri kat'iyetle tutacak ve müdafaa edecektir.
Bugünün gecesi olan fi — Eylül esnasında sağcenahıııı biraz San
Halil tepelerine doğru çekecektir . II. Kolordu yarın gündüz esnasında
î! gecesi, Kavuncu ile Porsuk arasındaki Sakarya Garp kıyısındaki
tepeler üzerinde müdafaa mevzileri işgal etmek için keşif ve tetkikat
yapacaktır . Mevcut köprüler ve muhtemel geçitler sureti mahsusada
tetkik edilmelidir.
Yarın için ikmal I . ve II. Kolordular motörlü nakliyat ile Kavuncu
köprüsünde. III. Kolordu Sakçılar demiryolu istasiyonunda.
Kolordular yarın gündüzleyin işbu zikredilen mevkilere lüzumu
Ri
olan nakliye vasıtalarını göndereceklerdir.
Ordu Başkumandanı
Papulas
TA
Bu emir tamamile beklenmiyordu, Çünkü eli altında böyle kuvvet-
ler mevcut iken Ordu Başkumandanlığının Sakaryayı geçeceğini ve
böylece meydan muharebesini keseceğini bir dakika için bile hayalim-
den geçirmemiştim. Bu kararı ittihaz eylemeğe — yani Ankara üze-
rine olan ileri hareketi tatil eylemeğe — Ordu Başkumandanlığına
ne gibi bir keyfiyetin müessir olduğunu doğru olarak bilmiyorum.
Maamafi şüphesiz olarak bildiğim birşey varsa o da bu işi hükü-
RK
metten aldıkları bir emir neticesinde yapmış olmamalarıdır, zira
seferden sonra Harbiye Nazırı N. Theotoky ile vukubulan bir mükâ-
lememde, Nazır böyle bir emir verilmediğini vazıh ve kat'î bir surette
bana beyan eylemiş ve Ordu Başkumandanının bu teşebbüsü aleyhinde
büyük bir ciddiyetle ifadei hal eylemiştir. Binaenaleyh Ordu Başku-
TÜ
mandanlığına mensup zevatın bu vak'a ve hal karşısında dahi şevk
Umumî Harekât 163
ve heyecandan çabucak derin bir bedbinliğe değişmekten ibaret olan
MU
mutat tabiatlarını gütmüş oldukları neticesini istihraç eylemek mecbu-
riyetindeyim. Düşman tarafından gösterilen teşebbüs ve III. Kolordu
aleyhindeki kuvvetli darbe esas plânda daha ziyade ısrarın bizi hara-
bıye maruz bırakacağına Ordu Başkumandanını ve etrafındaki zevatı
ikna etmiş olduğu aşikârdır. Liva Jeneralı Stratigosun sefer hakkında
neşreylemiş olduğu hatırata göre ileri hareketin tatili ve Sakaryamn
(iarbıne geçilmesi keyfiyetine daha evvel ve Eylülün 2 sinde karar
RU
verilmiş imiş; fakat herkes benim ile beraber kabul eder ki, meydan
muharebesini kesmek için seçilen zaman bedbaht bir zamandır,
zira ricat, düşmanın kvvetli tazyikinin başladığı bir zamanda
emredilmiş ve böylelikle bu ricati kendi taarruzunun neticesinde
vaki olduğu, tesir ve intibaını düşmana vermiştir. Askerî vaziyet
şüphesiz ciddî idi; fakat ümitsiz değildi. Böyle olunca nehri
KU
geçmek için verilen emir faidesiz olmuştur . III. Kolordu pek
sebatkârane bir surette muharebe etmekte idi ve kaybetmiş olduğu
mevzilerin bazılarını istirdat eylemişti, eğer 7. fırka biraz çekilmiş
idi ise bile onun arkasında IT. Kolordunun 5. ve 13. fırkaları bulunu-
yordu ki, bunlar muvazeneyi tekrar tesis eylemeğe tamamile mukte-
dirdirler. I . Kolordu dahi düşmanın taarruzlarını durdurarak muvaf-
fakiyetle muharebe etmekte idi. Vaki olduğu gibi, çekilmek kararının
H
vaktinden evvel verilmiş olduğunda şüphe yoktur.
Yukardaki emri aldıktan sonra lüzumsuz nakliye vasıtalarını
uzaklaştırdım ve sabahleyin Kavuncu ile Porsuk arasındaki Sakarya
kısmı Garbindeki araziyi keşfetmek için gidecek olan zabitleri tayin
eyledim. Biraz sonra, saat 9 dakika 15 sonrada yazılmış ikinci bir
emir alındı . Bu emir Sakarya üzerinde Kolordunun geçeceği
muhtelif köprülerin isimlerini tayin ediyordu. II. Kolorduya ait bir
fıkrada şunlar okunuyordu : «II. Kolordu Kavuncu ve Tekkeköy köp-
rüleri üzerinden, evvelce keşfedilerek işgal için tayin edilen mevzilere ».
Ertesi sabah, 12 — Eylül, Erkânıharbiye reisi Miralay Nikolaidesi,
Ordu Başkumandanının nihaî fikir ve niyetleri hakkında şahsan ve
tafsilâtlı malûmat almak için Ordu karargâhına gönderdim.
Birgün evvel sırtı sırtına yirmi dört saat yol yürümüş olan efrat
için, bu beklenilmeyen istirahat günü pek makbule geçmişti. Saat 2
dakika 30 sonraya doğru Ordudan bir emir aldım. Bu emre göre
o gece bütün Ordu Sakaryayı geçecek ve karşıki kıyıda yerleşecekti.
Bir kere püskürtülmüş olan düşmanın solcenaha karşı taarruzunu tek-
rarlamamış olduğuna nazaran bu kadar acele bir surette nehrin geçil-
mesine neden dolayı karar verilmiş olduğunu anlamayorum. Bu karar
78 ^ Felâkete doğru
için sebebin ne olduğunu bilmeyorum, fakat her ne olursa olsun
yapılması ciddî bir işti, çünkü böyle acele bir hareket bilhassa, o za-
man düşmanla doğrudan doğruya temasta bulunan III. Kolordu için,
icrası pek güç bir hareket olan geçiş esnasında büyük karışıklıklar
doğurabilirdi. Her ne olursa olsun lüzumu olan emirler verilmişti.
Tayin edilen saatte de fırkalar Sakaryaya doğru harekete geçiril-
mişlerdir .
Ben Erkânıharbiyemle beraber başta yürüdüm, karargâhımı köp-
rünün yakınındaki Tekkeköyde yerleştirdim. Bu köyde, Ordu karargâ-
hından dönmekte olan Erkânıharbiye reisime rastladım. O, Ordu
kumandanının niyet ve maksadı Orduyu Sakaryanm Garbindeki
mevzilerde müdafaaya yerleştirmekten ibaret olduğunu bildirdi. Geçit
hareketinde istical edilmekliğin sebebi de, taze düşman tecemmüleri
hakkında malûmat alınması ve eğer III. Kolorduya yeniden taarruz
etmek için düşmana fırsat verilecek olursa bu Kolordunun düşman
tarafından tesbit edilmesi ve hareket edemeyerek duraklamasının
muhtemel bulunması ve bu keyfiyetin de Ordunun selâmetle geçmesini
şüpheli kılabilmesi düşüncesi imiş.
Miralay Nikolaides, başkaca, Ordu Başkumandanının telgrafname-
sinde hareketimin «Mevziimi terkeylediğim » tarzında tasvir edilmesi
H
hususundan dolayı bu işi sııi tefsir eylememek ricasını söylemeğe ve
kendisinin hanedana olan kat'î sadakat ve merbutiyeti hakkında
teminat vermeğe dahi Ferik Jeneralı Papulas tarafından memur edil-
Ri
miş olduğunu dahi söyledi. Onun hanedana olan sadakat ve muhab-
betinin basit bir disiplin mes'elesine karıştırılması münasip olmadığı
zannmdayım.
II. Kolordunun Tekkeköyde köprücii bölüğü tarafından kurulan
TA
köprülerden geçmesi pek muntazam bir surette icra edildi. 13. Fırka
geçtikten sonra Kavuncudan Beğlikköprüye kadar olan mm takayı,
5. fırka da Beğlikköpriiden Porsuğa kadar işgal eyledi. Fakat o gece
geçit hareketinden sonra yapılan şey « İşgal edilmiş» kelimesi ile
kat'iyyen doğru olarak tasvir edilemez.
Zira tahsis edilen hattı keşif ve tetkik etmek için kâfi zaman
RK
olmamasından ve kezalik karanlık ve Kolordunun ikmal kolları arasın-
daki intizamsızlık yüzünden kıtaat derhal yollarını kaybettiler.
Fırkalar nehri geçince kendilerini kâbus ve karanlık içinde buldular.
Yol ve araba izleri dahi yoktu. Binaenaleyh tepeleri ve vadileri gelişi
güzel işgal eylediler. Benim müdafaa hattımm ortası gerisinde bulunan
Bııgaliçe köyünün istikametini bulmağa çalıştım ve harita üzerinde
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
işaret edilmiş olan yolu bulmak için nehir boyunca atlı olarak yürü-
MU
düm, fakat birdenbire kendimi büyük, birçok kümeler halinde intizamsız
bir surette yürüyen ve Kolorduların her kısımlarından mürekkep bir
kütlenin içinde buldum. Hertarafı kesif bir toz bulutu bürümüş idi
Nakliye kollarının burada bulunmasının ve intizamsızlığının sebebi
kendilerinin içine karışmış olan muharip kıtaatın önünde geçidi »eçe-
memelerinden ileri gelmişti. Daha Şimalde Kara İl yas geçidinden
maada III. Kolordu kıt'alarının dahi geçtikleri ayni geçitten geçmek
RU
mecburiyetinde bulunan III. Kolordunun nakliye kolları dahi umumî
karışıklığa katılmışlardı.
Çok şükür ki, Sakaryadan geçişimizi düşman bilmiyordu, eğer bunu
anlamış olsaydi ve nehrin kendi tarafındaki kıyısına topçu değil,
fakat birkaç makinahtüfek olsun indirmiş olsaydi, hareketimiz panik
KU
değilse bile kaçışa dönmüş ve mağlûbiyet kat'î ve tamam olmuş olurdu.
Yunan askerinin mizaç ve tabiati pek hassastır. İlerlediği müddetçe,
taarruz ettiği müddetçe yorgunluk ve açlık gibi hoşa gitmeyen şartlara
rağmen kendisini muzaffer addeder ; maneviyatı da mükemmeldir.
Fakat ricat ettiği zaman, muzaffer bir mevkide bulunsa dahi, meselâ
II. Kolordunun 10 —Eylüldeki vaziyeti misillu, maneviyatı sukut
eder ve en küçük bir vak'a onu yıkar. O sebepten, eğer düşman
o gece bizi birkaç avcı ile takip etmiş olsaydı ricatimiz kolayca bir
kaçış haline dönerdi. Bütün Ordunun akibeti üç veyahut dört sefil
köprüye tâbi bulunduğu bu hal ve vaziyette geçitte yol göstermek
veyahut kontrol etmek için Ordu karargâhından tek bir zabit bile
bulunmıyordu. O gece, bir felâkete müncer olmamış ise bunu her
rütbeden saf zabitlerinin bütün gece fırkaların içinde, tamamile meçhul
olan bir arazide sağa ve sola koşmak suretile gösterdikleri iktidar
ve fedakârlığa affeylemek lâzımgeldiğini- şüphesiz telâkki ederim.
Bütün bunlara ilâve olarak, III. Kolorduya, II. Kolordunun hatları
arasından geçmek emredilmiş idi ki, bu hareket karanlıkta ve düşman
hareketinin bilinmemesi hasebile pek tehlikeli bir teşebbüs idi.
Hemen bütün gece intizamı tesis etmek için öteye beriye dolaş-
makta iken nihayet 13 — Eylül saat 6 evvele doğru kendimi, II. Kol-
orduya karargâh olmak üzere ve 9. fırkaya da Ordugâh mahalli
olarak tahsis edilen Demirciköyde buldum; fakat umumî karışıklığın
neticesi olarak köyü 12. fırkanın birlikleri tarafından işgal edilmiş
buldum. Birçok teşebbüslerden sonra bu kıt'alar toplatıldı ve kendi
fırkalarının bulunacağı tahmin edilen Sakçılar istasiyonuna vola
çıkarıldılar.
 166 Felâkete doğru
Bizim, Sakaryayı geçmekte olduğumuzu düşmanın anlamamış olma-
sının bir hüsnü tali eseri olduğu keyfiyetine tekrar ısrar etmeğe
mecburum, Çünkü nehir geçildikten sonra, arazinin çöl halinde olması,
yolların noksanı ve gecenin de zifiri karanlık bulunması yüzünden
fırkaların kendilerine tahsis edilmiş olan mmtakaları bulup işgal
eylemeleri mümkünsiiz idi .
I I . Kolordu, Kavuncu mevkiinden Porsuğa kadar Sakaryanm
Garbindeki tepeleri işgal eylemekle ve ayni zamanda da eğer III. Kol-
ordu nehri geçerken düşman tarafından sıkıştırılacak olursa bu Kol-
orduyu himaye etmek gibi pek mühim bir vazife ile tavzif edilmişti.
Fakat karanlıkta ve cepheye doğru yürümekte olan nakliye kollarının
sebep olduğu korkunç intizamsızlık içinde [ Çünkü bu kolların istifade
etmesi için nehir boyunca muvazi olarak Şimale giden tek bir yoldan
başka yol yoktu ] , düşman için, bizim tarafımızdan asla farkına varıl-
maksızm Garp sahile nehri geçmek kolay olurdu. Fakat, nehrin beri
tarafında düşmanın mevcudiyeti bize malûm olsa dahi yukarda
zikredilen sebeplerden dolayı bizim faaliyetimiz kötürüm edilmiş bulu-
nacaktı. Kendisi için bu kadar müsait olan vaziyetlerden düşmanın
ne için istifade etmemiş olduğunu bilmiyorum .
Bunun sebebi belki de, bizim teşebbüs eylemiş olduğumuz hareket
hakkındaki bilgisizliği, yahut ta bir gün evvelki muharebenin kendi-
sini yıpratmış ve atıl kalmağa mecbur eylemiş olması olacaktır.
Benim şahsî fikrime göre daha ziyade birinci ihtimaldir, çünkü bizim
Ri
bulunduğumuz vaziyet ve şartlar altında Sakaryayı geçmeğe cesaret
edeceğimizi düşman tasavvur edememiştir; aksi halde, nekadar yorgun
olursa olsun Yunan Ordusunun tam manası ile izmihlalini mucip
olabilecek olan bu vaziyetten istifade etmeğe gayret etmemesi düşman
TA
için mümkünsüzdür. Ne olursa olsun bütün gece esnasında vaziyet
bana pek kritik göründü, zira düşmanın vaziyeti halikında bir şey
bilmediğim gibi taarruz neticesinde olup olmadığını da bilmiyordum .
Diğer Kolorduların geçit hareketlerinin negibi şartlar altında yapıl-
dığını münakaşa etmiyeceğim.
Eylülün on üçünde gün aydınlanınca şüphesiz vaziyet ıslah ve
RK
tadil edildi. Fırkalar süratle ve intizamla mıntakalarını işgal edebil-
diler. Fakat ayni zamanda, düşman nihayet Ordunun hareket eyle-
diğinin farkına vararak küçük kıt'alar halinde nehri geçmek için
nevmidane teşebbüsler yapmak için ilerlediler, fakat teşebbüsleri
kolayca semeresiz bırakıldı, o da toplarını nehrin Şark sahiline getir-
mekle iktifa eyledi, oradan hareketlerimizi taciz ediyordu. Düşmanımız,
TÜ
1. _ , .. Umumî Harekât 1(57
bilhassa mevzilerimizi tahkik ve tesbit eylemeğe uğraşıyordu. Müs-
MU
tesna olarak Gordıyom tabyasında daha ciddî bir teşebbüste bulundu
ise de bu da püskürtüldükten sonra gün sükûnetle geçti. Maamafi
vazıyet gül gibi güzel değil idi. Zira diğer iki Kolordunun ne olduğu
hakkında, kezalık Ordu karargâhı hakkında kat'î bir bilgisizlik içinde
bulunuyorduk. Çünkü telsizimizin bütün gayretine rağmen cevap
alamıyorduk.
RU
Eylülün 14. günü 9. fırka kumandanı Miralay Kalinoskyye mülaki
oldum. Fırkanın vaziyetinin iyi olmadığını, ricat zamanından itibaren
kıt alarm maneviyatının düşmeğe başladığını ve muhtelif ikmal meva-
ddının noksanlığının inzibat üzerinde fena bir tesir yapmakta olduğunu
söyledi . 9. fırka tarafından Sakaryadan geçit hareketinin ne tarzda
icra edilmiş olduğunu da hikâye etti. Ordu karargâhından alman emir
KU
mucibince fırka saat 7 dakika 30 sonrada hareket edecekmiş, fakat
bu emir Miralay Kalinoskynin eline ancak saat 8 dakika 30 da ve
011 da bir tali eseri olarak gelebilmiş.
Bilhassa fırkanın o zamanda düşmanla temasta bulunduğu nazarı
dikkate alınırsa bu gecikmenin negibi bir karışıklık doğurabileceği
tasavvur edilebilir.
H
Şimdi de, umumî vaziyet hakkında tam bir bilgisizlik içinde idim.
Yegâne bildiğim şey Ordu kumandanının fikir ve maksadının Sakar-
yalım hemen Garbindeki tepeler üzerinde bir müdafaa hattı tutmak
olduğu ıdı. Cephemizin önünden akan nehrin mühim bir tabiye mâni i
olmadığı anlaşılmak lâzımdır; çünkü Sakarya hernekadar derin ise de
genişliğinin az olması bize ait olan bütün kısmından geçilmeği kolay-
laştırmaktadır. Böylece, Eylülün 14. günü sabahın erken saatlerinde
düşman Tekkeköyde nehrin iki sahilini iki halat ile bağlamağa mu-
vaffak oldu. Halatların üzerine işbu köyün evlerinden söküp getirdiği
kapıları koyarak bu vasıtalarla bazı küçük kuvvetleri geçirebildi.
Şüphesiz, Ordunun vaziyeti ve tertibatı Sakaryanm Sark sahilinde
bulunduğu zamankinden daha müsait idi, çünkü her ne olursa olsun,
ikmal yolları temin edilmiş ve demiryolunun yakınlığı hasebile ikmal
mevaddı daha kolay alınmakta idi; fakat buna rağmen sağcenah,
geniş Dır kuşat ma hareketine açık bulunuyordu, buna karşı, nehrin
Cenup kolu himaye vermiyordu . ( Çifteler — Seyitgazi) istikametinin
Eskışehıre doğru tam amile Sakaryanm dışında kalmakta ve binaen-
aleyh lurk Ordusu gibi teşebbüs ve cesaret sahibi bir düşmana karşı
açık bulunmakta olduğunu anlamak için haritaya bir göz atmak
kâfidir. Nehrin ciddî bir mâni olmadığı keyfiyeti derhal meydana

160 Felâkete doğru
çıkmış idi. Çünkü ayni sabah esnasında f 14 — Eylül J, birçok Ordu
merbutu teşekküllerin bırakılmış olduğu Sivrihisar mevkiine düşman
süvarisinin girmiş olduğu ve bir tabur piyade ile 9. fırkanın
topçusu Mülk mevkiine vâsıl olmazdan evvel bir felâketin zuhur
eylemiş bulunduğu ve düşmanın taciz edilmeksizin ve beraberinde bir
miktar esir de alarak hareket eylemiş olduğu hakkında bir rapor al-
dım . Ordunun Sakaryanm Garbinde kat'î olarak yerleşmesi keyfiyeti
[Buna niyet edilmiş olduğu görülüyordu], yollar inşası ve saire gibi
birçok tedbirlerin alınmasına ihtimal verdirmekte idi . Çünkü Küçük
Asya yüksek yaylasının ciddî kışından sonra memlekette mevcut yol-
lardan ağır tekerlekli arabaların istifade etmesi mümkün değildir. Ke-
zalik uygun tahkimat vücude getirmek, insanlar için binalar, hayvan-
lar için ahırlar 'yapmak lâzımdı. Bütün bunlar fazla zaman ve gayret
sarfını talep ediyordu . Hepsinden üstelik te yağmur mevsiminin baş-
lamasından evvel işe başlanabilmek için derhal bir karar verilmek
icap ediyordu .
Nihayet öğleye doğru Ordudan bir emir aldım . Maamafi bu emir-
de vaziyete esaslı bir değişiklik getirmedi. Benim Ordu Başkuman-
danlığının niyet ve tasavvurları hakkındaki bilgisizliğim de ayni ile
kaldı.
Benim için şiddetli bir endişeyi mucip olan bir hâdise de öğleden
sonra geç zamanda Ordu karargâhından aldığını bir telefon oldu . Bu-
Ri
nunla III. Kolordu hakkında bir malûmatım varsa kendilerine bildir-
mekliğim rica ediliyordu. Ordu, Sakaryayı geçeli iki gün olmuştu,
Ordu Başkmaııdanlığı kendi Kolordularından birisinin — yani kuvvet-
lerinden üçte birinin — ahvalinden bilgisizlik içinde bulunuyordu . Bu
TA
hâdise, {§ — Eylül gecesi harekâtının benim tasavvur eylediğimden daha
kötü şartlar altında icra edilmiş olduğunu bana ispat eyledi. Ordunun,
Kolordularla teması kaybeylediği anlaşılıyor ve aradan iki gün geçtiği
halde bu teması tekrar tesis edememesi bunu gösteriyordu . Benim
endişem III. Kolordu hakkında değildi; çünkü ben bu Kolordunun
Sakçdarda 5. fırkanın Şimalinde bulunduğunu biliyordum, fakat ben
RK
Ordunun emir ve kumandası keyfiyetinde endişe içinde bulunuyordum.
Eğer işler iyi giderse Kolorduların harekâtı Ordu tarafından takip
ediliyor ve irtibat zabitleri vasıtası ile emirler ve haberler gönderili-
yordu, fakat güç zamanlarda hertürlü temas kaybediliyor, Ordu Er-
kânıharbiyesi de sadece cephede muharebe edenlerin tarz ve hareke-
TÜ
tini tenkit etmekle kalıyordu.
^ Umumî Harekât 161
Eylülün 15. günü sabahı, 12. fırkaya mensup bir Erkânıharp za-
MU
biti olan Yüzbaşı Presetakos karargâhıma geldi ve Bozdağdan [Ka-
vak Garbinde] Polathisara [Sivrihisar Cenubunda] kadar ve daha
ötelere uzanan fırkanın vaziyeti hakkında bana malûmat verdi. Bu
fırka, Sakaryanm bütün Cenup kolunun müdafaası ile ve Fethoğlu
köprüsünü dahi tahrip etmek işi ile tavzif edilmişti. Bu son hareket,
bilhassa 12. fırka ayarındaki bir fırka ile bana lüzumsuz göründü,
RU
zira nehir ciddî bir mâni teşkil eylememekte olmakla beraber bu işi
yapacak kıt'alar üstün bir düşman kuvvetine kolayca çatabilecek idi-
ler. Yüzbaşı Presetakos ayni zamanda umumiyetle 12. fırkanın va-
ziyetinin disiplin ve maneviyat noktai nazarından iyi olmadığını da
bildirdi.
Ordu disiplin keyfiyetinin bulunduğu fena hali iyi anlamak için, o
KU
sabah benim Demircideki karargâhımda geçen karakteristik bir vak'ayı
zikreylemek zemin haricinde olmıyacaktır sanırım . Yüksek rütbeli bir
zabit [ İsmini kaldıracağım ] bana geldi. Son hadiselerden bahsetmeğe
başlayarak umumiyetle Ordu Başkumandanlığı karargâhı aleyhinde ve
bilhassa Ordu kumandanı aleyhinde ciddî tabirler kullandı ve bizim
bütün çektiğimiz musibet ve muvaffakıyetsizlikleriıı onun harp san'atine
olan vukufsuzluğundan ileri geldiğini söyliyerek onun aleyhinde bu-
H
lundu . Nihayet, benim süsmaklığımdan cesaret alarak [ Çiinkii maat-
teessüf ben kendisini susturmamıştım ] nihayet, bir plân açtı. Bu plâna
göre Jeneral Papulasm zorla yakalanarak azledilmesini, sonra Ordu
zabitlerinin Ferik Jeneralı Prens Nikolayı, eğer arzu etmiyecek olursa
bizzat beni Başkumandan tayin edeceklerini teklif eyledi. Böyle bir teklif-
ten hayrete düşerek ve harbin orta yerinde ileri sürülen böyle bir plânda
görünen hicapsızlığm ve cür'etin azametinden dilim tutularak kendisini
siikûte mecbur eylemeğe istical gösterdim ve hiçbir hata ihtimali olmak-
sızın eğer bir daha böyle bir teklifi tekrar edecek olursa kendisini derhal
tevkif ederek Ordu karargâhına göndereceğimi kendisine söyledim.
Bir yıl sonra bu zabitin ihtilâlci safları arasında göründüğünü ilâve
edecek olursam belki alâka celbedecek bir şey olur.
Ordu Başkumandanlığı karargâhının hakikî maksadını anlayamadı-
ğımdan ve bu sırrı harekâtın müteakip plânlarına muzır telâkki eyle-
diğimden Ordu Başkumandanını görmek üzere bizzat Sarıköye gitmeğe
karar verdim. Saat 1 sonrada otomobil ile hareket ettim. Fakat burada
şunu da hikâye eylemekten vaz geçemiyeceğim: Biraz zaman evvel
bütün Ordu Başkumandanlığı karargâhının yeni karargâh mahalline
müteveccihen Demirciköy içinden geçmiş olduğunu, hareketimden az
22
 170 Felâkete doğru
evvel bana haber verdiler. Bir gün evvel III. Kolordunun nerede
olabileceği hakkında malûmatları bile olmıyan Başkumandan ve Erkâ-
nıharbiyesi nehri geçişin tafsilâtı, kıtaatın vaziyetleri ve alelûmum
umumî vaziyet hakkında malûmat vermek için bir parçacık durmak
münasip olacağını nazarı dikkate almamışlardır. Bu işten büyük bir
hayrete düşmüş olduğumu itiraf etmeğe mecburum. Sefer hitam bul-
duktan sonra, vak'ayı kendisine hikâye eylemiş olduğum Harbiye
nazırı N. Theotoky, bana Ferik Jenzralı Papulasın 9 — Eylül vak'ası
hakkında tarafımdan kendisine sitemler edileceğinden ve infial ve ga-
leyan gösterileceğinden korkarak maksadı mahsusla benim karargâ-
hımda durmaktan çekindiğini söyledi. Hanedan hakkındaki bütün
sadakat hislerine rağmen bir Ordu Başkumandanının bir Kolordu
kumandanı hakkında, teveccülısüzlüğüııü bundan daha açık olarak
başka türlü izhar edemiyeceğini zannediyorum.
Saat 3 dakika 30 sonrada, nihayet Ordu Başkumandanlığının
kafilesine Biçerde I I I . Kolordu karargâhında mülâki oldum. Derhal
kendimi Ordu Başkumandanına takdim ettim . Beni hararetli dostluk
ve saygı gösterişlerde kabul eyledi. Ferik Jeneralı Papulasın ilk
lâkırdısı, meşhur telgrafı bana göndermeğe mecbur oluşunun sebebi
benim tarzı hareketim yüzünden tecavüze maruz kalmış olan kendi
âmirlik nüfuz ve mevkiini muhafaza mecburiyetinden ileri geldiği ve
Miralay Sarıyanis tarafından kendisine getirilmiş olan vesikayı evvel-
emirde muhteviyatını okumazdan evvel kat'iyyeıı imza etmediği hak-
Ri
kında bana teminat vermek oldu. Bir başkumandanın kendi yapmış
olduğu bir işin haklı ve musip olduğunu ispat etmeğe lüzum olmadığı
cevabını vermek benim için kâfi idi; fakat madamla bir kere bu
mes'eleye dokunulmuş bulundu, benim tarzı hareketimin lüzumundan
TA
daha şiddetli tabirlerle tavsif edilmiş olduğunu ve kendisinin bana
karşı olan dostluk, saygı ve sadakati teminatlarına rağmen bu vaziyetin
el'an devanı eylemekte bulunduğunu zanneylediğimi; fakat ben kendisini
Biçere kadar bu vak'ayı münakaşa etmek için takip eylemediğimi;
gelişimin sebebi kendisinin fikir ve niyetlerinin ne olduğunu ve sefere
ne suretle devam eylemeği düşünmekte olduğunu öğrenmek benim
RK
için lâzım olduğu için olduğunu söyledim. Pek meyus ve düşkün gö-
rünen Ferik Jeneralı Papulas, bunun üzerine, evvelce Kütahya içti-
mamda Ordu kumandanlığı tarafından vücude getirilmiş olan meşhur
muhtırayı cebinden çıkardı ve ricatı kendi serbest arzusile ve muh-
tıraya uygun olarak icra etmiş olduğuna beni ikna etmek arzusile
bütün harekâtını haklı çıkarmağa çalıştı. Başkumandan acınacak bif
TÜ
„,.,..... Umumî Harekât J7j
MU
haleti fikriye içinde bulunuyordu . Bu işe kendi erkânıharbiyesi tarafın-
dan, yanı Ankara üzerine yapılacak seferin mümkün olduğu hakkında
hükümeti dahi kandırmış olan Liva Jeneralı Stratigos ile Miralay
Sarıyanis tarafından sürüklenmiş olduğunu bana söyledi.
Ben, şimdi bu vesikayı göstermek ve Ordu Erkânıharbiyesi aleyhinde
şikayette bulunmakla bir şey kazanılamıyacağmı Ordu kumandanına
cevap olarak söyledim. Ankaraya varmak teşebbüsü bizim bildiğimiz
RU
sebep ve neticelerle yapılmıştı; şimdi bu göz yaşlarının ve tazallümü
hallerin faıdesı ne olurdu? Hükümetin işi hadisatı en iyi bir
surette takdim ve tasavvur eylemek, bizim işimiz ise seferi mümkün
olan münasip bir neticeye bağlamak idi. Ordunun şimdiki tertibatının
bu fikre yaraşacak gibi olmadığını ilâve eyledim. Beni sonra Liva
KU
Jeneralı Polımenakosa ve Miralay Pallise gönderdiler. Onlardan
(»grendim ki, hızım buradaki tevakkufumuz istirahat maksadı ile ken-
dimize çeki düzen vermek ve beslenmek için yedi sekiz gün devam
edecek, böylece bizim ricat etmekte olduğumuz hakkında düşmana
intiba verılmıyecek, ondan sonra yürüyüş, Eskişehir Şarkındaki eski
mevzılerımıze kadar devam edecekmiş. Eğer düşman her hangi bir nok-
tadan Sakaryayı geçmeğe muvaffak olursa harekete hazır olarak beş
H
fırkayı - Birisi cephede değil - karşısında bulacağını Miralay Pallis
ızalı eyledi. Ordu kumandanlığı karargâhının niyet ve maksadı hak-
kında malûmat aldıktan sonra saat 6 sonraya doğru karargâhıma dön-
dum ve gelir gelmez bin kadar neferlik bir düşman kuvvetinin 13.
fırka mıntakasında nehri geçmeğe muvaffak olduğunu ve şiddetli bir
muharebeden sonra bu kuvvetin Sakarya ötesine geriye atılmış bulun-
duğu haberini aldım . Bu hâdise mevziî bir mana ile kalmıyordu, bel-
ki de hasmımızın azminin ve onun taarruz ruhunun ve bu azim ve
ruhun istihfaf edilemiyeceğinin manalı bir delili idi. O akşam Ordu
Başkumandanlığının maksat ve niyetleri hakkında fırkalara telefonla
malûmat verdim.
Ertesi gün, 16 — Eylül öğleden sonra, ağır topçu tarafından himaye
edilen hasım kuvvetleri Gordiyomdaki 5 . fırka mıntakasma taarruz
ettiler ve nehri geçmeğe teşebbüs eylediler. Muharebe ciddî oldu ve
düşman muvakkat bir zaman için Garp sahile yerleşmeğe muvaffak
oldu, fakat saat 4 sonrada düşmanın nehirden geriye atılmış olduğunu
5. fırka bildirdi. Günler geçiyordu, geçtikçe de düşmanın faaliyeti
azım hususunda artıyordu, çünkü bizim ricatimizden sonra kazanmış
olduğu üstünlük kudretini muhafaza etmeyi aşikâr olarak arzu ediyordu
 78 ^ Felâkete doğru Küçük
Gece yarışma doğru, Ordu Başkumandanlığından, ertesi gece
(Cevizli — Malya başı tepesi — Diiztepe — Orta tepe — Yürekpmar te-
pesi — Dağcılar sırtları) hattına çekilmeğe başlanacağı hakkında emir
alındı. Ricat, müteakip müdafaa mevzileri işgal etmek suretile yapı-
lacaktı .
Bu suretle ilk günün kararı altüst olmuştu. Ricatte istical edildi-
ğinden dolayi memnun olmadığımı söyleyemem, zira bir kere ricate
karar verildikten sonra bizim için Eskişehir Şarkında kat'î olarak se-
çilmiş olan mevzilere mümkün olduğu kadar bir an evvel yerleşmek
lâzım idi . Muhtelif ara hatlarında tevakkuf eylemek halinde, daima
kuşatma manevraları ve taarruzlar yapmak için düşmana fırsat verilmiş
ve bu ricatin bize kendisi tarafından yaptırılmış olduğu ve bizim
hertürlü teşebbüsü zatî kudretini zorla kaybeylemiş olduğumuz hakkın-
da düşman nezdinde hâsıl olan tesir ve intiba kuvvetlendirilmiş ola-
caktı . Çabuk ricat ederek muayyen bir hat üzerinde yerleşilmek ha-
linde ise düşmana kat'î bir müdafaa ve onu tevkif eylemek istifadesi
ve cephemizden geriye atmak ihtimali mevcut idi. İşbu mülâhazalara
rağmen Ordu Başkumandanlığı karargâhının daima fikir ve tarz ve
hareket değiştiren bu yeni misali hakkında teessüften başka yapacak
bir şeyim yoktu. Ordu Başkumandanlığının emirlerinin değişmesi yü-
zünden sıkıntı çeken kıt'alar idi. Daha bir gün evvel Sakarya üzerinde
yedi sekiz gün daha kalmak hususunda bana bildirilen kararı fırka
kumandanlarına bildirmiş bulunuyordum .
Ri
Fırkalara lüzumu olan emirleri verdikten sonra Erkânıharbiyemle
birlikte saat 1 sonrada Demirciköyden hareket eyledim. Duınrek üze-
rinden Kargına gittim. Bu köyde, saat 5 sonraya doğru Liva Jeneralı
Kondilise rastladım. Bu zat Ordu karargâhının bitmek tükenmek
TA
bilmeyen bu tavır ve hareket değiştirmesinden artık zıvanadan çıkmış
idi. Bizim derakap hareketimizin sebebi Porsuk Şimalinde Mihalıç civa-
rında düşman kuvvetlerinin görünmesi ve kezalik tayyareden alınan
malûmata göre Sakaryamn Cenubunda ve Sakaryaya muvazi olarak Gar-
be doğru yürümekte olan bir düşman kolunun keşfedilmesi ve nihayet
te Çifteler mevkiinin Şarkında 3000 : 4000 kadar düşman kuvvetinin
RK
5 »
bulunduğunun bildirilmesi olduğunu kendisinden öğrendim. I. Kolordu
kumandanı ile onun Erkânıharbiye reisi Miralay Gonatas Ordunun,
Ordu Başkmandanlığı karargâhı tarafından emir ve kumanda edilmesi
tarzı hakkında büyük bir istihza ile bahseylediler. Ordu karargâhı,
cenahlarımızda ehemmiyetsiz düşman kuvvetleri ve fazla miktarda
TÜ
süvari görür görmez sinirlenerek bütün fırkaların harekete geçmesini
Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
emreylemek suretile kıt'alar üzerine büyük yorgunluk tahmil eyledi-
MU
ğini söylediler. Jeneral, kendisini Kolordusunun merkezinde bulundu-
ğunu farzeylemesine rağmen fırkaları pek uzakta bulunduğundan
onları ziyaret edemediğini dahi şikâyet kılıklı söyledi. Jeneral, bütün
vaziyeti gayet ciddî telâkki eylemekte idi, zira Ankara üzerine olan
seferin akamete uğraması kıt'alarm şevk ve maneviyatını düşkünleş-
tirmiş ve disiplin de yüksek bir seviyede değil idi. Bu halde bulunan
RU
Ordu ile ve kış dahi yaklaşmakta iken Eskişelıirden Afyon Karahisara
kadar — henüz inşa edilmemiş olan — bir cepheyi işgal edecektik ki,
asıl muharebe hattının Şimal ve Cenubuna doğu uzayan kısımlar da
buna dahil değildi. Kıtaat terhis edilecekleri yerde harbin uzadığını
ve işin yavaş yavaş siper harbine çevrilmekte olduğunu gördüler,
fakat her şeyin fenası — Jeneralın fikrine göre — Ordu Başkumandan-
KU
lığının nüfuz ve tesirinin ciddî bir surette sarsılmış olması ve onun
muhakeme ve kararına olan itimadın kaybedilmiş olması idi. Liva
Jeneralı Kondilis son vak'aların bütün mes uliyetini Miralay Sarıyanis
üzerine atmakta idi, bunda da haklı idi. Zira Ankara üzerine yapılan
seferin kabulü, hazırlanması ve icrası tamamile onun işi idi. P»u iş
mantıka ve tedbir ve ihtiyata muhalif olduğundan tabiatı ile gayri
mes'ut bir sona ermişti.
H
Saat 9 sonraya doğru takriben 9. fırka ile birlikte Kargına vardım
ve o saatten saat 3 evvele kadar fırkadaki disiplinin halini ve bu
fırkanın bazı yüksek rütbeli zabitlerinin işbu ahval karşısındaki tam
lâkaydiliklerini görüp anlamak için mükemmel bir fırsat elde etmiş
oldum.
Eskişehir Şarkmdaki tahkim edilecek cephenin keşif ve tetkiki
için, Eylülün 18. günü topçu kumandanı Miralay Papaioannu, istih-
kâm kumandanı Miralay Botsaris ve 9. fırka piyade liva kumandanı
Miralay Tsiroyannisten mürekkep bir heyet teşkil eyledim. Öğleden
sonra Liva Jeneralı Kondilis yeni karargâhına gitmek iizere yolundan
geçiyordu. Kendisinden öğerendim ki, sabahleyin yapılan tayyare
keşfi neticesinde, Milıalıçta düşman olmadığı ve Sakaryamn Cenubuna
yürüyen kolun ise öküzlerden ibaret olduğu, yalnız Çiftelerde bulun-
duğu bildirilen 3 000 : 4 000 kişilik kolun doğru olduğu anlaşılmıştır.
Eğer yalnız hava hizmeti tarafından getirilecek olan malûmata tâbi
kalınacak olursa vaziyet hakkında bir fikir elde etmek güç idi.
Geceleyin, üç fırkadan mürekkep bir kuvvet I. Kolordunun emrinde
olarak Çifteler civarındaki düşman kuvvetine taarruz etmek emrini
aldı. Bu düşman kuvvetinin ilkinde tasavvur edildiğinden daha fazla
elıemmivetli olduğu anlaşılmıştı.
 78 ^ Felâkete doğru
Eylülün 19. günü saat 4 evvelde, işbu düşmanın 10 000 : 20 000
kişiden ibaret bir kuvvet olduğu zikredilen diğer bir emir alındı.
Emirde bu düşman kuvvetinin Çiftelerden geçerek Şimaligarbiye
hareket eylediği bildiriliyordu. Muhtelit kuvvete, düşmana taarruz
etmek ve ricatini kesmek vazifesi verildi .
Düşmanın niyeti açık idi, hedefi bizim Eskişehirdeki hareket
üssümüz olup buna karşı bir akın hazırlayordu, düşman bu hareket
üssümüzü tahrip edemese bile kıtanın tertibatını karmakarışık bir
hale koyacağını tasavvur etmek mümkündür. Bizim Ankara üzerine
olan hareketimizden sonra dahi düşmanın daha ne kadar hayatiyet ve
hareket teşebbüsüne malik olmakta bulunduğunu bu hareket göster-
mektedir.
Bir harbin sevk ve idaresinde lüzumu olan maddî vasıtalar,
sanayiin inkişafı ve kimyanın terakkisi neticesinde, esaslı tahavviillere
tâbi olmuş ise de, harbin felsefesi ve tecrübe ile kazanılmış olan
dersler değişmemiş bir halde kalmışlardır.
Ankara üzerine bir sefer yapmak teşebbüsüne karar verenler
büyük harp filosofu Klavzeviçin akılâne sözlerini nazarı dikkate alma-
mışlardır : «Büyük bir devletin fethini hitama erdirmek mümkiinsüz-
diir. Meydan muharebelerinin ve birçok arazinin kaybedilmiş olmasına
rağmen müdafi taraf için nihaî bir zafer istihsali ümidi mahvolmaz.
Esarete duçar edilmiş olan memleketinin tam göbeğinde daha ziyade
kuvvetlenen müdafiin kendi hasmının fevkalâde açılıp dağılmış bulun-
Ri
duğu ve gayret ve kuvvetinin tükenmiş bulunduğu zamanda kuvvetli
bir taarruza teşebbüs eylemeğe muktedir bulunduğu çok defa vaki
olmuştur». Maatteessüf, yukardaki söz, baştan nihayetine kadar bütün
Küçük Asya seferi için pek doğru ve uygun gelmektedir.
TA
Düşmanın Seyitgaziye yaptığı sefer, kendisinin oraya girmesi,
orada malzemeyi ve bilhassa ekmek pişirmek için yapılan fırınları
tahrip eylemek suretile II. Kolordunun geri menzil noktasına büyük
zararlar yapmış ve Kolordunun evrak ve dosyalarına tamiri mümkün
olmıyacak zararlara sebep olmuştur. Liva Jeneralı Kondilisin düş-
mana karşı yaptığı hareket her noktai nazardan doğru yapılmış ve
düşman ancak büyük hareket kabiliyeti sayesinde Cenuba doğru
RK
vakit ve zamanile çekilmeğe muvaffak olmuş ve Jeneral Kondilise
«düşmanı ezmek ve ricatini kesmek» tarzında emrin tumturaklı
fıkrasını başa çıkarmak kısmet olmamıştır.
Kargından, öğleden evvel saat 11 olmak üzere tespit edilen hare-
ketimden evvel Politiya gazetesinin harp muhabiri ve gazeteci olan
TÜ
Karvounisin bir ziyaretini kabul eyledim. Bu zat, hemen bu sabah
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
Bursadan avdet etmekte idi. Seferin devamı esnasında Karvounis
MU
bidayette 12. fırkayı ve sonra II. Kolorduyu takip eylemişti. Bursada
olup biten bütün şeyleri bana hikâye etti. Cephedeki hakikî vaziyet
bilinmediğinden bunun neticesinde orada bazı mertebe asabiyetler
hissedilmişti. 1021 seferinin taaccübü mucip olan noktalarından
birisi de Ordu Başkumandanlığının ne Kiralı, 11e Harbiye Nazırını
ve 11e de Büyük Erkânıhaıbiye Reisini vaziyetten haberdar eylemeğe
RU
mecbur olduğunu nazarı dikkate almamasıdır. Zirai, Nazır ve Büyük
Erkânıhaıbiye Reisi, Ordu Başkumandanlığı tarafından verilmekte olan
emirlerin birer nüshasını ve harekât hulâsalarını almakla kalıyorlardı.
Fakat bu vesikaların kendilerine vakit ve zamanı ile gönderilmeleri
keyfiyetine dikkat edilmiyordu. İş olmamasından dolayı Kiralın
Eskışehirden kalkarak Bursaya gitmesinden sonra cepheden gelen
KU
Haberleri ıkı üç gün teahhurla alması pek çok defalar vaki olmuştur.
Bunun böyle olması, kendi teşebbüs plânlarının her hangi bir suretle
Kıral tarafından veyahut büyük Erkânıharbiye tarafından menedildiği
veya bunlara tesir icra edildiği sözünün söylenmesinin önüne geçmek
hakkında Ferik Jeneralı Papulasın ve Erkânıharbiyesine mensup muh-
telif zevatın gösterdikleri endişeden ileri gelmekte idi. Şimdi de bu
ayni adamlar bir yıl sonra mahkeme huzurunda sual karşısında kal-
H
dıkları zaman Ordunun hakikî sevk ve idarecisinin Kıral olduğunu
ifade etmekte tereddüt eylemediler. Kiralın Bursaya lıaretinden son-
raki vaziyeti nasıl izah edebileceği Miralay Sarıyanise sorulduğu
zaman harp zamanında mevkiinden savuşmak telâkki edeceği cevabını
vermek küstahlığını göstermiştir. Ankara üzerine ilerleme hareketinin
tatü edilmesinin ve Sakaryanuı beri tarafına birdenbire ricat edilme-
sinin sebepleri hakkında Bursada herkes bilgisizlik içinde idi. Onlar
bütün bunları Atinaya gitmekte olan Miralay Gavalliastan ve kezalik
Karvounisten öğrenmişlerdi .
Karvounis Eskişelıirden demiryolu ile Sarıköye dönmüş ve orada
Ordu Başkumandanı ve Ordu karargâhını fevkalâde bir sinir gergin-
liği ve endişe hali içinde bulmuştur. Zira onlar tamam kendi karar-
gâhlarını Beylikalııra nakletmek için hazırlanmakta iken Alpıköy
üzerine yapılan akından haber almış ve acele Sarıköye dönmüşlerdir.
Karvounis Ordu karargâhının kendi etraf ve civarında geçen vak'a-
lardan şayanı hayret derecede müteessir olmakta bulunduğu intibaını
almıştır.
Karvounis Miralay Sarıyanis ile bir mükâleme yapmış ve orada
Ankara üzerine yapılan ileri hareketin benim tereddüt ve kararsızlığım
 Felâkete doğru
yüzünden akamete uğradığı hakkında aleyhimde atılan ittilıamı ilk
defa orada işitmiştir.
19 — Eylül hareketi, verilen emre göre cereyan etmiş ve düşman
tarafından hiç taciz edilmeğe maruz kalmadan geçmiştir. Akşamlayın
da ben karargâhımı Halilbağ köyünün yanında yerleştirdim.
2ü — Eylül, kat'î bir sükûnet günü oldu. Saat 4 dakika 30 dan
sonrada Ordudan gelen bir emirde her üç Kolordu tarafından esas
müdafaa mevzilerinde işgal edilecek olan mmtakalar tafsil edilmekte
ve bulunulan mevkilerden işbu mmtakalara gidilecek yollar tahsis ve
tayin edilmekte idi.
Bu emirden Ordu karargâhının şimdilik düşman tarafından uzun
zaman için bir müdahale vaki olacağını zaııneylemediği görülüyordu.
Bu telâkki doğrudur, çünkü Eskişehir üzerine yaptığı akının akamete
uğramasından sonra teşebbüsünü derhal tazeleyeceği muhtemel değildi.
Bu tevakkuf bizim için büyük bir istifade idi, çünkü bize tahsis
edilen hatlara taciz edilmeksizin yerleşmekliğimize müsaade ediyordu.
II. Kolordunun 21 — Eylül için tesbit edilen yürüyüşü mükemmel
bir surette yapıldı. Akşamlayın da fırkalar (Kısmettepe — Çaltepe)
hattını işgal eylediler. Benim karargâhım da Şerifiye köyünde yer-
leştirildi. 13. fırka karargâhının dahi bulunduğu bu köyde Miralay
Sarıyaııisin sözleri hakkındaki şayia tekrar kulağıma erişti. Akşam-
layın, bu fırkanın topçu kumandanı Miralay D. Vultzos pek müteessir
bir halde bana geldi ve birkaç gün evvel I. Kolordu Erkânıharbiye -
Ri
siııden Binbaşı Filippuye mülâki olduğunu ve Binbaşının Miralay
Sarıyanis ile yapmış olduğu mükâlemeyi kendisinden işittiğini beyan
eyledi. Bu mükâleme esnasında Binbaşı Filippu Ordu kargâhııım
TA
Sakaryayı bu kadar acele Garbe geçmek için emreylemesiniıı sebebi
ne olduğunu Miralay Sarıyanisten sorması üzerine Erkânıharbiye ikinci
reisi bunun sebebi II. Kolordunun tarruz etmeği arzu. eylememesinden
ileri geldiği cevabını vermiş.
22 — Eylülde II. Kolordu yürüyüşüne devam etti ve akşamlayın
5. fırka ile Yanakkapan ve Kalpanlı mıııtakasmda, 9. fırka ile Arap-
öerende, 13. fırka ile de Aksaklı ve Saktanda, Kolordu karargâhı
RK
Aksaklıda olmak üzere toplandı. Böylece, bundan hemen iki ay evvel
21 — Temmuz meydan muharebesinden sonra ilk defa olarak yerleş-
miş bulunduğumuz hatları bir kere daha işgal etmiş bulunuyorduk. Fakat
hissiyatımızda nasıl bir fark ile! İlkinde bir zaferden sonra, şimdi ise
kahramancasma yaptığımız fakat faidesiz ve zararlı Ankara seferinden
sonra!.
TÜ
Umumî Harekât 177
Ankara seferinin bir felâketle bitmemesi keyfiyetini, yalnız Yunan
MU
askerinin cesaret ve fedakârlığına borçluyuz. Yüksek kumandanlık
mevcut vaziyete ve fırsata asla teadül etmedi. Yani fırsattan istifade
edecek kudrette olmadı. İlk günlerde, Ordu ilerledikçe ve çölün içine
daldıkça ve. düşmanın ileri kıt'aları da muharebe vermeksizin geriye
çekildikçe Ordu kumandanlığı karargâhı vaziyete nikbinlik ve itimatla
RU
baktı. Düşman kendi tarafından seçilmiş bir mevzide kat'î meydan
muharebesini vermek üzere tevakkuf eder etmez Ordu kumandanlığı
makamı sallanmağa başladı, soğukkanlılık onlardan uzaklaştı. Düşmanın
evvelâ sağcenahımıza ve sonra solceııahımıza taarruz eylediğini gördük-
leri zaman onların ruh ve maneviyatı derinlere battı ve ancak fırkalar-
dan birisinin mahallî bir muvaffakiyet kazandığını işidince bu rıılı ve
KU
maneviyat tekrar yukarı çıktı. Şiddetli düşman mukavemeti karşısında
bu acmaklı manzarayı gören, cepaııe noksanlığını bilen ve nihayet
tasavvur edilemiyecek mahrumiyetlere katlanan bu kıtaat eğer Başku-
mandanlığa karşı olan itimatlarını kaybettilerse ve ilk günlerin şevk
ve heyecanı yerine bir cesaretsizlik kaim oldu ise bundan dolayı
onları ayıplamağa kimin hakkı vardır?
H
Esaslı olarak ifade ve izhar eylediği fikrine rağmen böyle adamlarn
nasihat ve tesirlerine boyun eğerek Orduyu çölün içine süren ve
kıtaatın hayret verici şevk ve heyecanı ceııgâveranesiııi ve büyük bir
mefkûre olan imanlarını orada gömiip öldüren bir Başkumandanı dü-
şününce, hepimizi acı bir his kaplıyordu.
Ayni akşam Miralay Botsaris hattın tahkimi içiıı emir almak üzere
benim karargâhıma geldi ve diğer şeyler meyanında, II. Kolordunun
muharebe etmek istemediği hakkındaki efsanenin uzaklara ve geniş
bir mikyasta işaa ve neşredilmiş olduğu ve beyanatın membaınm da
Miralay Sarıyanis olduğunu bana söyledi. Miralay Botsaris hiddetinden
kudurmuştu. Kendisi Miralay Sarıyaııisin dostu olmakla beraber Kolor -
dunun şerefine dokunan bu şayiaları ret ve iptal etmek için elimden
gelen her şeyi yapmaklığımı bana tavsiye eyledi. Her taraftan bana
erişmekte olan bu şayiaları müsamaha etmek artık benim için müm-
kün değildi. Ertesi günü Ordu Başkumandanına bir mektup yazmağa
ve kendi ikinci Erkânıharbiye reisi tarafından aleyhime açılmış olan
ihanet seferini kendisine açıp dökmeğe ve eğer lüzumu olan tatminatı
elde edemezsem onu açığa vurmağa karar verdim. Benim Ordu
Başkumandanına yazdığım mektup şöyle idi:
23
 178 Felâkele doğru
Dişveren
23 - Eylül - 192
Efendim,
Sizi malûmattar etmeği mecburî telâkki eylediğim aşağıdaki hususat
hakkında nazarı dikkatinizi eclbeylerııekliğime müsaadelerinizi temenni
eyleyorum . İsmini vermeğe muktedir bulunduğum membalardaıı ahiren
işittiğime göre alelûmum II. Kolordunun tarzı hareketi hakkında birçok
sözler söylenmekte imiş. Böyle bir mes'eleniıı münakaşa edilmesinin şüp-
hesiz hususî bir mana ve ehemmiyeti olamaz . Fakat ciddî ehemmiyeti haiz
olan bir keyfiyet var ki, o da sizin ikinci Erkânıharbiye reisiniz Miralay
Sarıyanisin bazı eşhasa, Ankara üzerine yapılan seferin terkedil-
mesinin ve Sakarya nehrini alelâcele geçilmekliğin sebebi ancak
II. Kolordu ve bu Kolordunun taarruz etmek isteksizliği olduğu hak-
kında fikrini söylemesidir. Ben bu Kolorduya kumanda etmek şerefine
malik olduğumdan yukardaki keyfiyeti sizin ıttılaınıza arzeylemeği
ve II. Kolorduya karşı yapılan bu itabm pek ciddî olduğunu ilâve
eylemeği vazifem telâkki ediyorum. Çünkü Kolordu her zaman ve her
yerde vazifesini sadakatle ifa eylemiş olup vermiş olduğu ağır zayiat
buna şahitlik etmektedir. Bizzat kendime gelince, doğrudan doğruya
olan kendi mafevklerim tarafından talep edildiği takdirde kumandan-
lığımın hesabını vermeğe hazırım .
Bu mektubun mevzuu ve münderecatmın hoşa gitmeyeceğini bili-
yorum, fakat yukardaki hususatı size bildirmeği vazifem addederim .
Ri
Size sadık
Andrya
Bu mektuba aşağıdaki cevabı aldım ;
Efendim,
TA
2i -
Eskişehir
Eylül - 1921
Sizin 23 — Eylül tarihli mektubunuzu aldım. Benim ikinci Erkâ-
nıharbiye reisimin kendisini unutacağını ve sizin Kolordunuz hakkında
bir fikir dermeyan edeceğini tasavvur bile etmeyorum.
Fakat bunu tahkik eylemezden evvel, mes'ul bir fikir ifade ve
RK
dermeyan etmek hakkına malik yegâne birisi sıfatı ile, emir ve kuman-
dam altındaki muhtelif Kolorduların tarzı hareketleri hakkında şimdiye
kadar hiçbir fark gözetmediğimi size temin eylemeği vazifem telâkki
ederim. Bütün Kolordular misal teşkil edecek bir kahramanlıkla vazi-
felerini ifa ettiler. Bütün Kolordular için ayni olan tebliğatımda Kolor-
TÜ
duların temeyyüz eyledikleri başlıca meydan muharebelerini tadat
_ _ Umumî Harekât 179
eyledim. Ankara üzerine yapılan taarruzun terkedilmesi ve Eskişehir
MU
önünde mevzilere avdet her hangi bir hareket ve muharebenin
veyahut her hangi bir yanlışlığın en hafif bir derecede olsun neticesi
değildir. Fakat bu hareket, Ordu Başkumandanlığının harekâta başlan-
mazdan evvel görüp keşfeylediği bir hareket olup, bunun icrası da en
uygun ve münasip olarak kabul edilmiştir.
II. Kolordunun kendine şeref verecek o kadar kahramanca yapıl-
RU
mış büyiik harp vekayii vardır ki, onun zabitleri Kolordunun harekâ-
tının manasız bir surette tenkit edilmesinden müteessir olmamalıdırlar.
Sizin sadık
A . Papulas
Ferik Jeneralı Papulasm teminatına rağmen şayianın tekzibi cihe-
KU
tine gidilmedi. Benim bildiğim yalnız bir şey varsa o da Eylülün
otuzunda Ordu Başkumandanını gördüğüm ve ona bir mes'ele hakkında
bahseylediğim zaman kendisi, Miralay Sarıyanisi bu madde hakkında
isticvap eylediği zaman Miralayın kendisine ne benim hakkımda ve
ne de II. Kolordu hakkında böyle tabirlerle asla ifadatta bulunmadı-
ğını namusu üzerine söz vererek temin eylediğini bana cevap olarak
söyledi. Ben o zaman, Jeneral Papulasm sadakatine emniyetim vardı
H
ve onun mektubu da vak'ayı neşir ve ilân etmek için yapmakta
olduğum hazırlığı durdurmağa sebep oldu.
23 — Eylülde, benim emirlerimle 9. fırka Malyabaşı tepesi — Diizte-
peden Seyitsuyuna kadar olan mmtakamn emniyetini viicude getirmek
üzere birinci hatta bırakıldı. Karargâhı Arapörende. 5. Fırkaya
Cevizli Garp sırtlarından Malyabaşı tepesine [ Hariç 1 kadar olan
mmtakada 2. fırkayı değiştirmek emri verildi. Karargâhı Seyitgazide.
Nihayet 13. fırkayı da Saktan, Yeniköy ve Dişveren mıntakasında ve
karargâhı Yeniköyde olmak üzere ikinci hatta koydum. Kendi karar-
gâhımı öğle zamanı Dişveren köyünde yerleştirdim.
Cephemizin müdafaası için tahkimat mes'elesini halletmek lâzımdı
— pek ciddî bir mes'ele. Ordu Başkumandanlığının talimatı bize
azim bir iş yükletiyordu — . Sığınaklar, efrat için binalar, hayvanlar
için kapalı yerler. Miralay Botsarisin hesaplarına göre yalnız 35 kilo-
metrelik telörgiisü lâzım idi — Bütün Yunanistanda mevcut olmıyan
bir yekûn — . Bu iş için binlerce ameleye lüzum vardı. Bizim asker-
lerimiz muhtemelen bu işe kâfi gelmiyeceğinden bulunduğumuz mınta-
kadaki Türk köylülerinden istifade etmeğe mecbur idik . Bunun pek
çok mahzurları vardı, bilhassa onların düşman tarafına kaçmak ihtimali
 78 ^ Felâkete doğru
ve bunun neticesinde de düşmanın bizim faaliyetlerimiz hakkında
sıhhatli malûmat elde etmesi.
Bundan sonra, bizim bu hatlardaki ikametimizin uzun müddet
devam eylemesi muhtemel olacağını görerek, Ordunun erzak, kundura
ve elbise velhasıl efradın terfihi halini temin edecek lıertürlii ihti-
yaçlarından ibaret ikmal mevaddının tedarikine ciddi düşünceler atfet-
mek lâzımgelmekte idi. Eğer efradı memnun ve inzibat altında tutmak
isteyorsak bu keyfiyet fevkalâde mühim idi. Çünkü artık onların
terhis edilmeleri mes'elesi yoktu. Bilâkis gayrimuayyen bir zaman
için silâh altında tutulacaklardı. Bundan maada mevsim pek ilerlemiş
olup bir aydan daha az bir zamanda kış basacak idi. Binaenaleyh
yukarda zikredilen bütün bu hazırlıklar pek büyiık ehemmiyet ve
müstaceliyet arzediyordu .
KU
O zamanda, bu seçilen cephede Ordunun ikametinin — bazı ma-
hallî değişiklikler hariç olmak üzere — tam bir yıl devam edebilece-
ğini asla tasavvur etmiyordum. Belki kış yüzünden ve Sakaryadaki
muvaffakıyetsizliğimizden sonra daha fazla bir ricate icbar edilmiş
olmaklığımız tesir ve intibaını da vermemek için ikametimizin uzun
olabileceğini düşünmüştüm. Kezalik orada emniyetle ve selâmetle
kalacağımızı zannediyordum. Çünkü en yakın olarak ilkbahardan evvel
H
düşmanın her hangi ciddî bir teşebbüs yapmağa muktedir olacağını
hükmetmiyordum .
Ri
Harita üzerinde seçilen cephenin bir tetkik ve mütaleası ile benim
noktai nazarlarım kuvvetlenmişti, çünkü Ordu tarafından alman ter-
tibat yalnız muvakkat bir işgale delâlet ediyordu: Üç Kolordu
Eskişehirde, iki fırka da [Cenup grupu ] Afyon Karahisarda. İki Ordu
TA
grupu arasında da tamamile işgal edilmemiş geniş bir saha. Orduyu
deniz üzerindeki hareket üssünden o kadar uzak bir mevzide tutmak-
lığın başlıca sebeplerinden birisi Bağdat demiryolunu işgal ve muha-
faza etmek idi. Halbuki, iki demiryolu iltisak noktasında iki parçaya
ayrılmış, aralarında dahi düşman tarafından herbir taarruza açık ve
maruz geniş bir sahası olan bir Ordu ile bunu muhafaza etmek nasıl
RK
mümkün olurdu? Kıtaatın bu tertibatı şüphesiz ancak muvakkati idi,
bunun için bu tertibata Eskişehirden Afyon Kar ahi sara kadar devamlı
bir hat halinde uzatmak lâzım idi. Böyle bir hattın genişliği ise, fik-
rime göre, Ordunun kudreti ile gayrimütenasip idi. Şayet düşman,
sulh şartlarını kabul etmeyecek olursa [Kabul eylemesi de pek az
muhtemel idi] ilkbahar girmezden evvel Ordu için askerlik noktai
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
nazarından daha uyğun bir cephenin alınması lehinde bir karar itti-
MU
hazı lâzımgeleceğine bütün bu hususlar beni ikna ettiler. Kezalik biz
burada nekadar uzun müddet kalacak olursak düşmanın gittikçe daha
ziyade kuvvetleneceğini ve o kadar teşkilâtını tamamlayacağını düşün-
düm, halbuki, aksine olarak biz daha fazla hiçbir sınıfı silâh altına
çağıramıyorduk. En son olarak ta, vaktaki, düşman bizden daha kuv-
vetli olunca (Bizim kudretimizin tamamile ııisbeti haricinde bulunan )
RU
uzun cephemize taarruz edeceği ve muayyen bir noktadan cephemizi
delip kıracağı meş'um zaman erişir, cephenin bu yarılması, hesapsız
neticeleri ile birlikte bütün cephenin birden çöküp yıkılmasını mucip
olurdu.
Bütün hesaplarımın yanlış olduğu çabucak ispat edildi, çünkü ayni
zamanda Ordu Başkumandanlığı 30,000 süngüden ibaret olan Orduyu
( Eskişehir — Afyon Karahisar) hattına yerleştirmeğe karar verdi.
Asıl muharebe hattına, Şimale ve Cenuba doğru olan kırıntı ve dolaş-
maları da ilâve ettiğimiz takdirde müdafaa edilecek cephe takriben 300
kilometre idi. Ordu Başkumandanlığı karargâhının cepheyi doğrudan
doğruya Cenuba uzatmamış olması keyfiyeti hayret verici bir budalalık
halinde göze çarpmaktadır. I. Kolordu hareket ederek evvelâ Eski-
şehirde toplandı. Ondan sonra fırkalarını Afyon Karahisarma gönderdi.
Böylelikle kıtaata fazla yürüyüşler yaptırılmış oldu. Kezalik II. Kol-
ordunun yerleşme işi başladıktan ve pek çok iş vücude getirildikten
sonra bu Kolorduya, Ordunun iki grupu arasında irtibatı temin için
Cenuba hareket eylemek emri verildi. Bu hareketler, son taarruz
esnasında, Eylülün sonuna doğru düşman tarafından Kütahya umumî
istikametinde kendi teşebbüsü zatî kudreti gösterildikten sonra karar
verilmiş ve emredilmişti.
Ordunun o cephede yerleştirilmesi siyasî noktai nazarların telkinatı
neticesinde olduğuna şüphe yoktur. Fakat bu yerleşme, siyasî noktai
nazarlara boyun eğen kumandanın zarar ve felâketindedir. Ferik
Jeneralı Papulas bu tehlikeleri bizzat anladı ve şahsen bu kararın
kuvvetle aleyhinde olduğunu bana itiraf eyledi. Fakat onun muhalefeti
faidesizdi, çünkü sonunda, Ankara üzerine yapılan sefer esnasında
olduğu misillu boyun eğdi. Ankara üzerine yapılan seferden dolayı
nasıl ki, kendisi mes'ul ise, Ordunun (Eskişehir — Afyon) hattı üzernde
 78 ^ Felâkete doğru
kat'î surette yerleşmesi keyfiyetinden dahi mes'uldür. Binaenaleyh
Eylül — 1922 felâketinin bütün mes'uliyetlerini taşımağa mecburdur.
Artık harekât bitmiş olduğundan Ordudaki kendi vaziyetimi düşün-
meğe ve keyfiyeti sıhhatli olarak tetkik eylemeğe zamanım vardı.
Ordu Başkumandanlığı karargâhının muhtelif erkânı tarafından aley-
hime tevcih edilmiş olan adicesine bir mücadelenin aksi sadaları muh-
telif şekillerle bana erişiyordu . Onların feryadı, Ankara üzerine ileri
hareketin akamete uğramasının sebebi ben olduğumdan ibaretti. Ordu
Başkumandanlığı karargâhının bu mücadelesi siyasî bir manzara
almağa başladı ve iktidar mevkiindeki fırkaya ilk darbeler bu mes'ele
üzerinde vuruldu. Bu işlerin gerek ağızdan ve gerekse yazı ile Ordu
Başkumandanına bildirilmiş olduğunu ve fakat onun teminatına rağmen
bu şayiaları ve bana karşı açılan seferi durdurmak için hiç birşey
yapılmamış olduğunu da hemen yukarda söylemiştim . Ordu Başkman-
danı, 14 — Teşrinisani — 1920 intihabatmda geçimsiz ve mücadele
mevkiinde kaldığı fırka ile — kendi şahsî menfaati için — zemin
kazanmağa çalışmakla meşgul oluyordu. Bu fırkanın, Ordu Başku-.
mandanlığı karargâhındaki tesiri o kadar büyük idi ki, bu fırkaya
yabancı olan bir Jeneral rütbesinde zabitin şerefine atılan iftirayı temiz-
lemek için Jeneral Papulasm, kendisinin malik olduğu umumî mu-
Ri
habbeti tehlikeye sokacağını ümit eylemek benim için çek zorlukla
mümkün idi. Şüphesiz, en iyi sureti hal, daha zamanında bu şayianın
Miralay Sarıyanis ile dostları tarafından neşir ve işaa edilmiş oldu-
TA
ğunu alenen beyan ve teşhir eylemek idi . Fakat ben iki sebepten
ötürü bunu yapmadım. Birincisi, asker arkadaşlar arasında aleni bir
ihtilâfın misalini veren ilk kimse olmak, yahut Orduda içinden bir
ihtilâf ve zıddiyet manzarası teşhir eylemek istemedim. İkincisi, eğer
böyle yapmış olsaydım adaleti temin edemeyeceğimden emin idim.
Çünkü işin içine bizzat Ferik Jeneralı Papulasm tarzı hareketi de
RK
sokulmuş olacaktı. Bu sebepten birçok mühim noktaları o zaman
sükût ile geçiştirmek lâzımgeleceği ve tahkikatın yalnız şeklî bir
muamele halinde icra edilmesi için Başkumandanın lâzımgelen tesiri
yapacağı ve bundan herkesin şerefi bozulmamış olarak çıkacağı bence
açık ve sarih idi. Hattâ bir zaman için tahkikatın vicdan ve hak
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
dairesinde ve tafsilâtı ile tam ve dikkatli bir tetkik suretile icra
MU
edileceğini kabul eylesem dahi, Ordu Başkumandanlığı karargâhının
işbu tahkikat neticesini iptidaî adaletin tevziine bir esas olarak kabul
edebileceğine ihtimal veremezdim.
Diğer taraftan Orduyu sevk ve idare eden kimselerin kudret ve
kabiliyetleri hakkındaki emniyet ve itimadımı tamamile kaybetmiştim .
RU
Bundan maada bu kumandanın yapacağı diğer her hangi bir hareket ve
harbin Orduyu felâkete sevkedeceği hakkında bende derin kök salmış
bir kanaat hâsıl olmuştu. Binaenaleyh bu keyfiyet, mühim ve fakat bu
Orduya tâbi bir birliğin emir ve kumandasında devam eylemeği bana
mümkiinsüz kılıyordu. Sakaryanm öte tarafında vaki olan hadiselerden
KU
sonra benim tarafımdan her hangi bir şekilde arz ve teklif edilecek
her hangi bir fikir içtinapsız olarak sui telâkki edilecek ve şüphesiz
benim ile Ordu karargâhı arasında bir kat'ı münasebet ile nihayetle-
ııecekti.
Benim kumandanlığım, Ordu Başkumandanlığı ile mütemadiyen
kendimi ihtilâf halinde bulunmağa tahammül edemeyecek kadar mühim
H
bir vazife idi. Bu ihtilâf açığa vurulmasa dahi Ordu hakkındaki em-
niyet ve itimat noksanlığım bundan sonra harekâtın iyi bir surette
sevk ve idaresine müsait olmazdı. Bundan maada aleyhimde söylenen
bütün şeylerden sonra Ordu Başkumandanlığının bana açıkça yüzüme
karşı hitap eylemek cesaretini göstermemiş olması da bende kendilerine
karşı olan itimadın kaybolmasına sebep olmuştur.
Böyle bir vaziyet karşısında benim için, yapılacak tek bir şey
kalmıştı ki, o da, seferin kat'î surette hal ve hitama erdirilmesinden
evvel Orduyu terkeylemekten hissedeceğim teessürlere rağmen Ordudan
kaldırılmaklığımı kendi rizam ile talep eylemekti. Bu halde de, işlerin
hakikatine vâkıf olmayan ve bu sebepten beni mevkiimden kaçmak
sureti ile ittiham edecek ve edebilecek olan birçok kimselerin buluna-
cağı keyfiyetini de müsamaha edemezdim ; çünkü sonradan işittim ki,
Kıral hanedanına mensup kimselerin, harp etmekte iken Ordudan
uzakta tutulmaları münasip olmadığını söyleyen pek çok kimseler
bulunmuş. Ben bu sözü işitmeği Küçük Asyanın boğucu havasına ve
 160 Felâkete doğru^UmumîHarekât161

muhitine tercih eyledim. Orduda daha fazla vicdan rahatı ile kalama-

MU
yacaktım, çünkü büyük emir ve kumandaya memur zabitlerle Ordu
kumandanlığı arasında karşılıklı emniyet ve sadakat mevcut olmadıkça
bir mevki ve memuriyeti işgal eylemek mümkünsüz idi.
NETİCE
Cepheden uzak ve cephe haricinde bir hizmete tayin edilmekli-
ğinıi de talep edemeyeceğimden dolayı yalnız üç aylık bir izin istedim, İki aylık bir gaybubetten sonra İzmire döndüm . Azalığma tayin
bu izni de Ferik Jenerah Papulas arzu ile bana verdi, ben de 30 — Ey- edildiğim Ferik Jeneralları Şûrası orada in'ikat edecekti. Âli Ordu

RU
lülde Eskişehirden hareket ettim . Şûrası tesmiye edilen ve Reisi Ferik Jenerah Papulas olan bu Şûra
aşağıdaki Liva Jenerallarmdan teşekkül ediyordu : Epirdeki 5. Kolordu
kumandanı Bairas; Trakyadaki Ordu Başkumandanı Montferrato, I.
Kolordu kumandanı Kondilis, III. Kolordu kumandam Polymenakos
ve II. Kolordu kumandanı ben. Bu içtimada yapılan münakaşalar ve
alınan kararlar üzerinde konuşmayı teklif etmiyorum . Ne olursa olsun,

KU
1920 de tekrar vazifelerine giren zabitlere karşı fevkalâde sertlik gös-
terilmiş olmasına ve diğerlerine karşı ise pek hilmiyetle ve hafif hü-
kümler verilmiş olmasına rağmen bu muhakemeler esnasında bitaraflık
hissinin hüküm sürdüğünü işaret eylemekle iktifa edeceğim .
İstanbula firar eden zabitler hakkında da bir münakaşa olmuştu .
Bu münakaşada, Ferik Jenerah Papulas, takip etmekte olduğu siyaset
icabı olarak, bu zabitlerin meslekî kudret ve kabiliyetleri nazarı dikkate

H
alınarak kendileri hakkında lıilmile muamele edilmesi hükmünde ısrar
eyledi. Fakat bu noktada Şûra azalarının bazıları tarafından büyük
bir muhalefete maruz kaldı. Bu yüzden bu mes'elenin şurada müna-

Ri
kaşasını refederek hükmedilmek üzere Harbiye nezaretine göndertmeğe
mecbur oldu . « Amyna = müdafaa » cemiyetine mensup bazı zabitler
hakkında dahi bir münakaşa çıktı. Bu zabitler Makedonya, Halkidikya
ve Adalarda gidip dolaşarak ve zor ile efrat temin etmek için hertürlü
TA vasıtaları kullanarak, bilhassa Selânik ihtilâl Ordusu için asker topla-
mağa çalışmışlardı. Bu noktada dahi Ferik Jenerah Papulas bu işlerin
caiz olan derecenin hududunu aştığını anlayarak boyun eğdi.
Benim İzmirdeki dört aylık ikametim vaziyeti anlamak ve işlerin halini
yakından takdir etmek için bana fırsat verdi. Ordu (Eskişehir— Afyon
Karahisar) hattında kat'î olarak yerleştikten sonra kurulup yerleşmiş
RK

olan intizamı altından lâğımlamak işine açıktan açığa başlandı. Bu

propaganda açıktan açığa yapılıyordu . Miralay Plastiras sıra ile biitüı^
Kolorduları ziyaret ederek talimat veriyor ve taraftar kazanıyordu .
Hattâ «Amyna» nın İstanbuldaki mümessilleri ile bir anlaşma yapmak
maksadı ile İzmire kadar da geldi. Notalar dolaştırılıyor ve müşterek
olarak imzalanıyordu . Maruf olan İstanbuldaki firarilerle açıktan açığa
TÜ

24
 78 ^ Felâkete doğru
ve en küçük bir hicap hissedilmeksizin müzakereler cereyan eyledi.
Bu firarilerin hareketi, maruf Ivondilis tarafından idare ediliyordu.
Hepsinden fazla hayreti mucip olan şey de Ordu Başkumandanı
bizzat bütün bu harekâttan tamamile haberdar olduğu halde sükût ile
bakıyordu. Ferik Jeneralı Papulasın bu tarzı hareketi ve Amyna
azaları ile olan münasebetleri — Miralay Saııyanis vasıtası ile onlarla
doğrudan doğruya temasa gelmek suretile — ve onun itiraf edilmeyen
ve gizli maksatları günün birinde tarih tarafından muhakeme edile-
cektir . Ben cephede bulunan bir Kolordunun kumandanı sıfatı ile, be-
nim malûmatıma gelen bu vakayii kayit ve tesbit eylemekle iktifa
eyledim . Ali Ordu Şûrasındaki işim kış esnasında beni İzmirde alı-
koydu, Kolordudaki vekilim Liva Jeneralı Digenis idi. Cephede yapılan
tahrikât hakkında bana muntazaman malûmat geliyordu . Ahval öyle
bir reviş ve cereyan almakta idi ki, Ferik Jeneralı Papulasın nazarı
dikkatini bu keyfiyete celbeyledim ve [Fikrime göre] icap eden ted-
birleri almak üzere müdahalesinin kat'iyyen lâzım olduğunu tavsiye
eyledim. Bugibi tedbirleri henüz o zaman almak kolaydı. Çünkü Mira-
lay Plastrası tevkif etmek ve dahile göndermek kâfi idi. Bu Miralay,
ismi etrafında örülen sahte şöhrete rağmen kıtaat tarafından yüksek
bir şeref sahibi telâkki edilmiyordu. Binaenaleyh onun tevkifi ve uzak-
laştırılması zabitaıı heyeti içinde tehlikeli ihtilâfa sebep olmazdı.
Güya «Siyah binici» adı verilen bu şöhret salmış kahraman
hakkında söylemek fırsatını şimdi elde etmekliğim hasebile
Ri
itiraf etmeğe mecburum ki, bu zabitin seferin devamı esnasındaki
hattı hareketinin, şahsî tarassutlarım ve fikirlerimle hükmedebildiğime
göre, meselâ Miralay Rokkas, Miralay Ziras, yahut Miralay Panayo-
takos gibi diğer alay kumandanlarının hattı hareketlerinden her hangi
TA
bir suretle farklı olduğunu vicdanlı ve haklı olarak söyleyemem. Onun
ateş altında şahsî cesareti iyi idi, fakat - fevkalâde hiçbir şey yok .
O tıpkı diğerleri gibi ayni evsafta idi ve hattâ düşman karşısında
tehlikeye karşı tam bir hassasiyetsizliğe lıakkı ile sahip olan Miralay
Zirastan şüphesiz daha az evsafta idi. Miralay Plastrasm şöhreti sun'î
idi ve yapmış olduğu entrikalar sayesinde etrafa yaydırılmıştı. Orduyu
RK
ihtilâfa sevketmek işi ile onu tavzif eden kimseler ne Ordu Başkuman-
danının ve ne de hükümetin böyle bir kahramana dokunmağa cesaret
edemiyeceğini zannetmişlerdi; bu ümidin doğruluğu da ispat edilmiştir.
Kezalik onun kendi efradı üzerindeki tesiri ve efradın da ona tapın-
ması o mertebededir ki, onun alaydan kaldırılıp atılması bir isyanın
çıkmasına sebep olacağı dahi söylenmekte idi. Şüphe yoktur ki, o
TÜ
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra 79
alayına pek âlâ kumananda etmiştir. Neferlerine olan dikkat ve ihti-
MU
mamı hasebile neferlerine yiyecek, ayakkabı ve elbise tedarik etmek
için büyük mesai sarfetmiştir. Bu keyfiyet onun şerefine ve lehinedir.
Fakat bundan, diğer alay kumaııkanlarının bu hususta noksan bulun-
dukları manasını mı çıkarmalıdır? Şüphesiz hayır. Bu sebepten dolayı
onu alaydan azleylemek gayrimümkün olduğu hakkındaki fikir çocuk-
çasına bir şeydir. Hakikat şudur ki, onun şöhreti öyle bir san'at ile,
RU
gayret ve devam ile yaratılıp meydana getirilmiştir ki, Harbiye Neza-
reti hakikaten onsuz bütün cephenin bozulup yıkılacağına inanmış,
Ordu Başkumandanı da bizzat kendi maksat ve menfaati için bu zan
ve itikadı cesaretlendirmiş ve kuvvetlendirmiştir. Yalnız Miralay Plas-
trasm azli intizamı tesis etmek için kâfi gelmezdi. Diğer bazılarının
dahi azledilerek uzaklaştırılması lâzımdı; fakat bir kere işin başı
KU
kesilip atılınca disiplin ve intizam kolayca ve çabucak tesis edilebilirdi.
Ben, Miralay Plastirasm faaliyetlerini Ordu Başkumandanına raporla
bildirdim, zira onun hattı hareketinden dolayı bir dereceye kadar
nıes'ul idim . Çünkü o II. Kolordunun 13. fırkasının 5 . Efzon alayına
[ Yüksek dağ alayı ] kumanda ediyordu. Miralayın faaliyetlerini daha
yakından tetkik ve tahkik etmek için cepheye şahsî bir ziyaret yap-
H
maklığı [Çünkü Liva Jeneralı Digenis ona dokunmağa cesaret edeme-
mişti] ve iddia ve ittihamları doğru bulduğum takdirde onu kumandan-
lıktan azleylemeği teklif eyledim. Teklifim kabul edilmedi, çünkü
Ferik Jeneralı Papulas buna yalnız inanmamakla kalmamış, fakat
cephede kendisine pek ziyade ihtiyaç mevcut olan bir zabit için bu
teklifin zararlı ve mağduriyete sebep olacağını ve onun böyle işler
yaptığı keyfiyeti hatalı olarak bildirilmiş olduğunu kabul ve telâkki
eylemiştir. Bunun üzerine ben disiplinin baltalanmasına ve zabitanm
isyana teşvik ve cesaretlendirilmesine müsaade eden şartlar altında
Kolorduya kumanda etmek mes'uliyetini deruhde etmek benim için
gayrimümkün olduğunu kat'î bir surette beyan eyledim. Ferik Jene-
ralı Bairas o esnada Ordudan ayrılmakta idi, ben de talebim iizarine
Yaııyadaki [Epir] V. Kolordu kumandanlığını kabul eyledim.
Bu vaziyetin tamamile askerî mahiyette bir aksülâmelin vuku bul-
masına sebep olması şüphesiz hayreti mucip olmamalıdır. 1921 Yılı
Kânunuevvelinde Atinada bir dosta yazılmış mektubumdan bazı kısım-
larını buraya ilâve edeceğini:
« Ordu Başkumandanlığı, cephenin emniyetini Kânunusaniye
kadar tekeffül ediyor. Ciddî tarafı şudur ki, Ordu Başkumandanlığı
derhal değilse bile, Şubat veya Marta doğru mutlaka muhtemel bir
 188 Felâkete duğru
Türk taarruzundan korkuyor. Pek ziyade geniş olması ve bizim de
adet itibarile gayrikâfi olmaklığımız itibarile şimdiki cephenin sistematik
bir müdafaası, mümkünsiiz değilse bile, güçtür. Bunun neticesi olarak
bizim, ya kendi arzumuzla veyahut düşmanın tazyiki altında çekilmeğe
mecbur olmaklığımız pek muhtemeldir. Bugibi şartlar altında, Ordu
kumandanlığının daha dar ve ellerindeki vasıtalarla tutulması daha
kolay ikinci bir müdafaa hattının keşif ve tetkik ve hazırlanmasına
derhal başlamaları düşünülmelidir. Kıtaatın hali bana emniyet telkin
etmeyor; onların şevk ve heyecanı tükenmiştir; şimdi hatlarında
rahat ve sükûnetle kalmaları da çabuk bir zamanda sulh olacağını
düşünmelerinden ileri gelmektedir. Fakat müzakerat uzun müddet
sürüklenecek olursa ve eğer Gonaris ecnebi memleketlerdeki işinden
muvaffakıyetsiz bir surette geri dönecek olursa ve bu yüzden harbin
devam eylemesi keyfiyeti ile karşılaşacak olursak sonra ne olacak ?
Ordunun, düşmana her hangi bir ciddî mukavemet gösterebileceğini
zannetmeyorum. Cephenin bir noktasında vukubulacak bir muvaffakı-
yetsizlik te kendisi ile birlikte bütün cepheyi beraber sürüp çekecektir,
sonra biz nerede dururuz ? Kalemin bir darbesi ile bütün oyunu
kaybediyoruz.
«Mümkün olduğu kadar çabuk bir zamanda bir şeyler yapılmalıdır.
Ne yapılması icabettiğiııi bilmeyorum, fakat blöf yapmaktan vazgeçe-
rek vaziyeti hakikatte olduğu gibi karşılamalıyız. Çünkü her şeyden
sonra hangisi daha iyi olacak; denize dökülmek mi, yoksa bu vaki
Ri
olmazdan evvel kendi gönlümüzün rizası ile defolup gitmek mi ?
Bütün bunlar kulaklarda hayret verici bir surette çınlamakta olmakla
beraber maatteessüf yalnız pek doğru idiler. Liva Jeneralı Haci
Anesti, son felâketten sonra, bana hikâye eyledi ki, Jeneral Papulasm
TA
azlinden sonra Ordunun kumandanlığını ele alınca ikinci bir hattın
derhal keşif ve tetkik edilmesine ve halefinin temerküz metodunu
daha iyi bir surette tahkim edilmiş bir cepheye tahvil eylemeğe ilk
dikkatini vermiş ise de maatteessüf pek geç kalmıştı. Ferik Jeneralı
Papulas kendi siyasî fikirleri ile daima o kadar çok meşgul olmuştur ki,
emir ve kumandası altındaki kıt'alarm emniyet ve selâmeti için en
RK
iptidaî tedbirleri bile terkeylemiştir.
Ordunun kalbini kemirmekte olan ve bunun yüzünden isyancıların
işi nihayet muvaffakiyetle tetevvüç etmiş olan çibana dönelim*:
Orduda hürmete, emniyete ve itimada lâyik birçok zabitler vardı,
fakat bu zabitler, işbu tezahürlere karşı Ordu Başkumandanının hare-
ketsizliğini ve hattâ teveccüh ve muhabbet gösterdiğini görünce biraz
TÜ
Netice 189
sonra hükümetin bütün bu işlerden haberdar olduğuna ve Orduyu
MU
Küçük Asyadan geri çekmek için verilecek emirlere isyan etmek için
hükümetin Orduyu fitillediğine kani oldular. Bu iş bu mertebe doğru-
dur, hattâ ben bile İzmirde iki ay kaldıktan sonra bu iş hakkında
hakikatte böyle değil midir diye kendi kendime sormağa başladım ve
ancak birkaç gün için Atinaya gidip te bu mes'ele hakkında Kirala sor-
duğum zaman işin düşündüğümün aksi olduğuna kani oldum. Kıral
RU
bu sual üzerine büyük bir nefret içinde idi ve şüphelerimden müte-
essir olarak, bu suretle karanlıkta çalışmak ve gayrisamimî hareket
eylemek adetinde olmadığını bana söyledi.
Üç yıllık fasıla esnasında Orduda kalan işbu Zabitlerin büyük
kısmı, kanuna sadık ve meşruiyetperver kimseler olmakla beraber
Ordudan çıkarılmış zabitlerin avdetleri keyfiyetinden ve bunun neticesi
KU
olarak ayni zamanda kazanmış oldukları hukuk ve imtiyazı kaybeyle-
miş olduklarından gayrimemnun kalmış olduklarım unutmayalım. Bu
sonunkiler ise kendilerine karşı yapılan soğuk muameleden dolayı
nihayet teessürle hevesleri kırılarak yavaş yavaş lâkayitliğe atıldılar
ve içlerinden çokları da pek büyük zahmet mukabilinde tekrar kaza-
nabilmiş oldukları mevki ve memuriyetlerini muhafaza ve devanı
ettirmek kaygusundan başka bir şey düşünmediler. Amynistlerdeıı
H
bahsetmiyorum. Onların yıkıcı plânları malûm idi. Bir taraftan Ordu
Başkumandanına muzaheret ediyorlar, diğer taraftan da hükümeti
tamamı ile atalete teşvik eyleyorlardı. Son zamanda hükümetin aklı
» başına geldiği ve Ferik Jeneralı Papulası azlederek Liva Jeneralı
Haci Anestiyi onun yerine tayin eylediği zaman vaziyet işte böyle ve
hattâ benim burada birkaç kelime ile tasvir edebildiğimden belki daha
fena bulunuyordu. Pek geç kalınmıştı, yeni Ordu Başkumandanı da,
bilâhare bana söylediği üzere, daha felâketin vukuundan evvel Ordu-
nun daha uzun müddet müttehit ve mukavemetli kalacağını mümkün
görmiyordu, çünkü Orduda inhilâl iliklere kadar işlemişti ve düşman
bir taarruza teşebbüs edecek olursa Ordu kendisini tutmağa muktedir
olamazdı.
Son defa olarak vaziyeti aşağıda olduğu gibi hulâsa edeceğim :
1921 Yılının yaz mevsimi esnasında yapılan askerî hareket Ordu-
nun vaziyetini ıslah etmemiş ve siyasî hırslardan ve temayüllerden
zulüm görmüş olan zabitlere sükûn ve istirahat getirmemiştir. Bilâkis
bu harekât, fırkalar arasındaki iftirak ve ihtilâfın daha ziyade açılma-
sına sebep olmuştur. Hükümeti haziranın hasımları tarafından yapılan
teşebbüsler ve devamlı faaliyetler, pek kolaycasma düşünülen ve
 78 ^
Felâkete doğru
girişilen Ankara seferinin akamete uğramasından sonra, pek ziyade
kuvvet bulmuşlardı. Şüphesiz, ilk görüşte, bu seferin mes'uliyeti o
zamanda iktidar mevkiinde bulunan fırkaya ve bu fırka tarafından
nasıp ve tayin edilen Ordu Başkumandanına düşer. Halbuki, Küçük
Asyadaki Ordu Başkumandanlığı karargâlımdaki eşhasın az müstesna-
larla, Ferik Jeneralı Papulasın emir ve kumandayı tesellüm etmek
üzere oraya geldiği vakit bulduklarının ayni eşhas olduğunu hatıra
getirmek lâzımdır. Kezalik Ordu Başkumandanının karakterini ve
Askerî terbiye ve iktidarını da hatıra getirmelidir. Bu seferin yapılma-
sında, sevk ve idare edilmesinin tarzındaki bütün mes'uliyeti Ordu
Başkumandanlığı karargâhında bulunan ve menfaatleri rüesanın hatâ-
larından istifade eylemekten ibaret olan kimselere atıf ve isnat
eylemekte tereddüt eylemiyorum. Bu zevatın maksadı mahsusla fena
KU
nasihat vermiş ve fena yollara sevkeylemiş olduklarını düşünecek
kadar ileri gitmeyeceğim, fakat müteakip hadiselerle sabit olan
kanaatimde sadık kalıyorum ki, mes'uliyeti kumandanların üzerine
— Yani Orduya tekrar alınmış zabitler üzerine ve bunun tabii
neticesi olarak o zaman iktidar mevkiinde bulunan fırka üzerine —
yükletmek için bu zevat bu vekayiden istifade eylemişlerdir . Maat-
teessüf, cephede hizmet etmekte olanların büyük bir harp tecrü-
H
besine malik bulundukları ve onların askerî malûmatlarının kıymetli
bulunduğu hakkındaki fikir o kadar derin bir surette kök salmıştı ki,
Ri
böyleleriııin fikir ve nasihatleri en iptidaî mantık ve harp dersleri
kaidelerine rağmen, ekseriya ciddi surette nazarı dikkate alınmıştı.
Kezalik düşmüş olan fırkanın taraftarlar ve mensuplarının eski fikir
ve zihniyetlerini atarak yeni tarz ve idareyi hakikî olarak ve ııamus-
idi.
TA
kâı-ane bir surette kucaklamış olduklarına ciddî bir surette inanılmış
Sade askerî bir noktai nazardan, Ordunun, böyle çabucak yıkılma-
sına sağlam bir sebep olmadığı halde 1922 yılının Eylülünde lıadisat
ıneş'um bir surette felâket ile sonlanmıştır. Maksadı mahsus ile terke-
dilmiş bir mmtakayı bulup girmesi ve 4. fırkanın arkasından bir darbe
indirmesi için düşmanın bir lıain tedarik etmiş olması lâzımdı .
RK
Tarih en iyi hâkim olacaktır.
Fakat işbu cinayetin dehşet ve kerahati üzerinde daha fazla ısrar
etmeksizin ben bu elîm hatırat kitabını bitiremiyeceğim . Bizans mü-
dürleri zamanından beri birçok asırlardan sonra ilk defa olarak bir
Yunan Kiralı ve bir Yunan Ordusu Küçük Asyanm geniş ovalarında
TÜ
yürüdü . Şevk ve hararet, sadakat ve fedakârlık ile dolu olan Yunan
Küçük Asyada Ordunun harekâtı hakkında muhtıra79
askeri kendi unsurunun pek eski olan cidaline — Asyanm vahşiliğine
MU
karşı medeniyet cidaline — kendisini attı. Yunan süngülerinin parıltısı
bir kere daha Kütahya ve Eskişehir sahralarında, İkiztepeler üzerinde,
Sakarya kıyılarında ve Tuzlu çölde görüldü . Gordium ve Justiyanopolis,
bir kere daha Yunan zaferinin sevinç seslerini işittiler ve aksi seda-
ları daha uzakları; Ankaraya kadar tuttu. Bu muvaffakiyetler Yunan
askeri tarafından kahramancasma bir fedayi nefisle akıtılan pek çok
RU
temiz ve hürmete lâyık kanın bahasına kazanılmıştı. Çünkü Yunan
neferi, kendi fedakârlığının iki misli büyütmüş olduğu Yunanlılığın
azameti için yapıldığını ve Yunanlılık fikrinin timsali olan Kıral Kos-
tantin tarafından bu fedakârlığının kendisinden talep edilmiş olduğunu
biliyordu .
Eyvah! On yıldanberi Makedonyada ve Epirde, Trakyada ve Rus-
yada kemiklerini saçmış olan Yunan askeri bütün bu fedakârlıkların
boşuna yapıldığını bilmedi. Kendi arasında, kendi Ordusunun safları
arasında bir hain bulunduğunu ve bu hainin Termopilde kendi halefi-
nin kazanmış olduğu şöhrete haset ederek ve gayret ve mesaisinde
onu tecavüz ederek Yunan Ordusunu 1922 felâketine götürmüş oldu-
ğunu bilmedi.
Küçük Asyadaki bu son fedakârlık boşuna mıdır? Hayır! Çünkü
Yunan askeri tarafından ekilmiş olan tohum günün birinde büyük ve
çiçekli bir ağaç halinde açılacaktır.
Bizim muzaffer ölümüz, kendi ecdatları olan Büyük Aleksandrm,
Herakliyosun ve Tiseforos Fokasm bir yanında yattıkça, Adalardeni-
zinin dalgalarının gürültüsü onların konuşmalarının akseden şu seslerini
Yunan kıyılarına taşısın : «Ey ecnebi, git ve Lesedemonyana söyle ki,
biz burada onun emirlerine sadık olarak yatıyoruz ! » .
TÜ
RK
TA
Ri
H
KU
RU
MU
TÜ
RK
TA
Ri
H
KU
RU
MU
TÜ
RK
TA
Ri
H
KU
RU
MU