Migracje klimatyczne

Oliwia Aleksandrowicz 18264

Migracje klimatyczne to proces, z którym mamy do czynienia już dziś i który będzie
nasilał się w przyszłości. Mimo to, wciąż jest stosunkowo słabo zbadany i
zdefiniowany. Warto mieć świadomość możliwych konsekwencji tego typu migracji,
żeby móc z wyprzedzeniem zarządzać nimi w sposób humanitarny i bezpieczny.
Precyzyjne oszacowanie, jak wielu ludzi może w przyszłości dotyczyć problem
migracji klimatycznych czy środowiskowych przypomina wróżenie z fusów.
Przyczynami takiego stanu rzeczy są problemy definicyjne, wielowątkowość zjawiska
i brak możliwości dokładnego przewidzenia skutków zmian klimatu w kolejnych
latach. Już w 1990 roku Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu wskazał, że
migracje klimatyczne będą jedną z najpoważniejszych konsekwencji zmian klimatu,
ostrożnie szacując, że „w wyniku erozji i zalewania wybrzeży, czy susz domy
opuszczą miliony ludzi”.

Pewien obraz skali tego mechanizmu ukazują cząstkowe dane i szacunki. W 2019
roku ekstremalne zjawiska pogodowe spowodowały przesiedlenia niemal 25
milionów ludzi w aż 140 państwach świata. Migracje klimatyczne spowodowane
podnoszeniem się poziomu morza, zalewaniem zamieszkałych wybrzeży oraz wysp
mogą znacznie zaważyć na decyzjach związanych z przesiedleniem. Ponieważ są to
często najgęściej zaludnione regiony, szacuje się, że ten element zmian klimatu
może wpływać na życie ok. 40% populacji Ziemi. W najtrudniejszej sytuacji są małe
państwa wyspiarskie. Mowa o Malediwach, Tuvalu, Kiribati czy Wyspach Marshalla,
które ze względu na swoje niewielkie rozmiary i budowę geologiczną ponoszą
ogromne straty przy każdym, nawet mniejszym tajfunie. Ze względu na trudności w
przewidywaniu intensywności skutków zmiany klimatu żadna instytucja nie jest w
stanie określić dokładnie liczby osób, które będą zmuszone do migracji w
najbliższych dziesięcioleciach. Na swojej stronie Międzynarodowa Organizacja ds.
Migracji podaje, że do 2050 liczba migrantów klimatycznych może wynieść od 25
milionów do 1 miliarda, natomiast według Banku Światowego 143 miliony.

Czym są migracje klimatyczne?Czynniki kształtujące migracje

mają wymiar demograficzny, społeczny, ekonomiczny, polityczny i środowiskowy lub
stanowią ich kombinację. W ramach środowiskowych można wyodrębnić zmiany w
otoczeniu, wynikające z przekształcenia klimatu. Istnieją takie, które są bezpośrednie
i gwałtowne jak uderzenie tajfunu a ich intensywność oraz częstotliwość jest tego
skutkiem. Wyróżniamy także sytuacje, w których przeniesienie miejsca zamieszkania
wynika np. z powtarzających się, długotrwałych fal upałów, podnoszenia się poziomu
morza – tym samym negatywne następstwa zmian klimatu wywierają wpływ na dany
region w sposób bardziej stopniowy i rozciągnięty w czasie.
Jeszcze trudniej zidentyfikować zmiany klimatu jako pierwotne przyczyny migracji w
sytuacji, gdy nie wywierają one bezpośredniego wpływu na zdrowie ludzi, ale
utrudniają im lub uniemożliwiają normalne życie poprzez dostęp do zasobów.
Przykładem może być zasolenie zbiorników wody pitnej przez podnoszenie się
poziomu morza lub tajfun, czy niszczenie upraw przez zaburzony cykl opadów lub
intensywne okresy susz. Tego typu zjawiska mogą z czasem spowodować, że życie
w danym miejscu przestaje być możliwe.

Migracje mające związek ze środowiskiem naturalnym nie są nowym zjawiskiem w

historii ludzkości. Zaraza ziemniaka w XIX wieku, która spowodowała tzw. Wielki
Głód w Irlandii zmusiła do emigracji 2 miliony ludzi w poszukiwaniu jedzenia i
warunków do życia. W latach 30-tych XIX wieku kilkanaście stanów z obszaru
Wielkich Równin w Stanach Zjednoczonych było dotkniętych katastrofą ekologiczną,
wywołaną nadmierną eksploatacją rolniczą i intensywną suszą. Okres ten, znany
jako Dust Bowl (z ang. Burza Pyłowa) spowodował potężny exodus ok. 3,5 miliona
mieszkańców Równin.  To prawdopodobnie więcej migrantów niż kilkanaście lat
później do Kalifornii przyciągnęła Gorączka Złota.

Czym zatem różnią się dzisiejsze migracje od przykładów znanych z historii?  Mają
charakter bardziej złożony, globalny i przybierają na sile. Mogą mieć różne formy:
migracji wewnętrznych, jak i poza granice kraju, sezonowych lub trwałych. Jednym z
niedawnych (2019 rok) przykładów migracji wewnętrznych była konieczność zmiany
miejsca zamieszkania przez 1,85 miliona mieszkańców Mozambiku w wyniku
uderzenia cyklonu Idai. W tym samym roku ok. 4 miliony uchodźców klimatycznych
odnotowano w Bangladeszu, Chinach, Indiach i na Filipinach. 

Czy migracje klimatyczne dotyczą Polski?

Tak jak nikt już dziś nie kwestionuje widocznych skutków zmian klimatu w Polsce (np.
letnie fale upałów, susze wynikające z niedoborów zalegającego śniegu),
tak migracje klimatyczne nie powinny być uważane za temat, który nas nie dotyczy
lub nie będzie dotyczył w przyszłości. Dziś nie jesteśmy jeszcze w stanie dokładnie
oszacować jak bardzo to zjawisko dotknie nas w kolejnych dekadach, ale warto mieć
jego świadomość. Z jednej strony, wraz z postępującymi zmianami klimatu można
prognozować migracje wewnętrze, wynikające np. ze wzrostu poziomu wody w
Bałtyku czy niedoborów wody w niektórych regionach Polski. Z drugiej strony, Polska
może stać się krajem docelowym emigrantów z państw najbardziej narażonych na
dotkliwe skutki zmian klimatu.

Prognozy potencjalnych migracji musiałyby się opierać na modelach zmian klimatu.

Dlatego dziś jeszcze trudno je budować dla Polski z jakąkolwiek precyzją. Warto
jednak podejmować takie próby, choćby dla samego wypracowywania metodologii
na przyszłość.
Poza działaniami mitygacyjnymi, które mają szansę zmniejszać ryzyko występowania
migracji klimatycznych, warto postawić także na adaptację. Organizacje
międzynarodowe pracują nad wypracowaniem statusów, które pozwoliłyby na
ochronę uchodźców klimatycznych. Uregulowanie kwestii definicyjnych i prawnych
jest tu więc kluczowe. 

Jako drugi poziom działania warto zaznaczyć potrzebę pogłębionych badań zjawiska
migracji klimatycznych, ponieważ już istniejące choć wciąż nieliczne, dotyczące
lokalnych kontekstów tych zjawisk wskazują na to, jak różne mogą być potrzeby i
reakcje społeczności na konieczność przemieszczania się. Dlatego tak ważne jest,
żeby zbierać na ten temat informacje, uwzględniające zróżnicowane uwarunkowania
społeczno-kulturowe. Pozwoli to przede wszystkim na dużo lepsze, szyte na miarę
planowanie polityk migracyjnych oraz wdrażanie rozwiązań, które będą maksymalnie
bezpieczne i humanitarne dla społeczności migrujących, jak również przyjmujących.
Te konkretne kroki, które bezpośrednio wpłyną na migrujących można określić jako
trzeci poziom działania.

W obliczu masowych migracji, które mogą w przyszłości występować w tym samym

czasie w różnych regionach, takie spektrum wypracowanych wcześniej praktyk
postępowania może okazać się niezwykle przydatne. Dodatkowo, wcześniejsze
zetknięcie się z bardzo różnymi, czasem nieoczywistymi reakcjami społeczności na
daną sytuację migracyjną, ma szansę ograniczyć przynajmniej część wynikających z
tego konfliktów. Dochodzą do tego plany inwestycyjne oraz nowa infrastruktura, którą
można projektować lepiej znając prognozy napływu ludności na dany teren.

Skąd uciekają migranci klimatyczni?

Zmiana klimatu jest zjawiskiem o zasięgu globalnym, a jej skutki są odczuwalne we
wszystkich częściach naszej planety. Jednakże nie są one odczuwalne w taki sam
sposób. Choć najbardziej rozwinięte gospodarczo kraje (czyli kraje globalnej
Północy) są odpowiedzialne, zarówno historycznie, jak i obecnie, za największą
emisję CO2 do atmosfery, to mieszkańcy i mieszkanki globalnego Południa są grupą
najbardziej poszkodowaną w kontekście skutków zmiany klimatu. Dzieje się tak
dlatego, że gospodarka wielu społeczności globalnego Południa jest tradycyjna,
związana z naturalnym cyklem przyrody, a lokalne społeczności nie posiadają
środków finansowych, które mogłyby przeznaczyć na adaptację do zmieniających się
warunków. Wszelkie zaburzenia klimatyczne wpływają więc bezpośrednio na
dobrobyt tych społeczeństw, zwłaszcza mieszkańców i mieszkanki terenów wiejskich
oraz dzielnic biedy. Regionami najbardziej narażonymi na skutki zmiany klimatu,
których mieszkańcy i mieszkanki będą częściej decydować się na migracje są:
• tereny suche z wysokimi opadami sezonowymi - społeczności zamieszkujące takie
tereny są narażone na przewlekłe susze, które następnie powodują, że gleba nie
jest w stanie absorbować dużych ilości wody, co prowadzi do częstych powodzi w
momencie większych opadów. Uniemożliwia to prowadzenie działalności rolniczej,
która jest podstawowym, a często jedynym źródłem utrzymania rodziny,
-gęsto zaludnione i nisko położone wybrzeża narażone na coraz częściej
występujące cyklony i huragany
-atole położone na Oceanach Pacyficznym i Indyjskim.

Międzynarodowe inicjatywy polityczne dotyczące migracji i przesiedleń

związanych ze środowiskiem
W związku z tym, że migracja i przesiedlenia związane ze środowiskiem stają się
coraz bardziej widocznym tematem w międzynarodowych dyskusjach i inicjatywach
politycznych, działania na rzecz rozwiązania tego problemu na forach światowych
nabrały tempa, co widać w postaci ram, wytycznych, budowania zdolności i innych
działań. W dziedzinie migracji i przesiedleń wiele z tych starań koncentruje się na
przesiedleniach transgranicznych. Prowadzona przez państwa inicjatywa
nansenowska wykazywała szczególną aktywność zarówno w skali globalnej, jak i
regionalnej w zakresie wzmacniania ochrony przesiedleńców ze względów
związanych ze środowiskiem. W międzyczasie dzięki Globalnemu porozumieniu na
rzecz bezpiecznej, uporządkowanej i legalnej migracji zwrócono większą uwagę na
środowiskowe czynniki sprzyjające migracji oraz na sposoby radzenia sobie z nimi
poprzez współpracę międzynarodową. Ponadto zapobieganie przesiedleniom
związanym ze środowiskiem i reagowanie na nie było częścią szerszych globalnych
dyskusji na temat zmiany klimatu i klęsk żywiołowych, a kwestia ta znalazła się
również w programie działań podmiotów zajmujących się pomocą humanitarną i
rozwojem. Poza takimi globalnymi inicjatywami ważnym krokiem w kierunku
wzmocnienia ram ochrony w kontekście migracji i przesiedleń związanych ze
środowiskiem jest kilka inicjatyw regionalnych, w szczególności w Afryce i Ameryce
Łacińskiej, jak również działania na szczeblu krajowym, zwłaszcza na wyspach
Pacyfiku

Wnioski i zalecenia
Rozwiązania w zakresie migracji i przesiedleń związanych ze środowiskiem muszą
uwzględniać różnorodność czynników środowiskowych, w tym ich zakres,
intensywność i czas trwania, ponieważ każdy z nich może wiązać się z innymi
potrzebami i wymagać innej reakcji. Potrzebne jest podejście wielosektorowe,
uwzględniające zarówno podstawowe przyczyny, jak i konsekwencje związku
pomiędzy zmianami środowiskowymi a migracją i przesiedleniami. Choć potrzeby w
zakresie ochrony osób dotkniętych zjawiskami zachodzącymi stopniowo lub nagłymi
wydarzeniami pojawiają się niezależnie od tego, czy zmianę klimatu można uznać za
przyczynę takich zdarzeń, istnieją wyraźne dowody na to, że zmiana klimatu
zwiększa ryzyko występowania zagrożeń środowiskowych. Rozwiązywanie problemu
zmiany klimatu poprzez politykę w zakresie klimatu, rozwoju, handlu i innych dziedzin
jest zatem kluczowym elementem zapobiegawczym.