 Na-tamam gazel: 5 beyitten az

DİVAN EDEBİYATI olan gazellerdir.

NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ  Mutavvel (Müzeyyel) gazel: 15
beyti aşan gazellerdir.
BEYİTLERLE KURULAN N AZIM ŞEKİLLERİ  Müselsel gazel: Tüm beyitleri mu-
sarra, aynı kafiyeye sahip, olan
gazellerdir.
GAZEL  Yekavaz gazel: Tüm beyitleri aynı
söyleyiş güzelliğine sahip gazel-
lerdir.
 Gazel, diğer türlere nazaran kasidenin içe-  Yek ahenk gazel: Tüm beyitle-
risinde "tegazzül" kısmında yer alan bir rinde aynı konuyu işleyen gazel-
şekil iken sonradan bağımsızlaşmıştır. lerdir.
 Arap edebiyatında doğan gazel önce İran'a  Musammat gazel: Beyitlerinde iç
sonra da Türk edebiyatına geçiş yapmıştır. kafiye bulunduran gazeldir.
 Halk edebiyatında direkt olarak koşma ile  Mülemma gazel: En az iki dille ya-
benzer içeriğe sahiptir. zılmış gazellerdir.
 Gazellerde konu aşk, sevgi, kadın güzellik,  Fuzuli, Nedim, Şeyh Galip, Baki gazel us-
şarap (içki) gibi konulardır. Çoğunlukla aşk taları arasındadır.
konusu işlenmiştir.  En çok gazel yazan şairler Edirneli Nazmi,
 Edebiyatımızda gazelin ilk örnekleri 13. Muhibbi (Kanunî Sultan Süleyman), Zati,
yüzyılda verilmeye başlanmıştır. Bağdatlı Ruhi, Gelibolulu Ali'dir.
 İlk lirik gazel örneklerini bu yüz-
yılda Hoca Dehhani vermiştir.
 Gazelhan, Türk edebiyatında gazel okuyan KASİDE
kişiye verilen addır.
 Divan edebiyatında gazelin nazım birimi  Kasıt sözcüğünden türetilmiş bir kelimedir.
beyittir.  Kasideler, övgü şiirleri olarak yer alır ve
www.edebiyatveturkce.com

 Aruz ölçüsü kullanılır. din, devlet büyüklerine yönelik yazılır.

 Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.  Hiciv konulu da olabilirler.
 En az 5, en çok 15 beyitten oluşur.  Bu tür şiirler Cahiliye Dönemi’nin Arap şair-
 Bu beyit sayısı değişebilir. Ancak leri arasında ortaya çıkmış, İran edebiya-
genel kullanım yukarıdaki gibidir. tından da Türk edebiyatına geçmiştir.
 Gazelin kafiye örgüsü aa – ba – ca – da –  Türk edebiyatında ilk olarak 13.
ea şeklindedir yy.da kullanılmıştır.
 Gazelde her beyit farklı bir ad alabilir.  33-99 beyit arasında değişen bir beyit sayı-
 Gazelin giriş beytine matla, son sına sahiptir.
beytine makta, en güzel bey-  Bu beyit sayısı artabilir ya da aza-
tine beytü'l-gazel ya da şah be- labilir.
yit;  Uyak örgüsü aa, ba, ca… şeklinde ilerler.
 Matla beytinden sonra gelen  Beyitler, şu şekilde adlandırılır:
beyte hüsn-i matla,  İlk beytine matla, matladan sonra
 Makta beytinden önce gelen gelen ikinci beytine hüsn-i matla
beyte hüsn-i makta denir denir. Son beytine ise makta adı
 Şairin adının geçtiği beyte mah- verilir.
las beyit adı verilir.  Şairin adını geçtiği kısma taç beyit
 Gazellerin divan edebiyatına has bir özellik adı verilir.
olarak adları yoktur, olursa da bu adlar re-  En güzel beytine beyt'ül kasid adı
diflerinden oluşur. verilir.
 Türk edebiyatında çeşitli gazel türle-  Kasidenin en başarılı şairi olarak Nef’i kar-
rinde öne çıkmış şairler yer alır: şımıza çıkar.
 Âşıkane gazel: Fuzuli  İç kafiyeye sahip kasidelere musammat ka-
 Şuhane gazel: Nedim side adı verilir.
 Rindane gazel: Baki
 Hikemi gazel: Nabi
KASİDENİN BÖLÜMLERİ
 Gazeller, şairlerin divanlarında asidelerden
sonra sıralanır.
Nesib (Teşbib)
 Divan edebiyatında bir gazelin aynı kafiye,
aynı ölçü ile benzerini yazmaya nazire adı
verilir.  Kasidenin ilk bölümüdür. Bu bölümde yer
 Şairin adı mahlas beytinde tevriyeli bir şe- alan konulara göre kasideler adlandırılır.
kilde geçiyorsa buna hüsn-i tahallüs de- Kasidede geçen rediflere göre de türlere
nir. ayrılır.
 Gazelin çeşitleri de vardır:

Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ

  Âşıkane duygular işlenirse nesip; bahar, Nazım Türleri
bayram, nevruz gibi konular varsa teşbip
adı verilir.
Tevhid
 15 ya da 20 beyitten oluşur.
 Nesib bölümünde işlenen konulara göre
kasideler:  Allah’ın varlığını, delillerini, birliğini işleyen
o Bahariyye: Bahar konulu şiirlerdir. kasidelerdir.
o Şitaiyye: Kış konulu şiirlerdir.
o Temmuziye: Yaz konulu şiirlerdir. Münacaat
o Nevruziye: Nevruzun işlendiği şiir-
lerdir.
o Rahşiye: Atların işlendiği şiirlerdir.  Allah’a yakarışın yapıldığı kasidelerdir
 Şiirdeki rediflere göre de şu adları alır:
o Verdiye: Gül redifli Naat
o Sümbüliye: Sümbül redifli
o Şemsiye: Güneş redifli  Hz. Muhammed’in övüldüğü kasidelerdir.
o Kalemiye: Kalem redifli
Methiye
Girizgah

 Din ve devlet büyüklerine yönelik yazılan

 Şiirde nesip ile methiye bölümünün bağlan- kasidelerdir.
tısını sağlayan kısımdır. Geçiş kısmıdır.
 Bu kısımda beyit sayısı bir ya da iki ara- Mersiye
sında değişir.
 Sevilen birinin ölümü üzerine yazılan şiir-
Methiye lerdir.
www.edebiyatveturkce.com

 Mersiyeler, genellikle terkibibent şek-

 Asıl övgü bu bölümde başlar. linde yazılır.
 Bu bölümde övülecek kişinin iyi yönleri
 Baki’nin Kanuni Mersiyesi bu
türde yazılmıştır.
abartılarak verilir.
 Yazılan kişi hedef alındığından olabildi-
 Halk edebiyatında ağıt, İslamiyet öncesi
Türk edebiyatında sagu adını alır.
ğince sanat hüneri gösterilmeye çalışılır.
 Bu bölümde hiciv de yer alabilir.
Hicviye
Tegazzül
 Birini eleştirmek amacıyla yazılan şiirlerdir.
Bu türün en büyük temsilcisi Nef’i’dir ve Si-
 Bu bölümde şair, kendi yeteneğini göstere- hamıkaza isimli eseriyle öne çıkar.
bilmek adına kasidenin ölçüsüyle benzer  Halk edebiyatında bu türün karşılığı taşla-
bir gazel yazar. madır.
 Tegazzül yazılacağını methiye bölümünde
belli eder.
 Bazı kasidelerde tegazzül bölümü olmaya- MESNEVİ
bilir.
 Kelime manası olarak ikişerli anlamını ta-
Fahriye şır.
 Divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir
ve Türk edebiyatında roman, hikâye gibi
 Şairin kendini abartarak övdüğü bölümdür.
türlerin yerini tutmuştur.
 Bu bölümde İran şairleriyle kıyaslamalar
 Beyitlerde sınır yoktur.
yapılır ve büyüklük gösterilmeye çalışılır.
 Bu nedenle beyitler musarra (kendi içinde
kafiyeli) özellik taşır.
Dua  aa, bb, cc…
 Beyit sınırı olmadığı için aruzun
kısa kalıpları tercih edilir.
 Kasidenin sunulduğu kişiye dua edilir.
 Mesnevi, uzun bir nazım şekli ol-
 Birkaç beyitten oluşan son kısımdır. duğundan bu nitelikler yazımı ko-
laylaştırır.
 Konularına göre aşk, tasavvuf, savaş ve
kahramanlık gibi türlere ayrılır.
 İlk mesnevî örneğimiz Kutadgu Bilig’dir.

Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ

 Gazavatname

Önemli Mesneviler
 İslamiyet’in yayılması için yapılan savaşları
Selçuklu Şehnamesi: Hoca Dehhani anlatan mesnevilere denir.
Hüsn ü Aşk: Şeyh Galib  Tarihe dayalıdır.
Hayrabad, Hayriye: Nabi  Düzyazı şeklinde de olabilir.
Vesilet’ün Necat: Süleyman Çelebi
Cemşid ü Hurşid: Ahmedi Fetihname
Mantıkut Tayr: Gülşehri
Harname: Şeyhi  Şehrin veya kalelerin alınmasına yönelik
Hüsrev ü Şirin: Şeyhi yazılan mesnevilerdir.
Ferhad ü Şirin: Ali Şir Nevai  Tarihe dayalıdır.
Garipname: Âşık Paşa  Düzyazı şeklinde de olabilir.
İskendername: Ahmedi
Leyla ve Mecnun: Fuzuli Pendname
Mihnet-i Keşan: Keçecizade İzzet Molla
Mevlana: Mesnevi
 Pend, öğüt anlamına gelmektedir.
 Yol göstermek, bilgi vermek, öğüt vermek
amacıyla yazılan mesnevilere denir.
Risalet’ün Nushiye: Yunus Emre  Düzyazı şeklinde de yazılabilir.
“BaNaNe mesneviden” koduyla mesnevi yazma-  Atasözleri, ayetler, hadisler tercih edilir.
mış şairleri bulabilirsiniz.  Feridüddin-i Attar’ın pendnamesi bu türün
en meşhur örneğidir.
Ba: Baki  Bununla beraber Güvahi’nin
www.edebiyatveturkce.com

Na: Naili Pendname’si, Nabi’nin Hayriye’si

Ne: Nef’i, Nedim pendname türünde öne çıkar.

DİVAN EDEBİYATINDAKİ TERİM LER Sakiname

Hamse  Saki, içki sunan kişiye verilen addır.

 Sakinameler, içki ve içki meclislerinin anla-
 Beş mesneviden oluşan eserlere hamse
tıldığı eserlerdir.
adı verilir.  Burada geçen ifadeler çoğunlukla tasavvufi
 İslam edebiyatının ilk hamsesi Nizami Gen- boyuttadır.
cevi’ye aittir.  Fuzuli’nin Heft Cem’i bu türdedir.
 Harezmi, Edirneli Revani, Ali Şir Nevai bu
 Türk coğrafyasının ilk hamse yazarı Ali Şir türde örnekler vermiştir.
Nevai’dir.
 Anadolu sahasının ilk hamse yazarı ise Şehrengiz
Hamdullah Hamdi’dir.
 Bir şehre dair hemen hemen her şeyi anla-
 Hamse sahibi şairler şunlardır: tan eserlerdir.
 Ali Şir Nevai  Genellikle mesnevi şekli tercih
 Nizami Gencevi edilir.
 Nergisi  Birçok araştırmacıya göre Türk
 Nevizade Atai edebiyatında ortaya çıkmıştır.
 Taşlıcalı Yahya  İlk şehrengiz, Mesihi’ye ait olan Edirne
 Hamdullah Hamdi Şehrengizi’dir. Zati'nin Edirne Şehrengizi
 En çok mesnevi yazan ise Lamii Çe- ise ikinci şehrengizimizdir.
lebi’dir.  Her iki türde de yazılabilir.

Mevlit Miraçname

 Hz. Muhammed’in hayatını, doğumunu an-  Peygamber efendimizin miraca yükselişini

latan mesnevilere denir. anlatan mesnevilere denir.
 Süleyman Çelebi, yazdığı Vesilet’ün Necat o Anadolu sahasındaki ilk müstakil
isimli eseriyle bu türde öne çıkmıştır. miraciye, Ahmedî’ye aittir.
 Miraç konulu kasideler de bulunmaktadır.

Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ

Kıyafetname  Konular; aşk, tasavvuf, felsefi konular,
dünya zevki gibi konulardır.
 İnsan bedeni ile ruh-kişilik arasındaki iliş-  Mahlas genel olarak tercih edilmez.
kiyi açıklamaya çalışan ilmikıyafeti konu al-  Kısa, öz, yoğun bir anlatım söz konusudur.
mış mesnevilerdir.  Bu türde Azmizade Haleti, Nabi, Kadı Bur-
 Düzyazı şeklinde de yazılabilir. hanettin; Yahya Kemal Beyatlı ve Arif Ni-
hat Asya öne çıkar.
Hilye

Gördüm seni elden ihtiyârum gitdi

 Hz. Muhammed’in, diğer peygamberlerin,
dört halifenin, Hz. Hasan ve Hüseyin’in fi- Bakdum kaddüne sabr u karârum gitdi
ziki portresini ele alan mesnevilerdir. Hâk oldum ü her yana gubârum gitdi
 Manzum da mensur da olabilir. El-kıssa kapunda i'tibârum gitdi

KITA TUYUĞ

 İki beyitten oluşan bir yapıya sahiptir.  Divan edebiyatında maniden esinlenerek
 İki beyitten fazla olabilir. oluşturulduğu düşünülmektedir.
 Mahlas tercih edilmez.  Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı
nazım şeklidir.
 Kafiye örgüsü xa, xa şeklindedir.
 Tek dörtlükten oluşur.
 aaxa kafiye şemasına sahiptir.
MÜSTEZAT  Tuyuğu ilk kullanan şairimiz Kadı Burha-
nettin’dir.

www.edebiyatveturkce.com

Aruzun “failatün, failatün, failün” kalıbıyla

 Artık mısra ya da ziyade anlamına gelir.
bulunur.
 Gazel nazım biçiminde yer alan beyitlerin
 İpucu: 11’li heceye denk gelen
arasına kısa mısraların eklenmesiyle olu-
kalıbı ile rubaiden ayrılır.
şur.
 Azeri ve Çağatay edebiyatında daha çok
 Aruzun tek kalıbı tercih edilir:
tercih edildiği için Nesimi, Ali Şir Nevai
gibi şairler sıkça kullanmıştır.

Ey şûh-ı kerem-pîşe dil-i zâr senindir

Yok minnetin aslâ Dilberün işi itâb u nâz olur
V'ey kân-ı güher anda ne kim var senindir Çeşmi câdû gamzesi gammâz olur
Pinhân ü hüveydâ
Ey gönül sabr it tahammül kıl ona
Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Yâra irişmek işi az az olur
Baş üzre yerin var

B. ÇOK DÖRTLÜKTEN OL UŞANLAR

DÖRTLÜKLERLE KURULAN NAZIM ŞEKİLLERİ

A. TEK DÖRTLÜKTEN OLUŞANLAR MURABBA

RUBAİ  aaaa, bbba, ccca, ddda şeklinde 3-7 ara-

sında dörtlükten oluşur.
 Bu dörtlük sayısı değişebilir.
 Arapça “dörtlü, “dörtlük” anlamına gelir.
 Hemen hemen her konuda yazılabilir.
 Bu tür, İran edebiyatından alınmış bir tür
 Taşlıcalı Yahya ve Namık Kemal bu türde
olarak karşımıza çıkar.
öne çıkar.
 Tek dörtlükten oluşur.
o Kafiye şeması aaxa şeklindedir.
o Bu kafiye şeması bazen aaaa İpucu: Murabba kelimesi, 3 hece ve 7 harften oluşur.
şeklinde olabilir. Bu rubailere ru- Buradan yola çıkarak 3-7 dörtlük arasında yazıldığını
bai-i musarra adı verilir. anımsayabilirsiniz.
 Aruzun 24 farklı kalıbıyla yazılabilir.
o Her dizesi, farklı bir aruz kalıbın- İpucu 2: Murabba kelimesinin kökeni “rba” harflerin-
dan oluşabilir. den gelir. Rabia (4) üzerinden murabbanın, rubainin
 Bu türün en ünlü şairi Ömer Hayyam’dır. dört dizeden oluştuğunu anımsayabilirsiniz.

Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ

 A. TERBİ TAHMİS

 Dörtleme, dörtlü hâle getirme anlamına ge-  Bir gazelin beyitlerinin önüne üç mısra
lir. daha eklenerek beşleme yapılmasıyla or-
 Bir gazelin “önüne” iki mısra daha getirile- taya çıkan nazım şeklidir.
rek oluşturulur.
 (aaa)aa, (bbb)ba, (ccc)ca… şeklinde kafiye-
 (aa)aa,(bb)ba…
lenir.

ŞARKI TAŞTİR

 Türklerin Türk edebiyatına kazandırdığı

 Bir gazelin beyitleri arasına üç mısra ekle-
bir başka türdür.
 Halk edebiyatındaki türkünün nerek oluşturulur.
karşılığıdır.  a(aaa)a, b(bbb)a, c(ccc)a… şeklinde kafiye-
 Bestelenme amacıyla yazılır. lenir.
 3-5 dörtlük arasında yazılır.
 Nakaratlara sahiptir.
 aaaa (axax), bbba, ccca, ddda… TERKİBİBENT
şeklinde kafiyelenir.
 Şarkının 3. dizesine miyan adı  Beyitlerin bir araya gelerek bentleri oluş-
verilir. En duygulu kısımdır.
turmasıyla ortaya çıkan nazım şeklidir.
 Murabbadan esinlenildiği söylenir.
 5-15 bent arasında yazılır.
 İlk şarkı yazarı: Nail-i Kadim
 En çok şarkı yazan: Enderunlu  Her bent 5-10 beyitten oluşur.
Vasıf o Aa xa xa xa xa bb
www.edebiyatveturkce.com

 En iyi şarkı yazan: Nedim o Cc xc xc xc xc dd

 Yahya Kemal de şarkı türünü kullanır. o Ee xe xe xe xe ff
 Bentlerin sonundaki beyitlere vasıta beyti
Kalbim yine üzgün seni andım da derinden, denir ve vasıta beyti her bendin sonunda
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden! değişir.
Üzgün ve kırılmış gibi en ince yerinden,  Eleştiri, toplumsal konular, felsefik içerik
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden! şeklinde yazılır.
 Mersiyelerin çoğu terkibibent şeklinde
karşımıza çıkar.
BENTLERLE KURULAN NAZIM ŞEKİLLERİ  Ziya Paşa, Bağdatlı Ruhi bu türün en
önemli temsilcileridir.

MUHAMMES
TERCİİBENT

 Beş mısradan oluşur.

 Terkibibent ile ortak özellikler gösteren bu
 aaaaa, bbbba, cccca… şeklinde kafiyelenir.
nazım şekli vasıta beyti ve konu yönünden
 4-8 bent arasında yazılır.
terkibibentten ayrılır.
 Konuları genellikle fanilik, tasavvuf gibi ko-
 Terkbibentte vasıta beyti değişirken tercii-
nulardır.
bentte vasıta beyti sabittir.
 Muhammes sayesinde farklı nazım şekil-
 Zıtlıklar, metafizik gibi konularda yazılır.
leri türetilmiştir:
o Tardiye  Ziya Paşa ve Şeyh Galip bu türde karşımıza
o Tahmis çıkar.
o Taştir

TARDİYE

 Son dizelerin kendi aralarında kafiyeli olan

muhammeslerdir.
 aaaab, ccccb, ddddb şeklinde kafiyelenir.

Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ