154

5.1. Εισαγωγή
Η ταχύτητα και η επιτάχυνση των
σωμάτων, καθώς και τα μεγέθη που
ορίζονται με βάση αυτά, όπως η
κινητική ενέργεια και η ορμή, ανή-
κουν στην κατηγορία των μεγεθών
που δεν έχουν μια μόνο τιμή. Η τιμή
τους εξαρτάται από το πού βρίσκε-
ται εκείνος που τα μετράει. Έτσι, ο
επιβάτης του τρένου νομίζει ότι ο
συνεπιβάτης του είναι ακίνητος,
όμως ένας παρατηρητής στην απο-
βάθρα του σταθμού τον βλέπει να
κινείται με την ταχύτητα του τρέ-
νου. Όταν αναφερόμαστε στα μεγέ-
θη αυτά, χωρίς άλλη διευκρίνηση,
θα εννοούμε τις τιμές που βρίσκει
ένας παρατηρητής ακίνητος πάνω
στη Γη.
Εκ τ ό ξ ε υ σ η δ ι α σ τ η μ ι κ ο ύ λ ε ω -
Οι παρατηρητές, που περιγράφουν με διαφορετικό τρόπο την κίνη- φ ο ρ ε ί ο υ.
ση των σωμάτων, πρέπει να συνεννοούνται μεταξύ τους. Σ’ αυτή την Ει κ ό ν α 5 -1.
ανάγκη ανταποκρίθηκε ο Γαλιλαίος με τους μετασχηματισμούς του,
που επιτρέπουν να μετατρέψουμε τα δεδομένα της κίνησης σε ένα
σύστημα αναφοράς σε δεδομένα για ένα άλλο σύστημα αναφοράς
που κινείται με σταθερή ταχύτητα ως προς το πρώτο (αδρανειακό σύ-
στημα).
Στη μελέτη των προβλημάτων μας μπορούμε να επιλέξουμε το σύ-
στημα αναφοράς της κίνησης, με στόχο να κάνουμε τους υπολογι-
σμούς μας όσο γίνεται απλούστερους. Συχνά, ως σύστημα αναφοράς
παίρνουμε αυτό που συνδέεται με το κέντρο μάζας του συστήματος.
Ένα τέτοιο σύστημα αναφοράς, λ.χ. θα διευκόλυνε τη μελέτη της κί-
νησης των πυραύλων, που χωρίς αυτούς οι γνώσεις μας για το ηλιακό
σύστημα θα ήταν πολύ φτωχότερες.
Τέλος, όχι μόνο η ταχύτητα των σωμάτων αλλά και η ταχύτητα των
κυμάτων εξαρτάται από τη σχετική κίνηση πηγής - παρατηρητή. Αυτό
σημαίνει ότι διαφορετικοί παρατηρητές αντιλαμβάνονται με διαφο-
ρετικό τρόπο το ίδιο κύμα. Το φαινόμενο Doppler, όπως είναι γνωστό,
το αξιοποιούν για τη μέτρηση της ταχύτητας των αυτοκινήτων ή των
αεροπλάνων με το ραντάρ, οι αστρονόμοι για να παρακολουθήσουν
την κίνηση πολύ μακρινών ουράνιων σωμάτων, αλλά και οι γιατροί
για να παρακολουθήσουν τη ροή του αίματος.

5.2. Κρούσεις
Κρούση ανάμεσα σε δύο μπά-
Όταν δύο σώματα συγκρούονται, για παράδειγμα όταν χτυπάνε
λ ε ς μ π ι λ ι ά ρ δ ο υ.
δύο μπάλες του μπιλιάρδου (σχ. 5.1), η κινητική κατάστασή τους ή
Σ χ ήμ α 5 -1.
τουλάχιστον ενός από αυτά μεταβάλλεται απότομα. Οι απότομες
αυτές αλλαγές της κίνησης προκαλούνται από τις ισχυρές δυνάμεις

22-0183.indd 154 1/2/2018 1:40:57 µµ

 155

που αναπτύσσονται ανάμεσα στα σώματα που συγκρούονται, κατά

τη διάρκεια της επαφής τους.
Η έννοια της κρούσης έχει επεκταθεί και στο μικρόκοσμο όπου συ-
μπεριλαμβάνει και φαινόμενα όπου τα «συγκρουόμενα» σωματίδια
δεν έρχονται σε επαφή. Για παράδειγμα όταν ένα σωματίδιο α (πυ-
ρήνας He) κινείται προς ένα άλλο πυρήνα (Π), οι αλληλεπιδράσεις
τους, που είναι πολύ ασθενείς όταν βρίσκονται μακριά, γίνονται πολύ
ισχυρές όταν τα σωματίδια πλησιάσουν με αποτέλεσμα την απότομη
αλλαγή στην κινητική τους κατάσταση. Η χρονική διάρκεια μεταβο-
λής της κινητικής τους κατάστασης είναι πολύ μικρή. Αν μπορούσαμε
να κινηματογραφήσουμε το φαινόμενο θα βλέπαμε ότι μοιάζει με τη
σύγκρουση δύο σωμάτων, μόνο που εδώ τα σώματα δεν έρχονται σε
επαφή. Ονομάζουμε, λοιπόν, κρούση και κάθε φαινόμενο του μικρό-
κοσμου, στο οποίο τα «συγκρουόμενα» σωματίδια, αλληλεπιδρούν
με σχετικά μεγάλες δυνάμεις για πολύ μικρό χρόνο. Το φαινόμενο
αυτό στη σύγχρονη φυσική ονομάζεται και σκέδαση (σχ. 5.2).

Κρούση ενός σωματίου α, με αρχικά ακίνητο πυρήνα.

Σ χ ή μ α 5 -2 .

Ανάλογα με τη διεύθυνση που κινούνται τα σώματα πριν συγκρου-

στούν οι κρούσεις διακρίνονται σε κεντρικές, έκκεντρες και πλάγιες.
Κεντρική, (ή μετωπική) ονομάζεται η κρούση κατά την οποία τα δι-
ανύσματα των ταχυτήτων των κέντρων μάζας των σωμάτων που συ-
γκρούονται βρίσκονται πάνω στην ίδια ευθεία. Αν τα σώματα που
συγκρούονται είναι σφαίρες και η κρούση τους είναι κεντρική, οι τα-
χύτητές τους μετά την κρούση θα βρίσκονται επίσης στην ίδια (αρχι-
κή) διεύθυνση (σχ. 5.3).
(α) έ κ κ ε ν τ ρ η κ ρ ο ύ σ η.
( β) π λ ά γ ι α κ ρ ο ύ σ η.
Σ χ ήμ α 5 - 4 .
πριν την κρούση μετά την κρούση
Κ ε ν τ ρ ι κ ή κ ρ ο ύ σ η μ ε τ α ξ ύ δ ύ ο σ φ α ι ρ ών.
Σχήμα 5 -3.

Έκκεντρη, ονομάζεται η κρούση στην οποία οι τα-

χύτητες των κέντρων μάζας των σωμάτων που συ-
γκρούονται είναι παράλληλες (σχ. 5.4α).
Πλάγια ονομάζεται η κρούση αν οι ταχύτητες των
σωμάτων βρίσκονται σε τυχαίες διευθύνσεις (σχ.
5.4β).
Πλάγια κρούση
Ει κ ό ν α 5 -2 .

22-0183.indd 155 1/2/2018 1:40:57 µµ

 156

Η διατήρηση της ορμής στις κρούσεις

Επειδή η κρούση είναι ένα φαινόμενο που διαρκεί πολύ λίγο χρόνο,
οι ωθήσεις των εξωτερικών δυνάμεων - αν υπάρχουν - είναι αμελητέ-
ες κατά τη διάρκεια της κρούσης. Το σύστημα των σωμάτων που συ-
γκρούονται μπορεί να θεωρηθεί μονωμένο, για τη χρονική διάρκεια
της κρούσης, επομένως η ορμή του συστήματος διατηρείται.
Η ορμή ενός συστήματος σωμάτων, κατά τη διάρκεια της κρού-
σης, διατηρείται.
Αν pπριν η ορμή του συστήματος αμέσως πριν την κρούση και pμετά η
ορμή του συστήματος αμέσως μετά την κρούση, ισχύει:
pπριν= pμετά
Η ενέργεια στις κρούσεις
Κατά τη σύγκρουση δύο σωμάτων ένα μέρος της μηχανικής τους
ενέργειας μετατρέπεται σε θερμότητα. Στην ιδανική περίπτωση που Δύ ο σ ω μ ά τ ι α α σ υ γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ι .
Το έ ν α , π ρ ι ν τ η ν κ ρ ο ύ σ η, ή τ α ν
η μηχανική ενέργεια των σωμάτων δε μεταβάλλεται με την κρούση, π ρ α κ τ ι κ ά α κ ί ν η τ ο.
η κρούση ονομάζεται ελαστική. Επειδή η κρούση είναι ένα φαινόμε-
Ει κ ό ν α 5 - 3 .
νο αμελητέας χρονικής διάρκειας, η δυναμική ενέργεια των σωμάτων
-που εξαρτάται από τη θέση τους στο χώρο- δε μεταβάλλεται. Επο-
μένως :
Ελαστική είναι η κρούση στην οποία διατηρείται η κινητική ενέρ-
γεια του συστήματος των συγκρουόμενων σωμάτων.
Στο μακρόκοσμο η ελαστική κρούση αποτελεί μια εξιδανίκευση.
Προσεγγιστικά ελαστική μπορεί να θεωρηθεί η κρούση ανάμεσα σε
δύο πολύ σκληρά σώματα, όπως ανάμεσα σε δύο μπάλες του μπι-
λιάρδου. Στο μικρόκοσμο όμως έχουμε κρούσεις απολύτως ελαστικές
όπως αυτή που περιγράψαμε προηγουμένως ανάμεσα στο σωμάτιο
α και τον πυρήνα.
Ανελαστική, ονομάζεται η κρούση στην οποία ένα μέρος της αρ-
χικής κινητικής ενέργειας των σωμάτων μετατρέπεται σε θερμό-
τητα.
Η κρούση ανάμεσα στα αυτο-
Μια ειδική περίπτωση ανελαστικής κρούσης είναι εκείνη που οδη-
κ ί ν η τ α τ ης ε ι κ ό ν α ς ε ί ν α ι σ χε -
γεί στη συγκόλληση των σωμάτων - στη δημιουργία συσσωματώμα- δ ό ν π λ α σ τ ι κ ή.
τος. Αυτή η κρούση ονομάζεται πλαστική. Ει κ ό ν α 5 - 4 .

5.3. Κεντρική Ελαστική Κρούση Δύο

Σφαιρών
Δύο σφαίρες Σ1 και Σ2 με μάζες m1 και
m2 κινούνται με ταχύτητες υ1 και υ2, όπως
στο σχήμα 5.5. Οι σφαίρες συγκρούονται
κεντρικά και ελαστικά και μετά την κρούση
έχουν ταχύτητες υ΄1 και υ΄2 . Εάν γνωρίζουμε
τις ταχύτητες των σφαιρών πριν την κρούση π ρ ι ν τ η ν κ ρ ο ύ σ η μετά την κρούση
και τις μάζες τους μπορούμε να υπολογί- Σ χ ήμ α 5 - 5 .
σουμε τις ταχύτητές τους μετά την κρούση.

22-0183.indd 156 1/2/2018 1:40:58 µµ

 157

Για την κρούση ισχύουν :

΄ ΄ (διατήρηση της ορμής) 5.1

΄ ΄ (διατήρηση της κινητικής ενέρ-

γειας) 5.2
η (5.1) γράφεται και ΄ ΄ 5.3
ενώ η (5.2) γράφεται ΄ ΄ 5.4
Διαιρούμε τις (5.4) και (5.3) κατά μέλη και βρίσκουμε
΄ ΄ 5.5
Επιλύοντας το σύστημα των (5.1) και (5.5) ως προς υ1΄ και υ2΄ βρίσκου-
με
΄ 5.6

και ΄ 5.7

Στην περίπτωση όπου m1 = m2

Σημείωση : Κα τ ά τ ο ν υ π ολ ο γ ι -
οι (5.6) και (5.7) γίνονται σ μ ό τ ων τ α χ υ τ ή τ ων τ ων σ φ α ι -
ρ ών υ π ο θ έ σ α μ ε ό τ ι ο ι σ φ α ί ρ ε ς
υ΄1 = υ2 και υ΄2= υ1 μ ε τ ά τ η ν κ ρ ο ύ σ η σ υν ε χ ί ζο υν
να κινούνται προς την ίδια κα-
Δηλαδή οι σφαίρες ανταλλάσσουν ταχύτητες. τ ε ύ θ υν σ η. Αν μ ε τ ά τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς
π ρ ο κ ύ ψ ε ι α ρν η τ ι κ ή τ ι μ ή γ ι α
Στην περίπτωση που η Σ2 ήταν ακίνητη πριν την κρούση (υ2=0) τ η ν υ'1 θ α σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ μ ε ό τ ι η
οι (5.6) και (5.7) γίνονται Σ1 ά λ λ α ξ ε φ ο ρ ά κ ί ν η σ ης μ ε τ ά
τ η ν κ ρ ο ύ σ η.

΄ 5.8

και ΄ 5.9

5.4. Ελαστική Κρούση Σώματος με άλλο

Ακίνητο Πολύ Μεγάλης Μάζας
Αν η σφαίρα Σ2 της προηγούμενης παραγράφου έχει πολύ μεγαλύ-
τερη μάζα από τη Σ1 και είναι ακίνητη πριν την κρούση οι σχέσεις (5.8)
και (5.9) δίνουν
υ΄1 = -υ1
και υ΄2 = 0
Αν η κ ρ ο ύ σ η ε ί ν α ι ε λ α σ τ ι κ ή η
Δηλαδή η σφαίρα μικρής μάζας ανακλάται με ταχύτητα ίδιου μέτρου σφαίρα ανακλάται με ταχύτη-
και αντίθετης φοράς από αυτήν που είχε πριν την κρούση. Το σώμα τ α ί δ ι ο υ μ έ τ ρ ο υ.
μεγάλης μάζας παραμένει πρακτικά ακίνητο. Σ χ ήμ α 5 - 6 .

22-0183.indd 157 1/2/2018 1:40:58 µµ

 158

Σύμφωνα με τα παραπάνω όταν μια σφαίρα μικρής μάζας προ-

σκρούει ελαστικά και κάθετα στην επιφάνεια ενός τοίχου ή στο δά-
πεδο ανακλάται με ταχύτητα ίδιου μέτρου και αντίθετης φοράς (σχ.
5.6).
Στην περίπτωση που η σφαίρα προσκρούει ελαστικά και πλάγια σε
έναν τοίχο αναλύουμε την ταχύτητά της σε δύο συνιστώσες, τη μία
(υx) κάθετη στον τοίχο και την άλλη (υy) παράλληλη με αυτόν (σχ. 5.7).
Σύμφωνα με τα παραπάνω η κάθετη στον τοίχο συνιστώσα της τα-
χύτητας θα αλλάξει φορά και θα διατηρήσει το μέτρο της (υ΄x = -υx).
Η δύναμη που ασκείται στη σφαίρα κατά την κρούση είναι κάθε-
τη στον τοίχο, άρα η y συνιστώσα της ταχύτητας δε μεταβάλλεται
(υ΄y = υy).
Το μέτρο της ταχύτητας μετά την κρούση είναι

΄ ΄ ΄
Αν η κ ρ ο ύ σ η ε ί ν α ι ε λ α σ τ ι κ ή η
δηλαδή το μέτρο της ταχύτητας της σφαίρας δε μεταβάλλεται. σφαίρα ανακλάται με ταχύτη-
τ α ί δ ι ο υ μ έ τ ρ ο υ κ α ι η γ ων ί α
Αν π και α οι γωνίες που σχηματίζουν η υ και η υ΄, αντίστοιχα, με την π ρ ό σ π τ ω σ ης ε ί ν α ι ί σ η μ ε τ η
κάθετη στον τοίχο ισχύει γ ων ί α α ν ά κ λ α σ ης.
΄ Σ χ ήμ α 5 -7.
και
΄
όμως ΄ και
οπότε
και
Δηλαδή η γωνία πρόσπτωσης της σφαίρας είναι ίση με τη γωνία ανά-
κλασης.

Παράδειγμα 5.1
Βλήμα μάζας m = 0,02 kg κινείται οριζόντια με ταχύτητα υ = 200
m/s και σφηνώνεται σε ακίνητο ξύλο μάζας Μ = 0,98 kg που βρίσκεται
πάνω σε οριζόντιο επίπεδο. Να βρεθεί α) η ταχύτητα του συσσωμα-
τώματος μετά την κρούση, β) η μηχανική ενέργεια που χάθηκε κατά
την κρούση, γ) το διάστημα που θα διανύσει το συσσωμάτωμα μέ-
χρι να σταματήσει. Ο συντελεστής τριβής του συσσωματώματος με
το οριζόντιο επίπεδο είναι μκ = 0,5 και η επιτάχυνση της βαρύτητας
m/s2.
Απάντηση :
α) Έστω V η ταχύτητα του συσσωματώματος αμέσως μετά την κρούση.

Σχήμα 5 - 8.

22-0183.indd 158 1/2/2018 1:40:58 µµ

 159

Συμβολίζουμε με pπριν την ορμή του συστήματος αμέσως πριν την

κρούση και με pμετά την ορμή αμέσως μετά την κρούση.
pπριν= pμετά
Επιλέγοντας θετική κατεύθυνση προς τα δεξιά (σχ. 5.8), η αρχή διατή-
ρησης της ορμής γράφεται αλγεβρικά:
άρα

β) Η μηχανική ενέργεια που χάθηκε κατά την κρούση είναι

γ) Εφαρμόζοντας το θεώρημα έργου - ενέργειας για το συσσωμάτωμα

έχουμε
ή άρα

Παράδειγμα 5.2
Δύο σώματα με μάζες m1= 2 kg και m2= 3 kg κινούνται σε κάθετες
διευθύνσεις με ταχύτητες υ1= 10 m/s και υ2= 5 m/s και κάποια στιγμή
συγκρούονται πλαστικά. Να βρεθεί η ταχύτητα του συσσωματώμα-
τος που δημιουργείται από την πλαστική κρούση των δύο σωμάτων.
Απάντηση :
Έστω V η ταχύτητα του συσσωματώματος αμέσως μετά την κρούση.
Αν pπριν η ορμή του συστήματος αμέσως πριν την κρούση και pμετα η
ορμή αμέσως μετά την κρούση θα είναι
pπριν= pμετά
Αναλύουμε το διάνυσμα V σε δύο συνιστώσες τη Vx κατά την διεύ-
θυνση x και τη Vy κατά τη διεύθυνση y (σχ. 5.8). Όταν δύο διανύσματα
είναι ίσα, είναι ίσες και οι συνιστώσες τους, επομένως
pxπριν= pxμετά Σ χ ήμ α 5 - 8 .
pπριν= pμετά ή
pyπριν= pyμετά

από όπου βρίσκουμε και

και και

5.5. Αδρανειακά και Μη Αδρανειακά

Συστήματα
Η κίνηση ενός ανθρώπου ο οποίος μετακινείται πάνω σε ένα πλοίο
που πλέει κατά μήκος της ακτής δε γίνεται αντιληπτή με τον ίδιο τρό-

22-0183.indd 159 1/2/2018 1:40:58 µµ

 109

4.1. Εισαγωγή
Στην προσπάθειά μας να απλοποιήσουμε τη μελέτη της κίνησης των
σωμάτων, αντιμετωπίσαμε ως τώρα τα σώματα ως υλικά σημεία. Το
υλικό σημείο ορίζεται ως σώμα που έχει όλες τις άλλες ιδιότητες της
ύλης εκτός από διαστάσεις. Ένα υλικό σημείο, μη έχοντας διαστάσεις,
έχει τη δυνατότητα να εκτελεί μόνο μεταφορικές κινήσεις.
Στην πραγματικότητα όλα τα σώματα έχουν διαστάσεις και γι’ αυτό,
εκτός από το να εκτελούν μεταφορική κίνηση, μπορούν να αλλάζουν
προσανατολισμό στο χώρο, να εκτελούν δηλαδή περιστροφική (στρο-
φική) ή, ακόμη, σύνθετη κίνηση, δηλαδή συνδυασμό μεταφορικής και
στροφικής κίνησης.
Αν σε κάποιο στερεό σώμα ασκηθούν δυνάμεις το σώμα παραμορ-
φώνεται, λίγο ή πολύ και μόνιμα ή προσωρινά. Τα υποθετικά στερεά
που δεν παραμορφώνονται όταν τους ασκούνται δυνάμεις λέγονται
μηχανικά στερεά.
Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με τη μελέτη της ισορροπίας
και της κίνησης μηχανικών στερεών. Όπου αναφερόμαστε σε στερεό
θα εννοούμε μηχανικό στερεό.

4.2. Οι Κινήσεις των Στερεών Σωμάτων

Ένα στερεό σώμα μπορεί να κάνει μεταφορική, στροφική και σύν-
θετη κίνηση.
Στη μεταφορική κίνηση κάθε στιγμή όλα τα σημεία του σώματος
έχουν την ίδια ταχύτητα. Παράδειγμα τέτοιας κίνησης είναι η κίνηση
ενός κιβωτίου που ολισθαίνει πάνω σε οριζόντιο επίπεδο. Στη μετα-
φορική κίνηση των στερεών ισχύουν οι νόμοι που διέπουν την κίνηση
των υλικών σημείων.
Μεταφορική μπορεί να είναι και μια καμπυλόγραμμη κίνηση. Το
σώμα του σχήματος 4.2α κάνει μεταφορική κίνηση αν η ταχύτητα του
σημείου Α είναι ίση με την ταχύτητα του σημείου Β. Αυτό είναι δυνα-
τό. Όταν ένα στερεό κάνει μεταφορική κίνηση, το ευθύγραμμο τμήμα
που συνδέει δύο τυχαία σημεία του μετατοπίζεται παράλληλα προς
τον εαυτό του. Μεταφορική είναι και η κίνηση που εκτελούν οι θαλα-
μίσκοι στον τροχό του λούνα πάρκ (σχ. 4.2β).
Το κ ιβώ τ ιο ε κ τ ε λ ε ί μεταφορι -
κ ή κ ίν ηση. Ό λ α τ ου τα σημεί α
έ χου ν τ ην ίδια τ αχ ύτ ητα.
Σχήμα 4-1.
(a) Η τ ρ ο χ ι ά κ ά θ ε σ η μ ε ί ο υ
ε ί ν α ι κ α μ π ύλ η. Η κ ί ν η σ η τ ο υ
σώματος είναι μεταφορική
α φ ο ύ τ ο ε υ θ ύ γρ α μ μ ο τ μ ή μ α
ΑΒ παραμένει διαρκώς πα-
ρ ά λ λ ηλ ο π ρ ο ς τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ.
( β) Ο τ ρ ο χό ς τ ο υ λ ο ύν α π ά ρ κ
κ ά ν ε ι σ τ ρ ο φ ι κ ή κ ί ν η σ η. Ω σ τ ό -
σο κάθε θα λαμίσκος κάνει με-
τ α φ ο ρ ι κ ή κ ί ν η σ η.
Σ χ ήμ α 4 -2 .

(α) ( β)

22-0183.indd 109 1/2/2018 1:40:39 µµ

 110

Στη στροφική κίνηση το σώμα αλλάζει προσανατολισμό. Στη στρο-

φική κίνηση υπάρχει μια ευθεία - ο άξονας περιστροφής - που όλα
της τα σημεία παραμένουν ακίνητα ενώ τα υπόλοιπα σημεία του σώ-
ματος κάνουν κυκλική κίνηση.
Κατάλληλο μέγεθος για να περιγράψει το πόσο γρήγορα περιστρέ-
φεται ένα σώμα κάποια στιγμή, είναι η γωνιακή ταχύτητα ω. Η γωνι-
ακή ταχύτητα είναι διάνυσμα πάνω στον άξονα περιστροφής.
Στο σώμα που στρέφεται, κάθε σημείο κινείται με γωνιακή ταχύτη-
τα ω και γραμμική ταχύτητα που υπολογίζεται από τη σχέση υ = ωr,
όπου r η απόστασή του από τον άξονα περιστροφής.
Αν η γωνιακή ταχύτητα ενός σώματος που περιστρέφεται είναι
σταθερή θα λέμε ότι κάνει ομαλή στροφική κίνηση.
Ας υποθέσουμε ότι ο δίσκος του σχήματος 4.3 τη χρονική στιγμή t1
έχει γωνιακή ταχύτητα ω1 ενώ τη χρονική στιγμή η γωνιακή
του ταχύτητα γίνεται ω2 = ω1 + dω .

(α) Η γ ων ι α κ ή τ α χ ύ τ η τ α τ ο υ δί σ κ ο υ α υ ξά ν ε τ α ι κ α τ ά d ω. Ο δί σ κ ο ς έ χε ι γ ων ι -
α κ ή ε π ιτ ά χ υ ν σ η α γ ω ν .
Σχήμα 4 -3.

Ο ρυθμός μεταβολής της γωνιακής ταχύτητας του σώματος τη στιγ-

μή t, ονομάζεται γωνιακή επιτάχυνση του σώματος.
ω
αγων =

Η γωνιακή επιτάχυνση έχει την κατεύθυνση του διανύσματος dω

και μονάδα .
Όταν ένα σώμα μετακινείται στο χώρο και ταυτόχρονα αλλάζει
ο προσανατολισμός του λέμε ότι κάνει σύνθετη κίνηση. Τέτοια κί-
νηση κάνει π.χ. ο τροχός ενός αυτοκινήτου, όταν κινείται το αυτοκίνη-
το. Όπως συμβαίνει και με το υπόλοιπο αυτοκίνητο, ο τροχός αλλάζει
θέση στο χώρο (μεταφορική κίνηση) και ταυτόχρονα περιστρέφεται
γύρω από τον άξονά του. Σύνθετη κίνηση είναι και η κίνηση που κάνει
μια ρακέτα αν κρατώντας τη από τη λαβή την πετάξουμε ψηλά. Η
σύνθετη κίνηση μπορεί να μελετηθεί ως επαλληλία μιας μεταφορι-
κής και μιας στροφικής κίνησης.
Το σχήμα 4.4 δείχνει ένα τροχό που κυλίεται. Η κίνησή του μπορεί
να θεωρηθεί ως το αποτέλεσμα της επαλληλίας μιας μεταφορικής
κίνησης, στην οποία όλα τα σημεία του τροχού, κάθε στιγμή, έχουν
την ίδια ταχύτητα υcm (σχ. 4.4α) και μιας στροφικής κίνησης, γύρω

22-0183.indd 110 1/2/2018 1:40:39 µµ

 111

από άξονα που περνάει από το κέντρο του τροχού και είναι κάθετος
σ’ αυτόν (σχ. 4.4β). Στη στροφική κίνηση όλα τα σημεία του τροχού
που απέχουν το ίδιο από τον άξονα περιστροφής έχουν ταχύτητες με
το ίδιο μέτρο υ, εφαπτόμενες στην κυκλική τους τροχιά. Η ταχύτη-
τα κάθε σημείου του τροχού είναι η συνισταμένη της ταχύτητας υcm,
λόγω μεταφορικής κίνησης και της υ λόγω της στροφικής (σχ. 4.4γ).
Όπως γνωρίζουμε για την ταχύτητα υ λόγω στροφικής κίνησης ισχύει
υ = ωR . Θα δούμε παρακάτω ότι ισχύει και , δηλαδή .

Η κ ύλ ι σ η τ ο υ τ ρ ο χο ύ (γ) ε ί ν α ι
ε π α λ λ ηλ ί α τ ης μ ε τ α φ ο ρ ι κ ής
κ ί ν η σ ης (α) κ α ι τ ης σ τ ρ ο φ ι -
κ ής κ ί ν η σ ης ( β). Η τ α χ ύ τ η τ α
κ ά θ ε σ η μ ε ί ο υ τ ο υ τ ρ ο χο ύ ε ί ν α ι
η σ υν ι σ τ α μ έ ν η τ ης τ α χ ύ τ η τ α ς
π ο υ έ χε ι λ ό γ ω μ ε τ α φ ο ρ ι κ ής κ ί -
ν η σ ης (υ c m ) κ α ι τ ης τ α χ ύ τ η τ α ς
λ ό γ ω π ε ρ ι σ τ ρ ο φ ής (υ).
Σ χ ήμ α 4 - 4 .

Η τ ρ ο χ ι ά ε ν ό ς μ ι κ ρ ο ύ λ α μ π τ ή ρ α π ο υ τ ο π ο θ ε τ ήθ η κ ε σ τ η ν π ε ρ ι φ έ ρ ε ι α κ υλ ι ό μ ε -
ν ο υ τ ρ ο χο ύ. Το κ έ ν τ ρ ο τ ο υ τ ρ ο χο ύ κ ι ν ε ίτ α ι ε υ θ ύ γρ α μ μ α .
Ει κ ό ν α 4 -1.

Το κέντρο μάζας.
Μια έννοια που απλοποιεί τη μελέτη του στερεού σώματος είναι η
έννοια του κέντρου μάζας του σώματος.
Στην εικόνα 4.2 φαίνεται η κίνηση ενός κλειδιού πάνω σε λείο ορι-
ζόντιο επίπεδο μετά από μία ώθηση που δέχτηκε. Η συνολική δύναμη
που ασκείται στο κλειδί είναι μηδέν. Αν το κλειδί ήταν υλικό σημείο
θα έκανε ευθύγραμμη ομαλή κίνηση. Παρατηρήστε ότι υπάρχει ένα
σημείο του που κάνει ακριβώς τέτοια κίνηση. Το σημείο αυτό είναι το
κέντρο μάζας του κλειδιού.

Το κ λ ε ι δί τ ης φ ω τ ο γρ α φ ί α ς
κ ά ν ε ι σ ύν θ ε τ η κ ί ν η σ η. Το κ έ -
ν τ ρ ο μ ά ζα ς τ ο υ ό μ ω ς κ ά ν ε ι ε υ -
θ ύ γρ α μ μ η ο μ α λ ή κ ί ν η σ η.
Ει κ ό ν α 4 -2 .

22-0183.indd 111 1/2/2018 1:40:39 µµ

 112

Κέντρο μάζας (cm) ενός στερεού σώματος ονο-

μάζεται το σημείο εκείνο που κινείται όπως ένα
υλικό σημείο με μάζα ίση με τη μάζα του σώμα-
τος, αν σε αυτό ασκούνταν όλες οι δυνάμεις που
ασκούνται στο σώμα.
Το κέντρο μάζας ομογενών και συμμετρικών σωμά-
των συμπίπτει με το κέντρο συμμετρίας τους. Π.χ.
το κέντρο μάζας ενός κύβου είναι το σημείο τομής
των διαγωνίων του, το κέντρο μάζας μιας σφαίρας
είναι το κέντρο της σφαίρας.
Το κέντρο μάζας ενός σώματος μπορεί να βρί-
σκεται και έξω από το σώμα. Τέτοια είναι η περί-
πτωση ισοπαχούς ομογενούς δακτυλίου, το κέντρο μάζας του οποίου Το κ έ ν τ ρ ο μ ά ζα ς τ ο υ δί σ κ ο υ
κ ι ν ε ίτ α ι ό π ω ς έ ν α υλ ι κ ό σ η -
βρίσκεται στο κέντρο του. Αν ένα σώμα βρίσκεται μέσα σε ομογενές μείο που βά λλεται πλάγια.
πεδίο βαρύτητας το κέντρο μάζας του συμπίπτει με το κέντρο βά- Ει κ ό ν α 4 - 3 .
ρους, το σημείο δηλαδή από το οποίο περνάει πάντα το βάρος του
σώματος, όπως και να τοποθετηθεί.

Η κύλιση του τροχού

Ας επανέλθουμε στην κύλιση του τροχού (σχ. 4.5). Κατά την κύλιση
κάθε σημείο του τροχού έρχεται διαδοχικά σε επαφή με το δρόμο.
Έτσι, όταν ο τροχός σε χρόνο dt μετακινηθεί κατά ds, ένα σημείο Α
της περιφέρειας του θα έχει στραφεί κατά τόξο μήκους ds, στο οποίο
αντιστοιχεί η επίκεντρη γωνία dθ. Η ταχύτητα υcm του κέντρου μάζας
του τροχού είναι
4.1

όμως ή
Ό τ α ν τ ο κ έ ν τ ρ ο μ ά ζα ς τ ο υ
τ ρ ο χο ύ μ ε τ α κ ι ν η θ ε ί κ α τ ά d s ,
κάθε σημείο στην περιφέρειά
αντικαθιστώντας στην (4.1) έχουμε και, επειδή , του στρέφεται κατά το ίδιο
τ ό ξο.
τελικά παίρνουμε Σ χ ήμ α 4 - 5 .

Έστω ένας τροχός που κυλίεται πάνω σε πλάγιο επίπεδο (σχ. 4.6).
Η γωνιακή ταχύτητα του τροχού αυξάνεται, δηλαδή έχει γωνιακή επι-
τάχυνση. Το κέντρο μάζας του τροχού εκτελεί ομαλά επιταχυνόμενη
κίνηση. Αν η ταχύτητα του κέντρου μάζας του τροχού κάποια στιγμή
είναι , θα ισχύει

οπότε και τελικά

a α Σ τ ο ν τ ρ ο χό π ο υ κ υλ ά ε ι:
a α
όπου acm η επιτάχυνση του κέντρου μάζας και αγων η γωνιακή επιτά- Σ χ ήμ α 4 - 6 .
χυνση περιστροφής του τροχού.

22-0183.indd 112 1/2/2018 1:40:40 µµ

 113

4.3. Ροπή Δύναμης

Αν ασκήσουμε μια δύναμη σε ένα σώμα που έχει τη δυνατότητα να
στρέφεται γύρω από σταθερό άξονα το σώμα περιστρέφεται εκτός
αν ο φορέας της δύναμης περνάει από τον άξονα περιστροφής. Από
την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι η περιστροφή που προκαλεί μια
δύναμη εξαρτάται όχι μόνο από την κατεύθυνση και το μέγεθος της
δύναμης αλλά και από το σημείο στο οποίο ασκείται η δύναμη. Για να
κλείσουμε μια πόρτα τη σπρώχνουμε κοντά στο πόμολο και όχι κο-
ντά στον άξονα περιστροφής της (μεντεσέδες), γιατί ακόμα και μικρή
δύναμη μπορεί να προκαλέσει στροφή της πόρτας όταν εφαρμόζεται Η ίδια δύ ν αμ η πε ρ ιστρέφει την
μακριά από τον άξονα περιστροφής. πόρ τ α πιο ε ύ κ ολ α ότ αν ασκεί -
τ αι μ ακ ρ ιά από τ ον ά ξονα πε-
Το μέγεθος το οποίο περιγράφει την ικανότητα μιας δύναμης να ρ ιστ ρ οφ ής. Η F΄ που ο φορέας
στρέφει ένα σώμα ονομάζεται ροπή της δύναμης και συμβολίζεται τ ης διέ ρ χ ε τ αι από τον άξονα
με το ελληνικό τ. δε μ πορ ε ί ν α πε ρ ιστρέψει το
σώ μ α.
Σχήμα 4-7.
Α) Ροπή δύναμης ως προς άξονα
Έστω ένα σώμα που έχει τη δυνατότητα να στρέφεται γύρω από
τον άξονα z΄z. Στο σώμα ασκείται δύναμη F που βρίσκεται σε επίπεδο
κάθετο στον άξονα περιστροφής.
Ροπή της δύναμης F, ως προς τον άξονα περιστροφής ονομάζεται
το διανυσματικό μέγεθος που έχει μέτρο ίσο με το γινόμενο του
μέτρου της δύναμης επί την κάθετη απόσταση l της δύναμης από
τον άξονα περιστροφής (μοχλοβραχίονας).

τ = Fl
Η ροπή έχει τη διεύθυνση του άξονα περιστροφής και η φορά της
δίνεται από τον κανόνα του δεξιού χεριού. Μονάδα ροπής είναι
το 1 Ν m.
Η φ ορ ά τ ης ρ οπής τ ης δ ύναμης
Για να προσδιορίσουμε τη φορά της ροπής κλείνουμε τα δάχτυλα F β ρ ίσκ ε τ αι μ ε τ ον κ ανόνα του
του δεξιού χεριού και τα τοποθετούμε έτσι ώστε να δείχνουν τη φορά δε ξ ιού χ ε ρ ιού.
κατά την οποία τείνει να περιστρέψει το σώμα η δύναμη. Ο αντίχει- Σχήμα 4-8.
ρας τότε δίνει τη φορά του διανύσματος της ροπής.
Αν η δύναμη F δε βρίσκεται σε επίπεδο κάθετο στον άξονα περι-
στροφής, η ροπή της είναι ίση με τη ροπή που δημιουργεί η συνιστώ-
σα της που βρίσκεται πάνω στο κάθετο επίπεδο (σχ. 4.9)
Στο κεφάλαιο αυτό θα μελετήσουμε μόνο περιπτώσεις στις οποίες όλες
οι δυνάμεις που ασκούνται στα σώματα βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο.
Σε τέτοια προβλήματα, για να περιγράψουμε την τάση μιας δύνα-
μης να περιστρέψει ένα σώμα προς τη μια ή την άλλη φορά, χρησι-
μοποιούμε την αλγεβρική τιμή της ροπής. Κατά σύμβαση θεωρούμε
θετική τη ροπή της δύναμης που τείνει να περιστρέψει το σώμα αντί-
θετα από τη φορά των δεικτών του ρολογιού και αρνητική τη ροπή Η ρ οπή τ ης δύ ν αμ ης F έχει μέ-
της δύναμης που τείνει να το περιστρέψει κατά τη φορά κίνησης των τρο Fx l
Σχήμα 4-9.
δεικτών του ρολογιού.

22-0183.indd 113 1/2/2018 1:40:40 µµ

 114

Στο σώμα του σχήματος 4.10 δρουν οι δυνάμεις F1 και F2 . Το σώμα

έχει τη δυνατότητα να στρέφεται γύρω από άξονα που διέρχεται από
το σημείο Ο και είναι κάθετος στο επίπεδο της σελίδας. Η συνολική
ροπή που δέχεται το σώμα είναι

Β) Ροπή δύναμης ως προς σημείο Σ τ ο σ ώ μ α α σ κ ο ύν τ α ι ο ι δ υ -

ν ά μ ε ι ς F1 κ α ι F2 . Η φ ο ρ ά
Αν σ’ ένα ελεύθερο σώμα ασκηθεί δύναμη που ο φορέας της δι- π ε ρ ι σ τ ρ ο φ ής τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς κ α -
έρχεται από το κέντρο μάζας του, το σώμα δεν περιστρέφεται (θα θ ο ρ ί ζε τ α ι α π ό τ ο α λγ ε βρ ι κ ό
εκτελέσει μεταφορική κίνηση). Αν όμως ο φορέας της δύναμης δε δι- ά θ ρ ο ι σ μ α τ ων ρ ο π ών.
έρχεται από το κέντρο μάζας του, το σώμα μαζί με τη μεταφορική Σ χ ήμ α 4 -10 .
κίνηση θα εκτελέσει και περιστροφική γύρω από ένα νοητό άξονα
(ελεύθερος άξονας) που διέρχεται από το κέντρο μάζας του σώματος
και είναι κάθετος στο επίπεδο που ορίζεται από τη δύναμη και το κέ-
ντρο μάζας του σώματος.
Μπορείτε να διαπιστώσετε τα παραπάνω με ένα μολύβι που βρί-
σκεται πάνω σε ένα τραπέζι. Ωθώντας το μολύβι στο κέντρο μάζας
του, το μολύβι κάνει μόνο μεταφορική κίνηση. Αν όμως ασκήσετε δύ-
ναμη στη μια του άκρη (ο φορέας της δεν πρέπει να διέρχεται από
το κέντρο μάζας του) τότε το μολύβι στρέφεται γύρω από έναν νοητό
άξονα που διέρχεται από το κέντρο μάζας του και ταυτόχρονα μετακι-
νείται. Η μεταφορική κίνηση μπορεί να μην είναι εμφανής αν η τριβή
ανάμεσα στο μολύβι και το τραπέζι είναι σημαντική .
Στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει σταθερός άξονας περιστροφής
χρησιμοποιείται η έννοια της ροπής της δύναμης ως προς σημείο.
Ροπή δύναμης F ως προς σημείο Ο ονομάζουμε το διανυσματικό
μέγεθος που έχει μέτρο ίσο με το γινόμενο του μέτρου της δύνα-
μης επί την απόστασή της από το σημείο Ο Πρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό ς τ ης φ ο ρ ά ς τ ης
ρ ο π ής δ ύ ν α μ ης ω ς π ρ ο ς σ η -
μείο με τον κανόνα του δεξιού
χε ρ ι ο ύ.
διεύθυνση κάθετη στο επίπεδο που ορίζεται από τη δύναμη και το Σ χ ήμ α 4 -11.
σημείο Ο και φορά που δίνεται από τον κανόνα του δεξιού χεριού.
Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση που σε ένα σώμα δρουν δύο
αντίρροπες δυνάμεις F1 και F2 με ίσα μέτρα. Δυο τέτοιες δυνάμεις
αποτελούν ζεύγος δυνάμεων. Αν η απόσταση των φορέων των δυο
δυνάμεων είναι d, η αλγεβρική τιμή της ροπής του ζεύγους ως προς
κάποιο σημείο Α (σχ. 4.12) που απέχει απόσταση x1 από τη δύναμη F1
και x2 από την F2, είναι
+
επομένως
Ο ι δυ ν άμ ε ις F 1 κ αι F 2 αποτε-
λ ού ν ζ ε ύγ ος. Η ρ οπή τους εί -
ν αι ίδια ω ς πρ ος οπο ι οδ ήποτε
Το ίδιο αποτέλεσμα θα είχαμε και ως προς οποιοδήποτε άλλο σημ ε ίο τ ου ε πιπέ δου τους.
σημείο. Επομένως, η ροπή ζεύγους δυνάμεων είναι ίδια ως προς Σχήμα 4-12.
οποιοδήποτε σημείο.

22-0183.indd 114 1/2/2018 1:40:41 µµ

 115

Παράδειγμα 4.1
Το στερεό του σχήματος 4.13 αποτελείται από δύο ομοαξονικούς
κυλίνδρους, με ακτίνες R1 = 4 cm και R2 = 3 cm, που στέφονται γύρω
από σταθερό άξονα x΄x. Ο άξονας x΄x συμπίπτει με τον άξονα συμμε-
τρίας των κυλίνδρων. Εξ αιτίας των βαρών που κρέμονται από τους
δύο κυλίνδρους, τα σκοινιά ασκούν στους κυλίνδρους δυνάμεις F1 =
6 Ν και F2 = 10 Ν. Να υπολογίσετε την ολική ροπή που δέχεται το
στερεό.
Απάντηση:
Η δύναμη F1 τείνει να στρέψει το στερεό κατά τη θετική φορά και
δημιουργεί θετική ροπή .
Η δύναμη F2 τείνει να το στρέψει κατά την αρνητική φορά και δημι-
ουργεί ροπή .
Η συνολική ροπή που δέχεται το στερεό είναι

Το αρνητικό πρόσημο δείχνει ότι το στερεό θα στραφεί όπως στρέ-

φονται οι δείκτες του ρολογιού.
Σχήμα 4-13.
Παράδειγμα 4.2
Η αβαρής ράβδος του σχήματος 4.14 μπορεί να στρέφεται γύρω
από άξονα που διέρχεται από το σημείο Ο και είναι κάθετος σε αυτή.
Το Ο απέχει από τα άκρα της ράβδου x1 = 5 cm και x2 = 8 cm. Στα άκρα
της ράβδου ασκούνται οι δυνάμεις F1 = 50 Ν και F2 = 40 Ν. Η δύναμη
F2 σχηματίζει γωνία φ = 30° με τη ράβδο. Πόση είναι η ολική ροπή
που δέχεται η ράβδος;
Απάντηση :
Η ροπή της F1 είναι θετική γιατί η δύναμη τείνει να στρέψει τη ράβδο
κατά τη θετική φορά. Είναι Σ χ ήμ α 4 -14 .

Για να υπολογίσουμε τη ροπή της F2 την αναλύουμε στις συνιστώσες

F2x και F2y με μέτρα και . Η ροπή της
F2x είναι μηδέν διότι ο φορέας της διέρχεται από τον άξονα (η από-
σταση της F2x από τον άξονα είναι μηδέν), ενώ η ροπή της F2y είναι
αρνητική και ίση με
.
Η συνολική ροπή που δέχεται η ράβδος είναι
.
Η συνολική ροπή είναι θετική, επομένως η ράβδος θα στραφεί αντί-
θετα με τη φορά της κίνησης των δεικτών του ρολογιού.

22-0183.indd 115 1/2/2018 1:40:41 µµ

 116

4.4. Ισορροπία Στερεού Σώματος

Ας δούμε με ποιες προϋποθέσεις ισορροπεί ένα αρχικά ακίνητο
στερεό στο οποίο ασκούνται δυνάμεις.
Αν το στερεό έχει σταθερό άξονα μπορεί να κάνει μόνο στροφική
κίνηση. Επομένως, για να ισορροπεί, αρκεί η συνισταμένη των ροπών
ως προς τον άξονα να είναι μηδέν.
Ένα ελεύθερο στερεό, όμως, μπορεί να εκτελέσει και μεταφορική
και στροφική κίνηση. Αν η συνισταμένη των δυνάμεων που ασκού-
νται στο σώμα είναι μηδέν το σώμα δε θα εκτελέσει μεταφορική κί-
νηση. Αυτό όμως δεν εξασφαλίζει ότι δε θα στραφεί. Αν υπάρχουν
ροπές το σώμα θα στραφεί. Όταν η συνισταμένη δύναμη είναι μηδέν,
αν υπάρχουν ροπές, αυτές θα οφείλονται σε ζεύγη δυνάμεων. Η ροπή
ζεύγους, όμως, είναι ίδια ως προς όλα τα σημεία. Επομένως, για να
μη στραφεί το σώμα θα πρέπει η συνισταμένη ροπή να είναι μηδέν
ως προς ένα οποιοδήποτε σημείο (τότε θα είναι μηδέν και ως προς
κάθε άλλο).
Επομένως για να ισορροπεί ένα αρχικά ακίνητο στερεό σώμα στο
οποίο ασκούνται πολλές ομοεπίπεδες δυνάμεις θα πρέπει πρώτον
η συνισταμένη δύναμη να είναι μηδέν
Σ F x= 0
ή
ΣF y = 0

και δεύτερον το αλγεβρικό άθροισμα των ροπών ως προς οποιοδή-

ποτε σημείο να είναι μηδέν

Παράδειγμα 4.3
Ομογενής οριζόντια δοκός ΑΓ που έχει μήκος l = 4m και βάρος
w1 = 200N, κρέμεται από δύο κατακόρυφα σκοινιά που είναι δεμένα
στα άκρα της και ισορροπεί. Πάνω στη δοκό και σε απόσταση x = 1m
από το άκρο της στέκεται άνθρωπος βάρους w2 = 600 Ν. Ποια είναι τα
μέτρα των δυνάμεων που ασκούν τα σκοινιά στη δοκό;
Απάντηση :
Οι δυνάμεις που ασκούνται στη δοκό είναι το βάρος της (w1), η δύνα-
μη που δέχεται από τον άνθρωπο - είναι ίση με το βάρος του w2 - και
οι δυνάμεις Τ1 και Τ2 από τα σκοινιά. Σχήμα 4-15.
Εφόσον η ράβδος ισορροπεί η συνισταμένη των δυνάμεων είναι μη-
δέν
F επομένως 4.2
και το αλγεβρικό άθροισμα των ροπών των δυνάμεων, ως προς οποιο-
δήποτε σημείο είναι επίσης μηδέν. Οι υπολογισμοί μας απλουστεύο-
νται αν οι ροπές αναφέρονται σε σημείο από το οποίο περνάει μία

22-0183.indd 116 1/2/2018 1:40:41 µµ

 123

Εφαρμόζοντας το θεμελιώδη νόμο της στροφικής κίνησης ως προς

τον άξονα xx΄ έχουμε
α ή α 4.15
Αντικαθιστώντας την (4.14) στην (4.15) βρίσκουμε
α

ή α ή α 4.16 Το υ λ ικ ό σημ ε ίο μ άζας m κι -

ν ε ίτ αι κ υκ λ ικ ά. Η στ ροφορμή
τ ου ε ίν αι κ άθ ε τ η στ ο επί πεδ ο
Όμως α οπότε α τ ης τ ρ οχ ιάς τ ου.
Σχήμα 4-26.
Αντικαθιστώντας στην (4.16) βρίσκουμε

4.7. Στροφορμή
Η ορμή αποδείχτηκε μέγεθος ιδιαίτερα χρήσιμο για την περιγραφή
της μεταφορικής κίνησης των στερεών. Το αντίστοιχο της ορμής του
στερεού στη στροφική κίνηση το ονομάζουμε στροφορμή. Το στ ε ρ ε ό μ πορ ε ί ν α θεωρηθεί
ότ ι αποτ ε λ ε ίτ αι από στοι χει -
Θα ορίσουμε πρώτα τη στροφορμή ενός υλικού σημείου που κάνει ώ δη τ μ ήμ ατ α μ ε μ άζ ες m 1 m 2
κυκλική κίνηση, στη συνέχεια θα ορίσουμε τη στροφορμή στερεού ... Κάθ ε μ άζα ε κ τ ε λ ε ί κυκλι κή
σώματος και, τέλος, τη στροφορμή συστήματος σωμάτων. κ ίν ηση γ ύ ρ ω από τ ον άξονα
πε ρ ιστ ρ οφ ής.
Σχήμα 4-27.
A) Στροφορμή υλικού σημείου
Έστω ένα υλικό σημείο μάζας m και ορμής p που κινείται σε περιφέ-
ρεια κύκλου ακτίνας r (σχ. 4.26).
Ονομάζουμε στροφορμή του υλικού σημείου ως προς ένα άξονα
z΄z που διέρχεται από το κέντρο της κυκλικής τροχιάς και είναι κά-
θετος στο επίπεδό της το διανυσματικό μέγεθος που έχει μέτρο
ή
διεύθυνση αυτή του άξονα z΄z και φορά που καθορίζεται από τον
κανόνα του δεξιού χεριού. Μονάδα στροφορμής είναι το 1 kg m2/s.

B) Στροφορμή στερεού σώματος

Έστω το στερεό του σχήματος 4.27 που περιστρέφεται γύρω από
το σταθερό άξονα z΄z με γωνιακή ταχύτητα ω. Κατά την περιστροφή
του σώματος τα διάφορα σημεία του διαγράφουν κυκλικές τροχιές τα
επίπεδα των οποίων είναι κάθετα στον άξονα περιστροφής. Όλα τα
σημεία περιστρέφονται με την ίδια γωνιακή ταχύτητα ω, η γραμμική
ταχύτητά τους όμως είναι διαφορετική, και μάλιστα ανάλογη με την
απόστασή τους από τον άξονα περιστροφής. Χωρίζουμε το σώμα σε
στοιχειώδη τμήματα, με μάζες m1, m2 .... , τόσο μικρά ώστε καθένα
Ο κ ώ ν ος τ ου σχ ήμ ατ ο ς περι -
στ ρ έ φ ε τ αι γ ύ ρ ω από τον άξονα
z ΄z μ ε γ ω ν ιακ ή τ αχ ύτητα ω. Η
στ ρ οφ ορ μ ή τ ου σώ μ ατος εί ναι
Ιω , βρ ίσκ ε τ αι πάν ω στον άξο-
ν α κ αι η φ ορ ά τ ης δίνεται από
τ ον κ αν όν α τ ου δε ξ ιο ύ χερι ού.
Σχήμα 4-28.

22-0183.indd 123 1/2/2018 1:40:44 µµ

 124

από αυτά να μπορεί να θεωρηθεί υλικό σημείο. Οι στροφορμές των

στοιχειωδών αυτών μαζών έχουν όλες την ίδια κατεύθυνση και μέτρα
, , ... Η στροφορμή του σώματος είναι το άθροι-
σμα των στροφορμών των υλικών σημείων που το αποτελούν.

Επειδή τα υλικά σημεία m1, m2 ... κάνουν κυκλική κίνηση οι ταχύτητές

τους υ1, υ2 ... μπορούν να γραφούν , κ.ο.κ. οπότε

όμως επομένως
Η στροφορμή ενός στερεού σώματος που περιστρέφεται γύρω
από άξονα ισούται με
4.17
έχει τη διεύθυνση του άξονα και η φορά της ορίζεται από τον κα-
νόνα του δεξιού χεριού.

Στ ρ ο φ ο ρ μ ή μ ε ρ ι κώ ν σωμά των

Τροχιακή κίνηση της Γης kg m2/s

Περιστροφή της Γης kg m2/s
Τροχός αυτοκινήτου (υ = 90 km/h) kg m2/s
Δίσκος πικ-απ (33 στροφές ανά min) kg m2/s
Τροχιακή κίνηση ηλεκτρονίου kg m2/s
Σπιν ηλεκτρονίου kg m2/s

Τη στροφορμή που σχετίζεται με την περιστροφική κίνηση ενός

σώματος γύρω από άξονα που περνάει από το κέντρο μάζας του συ-
χνά την ονομάζουμε σπιν, για να τη διακρίνουμε από τη στροφορμή
που μπορεί να έχει το σώμα λόγω άλλης κίνησης. Για παράδειγμα, η
Γη έχει σπιν εξαιτίας της περιστροφής της γύρω από τον άξονά της και
στροφορμή εξαιτίας της κίνησής της γύρω από τον Ήλιο, δηλαδή της
τροχιακής της κίνησης.
Τα στοιχειώδη σωματίδια - ηλεκτρόνια, πρωτόνια και νετρόνια -
έχουν σπιν μέτρου Js. Αυτή η στροφορμή σπιν συνήθως
εκφράζεται ως , όπου Js (προφέρεται έιτς μπάρ)
και είναι μια θεμελιώδης ποσότητα στροφορμής που εμφανίζεται συ-
χνά στη κβαντική φυσική.

Γ) Στροφορμή συστήματος
Σε ένα σύστημα σωμάτων, στροφορμή ονομάζεται το διανυσμα-
τικό άθροισμα των στροφορμών των σωμάτων που απαρτίζουν το
σύστημα. Εάν δηλαδή οι στροφορμές των σωμάτων του συστήματος

22-0183.indd 124 24/5/2018 10:42:40 πµ

 125

είναι L1, L2, ..., η στροφορμή L του συστήματος είναι

L = L1+ L2+...

Γενικότερη Διατύπωση του Θεμελιώδους Νόμου

της Στροφικής Κίνησης

Από τη σχέση 4.17 προκύπτει ότι αν σε απειροστά μικρό χρόνο dt

η γωνιακή ταχύτητα του στερεού μεταβληθεί κατά dω, η στροφορμή
του θα μεταβληθεί κατά

Από τη σχέση αυτή προκύπτει α

και εξαιτίας της (4.7)

4.18

Επομένως το αλγεβρικό άθροισμα των ροπών που δρουν σε ένα

στερεό που περιστρέφεται γύρω από σταθερό άξονα, είναι ίσο
με την αλγεβρική τιμή του ρυθμού μεταβολής της στροφορμής
του.
Η σχέση αυτή είναι για τη στροφική κίνηση το ανάλογο του δεύτερου
νόμου του Newton.
Ο νόμος αυτός ισχύει και σε σύστημα σωμάτων. Σε ένα σύστημα
σωμάτων, το αλγεβρικό άθροισμα όλων των ροπών, δηλαδή των ρο-
πών που οφείλονται στις εξωτερικές δυνάμεις καθώς και εκείνων που
οφείλονται στις εσωτερικές δυνάμεις, είναι ίσο με το ρυθμό μεταβο-
λής της στροφορμής του συστήματος.
Η ολική ροπή των εσωτερικών δυνάμεων είναι μηδενική. Σύμφωνα
με τον τρίτο νόμο του Newton οι εσωτερικές δυνάμεις απαντούν κατά
ζεύγη (δράση - αντίδραση). Σε κάθε τέτοιο ζεύγος οι δυνάμεις είναι
αντίθετες. Η ροπή κάθε τέτοιου ζεύγους ως προς οποιοδήποτε ση-
μείο είναι μηδενική και επομένως το αλγεβρικό άθροισμα των ροπών
όλων των εσωτερικών δυνάμεων να είναι μηδέν. Έτσι η σχέση 4.18 για
σύστημα σωμάτων γράφεται

4.19

όπου τεξ η ροπή μιας εξωτερικής δύναμης και L η στροφορμή του συ-
στήματος.

4.8. Διατήρηση της Στροφορμής

Στη στροφική κίνηση ισχύει ένας νόμος διατήρησης, ανάλογος με
το νόμο διατήρησης της ορμής που ισχύει στη μεταφορική κίνηση. Το

22-0183.indd 125 1/2/2018 1:40:44 µµ

 126

μέγεθος που διατηρείται στη στροφική κίνηση είναι η στροφορμή.

Η διατήρηση της στροφορμής σε ένα σώμα
Αν σε ένα σώμα το αλγεβρικό άθροισμα των ροπών είναι μηδέν,
από τη σχέση προκύπτει ότι , επομένως, L = σταθ.
Η στροφορμή του σώματος παραμένει σταθερή.

Για παράδειγμα, κατά την περιστροφή της Γης γύρω από τον εαυτό
της (ιδιοπεριστροφή), επειδή η ελκτική δύναμη που δέχεται από τον
Ήλιο δε δημιουργεί ροπή, αφού ο φορέας της διέρχεται από το κέ-
ντρο μάζας της, η στροφορμή της Γης παραμένει σταθερή. Επομένως
η χρονική διάρκεια περιστροφής της Γης γύρω από τον εαυτό της πα- Η σ τ ρ ο φ ο ρ μ ή τ ης Γ ης - λ ό γ ω
ραμένει σταθερή -24 ώρες. τ ης ι δ ι ο π ε ρ ι σ τ ρ ο φ ής τ ης - δ ι α -
τ η ρ ε ίτ α ι σ τ α θ ε ρ ή.
Σ χ ήμ α 4 -29.
Η διατήρηση της στροφορμής σε σύστημα σωμάτων.
O δεύτερος νόμος του Newton για τη στροφική κίνηση στην πε-
ρίπτωση συστήματος σωμάτων έχει τη μορφή . Από τη
σχέση αυτή προκύπτει ότι αν το αλγεβρικό άθροισμα των ροπών
των εξωτερικών δυνάμεων στο σύστημα είναι μηδέν, η στροφορ-
μή του συστήματος διατηρείται σταθερή. Η πρόταση αυτή είναι
γνωστή ως αρχή της διατήρησης της στροφορμής.
Εάν η συνολική εξωτερική ροπή σε ένα σύστημα είναι μηδέν
η ολική στροφορμή του συστήματος παραμένει σταθερή.
Αν, λόγω ανακατανομής της μάζας (εξαιτίας εσωτερικών δυ-
νάμεων), μεταβληθεί η ροπή αδράνειας ενός σώματος ως προς
τον άξονα περιστροφής του, μεταβάλλεται και η γωνιακή ταχύτη-
τά του αλλά η στροφορμή του διατηρείται σταθερή. Μπορούμε
επομένως να γράψουμε:

Τα παραδείγματα φαινομένων στα οποία διατηρείται η στρο-

φορμή είναι πολλά. Στην εικόνα 4.4 φαίνεται μια αθλήτρια του
καλλιτεχνικού πατινάζ, που στριφογυρίζει στο παγοδρόμιο. Η
αθλήτρια μπορεί, συμπτύσσοντας τα χέρια και τα πόδια της, να
αυξήσει τη γωνιακή ταχύτητα περιστροφής της. Εάν η τριβή των
παγοπέδιλων με τον πάγο θεωρηθεί αμελητέα, οι εξωτερικές δυ-
νάμεις - όπως το βάρος και η δύναμη που δέχεται από το έδα-
φος - δε δημιουργούν ροπή ως προς τον άξονα περιστροφής της,
επομένως η στροφορμή της διατηρείται, δηλαδή το γινόμενο Iω
παραμένει σταθερό. Συμπτύσσοντας τα χέρια και τα πόδια της Η χο ρ ε ύ τ ρ ι α σ υ μ π τ ύ σ σ ο ν τ α ς
η ροπή αδράνειας μειώνεται, οπότε, αφού το γινόμενο Ιω μένει τ α ά κ ρ α τ ης α υ ξά ν ε ι τ η γ ων ι α -
σταθερό, αυξάνεται η γωνιακή ταχύτητα περιστροφής της. κ ή τ α χ ύ τ η τ α π ε ρ ι σ τ ρ ο φ ής τ ης.
Ει κ ό ν α 4 - 4 .
Όταν οι ακροβάτες θέλουν να κάνουν πολλές στροφές στον

22-0183.indd 126 1/2/2018 1:40:44 µµ

 127

αέρα συμπτύσσουν τα χέρια και τα πόδια τους. Κατά την κίνηση του
ακροβάτη στον αέρα, μοναδική εξωτερική δύναμη είναι το βάρος
του, το οποίο, επειδή διέρχεται από το κέντρο μάζας, δε δημιουργεί
ροπή και η στροφορμή του διατηρείται. Με τη σύμπτυξη των άκρων
μειώνεται η ροπή αδράνειας, επομένως αυξάνεται η γωνιακή ταχύτη-
τα περιστροφής. Στο σχήμα 4.30 φαίνεται πως, με την τεχνική αυτή,
μια κατάδυση μπορεί να γίνει πολύ θεαματική.
Τα αστέρια τα οποία στο τελευταίο στάδιο της ζωής τους έχουν
μάζα από 1,4 έως 2,5 φορές τη μάζα του Ήλιου, μετατρέπονται σε
αστέρες νετρονίων ή pulsars. Τα αστέρια αυτά, όταν εξαντλήσουν τις
πηγές ενέργειας που διαθέτουν, συρρικνώνονται λόγω της βαρύτητας
μέχρις ότου οι πυρήνες των ατόμων τους αρχίσουν να εφάπτονται, με
αποτέλεσμα η ακτίνα ενός τέτοιου αστεριού να είναι μόνο 15-20 km.
Επειδή η συρρίκνωση οφείλεται σε εσωτερικές δυνάμεις η στροφορ-
μή διατηρείται σταθερή και επειδή η ροπή αδράνειας του αστεριού
Με τ η σ ύ μ π τ υ ξ η τ ων ά κ ρ ων
μειώνεται δραματικά έχουμε μια αντίστοιχη αύξηση της ταχύτητας μ ε ι ών ε τ α ι η ρ ο π ή α δ ρ ά ν ε ι α ς
περιστροφής. Υπολογίζεται ότι ένας αστέρας νετρονίων περιστρέ- τ ης κ α τ α δ ύ τ ρ ι α ς μ ε σ υν έ π ε ι α
φεται με συχνότητα 3000 στροφές το δευτερόλεπτο. Για σύγκριση, να τ η ν α ύ ξ η σ η τ ης γ ων ι α κ ής τ α -
χ ύ τ η τ α ς π ε ρ ι σ τ ρ ο φ ής τ ης.
αναφέρουμε ότι η περίοδος περιστροφής του Ήλιου είναι 25 μέρες.
Σχήμα 4-30.

Παράδειγμα 4.11
Ο άνθρωπος στο σχήμα 4.31, έχει τα χέρια του τεντωμένα και στο
κάθε χέρι του κρατάει ένα βαράκι μάζας Μ = 4 kg. Εξαιτίας μιας ώθη-
σης που δέχτηκε, ο άνθρωπος περιστρέφεται με γωνιακή ταχύτητα
ω1= 4 rad/s. Με ποια γωνιακή ταχύτητα θα στρέφεται αν συμπτύξει
τα χέρια του;
Το κάθισμα πάνω στο οποίο κάθεται, ο άνθρωπος μπορεί να στρέφε-
ται χωρίς τριβές, γύρω από κατακόρυφο άξονα, που είναι ο άξονας
συμμετρίας. Η ροπή αδράνειας του ανθρώπου (χωρίς τα βαράκια που Σ χ ήμ α 4 - 31.
κρατάει) όταν έχει τα χέρια του τεντωμένα είναι 3,25 kgm2 και όταν
συμπτύσσει τα χέρια του είναι 2,5 kgm2.
Κάθε βαράκι απέχει από τον άξονα περιστροφής 1 m, στην αρχή και
0,2 m στο τέλος. Η ροπή αδράνειας του καθίσματος είναι αμελητέα.
Απάντηση :
Η αρχική ροπή αδράνειας Ι1 του συστήματος ως προς τον άξονα
περιστροφής, όταν ο άνθρωπος είχε τα χέρια του τεντωμένα, ήταν το
άθροισμα της ροπής αδράνειας του ανθρώπου και της ροπής αδρά-
νειας των σωμάτων που κρατάει.

Η ροπή αδράνειας Ι2 του συστήματος, όταν ο άνθρωπος κατεβάσει

τα χέρια του είναι η νέα ροπή αδράνειας του ανθρώπου και η ροπή
αδράνειας των σωμάτων.

22-0183.indd 127 1/2/2018 1:40:44 µµ

 8

1.1. Εισαγωγή
Σε προηγούμενες τάξεις ασχοληθήκαμε με δυο περιοδικά φαινό-
μενα, την ομαλή κυκλική κίνηση και την απλή αρμονική ταλάντωση.
Στην ενότητα αυτή θα επεκτείνουμε την έννοια «ταλάντωση» για
να συμπεριλάβουμε και τις ηλεκτρικές ταλαντώσεις.
Θα εξετάσουμε επίσης τις ταλαντώσεις των οποίων το πλάτος
ελαττώνεται -τις φθίνουσες ταλαντώσεις- και τις ταλαντώσεις στις
οποίες προσφέρουμε ενέργεια στο σώμα που ταλαντώνεται -τις εξα-
ναγκασμένες ταλαντώσεις.
Τέλος θα ασχοληθούμε και με την περίπτωση που το σώμα συμμε-
τέχει σε περισσότερες από μια ταλαντώσεις (σύνθετες ταλαντώσεις).

1.2. Περιοδικά φαινόμενα

Περιοδικά φαινόμενα ονομάζονται τα φαινόμενα που εξελίσσο-
νται και επαναλαμβάνονται αναλλοίωτα σε σταθερά χρονικά διαστή-
ματα. Τέτοια φαινόμενα είναι η κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο, η
κίνηση του εκκρεμούς, το άναμμα και το σβήσιμο του φάρου κ.ά.
Κάθε περιοδικό φαινόμενο χαρακτηρίζεται από την περίοδό του
(Τ), το χρόνο δηλαδή που απαιτείται για να ολοκληρωθεί. Αν σε χρόνο
t γίνονται Ν επαναλήψεις του φαινομένου, η περίοδος είναι ίση με το
πηλίκο

Το αντίστροφο πηλίκο

του αριθμού των επαναλήψεων του φαινομένου προς τον αντίστοιχο

χρόνο ονομάζουμε συχνότητα του περιοδικού φαινομένου.
Μονάδα μέτρησης της περιόδου είναι το 1 s
και της συχνότητας το 1s −1 ή 1 κύκλος / s ή 1 Hz.
Από τον ορισμό τους, τα μεγέθη περίοδος και συχνότητα είναι
αντίστροφα, συνδέονται δηλαδή με τη σχέση

Ένα τρίτο μέγεθος που αναφέρεται σε όλα τα περιοδικά φαινόμενα,

χωρίς άμεση φυσική σημασία, είναι η γωνιακή συχνότητα (ω) για την
οποία ισχύει

Μονάδα μέτρησης της γωνιακής συχνότητας είναι το 1 rad/s. Το διάνυσμα της γωνιακής ταχύτητας
στην κυκλική κίνηση.
Παρατήρηση : Στην κυκλική κίνηση ορίζεται το διανυσματικό μέγεθος Σχήμα 1-1.

22-0183.indd 8 1/2/2018 1:39:58 µµ

 9

γωνιακή ταχύτητα με μέτρο . Στην ομαλή κυκλική κίνηση το

μέτρο της γωνιακής ταχύτητας που έχει ως κυκλική κίνηση είναι ίσο
με τη γωνιακή συχνότητα που έχει ως περιοδική κίνηση.

1.3. Aπλή αρμονική ταλάντωση

α) Κινηματική προσέγγιση
Μια περιοδική παλινδρομική κίνηση ονομάζεται ταλάντωση. Η τα-
λάντωση που γίνεται σε ευθεία τροχιά ονομάζεται γραμμική ταλά-
ντωση.

Η κίνηση του εκκρεμούς είναι μια ταλάντωση. Στη φωτογραφία απεικονίζονται

διαδοχικά στιγμιότυπα της κίνησης στη διάρκεια μισής περιόδου.
Ε ικό ν α 1 - 1 .

Η απλή αρμονική ταλάντωση είναι μια ειδική περίπτωση γραμμι-

κής ταλάντωσης.
Έστω ένα σώμα που κινείται παλινδρομικά πάνω σε ένα άξονα
γύρω από το σημείο O, που είναι το μέσο της τροχιάς του.

Το σώ μ α τ ου σχ ήμ ατ ος εκτελεί
γ ρ αμ μ ικ ή τ αλ άν τ ω ση κι νούμε-
ν ο παλ ιν δρ ομ ικ ά γ ύρω από το
σημ ε ίο Ο , που ε ίν αι το μέσο
τ ης τ ρ οχ ιάς τ ου .
Σχήμα 1-2.

22-0183.indd 9 1/2/2018 1:39:58 µµ

 10

Αν η απομάκρυνση x του σώματος δίνεται από τη σχέση

1.1

η κίνηση του σώματος ονομάζεται απλή αρμονική ταλάντωση. Το Α

είναι η μέγιστη απομάκρυνση, δηλαδή η μέγιστη απόσταση από το
σημείο O στην οποία φτάνει το κινητό, και ονομάζεται πλάτος της
ταλάντωσης.
Η ταχύτητα και η επιτάχυνση του σώματος κάθε στιγμή δίνονται
από τις σχέσεις Διαδοχ ικ ά στ ιγ μ ιότυπα της
υ = υmax συνωt 1.2 τ αλ άν τ ω σης σφ αίρ ας εξαρτη-
a = − a ηµω t 1.3 μ έ ν ης από ε λ ατ ήρ ιο. Το χρο-
και max
ν ικ ό διάστ ημ α αν άμ ε σα σε δ ύο
όπου υmax και amax, αντίστοιχα η μέγιστη τιμή της ταχύτητας και της διαδοχ ικ ά στ ιγ μ ιότ υπα εί ναι
στ αθ ε ρ ό. Στ η διάρ κ ε ι α της φω-
επιτάχυνσης του σώματος. Το σώμα έχει μέγιστη ταχύτητα όταν περ- τ ογ ρ άφ ησης η φ ω τογραφι κή
νά από τη θέση O (x = 0) και μέγιστη επιτάχυνση όταν περνάει από τα πλ άκ α μ ε τ ατ οπίζ ε τ αι ορι ζόντι α
ακραία σημεία Ρ και Ρ΄ (x = Α και x = ̶ Α αντίστοιχα). μ ε στ αθ ε ρ ή τ αχ ύτ ητ α . Έτσι η
φ ω τ ογ ρ αφ ία δε ίχ ν ε ι π ως μετα-
Για τη μέγιστη ταχύτητα και τη μέγιστη επιτάχυνση ισχύει βάλ λ ε τ αι η κ ατ ακ όρ υφη απο-
μ άκ ρ υν ση σε συ ν άρ τ ηση με το
υmax = ωΑ και amax = ω2 Α χ ρ όν ο.
Ε ικόνα 1-2.

Το σ ώ μ α Σ κ ά ν ε ι α π λ ή α ρ μ ο νικ ή τ α λ ά ντ ω ση. Δίν ον τ αι σχ ημ ατ ικ ά τ α διαν ύσμ α-

τ α τ η ς τ α χ ύ τ η τα ς (κ ό κ κ ιν ο χ ρ ώμ α ) κ α ι της ε πιτ άχ υν σης (κ αφ έ χ ρ ώ μ α), στ ις
δι ά φο ρ ες θ έσ ε ις , κ α τ ά τη ν κ ίν η σή το υ . Η ταχ ύ τ ητ α τ ου σώ μ ατ ος ε ίν αι μ έ γ ιστ η
τ η σ τ ι γμ ή π ο υ το σώμ α δ ιέ ρ χ ε τ α ι α π ό το σημ ε ίο O, ε ν ώ η ε πιτ άχ υ ν ση ε ίν αι μ έ -
γι σ τ η ό τ α ν τ ο σώμ α β ρ ίσκ ε τα ι στις α κ ρ α ίε ς θ έ σε ις Ρ κ αι Ρ΄.
Σχήμα 1-4.

Οι σχέσεις (1.1), (1.2) και (1.3) ισχύουν σε κάθε απλή αρμονική τα-
λάντωση, με την προϋπόθεση ότι τη χρονική στιγμή μηδέν το κινητό
βρίσκεται στο σημείο Ο και κινείται κατά τη θετική φορά.
Αν τη χρονική στιγμή μηδέν το κινητό περνά από κάποιο άλλο ση-
μείο, έστω το Γ (σχ. 1.5), που βρίσκεται σε απόσταση d από το O.

Στ α διαγ ρ άμ μ ατ α φ αίνεται πώς

μ ε τ αβ άλ λ ε τ αι μ ε τ ο χρόνο η
απομ άκ ρ υν ση, η τ αχ ύτητα και
η ε πιτ άχ υ ν ση ε ν ός σώματος
που κ άν ε ι γ ρ αμ μ ικ ή αρμονι κή
τ αλ άν τ ω ση.
Σχήμα 1-3.
Το σ ώ μ α τ ο υ σχ ή μ α το ς κ ά ν ε ι α π λ ή α ρ μ ο νικ ή τ αλ άν τ ω ση μ ε αρ χ ικ ή φ άση. Τη
σ τ ι γμ ή t = 0 β ρ ίσκ ε τα ι στη θέ ση Γ.
Σχήμα 1-5.

22-0183.indd 10 1/2/2018 1:39:59 µµ

 11

οι σχέσεις (1.1), (1.2) και (1.3) διαφοροποιούνται και γίνονται:

x = Aηµ(ωt + ϕ) 1.4
υ = υmax συν(ωt + ϕ)
a = − a max ηµ(ωt + ϕ)
Η γωνία φ βρίσκεται από την (1.4) αν λάβουμε υπόψη ότι τη χρονι-
κή στιγμή μηδέν το κινητό βρίσκεται στο Γ. Για t = 0 είναι x = d και η
σχέση
d
(1.4) γίνεται d = Aηµϕ επομένως ηµϕ =
A
Στ η φ ω τ ογ ρ αφ ία φαί νονται
Η γωνία φ ονομάζεται αρχική φάση. Μια τέτοια ταλάντωση λέμε παιδιά ν α κ άν ου ν κ ούνι α. Όταν
ότι έχει αρχική φάση. η απομ άκ ρ υν ση ε ίν αι μέγι στη,
Η γωνία ( ) ονομάζεται φάση της ταλάντωσης. η τ αχ ύτ ητ α ε ίν αι μ ηδενι κή.
Ε ικόνα 1-3.
β) Δυναμική προσέγγιση
Αν ένα κινητό μάζας m εκτελεί απλή αρμονική ταλάντωση όπως
αναφέραμε, σε μια τυχαία θέση έχει επιτάχυνση α, ανεξάρτητη από
τη φορά της ταχύτητας. Η συνολική δύναμη που δέχεται το σώμα και
είναι υπεύθυνη για την επιτάχυνσή του είναι
ΣF = ma 1.5
Η (1.5) γίνεται από την (1.3)
ΣF = –mαmaxημωt ή ΣF = –mω2Αημωt 1.6
και επειδή x = Aηµωt η (1.6) γίνεται

ΣF = –mω2x 1.7
Από τη σχέση αυτή φαίνεται ότι όταν ένα σώμα εκτελεί απλή αρμονι-
κή ταλάντωση η συνολική δύναμη που δέχεται είναι ανάλογη με την
Τα διαγ ρ άμ μ ατ α τ ης απομά-
απομάκρυνση του σώματος από το μέσο Ο της τροχιάς του και έχει κ ρ υν σης, τ ης τ αχ ύτητας και
αντίθετη φορά από αυτήν. Όταν το σώμα περνά από το σημείο Ο η τ ης ε πιτ άχ υν σης σε μι α ταλά-
συνολική δύναμη που δέχεται ισούται με μηδέν. Για το λόγο αυτό, το ν τ ω ση μ ε αρ χ ικ ή φ άσ η.
Σχήμα 1-6.
σημείο Ο ονομάζεται θέση ισορροπίας της ταλάντωσης.

Στ ο σ χ ή μ α δί ν ο ν τ α ι σχ η μ α τ ικ ά τ α δ ια ν ύ σμ ατ α τ ης τ αχ ύ τ ητ ας (κ όκ κ ιν ο χ ρ ώ μ α)
κ α ι τ η ς δ ύ ν α μ η ς (π ρ ά σινο χ ρ ώμ α ), στ ις δ ιάφ ορ ε ς θ έ σε ις, κ ατ ά τ ην τ αλ άν τ ω ση
εν ό ς σ ώ μ α τ ο ς .
Σχήμα 1-7.

Αν συμβολίσουμε με D το γινόμενο mω2 η (1.7) γράφεται

ΣF = ̶ Dx
Η παραπάνω σχέση είναι γνωστή και σαν συνθήκη για την παραγω-
γή απλής αρμονικής ταλάντωσης. Η δύναμη ΣF ονομάζεται δύναμη
επαναφοράς (γιατί τείνει να επαναφέρει το σώμα στη θέση ισορρο-
πίας) και η σταθερά αναλογίας D σταθερά επαναφοράς.

22-0183.indd 11 24/5/2018 12:12:09 µµ

 12

Αν σε κάποια ταλάντωση είναι γνωστή η σταθερά επαναφοράς,

μπορούμε να υπολογίσουμε την περίοδό της.
2
2  2π 
Από τη σχέση D = mω = m   προκύπτει
Τ 
m
Τ = 2π 1.8
D
Παράδειγμα 1.1
Σώμα μάζας m έχει προσδεθεί στο κάτω άκρο κατακόρυφου ιδανι-
κού ελατηρίου το άλλο άκρο του οποίου είναι στερεωμένο σε ακλό-
νητο σημείο. Απομακρύνουμε το σώμα κατακόρυφα και το αφήνουμε
ελεύθερο. Να υπολογιστεί η περίοδος της ταλάντωσης που θα εκτε-
λέσει.
Απάντηση :
m
Δεν είναι δυνατόν να εφαρμόσουμε τη σχέση Τ = 2π 1.8 ,
D
που ισχύει μόνο στις αρμονικές ταλαντώσεις, αν πρώτα δεν αποδεί-
ξουμε ότι η κίνηση του σώματος είναι απλή αρμονική ταλάντωση. Για
να γίνει αυτό θα αποδείξουμε ότι η συνισταμένη δύναμη σε μια τυ-
χαία θέση του σώματος είναι ανάλογη της απομάκρυνσής του από τη Σχήμα 1-8.
θέση ισορροπίας και αντίθετης φοράς.
Το σώμα αρχικά ισορροπεί έχοντας επιμηκύνει το ελατήριο κατά l
(σχ. 1.8.β). Κατά την ισορροπία του σώματος ισχύει
1.9
Έστω μια τυχαία θέση στην οποία θα βρεθεί το σώμα κάποια στιγ-
μή κατά τη διάρκεια της ταλάντωσής του. Θεωρώντας θετική φορά
τη φορά της απομάκρυνσης x από τη θέση ισορροπίας του θα ισχύει:
Σ ΄
ή, λόγω της (1.9),
Σ ΄ 1.10

Σύμφωνα με το νόμο του Hooke F = Kl και F΄ = K (l+x), οπότε η

(1.10) γίνεται Σ 1.11

Από την (1.11) παρατηρούμε ότι η συνισταμένη δύναμη είναι ανά-

λογη της απομάκρυνσης από τη θέση ισορροπίας και αντίθετης φο-
ράς.
Επομένως η κίνηση είναι αρμονική ταλάντωση με σταθερά επανα-
φοράς τη σταθερά Κ του ελατηρίου. Η σχέση (1.8) ισχύει και γίνεται
m
Τ = 2π
K

22-0183.indd 12 24/5/2018 11:22:36 πµ

 13
γ) Ενεργειακή προσέγγιση
Έστω και πάλι το σώμα που εκτελεί απλή αρμονική ταλάντωση. Το
σώμα, σε μια τυχαία θέση, έχει κινητική ενέργεια
1 1 1
K= mυ2 = mυmax
2
συν 2 ωt = mω2 Α 2 συν 2 ωt 1.12
2 2 2
Αν δεχτούμε ότι στη θέση Ο το σώμα έχει δυναμική ενέργεια μη-
δέν, σε κάθε άλλη θέση θα έχει δυναμική ενέργεια που υπολογίζεται
ως εξής :
Εάν το σώμα βρίσκεται στο σημείο Ο και είναι ακίνητο, για να μετα-
κινηθεί στη θέση Δ, που απέχει απόσταση x από τη θέση ισορροπίας,
πρέπει να του ασκηθεί δύναμη F΄ τέτοια ώστε να εξουδετερώνει τη
δύναμη επαναφοράς F. Το μέτρο αυτής της δύναμης, σε κάθε θέση,
θα είναι ΄ .

Σχήμα 1-9.

Το έργο της δύναμης F΄ υπολογίζεται από τη γραφική παράσταση

΄ , (σχ. 1.10) και είναι . Το έργο της δύναμης F΄
αποθηκεύεται ως δυναμική ενέργεια στο σύστημα, επομένως
1 Για ν α μ ε τ ατ οπιστ ε ί κατά x,
U= Dx 2 1.13
2 στ ο σώ μ α ασκ ούμ ε δ ύναμη
F΄= D x . Το ε μ βαδόν της επι φά-
Όμως D = mω2 και x = Αημωt, οπότε η (1.13) γίνεται ν ε ιας μ ε τ αξ ύ τ ου διαγράμμα-
τ ος κ αι τ ου άξον α τ ων x εί ναι
1
U = mω2 Α 2 ηµ 2 ωt 1.14 αρ ιθ μ ητ ικ ά ίσο μ ε τ ο έργο που
2 απαιτ ήθ ηκ ε γ ια τ η μ ετατόπι ση.
Σχήμα 1-10.
Από τις σχέσεις (1.12) και (1.14) προκύπτει ότι η κινητική και η δυ-
ναμική ενέργεια στην απλή αρμονική ταλάντωση μεταβάλλονται πε-
ριοδικά με το χρόνο (σχ. 1.11).

Στ ο δι ά γρ α μ μα π α ρ ιστ ά ν ο ντ α ι η κ ιν η τικ ή , η δυν αμ ικ ή κ αι η συν ολ ικ ή

εν έρ γει α τ η ς τ α λ ά ντ ω ση ς , σε συ νά ρ τη ση μ ε τ ο χ ρ όν ο.
Σ χ ή μ α 1 - 11 .

Η ενέργεια ταλάντωσης του συστήματος σε μια τυχαία θέση δίνε-

ται από τη σχέση
η οποία από τις (1.12) και (1.14) γίνεται
1 1
E = mω2 Α 2 (συν 2 ωt + ηµ 2 ωt ) = mω2 Α 2
2 2

22-0183.indd 13 1/2/2018 1:40:02 µµ

 17

Παράδειγμα 1.2
Κύκλωμα LC αποτελείται από πηνίο συντελεστή αυτεπαγωγής
L = 2mH, και πυκνωτή χωρητικότητας C = 5μF. Φέρουμε στιγμιαία
τους οπλισμούς του πυκνωτή σε επαφή με πηγή τάσης V = 20V.
α) Να υπολογιστεί η συχνότητα των ηλεκτρικών ταλαντώσεων στο κύ-
κλωμα.
β) Να γραφούν οι σχέσεις που δίνουν το φορτίο στον πυκνωτή και το
ρεύμα στο κύκλωμα σε συνάρτηση με το χρόνο.

Απάντηση:
α) Η περίοδος των ηλεκτρικών ταλαντώσεων στο κύκλωμα είναι
T = 2π LC
Επομένως η συχνότητα είναι
1
f = = 16 ×102 Hz
2π LC
β) Αν στιγμή μηδέν θεωρηθεί η στιγμή κατά την οποία φορτίστηκε
ο πυκνωτής από την πηγή, το φορτίο που απέκτησε ο πυκνωτής
εκείνη τη στιγμή είναι

Η γωνιακή συχνότητα είναι ω = 2πf = 104 rad / s

Επομένως η σχέση που δίνει το φορτίο στον πυκνωτή σε συνάρ-
τηση με το χρόνο είναι
q = Qσυνωt = 10-4 συν104t S.I.
Αν θεωρήσουμε ότι η ενέργεια στο κύκλωμα διατηρείται, η μέγι-
στη ενέργεια μαγνητικού πεδίου στο πηνίο είναι ίση με τη μέγι-
στη ενέργεια ηλεκτρικού πεδίου στον πυκνωτή, επομένως

άρα

Η σχέση που δίνει το ρεύμα στο κύκλωμα σε συνάρτηση με το

χρόνο είναι

i = − I ηµωt = −ηµ104 t S.I.

1.5. Φθίνουσες Ταλαντώσεις

α. Μηχανικές Ταλαντώσεις
Το σώμα Σ του σχήματος 1.17 απομακρύνεται κατά Α από τη θέση
ισορροπίας και αφήνεται ελεύθερο στη θέση Ρ. Όταν ολοκληρώσει
μια ταλάντωση, όσο μικρή και αν είναι η τριβή του με το δάπεδο, δε

22-0183.indd 17 1/2/2018 1:40:04 µµ

 18

θα επιστρέψει στο σημείο Ρ. Αν το σώμα συνεχίσει την ταλάντωσή

του, χωρίς εξωτερική επέμβαση, το πλάτος της ταλάντωσης συνε-
χώς θα μειώνεται και μετά από ορισμένο χρόνο θα σταματήσει. Μια
τέτοια ταλάντωση ονομάζεται φθίνουσα ή αποσβεννύμενη ταλά-
ντωση. Φθίνουσα είναι η ταλάντωση που κάνει ένα σώμα όταν είναι
κρεμασμένο από ελατήριο και κινείται μέσα στον αέρα, όπως και η
ταλάντωση του εκκρεμούς. Όλες οι ταλαντώσεις στο μακρόκοσμο εί-
ναι φθίνουσες γιατί καμιά κίνηση δεν είναι απαλλαγμένη από τριβές
και αντιστάσεις.
Απομ ακ ρ ύ ν ου μ ε τ ο σώμα Σ
Η απόσβεση (ελάττωση του πλάτους) οφείλεται σε δυνάμεις που από τ η θ έ ση ισορ ρ οπ ί ας Ο και
αντιτίθενται στην κίνηση. Οι δυνάμεις αυτές μεταφέρουν ενέργεια τ ο αφ ήν ου μ ε ε λ ε ύθ ε ρο στο ση-
μ ε ίο Ρ. Το σώ μ α λ όγω τρι βών
από το ταλαντούμενο σύστημα στο περιβάλλον. Έτσι, η μηχανική δε ν ε πιστ ρ έ φ ε ι στ ο Ρ .
ενέργεια του συστήματος με την πάροδο του χρόνου ελαττώνεται και Σχήμα 1-17.
το πλάτος της ταλάντωσης μειώνεται.
Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι φθίνουσες ταλαντώσεις στις οποίες η
αντιτιθέμενη δύναμη είναι ανάλογη της ταχύτητας.
΄

Στ ο σ χ ή μ α π α ρ ιστά ν ο ντ α ι σχ η μ α τ ικ ά τ α δ ιαν ύ σμ ατ α τ ης τ αχ ύτ ητ ας (κ όκ κ ιν ο
χ ρ ώ μ α ) κ α ι τ ης δ ύ να μ η ς F ΄ π ο υ α ν τ ιτ ίθε τ α ι στ ην κ ίν ηση (πρ άσιν ο χ ρ ώ μ α) στ ις
δι ά φο ρ ες θ έσ ε ις κ α τά τη ν τα λ ά ντ ω ση ε ν ό ς σώ μ ατ ος.
Σχήμα 1-18.
Ο κ ατ αδύ τ ης θ έ τ ε ι σε ταλάντω-
Τέτοια δύναμη είναι η δύναμη αντίστασης που ασκείται σε μικρά ση τ ο β ατ ήρ α. Το πλάτος της
αντικείμενα που κινούνται μέσα στον αέρα ή μέσα σε υγρό. τ αλ άν τ ω σης μ ε ιώ ν ε ται , λόγω
τ ρ ιβ ώ ν .
To b είναι μια σταθερά που ονομάζεται σταθερά απόσβεσης και Ε ικόνα 1-4.
εξαρτάται από τις ιδιότητες του μέσου καθώς και από το σχήμα και
το μέγεθος του αντικειμένου που κινείται. Ο ρυθμός με τον οποίο
μειώνεται το πλάτος μιας ταλάντωσης εξαρτάται από την τιμή της
σταθεράς b.
Πειραματικά ο ρόλος της σταθεράς b σε μια φθίνουσα ταλάντωση
μπορεί να φανεί με τον εξής τρόπο: Με τη χρήση μιας αεραντλίας
μπορούμε να μεταβάλουμε την πίεση του αέρα στο εσωτερικό του
δοχείου (σχ. 1.19), μέσα στο οποίο ταλαντώνεται η σφαίρα Σ. Η μετα-
βολή της πίεσης μέσα στο δοχείο μεταβάλλει τη σταθερά απόσβεσης
b. Στην περίπτωση που το ελατήριο είναι ιδανικό, αν αφαιρούσαμε
όλο τον αέρα -κάτι που στην πράξη είναι αδύνατο- η σταθερά από-
σβεσης θα ήταν μηδέν και η ταλάντωση αμείωτη (σχ. 1.20α). Όταν
Με τ αβ άλ λ ον τ ας τ ην πί εση
αυξάνεται η πίεση αυξάνεται η τιμή της σταθεράς b και η απόσβεση μ έ σα στ ο δοχ ε ίο μ ε τ αβάλλουμε
είναι ταχύτερη. τ η στ αθ ε ρ ά απόσβ ε σης του τα-
Μελετώντας φθίνουσες ταλαντώσεις αυτής της κατηγορίας διαπι- λ αν τ ού μ ε ν ου συστ ήμ ατος.Σχή-
μα 1-19.
στώνουμε ότι:

22-0183.indd 18 1/2/2018 1:40:05 µµ

 19

α) Η περίοδος, για ορισμένη τιμή της σταθεράς b, διατηρείται στα-

θερή και ανεξάρτητη από το πλάτος (σχ.1.20β). Όταν η σταθερά
b μεγαλώνει το πλάτος της ταλάντωσης μειώνεται πιο γρήγορα
(σχ.1.20γ) και η περίοδος παρουσιάζει μια μικρή αύξηση που στα
πλαίσια αυτού του βιβλίου θεωρείται αμελητέα.
β) Σε ακραίες περιπτώσεις στις οποίες η σταθερά απόσβεσης παίρνει
πολύ μεγάλες τιμές, η κίνηση γίνεται απεριοδική, δηλαδή, ο ταλα-
ντωτής, επιστρέφει στη θέση ισορροπίας χωρίς ποτέ να την υπερ-
βεί (σχ. 1.20δ). Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί αν το σύστημα
ελατήριο σώμα βρισκόταν μέσα σ’ ένα παχύρρευστο υγρό.
(α) Ό τ αν η στ αθ ε ρ ά
απόσβ ε σης ε ίν αι μ η-
δέ ν η τ αλ άν τ ω ση ε ίν αι
αμ ε ίω τ η.
(β) Φ θ ίν ου σα τ αλ ά-
ν τ ω ση. Η πε ρ ίοδος δι-
ατ ηρ ε ίτ αι στ αθ ε ρ ή κ αι
αν ε ξάρ τ ητ η τ ου πλ ά-
τ ους.
(γ ) Ό τ αν ο συν τ ε λ ε -
στ ής απόσβε σης μ ε γ α-
λ ώ ν ε ι, τ ο πλ άτ ος τ ης
τ αλ άν τ ω σης μ ε ιώ ν ε τ αι
πιο γ ρ ήγ ορ α.
(δ) Ό τ αν ο συ ν τ ε λ ε -
στ ής απόσβ ε σης ε ίν αι
πολ ύ μ ε γ άλ ος η κ ίν ηση
ε ίν αι απε ρ ιοδικ ή.
Σχήμα 1-20.

γ) Το πλάτος της ταλάντωσης μειώνεται εκθετικά με το χρόνο. Ισχύει

δηλαδή η σχέση

Το Λ είναι μια σταθερά που εξαρτάται από τη σταθερά απόσβεσης

και τη μάζα του ταλαντούμενου σώματος.
Από την παραπάνω σχέση προκύπτει ότι ο λόγος δύο διαδοχικών
μέγιστων απομακρύνσεων προς την ίδια κατεύθυνση διατηρείται
σταθερός, δηλαδή

Σε μ ια φ θ ίν ουσα τ αλ άν τ ω σ η
ο λ όγ ος τ ω ν διαδοχ ικ ώ ν μ έ-
γ ιστ ω ν ε ίν αι στ αθ ε ρ ός.
Σχήμα 1-21.

22-0183.indd 19 1/2/2018 1:40:05 µµ

 20

Το σύστημα ανάρτησης του αυτοκινήτου είναι ένα σύστημα απο-

σβεννύμενων ταλαντώσεων. Τα αμορτισέρ εξασφαλίζουν δύναμη
απόσβεσης -που εξαρτάται από την ταχύτητα- τέτοια, ώστε όταν το
αυτοκίνητο περνά από ένα εξόγκωμα του δρόμου, να μη συνεχίζει
να ταλαντώνεται για πολύ χρόνο. Καθώς τα αμορτισέρ παλιώνουν
και φθείρονται, η τιμή του b ελαττώνεται και η ταλάντωση διαρκεί
περισσότερο. Η φθορά αυτή μειώνει την ασφάλεια, επειδή οι ρόδες
έχουν λιγότερη επαφή με το έδαφος.
Ενώ όμως στην περίπτωση του αυτοκινήτου είναι επιθυμητή η με-
γάλη απόσβεση, σε άλλα συστήματα, όπως σε ένα εκκρεμές ρολόι,
επιδιώκεται η ελαχιστοποίηση της απόσβεσης.
β. Ηλεκτρικές Ταλαντώσεις
Για να είναι σε ένα κύκλωμα LC (σχ. 1.22) η ηλεκτρική ταλάντωση
αμείωτη δεν πρέπει να υπάρχει απώλεια ενέργειας, κάτι που πρα-
κτικά είναι αδύνατο. Οι ηλεκτρικές ταλαντώσεις είναι φθίνουσες. Το
πλάτος του ρεύματος καθώς και το μέγιστο φορτίο στον πυκνωτή μι-
κραίνουν και τελικά το κύκλωμα παύει να ταλαντώνεται.
Στην περίπτωση των ηλεκτρικών ταλαντώσεων, ο κύριος λόγος της
απόσβεσης είναι η ωμική αντίσταση, η αύξηση της οποίας συνεπάγεται
πιο γρήγορη απόσβεση της ταλάντωσης και μικρή αύξηση της
περιόδου της. Τα κυκλώματα LC που χρησιμοποιούνται στην πράξη Κ ύ κ λ ω μ α φ θ ιν ου σώ ν ηλεκτρι -
παρουσιάζουν μικρή αντίσταση και η αύξηση της περιόδου μπορεί να κ ώ ν τ αλ αν τ ώ σε ω ν .
θεωρηθεί αμελητέα. Σχήμα 1-22.
Για ορισμένη τιμή της αντίστασης, η περίοδος είναι σταθερή.
Αν η τιμή της αντίστασης υπερβεί κάποιο όριο η ταλάντωση γίνεται
απεριοδική.

(α) Αμ ε ίω τ η ηλ ε -
κ τ ρ ικ ή τ αλ άν τ ω -
ση. (β ) κ αι (γ )
Φ θ ίν ου σε ς ηλ ε -
κ τ ρ ικ έ ς τ αλ αν τ ώ -
σε ις. (δ) Ό τ αν η
αν τ ίστ αση ε ίν αι
πολ ύ μ ε γ άλ η τ ο
φ αιν όμ ε ν ο δε ν
ε ίν αι πε ρ ιοδικ ό.
Σχήμα 1-23.

22-0183.indd 20 1/2/2018 1:40:05 µµ

 21

1.6. Εξαναγκασμένες Ταλαντώσεις

α. Μηχανικές Ταλαντώσεις
Αν το σφαιρίδιο του σχήματος 1.24 εκτραπεί από τη θέση ισορρο-
πίας του και αφεθεί ελεύθερο θα εκτελέσει κατακόρυφη ταλάντωση.
Αν δεν υπάρχουν αντιστάσεις η ταλάντωση θα είναι αμείωτη, με συ-
χνότητα
1 Κ
f0 =
2π m

Στην πραγματικότητα η ταλάντωση θα είναι φθίνουσα. Η συχνότητά
της θα είναι λίγο μικρότερη, στην πράξη όμως μπορούμε να τη θεωρή-
σουμε ίση με την f0. Το σώ μ α Σ απομ ακ ρ ύνεται από
τ η θ έ ση ισορ ρ οπίας και αφή-
Μια τέτοια ταλάντωση λέγεται ελεύθερη ταλάντωση και η συχνό- ν ε τ αι ε λ ε ύ θ ε ρ ο. Η τ α λάντωσή
τητα με την οποία πραγματοποιείται λέγεται ιδιοσυχνότητα ( f0) της τ ου ε ίν αι ε λ ε ύ θ ε ρ η.
ταλάντωσης. Σχήμα 1-24.

Αν θέλουμε να διατηρείται σταθερό το πλάτος της ταλάντωσης πρέ-

πει να ασκήσουμε στο σύστημα μια περιοδική δύναμη. Αυτή την πρό-
σθετη δύναμη την ονομάζουμε διεγείρουσα δύναμη.
Στη διάταξη του σχήματος 1.25 το ελατήριο είναι δεμένο με σχοι-
νί, το άλλο άκρο του οποίου προσδένεται στον τροχό Τ2 ο οποίος,
με κατάλληλη διάταξη, μπορεί να περιστρέφεται. Η περιστροφή του
τροχού αναγκάζει το σφαιρίδιο να εκτελεί κατακόρυφη ταλάντωση. Η
συχνότητα της ταλάντωσης συμπίπτει με τη συχνότητα περιστροφής
του τροχού. Η κίνηση του σφαιριδίου ονομάζεται εξαναγκασμένη τα-
λάντωση και το σώμα που προκαλεί την ταλάντωση με την περιοδική
δύναμη που ασκεί (διεγείρουσα δύναμη) -στο παράδειγμά μας ο τρο- Το σώ μ α Σ ε κ τ ε λ ε ί εξαναγκα-
χός- διεγέρτης. σμ έ ν η τ αλ άν τ ω ση.
Σχήμα 1-25.

Το φα ι ν ό μ εν ο τ η ς π α λ ίρ ρ ο ια ς στο ν κ ό λ π ο τ ου Fundy στ ον Καν αδά. Η βαρ υ τ ικ ή

έλξη τ η ς Σελήν η ς ε ξα να γ κ ά ζε ι τ η μ ά ζα του ν ε ρ ού στ ην ε πιφ άν ε ια τ ης Γ ης σε
τ α λά ν τ ω σ η .
Σ ' έ ν α κ ου ρ διστ ό ρ ολόι η απο-
Ε ικό ν α 1 - 5 . θ ηκ ε υμ έ ν η ε ν έ ρ γ ε ια στο σπει -
ρ οε ιδέ ς ε λ ατ ήρ ιο αντι σταθμί -
Όπως είπαμε, η συχνότητα της εξαναγκασμένης ταλάντωσης που ζ ε ι τ ις απώ λ ε ιε ς λ όγω τρι βών
εκτελεί το σφαιρίδιο Σ είναι f και όχι f0, δηλαδή ο διεγέρτης επιβάλλει κ αι διατ ηρ ε ί τ ο πλάτος των
στην ταλάντωση τη συχνότητά του. τ αλ αν τ ώ σε ω ν αμ ε ίω το. Κάπο-
τ ε η ε ν έ ρ γ ε ια τ ε λ ε ιώ νει και το
Το πλάτος της εξαναγκασμένης ταλάντωσης εξαρτάται από τη συ- ρ ολ όι θ έ λ ε ι κ ού ρ δισμα.
χνότητα f του διεγέρτη. Συγκεκριμένα, αν μεταβληθεί η συχνότητα f Ε ικόνα 1-6.

22-0183.indd 21 1/2/2018 1:40:06 µµ

 22

του διεγέρτη μεταβάλλεται και το πλάτος της εκτελούμενης ταλά-

ντωσης. Οι τιμές του πλάτους είναι γενικά μικρές, εκτός αν η συχνό-
τητα f πλησιάζει στην ιδιοσυχνότητα f0 , οπότε το πλάτος παίρνει με-
γάλες τιμές και γίνεται μέγιστο όταν η συχνότητα f γίνει ίση με την
ιδιοσυχνότητα f0. Τότε λέμε ότι έχουμε συντονισμό.
Στην ιδανική περίπτωση που η ταλάντωση δεν έχει απώλειες ενέρ-
γειας (πρακτικά αυτό είναι αδύνατο), f = f0 , το πλάτος της εξαναγκα-
σμένης ταλάντωσης γίνεται άπειρο.

Τα π α ι δ ι ά , α π ό π ολ ύ μ ι κ ρ ή ηλ ι κ ί α , μ α θ α ί ν ο υν ό τ ι ο ι κ ι ν ή σ ε ι ς π ο υ κ ά ν ο υν μ ε Τα διαγ ρ άμ μ ατ α τ ου πλάτους
τ α π ό δ ι α τ ο υ ς ό τ α ν κ ά ν ο υ ν κ ο ύ ν ι α π ρ έ π ε ι ν α έ χο υ ν μ ι α σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η σ υ χ ν ό - μ ιας ε ξαν αγ κ ασμ έ ν ης ταλά-
τ η τ α . Τό τ ε ε π ιτ υ γ χά ν ε τ α ι σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό ς κ α ι τ ο π λ ά τ ο ς τ ης α ι ώ ρ η σ ης γ ί ν ε τ α ι ν τ ω σης, σε συν άρ τ ηση με τη
μ έ γ ι σ τ ο. συ χ ν ότ ητ α τ ου διε γ έ ρτη.
Ε ικό ν α 1 - 7 . (α) Ταλ άν τ ω ση χω ρ ίς απόσβε-
ση. (β ) Ταλ άν τ ω ση μ ε απόσβε-
ση.
Με τη διάταξη του σχήματος 1.27 μπορούμε να παρατηρήσουμε το Σχήμα 1-26.

πλάτος της ταλάντωσης σε συνάρτηση με τη συχνότητα του διεγέρτη,

για διάφορες τιμές της σταθεράς απόσβεσης. Στο σχήμα 1.28 παρι-
στάνεται το πλάτος της ταλάντωσης για διάφορες τιμές της σταθεράς
απόσβεσης. Το πλάτος της ταλάντωσης κατά το συντονισμό εξαρτά-
ται από τη σταθερά απόσβεσης. Αύξηση της σταθεράς απόσβεσης,
συνεπάγεται μείωση του πλάτους της εξαναγκασμένης ταλάντωσης.
Το σημείο από το οποίο ξεκινούν όλες οι καμπύλες στο διάγραμμα,
απέχει από την αρχή των αξόνων όσο απέχει το σημείο πρόσδεσης
του σχοινιού από το κέντρο του τροχού Τ2.

Το σώ μ α Σ ε κ τ ε λ ε ί εξαναγκα-
Ενεργειακή μελέτη σμ έ ν η τ αλ άν τ ω ση, μ έσα σε δ ο-
Στις ελεύθερες ταλαντώσεις κατά τη διέγερση του συστήματος δί- χ ε ίο στ ο οποίο μ πορούμε να
μ ε τ αβάλ λ ου μ ε τ ην πί εση του
νεται σε αυτό κάποια μηχανική ενέργεια, η οποία διατηρείται στα- αέ ρ α.
θερή -αν η ταλάντωση είναι αμείωτη- ή μετατρέπεται σταδιακά σε Σχήμα 1-27.
θερμότητα -αν είναι φθίνουσα. Στις εξαναγκασμένες ταλαντώσεις,
στο σύστημα προσφέρεται συνεχώς ενέργεια με συχνότητα f μέσω
της διεγείρουσας δύναμης.
Η ενέργεια που προσφέρεται στο σύστημα αντισταθμίζει τις απώ-
λειες και έτσι το πλάτος της ταλάντωσης διατηρείται σταθερό.
Ο τρόπος με τον οποίο το ταλαντούμενο σύστημα αποδέχεται την

22-0183.indd 22 1/2/2018 1:40:06 µµ

 23

ενέργεια είναι εκλεκτικός και έχει να κάνει με τη συχνότητα υπό την

οποία προσφέρεται. Κατά το συντονισμό η ενέργεια μεταφέρεται στο
σύστημα κατά το βέλτιστο τρόπο, γι' αυτό και το πλάτος της ταλάντω-
σης γίνεται μέγιστο.

β. Ηλεκτρικές Ταλαντώσεις o

Ένα κύκλωμα LC αν διεγερθεί (π.χ. με στιγμιαία επαφή των οπλισμών Το διάγ ρ αμ μ α τ ου πλάτους
μ ιας ε ξαν αγ κ ασμ έ ν ης ταλά-
του πυκνωτή με τους πόλους πηγής συνεχούς τάσης) εκτελεί ελεύθερη ν τ ω σης σε συ ν άρ τ ηση με τη
1 συχ ν ότ ητ α τ ου διε γέρτη γι α
ηλεκτρική ταλάντωση με συχνότητα ταλάντωσης f 0 = . διάφ ορ ε ς τ ιμ έ ς τ ου b ( b 1 <b 2 ).
2π LC Στ ις τ αλ αν τ ώ σε ις μ ε απόσβε-
Αν το κύκλωμα δεν παρουσιάζει αντίσταση η ταλάντωση είναι αμείω- ση η συ χ ν ότ ητ α συ ντονι σμού
τη. Αν όμως η αντίσταση του κυκλώματος είναι διάφορη του μηδενός ε ίν αι λ ίγ ο μ ικ ρ ότ ε ρ η από την
f 0 . Ό σο αυ ξάν ε τ αι η απόσβεση
η ταλάντωση είναι φθίνουσα. η μ ε ίω ση τ ης συχ ν ό τητας συ-
Το κύκλωμα μπορεί να εκτελέσει εξαναγκασμένη ταλάντωση. Ως ν τ ον ισμ ού γ ίν ε τ αι μ ε γαλύτερη.
Αυτ ή η μ ε τ ατ όπιση τ ης συχνό-
διεγέρτης μπορεί να χρησιμοποιηθεί μια πηγή εναλλασσόμενης τά- τ ητ ας συ ν τ ον ισμ ού ε ί ναι πολύ
σης (σχ. 1.29). Το κύκλωμα τότε διαρρέεται από εναλλασσόμενο ρεύ- μ ικ ρ ή κ αι στ ην κ λ ίμακα του
μα, με συχνότητα f ίδια με τη συχνότητα της τάσης. Αν μεταβάλουμε διαγ ρ άμ μ ατ ος δε φ αί νεται .
Σχήμα 1-28.
τη συχνότητα της τάσης, το πλάτος του ρεύματος μεταβάλλεται και
παίρνει τη μέγιστη τιμή του όταν f = f0. Τότε έχουμε συντονισμό.
Στο σχήμα 1.30 παριστάνεται το πλάτος του ρεύματος I σε συνάρ- R
τηση με τη συχνότητα f , για διάφορες τιμές της ωμικής αντίστασης.

C L

υ
Στ ο κ ύκ λ ω μ α LC δημι ουργεί -
τ αι ε ξαν αγ κ ασμ έ ν η ηλεκτρι κή
τ αλ άν τ ω ση.
Σχήμα 1-29.

I R=0
Ότ α ν η σ υ χ ν ό τη τα ε ν ό ς η χ η τικ ο ύ κ ύ μ α τ ο ς γ ίν ε ι ίση μ ε τ ην ιδιοσυ χ ν ότ ητ α τ ου

κ ρ υ σ τ ά λλι ν ο υ π ο τ η ρ ιο ύ , τ ο π ο τ ή ρ ι τ α λ α ντ ώ ν ε τ αι μ ε τ ο μ έ γ ιστ ο δυν ατ ό πλ άτ ος R 1

κ α ι τ ελι κ ά σ π ά ε ι. R >R 2 1
Ε ικό ν α 1 - 8 .

Εφαρμογές του συντονισμού

Τα παραδείγματα του συντονισμού στη φυσική είναι πολλά. Ο συ-
ντονισμός λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψη σε πολλές εφαρμογές
f f
που αφορούν στην καθημερινή μας ζωή. 0

Τα διαγ ρ άμ μ ατ α τ ου πλάτους
Το ΑΒ (σχ. 1.31) είναι ένα μεταλλικό έλασμα, στερεωμένο στο κάτω τ ης έ ν τ ασης τ ου ρ ε ύ ματος I σε
έ ν α κ ύκ λ ω μ α LC που εκτελεί
άκρο του Β σε ακλόνητο δάπεδο (σχ. 1.31α). Αν τραβήξουμε το άκρο Α ε ξαν αγ κ ασμ έ ν η ηλ ε κ τρι κή τα-
του ελάσματος και το αφήσουμε ελεύθερο, θα εκτελέσει ταλάντωση, λ άν τ ω ση σε συ ν άρ τ ηση με τη
με συχνότητα ίση με την ιδιοσυχνότητά του (σχ. 1.31β). Θεωρητικά ένα συχ ν ότ ητ α τ ου διε γ έρτη, γι α
διάφ ορ ε ς τ ιμ έ ς τ ης αντί στασης
κτίριο (σχ. 1.31γ), αν διεγερθεί, έχει τη δυνατότητα να εκτελέσει ελεύ- τ ου κ υκ λ ώ μ ατ ος (R 1 <R 2 ) .
θερη ταλάντωση, παρόμοια με αυτή του ελάσματος με ιδιοσυχνότη- Σχήμα 1-30.

22-0183.indd 23 24/5/2018 12:12:57 µµ

 24

τα f0. Στη διάρκεια ενός σεισμού, το έδαφος πάλλεται με συχνότητα

f (σχ. 1.31δ) και τα κτίρια εξαναγκάζονται να εκτελέσουν ταλάντωση.
Αν η συχνότητα f με την οποία πάλλεται το έδαφος (διεγέρτης) είναι
ίση με την ιδιοσυχνότητα f0 του κτιρίου, το πλάτος της ταλάντωσης
του κτιρίου θα γίνει μεγάλο, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στην
κατάρρευσή του.

Το κ τ ί ρ ι ο σ υ μ π ε ρ ιφ έ ρ ε τ α ι ό π ω ς το μ ε τα λ λ ικ ό έ λ ασμ α. Ό τ αν τ αλ αν τ ώ ν ε τ αι τ ο
έδ α φο ς ( σ ει σ μ ό ς ) το κ τίρ ιο κ ά ν ε ι ε ξα να γ κ ασμ έ ν η τ αλ άν τ ω ση.
Σχήμα 1-31.

Η χορδή του σχήματος 1.32α έχει στερεωμένα

- τα άκρα της σε ακλό-
νητα σημεία. Αν την τραβήξουμε από το μέσον της Μ και την αφήσου-
με ελεύθερη, θα εκτελέσει ταλάντωση με τη φυσική της συχνότητα
(ιδιοσυχνότητα). Παρόμοια κίνηση μπορεί να εκτελέσει και η γέφυρα
του σχήματος 1.32β αν διεγερθεί.
Αν μια ομάδα ανθρώπων κινηθεί με βηματισμό πάνω στη γέφυρα,
η γέφυρα διεγείρεται και εκτελεί εξαναγκασμένη ταλάντωση. Αν η
συχνότητα βηματισμού είναι ίση με την ιδιοσυχνότητα της γέφυρας,
έχουμε συντονισμό, η γέφυρα ταλαντώνεται με μεγάλο πλάτος και Μια γ έ φ υ ρ α συμ περι φέρεται
όπω ς η χορ δή. Μια ο μάδ α αν-
υπάρχει κίνδυνος κατάρρευσης. θ ρ ώ πω ν που κ ιν ε ίται πάνω
Ένα τέτοιο ατύχημα συνέβη στη Γαλλία το 1850. Μια γέφυρα κα- στ η γ έ φ υρ α μ ε β ημ ατι σμό μπο-
τέρρευσε και 226 στρατιώτες σκοτώθηκαν. Από τότε, όταν ένα τμήμα ρ ε ί ν α τ ην κ άν ε ι ν α ταλαντώ-
ν ε τ αι μ ε μ ε γ άλ ο πλ άτος.
στρατού περνάει πάνω από γέφυρα, οι στρατιώτες προχωρούν με Σχήμα 1-32.
ελεύθερο βηματισμό.
Κάθε ραδιοφωνικός σταθμός εκπέμπει σε ορισμένη συχνότητα.
Στην κεραία ενός ραδιοφώνου κάθε στιγμή φτάνουν πολλά ηλεκτρο-
μαγνητικά κύματα, με διαφορετικές συχνότητες. Η επιλογή ενός
σταθμού στο ραδιόφωνο στηρίζεται στο φαινόμενο του συντονισμού.
Όταν γυρίζουμε το κουμπί επιλογής των σταθμών μεταβάλλουμε τη
χωρητικότητα ενός μεταβλητού πυκνωτή. Ο πυκνωτής αυτός είναι μέ-
ρος ενός κυκλώματος LC, το οποίο βρίσκεται σε επαγωγική σύζευξη
με την κεραία του ραδιοφώνου. Στην κεραία τα ηλεκτρομαγνητικά κύ-
ματα που φτάνουν αναγκάζουν τα ηλεκτρόνιά της να εκτελέσουν τα-
λάντωση. Η κίνηση των ηλεκτρονίων στην κεραία δημιουργεί σ’ αυτή Το κ ύ κ λ ω μ α ε πιλ ογ ής σταθμών
ένα πολύ ασθενές μεταβαλλόμενο ρεύμα. Εξαιτίας της επαγωγικής στ ο ρ αδιόφ ω ν ο ε ίν αι ένα κύ-
σύζευξης το κύκλωμα LC εξαναγκάζεται να εκτελέσει ηλεκτρική τα- κ λ ω μ α LC , που ε ξαν αγκάζεται
σε ηλ ε κ τ ρ ικ ή τ αλ άν τωση από
λάντωση. Το πλάτος της ηλεκτρικής ταλάντωσης (πλάτος του ρεύμα- τ ην κ ε ρ αία.
τος) είναι ασήμαντο εκτός εάν έχουμε συντονισμό. Μεταβάλλοντας Σχήμα 1-33.
όμως τη χωρητικότητα του πυκνωτή στο κύκλωμα LC, μεταβάλλουμε

22-0183.indd 24 1/2/2018 1:40:07 µµ

 25

την ιδιοσυχνότητά του. Όταν η ιδιοσυχνότητα του κυκλώματος συ-

μπέσει με κάποια από τις συχνότητες με τις οποίες ταλαντώνονται τα
ηλεκτρόνια της κεραίας (δηλαδή με κάποια από τις συχνότητες των
κυμάτων τα οποία φτάνουν στην κεραία), το κύκλωμα συντονίζεται
και διαρρέεται από εναλλασσόμενο ρεύμα μέγιστου πλάτους. Αυτό
το σχετικά μεγάλο ρεύμα, περιέχει το ηλεκτρικό σήμα, το οποίο, ενι-
σχυμένο, οδηγείται στο μεγάφωνο του ραδιοφώνου και το διεγείρει.

1.7. Σύνθεση Ταλαντώσεων

Το σώμα Σ του σχήματος 1.34 βρίσκεται πάνω σε οριζόντια βάση
και είναι δεμένο στις άκρες δύο ελατηρίων, οι άλλες άκρες των οποί-
ων είναι στερεωμένες σε ακίνητα σημεία. Το σώμα μπορεί να κινείται
χωρίς τριβές. Αν το σώμα απομακρυνθεί από τη θέση ισορροπίας του
και αφεθεί ελεύθερο θα εκτελέσει απλή αρμονική ταλάντωση (με πε-
ρίοδο Τ1) . Αν και η βάση πάνω στην οποία βρίσκεται το σώμα -με
κατάλληλο μηχανισμό- εκτελεί αρμονική ταλάντωση (με περίοδο Τ2),
το σώμα Σ κάνει ταυτόχρονα δυο αρμονικές ταλαντώσεις. Η ταλά- Το σώ μ α Σ ε κ τ ε λ ε ί τ α υτόχρονα
δυ ο τ αλ αν τ ώ σε ις.
ντωση της βάσης δεν είναι απαραίτητο να γίνεται στη διεύθυνση της Σχήμα 1-34.
ταλάντωσης του σώματος.
Η κίνηση του σώματος Σ είναι, γενικά, πολύπλοκη. Η διεύθυνση, η
συχνότητα, το πλάτος και η φάση της εξαρτώνται από τα αντίστοιχα
χαρακτηριστικά των επί μέρους ταλαντώσεων.
Η κίνηση που κάνει το σώμα λέγεται σύνθετη ταλάντωση και η με-
λέτη της σύνθεση ταλαντώσεων.
Στη συνέχεια θα μελετήσουμε μερικές ειδικές περιπτώσεις σύνθε-
σης ταλαντώσεων.
Α. Σύνθεση δύο απλών αρμονικών ταλαντώσεων της ίδιας συ-
χνότητας, που γίνονται γύρω από το ίδιο σημείο στην ίδια δι-
εύθυνση.
Έστω ότι ένα σώμα Σ κάνει ταυτόχρονα τις ταλαντώσεις με εξισώσεις
1.22 (σχ. 1.35α)

1.23 (σχ. 1.35β)

Το σώ μ α Σ κ άν ε ι τ αυ -
τ όχ ρ ον α τ ις αρ μ ον ικ έ ς
τ αλ αν τ ώ σε ις (α) κ αι
(β ). Η απομ άκ ρ υ ν σή
τ ου κ άθ ε στ ιγ μ ή ε ίν αι
ίση μ ε τ ο αλ γ ε βρ ικ ό
άθ ρ οισμ α τ ω ν απο-
μ ακ ρ ύν σε ώ ν τ ου στ ις
ε πιμ έ ρ ου ς τ αλ αν τ ώ -
σε ις στ ις οποίε ς μ ε τ έ -
χ ε ι (γ ).
Σχήμα 1-35.

22-0183.indd 25 1/2/2018 1:40:07 µµ

 44

2.1. Εισαγωγή
Η έννοια «κύμα», από τις πιο βασικές έννοιες της φυσικής, χρησι-
μοποιήθηκε για την περιγραφή φαινομένων που καλύπτουν ένα ευρύ
φάσμα.
Στην ενότητα αυτή θα περιγράψουμε το μηχανισμό παραγωγής
τόσο των μηχανικών όσο και των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων καθώς
και μια σειρά φαινομένων που είναι κοινά σε όλα τα κύματα -την ανά-
κλαση, τη διάθλαση και τη συμβολή.

2.2. Μηχανικά Κύματα

Αν προκληθεί μια διαταραχή σε ένα υλικό που ηρεμεί (ισορροπεί),
τα μόριά του, στην περιοχή όπου προκλήθηκε η διαταραχή, μετατο-
πίζονται από τις θέσεις ισορροπίας τους. Επειδή όμως τα μόρια αυτά Κ ύ μ α στ ην ε πιφ άν ε ια της θά-
αλληλεπιδρούν με τα γειτονικά τους δέχονται δυνάμεις που τείνουν λ ασσας.
Ε ικόνα 2-1.
να τα επαναφέρουν στις αρχικές τους θέσεις ενώ στα διπλανά τους
ασκούνται δυνάμεις που τείνουν να τα εκτρέψουν από τη θέση ισορ-
ροπίας. Έτσι, η διαταραχή διαδίδεται από τη μια περιοχή του υλικού
στην άλλη και όλα τα σημεία του υλικού εκτελούν διαδοχικά την ίδια
κίνηση. Η διάδοση αυτής της διαταραχής στο χώρο ονομάζεται κύμα.
Για τη δημιουργία ενός κύματος χρειάζονται η πηγή της διαταρα-
χής ή πηγή του κύματος, δηλαδή η αιτία που θα προκαλέσει τη δια-
ταραχή και ένα υλικό (μέσο) στο οποίο κάθε μόριο αλληλεπιδρά με
τα γειτονικά του (ελαστικό μέσο).
Τα κύματα που διαδίδονται σε ένα ελαστικό μέσο ονομάζονται μη-
χανικά κύματα. Ο κυματισμός στην επιφάνεια της θάλασσας, η διά-
δοση των δονήσεων κατά μήκος ενός στερεού και ο ήχος είναι μερικά
παραδείγματα μηχανικών κυμάτων.
Κατά τη διάδοση ενός κύματος δεν έχουμε μεταφορά ύλης από μια
περιοχή του ελαστικού μέσου σε άλλη. Τα μόρια του ελαστικού μέ-
σου κινούνται γύρω από τη θέση ισορροπίας τους.
Για να προκαλέσουμε την κυματική διαταραχή πρέπει να δώσουμε
ενέργεια σε κάποια περιοχή του μέσου. Η ενέργεια αυτή μεταφέρεται
με το κύμα σε άλλες περιοχές του μέσου. Κατά τη διάδοση ενός κύ-
ματος μεταφέρεται ενέργεια και ορμή από το ένα σημείο του μέσου
στο άλλο, όχι όμως και ύλη.

Τα κ ύ μ ατ α στ η θ ά- Κατ ά τ η διάδοση ε ν ός κύματος

λ ασσα μ ε τ αφ έ ρ ουν
μ ε γ άλ α ποσά ε ν έ ρ -
γ ε ιας κ αι συχ ν ά πρ ο-
κ αλ ούν κ ατ αστ ρ οφ έ ς
στ ις ακ τ έ ς.
Ε ικόνα 2-2.
σε έ ν α ε λ αστ ικ ό μ έ σο τα ση-
μ ε ία τ ου μ έ σου κ ιν ούνται γύρω
από μ ια θ έ ση ισορροπί ας.
Κατ ά τ η διάδοση τ ου κύματος
δε μ ε τ αφ έ ρ ε τ αι ύλ η.
Σχήμα 2-1.

22-0183.indd 44 1/2/2018 1:40:18 µµ

 45

Αν σε χρόνο t μια διαταραχή διαδίδεται σε απόσταση x από την

πηγή παραγωγής της, το πηλίκο

2.1

είναι η ταχύτητα διάδοσης του κύματος.

Η ταχύτητα με την οποία διαδίδεται ένα κύμα σε ένα μέσον εξαρ-
τάται μόνο από τις ιδιότητες του μέσου που διαταράσσεται και όχι
από το πόσο ισχυρή είναι η διαταραχή. Λόγου χάρη ο ήχος, σε θερμο-
κρασία 20 °C, διαδίδεται στον αέρα με ταχύτητα 344 m/s, ανεξάρτητα
από το αν είναι ισχυρός ή ασθενής. Στα στερεά ο ήχος διαδίδεται με
μεγαλύτερη ταχύτητα.
Στο σημείο αυτό να επισημάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στην ταχύ-
τητα του κύματος, που είναι σταθερή, και την ταχύτητα με την οποία
κινούνται τα σημεία του μέσου γύρω από τη θέση ισορροπίας τους,
που δεν είναι σταθερή.
Με κριτήριο τη διεύθυνση στην οποία κινούνται τα σημεία του ελα-
στικού μέσου, τα κύματα διακρίνονται σε εγκάρσια και σε διαμήκη.
Τα εγκάρσια κύματα διαδίδονται στα στερεά. Τα διαμήκη διαδίδο-
νται τόσο στα στερεά όσο και στα υγρά και τα αέρια.
Εγκάρσια ονομάζονται τα κύματα στα οποία όλα τα σημεία του
ελαστικού μέσου ταλαντώνονται κάθετα στη διεύθυνση διάδοσης
του κύματος. Τέτοια κύματα διαδίδονται κατά μήκος μιας χορδής. Τα
κύματα που διαδίδονται στην επιφάνεια των υγρών μπορούν να θε-
ωρηθούν κατά προσέγγιση εγκάρσια. Τα κ ύ μ ατ α στ ην ε πιφάνει α του
Διαμήκη ονομάζονται τα κύματα στα οποία τα σημεία του ελαστι- ν ε ρ ού ε ίν αι κ ατ ά προσέγγι ση
ε γ κ άρ σια.
κού μέσου ταλαντώνονται παράλληλα στη διεύθυνση διάδοσης του Σχήμα 2-2.
κύματος. Τέτοιο είναι το κύμα που διαδίδεται κατά μήκος του ελατη-
ρίου στο σχήμα 2.3.
Αν η πηγή εκτελεί περιοδική κίνηση τα σωματίδια του μέσου κινού-
νται επίσης περιοδικά. Το κύμα που προκύπτει τότε είναι ένα περι-
οδικό κύμα. Ειδικότερα, αν η κίνηση της πηγής είναι απλή αρμονική
ταλάντωση όλα τα σωματίδια του μέσου εκτελούν επίσης απλή αρ-
μονική ταλάντωση και το κύμα ονομάζεται ημιτονοειδές ή αρμονικό.
Τα αρμονικά κύματα έχουν απλή μαθηματική περιγραφή και παίζουν
έναν ιδιαίτερα σπουδαίο ρόλο. Οποιαδήποτε κυματική διαταραχή,
Διάμ ηκ ε ς κ ύμ α.
όσο περίπλοκη και να είναι, μπορεί να θεωρηθεί ότι προέρχεται από Σχήμα 2-3.
το άθροισμα ενός αριθμού αρμονικών κυμάτων.
Η περίοδος (Τ) του κύματος είναι το χρονικό διάστημα στο οποίο
ένα σωματίδιο του μέσου ολοκληρώνει την κίνησή του (αρμονική τα-
λάντωση). Εάν φωτογραφίζαμε το μέσο στο οποίο διαδίδεται ένα αρ-
μονικό κύμα δυο χρονικές στιγμές που διαφέρουν κατά μια περίοδο
θα βλέπαμε ότι όλα τα σωματίδια του μέσου, έχοντας εκτελέσει μια
Στ ιγ μ ιότ υπο ε γ κ άρ σι ου αρμο-
πλήρη ταλάντωση, βρίσκονται πάλι στις αρχικές τους θέσεις. Έτσι, ν ικ ού κ ύμ ατ ος.
παρόλο που το κύμα θα έχει προχωρήσει, η κυματική εικόνα που θα Σχήμα 2-4.

22-0183.indd 45 1/2/2018 1:40:18 µµ

 46

πάρουμε θα είναι ίδια. Επομένως περίοδος του κύματος είναι επίσης

το χρονικό διάστημα στο οποίο η κυματική εικόνα επαναλαμβάνε-
ται. x

Η συχνότητα ( f ) με την οποία ταλαντώνονται τα σημεία του μέσου

ονομάζεται και συχνότητα του κύματος. Η συχνότητα του κύματος
δείχνει τον αριθμό των κορυφών (αν πρόκειται για εγκάρσιο κύμα) x
ή των πυκνωμάτων (αν πρόκειται για διάμηκες) που φτάνουν σε κά-
ποιο σημείο του μέσου στη μονάδα του χρόνου κατά τη διάδοση του
κύματος. Με τ ά από χ ρ όν ο μ ι ας περι ό-
δου η κ υ μ ατ ικ ή ε ικ όνα επανα-
Η απόσταση στην οποία διαδίδεται το κύμα σε χρόνο μιας περιό- λ αμ βάν ε τ αι.
Σχήμα 2-5.
δου ονομάζεται μήκος κύματος και συμβολίζεται με λ.
Στο σχήμα 2.6α βλέπουμε δύο στιγμιότυπα ενός εγκάρσιου αρμο-
νικού κύματος σε χρονικές στιγμές που διαφέρουν κατά Δt. Σ’ αυτό το
χρονικό διάστημα μια κορυφή του κύματος μετακινήθηκε κατά
υ Δt. Σε χρονικό διάστημα μιας περιόδου μια κορυφή (έστω αυτή με
το βελάκι) θα έχει μετακινηθεί κατά ένα μήκος κύματος (σχ. 2.6β).
Επομένως η απόσταση δύο διαδοχικών κορυφών είναι ίση με λ.
Θα μπορούσαμε, να ορίσουμε το μήκος κύματος ως την απόσταση
μεταξύ δύο διαδοχικών σημείων του μέσου που απέχουν το ίδιο
από τη θέση ισορροπίας τους και κινούνται κατά την ίδια φορά.
Αν στη σχέση (2.1) αντικαταστήσουμε το t με την περίοδο του κύ-
ματος η απόσταση x στην οποία διαδίδεται το κύμα είναι λ και η σχέ-
ση παίρνει τη μορφή (α) Σε χ ρ όν ο Δt μ ι α κορυφή
λ τ ου κ ύ μ ατ ος μ ε τ ακ ιν εί ται κατά
υ= 2.2
T uΔ t. (β ) Σε μ ια πε ρ ί οδ ο μετα-
κ ιν ε ίτ αι κ ατ ά λ.
Επειδή η σχέση , τελικά, γίνεται Σχήμα 2-6.
2.3
Η σχέση αυτή ονομάζεται θεμελιώδης εξίσωση της κυματικής.

Η μαθηματική περιγραφή του αρμονικού κύματος

Ας υποθέσουμε ότι η πηγή αρμονικής διαταραχής Ο αρχίζει να
ταλαντώνεται τη χρονική στιγμή t0 = 0 και ότι η ταλάντωσή της πε-
ριγράφεται από τη σχέση y = Αημωt. Ένα σημείο Μ του ελαστικού Το σημ ε ίο Μ απέ χ ε ι απόσταση
x από τ ην πηγ ή Ο τ ου κύματος.
μέσου θα αρχίσει να ταλαντώνεται τη χρονική στιγμή . Επο- Σχήμα 2-7.

μένως τη χρονική στιγμή t, το σημείο Μ θα ταλαντώνεται επί χρόνο

και, με την προϋπόθεση ότι το πλάτος της ταλάντωσης
του Μ είναι ίσο με το πλάτος ταλάντωσης του O,1 η εξίσωση της κίνη-
σής του θα είναι
ή ή
1
Η π ρ ο ϋ π όθ ε σ η α υ τ ή ε κ π λ η -
ρ ών ε τ α ι σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η κ υ -
ή, επειδή υΤ = λ , μ ά τ ων π ο υ δ ι α δί δ ο ν τ α ι σ ε
γρ α μ μ ι κ ά ε λ α σ τ ι κ ά μ έ σ α (π .χ.
2.4 χο ρ δ έ ς ) χω ρ ί ς α π ώλ ε ι ε ς ε ν έ ρ -
γ ε ι α ς.

22-0183.indd 46 1/2/2018 1:40:19 µµ

 47

Αν το κύμα διαδίδεται κατά την αντίθετη φορά τότε

 t x
y = Aηµ 2π  + 
T λ 

Η (2.4) αποτελεί την εξίσωση του κύματος και δίνει κάθε στιγμή
την απομάκρυνση που έχουν τα σημεία του ελαστικού μέσου από τη
θέση ισορροπίας τους.
Το Α ονομάζεται πλάτος του κύματος και είναι η μέγιστη τιμή που
μπορεί να πάρει η απομάκρυνση ενός σημείου του μέσου κατά την
αρμονική ταλάντωση που εκτελεί.
Η γωνία ονομάζεται φάση και μετριέται σε ακτίνια.

Επειδή η φάση εξαρτάται από την απόσταση x από την πηγή προ-
κύπτει ότι τα σημεία του ελαστικού μέσου την ίδια χρονική στιγμή
έχουν διαφορετικές φάσεις.

Γραφική παράσταση του κύματος

Από τη σχέση (2.4) φαίνεται ότι η απομάκρυνση y κάποιου σημείου
του μέσου είναι συνάρτηση δύο μεταβλητών, του χρόνου t και της
απόστασης x του σημείου από την πηγή. Για το λόγο αυτό δεν είναι
δυνατό η σχέση (2.4) να παρασταθεί γραφικά σε επίπεδο σχήμα. Αν
όμως η μια από τις δύο μεταβλητές θεωρηθεί σταθερή, η απομά-
κρυνση είναι συνάρτηση μόνο της άλλης μεταβλητής και είναι δυνατή
η γραφική της παράσταση.

Α) Στιγμιότυπο του κύματος

Έ ν α στ ιγ μ ιότ υ πο τ ου κύματος.
Για δεδομένη χρονική στιγμή (t=t1) η σχέση (2.4) παίρνει τη μορφή Τα σημ ε ία Β κ αι Γ π ου έχουν
διαφ ορ ά φ άσης 2π, απέχουν
έ ν α μ ήκ ος κ ύμ ατ ος.
Σχήμα 2-8.

και δίνει την απομάκρυνση κάθε σημείου του μέσου συναρτήσει της
απόστασής του από την πηγή. Το διάγραμμα αυτής της συνάρτησης
(σχ. 2.8), δίνει τη θέση των διαφόρων σημείων του μέσου μια ορισμέ-
νη χρονική στιγμή και ονομάζεται στιγμιότυπο του κύματος.

Β) Ταλάντωση ενός σημείου του μέσου

Για ορισμένη απόσταση από την πηγή (x=x1), η σχέση (2.4) παίρνει
τη μορφή
Γ ρ αφ ικ ή παρ άστ αση της κί νη-
σης ε ν ός σημ ε ίου τ ο υ ελαστι -
κ ού μ έ σου σε συ ν άρ τ ηση με το
και δίνει την απομάκρυνση ενός συγκεκριμένου σημείου του μέσου χ ρ όν ο.
συναρτήσει του χρόνου. Σχήμα 2-9.
Η γραφική παράσταση της σχέσης αυτής (σχ. 2.9) είναι η γνωστή
μας γραφική παράσταση της απλής αρμονικής ταλάντωσης.

22-0183.indd 47 1/2/2018 1:40:19 µµ

 48

2.3. Επαλληλία ή Υπέρθεση Κυμάτων

Τι συμβαίνει όταν στο ίδιο ελαστικό μέσο συμβάλλουν,
δηλαδή διαδίδονται ταυτόχρονα δύο ή περισσότερα κύματα;
Ποια είναι τότε η κίνηση των μορίων του μέσου;
Έχει διαπιστωθεί ότι τα κύματα ακολουθούν την αρχή επαλ-
ληλίας ή υπέρθεσης, σύμφωνα με την οποία
όταν σε ένα ελαστικό μέσο διαδίδονται δύο ή περισσότε-
ρα κύματα η απομάκρυνση ενός σημείου του μέσου είναι
ίση με τη συνισταμένη των απομακρύνσεων που οφείλο- Σχήμα 2-10.
νται στα επί μέρους κύματα.
Στο σχήμα 2.10 φαίνεται το αποτέλεσμα της ταυτόχρονης διάδοσης
δύο παλμών κατά μήκος ενός σχοινιού, στο ίδιο επίπεδο, με αντίθετες
κατευθύνσεις. Όταν οι δυο παλμοί συναντώνται, τα μόρια του σχοι-
νιού έχουν απομάκρυνση ίση με το αλγεβρικό άθροισμα των απομα-
κρύνσεων που θα είχαν αν οι δυο παλμοί διαδίδονταν ξεχωριστά.
Στην εικόνα 2.3 φαίνονται δύο κύματα τα οποία διαδίδονται κατά
μήκος ενός ελατηρίου. Όπως φαίνεται, τα κύματα διέρχονται το ένα
μέσα από το άλλο χωρίς να μεταβληθούν καθόλου. Τα κύματα που δι-
αδίδονται στο ίδιο μέσο, δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Κάθε κύμα
διαδίδεται σαν να μην υπήρχε το άλλο. Η συνεισφορά κάθε κύματος
στην απομάκρυνση ενός σημείου του μέσου είναι ανεξάρτητη από
την ύπαρξη του άλλου κύματος.
Η αρχή της επαλληλίας παραβιάζεται μόνο όταν τα κύματα είναι
τόσο ισχυρά ώστε να μεταβάλλουν τις ιδιότητες του μέσου στο οποίο
διαδίδονται (όταν οι δυνάμεις που ασκούνται στα σωματίδια του
μέσου δεν είναι ανάλογες της απομάκρυνσης). Τέτοιες περιπτώσεις
όπου δεν ισχύει η αρχή της επαλληλίας, έχουμε στα κύματα που δη-
μιουργούνται από μια έκρηξη.
Τα κυματικά φαινόμενα που απαντούν στη φύση είναι συνήθως
αρκετά σύνθετα. Όπως την κίνηση ενός βλήματος την αναλύουμε σε
συνιστώσες, οριζόντια και κατακόρυφη, ένα σύνθετο κύμα μπορούμε
να το θεωρήσουμε ως αποτέλεσμα της επαλληλίας ενός αριθμού αρ-
μονικών κυμάτων, με επιλεγμένα πλάτη και μήκη κύματος.
Η ταυτόχρονη διάδοση δύο ή περισσότερων κυμάτων στην ίδια
περιοχή ενός ελαστικού μέσου ονομάζεται συμβολή. Φ ω τ ογ ρ αφ ίε ς από δύο κυματι -
κ ούς παλ μ ούς που διαδ ί δ ονται
Στη συνέχεια θα μελετήσουμε μερικές ειδικές περιπτώσεις συμβο- κ ατ ά μ ήκ ος ε ν ός ε λ ατηρί ου.
λής κυμάτων. Ε ικόνα 2-3.

Το αποτ έ λ ε σμ α τ ης συμβολής
ΤοTo
σημείο αυτό
σημείοαυτό δύ ο όμ οιω ν κ υμ ατ ικών παλ-
ναπαραμένει
παραμείνει ακίνητο
ακίνητο μ ώ ν κ αι τ ης συ μ βολής δ ύο
όμ οιω ν αλ λ ά αν τ ίθ ετων παλ-
μών.
Σχήμα 2-11.

22-0183.indd 48 1/2/2018 1:40:20 µµ

 49

2.4. Συμβολή Δύο Κυμάτων

Στην Επιφάνεια Υγρού
Οι εικόνες 2.4α και 2.4β δείχνουν το αποτέλεσμα της συμβολής δύο
όμοιων κυμάτων στην επιφάνεια νερού. Τα κύματα προκαλούνται
στην επιφάνεια νερού από τις πηγές Α και Β.
Βλέπουμε ότι υπάρχουν σημεία (τα οποία μάλιστα σχηματίζουν
γραμμές) που παραμένουν ακίνητα, ενώ άλλα ταλαντώνονται πολύ
έντονα.
Στο σχήμα 2.12 το σημείο Φ0 είναι ένα σημείο στην επιφάνεια του
νερού που απέχει εξίσου από τα σημεία Α και Β, (r1 = r2).
Επειδή τα δύο κύματα ξεκινούν ταυτόχρονα από τις πηγές και η
απόσταση που διανύουν μέχρι να φτάσουν στο Φ0 είναι ίδια, όταν (α )
στο Φ0 φτάνει «όρος» από τη μια πηγή, θα φτάνει «όρος» και από την
άλλη. Σύμφωνα με την αρχή της επαλληλίας, στο Φ0 θα δημιουργη-
θεί «όρος» με διπλάσιο ύψος. Μετά από χρόνο T/2 στο σημείο Φ0 θα
φτάσουν ταυτόχρονα δύο «κοιλάδες», έτσι η κοιλάδα που θα δημι-
ουργηθεί στο Φ0 θα έχει διπλάσιο βάθος. Στην περίπτωση αυτή λέμε
ότι τα δύο κύματα συμβάλλουν ενισχυτικά.
Ενισχυτική συμβολή έχουμε και σε άλλα σημεία. Για παράδειγμα
και στο σημείο Φ1, στο οποίο r1−r2=λ. Όταν στο σημείο Φ1 φτάνει
«όρος» που προέρχεται από την πηγή Β, ταυτόχρονα φτάνει «όρος»
που προέρχεται από την πηγή Α και δημιουργήθηκε μια περίοδο νω-
ρίτερα. Το ίδιο συμβαίνει σε όλα εκείνα τα σημεία στα οποία η δια- (β)
φορά των αποστάσεών τους από τις δύο πηγές είναι ακέραια πολλα- Η συ μ βολ ή δύ ο κ υμ άτων στην
ε πιφ άν ε ια ν ε ρ ού.
πλάσια του μήκους κύματος. Ε ικόνα 2-4.
Ας εξετάσουμε τώρα την περίπτωση ενός σημείου Σ1 (σχ. 2.13), στο
οποίο οι αποστάσεις r1 και r2 από τις πηγές Α και Β, διαφέρουν κατά
λ/2. Όπως είπαμε τα «όρη» ξεκινούν ταυτόχρονα από τις δύο πηγές.
Όταν στο σημείο Σ1 φτάνει όρος προερχόμενο από την πηγή Β, από
την πηγή Α θα φτάνει κοιλάδα, με αποτέλεσμα τα δύο κύματα να
αλληλοαναιρούνται. Μετά από χρόνο Τ/2, στο σημείο Σ1, θα φτάσει
«κοιλάδα» από το Β και «όρος» από το Α. Το άθροισμά τους θα είναι
πάλι μηδέν. Το σημείο Σ1 παραμένει διαρκώς ακίνητο. Το ίδιο συμβαί-
νει με όλα εκείνα τα σημεία, στην επιφάνεια του νερού, στα οποία η
διαφορά των αποστάσεών τους από τις δύο πηγές είναι ίση με περιτ-
τό πολλαπλάσιο του λ/2. Επομένως
Τα σημεία των οποίων οι αποστάσεις r1 και r2, από τις δύο πηγές, Φ Φ Φ
διαφέρουν κατά ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους κύματος λ
(δηλαδή όπου )
Στ α σημ ε ία Φ0 , Φ1 , Φ2 ,... γι α
ταλαντώνονται με μέγιστο πλάτος. Τότε έχουμε ενίσχυση. τ α οποία οι αποστ άσει ς από
τ ις δύ ο πηγ έ ς διαφ έ ρουν ακέ-
Τα σημεία των οποίων οι αποστάσεις r1 και r2, από τις δύο πηγές, ρ αιο πολ λ απλ άσιο τ ου μήκους
διαφέρουν κατά περιττό πολλαπλάσιο του μισού μήκους κύματος κ ύμ ατ ος έ χου μ ε ε ν ίσχυση.
Σχήμα 2-12.
(λ/2)
(δηλαδή όπου )

22-0183.indd 49 1/2/2018 1:40:20 µµ

 50

μένουν διαρκώς ακίνητα. Τότε έχουμε απόσβεση.

Όλα τα υπόλοιπα σημεία κάνουν ταλάντωση με ενδιάμεσο πλάτος.
Τα συμπεράσματα αυτά μπορούν να γίνουν πιο πειστικά αν με-
λετήσουμε μαθηματικά το φαινόμενο. Έστω ότι ένα τυχαίο σημείο
του μέσου στο οποίο διαδίδονται ταυτόχρονα κύματα που προέρ-
χονται από τις πηγές Α και Β, απέχει από αυτές r1 και r2 αντίστοι-
χα. Μια τυχαία χρονική στιγμή t το σημείο αυτό έχει απομάκρυνση,
εξαιτίας του πρώτου κύματος και 2.5
Φ Σ Φ ΣΦ

εξαιτίας του δεύτερου 2.6

Στ α σημ ε ία Σ1, Σ2,... γι α τα
οποία οι αποστ άσε ις από τι ς
Σύμφωνα με την αρχή της επαλληλίας, η απομάκρυνση του σημεί- δύο πηγ έ ς διαφ έ ρ ουν περι ττό
ου αυτού από τη θέση ισορροπίας του τη χρονική στιγμή t θα είναι πολ λ απλ άσιο τ ου μ ισού μήκους
κ ύ μ ατ ος έ χουμ ε απόσβεση.
y = y1 + y2 Σχήμα 2-13.

η οποία βάσει των (2.5) και (2.6) γίνεται

2.7

Κάνοντας χρήση της τριγωνομετρικής ταυτότητας

+ η σχέση (2.7) γίνεται

Επομένως το αποτέλεσμα της συμβολής είναι ταλάντωση που έχει

πλάτος
2.8

και φάση

Σύμφωνα με τη (2.8), το πλάτος της ταλάντωσης γίνεται μέγιστο

όταν

ή όταν
,

22-0183.indd 50 1/2/2018 1:40:20 µµ

 51

δηλαδή στα σημεία για τα οποία

όπου
Όταν

δηλαδή

ή
με

η (2.8) δίνει ότι Α΄ = 0. Δηλαδή τα σημεία αυτά παραμένουν διαρκώς

ακίνητα.
Ο γεωμετρικός τόπος των σημείων για τα οποία ισχύει
είναι υπερβολή. Επομένως τα σημεία στα οποία έχουμε ενισχυτική
συμβολή και τα σημεία στα οποία έχουμε απόσβεση, βρίσκονται
πάνω σε υπερβολές.
Σημ ε ί ω σ η : Η μ ε λ έ τ η τ ο υ φ α ι ν ομ έ ν ο υ τ ης σ υμ β ολής , ό π ω ς έ γ ι ν ε , α φ ο ρ ο ύ σ ε
σ τ η σ υμ β ολή δ ύ ο κ υμ ά τ ω ν τ ω ν ο π οί ω ν οι π η γ έ ς β ρ ί σ κο ν τ α ι σ ε φ ά σ η (δ η -
λ α δ ή δ ημ ι ο υ ρ γο ύ ν τ α υ τ ό χ ρ ο ν α μ έ γ ι σ τ α κ α ι ε λ ά χ ι σ τ α). Τέ τ οι ε ς π η γ έ ς ο ν ο -
μ ά ζο ν τ α ι σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς . Συμ β ολή, όμ ω ς , έ χο υμ ε κ ά θ ε φ ο ρ ά π ο υ δ ύ ο κ ύμ α τ α
δι α δί δ ο ν τ α ι σ τ ο ί δι ο μ έ σ ο.

Παράδειγμα 2.1
Δύο σημειακές πηγές ήχου Α και Β εκπέμπουν αρμονικό ήχο ίδιας
συχνότητας και βρίσκονται σε φάση. Στο μέσο Μ της απόστασής τους,
ο ήχος ακούγεται έντονος. Στο σημείο Γ, που βρίσκεται πάνω στην ευ-
θεία ΑΒ, σε απόσταση x = 4 cm από το σημείο Μ, ο ήχος μηδενίζεται
για πρώτη φορά. Να βρεθεί η συχνότητα του ήχου που εκπέμπεται
από τις δύο πηγές. Η ταχύτητα του ήχου στον αέρα είναι υ = 340 m/s.
Απάντηση :
Απόσβεση έχουμε στα σημεία, της ευθείας ΑΒ, στα οποία ισχύει
όπου
Στο σημείο Γ όπου για πρώτη φορά παρατηρείται απόσβεση Ν = 0
Επομένως

Αν το σημείο Γ βρίσκεται πλησιέστερα στο Β τότε

ή άρα

και

22-0183.indd 51 1/2/2018 1:40:21 µµ

 52

2.5. Στάσιμα Κύματα

Δύο κύματα ίδιου πλάτους και ίδιας συχνότητας διαδίδονται με
αντίθετη φορά μέσα στο ίδιο ελαστικό μέσο (σχ. 2.14).

Τα δύ ο κ ύ μ α τ α δ ια δ ίδ ο ντ α ι στο ίδ ιο ε λ α στικ ό μ έ σο μ ε αν τ ίθ ε τ η φ ορ ά.
Σχήμα 2-14.

Τα δύο κύματα συμβάλλουν. Η κίνηση του μέσου ονομάζεται στάσιμο

κύμα.
Στάσιμο κύμα ονομάζεται το αποτέλεσμα της συμβολής δύο κυ-
μάτων της ίδιας συχνότητας και του ίδιου πλάτους που διαδίδο-
νται στο ίδιο μέσο με αντίθετες κατευθύνσεις.
Κρατάμε την ελεύθερη άκρη ενός τεντωμένου σχοινιού, που η άλλη
του άκρη είναι στερεωμένη σε ακλόνητο σημείο και της δίνουμε μια
ώθηση. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται ένας κυματικός παλμός ο
οποίος διαδίδεται κατά μήκος του σχοινιού. Όταν η κυματική διατα-
ραχή φτάσει στην άκρη του σχοινιού το σχοινί ασκεί μια δύναμη στο
σημείο στήριξης. Η αντίδραση σε αυτή τη δύναμη δημιουργεί έναν
ανακλώμενο παλμό που κινείται στην αντίθετη κατεύθυνση (σχ. 2.15).
Εάν εξαναγκάσουμε το ελεύθερο άκρο του σχοινιού να κάνει αρ-
μονική ταλάντωση (σχήμα 2.16) το αρμονικό κύμα που δημιουργεί-
ται και το όμοιό του που προκύπτει από την ανάκλαση συμβάλλουν
δημιουργώντας στάσιμο κύμα. Αν φωτογραφίσουμε το σχοινί σε δι- Ο κ υ μ ατ ικ ός παλ μ ός ανακλά-
άφορες χρονικές στιγμές, θα παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν σημεία τ αι στ ο στ αθ ε ρ ό ε μ π όδ ι ο και
διαδίδε τ αι αν τ ίθ ε τ α.
στο σχοινί - οι δεσμοί - που παραμένουν διαρκώς ακίνητα ενώ όλα τα
Σχήμα 2-15.
άλλα εκτελούν ταλάντωση με την ίδια συχνότητα. Το πλάτος της τα-
λάντωσης δεν είναι ίδιο για όλα τα σημεία που ταλαντώνονται. Μέγι-
στο πλάτος έχουν τα σημεία που βρίσκονται στο μέσο της απόστασης
μεταξύ δύο διαδοχικών δεσμών -οι κοιλίες.
Η ονομασία (στάσιμο = ακίνητο) οφείλεται στο γεγονός ότι εδώ δεν
έχουμε να κάνουμε με ένα κύμα, δηλαδή με μια παραμόρφωση που
διαδίδεται. Στο κύμα όλα τα σημεία εκτελούν διαδοχικά την ίδια κίνη-
ση ενώ στο στάσιμο δε συμβαίνει το ίδιο.

Η εξίσωση του στάσιμου κύματος

Έστω το αρμονικό κύμα με εξίσωση

2.9
που διαδίδεται κατά τη θετική φορά του άξονα x (στο σχήμα 2.14 το
κύμα 1).

22-0183.indd 52 1/2/2018 1:40:21 µµ

 53

Ένα δεύτερο κύμα με ίδιο πλάτος και ίδια συχνότητα, που διαδί-
δεται κατά την αντίθετη κατεύθυνση (στο σχήμα 2.14 το κύμα 2), θα
περιγράφεται από την εξίσωση

2.10

Σύμφωνα με την αρχή της επαλληλίας, η απομάκρυνση ενός ση-

μείου Μ του μέσου τη χρονική στιγμή t, θα είναι η οποία
γίνεται από τις (2.9) και (2.10)

2.11

Κάνοντας χρήση της τριγωνομετρικής ταυτότητας

η σχέση (2.11) γίνεται

2.12

Παρατηρούμε ότι ο όρος ΄ 2.13

εξαρτάται μόνο από τη θέση x του σημείου και παραμένει σταθερός

με το χρόνο.
Η σχέση (2.12) παίρνει τη μορφή
΄ ή ΄

που είναι η εξίσωση της απλής αρμονικής ταλάντωσης. Επομένως

κάθε σημείο του μέσου εκτελεί απλή αρμονική ταλάντωση. Το
πλάτος της ταλάντωσης |Α΄| δεν είναι ίδιο για όλα τα σημεία αλλά
εξαρτάται από τη θέση του [σχέση (2.13)].
Τα σημεία τα οποία βρίσκονται σε θέση x τέτοια ώστε Στ ιγ μ ιότ υ πα στ άσιμ ου κύματος
σε χορ δή.
΄ Σχήμα 2-16.

δηλαδή

ή 2.14

έχουν μηδενικό πλάτος ταλάντωσης, δηλαδή παραμένουν συνεχώς

ακίνητα. Είναι οι δεσμοί του στάσιμου κύματος.
Τα σημεία τα οποία βρίσκονται σε θέση τέτοια ώστε
΄

22-0183.indd 53 1/2/2018 1:40:21 µµ

 54

δηλαδή

ή 2.15

έχουν μέγιστο πλάτος ταλάντωσης, ίσο με 2Α. Αποτελούν τις κοιλίες

του στάσιμου κύματος.
Από τις (2.14) και (2.15) προκύπτει ότι
η απόσταση μεταξύ δύο διαδοχικών δεσμών, ή κοιλιών είναι ίση με
το μισό του μήκους κύματος λ των κυμάτων από τη συμβολή των
οποίων προήλθε το στάσιμο κύμα.
Στην παραπάνω μαθηματική μελέτη, η αρχή μέτρησης των απο-
στάσεων είναι κοιλία (για x = 0, έχουμε κοιλία).
Στάσιμα κύματα μπορούν να δημιουργηθούν και σε ένα μέσο του Στ ις χορ δέ ς τ ης κ ιθ άρας σχη-
μ ατ ίζον τ αι στ άσιμ α κύματα.
οποίου τα δύο άκρα είναι ακίνητα, όπως σε μια χορδή ενός μουσι- Τα άκ ρ α κ άθ ε χορ δ ής εί ναι
κού οργάνου (εικ. 2.5). Στην περίπτωση αυτή, αν θέλουμε ως αρχή υποχ ρ ε ω τ ικ ά δε σμ οί.
μέτρησης των αποστάσεων να πάρουμε το ένα άκρο (όπου υπάρχει Ε ικόνα 2-5.
δεσμός), η σχέση (2.12) χρειάζεται τροποποίηση ώστε, για x = 0 να
δίνει δεσμό.

Στ ά σ ι μ α κ ύ μ ατ α σε χο ρ δ έ ς .
Ε ικό ν α 2 - 6 .

Ενεργειακή προσέγγιση
Εφόσον στο στάσιμο κύμα υπάρχουν σημεία που παραμένουν πά-
ντα ακίνητα, δε μεταφέρεται ενέργεια από το ένα σημείο του μέσου
στο άλλο (αυτός επίσης είναι ένας βασικός λόγος που διαφοροποι-
εί την κατάσταση του στάσιμου κύματος από αυτό που ορίσαμε ως
κύμα).
Η ενέργεια που είχαν τα αρχικά κύματα, η συμβολή των οποίων Στ ιγ μ ιότ υπα στ άσιμ ο υ κύμα-
τ ος σε χορ δή. Τη στ ιγμή μηδ έν
έδωσε το στάσιμο κύμα, εγκλωβίζεται ανάμεσα στους δεσμούς. Σε η χορ δή ε ίν αι ακ ίν η τη, οπότε
μια χορδή, στην οποία έχει δημιουργηθεί στάσιμο κύμα, η ενέργεια Κ = 0, όλ η η ε ν έ ρ γ ε ια εί ναι δ υ-
μετατρέπεται συνεχώς από ελαστική δυναμική ενέργεια, όταν η χορ- ν αμ ικ ή, U, λ όγ ω τ ης παραμόρ-
φ ω σης τ ης χορ δής. Τη στι γμή
δή είναι στιγμιαία ακίνητη, σε κινητική όταν η χορδή διέρχεται από τη t= Τ/8, η χορ δή κ ιν ε ίται . Έχει
θέση ισορροπίας. Στις ενδιάμεσες θέσεις τα μόρια της χορδής, έχουν κ αι κ ιν ητ ικ ή κ αι δ υναμι κή
και κινητική και δυναμική ενέργεια. ε ν έ ρ γ ε ια. Τη στ ιγ μ ή t =Τ/ 4, η
χορ δή δε ν ε ίν αι παραμορφω-
μ έ ν η (U = 0), συν ε πώς όλη η
ε ν έ ρ γ ε ια έ χ ε ι μ ε τ ατραπεί σε
Παράδειγμα 2.2 κ ιν ητ ικ ή.
 t  Τα βέ λ η δε ίχ ν ου ν τ ις ταχύτη-
 t 
Τα κύματα y1 = 8 ηµ 2π  − 5 x  και y2 = 8 ηµ 2π  + 5x  τ ε ς τ ω ν διαφ όρ ω ν ση μεί ων της
 0, 3   0, 3  χορ δής.
διαδίδονται στο ίδιο ελαστικό μέσο σε αντίθετες κατευθύνσεις. Τα x Σχήμα 2-17.

22-0183.indd 54 1/2/2018 1:40:22 µµ

 55

και y είναι σε cm και το t σε s.

α) Ποια είναι η εξίσωση του στάσιμου κύματος που δημιουργείται;
β) Ποιο είναι το πλάτος της ταλάντωσης ενός σημείου που βρίσκεται
στη θέση x = 3,025 cm;

Απάντηση :
Η εξίσωση ενός αρμονικού κύματος είναι

Συγκρίνοντας τη σχέση αυτή με τις εξισώσεις των κυμάτων που συμ-

βάλλουν για να δημιουργήσουν το στάσιμο κύμα έχουμε ότι Α = 8
cm, Τ = 0,3 s και λ = 0,2 cm
Η εξίσωση του στάσιμου κύματος είναι

Επομένως
Το πλάτος της ταλάντωσης του σημείου που βρίσκεται στη θέση x =
3,025 cm είναι

2.6. Παραγωγή Ηλεκτρομαγνητικών

Κυμάτων
Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με την παραγωγή και τα χα-
ρακτηριστικά του ηλεκτρομαγνητικού κύματος. Τα κύματα που γνω-
ρίσαμε (μηχανικά) αφορούσαν στη διάδοση μιας υλικής διαταραχής.
Με τρόπο ανάλογο, όπως θα δούμε, διαδίδεται και μια ηλεκτρομα-
γνητική διαταραχή.
Γνωρίζουμε ότι ένα σύστημα δύο φορτίων +Q και -Q δημιουργεί
ηλεκτρικό πεδίο (σχ. 2.18α) και ότι ένας αγωγός που διαρρέεται από
ρεύμα δημιουργεί γύρω του μαγνητικό πεδίο (σχ. 2.18β). Αν συνδέ-
σουμε δυο μεταλλικούς αγωγούς στους πόλους μιας πηγής συνεχούς (γ) (δ)
τάσης, οι αγωγοί φορτίζονται με φορτία +Q και -Q, αντίστοιχα (σχ. (α) Η λ ε κ τ ρ ικ ό πε δίο δ ύο ση-
2.18γ). Οι ίδιοι αγωγοί, αν συνδεθούν με γεννήτρια εναλλασσόμενης μ ε ιακ ώ ν φ ορ τ ίω ν . (β) Μ αγνη-
τ ικ ό πε δίο ε υθ ύγ ρ αμμου αγω-
τάσης, όπως φαίνεται στο σχήμα 2.18δ, αποκτούν ετερόσημα φορτία, γ ού. (γ ) Με τ αλ λ ικ ο ί αγωγοί
+q και -q, που μεταβάλλονται ημιτονοειδώς με το χρόνο. Αυτό ση- συν δέ ον τ αι μ ε πηγ ή συνεχούς
μαίνει ότι οι δύο αγωγοί διαρρέονται από εναλλασσόμενο ρεύμα. Το τ άσης. Ο ι αγ ω γ οί φ ο ρτί ζονται
σύστημα αυτών των αγωγών ονομάζεται ταλαντούμενο ηλεκτρικό μ ε φ ορ τ ία ± Q . (δ) Οι αγωγοί
συν δέ ον τ αι μ ε γ ε ν ν ήτρι α εναλ-
δίπολο. λ ασσόμ ε ν ης τ άσης. Το φορτί ο
Θα δούμε στη συνέχεια ότι το ταλαντούμενο ηλεκτρικό δίπολο των αγ ω γ ώ ν μ ε τ α βάλλεται
αποτελεί την κεραία εκπομπής των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων σε ημ ιτ ον οε ιδώ ς μ ε τ ο χρόνο. Η
διάτ αξ η διαρ ρ έ ε τ αι από εναλ-
ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς. λ ασσόμ ε ν ο ρ ε ύ μ α.
Στο σχήμα 2.19 απεικονίζεται η διαδικασία παραγωγής ηλεκτρο- Σχήμα 2-18.
μαγνητικού κύματος από ένα ταλαντούμενο ηλεκτρικό δίπολο. Τη

22-0183.indd 55 1/2/2018 1:40:22 µµ


Εικ. 4.1 Hans Christian Oersted
(1777-1851). Καθηγητής φυσικής
στην Κοπεγχάγη, ανακάλυψε τη μα-
γνητική δράση των ηλεκτρικών ρευ-
μάτων, ανοίγοντας τους ορίζοντες
για τη μελέτη του ηλεκτρομαγνητι-
σμού.
Σχ. 4.1 Το μαγνητικό πεδίο ΔΒ που
δημιουργεί το τμήμα Δl του αγωγού
στο σημείο Α, είναι κάθετο στο επί-
πεδο του βιβλίου και με φορά από
τον αναγνώστη προς το βιβλίο. Η
φορά δηλώνεται με το ⊗.
22-0170.indd 148
4-1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα μεγάλα βήματα στην επιστήμη γίνονται στα ερευνητικά κέντρα που
συγκεντρώνουν τους κορυφαίους επιστήμονες του καιρού τους και είναι εφο-
διασμένα με τα πιο εξελιγμένα όργανα. Ο κανόνας, βέβαια, είχε τις εξαιρέσεις
του.
Στις εξαιρέσεις του κανόνα, ένας Δανός δάσκαλος της φυσικής σε σχο-
λείο της Κοπεγχάγης, ο Hans Christian Oersted (Έρστεντ), κατά τη διάρκεια
ενός πειράματος που έκανε στην τάξη του, παρατήρησε κάτι που στον καιρό
του ήταν απίστευτο: το ηλεκτρικό ρεύμα επηρεάζει τη μαγνητική πυξίδα.
Μέχρι τότε γνώριζαν την ύπαρξη των μόνιμων μαγνητών και τη μετα-
ξύ τους αλληλεπίδραση. Το πείραμα του Oersted έδειξε ότι και το ηλεκτρικό
ρεύμα επιδρά στους μαγνήτες. Λίγο αργότερα, ο Γάλλος φυσικός Ampère, κά-
νοντας ένα βήμα μπροστά, υποστήριξε ότι το ηλεκτρικό ρεύμα είναι η μονα-
δική πηγή των μαγνητικών φαινομένων. Την ερμηνεία της σχέσης ανάμεσα
στην κίνηση φορτίου και το μαγνητισμό την έδωσε πολύ αργότερα, το 1905, η
θεωρία της σχετικότητας.
Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ μαγνητών ή μεταξύ μαγνητών και κινού-
μενων φορτίων είναι αλληλεπιδράσεις από απόσταση και γι’ αυτό η έννοια του
πεδίου προσφέρεται για την περιγραφή τους. Αυτή τη φορά θα μιλήσουμε για
το μαγνητικό πεδίο. Όπως κάναμε και στην περίπτωση των δυο άλλων πεδίων
που μελετήσαμε, το μαγνητικό πεδίο θα το περιγράφουμε με την έντασή του
(τη λένε και μαγνητική επαγωγή του πεδίου). Για λόγους απλότητας, θα λέμε
«το μαγνητικό πεδίο Β» και θα εννοούμε «το μαγνητικό πεδίο που έχει ένταση
Β».
Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε αρχικά με τις πηγές του μαγνητι-
κού πεδίου, που είναι τα ρεύματα, και στη συνέχεια με τις δυνάμεις που ασκούν
τα μαγνητικά πεδία. Τα μαγνητικό πεδία που θα εξετάσουμε θα είναι σταθερά.
4-2 ΝΟΜΟΣ ΤΩΝ ΒΙΟΤ ΚΑΙ SAVART
Λίγο μετά την ανακάλυψη του Oersted ότι το ηλεκτρικό ρεύμα δημι-
ουργεί γύρω του μαγνητικό πεδίο, οι Biot και Savart (Μπιό και Σαβάρ), βασιζό-
μενοι σε πειραματικές μετρήσεις, κατέληξαν στο νόμο που δίνει το μαγνητικό
πεδίο που δημιουργεί ένας αγωγός ο οποίος διαρρέεται από ρεύμα.
Αν ένας αγωγός διαρρέεται από ρεύμα έντασης I, ένα πολύ μικρό
τμήμα του, μήκους Δl, δημιουργεί σε ένα σημείο Α που απέχει από-
σταση r από το τμήμα Δl μαγνητικό πεδίο ΔΒ μέτρου
(4.1)
Στη σχέση αυτή το θ είναι η γωνία που σχηματίζουν τα διανύσματα Δl
και r. Η σταθερά μo λέγεται μαγνητική διαπερατότητα του κενού. Το διάνυ-
σμα ΔΒ είναι κάθετο στο επίπεδο που ορίζεται από το Δl και το r και η φορά
του δίνεται από τον κανόνα του δεξιού χεριού.
148
9/27/13 1:06 PM
 Αν τοποθετήσουμε την παλάμη του δεξιού χεριού στο επίπεδο που ορί-
ζεται από το Δl και το σημείο Α, έτσι ώστε ο αντίχειρας να δείχνει τη φορά του
ρεύματος και τα υπόλοιπα δάχτυλα να βρίσκονται από την πλευρά του σημείου
Α, τότε, αν τα κάμψουμε, τα υπόλοιπα δάχτυλα θα δείξουν τη φορά του ΔΒ.
Το τμήμα Δl θεωρείται προσανατολισμένο, με φορά ίδια με τη φορά του ρεύ-
ματος που διαρρέει τον αγωγό.
Το μαγνητικό πεδίο Β, στο SI, μετριέται σε Tesla (Τ).
Η μαγνητική διαπερατότητα του κενού είναι µ ο = 4π × 10−7 Τm / A .
Ο νόμος των Biot και Savart, δίνει το μαγνητικό πεδίο που δημιουργεί-
ται από ένα μόνο πολύ μικρό τμήμα του αγωγού. Για να βρούμε το μαγνητικό
πεδίο που δημιουργεί σε ένα σημείο ολόκληρος ο αγωγός, πρέπει να χωρίσου-
με τον αγωγό σε πολύ μικρά τμήματα και στη συνέχεια να αθροίσουμε (δια- Εικ. 4.2 Jean Baptiste Biot (1774-
1862). Γαλλία. Απόφοιτος της πε-
νυσματικά) τα πεδία που δημιουργούν όλα τα μικρά τμήματα του αγωγού στο ρίφημης École Polythechnique και
σημείο που εξετάζουμε. καθηγητής στο Colège de France.
+ .... Ασχολήθηκε σχεδόν με όλους τους
τομείς της Φυσικής. Συνεργάστηκε
Ο νόμος των Biot και Savart είναι θεμελιώδης νόμος στο μαγνητισμό με τον Savart σε μια θεωρία για το
και παίζει ρόλο ανάλογο με εκείνο του νόμου του Coulomb στο στατικό ηλε- μαγνητισμό. Βραβεύθηκε από τη
βασιλική εταιρεία επιστημών της
κτρισμό. Αγγλίας, κάτι ασυνήθιστο αν λάβει
κανείς υπόψη του την εχθρότητα
4-3 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΩΝ ΒΙΟΤ που υπήρχε στην εποχή του ανάμε-
ΚΑΙ SAVART σα στην Αγγλία και τη Γαλλία και
στο επιστημονικό πεδίο.

Το μαγνητικό πεδίο ευθύγραμμου ρευματοφόρου αγωγού

Έστω το ευθύγραμμο σύρμα του σχήματος 4.2, μήκους L που διαρ-
ρέεται από ρεύμα έντασης I. Για να υπολογίσουμε το μαγνητικό πεδίο που
δημιουργεί ο αγωγός στο σημείο Α, που απέχει απόσταση α από τον αγωγό,
χωρίζουμε τον αγωγό σε πολύ μικρά τμήματα. Έστω ένα τέτοιο τμήμα μήκους
Δl που απέχει απόσταση r από το σημείο Α. Το μικρό αυτό τμήμα δημιουργεί
στο σημείο Α μαγνητικό πεδίο μέτρου

Σχ. 4.2 Στο σημείο Α το μαγνητικό

Το ΔΒ είναι κάθετο στο επίπεδο της σελίδας με φορά προς τον αναγνώ- πεδίο οφείλεται στη συνεισφορά
στη. όλων των πολύ μικρών τμημάτων
Για να βρούμε το πεδίο που δημιουργεί ολόκληρος ο αγωγός, στο ση- Δl του ευθύγραμμου ρευματοφόρου
αγωγού.
μείο Α, αθροίζουμε τα πεδία όλων των τμημάτων στα οποία έχουμε χωρίσει
τον αγωγό. Ο υπολογισμός του αθροίσματος αυτού απαιτεί τη χρήση ολοκλη-
ρωμάτων και υπερβαίνει το επίπεδο των μαθηματικών αυτού του βιβλίου. Το
άθροισμα δίνει:
µο Ι
Β= (συνθ1 − συνθ2 ) (4.2)
4π α
Αν το σύρμα έχει άπειρο μήκος (μήκος πολύ μεγαλύτερο από την από-
σταση α) οι γωνίες θ1 και θ2 παίρνουν τιμές 0 και π αντίστοιχα, και η (4.2) δίνει:

Σχ. 4.3 Στο σχήμα φαίνονται οι γω-

µ ο 2Ι
Β= (4.3) νίες θ1 και θ2 της σχέσης (4.2).
4π α

149

22-0170.indd 149 9/27/13 1:06 PM

 Το μέτρο του Β είναι σταθερό σε κάθε σημείο κύκλου ακτίνας α και η
διεύθυνσή του, σε κάθε σημείο, κάθετη στο επίπεδο που ορίζεται από τον αγω-
γό και το σημείο. Οι δυναμικές γραμμές ενός τέτοιου πεδίου είναι ομόκεντροι
κύκλοι με κέντρο πάνω στον αγωγό και με το επίπεδό τους κάθετο σ’ αυτόν.
Το σχήμα 4.4 δίνει την τρισδιάστατη απεικόνιση του πεδίου που δη-
μιουργεί ένας ευθύγραμμος ρευματοφόρος αγωγός πολύ μεγάλου μήκους. Η
φορά των δυναμικών γραμμών μπορεί να βρεθεί εύκολα με τον κανόνα του
δεξιού χεριού. Σύμφωνα με αυτόν, τοποθετούμε τον αντίχειρα του δεξιού χε-
ριού στην κατεύθυνση του ρεύματος που διαρρέει τον αγωγό και κάμπτουμε τα
υπόλοιπα δάχτυλα. Η φορά των δυναμικών γραμμών είναι ίδια με τη φορά που
καθορίζουν τα δάχτυλα.

Σχ. 4.4 Με τον κανόνα του δεξιού

χεριού μπορούμε να βρούμε τη φορά
των δυναμικών γραμμών του πεδίου
που δημιουργεί ο αγωγός.

Εικ. 4.3 Αισθητοποίηση του μαγνη-

τικού πεδίου ευθύγραμμου αγωγού
με ρινίσματα σιδήρου.

Το μαγνητικό πεδίο στο κέντρο κυκλικού ρευματοφόρου αγωγού

Το σχήμα 4.5 δείχνει έναν κυκλικό αγωγό ακτίνας r που διαρρέεται

από ρεύμα έντασης I. Για να υπολογίσουμε το μαγνητικό πεδίο που δημιουρ-
γεί ένας τέτοιος αγωγός στο κέντρο του, χωρίζουμε τον αγωγό σε πολύ μικρά
τμήματα. Ένα τέτοιο τμήμα Δl1, σύμφωνα με το νόμο των Biot και Savart,
δημιουργεί στο κέντρο Ο μαγνητικό πεδίο μέτρου

Η διεύθυνση του ΔΒ1 είναι κάθετη στο επίπεδο του κύκλου και η φορά του
Σχ. 4.5 Το μαγνητικό πεδίο που δη- προς τα πάνω. Το επόμενο πολύ μικρό τμήμα, μήκους Δl2 δημιουργεί στο ση-
μιουργεί κυκλικός ρευματοφόρος μείο Ο μαγνητικό πεδίο μέτρου
αγωγός στο κέντρο του είναι κάθετο
στο επίπεδο του κύκλου με φορά που
βρίσκεται με τον κανόνα του δεξιού
χεριού.
ίδιας κατεύθυνσης με το ΔΒ1.
Το μαγνητικό πεδίο Β που δημιουργεί ολόκληρος ο κυκλικός αγωγός προκύ-
πτει από το διανυσματικό άθροισμα των πεδίων που δημιουργούν τα τμήματα
του αγωγού, και επειδή όλα έχουν την ίδια κατεύθυνση,
µ Ι( ∆l1 + ∆l2 + ...)
B = ∆Β1 + ∆Β2 + ∆Β3 + ... = ο (4.4)
4π r2

150

22-0170.indd 150 9/27/13 1:06 PM

 Το άθροισμα ∆l1 + ∆l2 + ... δίνει την περίμετρο του κυκλικού αγωγού 2πr και
η σχέση (4.4) γίνεται 
µ 2πI
Β= ο
4π r
Το Β, στο Ο, είναι κάθετο στο επίπεδο του κυκλικού αγωγού και η φορά του
δίνεται από τον κανόνα του δεξιού χεριού.

Εικ. 4.4 Αισθητοποίηση του μαγνη-

τικού πεδίου κυκλικού αγωγού με
ρινίσματα σιδήρου.

4-4 Ο ΝΟΜΟΣ TOY AMPERE (ΑΜΠΕΡ)

Ο νόμος του Ampère είναι μια γενική σχέση ανάμεσα στο μαγνητικό
πεδίο και στις πηγές του.
Είδαμε ότι ένας ευθύγραμμος ρευματοφόρος αγωγός δημιουργεί γύρω
του μαγνητικό πεδίο της μορφής του σχήματος 4.6, με ένταση μέτρου
µ ο 2I Εικ. 4.5 Andre Marie Ampère
Β= (1775-1836). Γαλλία. Καθηγητής
4π α της École Polythechnique. Διατύ-
πωσε μια συνθετική θεωρία για τον
Ας χωρίσουμε μια δυναμική γραμμή σε πολύ μικρά τμήματα Δl και ας ηλεκτρομαγνητισμό και απέδωσε τις
υπολογίσουμε το άθροισμα των γινομένων κατά μήκος της δυναμι- μαγνητικές ιδιότητες κάποιων υλι-
κής γραμμής. θ είναι η γωνία ανάμεσα στο Δl και στο Β. Επειδή στο συγκεκρι- κών σε μικροσκοπικά κλειστά ρεύ-
ματα στο εσωτερικό της ύλης.
μένο πεδίο η γωνία αυτή είναι μηδέν, το συνημίτονο της γωνίας είναι μονάδα.
και επειδή το μέτρο του Β είναι σταθερό το άθροισμα
γράφεται

Αυτό σημαίνει ότι το άθροισμα του πρώτου μέλους είναι ανεξάρτητο

της απόστασης α από τον αγωγό. Αποδεικνύεται ότι το αποτέλεσμα αυτό είναι
γενικό και ισχύει για κάθε κλειστή διαδρομή μέσα από την οποία διέρχεται
σταθερό ρεύμα. Στην περίπτωση που η κλειστή διαδρομή περικλείει περισσό-
τερα του ενός ρεύματα -και δεν έχει σημασία αν οι αγωγοί είναι ευθύγραμμοι-
κάθε ρεύμα που διέρχεται μέσα από το βρόχο (κλειστή διαδρομή) συνεισφέρει Σχ. 4.6 Κατά μήκος της δυναμικής
κατά μοI. γραμμής τα Δl και Β είναι συγγραμ-
μικά (θ = 0).

151

22-0170.indd 151 9/27/13 1:06 PM

 Κατά μήκος μιας κλειστής διαδρομής το άθροισμα των γινομένων
Β ∆l συνθ ισούται με µ ο Ι εγκ , όπου Ι εγκ , το αλγεβρικό άθροισμα των
ρευμάτων που διέρχονται από την επιφάνεια η οποία περιβάλλεται
από την κλειστή αυτή διαδρομή. (Νόμος Ampère).

Η φορά που αντιστοιχεί σε θετικό ρεύμα ορίζεται από τον κανόνα του δεξιού
Σχ. 4.7 Το άθροισμά των γινομένων χεριού. Αν τα δάκτυλα του δεξιού χεριού δείχνουν τη φορά κίνησης στο βρόχο,
Β∆lσυνθ κατά μήκος οποιασδήπο- ο αντίχειρας ορίζει τη θετική φορά για τα ρεύματα.
τε κλειστής διαδρομής που περικλεί-
ει το ρεύμα I είναι ίσο με μοI. Το Β στην παραπάνω σχέση οφείλεται τόσο στα ρεύματα που περικλεί-
ει ο βρόχος (κλειστή διαδρομή) όσο και σε ρεύματα που βρίσκονται έξω από
αυτόν.

Σχ. 4.8 Το άθροισμα των γινομένων

Β∆lσυνθ κατά μήκος κλειστής δια­
δρομής είναι ίσο με τη σταθερά μο
επί το αλγεβρικό άθροισμα των ρευ-
μάτων που περικλείει η κλειστή δια-
δρομή. Εδώ το αλγεβρικό άθροισμα
των ρευμάτων είναι Ι1 − Ι 2 − Ι 3 + Ι 4 .

Πρέπει να τονιστεί ότι ο νόμος του Ampère ισχύει μόνο για σταθερά
ρεύματα και για σταθερά μαγνητικά πεδία.

Όπως ο νόμος του Gauss μάς επιτρέπει να υπολογίζουμε το ηλεκτρικό

πεδίο που δημιουργείται από συμμετρικές κατανομές φορτίου, έτσι και ο νόμος
του Ampѐre μάς διευκολύνει να υπολογίζουμε την ένταση σε μαγνητικά πεδία
που εμφανίζουν συμμετρία.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4-1
Υπολογισμός του μαγνητικού πεδίου που δημιουργεί ευθύγραμμος αγωγός με άπειρο μήκος, που
διαρρέεται από ρεύμα σταθερής έντασης. (Το ίδιο πρόβλημα το έχουμε αντιμετωπίσει χρησιμοποιώντας το
νόμο των Biot και Savart).
Απάντηση:
Η συμμετρία της διάταξης επιβάλλει το μέτρο του μαγνητικού πεδίου που δημιουργεί ένας τέτοιος
αγωγός να είναι ίδιο σε όλα τα σημεία που ισαπέχουν από τον αγωγό. Η διεύθυνση του πεδίου, σε κάθε σημείο,
είναι κάθετη στο επίπεδο που σχηματίζει ο αγωγός και η απόσταση α του σημείου από αυτόν. Δηλαδή το μέτρο
του Β είναι το ίδιο σε κάθε σημείο ενός κύκλου που έχει το κέντρο του πάνω στον αγωγό και το επίπεδό του
κάθετο σ’ αυτόν. Η διεύθυνσή του είναι εφαπτόμενη σε κάθε σημείο της περιφέρειας του κύκλου (σχ. 4.9).
Για να εφαρμόσουμε το νόμο του Ampère επιλέγουμε μια κλειστή κυκλική διαδρομή ακτίνας α, με
κέντρο πάνω στον αγωγό και το επίπεδό της κάθετο σ’ αυτόν. Χωρίζουμε τη διαδρομή σε πολύ μικρά τμήματα
Δl.

152

22-0170.indd 152 9/27/13 1:06 PM

 Θα υπολογίσουμε το άθροισμα των γινομένων κατά μήκος
της κυκλικής διαδρομής. Η κατεύθυνση των τμημάτων Δl σε κάθε σημείο είναι
ίδια με την κατεύθυνση του Β σε εκείνο το σημείο, επομένως η γωνία θ που
σχηματίζουν είναι μηδέν και το συνημίτονό της μονάδα.
και επειδή το μέτρο του Β είναι σταθερό το άθροισμα

γράφεται

Από το νόμο του Ampère έχουμε:

Σχ. 4.9 Εφαρμόζουμε το νόμο του
µ I µ 2I Ampère σε κυκλική διαδρομή που
Επομένως ή Β= ο ή Β= ο συμπίπτει με μια δυναμική γραμμή.
2π α 4π α
Φτάσαμε δηλαδή από άλλο δρόμο στη σχέση (4.3).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4-2
Υπολογισμός του μαγνητικού πεδίου σωληνοειδούς, απείρου μήκους, που διαρρέεται από ρεύμα σταθε-
ρής έντασης I.

Απάντηση:
Στο σχήμα 4.10 βλέπουμε μια τομή του σωληνοειδούς με επίπε-
δο που περιέχει τον άξονά του. Γνωρίζουμε (πειραματικά) ότι στο εσωτε-
ρικό ενός σωληνοειδούς μεγάλου μήκους το μαγνητικό πεδίο είναι ομο-
γενές και παράλληλο με τον άξονά του. Έξω από το σωληνοειδές το πεδίο
είναι ασθενές, συγκρινόμενο με το πεδίο στο εσωτερικό. Στην ιδανική
περίπτωση που το μήκος του σωληνοειδούς είναι άπειρο, το μαγνητικό
πεδίο έξω από αυτό μπορεί να θεωρηθεί μηδέν. Σχ. 4.10 Εφαρμόζουμε το νόμο του Ampère
Για να εφαρμόσουμε το νόμο του Ampère επιλέγουμε μια δια- στη διαδρομή ΑΓΔΕΑ.
δρομή σχήματος ορθογωνίου μήκους l, όπως στο σχήμα 4.10.
Το άθροισμα των γινομένων κατά μήκος της διαδρομής ΑΓ είναι Βl. Κατά μήκος των δια­
δρομών ΓΔ και ΕΑ το ίδιο άθροισμα είναι μηδέν γιατί, όπου υπάρχει, το μαγνητικό πεδίο είναι κάθετο στη
διαδρομή. Επομένως συνθ = συν90° = 0. Τέλος, κατά μήκος της ΔΕ είναι επίσης μηδέν γιατί στην περιοχή αυτή
δεν υπάρχει μαγνητικό πεδίο (Β = 0). Επομένως

Σύμφωνα με το νόμο του Ampère το άθροισμα αυτό είναι ίσο με το γινόμενο της σταθεράς μο επί το
συνολικό ρεύμα που διαπερνά το ορθογώνιο πλαίσιο. Αν I το ρεύμα που διαρρέει κάθε σπείρα και Ν ο αριθμός
των σπειρών που περιέχονται στο ορθογώνιο πλαίσιο, τότε το ολικό ρεύμα που διέρχεται είναι ΝΙ.
Ν
Επομένως ή Βl = µ ο ΝΙ οπότε
Β = µο Ι (4.5)
l
αν όπου Ν/l θέσουμε n, όπου το n αντιπροσωπεύει τον αριθμό των σπειρών ανά μονάδα μήκους, η σχέση (4.5)
γίνεται:
Β = µ ο Ιn (4.6)

Παρόλο που η σχέση (4.6) βρέθηκε για σωληνοειδές απείρου μήκους, δίνει με μεγάλη ακρίβεια το
μαγνητικό πεδίο στο εσωτερικό οποιουδήποτε σωληνοειδούς με μεγάλο μήκος. Στα άκρα του σωληνοειδούς η
τιμή του Β είναι μικρότερη, περίπου η μισή.

153

22-0170.indd 153 9/27/13 1:06 PM


όπου θ η γωνία ανάμεσα στις δυναμικές γραμμές και σε μια κάθετη στην επι-
Σχ. 4.11 Η επιφάνεια Α είναι τοποθε- φάνεια Α. Μονάδα της μαγνητικής ροής είναι το 1 Wb (Βέμπερ).
τημένη σε ομογενές μαγνητικό πεδίο
ώστε το κάθετο σ’ αυτή διάνυσμα Α
να σχηματίζει γωνία θ με τις δυναμι-
κές γραμμές.
Σχ. 4.12 Για κάθε κλειστή επιφάνεια
ο αριθμός των δυναμικών γραμμών
που εισέρχονται είναι ίσος με τον
αριθμό των γραμμών που εξέρχο-
νται.
22-0170.indd 154
4-5 ΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΡΟΗ
Η ροή του μαγνητικού πεδίου ορίζεται με τρόπο ανάλογο με αυτόν που
ορίστηκε η ροή του ηλεκτρικού πεδίου.
Έστω μια επίπεδη επιφάνεια εμβαδού Α μέσα σε ομογενές μαγνητικό
πεδίο. Η μαγνητική ροή που διέρχεται από την επιφάνεια είναι
Αν η επιφάνεια Α δεν είναι επίπεδη ή αν το μαγνητικό πεδίο δεν είναι
ομογενές ή αν συμβαίνουν και τα δύο, για να υπολογίσουμε τη μαγνητική ροή
που διέρχεται από την επιφάνεια χωρίζουμε την επιφάνεια σε στοιχειώδη τμή-
ματα ΔΑ, τόσο μικρά ώστε να μπορούν να θεωρηθούν επίπεδα και το μαγνητι-
κό πεδίο στην περιοχή καθενός να μπορεί να θεωρηθεί σταθερό. Υπολογίζουμε
τη ροή που διέρχεται από κάθε επιφάνεια ΔΑ. Το άθροισμα των μαγνητικών
ροών που διέρχονται από αυτά τα στοιχειώδη τμήματα θα είναι η ροή που περ-
νάει από την επιφάνεια Α.
4-6 Ο ΝΟΜΟΣ TOY GAUSS ΣΤΟ ΜΑΓΝΗΤΙΣΜΟ
Στην παράγραφο 3-3 είδαμε ότι η ηλεκτρική ροή που διέρχεται από
μια κλειστή επιφάνεια είναι ανάλογη με το φορτίο που περικλείει η επιφάνεια.
Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στο ηλεκτρικό πεδίο, στο οποίο οι δυναμικές γραμ-
μές είναι ανοικτές (ξεκινούν από φορτία ή καταλήγουν σε φορτία), στο μαγνη-
τικό πεδίο οι γραμμές είναι κλειστές, δεν έχουν αρχή και τέλος. Συνέπεια αυτής
τους της ιδιότητας είναι ότι για κάθε κλειστή επιφάνεια μέσα στο μαγνητικό
πεδίο, ο αριθμός των δυναμικών γραμμών που εισέρχονται είναι πάντα ίσος με
τον αριθμό των γραμμών που εξέρχονται. Άρα η μαγνητική ροή που διέρχεται
από μια οποιαδήποτε κλειστή επιφάνεια είναι μηδέν.
Η μαγνητική ροή που διέρχεται από μια κλειστή επιφάνεια είναι
πάντοτε μηδενική. (Νόμος του Gauss στο μαγνητισμό)
ΦΒ = 0 (4.7)
Το φυσικό περιεχόμενο αυτής της πρότασης είναι ότι δεν υπάρχουν
σημειακές πηγές μαγνητικού πεδίου, όπως υπάρχουν στο ηλεκτρικό πεδίο. Δη-
λαδή δεν υπάρχει μαγνητικό ανάλογο του φορτίου. Τόσο ο Coulomb, όσο και
άλλοι πίστευαν ότι ο μαγνητισμός παράγεται από «κάτι» ανάλογο με το ηλε-
κτρικό φορτίο. Σήμερα αυτό το ανάλογο το αποκαλούμε μαγνητικό μονόπολο,
που σημαίνει απομονωμένος μαγνητικός πόλος. Ο Ampère ήταν ο πρώτος που
υποστήριξε ότι όλα τα μαγνητικά φαινόμενα προέρχονται από ηλεκτρικά ρεύ-
ματα (φορτία σε κίνηση), και δικαιώθηκε. Σε κανένα πείραμα μέχρι τώρα δεν
έχουν βρεθεί μαγνητικά μονόπολα. Η ύπαρξη ενός μονόπολου θα ήταν εύκολο
να ανιχνευτεί γιατί θα δημιουργούσε ακτινικό μαγνητικό πεδίο.
Η σχέση (4.7) δείχνει ότι δεν υπάρχουν άλλες πηγές μαγνητικού πεδίου
εκτός από τα ρεύματα.
154
9/27/13 1:06 PM
 4-7 ΔΥΝΑΜΗ ΠΟΥ ΑΣΚΕΙ ΤΟ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟ
ΠΕΔΙΟ ΣΕ ΚΙΝΟΥΜΕΝΟ ΦΟΡΤΙΟ
Ένα ακίνητο φορτισμένο σωματίδιο δεν αντιδρά μέσα σε ένα στατικό
μαγνητικό πεδίο. Αν όμως κινείται εκτρέπεται από την πορεία του, ένδειξη ότι
το σωματίδιο δέχεται δύναμη από το μαγνητικό πεδίο.

Εικ. 4.6 Η δέσμη ηλεκτρονίων που

παράγεται στο σωλήνα καμπυλώνε-
ται όταν πλησιάζουμε ένα μαγνήτη.

Υπάρχουν διάφορες τεχνικές που μας επιτρέπουν να παρακολουθή-

σουμε τη συμπεριφορά κινούμενων σωματιδίων μέσα στο μαγνητικό πεδίο. Η
εικόνα 4.6 δείχνει πώς μπορούμε να διαπιστώσουμε την εκτροπή που υφίστα-
ται μια δέσμη ηλεκτρονίων από το μαγνητικό πεδίο.
Από την εκτροπή που υφίσταται ένα φορτισμένο σωματίδιο προκύπτει
ότι η δύναμη που δέχεται από το μαγνητικό πεδίο είναι ανάλογη του μαγνητι-
κού πεδίου, του φορτίου, της ταχύτητας του σωματίου και εξαρτάται και από
την κατεύθυνση της κίνησης. Η δύναμη μεγιστοποιείται όταν το φορτισμένο
σωματίδιο κινείται κάθετα στις δυναμικές γραμμές. Σε άλλες κατευθύνσεις
ελαττώνεται και μηδενίζεται όταν κινείται παράλληλα στις δυναμικές γραμμές.
Σε κάθε περίπτωση η δύναμη αυτή, όταν ασκείται, είναι κάθετη στη διεύθυνση
του μαγνητικού πεδίου και στην ταχύτητα.

Σχ. 4.13 (α) Όταν η δέσμη των ηλε-

κτρονίων στον καθοδικό σωλήνα
είναι παράλληλη με το διάνυσμα Β
δεν υφίσταται εκτροπή. (β) Όταν η
δέσμη κινείται σε οποιαδήποτε άλλη
διεύθυνση εκτρέπεται. Η μέγιστη
εκτροπή παρατηρείται όταν η δέσμη
είναι κάθετη στο Β.

155

22-0170.indd 155 9/27/13 1:06 PM

 Η δύναμη που ασκεί το μαγνητικό πεδίο στα κινούμενα φορτία δεν έχει
την ίδια διεύθυνση με την ένταση του πεδίου, όπως συμβαίνει με το ηλεκτρικό
και το βαρυτικό πεδίο.

Η φορά της δύναμης εξαρτάται από το πρόσημο του φορτίου. Φορτία

με αντίθετο πρόσημο δέχονται δυνάμεις αντίθετης κατεύθυνσης.

Πειράματα ακριβείας έδειξαν ότι:

Το μαγνητικό πεδίο ασκεί στα κινούμενα ηλεκτρικά φορτία δύνα-

μη [ονομάζεται δύναμη Lorentz (Λόρεντζ)] μέτρου

(4.8)

όπου θ η γωνία που σχηματίζει η ταχύτητα του σωματιδίου με την
κατεύθυνση του μαγνητικού πεδίου.
Η δύναμη αυτή είναι κάθετη στο επίπεδο που ορίζεται από την
ταχύτητα και τη διεύθυνση του πεδίου και η φορά της δίνεται από
τον κανόνα των τριών δακτύλων του δεξιού χεριού.

Σχ. 4.14 Η δύναμη που ασκείται από το μαγνητικό πεδίο σε ένα θετικό και ένα αρνη-
τικό, σωματίδιο που κινείται με ταχύτητα υ.

Ο κανόνας των τριών δακτύλων του δεξιού χεριού εφαρμόζεται ως εξής:

Ο αντίχειρας, ο δείκτης και ο μέσος σχηματίζουν τρισορθογώνιο σύστημα. Το-
ποθετούμε τον αντίχειρα στην κατεύθυνση της κίνησης του θετικού φορτίου
και στην αντίθετη αν πρόκειται για αρνητικό. Τοποθετούμε το δείκτη στην κα-
τεύθυνση του μαγνητικού πεδίου (Β). Ο μέσος δείχνει τότε την κατεύθυνση της
δύναμης (εικ. 4.7).

Εφόσον η δύναμη είναι πάντα κάθετη στην ταχύτητα του φορτίου, εί-
ναι κάθετη σε κάθε στοιχειώδη μετατόπισή του. Επομένως το έργο της σε κάθε
Εικ. 4.7 Ο κανόνας των τριών δα- τέτοια στοιχειώδη μετατόπιση είναι μηδέν. Συνδυάζοντας το συμπέρασμα αυτό
κτύλων του δεξιού χεριού.
με το θεώρημα έργου - ενέργειας συμπεραίνουμε ότι η δύναμη αυτή δεν μπορεί
να μεταβάλει την κινητική ενέργεια του φορτισμένου σωματιδίου.

Όταν ένα φορτισμένο σωματίδιο κινείται με ταχύτητα υ, μέσα σε

μαγνητικό πεδίο, η δύναμη που του ασκεί το πεδίο μπορεί να μεταβάλει
την κατεύθυνση αλλά όχι και το μέτρο της ταχύτητάς του.

156

22-0170.indd 156 9/27/13 1:06 PM

 4-8 ΚΙΝΗΣΗ ΦΟΡΤΙΣΜΕΝΩΝ ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ ΜΕΣΑ
ΣΕ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ
Ένα φορτισμένο σωματίδιο που κινείται μέσα στο μαγνητικό πεδίο δέ-
χεται από αυτό δύναμη που εξαρτάται από την ταχύτητά του. Θα μελετήσουμε
ορισμένες ειδικές περιπτώσεις της κύησης φορτισμένου σωματιδίου μέσα στο
μαγνητικό πεδίο.
Α) Κίνηση παράλληλα στις δυναμικές γραμμές
Αν ένα φορτισμένο σωματίδιο κινείται παράλληλα στις δυναμικές
γραμμές, η γωνία φ στη σχέση (4.8) είναι ή 0° ή 180°. Και στις δυο περιπτώ-
σεις το ημίτονο της γωνίας είναι μηδέν, οπότε από τη σχέση (4.8) προκύπτει ότι
το μαγνητικό πεδίο δεν ασκεί δύναμη στο σωματίδιο. Η κίνηση ενός τέτοιου
σωματιδίου μέσα στο μαγνητικό πεδίο είναι ευθύγραμμη ομαλή.
Β) Κίνηση κάθετα στις δυναμικές γραμμές
Έστω ένα φορτισμένο σωματίδιο που κινείται με ταχύτητα υ κάθετη
στις δυναμικές γραμμές ομογενούς μαγνητικού πεδίου που έχει κατεύθυνση Σχ. 4.15 Θετικά φορτισμένο σωμα-
τίδιο που κινείται με ταχύτητα υ,
κάθετη στο επίπεδο της σελίδας με φορά προς τα μέσα 1 (σχ. 4.15). Το μαγνη- κάθετα στις δυναμικές γραμμές ομο-
τικό πεδίο ασκεί στο σωματίδιο δύναμη το μέτρο της οποίας είναι γενούς μαγνητικού πεδίου, δέχεται
δύναμη σταθερού μέτρου, κάθετη
F=Bq υ (4.9) στην ταχύτητά του. Το σωματίδιο
διαγράφει κυκλική τροχιά μέσα στο
μαγνητικό πεδίο.
που προκύπτει από την (4.8), αν λάβουμε υπόψη ότι ημ90° = 1
Η κατεύθυνση της δύναμης, για θετικά φορτισμένο
σωματίδιο, φαίνεται στο σχήμα 4.15. Η δύναμη αυτή έχει
σταθερό μέτρο και είναι πάντα κάθετη στην ταχύτητα. Μια
τέτοια δύναμη παίζει ρόλο κεντρομόλου δύναμης και ανα-
γκάζει το σωματίδιο να κινηθεί κυκλικά.
Ένα φορτισμένο σωματίδιο που κινείται μέσα
σε ομογενές μαγνητικό πεδίο, κάθετα στις δυνα-
μικές γραμμές, κάνει ομαλή κυκλική κίνηση.
Εφόσον η δύναμη F παίζει ρόλο κεντρομόλου δύναμης, θα
ισχύει
υ2
F=m (4.10)
R
όπου R η ακτίνα της κυκλικής τροχιάς που διαγράφει το
σωματίδιο. Από τις σχέσεις (4.9) και (4.10) έχουμε Εικ 4.8 Πειραματική διάταξη για τη μελέτη της εκτροπής
υ 2 μιας δέσμης ηλεκτρονίων μέσα σε μαγνητικό πεδίο. Το μα-
Bq υ=m γνητικό πεδίο είναι κάθετο στη διεύθυνση κίνησης της δέ-
R
σμης. Τα ηλεκτρόνια κινούνται κυκλικά.
mυ
ή R= (4.11)
Bq

1
Η κατεύθυνση αυτού του πεδίου συμβολίζεται με ×. Είναι σαν να βλέπουμε
το πίσω μέρος ενός βέλους που διαπερνά κάθετα τη σελίδα του βιβλίου, κα-
τευθυνόμενο από τον αναγνώστη προς αυτήν. Αντίθετα θα συμβολίζουμε με
απλές κουκκίδες ένα μαγνητικό πεδίο που κατευθύνεται από τη σελίδα προς
τον αναγνώστη, απεικονίζοντας έτσι την αιχμή ενός βέλους.

157

22-0170.indd 157 9/27/13 1:06 PM


Σχ. 4.16 Τρία ηλεκτρόνια βάλλονται
με διαφορετικές ταχύτητες κάθετα
στις δυναμικές γραμμές ομογενούς
μαγνητικού πεδίου στο σημείο Ο. Η
ακτίνα της κυκλικής τροχιάς είναι
ανάλογη της ταχύτητας. Η περίοδος
είναι ίδια και στις τρεις περιπτώσεις.
Σχ. 4.17 Κίνηση φορτισμένου σω-
ματιδίου που βάλλεται πλάγια στις
δυναμικές γραμμές ομογενούς μα-
γνητικού πεδίου.
22-0170.indd 158
Η περίοδος περιστροφής του σωματιδίου βρίσκεται αν πάρουμε υπόψη ότι
2π
υ= R . Αν αντικαταστήσουμε την ακτίνα, από τη σχέση (4.11) προκύπτει
Τ
2πm
T= (4.12)
Bq
Η τελευταία σχέση δείχνει ότι η περίοδος περιστροφής, δεν εξαρτάται
από την ταχύτητα ή την ακτίνα της κυκλικής τροχιάς αλλά μόνο από το είδος
του σωματιδίου (μάζα και φορτίο). Έτσι, αν σε ένα μαγνητικό πεδίο κινού-
νται κάθετα στις δυναμικές γραμμές του ηλεκτρόνια που έχουν διαφορετικές
ταχύτητες, θα διαγράφουν κύκλους διαφορετικών ακτίνων αλλά οι περίοδοι
περιστροφής τους θα είναι ίδιες (σχ. 4.16).
Γ) Κίνηση με τυχαία γωνία ως προς τις δυναμικές γραμμές
Έστω ένα σωματίδιο που εισέρχεται σε ομογενές μαγνητικό πεδίο
και η κατεύθυνση της ταχύτητας σχηματίζει με τις δυναμικές γραμμές γωνία
0<φ<90°. Αναλύουμε την ταχύτητά του υ σε μια συνιστώσα παράλληλη ( υ ) και
μια κάθετη ( υ⊥ ) στις δυναμικές γραμμές. Αν το σωματίδιο είχε μόνο τη υ θα
έκανε ευθύγραμμη ομαλή κίνηση (περίπτωση Α). Αν είχε μόνο τη υ⊥ θα έκα-
νε ομαλή κυκλική κίνηση (περίπτωση Β). Από τη σύνθεση των δύο κινήσεων
mυ⊥
προκύπτει μια ελικοειδής κίνηση (σχ. 4.17), με ακτίνα R = και περίοδο
Bq
2πm
T= .
Bq
Σε χρόνο μιας περιόδου το σωματίδιο προχωράει στη διεύθυνση του
2πm
άξονα των x κατά β = υ ⋅ Τ = υ . Η σταθερή αυτή απόσταση την οποία
Bq
διανύει το σώμα στη διεύθυνση του πεδίου στο χρόνο κάθε περιόδου ονομάζε-
ται βήμα της έλικας.
Δ) Κίνηση σε ανομοιογενές μαγνητικό πεδίο
Η τροχιά που διαγράφει ένα φορτισμένο σωματίδιο μέσα σε ανομοιο-
γενές μαγνητικό πεδίο είναι γενικά πολύπλοκη και εξαρτάται κάθε φορά από τη
μορφή του πεδίου.
Το σχήμα 4.18 δείχνει ένα ανομοιογενές πεδίο που δημιουργείται από
δυο κυκλικά πηνία (πηνία που το μήκος τους είναι πολύ μικρότερο από τη διά-
μετρό τους), τα οποία έχουν τοποθετηθεί σε μεγάλη απόσταση, με τα επίπεδά
τους παράλληλα. Ένα τέτοιο πεδίο είναι ισχυρό κοντά στα πηνία και ασθενές
στο μέσο της διάταξης.
Ένα φορτισμένο σωματίδιο που ξεκινάει από το ένα άκρο του πεδίου
κάνει ελικοειδή κίνηση. Όταν φτάσει στο άλλο άκρο του πεδίου η κίνησή του
αναστρέφεται και το σωματίδιο, διαγράφοντας και πάλι ελικοειδή τροχιά, επι-
158
9/27/13 1:06 PM
 στρέφει στο σημείο εκκίνησης. Η κίνηση αυτή του σωματιδίου επαναλαμβάνε-
ται διαρκώς.

Σχ. 4.18 Μαγνητική φιάλη.

Ένα τέτοιο πεδίο παγιδεύει τα φορτισμένα σωματίδια και αναφέρεται

συχνά ως «μαγνητική φιάλη».
Σε μαγνητικές φιάλες έχει επιτευχθεί η παγίδευση μεγάλων ποσοτήτων
πλάσματος (δηλαδή «αερίου» που βρίσκεται σε θερμοκρασία πάνω από 106
Κ και αποτελείται από ηλεκτρόνια και θετικά ιόντα). Η παγίδευση του πλά-
σματος είναι ένα από τα προβλήματα που πρέπει να λυθούν προκειμένου να
επιτύχουμε ελεγχόμενη θερμοπυρηνική σύντηξη και να εκμεταλλευτούμε για
ειρηνικούς σκοπούς την ενέργεια που μας δίνει.
Μια μαγνητική φιάλη, που μόλις περιγράψαμε, σχηματίζει το μαγνη-
τικό πεδίο της Γης. Όπως είναι γνωστό, οι δυναμικές γραμμές του μαγνητικού
πεδίου της Γης έχουν ίδια μορφή με τις δυναμικές γραμμές του μαγνητικού
πεδίου ενός ευθύγραμμου μαγνήτη που θα είχε τους πόλους του κοντά στους
γεωγραφικούς πόλους της Γης. Οι δυναμικές γραμμές αυτού του πεδίου είναι
πυκνότερες στους πόλους.
Στην ατμόσφαιρα της Γης εισέρχονται φορτισμένα σωματίδια, κυρίως
ηλεκτρόνια και πρωτόνια, που στο μεγάλο μέρος τους προέρχονται από τον
Ήλιο. Μερικά από τα σωματίδια αυτά εγκλωβίζονται στο μαγνητικό πεδίο της
Γης και κινούνται διαρκώς από τον ένα πόλο στον άλλο.
Το 1958, διαπιστώθηκε από τις καταγραφές των οργάνων που έφερε ο
δορυφόρος Explorer 1 ότι η Γη περιβάλλεται από δυο ζώνες στις οποίες παρα-
τηρήθηκε μεγάλη πυκνότητα φορτισμένων σωματιδίων. Οι ζώνες αυτές ονο-
μάστηκαν ζώνες Van Allen (Βαν Άλεν) και αποτελούνται από δυο δακτυλίους
που απέχουν από τη Γη 3.000 km, ο εσωτερικός, και 15.000
km, ο εξωτερικός.
Η πυκνότητα των φορτισμένων σωματιδίων είναι ιδιαί-
τερα μεγάλη κοντά στους πόλους, όπου οι δυναμικές γραμμές
του πεδίου πυκνώνουν. Εκεί, οι κρούσεις των φορτισμένων σω-
ματιδίων με τα άτομα των αερίων της ατμόσφαιρας έχουν ως
αποτέλεσμα την εκπομπή ορατής ακτινοβολίας. Η ακτινοβολία
αυτή ονομάζεται «ακτινοβολία Cerenkov» (Τσερένκοφ).
Το βόρειο σέλας, που απεικονίζεται στο εξώφυλλο αυ-
τού του βιβλίου και στην εικόνα 4.9, είναι αποτέλεσμα αυτής
της ακτινοβολίας. Αντίστοιχο φαινόμενο, βέβαια, εκδηλώνεται
και κοντά στο νότιο πόλο.
Εικ. 4.9 Βόρειο σέλας.

159

22-0170.indd 159 9/27/13 1:06 PM


Σχ. 4.19 Φορτισμένο σωματίδιο
εισέρχεται με ταχύτητα υ, σε χώρο
όπου υπάρχει ηλεκτρικό και μαγνη-
τικό πεδίο, κάθετα μεταξύ τους και
κάθετα στην ταχύτητα του σωματι-
δίου.
Σχ. 4.20 Από τα θετικά φορτισμέ-
να σωματίδια της δέσμης μόνο όσα
έχουν ταχύτητα υ = Ε/Β συνεχίζουν τοια διάταξη επιτρέπει να απομονώσουμε τα σωματίδια ορισμένης ταχύτητας
να κινούνται ευθύγραμμα ομαλά.
22-0170.indd 160
4-9 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΦΟΡΤΙΣΜΕΝΩΝ
ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ
ΕΠΙΛΟΓΕΑΣ ΤΑΧΥΤΗΤΩΝ
Ένα φορτισμένο σωματίδιο με μάζα m και φορτίο q εισέρχεται με τα-
χύτητα υ σε μια περιοχή όπου συνυπάρχουν ομογενές ηλεκτρικό και ομογε-
νές μαγνητικό πεδίο, κάθετα μεταξύ τους. Η ταχύτητα του σωματιδίου είναι
κάθετη στις δυναμικές γραμμές και των δύο πεδίων (σχ. 4.19). Το ηλεκτρικό
πεδίο είναι κατακόρυφο προς τα κάτω ενώ το μαγνητικό πεδίο είναι κάθετο στο
επίπεδο της σελίδας, με φορά προς τα μέσα. Αν το q είναι θετικό, από το ηλε-
κτρικό πεδίο δέχεται δύναμη μέτρου q Ε με φορά προς τα κάτω, ενώ από το
μαγνητικό δύναμη B q υ με φορά προς τα πάνω. Εάν επιλέξουμε τις εντάσεις
των πεδίων ώστε η ηλεκτρική δύναμη να εξισορροπείται από τη μαγνητική, το
σωματίδιο θα συνεχίσει ανεπηρέαστο την πορεία του. Εξισώνοντας τη μαγνη-
τική και την ηλεκτρική δύναμη ( B q υ = Ε q ), βρίσκουμε
Ε
υ= (4.13)
Β
Ε
Αν όλα τα φορτισμένα σωματίδια μιας δέσμης έχουν ταχύτητα υ =
Β
δεν εκτρέπονται από το σύνθετο πεδίο. Αν όμως η δέσμη αποτελείται από φορ-
τισμένα σωματίδια με διαφορετικές ταχύτητες, τότε μόνο αυτά που έχουν τα-
Ε
χύτητα υ = θα συνεχίσουν την ευθύγραμμη πορεία τους (σχ. 4.20). Μια τέ-
Β
και γι’ αυτό λέγεται «επιλογέας ταχυτήτων» ή «φίλτρο ταχυτήτων».
ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ TOY THOMSON (ΤΟΜΣΟΝ) ΚΑΙ Η ΜΕΤΡΗΣΗ TOY e/m
Αν και από την εποχή του Faraday υπέθεταν την ύπαρξη ηλεκτρικά
φορτισμένων σωματιδίων μέσα στα άτομα, μόλις στο τέλος του προηγούμενου
αιώνα (1897), ο J. J. Thomson απόδειξε πειραματικά την ύπαρξη ενός τέτοιου
σωματιδίου, του ηλεκτρονίου. Το πείραμα του Thomson έγινε στο εργαστήριο
του Cavendish του πανεπιστημίου του Cambridge, με μια συσκευή σαν αυτή
που φαίνεται στο σχήμα 4.21.
Σχ. 4.21
160
9/27/13 1:06 PM
 Μέσα σε έναν καθοδικό σωλήνα, στον οποίο επικρατεί υψηλό κενό,
ηλεκτρόνια που προέρχονται από μια πυρακτωμένη κάθοδο, επιταχύνονται
από τη διαφορά δυναμικού V ανάμεσα στην κάθοδο και τις ανόδους Α και
Αʹ και σχηματίζουν μια δέσμη. Σύμφωνα με το θεώρημα έργου-ενέργειας η
κινητική ενέργεια που θα αποκτήσουν τα ηλεκτρόνια είναι ίση με το έργο της
δύναμης του ηλεκτρικού πεδίου
1 2eV
mυ2 = Ve ή υ = (4.14)
2 m
όπου e το φορτίο του ηλεκτρονίου κατ’ απόλυτη τιμή.

Η δέσμη των ηλεκτρονίων εισέρχεται σε ένα φίλτρο ταχυτήτων, σαν

αυτό που περιγράψαμε προηγουμένως, και στη συνέχεια πέφτει σε μια οθόνη, Εικ. 4.10 J.J.Thomson (1856-1940).
στο άκρο του σωλήνα, η οποία είναι καλυμμένη με υλικό που φθορίζει. Στο Αγγλία. Από τους σημαντικότερους
σημείο που τα ηλεκτρόνια πέφτουν πάνω στην οθόνη το φθορίζον υλικό φω- φυσικούς της τελευταίας εκατοντα-
τοβολεί. Τα ηλεκτρόνια διέρχονται χωρίς απόκλιση από το φίλτρο ταχυτήτων ετίας. Οι εργασίες του συνέβαλαν
ουσιαστικά στην ανάπτυξη της σύγ-
μόνο όταν η ταχύτητά τους είναι υ = E ή σύμφωνα με την (4.14) όταν χρονης ατομικής φυσικής. Τιμήθηκε
B
με το βραβείο Νόμπελ (1906).
Ε 2eV e E2
= από οπου βρίσκουμε ότι = .
Β m m 2VB2
Οι ποσότητες Ε, V και Β μπορούν να μετρηθούν και έτσι να προσδιοριστεί το
πηλίκο e .
m

Ο Thomson βρήκε ότι το πηλίκο αυτό έχει πάντοτε την ίδια τιμή, ανε-
ξάρτητα από το υλικό της καθόδου ή οποιαδήποτε άλλη συνθήκη του πειρά-
ματος. Το γεγονός αυτό έδειξε ότι τα σωματίδια της δέσμης, τα οποία τώρα
πια ονομάζονται ηλεκτρόνια, είναι κοινό συστατικό όλης της ύλης. Έτσι, στον
Thomson αποδίδεται η ανακάλυψη του ηλεκτρονίου.
Μια αποδεκτή σήμερα τιμή του πηλίκου αυτού είναι
e = 1, 75881962 × 1011 C / kg
m
Ο Thomson απέδωσε τη μεγάλη τιμή του πηλίκου στη «μικρότητα της
μάζας m ή στο μεγάλο φορτίο e, ή σε ένα συνδυασμό και των δύο». Δεκαπέντε
χρόνια αργότερα ο Millikan υπολόγισε το στοιχειώδες ηλεκτρικό φορτίο. Η
τιμή του e και η τιμή του πηλίκου που υπολόγισε ο Thomson έκαναν δυνατό
τον προσδιορισμό της μάζας του ηλεκτρονίου. Μια αποδεκτή σήμερα τιμή της
μάζας του ηλεκτρονίου είναι m e = 9,1093897 × 10−31 kg .
Για την εργασία του ο Thomson τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ.

ΦΑΣΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΜΑΖΑΣ

Ο φασματογράφος μάζας είναι ένα όργανο που διαχωρίζει ιόντα που

έχουν διαφορετικό πηλίκο μάζας προς φορτίο.

Ο πρώτος φασματογράφος μάζας, κατασκευάστηκε το 1919 από τον

Francis Aston (Άστον), μαθητή του Thomson. Στο σχήμα 4.22 φαίνεται μια πα-
ραλλαγή αυτού του φασματογράφου, που κατασκευάστηκε από τον Bainbridge
(Μπέινμπριτζ).

161

22-0170.indd 161 9/27/13 1:06 PM

 Σχ. 4.22 Ο φασματογράφος μάζας
του Bainbridge χρησιμοποιεί ένα
φίλτρο ταχυτήτων για την παραγωγή
δέσμης ιόντων με την ίδια ταχύτητα.
Στην περιοχή του μαγνητικού πεδίου
Βʹ, τα ιόντα με τη μεγαλύτερη μάζα
κινούνται σε τροχιά μεγαλύτερης
ακτίνας.

Ιόντα από μια πηγή περνούν μέσα από τις σχισμές S1 και S2 σχηματί-
ζοντας μια λεπτή δέσμη. Στη συνέχεια τα ιόντα περνούν μέσα από ένα φίλτρο
ταχυτήτων με πεδία Ε και Β, από όπου διέρχονται μόνο εκείνα που έχουν ταχύ-
τητα
Ε
υ = (4.15)
Β
Τέλος, τα ιόντα εισέρχονται σε μια περιοχή όπου υπάρχει ομογενές μαγνητικό
πεδίο Βʹ, κάθετο στην ταχύτητά τους. Το μαγνητικό πεδίο τα αναγκάζει να κι-
νηθούν σε ημικυκλική τροχιά, ακτίνας R, μέχρι να πέσουν πάνω σε μια φωτο-
γραφική πλάκα. Από το ίχνος που αφήνουν στη φωτογραφική πλάκα μας είναι
γνωστή η ακτίνα της τροχιάς που διέγραψαν.
Η ακτίνα της κυκλικής τροχιάς μέσα στο μαγνητικό πεδίο είναι
mυ
R= (4.16)
Β′q
Από (4.15) και (4.16) προκύπτει
m RBB′
= (4.17)
q E
Η ακτίνα R υπολογίζεται από το ίχνος που αφήνουν τα ιόντα στη φωτογραφική
πλάκα ενώ τα πεδία Ε, Β και Βʹ είναι γνωστά.
Δύο σωματίδια με ίδιο φορτίο αλλά με διαφορετική μάζα θα αφήσουν
στη φωτογραφική πλάκα διαφορετικά ίχνη (σχ. 4.22).
Ένα από τα πρώτα αποτελέσματα που έδωσε ο φασματογράφος μάζας
ήταν ότι το νέον αποτελείται από δύο είδη ατόμων, με γραμμοατομικές μάζες
20 g/mol και 22 g/mol αντίστοιχα. Αυτό οφείλεται στο διαφορετικό αριθμό
νετρονίων που έχουν στον πυρήνα τους τα δύο αυτά είδη ατόμων νέου. Άτο-
μα των οποίων οι πυρήνες έχουν τον ίδιο αριθμό πρωτονίων (ατομικός αριθ-
μός) αλλά διαφορετικό αριθμό νουκλεονίων δηλαδή, πρωτονίων και νετρονίων
(μαζικό αριθμό), ονομάζονται ισότοπα. Μεταγενέστερα πειράματα έδειξαν ότι
πολλά στοιχεία έχουν ισότοπα. Για παράδειγμα το χλώριο υπάρχει με μαζικό
αριθμό 35 (είναι και το 75% του χλωρίου στη φύση) και με μαζικό αριθμό 37
(το 25%), ο άνθρακας με μαζικό 12 αλλά και με μαζικό 14 κ.ο.κ.
Στην πράξη, με τη σχέση (4.17), μετράμε τις μάζες των διαφόρων ισο-
τόπων ενός δεδομένου ιόντος με γνωστό φορτίο. Επίσης, μπορούμε να μετρή-
σουμε και τους λόγους των μαζών, ακόμη και εάν δε γνωρίζουμε το φορτίο.

162

22-0170.indd 162 9/27/13 1:06 PM

 4-10 ΔΥΝΑΜΗ LAPLACE (ΛΑΠΛΑΣ)
Όπως είδαμε, ένα ηλεκτρικό φορτίο που κινείται μέσα σε μαγνητικό
πεδίο δέχεται δύναμη από το πεδίο. Λογικό είναι να περιμένουμε ότι ένας ρευ-
ματοφόρος αγωγός που βρίσκεται μέσα σε μαγνητικό πεδίο θα δέχεται δύναμη
από το πεδίο. Το ηλεκτρικό ρεύμα είναι το αποτέλεσμα της κίνησης πολλών
φορτισμένων σωματιδίων μέσα στον αγωγό. Σε καθένα από αυτά τα σωματί-
δια το μαγνητικό πεδίο ασκεί δύναμη. Η συνολική δύναμη που δρα πάνω σε
έναν αγωγό, είναι το μακροσκοπικό αποτέλεσμα των δυνάμεων που ασκεί το
μαγνητικό πεδίο σε κάθε φορτισμένο σωματίδιο που κινείται μέσα στον αγωγό.
Έτσι, μπορούμε, από τη δύναμη που δέχεται ένα σωματίδιο να υπολογίσουμε
τη δύναμη που δέχεται ο ρευματοφόρος αγωγός. Ο υπολογισμός αυτός δίνεται
στο τέλος της παραγράφου.
Εικ. 4.11 Όταν ο αγωγός που βρί-
σκεται ανάμεσα στους πόλους του
Το ότι το μαγνητικό πεδίο ασκεί δύναμη σε έναν αγωγό που διαρρέεται μαγνήτη διαρρέεται από ρεύμα
από ρεύμα, μπορούμε να το διαπιστώσουμε με τη διάταξη της εικόνας 4.11. εκτρέπεται από τη θέση ισορροπίας
Ένας οριζόντιος αγωγός ισορροπεί ανάμεσα στους πόλους ενός πεταλοειδούς του. Η εκτροπή του είναι αποτέλε-
μαγνήτη. Όταν ο αγωγός διαρρέεται από ρεύμα μετακινείται. Αν αντιστρέψου- σμα της δύναμης που δέχεται από το
μαγνητικό πεδίο.
με τη φορά του μαγνητικού πεδίου, ο αγωγός θα μετακινηθεί στην αντίθετη
κατεύθυνση.
Η δύναμη που ασκεί το μαγνητικό πεδίο σε έναν αγωγό ονομάζεται
δύναμη Laplace.

Το μαγνητικό πεδίο ασκεί σε ευθύγραμμο ρευματοφόρο αγωγό που

βρίσκεται μέσα σ’ αυτό δύναμη

F = BIl ηµϕ (4.18)

όπου φ η γωνία που σχηματίζει ο αγωγός με τις δυναμικές γραμ-

μές, l το μήκος του αγωγού και I το ρεύμα που τον διαρρέει. Η
δύναμη είναι κάθετη στο επίπεδο που ορίζεται από τον αγωγό και
τις δυναμικές γραμμές και η φορά της δίνεται από τον κανόνα των
τριών δακτύλων του δεξιού χεριού: Σχ. 4.23 Η δύναμη Laplace που
ασκεί το μαγνητικό πεδίο στον αγω-
γό είναι κάθετη στο επίπεδο που ορί-
Σχηματίζουμε τρισορθογώνιο σύστημα με τα τρία δάκτυλα (αντίχει- ζεται από τον αγωγό και τις δυναμι-
ρας, δείκτης, μέσος) του δεξιού χεριού. Αν ο αντίχειρας δείχνει τη φορά του κές γραμμές. Η φορά της δίνεται από
ρεύματος και ο δείκτης τη φορά του πεδίου, ο μέσος θα δείχνει τη φορά της τον κανόνα των τριών δακτύλων του
δεξιού χεριού.
δύναμης (εικ. 4.12).

Από τη σχέση (4.18) προκύπτει ότι αν ο ρευματοφόρος αγωγός είναι

παράλληλος στο μαγνητικό πεδίο (φ = 0° ή φ = 180°) δε δέχεται δύναμη από
αυτό, ενώ αν είναι κάθετος στο μαγνητικό πεδίο (φ = 90°) η δύναμη που δέχε-
ται από το πεδίο παίρνει τη μέγιστη τιμή της F = BIl .

Αν ο αγωγός δεν είναι ευθύγραμμος, τον χωρίζουμε σε μικρά τμήματα,

μήκους Δl, τόσο μικρά ώστε το καθένα από αυτά να μπορεί να θεωρηθεί ευ-
Εικ. 4.12 Επεξήγηση του κανόνα
θύγραμμο και υπολογίζουμε τη δύναμη που ασκείται σε κάθε ένα από αυτά. Η των τριών δακτύλων του δεξιού χε-
δύναμη που δέχεται ο αγωγός είναι η συνισταμένη αυτών των δυνάμεων. ριού για τη δύναμη Laplace.

163

22-0170.indd 163 9/27/13 1:06 PM

 Απόδειξη της σχέσης
Το κάθε φορτίο που κινείται μέσα στον αγωγό δέχεται δύναμη .
Για να βρούμε τη δύναμη που δέχεται ο αγωγός θα πολλαπλασιάσουμε τη δύναμη που δέχεται
κάθε φορτίο με το συνολικό αριθμό των φορέων φορτίου μέσα στον αγωγό. Αν n είναι οι φορείς
φορτίου ανά μονάδα όγκου, επειδή ο όγκος του σύρματος είναι Α ⋅ l (Α: η διατομή του σύρμα-
τος), ο ολικός αριθμός φορέων φορτίου είναι nΑ ⋅ l .
Η ολική δύναμη που δέχεται ο αγωγός είναι
(4.19)

Όμως το γινόμενο nΑ q υ δίνει το ρεύμα που διαρρέει τον αγωγό. Πράγματι, η ταχύτητα των
∆x
φορέων γράφεται υ = ∆x / ∆t οπότε nΑ q υ = nΑ q .
Σχ. 4.24 Ένα στοιχειώδες τμήμα ∆t
ρευματοφόρου αγωγού μέσα σε Το γινόμενο q nΑ∆x δίνει τον όγκο του τμήματος του αγωγού μήκους Δx, οπότε το γινόμενο
ομογενές μαγνητικό πεδίο. Τα ηλε-
κτρόνια που κινούνται στον αγωγό
q nΑ∆x είναι ο ολικός αριθμός φορέων σ’ αυτό το τμήμα του αγωγού και το q nΑ∆x είναι το
δέχονται δύναμη από το μαγνητικό ολικό φορτίο ∆Q που μετακινείται στο τμήμα Δx του αγωγού
πεδίο. Η δύναμη σημειώνεται ενδει-
κτικά πάνω σε ένα φορτίο. ∆x ∆Q
nΑ q υ = nΑ q = =I (4.20)
∆t ∆t
και η σχέση (4.19) γίνεται

Ορισμός του Β
Το Β ορίζεται από τη σχέση (4.18) στην περίπτωση που ο αγωγός είναι
τοποθετημένος μέσα στο πεδίο έτσι ώστε να δέχεται τη μέγιστη δύναμη. Τότε
ημφ = ημ90° = 1 και

F
B=
Il

N
Μονάδα του Β είναι το 1 Τ (Τέσλα) 1 T = 1
Am
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4.3

Στο σχήμα 4.25 φαίνεται ένας ζυγός που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μέτρηση μαγνητικών πεδίων.
Ένας συρμάτινος βρόχος που διαρρέεται από γνωστό ρεύμα εμβαπτίζεται μερι-
κώς μέσα σε ομογενές μαγνητικό πεδίο. Το μαγνητικό πεδίο ασκεί δύναμη στα
τμήματα του βρόχου που βρίσκονται εντός του πεδίου. Οι δυνάμεις που ασκού-
νται στα κατακόρυφα τμήματα του βρόχου αλληλοεξουδετερώνονται, ενώ η δύ-
ναμη που ασκείται στο οριζόντιο τμήμα του μπορεί να μετρηθεί με το ζυγό. Αυτό
δίνει τη δυνατότητα μέτρησης του μαγνητικού πεδίου. Έστω ότι το οριζόντιο
τμήμα του αγωγού έχει μήκος 10 cm διαρρέεται από ρεύμα 2 Α και η μαγνητική
δύναμη που μετράμε με το ζυγό έχει τιμή 0,1 Ν. Πόσο είναι το μαγνητικό πεδίο;
Απάντηση:
Επειδή το οριζόντιο τμήμα του βρόχου είναι κάθετο στο Β η δύναμη που δέχεται
από το μαγνητικό πεδίο και την οποία μετράμε με το ζυγό είναι
Σχ. 4.25
F = BIl
F 0,1 N
επομένως B= = = 0, 5 T
Il 2 A × 0,1 m

164

22-0170.indd 164 9/27/13 1:07 PM

 4-11 ΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ
ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥΣ ΡΕΥΜΑΤΟΦΟΡΟΥΣ ΑΓΩΓΟΥΣ
Στην προηγούμενη παράγραφο είδαμε ότι όταν ένας ρευματοφόρος
αγωγός βρίσκεται μέσα σε μαγνητικό πεδίο δέχεται δύναμη από αυτό. Γνωρί-
ζουμε επίσης ότι ένας αγωγός που διαρρέεται από ρεύμα δημιουργεί δικό του
μαγνητικό πεδίο. Έτσι, αν τοποθετήσουμε κοντά δύο ρευματοφόρους αγωγούς,
το μαγνητικό πεδίο του ενός θα ασκεί δύναμη στον άλλον.

Οι παράλληλοι αγωγοί του σχήματος 4.26 έχουν πολύ μεγάλο μήκος,

διαρρέονται από ομόρροπα ρεύματα Ι1 και Ι2 και απέχουν μεταξύ τους απόστα-
ση α. Ο αγωγός που διαρρέεται από ρεύμα Ι1, δημιουργεί, στην περιοχή που
βρίσκεται ο αγωγός Ι2, μαγνητικό πεδίο Β1. Το Β1 είναι κάθετο στον αγωγό, Σχ. 4.26 Ο αγωγός που διαρρέεται
όπως φαίνεται στο σχήμα 4.27 και το μέτρο του είναι από ρεύμα έντασης I1, δημιουργεί
μαγνητικό πεδίο που στα σημεία του
µ 2Ι
B1 = ο 1 (4.21) δεύτερου αγωγού έχει ένταση B1. Το
4π α μαγνητικό πεδίο Β1 ασκεί στο δεύτε-
Σύμφωνα με το νόμο του Laplace, η μαγνητική δύναμη που δέχεται ρο αγωγό δύναμη Laplace F.
ένα τμήμα του δεύτερου αγωγού, μήκους l, επειδή βρίσκεται σε μαγνητικό πε-
δίο B1, είναι
F2 = B1I 2l
που, λόγω της (4.21), γίνεται
µ ο Ι1Ι 2
F2 = l (4.22)
2π α

Μπορούμε να εκφράσουμε το αποτέλεσμα αυτό και ως δύναμη ανά
μονάδα μήκους
F2 µ ο Ι1Ι 2
=
l 2π α
Με τον κανόνα των τριών δακτύλων, βρίσκουμε ότι η δύναμη F2 κα-
τευθύνεται προς τον πρώτο αγωγό. Με ανάλογο τρόπο βρίσκουμε και τη δύνα-
μη F1 που ασκεί ο δεύτερος αγωγός σε τμήμα μήκους l του πρώτου. Η δύναμη
αυτή είναι αντίθετη της F2. Όταν λοιπόν οι αγωγοί διαρρέονται από ομόρροπα
ρεύματα έλκονται. Όταν τα ρεύματα είναι αντίρροπα οι αγωγοί απωθούνται.
Επομένως

Παράλληλοι αγωγοί που διαρρέονται από ομόρροπα ρεύματα έλ-

κονται, ενώ παράλληλοι αγωγοί που διαρρέονται από αντίρροπα
ρεύματα απωθούνται. Το μέτρο της δύναμης με την οποία έλκονται
ή απωθούνται δίνεται από τη σχέση (4.22)

Η δύναμη αυτή χρησιμοποιείται για να ορίσουμε τη μονάδα έντασης

ηλεκτρικού ρεύματος το ampere, ως εξής:

1 Α είναι το ρεύμα που όταν διαρρέει καθένα από δύο παράλλη-

λους αγωγούς που βρίσκονται σε απόσταση 1 m μεταξύ τους, ο
ένας αγωγός ασκεί σε κάθε μέτρο του άλλου δύναμη 2 × 10−7 Ν.

165

22-0170.indd 165 9/27/13 1:07 PM

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4.4

Τρεις αγωγοί πολύ μεγάλου μήκους είναι παράλληλοι, βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο και διαρρέονται από
ομόρροπα ρεύματα, ο πρώτος Ι1 = 8 Α, ο δεύτερος Ι2 και ο τρίτος Ι3 = 2 A, όπως στο σχήμα 4.27. Αν ο πρώτος
και τρίτος αγωγός απέχουν μεταξύ τους απόσταση d = 10 cm, να βρεθεί πού πρέπει να βρίσκεται ο δεύτερος
αγωγός ώστε να ισορροπεί.
Απάντηση:
Έστω ότι για να ισορροπεί ο δεύτερος αγωγός πρέπει να βρίσκεται σε απόσταση x από τον πρώτο. Ο
πρώτος αγωγός ασκεί σε τμήμα του δεύτερου, μήκους l, ελκτική δύναμη
µ ο Ι1Ι 2
F1 = l
2π x
Ο τρίτος ασκεί στο ίδιο τμήμα του δεύτερου επίσης ελκτική δύναμη
µ ΙΙ
F3 = ο 2 3 l
2 π (d − x )
Για να ισορροπεί ο αγωγός πρέπει
µ ΙΙ µ ΙΙ
F1 = F3 επομένως ο 1 2 l = ο 2 3 l .
2π x 2 π (d − x )
Ι1 Ι3
Από την τελευταία σχέση προκύπτει = ή 4d = 5x οπότε
x (d − x )
x = 8 cm Σχ. 4.27

ΣΥΝΟΨΗ
Νόμος των Biot και Savart. Ένα πολύ μικρό τμήμα Δl αγωγού που διαρρέεται από σταθερό ρεύμα I δημιουρ-
γεί σε ένα σημείο Α που απέχει απόσταση r από αυτό μαγνητικό πεδίο ΔΒ, μέτρου

όπου θ η γωνία ανάμεσα στο Δl και στο r. Το μαγνητικό πεδίο ΔΒ είναι κάθετο στο επίπεδο που ορίζεται από
τα Δl και r και η φορά του δίνεται από τον κανόνα του δεξιού χεριού.

Νόμος του Ampère. Το άθροισμα των γινομένων Β Δl συνθ κατά μήκος οποιασδήποτε κλειστής διαδρομής
είναι ίσο με το γινόμενο μoΙεγκ, όπου Ιεγκ το συνολικό ρεύμα που διέρχεται από την επιφάνεια που ορίζει η κλει-
στή διαδρομή.

Νόμος του Gauss για το μαγνητισμό. Η μαγνητική ροή που διέρχεται από οποιαδήποτε κλειστή επιφάνεια
είναι μηδέν. Φm = 0
Με άλλα λόγια δεν υπάρχουν μαγνητικά μονόπολα.

Αν ένα φορτίο q κινείται με ταχύτητα υ μέσα σε μαγνητικό πεδίο Β, το μαγνητικό πεδίο τού ασκεί δύνα-
μη. ,

166

22-0170.indd 166 9/27/13 1:07 PM

 5-1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε ότι το ηλεκτρικό ρεύμα συνεπάγε-
ται τη δημιουργία μαγνητικού πεδίου. Στα 1831 ο Άγγλος ερευνητής Michael
Faraday (Φαραντέι) μελέτησε το ενδεχόμενο η ύπαρξη μαγνητικού πεδίου να
δημιουργεί σ’ ένα κλειστό κύκλωμα ηλεκτρικό ρεύμα. Μια σειρά από πει-
ράματα τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ένα σταθερό μαγνητικό πεδίο δε
δημιουργεί ηλεκτρικό ρεύμα. Αντίθετα, αν μεταβληθεί η μαγνητική ροή που
διέρχεται από την επιφάνεια που ορίζει το κύκλωμα, στο κύκλωμα εμφανίζεται
ένα απροσδόκητο ρεύμα. Στα ίδια συμπεράσματα κατέληξε την ίδια χρονιά,
ανεξάρτητα από τον Faraday, ο Αμερικανός Joseph Henry (Χένρι). Η σημασία
του φαινομένου, που ονομάζεται ηλεκτρομαγνητική επαγωγή, είναι πελώρια
στο σύγχρονο κόσμο. Αρκεί να αναφέρουμε ότι η παραγωγή και μεταφορά
ηλεκτρικής ενέργειας στηρίζεται σ’ αυτό.
Λέγεται ότι όταν τον ρώτησε ένας πολιτικός πόσο χρήσιμες είναι οι
ανακαλύψεις του, ο Faraday απάντησε: «Προς το παρόν δε γνωρίζω, αλλά μια
μέρα θα μπορέσετε να τις φορολογήσετε».
Εικ. 5.1 Michael Faraday (1791-
1867). Άγγλος. Ο πατέρας του ήταν
φτωχός σιδεράς. Η εκπαίδευσή του
ήταν στοιχειώδης. Σε ηλικία δεκα-
τριών χρόνων δούλευε ως βοηθός
βιβλιοδέτη. Ο Michael δε βιβλιοδε-
τούσε απλώς τα βιβλία, τα διάβαζε
κιόλας. Αργότερα, ως γραμματέας
του Davy γνώρισε τους μεγαλύτε-
ρους φυσικούς της εποχής του. Ήταν
βαθύτατα θρησκευόμενος. Η επι-
στημονική του δραστηριότητα ήταν
τεράστια. Μέχρι το τέλος της ζωής
του οι σημειώσεις του περιείχαν
δεκαέξι χιλιάδες καταχωρίσεις, που
καθαρόγραφε και βιβλιοδετούσε
προσεκτικά μόνος του. Ήταν εξαι-
ρετικός πειραματικός φυσικός. Στον
Faraday οφείλουμε τη θεμελίωση
του ηλεκτρισμού με τη σύγχρονη
μορφή.

Εικ. 5.2 Ηλεκτρογεννήτριες υδροηλεκτρικού σταθμού. Η παραγωγή ηλεκτρικής

ενέργειας στηρίζεται στο φαινόμενο της επαγωγής.

5-2 ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΕΠΑΓΩΓΗ

Θα αρχίσουμε την περιγραφή του φαινομένου με δυο πειράματα με τα
οποία μπορεί να παρατηρηθεί.
Πρώτο. Συνδέουμε τα άκρα ενός πηνίου με ένα «γαλβανόμετρο του
μηδενός» ώστε να δημιουργηθεί κλειστό κύκλωμα. Τα γαλβανόμετρα είναι ευ-
αίσθητα όργανα που μας επιτρέπουν να μετράμε μικρές εντάσεις ρεύματος.
Στο γαλβανόμετρο που χρησιμοποιούμε, το μηδέν βρίσκεται στο μέσον της
κλίμακας. Ο δείκτης του, ανάλογα με τη φορά του ρεύματος αποκλίνει προς τη
μια ή την άλλη πλευρά του μηδενός. Πλησιάζουμε στο πηνίο ένα ραβδόμορφο

184

22-0170.indd 184 9/27/13 1:07 PM

 μαγνήτη, έτσι ώστε ο άξονάς του να ταυτίζεται με τον άξονα του πηνίου. Κατά
τη διάρκεια της κίνησης του μαγνήτη το γαλβανόμετρο δείχνει ότι το κύκλωμα
διαρρέεται από ρεύμα, αν και δεν έχουμε καμιά πηγή.

Σχ. 5.1 Όταν υπάρχει σχετική κίνηση του μα-

γνήτη ως προς το πηνίο το γαλβανόμετρο δείχνει
Εικ. 5.3 Πειραματική επίδειξη δη-
ρεύμα. μιουργίας ρεύματος σε κλειστό κύ-
κλωμα εξαιτίας της κίνησης ενός
μαγνήτη.
Όταν ο μαγνήτης σταματήσει να κινείται το ρεύμα μηδενίζεται. Αν
απομακρύνουμε το μαγνήτη το γαλβανόμετρο δείχνει ότι πάλι το κύκλωμα
δια­ρρέεται από ρεύμα, αντίθετης φοράς τώρα σε σχέση με πριν. Μια ακόμη
παρατήρηση είναι ότι η απόκλιση του γαλβανομέτρου, άρα η ένταση του ηλε-
κτρικού ρεύματος, εξαρτάται από το πόσο γρήγορα πλησιάζουμε ή απομακρύ-
νουμε το μαγνήτη.
Δεύτερο. Συνδέουμε τα άκρα αγώγιμου πλαισίου σε γαλβανόμετρο
έτσι ώστε να δημιουργείται κλειστό κύκλωμα. Εισάγουμε το πλαίσιο στο χώρο
ενός ισχυρού ομογενούς μαγνητικού πεδίου που δημιουργείται ανάμεσα στους
πόλους ενός ηλεκτρομαγνήτη. Κατά τη διάρκεια της εισόδου (αν το επίπεδο
του πλαισίου δεν είναι παράλληλο στις δυναμικές γραμμές), το γαλβανόμε-
Σχ. 5.2 Κατά την είσοδο του πλαι-
τρο δείχνει ρεύμα. Όταν το πλαίσιο βρεθεί να κινείται εξολοκλήρου εντός του σίου στο μαγνητικό πεδίο, το γαλ-
πεδίου το ρεύμα μηδενίζεται. Κατά τη διάρκεια της εξόδου του πλαισίου από βανόμετρο δείχνει ότι το πλαίσιο
το πεδίο εμφανίζεται πάλι ρεύμα στο πλαίσιο αντίθετης φοράς από πριν. Και διαρρέεται από ρεύμα.
εδώ η ένταση του ρεύματος είναι μεγαλύτερη αν η είσοδος και η έξοδος γίνουν
γρηγορότερα.
Αυτό που συνέβη στη διάρκεια των δυο αυτών πειραμάτων ήταν ότι
μεταβλήθηκε η μαγνητική ροή από την επιφάνεια που ορίζεται από τις σπείρες
του πηνίου στην πρώτη περίπτωση, από τις σπείρες του πλαισίου στη δεύτερη.
Σε αυτή τη μεταβολή πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία της δημιουργίας του
ηλεκτρικού ρεύματος.
Αν σε κάποια από τις προηγούμενες περιπτώσεις το κύκλωμα ήταν
ανοιχτό, δε θα υπήρχε ρεύμα. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια μεταβολής της μαγνη-
τικής ροής, στα ανοιχτά άκρα του κυκλώματος -του πηνίου ή του πλαισίου- θα
εμφανιζόταν τάση. Η τάση αυτή ονομάζεται τάση από επαγωγή.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για την εμφάνιση αυτής της τάσης δεν
είναι αναγκαίο να υπάρχει πηνίο ή πλαίσιο πολλών σπειρών. Αρκεί να μετα-
βληθεί η μαγνητική ροή που διέρχεται από την επιφάνεια που ορίζει ο αγωγός.
Τότε, κατά τη διάρκεια της μεταβολής, εμφανίζεται στα άκρα του αγωγού τάση
από επαγωγή (σχ. 5.3).
Το φαινόμενο της εμφάνισης τάσης στα άκρα κάποιου αγωγού,
εξαιτίας της μεταβολής της μαγνητικής ροής που διέρχεται από
Σχ. 5.3 Όταν μεταβάλλεται η μα-
την επιφάνεια που ορίζει, ονομάζεται ηλεκτρομαγνητική επαγωγή. γνητική ροή που διέρχεται από την
επιφάνεια που ορίζει ένας αγωγός με
το σχήμα του, στα άκρα του αγωγού
εμφανίζεται τάση από επαγωγή. Τα
πρόσημα + και - στο σχήμα είναι
185
αυθαίρετα.

22-0170.indd 185 9/27/13 1:07 PM

 Ο νόμος που διέπει το φαινόμενο, ονομάζεται νόμος της επαγωγής ή
νόμος του Faraday και διατυπώνεται ως εξής:
Η ηλεκτρεγερτική δύναμη που επάγεται σε ένα κύκλωμα είναι ίση
με το ρυθμό μεταβολής της μαγνητικής ροής που διέρχεται από
την επιφάνεια που ορίζει το κύκλωμα.
∆Φ Β
E EΠ =
∆t
Αν το κύκλωμα αποτελείται από Ν σπείρες και ΔΦΒ είναι η μεταβολή της μα-
γνητικής ροής σε κάθε σπείρα, ο νόμος της επαγωγής γράφεται
∆Φ Β
E EΠ = N (5.1)
∆t

Παρατηρήσεις
1. Η σχέση (5.1) δίνει τη μέση ηλεκτρεγερτική δύναμη που επάγεται στο
κύκλωμα σε χρόνο Δt. Για να υπολογίσουμε την ηλεκτρεγερτική δύνα-
μη, στο κύκλωμα, κάποια στιγμή t πρέπει ο χρόνος Δt να είναι απειρο-
στά μικρός.
dΦ B
EΕ Π = N
dt
2. Αν ο ρυθμός μεταβολής της μαγνητικής ροής είναι σταθερός και η ΕΕΠ
θα έχει σταθερή τιμή στο χρονικό διάστημα Δt.
3. Το πηνίο ή το πλαίσιο που αναφέρθηκαν προηγούμενα, έγιναν ηλε-
κτρικές πηγές. Επομένως η τάση στα άκρα τους θα εξαρτάται από το
ρεύμα που διαρρέει το κύκλωμα. Η σχέση (5.1) δίνει την ηλεκτρεγερ-
τική δύναμη αυτής της πηγής, δηλαδή την τάση στα άκρα του αγω-
γού όταν δε διαρρέεται από ρεύμα. Αν ο αγωγός συνδεθεί σε κλειστό
κύκλωμα, η τάση στα άκρα του δεν είναι ίση με την ηλεκτρεγερτική
δύναμη αλλά είναι μειωμένη κατά τον παράγοντα IR, όπου R η αντί-
στασή του.

Σχ. 5.4

186

22-0170.indd 186 9/27/13 1:07 PM

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 5.1
Κλειστό συρμάτινο κυκλικό πλαίσιο βρίσκεται μέσα σε ομογενές μαγνητικό πεδίο με το επίπεδό του
κάθετο στις δυναμικές γραμμές του πεδίου. Κάποια στιγμή το μαγνητικό πεδίο αρχίζει να αυξάνεται με σταθε-
ρό ρυθμό και από την τιμή Β1 = 0,1 Τ γίνεται Β2 = 0,5 Τ σε χρόνο Δt = 0,2 s. Το πλαίσιο αποτελείται από Ν =
100 σπείρες. Το εμβαδόν κάθε σπείρας είναι Α = 4 × 10−2 m 2 . Η αντίσταση του πλαισίου είναι R = 20 Ω. Να
υπολογιστούν:
α) Η ηλεκτρεγερτική δύναμη που επάγεται στο πλαίσιο.
β) Η ένταση του ρεύματος που διαρρέει το πλαίσιο κατά τη διάρκεια του φαινομένου.
γ) Το ηλεκτρικό φορτίο που διέρχεται από μια τομή του σύρματος κατά τη διάρκεια του φαινομέ-
νου.
Απάντηση:
α) Εφόσον μεταβάλλεται το μαγνητικό πεδίο, μεταβάλλεται η μαγνητική ροή που διέρχεται από την επι-
φάνεια που ορίζουν οι σπείρες του πλαισίου. Η ηλεκτρεγερτική δύναμη που επάγεται στο πλαίσιο είναι:
∆Φ
E EΠ = N (5.1)
∆t

Αντικαθιστώντας στην (5.1.) βρίσκουμε ΕΕΠ = 8 V

β) Η ένταση του ρεύματος που διαρρέει το πλαίσιο στο χρονικό διάστημα Δt είναι
E EΠ
I= (5.2)
R
από όπου προκύπτει Ι = 0,4 Α

γ) Το φορτίο που διέρχεται από μια τομή του αγωγού κατά τη διάρκεια του φαινομένου είναι

(5.3),
όπου Δt ο χρόνος που διαρκεί το φαινόμενο.
Παρόλο που τα στοιχεία που γνωρίζουμε επαρκούν για να υπολογιστεί το φορτίο από τη σχέση (5.3)
αξίζει να αντικαταστήσουμε το ρεύμα από τη σχέση (5.2) οπότε η (5.3) γίνεται
E EΠ
∆q = ∆t .
R
Αν στη σχέση αυτή αντικαταστήσουμε την ηλεκτρεγερτική δύναμη από την (5.1) προκύπτει

∆Φ
∆q = N (5.4)
R

και τελικά βρίσκουμε Δq = 0,08 C

Παρατηρήστε ότι το συνολικό φορτίο που μετακινείται είναι ανεξάρτητο της χρονικής διάρκειας του
φαινομένου.

187

22-0170.indd 187 9/27/13 1:07 PM


Σχ. 5.5 Ο αγωγός ΚΛ κινείται μέσα αγωγού. Έτσι δημιουργείται συσσώρευση αρνητικού φορτίου στο άκρο Λ, και
σε ομογενές μαγνητικό πεδίο.
Σχ. 5.6 Ο αγωγός ΚΛ ολισθαίνει
πάνω στους ακίνητους αγωγούς
xΔΖxʹ. Όλο το σύστημα βρίσκεται
μέσα σε ομογενές μαγνητικό πεδίο.
Η συσσώρευση φορτίου στα άκρα
του αγωγού ΚΛ, προκαλεί κίνηση
φορτίου στους ακίνητους αγωγούς.
22-0170.indd 188
5-3 ΕΥΘΥΓΡΑΜΜΟΣ ΑΓΩΓΟΣ ΚΙΝΟΥΜΕΝΟΣ
ΣΕ ΟΜΟΓΕΝΕΣ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ
Αν και τα πειράματα επιβεβαιώνουν πλήρως το νόμο Faraday απομένει
αδιευκρίνιστο το πώς δημιουργούνται τα επαγωγικά ρεύματα. Το παρακάτω
παράδειγμα φωτίζει κάπως τα πράγματα.
Ευθύγραμμος αγωγός μήκους L κινείται με σταθερή ταχύτητα υ κάθε-
τα στις δυναμικές γραμμές ομογενούς μαγνητικού πεδίου Β (σχ. 5.5). Τα ελεύ-
θερα ηλεκτρόνιά του, συμμετέχοντας στην κίνηση του αγωγού, κινούνται και
αυτά με ταχύτητα υ κάθετα στις δυναμικές γραμμές του πεδίου. Ένα ελεύθερο
ηλεκτρόνιο επειδή κινείται με ταχύτητα υ μέσα σε μαγνητικό πεδίο θα δεχτεί
δύναμη Lorentz F = Bυ q η φορά της οποίας φαίνεται στο σχήμα. Η δύναμη
αυτή προκαλεί την κίνηση των ελεύθερων ηλεκτρονίων προς το άκρο Λ του
πλεόνασμα θετικού φορτίου στο άκρο Κ. Τα φορτία αυτά δημιουργούν στο
χώρο του αγωγού ομογενές ηλεκτρικό πεδίο έντασης Ε με φορά από το Κ προς
το Λ. Τα ελεύθερα ηλεκτρόνια δέχονται τώρα μια ακόμη δύναμη FΗΛ = E q
αντίθετης φοράς από τη μαγνητική. Όσο η δύναμη Lorentz είναι μεγαλύτερη
από την ηλεκτρική, η συσσώρευση φορτίων συνεχίζεται, με όλο και μικρότερο
ρυθμό. Έτσι, η ένταση του ηλεκτρικού πεδίου αυξάνεται και σε πολύ λίγο χρό-
νο τα μέτρα των δυο δυνάμεων γίνονται ίσα, δηλαδή
E q = Bυ q ή E = Bυ (5.5)
Τότε παύει η μετακίνηση φορτίου και το σημείο Κ βρίσκεται σε υψηλότερο
δυναμικό από το Λ.
Η διαφορά δυναμικού VKΛ μεταξύ των άκρων του αγωγού Κ και Λ υπολογίζε-
V
ται από την (5.5) αν θέσουμε όπου E = ΚΛ και λύσουμε ως προς VKΛ, οπότε
L
προκύπτει VΚΛ = BυL .
Πρόκειται για μια διαφορά δυναμικού που οφείλεται στη δράση του μαγνητι-
κού πεδίου (επάγεται από το μαγνητικό πεδίο).
Ας θεωρήσουμε τον ίδιο ακριβώς αγωγό να κάνει την ίδια κίνηση μέσα
στο ίδιο πεδίο. Τώρα όμως τα άκρα του αγωγού ολισθαίνουν πάνω στους ακίνη-
τους αγωγούς xΔΖxʹ (σχ. 5.6). Η συσσώρευση φορτίου, στα άκρα του αγωγού
ΚΛ, που οφείλεται στην κίνησή του, προκαλεί την κίνηση φορτίου στο τμήμα
ΚΔΖΛ των ακίνητων αγωγών. Ας φανταστούμε ένα ελεύθερο ηλεκτρόνιο των
αγωγών ΚΔΖΛ. Το ηλεκτρόνιο θα κινηθεί προς το σημείο Κ, διαταράσσοντας
προς στιγμήν την ισορροπία των φορτίων στα άκρα Κ και Λ. Μια νέα μετακί-
νηση φορτίου μέσα στον αγωγό ΚΛ θα αποκαταστήσει την ισορροπία. Το ίδιο
θα συμβεί με κάθε ηλεκτρόνιο που φτάνει στο σημείο Κ, δηλαδή ο αγωγός ΚΛ,
λειτουργεί ως αντλία φορτίου, ως ηλεκτρική πηγή, ηλεκτρεγερτικής δύναμης
BυL .
Αν ένας ευθύγραμμος αγωγός κινείται με ταχύτητα υ, μέσα σε ομο-
γενές μαγνητικό πεδίο, έτσι ώστε ο αγωγός, η ταχύτητα και το μα-
γνητικό πεδίο να είναι κάθετα ανά δύο μεταξύ τους, στον αγωγό
αναπτύσσεται ηλεκτρεγερτική δύναμη από επαγωγή
E EΠ = BυL
188
9/27/13 1:07 PM
 Στο ίδιο αποτέλεσμα καταλήγουμε με το νόμο του Faraday. Ας επανέλ-
θουμε στον αγωγό ΚΛ που ολισθαίνει πάνω στους ακίνητους αγωγούς xΔΖxʹ.

Ο αγωγός που κινείται και οι ακίνητοι αγωγοί σχηματίζουν ένα κλει-

στό πλαίσιο σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου με αυξανόμενο εμβα-
δόν Α. Σύμφωνα με το νόμο του Faraday, στο πλαίσιο θα αναπτυχθεί ΗΕΔ από
επαγωγή

∆Φ ∆ (BA) B∆A BL∆x

E EΠ = = = = = BLυ
∆t ∆t ∆t ∆t Σχ. 5.7 Καθώς ο αγωγός ΚΛ κινεί-
ται, μεταβάλλεται το εμβαδόν του
Βέβαια στην περίπτωση ενός ευθύγραμμου αγωγού που κινείται μέσα πλαισίου ΚΔΖΛ, με αποτέλεσμα να
μεταβάλλεται η μαγνητική ροή που
∆Φ Β διέρχεται από αυτό.
στο μαγνητικό πεδίο (σχ. 5.5), το πηλίκο στο νόμο του Faraday, δεν
∆t
μπορεί να παρέχει το ρυθμό μεταβολής της μαγνητικής ροής, γιατί δεν έχει
νόημα η μαγνητική ροή που διέρχεται από ένα ευθύγραμμο τμήμα όπως είναι ο
αγωγός. Στην περίπτωση αυτή ΔΦΒ είναι μαγνητική ροή που διέρχεται από την
επιφάνεια που ορίζει ο αγωγός με την κίνησή του (σχ. 5.8).

Σχ. 5.8 Στην περίπτωση ενός αγωγού που κινείται μέσα σε μαγνητικό πεδίο, ΔΦ
είναι η μαγνητική ροή που διέρχεται από την επιφάνεια που ορίζει ο αγωγός με την
κίνησή του.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι ηλεκτρομαγνητική επαγωγή εί-

ναι το φαινόμενο της εμφάνισης τάσης στα άκρα αγωγών όταν μεταβάλλεται η
μαγνητική ροή που διέρχεται από την επιφάνεια που ορίζουν με το σχήμα τους
ή όταν από την επιφάνεια που ορίζουν με την κίνησή τους διέρχεται μαγνητική
ροή.

189

22-0170.indd 189 9/27/13 1:08 PM

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 5.2
Αγωγός ΑΓ με μήκος l = 0,4 m κινείται με ταχύτητα υ = 5 m / s, χωρίς τριβές, πάνω στους παράλληλους
αγωγούς Δx και Ζxʹ μένοντας διαρκώς κάθετος και σε επαφή με αυτούς. Τα άκρα Δ και Ζ των αγωγών συνδέο-
νται μεταξύ τους με σύρμα αντίστασης R = 5 Ω. Η αντίσταση όλων των άλλων αγωγών είναι αμελητέα. Η όλη
διάταξη βρίσκεται μέσα σε ομογενές μαγνητικό πεδίο Β = 0,5 Τ κάθετο στο επίπεδο που ορίζουν οι αγωγοί. Να
βρεθεί η δύναμη που απαιτείται για να διατηρηθεί ισοταχής η κίνηση του αγωγού ΑΓ.

Απάντηση:

Επειδή ο αγωγός ΑΓ κινείται μέσα σε μαγνητικό πεδίο, σε αυτόν

επάγεται ηλεκτρεγερτική δύναμη
E EΠ = Bυl = 1 V

Για να βρούμε τη φορά της ηλεκτρεγερτικής δύναμης φανταζόμαστε ένα

από τα ελεύθερα ηλεκτρόνια του αγωγού ΑΓ. Το ηλεκτρόνιο κινείται και Σχ. 5.9
αυτό, μαζί με τον αγωγό, με ταχύτητα υ. Με τον κανόνα των τριών δακτύ-
λων βρίσκουμε ότι το ηλεκτρόνιο θα δεχτεί δύναμη από το μαγνητικό πεδίο
προς το άκρο Γ του αγωγού.

Επομένως, στο άκρο Γ σωρεύεται αρνητικό φορτίο και στο Α θετικό (σχ. 5.9). Το κλειστό κύκλωμα
ΑΔΖΓ διαρρέεται από ρεύμα έντασης
E
I = EΠ = 0, 2 A
R
Η φορά του ρεύματος είναι αυτή του σχήματος.
Επειδή ο αγωγός ΑΓ διαρρέεται από ρεύμα, δέχεται από το μαγνητικό πεδίο δύναμη Laplace.
FL BI
= = l 0, 04 N
Με τον κανόνα των τριών δακτύλων βρίσκουμε ότι η φορά της δύναμης είναι αντίθετη με τη φορά της κίνησης
του αγωγού.
Για να κινείται ο αγωγός με σταθερή ταχύτητα πρέπει να ασκηθεί σε αυτόν δύναμη F αντίθετη με τη
δύναμη FL.
F F=
= L 0, 04 N

Σημείωση
Αν σε ένα κύκλωμα υπάρχουν δύο πηγές, συνδεδεμένες όπως δείχνει
το σχήμα 5.10α, η συνολική ηλεκτρεγερτική δύναμη στο κύκλωμα είναι
Εολ Ε1 + Ε 2
Εολ = Ε1 + Ε 2 και το ρεύμα Ι = =
R ολ R ολ
Αν οι δύο πηγές είναι συνδεδεμένες όπως στο κύκλωμα του σχήματος
5.10β η συνολική ηλεκτρεγερτική δύναμη στο κύκλωμα είναι
Εολ Ε1 − Ε 2
Εολ = Ε1 − Ε 2 και το ρεύμα Ι = =
R ολ R ολ

190

22-0170.indd 190 9/27/13 1:08 PM


Σχ. 5.10

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 5.3
Δύο οριζόντιοι μεταλλικοί αγωγοί ΑΘ και ΓΖ με αμελητέα αντίσταση απέχουν μεταξύ τους l = 1 m (σχ.
5.11). Οι αγωγοί βρίσκονται σε κατακόρυφο ομογενές μαγνητικό πεδίο Β =
1 Τ. Η μεταλλική ράβδος ΚΛ βρίσκεται σε συνεχή επαφή με τους αγωγούς
ΑΘ και ΓΖ και μπορεί να ολισθαίνει χωρίς τριβές, παραμένοντας κάθετη σε
αυτούς. Τα σημεία Α και Γ συνδέονται με πηγή ηλεκτρεγερτικής δύναμης E =
12 V. Τη στιγμή μηδέν κλείνουμε το διακόπτη Δ, οπότε η ράβδος ΚΛ αρχίζει
να κινείται. Να υπολογιστεί η οριακή ταχύτητα που θα αποκτήσει.

Απάντηση:
Σχ. 5.11
Τη στιγμή μηδέν (σχ. 5.12α) που κλείσαμε το διακόπτη, ο αγωγός
ΚΛ ήταν ακίνητος. Μοναδική ηλεκτρεγερτική δύναμη στο κύκλωμα είναι η ηλεκτρεγερτική δύναμη της πηγής
Ε
(Ε). Το κύκλωμα διαρρέεται από ρεύμα Ι = , του οποίου η φορά του φαίνεται στο σχήμα 5.12α.
R ολ

Επειδή ο αγωγός ΚΛ διαρρέεται από ρεύμα, δέχεται από το μαγνητικό πεδίο δύναμη Laplace FL = BIl
F
Με την επίδραση αυτής της δύναμης ο αγωγός αποκτά επιτάχυνση α = L ομόρροπη με τη δύναμη (σχ. 5.12α).
m
Έστω ότι τη στιγμή t (σχ. 5.12β), ο αγωγός θα έχει αποκτήσει ταχύτητα υ. Εφόσον κινείται, λόγω
επαγωγής αναπτύσσεται σ’ αυτόν ηλεκτρεγερτική δύναμη E EΠ = Blυ της οποίας η πολικότητα φαίνεται στο
σχήμα.
Το ρεύμα στο κύκλωμα οφείλεται στη
δράση της πηγής Ε και στην EΕΠ και η έντασή
του δίνεται από τη σχέση
Ε − E EΠ Ε − Bl υ
Ι= =
R ολ R ολ
Ο αγωγός θα επιταχύνεται μέχρι τη
στιγμή που η FL θα μηδενιστεί. Αυτό θα συμβεί
όταν η ένταση του ρεύματος θα μηδενιστεί δη-
λαδή όταν
Σχ. 5.12
Ε − Blυ = 0
Ε
Η ταχύτητα εκείνη τη στιγμή θα πάρει τη μέγιστη τιμή της υορ, για την οποία θα είναι υορ = = 12 m / s
Bl

191

22-0170.indd 191 9/27/13 1:08 PM


Σχ. 5.13 Ο μαγνήτης πλησιάζει στο
πηνίο. Σύμφωνα με τον κανόνα του
Lenz, το ρεύμα που επάγεται στο
πηνίο έχει τέτοια φορά ώστε απένα-
ντι από το μαγνήτη που πλησιάζει το
πηνίο να δημιουργεί όμοιο μαγνητι-
κό πόλο.
Σχ. 5.14 Ο αγωγός ΚΛ ολισθαίνει
πάνω στους ακίνητους αγωγούς Δx
και Ζxʹ. Σύμφωνα με τον κανόνα
του Lenz το ρεύμα από επαγωγή που
δημιουργείται στο κύκλωμα, έχει τέ-
τοια φορά, ώστε ο κινούμενος αγω-
γός να δέχεται δύναμη Laplace, που
αντιτίθεται στην κίνησή του.
22-0170.indd 192
5-4 Ο ΚΑΝΟΝΑΣ TOY LENZ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ
ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΟ
ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΠΑΓΩΓΗΣ
Ο Lenz (Λεντς) διατύπωσε έναν κανόνα που δίνει τη φορά του ρεύμα-
τος από επαγωγή. Σύμφωνα με τον κανόνα αυτό
τα επαγωγικά ρεύματα έχουν τέτοια φορά ώστε να αντιτίθενται
στο αίτιο που τα προκαλεί.
Παίρνοντας υπόψη τον κανόνα του Lenz, που προσδιορίζει τη φορά
του επαγωγικού ρεύματος, άρα και την πολικότητα της επαγωγικής τάσης, γρά-
φουμε τη σχέση (5.1) που εκφράζει το νόμο της επαγωγής με τη μορφή:
∆Φ
E EΠ = − N
∆t
Ο κανόνας του Lenz αποτελεί συνέπεια της αρχής διατήρησης της
ενέργειας. Στα δύο παραδείγματα που ακολουθούν θα δούμε πώς εφαρμόζεται
ο κανόνας του Lenz και γιατί η φορά του ρεύματος που ορίζει είναι συνέπεια
της αρχής διατήρησης της ενέργειας.
Πλησιάζουμε στο πηνίο του σχήματος 5.13 το βόρειο πόλο ενός ευθύ-
γραμμου μαγνήτη. Καθώς πλησιάζει ο μαγνήτης, η μαγνητική ροή που περνάει
από τις σπείρες του πηνίου αυξάνεται και το πηνίο συμπεριφέρεται ως πηγή.
Επειδή τα άκρα του είναι ενωμένα, το κύκλωμα είναι κλειστό και έτσι το πηνίο
διαρρέεται από ρεύμα. Η φορά αυτού του ρεύματος σύμφωνα με τον κανόνα
του Lenz, θα είναι τέτοια ώστε να αντιτίθεται στην αιτία που το προκάλεσε, να
εμποδίζει δηλαδή το βόρειο πόλο του μαγνήτη να πλησιάσει. Αυτό σημαίνει
ότι η άκρη του πηνίου που είναι προς το μέρος του βόρειου πόλου του μαγνήτη
που πλησιάζει θα συμπεριφέρεται ως βόρειος πόλος.
Για να υπερνικηθεί η άπωση που δέχεται ο μαγνήτης από το πηνίο
δαπανάται ενέργεια, που μετατρέπεται σε θερμότητα στους αγωγούς. Αν το πη-
νίο διαρρεόταν από ρεύμα αντίθετης φοράς, απέναντι από το βόρειο πόλο του
μαγνήτη θα δημιουργούσε νότιο μαγνητικό πόλο. Ο νότιος μαγνητικός πόλος
θα ασκούσε ελκτική δύναμη στο μαγνήτη με αποτέλεσμα να μην απαιτείται
καμιά προσπάθεια για να πλησιάσει. Αυτό όμως είναι αντίθετο με την αρχή
διατήρησης της ενέργειας, γιατί χωρίς καμιά προσπάθεια, χωρίς να δαπανάται
ενέργεια, στο πηνίο θα παραγόταν ηλεκτρική ενέργεια λόγω του φαινομένου
της επαγωγής.
Έστω τώρα ο αγωγός ΚΛ που κινείται, μέσα σε ομογενές μαγνητικό
πεδίο Β, με σταθερή ταχύτητα υ, μένοντας σε επαφή με τους ακίνητους αγω-
γούς Δx και Ζxʹ (σχ. 5.14). Λόγω του φαινομένου της επαγωγής ο αγωγός ΚΛ
συμπεριφέρεται ως πηγή και, επειδή το κύκλωμα είναι κλειστό, διαρρέεται από
ρεύμα. Ο αγωγός δέχεται από το μαγνητικό πεδίο δύναμη Laplace. Σύμφωνα
με τον κανόνα του Lenz η φορά του ρεύματος πρέπει να είναι τέτοια ώστε να
αντιτίθεται στην αιτία που το προκάλεσε, δηλαδή στην κίνηση του αγωγού ΚΛ.
Το ρεύμα πρέπει να έχει τέτοια φορά ώστε ή δύναμη Laplace που ασκείται στον
αγωγό να αντιτίθεται στην κίνησή του.
192
9/27/13 1:08 PM
 Για να διατηρείται η κίνηση του αγωγού ισοταχής, είναι αναγκαίο να
ασκείται σε αυτόν δύναμη F, αντίθετη με τη δύναμη Laplace. Μέσω της δύ-
ναμης αυτής προσφέρεται στο κύκλωμα ενέργεια. Αν το ρεύμα είχε αντίθετη
φορά, το μαγνητικό πεδίο θα ασκούσε στον αγωγό δύναμη ίδιας κατεύθυνσης
με την ταχύτητά του. Στην περίπτωση αυτή δεν απαιτείται ενέργεια για να δια­
τηρηθεί η κίνηση του αγωγού και στο κύκλωμα θα παραγόταν διαρκώς ηλε-
κτρική ενέργεια που θα μετατρεπόταν σε θερμότητα στην αντίσταση R. Όμως,
σύμφωνα με την αρχή διατήρησης της ενέργειας είναι αδύνατη η παραγωγή
μιας μορφής ενέργειας χωρίς αντίστοιχη δαπάνη άλλης μορφής ενέργειας.

Η αρχή διατήρησης της ενέργειας στο φαινόμενο της επαγωγής

Η ισχύς της αρχής διατήρησης της ενέργειας στο φαινόμενο της επα-
γωγής μπορεί να δειχθεί και ποσοτικά.
Έστω πάλι ο αγωγός ΑΓ που κινείται με σταθερή ταχύτητα υ μέσα σε
ομογενές μαγνητικό πεδίο Β, μένοντας σε επαφή με τους ακίνητους αγωγούς
Δx και Ζxʹ (σχ. 5.15). Θεωρούμε ότι η κίνηση του αγωγού γίνεται χωρίς τριβές.

Έχουμε βρει ότι στο κύκλωμα επάγεται ηλεκτρεγερτική δύναμη Σχ. 5.15

E EΠ = BυL .
Εάν το κύκλωμα παρουσιάζει συνολικά αντίσταση R θα διαρρέεται
από ρεύμα
E EΠ BυL
I= = .
R R
Σε χρονικό διάστημα Δt, το ρεύμα, λόγω φαινομένου Joule, θα αποδώσει στο
περιβάλλον θερμότητα
B2 υ2 L2
Q = I 2 R∆t = ∆t .
R
Για να διατηρούμε την κίνηση του αγωγού ΚΛ ισοταχή πρέπει να
ασκούμε εξωτερική δύναμη F, αντίθετη της δύναμης Laplace που δέχεται ο
ΚΛ.
E EΠ B2 υL2
F = FL = BIL = B L= .
R R
Στο χρονικό διάστημα Δt ο αγωγός μετατοπίζεται κατά ∆x = υ∆t και
το έργο της F στο ίδιο χρονικό διάστημα θα είναι
B2 υL2 B2 υ2 L2
WF = F∆x = υ∆t = ∆t .
R R
Βλέπουμε ότι χρειάστηκε να προσφέρουμε έργο ίσο με τη θερμότητα
που παράχθηκε.

193

22-0170.indd 193 9/27/13 1:08 PM


Σχ. 5.16 Ο αγωγός ΟΓ στρέφεται με
γωνιακή ταχύτητα ω, γύρω από το
άκρο του Ο, μέσα σε ομογενές μα-
γνητικό πεδίο. Το επίπεδο περιστρο-
φής του είναι κάθετο στις δυναμικές
γραμμές του πεδίου.
Σχ. 5.17 Ο δίσκος στρέφεται με γω-
νιακή ταχύτητα ω γύρω από άξονα
που διέρχεται από το κέντρο του. Η
στροφική κίνηση του δίσκου γίνεται
μέσα σε ομογενές μαγνητικό πεδίο.
Το επίπεδο του δίσκου είναι συνεχώς
κάθετο στο μαγνητικό πεδίο.
22-0170.indd 194
5-5 ΣΤΡΕΦΟΜΕΝΟΣ ΑΓΩΓΟΣ
Ένας αγωγός ΟΓ, μήκους L, στρέφεται με σταθερή γωνιακή ταχύτητα
ω γύρω από άξονα που περνάει από το άκρο του Ο. Το επίπεδο περιστροφής
του είναι κάθετο στις δυναμικές γραμμές ομογενούς μαγνητικού πεδίου Β. Στα
ελεύθερα ηλεκτρόνια του αγωγού που κινούνται μαζί με αυτόν το μαγνητικό
πεδίο ασκεί δύναμη Lorentz εξαιτίας της οποίας στο άκρο Ο του αγωγού συσ-
σωρεύεται αρνητικό φορτίο και στο άκρο Γ θετικό. Ο αγωγός γίνεται πηγή.
Η μαγνητική δύναμη που δέχονται τα ελεύθερα ηλεκτρόνια δεν έχει το
ίδιο μέτρο σε κάθε σημείο του αγωγού γιατί η γραμμική ταχύτητα των σημείων
του αυξάνεται ανάλογα με την απόσταση από τον άξονα περιστροφής (υ = ω·r,
όπου r η απόσταση από το κέντρο περιστροφής).
Είδαμε στην παράγραφο 5-3 ότι μπορούμε να υπολογίσουμε την ηλε-
κτρεγερτική δύναμη από επαγωγή με το νόμο του Faraday, αρκεί στη θέση
του ΔΦ να βάλουμε τη ροή που περνάει από την επιφάνεια που ορίζει με την
κίνησή του ο αγωγός στον αντίστοιχο χρόνο.
Στην περίπτωση που εξετάζουμε θα ισχύει:
∆Φ Β
E EΠ =
∆t
όπου Φ Β = BA
B∆A
άρα E EΠ = (5.6)
∆t
Ο αγωγός σαρώνει την επιφάνεια δίσκου που έχει κέντρο Ο και ακτίνα L. Ο
∆A
ρυθμός με τον οποίο σαρώνεται η επιφάνεια είναι σταθερός αφού η γω-
∆t
νιακή ταχύτητα περιστροφής είναι σταθερή. Έτσι μπορούμε να γράψουμε ότι
∆A πL2
= (5.7)
∆t T
όπου πL2 το εμβαδόν της επιφάνειας που ορίζει ο αγωγός σε μια πλήρη περι-
στροφή και Τ η περίοδος περιστροφής του.
2π
Θέτοντας T= (5.8)
ω
και με βάση την (5.7) η (5.6), δίνει
1
E EΠ = ΒωL2
2
ΣΤΡΕΦΟΜΕΝΟΣ ΔΙΣΚΟΣ
Θεωρούμε αγώγιμο δίσκο με ακτίνα r, του οποίου το επίπεδο είναι
κάθετο στις δυναμικές γραμμές ομογενούς μαγνητικού πεδίου. Στρέφουμε
το δίσκο με σταθερή γωνιακή ταχύτητα ω γύρω από άξονα που περνάει από
το κέντρο του και είναι παράλληλος στις δυναμικές γραμμές. Αν θεωρήσου-
με ότι ο δίσκος αποτελείται από ένα μεγάλο αριθμό αγωγών σαν αυτόν της
προηγούμενης παραγράφου, τότε ανάμεσα στο κέντρο και σε οποιοδήποτε
1
σημείο της περιφέρειας θα υπάρχει E EΠ = Βωr 2
2
194
9/27/13 1:08 PM
 Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη συσκευή ως πηγή σταθερής
τάσης αν τη συμπληρώσουμε με ολισθαίνουσες επαφές (ψήκτρες) όπως στο
σχήμα 5.17.
Η πολικότητα της ΗΕΔ που αναπτύσσεται από επαγωγή εξαρτάται από
τη φορά περιστροφής του δίσκου. Στην περίπτωση του σχήματος τα σημεία της
περιφέρειας του δίσκου βρίσκονται σε υψηλότερο δυναμικό από το κέντρο. Η
συσκευή ονομάζεται δίσκος του Faraday.

5-6 ΣΤΡΕΦΟΜΕΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ – ΕΝΑΛΛΑΣΣΟΜΕΝΗ

ΤΑΣΗ
Ένα αγώγιμο πλαίσιο σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου και
εμβαδού Α στρέφεται με σταθερή γωνιακή ταχύτητα ω μέσα σε ομογενές μα-
γνητικό πεδίο γύρω από άξονα που είναι κάθετος στις δυναμικές γραμμές του
πεδίου και βρίσκεται στο επίπεδό του.

Σχ. 5.18 Το πλαίσιο στρέφεται με

σταθερή γωνιακή ταχύτητα ω μέσα
σε ομογενές μαγνητικό πεδίο.

Αν τη χρονική στιγμή t = 0 το επίπεδο του πλαισίου είναι κάθετο

στο Β σε μία τυχαία χρονική στιγμή t το πλαίσιο θα έχει στραφεί κατά γωνία
θ = ωt και η μαγνητική ροή μέσα από την επιφάνεια του πλαισίου θα είναι
Φ Β = BAσυν ωt . Καθώς το πλαίσιο στρέφεται η μαγνητική ροή μέσα από την
επιφάνειά του μεταβάλλεται και κατά συνέπεια στο πλαίσιο εμφανίζεται ηλε-
κτρεγερτική δύναμη από επαγωγή. Από το νόμο του Faraday προκύπτει:
dΦ
E EΠ = − Β = ωΒΑηµ ωt 1
dt
Εάν το πλαίσιό μας έχει Ν σπείρες τότε Φ Β = ΝBAσυν ωt και αντίστοιχα

.
Η τάση αυτή, που πιο συχνά γράφεται με τη μορφή
,
όπου V = ΝωΒΑ ,

είναι ημιτονοειδής συνάρτηση του χρόνου (σχ. 5.19) και ονομάζεται εναλλασ-
σόμενη τάση (ac) γιατί η πολικότητά της εναλλάσσεται, στο χρόνο μιας περι-
στροφής του πλαισίου.

1
Το αποτέλεσμα προέκυψε από την παραγώγιση της μαγνητικής ροής ως προς
το χρόνο.

195

22-0170.indd 195 9/27/13 1:08 PM

 Σχ. 5.19 Η εναλλασσόμενη τάση μεταβάλλεται ημιτονοειδώς με το χρόνο. 

• To V είναι η μεγαλύτερη τιμή που μπορεί να πάρει η τάση, μετριέ-

ται σε Volts και ονομάζεται πλάτος της εναλλασσόμενης τάσης.

• Το γινόμενο ωt ονομάζεται φάση της τάσης και είναι γωνία, με-
τρημένη σε rad.

• Το ω ονομάζεται γωνιακή συχνότητα της εναλλασσόμενης τάσης

και είναι ίσο με τη γωνιακή ταχύτητα περιστροφής του πλαισίου
rad
που παρήγαγε την τάση. Μετριέται σε . Η γωνιακή συχνό-
s
τητα συνδέεται με την περίοδο Τ, της εναλλασσόμενης τάσης, δη-
λαδή το χρόνο μέσα στον οποίο η τάση ολοκληρώνει μια πλήρη
2π
εναλλαγή τιμών με τη σχέση ω = . Η περίοδος μετριέται σε s.
T
Επίσης ω = 2πf όπου f η συχνότητα της εναλλασσόμενης τάσης
δηλαδή ο αριθμός των πλήρων εναλλαγών της τάσης στη μονάδα
1
του χρόνου f = . Μετριέται σε Hertz (Hz) ή, αλλιώς, s-1.
T
Παντού η μεταφορά και διανομή της ηλεκτρικής ενέργειας γίνεται με
εναλλασσόμενη τάση. Στην Ελλάδα, στα δίκτυα των πόλεων το πλάτος της
εναλλασσόμενης τάσης, στην κατανάλωση, είναι V = 220 2 V και η συχνό-
τητα f = 50 Hz.

5-7 ΕΝΑΛΛΑΣΣΟΜΕΝΟ ΡΕΥΜΑ

Σχ. 5.20 Στα άκρα του αντιστάτη R
εφαρμόζεται εναλλασσόμενη τάση.
Το σύμβολο παριστάνει μια
γεννήτρια εναλλασσόμενης τάσης
(εναλλάκτης).
Στα άκρα ενός αντιστάτη εφαρμόζουμε εναλλασσόμενη τάση
με μια γεννήτρια εναλλασσόμενης τάσης.
Η τάση αυτή εξαναγκάζει τα ελεύθερα ηλεκτρόνια στους αγωγούς να
κάνουν ταλάντωση με συχνότητα τη συχνότητα της εναλλασσόμενης τάσης
που εφαρμόσαμε.
Η ένταση του ρεύματος που διαρρέει το κύκλωμα κάποια στιγμή είναι
ή
όπου το Ι είναι η μέγιστη τιμή της έντασης του ρεύματος (πλάτος) και δίνε-
ται από τη σχέση
V
I=
R

196

22-0170.indd 196 9/27/13 1:08 PM

 Το ρεύμα αυτό, που η φορά του μεταβάλλεται περιοδικά με το χρόνο,

ονομάζεται εναλλασσόμενο ρεύμα. Στο σχήμα 5.21 παριστάνεται γραφικά η
ένταση του εναλλασσόμενου ρεύματος σε συνάρτηση με το χρόνο.
Με το σύμβολο i θα συμβολίζουμε ρεύματα που μεταβάλλονται με το
χρόνο.

Σχ. 5.21 Το εναλλασσόμενο ρεύμα

μεταβάλλεται ημιτονοειδώς με το
χρόνο.

Η γωνία ωt ονομάζεται φάση και το ω γωνιακή συχνότητα του εναλ-

λασσόμενου ρεύματος.
Η εναλλασσόμενη τάση που εφαρμόσαμε στα άκρα του αντιστάτη και
το ρεύμα παίρνουν ταυτόχρονα τη μέγιστη ή την ελάχιστη τιμή. Λέμε ότι τα
δύο μεγέθη βρίσκονται σε φάση (ή ότι η διαφορά φάσης τους είναι μηδέν).
Καθώς οι φορείς του ηλεκτρικού φορτίου μέσα στους αγωγούς του κυ-
κλώματος ταλαντώνονται, προσκρούουν στα ιόντα του πλέγματος και χάνουν
την ενέργεια που τους παρέχει για την κίνησή τους η πηγή. Η ενέργεια αυτή
αποδίδεται υπό μορφή θερμότητας στο περιβάλλον. Παρουσιάζεται κι εδώ,
όπως και στα κυκλώματα συνεχούς ρεύματος, το φαινόμενο Joule.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 5-4
Αντιστάτης με R = 20 Ω, συνδέεται στο δίκτυο της ΔΕΗ. Όπως γνωρίζετε η τάση που παρέχει το δίκτυο
της ΔΕΗ έχει πλάτος V = 220 2 V και συχνότητα 50 Ηz. Να γραφτεί η εξίσωση του εναλλασσόμενου ρεύμα-
τος που διαρρέει τον αντιστάτη.
Απάντηση:
V
Το πλάτος της έντασης του ρεύματος είναι =
I = 11 2 A
R
Η γωνιακή συχνότητα ω = 2πf = 100π
Επομένως η εξίσωση του ρεύματος που διαρρέει τον αντιστάτη είναι

5-8 ΕΝΕΡΓΟΣ ΕΝΤΑΣΗ - ΕΝΕΡΓΟΣ ΤΑΣΗ

Επειδή το εναλλασσόμενο ρεύμα και η εναλλασσόμενη τάση διαρκώς
μεταβάλλονται, το να γνωρίζουμε τι τιμή έχουν ορισμένη στιγμή ελάχιστη
πρακτική αξία έχει. Για το λόγο αυτό, στηριζόμενοι στο θερμικό φαινόμενο
που προκαλούν σε έναν αντιστάτη, ορίζουμε τις ενεργές τους τιμές, που είναι
μεγέθη σταθερά.

197

22-0170.indd 197 9/27/13 1:08 PM


Σχ. 5.22 Αν η θερμότητα QΣ που
παράγεται από το συνεχές ρεύμα IΣ
είναι ίση με τη θερμότητα QΕΝΑΛ που
παράγεται από το εναλλασσόμενο
ρεύμα, τότε Ιεν = ΙΣ
Αν ΙΣ = Ιεν τότε VΣ = Vεν
22-0170.indd 198
Έστω ο αντιστάτης R (σχ. 5.22α) που διαρρέεται από εναλλασσόμενο
ρεύμα i. Στον αντιστάτη παράγεται θερμότητα. Έστω QΕΝΑΛ η θερμότητα που
παράγεται σε χρόνο t. Στον ίδιο αντιστάτη διαβιβάζουμε συνεχές ρεύμα (σχ.
5.22β). Σε χρόνο t στον αντιστάτη θα παραχθεί θερμότητα QΣ. Αν η ένταση ΙΣ
του συνεχούς ρεύματος είναι τέτοια ώστε QΣ = QΕΝΑΛ , η τιμή αυτή του ρεύμα-
τος ονομάζεται ενεργός τιμή του εναλλασσόμενου.
Ενεργός ένταση Ιεν ενός εναλλασσομένου ρεύματος ονομάζεται η
ένταση ενός συνεχούς ρεύματος το οποίο προκαλεί το ίδιο θερμικό
αποτέλεσμα με το εναλλασσόμενο ρεύμα, όταν διαρρέει τον ίδιο
αντιστάτη, στον ίδιο χρόνο.
Αποδεικνύεται ότι το Ιεν και το πλάτος Ι του εναλλασσομένου ρεύματος συν-
δέονται με τη σχέση
Ι
Ι εν =
2
Ενεργός τάση Vεν μιας εναλλασσόμενης τάσης είναι η τιμή της συ-
νεχούς τάσης, που αν εφαρμοστεί στα άκρα αντιστάτη (R), προ-
καλεί συνεχές ρεύμα έντασης ίσης με την ενεργό ένταση του εναλ-
λασσόμενου ρεύματος που θα προκαλούσε η εναλλασσόμενη τάση
στον ίδιο αντιστάτη.
Αποδεικνύεται ότι η ενεργός τάση Vεν και το πλάτος V της εναλλασσόμενης
τάσης συνδέονται με τη σχέση
V
Vεν =
2
Όταν λέμε ότι οι ρευματοδότες στα σπίτια μας δίνουν 220 V, ή ότι κά-
ποια συσκευή δουλεύει στα 220 V, 16 Α, αναφερόμαστε σε ενεργές τιμές.
Τα όργανα που χρησιμοποιούμε για τη μέτρηση εναλλασσόμενων τά-
σεων και ρευμάτων δείχνουν ενεργές τιμές.
5-9 Ο ΝΟΜΟΣ TOY JOULE (ΤΖΑΟΥΛ) - ΙΣΧΥΣ
ΤΟΥ ΕΝΑΛΛΑΣΣΟΜΕΝΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ
Η ενεργός τιμή της έντασης ενός εναλλασσομένου ρεύματος είναι η
τιμή του συνεχούς ρεύματος που στον ίδιο χρόνο δημιουργεί σε έναν αντιστάτη
τα ίδια θερμικά αποτελέσματα με το εναλλασσόμενο. Επομένως ο νόμος του
Joule στο εναλλασσόμενο γράφεται
2
Q = Iεν Rt
Η ισχύς του εναλλασσομένου ρεύματος (ο ρυθμός με τον οποίο το
εναλλασσόμενο ρεύμα μεταφέρει στο κύκλωμα ενέργεια κάθε στιγμή) δίνεται
από τη σχέση
p = υi ή p = i 2 R
198
9/27/13 1:08 PM
 Επειδή η ένταση του ρεύματος μεταβάλλεται διαρκώς, η ισχύς δεν έχει
σταθερή τιμή. Για να τονίσουμε ότι η ισχύς μεταβάλλεται με το χρόνο ονομά-
ζουμε την ισχύ αυτή στιγμιαία ισχύ.
Η στιγμιαία ισχύς έχει ελάχιστη πρακτική αξία. Στην πράξη χρησιμο-
ποιείται η μέση ισχύς, η οποία είναι σταθερή. Είναι η ισχύς που κατά μέσο όρο
καταναλώνεται στο κύκλωμα. Η μέση ισχύς ορίζεται ως εξής:
Μέση ισχύς Ρ ονομάζεται το πηλίκο της ενέργειας που μεταφέρει
το ηλεκτρικό ρεύμα στο κύκλωμα σε χρόνο μιας περιόδου προς το
χρόνο αυτό

W
P=
T
Η μέση ισχύς σε έναν αντιστάτη ισούται με
2
P = Vεν Ι εν ή P = Iεν R

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 5-5
Αγωγός που έχει αντίσταση R = 8 Ω συνδέεται σε εναλλασσόμενη τάση ενεργού τιμής Vεν = 16 V. Να
υπολογιστεί το ποσό θερμότητας που αποδίδει ο αγωγός στο περιβάλλον σε χρόνο t = 10 min.
Απάντηση:
Η ενεργός ένταση του ρεύματος που διαρρέει τον αγωγό είναι
Vεν
Ι εν = =2A
R
Από το νόμο του Joule βρίσκουμε
2
Q = Iεν Rt = 19200 J

5-10 ΓΕΝΝΗΤΡΙΕΣ ΕΝΑΛΛΑΣΣΟΜΕΝΗΣ ΚΑΙ

ΣΥΝΕΧΟΥΣ ΤΑΣΗΣ

Στην παράγραφο (5-6) μελετήσαμε μια διάταξη πλαισίου στρεφόμε-

νου μέσα σε ομογενές μαγνητικό πεδίο που παράγει εναλλασσόμενη τάση.
Πρόκειται για το πρότυπο της γεννήτριας εναλλασσόμενης τάσης, που λέγεται
και εναλλακτήρας. Η παραγόμενη τάση αναπτύσσεται στο εξωτερικό κύκλω-
μα με τη βοήθεια δύο δακτυλίων επαφής (σχ. 5.23) οι οποίοι περιστρέφονται
με το πλαίσιο. Σταθερές επαφές, που ονομάζονται ψήκτρες, ολισθαίνουν στους
δακτυλίους και αποτελούν την έξοδο του εναλλακτήρα.

199

22-0170.indd 199 9/27/13 1:08 PM

 Υπολογισμός συντελεστή αμοιβαίας επαγωγής δύο πηνίων

Θα υπολογίσουμε το συντελεστή αμοιβαίας επαγωγής δυο πηνίων στην ειδική περί-

πτωση που έχουν κοινό άξονα, όπως στο σχήμα 5.33.
Τα πηνία έχουν, αντίστοιχα, Ν1 και Ν2 σπείρες και είναι τοποθετημένα έτσι ώστε να έχουν κοινό
άξονα, με το πηνίο 2 να περικλείει το πηνίο 1. Το πηνίο 1 διαρρέεται από μεταβαλλόμενο ρεύμα
i1. Εάν τα πηνία δεν περιέχουν κάποιο σώμα στον πυρήνα η ένταση του μαγνητικού πεδίου που
δημιουργείται στο εσωτερικό του πηνίου 1 -άρα και στο εσωτερικό του πηνίου 2- θα δίνεται από
τη σχέση:
B = µ ο n1i1
όπου μο η μαγνητική διαπερατότητα του κενού και n1 ο αριθμός σπειρών του πρώτου πηνίου ανά
μονάδα μήκους. Σχ. 5.33 Τα δύο πηνία έχουν κοινό
Η μαγνητική ροή σε κάθε σπείρα του πηνίου 2 θα είναι: άξονα.
Φ Β2 = BA = µ ο n1Ai1
όπου Α το εμβαδόν της επιφάνειας στην οποία μεταβάλλεται η ροή.
Η επαγόμενη ηλεκτρεγερτική δύναμη στο πηνίο 2 θα είναι:
∆Φ B ∆i
E EΠ 2 = − N 2 = − N 2 µ ο n1 A 1
∆t ∆t
όπου Ν2 ο αριθμός σπειρών του πηνίου 2.

Το σταθερό γινόμενο N 2 µ ο n1A , που θα το συμβολίζουμε με Μ21 εξαρτάται μόνο από τα

γεωμετρικά στοιχεία των δύο πηνίων.
Εάν τα πηνία είναι τυλιγμένα γύρω από πυρήνα από υλικό του οποίου η μαγνητική
διαπερατότητα μ είναι σταθερή (ανεξάρτητη του Β ) τότε

M 21 = N 2µµ ο n1A

Εάν επαναλάβουμε τη διαδικασία στην αντίθετη περίπτωση όπου ένα μεταβαλλόμενο

ρεύμα i2 στο πηνίο 2 επάγει ΗΕΔ στο πηνίο 1 καταλήγουμε στη σχέση
∆i 2
E EΠ1 = −Μ12
∆t
Θα περίμενε κανείς τα M21 και Μ12 να είναι διαφορετικά επειδή τα δύο πηνία δεν είναι
ίδια και γιατί η ροή που διέρχεται από αυτά δεν είναι ίδια. Όμως, τα M21 και Μ12 είναι πάντα
ίσα και θα τα συμβολίζουμε με το σύμβολο Μ.

5-14 ΑΥΤΕΠΑΓΩΓΗ
Το κύκλωμα του σχήματος 5.34 περιλαμβάνει πηγή, ρυθμιστική αντί-
σταση, λαμπτήρα, πηνίο και διακόπτη. Μετακινούμε το δρομέα στη ρυθμιστι-
κή αντίσταση ώστε ο λαμπτήρας μόλις να φωτοβολεί. Αν ανοίξουμε το διακό-
πτη Δ του κυκλώματος θα παρατηρήσουμε ότι για λίγο ο λαμπτήρας συνεχίζει
να φωτοβολεί και μάλιστα, αμέσως μετά το άνοιγμα του διακόπτη, πιο έντονα
Σχ. 5.34 Αν ανοίξουμε το διακόπτη
από πριν. Αυτό συμβαίνει γιατί η απότομη μείωση της έντασης του ρεύματος θα παρατηρήσουμε ότι ο λαμπτήρας
που διαρρέει το πηνίο προκαλεί αντίστοιχη ελάττωση του μαγνητικού του πε- εξακολουθεί να φωτοβολεί για λίγο
δίου, επομένως και της μαγνητικής ροής που διέρχεται από τις σπείρες του. Η χρόνο.
μεταβολή της μαγνητικής ροής στο πηνίο έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία
ηλεκτρεγερτικής δύναμης από επαγωγή στο πηνίο.

205

22-0170.indd 205 9/27/13 1:08 PM

 Η ηλεκτρεγερτική δύναμη που δημιουργείται στο πηνίο όταν ανοίξου-
με το διακόπτη, προκαλεί ρεύμα στο κύκλωμα πηνίο - λαμπτήρας και αναγκά-
ζει το λαμπτήρα να φωτοβολήσει για λίγο.
Ηλεκτρεγερτική δύναμη δημιουργείται στο πηνίο και κάθε φορά που
στο κύκλωμα (όσο ο διακόπτης είναι κλειστός) μεταβάλλουμε το ρεύμα που το
διαρρέει. Ηλεκτρεγερτική δύναμη επαγωγικής προέλευσης δημιουργείται σε
κάθε κύκλωμα στο οποίο μεταβάλλεται η ένταση του ρεύματος, συνήθως όμως
τη μελετάμε στα πηνία γιατί εκεί το φαινόμενο είναι εντονότερο. Το φαινόμενο
ονομάζεται αυτεπαγωγή.
Αυτεπαγωγή ονομάζεται το φαινόμενο κατά το οποίο δημιουργεί-
ται ηλεκτρεγερτική δύναμη σε ένα κύκλωμα, όταν μεταβάλλεται
το ρεύμα που το διαρρέει. Η ηλεκτρεγερτική δύναμη που δημιουρ-
γείται ονομάζεται ηλεκτρεγερτική δύναμη από αυτεπαγωγή (ΕΑΥΤ).
Αν το ρεύμα που διαρρέει ένα πηνίο αυξάνεται, σύμφωνα με τον κανό-
να του Lenz, στο πηνίο δημιουργείται ηλεκτρεγερτική δύναμη που παρεμποδί-
ζει την αύξηση του ρεύματος. Αν το ρεύμα στο πηνίο μειώνεται, η ηλεκτρεγερ-
τική δύναμη που δημιουργείται έχει την τάση να το διατηρήσει σταθερό.

Σχ. 5.35 Η ηλεκτρεγερτική δύναμη

από αυτεπαγωγή αντιτίθεται στη με-
ταβολή της έντασης του ρεύματος.

Το πηνίο αντιδρά σε κάθε μεταβολή της έντασης του ρεύματος που

το διαρρέει.

Η αυτεπαγωγή είναι ιδιότητα των κυκλωμάτων αντίστοιχη με την

αδράνεια των σωμάτων. Τα σώματα αντιστέκονται στη μεταβολή της ταχύ-
τητάς τους. Τα κυκλώματα αντιστέκονται στη μεταβολή του ρεύματος που τα
διαρρέει. Μέτρο της αδράνειας των σωμάτων είναι η μάζα τους. Μέτρο της
αδράνειας των κυκλωμάτων είναι ο συντελεστής αυτεπαγωγής τους.
Στο σχήμα 5.36 το κύκλωμα περιλαμβάνει πηγή, διακόπτη, αντιστάτη
και πηνίο. Αν κλείσουμε το διακόπτη, το κύκλωμα αρχίζει να διαρρέεται από
ρεύμα, επειδή όμως το πηνίο αντιδρά στην αύξηση του ρεύματος, το ρεύμα
καθυστερεί να πάρει την τελική του τιμή Ιο.

Σχ. 5.36 Μετά το κλείσιμο του δια-

κόπτη το ρεύμα καθυστερεί να πάρει
την τελική του τιμή.

206

22-0170.indd 206 9/27/13 1:08 PM

 Στο σχήμα 5.37 ο μεταγωγός αρχικά είναι στη θέση Α και το κύκλωμα
διαρρέεται από σταθερό ρεύμα Ιο. Τη στιγμή μηδέν, ο μεταγωγός τοποθετείται
στη θέση Β. Το κύκλωμα συνεχίζει για λίγο χρόνο να διαρρέεται από ρεύμα.
Το πηνίο, αντιδρώντας στη μείωση του ρεύματος δημιουργεί ηλεκτρεγερτική
δύναμη που δίνει για μικρό χρόνο ρεύμα ίδιας φορά με το αρχικό ρεύμα.

Σχ. 5.37 Η μετακίνηση του μεταγω-

γού από τη θέση Α στη θέση Β δε
μηδενίζει αμέσως το ρεύμα στο κύ-
κλωμα εξαιτίας της ηλεκτρεγερτικής
δύναμης από αυτεπαγωγή που ανα-
πτύσσεται στο πηνίο.

Ο νόμος της αυτεπαγωγής

Το φαινόμενο της αυτεπαγωγής αποτελεί μια ειδική περίπτωση του

∆Φ Β
φαινομένου της επαγωγής. Ο νόμος της επαγωγής E EΠ = − N γίνεται
∆t
στην περίπτωση της αυτεπαγωγής
∆i
Ε ΑΥΤ = −L (5.10)
∆t
Ο συντελεστής αναλογίας L ονομάζεται συντελεστής αυτεπαγωγής ή αυτε-
παγωγή. Το (-) στη σχέση είναι συνέπεια του κανόνα του Lenz.

Από τη σχέση (5.10), που αποτελεί ειδική έκφραση του νόμου της επαγωγής,
προκύπτει ότι
η ηλεκτρεγερτική δύναμη από αυτεπαγωγή σε ένα κύκλωμα είναι
ανάλογη με το ρυθμό μεταβολής της έντασης του ρεύματος που το
διαρρέει.
Η σχέση (5.10) δίνει τη μέση ηλεκτρεγερτική δύναμη από αυτεπαγω-
γή. Για να βρούμε την τιμή της μια χρονική στιγμή πρέπει ο χρόνος Δt να είναι
απειροστά μικρός.
di
Ε ΑΥΤ = −L
dt

Από τη σχέση (5.10) παρατηρούμε ότι ο συντελεστής αυτεπαγωγής

ενός πηνίου, είναι αριθμητικά ίσος με την ηλεκτρεγερτική δύναμη που επάγε-
ται στο πηνίο, όταν το ρεύμα μεταβάλλεται με ρυθμό 1 A / s.
Μονάδα μέτρησης του συντελεστή αυτεπαγωγής είναι το Henry (Η).

Ο συντελεστής αυτεπαγωγής ενός πηνίου εξαρτάται από τα γεωμετρι-

κά χαρακτηριστικά του και από τη μαγνητική διαπερατότητα του υλικού που
βρίσκεται στο εσωτερικό του.

207

22-0170.indd 207 9/27/13 1:08 PM

 Ενεργειακή μελέτη

Στο πείραμα με το λαμπτήρα είπαμε ότι μετά το άνοιγμα του διακόπτη,

ο λαμπτήρας, για λίγο χρόνο, συνεχίζει να φωτοβολεί. Αυτό δείχνει ότι στο
κύκλωμα υπήρχε αποθηκευμένη ενέργεια, η οποία δόθηκε στο λαμπτήρα και
προκάλεσε τη φωτοβολία του.
Αποδεικνύεται ότι ένα πηνίο που διαρρέεται από ρεύμα Ι έχει αποθη-
κευμένη ενέργεια στο μαγνητικό του πεδίο

1
U = LI 2
2

Υπολογισμός του συντελεστή αυτεπαγωγής πηνίου

Το μαγνητικό πεδίο στο εσωτερικό ενός πηνίου που διαρρέεται από

ρεύμα είναι

όπου μο η μαγνητική διαπερατότητα του κενού και n ο αριθμός σπειρών ανά

N
μονάδα μήκους n = .
l

Από κάθε σπείρα του πηνίου περνάει μαγνητική ροή:

Φ Β = BA = µ ο nAi

όπου Α το εμβαδόν της σπείρας του πηνίου.

Η ηλεκτρεγερτική δύναμη από αυτεπαγωγή στο πηνίο θα είναι

dΦ Β di N 2 di
Ε ΑΥΤ = − N = − Nµ ο nA = −µ ο A
dt dt l dt
όπου Ν ο αριθμός σπειρών του πηνίου.
N2
Το σταθερό γινόμενο µ ο A είναι ο συντελεστής αυτεπαγωγής L
l
του πηνίου και εξαρτάται μόνο από τα γεωμετρικά στοιχεία του πηνίου.

Εάν το πηνίο περιέχει πυρήνα από υλικό μαγνητικής διαπερατότητας

μ, ο συντελεστής αυτεπαγωγής του θα είναι:
N2
L = µµ ο A
l

208

22-0170.indd 208 9/27/13 1:08 PM

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 5-6
Στο κύκλωμα του σχήματος ο μεταγωγός βρίσκεται αρχικά στη θέση Α
και το πηνίο διαρρέεται από σταθερό ρεύμα.
α) Να υπολογιστεί η τιμή του σταθερού ρεύματος στο κύκλωμα.
β) Τοποθετούμε το διακόπτη στη θέση Β και το κύκλωμα για λίγο χρόνο
εξακολουθεί να διαρρέεται από ρεύμα. Να υπολογιστεί η ηλεκτρεγερ-
τική δύναμη που δημιουργείται στο πηνίο καθώς και ο ρυθμός με τον
οποίο μεταβάλλεται η ένταση του ρεύματος, τη στιγμή κατά την οποία
Σχ. 5.38
το ρεύμα στο κύκλωμα έχει τιμή i = 2 Α.
γ) Πόση θερμότητα αποδίδεται στο περιβάλλον, από τη στιγμή που ο με-
ταγωγός τοποθετείται στη θέση Β μέχρι να μηδενιστεί το ρεύμα στο κύκλωμα;
Δίνονται: ο συντελεστής αυτεπαγωγής του πηνίου L = 0,1 Η, η ηλεκτρεγερτική δύναμη και η εσωτερική αντί-
σταση της πηγής E = 20 V, r = 0 και η αντίσταση R = 4 Ω. Το πηνίο είναι ιδανικό (δηλαδή δεν έχει ωμική
αντίσταση).

Απάντηση:

α) Όταν το πηνίο είναι συνδεδεμένο με την πηγή και διαρρέεται από σταθερό ρεύμα η ηλεκτρεγερτική
δύναμη από αυτεπαγωγή σ’ αυτό είναι μηδέν. Μοναδική ηλεκτρεγερτική δύναμη στο κύκλωμα είναι
αυτή της πηγής. Σύμφωνα με το νόμο του Ohm

E
I
= = 5A
R

β) Αμέσως μετά το άνοιγμα του διακόπτη, το πηνίο, αντιδρώντας στη μείωση του ρεύματος δημιουργεί
ηλεκτρεγερτική δύναμη από αυτεπαγωγή και για λίγο χρόνο δίνει ρεύμα ίδιας κατεύθυνσης με το αρχι-
κό. Εφαρμόζοντας το νόμο του Ohm τη χρονική στιγμή κατά την οποία το ρεύμα καθώς μειώνεται έχει
τιμή i = 2 Α, έχουμε
Ε ΑΥΤ
i= ή Ε ΑΥΤ = iR = 8 V
R

Ο ρυθμός με τον οποίο μεταβάλλεται το ρεύμα την ίδια χρονική στιγμή θα βρεθεί από τη σχέση
di
Ε ΑΥΤ = −L επομένως
dt
Το αρνητικό πρόσημο στο αποτέλεσμα δείχνει ότι η ένταση του ρεύματος μειώνεται.

γ) Η θερμότητα (Q) που παράγεται στην αντίσταση προέρχεται από την ενέργεια μαγνητικού πεδίου (U)
που είχε αποθηκευμένη το πηνίο.
Πριν ο διακόπτης τοποθετηθεί στη θέση Β το πηνίο διαρρεόταν από ρεύμα I και είχε αποθηκευμένη
ενέργεια (U) στο μαγνητικό του πεδίο. Η ενέργεια αυτή μετά την τοποθέτηση του διακόπτη στο Β απο-
δίδεται στην αντίσταση και μετατρέπεται σε θερμότητα (Q).
Σύμφωνα με την αρχή διατήρησης της ενέργειας

1 2
Q= U= LI = 1, 25 J
2

209

22-0170.indd 209 9/27/13 1:08 PM

 55

και y είναι σε cm και το t σε s.

α) Ποια είναι η εξίσωση του στάσιμου κύματος που δημιουργείται;
β) Ποιο είναι το πλάτος της ταλάντωσης ενός σημείου που βρίσκεται
στη θέση x = 3,025 cm;

Απάντηση :
Η εξίσωση ενός αρμονικού κύματος είναι

Συγκρίνοντας τη σχέση αυτή με τις εξισώσεις των κυμάτων που συμ-

βάλλουν για να δημιουργήσουν το στάσιμο κύμα έχουμε ότι Α = 8
cm, Τ = 0,3 s και λ = 0,2 cm
Η εξίσωση του στάσιμου κύματος είναι

Επομένως
Το πλάτος της ταλάντωσης του σημείου που βρίσκεται στη θέση x =
3,025 cm είναι

2.6. Παραγωγή Ηλεκτρομαγνητικών

Κυμάτων
Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με την παραγωγή και τα χα-
ρακτηριστικά του ηλεκτρομαγνητικού κύματος. Τα κύματα που γνω-
ρίσαμε (μηχανικά) αφορούσαν στη διάδοση μιας υλικής διαταραχής.
Με τρόπο ανάλογο, όπως θα δούμε, διαδίδεται και μια ηλεκτρομα-
γνητική διαταραχή.
Γνωρίζουμε ότι ένα σύστημα δύο φορτίων +Q και -Q δημιουργεί
ηλεκτρικό πεδίο (σχ. 2.18α) και ότι ένας αγωγός που διαρρέεται από
ρεύμα δημιουργεί γύρω του μαγνητικό πεδίο (σχ. 2.18β). Αν συνδέ-
σουμε δυο μεταλλικούς αγωγούς στους πόλους μιας πηγής συνεχούς (γ) (δ)
τάσης, οι αγωγοί φορτίζονται με φορτία +Q και -Q, αντίστοιχα (σχ. (α) Η λ ε κ τ ρ ικ ό πε δίο δ ύο ση-
2.18γ). Οι ίδιοι αγωγοί, αν συνδεθούν με γεννήτρια εναλλασσόμενης μ ε ιακ ώ ν φ ορ τ ίω ν . (β) Μ αγνη-
τ ικ ό πε δίο ε υθ ύγ ρ αμμου αγω-
τάσης, όπως φαίνεται στο σχήμα 2.18δ, αποκτούν ετερόσημα φορτία, γ ού. (γ ) Με τ αλ λ ικ ο ί αγωγοί
+q και -q, που μεταβάλλονται ημιτονοειδώς με το χρόνο. Αυτό ση- συν δέ ον τ αι μ ε πηγ ή συνεχούς
μαίνει ότι οι δύο αγωγοί διαρρέονται από εναλλασσόμενο ρεύμα. Το τ άσης. Ο ι αγ ω γ οί φ ο ρτί ζονται
σύστημα αυτών των αγωγών ονομάζεται ταλαντούμενο ηλεκτρικό μ ε φ ορ τ ία ± Q . (δ) Οι αγωγοί
συν δέ ον τ αι μ ε γ ε ν ν ήτρι α εναλ-
δίπολο. λ ασσόμ ε ν ης τ άσης. Το φορτί ο
Θα δούμε στη συνέχεια ότι το ταλαντούμενο ηλεκτρικό δίπολο των αγ ω γ ώ ν μ ε τ α βάλλεται
αποτελεί την κεραία εκπομπής των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων σε ημ ιτ ον οε ιδώ ς μ ε τ ο χρόνο. Η
διάτ αξ η διαρ ρ έ ε τ αι από εναλ-
ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς. λ ασσόμ ε ν ο ρ ε ύ μ α.
Στο σχήμα 2.19 απεικονίζεται η διαδικασία παραγωγής ηλεκτρο- Σχήμα 2-18.
μαγνητικού κύματος από ένα ταλαντούμενο ηλεκτρικό δίπολο. Τη

22-0183.indd 55 1/2/2018 1:40:22 µµ

 56

χρονική στιγμή μηδέν οι αγωγοί είναι αφόρτιστοι (σχ.2.19α). Καθώς η

εναλλασσόμενη τάση μεταβάλλεται, στον επάνω αγωγό εμφανίζεται
αρνητικό φορτίο -q, ενώ στον άλλο εμφανίζεται θετικό φορτίο +q,
με συνέπεια να δημιουργείται γύρω από αυτούς ηλεκτρικό πεδίο. Τη
χρονική στιγμή t=T/4 τα φορτία στους αγωγούς έχουν πάρει τη μέγι-
στη τιμή. Το ηλεκτρικό πεδίο που είχε δημιουργηθεί από τη στιγμή
μηδέν μέχρι τη στιγμή T/4 έχει απομακρυνθεί από τους αγωγούς (σχ.
2.19β). Από τη στιγμή αυτή, τα φορτία στους αγωγούς μειώνονται.
Αυτό συνεπάγεται μείωση της έντασης του ηλεκτρικού πεδίου που
δημιουργούν. Ένα τέταρτο της περιόδου αργότερα τα φορτία έχουν
μηδενισθεί. Εν τω μεταξύ το ηλεκτρικό πεδίο που είχε δημιουργη-
θεί μέχρι τότε απομακρύνεται από τους αγωγούς, με ταχύτητα c (σχ.
2.19γ). Στη συνέχεια, καθώς η πολικότητα της πηγής αλλάζει, στον
επάνω αγωγό εμφανίζεται θετικό φορτίο και στον κάτω αρνητικό. Τα
φορτία παίρνουν τη μέγιστη τιμή τους τη στιγμή 3T/4, και μηδενίζο-
νται τη στιγμή Τ. Το φαινόμενο επαναλαμβάνεται συνεχώς.

(α) t=0 (β) t=T/4 (γ) t=T/2 (δ) t=3T/4 (ε) t=T
Ο κ ύ κ λο ς λει τ ο υ ρ γ ία ς τ α λ α ντ ο ύ μ ε ν ο υ η λ ε κ τρ ικ ού δίπολ ου . Στ ο σχ ήμ α απε ικ ο-
ν ί ζ ετ α ι μ ό ν ο το η λ ε κ τ ρ ικ ό π ε δ ίο π ο υ δ η μ ιου ρ γ ε ίτ αι. Το σχ έ διο δε ν αν τ αποκ ρ ί-
ν ετ α ι σ τ ι ς π ρ αγ μ α τικ έ ς δ ια στά σε ις .
Σχήμα 2-19.

Στο ίδιο χρονικό διάστημα δημιουργείται και μαγνητικό πεδίο διό-

τι οι αγωγοί διαρρέονται από εναλλασσόμενο ρεύμα. Η ένταση του
ρεύματος -επομένως και το μαγνητικό πεδίο - έχει τη μέγιστη τιμή
τη χρονική στιγμή μηδέν (σχ. 2.20). Το ρεύμα μηδενίζεται τη στιγμή
Τ/4. Στο μεταξύ το μαγνητικό πεδίο που είχε δημιουργηθεί απλώνε-
ται στο χώρο. Τη στιγμή T/2 οι αγωγοί διαρρέονται πάλι από ρεύμα,
μέγιστης έντασης. Αυτή τη φορά, όμως, η φορά του ρεύματος - και
των γραμμών του μαγνητικού πεδίου - είναι αντίθετη από την αρχική.
Γύρω από τους αγωγούς έχει δημιουργηθεί εκ νέου μαγνητικό πεδίο.
Το μαγνητικό πεδίο γύρω από τους αγωγούς μεταβάλλεται με τη συ-
χνότητα με την οποία μεταβάλλεται το ρεύμα στους αγωγούς.
Αυτό που έχει σημασία είναι ότι, καθώς τα ηλεκτρικά φορτία τα-
λαντώνονται, το ηλεκτρικό και το μαγνητικό πεδίο που συνεχώς δη-
μιουργούν απομακρύνονται από το δίπολο (διαδίδονται) με την ταχύ-
τητα του φωτός (c).

22-0183.indd 56 1/2/2018 1:40:22 µµ

 57

Μια διαταραχή που διαδίδεται ονομάστηκε κύμα. Η κατάλληλη

ονομασία για αυτού του είδους τις διαταραχές (ηλεκτρικών και μα-
γνητικών πεδίων) που διαδίδονται είναι «ηλεκτρομαγνητικό κύμα».

(α) t=0 (β) t=T/4 (γ) t=T/2

Το τ α λα ν τ ο ύ μ ε νο η λ ε κ τ ρ ικ ό δ ίπ ο λ ο δ ια ρ ρ έ ετ αι από ε ν αλ λ ασσόμ ε ν ο ρ ε ύ μ α κ αι
δ η μ ι ο υ ρ γεί γύ ρ ω το υ μ ε τα β α λ λ ό μ ε ν ο μ α γ νητ ικ ό πε δίο.
Σχήμα 2-20.

Ηλεκτρομαγνητικό κύμα είναι η ταυτόχρονη διάδοση ενός ηλε-

κτρικού και ενός μαγνητικού πεδίου. Τα ηλεκτρομαγνητικά κύ-
ματα διαδίδονται στο κενό με την ταχύτητα του φωτός. Σε όλα τα
υλικά διαδίδονται με μικρότερη ταχύτητα.
Από τη μελέτη των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων διαπιστώθηκε ότι:
Το ηλεκτρομαγνητικό κύμα είναι εγκάρσιο. Τα διανύσματα του ηλε-
κτρικού και του μαγνητικού πεδίου είναι κάθετα μεταξύ τους και
κάθετα στη διεύθυνση διάδοσης του κύματος.
Κάθε στιγμή το πηλίκο των μέτρων των εντάσεων του ηλεκτρικού
και του μαγνητικού πεδίου ισούται με την ταχύτητα του φωτός

Τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα - όπως και τα μηχανικά - υπακούουν

στην αρχή της επαλληλίας.
Τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα δημιουργούνται από μεταβαλλόμε-
να ηλεκτρικά και μαγνητικά πεδία. Ένα σταθερό ηλεκτρικό πεδίο ή
ένα σταθερό μαγνητικό πεδίο δεν παράγει ηλεκτρομαγνητικό κύμα.
Αυτό σημαίνει ότι τα ακίνητα φορτία καθώς και τα φορτία που κι-
νούνται με σταθερή ταχύτητα (σταθερά ρεύματα) δε μπορούν να δη-
μιουργήσουν ηλεκτρομαγνητικό κύμα. Μόνο ηλεκτρικά φορτία που
επιταχύνονται δημιουργούν ηλεκτρομαγνητικά κύματα.
Η αιτία δημιουργίας του ηλεκτρομαγνητικού κύματος είναι η επιτα-
χυνόμενη κίνηση των ηλεκτρικών φορτίων.
Οι κεραίες των ραδιοφωνικών ή τηλεοπτικών σταθμών είναι ταλα-
ντούμενα ηλεκτρικά δίπολα. Κατά την ταλάντωση του φορτίου στην
κεραία παράγεται ηλεκτρομαγνητικό κύμα. Το ρεύμα στην κεραία γί-

22-0183.indd 57 1/2/2018 1:40:23 µµ

 58

νεται μέγιστο όταν τα φορτία στα άκρα της μηδενίζονται ενώ όταν τα
φορτία έχουν μέγιστη τιμή, το ρεύμα μηδενίζεται. Αυτό σημαίνει ότι,
κοντά στην κεραία, το ηλεκτρικό και το μαγνητικό πεδίο έχουν δια-
φορά φάσης 90° (όταν το ένα είναι μέγιστο το άλλο είναι μηδέν). Σε
μεγάλη όμως απόσταση από την κεραία τα δύο πεδία είναι σε φάση.
Οι εξισώσεις που περιγράφουν το ηλεκτρικό και το μαγνητικό πεδίο
ενός αρμονικού ηλεκτρομαγνητικού κύματος που διαδίδεται κατά τη
διεύθυνση x είναι

Στο σχήμα (2.21) φαίνεται το στιγμιότυπο ενός αρμονικού ηλεκτρο-

μαγνητικού κύματος.

Στ ι γμ ι ό τ υ π ο α ρ μ ο νικ ο ύ η λ ε κ τ ρ ο μ α γ νη τικ ο ύ κ ύμ ατ ος, διαδιδόμ ε ν ου κ ατ ά τ η δι-

εύ θ υ ν σ η x.
Σχήμα 2-21.

2.7. Η Μετάδοση και Λήψη Σημάτων με

Ηλεκτρομαγνητικά Κύματα
Η εποχή μας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «εποχή της πληρο-
φορίας». Ασύλληπτα μεγάλος αριθμός πληροφοριών μεταφέρονται
από τον πομπό στο δέκτη της πληροφορίας, με καλώδια χαλκού ή με
οπτικές ίνες ή - στην ασύρματη τηλεπικοινωνία - μέσω των ηλεκτρο-
μαγνητικών κυμάτων.
Σε κάθε μορφή τηλεπικοινωνίας, η προς μετάδοση πληροφορία -
ήχος ή εικόνα - «μετατρέπεται» με το κατάλληλο μέσο - μικρόφω-
νο ή βιντεοκάμερα, αντίστοιχα - σε ένα ηλεκτρικό ρεύμα (σήμα). Το
ηλεκτρικό αυτό ρεύμα στην κεραία του πομπού μετατρέπεται σε
ηλεκτρομαγνητικό κύμα που κινούμενο με την ταχύτητα του φωτός
φτάνει στο δέκτη για να «μετατραπεί» και πάλι σε ρεύμα και στη συ-
νέχεια σε ήχο ή εικόνα με μια κατά βάση αντίστροφη διαδικασία.
Στη συνέχεια θα περιγράψουμε πώς γίνεται η μετάδοση ενός ήχου
στην ασύρματη τηλεπικοινωνία.

22-0183.indd 58 1/2/2018 1:40:23 µµ

 60

Η λήψη
Η λήψη του ηλεκτρομαγνητικού κύματος από το δέκτη (ραδιόφω-
νο) γίνεται με ένα αγωγό (κεραία) που, συνήθως, είναι ένα απλό σύρ-
μα. Η κεραία του δέκτη «εκτίθεται» στα ηλεκτρομαγνητικά κύματα
πολλών σταθμών. Η επιλογή ενός συγκεκριμένου πομπού (σταθμού)
πραγματοποιείται με ένα κύκλωμα LC, επαγωγικά συνδεδεμένο με
την κεραία του δέκτη (σχ. 2.25α). Ο πυκνωτής του κυκλώματος αυτού
είναι μεταβλητός. Όταν μεταβάλλουμε τη χωρητικότητα του πυκνω-
τή, στρέφοντας το κουμπί επιλογής σταθμών, μεταβάλλουμε την ιδι-
οσυχνότητα του κυκλώματος LC.
Κάθε ραδιοφωνικός σταθμός, με τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που
εκπέμπει, δημιουργεί στην κεραία ένα ηλεκτρικό ρεύμα. Το ρεύμα
που έχει συχνότητα ίση με την ιδιοσυχνότητα του κυκλώματος LC
ενισχύεται στο κύκλωμα. Το ρεύμα αυτό είναι όμοιο με το διαμορ-
φωμένο ρεύμα του πομπού που έχει επιλεγεί. Στη συνέχεια, το ρεύμα
αυτό, με μια διαδικασία που ονομάζεται φώραση ή αποδιαμόρφω-
ση, διαχωρίζεται στο, άχρηστο πλέον, υψίσυχνο ρεύμα και στο ρεύμα
χαμηλής συχνότητας, που είναι όμοιο με το μικροφωνικό ρεύμα του
πομπού. Το χαμηλής συχνότητας ρεύμα, αφού ενισχυθεί, διαβιβάζε-
ται στο μεγάφωνο το οποίο παράγει ήχο όμοιο με τον ήχο που δημι-
ούργησε το μικροφωνικό ρεύμα στον πομπό (σχ. 2.25β).
Στο σχήμα 2.25β δίνεται το γενικό διάγραμμα ενός ραδιοφωνικού
δέκτη.

(α) (β)

( α ) Το κ ύ κ λω μ α ε π ιλ ο γ ή ς (β ) Σ χ η μ α τικ ή π αρ άστ αση τ ης διαδικ ασίας λ ήψης

Σχήμα 2-25.

2.8. Το Φάσμα Της Ηλεκτρομαγνητικής

Ακτινοβολίας
Ηλεκτρομαγνητικά κύματα δεν παράγονται μόνο από ταλαντούμε-
να ηλεκτρικά δίπολα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι συνδέονται με ένα πλή-
θος φυσικών φαινομένων όπως είναι η αποδιέγερση των ατόμων, οι
πυρηνικές διασπάσεις κ.ά. Τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα καλύπτουν

22-0183.indd 60 1/2/2018 1:40:23 µµ

 61

ένα ευρύτατο φάσμα μηκών κύματος και συχνοτήτων. Η έκταση του

φάσματος αυτού παρουσιάζεται στο σχήμα 2.26, στο οποίο σημει-
ώνονται προσεγγιστικά οι περιοχές μήκους κύματος και συχνότη-
τας των διαφόρων τμημάτων του. Παρά τις τεράστιες διαφορές στις
εφαρμογές και στην παραγωγή τους, όλα τα ηλεκτρομαγνητικά κύμα-
τα έχουν τα γενικά χαρακτηριστικά που περιγράψαμε στην παράγρα-
φο 2-6.
Εφόσον όλα διαδίδονται στο κενό με την ταχύτητα c, η συχνότητά
τους και το μήκος κύματος συνδέονται με τη σχέση

Θα κάνουμε μια σύντομη περιγραφή των διαφόρων περιοχών του

φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας κατά σειρά ελαττού-
μενου μήκους κύματος. Πρέπει όμως να έχουμε υπόψη μας ότι δεν
υπάρχει σαφής διαχωρισμός του κάθε τμήματος του φάσματος της
ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας από τα υπόλοιπα.
Ραδιοκύματα. Είναι τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα με μήκος κύμα-
τος από 105 m έως μερικά εκατοστά. Δημιουργούνται από ηλεκτρο-
νικά κυκλώματα, όπως τα κυκλώματα LC, και χρησιμοποιούνται στη
ραδιοφωνία και την τηλεόραση.
Μικροκύματα. Το μήκος κύματός τους εκτείνεται από 30cm έως
1mm περίπου. Παράγονται από ηλεκτρονικά κυκλώματα. Οι φούρνοι
μικροκυμάτων με τους οποίους μαγειρεύουμε ή ζεσταίνουμε γρήγο-
ρα το φαγητό λειτουργούν με κύματα αυτής της περιοχής. Μικροκύ-
ματα χρησιμοποιούν και τα ραντάρ.

Το φά σ μ α τ η ς η λ ε κ τρ ο μ α γ νη τικ ή ς α κ τιν ο βολ ίας. Στ η λ ε πτ ομ έ ρ ε ια φ αίν ε τ αι η

π ερ ι οχ ή τ ο υ ο ρ α τ ο ύ φ ω τό ς .
Σχήμα 2-26.

Υπέρυθρα κύματα. Καλύπτουν την περιοχή από 1mm έως 7 x 10-7 m

περίπου. Τα κύματα αυτά εκπέμπονται από τα θερμά σώματα και

22-0183.indd 61 1/2/2018 1:40:24 µµ

 62

απορροφώνται εύκολα από τα περισσότερα υλικά. Η υπέρυθρη ακτι-

νοβολία που απορροφάται από ένα σώμα αυξάνει το πλάτος της τα-
λάντωσης των σωματιδίων από τα οποία αποτελείται, αυξάνοντας
έτσι τη θερμοκρασία του.
Το ορατό φως. Είναι το μέρος εκείνο της ηλεκτρομαγνητικής ακτι-
νοβολίας που ανιχνεύει ο ανθρώπινος οφθαλμός. Το μήκος κύματος
του ορατού φωτός κυμαίνεται από 400 nm έως 700 nm (δηλαδή από
400 x 10-9m έως 700 x 10-9m). Το ορατό φως παράγεται από την ανα-
κατανομή των ηλεκτρονίων στα άτομα και στα μόρια. Κάθε υποπε-
ριοχή του ορατού φάσματος προκαλεί στον άνθρωπο την αίσθηση
κάποιου συγκεκριμένου χρώματος. Προσεγγιστικά τα μήκη κύματος
των διαφόρων χρωμάτων του ορατού φάσματος είναι:

7 0 0 έ ως 6 3 0 nm Ε ρυθρό
6 3 0 έ ως 5 9 0 nm Πο ρτο κα λί
5 9 0 έ ως 5 6 0 nm Κίτρινο
5 6 0 έ ως 4 8 0 nm Πρά σ ινο
4 8 0 έ ως 4 4 0 nm Κυα νό
4 4 0 έ ως 4 0 0 nm Ιώδες

Μια ακτινοβολία που περιέχει μήκη κύματος σε μια πολύ στενή

περιοχή χαρακτηρίζεται μονοχρωματική. Για παράδειγμα, μια ακτι-
νοβολία από 490 έως 491 nm είναι μια πράσινη μονοχρωματική ακτι-
νοβολία. Τέτοια ακτινοβολία μπορούμε να πάρουμε με τη χρήση
ειδικών πηγών ή φίλτρων. Όταν χρησιμοποιούμε την έκφραση «μονο-
χρωματικό φως με μήκος κύματος 580 nm» στην πραγματικότητα εν-
νοούμε φως σε μια στενή περιοχή μηκών κύματος γύρω στα 580 nm.
Το απόλυτα μονοχρωματικό φως, δηλαδή το φως που αποτελείται
μόνο από ένα μήκος κύματος, αποτελεί μια εξιδανίκευση. Τα λέιζερ
παράγουν φως που πλησιάζει πολύ στο απόλυτα μονοχρωματικό.
Υπεριώδης ακτινοβολία. Η ακτινοβολία αυτή καλύπτει τα μήκη κύ-
ματος από 3,8 x 10-7 m έως 6 x 10-8 m περίπου. Ο ΄Ηλιος είναι ισχυρή
πηγή υπεριώδους ακτινοβολίας. Οι υπεριώδεις ακτίνες είναι υπεύ-
θυνες για το «μαύρισμα» όταν κάνουμε ηλιοθεραπεία, το καλοκαίρι.
Μεγάλες δόσεις υπεριώδους ακτινοβολίας βλάπτουν τον ανθρώπινο
οργανισμό. Το μεγαλύτερο μέρος της υπεριώδους ακτινοβολίας, που
φτάνει στη Γη από τον Ήλιο απορροφάται από τα άτομα και τα μόρια
της ανώτερης ατμόσφαιρας (στρατόσφαιρα).
Το όζον της στρατόσφαιρας, απορροφά κατά κύριο λόγο την επι-
κίνδυνη υπεριώδη ακτινοβολία. Σήμερα ανησυχούμε για την πιθανή
καταστροφή αυτής της προστατευτικής ασπίδας ενάντια στις υπερι-
ώδεις ακτίνες του Ήλιου. Το όζον της στρατόσφαιρας μειώνεται εξαι-
τίας εκτεταμένης χρήσης των χλωροφθορανθράκων, ενώσεων που
χρησιμοποιούνται στα ψυγεία, τα κλιματιστικά τους ψεκαστήρες και
αλλού.
Οι ακτίνες X (ή ακτίνες Röntgen) είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινο-

22-0183.indd 62 1/2/2018 1:40:24 µµ

 63

βολία με μήκη κύματος από 10-8 m έως 10-13 m περίπου. Η πιο κοινή
αιτία παραγωγής ακτίνων X είναι η επιβράδυνση ηλεκτρονίων που
προσκρούουν με μεγάλη ταχύτητα σε ένα μεταλλικό στόχο. Οι ακτί-
νες X χρησιμοποιούνται στην ιατρική, κυρίως για διαγνωστικούς σκο-
πούς (ακτινογραφίες), και στη μελέτη των διαφόρων κρυσταλλικών
δομών. Οι ακτίνες X μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στους ζωντα-
νούς οργανισμούς και γι’ αυτό πρέπει να αποφεύγουμε την έκθεσή
μας σ’ αυτές χωρίς σοβαρό λόγο.
Οι ακτίνες γ. Είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπεται
από ορισμένους ραδιενεργούς πυρήνες καθώς και σε αντιδράσεις πυ-
ρήνων και στοιχειωδών σωματιδίων ή ακόμα και κατά τη διάσπαση
στοιχειωδών σωματιδίων. Τα μήκη κύματός τους αρχίζουν από 10-10 m
και φτάνουν ως τα 10-14 m. Είναι πολύ διεισδυτικές και βλάπτουν τους
οργανισμούς που τις απορροφούν.

2.9. Ανάκλαση και Διάθλαση (α) Κατ οπτ ρ ικ ή αν άκλαση ( β)

διάχ υ ση
Σχήμα 2-27.
Α. Ανάκλαση του φωτός
Όταν το φως που διαδίδεται σε ένα μέσο συναντήσει τη διαχωρι-
στική επιφάνεια ανάμεσα στο αρχικό μέσο διάδοσης και σε ένα άλλο,
ένα μέρος του επιστρέφει στο αρχικό μέσο.
Στο σχήμα 2.27α βλέπουμε πώς ανακλώνται οι ακτίνες μιας φω-
τεινής παράλληλης δέσμης που προσπίπτει πάνω σε λεία και στιλ-
πνή επιφάνεια, (κάτοπτρο). Οι ανακλώμενες ακτίνες εξακολουθούν
να είναι παράλληλες μεταξύ τους και η ανάκλαση αυτή ονομάζεται
κατοπτρική ανάκλαση.
Εάν η επιφάνεια πάνω στην οποία προσπίπτει η δέσμη έχει ανω-
μαλίες, οι ακτίνες που την αποτελούν ανακλώνται σε διάφορες διευ-
θύνσεις (σχ. 2.27β) και σκορπίζουν στο γύρω χώρο. Η ανάκλαση αυτή, Διάτ αξ η γ ια τ ην πε ι ραματι κή
μ ε λ έ τ η τ ης αν άκ λ αση ς του φω-
στην οποία οι ανακλώμενες ακτίνες δεν είναι πια παράλληλες, ονο- τ ός.
μάζεται διάχυση. Ε ικόνα 2-7.
Τη νύχτα, αν ο δρόμος είναι στεγνός, το φως από τους προβολείς
του αυτοκινήτου διαχέεται και έτσι ο δρόμος φαίνεται καλά. Εάν
όμως έχει βρέξει, το νερό γεμίζει τις λακκούβες και το φως των προ-
βολέων ανακλάται κατοπτρικά πάνω στην επιφάνεια του νερού με
αποτέλεσμα να μη φωτίζονται όλα τα σημεία
του δρόμου, ο οποίος, στην περίπτωση αυτή δε
διακρίνεται καλά.
Στη συνέχεια, όταν χρησιμοποιούμε τον όρο
ανάκλαση θα εννοούμε κατοπτρική ανάκλαση.
Το ε ίδ ωλ ο π ο υ β λ έ π ο υ μ ε στ η ν ε πιφ άν ε ια
τ η ς λ ίμ ν η ς π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό α κ τ ίν ε ς που
φ τ ά ν ο υ ν σε μ α ς α φ ο ύ α να κ λ αστ ούν στ ην
ε π ιφ ά νε ιά τ η ς .
Ε ι κό ν α 2 -8 .

22-0183.indd 63 1/2/2018 1:40:25 µµ

 226

7.1. Εισαγωγή
Ο Maxwell, με την ενοποιημένη θεωρία του για τον ηλεκτρομα-
γνητισμό (1864), είχε προβλέψει την ύπαρξη των ηλεκτρομαγνητικών
κυμάτων ως μηχανισμού διάδοσης της ενέργειας του ηλεκτρομαγνη-
τικού πεδίου στο χώρο. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1886, και ενώ ο
Maxwell είχε πεθάνει, ο Γερμανός Heinrich Hertz παρήγαγε ηλεκτρο-
μαγνητικά κύματα με ταλαντούμενα ηλεκτρικά δίπολα και απέδει-
ξε ότι αυτά διαδίδονται στο χώρο με την ταχύτητα του φωτός. Είχε
ανοίξει ο δρόμος για τη διερεύνηση της αλληλεπίδρασης ακτινοβο-
λίας και ύλης. Ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα μπορούσε να μεταφέρει
ενέργεια σ’ ένα άτομο θέτοντάς το σε εξαναγκασμένη ταλάντωση
και, αντίστροφα, ένα ταλαντούμενο άτομο, παρήγαγε ένα ηλεκτρο-
μαγνητικό κύμα.
Η κλασική θεωρία προβλέπει ότι η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία Ma x Pl a n c k (1858 -1947). Γε ρ -
μπορεί να μεταφέρει οποιοδήποτε ποσό ενέργειας, ανάλογα με τη μ α ν ό ς , θ ε μ ε λ ι ω τ ής τ ης κ β α ν τ ι -
συχνότητά της. Εντούτοις μια σειρά από φαινόμενα, όπως η ακτι- κ ής θ ε ω ρ ί α ς. Νό μ π ε λ Φ υ σ ι κ ής
1918 . Η ζω ή τ ο υ σ η μ α δ ε ύ τ η κ ε
νοβολία του μέλανος σώματος, το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, τα α π ό τ ο θ ά ν α τ ο τ ων τ ε σ σ ά ρ ων
γραμμικά φάσματα εκπομπής και το φαινόμενο της σκέδασης των π α ι δ ι ών τ ο υ σ τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ων
ακτίνων Χ (φαινόμενο Compton), δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν με δ ύ ο π α γ κ ο σ μ ί ων π ολ έ μ ων. Αν
κ α ι α ν ο ιχ τ ά α ν τ ίθ ε τ ο ς σ τ ο ν α -
την κλασική θεωρία. ζι σ τ ι κ ό κ α θ ε σ τ ώ ς π α ρ έ μ ε ι ν ε
Το 1900 ο Max Planck κάνει την πολύ ριζοσπαστική υπόθεση ότι η σ τ η Γε ρ μ α ν ί α γ ε γ ο ν ό ς π ο υ τ ο υ
ενέργεια εκπέμπεται ή απορροφάται από ένα αντικείμενο κατά δι- σ τ ο ίχ ι σ ε σ ε δ ι ώ ξ ε ι ς μ έ χ ρ ι τ ο
ακριτές ποσότητες (κατά κβάντα) ή, πιο απλά, κατά μικρά πακέτα. τ έ λ ο ς τ ο υ Β΄ π α γ κ ο σ μ ί ο υ π ο -
λ έ μ ο υ.
Η συνολική ενέργεια λοιπόν δεν μπορεί παρά να είναι ακέραιο πολ-
Ει κ ό ν α 7-1.
λαπλάσιο του κβάντου ενέργειας. Η υπόθεση αυτή αποδείχθηκε επι-
τυχής στην αντιμετώπιση των αδιεξόδων στα οποία είχε οδηγηθεί η
κλασική θεωρία.
Η κβάντωση ενός μεγέθους δεν μας είναι άγνωστη υπόθεση. Για
παράδειγμα το ηλεκτρικό φορτίο είναι κβαντισμένο μέγεθος με κβά-
ντο το φορτίο του ηλεκτρονίου. Οποιαδήποτε ποσότητα φορτίου εί-
ναι πάντα ακέραιο πολλαπλάσιο του φορτίου του ηλεκτρονίου.
Η υπόθεση του Planck ήταν το θεμέλιο μιας νέας θεωρίας, της κβα-
ντικής θεωρίας. Η κβαντική θεωρία προβλέπει κβάντωση κι άλλων
μεγεθών όπως η ορμή και η στροφορμή.
Η κβαντική θεωρία ερμηνεύει φαινόμενα σε ατομικό επίπεδο τα
οποία αδυνατεί να ερμηνεύσει η κλασική θεωρία. Όταν εξετάζουμε
φαινόμενα του μακρόκοσμου η κβάντωση των μεγεθών γίνεται δυσ-
διάκριτη και τα συμπεράσματα της κβαντικής θεωρίας ταυτίζονται με
αυτά της κλασικής.

7.2. Η Ακτινοβολία του Μέλανος

Σώματος
Ένα οποιοδήποτε σώμα δε φαίνεται στο σκοτάδι ενώ αν το φωτί-
σουμε το βλέπουμε. Αυτό συμβαίνει γιατί όλο ή ένα μέρος από το φως

22-0183.indd 226 1/2/2018 1:41:20 µµ

 227

που πέφτει στο σώμα επανεκπέμπεται (διαχέεται) στο περιβάλλον

με αποτέλεσμα κάποιες από τις επανεκπεμπόμενες φωτεινές ακτίνες
να φτάνουν στα μάτια μας. Με βάση αυτή τη διαδικασία καθορίζε-
ται και το χρώμα που αποδίδουμε στο σώμα. Πιο συγκεκριμένα, αν
φωτίσουμε ένα σώμα με λευκό φως εν γένει απορροφά κάποια μήκη
κύματος ενώ άλλα τα επανεκπέμπει. Από τα επανεκπεμπόμενα μήκη
κύματος καθορίζεται το χρώμα του σώματος που βλέπουμε. Στην ει-
δική περίπτωση που επανεκπέμπονται όλα τα μήκη κύματος του λευ-
κού φωτός το σώμα φαίνεται λευκό. Στην αντίθετη περίπτωση, δηλα-
δή όταν το σώμα απορροφά όλα τα μήκη κύματος, φαίνεται μαύρο.
Μέλαν σώμα στη φυσική θεωρείται το σώμα που απορροφά την
ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που προσπίπτει σ’ αυτό, σε όλο
το φάσμα της (όλες τις συχνότητες).
Στην πράξη, μέλαν σώμα μπορεί να θεωρηθεί ένα οποιοδήποτε αντι-
κείμενο με αιθαλωμένη την επιφάνειά του.

Ακτινοβολία μέλανος σώματος

Κάθε σώμα σε οποιαδήποτε θερμοκρασία κι αν βρίσκεται εκπέμπει
ενέργεια με μορφή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Η ακτινοβολία
αυτή ονομάζεται θερμική ακτινοβολία.
Το μέγεθος που εκφράζει την ενέργεια που εκπέμπεται από τη μο-
νάδα της επιφανείας ενός σώματος στη μονάδα του χρόνου ονομά-
ζεται ένταση της ακτινοβολίας, συμβολίζεται με το Ι και στο S.I. με-
τριέται σε ή .
Η ένταση της ακτινοβολίας που εκπέμπει ένα σώμα εξαρτάται από
τη θερμοκρασία του.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, λόγω του ρόλου που έπαιξε στην εξέλιξη της
φυσικής, έχει η μελέτη της θερμικής ακτινοβολίας του μέλανος σώ-
ματος.
Το μέλαν σώμα, σ’ οποιαδήποτε θερμοκρασία κι αν βρίσκεται εκ-
πέμπει ενέργεια με τη μορφή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας σ’
όλο το φάσμα της. Το μεγαλύτερο όμως τμήμα της ενέργειας που εκ-
πέμπεται μ’ αυτό τον τρόπο περιορίζεται σε μια στενή περιοχή, με
«αιχμή» κάποιο μήκος κύματος ( λmax ), διαφορετικό για κάθε θερμο-
κρασία. Σε θερμοκρασίες γύρω στους 1000 Κ το μέλαν σώμα εκπέ-
μπει κυρίως στην υπέρυθρη περιοχή, ενώ σε ψηλότερες θερμοκρα-
σίες το λmax μετατοπίζεται σε μικρότερα μήκη κύματος (μεγαλύτερες
συχνότητες), στην περιοχή του ορατού (σχ. 7.1).
Δι ά γρ α μ μ α τ ης έ ν τ α σ ης α ν ά
Η σχέση που συνδέει την απόλυτη θερμοκρασία (Τ) του μέλανος μονάδα μήκους κύματος σε
σώματος με το μήκος κύματος αιχμής ( λmax ) είναι σ υν ά ρ τ η σ η μ ε τ ο μ ή κ ο ς κ ύ -
ματος για το μέλαν σώμα, σε
λmaxΤ = σταθερό (νόμος μετατόπισης Wien) τρεις διαφορετικές θερμοκρα-
σ ί ε ς. Το μ έ γ ι σ τ ο τ ης κ α μ π ύλ ης
Για την ερμηνεία των πειραματικών δεδομένων οι ερευνητές δέ- μ ε τ α τ ο π ί ζε τ α ι σ ε μ ι κ ρ ό τ ε ρ α
χτηκαν ότι τα άτομα των σωμάτων ταλαντώνονται. Το πλάτος της τα- μ ή κ η κ ύ μ α τ ο ς ό τ α ν α υ ξά ν ε τ α ι
λάντωσής τους είναι συνάρτηση της θερμοκρασίας στην οποία βρί- η θερμοκρασία.
σκονται τα σώματα. Αποτέλεσμα αυτής της ταλάντωσης των ατόμων, Σ χ ήμ α 7-1

22-0183.indd 227 1/2/2018 1:41:20 µµ

 228

που μπορούμε να τα δούμε ως στοιχειώδη ταλαντούμενα ηλεκτρικά

δίπολα, είναι η εκπομπή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Η υπόθε-
ση όμως αυτή δεν μπόρεσε να ερμηνεύσει ικανοποιητικά τα πειραμα-
τικά αποτελέσματα.
Το φαινόμενο ερμηνεύτηκε πλήρως το 1900, με τις δύο υποθέσεις
που διατύπωσε ο Planck.
1. Η ενέργεια των ταλαντούμενων ατόμων δε μπορεί να πάρει
οποιαδήποτε τιμή. Μπορεί να πάρει μόνο διακριτές (κβαντισμέ-
νες) τιμές. Οι τιμές της ενέργειας που μπορεί να έχει το ταλα-
ντούμενο άτομο είναι

όπου n ένας θετικός ακέραιος αριθμός που ονομάζεται κβαντικός

αριθμός, f η συχνότητα ταλάντωσης του ατόμου και h μια σταθε-
ρά που αργότερα έπαιξε μεγάλο ρόλο στη φυσική και ονομάστη-
κε σταθερά δράσης του Planck. Η τιμή της βρέθηκε

2. Το ποσό της ενέργειας, που μπορεί να απορροφήσει ή να εκπέμ-

ψει ένα άτομο, υπό μορφή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας,
μπορεί να πάρει μόνο διακριτές τιμές.
Στο σχήμα 7.2 δίνουμε μία εικόνα των ενεργειακών σταθμών στις
οποίες μπορεί να βρεθεί το άτομο. Αν το άτομο απορροφήσει ένα
κβάντο ενέργειας δηλαδή ενέργεια Ε = hf, αυξάνει την ενέργειά του
κατά ένα σκαλοπάτι στην κλίμακα των ενεργειακών σταθμών. Αν πάλι
το άτομο εκπέμψει ένα κβάντο ενέργειας υπό μορφή ηλεκτρομαγνη-
τικής ακτινοβολίας τότε κατεβαίνει ένα σκαλοπάτι στην ίδια κλίμακα.
Όσο ένα άτομο παραμένει στην ίδια ενεργειακή κατάσταση (στάθμη),
ούτε εκπέμπει ούτε απορροφά ενέργεια. Τα άτομα, λοιπόν, απορρο-
φούν ή εκπέμπουν ενέργεια όχι συνεχώς αλλά κάνοντας ενεργειακά Σ χ ήμ α 7-2 .
άλματα.

Παράδειγμα 7.1
Ένα σώμα μάζας m = 50 g είναι δεμένο σε ελατήριο σταθεράς
Κ = 5 Ν / m και εκτελεί απλή γραμμική ταλάντωση πλάτους Α = 5 cm.
Αν θεωρηθεί ότι το σύστημα αποτελεί κβαντικό ταλαντωτή (ταλα-
ντωτή που η ενέργειά του μπορεί να πάρει μόνο διακριτές τιμές) να
υπολογιστούν : α) το ενεργειακό διάστημα μεταξύ δύο ενεργειακών
σταθμών, δηλαδή το κβάντο ενέργειας αυτού του ταλαντωτή και β) ο
κβαντικός αριθμός n της ενεργειακής στάθμης στην οποία βρίσκεται
ο ταλαντωτής.
Απάντηση :
α) Η συχνότητα της ταλάντωσης θα είναι

22-0183.indd 228 1/2/2018 1:41:20 µµ

 229

Εάν ο ταλαντωτής χάνει ενέργεια λόγω τριβών, σύμφωνα με την

υπόθεση του Planck θα πρέπει να χάνει την ενέργειά του κατά άλ-
ματα που το μέγεθός τους θα είναι

Πρόκειται για ένα ποσό ενέργειας που πολύ δύσκολα να ανιχνεύ-

εται.
β) Η ολική ενέργεια του ταλαντωτή είναι

Όμως επίσης

Πρόκειται για ένα τεράστιο αριθμό.

Σε ανάλογα αποτελέσματα καταλήγουμε αν επιχειρήσουμε να ανι-
χνεύσουμε την κβάντωση της ενέργειας σε οποιοδήποτε σύστημα
στο μακρόκοσμο.

7.3. Το Φωτοηλεκτρικό Φαινόμενο

Το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο είναι το φαινόμενο κατά το οποίο
μια μεταλλική επιφάνεια απελευθερώνει ηλεκτρόνια στο περιβάλ-
λον όταν πάνω της προσπίπτει φως.
Τα ηλεκτρόνια που υπάρχουν στο εσωτερικό ενός αγωγού περιο-
ρίζονται στο χώρο που καταλαμβάνει ο αγωγός, από δυνάμεις που
εμποδίζουν τη διάχυσή τους στο περιβάλλον. Όταν μια δέσμη φωτός
προσπίπτει πάνω στην επιφάνεια του αγωγού κάποια ηλεκτρόνια
απορροφούν ενέργεια αρκετή για να υπερνικήσουν αυτές τις δυνά-
μεις και βγαίνουν από το μέταλλο (φωτοηλεκτρόνια).
Για τη μελέτη του φωτοηλεκτρικού φαινομένου θα χρησιμοποιή-
σουμε τη διάταξη του σχήματος 7.3 .
Μέσα σε ένα σωλήνα υψηλού κενού ( ) τοποθετούμε δύο
ηλεκτρόδια. Το πρώτο, που χρησιμεύει ως κάθοδος, έχει μεγάλη επι-
φάνεια, φέρει επίστρωση από ένα αλκαλιμέταλλο (Κ ή Cs) και όταν
φωτίζεται εκπέμπει ηλεκτρόνια. Τα ηλεκτρόνια αυτά συλλέγονται
από το δεύτερο ηλεκτρόδιο την άνοδο. Με τη βοήθεια μιας ποτενσι-
ομετρικής διάταξης μπορούμε να μεταβάλλουμε την τάση που εφαρ-
μόζεται στα ηλεκτρόδια. Τέλος, με ένα μικροαμπερόμετρο που πα- Σχηματική παράσταση ενός
κ υ κ λ ώ μ α τ ο ς φ ω τ ο κ ύ τ τ α ρ ο υ.
ρεμβάλλεται στο κύκλωμα μπορούμε να μετρήσουμε την ένταση του
Σ χ ήμ α 7- 3 .
ρεύματος που οφείλεται στα ηλεκτρόνια που εκπέμπει η φωτιζόμενη

22-0183.indd 229 1/2/2018 1:41:21 µµ

 230

κάθοδος. Όταν η κάθοδος φωτίζεται εκπέμπει ηλεκτρόνια (φωτοηλε-

κτρόνια) τα οποία επιταχύνονται από το ηλεκτρικό πεδίο μεταξύ των
ηλεκτροδίων (σχ. 7.3) και καταλήγουν στην άνοδο.
Πειραματικά διαπιστώνεται ότι
1. Εκπομπή φωτοηλεκτρονίων έχουμε μόνο όταν η συχνότητα της
προσπίπτουσας ακτινοβολίας είναι μεγαλύτερη ή ίση μιας ορι-
σμένης συχνότητας, η οποία είναι χαρακτηριστική για το μέταλ-
λο. Αυτή η οριακή συχνότητα ονομάζεται συχνότητα κατωφλίου
(fo).
2. Ο αριθμός των ηλεκτρονίων που αποσπώνται από το μέταλλο
ανά μονάδα χρόνου είναι ανάλογος της έντασης της φωτεινής
ακτινοβολίας που προσπίπτει στο μέταλλο.
3. Η ταχύτητα με την οποία εξέρχονται τα ηλεκτρόνια δεν εξαρτά-
ται από την ένταση της φωτεινής ακτινοβολίας αλλά μόνο από τη
συχνότητά της και αυξάνεται όταν η συχνότητα της ακτινοβολίας
μεγαλώνει.
Το διάγραμμα 7.4 παριστάνει την ένταση του ρεύματος σε συνάρτη-
ση με την τάση μεταξύ ανόδου καθόδου στο κύκλωμα του σχήματος
7.3. Παρατηρήστε ότι για τάση μηδέν έχουμε ρεύμα, που σημαίνει ότι
τα φωτοηλεκτρόνια εξέρχονται από την κάθοδο με κινητική ενέργεια
που τους επιτρέπει να κινηθούν μέχρι την άνοδο. Ρεύμα έχουμε και
για τάσεις λίγο μικρότερες από το μηδέν. Τάση αρνητική, εδώ, σημαί-
νει ότι η άνοδος έχει μικρότερο δυναμικό από την κάθοδο. Στην περί-
πτωση αυτή το ηλεκτρικό πεδίο μεταξύ ανόδου - καθόδου παρεμπο-
δίζει τα ηλεκτρόνια που εξέρχονται από την κάθοδο να φτάσουν στην
Δι ά γρ α μ μ α τ ης έ ν τ α σ ης τ ο υ
άνοδο. Εφόσον για κάποιες αρνητικές τιμές της τάσης έχουμε ρεύμα, ρ ε ύ μ α τ ο ς σ ε σ υν ά ρ τ η σ η μ ε τ η ν
η κινητική ενέργεια ορισμένων ηλεκτρονίων, όταν εξέρχονται από την τ ά σ η σ τ ο φ ω τ ο κ ύ τ τ α ρ ο.
κάθοδο, είναι αρκετά μεγάλη ώστε να υπερνικήσουν το αντιτιθέμενο Σ χ ήμ α 7- 4 .
ηλεκτρικό πεδίο και να φτάσουν στην άνοδο. Η τάση (Vo) στην οποία
διακόπτεται το ρεύμα ονομάζεται τάση αποκοπής.
Το φαινόμενο δε μπορεί να εξηγηθεί μόνο από το γεγονός ότι το
φως είναι ηλεκτρομαγνητικό κύμα.
Για να υπερνικήσει τις δυνάμεις που το συγκρατούν στο μέταλλο
ένα ηλεκτρόνιο πρέπει να προσλάβει ένα ελάχιστο ποσό ενέργειας. Η
ενέργεια αυτή ονομάζεται έργο εξαγωγής και συμβολίζεται με φ. Το
έργο εξαγωγής ποικίλει από μέταλλο σε μέταλλο.
Το φως, ως ηλεκτρομαγνητικό κύμα, μεταφέρει ενέργεια, επομέ-
νως, είναι αναμενόμενο ότι τα ηλεκτρόνια κάποιου μετάλλου μπο-
ρούν να απορροφήσουν ενέργεια από το φως και να εξέλθουν από
το μέταλλο. Η κλασική θεωρία όμως δε μπόρεσε να ερμηνεύσει το
γεγονός, ότι η εξαγωγή ηλεκτρονίων από το μέταλλο και η κινητική
ενέργεια με την οποία εξέρχονται εξαρτάται από τη συχνότητα της
προσπίπτουσας ακτινοβολίας και όχι από την ενέργεια που μεταφέ-
ρει η φωτεινή δέσμη που προσπίπτει στο μέταλλο, δηλαδή από την
ένταση της ακτινοβολίας.

22-0183.indd 230 1/2/2018 1:41:21 µµ

 231

Το φαινόμενο ερμηνεύτηκε το 1905 από τον Einstein ο οποίος, επε-

κτείνοντας τις απόψεις του Planck, υπέθεσε ότι
«το φως αποτελείται από μικρά πακέτα ενέργειας, που ονομάζο-
νται κβάντα φωτός ή φωτόνια»
Η ενέργεια κάθε φωτονίου είναι
7.1
όπου f η συχνότητά του και h η σταθερά του Planck.
Κατά τον Einstein, κάθε φωτόνιο της δέσμης που φωτίζει την κάθο- Δι ά γρ α μ μ α τ ης έ ν τ α σ ης τ ο υ
ρ ε ύ μ α τ ο ς σ ε σ υν ά ρ τ η σ η μ ε τ η ν
δο μεταδίδει όλη του την ενέργεια hf σε ένα μόνο από τα ηλεκτρόνια τάση για διαφορετικές τιμές
του μετάλλου. Αν η ενέργεια hf του φωτονίου είναι μικρότερη από το τ ης έ ν τ α σ ης τ ης α κ τ ι ν ο β ολ ί α ς.
έργο εξαγωγής, το ηλεκτρόνιο δε μπορεί να εγκαταλείψει το μέταλ- Σ χ ήμ α 7- 5 .
λο. Εάν είναι μεγαλύτερη ή ίση με το έργο εξαγωγής φ το ηλεκτρόνιο
εγκαταλείπει το μέταλλο με κινητική ενέργεια που υπολογίζεται από
τη σχέση.
Φωτοηλεκτρική εξίσωση του Einstein 7.2

Κινητική Ενέργεια Έργο

ενέργεια = προσπίπτοντος - εξαγωγής
ηλεκτρονίου φωτονίου
1/2 mu2 = hf - Φ

Σ χ η μ α τ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ φ ω τ ο ηλ ε κ τ ρ ι κ ο ύ φ α ι ν ο μ έ ν ο υ.
Σ χ ή μ α 7- 6 .

Η φωτοηλεκτρική εξίσωση του Einstein ερμηνεύει όλα τα πειραμα-

τικά δεδομένα.
Για να εξέλθει ένα ηλεκτρόνιο από το μέταλλο πρέπει

δηλαδή η ενέργεια του προσπίπτοντος φωτονίου να είναι μεγαλύτε-

ρη ή οριακά ίση με το έργο εξαγωγής

Η συχνότητα είναι η συχνότητα κατωφλίου.

Αν η συχνότητα της προσπίπτουσας ακτινοβολίας είναι μεγαλύτερη

από τη συχνότητα κατωφλίου η αύξηση της έντασης της προσπίπτου-
σας ακτινοβολίας συνεπάγεται αύξηση του αριθμού των φωτονίων
που πέφτουν στην κάθοδο ανά μονάδα χρόνου και επομένως αύξηση
του αριθμού των φωτοηλεκτρονίων που εξέρχονται από το μέταλλο
στον ίδιο χρόνο. Τέλος όπως φαίνεται από τη φωτοηλεκτρική εξίσω-
ση, η κινητική ενέργεια με την οποία εξέρχονται τα ηλεκτρόνια από
κάποιο μέταλλο εξαρτάται μόνο από τη συχνότητα της προσπίπτου-
σας ακτινοβολίας.

22-0183.indd 231 1/2/2018 1:41:21 µµ

 232

Η ορμή των φωτονίων

Στην παράγραφο 6-11 είδαμε ότι ένα σωμάτιο με μηδενική μάζα
ηρεμίας - τέτοιο είναι το φωτόνιο - έχει ενέργεια . Όμως είδα-
με επίσης ότι η ενέργεια ενός φωτονίου είναι . Εύκολα βρίσκει
κανείς ότι . Αν λάβουμε υπόψη ότι καταλήγουμε στο
συμπέρασμα ότι η ορμή του φωτονίου δίνεται από τη σχέση

7.3

Το φως στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο συμπεριφέρεται σαν ένα

ρεύμα σωματιδίων (φωτονίων). Σε άλλες περιπτώσεις όμως το φως
συμπεριφέρεται σαν κύμα (π.χ. δίνει φαινόμενα συμβολής). Η σχέ-
ση (7.3) είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί φωτίζει τη δυαδική φύση του
φωτός. Συνδέει μία καθαρά σωματιδιακή ιδιότητα, όπως η ορμή, με
μια καθαρά κυματική ιδιότητα, όπως το μήκος κύματος. Ο σύνδεσμος
μεταξύ τους είναι η σταθερά του Planck.

7.4. Φαινόμενο Compton

Οι ακτίνες Χ
Το 1895 ο Wilchelm Röntgen (Ρέντγκεν) ανακάλυψε ότι όταν ένα
μέταλλο «βομβαρδιστεί» με ηλεκτρόνια που κινούνται με μεγάλη
ταχύτητα εκπέμπει ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία. Η ακτινοβολία
αυτή ονομάστηκε ακτίνες Χ ή ακτίνες Röntgen. Ακτίνες Χ χρησιμοποι-
ούνται καθημερινά σήμερα για την λήψη κοινών ακτινογραφιών. Οι
ακτίνες Χ έχουν μήκη κύματος από 0,001 nm, έως 1 nm.
Ο μηχανισμός παραγωγής των ακτίνων Χ είναι ακριβώς ο αντίστρο-
φος του φωτοηλεκτρικού φαινομένου. Στο φωτοηλεκτρικό φαινόμε-
νο μια μεταλλική επιφάνεια «βομβαρδίζεται» με ηλεκτρομαγνητικό
κύμα και εκπέμπει ηλεκτρόνια. Στις ακτίνες Χ η μεταλλική επιφάνεια
«βομβαρδίζεται» με ηλεκτρόνια και εκπέμπει ηλεκτρομαγνητικό
κύμα.
Όταν τα ηλεκτρόνια της δέσμης φτάνουν στην επιφάνεια του με-
τάλλου επιβραδύνονται απότομα. Η επιβράδυνση αυτή συνοδεύεται
από εκπομπή ακτινοβολίας, το φωτόνιο της οποίας θα έχει ενέργεια Wil c h e l m Rö n tge n (1845 -
μικρότερη ή ίση με την ενέργεια του ηλεκτρονίου στο οποίο οφείλε- 1923). Ολ λ α ν δί α , Ε λ β ε τ ί α ,
ται η εκπομπή του. Γε ρ μ α ν ί α . Η α ν α κ ά λ υ ψ η τ ων
Υπάρχει και άλλη αιτία για την οποία εκπέμπεται ακτινοβολία από ο μ ών υ μ ων α κ τ ί ν ων έφερε
ε π α ν ά σ τ α σ η σ τ η ν ι α τ ρ ι κ ή. Νό -
τη μεταλλική επιφάνεια. Καθώς τα ηλεκτρόνια συγκρούονται με τα μ π ε λ Φ υ σ ι κ ής τ ο 19 02 .
άτομα της επιφάνειας του μετάλλου τούς μεταφέρουν ενέργεια. Τα
Ει κ ό ν α 7-2 .
άτομα διεγείρονται, τα ηλεκτρόνιά τους δηλαδή μεταφέρονται σε
στιβάδες μεγαλύτερης ενέργειας. Όταν αποδιεγείρονται, όταν δηλα-
δή τα ηλεκτρόνια επανέλθουν στην αρχική τους στιβάδα, εκπέμπουν
στο περιβάλλον ενέργεια υπό μορφή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβο-
λίας.

22-0183.indd 232 1/2/2018 1:41:21 µµ

 233

Η σκέδαση Compton (Κόμπτον)

Η ύπαρξη φωτονίων επιβεβαιώθηκε πειραματικά το 1924 από τον
Αμερικανό Arthur Holly Compton. Ο Compton παρατήρησε ότι όταν
ακτίνες Χ προσπίπτουν πάνω σε μια υλική επιφάνεια ένα μέρος τους
εκτρέπεται από τα σωματίδια της ύλης (σκεδάζεται). Ο Compton δια-
πίστωσε ότι το σκεδαζόμενο τμήμα της ακτινοβολίας έχει μήκος κύ-
ματος μεγαλύτερο από το μήκος κύματος της προσπίπτουσας ακτινο-
βολίας (μικρότερη συχνότητα). Οι μετρήσεις του Compton έδειξαν ότι
η μεταβολή του μήκους κύματος ανάμεσα στην προσπίπτουσα και τη
σκεδαζόμενη δέσμη εξαρτάται μόνο από τη γωνία ανάμεσα στις δύο
δέσμες και μάλιστα υπακούει στη σχέση

όπου λ΄ το μήκος κύματος της σκεδαζόμενης δέσμης, λ το μήκος κύ-

ματος της προσπίπτουσας δέσμης, m η μάζα του ηλεκτρονίου και φ η
γωνία μεταξύ προσπίπτουσας και ανακλώμενης δέσμης.
Σύμφωνα με την κλασική θεωρία ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα συ-
χνότητας f που προσπίπτει σ’ ένα υλικό αναγκάζει τα ηλεκτρόνια του
υλικού να ταλαντώνονται με την ίδια συχνότητα και, επακόλουθα, να
παράγουν με τη σειρά τους σαν μικρές κεραίες, ηλεκτρομαγνητικό A r t h u r Ho ll y C o m p t o n (1892 -
κύμα της ίδιας συχνότητας f. Η κλασική θεωρία, λοιπόν, θα περίμενε 1962) Α μ ε ρ ι κ ή.
η σκεδαζόμενη δέσμη να έχει την ίδια συχνότητα και, αντίστοιχα, ίδιο Ει κ ό ν α 7. 3
μήκος κύματος με την προσπίπτουσα δέσμη.
Τα πράγματα φωτίζονται αν δούμε την ηλεκτρομαγνητική ακτι-
νοβολία ως ρεύμα φωτονίων, δηλαδή σωματίων με μηδενική μάζα
ηρεμίας που μεταφέρουν ενέργεια και ορμή. Τότε το πρόβλημα της
σκέδασης της ακτινοβολίας μετατρέπεται σε πρόβλημα κρούσης ανά-
μεσα σ’ ένα φωτόνιο και ένα ηλεκτρόνιο.
Ας υποθέσουμε ότι ένα φωτόνιο μήκους κύματος λ συγκρούεται
μ’ ένα πρακτικώς ακίνητο ηλεκτρόνιο (σχ. 7.7). Μετά τη σκέδαση το
φωτόνιο κινείται σχηματίζοντας γωνία φ με την αρχική διεύθυνση κί-
νησης και έχοντας χάσει τμήμα της αρχικής του ενέργειας αφού ένα
μέρος της αρχικής του ενέργειας θα μεταφερθεί στο ηλεκτρόνιο. Το
σκεδαζόμενο φωτόνιο θα έχει μετατραπεί σε φωτόνιο μήκους κύμα-
τος λ΄ με λ΄ > λ. Κατά τη διάρκεια της σκέδασης πρέπει να διατηρού-
νται η ενέργεια και η ορμή του συστήματος.

Σ χ ή μ α 7-7.

22-0183.indd 233 1/2/2018 1:41:22 µµ

 234

Το φωτόνιο έχει πριν τη σκέδαση ενέργεια και μετά

τη σκέδαση ΄ ΄. Θα πρέπει λοιπόν να ισχύει

΄
όπου η κινητική ενέργεια του ανακρουόμενου ηλεκτρονίου. Επει-
δή το ηλεκτρόνιο μετά την κρούση μπορεί να κινείται με ταχύτητα
που πλησιάζει την ταχύτητα του φωτός καλό είναι να χρησιμοποιή-
σουμε τη σχέση 6.17 για την κινητική του ενέργεια οπότε

7.4
΄
Η ορμή του φωτονίου πριν είναι και η ορμή του φω-
τονίου μετά είναι ΄ ΄. Η ορμή του ηλεκτρονίου θα είναι σύμ-
φωνα με τη σχέση (6.15) .
Η διατήρηση της ορμής σε διανυσματική μορφή δίνει
΄ e

οπότε ΄
Χρησιμοποιώντας τον νόμο του συνημίτονου στο διανυσματικό διά-
γραμμα του σχήματος 7.8 προκύπτει Σ χ ήμ α 7- 8 .
΄ ΄
Δηλαδή
7.5

Από τις (7.4) και (7.5), αν απαλείψουμε το υ, προκύπτει η σχέση

Παράδειγμα 7.2
Δέσμη ακτίνων Χ με σκεδάζεται από επιφάνεια
άνθρακα. Η σκεδασθείσα δέσμη σχηματίζει γωνία 90° με την προσπί-
πτουσα. Να βρεθούν :
α) Η ενέργεια και η ορμή των φωτονίων της προσπίπτουσας δέσμης.
β) Το μήκος κύματος, η ενέργεια και η ορμή του φωτονίου της σκε-
δαζόμενης δέσμης.
γ) Η κινητική ενέργεια που προσδίδεται σε ένα ανακρουόμενο ηλε-
κτρόνιο.
Απάντηση :

α) J

22-0183.indd 234 1/2/2018 1:41:22 µµ

 235

β) ΄

άρα ΄

΄
΄

΄
΄

γ) ΄

7.5. Η Κυματική Φύση της Ύλης Πρ ίγ κ ι π α ς L o u i s d e B r o gli e

(1892 -19 87). Γά λ λ ο ς α ρ ι σ τ ο -
κ ρ α τ ι κ ής κ α τ α γ ω γ ής. Βρ α β ε ί ο
Είκοσι περίπου χρόνια μετά την υπόθεση του Einstein ότι ένα ηλε- Νό μ π ε λ 1929.
κτρομαγνητικό κύμα, όπως το φως, έχει σωματιδιακή υπόσταση, στα Ει κ ό ν α 7- 4 .
1924, ο Γάλλος Louis de Broglie (Λουί ντε Μπρολί) πιστεύοντας στη
συμμετρία της φύσης έθεσε το αξίωμα ότι οποιοδήποτε σωμάτιο ορ-
μής p είναι συνδεδεμένο με ένα κύμα μήκους κύματος λ που δίνεται
από τη σχέση

Η υπόθεση de Broglie δεν άργησε να επαληθευθεί. Το 1927, στην

Αμερική, οι Davisson και Germer διαπίστωσαν ότι μία δέσμη ηλεκτρο-
νίων που κινούνται με μεγάλη ταχύτητα περιθλάται με τρόπο ανάλο-
γο με αυτόν που περιθλάται μια δέσμη ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβο- (α )
λίας, μια δέσμη ακτίνων Χ για παράδειγμα. Σύντομα, νέα πειράματα
έδειξαν ότι κυματική συμπεριφορά παρουσιάζουν και δέσμες σωμα-
τιδίων α και δέσμες νετρονίων. Τα αποτελέσματα ήταν τέτοια που δεν
άφηναν κανένα περιθώριο να αμφισβητηθεί ότι τα σωμάτια έχουν
και κυματική φύση.

Παράδειγμα 7.3
Ποιο μήκος κύματος προβλέπει η υπόθεση de Broglie α) για μία
μπάλα του μπάσκετ, μάζας 1 kg, που κινείται με ταχύτητα 3 m/s , β) (β)
για τη σφαίρα ενός πυροβόλου όπλου μάζας 20 g που κινείται με τα- (α) Ει κ ό ν α π ε ρ ίθλ α σ ης α κ τ ί -
ν ων Χ . ( β) Ει κ ό ν α π ε ρ ίθλ α σ ης
χύτητα 300 m/s , γ) για ένα ηλεκτρόνιο μάζας που έχει δ έ σ μ ης ηλ ε κ τ ρ ο ν ί ων.
ταχύτητα . Ει κ ό ν α 7- 5 .

22-0183.indd 235 1/2/2018 1:41:23 µµ

 236

Απάντηση :
Και τα τρία σώματα, ακόμη και το ηλεκτρόνιο, κινούνται με ταχύ-
τητες σημαντικά μικρότερες της ταχύτητας του φωτός, δε χρειάζεται
λοιπόν να χρησιμοποιήσουμε τη σχετικιστική σχέση για την ορμή.

α)

β)

h 6, 626 ×10−34 J ⋅ s
γ) λ3 = = −31 6
= 1, 04 ×10−10 m
p3 (9,11×10 kg ) ⋅ (7 ×10 m / s )
Από τα δύο πρώτα αποτελέσματα βλέπουμε ότι ένα σώμα του μα-
κρόκοσμου συνδέεται με μήκος κύματος τόσο μικρό που μάλλον δεν
θα μπορέσουμε να το ανιχνεύσουμε ποτέ. Έτσι μπορούμε να πούμε
ότι η υπόθεση του de Broglie για την κυματική φύση της ύλης έχει
ουσιαστικά εφαρμογή μόνο για σωμάτια ατομικής και υποατομικής
κλίμακας.

7.6. Αρχή της Αβεβαιότητας

Είδαμε ότι τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα συμπεριφέρονται άλ-
λοτε σαν κύματα και άλλοτε σαν δέσμες σωματίων. Επίσης δέσμες
κλασικών σωματιδίων, όπως τα ηλεκτρόνια, έχουν και κυματική συ-
μπεριφορά. Μπορούμε να πούμε ότι η ύλη, με την ευρύτερη έννοια
(συμπεριλαμβάνοντας και την ενέργεια), έχει διπλή οντότητα -σωμα-
τιδιακή και κυματική. Πρόκειται για ένα συμπέρασμα πολύ καλά θε-
μελιωμένο πειραματικά.
Κάτω από μια τέτοια θεώρηση προκύπτει ένα σημαντικό πρόβλη-
μα. Ένα σωματίδιο, όπως το αντιλαμβάνονται οι κλασικοί φυσικοί, εί-
ναι κάτι του οποίου η θέση στο χώρο ήταν αυστηρά προσδιορισμένη.
Αντίθετα, ένα κύμα εκτείνεται στο χώρο. Ένα σωματίδιο με κυματική
συμπεριφορά πού βρίσκεται; Η απάντηση της κβαντικής θεωρίας,
όσο κι αν μας σοκάρει, είναι:
«δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πού ακριβώς βρίσκεται.»
Ας θεωρήσουμε ένα σωματίδιο που έχει κάποια συγκεκριμένη χρο-
νική στιγμή ορμή p παράλληλη στον άξονα των x. Σύμφωνα με την
υπόθεση de Broglie και τη σχέση , εάν γνωρίζουμε επακρι-
βώς την ορμή του σωματιδίου αυτό θα συνδέεται και με ένα κύμα με
επακριβώς ορισμένο μήκος κύματος λ. Η εξίσωση που περιγράφει το
στιγμιότυπο ενός τέτοιου κύματος στο χώρο τη χρονική στιγμή
είναι και η γραφική της παράσταση είναι αυτή του
σχήματος 7.9.

22-0183.indd 236 1/2/2018 1:41:23 µµ

 237

Η α β ε β α ι ό τ η τ α τ ης θ έ σ ης , Δ x , ε ί ν α ι ά π ε ι ρ η.
Σ χ ή μ α 7- 9.

Το στιγμιότυπο εκτείνεται από το στο . Πού βρίσκεται το σω-

ματίδιο που είναι συνδεδεμένο με αυτό το κύμα; Μπορεί να βρίσκε-
ται οπουδήποτε.
Για να μη καταστρέψουμε εντελώς τη σωματιδιακή εικόνα χρειαζό-
μαστε κύματα περιορισμένα στο χώρο. Θα ονομάζουμε αυτά τα κύ-
ματα κυματοπακέτα. Μπορούμε να φτιάξουμε και να περιγράψουμε
μαθηματικά οποιαδήποτε κυματομορφή με τη μέθοδο της υπέρθε-
σης συνδυάζοντας κατάλληλα διάφορα κύματα με επιλεγμένα μήκη
κύματος πλάτη και φάσεις. Υπάρχει όμως κάποιος περιορισμός. Όσο
πιο εντοπισμένο στο χώρο (πιο σωματιδιακό) θέλουμε να είναι το κυ-
ματοπακέτο τόσο περισσότερα και πιο διασκορπισμένα μήκη κύμα- We r n e r He i s e m b e r g (19 01-
τος πρέπει να χρησιμοποιήσουμε (σχ. 7.10). Πληρώνουμε δηλαδή τον 1976) Γε ρ μ α ν ί α . Σ ε ηλ ι κ ί α
π ε ρ ί π ο υ ε ί κ ο σ ι χ ρ ο ν ών ολ ο -
εντοπισμό της θέσης του σωματιδίου-κύματος με απροσδιοριστία κλήρωσε τη βασική του εργα-
στο μήκος κύματος που του αντιστοιχίζουμε και - κατ’ επέκταση - σία για την κβαντική θεωρία.
Βρ α β ε ί ο Νό μ π ε λ γ ι α τ η ν α ρ χ ή
στην ορμή του . τ ης α β ε β α ι ό τ η τ α ς τ ο 1932 .
Ει κ ό ν α 7- 6 .
( α)

(γ)
(β)

(α) Ο ι κ ό κ κ ι ν ε ς κ α ι ο ι μ α ύ ρ ε ς γρ α μ μ έ ς δ ε ίχ ν ο υν κ ύ μ α τ α μ ε π ολ ύ μ ι κ ρ ή δ ι α φ ο -
ρ ά σ τ ο μ ή κ ο ς κ ύ μ α τ ό ς τ ο υ ς. Η υ π έ ρ θ ε σ ή τ ο υ ς δί ν ε ι τ ο κ ύ μ α ( β) (δ ι α κ ρ ό τ η μ α).
Με τ η ν υ π έ ρ θ ε σ η μ ε γ ά λ ο υ α ρ ι θ μ ο ύ κ υ μ ά τ ων μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υν θ έ σ ο υ μ ε έ ν α
κ υ μ α τ ο π α κ έ τ ο, ό π ω ς α υ τ ό τ ο υ σ χ ή μ α τ ο ς (γ), μ ε π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η α β ε β α ι ό τ η τ α Δ x
ω ς π ρ ο ς τ η θ έ σ η τ ο υ σ τ ο χώ ρ ο.
Σ χ ή μ α 7-10 .

Η αδυναμία μας να προσδιορίσουμε επακριβώς ταυτόχρονα τη

θέση και την ορμή ενός σωματιδίου δεν οφείλεται σε πειραματικές
ατέλειες. Είναι σύμφυτη με την ίδια την κβαντική δομή της ύλης.
Ο Heisemberg το 1927 κωδικοποίησε τα παραπάνω διατυπώνοντας
την αρχή της αβεβαιότητας (ή απροσδιοριστίας) με τη σχέση:

Δεν είναι δυνατόν να μετρήσουμε ταυτόχρονα και τη θέση και την

ορμή ενός σωματιδίου με απεριόριστη ακρίβεια.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι τα σύμβολα Δx και Δpx δε σημαί-
νουν τη μεταβολή των μεγεθών αλλά το εύρος της αβεβαιότητας με

22-0183.indd 237 1/2/2018 1:41:23 µµ

 238

την οποία γνωρίζουμε τα μεγέθη. Ανάλογες σχέσεις ισχύουν και για

τις άλλες διευθύνσεις .

Μία άλλη διατύπωση της αρχής της αβεβαιότητας του Heisemberg
είναι η

Η αβεβαιότητα στη μέτρηση της ενέργειας μιας κατάστασης ενός

συστήματος είναι αντίστροφα ανάλογη με τον χρόνο που το σύ-
στημα παραμένει σ’ αυτή την κατάσταση.
Δηλαδή όλες οι μετρήσεις ενέργειας περιέχουν μια αβεβαιότητα,
εκτός αν διαθέτουμε για τη μέτρηση άπειρο χρόνο.
Σε ένα διεγερμένο άτομο ένα ή περισσότερα ηλεκτρόνια δε βρίσκο-
νται στη θεμελιώδη τους κατάσταση, αλλά σε κατάσταση μεγαλύτε-
ρης ενέργειας. Όταν ένα τέτοιο ηλεκτρόνιο μεταπηδήσει στη θεμελι-
ώδη του κατάσταση, εκπέμπει ένα φωτόνιο ενέργειας hf, ίσης με τη
διαφορά ενέργειας των δύο καταστάσεων στις οποίες βρέθηκε.
Ένα διεγερμένο άτομο εκπέμπει ακτινοβολία όταν ένα ή περισσό-
τερα ηλεκτρόνια που δεν βρίσκονται στη θεμελιώδη κατάσταση επι-
στρέψουν σ’ αυτή. Σε κάθε τέτοιο «κβαντικό άλμα» εκπέμπεται ένα
φωτόνιο. Η μελέτη των φασμάτων εκπομπής δείχνει ότι οι φασματι-
κές γραμμές δεν είναι αυστηρά καθορισμένες αλλά η κάθε μια εμφα-
νίζει ένα φυσικό εύρος. Το εύρος των φασματικών γραμμών μπορεί
να εξηγηθεί με την αρχή της αβεβαιότητας.
Ένα διεγερμένο άτομο μπορεί να εκπέμψει ένα φωτόνιο οποιαδή-
ποτε στιγμή στο χρονικό διάστημα από μηδέν μέχρι άπειρο. Ο μέσος
χρόνος στον οποίο ένας μεγάλος αριθμός διεγερμένων ατόμων εκπέ-
μπει ακτινοβολία είναι της τάξης του 10-8 s.
Από τη σχέση και επειδή προκύπτει

και

θέτοντας όπου Δt = 10-8s έχουμε

όπου είναι το ελάχιστο εύρος της φασματικής γραμμής.

Παράδειγμα 7.4
Ένα ηλεκτρόνιο κινείται με ταχύτητα μετρημένη με
ακρίβεια 0,1%. Με ποια ακρίβεια μπορούμε να προσδιορίσουμε
τη θέση του; Εάν στη θέση του ηλεκτρονίου έχουμε μια μπάλα του
γκολφ που έχει μάζα 45 g και κινείται με ταχύτητα 20 m/s, μετρημένη
με την ίδια ακρίβεια, με ποια ακρίβεια μπορούμε να υπολογίσουμε
τη θέση της;

22-0183.indd 238 1/2/2018 1:41:23 µµ

 239

Απάντηση :
α)
Η αβεβαιότητα θα είναι το 0,1 % της παραπάνω τιμής δηλαδή
.
Η αβεβαιότητα στη θέση θα είναι το λιγότερο

Για τις διαστάσεις του ηλεκτρονίου η αβεβαιότητα θέσης είναι τε-

ράστια. Πρόκειται για ένα ηλεκτρόνιο που δεν θα το βρούμε ποτέ.
Είναι σα να ψάχνεις ψύλλους στ’ άχυρα.
β) Με την ίδια διαδικασία, για το μπαλάκι του γκολφ βρίσκουμε
αβεβαιότητα ως προς τη θέση .
Για ένα σώμα των διαστάσεων της μπάλας του γκολφ η αβεβαιότη-
τα αυτή είναι μηδαμινή. Πρακτικά γνωρίζουμε με ακρίβεια τη θέση
του.

7.7. Κυματοσυνάρτηση και Εξίσωση

Schrödinger (Σρέντινγκερ)
Είδαμε ότι ένα υποατομικό σωματίδιο, για παράδειγμα ένα ηλε-
κτρόνιο, δε μπορεί να περιγραφεί σαν υλικό σημείο, με τρεις συντε-
ταγμένες στο χώρο. Υπό ορισμένες συνθήκες συμπεριφέρεται σαν
κύμα. Για την περιγραφή του χρειαζόμαστε μία κυματοσυνάρτηση
σε αναλογία με την εξίσωση κύματος που χρησιμοποιούμε για την
περιγραφή ενός μηχανικού ή ενός ηλεκτρομαγνητικού κύματος. Την
κυματοσυνάρτηση αυτή θα τη συμβολίζουμε με Ψ .
Η κυματοσυνάρτηση είναι μία συνάρτηση της θέσης και του χρόνου
Ψ = Ψ (x, y, z, t).
Στα μηχανικά κύματα η εξίσωση κύματος μάς δίνει για κάθε χρονική
στιγμή τη θέση κάθε σημείου του υλικού μέσου στο οποίο διαδίδεται
το κύμα. Στα ηλεκτρομαγνητικά κύματα οι εξισώσεις κύματος που τα
περιγράφουν μας δίνουν για κάθε χρονική στιγμή την τιμή της έντα-
σης του ηλεκτρικού και του μαγνητικού πεδίου σε κάθε σημείο του
χώρου στον οποίο διαδίδεται το κύμα. Η κυματοσυνάρτηση Ψ όμως
που περιγράφει ένα σωματίδιο-κύμα δεν σχετίζεται με κάποιο μέσον
διάδοσης ούτε με κάποιες ιδιότητες του χώρου. Είναι δύσκολο να της
αποδώσουμε κάποια φυσική σημασία. Μπορούμε μόνο να περιγρά-
ψουμε πώς σχετίζεται με τα φυσικά παρατηρούμενα φαινόμενα.
Για κάποιο συγκεκριμένο σημείο, ορισμένη χρονική στιγμή η κυμα-
τοσυνάρτηση θα έχει μια συγκεκριμένη τιμή. Ο Max Born πρότεινε
να ερμηνεύσουμε το τετράγωνο του μέτρου της κυματοσυνάρτησης

22-0183.indd 239 1/2/2018 1:41:23 µµ

 240

σαν την πιθανότητα θέσης ανά μονάδα όγκου. Δηλαδή, αν ορίσουμε

έναν στοιχειώδη όγκο dV γύρω από ένα συγκεκριμένο σημείο (x, y, z)
το γινόμενο δίνει την πιθανότητα να βρίσκεται το σωμάτιο
μέσα στον όγκο dV στη δεδομένη χρονική στιγμή.
Αν χωρίσουμε το σύνολο του χώρου σε στοιχειώδεις όγκους dV και
σε κάθε σημείο του χώρου βρούμε την τιμή της Ψ για κάποια χρονική
στιγμή το άθροισμα των γινομένων πρέπει να είναι ίσο με τη
μονάδα.

Δηλαδή η πιθανότητα να βρίσκεται το σωματίδιο κάπου στο χώρο

είναι ίση με τη μονάδα. Με απλά λόγια κάθε χρονική στιγμή το σωμα-
τίδιο σίγουρα βρίσκεται κάπου. Η παραπάνω σχέση προκύπτει από
την διάσταση που έδωσε ο Born στο και ονομάζεται συνθήκη
κανονικοποιήσεως. Εάν η κυματοσυνάρτηση είναι σωστή πρέπει να
ικανοποιεί τη συνθήκη κανονικοποιήσεως.
Πώς βρίσκουμε όμως μία κυματοσυνάρτηση;
Την απάντηση έδωσε ο Erwin Schrödinger διατυπώνοντας την περι-
φημη εξίσωσή του της οποίας λύση είναι η Ψ .
Για ένα σωματίδιο που κινείται πάνω στον άξονα των x σε μία περι-
οχή όπου υπάρχει ένα συντηρητικό πεδίο, για κάποια συγκεκριμένη
χρονική στιγμή η εξίσωση Schrödinger έχει τη μορφή :
Ma x B o r n (18 82 -1970). Γε ρ -
μ α ν ί α . Με γ ά λ ο ς θ ε ω ρ η τ ι κ ό ς
φ υ σ ι κ ό ς. Χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε τ ι ς
πιθανότητες για να ερμηνεύ-
σ ε ι φ α ι ν ό μ ε ν α τ ης κ β α ν τ ι κ ής
μ η χα ν ι κ ής. Το 1933 ε γ κ α τ έ λ ε ι -
ψ ε τ η Γε ρ μ α ν ί α α ρ χ ι κ ά γ ι α τ ο
Ε δ ι μ β ο ύ ρ γ ο κ α ι σ τ η σ υν έ χε ι α
γ ι α τ ι ς Η ν ω μ έ ν ε ς Πολ ιτ ε ί ε ς.
Νό μ π ε λ 1954 .
Ει κ ό ν α 7-7.

7.6

(διαβάζεται h-bar) η συντομογραφία του ,

η μάζα ηρεμίας του σωματιδίου,
η δεύτερη παράγωγος της κυματοσυνάρτησης ως προς x,

η δυναμική ενέργεια του σωματιδίου λόγω της θέσης του

η ολική ενέργεια του σωματιδίου.
Η λύση της εξίσωσης αυτής είναι η κυματοσυνάρτηση του σωματιδί-
ου.
Εφόσον το σωματίδιο είναι περιορισμένο να κινείται πάνω στον άξο-
να των x η κυματοσυνάρτησή του πρέπει να ικανοποιεί τη συνθήκη
δηλαδή το σωμάτιο σίγουρα βρίσκεται κάπου στον άξο-
να των x.
E r w i n S c h r ö d i n ge r (1877-
1961). Γε ν ν ήθ η κ ε σ τ η Βι έ ν ν η
α π ό Αυ σ τ ρ ι α κ ό π α τ έ ρ α κ α ι Αγ -
γλ ί δ α μ η τ έ ρ α . Κα λ λ ι ε ρ γ η μ έ ν η
κ α ι κ α λ λ ιτ ε χ ν ι κ ή φ ύ σ η ε ίχε
τ ο τ α λ έ ν τ ο ν α π α ρ ο υ σ ι ά ζε ι
τ ι ς α π όψ ε ι ς τ ο υ μ ε γ ο η τ ε υ τ ι -
κ ό τ ρ ό π ο. Δί δ α ξ ε σ τ η Ζ υ ρ ί -
χ η, ό π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε κ α ι τ η ν
π ε ρ ί φ η μ η ε ξ ί σ ω σ ή τ ο υ, σ τ ο
Βε ρ ολ ί ν ο, σ τ η ν Οξφ ό ρ δ η κ α ι
σ τ ο Δο υ βλ ί ν ο. Σ τ ο τ έ λ ο ς τ ης
ζω ής τ ο υ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ η Βι έ ν -
ν η. Μο ι ρ ά σ τ η κ ε μ ε τ ο ν Ρ. Α.Μ.
D i r a c τ ο Νό μ π ε λ Φ υ σ ι κ ής τ ο
1933.
Ει κ ό ν α 7- 8 .

22-0183.indd 240 1/2/2018 1:41:24 µµ