COĞRAFYA KİTAPLARINDA

DOĞRU BİLİNEN YANLIŞLAR

113
YANLIŞ:
Fön rüzgarlarında alçalan havanın ısınmasını ‘sürtünme’ye bağlamak yanlıştır.

DOĞRUSU:
Fön rüzgarlarında alçalan havanın ısınması ‘adyabatik’ süreçlere bağlıdır.

AÇIKLAMALAR:
‘Hava, üzerinde bulunduğu zeminden ısınmakta veya sıcaklığını kaybetmektedir. Bu açıdan havanın
üzerinde bulunduğu zeminin özellikleri, mevsimsel özellikler, enlem derecesi, karasallık-denizellik
durumu ve atmosferin o alandaki karışımı, bu sıcaklık alış verişini belirleyen temel faktörlerdir. Buna
göre hava sıcaklığının azalıp çoğalmasında yukarıda sayılan faktörlerin rolü ve önemi bulunmaktadır.
Ancak hava her zaman bu çevresel koşullara göre ısınıp soğumamaktadır. Havadaki dikey hareketler
sırasında, yani yükselim ve alçalma sırasında hava dışarıdan ısı alıp vermeden de kendi koşulları
içinde ısınıp soğuyabilmektedir. Bu şekilde havanın yükselip alçalması sırasında dış ortam ile ısı
alış verişinde bulunmadan gerçekleştirmiş olduğu ısınma veya soğumaya “adyabatik sıcaklık
değişimi” denilmektedir. Böylece hava iki şekilde ısınıp soğumaya uğramaktadır. Biri, dış çevre ile
etkileşim halinde olan ısınma ve soğuma, diğeri dış çevre ile ısı alış verişi olmadan gerçekleşen ısınıp
soğumadır. Birinci şekle “nonadyabatik (adyabatik olmayan)”, ikinci şekle ise “adyabatik” sıcaklık
değişimi denilmektedir.

Adyabatik olarak yükselen hava soğumakta, alçalan hava ise ısınmaktadır. Çünkü hava yükseldikçe,
üst atmosferde basıncın daha az olması nedeniyle genişler. Hava bu genişlemeyi sağlamak üzere
sahip olduğu iç enerjisinin bir bölümünü kullanır. Aynı zamanda daha geniş bir hacme ulaşmış hava
kütlesinde gaz moleküllerinin birbirine çarpma hareketleri de azalır. Sonuçta hava dışarıdan herhangi
bir alış verişi yapmadan kendiliğinden soğur.

Havanın alçalması ile bu süreç tersine gelişir. Hava kütlesi alçaldıkça zeminde basıncın daha fazla
olmasıyla sıkışmaya başlar. Bu şekilde daralan hava kütlesindeki moleküller birbirleri ile tutunmak için
enerji harcamazlar ve hava bu suretle dışarıdan ısı alışverişi olmaksızın ısınır. Adyabatik sıcaklık
değişimine neden olan havanın alçalıp yükselim hareketinde, değişim her zaman aynı oranda
olmamaktadır. Sıcaklığın adyabatik değişimi herşeyden önce hava kütlesinin sahip olduğu nem
derecesine, yada nemli / kurak oluşuna göre değişmektedir. Böyle bir durumda da adyabatik sıcaklık
değişim oranı da değişmektedir. Kuru adyabatik sıcaklık değişim oranı 100 m’de 0.98 0C’dir. Bazı
hallerde bu değer 1 0C’yi geçmektedir. Böyle bir duruma ise süperadyabatik denir. Süperadyabatik
koşullar genellikle yüzeyin yoğun bir şekilde güneş ışını alarak ısınmasıyla oluşurlar. Ayrıca bu
oluşuma durgun rüzgar koşulları da yardımcı olur. Böylece kuvvetli güneş ışını altında zemin kurur ve
hafif rüzgar nedeniyle karışıma uğramaz. Süperadyabatik koşullar aynı zamanda mutlak kararsızlık
durumuna da neden olmaktadır. Bu koşullar daha çok zemine yakın ve sığ alanlarda gelişmektedir.
Ayrıca zeminden alçalan hava kütleleri içinde de süperadyabatik koşullar gelişebilmektedir. Nemli ve
kuru havanın adyabatik sıcaklık oranlarının farklı oluşu nemli havanın daha hafif olarak daha kolay bir
şekilde yükselmesi, yükselip yoğuşmaya başladığı noktadan itibaren de üst atmosfere nem ile taşıdığı
ısının bu yoğuşma neticesinde açığa çıkarak o seviyede bir ısınmaya neden olması ile ilgilidir. Böylece
nemli adyabatikte değişim daha az olabilmektedir. Çünkü kuru hava alçalıp yükselme sırasında nemli
havaya göre daha fazla ısınır ya da soğur.’

Açıklamalardan da anlaşılacağı üzere alçalan havanın sürtünmeden dolayı ısındığı biçimindeki

açıklamalar yanlıştır. Maalesef bu yanlış açıklamalara hem üniversiteye hazırlık hem de MEB coğrafya
kitaplarında sıkça rastlamaktayız. Aşağıda konu ile ilgili birkaç örnek verilmiştir.

ÖRNEKLER:

Klimatoloji ve Metodları Prof. Dr. Sırrı Erinç

Klimatoloji ve Metodları Prof. Dr. Sırrı Erinç

Üniversiteye hazırlık

Üniversiteye hazırlık
MEB 2019