Professional Documents
Culture Documents
Final
Final
net/publication/341734917
CITATIONS READS
0 662
1 author:
Ilias S. Pappas
University of Crete
11 PUBLICATIONS 12 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
All content following this page was uploaded by Ilias S. Pappas on 29 May 2020.
Μάθημα:
Σ. Βέρνυ
Θέμα:
Παππάς Ηλίας
(Α.Μ.13418)
1
Περιεχόμενα
Εισαγωγή .............................................................................................................................. 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : Η περίοδος της αναζήτησης. Από την Ένωση Κέντρου στο ΠΑΚ ........................ 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: Από την Ίδρυση στην Κυβέρνηση 1974-1981 ................................................... 8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ: Ο Λαός στην Εξουσία. Η πλήρης φιλοευρωπαϊκή μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ ...... 12
Συμπεράσματα ................................................................................................................... 16
Αναφορές ........................................................................................................................... 18
2
Εισαγωγή
3
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να αποδείξουμε πως όσο αυξάνει η
πιθανότητα για το ΠΑΣΟΚ να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας, παρατηρείται
ποιοτική μεταβολή του Ευρωσκεπτικισμού του απο σκληρό σε ήπιο(77-81). Η τριβή
με την κυβερνητική εξουσία το μετατρέπει σε φιλοευρωπαϊκό κόμμα (81-89). Αυτό
θα γίνει μέσα από την παράθεση συγκεκριμένων γεγονότων που έπαιξαν ρόλο στη
διαμόρφωση των κυβερνητικών αλλά και κομματικών προτιμήσεων κατά την
εξεταζόμενη περίοδο καθώς και στην μεταστροφή της θέσης του ίδιου του πολιτικού
άνδρα Ανδρέα Παπανδρέου.
4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : Η περίοδος της αναζήτησης. Από την Ένωση
Κέντρου στο ΠΑΚ
1
Βέρνυ, Σ., Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο ΤΑ ΝΕΑ, Ο Ανδρέας Παπανδρέου και
η Εποχή του Ελληνικά Γράμματα σελ. 177
5
που με τη σειρά της θα έφερνε κοινωνική δικαιοσύνη και αύξηση του βιοτικού
επιπέδου, πράγματα εξόχως σημαντικά όπως φάνηκε αργότερα για τον ίδιο. Έτσι
χαρακτήριζε την ΕΟΚ ως πρόκληση για τον εκσυγχρονισμό της Ελληνικής
Οικονομίας αλλά και της κρατικής μηχανής. 2 Παρά ταύτα ξεκαθάρισε πως η σύνδεση
μπορεί να κάνει την Ελλάδα μια οικονομία θεματικά υπερπροσανατολισμένη στη
γεωργία και τον τουρισμό, καθιστώντας την ευάλωτη και δυνητικά υπανάπτυκτη.
Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου είναι το γεγονός που κάνει τον Ανδρέα
Παπανδρέου πλέον να νιώθει αποστροφή προς τη Δύση. Θεωρεί πως είναι παράγωγο
Αμερικανικής παρέμβασης σε τρίτη χώρα, όπως είχε δείξει τόσες φορές η ιστορία, για
να αποκτήσουν το έλεγχο μιας σημαίνουσας γεωστρατηγικής περιοχής του πλανήτη
έμμεσα. Αντίθετα, θεωρούσε πως η δυτική Ευρώπη δεν ήταν συνυπεύθυνη γι αυτό
και αυτό το έδειξε με τη βοήθεια της αργότερα. Ιδρύει το Πανελλήνιο
Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ). Bάση της ιδρυτικής διακήρυξής του, το Πανελλήνιο
Απελευθερωτικό Κίνημα ιδρύθηκε «για να αποτελέσει το κέντρο της δημοκρατικής
αντίστασης στην Ελλάδα». Ως καθήκον του, η διακήρυξη όριζε «τον συντονισμό της
αντίστασης στην Ελλάδα» και σκοπό του «την ανατροπή της χούντας και την
εγκαθίδρυση γνήσιων δημοκρατικών διαδικασιών που θα ήταν εγγύηση της πλήρους και
2
Βέρνυ, Σ., ο.π. σελ 178
6
άνευ όρων λαϊκής κυριαρχίας θεμελιωμένης σε μια μόνιμη και στερεή βάση»3. Το ΠΑΚ
προειδοποιεί από πολύ νωρίς τους Ευρωπαίους πως πρέπει να ανεξαρτητοποιηθούν
από την αμερικανική ηγεμονία καθώς διαφορετικά ενυπήρχε ο κίνδυνος όλοι οι
ελεύθεροι θεσμοί της Ευρώπης να υποκύψουν στον ολοκληρωτισμό.4 Το ΠΑΚ
ζήτησε έντονα εάν πράγματι η Αμερική τρέφει αισθήματα εκδημοκρατισμού για την
Ελλάδα να την αποπέμψει από το ΝΑΤΟ, κάτι που ποτέ δεν έγινε.
3
ΠΑΚ, Σκοποί και Οργάνωση Π.Α.Κ., Στοκχόλμη 1968
4
Βέρνυ, Σ., ο.π. σελ 181
5
Βέρνυ, Σ Τα πολιτικά κόμματα και η ένταξη στην ΕΟΚ, 1974-1979 ένα ξένο μάτι, Σύγχρονα Θέματα,
τ.38 1989 σελ.61-67
6
Martinussen, J., Νεομαρξιστικές θεωρίες περί υπανάπτυξης και εξάρτησης στο Martinussen, J.,
Κοινωνία Κράτος Αγορά, θεωρίες της ανάπτυξης, Σαββάλας σελ. 160-162
7
Βέρνυ, Σ., Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο ΤΑ ΝΕΑ, Ο Ανδρέας Παπανδρέου και
η Εποχή του Ελληνικά Γράμματα σελ. 183
7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: Από την Ίδρυση στην Κυβέρνηση 1974-1981
Στη ιδρυτική του διακήρυξη μας προσφέρει μια ξεκάθαρη εικόνα για την
πολιτική που πρόκειται να ακολουθήσει. Βασικοί του στόχοι του αποτελούν το
τετράπτυχο Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Απελευθέρωση και
Δημοκρατική διαδικασία. 8 Το ΠΑΣΟΚ διατυμπανίζει όσο πιο δυνατά μπορεί πως
υπεύθυνη για την τραγωδία της Κύπρου και το αντιδημοκρατικό παρελθόν την χώρας
είναι η δύση. Αποστρέφεται λοιπόν αφετηριακά τη συμμετοχή σε οποιονδήποτε
δυτικό οργανισμό, καθώς θεωρεί πως έτσι γίνεται μέρος του Παγκόσμιου
Καπιταλιστικού συστήματος, και μάλιστα ως μια αδύναμη χώρα της καπιταλιστικής
περιφέρειας η σχέση αυτή μετατρέπεται για την Ελλάδα ως ένα παίγνιο αρνητικού
αθροίσματος. Αντίθετα στηρίζει την δυνητική πολιτική του δύναμη σε μια αυτόνομη
και ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, η οποία κάνει την προβολή της χώρας σε
παγκόσμιο επίπεδο μεγαλύτερη.
Η σχέση με την Ε.Κ. με τη σειρά της αποτελεί ένα ζήτημα υψίστης σημασίας
για τη χώρα. Η λαϊκή βάση του ΠΑΣΟΚ ήταν εκείνη που το ανάγκαζε διαχρονικά να
παίρνει τέτοιες θέσεις ώστε να υποστηρίζει τα συμφέροντα της. Το ΠΑΣΟΚ στόχευε
αφενός στην απεμπλοκή της χώρας από την ξένη εξάρτηση και αφετέρου στην
ανακατανομή του πλούτου και την κοινωνική δικαιοσύνη. Για αυτούς τους λόγους
αρνείται τόσο την προοπτική της ένταξης, όσο και μιας ένταξης υπό όρους καθώς μια
τέτοια πράξη θα αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο με τον Διεθνή Καπιταλισμό και τα
αρνητικά αποτελέσματα για τη χώρα που αναφέραμε παραπάνω. Η ένταξη για το
ΠΑΣΟΚ την εποχή εκείνη αποτελούσε εκείνη τη διαδικασία που θα μετάλλασε τη
χώρα σε επαρχία της ΕΟΚ και δορυφόρου του ΝΑΤΟ, κάτι που ερχόταν σε αντίφαση
με τις αγαπημένες θεωρίες της εξάρτησης της εποχής.
8
ΠΑΣΟΚ, Ιδρυτική Διακήρυξη του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, 1974
8
Διαπιστώνουμε λοιπόν μια συνεκτικότητα όσον αφορά το θεωρητικό
υπόβαθρο του ιδρυτή του και όσον αφορά την δημιουργία του κόμματος στα πρότυπα
αυτά. Ο Παπανδρέου προέβαλλε μια εναλλακτική πρόταση εντελώς διαφορετική από
τις όσες είχαν ακουστεί έως τώρα στη χώρα. Δεν πίστευε ούτε στον Ευρωπαϊσμό
αλλά ούτε και στο κομμουνισμό. Αποδέχονταν την Μαρξιστική ανάλυση των
γεγονότων, όπως έλεγε ο ίδιος, χωρίς όμως να είναι δογματικός. Προέβαλλε μια
Ελλάδα πραγματικός ανεξάρτητη η οποία θα επιζητά την τύχη της με τις όμορες
χώρες της περιφέρειας της αλλά και με άλλες οι οποίες αντιλαμβάνονται τον κόσμο
με μια παρόμοια κοσμοθεωρία.
9
Σμαραγδής Γ., Πορεία για την αλλαγή, 1977 https://www.youtube.com/watch?v=gVP8y6BeITE
9
προοπτική της βρίσκονταν σε μια περιφερειακή συμμαχία και ει δυνατόν
σοσιαλιστική που να έχει κοινή μοίρα με χώρες σαν αυτήν.
Το ΠΑΣΟΚ που από τη στιγμή της δημιουργία του είχε να συγκεράσει τρείς
τάσεις – εναπομείναντες ένωσης κέντρου, αγωνιστές ΕΑΜ, εκσυγχρονιστές- γίνεται
πλέον αρκετά πολυσυλλεκτικό και έλκει και ψηφοφόρους που μέχρι πρότινος δε θα
ψήφιζαν ποτέ ένα κόμμα σαν αυτό. Συσπειρώνει γύρω του όλους όσους δείχνουν να
10
φοβούνται τον ανταγωνισμό που συνεπάγεται ένας χώρος ελεύθερων συναλλαγών. Ο
Παπανδρέου έχοντας υιοθετήσει πλήρως τις θεωρίες της εξάρτησης και τη λογική του
«Τρίτου Δρόμου προς τον Σοσιαλισμό», είναι βαθύτατα πεπεισμένος ότι η Ελλάδα θα
πρέπει να χαράξει το δικό της εθνικό δρόμο της «αυτοδύναμης οικονομικής και
πολιτικής ανάπτυξης». Ωστόσο, έχει ήδη αποδεχθεί το τετελεσμένο γεγονός της
ένταξης και πως αυτή τη μάχη θα τη δώσει «μέσα στα όργανα της ΕΟΚ».
Αναγνωρίζει δηλαδή εκ προοιμίου την πραγματικότητα της ένταξης και προτείνει να
αποφασίσει ο λαός μέσα από «δημοψήφισμα» για την παραμονή της χώρας ή όχι στην
ΕΟΚ. Αυτή η πράξη εξηγείται διττώς. Από την μία εκπληρώνει τις καταστατικές του
υποσχέσεις και υπόσχεται πραγματική εξουσία στο λαό, αλλά από την άλλη μοιάζει ο
πολυμήχανος Παπανδρέου να έχει καταλάβει ήδη πως η ένταξη αποτελεί δρόμο χωρίς
επιστροφή και θα ήταν πιο συμφέρον τόσο για εκείνον όσο και για το κόμμα του να
προσπαθήσει να κερδίσει μέσα από αυτήν την σχέση από το να επιδιώξει μια ούτος ή
άλλως ανεπιτυχή κατάρρευση.
Ο πολιτικός λόγος του ΠΑΣΟΚ επικεντρώνεται κυρίως στο θέμα της εθνικής
ανεξαρτησίας και της αυτονομίας της χώρας απέναντι σε ξένα κέντρα αποφάσεων. Η
δέσμευση του ΠΑΣΟΚ για χάραξη «αυτοδύναμης οικονομικής και κοινωνικής
ανάπτυξης» και το σύνθημα «Η Ελλάδα στους Έλληνες» έχουν ιδιαίτερη απήχηση
στον μέσο Έλληνα ψηφοφόρο, που είχε βιώσει την επταετή εκτροπή από το
δημοκρατικό πολίτευμα ως ξένη παρέμβαση, που ανέκοψε την οικονομική και
κοινωνική ανάπτυξη της Ελλάδας. H θεωρία της εξάρτησης αποτέλεσε τον κεντρικό
άξονα της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ. Σύμφωνα με αυτή η Ελλάδα ως χώρα της
περιφέρειας του καπιταλισμού θα έπρεπε να αποτινάξει τον ιμπεριαλιστικό ζυγό και
να μη δημιουργήσει σχέσεις με τα μητροπολιτικά κέντρα της Δυτικής Ευρώπης.10
Με την προεκλογική του αμφιλεγόμενη γοητεία λοιπόν το ΠΑΣΟΚ καταφέρνει και
κερδίζει τις εκλογές.
10
Verney, S., “From the “Special Relationship” to Europeanism: PASOK and the European
Community, 1981-89” στο Richard Clogg (ed.) Greece, 1981-89: The Populist Decade ,Hampshire and
London: Macmillan/ New York: St Martin's Press, 1993, 131-153
11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ: Ο Λαός στην Εξουσία. Η πλήρης φιλοευρωπαϊκή
μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ
Το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981 πετυχαίνει μια σημαντική νίκη. Ήταν τόσο
σημαντική για δύο κυρίως λόγους. Από τη μία κέρδιζε με ξεκάθαρο τρόπο την δεξιά
και τον ηγέτη της Κωνσταντίνο Καραμανλή που για πολλά χρόνια αποτελούσε κάτι
ιδιαίτερο για το μέσο Έλληνα και από την άλλη ήταν η πρώτη φορά σε ολόκληρη την
Ελληνική ιστορία που όχι απλώς εκλέγεται μια σοσιαλιστική κυβέρνηση στη χώρα,
αλλά εκλέγεται με τρόπο αναίμακτο και απόλυτα δημοκρατικό.
Λίγες μέρες νωρίτερα, στην πρώτη του επαφή με τα όργανα της κοινότητας το
ΠΑΣΟΚ αποφασίζει πως η έξοδος θα εμπεριείχε τεράστιο κόστος για την χώρα και
θα ήταν πιο συμφέρον γι αυτήν η προσπάθεια μορφοποίησης των ίδιων των όρων της
κοινότητας. Κατατέθηκε ένα κείμενο στο συμβούλιο γενικών υποθέσεων που έθετε
με σαφήνεια, όχι μόνο τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Ελληνική οικονομία,
αλλά προχωρούσε και σε προτάσεις πολιτικής της Κοινότητας, «προκειμένου να
γεφυρωθούν οι διαπεριφερειακές ανισότητες και να ενισχυθούν οι χώρες του Νότου της
Ευρώπης»12.
Επιπλέον, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Λονδίνου, ένα μήνα μετά την
εκλογική νίκη του 1981 ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου μίλησε για την
αναδιάρθρωση της Κοινότητας και για τη μελλοντική θέση της Ελλάδας. Στο
Συμβούλιο αυτό, εν ολίγοις, οριοθετείται σε πρώτη φάση η θέση της Ελλάδας στην
11
ΠΑΣΟΚ, Προγραμματικές δηλώσεις κυβέρνησης, 22 Νοεμβρίου 1981
12
Ιωακειμίδης, Π. Ο Μετασχηματισμός της ΕΟΚ-Από την «Εντολή» στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη,
Παπαζήση, 1988
12
Κοινότητα: επιδίωξη ειδικού καθεστώτος, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της
ριζικότερης αναδιάρθρωσης των σχέσεων του Ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου13
Επόμενος σημαντικό σταθμός, και ίσως καθοριστικός, για την στροφή του Α.
Παπανδρέου αποτελεί το περίφημο μνημόνιο που κατέθεσε η Ελληνική πλευρά στην
ΕΟΚ το Μάρτιο του 1982. Μέσω αυτού το ΠΑΣΟΚ επεδίωκε 14:
Επιπλέον, το 1983 η Ελλάδα αναλαμβάνει για πρώτη φορά την προεδρία. Η προεδρία
αυτή δεν χαρακτηρίζεται επιτυχημένη αλλά εντούτοις δε χαρακτηρίζεται και
ανεπιτυχής καθώς η Ελληνική πλευρά κατάφερε να συμπεριλάβει στο κείμενο των
συμπερασμάτων τα ΜΟΠ.
13
ο.π. σελ 318-324
14
ο.π. σελ 318 και Ελληνική Κυβέρνηση, Θέσεις της Ελληνικής Κυβέρνησης για τις σχέσεις της
Ελλάδας με τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, 1982
15
ο.π σελ 320-327
13
Ακόμη ένα σημαντικό γεγονός για το ΠΑΣΟΚ ήταν το σχέδιο Spinelli που
ουσιαστικά ήταν το «Σχέδιο Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης» το
οποίο υπερψηφίστηκε το 1984. Σε αυτήν την ψηφοφορία οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ
απείχαν. Η στάση αυτή είναι η λογική συνέχεια της συζήτησης που άρχισε από το
1983 για το σχέδιο και προέβλεπε ενίσχυση της ΕΠΣ κάτι που αντιστεκόταν σθεναρά
το ΠΑΣΟΚ καθώς προσέκρουε και στην καταστατική φιλοσοφία του η οποία
πρότεινε την ιδέα μια ανεξάρτητης και υπερήφανης εξωτερικής πολιτικής. Αυτή την
ιδέα προσπαθούσε να υποστηρίξει ο Παπανδρέου και με αμφιλεγόμενες επισκέψεις
ξένων ηγετών στη χώρα όπως οι Μουαμάρ Καντάφι και Γιασέρ Αραφάτ. Παρά
ταύτα, ήδη από τότε ακούγονταν κάποιες διαφορετικές προσεγγίσεις όπως εκείνη του
υπουργού γεωργίας Κώστα Σημίτη ο οποίος ακολουθούσε μια πιο Ευρωπαϊκή
πολιτική βασισμένη στις αρχές του εκσυγχρονισμού και κάπως απόμακρη από το
λαϊκισμό και τον αντιευρωπαϊσμό του υπόλοιπου κυβερνητικού σχήματος.
Τον Ιανουάριο του 1987 ψηφίζεται από την Ελληνική βουλή η Ενιαία
Ευρωπαϊκή Πράξη. Στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρε όπως η Ιρλανδία,
14
ελάχιστα ζητήματα τέθηκαν - τόσο επί της ουσίας όσο και διαδικαστικά - κατά τη
συζήτηση στη Βουλή του κυρωτικού νομοσχεδίου, καθώς η πλειοψηφία των
πολιτικών κομμάτων, πλην του Κ.Κ.Ε., τάχθηκαν υπέρ της κύρωσης της ΕΕΠ.16
Τον ίδιο μήνα συζητιέται από την Ελληνική βουλή η Εσωτερική Αγορά. Το
ΠΑΣΟΚ έχει μετεξελιχθεί σε ένα θερμό υποστηρικτή αυτής της ιδέας.
Χαρακτηριστικά είναι παραδείγματα όπου η συζήτηση κινούνταν σε επίπεδα υψηλής
πεποιθήσεως για την σωστή επιλογή της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Μάλιστα υπήρχαν
περιπτώσεις βουλευτών του ΠΑΣΟΚ που υποστήριξαν στις ομιλίες τους πως τελικώς
η επιλογή για ένταξη στην ΕΟΚ θα δικαίωνε τελικώς τον Καραμανλή. Η στάση αυτή
του ΠΑΣΟΚ συνδέεται και με την προσθήκη του κεφαλαίου περί οικονομικής και
κοινωνικής συνοχής στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη και ακόμη περισσότερο χάρη
στο ρόλο των Διαρθρωτικών Ταμείων.17
16
Πασσάς Α., & Λοβέρδος Α., Για την κύρωση της ενιαίας ευρωπαϊκής πράξης: Ένας διάλογος που
δεν έγινε, Θέσεις, τ.23-24, περίοδος: Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1988
17
Τσούκαλης Λ., Ποια Ευρώπη? ,Ποταμός, Αθήνα 2004
15
Συμπεράσματα
16
iii. Εντέχνως ο Παπανδρέου προβάλλει μια στροφή, αλλά όχι την δική
του. η τριβή με τους Ευρωπαϊκούς μηχανισμούς τον κάνουν να
συνειδητοποιήσει πως εκεί επικρατούν δημοκρατικές δομές και
διαδικασίες και πως ακόμη και η άποψη μιας μικρής χώρας όπως η
Ελλάδα όχι απλώς ακούγεται αλλά μπορεί κιόλας να επηρεάσει τα
τεκταινόμενα. Έτσι αφενός εμφανίζει μια ΕΟΚ πιο δημοκρατική και
κοντά στο λαό και αφετέρου ενισχύει και το ηγετικό του προφίλ
καθώς εμφανίζεται σαν να μην αλλάζει ο ίδιος. Επιπλέον φαίνεται να
ενισχύει στο εσωτερικό την άποψη πως η διαπραγματευτική ισχύς της
κυβέρνησης είναι ισχυρή, καθώς από αυτήν την σκληρή διαδικασία η
Ελλάδα έχει κερδίσει αρκετά πράγματα.
iv. Η συνολική αλλαγή στάσης μπορεί να αποδοθεί και στην ολοένα και
αυξανόμενη αλληλεξάρτηση. Ο κόσμος όλο και περισσότερο τείνει να
αλληλοεξαρτάται και η επανατοποθέτηση της Ελλάδας στον κόσμο
δεν μπορούσε να είναι πια τοποθετημένη στη λογική των θεωριών της
εξάρτησης. Πρέπει λοιπόν να γίνει ένας επαναπροσδιορισμός στα
σύγχρονα δεδομένα και συνθήκες που έχουν προηγηθεί την
προηγούμενη δεκαετία.
17
Αναφορές
Verney, S., “From the “Special Relationship” to Europeanism: PASOK and the
European Community, 1981-89” στο Richard Clogg (ed.) Greece, 1981-89: The
Populist Decade, Hampshire and London: Macmillan/ New York: St Martin's Press,
1993, 131-153
Βέρνυ, Σ Τα πολιτικά κόμματα και η ένταξη στην ΕΟΚ, 1974-1979 ένα ξένο μάτι,
Σύγχρονα Θέματα, τ.38 1989
Βέρνυ, Σ., Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο ΤΑ ΝΕΑ, Ο Ανδρέας
Παπανδρέου και η Εποχή του Ελληνικά Γράμματα
Ελληνική Κυβέρνηση, Θέσεις της Ελληνικής Κυβέρνησης για τις σχέσεις της
Ελλάδας με τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, 1982
Πασσάς Α., & Λοβέρδος Α., Για την κύρωση της ενιαίας ευρωπαϊκής πράξης: Ένας
διάλογος που δεν έγινε, Θέσεις, τ.23-24, περίοδος: Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1988
18