बालन्याय सम्बन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको

अवस्था र सुधारका क्षेत्रहरु

सम्पादन

शिव वाग्ले
आश्मा खड्का
प्रभात क्षेत्री

महान्यायाधधवक्ताको कायाालय
रामिाहपथ, काठमाडौं

1
 अनुसन्धान कायादल
१. नायब महान्यायाधधवक्ता श्री श्यामकुमार सं योजक
भट्टराई
२. सहन्यायाधधवक्ता श्री गोपालप्रसाद ररजाल सदस्य

३. सहन्यायाधधवक्ता श्री सं जीवराजरे ग्मी सदस्य

४. सहन्यायाधधवक्ता श्री लोकराज पराजुली सदस्य

५. प्रहरी वररष्ठ उपरीक्षक श्री भीमप्रसाद ढकाल, सदस्य

प्रहरी प्रधान कायाालय

६. उपन्यायाधधवक्ता श्री प्रकाि गौतम सदस्य

७. उपसशिव श्री पपताम्बर भण्डारी, प्रधानमन्त्री सदस्य

तथा मशन्त्रपररषदको कायाालय

८. सहायक न्यायाधधवक्ता श्री शिव वाग्ले सदस्य

९. सहायक न्यायाधधवक्ता श्री आश्मा खड्का सदस्य

2
 प्रस्तुत अनुसन्धानमूलक अध्ययनका सम्बन्धमा

महान्यायाधधवक्ताको कायाालयको दोस्रो पञ्चवषीय रणनीधतक योजना कायाान्वयनको क्रममा दजानौ नयााँ कामहरु
गर्यो।खास गरी सरकारी वकीलको व्यावसापयकता पवकास र सं स्थागत सुधारका कायाहरु अधभयोजनको रूपमा
सञ्चालन गररयो । सरकारी वकीलको काया सम्पfदनमा सुधारका लाधग वषेनी अनुसन्धानमूलक अध्ययनहरु भए।
सोही कायाको धनरन्तरता स्वरूप प्रस्तुत अनुसन्धानमूलक अध्ययन भएको हो।प्रस्तुत अध्ययनमा बाल न्यायको दृपिले
पवद्यमान कानूनको कायाान्वयनको व्यावहाररक अवस्थाको पपहिान गने प्रयास गररएको छ।अध्ययनको क्रममा
पवधभन्न शजल्लाबाट धमधसल शिकाइ बाल न्यायको दृपिले गररएको कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्थाको
बारे मा पववरण सं कलन गररएको छ।बाल न्यायको दृपिले अपराध अनुसन्धानको अवस्था पपहिान गना सवै शजल्ला
प्रहरी कायाालयबाट प्रश्नावली मार्ात जानकारी सं कलन गररएको छ।कानूनको कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका
क्षेत्रका बारे मा पवज्ञहरु सं ग छलर्ल गरी राय सुिाव सं कलन गररएको छ।बाल न्यायको अवधारणालाइा
कायाान्वयनमा ल्याउनका लाधग सम्मानीत सवोच्ि अदालतले गरे का व्याख्या र प्रधतपादन गरे का धसद्धान्तहरु सं कलन
गररएको छ।अध्ययनको क्रममा सं कलन भएका सूिना, जानकारी एवम् पववरण र तथयांकको पवश्लेषण गरी बाल
न्यायको क्षेत्रमा गनुप
ा ने सुधारका क्षेत्रहरु प्रस्ताव गरीी यो प्रधतवेदनको मस्यौदा तयार भएको धथयो ।उक्त मस्यौदा
उपर सरोकारवाला धनकायका पवज्ञहरुको सहभाधगतामा रापिय कायािाला आयोजना गरी पृष्ठपोषण प्राप्त गरी प्रस्तुत
अध्ययनको धनष्कषा र सुिाव पुनरावलोकन गरी प्रस्तुत अध्ययनलाइा अशन्तमरूप प्रदान गररएको छ ।

ु ी अपराध सं पहता, २०७४ तथा र्ौजदारी

प्रस्तुत अध्ययनमा मुलतः बाल बाधलका सम्बन्धी ऐन ,२०७५, मुलक

कसूर (सजाय धनधाारण र कायाान्वयन) ऐन, २०७४ कायाान्वयनमा गनुप

ा ने सं िोधनका लाधग सुिाव प्रस्तुत
गररएको छ। यस्तै सवोच्ि अदालतबाट जारी भएका आदे िहरुको प्रभावकारी कायाान्वयनका लधग अपनाउनु पने
उपायहरु समेत सुिावको रूपमा प्रस्तुत गररएको छ।त्यसैगरी बालन्यायको दृपिले अवलम्बन गररएका नवीन
व्यवस्थाहरुको कायाान्वयनका लाधग आवश्यक पूवााधार पवकास एवम् सं स्थागतक्षमता पवकास लाधग अपनाउनु पने
उपायहरु समेत प्रस्ताव गररएको छ।यो अध्ययन व्यावहाररक अनुसन्धान पवधधको अवलम्बन गरी सरोकारवालाको
बृहत सहभाधगतामा तयार गररएको हुाँदा प्रस्ताव गररएका सुिावहरु कायाान्वयन योग्य रहे को अध्ययन समूहको
अपेक्षा रहेको छ।प्रस्तुत अध्ययनको क्रममा पववरण सूिना उपलब्ध गराइा सहयोग गनुा हुने सबै धनकाय र
पदाधधकारी एवम् पवज्ञहरु प्रधत अध्ययन समूहको तर्ाबाट हार्दाक आभार सपहत धन्यवाद ज्ञापन गदाछु।अध्ययन
समूहमा रही छोटो अवधधमा यो प्रधतवेदन तयार गने कायामा अथक पररश्रम गनुा हुने सबै सदस्यहरुमा हार्दाक
धन्यवाद ज्ञापन गदै समपाणभाव सपहतको रिनात्मक योगदानको उच्ि प्रिं सा गदा छु।प्रधतवेदन भएका त्रुपट
कमीजोरीका लाधग क्षमा यािना गदाछु।प्रस्तुत अध्ययनलाइा यो रूपमा प्रस्तुत गने सम्पादन समूहलाइा पविेष
धन्यवाद छ ।

२०७८ साउन

(श्यामकुमार भट्टराइा)
संयोजक

3
 पररच्छे द एक
प्रारशम्भक

१.१. पृष्ठभूधम

बालबाधलका भन्नाले अठार वषा उमेर पूरा नगरे को व्यशक्त हीुन।1बालबाधलका स्वभावले नै धनदाीोष
हुन्छन् तर पधन जानी नजानी कानूनसाँग पववादमा पने गरे का हुन्छन्।अपराधजन्य काया गरे पधन
उनीहरुको त्यसमा दोष मनसाय तत्व हुाँदैन।उनीहरुलाई सुधार गना सपकन्छ। तर वयस्क सरहको
प्रकृया अपनाइयो भने उनीहरुलाई सुधार गने मान्यताले महत्व नपाउने हुन्छ। पयनै पृष्ठभूधममा
बालबाधलकाहरुले गरे का कानून प्रधतकूलका कायाहरुको अनुसन्धान, अधभयोजन तथा न्याय धनरोपण
प्रपक्रयामा वयस्क सरहको प्रकृयाको अवलम्बन नगरी पृथक प्रकृयाको अवलम्बन गने प्रणाली नै बाल
न्याय प्रणाली हो।

ु
नेपालले सं यक्त रािसं घको बाल अधधकार सम्बन्धी महासशन्ध, १९८९ लाई १४ सेप्टे म्बर, १९९०
(भदौ २९, २०४७) मा अनुमोदन गरे को पधन तीन दिक पूरा भै सकेको छ। उक्त महासशन्धमार्ात
धसशजात दापयत्वलाई व्यवहारमा लागू गना बालबाधलकाको अधधकारको सम्मान, सं रक्षणप्रवद्धान र पररपूधता
गरी बालबाधलकाको सवोत्तम पहत कायम गना पविेष ऐनको रुपमा नेपालमा पपहलो पटक
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ लागू गररएको धथयो। सो ऐन कायाान्वयनका लाधग बालबाधलका
सम्बन्धी धनयमावली, २०५१ समेत लागू गररएको धथयो। यस्तै सोही ऐनले र्दएको अधधकारको प्रयोग
गरी सवाीोच्ि अदालतले बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०६३ समेत जारी गरे को
धथयो।नेपालको अन्तररम सं पवधान, २०६३ मा पपहलो पटक बालबाधलका सम्बन्धी हकलाई मौधलक
हकको रुपमा आत्मसात गररएको धथयो।सो क्रमलाई वतामान सं पवधानले समेत धनरन्तरता र्दएको
छ।वतामान नेपालको सं पवधानमाबालबाधलका सम्बन्धी हक2को व्यवस्था गररएको छ।सं पवधानमा
उशल्लशखत मौधलक हक कायाान्वयनका लाधग ३ वषाधभत्र कानून बनाइने भन्ने सं वैधाधनक बाध्यता तथा
सापवकको बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ मा समयानुकूल पररवतान गनुप
ा ने नयााँ पररवधतात अवस्था
अनुरुप बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ जारी भई कायाान्वयनमा छ। यो ऐन बालबाधलकाको
अधधकार सं रक्षण तथा बाल अनुकूल न्यायको क्षेत्रमा पविेष ऐन हो। सोही ऐनले र्दएको अधधकारको
प्रयोग गरी सवोच्ि अदालतले बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ समेत जारी3
गरे को छ।पररवधतात सन्दभामा ऐनको कायाान्वयनका लाधग बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली भने

1
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०७५ को दर्ा २(ञ)
2
नेपालको सं पवधानको धारा ३९ मा
3
यो धनयमावली धमधत २०७६।२।२० मा नेपाल राजपत्रमा प्रकािन भएको हो।
4
नबनेको हुाँदा बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली, २०५१ नै हाल कायाान्वयनमा छ।बाल न्यायको
सन्दभामा भने बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ अनुरुप नै अनुसन्धान, अधभयोजन
र न्याय धनरोपणका प्रपक्रयाहरु सञ्चाधलत छन्।

छररएर रहेका कानूनहरुलाई सं पहताकरण गने प्रयास स्वरुप नेपालको र्ौजदारी न्याय प्रणालीमा धमधत
ु ी अपराध सं पहता,२०७४, मुलक
२०७५ भदौ १ गतेबाट मुलक ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ र
र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण र कायाान्वयन) ऐन, २०७४ लागू भएका छन्।4 नेपालको सन्दभामा
ु ी अपराध सं पहताले
बालबाधलकाको उमेर १६ वषा रपहआएकोमा त्यसमा २ वषा थप गरी मुलक
बालबाधलकाको उमेर १८ वषा कायम गररर्दयो । बालबाधलकाको उमेर १८ वषा कायम भएसाँगै
बालबाधलका सं लग्न मुद्दा एवम् राज्यको दापयत्वमा स्वभापवक रुपमा बढोत्तरी भएको छ । नेपालको
सं पवधानलेनेपाल सरकारको तर्ाबाट मुद्दा िलाउने वा निलाउने भन्ने कुराको अशन्तम धनणाय गने
अधधकार महान्यायाधधवक्तालाई हुने व्यवस्था गरे को छ।5 महान्यायाधधवक्ताले आर्ूलाई प्राप्त यो
अधधकार मातहतका सरकारी वकीललाई प्रत्यायोजन भएको छ ।6 कानूनको पववादमा परे का
बालबाधलका उपर अपराध अनुसन्धान एवं तहपककातको काया सम्पन्न भई अनुसन्धान प्रधतवेदन प्राप्त
भएपधछ मुद्दा िल्ने वा निल्ने धनणाय गने धसलधसलामा धमधसल अध्ययन गदाा मुद्दा िल्ने दे शखएमा
सम्बशन्धत सरकारी वकीलले अधभयोजन गनुा पने हुन्छ ।

बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५माकानूनको पववादमा परे का बालबाधलकासम्बन्धी मुद्दा हे न ा नेपाल

सरकारले बाल अदालतको स्थापना गना सक्ने व्यवस्था रहे को छ ।7 बाल अदालतको गठन
नभएसम्मका लाधग शजल्ला अदालतमा बाल इजलासको गठन भई बाल इजलासबाट बालबाधलका
सम्बन्धी मुद्दाहरु हे ररएको छ।हाल लागू भै रहेका बाल न्याय प्रणालीसाँग सम्बशन्धत ऐन, धनयमहरुमा
रहेका अनुसन्धान तथा अधभयोजन सम्बन्धी प्रावधानहरुको कायाान्वयनको अवस्था, ती कानूनहरुमा
ा ने समयानुकूल सं िोधन, नयााँ बन्ने कानूनमा समावेि गनुप
गनुप ा ने पक्षहरु, कानून कायाान्वयनमा
व्यवहाररक रुपमा आइपरे का समस्याहरु र धतनको समाधानका उपायहरु, बाल न्यायको प्रवद्धानका
लाधग सवोच्ि अदालतबाट प्रधतपादन भएका धसद्धान्त, धनदे िनात्मक आदे ि र सोको कायाान्वयनको
अवस्थाका सम्बन्धमा यो अध्ययनले मागाशित्र धनधाारण गने छ । यसका साथै बालन्यायका ऐन

4
ु ी सं पहता सम्वन्धी केही नेपाल ऐनलाई सं िोधन गने ऐन,२०७५”ले
धमधत २०७६।०१।०२ मा जारी भएको “मुलक यी कानूनहरुमा
पपहलो पटक तथा “र्ौजदारी कसूर तथा र्ौजदारी कायापवधध सम्बन्धी केही ऐन सं िोधन गने अध्यादे ि, २०७७”ले धमधत
२०७७।०६।१२ मा दोस्रोपटक सं िोधन गरे को छ ।
5
नेपालको सं पवधानको धारा १५८ को उपधारा (२)
ऐ. धाराको उपधारा (७)
6

7
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०७५ को दर्ा ३०
5
कायाान्वयनको प्रभावकाररताका लाधग सरोकारवालाहरुलाइ ध्यानाकषाण गराउन सहजता हुने उद्देश्यका
आधारमा यो अध्ययन गररएको हो ।

१.२. कायादलको गठन र कायाादेिः बालबाधलका सम्बन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था र
सुधारका क्षेत्रहरु पवषयमा अनुसन्धानमूलक अध्ययन गरी एक मपहनाधभत्र अध्ययन प्रधतवेदन तयार गरी प्रस्तुत
गना धनम्न अनुसार कायादल गठन गररएको8 धथयो । सो कायादलको कायाादेि दे हाय अनुसार रहेको छीः

१.२.१ कायादलको गठनः

सं योजक नायब महान्यायाधधवक्ता श्री श्यामकुमार भट्टराई
सदस्यः सहन्यायाधधवक्ता श्री गोपालप्रसाद ररजाल
सदस्यः सहन्यायाधधवक्ता श्री सं जीवराज रे ग्मी
सदस्यः सहन्यायाधधवक्ता श्री लोकराज पराजुली
सदस्य प्रहरी वररष्ठ उपरीीक्षक श्री भीमप्रसाद ढकाल, प्रहरी प्रधान कायाालय
सदस्यः उपन्यायाधधवक्ता श्री प्रकाि गौतम
सदस्यः उपसशिव श्री पपताम्बर भण्डारी, प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रशीपररषदको कायाालय
सदस्यः सहायक न्यायाधधवक्ता श्री शिव वाग्ले
सदस्यः सहायक न्यायाधधवक्ता श्री आश्मा खड्का
१.२.२ कायाादेि
➢ सातवटै प्रदे िबाट बालबाधलका समावेि भएका मुद्दाको अधभयोगपत्र पवद्युतीय माध्यमबाट
शिकाई अधभयोगपत्रको अध्ययन गने।

ु ी अपराध सं पहता र मुलक

➢ अनुसन्धान र अधभयोजनमा सीधमत भई मुलक ु ी र्ौजदारी कायापवधध
सं पहताको कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्रहरुको पपहिान गने

➢ बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्रहरुको पपहिान

गने।

➢ र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐनमा बालबाधलकाको सन्दभामा भएका
व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्रहरु पपहिान गने।

➢ बालबाधलकाको सन्दभामा सवोच्ि अदालतबाट प्रधतपार्दत धसद्धान्त तथा धनदे िनात्मक आदे िको
सवे क्षण गने।

8
धमधत २०७८।०३।०४ मा यो कायादलको गठन गररएको हो ।
6
 ➢ पवज्ञ र सरोकारवाला धनकायका पदाधधकारीको सं लग्नतामा रािी्ररय कायािालाको आयोजना
गने र प्रधतवेदनलाई अशन्तम रुप र्दने।

➢ कायािालाबाट प्राप्त सुिावको आधारमा बाल न्यायको दृपिले सुधार गनुप

ा ने पवषयहरु समावेि
गरी कानूनमा गनुप
ा ने सुधारका लाधग सुिाव प्रस्तुत गने।

१.३. अध्ययनको उद्देश्य

यस अध्ययनले बाल न्यायको दृपिले अपराध अनुसन्धान र अधभयोजनका सबालमा अदालतको दृपिकोण, हाम्रा
कमी कमजोरीहरु र हामीले ध्यान र्दनुपने क्षेत्रहरुको पपहिान गना मद्दत गनेछ । यस्तै अनुसन्धान र
ु ी अपराध सं पहता २०७४, मुलक
अधभयोजनमा सीधमत भई मुलक ु ी र्ौजदारी कायापवधध सींपहता २०७४,
र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐन एवम् बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५, को
कायाान्वयनको अवस्था र बाल न्यायको दृपिले सुधार गनुप
ा ने पवषयहरु पपहिान गना सहयोग पु¥याउने उद्देश्य
राखेको छ।सवाीोच्ि अदालतले पवधभन्न मुद्दा तथा ररट धनवेदनमा बाल न्यायका सन्दभामा अनुसन्धान र
अधभयोजनका सम्बन्धमा गरे का पटप्पणी, धनदे िनात्मक आदे िको अध्ययन गरी ती आदे ि गनुा पने कारण, हाम्रो
भूधमका र कायाान्वयनका सम्बन्धमा यस अध्ययनबाट स्पि हुन सपकन्छ ।

१.४ अध्ययनको पवधध

प्रस्तुत अध्ययनमा दे हायका पवधध अवलम्बन गररएको छः

१.४.१ कानूनको सवेक्षणः बाल न्याय सम्पादनका लाधग जारी भएका सं पहता, ऐन धनयम तथा

धनदे शिकाहरुको अध्ययन गररएको छ। पवधभन्न कानूनमा बाशिएका कानूनी व्यवस्थाहरुको पपहिान
ा ने समयानुकूल सुधारका क्षेत्रहरु पपहिान गररएको छ।
गने, सैद्धाशन्तक रुपमा कानूनमा नै गनुप
१.४.२ प्रश्नावलीः कानून कायाान्वयनमा गनुप
ा ने सुधारका सम्बन्धमा प्रश्नावली तयार गरी ती प्रश्नावलीहरु सबै
शजल्लाबाट मुद्दाको अनुसन्धान तथा अधभयोजन गने अनुसन्धान अधधकृत प्रहरीलाई उपलब्ध गराइ प्राप्त
सूिनाको पवश्लेषण गररएको छ ।

१.४.३ अन्तवातााः बालन्यायको क्षेत्रमा सपक्रय पवज्ञ व्यशक्तत्वहरुसाँग अन्तरवातााको माध्यमबाट

कानूनका सै द्धाशन्तक एवम् व्यीावहाररक पवषयमा सूिना सं कलन गररएको धथयो।
१.४.४ अधभयोगपत्र अध्ययनः बालबाधलका सम्बन्धी मुद्दामा मुद्दा िलाउने गरी धनणाय भई बाल इजलासमा
दायर भएका मुद्दाहरुमध्ये ४६ वटा मुद्दाको धमधसल9 पवद्युतीय माध्यमबाट सं कलन गररएको छ।तत्पश्चात ती
अधभयोगपत्रको अध्ययन गरी पवश्लेषण गररएको छ ।
१.४.५ र्दिान्तरको व्यवस्थाको अध्ययनः नयााँ व्यवस्थाको रुपमा आएको र्दिान्तरणको प्रयोगका सम्बन्धमा
अध्ययन गररएको छ ।

9
यस सम्बन्धी पववरण अनुसूिी १ मा राशखएको छ ।
7
१.४.६ सर ्वोच्ि अदालतबाट भएका आदे िको सवेक्षणः सर ्वोच्ि अदालतबाट बालबाधलका सं लग्न भएका मुद्दा
तथा ररट धनवेदनमा अपराध अनुसन्धान तथा अधभयोजनका सम्बन्धमा भएका प्रकाशित वा अप्रकाशित पटप्पणी,
धनदे िनात्मक आदे िहरुको सं कलन गररएको छ।अपराध अनुसन्धान र अधभयोजनका सम्बन्धमा भएका आदे ि,
धनदे िन, पटप्पणी एवं मागादिान सं कलन गरी त्यसको कायाान्वयनको अवस्था स्पि दे शखने गरी अध्ययन र
पवश्लेषण गररएको छ ।

१.४.७ रािी्ररय कायािालाको आयोजनाः अध्ययनको मस्यौदा तयार भए पधछ सरोकारवाला धनकायका

प्रधतधनधधहरुसाँग अन्तरपक्रया गने र सो कायाक्रमबाट प्राप्त पृष्ठपोषण समेतलाई समावेि गरी रापिय
कायािालाको आयोजना गरी पृष्ठपोषण प्राप्त गरी अध्ययनलाई अशन्तम रुप र्दइएको हो ।10
१.५ पूव ा अध्ययनको समीक्षा
क बाल न्याय तथा बालबाधलकाका लाधग न्याय प्रशिक्षण कायाक्रमको पुनरावलोकन अध्ययन प्रधतवेदन11
रापिय न्यापयक प्रधतष्ठान नेपालबाट २०७२ सालमा बाल न्याय प्रशिक्षणका सहभागीहरुको कायासम्पादनमा
प्रशिक्षणमा समावेि गररएका पवषयहरुको कायाान्वयनको अवस्थाका सम्वन्धमा काठमाडौं उपत्यकाका
काठमाडौं, भक्तपुर र लधलतपुर शजल्ला अदालत, पूवााञ्चलबाट मोरङ्ग, मध्यमाञ्चलबाट धनुषा, पशश्चमाञ्चलबाट
कास्की, मध्यपशश्चमाञ्चलबाट बााँके र सुदरु पशश्चमाञ्चलबाट कैलाली शजल्ला अदालतलाई तथयाङ्क सं कलनका
लाधग नमुना शजल्ला छनौट गरी आ.व. २०६९।०७० र २०७०।०७१ मा भएका बालबाधलका सं लग्न
भएका र बालबाधलका सम्वन्धी नमुनाको रुपमा ियन भएका ४५ वटा र्ौजदारी मुद्धालाई आधार धलई
अध्ययन गररएको धथयो । प्रस्तुत अध्ययनका क्रममा सो अनुसन्धानलाई पधन आधारको रुपमा धलइएको
छ ।

ख र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्थाीः बालबाधलका सम्बन्धी ऐन २०७५ र बाल

न्यायसम्पादन कायापवधध धनयमावली २०७६ ले गरे का र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्थाको कायाान्वयनको
अवस्थाका बारे मा सम्बशन्धत प्रहरी कायाालय र सरकारी वकील कायाालयसाँग समन्वय गरी गरे को पववरण
सं कलन र प्राप्त पववरणको पवश्लेषणले नेपाली समाजमा र्दिान्तरको कानूनी व्यवस्थाको प्रयोगको यथाथाशित्रण
गछा र र्दिान्तरको कानूनी व्यवस्थाको प्रयोगको क्रममा आएका समस्याहरु उपर ध्यानाकषाण गराई
समस्याको समाधान गने महान्यायाधधवक्ताको कायाालयद्वारा र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्थाको कायाान्वयनको
अवस्था का सम्बन्धमा अध्ययन गररएको धथयो।प्रस्तुत अध्ययनका क्रममा सो अनुसन्धानलाई पधन आधारको
रुपमा धलइएको छ ।

10
यस सम्बन्धी पववरण अनुसूिी २ मा राशखएको छ ।
11
बाल न्याय तथा बालबाधलकाका लाधग न्याय प्रशिक्षण कायाक्रमको पुनरावलोकन अध्ययन प्रधतवेदन, २०७४ रापिय न्यापयक
प्रधतष्ठान, काठमाडौं
8
ग= बाल न्याय स्रोत सामग्री,
महान्यायाधधवक्ताको कायाालयद्वारा २०७५ सालमा प्रकाशित यस स्रोत सामग्रीमा बाल न्यायको
क्षेत्रका पवज्ञ व्यशक्तत्वहरुबाट ले शखएको पवधभन्न ५ वटा अनुसन्धानमूलक ले खहरु सं ग्रपहत गररएको
छ। प्रस्तुत अध्ययनका क्रममा सो अनुसन्धानलाई पधन आधारको रुपमा धलइएको छ ।

यसका अधतररक्त अन्य पवधभन्न सन्दभा सामग्रीहरुलाई यस अध्ययनको क्रममा अध्ययन गररएको छ ।सन्दभा
सामग्रीहरुको सूिी अनुसूिी 1 मा राशखएको छ ।

१.६ अध्ययनको सीीमा

प्रस्तुत अध्ययन मुलतः बालन्यायसम्बन्धी कानूनको प्रभावकाररता मूल्यांकनमा केशन्ित रहे को

छ।खासगरी बालबाधलका सं लग्न मुद्दामा अनुसन्धान र अधभयोजनको अवस्थाका सम्बन्धमा मात्र
् तथापप, सवाीोच्ि
प्रस्तुत अध्ययन केशन्ित छ।न्यापयक प्रपक्रयाका बारे मा यहााँ पवश्लेषण गररएको छै न।
अदालतबाट बालन्यायका सन्दभामा भएका कानूनी व्याख्या, धनदे िनात्मक आदे ि र सोको
कायाान्वयनको अवस्थाका बारे मा अध्ययन गररएको छ।प्रस्तुत अध्ययनका लाधग समय सीमा १
मपहनामात्र रहेको हुाँदा सबै शजल्लाहरुको अनुसन्धान र अधभयोजनको अवस्थाका सम्बन्धमा अध्ययन
गना नसपकने हुनाले सबै प्रदे िबाट गरी जम्मा ४६ वटा धमधसल सं कलन गरी पवश्लेषण गररएको
छ ।कानून सुधारतर्ा मुलक
ु ी अपराध सं पहता २०७४, मुलक
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सींपहता २०७४,

र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐन, २०७४ एवम् बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५, मा

केशन्ित भई सुिाव प्रस्तुत गररएको छ।उशल्लशखत कानूनको कायाान्वयन एवम् यसै पवषयमा सवोच्ि
अदालतबाट प्रधतपादन भएका धसद्धान्त तथा धनदे िनको कायाान्वयनका लाधग समेत सुिाव खण्डमा
प्रस्तुत गररएको छ।
१.७ अध्ययनको संरिना
यस अध्ययनमा दे हाय बमोशजम पररच्छे द रहेका छनः
पररच्छे द एकीः प्रारशम्भक
पररच्छे द दुईीः बाल न्यायको सै द्धाशन्तक अवधारणा र कानूनी व्यवस्थाहरु
पररच्छे द तीनः र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था
पररच्छे द िारीः अध्ययनको क्रममा सं कधलत सूिनाहरु र सोको पवश्लेषण(अधभयोगपत्रको अध्ययन,
प्रश्नावली र अन्तरवातााबाट प्राप्त पववरण र तथयांकको)
पररच्छे द पााँिः बाल न्यायका सन्दभामा सवाीोच्ि अदालतदी्वारा प्रधतपार्दत धसद्धान्त र कायाान्वयनको
अवस्था
पररच्छे द छः बाल न्यायका सन्दभामा कानूनमा सुधारका क्षेत्रहरु

9
पररच्छे द सातीः धनष्कषा र सुिावहरु

10
 पररच्छे द - दुई
वाल न्यायको सैद्धाशन्तक अवधारणा र कानूनी व्यवस्था

२.१ बाल न्यायको अवधारणा

बाल दुरािार अथाात बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायासाँग सम्बशन्धत कानूनी प्रकृयाको समग्र पक्ष बाल
न्यायसाँग सम्बशन्धत छ।अपररपक्क अवस्थाका बालबाधलकाले पररणामको अपेक्षा नगरी र्रक ढं गले कसूरजन्य
काया गने भएकाले त्यस्ता कायाको लाधग वयस्क सरह उत्तरदायी बनाउनु हुदैन भन्ने बाल न्यायको
अवधारणागत मान्यता हो।बालबाधलकाबाट भएका कसूरजन्य कायाका लाधग अनौपिाररक प्रकृयाबाट पववाद
समाधान गने, पुनस्थाापना तथा सुधारका उपायहरु अवलम्बन गने, उत्तरदायी बनाउनुपने अवस्थामा अलग्गै
कानूनी प्रकृयाको माध्यमबाट कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान, अधभयोजन गने तथा न्यापयक कारवाही अपनाउने
कुरा बाल न्यायका पवषय हुन।कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकालाई राज्यले अधभभावकत्वको धसद्धान्तका
आधारमा बालमैत्री कानूनको धनमााण गरी बाल न्यायको माध्यमबाट भूधमका धनवााह गनुप
ा दाछ भन्ने अवधारणागत
मान्यता रहेको छ।

बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य काया अथाात कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाको हकमा गररने
अनुसन्धान, अधभयोजन र न्यापयक प्रकृयाको समग्र पक्ष वाल न्यायले समेट्छ।बालबाधलकाले गरे का र्ौजदारी
कायामा बालमैत्री अनुसन्धान कायाधबधध र बाल अनुकूल न्यापयक प्रकृयाको अवलम्बन गने काया बाल न्यायको
आधारभूत पक्ष हो।कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकालाई सुधार गरी समाजमा पुनस्थाापपत गने उद्देश्य
बाल न्यायको आधारभूत पक्ष माधनन्छ।बालबाधलका सम्बन्धी छु ट्टै कानून, अलग कायाधबधध र अदालतको
व्यवस्था बाल न्यायको महत्वपूणा आधार हो।बालबाधलकालाई कसूरको अनुसन्धान वा न्यापयक कारवाहीका
क्रममा थुनामा राख्ने काया अशन्तम पवकल्पको रुपमा मात्र प्रयोग गनुप
ा ने बाल न्यायको आधारभूत धसद्धान्त हो।

बालबाधलकाका अधधकार, तीनको सं रक्षण र सम्बद्धान तथा बाल न्यायका सम्बन्धमा अन्तरापिय कानूनको
रुपमा बाल अधधकार महासशन्ध, १९८९ (Convention on Rights of Child, 1989) रहेको छ।12 बालबाधलकाको
सवोत्तम पहत, दीघाजीवन र पवकास, समानता र बाल सहभाधगता, राज्यको अधभभावकत्व तथा बाल अनुकुल
न्याय जस्ता धसद्धान्तलाई महासशन्धले स्वीकार गरे को छ।बाल न्यायका सम्बन्धमा पक्ष रािहरुको दापयत्व
समेत यस महासशन्धले धनधाारण गरे को छ। र्ौजदारी कानून उल्लं ङ्गन गरे को भधन दोष लगाइएका, अधभयुक्त
बनाइएका वा उल्लं ङ्गन गरे को माधनएका बालबाधलकाहरुका लाधग उपयुक्त हुने खालका कानूनहरु, कायापवधधहरु
र न्यापयक धनकायहरुको स्थापनालाई प्रवाद्धन गनुप
ा ने, बालबाधलकाको न्यूनतम उमेरको हद तोक्ने, न्युनतम हद
मुधनका बालबाधलकाहरुलाई र्ौजदारी कानून उल्लं ङ्गन गना सक्ने क्षमता नभएका भनी अनुमान गररने, उशित र

12
् े म्बर १४ का र्दन
बाल अधधकार र बाल न्यायको क्षेत्रमा महत्वपूण ा दस्तावेज माधनएको यो महासशन्धलाई नेपालले १९९० को सेपट
अनुमोदन गरी पक्ष राि भएको छ।
11
मनाधसव आधारमा न्यापयक कारवाही नगरी अन्य उपायहरु अवलम्बन गररने तथा त्यस्ता उपायहरु मानव
अधधकार र कानूनी सं रक्षणको अनुकूल हुन ु पने लयागत बाल न्याय सम्बन्धी व्यवस्था गरे को पाइन्छ।13

बाल न्यायका क्षेत्रमा जारी र्ौजदारी न्याय प्रणालीमा बालबाधलका सम्बन्धी काया मूलक मागादिान,१९९७ ले
र्ौजदारी दापयत्वको लाधग धनधााररत न्युनतम उमेर नपुगेको बालबाधलकालाई र्ौजदारी अनुसन्धानको पवषय
ु ाई गना बाल अदालतको स्थापना गनुा पने, कसूरको अधभयोग
बनाउन नहुने, राज्यले बालबाधलका उपरको सुनव
लागेका युवा व्यशक्तहरूका लाधग र्दिान्तर वा परम्परागत र्ौजदारी न्याय प्रणालीको वैकशल्पक पहलको
ु राि सं घीय न्यूनतम
पवकास गररनु पने जस्ता व्यवस्था गरे को छ।यसै गरी बाल न्याय प्रिासनका लाधग सं यक्त
मापदण्ड सम्बन्धी बेइशजङ धनयमावली, १९८५ ले कानूनको द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा
धलनासाथ अधभभावकलाई सूिना गने,कानूनसाँग धबवाद परे मा बालबाधलकाको हकमा अनौपिाररक प्रकृया
अपनाउने,अनुसन्धानको क्रममा थुनालाई अशन्तम धबकल्पको रुपमा र सम्भव भए सम्म छोटो अवधधका लाधग
मात्र प्रयोग गने, कानूनसाँग द्धन्दमा परे का बालबाधलकाको मुद्दाको अनुसन्धान कारवाहीमा कनूनी परामिा प्रदान
गने, त्यस्ता कारबाही बालबाधलकाको बाबु,आमा वा अधभभावकको रोहवरमा हुने कुराको सुधनशश्चतता अवलम्वन
गने लगायतका व्यवस्थाहरु गरे को छ।14 पक्ष रािहरुले यी व्यवस्थाहरुको अवलम्बन र कायाान्वयन गनुप
ा ने
हुन्छ।बाल अधधकार सम्बन्धी महासशन्ध लगायतका अन्तारािी्ररय कानूनहरुले बाल न्याय सम्बन्धमा गरे का
व्यवस्थाहरु पक्ष राि भएको नाताले नेपालले पधन पालना गनुप
ा ने दापयत्व रहे अनुसार बालबाधलका सम्बन्धी
ऐन, २०७५ धनमााण गरी कायाान्वयनमा ल्याएको छ।यसअशघ बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ लागू
गररएको धथयो।सो ऐनले बालन्यायको महत्वपूणा मान्यताहरु समावेि गरे को धथयो। बाल अदालतको व्यवस्था,
बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायामा सजाय सम्बन्धी व्यवस्था अनुसन्धान र अधभयोजना सम्बन्धी अलग
ु ी ऐन, दण्डसजायको महलको १ नं ले आठवषा
व्यवस्थाहरु यस ऐनले िुरु गरे को धथयो । उक्त ऐनपूव ा मुलक
मुधनको नाबालकले गरे को कसूरमा खतबात नलाग्ने व्यवस्था गरे को धथयो।साथै आठवषादेशख माधथ र बाह्र
वषाभन्दा कम रहेछ भने धनजलाई कानून बमोशजम जररवाना हुने कुनै अपराध गरे कोमा हप्काई र कैद हुने कुनै
अपराध गरे कोमा कसूर हेरी दुई मपहनासम्म कैद हुने र बाह्र वषा वा सो भन्दा माधथ र सोह्र वषाभन्दा कम
उमेरका नाबालकले कुनै अपराध गरे कोमा उमेर पुगेकालाई हुने सजायको आधा सजाय हुने व्यवस्था गररएको
धथयो।

२.२ सं वैधाधनक तथा कानूनी व्यवस्थाः प्रत्येक बालबालशीकालाई बाल अनकुल नी्यायको हक हुनीे
सं वैधाधनक प्रत्याभूधत गररएको छ।15 बाल अनकुल नी्यायको हक बाल न्याय प्रणालीका आधारभूत
मान्यतासाँग सम्बशन्धत छ।सं पवधानले गरे को बाल अनुकुल न्यायको हकको कायाान्वयन गना बालबाधलका
ाँ
सम्बन्धी कानून जारी भएका छन।यसका अलावा अन्य कायाधबधधगत कानूनहरुले पधन बाल न्यायसग
सम्बशन्धत कानूनी व्यवस्था गरे का छन।

13
ऐ धारा ४०
14
बेइशजङ धनयमावली, १९८५ को धारा ५ धनयम १४ र धनयम १७
15
नेपालको सं पवधानको धारा ३९
12
२.३. बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५
बालबाधलका सम्बन्धी ऐनले बाल न्याय सम्बन्धी महत्वपूणा धसद्धान्त र मान्यतालाई अंधगकार गरे को
छ।बालबाधलकाले गरे को कायामा वयस्क भन्दा कम उत्तरदायी बनाउने, व्यशक्तगत पववरणको गोपधनयताको
राख्ने, पटके सजाय नहुने कुरा, र्दिान्तर र पुनस्थाापपकय न्याय, कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका अथाात
कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाको अनुसन्धान,अधभयोजन र न्यापयक कारवाहीको लाधग बाल न्याय
कायाधबधधको व्यवस्था लगायतका मान्यता समावेि गररएको छ।
२.३.१ कसूरको अनुसन्धान र अधभयोजन सम्बन्धी व्यवस्था
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ तथा बाल न्याय सम्पादन कायाधबधध धनयमावली, २०७६ ले बालबाधलकाले
गरे का कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान र अधभयोजन सम्बन्धमा धनम्न कानूनी व्यवस्था गरे को छ।उक्त कानूनी
व्यवस्थाको पालना र कायाान्वयन अनुसन्धान अधधकारी तथा अधभयोजनकतााले गनुप
ा दाछ।
क. अनुसन्धान गने छु ट्टै एकाई वा तालीम प्राप्त कमािारी हुनपु ने
बालबाधलका उपर आरोप लागेको कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान गना नेपाल सरकारले छु ट्टै एकाई गठन गने
र त्यस्तो एकाई गठन नभएसम्म नेपाल सरकारले शजल्ला प्रहरी कायाालयमा कायारत बाल न्याय सम्बन्धी
तालीम प्राप्त कमािारीलाई तोक्नसक्ने व्यवस्था रहेको छ।16 बालबाधलका उपरको कसूरको अनुसन्धान धबधध र
प्रकृया र्रक हुने र यस सम्बन्धी अनुसन्धान गना छु ट्टै एकाई हुनपु ने र अनुसन्धान अधधकारीले बाल न्याय
सम्बन्धी तालीम धलएको हुनपु ने बाल न्यायको अबधारणालाई यो व्यवस्थाले समेटेको दे शखन्छ।
ख. कसूरको अनुसन्धान र आरोपपत बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलने व्यवस्था
बालबाधलका पवरुद्ध कुनै कसूरजन्य कायाको सूिना प्राप्त भएमा अनुसन्धान अधधकारीले दताा गरी गोप्य तवरबाट
अनुसन्धान प्रारम्भ गनुप
ा दाछ।यसरी अनुसन्धान प्रारम्भ भएको बालबाधलकाको पररियात्मक पववरण गोप्य राखी
सांकेधतक नाम र्दई अनुसन्धान कारबाही अगाधड बढाउनुपदाछ।17 अनुसन्धान तथा धनयन्त्रणमा धलने सम्बन्धी
व्यवस्था अन्तगात धनम्न कायाधबधध अवलम्बन गनुप
ा दाछ।
• अनुसन्धानका लाधग आरोप लागेको बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा नधलई नहुने भएमा मात्र धनयन्त्रणमा
धलने, धनयन्त्रणमा धलएकोमा कुन कसुरको आरोपमा धनयन्त्रणमा धलएको हो सोही व्यहोराको पूजी र्दने,
• धनयन्त्रणमा धलईएको सूिना सम्बशन्धत बालबाधलकाको पररवारको सदस्य, सदस्य नभए सं रक्षक,
सं रक्षक नभए नशजकको नातेदारलाई तोपकएको ढािााँमा र्दने,
• धनयन्त्रणमा राख्न आवश्यक नदे शखएमा पररवारको सदस्य, सं रक्षक वा नशजकको नातेदारलाई शजम्मा
लगाउने,
• प्रहरी कमािारीले प्रहरीको पोसाक नलगाई सादा पोिाक लगाउने,
• बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलनु पदाा सोको कारण खुलाई आफ्नो पररिय र्दई पररिय खुल्ने
कागजात दे खीाउने,

16
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २३
17
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ३
13
 • धनयन्त्रणमा धलईएको बालबाधलकालाई धनजको सं वैधाधनक तथा कानीूनी हकका बारे मा धनजले बुझ्ने
भाषामा जानकारी गराउने,
• बालबाधलकाको बाबु आमा वा कशम्तमा एकजनालाई र बाबु आमा नभए धनजको पररवारको सदस्य वा
सं रक्षकलाई बालबाधलका उपर लागेको आरोपको सम्बन्धमा सूिना र्दने,
• नशजकैको सरकारी अस्पताल वा शिपकत्सकबाट तुरून्तै बालबाधलकाको िारीररक तथा मानधसक
स्वास्थय जााँि गना लगाउने,
• आवश्यकता अनुसार बाल मनोपवज्ञको परामिा वा मनोसामाशजक सहयोग उपलब्ध गराउने,
• समाजसेवीबाट बालवाधलकाको सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन तयार गना लगाउने,
• कुनै धलखत तयार गदाा बालबाधलकाको बाबु आमा भएसम्म दुवै जना वा कशम्तमा एकजना र बाबु
आमा नभए धनजको पररवारको सदस्य वा सं रक्षक, बाल कल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीलाई
रोहवरमा राखी्नपु ने,
• धनयन्त्रणमा धलइएको जानकारी तुरुन्त शजल्ला बाल न्याय सधमधत वा केन्िीय बाल न्याय सधमधतलाई
गराउने,
• धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकालाई बाल अदालतको अनुमधतले एकपटकमा पााँि र्दनमा नबढ्ने गरी
एक्काईस र्दनसम्म मात्र धनगरानी कक्षमा राख्ने,
• छु ट्टै कानून व्यवसायीको सेवा धलएकोमा बाहेक धनःिुल्क कानूनी सहायता प्रदान गने सम्बन्धमा
वैतधनक वपकल वा शजल्ला कानूनी सहायता सधमधत वा सम्बशन्धत बार एकाइलाई जानकारी गराउने,

ग. बालबाधलकालाई सोधपुछ गने कसूरजन्य कायाको आरोपमा धनयन्त्रणमा धलइएको बालबाधलकालाई सोधपुछ
गदाा धनजको बाबु आमा वा सं रक्षक वा बालकल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीको उपशस्थधतमा बालमैत्री
वातावरणमा गनुप
ा दाछ।18 यसबाहेक बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा धनम्न अनुसार गनुप
ा ने व्यवस्था रहेको
छ।19

• बालबाधलका बयान र्दन सक्ने अवस्थामा रहे वा नरहेको एकीन गने,

• धनजको बाबु आमा वा सं रक्षक वा बाल कल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीलाई रोहबरमा राख्ने,
• धनजलाई सोधधएको कुराको उत्तर र्दन सक्ने बालमैत्री वातावरण बनाई सोधपुछ गने,
• कसूरजन्य कायाको आरोपमा बालबाधलकाको पाररवाररक तथा सामाशजक पृष्ठभूधम र अन्य आवश्यक
कुराका सम्बन्धमा सोधपुछ गने,
• धनजले बुझ्ने भाषामा सोधपुछ गने,
• रातको समयमा सोधपुछ नगने, र्दनमा सोधपुछ गदाा एकपटकमा एकघण्टा भन्दा लामो समयसम्म
सोधपुछ नगने,

18
बालबाधलका सम्बन्धी ऐनको दर्ा २१ को उपदर्ा (९)
19
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध) धनयमावलीको धनयम ८
14
 • कसूरमा साधबत हुन प्रेररत नगने,
• सावाजधनक रुपमा सोधपुछ नगने र सोधपुछका लाधग छु ट्टै कोठा वा स्थानको व्यवस्था गने,

घ. धनगरानी कक्षमा राख्ने

कसूरजन्य कायाको आरोपमा धनयन्त्रणमा धलइएको बालबाधलकालाई अनुसन्धान अवधधभर धनगरानी कक्षमा
राख्नुपदाछ।धनगरानी कक्षमा राख्न बाल अदालत वा बाल इजलासको अनुमधत धलनुपदाछ।धनगरानी कक्षको
स्थापना नेपाल सरकारले गनुप
ा ने हुन्छ।यस्तो कक्ष स्थापना नभएसम्म प्रत्येक शजल्ला प्रहरी कायाालयमा अलग्गै
ा दाछ।20 धनगरानी कक्षमा राशखने बालबाधलकाको सहयोगको लाधग पररवारको कुनै
धनगरानी कक्ष व्यवस्था गनुप
सदस्य बस्न िाहेमा समय र िता तोकी बस्न र्दनुपदाछ।यस्तो कक्षमा बालबाधलकाको लाधग आवश्यक
न्युनतम सुपवधाको व्यवस्था गनुप
ा दाछ।21

ङ. गोपधनयता कायम गने

अनुसन्धान अधधकारीले कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका बालबाधलकाको पपहिान गोप्य राख्नुपदाछ।
बालबाधलकाको पपहिान अन्तगात आरोप लागेका बालबाधलकाको नाम, थर, ठे गाना,उमेर,धलङ्ग, पाररवाररक
पृष्ठभूधम, आधथाक शस्थधत, कसूर तथा त्यस सम्बन्धी कारवाही भएको भए सो लगायत बालबाधलकाको पपहिान
खुल्ने पववरण समावेि छन।22 यसरी गोप्य राशखएको पररियात्मक पववरण कानून बमोशजम बाहेक अन्यत्र
प्रयोग गना पाईदै न।पररियात्मक पववरण गोप्य राखी साङ्केधतक नाम र्दई कारबाही गनुप
ा दाछ।

२.३.२ अधभयोजन सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था

बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाको आरोपको लाधग अनुसन्धानबाट आरोपपत बालबाधलका उपर सवुत
प्रमाणका आधारमा प्रिधलत कानून वमोशजम बाल अदालत वा बाल इजलास समक्ष आरोपपत्र पेि गने काया
अधभयोजन हो।बालबाधलका सं लग्न भएका मुद्दामा अधभयोजनको उद्देश्य कसूरजन्य कायामा सं लग्न
बालबाधलकालाई कानूनले धनधाारण गरे बमोशजमको अपराधधक दापयत्व वहन गराउनु भएपधन बालबाधलकाले
गरे को अपराधमा धनजहरुलाई सुधार गरी भपवष्यमा त्यस्ता अपराधको बारे मा कुनै जानकारी नरहोस भन्ने बाल
न्यायको मान्यता रहेको हुाँदा अधभयोजनको उद्देश्य सोही कुरामा केन्िीत हुनपु दाछ।

क बालबाधलका संलग्न कसूरजन्य कायामा अधभयोजन सम्बन्धी धनणाय र मुद्दा दताा

बालबाधलका सं लग्न मुद्दाको अनुसन्धानबाट आरोपपत बालबाधलका उपर मुद्दा िलाउनुपने दे शखएमा अनुसन्धान
अधधकारीले अधभयोजनकताा समक्ष प्रिधलत कानून बमोशजमको ढााँिामा प्रधतवेदन सपहत धमधसल पेि
गनुप
ा दाछ।अनुसन्धान प्रधतवेदन सपहतको धमधसलबाट मुद्दा िलाउनुपने वा नपने धनणाय अधभयोजनकतााले

20
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन २०७५ को दर्ा २२
21
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध) धनयमावलीको धनयम ६
22
बालबाधलका सम्बन्धी ऐनको दर्ा ११ को उपदर्ा (३)
15
गदाछ।मुद्दा िलाउने धनणाय गरे कोमा बाल अदालतमा प्रिधलत कानूनको ढााँिामा अधभयोगपत्र दताा
गनुप ु ाइमा जस्तो पवशिि व्यवस्था बालबाधलका
ा दाछ।23अधभयोजनका सम्बन्धमा अनुसन्धान वा मुद्दाको सुनव
सम्बन्धी कानूनमा रहेको दे शखदै न।अधभयोजनकताा बाल न्याय सम्बन्धी तालीम प्राप्त हुनपु ने, बाल अदालतमा
दायर हुने आरोपपत्र र्रक हुने जस्ता पवषय समावेि रहेको दे शखदै न।

ख अधभयोजन सम्बन्धमा ध्यान र्दनपने कुराहरु

• दिवषा भन्दा कम उमेरको बालबाधलकाले गरे को कायामा कुनै सजाय नहुने र मुद्दा निलाईने हुाँदा
अधभयोजन नगने धनणाय गने,
• दिबषाभन्दा माधथको उमेरको भए बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०७५ को दर्ा ३६ अनुसार उमेरको
आधारमा अधभयोगपत्रमा सजायको दावी धलने,
• अधभयोगपत्रमा बालबाधलकाको व्यशक्तगत पववरणको पपहिानको गोपधनयता कायम गने ,
• ाँ ा त्यस तर्ा दावी नधलने कीुरा,
बालबाधलकालाई पटकेको आधारमा थप सजाय नहुने हुद
• बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाको हकमा प्रशिलत कानूनमा मुद्दा हेने क्षेधत्रधकार जुनसुकै
अदालत वा न्यापयक धनकायमा रहेपधन बालबाधलकाको हकमा बाल अदालतमा नै मुद्दा दायर गने,
• बालबाधलकाको साथमा उमेर पुगेको व्यशक्त समेत कसूरजन्य कायाको प्रधतवादी भएमा बालबाधलकाको
हकमा बाल अदालत वा बाल इजलासमा र उमेर पुगेको व्यशक्तको हकमा प्रिधलत कानून बमोशजम
अलग धमधसल खडा गरी मुद्दा हेने अधधकार क्षेत्र भएको अदालतमा अधभयोगपत्र दायर गने ,
• अधभयोगपत्र दताा गदाा सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन समेत साथै पेि गने,
• ु ाई हुने व्यहोरा उल्लेख गने,
बाल इजलासमा अधभयोगपत्र पेि गररएको व्यहोरा र लगातार सुनव
• बाल अदालतको आदे िले धनगरानी कक्षमा राशखएको आरोपपत बालबाधलकाको हकमा बढीमा २१
र्दनधभत्र अधभयोजन कारवाही सम्बन्धी प्रकृया पूरा गने,
• बालबाधलका पवरुद्ध अधभयोगपत्र दायर भएपधछ त्यस्तो अधभयोगपत्र सम्बशन्धत बालबाधलका वा धनजको
बाबु आमा वा पररवारको सदस्यलाई उपलब्ध गराउने,
• ु ाई हुने हुाँदा सो कुराको
बाल इजलासमा अधभयोगपत्र दायर गने र यस्ता मुद्दा बन्द इजलासबाट सुनव
दावी धलने,
• मुद्दाको अनुसन्धान तथा कारवाहीका क्रममा बालबाधलकाको उमेर १८ बषा पुरा भएपधन त्यस्तो मुद्दा
बाल अदालतबाट नै पकनारा हुने हुाँदा अधभयोजन गदाा सो कुरामा पालना गने,

23
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम १०

16
ग सजाय सम्बन्धी व्यवस्था

बाल न्याय प्रणालीले बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाका लाधग उमेरका आधारमा सजायमा कम
उत्तरदायी बनाउने कुरामा जोड र्दन्छ।बालबाधलका सम्बन्धी ऐनले बालबाधलकालाई हुने सजायको सम्बन्धमा
धनम्न व्यवस्था गरे को छ।अधभयोजन गदाा सजाय सम्बन्धी यो व्यवस्थालाई हेक्का राख्नुपदाछ।

• बालबाधलकाको उमेर दिबषा वा सो भन्दा माधथ र िौध बषाभन्दा कम रहेकोमा जररबाना हुनेमा
े ा कसूरको प्रकृधत हेरी छ मपहनासम्म कैद वा एक बषासम्म बाल
सम्िाई बुिाई छाड्ने र कैद हुनम
सुधार गृहमा राख्ने गरी दावी धलने,
• िौध वषा वा सो भन्दा माधथ र सोह्र बषाभन्दा कम उमेरको भए उमेर पुगेकालाई हुने सजायको आधा
सजाय हुने,
• सोह्र बषा वा सोभन्दा भन्दा माधथ र अठार बषा वा सोभन्दा कम उमेरको भए उमेर पुगेकालाई हुने
सजायको दुई धतहाई सजाय हुने,
• सोह्र वषा पुरा नगरे का बालबाधलकालाई जघन्य, गम्भीर वा पटके कसूर गरे कोमा बाहेक कैद सजाय
नगररने,

घ उमेर कायम गने आधार

बालबाधलकाको उमेर कायम गदाा दे हाय बमोशजमका कुरालाई आधार धलनुपने व्यवस्था रहेको हुाँदा अनुसन्धान
तथा अधभयोजन प्रकृयामा यीी कुरालाई आधार बनाउनुपदाछ।24

• अस्पतालबाट जारी भएको बालबाधलकाको जन्मदताामा उशल्लशखत जन्म धमधत,

• सो नभएमा स्थानीय पंशजकाधधकारीको कायाालयबाट जारर भएको जन्मदताा प्रमाणपत्रमा उल्लेख भएको
जन्म धमधत,

• जन्म दताा प्रमाणपत्र नभएमा पवद्यालयको िाररधत्रक प्रमाणपत्रमा उशल्लशखत जन्म धमधत वा पवद्यालयमा
भनाा हुाँदाका बखत उल्लेख गरे को जन्म धमधत,

• िाररधत्रक प्रमाणपत्र वा पवद्यालयमा भनाा हुाँदाका बखत उल्लेख गरे को जन्म धमधत नभएमा अस्पतालबाट
प्रमाशणत उमेर सम्बन्धी प्रमाणपत्रमा उशल्लशखत धमधत,

• सो पधन नभएमा जन्मकुण्डली, शिना, पटपोट, बालबाधलकाको बाबु आमा, सं रक्षक वा पररवारका अन्य
सदस्यले खुलाई र्दएको उमेर वा यस्तै अन्य सम्बद्ध प्रमाण।

24
बालबाधलकाका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ८३
17
२.३.३ र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्था

कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई औपिाररक न्यापयक प्रकृया भन्दा बापहर लै जाने काया
र्दिान्तर हो।25 बालबाधलका सम्बन्धी ऐनमा र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्था पपहलोपटक गररएको
छ।बालबाधलकाको सवोत्तम पहतका लाधग बाल न्याय प्रणालीमा यो प्रकृया अवलम्बन गररन्छ। अनुसन्धान
अधधकारी सरकारी वकील र बाल अदालतले कसूरमा हुने सजायका आधारमा कसुरजन्य आरोप लागेका
बालबाधलकालाई र्दिान्तर गने धनणाय गना सक्दछन।यस अन्तगात पााँिहजार रुपैयासम्म धबगो भएको वा
दुईहजारसम्म जररबाना वा एकमपहनासम्म कैद हुनसक्ने कसूरमा अनुसन्धान अधधकारीले र्दिान्तरको धनणाय
गनासक्ने व्यवस्था गररएको छ।यसै गरी दिहजार रुपैयासम्म धबगो भएको वा पााँि हजारसम्म जररबाना वा
तीनबषासम्म कैद हुनसक्नेमा सरकारी वकीलले र्दिान्तरको धनणाय गना सक्छ।साथै जधतसुकै धबगो भएको वा
जधतसुकै जररबाना वा तीन बषासम्म कैद हुनसक्नेमा बाल अदालतले र्दिान्तर गनासक्ने व्यवस्था गररएको
छ ।तर तीनबषा वा सो भन्दा बढी कैद सजाय हुने मुद्दामा र्दिान्तर गना सपकदै न।26 र्दिान्तरको व्यवस्था
ाँ ा व्यवस्था हो।यसको कायाान्वयनमा अनुसन्धान अधधकारी, सरकारी वकील र बाल
कानूनमा गररएको नय
अदालत अभ्यस्त हुन आवश्यक हुन्छ।

क. र्दिान्तर गदाा अवलम्बन गररने प्रकृया

र्दिान्तर गदाा बालबाधलकाको इच्छा समेतलाई पविार गरी दे हाय बमोशजमको एक वा एकभन्दा बढी उपयुक्त
प्रकृया अवलम्बन गना सपकन्छ।27

• बालबाधलकालाई पीधडतसाँग मेलधमलाप वा समिदारी कायम गराउने,

• बालबाधलकालाई गल्ती महसुस गना लगाउने,
• बालबाधलका र धनजको पररवारलाई आवश्यक परामिा र्दने,
• बालबाधलकालाई कुनै सामुदापयक सेवामा पठाउने,
• बालबाधलकाको हेरिाह र सं रक्षण गना कुनै सं स्थामा पठाउने,
• बाल कल्याण अधधकारीको सुपरशीवेक्षण र धनदे िनमा रहने गरी बालबाधलकालाई छाड्ने,
• बालबाधलकालाई बाबु आमा, पररवारको अन्य सदस्य वा सं रक्षकको शजम्मा लगाउने,
• बालबाधलकालाई कुनै तालीम वा िैशक्षक कायाक्रममा सहभागी गराउने,
ा ूव ा बाल मनोपवज्ञ र बाल पविेषज्ञबाट बालबाधलकाको
र्दिान्तर गदाा अबधध समेत तोक्नुपदाछ।र्दिान्तर गनुप
िारीररक तथा मानधसक अवस्था रसमाजसेवीबाट बालबाधलकाको आधथाक सांस्कृधतक अवस्था तथा पररवेिको
अध्ययन र पवश्लेषण गना लगाई प्रधतवेदन धलनुपदाछ।आरोपपत बालबाधलकालाई र्दिान्तर गदाा पीधडतलाई भएको
हाधन नोक्सानी बापत क्षधतपुधता र्दने वा वास्तपवक हाधन नोक्सानी भराई र्दन सपकन्छ।र्दिान्तर गररएकोमा

25
ऐ दर्ा २ को खण्ड (ि)
26
ऐ दर्ा २७
27
ऐ दर्ा २९
18
कसूरजन्य काया सम्बन्धी पववाद अन्त हुने र औपिाररक न्यापयक प्रकृया समाप्त भएको माधनन्छ।र्दिान्तर
गररएकोमा सोको जानकारी आफ्नो माधथल्लो धनकाय र बाल अदालतमा र्दनुपदाछ।र्दिान्तर सम्बन्धी प्रकृया र
अभ्यासका सम्बन्धमा पररच्छे द ३ मा पवस्तृत रुपमा अध्ययन गररएको छ।

ु ाइ तथा बाल अदालत गठन सम्बन्धी व्यवस्था

२.३.४ बालबाधलका संलग्न कसूरको सुनव

बाल न्याय प्रणालीले बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाको न्यापयक कारवाही गना अलगै बाल अदालतको
व्यवस्था अपनाउनुपने मान्यता राख्दछ।यसै अन्तगात बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०७५ ले पधन बालबाधलकाले
ु ाइ र पकनारा गना आवश्यक सं ख्यामा नेपाल सरकारले बाल
गरे को कसूरजन्य कायाको िुरु कारबाही, सुनव
अदालत गठन गनासक्ने व्यवस्था गरे को छ।यस प्रकारको व्यवस्था बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०४८ मा पधन
रहेको धथयो।तर बाल अदालत स्थापना हुन सकेन र हालसम्म पधन गठन हुन सकेको छै न।यद्यपी
बालबाधलका सम्बन्धी कानूनमा बाल अदालत गठन नभएसम्म प्रत्येक शजल्ला अदालतमा बाल ईजलाि गठन
गररने व्यवस्था रहेको छ।यसलाई बाल अदालतको पवकल्पको रुपमा तत्कालका लाधग गररएको प्रबन्धका
रुपमा धलन सपकन्छ।यही व्यवस्था अन्तगात प्रत्येक शजल्ला अदालतमा बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य
ु ाई र पकनारा गना बाल इजलास गठन गररएको छ।बाल इजलासमा शजल्ला
कायाको िुरु कारबाही सुनव
न्यायाधीि, समाजसेवी र बालमनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञ गरी धतनजना सदस्य रहने व्यवस्था छ।बाल
इजलासलाई बालबाधलका धबरुद्धका बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ६६ अन्तगात सजाय हुने
कसूर सम्बन्धी मुद्दाको िुरु कारबाही र पकनारा गने अधधकार क्षेत्र समेत रहेको छ।28

ु ाई सम्बन्धी प्रकृया
क सुनव

बाल इजलासले सामुपहक रुपमा अधधकार क्षेत्रको प्रयोग गछा।समाजसेवी वा बाल मनोपवज्ञ उपलब्ध नभएको
ु ाइ र कारबाही गना सक्छन।बाल इजलासले बन्द
वा अनुपशस्थत रहेको अवस्थामा न्यायाधीिले मुद्दाको सुनव
ु ाई गने व्यवस्था छ।यसरी सुनव
इजलासमा मुद्दाको सुनव ाँ ै धनजको बाबु, आमा,
ु ाइ गदाा बालबाधलकासग
पररवारको सदस्य, सं रक्षक वा धनजको कानून व्यवसायी, सरकारी वकील, पीधडत पक्ष र धनजको कानून
व्यवसायी तथा अदालतले अनुमधत र्दएका व्यशक्तलाई मात्र प्रवेि अनुमधत र्दईन्छ।बाल इजलासले
बालबाधलकाको उमेर र धनजको पररपक्वतालाई समेत पविार गरी बालमैत्री वातावरणमा बालबाधलका सं लग्न
ा दाछ।बालबाधलकाको उमेर, पररपक्वता र मनोपवज्ञ सुहाउाँदो व्यवहारलाई बाल मैत्री
मुद्दाको सुनवाइ गनुप
वातावरण माधनएको छ।यसमा बालबाधलकाले बुझ्ने भाषाको प्रयोग, त्रासरपहत वातावरणको धसजाना, आमा, बाबु
वा पररवारको अन्य सदस्य वा सं रक्षकको उपपशस्थधत, बालबाधलकाको वैयशक्तक आवश्यकताको सम्बोधन र
आवश्यकता अनुसार सहजकतााको उपलब्धता लगायतको अवस्था पदाछन।29

28
ऐ. दर्ा ७५
29
ऐ. दर्ा २ (ज)
19
मुद्दा दायर भएको धमधतले एकसय बीस र्दनधभत्र मुद्दाको कारवाही पकनारा गररसक्नुपने हुन्छ।यस्ता मुद्दामा
ु ाइको आधारमा पकनारा गनुप
धनरन्तर सुनव ा ने व्यवस्था छ।30 बाल इजलासले िता तोकी वा नतोकी कसूरको
प्रकृधत वा पररशस्थधत समेतका आधारमा सजाय स्थगन गना वा सजाय स्वरुप अन्य उपयुक्त धनणाय गना
सक्छ।बालबाधलकाको उमेर अठारबषा पूरा भएपधन बाल इजलासले नै त्यस्तो मुद्दाको पकनारा गनुप
ा दाछ।31
बालबाधलकाको धबरुद्ध लगाईएको कसूरजन्य कायाको अधभयोगमा धनजको प्रधतरक्षा गने कानून व्यवसायी धनयुक्त
नभएसम्म बाल अदालतले मुद्दाको कारबाही पकनारा गनुा हुदैन।बालबाधलकाका तर्ाबाट कानून व्यवसायी
धनयुक्त नभएको अवस्थामा बाल अदालतले वैतधनक कानून व्यवसायी वा अन्य कुनै इच्छु क कानून व्यवसायीको
सेवा उपलब्ध गराउने व्यवस्था गनुप ु ाइमा
ा दाछ।32 बालबाधलका धबरुद्धका अधभयोग सम्बन्धी मुद्दाको सुनव
ु ाइको
व्यवसायीको प्रधतधनधधत्वलाई कानूनले अधनवाया कानून मानेको दे शखन्छ।बाल अदालत वा इजलासले सुनव
धसलधसलामा बालबाधलकालाई प्राप्त अधधकारको कायाान्वयन हुने गरी मुद्दाको सुनवाइ गनुप
ा दाछ।यसै गरी
आरोपपत बालबाधलकालाई कसूरजन्य कायाको प्रकृधत र प्राप्त साक्षी प्रमाण सम्बन्धमा जानकारी
ु ाइ गदाा आरोपपत बालबाधलका र उपशस्थत पीधडत पक्षले कुनै कुरा व्यक्त गना वा राख्न िाहेमा
र्दनुपदाछ।सुनव
सोको लाधग बाल अदालतले अवसर र्दनुपदाछ।33

ख पुपक्ष
ा सम्बन्धी व्यवस्था

पुपक्ष
ा का लाधग थुनामा नराख्ने ।धरौटी वा जमानत माग्न नपाईने ।तर भागी जाने वा अन्य कारणले अन्यत्र
राख्न उपयुक्त नहुने आधार भएमा वा तीन वषाभन्दा बढी कैद सजाय हुने कसूरमा प्रमाणबाट कसरदार दे शखएमा
कारण खुलाइ बाल अदालतले बाल सुधार गृहमा राख्ने आदे ि गना सक्छ।यस बाहेकका अन्य अवस्थामा
िाहेका बखत उपशस्थत गराउने ितामा बाबु, आमा वा सं रक्षक वा पररवारका सदस्य वा सं स्थाको शजम्मा
लगाई मुद्दाको कारवाही गनुप
ा दाछ।बाबु आमा वा सं रक्षकको शजम्मामा रहेको अवधधलाई पधन थुनामा रहेको
अवधध मान्नुपने व्याख्या सवोच्ि अदालतले गरे को छ।

ग साक्षी प्रमाण बुझ्ने सम्बन्धी व्यवस्था

बालबाधलका पवरुद्ध लगाइएको अधभयोग खण्डन गने प्रमाण आर्ूसाँग भएमा त्यस्तो प्रमाण बुिी पाउनको लाधग
बाल अदालतसमक्ष जोसुकैले धनवेदन र्दन सक्छ।यसरी धनवेदन प्राप्त भएमा बाल अदालतले त्यस्तो प्रमाण पेि
गना अनुमधत र्दनसक्छ।34 बालबाधलकाले आफ्नो तर्ाबाट आर्ै साक्षी उपशस्थत गराउनको लाधग धनवेदन
र्दएमा बाल अदालतले त्यस्तो साक्षी उपशस्थत गराउन अनुमधत र्दनसक्छ।35

30
ऐ. दर्ा ३७
31
ऐ. दर्ा ३२
32
ऐ.दर्ा ८०
33
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध)धनयमावलीको धनयम २१
34
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध) धनयमावलीको धनयम २२
35
ऐ. धनयम २३
20
समाजसेवी तथा बाल मनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञलाई नेपाल सरकारद्धारा सुपवधा प्रदानः बाल न्याय सम्पादन
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम १५ को उपधनयम (२) मा शजल्ला अदालतबाट धनयुक्त भएका
समाजसेवी तथा बाल मनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञलाई नेपाल सरकारले तोके बमोशजमको सुपवधा शजल्ला
अदालतले उपलब्ध गराउनेछ भन्ने व्यवस्था रहेको छ।बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली २०७६
को धनयम १५ को उपधनयम (२) बमोशजम आधथाक वषा २०७६।०७७ को प्रारम्भदे शख बाल इजलासमा
सदस्यको रुपमा रहने समाजसेवी तथा बाल मनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञलाई धनजहरुले अध्ययन प्रधतवेदन पेि
गरे वापत दे हाय बमोशजमको सुपवधा उपलब्ध गराउने गरी नेपाल सरकार (मशन्त्रपररषद)बाट धमधत
२०७७।०३।१५ मा धनणाय भएको छः
१) बाल पविेषज्ञ तथा समाजसेवीले बाल न्याय सम्पादनको धसलधसलामा कानूनको पववादमा परे का
बालबाधलकाहरुको मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञाधनक पक्षको अध्ययन गरी प्रधतवेदन पेि गने समेतको
कायाको लाधग एकमुि रु. ५,००० प्रदान गने ।
२) बालबाधलका सं लग्न मुद्दाहरुमा सहभागी भै आफ्नो धलशखत राय प्रधतवेदन न्यायाधीि समक्ष पेि गरे
बापत बाल मनोपवज्ञ तथा समाजसेवीहरुलाई प्रधतव्यशक्त मुद्दा रु.५,५०० तथा यातायात खिा वापत रु
५०० सपहत एकमुि रु.६,००० उपलब्ध गराउने ।
२.३.५ सजाय स्थगन वा सजाय स्वरुप अन्य काया गना बाल अदालतले धनणाय गनासक्ने

कसूर ठहर भएका बालबाधलकाको उमेर, धलङ्ग,कसूरको प्रकृधत र पररशस्थधत समेतलाई धबिार गरी बाल
अदालतले िता तोकी वा नतोकी सजाय स्थगन गना वा सजाय स्वरुप धनम्न काया गने धनणाय गना सक्दछ।

• पररवारका सदस्य वा सं रक्षकद्धारा असल मानवीय व्यवहारका सम्बन्धमा बालबाधलकालाई सम्िाउन

तथा बुिाउन लगाउने,
• सेवा प्रदान गने सं स्था वा व्यशक्तबाट बालबाधलकालाई अधभमुखीकरण गराउन लगाउने,
• एकल, सामुपहक वा पाररवाररक मनोसामाशजक परामिा सेवा उपलब्ध गराउने,
• पररवारका कुनै सदस्य, सं रक्षक, पवद्यालय, सेवा प्रदान गने व्यशक्त वा सं स्थाको धनगरानीमा धनधााररत
िताहरु पालना गने गरी धनिाशित अवधधका लाधग उनीहरुसाँगै राख्न लगाउने,
• सेवाको प्रकृधत र अवधध तोकी बालबाधलकाको उमेर सुहाउाँदो सामुदापयक सेवामा पठाउने,
• धनजलाइ भएको सजाय भन्दा बढी अवधध नहुने गरी बाल सुधार गृहमा बस्न लगाउने,

बालबाधलका मध्ये सोह्र बषा उमेर पूरा नभएका बालबाधलकालाई सजाय गदाा जघन्य कसूर,गम्भीर कसूर वा
पटके रुपमा कसूर गरे कोमा बाहेक कैदको सजाय गररनु हुदैन।36 बालबाधलकालाई पटक पटक कसूरजन्य
काया गरे पधन नाबाधलक अवस्थामा गरे को कसूरको गणना नगररने र पटकेको आधारमा थप सजाय नगररने

36
ऐ.दर्ा ३६ को उपदर्ा (७)
21
दर्ा ४१ मा कानूनी व्यवस्था रहेको सन्दभामा पटके रुपमा कसूर गरे कोमा कैद सजाय हुने उशल्लशखत
व्यवस्था अधमल्दो दे शखन्छ।

ु ाइको धसलधसलामा बालबाधलकालाई प्राप्त अधधकार

२.३.६ अनुसन्धान र सुनव

ु ाईको धसलधसलामा प्रिधलत कानूनमा उशल्लशखत अधधकारका

कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान तथा मुद्दाको सुनव
अधतररक्त बालबाधलकालाई धनम्न अधधकार प्राप्त हुन्छन।बाल न्यायको दृपिले यो अधधकारको अलग्गै महत्व
रहने हुाँदा अनुसन्धान, अधभयोजन र सुनव
ु ाईका क्रममा सम्बशन्धत अधधकारीले यी पवषयलाई ध्यान र्दनुपने
हुन्छ।

• आर्ूपवरूद्ध लागेको आरोप, सो उपरको कारबाही, त्यसमा भएको आदे ि वा धनणायको जानकारी धसधै
वा पररवार वा सं रक्षक मार्ात् प्राप्त गने,
• आरोपको प्रधतरक्षाको लाधग तत्काल धनःिुल्क कानूनी सहायता र अन्य आवश्यक सहयोग प्राप्त गने,
• ु ाइ र पकनारा गने,
सक्षम न्यापयक धनकायबाट मुद्दाको कारबाही, सुनव
• बाल न्याय सम्पादनको सबै प्रपक्रयामा आवश्यकतानुसार पररवार वा सं रक्षकको उपशस्थधत माग गने,
• बाल अदालतबाट धछटो र स्वच्छ न्याय प्राप्त गने,
• बाल न्याय सम्पादनको प्रपक्रयामा गोपनीयता प्राप्त गने,
• ु ाइ गने,
बालमैत्री वातावरणमा अनुसन्धान, अधभयोजन र सुनव
• न्यापयक प्रकृयाका हरे क िरणमा सहभाधग हुने र आफ्नो भनाई स्वतन्त्र रुपमा व्यक्त गने,

• ु ाइमा बालबाधलकाले िाहेमा आर्ूसाँगै धनजका बाबु, आमा, सं रक्षक सहभागी गराउने गने,
मुद्दाको सुनव

• पीधडत बालबाधलकाको बाबु, आमा, अधभभावक वा सं रक्षक नै पीडक भएमा बालबाधलकाले िाहेमा
अलग रहन पाउने,

• कसूरजन्य कायाको अधभयोग लागेका बालबाधलकालाई बाल अदालतबाट अन्यथा धनणाय नभएसम्म
धनदोष रहेको माधनने र आफ्नो पवरुद्ध साक्षी हुन कर नलाग्ने,

२.३.७ पुनस्थाापकीय न्याय

बाल न्याय सम्पादन गदाा पुनस्थाापकीय न्यायको मान्यता अनुकूल हुने गरी गनुप
ा ने र यस सम्बन्धी व्यवस्था
तोपकए बमोशजम हुने व्यवस्था बालबाधलका सम्बन्धी ऐनमा गररएको छ।पुनस्थाापकीय न्याय सम्बन्धमा बाल
न्याय काया सम्पादन) कायाधबधध (धनयमावलीी) २०७६ मा केही व्यवस्था गररएको छ।यद्यपी यसको आधार
र प्रपक्रया स्पि रुपमा उल्लेख भएको पाइदै न।सवोच्ि अदालतले बनाएको धनदे शिकामा व्यवस्था भए अनुसार

22
हुने भन्ने उल्लेख रहेको छ।सवोच्ि अदालतलबाट धनदे शिका धनमााण भैसकेको छै न।पुनस्थाापकीय न्याय
सम्बन्धमा बाल न्याय सम्पादन) कायाधबधध (धनयमावली, २०७६ले गरे का व्यवस्था धनम्न रहेका छन।37

• र्दिान्तर गदाा र्ैसला गदाा र सजाय कायाान्वयन गदाा समेत पुनस्थाापकीय न्यायका धसद्धान्तलाई बाल
न्याय प्रणालीको आधारभूत धसद्धान्तको रुपमा अनुसरण गररने,
• बाल न्याय सम्पादन गदाा कसूरजन्य कायाबाट सृशजत आपराधधक दापयत्वको धनधाारण पीधडतको न्याय
पाउने हकको सम्मान र कसूरजन्य कायाबाट प्रभापवत पक्षको समाजमा पुनस्ा थापनाको सुधनशश्चतताको
लाधग उपयुक्त उपायको रुपमा पुनस्थाापकीय न्यायको अवलम्बन गररने,

पुनस्थाापकीय न्यायको अनुसरण गदाा बाल अदालतले दे हायका कुनै वा सवै उपायहरु अवलम्बन गरी आदे ि
र्दन सक्छ।

• पीधडत पीडक धनजहरुको पररवार घटना पश्चात उद्दार एवं उपिारमा सं लग्न व्यशक्त र सहजकताा
समेतको सहभाधगतामा कसूर गदााको पररशस्थधत कारण हुन गएको क्षधत उपिार गदाा लागेको खिा
समेतको पवषयमा छलर्ल गराउने,
• पीधडत र प्रभापवत पक्षलाई पुगेको क्षधतलाई मूल्याकंन गरी क्षधतको रकम यपकन गना सम्भव भएमा
त्यस्तो भराइ र्दने,
• पेिागत काम कारबाही गना नसक्ने गरी पीधडतको क्षमता ह्रास भएको वा धनजको हक लाग्ने सम्पशत्त
हाधन नोक्सानी हुन गएकोमा प्रत्यक्ष हाधन नोक्सानी कसूरदारबाट भराइ र्दने
• आवश्यक दे शखएका अन्य उपयुक्त उपाय अवलम्बन गराउने,

२.३.८ बालसुधार गृह सम्बन्धी व्यवस्था

नेपाल सरकारले कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाको सुधार र पुनस्ा थापना नभएसम्म बालबाधलका राख्ने
प्रयोजनका लाधग आवश्यकता अनुसार बाल सुधार गृह स्थापना गने व्यवस्था रहेको छ।यसका लाधग कुनै
सं स्थाले नेपाल सरकारबाट अनुमधत धलई बाल सुधार गृहको स्थापना गना सक्छ।38

आरोपपत बालबाधलकालाई मुद्दाको पुपक्ष

ा का लाधग र आरोप ठहर भै अदालतबाट तोपकएको सजाय
कायाान्वयनका लाधग बाल अदालत वा इजलासको आदे ि वा धनणाय बमोशजम बाल सुधार गृहमा
राशखन्छ।सजाय ठहर भै कायाान्वयनको क्रममा रहेका बालबाधलकाको उमेर १८ बषा पूरा भएपधन बाल सुधार
गृहमा नै अन्य नाबालकसाँग अलग हुने गरी राख्नुपदाछ।39

ु ी अपराध सं पहता, २०७४

२.४. मुलक

37
धनयमावलीको धनयम २९
38
ऐनको दर्ा ४३
39
ऐनको दर्ा ४३ को उपदर्ा (४)
23
 ु ी अपराध सं पहता, २०७४ ले र्ौजदारी न्यायका धसद्धान्तका रुपमा दि वषा उमेर नपुगेको बालबाधलकाले
मुलक
गरे को कुनै काम कसूर नहुने तर कसै ले बालबाधलकालाई र्काई, धसकाई वा प्रभावमा पारी कुनै कसूर गना
लगाएको रहेछ भने त्यसरी कसूर गना लगाउनेलाई कसूर गरे सरह सजाय हुने व्यवस्था गरे को छ।40 सोही
अनुसार सं पहताको दर्ा ४५ मा बालबाधलकालाई हुने सजाय सम्बन्धी प्रावधान राशखएको छ।बालबाधलका
सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ३६ मा यही व्यवस्था रहेको छ।एउटै पवषयमा सामान्य कानून र पविेष
कानूनमा समान व्यवस्था गररनुपने न्यायोशित आधार दे शखदै न।यसले कायाान्वयनमा पधन कर्ठनाई हुनसक्ने
अवस्था रहन्छ।

ु ी र्ौजदारी कायाधबधध सं पहता, २०७४

२.५. मुलक

यस सं पहताले कसूरको अनुसन्धानका धसलधसलामा आरोपपत बालबाधलकालाई कसूरको प्रकृधत हेरी अनुसन्धान
अधधकारीले थुनामा अनुसन्धान गना मनाधसव दे खेमा सोको कारण खुलाई पिाा खडा गरी ताररखमा राखी
अनुन्धान गना सक्ने व्यवस्था गरे को छ।41 बालबाधलकालाई अशन्तम पवकल्पको रुपमा मात्र थुनामा राख्ने र
कसूरको प्रकृधतका आधारमा थुनामा नराखी अनुसन्धान गने कुरालाई यस व्यवस्थाले जोड र्दएको छ।यसै गरी
बालबाधलकालाई कसूरको सम्बन्धमा सोधपुछ गनुप
ा रे मा धनज रहेबसेको स्थानमा गई गना सपकन्छ भने
बालबाधलकालाई कुनै कागज गराउनुपदाा धनजको सं रक्षकको रोहबरमा गराउनुपने व्यवस्था गररएको
छ।नाबालक भएको कारणले त्यस्तो व्यशक्त प्रहरी वा सरकारी वकील कायाालयमा उपशस्थत हुन नसक्ने भएमा
अनुसन्धान अधधकारीले धनजको बयान कागज वा कुनै धलखत सरकारी वकीलको रोहवरमा श्रव्यदृष्यका साधन
मार्ात अधभले ख गना वा गराउन सक्ने व्यवस्था रहेको छ।42

२.६. र्ौजदारी कसूर) सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन (ऐन, २०७४

यस ऐनले सजाय धनधाारणका सम्बन्धमा गरे को कानूनी व्यवस्था बाल अदालत वा बाल इजलासले अवलम्बन
गनुप
ा ने हुन्छ।

२.६.१ सजाय गदाा पविार गनुपा ने कुराहरु

कुनै कसूरजन्य कायामा आरोपपत बालबाधलकालाई सजाय गदाा बाल अदालतले धनम्न कुराहरु पविार
गनुप
ा दाछ।43

• धनजको सवोत्तम पहत,

• कसूरको गम्भीरता र दोषको मात्रा,

40
ु ी अपराध सं पहता,२०७४ को दर्ा १३ र दर्ा २८
मुलक
41
ु ी र्ौजदारी कायाधबधध सं पहताको दर्ा १४ को उपदर्ा) १० (
मुलक
42
ऐ दर्ा १८४ (ख)
43
र्ौजदारी कसूर सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन ऐन, २०७४ को दर्ा १६
24
 • धनजको व्यशक्तगत पररशस्थधत उमेर शिक्षा पाररवाररक शस्थधत सामाशजक अवस्था कसूरको पकधसम
कसूरबाट पुग्न गएको हाधन,
• पीधडतलाई र्दन प्रस्ताव गररएकको क्षधतपूधता,
• अपराध प्रधतको पश्चाताप,
• असल र उपयोगी जीवन शजउने िाहना,
• जघन्य कसूर, गम्भीर कसूर वा पटके रुपमा कसूर गरे कोमा बाहेक १६ बषा उमेर पूरा नभएका
बालबाधलकालाई कैदको सजाय गना नहुन,े

२.६.२ सजाय धनलम्बन गना सक्ने

एक वषाभन्दा कम कैद सजाय धनधाारण भएको बालबाधलकाको हकमा धनजको उमेर आिरण पविार गरी
कैदमा नराखी भएको कैद तत्काल कायाान्वयन नगरी धनलम्बन गना सपकन्छ।यसरी कैद धनलम्बन गदाा धनजको
उमेर तथा कसूर गदााको पररशस्थधत समेतलाई पविार गरी िता तोकी वा नतोकी पररवारका सदस्य वा
सं रक्षकदी्वारा असल मानवीय व्यवहारका सम्बन्धमा सम्िाउन तथा बुिाउन लगाउने लगायत धनणाय बाल
अदालत वा इजलासले गनासक्ने व्यवस्था गररएको छ।44

नेपालको बालबाधलका सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था हेदाा बालबाधलका सम्बन्धी ऐन २०७५ र बाल न्याय
सम्बन्धी कायाधबधध धनयमावलीमा अन्तरापिय बाल न्याय सम्बन्धी कानूनी प्रावधानहरु धेरै हदसम्म समावेि
गररएको दे शखन्छ भने बाल न्याय सम्बन्धी कानूनी व्यवस्थाहरु समयानुकूल पररमाजान र सुधार हुदै गएको
दे शखन्छ।तथापशी, यसको कायाान्वयनको अवस्थाको अध्ययन गनुप
ा ने र सो आधारमा कानूनी सुधार र
कायाान्वयनमा प्रभावकाररता ल्याउने कुरा धनरन्तर रुपमा हुन जरुरी छ।

44
ऐ दर्ा २४ (५)
25
 पररच्छे द तीन

र्दिान्तरण सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था र यसको कायाान्वयनको अवस्था

३. र्दिान्तरण सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था र यसको कायाान्वयनको अवस्था

३.१ र्दिान्तर सम्बन्धी अवधारणा एवं यसको सैद्धाशन्तक पक्षः

बालन्यायका सन्दभामा कानूनको द्वन्द्वमा परे का बालबाधलका प्रधत हेने दृपिकोण र कानून उल्लङ्घन बापत
दापयत्व धनवााह गराउने पररपाटी र्रक र्रक प्रारूप (Model) बाट प्रभापवत भएको दे शखन्छ। यस्ता प्रारूपमा
न्याय प्रारूप, (Justice Model) जसले कानूनको उल्लङ्घन वापत कानूनी प्रपक्रयाबाट बालबाधलकालाई सजाय
र्दलाउने, कल्याणकारी प्रारूप (Welfare Model), यसमा बालबाधलकाले गने कानून उलङ्घनका काया धनजको
धनयन्त्रण भन्दा बापहरका तत्वबाट हुने भएकाले धनजहरूलाई कानूनी दायरामा नल्याई सापवक कै अवस्थामा
छाधडर्दने भन्ने र अको पुनःस्थापकीय प्रारूप, (Restorative Model) यसमा बालबाधलकाले गरे को कानून
उल्लङ्घनको कायाबाट पीधडतलाई गना गएको असर प्रधतको उत्तरदापयत्व स्वीकार गराउन पीधडतको सं लग्नतामा
मेलधमलाप गराई कानूनी कावााहीबाट र्दिान्तरण गरी पुनःस्थापना गने भन्ने रहेका छन्।यसरी हेदाा र्दिान्तर
बालन्यायका सन्दभामा पवकधसत कल्याणकारी र पुनस्थापकीय प्रारूपबाट प्रभापवत भई पवकास भएको पद्धधत हो
भन्न सपकन्छ।

र्दिान्तर भन्ने िब्दबाटै यसको स्वभापवक अथा बोध हुन्छ; पक, कुनै पधन कायालाई सापवक बमोशजम नगरी
र्रक बाटोबाट गने।अपराध कानून अथाात र्ौजदारी कानूनको मुख्य उद्देश्य कानून धनपषद्ध काया हुन नपाउने
उपाय (Preventive) को अवलम्वन गनुा र कानून उल्लङ्घन भएकोमा सजाय (Punitive) र्दलाई समाजमा
अमनियन कायम गने भन्ने हुन्छ।र्ौजदारी न्याय प्रणाली अन्तगात रहेको बालन्याय प्रणालीमा र्दिान्तर गनुा
भनेको कानूनको उल्लङ्घन गरे का वा कानूनको द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकालाई कानूनी कारबाहीवाट सजाय
नगरी भपवष्यमा कानूनको उल्लङ्घन हुन नपाउने अवस्थाका (Preventive) लाधग अन्य बैकशल्पक बाटो
अपनाउने भन्ने हो।
ु राि सं घीय बाल अधधकार सम्बन्धी महासशन्ध45को धारा ४० (३) मा र्ौजदारी कानून उल्लङ्घन गरे को
सं यक्त
भनी दोष लगाइएका, अधभयुक्त बनाइएका वा उल्लङ्घन गरे को माधनएका बालबाधलकाहरुका लाधग समुशित र
बाञ्छनीय भएको कुनै पधन अवस्थामा यस्ता बालबाधलकाका सम्बन्धमा न्यापयक कारबाही नगरी अन्य काया
गने उपायहरु अबलम्बन गनुप ु रािसं घीय न्यूनतम
ा छा भधनएको छ।त्यसै गरी बाल न्याय प्रिासनका लाधग सं यक्त
मापदण्डको धनयमाबली, १९८५46 जसलाई “बेइशजङ्ग रुल” ले शिधनन्छ को धनयम ११ मा र्दिान्तरका
सम्बन्धमा भधनएको छ;

45
Convention on the Rights of the Child , 1989, https://www.ohchr.org/documents/professionalinterest/crc.pdf
46 United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") 1985,
https://www.ohchr.org/documents/professionalinterest/beijingrules.pdf
26
(१) उपयुक्त भएसम्म सक्षम अधधकारीद्वारा औपिाररक पुपक्ष
ा गने तर्ा नलागी बाल कसूरदारलाई सम्हाल्ने
कुरामा पविार गररनेछ,
(२) मुद्दा हेने प्रहरी, अधभयोजन वा अन्य एजेन्सीलाई आफ्नो कानूनी प्रणाली सो प्रयोजनका लाधग कायम
ु ाईको
गररएका सता र आधार बमोशजम र यस धनयमाबलीमा रहेका धसद्धान्त बमोशजम समेत औपिारीक सुनव
उपिार पवनै धतनका तजपवजमा यस्ता मुद्दा धनप्टारा गना सिक्त तुल्याइने छ,
(३) उपयुक्त सामुदापयक वा अन्य सेवामा पठाउने कुरा समावेि रहेको कुनै पधन र्दिान्तरका लाधग
बालबाधलका वा धनजका आमा वाबु वा सं रक्षकको सहमती िापहनेछ, तर धनवेदन परे मा यसरी मुद्दा पठाउने गरी
भएको धनणाय सक्षम अधधकारीवाट पुनरावलोकन गररने पवषय हुनेछ,
(४) बालबाधलकाका मुद्दाको तजपवशज समाधानलाई सहजता प्रदान गनाका लाधग अस्थायी सुपररवेक्षण तथा मागा
धनदे िन र पीधडतलाई क्षधतपूधता जस्ता सामुदापयक कायाक्रमको व्यवस्था गना प्रयास गररनेछ,
र्दिान्तर बालन्याय प्रणालीमा एउटा स्थापपत प्रणालीको रूपमा पवकशित भएको छ।नेपालमा यस सम्बन्धी
कानूनी व्यवस्था नपवन व्यवस्थाको रूपमा आएको र व्यवहाररक प्रयोग समेत अत्यन्त न्यून रहेको दे शखएको
सन्दभामा यहााँ र्दिान्तर सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था, यस सम्बन्धमा सवोच्ि अदालतले गरे को व्याख्या तथा
धनदे िन, यसको व्यवहाररक प्रयोगको अवस्था र कानूनको प्रभावकारी कायाान्वयनमा दे शखएका समस्याको
पपहिान र धनदानका वारे मा सं शक्षप्त रूपमा ििाा गने प्रयास गररएको छ।

३.२ र्दिान्तरको अथा एवं पररभाषाः

ु राि सं घीय बालकोषले र्दिान्तरको पररभाषा गदै भनेको छः Diversion means channelling children in
सं यक्त
conflict with the law away from judicial proceedings through the development and implementation of
procedures or programmes that enable many - possibly most - to avoid the potential negative effects of
formal judicial proceedings, provided that human rights and legal safeguards are fully respected.47

नेपाल कानूनमा पपहलो पटक बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ ले र्दिान्तरका सम्बन्धमा कानूनी व्यवस्था
गरी “र्दिान्तर” भन्नाले कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका बालबाधलकलाई दर्ा २९ मा उशल्लशखत कुनै
प्रपक्रया अवलम्वन गरी औपिाररक न्यापयक प्रपक्रया भन्दा बापहर लै जाने काया सम्िनु पछा48 भनी पररभाषा
गरे को छ ।

बाल न्याय प्रणालीले र्दिान्तरलाई महत्व र्दएको हुन्छ । र्दिान्तरको कायाक्रममा लधगएको बालकले अपराध
बाहेक जीबनमा अरु पधन पवकल्पहरु रहेछन् भन्ने बुझ्दछ । र्दिान्तरको उद्देश्य बालकलाई कसूरवाट रोक्नु
भएकाले यसले बालबाधलकालाई असल जीवन पवताउने मौका प्रदान गदाछ। कानूनको उल्लङ्घन गना पुगेका
बालबाधलकालाई बैकशल्पक बाटोको माध्यमवाट धनजहरूको सीप र दक्षता वृपद्ध गरी धनजहरूलाई आर्ू
समाजको उपत्पादनिील वा काम लाग्ने व्यशक्त हो भन्ने भावना जागृत गराउने अवसर र्दनु पदाछ भन्ने
पुनस्थाापनाको उद्देश्य र पुनस्थापकीय न्यायको साथाक खोजी भनेको र्दिान्तर हो।औपिाररक न्यापयक

47
www.unicef.org
48
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २ को खण्ड (ि)
27
प्रकृयामा गररने कसूरको अनुसन्धानदे शख र्ैसला कायाान्वयनसम्मका कायापवधधगत प्रकृयामा नलगी
बालबाधलकाको सवोत्तम पहत र पीधडतलाई पना गएको असर न्यूनीकरण गरी पीडकलाई सामाशजक पुनःस्थापना
गने पवषयलाई केन्िपवन्दुमा राखेर कानून र स्थापपत मान्यता अनुरूपका छु ट्टै पवधध र प्रकृयाद्वारा
बालबाधलकालाई धनजले गरे को आफ्नो कृत्यको दापयत्वबोध गराउने बालन्याय प्रणाली अन्तगातको महत्वपूणा
प्रणाली र्दिान्तर प्रणाली हो।तर, सबै खाले कानून उल्लङ्घनका घटनामा र्दिान्तर गना सपकदै न । र्दिान्तरको
कानूनी आधार र औशित्य हुनपु दाछ ।

३.३ र्दिान्तर सम्बन्धी अन्य दे िको अभ्यासः

बालबाधलका कानूनको द्वन्द्वमा परे को अवस्थामा वयस्क न्याय प्रणालीभन्दा र्रक पकधसमले बालबाधलकाको
सबोत्तम पहत कायम हुने गरी बालन्याय प्रणाली अपनाउनु पदाछ भन्ने कुरामा पवश्वका जुनसुकै दे िहरू पधन
सिेत छन् । बाल अधधकार महासशन्धलाई अनुमोदन नगरे को दे ि अमेररकामा समेत राज्यका कानूनले धनधाारण
गरे का अपराधहरूमा, अधभयोजनकताा वा न्यायाधीिले धसर्ाररस गरे का मुद्दाहरू छु ट्टै बाल अदालतवाट मुद्दाको
ु ाइ गररने व्यवस्था छ।49 भारतमा कानूनको द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकाको लाधग मशजिेट, न्यायाधीि र
सुनव
समाजकल्याण पविेषज्ञको प्यानल रहने छु ट्टै पकिोर अदालतको व्यवस्था छ50। तथापप, भारतमा १६ बषा
भन्दा माधथका बालबाधलकाको हकमा कानूनले धनधाारण गरे का जघन्य अपराधहरूमा भने वयस्कको रूपमा
अधभयोजन गना सपकने व्यवस्था रहेको दे शखन्छ।51त्यसै गरी वेलायतमा समेत सामान्यतया कानूनको पववादमा
ु ाई युवा अदालतबाट हुने गदाछ।52 कानूनको द्वन्द्वमा परे का
परे का बालबाधलकाका लाधग मुद्दाको सुनव
बालबाधलकालाई औपिाररक न्याय प्रकृया नगरी र्दिान्तर गने व्यवस्था धेरै दे िमा सुष्पष्ठ रूपमा भए गरे को
दे शखदै न। र्दिान्तर सम्बन्धी अन्य केही दे िका सर्ल अभ्यास सं शक्षप्तमा उल्लेख गररएको छः

(क) दशक्षण अपिकाः यहााँ बाल न्याय ऐन,२००८53 र्दिान्तर गने प्रयोजनका लाधग अपराधलाई साना,
जघन्य र अधत जघन्य गरी वगीकरण गरी साना र जघन्य अपराधमा अधभयोजनकताा र अधत जघन्य
अपराधमा Director of Prosecution ले आर्ै वा पयनको धनवेदन बमोशजम बाल न्याय अदालतले
र्दिान्तर गने व्यवस्था छ। ऐन को पररच्छे द ६ र ८ मा र्दिान्तर सम्वन्धी व्यवस्था छ ।
(ख) भारतः भारतमा बाल न्याय ऐन, २०१5 Juvenile Justice (care and protection of children) Act
2015)54 मा र्दिान्तर सम्बन्धी छु ट्टै व्यवस्था नभएता पधन र्दिान्तरको धसद्धान्त अपनाएर कानूनको
ाँ बालबाधलका वा समग्रमा समाजको
द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकासग पहतमा असर नपरे सम्म न्यापयक
कायावाही नगरी अन्य कारबाहीवाटै समस्याको समाधान गररने व्यवस्था छ। र्दिान्तर बाल न्याय
बोडा वा बाल अदालतले गना सक्ने, र्दिान्तरको धसर्ाररस बाल न्याय बोडाले बालबाधलकाको उमेर र

49
See Such provisions have been incorporated in the US Juvenile Justice and Delinquency Prevention Act and other state laws.
50
See Juvenile Justice (Care and Protection of Children) Act, 2015
51 See Juvenile Justice (Care and Protection of Children) Act, 2015
52 See Crime and Disorder Act, 1998
53 बबस्ततृ जानकारीका लागि हे ननह ु ोस ् https://www.justice.gov.za/legislation/acts/2008-075_childjustice.pdf
54 https://legislative.gov.in/sites/default/files/A2016-2_0.pdf
28
 अपराध गना सक्ने क्षमतालाई ध्यानमा राखेर गने र र्दिान्तर नगने धसर्ाररस उपर बाल अदालतले
उपयुक्त ठानेमा र्दिान्तरको आदे ि र्दन सक्ने आर्द व्यवस्था छन्।
(ग) अन्य दे िः माशल्दप्सको बालन्याय ऐन, २०१९ ले बालबाधलकालाई मुद्दा िलाउने पवकल्पको रूपमा
उपयुक्त भएसम्म र्दिान्तरको प्रयोगलाई स्पि प्राथधमकता र्दन्छ55 अर्गाधनस्तानको कानून अनुसार
र्दिान्तर) जररवाना हुने खालका (साना अपराधका लाधग मात्र उपलब्ध छ56 ।
पापकस्तानको बाल न्याय ऐनले १६ वषा भन्दा कम उमेरका बाधलकालाई मुद्दा िलाउने पवकल्पको
रूपमा र्दिान्तर गना सपकन्छ57 । यहााँ प्रहरीले अनुसन्धानको कुनै पधन िरणमा र्दिान्तरको प्रयोग
गना सक्दछ भने अधभयोजनकताा र अदालतले मुद्दाको प्रपक्रयामा मात्र र्दिान्तर प्रयोग गना
सक्दछ।श्रीलं कामा र्दिान्तर सम्बन्धीी स्पि कानून छै न, यद्यपप मध्यस्थता बोडा ऐनले साना िोरीको
आरोपमा वैकशल्पक पववाद समाधान प्रणाली अपनाउने सक्दछ58। अशस्ियाको राज्यहरुमा छु ट्टाछु ट्टै
बाल न्याय ऐन लागू छन् । समग्रमा हेदाा अधभयोजकतााले पााँि बषाभन्दा बढी कैद सजाय भएको
ु राज्य अमेररकामा राज्य अनुसार र्दिान्तर
मुद्दामा र्दिान्तर गना सक्ने व्यवस्था रहेको छ59। सं यक्त
सम्बन्धीी धनयम र्रक-र्रक छन् । र्दिान्तर पूणरु
ा पमा वा धेरै हदसम्म अधभयोजनकतााको
स्वपववेकीीय अधधकारको रुपमा प्रयोग हुने दे शखन्छ ।

३.४ र्दिान्तर सम्बन्धी नेपाल कानूनः

बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ जारी हुन ु अधध नेपालमा र्दिान्तर सम्बन्धी स्पि कानूनी व्यवस्था
दे शखदै न।मुद्दा माधमलाको सन्दभामा नाबालकसाँग कागज गराउनुपदाा सं रक्षक वा हकवालाको रोहवर आवश्यक
हुन60
े , मुद्दाको पुपक्ष
ा गदाा कारागारमा राख्न नहुने61, बालबाधलकालाई सजाय गदाा बयस्कलाई भन्दा कम सजाय
हुन62
े , बालबाधलका सं लग्न कसूरको अनुसन्धान गदाा पहरासतमा नराखी बालसुधार गृह वा अधभभावकको शजम्मा
लगाउने वा धनधााररत सजाय स्थगन गना सपकने63, जस्ता कानूनी व्यवस्था एवं सवोच्ि अदालतले मुद्दाको
रोहमा प्रधतपादन गरे का वा जारी गरे का आदे ि64वाट र्दिान्तरको छनक भने पाईन्छ।
नेपालको सं पवधानको धारा ३९ ले बालबाधलकाको हकलाई मौधलक हकको रुपमा मान्यता र्दई धारा ३९को
उपधारा (८) ले प्रत्येक बालबाधलकालाई बाल अनुकूल न्यायको हक हुनेछ भन्ने पवषय समावेि गरी बाल
न्यायमा र्दिान्तर सम्बन्धी अवधारणालाई अवलम्वन गना र्दिाधनदे ि गरे को छ।बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,

55 See: United Nations Children’s Fund, The Legal Framework for Child Protection in South Asia, UNICEF, Kathmandu, 2020
56 See: United Nations Children’s Fund, The Legal Framework for Child Protection in South Asia, UNICEF, Kathmandu, 2020.
57
See: United Nations Children’s Fund, The Legal Framework for Child Protection in South Asia, UNICEF, Kathmandu, 2020.
58 See: United Nations Children’s Fund, The Legal Framework for Child Protection in South Asia, UNICEF, Kathmandu, 2020.
59 See: Jugendgerichtsgesetz 1988, Jugendwohlfahrtsgesetz 1989
60
मुलकु ी ऐन, २०२०, अदालधत बन्दोबस्तको २४ नं.
61
बब्लु गोधडयाका हकमा आशिष अधधकारी पवरुद्ध श्री ५ को सरकार, गृह मन्त्रालय समेत, २०५७ सालको ररट नं . ३३९० आदे ि
धमधत २०५७।१२।२, २०५७ को ररट नं . ३६८५ लगायत ।
62
ु ी ऐन, २०२०को दण्ड सजायको महलको १ नं., बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ११ ।
साधबक मुलक
63
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ५०
64
यस सम्बन्धमा प्रकरण ४.४ मा उल्लेख गररएको छ।
29
२०७५को दर्ा २७ ले बालबाधलकाको सबोत्तम पहतका लाधग र्दिान्तर गना मनाशिब दे खेमा पााँि हजार
रूपैयााँसम्म धबगो भएको वा दुई हजार रुपैयााँसम्म जररबाना वा एक मपहनासम्म कैद हुन सक्ने कसूरमा
अनुसन्धान अधधकारीले , दि हजार रूपैयााँसम्म धबगो भएको वा पााँि हजार रूपैयााँसम्म जररबाना वा तीन
वषासम्म कैद हुन सक्ने कसूरमा सरकारी वकीलले र जधतसुकै धबगो भएको वा जधतसुकै जररबाना हुने वा
तीन बषासम्म कैद हुन सक्ने कसूरमा बाल अदालतले र्दिान्तर गना सक्ने व्यवस्था गरे को छ।प्रिधलत
ा ने कुराहरू) समेत
कानूनले र्दिान्तर गने कायालाई खुला रूपमा नछाडीी कानूनले धनशश्चत िता65(पविार गनुप
धनधाारण गरे को छ; जस अनुसार र्दिान्तर गदााः
बालबाधलकाले कसूरजन्य काया गरे को स्वीकार गरे को, सम्बशन्धत बालबाधलका, धनजको बाबु, आमा र बाबु
आमा नभए पररवारका अन्य सदस्य वा सं रक्षकको सहमधत भएको, पीधडत पक्षको यथासम्भव पुनस्थाापना हुने
गरी धनजको सहमधत प्राप्त भएको र कसूरजन्य कायाको प्रकृधत र सो काया गदााको पररशस्थधत, घटनाको
गाम्भीयाता, बालबाधलकाको उमेर, पररपक्वता र बौपद्धक स्तर, पाररवाररक वातावरण तथा पीधडतलाई पुगेको क्षधत
र धनजको पुनस्थाापनालाई आधार धलनु पने हुन्छ ।
त्यसै गरी कानून66ले र्दिान्तर गदाा अवलम्बन गररने प्रपक्रयाका बारे मा पधन दे हाय बमोशजम व्यवस्था गरे को
छ। र्दिान्तर गदाा बालबाधलकाको इच्छा समेतलाई पविार गरी दे हाय बमोशजमको एक वा एकभन्दा बढी
उपयुक्त प्रपक्रया अवलम्बन गनुप
ा दाछ: –
(क) बालबाधलकालाई पीधडतसाँग मेलधमलाप वा समिदारी कायम गराउने,
(ख) बालबाधलकालाई गल्ती महसूस गना लगाउने,
(ग) बालबाधलका र धनजको पररवारलाई आवश्यक परामिा र्दने,
(घ) बालबाधलकालाई कुनै सामुदापयक सेवामा पठाउने,
(ङ) बालबाधलकाको हेरिाह र सं रक्षण गना कुनै सं स्थामा पठाउने,
(ि) बाल कल्याण अधधकारीको सुपररवेक्षण र धनदे िनमा रहने गरी बालबाधलकालाई छाड्ने,
(छ) बालबाधलकालाई बाबु, आमा, पररवारको अन्य सदस्य वा सं रक्षकको शजम्मा लगाउने,
(ज) बालबाधलकालाई कुनै तालीम वा िैशक्षक कायाक्रममा सहभागी गराउने।
(ि) माथी खण्ड (घ), (ङ), (ि), (छ) र (ज) बमोशजमको कुनै प्रपक्रया अवलम्बन गरी र्दिान्तर
गदाा अवधध समेत तोक्नु पने तापक कसूरजन्य काया गरे बापत बालबाधलकालाई हुन सक्ने
अधधकतम सजायभन्दा बढी अवधध हुने गरी र्दिान्तर हुन नपाओस् ।
(ञ) अनुसन्धान अधधकारी वा सरकारी वकीलले बालबाधलकालाई र्दिान्तर गनुा अशघ बाल मनोपवज्ञ
र बाल पविेषज्ञबाट बालबाधलकाको िारीररक तथा मानधसक अवस्था र समाजसेवीबाट
बालबाधलकाको आधथाक, सांस्कृधतक अवस्था तथा पररवेिको अध्ययन र पवश्लेषण गना लगाई

65
ाु ोस् बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २८
हेनह
66
ऐजन दर्ा २९ ।
30
 प्रधतवेदन धलनु पने र र्दिान्तर गरे को जानकारी आफ्नो माधथल्लो धनकाय र बाल अदालतलाई
र्दनु पने व्यवस्था समेत छ।
कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका बालबाधलकालाई र्दिान्तर गररएमा त्यस्तो पववादको अन्त्य हुनछ
े र सोको
औपिाररक न्यापयक प्रपक्रया समाप्त भएको माधनन्छ। र्दिान्तर गने अनुसन्धान अधधकारी, सरकारी वकील वा
बाल अदालतले र्दिान्तर गररएको बालबाधलका र्दिान्तर प्रपक्रयामा धनरन्तर रूपमा सहभागी भए नभएको
कुराको अनुगमन प्रोवेिन अधधकारी मार्ात् गने व्यवस्था धमलाउनु पदाछ।बालबाधलकालाई र्दिान्तर गदाा
पीधडतलाई भएको हाधन नोक्सानी बापत समेत पविार गनुप
ा ने हुन्छ, यसमा पीधडतलाई क्षधतपूधता र्दने वा
वास्तपवक हाधन नोक्सानी भराई र्दने, कसूरजन्य कायाबाट प्राप्त सम्पशत्त, मुनार्ा वा सामग्री सम्बशन्धत धनीलाई
पर्ताा गना लगाउने समेतका काया पदाछन् ।

सवोच्ि अदालतबाट जारी भएको बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ ले समेत र्दिान्तर
सम्बन्धी ऐनका व्यवस्थालाई केपह प्रि पाने काया भने गरे को छ। सो धनयमावलीको धनयम धनयम ९ ले
कसूरजन्य कायाको अधभयोगमा अनुसन्धान वा अधभयोजनको क्रममा बालबाधलकाको सवोत्तम पहतको लाधग
कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई ऐनको दर्ा २७ को उपदर्ा (१) को खण्ड (क) वा
(ख) बमोशजम र्दिान्तर गना सपकने अवस्था भएमा अनुसन्धान अधधकारी वा सरकारी वपकलले ऐनको दर्ा
२९ को उपदर्ा (४) बमोशजम बालबाधलकाको आधथाक, सांस्कृधतक अवस्था तथा पररवेिको अध्ययन र
पवश्लेषण गना लगाइ प्रधतवेदन धलई प्राप्त प्रधतवेदन तथा ऐनको दर्ा २८ मा उशल्लशखत अवस्था पविार गरी
दर्ा २७ को उपदर्ा (१) को खण्ड (क) बमोशजम र्दिान्तर गने अवस्था भएमा र्दिान्तर गने धनणाय गना
सपकन्छ।

यसरी अनुसन्धान अधधकारीले गरे को र्दिान्तरको धनणायको जानकारी बाल कल्याण सधमधत, सरकारी वकील र
बाल अदालतलाई र्दनु पने हुन्छ।सामुदापयक सेवामा पठाउने गरी र्दिान्तरको धनणाय गदाा भने सोह्र बषा पूरा
भएका बालबाधलकालाई मात्र पठाउनु पनेछ । सामुदापयक सेवामा पठाउाँदा बालबाधलकालाई अध्ययन गने,
पवद्यालयको सरसर्ाई गने, धाधमाक स्थलहरूमा आउने श्रद्धालुहरूलाई सहयोग गने, बृद्धाश्रममा गई बृद्धबृद्धालाई
सहयोग गने जस्ता काममा लगाउने धनणाय गना सपकनेछ। तर त्यस्तो काममा लगाउाँदा दै धनक दुई घण्टा भन्दा
बढी वा सामुदापयक सेवाको अवधधभर एक सय घण्टाभन्दा बढी काममा लगाउने गरी धनणाय गना हुाँदैन ।त्यसै
गरी र्दिान्तर गरी बालबाधलकालाई बाल कल्याण अधधकारीको सुपरशीवेक्षण र धनदे िनमा रहने गरी छाड्दा
आवश्यक िताहरूसमेत तोकी सम्बशन्धत बाल कल्याण अधधकारीवाट त्यसको पालना भए नभएको सुपररवेक्षण
गने व्यवस्था धमलाउनु पदाछ।बालबाधलकालाई बाबु, आमा, पररवारको अन्य सदस्य वा सं रक्षकको शजम्मा
लगाउाँदा बालबाधलकाले गना हुने र नहुने कुराहरू खुलाइ सहमधतको कागज गराउनु पदाछ।

अदालतले गने र्दिान्तरका सम्बन्धमा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावलीले दे हाय बमोशजम व्यवस्था
गरे को छः

31
बाल अदालतले ऐनको दर्ा २७ बमोशजम कसूरजन्य कायाको अधभयोग लागेको बालबाधलकाको सवोत्तम
पहतको लाधग र्दिान्तर गना मनाधसब दे खेमा मुद्दाको कारबाही जुनसुकै अवस्थामा रहेको भएपधन ऐनको दर्ा
२८ को अवस्था पविार गरी दर्ा २९ को कुनै प्रपक्रया अवलम्बन गने गरी अनुसूिी -७ बमोशजमको ढााँिामा
र्दिान्तरको धनणाय गना सक्नेछ।यसरी र्दिान्तर गने धनणाय गदाा त्यसको आधार, कारण तथा र्दिान्तरको
प्रपक्रया, पीधडतलाई भएको हाधन नोक्सानी बापतको क्षधतपूधता, र्दिान्तर गररएको बालबाधलका र्दिान्तर प्रपक्रयामा
धनरन्तर रहे नरहेको अनुगमन गने प्रपक्रया खुलाइ धनयम ९ को उपधनयम (५), (७) र (९) को व्यबस्थाको
अधीनमा रही धनणाय गनुा पनेछ।

३.५ र्दिान्तरणका र्दिामा सवोच्ि अदालत

प्रिधलत कानूनले र्दिान्तर सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था गनुा अशघ नै पधन सवोच्ि अदालतले पवधभन्न मुद्दामा जारी
गरे का आदे ि एवं धनदे िनहरूबाट र्दिान्तरको कायामा महत्वपूणा योगदान पुगेको छ।केही महत्वपूणा
धसद्धान्तको सारसं क्षेप उल्लेख गररएकोछः
• बाल न्याय प्रणालीमा परम्परागत र्ौजदारी न्याय प्रणालीभन्दा र्रक र पवशिि प्रकारका
धसद्धान्तहरू छन् । बाल न्यायका आधारभूत मान्यताहरूलाई नजरअन्दाज गरे र र्ौजदारी न्यायका
सामान्य मान्यताहरूकै मापदण्डअनुसार हेने गररयो भने बाल न्यायका उद्देश्य, मान्यता र हाधसल गना
खोशजएका अधभि पूरा हुन सक्दै नन् । सजाय स्थगनको सन्दभामा समेत यो कुरा पविारणीय बन्ने।
बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ५०(२) को प्रावधानलाई दर्ा १२ को सापेक्षतामा
हेदाा सजाय स्थधगत गररएकोमा सोही बालकले एक वषा नाघेपधछ अन्य कुनै कसुर गरे बापत दोषी
ठहरी कैदको सजाय पाएमा पधन पपहले ठहर भएको कैद सजाय (स्थधगत भई एक वषाको अवधध
नाघेपधछ कसुर गरे को अवस्थामा) कायाान्वयन गनुा पदै न, पटके पधन कायम हुाँदैन; त्यसप्रकारको
कैदको लगत सदाका लाधग कट्टा गनुा पने दे शखने ।
कैद स्थधगत भई एक वषाको अवधध नाशघसकेको दे शखाँदा धनज प्रधतवादीको अपहले उमेर पुगेको
(अपहले बाधलग भएको) कारणबाट सो सजाय असुल गनुप
ा छा भन्नु बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८
को दर्ा १२ तथा दर्ा ५० को उपदर्ा (२) समेतको प्रधतकूल हुन जान्छ । त्यसै ले स्थधगत
गररएको सजाय अब असुल (कायाान्वयन) गने सम्बन्धमा कुनै बेहोरा उल्लेख नगरी भएको
पुनरावेदन अदालतको र्ैसला कानून एवम् बाल न्यायका मान्यता अनुकूल नै दे शखन आउने67 ।
• धरौट माग गनुा र धरौट र्दन नसक्दा थुनामा पठाउनु धनरोधात्मक दण्डको अवधारणालाई
ु ाइको
आत्मसात् गनुा र सुधारात्मक अवधारणालाई इन्कार गनुा हो । धरौट माग्नु पधन मुद्दा सुनव
क्रममा ठहरे बमोशजम हुने आधथाक दण्डको रूपमा धलइने पूवि
ा ताको एउटा रूप हो । बालकको
हकमा यस्तो िताद्वारा बाध्यकारी धनयमनधभत्र पारी दण्डद्वारा अधभप्रेररत भई धरौट माग्ने काया
बालअधधकार सम्बन्धी महासशन्ध, १९८९ को धारा ४० समेतको अनुकूल नहुन।
े

67
रामुको जाहेरीले नेपाल सरकार पवरूद्ध कुमारप्रसाद, ने.का.प. २०७५ अं क ११ धनणाय नं. १०१२७
32
 बालबाधलकाले गना पुगेको कुनै पधन कसूरजन्य कायामा धनजको उमेरले नै दोषी मनोभावनाको कुनै
भूधमका नरहने हुाँदा त्यस्तो बालपवज्याइप्रधत धतनीहरूलाई सजायमुखीकरण गनुभ
ा न्दा
सामाशजकीकरणमुखी गनुा नै राज्यको प्रमुख दापयत्त्व हुने ।
तोपकएको सजायसमेत स्थगन हुने वा भोग्न नपने गरी धनणायाधधकारीले धनणाय गना सक्ने अवस्थामा
बालकलाई पूवि
ा ताको रूपमा धरौटी मागी धरौटी र्दन नसकेबाट धरौटीको पवकल्पको रूपमा
थुनालाई धलएको काया नेपाल पक्ष भएको बालबाधलकासम्बन्धी महासशन्ध १९८९ को धारा ३(१)
३७(ख) र ४०(१) र बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ११ र ५० समेतपवपरीत
दे शखने68, ।

• कुनै कसुरको अधभयोग लागी मुद्दाको तहपककात वा पुपक्ष

ा को धनधमत्त प्रिधलत कानुन बमोशजम
ु ी
थुनामा बस्नपने बालकलाई बाल सुधार गृहमा राशखने स्पि व्यवस्था भइरहेको दे शखएकाले मुलक
ऐन अ.बं. को ११८ (२) बमोशजम पुपक्ष
ा का लाधग कारागार िाखामा थुनामा राख्ने गरे को आदे ि
ाँ ा बदर भै बन्दी प्रत्यक्षीकरणको
र सो आदे िलाई सदर गरे को आदे ि समेत कानुन सम्मत नदे शखद
आदे िद्वारा धनज बव्लु गोडीया कारागाराबीाट मुक्त हुन69
े , अरु बयस्क साथमा कारागारमा
ाँ ा वालाबाधलका सम्बन्धीी ऐन, २०४८ को दर्ा
बालबाधलकालाई थुना वा कैदमा राख्न नधमल्ने हुद
४२(१) बमोशजम बालसुधार गृह स्थापना गरी सुधारगृहमा राख्नु पने70।

• केवल माग भएको धरौटी रकम राख्न नसकेको हुदा थुनामा बस्नु परे को दे शखन्छ । धरौट राख्न
माग गरे को रकम बुिाउने है धसयत भएको भए उसले थुनामा बस्न नपने रहेछ । यसरी
रू.४००००। -धनवेदकले धरौट राख्न नसक्ने कमजोर आधथाक शस्थधतको कारणबाट मात्र थुनामा
बस्न परे को दे शखन्छ । कुनै वयस्क व्यशक्तको लाधग पधन उसको कमजोर आधथाक अवस्थाको
कारणले थुनामा बस्नुपने बाध्यतालाई हुनख ाँ ामा सबै समान
े ानेको शस्थधतको तुलनामा कानूनको आख
हुने सं वैधाधनक प्रत्याभूधत आधथाक कारणले अवसरमा पवभेदकारीको िलक र्दलाउने प्रसङ्ग त्यसै त
मानव अधधकार जस्तो सं वेदनिील पवषय प्रधत ि ुनौधतपूणा छ भने त्यसमा पधन िन धनवेदक १५
वषाको नाबालक दे शखएकाले मानव अधधकारको प्रश्न त िन् बढी जपटल भई यसलाई गशम्भरताका
साथ सं वेदनिील भई हेररनु पने ।
पुपक्ष
ा को धनधमत्त माग गरे को धरौटी र्दन नसकेको बालकलाई थुनछे कको प्रयोजनका लाधग थुनाको
पवकल्पको रूपमा बालसुधार गृहमा राखेको कायालाई उशित र मुनाधसब मान्न सपकन्न, बरू यसले
उल्टै दण्डको सुधारात्मक अवधारणालाई इन्कार गरे को मान्न सपकन्छ।बालबाधलकाको हकमा

68
रामेश्वर िौधरीको हकमा अधधवक्ता पटकाराम पोखरे ल धबरूद्ध काठमाडौं शजल्ला अदालत समेत, ने.का.प. २०७०म अं क ११
धनणाय नं. ९०७४
69
पूवप
ा ाद पटप्पणी नं. ६
70
उपह
33
 कानूनको द्वन्द्वमा परी धनजले गरे को र्ौजदारी कसुरका सम्बन्धमा दण्ड धनधाारण गदाासमेत
उनीहरूको सवोत्तम पहतलाई नजरअन्दाज गना सपकाँदै न।प्रस्तुत मुद्दामा अशन्तम र्ैसलाबमोशजम
थुनामा बसेको अवस्था नभै िोरी मुद्दामा पूवस
ा ताको रूपमा धरौट माग गरी धरौट र्दन नसकेको
आधार बनाई थुनामा राख्ने गरी भएको कायालाई अशन्तम उपायको रूपमा मात्र थुनाको प्रयोग
गररने भन्ने बालअधधकारसम्बन्धी महासशन्ध, १९८९ को धारा ३७(२) समेतको अनुकूल रहेको
मान्न नधमल्ने।
बालबाधलकालाई तोपकएको सजायसमेत स्थगन हुने वा भोग्न नपने गरी धनणायकतााले धनणाय गना
सक्ने अवस्थामा धरौटीको पवकल्पको रूपमा थुनालाई उपयोग गररएको कायालाई “बालबाधलकाको
हक पहतको सं रक्षण गरी धतनीहरूको िारीररक, मानधसक र बौपद्धक पवकास गना समयानुकूल
कानूनी व्यवस्था गना” जारी भएको बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८ को ममा र भावनापवपरीत
दे शखन आउने71।

• १२ बषाका नाबालकलाई िोरी मुद्दामा कैद सजाय तोकी बालसुधार गृहमा पठाएको र्ैसला प्रथम
दृपि मै त्रुटीपूणा हुाँदा गैरकानूनी थुनावाट मुक्त गरी अधभभावकको शजम्मा र्दन आदे ि जारी
भएको72

३.६ र्दिान्तर सम्बन्धी कानून कायाान्वयनको अवस्था

बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ लागू भएपधछ सो ऐनको दर्ा २७,२८,२९ तथा बाल न्याय सम्पादन
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ९ बमोशजम अनुसन्धान धनकाय एवं सरकारी वकीलबाट नगण्य
मात्र र्दिान्तर सम्बन्दी धनणाय भएको दे शखन्छ।बालन्याय प्रिासन अन्तगात कसूरको अनुसन्धान गदाा धनगरानी
कक्षमा नराखी अधभभावकको शजम्मा जमानीमा छाडेको पववरण73 रहेता पधन बालबाधलका सं लग्न कसूरमा
अनुसन्धान कै क्रममा औपिाररक न्यापयक प्रपक्रयामा प्रवेि नगने गरी र्दिान्तरको धनणाय गरे को अधभलेख प्राप्त
भएको छै न।सरकारी वकील कायाालयबाट र्दिान्तरका सम्बन्धमा भएका धनणायको पववरण यस प्रकार रहेको
दे शखन्छः
धस.नं. कायाालय र्दिान्तर सम्बन्धी पववरण
१ शजल्ला सरकारी ु ी अपराध सं पहता,
वकील सावाजधनक स्थानमा दुब्यावहार गरे को भन्ने मुलक
कायाालय, नवलपरासी २०७४ को दर्ा ११८(२) बमोशजम एक बषा कैद वा दि
पशश्चम हजार रूपैँ या जररवाना हुने कसूरमा सं लग्न रहेका पररवधतात नाम
धनणाय धमधतः २०७६H कुमारलाई पााँि र्दनको अवधध तोकी श्री पटयामाई

71
पवरे न लामाको हकमा अधधवक्ता पुष्पराज पौडेल पवरूद्ध काठमाडौं शजल्ला अदालत समेत, ने.का.प. २०७२ अं क ९
धनणाय नं. ९४६९
72
पररवधतात नाम धार्दङ २४(११७७) का हकमा अधधवक्ता अजयिंकर िा पवरुद्द धार्दङ शजल्ला अदालत समेत, ०७७- WH-
०३२१, आदे ि धमधत २०७८।२।२
73
प्रहरी प्रधान कायाालय, मपहमा तथा बालबाधलका सेवा धनदे िनालयबाट प्राप्त पत्र अनुसूिीमा राशखएको छ।
34
 २०७६।३।२६ बालक्लब खै रनीमा हाशजर भई दै धनक २ घण्टा प्रशिशक्षत गराउने
गरी धनणाय भएको।
२ शजल्ला सरकारी ु ी अपराध सं पहता २०७४ को दर्ा
वकील िोरीको कसूरमा मुलक
कायाालय, रूपन्दे ही १४२(२) र दर्ा ३६ बमोशजम पररवधतात नाम ५० दे वदह क,
धनणाय धमधतः दे वदह ग लाई २ बषा ३ मपहना कैद, पररवधतात नाम दे वदह ख
२०७६।४।२७ लाई एक बषा छ मपहना कैद र रू.पन्र हजार जररवाना हुनम
े ा
१० र्दनको अवधी धनधाारण गरी दै धनक २ घण्टाका दरले दे वदह
ग ले सावाजधनक मठ मशन्दरको सरसर्ाई गने, ५० दे वदह क ले
सावाजधनक मठ मशन्दरमा रं ग रोगन गने र ५० दे वदह ख ले
सावाजधनक यातायातमा काम गने बालबाधलकालाई िेतना बढाउने
काम गने गरी र्दिान्तर गरे को ।
३ शजल्ला सरकारी वकील बषा ६ की पररवधतात नाम सृजना कुमारीलाई बषा १४ का
कायाालय, खोटाङ्ग पररवधतात नाम रोहन कुमारले जवजास्ती करणी उद्योगको काया
धनणाय धमधतः कसूर गरे मा कसूर आंशिक स्वीकार गरी गल्ती महसुस गरे को,
२०७७।२।२ कसूरको मात्रा तथा पीधडत पक्षसाँग सहमधत भएको, पीधडतलाई
मनाधसव क्षधतपूधता उपलब्ध गराउन मञ्जुर रहेको, छ मपहनासम्म
कैद हुन सक्ने कानूनी व्यवस्था रहेकोमा र्दिान्तर गदाा बालकको
सवोत्तम पहत कायम हुने दे शखएकोले लक डाउनको कारण
सुशिकृत बाल मनोपवज्ञवाट प्रधतवेदन धलन नसपकए पधन
बालबाधलका र धनजको पररवारलाई आवश्यक परामिा र्दई
सं रक्षकको शजम्मा लगाउने धनणाय।
४ शजल्ला सरकरी वकील अवैध वन पैदावार सम्बन्धी वन ऐन, २०७६ को दर्
कायाालय, बारा ५०(६)(ख) बमोशजम पवगो रू. ४,८२०।– जररवाना वा एक
धनणाय धमधतः मपहना कैद वा दुवै सजाय हुनसक्ने कसूरमा बषा १३ का
२०७७।६।२८ पररवधतात नाम (क) लाई हालको कोधभड सं क्रमणको कारण
धनयधमत पवद्यालय सञ्चालनमा नरहेकोले स्थानीय शिक्षकसाँग
परामिा गरी २० र्दनसम्म ७/७ र्दनका पहसाबले पाठ बुिाउने,
सोको प्रमाशणत पवद्यालयबाट गराई अनुसन्धान अधधकारी मार्ात
सरकारी वकील कायाालयमा पठाउने गरी बाबुको शजम्मा लगाउने
धनणाय भएको ।
५ शजल्ला सरकारी वकील ११ बषाकी नावाधलका सं केत नाम ५५ (४४) ले १२ बषाका
कायाालय, सल्यान नाबालकसं ग भागी धबवाह गरे को छ मपहना कैद सजाय हुने

35
 धनणाय धमधतः कसूरजन्य काया वापत पवद्यालयमा धनयधमत पवद्युतीय माध्यमवाट
२०७८।२।२ हाशजर भई उत्कृि अंक ल्याउने र सो को जानकारी कायाालयलाई
गराउने ितामा मामाको शजम्मा लगाउने धनणाय भएको।

३.६.१ सं कधलत तथयाङ्कको पवश्लेषणः

अनुसन्धान गने धनकायवाट कसूरजन्य कायामा सं लग्न बालबाधलकालाई र्दिान्तर गरे को
दे शखदै न।सरकारी वकीलबाट पधन बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ लागू भएको २ बषाभन्दा बपढ
समय व्यधतत भई सक्दा जम्मा ५ वटा कसूरजन्य कायामा र्दिान्तर गरे को भन्ने दे शखयो ।अदालतबाट
ु ाई कै क्रममा र्दिान्तर गरे को अधभलेख प्राप्त गररएको छै न।शजल्ला सरकारी वकील
मुद्दा सुनव
कायाालय बाराले अवैध वन पैदावार हानी नोक्सानी कसूरमा २० र्दनको अवधीको लाधगकक्षा ६ को
पुस्तक पढी ७/७ र्दनमा स्थाधनय शिक्षकलाई पाठ बुिाउने गरी, शज.स.व.का. नवलपरासी पशश्चमले
सावाजधनक स्थानमा दुब्यावहार गरे को कसूरमा पााँि र्दनसम्म २/२ घण्टा बालक्लवमा रही प्रशिशक्षत
हुने ितामा , शज.स.व.का रूपन्दीले मोवाईल िोरी मुद्दामा सं लग्न रहेका तीन जना बालबाधलका मध्ये
दे वदह गलाई १० र्दनसम्म २ घण्टाका दरले मठ मशन्दरमा सरसर्ाई गने, दे वदह कलाई १०
र्दनसम्म २ घण्टाका दरले मठ मशन्दरमा रं ग लगाउनेकाया गने र दे वदह खलाई सावाजधनक
यातायातमा कामगने बालबाधलकालाई िेतना बढाउने भन्ने ितामा, शजल्ला सरकारी वकील कायाालय
खोटाङ्गले ६ बषाकी बाधलकालाई करणी गने उद्योग गरे को कसूरजन्य कायामा अब आइन्दा नराम्रो
काम नगने अधभभावकको धनयन्त्रण र धनदे िनमा रही राम्रो काम गने ितामा अधभभावकको शजम्मा
लगाउने र शज.स.व.का. सल्यानबाट ११ बषाकी बाधलकालाई बालधबबाह गरे को कसूरजन्य कायामा
धनयधमत अध्ययन गरी कक्षा ६ मा उत्कृि अंक ल्याउने ितामा मामा नाताको व्यशक्तको धनगरानीमा
रहने गरी र्दिान्तर गरे को दे शखयो । शज.स.व.का रूपन्दे हीवाट समान काया वापत र्रक र्रक िता
तोक्नुको औशित्य खुलाएको दे शखदै न भने ती कायाको कायाान्वयन र अनुगमन कसरी गररने हो काया
वापत के सुपवधा र्दने हो नखुलेकोले धनणाय कायाान्वयनको सुधनशश्चतता हुने दे शखएन । तथापी
र्दिान्तरको अभ्यासमा अभ्यस्त भईनसकेको वतामान अवस्थामा उल्ले शखत व्यहोराबाट भएका
र्दिान्तरबाट धनयधमत र्ौजदारी काबााहीबाट भन्दा बालबाधलकाको सवोत्तम पहत हुने दे शखदा
नकारात्मक पटप्पणी गनुप
ा ने दे शखदै न।

३.७ समस्याको पपहिान र धनदान

र्दिान्तरका लाधग कानुनी अधार त िापहन्छ नै तथापप र्दिान्तर गराउने अधधकारीको सक्षमता र
सकारात्मक धारणा पधन त्यशत्त कै जरूरी हुन्छ । र्दिान्तरका िताका वैकशल्पक पयााप्त अवस्थाको
पवद्यमानता पधन हुन ु पदाछ । हामी कहााँ बाल कल्याणकारी सं स्था / धनकाय र धतनले सम्पादन गने
ाँ ा र्दिान्तर गना िाहेर पधन अधभभावकको शजम्मामा छाड्न
कायाहरू व्यवशस्थत भई नसकेको अवस्था हुद

36
 उपयुक्त नहुने अवस्थामा र्दिान्तर गना नसपकने यथाथातालाई नकाना सपकन्न । नेपालमा बालबाधलका
सम्बन्धी ऐन, २०७५ कायाान्वयनमा आएको िण्डै ३ बषाको समयमा र्दिान्तर गरे को सं ख्या दे ि
भरमा दुई अंकमा पुग्न नसक्नुका पछाधडको कारण खोज्नु र यसको धनराकरण गनुा जरूरी छ ।
कानून कायाान्वयन गने अधधकारीलाई सक्षम, उप्रेररत गराउन र बालबाधलकाप्रधत सकारात्मक र
शजम्मेबार बन्न जरूरी छ । नेपालमा र्दिान्तर कायाान्वयनमा दे शखएका कानूनी र व्यावहाररक
समस्याको पपहिान र यसको समाधान पपहल्याउने प्रयास गररएको छः
३.७.१ कानूनी समस्या र समाधान
• र्दिान्तर गना सपकने धनधााररत धसमा ज्यादै कम र अव्यावहाररक छ । बालबाधलका सं लग्न हुने
गरका कसूरको प्रकृधत हेदाा िोरी, यौनजन्य, लागूऔषध, पववाह सम्बन्धी जस्ता कसूरको अधधकता
रहेको हुाँदा यी कसूरमा हुन सक्ने सजायलाई हेदाा र्दिान्तर गना कानूनले ठाउाँ नै नर्दएको हुाँदा
अनुसन्धान अधधकारीले िाहेर पधन र्दिान्तर गना सक्दै नन्। सजाय धसमको हद बढाउनुपने ।

• धनयमावली बनाउनु पने । बालबाधलका सम्बन्धी ऐनको व्यवस्थालाई कायाान्वयन गना,

र्दिान्तरका िता, सो को कायाान्वयनको सुधनशश्चतता, िता उल्लींघन गरे के हुन,े पुनः र्दिान्तर
गने वा अन्ततः र्ौजदारी कारबाही प्रारम्भ गनुप
ा ने आर्द जस्ता पवषयमा कानूनी र कायापवधधगत
स्पिता जरूरी छ ।

• बालबाधलकाको सबोत्तम पहतलाई ध्यानमा राखीी िता पररवतान गरे र भए पधन पटक पटक
र्दिान्तरमा लै जान सपकने व्यवस्था गनुा पने दे शखन्छ ।

• र्दिान्तर गने अधधकारीको योग्यता कानूनले धनधाारण गनुप

ा ने दे शखन्छ।

• प्रोवेिन अधधकारीको धनयुशक्त र बालमनोपवज्ञको सेवा धलन पाररश्रधमक धनधाारण हुनपु नाीे दे शखन्छ।

३.७.२ व्यीावहाररक समस्या र समाधान

• कानून कायाान्वयन गने अधधकारी र्दिान्तर सम्बन्धी अवधारणागत पक्षमा स्पि हुन र यसमा अधभप्रेररत
गनुा गराउनु पदाछ ।

• बालन्याय सम्पादन गने पविशीपिकृत जनिशक्त नभई हुदै परम्परागत र्ौजी प्रहरी मानधसकता र जस्तो
सुकै अवस्थामा पधन मुद्दा दताा गरे सुरशक्षत बन्ने मानधसकताका सरकारी वकील र सजाय वा सर्ाई
र्दन रमाउने न्यायकमी बालमैत्री बन्न ज्यादै गाह्रो छ।
• कसूरमा सं लग्न बालबाधलकाप्रधत समाजले हेने दृपिकोण बदल्न प्रिार प्रसार र सिेतना कायाक्रम
सञ्चालन गनुा पदाछ ।
• बालबाधलका सम्बन्धी कानूनले गरे को कल्याणकारी व्यवस्थाको कायाान्वयन र पवपवध पक्रयाकलाप
सपहतका बाल कल्याणकारी धनकाय स्थापना र सञ्चालन हुन र यसका लाधग सरकारले यथोशित
व्यवस्था गरी महत्व र्दनुपर ्छ ।

37
३.८ धनष्कषाः
बालबाधलकाले मनिायपूवक
ा वा जानी बुशिकन कानून पवपरीतका काया गदै नन्।उनीहरु सामाशजक,
आधथाक, सं स्कारगत पररशस्थधत वा खराब सं गतका कारणले आपराधधक पक्रयाकलापमा सं लग्न हुन
पुग्छन् भन्ने माधनन्छ।बालबाधलका भपवष्यका कणाधार भएकाले पयनीहरूलाई बिाउनु पछा, सपह बाटोमा
लगाउनु पछा भन्ने मान्यताका साथ र्ौजदारी न्याय प्रणालीमा र्दिान्तरको अवधारणको पवकास
भएको हो। बालबाधलकाले गरे को अपराधलाई समाजले क्षमा पधन र्दन्छ र गलत काया गरे को रहेछु
भन्ने बुिेपधछ बालबाधलकाले आर्ू असल नागररक बन्न उप्रेररत पधन हुन्छन् । सुधार गनै नसपकने वा
पकमाथा नसुरने अवस्थामा बाहेक बालबाधलकालाई आफ्नो काया प्रधत पश्चाताप र सुधारको मौका र्दने
वा सुधार गने उत्तम पवकल्पको रूपमा र्दिान्तर प्रपक्रया रहेको हुन्छ । बाल सुलभ आिरण अनुसार
बालकले गल्ती महसूस गरी पीधडतसाँग धमलन गराईर्दए पधछ बालबाधलकामा द्वे ष नहुने हुाँदा अत्यन्त
धमल्ने साथी पधन बन्दछन् ।त्यसैले र्दिान्तर सामाशजक पुनधमालनको महत्वपूणा कधडको रूपमा रहन
सक्छ । कधतपय अवस्थामा र्ौजदारी कायापवधधका औपिाररकता पूरा गदाा पीधडतले समयमै पररपुरण
नपाउने अवस्था पना सक्छ त्यसैले र्दिान्तर पीधडत न्यायका दृपिले समेत उपयुक्त छ । र्दिान्तरका
धेरै राम्रा पक्ष छन्, यसले दे िको र्ौजदारी न्याय प्रणाली अन्तगातको काया िापलाई समेत घटाउनुका
साथै पववादमा कसै को हारशजत नहुने सबैको शजत मात्र हुने र सामाशजक सद्भाव कायम राख्न समेत
मद्दत गदाछ । यसको सबै भन्दा राम्रो पक्ष भनेको कुनै बालबाधलकालाई र्दिान्तर गना उपयुक्त हुाँदैन
भन्ने अवस्थामा र्दिान्तर नगनुा हो ।
र्दिान्तर बालन्याय प्रणालीको उत्तम पवकल्प रहाँदा रहाँदै पधन कधतपय कानूनी, आिरणगत र
व्यवहाररक समस्या छन्, पयनलाई समाधान गदै बालबाधलकाको सवोत्तम पहत हुने कायामा लाग्नु
बालन्याय प्रिासनमा सं लग्न सबै पक्षको कताब्य हो ।

38
 पररच्छे द - ४

अध्ययनको क्रममा संकधलत सूिना र सोको पवश्लेषण

ाँ गररएको सवेक्षण
४.१ बाल न्यायका सन्दभामा प्रहरीहरुसग

बाल न्याय प्रणालीको अवलम्बन के कसरी गररएको छ भन्ने सम्बन्धमा बालबाधलका सं लग्न मुद्दामा प्रत्यक्षतः
सं लग्न अनुसन्धान अधधकृत समेतका प्रहरीका कमािारीहरुलाई लशक्षत गरी २४ वटा प्रश्नावलीहरु74 तयार
गररएको धथयो।उक्त प्रश्नावलीहरु पवद्युतीय माध्यममार्ात नेपालका ७७ वटै शजल्लाका शजल्ला प्रहरी
कायाालयमा सवे क्षणको लाधग पठाइएको धथयो।प्रश्नावलीहरु अनुसूिी 3 मा राशखएको छ।

४.१.१ तथयांकको प्रस्तुतीकरण

नेपाल प्रहरी अन्तरगतका शजल्ला प्रहरी कायाालयमा कायारत बालबाधलका सं लग्न मुद्दामा प्रत्यक्षतः सं लग्न
अनुसन्धान अधधकृतहरुबाट प्राप्त उत्तरहरुका आधारमा धनम्न प्रस्तुतीकरण गररएको छः

१. धनगरानी कक्षको उशित व्यवस्था भए/नभएको सम्बन्धमा ७७ शजल्ला मध्ये २० शजल्लामा उशित
व्यवस्था नभएको पाइयो ।

२. धनगरानी कक्ष नभएको अवस्थामा कहााँ राख्ने गररएको छ भन्नेमा ६७ शजल्लाहरुमा पररसरको उपयुक्त
ठाऊाँमा र बााँकी १० शजल्लाहरुले अन्य तोपकएको वापहरी स्थानमा राख्ने गररएको पाइयो ।

74
ती प्रश्नावलीहरुमध्ये २१ वटा वस्तुगत र ३ वटा पवषयगत रहेका धथए ।
39
३. बालबाधलका सं लग्न भएको कसूरमा अनुसन्धानको धसलधसलामा धनगरानी कक्षमा राख्न अनुमधत माग्दा
७२ शजल्लाले एक पटकमा ५ र्दनभन्दा कम र ५ शजल्लाले ५ र्दनभन्दा बढी समेत माग गरे को
पाइयो ।

४. बालबाधलका सं लग्न रहेको कसूरमा अनुसन्धानको धसलधसलामा धनयन्त्रणमा धलई धनगरानी कक्ष वा
शजल्ला प्रहरी कायाालयको छु ट्टै कक्षमा राख्दा ७० शजल्लाहरुले २१ र्दनसम्म र ७ शजल्लाहरुले
कसूरको प्रकृधत अनुसार राख्ने गरे को पाइयो।

40
५. सबै ७७ शजल्लाहरुले बाबुआमा, अधभभावक, सं रक्षकको उपशस्थधतमा सोधपुछ गने गरे को दे शखएकोले
सम्बशन्धत कानूनको ितप्रधतित कायाान्वयन भएको पाइयो।

६. बालबाधलका सं लग्न कसूरको अनुसन्धान गदाा ६८ शजल्लाहरुले अपराध अनुसन्धान/बाल न्याय

सम्बन्धी ताधलम प्राप्त प्रहरी कमािारी मात्रै, ७ शजल्लाहरुले नेपाल सरकारले तोकेको व्यशक्त मात्रै, १
शजल्लाले अन्य प्रहरी कमािारी र १ शजल्लाले अपराध अनुसन्धान/बाल न्याय सम्बन्धी ताधलम प्राप्त
प्रहरी कमािारी र नेपाल सरकारले तोकेको व्यशक्त अनुसन्धान अधधकृत दुबै खटाउने गरे को भनी
उल्लेख गरे को पाइयो।

41
७. सबै ७७ शजल्लाहरुले कसूरमा सं लग्न बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलएको जानकारी सम्बशन्धत अधभभावक वा
सं रक्षकलाई र्दने गरे को पाइयो ।

८. बालबाधलका समावेि भएको कसूरमा ६५ शजल्लाहरुले जन्मदताा, धनज अध्ययन गने पवद्यालयबाट प्राप्त
कागजातबाट मात्रै, ३ शजल्लाहरुले स्वास्थय परीक्षणबाट मात्रै, ७ शजल्लाहरुले जन्मदताा र स्वास्थय
पररक्षण दुवै बाट र २ शजल्लाहरुले सबै माध्यमहरु (जन्मदताा,स्वास्थय परीक्षण, जन्मकुण्डली लगायत)
बाट उमेर एकीन गने गररएको पाइयो।
42
९. बालबाधलका सं लग्न कसूरमा ६० शजल्लाहरुमा पीधडतबाट मात्रै, २ शजल्लाहरुमा साक्षीबाट मात्रै र
१५ शजल्लाहरुमा पीधडत र साक्षी दुवै बाट सूिना धलने गरे को पाइयो ।

१०. कसूरमा सं लग्न बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलाँदा र छाड्दा ७४ शजल्लाहरुले स्वास्थय परीक्षण
सम्बन्धी प्रावधानको पालना गने गरे को र ३ शजल्लाहरु (नवलपरासी पशश्चम, दै लेख र मुग)ु ले पालना
नगरे को पाइयो।तसथा स्वास्थय परीक्षणको प्रावधानलाई पालना गनुा पने दे शखन्छ।

43
११. ७३वटा शजल्लाहरुले बालबाधलका सशम्मधलत कसूरमा धनयन्त्रणमा धलए पश्चात धनगरानीमा रहेका
बालबाधलकालाई मनोसामाशजक परामिा र्दने गररएको र वााँकी ४ शजल्लाहरु (धनुषा, रौतहट,
जाजरकोट र हुम्ला) ले नर्दएको पाइयो।यसमा मनोसामाशजक परामिा नर्दएको शजल्लाहरुले परामिा
र्दने तर्ा पहल गनुा पने दे शखयो।

१२. ७४ शजल्लाहरुले कानून बमोशजम गोपनीयता कायम गरे को दे शखएको र अन्य ३ शजल्लाहरु (वारा,
दोलखा र कञ्चनपुर) ले गोपनीयताको प्रकृया अपनाउने गरे को नदे शखएको ।

44
१३. १७ शजल्लाहरुले सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन राख्ने गरे को नपाइएको

१४. ४६ शजल्लाहरुमा दोभाषे राख्नुपने अवस्था आएकोदे शखएको र ३१ शजल्लाहरुमा राख्नुपने अवस्था
नआएको पाइयो ।

45
१५. ५१ शजल्लाहरुले मान्यता प्राप्त सं स्थाबाट मात्रै, २४ शजल्लाहरुले स्थानीय स्तरबाट मात्रै र २
शजल्लाहरुले दुवै माध्यम (मान्यता प्राप्त सं स्था/स्थानीय स्तर) बाट दोभाषे राख्ने गरे को पाइयो ।

१६. सबै ७७ शजल्लाहरुले बालबाधलकाले बयान र्दन सक्ने अवस्थामा रहे/नरहेको एकीन गरे र सोधपुछ
गरे को पाइयो ।
46
१७. ७५ शजल्लाहरुले बालबाधलकालाई छु ट्टै कोठा वा स्थानमा सोधपुछ गने गरे को पाइयो भने वााँकी २
शजल्लाहरु (सलााही र मुस्ताङ) ले छु ट्टै कोठा वा स्थानमा सोधपुछ नगरे को पाइयो ।

१८. ६८ शजल्लाहरुले बालबाधलका सं लग्न कसूरको अनुसन्धानको क्रममा पविेषज्ञको सहयोग धलने गरे को
र बााँकी ९ शजल्लाहरुले पविेषज्ञको सहयोग नधलएको पाइयो ।

47
१९. ७५ शजल्लाहरुले बालमैत्री वातावरणमा काम गने गरे को पाइयो भने बााँकी २ शजल्लाहरु (वारा र
मनाङमा) वालमैत्री वातावरणमा काम नगरे को पाइयो ।

२०. ७६ शजल्लाहरुले बालबाधलकालाई कसूरको अनुसन्धानको क्रममा धनयन्त्रणमा धलनुपदाा पररियपत्र

ु मा पररियपत्र नदे खाएको पाइयो ।
दे खाउने गरे को पाइयो भने ताप्लेजङ

48
२१. बालवाधलका सं लग्न कसूरमा बालवाधलकाहरुलाई धनयन्त्रणमा धलाँदा ६८ शजल्लाहरुले सादा पोिाकमा मात्रै, ७
शजल्लाहरुले प्रहरी पोिाकमा मात्रै र २ शजल्लाहरुले पररशस्थधत अनुसार (सादा पोिाक/प्रहरी पोिाक) मा
धनयन्त्रणमा धलने गरे को पाईयो ।

यो अध्ययन गना उत्तर खोशजएका प्रश्नहरु अनुसूिी ३ मा समावेि गररएको छ ।

49
४.१.२ तथयांकको पवश्लेषण

बाल न्याय सम्बन्धी कानून कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्र पवषयमा महान्यायाधधवक्ता कायाालयले
अनुसन्धानमुलक अध्ययन गना लागेको सम्बन्धमा प्रहरी प्रधान कायाालयले २४ वटा प्रश्नहरु सशम्मधलत
प्रश्नावली तयार पारी मातहत ७७ वटै शजल्लाहरुमा पठाई प्राप्त प्रश्नावलीको जवार् पवश्लेषंण गरी हेदाा प्राय: सबै
शजल्लामा व्यवशस्थत र मापदण्ड बमोशजमको धनगरानी कक्ष नभएको, प्रहरीले आफ्नै प्रयासमा कायाालय पररसर
धभत्रको उपयुक्त माधनएको स्थानमा धनगरानी कक्ष सञ्चालन गरररहेको, प्रायि: शजल्लाहरुले बाबु आमा,
अधभभावक, सं रक्षकको उपशस्थधतमा सोधपुछ गने गरे को तथा सकेसम्म बालन्याय सम्बन्धी ताधलम प्राप्त
कमािारीबाट अनुसन्धान गने गरे को, अधधकांि शजल्लामा बालबाधलकाले गरे को कसूर सम्बन्धी जानकारी
सम्बशन्धत अधभभावकलाई र्दने गरे को, बालबाधलका धनयन्त्रणमा धलाँदा र छोड्दा धेरैले स्वास्थय परीक्षण गने
गरे को, धेरै शजल्लामा पवज्ञको परामिा/प्रधतवेदन धलने गरे को लगायत धेरै कुराहरुमा बालमैत्री वातावरण
बनाउने प्रयास गरे को िै दे शखन्छ । यद्दपप धेरै शजल्लाहरुमा अिै पधन मापदण्ड अनुसारको धनगरानी कक्ष
धनमााण नभएको, कसूर अनुसन्धान गदाा अपनाउनुपने आधारभूत पक्षलाई वेवास्ता गरे को, पवज्ञहरुको
प्रधतवेदन/परामिा धलने नगरे को, ताधलम प्राप्त अनुसन्धान अधधकृत/कमािारीको अभाव रहेको, बाल न्याय
धनरुपणको काम गदाा तोपकए बमोशजम बालमैत्री वातावरण बन्न नसकेकोले यी सबै पक्षमा सुधारका लाधग
आवश्यक कदम िाल्नुपने दे शखएको छ ।
बालबाधलका ऐन, २०७५ लागू भएको धमधत २०७५ असोज २ दे शख २०७८ जेष्ठ मसान्त सम्म;
अधभभावकलाई शजम्मा लगाइएको सं ख्या : ७८० (४२%)
प्रहरीद्धारा धनगरानी राशखएको सं ख्या : ८७५ (४७%)

४.१.३ बालबाधलका समावेि भएको कसूमा घटनाको अनुसन्धान गदाा भोग्नु परे का/दे शखएका प्रमुख समस्याहरु

अध्ययनका क्रममा बालबाधलका समावेि भएको कसूमा घटनाको अनुसन्धान गदाा भोग्नु परे का/दे शखएका प्रमुख
समस्याहरु यसप्रकार रहेको पाइयोः

ु ाहरु साँगै राख्नु पने बाध्यता

(क) प्रहरी कायाालयहरुमा बाल धनगरानी कक्षको अभाव रहेकोले अन्य थुनव
रहेको ।
(ख) साक्षी बकपत्रको समयमा पीधडत बालबाधलकाको अधभभावकले पीधडतलाई समयमा उपशस्थत नगराउने तथा
पीधडत hostile हुने ।
(ि) मनोसामाशजक तथा मनोबैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतबेदन तयार गने पवज्ञको अभाव ।
(घ) अनुसन्धान वा न्यापयक प्रकृयाका लागी दोभाषेको उपलब्ध नहुाँदा भापषक कर्ठनाई ।
(ङ) कसूरमा सं लग्न भएको थाहा पाए पधछ बालबाधलकालाई शजम्मा धलन अधभभावकहरु आउन निाहने तथा
सडक बाल बाधलकाको हकमा शजम्मा लगाउन तथा रोहवरमा बस्ने अधभभावक नभेपटने ।
(च) अनुसन्धानको क्रममा बालबाधलकाहरुको उमेर एपकन हुने कागजात समयमा नै उपलब्ध नहुने ।

50
(छ) अनुसन्धानको क्रममा कानूनी पववादमा परे का बालबाधलकाहरुको मनोसामाशजक एवं मनोबैज्ञाधनक
प्रधतबेदन तयार गरी धमधसल सं लग्न गनुा पनेमा अनुसन्धान अबधधभर तोपकएको मनोसामाशजक धबज्ञहरुको
प्रधतबेदन समयमा नै उपलब्ध नहुन ु ।
(ज) प्रहरीले अनुसन्धान पश्चात धमशिल अदालतमा पेि भएपधछ अदालतको आदे िलेकानूनी पववादमा परे का
बालबाधलकालाई बालसुधार गृहमा राख्न आदे ि भएता पधन बाल सुधार गृहले क्षमता नभएको भधन
सम्बशन्धत प्रहरीलाई नै र्कााउने गरे कोले अनुसन्धान गने धनकायलाई थप जपटलता उत्पन्न हुने
गरे को ।
(झ) अधभभावकको रोहवरमा मात्र वयान गनुप
ा दाा यसबाट कधतपय अवस्थामा आफ्नो अधभभावकको सामुन्ने
वास्तपवक कुरा नभन्ने गरे को ।
(ञ) धबिेषज्ञ उपलब्ध हुन नसक्ने तथा कधतपय बालबाधलकाहरुले समस्या खुलेर भन्न नसक्नु रबाल
मनोधबज्ञानको कुरा बुझ्न सहज नहुन ु पधन समस्याको रुपमा रहेको ।
(ट) बालबाधलका सम्बशन्ध ताधलम प्राप्त जनिशक्तको अभाव रहेको ।
(ठ) ला.औ .तथा अन्य सं गर्ठत अपराधहरुमा बालबाधलकाहरु प्रयोग हुने गरे को पाइएको तथा अन्य जघन्य
अपराधहरुको अनुसन्धान सम्पन्न गरी २१ र्दन धभत्र बुिाउनुपने वाध्यता भएकोले अनुसन्धान प्रभावकारी
हुन नसकेको ।
(ड) धबिेष गरी पहमाली शजल्लामा जन्मदताा नहुने र धबद्यालयमा समेत भनाा नहुने हुदााँ उमेर खुलाउन समस्या
हुने गरे को ।
(ढ) कुनै कसूरको अधभयोग लागेका बालबाधलकाहरु अधभभावकलाई शजम्मा लगाउदा कसूरको र्ैसला नहुदै
अको कसुर घटाउने गरे को ।
ाँ ा ब्यबस्थापन तथा ल्याउन लै जान समस्या ।
(ण) अपयााप्त बाल-सुधार गृह र भएको पधन टाढा हुने हुद
कशम्तमा प्रदे िमा एउटा बाल सुधार गृह हुनपु ने ।
)ङ (बाल न्यायसाँग सम्बशन्धत पक्षले उशित िासो राखेको नदे शखनु।
(त) बालबाधलकाको उमेर धनशश्चत गना गाह्रो परे को ) जन्म भन्दा उमेर घटबढ गरे र जन्मदताा गराएको
पाईएको(
(थ) एकै प्रकृधत वारदातका मुद्धामा प्रधतवादी साबालक र नाबलाक हुाँदा मुद्धा र्टाई अधभयोजन गना म्याद
समेतमा प्रभाव पने ।
४.१.४ अपराध पीधडत बालबाधलकाको सं रक्षणको लाधग अपनाइएका रणनीधतहरु:
(क) पीधडतको सं रक्षणको लागी कानून बमोशजम गोपनीयता कायम गने तथीा पपधडतलाई Video conference
मार्ात समेत सोधपुछ गने गरे को ।
(ख) कसूरदारको िल अिल सम्पधतको स्रे ष्ता शिकाई धमधसल सं लग्न गने गरे को ।
(ि) पीधडतले असुरशक्षत महसुस गरे मा बकपत्र गदाा सुरक्षा र्दई अदालत सम्म ल्याउने लै जाने समेतको काया
गने गररएको ।

51
(घ) स्वास्थय एवं मानधसक अवस्थाको अनुगमनको लाधग अस्पताल एवं सरोकारवाला धनकायसं ग समन्वय
गररएको ।
(ङ) पीधडतलाई अदालतले खोजेको बेला उपशस्थत गराउने गररएको ।
(च) पीधडतलाई आफ्नो घरमा बस्न नसक्ने तथा अधभभावक नभए सुरक्षाको प्रत्याभुती प्रदान गरी मपहला
पुन:स्थापना केन्ि तथा( SAFE HOUSE) मा राख्ने व्यवस्था धमलाउने गररएको ।
(छ) पपधडतलाई अदालतमा उपशस्थत गराउाँदा धनयम अनुसार प्राप्त गने दै धनक भ्रमण भत्ता वापतको रकम
उपलब्ध गराउने गररएको ।
(ज) पीधडत बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा अधभभावकको सामु गने गरे को तथा पक्राउ गनुप
ा दाा सादा पोसाकमा
गने गरे को ।
(झ) बाल बाधलका पपधडत भएको कसुरमा बालबाधलकालाई पवधभन्न सं घसस्थाहरु साँग समन्वय गरी अस्थाई
रुपमा खाने बस्ने व्यवस्था धमलाउने गरीएको ।
(ञ) बाल बाधलका पपधडत भएको कसुरमा बालबाधलकालाई पवधभन्न बालबाधलका सम्बन्धी हेने सं स्थामा पठाउने
गरीएको ।
(ट) पपधडत वालवाधलकाको मनोपवज्ञानमा नकारात्मक प्रभाव परे नपरे को सम्बन्धमा सम्बशन्धत
वालमनोपवज्ञहरुबाट परामिा र्दई प्रधतवेदन तयार गरर धमशिलमा समावेि गने गररएको ।
(ठ) अपवभावकत्व गुमाएका तथा घर ठे गाना नभएका वालवाधलकाहरुको हकमा धनजहरुलाई पुनस्थाापनाको
लागी पवधभन्न सं स्थामा सुरशक्षत राख्न शजम्मा लगाई पठाउने गररएको ।
(ड) पीधडत र पीधडतको पररवारलाई प्रधतवादी र प्रधतवार्दको पक्षबाट हुने डर धम्की सामाशजक प्रभाव र
आधथाक प्रलोभनबाट प्रभापवत हुने अवस्थाप्रधत सिेत रही आवश्यक सुरक्षा प्रवन्ध गने गरे को ।
(ढ) मुद्धा अनुसन्धानको अवधध र अदालती कारवापहको अवधधमा पीधडत र पीधडतको अधभभावकसं ग प्रत्यक्ष
तथा र्ोनमार्ात सम्पका गने गरे को ।
(ण) पीधडतलाई अनुसन्धानको अवधधमा आश्रयको लाधग सं घसं स्थासं ग समन्वय गरी सं रक्षण गने व्यवस्था
गरे को ।
(त) पररवार वा आर्न्तजनको रोहवरमा अनुसन्धान काया गने गररएको ।
(थ) पपधडत बालबाधलकाहरुलाई समाजमा पुनःस्थापना गनाको लागी सिेतना मुलक कायाक्रम गररएको
ु ी र्ौजदारी कायाधबधध सं पहता ,२०७४ को दर्ा ९६ बमोशजम धनरन्तर सुनव
(द) मुलक ु ाईको मागदावी धलने
गररएको ।
(ध) साक्षी भत्ता उपलब्ध गराईदै आएको ।
(न) पीधडतको उद्दार तथा आवश्यक उपिार गने गररएको ।

52
४.२ बाल इजलासमा दायर भएका अधभयोगपत्रको अध्ययनवाट दे शखएको अवस्था

पविेष कानूनले सामान्य कानूनलाई पवस्थापन गदाछ ( Lex speciasis derogate lex generalix ) भन्ने
पवधधिास्त्रको पुरानो र पवश्वव्यापी रुपमा स्वीकार गररएको मान्यता हो । यो मान्यता अनुसार कुनै खास
पवषयका कसूरको अनुसन्धान, अधभयोजन, पुपक्ष ु ाई, र्ैसला कायाान्वयन, अधधकार क्षेत्र तथा अन्य कुनै
ा , सुनव
कारवाहीका सम्वन्धमा छु ट्टै कानूनद्वारा पविेष व्यवस्था भएकोमा सोही व्यवस्था र त्यस्तो व्यवस्था नभएकोमा
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ को व्यवस्था लागू हुने गरी
सामान्य कानूनका रुपमा रहेको मुलक
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ ले प्रबन्ध गरे को छ75 ।बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ ले
मुलक
यस ऐनमा ले शखएजधत कुरामा यसै ऐन बमोशजम र अरुमा प्रिधलत कानून बमोशजम हुनेछ भन्ने व्यवस्था गरे को
छ76 ।बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ ले पधन बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ र यो
धनयमावलीमा ले शखएको कुरामा सोही बमोशजम र अन्य कुरामा प्रिधलत कानून बमोशजम हुनेछ भन्ने व्यवस्था
गरे को छ77।बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ ले
बाल न्याय सम्वन्धमा पविेष व्यवस्था गरे को छ ।बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ अन्तगात पने
बालबाधलका पवरुद्धका कसूर78 तथा अन्य जुनसुकै कसूरजन्य कायाको आरोप लागेर कानूनको पववादमा परे का
बालबाधलकाका हकमा अनुसन्धान, अधभयोजन, अधधकारक्षेत्र, पुपक्ष ु ाईका सम्वन्धमा पधन उक्त ऐन तथा
ा र सुनव
धनयमावलीले पविेष प्रवन्ध गरे का छन्।बालकाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ६६ मा उशल्लशखत
बालबाधलका पवरुद्ध भएका कसूर उमेर पुगेका व्यशक्तले गरे को भएपधन तत् सम्वन्धी मुद्दा बाल इजलासमा नै
दायर हुने भई79 बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६
को कायापवधध लागू हुने गदाछ । तसथा बाल इजलासमा दायर हुने मुद्दामा अनुसन्धान, अधभयोजन तथा न्याय
धनरुपण अधधकारीले उक्त पविेष कानूनी प्रवन्ध अवलम्वन गनुप
ा ने हुन्छ ।यस सम्वन्धमा सो अनुसार काम
कारबाही भइरहेको छ छै न भन्ने सम्वन्धमा बाल इजलासमा दायर भएका २१ शजल्लाका ४६ वटा अधभयोगपत्र
तथा सम्वद्ध कागजात नमुनाका रुपमा अध्ययन गरी तथय पत्ता लगाउने प्रयास गररएको छ80 ।यो अध्ययन
गना उत्तर खोशजएका प्रश्नहरु अनुसूिी ५ मा समावेि गररएको छ ।

75
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ को दर्ा ३
मुलक
76
बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ८४
77
बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ४६
78
बालवाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २ को खण्ड (ट) ले पररभापषत गरे को बालबाधलका पवरुद्धको पहं सा तथा खण्ड (त) ले
पररभापषत गरे को बाल यौन दुव्यावहार अन्तगात पने सोही ऐनको दर्ा ६६ को उपदर्ा (२) र (३) बमोशजमका कसूर
79
पूव ा पाद् २, दर्ा ७५
80
यस सम्बन्धी पववरण अनुसूिी ४ मा उल्लेख गररएको छ।
53
४.२.१ अधभयोगपत्र अध्ययन गदाा दे शखएको तथय

यस अध्ययनको लाधग पवधभन्न २१ शजल्ला सरकारी वकील कायाालयवाट बाल इजलास समक्ष दायर भएका
४६ वटा मुद्दाको अधभयोगपत्र समेतका सम्वद्ध कागजात अध्ययन गदाा दे शखएको तथयगत अवस्था तल
ताधलकाहरुमा उल्लेख भए बमोशजम छः-

४.२.१. १ कसूको सूिना, अनुसन्धान अधधकारी, कसूरको आरोप लागेको बालबाधलका उपरको सम्वोधन, उमेर
सम्वन्धी प्रमाण तथा गोपधनयता कायमको अवस्था

ताधलका १

कसूरको सूिना अनुसन्धान मुद्दा मुद्दाको उमेर यपकन गने गोपधनयताको पवज्याइकतााको
प्राप्त भएको अधधकारी िलाइएको नामाकरण प्रमाण सं कलन हुने अवस्था अधभभावक/
तररका तोक्न प्रयोग बालबाधलका गरे नगरे को (पीधडत र सं रक्षकको
भएको कानून उपर प्रयोग (पीधडत र पवज्याइकताा धारणा धलए
भएको पवज्याइकताा दुवैको) नधलएको
सम्वोधन दुवैको)

जाहेरी ४६ वटै मा १९ वटामा अभि ४६ वटै मा प्रमाण ४६ वटै मा ४६ वटै मा

दरखास्त ३८ प्रहरी प्रधतवादी, व्यवहार १, सं कलन भई गोपनीयता धारणा धलएको
वटा, धनरीक्षकलाई धमधसल सम्लग्न कायम गरे को नदे शखएको
२७ वटामा अपहरण
ु ी
मुलक गरे को दे शखएको दे शखएको
प्रहरी प्रधतवेदन कानूनको तथा िरीर
र्ौजदारी
८ वटा पववादमा वन्धक
कायापवधध
परे को बालक १,कताव्य
सं पहता,
/ बाल ज्यान ३,
२०७४ को
पवज्याइकताा
दर्ा ८(१) िोरी ५,
अनुसार
जवरजस्ती
तोपकएको
करणी १९,

जवरजस्ती
करणी उद्दोग
४, बालयौन
दुव्यावहार
१, ज्यान

54
 माने उद्दोग
४,लागू
औषध ७,

हातहधतयार
तथा
खरखजना १

यस ताधलकावाट अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये ३८ वटा मुद्दामा जाहेरी दरखास्तवाट तथा ८ वटा
मुद्दामा प्रहरी प्रधतवेदनवाट अपराधको सूिना प्राप्त भएको दे शखएको छ ।बालबाधलका कसूरदार भएको मुद्दाको
अनुसन्धान अधधकारी बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २३ अनुसार तथा बाल न्याय सम्पादन
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम २(क) अनुसार नेपाल सरकारले गठन गरे को छु ट्टै एकाईलाई वा
त्यस्तो एकाई गठन नभए सम्म नेपाल सरकारले शजल्ला प्रहरी कायाालयमा कायारत बाल न्याय सम्वन्धी
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता,
ताधलम प्राप्त कमािारीलाई तोक्नु पनेमा सो अनुसार नभई सवै मुद्दामा मुलक
२०७४ को दर्ा ८(१) अनुसार सम्वशन्धत प्रहरी कायाालयको प्रमुखले प्रहरी धनरीक्षकलाई तोकेको दे शखयो
।अनुसन्धानको दायरामा आई मुद्दा िलाइएका बालबाधलकालाई बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा
२(घ) अनुसार कानूनको पववादमा परे का बालक/ बाधलका (धलं ग अनुसार) भनी सम्वोधन गनुा पनेमा २७ वटा
मुद्दामा मात्र सो अनुसार सम्वोधन भई बााँकी १९ वटामा प्रधतवादी भनी सं वोधन गरे को दे शखयो । ४६ वटा
मुद्दा मध्ये अभि व्यवहार १, अपहरण तथा िरीर वन्धक १, कताव्य ज्यान ३, िोरी ५, जवरजस्ती करणी
१९, जवरजस्ती करणी उद्दोग ४, ज्यान माने उद्दोग ४, बाल यौन दुव्यावहार १, लागू औषध ७ र हातहधतयार
तथा खरखजना १ दे शखई बालबाधलकावाट यौन पहं सा सम्वद्ध कसूर सवैभन्दा वढी हुने गरे को दे शखयो । सवै
मुद्दामा कानूनको पववादमा परे का तथा पीधडत बालबाधलकाको बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा
८३ तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ३७ बमोशजमका उमेर खुल्ने प्रमाण
सम्लग्न गरे को पाइयो । सवै मुद्दामा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ७८ र बाल न्याय
सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ३(२) बमोशजम कानूनको पववादमा परे का तथा पीधडत
बालबाधलकाको पररियात्मक पववरणको गोपनीयता कायम गरे को दे शखयो । बालबाधलका सम्वन्धी ऐन,
२०७५ को दर्ा २०(ख) अनुसार कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाका अधभभावक/ सं रक्षकको धारणा
धलनु पनेमा कुनै पधन मुद्दामा त्यस्तो धारणा धलएको दे शखएन ।

४.२.१. २ बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलन अपनाइएको पवधध

ताधलका २

धनयन्त्रणमा धनयन्त्रणमा धनयन्त्रणमा सूिना को कसलाई सूिनाको िारीररक तथा बाल मनोपवज्ञ
धलएको वा धलाँदा प्रयोग धलाँदा प्रयोग र्दएको ढााँिा मानधसक जााँि वा बाल पहत

55
अन्य तररका भएको िब्द भएको तररका गराए सम्वन्धी काम
अपनाएको नगराएको गने व्यशक्तवाट
परामिा
उपलव्ध गराए
नगराएको

४६ वटै मा ४४ वटामा ४६ वटै मा ४६ वटै मा ु ी

मुलक ४६ वटै मा ४६ वटै मा
धनयन्त्रणमा पक्राउ र २ जरुरी पक्राउ धनयन्त्रणमा र्ौजदारी गराएको उपलव्ध
धलएको वटामा पूजी र्दइएको धलइएको कायापवधध नगराएको
धनयन्त्रणमा बालबाधलकालाई सं पहता,
धलएको भन्ने मात्र सूिना २०७४ को
िव्द प्रयोग र्दइएको, बाल ढााँिा प्रयोग
भएको बाधलकाका भएको
अधभभावक/
सं रक्षक, शजल्ला/
केन्िीय बाल न्याय
सधमधतलाई कुनै
पधन मुद्दामा
जानकारी नर्दएको

बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(१) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ४(१) अनुसार धनयन्त्रणमा नधलई नहुने अवस्था भएमा मात्र कसूरजन्य कायाको आरोप
लागेका बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलनु पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा बालबाधलकालाई अन्य
वैकशल्पक उपाय नअपनाई धनयन्त्रणमा धलइएको पाइयो । बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१
तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ४ अनुसार कसूरजन्य कायाको आरोप
लागेका बालबाधलकालाई पक्राउ िव्दको सट्टा धनयन्त्रणमा धलएको िव्द प्रयोग गनुप
ा नेमा ४४ वटा मुद्दामा
पक्राउ र २ वटा मुद्दामा धनयन्त्रण भन्ने िव्द प्रयोग गरे को पाइयो । अध्ययन गररएका सवै मुद्दामा
बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलाँदा जरुरी पक्राउ पूशजा जारी गरे को दे शखयो । बालबाधलका सम्वन्धी ऐन,
२०७५ को दर्ा २१(३) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमाली, २०७६ को धनयम ७(घ) समेतको
प्रयोजनाथा सोही धनयमावलीको धनयम ४(१) बमोशजम धनयन्त्रणमा धलएका बालबाधलकाको पररवारको सदस्य,
सं रक्षक वा नशजकको नातेदारलाई सोही धनयमालीको अनुसूिी १ को ढााँिामा अनुसन्धान अधधकारीले सूिना
र्दनुपनेमा त्यसरी सूिना र्दएको पाइएन । बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमाली, २०७६ को धनयम
७(ि) अनुसार बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलएको जानकारी केन्िीय वा शजल्ला बाल न्याय सधमधतलाई समेत
ु ी
र्दनु पनेमा त्यसरी जीानकारी र्दएको दे शखएन।केवल धनयन्त्रणा धलएको बालबाधलकालाई मात्र मुलक
र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ को ढााँिा प्रयोग गरी सूिना र्दइएको पाइयो।बाल न्याय सम्पादन

56
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ७(ङ) अनुसार धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकालाई नशजकैको
सरकारी अस्पताल वा शिपकत्सकवाट तुरुन्तै िारीररक तथा मानधसक स्वास्थय जााँि गना लगाउनु पनेमा
अध्ययन गररएका सवै मुद्दामा बालबाधलकाको िारीररक तथा मानधसक अवस्थाको जााँि गराएको दे शखयो
।बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(५) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ७(ि) बमोशजम धनयन्त्रणमा धलएका बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलए पश्चात् बाल मनोपवज्ञ
वा बाल पहत सम्वन्धमा काम गने व्यशक्तवाट परामिा वा मनो सामाशजक सहयोग उपलव्ध गराउनु पनेमा सवै
मुद्दामा सो गराएको पाइएन ।

४.२.१. ३ कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई म्याद थप गदाा अपनाएको पवधध

ताधलका ३

साबालक पधन साबालक पधन बालबाधलकाको एक पटकमा म्याद थप अदालतवाट म्याद थप

सं लग्न भई सं लग्न भई हकमा म्याद थप कधत र्दन माग गना र म्याद थप गदाा छु ट्टै
पक्राउ परे को पक्राउ परे कोमा माग गदाा र र्ददा म्याद थप म्याद थप भएको वा आदे ि पिाा
अवस्थामा छु ट्टै एकै पटक म्याद प्रयोग भएको भएको र र्दन प्रयोग वैकशल्पक खडा भए
धमधसल खडा थप गने गरे को िब्द (धनगरानी अधधकतम भएको ढााँिा उपाय नभएको र
गरे नगरे को वा कक्ष वा पहरासत) कधत र्दन अपनाउन ढााँिा
बालबाधलकाको सम्म भएको आदे ि भएको
हकमा छु ट्टै गने
गरे को

१२ वटामा एकै पटक गने २९ वटामा दुई वटा २५ वटामा ४६ वटै मा छु ट्टै अदे ि
नाबालक र गरे को धनगरानी कक्ष, मुद्दामा २२ ु ी
मुलक म्याद थप पिाा खडा
साबालक दुवै १७ वटामा र्दन सम्म र्ौजदारी भएको नभएको
सं लग्न रहेको, पहरासत, म्याद थप कायापवधध
३४ वटामा भएको, केही सं पहता,
नाबालक मात्र मुद्दामा एक २०७४ को
सं लग्न रहेको, पटकमा १० ढााँिा प्रयोग
साबालक समेत र्दन सम्म भएको, २१
सम्लग्न भएका म्याद थप वटामा
मुद्दामा भएको बालबाधलका
अनुसन्धानको दे शखएको सम्वन्धी ऐन,
अवधधमा छु ट्टै २०७५ र
धमधसल खडा ु ी
मुलक
नगरे को, र्ौजदारी

57
अधभयोगपत्र कायापवधध
दायर गदाा मात्र सं पहता,
छु ट्टै धमधसल २०७४ दुवै
खडा गरे को कानून
उल्लेख गरी
म्याद थप
माग
गररएको,
अदालतवाट
२५ वटामा
ु ी
मुलक
र्ौजदारी
कायापवधध
सं पहता,
२०७४ को
ढााँिामा १९
वटामा,
बालबाधलका
सम्वन्धी ऐन,
२०७५ तथा
ु ी
मुलक
र्ौजदारी
कायापवधध
सं पहता,
२०७४ दुवै
कानून
उल्लेख गरी
तथा २
वटामा लागू
औषध
(धनयन्त्रण)
ऐन, २०३३
उल्लेख गरी
म्याद थप
भएको

58
यस ताधलकावाट अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये १२ वटा मुद्दामा नाबालक र साबालक दुवै सम्लग्न
रहेको र ३४ वटा मुद्दामा नाबालक मात्र सम्लग्न रहेको दे शखयो । बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा २१(७) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ११(१) बमोशजम साबालक
र नाबालक सम्लग्न रहेको मुद्दामा नाबालकको हकमा अनुसन्धानको प्रारशम्भक िरणवाटै छु ट्टै धमधसल खडा
गनुा पनेमा अनुसन्धान अवधधभर छु ट्टै धमधसल खडा नगरी अधभयोगपत्र दायर गदाा मात्र छु ट्टै धमधसल खडा गरे को
पाइयो ।बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(७) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध)
धनयमावली, २०७६ को धनयम ५(१) बमोशजम सोही धनयमावलीको अनुसूिी ३ को ढााँिामा बालबाधलकाको
ु ी र्ौजदारी
हकमा छु ट्टै म्याद थप माग गनुा पनेमा सो नगरी साबालक र नाबालक दुवैलाई एकै साथ मुलक
कायापवधध सं पहता, २०७४ को ढााँिामा म्याद थप माग गररएको पाइयो ।बालबाधलकाको हकमा म्याद थप
माग गदाा र र्ददा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ५ बमोशजम धनगरानी कक्ष
भन्ने िव्द प्रयोग गररनु पनेमा २९ वटा मुद्दामा धनगरानी कक्ष र १७ वटा मुद्दामा पहरासत िव्द प्रयोग भएको
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ को ढााँिामा तथा २१ वटा मुद्दामा
पाइयो । २५ वटा मद्दामा मुलक
उक्त सं पहता र बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ दुवै कानून उल्लेख गरी म्याद थप माग गररएको पाइयो ।
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ को ढााँिामा, १९ वटा मुद्दामा उक्त
अदालतवाट २५ वटा मुद्दामा मुलक
सं पहता तथा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(७) दुवै कानून उल्लेख गरी तथा २ वटा
मुद्दामा लागू औषध (धनयन्त्रण) ऐन, २०३३ को दर्ा ११क अनुसार बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा २१(७) बमोशजम धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकालाई बाल अदालतको अनुमधतले एक पटकमा पााँि
र्दनमा नवढ्ने गरी एक्काइस र्दन सम्म धनगरानी कक्षमा राख्न सपकने व्यवस्था रहेकोमा २ वटा मुद्दामा २२
र्दन म्याद थप गरे को तथा केही मुद्दामा एक पटकमा १० र्दन सम्म म्याद थप गरे को दे शखयो ।
बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(८) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ५(२) बमोशजम अदालतले म्याद थप नगरी बैकशल्पक उपाय अपनाउन आदे ि र्दन सक्ने
व्यवस्था रहेको भएतापधन सवै मुद्दामा म्याद थप गने आदे ि गरे को पाइयो ।अदालतले म्याद थप गदाा बाल
न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ५(२) बमोशजम अनुसूिी ४ को ढााँिामा छु ट्टै आदे ि
पिाा खडा गनुा पनेमा कुनै पधन मुद्दामा सो बमोशजम गरे को पाइएन ।

४.२.१. ४ कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकासंग सोधपुछ गदाा अपनाएको पवधध

ताधलका ४

अधभभावक/ सं रक्षकको सोधपुछ गना प्रयोग पाररवाररक तथा सोधपुछ िैली शक्लि बयान वा सोधपुछ
उपशस्थधत (रोहवर) मा भएको भाषा र सामाशजक पृष्ठभूधम बारे वा सरल कुन िब्द प्रयोग
सोधपुछ गरे नगरे को दोभाषेको प्रयोग सोधे नसोधेको भएको

७ वटामा कसै लाई ४६ वटै मा नेपाली ४६ वटै मा सोधे को ४६ वटै मा बाल ४० वटामा बयान
पधन रोहवरमा भाषा प्रयोग भएको, अनुकुल भाषा प्रयोग र ६ वटामा

59
नराखेको, ३९ वटामा एक वटामा दोभाषे भएको नदे शखएको सोधपुछ िव्द
अधभभावक/ प्रयोग भएको, एक प्रयोग भएको
सं रक्षकको उपशस्थधत वटामा कानूनको
(रोहवर) मा सोधपुछ पववादमा परे का
गरे को बालकले नेपाली भाषा
राम्रोसं ग वुशझ्दन
भनेको तर दोभाषेको
सेवा उपलव्ध
नगराएको

बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(९) र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६
को धनयम ८(ख) अनुसार धनयन्त्रणमा धलएका बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा आवश्यकता अनुसार बावुआमा वा
सं रक्षक वा बाल कल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीको रोहवरमा सोधपुछ गनुा पने हुन्छ ।अध्ययन
गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये ७ वटा मुद्दामा कसैलाई पधन रोहवरमा नराखी सोधपुछ गरे को पाइयो भने ३९
वटा मुद्दामा अधभभावक / सं रक्षकलाई रोहवरमा राखेको पाइयो ।बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा ४६ वटै
मुद्दामा नेपाली भाषा प्रयोग गरे को पाइयो । बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २(घ) तथा बाल
न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ४४ बमोशजम नेपाली भाषा नवुझ्ने बालबाधलकालाई
दोभाषेको सुपवधा उपलव्ध गराई सोधपुछ गनुा पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये एक वटा मुद्दामा
दोभाषेको सुपवधा माग गरे अनुसार सो सेवा उपलव्ध गराएको तथा एक वटा मुद्दामा सोधपुछको क्रममा
कानूनको पववादमा परे का बालकले नेपाली भाषा राम्रोसं ग वुशझ्दन भनेकोमा दोभाषेको सुपवधा उपलव्ध गराएको
दे शखएन । बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ८(घ) ले धनर्दाष्ठ गरे बमोशजम सवै
मुद्दामा बालबाधलकालाई धनजको पाररवाररक तथा सामाशजक पृष्ठभूधम बारे मा सोधधएको पाइयो । ४६ वटै
मुद्दामा सोधपुछ गदाा बाल अनुकुलको भाषा प्रयोग भएको दे शखएन । बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा २१(९) र बाल न्याय सम्दान (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ८ बमोशजम कानूनको पववादमा
परे का बालबाधलकासं ग बयान धलं दा बयान िव्द प्रयोग नगरी सोधपुछ िव्द प्रयोग गनुा पनेमा ४० वटा मुद्दामा
बयान र ६ वटा मुद्दामा सोधपुछ िव्द प्रयोग भएको पाइयो ।

४.२.१. ५ कसूरवाट पीधडत बालबाधलकाका सम्वन्धमा (२३ वटा मुद्दामा बालबाधलका पीधडत भएको दे शखएको )

ताधलका ५

पीधडत सोधपुछ गदाा सोधपुछ सोधपुछ िैली पीधडतको पीधडतको उमेर र

बालबाधलकाको अधभभावक/ गदााको भाषा शक्लि वा सं रक्षण / धलं ग
अधभभावक / सं रक्षकलाई र दोभाषेको सरल उद्दार
सं रक्षकको धारणा रोहवरमा राखे प्रयोग सम्वन्धमा

60
धलए नधलएको नराखेको केपह दे शखएको
भए सो कुरा

नधलएको सवैमा राखेको नेपाली भाषा सवैमा शक्लि सवैमा केही २२ जना बाधलका
प्रयोग भएको, भाषामा ठाडो पधन र १ जना बालक
दोभाषे प्रयोग कागज नदे शखएको
(१० वषा सम्मका
गनुप
ा ने गराएको
- १० जना,
अवस्था
नदे शखएको १० वषा दे शख
१४ वषा सम्मका
-३ जना,

१४ वषा दे शख
१६ वषा सम्मका
-६ जना र १६
वषा दे शख १८ वषा
सम्मका -४ जना)

अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये २३ वटा मुद्दामा बालबाधलका पीधडत भएको दे शखयो । बालबाधलका
सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २०(ख) अनुसार पीधडत बालबाधलकाको वारे मा धनजका अधभभावक /
सं रक्षकको धारणा धलनु पनेमा कुनै पधन मुद्दामा त्यस्तो धारणा धलएको दे शखएन । बाल न्याय सम्पादन
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ७(ज) ले धनर्दाष्ठ गरे अनुसार सवै पीधडत बालबाधलकालाई सोधपुछ
गदाा अधभभावक / सं रक्षकलाई रोहवरमा राखेको दे शखयो । पीधडत बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा दोभाषेको
आवश्यकता परे को दे शखएन । पीधडत बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा बाल अनुकुल भाषा प्रयोग भएको
दे शखएन । पीधडतको उद्दार र सं रक्षण सम्वन्धमा केहीी भए गरे को कागज प्रमाण दे शखएन। २३ जना पीधडत
बालबाधलका मध्ये २२ जना बाधलका र १ जना बालक पाइयो ।जसमध्ये १० वषा सम्मका १० जना, १०
वषा दे शख १४ वषा सम्मका ३ जना, १४ वषा दे शख १६ वषा सम्मका ६ जना र १६ वषा दे शख १८ वषा
सम्मका ४ जना बालबाधलका पीधडत भएको पाइयो ।

४.२.१. ६ कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकको सामाशजक प्रधतवेदन, कानून व्यवसायी सेवा,
उमेरगत तथा लैं धगक अवस्था

ताधलका ६

सामाशजक/ मनो सामाशजक कानून व्यवसायी सेवा धलए कानून व्यवसायी सेवा कसूरजन्य कायाको आरोप
तथा मनोवैज्ञाधनक अध्ययन नधलएको नधलएको भए अनुसन्धान लागेको बालबाधलकाको
प्रधतवेदन तयार भए नभएको अधधकारीले धनःिुल्क कानून

61
र अधभयोगपत्र साथ पेि भए व्यवसायी सेवा प्रदायकलाई उमेर र धलं ग
नभएको जानकारी गराए नगराएको

९ वटामा तयार भई पेि सवैमा नधलएको सवैमा नगराएको जम्मा ५८ जना

भएको, ३७ वटामा तयार (अनुसन्धानको अवधधमा) बालबाधलका मध्ये बालक
नभएको ५६ जना र बाधलका २
जना

(१० वषा दे शख १४ वषा

सम्मका - ९ जना,

१४ वषा दे शख १६ वषा
सम्मका - १७ जना र १६
वषा दे शख १८ वषा सम्मका
- ३२ जना)

कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका बालबाधलकाको सम्वन्धमा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा
४५ र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम १०(३) बमोशजम सोपह धनयमावलीको
धनयम ३९ को प्रयोजनाथा अनुसूिी ९ र १० को ढााँिामा क्रमिः बालबाधलकाको सामाशजक/ मनोसामाशजक
तथा मनोवैज्ञधनक अध्ययन प्रधतवेदन तयार गरी अधभयोगपत्र साथ अदालतमा पेि गनुा पने हुन्छ ।अध्ययन
गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये ९ वटा मुद्दामा त्यस्तो अध्ययन प्रधतवेदन तयार भई पेि भएको छ भने ३७
वटा मुद्दामा त्यस्तो प्रधतवेदन तयार भएको पाइएन ।अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा कानूनको पववादमा
परे का बालबाधलकाले अनुसन्धानको अवधधमा कानून व्यवसायी सेवा धलएको नपाइएकोमा बाल न्याय सम्पादन
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ७(ञ) ले धनर्दाष्ठ गरे बमोशजम अनुसन्धान अधधकारीले धनःिुल्क
कानून व्यवसायी सेवा प्रदायकलाई जानकारी गराएको पाइएन ।कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका ५८ जना
बालबाधलका मध्ये बालक ५६ जना र बाधलका २ जना रहेको पाइयो ।उनीहरुको उमेर समूह १० वषा दे शख
१४ वषा सम्मका - ९ जना, १४ वषा दे शख १६ वषा सम्मका - १७ जना र १६ वषा दे शख १८ वषा सम्मका
- ३२ जना रहेको पाइयो ।
४.२.१. ७ अधभयोगपत्रको िीीर व्यहोरामा बाल इजलास उल्लेख भए नभएको र बालबाधलका पीधडत भएका
कसूरमा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ अनुसार कसूर कायम भए नभएको सम्वन्धी पववरण

ताधलका ७

अधभयोगपत्रको िीीर व्यहोरामा बाल इजलास उल्लेख भए बालबाधलका पीधडत भएका कसूरमा बालबाधलका सम्वन्धी
नभएको ऐन, २०७५ अनुसार कसूर कायम भए नभएको

१९ वटा मुद्दामा बाल इजलास उल्लेख भएको र २७ २३ वटा मुद्दामा बालबाधलका पीधडत भएकोमा एक वटा

62
वटा मुद्दामा उल्लेख नभएको मुद्दामा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ अनुसार
बालयौन दुव्यावहारको कसूर कायम भएको, २२ वटा
ु ी अपराध सं पहता, २०७४ को कसूर कायम
मुद्दामा मुलक
भएको

बालबाधलका समावेि भएका कसूरजन्य कायाको सुरु कारवाही र पकनारा गना बाल अदालतको गठन हुने र
बाल अदालत गठन नभए सम्म प्रत्येक शजल्ला अदालतमा बाल इजलास गठन हुने व्यवस्था बालबाधलका
सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ३० मा रहेको छ । सोही बमोशजम बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध)
धनयमावली, २०७६ को धनयम १०(२) ले धनर्दाष्ठ गरे अनुसार हाल शजल्ला अदालतमा गठन भएका बाल
इजलासमा बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाका र बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ अनुसार
बालबाधलका पवरुद्ध भएका कसूरका अधभयोगपत्र दायर भइरहेको छ । यसरी दताा हुने मुद्दाको अधभयोगपत्रको
शिरमा बाल इजलास भन्ने िव्द परे को हुनपु दाछ । अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये १९ वटा मुद्दामा
अधभयोगपत्रको शिरमा बाल इजलास उल्ले ख भएको र २७ वटा मुद्दामा उल्लेख नभएको पाइयो ।अध्ययन
गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये बालबाधलका पीधडत भएका २३ वटा मुद्दाहरु रहेकोमा बालबाधलका सम्वन्धी
ऐन, २०७५ अनुसार बाल यौनदुव्यावहारको कसूर कायम गरी अधभयोगपत्र पेि भएको १ वटा मुद्दा मात्र
ु ी अपराध सं पहता, २०७४ को कसूर कायम गरी अधभयोगपत्र
रहेको पाइयो भने अन्य २२ वटामा मुद्दामा मुलक
पेि भएको पाइयो ।

४.२.२ अधभयोगपत्रको अध्ययनवाट दे शखएको असल अभ्यास तथा सुधार गनुपा ने पक्ष

४.२.२.१ असल अभ्यास

माधथ प्रकरण ४.२.१ अन्तगातको ताधलकाहरुमा उल्ले ख गररए अनुसारका तथयवाट दे शखएको आधारमा
बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ तथा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ मा भएका
सरकारवादी र्ौजदारी मुद्दासं ग सम्वशन्धत बाल न्याय सम्वन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनमा दे शखएका
असल अभ्यासहरु तल उल्लेख भए बमोशजम रहेका छन् । तीी असल अभ्यासलाई कानून कायाान्वयन गने
धनकायका सम्वद्ध पदाधधकारीहले आफ्नो कायासम्पादन गदाा आत्मसात गदै अिै पररष्कृत रुपमा प्रयोग गररएमा
बाल न्याय सम्वन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको प्रभावकारीता अि बढी्ने दे शखन्छ ।

• अनुसन्धानको दायरामा आई मुद्दा िलाइएका बालबाधलकालाई बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को

दर्ा २(घ) अनुसार कानूनको पववादमा परे का बालक/ बाधलका (धलं ग अनुसार) भनी सम्वोधन गनुा
पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये २७ वटा मुद्दामा सो अनुसार सम्वोधन गरे को दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ८३ तथा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ३७ ले धनर्दाष्ठ गरे अनुसार सवै मुद्दामा कानूनको पववादमा परे का तथा पीधडत
बालबाधलकाको उमेर खुल्ने प्रमाण सम्लग्न गरे को पाइयो ।

63
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ७८ र बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ धनयम ३(२) बमोशजम सवै मुद्दामा कानूनको पववादमा परे का तथा पीधडत बालबाधलकाको
पररियात्मक पववरणको गोपनीयता कायम गरे को दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २(घ) अनुसार कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका
बालबाधलकालाई प्रधतवादी नभनी कानूनको पववादमा परे को बालक / बाधलका (धलं ग अनुसार) भनी
सम्वोधन गनुा पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये २७ वटा मुद्दामा सो अनुसार सम्वोधन
गरे को पाइयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१ तथा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ४ ले धनर्दाष्ठ गरे अनुसार कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई
पक्राउ गदाा पक्राउ िव्दको सट्टा धनयन्त्रणमा धलएको िव्द प्रयोग गनुा पनेमा अध्ययन गररएका ४६
वटा मुद्दा मध्ये २ वटा मुद्दामा धनयन्त्रणमा धलएको भन्ने िव्द प्रयोग गरे को पाइयो ।
• ् गरे अनुसार
बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ७(ङ) ले धनर्दाषट
अध्ययन गररएका सवै मुद्दामा धनयन्त्रणमा धलइएका बालबाधलकाको िारीररक तथा मानधसक अवस्थाको
जााँि गराएको दे शखयो ।
• बालबाधलकाको हकमा म्याद थप माग गदाा र र्दींदा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा
२१(७) तथा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ५ बमोशजम धनगरानी
कक्ष भन्ने िव्द प्रयोग गररनु पने कानूनी व्यवस्था अनुसार अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये २९
वटा मुद्दामा धनगरानी कक्ष िव्द प्रयोग भएको पाइयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(७) ले धनर्दाष्ठ गरे अनुसार कानूनको पववादमा परे का
बालबाधलकाका हकमा वढीमा २१ र्दन धनगरानी कक्षमा राख्न पाइने र एक पटकमा वढीमा ५ र्दन
सम्म म्याद थप गना पाइनेमा ४३ वटा मुद्दामा २१ र्दनसम्म धनगरानी कक्षमा राशखएको र एक
पटकमा ५ र्दन सम्म म्याद थप माग गरे को तथा म्याद थप भएको पाइयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(९) र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ८(ख) अनुसार धनयन्त्रणमा धलएका बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा आवश्यकता
अनुसार बावुआमा वा सं रक्षक वा बाल कल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीको रोहवरमा सोधपुछ
गनुा पने कानूनी व्यवस्था अनुसार अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये ३९ वटा मुद्दामा अधभभावक
/ सं रक्षकलाई रोहवरमा राखेको पाइयो ।
• बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ८ को खण्डग (घ) को कानूनी
व्यवस्था अनुसार अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा बालबाधलकालाई धनजको पाररवाररक तथा
सामाशजक पृष्ठभूधम बारे मा सोधधएको पाइयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(९) र बाल न्याय सम्दान (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ८ बमोशजम कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकासं ग बयान धलं दा बयान िव्द

64
 प्रयोग नगरी सोधपुछ िव्द प्रयोग गनुा पने कानूनी व्यवस्था अनुसार अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा
मध्ये ६ वटा मुद्दामा सोधपुछ िव्द प्रयोग भएको पाइयो ।
• बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ४४ बमोशजम नेपाली भाषा नवुझ्ने
बालबाधलकालाई दोभाषेको सुपवधा उपलव्ध गराई सोधपुछ गनुा पने कानूनी व्यवस्था अनुसार अध्ययन
गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये एक वटा मुद्दामा दोभाषे सुपवधा माग गरे कोमा सो सुपवधा उपलव्ध
गराएको दे शखयो ।
• ् गरे अनुसार
बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ७(ज) ले धनर्दाषट
बालबाधलका पीधडत भएका २३ वटै मुद्दामा पीधडत बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा अधभभावक /
सं रक्षकलाई रोहवरमा राखेको दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ४५ तथा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम १०(३) बमोशजम सोही धनयमावलीको धनयम ३९ को प्रयोजनाथा अनुसूिी ९ र १०
को ढााँिामा क्रमिः बालबाधलकाको सामाशजक/ मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन
तयार गरी अधभयोगपत्र साथ अदालतमा पेि गनुा पने गरी धनदे ि भए बमोशजम अध्ययन गररएका ४६
वटा मुद्दा मध्ये ९ वटा मुद्दामा त्यस्तो अध्ययन प्रधतवेदन तयार भई अधभयोगपत्र साथ अदालतमा पेि
भएको पाइयो ।
• बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य काया सम्वन्धी मुद्दा र बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ अनुसार
बालबाधलका पवरुद्ध भएका कसूर सम्वन्धी मुद्दा हेने क्षेत्राधधकार बाल अदालत वा बाल इजलासलाई
हुने गरी बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ३० ले गरे को कानूनी व्यवस्थाका सन्दभामा
बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम १०(२) ले धनर्दाष्ठ गरे बमोशजम
अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये १९ वटा मुद्दामा अधभयोगपत्रको शिरमा बाल इजलास उल्लेख
भएको पाइयो ।

४.२.२.२ सुधार गनुपा नुा पक्ष

माधथ प्रकरण ४.२.१ अन्तगातको ताधलकाहरुमा उल्ले ख गररए अनुसारका तथयवाट दे शखएको आधारमा
बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ तथा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ मा भएका
नेपाल सरकार वादी हुने र्ौजदारी मुद्दासं ग सम्वशन्धत बाल न्याय सम्वन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनमा
दे शखएका कमी कमजोरीहरु तल उल्लेख भए बमोशजम रहेका छन् । तीी कमी कमजोरीलाई कानून
कायाान्वयन गने धनकायका सम्वद्ध पदाधधकारीहले आत्मसमीीक्षा गरी आफ्नो कायासम्पादन गदाा सुधार गनुा पने
अवस्था दे शखएको छ ।

• बालबाधलका कसूरदार भएको मुद्दाको अनुसन्धान अधधकारी बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा २३ तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम २(क) अनुसार
नेपाल सरकारले गठन गरे को छु ट्टै एकाईलाई वा त्यस्तो एकाई गठन नभए सम्म नेपाल सरकारले

65
 शजल्ला प्रहरी कायाालयमा कायारत बाल न्याय सम्वन्धी ताधलम प्राप्त कमािारीलाई तोक्नु पनेमा
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता,
अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा सो अनुसार नभई सवै मुद्दामा मुलक
२०७४ को दर्ा ८(१) अनुसार सम्वशन्धत प्रहरी कायाालयको प्रमुखले प्रहरी धनरीक्षकलाई तोकेको
दे शखयो ।
• अनुसन्धानको दायरामा आई मुद्दा िलाइएका बालबाधलकालाई बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा २(घ) अनुसार कानूनको पववादमा परे का बालक/ बाधलका (धलं ग अनुसार) भनी सम्वोधन गनुा
पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये १९ वटा मुद्दामा प्रधतवादी भनी सम्वोधन गरे को
दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २०(ख) अनुसार कानूनको पववादमा परे का
बालबाधलकाका अधभभावक/ सं रक्षकको धारणा धलनु पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा त्यस्तो
धारणा धलएको दे शखएन ।
• कसूजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई अनुसन्धानको लाधग धनयन्त्रणमा नधलई नहुने
अवस्था भएमा अशन्तम पवकल्पको रुपमा मात्र धनयन्त्रणमा धलनुपने गरी बालबाधलका सम्वन्धी ऐन,
२०७५ को दर्ा २१(१) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ४(१)
मा व्यवस्था गररएकोमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा कसूजन्य कायाको आरोप लागेका
बालबाधलकालई जरुरी पक्राउ पूजी र्दई धनयन्त्रणमा धलएको दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१ तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ४ अनुसार कसूजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई अनुसन्धानको लाधग
पक्राउ गदाा धनयन्त्रणमा धलएको भन्ने िव्द प्रयोग गनुा पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये
४४ वटा मुद्दामा पक्राउ भन्ने िव्द प्रयोग गरे को पाइयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(३) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमाली,
२०७६ को धनयम ७(घ) समेतको प्रयोजनाथा सोही धनयमावलीको धनयम ४(१) बमोशजम धनयन्त्रणमा
धलएका बालबाधलकाको पररवारको सदस्य, सं रक्षक वा नशजकको नातेदारलाई सोही धनयमावलीको
अनुसूिी १ को ढााँिामा अनुसन्धान अधधकारीले सूिना र्दनुपनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता,
त्यसरी सूिना र्दएको पाइएन । केवल बालबाधलकालाई मात्र मुलक
२०७४ को ढााँिा प्रयोग गरी सूिना र्दइएको पाइयो ।
• बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमाली, २०७६ को धनयम ७(ि) अनुसार बालबाधलकालाई
धनयन्त्रणमा धलएको जानकारी केन्िीय वा शजल्ला बाल न्याय सधमधतलाई समेत र्दनु पनेमा अध्ययन
गररएका ४६ वटै मुद्दामा त्यसरी जनाकारी र्दएको दे शखएन ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(५) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध)
धनयमावली, २०७६ को धनयम ७(ि) बमोशजम धनयन्त्रणमा धलएका बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलए

66
 पश्चात् बाल मनोपवज्ञ वा बाल पहत सम्वन्धमा काम गने व्यशक्तवाट परामिा वा मनोसामाशजक सहयोग
उपलव्ध गराउनु पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा सो अनुसार गरे गराएको पाइएन ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(७) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध)
धनयमावली, २०७६ को धनयम ११(१) बमोशजम साबालक र नाबालक सम्लग्न रहेको मुद्दामा
नाबालकको हकमा अनुसन्धानको प्रारशम्भक िरणवाटै छु ट्टै धमधसल खडा गनुा पनेमा अनुसन्धान
अवधधभर छु ट्टै धमधसल खडा नगरी अधभयोगपत्र दायर गदाा मात्र छु ट्टै धमधसल खडा गरे को पाइयो ।
• साबालक र नाबालक दुवै सम्लग्न भएको १२ वटा मुद्दामा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा २१(७) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ५(१) बमोशजम
छु ट्टै धमधसल खडा गरी सोही धनयमावलीको अनुसूिी ३ को ढााँिामा बालबाधलकाको हकमा छु ट्टै म्याद
ु ी र्ौजदारी कायापवधध
थप माग गनुा पनेमा सो नगरी साबालक र नाबालक दुवैलाई एकै साथ मुलक
सं पहता, २०७४ को ढााँिामा म्याद थपको माग गररएको पाइयो ।
• बालबाधलकाको हकमा म्याद थप माग गदाा र र्दाँदा बाल न्याया सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ५ बमोशजम धनगरानी कक्ष भन्ने िव्द प्रयोग गररनु पनेमा अध्ययन गररएका ४६
वटा मुद्दा मध्ये म्याद थपको माग गदाा र म्याद थप र्ददा १७ वटा मुद्दामा पहरासत िव्द प्रयोग
भएको पाइयो ।
• कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई धनगरानी कक्षमा राख्न बालबाधलका सम्वन्धी ऐन,
२०७५को दर्ा २१(७) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ५
अनुसार सोपह धनयमावलीको अनुसूिी ३ को ढााँिामा म्याद थप माग गनुा पनेमा सो अनुसार नगरी २५
ु ी र्ौजदारी कायापवधध सं पहता, २०७४ को कानूनी व्यवस्था उल्लेख गरे र म्याद थप
वटा मुद्दामा मुलक
माग गरे को दे शखयो । २१ वटा मुद्दामा सो सं पहता तथा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा
२१(७) को व्यवस्था पधन उल्लेख गरे र म्याद थप माग गरे को र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध)
धनयमावली, २०७६ को अनुसूिी ३ को ढााँिा प्रयोग नभएको दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(७) बमोशजम धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकालाई
बाल अदालतको अनुमधतले एक पटकमा पााँि र्दनमा नवढ्ने गरी एक्काइस र्दन सम्म धनगरानी कक्षमा
राख्न सपकने व्यवस्था रहेकोमा २ वटा मुद्दामा २२ र्दन म्याद थप गरे को तथा केही मुद्दामा एक
पटकमा १० र्दन सम्म म्याद थप गरे को दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(८) तथा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध)
धनयमावली, २०७६ को धनयम ५(२) बमोशजम अदालतले म्याद थप नगरी बैकशल्पक उपाय अपनाउन
आदे ि र्दन सक्ने व्यवस्था रहेको भएतापधन सवै मुद्दामा म्याद थप गने आदे ि गरे को पाइयो ।
• अदालतले म्याद थप गदाा बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ५(२)
बमोशजम सोही धनयमावलीको अनुसूिी ४ को ढााँिामा छु ट्टै आदे ि पिाा खडा गनुा पनेमा सो बमोशजम
गरे को पाइएन ।

67
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(९) र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ८(ख) अनुसार धनयन्त्रणमा धलएका बालबाधलकालाई आवश्यकता अनुसार बावुआमा
वा सं रक्षक वा बाल कल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीको रोहवरमा सोधपुछ गनुा पनेमा अध्ययन
गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये ७ वटा मुद्दामा कसैलाई रोहवरमा राखेको पाइएन ।
• बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ४४ बमोशजम नेपाली भाषा नवुझ्ने
बालबाधलकालाई दोभाषेको सुपवधा उपलव्ध गराई सोधपुछ गनुा पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा
मध्ये एक वटा मुद्दामा सोधपुछको क्रममा कानूनको पववादमा परे का बालकले नेपाली भाषा राम्रोसं ग
वुशझ्दन भनेकोमा दोभाषेको सुपवधा उपलव्ध गराएको दे शखएन ।
• बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम ८(ङ) बमोशजम बालबाधलकाले वुझ्ने
भाषामा सोधपुछ गनुप
ा नेमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा बाल अनुकीूलको भाषाको प्रयोग नभई
शक्लि िैलीको प्रयोग भएको दे शखयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१(९) र बाल न्याय सम्दान (कायापवधध) धनयमावली,
२०७६ को धनयम ८ बमोशजम कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकासीाँग बयान धलं दा बयान िव्द
प्रयोग नगरी सोधपुछ िव्द प्रयोग गनुा पनेमा ४० वटा मुद्दामा बयान िव्द प्रयोग भएको पाइयो ।
• बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २० को खण्ड (ख) अनुसार कसूरबाट पीधडत
बालबाधलकाका हकमा धनजका अधभभावक / सं रक्षकको धारणा धलनु पनेमा अध्ययन गररएका ४६
वटा मुद्दा मध्येका बालबाधलका पीधडत भएका २३ वटै मुद्दामा त्यस्तो धारणा धलएको दे शखएन ।
• पीधडत बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा बाल अनुकीूल भाषा प्रयोग नभई बालबाधलका पीधडत भएका
२३ वटै मुद्दामा शक्लि भाषामा ठाडो कागज गराएको दे शखयो ।
• बालबाधलका पीधडत भएका २३ वटै मुद्दामा पीधडतको उद्दार र सं रक्षण सम्वन्धमा केहीी भए गरे को
कागज प्रमाण दे शखएन ।
• कसूरजन्य कायाको आरोप लागेका बालबाधलकाको सम्वन्धमा बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ को
दर्ा ४५ र बाल न्याय सम्पादन (कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम १०(३) बमोशजम सोपह
धनयमावलीको धनयम ३९ को प्रयोजनाथा अनुसूिी ९ र १० को ढााँिामा क्रमिः बालबाधलकाको
सामाशजक/ मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञधनक अध्ययन प्रधतवेदन तयार गरी अधभयोगपत्र साथ अदालतमा
पेि गनुा पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये ३७ वटा मुद्दामा त्यस्तो प्रधतवेदन तयार भएको
पाइएन ।
• बाल न्याय सम्पादन कायापवधध धनयमावली, २०७६ को धनयम ७ को खण्ड (ञ) अनुसार बालबाधलका
वा धनजको अधभभावकले छु ट्टै कानून व्यवसायीको सेवा धलएकोमा बाहेक बालबाधलकालाई धनःिुल्क
कानूनी सेवा प्रदायकको सेवा उपलव्ध गराउन त्यस्ता सेवा प्रदायकलाई अनुसन्धान अधधकारीले
जानकरी गराउनु पनेमा अध्ययन गररएका ४६ वटै मुद्दामा कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाले

68
 अनुसन्धानको अवधधमा कानून व्यवसायी सेवा धलएको नपाइएको र अनुसन्धान अधधकारीले धनःिुल्क
कानून व्यवसायी सेवा प्रदायकलाई जानकारी गराएको पाइएन ।
• बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य काया सम्वन्धी मुद्दा र बालबाधलका सम्वन्धी ऐन, २०७५ अनुसार
बालबाधलका पवरुद्ध भएका कसूर सम्वन्धी मुद्दा हेने क्षेत्राधधकार बाल अदालत वा बाल इजलासलाई
हुने गरी उक्त ऐन को दर्ा ३० ले गरे को कानूनी व्यवस्थाका सन्दभामा बाल न्याया सम्पादन
(कायापवधध) धनयमावली, २०७६ को धनयम १०(२) ले धनर्दाष्ठ गरे अनुसार त्यस्ता मुद्दाको
अधभयोगपत्रको िीीरमा बाल अदालत / बाल इजलास भन्ने िव्द उल्ले ख हुन ु पनेमा अध्ययन
गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये २७ वटा मुद्दामा अधभयोगपत्रको िीीरमा बाल इजलास उल्लेख नभएको
पाइयो ।
• अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दामा कसूरजन्य कायामा सम्लग्न ५८ जना बालबाधलका मध्ये बालक
५६ जना र बाधलका २ जना रहेको दे शखयो । १० वषादेशख १४ वषा उमेर समूहका ९ जना, १४
वषादेशख १६ वषा उमेर समूहका १७ जना र १६ वर ् दे शख १८ वषा उमेर समूहका ३२ जना
बालबाधलका रहेको दे शखयो ।
• अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये २३ वटा मुद्दामा बालबाधलका पीधडत रहेको पाइयो । २२
जना बाधलका र १ जना बालक पीधडत भएको पाइयो ।उनीहरु सवै यौन पहं साजन्य कसूरवाट पीधडत
भएको पाइयो । १० वषा सम्मको उमेर समूहका १० जना, १० वषा दे शख १४ वषा सम्म उमेर
समूहका ३ जना, १४ वषा दे शख १६ वषा उमेर समूहका ६ जना र १६ वषा दे शख १८ वषा उमेर
समूहका ४ जना बालबाधलका पीधडत भएको पाइयो ।
• अध्ययन गररएका ४६ वटा मुद्दा मध्ये अभि व्यवहार १, अपहरण तथा िरीर वन्धक १, कताव्य
ज्यान ३, िोरी ५, जवरजस्ती करणी १९, जवरजस्ती करणी उद्दोग ४, बालयौन दुव्यावहार १, ज्यान
माने उद्दोग ४, लागू औषध ७ र हातहधतयार तथा खरखजना १ रहेको पाइयो ।सवै भन्दा वढी २४
वटा मुद्दा बालबाधलका पवरुद्धको यौनजन्य पहं सा सम्वन्धी रहेको दे शखयो ।

४.३ बालन्यायका क्षेत्रमा कायारत धबज्ञबाट धलइएको धलशखत अन्तरवाताा र सोको पवश्लेषणः

बालन्याय सम्बन्धी कानुन कायाान्वयनको अवस्था र सुधार गनुप

ा ने धबषयमा केशन्ित रही कानूनको द्वन्द्वमा
परे का बालबाधलका र कसूरको पररणाम पीधडत हुन पुगक
े ा बालबाधलकाका सम्वन्धमा काम गने पवधभन्न क्षेत्र
ु ाईमा सं लग्न रहनुहन
जस्तोः कसूरको अनुसन्धान गने प्रहरी, मुद्दाको सुनव ु े न्यायाधीि, अदालत प्रिासन,
अधभयोजन गने सरकारी वकील, प्रधतरक्षी कानून व्यवसायी एवं बालबाधलकाको क्षेत्रमा कामगने सं स्थाका
पवज्ञहरू81लाई लशक्षत गरी पवधभन्न १० वटा प्रश्नहरू तयार गरी पठाइएको धथयो। पवज्ञहरूवाट प्राप्त जवार्लाई
प्रश्न पपच्छे ताधलकामा प्रपवि गररएकोछ। प्रश्नहरूको प्राप्त जवार् हेदाा कधतपय जवार् प्रश्न केशन्ित मात्र नभई

81
ु ी ३ मा राशखएको छ।
उहााँहरुको पररिय अनुसि
69
अन्य सान्दधभाक कुराहरू पधन उल्लेख गरे को दे शखन्छ। तलको ताधलकामा प्राप्त जवार्को पवश्लेषण र प्रश्न
अनुरूपको जवार्को धनिोड उल्लेख गने प्रयास गररएको छ।

ताधलका
प्रश्नगत प्राप्त जवार्को पववरण तथा यसको पवश्लेषण र धनिोड
क्र.सं . प्रश्न जवार्

१ बालन्यायसम्बन्धी नेपाल कानून - नेपाल कानून अन्तराापिय मापदण्ड अनुकूल रहे पधन कानून
अन्तराापियमापदण्ड अनुरूप रहेका कायाान्वयनमा कमी कमजोरी रहेको, (८ जना)
छन छै नन्? - भौधतक पूवााधारको व्यवस्था सपहत धनदे शिका कायापवधध बनाउनु पने,
- धनयन्त्रण थुनामा नधलई अनुसन्धान नगने गरे को,
अन्तराापिय कानून अनुकूल हुनेगरी
- कानून कायाान्वयन गने अधधकारीलाई प्रभावकारी ताधलमको व्यवस्था
कानूनमा के कसरी पररमाजान
नभएको,
गनुप
ा लाा ?
- कानून कायाान्वयन गना supportive सं यन्त्र जस्तो पवद्युतीय कारोवार
ऐन ु ाई गने
अनुरूपको पविेष इजलाि, साईवर अपराध सुनव
अदालत, धनगरानी कक्ष र यसको मापदण्ड नहुन ु , छु ट्टै बाल
अदालत नहुन,ु बाल सुधार गृह अपयााप्त र व्यवस्थापन मापदण्ड
नभएको आर्द
- न्युशजल्याण्डमा जस्तै पुनस्थापकीय न्यायका प्रपक्रयाहरू ऐन मै
व्यवस्था गनुप
ा ने
- कानून कायाान्वयन गने अधधकारीको कामको अनुगमनका साथै
स्थानीय तहलाई शजम्मेबार बनाउन थप कानूनी प्रवन्धगने

पवश्लेषणः

सबै उत्तरदाताले बालन्याय सम्बन्धी नेपाल कानून अन्तराापिय मापदण्ड अनुरूप रहेको भन्ने उल्ख गनुा भएको छ ।
कानून कायाान्वयन प्रभावकारी नभएको कुरा सबैले खुलाउनु भएको छ।सम्पार्दत कायाको अनुगमन गने र स्थाधनय
तहलाई थप शजम्मेवार बनाउनुपने, भौधतक पूवााधार, काया सञ्चालन कायापवधध, धनदे शिका, मापदण्ड धनमााण गनुप
ा ने जस्ता
कानून कायाान्वयनका लाधग सुिाव र्दनुका साथै पुनःस्थापकीय न्यायका प्रपक्रयाका सम्बन्धमा ऐन मै व्यवस्था हुनपु ने
पविार समेत उल्लेख छ।

ु ाई गने
यस प्रश्नको जवार्मा बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा नधलईकन अनुसन्धान नगने गरे को, पवद्युतीय अपराधको सुनव
अदालत पवस्तार हुनपु ने, धनगरानी कक्षको लाधग पूवााधार र सञ्चालन मापदण्ड नभएको, छु ट्टै बाल अदालत नभएको र

70
बाल सुधारगृह अपयााप्त रहेको भन्ने जस्ता प्रश्न केशन्ित नभएका जवार् समेत प्राप्त इका छन् ।

धनिोडः
बालन्याय सम्बन्धी नेपाल कानून अन्तराापिय मापदण्ड अनुरूप रहेको, यसको प्रभावकारी कायाान्वयनका लाधग
धनयमावली तथा कायापवधध वनाउनुपने।

२ नेपालमा बालबाधलकाको न्यायमा - कानूनी शिक्षा र जनिेतनामूलक कायाक्रम गरी सिक्तीकरण गने
सहज पहुाँिको प्रभावकारीताको (६जना)
उपाय के होलान ? - उजुरी गने सरल, सहज वातावरण र शजम्मेवारी (२ जना)
- बालन्याय प्रपक्रया बालमैत्री हुनपु ने र यसको अनुगमन गने (
२जना)
- ु ाई (२ जना)
धछटो छररतो प्रभावकारी र धनरन्तर सुनव
- श्रब्य दृष्यको माध्यमवाट बकपत्रको व्यवस्था,
- बालन्याय सम्पादन गने धनकायमा बालबाधलका सम्बन्धी गुनासो सुन्ने
व्यवस्था
- कानूनको प्रभावकारी कायाान्वयन, र
- प्रदे ि तथा स्थानीय तहले समेत कानून धनमााण
- अनुसन्धानको प्रारशम्भक िरण दे शखनै धनिुल्क र कानून व्यवसायी
पवना कारबाही नगररने कुराको सुधनशश्चतता, (२ जना)
- बाल अदालतको गठन
- र्दिान्तरको प्रयोग
- असहाय, जोशखममा रहेका बालबाधलकाको लाधग ज्ञान, क्षमताको
पविेष व्यवस्था र वातावरण हुनपु ने,
- उजुरी / जाहेरी पखाने प्रवृशत्त अन्त्य गरी जुनसुकै माध्यमवाट
जानकारी हुनासाथ पक्रयाशिल रहने प्रणाली पवकास गनुप
ा ने,
- सबै स्थाधनय तहमा आयरल्याण्डमा जस्तै Children’s
Ambudsmanको व्यवस्था गररनुपने,
- बाल सं रक्षण सम्बन्धी गैरसरकारी सं स्थाहरूवाट हुनसक्ने बदमासी
रोक्न मानक/ मापदण्ड धनधाारण र अनुगमन हुनपु ने,
- पीधडत बालबाधलकाले व्यवहार मै क्षधतपुधता पाउने कुराको सुधनशश्चतता
- बालबाधलकाप्रधतकोशजम्मेवारी बोध राज्य लगायत सबैवाट हुनपु ने
- मुद्दाको कारवाहीको िुरू दे शख नै सामाशजक कायाक्रता र मनोधबज्ञ

71
 समावेि हुनपु ने,
पवश्लेषणः

नेपालमा बालबाधलकाको न्यायमा सहज पहुाँिको अवस्था नभएको भन्नेकुरामा पवज्ञहरू एकमत हुनह
ु न्ु छ।न्यायमा
सहजपहुाँि बनाउने पवधभन्न उपायमा ५ जनाको कानूनी शिक्षा र जनिेतनामूलक कायाक्रम, असहायको हकमा पविेष
कायाक्रम गरी सिशक्तकरण गने भन्ने, २ जनाको बालन्याय प्रपक्रया बालमैत्री हुनपु ने , धछटो छररतो प्रभावकारी र
ु ाई हुनपु ने, धनःिुल्क र कानून व्यवसायी पवना कारबाही नगररने कुराको सुधनशश्चतता हुनपु ने भन्ने समान
धनरन्तर सुनव
धारणा रहेको दे शखन्छ भने अन्य उपायमा उजुरी गने सरल र सहज वातावरण, गुनासो सुन्ने व्यवस्था,कानूनको
प्रभावकारी कायाान्वयन,बाल अदालतको गठन,र्दिान्तरको प्रयोग, कसूरको जानकारी जुनसुकै माध्यमवाट हुनासाथ
पक्रयाशिल रहनु पेने, सबै स्थाधनय तहमा बाल लोकपाल (Ambudsman)को व्यवस्था, गैरसरकारी सं स्थाहरूवाट
हुनसक्ने बदमासी रोक्ने उपायको अबलम्बन, पीधडत बालबाधलकाले व्यवहार मै क्षधतपुधता पाउने कुराको सुधनशश्चतता,
बालबाधलका प्रधतको शजम्मेवारीबोध हुनपु ने भन्ने जस्ता उपाय औ ंल्याउनु भएको छ।यसै प्रश्नको जबार्मा श्रब्य दृष्यको
माध्यमवाट बकपत्रको व्यवस्था, मुद्दाको कारवाहीको िुरू दे शख नै सामाशजक कायाकताा र मनोधबज्ञ समावेि हुनपु ने भन्ने
जवार् पधन प्राप्त भएको छ।

धनिोडः

बालबाधलकाको न्यायमा सहज पहुाँि अधभवृपद्ध गना शिक्षा एवं सिेतना र्ैलाई बालबाधलका अनुकूल न्यायका लाधग
राज्यका धनकाय लगायत सबै शजम्मेवार र सहयोगी बन्नु पने ।

३ बालबाधलका सं लग्न (पीधडत वा - बाल अधधकारको वेवास्ता र बालबाधलकाको सवोत्तम पहत प्रधत
पीडक दुवै अवस्था) मुद्दामा ख्याल नगरी उमेर पुगेका व्यशक्त सरह व्यवहार गने (५ जना)
अनुसन्धान र अधभयोजन पक्षका के - बालबाधलकालाई कानून व्यवसायीसाँग परामिा गना रोक लगाउने
कस्ता कमी कमजोरीलाई - कानून व्यवसायी पवना नै म्याद थप हुने, (२जना)
औ ंल्याउन सपकन्छ ? - वयान गदाा सं रक्षकलाई रोहवरमा नराशखने, (३ जना)
- म्याद थप माग गदाा आधार कारण नखुलाउने (२जना)
- अदालत लै जादा नेल हतकडी लगाउने कायालाई नरोकेको,
- उमेर खुल्ने कागज पेि नगने, (३ जना)
- अनुसन्धानको िुरू दे शख नै र्रक र्रक धमशिल खडा नगने, (२
जना)
- गोपनीयता कायम नगने,
- धनगरानी कक्ष,सोधपुछ र अनुसन्धान गने छु ट्टै बालमैत्री कक्ष
नभएको, (२ जना)
- सामाशजक अध्ययन र बालमनोपवज्ञको प्रधतवेदन प्राप्त नहुने गरे को

72
 - पीडक बालबाधलका भए पधन कधतपय अपराधमा मुद्दा िलाउनुपने
बाध्यात्मक अवस्था रहेको,
- धबबाह गने उमेर र करणीको सहमधत र्दने उमेर बीि
तादात्म्यता नहुाँदा कानूनी कारबाहीको पररणाम मनोवैज।ञाधनक
असर र कानूनी जपटलता रहेको
- बालमैत्री कक्षको अभाव, काया बोि र दक्षताको कमीले बालमैत्री
वातावरण नहुने गरे को, (२ जना)
- बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा नधलई अनुसन्धान गने मनोभावना
पवकास हुन नसकेको (२ जना)
- पक्राउको जानकारी अधभभावक र सम्बशन्धत अधधकारीलाई नर्दने
- पीधडतलाई मनोवैज्ञधनक परामिाको व्यवस्था हुनपु ने, परे को पीडाका
वारे मा पीधडतलाई वुझ्दै नबुिी कारबाही अगाधड बढाउने (२ जना)
- बाल इजलाि गठन नहुने र न्यूनतम मापदण्डको अनुगमन हुनपु ने
धबश्लेषणः

वालबाधलका सं लग्न मुद्दामा भएका मुद्दामा अनुसन्धान र अधभयोजन पक्षको कमजोरीलाई औ ंल्याउने सन्दभामा बाल
अधधकारको वेवास्ता र बालबाधलकाको सवोत्तम पहत प्रधत ख्याल नगरी उमेर पुगक
े ा व्यशक्त सरह व्यवहार गने भनी ५
जनाले समान धारणा राख्नु भएको छ।त्यसै गरी वयान गदाा सं रक्षकलाई रोहवरमा नराशखने, पक्राउको जानकारी नर्दने,
पीधडतलाई परे को पीडाका सम्वन्धमा पीधडत पक्षसाँग परामिा नै नगने, उमेर खुल्ने कागजात पेि नगरीने भनी २जनाले
एकै प्रधतका कमजोरी औ ंल्याउनु भएको छ। यसका साथै म्याद थप गदाा आधार र कारण नखुलाउने, अदालत लै जादा
हतकडी लगाउने, अनुसन्धानको िुरू दे शखनै र्रक धमशिल खडा नगने, गोपनीयता कायम नगने, सामाशजक अध्ययन र
बालमनोपवज्ञको प्रधतवेदन प्राप्त नगने, धनयन्त्रणमा नधलई अनुसन्धान गना सपकने भावना नै नभएको तथा पपडक
बालबाधलका भए पधन कधतपय अपराधमा मुद्दा िलाउनुपने बाध्यात्मक अवस्था रहेको, बाल पवबाह र जवरजस्ती
करणीमा उमेरको तादात्म्यता नहुाँदा कानूनी जपटलता एवं बालबाधलकामा मनोवैज्ञाधनक असर परे को, बालमैत्री कक्षको
अभाव, काया बोि र दक्षताको कमीले बालमैत्री वातावरण नहुने गरे को जस्ता कमजोरीका कारण समेत खुलेको छ।

यसै प्रश्नका सन्दभामा कानून व्यवसायीको प्रधतधनधधत्व पवना नै म्याद थप हुने गरे को, छु ट्टै बालमैती कक्ष नभएको,
बालअनुकूलको न्याय प्रदान गना कागजमा नभई व्यवहार मै बालबाधलकाको सवोत्तम पहत हुने गरी बालमैत्री
वातावरणमा अनुसन्धान तथा अधभयोजनको काया गररनुपने भन्ने जबार् समेत प्राप्त भएका छन्।

धनिोडः
बयस्क भन्दा र्रक बालमैत्री पकधसमले अनुसन्धान र अधभयोजन नगरी उमेर पुगेका सरह नैव्यवहार गने
गररएको।

73
 ४ बालन्याय प्रणालीमा बालमैत्री एवं - ईजलािका लाधग तोपकएका पवज्ञ रहने, गोपनीयता कायम गने
स्वच्छ ु ाईका
सुनव दृपिले समेत समेत प्रिधलत कानूनी व्यवस्थाको पूणा पररपालना हुनपु ने (४ जना)
बाल ईजलािवाट सम्पादन गरराँदै - बालबाधलकाको सवोत्तम पहतलाई ख्याल गनुप
ा नेमा सरोकारवाला र
आएका कायाहरूमा सुधार गनुप
ा ने शजम्मेवार धनकाय वीि समन्वयको अभाव (२ जना)
धबषय के के होलान ? - ु ाईमा कानून व्यवसायीको सं लग्नताको सुधनशश्चतता हुनपु ने, (२
सुनव
जना)
- कैदलाई अशन्तम पवकल्पको रूपमा धलनुपने
- आधथाक दण्ड गदाा गरीब र धधनका बीि पवभेद हुने हुाँदा यसो गना
नहुन,े
- आवश्यक पूवााधार सपहतको छु ट्टै बाल ईजलास र बालमैत्रीकक्ष
हुनपु ने, कायाबोि बपढ नहुने शजल्लामा बालमैत्री व्यवहार
औपिाररकता मात्र( २जना)
- ु ाईको व्यवस्था हुनपु ने (२ जना)
बन्द ईजलािमा सुनव
- बालसुधार गृहमा पठाउाँदा सुधारको प्याकेज सपहत पठाउने र सो
को कायाान्वयनको अनुगमन हुनपु ने,
- पीधडत बालबाधलका रहेको र ऐनको पररच्छे द २, ३ का कसूर
ु ाई गनुप
समेत बालईजलासबाट सुनव ा ने
- र्दिान्तर गनुप
ा ने
- क्षधतपुधता र पुनस्थापना कायाान्बयनका लाधग उशित र प्रभावकारी
आदे ि गने
- ु ाईमा प्रपवधधको (online/ Video conference) उच्ितम प्रयोय
सुनव
हुनपु ने
- बाल अदालत गठन हुनपु ने( ३ जना)
- बालबाधलकाको कसूर पुपि भए पधन अधभले ख नराखी भपवष्यमा
आपराधधक नामाकरण हुनवाट बिाउने,
धबश्लेषणः

ा ने मुख्य कुरा तोपकएका पवज्ञ रहने, गोपनीयता कायम

बाल ईजलािबाट सम्पादन गररदै आएको कायामा सुधार गनुप
गने, धनधााररत समयमा र्ैसला गने समेत प्रिधलत कानूनी व्यवस्थाको पूणा पररपालना हुनपु ने कुराहरूमा अधधकांि
पवज्ञहरूले जोड र्दनु भएको छ। बाल अदालतको गठन, बालमैत्री व्यवहारलाई औपिाररकता ठाधनन नहुने, सम्बद्ध
धनकाय वीि समन्वय हुनपु ने, सुनव
ु ाईमा कानून व्यवसायीको सुधनशश्चतात हुनपु ने, आवश्यक पुबााधार सपहत बालमैत्री

74
कक्ष हुनपु ने, बन्द इजलािमा सुनव
ु ाई हुनपु ने जस्ता समान सुधारका पवषय छन् भने कधतपयले बालबाधलकाको सवोत्तम
पहतलाई ख्याल गनुप
ा ने, कैदलाई अशन्तम पवकल्पको रूपमा धलनुपने, आधथाक दण्ड गदाा गरीब र धधनका बीि पवभेद हुने
हुाँदा यसो गना नहुने, सुनव
ु ाईमा प्रपवधधको उच्ितम प्रयोय हुनपु ने, कसूर ठहरको अधभले ख राख्न नहुने कुरा समेत
उल्लेख गनुा भएको छ।

बालसुधार गृहमा पठाउाँदा सुधारको प्याकेज सपहत पठाउने र सोको कायाान्वयनको अनुगमन हुनपु ने, र्दिान्तर गनुप
ा ने,
क्षधतपुधता र पुनस्थापना कायाान्बयनका लाधग उशित र प्रभावकारी आदे ि गने भन्ने जवार् समेत यसै प्रश्नको सन्दभामा
प्राप्त भएका छन्।

धनिोडः

ु ाई तथा बालमैत्री
बाल ईजलािबाट काया सम्पादन गदाा प्रिधलत कानूनको प्रभावकारी कायान्वय हुन सकेमा स्वच्छ सुनव
अनुकूल न्यायको प्रवद्धान हुन।
े

५ बालबाधलकालाई र्दिान्तर र - कुनै पधन पववादमा र्दिान्तर गना सपकने व्यवस्थालाई पहल गने
पुनःस्थापना गने कायालाई - भएकै कानूनमा रही र्दिान्तर गना नसपकने युशक्तयुक्त, मनाधसब
प्रभावकारी बनाउन अवलम्वन आधार कारण भए मात्र न्यापयक प्रपक्रयामा अगाधड बढ्ने अभ्यासको
गनुप
ा ने उपायहरू र गनुप
ा ने पवकास हुनपु ने (३ जना)
सुधारका क्षेत्र के के छन् ? - र्दिान्तर सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था अपयााप्त
- सम्बद्ध अधधकारीलाई उपयुक्त ताधलमको व्यवस्था हुनपु ने
- प्रोवेिन अधधकारीको धनयुशक्त, सेवा सुपवधाको सुधनशश्चतता हुनपु ने
- र्दिान्तर र पुनस्थापना सम्बन्धी मापदण्ड र कायापवधधको धनमााण
हुनपु ने ( ४जना)
- सामाशजक आधथाक अध्ययन र बाल मनोपवज्ञान सम्वन्धी
प्रधतवेदनको अधनवायाताले यसको सहज उपलब्धता नहुने, भत्ता
सुपवधाको व्यवस्था नभएको र कमजोर आधथाक अवस्था भएका
बालबाधलकालाई र्दिान्तर प्रपक्रयामा लै जान बाधा पुगेको,
- अनुसन्धान अधधकारीले र्दिान्तर गना सक्ने दायरा नै उपयुक्त
नभएको
- बालबाधलकाको पहतमा काम गने धनकायको अभावमा गैरसरकारी
सं स्थामा भरपनुा परे को
- सरोकारवाला र पवज्ञहरूको वीिमा छलर्ल गरी कानून अनुसार
काया गनुप
ा ने,
पवश्लेषणः

75
सरल र सुधनशश्चत कायापवधध र मापदण्ड बनाई प्रिधलत कानूनी व्यवस्था बमोशजम र्दिान्तर गने अभ्यासको पवकास
गनुप
ा ेने, र्दिान्तर गना सपकने कसूर र सजायको धसमा तोक्न नहुने भन्ने यस प्रश्नमा प्राप्त भएका जबार्को सार
दे शखन्छ। र्दिान्तरलाई प्रभावकारी बनाउन सम्बद्ध अधधकारीलाई उपयुक्त ताधलम, सरोकारवाला धनकाय बीि
अन्तरपक्रया गने, बालबाधलकाको पहतमा काम गने प्रोवेिन अधधकारी समेतका धनकायको स्थापना, पवकास र
व्यवस्थापन हुनपु ने, कमजोर आधथाक अवस्थाको कारण सामाशजक, मनोवैज्ञाधनक अध्ययन गराउन नसकी र्दिान्तर
प्रपक्रयामा लै जान बाधा पना नहुने जस्ता सुधारका सुिाव प्राप्त भएका छन् ।

धनिोडः

दक्षता अधभवृपद्ध, भौधतक एवंकानूनी सं रिनापवकासर सुधार गरीर्दिान्तर र पुनःस्थापना गने सोंि र अभ्यासको पवकास
हुनपु ने।

६ धनगरानी कक्ष र वालसुधार - धनगरानी कक्ष छु ट्टै हुनपु ने , वयश्कसाँग राख्न नहुने,
गृहको अवस्थालाई कसरी सुधार - बालसुधार गृहमा क्षमता भन्दा बपढ राख्ने गररएकाले यसको
गना सपकएला ? पवस्तारमा पविेष ध्यान र्दनुपने, हाल कारागारको भन्दा पधन नाजुक
अवस्था रहेको (६ जना)
- धनगरानी कक्ष एकान्त कारावास जस्तै रहेकोले प्रहरीको धनयन्त्रण
नहुने गरी स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन हुनपु ने
- धनगरानीकक्ष र बालसुधारगृह सञ्चालकलाई ताधलमको व्यवस्था
हुनपु ने (२ जना)
- स्रोत साधनको पयााप्त व्यवस्था , शिक्षा, स्वास्थय, मनोरञ्जन सपहत
उशित व्यवस्थापन गररनु पने (५ जना)
- धनगरानी कक्ष र बालसुधारगृह सञ्चालन सम्बन्धी छु ट्टै कानून/
मापदण्ड धनमााण हुनपु ने (२ जना)
- अनुगमन टोलीवाट धनयधमत धनररक्षण गरी सम्बशन्धत धनकायमा
प्रधतवेदन र्दने
- सबै बाल सुधार गृहमा तोपकने प्रहरीको दरवन्दी र कायाादेि स्पि
हुनपु ने,
- बयस्क हुन पुगेका बालबाधलकालाई राख्ने अलग बालसुधार गृह
हुनपु ने
- सामान्य प्रकृधतका मुद्दामा िता तोकी पररवारको शजम्मा लगाइनु पने
धबश्लेषणः

76
धनगरानी कक्ष र बालसुधार गृहको अवस्थालाई सुधार गना धनगरानी कक्षको व्यवस्था, बालसुधार गृहको थप स्थापना,
स्तर उन्नतीका साथै स्रोत साधनको पयााप्त व्यवस्था , शिक्षा, स्वास्थय, मनोरञ्जन सपहत उशित व्यवस्थापन गररनु पने
भन्ने अधधकांि पवज्ञहरूको जवार् रहेको छ। धनगरानी कक्ष र बालसुधार गृहको सं िालन सम्बन्धी कायापवधध, मापदण्ड
र आबश्यक जनिशक्त धनधाारण गरी प्रशिक्षण प्रदान गनुप
ा ने, यसको धनयधमत अनुगमन गने, बालसुधार गृहमा रही पधछ
बयस्क हुन पुगेकालाई राख्ने छु ट्टै सुधार गृह हुनपु ने, सामान्य प्रकृधतका मुद्दामा पररवार कै शजम्मा लगाई सुधारको
लाधग शजम्मेवार बनाउनुपने सुिाव / जवार् प्राप्त भइका छन् ।

धनिोडः

पुवााधार पवकास एवं भौधतक सुधार र जनिशक्तको क्षमता पवकास गरी धनशश्चत मापदण्ड र कायापवधध अनुरूप धनगरानी
कक्ष र बालसुधार गृहको सञ्च्िालन गनुप
ा ने,

७ बाल न्याय सम्पादनमा - वास्तपवक पपहिान खुल्ने गरे को,

बालबाधलकाको पपहिानको - ु ाई भइ रहेको,
खुला इजलासमा सुनव
गोपनीयता कायमगरे को वतामान - प्रमाण सं कलन नगरी सावालक दे खाइ अदालतमा पेि गने गरे काले
कायाबाट सन्तुि हुनसपकने अवस्था गोपनीयता कायम नरहने ( २जना)
छ छै न ? कसरी सुधार गनुप
ा लाा - सिेतना र ताधलम सञ्िालन गने (२ जना)
? - गोपनीयता कायम गने कायापवधध लागू गने
- मुद्दाको काम कारबाहीमा गोपनीयता कायम भएको (६ जना)
- आमसञ्चारका माध्यमले गोपनीयता भं ग गरररहेकाले धनयमन गनुप
ा ने,
(२ जना)
- मृत्यु भएकाको गोपनीयता कायम गनुा पने नपने स्पि हुनपु ने,
- सफ्टवेयर मार्ात मुद्दा दताा गोपनीयता कायम गने तर्ा बपढ िनाखो
हुनपु ने
- उमेरलाई गोपनीयता नराख्दा काम गना सशजलो हुने

धबश्लेषणः

मुद्दाको कामकारबाहीमा गोपनीयता कायम हुने गरे को भन्ने अधधकांि उत्तरदाताको भनाई दे शखन्छ।खुल्ला ईजलािमा
ु ाई हुाँदा, उमेर नपुगेकालाई सावालक भनी मुद्दा पेि गररं दा वास्तपवक पपहिान खुल्ने गरे को छ।
मुद्दाको सुनव
गोपनीयताको महत्वका बारे मा सिेतना, सम्बद्ध अधधकारीलाई प्रशिक्षण र गोपनीयता कायम गने कायापवधध लागू गनुप
ा ने
भनी सुधारका सुिाव उल्लेख छन् । आमसञ्चारका माध्यमले गोपनीयता भं ग गने गरे काले धनयमन गनुप
ा ने, उमेरलाई
पधन गोप्य राख्दा मुद्दामा काम गना असशजलो भएको, मृत्यु भएकाको गोपनीयता कायम गनुा पने नपने स्पि नभएको र
सफ्टवेयर मार्ात पववरण प्रपवि गरी मुद्दा दताा गदाा गोपनीयता भं ग हुन सक्ने जस्ता प्रभावकारी गोपनीयताका लाधग

77
समस्याका धबषय समेत उल्ले ख भएको छ।

धनिोडः

मुद्दाको काम कारबापहमा गोपनीयता कायम भएको, अन्य तररकावाट गोपनीयता भं गहुने तर्ा सिेत रहनुपने।

८ बालन्याय सम्पादन कायापवधधमा - काया अनुभव र ताधलम प्राप्त भएकालाई मात्र शजम्मेवारी र्दने
सं लग्न अधधकारीहरूमा के कस्तो (६जना)
योग्यता र दक्षता हुन ु पदाछ ? - बालबाधलकालाई उशित परामिा र्दन सक्ने बालमनोपवज्ञान बुझ्ने
क्षमता हुनपु ने(३जना)
- बालबाधलका सम्बन्धी रापिय तथा अन्तराापिय कानूनको ज्ञान
हुनपु ने (५ जना)
- जस्तोसुकै अवस्थामा पधन बाल पहत र बालबाधलका प्रधतको
कताव्यप्रधत धनष्ठावान हुनपु ने र अपराधीको व्यवहार नगने (२
जना)
धबश्लेषणः

बालन्याय सम्पादन कायामा सं लग्न पदाधधकारी रापिय तथा अन्तरापिय कानूनको ज्ञानका साथै काया अनुभव र ताधलम
प्राप्त हुनपु ने भन्ने प्राप्त जबार्बाट दे शखन्छ । बालबाधलकालाई उशित परामिा र्दनसक्ने क्षमता, बालबाधलका प्रधतको
कताब्य परायणता र बालकलाई अपराधी नठान्ने मनोवृशत्त पधन त्यशत्तकै जरूरी हुन्छ भन्ने जबार्को धनिोड हो ।

धनिोडः

बालन्याय सम्पादन कायामा सं लग्न अधधकारीमा शिक्षा, अनुभव र बालमैत्री प्रवृशत्त जस्ता योग्यता र दक्षता हुनपु ने।

९ प्रिधलत बालन्याय सम्बन्धी कानून - बालबाधलकाले अधधकारको उपभोग गना नपाएको,

कायाान्वयनको अवस्था र यसमा - ऐनको दर्ा २० को कायाान्वयनमा सुधार गनुप
ा ने
सुधार गनुप
ा ने धबषयहरू औ ंल्याई - कानून व्यवसायीको उपशस्थधत धबना नै मुद्दाको कारबाही र पकनारा
र्दनुहोस् । हुने गरे को, गोपनीयताको हक मुद्दाको कारबाहीको पवधभन्न िरणमा
हनन हुने गरे को

78
 - पक्राउको जानकारी नै नर्दने र थुनालाई अशन्तम पवकल्पको रूपमा
नधलइएको (२ जना)
- कानून व्यवसायी र पररवारको परामिा नधलइने
- वयष्क सरह थुनामा पठाउने वा धरौट माग्ने गरे को
- बाल इजलािका अधधकारीलाई ताधलमका साथै उशित साधन स्रोत
हुनपु ने, (२ जना)
- र्दिान्तर र पुनःस्थापना सम्बन्धी कायापवधध नभएकाले बाल
सुधारगृहमा अत्याधधक िाप रहेको
- बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली जारी हुनपु ने
- सामाशजक अध्ययन र बाल मनोपवज्ञान प्रधतवेदन पेि गरे वापत
पाररश्रधमक र सेवा सुपवधा र्दनुपने
- बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ लागू हुन ु पुव ा कसूर कायम
भएका १६-१८ बषा पविका बालबाधलकाको हकमा पटके वा
अयोग्यता कायम हुने नहुने सम्बन्धमा अध्ययन र स्पिता हुनपु ने
- १२० र्दन धभत्र र्ैसला गररसक्नु पने कानून कायाान्वयन हुनपु ने।
(२ जना)
- कानूनको कायाान्वयन पक्ष पर्तलो छ, ईमान्दारीपूवक
ा पालना गनुप
ा ने
(२जना)
- बालबाधलकाको अधभलेख व्यवशस्थत गने शजम्मेवारी दुनपु ने
धबश्लेषणः

बालन्याय सम्बन्धी कानून कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्रका बारे मा सोधधएको यस प्रश्नमा माधथ पवधभन्न
ाँ ाहरू हेदाा कानून कायाान्वयनको अवस्था सन्तोषजनक नभएको भन्ने
प्रश्नका उत्तर दोहोररएका छन् । उत्तरका बुद
दे शखन्छ । कानूनको कायाान्वयन हुन नसकेको कारणले गदाा बालबाधलकाले अधधकारको उपभोग गना
नपाएको,बालबाधलकाको अधभले ख व्यवशस्थत नभएको, बालन्याय सम्पादन गने अधधकारीले ऐनको दर्ा २० को धारणा
बुझ्ने, परामिा धलने, भाषा िैलीको प्रयोग आर्दमा पववार नगने भन्ने उल्लेख छ। कानून व्यवसायीको उपशस्थधत धबना नै
मुद्दाको कारबाही र पकनारा हुने गरे को, गोपनीयताको हक मुद्दाको कारबाहीको पवधभन्न िरणमा हनन हुने गरे को,
थुनालाई अशन्तम पवकल्पको रूपमा नधलइ वयष्क सरह थुनामा पठाउने वा धरौट माग्ने गरे को, र्दिान्तरर पुनःस्थापना
सम्बन्धी कायापवधध नभएकाले बाल सुधारगृहमा अत्याधधक िाप रहेको जस्ता वतामान अवस्थाको उल्ले खन गररएको छ।

त्यसै गरी सुधार हुनपु ने कुराहरूमा बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली जारी हुनपु ने, सामाशजक अध्ययन र बाल
मनोपवज्ञान प्रधतवेदन पेि गरे वापत पाररश्रधमक र सेवा सुपवधा र्दनुपने, बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ लागू हुन ु पुव ा
कसूर कायम भएका १६-१८ बषा पविका बालबाधलकाको हकमा पटके वा अयोग्यता कायम हुने नहुने सम्बन्धमा

79
अध्ययन र स्पिता हुन ु पने भन्ने समेत उल्लेख गररएको छ।

धनष्कषाः

कानून कायाान्वयनको पक्ष पर्तलो भएकाले इमान्दारीपूवक

ा कायाान्वयन गनुप
ा ने।

१० प्रस्तुत अनुसन्धानका धबषयमा - बालबाधलका र अधभभावकलाई बालन्याय सम्बन्धी जानकारी हुनपु ने

महोदयको थप सुिाव भए कृपया ( २जना)
उल्लेख गररर्दनुहोला। - सरकार र सरोकारवाला पवि बालन्याय सम्बन्धी प्रभावकाररताका
सम्बन्धमा छलर्ल हुनपु ने (३ जना)
- बालन्याय सम्पादनका लाधग आवश्यक स्रोत साधनको व्यवस्था
हुनपु ने
- बालन्याय सम्पादन धनकाय बीि समन्वयका लाधग सम्पका ब्यशक्त
तोक्ने
- बालन्याय सम्बन्धी एपककृत तथयाङक व्यवस्थापन प्रणाली
(Integrated Data Management System) तयार गरी लागू गने
- कानूनको सुधार भन्दा कायान्वयनको सवाल अहं रहेकाले
बालबाधलका सम्बन्धी ऐनको प्रभावकारी कायाान्वयनका लाधग
भौधतक सं रिना र जनिशक्तका लाधग पयााप्त बजेटको उपलब्धता र
अधधकारीलाई शजम्मेवार बनाउनुपने।
- बालन्यायको पवषयलाई प्रधतपक्रयात्मक (Reactive) पहसावले मात्र
नहेरी धनयन्त्रण (Proactive) दृपिकोणले हेन ाु पने,
- पीधडत पपडक जे भए पधन बालबाधलकाको सवोत्तम पहतको
दृपिकोणले हेरी सबैको भूधमकाको दायरा र्रापकलो पानुा पने।
- थप सुिाव केपह नभएको ।
- पवधभन्न कानूनी व्यवस्थामा एकरूपता हुनपु ने,
- सवोच्ि अदालतवाट प्रधतपार्दत धसद्धान्त कायाान्वयन हुनपु ने
- बालबाधलका सम्बन्धी कानूनमा सुधारको छलर्ल गने समय
आएकै छै न,
- मुद्दाका र्ाईल शिकाई अध्ययन गने
- कानूनको द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकासाँग समस्या र िाहनाका
धबषयमा छलर्ल गने।
पवश्लेषणः

80
प्रस्तुत अनुसन्धानका पवषयमा उत्तरकताालाई लागेको थप पवषय केपह भए उल्लेख गररर्दन खुला प्रश्न राशखएको धथयो।
यस प्रश्नका सम्बन्धमा धमशश्रत जवार् प्राप्त भएका छन् ।

कानूनको कायाान्वयनमा जोडर्दनुपने भएकाले अपहले नै कानूनमा सुधार गनुप

ा ने पवषयमा छलर्ल गनुप
ा ने समय नै नआएको
भन्ने भनाई पधन रहेको छ। कानूनको कायाान्वयनलाई प्रभावकारी बनाउन जोड र्दनुपने कुरामा खास गरी बालबाधलका
र अधभभावकलाई बालन्याय सम्बन्धी जानकारी र्दने, सरकार र सरोकारवाला पवि बालन्याय सम्बन्धी प्रभावकाररताका
सम्बन्धमा छलर्ल गने, बालन्याय सम्पादन धनकायबीि समन्वयका लाधग सम्पकाब्यशक्त तोक्ने, बालन्याय सम्बन्धी
एपककृत तथयाङक व्यवस्थापन प्रणाली (Integrated Data Management System) तयार गरी लागू गने, बालन्यायको
पवषयलाई प्रधतपक्रयात्मक (Reactive) पहसावले मात्र नहेरी धनयन्त्रण (Proactive) दृपिकोणले हेन ाु पने, पीधडत पपडक जे
भएपधन बालबाधलकाको सवोत्तम पहतको दृपिकोणले हेरी सबैको भूधमकाको दायरा र्रापकलो पानुप
ा ने, सवोच्ि अदालतवाट
प्रधतपार्दत धसद्धान्त कायाान्वयन हुनपु ने, कानूनको द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकासाँग समस्या र िाहनाका धबषयमा छलर्ल
गने धबषयहरू उल्लेख छन् ।

त्यस्तै बालन्याय सम्बन्धी कानूनमा भन्दा पधन अन्य कानूनमा रहेका बालबाधलका सम्वन्धी व्यवस्था बालबाधलका
सम्बन्धी धबिेष ऐन अनुकूल पररमाजान गनुा पने र बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली बनाई कायाान्वयनमा ल्याउनुपने
सुिाब रहेको छ ।

धनिोडः
बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली बनाई भई रहेको कानूनको बारे मा सिेतना र प्रभावकारी कायाान्वयनमा जोड
र्दनुपने।

81
 पररच्छे द पााँि

बाल न्यायका सम्बन्धमा सवोच्ि अदालतबाट जारी भएका आदे िहरु

पररिय
बाल अधधकारको सं रक्षण र पवकासका लाधग सवोच्ि अदालतबाट जारी भएका आदे िले महत्वपूण ा
भूधमका धनवााह गरे का छन् । अदालतबाट जारी भएका पयनै आदे िको कारण बालबाधलकासम्बन्धी
हक मौधलक हकमा समावेि भएको छ । नेपालको सं पवधानको धारा ३९ मा वालवाधलकाको
हकलाई मौधलक हकको रुपमा प्रत्याभूत गररएको छ । सं पवधानमा प्रत्याभूत गररएको हकलाई
प्रभावकारी कायाान्वयन गने प्रयोजनको लाधग र बालबाधलका सम्बन्धी ऐनको पुनरावलोकन भई बाल
अधधकार महासशन्ध अनुकूल हुने गरी बालबाधलका सम्बन्धी ऐन ,२०७५ जारी भएको छ ।
पवधापयकाले वालवाधलका सम्वशन्ध ऐन, २०७५ धनमााण गरी २०७५।६।२ दे शख सो ऐन लागु भएको
अवस्था छ । सं वैधाधनक तथा कानूनी व्यवस्थाले बाल न्यायको अवधारणालाई आत्मसाथ गरे को
पाईन्छ। ती व्यवस्थाको कायाान्वयनको क्रममा सवोच्ि अदालतमा दायर भएका ररट धनवदे नहरुमा
पवधभन्न आदे िहरु जारी भएकाछन् । यस्ता आदे िहरुले बाल न्यायको प्रवद्धान र बालबाधलकाको हक
सं रक्षण गने र्दिामा सकारात्मक योगदान गरे को पाइन्छ ।ती आदे िहरुको सं शक्षप्त व्यहोरा र
कायाान्वयनको अवस्थाको बारे मा यो पररच्छे दमा उल्ले ख गररएको छ ।

१. वव्लु गोधडयाको हकमा आशिष अधधकारी पवरुद्ध श्री ५ को सरकार गृह मन्त्रालय समेत, २०५७
सालको ररट नं .३३९०, आदे ि २०५७।१२।२, वन्दी प्रत्यक्षीकरण ।82
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
वषा १४ का वव्लु गोधडयालाई डााँक मुद्दामा थुनामा राख्न पठाएकोमा, सो आदे ि पवरुद्ध सवोच्ि
अदालतमा वन्दीप्रत्यक्षीकरणको धनवेदन दायर भै न्यापयक प्रकृयाको अवलम्वन गदाा
वालवाधलकालाई वालवाधलका सम्वशन्ध ऐन, २०४८ बमोशजम छु ट्टै व्यवहार गररनु पनेमा सो नगरी
थुनामा राख्ने गरी गररएको आदे ि वन्दी प्रत्यक्षीकरणको ररट धनवेदन मार्ात वदर गरी धनज वव्लु
गोधडयालाई थुनामुक्त गररपाउाँ भन्ने ररट धनवेदन ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः

82
पोडे तामाङको हकमा अधधवक्ता आशिष अधधकारी पवरुद्ध धसन्धुपाल्िोक शजल्ला अदालत समेत, २०५८ सालको ररट
नं. ४०२२, आदे ि २०५८।४।१०, वन्दीप्रत्यक्षीकरण,
आशिष अधधकारी पवरुद्ध श्री ५ को सरकार मशन्त्रपररषद सशिवालय समेत, २०५७ सालको ररट नं. ३३९१, आदे ि धमधत
२०५८।१२।२३, परमादे ि समेत
82
 वालवाधलका सम्वन्धी ऐन, २०४८ मा भएको व्यवस्था अनुसार १६ वषा उमेर नपुगेका
नावालकको हकमा सोही ऐन लागु हुने स्पि कानूनी व्यवस्था भएको पाइन्छ ।वालवाधलका
सम्वशन्ध ऐन, २०४८ को दर्ा ४२)१ (अनुसार श्री ५ को सरकारले आवश्यकता अनुसार
वालसुधार गृहको स्थापना गने, ऐ .को दर्ा ४२)३ (ले दर्ा ४२)१ (अनुसार वालसुधार गृह
स्थपना नभएको अवस्थामा अन्य व्यशक्त वा धनकायद्वारा सन्िाधलत गररएको वाल कल्याण गृह,
अनाथालय वा केन्िलाई श्री ५ को सरकारले त्यस्तो व्यशक्त वा धनकायले स्वीकृधत धलई अस्थायी
रुपमा वालसुधार गृहको रुपमा उपयोग गना सक्नेछ भन्ने व्यवस्था पधन भएको पाइन्छ ।
धनवेदकलाई प्रिधलत कानून बमोशजम र्ौजदारी अधभयोग लाधग मुद्दामा पुपक्ष
ा को लाधग थुनामा राख्नु
पने अवस्थामा उक्त ऐनको दर्ा ४२)३ (मा भएको व्यवस्था अनुसारको वालसुधार गृहमा राख्न
लगाउने व्यवस्था गनुा भनी पवपक्षी वांके शजल्ला अदालत र श्री ५ को सरकार गृह मन्त्रालय
समेतका नाउमा परमादे िको आदे ि समेत गररर्दएको छ ।
२. तारक धधताल पवरुद्ध शजल्ला प्रिासन कायाालय काठमाण्डौ समेत
२०५४ सालको ररट नं .३१२३, उत्प्रेषण, आदे ि धमधत २०५८।२।२८
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
ु न मुनकमीले १२ बषाका धीरज के.सी .लाई साङ्गलाले बााँधी सावाजधनक स्थानमा राखेकाले
मधुसद
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ७ को कसूरमा दर्ा ५३)३ (बमोशजम सजाय गरी
दर्ा २ बमोशजम क्षधतपूधता र्दलाउन धमधत २०५३।६।११ मा काठमाण्डौ शजल्ला अदालतमा
धनवेदन र्दएकोमा शजल्ला प्रिासन कायाालयले धमधत २०५८।८।१३ मा केपह सावाजधनक अपराध
र सजाय ऐन, २०२७ बमोशजम को कसूरमा धनज मुनकमी लाई रु १५००० सजाय गरे को
।उक्त सजाय नाम मात्रको भएको, काठमाण्डौ शजल्ला अदालतमा क्षधतपूधता भराउने सपहतको
धनवेदन पररसकेको र बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ अनुसार काठमाण्डौ शजल्ला अदालतको
क्षेत्राधधकार धभत्र पने हुंदा सो र्ैसला बदर गरी पाउाँ भन्ने ररट धनवेदकको माग दावी रहे को ।

आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः

धनज बालकलाई साङ्गलाले बााँधी सावाजधनक स्थानमा राख्ने काया सवासाधरणलाई त्रास र्ैलाउने र
भय श्रृजना गने प्रकृतीको हुाँदा सो त्रास र्ैलाउने र भय श्रृजना गने काया सावाजधनक अपराधको
कसूर हुने ।बालकलाई बााँध छााँद गरी नीजको हक अधधकार हनन् गरे को कायाका हकमा
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ अनुसार छु ट्टै कारवाई हुन सक्ने ।तसथा उक्त दुई कसूरलाई
एउटै कसूर मान्न नधमल्ने भएकाले उक्त काठमाण्डौ शजल्ला अदालतमा दायर गररएको धनवेदनमा

83
 कारवाई गना बाधा नपुग्ने हुंदा सो धनवेदनलाई मूल्तवीवाट जगाई कारवाई गनुा भनी काठमाण्डौ
शजल्ला अदालतको नाममा आदे ि जारी हुने ।

३. अधधवक्ता बालकृष्ण मैनाली पवरुद्ध गृह मन्त्रालय समेत

२०५६सालको ररट नं .३५०५, परमादे ि समेत, आदे ि धमधत २०५८।४।२३
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
बालबाधलकालाई नेल हतकडी लगाउने, ठू ला कैदी साँगै कारागारमा राख्ने गररएकाले यस्तो काया
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा १५ पवपररत हुाँदा त्यस्तो काया नगना परमादे ि माग
।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
बालबाधलकाको हक पहतलाई ध्यानमा राखी बालबाधलका सम्बन्धी महासशन्ध १९८९को
अनुमोदन गररसपकएको, बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ जारी भईसकेको ।बालवाधलका प्रधत
क्रुर अमानवीय व्यवहार गने, बाल सुधार गृहको ब्यवस्था नगरी उमेर पुगेका कैदी साथ राख्ने,
हतकडी लगाउने काया कानून सं मत नहुने ।केिव खड्का र बब्लु गोधडयाको मुद्दामा परमादे ि
जारी भइसकेको हुंदा सो अनुरुपको ब्यवस्था धमलाउन गृह मन्त्रालयको नाममा परमादे ि जारी ।

४. श्यामकृष्ण पहरीको हकमा आशिष अधधकारी पवरुद्ध शजल्ला प्रहरी कायाालय लधलतपुरसमेत
बन्दी प्रत्यक्षीकरण, आदे ि धमधत २०५८।४।२९

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

श्यामकृष्ण पहरीलाई जवरजस्ती करणीको महलको ३ नं .को कसूरमा बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,
२०४८ को दर्ा ११)३ (बमोशजम सजायको मागदावी धलई २०५८।२।५ मा लधलतपुर
शजल्ला अदालतमा अधभयोग पत्र दायर भई अ.बं .११८)२ (बमोशजम बालसुधार गृहमा पठाउने
आदे ि भएकोमा बालसुधार गृह नभएको कारण कारागार िाखा नख्खुमा छु ट्टै कोठालाई अस्थीायी
बाल सुधार गृह बनाई राशखएको ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
बालगृह नभएको कारण गृहमन्त्रालयबाट ले शखएको पत्र समेतको आधारमा कारागार िाखाको छु ट्टै
कोठामा बालगृहको रुपमा धनवेदकलाई राशखएको कायालाई गैरकानूनी थुना भन्न नधमल्ने हुंदा ररट
धनवेदन खारे ज हुने ।

84
५. अधधवक्ता सन्तोष कुमार महतो पवरुद्ध प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीपररषदको कायाालय धसं हदरवार समेत, २०६१ सालको
ररट नं .६०, आदे ि २०६२।८।९, परमादे ि लगायतको उपयुक्त आज्ञा आदे ि जारी गरी पाउं (धन.नं .२०६२, अंक

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

बालवाधलका सम्बशन्ध ऐनको दर्ा ५५)१ (अनुसार वाल अदालतको गठन गनुप
ा ने कताव्य तथा
यस अदालतमा पेि गरे को धलशखत जवार् अनुरुपको प्रधतवद्धता हालसम्म पूरा गना नसकेकोले
वाल अदालतको गठन गनुा गराउनु र बाल अदालतको गठन नभएसम्मका लाधग वालवाधलका
ऐनको दर्ा ५५)५ (अनुसार शजल्ला न्यायाधीि अधतररक्त समाजसेवी वा वाल पविेषज्ञ वा वाल
मनोवैज्ञाधनक मध्ये कुनै एकजना पविेषज्ञ समेत रहने गरी मात्र बाल ईजलाि गठन गनू ा भनी
पवपक्षीहरुका नाउमा तथा सम्माधनत अदालतवाट भएका आदे िहरु सही रुपमा कायाान्वयन
गराउनु भनी पवपक्षी र्ैसला अनुगमन िाखा सवोच्ि अदालतका नाउमा सं पवधानको धारा
८८)२ (अनुसार परमादे ि जारी गरी पाउाँ ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
वालवाधलका सम्वन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ५५)१ (मा उल्लेख भए अनुसार वाल अदालत
स्थापना गनुप
ा ने दापयत्व श्री ५ को सरकारको नै दे शखएकोले सो कानूनी व्यवस्था बमोशजम वाल
अदालत स्थापना गने काया शिघ्र अगाधड वढाई त्यसको कारवाहीको जानकारी यस अदालतको
अनुगमन तथा धनरीक्षण महािाखा मातहतको धनणाय कायाान्वयन िाखालाई गराउनू भनी पवपक्षी
प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीपररषदको कायाालय समेतका नाउमा तथा वाल अदालत स्थापना सम्वन्धी
कारवाहीको प्रभावकारी अनुगमन गनू ा भनी यस अदालतको अनुगमन तथा धनरीक्षण महािाखा
मातहतको धनणाय कायाान्वयन िाखाको नाउमा धनदे िनात्मक आदे ि जारी ।

६. अधधवक्ता सपना प्रधान मल्ल पवरुद्ध नेपाल सरकार, प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीपररषदको कायाालय समेत, २०६३ सालको
ररट नं. ३५६१, आदे ि २०६४।९।१०, धनणाय नं. ७८८० - २०६४ अंक: ९_

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

सबै महासशन्धहरू र ऐन कानूनहरूले गोपधनयताको अधधकारलाई व्यशक्तको अधभन्न अधधकारको रूपमा

स्वीकारे ......नेपाल अधधराज्यको सं पवधान, २०४७ को धारा २२ द्धारा प्रदत्त गोपधनयताको अधधकारको
प्रत्याभूधतका लाधग तत्काल आवश्यक कानून बनाई लागू गनुा भनी मपहलाहरू सम्वद्ध मुद्दामा लैं धगक
सवेदनशिलताको आधारमा कायापवधधगत प्रपक्रयाहरूको गोपधनयता कायम गना उशित व्यवस्था गनुा
, बालन्याय सुधनशश्चत गना बालबाधलका सम्बन्धी मुद्दाहरूमा मुद्दाको िुरु प्रपक्रयाबाटै गोपनीयता कायम
गने उशित व्यवस्था गनु,ा एि.आइ.भी./ एड्स सं क्रधमत व्यशक्तहरूसीाँग सम्बशन्धत मुद्दा माधमला दताा

85
 प्रपक्रयादे शख नै गोपनीयता कायम गना आवश्यक कानूनी व्यवस्था गनुा तथा पविेष कारण र तथयहरू
दे खाई आर्ी्नो मुद्दा गोपधनयता कायम गना आवश्यक छ भनी मुद्दा दताा गदाा वा प्रपक्रयामा रहाँदा पक्षले
धनवेदन र्दएमा त्यस्तो मुद्दाहरूको िुरु प्रपक्रया दे शख नै गोपनीयता कायम गना अदालतले आदे ि र्दन
सक्ने गरी कानूनी व्यवस्था गनुा भनी, गोपनीयता कायम राख्नुपने मुद्दाहरूसाँग सम्बशन्धत भएका
व्यशक्तहरूले त्यस्तो गोपधनयतको उल्लं घन गरे मा सो कायालाई दण्डनीय तथा असरपने व्यशक्तलाई
क्षधतपूधता र्दने कानूनी व्यवस्था गनुा भनी आदे ि जारी गररपाऊाँ भन्ने समेतको ररट धनवेदन ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
सं पवधानमा गोपनीयताको हकको व्यवस्था भएपधन पवषयगत पहसाबले पीधडत मपहला, बालबाधलका
वा एि.आई.धभ./ एड्स सं क्रधमत लगायतका खास खास बगाका व्यशक्तहरूको गोपनीयता सं रक्षण
हुने खास खास अवस्थाहरूको पकटान गरी कुन अवस्थामा व्यशक्तगत सूिनाहरू खुला हुने हो सो
को कानूनी व्यवस्था पधन आईसकेको छै न । ती सबैको पवस्तृत व्यवस्था हुन बााँकी छ । उक्त
कुरालाई हृदयं गम गदै उपयुक्त
ा व्यवस्थाहरू समेपटएको पविेष प्रकृधतका मुद्दा माधमलामा पीधडतको
रूपमा सं लग्न मपहला, बालबाधलका पक्ष भएका वा एि.आई.भी./एड्स सं क्रधमत व्यशक्तहरू पक्ष
भएको मुद्दामा प्रहरीमा दताा हुने वा सीधै अदालत वा अन्य धनकायमा दताा हुने शस्थधत दे शख र्ैसला
गदाा वा त्यसपधछको अवस्थामा समेत तोपकएको गोपधनयताको स्तर कायम रहने गरी सम्बशन्धत
पक्षको हक र दापयत्व सपहतको कानून धनमााण गना पवपक्षी प्रधानमन्त्री तथा मशन्त्रपररषदको
कायाालय एवं कानून न्याय तथा सं सदीय व्यवस्था मन्त्रालयको नाममा धनदे िात्मक आदे ि जारी
हुने ठहरे काले सो बमोशजमको व्यवस्था नहुन्जेल यसै साथ सं लग्न धनदे शिका बमोशजमको
व्यवस्थाको पालना गनुा गराउनु भनी उक्त पवपक्षीहरूका नाममा यो आदे ि जारी गररर्दएको छ ।
यसको कायाान्वयनको लाधग सम्बशन्धत अदालत, धनकाय तथा कायाालयहरूमा ले शख पठाउने तथा
आवश्यक अनुगमन र समन्वय गने काम गना यस अदालतका रशजिारको कायाालयलाई यस
आदे िद्धारा धनदे ि गररएको छ ।

७. च्याङवा स्याङतानको हकमा सौभाग्य िाह पवरुद्ध शजल्ला प्रिासन कायाालय, काठमाण्डौ समेत,
२०६५ सालको ररट नं. ०००७, आदे ि २०६५।७।१८ वन्दीप्रत्यक्षीकरण83

83
सवोच्ि अदालतबाट यस्तै प्रकृधतका आदे िहरु धनम्न मुद्दाहरुमा पधन भएको पाइएको छः
• प्रर्दप थापाको हकमा रामेश्वर न्यौपाने पवरुद्ध शजल्ला प्रिासन कायाालय, ववरमहल काठमण्डौ समेत, २०६५
सालको ररट नं .०००८, आदे ि २०६५।७।१८, वन्दीप्रत्यक्षीकरण । ) धनणाय नं .८०१५, २०६५, अंक
९
86
 धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
नावालक च्याङवा स्याङतानलाई जररवाना हुन नसक्नेमा धनवेदकलाई धरौटी मागेको र धरौटी धतना
नसकी वालसुधार गृहमा थुनामा राख्ने काया असं वैधाधनक रहे को हुंदा नेपालको अन्तररम सं पवधान,
२०६३ को धारा १०७(२) बमोशजम वन्दीप्रत्यक्षीकरण जो िापहने आज्ञा आदे ि जारी गरी
गैरकानूनी थुनवाट मुक्त गराई पाऊ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
वालवाधलका सम्वन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ५० मा प्रिधलत कानून बमोशजम थुनामा राखी
मुद्दाको तहपककात गनुा पने वालकको सम्वन्धमा मुद्दा हेने अधधकारीले थुनछे क आदे ि गदाा
पविार गनुा पने कायापवधी र प्रपक्रया उल्लेख गररएको पाइन्छ । धरौट माग गदाा र्दन नसकेमोमा
उक्त दर्ा आकपषात पधन नहुने र वालसुधार गृहमा थुनामा राख्न पठाउन सपकने पधन हुदैन ।
त्यसैले पूपक्ष
ा को धनधमत्त माग गरे को धरौट र्दन नसकेको वालकलाई थुनछे कको प्रयोजनको
धनधमत्त थुनाको पवकल्पको रुपमा वालसुधार गृहमा वन्दीको रुपमा पठाउन सक्ने व्यवस्था
नभएकोमा धनवेदकलाई वालसुधार गृहमा थुनामा राखेको काया गैरकानूनी हुंदा वन्दीप्रत्यशक्षकरणको
आदे िद्वारा उक्त सुधार गृहवाट मुक्त गरी धनज वालकलाई धनजको अधभभावक शजम्मा लगाई र्दने
ठहछा ।

८. सरोज राईको हकमा अधधवक्ता कल्याण के.सी. पवरुद्ध शजल्ला प्रिासन कायाालय काठमाण्डौ समेत, २०६६ सालको
रिट नं . ००२५, आदे ि २०६६।६।२६, वन्दीप्रत्यक्षीकरण । (धनणाय नं. ८२४२, २०६६, अं क १०)

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ५५ ले “बालकको साथै उमेर पुगेका व्यशक्त सं लग्न
भए बाहेकको अवस्थामा बालक वादी वा प्रधतवादी भएको मुद्दाको िुरु कारवाही र पकनारा गने

• सौभाग्य िाह पव .शजल्ला प्रिासन कायाालय बबर महल काठमाडौं २०६५ सालको रर ट नं .०००७
आदे ि धमधत २०६५।७।१८
• रामेश्वर िौधरी पव .काठमाडौं शजल्ला अदालत) ने.का.प .२०७०, अंक ११, धन.नं .९०७४(
• पवकाि राई दनुवार) नाम पररवतान (पव .काठमाडौं शजल्ला अदालत) ने.का.प .२०७२, अंक ७ धन.नं .
९४३८(
• पवरे न लामा पव .काठमाडौं शजल्ला अदालत) ने.का.प .२०७२, अंक ९, धन.नं .९४६९(

87
 अधधकार बाल अदालतलाई हुनेछ” भन्ने प्रि व्यवस्था गरे को हुाँदा धनवेदकलाई प्र.शज.अ.ले कसुर
हेरी थुनामा राख्न गरे को काया बदर गरीपाउाँ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
बालबाधलका मात्र वादी वा प्रधतवादी भएको मुद्दा हेने अधधकार बाल अदालत वा बाल
इजलासलाई मात्र हुने कानूनी व्यवस्था भएको हुाँदा, त्यस्तो मुद्दा हेने अधधकार प्रमुख शजल्ला
अधधकारी लाई हुाँदैन । १६ वषा नपुगेको नाबालक मात्र प्रधतवादी भएको मुद्दा पधन प्रमुख शजल्ला
अधधकारीले हे ने व्यवस्था बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ को दर्ा ५५ पवपरीत हुने हुाँदा केपह
सावाजधनक )अपराध र सजाय( ऐन, २०२७ को दर्ा ५ को प्रमुख शजल्ला अधधकारीले मुद्दा हे ने
अधधकार मध्ये १६ वषा नपुगेको नाबालक मात्र प्रधतवादी भएको मुद्दा हेने अधधकार आजको
धमधतबाट अमान्य गररएको छ। यसरी बालबाधलकाको मुद्दा प्रमुख शजल्ला अधधकारीले हेन ा नपाउने
भएकोले उक्त मुद्दा आजै काठमाडौीं शजल्ला अदालतमा साररर्दएको छ । सबै बाल इजलास
गठन भएको शजल्लामा आजबाट बालबाधलका मात्र सशम्मधलत मुद्दा बाल इजलास गठन भएका
शजल्लामा प्रमुख शजल्ला अधधकारीसमक्ष मुद्दा पविाराधीन रहे को हुन सक्ने दे शखएकोले त्यसरी
पविाराधीन रहेका भए सम्बशन्धत शजल्ला अदालतमा सारी बााँकी काम कारवाही र पकनारा गनाको
लाधग पररपत्र जारी गनुा भनी नेपाल सरकार गृह मन्त्रालयको नाममा यो धनदे िन जारी ।

९. उदय िंकर मण्डल पव .सुखेत शजल्ला अदालत) ने.का.प.२०७५, अंक १, धन.नं .९९३०
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
धनज नाबालकलाई जररवाना धतना नसकेको कारण दे खाई बयस्कलाई सरह ४ वषा कैद ठे की बाल
ु ी ऐन दण्ड सजायको ३८ नं .तथा
सुधार गृह सराङकोट कास्कीमा थुनामा राख्ने काया मुलक
सम्माधनत सवोच्ि अदालतबाट प्रधतपार्दत धसद्धान्त, बालबाधलकासम्बन्धी महासशन्ध १९८९ तथा
बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८ को ममा र भावनापवपरीत भएको हुाँदा उक्त काया गैरकानूनी एवं
त्रुपटपूणा रहेकाले नेपालको सं पवधानको धारा २२, ३९ र १३३)३ (बमोशजम बन्दीप्रत्यक्षीकरणको
आदे ि जारी गरी गैरकानूनी थुनाबाट धनज नाबालक पटकाराम बस्याललाई मुक्त गररपाउाँ
भन्नेसमेत व्यहोराको यस अदालतमा पना आएको धनवेदनपत्र।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
बालबाधलकाको सवोत्तम पहत र कल्याणका लाधग धनजहरूले जररवानाबापत थुना वा कैदमा बस्न
नपने गरी उपयुक्त वैकशल्पक व्यवस्था धमलाउन वाञ्छनीय दे शखएकाले तदनुसार आवश्यक कानून
धनमााण प्रपक्रया तत्काल अगाधड बढाउन नेपाल सरकार, कानून, न्याय तथा सं सदीय माधमला
मन्त्रालयका नाउाँमा धनदे िनात्मक आदे ि जारी गररएको छ ।
88
 बाल न्याय सञ्िालन गदाा बन्द इजलासमा गना, बालबाधलकाको पपहिानको गोपनीयता कायम
राख्न, सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन गदाा गराउाँदा बालबाधलकाको सवोत्तम पहतअनुकूल हुने
गरी गना गराउन र बाल अधधकारतर्ा पयााप्त सं वेदनिीलता अपनाई बाल न्याय प्रपक्रया सञ्िालन
गना सबै शजल्ला अदालतहरूलाई तत्काल ले खी पठाउनु भनी यस अदालतको अनुगमन तथा
धनरीक्षण महािाखालाई धनदे ि गररएको छ ।

१०. नेपाल सरकार पव .गुलाव धमयााँ ने.का.प .२०७६, अंक ९, धन.नं .१०३६१
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
प्रधतवादी नाबालक भएको र धनजको नाममा सम्पशत्त नभए तापधन एकाघरको धनजको बाबुआमाको
नाममा रहे को सम्पशत्तबाट प्रधतवादीको अंि भागमा पनेमध्येबाट बेहोने गरी पीधडतलाई मनाधसब
क्षधतपूधता र्दलाउनु पने अवस्था पवद्यमान हुाँदाहुाँदै क्षधतपूधतातर्ा प्रधतवादीलाई उन्मुशक्त र्दने गरी
ु ी ऐन, जबरजस्ती करणी महलको ९)क (को व्याख्यात्मक त्रुपट भएकोले सो
भएको र्ैसला मुलक
हदसम्म उक्त र्ैसला त्रुपटपूण ा भई बदरभागी रहे को छ भन्नेसमेत बेहोराको वादी नेपाल सरकारको
तर्ाबाट मुद्दा दोहोर्याई हे ने धनस्सा पाउाँ भनी यस अदालतमा परे को धनवेदन ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः

बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८ पविेष ऐन भई बालबाधलकाले गरे को कसुरमा अन्य वयस्क

उमेरका व्यशक्तले गरे को भन्दा सजायमा केही छु ट प्रदान गरे को कुरालाई ऐनले क्षधतपूधताको
दापयत्वसमेत बेहोनुा नपने गरी छु ट प्रदान गरे को भनी Absurd Interpretation गना मनाधसब नहुने
।क्षधतपूधतालाई कैद र जररवाना सरहकै सजायको रूपमा राखी प्रधतवादीले क्षधतपूधता नधतरे सोबापत
धनजले कैदसमेत बस्नु पने हुन्छ भन्ने व्याख्या गरी पीधडत हुन पुगेका बालकलाई धनजको
कानूनबमोशजमको क्षधतपूधता पाउने अधधकारबाट वशञ्चत गना मनाधसब नहुने । प्रधतवादीहरूका नाउाँमा
कुनै सम्पशत्त नभए धनजहरूका आमा बुबाका नाउाँमा रहे को धनजहरूको अंि भागमा पना आउने
सम्पशत्तबाट पीधडतले क्षधतपूधता भराइ पाउने र सो अवस्था नभए कानूनबमोशजम खडा भएको पीधडत
राहत कोषबाट क्षधतपूधता पाउने ।

११. पररवधतात नाम ५४ रुकुम पशश्चम) ३६ (को हकमा अधधवक्ता लक्ष्मी) नानी (थापा पव .रुकुम शजल्ला अदालत ररट नं .
०७६–-WH०३८० आदे ि धमधत २०७७।३।२१

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा २१)७ (बमोशजम यी बन्दीलाई २१ र्दन सम्म
अदालतको अनुमधत धलई धनगरानी कक्षमा राख्न सपकने व्यवस्था भएकोमा सोही अवधधधभत्र
अदालतमा अधभयोग पत्र पेि भएको र हाल यी बन्दी म्याद थपको क्रममा भएको अनुमधतको

89
 आदे ि बमोशजम बाल सुधार गृहमा रहे को नभई थुनछे क आदे िबमोशजम थुनामा रहे को अवस्था
भएको हुाँदा पररवधतात अवस्थामा धनवेदन माग दावी बमोशजम बन्दीप्रत्यक्षीकरणका आदे ि जारी
गरी यी बन्दीलाई थुनामुक्त गना धमल्ने दे शखन आएन । प्रस्तुत ररट धनवेदन खारे ज हुने ठहछा ।

आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः

• यस सम्बन्धमा धनम्न बमोशजमको धनदे िनात्मक आदे ि जारी हुने ठहछा । अब उप्रान्त कसूरजन्य
कायाको आरोप लगाई धनयन्त्रणमा धलइएका बालबाधलकालाई अनुसन्धानका लाधग धनगरानी कक्षमा
राख्न अदालतको अनुमधत माग गदाा अधनवाया रुपमा बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा
२१)७ (बमोशजम एक पटकमा पााँि र्दनमा नबढ्नेगरी बढीमा एक्काइस र्दनसम्मको मात्र म्याद
थपको माग गना धनजहरुको तत्काल बयान गराउन र सोही कसूरमा अन्य उमेर पुगेका व्यशक्त
भए धनजहरुको छु ट्टै धमधसल खडा गना आवश्यक व्यवस्था धमलाउन भनी सबै शजल्ला सरकारी
वकील कायाालय र प्रहरी कायाालयहरुलाई सूशित गना महान्यायाधधवक्ताको कायाालयलाई तथा
म्याद थप गदाा सोही कानूनी व्यवस्था अनुरुपको समयावधी पविार गरी अपररहायाताको शस्थधतमा
मात्र म्याद थप गनुा भनी सबै शजल्ला अदालतहरुलाई समेत जानकारी र्दनु।
• कसूरजन्य कायाको धसलधसलामा बालधबालकालाई धनयन्त्रणमा धलाँदा धनजहरुको सुरक्षा लगायत
सवोत्तम पहतलाई पविार गरी धनजका पररवारका सदस्य, सं रक्षक वा नशजकको नातेदारलाई शजम्मा
लगाउन उपयुक्त नभएको अपररहाया शस्थधतमा मात्र त्यस्ता बालबाधलकालाइ बालबाधलका सम्बन्धी
ऐन, २०७५ ले कल्पना गरे अनुरुपको सुपवधा रहे को धनगरानी कक्षमा राख्ने व्यवस्था धमलाउनु
भनी नेपाल सरकार, गृह मन्त्रालयलाई ले खी पठाउनु ।
• बाल अदालतको गठन नभएसम्म बालबाधलकाको सवााीेत्तम पहतले प्राथधमकता पाउन नसक्ने हुाँदा
यथासक्य िााँडो बाल अदालतको गठन एवम् त्यसका लाधग आवश्यक पूवााधारहरु र सुपवधाहरु
समेतको व्यवस्था धमलाउनु भनी नेपाल सरकार, प्रधानमन्त्री तथा मशन्त्रपररषदको कायाालयलाई
लेखी पठाउनु ।
१२. पररवधतात नाम भक्तपुर २७-A12 (पव .भक्तपुर शजल्ला अदालत) ७७-WH-२७४
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
धनवेदक धमधत २०७६।६।६ मा पक्राउ परी धमधत २०७६।१२।११ सम्म ६ मपहना ६
र्दनको अवधध बालसुधार गृहमा पुपक्ष
ा को धनशम्त थुनामा रहे को र त्यसपश्चात अधभभावकको
शजम्मामा बस्दै आई भक्तपुर शजल्ला अदालतबाट र्ैसला भएपश्चात र्ैसलाले ठहर भएको कैदको
हकमा धमधत २०७७।१०।२८ मा बालसुधार गृहमा बसेको ६ मपहना ६ र्दनलाई घटाई १

90
 मपहना २४ र्दनको लाधग कैदमा बस्नुपने भनी कैदीपुजी जारी गरी पुनः बालसुधार गृहमा
पठाइएको छ ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
धनवेदकको आमाको शजम्मामा रहे को अवधधसमेत जोड्दा र्ैसलाले ठहर गरे को बालसुधार गृहमा
ु ान भइसकको दे शखाँदा हाल बालसुधार गृहमा बस्न पने अवधध भनी जारी
बस्न पने अवधध भक्त
भएको कैदी पुजी गैर कानूनी दे शखई उक्त कैदी पुजी उत्प्रेषणको आदे िले बदर भएकोले धनज
धनवेदक पररवधतात नाम भक्तपुर २७) ब्ज्ञद्द (लाई अन्य मुद्दा वा कारणबाट थुनामा राख्नु नपने भए
प्रस्तुत मुद्दाको रोहबाट आजै थुनामुक्त गररर्दनु भनी यो बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदे ि जारी
गरीर्दएको छ ।
१३. कैलाली शजल्ला कैलाली गाउाँपाधलका वडा नं .२ घर भै हाल बालसुधार केन्ि डोटी धसलगढीमा रहेका पररवधतात नाम
७१ धनगढी ६५ को हकमा सावाजधनक प्रधतरक्षक समाज नेपाल )PDF-Nepal) साँग आवद्ध अधधवक्ता अजय िंकर िा
84
रुपेि पवरुद्ध कैलाली शजल्ला अदालत ,कैलाली , धनगढी ,०७६-WH -०३२९,२०७७।०१।१४

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

पररवधतात नाम ७१ धनगढी ६५लाई शजम्मा लगाई पाउन धनजको सं रक्षकले कैलाली शजल्ला
अदालत समक्ष र्दएको धनवेदनमा कुनै कानूनी आधार र कारण धबना नै शजम्मामा र्दन नधमल्ने
गरी भएको आदे िबाट धनज नाबालक हाल थुनामा बस्न बाध्य भएको र यसबाट सं पवधानले प्रदान
गरे को बाल न्याय अनुकुलको हक ,स्वच्छ सुनव
ु ाईको हक ,यातना पवरुद्धको हक,स्वच्छ
वातावरण पवरुद्धको हक,स्वास्थय सम्बन्धी हक ,खाध्य सम्बन्धी हक र सामाशजक न्यायको
हकमा आघात पुग्न गएको र शजल्ला अदालतको उक्त आदे ि पवरुद्धमा लकडाउनको कारण
साधधकार उच्ि अदालत र्दपायल समक्ष उपशस्थत भई धनवेदन गना सक्ने अवस्था समेत नरहनुको
साथै प्रभावकारी समेत नहुने हुाँदा धनजलाई खोजेको बेला उपशस्थत गराउने गरी तत्काल धनजको
बुबाको शजम्मा जमानीमा छाड्ने गरी बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदे ि जारी गरी थुना मुक्त गरी
पाउाँ।साथै यस्तै प्रकृधतका अन्य धनवेदनहरुको हकमा समेत बालबाधलकाको उच्ितम पहतलाई

84
सवोच्ि अदालतबाट यस्तै प्रकृधतका आदे िहरु धनम्न मुद्दाहरुमा पधन भएको पाइएको छः
• पररवधतात नाम ६४ पवरे न्िनगर pp को हकमा अधधवक्ता पुष्पराज पौडेल पवरुद्ध सुखेत शजल्ला
अदालत ,०७६-WH -०३७७ ,२०७७।०३।०१
• पवकाि िौधरीको हकमा अधधवक्ता दल बहादुर धामी पवरुद्ध उच्ि अदालत र्दपायल ,राजपुर र्दपायल
डोटी ,बाल सुधार गृह ,धसलगढी ,डोटी आदे ि ०७६-WH-०३७५ ,२०७७।०३।०५

91
 ध्यानमा राखी कानूनको प्रकृया पुयााई आवश्यक धनणाय धलनु भन्ने उपयुक्त आदे ि समेत जारी गरी
पााँउ भन्ने समेत व्यहोराको धनवेदन।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
कुनै पधन व्यशक्त जो थुना ,सुधारगृह वा कारागारमा रहे का छन् ,पयधनहरुलाई सजाय भोग्न
पठाउनुको अथा जीवन नै जोशखममा राख्न वा मना पठइएको नभई आर्ुले गरे को गल्तीमा कसूरको
ु गना सजाय सम्म भोग्न पाठइएको हो। कैदको सजाय भनेको
मात्रा अनुरुप गल्तीको अनुभत
अशन्तम पवक्लप हो। कानूनले कैद सजाय बाहेक अन्य पवक्लपहरु पधन र्दएको छ। धनणायकतााले
महामारीको पवषम पररशस्थतीमा सन्त्रास छाएको अवस्थामा सं क्रमणको रोकथाम र जोशखम
न्यूधनकरणको धनधमत्त कानून बमोशजम उपयुक्त पवकल्प खोज्नु पदाछ।
१४. पररवधतात नाम हररबहादुरको छोरा ,पररवधतात शजल्ला १४ बस्ने पररवधतात नाम गाइघाट २ को हकमा रािव्यापी बाल
उद्दार तथा कल्याण सं स्था नेपाल(Children Resource and Welfare Organization Nationwide-Nepal)
CROWN-NEPALका तर्ाबाट काठमाडौं शजल्ला काठमाडौं महानगरपाधलका बबरमहल वडा नं.११ बस्ने सं स्थापक
महासशिव अधधवक्ता कमल कोइराला पवरुद्ध उदयपुर शजल्ला अदालत ,उदयपुर ,०७६-WH -०४१० ,
२०७७।०४।०५

धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

बालबाधलकासाँग सम्बशन्धत काया गने प्रत्येक धनकाय तथा सं स्थाका अधधकारीले हरे क काम
कारबाही गदाा बालबाधलकाको सवोत्तम पहतलाई प्राथधमकता र्दईनुपने कुरालाई सुधनशश्चत गदै
उपदर्ा)२(ले शजवन जोखीममा भएका बालबाधलकालाई तत्काल सहयोग गनुा सबैको दापयत्व हुने
भनी कानूनी व्यवस्थासमेत गरे को हुाँदा सवोच्ि अदालत धनयमावली,२०७४को धनयम ३७ तथा
नेपालको सं पवधानको धारा १३३)२ (बमोशजम खोजेको बखत उपशस्थत गराउने गरी तत्काल
धनजको आमाको शजम्मा जमानीमा छोड्ने गरी बन्दी प्रत्यक्षीकरण लगायत जो िापहने उपयुक्त
आज्ञा आदे ि जारी गरी थुनामुक्त गरी पाउाँ भन्ने व्यहोराको धनवेदनपत्र।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
बालकहरुमा आएको सुधारबारे सजाय स्थगन वा स्वरुप पररवतान गने पवषयमा बालसुधार गृहको
समेत राय धलई पुनःकानून बमोशजम आदे ि गनुा भनी पवपक्षी उदयपुर शजल्ला अदालतको नाममा
परमादे िको आदे ि जारी हुने ठहछा।
१५. काठमाडौं शजल्ला ,पकधतापरु नगरपाधलका वडा नं .६ बस्ने हाल केन्िीय कारागार काठमाडौंमा
थुनामा रहेको गोपाल धसवाकोटी) शिन्तन (समेत पवरुद्ध प्रधानमन्री तथा मशन्त्रपररषद्को कायाालय ,
धसंहदरबारसमेत ,०७६-W0 -०९३९ ,२०७७।०४।१९
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः

92
 ु हरुले अपनाएका अभ्यासहरुलाई समेत ध्यानमा राख्दै कैदीबन्दीहरुलाई
अन्य पवधभन्न मुलक
सावाजधनक पवदा गणना गरी कैदकट्टा गने व्यवस्थाका धनधमत्त आवश्यक कानून धनमााण गनुा भनी
धनदे िनात्मक आदे ि जारी गरीपााँउ, यस महामारीका कारण उत्पन्न वतामान सं कटपूण ा अवस्थामा
बन्दीहरुले जीवनरक्षा र स्वास्थयको मौधलक हकको सं रक्षणका लाधग हाल दे िभरी नै उल्ले खनीय
नसं ख्यामा पुपक्ष
ा का लाधग भनी थुनामा रहे का सम्पूण ा बन्दीहरुलाई ताररख वा हाशजर जमानीमा
छु ट्टी छु टाई मुद्दा पुपक्ष
ा गनुा गराउनु भनी धनदे िनात्मक आदे ि जारी गरीपाउाँ, पहरासत र
कारागारको दुरावस्था तथा कैदीबन्दीहरको अत्याधधक िाप कम गना पवपक्षी गृह मन्त्रालय र
माहान्यायाधधवक्ताको कायाालयका प्रधतवेदनहरु तत्काल कायाान्वयन गनुा गराउनु भनी धनदे िनात्मक
आदे ि जारी गरीपाउाँ।
आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
ु ा कैदी उच्ि जोशखममा रहे को वगाको रुपमा मान्यता र्दई prison health is
आज पवश्वले नै थुनव
public healthको रुपमा हे री कोधभड-१९को महामारीसाँग लड्न िरीररक दुरी कायम गने एउटा
रणनीधतको रुपमा स्वीकार गरको अवस्थामा हालको कारागारको भीडभाडको शस्थधत रहे कोमा
सं ख्रमणको थप र्ैलावटको रोकथाम गना कैदीबन्दीको धबना भेदभाव स्वास्थयको हेरिाह र
उपिारको पहुाँिको सुधनशश्चत गदै जीवनको रक्षा गना अत्यन्त आवश्यक दे शखन्छ। तसथा आजको
पवषय उच्ि जोखीममा कैदीबन्दीको शजवन सं रक्षणको लाधग तत्काल नै कारागारको भीषभाड कम
गना नाजुक अवस्थामा रहे का बालबाधलका ,गभावती मपहला ,दुध खुवाइरहेको मपहला तथा जपटल
स्वास्थय समस्या भएका कैदीहरुलाई प्राथधमकताको आधारमा उनीहरुको अवस्थाको अत्यन्त
ा पपहिान गरी धनजहरुको स्वास्थयमा हुने जोखीमतासाँग कसूरको प्रकृती र सावाजधनक
सतकातापूवक
सुरक्षासमेतलाई ध्यानमा राखी दुवैधबि सन्तुलन कायम गरी सं क्रामक रोग ईन ,२०२०को दर्ा
२ प्रयोग गरी अपहले महामारी रोकथामको लाधग नेपाल सरकारबाट आदे ि तथा धनणायहरु
बैरहेको सन्दभामा तत्काल छोड्ने वा सजाय कम वा छु ट गने वा अन्य कुनै उपयुक्त पविेष धनणाय
धलनको लाधग धनदे िनात्मक आदे ि समेत जारी गररएको छ।
१६. पररवधतात नाम ५३ होले री(ि)को हकमा अधधवक्ता अजय िंकर िा "रुपेि" पवरुद्ध रोल्पा शजल्ला
अदालत, धलवाङ, रोल्पा, ०७७-WH-०४२३, २०७८/०४/०८
धनवेदनको संशक्षप्त व्यहोराः
पररवधतात नाम ५३ होले री(ि)लाई बालसुधार गृहमा राख्ने गरी भएको रोल्पा शजल्ला अदालतको
आदे ि बालबाधलका सम्बन्धी ऐन २०७५ को दर्ा २४ (२) (ख) तथा दर्ा ३६(२) समेतको
पवपररत दे शखदा बालसुधार गृमा राख्ने भधनएको हदसम्म नधमले कोले बन्दीप्रत्यशक्षकरणको ररट जारी
गरी पाउाँ भन्ने धनवेदन।
93
 आदे िको संशक्षप्त व्यहोराः
३ वषा वा सो भन्दा बढी कैद वापतको बालसुधार गृहको धनयन्त्रण हुन सक्दै न त्यस्तो मुद्दामा
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन को दर्ा २४ (२) (ख) अनुसार पुपक्ष
ा को लाधग बालसुधार गृहमा पधन
राख्न धमल्दै न "भन्ने आदे ि भएको छ अथाात बालसुधार गृहमा राशख मुद्दा पुपक्ष
ा गने आदे ि हुनका
लाधग त्यस्तो बालबाधलकालाई कम्तीमा ३ वषाको कैद गनै पने प्रकृधतको हुन ु पदाछ ।

पवश्लेषणः

सवोच्ि अदालतले जारी गरे का धनदे िनात्मक आदे िहरुको अध्ययन गदाा सवोच्ि अदालत द्वारा बाल
न्यायको प्रवद्धानमा धनम्न बमोशजमको सकरात्मक कदम िाले को पाइयोः

• बाल सुधार गृहको स्थापनामा जोड र्दएको,

• बालवाधलका प्रधत क्रुर अमानवीय व्यवहार गने, बाल सुधार गृहको ब्यवस्था नगरी उमेर पुगेका
कैदी साथ राख्ने, हतकडी लगाउने काया कानून सं मत नभएको,
• बाल अदालतको स्थापनमा जोड र्दएको
• दताा हुने शस्थधत दे शख र्ैसला गदाा वा त्यसपधछको अवस्थामा समेत तोपकएको गोपधनयताको
स्तर कायम रीाख्ने,
• धरौटी मागेको र धरौटी धतना नसकी वालसुधार गृहमा थुनामा राख्ने काया असं वैधाधनक रहे को,
• बालबाधलकालाई अनुसन्धानको धसलधसलामा प्रहरी पहरासतमा राख्न नहुने, बालसुधार गृहमा नै
राख्नुपने,
• बालबाधलकालाइ जररवानाबापत थुना वा कैदमा बस्न नपने गरी आवश्यक कानून धनमााण
प्रपक्रया अगाधड बढाउने
• बाल न्याय सं िालन गदाा बन्द इजलासमा गने,
• बालबाधलकाको पपहिानको गोपनीयता कायम राख्न, सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन गदाा
गराउाँदा बालबाधलकाको सवोत्तम पहतअनुकूल हुने गरी गने
• एक पटकमा पााँि र्दनमा नबढ्ने गरी बढीमा एक्काइस र्दनसम्मको मात्र म्याद थपको माग
गने
• अधभभावकको शजम्मामा रहेको अवधधसमेत बालसुधार गृहमा बस्न पने अवधधमा गणना हुने

94
 पररच्छे द छ

बाल न्यायका दृपिले कानूनमा संिोधन गनुा पने पवषयहरु

६.१ पररिय

अशघल्ला पररच्छे दहरुमा बाल न्याय सम्बन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्थाका बारे मा प्राप्त भएको
सूिना र जानकारी एवम् तथयांक र पववरणको पववेिना गररएको छ।सो पववेिनालाई समेत आधार मानी
प्रस्तुत पररच्छे दमा बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५, र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐन,
ु ी अपराध सं पहतामा गनुा पने सुधारका पवषयमा सं क्षेपमा उल्लेख गररएको छ।
२०७४ र मुलक

६.१.१. बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५

क. अनुसन्धान तथा अधभयोजनमा ताधलम प्राप्त जनिशक्त पररिालन गने

ऐनको दर्ा २३ मा अनुसन्धान तथा अधभयोजन सम्बन्धी व्यवस्था िीषाक राशखएको छ तर अधभयोजनलाई
मागादिान गने कुनै व्यवस्था सो दर्ामा उल्लेख गररएको छै न । त्यसै ले उक्त दर्ामा दे हायबमोशजम सं िोधन
गररनु उपयुक्त हुन्छ ।

२३.अनुसन्धान तथा अधभयोजन सम्बन्धी पविेष व्यवस्थाः (१) प्रिधलत कानूनमा जुनसुकै कुरा ले शखएको
भए तापधन नेपाल सरकारले बालबाधलका उपर आरोप लागेको कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान गना छु ट्टै
एकाई गठन गनेछ ।

(२) उपदर्ा (१) बमोशजम छु ट्टै एकाई गठन नभएसम्म नेपाल सरकारले शजल्ला प्रहरी कायाालयमा
कायारत बाल न्याय सम्बन्धी ताधलम प्राप्त कमािारीलाई सो काया गना तोक्न सक्नेछ ।

सं िोधनको औशित्यीः यो कानूनी व्यवस्थाले मूलतः दुई वटा पवषय उल्लेख गरे को छ । पपहलो बालबाधलका
उपर लागेका कसूरजन्य कायाको अनुसन्धानका लाधग छु ट्टै एकाई गठन गने र दोस्रो छु ट्टै एकाइ गठन
नभएसम्म तत्कालीन प्रयोजनका लाधग नेपाल सरकारले बाल न्याय सम्बन्धी ताधलम प्राप्त कमािारीलाई
अनुसन्धान गना तोक्ने । यो कानूनी व्यवस्था पूणरु
ा पमा कायाान्वयनमा आउन सकेको छै न । अकोतर्ा शजल्ला
प्रहरी कायाालयमा कायारत भनी ऐनले नै गरे को व्यवस्थाले मातहतका वा अन्य कायाालयका बाल न्याय
सम्बन्धी ताधलम प्राप्त कमािारी तोक्न सकेत बाधा पुयााएको छ।त्यसै गरी शजल्ला प्रहरी कायाालय नभनी पररसर
बृत्त नामाकारण गररएका कायाालयलाई पधन यो व्यवस्थाले सम्बोधन गरे को छै न।अकोतर्ा यो व्यवस्थाले
िीषाकमा उल्लेख भएको अधभयोजनको पवषयलाई समेटेको छै न । त्यसैले उक्त दर्ामा अनुसन्धानका साथै
अधभयोजनको पवषय समेत समावेि गने गरी दे हाय बमोशजम सं िोधन गररनु पदाछ।उपदर्ा (१) बमोशजम छु ट्टै
एकाई गठन नभएसम्म अनुसन्धानको प्रयोजनको लाधग अनुसन्धान गने धनकायमा कायारत र अधभयोजनको
प्रयोजनको लाधग अधभयोजन गने धनकायमा कायारत बाल न्याय सम्बन्धी तालीम प्राप्त कमािारीलाई सो काया
95
गना तोक्नु पने गरी बाध्यकारी व्यवस्था गररनु पदाछ।सो प्रयोजनका लाधग एउटा धनशश्चत अवधध धभत्र वा एक
वषा धभत्र बालबाधलका सम्बन्धी मुद्दाको अनुसन्धान र अधभयोजन गने धनकायका जनिशक्तलाई कम्तीमा २१
घण्टाको (कम्तीमा एक घण्टा तीस धमनेटका दरले पन्र सत्र) बाल न्याय सम्बन्धी प्रशिक्षण प्राप्त गरे का
जनिशक्त रहने गरी नेपाल सरकारले आवश्यक व्यवस्था गनुा पनेछ।यसै गरी बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य
कायामा धनज वयस्क भएपधछ अनुसन्धान र अधभयोजन गनुप
ा ने अवस्था भएमा कस्तो कायाधबधध अवलम्बन गने
भन्ने पवषयमा बालबाधलका सम्बन्धी कानूनमा स्पिता छै न । यसबाट अनुसन्धान र अधभयोजनमा कर्ठनाइ
रहेको हुाँदा यस्तो अवस्थामा बाल न्याय सम्बन्धी कायाधबधध अनुसार नै गनुप
ा ने व्यवस्था समावेि गना उपयुक्त
दे शखन्छ ।

ख. र्दिान्तरसम्बन्धी व्यवस्थामा पुनरावलोकनीः

ऐनले बाल न्यायमा अभ्यास गररने र्दिान्तरको व्यवस्थालाई अंधगकार गरे को भएपधन सो व्यवस्थामा उल्लेख
भएको सजायको सीमाका कारण अनुसन्धान र अधभयोजनमा कायाान्वयन गना सपकने दे शखदै न।त्यसैले उक्त
व्यवस्थालाई कायाान्वयनमा ल्याउने गरी सं िोधन गररनु उपयुक्त हुने दे शखन्छ ।

२७. र्दिान्तर गना सक्नेः (१) प्रिधलत कानूनमा जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन बालबाधलकाको
सवोत्तम पहतको लाधग र्दिान्तर गना मनाधसब दे शखएमा दे हायको अवस्थामा दे हायका अधधकारीले
कसूरजन्य कायाको अधभयोग लागेका बालबाधलकालाई र्दिान्तर गने धनणाय गना सक्नेछः–

क) पााँि हजार रूपैयााँसम्म धबगो भएको वा दुई हजार रुपैयााँसम्म जररबाना वा एक मपहनासम्म कैद
हुन सक्नेमा अनुसन्धान अधधकारीले,

ख) दि हजार रूपैयााँसम्म धबगो भएको वा पााँि हजार रूपैयााँसम्म जररबाना वा तीन वषासम्म कैद
हुन सक्नेमा सरकारी वकीलले,

ग) जधतसुकै धबगो भएको वा जधतसुकै जररबाना वा कैद हुन सक्नेमा बाल अदालतले ।

२) उपदर्ा (१) को खण्ड (ग) मा जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन तीन वषा वा सोभन्दा बढी कैद
सजाय हुने मुद्दामा बालबाधलकालाई र्दिान्तर गना सपकने छै न ।

३) र्दिान्तरको आदे िमा शित्त नबुिेमा बालबाधलका वा सं रक्षकले उपदर्ा (१) को खण्ड (क) र (ख)
को हकमा बाल अदालतमा र खण्ड (ग) को हकमा उच्ि अदालतमा धनवेदन र्दन सक्नेछ ।

सं िोधनको औशित्यःर्दिान्तरका लाधग धनधाारण गररएको सजायको सीमाले अनुसन्धान र अधभयोजनमा सो

व्यवस्था अभ्यास गने प्रकृधतका मुद्दा नै अत्यन्त कम हुने र सो व्यवस्था दे खावटी रुपमा मात्र सीधमत हुन
गएको अभ्यासलाई दृपिगत गरी उक्त व्यवस्थामा सं िो्धन गररनु उपयुक्त हुन्छ । अनुसन्धान अधधकारीले एक
वषासम्म कैद हुन सक्ने पववाद, अधभयोजनकतााले तीन वषासम्म कैद हुन सक्ने पववादमा र्दिान्तर गना सक्ने

96
गरी सं िोधन गररनु उपयुक्त हुन्छ । बाल अदालतलाई कसूरको प्रकृधतका आधारमा जुनसुकै पववादमा पधन
र्दिान्तर गने गरी अधधकार र्दनु उपयुक्त हुन्छ । यर्द सजायको सीमा लगाउने हो भने बाल अदालतलाई
पााँि वषासम्मको कैद सजाय हुने पववादमा र्दिान्तरका लाधग आदे ि र्दन सक्ने गरी व्यवस्था राख्न सपकन्छ ।
र्दिान्तरको कायाान्वयनका लाधग अनुसन्धान, अधभयोजन र न्याय सम्पादन गने अधधकृतहरुका लाधग वस्तुगत
मापदण्डको समेत आवश्यकता दे शखएको छ ।

ग. बाल अदालतको गठनसम्बन्धी

बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०४८ मा समेत बाल अदालत रहने व्यवस्था धथयो । तर सो व्यवस्था
कायाान्वयनमा आउन सकेन । यो ऐनले पधन बाल अदालतको स्थापना गने र सो अदालत स्थापना हुन
ु ाइ गने व्यवस्था छ । सवोच्ि अदालतले पटक पटक बाल
नसकेको अवस्थामा बाल इजलासले सुनव
अदालतको स्थापनाका लाधग धनदे िनात्मक आदे ि जारी गरे को भएपधन हालसम्म उक्त व्यवस्था कायाान्वयन हुन
नसकेको हुाँदा एउटा धनशश्चत समय सीमा ऐनले नै धनधाारण गरर सो सीमाधभत्र बाल अदालत गठन गनुा पने
अवस्था दे शखएको छ ।

३०. ु ाइ र
बाल अदालतको गठनः (१) बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाको िुरू कारबाही, सुनव
पकनारा गना नेपाल सरकारले न्याय पररषद्को धसर्ाररसमा आवश्यक सं ख्यामा बाल अदालत गठन गना
सक्नेछ ।

२) उपदर्ा (१) बमोशजम बाल अदालत गठन गरे को सूिना नेपाल राजपत्रमा प्रकािन गररने छ र
त्यस्तो अदालतको प्रादे शिक क्षेत्राधधकार तथा मुकाम सोही सूिनामा तोके बमोशजम हुनेछ ।

३) उपदर्ा (१) बमोशजम बाल अदालत गठन नभएसम्मको लाधग बाल अदालतबाट हेररने कसूरजन्य
ु ाइ र पकनारा गना प्रत्येक शजल्ला अदालतमा बाल इजलास गठन गररने छ ।
कायाको कारबाही, सुनव

४) उपदर्ा (३) बमोशजमको बाल इजलासमा दे हायका सदस्यहरू रहने छन्ः–

क) शजल्ला न्यायाधीि,

ख) समाजसेवी,

ग) बालमनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञ ।

५) उपदर्ा (४) को खण्ड (ख) र (ग) बमोशजमका समाजसेवी, बालमनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञको
योग्यता, धनयुशक्त, पाररश्रधमक र सेवाका अन्य िताहरू तोपकए बमोशजम हुनछ
े ।

६) उपदर्ा (१) मा जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन कुनै कसूरजन्य कायामा बालबाधलका सपहत
ु ाइ र पकनारा
उमेर पुगेका व्यशक्त सं लग्न भएमा बालबाधलकाको हकमा बाल अदालतबाट कारबाही, सुनव

97
गनुा पनेछ र उमेर पुगक
े ा व्यशक्तको हकमा छु ट्टै धमधसल खडा गरी प्रिधलत कानून बमोशजम मुद्दाको
ु ाइ र पकनारा गनुा पनेछ ।
कारबाही, सुनव

सं िोधनको औशित्यः सवोच्ि अदालतबाट जारी भएको धनदे िनात्मक आदे िको कायाान्वयनका लाधग समेत बाल
अदालत स्थापना गने काया प्राथधमकतापूवक
ा अगाधड बढाउनु पने र सोको लाधग कानूनी रुपमा सुधनशश्चत गनुा
आवश्यक भएकोले उक्त दर्ालाई कायाान्वयनमा ल्याउनका लाधग समय सीमा ऐनमा नै तोपकनु अपररहाया
ु ले पवधापयकी ऐन मार्ात व्यक्त प्रधतबद्धता
दे शखन्छ । बीसौं वषादेशख बाल अदालत स्थापनाका लाधग मुलक
कायाान्वयन गरी अन्तराापिय दापयत्व पधन इमान्दाररतापूवक
ा पालना गनुा पने दे शखन्छ भने रापिय कानूनमा
आएका व्यवस्थाको कायाान्वयनका लाधग राशखने वैधाधनक अपेक्षा पधन पूरा गनुा पने दे शखन्छ ।
व्यावहाररकताका नाममा लामो समय सम्म ऐन कायाान्वयनमा नल्याउने र सवोच्ि अदालतको आदे िको पालना
नगने काया पवधधको िासन अनुकूल हुने दे शखदै न ।

घ. सजायसम्बन्धी व्यवस्थामा पुनरावलोन गरी एकरुपता कायम गनेः

ऐनको दर्ा ३६ मा गररएको उमेरको आधारमा सजाय हुने प्रबन्ध बालबाधलका सम्बन्धी कानूनमा गररएका
अन्य व्यवस्थासाँग मेल खाने गरी सुधार गनुा पने दे शखन्छ ।खासगरी १० वषादेशख १४ वषा उमेर समूहलाई
कैद हुने कसूर गरे मा बढीमा ६ मपहनासम्म मात्र कैद हुने गरी भएको व्यवस्थामा पुनरावलोकन गनुप
ा ने
दे शखन्छ।

३६.सजाय सम्बन्धी व्यवस्थाः १) कसूरजन्य काया गदाा बालबाधलकाको उमेर दि वषाभन्दा कम भए

धनज उपर कुनै प्रकारको मुद्दा िलाइने र धनजलाई कुनै पकधसमको सजाय हुने छै न।

२) दि वषा वा सोभन्दा माधथ र िौध वषाभन्दा कम उमेरको बालबाधलकाले जररबाना हुने कसूरजन्य
काया गरे को भए धनजलाई सम्िाई बुिाई छाधडनेछ र कैद हुने कसूरजन्य काया गरे को भए कसूरको
प्रकृधत हेरी छ मपहनासम्म कैद सजाय गना वा कैद नगरी बढीमा एक वषासम्म बाल सुधार गृहमा
राशखनेछ।

३) िौध वषा वा सोभन्दा माधथ र सोह्र वषाभन्दा कम उमेरको बालबाधलकाले कुनै कसूरजन्य काया गरे को
भए धनजलाई कानून बमोशजम उमेर पुगेको व्यशक्तलाई हुने सजायको आधा सजाय हुनेछ।

४) सोह्र वषा वा सोभन्दा माधथ र अठार वषा वा सोभन्दा कम उमेरको बालबाधलकाले कुनै कसूरजन्य
काया गरे को भए धनजलाई कानून बमोशजम उमेर पुगक
े ो व्यशक्तलाई हुने सजायको दुई धतहाई सजाय
हुनेछ ।

98
सं िोधनको औशित्यः ऐनको दर्ा ३६ को उपदर्ा (४) मा रहेका “अठार वषा वा सो भन्दा कम” भन्ने
िब्दहरुको सट्टा “अठार वषा भन्दा कम” भन्ने िब्दहरु राखी बालबाधलकाको पररभाषामा अठार वषा भन्दा कम
ाँ एकरुपता कायम गनुा पने दे शखन्छ ।
उमेर भएको भन्ने व्यवस्थासग

त्यसै गरी बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ३६(२) मा दि वषा वा सोभन्दा माधथ र िौध वषाभन्दा
कम उमेरको बालबाधलकाले जररवाना हुने कसूरजन्य काया गरे को भए धनजलाई सम्िाइ बुिाइ छाधडनेछ र
कैद हुने कसूरजन्य काया गरे को भए कसूरको प्रकृधत हेरी छ मपहनासम्म कैद सजाय गना वा कैद नगरी
बढीमा एक वषासम्म बाल सुधार गृहमा राशखनेछ । दर्ा ३६(३) मा िौध वषा वा सोभन्दा माधथ र सोह्र
वषाभन्दा कम उमेरको बालबाधलकाले कुनै कसूरजन्य काया गरे को भए धनजलाई कानून बमोशजम उमेर पुगेको
व्यशक्तलाई हुने सजायको आधा सजाय हुनछ ु ी अपराध सं पहता, २०७४ को
े भन्ने व्यवस्था छ । त्यसै गरी मुलक
दर्ा ४५(२) मा दि वषा वा दि वषाभन्दा माधथ र िौध वषाभन्दा कम उमेरको व्यशक्तले कानून बमोशजम
जररवाना हुने कुनै कसूर गरे कोमा जररवाना नगरी धनजलाई सम्िाइ बुिाइ गनुा पनेछ । कैद हुने कसूर गरे मा
कसूर हेरी छ मपहनासम्म कैद सजाय गना वा कैद नगरी बढीमा एक वषासम्म सुधार गृहमा राख्न सपकनेछ
भन्ने व्यवस्था छ । दर्ा ४५(३) मा िौध वषा वा िौध वषाभन्दा माधथ र सोह्र वषाभन्दा कम उमेरका
व्यशक्तले कुनै कसूर गरे मा धनजलाई उमेर पुगक
े ो व्यशक्तलाई कानून बमोशजम हुने सजायको आधा सजाय हुनछ
े
भन्ने व्यवस्था छ । बालबाधलकासम्बन्धी ऐनको दर्ा ३६(२) उल्ले ख भएको बाल सुधार गृहमा पठाउने
ु ी अपराध सं पहताको दर्ा ४५(२) मा उल्लेख भएको सुधार गृहमा पठाउने व्यवस्थामा पधन
व्यवस्था र मुलक
एकरुपता कायम गनुा पने दे शखन्छ भने छ मपहना कैदको पवकल्पको रुपमा एक वषा बाल सुधार गृह वा सुधार
गृहमा पठाउने व्यवस्थाको औशित्य पधन खुल्न नसकेको हुाँदा ती व्यवस्थाहरु समेत पुनरावलोकन हुन ु पने
दे शखन्छ।अकोतर्ा १० वषा वा सो भन्दा माधथ दे शख १४ वषा उमेर समूहलाई एउटै क्लस्टरमा राशखएको
पवषय पधन पुनरावलोकन गररनु उपयुक्त हुन्छ।१० दे शख १२ वषासम्मका बालबाधलका भए कैद हुने कसूर
गरे मा बढीमा ६ मपहनासम्म बालसुधार गृह वा अन्य वैकशल्पक उपाय अबलम्बन गना सपकने गरी उमेर समूह
पवभाजन गना सपकन्छ।१२ दे शख १४ वषा उमेर समूहका लाधग एक तीहाइ सजाय हुने गरी कानूनी व्यवस्था
गररनु न्यायोशित हुन्छ।

ङ.बाल सुधार गृह सम्बन्धी व्यवस्थामा एकरुपता कायम गनेः

बाल सुधार गृहको कामलाई ऐनले पररभापषत नगरे को हुाँदा यो पवषयमा सं िोधन गनुा पने दे शखन्छ ।

४३. बाल सुधार गृह सम्बन्धी व्यवस्थाः (१) नेपाल सरकारले कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाको
सुधार र पुनस्ा थापना नभएसम्म बालबाधलका राख्ने प्रयोजनको लाधग आवश्यकता अनुसार बाल सुधार
गृहको स्थापना गनेछ ।

२) उपदर्ा (१) को प्रयोजनको लाधग कुनै सं स्थाले नेपाल सरकारबाट स्वीकृधत धलई बाल सुधार गृहको

99
स्थापना गना सक्नेछ ।

सं िोधनको औशित्यः यो दर्ामा केही उपदर्ाहरु थप गरी बाल सुधार गृहको कामलाई उल्लेख गनुा पने
दे शखन्छ । त्यसै गरी बाल सुधार गृहमा रहने बालबाधलकालाई पधन र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा
कायाान्वयन) ऐनले आत्मसात गरे को सुधारात्मक दण्ड व्यवस्थाका तररकाहरु अवलम्बन गने प्रबन्ध गररनु
पदाछ । त्यसै गरी प्रत्येक प्रदे िमा कम्तीमा एउटा बाल सुधार गृहको स्थापना गररनु पने गरी ऐनले नै
व्यवस्था गनुा पने दे शखन्छ । बालसुधार गृहमा रहेको कसूरदार बालबाधलकाको बाबु, आमा वा पररवारको
सदस्य पवरामी भएको अवस्थामा त्यस्तो बालबाधलकालाई पवरामी भेट्न जान र्दनु पने, बालसुधार गृहमा रहेको
कसूरदार बालबाधलकाको बाबु, आमा वा पररवारको सदस्यको मृत्यु भई त्यस्तो बालबाधलका आपैmीाँ पकररया
बस्नु पने भएमा धनजको धमा सं स्कृधत अनुसार पकररयामा बस्न बढीमा पन्र र्दनको लाधग जान र्दनु पने जस्ता
व्यवस्था ऐनमा समावेि हुन ु उपयुक्त दे शखन्छ । बालबाधलकाले गरे को कसूर, धनजको उमेर, कसूरको गम्भीरता,
कसूर गरे को तररका र धनजको आिरण समेतलाई पविार गदाा धनयधमत रूपमा बालसुधार गृहमा राख्न उपयुक्त
नदे शखएमा त्यसको कारण खोली िता सपहत अदालतले धनजलाई सप्ताहको अशन्तम र्दन मात्र वा दै धनक रूपमा
राधत्रकालीन समयमा मात्र बालसुधार गृहमा बस्न पने गरी व्यवस्था गना सक्ने गरी ऐनमा थप व्यवस्था गना
सपकन्छ । बाल सुधार गृहमा रहेका बालबाधलकालाई मनोसामाशजक परामिा प्रदान गनाको लाधग प्रत्येक बाल
सुधार गृहले मनोसामाशजक परामिादाता र िैशक्षक कायाक्रममा सहभाधगताका लाधग उपयुक्त शिक्षकको व्यवस्था
गनुा पने व्यवस्था ऐनमा नै राख्नु पने दे शखन्छ ।

ि. मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन सम्बन्धीः

ऐनमा भएको दर्ा ४५ को व्यवस्था आर्ैमा अस्पि भएकोले स्पि गना सं िोधन गनुा पने दे शखन्छ ।

४५.मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदनः (१) कानूनको पववादमा परे का बालबाधलका
ु ाइ वा पकनारा गने प्रयोजनको लाधग
उपर लागेको आरोपको अनुसन्धान, अधभयोजन, कारबाही, सुनव
छु ट्टाछु ट्टै मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन तयार गररने छ ।

२) उपदर्ा (१) बमोशजमको अध्ययन प्रधतवेदन तयार गने सम्बन्धी व्यवस्था तोपकए बमोशजम हुनेछ ।

ु ाइमा छु ट्टा छु ट्टै मनोसामाशजक तथा

सं िोधनको औशित्यः माधथको व्यवस्थाले अनुसन्धान, अधभयोजन र सुनव
मनोवैज्ञाधनक प्रधतवेदन पेि गनुा पने भनेको हो पक मनोसामाशजक र मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन छु ट्टा छु ट्टै
आवश्यक परे को हो भनी समय समयमा प्रश्न उठ्ने गरे को छ । यो प्रश्न उठ्ने आधार उक्त दर्ाको सं रिनाले
र्दएकोह ीो । त्यसैले सो दर्ामा सं िोधन गरी “छु ट्टाछु ट्टै मनोसामाशजक तथा मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन”
भन्ने िब्दहरुको सट्टा “अनुसन्धानकै क्रममा समाजिास्त्री वा समाजसेवी वा सामाशजक कायाकतााबाट सामाशजक
अध्ययन प्रधतवेदन तथा बाल मनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञबाट मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन” पेि गनुा पने

100
व्यवस्था गररनु उपयुक्त हुन्छ । त्यस्तो प्रधतवेदन तयार गने पवज्ञले पाउने पाररश्रधमकको बारे मा ऐनमा नै
उल्लेख गने वा तोपकए बमोशजम भनी उल्लेख गररनु पने दे शखन्छ ।

छ. बालबाधलकाको उमेर धनधाारण सम्बन्धमाः

बालबाधलकाको उमेर धनधाारणका पवषयमा बारम्बार पववाद आउने गरे को छ । केही हदसम्म यो दर्ाले
गरे को व्यवस्थाले पवगतको समस्यालाई समाधान गना सहयोग पुगेको पधन छ । यो पवषयमा पधन प्रश्न उठ्न
नर्दन सं िोधनको आवश्यकता छ ।

८३. बालबाधलकाको उमेर कायम गने आधारः बालबाधलकाको उमेर कायम गदाा दे हायका कुरालाई आधार
माधननेछः–

क) अस्पतालबाट जारी भएको बालबाधलकाको जन्मदताामा उशल्लशखत जन्म धमधत,

ख) खण्ड (क) बमोशजमको जन्म धमधत नभएमा स्थानीय पशञ्जकाधधकारीको कायाालयबाट जारी भएको
जन्मदताा प्रमाणपत्रमा उल्लेख भएको जन्म धमधत,

ग) खण्ड (ख) बमोशजमको प्रमाणपत्र नभएमा पवद्यालयको िाररधत्रक प्रमाणपत्रमा उशल्लशखत जन्म धमधत
ाँ ाका बखत उल्लेख गरे को जन्म धमधत,
वा पवद्यालयमा भनाा हुद

घ) खण्ड (ग) बमोशजमको प्रमाणपत्र वा जन्म धमधत पधन नभएमा अस्पतालबाट प्रमाशणत उमेर सम्बन्धी
प्रमाणपत्रमा उशल्लशखत धमधत,

ङ) खण्ड (घ) बमोशजमको प्रमाणपत्र पधन नभएमा जन्मकुण्डली, शिना, पटपोट, बालबाधलकाको बाबु
आमा, सं रक्षक वा पररवारका अन्य सदस्यले खुलाई र्दएको उमेर वा यस्तै अन्य सम्बद्ध प्रमाण ।

सं िोधनको औशित्यः उक्त दर्ामा भएको व्यवस्थालाई अि बढी पवश्वसनीय बनाउनका लाधग उपदर्ा (१)
को खण्ड (क), -ख) र (ग) बमोशजमका जन्म दताा वा प्रमाणपत्र त्यस्तो कसूर हुन ु भन्दा अशघ नै प्राप्त भएको
हुन ु पने, उमेर धनधाारणका लाधग पेि भएका कागजात वा पववरणको सत्यापन परीक्षण गना सपकनेछ र त्यस्तो
प्रमाणपत्र वा कागजात िुट्ठो भएको ठहर भएमा िुट्ठो प्रमाणपत्र वा कागजात तयार गने व्यशक्तलाई सजाय हुने
गरी ऐनमा व्यवस्था गररनु उपयुक्त हुन्छ । शिपकत्सकले एकीन उमेर नखुलाई उमेर समूह खुलाएको
अवस्थामा न्यूनतम उमेरको सीमालाई आरोपपत व्यशक्त एवम् पीधडतको उमेर कायम गररनु पने व्यवस्था ऐनमा
उल्लेख हुन ु पने दे शखन्छ । जन्मकुण्डली, शिना, पटपोट, बालबाधलकाको बाबु आमा, सं रक्षक वा पररवारका अन्य
सदस्यले खुलाई र्दएको उमेरलाई पधन आधार धलन सपकने व्यवस्था भएको सन्दभामा त्यस्तो पववरण सही
रुपमा आउनु पने बनाउन िुठा पववरण पेि गनेलाई सजायको व्यवस्था ऐनमा नै गररनु अधनवाया दे शखएको
छ ।

101
६=१=२. र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐन, २०७४

क.बालबाधलकाका लाधग एवम् बाल सुधार गृहमा समेत लागू हुने नहुने एकीन हुन पने

प्रस्तुत ऐनका व्यवस्थाले पवधभन्न दर्ामा बालबाधलकाको सम्बन्धमा पधन कानूनी व्यवस्था गरे को भएपधन बाल
न्यायको मान्यतालाई पूणरु
ा पमा आत्मसात गना नसकेको अवस्था दे शखन्छ । दण्डका सुधारात्मक व्यवस्था बाल
सुधार गृहमा रहने बालबाधलकाले पधन पाउने गरी बालबाधलकासम्बन्धी ऐनमा नै सं िोधन गररनु उपयुक्त
हुन्छ । त्यसको पवकल्पमा यो ऐनमा रहेको सुधारात्मक व्यवस्थामा बाल सुधार गृहमा रहेका बालबाधलकाका
लाधग समेत अनुकूल हुने गरी पुनरावलोकन गररनु पदाछ । बाल न्याय अनुकूल नरहेका केही सान्दधभाक
व्यवस्थाहरुमा सुधारका लाधग दे हाय बमोशजमका सुिावहरु औ ंल्याइएको छीः

कसूरदार िव्द पुनरावलोकन गररनु पने

ऐनको दर्ा १२ को उपदर्ा (४) मा सजाय धनधाारण गनुा पूव ा प्रोवेसन अधधकृत वा प्यारोल अधधकृतले
अदालतको आदे ि अनुसार तयार पारे को सजाय पूवक
ा ो प्रधतवेदन सम्बशन्धत सरकारी वकील, कसूरदार र
धनजको कानून व्यवसायीलाई तथा कसूरदार बालबाधलका भए धनजको सं रक्षकलाई समेत उपलव्ध गराउनु पने
व्यवस्था छ ।

१२. सजायपूवक
ा ो प्रधतवेदन तयार गना आदे ि र्दनु पनेः (१) तीन वषाभन्दा बढी कैद वा तीस हजार
रुपैयााँभन्दा बढी जररबाना हुन सक्ने कसूरका सम्बन्धमा सजाय धनधाारण गनुअ
ा शघ अदालतले आवश्यक
ा ो प्रधतवेदन तयार गना प्रोवेिन अधधकृत वा प्यारोल
ठानेमा कसूरदारको सम्बन्धमा सजायपूवक
अधधकृतलाई आदे ि र्दन सक्नेछ ।

(२) उपदर्ा (१) बमोशजम आदे ि प्राप्त भएपधछ प्रोवेिन अधधकृत वा प्यारोल अधधकृतले
कसूरदारका सम्बन्धमा दे हायका कुराहरु उल्ले ख गरी प्रधतवेदन तयार गनुा पनेछः–

(क) कसूरदारको व्यशक्तगत, सामाशजक र साीाँस्कृधतक पृष्ठभूधम,

(ख) कसूर गदााको पररशस्थधत,

(ग)कसूर गनुा अशघको कसूरदारको िालिलन,

(घ) कसूरदारको उमेर,

(ङ)प्रोवेिन अधधकृत वा प्यारोल अधधकृतले आवश्यक ठानेका अन्य कुराहरु ।

(३) उपदर्ा (२) बमोशजमको प्रधतवेदन तयार भएपधछ प्रोवेिन अधधकृत वा प्यारोल अधधकृतले
त्यस्तो प्रधतवेदन अदालत समक्ष पेि गनुा पनेछ ।

102
 (४) उपदर्ा (३) बमोशजमको प्रधतवेदन प्राप्त भएपधछ अदालतले त्यस्तो प्रधतवेदन सम्बशन्धत
सरकारी वपकल, कसूरदार र धनजको कानून व्यवसायीलाई तथा कसूरदार बालबाधलका भए धनजको
सं रक्षकलाई उपलब्ध गराउनु पनेछ ।

(५) उपदर्ा (४) बमोशजमको प्रधतवेदन प्राप्त गरे पधछ त्यस्तो सरकारी वपकल, कसूरदार, सं रक्षक
वा कानून व्यवसायीले त्यस सम्बन्धमा आफ्नो राय अदालत समक्ष पेि गना सक्नेछ ।

(६) यस दर्ामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन प्रोवेिन अधधकृत वा प्यारोल
अधधकृत तोपकएको वा धनयुक्त नभएको अवस्थामा अदालतले वादी र प्रधतबादीको कानून व्यवसायीलाई
उपदर्ा (१) बमोशजमको प्रधतवेदन तयार गने आदे ि र्दनु पनेछ ।

(७) उपदर्ा (६) बमोशजमको आदे ि प्राप्त भएपधछ त्यस्तो कानून व्यवसायीले त्यस्तो प्रधतवेदन
तयार गरी अदालत समक्ष पेि गनुा पनेछ ।

सं िोधनको औशित्यः यो दर्ामा प्रयोग भएको कसूरदार बालबाधलका भन्ने िव्दावली पुनरावलोकन गरी
कानूनको पववादमा परी दोषी ठहर भएका बालबाधलका भनी उल्लेख गनुा उपयुक्त हुने दे शखन्छ ।

ख.बालबाधलकालाई सजाय गदाा पविार गनुा पने कुराहरु

ऐनको दर्ा १६ मा सोह्र वषा उमेर पूरा नभएका बालबाधलकालाई सजाय गदाा जघन्य कसूर, गम्भीर कसूर वा
पटके रुपमा कसूर गरे कोमा बाहेक कैदको सजाय गनुा हुाँदैन भन्ने व्यवस्था छ ।

१६. बालबाधलकालाई सजाय गदाा पविार गनुा पने कुराहरुः (१) बालबाधलकालाई सजाय गदाा दे हायका
कुराहरुलाई समेत पविार गनुा पनेछः–

क) धनजको सवोत्तम पहत,

ख) कसूरको गम्भीरता र दोषको मात्रा,

ग) धनजको व्यशक्तगत पररशस्थधत,

स्पिीकरणः यस खण्डको प्रयोजनका लाधग “व्यशक्तगत पररशस्थधत” भन्नाले बालबाधलकाको उमेर, शिक्षा,
पाररवाररक शस्थधत, सामाशजक अवस्था, कसूरको पकधसम, कसूरबाट पुग्न गएको हाधन नोक्सानी र कसूर गनुक
ा ो
उद्देश्य समेतका कुरा सम्िनु पछा ।

घ) पीधडतलाई र्दन प्रस्ताव गररएको क्षधतपूधता,

ङ) अपराधप्रधतको पश्चाताप,

103
ि) असल र उपयोगी जीवन शजउने िाहना ।

२) सोह्र वषा उमेर पूरा नभएका बालबाधलकालाई सजाय गदाा जघन्य कसूर, गम्भीर कसूर वा पटके रूपमा
ाँ ै न ।
कसूर गरे कोमा बाहेक कैदको सजाय गनुा हुद

सं िोधनको औशित्यः बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ४१ ले बालबाधलकालाई सजाय गने
प्रयोजनका लाधग यो ऐन वा प्रिधलत कानून बमोशजक पटके कायम गदाा नाबाधलक अवस्थामा गरे को कसूरजन्य
कायाको गणना गररने छै न भन्ने व्यवस्था रहेको छ । सो व्यवस्थासाँग सामञ्जस्य हुने गरी र्ौजदारी कसूर
(सजाय धनधारण तथा कायाान्वयन) ऐनको माधथ उशल्लशखत व्यवस्थामध्ये पटके कसूर गरे कोमा भन्ने िव्दावली
हटाउनु पने दे शखन्छ ।

ग.कैद सजाय धनलम्बन गने सम्बन्धी व्यवस्था

यो ऐनले दण्डको सुधारात्मक व्यवस्था प्रोवेसनको अवधारणालाई आत्मसात गरे को छ । ऐनको दर्ा २४ मा
एक वषाभन्दा कम कैद भएको कसूरदारले पपहलो पटक कसूर गरे को रहेछ र धनजले गरे को कसूर, धनजको
उमेर, आिरण, कसूर गदााको पररशस्थधत, कसूर गदाा अपनाएको तररकालाई पविार गदाा धनजलाई कैदमा राख्न
उपयुक्त नदे शखएमा अदालतले त्यस्तो कसूरदारलाई भएको कैद तत्काल कायाान्वयन नगरी धनलम्बन गना सक्ने
व्यवस्था छ ।

२४. कैद सजाय धनलम्बन गना सपकनेः (१) एक वषाभन्दा कम कैद धनधाारण भएको कसूरदारले पपहलो पटक
कसूर गरे को रहेछ र धनजले गरे को कसूर, धनजको उमेर, आिरण, कसूर गदााको पररशस्थधत, कसूर गदाा
अपनाएको तररकालाई पविार गदाा धनजलाई कैदमा राख्न उपयुक्त नदे शखएमा अदालतले त्यस्तो
कसूरदारलाई भएको कैद तत्काल कायाान्वयन नगरी धनलम्बन गना सक्नेछ ।

(२) उपदर्ा (१) बमोशजम 

कैद सजाय धनलम्बन गदाा कैद सजाय धनधाारण भएको धमधतदे शख
तीन वषासम्म धनलम्बन गना सपकनेछ ।

(३) उपदर्ा (१) मा जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन दे हायका कसूरमा कसूरदार ठहररएका
बालबाधलका बाहेक अन्य कसूरदारलाई भएको 
कैद सजाय धनलम्बन गना सपकने छै नः–

(क) कताव्य ज्यान,

(ख) जवजास्ती करणी,

(ग)मानव बेिधबखन तथा ओसारपसार,

(घ) हातहधतयार, खरखजाना तथा पवष्र्ोटक पदाथा,


ु ी सं पहता सम्बन्धी केही नेपाल ऐनलाई सं िोधन गने ऐन, २०७५ द्वारा सं िोधधत ।
मुलक
104
 (ङ)भ्रिािार,

(ि) िरीर वन्धक धलने वा अपहरण गने,

(छ) डाीाँका,

(ज) खोटा टक वा खोटा पटकट िलन,

(ि) पवदे िी पवधनमय,

(ञ) लागू औषधको ओसारपसार तथा कारोबार सम्बन्धी कसूर,

(ट) प्रािीन स्मारक सम्बन्धी,

(ठ)वन तथा वन्यजन्तु सम्बन्धी,

(ड) सङ्गर्ठत अपराध,

(ढ) सम्पशत्त िुद्धीकरण,

(ण) यातना वा क्रुर, धनमाम, अमानवीय वा अपमानजनक व्यवहार सम्बन्धी कसूर,

(त) मानवता पवरुद्धको अपराध ।

(४) उपदर्ा (१) बमोशजम कैद सजाय धनलम्बन गने आदे ि गदाा कसूरदारले धनलम्बनको अवधधभर दे हाय
बमोशजमको काम गने गरी िता तोकी आदे ि गनुा पनेछः–


(क) धनःिुल्क रूपमा कुनै सावाजधनक काम गने,


(ख) पीधडतको सहमधत भएमा पीधडत व्यशक्तको कुनै काममा सहयोग गने,

(ग)त्यस्तो आदे िमा उशल्लशखत कुनै काम वा व्यवहार नगने,

(घ) आफ्नो धनवास वा कुनै खास स्थान पविेषभन्दा अन्यत्र नजाने,

(ङ)...............

(ि) अदालतले तोपकर्दएको कुनै स्थानहदमा रहने,

(छ) उपिार तथा पुनस्थाापना केन्िमा बस्ने,

(ज) कुनै खास व्यशक्तलाई नभेट्ने ।


ु ी सं पहता सम्बन्धी केही नेपाल ऐनलाई सं िोधन गने ऐन, २०७५ द्वारा थप ।
मुलक

ु ी सं पहता सम्बन्धी केही नेपाल ऐनलाई सं िोधन गने ऐन, २०७५ द्वारा सं िोधधत ।
मुलक
 ु ी सं पहता सम्बन्धी केही नेपाल ऐनलाई सं िोधन गने ऐन, २०७५ द्वारा शिपकएको ।
मुलक
105
 (५) उपदर्ा (४) मा जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन उपदर्ा (१) बमोशजम बालबाधलकाको
हकमा सजाय धनलम्बन गदाा धनजको उमेर तथा कसूर गदााको पररशस्थधत समेतलाई पविार गरी िता तोकी
वा नतोकी दे हाय बमोशजम धनणाय गना सपकनेछः–

(क) पररवारका कुनै सदस्य वा सं रक्षकद्वारा असल मानवीय व्यवहारका सम्बन्धमा

सम्िाउन तथा बुिाउन लगाउने,

(ख) सेवा प्रदान गने सं घसं स्था वा व्यशक्तहरुबाट बालबाधलकालाई अधभमुखीकरण गना
लगाउने,

(ग) एकल, सामूपहक वा पाररवाररक मनोसामाशजक परामिा सेवा उपलब्ध गराउन लगाउने,

(घ) पररवारका कुनै सदस्य, सं रक्षक, पवद्यालय, सेवा प्रदान गने व्यशक्त वा सं स्थाको
धनगरानीमा धनधााररत िताहरु पालना गने गरी धनशश्चत अवधधका लाधग धनजहरुको सं रक्षकत्वमा राख्न
लगाउने ।

(६) उपदर्ा (४) बमोशजमको आदे िमा उशल्लशखत कुराहरु धनलम्बनको अवधधभर कसूरदारले
पालना गरे मा धनजलाई उपदर्ा (१) बमोशजम धनधाारण गररएको कैद भुक्तान गरे को माधननेछ ।

(७) कसूरदारले उपदर्ा (४) बमोशजमको आदे ि उल्लङ्घन गरे मा अदालतले उपदर्ा (१)
बमोशजमको आदे ि रद्द गनेछ ।

(८) उपदर्ा (७) बमोशजम आदे ि रद्द भएपधछ त्यस्तो कसूरदारले धनजलाई भएको पूरा कैद
कारागारमा बसी भुक्तान गनुा पनेछ ।

सं िोधनको औशित्यः बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ४१ मा बालबाधलकाले कुनै कसूर गरे मा
पटके गणना नहुने भनी गरे को व्यवस्थाको सन्दभामा प्रोवेसनमा छोड्ने गरी गररएको उशल्लशखत कानूनी
व्यवस्थामा बालबाधलकाको हकमा पटकको गणना नगररने भनी उक्त कानूनी व्यवस्था पुनरावलोकन गनुा पने
दे शखन्छ । दर्ा २४(३) मा प्रयोग भएको कसूरदार ठहररएका बालबाधलका भन्ने िव्दावलीलाई पधन
पुनरावलोकन गनुा पने दे शखन्छ । त्यसै गरी दर्ा २४(७) मा रहेको कारागारमा बसी कैद भुक्तान भन्ने
िव्दावलीमा पधन पुनरावलोकन आवश्यक छ ।

घ) प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडामा बाल मनोपवज्ञको प्रधतधनधधत्व

ऐनको दर्ा ३८ मा प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडा र दर्ा ३९ मा सो बोडाको काम कताव्य र अधधकार रहेको
छ ।

106
३८.प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडा रहनेः (१) कैद सजाय पाएका कसूरदारको सामाशजक पुनस्थाापना तथा
एकीकरण गने कायामा सहयोग समेत पु¥याउनको लाधग दे हाय बमोशजमको एक सङ्घीय प्रोवेिन तथा प्यारोल
बोडा रहनेछः–

क) महान्यायाधधवक्ता – अध्यक्ष

ख) सशिव, कानून, न्याय तथा सं सदीय माधमला मन्त्रालय – सदस्य

ग) सशिव, गृह मन्त्रालय – सदस्य

घ) उपलब्ध भएसम्म एक जना मपहला सपहत सम्बशन्धत मन्त्रालयले तोकेका दुई जना मनोशिपकत्सक
– सदस्य

ङ) महाधनरीक्षक, नेपाल प्रहरी –सदस्य

ि) सम्बशन्धत मन्त्रालयले तोकेको अपराधिास्त्री वा दण्डिास्त्री – सदस्य

छ) महाधनदे िक, कारागार व्यवस्थापन पवभाग – सदस्य–सशिव

२) प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडाको प्रत्यक्ष धनदे िन, धनयन्त्रण र सुपरीवेक्षणमा रहने गरी प्रत्येक प्रदे िमा दे हाय
बमोशजमको प्रदे ि प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडा रहनेछः–

क) मुख्य न्यायाधधवक्ता – अध्यक्ष

ख) सशिव, प्रदे ि कानून मन्त्रालय – सदस्य

ग) सशिव, प्रदे ि गृह मन्त्रालय – सदस्य

घ) प्रहरी प्रमुख, प्रदे ि प्रहरी – सदस्य

ङ) उपलब्ध भएसम्म एक जना मपहला सपहत प्रदे ि सरकारले तोकेका दुई जना मनोशिपकत्सक
– सदस्य

ि) प्रदे ि सरकारले तोकेको अपराधिास्त्री वा दण्डिास्त्री – सदस्य

छ) प्रदे ि कारागार व्यवस्थापन सम्बन्धी धनकायको प्रमुख – सदस्य–सशिव

३९.प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडाको काम, कताव्य र अधधकारः (१) यस ऐनमा अन्यत्र उल्लेख भएको काम,
कताव्य र अधधकारको अधतररक्त सङ्घीय प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडाको काम कताव्य र अधधकार दे हाय बमोशजम
हुनेछः–

107
क) प्रोवेिन तथा प्यारोल सम्बन्धी नीधत धनमााण गरी नेपाल सरकार समक्ष धसर्ाररस गने,

ख) कैदीलाई प्रोवेिन तथा प्यारोलमा राख्ने मापदण्ड पवकधसत गने,

ग) प्रोवेिन तथा प्यारोलमा छु ट्ने कसूरदारले पालना गनुा पने िताहरु धनधाारण गने,

घ) प्रदे ि प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडाको काम कारबाहीको सुपरीवेक्षण, धनयन्त्रण गने तथा आवश्यकता
अनुसार धनदे िन गने,

ङ) यस ऐन बमोशजम सजाय कायाान्वयनमा धसर्ाररस तथा कसूरदारलाई पुनस्थाापनामा सहयोग गना

आवश्यक प्रोवेिन अधधकृत वा प्यारोल अधधकृतको रूपमा धनयुक्त वा तोक्न सपकने व्यशक्तहरुको सूिी धनमााण
गने,

ि) प्रोवेिन तथा प्यारोल सम्बन्धी अन्य आवश्यक कुराहरु गने ।

सं िोधनको औशित्यः बालबाधलकासाँग सम्बशन्धत पवषयमा समेत दण्डका सुधारात्मक काया गना र बाल सुधार
गृहका लाधग समेत सुधारात्मक व्यवस्थाका लाधग मापदण्ड बनाउन ऐनको दर्ा ३८ मा रहेको सं घीय प्रोवेसन
तथा प्यारोल बोडा र प्रदे ि प्रोवेसन तथा प्यारोल बोडामा बालमनोपवज्ञ वा समाजिास्त्री समेत थप गने गरी उक्त
बोडाको सं रिनामा सुधार गनुा उपयुक्त हुने दे शखन्छ । ऐनको दर्ा ३९ मा रहेको सं घीय प्रोवेिन तथा प्यारोल
बोडाको काम, कताव्य र अधधकारमा बाल सुधार गृहमा रहेका बालबाधलकाको हकमा सुधारात्मक व्यवस्थाका
लाधग आवश्यक मापदण्ड, आधार र िताहरु धनधाारण गने व्यवस्था थप गनुा उपयुक्त हुन्छ ।

बालबाधलकालाई क्षधतपूधता नधतरे बापत कैद गनुा नहुने

ऐनको दर्ा ४५ मा क्षधतपूधता धतनुा पने कसूरदारले क्षधतपूधता धतनुा पने अवधधधभत्र क्षधतपूधता नधतरे मा कसूरदारको
सम्पशत्त जायजात गरी पीधडतलाई क्षधतपूधता भराई र्दनु पने र क्षधतपूधता धतनुा पने कसूरदारले क्षधतपूधता नधतरे मा
धनजलाई एक र्दनको तीन सय रुपैयाका दरले क्षधतपूधता रकमलाई कैदमा पररणत गरी कैद गनुा पने र त्यसरी
कैद गदाा िार वषाभन्दा बढी कैद गनुा नहुने व्यवस्था छ ।

४५.क्षधतपूधता नधतरे कैद हुनेः (१) क्षधतपूधता धतनुा पने कसूरदारले क्षधतपूधता धतनुा पने अवधधधभत्र क्षधतपूधताको
रकम नबुिाएमा त्यस्तो कसूरदारको सम्पशत्त जायजात गरी पीधडतलाई क्षधतपूधता भराई र्दनु पनेछ ।

२) उपदर्ा (१) बमोशजम जायजात गदाा क्षधतपूधता रकम असुल नभएमा वा क्षधतपूधता धतनुा पने कसूरदारले
क्षधतपूधता नधतरे मा धनजलाई एक र्दनको तीन सय रुपैयााँको दरले क्षधतपूधता रकमलाई कैदमा पररणत गरी कैद
गनुा पनेछ ।

३) यस ऐन र अन्य कानूनमा जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन उपदर्ा (२) बमोशजम कैद गदाा िार
वषाभन्दा बढी कैद गनुा हुाँदैन ।

108
सं िोधनको औशित्यः सो व्यवस्था बालबाधलकाको हकमा कायाान्वयनमा ल्याउनु बाल न्याय अनुकूल हुने
दे शखदै न । उक्त व्यवस्थामा पुनरावलोकन गरी कसूरदार बालबाधलकाले बुिाउनु पने क्षधतपूधता धनजको
अधभभावक वा सं रक्षकले बुिाउनु पने व्यवस्था गनुा पने र त्यसरी क्षधतपूधता भराउन नसपकने अवस्था भएमा
बाल कोष वा पीधडत राहत कोषबाट त्यस्तो क्षधतपूधता भराउने गरी अदालतबाट आदे ि र्दन सक्ने व्यवस्था थप
गनुा उपयुक्त हुन्छ । त्यसैगरी क्षधतपूधता धतना नसकेको कारणबाट बालबाधलकालाई थप कैद गना नसपकने गरी
कानूनी व्यवस्थामा सुधार गनुा उपयुक्त हुने दे शखन्छ । बालबाधलकालाई धरौटी र्दन नसके वा जररवाना धतना
नसके वापत कैद गना नपाइने गरी समेत कानूनी सुरक्षा गररनु पने दे शखन्छ । सवोच्ि अदालतले पधन पटक
पटक यो पवषयलाई औ ंल्याएको छ ।85

सजाय सुिाव सधमधतका बाल मनोपवज्ञको व्यवस्था

ऐनको दर्ा ४६ मा सजाय सुिाव सधमधतको व्यवस्था गररएको छ ।

४६.सजाय सुिाव सधमधत रहनेः सजाय धनधाारण सम्बन्धी नीधत धनमााण काया समेतको लाधग दे हाय बमोशजमको
एक सजाय सुिाव सधमधत रहनेछः–

क) महान्यायाधधवक्ता – अध्यक्ष

ख) सशिव, कानून, न्याय तथा सं सदीय माधमला मन्त्रालय – सदस्य

ग) महाधनरीक्षक, नेपाल प्रहरी – सदस्य

घ) अपराध अनुसन्धानको क्षेत्रमा कम्तीमा पन्र वषाको अनुभव हाधसल गरे का वा दण्डपवदहरु मध्येबाट
नेपाल सरकारले तोकेको एक जना – सदस्य

ङ) कसूरदारलाई पुनःस्थापना गने काममा सं लग्न व्यशक्तहरु मध्येबाट नेपाल सरकारले तोकेको कम्तीमा
दि वषाको अनुभव प्राप्त गरे को एक जना – सदस्य

सं िोधनको औशित्यः सजाय सुिाव सधमधतले सजाय धनधाारण सम्बन्धी नीधत धनमााण गदाा बाल न्याय अनुकूल
हुने गरी गनुा पने हुाँदा सो सधमधतमा बाल मनोपवज्ञ वा समाजिास्त्रीसमेत सदस्य रहने गरी उक्त सधमधतको
सं रिना पुनरावलोकन गनुा उपयुक्त हुने दे शखन्छ ।

ु ी अपराध संपहता, २०७४

६=१=३. मुलक

क. बालबाधलका जीपवत रहेसम्म कैद गनुा पने कसूरमा बालबाधलका संलग्न भएको अवस्थामा हुने सजाय

सं पहताको दर्ा ४१ ले यस सं पहतामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेशखएको भए तापधन क्रुर यातना र्दई वा
धनमामतापूवक
ा ज्यान मारे को, वायुयान अपहरण गरी वा वायुयान पवष्र्ोट गरी ज्यान मारे को, अपहरण गरी वा

85 pboz+s/ d08nsf] l/6df ;jf]{Rr cbfntaf6 hf/L ePsf] cfb]z o;sf] pbfx/0f xf] .
109
िरीरबन्धक धलई ज्यान मारे को, सावाजधनक रुपमा उपभोग हुने पेय वा खाद्य पदाथामा पवष हाली ज्यान मारे को,
कुनै जात, जाधत वा सम्प्रदायको अशस्तत्व नै पवनास गने गरी जाधतहत्या (जेनोसाइड) गरे को वा गने उद्देश्यले
कसूर गरे को वा जवरजस्ती करणी गरी ज्यान मारे को कसूरमा जन्म कैद गदाा कसूरदार जीपवत रहेसम्म कैद
गनुा पने व्यवस्था गररएको छ ।

दर्ा ४१. यस सं पहतामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा ले शखएको भए तापधन दे हायको कुनै कसूर गने कसूरदारलाई
जन्म कैदको सजाय गदाा त्यस्तो कसूरदार जीपवत रहेसम्म कैद गनुा पनेछ ीः

क) क्रुर यातना र्दई वा धनमामतापूवक

ा ज्यान मारे को,

ख) वायुयान अपहरण गरी वा वायुयान पवष्र्ोट गरी ज्यान मारे को,

ग) अपहरण गरी वा िरीरबन्धक धलई ज्यान मारे को,

घ) सावाजधनक रुपमा उपभोग हुने पेय वा खाद्य पदाथामा पवष हाली ज्यान मारे को,

ङ) कुनै जात, जाधत वा सम्प्रदायको अशस्तत्व नै पवनास गने गरी जाधतहत्या (जेनोसाइड) गरे को वा गने
उद्देश्यले कसूर गरे को वा

ि) जवरजस्ती करणी गरी ज्यान मारे को

सं िोधनको औशित्यः बाल अधधकार सम्बन्धी महासशन्ध, १९८९ को धारा ३७ मा कुनै पधन बालबाधलकालाई
यातना र्दइने वा अन्य क्रुर, अमानवीय वा अपमानजनक व्यवहार वा सजाय गररने छै न । नत अठार वषाभन्दा
कम उमेरका व्यशक्तहरुद्वारा गररएका कसूरका लाधग मृत्युदण्डको सजाय वा ररहाई पाउने सम्भावना पवनाको
आजीवन कारावासको सजाय नै र्दइने छ भन्ने व्यवस्था छ । सो व्यवस्था अनुकूल हुने गरी उक्त दर्ा ४१
मा पुनरावलोकन गरी बालबाधलकालाई जीपवत रहेसम्म कैद नहुने गरी सजायको व्यवस्थामा पुनरावलोकन
गररनु पने दे शखन्छ । यस्तो अवस्थामा जन्म कैदको अवधध पच्िीस वषा भनी ऐनले नै पररभाषा गरे को हुाँदा
सोही अनुसार सजाय कायम गरी बालबाधलकालाई सजाय धनधाारण गररनु उपयुक्त हुन्छ ।

ख. सजाय सम्बन्धी अपराध सं पहता र बालबाधलका सम्बन्धी ऐनमा गररएको उमेर समूहको पुनरावलोकन

सं पहताको दर्ा ४५ र बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ३६ मा कसूरमा सं लग्न बालबाधलकालाई

हुने सजायको बारे मा उल्लेख गररएको छ । ती दुवै कानूनमा भएका व्यवस्था समान रहेकाछन् । ती
व्यवस्थाहरु यसप्रकार छनः

d'n'sL ck/fw ;+lxtf, @)&$ sf] bkmf $% afnaflnsf;DaGwL P]g, @)&% sf] bkmf #^

१) कानून बमोशजम कसूर ठहररने कुनै काम गने १) कसूरजन्य काया गदाा बालबाधलकाको उमेर दि
व्यशक्तको उमेर त्यस्तो काम गदााका बखत दि वषाभन्दा कम भए धनज उपर कुनै प्रकारको मुद्दा
110
 वषा पुगेको रहेनछ भने धनजलाई कुनै सजाय हुने िलाइने र धनजलाई कुनै पकधसमको सजाय हुने छै न।
छै न ।
२) दि वषा वा सोभन्दा माधथ र िौध वषाभन्दा कम
२) दि वषा वा दि वषाभन्दा माधथ र िौध वषाभन्दा उमेरको बालबाधलकाले जररबाना हुने कसूरजन्य काया
कम उमेरको व्यशक्तले कानून बमोशजम जररवाना गरे को भए धनजलाई सम्िाई बुिाई छाधडनेछ र कैद
हुने कुनै कसूर गरे कोमा जररवाना नगरी हुने कसूरजन्य काया गरे को भए कसूरको प्रकृधत हेरी
धनजलाई सम्िाइ बुिाइ गनुा पनेछ । कैद हुने छ मपहनासम्म कैद सजाय गना वा कैद नगरी बढीमा
कसूर गरे मा कसूर हेरी छ मपहनासम्म कैद एक वषासम्म बाल सुधार गृहमा राशखनेछ ।
सजाय गना वा कैद नगरी बढीमा एक वषासम्म
३) िौध वषा वा सोभन्दा माधथ र सोह्र वषाभन्दा कम
सुधार गृहमा राख्न सपकनेछ ।
उमेरको बालबाधलकाले कुनै कसूरजन्य काया गरे को
३) िौध वषा वा िौध वषाभन्दा माधथ र सो¥ह
भए धनजलाई कानून बमोशजम उमेर पुगेको व्यशक्तलाई
वषाभन्दा कम उमेरको व्यशक्तले कुनै कसूर
हुने सजायको आधा सजाय हुनेछ ।
गरे मा धनजलाई उमेर पुगेको व्यशक्तलाई कानून
४) सोह्र वषा वा सोभन्दा माधथ र अठार वषा वा
बमोशजम हुने सजायको आधा सजाय हुनेछ ।
सोभन्दा कम उमेरको बालबाधलकाले कुनै कसूरजन्य
४) सोह्र वषा वा सोह्र वषाभन्दा माधथ र अठार
काया गरे को भए धनजलाई कानून बमोशजम उमेर
वषाभन्दा कम उमेरको व्यशक्तले कुनै कसूर
पुगेको व्यशक्तलाई हुने सजायको दुई धतहाई सजाय
गरे मा धनजलाई उमेर पुगेको व्यशक्तलाई कानून
हुनेछ ।
बमोशजम हुने सजायको दुई धतहाई सजाय
५) यस दर्ामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा ले शखएको भए
हुनेछ ।
तापधन सोह्र वषा उमेर पूरा नभएका बालबाधलकालाई
५) उपदर्ा (२), (३) र (४) मा जुनसुकै कुरा
सजाय गदाा जघन्य कसूर, गम्भीर कसूर वा पटके
ले शखएको भए तापधन सोह्र वषा उमेर पूरा नभएका
रूपमा कसूर गरे कोमा बाहेक कैदको सजाय गररने
बालबाधलकालाई सजाय गदाा जघन्य कसूर, गम्भीर
छै न ।
कसूर वा पटके रूपमा कसूर गरे कोमा बाहेक कैदको
सजाय गनुा हुाँदैन ।

सं िोधनको औशित्य माधथका दुई कानूनी व्यवस्था हेदाा मुलकी अपराध सं पहता, २०७५ को दर्ा ४५(५) मा
अठार वषाभन्दा कम उमेरको व्यशक्तले भन्ने र बालबाधलकासम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ३६(४) मा अठार
वषा वा सोभन्दा कम उमेरको भन्ने उल्लेख भएको हुाँदा यो व्यवस्थालाई एकरुपता कायम गनुा पने दे शखन्छ ।
ु ी
अको तर्ा बालबाधलकालाई पटके कसूरदार मान्न नहुने व्यवस्थालाई आत्मसात गरे को सन्दभामा मुलक
अपराध सं पहताको दर्ा ४५(५) र बालबाधलकासम्बन्धी ऐनको दर्ा ३६(७) मा उशल्लशखत पटके रुपमा
कसूर गरे को भन्ने िव्दावलीलाई पधन पुनरावलोकन गनुा पने दे शखन्छ ।

111
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ को दर्ा ४६(३)(ग) मा िौध वषा उमेर पुगक
े ो तर अठार वषाभन्दा कम
उमेर भएको व्यशक्तलाई जररवाना वापत कैद धनधाारण गदाा अठार वषा उमेर पुगेको व्यशक्तलाई गनुा पने कैद
सजायको आधाभन्दा बढी नहुने गरी कैद गनुा पने व्यवस्था छ । यो कानूनी व्यवस्थामा रहेको अठार वषाभन्दा
कम उमेर भएको भन्ने वाक्यांिलाई पधन यस अशघ गररएको पटप्पणीका आधारमा एकरुपता कायम गनुा पने
दे शखन्छ । त्यसै गरी बालबाधलकाको पररभाषामा पने उमेर समूहधभत्रका व्यशक्तलाई पटके कायम गरी सजाय
गना बालबाधलकासम्बन्धी ऐनको दर्ा ४१ को व्यवस्थाले नधमल्ने हुाँदा मुलक
ु ी अपराध सं पहताको दर्ा ४५ मा
उपदर्ा (६) थप गरी नाबालक अवस्थामा गरे को कसूरजन्य कायाका लाधग पटके कायम गररने छै न भन्ने
व्यवस्था राख्नु उपयुक्त हुन्छ ।

ग. धभक्षा माग्न वा माग्न लगाउन नहुने व्यवस्थामा पटके सजायको पुनरावलोकन

ु ी अपराध सं पहताको दर्ा १२६ मा धभक्षा माग्ने वा माग्न लगाउनेलाई कसूरको रुपमा पररभापषत गरी
मुलक
सजायको व्यवस्था गररएको छ ।

१२६. धभक्षा माग्न वा माग्न लगाउन नहुनेः (१) कसै ले कुनै सावाजधनक स्थानमा धभक्षा माग्न वा
बालबाधलकालाई गीत गाउने, नाच्ने, खेल्ने वा कुनै काम गने बहानामा वा अन्य व्यशक्तलाई कुनै प्रकारको रकम
ाँ ै न ।
वा ज्याला र्दई धभक्षा माग्न वा धभक्षा माग्न दुरुत्साहन र्दन हुद

(२) उपदर्ा (१) बमोशजमको कसूर गने व्यशक्तलाई दे हाय बमोशजमको सजाय हुनछ
े र धभक्षाको धबगो जर्त
समेत हुनछ
े ः–

(क) पपहलो पटक धभक्षा मागेको भए एक मपहनासम्म कैद वा एक हजार रुपैयााँसम्म जररबाना र दोस्रो
पटकदे शख प्रत्येक पटक दुई मपहनासम्म कैद वा दुई हजार रुपैयााँसम्म जररबाना,

(ख) पपहलो पटक धभक्षा माग्न लगाएको भए एक वषासम्म कैद वा दि हजार रुपैयााँसम्म जररबाना वा दुवै र
दोस्रो पटकदे शख प्रत्येक पटक तीन वषासम्म कैद वा तीस हजार रुपैयााँसम्म जररबाना वा दुवै ।

सं िोधनको औशित्यः बालबाधलकालाई पटके कसूरदार नमाधनने कानूनी व्यवस्था बालबाधलका ऐनले गररसकेको
सन्दभामा माधथ खण्ड (क) मा गररएको पटके सजाय बालबाधलकालाई नहुने गरी कानूनी व्यवस्था
ु ी अपराध सं पहतामा सं िोधन गनुा
पुनरावलोकन गनुा पने दे शखएको छ ।बालबाधलका सम्बशन्धत पवषयमा मुलक
पने पवषय अरु पधन हुन सक्छन् । प्रस्तुत अध्ययनमा बाल न्यायका पवषयमा मात्र केशन्ित रहेकोले अरु पवषय
समावेि गररएको छै न ।

बालबाधलका सम्बन्धी ऐनमा गररएका व्यवस्थाको कायाान्वयनमा दे शखएका कमजोरीहरुका सम्बन्धमा सम्बशन्धत
धनकायले सुधार गनुप
ा ने दे शखन्छ । खासगरी कानून कायाान्वयनका लाधग आवश्यक पने जनिशक्त तथा स्रोत
साधन र पूबााधारको व्यवस्थामा गनुप
ा ने दे शखएको छ।साथै बाल न्यायका नयााँ अवधारणा र मान्यताको बारे मा
सम्बशन्धत धनकाय तथा पदाधधकारीलाई अधभमुखीकरण गनुप
ा ने दे शखन्छ।बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलने र सो

112
कुरा अधभभावक वा सं रक्षकलाई धनधााररत ढााँिामा सूिना र्दने,अनुसन्धानका लाधग अलगै धनगरानी कक्षको
प्रबन्ध गने व्यवस्थाको प्रभावकारी कायाान्वयन हुन आवश्यक छ।बालबाधलकालाई प्रधतवादी िव्द प्रयोग गने,
पक्राउ, पहरासत, बयान र कसूरदार जस्ता िब्दको सट्टामा बालमैत्री िब्द प्रयोग गने तथा बालबाधलकाको
कागज गदाा सं रक्षक वा अधभभावकलाई रोहबरमा राख्ने, सोधपुछ वा कागज गदाा बालबाधलकाले बुझ्ने भाषाको
प्रयोग गने,दोभाषेको सेवा उपलब्ध गराउने, अनुसन्धानको क्रममा बालबाधलकाको अधभभावकको धारणा धलने,
बाल मनोपवज्ञ वा बाल पहत सम्बन्धी काम गने व्यशक्तसाँग परामिा सेवा अधनवाया उपलब्ध गराउने जस्ता
व्यवस्थाको कायाान्वयनमा सम्बशन्धत धनकायको ध्यान जान आवश्यक छ।

113
 पररच्छे द सातः

अध्ययनको धनष्कषा र सुिाव

७.१. धनष्कषा

बालबाधलकाबाट हुने कसूरजन्य कायामा बालमैत्री कानूनको धनमााण र बाल अनुकूल न्यापयक प्रकृयाको
ा ने मान्यता बाल न्यायले राख्दछ।यस्ता प्रकृयामा कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान, अधभयोजन
अवलम्बन गनुप
तथा न्यापयक कारवाहीका लाधग बाल न्याय अनुकूल र बाल मैत्री कानूनको धनमााण र अवलम्बन, अनौपिाररक
तररकाबाट बालबाधलका सम्बन्धी पववाद समाधान गने र्दिान्तर र पुनस्ा थापना तथा अन्य सुधारका उपायहरु
अवलम्बन गने कुरा बाल न्यायका प्रमुख पवषय हुन।कानून उल्लं ङ्गन गरे को भधन दोष लगाइएका
बालबाधलकाहरुका लाधग उपयुक्त हुने खालका कानूनहरु,कायाधबधधहरु र न्यापयक धनकायहरुको स्थापनालाई
प्रवाद्धन गनुप
ा ने,उशित र मनाधसव आधारमा न्यापयक कारवाही नगरी अन्य उपायहरु अवलम्बन गररने मान्यता
बाल अधधकार सम्बन्धी महासशन्ध लगायत बालबाधलका सम्बन्धी अन्तारापिय कानूनमा पधन स्वीकार गररएको
छ।बाल अधधकार सम्बन्धी महासशन्धको पक्ष राि भएकोले नेपालले यस महासशन्धका व्यवस्थाको
कायाान्वयनका लाधग कानूनी र सं रिनागत व्यवस्था गरे को छ।

नेपालको सं पवधानले प्रत्येक बालबाधलकालाई बाल अनकुल न्यायको हक प्रत्याभूत गरे को छ।बाल अनकुल
न्यायको हक बाल न्याय प्रणालीको आधारभूत पवषय हो।बाल अनुकुल न्यायको हकको कायाान्वयनका लाधग
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५ तथा बाल न्याय सम्पादन कायाधबधध तजुम
ा ा भै कायाान्वयनमा आएका
छन।मूलतः नेपालको बालबाधलका सम्बन्धी कानूनले बालन्याय सम्बन्धमा गरे का व्यवस्थालाई हेदाा
बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायामा उमेरका आधारमा वयस्क भन्दा कम सजाय हुने, कसूरजन्य कायाको
आरोप लागेका अथाात कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकाको हकमा अनुसन्धान, अधभयोजन र न्यापयक
कारवाहीको लाधग अलगै बाल न्याय कायाधबधध अबलम्बन गनुप
ा ने, बाल मैत्री व्यवहारको पालना गनुप
ा ने,
व्यशक्तगत पपहिानको गोपधनयता राख्ने, यस्ता पववादमा र्दिान्तर र पुनस्थाापकीय न्याय जस्ता अनौपिाररक
प्रकृया अवलम्बन गने लगायतका मान्यताहरु समावेि गरे को छ।यसका लाधग बाल न्याय सम्बन्धी तालीम
प्राप्त अनुसन्धानकतााको व्यवस्था, सोही अनुरुप अधभयोजनकताा र बाल अदालत वा बाल इजलासको व्यवस्था
गररएको छ।बाल न्याय सम्बन्धी कानूनमा बाल न्याय प्रबद्धानका लाधग गररएका व्यवस्था र कायाधबधधको
प्रभावकाररता यसको कायाान्वयनमा धनभार रहन्छ।पवद्यमान बालबाधलका सम्बन्धी कानूनको अवस्थाको
सम्बन्धमा गररएको प्रस्तुत अध्ययनले कायाान्वयन सम्बन्धमा थुप्रै कुराहरु दे खाएको छ।

कसूरजन्य कायाको अनुसन्धान गने अलगै प्रहरी एकाइ गठन गनुप

ा ने व्यवस्था कायाान्वयन हुन सकेको दे शखदै न
भने बाल न्याय सम्बन्धी तालीम धलएको प्रहरी अनुसन्धान अधधकारी तोक्ने गरे को पधन अध्ययनले दे खाएको
छै न।यस सम्बन्धी तालीम धलएको प्रहरी अधधकारीको सं ख्या पधन न्युन रहेको अवस्था
दे शखन्छ।बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलने र सो कुरा अधभभावक वा सं रक्षकलाई ढााँिामा सूिना
र्दने,अनुसन्धानका लाधग धनयन्त्रणमा धलइएका बालबाधलकालाई अलग्गै धनगरानी कक्षको प्रबन्ध गने
114
व्यवस्थाको कायाान्वयन भएको दे शखदै न।बालबाधलकालाई प्रधतवादी भनी सम्बोधन गने, पक्राउ, पहरासत, बयान
जस्ता िब्द प्रयोग हुने गररएको दे शखएको छ।यसले अनुसन्धानकताा तथा अधभयोजनकताा बालमैत्री वन्न
नसकेको अवस्था दे खाउाँछ।अनुसन्धानको क्रममा सोधपुछ वा कागज गदाा सं रक्षक वा अधभभावकलाई
रोहबरमा राख्ने कायामा पधन कमजोरी दे शखएको छ भने सोधपुछ वा कागज गदाा परम्परागत भाषाको प्रयोग गने
गरे को दे शखन्छ।दोभाषेको सेवा उपलब्ध गराएको समेत दे शखदै न।बालबाधलकाको अधभभावकको धारणा धलने,
बाल मनोपवज्ञ वा बाल पहत सम्बन्धी काम गने व्यशक्तसाँग परामिा सेवा उपलब्ध गराउने, अनुसन्धानका क्रममा
बालबाधलकाको सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन तयार गनुप
ा ने जस्ता कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था
पधन सन्तोषजनक दे शखएको छै न।अधभयोगपत्र तयार गदाा बाल इजलासमा दायर गरे को भन्ने उल्लेख गरे को
सं ख्या अत्यन्त न्युन रहेको दे खशीएको छ।सरकारी वकीलबाट पधन बयान धलएको भन्ने उल्लेख गररएको तथा
पहरासतमा राख्न म्याद थप माग गने गरे को अवस्था रहेको छ।र्दिान्तरको प्रयोग गने कुरामा सरकारी
वकीलको शजम्मेवारी कानूनले प्रि रुप मा गरे को छ।तथापी कायाान्वयन भएको सं ख्या अत्यन्त न्यून रहेको
पाइन्छ।सावालक र बालबाधलका सं लग्न रहेका मुद्दामा अलग धमधसल तयार गरी अधभयोगपत्र दायर गनुप
ा ने
कानूनको प्रयोगमा सरकारी वकील प्रि हुन सकेको दे शखदै न।अधभयोजनमा बाल न्याय सम्बन्धी तालीम प्राप्त
हुनपु ने कानूनी व्यवस्था गररएको छै न।

बालबाधलकाले गरे का कसूरजन्य काया सम्बन्धी पववादको िुरु कारवाई र पकनारा गना आवश्यक सं ख्यामा बाल
अदालत गठन गने व्यवस्था कानूनमा गररएको छ।यस अशघ बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०४८ मा पधन बाल
अदालतको स्थापना गने व्यवस्था समावेि गररएको धथयो।सवोच्ि अदालतले बाल अदालतको स्थापनाका लाधग
पटक पटक धनदे िनात्मक आदे ि जारी गरे को समेत अवस्था छ।तरपधन हालसम्म बाल अदालतको गठन हुन
सकेको छै न।पवकल्पको रुपमा वाल इजलासको व्यवस्था अन्तररम रुपमा गररएको व्यवस्था मात्र हो।यो
अनन्तकालसम्म लागू गरररहनुले सो कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनमा राज्यको रुिी नभएको भन्ने दे खाउाँछ।
बाल इजलासमा रहने शजल्ला न्यायाधीिवाट बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलन तथा धनगरानी कक्षमा राख्न
अनुमधत र्दने लगायतका काया भएको अवस्था छ।बाल इजलासले र्दिान्तर र पुनस्थाापकीय न्यायको
अबधारणालाई कायाान्वयन गरे को दे शखदै न।बाल इजलास बाल अदालतको स्थायी पवकल्प हुनसक्ने अवस्था
हुदैन।बाल सुधार गृहको सींख्या न्यून रहेको र भएका पधन पयााप्त स्थान र कक्षको अभावले बाल मैत्री
वातावरण पाउन सकेको अवस्था दे शखएको छै न।कानूनको पववादमा परे का बालबाधलकालाई सुधार र
पुनस्ा थापना गने गृहको रुपमा बाल सुधार गृहलाई व्यवस्थापन गनुप
ा ने र कानूनी रुपमा यसमा बाल मनोवेत्ता
वा बाल मनोसामाशजक परामिा र्दने व्यशक्त पधन राशखनुपने हुन्छ।साथै बालसुधार गृहको पवस्तार र क्षमता
ा ने कुरामा पधन दुईमत हुन सक्दै न।
वृपद्ध गनुप

बालबाधलका सम्बन्धी पवद्यमान कानूनी व्यवस्थाले यसको प्रभावकारी कायाान्वयन खोज्दछ र यो अपेशक्षत पधन
हो।प्रस्तुत अध्ययनले कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनमा दे शखएका कमजोरीको अवस्थालाई स्पि रुपमा
दे खाएको छ।यसमा सुधार हुनपु ने कुरा पधन अपेशक्षत छ।कानून कायाान्वयनका लाधग आवश्यक जनिशक्त तथा

115
स्रोत साधन र पूवााधारको व्यवस्थामा पधन जोड र्दनुपने दे शखएको छ।साथै बाल न्यायका नयााँ अवधारणा र
मान्यताको बारे मा सम्बशन्धत धनकाय तथा पदाधधकारीलाई अधभमुखीकरण गनुप
ा ने अध्ययनले दे खाएको
छ।सम्बद्ध पदाधधकारीहरुको कायासम्पादनमा बाल मैत्री व्यवहार पधन अपेशक्षत छ।धनगरानी कक्षको धनमााण र
यसमा न्यूनतम सुपवधाको व्यवस्था तथा बाल सुधार गृहको धबस्तार पधन कानूनको कायाान्वयनमा उशत्तकै
अधनवाया छ।बालबाधलका सम्बन्धी कानूनमा पधन केही ररक्तताको अवस्था अध्ययनले पपहिान गरे को
छ।यसमा समयानुकूल सुधार र पररमाजान आवश्यक दे शखन्छ। यस्तै पवद्यमान बालबाधलका सम्बन्धी कानूनी
ा ने तथा कायाधबधधगत कुराहरुमा स्पिता हुने
व्यवस्थाका अलावा सं पहता कानूनहरुमा पधन पुनरावलोकन गनुप
गरी सम्बोधन गनुप
ा ने पधन दे शखएको छ।अध्ययनबाट दे शखएको तथयका आधारमा र्दइएका सुधारका
उपायहरुको कायाान्वयनले बालबाधलका सम्बन्धी कानून पररमाजान गना र प्रभावकारी रुपमा कायाान्वयन
हुनसक्ने अपेक्षा गना सपकन्छ।अध्ययनले कानूनी प्रावधान र कायाान्वयनमा एकरुपता नरहेको दे खाएको छ।

७.२ सुिावहरु

७.२.१ बाल न्यायका दृपिले कानूनमा गनुपा ने सीुधारका सुिावहरु

ु ी
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन, २०७५, र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐन, २०७४ र मुलक
अपराध सं पहता, २०७४ मा गनुप
ा ने सुधारका सम्बन्धमा धनम्न अनुसार सुिाव प्रस्तुत गररएको छ।

क. बालबाधलका सम्बन्धी ऐन २०७५

१. बालबाधलका सं लग्न कसूरको अनुसन्धान गने छु ट्टै एकाई गठन नभएसम्म अनुसन्धानको प्रयोजनको लाधग
अनुसन्धान गने धनकायमा कायारत र अधभयोजनको प्रयोजनको लाधग अधभयोजन गने धनकायमा कायारत बाल
न्याय सम्बन्धी तालीम प्राप्त कमािारीलाई सो काया गना तोक्नु पने गरी कानूनी व्यवस्था गने । तालीमका
हकमा एउटा धनशश्चत अवधध धभत्र वा एक वषा धभत्र बालबाधलका सम्बन्धी मुद्दाको अनुसन्धान र अधभयोजन गने
धनकायका जनिशक्तलाई कम्तीमा २१ घण्टाको (कम्तीमा एक घण्टा तीस धमनेटका दरले पन्र सत्र) बाल
न्याय सम्बन्धी प्रशिक्षण प्राप्त गरे का जनिशक्त रहने गरी नेपाल सरकारले आवश्यक व्यवस्था गने,

२. बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायामा धनज वयस्क भएपधछ अनुसन्धान र अधभयोजन गनुप
ा ने अवस्था
भएमा कस्तो कायाधबधध अवलम्बन गने भन्ने पवषयमा कानूनी व्यवस्था गने, यसका लाधग बाल न्याय सम्बन्धी
कायाधबधध अनुसार नै गनुप
ा ने व्यवस्था समावेि गना उपयुक्त हुन,े

३. र्दिान्तरका लाधग धनधाारण गररएको सजायको सीमाले अनुसन्धान र अधभयोजनमा सो व्यवस्था अभ्यास गने
ाँ ा पुनरावलोकन गरी
प्रकृधतका मुद्दा नै अत्यन्त कम रहेको हुद अनुसन्धान अधधकारीले एक वषासम्म कैद हुन
सक्ने पववाद, अधभयोजनकतााले तीन वषासम्म कैद हुन सक्ने पववाद र बाल अदालतलाई कसूरको प्रकृधतका

116
आधारमा जुनसुकै पववादमा पधन र्दिान्तर गने गरी अधधकार र्दनु उपयुक्त हुने । र्दिान्तरको कायाान्वयनका
लाधग अनुसन्धान, अधभयोजन र न्याय सम्पादनमा यसको प्रयोग सम्बन्धी आधार र मापदण्ड बनाउनुपने,

४. बालबाधलकाको पररभाषामा एकरुपता कायम गना अठार वषा भन्दा कम उमेर भएको बालबाधलका माधनने
भन्ने व्यवस्थासाँग एकरुपता कायम हुने गरी सम्बशन्धत कानूनमा पुनरावलोकन गने,

५. बालबाधलकासम्बन्धी ऐनको दर्ा ३६(२) मा उल्लेख भएको बाल सुधार गृहमा पठाउने व्यवस्था र
ु ी अपराध सं पहताको दर्ा ४५(२) मा उल्लेख भएको सुधार गृहमा पठाउने व्यवस्थामा पधन एकरुपता
मुलक
कायम गनुा पने दे शखन्छ भने छ मपहना कैदको पवकल्पको रुपमा एक वषा बाल सुधार गृह वा सुधार गृहमा
पठाउने व्यवस्थामा पुनरावलोकन गने,

६. बालबाधलकाले गरे को कसूर, धनजको उमेर, कसूरको गम्भीरता, कसूर गरे को तररका र धनजको आिरण
समेतलाई पविार गदाा धनयधमत रूपमा बालसुधार गृहमा राख्न उपयुक्त नदे शखएमा त्यसको कारण खोली िता
सपहत अदालतले धनजलाई सप्ताहको अशन्तम र्दन मात्र वा दै धनक रूपमा राधत्रकालीन समयमा मात्र बालसुधार
गृहमा बस्नु पने गरी आदे ि र्दन सक्ने व्यवस्था गने,

७. बाल सुधार गृहमा रहेका बालबाधलकालाई मनोसामाशजक परामिा प्रदान गनाको लाधग प्रत्येक बाल सुधार
गृहमा मनोसामाशजक परामिादाता र िैशक्षक कायाक्रममा सहभाधगताका लाधग उपयुक्त शिक्षकको व्यवस्था
कानूनी व्यवस्था गने,

८. अनुसन्धानको क्रममा समाजिास्त्री वा समाजसेवी वा सामाशजक कायाकतााबाट सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन

तथा बाल मनोपवज्ञ वा बाल पविेषज्ञबाट मनोवैज्ञाधनक अध्ययन प्रधतवेदन पेि गनुा पने व्यवस्था गने र त्यस्तो
प्रधतवेदन तयार गने पवज्ञले पाउने पाररश्रधमकको बारे मा ऐन वा कायाधबधधमा व्यवस्था गने,

९. बालबाधलकाको उमेर धनधाारणका सम्बन्धमा गररएको व्यवस्थालाई बढी पवश्वसनीय बनाउनका लाधग जन्म
दताा वा प्रमाणपत्र त्यस्तो कसूर हुन ु भन्दा अशघ नै प्राप्त भएको हुन ु पने, उमेर धनधाारणका लाधग पेि भएका
कागजात वा पववरणको सत्यापन परीक्षण गना सपकने, त्यस्तो प्रमाणपत्र वा कागजात िुट्ठो भएको ठहर भएमा
िुट्ठो प्रमाणपत्र वा कागजात तयार गने व्यशक्तलाई सजाय हुने गरी ऐनमा व्यवस्था गररनु पने, यसै गरी
शिपकत्सकले उमेर समूह खुलाएको अवस्थामा न्यूनतम उमेरको सीमालाई आरोपपत व्यशक्त एवम् पीधडतको
उमेर कायम गररनु पने व्यवस्था गने, जन्मकुण्डली, शिना, पटपोट, बालबाधलकाको बाबु आमा, सं रक्षक वा
पररवारका अन्य सदस्यले खुलाई र्दएको उमेरलाई पधन आधार धलन सपकने व्यवस्था भएको सन्दभामा त्यस्तो
पववरण सही रुपमा आउनु पने बनाउन िुठा पववरण पेि गनेलाई सजाय हुने गरी व्यवस्था गने,

१०. बाल अदालतको स्थापना नभएसम्मका लाधग बाल इजलासबाट बालबाधलका सम्बन्धी पववादको न्याय
धनरुपण गने व्यवस्था गररएको कुरा अनन्तकालसम्म कायम गना उशित र औशित्यपूणा हुदैन। बाल इजलासमा
117
 ाु ने हुन्छ र पयााप्त मात्रामा बालबाधलका
रहने न्यायाधीिले शजल्ला न्यायाधीिको रुपमा अन्य कानूनी पववाद हेनप
सम्बन्धी पवषय हेन ा र अध्ययन गना कर्ठन हुन्छ । तसथा, बालबाधलका सम्बन्धी ऐनले गरे को व्यवस्था
अनुसार बाल अदालतको स्थापनाको कायालाई कानूनमा नै अवधध तोकी कायाान्वयन गररनुपदाछ । यसै गरी
अनुसन्धान र अधभयोजन गना अलग इकाईको कानूनी व्यवस्था गने ।

११. दिवषादेशख िौधवषाबीिको अवस्थाको बालबाधलकाको लाधग गररएको र्ौजदारी दापयत्वका सम्बन्धमा
पुनरावलोकन गरी दिदे शख बाह्रवषा र बाह्र वषादेशख िौध वषासम्मको समूहलाई वगीकरण गरी र्रक सजायको
व्यवस्था गने।बाह्र वषादेशख िौध वषासम्मको उमेर समूहका बालबाधलकाले कसूरजन्य काया गरे मा उक्त
कसूरमा हुने सजायको एक धतहाइ सजाय हुने गरी सजायको व्यवस्था सं िोधन गनुा उपयुक्त हुन।
े

ख. र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन) ऐन, २०७४

१. दण्डका सुधारात्मक व्यवस्था बाल सुधार गृहमा रहने बालबाधलकाले पधन पाउने गरी बालबाधलका सम्बन्धी
ऐनमा नै सं िोधन गने । त्यसको पवकल्पमा सजाय धनधाारण ऐनमा रहेको सुधारात्मक व्यवस्थामा बाल सुधार
गृहमा रहेका बालबाधलकाका लाधग समेत अनुकूल हुने गरी पुनरावलोकन गने ।

२. बाल न्याय अनुकूल नरहेका कसूरदार बालबाधलका भन्ने लगायत िब्दावली तथा व्यवस्थाहरु पररमाजान
गरी कानूनको पववादमा परी दोषी ठहर भएका बालबाधलका भन्ने िब्दावली समावेि गने,

३. बालबाधलका सम्बन्धी ऐनका व्यवस्थासाँग सामञ्जस्य हुने गरी र्ौजदारी कसूर (सजाय धनधारण तथा
कायाान्वयन) ऐनमा प्रयुक्त पटके कसूर गरे कोमा भन्ने िव्दावली पररमाजान गने,

४. बालबाधलकासाँग सम्बशन्धत पवषयमा समेत दण्डका सुधारात्मक काया गना र बाल सुधार गृहका लाधग समेत
सुधारात्मक व्यवस्थाका लाधग मापदण्ड बनाउन ऐनको दर्ा ३८ मा रहेको सं घीय प्रोवेसन तथा प्यारोल बोडा
र प्रदे ि प्रोवेसन तथा प्यारोल बोडामा बालमनोपवज्ञ वा समाजिास्त्री समेत थप गने गरी उक्त बोडाको सं रिनामा
सुधार गनुा उपयुक्त हुने दे शखन्छ । ऐनको दर्ा ३९ मा रहेको सं घीय प्रोवेिन तथा प्यारोल बोडाको काम,
कताव्य र अधधकारमा बाल सुधार गृहमा रहेका बालबाधलकाको हकमा सुधारात्मक व्यवस्थाका लाधग आवश्यक
मापदण्ड, आधार र िताहरु धनधाारण गने व्यवस्था थप गने,

५. सजाय सुिाव सधमधतले बालबाधलकाका हकमा सजाय धनधाारण सम्बन्धी नीधत धनमााण गदाा बाल न्याय
ाँ ा सो सधमधतमा बाल मनोपवज्ञ वा समाजिास्त्रीसमेत सदस्य रहने गरी उक्त
अनुकूल हुने गरी गनुा पने हुद
सधमधतको सं रिना पुनरावलोकन गने,

६. कसूर कायम भएको बालबाधलकाले बुिाउनु पने क्षधतपूधता धनजको अधभभावक वा सं रक्षकले बुिाउनु पने
व्यवस्था गने र त्यसरी क्षधतपूधता भराउन नसपकने अवस्था भएमा बाल कोष वा पीधडत राहत कोषबाट त्यस्तो
क्षधतपूधता भराउने गरी अदालतबाट आदे ि र्दन सक्ने व्यवस्था थप गनुा उपयुक्त हुने ।

118
७. क्षधतपूधता धतना नसकेको कारणबाट बालबाधलकालाई थप कैद गना नहुने गरी कानूनी व्यवस्थामा सुधार
गने ।

ु ी अपराध सं पहता २०७४

ग= मुलक

१. सं पहताको दर्ा ४१ को जीपवत रहेसम्म कैद हुने सजायको व्यवस्थामा पुनरावलोकन गरर बालबाधलकाको
हकमा जन्म कैदको अवधध पच्िीस वषा हुने र सोही अनुसार बालबाधलकालाई सजाय धनधाारण गने गरी कानूनी
व्यवस्था गने,

ु ी अपराध
२. बालबाधलकालाई पटके कसूरदार मान्न नहुने व्यवस्थालाई आत्मसात गरे को सन्दभामा मुलक
सं पहताको दर्ा ४५(५) र बालबाधलकासम्बन्धी ऐनको दर्ा ३६(७) मा उशल्लशखत पटके रुपमा कसूर गरे को
भन्ने िव्दावलीलाई पधन पुनरावलोकन गनुा पने,

३. धभक्षा माग्ने सम्बन्धी कसूरमा पटके सजाय हुने व्यवस्था रहेको र सो व्यवस्था बालबाधलकाका हकमा
लागू नहुने गरी पुनरावलोकन गनुा पने,

७.२.२ कानून कायाान्वयनमा गनुपा ने सुधार

१. कानून कायाान्वयनका लाधग आवश्यक पने जनिशक्त तथा स्रोत साधनको व्यवस्थामा सुधार गने,

२. बाल न्यायका नयााँ अवधारणा र मान्यताकीा बारे मा र बाल न्याय सम्बन्धमा बालबाधलका सम्बन्धी
कानूनमा गररएका व्यवस्थाहरुको बारे मा सम्बशन्धत अनुसन्धान अधधकारी, अधभयोजनकताा तथा सम्बद्ध
पदाधधकारीलाई पयााप्त मात्रामा अधभमुखीकरण र प्रशिक्षण गने,

३. बालबाधलकालाई आरोपको सम्बन्धमा धनयन्त्रणमा धलएको कुराको जानकारी अधभभावक वा सं रक्षकलाई

धनधााररत ढााँिामा सूिना र्दने, अनुसन्धानका लाधग अलगै धनगरानी कक्षको प्रबन्ध गने जस्ता व्यवस्थाको
प्रभावकारी कायाान्वयनमा सम्बशन्धत धनकाय तथा अधधकारीले ध्यान र्दनुपने,

४. बालबाधलकालाई प्रधतवादी िव्द प्रयोग गने , पक्राउ, पहरासत, बयान र कसूरदार जस्ता िब्दको सट्टामा
बालमैत्री िब्द प्रयोग गने,

५. बालबाधलकाको कागज गदाा सं रक्षक वा अधभभावकलाई रोहबरमा राख्ने, सोधपुछ वा कागज गदाा
बालबाधलकाले बुझ्ने भाषाको प्रयोग गने, दोभाषेको सेवा उपलब्ध गराउने,

६. अनुसन्धानको क्रममा बालबाधलकाको अधभभावकको धारणा धलने, बाल मनोपवज्ञ वा बाल पहत सम्बन्धी
काम गने व्यशक्तसाँग परामिा सेवा अधनवाया उपलब्ध गराउने जस्ता व्यवस्थाको कायाान्वयन र अनुगमन गने,

७. र्दिान्तरको प्रयोग र कायाान्वयन कमजोर दे शखएको सम्बन्धमा सुधार गना सम्बद्ध धनकाय तथा
पदाधधकारीलाइ उत्तरदापयत्व बनाउने ।
119
८. बालन्याय सम्बन्धी ताधलम धलएका अनुसन्धान र अधभयोजनकताालाई सो कायामा कमजोरी गरे मा उत्तरदायी
बनाउने व्यवस्था गने ।

९.बालबाधलका सम्बन्धी कानूनले गरे को व्यवस्थाका आधारमा अथाात बालन्यायको दृपिकोणबाट अनुसन्धान
तथा अधभयोजन गने धनकायबाट अनुगमन गरी धनदे िन र्दने र आवधधक रुपमा प्रधतवेदन उपर छलर्ल गने
पररपाटी िुरु गने ।

७.२.३ भौधतक पूबााधार र सं रिनामा सुधार

बालबाधलका सम्बन्धी कानूनले बाल न्यायका सम्बन्धमा गरे का कधतपय व्यवस्थाहरुको कायाान्वयनका लाधग
ाँ ा धनम्न अनुसार सुिाव प्रस्तुत गररएको छ।
भौधतक पूबााधार लगायतका कुराहरुमा सुधार हुनपु ने हुद

१. कसूरजन्य कायाको आरोपमा धनयन्त्रणमा धलईएका बालबाधलकालाई अनुसन्धान अबधधभर राख्ने प्रयोजनका
लाधग नेपाल सरकारले धनगरानी कक्ष स्थापना गने र सो नभएसम्म अलगै कक्ष शजल्ला प्रहरी कायाालयमा
व्यवस्था गररने कानूनी व्यवस्था रहेकोमा सो अनुसार धनगरानी कक्षको स्थापना वा व्यवस्था हुन सकेको
अध्ययनबाट दे शखदै न।तसथा नेपाल सरकारले हरे क अनुसन्धान गने धनकायमा मापदण्ड अनुसारको धनगरानी
कक्ष बनाउन वा त्यसको व्यवस्था गना आवश्यक पने स्रोत उपलब्ध गराउनुपने दे शखन्छ।धनशश्चत अबधधधभत्र
सबै स्थानमा धनगरानी कक्ष व्यवस्था गने गरी काया योजना बनाई धनमााण र व्यवस्था गनुप
ा ने,

ु ाईमा सहजता हुने पकधसमको मापदण्डको

२. बाल अदालत वा बाल ईजलास बालबाधलका मैत्री र सुनव
समेतका आधारमा धनमााण गना आवश्यक स्रोतको व्यवस्था गने,

३. भै रहेका बाल सुधार गृहको सुधार र प्रत्येक प्रदे िमा कशम्तमा मापदण्ड अनुसार दुई वटा बाल सुधार
गृहको धनमााण गने,

४ बाल न्याय अनुसन्धान एकाइ र बाल न्याय अधभयोजन एकाइको सं रिना स्थापना गने ।

५ बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली पाररत गरी सो धनयमावलीमा बालन्याय कायाान्वयनमा सम्बद्ध रहने बाल
कल्याण अधधकारी प्रोवेसन अधधकारी बाल कल्याण सधमधत जस्ता सं रिनाहरुको स्थापना र शजम्मेवारी सुधनशश्चत
गने

७.२.४ सवोच्ि अदालतका आदे िको कायाान्वयनमा गनुपा ने सुधार

१. सवोच्ि अदालतबाट धमधत २०६२।८।९ र धमधत २०७७।३।२१ मा जारी भएको धनदे िनात्मक
आदे िको कायाान्वयन तथा बालबाधलकाको सवोत्तम पहतका लाधग पुवााधार र सुधबधा सपहत बाल अदालत गठन
गने काया कानूनी रुपमा सुधनशश्चत गने, यसका लाधग समय सीमा ऐनमा नै तोकी कायाान्वयन गने,
२. बालबाधलकालाई धरौटी र्दन नसके वा जररवाना धतना नसके वापत कैद गना नपाइने गरी कानूनी सुरक्षा
गने,
120
३= धमधत २०७७।३।२१ को आदे ि अनुसार कसूरजन्य कायाको धसलधसलामा बालबीालशीकालाई
धनयन्त्रणमा धलई राख्दा सुपवधायुक्त धनगरानी कक्षमा राख्ने व्यवस्था गना सो अनुसार धनगरानी कक्षको व्यवस्था
गने, यसमा गृह मन्त्रालयको नाममा आदे ि जारी भएकोले गृह मन्त्रालयले यसका लाधग ठोस कायायोजना
सपहत आवश्यक व्यवस्था गने,

4. कोधभड-१९को महामारीसाँग लड्न िीारीररक दुरी कायम गने एउटा रणनीधतको रुपमा स्वीकार गरीेको
हुाँदा कारागारको भीडभाड कम गना बालबाधलकीा, दुध खुवाइरहेको मपहलालाई प्राथधमकताको आधारमा
स्वास्थयमा हुने जोखशीमता र सावाजधनक सुरक्षा समेतलाई ध्यानमा राखी सबै पक्षको सन्तुलन कायम गरी
व्यवस्थापन गने।

121
 सन्दभासामग्री

नेपालको संपवधान तथा कानूनहरु

नेपालको सं पवधान
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०७५
बाल न्याय सम्पादन (कायाधबधध) धनयमावली, २०७६
ु ी अपराध सं पहता,२०७४
मुलक
ु ी र्ौजदारीकायाधबधधसं पहता २०७४
मुलक
र्ौजदारी कसूर सजाय धनधाारण तथा कायाान्वयन ऐन,२०७४
ु ी ऐन,२०२०
मुलक
बालबाधलका सम्बन्धी ऐन,२०४८
बालबाधलका सम्बन्धी धनयमावली २०५१

अन्तरापिय व्यवस्थाहरु

बालअधधकार सम्बन्धी महासशन्ध १९८९

United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing
Rules") 1985,
Crime and Disorder Act, 1998

पवधभन्न अनुसन्धानमूलक अध्ययनहरु

बाल न्याय सम्बन्धी स्रोत सामग्री, २०७५ महान्यायाधधवक्ताको कायाालय काठमाडौं
अजर नेपाल (२०६६), र्ौजदारी कानुनका द्वन्द्वमा परे का बालबाधलकाको स्वच्छ पुपक्ष
ा ः कानुनी
सं रक्षणको कायाान्वयन र गररएका व्यवहार; काठमाडौः न्याय तथा अधधकार वकालत मञ्च (अजर)
नेपाल ।
कापकव्यस (२०६८), नेपाल ऐन सं ग्रह खण्ड ४, काठमाड ः नेपाल सरकार, कानुन, न्याय, सं पवधानसभा
तथा सं सदीय माधमला मन्त्रालय, कानुन पकताब व्यवस्था सधमधत ।
केबाकस र अजर नेपाल (२०६५), बालन्याय प्रणालीमा पुनलााभात्मक न्यायपद्धधतको प्रयोग (ताधलम–
सञ्चालन मागादिान), केन्िीय बालकल्याण सधमधत र न्याय तथा अधधकार वकालत मञ्च अजर नेपाल
अप्रकाशित ।
बान्यासस (२०७१), बालन्यासम्बन्धी रापिय तथा अन्तराापिय कानुनहरूको सं ग्रह; लधलतपुर ीः
बालन्याय समन्वय सधमधत सशिवालय ।

122
बोम, रोबटा एम र हेली केइथ एन (१९९८), एन इन्िोडक्सन टु पक्रधमनल जशस्टस, न्यू योकाः
ग्ले न्कोइ एमसी ग्रो पहल ।
भट्टराई, रवीन्ि (२०७१), बालन्याय र प्रधतरक्षा सेवा, काठमाड ः न्याय तथा अधधकार वकालत मञ्च
(अजर) नेपाल ।
भट्टराई, रवीन्ि र थापा, रोमबहादुर (२०६७), (सं .), जुधभनाइल जशस्टस टम्र्स, अ ग्लोसरी, लधलतपुरः
केन्िीय बालकल्याण सधमधत ।
मबासकम (२०६९), बालबाधलकासम्बन्धी रापिय नीधत २०६९, मपहला, बालबाधलका तथा समाज
कल्याण मन्त्रालय
ु न
मैनाली, लक्ष्मीप्रसाद (२०१४ सन्), अ पक्रपटकल स्टडी अन जुधभनाइल जशस्टस इन नेपाल, धत्रभव
पवश्वपवद्यालयसमक्ष प्रस्तुत पवद्यावाररधध िोधपत्र (अप्रकाशित) ।
युधनसेर् (२००६), जुधभनाइल जशस्टस इन नेपाल सेररज २, एसेसमेन्ट अर् शिल्रे न एन्ड यङ पसान्स
इन पप्रजन्स, करे क्सन होम एन्ड पुधलस कस्टडी इन नेपाल ।
बाल न्याय तथा बालबाधलकाका लाधग न्याय प्रशिक्षण कायाक्रमको पुनरावलोकन अध्ययन प्रधतवेदन,
२०७४ रापिय न्यापयक प्रधतष्ठान, मनमैज ु काठमाडौं
र्दिान्तर सम्बन्धी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था, २०७८, महान्यायाधधवक्ताको कायाालय
रामिाहपथ काठमाडौं
United Nations Children’s Fund, The Legal Framework for Child Protection in South Asia,
UNICEF, Kathmandu, 2020

वेवसाइटहरु

www.supremecourt.gov.np
www.ag.gov.np
www.nepallawcommission.gov.np
https://www.ohchr.org/documents/professionalinterest/crc.pdf
https://www.ohchr.org/documents/professionalinterest/beijingrules.pdf
www.unicef.org
https://www.justice.gov.za/legislation/acts/2008-075_childjustice.pdf
https://legislative.gov.in/sites/default/files/A2016-2_0.pdf

123
 अनुसूिी १

प्रदे िगत धमधसल शिकाइएको पववरण

क्र.सं . प्रदे िको नाम धमधसल शिकाइएको कायाालय मुद्दा सं ख्या

१) १ शज.स.व.का. मोरङ २

शज.स.व.का. सुनसरी २

शज.स.व.का. िापा २

२) २ शज.स.व.का. धनुषा २

शज.स.व.का. सप्तरी २

शज.स.व.का. पसाा २

३) वाग्मती शज.स.व.का. काठमाडौ ५

शज.स.व.का. लधलतपुर ३

शज.स.व.का. भक्तपुर २

४) गण्डकी शज.स.व.का. कास्की २

शज.स.व.का. स्याङ्जीा २

५) लुम्बीनी शज.स.व.का.रुपन्दे ही २

शज.स.व.का. दाङ २

शज.स.व.का. बााँके २

शज.स.व.का. नवलपरासी वदाघाट सुस्ता पूव ा २

६) कणााली शज.स.व.का. रुकुम पशश्चम २

शज.स.व.का. सुखेत २

शज.स.व.का. सल्यान २

७) सुदूरपशश्चम शज.स.व.का. कंिनपुर २

शज.स.व.का. कैलाली २

124
शज.स.व.का. डडेल्धुरा २

125
 अनुसूिी २

रापिय कायािालामा उपशस्थत महानुभावहरु

1) माननीय महान्यायाधधवक्ता श्री खम्म बहादुर खाती

2) नेपाल कानून आयोगका उपाध्यक्ष श्री लक्ष्मी प्रसाद मैनाली

3) नायब महान्यायाधधवक्ता श्री पद्म प्रसाद पाण्डेय

4) नायब महान्यायाधधवक्ता श्री पवश्वराज कोइराला

5) नायब महान्यायाधधवक्ता डा श्री टे कबहादुर शघधमरे

6) नायब महान्यायाधधवक्ता श्री श्यामकुमार भट्टराई

7) अधतररक्त प्रहरी महाधनरीक्षक श्री पवश्वराज पोखरे ल

8) सहन्यायाधधवक्ता श्री गोपालप्रसाद ररजाल

9) सहन्यायाधधवक्ता श्री शिरञ्जीवी पराजुली

10) सहन्यायाधधवक्ता श्री डाश्री गोपीिन्ि भट्टराई .

11) सहन्यायाधधवक्ता श्री श्री सं जीवराज रे ग्मी

12) सहन्यायाधधवक्ता श्री लोकराज पराजुली

13) सहन्यायाधधवक्ता श्री खेमराज ज्ञवाली

14)सहन्यायाधधवक्ता श्री हररप्रसाद जोिी

15) सहन्यायाधधवक्ता श्री सीूयरा ाज दाहाल

16) सहन्यायाधधवक्ता श्री िंकर खत्री

ु ु मार िौहान
17) सहन्यायाधधवक्ता श्री रबक

18) सहन्यायाधधवक्ता श्री दमनधसं ह पवि

19) सहन्यायाधधवक्ता श्री ईश्वरी प्रसाद ढकाल

20)सहन्यायाधधवक्ता श्री र्दनेि प्रसाद शघधमरे

21) सहन्यायाधधवक्ता श्री गंगाप्रसाद पौडेल

22) सहन्यायाधधवक्ता श्री मोहनसागर बश्याल

23) सहन्यायाधधवक्ता श्री पुण्यप्रसाद पाठक

126
24) प्रहरी वररष्ठ उपरीक्षक श्री धभम ढकाल

25) रापिय बाल अधधकार पररषद्का कायाकारी धनदे िक श्री धमलन धरे ल

26) नेपाल प्रहरी अन्तरगत काठमाडौं उपत्यकाशस्थत ब्यूरो प्रमुखहरु,

27) सातवटै प्रदे ि प्रहरी कायाालयका प्रमुखज्यूहरु

28) प्रमुख, मपहला बालबाधलका तथा ज्येष्ठ नागररक धनदे िनालय

29) कानून व्यवसायी श्री अजय िंकर िा

30) कानून व्यवसायी श्री लक्ष्मी नानी थापा

31) कानून व्यवसायी श्री कमल प्रसाद कोइराला

32) उपत्यका धभत्रका सम्पूणा सरकारी वकील कायाालयका प्रमुखहरु

33) शजल्ला सरकारी वकील कायाालय मोरङ्ग, धनुषा, मकवानपुर कास्की रुपन्दे ही सुखेत र कैलालीका

प्रमुखहरु

34)श्री अनुपमा पन्त, उपसशिव केशन्िय बाल न्याय सधमधत

35) शजल्ला प्रहरी कायाालय मोरङ्ग, धनुषा, मकवानपुर कास्की रुपन्दे ही सुखेत र कैलालीका प्रमुखहरु

36) श्री अपवधान सापकोटा, प्रोबेसन अधधकारी भक्तपुर शजल्ला अदालत

37) उपन्यायाधधवक्ता श्री प्रकाि गौतम

38) उपन्यायाधधवक्ता श्री सपवता िमाा

39) बाल सुधार गृह डोटीको प्रिासकीय प्रमुख

40) सहायक न्यायाधधवक्ता श्री शिव वाग्ले

41)सहायक न्यायाधधवक्ता श्री पवष्णु पनेरु

42) सहायक न्यायाधधवक्ता श्री महेन्ि प्रसाद अधधकारी

43)सहायक न्यायाधधवक्ता श्री आस्मा खड्का

44) सहायक न्यायाधधवक्ता श्री सुभाष भट्टराई

45) सहायक न्यायाधधवक्ता श्री प्रभात क्षेत्री

127
 अनुसूिी ३

बाल न्याय सम्वन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्र पवषयक अनुसन्धानमूलक
प्रधतवेदन तयार गनाका लाधग शजल्ला प्रहरी कायाालयलाई सोधधएका प्रश्नहरुः

१. बालवाधलका सं लग्न भएको कसुरमा धनयन्त्रणमा धलएका व्यशक्तहरुलाई राख्नको लाधग धनगरानी कक्षको उशित
व्यवस्था छ/छै न?
(क) धनगरानीमा राख्ने गररएको छ
(ख) धनगरानीमा राख्ने गररएको छै न
२. धनग्रानी कक्ष नभएको अवस्था कहााँ राख्ने गररएको छ ?
(क) कायाालय पररसर धभत्र
(ख) अन्य तोपकएको बापहरीस्थानमा
३. बालवाधलका सं लग्न भएको कसुरमा धनग्रानीमा राख्नको लाधग अदालतसाँग अनुमधत माग्दा एक पटकमा कधत र्दनको
लाधग माग गने गररएको छ?
(क) ५ र्दन भन्दा कमको लाधग
(ख) ५ र्दन भन्दा बढी समयको लाधग
४.बालाबधलका सं लग्न भएको कसूरमा अनुसन्धानको क्रममा तयार गररएको धमधसल सपहतको कागजात कधतर्दन धभत्र पेि
गने गररएको छ ?
(क) २१ र्दन धभत्रमा
(ख) २५ र्दनधभत्रमा
५. बालवाधलका प्रधतवादी भएको कसुरमा धनज बालवाधलका साँग सोधपुछ गने क्रममा क-कसको उपशस्थधतमा गने
गररएको छ?
(क) ऐनमा उल्ले ख भएका व्याशक्तको उपशस्थधतमा
(ख) कसैको उपशस्थधतमा पवना नै गने गररएको छ
६. बालवाधलका समावेि भएको कसुरको अनुसन्धान गनाको लाधग को-कसलाई अधधकृत खटाउने गररएको छ?
(क) अपराध अनुसन्धान /बाल न्याय सम्वन्धी ताधलम प्राप्त प्रहरी कमािारी
(ख) नेपाल सरकारले तोकेको व्याशक्त
(ि) अन्य प्रहरी कमािारी
७. बालवाधलका समावेि भएको कसुरमा पक्राउ पश्चात धनग्रानीमा राशखएका बालवाधलका सम्वन्धमा पक्राउ
परे को/कसुर लागेकोजानकारी सम्बशन्धत अधभभावक वा व्याशक्तलाई र्दने गररएको छ/छै न?
(क) जानकारी र्दने गररएको छ
(ख) जानकारी र्दने गररएको छै न
८. बालवाधलका सशम्मधलत भएको कसुरमा धनज बालवाधलकाको उमेर एपकन के–कसरी कुन माध्यमबाट गने गररएको
छ?
(क) उमेर एपकन कागजातवाट ) जन्मदताा ,धनज अध्ययन गने पवध्यालयवाट प्राप्त कागजात अर्द(
128
 (ख) स्वास्थय पररक्षणवाट
(ि) अन्य माध्यमवाट
९. बालवाधलका सशम्मधलत कसुरमा आरोपपत बालवाधलका सो घटनामा सं लग्न धथयो भन्ने सूिना के–कसरी कुन
माध्यमबाट धलने गररएको छ?
(क) पीधडतवाट
(ख) साक्षीवाट
(ि) अन्य माध्यम भए उल्ले ख गने
१०. बालवाधलका सं लग्न भएको कसुरमा धनगरानीमा रहेका बालवाधलकाको स्वास्थय परीक्षण गराउने गररएको छ /
छै न?
(क) गररएको छ
(ख) गररएको छै न
११. बालवाधलका सशम्मधलत कसुरमा पक्राउ पश्चात धनगरानीमा रहे का बालवाधलकाहरुलाईमनोशिपकत्सक,मनोसामाशजक
एवं मानधसकपरामिा) Counseling(गने गररएको छ?
(क) परामिा गने गररएको छ
(ख) परामिा गने गररएको छै न
१२. बालवाधलका समावेि भएको कसुरमा बालवाधलकाको गोपधनयताको कायम राख्न के-कस्तो प्रकृया अपनाउने गररएको
छ?
(क) सं केतद्धारा
(ख) नाम पररवतान गरे र
१३. बालवाधलका समावेि भएको कसुरको अनुसन्धानको क्रममा समाजसेवीबाट बालबाधलकाको सामाशजक अध्ययन
प्रधतवेदन समावेि गने गरीएको छ वा छै न?
(क) सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन सं लग्न गने गररएको छ
(ख) सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन सं लग्न गने गररएको छै न
१४. बालबाधलका समावेि भएको कसुरमा धलशखत तयार गदाा के -के कुरामा ध्यानर्दने गररएको छ?
(क) कानून /पवधधले तोके वमोशजम
(ख) अनुसन्धान गने क्रममा खुले वमोशजम
१५. अनुसन्धान अधधकारीले बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा दोभासे राख्नु पने अवस्था आएको छ ,छै न ? छ भने के-
कसरी व्यवस्था गररएको छ?
ाँ को समन्वयमा
(क) मान्यता प्राप्त सं स्थासग
(ख) राख्ने गररएको छै न
१६. बालबाधलकालाई बयान र्दन सक्ने अवस्थामा रहे/नरहेको यपकन गरे र मात्र सोधपुछ वा गररन्छ वा गररदै न?
(क) यपकन गरे र गररन्छ
(ख) यपकन नगरी गररन्छ
१७. बालवाधलकालाई सोधपुछ छु ट्टै कोठा वा स्थानमा गने गरीएको छ ,छै न?
129
 (क) छु ट्टै कोठा वा स्थानमा गने गररएको छ
(ख) छु ट्टै कोठा वा स्थानमा गने गररएको छै न
१८. बालबाधलका समावेि भएको कसुरको अनुसन्धानको क्रममा पविेषज्ञको सहयोग धलने गररएको छ / छै न?
(क) पविेषज्ञको सहयोग धलने गररएको छ
(ख) पविेषज्ञको सहयोग धलने गररएको छै न
१९. कसूरको आरोप लागेको बालबाधलकालाई अनुसन्धानको क्रममा सोधपुछ गदाा धनजको बाबुआमा,वा सं रक्षक वा
बालकल्याण अधधकारी वा कानून व्यवसायीको उपशस्थधतमा वालमैत्री वातावरणमा गने गररएको छ/छै न?
(क) गने गररएको छ
(ख) गने गररएको छै न
२०. शजल्ला बालन्याय सधमतीको धनयधमत बैठक बधस काम कावााही गने गररएकोछ / छै न?
(क) छ
(ख) छै न
२१. बालबाधलकालाई कुनै कसुरको अनुसन्धानको क्रममा धनयन्त्रण धलनु पदाा कारण खुलाई आफ्नो पररिय पत्र दे खाइने
गररएको छ /छै न?
(क) पररिय पत्र दे खाइने गररएको छ
(ख) पररिय पत्र दे खाइने गररएको छै न
२२. बालबाधलका समावेि भएको कसूरमा बालवाधलका पक्राउ / धनयन्त्रणमा धलाँदा प्रहरी पोिाक मै गररन्छ वा सादा
पोिाकमा गररन्छ?
(क) प्रहरी पोिाक मै गररन्छ
(ख) सादा पोिाकमा गररन्छ
२३. बालबाधलकाऐन २०७५ लागू भएको धमधत २०७५ असोज २ दे शख २०७८ जेष्ठ मसान्त सम्म र्दिान्तर ,
अधभभावकलाई शजम्मा लगाइएको तथा धनगरानीमा राशखएको सं ख्या उल्ले ख गनुह
ा ोस?
(क) र्दिान्तर गररएको सं ख्या
(ख) अधभभावकलाई शजम्मा लगाईएको सं ख्या
(ि) प्रहरीद्धारा धनगरानीराशखएको सं ख्या
२४. बालबाधलका समावेि भएको कसुरमा घटनाको अनुसन्धान गदाा भोग्नु परे का / दे शखएका प्रमुख समस्याहरू के के
्
हुन?

२५. बालबाधलका पीधडत भएको कसूरहरुमा पीधडत सं रक्षणको लाधग के कस्तो रणनीधत अवलम्बन गररएको छ?

130
 अनुसूिी ४

बाल न्याय सम्वन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्था र सुधारका क्षेत्र पवषयक अनुसन्धानमूलक
प्रधतवेदन तयार गनाका लाधग अधभयोगपत्र तथा अन्य सम्वद्ध कागजातको अध्ययनवाट उत्तर खोशजएका प्रश्नहरुः

१) कसूरको सूिना प्राप्त भएको तररका ?

२) बालबाधलकाले गरे को कसूरजन्य कायाका लाधग अनुसन्धान अधधकारी कुन कानून अनुसार कसलाई
तोपकएको ?

३) मुद्दा िलाएको बालबाधलका उपर प्रयोग गररएको िब्द (प्रधतवादी वा कानूनको पववादमा परे को बालक
बाधलका) ?

४) बालबाधलकाले गरे को कसूरका लाधग भएको मुद्दाको नामाकरण ?

५) बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलं दा प्रयोग गररएको िब्द ?

६) बालबाधलका उपर भएको कसूरमा बालबाधलका सम्वन्धी ऐनको कसूर कायम गदाा गररर्दएको मुद्दाको
नामाकरण ?

७) पीधडत वा पवज्याइकताा बालबाधलकाका अधभभावक सं रक्षकको धारणा धलए नधलएको ?

८) पीधडत र पवज्याइं कताा बालबाधलकासं ग सोधपुछ गदाा प्रयोग भएको भाषा र दोभाषे प्रयोग भए नभएको ? को
कसलाई रोहवरमा राशखएको ?

९) कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई धनयन्त्रणमा धलएको वा अन्य तररका अपनाएको ? अन्य
तररका अपनाएको भए को कस्को शजम्मा लगाएको र कुन ढााँिामा कागज गराएको ?

१०) धनयन्त्रणमा धलएको भए सूिना को कसलाई र्दएको र कुन ढााँिामा र्दएको ?

११) धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकालाई बाल मनोपवज्ञ वा बाल पहत सम्वन्धी काम गने व्यशक्तवाट परामिा
उपलब्ध गराए नगराएको ?

१२) धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकाको िारीररक तथा मानधसक जााँि गराएको नगराएको ?

१३) कसूजन्य कायामा बालबाधलका मात्र सम्लग्न भएको वा सावालक व्यशक्त पधन ? मुद्दाको

१४) साबालक व्यशक्त समेत सम्लग्न भएको कसूजन्य कायाको मुद्दामा धनयन्त्रणमा धलएको बालबाधलकाहरुमा
साबालकसं गै एकै पटक म्याद थप गने गरे को वा छु ट्टै गने गरे को ? छु ट्टै गरे को भए के कुन ढााँिामा
धनवेदन र्दने गरे को ? एकपटकमा कधत र्दन म्याद माग गने गरे को ? अदालतले कधत र्दन र्दने गरे को
? अदालतले म्याद थप र्ददा के कुन ढााँिामा र्दने गरे को ?

131
१५) साबालक व्यशक्त समेत सम्लग्न भएको कसूरजन्य कायाको मुद्दामा बालबाधलकाहरुको छु ट्टै धमधसल खडा
गरे नगरे को ?

१६) बालबाधलकाको हकमा कधतपटक र कधत र्दन सम्म म्याद थप भएको ?

१७) बालबाधलकाका हकमा म्याद थप माग गदाा पहरासत वा धनगरानीकक्ष कुन िब्द प्रयोग भएको ?

१८) अदालतले म्याद थप गररर्दएको वा धनगरानी कक्षमा नराखी अन्य वैकशल्पक उपाय अपानाउन आदे ि
र्दएको ?

१९) कसूजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकाको भनाइ धलन सोधपुछ वा बयान के िब्द प्रयोग भएको ?

२०) पीधडत र कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई सोधपुछ गदाा को कसको उपशस्थधत
(रोहवर) मा गररएको ?

२१) पीधडत तथा पवज्याइकताा बालबाधलकाको पररियात्मक पववरणको गोपधनयताको अवस्था ?

२२) कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई धनजको पाररवाररक तथा सामाशजक पृष्ठभूधम बारे मा
सोधपुछ गरे नगरे को ?

२३) पीधडत तथा पवज्याइकताा बालबाधलकाको उमेर यपकन हुने प्रमाण सं कलन भए नभएको ?

२४) अधभयोगपत्रको शिरमा उल्लेख भएको व्यहोरा (बाल इजलास उल्ले ख भएको छ छै न) ?

२५) कसूजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकाको सामाशजक अध्ययन प्रधतवेदन तयार गरे नगरे को गरे को
? गरे को भए अधभयोगपत्र साथ पेि भए नभएको ?

२६) कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकाको अधभभावकले छु ट्टै कानून व्यवसापयको सेवा धलए
नधलएको ?

२७) कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकाको अधभभावकले छु ट्टै कानून व्यवसापयको सेवा नधलएको
भए त्यस्तो बालबाधलकालाई धनःिुल्क कानूनी सहायता प्रदान गने सम्वन्धमा सो सेवा प्रदायकलाई
शजल्ला कानूनी सहायता सधमधत वा सम्वशन्धत बार एकाइ वा अन्य इच्छु क कानून व्यवसायीलाई
अनुसन्धान अधधकारीले जानकारी गराए नगराएको ?

२८) पीधडत तथा कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकालाई गररएको सोधपुछ शक्लि वा सरल कस्तो
दे शखएको ?

२९) पीधडत तथा कसूरजन्य कायाको आरोप लागेको बालबाधलकाको उमेर ?

132
 अनुसूिी ५

बाल न्याय सम्वन्धी कानूनी व्यवस्थाको कायाान्वयनको अवस्थाको सन्दभामा अध्ययन गररएका मुद्दाको पववरण

क्र.सं . जाहेरवाला कानूनको पववादमा परे का मुद्दा अधभयोगपत्र दायर अधभयोगपत्र दायर भएको
बालबाधलका गने सरकारी धमधत
वकील कायाालय

१ पपवत्रा खड्का लेटाड ज्ञ ज्यान माने शज.स.व.का. मोरङ २०७८।२।२७

उद्योग
लेटाड त्र

लेटाड १क

२ पथरी ९१० पथरी ९१५ जवरजस्ती शज.स.व.का. मोरङ २०७८।२।२६

करणी
पथरी ९१४

३ १०-B-०९-५०-S १०-B-०९-१७-U कताव्य शज.स.व.का. २०७८।१।२८

ज्यान सुनसरी

४ १०-IT-१२- १०-IT-०८-१७-S जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।२।४

१७-SS करणी सुनसरी

५ उ उपनाम ऊ उपनाम जवरजस्ती शज.स.व.का. िापा २०७८।२।२७

करणी
उद्योग

६ ख घ जवरजस्ती शज.स.व.का. िापा २०७७।५।१

करणी

७ २०(छ)८३(ख) २०(छ)८५ जवरजस्ती शज.स.व.का. धनुषा २०७७।८।२९

करणी

८ २०(छ)७० २०(छ)८८ जवरजस्ती शज.स.व.का. धनुषा २०७७।९।१९

करणी

९ प्र.स.धन. वलीराम कडरवोना ६०(क) लागू औषध शज.स.व.का. सप्तरी २०७८।१।१२

प्रसाद साह

१० प्र.स.धन. राजपकिोर राजपवराज २७ हातहधतयर शज.स.व.का. सप्तरी २०७७।१२।१८

यादव तथा

133
 खरखजना

११ प्र.स.धन.कमल इनवाा (स) ०७७।७८ लागू औषध शज.स.व.का. पसाा २०७८।१।२१

पररयार समेत

१२ प्र.ना.धन. पूणप्र
ा साद इनवाा (अ) ०७७।७८ शज.स.व.का. पसाा २०७८।१।२२
दाहाल

१३ राजकुमार बौद्ध अभि शज.स.व.का. २०७७।१२।१०

िौलागाईँ ४८(२०७७।२०७८) व्यवहार काठमाडौ

१४ गौिाला २६(ध) गौिाला २६(ध) (२) जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।१।२०

(०७७।०७८) (०७७।०७८) करणी काठमाडौ

१५ नारायण गरुङ ०७७।०७८ स्वयम्भू ज्यान माने शज.स.व.का. २०७७।१२।२७

२६ समेत उद्योग काठमाडौ

१६ कृपषका उपाध्याय बौद्ध ६८ समेत नकबजनी शज.स.व.का. २०७८।२।१६

पौडेल िोरी काठमाडौ

१७ प्रहरी प्रधतवेदन थानकोट भ ०७७।०७८ लागू औषध शज.स.व.का. २०७७।१२।१२

काठमाडौ

१८ सातदोवाटो १०९ सातदोवाटो ११३ समेत जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।२।४

करणी लधलतपुर
उद्योग

१९ पन्िराम तामाङ सातदोवाटो १०० समेत ज्यान माने शज.स.व.का. २०७८।१।१९

उद्योग लधलतपुर

२० दे वकी गौतम िापागाउाँ ४ वहादुर िोरी शज.स.व.का. २०७७।११।६

लधलतपुर

२१ भक्तपुर २७ भक्तपुर २७ (ख१२) जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७७।५।८

(ख१०) करणी भक्तपुर

२२ सरोज कुमार र्ठमी २७ (२५२) िोरी शज.स.व.का. २०७७।४।१३

भण्डारी भक्तपुर

134
२३ २०७७ वषा १२ २०७७ वषा १५ श्री जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।२।१९
सी समेत करणी रुपन्दे ही
उद्योग

२४ २०७७ वषा २३ २०७७ वषा १७ िे अपहरण शज.स.व.का. २०७८।१।२७

न तथा िरीर रुपन्दे ही
बन्धक

२५ बजारु िौधरी सं केत ५६ (०७७।०७८) कताव्य शज.स.व.का. दाङ २०७७।१२।६

२९२ समेत ज्यान

२६ धगररराज भ ुषाल सं केत ५६ (०७७।०७८) िोरी शज.स.व.का. दाङ २०७७।१२।१

२८७ समेत

२७ आ व सं केत राइभर टोल जवरजस्ती शज.स.व.का. बााँके २०७७।११।१८

(०७७।०७८) करणी
६५ (कोहलपुर ग
३)

२८ िंकर के. सी जयसपुर समेत ज्यान माने शज.स.व.का. बााँके २०७८।१।३

उद्योग

२९ हुप्से कोट ४(क) हुप्से कोट ४(ग) जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।२।१६

करणी नवलपरासी वदाघाट
सुस्ता पूव ा

३० गैडाकोट ४(ग) गैडाकोट ३१ जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७७।१२।२०

करणी नवलपरासी वदाघाट
सुस्ता पूव ा

३१ २०७६ HHHH कास्की २ जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७७।४।

करणी कास्की

३२ प्र.ना.धन. बावुराम कास्की २७ लागू औषध शज.स.व.का. २०७७।१२।२२

पाण्डे समेत कास्की

३३ ज्ञानिन्द िौधरी ०७७।०७८ क(१) समेत िोरी शज.स.व.का. २०७७।१२।२६

स्याङ्जा

135
३४ A2 बायाखोला १ जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७७।१२।१८
करणी स्याङ्जा

३५ ७७ (१९)(घ) रुकुम पशश्चम (७७) (२०) जवरजस्ती शज.स.व.का. रुकुम २०७७।१२।४

करणी पशश्चम

३६ रुकुम पशश्चम रुकुम पशश्चम (४३) जवरजस्ती शज.स.व.का. रुकुम २०७७।४।५

(४२)(१) करणी पशश्चम

३७ ६४ (धछन्ि ु) (ब२) ६४ धछन्ि ु (को) जवरजस्ती शज.स.व.का. सुखेत २०७७।१२।६

करणी

३८ प्र ह सरोज कुमार NN लागू औषध शज.स.व.का. सुखेत २०७७।१२।२६

यादव समेत

३९ क ५५ D (४७) जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।१।२९

करणी सल्यान

४० ५५ D (३८) ५५ D (३९) हाडनातामा शज.स.व.का. २०७७।१२।५

जवरजस्ती सल्यान
करणी

४१ ७५ (१५) कुमार ७५ (१५) ३ कुमार जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७७।७।१८

करणी कंिनपुर

४२ प्र.स.धन. लोकेि ७५ ज कुमार लागू औषध शज.स.व.का. २०७८।२।१३

नाथ समेत कंिनपुर

४३ कैलाली ७१ सुखड कैलाली ७१ सुखड (४८) जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७७।१०।२

(४६) करणी कैलाली

४४ प्रेमवहादुर िौधरी ७१ लम्की ४९ ज्यान माने शज.स.व.का. २०७७।१०।२१

उद्योग कैलाली

४५ ७३ ण डडेल्धुरा ४६ जवरजस्ती शज.स.व.का. २०७८।१।१९

करणी डडेल्धुरा
उद्योग

४६ ७३ ड डडेल्धुरा ४५ बाल यौन शज.स.व.का. २०७८।१।५

दुव्यावहार डडेल्धुरा

136
 अनुसूिी ६

ाँ को धलशखत अन्तरवाताामा पठाइएका प्रश्नावली

पवज्ञहरुसग

(१) बालन्याय सम्बन्धी नेपाल कानून अन्तराापिय मापदण्ड अनुरूप रहेका छन् छै नन् ? अन्तराापिय
कानून अनुकूल हुने गरी कानूनमा के कसरी पररमाजान गनुप
ा लाा ?
(२) नेपालमा बालबाधलकाको न्यायमा सहज पहुाँिको प्रभावकारीताको उपाय के होलान ?
(३) बालबाधलका सं लग्न (पीधडत वा पीडक दुवै अवस्था) मुद्दामा अनुसन्धान र अधभयोजन पक्षका के
कस्ता कमी कमजोरीलाई औ ंल्याउन सपकन्छ ?
ु ाईका दृपिले समेत बाल ईजलािवाट सम्पादन
(४) बाल न्याय प्रणालीमा बालमैत्री एवं स्वच्छ सुनव
गरराँदै आएका कायाहरूमा सुधार गनुप
ा ने धबषय के के होलान ?
(५) बालबाधलकालाई र्दिान्तर र पुनःस्थापना गने कायालाई प्रभावकारी बनाउन अवलम्वन गनुप
ा ने
उपायहरू र गनुप
ा ने सुधारका क्षेत्र के के छन् ?
(६) धनगरानी कक्ष र वालसुधार गृहको अवस्थालाई कसरी सुधार गना सपकएला ?
(७) बालन्याय सम्पादनमा बालबाधलकाको पपहिानको गोपनीयता कायम गरे को वतामान कायाबाट
सन्तुष्ठ हुन सपकने अवस्था छ छै न ? कसरी सुधार गनुप
ा लाा ?
(८) बालन्याय सम्पादन कायापवधधमा सं लग्न अधधकारीहरूमा के कस्तो योग्यता र दक्षता हुन ु पदाछ
?
(९) प्रिधलत बालन्याय सम्बन्धी कानून कायाान्वयनको अवस्था र यसमा सुधार गनुप
ा ने धबषयहरू
औ ंल्याई र्दनुहोस् ।
(१०) प्रस्तुत अनुसन्धानका धबषयमा महोदयको थप सुिाव भए कृपया उल्ले ख गररर्दनु होला।

137
 अनुसूिी ७

अन्तरवाताा धलने प्रयोजनका लाधग तोपकनुभएका महानुभावहरुको नामावली

क्र.स. नाम र पद
१. माननीय न्यायाधीि श्री महेि िमाा पौडे ल, उच्ि अदालत, पाटन
२. माननीय न्यायाधीि श्री पकरण पौडे ल, उच्ि अदालत, पाटन
३. सहरशजिार श्री धबमल पौडे ल, सवोच्ि अदालत
४. माननीय न्यायाधीि श्री राजु कुमार खधतवडा, काठमाण्डौ शजल्ला अदालत
५. श्री अनुपमा पन्त, सदस्य केशन्िय बालन्याय सधमधत
६. प्रहरी नायब उपररक्षक श्री र्दप्ती काकी, मपहला तथा बालबाधलका सेवा
धनदे िनालय, प्र.प्र.का.
७. अधधवक्ता श्री अजयिंकर िा

८. अधधवक्ता श्री लक्ष्मी नानी थापा

अनुसूिी- ८
बाल न्यायका सम्बन्धमा सवोच्ि अदालतबाट जारी भएका केही आदे िहरु
धस.नं. धनवेदक/वादी पवपक्षी/प्रत्यथी मुद्दा/ मुद्दा आदे ि वा आदे िको सं शक्षप्त पववरण आदे ि कैपर्यत
/प्रधतवादी नम्बर/धन.न र्ैसला धमधत कायाान्वयनको
अवस्था

१) वव्लु गोधडयाको श्री ५ को २०५७ २०५७।१ र्ौजदारी अधभयोग लाधग कायाान्वयन भएको
हकमा आशिष सरकार गृह सालको ररट २।२ मुद्दामा पुपक्ष
ा को लाधग थुनामा
अधधकारी मन्त्रालय समेत नं .३३९०, राख्नु पने अवस्थामा

आदे ि, वन्दी वालसुधार गृहमा राख्न

प्रत्यक्षीकरण लगाउने

२) तारक धधताल शजल्ला प्रिासन २०५४साल २०५८।२ बालकलाई साङ्गलाले बााँधी कायाान्वयन भएको
कायाालय को ररट नं . ।२८ सावाजधनक स्थानमा राख्ने
काठमाण्डौ ३१२३, काया गना नहुने
समेत उत्प्रेषण,

३) अधधवक्ता गृह मन्त्रालय २०५६साल २०५८।४ बालवाधलका प्रधत क्रुर कायाान्वयन भएको
बालकृष्ण समेत को ररट नं . ।२३ अमानवीय व्यवहार गने, बाल

138
 मैनाली ३५०५, सुधार गृहको ब्यवस्था नगरी
परमादे ि उमेर पुगेका कैदी साथ राख्ने,
समेत हतकडी लगाउने काया कानून
सं मत नहुने

४) श्यामकृष्ण शजल्ला प्रहरी २०५८ २०५८।४ कारागार िाखाको छु ट्टै धनवेदन दावी समेत
पहरीको हकमा कायाालय सालको ररट ।२९ कोठामा बालगृहको रुपमा खारे ज भएकोले
आशिष लधलतपुरसमेत नं .४०६१, धनवेदकलाई राशखएको प्रस्तुत मुद्दाको
अधधकारी बन्दी कायालाई गैरकानूनी थुना भन्न पवषयमा कायाान्वयन
प्रत्यक्षीकरण नधमल्ने गनुा पने अवस्था
नआएको

५) अधधवक्ता प्रधानमन्त्री तथा २०६१ २०६२/० वाल ईजलाि सम्वन्धमा आंशिक कायाान्वयन
सन्तोष कुमार मन्त्रीपररषदको सालको ररट ८/०९ भएको
महतो कायाालय नं. ६०
धसं हदरवार (धन.नं.
समेत २०६२, अं क
८)

६) अधधवक्ता नेपाल सरकार, २०६३ २०६४।९ पपधडतको गोपधनयता कायम कायाान्वयन भएको
सपना प्रधान प्रधानमन्त्री तथा सालको ररट ।१०, गने सम्बन्धमा
मल्ल मन्त्रीपररषदको नं. ३५६१,
कायाालय समेत

७) च्याङवा शजल्ला प्रिासन २०६५ २०६५।७ वन्दीप्रत्यक्षीीकरणको कायाान्वयन

स्याङतानको कायाालय, सालको ररट ।१८ आदे िद्वारा उक्त सुधार भएको
हकमा सौभाग्य काठमाण्डौ नं. ०००७, गृहवाट मुक्त गरी धनज
िाह समेत, आदे ि वालकलाई धनजको
वन्दीप्रत्यक्षीक अधभभावक शजम्मा लगाई र्दने
रण

८) सरोज राईको शजल्ला प्रिासन २०६६ २०६६।६ वालवाधलका समावेि भएका कायाान्वयन भएको
हकमा कायाालय सालको ध्ज् ।२६ मुद्दा वालअदालतले
अधधवक्ता काठमाण्डौ ००२५ धनणाय
ाु ने व्यवस्था गने
मात्र हेनप
कल्याण के.सी. समेत नं. ८२४२

२०६६, अं क
,
१०)

139
९) उदय िंकर सुखेत शजल्ला ने.का.प.२०७ बालबाधलकाको सवोत्तम पहत जररवाना धतना
मण्डल अदालत ५, अं क १, र कल्याणका लाधग धनजहरूले नसकेको अवस्थामा
धन.नं .९९३० जररवानाबापत थुना वा कैदमा समेत कैदमा नराशख
बस्न नपने गरी उपयुक्त अधभभावकको शजम्मा
वैकशल्पक व्यवस्था धमलाउन लाउने काया भएको

१०) नेपाल सरकार गुलाव धमयााँ ने.का.प . पीधडत हुन पुगेका बालकलाई पपधडत राहत
२०७६, अं क धनजको कानूनबमोशजमको कोषबाट क्षधतपूधता
९, धन.नं . क्षधतपूधता पाउने अधधकारबाट र्दलाइर्दने अवस्था
१०३६१( वशञ्चत गना मनाधसब नहुने नभएको

११) पररवधतात नाम रुकुम शजल्ला ररट नं . २०७७।३ • म्याद थप गदाा व्यवस्था
५४ रुकुम अदालत ०७६–-WH ।२१ अनुरुपको समयावधशी

पशश्चम) ३६ ( ०३८० पविार गरी्न ु पने

को हकमा • बालबाधलकालीाई ऐनले

अधधवक्ता कल्पना गरे अनुरुपको

सुपवधा रहेको धनगरानी
लक्ष्मी) नानी (
कक्षमा राख्ने व्यवस्था
थापा
धमलाउनु
• यथासक्य िााँडो बाल
अदालतको गठन एवम्
त्यसका लाधग आवश्यक
पूवााधारहरु र सुपवधाहरु
समेतको व्यवस्था
धमलाउनु

१२) पररवधतात नाम भक्तपुर शजल्ला )७७)WH)२७ अधभभावकको शजम्मामा रहे को कायाान्वयन भएको
भक्तपुर अदालत ४( अवधधलाई पधन थुनामा रहे
२७)A12 सरह मान्नु पने

१३) अधधवक्ता अजय कैलाली शजल्ला ०७६-WH - २०७७।० धनणायकतााले महामारीको तत्कालै अको
िंकर िा रुपेि अदालत, ०३२९ १।१४ पवषम पररशस्थतीमा सन्त्रास पवकल्पको
पवरुद्ध छाएको अवस्थामा सं क्रमणको सम्बन्धमा आदे ि
रोकथाम र जोशखम भई आएको अवस्था
न्यूधनकरणको धनधमत्त कानून नभएको
बमोशजम उपयुक्त पवक्लप
खोज्नु

140
१४) अधधवक्ता उदयपुर शजल्ला ,०७६ - २०७७।० बालकहरुमा आएको
कमल अदालत -WH०४१० , ४।०५ सुधारबारे सजाय स्थगन वा
कोइराला स्वरुप पररवतान गने पवषयमा
बालसुधार गृहको समेत राय
धलई पुनःकानून बमोशजम
आदे ि गनुा

१५) काठमाडौं प्रधानमन्री तथा ०७६-W0 - २०७७।० अपहले महामारी रोकथामको आंशिक कायाान्वयन
शजल्ला , मशन्त्रपररषद्को ०९३९ , ४।१९ लाधग नेपाल सरकारबाट भएको
पकधतापरु कायाालय , आदे ि तथा धनणायहरु
नगरपाधलका धसं हदरबारसमेत, बैरहेको सन्दभामा तत्काल
वडा नं .६ छोड्ने वा सजाय कम वा
बस्ने हाल छु ट गने वा अन्य कुनै
केन्िीय उपयुक्त पविेष धनणाय धलनको
कारागार लाधग धनदे िनात्मक आदे ि
काठमाडौंमा समेत जारी गररएको छ।
थुनामा रहेको
गोपाल
धसवाकोटी
)शिन्तन (समेत

१६) १७. पररवधतात रोल्पा शजल्ला ०७७-WH- २०७८/० बालसुधार गृहमा राशख मुद्दा
नाम ५३ अदालत, ०४२३, ४/०८ पुपक्ष
ा गने आदे ि हुनका
होलेरी(ि) धलवाङ, लाधग त्यस्तो बालबाधलकालाई
को हकमा कम्तीमा ३ वषाको कैद गनै
अधधवक्ता पने प्रकृधतको हुन ु पदाछ
अजय
िंकर िा

141
142