Od początku XVII wieku na ziemiach ukraińskich powstały bardzo rozległe majątki ziemskie magnaterii.

Ze względu na
zbyt małą liczbę zaludnienie siłą roboczą tam byli chłopi, którym obiecywano czasowe zwolnienie z pańszczyzny. Jednak z
upływem lat mieli oni coraz większe obciążenia, i uciekali na Sicz Zaporoską- tam zasilali wojskową wspólnotę kozacką.
Niektórzy też uciekali, aby ukryć się przed prawem. Kozacy zaporoscy byli potężną siłą militarną na tym terenie. Było ich
około 6 tysięcy kozaków rejestrowych- czyli żołnierz któremu Rzeczpospolita wypłacała żołd i zapewniała prawo do służby
pod wybranymi dowódcami co dawało poczucie niezależności. Wobec niewielkiej liczby stałego wojska Kozacy stanowili
bardzo ważny element obrony granic Rzeczypospolitej przed najazdami Tatarów. Piechota Zaporoska pomagała również
wojskom koronnym i litewskim w czasie wojen z Moskwą i Turcją. Narastał niestety konflikt na Kresach, ponieważ Kozacy
żądali zwiększenia rejestru i zrównania ze szlachtą w ich prawach, Ci jednak żądali zmniejszenia kozaków rejestrowych,
ograniczenia ich swobody oraz zmuszania niezapisanych do pracy pańszczyźnianej. Bardzo istotny wpływ miały też
podziały społeczne, religijne, oraz narodowościowe. Wynikający stan napięcia doprowadził do wybuchu krwawo
stłumionych powstań kozackich w 1 połowie XVII wieku.

Na wiosnę 1648 roku pod wodzą Bogdana Chmielnickiego rozpoczęli powstanie wsparte przez chłopów oraz posiłki
tatarskie. Rzeczpospolita natomiast po śmierci Władysława VI była sparaliżowana i nie mogła się zdobyć na reakcję.
Wysłane wojska koronne w celu stłumienia powstania zostały rozbite przez siły Kozackie nad Żółtymi Wodami, Piławcami
i Korsuniem. Walki trwały jeszcze w kolejnym roku dowodzone przez Króla Kazimierza. Jednak w wyniku negocjacji udało
się dojść do porozumienia, wycofania się Tatarów i porozumienia z Chmielnickim. Na mocy ugody Zborowskiej z 1649
wojska zaporoskie powiększyły się i ustalono że będzie szlachta prawosławna i w senacie prawosławny biskup w
województwach: kijowskim, bracławskim, czernihowskim. Jednak w 1651 roku wznowiono działania w bitwie pod
Beresteczkiem wojska koronne rozbiły siły Chmielnickiego. Na mocy kolejnej ugody została zmniejszona liczba kozaków,
jednak w 1652 roku znowu doszło do bitwy pod Batohem gdzie Kozacy pokonali armię koronną. W 1654 roku została
zawarta ugoda z Moskwą w Perejasławiu. Ta ugoda skutkowała wspólnymi działaniami Kozaków i Moskali. W 1658 roku
Rzeczpospolita zawarła ugodę w Hadziszu- miała część ziem ukraińskich przekształcić się w Wielkie Księstwo Ruskie.
Natomiast w 1686 roku zawarto traktat pokojowy- pokojem Grzymułtowskiego w którym ustalono podział Ukrainy.

W 1655 roku wojska szwedzkie pod wodzą Karola X Gustawa wkroczyły do Korony i na Litwę- był to potop. A pretekstem
były zgłaszane pretensje przez Jana Kazimierza Wazę. Wsparcia udzielał elektor Brandenburgii. Szwedzi zaatakowali z
dwóch stron z Inflant na Litwę i z Pomorza Szczecińskiego na Wielkopolskę. Ze względu na toczoną wojnę północna
granica była niemal pozbawiona wojska, więc nie udawało się powstrzymać sił zbrojnych Szwedów. Oddziały zebrane w
Wielkopolsce pospolitego ruszenia w lipcu pod Ujściem bez walk poddano się Szwedom. Akt kapitulacji wówczas
podpisany oddawał tę część kraju pod panowanie Karola Gustawa. W przeciągu kilku miesięcy Szwedzi zajęli większość
kraju, a Karola Gustawa uznano w większości za władcę. Natomiast Jan Kazimierz schronił się na Śląsku. Na Litwie
natomiast Janusz Radziwił ogłosił zerwanie unii z Rzeczpospolitą i podporządkował się królowi Szwecji w zamian za pomoc
w wojnie z Moskwą. Po kilku miesiącach Szwedzi przestali respektować jakiekolwiek prawa.

Dopuszczali się gwałtów, rabowali miasta, wsie, wywozili skradzione dzieła sztuki, nakładali wysokie podatki. To wszystko
doprowadziło do oporu w Rzeczypospolitej. Organizowano oddziały partyzanckie, aby nękać oddziały szwedzkie.
Skutecznie też obronił się klasztor Paulinów na Jasnej Górze co wpłynęło na ducha walki. Sukcesy wojny podjazdowej
skłoniły Jana Kazimierza do powrotu i włączenia się do walki. Było też wsparcie ze strony cesarza i władcy Danii, oraz
chana tatarskiego. Do wojny też przystąpiła Moskwa. Przez następne kilka lat działania wojenne toczyły się ze zmiennym
szczęściem. Decydujący był rok 1657. Jednak w tym samym roku wojnę Szwecji wypowiedziała Dania co zmusiło władcę
Karola Gustawa do wycofania. W 1660 zawarto pokój w Oliwie, na mocy którego oba państwa wróciły do granic sprzed
wojny. Jednym ze skutków było uniezależnienie się Prus Książęcych od Rzeczypospolitej. Jan Kazimierz w 1657 roku zrzekł
się zwierzchnictwa nad lennem pruskim. Na mocy traktatów welawsko- bydgoskich elektor zobowiązał się do przymierza
z Rzecząpospolitą oraz przystąpienia do wojny ze Szwedami.

Korzystając z zaangażowania Polski i Litwy w wojnę z Moskwą, wojska króla szwedzkiego Karola X Gustawa wkroczyły w
1655 r na terytorium Rzeczypospolitej. Armia szwedzka zaatakowała z dwóch kierunków : z Pomorza Szczecińskiego
Wielkopolskę i z Infant Litwę. Bez większego oporu zajęła te obszary. Szlachta wielkopolska bez walki skapitulowała pod
ujsciem. Do jesieni 1655r. wojska szwedzkie zajęły największe polskie miasta. Po ucieczce Jana Kazimierza na Śląsk
znaczna część szlachty uznała władze Karola X Gustawa. Litwa, której duży obszar okupowały wojska moskiewskie, szybko
się poddała. Jeden z magnatów litewskich - Janusz Radziwiłł uznał władze króla szwedzkiego w zamian za sojusz wojskowy
i zerwał unie z Koroną Krolestwa Polskiego.

Gwałty i rabunki wojsk najeźdźcy oraz wieści o skutecznej obronie klasztoru na Jasnej Górze spowodowały wzrost oporu
przeciw Szwedom. Zwycięstwa wojsk Polsko-litewskich doprowadziły do klęski oddziałów siedmiogrodzkich, sojuszników
Szwecji i wsparcia Szwedów z kraju. W 1660r zawarto pokój w Oliwie, na mocy którego oba państwa powróciły do granic
sprzed wojny. Rzeczpospolita uznała utratę większości Infant, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego.
Najazd Karola Gustawa na Koronę i Litwę w latach 1655-1660 nazywany jest potopem szwedzkim