8.

Epoka irracjonalna

MLODA POLSKA

1. WPROWADZENIE
W omawianym okresie występuje wiele rozmaitych, często sprzecznych ze sobą
światopoglądów i poetyk, stąd na określenie epoki (wiary i uczuć) używa się kilku
różnych terminów:
⌂ Młoda Polska – termin wywodzi się od tytułu cyklu artykułów Artura
Górskiego z 1898r., w których autor przyrównał nowe zjawiska w literaturze
polskiej do podobnych zjawisk w Europie (Młodej Francji, Młodych Niemiec i
Młodych Włoch).

⌂ Modernizm – nazwa (fr. „Moderne” – „nowoczesny”) przyjęta na zachodzie,

młodzi twórcy podkreślali nowatorstwo swych idei i sposobu tworzenia.

⌂ Fin de siècle – koniec wieku, epoka ta uchodziła za schyłkową, skazaną na

śmierć, cywilizację widziano jako chylącą się ku upadkowi.

⌂ Neoromantyzm (nowy romantyzm) – wykorzystywano pewne motywy

romantyczne, podobnie postrzegano rolę artysty i sztuki.

⌂ Dekadentyzm – nazwa odnosząca się do pesymistycznej

postawy jednostki wobec świata.

⌂ Symbolizm – często sięgano po symbol jako środek wyrażenia tego, co

dosłownie jest niewyrażalne.

2. Ramy czasowe
 Lata 90 XIX w.n.e. – 1918 r. – okres epoki młodej Polski (Europa)
 Rok 91 XIX w.n.e. – 1918r. – okres epoki młodej Polski (Polska)

3. Wydarzenia
Świat:

✓ 1914r. – 1918 r. – pierwsza wojna światowa (koniec epoki)

✓ 1917r. – wybuch rewolucji październikowej w Rosji
 Polska:

✓ 1894 r. – wydanie drugiego tomu „Poezji” Kazimierza Przerwy-Tetmajera

✓ 1901r. – strajk szkolny we Wrześni
✓ 1905r. – nagroda Nobla dla Henryka Sienkiewicza
✓ 1905r. – 1907r. – ruchy rewolucyjne w Królestwie Polskim
✓ 11 listopad 1918r. – odzyskanie przez Polskę niepodległości (koniec epoki)

4. NajwaŻniejsi twórcy i ich dzieła

 Przedstawiciel Anglii:
 Rudyard Kipling („Księga dżungli”)

 Przedstawiciel Francji:
 Paul Verlaine („Sztuka poetycka”)

 Przedstawiciele Polski:
 Bolesław Leśmian („Sad rozstajny”)
 Stanisław Wyspiański („Wesele”)
 Stefan Żeromski („Ludzie bezdomni”, „Siłaczka”)
 Kazimierz Przerwa-Tetmajer („Evviva l’arte!”)
 Jan Kasprowicz („Święty Boże, Święty, Mocny...”(hymny))
 Leopold Staff („Kowal”, „Deszcz jesienny”)
 Władysław Stanisław Reymont („Chłopi”)

5. WaŻne cytaty epoki

✓ „Choć życie nasze splunięcia niewarte,
Evviva l’arte!” –Kazimierz Przerwa-Tetmajer (dewiza epoki)

✓ „A to Polska właśnie” – Stanisław Wyspiański

✓ „Miałeś chamie złoty róg” – Stanisław Wyspiański

✓ „Sami swoi, polska szopa” – Stanisław Wyspiański

✓ „A tu pospolitość skrzeczy” – Stanisław Wyspiański

✓ „Niech na całym świecie wojna,

byle polska wieś zaciszna,
byle polska wieś spokojna” – Stanisław Wyspiański

✓ „Ale świętości nie szargać,

bo trza żeby święte były” – Stanisław Wyspiański
 ✓ „Przestałem się wadzić z Bogiem” – Jan Kasprowicz

✓ „Ludzie, kochani ludzie,

Gdybym tak mógł, jak nie mogę” – Jan Kasprowicz

✓ „Mów do mnie jeszcze” – Kazimierz Przerwa-Tetmajer

✓ „Fałsz, płaskość, marność, nikczemność, głupota” – Kazimierz Przerwa-

Tetmajer

✓ „Trzeba rozrywać rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości” – Stefan
Żeromski

6. Kluczowe pojĘcia
IRRACJONALIZM – pogląd filozoficzny, zgodnie z którym rzeczywistości nie można
analizować w sposób racjonalny. Lecz wykorzystując
pozarozumowe środki poznania: intuicję, wiarę, przeczucie.
IDEALIZM – postawa bohatera, która przyporządkowuje swoje życie wysokim ideom, np.
walce o wolność, miłość do kobiety, walczy o idee sprawiedliwości.
INTUICJONIZM – teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona. Głównym
narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie
rozum. Intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala
poznawać ją od wewnątrz, a nie od zewnątrz.
NIHILIZM – pogląd negujący istnienie lub sens istnienia czegokolwiek, odrzucający
wszelkie powszechnie przyjmowane wartości, normy czy autorytety (łac.
„nihil” – „nic”).
MARKSIZM – teoria stworzona przez Karola Marksa (1818–1883), wyjaśniająca
mechanizm rozwoju społeczno-politycznego i uzasadniająca
konieczność rewolucji proletariackiej mającej doprowadzić do
powstania społeczeństwa bezklasowego.
NIRVANA – błogostan, oderwanie się od spraw tego świata, brak jakichkolwiek
pragnień.
EROTYZM – zapamiętanie się w intensywnych doznaniach erotycznych, „rozpaczliwy
hedonizm”.
NATURA – piękno natury zdolne pokonać pesymizm i rozpacz, a nawet pomóc
odnaleźć wiarę w Boga.
SZTUKA – tworzenie sztuki jako najwyższej wartości.

KULT SIŁY – pochwała aktywności i mocy, zarówno fizycznej, jak i psychicznej.

BOHEMA – nazwa środowiska artystycznego, którego członkowie spędzają czas na
wspólnych zabawach i tworzeniu, demonstrując pogardę dla
konwenansów, norm społecznych i materializmu.
DYSONANS –

„SZTUKA DLA SZTUKI” – sztuka nie ma niczemu służyć, jest wartością

najważniejszą, celem samym w sobie.
EVVIVA L’ARTE – sztuka to jedyna prawdziwa, żywa i nieśmiertelna wartość, godna
najwyższego poświęcenia.
SYMBOL – Motyw lub zespół motywów pojawiający się w różnych tekstach kultury
(gr. „symbolon” – „znak rozpoznawczy”), mający obok sensu
bezpośredniego dodatkowe, ukryte znaczenie. W przeciwieństwie do
alegorii nie jest ono ustalone na zasadzie konwencji. Symbol jest
wieloznaczny, a jego różne sensy mogą być podstawą do równoprawnych,
choć niekiedy całkowicie różnych interpretacji.
SYNESTEZJA – Wyrażanie doznań odbieranych jednym zmysłem w kategoriach
doznań innego zmysłu, np. wrażeń słuchowych przez określenia
wzrokowe (np. matowy głos).
REALIZM – kierunek w sztuce przedstawiający życie codzienne człowieka w jego
środowisku. Podstawę realizmu stanowiła estetyka mimetyczna, natomiast
przedmiotem naśladowania był głównie świat współczesny. Dzieło sztuki
miało dawać iluzję życiowego prawdopodobieństwa. Kontynuacja kierunku
z pozytywizmu.
NATURALIZM – kierunek literacki odrzucający wszelki byt nadprzyrodzony, uznając,
że tylko prawa przyrody są najistotniejsze dla ukazania
rzeczywistości. Naturalizm cechowały m.in. dążenie do
fotograficznej rejestracji życia oraz pokazanie człowieka jako
cząstki przyrody.
DEKADENTYZM – Ruch światopoglądowy i artystyczny ostatniej dekady XIX w.
kwestionujący prymat pozytywistycznego myślenia oraz
materialistycznego poglądu, charakteryzujący się pesymizmem,
zwątpieniem w celowość życia, negujący naukę i postęp.
Dekadenci byli przekonani o rozkładzie, upadku oraz chorobie
kultury i cywilizacji, cechowało ich poczucie daremności
wszelkich ludzkich poczynań i zanik woli życia. Chorobą wieku
było cierpienie na „infekcję smutku”. Ból istnienia starali się
ukoić obcowaniem ze sztuką, alkoholem, narkotykami,
skandalizującym życiem.
SYMBOLIZM – Kierunek w sztuce rezygnujący z opisu, dążący do znalezienia
równoważnika zjawisk niewyrażalnych wprost. Kluczem do
poznania tajemniczych sfer bytu ludzkiego miał być symbol.
 Symboliści twierdzili, że sztuka realistyczna musi ustąpić sztuce
symbolicznej, gdyż ta oddaje idee, a nie tylko zewnętrzną stronę
rzeczywistości. Byli przekonani, że świat materialny, poznawalny
ludzkimi zmysłami, jest jedynie złudną zasłoną. Sztuka, starając się
wyrazić to, co niewyrażalne, musi uciekać się do sugerowania treści.
Symbole miały charakter uniwersalistyczny lub narodowy.
IMPRESJONIZM (impresja – krótkie, przelotne wrażenie) – kierunek w sztuce
(głównie w malarstwie) oparty na założeniu, że nie istnieje
obiektywny, jednoznaczny obraz rzeczywistości, zmienia się on
bowiem w zależności od kierunku i kąta padania światła oraz od
jego natężenia, stanu atmosfery, a także nastawienia patrzącego
podmiotu. Artysta może więc odtworzyć tylko niepowtarzalne,
ulotne subiektywne wrażenie. Impresjoniści poddawali się
chwilowym nastrojom, lekceważyli kompozycję, stosowali barwy
mało wyraziste, stonowane (półtony), kontury przedmiotów na ich
obrazach były nieostre (rozświetlenie); niektórzy wykorzystywali
technikę barwnych punktów (pointylizm, dywizjonizm). W
literaturze prezentowali opis reakcji i przeżyć psychicznych,
uczuciowy stosunek do rzeczywistości. Zamiast obserwacji i opisu
świata, które miały prowadzić do zrozumienia, impresjoniści
eksponowali przeżycia bohatera. Stosowano synestezję.
EKSPRESJONIZM (łac. „Expressio” – „wyraz”, „wyrażenie”) – kierunek w sztuce,
którego teoretycy twierdzili, że sztuka nie powinna naśladować
rzeczywistości, lecz pokazywać wewnętrzne treści psychiki
ludzkiej. Ekspresjoniści ukazywali świat przez pryzmat emocji,
często negatywnych. Prowadziło to do przerysowań i deformacji.
FRANCISZKANIZM – nurt w literaturze wyrażający się postawą pogodzenia się ze
światem, pokory wobec rzeczywistości przynoszącej
zarówno cierpienie, jak i radość. Program wiary radosnej,
prostej, pełnej miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa, afirmacji
przyrody jako dzieła Bożego.
SECESJA (oddzielenie, odłączenie, odseparowanie) – kierunek w sztuce występujący
przeciw tendencjom akademickim i historycznym. Styl posługujący się
linią falistą, płaską plamą, wątkami roślinnymi i kwiatowymi, pastelowymi
barwami, ceniący asymetrię, niezwykłe proporcje, smukłe figury
usytuowane w pustych przestrzeniach, odwołujący się do wzorów
japońskich. Moda przełomu wieków w grafice, architekturze, sztuce
użytkowej i zdobnictwie. Szczególnie oryginalny wyraz znalazła w plakacie
i sztuce użytkowej.
7. Gatunki literackie wystĘpujace w epoce
Hymn - to uroczysta pieśń pochwalna lub świąteczna, pierwotnie sławiąca bóstwo,
później także bohaterów i ich czyny oraz wielkie idee. Stanowi odbicie i
uzewnętrznienie poczucia wspólnoty i odrębności narodowej, wyrażająca
uczucia zbiorowe wobec symboli, tradycji i instytucji danego narodu.

Dramat historyczny - gatunek twórczości literackiej i filmowej obejmujący utwory,

które czerpią materiał tematyczny z zasobu wiedzy o
dziejach danego narodu lub dziejach powszechnych.

Dramat symboliczny - jest to odmiana dramatu, którego główną cechą jest odejście
od dosłowności i posługiwanie się symbolem. Właściwe
treści i sensy nie zostają więc przedstawione wprost,
odbiorca musi się ich doszukać pod warstwą wydarzeń
ukazywanych bezpośrednio w toku akcji.

Powiesc - podstawowy gatunek epiki, cechuje się swobodną kompozycją, jest to

dłuższym utworem fabularnym, wielowątkowym, ze skomplikowanym
układem wątków i postaci oraz zdarzeniowym charakterem świata
przedstawionego.

Opowiadanie – to forma wypowiedzi przedstawiająca wydarzenia, które rozwijają się

w czasie i tworzą ciąg przyczyn oraz skutków. Zdarzenia te mogą być
rzeczywiste lub fikcyjne (wymyślone).

8. ŚwiatopoglĄd epoki
 ŚWIAT

Jedną z charakterystycznych cech poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie

zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące
napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do
przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę
człowieka. Cechuje ją dekadentyzm, objawiający się poczuciem grożącej zewsząd
katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i
niechęcią do wszelkiego działania. Z przekonania o zbliżającym się końcu świata
zrodzili się dekadenci Gdy podważono wartość różnych idei, okazało się, że jedyną
ucieczką od tego świata, przynoszącą ukojenie, jest sztuka. Uważano, iż sztuka
istnieje sama dla siebie („sztuka dla sztuki”), nie może być zaangażowana ani niczym
ograniczona, nie musi być nawet rozumiana, gdyż dostępna jest tylko wybrańcom-
 artysta to wyjątkowa osoba, dlatego zazwyczaj pogardzał nierozumiejącym go tłumem.
Na określenie przedstawiciela owego tłumu używano słowa „filister” – osoba o
ograniczonych horyzontach, pozbawiona ambicji i wyobraźni, żyjąca tylko
przyziemnymi sprawami. Artyści wolny czas spędzali głównie w kawiarniach, przy
trunkach rozprawiali o przemijającym świecie, demonstrowali pogardę dla wszystkich
norm i zakazów. Takie środowisko artystyczne zwano Cyganeria (bohemą).
Zainteresowanie wsią nazwane było chłopomanią (ludomanią).

9. Symbole ukojenia bólu istnienia

 Nirwana
 Erotyzm
 Natura
 Sztuka
 Kult siły

10. NajwaŻniejsi filozofowie młodej polski

◊ Artur Schopenhauer
Niemiecki filozof, autor dzieła „Świat jako wola i wyobrażenie”. Sądził, że człowiekowi
stale towarzyszy cierpienie. Pragnie on zdobyć szczęście, które jest niemożliwe do
osiągnięcia; odkryć poczucie sensu życia, które jest tego sensu pozbawione; zrealizować
cele, które są nieosiągalne; mieć nadzieję na nieśmiertelność przy ponurej świadomości
śmierci. Człowiek ma zatem wieczne poczucie niedosytu, ponadto lęka się śmierci.
Cierpienie ludzkiego życia można złagodzić, wyzbywając się wszelkich pragnień i
wchodząc w stan nirwany (błogostan, oderwanie się od spraw tego świata, brak
jakichkolwiek pragnień).

◊ Friedrich Nietzsche
Niemiecki filozof, autor dzieła „Poza dobrem i złem”. Głosił kult życia, mocy człowieka
i siły fizycznej. Twierdził, że wolność absolutna jest tylko dla jednostek wyjątkowych.
Nadludzie mieli działać poza dobrem i złem, tj. poza normami moralnymi
ustanowionymi dla przeciętnych ludzi. Kwestionował altruizm, równość, wolność,
sprawiedliwość, litość. Rasa panów miała być niedemokratyczna. Za jedną z form
doskonałego i aktywnego życia uważał twórczość artystyczną, wyrażającą siłę i
wolnego ducha jednostki. Był zdania, że trzeba przewartościować wszystkie wartości.
Wyróżniał dwie postawy wobec świata:
 postawę dionizyjską – pełną wewnętrznych konfliktów, niepokojów,
poszukiwań, propagująca bujność życia pozbawionego ograniczeń i norm
 postawę apollińską – pełną umiaru, ładu i harmonii.
 ◊ Henri Bergson

Francuski filozof, autor dzieła „Ewolucja twórcza”. Głosił intuicjonizm (poznanie

intuicyjne - pozarozumowe, uczuciowe), w myśl którego świat można poznać jedynie
za pomocą intuicji. Twierdził, że najwyższą formą rzeczywistości jest dla człowieka on
sam. Sądził też, że w człowieku tkwią siły wewnętrzne, które zmuszają go do ciągłego
rozwoju.

11. Kierunki filozoficzne epoki

① Irracjonalizm

 Idealizm

 Intuicjonizm

 Nihilizm

12. Manifesty, dziela programowe

Manifest :

 Stanisława Przybyszewskiego – manifest określający rolę sztuki i artysty pod

koniec XIX w.

DZIEŁO PROGRAMOWE:

 „Koniec wieku XIX” Kazimierza Przerwy-Tetmajera –wiersz programowy

dekadentyzmu.

13. Najwybitniejsi uczeni epoki

✓ Arthur Schopenhauer
✓ Friedrich Nietzsche
✓ Henri Bergson
✓ Karol Marks
✓ Karol Baudelaire

14. Nauka i technika

 prace nad ogólną teorią względności
 odkrycie radu
 wynalazki: kinematograf, radiotelegraf, samolot
15. Typy bohaterów wystĘpujĄcych w epoce
 Ironista – człowiek patrzący na życie z trzeźwym dystansem, kpiący ze zbyt
wzniosłych ideałów, nienawidzący dwulicowości, hipokryzji.
 Społecznik – gotowy poświęcić się dla innych, walczy z wyzyskiem i
niesprawiedliwością.
 Kobieta fatalna – kobieta demon, przynosi nieszczęście, tajemnicza.
 Boży prostaczek – człowiek pokornie poddający się woli Bożej, godzący się
z tym, co przyniesie los, obojętny wobec pokus tego świata (sławy, bogactwa,
władzy), bliski ludziom i przyrodzie.
 Chłop – świadomy swego znaczenia, pewny siebie, przywiązany do ziemi,
która jest wyznacznikiem jego pozycji.

16. Sztuka I LITERATURA EPOKI

LITERATURA

 EKSPRESJONIZM Charakterystyczne cechy:

 NATURALIZM
 dążenie do fotograficznej rejestracji życia człowieka
 DEKADENTYZM  pokazanie człowieka jako cząstki przyrody
 IMPRESJONIZM  opis reakcji i przeżyć psychicznych
 FRANCISZKANIZM  uczuciowy stosunek do rzeczywistości
 synestezja
 sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości
 negatywne emocje
 postawa pogodzenia się ze światem, pokory

Architektura Rzeźba Malarstwo

 SECESJA  REALIZM  IMPRESJONIZM

Charakterystyczna cecha:
Charakterystyczne cechy:
 linia falista,
 wątki roślinne
 pastelowe barwy
 asymetria
 smukłe figury
 SECESJA  SYMBOLIZM
 EKSPRESJONIZM
 SECESJA
 estetyka mimetyczna
 życie codzienne człowieka Charakterystyczne cechy:
 linia falista,
 wątki roślinne  charakter uniwersalistyczny
 pastelowe barwy lub narodowy
 asymetria  barwy mało wyraziste
 smukłe figury  nieostre kontury
 sztuka nie powinna
naśladować rzeczywistości
 negatywne emocje
17. PrzykŁdy ze sztuki
✓ „Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie” – Wacława Szymanowskiego (rzeżba)
✓ „Śniadanie na trawie” (fr. „Le déjeuner sur l'herbe”) – Édouarda Maneta (malarstwo)
✓ „Witraże” – Stanisław Wyspiański

18. Motywy popularne w epoce

✓ Artysta
✓ Sztuka
✓ Cierpienie
✓ Katastrofizm
✓ Szatan
✓ Śmierć
✓ Natura
✓ Historia
✓ Wieś
✓ Miasto
✓ Chłopomania