..

: Definicija čelika
..: Dijagram stanja, Černov 1868.
..: Hemijski čisto ţeljezo, kriva hlaĎenja
..: Tehničko ţeljezo
..: Ugljenik i cementit
..: Legura Fe – Fe3C
..: Strukture kod čelika
..: Ferit
..: Astenit
..: Perlit
..: Brzo hlaĎenje, Martenzit
..: Uticaj ugljenika na svojstva čelika
..: Uticaj legirajućih elemenata
..: Termička obrada
..: Termohemijska obrada

PART 4

METALURGIJA
ČELIKA

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska

Srednjaškola, Noviškola,
mašinska Sad, Srbija
Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 1 www.masinskans.edu.rs
www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Čelik

 Legura
 sadrţi do 2.14% ugljenika
 ugljenik hemijski vezan u cementit Fe3C

Struktura čelika

 Dijagram stanja
sistema ţeljezo – ugljenik
 D.K. Černov, 1868.

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 2 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

T [oC] 3200
Hemijski čisto željezo Fe 1600
R R → δ – Fe
BCC
 U prirodi – rude ţeljeza 1536 Ar

 Fe u gotovo čistom obliku 1400 δ – Fe δ – Fe → γ – Fe

je poznat kao ingot ţeljeza 1392 Ar4

 Ingot ţeljeza sastoji se od
0.012 %C 1200

0.017 %Mn
FCC
0.005 %P 1000
γ – Fe γ – Fe → α – Fe
0.025 %S
911 Ar3
u tragovima Si
α – Fe nemag
 Dobra tehnološka svojstva 800
 Loša mehanička svojstva 768 Ar2
 Nema praktičnu primenu
600
BCC
 Fe je polimorfno
 Više alotropskih modifikacija α – Fe mag
400
t

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 3 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Tehničko željezo

 Čisto Fe nije za tehničku upotrebu

 Susrećemo Fe legirano sa
..: metalima
Mn, Ni, Cr, Cu, W, Mo, Ti i dr.
..: nemetalima
C, Si, S, P
..: nepoţeljni elementi
O, H, N
 Legirajući elementi drastično menjaju
osobine ţeljeza

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 4 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Ugljenik C
 C se rastvara u Fe
u tečnom stanju – neograničeno
u čvrstom stanju – ograničeno (do 2.14%)
Fe i C stvaraju čvrste rastvore tipa popune (α, γ, δ kristali)
 FeC – ugljenik izdvojen u grafit, stabilan sistem, veoma sporim hlaĎenjem
 Fe3C – nema slobodnog ugljenika, nestabilan sistem, umerenim hlaĎenjem
 Grafit je jedna od alotropskih modifikacija ugljenika
 Kristalna rešetka – heksagonalni sistem

Cementit Fe3C

 Najvaţniji od karbida ţeljeza

 Sadrţi 6.67 %C i 93.33 %Fe
 Kristalna rešetka – rombičan sistem
 Vrlo tvrd (800HB) i vrlo krt, niske zatezne čvrstoće
 Moţe da rastvara druge elemente Mn, Cr, W ...

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 5 www.masinskans.edu.rs
 Legura Fe – Fe3C

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 6 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Ferit

 Intersticijski čvrst rastvor ugljenika u rešetki α – Fe

 Prostorno centrirana kubna rešetka BCC
 Vrlo mala rastvorljivost ugljenika
 Od lat. „ferrum“ – ţeljezo
 Rastvara do 0.02 %C na 727 0C
 ↓T → ↓%C, 0.006 %C na 20 0C
 Tvrdoća 70 – 90 HB
 Niske ţilavosti, mek i plastičan
 Magnetičan je do 768 0C
 Moţe da rastvara i druge elemente,
Si, Ni, Mn, Cr
čvrst rastvor tipa zamene

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 7 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Austenit

 Intersticijski čvrst rastvor ugljenika u rešetki γ – Fe

 Površinski centrirana kubna rešetka FCC
 Rastvara do 2.14 %C na 1148 0C
 Nestabilan na sobnoj temperaturi
 Uz legirajuće elemente se stabilizuje, Mn, Ni ...
 Moţe da rastvara i druge elemente,
čvrst rastvor tipa supstitucije
 Tvrdoća 170 – 200 HB
 Visoke ţilavosti
 Nemagnetičan je

WC Roberts-Austen
1843 – 1902

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 8 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Perlit

 Mehanička smeša (dvo – fazna, slojevita) ferita i cementita

 88 %Fe, 12 %Fe3C
 Eutektoid, eutektoidnom reakcijom (S1 → S2 + S3)
iz austenita sa 0.8 %C
 Cementit u vidu lamela ili kuglica (lamelarni, zrnasti)
Zrnasti ..: veća ţilavost, manja tvrdoća
 Tvrdoća 160 – 300 HB

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 9 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

T [oC]
E
Austenit γ 1148

1000 Austenit γ
+
G Ferit α
912

Austenit γ
800 +
Fe3CII
Ferit α
727
P S
600

Perlit
400 + Perlit
Ferit α +
Fe3CII

200 PERLIT
eutektoidna struktura
Ferit α
+
Fe3CIII
0.02 0.8 2.14
Q
0.008 0.5 1.0 1.5 2.0 %C

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 10 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Šta se dešava kod brzog hlaĎenja?

 Stvaranje ferita i cementita

zahteva vreme za difuziju C iz rešetke
 Fazni dijagram postaje nevaţeći
 Formirju se metastabilne faze
 Kristalna rešetka iz FCC (austenit) u
BCC (ferit), ali nema vremena ...
 Višak ugljenika → promena BCC →
prostorna tetragonalna BCT
 Ima identičan hem. sastav sa
austenitom
 Feritna struktura prezasićena C
 Manja gustina, veća zapremina
 Visoka tvrdoća i čvrstoća, veoma krt
 Velika otpornost na smicanje Katana izloţena u Okayama Castle

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 11 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Šta se dešava kod brzog hlaĎenja?

 TTT dijagram
time – temperature – transformation
 Transformacija strukture
izotermno hlaĎenje
 Samo za odreĎen hem. sastav
 Termička obrada (kaljenje)

Zavisnost početne i krajnje temp.

nastajanja martenzita od %C Dijagram izotermalne transformacije

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 12 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Uticaj sadrţaja ugljenika

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 13 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika
http://www.calphad.com/phase_diagrams.html

Segregacija (štetna, pri livenju č.)

Osetljivost prema pregrejavanju
Uticaj sadrţaja legirajućih elemenata

Postojanost kod popuštanja

Otpornost prema oksidaciji
Kritična brzina hlaĎenja

Otpornost prma koroziji

Mehanička obradivost
Električna otpornost

Nastajanje karbida
Magnetne osobine
Čvrstoća u toplom

Gama područje

Trajna čvrstoća
Porast zrna

Tačka Ac1
Tačka Ac3
Izduţenje
Čvrstoća

Kaljivost

Tvrdoća
Kovnost
Ţilavost

RĎanje
C ++ = = ++ ++ + + - + ++ + ++ - -
Mn ++ - + ++ + - + = - + - + + + + ++
Si ++ - ++ ++ + - - ++++ + - ++ - + + - + + ++
Al - = + + + - ++ ++ Fe – Cr fazni dijagram
Ni + - ++ - - = ++ = - + - + + - + + ++
Cr ++ - + + ++ + - + ++ + = ++++ + - + - + + ++
Mo + - + ++ + - - + + + - + ++ - + + ++ ++
V + + = + + - + + - ++ ++ - + = + ++ ++
W + - - + + + - + + - + + + - ++ ++
Co + - - + + + + - + + + + = + ++ ++
Cu + = = - + - + + ++
S + ++ ++
P + - - + + + + + - - + ++ + + ++
Ti + + - + - ++ + + ++
Ta + + + - ++ + + ++
Nb + + + - ++ + + ++ Fe – Mn fazni dijagram

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 14 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava

 Ţarenje Konvencionalni tip

Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći

 Normalizacija
 Gašenje
 Kaljenje Poboljšan tip
Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje
 Poboljšanje

Napredni tip
Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 16 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava
Žarenje Meko Žarenje
 Ţarenje Transformacija
Konvencionalni tip
Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći
do austenita, a
• Zagrevanje do određenje temp. zatim hlađenje takvom brzinom
 Normalizacija • Zadržavanje na toj temp. da se tvrdoća proizvoda približi
• Kontrolisano hlađenje minimumu
 Gašenje
Cilj: smanjenje tvrdoće uz poboljšanje
 Kaljenje mehaničkih, fizičkih ili tehnoloških osobina MeĎu Žarenje
Poboljšan tip
Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje Žarenje jednom ili više puta
tokom proizvodnje i pre finalne
 Poboljšanje termičke obrade

Rekristalizaciono
Napredni tipŽarenje
Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

Žarenje na temperaturi ispod Ac1

da bi se dobila nova zrnasta
struktura bez promene faze

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 17 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava

 Ţarenje Konvencionalni tip

Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći
Normalizacija
 Normalizacija
Zagrevanje do odgovarajuće temp. iznad
 Gašenje tačke Ac3, a zatim hlađenje na vazduhu

 Kaljenje Cilj: dobijanje sitnozrnaste strukture po

Poboljšan tip
celoj zapremini Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje
Napomena: samo kod podeutektoidnih
 Poboljšanje čelika (izuzetno kod ostalih)

Napredni tip
Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 18 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava

 Ţarenje Konvencionalni tip

Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći

 Normalizacija
Gašenje
 Gašenje
Forsirno hlađenje nerđajućih,
 Kaljenje vatrootpornih i nekih drugih vrsta Poboljšan tip
austenitnih čelika, kao i nekih vrsta čisto Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje feritnih čelika

 Poboljšanje Cilj: homogenizacija, postizanje čistih

monofaznih struktura, rastvaranje
karbida
Austenitni čelik minimalne tvrdoće i
Napredni tip
maksimalne žilavosti Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 19 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava

 Ţarenje Konvencionalni tip

Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći

 Normalizacija
 Gašenje
Kaljenje
 Kaljenje Poboljšan tip
• Zagrevanje Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje iznad Ac3 (podeutektoidni) ili
Ac1 (eutektoidni i podeutektoidni)
 Poboljšanje • Držanje na toj temp. (Austenitna tr.)
• Brzo hlađenje (voda, ulje, vazduh)
• Austenit u martenzit
po čitavom preseku, površinsko i
Napredni tip
kaljenje na dubinu Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

Cilj: Povećanje tvrdoće

Proizvod je i povećane čvrstoće, ali
smanjene žilavosti

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 20 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava

 Ţarenje Konvencionalni tip

Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći

 Normalizacija
 Gašenje
 Kaljenje Poboljšan tip
Otpuštanje Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje
Ponovno zagrevanje kaljenog ili
 Poboljšanje normalizovanog čelika do temp. ispod
tačke Ac1, zadržavanje, a zatim hlađenje
željenom brzinom.
Nema transformacije strukture. Napredni tip
Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

Cilj:
Smirivanje napona u materijalu
Smanjuje se tvrdoća, povećava žilavost

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 21 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termička obrada
Zagrevanje i različitim brzinama
radi dobijanja ţeljenih svojstava

 Ţarenje Konvencionalni tip

Naknadno kaljenje i otpuštanje u peći

 Normalizacija
 Gašenje
 Kaljenje Poboljšan tip
Direktno kaljenje i otpuštanje u peći
 Otpuštanje
Poboljšanje
 Poboljšanje
Kaljenje, a zatim visoko otpuštanje da bi
se poboljšala zatezna čvrstoća i tvrdoća
bez gubitka žilavosti Napredni tip
Hlađenje je postepeno Direktno kaljenje i otpuštanje na liniji indukcionim zagrevanjem

u peći ili na vazduhu

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 22 www.masinskans.edu.rs
 Metalurgija čelika

Termo – hemijska obrada

Promena hemijskog sastava u površinskom sloju
difuzijom legirajućih elemenata i
hemijskom reakcijom

 Alitiranje
 Boriranje
 Cijaniziranje
Low Pressure Carburising (LPC)
 Hromiranje Cementacija u vakuumu

 Karbonitriranje
 Siliciranje
 Cementacija
 Nitriranje

Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska škola, Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 23 www.masinskans.edu.rs
 PAUZA
sledi:
PROIZVODNJA ČELIKA
TEST
Čelik – Potencijal odrţivog društva Srednja mašinska
Srednjaškola, Noviškola,
mašinska Sad, Srbija
Novi Sad, Srbija
Pastor, Budinski, 2011. strana 24 www.masinskans.edu.rs
www.masinskans.edu.rs