RZ YMSKIE

WESELE 2k18

| opracowanie zbiorowe |
montaż MB
RZYMSKIE WESELE 2k18

ZAKRES WYMAGAŃ EGZAMINACYJNYCH

I pytania opisowe

historia i tradycja prawa rzymskiego

1.1.2 Rzymskie pojęcia i podziały prawa 41-43

1.1.5 Jurysprudencja jako źródło prawa 45-46

1.5 Jurysprudencja klasyczna 68-76

1.8.2 Obszary i etapy recepcji na zachodzie Europy 94-112

1.8.3.1 Szkoła Historyczna 112-113

1.8.3.2 Pandektystyka 113-115

spadki

4.1.3 Wartości i zasady prawa spadkowego 253-276

4.1.4 Podmioty uczestniczące w dziedziczeniu 276-281

4.2.3 Początek dziedziczenia w nowelach justyniańskich 291-296

4.3.1.5 Testamenty prawa poklasycznego 303-307

4.3.1.6 Formy szczególne 307-308

4.3.1.7 Testament żołnierski 308-310

4.3.2 Treść testamentu 310-335

4.3.4 Interpretacja testamentu 338-347

4.4.3 Nabycie spadku 358-361

4.4.4.2 Przyjęcie spadku a odpowiedzialność za długi spadkowe 362-364

4.4.4.3 Dobrodziejstwo inwentarza 364-366

posiadanie i prawa rzeczowe

5.1.1 Prawnie uznane formy władania rzeczą 369-372

5.1.2 Podziały rzeczy 372-375

5.2 Posiadanie 376-389

bez 5.2.3.3 Interdykty służące do odzyskania posiadania 383-385

bez 5.2.3.4 Interdykty służące do utrzymania posiadania 385-386

bez 5.2.3.5 Dalszy rozwój 386-388

5.3 Własność 389-419

5.4 Prawa na rzeczy cudzej 419-445

bez 5.4.4.3 Dalszy rozwój emfiteuzy i superficies 432

bez 5.4.5.5 Dalszy rozwój prawa zastawu 442-445

zobowiązania

6.1 Pojęcie zobowiązania (obligatio) 445-447

6.2 Źródło powstawania zobowiązań 447-448

6.3 Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów 448-451

6.4 Zobowiązania naturalne 451-452

6.5 Nominalizm deliktowy a poszerzenie zakresu odpowiedzialności z 452-454

tytułu czynów niedozwolonych

6.6 Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym 454-456

6.7 Zmiana wierzyciela i dłużnika 456-457

6.8 Umorzenie zobowiązania 457-466

6.9 Zwłoka wierzyciela i dłużnika 466-468

6.10 Skutki niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania 468

6.11 Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę 468-480

bez 6.11.8 Infamia dłużnika 480

6.12 Zobowiązania umowne 480-502

6.13.1 Typy czynności uzasadniających zbywanie i nabywanie dóbr 502-511

6.14 Kontrakty służące do korzystania z cudzego kapitału lub cudzych dóbr 513-523

6.15 Kontrakty służące do korzystania z cudzych usług 523-532

bez 6.15.4 Zlecenie a pełnomocnitwo 528-529

bez 6.15.6 Szczególne postacie przechowania 530-531

bez 6.15.7 Kształtowanie się szczególnego zobowiązania o pośrednictwo 531-532

handlowe

2 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18
6.16 Umowa służąca organizacji współdziałania i koncentracji kapitału 532-538

bez 6.16.6 Ku spółce jako odrębnemu podmiotowi praw i obowiązków 537-538

6.17.1 Kontrakt stypulacji jako inspiracja do powstania instytucji poręczenia 538

6.17.2 Zakres odpowiedzialności poręczyciela 538

6.18 Szczególne ryzyka związane z żeglugą morską a zobowiązania 542-544

umowne

6.19 Specyfikacja działalności gospodarczej a zobowiązania umowne 544-546

6.20.2 Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 550-553

6.21.1 Specyfikacja zobowiązania z tytułu czynu niedozwolonego 553-555

6.21.2.1 Zasady odpowiedzialności z tytułu kradzieży wynikające z 555-556

ustawy XII tablic

6.21.2.2 Treść pojęcia kradzieży 556-557

6.21.2.3 Krąg podmiotów chronionych za pomocą actio furti 557

6.21.4 Działanie na szkodę wierzyciela (fraus creditorum) 564-565

6.21.5.1 Zachowania kwalifikowane jako delikt iniuria 565-567

6.21.5.3 Prawne konsekwencje naruszenia dóbr osobistych 568-570

II przykładowe kazusy

D. 41,2,30,6 Paulus, w ks. 15 „komentarza do Sabinusa”

Jeśli użyczyłem ci rzecz, a ty z kolei użyczyłeś ją Tycjuszowi, który uważał ją

za twoją. Kto jest posiadaczem tej rzeczy?

D. 16,3,31,1 Tryfoninus w ks. 9 „Rozważań”

... Właściciel nieświadomy statusu rzeczy zwrócił ją złodziejowi, jak gdyby

w oparciu o kontrakt przechowania. W oparciu o jakie podstawy prawne
może żądać tej rzeczy albo jej wartości?

D. 6,1,79 Labeon w ks. 6 „Pithana” streszczonych przez Paulusa

Gdy wytoczyłeś mi skargę o wydanie niewolnika, który zmarł po stwierdzeniu

sporu (litis contestatio), czy pożytki z jego usług należy oszacować za okres jego
życia?…
 łącznie łącznie
50 zagadnień 285 str.

PROLOG

W obcowaniu z tą konstelacją, dokonując wykładni sformułowania opracowanie zbiorowe, należy

wziąć pod uwagę niewolniczą pracę 44 Rzymian, którym to mimo:
\ primo, anomalii tropikalno-pogodowych,
\ secundo, hulaszczych pokus rozpustno-rozrywkowych,
\ tertio, demotywującej klęski ponad stu braci poległych w Igrzyskach prawie-prawno-naukowych,
udało się (tym 44 Rzymianom, jakby się Szanowny Czytelnik zgubił na tym zakręcie) dotrwać.

Szanując zamysły artystycznych dusz, postanowiono, zgodnie z pradawnymi zapowiedziami, po

prostu skleić popełnione zapiski, nie ingerując w ułożenie myślników, kropeczek, strzałeczek et
cetera, co zminimalizuje ryzyko znużenia podczas lektury. Treść merytoryczną (po selekcji)
pozostawiono w wierze honorowi Juliusza Cezara.

Rzymskie Wesele 2k18 czas zacząć! *1

* przed gorzko-gorzko, na wzór tradycji starożytno-rzymskiej,

zaleca się wzmocnienie wrażeń stosownym winem

3 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

HISTORIA I TRADYCJA PRAWA RZYMSKIEGO

1.1.2 Rzymskie pojęcia i podziały prawa

Podział wg kryterium źródła na lex publica (ustawy zgromadzeń ludowych) i lex privata
(uzgodnione przez strony klauzule umowne; prawo podmiotowe). Od Cycerona dzielono porządek
prawny według przedmiotu unormowań. Odróżniano więc prawo konstytucyjne dotyczące
organizmu państwowego od singulorum utilitas. Ius publicum obejmowało normy bezwzględnie
wiążące – ius cogens, odporne na działanie umów prywatnych.
Rzymianin postrzegał się jako członek wspólnot: rodu oraz rodziny agnacyjnej. Pojęcie państwa
(res publica) rozumiano jako wspólnotę polityczną obywateli, mających w niej swe udziały.
Państwo miasto określano jako libera res publica i jako ustrój przeciwny monarchii. Niektórzy
uczeni uznają chwalony przez Polibiusza i Cycerona antyczny „ustrój mieszany” za pierwowzór
monteskiuszowskiego podziału władzy (system wzajemnej kontroli i hamowania się organów
państwa). Jednakże niezależność wymiaru sprawiedliwości nie domagała się programowego
oddzielenia prawotwórstwa od stosowania prawa (PRETOR). Prawo karne i proces karny – słano
rozwinięte, znano morderstwo i zdradę kraju. Inne podlegały pod postępowanie prywatne.
Wyodrębnienie się prawa karnego z prawa cywilnego. Od początku II w. przed Chr. Znano sądy
nadzwyczajne senatu, a od 122 r. sądy stałe modelowo przeciwne do sądów prywatnych –
sądami publicznymi.

1.1.5 Jurysprudencja jako źródło prawa

Pretor prowadził proces tylko w pierwszej fazie (in iure), rozstrzygając kwestie prawne przez
przyznanie odpowiedniej skargi. W drugiej fazie (apud iudicem) , mianowany przez pretora sędzia
ograniczał się do zbadania kwestii dowodowych, po czym wydawał wyrok, który nie podlegał
uzasadnieniu ani zaskarżeniu. Prawo rzymskie, w okresie pryncypatu, było prawem
jurysprudencyjnym, a w okresie późnego cesarstwa legislacyjnym, które miało podążać za
ustawami, a nie za przykładami praktyki. Prawnik rzymski nie był ani urzędnikiem państwowym,
jak pretor, ani osobą czysto prywatną, jak sędzia czy adwokat. Z drugiej strony, ani pretor, ani
sędzia nie byli prawnikami. Prawnik rzymski był prywatnym znawcą prawa, pełniącym publiczna
funkcję bezpłatnego doradcy. Roztrząsał problemy prawne w domu, niezależnie od konkretnej
sprawy sądowej. Prawnicy doradzali stronom, sędziom prywatnym i urzędnikom jurysdykcyjnym.
Główny kierunek ich zainteresowań był zdecydowanie praktyczny. Zajmowali się dogmatyką prawa
z wyłączeniem teorii, filozofii, socjologii i historii prawa oraz prawa porównawczego. Czynnikiem
prawotwórczym w Rzymie nie wyrok, lecz porada prawnika (responsum). Prawo jurysprudencyjne
spoglądało więc w przyszłość, a nie wstecz. Prawnik mógł wykraczać poza postawione mu pytanie
( w przeciwieństwie do sądu), co stanowiło pretekst do ogólniejszych rozwiązań.

1.5 Jurysprudencja klasyczna

1.5.1 Samodefinicje jurysprudencji rzymskiej

Stanowiąca podstawowe źródło rzymskiego prawa prywatnego jurysprudencja była jedyną z
dyscyplin zwanych w Rzymie artes lub scientiae. Już znane Ulpianowi definicje jurysprudencji jako
„ sztuki tego co dobre i słuszne” (ars boni et aequi) oraz „wiedzy o sprawiedliwości” przyznawały
jej status odmienny od dyscyplin empirycznych takich jak medycyna, czy architektura. Pytanie czy
jurysprudencja rzymska była nauką, czy sztuką, jest pytaniem typowo nowożytnym. Za główne
zadanie artes, do których Cyceron zaliczał jurysprudencję, uchodziło badanie prawdy. W tym
sensie Cyceron nazwał logikę sztuką oddzielania prawdy od fałszu.
Przez rzymską jurysprudencję klasyczną rozumie się starożytną dogmatykę prawa cywilnego,
która pozostała modelem również dla dzisiejszego prawnika. Pojęcie jurysprudencji klasycznej
wprowadził w 1790 r. prekursor niemieckiej szkoły historycznej prawoznawstwa Gustav von Hugo.
Jurysprudencja klasyczna rozpoczyna się od pryncypatu (27r. p. n. e.) i trwa aż do wygaśnięcia
dynastii Sewerów (235r.). Główna jej zasługa polega na mistrzowskim opracowaniu w szczegółach
dokonań w dużym stopniu anonimowej jurysprudencji późnorepublikańskiej.

4 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

1.5.2. Jurysprudencja prawnicza jako źródło prawa

„Dla wzmocnienia powagi prawa” cesarz August przyznał niektórym prawnikom przywilej
udzielania opinii prawnych z upoważnienia samego principesa. Uprzywilejowani prawnicy udzielali
porad w formie zapieczętowanego listu, który w zasadzie wiązał proszącego o poradę sędziego.
Jednakże tylko w konkretnym przypadku procesowym. Dopiero cesarz Hadrian przyznał wielu
prawniczym responsom o zgodnej treści formalną moc ustawy. Prawdopodobnie instytucja ius
respondendi doprowadziła do powstania szkół prawa: Prokulianów i Sabinianów. Pierwsza z nich
wywodziła się od Marka Antistiusza Labeona, Nerwy Starszego i jego ucznia Prokulusa, natomiast
druga od Ateusza Kapitona, Marsjusza Sabiniusa oraz Gajusza Kasjusza Longinusa. Szkoły
stanowiły zapewne luźne zgrupowania adeptów wybitnego prawnika, dysponującego ius
respondendi, w których obrębie została zachowana znana z czasów republiki prywatna metoda
nauczania. Spory między szkołami, które często dotyczyły spraw drugorzędnych mogły mieć
charakter czysto prestiżowy.

1.5.3 Postępująca biurokratyzacja jurysprudencji

W początkach okresu pryncypatu prawnik nadal pozostawał- podobnie jak u schyłku republiki
ekspertem czysto prywatnym, w dalszym ciągu tego okres nastąpiła jednak coraz wyraźniejsza
biurokratyzacja jurysprudencji. Polegała ona początkowo na stopniowym uzależnianiu od
principesa, a następnie nawet na jej bezpośrednim włączeniu do cesarskiego aparatu
administracyjnego. Za etap wstępny tego procesu należy uznać wspomniane już ius respondendi,
przyznane wybitnym prawnikom, wybranym przez pierwszych princepsów. Pogłębienie
biurokratyzacji nastąpiło w dwóch dalszych etapach, które można zidentyfikować jako
centralistyczno-etatystyczne reformy cesarza Hadriana i nieco bardziej rozciągnięte w czasie
definitywne wyparcie prawniczego responsum przez reskrypt cesarski. Hadrian uczynił z consilium
principis organ doradczy prawodawstwa i wymiaru sprawiedliwości, skupianych coraz bardziej w
ręku cesarza. Juryści wywodzili się nadal głównie ze stanu senatorskiego, pobierali stałe
wynagrodzenie, co uzależniało ich od cesarza.
Julian namiestnik jednaj z rzymskich kolonii w 150r. dokonał na polecenie Hadriana ostatecznej
redakcji edyktu pretorskiego, zamykając rozwój ius honorarium.
Cesarze dynastii Sewerów jeszcze silniej włączyli jurysprudencję w struktury administracji
imperialnej. Wybitni prawnicy stali się właściwie bez wyjątku wysokimi urzędnikami. Późna
jurysprudencja klasyczna poświęciła się zbieraniu, porządkowaniu i komentowaniu prawa
obowiązującego. W szczególności Paulus i Ulpian stworzyli kompendia ówczesnego prawa
prywatnego, w postaci obszernych komentarzy do edyktu. W wyniku zapoczątkowanego przez
Hadriana procesu reform prawo jurysprudencyjne w tradycyjnej formie responsów, które z uwagi
na sporność interpretacji prawniczej nie potrafiły zapewnić pewności prawa, ustąpiło w rzymskim
systemie źródeł konstytucjom cesarskim, zwłaszcza w postaci reskryptu, który był funkcjonalnym
odpowiednikiem porady prawniczej. Również decreta, jako wyroki sądu cesarskiego cieszyły się
coraz większym autorytetem.

1.5.4. Niechęć do systematyki; metoda kazuistyczna

Jedną z przyczyn potęgi jurysprudencji rzymskiej były ilościowe i jakościowe niedostatki
ówczesnego ustawodawstwa. Prawu rzymskiemu okresu pryncypatu brakowało bowiem
niewątpliwie owego rusztowania, którego współczesnemu prawu kontynentalnemu dostarcza
kodeks. Prawo rzymskie zawierało z jednej strony stale rosnącą bazę rozstrzygnięć
kazuistycznych, a z drugiej- tradycyjne zasady ogólne, określane przez prawników jako regula
(iuris civilis). Jurysprudencja klasyczna była w stosunku do reguł i definicji nieufna, z tego powodu
wszelkie reguły trzeba wydobywać z istniejącego prawa, pamiętając, że nie można ich stosować
jako źródeł w sensie normatywnym. Wspomniana nieufność była jednak raczej produktem tradycji
szkoły sabiniańskiej, nie zaś wspólnym dorobkiem jurysprudencji klasycznej. Reguły należały do
niespornego funduszu normatywnego, z którego prawnicy klasyczni w sposób dedukcyjny
wywodzili konkretne rozstrzygnięcia. W dyskursie prawniczym wiele zasad ograniczano za
pomocą wyjątków, a więc falsyfikowano. Wynikało to zapewne z faktu,
że klasyczna jurysprudencja rzymska interesowała się raczej przypadkami trudnymi.
Jurysprudencja rzymska nie dysponowała właściwie żadną teorią argumentacji prawniczej, z
drugiej strony wykształciła ona wiele typowych schematów argumentacyjnych, takich jak analogia,
wniosek z przeciwieństwa (a contrario) czy reducto ad absurdum, którymi dogmatyka prawnicza
posługuje się do dziś.

5 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

1.5.5. Gatunki i dzieła rzymskiej literatury prawniczej

Jurysprudencja klasyczna wytworzyła dość wyraźnie wyprofilowane standardowe gatunki
literackie.
A. Jednym z podstawowych gatunków były dzieła kazuistyczne określane również jako „literatura
problemowa” był to:
responsa- zawierające opracowane analitycznie rozstrzygnięcia rzeczywistych przypadków
prawnych
quaestiones, disputationes, epistuale- jako dzieła o charakterze bardziej teoretycznym,
zawierające również roztrząsanie przypadków teoretycznych
digesta- jako swego rodzaju „ dzieła zebrane” poszczególnych prawników
B. Rzymskie komentarze prawnicze:
1) komentarze do edyktu (ad edictum) pretorskiego i edylskiego- przedstawiające całość prawa
tworzonego przez urzędników (ius honorarium)
2) komentarze do dzieł wcześniejszych prawników- omawiające jednak przy tej okazji właściwie
całość ius civile
3) komentarze do poszczególnych aktów normatywnych
C. Literatura dydaktyczna:
1) institutiones - podręczniki
2) dzieła zatytułowane regule, sententiae, definitiones, differentia, opiniones- miały w zasadzie
również charakter dydaktyczny
3) pisma zwane instrukcjami, zatytułowane na ogół libri de officio- dzieła o kompetencjach
urzędników, takich jak konsul, prokonsul, czy prefekt pretorianów.
Wszystkie do dziś znane dzieła prawników rzymskich zrekonstruował z fragmentów urywkowo
zachowanych w zbiorach poklasycznych i kompilacji justyniańskiej niemiecki uczony Otto Lenel w
dwutomowej „Palingenesia iuris civilis” w 1889r..

1.5.6. Problem normatywności miękkiej

Współcześni teoretycy prawa rozróżniają z jednej strony systemy prawne otwarte o charakterze
kazuistycznym- jakim, obok angielskiego prawa sędziowskiego, było rzymskie prawo
jurysprudencyjne, a z drugiej- systemy zamknięte, reprezentowane przez prawa narodowe
skodyfikowane w Europie kontynentalnej po Rewolucji Francuskiej. Podczas, gdy kodeks zmusza
sędziego do podporządkowania się dedukcyjnej logice, kazuistyka pozwala w większym stopniu
uwzględnić cechy indywidualne poszczególnych przypadków. Autorzy, tacy jak Cyceron czy
Kwintylian określają prawo rzymskie okresu pryncypatu wyraźnie jako prawo sporne. Ta cecha
prawa jurysprudencyjnego przyczyniła się paradoksalnie do jego racjonalizacji. Dawała ona
prawnikom pretekst do tego, by roztrząsać uzasadnienia własnych rozstrzygnięć. Sporność prawa
jurysprudencyjnego wynikała z samego braku sformalizowanej hierarchii prawo to mogło się
opierać jedynie na indywidualnym autorytecie prawników. W systemie przeważały dyrektywy o
słabej normatywności, jakimi były przed wszystkim prawnicze responsa, mające charakter opinii i
porad, które zyskiwały moc normatywną jedynie dzięki autorytetowi prawniczemu ich autora.
Większość źródeł prawa rzymskiego okresu republiki i pryncypatu wytwarza normy, zwane
współcześnie prawem miękkim. Spośród rzymskich źródeł prawa pisanego nie podlega
wątpliwości jedynie pełna normatywność ustawy ludowej (lex publica). Normatywność ustawy
znajdowała wyraz w rozkazującej formie gramatycznej jej przepisów.
Edykt pretorski był programem działania magistratury administracyjnej, niekompetentnej do
nakładania obowiązków na obywateli, podczas gdy uchwały senatu stanowiły jedynie zalecenia
dla urzędników. W związku z tym oba te źródła prawa były formułowane w postaci życzeniowej
jako optatywy. Również konstytucje cesarskie, łącznie z najważniejszymi z punktu widzenia prawa
prywatnego reskryptami, zyskały moc ustawy dopiero po jakimś czasie.

1.8.2 Obszary i etapy recepcji na zachodzie Europy

1.8.2.1. Mos italicus - glosa

1.8.2.1.1. Glosatorzy
㱺 pierwsze europejskie centrum nauki prawa rzymskiego: Uniwersytet w Bolonii (rozwój:
1088 – 1119)
▪ od połowy XI do połowy XII w. działała tam Szkoła Glosatorów
▪ powstanie zawdzięczamy Irneriuszowi (zm. 1125 r.) – tamtejszemu nauczycielowi
retoryki i praktyki prawa (causidicus)

6 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

▪ 1200 r. – ok. tysiąca studentów (scolares)

▪ wśród wykładowców (doctores legum) wyróżniało się czterech uczniów Irnerieusza
(quattuor doctores): Martinus, Bulgarus, Hugo, Jacobus
o poparli roszczenia cesarza Fryderyka I Barbarossy do opodatkowania
północnej Italii
o uzasadnili to dwoma cytatami z Digestów: „władca nie podlega prawu”
(D. 1,3,31: princeps legibus solutus) i „wola władcy ma moc ustawy”
(D. 1,4,1: quod principi placuit legis habet vigorem)
 ▪ inni wybitni glosatorzy: Azon zwany Azolinus oraz jego uczeń Akursjusz o Akursjusz
znany z Magna Glossa lub Glossa ordinaria – dzieło syntetyzujące
dotychczasowy dorobek glosatorów
▪ pracowali metodą scholastyczną
㱺 forma pracy glosatorów: wpisywanie uwag w justyniańskich księgach prawnych
▪ początkowo między wierszami, tzw. glosy interlinearne
▪ później na marginesie, tzw. glosy marginalne
㱺 najprostsze glosy polegały na podaniu synonimów słów, później pojawiły się również
definicje, podziały oraz rozróżnienia
㱺 glosy marginalne Azona i jego następców stanowiły podsumowania, rozrastając się do tzw.
aparatów jako formy przejściowej prawno-dogmatycznej
㱺 prawo justyniańskie uznawali za samowystarczalne
㱺 wielkie uznanie i poważanie w praktyce sądowej: „czegokolwiek nie uznaje glosa, nie
uznaje też sąd” (quidquid non adgnoscit glossa, non adgnoscit curia)
㱺 szybkie rozszerzenie działalności poza Italię

1.8.2.1.2. Konsyliatorzy
㱺 zastąpili w Italii szkołę glosatorów
㱺 określani mianem postglosatorów lub komentatorów
㱺 termin konsyliatorzy pochodzi od pojęcia porady prawnej (consilium), które odpowiadały
opiniom antycznych prawników
㱺 skupiali się na prawie miejskim komun Italii oraz prawie kolizyjnym (międzynarodowym
prywatnym)
㱺 wybitni konsyliatorzy:
▪ Cino da Pistoia
▪ Bartolus de Saxoferrato
o profesor oraz sędzia
o stworzył podwaliny prawa międzynarodowego prywatnego
o w wielu krajach Europy jego pisma zyskały moc ustawy
▪ Baldus de Ubaldis
o określany „filozofem wśród prawników”
o dokonał syntezy longobardzkiego prawa feudalnego, półnonoitalskich
statutów miejskich, prawa kanonicznego i rzymskiego prawa
justyniańskiego zwaną jako ius commune

1.8.2.1.3. Osiągnięcia dogmatyczne legistyki

㱺 glosatorzy i konsyliatorzy zbiorowo nazywani są legistami
㱺 glosatorzy
▪ ograniczali się do mnemotechniki2 rzymskich zasad prawnych
▪ najsłynniejsza innowacja: konstrukcja własności podzielonej, powstała w wyniku
„twórczego niezrozumienia” tekstów antycznych
㱺 konsyliatorzy
▪ w prawie rzeczowym: konstrukcja umownego wydania rzeczy
▪ w ochronie posiadania: specjalne postępowanie posesoryjne
▪ rozwinęli konstrukcję własności podzielonej
▪ rozwinęli umowy spadkowe (do tej pory zakazanych)

2
porządkowanie i grupowanie

7 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

1.8.2.2. Kanonistyka
1.8.2.2.1. Utrumque ius
 㱺 powstała w XII wieku
㱺 kanonistyka: dogmatyka prawnicza reguł religijnych
㱺 szczególne dzieło mnicha Gracjana: „Harmonia niezgodnych kanonów”, zwane później
„Dekretem Gracjana” (ok. 1140 r.)
㱺 obok prawa rzymskiego jedno z „obojga praw”
㱺 pracowali metodą scholastyczną
㱺 zasięg terytorialny szerszy niż prawa rzymskiego, podlegały mu również: Francja i Anglia,
Polska i Węgry (które odrzuciły prawo rzymskie)
㱺 kardynał Prosero Fagnano (XVII w.): legista bez znajomości kanonów znaczy niewiele,
lecz kanonista bez znajomości leg es – zupełnie nic, gdyż są one ważniejsze 㱺 prawo
kanoniczne – pierwszy system niesankcjonowany przez państwo 㱺 do dziś operuje nie tylko
rozkazami, ale również zaleceniami, zachętami i radami 㱺 wprowadziło dualizm władzy
świeckiej i duchownej: niezależność polityczna Kościoła i Państwa oraz doktryna dwóch
mieczy (przypisywana papieżowi Gelazjuszowi I) 㱺 pierwsza profesjonalizacja jurysprudencji
kontynentalnej, która nastąpiła w XIII w. ▪ aż do XV w. uczeni prawnicy byli zatrudniani przede
wszystkim w administracji kościelnej i kościelnym wymiarze sprawiedliwości
㱺 ius commune opierało się na prawie rzymskim i prawie kanonicznym

1.8.2.2.2. Osiągnięcia dogmatyczne kanonistyki

㱺 prawo kanoniczne tworzyło wciąż narastający korpus normatywny, który był „nowszej daty”
niż prawo rzymskie
㱺 innowacje w ius commune: zasada równości płci (w konstrukcji małżeństwa
konsensualnego) oraz zasada dotrzymywania tych umów, które według prawa rzymskiego
były niezaskarżalne (pacta sunt servanda)
㱺 popierali zastępstwo przy czynnościach prawnych (w związku z powszechnością
zawierania małżeństw przez zastępcę)
㱺 stworzyli początku dogmatyki osoby prawnej jako zrzeszenia chrześcijan
㱺 proces rzymsko-katolicki
▪ panujący od XIII w.
▪ niepubliczny
▪ mniej formalny niż proces wczesnośredniowieczny
▪ pisemny
▪ uwzględniano w nim dowód z dokumentów i świadków
▪ wywodzi się z niego zasada, że „nie istnieje to, czego nie ma w aktach” ▪
wprowadzono apelację (na kontynencie)
㱺 wprowadzono postać mediatora

1.8.2.3. Recepcja praktyczna prawa rzymskiego

㱺 protorececja, recepcja wczesna, teoretyczna lub naukowa – określenia przypisywane
wpływowi prawa rzymskiego w Europie za pośrednictwem legistyki i kanonistyki 㱺 recepcja
właściwa, pełna lub praktyczna nastąpiła tylko na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego
Narodu Niemieckiego
㱺 1495r.: powstanie Kameralnego Sądu Rzeszy
▪ Zadanie: subsydiarne stosowanie prawa rzymskiego jako wspólnego dla wszystkich
terytoriów Rzeszy niskiego prawa pospolitego
▪ Przyczyna powstania: rozdrobnienie Rzeszy, niewykształcenie do końca XV w.
jednolitego systemu prawa i sądownictwa
㱺 prawo rzymskie miało przewagę nad terytorialnymi prawami zwyczajowymi 㱺 w
postępowaniu sądowym przyjęto zasadę, że strona powołująca się na normę rzymską nie
musiała jej udowadniać, gdyż przemawiało za nią domniemanie jej autorytetu 㱺 przedmiot
recepcji praktycznej: justyniańskie księgi prawne w interpretacji mos italicus

1.8.2.4. Humanizm prawniczy i nowy podział Europy

㱺 reformacja doprowadziła do kryzysu potęg opartych na prawie rzymskim: niemieckiego
cesarstwa oraz papiestwa
㱺 czas wzmacniania europejskich państw narodowych
 8 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

㱺 przesilenie w stronę ius commune; ius commune jako prawo obowiązujące 㱺

rozwój humanizmu prawniczego nastąpił we Francji w XVI w. 㱺 pojmował prawo
rzymskie jako „spisany rozum”, wiążący z mocy władzy rozumu (a nie z mocy
władzy cesarskiej)
㱺 pogłębił historyczną znajomość prawa rzymskiego
㱺 prekursorzy:
▪ Andrea Alciato rozdzielił się na dwa nurty:
▪ Guillaume Bude ▪ Ulrich Zasy ▪ Jacques Cujas
㱺 Humanizm francuski szybko

▪ historyczny – rozwinięty przez Antoine’a Fauvre’a (1557 – 1624), badający tzw.

interpolacje3 w starszych tekstach kompilacji justyniańskiej
▪ systematyczny – rozwinięty przez Hugona Donellusa (1527 – 1591), unaukowienie
jurysprudencji, rozróżnienie prawa materialnego od procedury
㱺 humanizm niemiecki – prekursor: Johannes Apel (1485 – 1562)
▪ rozróżnienie tytułu i sposobu nabycia własności; podział na czynności zobowiązujące
(obligacyjne) i dyspozytywne
▪ rozróżnienie prawa na rzeczy i prawa do rzeczy → podział na prawo rzeczowe i prawo
zobowiązań

1.8.2.5. Holenderska „jurysprudencja elegancka” i systemy mieszane

㱺 w następstwie wojen hugenockich wielu francuskich prawników znalazło schronienie
w Niderlandach i Szwajcarii
㱺 prawo rzymsko-holenderskie (Roman-Dutch law)
▪ łączy humanistyczną tradycję „elegancji” Francuzów z prawem natury i z miejscowym
prawem zwyczajowym
▪ połowa XVII w.: przeszczepione na Przylądek Dobrej Nadziei w południowej Afryce
przez holenderskich kolonistów
▪ 1815r.: Przylądek kolonią brytyjską, pojawienie się common law → powstaje system
mieszany
㱺 system mieszany
▪ prawo typu kontynentalnego: materialne prawo cywilne
▪ common law: prawo handlowe i procesowe
㱺 prekursorem był Hugon Grocjusz

1.8.2.6. Tendencja systematyczna prawa natury

㱺 kontynuacja nurtu humanizmu: prawo Rozumu
㱺 prekursorzy:
▪ Johannes Apel (1485 – 1536)
o poszukiwania w prawie racjonalnej systematyki logicznej
▪ Johannes Oldendorp (1486 – 1567)
o „Wstęp do prawa natury” (1539 r.)
o próba wyprowadzenia norm pozytywnego prawa cywilnego (ustawy XII
tablic) z ogólnego prawa natury (Biblia i 10 Przykazań)
▪ Johannes Althusius (1557 – 1638)
o „Logika prawa” (1617 r.)
o system prawa rzymskiego oparty na podziałach na prawo publiczne i
prywatne, a tego na własność i zobowiązania (kontrakty, delikty,
bezpodstawne wzbogacenie)
㱺 Grocjusz
▪ zeświecczył prawo natury w swoim dziele „O prawie wojny i pokoju”
▪ zaliczył zasady pacta sund servanda, obowiązek naprawienia szkody i
 nienaruszalność własności do zasad prawa rozumu, opartych o wiedzę, a nie wolę,
które musiałyby obowiązywać nawet, gdyby nie było Boga
▪ zakładał społeczno-umowną naturę człowieka
㱺 Samuel Pufendorf (1632 – 1694) – niemiecki prekursor
▪ „Podstawy prawa natury i ludów”

3
zmiany dokonywane przez komentatorów

9 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

▪ Zauważał dwoistą naturę człowieka jako indywiduum i jako uczestnik rozmaitych

wspólnot
㱺 Jean Domat (1625 – 1696) i Robert-Joseph Pothier (1699 – 1772) – francuscy prekursorzy
▪ prawo cywilne oparte na zasadach religii chrześcijańskiej
▪ podział na umowy i spadki
▪ uważał prawo natury za prawo rzymskie sprowadzone przez abstrakcję do
podstawowych zasad
▪ synteza prawa rzymskiego i Coutume d’Orleans (lokalne prawo zwyczajowe), które
dało ujednolicone prawo francuskie
㱺 innowacje
▪ teoria woli przy wykładni czynności prawnych, zdziałanych zwłaszcza pod wpływem
błędu
▪ zasada ekwiwalentności przy umowach odpłatnych, zwłaszcza wzajemnych ▪ uznanie
odpowiedzialności za winę przy negocjacjach umownych (culpa in contrahendo)
▪ postęp w przelewie wierzytelności dzięki wykorzystaniu przeniesienia własności ▪
wprowadzenie zasady przewłaszczenia (przy sprzedaży)
▪ dopuszczano zastępstwo bezpośrednie przy czynnościach prawnych
▪ wykluczano tzw. właściwe umowy na rzecz osoby trzeciej, w których osoba ta nie
musiała brać udziału

1.8.2.7. Usus modernus Pandectarum (1648 – 1789r.)

㱺 „nowoczesne zastosowanie” kompilacji justyniańskiej, innymi słowy: prawo justyniańskie
zmodyfikowane przez niemieckie zwyczaje terytorialne
㱺 odrzucono filozoficzną egzegezę Corpus Iuris Civilis, spadło ono do roli drugiej podstawy
ówczesnej praktyki sądowej (obok prawa lokalnego)
㱺 badano czy normy prawa lokalnego oparły się wpływom prawa rzymskiego, co
domniemywano, uczeni pisarze usus modernus faworyzowali prawo saskie, lubeckie,
wirtemberskie
㱺 recypowane normy musiały być zgodne z prawem natury
㱺 w dziedzinie prawa rodzinnego:
▪ uzasadnienie podporządkowania żony mężowi przysługującym mu umiarkowanym
prawem karcenia
▪ przyjęcie rzymskiego testamentu i prawa zachowku
▪ zmodyfikowanie germańskiego dziedziczenia parentel przez rzymskie prawo
reprezentacji
㱺 w dziedzinie prawa zobowiązań:
▪ dopuszczenie zastępstwa przy czynnościach prawnych
▪ dopuszczenie umowy na rzecz osoby trzeciej (niezbyt konsekwentne)
▪ rozwinięcie swobody umów poprzez obejście rzymskiej zasady niezaskarżalności
tzw. nagich umów (ex nudo pactio actio non ortirur) przez uznanie każdego
porozumienia za stypulację
㱺 w dziedzinie procesowej:
▪ powstanie skomplikowanego niemieckiego procesu powszechnego (stosowany od
połowy XVII do połowy XIX wieku)
o trudności w wydaniu wyroku kierowała sędziów ku uniwersyteckim
 wydziałom prawa, które opiniowały przesyłane przez sądy akta sprawy,
co miało podobny charakter jak działalność konsyliatorów
o opinia zawierała często gotowy projekt rozstrzygnięcia, więc przesyłanie akt
szybko stało się normalną procedurą odwoławczą, a wydziały prawa
z organów opiniodawczych stały się kolegiami orzekającymi
㱺 przedstawiciele i osiągnięcia:
▪ Samuel Stryk (1640 – 1710)
o autor 3-tomowego podręcznika „Specimen usus modernus” napisanego
według układu ksiąg i tytułów Digestów, jednak nie respektującego
porządku fragmentów, w które wplatał germańskie instytucje lokalne:
! wspólnoty małżonków
! wspólnoty dziedziców
! wspólnoty wspólników spółki handlowej i cywilnej

10 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

▪ Hermann Conrig (1606 – 1681)

o „O genezie prawa germańskiego” obalenie legendy o ustawie recepcyjnej
prawo rzymskie w 1135r. i ustanowienie historycznie popartej wersji
o stopniowym przyjęciu prawa rzymskiego w praktyce sądowej

1.8.2.8. Kodyfikacje prawa natury

㱺 kryzys ius commune w XVI - XVIII w.
㱺 pruski ALR 1794 r.
▪ synteza dorobku niemieckiego prawa natury
▪ prawo prywatne oparło się na syntezie ówczesnego prawa rzymskiego i pruskiej
wersji prawa natury
▪ przewidywał posiłkowe obowiązywanie rzymskiego prawa pospolitego
▪ krytykowany jako „testament dawnego/antycznego reżimu”4
▪ zachowywał liczne elementy porządku stanowo-feudalnego
㱺 francuski Code Civil 1804 r.
▪ sztandarowy kodeks burżuazji
▪ oparty na wolności osobistej, swobodzie umów i wolnej własności
▪ napisany w systematyce instytucjonalnej, opartej na układzie Instytucji Justyniana ▪
centralna instytucja prawna: własność przyznawana właścicielowi użytkowemu ▪ prawo
spadkowe i prawo zobowiązań określone jako „różne sposoby nabycia własności”
▪ określany jako „antyfeudalny”
▪ nowoczesne cechy:
o pierwszy nowoczesny kodeks
o wyposażony w skutek konsumpcyjny, polegający na uchyleniu całego
uprzednio obowiązującego prawa → w ten sposób zniwelował podział
Francji na południowe kraje prawa pisanego (prawa rzymskiego) oraz
północne kraje prawa zwyczajowego o genezie germańskiej
o zniwelował prawa zwyczajowe
o nabycie własności ruchomości w dobrej wierze od niewłaściciela
o umowa o podwójnym skutku
㱺 austriacki ABGB 1811 r.
▪ zachowywał instytucje prawa feudalnego:
o własność podzielona
o fideikomisy familijne
o patriarchalne normy, w które obfitowało prawo rodzinne
▪ podstawa: józefińskie oświecenie oraz racjonalistyczne prawo natury Immanuela
Kanta
▪ twórca ostatecznego tekstu: kantysta Franz Anton Felix von Zeiller
▪ znaczącą rolę odegrała chęć scementowania wielonarodowej monarchii austriackiej
 ▪ w Galicji wszedł w życie pod mylną nazwą Kodeksu Zachodnio-Galicyjskiego
㱺 systematyka instytucjonalna
▪ przyjęta w Code Civil oraz w ABGB
▪ oparta na przeciwstawieniu „osób” (prawo osobowe oraz prawo rodzinne) szeroko
rozumianym „rzeczom”
㱺 niechęć kodyfikatorów do wykładni
▪ wszystkie kodeksy prawa natury przyjęły oświeceniową iluzję ustawy jasnej i
zrozumiałej samej przez się
▪ instytucja rekursu ustawodawczego: ustawy winien interesować ten, kto je wydaje,
czyli sam ustawodawca5
▪ ALR zabraniał sędziom uwzględniać „opinie uczonych”
▪ ABGB preferował wykładnię autentyczną

„testament ancien regime’u”, w języku francuskim słowo ancien tłumaczy się zarówno jako dawny,
4
jak i antyczny

Instytucja oparta na dawnym założeniu Justyniana 5

11 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

1.8.3.1 Szkoła Historyczna

W XIX wieku położenie prawa rzymskiego nie było łatwe ze względu na napór usus modernus,
prawa natury i pierwszej fali kodeksów cywilnych. Dodatkowo w Niemczech sytuację pogarszało rozbicie
Pierwszej Rzeszy przez Napoleona. Jednakże to właśnie niemiecki prawnik – Fryderyk Karol von Savigny
uratował prawo rzymskie przed zapomnieniem poprzez dewizę „nauka prawa to nauka jego historii”.
Von Savigny w 1814r. wydał broszurę, która zawierała tezę, że w obliczu braku możliwości
niemieckiego prawa przez dłuższy czas należy pogłębić studia o prawie rzymskim, co dało początek
Historycznej Szkole Prawoznawstwa. Był on kontynuatorem programu francuskich humanistów, szczególnie
cenił Donellusa oraz hołdował niemieckiemu romantyzmowi.
Według niego „to, co istnieje” jest zawsze tym, czym stało się w procesie historycznym, dlatego też
prawotwórstwo musi polegać na dopasowaniu materiału normatywnego zaczerpniętego z dawnych czasów
do nowych potrzeb. Historyzm Savigny’ego był konserwatywny i nacjonalistyczny, ale obnażał iluzoryczność
prawa natury, opartego na rozumie, jednakże bez poparcia tradycji. Wzmożenie studiów
historycznoprawnych miało być receptą na udaną kodyfikację.

1.8.3.2 Pandektystyka

1. Pandektystyka jako surogat kodyfikacji:

! 1840r. publikacja głównego dzieła dogmatycznego Fryderyka Karola von Savigny’ego pt.
„System dzisiejszego prawa rzymskiego”
! Szkoła Historyczna pogłębia ten kierunek studiów i zmienia się w pandektystykę, która
zapewnia zupełność, pewność i niesprzeczność prawa cywilnego
! wykładnia Corpus Iuris Civilis (występująca w podręcznikach Pandektów) tworzy jedność
prawną w krajach niemieckich
2. Aspekt zjednoczeniowy:
! najwa ż n i e j s z e p o d r ę c z n i k i P a n d e k t ó w, p o d s t a n d a rd o w y m i t y t u ł a
m i (np. „Pandekten”),napisali m. in. Mühlenbruch, Puchta, Windscheid, Bekker ! pojęcia
wolności osobistej i wolnej własności oraz swobody umów początkowo były antyfeudalne,
jednak później wyrażały już tylko antysocjalny leseferyzm
3. Część ogólna:
! jest ona sztandarowym wynalazkiem pandektystyki (Allgemeiner Teil) ! pochodzi z
ustaleń autorów prawa Rozumu od Grocjusza do Wollfa, którzy wykładnię Corpus Iuris Civilis
zastąpili dedukcją z abstrakcyjnych pojęć
! regulowała zdolność prawną osób fizycznych i prawnych, przedmiot prawa oraz
 zdarzenia prawne, zwłaszcza tzw. czynności prawnej (Rechtsgeschäfte), w tym umowy !
1807r. Georg A. Heise w „Zarysie systemu cywilnego prawa pospolitego” dokonał podziału, w
którym obok części ogólnej pięcioksięgowy system obejmował również prawo zobowiązań,
prawo rodzinne i spadkowe
! spośród nowszych kodeksów cywilnych taki podział przyjęły m.in. Polska,
Portugalia,Holandia
4. Konstrukcje jurysprudencji pojęć:
! konstrukcje dogmatyczne pandektystyki nie polegały na analizie historycznej prawa
starożytnego lecz na ewolucyjnej wykładni Corpus Iuris
! za ojca jurysprudencji pojęć uchodzi następca Savigny’ego – Georg Friedrich Puchta ! do
konstrukcji należą: sformułowana zasada abstrakcyjności czynności prawnych (Savigny),
idea majątku celowego (Brinz), odpowiedzialność za winę przy zawarciu umowy (Ihering),
koncepcja założenia jako nierozwiniętego warunku (Windscheid) ! sędzia nie opierał się na
ustawie lecz na konstrukcjach dogmatyki
! 3-tomowy podręcznik Windscheida doskonale podsumował dorobek pandektystyki, przez co
zastępował kodeks, komentarz i zbiór orzeczeń
5. Puryzm źródłoznawczy pandektystyki:
! następcy Savigny’ego ignorowali dorobek jurysprudencji europejskiej/ traktowali go jako
historycznie nieugruntowany, uznany był za komentarz lub prawnie niewiążącą literaturę !
uwzględniali jedynie antyczne źródła, przez to pominęli wiele istotnych osiągnięć
dogmatycznych starszego ius commune
! Pandektyści odrzucili instytucje prawa pospolitego (np. clausula rebus sic stantibus; culpa
in contrahendo)

12 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

SPADKI

4.1.3 Wartości i zasady prawa spadkowego

Prawo spadkowe tworzą przejrzyste i łatwe do opanowania postanowienia, pomimo tego, że

Rzymskie prawo spadkowe było bardzo rozbudowane, to dzięki swej praktyczności konstrukcji
nawet dla potomnych było zrozumiałe. Obecnie gdy unormowania spadków wykłada się wedle
przyjętej w ustawach systematyki także są łatwe do zrozumienia.
Jednak komplikacje przynosi praktyka, testatorów którzy nie zawsze są biegli w prawie. Do
zrozumienia i rozwiązania problemów prawnych powstających w związku ze śmiercią człowieka
można się dobrze przygotować przez studium prawa rzymskiego, gdyż tam dziedzina ta była
Prawo spadkowe:
bardziej rozumowana i subtelna niż we współczesnych prawodawstwach. •
Realizacja wartości
• Wskazanie zasad – znajdujących wyraz w jego postanowieniach Różnica
między wartościami, a zasadami w porządku prawnym?
Wartości są przez prawo realizowane, znajdują w nim wyraz, stanowią cele
• • Zasady
wyznaczają spectrum możliwych rozwiązań prawnych, ich ścieranie się powoduje
aktualizację, czyli stanowi o konkretnej, obowiązującej w danym miejscu i czasie
regulacji. Zasady są drogami do celów prowadzącymi.
Wartości:
• Wskazanie dziedzica
Pierwszą wartość dla społeczeństwa jak i porządku prawnego, a także przyszłych spadkodawców
stanowiło znalezienie, wskazanie – heres, czyli dziedzica.
Dla spadkodawcy jest to kwestia ważna, pod warunkiem, że jest zainteresowany przyszłym losem
najbliższych, a także przyszłym losem materialnym dorobku własnego życia. Wskazanie dziedzica
– aby „nikt nie zmarł bez następcy prawnego” – Ne quis sine successore moria tur
Ma to znaczenie jako wartość prawa spadkowego dla działania porządku prawnego. Wskazanie
dziedzica zatem to coś więcej niż zasada, a pytanie dotyczące, tego kto wstąpi w sytuacje prawną
zmarłego, nie sprowadza się do określenia kręgu powołanych do spadku, ktoś z nich musi go
nabyć.
• Wpływ na świat żywych
Druga wartość – wynika z pragnień i oczekiwań, wpłynięcia na świat żywych przez materialny
dorobek życia po własnej śmierci
Głównie: Wola spadkodawcy i jego własność
Prawo może temu wychodzić naprzeciw, określając dopuszczalność, zakres oraz przesłanki
ewentualnych interwencji w przyszłość przez spadkodawcę.
Decyzje zmarłego krępują żyjących , budzą obawy, gdyż wobec zmian okoliczności zmarły nie ma
już szans zmienić zdania
• Inne wartości
Trzecia wartość – swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora Postanowienia
normujące skutki prawne śmierci człowieka według oczekiwań będą chronić żyjących przed
pogorszeniem ich sytuacji na skutek aktu ostatniej woli, ochrona rodziny nie jest tylko moralną
wytyczną, ale ma na celu dbać o stabilność i bezpieczeństwo rzymskiej struktury społecznej,
gospodarczej i politycznej. Wytyczna znajduje prawny wyraz w porządku dziedziczenia
beztestamentowego
Czwarta wartość – zabezpieczenie współmałżonka
W interpretacji testamentu widać oddziaływanie owej wartości w postaci przychylności dla
testatora – favor testatoris. Małżonka uwzględnia się w następstwie mortis causa, po prostu jako
członka rodziny, w Rzymie brano pod uwagę więź agnacyjną, jako więź wynikająca z samego
małżeństwa, ma dość ograniczone znaczenie, które później wzrasta.

4.1.3.2. Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest ZASADA “NEMO PRO
PARTE TESTATUS, PRO PARTE INTESTATUS DECEDERE POTEST” “Nikt nie może umrzeć
pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś beztestamentowo” W Rzymie dziedziczenie
testamentowe odbywało się za pomocą testamentu lub kodycyl, natomiast dziedziczenie
beztestamentowe polega na przekazaniu spadku ustawowo wskazanym

13 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

osobom (dziedzicom cywilnym), jeśli spadkodawca nie sporządził ważnego, wywierającego skutki
prawne testamentu
• Powołanie testamentowe i beztestamentowe
Z zasady tej wynikał podział na 2 podstawowe sposoby dziedziczenia:
Dziedziczenie testamentowe (ex testamento) polegające na tym, że spadkodawca w akcie
ostatniej woli decyduje na podstawie prawa spadkowego o losie swoich praw i obowiązków
majątkowych.
W Rzymie dokonywano tego w testamencie lub w kodycylach.
Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) w którym dochodzi do przekazania majątku
zmarłego określonym przez prawo osobom, jeśli nie sporządzono ważnego testamentu. Porządek
dziedziczenia ab intestato był w prawie zawsze przewidziany.
W wyobrażeniu prawników rzymskich te 2 sposoby były niepołączalne.
Od tej zasady przewidziano jednak kilka wyjątków:
1. Zasada nie dotyczyła żołnierzy. Z uwagi na ich poświęcenie dla państwa uznawano, że mogą
sporządzić testament w dowolnej formie i będzie on rodził skutki prawne, o ile tylko będzie
wystarczająco jasny. Na przykład, jeśli żołnierz nakazał przekazać synowi połowę majątku w
testamencie, a co do reszty się nie określił, to była ona dziedziczona beztestamentowo. 2.
Dziedziczenie przeciwtestamentowe ( contra tabulas) - sytuacja w której kwestionowano
decyzje spadkodawcy i próbowano podważyć testament. Było to związane z wprowadzeniem
instytucji chroniących najbliższych testatora- osoby mające szczególne prawa do jego spadku. Na
przykład, gdy testator ustanowił spadkobiercami osoby z kręgu sui heredes, ale niektórych
pominął ( np. córkę lub żonę. ), to ci pominięci otrzymywali udział, który przypadłby im w
dziedziczeniu beztestamentowym.
3. Dopuszczenie zapisu powierniczego ( fideikomisu) ciążącego na spadkobiercach
beztestamentowych.
Fideikomis pozwalał spadkodawcom ingerować w porządek dziedziczenia beztestamentowego,
zobowiązując spadkobierców ab intestato do wydania wskazanym osobom całości lub części
swojego majątku. Dzięki niemu można było uniknąć niebezpieczeństwa mogącego wyniknąć w
przyszłości z postępowania contra tabulas.

4.1.3.3. Swoboda testowania

Swoboda testowania wynika z przyznawanego spadkodawcy prawa do decydowania o losach
swojego majątku na wypadek śmierci.
Rzymski porządek prawny dopuszczał dokonanie tego tylko w testamencie lub w powstałych
w późniejszym czasie kodycylach.
Sporządzenie testamentu należało do czynności mortis causa ( na wypadek śmierci )
co oznaczało, że wywoływało skutki dopiero po śmierci testatora.
Testator miał możliwość zmiany treści testamentu lub nawet odwołania go tak długo jak żył.
Przyjęta w prawie rzymskim swoboda testowania zdecydowała o odrzuceniu testamentów
wspólnych, czyli takich w których treść rozrządzenia było formułowana przez więcej niż jednego
spadkodawcę.
Takie rozwiązanie zakładało bowiem wcześniejsze porozumienie i nie dopuszczało jego zmiany
przez jedną ze stron bez zgody drugiej. Po śmierci jednej ze stron stawało się to w ogóle
niemożliwe. Poza tym wspólny testament rodził niebezpieczeństwo wpływania na dyspozycję
testamentową.
Rzymianie odrzucali również umowy o dziedziczenie (np. umowa o ustanowienie drugiej strony
spadkobiercą) jako sprzeczne z dobrymi obyczajami. Twierdzili, że taka umowa uniemożliwia
pełne wyrażenie woli z uwagi na partykularne interesy każdej ze stron. Ograniczenie swobody
testowania związane było z prawami do spadku najbliższych i ostatecznie znalazło swój wyraz w
instytucji dziedziczenia przeciwtestamentowego. Początkowo uważano, że testator jest absolutnie
suwerenny i ważne było tylko by testament sporządził po namyśle. Mógł więc nie uwzględniać
najbliższych, pod warunkiem, że nie pominął ich w testamencie milczeniem. Musiał więc albo
powołać ich do spadku, albo wydziedziczyć. Syna musiał wydziedziczyć imiennie, a córkę i wnuki
wystarczyło wydziedziczyć zamieszczając klauzulę o treści „pozostali niech będą wydziedziczeni”.
Pominięcie syna powodowało nieważność testamentu.
Od II w. p.n.e. pojawił inny instrument ograniczający swobodę testowania- skarga przeciw
sprzecznemu z powinnościami testamentowi. Opierała się na założeniu, że spadkodawca

14 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

powinien postępować zgodnie z dobrymi obyczajami i dbać o rodzinę. Jeśli tego nie zrobił, to
uznawano, że postępował nierozsądnie i testament był nieważny.

4.1.3.4 Solidarność rodzinna

Zasada solidarności rodzinnej ściera się ze swobodą testowania.
• Dziedziczenie beztestamentowe u Greków i Germanów:
Starożytne Ateny nie pozwalały pierwotnie na swobodę testowania, a sporządzanie
dopuszczonych przez prawo testamentów ograniczano. Miało to zapewnić ciągłość domu
rodzinnego, i nie pozwolić do rozdrobnienia majątku.
W Rzymie w prawie archaicznym obowiązywała forma publicznego testamentu. Dokonane w
ustnym testamencie modyfikacje porządku ustawowego musiały zyskać aprobatę tych, którzy
mogli uchwalić ustawę. Był to wyraz szacunku dla porządku ab intestato, uważanego za
społecznie najwłaściwszy.
W Atenach dziedziczenie beztestamentowe było chronologicznie wcześniejsze. Testament
wprowadził dopiero Solon.
Jednak wcześniej (być może) znano już testament adopcyjny. Bezdzietny adoptował kogoś jako
następcę swych praw (tylko dla niemających prawowitych następców).
Własność kolektywna. Władze przydzielały rodom i zespołom krewnych ziemię, a po roku
zmuszały do przejścia gdzieś indziej. Tacyt ustalił, że Germanie nie znali dziedziczenia
testamentowego.
• Własność i rodzina
Wybór pomiędzy dziedziczeniem ex testamento i ab intestato jako starcie swobody testowania
z zasadą solidarności rodzinnej.
Prawo spadkowe wiąże się z prawem rzeczowym, czy raczej z rodzinnym? Na ile należy pozwolić
spadkodawcy na dysponowanie własnym majątkiem mortis causa. Co więcej na rzymską
koncepcję w prawie poklasycznym wpływał Kościół, któremu zależało na tym, aby testator
przekazywał chociaż jego część na cele dobroczynne. Kościół opowiadał się za zwiększaniem
swobody dysponowania majątkiem mortis causa i nie kwestionował konieczności ochrony rodziny
i solidarności rodzinnej.
• Ustalenie porządku dziedziczenia beztestamentowego:
Zasada solidarności rodzinnej znajduje wyraz w porządku dziedziczenia beztestamentowego.
Skoro nie sporządzono testamentu sukcesja następuje według klas ustawy, wyraził do Grocjusz.
Dominuje on obecnie w common law.
Do czasów szkoły prawa natury, jest jasne że dziedziczenie beztestamentowe po prostu obrazuje
przekonanie społeczeństwa o tym, kto powinien stać się następcą zmarłego. Powstałe
ograniczenia co do sporządzenia testamentu, ukazują że wcale nie musi być go łatwo sporządzić.
Rzeczywiste rozumienie rodziny i małżeństwa ukazuje dziedziczenie ab intestato; ma ono trzy
przykłady porządków : ustawa XII Tablic – oparta na agnacji, edykt pretorski - kognacja, Nowele
justyniańskie – kognacja.
• Zabezpieczenie członków rodziny
Zabezpieczenie członka rodziny, w przypadku gdy dojdzie do powołania na podstawie testamentu
określa, kto w rodzinie uważany jest przez prawo za najbliższego.
Zasada solidarności rodzinnej, w prawie spadkowym ma zabezpieczać członków rodziny, gdy
dojdzie do dziedziczenia na podstawie testamentu, a także przy określeniu pozycji spadkowej
żony
Żona, uważana za członka rodziny:
według ustawy XII Tablic – filiae loco, jako agnatka – dziedziczy wtedy, gdy dołączyła do
rodziny męża przez odcięcie od dotychczasowej agnacyjnej rodziny. Wejście kobiety pod manus –
p. archaiczne i przedklasyczne.
Według edyktu – z szansą na spadek po mężu, ale tylko w przypadku braku pretendentów,
czyli agnatów i kognatów
Według Nowel – tylko ubogiej żonie, a więc bezposażnej próbuje się zabezpieczyć
godziwe utrzymanie
Więź agnacyjna – prawny związek w rodzinie, kobietom przyznano niezależność zarówno
majątkową, jak i w zakresie do samodzielnego kształtowania sytuacji prawnej • Zmieniająca się
wola zachowku
W jednych krajach dokonuje się zabezpieczenia w postaci zachowku, w innych przez rezerwę, oba
rozwiązania powołuj się na tradycję rzymską

15 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Zachowek – pars legitima – wyłączna jedna z przesłanek do starań o udzielnie skargi, która ma
służyć obaleniu tylko części testamentu – querela inofficiosi testamenti
Kolejnym ograniczeniem swobody testowania był tzw. zachowek ( pars legitima). Była to
ułamkowa część majątku spadkowego która przypadłaby osobie najbliższej spadkodawcy w
przypadku dziedziczenia ab intestato. Owa gwarantowana część może występować w 2
modelach:
a) system rezerwy – część majątku, którą spadkodawca nie może skutecznie rozporządzić –
przystępując do sporządzania testamentu względem osób trzecich, może uwzględnić tylko
połowę albo ćwierć (Francja, Włochy)
b) system zachowku – spadkodawca może swobodnie rozporządzać całym majątkiem, ale
najbliższym przysługuje skarga (roszczenie) jeżeli nie zostaną uwzględnieni o 1/2 tego co
należałoby im się ustawowo
4.1.3.5 Szacunek dla woli zmarłego
Rzymianie uważali, że szacunek dla woli zmarłego leży u podstaw swobody testowania i jest
powinnością każdego, kto pozostaje przy życiu.
Wyrażona w wymaganej formie wola zmarłego zyskiwała moc obowiązującej wszystkich normy, a
rozrządzenie testatora miało pierwszeństwo przed ustawowym porządkiem dziedziczenia.
Właściwe wypełnianie ostatniej woli były istotne także z punktu widzenia potencjalnych
spadkodawców, którzy dzięki temu mogli mieć nadzieję, że również ich życzenia co do losów
majątku na wypadek śmierci zostaną spełnione.
W Rzymie szacunek dla woli zmarłego wymagał poszukiwania i wprowadzenia w życie
postanowień testatora w ich najwierniejszej i najczystszej postaci, a przynajmniej w postaci
przypuszczalnej lub najbardziej prawdopodobnej.
Jedna z podstawowych reguł w prawie rzymskim brzmiała: „testamenty tak interpretujemy, by jak
najlepiej odpowiadało to woli testatora”.
Z zasadą tą w konflikcie pozostawała zasada solidarności rodzinnej. Jej celem było zapewnienie
ochrony interesów rodziny zmarłego. Do prawodawcy należało sformułowanie przepisów prawa
spadkowego tak, by zapewniona została ochrona dwóch podstawowych wartości: własności i
rodziny. Przesłanki, z uwagi na które należy chronić solidarność rodzinną to: zabezpieczenie
majątkowe członków rodziny, uwzględnienie przekonań społecznych odnośnie tego, kto powinien
stać się następcą prawnym zmarłego oraz istnienie obowiązku alimentacyjnego ojca rodziny
względem dzieci. Sposobami zabezpieczania członków rodziny w przypadku dziedziczenia
testamentowego był zachowek lub rezerwa. Członkom najbliższej rodziny przysługiwała querela
inofficiosi testamenti – skarga unieważniająca całkowicie lub częściowo testament. W czasach
Justyniana skarga ta uzupełniona została o skargę o uzupełnienie zachowku - actio ad
supplendam legitimam, która określiła zachowek jako portio debita, tj. część należna.
Od tej pory szukać można podstaw do twierdzenia o pojawieniu się w prawie rzymskim praw do
dziedziczenia po kimś.

4.1.3.6 Semel heres semper heres

Zasada o charakterze konstrukcyjnym – Semel heres semper heres – kto raz został spadkobiercą,
jest nim na zawsze
Zasada ta oznaczała przede wszystkim zakaz odbierania tego, co zostało nabyte w formie
spadku.
Powołani do spadku mieli swobodę podjęcia decyzji co do jego przyjęcia, bądź odrzucenia
( wyjątkiem było nabycie z mocy prawa ).
Osoba , która zdecydowała się przyjąć spadek miała potem swobodę w rozporządzaniu nim.
Jeśli ustanowiono współdziedziców, każdy z nich i w każdym czasie mógł żądać podziału spadku,
występując z powództwem działowym.
Kto stawał się dziedzicem wstępował w obligatio hereditatis i pozycji dziedzica nie mógł
przenieść na inną osobę.
Nie było możliwe zamieszczanie w testamencie jakichkolwiek klauzul rozwiązujących. Ewentualne
pojawienie się warunku lub terminu powodowało nieważność rozporządzenia, uznawano bowiem,
że kto przewidywał pozbawienie dziedzica jego pozycji spadkowej, ten nie zamierzał ustanowić
spadkobiercy.
Z czasem kierując się zasadą „ przychylności dla testamentu” (favor testamenti ), po to by
utrzymać testament w mocy uznawano tego rodzaju warunki za niedodane ( pro non scripta).

16 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Od zasady semel heres były wyjątki, np. nie dotyczyła żołnierzy, a w życiu cywilnym dochodziło
do jej łamania w momencie oddania się w przysposobienie (osoba przysposabiana traciła
pozycje spadkobiercy, a obligatio hereditatis przechodził na przysposabiającego).

4.1.3.7 NASTITURUS PRO IAM NATO HABETUR, QUOTIENS DE COMMODIS EIUS AGITUR
• dziecko poczęte uważa się za narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść • Julian: „w niemal
 całym prawie cywilnym, Ci, którzy znajdują się w łonie matki, uznawani są za istniejących”
• oczywistym warunkiem jest urodzenie żywe
• causa Curiana –sprawa Kuriusza, był to proces spadkowy, w którym doszło do sytuacji
ustanowienia substytucji pupilarnej, ustanowienia kuratora, który dba o prawa majątkowe,
głównie w sferze uprawnień do spadku
• zasada powstała w prawie pandektowym

4.1.3.8 REGUŁY W PRAWIE SPADKOWYM

Regułą jest to co krótko opisuje dane zagadnienie –Paulus
Prawo nie wynika z reguł, lecz reguła musi pochodzić z istniejącego prawa.
• Uznano za
niesprawiedliwe rozróżnianie pokrewieństwa przez kobietę i pokrewieństwa przez
mężczyznę
utrata wpływu agnacji na dziedziczenie ab intestato
• • klasy dziedziczenia:
-klasa pierwsza – zstępni zmarłego, podział in capita (od głowy)
-zstępnych zmarłych przed spadkodawcą reprezentują ich zstępni
-klasa druga – wstępni oraz rodzone rodzeństwo dziedziczyli wg linii (in lineas)
-w przypadku braku rodzeństwa:
-rodzice w równych częściach (lub żyjący rodzic w całości)
-dziadkowie proporcjonalnie
• „testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej

odpowiadało to woli testatora” 4.1.4 Podmioty uczestniczące w

dziedziczeniu
Zdolność (czynna i bierna) dziedziczenia w dziedziczeniu testamentowym była przez Rzymian
nazywana testamenti factio. Rozumiana jest i jako zdolność dysponowania (testamenti factio
activa), i jako zdolność, aby być branym pod uwagę jako dziedzic, legatariusz, tutor, a nawet jako
świadek sporządzania testamentu (testamenti factio passiva).
Z uwagi na poważne różnice między zdolnością testowania a wyłączeniami, dokonanymi w
różnych ustawach i konstytucjach, nie sposób wypracować jednolitej doktryny co do zdolności w
zakresie czynności mortis causa. Brak testamenti factio powodował niemożność bycia
powołanym, brak capacitas niemożność nabycia, a indignitas niemożność zatrzymania tego, co
się nabyło.

4.1.4.1. Testamenti factio activa (zdolność dysponowania)

Dojrzali obywatele rzymscy sui iuris, cieszący się zdolnością do czynności prawnych: Zdolność
bycia spadkodawcą mieli ludzie cieszący się zdolnością prawną (3 kryteria: wolności,
obywatelstwa i pozycji w rodzinie – bycie podmiotem praw i obowiązków). Do dziedziczenia
testamentowego potrzebowali zdolności do czynności prawnych (składanie wiążących
oświadczeń woli w celu stworzenia, zmiany lub umorzenia stosunków prawnych). Zatem
dysponować swym majątkiem na wypadek śmierci mogli dojrzali obywatele rzymscy sui iuris
(osoby nie podlegające władzy patris familias) nie będący głusi/niemi/nie będący furiosus/
nieorzeknięte marnotrawstwo.
Wyjątki za Konstantyna i Justyniania cd synów alieni iuris: zyskali zdolność majątkową i cieszyli
zdolnością w prawie spadkowym, przysługiwała im testamenti factio, a w dziedziczeniu
beztestamentowym ich majątek prawem peculium wracał do pater familias. Inne narody:
a) Kwiryci – niezainteresowani zdolnością obcokrajowców
b) Latyni – mogli sporządzać testament, Latyni juniańscy nie
c) Peregryni mogli tylko wtedy, gdy zdolność testowania przyznawała im civitas, do której
należeli.

17 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Niedojrzali nie mieli zdolności testowania.

Kobiety:
Nie było przeszkód, aby, będąc sui iuris i przy auctoritas tutoris (przyzwolenie opiekuna)
uczestniczyły w mancipatio familiae. Kobieta mogła zmienić niewygodnego tutora, jeśli poddawał
kontroli treść testamentu – trzeba pamiętać, że opiekę sprawowali agnaci, a więc zainteresowani
w sprawie jako dziedzice beztestamentowi. Uchwała z czasów Hadriana pozwalała przymusić do
udzielenia auctoritas każdego tutora, z wyjątkiem patrona oraz zwierzchnika agnacyjnego, spod
którego patria potestas wyszła. Przyznawany w ustawach małżeńskich zanik opieki nad kobietami
przyniósł im wkrótce pełną testamenti factio.
Dziedziczenie beztestamentowe:
Do niego wystarczało, aby spadkodawca miał zdolność prawną w momencie śmierci.
Dla testamenti factio wymagano natomiast:
a) Nieprzerwanej zdolności prawnej od sporządzenia testamentu do śmierci b) Zdolności do
czynności prawnych przynajmniej w momencie sporządzenia testamentu. Dlatego za ważny
uważano testament osoby, która stała się furiosus po sporządzeniu aktu ostatniej woli.
Do udzielenia bonorum possesio (bonorum possessio była aktem prawnym udzielanym przez
pretora dziedzicowi prawa cywilnego, na mocy którego dziedzic mógł objąć spadek w posiadanie)
na podstawie tabliczek testamentowych wystarczała zdolność w chwili sporządzanie oraz śmierci.
Nie wystarczała sama testamenti factio.

4.1.4.2. Testamenti factio passiva (zdolność, aby być branym pod uwagę jako dziedzic,
legatariusz, tutor, a nawet jako świadek sporządzania testamentu)
Posiadający zdolność prawną i niewolnicy:
Zdolność do dziedziczenia miały poszczególne osoby oraz podmioty, które nazwalibyśmy dziś
osobą prawną. Te pierwsze miały ją nie tylko od momentu urodzenia, ale i od poczęcia, o ile
urodzą się żywe.
Postumus – pogrobowiec, czyli dziecko narodzone po śmierci ojca.
a) Postumus suus – nazywano go tak, jeśli wszedłby pod patria potestas spadkodawcy, gdyby
się wcześniej urodził
b) Postumus alienus – inne przypadki.
Zdolność pogrobowca w dziedziczeniu beztestamentowym:
a) Prawo cywilne pozwalało ustalać dziedzicami tylko postumi sui
b) Ius honorarium pozwalało ustanawiać dziedzicami także postumi alieni. Ogólną zasadą stało
się, aby pogrobowiec musiał być poczęty przynajmniej w momencie śmierci spadkodawcy, choć
pierwotnie w dziedziczeniu testamentowym wymagano, aby żył już w momencie sporządzania
aktu ostatniej woli.
Personae incertae (podmioty trudne do zidentyfikowania):
Nie miały biernej zdolności dziedziczenia. Niezidentyfikowanie miało formę zapisów, np.:
„ktokolwiek wyda swoją córkę za mojego syna”, „każdemu, kto przyjdzie na mój pogrzeb”. Dałoby
się to jednak utrzymać w przypadku: „kto z moich kuzynów ożeni się z moją córką”, „kto z
obecnie żyjących kognatów przyjdzie na mój pogrzeb”.
Takimi osobami byli również chorzy, starzy, ubodzy.
Niewolnicy:
Nie dziedziczyli beztestamentowo, przyznano im natomiast testamenti factio passiva. Należało
jedynie w akcie ostatniej woli zaznaczyć, czy chodziło o niewolnika własnego, cudzego czy
wspólnego.
Nie mieli jej peregryni (będący przecież ludźmi wolnymi).
Latyni mieli testamenti factio passiva, ale Latyni juniańscy nie mieli capacitas (zdolności
nabywania).
Kobiety:
W testamencie mancypacyjnym nie można było ustanowić dziedzicem kobiety, jeśli oszacowany
majątek spadkodawcy wynosił więcej niż 100 asów.
Ab intestato miały równe prawa z mężczyznami w dziedziczeniu po ojcu, braciach czy siostrach.
W prawie cywilnym dziedziczyli mężczyźni, kobiety były traktowane na równi z nimi przez
pretorów w dziedziczeniu po kognatach. Prawo cesarskie dawało zawsze pełną swobodę w
dysponowaniu na rzecz kobiet w fideikomisach.
Wdowy, które wyszły za mąż w trakcie rocznej żałoby, traciły tylko testamenti factio passiva, a
dziedziczyły beztestamentowo po krewnych do trzeciego stopnia.
 18 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Biernej zdolności do dziedziczenia beztestamentowego wymagano w momencie powołania do

spadku (zazwyczaj do chwili śmieci spadkodawcy).
Dziedzic testamentowy musiał ją mieć w chwili sporządzenia testamentu, powołania i nabycia. Nie
wymagano ciągłości.
Państwo:
Zawsze miało zdolność do dziedziczenia po swoich obywatelach i po obcych. Aproniańska
uchwała senatu z czasów Hadriana pozwalała ustalać na rzecz miast fideikomisy uniwersalne.
Dotąd po własnych wyzwoleńcach dziedziczyły one beztestamentowo. Ta sama ustawa pozwoliła,
żeby wyzwoleńcy mogli ustanawiać dziedzicem swojego patrona, jakim było muncipium.
Rozrządzanie na cele użyteczności publicznej:
Prawo rzymskie pozwalało rozrządzać na te cele, np. akwedukty lub kanalizację, a także w
przypadku igrzysk lub uczt. Bóstwo też można było ustanowić dziedzicem (cele kultu), zazwyczaj
wskazywano właściwe kolegium kapłańskie lub świątynię.
Zdolność kościołów do przyjmowania rozrządzeń testamentowych uznał dopiero Konstantyn
Wielki w 321 r. Rozciągnięto ją następnie na wspólnoty zakonne i dzieła dobroczynne,
ustanawiane na rzecz osób chorych. Od 445 r. ważnie rozrządzano również na rzecz biednych lub
jeńców wojennych (zaznaczono, że zakaz personae incertae nie ma tu znaczenia).

4.1.4.3. Capacitas
Ten termin pochodził od słowa capere – „nabywać” – używano go na określenie zdolności w
zakresie dziedziczenia testamentowego, której nie wyłączały postanowienia konkretnych ustaw
(leges). Zatem łatwiej mówić o braku capacitas (incapacitas). Zdolność tę wyłączały: -lex Voconia z
169r. (kwestia nabycia legatów)
-lex Furia testamentaria z ok. 204r. (kwestia nabycia w legacie windykacyjnym) -przede wszystkim
lex Iunia (pozbawiała Latynów juniańskich w prawie spadkowym nie tylko nabywania, lecz
i dysponowania w testamencie)
-ustawy małżeńskie Augusta, lex Iulia et Papia, wg których niepozostający w małżeństwie nie
nabywali niczego.
Krąg wymienionych regulacji był wąski – szybko przestano stosować te
ustawy. Caducum:
Pochodzi z lex Iulia – caducum to jest to, co wpada w ręce wymienionych w testamencie, którzy
spełniają wymogi ustawowe.
Brak capacitas stanowi dolegliwość, przewidzianą przez ustawodawcę, i powoduje u powołanych
niemożność nabycia lub nieważność tego, co nabyto. Kosztem pozbawionych capacitas zyskują
inni dziedzice.

4.1.4.4. Indignitas
To niegodność dziedziczenia lub otrzymania zapisu. Instytucja odrębna od testamenti factio i od
braku capacitas, powstała dopiero w prawie cesarskim. Indignitas jest niejednolita, gdyż pojawia
się w poszczególnych przypadkach, przewidzianych przez konstytucje cesarskie. Wyraża
społeczny przeciw wobec zatrzymania spadku po kimś, kogo dziedzic zabił lub śmiertelnie obraził
czy też okazał rażący brak szacunku wobec jego ostatniej woli.
To sankcja za niepożądane zachowania lub obejście prawa.
Wyłączenia z konstytucji cesarskich:
-Przykładowo zabójca spadkodawcy nie jest godny po nim dziedziczyć.
-Nie jest godny dziedziczyć również spadkobierca, który nie pomścił śmierci, a potem nie wystąpił
lub nie podtrzymał powództwa przeciw zabójcy.
-Niegodność powodowało również kwestionowanie osobistego status spadkodawcy, ze strony
wyzwoleńca zniesławiające oskarżenie.
-Przyczyną niegodności było też działanie przeciw aktom ostatniej woli: wystąpienie bez
powodzenia przeciw testamentowi jako inofficiosum lub fałszywemu, fałszowanie dyspozycji
testamentowej na swoją korzyść
-oskarżenie przez substytuta pupilarnego matki pupila o zamianę dzieci
-zniszczenie przez syna testamentu ojca i postępowanie tak, jakby doszło do dziedziczenia
beztestamentowego
-nic nie otrzyma i ten, który jako przypuszczalny dziedzic alienuje za jego życia bez jego wiedzy
choć część spadku – działa wbrew dobrym obyczajom i zostaje ukarany w prawie spadkowym.
-przewidziano i niegodność w razie zawarcia zakazanego małżeństwa:

19 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

a) cudzołożników, którzy zawarli małżeństwo

b) urzędnika cesarskiego z prowincji, w której wykonuje swą misję
c) konkubina nie była godna dziedziczyć po żołnierzu do roku po zakończeniu przez niego
służby. Prawne skutki wyłączeń:
Różnica między indignitas a niezdolnością do przyjęcia spadku sprowadza się do
skutków. -Przy braku testamenti factio powołanie przechodzi na kolejnych
-w razie indignitas majątek przypada państwu
Niegodny może przyjąć i nabyć spadek/zapis, wszystko jednak przypadnie fiskusowi – konfiskata.
Ustanowienie dziedzica nie upada i należy o tym pamiętać.

4.2.3 Początek dziedziczenia w nowelach justyniańskich

Wprowadzenie do dziedziczenia beztestamentowego (ab intestato):

Dochodziło ono do skutku tylko po kimś, kto nie pozostawił w ogóle testamentu albo też
pozostawił, ale nieważny czy bezskuteczny.
W świetle rzymskiej literatury zawsze postrzegane jako zjawisko drugoplanowe, po dziedziczeniu
testamentowym. W praktyce bywało różnie – arystokracja owszem, testamenty, ale proletariusze
niekoniecznie.
Rzymski system dziedziczenia beztestamentowego oparty był na węzłach familijnych, w
mniejszym stopniu na małżeństwie. Z przemianą węzłów familijnych przeszedł drogę agnacja →
kognacja.
Były 3 główne etapy unormowania:
-agnacyjny system XII Tablic
-mieszany kognacyjno-agnacyjny system edyktu pretorskiego
-czysto kognacyjny system Nowel Justyniana.

Justynian przy dziedziczeniu beztestamentowym chciał usunąć agnacyjne myślenie. Starał się
opierać następstwo mortis causa na kognacji.
Uczynił to w Noweli 118 (543r.), gdzie dokonał dwóch wstępnych założeń:
-uznał za niesprawiedliwe czynienie przez prawo różnicy między pokrewieństwem przez kobietę
i pokrewieństwem przez mężczyznę
-uwzględnianie agnacji straciło praktyczny sens – pozbawił ją wpływu na porządek dziedziczenia
ab intestato.

Sytuacja w Noweli 118:

Spadkobiercy w niej dzielili się na 3 lub 4 (wg Kolańczyka) klasy, z której każda poprzednia
wykluczała następną.
Klasy:
a) Zstępni – czyli descendenci, podlegli władzy i emancypowani, po ojcu czy po matce.
Dziedziczyli po równo (według głów). Żyjący wykluczali swoich zstępnych (np. syn własne
dzieci), natomiast w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy i wtedy podział odbywał się
według szczepów (in stirpes),
b) Wstępni in lineas – czyli ascendenci, oraz rodzeństwo „rodzone” (mające ze spadkodawcą
wspólnego ojca i matkę) a również dzieci po zmarłych braciach lub siostrach.
I przypadek - Dziedziczyli wstępni, gdy spadkodawca nie miał rodzonych braci lub sióstr. Ojciec i
matka otrzymywali po połowie spadku. Jeśli któreś nie żyło, drugie dostawało całość. Jeśli
oboje nie żyli, a żyli dziadkowie – dzielili się po ¼, jeśli troje z nich – jedno ½, pozostali po
¼. W przypadku wstępnych nie ma reprezentacji, lecz dochodzi do dziedziczenia według
 linii – in lineas.
II przypadek – Spadkodawca miał rodzeństwo rodzone. Dziedziczyło ono w równych częściach ze
wstępnymi spadkodawcy najbliższego stopnia. Jeśli:
-rodzice zmarli, a żyją dziadkowie: wstępni drugiego stopnia dziedziczą z braćmi i siostrami
spadkodawcy (krewnymi II stopnia, tyle że w linii bocznej). Jeśli żyło troje dziadków, na
przykład matka ojca i rodzice matki, otrzymywali tyle samo, co każdy brat i siostra.
-żyją oboje rodzice lub jedno z nich – przypadają im równe części z własnymi dziećmi, które dla
spadkodawcy były przecież krewnymi II stopnia w linii bocznej. UWAGA – wg tej Noweli II
klasa nie obejmowała dzieci rodzeństwa rodzonego – w związku z tym nie miało ono

20 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

prawa wejść w miejsce zmarłych rodziców (rodzeństwa spadkodawcy – DLACZEGO, skoro

w Noweli 127, wydanej 5 lat później, zostało to zmienione? – dzieci rodzonego brata
dostały prawo reprezentacji i mogły wejść za niego).
Zostaje pytanie, czemu ta nowela powołuje obok ascendentów co najwyżej rodzeństwo rodzone.
To trochę nielogiczne, bo w tej sytuacji np. brat może dziedziczyć po równo z
pradziadkiem, a więc krewnym III stopnia.
c) Rodzeństwo „przyrodnie” (jedno z rodziców wspólne ze spadkodawcą) oraz dzieci po
zmarłych braciach czy siostrach przyrodnich – nie ma ani zstępnych, ani wstępnych,
zatem krewni w linii bocznej.
-do spadku powołane jest najpierw rodzeństwo rodzone i jego dzieci.
-dopiero po nich powołuje się rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci. Opłacalne było posiadanie
obojga wspólnych rodziców ze spadkodawcą – przykładowo siostrzenicy po rodzonej
siostrze (krewnej III stopnia linii bocznej) oferuje się spadek przed przyrodnim bratem, czyli
krewnym stopnia II, mającego ze spadkodawcą wspólnego ojca. Na tym przykładzie
widać, że więzi agnacyjne straciły znaczenie całkowicie.
d) Pozostali krewni boczni – bliżsi stopniem wykluczali dalszych, równi dziedziczyli według
głów (bez ograniczenia). Jeśli żaden krewny nie przyjął spadku, powołany był
współmałżonek. Pogorszyła się sytuacja wdów – kiedyś krewni dziedziczyli do określonego
stopnia, a teraz wydłużyło się to w nieskończoność.
Kwarta ubogiej wdowy:
Polegała na tym, że wdowa bez innego zaopatrzenia otrzymywała prawo do czwartej części
spadku po mężu. Jednak nałożono pewne ograniczenia:
a) Wartość, której kwarta nie mogła przekroczyć – 100 funtów złota
b) Prawo do kwarty przysługiwało, gdy spadkodawca miał nie więcej niż troje ślubnych dzieci.
Jeśli dzieci więcej, kwarta ulegała proporcjonalnemu zmniejszeniu
c) Jeśli kobieta miała z mężem wspólne dzieci, to przysługiwało jej tylko użytkowanie
(ususfructus) kwarty, własność miały wspólne dzieci. Otrzymywała kwartę na własność
TYLKO wtedy, gdyby nie miała wspólnych dzieci ze zmarłym.
Podsumowanie:
Cesarz nie zbudował nowego porządku dziedziczenia beztestamentowego na starych, lecz
stworzył nowy – jednak dla heretyków utrzymał stary. Pojawiło się niespotykane rozróżnienie
podmiotowe – nie ze względu na obywatelstwo czy pochodzenie, lecz na wyznanie.

4.3.1.5 Testamenty prawa poklasycznego

Testamentum apud acta:

To testament sądowy, polegający na podyktowaniu ostatniej woli sędziemu. Jego nazwa wynika z
wpisywania go do akt sądu. Ta z natury ustna forma nie wyklucza przedstawienia jej na piśmie.
Testamentum principi oblatum:
Złożony w ręce cesarza, deponowane w archiwum publicznym, nad którym pieczę sprawował
urzędnik (magister libellorum).
Testament holograficzny:
Walentynian III konstytucją wydaną w Rawennie wprowadza nieznaną wcześniej, najwygodniejszą
formę testamentu – testament holograficzny – w całości sporządzony własnoręcznie. Z porównania
z innymi formami testamentu wynika, że nie odręczność, lecz brak wymogu co do jakichkolwiek
świadków odróżniał go od pozostałych. Jest to praktyczna forma. Może jednak budzić wiele
zastrzeżeń – w kwestiach dowodowych, co do samodzielności testatora oraz tego, czy testament
odzwierciedla jego rzeczywistą wolę. Mogąc go sporządzać do ostatnich godzin nie wiadomo, czy
był świadom tego, co czyni. Justynian nie akceptując t. holograficznego wybierał formę
bezpieczniejszą, ale
i utrudniającą testowanie.
Testamentum tripertitum:
Testament w Instytucjach justyniańskich nazywany jest trojakim: musiał być spisany w jednym
czasie, opieczętowany i podpisany przez świadków. Wynikało to tak: z prawa cywilnego pierwszy
wymóg, z pretorskiego drugi wymóg, z cesarskiego trzeci wymóg. To był pomnik ku czci dawnego
prawa.

21 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

4.3.1.6 Formy szczególne

Testament w czasie epidemii:

W Rzymie w przypadku zarazy. Dioklecjan pozwolił, aby podczas epidemii, przy zachowaniu
wszystkich formalnych wymogów, z liczbą świadków włącznie – nie musieli oni być obecni
równocześnie. Tradycyjnie nazywa się go testamentum tempore pestis.
Ósmy świadek:
W przypadku testamentu ustnego ósmy świadek potrzebny był w przypadku testowania głuchego
bądź niewidomego. Konstytucją z 521 roku (Justyna) wymagano notariusza – tabularius.
Występował zamiast ósmego świadka. Testament przez niego napisany odczytywano w
obecności siedmiu świadków.

4.3.1.7 Testament żołnierski

Osobisty przywilej:
Chodziło tu nie o zmianę formy, ale o ułatwienia dla tych, których charakteryzowała simplicitas,
czyli niewykształcenie lub brak szans na konsultację prawną. Spełniali za to ważną funkcję
społeczną i zasługiwali bez wątpienia na życzliwość. Testament żołnierski powstał jako osobisty
przywilej – libera testamenti factio. Jak pisał Trajan: „niech sporządzają testamenty w jakikolwiek
sposób chcą, niech je robią, jak tylko potrafią, a niech wystarczy sama wola testatora dla
rozporządzenia własnymi dobrami”.
Przywilej przysługiwał od momentu wcielenia do chwili zwolnienia ze służby wszystkim, którzy
należeli zarówno do floty, jak i do sił lądowych. Mogły też z niego skorzystać osoby towarzyszące
wojsku lub umierające w kraju nieprzyjaciela.
Testament zachowywał ważność przez rok po zwolnieniu ze służby, potem trzeba było sporządzać
go na nowo wg formy. Najważniejszą grupą korzystającą z przywileju byli synowie alieni iuris.
Udogodnienia:
Testament żołnierski można było sporządzać nawet na rzecz pozbawionych zdolności
dziedziczenia peregrynów. Był odstępstwem od wielu wymogów rzymskiego prawa spadkowego
(forma i treść). Uznawano testament napisany przez umierającego mieczem na piasku, czy krwią
na pochwie miecza/tarczy.
Nie stawiano wymagań co do liczby świadków, nie była konieczna nuncupatio. Nie znajdowały
zastosowania zasady nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest oraz semel
heres semper heres.
Żołnierze testowali jak chcieli i jak mogli, byle jasno wynikała z ich aktu treść wyrażonej na serio
woli.
Nie mogli jedynie stawiać w testamencie warunków niezgodnych z prawem i niemoralnych.
(ostatni drobny akapit nje)

4.3.2 Treść testamentu

4.3.2.1. Ustanowienie dziedzica (heredis institutio)

„Za początek i fundament całego testamentu uważa się ustanowienie dziedzica.”. Umieszczano
go zawsze na samym początku. Była to taka podstawa, że jako cały testament mogły wystarczyć
trzy słowa: „Titius heres esto” („Tycjusz niech będzie dziedzicem”).
Oczywiście można było ustanowić nie tylko jednego dziedzica (najbardziej wyrazisty przypadek
sukcesji uniwersalnej) – udziały innych spadkobierców trzeba było oznaczyć w częściach
ułamkowych. Wg tradycji rzymskiej operowano uncjami – cały spadek składał się z 12 uncji,
dzielonych po równo – chyba że testator postanowił inaczej.
Nie można było przydzielać konkretnych przedmiotów (np. gruntów) – sprzeczność z pojęciem
sukcesji uniwersalnej.
Od II w. zaczęto zezwalać na dookreślanie dziedzica w kodycylach potwierdzonych. Przykładowo:
„dziedzicem niech będzie ten, kogo dziedzicem uczynię w kodycylach”.
Brak jednolitości treści testamentu:
Mimo wielu form testamentu treść miała charakter typowy. Składały się na nią różne dyspozycje o
autonomicznym reżimie, wynikającym z ich struktury i funkcji. Jednak podstawą dla wszystkich

22 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

testamentów było ustanowienie dziedzica na początku testamentu (caput) i że żadne inne

rozrządzenie nie będzie skuteczne (będzie nieważne) jeśli tego dziedzica nie będzie. Wymieniona
na wstępie reguła ulegała powolnej erozji. W nowym prawie cesarstwa reguła nie obejmowała
testamentów żołnierskich i nie miała zastosowania do kodycyli. Przede wszystkim nie był nią
związany pretor i swoją mocą mógł podtrzymać zapisy oraz wyzwolenia. W razie uznania
testamentu za inofficiosum podtrzymywał niektóre dyspozycje: legaty, wyzwolenia, substytucje
pupilarne.
Prawu pretorskiemu udało się podtrzymać ważność dyspozycji testamentowych niezależnie od
ustanowienia dziedzica. Prawo cesarskie działało sobie swobodniej:
-SC Pegasianum – stworzyło mechanizm zmuszania spadkobierców do przyjęcia spadku. Jeśli
powołany do spadku odmawiał przyjęcia, fideikomisariusz uniwersalny zwracał się do pretora,
żeby zmusił powołanego i do przyjęcia, i do wydania spadku. Za długi i wierzytelności odpowiadał
wtedy wnioskodawca.
Słowa stanowcze:
Dla heredis institutio wymagano:
a) Biernej zdolności dziedziczenia (testamenti factio passiva),
b) Właściwej, solennej formy.
Należało rozkazać ustnie lub pisemnie, np. „Titius heres esto”. Dziedzicem stawał się tylko
wskazany w wymaganych przez prawo słowach. Liczyło się sformułowanie, a nie tylko wola!
Sformułowania słuszne, mniej słuszne i niesłuszne:
a) Słuszne: „Hic mihi heres esto” (ten niech będzie dziedzicem [testament ustny sporządzony
w obecności powołanego]), uzasadniano to regułą „plus nuncupatum, minus scriptum”,
innym słusznym sformułowaniem było: „Titius hereditatis meae dominus esto” (niech
właścicielem mego spadku będzie Tycjusz), lub też: „Marcum heredem esse iubeo”
(nakazuję, aby dziedzicem był Marek), albo „Lucjusz niech będzie dziedzicem”.
b) Mniej słuszne: „Ustanawiam dziedzicem Kwintusa”, „Czynię dziedzicem Decimusa” –
dopuszczane tylko przez niektórych jurystów
c) Niesłuszne: wszystkie inne – wskazują na fideikomis uniwersalny. Fideikomisy rozróżniają
się od rozrządzeń prawa cywilnego ustanowieniem w słowach proszących, a nie
rozkazujących.
Ułamkowe wskazania spadkowe:
Spadek zwyczajowo składający się z 12 uncji należało wyczerpać. Aczkolwiek testator mógł
postanowić inaczej – na przykład mógł kogoś ustanowić tylko w 6 uncjach – wtedy przyjmowano,
że tyle dla testatora składało się na całość (as).
Jeśli natomiast jednego ustanowił w połowie, a drugiego w ¼, to z mocy prawa dochodziło do
przyrostu
i pierwszy otrzymywał dwie trzecie, a drugi jedną trzecią.
Jeśli dwóch ustanowił dziedzicami całości, a innych posługując się podziałem na 12 uncji, to
pierwsi dostają połowę do równego podziału, a reszta drugą połowę w stosunkach wyznaczonych
uncjami.
Jeśli jest „Tytus i Gajusz niech będą dziedzicami” – dziedziczą po równo. (sukcesja uniwersalna)
Jeśli jest „Tycjusz niech będzie dziedzicem, Sejusz i Mewiusz niech będą dziedzicami” – pierwszy
ma dziedziczyć w połowie, a oni po 1/4.
Institutio ex re certa: (ustanowienie dziedzica tylko do konkretnych przedmiotów) Rodził się
problem, ponieważ uznawano to za absurd prawny, dyspozycję sprzeczną wewnętrznie. Naturą
ustanowienia było przecież zdecydowanie o sukcesji uniwersalnej. Jednak można było to
obejść – fideikomisem. Wystarczyło zobowiązać dziedzica do wydania spadku pod warunkiem,
że zatrzyma sobie grunt/rzeczy/wypłaci mu się konkretną sumę. Dzięki temu wskazane dobra
pozostawały przy spadkobiercy, a resztę majątku otrzymywał fideikomisariusz jako sukcesor
uniwersalny spadkodawcy.
Institutio ex re certa a favor testamenti:
-Jeśli oprócz institutio ex re certa testator dokonał również prawidłowych ustanowień, to favor
testamenti nie wystarczał – tylko te prawidłowe ustanowienia pozostawały w mocy; -Pojawiła się
myśl, aby ustanowienie z konkretnej rzeczy interpretować jako legat; -Jeśli testator dokonał
JEDYNIE institutio ex re certa, to favor testamenti i szacunek dla woli de cuius kazały się
zastanowić nad odrzuceniem tego absurdalnego dla jurystów rzymskich sformułowania;

23 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-podobnie z ustanowieniem dziedzica z odrzuceniem określonych dóbr – excepta re certa

(również odrzucone);
-ogólnie w jurysprudencji republikańskiej kazano uznawać za niedodane to, co mogło dyspozycje
unieważnić lub ograniczyć – wskutek takiej interpretacji osoby ustanowione ex re certa
dziedziczyły w częściach równych,
a jeśli to była jedna osoba – całość.

4.3.2.2. Subsytucje (podstawienie)

Służą zapewnieniu spadkobiercy w dziedziczeniu testamentowym – spadkodawcy rzymscy usilnie
dążyli do tego, aby uregulować sprawę sukcesji we własnym zakresie i nie dopuścić do
dziedziczenia beztestamentowego.
Obawiano się, że dziedzic może nie chcieć przyjąć spadku (długi), więc powoływano na jego
miejsce dziedzica „podstawionego”
Wyróżniano trzy rodzaje substytucji (podstawienia): pospolite (substitutio vulgaris), pupilarne
(substitutio pupillaris) i jak gdyby pupilarne (substitutio quasi-pupillaris). a) Podstawienie
pospolite:
Normalny i najczęstszy rodzaj podstawienia. To powołanie dziedzica pod warunkiem, że
powołany wcześniej nie będzie spadkobiercą. Odróżniano pierwszego powołanego, czyli
dziedzica („instytut”) od ustanowionych w drugim stopniu i każdym następnym jako
„substytut”.
Podstawienia nie były ograniczone co do stopnia albo ich ilości. Testator ustanawiał tylu,
bo liczył, że ktoś zechce przyjąć jego spadek, zwłaszcza jeśli nie miał dziedziców
beztestamentowych.
Dlatego często zdarzało się, że dla bezpieczeństwa podstawiał jeszcze własnego
niewolnika, łącznie wyzwalanego (nie mógł on przecież odrzucić spadku, nawet
zadłużonego)
Forma mogła być bardzo prosta: „jeśli Kwintus nie będzie dziedzicem, niech dziedzicem
będzie Marek” lub trochę bardziej złożona: „Lucjusz Tycjusz niech będzie dziedzicem i
niech przyjmie spadek przez cretio w najbliższych stu dniach, w których będzie wiedział
(czas biegł od powzięcia informacji o powołaniu) i mógł (biegł, odkąd spełnił się warunek
 ustanowienia). Jeśli nie złoży cretio, niech będzie wydziedziczony; wtedy Mewiusz niech
będzie dziedzicem i przyjmie spadek w ciągu stu dni…”
*Ważne, choć nieobowiązkowe było wydziedziczenie przy substytucji – jeśli testator
postawił wymóg cretio, a nie było wydziedziczenia instytuta i substytut zaczął zachowywać
się jak dziedzic – do spadku dopuszczano substytuta. W tym momencie instytut tracił
możliwość złożenia cretio, mimo że termin jeszcze nie upłynął – dziedziczyli instytut i
substytut w częściach równych.
b) Podstawienie pupilarne:
To dyspozycja, w której testator ustanawia dziedzica swojemu synowi na wypadek, gdyby
zmarł przed osiągnięciem dojrzałości.
W przypadku tej substytucji testator musiał mieć patria potestas nad instytutem, który w
momencie jego śmierci stawał się osobą sui iuris (niepodlegającą władzy familijnej). Mógł
to być pogrobowiec,
a nawet inna osoba, o ile do momentu śmierci spadkodawcy znalazła się pod jego władzą
ojcowską.
Ta instytucja zabezpieczała niedojrzałego przed zamachami na jego życie ze strony
dziedziców ustawowych, zwłaszcza jeżeli osoba substytuta pozostawała w tajemnicy (np.
na trzeciej dołączonej tabliczce).
c) Podstawienie jak gdyby pupilarne (quasi-pupilarne) [w prawie klasycznym nieoficjalne,
oficjalnie ustanowione dopiero przez Justyniana w 528r.]
W prawie klasycznym, na wzór podstawienia pupilarnego – pozwalano na wyznaczanie
dziedziców dla własnych zstępnych co prawda dojrzałych, lecz niepełnosprawnych.
Podobnie postępowano, gdy np. syn nie rozpoznawał znaczenia swoich czynów (furiosus).
Wtedy decyzje podejmowano w odniesieniu do konkretnych przypadków.
Samą instytucję podstawienia jakby pupilarnego (quasi-pupillaris) ukształtował dopiero
Justynian.
Ograniczył je do przypadku furiosus i wskazał krąg osób mogących stać się substytutami:
-zstępni syna, któremu podstawiono jakby pupilarnie
-jeśli ich nie miał, to zstępni testatora

24 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-jeśli i tych nie miał, zyskiwał swobodę we wskazaniu substytuta

Dzięki substitutio pupillaris nie dopuszczano do dziedziczenia dziedziców beztestamentowych,
natomiast podstawienie jakby pupilarne służyło do zatrzymania majątku w kręgu rodziny.
(EWENTUALNIE substytucja fideikomisarna i fideikomis familijny)

4.3.2.3. Wydziedziczenie (exheredatio)

Wydziedziczenie imienne:
Musiało być dokonane w przepisanej formie. Testament, w którym testator po prostu pomijał (ani
nie ustanawiał dziedzicem, ani nie wydziedziczał) swoich synów, był niezgodny z prawem.
Wystarczyło sformułowanie jasne i nie pozostawiające wątpliwości, o kogo dokładnie chodzi
(„Titius filius meus exheres esto” – Tycjusz, syn mój, niech będzie wydziedziczony). Nie mogło być
dokonane pod warunkiem!
Wydziedziczenie ogólne:
Co do innych krewnych wystarczyła ogólna klauzula „ceteri exheredes sunto” – pozostali niech
będą wydziedziczeni. Jednak inne zapisy (dalsze) w testamencie musiały pokazywać, że testator
miał na uwadze każdego z nich. Można było wymienić imiennie np. żonę in manu czy córkę. W
razie pominięcia milczeniem synów testament uznawano za nieważny – dziedziczenie
beztestamentowe.
Inne kwestie dotyczące wydziedziczenia:
-zstępni pogrobowcy również powinni być wydziedziczeni/ustanowieni, aby testament nie został
złamany przez pojawienie się suus heres (dziedzica pod władzą ojcowską). Sporządzając
testament wcześniej, trudno było mieć pewność, że pogrobowiec się nie urodzi – dla
bezpieczeństwa dołączano wtedy formalną klauzulę („ktokolwiek urodzi mi się synem, niech
będzie wydziedziczony”) – wyłączny sposób exheredatio pogrobowców płci męskiej. -Dalsi zstępni
– wnukowie i wnuczki. Sytuacja: są wnukowie i wnuczki. Ich ojciec żyje, oni są pod jego władzą,
a ten ojciec jest in potestate testatora. Jeśli by umarł/wyszedł spod patria potestas spadkodawcy,
testament byłby złamany, gdyby wnuk/wnuczka nie okazali się w nim wydziedziczeni. (do
dokończenia)
-Justynian rozszerzył wymóg imiennego wydziedziczenia na zstępnych obu płci konstytucją z
531r.
-skutki pominięcia – nazywane dziedziczeniem przeciwtestamentowym formalnym.

4.3.2.4. Legaty ORAZ 4.3.2.5. Fideikomisy (Kolańczyk!+trochę podręcznika)

LEGATY:
Charakterystyczne sformułowania dla legatu windykacyjnego:
„Tycjuszowi człowieka Stichusa daję, zapisuję”, „niech weźmie”, „niech ma dla siebie”, „niech
zabierze”.
Charakterystyczne sformułowania dla legatu damnacyjnego:
„dziedzic mój na wydanie Stichusa mojego niewolnika Tycjuszowi niech będzie zasądzony”,
„niech da”
Charakterystyczne sformułowania dla legatu sinendi modo:
„dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że Lucjusz Tycjusz zabierze i ma dla siebie
człowieka Stichusa”
Charakterystyczne sformułowania dla legatum per praeceptionem:
„niech uprzednio weźmie”, „Tycjusz niech weźmie człowieka Stichusa”
Pojęcie legatu:
Instytucja dawnego ius civile, ściśle formalna i ograniczona w zastosowaniu. Mogło nastąpić tylko
w testamencie i to w określonych, stanowczych słowach. Od rodzaju użytej formuły zależał rodzaj
legatu. Istniały 4:
a) Legat windykacyjny
b) Legat damnacyjny
c) Legat sinendi modo
d) Legatum per praeceptionem
Ad. a): Legat windykacyjny wywierał skutki rzeczowe. Testator przenosił w nim własność
kwirytarną jakiejś rzeczy wprost na legatariusza. Z chwilą objęcia spadku przez dziedzica
legatariusz stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej mu rzeczy i mógł dochodzić jej wydania
od dziedzica/osoby postronnej za pomocą rei vindicatio.

25 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Ad. b) Legat damnacyjny powodował zawiązanie się stosunku obligacyjnego między

legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako dłużnikiem. Legatariusz mógł dochodzić swej
należności tylko od dziedzica, środkiem procesowym actio ex testamento.
Ad. c) Legat sinendi modo był pokrewny z damnacyjnym. Tu również występował stosunek
zobowiązaniowy, ale ogólnie trudno było je odróżnić od siebie. Tworzyło w końcu roszczenie, aby
dziedzic wydał rzecz legatariuszowi.
Różnica mogła ewentualnie wynikać z wymagań stawianych spadkobiercy – miał po prostu znosić
zaspokojenie ze strony legatariusza. Przedmiot legatu musiał być w chwili śmierci testatora
własnością jego albo spadkobiercy.
Ad. d) Legatum per praeceptionem był jedynym zapisem, który można było sporządzić na rzecz
dziedzica. Różne były poglądy – jedni chcieli zostawiać go na rzecz współdziedziców, inni na
rzecz kręgu osób spoza dziedziców testamentowych.
Zaliczało się ono do tego typu zapisów, które tworzyły po stronie legatariusza prawo in rem
względem pozostawionej mu spadkowo rzeczy. Sam legat był zbliżony do legatu windykacyjnego.
Pamiętamy o kwarcie falcydyjskiej!

FIDEIKOMISY
Charakterystyczne sformułowania: „powierzam uczciwości, proszę, żądam, chcę, pragnę byś dał,
życzę sobie byś dał” a nawet „zlecam”, „błagam”, „obarczam”.
Różnica od legatów – zdarzało się, że spadkodawca nie ustanawiając formalnie legatu, zwracał się
z prośbą do swojego dziedzica/legatariusza z prośbą o wydanie przysporzenia majątkowego
wskazanej osobie (np. peregrynowi, dla którego legat był niedostępny).
Instytucja była tak popularna, że trzeba było stworzyć specjalny urząd pretora tylko do
rozpatrywania spraw
o fideikomisy.
Nie wymagały żadnej określonej formy, wola spadkodawcy mogła być wyrażona w testamencie,
kodycylu albo
i poza testamentem. Fideikomisem można było obciążyć KAŻDEGO, kto by otrzymywał coś w
spadku (dziedzica ex testamento, ab intestato, legatariusza, fideikomisariusza i ogółem każdego).
Justynian zrównał legaty z fideikomisami.
Wyróżniano fideikomisy: syngularne, uniwersalne oraz wolności. (brak S.C. Trebellianum i S.C.
Pegasianum)
Syngularne: zostawiano w nich poszczególne rzeczy: grunt, niewolnika, szatę, srebro, pieniądze.
Powodowały powstanie stosunku zobowiązaniowego, stąd w syngularnych zapisach
powierniczych można było zostawić rzecz własną testatora, dziedzica, legatariusza jak i osoby
trzeciej. Nie można było żądać większej wartości, niż otrzymana ze spadku. Jeśli zapisywano
cudzą rzecz, należało ją wykupić/wypłacić oszacowaną wartość.
Uniwersalne: wtedy, gdy przedmiotem fideikomisu czyniło się cały spadek lub wyrażoną
ułamkiem jego część. Przy wydaniu całego spadku dziedzic spadał do roli powiernika/prostego
wykonawcy woli spadkodawcy, jeśli wydanie po pewnym czasie – do roli dziedzica
tymczasowego (naruszenie zasady semel heres semper heres).
Problem ze spadkiem obciążonym długami:
Trzeba było przezwyciężyć niechęć dziedzica do przyjęcia spadku z tak ciężkim zobowiązaniem i
uwolnić go od odpowiedzialności za długi spadkowe, a ryzyko przenieść na fideikomisariusza.
OSTATECZNE ROZWIĄZANIE:
-na dziedzica nałożono obowiązek przyjęcia spadku, ale bez ryzyka odpowiedzialności za długi
spadkowe i korzyścią w postaci kwarty falcydyjskiej.

Wolności: (związane z 4.3.2.6. – Wyzwolenia testamentowe)

W ius civile przewidywano stanowcze i konkretne słowa, np: „Nakazuję, aby Stichus, mój
niewolnik, był wolny”. Ze względu na imperatywne sformułowanie nazywano te wyzwolenia
bezpośrednimi, a testator stawał się patronem wyzwoleńca.
-Należało wyzwalać po imieniu lub określając niewolników w inny, niebudzący wątpliwości
sposób. Niewolnik musiał być własnością testatora w chwili sporządzania testamentu/
potwierdzonych w nim kodycyli ORAZ
w momencie śmierci.
-Wyzwolenie niewolnika będącego przedmiotem współwłasności było ważne, jeśli do końca życia
spadkodawca nabył wszystkie udziały (chyba że wszyscy współwłaściciele kolejno wyzwolili
danego niewolnika).

26 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-Wyzwalano bezpośrednio również z warunkiem lub terminem.

W fideikomisie spadkodawca zwracał się z nieformalną prośbą o wyzwolenie do dziedzica lub
legatariusza, np.: „Proszę, powierzam uczciwości mojego dziedzica, aby niewolnika Stichusa
wyzwolił” – dlatego to oni, a nie testator, stawali się patronami wyzwoleńca. Bez znaczenia było,
czy prośba dotyczyła własnego czy cudzego niewolnika – ten ostatni winien być odkupiony
i wyzwolony. Jeśli właściciel nie sprzedał go, fideikomis wolności wygasał.

4.3.2.7. Ustanowienie opiekuna (tutela testamentaria – opieka testamentowa) Pater familias

mógł ustanowić opiekuna dla osób, które miał pod patria potestas/manus, a które stawały się sui
iuris w chwili jego śmierci (dzieci, wnuków, pogrobowców, żony). Wymagano formy stanowczej,
umieszczanej w testamencie/kodycylach potwierdzonych. Przykłady:
-„dzieciom moim/mej żonie opiekunem niech będzie Tycjusz” (podobne do ustanowienia
dziedzica)
-„żonie mojej daję tutora Lucjusza Tycjusza” (podobne do legatu windykacyjnego) CHOCIAŻ żonie
często zostawiano wybór tutora [„żonie mej Tycji zostawiam wybór tutora”] (bywało, że max np. 2
razy)
Wybrany stawał się opiekunem z mocy prawa w chwili nabycia spadku przez dziedzica, ale mógł
złożyć rezygnację. Testator mógł i jemu zostawić wybór („Tycjusz, jeśli chce, niech będzie
opiekunem syna mego”)
Przedmioty opieki opiekuna i jego cechy:
-zarządzanie całym majątkiem albo jego częścią (ale nie ex re certa!)
-musiał mieć bierną zdolność dziedziczenia (testamenti factio passiva)
-mógł to być własny niewolnik/cudzy, ale pod warunkiem „niech będzie wolny”

4.3.2.9. Klauzula kodycylarna i kodycyle

Klauzula kodycylarna:
Sporządzana nieformalnie, wyrażała wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś powodów
testament okazał się nieważny lub nieskuteczny, traktowano go jako kodycyl (zwyczajny list,
sporządzany na pokrytych woskiem tabliczkach).
Było to możliwe dzięki powstaniu kodycyli beztestamentowych.
Kodycyl:
Nie można było w nim ani ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Pomimo tego, że
pozostały czynnością nieformalną, jak sama nazwa wskazuje, musiały być pisemne.
Istniały dwa rodzaje kodycyli: potwierdzony (wszystko mogło tam być prócz ustanowienia
dziedzica/wydziedziczenia) lub niepotwierdzony (tylko fideikomisy).
Testament kodycylem beztestamentowym:
Związany z klauzulą kodycylarną – pojawiała się nie tylko w dziedziczeniu beztestamentowym, gdy
nieważny testament miał się stać kodycylem ab intestato. Załączano ją również w nowym
testamencie w celu utrzymania postanowień poprzedniego.
Teksty dotyczące pogrubionego przypadku poświadczają, że heredis institutio z nieważnego
testamentu, który stał się kodycylem, traktowano jako przejaw woli nałożenia fideikomisu
uniwersalnego na rzecz niedoszłego dziedzica.
Nieformalność klauzuli kodycylarnej:
Nie wymagano dla niej żadnej formy. Przykłady: „chcę, aby mój testament był ważny i niezmienny
przed każdym sądem; a gdyby mimo to testament nie pozostał w moc, chcę, aby ta ostatnia wola
utrzymała się jako kodycyle” lub „chcę, aby ta moja wola wywołała skutki i w każdych
okolicznościach”.
Nie stawiano wymagań co do słów – liczyła się intencja testatora.
Nie stawiano wymagań co do miejsca załączenia klauzuli kodycylarnej (mogła być i w
testamencie, i w dołączonych kodycylach.
Poprzez kodycyle spadkodawca powierzał fides spadkobierców wykonanie postanowień
testamentu, mimo że był on nieważny lub nieskuteczny, dlatego klauzula kodycylarna przejawiała
cechy fideikomisu. Ustanowienie dziedzica musi być traktowane jako uniwersalny zapis
powierniczy na jego rzecz, wyzwolenia – fideikomisy wolności, zapisy jako fideikomisy syngularne.

27 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

4.3.4 Interpretacja testamentu

4.3.4.1. Wola testatora a forma i treść testamentu

Mens testatoris:
Dla Rzymian w historii prawa spadkowego pierwotnym źródłem dyspozycji był mens testatoris
(zamiar testatora). Aby wywołać skutki na wypadek śmierci, testator powinien objawić swoje
zamiary ustnie lub pisemnie – jego wola nie mogła wymagać poprawek (musiała być rzeczywista i
kompletna, wyraźna
i definitywna).
Animus testandi (wola testowania):
Polega na tym, że testator ma świadomość, że podjęte przez niego zachowanie stanowi
sporządzenie testamentu oraz, że ma wolę jego sporządzenia (chęć wywołania skutków
prawnych).
Zdaniem starożytnych myśl zawsze wyraża się w słowach, prawo cywilne ustalało formę (verba
sollemnia), której spełnienie nie pozostawiało wątpliwości co do intencji i woli spadkodawcy.
Istniała różnica między formą zewnętrzną (sposoby sporządzania testamentów) a wewnętrzną
(tym, co potrzebne do dokonania dyspozycji na wypadek śmierci: ustanowienie dziedzica, legaty,
fideikomisy). Funkcją formy zewnętrznej (tabliczek i świadków) było dowodzenie woli testatora,
która winna wyrażać już treść
(w formie wewnętrznej). Owszem, formy zewnętrznej trzeba dochować, ALE zamiar, a nie
poświadczenie spadkodawcy stanowi główny przedmiot zainteresowania.
Rzeczywista i pełna treść zamiarów testatora:
W epoce archaicznej zasada formalizmu wymagała wyraźnej deklaracji – żadnych dyspozycji nie
można było dokonać milcząco.
Przykładem mancipatio familiae – kluczową rolę odgrywała nuncupatio, konkretnie zrozumienie
przez familiae emptor tego, co testator chciał ująć w danych sformułowaniach. Stąd wynikało, że
potrzeba interpretacji myśli spadkodawcy to konieczność (odejście od formalizmu) co jednak
działo się powoli. Rozwój stymulowały prawnie uzasadnione oczekiwania obywateli (np. szacunek
wobec woli zmarłego). Przełomem była causa Curiana. Proces stawiający wykładnię rzeczywistej i
pełnej treści zamiarów testatora nad interpretację formy był krótki – decydujące było przyznanie
zaskarżalności fideikomisom (o ich dyspozycji decydowała wola spadkodawcy, a nie użyte słowa).
Potem dopuszczono milczące ustanawianie zapisów powierniczych oraz klauzule kodycylarne.
W prawie poklasycznym sprawy nabrały jeszcze większego rozmachu. Przykładowe zrównanie
legatów z fideikomisami w prawie justyniańskim ukazało, że udało się przejść z oparcia na
spełnieniu przesłanek formalnych na wsłuchanie w mens testatoris.
Voluntas testatoris:
Zamiar musiał być wyrażony zrozumiale. Nic nie zwalniało z wymogów logiki i sprawnego
posługiwania się językiem, spadkodawca nie mógł nadawać słowom, których używał, nowych
znaczeń wedle swojego widzimisię.
Testator musi ująć swą wolę w wypowiedzi tak, aby wystarczająco jasno i wyraźnie wskazać:
-o jakie podmioty chodzi
-jakiego przedmiotu dotyczy dyspozycja
-jak to może być dookreślone.
W interpretacji aktu ostatniej woli jest potrzeba fachowej wykładni, bo testator już w tym nie
pomoże, jego myśl będzie rekonstruowana na podstawie testamentu i kodycyli. Trzeba pamiętać o
zasadzie „clara non sunt interpretanda” (co jasne, nie wymaga interpretacji), bo gdy słowa nie
budzą żadnej wątpliwości, nie powinna być dopuszczona kwestia woli. Jednak w miarę upływu
czasu odchodzono od tego, bo historia prawa rzymskiego pokazała, że opieranie się na samych
verba może okazać się niewystarczające. Podejmowanie rekonstrukcji woli wydaje się być
nieuniknione.

4.3.4.2. Favor testamenti (w sytuacji, gdy testament można rozmaicie tłumaczyć (rozmaicie
rozumieć), to wówczas należy przyjąć taką interpretację, która pozwala utrzymać w mocy
rozrządzenia spadkodawcy (oraz nadać im rozsądną treść).
Generalna dyrektywa interpretacyjna:
Jest nią rzecz jasna favor testamenti. Wynika ona z szacunku dla woli zmarłego.

28 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

Początkowo ta przychylność dla testamentu wyrażała się w szukaniu wykładni, która pozwoliłaby
uratować testament przez utrzymanie w mocy ustanowienia dziedzica. Potem była to opcja na
rzecz ważności poszczególnych dyspozycji. Chodzi więc o to, by dać jak najpełniejszy wyraz
rzeczywistej woli testatora.
Jeżeli zamiarom spadkodawcy nie sposób dać pełnego wyrazu, z favor testamenti wynika: a) Że
 należy utrzymać w mocy testament nawet przy pewnych modyfikacjach (lepsze częściowe
wykonanie niż upadek testamentu),
b) Że należy podtrzymać to, co powinno być pragnieniem spadkodawcy.
Favor testamenti to przychylność dla testamentu, interpretowanego w danym porządku
społecznym
i prawnym.
Inne dyrektywy interpretacyjne:
-in testamentis plenius voluntates testantium interpretamur („w testamentach jak najpełniej
wykładamy wolę testatorów”)
-semper in dubiis benigniora prareferenda sunt („w razie wątpliwości należy wybierać życzliwsze”)
– reguła doktrynalna!
Juryści poszukiwali sposobów jak najlepszego oddania woli testatora i najżyczliwszej, możliwie
pobłażliwej interpretacji. Trzeba było utrzymać rozrządzenia w mocy i nadać im odpowiednią, jak
najrozsądniejszą treść.
Idąc za Marcellusem i postulatem benignitas („dobroć”): „gdy w testamencie coś napisano
dwuznacznie lub też opacznie, pobłażliwie należy interpretować i wedle tego, co
prawdopodobnym się wydaje, niech za prawdziwe będzie przyjęte”.
Plus nuncupatum, minus scriptum („więcej powiedziano niż napisano”).
-Celsus wskazywał tak na treść nuncupatio, aby poradzić sobie z błędem przy ustanowieniu
dziedzica, uznał więc, że na tabliczkach zanotowano mniejszy udział, niż powiedział testator
-Regułę plus nuncupatum… powołano, gdy formule ustanowienia dziedzica brakowało jakiegoś
elementu
-Papinian przypomniał ją, gdy z kontekstu wynikało, że spadkodawca pominął pewne słowa przy
ustanowieniu fideikomisu
-reguła wyrażała postulat uszanowania woli milcząco wynikającej ze sformułowań testatora. Dwie
inne reguły podsumowują unormowania bardziej szczegółowych kwestii: a) Falsa causa non nocet
(na ważność dyspozycji nie wpływa mylnie podana przyczyna działania testatora)
-przytaczana zwykle przy legatach
-również przytaczana w przypadku ustanowienia dziedzicem osoby, o której spadkodawca
sądził, że jest wolno urodzona (o przyjęciu spadku miał się wypowiedzieć właściciel
dziedzica)
W przypadku poważnych błędów (powodujących nieważność dyspozycji):
-zakłócających wolę (np. co do tożsamości – ustanowienie dziedzicem nie tej osoby lub
nie zamieszczenie warunku)
-chyba że zamieścił warunek, a chciał ustanowić dziedzica bez niego – heredis institutio
ważna, warunek nie istnieje
b) Falsa demonstratio non nocet (dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego
przedstawienia)
-demonstratio=przedstawienie/całość wskazań w celu określenia osoby/przedmiotu -falsa
demonstratio nie szkodzi tylko wtedy, gdy nie jest istotna, a właściwy sens udaje się
ustalić
w drodze wykładni (jeśli natomiast nie określi się wyraźnie podmiotów/przedmiotów,
testament jest nieważny)
-falsa demonstratio to użycie w ostatniej woli niewłaściwych słów co do osoby lub rzeczy
czy dołączenie mylnego wskazania przy właściwie określonym przedmiocie, można o niej
mówić także wówczas, gdy testator użył słów, które w potocznym znaczeniu mają inny
sens, niż on im nadał
-przykładem legat windykacyjny „Stichusa kucharza”/”Stichusa szewca zapisuję
Tycjuszowi” pomimo tego, że nie był on ani kucharzem, ani szewcem
-podobnie legat damnacyjny, gdzie spadkodawca postanowił: „mojego niewolnika
Stichusa niech dziedzic da” legat się należał, mimo tego, że człowiek wcale nie był
testatora.
ad. b) wola typowa a wola indywidualna

29 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18
 To rodzaj wykładni testamentu.
Interpretacja typowa zakłada przypisywanie powszechnie używanym w danym
społeczeństwie słowom znaczeń wynikających z założenia, że dyspozycja odwołuje się do
wspólnego doświadczenia.
-jeśli pojawia się rodzaj męski, rozumie się obie płcie;
-mimo użycia l. poj. może chodzić o więcej osób (np. dziedzic)
Interpretacja indywidualna prowadzi do rekonstrukcji tego, co w rzeczywistości chciał
osiągnąć testator, używając określonych słów, które rozumiał, wybierając tylko niektóre z
możliwych znaczeń.
-na przykładzie przedmiotowego słowa „sprzęty”: czy zaliczać tu srebrny świecznik?
-czasem na szczęście wyjaśnienia dostarczają same dyspozycje testamentowe (imienne
wydziedziczenie)
-czasem również na nadanie testamentowi znaczenia wpływają wiadomości spoza niego,
takie jak: sposób ubierania się spadkodawcy, administrowania domem, rachowania,
wykonywania zawodu, nazywania przedmiotów
-jeszcze innymi mogą być wiek testatora, stan zdrowia, wykształcenie, osobiste
przyzwyczajenia, wielkość majątku, czy wiedza i umiejętności osoby przygotowującej akt
ostatniej woli.
Tych interpretacji nie powinno się sobie przeciwstawiać.
Wola dorozumiana:
-również powiązana z falsa demonstratio
W Rzymie musiała mieć podstawę w postanowieniach testatora. Uznawali, że wola spadkodawcy
jest dorozumiana, gdy:
a) wynika milcząco z jego dyspozycji lub zachowań (ten przypadek widać w causa Curiana lub
w fideikomisach)
b) da się uznać ją za prawdopodobną (przykład podany przez Marcellusa: matka w
kodycylach uczyniła fideikomisariuszem syna, gdy będzie miał 17 lat. Gdyby ich nie
ukończył, grunty miały przypaść dwóm innym osobom. Chłopiec zmarł w wieku 15 lat.
Pojawiło się pytanie: czy czekać 2 lata na wydanie fideikomisu? Uznano to za mało
prawdopodobne, żeby matka chciała do tego czasu pozostawić grunty przy
spadkobierczyni i zdecydowano, że zapis powierniczy należy się od razu)
Interpretacja subiektywna a obiektywna:
Interpretacja obiektywna wymaga uwzględnienia okoliczności, w których oświadczenie zostało
złożone, w tym zwłaszcza kontekstu kulturowego (zasad współżycia społecznego oraz ustalonych
zwyczajów). W interpretacji subiektywnej konieczne jest sięgniecie do elementu subiektywnego
osoby, która użyła danego sformułowania (jej cech indywidualnych, środowiska w którym
przebywała itp.)
Interpretacja obiektywna ma zintegrować dyspozycje testatora, np. o rozrządzenia dla celów
alimentacyjnych. Wobec braku jasnych wskazówek testatora, ich wysokość zostanie określona
według potrzeb obdarowanego
i zasobności spadkodawcy.
-innym przykładem jest favor libertatis (przejaw sprzyjania wolności) – kryterium podtrzymania i
interpretacji wyzwoleń. Zdecydowano, żeby wyzwolenie z niejasną klauzulą „po latach”
interpretować jako minimalną liczbę mnogą, czyli „po dwóch latach”.
-jeszcze innym przykładem jest odniesienie się do sformułowań, w których testator kilkakrotnie
ustanowił różnych dziedziców. Najpierw powołał jednego do całości spadku, po czym ustanowił
drugiego, ale w połowie. Wykładnia musi wziąć pod uwagę, co kierowało spadkodawcą, aby albo:
a) proporcjonalnie zredukować udziały
b) uznać, że nowa heredis institutio zmniejsza wcześniejszą i każdy otrzymuje jedną drugą
Korekta niedokładności faktycznych, prawnych lub logicznych:
b) Korekta niedokładności faktycznych:
-mogą polegać na błędach w gramatyce/rachunku, np. spadkobierca ustanowił
dziedziców
w częściach, które dodane do siebie przekraczały całość
c) Korekta niedokładności prawnych:
-Problem przestał istnieć od SC Trebellianum, bo osiągano efekt klauzuli rozwiązującej dzięki
fideikomisom uniwersalnym.
Kwestia warunku zawieszającego:
Można go zawsze postawić – nawet ustanawiając dziedzica.

30 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Rodzą się z niego trudności, zwłaszcza z warunku potestatywnego (warunku, którego ziszczenie
się zależy od woli stron) negatywnego. Chodziło o legaty pozostawione żonie, o ile ta pozostanie
we wdowieństwie. Wykładnia takiego postanowienia jako warunku rozwiązującego
powodowałaby nieważność dyspozycji.
Warunek potestatywny spełniał się w momencie śmierci wdowy – dopiero wtedy było jasne, że nie
wyszła za mąż.
To rozwiązanie złe – po pierwsze, nie miała korzyści z legatu, który zwykle zostawiano w celu
alimentacyjnym. Po drugie – nie miała motywacji materialnej pozostawania we wdowieństwie,
czego pragnął spadkodawca.
Cautio Muciana:
Kwintus Mucjusz Scewola zaproponował, żeby w miejsce spełnienia warunku wchodziło
stypulacyjne zabezpieczenie (cautio) – w razie zamążpójścia legat zostanie zwrócony dziedzicom.
W prawie poklasycznym wdowa mogła otrzymać przysporzenie i zawrzeć małżeństwo, jeśli w
ciągu roku od śmierci męża złożyła przysięgę, że nowe małżeństwo zawrze w celu rodzenia dzieci
i słowa dotrzymała. Dopiero po 12 miesiącach mogła złożyć cautio, że nie będzie w nowym
małżeństwie.
Warunki niemożliwe, niemoralne i contra legem:
a) Warunki niemożliwe:
-powinny skutkować nieważnością dyspozycji
Sabinianie zaproponowali, żeby traktować je jako niedodane – propozycja stała się regułą
b) Warunki contra legem i niemoralne:
-jeżeli testator domagał się takowych – stosowano remissio, czyli je uchylano c) W prawie
poklasycznym zacierała się różnica pomiędzy nimi, a kodyfikacja justyniańska przekazała
jednakowe traktowanie (jako niedodanych) warunków niemożliwych, niemoralnych i contra
legem.
d) Kwestia oceny działań testatora podjętych pod wpływem podstępu lub groźby: -exceptio
doli (zarzut podstępu) stosowano wtedy, gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie
dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał pełną wiedzę o stanie rzeczy. -takim zarzutem można było
sparaliżować wszystkie roszczenia, które formalnie należały się na podstawie testamentu, lecz
okazywały się sprzeczne z wolą testatora i w wielu przypadkach były po prostu nadużyciem
prawa
Favor – podsumowanie:
-w favor testamenti znajdował wyraz szacunek dla woli testatora
-dochodził do głosu porządek dziedziczenia testamentowego przed beztestamentowym
-„testamenty tak interpretujemy, aby jak najlepiej odpowiadało to woli testatora – favor
heredis widać najlepiej przy wykładni zapisów obciążających spadkobierców – pojawiające się
wątpliwości często rozstrzygano na ich korzyść.
-favor uxoris również jest widoczne – przychylność wobec żon widoczna jest w cautio Muciana.
Wybierano wykładnię korzystną dla niej, a nie np. dla konkubiny.

4.4.3 Nabycie spadku

4.4.3.1. Nabycie spadku z mocy prawa (ipso iure)

Sui heredes nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, bez potrzeby podejmowania
jakichkolwiek czynności. Byli to zarazem „dziedzice konieczni”, czyli tacy, którzy powinni
dziedziczyć.
Jednak z nabyciem spadku wiązała się odpowiedzialność za długi spadkowe, której chcieli
uniknąć nawet najbliżsi członkowie rodziny. Pretor umożliwiał uchylenie się od odpowiedzialności
takim spośród sui, którzy nie zaczęli się przejmować sprawami spadku i nie chcieli z niego
korzystać. Jedynie pełna odpowiedzialność za długi spadkowe spadała na wyemancypowanego
niewolnika z jednoczesnym dziedziczeniem. On nie mógł się „uchylić”, był „dziedzicem
koniecznym”.
Spadek przynoszący szkodę (hereditas damnosa): (na górze Kolańczyk, tu poszerzony
Longchamps de Berier)
To spadek nadmiernie obciążony długami. Teoretycznie członkowie związani najbliższą więzią
rodzinną ze zmarłym powinni korzystać ze szczęścia, ale i uczestniczyć w niepowodzeniach de
cuius.

31 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Jednak najczęściej nie mieli wpływu na powstałą sytuację, więc należało poszukiwać środków
ochrony dla nich przed zbyt drastycznymi sytuacjami (wpływ majątkowy na całe życie, infamia).
Moment nabycia spadku przez sui et necessarii nie musiał być tożsamy z powołaniem – syn in
potestate mógł zostać podstawiony dopiero po innych osobach lub dopiero na końcu, a we
wcześniejszych dyspozycjach wydziedziczony.
Beneficium abstinendi (powstrzymanie się od przyjęcia spadku):
-Pierwotnie udzielany tylko w razie egzekucji na majątku niewypłacalnego dłużnika – umierający
zostawiał dziedzicom zadłużony majątek, a wierzyciele występowali przeciwko nim, aby go
sprzedać. Ta procedura powodowała infamię spadającą na spadkobierców – pretor zezwolił, aby
powstrzymać się od przyjęcia spadku, co powodowało, że zatrzymywano sprzedaż pod imieniem
zmarłego.
-Rozciągnięte później na wszystkie przypadki, gdzie dziedzice właśni i konieczni nie chcieli nabyć
spadku. Z racji tego, że była to instytucja prawa pretorskiego, to nie rodziła skutków
normalnego odrzucenia spadku, nie pozbawiała ich pozycji heres, dzięki czemu mieli prawo do
grobu, dóbr wyzwoleńców i usług z ich strony.
Separatio:
Niewolnikowi wyzwolonemu i ustanowionemu dziedzicem nie przysługiwało beneficium
abstinendi. Aby udzielić niewolnikowi separatio:
-nie mógł dokonać aktów, które oznaczałyby przyjęcie spadku w sposób dorozumiany -dzięki
separatio egzekucję prowadzono tylko z odziedziczonego majątku, osobno traktowano dobra
nabyte po śmierci patrona
-infamia spadała jednak na wyzwoleńca, bo egzekucję prowadzono na jego majątku.

4.4.3.2. Sposoby przyjęcia spadku

Przewidywano 3 formy przyjęcia spadku:
a) Cretio
b) Pro herede gestio
c) Nuda voluntas
Ad. a) Cretio – formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec
świadków. Najczęściej żądano złożenia go w oznaczonym terminie (zwykle 100 dni) – pod
rygorem wydziedziczenia. Od Justyniana wyszło z użycia.
Ad. b) Pro herede gestio – przyjęcie spadku w sposób dorozumiany przez podjęcie funkcji
dziedzica, np. przez rozpoczęcie wypłaty zapisów lub spłata długu spadkowego. Jednak dalej
było to jedynie nieformalne oświadczenie.
Ad. c) Nuda voluntas – jeśli cretio nie była wymagana, to wolę przyjęcia spadku można było
wyrazić przez jakiekolwiek nieformalne oświadczenie. Od cretio różniło się brakiem obowiązku co
do formy, od pro herede gestio – brakiem wymogu podejmowania czynności dziedzica. Spatium
deliberandi – oczekiwanie na upływ terminów:
Od dziedzica postronnego nie wymagano żadnej formy, aby on mógł odrzucić spadek. W
przypadku bonorum possessor (spadkobiercy wg prawa pretorskiego) też nie wymagano żadnej
formy, co nie dawało szansy na kontrowersję. Wystarczyło poczekać na upływ terminów
pozostawionych przez pretora na podjęcie decyzji, po upływie czasu dopuszczał on wierzycieli do
zaspokojenia się ze spadku.
4.4.4.2 Przyjęcie spadku a odpowiedzialność za długi spadkowe

Nabycie spadku powodowało wejście w sytuację prawną de cuius. Oznaczało to zlanie się majątku
spadkowego z majątkiem dziedzica. Prawie każdy z zaciągniętych przez spadkodawcę długów
stawał się długiem dziedzica. Do spadku nie wchodziły długi dochodzone wobec spadkodawcy
za jego życia w drodze spraw penitencjarnych.
Hereditas damnosa to spadek nadmiernie obciążony długami. Nie wszystkie musiały być od razu
znane. Wierzyciele z innych prowincji, do których później dotarła wiadomość o śmierci, mogli
zgłosić się dopiero po upływie pewnego czasu. Dziedzice konieczni nie mieli wyboru, ale
voluntarii, o ile zdawali sobie z tego sprawę, raczej nie przyjmowali spadku obciążonego
ultra vires – ponad siły; tym łatwiej, jeśli wprowadzono ich w błąd, mieli bowiem actio doli,
ewentualnie exceptio doli przeciwko sprawcy. Podobnie rzecz miała się w przypadku użycia siły
jako argumentu przemawiającego za przyjęciem, gdyż dziedzice mogli ratować się przed

32 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

powstałymi w wyniku takiego działania skutkami, otrzymując restitutio in integrum propter metum
– przywrócenie do stanu poprzedniego z uwagi na przymus.
Kolejna kwestia, jaką powołany powinien brać pod uwagę przed przyjęciem spadku, to obciążenia
spadku rozrządzeniami w testamencie lub kodycylach. Sprawa wydawała się łatwiejsza w ocenie,
gdyż wszystkie były znane. Po jakimś czasie mogły się wszelako odnaleźć nowe kodycyle, a
przecież stanowiły integralną część testamentu. Z inicjatywy Gajusza Furiusza wydano
plebiscitum, zwane lex Furia testamentaria, w którym ograniczono wysokość legatu
windykacyjnego do 1000 asów. Wyjątek zrobiono dla małżonków, zaręczonych, oraz kognatów
szóstego stopnia, a wśród zstępnych rodzeństwa do stopnia siódmego. Zapis przekraczający
dopuszczalną wysokość nadwyżki pozostawał w mocy, ale legatariusz odpowiadał na poczwórną
wysokość nadwyżki.
Kolejny plebiscyt, ograniczający wyczerpywanie spadku zapisami nie kwotą, a proporcją,
uchwalono z inicjatywy trybuna Kwintusa Wokoniusza Saksy. Lex Voconia zakazywał osobom,
których dobra przekraczały wartością 100 tyś. asów ustanawiania swoją spadkobierczynią
kobiety. Wszystkich obowiązywał zakaz zostawiania jej więcej niż połowy spadku. Lex Furia i lex
Voconia nie spełniały pokładanych w nich nadziei, gdyż były łatwe do obejścia. Oba plebiscita
wyszły z użycia przez niestosowanie, spowodowane także dwoma nowymi regulacjami. Lex
Falcidia – słynny plebiscyt – wydano z inicjatywy Publiusza Falcydiusza. Drugim aktem prawnym w
tym zakresie było SC Pegasianum, które falcydyjskie rozwiązania przeniosło na grunt prawa
fideikomisów. Stworzył on realną zachętę do przyjęcia spadku w postaci prawa do zatrzymania
jego czwartej części. W razie wyczerpania przez testatora więcej niż trzech czwartych spadku
legatami, zapisy ulegały proporcjonalnej redukcji. Nie podlegały jej, a przez to zyskiwały
pierwszeństwo, legaty pokrywające wysokość zachowku, stanowiące zwrot posagu oraz
obejmujące rzeczy nabyte i przygotowane dla żony.
Później też wyjęto spod redukcji zapis niewolnika z dołączoną prośbą o wyzwolenie go przez
zapisobiercę. Na wzór kwarty falcydyjskiej, stworzono kwartę pegazjańską, aby nie wyczerpano
nadmiernie spadku fideikomisami. Faktycznie więc spadkodawca mógł dowolnie dysponować
spadkiem do trzech czwartych jego wartości. Pierwotnie chodziło o zachęcenie powołanych
testamentowo, gdyż od przyjęcia przez nich spadku zależała skuteczność innych rozrządzeń.
Regulacja miała służyć ochronie ostatniej woli testatora przed skutkami szastania dobrami
spadkowymi przez niego samego.

4.4.4.3 Dobrodziejstwo inwentarza

Powołany dziedzic musiał dokonać wyboru – przyjąć spadek i odpowiadać za wszystkie

długi, także i ultra vires(ponad siły spadku), albo go odrzucić, nie ryzykując żadnej
odpowiedzialności. Cesarz Justynian stworzył trzecie rozwiązanie – zostać dziedzicem i
odpowiadać tylko intra vires(w ramach możliwości spadku). Jego konstytucja z 531 roku
wprowadziła pojęcie dobrodziejstwa inwentarza – beneficjum inventarii. Z rozwiązania tego
powszechnie korzystają współczesne ustawodawstwa. Obok prostego przyjęcia, a więc bez
ograniczenia odpowiedzialności za długi, pozwala się na przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza,
czyli z ograniczeniami tej odpowiedzialności. Różnice dotyczą terminów, sposobu zaznaczania, że
się z beneficjum inventarii korzysta, postanowień, kto i z jakich powodów z mocy prawa tak
przyjmuje, procedury sporządzania spisu. Przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza jest
bezpieczniejsze, ale oznacza także brak zaufania do spadkodawcy.
Dobrodziejstwo inwentarza to instytucja nowa, lecz mieszcząca się w dawnym myśleniu,
wyznaczanym prawem do namysłu – ius deliberandi. W ius civile powołania nie ograniczał żaden
termin na przyjęcie bądź odrzucenie spadku. Testator, stawiając wymóg cretio, wskazywał czas
na podjęcie decyzji. Nie zawsze tak się działo, dlatego wierzyciele spadkowi najpierw zwracali się
do dziedzica, a następnie rozpoczynali uniwersalną egzekucję majątkową (venditio bonorum)
wobec niego. W przypadku braku dziedzica, przeprowadzano ją pod imieniem zmarłego. Musieli
mieć pewność co do istnienia dziedzica, dlatego osobę, którą podejrzewano, że jest powołana,
pozywali in iure. Wierzyciele pytali o samo powołanie oraz udział spadkowy, a pozwany miał trzy
możliwości :
a) Odpowiedź pozytywna – dokonywał pro herede gestio i odpowiadał za długi b) Odp.
negatywna – zwracano się do kolejnego powołanego lub prowadzono egzekucję pod
imieniem zmarłego

33 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

c) Prośba o czas do namysłu – dostawał zazwyczaj 100 dni, brak odpowiedzi oznaczał
odrzucenie (po konstytucji Justyniana, zwiększone do 9 lub 12 miesięcy, a brak
odpowiedzi skutkował przyjęciem)
Dzięki beneficium inventarii unikano także połączenia spadku z majątkiem dziedzica. Mógł z niego
odebrać najpierw koszty pogrzebu, ogłoszenia testamentu, sporządzenia inwentarza. Ze spłatami
długów wstrzymywał się do zakończenia spisu, a potem zaspokajał wierzycieli i zapisobierców
tylko inter vires - w ramach możliwości spadku. W stosunku do zapisobiorców zachowywał prawo
do kwarty falcydyjskiej. Dziedzic, mimo sporządzenia inwentarza, miał prawo oświadczyć o
przyjęciu albo odrzuceniu spadku. Jeśli inwentarza nie skończył i przyjął spadek, odpowiadał za
wszystkie długi i nie miał prawa do kwarty. Jeśli nie skończył i odrzucił spadek, dobra spadkowe
przekazywano kolejno powołanym lub wierzycielom. Przeprowadzali wtedy oszacowanie wartości
spadku, które musieli zaprzysiąc. W sytuacji ukończenia inwentarza i odrzucenia spadku, dziedzic
unikał tylko owego oszacowania. Spisu inwentarza dokonywano w obecności notariusza i
świadków. Dziedzic podpisując dokument, deklarując zgodność inwentarza z prawdą.
Powodowało to przeniesienie ciężaru dowodu na wierzycieli i zapisobierców.
 34 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

POSIADANIE I PRAWA RZECZOWE

5.1.1 Prawnie uznane formy władania rzeczą

5.1.1. Prawnie uznane formy władania rzeczą

Własność jest centralną instytucją prawa prywatnego i rdzeniem prawa majątkowego. Do takiej
czy innej alokacji własności zmierza większość unormowań zarówno prawa spadkowego, jak i
prawa zobowiązań:
a) Za pomocą prawa umów własność jest przenoszona
b) Za pomocą odpowiedzialności deliktowej jest chroniona

5.1.1.1. Posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej

W Rzymie wykształcił się trójpodział form władania rzeczą:
a) Posiadanie (possesio)
b) Własność (dominium)
c) Prawa na rzeczy cudzej (iura in re aliena)
To cecha szczególna kontynentalnej tradycji prawnej, pochodząca z jej źródeł romanistycznych.
Trójpodział ten nie jest oparty bynajmniej na jednym kryterium, tylko wynika z zestawienia dwóch
dychotomii:
1) posiadanie – własność jako podział sprowadzający się do kategorialnej różnicy władztwa
typu faktycznego i prawnego;
2) własność – prawa na rzeczy cudzej jako podział dokonany według rozmiaru uprawnień
przysługujących władającemu rzeczą.
Własność relatywna:
Własność relatywna – pochodzi od procesu legisakcyjnego prowadzonego na podstawie legis
actio sacramento in rem. W czasie niego obie strony wypowiadały identyczne twierdzenie o
przysługującej im własności: „twierdzę, że rzecz jest moja” (meum esse aio). Prawo takie,
pozostawiające zwycięzcę procesu bez ochrony skutecznej przeciw wszystkim, należy określić
jako własność relatywną.
Zmieniło się to dopiero wtedy, gdy w procesie legislacyjnym formularnym (III w. przed Chr.) ciężar
dowodu przesunął się na powoda – odtąd był on zmuszony wykazać prawo do posiadania rzeczy
skuteczne przeciw wszystkim.
Własność funkcjonalnie podzielona:
Pojęcie własności przeciwstawione z jednej strony posiadaniu, a z drugiej prawom na rzeczy
cudzej, pojawiło się w Rzymie wraz z procesem formularnym.
Obok własności relatywnej, świadczącej o niedostatecznie ostrym rozróżnieniu między własnością
a posiadaniem, archaicznie ius civile dopuszczało również sytuację, w której prawa władcze do tej
samej rzeczy rościły sobie różne osoby.
Nie negowały praw właściciela, lecz zgłaszały jedynie ograniczone treściowo roszczenia do
wpływania na jego rzecz w określonym kierunku, np. do przechodzenia, przejazdu przez grunt lub
czerpania z niego wody. W tym momencie stronom nie pozostawało nic innego, jak posłużyć się
ogólną formułą „twierdzę, że rzecz jest moja” – zastosowana przez obie strony była wyrazem
własności funkcjonalnie podzielonej.

5.1.1.2. Actio in rem

Formuła:
a) Skarga in personam:
-nazwisko pozwanego występuje nie tylko w zasądzeniu (condemnatio) lecz również już w
żądaniu (intentio)
-przykład: skarga z tytułu pożyczki pieniężnej „Jeśli okaże się, że pozwany powinien dać
powodowi 100 sesterców (intentio), sędzio, zasądź pozwanego na zapłacenie powodowi
100 sesterców, a jeśli się nie okaże – uwolnij (condemnatio).
b) Skarga in rem:
-przykład (skarga wydobywcza): „Jeśli okaże się, że rzecz, o którą toczy się spór, należy
do powoda wedle prawa Kwirytów (intentio), ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy,
sędzio, zasądź od pozwanego na korzyść powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij
(condemnatio)”

35 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-w intentio skargi rzeczowej pojawia się – oprócz sprecyzowania jej przedmiotu – tylko
imię powoda. Ono samo wystarcza do zdefiniowania prawa powodu jako prawa
skutecznego przeciw wszystkim.
-wyjątkami skargi rzeczowe o treści negatywnej – nazwisko pozwanego już w żądaniu
(intentio); np. skarga negatoryjna i skarga z tytułu służebności.
Swoboda wdania się w spór:
Wyrażała ją paremia, według której „nikogo nie zmusza się wbrew woli do obrony rzeczy” (invitus
nemo rem cogitur defendere).
Inne różnice między skargami in rem oraz in personam:
-skargi in personam zmierzały do uzyskania osobistego świadczenia od pozwanego, obciążonego
przymusem wdania się w spór; skargi in rem broniły praw władczych podmiotu uprawnionego
„rzeczowo” – istniała swoboda wdania się w spór;
-ponieważ powództwo in rem „podążało za rzeczą” to kierowało się ono zawsze przeciw
aktualnemu posiadaczowi, ale tylko na tyle na ile uniemożliwiał on realizację roszczenia powoda
do jej odzyskania – pozwany NIE MUSIAŁ bronić swej rzeczy. Pretor mógł już w fazie in iure
przysądzenia poddać rzecz sporną bezpośrednio władzy powoda.
Brak konsumpcji skargi:
-skarga in personam: działająca z mocy prawa (ipso iure) konsumpcja uprawnienia do
wniesienia powództwa, a tym samym wygaśnięcie roszczenia materialno-prawnego
występowała tylko przy nich – stosunek prawny wyczerpywał się w spełnieniu świadczenia.
-skarga in rem: naruszenie władztwa nad rzeczą mogło się powtórzyć nawet ze strony tego
samego pozwanego, w związku z czym uprawnienie powoda do wniesienia skargi nie ulegało
automatycznej konsumpcji – prawa nie wyczerpywały się w konkretnym świadczeniu, lecz
stanowiły potencjalne źródło wciąż to nowych roszczeń.

5.1.2 Podziały rzeczy

Res corporales – res incorporales:

Podstawowy podział rzeczy na:
a) materialne (corporales)
„które można dotknąć”. W Rzymie antycznym przedmiotem praw rzeczowych mogły być
TYLKO rzeczy materialne. Mogło to mieć związek z kształtem gospodarki rzymskiej. Np.
niewolnik, szata, srebro itd.
b) niematerialne (incorporales)
„których nie można dotknąć”. Przykłady: ususfructus – użytkowanie, obligatio –
zobowiązanie, hereditas – spadek. Były to twory abstrakcyjne, istniejące w oparciu o
prawo obowiązujące, czyli uprawnienia majątkowe, uznawane i chronione. Pozwalało to
np. sprzedać wierzytelność, czy dochodzić spadku w całości jednym powództwem.
Res in commercio – res extra commercium:
Commercium – pojęcie obrotu.
Rzeczy “znajdujące się poza majątkiem” (res extra patrimonium) były wyłączone z obrotu
prywatnoprawnego. Rzeczy wyjęte z obrotu podlegały albo:
a) Prawu boskiemu (res divini iuris)
-rzeczy poświęcone kultowi religijnemu: świątynie, ołtarze, cmentarze, groby, czy też
rzeczy oddane pod opiekę bogów – mury i bramy miasta Rzymu oraz znaki graniczne
między gruntami prywatnymi.
b) Prawu ludzkiemu (res humani iuris)
-rzeczy powszechnego użytku – woda, powietrze, brzegi morskie i rzeczy należące do
państwa rzymskiego (res publicae) lub do jego gmin (res universitatis) - ulice, mosty, place. Res
mancipi – res nec mancipi:
To określenie dotyczy tylko res in patrimonio.
a) Res mancipi – rzeczy przewłaszczane pod rygorem nieważności za pomocą mancypacji.
Rzeczy wg ówczesnych pojęć szczególnie wartościowe: grunty (z budynkami) położone w
Italii, niewolnicy, zwierzęta używane do uprawy roli i transportu;
Pierwotnie trzon majątku rodzinnego.
b) Res nec mancipi – własność przenoszono w sposób nieformalny.
Pieniądze, sprzęty domowe, inne zwierzęta poznane później (np. wielbłądy);

36 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

Pierwotnie znajdowały się w swobodniejszym władaniu indywidualnym.

Ruchomości i nieruchomości:
a) Ruchomości (res mobiles) – m.in. niewolnicy.
 b) Nieruchomości (res immobiles) – grunty i wszystko, co z gruntem jest trwale złączone.
Zdecydowanie dłuższy czas zasiedzenia.
Rzeczy pojedyncze, złożone i zbiorowe: (ten podział przesądzał o losie praw rzeczowych)
a) Pojedyncze (corpora continua)
-los praw zawsze jednolity
b) Złożone (corpora ex contingentibus)
-rzecz złożoną traktowano jako całość, póki nie rozebrano jej na części – wygasały prawa
rzeczowe na całości, odżywały prawa na częściach składowych
c) Zbiorowe (corpora ex distantibus)
-stanowiły całość tylko w sensie funkcjonalnym (np. biblioteka) mogły być przedmiotem
praw rzeczowych zarówno w całości, jak i w częściach składowych
Rzeczy zużywalne i niezużywalne:
a) Zużywalne (środki żywności i upału, ubranie, pieniądze – zużycie polegało na ich wydaniu) b)
Niezużywalne (związane z prawem użytkowania (ususfructus) – po wygaśnięciu tego prawa
rzecz o nienaruszonej substancji podlegała zwrotowi.
Rzeczy podzielne i niepodzielne:
a) Podzielne
b) Niepodzielne (takie, których nie można podzielić na części fizyczne bez uszczerbku dla ich
istoty i wartości, np. niewolnicy, zwierzęta, perły)

5.2 Posiadanie (bez 5.2.3; 5.2.3.4; 5.2.3.5)

Słowa – klucze – corpore et animus (CORPUS (nabycie posiadania) → rozluźnienie → traditio
longa i ANIMUS → traditio brevi manu (dzierżyciel staje się posiadaczem i to dzieje się na
podstawie umowy między dzierżycielem a posiadaczem) → constitutum possessium) – possesio –
władztwo faktyczne
Słowa – klucze dla własności – nabycie pierwotne (bez udziału właściciela: znalezienie skarbu/
zasiedzenie, zawłaszczenie, połączenie rzeczy, pożytki) i pochodne [wtórne] (musi być ta druga
osoba, ważna maksyma …ipse habet) – dominium – władztwo prawne

Definicja: stan faktyczny, stosunek faktyczny, który może mieć prawne znaczenie.

GENEZA POSIADANIA
! instytucja usus: nabycie prawa władczego przez długotrwałe wykonywanie go (usus jako prius
własności)
! w prawie archaicznym nie mówi się o possessio, ale o usus
! usucapio = zasiedzenie, nabycie własności poprzez nieprzerwane posiadanie w czasie
określonym przez
prawo
! possessio pojawia się w III BC (gdy pojawiają się środki ochrony posiadania, czyli interdykty
posesoryjne)
! posiadanie służy do tego, aby nabyć własność (czasem posiadając, można stać się
właścicielem)
POSIADANIE JAKO WŁADZTWO FAKTYCZNE
! posiadanie nie odżywa automatycznie z mocu ius postliminium jeńca do ojczyzny ! nabycie
spadku przez heredes extranei nie powoduje nabycia posiadania wykonywanego przez
spadkodawcę

! można nabyć posiadanie za pośrednictwem osób niepodlegających władzy nabywcy (per
extraneam personam):
prokurator, opiekun
! do wygaśnięcia posiadania wystarcza utrata samej woli posiadania
FUNKCJE POSIADANIA
• funkcja nabywcza (transportowa) – posiadanie jako mechanizm nabycia własności (posiadanie
może
prowadzić do nabycia własności przy spełnieniu określonych przesłanek), posiadanie jest
 37 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

konieczne do
nabycia rzeczy przez traditio i usucapio

• funkcja ochronna – ochrona posesoryjna (ochroną posiadania zajmował się pretor), possessio
ad interdicta: te
przypadki posiadania, które były chronione interdyktalnie

• funkcja dowodowa – dogodniejsza sytuacja procesowa (bo ciężar dowodu spoczywa na

powodzie)

5.3 Własność

5.3.1. Pojęcie własności

Własność prywatna a własność rodowa:
Własność prywatna – niezależne od wpływu grup rodowych (gens) lub władzy państwowej
definitywne przyporządkowanie prawne pewnej rzeczy osobie.
Własność powstała w Rzymie zapewne ze swoistego zagęszczenia roszczeń deliktowych. W
Rzymie archaicznym własność prywatna początkowo ograniczała się do ruchomości – grunt
pozostawał własnością rodową lub rodzinną. Świadczy o tym archaiczny rytuał przewidujący
uchwycenie rzeczy ręką zarówno w celu jej przewłaszczenia przez mancypację, jak i w celu jej
wydobycia od nieuprawnionego przez najstarszą windykację: legis actio sacramento in rem.
Własność jako prawo wyłączne:
W dalszym rozwoju historycznym własność rzymska ukształtowała się abstrakcyjnie i
indywidualistycznie.
Wł. prywatna przeważała już w Ustawie XII Tablic, która wymieniała członków rodu (gentiles)
dopiero jako ostatnią klasę dziedziców ustawowych.
O rozróżnieniu własności jako prawa od stanu faktycznego posiadania świadczy obecne w
Ustawie unormowanie zasiedzenia. Własność dawała zatem monopol korzystania z rzeczy z
wykluczeniem od wpływu na nią wszystkich innych. Wyobrażenie takie zaczęto wiązać z ustną
formułką najstarszej windykacji
i mancypacji: „Twierdzę, że rzecz jest moja” (rem meam esse aio).
Dominium i proprietas jako terminy techniczne na określenie własności pojawiły się dopiero
na przełomie starej i nowej ery.
Prawo skuteczne absolutnie do rzeczy materialnej:
Własność oznacza więc dla Rzymian prawo absolutne w sensie jego skuteczności wobec
wszystkich (erga omnes) oparte na jednym jedynym tytule, którego przedmiotem jest rzecz
materialna (res corporalis).
Ograniczenie przedmiotu własności do rzeczy materialnych w Rzymie było tak konsekwentne, że
nawet
w okresie najwyższego rozwoju dogmatyki prawniczej utożsamiali oni własność jako prawo do
rzeczy z samą rzeczą jako jego przedmiotem. Później wykazano, że to niesłuszne – należy
rozszerzyć pojęcie własności również na rzeczy niematerialne (własność intelektualna, autorska,
przemysłowa).
Własność jako prawo wieczyste:
W rzymskim pojęciu własności nie dopuszczano żadnych ograniczeń czasowych. Podobnie jak
do ustanowienia dziedzica, nie można było dawać żadnego terminu końcowego, ani warunku
rozwiązującego. Właścicielowi przysługiwała, podobnie jak np. ojcu rodziny czy dziedzicowi,
pozycja prawna natury absolutnej.
WYJĄTKI: a) wyjątkowo przewłaszczenie (przewłaszczenie następuje w 2 etapach: wyzbycie
się prawa przez zbywcę oraz przekazanie praw przez zbywcę nabywcy) pod warunkiem
rozwiązującym
Oraz b) własność czasowa (dopuszczona dopiero przez Justyniana) np. w wyniku darowizny
czasowej.
Problem własności podzielonej:
W późnym cesarstwie zatarło się rozróżnienie klasyczne między własnością a innymi formami
władztwa. Wtedy dopatrywano się jej niekiedy w dzierżawie wieczystej, traktując jako właściciela
raz dysponenta gruntu, a raz emfiteutę. Również wprowadzona przez Konstantyna Wielkiego
własność dóbr odziedziczonych po matce przysługiwała równocześnie ojcu i dzieciom.
Kompilacja justyniańska przywróciła to rozróżnienie klasyczne.

38 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Kolańczyk: własność kwirytarna, bonitarna i quasi – własność gruntów prowincjonalnych:

a) Własność kwirytarna:
To własność uznana i chroniona wg prawa cywilnego. Jej cechy charakterystyczne i
ograniczenia:
-dostępna tylko dla obywateli rzymskich sui iuris
-przedmiotem tej własności tylko grunty położone w Italii (a nie w prowincjach). Poza tym
rozciągała się na ruchomości, w szczególności na niewolników
-wł. kwirytarną na res mancipi można było przenieść tylko przez formalne akty
pozbywcze prawa cywilnego, a mianowicie: przy świadkach (mancipatio) lub przy
współudziale magistratury (in iure cessio)
-wł. kwirytarną na res nec mancipi przenoszono przez nieformalne wydanie rzeczy
-cywilne środki ochrony petytoryjnej przysługiwały tylko wł. kwirytarnemu (rei vindicatio, a.
negatoria)
b) Własność bonitarna:
To własność uznana i chroniona wg prawa pretorskiego. Ukształtowała się pod
wpływem naglących potrzeb obrotu gospodarczego, którym własność prawa cywilnego
nie mogła sprostać.
Chodziło głównie o handel niewolnikami – przeniesienie własności kwirytarnej na każdego
niewolnika z osobna wymagało formalnego aktu przeniesienia własności. Było to bardzo
uciążliwe. Często zainteresowani pomijali formalności prawa cywilnego i poprzestawali na
prostym wydaniu rzeczy.
Do rąk nabywcy przechodziła tylko possesio civilis, a własność kwirytarna najczęściej po
upływie dwóch lat albo roku w drodze zasiedzenia.
Pretorowie chronili nieformalnych nabywców, znajdujących się w drodze do zasiedzenia,
chronili interdyktami posesoryjnymi oraz poprzez ekscepcje i powództwo petytoryjne.
-Juryści klasyczni nie nazywali tej sytuacji „własnością” lecz używali omówienia:
nieformalny nabywca miał rzecz nabytą „w swoim majątku” (in bonis).
-ogólnie polegało to na rozszerzaniu ochrony prawa pretorskiego na posiadaczy
znajdujących się
w drodze do zasiedzenia.
-właściciel bonitarny korzystał z przedmiotu swej własności i pobierał z niego
pożytki. Dopóki jednak nie dokonał zasiedzenia i nie stał się właścicielem kwirytarnym,
na jego rzeczy ciążyło nadal prawo właściciela kwirytarnego. Wg Gaiusa występowała tu
„podwójna własność”.
-wł. bonitarna była taką „kategorią przejściową” na drodze do wł. kwirytarnej.
JUSTYNIAN ZNIÓSŁ RÓŻNICE MIĘDZY WŁASNOŚCIĄ KWIRYTARNĄ A BONITARNĄ c)
Quasi – własność gruntów prowincjonalnych:
Dotyczyły masy gruntów zagarniętych w czasie podbojów. Ich prywatni użytkownicy nie
mieli tytułu właścicieli – dominium należało do „ludu rzymskiego” czy cesarza. Ich władanie
to „posiadanie i użytkowanie”.
-obowiązek opłacania daniny na rzecz państwa – właściciela (w prowincjach senatorskich
nazywała się stipendium, w prowincjach cesarskich tributum)
-w rzeczywistości jednak użytkownicy gruntów prowincjonalnych byli prawdziwymi
właścicielami 0 mogli korzystać z nich w pełnym zakresie (pozbywać się, dziedziczyć),
korzystali z ochrony petytoryjnej.
5.3.2 Dalszy rozwój form władania rzeczą (nie będzie, w podręczniku bzdury na szarym tle)

5.3.3. Granice (ograniczenia) własności. Współwłasność

5.3.3.1. Zakres uprawnień właściciela
Ograniczenia własności w cywilistyce dzieli się na ograniczenia natury publicznej (wynikające z
norm obyczajowych/ustrojowych) oraz natury prywatnej (wynikających z prawa sąsiedzkiego lub
z czynności prawnych).
a) Ograniczenia publiczne:
W sferze obyczajowej:

39 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Represją zachowań wykraczających przeciw obyczajowi zajmował się cenzor. Za

wykroczenia w stylu zaniedbania uprawy roli czy rozrzutności w dysponowaniu majątkiem
cenzor udzielał nagany w postaci noty cenzorskiej (nota censoria).
Nadzorowi cenzora podlegali przedstawiciele warstw wyższych.
W sferze prawa publicznego:
Prawo budowlane:
Ograniczenia własności nieruchomej mają miejsce już od Ustawy XII Tablic, która
nakazywała utrzymywanie dwu i półstopowych odstępów między budynkami lub
ośmiostopowej szerokości dróg.
Inne przykłady – SC Hosidianum i SC Volusianum zabraniały zakupu budynków w celu ich
rozbiórki
i spekulacji budulcem.
Problem nadużycia prawa:
Był rozstrzygany za pomocą pretorskiego zarzutu podstępu (exceptio doli). Odsunięto w
ten sposób zasadę mówiącą, że „nie może działać podstępnie ten, kto wykonuje swoje
prawo” („nullus videtur solo facere, qui suo iure utitur”)
Problem ten później podjął cesarz – przykładowo w konstytucjach zabraniał znęcania się
nad niewolnikami. (jeśli ktoś robił to za bardzo, można było zmusić właściciela do
sprzedaży)
Wywłaszczenie: (!)
Najbardziej radykalna interwencja w sferę własności. Dokonywane przez magistraturę w
razie konieczności publicznej (budowa dróg, wodociągów, etc.). Nie była to samodzielna
instytucja prawna. Co więcej, aby do niego doprowadzić, wykorzystywano różne środki
nacisku politycznego, aby zmusić właściciela do zawarcia zwykłej umowy sprzedaży.
(Zasada – bez jego udziału nie można jego własności przenieść na innych). Z uwagi na
zawsze oferowane realne odszkodowanie traktowano wywłaszczenie jako przymusowy
wykup.
b) Ograniczenia prywatne:
Wynikały głównie z prawa sąsiedzkiego, regulującego współżycie między właścicielami
pobliskich nieruchomości.
Były to też ustawowe zakazy zbywania rzeczy, np.
-zakaz zbywania rzeczy będącej przedmiotem procesu
-zakaz zbywania przez ojca dóbr, które dzieci dziedziczyły po matce (bona materna)
(Konstantyn Wielki)
Prawo sąsiedzkie (przykłady):
-prawo żądania, by sąsiad przyciął przysłaniające nasz grunt drzewa
-jeśli z drzewa rosnącego na jednym gruncie owoce spadały na grunt sąsiedni, ich
właścicielem pozostawał właściciel drzewa – co drugi dzień mógł je sobie zebrać -zakaz
szkodzenia sąsiadowi przez zmianę kierunku spływu wody deszczowej. Sąsiad mógł
wytoczyć skargę o „powstrzymywanie wody deszczowej” (actio aquae pluviae
arcendae)
 -zakaz złośliwego szkodliwego oddziaływania na grunt sąsiedzki (odprowadzania
immisiones w postaci dymu)
-w razie wznoszenia przez sąsiada nowej budowli przysługiwał „sprzeciw co do nowej
budowli” – sankcjonowany przez pretora nakazem jej rozbiórki.

5.3.3.2. Współwłasność (condominium)

To jedyna możliwa forma współudziału większej liczby osób w prawie własności na jednej
rzeczy. (czyli był to podział prawa do rzeczy, a nie rzeczy jako rzeczy!)
Takie urządzenie było konieczne, zwłaszcza na rzeczach niepodzielnych – np. na niewolniku.
Istniała jedynie wspólność w czysto idealnych częściach ułamkowych. Dlatego część
porzucona przez jednego ze współwłaścicieli nie staje się bezpańska, ale przyrasta reszcie
proporcjonalnie do ich udziałów.
Konsorcjum:
Konsorcjum – wspólnota „bez przeprowadzania podziału”. 2 sposoby powstania:
-dobrowolne kontynuowanie wspólnoty gospodarczej przez tzw. dziedziców
domowych, -poprzez czynność prawną „zbratania się” przed urzędem pretora.

40 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Każdy uczestnik konsorcjum mógł dokonywać dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla

wszystkich – efekt zaufania.
Każdy uczestnik konsorcjum miał prawo żądać zniesienia wspólnoty za pomocą skargi działowej
(actio familiae erciscundae).
Ta postać współwłasności obumarła ostatecznie w początkach
pryncypatu. Współwłasność w częściach ułamkowych:
Swoim ułamkiem prawa do rzeczy właściciel mógł dowolnie dysponować – mógł go sprzedać lub
obciążyć prawem zastawu. Całą rzeczą jednak mogli zadysponować tylko wszyscy
współwłaściciele łącznie. (w przeciwieństwie do konsorcjum)
Była ona konieczna na rzeczach niepodzielnych (niewolnik/zwierzę).
Każdemu właścicielowi przysługiwało prawo zakazu (ius prohibendi) podobne do weta.

5.3.4. Nabycie i utrata własności

Prawnicy rzymscy okresu pryncypatu rozróżniali następujące nabycia własności:
-przez zawłaszczenie rzeczy niczyjej (occupatio)
-przeniesienie własności z jednego podmiotu na drugi – przewłaszczenie lub zbycie własności na
rzecz innej osoby (alienatio)
-następstwo prawne (successio)
Sama terminologia nabycia pierwotnego i pochodnego pochodzi od Hugona Grocjusza.

5.3.4.1. Nabycie pochodne

(!) Rządziło się w prawie klasycznym dwiema zasadami ogólnymi:
1. Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż ma ich sam (nemo plus iuris ad
alium transferre potest quam ipse habet) – zasada sformułowana przez Ulpiana. Ta
zasada oznacza, że nabycie własności od nie właściciela – nawet w dobrej wierze – jest
absolutnie wykluczone i naraża nabywcę na skargę windykacyjną właściciela. -zasada
nie dopuszczała wyjątków – nabywca od nieuprawnionego musiał się liczyć z
koniecznością zwrotu rzeczy właścicielowi.
-jeśli własność miała przejść na nabywcę od razu, sam właściciel musiał być zbywcą -na
straży pewności obrotu stała inna instytucja prawna – zasiedzenie, które w krótkim,
jedno-dwurocznym czasie uzdrawiało nieudane przewłaszczenie
2. Własność na rzeczach przenosi się przez „wręczenia” i przez zasiedzenia, a nie przez
gołe umowy (traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis
transferuntur) – zasada sformułowana w reskrypcie cesarza Dioklecjana.
Ta zasada oznaczała, że do przeniesienia własności na nabywcę nie wystarczała sama
umowa między stronami (nudum pactum) ale trzeba było osobnego, widocznego na
zewnątrz i dostrzegalnego przez otoczenie aktu przejścia tej władzy, w postaci „wręczenia”
czy „wydania” rzeczy nabywcy (traditio) albo długotrwałego władania po stronie nabywcy
(usucapio).
-dawniej rozpowszechnione były bardziej formalne sposoby przeniesienia własności
(mancipatio, in iure cessio)
Przykładowe przeniesienie własności (2 kroki):
1. Krok wstępny – czynność zobowiązująca do przeniesienia („goła umowa”
przygotowawcza)
2. Krok drugi – samo przeniesienie powodowała czynność rozporządzająca, jeden ze
„sposobów nabycia”
Przykład: „Gołą umową” był najczęściej kontrakt kupna – sprzedaży rzeczy, a własność
przenosiło się przez „wydanie” – tradycję – wszystko w oparciu o tę umowę. Sposoby
przeniesienia własności:
a) mancypacja (mancipatio)
-Nazwana tak od “uchwycenia ręką”. Ściśle związana z przemianami pieniądza
rzymskiego
-pierwotnie była rzeczywistym aktem kupna-sprzedaży, dokonywanym w
drodze bezpośredniej, „odręcznej” wymiany: z jednej strony rzecz, z drugiej
zapłata w prymitywnej postaci nieforemnych miedziowych kawałków kruszcu
odważanych na wadze z wygłaszaniem formuły: „Twierdzę, że ten niewolnik jest
mój wg prawa Kwirytów i niech będzie mi on kupiony za pomocą tego spiżu i tej
wagi”. Obecność 5 świadków, zbywca patrzył biernie.

41 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-po rozpowszechnieniu pieniądza bitego w III w. p.n.e. mancypacja stała się

czynnością symboliczną, zapłata była symboliczna (jedna moneta – nummo
uno)
-to czynność abstrakcyjna
-był to w pewnym stopniu publiczny akt prawny, w którym następowało
formalne stwierdzenie przejścia władzy nad osobą czy nad rzeczą z jednej
osoby na drugą
b) in iure cessio
-„odstąpienie praw przed pretorem” znane w czasach wydania ustawy XII
Tablic
-następowało w drodze pozornego procesu windykacyjnego
-nabywca odgrywał rolę powoda (wygłaszał solenną formułę windykacji),
zbywca występował jako pozwany
-jeśli pozwany był bierny, albo nawet uznał roszczenia powoda, to temu
ostatniemu przysługiwało przysądzenie przenoszonego prawa (addictio) przez
pretora.
-również tutaj aktywny tylko nabywca – zbywca pozostawał bierny
-in iure cessio była czynnością abstrakcyjną, która przenosiła własność i inne
prawa władcze niezależnie od ważności uprzedniego porozumienia stron.
-mancypacja oraz in iure cessio straciły na znaczeniu po uznaniu przez
pretora nieformalnego obrotu res mancipi
c) traditio
-proste „wydanie” rzeczy (w szerokim rozumieniu)
-prawnicze znaczenie – jeden ze sposobów przeniesienia prawa własności
-prosty sposób przenoszenia władzy nad rzeczami poprzez wydawanie ich z
ręki do ręki – popularny nie tylko w Rzymie, ale i w prawie Latynów i
peregrynów
-traditio zapewniało nabywcy własność kwirytarną na res nec mancipi, prawo
posiadania i użytkowania na gruntach prowincjonalnych oraz wł. bonitarną na
res mancipi
-najtrwalszy historycznie i najpowszechniejszy sposób przeniesienia własności
 w codziennym, nieformalnym obrocie
-w prawie justyniańskim tradycja ostała się jako jedyny sposób przenoszenia
własności na rzeczach wszelkiego rodzaju
-w okresie późnej republiki tradycja była specjalną czynnością
przewłaszczającą, złożoną z przeniesienia posiadania oraz służącego mu za
podstawę ważnego stosunku przysparzającego (czyli np. sprzedaży (causa
vendendi), darowizny (causa donandi)).
-traditio musiała mieć przyczynę (causa) – tradycja następowała po niej
-ową przyczyną była np. wspomniana wcześniej sprzedaż czy darowizna
-ale już „słuszną przyczyną” nie była darowizna na rzecz małżonka
Duplex dominium:
Była to „instytucja podwójnej własności”.
-jedna osoba była właścicielem bonitarnym, a druga właścicielem kwirytarnym -mówiono, że
gdy właściciel zachowywał wyłącznie „nagie prawo Kwirytów” rzecz była już „w majątku” (in
bonis) nabywcy.

5.3.4.2. Zasiedzenie
Definicja prawnika późnoklasycznego Modestyna: zasiedzenie – „nabycie własności
wskutek ciągłego posiadania przez czas określony prawem”
-dwojaka postać: ukształtowana wg dawnego ius civile – usucapio oraz jako owoc prawa
cesarskiego – longi temporis praescriptio.
-instytucja miała usuwać zbyt długą niepewność co do tytułu własności (bonitarna/kwirytarna) i
ostatecznie kłaść kres sporom
-główna funkcja – uzdrawianie wad formalnych/materialnych nabycia pochodnego -w
przypadku wady formalnej – np. gdy w odniesieniu do rzeczy należącej do res mancipi zamiast
wymaganej formalnie mancypacji/in iure cessio zastosowano zwykłe wydanie (tradycję)

42 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

zasiedzenie pozwalało nabywcy, który stał się tylko właścicielem kwirytarnym, nabyć własność
bonitarną.
-w przypadku wady materialnej – gdy po stronie zbywcy brakowało uprawnienia, rygoryzm
zasady nemo plus iuris wykluczał przewłaszczenie i skazywał na zasiedzenie. Konstrukcja
dogmatyczna:
Zasiedzenie jest przeciwieństwem przewłaszczenia, bo etapy ulegają odwróceniu: w pierwszym
etapie zasiedzenia następuje nabycie prawa przez posiadacza, w drugim etapie następuje utrata
prawa przez właściciela.
Zasiedzenie w przeciwieństwie do przewłaszczenia dochodzi do skutku wbrew interesom
właściciela. Nie utraciłby własności, gdyby zasiadujący nie objął rzeczy w posiadanie. Rozwój
historyczny:
Zasiedzenie w prymitywnej postaci było znane już w Ustawie XII Tablic (V w. p.n.e.). Potem aż do
Justyniana podlegało rozmaitym przekształceniom. Główną rolę w formowaniu instytucji odegrała
jurysprudencja. Gaius poświęcił zasiedzeniu zwarty wykład swojego podręcznika. Res habilis:
-rzecz musiała być zdatna do zasiedzenia (habilis).
Rzeczy niezdatne do zasiedzenia:
a) rzeczy wyjęte z obrotu (extra commercium)
b) rzeczy skradzione (furtivae) – bardzo istotne, szerokie pojęcie kradzieży, obejmujące każde
świadome rozporządzenie cudzą rzeczą.
c) rzeczy nabyte przemocą, czyli w drodze rabunku
d) rzeczy należące do skarby państwa (po II w. n.e.)
e) rzeczy odziedziczone po matce (bona materna)
Usucapio:
-zasiedzenie wg dawnego ius civile, dostępne tylko dla obywateli, sposób nabycia wł.
kwirytarnej
-wg ustawy XII Tablic usucapio nabywało się własność na ruchomościach po 1 roku
nieprzerwanego posiadania, na nieruchomościach – po 2 latach.
-nie stosowała się do gruntów prowincjonalnych
Longi temporis praescriptio:
-zapoczątkowana w III w. n.e.
-Początkowo zarzut procesowy przeciw powództwu właściciela, a raczej quasi-właściciela
gruntu prowincjonalnego. Posiadacz gruntu pozwany o jego zwrot po upływie 10 lat (jeśli
przeciwnicy procesowi mieszkali w tej samej prowincji) lub 20 (w różnych prowincjach) mógł
żądaniu zwrotu przeciwstawić „zarzut długotrwałego posiadania”.
-był to obronny środek procesowy
-posiadacz paraliżował powództwo właściciela, ale nie stawał się właścicielem i gdyby utracił
posiadanie i nie skorzystał ze środków ochrony posesoryjnej, to nie mógł posłużyć się środkami
ochrony pr. własności ani wobec właściciela, ani innych osób.
-l. temporis praescriptio rozszerzała się od III w. n.e. od zarzutu procesowego i w końcu na
przełomie III i IV w. stała się sposobem nabycia prawa własności.
Zasiedzenie w prawie justyniańskim:
-Justynian połączył usucapio oraz longi temporis praescriptio, ale z zachowaniem dwoistości
nazwy: usucapio – zasiedzenie na ruchomościach, l. t. praescriptio – zasiedzenie na
nieruchomościach.
-w zasiedzeniu prawa justyniańskiego zebrano ostatecznie wymogi i ograniczenia, jakie narosły
przez cały okres formowania się postaci zasiedzenia.
Były to: res habilis, titulus, fides, possessio, tempus.
a) Res habilis:
-rzecz “podatna” do zasiedzenia (patrz: rzeczy niezdatne do zasiedzenia <up>)
b) Titulus:
-posiadanie mające prowadzić do zasiedzenia musiało być nabyte w poprawny sposób, a
mianowicie w oparciu o “tytuł” słuszny i prawdziwy
-chodziło o to, żeby zasiedzenie miało początek legalny i rzeczywisty
-słuszne tytuły: kupno, darowizna, posag, dziedziczenie, zapis windykacyjny i
przyjęcie należnego świadczenia
c) Fides:

43 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-“bona fides” – dobra wiara

-dalsze zaostrzenie wymogów zasiedzenia
-awans do roli właściciela mógł otrzymać tylko posiadacz, który nabył rzecz w
przekonaniu, że nie narusza niczyich uprawnień
-wymóg obowiązywał tylko na pocz. zasiedzenia – jeśli posiadacz później dowiedział się o
bezprawnym charakterze swojego posiadania, to mógł już skutecznie dokonać zasiedzenia
d) Possessio:
-do zasiedzenia prowadziło tylko posiadanie we własnym imieniu (possessio ad
usucapionem)
-posiadanie musiało być nieprzerwane
-przerwa następowała w sposób naturalny przez utratę posiadania albo wniesienie
powództwa ze strony uprawnionego właściciela – po tym okres zasiedzenia liczyło się
od nowa
e) Tempus:
-Justynian uznał dawne krótkie terminy zasiedzenia za nieludzkie – wydłużył je:
-zasiedzenie dla ruchomości – wydłużone do lat 3
-zasiedzenie dla nieruchomości – przyjął okresy dawnej l. t. praescriptio (10 i 20
lat) Longissimi temporis praescriptio:
-zasiedzenie nadzwyczajne – zaczątki od cesarza Konstantyna Wielkiego (306-307) -odróżnienia
od zwykłego zasiedzenia polegały na wydłużeniu terminów (30-40 lat) na odrzuceniu wymogu
słusznego tytułu oraz dopuszczeniu do nabycia tą drogą rzeczy skradzionych (zasiedzenie
rzeczy skradzionych stało się możliwe, ale musiały one być nabyte w dobrej wierze)

5.3.4.3. Nabycie pierwotne

-różnica w stosunku do nabycia pochodnego – nabywane prawo nie przechodzi z osoby na osobę
w drodze sukcesji, lecz powstaje samodzielnie u nabywcy.
-sposoby te były odformalizowane i dostępne cudzoziemcom. Były również historycznie
wcześniejsze.
Zawłaszczenie (occupatio):
Zawłaszczenie – nabycie własności przez objęcie w tym celu w posiadanie rzeczy niczyjej (res
nullius). To najstarszy i najbardziej naturalny sposób nabywania.
Zawłaszczeniu podlegają następujące kategorie rzeczy:
a) „To wszystko, co chwyta się na ziemi, w morzu i w powietrzu” – dzikie zwierzęta, ryby,
ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze (perły, drogie kamienie) – niemałe źródło
dochodów
b) Mienie należące do nieprzyjaciela – i znajdujące się na terenie p. rzymskiego (uwaga: łupy
wojenne przypadały państwu i jego organy dopiero rozprowadzały je w ręce prywatne) c)
Rzeczy porzucone świadomie przez właściciela (res derelictae) – rodziło się jedynie pytanie,
czy nabywać je przez zawłaszczenie, czy przez zasiedzenie. Justynian dopuścił to pierwsze.
Uwaga: rzeczy porzucone z konieczności, np. dla ratowania statku w burzy pozostawały
przy właścicielu
d) Na rzeczach zgubionych nie było nabycia własności ani zawłaszczeniem, ani
zasiedzeniem.
Uwaga: można było zawłaszczyć skarb – wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatarła
się pamięć o ich właścicielu.
Skarb znaleziony we własnym gruncie przypadał właścicielowi, na cudzym gruncie – po
połowie właścicielowi i znalazcy.
Nabycie pożytków:
-ogólnie pożytki (fructus) stawały się odrębnymi rzeczami w chwili odłączenia od rzeczy
macierzystej i w zasadzie przypadały właścicielowi tej rzeczy.
Od tej zasady istniały jednak odchylenia:
a) Posiadacz w dobrej wierze – nabywał pożytki jako premię „za uprawę i troskę” o rzecz
macierzystą
b) Użytkownik/emfiteuta – nabywali pożytki z tytułu własnych praw rzeczowych
c) Dzierżawca – nabywał pożytki na mocy kontraktu z wydzierżawiającym
44 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

UWAGA: Nie wszyscy nabywali własność na pożytkach w jednakowy sposób: 1. Właściciel,

posiadacz w dobrej wierze i emfiteuta stawali się właścicielami pożytków już w chwili ich
odłączenia od rzeczy macierzystej (separatio)
2. Użytkownik i zwykły dzierżawca stawali się właścicielami pożytków z chwilą objęcia
odłączonych pożytków w posiadanie.
Połączenie rzeczy:
-celem była eliminacja ewentualnych wspólnot i uproszczenie stosunków własnościowych
-ustalono hierarchię znaczenia rzeczy połączonych i zasada – trwałe połączenie rzeczy uważanej
za ważniejszą z rzeczą uważaną za mniej ważną powoduje rozszerzenie się własności na
pierwszej, a zgaśnięcie na drugiej.
ZWIĘŹLE – Accessio cedit principali – „przyrost przypada temu, co główne” - przypisanie
własności nowego przedmiotu właścicielowi dotychczasowej rzeczy głównej Rodzaje połączeń:
a) Połączenie nieruchomości z nieruchomościami
-przyczyną wartkie wody płynące w Italii. Powstawały takie zjawiska jak np. -Alluvio
(„przymulisko”) – powiększenie jednego gruntu kosztem drugiego przez łagodne działanie
rzeki
-Avulsio („oderwisko”) – gwałtowne oderwanie przez rzekę części gruntu i przyłączenie jej
do gruntu innego właściciela (połączenie musiało stać się trwałe)
b) Połączenie nieruchomości z ruchomościami
ZASADA – superficies solo cedit („to, co jest na powierzchni, przypada gruntowi
[właścicielowi gruntu])
-tylko przy trwałym połączeniu, takim jak np. zasadzenie drzew na cudzym gruncie,
 zasianie ziarna, wybudowanie budynku
c) Rozmaite połączenia rzeczy ruchomych
-skutki tylko wtedy, gdy połączenie było odpowiednio trwałe i istniała nierówność
połączonych rzeczy
-np. przyłączenie do posągu metalowego ramienia poprzez spawanie
-przy zlaniu płynów albo przy stopieniu metali należących do różnych właścicieli
powstawała współwłasność w częściach odpowiednich do udziału współwłaścicieli
-podobnie przy zmieszaniu rzeczy stałych
-WYJĄTEK: pieniądze (pecunia) – przez zmieszanie stawały się wyłączną własnością
posiadacza – znaczenie praktyczne dla ułatwienia obrotu pieniężnego (zapłata długu
cudzym hajsem)
Przetworzenie rzeczy:
Przetworzenie rzeczy (specificatio) – tak daleko idąca obróbka cudzego materiału, że
powstawała nowa rzecz.
-przykłady: przetworzenie winogron na wino, wełny na szatę, złota na wazę, desek na statek.
-Problem – kto ma być właścicielem nowej rzeczy?
2 odpowiedzi:
a) Sabinianie – utrzymanie własności właściciela materiału
b) Prokulianie – nabycie własności przez przetwórcę (zawłaszczenie nowej rzeczy jako
niczyjej)
Odpowiedź pośrednia Paulusa:
-jeśli rzecz da się przywrócić do pierwotnego stanu – właścicielem właściciel materiału -jeśli
rzeczy nie da się przywrócić do pierwotnego stanu – nowa rzecz należy do przetwórcy.

5.3.5. Ochrona własności

Ochrona własności jest zwana w procesie wydobywczym ochroną petytoryjną (formula
petitoria).
Służą jej 2 skargi: wydobywcza lub windykacyjna (rei vindicatio) (stosowana do odzyskania
utraconego posiadania rzeczy) oraz negatywna lub negatoryjna (actio negatoria) (odpierająca
inne naruszenia własności niż zabór posiadania)
Istniała również podwójna ochrona windykacyjna:
-wł. kwirytarna była chroniona środkami prawa cywilnego
-wł. bonitarna była chroniona środkami prawa pretorskiego (przede wszystkim actio Publiciana)

45 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

5.3.5.1. Skarga wydobywcza

Powództwo windykacyjne służyło kwirytarnemu właścicielowi rzeczy materialnych,
indywidualnie oznaczonych do „wydobycia” ich od osoby nieuprawnionej. W procesie
legisakcyjnym (legis actio sacramento in rem):
Pierwotna postać skargi wydobywczej
-na windykację powoda pozwany musiał odpowiedzieć identyczną contravindicatio -wypowiadali
tę samą frazę: „Twierdzę, że ten niewolnik jest mój wg prawa Kwirytów” -w razie bierności
pozwanego pretor przyznawał rzecz powodowi (addictio) -jeśli pozwany dokonał kontrawindykacji,
obaj wnosili zależną od wartości przedmiotu sumę zakładu (sacramentum). W wyroku sędzia
uznawał jeden z zakładów za słuszny, a drugi za niesłuszny.
-w tej formie procesu musiało zapaść rozstrzygnięcie na korzyść jednej ze stron (w razie
wątpliwości co do ugruntowania prawa powoda stroną tą był pozwany)
-pozwanemu nie nakazywano bezpośredniego wydania rzeczy, robiono to skargą przeciw jego
poręczycielom
W procesie per sponsionem:
-postać przejściowa skargi wydobywczej (powstała na przełomie III i II w. p.n.e.) -procedura
rozstrzygania kwestii własności za pomocą tzw. przyrzeczenia prejudycjalnego (sponsio
praeiudicialis)
-zamiast ryzykownego zakładu, powód żądał od pozwanego, że ten zapłaci niewielką sumę,
jeśli okaże się, że przedmiot sporu należy do powoda
-proces per sponsionem sprowadzał się do jednostronnego roszczenia właścicielskiego,
wysuniętego przez powoda, pozwany musiał jedynie zagwarantować, że w razie niekorzystnego
dla siebie wyroku zwróci rzecz w naturze lub jej wartość
Formuła:
-ostatnia w procedurze zwyczajnej postać procesu windykacyjnego
-spowodowana zmianami materialnoprawnymi–ukształtowanie skutecznego przeciw wszystkim
pr. własności
-formula petitoria: „Jeśli okaże się, że rzecz, o którą toczy się spór, należy do powoda wg prawa
Kwirytów, i jeśli rzecz ta nie zostanie powodowi zwrócona na żądanie sędziego, ile rzecz ta będzie
warta, tyle pieniędzy, sędzio, zasądź od pozwanego na korzyść powoda; jeśli się nie okaże –
uwolnij
-procedura formularna ściśle sprecyzowała role procesowe powoda i pozwanego – skarga
wydobywcza stała się skargą nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu właścicielowi
Legitymacja bierna:
-w procesie legisakcyjnym pozwany musiał w kontrawindykacji podnieść takie same pretensje do
władania rzeczą jak powód
-w prawie klasycznym wystarczało, że pozwany legitymował się samym faktem posiadania
Skarga ad exhibendum i interdykt quem fundum:
-ad exhibendum – powództwo o okazanie – służyło do identyfikacji rzeczy – wytaczane przez
powoda
-interdykt quem fundum – dosłownie „który grunt” – interykt przyznawany przez pretora, przymus
wdania się w spór
Ciężar dowodu (onus probandi):
-obowiązek udowodnienia prawa własności spoczywał na powodzie
-trudne, bo przy nabyciu pochodnym trzeba było wykazać uprawnienia swoich poprzedników,
teoretycznie aż do nabycia pierwotnego
-dlatego w średniowieczu nazywano ten dowód „dowodem diabelskim” (probatio diabolica)
-pozwany w sytuacji bez porównania korzystniejszej – utrzymywał posiadanie rzeczy spornej i
jedynie kwestionował uprawnienia przeciwnika, podlegał ochronie do momentu porażki w
procesie
Pożytki i nakłady:
a) Pożytki – jeśli rzecz sporna je przynosi, powstaje pytanie, komu je przyznać.
Rozstrzygnięcie oparto o dobrą lub złą wiarę posiadacza:
1. Posiadacz w dobrej wierze nabywał wszystkie pożytki na własność, jeśli przegrał
proces, musiał dać powodowi jedynie rzecz macierzystą – jedynie Justynian nałożył
obowiązek wydania pożytków jeszcze nie zużytych

46 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

2. Posiadacz w złej wierze, świadomy bezprawności swojego władania, musiał oddać nie
tylko rzecz sporną, ale i wszystkie pożytki, nawet takie, które zebrał nie ze swojej winy
b) Nakłady – przegrywający spór zgłaszał pretensje do odszkodowania za nakłady
poczynione na rzecz sporną. Odróżniano 3 rodzaje:
1. Nakłady konieczne – niezbędne, aby rzecz zachowała się w ogóle (np. naprawa
budynku)
2. Nakłady użyteczne – podnosiły wartość rzeczy (np. uprawa drzew)
3. Nakłady zbytkowne – ozdabiały rzecz główną (np. malowidła)
Zwrot nakładów koniecznych przysługiwał każdemu posiadaczowi, zwrot nakładów
użytecznych przysługiwał tylko posiadaczowi w dobrej wierze.

5.3.5.2. Skarga negatoryjna

Skarga negatoryjna – powództwo, którego treścią było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu
przysługiwało prawo do naruszania jego własności.
-właściciel posiadający mógł doznawać zakłóceń w wykonywaniu swojego prawa (osoba
postronna naruszała zasady współżycia sąsiedzkiego, np. przez złośliwe zadymianie gruntu/stałe
przepędzanie bydła przez posiadłość zainteresowanego).
Ciężar dowodu:
-na powodzie ciążył dowód prawa własności oraz dowód dokonanego naruszenia. Powód
dążył do sądowego stwierdzenia, że jego własność jest wolna od spornego ograniczenia i
zabezpieczenia, że zakłócenie się nie powtórzy
-pozwany musiał wykazać ewentualne prawo do naruszania

5.3.5.3. Ochrona własności bonitarnej (actio Publiciana)

To ochrona własności pretorskiej.
Miała ona dwojaki charakter, ofensywny (actio Publiciana – pozwalała wystąpić właścicielowi
bonitarnemu przeciw komukolwiek w przypadku utraty posiadania) i defensywny (środki
ochronne zabezpieczały właściciela bonitarnego przed ewentualnymi zaczepkami ze strony
właściciela kwirytarnego).
Ekscepcje przeciw właścicielowi kwirytarnemu:
Właściciel, który wyzbył się swej rzeczy i wydał ją nabywcy, ale nie przeniósł na niego
własności kwirytarnej, mógł skomplikować sytuację nabywcy na 2 sposoby: a) Nie zwracając
uwagi na nieformalne zbycie i nabycie rzeczy, właściciel pozywał nabywcę przez rei vindicatio o
zwrot rzeczy. DZIAŁANIE NIEUCZCIWE – pretor osłaniał nabywcę będącego właścicielem
bonitarnym poprzez zarzut podstępu – exceptio doli lub też przez „zarzut rzeczy sprzedanej i
wydanej (exceptio rei venditae et traditae) b) Właściciel przenosił własność kwirytarną na
kogoś innego.
UWAGA – w przypadku nabycia rzeczy od niewłaściciela (non a domino) – przeciw rei
vindicatio NIE BYŁO ŚRODKA OCHRONY, pomimo tego, że nabywca znajdował się na
drodze do zasiedzenia.
Actio Publiciana:
Zaczepny środek ochronny wprowadzony przez bliżej nieznanego pretora Publiciusa w I w.
p.n.e.
Był to środek ochrony petytoryjnej. Najczęściej posługiwano się nim (powództwem
publicjańskim), gdy uprawnieni do wniesienia tej skargi przegrali proces posesoryjny. Była to kopia
rei vindicatio, ale z inaczej ukształtowaną legitymacją czynną. Modyfikacja polegała na tym, że
zastosowano fikcję.
-Pretor polecał sędziemu, w formułce, żeby posiadacza znajdującego się DOPIERO NA DRODZE
do zasiedzenia potraktował w wyroku tak, jak gdyby już dokonał zasiedzenia (czyli tak, jakby już
był właścicielem kwirytarnym)
W prawie klasycznym z ochrony publicjańskiej mogły korzystać 3 kategorie osób: a) Właściciel
bonitarny – jeśli utracił posiadanie rzeczy przed dokonaniem zasiedzenia, mógł posłużyć się
tym powództwem ze skutkiem wobec kogokolwiek. Np. pozwanym mógł być właściciel
kwirytarnym gdy niewolnik – sprzedany nabywcy i wydany bez przeniesienia własności zbiegł
do dawnego pana (przed upływem okresu zasiedzenia)

47 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

b) Posiadacz, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną do
zasiedzenia, ale od nieuprawnionego (non a domino) – znajdował się on również na
drodze do zasiedzenia. Jeśli utracił posiadanie przed upływem wymaganego terminu, to
mógł wystąpić przeciw aktualnemu posiadaczowi (ale actio Publiciana była tu skuteczna
przeciw gorzej uprawnionemu, np. złodziejowi)
c) Właściciel kwirytarny – ułatwiał sobie sytuację procesową, gdyż zamiast uciążliwego
dowodu własności przy rei vindicatio wykazywał łatwiej, że przed utratą posiadania
znajdował się na drodze do zasiedzenia.
5.4 Prawa na rzeczy cudzej (bez 5.4.4.3; 5.4.5.5)
Prawa na rzeczy cudzej (iura in re aliena) - zakładają istnienie należącego do innego podmiotu

prawa własno ści PRAWA

DO KORZYSTANIA Z RZECZY
I. SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE (SERVITUTES, IURA PRAEDIORUM)
-> Zobowiązywały właściciela nieruchomości do tolerowania na nią wpływów ze strony
uprawnionego lub do powstrzymania się od dopuszczalnych działań własnych. -> Uprawnionym
do służebności gruntowej był każdoczesny właściciel gruntu panującego, związany stosunkiem
służebności z każdoczesnym właścicielem gruntu obciążonego. -> Zbywalne były tylko wraz z
prawem własności gruntu, któremu służyły.
-> Służebności nie wolno było ustanawiać ani pod warunkiem rozwiązującym, ani na czas
określony (wyjątki: exceptio pacti - zarzut niedotrzymania umowy, exceptio doli - nadużycie
prawa) -> Zasada niepodzielności - nie mógł istnieć ułamek służebności, a także dana służebność
przysługiwała zawsze całemu gruntowi panującemu i obciążała cały grunt służebny. Jeżeli
ustanowiono służebność na gruncie wspólnym wymagała ona współdziałania wszystkich
właścicieli.
1. Służebności wiejskie (iura praediorum rusticorum)
Pełniły funkcje komunikacyjne lub irygacyjne:
• a) iter - uprawniał do przejścia lub przejazdu konno przez cudzy grunt • b)
actus - prawo do przeprowadzenia wody przez cudzy grunt
• c) aquae haustus - uprawnienie do czerpania wody z gruntu
Należały do kategorii res mancipi
2. Służebności miejskie (iura praediorum urbanorum)
Ich zadaniem było zaspokajanie wśród sąsiadów potrzeb budowlanych Chronione skargami:
• a) oneris ferendi - prawo oparcia własnej budowli o ścianę sąsiada
• b) tigni immitendi - prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada
• c) stillicidii - prawo okapu lub odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rynny • d)
fluminis - prawo odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rur • e) altius non tollendi -
prawo zabronienia sąsiadowi wznoszenia budowli ponad pewną wysokość

48 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Uznane zwyczajowo:
• a) proiciendi protegendive - prawo wykuszu
• b) luminum - prawo otwarcia okien na grunt sąsiada
• c) prospectus - prawo widoku
• d) altius tollendi - prawo żądania, by sąsiad tolerował wyższe budowle na naszym gruncie • e)
 cloacae - prawo odprowadzania ścieków na grunt sąsiada
3. Powstanie i wygaśnięcie
• a) ustanowienie służebności gruntowych miejskich: poprzez mancipatio lub in iure cessio • b)
ustanowienie wszystkich pozostałych: jedynie przez in iure cessio Ustanowienie służebności:
-> Właściciel gruntu mógł przy formalnym zbyciu zastrzec służebność na korzyść należącego do
niego gruntu sąsiedniego (wyłączenie służebności z zakresu przenoszonego prawa własności,
które nabywca otrzymywał w stanie obciążonym służebnością)
-> legat windykacyjny
-> orzeczenie sędziego w procesie działowym
(W okresie pryncypatu na gruntach prowincjonalnych ustanawiano służebności poprzez
nieformalną umowę rzeczową)
W okresie klasycznym służebności gruntowe mogły powstawać wyłącznie przez czynność prawną
i w pewnym zakresie przez zasiedzenie.
Służebności ustawowe (servitutes ex lege) - przyjęte z mocy ustawy lub zwyczaju ograniczenie
własności w interesie sąsiadów
(zasiedzenie służebności: zakazane przez lex Scribonia, przywrócone przez Justyniana)
Wygaśnięcie służebności:
-> służebności wygasały poprzez „odstąpienie przed pretorem” (in iure cessio), ukształtowanego
na wzór skargi negatoryjnej (właściciel gruntu obciążonego oświadczał, że uprawniony nie ma do
czegoś prawa, a ze względu na bierność uprawnionego, pretor dokonywał zwyczajowego
przysądzenia na rzecz powoda)
-> nieformalne umowy znoszące służebność chronione przez pretora za pomocą procesowego
zarzutu nadużycia prawa (exceptio doli)
-> wygaśnięcie poprzez:
- zejście się własności obu gruntów w jednym ręku (confusio),
- wyjście jednego z gruntów z obrotu (commercium)
- przez odpadnięcie użyteczności (utilitas), którą służebność winna przynosić gruntowi
panującemu
4. Ochrona służebności
-> uprawniony do służebności gruntowej właściciel nieruchomości panującej dysponował skargą
rzeczową (vindicatio servitutis) lub skargą uznającą prawo do rzeczy cudzej. -> przy
służebnościach o treści negatywnej roszczenie opierało się na stwierdzeniu braku prawa do
konkretnej czynności, a legitymowanym biernie był właściciel gruntu służebnego przeszkadzający
w wykonywaniu służebności (skarga zmierzała do przywrócenia takiego stanu rzeczy, jaki by miał
miejsce, gdyby uprawniony mógł wykonywać swe prawo od momentu stwierdzenia sporu).

II. SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE

1. Użytkowanie
„Prawo do używania rzeczy cudzych i pobierania z nich pożytków, z zachowaniem substancji
rzeczy (np. w celu alimentacyjnym w odniesieniu do wdowy lub niezamężnej córki). Prawo to było
ściśle osobiste i najwyżej dożywotnie, niezbywalne i niedziedziczne.”
-> Typowym przedmiotem użytkowania były grunty, niewolnicy i zwierzęta hodowlane (fructus
naturales), a także obiekty, które można było wynająć i pobierać za nie czynsz (fructus civiles). ->
Użytkownik musiał utrzymywać dotychczasową kondycję rzeczy, ewentualnie ulepszać ją, nie
zmieniając jej przeznaczenia.
-> Użytkownik nabywał owoce rzeczy przez pobranie, nie nabywał jednak tych przybytków, które
miały charakter rzeczy samodzielnych.
-> Dziecko niewolnicy przypadało na własność właścicielowi, nie użytkownikowi Użytkowanie
nieprawidłowe - użytkowanie pieniędzy i innych rzeczy zużywalnych. W związku z obowiązkiem
zwrotu tej samej sumy pieniędzy lub tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku, użytkowanie
nieprawidłowe sprowadza się do stosunku zobowiązaniowego pożyczki.

49 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Użytkowanie było ustanawiane najczęściej przez: - legat windykacyjny,

- in iure cessio,
- przewłaszczenie z zastrzeżeniem zachowania użytkowania
- przysądzenie w procesie działowym,
- ustanowienie użytkowania z mocy chronionej środkami pretorskimi umowy nieformalnej, - na
gruntach prowincjonalnych przez pactiones et stipulationes.
Zasiedzenie prawa użytkownika pozostawało niemożliwe, z wyjątkiem dopuszczonego przez
Justyniana zasiedzenia użytkowania z powołaniem się na kwalifikację tego prawa jako
służebności.
Użytkowanie wygasało poprzez:
- rezygnację, dokonaną na korzyść właściciela obciążonej rzeczy w drodze formalnej in iure
cessio,
- w wyniku śmierci uprawnionego
- w przypadku użytkowania przysługującego członkom gminy miejskiej gasło ono po
upływie 100 lat,
- wskutek niewykonywania go (co prowadziło do zasiedzenia wolności prawa własności od
obciążeń)
- w przypadku zniszczenia rzeczy lub zmiany jej tożsamości (rei mutatione amittitur usus
fructus).
Do ochrony użytkowania służyła skarga vindicatio usus fructus 3
2. Dalsze służebności osobiste
-> używanie (usus) pozwalające korzystać z cudzej rzeczy w celu zaspokojenia swych osobistych
potrzeb, bez możności odstępowania wykonywania tego prawa innym
-> prawo mieszkania (habitatio) oraz korzystania z usług cudzych niewolników i oraz pracy
zwierząt (operae servorum et animalium).
3. Zasady ustanawiania i wykonywania służebności
• 1) Służebność nie może polegać na działaniu (servitus in faciendo consistere nequit), z
wyjątkiem podtrzymywania konstrukcji budowlanej
• 2) Nie może być służebności na służebności (servitus servitutis esse non potest), ponieważ ich
przedmiot musi stanowić rzecz materialną
• 3) Nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy (nemini res sua servit) - uregulowanie
sposobu korzystania z rzeczy wspólnej między współwłaścicielami nie mogło nastąpić
przez ustanowienie służebności (skutkiem jest również wygaśnięcie służebności w
przypadku zejścia się ich w jednym ręku z własnością)
• 4) Służebności należy wykonywać oględnie (servitutibus civiliter utendum est) - uprawniony do
służebności komunikacyjnych nie powinien był przechodzić etc. przez centralne części
obciążonej nieruchomości
W odniesieniu do służebności gruntowych dodatkowo:
• 5) wymóg sąsiedztwa gruntów (vicinitas) - prawo przechodu (służebność wiejska) było
wykluczone, gdy między gruntem panującym, a służebnym znajdowała się jeszcze trzecia,
nieobciążona działka. W służebności wiejskiej, jeśli działka ta nie była wysoko
zabudowana, nie przeszkadzała w ustanowieniu służebności obciążającej sąsiada
zakazem wznoszenia budowli ponad ich dotychczasową wysokość. Jeśli grunty były
rozdzielone drogą publiczną, dozwolona była służebność czerpania wody, jednak nie
służebność wodociągu.
• 6) wymóg trwałej przyczyny (perpetua causa) - wykluczał ustanowienie służebności w celach
tak przelotnych jak zrywanie owoców, przechadzanie się i biesiadowanie na cudzej
nieruchomości (tak samo wodociąg i czerpanie wody ze źródeł nie wykazujących
charakteru stałego).

III. DZIERŻAWA WIECZYSTA I PRAWO DO ZABUDOWY

1. Emfiteuza
Dzierżawa wieczysta - dzierżawcy wieczyści otrzymywali od pretora ochronę posesoryjną w
postaci interdyktu uti possidetis oraz wzorowaną na windykacji skuteczną przeciw wszystkim
skargę in rem.
Emfiteuza - nowa forma dzierżawy wieczystej, mająca (tak jak dzierżawa wieczysta) charakter
rzeczowy, będąca zbywalna, dziedziczna i podlegająca zastawowi.
 50 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

2. Superficies (prawo powierzchni/zabudowy)

-> Dziedziczne i zbywalne prawo korzystania ze stojącego na cudzym gruncie
budynku. -> Właściciel pobierał umiarkowany czynsz roczny.
-> Stanowisko superficjariusza było podobne do stanowiska emfiteuty, ale nie musiał on o zbyciu
swego prawa zawiadamiać właściciela, któremu nie przysługiwało prawo pierwokupu. ->
Superficjariusz dysponował ochroną posesoryjną w postaci interdyktu de superficiebus
(wzorowanego na uti possidetis) oraz przyznawaną skargą petytoryjną in factum, a także (przy
nabyciu prawa zabudowy od niewłaściciela) skargą publicjańską.

IV. ZASTAW – PRAWA ZASTAWNICZE

-> Stanowił tzw. realne lub rzeczowe zabezpieczenie kredytu, umożliwiające wierzycielowi
zastawnemu, zwanemu zastawnikiem, bezpośrednie zaspokojenie swych roszczeń z wartości
majątkowych podmiotu, który zastaw ustanowił (zastawcy).
-> Nawet w przypadku upadłości dłużnika, na mocy skargi rzeczowej (actio in rem) przedmioty
zastawione wyłączano z masy konkursowej.
Fiducia (cum creditore contracta) - przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy, należącej do
kategorii res mancipi, dokonane przez dłużnika lub nawet przez osobę trzecią za pomocą formalnej
czynności mancypacji lub in iure cessio, które dawało wierzycielowi maksimum uprawnień.
Zobowiązywało go tylko do zwrotnego przewłaszczenia rzeczy w razie zaspokojenia jego
roszczeń. W okresie późnej republiki niezaspokojonemu właścicielowi nie wolno jednak było
zatrzymać rzeczy dla siebie - powinien ją sprzedać i nadwyżkę wydać dłużnikowi. Zastaw ręczny
(pignus) - własność rzeczy pozostawała przy dłużniku, który przenosił na wierzyciela jedynie jej
dzierżenie (possessio naturalis). Przedmiotem mogły być również res nec mancipi, a zastawca
legitymował się jedynie własnością kwirytarną. Żadna ze stron nie mogła używać zastawionej
rzeczy.
Hipoteka - zastaw umowny, pozwalający we właściwej chwili objąć wydzierżawiającemu
inwentarz w posiadanie za pomocą interdictum Salvianum. Dodatkowo przyznano mu skuteczną
przeciw wszystkim actio Serviana, dzięki której zastaw zyskał charakter ograniczonego prawa
rzeczowego.
1. Akcesoryjność zastawu
-> Zastaw jest prawem niesamodzielnym, nie może powstać w braku wierzytelności.
-> Zabezpiecza on jedynie tę wierzytelność, dla której go ustanowiono.
-> Zastaw powstawał z mocy nieformalnej umowy stron, w przypadku hipotek legalnych z mocy
ustawy oraz z mocy wyroku sądowego.
-> Wygasał z przyczyn wyszczególnionych w formule vindicatio pignoris jako negatywne
przesłanki zasądzenia posiadacza przedmiotu zastawu, takie jak:
- wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności,
- przyjęcie innego jej zabezpieczenia przez zastawnika,
- popadnięcia przez zastawnika w zwłokę z odbiorem świadczenia,
- nabycie przez zastawnika własności rzeczy zastawionej,
- nieformalna umowa rodząca zarzut procesowy,
- sprzedaż zastawu dokonana przez pierwszego zastawnika (lub za jego zgodą przez
zastawcę).
W połowie II w. po Chr. dopuszczono:
- zastaw udziału we współwłasności,
- zastaw rzeczy zbiorowych,
- zastaw do sklepu,
- zastaw większości ograniczonych praw rzeczowych, - zastaw na całym majątku.
Pignus pignoris - dopuszczalność zastawienia zastawu, czyli podzastaw.
2. Realizacja zastawu

• 1) Należała do wierzyciela zastawnego, który zaspokajał swe roszczenia przez prywatną

 sprzedaż zastawu.

• 2) Następnie zastawnik zwracał nadwyżkę posprzedażną zastawcy lub przekazywał ją do

masy konkursowej.

• 3) Wierzyciel zbywał rzecz jako niewłaściciel (nie było to jednak sprzeczne z zasadą, że nikt nie
może przenieść więcej praw niż sam posiada, ponieważ w samym akcie zastawienia
rzeczy upatrywano zgodę zastawcy na jej późniejsze zbycie)

51 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

• 4) Kupujący zastaw nabywał na zastawionej res nec mancipi własność kwirytarną, a na

zastawionej res mancipi bonitarną.

• 5) Sprzedaż umarzała zabezpieczony dług do wysokości zapłaconej przez kupującego

ceny, natomiast jego reszta pozostawała dłużna.
Klauzula przepadku - zezwalała wierzycielowi zastawnemu zachować rzecz na własność.
Umowa o sprzedaży (pactum de vendendo) - upoważniała zastawnika do zaspokojenia
własnych pretensji przez sprzedaż rzeczy osobie trzeciej.
Podobnie jak w przypadku fiducji, przy sprzedaży przedmiotu zastawu wierzyciel nie
odpowiadał za jego wady prawne, w związku z czym nabywca musiał z tego tytułu wystąpić
ze skargą analogiczną (actio utilis) przeciw zwolnionemu w wyniku sprzedaży dłużnikowi.
Jedynie w przypadku nieznalezienia nabywcy przedmiot przypadał zastawnikowi na
własność. Umowa antychretyczna (pactum antichreticum) dozwalała wierzycielowi
używać rzeczy. W przypadku wielokrotnego zastawienia tej samej rzeczy decydowała
zasada pierwszeństwa (do chwili ustanowienia prawa rzeczowego zastawu). Przy
równoczesności ustanowienia zastawu na zabezpieczenie praw kilku wierzycieli, w razie ich
sporu wewnętrznego kierowano się pomocniczą zasadą uprzywilejowania posiadacza
rzeczy zastawionej.
-> Konstrukcja dogmatyczna wielości zastawów przyjmowała początkowo albo prawo
następnego zastawnika do nadwyżki posprzedażnej, albo jego prawo zastawu na całym
przedmiocie, ujęte pod warunkiem zawieszającym tej treści, że prawo poprzednika
wygaśnie. -> Póżniej przyznano późniejszemu zastawnikowi prawo zastawu bezwarunkowe,
jednak paraliżowane za pomocą przysługującego wcześniejszemu zastawnikowi „zarzutu
zastawu dawniejszego” (exceptio rei sibi ante pigneratae) - w konsekwencji powstawała
oparta na pierwszeństwie czasowym hierarchia zastawników.
-> Prawo do sprzedaży rzeczy przysługiwało jednakże w zasadzie tylko pierwszemu
zastawnikowi, następni rangą zastawnicy mogli oferować swoim poprzednikom
zaspokojenie, aby wstąpić na ich miejsce.
Sukcesja hipoteczna - polegała na tym, że zastawca spłacał dług zabezpieczony
zastawem przy pomocy nowego kredytodawcy, na którego rzecz ustanawiał następnie
zwolniony zastaw. 3. Mankamenty zastawu rzymskiego

• 1) Brak jawności
 • 2) Hipoteka generalna i szczegółowe - potęgowały mankamenty jawności 52 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

ZOBOWIĄZANIA

6.1 Pojęcie zobowiązania (obligatio)

Fundamentalną definicja zobowiązania jest ta wprowadzona w Instytucjach. Wg. niej

„zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z
prawami naszego państwa”. Została ona oparta na połączeniu dwóch znanych już wcześniej
określeń: „węzeł prawny” (vinculum iuris) i „ świadczenie” (solvere). Juryści wyjaśniali bliżej istotę
obowiązku dłużnika za pomocą słowa „świadczyć”. W instytucjach Gaiusa czytamy, że polega on
na tym, aby „coś dać, czynić i świadczyć”. Wprowadzone do prawa przez Rzymian pojęcie
zobowiązania jest powszechnie obecne w kontynentalnej nauce prawa prywatnego. Są jednak
pewne odmienności. Zasadniczo możemy rozróżnić trzy sposoby przedstawiania pojęcia
zobowiązania w tekstach kodeksów.
1. Kodyfikacje, w których przepisy prawa zobowiązań rozpoczyna definicja podobna do
justyniańskiej (np. BGB)
2. Kodeksy, które nie zawierają takiej definicji; prawo zobowiązań rozpoczyna się od przepisu
 wskazującego źródła ich powstawania (np. ABGB, CCE)
3. Kodeksy, w których regulacje prawa zobowiązań otwierają przepisy dot. zgodnej woli stron
jako pierwszoplanowego źródła zobowiązań (np. ZGB)
Nauka prawa prywatnego w krajach kontynentalnej Europy operuje pojęciem zobowiązania jako
stosunku prawnego między dwiema stronami: strona uprawnioną (wierzyciel-creditor) oraz strona
zobowiązaną ( dłużnik-debitor). Istotą tego stosunku jest, z punktu widzenia wierzyciela,
wierzytelność ( creditum), a z punktu widzenia dłużnika- dług ( debitum). Spełnienie długu polega
na wykonaniu świadczenia (solutio), czyli na zgodnym z treścią zobowiązania zachowaniu
dłużnika.

6.2 Źródło powstawania zobowiązań

Źródła powstania zobowiązań w prawie rzymskim

• Według Gajusza "Każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu" • Podział ten
ponadto z trzeciego
jest jednak uproszczony. Ten sam autor dodał, że zobowiązania powstają
źródła, tzn. "Z różnego rodzaju przyczyn"
• Fundamentalny podział zobowiązań według
Gajusza:
A) Zobowiązania z kontraktu (ex contractu) - Z umów zaskarżalnych według prawa
cywilnego
B) Zobowiązania z deliktu (ex delicto lub ex maleficio) - Z deliktów prawa prywatnego
•W
prawie Justyniańskim tę trzecią kategorię rozbito na dwie kolejne kategorie: C) Zobowiązania
jak gdyby z kontraktu (quasi ex contractu)- Ze zdarzeń podobnych do kontraktu
D) Zobowiązania jak gdyby z deliktu (quasi ex delicto lub quasi ex maleficio)- Ze zdarzeń
podobnych do deliktu
• W ten sposób uformował się ostatecznie słynny justyniański czwórpodział zobowiązań, ze
względu na źródło powstania zobowiązania.

6.3 Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów

Pactum nudum a contractus:

NOMINALIZM KONTRAKTOWY – nie każda umowa kreuje zobowiązanie: W antycznym
prawie rzymskim źródłem zobowiązania były umowy określone przez prawo. Podstawę wyróżnienia
ich typów stanowiły istotne elementy TREŚCI (np. określenie ceny i towaru)
lub FORMA ZAWARCIA (np. wyrażenie treści zobowiązania w uroczyście wypowiedzianych
słowach).
Słowo contractus odnosiło się tylko do tych umów, które były źródłem zobowiązania – „z gołej
umowy (nudo pacto) nie powstaje skarga”.

53 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Goła umowa – porozumienie, które nie zawiera w swej treści przewidzianych przez prawo
postanowień/nie zostało osiągnięte w wymaganej przez prawo formie.
Rdzeń rzymskich zobowiązań ex contractu (prawo archaiczne):
-ustne i formalne przyrzeczenie (stipulatio)
-umowa pożyczki (mutuum) i uzupełniające ją użyczenie (commodatum)
-umowa o ustanowieniu zastawu (pignus)
-przyrzeczenie posagu (dotis dictio)
-zobowiązanie powstające w następstwie wpisu do ksiąg rachunkowych (expensilatio)
-zobowiązanie powstające w następstwie sporządzenia dokumentu potwierdzającego dług
(syngrapha)
-umowy chronione skargami w tytule edyktu pretora: przechowanie (depositum), powiernictwo
(fiducia), zlecenie (mandatum), spółka (societas), sprzedaż (emptio – venditio) -oraz spełniający
funkcje współczesnych umów najmu, dzierżawy, dzieła i świadczenia usług kontrakt locatio –
conductio
Na początku skutki prawne wywoływały tylko kontrakty nazwane (wymienione wcześniej),
uzupełniono je o kontrakty nienazwane.
Za Ulpianem: „w rzeczywistości dokonuje się więcej rodzajów transakcji niż jest słów, za pomocą
których się je nazywa”.
W I w. przed Chr. juryści przyjęli zasadę, wg której gdy zawarciu umowy wzajemnej towarzyszy
wykonanie jej przez jedną ze stron, to powstaje zobowiązanie do wykonania świadczenia przez
drugą stronę. Np: jeśli strony zawarły umowę zamiany obrazu na rzeźbę, to z chwilą wręczenia
obrazu powstawało zobowiązanie do przekazania rzeźby.
Treści kontraktów nienazwanych:
1.Synallagma – kontrakty wzajemne:
„daję, abyś dał” (do ut des), „daję, abyś uczynił” (do ut facias), „czynię, abyś dał” (facio ut des)
„czynię, abyś uczynił” (facio ut facias)
W średniowieczu ta grupa zobowiązań umownych została określona mianem kontraktów
nienazwanych
To rozwiązanie było inspirowane greckim pojęciem synallagma, które oznacza, że strony
umowy są względem siebie wzajemnie zobowiązane.
Skuteczność tych rozwiązań zapewniła skarga, której nazwę łączono z „opisaniem” umowy
słowami (actio praescriptis verbis).
2.Pacta vestita – jednostronne przyrzeczenie do określonego zachowania w przyszłości:
Poszerzenie stipulatio, gdzie można było zawrzeć zobowiązanie poprzez formalne
wypowiedzenie pytania
i pozytywnej odpowiedzi.
-w pacta vestita dopuszczono, aby nieformalne przyrzeczenie jednej osoby skierowane do innej
tworzyło w określonych sytuacjach nowe zobowiązanie
Określone sytuacje:
-zapłata istniejącego długu własnego
-zapłata istniejącego długu innej osoby
-gwarancja określonego zachowania w przyszłości (receptum) – naprawa szkody
Kształtowanie się zasady swobody umów:
Wielka zmiana, wprowadzona konstytucją cesarza Leona z 472 r.
ZASADA SWOBODY UMÓW – każda umowa/przyrzeczenie jest źródłem zobowiązań.
Przeciwieństwo dla nominalizmu kontraktowego.
Jej istota polegała na tym, że strony mogą ułożyć treść zobowiązania wg własnego uznania,
ALE treść i cel umowy nie mogą być sprzeczne z porządkiem publicznym, prawem i dobrymi
obyczajami.
Późniejsze kształtowanie się zasady swobody umów:
-W XII wieku odrzucono antyczne rozróżnienie na umowy stanowiące źródło zobowiązania
(pacta vestita)
i pozostałe (pacta nuda)
-w XIII wiecznych Dekretałach Grzegorza IX pojawiła się maksyma, że „chronione winny być
wszelkie gołe umowy”, z których wyrasta powtarzana do dziś maksyma pacta sunt servanda
(umów należy dotrzymywać).
Dla dalszego formowania się tej zasady znaczenie miały 2 elementy:

54 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

a) Złagodzenie w prawie kanonicznym zasady, że „każda umowa rodzi skargę” (przyjęto, że

źródłem zobowiązania są te umowy, które zostały zawarte przez strony w poważnym
zamiarze i z rozwagą)
b) Przejęcie tego dorobku prawa kanonicznego do ius commune – wypowiedziano pogląd, że
„porozumienie zmierzające do powstania zobowiązania powoduje, że ono powstaje” -istotną rolę
w rozważaniach na ten temat odgrywają pojęcia dobrej wiary (bona fides), dobrych obyczajów
(boni mores) czy natury umowy (natura contractus).
6.4 Zobowiązania naturalne

Geneza obligatio naturalis

Wszystko zaczyna się od właściwego dla starożytnego Rzymu podziału
ludzi a) Wolni i niewolnicy
b) Podlegający władzy ojcowskiej (alieni iuris) i wolni od władzy ojcowskiej (sui iuris)
Pojawiły się pytania jak oceniać umowy zawarte przez niewolników i osoby alieni iuris. Osoby te
były przecież pozbawione zdolności majątkowej. Pod wpływem filozofii i obecnej w niej idei
naturalnej równości wszystkich ludzi juryści twierdzili iż z natury nawet właściciel może być
dłużnikiem swego niewolnika. Jurysta Julian wprowadził pojęcie zobowiązania naturalnego
(obligatio naturalis)
Istota obligatio naturalis
Zobowiązanie naturalne- umowa której wykonania nie można dochodzić w postępowaniu
sądowym ,ale tego ,co świadczono nie można żądać z powrotem. (np. jeśli ktoś pożyczył od
niewolnika pieniądze a później mu je zwrócił, nie może żądać ich z powrotem jakby były
otrzymane przez niewolnika bez podstawy prawnej)
Zakres ten w prawie klasycznym rozszerzono na nieformalne umowy o zapłatę odsetek,
zobowiązania zaciągnięte przez pupila bez zgody opiekuna oraz długi synów którzy zaciągnęli je
gdy jeszcze byli pod władzą ojca i nie posiadali zdolności majątkowej.
Dług wynikający z „natury”- obowiązek który powinien być spełniony przez każdego
człowieka godnego zaufania.
Dalsze losy
• W Code civile (1804) wykonanie zobowiązania naturalnego traktowane jest jako
przypadek gdzie nie można żądać tego co świadczono bez obowiązku prawnego
• W BGB (1900) nie występuje coś takiego jak zobowiązanie naturalne
• W obecnym prawie polskim o obligatio naturalis wspomina się w kontekście art. 411 i 413
k.c

6.5 Nominalizm deliktowy a poszerzenie zakresu odpowiedzialności

z tytułu czynów niedozwolonych

W antycznym Rzymie podstawę odpowiedzialności stanowiło popełnienie wyodrębnionego w

prawie czynu niedozwolonego (nominalizm deliktowy).
W ustawie XII tablic wyroźniono w ten sposób:
- kradzież
- zniszczenie cudzej rzeczy
- uszkodzenie ciała
- nietykalność cielasną oraz dobrego imienia
W instytucjach Justyniana, które podsumowują ewolucję wyróźniono:
- kradzież
- rabunek
- bezprawne wyrządzenie szkody
- zniewagę
Zmiany w zakresie ochrony prawnej przed czynami niedozwolonymi, nastąpiły poprzez przyjęcie
Lex Aquilia oraz interpretację jurysprudencji oraz aktywność pretorów.

55 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

LEX AQUILIA
Wydana w roku 287 przed Chr. - łączyła odpowiedzialność z przesłankami powstania szkody
(umniejszeniem majątku) oraz związkiem przyczynowym między powstaniem szkody a
zachowaniem sprawcy
Przewidywała odpowiedzialność odszkodowawczą:
▪ za zabicie lub zranienie cudzego zwierzęcia czworonożnego
▪ za szkody powstałe w wyniku bezprawnego złamania, spalenia lub rozbicia cudzej rzeczy
Interpretacja jurystów doprowadziła do szerszego pojęcia kradzieży – polega na podjętym w
złym zamiarze i w celu osiągnięcia korzyści majątkowej zaborze cudzej rzeczy bądź tylko na takim
jej użyciu lub posiadaniu.
Aktywność pretorów :
- wyodrębniono rabunek jako kradzież połączona z zastosowaniem przemocy, celem było
zwiększenie kary pieniężnej dla sprawcy
- zwiększenie znaczenia zniewag – wprowadzenie dotkliwych kar pieniężnych. Zniewagą według
Labeona było każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych innej
osoby
Generalna klauzula deliktowa
XVII / XVIII wiek- propozycja przełamania nominalizmu deliktowego w szkole prawa naturalnego,
każdy przypadek szkody wyrządzonej wskutek braku staranności sprawcy, uzasadnia jego
odpowiedzialność (przyjęte w CC i KC). Nie oznaczało to jednka definitywnego odrzucenia
nominalizmu deliktowego – jest on do dziś stosowany w angielskim common law.

6.6 Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym

Sytuacja, gdy po stronie wierzyciela lub dłużnika będzie więcej niż jedna osoba. Taki skutek
wywoływało wstąpienie kilku spadkobierców w miejsce zmarłego dłużnika/wierzyciela. W takiej
sytuacji w antycznym prawie rzymskim powstały 2 modele:
a) Likwidacja wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym:
-Podstawą tego modelu była reguła z Ustawy XII Tablic: „Wierzytelności dzielą się z
mocy prawa” (Nomina ipso iure divisa). Stanowiła ona, że zamiast jednego
zobowiązania, którego stroną był spadkodawca, powstawało tyle zobowiązań, ilu było
spadkodawców.
Kwota zobowiązania ciążąca na spadkodawcy podlegała podziałowi między
spadkobierców.
Przykład: dłużnik zalegał na 90, 3 spadkobierców – powstają 3 zobowiązania, każde na 30.
Współcześnie ta reguła nie została przejęta (ograniczona kontynuacja w CC) b) Dopuszczenie
wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym oraz określenie reguł
współodpowiedzialności i rozliczeń między tymi podmiotami:
-Ważną rolę odegrała tu sytuacja, gdy kilka osób jako poręczyciele przyrzekło jednemu
wierzycielowi spełnić to samo świadczenie, LUB gdy jeden dłużnik przyrzekł spełnienie
tego samego świadczenia kilku wierzycielom.
W takiej sytuacji powstają 2 zasadnicze pytania:
1. Jakie są skutki działania jednego ze współdłużników lub współwierzycieli dla
pozostałych?
Justyniańska konstrukcja prawna wyjaśnia problem – spełnienie świadczenia
umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia
współwierzycieli.
2. Jak ma wyglądać rozliczenie między współwierzycielami?
W prawie klasycznym uznawano, że jego podstawę stanowi wiążący ich
stosunek obligacyjny (umowa zlecenia/spółki).
2 ujęcia przypadków, gdy mówi się o współdłużnikach/współwierzycielach (w dyskusji rzymskich
jurystów):
1. Wielość wierzycieli/dłużników powoduje wielość zobowiązań
2. Mimo wielości podmiotów istnieje jedno zobowiązanie
FAKULTATYWNE PYTANIE EGZAMINACYJNE – zobowiązania solidarne: W czasach
nowożytnych na podstawie rzymskich doświadczeń z wielością podmiotów w stosunku
obligacyjnym zbudowano kompletną figurę zobowiązania:
a) Solidarnego
 56 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Jego istotą było istnienie kilku zobowiązań powiązanych w ten sposób, że umorzenie
jednego z nich powoduje umorzenie pozostałych.
b) Korealnego
Jego istotą było istnienie jednego zobowiązania, w którym każdy z wierzycieli/dłużników
może działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych.
Toczone dyskusje w XIX wieku nad tym rozróżnieniem zostały skrytykowane jako niepotrzebne
teoretyzowanie, nie mające podstaw w pr. rzymskim.

6.7 Zmiana wierzyciela i dłużnika

Pytanie: czy na miejsce wierzyciela lub dłużnika może wstąpić inna osoba? Sens takiej
zmiany polega na tym, że wierzyciel sprzeda swoje uprawnienie lub dłużnik uwolni się od
odpowiedzialności, przenosząc ją na inną osobę.
W zmianie poglądu w stosunku obligacyjnym zmiana wierzyciela nic nie znaczy dla dłużnika,
jednak zmiana dłużnika dla wierzyciela znaczy już bardzo wiele.
Ewolucja zmiany wierzyciela:
-początkowo istniało przekonanie, że „wierzytelności przywierają do kości” (odrzucone dopiero w
XIX wieku)
-prawnicy rzymscy dostrzegli jednak wcześniej praktyczny sens zmiany wierzyciela/dłużnika.
W celu zmiany wierzyciela/dłużnika juryści okresu klasycznego wykorzystywali dwie
instytucje: 1. Odnowienie (novatio):
Polegało na tym, że dłużnik na polecenie wierzyciela przyrzekał spełnienie świadczenia
innej osobie.
Konsekwencją było zwolnienie dłużnika ze zobowiązania względem dotychczasowego
wierzyciela
i powstanie zobowiązania między dłużnikiem a osobą, której przyrzekł świadczyć.
Formalnie nowe zobowiązanie.
-wadą rozwiązania – konieczność obecności wszystkich 3 podmiotów
2. Zastępstwo procesowe:
Polegało na zawarciu umowy (kontraktu-zlecenia), wskutek której ktoś reprezentuje cudzy
majątek.
W ten sposób wierzyciel oddawał swoje uprawnienie innej osobie.
Tej umowie towarzyszyło porozumienie o wyłączeniu obowiązku zwrotu tego, co zastępca
uzyska
w wyniku procesu.
Te 2 rozwiązania były wadliwe. Rozwiązaniem konstytucja Antonina Piusa z II w.
n.e. Przekazanie wierzytelności dzięki skardze analogicznej (actio utilis):
Dała ona podstawę do modelu przeniesienia praw wierzyciela. Pierwotnie odnosiła się tylko do
przypadków przeniesienia praw wierzyciela, wynikających ze sprzedaży spadku. (CZYLI zmiana
wierzyciela – stary wierzyciel umiera, nowy dostaje po nim spadek)
Istota actio utilis polegała na tym, że nabywca majątku spadkowego otrzymywał skargę
wzorowaną na skardze formalnego wierzyciela.
Od III w. dodano zasadę, że po powiadomieniu dłużnika o zbyciu wierzytelności mógł się on
zwolnić z długu tylko przez świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności (czyli tutaj spadku).
Wierzyciel uzyskał prawo do świadczenia z nabytej wierzytelności.
Przeniesienie skargi (cessio actionis):
Poszerzenie actio utilis. Od tej pory nie tylko spadek, ale i niewynikające ze sprzedaży spadku
przypadki nabycia wierzytelności. Uniwersalne zastosowanie w prawie justyniańskim.

6.8 Umorzenie zobowiązania

Praktyczny sens tkwi w tym, że uwalnia ono dłużnika od odpowiedzialności względem

wierzyciela. Istotne znaczenie mają przesłanki umorzenia zobowiązania:
Rodzaje umorzenia zobowiązania:
Dzieli się je na podstawie 2 kryteriów:
a) Pierwsze kryterium obecne do dziś w pr. prywatnym – rozróżnienie przypadków
umorzenia zobowiązania przez:

57 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

-spełnienie świadczenia (6.8.1., 6.8.2, 6.8.3., 6.8.4.)

-umorzenie następuje mimo niespełnienia świadczenia (6.8.5.)
b) Drugie kryterium pozwalało rozróżnić przypadki umorzenia zobowiązania:
-na podstawie ius civile, gdzie zobowiązanie przestawało istnieć
-na podstawie prawa pretorskiego, gdy dłużnik otrzymywał zarzut procesowy (exceptio)
paraliżujący skargę wierzyciela

6.8.1. Umorzenie świadczenia w następstwie prawidłowego spełnienia świadczenia

Istota solutio:
Z gospodarczego punkt widzenia pożądane jest, by dłużnik spełnił świadczenie, do którego jest
zobowiązany – osiąga się bezpośrednio praktyczny cel zobowiązania.
Gaius: „zobowiązanie umarza się przede wszystkim przez świadczenie tego, co jest należne”.
Dłużnik który spełnił świadczenie w pełni zgodnie z treścią zobowiązania, staje się wolny od
odpowiedzialności względem wierzyciela.
Częściowe spełnienie świadczenia:
Niektórzy prawnicy uznali, że wierzyciel nie musi przyjąć świadczenia częściowego (np. 100
zaoferowane zamiast 50). Stan niewykonania zobowiązania trwał, odsetki były naliczane. Wyjątek
– pretor mógł wymóc obowiązek przyjęcia świadczenia częściowego „postępując w ludzki
sposób”
W nauce recypowanego prawa rzymskiego sprzeczano się o to dalej – CC i BGB stwierdziły, że
nie można wymóc przyjęcia świadczenia częściowego.
W polskim KC trochę inaczej – wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego,
chyba że narusza to jego uzasadniony interes.
Czas spełnienia świadczenia:
Jeśli określono termin:
-przed jego nadejściem wierzyciel nie może domagać się spełnienia świadczenia
-nie odrzucano możliwości wcześniejszego spełnienia świadczenia przez dłużnika
Jeśli nie określono terminu:
-wierzyciel miał wezwać dłużnika do spełnienia świadczenia
-wyjątek – zobowiązania deliktowe – w związku z kradzieżą „złodziej zawsze traktowany jest tak,
jakby był w zwłoce”
Dalszy rozwój:
-w nauce recypowanego prawa rzymskiego przyjęto zasadę, że dłużnik jest uprawniony do
spełnienia świadczenia przed nadejściem terminu
Miejsce spełnienia świadczenia:
Strony mogły je określić. Jeśli nie, określano miejsce, biorąc pod uwagę okoliczności przypadku.
Rozstrzygnięcia nt miejsca wykonania zobowiązania nie niosły ze sobą dodatkowych,
nieprzewidzianych ciężarów dla dłużnika.
Dalszy rozwój:
-zasadę, że miejsce proces nie powinno powodować nieprzewidywalnych w chwili powstania
zobowiązania uciążliwości dla dłużnika, przyjęło ius commune oraz Code Civil -w polskim KC
przyjęto zasadę, że świadczenie pieniężne spełnia się w miejscu zamieszkania wierzyciela.
Spełnienie świadczenia przez osobę trzecią:
Gaius: świadczenie pieniężne może spełnić osoba trzecia bez wiedzy dłużnika – można
poprawiać sytuację osób bez ich wiedzy.
Ulpian: w przypadku świadczeń niepieniężnych wierzyciel ma prawo oczekiwać osobistego
działania dłużnika. (np. zabiegi lecznicze). (Tę zasadę przyjęły Code civil, KC, common law)
Delegatio solvendi:
Związany z udziałem osoby trzeciej przy wykonaniu zobowiązania:
Dłużnik polecał osobie, która z kolei była jego dłużnikiem, aby spełniła świadczenie na rzecz
wskazanego wierzyciela.
Następstwem było to, że w następstwie spełnienia jednego świadczenia dochodziło do umorzenia
dwóch zobowiązań: między udzielającym zlecenia a jego wierzycielem, oraz między udzielającym
zlecenia a wykonującym je dłużnikiem.
Spełnienie świadcenie do rąk osoby innej niż wierzyciel:
Istniała zasada, że dłużnik może zwolnić się ze zobowiązania, spełniając świadczenie:
-do rąk wierzyciela
-osoby przez niego upoważnionej (najczęściej zarządcy majątku

wierzyciela) 58 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

W przypadku spełnienia świadczenia do rąk osoby nieuprawnionej:

-dłużnik zwalniał się ze zobowiązania, jeśli ta osoba miała zezwolenie wierzyciela do odbioru
świadczenia wcześniej i dłużnik nie wiedział, że je utraciła
-wierzyciel mógł zwolnić dłużnika ze zobowiązania, mimo że trafiło ono do rąk nieuprawnionego

6.8.2. Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia:

Na przykładzie spełnienia świadczenia: strony mogły ustalić obowiązek zapłaty określonej kwoty
pieniędzy, wydania 3 litrów oliwy lub posądu Ateny Fidiasza.
-Trzeci obiekt to świadczenie określone indywidualnie – jest jeden taki na świecie i nie może
zostać zastąpiony.
-Dwa pierwsze obiekty ilustrują sytuację, gdzie spełnienie świadczenia następowało przez
wręczenie ustalonej sumy, objętości lub wagi rzeczy określonego gatunku (swoboda dłużnika) –
świadczenie określone gatunkowo.
Swoboda dłużnika mogła mieć konsekwencje (następstwa):
a) Odmienności w oczekiwaniach stron co do jakości rzeczy (można było świadczyć gorszej
jakości)
b) W braku odrębnego postanowienia dłużnik ma świadczyć rzeczy „średniej” jakości c) Wybór
z przedmiotów oznaczonych gatunkowo był możliwy spośród wszystkich należących do
danego gatunku obiektów – nawet gdyby przedmioty przygotowane do wykonania
świadczenia były skradzione (worek hajsu) to można było świadczyć innymi obiektami tego
samego rodzaju. (Uogólnieniem tego poglądu było średniowieczne stwierdzenie „gatunek
nigdy nie ginie”)

6.8.3. Zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia

Obligatio alternativa:
To możliwość umorzenia zobowiązania poprzez wybór jednego spośród kilku istotnie
różniących się obiektów.
Przykład:
-strony zawarły umowę przewidującą sprzedaż niewolnika Stichusa albo Pamfilusa – wykonanie
zobowiązania polegało na przekazaniu jednego z nich
-gdy nic innego nie postanowiono – wyboru dokonywał dłużnik
-uzasadnienie jurystów: gdy jedno ze świadczeń stawało się niemożliwe, zostawało jeszcze
możliwe (Stichus mógł np. umrzeć)
W ius commune uznano, że dłużnik wybiera, jaką rzecz będzie świadczyć, a brak jednej z nich nie
zwalnia go od świadczenia
Facultas alternativa:
Konstrukcja dopuszczająca wybór przedmiotu świadczenia wyłącznie przez dłużnika.
Przykład:
Spadkobierca był zobowiązany do zapłaty określonej kwoty z tytułu legatu, ale mógł się zwolnić z
tego zobowiązania, wydając należący do spadku zapas żywności.
Różniło się to od obligatio alternativa tym, że:
-zastrzega się prawo wyboru świadczenia wyłącznie dla dłużnika
-niezawiniona niemożliwość spełnienia podstawowego świadczenia prowadzi do umorzenia
zobowiązania.

6.8.4. Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datio in solutum) Może mieć miejsce
sytuacja, gdy dłużnik za zgodą wierzyciela będzie świadczył coś innego, niż to, co powinien
zgodnie z treścią zobowiązania.
Uwaga – wyrażenie takiej zgody wyklucza możliwość późniejszego dochodzenia
wcześniejszego świadczenia.
-Jeśli w ramach datio in solutum dłużnik przekaże rzecz obciążoną wadą prawną, to skutki
tego faktu oceniane są tak samo, jak w przypadku kontraktu sprzedaży.
Wyodrębnienie pojęcia datio in solutum:
Datio in solutum – zaakceptowane przez wierzyciela świadczenie czegoś odmiennego od
treści zobowiązania.
Datio in solutum było dopuszczalne w Code civil, BGB i polskim KC.

6.8.5. Umorzenie zobowiązania niepowiązane z żadnym świadczeniem

59 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

6.8.5.1. Zwolnienie z długu

-w okresie archaicznego prawa rzymskiego samo prawidłowe spełnienie świadczenia nie
uwalniało dłużnika od zobowiązania – potrzebny był formalny akt z udziałem wierzyciela
potwierdzającego otrzymanie świadczenia.
-potem te akty wykorzystano do zwolnienia dłużnika ze zobowiązania mimo że ten nie spełnił
swojego świadczenia
- Gaius określa te przypadki jako „pozorne spełnienie świadczenia”.
Acceptilatio:
-odniesione do zobowiązania umownego zawartego przy użyciu słów (stipulatio) -następowało
przez ustne potwierdzenie ze strony wierzyciela, że otrzymał należne mu świadczenie.
Contrarius consensus („umowa przeciwna”):
-najważniejszy z nieformalnych sposobów zwalniania dłużnika
-po zawarciu, a przed wykonaniem umowy sprzedaży strony mogły umówić się, że ją rozwiązują
Umowa o zwolnienie z długu jako sposób umorzenia zobowiązania – CC, BGB, KC.

6.8.5.2. Potrącenie (compensatio)

Sytuacja, gdy 2 osoby mają wzajemnie wobec siebie wierzytelności.
Titus płaci Aulusowi 100, a Aulus Titusowi 40. Zamiast prawidłowego spełnienia świadczenia
upraszcza się sytuację poprzez potrącenie.
Potrącenie – wierzytelność opiewająca na mniejszą kwotę podlega umorzeniu w całości,
wierzytelność opiewająca na większą kwotę ulega odpowiedniemu pomniejszeniu. Dyskusje
nad problemami potrącenia:
a) Kwestia przymusowości – czy obie strony muszą się zgodzić?
-w zobowiązaniach z klauzulą ex fide bona uznano, że niedokonanie potrącenia jest
niezgodne z dobrą wiarą – było przymusowe
-na początku jeśli zobowiązanie było bez tej klauzuli, potrącenie nie było przymusowe -w
czasach Justyniana potrącenie było z natury prawa – wszystkie potrącenia były
przymusowe.
b) Kwestia oświadczenia stron – czy umorzenie w drodze potrącenia wymaga takowego?
-zajęło się tym ius commune, które zaproponowało 2 możliwości:
1. potrącenie z mocy prawa – przyjazne dla dłużnika – CC
2. w następstwie podniesienia zarzutu przez pozwanego – BGB, KC

6.8.5.3. Odnowienie (novatio)

Novatio – w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od
dotychczasowego zobowiązania, a zamiast niego powstawało nowe, odróżniające się
jakimś elementem.
Przykładowe nowe elementy: osoba wierzyciela/dłużnika, dodanie/usunięcie warunki, inny termin
świadczenia.
Przykładowo odnowienie jako sposób umorzenia zobowiązania podjął polski

KC. 6.9 Zwłoka wierzyciela i dłużnika

6.9.1. Zwłoka dłużnika (mora debitoris)

Zwłoka dłużnika, czyli mora debitoris ! niespełnienie świadczenia we właściwym czasie
(przykład nieprawidłowości w postępowaniu dłużnika). Określenie nadane przez rzymskich
jurystów. •
Prawnicy rzymscy skupiali przede wszystkim uwagę na to, czy dłużnik (debitor) wiedział
o
uchybieniu termonowi oraz na to jakie znaczenie należy przypisać wezwaniu dłużnika
przez wierzyciela (creditor) do wykonania zobowiązania. •
W przypadku zobowiązań, w których
nie określono konkretnego terminu świadczenia – wezwanie przez wierzyciela do spełnienia
świadczenia znacznie ułatwiało jednoznaczną kwalifikację sytuacji jako zwłoki wierzyciela.

60 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Podstawowe skutki zwłoki dłużnika (w antycznym prawie rzymskim):

- przypisanie dłużnikowi odpowiedzialności także, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę,
świadczenie okazało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych, - w
zobowiązaniach pieniężnych ocenianych wg dobrej wiary (bonae fidei) powstawał obowiązek
zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki.
➔ W ius commune uprawnienia do odsetek rozciągnięto na wszystkie zobowiązania
pieniężne.

6.9.2.Zwłoka wierzyciela (mora creditoris)

Powstało dla uzupełnienia i zachowania równowagi.
Aby umorzyć zobowiązanie, wierzyciel musiał odebrać zaoferowane przez dłużnika świadczenie
we właściwym czasie i miejscu. Bezczynność wierzyciela tworzyła wtedy nową sytuację
prawną ! mora creditoris. Polegała ona na ZMNIEJSZENIU ZAKRESU ODPOWIEDZIALNOŚCI
ODSZKODOWAWCZEJ DŁUŻNIKA.
Mógł się domagać także:
- zwrotu wydatków,
- naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot świadczenia np.
karmić zwierzę.
• W przypadku świadczenia polegającego na zapłacie kwoty pieniężnej ! dłużnik mógł
złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu.

6.10 Skutki niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania

• Pierwszy główny skutek to popadnięcie przez dłużnika w zwłokę, jednak nie ma to wpływu
na byt zobowiązania, gdyż wierzycielowi przysługiwała skarga
• W V w. wprowadzono 30-letni termin przedawnienia skarg – wierzyciel po upływie tego czasu
tracił możliwość dochodzenia należnego mu świadczenia
• Z czasem zaczęto ten czas skracać ze względu na szybsze tempo życia i np. w Polsce
skrócono do 20 lat i w prawie cywilnym do 10, a w BGB do 3 lat
• Przez nieotrzymanie świadczenia na czas wierzyciel mógł utracić zarobek (gdy np.
świadczeniem były jakieś narzędzia potrzebne do wykonania roboty) oraz przez wady,
 które posiadał przedmiot świadczenia – te sytuacje wiążą się z odpowiedzialnością cywilną
za wyrządzoną szkodę

6.11 Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę (bez 6.11.8)

Podstawowym dylematem tamtych czasów było to, jak rozumieć pojęcie szkody oraz kiedy jej
wystąpieniu powinno towarzyszyć odszkodowanie.
W epoce archaicznej wyrządzenie szkody dotyczyło przede wszystkim uszkodzenie ciała, a
wyznaczoną i akceptowaną formą reakcji było nic innego jak prawo talionu, czyli wyrządzenie
sprawcy takiego samego urazu oraz kara pieniężna.
Znacznie istotniejsze okazało się:
- uregulowanie odpowiedzialności za zniszczenie czy uszkodzenie cudzego
przedmiotu(odpowiedzialność akwiliańska) oraz
- uregulowanie odpowiedzialności za szkody wywołane niewykonaniem zobowiązania umownego
chronionego skargą z klauzulą dobrej wiary(actio bonae fidei).
Jeżeli chodzi o odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu deliktu na przykładzie lex Aquilia
wyróżnia się ją dwojako:
1) odpowiedzialność na podstawie pierwotnego tekstu ustawy,
2) odpowiedzialność według interpretacji jurystów rzymskich.
Jeżeli chodzi o odpowiedzialność na podstawie pierwotnego tekstu ustawy lex Aquilia
szkoda(damnum) miała charakter umniejszenia majątku. Mogła ona polegać na zniszczeniu lub
uszkodzeniu materialnego składnika majątku bądź nieuzasadnionym umorzeniu cudzej
wierzytelności. Aby mówić o wyrządzeniu szkody w cudzym majątku musiały wystąpić łącznie
dwie przesłanki:
- powstanie szkody,
- istnienie przewidzianego ustawą związku między szkoda a zachowaniem sprawcy.

61 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

Zatem, ustawa zakładała bezpośredni związek między zachowaniem sprawcy a powstaniem

szkody(szkoda była bezpośrednią konsekwencją czynu sprawcy). Jednakże, ustawa zawierała w
sobie dwie nieścisłości. Pierwszą z nich był brak odpowiedzialności za bezczynność, a więc
powstrzymanie się od działania. Po drugie, ustawa nie wskazywała rozróżnienia między działaniem
zawinionym i niezawinionym oraz ewentualności przewidzenia jej wystąpienia przez sprawcę.
Dla powstania odpowiedzialności deliktowej według interpretacji jurystów rzymskich musiały
zaistnieć trzy przesłanki łącznie:
- powstanie szkody,
- istnienie związku przyczynowego między szkodą a działaniem sprawcy,
- wina sprawcy.
Konstrukcja trzech przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej łącznie występujących
została przejęta przez ustawy nowożytnie, w tym kodeks cywilny(art. 415).
Dorobkiem jurystów w tym zakresie było również uznanie odpowiedzialności per analogiam także
tego, który do powstania szkody przyczynił się pośrednio(np. poprzez radę), a także tego, bez
którego bezczynności do szkody by nie doszło. W ten sposób w ujęciu winy akwiliańskiej mieściły
się zarówno:
1) przypadki, gdzie sprawca chciał wyrządzić szkodę(dolus),
2) sytuacje powstałe na skutek niestaranności(culpa).
W ten sposób zmieniła się funkcjonalność dotychczas używanego pojęcia, zastąpionego
pojęciami dolus i culpa, iniuria(bezprawność), którą określano od teraz przypadki wyłączonej
odpowiedzialności ze względu na wyższą konieczność albo obronę własną. Jeżeli chodzi o
odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu niewykonania umowy na przykładzie
kontraktów ocenianych według dobrej wiary(bonae fidei), to niewykonanie bądź wadliwe
wykonanie umowy mogło pociągać za sobą powstanie szkody. Tutaj również funkcjonowała
konstrukcja trzech przesłanek:
 - powstanie szkody,
- związek przyczynowy między powstaniem szkody a zachowaniem
dłużnika, - wina.
Odpowiedzialność odszkodowawczą ponosił ten, kto postępował sprzecznie z dobrą wiarą.
W ten sposób wewnętrznie wydziela się:
1) działanie skierowane na świadome wyrządzenie szkody drugiej stronie umowy(dolus), 2)
niedochowanie należytej staranności(culpa) jako uzupełnienie powstrzymania się od zachowań
podstępnych .
Pojawiły się dyskusje dotyczące zakresu staranności, a więc czy odnośnie każdej umowy należy
oczekiwać takiej samej staranności. Uznano, że stopień staranności jest różny i należy go
stopniować proporcjonalnie do korzyści wynikających z umowy(im więcej staranności, tym
więcej odpowiedzialności). Dodatkowo uznano, iż kontrahent może ponosić odpowiedzialność w
przypadku dochowania staranności, ale wyniku przypadku(causa) jako uchybienie obowiązkowi
tzw. strzeżenia.
Powstały dwa modele staranności:
1) model abstrakcyjny(diligens pater familias) – odwoływał się do tego poziomu staranności, jaki
dołożyłby staranny ojciec rodziny;
2) model konkretny(diligentia quam in suis) – dołożenie staranności w cudzej sprawie w takim
stopniu, w jakim dołożylibyśmy jej w sprawie własnej.
Jak już zostało wspomniane wyżej jedną z przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej była
wina sprawcy. Powstawało jednak przy tym pytanie czy – a jeśli tak, to z jakiego powodu –
dopuszczalne są wyjątki od niej? Wyróżniono dwie grupy przypadków:
1) gdy sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia;
2) gdy odejście od zasady winy było uzasadnione potrzebą wzmocnienia ochrony prawnej.
Powstała zatem instytucja odpowiedzialności za zasadzie ryzyka(szkoda wyrządzona przez
zwierzęta, quasi-delikty, odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących
gospody).
Jeżeli chodzi o szkodę wyrządzoną przez zwierzę, to pierwsze wspominki o tym spotykamy już
w ustawie XII Tablic – właściciel zwierzęcia mógł zostać zasądzony za pomocą skargi o nazwie
actio de pauperiae na wydanie zwierzęcia(odpowiedzialność noksalna – actio noxalis kierowane
jest przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody).

62 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

W Rzymie niezależną od winy odpowiedzialność za wyrządzoną przez zwierzę szkodę

ograniczono do przypadków, gdzie trzymane zwierzę „z własnych popędów zachowało się
niezgodnie ze swoją naturą”. Nie dotyczyło to zwierząt o dzikiej naturze, a więc lwów czy
niedźwiedzi – ich właściciele odpowiadali na zasadzie winy na podstawie naruszenia edyktu
pretorskiego o zakazie trzymania tych zwierząt w miejscach publicznych, gdzie poruszają się
ludzie.
Quasi-delikty to przypadki podobne do deliktów, ale mogące odpowiedzialność bez typowego
dla deliktów wykazania winy lub osoby sprawcy. W Rzymie wyróżniono następujące rodzaje
quasi-deliktów:
1) skarga przeciwko sobie zajmującej lokal w wypadku szkody wynikłej z wyrzucenia lub
wylania czegoś z tego pomieszczenia na zewnątrz;
2) skarga przeciwko osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot
stwarzający zagrożenie dla przechodniów;
3) odpowiedzialność sędziego za nierzetelność w prowadzeniu sprawy (imprudentia); W tych
przypadkach zakres odpowiedzialności ograniczony był do określonej kwoty pieniężnej.
Szczególna odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących karczmy
spowodowana była intensywnym rozwojem transportu. W tym przypadku zagrożeniem dla
oczekiwanych i uzyskiwanych korzyści była możliwość kradzieży lub zniszczenia oddanego do
przewozu towaru czy też zabranych w podróż bagaży, gdyż oddany przewoźnikowi towar czy
pozostawiony w oberży bagaż był pozbawiony realnej kontroli.
Z tego oto powodu wydany został edykt pretorski de receptis, który wprowadził zaostrzoną
odpowiedzialność przewoźników, prowadzących oberże i gospody(a także ich pracowników) za
utratę lub uszkodzenie rzeczy w toku ich działalności. Odpowiedzialność odszkodowawcza
polegała w tej sytuacji na zapłacie określonej kwoty. Odpowiedzialność ta była wyłączona tylko w
przypadku szkody wynikłej z siły wyższej.
Różny zakres odpowiedzialności dłużnika spowodował próby wyznaczenia jego granic.
Wprowadzono pojęcie siły wyższej(vis maior, vis naturalis, vis divina, casus maior, casus fortuitus),
jako „nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić”(Gaius),
a więc trzęsienia ziemi, pożary, napady piratów, zamieszki, ale także starość i choroba dłużnika. W
prawie justyniańskim dołożono do definicji stwierdzenie, że siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie
można zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności(extactissima diligentia). W ten sposób
wyłączono odpowiedzialność dłużnika za zdarzenie będące następstwem siły wyższej i wskazano,
że ryzyko takiego zdarzenia ponosi wierzyciel.
Istota szkody i odszkodowania bierze się już z rozważań Arystotelesa o sprawiedliwości
wyrównującej, która wymaga, aby naruszona przez szkodę równowaga została
przywrócona. Antyczne prawo rzymskie nie ma ogólnego pojęcia szkody ani przysługującego za
nią odszkodowania. Skargi odszkodowawcze można podzielić na dwie grupy:
1) skargi, w których poszkodowany mógł domagać się zapłaty ściśle określonej kwoty, 2)
skargi zawierające klauzule ex fide bona, quod interest, które dawały sędziemu swobodę
określenia wielkości odszkodowania.
Praktyczne ich zastosowanie jest dorobkiem jurysprudencji rzymskiej, która wskazała, że należy
rozróżniać stan po wyrządzeniu szkody a hipotetycznym stanem, jaki byłby, gdyby nie
wyrządzona szkoda. Odszkodowanie nie musi odnosić się tylko i wyłącznie do uszczerbku
majątkowego, ale także może objąć utracone korzyści w następstwie tego zdarzenia.
Jeśli chodzi o znaczenie kar pieniężnych, to przypadająca poszkodowanemu kara pieniężna
mogła być określona jako wielokrotność uszczerbku doznanego(np. w przypadku kradzieży) lub
pozostawiona uznaniu sędziego. Znaczeniem kary pieniężnej było wyrządzenie dolegliwości
sprawcy deliktu.
Kara umowna, to kwota pieniężna, którą za pomocą ustnego przyrzeczenia(stipulatio)
zobowiązuje się zapłacić wierzycielowi dłużnik w przypadku nienależytego wykonania innego
istniejącego zobowiązania. Celem kary umownej jest przymuszenie dłużnika do wykonania
zobowiązania. Żądanie zapłaty zastrzeżonej kary umownej wyklucza możliwość
dochodzenia wykonania zobowiązania lub odszkodowania.

63 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

6.12 Zobowiązania umowne

Zawarcie umowy:
Pytanie: w jaki sposób dochodzi do powstania zobowiązania umownego?
Juryści rzymscy uznali, że każde zobowiązanie ex contractu wymaga zgody stron (conventio).
Takie porozumienie prowadziło do powstania zobowiązania, jeśli strony zawarły kontrakt uznany
przez porządek prawny.
Z uwagi na sposób zawarcia dzielono kontrakty w antycznym prawie rzymskim na cztery
grupy:
a) Werbalne (verbis)
b) Realne (re)
c) Literalne (litteris)
d) Konsensualne (consensu).
Ad. a) Powstanie zobowiązania werbalnego wymagało użycia słów: na zadane przez jedną
stronę pytanie „Czy przyrzekasz dać tysiąc?” druga strona musiała odpowiedzieć „Przyrzekam
tysiąc”.
 Ad. b) Powstanie zobowiązania realnego wymagało przekazania faktycznego władania rzeczą
materialną.
Ad. c) Powstanie zobowiązania literalnego wymagało określenia treści zaciąganego
zobowiązania w stosownej formie pisemnej. W okresie republiki w domowych księgach
rachunkowych, w klasycznym i poklasycznym dłużnik sporządzał dokument stwierdzający
istnienie zobowiązania i przekazywał go wierzycielowi.
Ad. d) Do zobowiązań konsensualnych zaliczano umowy, które rodziły zobowiązanie w
momencie, gdy strony – w dowolnej formie – osiągnęły porozumienie co do jego treści. Mogły
być zawarte na odległość (listem/przez posłańca).
W odróżnieniu od zobowiązań werbalnych, mogły być zawarte na odległość. Średniowieczni
prawnicy uznali ten podział za właściwy dla ius civile. Wg nich podstawę zobowiązania umownego
stanowi zgoda stron.
Consensus – charakterystyczna dla prawa natury konstrukcja, umowa została ujęta teoretycznie
jako czynność prawna, dochodząca do skutku z chwilą złożenia przez jej strony zgodnych
oświadczeń woli.
Przy zawieraniu umowy na odległość uznawano, że składający ofertę może ją odwołać, póki nie
zostanie przyjęta. Praktyka zmierzała do ograniczenia, traktując nieuzasadnione odstąpienie od
oferty jaki podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej.
Przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jako nową ofertę.
Zadatek (arrha):
Przy umowach sprzedaży. Polegał na przekazaniu wartościowego przedmiotu lub kwoty
pieniędzy.
Gaius: czynność ta to dowód zawarcia kontraktu.
Po wykonaniu umowy przedmiot zwracano, jeśli to były pieniądze, to podlegały zaliczeniu na
poczet należnej ceny.
Zadatek typu greckiego:
W prawie justyniańskim. Cesarz dopuścił traktowanie zadatku jako instrumentu dającego
możliwość jednostronnego odstąpienia od kontraktu.
Jeśli odstąpił kupujący, tracił wręczony zadatek.
Jeśli odstąpił sprzedający, musiał zwrócić zadatek w podwójnej
wysokości. Natura prawna zadatku:
Prawnicy ius commune podjęli dyskusję wyboru między zadatkiem potwierdzającym zawarcie
sprzedaży (arrha confirmatoria) a stanowiącym karę za dozwolone odstąpienie od umowy (arrha
poenitentialis).
Rozszerzono też pojęcie zadatku jako kary za odstąpienie od sprzedaży (Code Civil). W BGB
zasada, że zadatek to dowód zawarcia umowy i w braku porozumienia nie można domniemywać,
że pozwala na jednostronne odstąpienie od niej.
Polski KC przyjął zadatek typu greckiego.
Causa umowy:
Causa – cel, przyczyna zawarcia umowy. Causa w rzymskiej kazuistyce:
a) W powiązaniu z kontraktami nienazwanymi oznaczało fakt wykonania umowy przez jedną
ze stron, uzasadniający żądanie świadczenia wzajemnego.

64 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

b) W powiązaniu z werbalnym kontraktem stipulatio odnosiło się do przyczyny

przyrzeczenia, które prowadziło do powstania zobowiązania.
Causa licita:
Glosatorzy: causa – cel świadczenia, uzasadniający prawny obowiązek wykonania umowy, z
której ono wynika.
W XIV wieku w nauce prawa kanonicznego przyjęto, że każda umowa mająca godziwą przyczynę
(causa licita) jest źródłem prawnie wiążącego zobowiązania.
Causa a swoboda umów:
Causa rozumiana jako rzeczywisty, rozsądny i godziwy cel umowy, została uznana w Code Civil za
uniwersalną przesłankę ważności wynikającego z niej zobowiązania. Takie rozumienie causa
okazało się użyteczne do wytyczania granic swobody umów w praktyce.
Causa jest charakterystyczna dla prawa krajów romańskich.
W prawie niemieckim i polskim jednak powstanie zobowiązania umownego opiera się na
dokonaniu ważnej czynności prawnej, obejmującej zgodne oświadczenia woli stron.

6.12.5. Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy

Pytanie: jakie postacie nieuczciwego zachowania w toku zawierania umowy powinny rodzić
ujemne skutki dla postępującego w ten sposób?
W antycznej praktyce prawnej rozróżniono w tym kontekście posłużenie się w celu zawarcia
umowy:
a) Podstępem (dolus)
b) Wykorzystaniem przymusowej sytuacji kontrahenta (metus)
c) Wywołanie szkody, prowadząc działania zmierzające do zawarcia umowy, choć nie
ma się zamiaru jej zawrzeć (culpa in contrahendo)
Podstęp (dolus):
Definicja podstępu Labeona: Podstęp polega na przebiegłym, kłamliwym, stanowiącym
zasadzkę postępowaniu w celu podejścia innej osoby i oszukania jej.
Najstarsze przypadki świadomego wprowadzenia w błąd kontrahenta zwalczano interpretacją
klauzuli dobrej wiary (ex fide bona). Przykład: sprzedawano grunt z budynkiem do rozebrania.
Kupującemu przyznana jest skarga o odszkodowanie wynoszące różnicę między wartością gruntu
zabudowanego a niezabudowanego.
Zatajenie wady było sprzeczne z dobrą wiarą. UWAGA – nie wszystkie umowy były chronione ex
fide bona!
Dla umów, których skargi nie zawierały tej klauzuli, rozwiązanie wprowadził Gaiusz Akwiliusz
Gallus w I w. po Chr. Zrobił to za pomocą:
1. Przyznania skargi z tytułu podstępu (actio de dolo):
Skarga ta pozwalała domagać się odszkodowania w ciągu roku od powstania możliwości
rozpoczęcia procesu (przy wykonaniu zawartej wskutek podstępu umowy). Skarga
przysługiwała, jeśli poszkodowany nie miał innych środków obrony. 2. Przyznania zarzutu z
tytułu podstępu (exceptio doli)
Paraliżował żądanie wykonania zawartej w wyniku podstępu umowy (np. zapłaty ceny na
podstawie podstępnie zawartej umowy sprzedaży).
Późniejsze instytucje:
-dolus causam dans: jeśli podstęp spowodował zawarcie kontraktu, to uznawano, że jest on
nieważny
-dolus incidens: jeśli podstęp wpłynął tylko na treść zawartego kontraktu, umowa była ważna, a
strona mogła kwestionować jej skuteczność
-Prawo natury: zawarcie umowy w następstwie działania podstępnego powoduje naruszenie
„naturalnej wolności” i zobowiązanie nie dochodzi do skutku
-Code Civil: podstęp to naruszenie „naturalnej wolności”, więc zobowiązanie nie dochodzi do
skutku
-Polski ustawodawca uznał, że można się uchylić od skutków oświadczenia woli, do którego
doszło w wyniku zachowania podstępnego
Przymusowa sytuacja kontrahenta (metus):
Definicja bojaźni: „nie chodzi o obawę strachliwego człowieka, ale o obawę powstającą u
człowieka niewzruszonych zasad”.
Przykład: lekarz doprowadził pacjenta do zagrożenia utraty wzroku w celu zawarcia

kontraktu. 65 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

Skutki takich umów sprzecznych z dobrą wiarą (contra fidem bonam) można było uchylić
instytucją przywrócenia do stanu poprzedniego (in integrum restitutio). Wzrost przemocy w
ostatnim stuleciu republiki spowodował dopuszczenie szczególnych instrumentów obrony przed
skutkami rozporządzania majątkiem pod wpływem przemocy (vis) lub bojaźni (metus).
Wprowadzono:
a) Skargę mającą na celu odzyskanie utraconego majątku (actio quo metus causa) b)
Zarzut pozwalający bronić się przed wykonaniem niekorzystnej umowy (exceptio metus
causa).
Dyskusje na temat ochrony przed rozporządzeniami pod wpływem
bojaźni: -antyk: zagrożenie życia, wolności, uszczerbkiem na zdrowiu
-Bartolus: za wykorzystanie przymusowego położenia uznaje się osadzenie w więzieniu lub
groźbę wydziedziczenia
-Code Civil: można uchylić skutki umowy, która wg „osoby rozsądnej” stanowi krzywdzące
wykorzystanie kontrahenta z uwagi na jego wiek, płeć lub położenie
-polski KC: obawa wobec groźby niebezpieczeństwa osobistego lub majątkowego uzasadnia
uchylenie się od złożonego pod jej wpływem oświadczenia woli
-angielskie common law: w XIX wieku wprowadzono pojęcie przymusu jako podstawy
nieważności kontraktu
Wywołanie szkody, prowadząc działania zmierzające do zawarcia umowy, choć nie ma się
zamiaru jej zawrzeć (culpa in contrahendo):
Poprzednie 2 rozwiązania zwalczały nieuczciwość, gdy kontrakt już został zawarty. Nieuczciwe
zachowanie może też polegać na podjęciu negocjacji bez zamiaru zawarcia kontraktu albo
na zawarciu kontraktu nieważnego z mocy prawa.
W prawie rzymskim nie wyróżniono takiego przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej.
Powstała jednak ona w II połowie XIX wieku, a inspiracją do jej powstania była rzymska myśl, że
kto nieświadomie kupił rzecz wyłączoną z obrotu prawnego, to może żądać od sprzedawcy
odszkodowania za pomocą skargi kontraktowej (np. kupno rynku stanowiącego publiczną
własność).
Kupujący dostawał skargę z kontraktu, mimo że ten nie był ważny.
Culpa in contrahendo (wina w kontraktowaniu):
Przyjmowano, że z chwilą podjęcia czynności zmierzających do zawarcia umowy powstaje
między stronami stosunek obligacyjny – „milcząca umowa”.
Brak staranności w zakresie tego zobowiązania uzasadniał odpowiedzialność odszkodowawczą
za rzeczywiście poniesione wydatki.
Taki model zobowiązania kontraktowego przyjęło orzecznictwo (na polskim przykładzie): -w KC
wprowadzono przepis regulujący szczególny przypadek odpowiedzialności za prowadzenie
negocjacji z naruszeniem dobrych obyczajów.
Przyjmuje się, że jest to odpowiedzialność z tytułu popełnienia czynu niedozwolonego, w
którym szkodą jest to, że strona poniosła wydatki, licząc na zawarcie umowy.

6.12.7. Szczególne zasady interpretacji umów

Treść umowy może budzić wątpliwości do co istnienia i zakresu wynikających z niej uprawnień i
obowiązków. Rozwiązaniem jest interpretacja. Juryści rzymscy wskazywali konkretne przypadki.
Arbitralne usuwanie niejasności treści umowy:
Problem (podjęty w późnej republice): niejasno sformułowane/budzące wątpliwości klauzule
dodane do sprzedaży (emptio venditio) najmu lub dzierżawy (locatio conductio). Zasada:
niejasności tłumaczy się w sposób niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego czy
wydzierżawiającego.
Od II w. po Chr. w odniesieniu do niejasnych słów werbalnego kontraktu stipulatio wprowadzono
regułę in ambiguitas contra stipulatorem – usuwając niejasność należy wybrać znaczenie
mniej korzystne dla wierzyciela, który odbiera przyrzeczenie. Argument: wierzyciel decydował
w pytaniu o słowach, jakie dłużnik miał powtórzyć – wykładnia przychylna dla dłużnika,
niemającego wpływu na dosłowne brzmienie kontraktu.
Późniejsze dzieje:
-glosatorzy sformułowali regułę in dubio contra proferentem (rozstrzygając wątpliwości co do
treści umowy, należy wybrać rozwiązanie mniej korzystne dla strony, która ową treść
układała) (przyjęte w Code Civil)

66 z 83
 RZYMSKIE WESELE 2k18

-przypadek, gdzie znaczna część treści umowy została ustalona przez jedną ze stron przy
wykorzystaniu tzw. ogólnych warunków umowy. Jeśli ich postanowienia są niejasne, tłumaczy się
je na niekorzyść tego, kto je umieścił w umowie (BGB od 2002 r.)
Rozbieżność między literalnym brzmieniem umowy a rzeczywistym zamiarem stron:
Przykład: umowa dzierżawy gruntu na 3 lata, dołączona do niej u. sprzedaży (z zapłatą ceny za
grunt). Cenę zapłacono po 2 latach. Pytanie, czy trzeba płacić czynsz dzierżawny na 3 rok. Jeśli: a)
Oprzeć się na dosłownym brzmieniu umowy dzierżawy – tak
b) Uznamy, że decydował cel ustalenia przez strony trzyletniego okresu dzierżawy - nie W
archaicznym i przedklasycznym prawie rzymskim trzymano się dosłownego brzmienia słów.
Rozważania nad wyborem między wykładnią opartą na brzmieniu literalnym (verba) a
uwzględniającą rzeczywistą wolę (voluntas) rozpoczęto od Causa Curiana z 93 r. przed Chr. Od tej
pory wola zmarłego/uczestnika kontraktu dyrektywą interpretacyjną. Taka postawa wyrażona w
paremii „in contractibus id sequimur quo actus est” (w kontraktach podąża się za tym, czego
strony chciały).
Również Papinian: „W umowach należy raczej kierować się wolą stron niż ich dosłownym
brzmieniem”.
-Wzbogaceniem wizji Papiniana w średniowiecznym ius commune było wyjaśnienie, że intencja
stron winna być brana pod uwagę przy interpretacji umów przy takich elementach (Baldus):
-osoby kontrahentów
-użyte słowa
-materia, której kontrakt dotyczy
-rozstrzyganie wątpliwości interpretacyjnych zgodnie z rzeczywistą wolą stron również w Code
Civil

6.12.8. Problem ekwiwalentności świadczeń w zobowiązaniu wzajemnym

(synalagmatycznym)
Przypomnienie: synallagma – zobowiązanie umowne, w którym na każdej ze stron spoczywały
obowiązki świadczenia (np. zapłaty ceny w zamian za sprzedany towar).
Pytanie: czy są reguły określające relację wartości każdego ze wzajemnych świadczeń? -Okres
klasyczny i przedklasyczny: prawnicy rzymscy tego okresu przyjęli zasadę całkowitej swobody
stron
w określeniu relacji świadczeń wzajemnych w kontraktach emptio venditio (sprzedaży) i locatio
conductio (korzystanie z cudzego majątku)
-reguła: Jest naturalnie dozwolonym „podchodzić się wzajemnie i to, co jest warte więcej,
kupować taniej, a to, co jest warte mniej, sprzedawać drożej
-granicą tej swobody był dolus lub metus
-Od III wieku po Chr.:
1. ograniczenie liberalnego stanowiska przez Dioklecjana poprzez „ochronę przed nadmiernym
uszczerbkiem”. Rozwiązanie to odnosiło się do sprzedaży gruntu.
W przypadku, gdy ustalona cena była co najmniej o połowę niższa od „prawdziwej” (verum
premium), sprzedający mógł odstąpić od umowy, jeśli kupujący nie wyrównał zaniżonej ceny. 2
innym ograniczeniem stron w kształtowaniu ceny sprzedaży było ogłoszenie (też przez
Dioklecjana) cen maksymalnych, których przekroczenie rodziło odpowiedzialność karną (nie
przyjęło się w praktyce)
3 idea słusznej ceny (iustum pretium) związana z wprowadzeniem „ochrony przed…”
utrwaliła się w okresie prawa poklasycznego.

Późniejsze dzieje:
-Glosatorzy rozszerzyli ochronę przed nadmiernym uszczerbkiem na inne niż grunt przedmioty
sprzedaży i kontrakty podobne do sprzedaży (najem/zamiana)
Laesio enormis:
-Inspirowana rzymską ideą ochrony przed nadmiernym uszczerbkiem
-Oznaczała, że standardem oceny ochrony ceny powinna być cena rynkowa odpowiadająca
„typowym cenom w czasie i miejscu zawarcia umowy” (a nie koszty wytworzenia) -Uzasadnili to
prawnicy szkoły prawa natury – fundamentalna dla zawarcia umowy wola stron kieruje się zwykle
ku wymianie świadczeń o tej samej wartości
Przyjęło to ABGB, częściowo Code Civil (ograniczone do sprzedaży nieruchomości), odrzuciło
BGB (autonomia woli ważniejsza niż kształtowanie wartości transakcyjnej przez prawo).

67 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

W prawie polskim ocena ekwiwalentności świadczeń może być powiązana tylko z kwestią
dominacji jednej strony nad drugą (jeśli strony są tak samo silne, to swoboda w kształtowaniu
relacji wzajemnych świadczeń).

6.12.9. Niemożliwość świadczenia

Sytuacja, w której dłużnik (świadomie/nieświadomie) zobowiązał się do czegoś, co jest
niemożliwe.
Problem rozważano w powiązaniu z kontraktami stypulacji i sprzedaży.
Kształtowano odpowiedzialność odszkodowawczą, aby zwalczać zawieranie umów, o
których strona wiedziała, że są niemożliwe do wykonania.
Przy stypulacji przyjęto, że przyrzeczenie świadczenia niemożliwego powoduje nieważność
zobowiązania.
Wyjątki:
a) Spełnienie świadczenia jest utrudnione, ale z natury rzeczy możliwe
b) Niemożliwość jest następstwem okoliczności zawinionej przez dłużnika
Przy emptio venditio (sprzedaży) uznawano:
a) Zobowiązanie jest nieważne, gdy świadczenie nigdy nie było możliwe.
Zasada: „zobowiązanie o świadczenie niemożliwe jest nieważne” (impossibilium nulla
obligatio est)
b) Gdy świadczenie stało się niemożliwe krótko przed zawarciem umowy (np. wichura
zniszczyła sprzedawany gaj oliwny) ważność umowy uzależniano od tego, czy strony
wiedziały o tej niemożliwości.
Dalsze dzieje:
Impossibilium nulla obligatio est jako zasada prawa:
-teoria nauki niemieckiej mówiąca, że tę regułę należy traktować jako ogólną normę prawną,
uzasadniającą nieważność zobowiązania umownego o świadczenie niemożliwe w chwili
powstawania zobowiązania (przejęte przez BGB i polski KC)
Niemożliwość następcza:
-łączenie reguły impossibilium… z przypadkami, gdzie świadczenie stało się niemożliwe po
powstaniu zobowiązania (niemożliwość następcza)
-w takich sytuacjach dłużnik stawał się wolny od zobowiązania tylko wtedy, gdy umówione
świadczenie stało się niewykonalne bez jego winy.

6.12.10. Wierność danemu przyrzeczeniu a istotna zmiana okoliczności: Pytanie: czy dłużnik
musi spełnić świadczenie, mimo że w następstwie nieprzewidywalnych, niezależnych od niego
okoliczności będzie to dla niego ogromną uciążliwością? Przykład: czy musi wykonać umowę
sprzedaży nieruchomości, jeśli za otrzymane pieniądze w wyniku spadku siły nabywczej pieniądza
będzie mógł kupić co najwyżej jedną owcę. Poglądy:
a) Filozofia rzymska – Seneka Młodszy: „przesłanką mocy wiążącej przyrzeczenia jest trwanie
warunków, jakie istniały w chwili jego złożenia”
b) Juryści rzymscy – nie przyjęli zasady odpowiadającej filozofii Seneki
Pojedyncze wyjątki: prawo do żądania zwrotu wynajętej rzeczy, jeśli stała się potrzebna
do osobistego użytku/darczyńcy do odzyskania rzeczy z powodu późniejszych urodzin
dziecka.
Klauzula rebus sic stantibus:
Klauzula uzależniająca skutek prawny przyrzeczenia od tego, czy między chwilą jego
złożenia i wykonania nie zmieniły się okoliczności (dorobek średniowiecznego ius commune).
-krytykowana przez szkołę prawa natury jako budząca wątpliwości w zakresie, czy i jak strony są
związane umową
-odrzucona w Code Civil i BGB w imię pewności prawa
-w kontekście wojen, gdzie drastycznie spadała siła nabywcza pieniądza, polski prawodawca w
kodeksie zobowiązań z 1933 roku przyjął klauzulę pozwalającą na żądanie zmiany treści/
rozwiązanie umowy w następstwie nadzwyczajnych, nieprzewidzianych okoliczności.

6.12.11. Zobowiązanie umowne na rzecz osoby trzeciej:

Pytanie: czy można zawrzeć kontrakt w ten sposób, że da on uprawnienie innej osobie? (czyli
umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej)

68 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

W prawie klasycznym: reguła wykluczająca skuteczne prawnie przyrzeczenie świadczenia na

rzecz osoby innej niż wierzyciel (alteri stipulari nemo potest [!] – „nikt nie może zawierać
stypulacji na rzecz drugiej osoby).
Powtórzone przez kompilatorów justyniańskich.
Uzasadnienie:
-wierzyciel nie ma korzyści majątkowej z tego powodu, że inna osoba ma coś dostać
-nie ma więc podstaw, by przyznać wierzycielowi skargę o niewykonanie zobowiązania
Przełamywanie zasady alteri…:
-przyznanie osobie trzeciej skargi wzorowanej na skardze wierzyciela (actio utilis) -przykład: w
końcu III w. po Chr. uznano, że gdy strony umówiły się, że prawo odebrania złożonej na
przechowanie rzeczy ma wskazana osoba trzecia, przysługuje jej actio utilis. Dalsze dzieje –
przełamywanie zasady alteri stipulari…
-zakwestionowała ją szkoła prawa natury
-dlaczego? Dlatego, że już przyrzeczenie świadczenia wiąże tego, kto je składa, a odbierający
przyrzeczenie może mieć faktyczną korzyść z tego, że inna osoba coś dostanie. Zatem służąca
urzeczywistnieniu tej korzyści umowa może tworzyć prawo określonej osoby trzeciej.
-takie myślenie przyjęto w Code Civil
-w XIX-wiecznej pandektystyce niemieckiej natomiast uznano poprawność rzymskiego zakazu
umowy na rzecz osoby trzeciej, w 2 poł. XIX w. dopuszczono jej prawną skuteczność -podobnie
angielskie common law

6.12.12. Klauzule dobrej wiary (bona fides) i dobrych obyczajów (boni mores): Odgrywały
swoją rolę przy powstawaniu sporów. Powstawały wtedy pytania: czym kierować się przy jego
rozwiązaniu? Jak określić zakres swobody sędziego w tym zakresie? Pierwszoplanowe znaczenie
dla odpowiedzi na te kwestie miały pojęcia boni mores i bona fides. Klauzula dobrych obyczajów
(boni mores) jako granica ważności zobowiązania umownego: Republika: naruszenie
obyczajów przodków (mores maiorum) było podstawą do nakładania tzw. sankcji cenzorskich.
Spotykana w dyskursie rzymskich jurystów od II w. po Chr. Wyjaśniali, że zlecenie kradzieży/
znieważenia lub stypulacyjne przyrzeczenie zapłaty wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej w
wypadku nieustanowienia go spadkobiercą testamentowym są sprzeczne z dobrymi obyczajami i
nie powodują powstania zobowiązania.
Papinian wyjaśnił istotę sprzeczności z dobrymi obyczajami jako naruszenie „naszego
poczucia przyzwoitości w zakresie powinności i ocen”.
Klauzula ta miała służyć do zwalczania czynności naruszających zasady uznawane za podstawy
poprawnego funkcjonowania społeczeństwa. (dotyczyło to ochrony rodziny) Dalsze dzieje:
-XVI wiek: „wszystkie umowy sprzeczne z dobrymi obyczajami nie rodzą skutku prawnego”
-prawnicy szkoły prawa natury łączyli pojęcie dobrych obyczajów ze stosunkami religijnymi -BGB:
przyjmowano klauzulę dobrych obyczajów jako kryterium ważności czynności prawnej, ponieważ
reprezentuje ona obszar wartości moralnych
-bardzo duża rola w czasach dzisiejszych, przykładowo przy uczciwym prowadzeniu negocjacji
Klauzula dobrej wiary (bona fides) a rozwój prawa zobowiązań umownych: Zwrot „dobra
wiara” na oznaczenie cechy wierności lub prawdziwości spotykany jest w języku Rzymian od III w.
przed Chr.
Został wprowadzony przez edykt pretorski do dyskursu prawniczego:
-polegał na budowaniu formuł skarg zawierających klauzulę dobrej wiary; -dawała
 sędziemu dużą swobodę w kształtowaniu treści wyroku, czyli wskazywaniu, jakie
zachowanie jest zgodne z prawem, a jakie nie
Nakazy dobrej wiary:
-nie wolno dopuścić, aby podstęp przyniósł korzyść w praktyce prawnej
-należy brać pod uwagę całość porozumienia stron
-przy rozwiązaniu nieustalonych przez strony kwestii należy uwzględniać odpowiednie
zwyczaje miejscowe
-tak interpretować umowy, aby osiągnąć zgodny cel stron

69 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Prawnicy rzymscy, rozstrzygając, co jest zgodne, a co niezgodne z dobrą wiarą, uwzględniali

pierwotne wartości wpisane w człowieka. Za Ulpianem: należało żyć uczciwie, nie czynić
drugiemu szkody i oddać każdemu, co jest jego.
Rozwój polegał na poszerzeniu katalogu skarg uznawanych za skargi dobrej
wiary. Dalsze dzieje:
-do XVIII wieku nie kwestionowano wyobrażenia dobrej wiary jako instrumentu poszukiwania
„słusznego prawa” i łagodzenia formalizmu
-w XVIII i XIX wieku osłabiona pozycja „dobrej wiary” – kwestionowano istnienie niezależnych od
człowieka wartości, które prawo musi uwzględniać i dążeniem twórców kodyfikacji do
ograniczenia swobody sędziego.
-klauzula dobrej wiary obecna w ZGB
-w angielskim common law nie ma takiej klauzuli
-w polskim KC klauzula zasad współżycia społecznego

6.12.13. Stipulatio jako zobowiązanie umowne:

Stipulatio rozwinęło się ze znanego w ustawie XII Tablic aktu sponsio. Wywoływał on skutek
prawny przez samo wypowiedzenie określonych formuł słownych, niezależnych od woli
wypowiadających je.
Ważność stipulatio natomiast wymagała zgodności między wolą stron a wypowiadanymi
przez nie słowami. Mogło mieć dowolną treść, byleby nie było sprzeczne z prawem i dobrymi
obyczajami.
Forma stipulatio:
Ulegała ewolucji.
Pierwotne sponsio:
-idea przysięgi, którą składano w ściśle określonych słowach
-wierzyciel musiał zadać pytanie w określonej formie przy użyciu słów „czy przyrzekasz
dać…” -dłużnik musiał dać natychmiast pozytywną odpowiedź, zawierającą słowo
„przyrzekam”. W okresie prawa klasycznego:
-złagodzono formę – dopuszczono sformułowania jako deklarację przyrzeczenia: promittere, dare,
facere.
-dopuszczono użycie przez strony języka greckiego/innego zrozumiałego przez kontrahentów
Konstytucja cesarska cesarza Leona I:
-forma zawarcia stipulatio może nastąpić przy użyciu dowolnych słów wyrażających zgodę
stron, osiągniętą w tym samym czasie i miejscu.
W praktyce stipulatio zawierano zarówno w formie pisemnej, jak i ustnej.
W celu pogodzenia stipulatio jako tradycyjnego przyrzeczenia ustnego a potwierdzaniem go na
piśmie przyjęto zasadę, że dokument uzasadnia domniemanie zawarcia kontraktu w formie ustnej.
W czasach Justyniana podstawową formą stypulacji prawdopodobnie umowy pisemne. Problem
kauzalności stypulacji:
Zawierano ją ze względu na konkretną przyczynę. Juryści rzymscy zastanawiali się, czy stypulacja
będzie ważna w wypadku, gdy przyczyna jej dokonania nie istnieje.
Była ważna, nawet gdy w formułce nie umieszczono przyczyny powstania zobowiązania.
Ona sama była przyczyną, a więc kontraktem o charakterze abstrakcyjnym. Korzystne dla
wierzyciela – mógł dochodzić umówionego świadczenia po prostu dlatego, że dłużnik formalnie
zobowiązał się do jego spełnienia. Wyzyskiwali – przyjmowali od osób zależnych stypulacyjne
przyrzeczenia zwrotu pożyczki, mimo że nie następowała wypłata pieniędzy. Ograniczono zatem
abstrakcyjność – trzeba było chronić pozycję dłużników. Stypulacja ewoluowała od
abstrakcyjności do kauzalności zobowiązania.

6.13.1 Typy czynności uzasadniających zbywanie i nabywanie dóbr

6.13.1.1. Rozróżnienie czynności odpłatnych i nieodpłatnych

Podstawami (causae) dla nabycia własności w prawie rzymskim była sprzedaż, zamiana oraz
darowizna.
Sprzedaż rozumiano jako wymianę towaru za cenę. Za prawa archaicznego sprzedaży
dokonywano przez mancypację. Najpóźniej od II w. p.n.e. sprzedaż była kontraktem
konsensualnym (rodzącym zobowiązanie z chwilą, gdy obie strony - w dowolnej formie -

70 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

osiągnęły porozumienie - również przy użyciu listu, posłańca itd.) nazywanym emptio venditio. W
wypadku emptio venditio kontrakt dochodził do skutku gdy strony zgodziły się co do ceny i
towaru.
Zamianę (permutatio) zaliczana przez jurystów klasycznych do kontraktów realnych (konieczne
jest nie tylko porozumienie stron, ale i wydanie jakiejś rzeczy). Schemat: “daję, abyś dał” = “do ut
des”.
Darowizna (donatio) ze względu na gospodarczą racjonalność była darzona przez rzymskiego
prawodawcę nieufnością.

6.13.1.2 Sposób określania ceny - rozgraniczenie między sprzedażą a zamianą Wykorzystanie

aktu mancypacji jako czynności prowadzącej do wymiany dóbr pojawiło się w Rzymie przed
pieniądzem - była to więc tak naprawdę wymiana towaru na kruszec. Kontrakt emptio venditio
pojawił się w systemie znającym już pieniądz jako bitą monetę. Postawiono zatem pytanie: czy
cena może być wyrażona jedynie w pieniądzu? Na gruncie tej wątpliwości doszło do debaty
między Sabinianami i Prokulianami; spór zwyciężyli ci ostatni, twierdząc że cena musi być
oznaczona w pieniądzu, który to pogląd przejęto później w ius commune. Vinnius, Institutiones
III.24: In quibus pretium consistat.
Zasada o konieczności wyrażania ceny w pieniądzu znajduje odzwierciedlenie w kodyfikacjach:
CC (art. 1582), BGB (ust. 2),KC (art. 535) i bezpośrednio w: ABGB (§ 1053), CCE (art. 1544).

6.13.1.3 Emptio venditio jako podstawowy typ kontraktu służącego nabywaniu dóbr
majątkowych
6.13.1.3.1. Łatwość zawarcia kontraktu emptio venditio
Strony mogły zawrzeć zobowiązanie składając oświadczenia woli w dowolnej, zrozumiałej formie,
przebywając w różnych miejscach. Żeby kontrakt zawrzeć, koniecznym było porozumienie co do
towaru (merx) i ceny (pretium).
Treść zobowiązania nie obejmuje tylko tego, co strony oświadczyły, ale też to, co zgodnie z dobrą
wiarą może być dochodzone za pomocą przysługujących stronom skarg - w ten sposób kupujący
w prawie klasycznym zostaje objęty szczególną ochroną przed wadami rzeczy sprzedanej bez
dodatkowych porozumień umownych.

Różnica między emptio venditio a permutatio:

Sprzedaż - umowa konsensualna - zawarcie kontraktu tworzy zobowiązania: zapłata ceny z jednej
strony, wydanie towaru z drugiej, ale nastąpić to może po jakimś czasie od powstania
zobowiązania.
Zamiana - umowa realna - strona może żądać wykonania umowy przez drugą stronę tylko wtedy,
gdy spełniła swoje świadczenie już w chwili powstania zobowiązania.
Zawieranie emptio venditio ułatwiało ograniczenie obowiązku sprzedawcy do przeniesienia
posiadania rzeczy, które nie było zagrożone skutecznym wytoczeniem przez właściciela skargi
wydobywczej - ułatwienie, brak konieczności stosowania uciążliwych aktów formalnych
(mancipatio, in iure cessio) w celu przeniesienia własności rzeczy sprzedanej.
Przeniesienie posiadania przez wykonanie kontraktu emptio venditio -> zapłata ceny ->
nabycie własności na res nec mancipi/w przypadku rzeczy należącej do kategorii res
mancipi, mogło stanowić jedynie początek okresu zasiedzenia*
*brak dokładnych informacji odnośnie res mancipi w książce, źródło: https://
pl.wikipedia.org/wiki/Emptio_venditio - czwarty akapit; w książce: s.504, pierwszy akapit +
w przypadku res mancipi następuje przeniesienie posiadania, a nie własności - tę nabywa
się faktycznie przez zasiedzenie, informacja potwierdzona przez prof. Dajczaka

6.13.1.3.2. Szeroki zakres przedmiotowy sprzedaży

Przedmiotem sprzedaży mogły być wszystkie składniki majątku (grunt, zwierzęta) lub prawa
majątkowe (np. uprawnienie do otrzymania ceny). Sprzedaż rzeczy wyłączonej z obrotu prawnego
np. drogi publicznej, grobu, człowieka wolnego - traktowano jako świadczenie niemożliwe.
Sprzedaż rzeczy spodziewanej - np. sprzedaż plonów przed ich zebraniem, o ile umówiono się
na cenę za ustaloną miarę towaru. Jeśli spodziewane plony powstały, kontrakt był uznany za
skutecznie zawarty i faktycznie rodził obowiązki wydania towaru i zapłaty ceny. Kontrakt był więc
skuteczny i rodził zobowiązania dopiero po powstaniu spodziewanej rzeczy, będącej przedmiotem
sprzedaży.

71 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

Sprzedaż nadziei - kontrakt dochodził do skutku z chwilą uzgodnienia ceny i spodziewanego

towaru. Zapłata ceny była niezależna od uzyskania spodziewanego przedmiotu sprzedaży.
Przykład: uiszczenie zapłaty za połowy w stawach, bez względu na wynik połowów. “Kupione
jakby losowo”.

6.13.1.3.3. Umowne prawo odstąpienia od emptio venditio

Klauzule w interesie sprzedawcy:
- odstąpienie od umowy, jeśli w określonym terminie otrzymałby lepszą ofertę sprzedaży (in
diem addictio);
- odstąpienie od umowy, jeśli w ustalonym terminie kupujący nie zapłacił całości ceny (lex
commisoria) - część zapłaconej ceny przepadała na rzecz sprzedawcy;
- możliwość odkupienia sprzedanej rzeczy w oznaczonym czasie
Klauzule w interesie kupującego:
- tzw. sprzedaż na próbę - prawo odstąpienia od umowy w ciągu określonego czasu za
zwrotem kupionej rzeczy
W nowożytnej nauce rp. prawa rzymskiego klauzule były niekiedy łączone jako sprzedaż
warunkowa. Nacisk na precyzyjne określenie terminu, w jakim prawo odstąpienia może być
dokonane. Kontynuacje w kodyfikacjach jako prawo odkupu: CC, BGB, KC, sprzedaży na próbę:
BGB, KC lub zawarcie umowy pod warunkiem rozwiązującym: CC i umowne prawo odstąpienia:
BGB, KC.

6.13.1.4. Szczególne zasady odpowiedzialności stron w kontrakcie emptio venditio Ze

względu na znaczenie kontraktu sprzedaży dla obrotu towarowego, juryści intensywnie rozwijali
zasady odpowiedzialności precyzyjnie uwzględniające gospodarczy kontekst i kosekwencje
transakcji. Rozwinięcie się dyskusji jurystów na temat ryzyka utraty rzeczy sprzedanej oraz
odpowiedzialności za jej wady fizyczne czy prawne.

6.13.1.4.1. Problem ryzyka utraty rzeczy w okresie między zawarciem a wykonaniem

zobowiązania.
Jako że emptio venditio jest kontraktem konsensualnym, można wyróżnić: chwilę zawarcia
kontraktu i moment wręczenia towaru kupującemu.
Paulus: z chwilą “pełnego powstania” zobowiązania zmienia się osoba ponosząca ryzyko utraty
lub uszkodzenia rzeczy sprzedanej - periculum est emptoris: kupujący ponosi ryzyko. Kupujący
ponosił ryzyko utraty rzeczy, której nie posiadał, ale tylko jeśli utrata doszłaby do skutku w
wypadku działania siły wyższej; jeśli miałoby to miejsce na skutek niestaranności sprzedawcy
lub przypadku, kupujący nie musiał płacić ceny.
W ius commune reguła powtarzana; można było jednak przez szczególne porozumienia zmienić
rozkład ryzyka. Późniejsze kontrowersje spowodowały że w kodyfikacjach zajmowano różne
stanowiska względem tej reguły: w prawie francuskim recypowana, w BGB nie; prawo polskie
również, chociaż wzorowane na francuskim, nie przyjęło tej zasady.

1. Sprzedaż rzeczy objętej prawem rzeczowym osoby trzeciej:

➢ w prawie rzymskim istniała możliwość sprzedaży czyjejś rzeczy;
gdy sprzedana rzecz jest objęta prawem rzeczowym osoby trzeciej, współcześnie
mówi się o wadzie prawnej,
➢ rozwój tej instytucji w prawie rzymskim:
▪ prawo XII Tablic- powiązanie odpowiedzialności sprzedawcy z dokonaniem
mancypacji (sposób nabycia własności kwirytarnej lub stwierdzenie
przejścia władzy z jednej osoby na drugą) ➔ dokonanie sprzedaży w taki
sposób zawiera przyjęcie odpowiedzialności za przypadek odebrania rzeczy
przez właściciela za pomocą skargi actio auctoritatis – możliwość skargi
przeciwko sprzedającemu ze względu na wady prawne rzeczy sprzedanej
mancypacyjnie,
▪ zmiana po zastąpieniu mancipatio kontraktem emptio venditio, tj. formalną
umową sprzedaży,
▪ prawo przedklasyczne- ochrona kupującego zagwarantowana przez
stypulację (umowę) gwarancyjną- obowiązek zapłaty w wypadku
odebrania rzeczy kupującemu,

72 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

▪ okres klasyczny- na mocy skargi actio empti kupujący, który utracił

posiadanie rzeczy w następstwie wykonania przez osobę trzecią
przysługującego jej prawa rzeczowego,
mógł domagać się od sprzedawcy kwoty odpowiadającej wartości jego
interesu,
▪ później model odpowiedzialności sprzedawcy oparty został na zasadzie
ewikcji- sprzedawca odpowiada za szkody wynikające z utraty przez
kupującego posiadania nabytej rzeczy.
*od XIXw. zastąpienie zasady ewikcji gwarancją tytułu: jeśli sprzedawca
nie przeniósł na kupującego wolnej od ograniczeń własności rzeczy
sprzedanej, to kupujący może odstąpić od umowy lub domagać się
odszkodowania (przyjęte w BGB i KC).
2. Sprzedaż rzeczy niemającej oczekiwanych przez kupującego właściwości: ➢ celem działania
kupującego jest nabycie przedmiotu dla realizacji określonego zadania,
➢ jeśli przedmiot nie spełnia oczekiwań kupującego, mówimy o jego wadzie
fizycznej,
➢ jak chronić kupującego, który zakupił towar z wadami o których nie wiedział? ▪
skarga actio de modo agri- rozwiązanie problemu podejmowano tylko w przypadku
zaniżenia powierzchni sprzedanego gruntu za pomocą przyznawania kupującemu
podwójnej wartości brakującej powierzchni,
▪ rozwiązania edyktów kurulnych (II i I w. p.n.e.)- przypisanie
odpowiedzialności sprzedawcy za wady określone w edykcie oraz za brak
cech towaru, o których zapewniał:
▪ w ciągu 6 miesięcy od ujawnienia się wady kupujący mógł odstąpić
od umowy, zwrócić rzecz i żądać zwrotu pieniędzy na podstawie
skargi actio redhibitoria (nawet gdy rzecz uległa zniszczeniu, lecz
nie z jego winy, przez co nie mógł jej zwrócić),
▪ jeśli kupujący zdecydował się zatrzymać wadliwą rzecz, to w ciągu
 roku od ujawnienia wady mógł domagać się kwoty stanowiącej
różnicę między zapłaconą ceną a rzeczywistą wartością rzeczy
wadliwej- actio quanti minoris.
3. Odpowiedzialność za wady fizyczne wyprowadzona z klauzuli ex fide bona w skardze
kupującego:
➢ możliwość zasądzenia od sprzedawcy pełnego odszkodowania, jeśli spowodował
szkodę przez postępowanie sprzeczne z dobrą wiarą, np. gdy zataił wadę, a
kupujący wykazał, że tak faktycznie było,
➢ wg jurystów okresu klasycznego, gdy sprzedawca nie wiedział o wadzie sprzedanej
rzeczy musiał zapłacić kupującemu kwotę stanowiącą różnicę między wartością
rzeczy wadliwej a wolnej od wady (podobnie jak w actio quanti minoris),
➢ kiedy rzecz wskutek wady stawała się dla kupującego całkowicie bezwartościowa,
dopuszczono możliwość domagania się całkowitego zwrotu ceny (podobnie jak w
actio redhibitoria).

6.14 Kontrakty służące do korzystania z cudzego kapitału lub cudzych dóbr

! Typy kontraktów pozwalających na korzystanie z cudzego kapitału lub cudzych dóbr o Nexum !
Otrzymujący cudze rzeczy zabezpieczał zwrot uzgodnionej ilości rzeczy tego samego rodzaju
własną osobą
o Mutuum (pożyczka)

• Tytuł darmy
• Kontrakt realny
• Przedmiotem były rzeczy zużywalne
• Rodziły obowiązek zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy
• Zobowiązanie zwrotu powstawało z chwilą wręczenie przedmiotu
• Skargę miał tylko wierzyciel i pozwalała mu dochodzić pożyczonej kwoty lub
części zamiennych

73 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

• Korzyści czerpano jedynie na podstawie stypulacyjnych przyrzeczeniach

odsetek
o Commodatum (użyczenie)

• Tytuł darmy
• Kontrakt realny
• Przedmiotem były rzeczy niezużywalne
• Istniał obowiązek zwrotu rzeczy w stanie niepogorszonym
• Actio commodati przysługiwała stronom w przypadku niewykonania
zobowiązania lub wyrządzenia szkody kontrahentowi
> Sędzia wyrokował o odszkodowaniu w oparciu o dobrą wiarę
> Korzyści czerpano jedynie na podstawie stypulacyjnych przyrzeczeniach odsetek o
locatio-conductio (dzierżawa, najem, umowa zlecenia, umowa o dzieło) ! actio locati •
przekazujący rzecz mógł domagać się zapłaty czynszu oraz odszkodowania
• biorący rzecz
chciał uzyskać rzecz we faktyczne władanie i dochodzić odszkodowania • skarga oparta o
dobrą wiarę
6.15 Kontrakty służące do korzystania z cudzych usług (bez 6.15.4; 6.15.6; 6.15.7)

KONTRAKT ZLECENIA (mandatum):

! przyjmujący zlecenie (mandatariusz) zobowiązywał się do wykonania takich czynności, które leżą
w interesie kontrahenta (mandanta) lub w interesie osoby trzeciej zgodnie z intencją mandanta
! actio mandati (klauzula dobrej wiary)
! umowa nieodpłatna (bo ma swoje korzenie w powinności i przyjaźni, uzasadnienie obyczajowe)
! mandat zobowiązany do zwrotu poniesionych przez mandatariusza kosztów i zwolnienia ze
zobowiązań zaciągniętych przy prawidłowym wykonywaniu kontraktu
! prawo klasyczne: poszerzenie kręgu podmiotów mogących dochodzić należnego honorarium
(lekarze, adwokaci, nauczyciele, geodeci) (ale wyłączeni: profesorowie prawa, rzemieślnicy,
filozofowie)
! nieodpłatność zlecenia podkreślona przez Justyniana
! zleceniobiorca rygorystycznie związany granicami zlecenia (Sabinianie)
! Prokulianie: zleceniobiorca, który wykonał zobowiązanie, może żądać zwrotu wydatków do
kwoty wytyczonej granicy zlecenia
! mandatum incertum: pozostawienie przez zleceniodawcę sprecyzowania pewnych warunków
kontraktu zleceniobiorcy (zwrot wydatków boni viri, standard rzetelnego człowieka) ZLECENIE A
PEŁNOMOCNICTWO
• – z zasady alteri stipulari nemo potest wynika zastępstwo pośrednie, gdy przedmiotem
zlecenia jest dokonanie
czynności prawnej przez mandatariusza
• – mandatariusz dokonywał czynności w swoim imieniu i dopiero potem przenosił na mandanta
to, co nabył w
jego interesie
• – mandatariusze byli często podlegli mandantowi (niewolnicy, osoby alieni iuris), dlatego ich
zastępstwo
wywoływało bezpośredni skutek dla mandanta (skarga actio institoria)
KONTRAKT PRZECHOWANIA (depositum)
! realny kontrakt przechowania
! zachowanie przez depozytariusza w stanie niepogorszonym rzeczy ruchomej, jaką otrzymał na
przechowanie od deponenta
! wykluczenie możliwości korzystania z rzeczy przez depozytariusza i zwrotu innej rzeczy takiego
samego rodzaju
! actio depositi (klauzula dobrej wiary)
! umowa nieodpłatna: nieodpłatność depozytu bezwzględnie przestrzegana (zawarcie umowy 74 z
83

RZYMSKIE WESELE 2k18

przewidującej przechowanie w zamian za wynagrodzenie kwalifikowano jako locatio conductio) !

w razie zniszczenia przedmiotu depozytu depozytariusz może być zasądzony na zapłatę
odszkodowania odpowiadającego wartości zniszczonej rzeczy
! deponent może żądać zwrotu przedmiotu depozytu w każdym czasie, nawet jeśli został
określony końcowy termin
SZCZEGÓLNE POSTACIE PRZECHOWANIA
• – depozyt konieczny: kiedy nie ma możliwości wyboru kontrahenta, w razie zniszczenia
przedmiotu depozytu, depozytariusz może być zasądzony na podwójną wartość
zniszczonej rzeczy
• – depozyt sekwestrowy: oddanie na przechowanie rzeczy, o którą toczył się proces (rzecz
mogła być wydana
tylko temu, kto wygrał spór i komu przysługiwała actio depositi sequestaria) • – depozyt
nieprawidłowy: w prawie klasycznym w odniesieniu do pieniędzy dopuszczano zwrot oddanej
 na przechowanie kwoty, a nie tych samych monet (prawo justyniańskie: to szczególny
przypadek depozytu, a nie pożyczka)
KONTRAKTO LOCATIO CONDUCTIO
! odmiana kontraktu locatio conductio postrzeganego jako umowa o dzieło (locatio conductio
operis) ! umowa o świadczenie pracy (locatio conductio operarum)
! umowa odpłatna
KOMPETENCJA DŁUŻNIKA DO WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA I SWOBODA JEGO WYKONANIA !
zawierając kontrakt loccatio conductio o dzieło, wykonawca w sposób domniemany gwarantuje,
że potrafi go wykonać (impertitia, nieprawidłowe wykonanie umowy z powodu niezdolności
prowadzi do odpowiedzialności odszkodowawczej)
! dopuszczenie podwykonawców, o ile nie sprzeciwiało się naturze świadczenia (wykonawca
odpowiada za szkodę wyrządzoną przez podwykonawców)
! wykonanie dzieła: swoboda w wykonaniu zobowiązania: ocenie podlega tylko efekt (czy dzieło
odpowiada oczekiwaniom)
! osobiste wykonywanie określonej pracy (pracownik): zasady świadczenia pracy określał
pracodawca (wykluczenie wykonywania pracy stanowiącej zagrożenie życia) RYZYKO
OSIĄGNIĘCIA ZAMIERZONEGO REZULTATU UMOWY
• – wykonanie dzieła: obowiązek zapłaty wynagrodzenia powstaje dopiero z momentem
przyjęcia dzieła przez zamawiającego (ryzyko w całości spoczywa na wykonawcy)
• – prawo klasyczne: wynagrodzenie przysługuje także wtedy, gdy wykonane dzieło uległo
zniszczeniu wskutek siły wyższej
• – locatio conductio operarum (świadczenie usług pod kierunkiem wierzyciela): bezwzględne
prawo do wynagrodzenia (nawet jeśli praca nie została wykonana z przyczyn niezależnych
od pracownika, mimo że był gotowy do pracy)
• – zlecenie: wystarczy że mandatariusz działa starannie w imieniu mandanta, a wynagrodzenie
się należy

6.16 Umowa służąca organizacji współdziałania i koncentracji kapitału (bez 6.16.6)

GENEZA SPÓŁKI
! prawo archaiczne: wspólnota spadkobierców lub utworzenie consortium ! kontrakt spółki
(societas) wprowadzony przez pretora peregrynów (z ius gentium) ! spółki prywatne: połączenie
całych majątków (societas omnium bonrum), spółki zawierane w celu dokonywania określonego
typu transakcji lub dokonania jednej czynności KONTRAKT SPÓŁKI
• societas jako ius fraternitatis: relacja oparta na pełnym zaufaniu i lojalności stron
• kontrakt ustaje, jeśli choćby jeden ze wspólników nie chce w nim pozostawać

75 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

• dopuszczenie stosowania skargi pro socio dopiero po ustaniu kontraktu (na nieuczciwego
wspólnika spada infamia)
• prawo justyniańskie: wspólnicy mogli zastrzec, że w wypadku śmierci jednego z nich spółka
będzie trwać nadal
• kontrakt konsensualny: zobowiązanie powstaje, gdy strony dojdą do porozumienia odnośnie
treści i celu spółki
• wkłady wspólników: pieniądze, inne składniki majątku, świadczenie usług • jeśli strony nic nie
postanowiły – ich udziały w zyskach i stratach są jednakowe • Serwiusz Sulpicjusz dopuścił
zróżnicowanie udziału w zyskach i stratach spółki przez poszczególnych wspólników
• możliwość wyłączenia wspólnika w całości od udziału w stratach i zapewnienia częściowego
udziału w zyskach
• lwia spółka (societas leonina, Kasjusz, I AD): umowa, w której jeden ze wspólników został
wykluczony z
 udziału w zyskach (umowa nieważna, bo spółka ma na celu korzyści każdego wspólnika)
SKUTKI ZAWARCIA UMOWY SPÓŁKI
! skutki między wspólnikami:
• obowiązek wniesienia wkładu i lojalnego postępowania
• wkłady stawały się współwłasnością wspólników
• obowiązek powstrzymania się od działań podstępnych
• obowiązek staranności wspólnika (tak, jakby wykonywał sprawy we własnym interesie) !
skutki dla osób trzecich
• kontrakt spółki wywierał skutki prawne tylko między jego stronami
• wspólnik, dokonując transakcji z osobami trzecimi, działał we własnym imieniu (nawet jeśli
dokonywał czynności leżące w interesie spółki)
• osoby trzecie nie mogły dochodzić należności od wspólników kontrahenta • ograniczenie
swobody działania wspólnika: nie mógł zbyć więcej, niż wynosił jego udział SPÓŁKA JAKO
ODRĘBNY PODMIOT PRAW
• w prawie archaicznym: zbiorowości osób mogą być podmiotami praw (muinicipia, civitates,
collegia, coloniae)
• rozróżnienie praw przynależnych zbiorowości (universitas) a poszczególnym jednostkom •
societates publicanorum: spółki dla realizacji zadań publicznych, głównie poboru podatków
(prawo spółki realizujące zadania publiczne: wspólnicy odpowiadają solidarnie względem
państwa, spółki trwały mimo śmierci wspólnika
• pojęcie majątku spółki: dopuszczenie możliwości ograniczenia zakresu odpowiedzialności
wspólników do udziałów w tym majątku
f
6.17.1 Kontrakt stypulacji jako inspiracja do powstania instytucji poręczenia

Poręczenie stypulacyjne (adpromissio)- Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez

stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem.
• Dochodziło do skutku za pomocą
pytania i odpowiedzi, tj. Wierzyciel kierował pytanie do dłużnika głównego, a potem pytał
poręczyciela, czy przyrzeka spełnić to samo, do czego zobowiązał się dłużnik.
• Można wyróżnić trzy odmiany poręczenia stypulacyjnego:
A) Sponsio- najstarsza forma, dostępna tylko dla obywateli rzymskich
B) Fideipromissio- naśladowała sponsio, ale była otwarta także dla peregrynów Obydwie miały
takie właściwości, że zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie
przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po upływie dwóch lat. C) Fideiussio-
najpóźniejsza, powszechnie dostępna, zabezpieczała także długi z innych źródeł niż
stypulacja; przechodziła na dziedziców poręczycieli i nie wygasała z upływem czasu •
Poręczenie stypulacyjne zostało ostatecznie ukształtowane jako obowiązanie o charakterze
akcesoryjnym, czyli dodatkowym.
• Wierzyciele najczęściej żądali ustanowienia wielu poręczycieli, którzy mieli odpowiadać
solidarnie. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel mógł wybrać sobie najbliższego poręczyciela
i ściągnąć od niego cały dług. Poręczyciele byli zainteresowani równym rozkładem ciężaru
odpowiedzialności.

76 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

•
Intercesja- Wszelkiego rodzaju przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy Najważniejszy
przypadek- poręczenie, a także zabezpieczenie cudzego długu zastawem, przyjęcie
długu cudzego, zaciągnięcie
obowiązku współdłużnika solidarnego, przejęcie na siebie
zobowiązania własnego dla kogoś innego
• Z każdym aktem intercesji łączyło się ryzyko
ponoszenia odpowiedzialności majątkowej bez gospodarczego uzasadnienia, przed tym
 ryzykiem ustawodawstwo starało się chronić kobiety, a zwłaszcza mężatki, przyjmujące
zobowiązania swoich mężów (S.C. Velleianum umożliwiało kobietom uchylenie się od skutków
własnych aktów intercesyjnych za pomocą odpowiedniej ekscepcji, Sposób ten przetrwał do
Justyniana, później akty intercesji kobiet były na ogół nieważne)

6.17.2 Zakres odpowiedzialności poręczyciela

Dla poręczyciela istotne było, kiedy musi wykonać zobowiązanie dłużnika głównego i w jakim
zakresie. Reguły dotyczące poręczenia (chroniące poręczyciela):
1) uznanie akcesoryjności zobowiązania poręczyciela-przyrzeczenie wywoływało skutek
prawny, gdy w chwili jego składania zabezpieczane zobowiązanie istniało. (np. poręczyciel
zabezpieczał zwrot pieniędzy, po ich zwrocie zobowiązanie gasło). Zobowiązanie poręczyciela
nie mogło wynosić więcej, niż świadczenie głównego dłużnika. Nieważność lub umorzenie
zobowiązania oznaczało ustanie odpowiedzialności poręczyciela. Poręczyciel mógł się
powołać względem wierzyciela ba okoliczności dotyczące osoby dłużnika głównego (np. gdy
dłużnik główny dokonał czynności w wyniku błędu).
2) cesarz Hadrian w II w. po Chr. wprowadził zasady rozdziału odpowiedzialności między
współporęczycieli (fideiussores). Mogli żądać od wierzyciela, aby nie dochodził całości
należności od jednego z nich, ale w równych częściach od wypłacalnych poręczycieli
(przywilej podziału beneficium divisionis).
Justynian wprowadził dwie dalsze zasady :
3) Poręczyciel mógł uzależnić zapłatę od uzyskania skargi przeciwko dłużnikowi głównemu
(przywilej odstąpienia skargi: beeficium cedendarumactionum). 4) Wierzyciel musi w
pierwszej kolejności dochodzić swojej należności od dłużnika głównego. Odpowiedzialność
poręczycieli stała się subsydiarna wobec odpowiedzialności dłużnika głównego (przywilej
uwolnienia z uwagi na kolejność: beneficjum excussionis vel ordinis).
Prawnicy średniowiecznego ius commune wprowadzili zasadę akcesoryjności poręczenia oraz
zbudowali tzw. triadę przywilejów poręczyciela: subsydiarność, rozdział odpowiedzialności
między współporęczycieli oraz uzależnienie świadczenia od otrzymania skargi przeciwko
dłużnikowi głównemu. Zasada akcesoryjności i subsydiarności poręczenia została niewzruszona
w nauce recypowanego prawa rzymskiego. W prawie polskim utrzymano akcesoryjność
poręczenia, ale odrzucono subsydiarność.

6.18 Szczególne ryzyka związane z żeglugą morską a zobowiązania umowne

Ewolucja rzymskiego prawa kontraktów pokazuje, że prawnicy mieli na uwadze praktyczny sens
zobowiązania i związane z nim ryzyko stron. Rozwój poszczególnych typów kontraktów można
określić jako poszukiwanie modelu równowagi między ekonomiczną racjonalnością a
wyobrażeniem o tym, co dobra a co złe. W starożytności żegluga po Morzu Śródziemnym była
bardzo praktyczna ale niebezpieczna. Proponowane rozwiązania były inspirowane na Grekach.
Prócz ogólnych zasad pożyczek i locatio conductio, Rzymianie wprowadzili bardziej ekonomiczne
reguły odpowiedzialności kontraktowej podmiotów finansujących transport morski. Taka pożyczka
była nazywana pecunia traiecticia, a model rozkładu ryzyka w umowie o przewóz morski oparto na
zasadach prawnych - lex Rhodia de iactu.

6.18.1 Pożyczka morska ( pecunia traiecticia)

Według ogólnych zasad kontraktu pożyczki dłużnik stawał się właścicielem pożyczonych rzeczy
(niezależnie jak i ile wykorzystał) musiał oddać tyle, ile pożyczył oraz zapłacić odsetki. Jeżeli
pożyczano pieniądze na transport towaru to ryzyko pożyczki było bardzo duże, dlatego w
kontrakcie pecunia traiecticia rozkładano je na oby dwie strony.

77 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18

→ Jeżeli przewóz finansowany z pożyczonych pieniędzy (tzn. statek nie dopłynął do portu) to nie
trzeba było zwracać pożyczki. W zamian ten co pożyczał pieniądze miał prawo do pobierania
wyższych odsetek i mógł nałożyć karę umowną na pożyczającego (sam wybierał kwotę) . Dopiero
Justynian ograniczył ilość odsetek do 12 % maksymalnie. Pożyczkodawca mógł tez ustalić trasę
statku i zakazać pływania nocą.
→ Patrząc na to z dzisiejszej perspektywy przypomina ta umowa dzisiejszą umowę ubezpieczenia
( rozwój tej umowy zaczął się w średniowieczu).

6.18.2. Rozkład ryzyka utraty towaru między właścicielami ładunku a kapitałem statku ( lex
Rhodia de iactu)
W czasie sztormu albo napadów piratów formą obrony było wyrzucanie części towaru za burtę.
Jednak gdy towary należały do różnych właścicieli to pojawił się problem - czyje najpierw
wyrzucić? Tę kwestie wyjaśnia umowa lex Rhodia de iactu( jej podstawy to słuszność) -
równomiernie rozkłada ryzyko wyrzucenia ładunku między jego właścicieli a kapitana statku(
magister navis).
! Celem tej umowy było ocalenie statku i chociaż jakieś części przewożonego towaru. Do
rozliczenia miedzy właścicielami ładunku a kapitanem zastosowano skargi z kontraktu locatio
conducto. Etapy procesu:
1. Właściciele ładunku, którzy ponieśli skargę występują do sądu z actio locati przeciw
kapitanowi, żądając odszkodowania.
2. Sedzia ustala łączną wielkość szkody
3. Następnie na podstawie wartości wszystkich towarów i wartości statku określa ułamkowy
udział każdego z poszkodowanych właścicieli.
4. Znając wartość szkód kapitan wypłaca im kwotę odpowiadającą należnej im części
odszkodowania.
*Kapitan miał prawo na podstawie actio conducti dochodzić udziału w finansowaniu
odszkodowań od tych osób, których towary nie uległy szkodzie.

6.19 Specyfikacja działalności gospodarczej a zobowiązania umowne

! w starożytnym Rzymie przedsiębiorcami były zwykle osoby niemające zdolności majątkowej

(niewolnicy, osoby alieni iuris)
! actiones adiecticiae qualitatis służyły ściąganiu należności od piastunów władzy osób
prowadzących przedsiębiorstwo
! ogólne warunki umów były wiążące, jeśli zostały ogłoszone i przedsiębiorca się do nich stosował
(np. tablica)

6.20.2 Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

6.20.2.1 ALTRUISTYCZNE ZACHOWANIE JAKO ŹRÓDŁO ZOBOWIĄZANIA

Przyjaźń, solidarność i życzliwość mogą być jedyną pobudką do działań w interesie drugiej osoby,
ale nawet bezinteresowne działanie może wywołać powstanie uszczerbku majątkowego zarówno
po stronie zlecającego jak i wykonującego. Dlatego w okresie republiki wprowadzono edyktem
pretorskim skargę, dającą możliwość dochodzenia odszkodowania w przypadku, gdy ktoś
podejmie się reprezentowania w procesie nieobecnego.
Negotiorum gestio
Początek:
Punktem wyjścia był wspomniany wcześniej edykt pretorski. Przyznawano skargę w ważnych
praktycznie przypadkach: czynności zarządcy majątku w interesie swego mocodawcy
• •
czynności podejmowanych przez kuratora w interesie niepoczytalnego Przez określenie tych
przypadków jako samodzielny typ, ukształtowało się zobowiązanie zwane współcześnie
prowadzeniem cudzych spraw bez zlecenia.
Dwa typy skarg:
I. Actio negotiorum gestorum directa:
 •
mogła z niej skorzystać osoba, w której interesie działanie podjęto (dominus negotii)

78 z 83

RZYMSKIE WESELE 2k18

• podstawowy cel: żądanie wydania tego, co działający otrzymał w związku z prowadzeniem
cudzych spraw
• pozwalała dochodzić odszkodowania, jeśli powstała szkoda w wyniku niezachowania przez
gestora (wykonawcy) oczekiwanej od niego staranności
II. Actio negotiorum gestorum contraria:
• mogła z niej skorzystać osoba, która była wykonawcą zobowiązania
• za pomocą tej skargi gestor domagał się od osoby, w której interesie działał, zwrotu
poniesionych wydatków i zwolnienia z zaciągniętych w ramach wykonywania tej czynności
zobowiązań
Współcześnie:
Jeśli owe rozwiązanie pojawia się w nowożytnych porządkach prawnych: jest efektem
oddziaływania prawa rzymskiego.
Common law:
• nie uznaje negotiorum gestio jako samodzielnej instytucji prawnej-> ponieważ prawo
rzymskie posiada cechy solidarystyczne, anglosaskie zaś indywidualistyczne • odmienność ta
ma charakter formalny, ponieważ:
• dopuszcza się w Anglii powstawanie stosunku agencji (agency), który wynika nie z
wcześniejszego porozumienia, ale z konieczności ratowania życia lub interesów
majątkowych innej osoby

6.20.2.2 ZAKRES ALTRUISTYCZNYCH ZACHOWAŃ PROWADZĄCYCH DO POWSTANIA ZOBOWIĄZANIA Z

TYTUŁU NEGOTIORUM GESTIO
Poprzez działania dotyczące interesów majątkowych innej osoby powstaje zobowiązanie między
tą osobąa działającym. Problem rodzi się w momencie, gdy skonfrontujemy to z zasadą, że
decydowanie o wykonywaniu prawa majątkowego należy do właściciela lub wierzyciela. Prawnicy
rzymscy spierali się, kiedy podjęcie działania staje się źródłem zobowiązania z tytułu negotiorum
gestio.
Użyteczność działań gestora
Digesta:
•
do powstania obligatio prowadziło użytecznie podjęte działanie-> w ten sposób następowała
ochrona prawna altruistycznych postaw
•
poza szeroko rozumianą użytecznością (utilitas), lokowano działania podjęte tylko w celu
zadowolenia działającego
• do powstania zobowiązania prowadzi tylko podjęcie czynności koniecznych do ochrony
interesów innej osoby-> indywidualistyczna wizja uprawnień •
w Instytucjach zaś-> na
pierwszy plan wysunięto kryterium użyteczności (utilitas) Ius commune:
• jak rozumieć użyteczność działań powodujących powstanie zobowiązania? • instrument
powstrzymujący przed prawną ochroną niechcianych usług-> kryterium zgodności działania
gestora z co najmniej domniemaną wolą osoby, której to działanie dotyczy
Kodyfikacje cywilne:
powstaje
• Code civil-> daje szeroką ochronę prawną postawom altruistycznym; zobowiązanie
w wyniku dobrowolnego podjęcia się prowadzenia cudzych spraw
• BGB-> węższe ujęcie
prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia; zobowiązanie powstaje wskutek podjęcia
czynności zgodnej z interesem innej osoby przy uwzględnieniu jej rzeczywistej lub
 domniemanej woli (podobnie zrobiono w prawie polskim)

6.20.2.3 STARANNOŚĆ GESTORA

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia jest podobne do kontraktu zlecenia (mandatum):
osoby:
• w obu przypadkach chodziło głównie o nieodpłatne wykonanie usług w interesie drugiej
• Ulpian: “przyjmuje się, że ten, kto nie sprzeciwia się działaniu w jego interesie, udziela w tym
zakresie zlecenia”-> czyli można domniemywać zawarcie kontraktu w sposób dorozumiany,
gdy przemawiają za tym okoliczności przypadku
• wobec braku podstaw do domniemania-> należy uznać, że strony wiąże zobowiązanie z tytułu
negotiorum gestio
• zatwierdzenie działania podjętego samodzielnie w interesie zatwierdzającego prowadzi do
powstania zobowiązania z tytułu zlecenia

79 z 83
RZYMSKIE WESELE 2k18
• oczekiwano, że w obu zobowiązaniach, że podjęte działania zostaną doprowadzone do końca
• granica między tymi zobowiązaniami łączyła się z rodzajem przyznawanej skargi (formalnie) i
wyobrażeniem co do tego, jakiej staranności można oczekiwać od działającego (praktycznie) •
kontrakt zlecenia-> ważny punkt odniesienia stanowi treść zawartej umowy oraz granice
zlecenia
•
negotiorum gestio-> nie ma takiej możliwości
Odpowiedzialność:
• problem: wspieranie altruistycznych postaw a sprzeciw wobec
nieuzasadnionych ingerencji w cudze sprawy majątkowe-> dlatego pojawiają sie rozbieżności w
dotyczące oczekiwanej w różnych stanach faktycznych staranności
kazuistyce jurystów • np.
gdy ktoś działa, żeby uratować majątek nieobecnego, dopuszczano ograniczenie
•
odpowiedzialności gestora tylko do szkód wyrządzonych w sposób zamierzony w
przypadku gdy gestor zaczął dokonywać czynności, jakich nieobecny (dominus negotii) nie
podejmował-> uznawano, iż odpowiedzialność może wynikać ze szkody powstałej w
następstwie przypadku
•
Ulpian potraktował zleceniobiorcę i gestora analogicznie-> obaj odpowiadają za dolus i culpa
(czyli za każdą zawinioną szkodę)
Ius commune i kodyfikacje cywilne:
• Odmienność w traktowaniu różnych przypadków działania gestora
• Code civil-> pozwala na stosowne do okoliczności modyfikacje jego odpowiedzialności za
niedołożenie staranności dobrego ojca rodziny
• BGB-> ograniczono odpowiedzialność gestora do winy umyślnej i rażącego niedbalstwa, jeśli
podjęcie przez niego działań służyło usunięciu groźby dla interesów zastępowanego
(podobnie rozwiązano to w Polsce)

6.21.1 Specyfikacja zobowiązania z tytułu czynu niedozwolonego

• Arystoteles głosił, że sprawiedliwość wyrównująca polega na przywracaniu równowagi między

szkodą a uzyskaną dzięki niej korzyścią, jest syntetycznym ujęciem uniwersalnej tendencji
ludzi ,aby wyrządzona szkoda lub krzywda spotkała się z odpłatą wobec sprawcy.
•
W ustawie XII Tablic występowała odpłata na zasadzie talionu – np. odcięcie części ciała ofiary
upoważniało do takiego samego potraktowania sprawcy
• Na podstawie prawa rzymskiego można wskazać kryteria odróżniające odpowiedzialność karną i
cywilnoprawną – wynikającą z czynu niedozwolonego i niewykonania kontraktu. CZYN
NIEDOZWOLONY (delictum) a PRZESTĘPSTWO (crimen)
a) DELICTA
• to zobowiązania, na których podstawie sprawca staje się dłużnikiem
 względem osoby, której dobro osobiste lub majątkowe naruszył.
odpowiedzialnym •
Urzeczywistnienie odpowiedzialności zależy wyłącznie od tego, czy wierzyciel wykona
przysługujące mu uprawnienie.
b) CRIMEN
• Zajmuje się nim władza publiczna, która zmierza do wymierzenia kary za czyn , uznany za
groźny dla funkcjonowania państwa.
• Delikty kradzieży, rabunku i znieważenia były od III w. zwalczane także jago przestępstwa
prowadzące do karnej odpowiedzialności sprawcy.
CZYN NIEDOZWOLONY (delictum) A ZOBOWIĄZANIA UMOWNE (contractus) Zniszczenie
rzeczy w toku nieprawidłowego wykonywania zobowiązania i w następstwie aktu wandalizmu
rodzi ten sam skutek ekonomiczny dla pokrzywdzonego właściciela. W każdym rodzaju
zobowiązania wierzycielowi przysługiwała inna skarga.
Gaius wskazał odmienności między skargami wprowadzając „najogólniejszy podział
zobowiązań” – wynikające z umów (ex contractu) i z czynów niedozwolonych (ex delicto). Podział
ten obowiązuje do dziś.
CECHY WSPÓLNE SKARG PRZYSŁUGUJĄCYCH POSZKODOWANYM CZYNEM
NIEDOZWOLONYM
• Miały prowadzić do usunięcia uszczerbku majątkowego poszkodowanego. •
Powinno być dolegliwe dla sprawcy.

80 z 83