CUR UC NORMA GRAMATIKORE Pe Re cA cis tc Palcl Cece) Sere akc ae ay Psa) een ecard 'm Grupe dhe takime zanoresh Cn ue ene a) i Shkrimi i fjaléve njésh, ndaras dhe me vizé né mes Se eee acc) Se ccd Geo Pe oC aC Rey Cia eM CSU) Pee eae vil Lecce) By Oueuenan Loe EC CCR [f RAMI MEMUSHAJ SHQIPJA STANDARDE Si ta flasim dhe ta shkruajmé BOTIMET TOENARAMI MEMUSHAJ SHQIPJA STANDARDE Si ta flasim dhe ta shkruajmé BOTIMET TOENA Tirané, 2011Botimi i paré: 2002 (Shiépia Botuese ASD) Botimi i dyté i riparé: 2004 (Shtépia Botuese TOENA) Ribotime: 2004, 2005, 2006, 2008, 2011 (Shtépia Botuese TOENA) Botuese: Irena Togi Kopertina: Lavdie Cenmurati ISBN 978 - 99943 - 1 - 691-5 @ AUTORI BOTIMET TOENA Rr. “Muhamet Gjollesha”. K. Postare 1420, Tirané Tel.: +4395 4 240 116; 240 117 Tel Fax: +4355 4240 117 e-mail: toena@toena.com.al redaksia@toena.com.al ‘http:/www.toena.com.al PARATHENIE Ligjérimi m2 shhrim éshté ber’ sot njé nevoje per t gjithé, Shkollarét edo dité © cdo javé hryejné detyra me shkrim, njé pjest e té cilave jané me harakter té miréfillté krijues: hartime, referate, tema kursi, diploma etj Eddhe té rriturve né veprimtariné e tyre té pérditshme u duhet te shkruajné, pa folur pér levruesit € gjuhés dhe pér ata qé punojné né fushat e vep- rimtarisé intelektuale. Keshtu, népunésit pérgatitin rregullisht raporte pér eprorét lidhur me gjendjen e punéve né sektorin qé mbulojné; mésuesit ¢do dité pérgatitin ditarin apo kumtime pér komisionet e léndéve etj.; inxhi- nierét hand nevojé té shpjegojné projektet ¢ tyre; ekonomistét duhet té béjnd situacionet dhe té shpjegojné e t® argumentojné shifrat etj. Por jo vetim Reta. Kujtdo i qillon tu shkruajé 1 aférmve té vet qé i ka larg, ose tu drejtohet zyrave t shtetit, gjykatave apo institucioneve té tjera me letra, ankime, padi et. pér té hérkuar dhe pér te mbrojtur té drejtat e veta. Me njé fialé, t@ shkruarit éshté bere pjesé e pandaré e veprimtarisé soné té pérditshme. Eshté pirgnthisisht e lehté per vi théné mendimet me gojé, por ndryshon puna kur marrim penén pér ti shprehur kéto ide me shkrim. Kur ulemi ti hedhim né letér mendimet a pershtypjet tona, na dalin njé varg véshtirésish. Si duhet ta nisim letrén, kérkesén, raportin a referatin? Cfakte duhen vlerésuar si kryesore e ¢'gjéra duhen léné ménjané si té pane: vojshme? Si ti renditim fjalét né fjali dhe jalité né periudhé? Si duhen pérshtatur gjymtyrét né fjali? Cilén nga fjalét sinonime éshté mé e pér- shtatshme? Si ¢i shkruajmé fjalét me drejtshkrim te véshtire? Si duhet pikesuar teksti? Kur hapet paragraf i ri? Si citohen burimet etj.? Pérvoja e pérditshme tregon se shumé njeréz ¢ kané 1 véshtiré tu japin porgjigie pyetjeve tétilla Pikérisht, bétyre pyetjeve méton t'u pérgjigiet hy libér, i cili éshte fryt i pérvojés soné shumévjecare né dhénien e giuhés shgipe né Universitetin e Tiranés. Pér shqipen doracaké té tillé mungojné. Edhe disa nga kodet normative té botuara 20-30 wet mé paré nuk gjenden mé né treg, vee gé gerthulli i césicjeve qé mbulojné éshté i ngushté. Ne Rete ményré, synimi yné éshté ta mbushim disi kéte zbrazéti dhe Ci vijmé sadopak né ndihmé njé rrethi (@ gjeré t@ interesuarish, né radhé té paré studentéve t gjuhés shgipe dhe té gazetarisé, radhitésve né kompjuter, korrektoréve e redak- toréve, si edhe atyre qé déshirojné té rritin kulturén e tyre gjuhésore.Libri ndahet né hatér pjesé. Né pjesén e paré «Arti i te shkruarite, pér- shkruhen fazat népér té cilat kalon hartimi i njé shkrimi, duke filluar nga erkimi i literatures, grumbullimi ¢ materialit faktik, sblerimi i krijimit deri tek redaktimi gjuhésor i tj. Né té tregohen shkurt edhe disa nga mun: dsité qé ofrojné programet pérpunuese té tekstit pér shkrimin e krijimit né kompjuter. Né pjesén e dyté «Norma gramatikoren, trajtohen géshtje té normés morfologjike dhe sintaksore. Krerét pér morfologiiné u kushtohen pjeséve té ligiératés dhe kategorive gramatikore ku ka me shumé luhatje né zbatimin e normés, si emri, folja dhe péremri. Né kreun kushtuar sintakséis trajtohen disa géshtje té rendit t fjaléve, t pérshtatjes sb giymtyréve né fjali si dhe té shmangies sé ndértimeve té huaja. Pjesa treté «Drejt: shkrimiv i kushtohet drejtshkrimit, ndérsa pjesa e katért «Pikisimi» pér- dorimit té shenjave té pikésimit né fjaliné e thjeshté, né periudhé dhe né ligiératén e drejt. Né pergjithési, zgjidhjet e késhilluara jané né pérputhje me normat e gjuhés standarde, edhe atéheré kur ne veté nuk pajtohemi me qéndrimet ¢ mbajtura né doracakét normativs. Vetim né ato raste hur kéta pranojné dysoré ose nuk mbajné qéndrime té njéjta pér njé dukuri té caktuar, ne emi parapélayer dysorin qé éshté né pérputhje me gedhet (modelet) ¢ eptimit té shgipes standarde ose me pérdorimin e pérgiithshém. Pér hartimin e kétij libri jemi mbéshtetur né nyjé literaturé té pasur né shqipe dhe né gjuhé t8 huaj. Kur jemi mbéshtetur né kedet normative té shqipes, rregullat e dhéna nuk jané njé riprodhim i thjeshte i pohimeve té ketyre kodeve. Rregullat e tyre jané riinterpretuar pér ti béré sa mé té kuptueshme pér lexuesin dhe, né rastet kur ato nuk jané té qarta, jemi porpjekur t& japim rregulla qé e orientojné pérdoruesin né pércaktimin pa véshtirési t2 zgjidhjes sé duhur. Veg kétyre, ka edhe mjaft rregulla qé nuk jenden né kodet normative té shaipes. Pér sa i pérket ményrés se si duhet punuar me kété libér, do mbajtur Parasysh gé né asnjé rast rregullat nuk mund té mésohen pérmendsh, pa i kuptuar. Por qé té kuptohet mekanizmi i veprimit té njé rregulle, nuk ‘mjafton vetém té lexohet ajo, por edhe ti kuptohen kushtet e veprimit té saj, duke analizuar me kujdes shembujt e dhéne pér ilustrim. Pasi té jené studiuar né hété ményré rregullat e njé kreu, duhet kaluar tek ushtrimet, té cilat jané vendosur né fund té edo pjese té librit, té renditura sipas kreréve. Shkurt, 2011 Autori PASQYRA E LENDES PARATHENIE so aaa PASQYRA £ LENDES 5 coed PJESA E PARE: ARTI ITE SHKRUARIT n [ARTI TE SHKRUARIT. “ 1B Rregulla t krijimit. se 13 Fazat ¢ krijimit sn 14 Planifikimi i shkrimit.. tos cond Shkrimi i krjimit. sn seed Tekst 18 Lidhézat e tekstit, old Paragrafi 23 Citimet dhe shenimet. 27 Radhitja dhe pérgattja pér shtypje e ae dokument 30 Rishikimi 33 Rishkrimi . sone BB Redaktimi dhe korrektimi conn 34 Redaktimi. so - 34 Korrektimi svn 35 Shenjate korrektimit nn 36 PJESA E DYTE: NORMA GRAMATIKORE . 41 LHYRIE.... son - senndl3 Gjuha standarde shgipe 4B Normat e shqipes standarde 45 Shprehité e t shkruart drejt se 47 I, GIINIA, TRAITA DHE RASA EEMRIT es! Gjinia. 31 Emrat mashkulloré gé ndérrojné gjniné né shumés St Ema me teme t& njeté per t dyjagjinite 52 ‘Trajta dhe rasa e emit Pérdorimi i emrave té pervecem. Shumési i emrave ‘Shumési pa prapashtesa dhe pa ndérrime ‘Shumési me prapashtesa.. ‘Shumési me prapashtesén -a:‘Shumési me prapashtesén -e: ‘Shumési me prapashtesén -é: ‘Shumési me prapashtesa té (jera ‘Shumési me ndérrime. Shumési me ndérrime dhe me prapashtesa. Emra me dy trajta shumési 11. PEREMRI.... Péremri vetor. Trajtate shkurira t perbera Drejtshkrie i trajtave té perbera. Sintaksa e péremrave vetoré Gabime né pérdorimin e trajtave té shkurtra Péremrat pyetés kush dhe cili, Péremri pronor Lakimi i péremrit pronor Pérdorimi i pronoréve. Gabime né pérdorimin e pronoréve. Péremrat e eméruar. Pronori vetvetor i (e) vet Péremrat lidhore g€, i cili IV. FOLJA ... Klasat e foljeve, Prejardhja e formave foljore.... Folje me dysoré. Menyra urdhérore. \V. GESHTJE SINTAKSORE... Rendi i giymtyréve né fjali Rendi i pércaktoréve té njé emri Pérshtatja e giymtyréve né fjali Pershtatja¢ kllézuesit me kryefalen.. Pérshtatja né numér. Pérshtatja né vet Pérshtatja e pércaktoréve me emrin.. Pérshtatja né gjini Pérshtatja né numér.. Pershtata e kohéve né periudhén me nénrenditje Naeirtime shgipe né vend té ndértimeve té huaja Parafjala falé né vend té shprehjes né saj(e) Shprehja parafjalore né drejtim t& [Neeértimi pavarésisht + emér né rrjedhore... 58 59. 62 63 66 n 1 n 2 72 33 B 74 74 15 78 71 TT 78 oo 81 81 89) 91 95 99 100 103, 103, 103 104 104 105 105 106 107 107 107 108 7 a Shprehjet fakti qe/se dhe me faktin ge/se [Ndértimi eshte per kete arsye a®. VI PASTERTIA E LEKSIKUT. “Migté” € rremé (paronimet) Shémtime gjuhe Fale t perdorura me kuptime te gabuara Fjala shqipe né vend t&falés sé huaj... Ushirime.. PuESA E-TRETE: DREJTSHKRIMI LHYRIE Parimet edrejshkrimitt shies. ‘Struktura € regullave t& drejtshkrimit t shaipes. Il DREJTSHKRIMI I ZANOREVE.... Zanoret ethekswara Zanorja.c. Zanorja & Zanoret e patheksuara Zanorja e, Zanorja & paratheksore- c Zanorja & pastheksore jofundore. Zanorja & fundore IIL GRUPE DHE TAKIME ZANORESH jalet me grupet -ie- -je- Fjalete huaja me ia, ie, i, iu dhe ai, ei, 01, uh Apostrofi 1V. SHIKRIMI | BASHKETINGELLOREVE Shikrimi i -/ 2- dhe i sho! zh-! ¢- nistore. Shkerimi me j ose me i Bashketingelloret né grupet cef ci, gel gh (ne sate ‘e huaja) Emrat e pérvecém thug. V. SHKRIMI [ FIALEVE NJESH, NDARAS DHE ME VIZE NE MES ‘Shkrimi i fjaléve njésh . Shkrimi i fjaléve ndaras ‘Shkrimi me vizé lidhése ‘Shkrimi me vizé t gjaté Vi. PERDORIMI I SHRRONJAVE ‘TE MEDHA Emrat e pérvegém. Pjeset perberése te emértimeve zyrare Emértimet e pérvegme dy- a shumefjaléshe.... 108 109 to. 10. 12 13. 116 125 133 135 135, 137 139 1B9 139 19. 140 140 140 143, 145 150 150 152 153 155 155 156 158 159 161 161 163 165 168 169 169 im 1738 VII. NYJA E PERPARME DHE PARAFJALET ‘Shkrimi i nyjés sé pérparme. : ‘Shikrimi i nyjave, i pjesézave dhe i parafjaléve té perséritura Usherime. PJESA E KATER LHYRIE Shenjat e pikesimit Parimet e pikésimit. o Kiasifikimi i shenjave t pikésimit I, SHENJAT E PIKESIMIT NE FUND TE FIALISE Pika : o : Pérdorime t& tjera te pikés Pikepyetja.... Pikecuditja, Tri pikat Perdorime t veganta té presjes, kllapave e thonjézave Presja . Klapat Thonjézat... II PIKESIMI I FJALISE SE THIESHTE. ‘Shenjat e pikésimit midis giymtyréve kryesore dhe té dyta Giymtyrét homogjene pa lidhéza dhe me lidhéza........ Giymtyrét homogjene me fale pérgjithésuese Shenjat e pikésimit né fjalité me giymtyré té veguara Pércaktori i veguar. Ndajshtimi i vecuar. Rrethanori i vecuar.. Gjymtyrét sqaruese, plotesuese e saktésuese Thirrori Ndértimet me forma té pashijelluara Pjesézat pohuese, mohuese dhe déftuese Fjalst dhe shprehjet modale. Pasthirrmat dhe tingullimitimet.... . IV. PIKESIMI [ PERIUDHES. Periudha me fjali palidhézore. Fjalité me lidhje numérimi . Fjalité me lidhje kundérshtie (pérqasore) Fjalité me lidhje ftilluese Fjalité me lidhje sqaruese e shtuese., Fjalité me lidhje shkakore ... PIKESIMI SSS 175 175 177 180 189 191 191 192 193 195 195 196 198 202 1.204 204 204 206 209 210 212 213 213 214 215 216 218, 218 219 220 222 223 223, 223 224 a 224 224 225 SSS Fjalité me lidhje kushtézimi Periudha me bashkérenditje Periudha me nénrenditje. Fjalia percaktore. — Fjalité foljore (ftilluese e rrethanore), Periudha me fjali t ndérmjetme dhe té ndershtena. Pikésimi i ligjeratés s€ drejté, i dialogut dhe i citimeve Ligierata e drejt. Dialogu Citatet dhe citimet Ushtrime. LITERATURA. 2.225 226 sn 22T 227 231 234 236 236 . 238 239 241 255PJESA E PARE ARTI I TE SHKRUARIT|. ARTII TE SHKRUARIT Ati yne gé je ne qiell, jepna fuginé te mbajme gojén mbyllur kur sykemi gjé per te thins, Falna durimin 1 thellojme nje puné pérpara se te shkruajmé mbi té! Frymézona me njé ndjenje te mprehte te drejtasisé gé te flasim jo vetem me pa- anesi, por dhe té sillemi ashtu. Shpétona nga sgrackat e gramatikes, nga shtrembérimet e gjuhes dhe nga lajthimet e shtypit. Ashtu qofte! Faik Konica Rregulla té krijimit Arti i t# shkruarit, si gdo mjeshtéri tjetér, kérkon puné e durim pér t'u zotéruar. Latinét thonin Nulla dies sine linea “Asnjé dité pa shkruar nga njé rresht”. Kuptimi i késaj shprehjeje éshté qé cdo dité duhet té shkruajmé nga pak, po ashtu si ai sportisti q@ stér- vitet rregullisht pér t@ arritur rezultate té larta né garat. Ndr shqiptarét, kété nevojé e ka véné né pah Faik Konica, njé nga mé té shquarit mjeshtra té letrave shqipe. Qysh njéqind vjet_mé paré ai i késhillonte lévruesit e rinj té shgipes: «S'eshté mjaft té marré pendén njeriu dhe té nxinjé karté, duhet té mésonjé te shkruajé me mjeshtéri, se s'arrin té hedhésh guré mé guré pér té ngritur njé shtépi, éshté nevojé t'i vésh gurét radhé mé radhé qé té lidhen dhe té qéndrojné shéndoshé e bukur”!. Kjo do té thoté se, pér té pasur sukses né shkrimin e njé krijimi, duhet t'u pérmba. hemi kerkesave e rregullave té caktuara, Sé pari, duhet té jemi te qarté pér lojin e prozés qé do té lev- rojmé: do t# shkruajmé njé skicé letrare, njé pérshkrim, njé repor- tazh, pérshtypje udhétimi, njé ese, njé recension apo njé artikull 'F. Konica, Ca késhilla mbi artin e te shkruarit (1897), Vepra, Tirané, 1993, £ 1214 SHQIPJA STANDARDE shkencor etj.? Secili loj ka vegorité e veta, prandaj edhe puna pér- gatitore pér cdonjérin éshté e ndryshme. Hapi tjetér éshté té vendosim pér se do té shkruajmé, ndryshe té zgjedhim temén. Zgjedhja e temés éshté dicka vetjake, dmth. digka qé varet nga pervoja, fusha, njohurité né até fushé, prirjet dhe gjendja psikike e individit, keshtu gé pér kéte pike mund te jepen vetém keshilla té pérgjithshme. Zgjedhja e tees éshté me fort rrjedhim i njé shtyse té brendshme gé lind né caste té ndrysh- me té veprimtarisé sé pérditshme: duke lexuar njé libér apo gazeté, duke paré njé film apo njé emision né televizor, duke dégjuar ra- dion, duke pushuar apo duke udhétuar, duke biseduar me shoket etj. Eshté miré qé idené gé na lind ta shénojmé né cast né bllok pér té mos e harruar. ‘Mé tej, do pércaktuar ¢faré do té shkruajmé rreth tees sé zgjedhur. Pershtypjet, faktet pér objektin e shkrimit toné mund te jené té shumta; kjo temé mund té jeté trajtuar edhe nga té tjeré para nesh. Prandaj kérkohet té béjmé njé zgjedhje té kujdesshme jérave gé jané mé té réndésishme, mé domethénése, té panjo- hura pér lexuesin. Kur dikush ka shkruar pér temén gé kemi dhur té trajtojmé, atéheré éshté e domosdoshme té lexojmé ¢’ka shkruar, me qéllim qé té mos rrahim ujé né havan duke zbuluar sérish Amerikén. Ceshtja e fundit, por mé e réndésishmja eshte te dime si do té shkruajmé. Sig u vu né dukje mé sipér, secili nga Mojet letrare qé duam té lévrojmé, paraget vegorité dhe véshtirésité e veta. Pér- shkrimi i dickaje, analiza e fakteve et. duhen beré né ményré té atillé qé ne veté té ndiejimé kénaqésiné estetike te krijimit dhe lexuesi té térhiget pér ta lexuar krijimin tone. Keéshilla e paré qé mund té jepet pér té mésuar si te shkruaj- mé, éshté té lexojmé sa mé shumé krijime té gjinisé qé duam té lév- rojmé, sidomos prej mjeshtrave té njohur né lévrimin e asaj gjinie. Leximi té ndihmon té «thithésh» pa e kuptuar teknikén e té shkru- arit, strukturén e krijimeve té tilla dhe ecuriné e hartimit té tyre Fazat e krijimit Puna pér shkrimin e njé krijimi kalon népér tri faza: planifikimi, shkrimi dhe rishikimi. Gjaté secilés prej kétyre fazave zgjidhen detyra té veganta; kapércimi i ndonjérés prej tyre do ta bente té ARTI TE SHKRUARIT. 15 pasuksesshme pérpjekjen toné ose, sé paku, do via ulte shume ci- Tesiné krijimit. Planifikimi i shkrimit Nuk éshtd késhillueshme té nisim té shkruajmé pa i pasur té qarta né koké ideté qé duam té shprehim. Qé sipérmarrja t@ jeté e suksesshme, éshté miré qé, mbi bazén e mendimeve paraprake, té béjmé planin e shkrimit, duke pércaktuar hapat ¢ métejshém pér pérfundimin me sukses té tij. Kuptohet vetiu se nuk mund té shkruajmé pér digka pa pasur njé terési te dhénash, t cilat do te behen objekt i analizés. Késhtu gé mbledhja e té dhénave eshte puna e paré qé duhet bere. Kéto fakte mund té mblidhen me rruge té ndryshme: nga leximi i dokumenteve origjinale, nga anketimet, nga njé ekspedité né terren, nga eksperimentet etj. Materialet grumbulluara me ményrat e mésipérme pérbéjné burimet faktike mbi té cilat do té mbéshtetet punimi yné. Por puna pérgatitore nuk mbaron me grumbullimin e té dhé- nave faktike. Shkrimi i temés lehtésohet shumé, po te kemi nxjerré shénime té sakta, té cilave 'u referohemi heré pas here gjaté procesit t& hartimit té temés. Veg késaj, duhet te dimé nése kjo temé ose ané té vecanta té saj jané trajtuar edhe nga té tjeré para nesh. Kjo njohje éshté e domosdoshme edhe pér arsyen se ndihme- sat e té tjeréve, sado té vogla té duken, nuk duhen injoruar aspak, pérndryshe kjo do té merrej si padije e autorit, si plagjiaturé (vjedhje letrare) apo, mé sé paku, si shpérfillje per te tjeret. Prandaj duhen njohur edhe burimet ¢ dyta, ge do ti shiryté- zojmé gjaté procesit té hartimit té shkrimit. Né burime té dorés sé dyté pérfshihet literatura teorike. Zakonisht, nisim me burime me karakter t8 pérgjithshém, si enciklopedi e fjaloré enciklopedike. Né kkéto burime, zérat qé na interesojné kané né fund njé bibliografi té literaturés sé shfrytézuar nga autorét qé i kané hartuar, e cila mund t@ na orientojé te vepra té tjera. Veg ketyre, duhen shfry- tézuar edhe librat teoriké té pérgjithshém té lémit shkencor qé na intereson. Pastaj kalohet né burimet teorike me karakter t8 verante, te cilat jané mé té réndésishmet pér hartimin e njé punimi ge te keté viera botimi. Né kéto burime hyjné materiale nga revista dhe bu- letine shkencore, nga shtypi periodik dhe i pérditshém, materiale16 SHQIPJA STANDARDE. né mikrofilma, né kompjuter et). Kérkimi i bibliografisé behet mé i Iehté kur informacionin e marrim nga libra me bibliografi te fu- shés, nga vjetaré bibliografiké ose artikuj bibliografike né revista té vecanta. Per giithé informacionin e mésipérm i drejtohemi bibliotekés. Né bibliotekat tona shérbehet ende pas ményrés tradicionale, me skeda dhe skedaré, ndérkohé qé sot informacioni bibliografik mund té merret nga kompjuteri, ashtu sig behet né shumé vende té zhvi- luara. Né njé biblioteké té painformatizuar, «é dhénat pér librat dhe artikujt ruhen né skeda, té cilat sistemohen né skedaré sipas kriteresh té caktuara. Skedarét mund té jené té lojeve té ndrysh- me: alfabetiké (skedat renditen alfabetikisht sipas autoréve), siste- matiké (skedat renditen sipas fushave té dijes) ose tematiké (aty marrim informacion pér literaturén e njé fushe té caktuar té dijes). Skedat pérmbajné njé varg té dhénash pér adresén e librit né fon- din e bibliotekés, pér autorin e tij, pér titullin 2 librit, pér shtépiné botuese, vendin e botimit, vitin e botimit etj. Keto té dhéna jané té domosdoshme té shénohen né fletékérkesén pér térhegjen ¢ njé li- bri a reviste nga biblioteka. Atje ku bibliotekat jané té kompjuterizuara apo kur jemi té lidhur né rrjetin kompjuterik té Internetit, éhté e mundur qé té mésohet se ¢literaturé pér njé fushé a nénfushé té caktuar té dijes, jendet jo vetém né bibliotekén mé té aférme, por edhe né biblio- teka té tera té vendit ose té huaja, duke ménjanuar késhtu endjet e pafund dhe kérkimet e mundimshme dhe shpesh me humbje kohe népér skedarét e bibliotekave. Pér mé tepér, sot éshté e mu- ndur gé disa libra a artikuj ti lexojmé né kompjuterin vetjak, té institucionit ku punojmé ose né biblioteké, mjafton qé kompjuteri te jeté i lidhur né Internet. Pasi té béhet lista bibliografike e nevojshme pér hartimin ¢ punimit, duhet nisur leximi i literaturés dhe konspektimi i saj. Q& shénimet ta lehtésojné punén pér shkrimin e krijimit, éshté miré té pérdoren skeda dhe jo fletore ose fleté format, pasi kéto té fundit Jane té véshtira pér t'u shfrytézuar. Parapélgehen skedat tne for- ‘mat 10x14em, ose sa 1/4 ¢ njé letre té formatit Ad (210X297mm), por sipas nevojave mund té pérdoren edhe skeda té madhésive te tjera. 'Né skeda mund té hedhim té dhéna (dmth. material faktik), citate apo pjesé nga libri q¢ lexojmé, pérmbledhje té asaj qé lexoj- ARTI LTE SHKRUARIT Ww mé, komente apo ide tonat. Kur skedojmé nga njé burim, do pasur keujdes té mos kopjojmé giithcka. Duhen konspektuar ato pjesé qé pérmbajné fakte, ide qé na interesojné, pérkufizime, interpretime té reja, duke ménjanuar gjérat e njohura. Miré éshté gé gjaté le- ximit té materialit té shénohen me laps pjesét qé duhen kopjuar fjalé pér fale dhe ato qé duhen pérmbledhur me fjalét tona dhe vetém pastaj té nisim Konspektimin. Né krye té gdo skede shéno- hen té dhéna pér burimin: emri dhe mbiemri i autorit, titulli i veprés ose i artikullit (pér kété té fundit shénohet edhe vepra nga @shté nxjerré), vendi dhe viti i botimit, Ne fund té ¢do citati a pje- se té konspektuar shénohet fagja nga jané nxjerré, né ményré qé giaté procesit té shkrimit té mos kemi véshtirési né citimin e burimeve. Shkrimi i krijimit Pasi té kemi pérfunduar skedimin ¢ literaturés sé planifikuar, le- xojmé skedat me materialet e vjela, duke béré nénvizime e shéni- me, pastaj i sistemojmé ato né pérputhje me planin e shkrimit. Té njéjtén gjé béjmé edhe me skedat g& pérmbajné materialin faktik. Né keté ményré, do té jemi gati té kalojmé né fazén e dyté té kri- - jimit — né hartimin e punimit né doréshkrim, Kjo éshté faza mé véshtiré pér t'u kryer, késhtu qé, pér t@ pasur sukses, pérveg njo- hurive té krijuara nga leximi i literatures teorike, kusht tjetér jané zgjedhja ¢ kohés sé pérshtatshme per te shkruar dhe njé gjendje e geté shpirtérore, qé ta na lejojé té shképutemi nga gjithcka tjetér dhe te perqendrohemi vetem te krijimi yne. Njohja e vecorive té llojeve té krijimit, e strukturés sé tyre dhe ményrave si duhen lidhur pjesét e tyre jané té nevojshme pér kédo gé déshiron té shkruajé njé krijim a té merret me veprimtari shkencore. ‘Meat giaté viteve té shkollimit studentit i takon té bajé té pa- ktén_njé temé vjetore, po pérpiqemi te tregojmé se si behet njé shkrim shkencor. Ashtu si ¢do krijim tjetér, edhe njé shkrim shken- cor pérbéhet nga hyrja, zhvillimi dhe pérfundimet. Né hyrje para- gitet problemi qé do té behet objekt i shkrimit, me njé informacion té shkurtér (né njé shkrim té shkurtér do té mjaftonte njé para- graf, kurse né njé shkrim mé té gjaté njé syth) pér trajtimin e kétij18 SHQIPJA STANDARDE problemi, pér hipotezat e hedhura, pér gésktjet e diskutueshme apo ‘é patrajtuara, té cilat do té shayrtohen me tej prej nesh, Né pjesén e dyté dhe mé té réndésistme té punimit, analizo- hen té dhénat, verifikohen hipotezat e hidhen teza. Kjo éshté pjesa kryesore e punimit, e cila pérmban ndihmesat kryesore qé duam té sjellim me punimin toné. Kétu gjérat duhet té rrjedhin né ményré logjike, gdo gié té jeté e argumentuar miré me fakte e prova. Gjuha e polemikés duhet té jeté e matur dhe e kujdesshme, pér té mos e Iénduar autorin me té cilin polemizojmé. Né pérfundime té sigurta dhe té besueshme mund té arrihet vetém pas njé shqyrtimi dhe shoshitjeje té hollésishme e té gjithanshme té fakteve konkrete, duke u mbéshtetur edhe né analizat dhe pohimet ¢ autoréve té tjeré qé jané marré me kété problem. Gdo shkrim mbyllet me pérfundimet, ku rimerren edhe njé heré shkurt tezat dhe ideté e hedhura prej autorit té shkrimit né pjesén qendrore té punimit, duke theksuar se ¢’mbetet ¢ pazgji- dhur apo nuk qe e mundur té trajtohej. Né kété ményré, lihet shtegu i hapur pér trajtime té tjera. Kjo pjesé e punimit, ashtu si hyrja, nuk duhet té jeté mé e gjaté se njé paragraf (ose njé syth né punime mé té gata). Tel ‘Te tria pjesét e njé krijimi duhet té jené té lidhura midis tyre né ményré té tillé gé kalimi nga njéra pjest tek tjetra té behet natyr- shém, pa krijuar véshtirési pér lexuesin. Kjo mung té arrihet duke i kushtuar njé kujdes té posagém jo vetém anés logjike, lidhjes or- ganike midis pjeséve dhe koherencés sé mendimeve, por edhe anés juhésore té shkrimit. Pasi, vértet qé njé shkrim mund té keté ide racionale, por shprehja jo si duhet e tyre do ta véshtirésonte rrok- Jen e kétyre ideve ose té detajeve té tyre. Por si mund tia arrijmé gé gjuha e punimit té na lejojé te shprehim sakté e kuptueshém ideté tona? Njohurité qé kemi marré né léndén e sintaksés né 8-vjegare ose té mesme, nuk jané té mjaf- tueshme. Nga sintaksa kemi mésuar rregullat e ndértimit te §alive dhe té periudhave (fialive té pérbéra), por jo si mund té lidhen kéto midis tyre per té shprehur mendimet tona. Né ligiérimin me gojé ose me shkrim ne pérdorim fjali té thjeshta e té pérbéra. Por | rimi yné rralleheré pérbéhet nga thénie té vecuara, pasi jo gjithnjé ARTI LTE SHKRUARIT 19 éshté e mundur qé njé mendim a giykim tonin ta shprehim me njé thénie t@ vetme. Si né ligiérimin e folur dhe né ligiérimin e shkruar ne prodhojmé thénie té lidhura midis tyre. Pra, ligiérimi yné eshte i lidhur. Né ligjérimin e shkruar, disa thenie té lidhura mé ngushté midis tyre formojné njé paragraf. Po, mé shpesh, ligjérimi i lidhur perbehe: nga paragrafé té bashkuar né njé njési mé te madhe qé quhet tekst. Pra, ¢do dokument i shkruar, qofté ky raport, artikull apo li- ber, pérbén njé tekst. Qé te lexohet me kénagesi dhe té kuptohet pa véshtirési, teksti duhet té keté njé organizim té brendshém. Ky organizim ka té béjé me ményrén si lidhen midis tyre théniet e njé paragrafi dhe paragrafét e njé teksti. Njé tekst i shkruar miré, qofté ai edhe njé paragraf i vetém, njé artikull apo njé libér i téré, duhet té karakterizohet nga kohe: zioni dhe koherenca. Kohezioni ka té béjé me ményrén se si lidhen midis tyre né bazé té rregullave gramatikore té guuhés njésité qé perbéjne tekstin. Kurse koherenca ka té béjé me organizimin logjik té tekstit, me ményrén se si giykimet dhe arsyetimet lidhen midis tyre. Lidhézat e tekstit Ashtu si giykimet dhe arsyetimet e njé paragrafi lidhen midis tyre né njé njési té vetme pér té siguruar koherencén e tij, edhe alité gé i shprehin ato duhet t@ lidhen gramatikisht midis tyre pér té siguruar kohezionin e késaj njésie tekstore. Mjetet pér sigurimin e kohezionit té tekstit jané disa: lidhézat e tekstit, pérséritja, rimarr- ja e fjaléve, zévendésimi i njé emri me péremra ose, pérgjithésisht, i njé fjale me fjalé té tjera et). Lidhézat e tekstit dallojné prej lidhézave qé pérdoren brenda periudhés né dy tipare: nga funksioni dhe nga pozicioni né tekst. Nga piképamja e funksionit, ndryshe nga lidhézat bashkérendite- se dhe nénrenditése, gé lidhin midis tyre fjali té njé periudhe, lidhézat e tekstit lidhin midis tyre periudha ose fjali te pavarura gé ndahen me piké, pra njési tekstore. Nga piképamja ¢ rendit, lidhézat e tekstit mund té dalin né té tria pozicionet: mé shpesh ato dalin né krye té fjalive t pavarura ose té periudhave, por shumé prej tyre hasen edhe né mes dhe né fund té fjalisé. Kurse pozicioni i lidhézave bashkérenditése dhe nénrenditése percakto- het nga pozicioni né periudhé i fjalisé para sé ciles ndodhen, pra20 SHQIPJA STANDARDE mund té hasen né fillim ose né mes té periudhés, por kurré né fund te saj. Dhe, né té dyja rastet, ato referojné brenda periudhés, jo Jashté saj, si lidhézat e tekstit. Me kété shpjegohet pse pas disa lidhézave qé gienden né fillim te periudhés vihet presje, kur né shkollé mésohet se presja vihet para lidhézés!, Le ti ilustrojmé keto dallime me fjalet megjithaté dhe domethené: Lidhéza té periudhés Lidheza t8 tekstit Sot moti éshte i vranét, megjithat® Sot moti éshte i vranét. Megjithaté, pushuesit po dalin né plazh. pushwesit po dalin né plazh. (lidhéza kundérshtuese megjithaté (Pushuesit, megjithaté, po dalin né ka vetém njé pozicion) plazh./ Pushuesit po shkojné né plazh, megjithaté.) Né hronikén time mendoj té shkeruaj Nesér do té shkoj né Day. se ata, domethéné shgiptarét, kag Domethéné, nuk do te jem né zyré: nuk durojnd té kené njeri mbi (Nuk do té jem né zyré, domethéné.) oké... (si lidhéz teksti, megjithate mund té Gidhéza sqaruese ka vetém njé dal né té tria pozicionet, kurse pozicion, pas péremrit ata) domethéné vetém né dy: né fillim dhe né fund) Lidhézat e tekstit béjné t# mundur kalimin e “buté” nga njé fali © paragrafit né tjetrén ose nga njé paragraf i tekstit n@ tjetrin, Kalimi behet duke iu referuar asaj qé éshté théné mé paré, duke vendosur lidhje shkak-pasojé, duke paralajméruar até qe do te themi mé pas, duke shénuar rrethana, duke pérqasur gjykime etj. ‘Ato mund té shprehin: 1, referim prapa ose pérpara né tekst: sig kemi paré, sig u tha mé sipér! lart, sig do té shohim, sipas agjencive té lajmeve! sipas njoftimit té... etj.; 2. pergiithésim: né pérgjithési, pérajithesisht, pérfundimisht, domethené etj.; 3. lidhje shkak-pasojé: né kété ményré, pér pasojé, pra, prandaj, sirrjedhim, si pérfundim, dhe ateheré, dhe késhtu etj ; 4, raporte kohore ose vendore: ndérkag, tani, pastaj, mé pérpara, ‘mé prapa, mé voné, herét a voné, mé pas, né té njéjtén kohe etj.: ‘mé poshté, mé sipér, né kété pike, lidhur me kété etj.; 1 Per pikésimin e lidhézave te tekstit shih sythin -Fjalet dhe shprehjet mo- dales, £ 220-222, aaa ARTI TE SHKRUARIT. 21 5. krahasim: késhtu gé, né te kundért, né t& njajten monyré, né ményré té ngjashme, pérveg késaj etj.; 6. kundérshti ose lejim: por, megjithaté, mirépo, nga njera ané, nga ana tjetér, nga kjo piképamje, né té kundért, pérderisa pavarésisht nga, sidogofté, gjithsesi, edhe pse etj.; 7. shtim dhe intensifikim: madje, sé pari, sé dyti.... né radhé te pare... pérvec késaj, pér mé tepér, ende, pérséri, gjithashtu, perfundimisht, né te vérteté; 8. hyrje dhe ilustrim: Aéshtu, pér shembull, pér ilustrim. Nder mjetet e tjera me ané té té cilave arrihet kohezioni i tek- stit ose i paragrafit, éshté pérséritja e fjalés kyg, e cila bén té mun- dur gé lexuesi t8 mos humbasé fillin e mendimit. Edhe sinonimet bejné te njejtén pune si perséritja, por ato pérdoren pér té shman- gur monotoniné e tekstit. Njé mjet tjetér shumé i zakonshém éshté referimi te njé fjalé tjetér ¢ pérdorur mé paré ose gé do te pérdoret mé pas né tekst. Mjet tipik i referimit jané péremrat, té cilét pér- doren pér té shmangur pérséritjen e emrit gé éshté pérdorur njé heré. Edhe pérdorimi né trajté t8 shquar i emrit qé mé paré éshté pérdorur né trajté té pashquar @shté njé ményre per arritjen e kohezionit té tekstit. P.sh. Po ti afrojmé polet e njeéjta te njé magneti, do te vérejmé se ato shtyhen. Njé fehatar gjeti né fushé njé giarpér té ngriré. Ai e mori ajarprin dhe e vuri né vater. Kohezioni dhe koherenca jané veti edhe té ligjérimit me gojé, ndonése mjetet e realizimit té tyre né secilén formé té ligiérimit mund té mos jené té njéjta. Ajo qé e dallon tekstin e shkruar, éshté ményra e ndértimit 18 tij dhe vecorité né pérdorimin e mjeteve gjuhésore. Teksti i pérket njé regjistri ligjérimi té ndryshém dhe mé té larté se gdo formé e ligiérimit me gojé, prandaj ai qé ulet té shkruajé njé krijim, duhet te keté parasysh edhe kéto gjéra: 1, Te ménjanohen fjalét e stilit bisedor, si formula betimi, sharje, mallkime, fyerje, shprehje e fjalé té huaja et}. 2. Nése shkrimi nuk do té jeté i lojit té letérsisé artistike, duhen pérdorur periudha dhe jo ali té thjeshta. 3. Rendi i giymtyréve né fjali dhe i alive né periudhé té jeté i tillé qé giéja e njohur té vijé né fillim dhe pastaj e panjohura, ewo _SHQIPIA STANDARDE 22. cila pérbén géllimin e kumtimit toné dhe prandaj shérben si fale a ndértim kyc i falisé. Pér shembull, pérmbysja e rendit té flaleve né fialite e mésipérme ose do t'ua humbte atyre bukuring, ose do t'ua ndérronte kuptimin, ose do t'i kthente né vargie pa kuptim: “Njé giarpér te ngriré gjeti njé fahatar né fushé. Gjarprin aie mori dhe e vuri né vater. “Do té vérejmé se ato shtyhen, po ti afrojmé polet e njéjta té njé magneti. Né vend té bashkérenditjes sé fjalive, té pérdoret nénrenditja, pasi kjo ndihmon té dallohet ideja kryesore nga ideja jokrye- sore e njé periudhe. Si mjete pér té zévendésuar periudhat me bashkérenditje me ndértime té nénrenditura jané ndajshtimi, periudha me nénrenditje, ményra lidhore e foijes, format e pa shtjelluara té foljes et. a) Nénrenditje me ané té ndajshtimeve: “President i UEFA-s éshté zoti Mikel Platini. Ai eshte nje ish- futbollist. President i UEFA-s éshté zoti Mishel Platini, njé ish-futbo- Uist. *Selin Dioni eshte nga Kanadaja. Ajo éshté njé kéngétare shumé e njohur, Selin Dioni, njé kéngétare shw Kanadaja. e njohur, éshté nga b) Nenrenditje me ané té periudhave me fjali té varura: *Skénderbeu po zbriste né anén tjetér te hodrave. Sken- derbeut i rrinte ende né sy fytyra e rrudhosur, pa ngiyré dhe té padepértueshme e plakut. Kur po zbriste né anén Uetér té kodrave, Skénderbeut i rrinte ende né sy fytyra e rrudhosur, pa ngiyré dhe e pade- pértueshme e plakut. ‘) Nénrenditje me ané té periudhave me fjali té varura’ *Nijeriu po afrohej dhe ecte né ményré té guditshme. Njeriu po afrohej duke ecur né ményré té cuditshme. ARTI LTE SHKRUARIT. 23, +E keqia duhej shfarosur mu né breg té detit dhe té mos futej ne toke. E heqja duhej shfarosur mu né breg té detit pér té mos w futur né toké. Paragrafi Gdo tekst i shkruar organizohet né paragrafé, te cilét lexuesi i dallon lehtésisht falé vecimit té tyre nga njéri-tjetri. Por paragrafi nuk éshté thjesht njé thyerje e tekstit pér ta béré mé te lehté pérkapjen e tij. Ai éshté njésia mé themelore e tekstit, njé grup fjalish me lidhje té ngushta midis tyre. Ajo gé e bén ate njé njési tekstore, éshte se fjalité e tij jane te lidhura ngushté nga ana hésore dhe midis tyre /cimet e arsyetimet qé shprehin kané lidhje logjike Gjatésia e paragrafit mund té jeté e ndryshme. Ajo varet nga Hoji dhe gjatésia e shkrimit, nga madhésia e faqes, por edhe nga autori, P.sh., né gazeta dhe revista, meqé i kané kolonat shumé té ngushta, béhen thyerje té shumta té tekstit, késhtu qé né to jane te zakonshém paragrafét me njé ose dy fali. Né libra e dokumente me njé koloné paragrafét kané njé gjatesi mé té madhe, me njé mesa- tare prej 3-4 paragrafésh pér fage. ‘Ata qé jané me pak pérvojé né pune té shkrimit, éshté miré te kené disa njohuri pér natyrén e paragrafit dhe pér rregullat © ndrtimit té tij Paragrafét mund té jené lojesh té ndryshme: hyrés, qé tre- ‘gojné qéllimin e shkrimit ose parashtrojné planin e zhvillimi té njé teme dhe me té cilén nis shkrimi; pérmbyllés, né té cilét behen pérgjithésimet, jepen pérfundimet dhe, si té tillé, mbyllin shkrimin; kalimtaré, gé shérbejné pér té béré njé kalim té buté dhe per ti lidhur natyrshém paragrafét e njé shkrimi; dialogiiké, té cilét nisin zakonisht me vizé dhe, mé rrallé, mbyllen né thonjéza. Pér sa i pérket natyrés logjike, paragrafét mund té tregojné detaje ose vecanti dhe, né kété rast, zhvillohen si njé analizé, pér- shkrim a numérim i hollésishém i vecorive. Mund té perdoren per ilustrim, me synimin pér ta béré konkret diskutimin; pér krahasim te dickaje me gjéra té ngjashme ose té ndryshme; pér pérseritje, me géllim qé té pérforcojné idené e fjalisé kryesore te paragrafit para tyre; pér té shtjelluar lidhjet logjike shkak-pasojé, rrethanore etj.; pér pérkufizimin e njé koncepti a dukurie etj *24 SHQIPJA STANDARDE Ashtu si edhe teksti, paragrafi ka njé hyrje, njé"zhvillim dhe njé mbyllje, Késhtu gé ka rendési té madhe méayra se si ndértohen keto tri pjesé té tij dhe si lidhen ato midis tyre pér ti dhéné para- grafit kohezionin dhe koherencén e duhur. Megenése cdo paragraf trajton njé ide té vetme gé shprehet me njé varg fjalish, rendési té posagme ka zgjedhja e fjalisé qé do té shérbejé si bérthame orga nizuese e tij, si strumbullar i paragrafit, té cilén do ta quajmé fjali bosht. Fjalité e tjera té paragrafit merren me shtjellimin e mendi- mit qé pérmban fjalia bosht. Kjo, nga ana e vet, duhet té keté njé fjalé hye qe te shérbejé si pike referimi e paragrafit. Fjala kyg dubet te jeté e tillé qé té mund té shtjellohet me fjali té tjera. P.sh.. fjali te tilla, si Muzika t& kenag, Olimpiada Botérore e Atletikes illo’ etj., nuk mund té shérbejné si fjali bosht té paragrafit, pasi fjalét kenag dhe mbarot, qé dalin si fjalé kyg té tyre, véshtiré se mund té shtjellohen mé tej. Duke i formuluar ndryshe, kéto fjali mund té shérbejné si fiali bosht pér paragrafin: Muzika ngjall emocione té forta. Olimpiada Botérore e Atletikés pati té papritura té shumta Grupi eméror emocione té forta né fjaliné & paré dhe t& papri. tura té shumta né té dytén lejojné té shtjellohen mé tej me fjali te tiera, té cilat do té sqarojné se gemocione shkakton muzika, pér- katésisht 'té papritura pati Kampionati Botéror i Futbollit. Fjalia bosht shérben si njé strumbullar i paragrafit. Prej saj rrjedh zhvillimi logjik i paragrafit, pavarésisht nga vendi ku ndo- dhet alia bosht: ne fillim, né mes a né fund. Pér shembull, né paragrafét induktivé nisim nga shembujt pér té dalé te fjalia qé permban idené kryesore té paragrafit, e cila do té jete njé Noj per- kufizimi. Nése paragrafi do te jeté deduktiv, do té nisim me fjaliné gé pérmban idené kryesore pér té vijuar me ilustrimin e saj me shembuj. Né ¢do rast, fialia bosht siguron koherencén e paragrafit. Ja edhe disa keéshilla té tjera pér té ruajtur njésiné logiike te paragrafit: 1. Né njé paragraf duhet trajtuar njé ide e vetme. 2. Kur kalohet nga njé ide ne njé tjetér ose nga njé aspekt i njé ideje né njé aspekt tietér, nis njé paragraf iri 3. Dy mendime té lidhura ngushté midis tyre nuk ndahen né dy paragrafé té ndryshém, Lo ARTI ITE SHKRUARIT. 25, Le Ui ilustrojmé ato qé u thané mé sipér per tekstin dhe para- grafin me njé shembull té thjeshté: njé shkrim i dorézuar per t'u botuar né gazetén “Reporteri”, qé nxjerrin studentét e Gazetarisé. Né kolonén e majté jepet origjinali, kurse né kolonén e djathté éshté shkrimi i redaktuar dhe i korrektuar. ‘marjuana He} shiko makina ime eshe prej mari- juane - Edhe pse sot ko fjli mund te rgjae fryt i nje alucinacioni, mbas pak Vitesh gjerat mund t shkojne ndyshe.Disa studiues australiang jane t bindu 9¢ pas disaviteve karocerite e ‘makinave mund té behen me kanabis. Kesa) zgjidhjeje ekoogjike do ti drejtohen shtepité prodhuese te automo. bilave per te evituar akumulimin & sénojave népér varreza Disa studiues australiane kané beré prova me disa bimé técilat duke u peepu- ‘huar mund krijojné lidhje sig ndodh me fibrat¢ xhamitté cilat perdoren gjeresisht 1 prodhimin e karrocerive t automje- teve site profesori Alan Croski i univer- sitett te Sidne}t ili pohon se marijuana shite materiali me adapt duke ja kaluar arrés sé kokosit dhe drurit te bananes. Elimini i karrocerive te vjtra - thoté ai ste njz problem q& do te vijéné rite dhe do te jete detyre e prodhuesve ta bbgjne até me kosto shumé te lart, Kesh (gata jané né kerkim té materialeve afternative t€ gelikut dhe fibrave té -xhamit. Croski ka shpjeguar se tashme objektivi jon mbetetvleresimi i resistencés t€ materialit dhe aflésiae ti) _mbrojtese ndaj pasagjeréve. Shtepite prodhuese kané shprehur inteesin e tyre ndaj ketj studimi dhe Marijuana “Hej, shiko, makina ime eshte pre) ma- rijuane! Exdhe pse sot Kio fiali mund t€ ngiajé si fiyt i nj halucinacioni, pas pak vitesh agjérat_mund tw shkojné ndryshe. Disa studies australiane jané te bindur qt pas disa vjetésh karrocerité e makinave mund te bien me kanabis. Ata kane bere prova ime disa bime te cilal, duke u perpunuar, ‘mund krijojné lidhje, sig ndodh me fibrat e gelait, qé perdoren gjeresisht né prodhi- min e karrocerive te automjeteve, Njeé nga eta eshte profesori Alan Kroski i universitet @ Sidneit, i cili phon se marijuana éshte materialé me i pérshtatshem, q# ia Kalon edhe arrés sé kokosit dhe druritt bananes. Eliminimi i karrocerive té vjetra, ~ thoté ai, ~ eshte nj€ problem qe do te vijé ne eritje dhe prodhuesit dow jene te shuenguar ta bj até me kosto shumé t¢ lat, keshta (Q¢ ata jane né kerkim te materialeve ge ‘mund te pérdoren né vend te gelikut dhe 1e fibrave te xhamit. Kroski ka shpjeguar se tashime objektivi i tyre mbetet vleré- simi i tezistences s® mazerialir dhe aftesia ti) mbrojtése per pasagjeret, Keésaj zgjidhjeje ckologiike do ti drej- tohen prodhuesit ¢ aucomobilave pir te ‘ménjanuar grumbullimin ¢ makinave te Vietra népér varreza. Ata kané shprehur interesin © tyre per kere studim dhe jané ai ven€ né dispozicion parate e tyre,26 SHQIPJA STANDARDE jane gati t& vené né dispozicion paraté e por i vetmi problem mbetet se ku do te tyre, por i vetmi problem mbetet se ku do gjendet ithe ajo marijuané per te te gjendet e githé ajo marijuane pér te ——_vazhduar studimin, vazhduar studimin. Du. D4 Origjinali u éshté nénshtruar disa proceseve, por kétu do té nda- lemi vetém né géshtjet qé lidhen me kohezionin dhe kokerencen e tekstit. Té vérehet, sé pari, se si ésht ndryshuar organ:zimi i paragraféve, duke e ndaré né dy té parin dhe duke i shzuar pa- ragrafit té fundit periudhén e katért té paragrafit té paré te ori- giinalit. Keto riorganizime jané beré pér t'u siguruar koherencén duhur paragraféve dhe tekstit né térési. Fjalia e paré ¢ tekstit éshté giykuar si e vetémjaftueshme pér té shérbyer si paragraf hyrés, pasi e ka nje ide « makina ime éshté prej marijuaner dhe njé fjalé kyg «marijuané>. Si e tillé, ajo e nxit kérshériné e lexuesit, duke e shtyré até te vijojé me tej. Paragrafi i dyte i origjinalit éshté shkriré, pasi nuk respekton parimin e koherencés. Mendimi i periudhés «Disa studiues australiané jane té bindur qe... me ka- nabis» nuk shtjellohet deri né fund, pasi ndérpritet nga gjykimi i periudhés ndjekése pér tu rimarré né paragrafin qé vjen pas. Pra- ndaj, duke e bashkuar paragrafin e dyté me periudhén e mé- sipérme, arrihet lidhja logjike e giykimeve té paragrafit, dmth. sigurohet koherenca e tij. Po késhtu, periudha e fundit e paragra- fit te pare te origjinalit i @shte bashkuar paragrafit te fundit te redaktuar, qé shérben si mbyllje e tekstit. Pasi mé paré do shpje- guar cila éshté zgjidhja dhe ¢'lidhje ka ajo me automobilat, pastaj cilét jané té interesuar pér te. Né kété ményré, éshté arritur gé teksti té paragitet si njé njési pjesét e te cilit jané te lidhura logjikisht. Por vetém koherenca nuk éshté e mjaftueshme pér ta bere tekstin té pranueshém pér lexuesin. Pér shembull, paragrafi i mé- poshtém, i ndértuar nga dy periudha té origjinalit qé nisin me «Disa studiues australiané..», nuk éshté né pérputhje me rregu- llat tekstore dhe pér kété arsye te shkakton njé ndjesi jo te kend- shme kur e lexon: Disa studiues australiand jané té bindur qé pas disa vjetésh harrocerité e makinave mund té béhen me kanabis. Disa studiues australiané kané béré prova me disa bimé té cilat, ——— ARTI LTE SHKRUARIT 27 duke u pérpunuar, mund krijojné lidhje, sig ndodh me fibrat e gelgit, gé pérdoren gjerésisht né prodhimin e karrocerive t@ automjeteve Prandaj redaktimi duhet té vijojé me rregullimin gjuhésor per ti siguruar tekstit edhe kohezionin e duhur, dmth. té arrijé qé periu- dhat té lidhen me njéra-tjetrén “bute”, né perputhje me rregullat gramatikore té gjuhés. Pas rregullimit logjik, detyra ¢ redaktimit gjuhésor béhet mé e lehté. Né origjinal, disa lidhje gjuhésore jané si duhet. Késhtu, fjalia «makina ime éshte pre} marijuane» rime- rret nga grupi eméror «kjo fjali», fjala «marijuané» pérséritet nga | fjala «kanabis», «makinavey nga «automjeteve» dhe mé poshté nga sinonimi tjetér «automobilaver etj Né paragrafin e dyté té redaktuar, kryefjala ¢ periudhés sé treté «disa studiues australiané» éshté zévendésuar me peremrin cata» dhe, né kété ményré, pérséritja e panevojshme e kryefjaléve te njéjta ménjanohet népérmjet rimarrjes me ané té péremrit. Kjo gjé e bén mé té natyrshme lidhjen e dy periudhave te paragrafit. Edhe kalimi nga paragrafi i dyté tek i treti zbutet, béhet mé i pranueshém pér lexuesin, duke pérdorur péremrin «njé nga keta», né vend té grupit eméror «disa studiues australiané». Po né keté paragraf, fjalia «do té jeté detyré e prodhuesve» éshte ndryshuar né «prodhuesit do té jené té shtrénguar»; mé tej ndértimi «materiale alternative té gelikut dhe té xhamit» éshté zévendésuar me «mate- riale qé mund té pérdoren né vend té celikut dhe té xhamit» per té shmangur fjalén e huaj «alternatives dhe pér ta béré mé te kap- shém kuptimin e gjithé grupit eméror. Po ashtu, né paragrafin e fundit té redaktuar, kundrina e thdrejté «késaj 2gjidhjeje ekologjike» rimerr gjithé pjesén ¢ mesit té paragrafit paraardhés, ndérsa kryefjala «prodhuesit e automo- bilave» rimerret nga péremri «ata», Mé tej, kundrina «pér keté stu- dim» i referohet paragrafit té dyté. Pra, népérmjet redaktimit gju- hésor éshte arritur té krijohet njé rrjetezim lidhjesh gjuhésore, té cilat sigurojné kohezionin e tekstit. Ne keté ményré, ky tekst éshté bere edne logjikisht, edhe gjuhésisht i pranueshém pér lexuesin Citimet dhe shi Eshte me se e natyrshme qé ne njé shkrim shkencor t& mbésh- tetemi né ideté dhe pohimet ¢ autoreve té tjeré qé jané marré me \imet28 SHQIPJA STANDARDE problemin pér té cilin kemi vendosur té shkruajmé. Por, sa heré qé mbéshtetemi né mendimet e njé autori tjetér ose shtjellojmé njé ide té tjeterkujt, do béré kujdes qé té tregohet se kjo ide nuk éshté jona, pérndryshe biem né plagjiaturé, gé éshte njé forme vjedhjeje letrare e dénueshme me lig. Ka disa rrugé pér té ménjanuar plagjiaturén. Ideté ¢ dikujt tietér mund ti marrim duke i perifrazuar, duke i dhené pér- mbledhtas me fjalét tona ose duke i cituar. Perifrazimi nénkupton dhénien ¢ ideve té dikujt tjetér me fjalét tona. Kjo arrihet duke ndryshuar ndértimin e fjalive, duke pérdorur jo mé shumé se tri fjalé té njépasnjéshme té burimit, duke pérdorur sinonime né vend té aleve te origiinalit etj. Por, para se té perifrazojmé, materiali duhet lexuar me kujdes, gé té Kuptohet drejt. Ne perifrazime pérdoren réndom formula té tipit: lidhur me kéte, per été géshtje/ problem, sic, ashtu si, sikundér giykon (thoté, argumenton, tregon, provon, demonstron etj.). Dhénia e njé ideje té dikujt ne forme té pérmbledhur dhe me fjalét tona éshté njé ményré tjetér pér té shmangur plagjiaturén. Kjo pérmbledhje duhet té jeté, pa dyshim, mé e shkurtér se ori nali. Po edhe kétu, ashtu si né rastin e paré, éshté e domosdoshme jo vetém té pérmendet autori, por edhe té citchet vepra nga e cila @shté marre kjo ide. Né raste t2 tjera, teza a ideja té cilén mendojmé ta shtjellojmé ose ta kundérshtojmé né shkrimin toné, mund té citohet fjalé pér fjalé, duke e vendosur né thonjéza. Njoftimet per burimin e citimeve dhe te ideve té te tjeréve té parashtruara prej nesh jepen me ané té shénimeve dhe té biblio- grafisé (literatures sé shfrytézuar). Shénimet mund té tregojné burimin e sakté té né citimi, por mund té shérbejné edhe per té paragitur njé argument té rendit t8 dyté, qé autori e fut pér té mbéshtetur idené e hedhur né artikullin e tij, ose per te dhené ndonjé informacion shtesé rreth temés qé shtjellohet. Né kété rast, do béré kujdes qé shénimet té jené sa mé té pakta dhe sa mé té thukéta, me qéllim qé ta ndihmojné lexuesin ti kuptojé mé miré ideté ¢ parashtruara né artikull dhe jo ta zhvendosin vémendjen e tij né informata té karakterit dytésor Kur shénimi ka si qéllim té tregojé burimin e citimit apo pér- katésiné e njé ideje, atéheré ai do té jeté i shkurtér dhe i ndértuar sipas skemash té njohura. Shénime té tilla mund té jepen né disa to ARTI TE SHKRUARIT. 29 ményra: né tekst, né fund té faqes, né fund té artikullit ose té kreut dhe né fund té librit. Kur shénimet jepen né tekst, aty ku mbaron ideja e perifrazuar a e cituar, brenda kllapa té thjeshta shkruhen mbiemri i autorit, pasta viti i botimit té librit a te artikullit, i nda- ré me presje, pas vitit té botimit vihen dy pika dhe pas tyre numri i fages. Kjo ményré e dhénies sé shénimeve ka té mirén se‘e lejon lexuesin té pérqendrohet né pérmbajtjen e tekstit, pa e detyruar té kalojé nga teksti te shénimet, sig ndodh kur keto jepen né fund té fages. Po pér diké qé e lexon njé shkrim me syrin e specialistit, shénimet né fund té shkrimit ose té kreut té njé libri, jane té pa- volitshme, sepse i duhet gé pér edo shénim té shképutet nga leximi i tekstit. P.sh. Citim i njé burimi faktik né njé vepér shkencore: Por antecedent mund té jeté edhe njé emér i shquar, ose njé emér i priré nga njé pércaktor individualizues. P.sh.: Kam pér déshmor Hamzané tim nip, gé e kam pasur pérkrahés, késhill- tar dhe shok armésh... (F. Noli, Hist. e Skénderbeut, 30). Citim i njé autori né njé artikull shkencor: Keto pérgasje nuk i njohin gjuhés sé jashtme njé status té ve- canté, e cila “konceptohet pavarésisht nga cilésite e mendjes/ trurit” dhe pérbén né vetvete objektin e studimit (Chomsky, 1986: 20)! Kur ndiget kjo ményré e dhénies sé shénimeve, né fund té shkrimit, duhet té jepet literatura e shfrytézuar. Kjo béhet si né listat biblio- grafike té zakonshme, duke filluar me mbiemrin e autorit, ashtu sig shihet edhe né bibliografiné e kétij libri ‘Shénimet né fund té faqes pérbéjné ményrén klasike té citi- mit. Nga ményra si jepen, ato nuk ndryshojné prej shénimeve né fund té artikullit, té kreut apo né fund té librit. Shénime té tilla nisin me emrin e shkurtuar té autorit, pastaj vjen mbiemri, titulli i veprés, i shtépisé botuese, i vendit te botimit, i vitit té botimit dhe, né fund, i numrit té fages. Pas emrit té shkurtuar té autorit vihet {Te verehet ndryshimi né shenjat ¢ pikesimit w perdorura para numrit ts fages. Shembulli i paré éshté pre} njé autori shqiptar dhe presja para numeit te fages eshte né pérputhje me traditen tone te pikésimit. Shembulli i dyte eshte ‘marré nga nje artikull i njé autori te huaj.30 SHQIPJA STANDARDE piké, kurse gjithé té dhénat e tjera ndahen me presje. Zakonisht, pér 'u dalluar, titulli i artikullit ose i veprés sé cituar béhet me té pjerréta, Kur dokumenti shkruhet né kompjuter, kéto shénime nuk futen si né makinén e shkrimit, por automatikisht, me ané té komandés “Footnote” té menysé “Insert”, me kursorin té vendosur aty ku duam té dalé numri i citimit. Kur shénimet jepen ne kété ményré, vendosja né fund té doku- mentit e bibliografisé sé shfrytézuar éshté e panevojshme. Lista bibliografike pér artikuj e referate ka kuptim vetém kur né té pér- fshihen jo veprat ¢ cituara, por veprat né té cilat éshte mbéshtetur autori, Lista té tilla jané normale pér librat, ku i gjejmé té ven- dosura heré né fillim e heré né fund té veprés, sipas parapélqimit té autoréve. Radhitja dhe pérgatitja pér shtypje e njé dokumenti Per shekuj me radhé mjeshtéria e shtypshkrimit ka qené proné tipografeve. Mirepo dalja e kompjuterit ka shkaktuar njé revolu- cion té vérteté né tipografi. Sot, kush di té pérdoré kompjuterin dhe programet e posagme pér fagosje, si PageMaker et). apo programin mé popullor Microsoft Office, mund té faqosé libra e gazeta. Mirépo mjeshtéria e faqosjes kérkon jo vetém zotérimin ¢ kétyre programeve, por edhe njé sy prej piktori pér té harmonizuar elementet pérbérése té njé faqeje, si pérmasat e saj me tipin dhe stilin e shkronjave, madhésiné ¢ shkronjave me hapésirat midis rreshtave etj. Procesi i pérgatitjes sé njé dokumenti né kompjuter pérfshin kéto faza: radhitjen, formatimin, redaktimin e korrektimin dhe fa- gosjen. Para se ti shohim me radhé kéto procese, le té kujtojmé qé Kompjuteri nuk éshté makiné shkrimi. Edhe né rastin kur e pér- dorim pér té shkruar, ai ofron mundési shumé mé te médha. Sé pari, kompjuteri nuk ka nje tip té vetém shkronjash dhe dy stile, normal dhe me nénvizim, si makina e shkrimit, por njé mori tipash dhe stilesh. Shkronjat e kompjuterit quhen fonte. Fontet du- hen kuptuar si familje shkronjash té té njéjtit tip. Pér shembull, fontet Times New Roman jané njé prej familjeve té shkronjave né te cilén pérfshihen térésia e shkronjave, e shifrave arabe dhe she- nja té tjera diakritike, qé arrijné né mbi 250. Kéto shenja mund té pérdoren né té gjitha stilet: normal, té pjerréta, té trasha, té nén- ARTI TE SHKRUARIT. 31 vieuara, té hijezuara etj. Ka qindra lloje fontesh, nga té cilat né njé kompjuter té zakonshém jané té instaluara dhjetéra syresh. Radhitja e tekstit éshté njé proces i ngjashém me daktilogra- fimin. Ajo béhet me ané té njé pérpunuesi teksti, nga té cilet mé i pérhapuri éshté programi Word. Zakonisht, né kompjuter hidhet materiali i pérgatitur mé paré né doréshkrim, por teksti mund té hartohet edhe drejtpérdrejt né ekran. Gjaté radhitjes duhet te ke- mi parasysh: 1. Kur arrijmé né fund té rreshtit, nuk duhet shkelur tasti «En- ter/ Return» pér té kaluar né rreshtin pasardhés, pasi keté sé e bén automatikisht programi. Ky tast duhet shkelur vetém kur duam té nisim njé paragraf té ri. 2, Nuk duhet léné hapésiré para shenjave té pikésimit; pas tyre lihet hapésiré, duke shkelur vetém njé heré tastin e madh né pjesén e fundit té tastierés. 3. Nuk duhet zhvendosur djathtas rreshti i paré i paragrafit. Programi i njeh automatikisht paragrafét dhe mé voné, giaté fazés sé dyté, mund t'i rregullojmé sipas déshirés. Faza e dyté éshté formatimi, gé béhet pér t'i dhéné dokumentit njé pamje sa mé térheqése pér syrin. Gjaté kesaj faze zgjedhim tipin e fonteve, madhésiné dhe stilin e tyre, hapésirén midis rreshtave dhe ményrén se si do t'i dallojmé paragrafét. Zgjedhja ¢ fonteve varet nga Iloji i dokumentit. Per shkresa, raporte, artikuj jané mé té pér- shtatshme fontet Times New Roman ose Arial, ndonése mund té pérdoren edhe fonte té tjera, Per gazeta, revista e libra pélqehen ‘Times New Roman, Garamond, Bookman Old Style, TAccents etj Pér shembull, né kété libér, pér tekstin jané pérdorur fontet New Century Schoolbook, kurse pér titujt ¢ kreréve nga niveli i dyté deri tek i pesti fontet Arial. Duhet mbajtur parasysh qé dokumenti nuk duhet formatuar dhe shtypur me fonte qé mbajné emra qyte- tesh, si New York, Geneva etj., té cilat duken bukur né ekran, por jo né leter. Pasi té kemi zgjedhur fontet, rregullojmé madhésiné e tyre. Zakonisht, pér shkresa, kumtesa e referate pérdoren fontet 12- pikéshe, pér libra pélqehen fontet 9-she ose 10-she, kurse pér bule- tine e revista fontet 11-she dhe 12-she. Kurse teksti i shenimeve béhet zakonisht dy piké mé i vogel. L_ - /32 SHQIPJA STANDARDE Hapésirén midis rreshtave programi me té cilin punojmé, e rregullon né ményré té tillé gé te jeté sa madhésia e shkronjave pa zgjatimet. Mirépo, né varési te fonteve, até mund ta zmadhojmé ve- té me njé piké, né ményré qé rreshtat té mos dalin te ngjeshur, Dallimi i paragraféve mund t@ behet ose duke e zhvendosur rreshtin e paré té paragrafit djathtas, ose duke e zmadhuar ha- pésirén midis dy paragraféve, por jo té dyja méryrat njéherazi. 1. Kur pérdorim ményrén e paré, qé éshte normale pér gazetat, revistat e librat, rreshti i paré i paragrafit duhet zhvendosur 3-5 shkronja (aférsisht 0,5-1em) djathtas. 2. Kur pérdorim ményrén e dyté, hapésira midis paragrafeve du- het t@ jeté 1,5 here mé e madhe se hapésira midis rreshtave. P.sh., nése hapésira midis rreshtave éshié 12 piké, atéheré hapésira midis paragraféve duhet shtuar edhe me 6 piké, pra do té jete 18 piké. Kjo ményré pélqehet pér shkresa, raporte, artikuj, referate etj Gjaté formatimit duhet té kemi kujdes qé: 1. Titujt e géshtjeve a té néngéshtjeve té mos mbeten té vetém né fund té faqes, dmth. té shképutur nga teksti 2. Te mos mbetet njé rresht i vetém i paragrafit né fund té faqes ose né fillim té faqes pasuese. Pér té ménjanuar defektin e paré, ose mund té shkelim tastin “En- ter” njé ose dy heré derisa rreshti i titullit t# kaloje né fagen tjetér, ose shkurtojmé paragrafin a paragrafét mbi titullin, né ményré qé ky té ngrihet mé lart dhe té shogérohet nga disa rreshta tekst. Pér té mos mbetur rreshta jetimé, mund té pérdoret komanda “Para graph” e menysé “Format” ose mund té shkurthet paragrafi Nese dokumenti i formatuar éshté njé raport, njé referat a njé artikull qé nuk i kalon disa dhjetéra faqe dhe qé do té shtypet shumta né dhjetéra kopje, para se ta shtypim me printer, duhet té futim numrat e fages me ané t¢ komandés “Page Numbers” nga menyja “Insert”. Pas késaj, dokumenti mund té shtypet pér té pasur njé kopje té tij né leter, ku mund té behen ndreqjet per- fundimtare té gabimeve qé kané shpétuar. Kur dokumenti éshté gazeté, revisté, broshuré a libér, qé do té shtypet né qindra kopje, atéheré ai duhet faqosur. Fagosja eshte faza e fundit e pérpunimit té dokumentit, gé behet me ané té prog- rameve fagosése. Por, meqé fagosja éshté njé puné mé e véshtiré, ‘gé nuk mund ta bejé gdo pérdorues kompjuteri, teknika e kryerjes ARTILTE SHKRUARIT. 33 sé saj dhe proceset ¢ tjera deri né shtypjen e librit né shtypshkro- njé, nuk do ti trajtoimé kétu, meqé i kapéreejné géllimet e ketij nénkreu. Rishikimi Puna pér pérgatitjen e njé shkrimi nuk merr fund me shkrimin né doré té paré té materialit. Shkrimi né doré te paré perbén vetém njé material bruto, qé formén pérfundimtare mund ta marré vetém. pasi t'ijeté nénshtruar njé procesi rishikimi, i cili pérfshin rishkri- min, redaktimin dhe korrektimin Rishkrimi Kur mbarojmé sé hedhuri ideté né letér, doemos gé ndiejmé njéfaré Iehtésimi se ia dolém mbané, dhe, bashké me kété, edhe kena- gésiné qé té jep krijimi. Mirépo materiali qé kemi shkruar mund té fitojé cilésité e duhura vetém pas rishikimit. Kete gj duhet ta bejé sé pari veté autori i shkrimit, ndonése kjo éshté njé puné e véshtiré, pasi na duket sikur gdo gjé qé kemi shkruar éshté ¢ pa- gortueshme. Mé miré éshté qé shkrimin ta lémé pak kohé, qé té na bien emocionet ¢ fillimit dhe té fitojmé kthjelltésiné e duhur pér tu vené né rolin e redaktorit dhe té kritikut. Duke u véné né rolin ¢ lexuesit dhe té redaktorit, duhet te lexojmé me laps né doré, duke béré shénime anash, duke véné pi- képyetje dhe shenja té tjera per gjérat qé nuk jané thene si duhet, per njé argumentim mé bindés etj. Gjate kétij rishikimi, mund te shtohen té dhéna, fakte e hollési etj., por edhe mund te hiqen giéra gé nuk jané té domosdoshme. Materiali i shkruar do riorganizuar né ményré té tillé qé hyrja, argumentimi dhe pérfundimet té jené né vendin e dubur. Pasi ta kemi rishikuar veté shkrimin, éshté miré gé t'ia japim njé kolegu mé me pérvojé, i cili do té jeté mé objektiv né vierési- min e tij. Vérejtjet e kétij duhen dégjuar me vémendje dhe, kur i giykojmé té pranueshme, duhen pasqyruar, duke i béré shkrimit ndregjet e nevojshme.34 SHQIPJA STANDARDE Redaktimi dhe korrektimi Redaktimi dhe korrektimi i dokumentit jané dy procese té lidhura ngushté midis tyre. Ato mund té kryhen né ekranin e kompjuterit, dhe, né kéte rast, éshté miré qé té behen pas formatimit te do- kumentit. Nése e kemi té instaluar né kompjuter korrektuesin automatik té shqipes, ky e bén veté ndreqjen e gabimeve gjaté ko- hes q@ jemi duke shkruar materialin. Mirépo programi korrektues ndreq vetém gabimet né shkrimin e formave bazé té fjaléve dhe te njé pjese fjaléformash té tyre, por jo gabimet sintaksore né lidhjen e fjaléve né sintagma dhe né ndértimin e alive e té paragraféve. Prandaj duhet q@ korrektimin ta béjmé veté né ekran. Meqé jo rra- lle ndodh qé né ekran té shpétojné gabime, pér raporte, kumtesa, referate, monografi, revista ¢ libra késhillohet si mé i sigurt redak- timi dhe korrektimi né letér. Kéto procese éshté miré vi béhen dokumentit té printuar, pasi ky té jeté faqosur. Redaktimi Né fillim, dokumenti i nénshtrohet redaktimit per té beré ndry- shimet e duhura té pérmbajtjes dhe pastaj korrektimi. Por, né praktikén e botimeve, sidomos né gazeta e revista, kéto dy faza ose nuk kryhen fare, ose pérzihen, gjé qé ka si pasojé shkelje té rénda té normés gjuhésore. Eshté miré qé kéto dy procese té mos reduk- tohen né njé, pasi vémendja nuk mund té pergendrohet né dy pune njéherésh, pér arsyen e thjeshté se, duke u dhéné pas pérmbajtjes, harrojmé korrektimin, dhe, anasjelltas, duke u marré me keté te fundit, harrojmé redaktimin. Redaktimi éshté njé proces rishikimi qé ka té bajé me anéa e pérmbajtjes dhe me anén gjuhésore té njé shkrimi. Redaktimi gé ka té bejé me anén shkencore, éshté redaktim shkencor dhe kryhet nga specialisté té fushés sé cilés i pérket shkrimi, Kjo éshté arsye- ja pse duhet qé shkrimin tia japim njé kolegu mé me pérvoje. Rishikimi i anés giuhésore quhet redaktim gjuhésor dhe béhet nga redaktoré té shtépive botuese ose té revistave dhe té buletineve. Detyra e redaktorit éshté qé ti japé shkrimit formén pérfundim- tare, duke harmonizuar pérmbajtjen me shprehjen gjuhésore te saj. Per kété, redaktori heq gjérat q@ i giykon té panevojshme, zé- vendéson fjalé e shprehje me té tjera gé kané njé force mé te madhe shprehése, shikon rendin e alive né periudhé, lidhjen e ke- ARTI LTE SHKRUARIT 35 tyre né paragraf dhe té paragraféve né tekst. Pér shembull, qé teksti «Marijuana» te merrte formén pérfundimtare, origjinali i éshté nénshtruar njé redaktimi té kujdesshém gjuhésor. Korrektimi Korrektimi éshté dy Ilojesh: teknik dhe gjuhésor. Korrektimi tek- nik ka si detyré té kontrollojé paragitjen pamore té shkrimit. Kontrollohen citimet, shenimet, bibliografia, pérmasat e fages dhe karakteristikat e tjera té saj, dmth. gjith¢ka gé ka té béjé me anén estetike té shkrimit. Korrektimi gjuhésor ka si géllim ndregjen e gabimeve gramatikore, té pikésimit té drejtshkrimit, né menyré gé té lehtésohet leximi i njé dokumenti dhe té pérkapet pa vésh- tirési pérmbajtja e tij. Mirépo, ndonése ndihmon né té kuptuarit ¢ pérmbajtjes, korrektimi ka té béjé vetém me ndregje te gabimeve te formes qé perbéjné thyerje té normés gjuhésore, jo ndryshime te thella té anes gjuhésore dhe, aq mé tepér, té pérmbajtjes, té cilat Jané detyré e redaktimit. Me ndreqjen e gabimeve gjuhésore merret korrektori gjuhésor, i cili duhet te jeté specialist i gjuhés né té cilén éshté shkruar artikulli. Ai duhet té njohé miré strukturén gramatikore té gjuhés, né rastin toné, strukturén e shgipes standarde dhe normat ¢ té githa rrafsheve te saj. Per kété qéllim, né tri pjesét e tjera te ketij libri jepen njohurité bazé pér normat e shqipes standarde qé duhet, te zotérojé njé korrektor, duke u ndalur mé pak né géshtjet ¢ nor- més morfologiike e sintaksore dhe mé hollésisht te drejtshkrimi dhe pikésimi, qé pérbéjné edhe objektin kryesor t@ punés sé ko- rrektorit me tekstin. Pér té ilustruar detyrat q@ zgjidh korrektimi, le ti rikthehemi edhe njé here tekstit «Marijuana». Korrektimi gjuhésor i tij éshte beré né ekran, duke ndrequr né fillim gabimet e radhitjes né shkri- min e fjaléve, duke rregulluar hapésirén midis tyre, duke zhdukur hapesirat para shenjave té pikésimit dhe duke pérdorur vizen e gjaté né vend té vizés sé shkurtér né fillim té fjalisé sé paré dhe para e pas aleve te autorit né ligjératén e drejté. Pastaj jane ndre- qur gabimet e drejtshkrimit dhe té pikésimit, jané zevendésuar fjalé dhe ndértime té huaja me falé e ndértime vendi, si «evituar» me «shmangur, «adapt» me «i pérshtatshém» dhe «shté profesori Alan Croski» me «njé nga kéta éshté profesori Alan Kroski>; jané rregulluar disa forma fjalésh, si «disa viteshy me «disa vjetésh»36 SHQIPJA STANDARDE (pasi emri vit shogérohet me njé ndajfolje sasie), «(objektivi) joné» me «(objektivi) i tyre» (sepse kryeffalés i pérgjigjet peremri vetor ai); disa ndértime, si «do té jete detyré e prodhuesve> me «pro- dhuesit do té jené té shtrénguar, «aftésia ¢ tij mbrojtése ndaj pasagjeréver me «aftésia e tij mbrojtése pér pasagjerét», «akumu- limin e rrénojave» me «grumbullimin e makinave té vjetra» dhe «e gijithé ajo marijuané» me « Mé né fund, dokumenti i éshté nénshtruar korrektimit teknik: éshté bere formatimi i tij, duke e zhvendosur rreshtin e paré té paragrafit me 0,5 cm, duke rregulluar shpérndarjen e tekstit maj- tas e djathtas me komandén «Justify» dhe duke béré rrokjezim te fjaléve né rreshtat ku, pas zbatimit te komandés sé mesiperme, jané krijuar hapésira t@ médha midis §aléve (por pas késaj, nuk duhen béré ndryshime né tekst, pasi fjalét e ndara né rrokje mund te kalojné né mes t& rreshtit). Shenjat e korrektimit Gjaté korrektimit né kompjuter, autori i shkrimit ndreq né ekran gabimet qé gjen aty apo qé kané gjetur né leter ai veté ose redak- tori dhe korrektori. Po mé shpesh ndodh qé ndreqjet e béra né letér nga redaktori ose korrektori té hidhen né kompjuter nga dikush tjetér. Qé kéto ndregje té kuptohen, duhet té pérdoret njé sistem shenjash korrektimi, qé té jené t¢ kuptueshme prej atij qé hedh ndregjet né kompjuter, qofté autori i shkrimit, qofté dikush tjetér. Keto shenja korrektimi vijné nga praktika tipografike e shtyp- shkrimit. Shenja té korrektimit Shembuj Domethénia Vendos piké Shenja A 1 stmariu ngrit me visti néKémbf\ ‘A Ishin mbledhur 8 githyfgrindrt, fet, mbsuest Vendos dy pika Kishigié méngiesungrit ert dhe w spb ma Vendos presje A A Vv 4 i Nisi t8 lexonte njé libér, po nuk pérgendrohej dc mori njé album. Vendos piképresje Nenuash te giheve Vendos apostrofin ; é Vendos thonjéza Vv Mos fol me 26 #lartih Vendos piképyetje Vendos pikécuditje IN N herét né méngies. Ula Shto 2 Hig, shuaj x T Donte té takponte Remit. Hig dhe afro“ug, yoaoand afu syu 'qa0Q af au apr aft wBu yayorey any -Z oma ‘ounon 9 ayerdesed 7 93 fa ayqoaoztorys ‘purys ‘fu senafen oynp yoasesed oft aN T is9fu amyfens 93 sad eynsou vsip up aayeatemd pmysoni oayy 2 ‘gunz ‘yfuays ‘ypugiad ‘ynyn.0 “y ( J | ur woynoiys 9} op azeray woysyt(Sied a yes -MIIgYS ——-ayeaBeaed peIYsoL O8ze7] engin say sys9yety8oy ow vanyaudys a areija. ol, seqypelp 71497] “uysareg aon ow esnyoadys m aeons ( aay ay ny eqysalty 4 HEY tuo! weeane nema seyfeour a21ser] fexoy amuga wy au Ny, yor roynb oypatsayy Indurd axpuay oe ———————— 20: anysod uaayys osopuay aX a etj. Qdo nénsistem i gjuhés ka normén e vet letrare, apo kodin e vet. Késhtu, né edo gjuhé standarde vep- rojné norma fonetike, norma morfologjike, norma sintaksore dhe norma leksikore. Veg kétyre, guha standarde pérdoret né formén e shkruar dhe né formén e folur, té cilat, veg normave té pérbashkéta, kané edhe norma té vecanta, Té pérbashkéta si pér formén e folur, ashtu edhe pér té shkruarén jané norma morfologjike, norma sintaksore (ndo- nése me ndryshime té dukshme), norma fjaléformuese dhe norma leksikore. Té vecanta pér formén e shkruar té gjuhés standarde ja- né norma drejtshkrimore dhe e pikésimit, kurse pér formén e folur norma drejtshaiptimore (ortoepike). Ne procesin e standardizimit té njé gjuhe, norma drejtshkri- more zé njé vend gendror, duke i priré atij. Po kjo nuk do te thot46. SHQIPJA STANDARDE, 8, po té zotérojmé drejtshkrimin, kemi zotéruar edhe normat e tjera té giuhés standarde dhe as qé rregullat e drejtshkrimit mund té pérvetésohen shképutur nga normat e tjera. Pérkundrazi, edrejtshkrimi pasqyron né fund té fundit até q@ éshté arritur né strukturén fonetike, gramatikore e leksikore té gjuhés standarde»! Lidhjet midis kétyre normave jané tepér té ngushta e té ndér- likuara. Pérvetésimi si duhet i morfologjisé sé gjuhés sé sotme letrare dhe, né vecanti, i giedheve té lakimit e té zgjedhimit eshte njé mbéshtetje e sigurt per té ménjanuar né té shkruar gabimet nga fusha e morfologjisé. Nga ana tjetér, shkrimi si duhet i trajta- ve ndihmon pér ménjanimin e thyerjeve té normés morfol te folur, dmth. né shgiptimin e drejté te ketyre trajtave. Dihet, gjithashtu, roli udhéhegés i drejtshkrimit ndaj drejt- shqiptimit né stadin ¢ sotem té gjuhés soné standarde: rregullat ¢ drejtshkrimit ndihmojné né njésimin e shgiptimit letrar. Njé numer rregullash pér shkrimin e tingujve te caktuar e té grupeve té tin- gujve, si rregullat pér shkrimin e e-sé apo té é-sé sé theksuar pa- ra bashkétingélloreve hundore, té bashkétingélloreve té zéshme né fund té fjalés, té grupeve té zanoreve ue, ye, té grupeve té bashké- tingélloreve mb, nd, ng, naj etj. pércaktojné edhe drejtshgiptimin e tyre, Pra, edhe kétu normat ¢ gjuhés sé shkruar u gelin rrugén normave té gjuhés sé folur. Pérfundimisht, ngulitja e cilésdo normé nuk mund té arrihet né ményré té vecuar nga té tjerat. Drejtshkrimi nuk mund té zoté- rohet pa njohur normén gramatikore e drejtshqiptimore, as shqip- timi letrar nuk mund té pérvetésohet pa zotéruar morfol drejtshkrimin, dhe as norma gramatikore nuk mund té ngulitet, po s'u zbatua né té shkruar e té folur. Té mésuarit e gramatikés, drejtshkrimit e drejtshqiptimit si rregulla e norma pa lidhje midis tyre éshté i gabuar. Duke vepruar késhtu, harrohet se funksioni kryesor i gjuhés éshté kumtimi i ideve dhe i mendimeve tona dhe, né pérshtatje me kété funksion, gramatika, drejtshkrimi, drejt- shqiptimi e té gjitha normat e tjera shérbejné pér ti béré sa mé te garta kéto ide dhe mendime. +A. Kostallari, Tribuna e gazetarit, 1974, nr. 3 NORMA GRAMATIKORE a7 ‘Shprehité e té-shkruarit drejt Pérvoja e punés me gjuhén shqipe né shkollé tregon se formimi i shprehive té té shkruarit drejt dhe pa gabime gjuhésore kérkon jo vetém njohjen e strukturés gramatikore té shqipes standarde, por edhe njé puné kembengulése e sistematike, qé nénkupton korrigji- min e vetes né gdo veprimtari ligjérimore. Shprehité e té shkruarit pa gabime formohen né ményré pothuajse té pavetédijshme né njé moshé relativisht té vogél, qé pérkon me ciklin ulét té tetévje- cares. Formimi i kétyre shprehive varet né njé masé té madhe nga aftésia e femijeve té késaj moshe pér ta “fotografuar” §alén dhe per ti ruajtur né kujtesé format e saj. Rol themelor né formimin kétyre aftésive luan mésuesi i ciklit té ulét, i cili jo vetém duhet té jeté shembull né zbatimin e normave té gjuhés standarde, por edhe duhet ti pércojé femijét te format e rregullta, duke qortuar ato forma e pérdorime gé jané né kundérshtim me normén. Eshte vérejtur se né ciklin e larté te 8-vjecares dhe né fazat métejshme té shkollimit, nxénési e ka gjithnjé e mé té véshtiré té korrigjojé shprehité e gabuara dhe té formojé shprehi té reja né fushé e normés. Kjo e ka shpjegimin né vecorité psikike té moshés. Né moshé té vogél, te femija mbizotéron kujtesa mekanike, aftésia e jashtézakonshme pér té regjistruar me organet e té parit © te dégjimit dhe pér té mbajtur mend modele, figura etj. Me kalimin e moshés, vendin e kujtesés mekanike vjen dhe e zé shkallé-shkallé kujtesa logjike. Kjo do té thoté qé né kéto faza rregullat gramati- kore, né pérgjithési, dhe rregullat qé kané té bejné me té shkruarit pa gabime, né vecanti, mund té pérvetésohen vetém me pérpjekje té qellimshme dhe me puné sistematike. Mirépo pérvetésimi i rregullave gjuhésore dhe zbatimi i tyre né praktiké nuk jané e njéjta gjé. Gjaté punés me gjuhén shgipe né ciklin e larté té tetévjecares dhe né universitet, kemi pasur raste te shumta nxénésish e studentésh té zellshém, qé, ndonése arrinin ti zotéronin rregullat e drejtshkrimit, né zbatimin e tyre bénin gabi- me dhe, vetém pas ndérhyrjes sé mésuesit, e kuptonin dhe e ndreq- nin gabimin e bere. Kjo do té thoté se puna pér ngulitjen e normave té giuhés standarde nuk mbaron me pérvetésimin e rregullave. Né té vér- teté, ngulitja e normave té té shkruarit drejt éshté njé proces gé pérbéhet nga disa hallka, ku zotérimi i rregullave pérbén hallken48. SHQIPJA STANDARDE fillestare. Hallka té tjera qé duhet ta pasojné, jané formimi i shkcathtésive dhe i shprehive té té shkruarit pa gabime, Vetém kur njohurité pér normén gjuhésore te kthehen né shprehi, mund té thuhet se kemi arritur te shkruajmé dhe té flasim si duhet. Por le ti shohim mé konkretisht detyrat e secilés fazé. Pér sau pérket normave té gjuhés standarde, mésimi i gjuhés né ciklin e larté té tetévjecares synon té zgjerojé njohurité ¢ nxé- nésve mbi sistemin gramatikor t& gjuhés shgipe, duke u dhéné paradigmat e plota té kiasave té ndryshueshme té fjaléve si dhe giedhet sintaksore té shqipes. Njohurité pér drejtshkrimin dhe pikésimin kétu nuk jepen si né ciklin e ulét, ku §alét merren si clemente té vecuara, po duke i argumentuar zgjidhjet drejtshkri- more dhe té pikésimit me rregullat pérkatése. Pra, tashmé puna pérshkallezohet, duke nisur nga dhénia e njohurive, q@ pérbén fazén e paré té procesit trishkallésh: njohuri-shkathtési-shprehi. E giithé kjo u vjen né ndihmé sidomos atyre nxénésve té cilét nuk kané arritur qé qysh né ciklin e ulét t8 pérvetésojné né ményré intuitive shprehité e duhura drejtshkrimore ¢ ta pikésimit. Por jo vetém kétyre. Né perputhje me zhvillimin psikik té femijeve te ke- saj moshe, rrethi i njohurive gjuhésore né ciklin e larté zgjerohet. ty jepen njohuri té reja, si rregulla pér pérdorimin e shkronjés sé madhe ne lloje té ndryshme emértimesh té pérvegme, pér shkrimin e fjaléve bashké, ndaras dhe me vizé né mes, pér pikésimin e ndértimeve sintaksore té vecuara si dhe té periudhés et}. Pra, duke filluar nga cikli i larté i 8-vjecares, pérvetésimi i rregullave mbi normén pérbén njé kusht té domosdoshém, por jo té mjaftueshém pér zbatimin e normave gjuhésore. Njohurité ¢ fi- tuara, né rastin toné rregullat, duhen ushtruar, me géllim qé té krijohen shkathtésité e duhura né zbatimin e kétyre rregullave. Ajo gee dallon fazén ¢ formimit té shkathtésive, éshté se, nén udhéhegjen e mésuesit apo né ményré té pavarur, nxénési ushtro- het né zbatimin e rregullés, dmth. pér edo zgiidhje drejtshkrimore ai i drejtohet rregullés, duke verifikuar né e ka zbatuar drejt até. Pérséritja e késaj procedure me ané ushtrimesh zgjat derisa té arrihet né zbatimin automatik té rregullés. Nése per zgjidhje té caktuara u drejtohemi rregullave, kjo do té thoté se jemi ende né fazén e shkathtésive, Vetém kur té arrihet né zbatimin automatik te rregullés, dmth. pa ia nénshtruar zgjidhjen e béré analizés per te paré a éshté zbatuar si duhet rregulla, vetém atéheré themi se NORMA GRAMATIKORE 49 njohurité e fituara pér normén gjuhésore jané kthyer né shprehi Pra, ajo q@ i dallon shprehité nga shkathtésité né pérdorimin ¢ normeés gjuhésore, éshté se né rastin e shprehive rregulla zbatohet né ményré automatike, dmth. pa e kujtuar fare até. Por procesi i kthimit té njohurive dhe té shkathtésive pér normén gjuhésore né shprehi jo gjithnjé pérfundon me sukses bre- nda periudhés sé shkollimit. Megjithaté, edhe né kété rast, puna ¢ ‘beré nga shkolla nuk shkon dém, pasi ajo edukon tek pérdoruesi i gjuhés njé qendrim té vemendshém ndaj ligiérimit té vet me shkrim ame gojé. Ky géndrim shfaget né kujdesin qé vérehet tek shume njeréz, sidomos te lévruesit e gjuhés, pérkthyesit, redaktorét dhe korrektorét etj., ndaj asaj q@ shkruajné dhe flasin. Per kété, ata u drejtohen doracakéve normative: “Drejtshkrimit té giuhés shqipe”, “Bjalorit drejtshkrimor té gjuhés shqipe”, “Rregullave té pikési- mit’, “Fjalorit té gjuhés sé sotme shqipe” etj., qé i mbajné mbi tryezén e punés, ose nuk ngurrojné té ngrené dorezén e telefonit dhe té keshillohen me specialistin e gjuhés.Il. GJINIA, TRAJTA DHE RASA E EMRIT Emrat né shqipe ndryshojné jo vetém né numér, por edhe sipas gjinive, rasave e trajtave, Hollésité lidhur me keto mund t& gjen- den né librat e gjuhés té 8-vjecares apo edhe né gramatika té tjera té shaipes. Kétu do te ndalemi vetém né rastet mé té veshtira, né pérdorimin e té cilave vérehen luhatje. Giinia Emrat né giuhén shqipe ndahen né tri gjini: gjinia mashkullore, gjinia femérore dhe gjinia asnjanése, e cila pérfshin njé klasé shu- mé té kufizuar emrash, kryesisht ata me nyjé té pérparme. Pér cdo shqipfolés nuk éshté i véshtiré dallimi i gjinisé sé emrave. Problem pérbéjné disa emra gjinish té ndryshme qé kané té njéjtén formé, si dhe disa emra gé ndérrojné gjininé né shumés. Emrat mashkulloré gé ndérrojné gjininé né shumés Disa klasa emrash mashkulloré né shumés e ndérrojné gjininé, gié gé duket nga pércaktorét gé marrin, dmth. mbiemrat dhe péremrat g@ i shogérojné, né shumés vihen né gjininé femérore. E ndérrojné gjininé né shumés: a) emrat mashkulloré qé e béjné shumésin me prapashtesén -e: ‘mal i larté ~ male té larta, keto male; mendim i drejté — mendime 1@ drejta, ato mendime; aksion i shpejté ~ aksione te shpejta, metal i gmuar — metale t8 ¢muara, element kimik — elemente kimike, forum letrar — forume letrare etj b) emrat mashkulloré gé e béjné shumésin me prapashtesén -ra: fshat malor ~ fshatra malore, mall i shtrenjté — mallra té shtrenjta, ujé i zi — ujéra te zeza, vaj lubrifikues ~ vajra lubrifikuese, pleh azotik ~ plehra azotike et52. SHQIPJA STANDARDE, Emra me temé té njéjté pér té dyja gjinité Emrat homonimeé té méposhtém shumésin e béjné né ményra té ndryshme’ brushtull (m.): brushtuj -t “oj émbélsire”: brushtull me mjalté. brushtull (f): brushtulla -t “bimé kacavjerrése, urth” cikil(m.): _cikle -t “periudhe kohe”: cikel i ploté, zajatja e ciklit cikel (f.) cikla -t “cope shumé e vogel’: cikél guri, gorape me cikla. dru (m): druré-t] drunj -té dru (£2) dru -té “pjesé e trungut a e degéve gé pérdoret pér t'u djegur”: na sill ca dru; shkurtoi drute. dhjamé: dhjaméra -t (m.) “yndyré shtazore” dhjamé -t: (as., vetém njéjés) “sémundja e shkarjes sé dhjamit”: i doli dhjamat, operoj dhjamet. fohikuj -t “thupér”: fshikull thane, fshikulli i kriti- hes, fohiteull (m.) fohikull (f); — fehikulla -t “thupér”: fehikulla e satirés. gieni(m.): —_gjeni -té “njeri me talent shumé té madh”: gjenit? e shekullit agieni (f) (nuk ka shumés) “shkalla mé e larté ¢ aftésive njerézore”: gjenia krijuese, gjenia e popullit. ' krye(m.): __kreré -t “koké (bagéti); udhthegés, i paré; kapitull”: dhjeté kreré lopé; krerét kryesoré; libri ka pesé kreré. hrye-t(as.): rye -t “koka e njeriut” (né shumés pérdoret rrallé): nuk i ulén kryet kurré; i lodhen kryet kot. i rregull (m.): (nuk ka shumés) ant, rrémujé: kétu ka rregull, | jashté ¢do rregulli rregulla -t “parim, normé sjelljeje": rregulla t brendshme. rregull (f.): Trajta dhe rasa e emrit Emrat né shqipe pérdoren né trajté té pashquar dhe né trajté te shquar; né secilén trajté emri del né pesé forma té ndryshme ra- sore. Si formohet trajta e shquar e emrit né njéjés dhe né shumés? NORMA GRAMATIKORE 53 Si ndryshojné emrat e shqipes né rasa qofté né trajte té pashquar, ofte né trajté té shquar? Ja disa rregulla té ndryshimit te emrave sipas trajtave e rasave: 1. Emrat pa ndérrime kané njé temé té njéjté giaté gjithé lakimit (per te dy numrat dhe pér té dyja trajtat), sé cilés i shtohen mbare- sat rasore perkatese. 2, Emrat me ndérrime né njéjésin e pashquar dalin me dy tema’ njéra éshté tema e pérbashkét e emérores dhe e kallézores, kurse tjetra tema e pérbashkét e gjinores, e dhanores dhe e rrjedhores, Emérore, kallézore Gjinore, dhanore, rrjedhore emer emr-i mulli mullir-é (my tim) até (tim) et-i krua kro-i kale kali krye hre-w pune pun-e zemér zemre 18 ngrohté + téngroht-é 3. Emrat me ndérrime né njéjésin e shquar kané, me fare pak pér- jashtime, njé temé te vetme. Tema e trajtés sé shquar té kétyre emrave ndértohet me ané ndérrimesh nga tema e emérores sé pa shquar. Trajtat e tjera rasore té sé shquarés njajés formohen duke i shtuar késaj teme té re mbaresat rasore: ‘Trajta e pashquar ‘Trajta e shquar emér emr-i, emr-it, emr-in até at-i, at-it, at- mulli mullir-i, mullir-it, mullir-in dre drer-i, drer-it, drer-in rua hro-i, kro-it, kro-in. vélla vélla-i, vélla-it, vélla-in puné pun-és, pun-én zemér zemr-és, zemr-én dhéndérr dhéndrr-i, dhéndrr-it, dhéndrr-in ritém ritmei, ritm-it, ritm-in54 SHQIPJA STANDARDE, Shénim. 1, Béjné pérjashtim nga rregulla e mésipérme emrat feméroré gé mbarojné me zanoren -e té patheksuar, tek té cilét kjo zanore nuk del vetém né emé- rore té shquar, pra: giethe—gjethi ja Lule ~ tultja materie ~ materi#ia por giethe-s, gethe-n pordule-s, lake-n por materie-s, materie-n 2, Emri { ati, né kallézore t® shquar bén Cané, kurse né gjinore, dhanore & rrjedhore t shquar ben ret. 8, Emrat asnjands me temé mé zanoren -, si dhe emri Arye, qé dalin me dy tema né t@ pashquarén, trajtat rasore té sé shquarés i formojné nga temat jegiése t# sé pashquarés: ‘Trajta e pashquar Trajta e shquar Em. (nj) té ngrohté é ngrohté-t Kall. (nye) té ngrohte te ngrohte-t Gj. (ile) nj t8 ngrohet ile téngrohti-t Dh/Rrj (njé) ngrohti t@ ngrohti-t Em. (njé) hrye hryet Kall injé) krye krye-t Gj. ile njé hrew ie krewt DhJRej (njé) hrew krewt 4, Pér emrat mashkulloré me temé mé zanoren -a té theksuar agd, baba, budalla, fukard, kovardé, maskaré, mullé, qehaja, gerraté, satand, usté, vélld, xhaxhd; si dhe pér emrat pérvegém me temé po me keté zanore té theksuar, si: Abdulla, Hamed, Mind, Mustafé, Syrjé, Thoma etj., si trajta té kallézores sé shquar pérdoren edhe agané, babané, budallané..., Hamzané etj., té cilat formohen nga tema e kallézores sé pashquar. Po késhtu, edhe emrat me temé mé grupin ¢ zanoreve -wa, si ftua, krua, pérrua etj., né kallézore te shquar pérdoren edhe né trajtén fiuan, kruan, pérruan elj., e cila formohet, gjithashtu, nga tema e kallézores sé pashquar. Keto trajta te formuara sipas giedhes sé vjeter, t@ cilat késhi Mohen si kryesore edhe né disa vepra normative, duhet té ménj: nohen, pasi nuk jané né pérputhje me standarde, er ren eee ener NORMA GRAMATIKORE 55, Pra, kallézorja e shquar e kétyre emrave duhet té formohet nga tema e emérores sé shquar, duke i shtuar késaj té fundit mba- resén -n) Emérore e shquar Kallézore e shquar babai babai-n dhe jo baba-né budalla budallai-n dhe jo budalla-né véllai véllai-n dhe jo vélla-né Minai Minai-n dhe jo Mina-né roi kroi-n dhe jo krua-n perroi porroi-n dhe jo pérrua-n Pérdorimi i emrave té pérvegém Nga veté funksioni i tyre, emrat e pérvecém jané té dalluar kup- timisht, késhtu qé pérdorimi i tyre né trajte te shquar ose t® pa- shquar nuk ka vleré kuptimore. Por, né pérputhje me natyrén ¢ shgipes si gjuhé me eptim (lakim dhe zgjedhim), kéta emra duhet tu nénshtrohen gjedheve té saj té lakimit, ashtu si dhe emrat pérgjithshém. Ja disa rregulla qé péreaktojné kur emri pérdoret i shquar dhe kur i pashquar: 1. Emrat e pérvecém, kur dalin né funksionin e thirrorit, pérdoren né traj-é té pashquar: ~Ah, Vilson, eja!- tha Fredi. —Dégjo, Met! 2. Né lista emérore apo né tekste té lidhura, emrat ¢ pérvegém né bashkévajtje me mbiemrin pérdoren né trajté té pashquar: Ali Brrari, Besnik Janji, Dhimitér Leka, Gjin Beci, Hasan Hysi, Kol Tusha, Leonard Kona, Llambro Bala, Memo Kovagi, Mit Shtémbari, Pilo Qose, Tomor Dosti, Viktor Deda e Besnike Gjondeda, Bukuri(e) Goxhaj, Déshiré Sako, Flutur Qesari, Hysnie Picari, Lule Dhrami, Lumturi Guri, Olimbi Zoto, Tréndafile Demiri, Vitori Rushi etj. Shénim. Né praktiken e pérditshme po bahet mbizotéruese prirja qé em- rat mashkulloré njérrokésh me mbaresé-nyjén -i ose -a si dhe emrat56 SHQIPJA STANDARDE feméroré mé -¢ fundore t# shkruhen né trajté té shquar, qofté té perdorur mé vete si thirroré, qofté té shogéruar nga mbiemri i familjes: Fredi Kola, Jorgji Dilo, Leka Shkurti, Lluka Perrone, Koli Xharo, Kleanthi Togi, Nikolla Lako, Pali Shtémbari, Kosta Buneci eli Anisa Viashi, Katerina Mange, Fatbardha Xhaferi, Brikena Vloshi, Blerina Kello, Elona Shatro, Blerta Imami, Irena Reso, Leonora Zhilli, Lumbardha Metani, Adriana Bega, Yilbka Lami, Edlira Malo, ‘Teuta Kasa, Katerina Mange et Ndonése ka marré njé shtrirje t& gjeré, pérdorimi i emrave né trajté té shquar né rastet e mésipérme nuk Ushté né pérputhje me natyrén e shqipes dhe, pér kété arsye, duhet shmangur. 3. Né gjithé funksionet e tjera emrat e pérvecém pérdoren né trajté té shquar. Kur emri shogérohet edhe nga mbiemri, atheré i pari vihet né té pashquar, kurse mbiemri i familjes né trajté té shquar: Naimi ka shkruar vargjet mé té bukura pér Skénderbeun. Luigi Gurakugin e vrané tradhtisht jashte atdheut. Shénim. Né shtyp dhe né ligiérimin e folésve té radiove e té televizioneve, emrat e pérvegém dhe mbiemrat e familjeve, sidomos tis huaj, pérdoren nd trajté t@ pashquar, gjé qé bie aé kundérshtim me natyrén e shqipes si ‘gjuhé me lakim té zhvilluar: *Mbi tank hidhet Vojo" Mbi tank hidhet Vojaja “Lame kontrollon topin. Lamja kontrolion topin. *Aleatet nuk ndajné t8 njéjtin mendim me Bush per géshtjen e. Aleatét nuk ndajné té njéjtin mendim me Bushin pér géshtjen e. “Thoma Papapano kthehet nv Gjirokaster. ‘Thoma Papapanoja kthehet né Gjirokaster. *Presidenti rus nuk bert asnjé koment pér letrat e Pawéll. Presidenti rus nuk bért asnjé koment pér letrat e Pauéllit. * Yllthi (*) pérdoret pér t# treguar njé ndértim jogramatikor ose njé pérdorim 6 nuk éshte né perputhje me normat e gjuhes standarde. NORMA GRAMATIKORE 87 ‘Shumési i emrave Emrat né shqipe kané njé temé té vecanté pér shumésin, sé cilés i shtohen pastaj mbaresat rasore té shumésit té pashquar ose té shquar. Kjo temé e shumésit formohet nga tema e njéjésit me ményra e mjete té ndryshme. ‘Tema e shumésit formohet me njé nga kéto katér ményra: 1. pa prapashtesa e pa ndérrime, dmth. tema e shumésit éshté e njejte me temén e njejésit: mésues-mesues, lot-lot, mollé-mollé etj.; 2, me ané prapashtesash: mal-mal-e, fohat-fshat-ra, flutur-flutur- act; 3, me ané ndérrimesh t# zanoreve ose té bashkétingélloreve té temes: dash-desh, plak-pleq, grua-gra etj.; 4, me ané prapashtesash dhe ndérrimesh njéheresh: breg- brigi-e, rrezik-rrezig-e et} ‘Ményrat e ndryshme dhe prapashtesat e shumta e béjné té vésh- tiré shumésin e emrit né shqipe, sidomos po té kemi parasysh gé mjaft emra dalin me dy a mé shumé trajta shumési, nga té cilat, si rregull, njéra éshté normative e tjetra jonormative. Kétu do té traj- tohen vetém ato raste shumési qé paragiten mé té véshtira dhe ku vérehen mé shumé luhatje tek folésit. ‘Shumési pa prapashtesa dhe pa ndérrime E béjné shumésin pa prapashtesa e pa ndérrime: a) Emrat mashkulloré me temé mé -as, -(@)s, -ues dhe -yes: beratas— (disa) beratas, athinas, korrés, vendés, blerés, nxénés (por celésa), lexues, mésues, pérkthyes etj b) Disa emra mashkulloré: bailé- (disa) ballé, duké-duké, lot-lot-ét, muaj-muaj, muze- muze, qen-gen, sy-sy, tru-tru, thi-thi et} ©) Emrat feméroré qé mbarojné me zanore té theksuara ose me za- noret ¢ patheksuara -e dhe -o: hardhi- (disa) hardhi, shtépi-shtepi, dru-druté (e zjarrit) et), epope-epope, rrufe etj.; kala-kala, shaka etj.; metro-metro etj.; lule-lule, nuse, depo, radio etj.58. SHQIPJA STANDARDE 4) Njé pjesé emrash feméroré, kryesisht jofrymorésh, q@ mbarojaé me -@ té patheksuar: hafshe- (disa) kafshé, pemé, kéngé, gjurmé, giymturé, kémishé, hofshé, lépjeté, mollé, pjeshké, stine, shege etj Shumési me prapashtesa Shumési me prapashtesén -a: E béjné shumésin me kété prapashtesé: fa) emrat mashkulloré mé bashkétingéllore me fundoret e mé- poshtme: -ec _bishtalec-bishtaleca, karkaleca, kastraveca, keca etj.; -ol qafol-qafola, sokola etj.; -on kupon-kupona, napolona etj.; “ésh drejtkéndésh-drejtkéndésha, trekéndésha, shumekémbésha, pesérrokésha, katérkatésha etj.; b) té gjitha falét e huaja qé kané si pjesé té dyté -fon’ gramafon-gramafona, diktofona, magnetofona, mikrofona, telefona etj.; ©) njé numér emrash feméroré qé dalin me temé mé é: arré-arra, bishé-bisha, dardhé-dardha, faré-fara, ményré— ményra, nyjé-nyja, pélhuré-pélhura, pulpé-pulpa, rrobe— rroba, supé-supa, shtéllungé-shtéllunga, veté-veta, thané- thana, thiké-thika et Shumési me prapashtesén -e: E béjné shumésin me keté prapashtesé: a) emrat mashkulloré mé bashkétingéllore me fundoret e mé- poshtme, disa prej t@ cilave jané si ato té pikés 1: -an _divan-divane, duhane, dygane, karvane, mejdane, tabane, tavane, vullkane et. -ar —_honorar-honorare, gilare, thesare, visare, zare etj.s -ec —_hotec-hotece; -er___minder-mindere, mermere etj.; -ir_panair-panaire, manastire etj.; NORMA GRAMATIKORE 59. -on _ballkon-ballkone, elektrone, neutrone, protone, sallone, shabllone etj.; b) emrat e formuar me prapashtesén -im: afrim-afrime, bashkime, kéndime, lexime, vrojtime, tregime etj.s ©) Emraz mashkulloré, kryesisht té huaj, me fundoret qé vijojné -ion _batalion-batalione, divizione, embrione, kampione (mos- ter), komisione, legjione et. um akuarium-akuariume, herbariume, kolokuiume, simpo ziume, albume, kostume et}.; 4) Te gjitha fjalét e huaja qé kane si pjesé té dyté -gram: diagram-diagrame, fonograme, kabllograme, kriptograme, pentagrame, telegrame etj, Shumési me prapashtesén -: E béjné shumésin me ket prapashtesé: a) Emrat mashkulloré me temé mé fundoret: byrek-byreké, direké, dyfeké, fisheké, hendeké etj.; kapiten-kapitené, legené, hostené, sejmené, serajent etj.; historik-historiké, ibrike et},; aksionist-aksioniste, futbolliste, specialiste, turisté etj.; berber-berberé, artilieré, feneré, karrocieré, menaxheré, oficeré, parukieré, portieré, zhongleré etj.; -or _ ambasador-ambasadoré, doktoré, profesoré et; -er__shofer—shoferé etj.; -osh — mjekrosh-mjekroshé, trimoshé etj.; san kazan-kazané, sahané, shandané, tigané etj.; -ir_ vampir-vampiré, zinxhiré etj.; -ol _gogol-gogolé, kagolé, vozdolé etj.s -ollkunatoll-kunatollé, pinjollé etj.; -on —_avion-avioné, kamion-kamione, kampioné, bidoné, timoné, vagoné; -un — bastun-bastune, majmuné, piruné, sapuné, spiuné etj. b) Emri gram dhe emértimet e njésive té tjera té peshés qé kané si pjesé te dyté keté fjalé: gram-grameé, miligramé, dekagramé, kilo- gramé et}.60. SHQIPJA STANDARDE ©) Emrat gé dalin me fundoret e méposhtme e formojné shumésin me -é kur shénojné frymoré, dhe me -e (disa me -a) kur shénojné jofrymoré: -é (frymoré): admiral-admiralé, gjeneralé, vandalé etj.; -al -e (jofrymoré): festival-festivale, kanale, karnavale et. -é (frymoré): dembel-dembelé, kriminele, tevegelé et; -e (jofrymoré): akuarel-akuarele, hotele, motele, pastele, tunele, zabele etj.; (frymoré dhe jofrymor’): harabel-harabela, gjela, bela, cengela, tegela et; -é (frymoré): civil-civilé, hatilé, kopile (por bilbil-bilbila);, -a (jofrymoré): fitil-fitila, kandila, karafila, tréndafila etj (por idil-idile); (frymoré): argat-argaté, delegaté, diplomaté, kroaté, vlonjate etj.; -e (jofrymoré): aparat-aparate, atentate, fate, fosfate, hampionate, shpate, pallate etj.; é (frymoré): atlet-atleté, dasareté, deputeté, elementé etj (por personalitete); -et -e Gofrymoré): fakultet-fakultete, marifete, qytete, shtete, térmete etj. (por magneté, planeté); -é (frymoré): gjirokastrit-gjirokastrité, libohovité etj.; it -e (jofrymoré): boksit-boksite, deficite, grafite, pirite etj. (por satelit-satelité, shirit-shirita), -é (frymoré): invalid-invalidé, abaside; -e (ofrymoré): afiksoid-afiksoide, hibride, okside, acide etj.; NORMA GRAMATIKORE, 61 -@ (frymoré): artilier-artilieré, infermieré, inxhinieré, karro- cieré, pionieré, portier® etj.; -¢ Gofrymoré): kantier-kantiere, kuartiere etj.; -€ (frymoré): aspirant-aspiranté, diplomante, elefanté, gji- ganté, laboranté, kursanté, maturanté etj.; ¢ (ofrymoré): amiant-amiante, deodorante, “diamante, resto-rante, variante et; ~@ (frymoré): agjent-agjenté, asistenté, docenté, elementé, studenté etj.; -e Gofrymoré): aksident-aksidente, argumente, dokumente, incidente, elemente, monumente, komente etj.; -é (frymoré): kont-konté, rinogeronté, mastodonté et}; -€ Gofrymoré): front-fronte, horizonte, fonte etj.; “ (frymoré): xhambaz—xhambazé, matrapazé; -¢ Gofrymoré): gjimnaz-gjimnaze, kafaze, pullaze etj.; -é (frymoré): anglez-anglezé, borgjezé, francezé, kongolezé eth -€ Gofrymoré): gymez-qymeze, sofrabeze, trapeze etj. (por brez-breza); -é (frymoré): bajloz—bajlozé, karagjoz®, marangozé, tifozé e a (jofrymoré): kavanoz—kavanoza, mitraloza, rrogoza et (por Woz—Lloze).;