Rozmieszczenie ludności – stan i dynamika

Bilans ludności wyznaczają fakty i zjawiska, które wpływają na wzrost lub spadek liczby mieszkańców.
Dane o liczbie ludności opracowywane są metodą bilansową.

Bilans ludności - metoda szacowania liczby i struktury ludności według płci i wieku dla gminy
(podstawowej jednostki administracyjnej kraju) w okresach międzyspisowych. Podstawą szacunku są
wyniki ostatniego spisu powszechnego dla gminy (w obecnym okresie - wyniki NSPLiM 2011)

Stan ludności na koniec okresu (roku, kwartału) = stan ludności na początku okresu (roku, kwartału) +
urodzenia żywe - zgony + zameldowania na pobyt stały - wymeldowania z pobytu stałego (do innych
jednostek podziału terytorialnego i za granicę) +/- przesunięcia ludności z tytułu zmian
administracyjnych

Podstawą bilansu ludności (bazą wyjściową) w kolejnych latach są wyniki spisów powszechnych. Od
2002 r. są to:

- do 2009 r. wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002

- od 2010 r. – wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011

Pojęcia stosowane w badaniach statystycznych statystyki publicznej

Stan ludności - wynikająca z bilansu ludności liczba osób (ogółem lub według określonych cech)
zamieszkujących w danym momencie czasu określone terytorium. Na stan ludności mają wpływ:
elementy ruchu naturalnego (urodzenia żywe, zgony), elementy ruchu migracyjnego (zameldowania i
wymeldowania na pobyt stały w ruchu wewnętrznym i zagranicznym), przesunięcia ludności w
wyniku zmian administracyjnych.

Różne kategorie ludności

Ludność faktycznie zamieszkała - ogół osób (ogółem lub według określonych cech) zameldowanych
na pobyt stały w danej jednostce administracyjnej i faktycznie tam zamieszkałych oraz osób
przebywających czasowo i zameldowanych w tej jednostce administracyjnej na pobyt czasowy ponad
3 miesiące

Ludność zameldowana na pobyt stały - ogół osób (ogółem lub według określonych cech)
zameldowanych na pobyt stały w danej jednostce administracyjnej (w gminie, województwie).

Ludność zameldowana na pobyt czasowy ponad 3 miesiące - ogół osób zameldowanych na pobyt
czasowy ponad 3 miesiące (do 2005 r. włącznie ponad 2 miesiące) w danej jednostce
administracyjnej (np. w gminie, województwie), które mieszkają na stałe w innej jednostce w kraju.

Rezydenci - ogół ludności zamieszkującej (przebywającej) na danym terenie przez okres co najmniej
12 miesięcy. Do rezydentów danej jednostki administracyjnej zalicza się:

a) stałych mieszkańców (osoby zameldowane na pobyt stały), bez osób przebywających poza
miejscem zamieszkania (zameldowania) w kraju lub za granicą, przez okres co najmniej 12 miesięcy,
b) osoby przybyłe z innego miejsca zamieszkania w kraju lub z zagranicy na okres co najmniej 12
miesięcy przy wyodrębnianiu tej kategorii - jako kryterium przemieszczania ludności przyjmuje się
następujące przyczyny: naukę, pracę, warunki rodzinne i mieszkaniowe, leczenie i rehabilitację, pobyt
w domu opieki
- osoby przebywające w zakładach karnych i aresztach - bez względu na czas nieobecności - są
zaliczane do rezydentów miejscowości, w których zamieszkiwali przed jej "przymusowym"
opuszczeniem

Ludność miejska - liczba osób (ogółem lub według określonych cech) zamieszkująca w danym
momencie czasu w miejscowościach posiadających urzędowe prawa miejskie (status miasta)

Ludność wiejska - liczba osób (ogółem lub według określonych cech) zamieszkująca w danym
momencie czasu w miejscowościach nie posiadających urzędowych praw miejskich - czyli nie
posiadających statusu miasta.

Ludność (populacja) - ogół mieszkańców określonego terytorium, np. państwa, województwa itp.
Jest to podstawowa kategoria w demografii Przedmiotem badań demograficznych są trzy cechy
ludności:

- stan

- struktura

- dynamika

Obecnie dane o liczbie i strukturze ludności w przekroju terytorialnym opracowuje się według
faktycznego miejsca zamieszkania.

Liczba ludności faktycznie zamieszkałej (obejmująca dwie grupy ludności) = liczba ludności
zameldowanej na pobyt stały w danej jednostce podziału terytorialnego (np. gminie) i faktycznie tam
mieszkająca + ludność przebywająca czasowo (zameldowana na pobyt czasowy ponad 3 miesiące)

Metody stosowane w demografii

metody analizy statystycznej (np.: średnia arytmetyczna, mediana, kwartyle, dominanta, odchylenie
standardowe, wariancja)

metody analizy demograficznej (współczynniki ogólne i cząstkowe) – współczynniki natężenia

badanych procesów – wskaźniki dynamiki zjawisk

metody graficzne (np. wykresy liniowe i słupkowe, diagramy) – do analizy zmian w czasie (w różnych
okresach) i w przestrzeni (dla różnych jednostek odniesienia, np. dla jednostek podziału
administracyjnego)

metody kartograficzne (np. kartogramy, kartodiagramy) - do analizy rozkładu przestrzennego zjawisk

i faktów

Rozmieszczenie ludności – metody analizy

Gęstość zaludnienia (os/km²) – wskaźnik do analizy zmian w czasie i przestrzeni

gdzie: Lt – liczba ludności (os.) faktycznie zamieszkałej w roku t Pt- powierzchnia obszaru w km² w
roku t
Koncentracja ludności
• Koncentracja ludności rozumiana jest jako stopień skupienia ludności na określonej powierzchni.

• Im większy odsetek ludności koncentruje się na małej powierzchni (np. gmin) tym większy jest
stopień nierównomierności.

• Wartość współczynników koncentracji zależy w znacznej mierze od wielkości przyjętych jednostek

odniesienia.

• Im podział jest bardziej szczegółowy tym wyższy jest stopień koncentracji ludności.

• Wielkość jednostek odniesienia ma szczególne znaczenie w badaniach porównawczych.

• Wartości współczynników koncentracji obliczone dla różnego rodzaju jednostek administracyjnych

są nieporównywalne

Wskaźnik dynamiki zaludnienia – zmiany w czasie

gdzie: L – liczba ludności faktycznie zamieszkałej w roku (o - początkowy okres analizy, t – końcowy
okres analizy), t = 1,2, …,n

Wskaźnik dynamiki zaludnienia można obliczać:

-w stosunku do pierwszego roku (Lo) analizowanego dłuższego okresu (np. w latach 2000-2020 w
odstępach rocznych) np.: Lo = zawsze dane za 2000 r. , Lt = 2000, 2001, 2002, …. i kolejne lata

Przykład:
W tym przypadku przyjęto: zawsze za Lo = liczba ludności z 2000 r. Lt = odpowiednio liczba ludności
za 2000, 2001, 2002, …. i kolejne lata, 2020

-w stosunku do roku poprzedniego (Lo) analizowanego dłuższego okresu (np. w latach 2000-2020 w
odstępach rocznych) np.:

• Lo = dane za 2000 a Lt = 2001,

• Lo = dane za 2001 a Lt = 2002, …….i kolejne lata

Wskaźnik dynamiki zaludnienia DL przyjmuje zawsze wartości dodatnie:

• DL = 100 – oznacza brak zmian (stabilizację liczby ludności)

• DL < 100 – oznacza spadek zaludnienia, np.: DL = 95 oznacza spadek zaludnienia o 5%
• DL > 100 – oznacza wzrost zaludnienia, np.: DL = 102 oznacza wzrost zaludnienia o 2%

Czynniki wpływające na rozmieszczenie ludności

• uwarunkowania środowiska geograficznego: klimat, dostępność do wody, żyzność gleb,
rzeźba terenu, wysokość n.p.m., odległość od morza, zasoby mineralne i energetyczne,
• uwarunkowania społeczno-ekonomiczne: sposób gospodarowania przez człowieka, rozwój
techniki i postępu cywilizacyjnego,
• uwarunkowania demograficzne: rodność, umieralność, migracje, struktura demograficzna)
• inne: katastrofy przyrodnicze, wojny, epidemie, uwarunkowania polityczne (przymusowe
wysiedlenia.

Gęstość zaludnienia w Polsce

Gęstość zaludnienia w Polsce posiada charakterystyczny rozkład przestrzenny w całym okresie
powojennym (po 1945 r.). Wpisując trójkąt równoramienny na mapę Polski można zauważyć, że
gęstość zaludnienia wzrasta od wierzchołka w kierunku podstawy trójkąta (jest najwyższa na
południu kraju). Odcięte przez boki trójkąta części (północno-zachodnia i północno wschodnia) są
obszarami o najniższej wartości tego wskaźnika. Najniższa gęstość zaludnienia (poniżej 40 os.) w
całym okresie powojennym na obszarach wiejskich utrzymuje się w gminach położonych w północno-
zachodniej i zachodniej oraz w północno wschodniej i wschodniej. Przyczyną takiej sytuacji było
istnienie na tych obszarach przez ponad 45 lat (w latach 1949-1995) wielkoobszarowych
Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz lasów. Ogromne powierzchnie użytkowane rolniczo
ograniczały i utrudniały rozwój osadnictwa na tych terenach. Ludność wiejska pracująca w PGR-ach
wraz z rodzinami mieszkała głównie w blokach 1-2 piętrowych budowanych dla nich. Podobna
sytuacja występowała na terenach zalesionych (nadleśnictw i Parków Narodowych), np. w woj.:
lubuskim, zachodniopomorskim, podlaskim, i warmińsko-mazurskim. Najwyższa gęstość zaludnienia
(również obecnie) występuje w największych miastach (często 1500-2000 i więcej os./km²), które
oferują mieszkańcom m.in. atrakcyjny rynek pracy, różnorodne funkcje usługowe, mieszkaniowe i
kulturalne. Wysoka gęstość zaludnienia charakteryzuje obszary wiejskie w strefach podmiejskich
(efekt suburbanizacji do poł. lat 90 XX w.). Zwarte obszary wiejskie o wysokiej gęstości zaludnienia
(ponad 70 os./km²) położone są w na południu Polski (woj.: małopolskie, podkarpackie) oraz (woj.
śląskie), gdzie sieć osadnicza jest bardziej rozwinięta (gęsta zabudowa) na skutek istnienia licznych
wielopokoleniowych małych gospodarstw rolnych (o powierzchni poniżej 5 ha) z silnymi tradycjami
rodzinnymi (wielodzietne rodziny)
Zmiany zaludnienia w Polsce
Długookresowe zmiany liczebności populacji ludności w Polsce na podstawie spisów powszechnych
oraz rejestracji bieżącej (wg stanu na 31.12) potwierdzają obserwowane tendencje od czasów
powojennych do lat końca lat 80. XX w., wzrostu w liczby ludności w miastach i jej stabilizacji w latach
90. oraz niewielkich zmian populacji na obszarach wiejskich w całym okresie powojennym (na
poziomie ok. 15 mln mieszkańców). W całym okresie powojennym aż do końca lat 80. ogólna liczba
ludności w Polsce wzrosła z 25 (w 1950 r.) do ponad 38 mln os. na początku 90. (z maksimum 38,3
mln os. w 1997 r.). Po 2000 r. liczba mieszkańców w Polsce uległa stabilizacji osiągając krótkotrwały
wzrost (do 38,5 mln os.) w latach 2010-2012 z największą dotychczas liczbą ludności. Kolejne lata
charakteryzowały się powolnym spadkiem populacji. Tym samym prognozowana wcześniej przez GUS
liczba 40 mln mieszkańców kraju nigdy nie została osiągnięta.

Tendencje wzrostowe liczby ludności w miastach utrzymywały się w Polsce od czasów powojennych
aż do początku lat 90. XX w. - przekraczając 23 mln os. w 1988 r. Już w połowie lat 60. liczba
mieszkańców miast przewyższyła maksymalną (nie osiągniętą jeszcze do czasów obecnych) liczbę
mieszkańców wsi - 15,9 mln os. w 1966 r. W latach 90. stan ludności w miastach ustabilizował się na
poziomie poniżej 24 mln os. (maksimum 23,7 mln os. w 1999 r.). a po 2000 r. wykazuje tendencję
spadkową (z minimum 23 mln mieszkańców w 2018 r.). Od 2010 r., w związku ze zmianą metodologii
spisu powszechnego 2011, liczba mieszkańców w miastach oraz na obszarach wiejskich była nieco
wyższa niż w latach poprzednich – stąd wyraźne zmiany widoczne są na wykresach między latami
2009 a 2010.

W okresie powojennym (1950-1975) liczba ludności wiejskiej przekraczała 15 mln a w latach

kolejnych (1976-2009) utrzymywała się nieco poniżej 15 mln. Od 2000 r. tendencja zmian liczby
mieszkańców na obszarach wiejskich uległa odwróceniu - wykazując w kolejnych latach stały wzrost
(w 2010 r. przekraczając ponownie ponad 15 mln) mieszkańców aż do 15,4 mln os. w 2020 r.

Tendencje zmian liczby ludności w miastach i na obszarach wiejskich w Polsce po II wojnie światowej
odzwierciedliły się w zmianach wskaźnika urbanizacji, tj. udziału ludności miejskiej. W 1950 r. w
Polsce udział ludności mieszkającej w miastach wynosił 37% i wykazywał systematyczny wzrost
osiągając maksimum (62%) w 1991 r. - przy jednoczesnym minimum udziału ludności na obszarach
wiejskich – wskaźnik ruralizacji (38%). Od połowy lat 90. wskaźnik urbanizacji spadał osiągając w 2020
r. wartość poniżej 60% (59,9%), przy jednoczesnym zwiększaniu się udziału ludności wiejskiej do
40,1%.
Poniższy fragment pochodzi z publikacji (Sytuacja demograficzna
Polski 2018-2019. Raport 2018-2019.- s.11)
Na mapie koncentracji ludności można wskazać strefy rozkładu (rozmieszczenia) przestrzennego
ludności (odczytując legendę od lewej strony) – w kolejnych strefach koncentracja ludności wzrasta
w kierunku obszarów o największej gęstości zaludnienia, przy jednoczesnym zmniejszaniu się obszaru
strefy.

Strefy rozproszenia ludności - w których odsetek powierzchni przewyższa odsetek mieszkającej na

tym obszarze ludności,

- I strefa rozproszenia ludności - 20% ludności zamieszkuje 41% powierzchni kraju, a gęstość
zaludnienia wynosi poniżej 36 os/km²,

- II strefa rozproszenia ludności – kolejne 20% ludności zamieszkuje 23% powierzchni kraju, a gęstość
zaludnienia wynosi 37-50 os/km². Strefy koncentracji ludności - w których odsetek ludności (20%)
przewyższa odsetek zajmowanej przez nią powierzchni

- III strefa – koncentracji (skupienia) ludności – 20% ludności zamieszkuje 17% powierzchni kraju, a
gęstość zaludnienia wzrasta i wynosi 50-67 os/km².

- IV strefa – koncentracji (skupienia) ludności – 20% ludności zamieszkuje coraz mniejszy obszar (12%
powierzchni kraju), a gęstość zaludnienia wzrasta i wynosi 67-106 os/km².

- V strefa – najwyższej koncentracji (skupienia) ludności – 20% ludności zamieszkuje znacznie

mniejszy obszar (6% powierzchni kraju), a gęstość zaludnienia przekracza 107-537 os/km².