AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Medeni Usûl
Hukukuna Giriş

Editör

Doç.Dr. Tolga AKKAYA

Yazarlar

BÖLÜM 1, 5 Prof.Dr. Murat ATALI

BÖLÜM 3, 4 Prof.Dr. Mustafa ÖZBEK

BÖLÜM 2, 8 Doç.Dr. İbrahim ERMENEK

BÖLÜM 6, 7 Doç.Dr. Tolga AKKAYA

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4082
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2864

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Nazmiye Özenbaş Boydağ

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör.Dr. Olcay Saltık

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Biriçim Altınordu

Grafiker
Ayşegül Dibek

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Handan Atman
Arzu Ercanlar
Diğdem Aydın
Yasin Narin
Gizem Dalmış
Kader Abpak Arul
Zülfiye Çevir
Gülşah Sokum

MEDENİ USÛL HUKUKUNA GİRİŞ

E-ISBN
978-975-06-3926-5

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Eylül 2020
3447-0-0-0-2109-V01
 İçindekiler
Medeni Usûl
Hukuku Kavramı
BÖLÜM 1 ve Mahkemelerin
Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
Giriş ................................................................. 3
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Yargı
Örgütü ............................................................ 3
Yargı Kavramı  ....................................... 4
Yargı Kolları ve Yargılama Hukuku ..... 4
Yargı Örgütü .......................................... 5
Medeni Usûl Hukukunun Konusu Amacı ve
Kaynakları ...................................................... 7
Medeni Usûl Hukukunun Konusu ....... 7
Medeni Usûl Hukukunun Amacı  ........ 7
Medeni Usûl Hukukunun Kaynakları .. 8
Yargılama Faaliyetinin Niteliği,
Süjeleri ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve
Tarafsızlığı  ..................................................... 9
Yargılama Faaliyetinin Süjeleri  ........... 10
Mahkemelerin Bağımsızlığı ve
Hâkimlik Teminatı ................................ 11
Hâkimlerin Tarafsızlığı ......................... 13
Adli Yargı Hukuk
Mahkemeleri ve
BÖLÜM 2 Bu Mahkemeler
Arasındaki İlişkiler
Giriş ................................................................. 27
İlk Derece Mahkemeleri ................................ 27
Özel Mahkemeler .................................. 27
Genel Mahkemeler ................................ 34
İlk Derece Mahkemeleri Arasındaki
İlişki  ....................................................... 35
İkinci Derece Mahkemeleri
(Bölge Adliye Mahkemeleri) ........................ 44
İkinci Derece Mahkemeleri Hakkında
Genel Bilgiler ......................................... 44
Bölge Adliye Mahkemesi Hukuk
Dairelerinin Görevleri ........................... 44
Üçüncü Derece Mahkemesi (Yargıtay)  ...... 45
İstinabe ve Naip Tayini ................................. 47
iii

Davada Taraflar ve
BÖLÜM 3 Yargılamaya Katılan
Üçüncü Kişiler
Giriş ................................................................. 55
Medeni Yargıda Taraf Kavramı .................... 55
Taraf Ehliyeti ......................................... 55
Dava Ehliyeti ......................................... 56
Dava Takip Yetkisi  ................................ 57
Taraf Sıfatı (Husumet) ......................... 57
Dava Arkadaşlığı ............................................ 58
Mecburi (Zorunlu) Dava Arkadaşlığı .. 58
İhtiyari Dava Arkadaşlığı ...................... 60
Davaya Fer’î Müdahale  ................................ 61
Fer’î Müdahalenin Koşulları  ................ 61
Fer’î Müdahalenin Usûlü ...................... 62
Fer’î Müdahilin Görülmekte Olan
Davadaki Durumu ................................. 62
Fer’î Müdahalenin Etkisi  ...................... 63
Fer’î Müdahale Gideri ........................... 64
Davaya Asli Müdahale .................................. 64
Aslî Müdahalenin Koşulları .................. 64
Aslî Müdahalenin Usûlü ....................... 64
Davanın İhbarı .............................................. 66
Davanın İhbarının Koşulları  ................ 66
Davanın İhbarının Usûlü ...................... 66
İhbarda Bulunulan Üçüncü Kişinin
Durumu .................................................. 66
Davanın İhbarının Etkisi  ...................... 67
Davada Tarafların Temsili ............................. 67
Davada Kanuni Temsil  ......................... 67
Davada İradi Temsil
(Davaya Vekâlet)  ................................. 68
iv
Dava Kavramı, Davanın
Türleri, Dava Şartları ve İlk
BÖLÜM 4 İtirazlar, Davanın Temel
Aşamaları (Dilekçeler Teatisi,
Ön İnceleme, Tahkikat)
Giriş ................................................................. 79
Dava Kavramı ................................................ 79
Dava Çeşitleri ................................................. 80
Mahkemeden İstenen Hukuki
Korumaya (Talep Sonucunun Niteliğine)
Göre Dava Çeşitleri ............................... 80
Talep Sonucunun Niceliğine Göre
Dava Çeşitleri ......................................... 82
Dava Şartları .................................................. 86
Genel Dava Şartları ............................... 86
Dava Şartlarının İncelenmesi ............... 88
İlk İtirazlar ...................................................... 89
Kesin Yetki Kuralının Bulunmadığı
Hâllerde Yetki İtirazı  ............................ 89
Uyuşmazlığın Tahkim Yoluyla
Çözümlenmesi Gerektiği İtirazı ........... 89
İlk İtirazların İleri Sürülmesi ve
İncelenmesi ............................................ 89
Davanın Temel Aşamaları, Davanın Açılması,
Dilekçeler Teatisi Ve İddia ve Savunmanın
Genişletilmesi ve Değiştirilmesi Yasağı ....... 90
Davanın Temel Aşamaları .................... 90
Davanın Açılması ve Dava Dilekçesi....   91
Dava Dilekçesinin Kanunda Sayılan
Unsurlarının Eksik Olması .................... 93
Dava Dilekçesinin Mahkemeye
Verilmesi ve Davanın Açılma Zamanı . 94
Dava Dilekçesine Eklenmesi Gereken
Belgeler .................................................. 94
Davanın Açılmasının Sonuçları ............ 95
Cevap Dilekçesi ...................................... 97
Tarafların İkinci Dilekçeleri .................. 98
İddia ve Savunmanın Genişletilmesi ve
Değiştirilmesi Yasağı ............................. 99
Ön İnceleme ................................................... 100
Yazılı Yargılama Usûlünde Ön
İnceleme ................................................. 100
Basit Yargılama Usûlünde Ön
İnceleme ................................................. 102
Tahkikat .......................................................... 103
Tahkikatın Konusu ................................ 103
Tarafların Duruşmaya Gelmemesi ....... 103
Duruşmaların Herkese Açık Olması
(Aleniyet) ............................................... 104
Tahkikatın Yürütülmesi ve Tutanak .... 104
Ön Sorun ................................................ 105
Bekletici Sorun ...................................... 105
Davaların Birleştirilmesi ve
Ayrılması ................................................ 106
 İspat Hukuku,
Hüküm ve Davaya
BÖLÜM 5 Son Veren Taraf
Usûl İşlemleri
Giriş ................................................................. 119
İspat Hukuku ................................................. 119
İspat Yükü .............................................. 120
İspatın Konusu ....................................... 120
İspat Ölçüsü ........................................... 122
İspat Türleri ........................................... 122
Deliller ve İncelenmesi .................................. 123
Delil ve Emare Ayırımı .......................... 123
Delil Türleri  ........................................... 124
Delil Sözleşmesi ..................................... 124
Hukuka Aykırı Yollarla Elde Edilen
Deliller .................................................... 125
Delillerin Mahkemeye Bildirilmesi ve
Sunulması .............................................. 126
Delillerin İncelenmesi  .......................... 127
Senetle (Kesin Delille) İspatı Gereken
Vakıalar ve Kesin Deliller ...................... 127
Kesin Deliller .......................................... 130
Takdirî Deliller ....................................... 135
İsticvap  .................................................. 144
Tahkikatın Sona Ermesi, Sözlü Yargılama ve
Hüküm  ........................................................... 146
Tahkikatın Sona Ermesi  ....................... 147
Sözlü Yargılama ..................................... 147
Hüküm  .................................................. 148
Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri ....... 151
Davadan Feragat ................................... 152
Davayı Kabul  ........................................ 153
Sulh  ........................................................ 154
Geçici Hukuki
Koruma, İhtiyatî
BÖLÜM 7 Tedbir ve Delil
Tespiti
Giriş ................................................................. 203
Geçici Hukuki Koruma .................................. 203
İhtiyatî Tedbir ................................................ 205
İhtiyatî Tedbirin Şartları ....................... 206
İhtiyatî Tedbir Yargılaması ................... 207
İhtiyatî Tedbir Kararının
Uygulanması ve İhtiyatî Tedbiri
Tamamlayıcı İşlemler ............................ 210
İhtiyatî Tedbir Talebine İlişkin Mahkeme
Kararına Karşı Başvurulabilecek Hukuki
Çareler .................................................... 212
Delil Tespiti .................................................... 215
Delil Tespitinin Hukuki Niteliği  .......... 215
Görevli ve Yetkili Mahkeme ................. 216
Delil Tespiti Talebi ................................. 216
Tespit Kararı ve İcrası ........................... 216
BÖLÜM 6 Kanun Yolları
Giriş ................................................................. 165
Genel Olarak Kanun Yolları .......................... 165
İstinaf .............................................................. 168
İstinafa Tâbi Mahkeme Kararları ......... 168
İstinaf Sebepleri ..................................... 169
İstinafa Başvuru .................................... 170
Ön İnceleme .......................................... 173
Esastan İnceleme (Tahkikat)  .............. 173
Sözlü Yargılama ..................................... 175
Karar ....................................................... 175
Temyiz ............................................................ 178
Temyiz Sebepleri ................................... 180
Temyize Başvuru ................................... 180
Ön İnceleme .......................................... 182
Esastan İnceleme .................................. 183
Karar (Onama, Düzelterek Onama ve
Bozma Kararı)  ...................................... 183
Yargılamanın İadesi  ...................................... 186
Yargılamanın İadesi Sebepleri .............. 186
Yargılamanın İadesi Yoluna Başvuru ... 188
Yargılamanın İadesi İncelemesi ............ 189
Tahkim,
BÖLÜM 8 Arabuluculuk ve
Bireysel Başvuru
Giriş  ................................................................ 227
Tahkim ............................................................ 227
Tahkim Sözleşmesi ................................ 229
Hakem Sözleşmesi ................................ 230
Tahkimde Yargılama Usulü .................. 232
Arabuluculuk  ................................................. 237
Arabulucu ve Arabulucunun
Özellikleri ............................................... 237
Arabulucunun Hak ve
Yükümlülükleri ...................................... 238
Arabuluculuk Faaliyeti ve
Arabuluculuğun Özellikleri .................. 239
Bireysel Başvuru ............................................ 241
Anayasa Mahkemesine Bireysel
Başvuru  ................................................. 241
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine
Bireysel Başvuru .................................... 246
v
 Kısaltmalar

AY : Anayasa
c. : Cümle
Çev. : Çeviren
CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu
E. : Esas
HD : Hukuk Dairesi
HGK : Hukuk Genel Kurulu
HMK : Hukuk Muhakemeleri Kanunu
HSK : Hakimler ve Savcılar Kanunu
HUAK : Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu
HUAKY : Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu Yönetmeliği
İHAS : İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi
İİK : İcra ve İflâs Kanunu
İMK : İş Mahkemeleri Kanunu
İYUK : İdari Yargılama Usulü Kanunu
K. : Karar
MÖHUK : Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun
MTK : Milletlerarası Tahkim Kanunu
S : Sayı
sK : Sayılı Kanun
T. : Tarih
TCK : Türk Ceza Kanunu
TK : Tebligat Kanunu
TKHK : Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun
TMK : Türk Medeni Kanunu
TTK : Türk Ticaret Kanunu
vb : Ve benzeri
vd : Ve devamı
Y. : Yargıtay
Yarg. K : Yargıtay Kanunu

vi
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Egemenlik yetkisinin bir görünümü ve soyut
hukuk kurallarının yargısal usuller çerçevesin-
de somut olaya uygulanması olan yargı yetki-
si, Anayasa’nın dokuzuncu maddesi gereğince,
Türk Milleti adına, bağımsız mahkemelerce
kullanılır.
Özel hukuk alanında ortaya çıkan hukuki
uyuşmazlıkların adli yargı kolunda yer alan
hukuk mahkemeleri tarafından çözülmesi ve
karara bağlanması sürecini düzenleyen kural-
lar bütününe medenî usûl hukuku adı verilir.
Mahkemeler tarafından yürütülen yargılama
faaliyetinin başlaması, sürdürülmesi, tâbi ol-
duğu şekil kuralları; bakacakları dava ve işler
bakımından ilk derece mahkemeleri ile üst
mahkemeler arasındaki ilişki, davada taraflar
ve yargılamaya katılabilecek üçüncü kişiler;
hâkimin, tarafların ve yargılama faaliyetine
katılan üçüncü kişilerin hak, yetki ve yüküm-
lülükleri; dava kavramı, dava türleri ve dava-
nın temel aşamaları; uyuşmazlık konusunun
aydınlatılabilmesi için gerekli olan vakıaların
ne şekilde ispat edilebileceği; mahkemelerin
ne tür kararlar verebileceği, mahkemelerin ka-
rarlarına karşı hangi hukuki yollara başvuru-
labileceği ve nihayet geçici hukuki korumalar
gibi temel konular yanında, tahkim ve arabu-
luculuk gibi başlıklar medenî usul hukukunun
konusunu oluşturmaktadır.
Medeni Usul Hukukuna Giriş kitabımız, Açı-
köğretim Fakültesi Adalet Ön lisans Programı
için yukarıdaki özetlenen konular hakkında
öğrencilerimizin ön lisans düzeyindeki bilgi
ihtiyacını karşılamak amacıyla uzaktan eğitim
tekniğine uygun olarak hazırlanmıştır.
Başta Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakül-
tesi Adalet Ön lisans programı öğrencileri ol-
mak üzere konuya ilgi duyan herkes için hazır-
lanan bu ders kitabı, esasen 6100 sayılı Hukuk
Muhakemeleri Kanunu esas alınmak suretiyle
kaleme alınmış; çok gerekli olmadıkça ön lisans
düzeyinde ayrıntılı olabilecek bilgilerin verilme-
sinden kaçınılmış ve öğretideki tartışmalara de-
ğinilmemiştir. Ortaya çıkan eserin, başta öğren-
cilerimiz olmak üzere, konuya ilgi duyan tüm
okuyuculara faydalı olmasını dileriz.
Ağustos 2020, Eskişehir
Editör
Doç.Dr. Tolga AKKAYA
vii
 Bölüm 1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin
Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Yargı
öğrenme çıktıları

Örgütü
Medenî Usûl Hukukunun Konusu Amacı

1
1 Medeni usûl hukuku, yargı ve yargı örgütü

2
kavramlarını ilişkilendirebilme ve Kaynakları
2 Yargı kollarını ve adli yargı içinde yer alan 3 Medeni usûl hukukunun konusunu,
mahkemeleri sıralayabilme amacını ve kaynaklarını açıklayabilme

Yargılama Faaliyetinin Niteliği, Süjeleri ve

3
Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
4 Hâkimlerin bağımsızlığını ve tarafsızlığını
sağlamaya yönelik kuralları açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Yargı Örgütü • Mahkeme • Ihkakı Hak • Uyuşmazlık • Yargı Kolu • Adli Yargı
• Medeni Yargı

2

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
İnsan, doğası gereği ancak toplum içinde yaşa-
yabilen bir varlıktır. Onun bu özelliği, hem ihti-
yaçlarının karşılanabilmesi açısından kaçınılmaz
hem de sosyallik içgüdüsünün sonucudur. Toplum
hâlinde yaşamanın ihtiyaçların ve içgüdülerin yön-
lendirmesiyle ortaya çıkışı, hayvan topluluklarında
da rastlanan bir durumdur. Ancak, insan açısından
farklı olan hususların en önemlilerinden birisi, bir-
likte yaşayışın akıl, bilinç ve estetik değerler tara-
fından yönlendirilmesidir.
Toplum hâlinde yaşayan insanlar, bir kısmı ken-
dilerini buna yönlendiren sebeplerin doğal sonucu,
bir kısmı ise bu hâlde yaşayabilmenin anlamlı, sağ-
lıklı ve sürekli oluşunu temin amacına yönelmiş
olan ilişkiler içine girerler. Bu ilişkiler bir taraftan
kendileri arasında, diğer taraftan da oluşturduk-
ları topluluklar arasında kurulur. Toplum hâlinde
yaşayan insanların meydana getirdiği en temel ve
küçük oluşum aile, en örgütlü ve büyük yapı ise
devlettir.
İnsanların toplum hâlinde yaşayışları sırasında,
gerek birbirleriyle ve gerekse – aileden devlete ka-
dar – oluşturdukları yapılarla olan ilişkilerinin bir
düzen içinde sürdürülebilmesi için birçok kurala
ihtiyaç vardır. Bu kuralların toplamı, sosyal düzen
kuralları olarak adlandırılır. Bunlar; hukuk, din,
ahlak, örf ve âdet ve adabımuaşeret (görgü) kural-
larıdır. Söz konusu kategorilerin her biri için ayrı
bir müeyyide türünden söz etmek mümkündür.
Bununla birlikte, bunlardan sadece hukuk kural-
larının riayet görmesi, kendileri için öngörülmüş
olan müeyyidelerin cebren (zorla) yerine getirilme-
si ayrıcalığına sahiptir. Söz konusu müeyyidelerin
cebren yerine getirmesini ise aynı zamanda hukuk
kurallarını da koymuş olan ve insanoğlunun bugü-
ne kadar oluşturduğu en büyük ve aynı zamanda
en güçlü ve örgütlü yapı olan devletin güvencesine
kavuşturulmuştur. Bundan dolayıdır ki diğer sos-
yal düzen kuralları başkaca topluluklarda da mev-
cut olabildikleri hâlde, hukuk, ancak devlet hâline
gelebilmiş toplumlarda varlık kazanabilmiş ve mev-
cudiyetini muhafaza edebilmiştir.
Hukuk kuralları için öngörülen müeyyideler,
kuralın niteliği ve düzenlediği alan dikkate alınarak
farklılaştırılmıştır. Söz konusu farklılık, bu müeyyi-
deye karar verilmesi süreci ve bunun uygulanışında
da ortaya çıkar.
1
Bu bölümde özel hukuk alanındaki hukuk ku-
rallarına riayet edilmemesi hâlinde müeyyideye
karar verme sürecinde yargı organları tarafından
uyulması gerekli usûl kurallarını içeren medeni usûl
hukukunun anlamı, medeni usûl hukukunun “yar-
gı” ve “yargı örgütü” ile ilişkisi, medeni usûl huku-
kunun konusu amacı ve kaynakları açıklanmıştır.
Daha sonra medeni yargı alanında insan kaynağı
üzerinde durularak mahkemelerin bağımsızlığı ve
tarafsızlığına ilişkin kurallar üzerinde durulmuş ve
bu kapsamda özellikle hâkimlerin yasaklı olması ve
hâkimlerin reddi konuları açıklanmıştır.
MEDENİ USÛL HUKUKU KAVRAMI
VE YARGI ÖRGÜTÜ
Hukuk kurallarına riayet edilmemesi hâlinde
öngörülen müeyyidenin uygulanmasına karar
verme yetkisi, modern devlet tarafından, sırf bu
maksatla kurulmuş olan kurumlara bırakılmıştır.
Bir bütün hâlinde yargı örgütü ve münferiden ise
mahkeme olarak adlandırılan söz konusu kurum,
hukuk kurallarına riayet etmemenin bilhassa dev-
let adına yetki kullanan kamu görevlileri kaynaklı
olabileceği de dikkate alınarak yürütme organının
dışına çıkarılmakla kalınmamış, ondan (ve bu ara-
da, temel fonksiyonu hukuk kuralını koyma olan
yasama organından) bağımsızlaştırılmıştır.
dikkat
Diğer sosyal düzen kurallarından farklı olarak
hukuk kuralları kendileri için öngörülmüş mü-
eyyidelerin zorla ve devlet eliyle yerine getiril-
mesi ayrıcalığına sahiptir.
Roma hukukundan itibaren yapılan “özel hu-
kuk – kamu hukuku” ayırımında, özel hukuk
alanına dahil (maddi) hukuk normlarının öngör-
dükleri haklara riayetle yükümlü olanların bunu
kendiliklerinden yerine getirmemeleri hâlinde, güç
kullanma tekelini elinde bulunduran devletin buna
müdahale etmeye karar vermek üzere kurduğu ku-
rumların (yargı örgütü – mahkemeler), söz konusu
müeyyideye karar verme sürecini düzenleyen ku-
rallar bütününe medeni usûl hukuku adı verilmek-
tedir. Söz konusu süreç sonucunda verilen kararın
3
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
zorla yerine getirilmesini düzenleyen kurallar bütü-
nünü ifade eden icra ve iflâs hukuku da esas itiba-
riyle, medeni usûl hukukunun devamı niteliğinde
olmakla birlikte, Türk hukukunda ayrı bir kanunla
düzenlenişinin de etkisiyle, bağımsız bir hukuk dalı
hâline gelmiştir.
Yargı Kavramı
Kıta Avrupası hukuk sistemine dahil olan Türk
hukukunda, hukuk kurallarının soyut ve genel
nitelikli olması esastır. Bu kurallar, esas itibariyle,
kişilerle kişiler ve kişilerle onların oluşturdukları
diğer kurumlar arasındaki ilişkileri düzenlemekte-
dir. Bu düzenleyişte, kişisel (bireysel) ve toplum-
sal (kamusal) menfaatler dikkate alınmaktadır. Bir
menfaatin hukuk kuralıyla (yaptırıma bağlanarak)
korunması (güvence altına alınması) durumunda o
(menfaat) hak mertebesine yükselmektedir. Hak-
kın temelinde yer alan menfaatin kişisel olması du-
rumunda özel hukuktan, buna karşılık söz konusu
menfaatin toplumsal olması durumunda ise – ge-
nel olarak – kamu hukukundan söz edilir.
Hakkın temelinde menfaatin bulunması, bun-
ları düzenleyen soyut hukuk kuralları sayesinde, ki-
şiler arası ve toplumsal ilişkilerde bir menfaat den-
gesinin ve buna dayalı sosyal barışın kurulmasını
sağlar. Dolayısıyla, bir hakkın (menfaatin), buna
riayet etmeye hukuk kuralıyla mecbur kılınmış kişi
tarafından ihlal edilmesi hâlinde, bir taraftan (genel
olarak) toplumdaki menfaat dengesi ve buna bağlı
olarak sosyal barış bozulur; diğer taraftan, (özelde)
o hakkın kendisine tanınmış olduğu kişiyle (hak
sahibi – alacaklı) buna riayet yükümlüsü olan kişi
(borçlu) arasında (bozulan menfaat dengesi sebe-
biyle) uyuşmazlık ortaya çıkar.
İhlalin giderilmesi, böylece ortaya çıkan uyuş-
mazlığın sona erdirilmesi ve bozulan sosyal barışın
yeniden tesis edilebilmesi için düşünülebilecek iki
yöntem mevcuttur: Bunlardan birincisi, ihlale bağ-
lanan müeyyideyi doğrudan doğruya hak sahibinin
kendisinin uygulaması (bizzat ihkak-ı hak), diğeri
ise güç kullanma yetkisini münhasıran kendi elin-
de bulunduran devlete (onun bu iş için görevlen-
dirdiği organ olan mahkemelere) başvurmak.
Bizzat ihkak-ı hak, zayıf olanın müeyyideyi uy-
gulayamaması, güçlü olanın ise sübjektif etkilerle
aşırıya kaçması ve böylece yeni hak ihlallerine ve
uyuşmazlıklara neden olup sosyal barışı daha fazla
bozma tehlikesini barındırdığından, modern devlet
4
tarafından (meşru müdafaa ve zaruret hâli gibi çok
sınırlı hâller dışında) kural olarak yasaklanmıştır. Bu-
nun yerine, tarafsız, güçlü ve örgütlü bir yapı olan
mahkemelere (devlete) başvurmak, güvenceli, âdil ve
etkin bir yoldur. Devletin bu görevi ve sorumluluğu
üstlenmesiyle onun (yasama ve yürütme yanında)
yargı işlevi ortaya çıkmış ve modern devlet bu işle-
vini, kendi içinde, sırf bu amaçla kurduğu bağımsız
mahkemelere (yargı örgütü) tevdi etmiştir (AY m. 9).
dikkat
Hukuk devletlerinde sınırlı haller dışında (meş-
ru müdafaa ve zaruret hali gibi) ihkak- hak (mü-
eyyideyi hak sahibinin kendisinin uygulaması)
yasaklanmıştır.
Bu çerçevede, yargı kavramını, “soyut hukuk
kurallarının, bağımsız ve tarafsız mahkemeler tara-
fından, somut bir uyuşmazlığın giderilmesi amacıyla,
yargısal usûllere uyularak tatbik edilmesi” olarak ta-
nımlamak mümkündür.
Yargı, soyut hukuk kurallarının, bağımsız
ve tarafsız mahkemeler tarafından, somut
bir uyuşmazlığın giderilmesi amacıyla, yar-
gısal usûllere uyularak tatbik edilmesidir.
Yargı Kolları ve Yargılama Hukuku
Soyut hukuk kuralının koruduğu menfaatin
(hakkın) bireysel yahut toplumsal (kamusal) niteli-
ğine bağlı olarak onun mahkemeler eliyle korunma-
sında uygulanacak olan usûlün (yöntemin) de fark-
lılaştırılması, bu korumanın etkinliği bakımından
çoğu zaman kaçınılmazdır. Öte yandan, söz konusu
nitelik, korumada bireysel yahut kamusal iradenin
önem taşıması açısından da dikkate alınması gerekir.
Belirtilen bu iki yön yanında başkaca bazı kriterler
de kullanılmak suretiyle yapılan sınıflandırmada,
nitelikleri açısından bir bütün teşkil eden dava ve
işlerin ayrı bir yargılama usûlüne tâbi kılınmasıyla
oluşturulan bütünlüğe yargı kolu adı verilmektedir.
Türk hukukunda altı farklı yargı kolunun bu-
lunduğu söylenebilir: Bunlar; anayasa yargısı, adli
yargı, idari yargı, hesap yargısı, seçim yargısı ve ni-
hayet uyuşmazlık yargısıdır.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Ayrı bir yargı kolundan söz edebilmek için mutla-
ka ayrı bir mahkeme örgütlenmesinin varlığı aranmaz.
Bundan dolayıdır ki sadece organik yargı örgütlenme-
sinden hareketle yargı kolu ayırımı yapmak mümkün
değildir. Ancak, çoğunlukla her bir yargı kolunun ayrı
bir mahkeme örgütlenmesine sahip olduğu görülmek-
tedir. Ayrıca, uyuşmazlıkların niteliği, korunan men-
faat ve uygulanan yargılama usûlü dikkate alındığında
ayrı bir yargı kolu olduğunun kabûlü kaçınılmaz bu-
lunan (genel) ceza yargısı, Türk hukukunda, mahkeme
örgütlenmesinden hareket edilerek geleneksel olarak
adli yargı içinde konumlandırılmaktadır.
Genel olarak ifade etmek gerekirse kamu hu-
kuku – özel hukuk ayrımında, özel hukuk alanına
giren hukuk dallarında düzenlenmiş olan hukuki
ilişkilerden kaynaklanan uyuşmazlıkların, hukuk
mahkemelerince, medeni usûl hukuku tarafından
öngörülen yöntemler dahilinde çözümlenmesi, adli
yargının “medeni yargı (hukuk yargısı)” (alt) kolu
olarak adlandırılmaktadır.
Medeni yargı alanına giren uyuşmazlıkların mah-
kemeler eliyle çözümünde uygulanacak olan yöntem
ayrı bir hukuk disiplinidir. Bu disiplin, Türk huku-
kunda, medeni usûl hukuku olarak adlandırılmak-
tadır. Ancak, yargılama faaliyetinde, uygulanacak
usûlün (yöntemin) yanı sıra, yargı örgütü, mahkeme-
lerin görev ve yetkisi, yargılama faaliyetine katılacak
olan kişilerin personel rejimi, tebligat ve harçlar gibi
pek çok husus da gündeme gelmektedir. Söz konu-
su bütün yönleri ifade etmek üzere “yargılama huku-
ku” tabiri kullanılmaktadır. Dolayısıyla, medenî usûl
hukuku aslında yargılama hukukunun bir alt dalıdır.
Ancak, Türk hukukunda, bu tabirlerden biri diğeri
yerine kullanılmaktadır. Öte yandan, yargılama hu-
kukuna dahil olan diğer alanlar çoğu zaman ayrı bir
dersin konusu yapılmadığından, medeni usûl hukuku
dersleri içinde onlara da yer verilmektedir.
Medeni usûl hukuku, medenî yargı ala-
nına giren uyuşmazlıkların mahkemeler
eliyle çözümünde uygulanacak olan ayrı
bir hukuk disiplinidir.
Yargı Örgütü
Egemenliğin kullanım biçimlerinden birini teşkil
eden yargı yetkisi, Anayasa’nın 9 uncu maddesi gere-
ğince bağımsız mahkemelere bırakılmıştır. Söz konu-
su yetkiyi kullanacak olan mahkemelerin kuruluş ve
1
örgütlenişi, çalışmalarına ilişkin dış şartların belirlen-
mesi ve yargılama faaliyetine doğrudan yahut dolaylı
şekilde katılan kişilerin statüleri ile görev ve yetkileri-
nin belirlenmesi; ayrıca, verilen kararların yerine geti-
rilmesiyle görevli kılınmış cebri icra organlarının ku-
ruluş ve işleyişi, yargı örgütü olarak adlandırılmaktadır.
Anayasa’nın 142’nci maddesi gereğince, mahkeme-
lerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama
usûlleri kanunla düzenlenir. Bu düzenlemenin bir so-
nucu olarak, yargı işlevini yerine getirecek olan mah-
kemelerin kuruluşunun kanunla düzenlenmesi yeterli
olup ayrıca anayasal bir düzenlemeye gerek bulunma-
maktadır. Bununla birlikte, Anayasa, Üçüncü Kısım,
Üçüncü Bölüm içinde yüksek mahkemeleri düzenle-
miştir. Genellikle ilk derecede (ve ayrıca kurulduğu yar-
gı kollarında istinaf derecesinde) verilen nihai kararların
hukuka uygun olup olmadığını kontrol eden ve böyle-
ce aynı zamanda ilgili yargı kolu açısından ülkede içti-
hat birliğinin sağlanması görevini yerine getiren mah-
kemeler yüksek mahkeme olarak adlandırılmaktadır.
Anayasaya göre yüksek mahkemeler şunlardır: Anayasa
Mahkemesi (m. 146 vd.), Yargıtay (m. 154), Danıştay
(m. 155) ve Uyuşmazlık Mahkemesi (m. 158).
Yüksek mahkeme, ilk derecede (ve ayrıca
kurulduğu yargı kollarında istinaf derecesin-
de) verilen nihai kararların hukuka uygun
olup olmadığını kontrol eden ve ilgili yargı
kolu açısından ülkede içtihat birliğinin sağ-
lanması görevini yerine getiren mahkemedir.
Buna karşılık, somut uyuşmazlığın dava yoluyla
ilk önce kendisine götürüldüğü, tahkikat ve yargıla-
ma yaparak uyuşmazlık hakkında hüküm veren ilk
derece mahkemelerinin (ve hakeza, bu mahkemeler-
ce verilen kararların hem hukuk hem de vakıa/olgu
açısından doğruluk denetiminin yapıldığı istinaf
derecesinde yer alan mahkemelerin) kuruluşunun
ve işleyişinin düzenlenmesi (Anayasa’nın sözü edilen
142’nci maddesi gereğince) kanunlara bırakılmıştır.
Medeni yargının da içinde yer aldığı adli yargı
açısından, ilk derecede ve istinaf derecesinde yer
alan mahkemelerin kuruluşu ve işleyişi ile görev ve
yetkileri 5235 sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahke-
meleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş,
Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun tarafından
düzenlenmektedir. Bunun yanında, bazı özel veya
genel (temel) kanunlarda da ilk derece mahkemele-
rinin kuruluşu hakkında düzenlemeler mevcuttur.
5
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

Adli yargının medenî yargı alanında ilk derecede görev yapan mahkemelerine hukuk mahkemeleri adı
verilir. Önlerine dava yoluyla gelen uyuşmazlıklara ilk önce bakan bu mahkemeler de genel mahkemeler ve
özel mahkemeler şeklinde iki gruba ayrılır. Bakacakları dava ve işler belli kişi yahut iş gruplarına göre sınır-
landırılmamış bulunan, bilakis, medeni yargı alanına dahil olup bir özel mahkemenin görevine girmeyen
bütün uyuşmazlıklara bakmakla görevli kılınan mahkemeler genel mahkeme olarak tanımlanır. Bunlar, her
il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumu ve iş yoğunluğu
dikkate alınarak belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar
Kurulunun olumlu görüşü alınarak kurulan sulh hukuk dikkat
ve asliye hukuk mahkemeleridir (5235 sK. m. 4, m. 5). Sulh ve asliye hukuk mahkemeleri genel mah-
Bunların yanında, her biri bir özel kanuna yahut bir ge- kemeler iken; aile mahkemesi, fikrî ve sınaî
nel (temel) kanun içindeki özel düzenlemeye dayanılarak haklar hukuk mahkemeleri, icra mahkemeleri,
kurulan özel mahkemelerin bakacakları dava ve işler belli iş mahkemeleri, kadastro mahkemeleri, tica-
kişi yahut iş gruplarına göre belirlenmiş olup kurulmadık- ret mahkemeleri ve tüketici mahkemeleri özel
ları yerlerde bu mahkemelerin görevine giren dava ve işler mahkemelerdir. Bu konuda daha fazla bilgi için
de genel mahkemelerce görülür. Medeni yargı alanında “Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri Ve Bu Mahke-
ilk derecede görev yapan özel mahkemeler şunlardır: aile meler Arasındaki İlişkiler” başlıklı 2’nci bölümü
mahkemeleri, fikrî ve sınaî haklar hukuk mahkemeleri,
inceleyiniz.
icra mahkemeleri, iş mahkemeleri, kadastro mahkemele-
ri, ticaret mahkemeleri ve tüketici mahkemeleri.
İlk derece mahkemelerinden verilen nihai kararların eksik veya yanlış olması ihtimali her zaman mevcut-
tur. Bunu göz önünde bulunduran kanun koyucu, aynı zamanda hak arama özgürlüğünün de bir gereği ola-
rak ilk derecede verilen kararların denetiminin yapıldığı kanun yolları için ayrı bir mahkeme örgütlenmesine
gitmiştir. Buna göre, Adalet Bakanlığınca, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde bulundu-
rularak belirlenen yerlerde, ilk derecede verilen ve verildiği
anda kesin olmayan nihai kararların hukuk ve vakıa (olgu)
açısından kanun yolu denetiminin (istinaf) yapıldığı bölge
adliye mahkemeleri kurulur (5235 sK. m. 25/1).
dikkat
Bölge adliye mahkemelerince verilip, verildiği anda Bölge Adliye Mahkemeleri, verildiği anda kesin
kesin olmayan nihai kararların hukuka uygunluk (temyiz) olmayan nihai kararlara ilişkin hem vakıa hem
denetiminin yapılması ve ayrıca Ülkede içtihat birliğinin olgu denetimi yaparken Yargıtay yalnızca huku-
sağlanması amacıyla kurulmuş olan Yargıtay (Anayasa m. ki denetim yapar.
154; 2797 sayılı Yargıtay Kanunu m. 1), adli yargıya ilişkin
yargı örgütlenmesinde en üst mahkeme konumundadır.

Öğrenme Çıktısı

1 Medeni usûl hukuku, yargı ve yargı örgütü kavramlarını ilişkilendirebilme

2 Yargı kollarını ve adli yargı içinde yer alan mahkemeleri sıralayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

5235 sayılı Adli Yargı İlk

Kamu hukuku – özel hu-
kuk ayrımında, özel hukuk
alanına giren hukuk dalla-
rını araştırınız ve medeni
usûl hukukunun yerini be-
lirlemeye çalışınız.
Anayasayı inceleyerek yük-
Derece Mahkemeleri ile
sek mahkemelerin (Danıştay,
Bölge Adliye Mahkemeleri-
Yargıtay, Uyuşmazlık Mah-
nin Kuruluş, Görev ve Yetki-
kemesi, Anayasa Mahkeme-
leri Hakkında Kanunu ince-
si) görev alanına giren uyuş-
leyerek adli yargı kolundaki
mazlıkları karşılaştırınız.
mahkemeleri belirleyiniz.

6

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
MEDENİ USÛL HUKUKUNUN
KONUSU AMACI VE KAYNAKLARI
Maddi hukukun kişilere tanıdığı haklar ve ge-
tirdiği yükümlülüklere riayet konusunda bir uyuş-
mazlık çıkması durumunda, bunun, yargı yetkisini
Türk milleti adına kullanmak üzere kurulmuş olan
bağımsız ve tarafsız mahkemelerce çözümlenmesi
asıldır. Anayasa ve ilgili kanunlarca öngörülen şe-
kilde yapılandırılmış bulunan yargı örgütü içinde
yer alan bir mahkemenin, medeni yargıya ilişkin
bir uyuşmazlığı çözümünün bir yargısal faaliyet
olarak nitelendirilebilmesi için, bunun yargısal
usûller çerçevesinde gerçekleştirilmesi gerekir. Bu
ifadedeki “usûl” kelimesi bizi medeni usûl hukuku-
na götürür. Şöyle ki özel hukuka ilişkin uyuşmaz-
lıkların adlî yargının medenî yargı alanında görev
yapmak üzere kurulmuş bulunan mahkemelerce
hangi usûl ve esaslar çerçevesinde çözümleneceğini
düzenleyen kuralların cümlesi medeni usûl hukuku-
nu oluşturur.
Medeni Usûl Hukukunun Konusu
Medeni yargı alanında bir mahkemenin bir
uyuşmazlığın çözümü amacıyla ona el atabilmesi
için, bunun öncelikle o mahkemenin önüne ge-
tirilmesi gerekir (HMK m. 24/1). Öte yandan,
özel hukuk alanındaki bazı kanunlar, bazen yeni
bir hukuki durumun yaratılması için mahkeme
kararını şart kılmaktadır. Keza, özel hukuka iliş-
kin bazı hâllerde bir hakkın veya hukuki ilişkinin
mahkeme kararıyla tespiti ya da bir geçici hukuki
koruma önlemi yahut çekişmesiz yargı işi hakkın-
da mahkemece karar verilmesi aranmaktadır. Söz
konusu hâllerde kendisine başvurulan mahkeme-
nin, bu başvuruyu inceleyip karara bağlaması da
belli bir usûl dahilinde gerçekleşecektir. Bir karar
vermesi için mahkeme önüne getirilen hususun
maddi hukukun tanıdığı bir hak veya getirdiği
bir yükümlüğe ilişkin bir uyuşmazlık olması du-
rumunda, ortada bir “dava” söz konusudur. Buna
karşılık, karar vermesi için mahkeme önüne geti-
rilen diğer hususlara yönelik başvurular ise “talep”
olarak adlandırılır. İşte, medeni usûl hukukunun
konusunu, bir dava veya talebin mahkeme önü-
ne getirilişinden bunun mahkemece karara bağ-
lanmasına kadar olan sürecin yöntem açısından
1
düzenlenmesine, verilen kararın kesinleşmesi ile
doğurduğu sonuçların ortaya konulmasına dair
kuralların oluşturduğu söylenebilir.
dikkat
Medeni usûl hukukunun konusunu, mahke-
meye yöneltilen bir dava veya talebin mahkeme
tarafından karara bağlanmasına kadar olan sü-
recin yöntem açısından düzenlenmesine, verilen
kararın kesinleşmesine ve kararın doğurduğu
sonuçların ortaya konulmasına dair kurallar
oluşturur.
Medeni Usûl Hukukunun Amacı
Konu, bir yönüyle amacı da içinde barındırdı-
ğından, medeniusûl hukukunun amacını da onun
konusundan bağımsız olarak düşünmek mümkün
değildir. Dolayısıyla, medeni usûl hukukunun ama-
cı, esas itibariyle, mahkeme önüne gelen dava ve ta-
leplerin hukuka uygun ve akılcı bir yöntemle karara
bağlanmasıdır. Bu sayede sağlanan hukuki güvenlik
ve barış ile bunların hizmet ettiği sosyal barış ise
ikincil amaçlar, daha doğrusu dolaylı sonuçlardır.
Karar verme sürecinde önem taşıyan birçok
unsur vardır. Başta, (düzenlediği alan, öngördüğü
sonuç ve bu sonucu kendisine bağladığı koşullarla
birlikte) esas alınan maddi hukuk kuralı ile bunun
ihtiva ettiği hakkın yahut yükümlülüğün niteliği
olmak üzere, ispat ve delillere ilişkin Anayasa ve
diğer kanunlarda yer alan düzenlemeler, medeni
usûl hukukunun amacının her ne pahasına olursa
olsun maddi gerçeklik temelinde veya adaletli bir
karar vermek olamayacağının kabulünü gerektirir.
Her şeyden önce adalet, verilen karar üzerinde kişi-
sel ve toplumsal bir değer yargısı olmakla, sübjektif
ve görecelidir. Öte yandan, uygulanması gereken
maddi hukuk kuralının (kişisel veya toplumsal) de-
ğerlendirmeye göre gayri âdil olması durumunda, o
kuralı esas almak mecburiyetinde bulunan hâkimin
verdiği kararın adaletsizliğinden yahut böylece or-
taya çıkması kaçınılmaz olan adaletsiz bir kararın
usûl hükümleriyle önlenebilmesinden söz etmek
mümkün değildir. Aksinin kabulü, usûl hükümle-
rinin toptan gereksizliği ve inkârı sonucuna götü-
7
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
rür. Keza, maddi gerçekliğe ulaşmada bazen ispat
ve delillere ilişkin sınırlamalar, bazen de dava yahut
talebin konusunun niteliği gereği ilgili taraf yahut
talepte bulunana mahkeme sürecinde de tanınan
tasarruf yetkisi karşısında, medeni usûl hukukunun
bir amacı olarak kabul edilemez. Buna karşılık,
mahkemeye başvuranların nasıl bir süreçle karşıla-
şacağının önceden bilinmesi ve bunun kural olarak
bağlayıcı olması, hak arama sürecinde önemli bir
güvence teşkil eden belirliliği sağlayacak ve olası
keyfiliğe engel teşkil edecektir. Bundan dolayıdır
ki medeni usûl hukukunun en önemli amacının,
mahkemenin önüne gelen dava ve talepleri karara
bağlaması sürecinin tâbi olduğu kuralları düzenle-
mek, bu yolla belirlilik sağlamak ve keyfiliğin önü-
ne geçmek olduğu söylenebilir.
dikkat
Medenî usûl hukukunun en önemli amacı, dava
ve talepleri karara bağlaması sürecinin tâbi ol-
duğu kuralları düzenlemek, bu yolla belirlilik
sağlamak ve keyfiliği önlemektir.
Medeni Usûl Hukukunun Kaynakları
Bir dava yahut talebin mahkeme önüne geti-
rilişinden bunun karara bağlanmasına kadar olan
süreç ile verilen kararın kesinleşmesi ve doğurdu-
ğu sonuçların düzenlenmesine ilişkin hükümle-
rin medeni usûl hukukuna ilişkin bulunduğunu
söylemek mümkündür. Bu nitelikteki kurallara
öncelikle Anayasa’da yer verildiğini görmekteyiz.
Nitekim Anayasa’nın yargı yetkisinin kullanılma-
sına ilişkin 9’uncu, hak arama hürriyetine ilişkin
36’ncı ve Cumhuriyetin temel organlarından
“yargı”nın düzenlendiği Üçüncü Kısım Üçüncü
8
Bölüm’de yer alan hükümler (m. 138 vd.) aynı za-
manda medeni usûl hukukunun anayasal düzen-
lemeleri niteliğindedir.
Kanuni düzenlemelerin başında ise 12.01.2011
tarih ve 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Ka-
nunu (RG., T. 04.02.2011, S. 27836) gelmek-
tedir. 1086 sayılı Hukuk Usûlü Muhakemeleri
Kanunu’nun yerini alarak 1 Ekim 2011 tarihin-
de yürürlüğe giren bu Kanun, medeni yargı ala-
nında ilk derece mahkemelerindeki yargılama ile
kanun yolu incelemesi bakımından en temel ka-
nun niteliğindedir. Bunun yanında, bilhassa özel
mahkemelerin kuruluşunu düzenleyen kanunlar
(örneğin: 4787 sayılı Aile Mahkemelerinin Kuru-
luş, Görev ve Yargılama Usûllerine Dair Kanun;
7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu gibi) ile Türk
Medenî Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu gibi
temel kanunlarda da, medeni usûl hukukunu il-
gilendiren hükümler bulunmaktadır. Keza, 5235
sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge
Adliye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yet-
kileri Hakkında Kanun, 2797 sayılı Yargıtay Ka-
nunu, 492 sayılı Harçlar Kanunu ve 7201 sayılı
Tebligat Kanunu gibi, asıl düzenleme alanı farklı
olmakla birlikte medeni usûl hukukuna yönelik
hükümler içeren pek çok kanun vardır.
Anayasal ve kanuni düzenlemeler yanında,
özellikle zikredilmesi gereken önemli bir husus,
Yargıtay kararlarının medeni usûl hukuku açısın-
dan çok büyük bir önemi haiz olduğudur. Bun-
lar arasında, sayısı pek de az olmayan içtihadı
birleştirme kararları önemli bir yer tutmaktadır.
Yargıtay Kanunu’nun 45’inci maddesinin beşin-
ci fıkrası gereğince, içtihadı birleştirme kararları,
benzer hukuki konularda Yargıtay genel kurulları-
nı, dairelerini ve adliye mahkemelerini (ilk derece
mahkemeleri ve bölge adliye mahkemeleri) bağlar.
 1
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı

3 Medeni usûl hukukunun konusunu, amacını ve kaynaklarını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

5235 sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahkeme-

“Medeni usul huku-
kunun amacı maddi
gerçeği araştırmaktır.”
önermesinin medeni
usul hukukunun ama-
cı bakımından doğru-
luğunu araştırınız.
Medeni usul hukuku-
nun konusu ile amacı-
nı ilişkilendiriniz.
leri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuru-
luş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanununa
göre, benzer olaylarda bölge adliye mahke-
mesi hukuk dairelerince verilen kesin nite-
likteki kararlar arasında ya da bu mahkeme
ile başka bir bölge adliye mahkemesi hukuk
dairesi tarafından verilen kesin nitelikte-
ki kararlar arasında uyuşmazlık bulunması
hâlinde bu uyuşmazlığın giderilmesinin yet-
kili kişilerce istenmesi halinde Yargıtay ilgili
hukuk dairesi tarafından inceleme yapılır
ve karar verilir. Uyuşmazlığın giderilmesine
ilişkin olarak dairece bu fıkra uyarınca veri-
len kararlar kesindir (5235 sK. m. 35/1, b.
3-4). Medeni usul hukukunun kaynakları
bakımından bu düzenlemeyi inceleyiniz,
Yargıtay içtihadı birleştirme kararı ile karşı-
laştırınız ve sonucunu paylaşınız.

YARGILAMA FAALİYETİNİN NİTELİĞİ, SÜJELERİ VE MAHKEMELERİN

BAĞIMSIZLIĞI VE TARAFSIZLIĞI
Bir başvurunun dava (yahut talep) olarak, kanunun öngördüğü usûle uygun şekilde mahkemeye sunul-
masıyla birlikte, davanın tarafları (talepte bulunan ve – duruma göre – kendisine karşı bir talep ileri sürülen
kişi) ile mahkeme arasında bir usûlî ilişki (usûl hukuku ilişkisi) ortaya çıkar. Bu usûlî ilişkinin süjeleri dava-
nın (veya talebin) tarafları ile mahkemedir.
Diğer bir ifadeyle, dava açılmasıyla birlikte,
davacı, davalı ve mahkemeden oluşan sü-
jeler arasında üçlü bir usûl hukuku ilişkisi
ortaya çıkar.
Söz konusu bu ilişkinin arka planında
her ne kadar bir maddî hukuk ilişkisi yer
alsa da usûl hukuku ilişkisi ondan bağımsız-
dır. Bu bağımsızlık, usûlî ilişkinin konusu
kadar, tâbi olduğu kurallar ve ilişkinin sü-
jeleri açısından da geçerlidir. Usûlî ilişkinin
konusunu usûlî talebin karara bağlanması
oluşturur. Usûlî ilişkinin tâbi olduğu kural- Resim 1.1 Hakimler ve Savcılar Kurulu
ları ise usûl hukuku hükümleri belirler. Kaynak: https://www.aa.com.tr/tr

9
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
Yargılama Faaliyetinin Süjeleri
Usûlî talebin karara bağlanması süreci, usûl
hükümleri çerçevesinde yapılan usûl işlemleri ara-
cılığıyla yürütülür. Söz konusu usûl işlemlerinin
bir kısmı mahkemece, bir kısmı ise davanın taraf-
larınca (yahut talepte bulunan kişi ve talebin mu-
hatabınca) yapılır. Diğer bir ifadeyle, temelinde yer
alan hukuki ilişkiden farklı olarak usûl hukuku iliş-
kisinde ayrı bir süje daha bulunmaktadır. Bu süje,
yargı yetkisini mahkeme nezdinde Türk Milleti
adına kullanan (AY m. 9) hâkimdir.
Yargılama faaliyetinde taraf sıfatıyla yer alan
kişilerin durumu ile onların iradî temsili (davaya
vekâlet konusunu) ayrı bir başlıkta ele alınmıştır.
(Daha fazla bilgi için “Davada Taraflar Ve Yargıla-
maya Katılan Üçüncü Kişiler” başlıklı 3. Bölümü
inceleyiniz.) Burada sadece söz konusu faaliyeti
mahkeme adına yürüten kişiler ele alınmaktadır.
Bu çerçevede özellikle üzerinde durulması gere-
ken üç grup süje vardır: Bunlar; hâkimler, zabıt
kâtipleri ve diğer yazı işleri görevlileridir. Cumhu-
riyet savcılarının kamu düzenini ilgilendiren bazı
hâllerde açık bir kanun hükmü gereğince hukuk
davası açmaları dışında, medeni usûl hukuku açı-
sından herhangi bir görevleri bulunmadığından,
onlara ayrıca değinilmemektedir.
Hâkimler
Türk milleti adına yargı yetkisini kullanmak
üzere kurulan mahkemeler, personel itibariyle
üç unsurdan oluşan bir bütündür. Bunlar arasın-
da yargı yetkisini fiilen kullanan hâkimdir. Zabıt
kâtibi ile yazı işlerinde görev yapan diğer kişilerin
işlevleri doğrudan yargı yetkisinin kullanılması ni-
teliğinde olmayıp yargısal faaliyetin bir düzen için-
de yürütülmesini sağlamak üzere, hâkime destek
olmaya yöneliktir.
Anayasa’nın 140’ıncı maddesi gereğince,
hâkimlik (ve savcılık görevleri) meslekten hâkimler
eliyle yürütür. Hâkimlerin (ve savcıların) nitelik-
leri, atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve öde-
nekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görev
yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi,
haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disip-
lin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili veya görevleri
sırasında işledikleri suçlardan dolayı soruşturma
yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi, mes-
lekten çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersiz-
10
lik hâlleri ve meslek içi eğitimleri ile diğer özlük iş-
leri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı
esaslarına göre kanunla düzenlenir.
Anayasa’nın gerek sözü edilen bu (AY m. 140)
ve gerekse diğer ilgili hükümleri (özellikle AY m.
138 ve m. 139) dikkate alındığında, başka hiçbir
kamu görevlisinin Anayasa tarafından böyle geniş
bir düzenlemeye mazhar olmadığı fark edilir. Bu-
nun sebebi, hâkimlerin, Devletin haiz olduğu ege-
menlik kuvvetinin bir yansıması niteliğindeki yargı
yetkisini Türk milleti adına, tek başına ve gerekti-
ğinde Devletin diğer organları niteliğindeki yasa-
ma ve yürütmeye karşı da kullanmalarıdır.
Keza, başka hiçbir kamu görevlisi için söz ko-
nusu olmayan “(Anayasaya, kanuna ve hukuka
uygun olarak) vicdani kanaatlerine göre” hüküm
verme yetkisi, görevlerinin gereği gibi ifasının ka-
çınılmaz bir şartı olduğundan, sadece hâkimlere
tanınmıştır. Bu yön, vicdani kanaatin oluşumuna
etki eden faktörler de dikkate alındığında, “insan”
olarak hâkimlere ve icra ettiği hâkimlik mesleğine
özel bir önem verilmesini gerekli kılar. Bu çerçe-
vede, hâkimlerin hukuki bilgi (pozitif hukuk bil-
gisi yanında bilgiye ulaşma ile bilgiyi kullanma ve
doğru şekilde uygulama anlamında metodoloji)
açısından yeterlilikleri kadar, genel kültürünün,
değer yargılarının, kişilik yapısının, sosyal iliş-
kilerinin ve ruh hâlinin de vereceği karara etkili
olabileceği dikkate alınır. Bundan dolayıdır ki bir
taraftan hâkimlerin mesleğe alınışı ve meslekte
denetimleri (mesleğe ilişkin mevzuat hükümle-
riyle) özel şekilde düzenlenirken; diğer taraftan,
hâkimlerin verdikleri her bir somut kararın hu-
kuka (ve duruma göre maddi vakıalara) uygunluk
açısından bir üst mahkemede kanun yolu deneti-
mine tâbi tutulması esası (usûl hukukuna ilişkin
mevzuat hükümleriyle) benimsenmiştir.
Adli ve idari yargıda hâkimlik mesleğini düzen-
leyen temel kanun, 2802 sayılı Hâkimler ve Sav-
cılar Kanunu’dur. Bu Kanuna göre, mesleğe giriş
için (Kanunun 39’uncu maddesiyle getirilen istis-
na dışında) önce adaylık dönemine kabul gerekli-
dir (2802 sK m. 7, I). Adaylığa kabul için aranan
koşullar, aynı Kanun’un 8’inci maddesinde sıralan-
mıştır. Söz konusu koşulları karşılayanlar, katıldık-
ları yazılı ve sözlü (mülakat) sınavda başarılı bu-
lunmaları halinde hâkim (ve savcı) adayı statüsünü
kazanırlar ve bu dönemde meslek öncesi eğitime tâbi
tutulurlar. Bu statü devam ettiği sürece (kural ola-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
rak iki yıl), adaylar, 657 sayılı Devlet Memurları
Kanunu’na tâbi olup hâkim sıfatını kazanmazlar
ve hâkimlere özgü güvencelerden yararlanamazlar
(2802 sK m. 7, III). Adaylık devresinde sürdürülen
meslek öncesi eğitim sonunda yapılan yazılı sınav-
da başarılı olup meslek açısından engel hâli bulun-
mayanlar, Hâkimler ve Savcılar Kurulunca mesleğe
kabul edilerek hâkim statüsü kazanırlar ve bu sta-
tüye Anayasa ve kanunlarla (görev gereği) tanınmış
olan hak ve güvencelerden yararlanırlar.
Zabıt Kâtibi
Yazı işleri personeli arasında yer alıp adli yargı
adalet komisyonlarınca (2802 sK m. 113 vd.) belli
bir mahkemede zabıt kâtibi olarak görevlendirilen
kişiler, görevlendirildikleri mahkemede hâkimin
emri ve gözetimi altında çalışırlar. Bu kişilerin en
önemli görevi, mahkemede ve mahkeme dışında
hâkim huzuruyla yapılan bütün işlemlerde hazır
bulunmak (HMK m. 157/1); tahkikat ve yargıla-
ma işlemlerinin icrasıyla iki tarafın ve diğer ilgile-
rin sözlü açıklamalarını hâkimin dikte ettirmesiyle
tutanağa geçirmek (HMK m. 154/1) ile yargılama-
dan evvel ve gerektiği hâllerde dava dosyasını ince-
lemek için hâkime vermek ve zamanında eksiksiz
olarak almaktır (HMK m. 162). Zabıt kâtibi için,
bunlar dışında da kanunlarla verilmiş pek çok gö-
rev vardır. Yargılama faaliyetine olan bu yakın yasal
konumu sebebiyle, zabıt kâtiplerinin, hâkim huzu-
runda yapılan işlemlerin resmî tanığı durumunda
olduğu söylenebilir. Bu önemli işlev ve konumla-
rından dolayı, zabıt kâtiplerinin de hâkimlere iliş-
kin yasaklılık ve ret sebeplerine dayanılarak redde-
dilebilmeleri öngörülmüştür (HMK m. 45).
Yazı İşleri (Kalem) Görevlileri
Yargılama faaliyetiyle ilgili kayıt, dosya tutma,
yazışma, arşiv ve benzeri daha pek çok işin yeri-
ne getirilmesi gerekir. Bu işlerin tamamı, yazı işleri
müdürünün sorumluluğu altında, diğer yardımcı
personel (mahkeme yazı işleri memurları) tarafın-
dan yapılır.
Yazı işleri müdürleri, ayrı bir noterlik kurul-
mamış olan yerlerde geçici yetkili noter yardımcılığı
(Noterlik K. m. 32) ile ayrı bir icra ve iflâs dairesi
kurulmamış olan yerlerde, icra ve iflâs müdürlüğü
görevlerini de ifa ederler (İİK m. 1, III).
1
Mahkemelerin Bağımsızlığı ve
Hâkimlik Teminatı
Anayasa’nın 2’nci maddesinde, Cumhuriyetin
nitelikleri arasında yer verilen “hukuk devleti” ilke-
sinin gerçekleşmesi açısından en önemli koşullar-
dan birisi, kuvvetler ayrılığıdır. Kuvvetler ayrılığın-
dan söz edebilmek için, yasama, yürütme ve yargı
yetkilerinin farklı ellerde toplanmış olması yetmez,
ayrıca bu yetkileri kullanan organların birbirinden
bağımsız olmaları da gerekir.
Anayasa, mahkemelerin bağımsızlığına özel
bir önem vermiştir. Bunun en belirgin göstergesi,
yargı yetkisinin kimin tarafından kullanılacağını
düzenlerken açıkça “bağımsız” mahkemelerden söz
etmesine karşılık (AY m. 9), yasama yetkisi açısın-
dan “devredilmezliğe” (AY m. 7), yürütme yetkisi
açısından ise “Anayasa ve kanunlara uygun olarak
kullanılmasına” (AY m. 8) vurgu yapmasıdır. Bu-
nun başlıca sebebi, niteliği gereği ve tarihsel süreçte
pek çok örneğinde rastlandığı üzere, yürütmenin
ve yasamanın yargıya müdahale konusunda daha
elverişli konumda bulunması, yasama yetkisini de
kullanmaya kalkışması ve hukuk kurallarını uygu-
larken (yürütürken) o hukuk kuralının çerçevesi
dışına çıkmak hususunda istekli olabilmesidir.
Öte yandan, koyduğu hukuk kurallarıyla
(usûlüne uygun olarak değiştirilmedikleri yahut kal-
dırılmadıkları sürece) bunları koyanların da bağlılığı
ve hukuk kurallarını yürütmekle görevlendirilen or-
ganların bu faaliyetleri esnasında hukuka uygun dav-
ranma zorunlulukları anlamındaki “hukukun üstün-
lüğü” ilkesi de hukuk devleti olmanın çok önemli bir
koşuludur. Bu koşulun sağlanıp sağlanmadığı etkin
bir biçimde denetlenmedikçe ve bu denetim, endişe
edilen ihlâli gerçekleştirmesi potansiyeli bulunanlar
(yasama ve yürütme) dışında bir ele verilmedikçe,
ilkenin mevcudiyeti salt normatif bir düzenlemeden
ibaret kalabilir. O hâlde, hukukun üstünlüğü ilke-
sine uygulamada riayet edilmesinin güvence altına
alınabilmesi için, gerekli olan denetimin yapılması-
nın onlardan bağımsız bir organ olan mahkemelere
bırakılması gerekir.
Dolayısıyla, hukuk devleti olabilmek için kuv-
vetler ayrılığı yanında, mahkemelerin bağımsızlığı
ile yasama ve yürütmenin işlemlerinin yargısal de-
netimi kaçınılmazdır. Denetimi yapan organın de-
netlenen organdan bağımsızlığı ise eşyanın doğası
gereğidir.
11
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
Bu derece önemli olan bağımsızlık, Anayasa’nın
9’uncu maddesindeki vurguyla bırakılmamış,
138’inci maddede “Mahkemelerin bağımsızlığı”
başlığı altında özel olarak düzenlenmiş; ayrıca,
hâkimlik ve savcılık mesleğini düzenleyen 140’ıncı
maddenin ikinci fıkrasında da, hâkimlerin, mahke-
melerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına
göre görev ifa edecekleri belirtilmiştir.
Mahkemelerin bağımsızlığını teknik anlamda
hâkimlerin bağımsızlığı olarak anlamak gerekir.
Zira, hâkim, mahkeme teşkilatı içinde yer alan ve
teknik anlamda hükmü veren kişidir. Nitekim, her
ne kadar 138’inci maddenin başlığı “Mahkemele-
rin bağımsızlığı” ise de, madde metninin hemen
birinci fıkrasında “Hâkimler görevlerinde bağımsız-
dırlar” ifadesine yer vermiştir.
Bu bağlamda, AY m. 138 hükmünde dile geti-
rilen bir başka husus ise, bağımsızlığın görev gereği
ve bununla sınırlı olduğudur. Diğer bir ifadeyle,
bağımsızlık, hâkimlerin şahsına tanınmış genel bir
imtiyaz değil, yargı yetkisinin gereği gibi kullanıla-
bilmesinin bir koşulunu teşkil etmesi dikkate alı-
narak görevle sınırlı olarak tanınmış bir statüdür.
Bundan dolayıdır ki hâkimin hâkimlik görevini
yerine getirirken (yargı yetkisini kullanırken) bu
statüden yararlanması onun isteğine bırakılma-
mış olup bağımsızlığın gereğine uygun davranmak
onun için aynı zamanda bir ödevdir.
Bağımsızlığın kapsamı, esas itibariyle Anayasaya,
kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaate göre
hüküm vermektir (Anayasa m. 138, I). Ancak, bu
anlamda bağımsızlığın fiilen gerçekleştirilebilmesini
sağlayabilmek için, sözü edilen 138 ve 140’ıncı mad-
delerde aşağıdaki düzenlemeler de yer almaktadır:
• Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı
yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve
hâkimlere emir ve talimat veremez, genelge
gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz
(AY m. 138, II).
• Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama
Meclisinde, yargı yetkisinin kullanılması ile
ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz
veya herhangi bir açıklamada bulunulamaz
(AY m. 138, III).
• Yasama ve yürütme organları ile idare, mah-
keme kararlarına uymak zorundadır; bu or-
ganlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir
suretle değiştiremez ve bunların yerine geti-
rilmesini geciktiremez (AY m. 138, IV).
12
• Hâkimler, kanunda belirtilenlerden başka
resmî ve özel hiçbir görev alamazlar (AY m.
140, V).
dikkat
Bağımsızlığın kapsamı, hâkimlerin Anayasaya,
kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaate
göre hüküm vermesi ve bu doğrultuda herhangi
bir makam, merci veya kişiden emir almamasıdır.
Hâkimlerin bağımsızlıklarının tam olarak sağ-
lanabilmesi için, yukarıda sözü edilen düzenleme-
lerin yeterli olmadığı açıktır. Bunlara ilâve olarak,
özellikle mesleğin idarî açıdan da bağımsızlığı
ihlâl etmeyen bir şekilde yönetilmesi; bu çerçe-
vede özellikle yürütme organından bağımsız bir
organizasyona ve işleyişe sahip olması gerekir. Bu
anlamda, mesleğe kabul, tayin, terfi, denetim ve
disiplin işlerinin bağımsız bir organ tarafından ye-
rine getirilmesi kaçınılmazdır. Söz konusu organ,
Anayasa’nın 159’uncu maddesinde düzenlenmiş
olan Hâkimler ve Savcılar Kuruludur. Anılan mad-
denin birinci fıkrasına göre, Hâkimler ve Savcılar
Kurulu, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik te-
minatı esaslarına göre kurulur ve görev yapar. Ku-
rul, adli ve idari yargı hâkim ve savcılarını mesleğe
kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme,
yükseltme ve birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma,
meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında
karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzak-
laştırma işlemlerini yapar; Adalet Bakanlığının, bir
mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin de-
ğiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar;
ayrıca Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri
yerine getirir (AY m. 159, VIII).
Hâkimlerin bağımsızlığına ilişkin yukarıda ana-
yasal düzenlemeler çerçevesinde sözü edilen husus-
lar, pozitif hukukumuzda ayrıca kanuni düzenle-
meler olarak da yer almıştır. Bu bağlamda özellikle
anılması gereken kanunlardan birincisi 24.02.1983
tarih ve 2802 sayılı Hâkimler ve Savcılar Kanu-
nu, ikincisi ise 11.12.2010 tarih ve 6087 sayılı
Hâkimler ve Savcılar Kurulu Kanunu’dur.
Hâkimlere görevleri gereği tanınan bağımsızlığın
tam olarak kullanılabilmesi, bunun bazı güvenceler-
le korunmuş olmasına bağlıdır. Söz konusu güven-
celer olmaksızın hâkimin vicdani kanaatinin baskı
altına alınması mümkündür. Bundan dolayıdır ki

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Anayasa’nın, mahkemelerin bağımsızlığını düzenle-
yen 138 inci maddesini takip eden 139 uncu ve 140
ıncı maddelerinde, bağımsızlığı güvence altına alma-
ya yönelik bazı hususlara yer verilmiştir. Hemen be-
lirtmek gerekir ki bunlar, daha ziyade tarihsel süreçte
yaşanmış bir kısım olumsuz olaylar dikkate alınarak
getirilmiş bulunan önlemlerdir. Söz konusu güven-
celeri şöylece sıralamak mümkündür:
• Hâkimler (ve savcılar) azlolunamazlar (AY
m. 139, I).
• Hâkimler (ve savcılar), kendileri istemedik-
çe, Anayasa’da belirtilen yaştan önce emek-
liye sevkedilemezler (AY m. 139, I). Bu yaş,
Anayasa’nın 140’ıncı maddesinin 4’üncü
fıkrasında altmış beş olarak belirlenmiştir.
• Hâkimler (ve savcılar), bir mahkemenin
veya kadronun kaldırılması sebebiyle de
olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük hakların-
dan yoksun bırakılamazlar (AY m. 139, I).
• Mesleğe kabul, tayin, terfi, denetim, disip-
lin ve meslekten çıkarma işleri bağımsız bir
organ olan Hâkimler ve Savcılar Kurulu ta-
rafından yerine getirilir (AY m. 159, VIII).
• Hâkimlerin (ve savcıların) nitelikleri, atan-
maları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenek-
leri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve
görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak
değiştirilmesi, disiplin işlemleri, meslekten
çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersiz-
lik hâlleri, meslek içi eğitimleri gibi, mesle-
ğin yürütülmesiyle ilgili bütün hususlar ve
özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve
hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla
düzenlenir (AY m. 140, III).
Sayılan bu anayasal güvenceler aynı zamanda
kanunlarda da yer bulmuştur. Bu çerçevede en
önemli yasal düzenlemeler 2802 sayılı Hâkimler ve
Savcılar Kanunu ile 6087 sayılı Hâkimler ve Savcı-
lar Kurulu Kanunu’dur.
Belirtmek gerekir ki hâkimlerin coğrafi temi-
natları yoktur. 1961 Anayasası ile getirilen bu te-
minat, Ülke şartları ve sosyal gerçekliğinden kay-
naklanan sebeplerle daha sonra kaldırılmıştır.
dikkat
Hâkimlerin ve savcıların coğrafi teminatları
yoktur.
1
Hâkimlerin (ve savcıların) görevlerini kanun,
tüzük, yönetmelik ve genelgelere (hâkimler için
idari nitelikli genelgelere) uygun olarak yapıp yap-
madıklarını denetlemek, görevlerinden dolayı veya
görevleri sırasında suç işleyip işlemediklerini, hâl ve
eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarına uyup uy-
madığını araştırmakla görevli, kısacası hâkimlerin
teftişini yapan Kurul (Teftiş Kurulu), Anayasa’nın
144 ve 159’uncu maddelerinde 5982 sayılı Ka-
nunla (12.9.2010) yapılan değişiklikten sonra,
Hâkimler ve Savcılar Kurulu bünyesinde yapılan-
dırılmıştır (6087 sK m.14).
Hâkimlerin mâli haklarının en önemlilerinden
birisi olan aylıkları (maaşları), 2802 sayılı Kanun’da
2006 yılında yapılan değişiklikle, en yüksek Devlet
memuruna mâli haklar kapsamında fiilen yapıl-
makta olan her türlü ödemeler toplamının brüt tu-
tarı kıstas alınmak suretiyle düzenlenmiştir (2802
sK m. 102, m. 103).
Hâkimler (ve savcılar) idari görevleri yönünden
Adalet Bakanlığına bağlıdırlar (AY m. 140, VI).
Sadece idari görevleri yönünden bile olsa, Adalet
Bakanlığına bağlı olmanın hâkimlerin bağımsızlığı
ve hâkimlik teminatı açısından yerinde olmadığı
söylenebilir.
Hâkimlerin Tarafsızlığı
Anayasa’nın 138’inci maddesi, hâkimleri, daha
ziyade yürütme ve yasama kuvvetleri karşısında ba-
ğımsız kılmaya yönelmiş bir düzenleme olup genel
anlamda statüye ilişkindir. Ancak, bağımsızlık geniş
anlamda değerlendirildiğinde, hâkimin taraflardan
bağımsızlığını da içerir. Diğer bir ifadeyle, hâkimin
Anayasaya, hukuka ve kanunlara uygun olarak
vicdani kanaatine göre karar verebilmesi için, ken-
disiyle, önüne gelen somut uyuşmazlığın tarafları
arasında “bağımlılık” yaratacak bir yakınlığın ya-
hut ilişkinin bulunmaması gerekir. Dolayısıyla, ba-
ğımsızlığa ilişkin düzenlemeler, aynı zamanda ta-
rafsızlığın da anayasal dayanaklarını oluşturur. Öte
yandan, Anayasa’nın 36’ncı maddesinin birinci fık-
rasında düzenlenen “âdil yargılanma hakkı”nın bir
unsurunun “tarafsız” mahkeme önünde yargılanma
olduğu, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 6’ncı
maddesinde açıkça düzenlenmiştir. Dolayısıyla, ta-
rafsızlığın, yargısal temel haklar cümlesinden ana-
yasal bir ilke olduğu söylenebilir.
Dar anlamda bağımsızlığın (AY m. 138) statü-
ye tanınmış olmasına karşılık, tarafsızlık, hâkimin
önüne gelen somut uyuşmazlığın taraflarına izafe-
13
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
ten değerlendirilmesi gereken bir husustur. Diğer
bir ifadeyle, anayasal güvencelerle donatılmış bir
hâkimin statü olarak bağımsızlığının sağlandığı
söylenebilir. Ancak, önüne gelen somut uyuşmaz-
lığın taraflarından birisi ile kendisi arasında akra-
balık, düşmanlık yahut bir çıkar ilişkisi mevcutsa
hâkim, bu davada tarafsız kalamayabilir. Dolayı-
sıyla, dar anlamda bağımsızlığın genel olarak statü
açısından değerlendirilmesi gerekirken, tarafsızlık,
bakılmakta olan her bir somut davanın tarafları ba-
kımından dikkate alınacak olan bir husustur.
Hâkimlerin tarafsızlığı (taraflardan bağımsız-
lığı), hâkimlik mesleğiyle ilgili temel kanunlarda
değil, yargılama usûlüne ilişkin kanunlarda dü-
zenlenmiştir. Bundan dolayıdır ki ceza yargıla-
ması için Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK
m. 22- m. 31), idari yargı için (Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’na atıfla) İdari yargılama Usûlü
Kanunu’nda (İYUK m. 31) ve medeni yargı için
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda (HMK m. 33
– m. 44) bu hususta (birbirlerinden çok farklı ol-
masalar da) ayrı ayrı düzenlemeler mevcuttur.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu, medeni yargı
açısından hâkimlerin tarafsızlığını sağlamaya yöne-
lik iki ayrı müesseseye yer vermektedir. Bunlardan
birincisi hâkimin yasaklılığı, ikincisi ise hâkimin
reddidir. Kanunun yaptığı bu ayırım esas alınmak
suretiyle her iki müesseseyi ayrı başlıklar altında ele
almak daha uygun olacaktır.
Hâkimin (Davaya Bakmaktan)
Yasaklılığı
Hukuk Muhakemeleri Kanunu, bazı durumlarda
hâkimin tarafsız kalamayacağını varsayarak bunlar-
dan birisinin mevcudiyetini, davaya bakan hâkim için
yasaklılık sebebi yapmıştır. Kanun koyucunun değer-
lendirmesine göre, söz konusu durumlarda, davaya
bakan hâkim ile somut uyuşmazlığın tarafları arasın-
da öyle sıkı ve yakın bağlılık vardır ki artık böyle bir
durumda hâkimin tarafsız kalması düşünülemeyece-
ğinden, onun bu davaya bakmaması icap eder.
Yasaklılık Sebepleri
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 34’üncü
maddesinde, hâkimin davaya bakmaktan yasak-
lılığı sebepleri yedi bent hâlinde sayılmıştır. Buna
göre, aşağıdaki hâllerde hâkim davaya bakamaz,
talep edilmese bile çekilmek zorundadır:
14
a) Kendisine ait olan veya doğrudan doğruya
ya da dolayısıyla ilgili olduğu davada,
b) Aralarında evlilik bağı kalkmış olsa bile eşi-
nin davasında,
c) Kendisi ve eşinin altsoy veya üstsoyunun
davasında,
d) Kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın
davasında,
e) Üçüncü derece de dahil olmak üzere, kan
veya kendisini oluşturan evlilik bağı kalksa
dahi kayın hısımlığı bulunanların davasında,
f ) Nişanlısının davasında,
g) İki taraftan birinin vekili, vasisi, kayyımı
veya yasal danışmanı sıfatıyla hareket ettiği
davada.
Kanunda yasaklılık sebebi olarak öngörülen
hâller yukarıda sayılanlardan ibaret (tahdidî) olup
bunlar örnekleme yoluyla genişletilemez.
dikkat
Hâkimin yasaklılık sebepleri kanunda sayılan-
larla sınırlıdır, genişletilemez.
Yasaklılığın Dikkate Alınması, İleri
Sürülmesi ve Sonuçları
Yasaklılık sebeplerinden birisinin mevcut ol-
ması durumunda hâkim, talep olmasa dahi, bunu
re’sen (görevi gereği kendiliğinden) gözeterek çe-
kilme kararı vermek zorundadır (HMK m. 34/1).
Taraflar da yargılamanın her aşamasında, hâkim
için bir yasaklılık sebebi bulunduğunu ileri sürerek
hâkimden çekilmesini isteyebilirler.
dikkat
Yasaklılık sebeplerini hâkim, re’sen dikkate al-
mak zorunda olduğu gibi, taraflar da yargılama-
nın her aşamasında bu durumu ileri sürebilirler.
Yasaklılık sebebi bulunmasına rağmen davanın
her iki tarafı, hâkimin davaya devam etmesi husu-
sunda anlaşsalar bile, böyle bir anlaşma geçerli olmaz;
hâkim, buna rağmen (re’sen) çekilmek zorundadır.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Çekilme kararını, hakkında yasaklılık sebebi
bulunan hâkimin bizatihi kendisi verir. Bu kara-
ra karşı üst mahkemeye başvurulabilir (HMK m.
35/1). Çekilme kararının ilk derece mahkemesi
hâkimince verildiği hâllerde, başvuru üzerine böl-
ge adliye mahkemesinin vereceği karar kesindir
(HMK m. 35/2).
Hakkında yasaklılık sebebi bulunan hâkimin
huzuruyla yapılan bütün işlemler, üst mahkemenin
kararıyla iptal olunabilir; hüküm ve kararlar ise her
hâlde iptal olunur (HMK m. 35/1).
Hâkim hakkında bir yasaklılık sebebi bulun-
duğu, taraflarca kanun yolları aşamasında da ileri
sürülebilir. Keza, kanun yolu incelemesini yapan
hâkimler de, inceledikleri kararın, hakkında ya-
saklılık sebebi bulunan bir hâkim tarafından ve-
rilmiş olduğunu tespit ederlerse bunu re’sen gö-
zetirler. Yasaklılık bir mutlak bozma sebebidir.
Hatta, hükmün, hakkında yasaklılık sebebi olan
bir hâkim tarafından verilmiş bulunması aynı za-
manda bir yargılamanın yenilenmesi nedeni teşkil
eder (HMK m. 375/1, b). Bununla birlikte, hak-
kında yasaklılık sebebi bulunan hâkim tarafından
verilmiş olan bir hükmün iptali, kendisine karşı
süresi içinde ve usûlüne uygun olarak kanun yol-
larına gidilmek suretiyle sağlanmazsa bu hüküm
artık geçerli olur.
dikkat
Hakkında yasaklılık sebebi olan bir hâkim tara-
fından hüküm verilmiş bulunması aynı zaman-
da bir yargılamanın yenilenmesi nedeni teşkil
eder (HMK m. 375/1, b).
Hâkimin Reddi
Hâkim ile bakmakta olduğu davanın tarafların-
dan birisi arasındaki ilişki yasaklılık sebeplerinde
olduğu derecede bir yakınlık ya da bağlılık olmasa
bile, bu ilişki karşısında hâkimin tarafsızlığından
şüphe edilmesi mümkünse taraflardan biri hâkimi
reddedebilir. Keza böyle bir durumda, taraflardan
herhangi birisi ret talebinde bulunmamış olsa bile,
hâkimin kendisi de bizzat çekilebilir.
1
Ret Sebepleri
Hukuk Muhakemeleri Kanunu, tek tek saymış
olduğu yasaklılık sebeplerinde olduğu ölçüde güçlü
ve yoğun bir düzeyde olmasa bile, eğer bir durum,
hâkimin tarafsızlığından şüphe edilmesini gerek-
tirir derecede önemli bir sebep olarak nitelendiri-
lebiliyorsa, bunu ret sebebi kabul etmiştir (HMK
m. 36/1). Dolayısıyla, gerçekte tek ve genel bir ret
sebebi vardır; bu, “hâkimin tarafsızlığından şüphe
edilmesini gerektiren önemli bir durumun mevcut
olması”dır.
Bununla birlikte, Kanun, bazı örnekleri sıra-
layarak onlardan birisinin somut davada varlığı
hâlinde, hâkimin reddi sebebinin (hâkimin ta-
rafsızlığından şüphe edilmesini gerektiren önem-
li sebebin) gerçekleşmiş sayılacağını belirtmiştir.
Hâkim hakkında ret sebebinin varlığının kabul
edildiği hâller şunlardır (HMK m. 36):
a) Davada iki taraftan birine öğüt vermiş ya da
yol göstermiş,
b) Davada iki taraftan birine veya üçüncü ki-
şiye, kanunen gerekmediği hâlde, görüşünü
açıklamış olması,
c) Davada, tanık veya bilirkişi olarak dinlen-
miş veya hâkim ya da hakem sıfatıyla hare-
ket etmiş olması; uyuşmazlıkta arabulucu-
luk veya uzlaştırmacılık yapmış bulunması,
d) Davanın, dördüncü derece de dahil yansoy
hısımlarına ait olması,
e) Dava esnasında, iki taraftan birisi ile davası
veya aralarında bir düşmanlık bulunması.
Ret sebebinin yasaklılık sebeplerinden en önem-
li farkı, yasaklılık sebeplerinin hâkimin tarafsız ka-
lamayacağının kabulü açısından mutlak olmasıdır.
Diğer bir ifadeyle, yasaklılık sebeplerinden birinin
mevcudiyeti karşısında hâkimin tarafsız kalama-
yacağına kesin gözüyle bakılmaktadır. Buna karşı-
lık, bir durumun ret sebebi olabilmesi için, onun
somut olayda hâkimin tarafsızlığından şüphe edil-
mesini haklı kılması yeterlidir. Böyle bir şüphenin
gerçekçi olup olmadığını öncelikle dikkate alma-
sı gerekenler davanın tarafları ve hâkimdir. Şöyle
ki, somut bağlantı yahut ilişkiyi eğer taraflar (veya
hâkim) hâkimin tarafsızlığından şüphe edilmesini
gerektiren önemli durum olarak nitelendirirlerse
hâkimin reddini talep edebilirler. Bundan dolayı-
dır ki Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 37’inci
15
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
maddesi, reddini gerektiren bir neden bulunması-
na rağmen kendisini bizzat reddederek çekilmeyen
hâkimin, iki taraftan biri ret talebinde bulununca-
ya kadar davaya bakabileceğini hükme bağlamıştır
(HMK m. 37).
Yaşamla İlişkilendir
“Taraflar arasında görülen dava sırasında
davacı tarafından sunulan 29.03.2019 havale
tarihli dilekçeyle özetle; “...Mahkemece daha
önce davanın reddine ilişkin olarak verilen ka-
rarın, Yargıtay 11. Hukuk Dairesince, davanın
taraflarına ilişkin olarak ceza davalarının eldeki
dava açısından bekletici mesele yapılıp yapıl-
maması gerektiği hususlarının ilgili ceza dos-
yalarının getirtilerek incelenmesi gerektiği yö-
nünde bozulduğunu, ancak mahkeme başkanı
tarafından bu karara uygun bir değerlendirme
yapılmayarak, ilgili ceza davalarının incelenerek
eldeki davaya etkisi değerlendirilip ona göre bir
karar verilmesi gerekirken bu dosyaların bek-
letici mesele yapıldığını ve yargılama sürecini
uzattığını, dosyada bilirkişi olarak görevlendiri-
len bazı isimlerin bilirkişi listesinde yer almadığı
gibi sırf mahkeme başkanı ile aynı köylü hatta
yakınlığı olması nedeniyle görevlendirildiğini ve
hazırlanan raporda da davanın aydınlatılmasına
yönelik bir çok hususun değerlendirilmediğini,
eksik inceleme sonucu hazırlandığını, bu husus-
ların mahkeme başkanının tarafsızlığı konusun-
da tereddüt oluşturduğunu...” belirterek reddi
hakim talebinde bulunmuştur. … İncelenen
dosya kapsamına göre, hâkimin reddi için ileri
sürülen hususlar HMK’nın 36. maddesinde sa-
yılan sebeplerden değildir. Açıklanan nedenlerle
yerinde görülmeyen temyiz itirazlarının red-
diyle hükmün ONANMASINA, aşağıda yazılı
onama harcının temyiz edene yükletilmesine
22/01/2020 günü oybirliği ile karar verildi.”
Yargıtay 20. HD, 22.01.2020, 2019/6139 E.,
2020/263 K. (Kazancı İçtihat Bankası)
16
Ret Talebinin İleri Sürülmesi
Ret talebinin ya davaya bakan hâkimin bizzat
kendisi ya da taraflardan birisince ileri sürülmesi
gerekir. Ret talebinin ileri sürülmesi bakımından
Hukuk Muhakemeleri Kanunu (m. 38) ayrıntılı
bir prosedür öngörmektedir.
Resim 1.2 Ret Talebi
Öncelikle ret talebinin ileri sürülmesi gereken
zaman açısından önemli bir sınırlama mevcuttur.
Buna göre, ret sebebini bilen tarafın ret talebini
en geç ilk duruşmada ileri sürmesi gerekir. Eğer
ret sebebi davaya bakıldığı sırada öğrenilmişse, ret
talebinin en geç takip eden ilk duruşmada ve yeni
bir işlem yapılmadan önce ileri sürülmesi aranmak-
tadır. Bu sürelere riayet edilmeksizin ileri sürülen
ret talebi dinlenmez (HMK m. 38/1). Herhâlde,
ret talebinin ileri sürülebileceği sürenin azami sı-
nırının ilk derece mahkemesindeki son duruşma
olduğu açıktır.
dikkat
Ret sebebini bilen tarafın ret talebini en geç ilk
duruşmada ileri sürmesi gerekir. Eğer ret sebebi
davaya bakıldığı sırada öğrenilmişse, ret talebinin
en geç takip eden ilk duruşmada ve yeni bir işlem
yapılmadan önce ileri sürülmesi aranmaktadır.
Ret sebebinin daha önce öğrenilememiş olması
yahut sürelerin geçirilmiş bulunması nedeniyle ilk
derece mahkemesinde ileri sürülemeyen ret talebi-
nin kanun yollarında yapılması mümkün değildir.
 1
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Böyle bir durumda ancak hakkında ret sebebi bu-

lunan hâkim tarafından verilen kararın usûl yahut
esas yönünden hukuka aykırılığı ileri sürülebilir. dikkat
Buna karşılık, bozmadan sonra dosyanın kendisi- Ret talebinin mutlaka dilekçeyle yapılması; di-
ne geldiği ilk derece mahkemesinde yeniden açılan lekçede ret sebepleri ile delil veya emarelerin
tahkikat sırasında da (eğer ret sebebi o esnada öğre- açıkça gösterilmesi, varsa belgelerin eklenmesi
nilmişse) ret talebinin yapılması mümkündür. gerekir (HMK m. 38/2).
Belirtmek gerekir ki süreye ilişkin bu sınırla-
malar, ret talebinin taraflarca ileri sürülmesi du-
rumunda söz konusu olacaktır. Buna karşılık, ret
Ret Talebinin İncelenmesi
talebi hakkında ret sebebi bulunan hâkimin bizzat
kendisince yapılmaktaysa o, bunu, davaya baktığı Ret talebinin geri çevrilmesinin söz konusu ol-
sürece her zaman ileri sürebilmelidir. duğu üç (istisnai) hâl dışında, ret sebebinin mevcut
olup olmadığı, reddi istenen hâkim dışındaki bir
Ret talebinin ileri sürülmesi, şekil açısından da
mahkeme veya hâkim (merci) tarafından incele-
düzenlenmiştir. Buna göre, ret talebinin mutlaka
nir. Mercinin neresi olduğu Hukuk Muhakemeleri
dilekçeyle yapılması; dilekçede ret sebepleri ile delil
Kanunu’nun 40’ıncı maddesinde düzenlenmiş-
veya emarelerin açıkça gösterilmesi, varsa belgelerin
tir. Buna göre, kural, ret talebinin, reddi istenen
eklenmesi gerekir (HMK m. 38/2). Dilekçe, ekle-
hâkim katılmaksızın incelenmesidir. Reddi istenen
riyle birlikte, reddi istenen hâkimin mensup oldu-
hâkimin katılmamasından dolayı mahkeme topla-
ğu mahkemeye (yazı işleri müdürlüğüne) verilir ve
namıyor ya da mahkeme tek hâkimden oluşuyorsa,
artık geri alınamaz. Ret dilekçesi, bir haftalık süre
ret talebi, o yerde asliye hukuk hâkimliği görevini
içinde cevap vermesi için, karşı tarafa tebliğ edilir.
yapan diğer mahkeme veya hâkim tarafından ince-
Ret talebini içeren dosya, varsa karşı tarafın ceva-
lenir. O yerde başka bir asliye hukuk hâkimi yoksa,
bıyla birlikte, reddi istenen hâkime verilir. Hâkim,
buna karşılık bir asliye ceza hâkimi varsa, ret talebi
bir hafta içinde dosyayı inceleyerek ret sebepleri
onun tarafından; aksi hâlde, en yakın yerdeki asliye
hakkında kendi düşüncesini yazılı olarak belirtir
hukuk mahkemesince incelenir. Sulh hukuk hâkimi
ve dosyayı (ret talebi hakkında karar verecek olan
reddedildiği takdirde, ret talebi, o yerdeki diğer sulh
merciye gönderilmek üzere), yazı işleri müdürüne
hukuk hâkimi tarafından incelenir. O yerde, sulh
verir. Çekilme isteğinin hâkim tarafından gelme-
hukuk hâkimliği görevi tek hâkim tarafından yeri-
si yahut taraflardan birinin bu yöndeki talebinin
ne getiriliyorsa o hâkim hakkındaki ret talebi, bu-
(reddi istenen) hâkim tarafından haklı görülmesi
lunma sıralarına göre; o yerdeki sulh ceza hâkimi,
halinde dahi, çekilmenin kanuna uygun olup ol-
asliye hukuk hâkimi, asliye ceza hâkimi, bunların da
madığı hususu ancak merci tarafından incelenerek
bulunmaması hâlinde, en yakın yerdeki sulh hukuk
karara bağlanır (HMK m. 39). Sadece üç durum-
hâkimi tarafından incelenir. Bölge adliye mahkeme-
da (HMK m. 41/1), taraflardan birisince yapılan
si hukuk dairelerinin başkan ve üyelerinin reddi ta-
ret talebinin, reddi istenen tarafından incelenerek
lebi, reddedilen başkan ve üye katılmaksızın görevli
(merciye gönderilmeksizin) geri çevrilmesi söz konu-
olduğu dairece karara bağlanır.
sudur. Buna göre:
Ret talebi kendisine gelen mahkeme (merci), ince-
• Ret talebi süresi içinde yapılmamışsa,
lemesini dosya üzerinden, gerekliyse duruşmalı olarak
• Ret sebebi ve bu sebebe ilişkin inandırıcı yapar (HMK m. 42/1). Ret sebepleri hakkında ye-
delil veya emare gösterilmemişse, min teklif olunamaz (HMK m. 42/3). Ret sebebinin
• Ret talebinin davayı uzatmak amacıyla ya- mevcudiyetinin tam olarak ispatlanması aranmaz; ret
pıldığı açıkça anlaşılıyorsa, sebebinin muhtemel görülmesi (yaklaşık ispat) halinde
reddi istenen hâkimin bizzat kendisi, ret talebini, merci ret talebini kabul eder (HMK m. 42/2).
merciye göndermeksizin (hatta duruma göre karşı
tarafın görüşünü de almaksızın) geri çevirir (HMK
m. 41/2). İlk derece mahkemesinde, hâkimin bu
dikkat
kararına karşı istinaf yoluna başvurulabilir (HMK
Ret sebepleri hakkında yemin teklif olunamaz.
m. 41/3).

17
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

Ret talebinin yapılmasından mercinin bu talep hakkındaki kararına kadar, hakkında ret talebi ileri sü-
rülen hâkim kural olarak davaya devam edemez. Bu durumda, söz konusu hâkim, ilgili dava bakımından
sadece acele olarak yapılması gereken işlemleri (delil tespiti, ihtiyati tedbir ve ihtiyati haciz vb.) yapabilir.
Keza, davanın (veya işin) bizatihi kendisi gecikmesinde sakınca bulunan davalar (yahut işler) cümlesinden
ise, reddi istenen hâkim bir taraftan o davaya (veya işe) bakmaya devam edebilir (HMK m. 42/4).
Ret talebinin kabulü hâlinde, davaya bir başka hâkim tarafından bakılacaktır. Ret talebinin reddi
hâlinde ise, reddi istenen hâkim davaya (kaldığı yerden itibaren) bakmaya devam eder (HMK m. 42/5).
Esas hüküm bakımından istinaf yolu kapalı bulunan dava ve işlerde, hâkimin reddi talebi hakkındaki
merci kararları kesindir. Buna karşılık, esas hüküm bakımından istinaf yolu açık bulunan dava ve işlerde
ise ret talebi hakkındaki merci kararına karşı tefhim veya tebliğ tarihinden itibaren bir hafta içinde istinaf
yoluna gidilebilir (HMK m. 43/1-3).
Ret talebinin kabulü halinde, hakkında ret sebebi bulunan hâkim huzuruyla yapılan bütün işlemlerin
iptal edilmesi söz konusu değildir. Bilâkis, bu durumda, ret sebebinin doğduğu tarihten itibaren reddedilen
hâkimce yapılmış olan ve ret talebinde bulunan tarafça itiraz edilen esasa etkili işlemler, davaya daha sonra
bakacak hâkim tarafından iptal edilir (HMK m. 43/3).

Öğrenme Çıktısı

4 Hâkimlerin bağımsızlığını ve tarafsızlığını sağlamaya yönelik kuralları açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Dairemizin yerleşmiş iç-

tihatlarına göre, dava açıl-
dıktan sonra ve yargılama
devam ederken duruşma
hâkiminin şikâyet edilmesi
veya hakkında dava açılmış Hâkimin yasaklılığı ile reddi-
olması ret nedeni değildir.’’ Hâkimin bağımsızlığı ve ta-
nin ileri sürülme şekilleri ara-
Y 20. HD, E. 2011/8666, rafsızlığını ilişkilendiriniz.
sındaki farkları tespit ediniz.
K. 2011/8577, T. 4.7.2011.
Yukarıdaki karardan hare-
ketle hangi hallerde hâkimin
reddinin talep edilebileceği-
ni araştırınız.

18
 1
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1 Medeni usûl hukuku, yargı ve yargı örgütü

kavramlarını ilişkilendirebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

2 Yargı kollarını ve adli yargı içinde yer alan
mahkemeleri sıralayabilme

Medeni Usûl Hukuku Kavramı

ve Yargı Örgütü

1 Roma hukukundan itibaren yapılan “özel hukuk – kamu hukuku” ayrımında, özel hukuk alanına
dahil (maddi) hukuk normlarının öngördükleri haklara riayetle yükümlü olanların bunu kendiliklerin-
den yerine getirmemeleri hâlinde, güç kullanma tekelini elinde bulunduran devletin buna müdahale
etmeye karar vermek üzere kurduğu kurumların (yargı örgütü – mahkemeler), söz konusu müeyyideye
karar verme sürecini düzenleyen kurallar bütününe medeni usûl hukuku adı verilmektedir. Bir hakkın,
buna riayet etmeye hukuk kuralıyla mecbur kılınmış kişi tarafından ihlal edilmesi halinde, bir taraftan,
toplumdaki menfaat dengesi ve buna bağlı olarak sosyal barış bozulur; diğer taraftan, (özelde) o hakkın
kendisine tanınmış olduğu kişiyle (hak sahibi – alacaklı) buna riayet yükümlüsü olan kişi (borçlu) ara-
sında uyuşmazlık ortaya çıkar. İhlâlin giderilmesi, böylece ortaya çıkan uyuşmazlığın sona erdirilmesi ve
bozulan sosyal barışın yeniden tesis edilebilmesi için düşünülebilecek yöntemlerden biri ihlale bağlanan
müeyyideyi doğrudan doğruya hak sahibinin kendisinin uygulaması (bizzat ihkak-ı hak), diğeri ise güç
kullanma yetkisini münhasıran kendi elinde bulunduran devlete (onun bu iş için görevlendirdiği organ
olan mahkemelere) başvurmaktır. İhkakı hak istisnai hâller dışında yasaklanmıştır. Yargı ise “soyut hukuk
kurallarının, bağımsız ve tarafsız mahkemeler tarafından, somut bir uyuşmazlığın giderilmesi amacıyla,
yargısal usûllere uyularak tatbik edilmesi” olarak tanımlanmaktadır.

2 Türk hukukunda altı farklı yargı kolunun bulunduğu söylenebilir: Bunlar; anayasa yargısı, adli yargı,
idari yargı, hesap yargısı, seçim yargısı ve nihayet uyuşmazlık yargısıdır. Genel olarak ifade etmek gere-
kirse, kamu hukuku – özel hukuk ayrımında, özel hukuk alanına giren hukuk dallarında düzenlenmiş
olan hukuki ilişkilerden kaynaklanan uyuşmazlıkların, hukuk mahkemelerince, medeni usûl hukuku
tarafından öngörülen yöntemler dahilinde çözümlenmesi, adli yargının “medenî yargı (hukuk yargısı)”
(alt) kolu olarak adlandırılmaktadır. Adli yargının medeni yargı alanında ilk derecede görev yapan mah-
kemelerine hukuk mahkemeleri adı verilir. Önlerine dava yoluyla gelen uyuşmazlıklara ilk önce bakan
bu mahkemeler de genel mahkemeler ve özel mahkemeler şeklinde iki gruba ayrılır. İlk derecede verilen
kararların denetiminin yapıldığı kanun yolları için ayrı bir mahkeme örgütlenmesine gidilmiştir. İlk
derecede verilen ve verildiği anda kesin olmayan nihai kararların hukuk ve vakıa (olgu) açısından kanun
yolu (istinaf) denetimi bölge adliye mahkemeleri tarafından yapılır. İlk derecede (ve ayrıca kurulduğu
yargı kollarında istinaf derecesinde) verilen nihai kararların hukuka uygun olup olmadığını kontrol eden
ve böylece aynı zamanda ilgili yargı kolu açısından ülkede içtihat birliğinin sağlanması görevini yerine
getiren mahkemeler yüksek mahkeme olarak adlandırılmaktadır. Anayasaya göre Anayasa Mahkemesi
(AY m. 146 vd.), Yargıtay (AY m. 154), Danıştay (AY m. 155) ve Uyuşmazlık Mahkemesi (AY m. 158)
yüksek mahkemedir.

19
 1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

3 Medeni usûl hukukunun konusunu,

amacını ve kaynaklarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Medenî Usûl Hukukunun

Konusu Amacı ve Kaynakları

3 Medeni usûl hukukunun konusunu, bir dava veya talebin mahkeme önüne getirilmesinden bunun mahke-
mece karara bağlanmasına kadar olan sürecin yöntem açısından düzenlenmesine, verilen kararın kesinleşmesi
ile doğurduğu sonuçların ortaya konulmasına dair kurallar oluşturur. Medeni usûl hukukunun en önemli ama-
cının, mahkemenin önüne gelen dava ve talepleri karara bağlaması sürecinin tâbi olduğu kuralları düzenlemek,
bu yolla belirlilik sağlamak ve keyfiliğin önüne geçmek olduğu söylenebilir. Medeni Usûl Hukuku’nun başlıca
kaynakları; Anayasa, Hukuk Muhakemeleri Kanunu, bilhassa özel mahkemelerin kuruluşunu düzenleyen ka-
nunlardır. Ayrıca Türk Medenî Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu gibi temel kanunlarda da medeni usûl hu-
kukunu ilgilendiren hükümler bulunur. Keza, 5235 sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye
Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun, 2797 sayılı Yargıtay Kanunu, 492 sayılı Harçlar
Kanunu ve 7201 sayılı Tebligat Kanunu gibi medenî usûl hukukuna yönelik hükümler içeren pek çok kanun
vardır. Yargıtay kararları da medenî usûl hukuku açısından çok büyük bir önemi haizdir. Bunlar arasında, sayısı
pek de az olmayan içtihadı birleştirme kararları önemli bir yer tutmaktadır.

4 Hâkimlerin bağımsızlığını ve tarafsızlığını

sağlamaya yönelik kuralları açıklayabilme

Yargılama Faaliyetinin Niteliği,

Süjeleri ve Mahkemelerin
Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

4 Bağımsızlığın kapsamı, esas itibariyle Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaate göre hü-
küm vermektir. Hâkimin Anayasaya, hukuka ve kanunlara uygun olarak vicdani kanaatine göre karar verebilme-
si için, kendisiyle, önüne gelen somut uyuşmazlığın tarafları arasında “bağımlılık” yaratacak bir yakınlığın yahut
ilişkinin bulunmaması, hâkimin tarafsız olması gerekir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu, medeni yargı açısından
hâkimlerin tarafsızlığını sağlamaya yönelik iki ayrı müesseseye yer vermektedir. Bunlardan birincisi hâkimin
yasaklılığı, ikincisi ise hâkimin reddidir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 34’üncü maddesinde, hâkimin da-
vaya bakmaktan yasaklılığı sebepleri yedi bent halinde sayılmıştır. Bunlar kanunda tahdidi olarak sayılmış olup,
örnekseme yoluyla genişletilemez. Hâkimin reddi sebepleri ise hâkimin yasaklılığı sebepleri gibi sınırlı sayıda
değildir; Kanunda ret sebebi oluşturabilecek bazı hâller örnek olarak gösterilmiştir. Hâkimin tarafsızlığından
şüphe edilmesini gerektiren önemli bir durumun mevcut olması halinde hâkimin reddi mümkündür.

20
 1
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1 Soyut hukuk kurallarının, bağımsız ve taraf- 5 I. Bölge Adliye Mahkemesi ilk derece mah-
sız mahkemeler tarafından, somut bir uyuşmazlı- kemesi tarafından verilmiş kararlar ile il-
ğın giderilmesi amacıyla, yargısal usûllere uyularak gili hukuki denetim yapar; vakıa (olgu)

neler öğrendik?
tatbik edilmesine ne ad verilir? denetimi yapamaz.
A. Yargı II. Yargıtay, ülkede içtihat birliğinin sağlan-
B. Kanun yolu ması amacıyla kurulmuştur.
C. İhkak-ı hak
III. Bölge adliye mahkemesine verildiği anda ke-
D. Medeni Usûl Hukuku sin olmayan nihai kararlar için başvurulur.
E. Uyuşmazlık
Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
2 I. Hukuki barışı sağlamak A. Yalnız I
II. Dava ve taleplerin hukuka uygun şekilde B. Yalnız II
sonuca ulaştırılmasını sağlamak C. I ve II
D. II ve III
III. İhlale bağlanan müeyyideyi hak sahibi-
E. I, II ve III
nin kendisinin uygulamasını sağlamak
Yukarıdakilerden hangileri medeni usûl hukuku-
nun amaçları arasında yer alır? 6 Hâkimlerin Anayasa’ya, kanuna ve hukuka
uygun olarak, vicdani kanaatine göre karar vermesi
A. Yalnız I B. Yalnız II ve başka bir organ, makam yahut merciden emir ve
C. I ve II D. II ve III talimat almaması aşağıdakilerden hangisinin kap-
E. I, II ve III samında değerlendirilir?
A. Hâkimlerin bağımsızlığı
3 I. Danıştay B. Hâkimin yasaklılığı
II. Yargıtay C. Hâkimin tarafsızlığı
D. Hâkimlerin sorumluluğu
III. Uyuşmazlık Mahkemesi E. Hâkimin reddi
IV. Anayasa Mahkemesi
Yukarıdakilerden hangileri Anayasa’ya göre yüksek 7 Hâkimin yasaklılık sebepleri ile ilgili aşağıda-
mahkemelerdendir? ki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. I ve II B. II ve IV A. Hâkim eski eşinin davasına bakamaz, talep ol-
C. I, II ve III D. I, II ve IV masa bile çekilmek zorundadır.
E. I, II, III ve IV B. Hâkim nişanlısının davasına bakamaz, talep ol-
masa bile çekilmek zorundadır.
C. Hâkim kuzeninin davasına bakamaz, talep ol-
4 Aşağıdakilerden hangisi genel mahkemedir? masa bile çekilmek zorundadır.
A. Aile Mahkemesi D. Hâkim evlatlığının davasına bakamaz, talep ol-
B. Tüketici Mahkemesi masa bile çekilmek zorundadır.
C. Kadastro Mahkemesi E. Hâkim kayyımlığını yaptığı kişinin davasına ba-
D. Asliye Hukuk Mahkemesi kamaz, talep olmasa bile çekilmek zorundadır.
E. İcra Mahkemesi

21
 1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

8 I. Ret talebi süresi içinde yapılmamışsa 10 Yasaklılık ve ret sebepleri ile ilgili aşağıdaki-
II. Ret sebebi ve buna ilişkin inandırıcı delil lerden hangisi Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na
ve emare gösterilmemişse aykırıdır?
neler öğrendik?

III. Ret talebinin davayı uzatmak amacıyla A. Ret sebepleri hakkında yemin teklif olunamaz.
yapıldığı açıkça anlaşılıyorsa B. Ret sebebinin mevcudiyetinin tam olarak is-
patlanması gerekir.
Yukarıdaki hâllerden hangilerinin varlığı duru-
munda ret talebi geri çevrilir? C. Yasaklılık sebepleri yargılamanın her aşamasın-
da ileri sürülebilir.
A. Yalnız I D. Hükmün hakkında yasaklılık sebebi olan bir
B. Yalnız II hâkim tarafından verilmiş bulunması bir yargı-
C. I ve II lamanın yenilenmesi sebebidir.
D. II ve III E. Ret talebinin mutlaka bir dilekçeyle yapılması
E. I, II ve III gerekir.

9 Ret sebebinin varlığını bilen taraf, bu duru-

mu en geç ne zaman ileri sürmelidir?
A. Dava dilekçesinde
B. Cevap dilekçesinde
C. İlk duruşmada
D. Karar duruşmasında
E. Sözlü yargılamada

22
 1
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1. A Yanıtınız yanlış ise “Genel Olarak Yargı” ko- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Mahkemelerin Bağım-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. sızlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Medeni Usûl Hukukunun 7. C Yanıtınız yanlış ise “Yasaklılık Sebepleri” ko-
Amacı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Yargı Örgütü” konusu- 8. E Yanıtınız yanlış ise “Ret Talebinin İleri Sürül-
nu yeniden gözden geçiriniz. mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Yargı Örgütü” konusu- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Ret Talebinin İleri Sürül-
nu yeniden gözden geçiriniz. mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Yargı Örgütü” konusu- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Ret Talebinin İncelen-
nu yeniden gözden geçiriniz. mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Hukuk dalları, kamu hukuku ve özel hukuk olmak üzere iki başlık altında in-
celenebilir. Özel hukuk kişilerin birbirleriyle olan ilişkilerinden kaynaklanan
uyuşmazlıkları, kamu hukuku ise devlet yönetimi ve kişilerin devletle olan
ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlıkları inceler. Kamu hukukunun alt dal-
Araştır 1 ları, Anayasa Hukuku, Ceza Hukuku, İdare Hukuku, Vergi Hukuku vb; özel
hukuk alanları Medeni Hukuk, Ticaret Hukuku, Medeni Usûl Hukuku, İcra
ve İflas Hukuku vb.dir. Her ne kadar bu ayrım benimsense de, Medeni Usûl
Hukuku ve İcra ve İflas Hukuku’nun aynı zamanda kamusal bir karakteri de
vardır.

Medenî usûl hukukunun amacının her ne pahasına olursa olsun maddî ger-
çeklik temelinde bir karar vermek olduğu söylenemez. Medeni yargılama hu-
kukunda maddî gerçekliğe ulaşmak bazen ispat ve delillere ilişkin sınırlamalar
(örneğin belirli bir parasal sınırın üzerindeki hukuki işlemlerden kaynaklanan
hukuki uyuşmazlıklarda senetle ispat zorunluluğunun bulunması, delillerin
davanın belirli bir kesiti içinde mahkemeye bildirilmesinin zorunu olması,
hukuka aykırı yollardan elde edilen delillerin mahkeme tarafından dikkate
Araştır 2 alınamayacak olması), bazen de dava yahut talebin konusunun niteliği gere-
ği ilgili taraf yahut talepte bulunana mahkeme sürecinde de tanınan tasarruf
yetkisi karşısında davacının davasından feragat etmesi veya davalının davayı
kabul etmesi sonucu davanın sona ermesi nedeniyle medenî usûl hukukunun
bir amacı olarak kabul edilemez. Medenî usûl hukukunun asli ve en önemli
amacı, mahkemelerce görülen dava ve talepleri karara bağlaması sürecinin tâbi
olduğu kuralları düzenlemek, bu yolla hukuki birliği sağlamak ve keyfiliğin
önüne geçmek olduğu söylenebilir.

23
1
Medeni Usûl Hukuku Kavramı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Kanun, bazı örnekleri sıralayarak, onlardan birisinin somut davada varlığı

halinde, hâkimin reddi sebebinin (hâkimin tarafsızlığından şüphe edilmesini
gerektiren önemli sebebin) gerçekleşmiş sayılacağını belirtmiştir. Hâkim hak-
kında ret sebebinin varlığının kabul edildiği hâller şunlardır: Hâkimin davada
iki taraftan birine öğüt vermiş ya da yol göstermiş, davada iki taraftan birine
veya üçüncü kişiye, kanunen gerekmediği hâlde, görüşünü açıklamış olması;
davada tanık veya bilirkişi olarak dinlenmiş veya hâkim ya da hakem sıfatıyla
hareket etmiş olması; davanın, dördüncü derece de dahil yansoy hısımlarına
ait olması; dava esnasında, iki taraftan birisi ile davası veya aralarında bir düş-
Araştır 3 manlık bulunması. Hâkimin reddi sebepleri, hâkimin yasaklılığı sebepleri gibi
sınırlı sayıda değildir; Kanunda ret sebebi oluşturabilecek bazı haller örnek
olarak gösterilmiştir. Hâkimin tarafsızlığından şüphe edilmesini gerektiren
önemli bir durumun mevcut olması halinde hâkimin reddi mümkün olur. Ret
talebi süresi içinde yapılmamışsa, ret sebebi ve bu sebebe ilişkin inandırıcı de-
lil veya emare gösterilmemişse ve ret talebinin davayı uzatmak amacıyla yapıl-
dığı açıkça anlaşılıyorsa, ret talebi geri çevrilir. İlgili kararda da dava açıldıktan
sonra hâkimin şikâyet edilmesi ya da hâkimle ilgili dava açılmasının dürüstlük
kuralına aykırı olduğu ve davayı uzatmak amacıyla yapıldığı mahkeme tara-
fından takdir edilmiştir. Öne sürülen her ret sebebi, her dava bakımından ayrı
ayrı incelenmelidir.

24

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kaynakça
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., ve Hanağası,
E. (2019). Medeni Usûl Hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2018). Medeni
Usûl Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Budak, A.C. ve Karaaslan, V. (2019). Medeni Usûl
Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
Kuru, B. (2019). Medenî Usûl Hukuku Ders Kitabı
(İstinaf Sistemine Göre Yazılmış). Ankara: Yetkin
Yayınları.
1
Pekcanıtez, H., Atalay O. ve Özekes M. (2019).
Medeni Usûl Hukuku. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık.
Postacıoğlu, İ. ve Altay, S. (2015). Medeni Usûl
Hukuku Dersleri. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
Postacıoğlu, İ. E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Üstündağ, S. (2000). Medeni Yargılama Hukuku. Cilt
1-2. İstanbul.
25
 Bölüm 2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler
Arasındaki İlişkiler

İkinci Derece Mahkemeleri (Bölge Adliye

öğrenme çıktıları

İlk Derece Mahkemeleri Mahkemeleri)

1 2
1 Medeni yargı ilk derece mahkemelerinin 2 İkinci derece mahkemelerini
hangileri olduğunu ve bunlar arasındaki tanımlayabilme ve ikinci derece
ilişkiyi açıklayabilme mahkemelerinin görevlerini açıklayabilme

3 4
Üçüncü Derece Mahkemesi (Yargıtay)
3 Yargıtayı tanımlayabilme ve Yargıtayın İstinabe ve Naip Tayini
görevlerini açıklayabilme 4 İstinabe ve naip tayinini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Asliye Hukuk Mahkemesi • Sulh Hukuk Mahkemesi • Aile Mahkemesi
• İcra Mahkemesi • Tüketici Mahkemesi • Kadastro Mahkemesi • Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemesi
• Asliye Ticaret Mahkemesi • Bölge Adliye Mahkemesi • Yargıtay • İstinabe • Naip Tayini

26

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Adli yargı hukuk mahkemeleri arasındaki iliş-
kiler, görev ve yetki ilişkisi şeklinde ortaya çıkmak-
tadır. Görev ilişkisi bir dava veya çekişmesiz yargı
işinin adli yargı hukuk mahkemelerinden hangisi
tarafından görülmesi gerektiğini belirleyen kural-
lar bütünüdür. Yetki ilişkisi ise coğrafi olarak bir
davaya hangi yer mahkemesinde bakılacağını be-
lirleyen kuralları ifade etmektedir. Görev ve yetki
kurallarının daha iyi anlaşılabilmesi için adli yargı
hukuk mahkemelerinin teşkilatlanma şeklini iyi
bilmek gerekir. Bu konu aşağıda ayrıca ele alınıp
incelenecektir.
Adli yargı hukuk mahkemeleri, ilk derece mah-
kemeleri, ikinci derece mahkemeleri (bölge adliye
mahkemeleri) ve üçüncü derece mahkemesi (Yar-
gıtay) olmak üzere üç derecelidir. Bu dereceler ara-
sında dikey bir görev ilişkisi vardır. Bu bağlamda
kanunda aksine bir düzenleme olmadığı müddetçe,
öncelikle dava ilk derece mahkemesinde görülüp
sonuçlandırılır. Bu nedenle ilk derece mahkemele-
rine hüküm mahkemeleri de denir. İlk derece mah-
kemesinin verdiği kararlara karşı ikinci derece mah-
kemesine (bölge adliye mahkemesine) istinaf yolu
ile başvurmak mümkündür. Bölge adliye mahke-
mesi, ilk derece mahkemesi kararlarını istinaf ince-
lemesine tabi tutup gerektiğinde yeni bir karar ve-
rebildiğinden, bölge adliye mahkemelerine istinaf
mahkemeleri de denir. Bölge adliye mahkemesinin
istinaf incelemesi neticesinde verdiği kararlara kar-
şı üçüncü derece mahkemesine (Yargıtaya) temyiz
yolu ile başvurulabilir. Temyiz talebini inceleyen
Yargıtay bölge adliye mahkemesi kararı hakkında,
bozma, onama ya da düzelterek onama kararların-
dan birisini verir. Yaptığı incelemenin niteliğinden
hareketle Yargıtaya temyiz mahkemesi denildiği de
olur. Mahkeme dereceleri arasındaki dikey görev
ilişkisi nedeniyle, bir dava ilk derece mahkemesi
incelemesinden geçmeden istinaf ve temyiz ince-
lemesine; istinaf incelemesinden geçmeden temyiz
incelemesine tabi tutulamaz. Ancak kanun koyu-
cunun bölge adliye mahkemesini (bilirkişinin hu-
kuki sorumluluğunda olduğu gibi) veya Yargıtayı
(hâkimin hukuki sorumluluğunda olduğu gibi) ilk
derece mahkemesi olarak görevlendirdiği bazı is-
tisnai hâller saklıdır. Bu hâller, söz konusu kuralın
istisnasını teşkil eder. Zira bu hâllerde bölge adliye
mahkemesi ve Yargıtay ilk derece mahkemesi sıfatı
ile hareket etmektedir.
2
İLK DERECE MAHKEMELERİ
İlk derece mahkemeleri medeni yargı alanında-
ki hak arama mercilerinin ilk basamağını oluştu-
rur. İlk derece mahkemelerini genel mahkemeler
ve özel mahkemeler şeklinde ikili bir ayrıma tabi
tutarak incelemek mümkündür.
Resim 2.1 İstanbul Adalet Sarayı
Kaynak: http://www.istanbul.adalet.gov.tr/index.
php?s=gorseller
Özel Mahkemeler
Özel mahkemeler, belirli kişiler arasındaki veya
belirli nitelikteki uyuşmazlıkların çözümü için ku-
rulmuş ayrık mahkemelerdir. Bu nedenle medeni
yargı alanında bir uyuşmazlığın çözümü için hangi
mahkemeye başvurulması gerektiğinin tespitinde,
önce bu uyuşmazlığın özel mahkemelerden birisi-
nin görev alanına girip girmediğine bakılır. Şayet
bu uyuşmazlığın çözümü özel mahkemelerden bi-
risinin görev alanına giriyorsa dava o mahkemede
açılır. Aksi hâlde genel mahkemelere başvurulur.
Bu nedenle öncelikle özel mahkemelerin neler
olduğu ve görev alanlarına hangi uyuşmazlıkların
girdiğini tespit etmek gerekir. Daha sonra ise genel
mahkemeler ve bunların görev alanına giren uyuş-
mazlıklar belirlenmelidir.
Aile Mahkemesi
Aile mahkemeleri, 4787 sayılı Aile Mahkemele-
rinin Kuruluş, Görev ve Yargılama Usullerine Dair
Kanun ile kurulmuştur. Bu mahkemeler, Hâkimler
ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak her
ilde ve merkez nüfusu yüz bini geçen ilçelerde as-
liye derecesinde olmak ve tek hâkimle çalışmak
üzere Adalet Bakanlığınca kurulurlar. Yargı çevresi
ise Adalet Bakanlığının teklifi üzerine Hâkimler ve
27
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
Savcılar Kurulunca belirlenir ve gerektiğinde değiş-
tirilebilir (4787 sK m. 2/1). Aile mahkemesi ku-
rulmayan yerlerde bu kanun kapsamına giren dava
ve işlere Hâkimler ve Savcılar Kurulunca belirlenen
asliye hukuk mahkemesince, aile mahkemesi sıfa-
tıyla bakılır. Bu mahkemede yazılı yargılama usulü
uygulanır. Bu nedenle adli tatile tabidirler, adli ta-
tilde bu mahkemelerde dava görülmez.
Aile mahkemelerinde davalar görülmesi sıra-
sında, psikolog, pedagog, sosyal çalışmacı gibi bir
uzmanın bulunması zorunludur (4787 sK.m.5).
Ayrıca bu mahkemelerde görev yapacak hâkimlerin
de bazı nitelikleri bünyesinde bulundurması gere-
kir. Bu mahkemelerde görev yapacak hâkim, atana-
cakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış,
adli yargıda görevli, tercihen evli ve çocuk sahibi,
otuz yaşını doldurmuş ve aile hukuku alanında
lisansüstü eğitim yapmış olan hâkimler arasından
Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından atanır.
Benzer şekilde, mahkeme bünyesinde görevlendiri-
lecek uzmanların da tercihen; evli ve çocuk sahibi,
otuz yaşını doldurmuş ve aile sorunları alanında li-
sansüstü eğitim yapmış olan kişiler arasından atan-
ması gerekir.
Aile mahkemesinin görevi 4787 sayılı Kanun’un
4’ncü maddesinde düzenlenmiştir. Bu düzenleme
çerçevesinde aile mahkemeleri aşağıdaki görevleri
ifa etmekle yükümlüdür:
• Türk Medeni Kanununun İkinci Kitabında
yer alan (üçüncü kısımda yer alan vesayet
hükümleri hariç olmak üzere) dava ve iş-
ler ile Türk Medeni Kanununun Yürürlü-
ğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun’a
göre aile hukukundan doğan dava ve işlere
bakmak; bu çerçevede aile mahkemesinin
görevine giren dava ve işlere, nişanlanmada
hediyelerin iadesi, nişan bozulması nedeni
ile açılan tazminat davaları, evliliğin iptali,
boşanma davası, mal rejimlerinin tasfiyesi,
velayet ve evlatlık edinmeden kaynaklanan
dava ve işler örnek olarak verilebilir.
• Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku
Hakkında Kanun’a göre aile hukukuna iliş-
kin yabancı mahkeme kararlarının tanıma
ve tenfizi işlerine bakmak;
• Kanunlarla verilen diğer dava ve işleri
görmek.
28
İcra Mahkemesi
İcra mahkemeleri, İcra ve İflas Kanunu ile diğer
kanunlarda kendilerine verilmiş olan işleri yapmak
üzere kurulmuş özel bir mahkemedir. İcra mahke-
mesi eski dönemlerde icra tetkik merci olarak anıl-
makta, bu durum ise tetkik mercinin bir mahkeme
olup olmadığı tartışmalarını beraberinde getirmek-
te idi. 5092 sayılı Kanunla 2004 yılında yapılan de-
ğişiklikle, icra tetkik merci icra mahkemesi hâline
getirilerek bu tartışmalara son verilmiştir.
dikkat
İcra mahkemeleri de ceza mahkemeleri gibi hürri-
yeti bağlayıcı cezalar verebilmekte ve ayrıca ihalenin
feshi taleplerinin reddi ve istihkak davalarında kesin
hüküm niteliğinde kararlar vermektedir.
İş durumunun yoğun olduğu yerlerde Hâkimler
ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak
Adalet Bakanlığınca icra mahkemesinin birden
fazla dairesi kurulabilir. Bu durumda icra mahke-
meleri numaralandırılır. Bu daireler arasındaki iş
dağılımı ve buna ilişkin esaslar, Hâkimler ve Sav-
cılar Kurulunca belirlenir (İİK m.4/1). Her icra
mahkemesi hâkimi, Adli Yargı Adalet Komisyonu
Başkanlığınca dönüşümlü olarak bağlanan icra ve
iflas dairelerinin işlemlerine yönelik şikâyetler ile
itirazları inceler, bu dairelerin gözetim ve denetim-
lerini yapar, idari işlerine bakar (İİK m. 4/1).
İcra Mahkemesinin Görevleri
İcra mahkemesinin en başta gelen görevlerin-
den birisi icra ve iflas dairelerinin denetimidir. Bu
denetim şikâyet üzerine yapılır. İcra mahkemesi
hâkiminin kendiliğinden de bu denetimi yapabile-
ceği ileri sürülebilirse de medeni usul hukuku ala-
nında geçerli olan tasarruf ilkesi gereği kanımızca
bu şekilde bir denetim mümkün olmamalıdır.
İcra mahkemelerinin, icra ve iflas dairelerini
denetiminin en önemli vasıtası şikâyettir. Hatta
sadece icra ve iflas dairelerinin değil, alacaklılar
toplanmasının işlemlerini de şikâyet yolu ile de-
netleyebilir. İlgililer, yapılan işlemin kanuna aykırı
olduğu, icra müdürünün takdir yetkisini hukuka
aykırı şekilde kullandığı, icra müdürünün görevi
dâhilinde olan bir işlemi yapmayı reddettiği veya

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
sürüncemede bıraktığı gerekçelerinden birisine da-
yanarak, kural olarak işlemi öğrendiği tarihten iti-
baren yedi gün içinde şikâyet yoluna başvurabilir.
İcra mahkemesi, alacaklının itirazın kaldırılma-
sı taleplerini, ilgililerin ihalenin feshi taleplerini,
alacaklı veya üçüncü kişinin açtığı istihkak dava-
larını, üçüncü kişinin hukuka aykırı beyanı ne-
deniyle açılan tazminat davalarını, icra suçları söz
konusu olduğunda alacaklı veya borçlunun ya da
üçüncü kişinin cezalandırılması taleplerini inceler.
Ayrıca, iflas idaresi üyesi seçmek gibi spesifik bazı
görevleri de vardır.
İcra Mahkemesinde Görülen
Yargılamaların Bazı Özellikleri
İcra mahkemesine arz edilen hususlar ivedi iş-
lerden sayılır ve basit yargılama usulü (HMK m.
316 vd) uygulanır (İİK m.18/1). Şikâyet hâlinde
icra mahkemesi duruşma yapmaksızın dosya üze-
rinden de karar verebilir. Bu hâllerde on gün içinde
karar verilmelidir. Mahkeme duruşma yapılmasına
karar verirse açıklama yapmak üzere işlemi yapan
icra müdürünü de duruşmaya davet edebilir. Ayrı-
ca ilgilileri de duruşmaya davet eder. Davet edilen
kişiler duruşmaya gelmeseler bile kararını verir. Bu-
rada hukuk muhakemelerinden farklı olarak dava
dosyasının işlemden kaldırılmasına ilişkin hüküm-
ler uygulanmaz. Duruşmalar zorunlu hâllerde otuz
günü geçmemek üzere ertelenebilir (İİK m. 18/3).
dikkat
İcra mahkemesi kararları, kural olarak maddi anlam-
da kesin hüküm teşkil etmez (HMK m.303). Ancak
icra mahkemesinin istihkak davaları, ihalenin feshi
taleplerinin reddi ve yalan beyanda bulunan üçüncü
kişilere karşı açılan tazminat davalarında verdikleri
kararlar maddi anlamda kesin hüküm teşkil eder.
Bir mahkeme kararının maddi anlamda kesin
hüküm teşkil etmesinin anlamı, o karara konu olan
vakıanın aynı taraflar arasında bir daha dava ko-
nusu edilememesidir. Buna göre icra mahkemesi
kararları, az önce işaret edilen istisnai haller dışında
maddi anlamda kesin hüküm teşkil etmediğinden,
tekrar başka mahkemeler önünde uyuşmazlık ko-
nusu edilebilir.
2
İcra mahkemesi kararlarına karşı, kararın tebliğ
edildiği tarihten itibaren on gün içinde, ait olduğu
alacak, hak veya malın miktar ya da değeri kanunda
belirlenen kesinlik sınırını geçmek kaydı ile istinaf
yoluna başvurmak mümkündür. İstinaf incelemesi
neticesinde verilen kararlara karşı ise dava konusu-
nun değerinin kanunda belirlenen kesinlik sınırını
geçmesi kaydı ile iki hafta içinde temyiz yoluna
başvurmak mümkündür. İcra mahkemesi karar-
larına karşı istinaf ve temyiz yoluna başvurulması
satıştan başka hiçbir icra takip işlemini durdurmaz
(İİK m. 364/II, HMK m. 362/1‐a).
İş Mahkemesi
İş mahkemesi, 7036 sayılı İş Mahkemeleri Ka-
nunu ile iş uyuşmazlıklarından kaynaklanan dava
ve işleri görmek üzere kurulmuş özel bir mahkeme-
dir. İş mahkemelerinin kuruluş, görev ve yargılama
usulleri de 7036 sayılı Kanun ile düzenlenmiştir.
İş mahkemeleri de tek hâkimle görev yapan asliye
mahkemesi düzeyinde bir özel mahkemedir. Ayrı
bir iş mahkemesinin kurulmadığı yerlerde, bu
mahkemenin görevine giren dava ve işler asliye hu-
kuk mahkemesi tarafından görülür.
Bu mahkemeler, Basın İş Kanunu’na tabi gaze-
teciler, Deniz İş Kanunu’na tabi gemi adamları, İş
Kanunu, Türk Borçlar Kanunu’nda yer alan hizmet
sözleşmelerine tabi işçiler ile işverenler veya işveren
vekilleri arasında iş ilişkisi nedeniyle sözleşmeden
veya kanundan doğan her türlü hukuki uyuşmaz-
lıklara; idari para cezasına itirazlar ile geçici 4’ncü
maddesinde düzenlenen uyuşmazlıklar hariç olmak
üzere Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanunu’ndan kaynaklanan uyuşmazlıklara; Türki-
ye İş Kurumunun taraf olduğu iş ve sosyal güvenlik
mevzuatından kaynaklanan uyuşmazlıklar ile diğer
kanunların iş mahkemelerini görevli kıldığı dava ve
işlere bakmakla görevlidir.
İş mahkemelerinde açılacak davalarda yetkili
mahkeme, davalı gerçek veya tüzel kişinin davanın
açıldığı tarihteki yerleşim yeri mahkemesi ile işin
veya işlemin yapıldığı yer mahkemesidir. İş kazasın-
dan doğan tazminat davalarında, iş kazasının veya
zararın meydana geldiği yer mahkemeleri veya zarar
gören işçinin yerleşim yeri mahkemesi de yetkilidir.
Davalı birden fazla ise dava bunlardan birisinin yer-
leşim yeri mahkemesinde de açılabilir. İş mahkeme-
lerinin yetkisine ilişkin bu hükümleri bertaraf ede-
cek şekilde yapılan yetki sözleşmeleri geçersizdir.
29
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
İş mahkemelerinde basit yargılama usulü uygu-
lanır. Bu mahkemelerde açılan davalarda dava yığıl-
masının söz konusu olduğu hâllerde, her bir talebin
dayanağı olan vakıalar hakkında ispat yükü belirlen-
mesi ve delillerin değerlendirilmesi ayrı ayrı yapılır.
dikkat
İş mahkemelerinde görülen davalardan, kanuna, bi-
reysel veya toplu iş sözleşmesine dayanan işçi veya
işveren alacağı ve tazminatı ile işe iade davalarında
arabulucuya başvuru zorunludur. Bu başvuru zo-
runluluğu bir dava şartıdır.
Ancak iş kazası veya meslek hastalığından kay-
naklanan maddi ve manevi tazminat ile bunlarla
ilgili tespit, itiraz ve rücu davalarında arabulucuya
başvuru zorunluluğu yoktur. Diğer hâllerde ara-
bulucuya başvuru zorunlu olmakla birlikte taraf-
ların arabulucuda anlaşma zorunluluğu yoktur.
Taraflar anlaşmazlık tutanağını dilekçelerine ek-
leyerek dava açabileceği gibi, dava açılmasından
sonra arabulucuya başvurulmuşsa, anlaşmazlık
tutanağını mahkemeye sunarak davaya devam
edilmesini isteyebilir.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık
Sigortası Kanunu ile diğer sosyal güvenlik mev-
zuatından kaynaklanan uyuşmazlıklarda, hizmet
akdine tabi çalışmaları nedeniyle zorunlu sigorta-
lılık sürelerinin tespiti talepleri hariç olmak üzere,
dava açılmadan önce Sosyal Güvenlik Kurumuna
müracaat edilmesi zorunludur. Diğer kanunlarda
öngörülen süreler saklı kalmak kaydıyla yapılan
müracaata altmış gün içinde Kurumca cevap ve-
rilmezse talep reddedilmiş sayılır. Kuruma karşı
dava açılabilmesi için taleplerin reddedilmesi veya
reddedilmiş sayılması şarttır. Kuruma başvuruda
geçirilecek süre zamanaşımı ve hak düşürücü sü-
relerin hesaplanmasında dikkate alınmaz (7036 sK
m. 4/1). Hizmet akdine tabi çalışmaları nedeniyle
zorunlu sigortalılık sürelerinin tespiti talebi ile işve-
ren aleyhine açılan davalarda, dava Kuruma resen
ihbar edilir. İhbar üzerine davaya davalı yanında
ferî müdahil olarak katılan Kurum, yanında katıl-
dığı taraf başvurmasa dâhi kanun yoluna başvura-
bilir. Kurum, yargılama sonucu verilecek kararı ke-
sinleştikten sonra uygulamakla yükümlüdür (7036
sK m. 4/2).
30
İş mahkemesinin nihai kararlarına karşı ilamın
taraflara tebliğ tarihinden itibaren Hukuk Muha-
kemeleri Kanunu hükümleri çerçevesinde kanun
yollarına müracaat etmek mümkündür. Ancak
7036 sayılı Kanun’un 8’nci maddesinde öngörülen
hâllerde temyiz yoluna başvurmak mümkün değil-
dir. Kanun yoluna müracaat üzerine bu taleplerin
bölge adliye mahkemesi ve Yargıtay tarafından ive-
dilikle karara bağlanması gerekir.
Kadastro Mahkemesi
3402 sayılı Kadastro Kanunu’nun 24’üncü
maddesinde, genel mahkemelere ait olup da bu
Kanunun uygulanması ile ilgili dava ve işlere, be-
lirlenen usul ve esaslara göre bakmak üzere, her ka-
dastro bölgesinde tek hâkimli ve Asliye Mahkemesi
sıfatını haiz yeter sayıda kadastro mahkemesi ku-
rulacağı hüküm altına alınmıştır. Her ilin merkez
ilçesi ile diğer ilçelerin idari sınırları içinde kalan
yerler, kadastro bölgeleri olarak adlandırılmakta
(3402 sK m. 2/1) ve her kadastro bölgesinde, böl-
gedeki dava iş sayısına göre yeter sayıda kadastro
mahkemesi kurulmaktadır (3402 sK m. 26/4). Ayrı
bir kadastro mahkemesi kurulamayan yerlerde, bu
mahkemenin görev alanına giren uyuşmazlıklar, o
yerde bulunan asliye hukuk mahkemesi tarafından
görülmektedir.
Kadastro mahkemelerinde, Kadastro Kanunu’nun
öngördüğü özel usul hükümleri uygulanır. Buna göre,
genel mahkemelerden farklı olarak kadastro mahke-
melerinde yapılan yargılamaların özellikleri şunlardır:
• Bu davalarda basit yargılama usulü uygula-
nır (3402 sK m. 29/3).
• Bu davalarda asli müdahale talebinde bu-
lunmak mümkündür (3402 sK m. 26).
• Bir mirasçı diğerlerinin muvafakati olma-
dan dava açabilir ve yalnız başına davaya
devam edebilir. Mirasçılarının tayin edile-
memesi sebebiyle ölü olduğu belirtilerek
kayıt sahibi adına tespiti yapılan taşınmaz
mallar hakkında, ölünün ismi açıklanarak
mirasçıları denilmek suretiyle mirasçılar
aleyhinde dava açılabilir. Dava sırasında
davalının davadan önce öldüğünün anla-
şılması hâlinde davaya mirasçıları aleyhine
devam edilir (3402 sK m. 29/2).
• Bu davalarda kendiliğinden araştırma ilkesi
uygulanır (3402 sK m. 28; 29).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
• Dava dosyasının işlemden kaldırılmasına
ilişkin hükümler uygulanmaz, taraflardan
hiç birisi gelmese bile dosya üzerinden karar
verilir (3402 sK m. 29/1).
• Kadastro mahkemeleri adli tatile tabi değil-
dir (3402 sK m. 29/4).
• Bu mahkemede görülen davalarda, avukat
olmasalar bile, menfaatleri zıt olmadığı sü-
rece karı-koca birbirini vekil tayin edebilir.
Aralarında menfaat zıtlığı varsa birbirlerine
vekil olamazlar. (3402 sK m. 31).
• Kadastro Kanunu’nda 7251 sayılı Kanun
ile yapılan değişiklikle, kadastro mahkeme-
sinin veya otuz günlük askı ilan süresinden
sonra, kadastro öncesi nedene dayalı olarak
açılan davalarda genel mahkemelerin ver-
diği kararlar ile orman kadastrosuna ilişkin
davalarda bu mahkemelerce verilen kararla-
ra karşı, miktar veya değere bakılmaksızın
Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümle-
rine göre istinaf veya temyiz kanun yoluna
başvurulabileceği kabul edilmiştir.
Kadastro mahkemesinin görevleri 3402 sayılı
Kadastro Kanunu’nun 25 ve devamı maddelerinde
düzenlenmiştir. Buna göre kadastro mahkemesinin
görevlerini şu şekilde tespit etmek mümkündür:
• Kadastro mahkemesi; taşınmaz mal mülki-
yetine ve sınırlı ayni haklara, tapuya tescil
veya şerh edilecek veyahut beyanlar hane-
sinde gösterilecek sair haklara, sınır ve ölçü
uyuşmazlıklarına, kadastroya ve tapu sicili-
ni ilgilendiren benzeri davalara ve özel ka-
nunlarca kendisine verilen işlere bakar.
• Kadastroya veya kadastro ile ilgili verasete
ait uyuşmazlıkları çözümleyebileceği gibi
istek üzerine veraset belgesi de verebilir.
• Kadastro mahkemesi, yalnız kadastro işleri-
ne münhasır olmak üzere; velisi veya vasisi
bulunmayan küçüklere ve kısıtlılara kayyım
tayin eder. Bunların menfaatlerini korumak
amacıyla Türk Medeni Kanununun hâkimin
iznini şart kıldığı hâllerde bu izni verir.
• Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 334 ve
devamı maddelerine göre adli yardım talep-
lerini inceleyerek kabul edebilir.
• Tutanağı düzenlenen taşınmaz mallara ait
ihtiyati tedbir kararı vermek. Mahkeme
bu kararı hemen o yerin kadastro ve tapu
2
sicil müdürlüklerine bildirir. Tedbir kararı
alan taraf karar gününden itibaren usulün
öngördüğü süre içinde kadastro mahkeme-
sinde dava açmadığı takdirde tedbir kendi-
liğinden hükümsüz kalır.
• Kadastro mahkemesi, kadastro komisyo-
nunca gönderilen tutanaklara ilişkin davala-
rı, kadastro sonuçlarının ilanı üzerine itirazı
olanlarca açılacak davaları, mahalli hukuk
mahkemelerince kadastro mahkemesine ken-
diliğinden devredilen davaları, kadastro mah-
kemelerine dava açıldıktan sonra, tespitten
önceki haklara dayanarak asli müdahil olarak
katılanların iddialarına dair uyuşmazlıkları
inceler ve karara bağlar (3402 sK m.26).
Tüketici Mahkemesi
Tüketicinin korunmasına ilişkin temel hüküm-
ler 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında
Kanun’da düzenlenmiştir. Bu Kanun’un 73’üncü
maddesine göre, tüketici işlemleri ile tüketiciye yö-
nelik uygulamalardan doğabilecek uyuşmazlıklara
ilişkin davalarda tüketici mahkemeleri görevlidir.
Tüketici uyuşmazlıklarının niteliği gereği çözü-
mün basit ve hızlı olması gerektiği gerekçesinden
hareketle, tüketici mahkemelerinin yanı sıra bu tip
uyuşmazlıkların çözümünde görev yapmak üzere
tüketici hakem heyetleri de oluşturulmuştur (6502
sK m. 66 vd.).
7251 sayılı Kanun ile Tüketicinin Korunması
Hakkında Kanunu’na madde 73/A hükmü eklen-
miştir. Bu düzenleme ile tüketici mahkemelerinin
görev alanına giren uyuşmazlıklar için dava açma-
dan önce arabulucuya başvuru zorunluluğu geti-
rilmiştir. Bu zorunluluğun yerine getirilmesi daha
sonra tüketici mahkemesinde açılacak davalar için
bir dava şartı teşkil etmektedir.
İşaret ettiğimiz Kanun hükmü ile bazı tüketici
uyuşmazlıkları arabulucuya başvuru zorunluluğu
kapsamı dışında tutulmuştur. Bunlar tüketici ha-
kem heyetlerinin görev alanına giren uyuşmazlık-
lar, tüketici hakem heyeti kararlarına karşı tüketici
mahkemesine yapılacak itirazlar, tahkim veya başka
bir alternatif uyuşmazlık çözüm yönteminin öngö-
rüldüğü tüketici sözleşmeleri, taşınmazların aynına
ilişkin sonuç doğuran tüketici işlemleri, genel tü-
ketici menfaatlerini korumak için, Bakanlık, tüke-
tici örgütleri ve tüketiciler tarafından açılan davalar
(TKHK m. 73; m. 74).
31
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
Tüketici hakem heyetleri Kanunda belirlenen
ve her yıl yeniden değerleme oranına göre belirle-
nen parasal sınırın (10.390 TL’nin) altında kalan
tüketici uyuşmazlıklarına bakmakla görevlidir. Bu
sınırın üstündeki uyuşmazlıklar için ise tüketici
mahkemesine başvurulur. Tüketici hakem heyetleri
il tüketici hakem heyetleri ve ilçe tüketici hakem
heyetleri şeklinde ikili bir ayak üzerine oturmak-
tadır. Şayet uyuşmazlık 6.920 TL nin altında ise
bu uyuşmazlığı çözmekle ilçe tüketici hakem he-
yeti görevlidir. Buna göre büyük şehir belediyesi
olan illerde il hakem heyeti 6.920 TL ile 10.390
TL arasında kalan uyuşmazlıklara bakmakla görev-
lidir. Büyükşehir olmayan illerde ise merkez ilçede
sadece il hakem heyetleri kurulacağından, il hakem
heyetleri 0 TL ile 10.390 TL arasındaki uyuşmaz-
lıkların tamamına bakmakla görevlidir. Bu miktar-
lar her yıl yeniden değerleme oranına göre yeniden
belirlenerek ilan edilir (6502 sK m. 68/4).
dikkat
Tüketici hakem heyetlerinin kararları, 2004 sayılı İcra
ve İflas Kanunu’nun 24 ve devamı hükümleri çerçeve-
sinde ilamlı icraya konu edilebilir (6502 sK m. 70/2).
Taraflar hakem heyeti kararlarına karşı tebliğ ta-
rihinden itibaren on beş gün içinde tüketici mahke-
mesine itiraz edebilirler (6502 sK m. 70/3). İtiraz
üzerine tüketici mahkemesinin verdiği kararlar ke-
sindir (6502 sK m. 70/5). Bu kararlara karşı istinaf
veya temyiz yoluna başvurulamaz. İtiraz, kararın
icrasını durdurmaz, ancak talep üzerine tüketici
mahkemesi tedbir yolu ile takibin durdurulmasına
karar verebilir (6502 sK m. 70/3). Tüketici hakem
heyetlerinde görülen uyuşmazlıklar bakımından tü-
ketici aleyhine verilen kararlarda tebligat ve bilirkişi
ücretleri bakanlıkça karşılanır. Uyuşmazlığın tüketi-
cinin lehine sonuçlanması durumunda ise tebligat
ve bilirkişi ücretleri 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayılı
Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun
hükümlerine göre karşı taraftan tahsil olunarak büt-
çeye gelir kaydedilir (6502 sK m. 70/7). Tüketici ha-
kem heyetleri, avukatla temsil edilen hâllerde vekâlet
ücretine karar veremez (6502 sK m. 70/1).
32
Miktar itibari ile 10.390 TL’yi aşan tüketici
uyuşmazlıklarını çözmekle tüketici mahkemele-
ri görevlidir. Bu mahkemelerde tüketicilerin yanı
sıra, tüketici örgütleri ile Gümrük ve Ticaret Ba-
kanlığınca dava açılabilmektedir. Yalnız tüketici
örgütleri ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı bireysel
tüketici menfaatlerini ilgilendiren konularda değil,
sadece genel tüketici menfaatlerini ilgilendiren ko-
nularda dava açabilirler (6502 sK m. 73/6). Tüke-
tici mahkemelerinde bu kişi ve kurumlarca açılan
davalar her türlü resim ve harçtan muaftır. Ancak
bu mahkemelerde açılan davaların gider avansın-
dan da muaf tutulmaması bazı hâllerde tüketicile-
rin hak aramasını zorlaştırmaktadır.
Tüketici örgütleri üst kuruluşlarınca açıla-
cak davalarda bilirkişi ücreti ve davanın davacı
aleyhine sonuçlanması durumunda, hükmedilen
vekâlet ücreti bakanlıkça karşılanır. Davanın,
davalı aleyhine sonuçlanması durumunda, bi-
lirkişi ücreti Amme Alacaklarının Tahsil Usulü
Hakkında Kanun hükümlerine göre davalıdan
tahsil olunarak bütçeye gelir kaydedilir (6502 sK
m. 73/3).
Tüketici mahkemelerinde davacı tüketici ken-
di yerleşim yeri mahkemesinde de dava açabilir
(6502 sK m. 73/5). Bu mahkemelerde görülen
davalar basit yargılama usulüne tabidir (6502 sK
m. 73/4).
dikkat
Tüketici Hakem heyetlerince verilen kararların ak-
sine tüketici mahkemesi tarafından verilen kararlara
karşı, Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 341 ve
devamı hükümlerine göre istinaf yoluna başvurmak
mümkündür. Hatta istinaf incelemesi neticesin-
de verilen kararlar Hukuk Muhakemeleri Kanunu
madde 361 ve 362’de öngörülen koşulları taşıyorsa
temyiz yoluna da gidilebilir.
 2
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Yaşamla İlişkilendir

“Dava, davalı hastane ve davalı doktorun özen yükümlülüğüne aykırı davranması iddiası nedeniyle
istenilen maddi-manevi tazminata ilişkindir. Davacı ile davalılar arasındaki ilişki vekalet akdi niteliğin-
dedir ve dairemizin öteden beri değişmeyen uygulaması da bu yöndedir.
Dava tarihi itibari ile yürürlükte olan 6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun 3.
maddesine göre tüketici; ticari veya mesleki olmayan amaçlarla hareket eden gerçek veya tüzel kişiyi,
tüketici işlemi; mal veya hizmet piyasalarında kamu tüzel kişileri de dâhil olmak üzere ticari veya mes-
leki amaçlarla hareket eden veya onun adına ya da hesabına hareket eden gerçek veya tüzel kişiler ile
tüketiciler arasında kurulan, eser, taşıma, simsarlık, sigorta, vekâlet, bankacılık ve benzeri sözleşmeler
de dâhil olmak üzere her türlü sözleşme ve hukuki işlemi ifade eder. 6502 Sayılı yasanın 73. maddesi
bu kanunun uygulanması ile ilgili her türlü ihtilafa tüketici mahkemelerinde bakılacağını öngörmüştür.
O halde, davaya bakmakta görevli mahkeme Tüketici Mahkemesidir. Görevle ilgili düzenlemeler kamu
düzenine ilişkin olup taraflar ileri sürmese dahi yargılamanın her aşamasında re’sen gözetilir. Görevle
ilgili hususlarda kazanılmış hak söz konusu olmaz. Mahkemece, davaya tüketici mahkemesi sıfatı ile ba-
kılarak karar verilmesi gerekirken, genel mahkeme olarak yazılı şekilde hüküm tesisi usul ve yasaya aykı-
rıdır”. Yargıtay 13. Hukuk Dairesi, 19.02.2020, 2017/833 E., 2020/2369 K. (Kazancı İçtihat Bankası)

Fikrî ve Sınai Haklar Mahkemesi
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 76’ncı mad-
desine göre Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun dü-
zenlediği hukuki ilişkilerden doğan davalarda, dava
konusunun miktarına ve cezanın derecesine bakıl-
maksızın, Adalet Bakanlığı tarafından kurulacak
ihtisas mahkemeleri görevli olacaktır. Yapılan bu
değişiklik neticesinde 26.3.2001 tarih ve 335 sayı-
lı Hâkimler ve Savcılar (Yüksek) Kurulu Kararı ile
başta İstanbul ve akabinde Ankara illerinde müsta-
kil Fikrî ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemesi kurul-
muştur. Ayrı fikrî ve sınai haklar hukuk mahkemesi
kurulamayan yerlerde bu görev, asliye hukuk mah-
kemeleri tarafından yerine getirilecektir. Fikrî ve
sınai haklar hukuk mahkemeleri tek hâkimle görev
yapan mahkemelerdir.
Tek hâkimli olarak çalışan bu mahkemenin gö-
rev alanına, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Ka-
nunu ile 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu’ndan
kaynaklanan hukuk davaları girmektedir.
Asliye Ticaret Mahkemesi
Asliye ticaret mahkemeleri, diğer özel mahke-
melerin görevine girmeyen ticari davalara bakmak
için kurulmuş asliye hukuk mahkemesi derecesin-
de özel bir mahkemedir. Türk Ticaret Kanunu’nun
4 ve 5’nci maddelerinde 6335 sayılı Kanunla deği-
şiklik yapılmadan önce ticaret mahkemeleri asliye
hukuk mahkemesinin dairesi sayılmakta ve ara-
larındaki ilişki iş bölümü olarak nitelendirilmek-
te ve bu nedenle asliye ticaret mahkemeleri genel
mahkemeler arasında sayılmakta idi. Ancak Türk
Ticaret Kanunu’nun 4 ve 5’nci maddelerinde yapı-
lan değişikliklerle bu mahkemeler arasındaki ilişki
görev ilişkisi haline getirilmiştir (TTK m. 5/3). Ay-
rıca bu değişikliklerle, asliye ticaret mahkemeleri-
nin görev alanı diğer mahkemelerin görev alanına
girmeyen ticari dava ve işler ile sınırlandırılmıştır
(TTK m. 5/1). Bu nedenle asliye ticaret mahkeme-
lerini artık genel mahkemeler içerisinde değil, özel
mahkemeler içerisinde değerlendirilmektedir.
Asliye ticaret mahkemesi, asliye hukuk mah-
kemesi gibi her il merkezi ile bölgelerin coğrafi
durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak
belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar Kurulu-
nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca
kurulur. Bu mahkemelerin de, iş durumunun ge-
rekli kıldığı yerlerde (bilhassa, iş yoğunluğunun
fazla olduğu büyük şehirlerde) birden fazla dairesi
oluşturulabilir. Özel kanunlarda başkaca hüküm
bulunmadığı takdirde, ihtisaslaşmanın sağlanması
amacıyla, gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikka-
te alınarak daireler arasındaki iş dağılımı Hâkimler
ve Savcılar Kurulunca belirlenebilir. Daireler, tevzi
edilen davalara bakmak zorundadır (5235 sK m.

33
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
5/5). Hâkimler ve Savcılar Kurulu, birden çok asli-
ye ticaret mahkemesinin bulunduğu yerlerde, bun-
lardan bir veya birkaçını münhasıran deniz ticare-
tine ve deniz sigortalarına ilişkin hukuk davalarına
bakmakla da görevlendirebilir (TTK m.5/2).
Asliye ticaret mahkemesi bulunduğu il veya il-
çenin adı ile anılır. Bugün için asliye ticaret mahke-
meleri, sadece büyük şehirler ile onların bazı mer-
kez ilçelerinde kurulabilmiştir.
Buna karşılık, ayrı bir asliye ticaret mahkemesi-
nin kurulamadığı yerlerde, ticari davalara o yerdeki
asliye hukuk mahkemesi asliye ticaret mahkemesi
sıfatıyla bakar. Asliye hukuk mahkemeleri ile asliye
ticaret mahkemesi arasındaki ilişki bir görev ilişki-
sidir (TTK m. 5/3). Bir yerde asliye ticaret mah-
kemesinin kurulamaması hâlinde, bu mahkemenin
görev alanına giren dava ve işler asliye ticaret mah-
kemesi sıfatı ile asliye hukuk mahkemesi tarafından
görülüp sonuçlandırılır.
6110 sayılı kanunla ticaret mahkemeleri tek
hâkimli mahkemeler hâline getirilmişti. Ancak,
6545 sayılı Kanun ile 5235 sayılı Kanun’un 5’inci
maddesinde yapılan değişiklik sonucunda asliye
ticaret mahkemeleri tekrar heyet hâlinde çalışan
mahkemelere dönüştürülmüştür. Bu değişiklikte
hangi dava ve işlere heyet tarafından bakılacağına
açıkça işaret edilmiştir. Bu düzenleme ile değe-
ri para ile ölçülebilen davalardan üçyüzbin Türk
Lirası’nı geçen uyuşmazlıkların heyetçe görülmesi
kuralı benimsenmiştir. Ayrıca, müddeabihin değe-
rine bakılmaksızın aşağıdaki dava ve işlerin de he-
yet hâlinde görüleceği kabul edilmiştir:
• İflas, iflasın ertelenmesi, iflasın kaldırılması,
iflasın kapatılması, konkordato ve yeniden
yapılandırmadan kaynaklanan davalara,
• 13/1/2011 tarihli ve 6102 sayılı Türk Tica-
ret Kanunu’nda hâkimin kesin olarak kara-
ra bağlayacağı işler ile davalara,
• Şirketler ve kooperatifler hukukundan kay-
naklanan genel kurul kararlarının iptali ve
butlanına ilişkin davalara, yönetim organ-
ları ve denetim organları aleyhine açılacak
sorumluluk davalarına, organların azline ve
geçici organ atanmasına ilişkin davalara, fe-
sih, infisah ve tasfiyeye yönelik davalara,
• 12/1/2011 tarihli ve 6100 sayılı Hukuk
Muhakemeleri Kanunu’na ve 21/6/2001
tarihli ve 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim
34
Kanunu’na göre yapılan tahkim yargılama-
sında; tahkim şartına ilişkin itirazlara, iptal
davalarına, hakemlerin seçimi ve reddine
yönelik davalar ile yabancı hakem kararla-
rının tanıma ve tenfizine yönelik davalara,
• Heyet hâlinde bakılacak davalarla ilgili ol-
mak üzere, dava açılmadan önce veya açıl-
dıktan sonra talep edilen ihtiyati haciz ve
ihtiyati tedbirler de, heyet hâlinde karar ve-
rilmesi gereken dava ve işlerdendir.
dikkat
Ticari davalardan konusu bir miktar paranın öden-
mesini olan tazminat ve alacak davaları hakkında,
dava açmadan önce arabulucuya başvurulmuş ol-
ması dava şartıdır (TTK m. 5/A). Aksi halde dava
usulden reddedilir (HUAK m. 18/A).
Genel Mahkemeler
Genel mahkemeler sulh hukuk mahkemesi ve
asliye hukuk mahkemesidir. Özel mahkemelerin
görev alanına girmeyen dava ve işlere genel mah-
kemelerde bakılır.
Sulh Hukuk Mahkemesi
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu,
sulh hukuk mahkemesi ile asliye hukuk mahke-
mesi arasındaki görev sınırlarının belirlenmesi
bakımından dava konusunun değerine bakılması
kriterine yer vermeyip sulh hukuk mahkemesinin
görevlerini teker teker sayma yoluna gitmiştir. Bu
değişiklik nedeni ile sulh hukuk mahkemelerinin
genel mahkeme olup olmadığı tartışılır hâle gel-
miştir. Ancak sulh hukuk mahkemesi Hukuk Mu-
hakemeleri Kanunu madde 383’de çekişmesiz yargı
işleri bakımından genel görevli mahkeme olarak
nitelendirildiğinden, kanımızca bu mahkemeler
genel mahkeme olma vasfını devam ettirmektedir.
Sulh hukuk mahkemelerinde basit yargılama usulü
uygulanır ve bu mahkemeler tek hâkimlidir.
Sulh hukuk mahkemesinin görev alanına giren
dava ve işler Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde
4’te sayılmıştır. İşaret ettiğimiz kanun hükmünde
sayılan ve sulh hukuk mahkemelerinin görev alanı-
na giren dava ve işler şunlardır:

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
• Kira sözleşmesinden doğan davalar, bir kira
ilişkisinden kaynaklanan bütün davalar
sulh hukuk mahkemesinin görev alanına
girmektedir. Bir kira ilişkisinden kaynakla-
nan alacak davası, tahliye davası, akdin feshi
ve tespit davaları bu kapsamda değerlendi-
rilebilir. Yalnız bu düzenlemede, 2004 sayılı
İcra ve İflas Kanunu’nda öngörülen ilamsız
icra yolu ile taşınmazların tahliyesine iliş-
kin hükümler saklı tutulmuştur. Bu ihtimal
gerçekleştiğinde sulh hukuk mahkemeleri
değil, icra daireleri ve icra mahkemeleri gö-
revlidir. Ayrıca ticari dava niteliğindeki kira
uyuşmazlıklarını çözme görevi de sulh hu-
kuk mahkemesinindir.
• Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın pay-
laştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine
ilişkin davaları,
• Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyet-
liğin korunmasına yönelik olan davaları,
• Aksine bir düzenleme olmadıkça çekişmesiz
yargı işleri,
• Kat mülkiyeti kanunundan doğan her türlü
uyuşmazlık.
Asliye Hukuk Mahkemesi
Asliye hukuk mahkemeleri 5235 sayılı Adli Yar-
gı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mah-
kemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında
Kanunda genel mahkeme olarak belirtilmiş (5235
sK m. 4) ve aynı Kanun’la tek hâkimli mahkeme
hâline getirilmiştir (5235 sK m. 5/2).
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun
2’nci maddesinde asliye hukuk mahkemelerinin
görevleri ayrıca sayılmıştır. Bu hükme göre asliye
hukuk mahkemeleri;
• Dava konusunun değer ve miktarına bakıl-
maksızın malvarlığı haklarına ilişkin dava-
larla, şahıs varlığına ilişkin davalarda görevli
mahkeme, aksine bir düzenleme bulunma-
dıkça asliye hukuk mahkemesidir. Ancak
konusu para ile ölçülebilen davalarda dava-
cı dava açarken dava konusunun değerini
dilekçesinde göstermek zorundadır. Zira,
bu husus davacıdan ne miktarda harç alı-
nacağının tespiti için önemlidir. Ayrıca da-
vanın açılmasından sonra dava konusunda
meydana gelen değişiklikler asliye hukuk
2
mahkemesinin görevini etkilemez. Başka
bir ifade ile dava açıldıktan sonra, dava ko-
nusunda meydana gelen bir değişiklik ne-
deniyle, bu dava sulh hukuk mahkemesinin
veya diğer özel mahkemelerden birisinin
görev alanına girecek bir uyuşmazlığa dö-
nüşse bile, asliye hukuk mahkemesi görevli
kalmaya devam eder.
• Bu Kanunda ve diğer kanunlarda aksine
düzenleme bulunmadıkça, diğer dava ve iş-
ler bakmakla da görevlidir.
dikkat
Asliye hukuk mahkemesi, medeni yargının asıl gö-
revli mahkemesidir. Bu nedenle, özel mahkemeler
ile sulh hukuk mahkemesinin görev alanına girme-
yen bütün dava ve işler asliye hukuk mahkemeleri
tarafından görülür (5235 sK m. 6/2). Ayrıca, çeşit-
li nedenlerle bir yerde herhangi bir özel mahkeme
kurulamamışsa o mahkemenin görev alanına giren
dava ve işlere asliye hukuk mahkemesi tarafından
özel mahkeme sıfatı ile (kurulamamış özel mahke-
me hangisi ise o sıfatla) bakılır.
İlk Derece Mahkemeleri Arasındaki İlişki
İlk derece mahkemeleri arasında görev ve yetki
ilişkisi bulunmaktadır.
Görev
Bir davaya (veya çekişmesiz yargı işine) aynı yer-
de bulunan hukuk mahkemelerinden hangisinin
bakacağını belirleyen kurallara görev kuralları denir.
Görev kuralları kanunla belirlenir ve kamu düzenine
ilişkindir (HMK m. 1). Görevli mahkeme belirle-
nirken uyuşmazlığın niteliğine bakılır. Bu bağlamda
aynı yerde bulunan ilk derece hukuk mahkemeleri-
nin tamamı arasında görev ilişkisi mevcuttur. Bu iliş-
ki hem özel mahkemelerin kendi arasında hem genel
mahkemelerin kendi arasında hem de özel mahke-
meler ile genel mahkeme arasında söz konusudur.
Medeni yargı alanında bir davanın hangi mah-
kemenin görev alanına girdiği tespit edilirken ön-
celikle bu uyuşmazlığın özel mahkemelerden biri-
sinin görev alanına girip girmediğine bakılmalıdır.
Şayet uyuşmazlığın çözümü özel mahkemelerden
birisinin görev alanına giriyorsa dava o özel mah-
35
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
kemede açılmalıdır. Özel mahkemelerden birisinin
görev alanına girmiyorsa sulh hukuk mahkemesi-
nin görev alanına girip girmediği araştırılmalı, sulh
hukuk mahkemesinin görev alanına da girmiyorsa
dava en genel mahkeme niteliğindeki asliye hukuk
mahkemesinde açılmalıdır.
Bir çekişmesiz yargı işi söz konusu ise, yine önce
bu çekişmesiz yargı işinin özel mahkemelerden bi-
risinin görev alanına girip girmediği araştırılmalı-
dır. Uyuşmazlığın çözümü özel mahkemelerden bi-
risinin görev alanına girmiyorsa bu defa önce asliye
hukuk mahkemesinin görev alanına girip girmedi-
ği araştırılmalı, asliye hukuk mahkemesinin görev
alanına da girmiyorsa sulh hukuk mahkemesine
başvurulmalıdır. Zira Hukuk Muhakemeleri Ka-
nunu madde 383’e göre aksine bir düzenleme yok-
sa çekişmesiz yargı işlerinde genel görevli mahkeme
sulh hukuk mahkemesidir.
Görev Kurallarının Niteliği
Anayasamızın 142’nci maddesine göre mahke-
melerin görevi kanunla belirlenir. Aynı husus Hu-
kuk Muhakemeleri Kanunu’nun 1’nci maddesinde
de vurgulanmıştır. Göreve ilişkin kurallar kamu dü-
zeninden olup (HMK m. 19) ve aynı zamanda bir
dava şartı teşkil etmektedir. Bu nedenle mahkeme
görevli olup olmadığını yargılamanın her aşama-
sında kendiliğinden dikkate almalıdır. Taraflar da
mahkemenin görevsiz olduğunu yargılamanın her
aşamasında ileri sürebilirler. Görevsiz mahkemenin
karar vermiş olması istinaf aşamasında kendiliğin-
den kararın kaldırılmasına sebep olur, temyiz aşa-
masında ise kararın mutlak bozulmasını gerektirir.
Dava şartı, bir davanın esasına girebilmek
için mutlaka bulunması veya bulunmaması
gereken, yargılamanın her aşamasında hâkim
tarafından kendiliğinden gözetilebilen ve ta-
raflarca ileri sürülebilen şartlar demektir.
Görev İtirazının İleri Sürülmesi ve
Görevsizlik Kararının Sonuçları
Hâkimin kendiliğinden veya taraflardan bi-
risinin itirazı üzerine görevsizliğini tespit etmesi
hâlinde görevsizlik kararı vermesi gerekir. Görevsiz-
lik kararı bir nihai karardır. Bu kararla hâkim dos-
yadan elini çeker, yargılamaya devam edemez. Buna
36
karşılık mahkeme görev itirazının reddine karar ve-
rirse bu bir ara kararıdır, bu kararla mahkeme dava
dosyasından elini çekmeyip işin esasına girmiş olur.
Bu nedenle görevsizlik itirazının reddi kararı ancak
nihai karar ile birlikte istinaf yoluna götürülebilir.
dikkat
Görev bir dava şartı olduğundan hâkim tarafından
yargılamanın her aşamasında kendiliğinden gözeti-
lir ve taraflar yargılamanın her aşamasında görevsiz-
lik itirazında bulunabilir.
Görevsizlik kararı, Hukuk Muhakemeleri Ka-
nunu madde 341’deki şartları taşıması koşulu ile
iki hafta içinde istinaf yoluna götürülebilir. İstinaf
mahkemesi, istinaf yoluna başvuran tarafın iddia-
sını doğru bulursa (ilk derece mahkemesinin gö-
revsizlik kararını hukuka aykırı bulursa) görevsizlik
kararını kaldırarak dosyayı kararı veren ilk derece
mahkemesine iade eder. İlk derece mahkemesi bu
kararla bağlıdır. Artık davaya bakmak zorundadır.
İstinaf mahkemesi, istinaf talebinde bulunan ta-
rafın iddiasını yerinde bulmazsa (ilk derece mahke-
mesinin görevsizlik kararını yerinde bulursa) istinaf
isteminin reddine karar verir. Tarafların, bu kararın
tebliğinden itibaren iki hafta içerisinde görevsizlik
kararı veren ilk derece mahkemesine başvurarak
dosyanın görevli ilk derece mahkemesine gönderil-
mesini talep etmesi gerekir (HMK m. 20/1).
Görevsizlik kararı Hukuk Muhakemeleri Ka-
nunu madde 341’de öngörülen şartları taşımadığı
için verildiği anda kesinse veya bu şartları taşımak-
la birlikte taraflar iki hafta içerisinde istinaf yoluna
başvurmadıkları için karar kesinleşmişse, kararın
tebliği tarihinden itibaren tarafların iki hafta içe-
risinde görevsizlik kararı veren mahkemeye başvu-
rarak dosyanın görevli mahkemeye gönderilmesini
talep etmesi gerekir (HMK m. 20/1).
dikkat
Bu süre içerisinde dosyanın görevli mahkemeye
gönderilmesi talep edilmezse dava açılmamış sayılır
(HMK m. 20/1). Bu kararla birlikte dava açılması
ile ortaya çıkan sonuçlar da ortadan kalkar.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Taraflar süresi içerisinde görevli mahkemeye
başvurmuşlarsa, bu mahkeme kendiliğinden taraf-
lara bir davetiye gönderir (HMK m. 20/2). Burada,
görev kuralları kamu düzenine ilişkin olduğundan,
kendisine dosya gönderilen mahkemenin de gö-
revsizlik kararı verip veremeyeceği bir sorun teşkil
eder. Şayet görevsizlik kararı istinaf mahkemesinin
incelemesinden geçerek kesinleşmişse artık dosya
kendisine gönderilen mahkeme bu kararla bağlı-
dır, görevsizlik kararı veremez (HMK m. 22/2; 23;
353/1-a). Ancak, görevsizlik kararı istinaf incele-
mesinden geçmeden kesinleşmişse dosya kendisine
gönderilen mahkeme de görevsizlik kararı verebilir.
Zira, hem görevsizlik kararı veren hem de dosya
kendisine gönderilen mahkeme ilk derece mahke-
mesi statüsündedir, kanunda aksi belirtilmediği sü-
rece bu kararlarının birbirine bir üstünlüğü yoktur.
Dosya kendisine gönderilen ilk derece mahke-
mesi de görevsizlik kararı verir ve bu karar istinaf
incelemesinden geçmeden kesinleşirse mahkemeler
arasında olumsuz görev uyuşmazlığı çıkar. Burada
her iki mahkemede önlerine gelen uyuşmazlığın
çözümünde kendilerini görevsiz saymış ve verdik-
leri görevsizlik kararları kesinleşmiştir. Bu hâlde
uyuşmazlığın hangi mahkeme tarafından çözülece-
ğine merci tayini yolu ile ilgisine göre, bölge adliye
mahkemesi veya Yargıtay tarafından karar verilir
(HMK m. 22/2).
Dosya kendisine gönderilen mahkemenin görev-
sizlik kararı vermeyip, işin esasını incelemeye geçme-
si hâlinde, görevsiz mahkemede yapılan usuli işlem-
lerin geçerli olup olmayacağı bir sorun teşkil edebilir.
Burada görevsiz mahkemede yapılan, yemin, ikrar,
ıslah, feragat, kabul, sulh gibi taraf usul işlemlerini
geçerli saymak gerekir. Buna karşılık mahkemeler
tarafından yapılan, keşif, tanık dinlenmesi, bilirkişi
raporunun değerlendirilmesi gibi mahkeme usul iş-
lemlerinin geçerli olup olmadığı ise usul ekonomisi
ilkesine göre belirlenmelidir. Mahkeme, usul ekono-
misi gereği bu işlemlerin yeniden yapılmasında bir
yarar görmezse bu işlemler de geçerli sayılır.
Yetki
Bir davaya veya çekişmesiz yargı işine coğrafi
olarak hangi yer mahkemesinin bakacağını belirle-
yen kurallara yetki kuralları denir. Hangi yer mah-
kemesinin yetkili olacağı, görevli mahkeme tespit
edildikten sonra araştırılır. Mesela, kiralayanın
2
kiracısına karşı bir alacak davası açmak istediğini
varsayalım. Burada önce görevli mahkemeyi tespit
etmemiz gerekir. Görev bahsinde de işaret ettiğimiz
üzere, kira ilişkisinden kaynaklanan bütün uyuş-
mazlıklar bakımından sulh hukuk mahkemeleri
görevlidir (HMK m. 4). Görevli mahkemenin sulh
hukuk mahkemesi olduğunu tespit ettikten sonra,
Türkiye’nin neredeyse her il ve ilçesinde sulh hu-
kuk mahkemesi vardır, hangi yer sulh hukuk mah-
kemesinde bu davayı açacağımızı yetki kurallarına
göre belirlememiz gerekir.
Anayasa’nın 142’nci maddesine göre mahke-
melerin yetkisi de kanunla düzenlenir. Hiç kim-
se kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir
merci önüne çıkarılamaz (AY m. 37/1). Medeni
yargı alanındaki yetki kuralları asıl olarak Hukuk
Muhakemeleri Kanunu’nda düzenlenmiştir. An-
cak, Türk Medeni Kanunu, Türk Borçlar Kanu-
nu, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve
İş Mahkemeleri Kanunu gibi farklı kanunlarda da
hukuk mahkemelerinin yetkisine ilişkin düzenle-
meler vardır.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda yetki ku-
ralları kesin yetki ve kesin olmayan yetki şeklinde
iki farklı kategoride düzenlenmiştir. Kesin yetki
hâlinde davanın mutlaka kanun koyucunun gös-
terdiği yetkili mahkemede açılması gerekir. Kesin
yetki hâlleri de tıpkı görev gibi kamu düzenine iliş-
kin olduğundan, bu yetki hâlleri de birer dava şartı
teşkil etmektedir. Kesin yetki diğer genel ve özel
yetki hâllerini bertaraf eder. Kesin olmayan yetki
ise kamu düzenine ilişkin değildir. Bu nedenle bir
ilk itiraz olarak ileri sürülür. Kesin olmayan yetki,
genel yetki ve özel yetki halleri şeklinde ikili bir ay-
rıma tabi tutularak incelenir.
dikkat
Kesin yetki halleri kamu düzenine ilişkindir, bu ne-
denle kesin yetki hâlleri birer dava şartı teşkil eder-
ler. Buna karşılık kesin olmayan yetki halleri kamu
düzenine ilişkin değildir. Bu nedenle birer “ilk iti-
raz” nedeni teşkil ederler. Yetkide kural kesin olma-
madır. Bu nedenle kesin yetkiden bahsedildiğinde
mutlaka kesin ifadesine yer verilir.
37
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
Genel Yetkili Mahkeme
Genel yetkili mahkeme, davalı gerçek veya tü-
zel kişinin davanın açıldığı tarihteki yerleşim yeri
mahkemesidir (HMK m. 6). Yerleşim yeri Türk
Medeni Kanununa göre belirlenir (HMK m. 6/2).
Tüzel kişilerin yerleşim yeri ile kastedilen kural
olarak merkezlerinin bulunduğu yerdir. Dava açı-
lırken davalının yerleşim yeri esas alınır. Davalının
daha sonradan yerleşim yerini değiştirmesi mahke-
menin yetkisini etkilemez, dava aynı mahkemede
görülmeye devam olunur.
Türkiye’de yerleşim yeri bulunmayanlar hak-
kında genel yetkili mahkeme, Türkiye’deki mutad
meskenlerinin bulunduğu yer mahkemesidir. An-
cak, diğer özel yetki hâlleri saklı kalmak kaydıyla,
mal varlığına ilişkin davaların uyuşmazlık konusu
mal varlığı unsurunun bulunduğu yer mahkeme-
sinde de açılması mümkündür (HMK m. 9)
Davalının birden fazla olması hâlinde yetkili
mahkemenin belirlenmesinde genel kural, davalı-
lardan birinin yerleşim yerinde hepsine karşı dava
açılabilmesidir (HMK m. 7/1). Mesela üç farklı ilde
oturan çocuklarından yardım nafakası talep eden
baba, bu davasını çocuklarından hepsine karşı biri-
nin yerleşim yeri mahkemesinde açabilir. Davalının
birden fazla olması hâlinde, davalılardan birisinin
yerleşim yerinde bütün davalılara karşı dava açıla-
bilmesi kuralının iki önemli istisnası bulunmaktadır.
• Bu istisnalardan ilki, dava sebebine göre ka-
nunda, davalıların tamamı hakkında ortak
yetkiyi taşıyan bir mahkeme belirtilmiş olması
hâlinde davanın bu ortak yetkili mahkemede
açılmasıdır (HMK m. 7/1). Mesela, kanun
haksız fiiller bakımından haksız fiilin işlen-
diği yer mahkemesini ortak yetkili mahke-
me olarak belirlemiştir. Buna göre dava, da-
valıların hepsine karşı haksız fiilin meydana
geldiği yer mahkemesinde açılmalıdır.
• İkinci istisna ise, birden fazla davalının bu-
lunduğu hâllerde, davanın, davalılardan bi-
rini sırf kendi yerleşim yeri mahkemesinden
başka bir mahkemeye getirmek amacıyla açıl-
dığının deliller veya belirtilerle anlaşılması
hâlidir. Bu ihtimalde, ilgili davalının itira-
zı üzerine, onun hakkındaki dava ayrılarak
yetkisizlik kararı verilir (HMK m. 7/2). Me-
sela, davacı maddi olarak husumet yönelt-
mesi mümkün olmayan ve kendisi ile aynı
yerde ikamet eden birisini sırf kendi yerle-
38
şim yerinde dava açabilmek için davalılar
arasına dâhil edemez. Dâhil eder ve bu ve-
sile ile davayı kendi yerleşim yeri mahkeme-
sinde açarsa diğer davalıların itirazı üzerine
mahkeme itiraz eden davalılar bakımından
davayı ayırarak yetkisizlik kararı verir.
Boşanma davaları bakımından Türk Medeni
Kanunu’nda ayrı bir genel yetkili mahkeme öngö-
rülmüştür. Buna göre boşanma davaları, eşlerden
birinin yerleşim yeri veya son altı aydan beri birlikte
oturdukları yer mahkemesinde açılır (TMK m. 168).
Kanunumuzda tüzel kişiler bakımından bazı
ayrık yetki kuralları öngörülmüştür. Tüzel kişilere
karşı açılacak davalar tüzel kişinin muamele mer-
kezinin bulunduğu yerde açılır (HMK m. 6). Tüzel
kişinin muamele merkezi kural olarak tüzel kişinin
merkezinin bulunduğu yerdir. Ancak tüzel kişinin
merkezinin bulunduğu yerde tereddüt edilmesi
hâlinde, işlerini fiilen yürüttükleri yer muamele
merkezi olarak kabul edilmelidir.
Tüzel kişilerin şubelerinin yapmış oldukları
işlemlerden dolayı tüzel kişinin merkezini davalı
göstermek şartıyla, tüzel kişinin merkezinin bu-
lunduğu yerde dava açılabileceği gibi, işlemi yapan
şubenin bulunduğu yerde de dava açılabilir (HMK
m.14/1). Ancak;
• İflas davası söz konusu ise iflas istemine ne-
den olan işlem ister merkez isterse şube tara-
fından yapılmış olsun dava her halde tüzel
kişinin merkezinin bulunduğu yer mahke-
mesinde açılmak zorundadır. Bu husus bir
kesin yetki hâli teşkil eder (İİK m. 154/4).
• Diğer taraftan dernek, vakıf gibi özel hu-
kuk tüzel kişilerinin, ortaklık veya üyelik
ilişkileri ile sınırlı olmak kaydıyla, üyelerine
karşı açacakları davalar ile üyelerin birbirle-
rine karşı açacakları davaların tüzel kişinin
merkezinin bulunduğu yer mahkemesinde
açılması zorunludur. Bu durum da bir kesin
yetki hâlidir (HMK m. 14/2).
Özel Yetki Kuralları
Kanun koyucu genel yetki kurallarının yanın-
da, onu ortadan kaldırmayan, ona bir alternatif
teşkil eden bazı özel yetki kuralları da kabul etmiş-
tir. Bu hâllerde dava, hem genel yetkili mahkeme-
de hem de özel yetkili mahkemede açılabilir. Özel
yetki hâlleri ile kesin yetki hâllerini birbirine karış-
tırmamak gerekir. Kesin yetki, özel ve genel bütün

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
yetki hâllerini ortadan kaldırır. Davanın kesin yet-
kili mahkemede açılması bir zorunluluktur. Buna
karşılık özel yetki genel yetkiyi ortadan kaldırmaz.
Sadece onun yanında ona alternatif bir yetki hâli
ortaya koyar. Davacı, davasını özel yetki kuralına
göre açabileceği gibi, genel yetki kuralına göre de
açabilir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda dü-
zenlenen özel yetki hâlleri şunlardır:
dikkat
Özel yetki kuralları genel yetkinin yanında alternatif
kurallardır. Özel yetkinin söz konusu olduğu hâllerde
genel yetkili mahkemede dava açılmasına bir engel
yoktur. Özel yetki kuralları da tıpkı genel yetki kural-
ları gibi kesin olmayan bir yetki hâli teşkil eder.
• Sözleşmeden doğan davalar, sözleşmenin
ifa edileceği yer mahkemesinde de açılabilir.
Burada sözleşme ile kastedilen borçlar hu-
kuku sözleşmeleridir. Mesela Türk Medeni
Kanunu’nda düzenlenmiş olan evlilik söz-
leşmesinden kaynaklanan uyuşmazlıklar bu
kapsamda değerlendirilmezler.
• Geçici yer mahkemesinin yetkisi: Memur,
işçi, öğrenci, hükümlü, asker gibi kişilerin işin
niteliği gereği o yerde bulunmaları uzunca bir
süre alacak kişilere karşı açılacak alacak veya
taşınır mal davaları, bu kişilerin bulunduk-
ları yer mahkemesinde de açılabilir. Burada
önemli olan noktalardan ilkini, bu kişilerin
geçici yer mahkemesine ilişkin hükümden
yararlanarak kendi oturdukları yer mahke-
mesinde dava açamaması oluşturur; bu hâlde
söz konusu kişiler sadece davalı sıfatına sahip
olabilirler. Buradaki diğer bir önemli nokta
ise, geçici olarak oturulan yer mahkemesinde
her türlü davanın değil, sadece alacak ve taşı-
nır mallara ilişkin davaların açılabilmesidir.
• Mirastan doğan davalar: Miras hukukun-
dan kaynaklanan davalarda genel olarak
kesin yetki söz konusu olmakla birlikte, ka-
nun koyucu istisnai olarak bazı hâllerde özel
yetki hâlleri de ön görmüştür. Buna göre,
terekede bulunan bir mal hakkında açılmak
istenen istihkak davası, terekenin yazımı ve
tespiti zamanında mal nerede bulunuyorsa
orada da açılabilir (HMK m.11/2). Ayrıca
2
mirasçılık belgesinin iptali ve yeni mirasçılık
belgesi verilmesine ilişkin dava ve talepler-
de mirasçılardan her birinin oturduğu yer
mahkemesi de yetkilidir (HMK m.11/3).
• Zarar sigortalarından doğan davalar,, si-
gorta, bir taşınmaza veya niteliği gereği bir
yerde sabit bulunması gereken yahut şart
kılınan taşınıra ilişkinse malın bulunduğu
yerde; dava bir yerde sabit bulunması ge-
rekmeyen veya şart kılınmayan bir taşınıra
ilişkinse, rizikonun gerçekleştiği yerde de
açılabilir. Bu hükümler deniz sigortalarında
uygulanmaz (HMK m. 15).
• Haksız fiilden doğan davalarda, haksız fi-
ilin işlendiği veya zararın meydana geldiği
yahut gelme ihtimalinin bulunduğu yer ya
da zarar görenin yerleşim yeri mahkemesi
de yetkilidir (HMK m. 16). Görüldüğü
gibi kanun koyucu haksız fiiller bakımın-
dan dört ayrı özel yetki kuralı öngörmüştür.
Davacı bu dört yetkili mahkemeden diledi-
ği birinde davasını açabilir.
• Karşı davada yetki: kesin yetkinin söz ko-
nusu olmadığı hâllerde asıl davaya bakan
mahkeme karşı davaya bakmaya da yetkili-
dir (HMK m. 13/3).
• İhtiyati hacizden sonra açılacak davalar,
ihtiyati hacze karar veren yer mahkemesin-
de de açılabilir (İİK m. 259/4).
Kesin Yetki Kuralları
Kanun koyucu, kamu düzenini ilgilendiren
bazı uyuşmazlıklar bakımından yetkinin kesin
olmama prensibinden saparak, bu uyuşmazlıkla-
rın çözümü için kesin yetki hâlleri öngörmüştür.
Bu kesin yetki kuralları Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda düzenlenmiş olabileceği gibi diğer
kanunlarda da düzenlenmiş olabilir. Bu husus bir
dava şartı teşkil eder.
dikkat
Kesin yetki alternatif bir yetki hâli yaratmayıp, diğer
genel ve özel bütün yetki kurallarını bertaraf eder.
Kesin yetki kuralı öngörülen uyuşmazlıklar bakımın-
dan davanın, mutlaka kanun koyucunun öngördüğü
yetkili mahkemede açılması gerekir.
39
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
Belirli başlı kesin yetki hâllerini şu şekilde to-
parlamak mümkündür:
• Taşınmazlara ilişkin davalarda kesin yet-
ki kuralı: taşınmaz üzerindeki ayni hakka
ilişkin veya ayni hak sahipliğinde değişik-
liğe yol açabilecek davalar ile taşınmazın
zilyetliğine yahut alıkoyma hakkına iliş-
kin davalarda, taşınmazın bulunduğu yer
mahkemesi kesin yetkilidir (HMK m.12).
Taşınmazın aynına ilişkin olan veya ayni
hak sahipliğinde değişikliğe yol açabilecek
davalara, istihkak davaları, tapu tescil dava-
ları, yolsuz tescilin silinmesi ve düzeltilme-
si davaları, irtifak haklarına ilişkin davalar,
taksim ve ortaklığın giderilmesine ilişkin
davalar, şufa (önalım) davaları, taşınmaz
üzerindeki ipoteğe ilişkin davalar, taşınmaz
satış vaadinden kaynaklanan davalar örnek
olarak verilebilir. Bu nedenle işaret ettiği-
miz davaların taşınmazın bulunduğu yerde
açılması gerekir. Ayrıca, irtifak haklarına
ilişkin davalar, üzerinde irtifak hakkı kuru-
lan taşınmazın bulunduğu yer mahkeme-
sinde açılır.
Davacı, birden fazla taşınmaza ilişkin dava
açıyorsa davasını bu taşınmazlardan birisi-
nin bulunduğu yer mahkemesinde açabilir
(HMK m. 12). Taşınmazın fiilen bulun-
duğu il ya da ilçe ile tapu siciline kayıtlı
bulunduğu ile ya da ilçe farklı ise dava o
taşınmazın fiilen bulunduğu yer mahke-
mesinde açılır. Mesela, fiilen Silifke ilçe
sınırları içerisinde bulunan bir taşınmaz,
Gülnar Tapu Siciline kayıtlı ise dava Silifke
mahkemelerinde açılır. Taşınmazlara iliş-
kin davalarda yetki kuralları bakımından
dikkat edilecek diğer bir husus ise, kesin
yetki hâllerinin sadece taşınmazların aynı-
na ilişkin davalarla, ayni hak sahipliğinde
değişiklik yapabilecek davaların kesin yet-
ki kuralına tabi olmasıdır. Buna karşılık
taşınmaz üzerindeki şahsi haklara ilişkin
davalar kesin yetki kapsamında değildir.
Mesela, kira süresinin bitmesi nedeniyle
kiracının taşınmazdan tahliyesi için açılan
davalar, taşınmaz üzerindeki bir şahsi hak-
ka ilişkin olduğundan burada kesin yetki
söz konusu olmayıp, yetkili mahkeme ge-
nel kurallara göre belirlenir.
40
dikkat
Taşınmazlarda kesin yetki kuralı sadece taşınmazlar
üzerinde aynı hak değişikliği yaratabilecek davalardır.
Buna karşılık şahsi hak talepleri söz konusu olduğun-
da taşınmazın bulunduğu yer mahkemesinin yetkisi
kesin değildir.
• Miras hukukundan kaynaklanan dava-
larda kesin yetki kuralları: Bu tip yetki
kuralları Hukuk Muhakemeleri Kanunu
madde 11’de düzenlenmiştir. Bu düzenle-
meye göre, terekenin paylaşılmasına, yapı-
lan paylaşma sözleşmesinin geçersizliğine,
ölüme bağlı tasarrufların iptali ve tenkisine,
miras sebebiyle açılan istihkak davalarına,
mirasçılar arasında terekenin yönetimin-
den kaynaklanan davalar ile terekenin kesin
paylaşımına kadar mirasçılara karşı açılacak
tüm davalara ölenin (murisin) son yerleşim
yeri mahkemesinde bakılması zorunludur.
Bu davalar bakımından murisin son yerle-
şim yeri mahkemesinin yetkisi kesindir.
• Özel hukuk tüzel kişilerinin, ortaklık
veya üyelik ilişkileriyle sınırlı olmak kaydıy-
la, bir ortağına veya üyesine karşı veya bir
ortağın yahut üyenin bu sıfatla diğerlerine
karşı açacakları davalar için, ilgili tüzel kişi-
nin merkezinin bulunduğu yer mahkemesi
kesin yetkilidir (HMK m. 14/2).
• İflas davalarında, tacirinin muamele mer-
kezinin bulunduğu yer mahkemeleri kesin
yetkilidir (İİK m. 154/4).
• Can sigortalarında, sigorta ettirenin, sigor-
talının veya lehtarın leh veya aleyhine açıla-
cak davalarda onların yerleşim yeri mahke-
mesi kesin yetkilidir (HMK m. 15/2).
• Bölge adliye mahkemelerinin yetkisi de
kesin olup bu konuda yetki sözleşmesi ya-
pılamaz (HMK m. 357/2).
Yetki Sözleşmesi
Tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebile-
cekleri bir konuya ilişkin olmak ve yetkinin kesin
olmaması kaydıyla, aralarında çıkacak belirli bir
uyuşmazlığın belirli bir veya birkaç yer mahkeme-
sinde çözülmesi konusunda yaptıkları yazılı sözleş-
meye yetki sözleşmesi denir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 17
hükümleri çerçevesinde taraflar yetki sözleşmesi
yaparak da bir yetkili mahkeme belirleyebilirler.
Yetki sözleşmesi özünde yetkili olmayan bir mah-
kemeyi yetkili kılmaya yönelmiş bir usul hukuku
sözleşmesidir. Taraflarca aksi kararlaştırılmamış-
sa dava sadece yetki sözleşmesi ile kararlaştırılan
mahkemede açılır. Bu çerçevede kanun koyucu-
nun, taraflarca aksi kararlaştırılmadığı müddetçe,
yetki sözleşmesinin menfi (münhasır) yetki söz-
leşmesi şeklinde yapılmasını benimsediğini söyle-
mek mümkündür (HMK m.17/1).
dikkat
Tarafı, tacir veya kamu tüzel kişisi olmayan yetki
sözleşmeleri geçersizdir.
• Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde
17’ye göre, yetki sözleşmesinin geçerli ola-
bilmesi için sözleşmenin tacirler veya kamu
tüzel kişileri arasında yapılması gerekir.
Buna göre yetki sözleşmesinin tarafları an-
cak tacirler veya kamu tüzel kişileri olabilir-
ler. Tarafı, tacir veya kamu tüzel kişisi olma-
yan yetki sözleşmeleri geçersizdir. Kanunun
bu sınırlaması ile tacir veya kamu tüzel ki-
şisi karşısında zayıf olan tarafın korunması
amaçlanmıştır.
• Tarafların arasında hiçbir yetki sözleşmesi
yapılmamış veya taraflardan birisi tacir ol-
masa bile, davacı davasını yetkili bir mah-
kemede açmaz ise, davalının cevap dilekçesi
ile yetki ilk itirazında bulunması gerekir.
Aksi hâlde, kesin olmayan yetki kuralları
hâkim tarafından kendiliğinden dikkate
alınmayacağından, yetkisiz olan mahkeme
yetkili hâle gelir.
dikkat
Cevap süresini geçiren davalı bir daha yetki itirazında
bulunamayacağından, taraflar arasında zımni bir yet-
ki sözleşmesi yapılmış varsayılır ve başlangıçta yetki-
siz olan mahkeme yetkili hâle gelir (HMK m. 19/4).
2
• Yetki sözleşmesinin geçerli olması için ara-
nan bir diğer şart, sözleşmenin tarafların
üzerinde tasarruf yetkisi olan konulara iliş-
kin olması ve kesin yetkinin bulunmaması-
dır (HMK m. 18/1). Mesela yukarıda işaret
ettiğimiz kesin yetki hâllerinden birisinin
varlığına rağmen yetki sözleşmesi yapılmış-
sa, bu yetki sözleşmesi geçersiz olur.
• Yetki sözleşmesinin geçerli olabilmesi için
yazılı şekilde yapılması şarttır (HMK m.
18/2). Yetki sözleşmesinin yazılı şekilde
yapılması bir geçerlilik şartıdır. Yetki sözleş-
mesi bağımsız bir sözleşme şeklinde olabile-
ceği gibi bir sözleşmenin içerisine yazılmış
bir şart şeklinde de olabilir. Uygulamada
genellikle, bir sözleşmenin içine yazılmış
şart şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Yetki
sözleşmesinin geçerli olması için yazılı şe-
kilde yapılması kuralının istisnasını bir ön-
ceki paragrafta işaret ettiğimiz zımni yetki
sözleşmesi oluşturur.
• Nihayet yetki sözleşmesinin geçerli olabil-
mesi için uyuşmazlığın ve yetkili mahkeme-
nin belirli veya belirlenebilir olması gerekir
(HMK m. 18/2). Başka bir ifade ile yetki
sözleşmesinden tarafların hangi uyuşmaz-
lık ya da uyuşmazlıklar için bu sözleşmeyi
yaptıkları anlaşılabilmelidir. Ayrıca yetki
sözleşmesinden hangi mahkemeyi yetkili
kıldıkları da açıkça anlaşılmalıdır. Açıkça
anlaşılabilir olmak kaydıyla, taraflar birden
fazla mahkemenin yetkili olmasını da ka-
rarlaştırabilirler (HMK m. 18/2).
Yetki İtirazı ve Yetki İtirazının Sonuçları
Kesin yetki hâli de kamu düzenine ilişkin olup
aynı zamanda bir dava şartıdır. Bu nedenle kesin
yetki hâlinde dava mutlaka kanunda gösterilen
yetkili mahkemede açılmalıdır. Başka bir ifade ile
kesin yetki genel ve özel yetkilerin tamamının uy-
gulanmasına engel olur. Tıpkı görev kurallarında
olduğu gibi, hâkim yargılamanın her aşamasında
kendiliğinden veya taraflardan birinin talebi üzeri-
ne yetkisizlik kararı verebilir (HMK m. 19/1).
Kesin olmayan yetki kurallarının varlığı hâlinde
ise, mahkemenin yetkili olup olmadığını hâkim
kendiliğinden araştıramaz ancak tarafların ileri sür-
mesi hâlinde araştırabilir (HMK m. 19/2). Taraf-
lar da yetki itirazını, görev ve kesin yetkide olduğu
41
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler
gibi, yargılamanın her aşamasında ileri süremez.
Yetki itirazı bir ilk itiraz olarak (HMK m. 116/1-
a) ancak cevap dilekçesinde ileri sürebilir (HMK
m. 19/2). Ayrıca davalı yetki itirazını ileri sürerken
mutlaka kendi kanısına göre ve doğru yetkili mah-
kemeyi, birden fazla yetkili mahkeme varsa kendi
seçtiği yetkili mahkemeyi de belirtmek zorundadır.
Aksi takdirde mahkeme yetki itirazının reddine ka-
rar verir (HMK m. 19/2).
dikkat
Kesin yetki hali bir dava şartı teşkil ettiğinden
yargılamanın her aşamasında yetkisizlik itirazın-
da bulunulabilir ve mahkeme de yargılamanın her
aşamasında yetkili olup olmadığını kendiliğinden
araştırabilir. Buna karşılık yetkinin kesin olmadığı
haller bir ilk itirazdır ve sadece cevap dilekçesi ile
davalı ileri sürebilir, hakim yetkili olup olmadığını
kendiliğinden araştıramaz.
Davalının yetki itirazında bulunması hâlinde,
davalının dilekçesi davacıya tebliğ edilir ve dava-
cının bu konudaki beyanı beklenir. Mahkeme da-
valının yetki itirazını kabul ederse yetkisizlik kararı
verir. Mahkeme yetkisizlik kararında yetkili mah-
kemeyi de göstermek zorundadır (HMK m. 19/3).
Mahkemenin yetkisizlik kararı bir nihai karar ol-
duğundan, Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde
341’de öngörülen şartları taşıyorsa istinaf yoluna
götürülebilir. Mahkeme yetkisizlik itirazını red-
dederse bu bir ara karardır ve ancak nihai kararla
birlikte istinaf yoluna götürülebilir.
Yetkisizlik kararına karşı istinaf yoluna başvu-
rulması hâlinde, bölge adliye mahkemesi ya yetki-
sizlik kararını yerinde bularak istinaf isteminin red-
dine ya da istinaf istemini kabul ederek ilk derece
mahkemesi kararını kaldırıp dosyanın kararı veren
ilk derece mahkemesine gönderilmesine karar verir
(HMK m. 353/1-a). İstinaf mahkemesinin bu ka-
rarı ilk derece mahkemeleri açısından bağlayıcıdır.
İstinaf incelemesi neticesinde ilk derece mah-
kemesinin yetkisizlik kararı yerinde bulunursa isti-
naf isteminin reddine karar verilir. Bu hâlde taraf-
lardan birisi kararın kendilerine tebliği tarihinden
itibaren iki hafta içerisinde dosyanın yetkili ilk
derece mahkemesine gönderilmesini talep edebilir
(HMK m.20/1).
42
Yetkisizlik kararı verildiği anda, kesinse veya
kanun yolu açık olmakla birlikte kanun yoluna
başvurulmadığı için kesinleşmişse, kararın tebliği
tarihinden itibaren iki hafta içerisinde yetkisizlik
kararı veren mahkemeye dosyanın yetkili ilk derece
mahkemesine gönderilmesi için başvurulması ge-
rekir (HMK m. 20/1). Aksi hâlde dava açılmamış
sayılır (HMK m.20/1) ve bu karar ile birlikte dava
açılmasının bütün sonuçları ortadan kalkar. Fakat
bu sonuç davacının yargılama giderlerini ödeyerek
yeniden bir dava açmasına engel teşkil etmez..
Tarafların süresi içerisinde yetkili mahkemeye
başvurması hâlinde, bu mahkemenin de yetkisiz-
lik kararı verip veremeyeceği bir sorun teşkil eder.
Bu sorun, ilgili yetki kuralının niteliği çerçevesin-
de aşılmalıdır. Bu çerçevede bir kesin yetki hali
söz konusu ise tıpkı görevde olduğu gibidir. Yet-
kisizlik kararı kanun yolu incelemesinden geçmiş
ise, kendisine başvurulan yetkili mahkeme istinaf
mahkemesi kararı ile bağlıdır (HMK m.23/2;
353/1-a). Buna karşılık kanun yolu incelemesin-
den geçmeksizin karar kesinleşmiş ise kendisine
başvurulan mahkeme de yetkisizlik kararı verebi-
lir. Bu kararın kesinleşmesi ile birlikte olumsuz
yetki uyuşmazlığı ortaya çıkar (HMK m. 21/1-ç).
Bu hâlde ilgisine göre bölge adliye mahkemesine
veya Yargıtaya başvurularak merci tayini yolu ile
sorun çözülür (HMK m.22/2). Yetkinin kesin
yetki olmadığı hâllerde ise kanun yolu inceleme-
sinden geçsin veya geçmesin her hâlde başvurulan
ilk derece mahkemesi, önceki mahkemenin yet-
kisizlik kararı ile bağlıdır, yetkisizlik kararı vere-
mez. Bu nedenle yetkinin kesin olmadığı hâllerde
olumsuz yetki uyuşmazlığı çıkmaz.
Dosya kendisine gönderilen mahkemenin yet-
kisizlik kararı vermeyip, işin esasını incelemeye
geçmesi hâlinde, yetkisiz mahkemede yapılan usuli
işlemlerin geçerli olup olmayacağı bir sorun teşkil
edebilir. Burada yetkisiz mahkemede yapılan, ye-
min, ikrar, ıslah, feragat, kabul, sulh gibi taraf usul
işlemlerini geçerli saymak gerekir. Buna karşılık
mahkemeler tarafından yapılan, keşif, tanık din-
lenmesi, bilirkişi raporunun değerlendirilmesi gibi
mahkeme usul işlemlerinin, geçerli olup olmadığı
usul ekonomisi ilkesine göre belirlenmelidir. Mah-
keme, usul ekonomisi gereği bu işlemlerin yeniden
yapılmasında bir yarar görmezse bu işlemler de ge-
çerli sayılmalıdır.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Merci Tayini (Yargılama Yeri
Belirlenmesi)
Medeni yargı alanında, ortaya çıkan hukuki
veya fiil bir engel nedeni ile, hangi mahkemenin
davaya bakacağı konusunda bir tereddüt ortaya
çıkarsa, bu sorun merci (yargı yeri) tayin edilmek
sureti ile giderilir.
Merci Tayini (Yargı Yeri Belirlenmesini)
Gerektiren Koşullar
Hangi hâllerde merci tayini yoluna gidileceği
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 21’nci madde-
sinde sayılmıştır. Buna göre;
• Davaya bakmakla görevli ve yetkili mah-
kemenin davaya bakmasına herhangi bir
engel çıkarsa yargı yeri belirleme yoluna
gidilmelidir. Bu düzenlemede, 1086 sayılı
Kanunda olduğu gibi fiili veya hukuki en-
gel ayrımı yapılmaksızın, her türlü engel
ifadesine yer verilmiştir. Ancak bu hükmün
içeriğini etkileyecek bir değişiklik değildir.
Bu çerçevede, savaş, olağanüstü hâl, yangın,
hâkimin ölmesi veya ağır hastalanması gibi
fiili engeller nedeni ile davaya bakmaya gö-
revli ve yetkili mahkeme bulunamayacağı
gibi; hâkimin çekinmesi veya reddedilmesi
gibi hukuki engeller nedeniyle de davaya
bakacak görevli ve yetkili mahkemenin bu-
lunmaması hâlinde de merci tayini yoluna
gidilebilir.
• İki mahkeme arasında yargı çevrelerinin
sınırlarının belirlenmesi konusunda bir
tereddüt ortaya çıkarsa yargı yerinin belir-
tilmesi gerekir. Bu tereddütler çoğu kere
özellikle yeni ilçe ve il kurulması veya bazı
il ve ilçelerin idari sınırlarının değiştirilmesi
hâllerinde ortaya çıkar.
• İki mahkeme de görevsizlik kararı verir ve
bu kararlar kanun yoluna başvurulmaksızın
kesinleşirse yargı yerinin belirtilmesi gere-
kir. Bu durumda olumsuz görev uyuşmaz-
lığı çıktığına dikkat edilmelidir. Bu hususa
görev bahsinde işaret edilmişti.
2
• Kesin yetki hâllerinde, iki mahkeme de
yetkisizlik kararı verir ve bu kararlar kanun
yoluna başvurulmaksızın kesinleşirse yargı
yerinin belirtilmesi gerekir. Burada da mer-
ci tayini yoluna başvurulabilmesi için kesin
yetki hâllerinden birisinin bulunması gerek-
tiğinin ve yetkinin kesin olmadığı hâllerde
olumsuz yetki uyuşmazlığı çıkması söz ko-
nusu olmayacağından merci tayinine gerek
olmadığının bir kez daha altı çizilmelidir.
Merci Tayini (Yargı Yeri Belirtilmesi) Usulü
Yetkili mahkemenin bir davaya bakmasına
herhangi bir engel bulunduğu yahut iki mahkeme
arasında yargı çevrelerinin sınırlarının belirlen-
mesinde tereddüt ortaya çıktığı takdirde, yetkili
mahkemenin tayininde, ilk derece mahkemele-
ri için bölge adliye mahkemelerine, bölge adliye
mahkemeleri için de Yargıtaya başvurulması gere-
kir (HMK m. 22/1).
İki mahkemenin aynı dava hakkında göreve
veya yetkiye ilişkin olarak verdikleri kararlar kanun
yoluna başvurulmaksızın kesinleştiği takdirde, gö-
revli veya yetkili mahkeme, ilgisine göre bölge ad-
liye mahkemesi veya Yargıtay tarafından belirlenir
(HMK m. 22/2). Mesela, aynı bölge adliye mah-
kemesinin yargı çevresi içinde kalan iki ilk derece
mahkemesi görevsizlik kararı vermiş ve bu kararlar
istinaf yoluna başvurulmaksızın kesinleşmişse, merci
tayini için bölge adliye mahkemesine; iki bölge adli-
ye mahkemesi aynı davada kendisini yetkisiz saymış
ve bu yetkisizlik kararı temyiz yoluna başvurmadan
kesinleşmişse davaya bakacak mahkemenin belirlen-
mesi için Yargıtaya başvurulması gerekir.
Yargı yerinin belirlenmesine ilişkin inceleme dos-
ya üzerinden yapılabilir (HMK m. 23/1). Bölge ad-
liye mahkemesince veya Yargıtayca verilen yargı yeri
belirlenmesi ile kanun yolu incelemesi sonucunda
kesinleşen göreve veya yetkiye ilişkin kararlar, dava-
ya ondan sonra bakacak mahkemeyi bağlar (HMK
m. 23/2). Bölge adliye mahkemeleri tarafından veri-
len yargı yerinin belirtilmesine ilişkin kararlara karşı
temyiz yoluna başvurulamaz, bu kararlar kesin olup
hâkimi bağlayıcı niteliktedir (HMK m. 353/1-a).
43
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler

Öğrenme Çıktısı
1 Medeni yargı ilk derece mahkemelerinin hangileri olduğunu ve bunlar arasındaki ilişkiyi
açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Satın aldığınız dizüstü bilgi-

Özel mahkemeler, sulh hu-
Medeni yargı ilk derece sayardaki üretim hatası sebe-
kuk mahkemesi ve asliye
mahkemelerinin hangileri biyle yasal yollara başvurmak
hukuk mahkemesini ilişki-
olduğunu araştırınız. istemeniz halinde izleyeceği-
lendiriniz.
niz prosedürü anlatınız.

İKİNCİ DERECE MAHKEMELERİ İstanbul, İzmir, Antalya, Gaziantep, Samsun ve

(BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİ)
Adli yargı kolunun ikinci derece mahkemesini
teşkil eden Bölge Adliye Mahkemeleri 5235 sayılı
Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleriyle Bölge Adliye
Mahkemelerinin Kuruluş ve Görevleri Hakkında
Kanun ile kurulmuştur (5235 sK. m.3).
Resim 2.2 Ankara Bölge Adliye Mahkemesi
Kaynak: http://www.ankarabam.adalet.gov.tr/galeri.
html
Erzurum Bölge Adliye Mahkemeleri olmak üzere
toplam yedi ilde faaliyete geçirilerek 20.07.2016
tarihi itibari ile görevlerine başlamıştır. Ayrıca daha
sonraki dönemde, Adana, Bursa, Sakarya, Konya,
Trabzon, Diyarbakır, Kayseri ve Van illerinde de
Bölge Adliye Mahkemelerinin faaliyete geçirilmesi
ile birlikte bu sayı on beşe yükselmiştir.
Bölge adliye mahkemeleri bölgelerin coğrafi
durumları ve iş yoğunluğu göz önünde bulundu-
rularak HSK’nın olumlu görüşü alındıktan sonra
Adalet Bakanlığınca kurulur. Bu mahkemelerin
kaldırılması, yargı çevrelerinin belirlenmesi ve de-
ğiştirilmesine ise Adalet Bakanlığının önerisi üzeri-
ne HSK tarafından karar verilir (5235 sK m. 25).
Mahkemeler, başkanlık, başkanlar kurulu, daireler,
bölge adliye mahkemesi cumhuriyet başsavcılığı,
bölge adliye mahkemesi adalet komisyonu ve mü-
dürlerden oluşur (5235 sK m. 26).
Bölge adliye mahkemeleri, en az üç hukuk ve en
az iki ceza dairesinden oluşur (5235 sK m. 29); her
daire bir başkan ve iki üyenin katılımıyla toplanır.
Görüşmeler gizli yapılır ve kararlar çoğunluğa göre
verilir (5235 sK m. 46/1).

İkinci Derece Mahkemeleri Hakkında Bölge Adliye Mahkemesi Hukuk

Genel Bilgiler
Bu mahkemelerin temel görevi ilk derece mah-
kemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan ka-
rar ve hükümlerin istinaf incelemesini yapmaktır.
Bu mahkemeler, Hâkimler ve Savcılar Kurulunun
29.02.2016 tarih ve 53 sayılı Kararı ile Ankara,
Dairelerinin Görevleri
Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin gö-
revleri 5235 sayılı Kanun’un 36’ncı maddesinde
sayılmıştır. Bu düzenleme çerçevesinde bölge ad-
liye mahkemesi hukuk dairelerinin görevlerini şu
şekilde toparlamak mümkündür:

44
 2
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

• Adli yargı ilk derece hukuk mahkemeleri
tarafından verilen ve kesin olmayan hü-
küm ve kararlara karşı yapılan başvuruları
inceleyip karara bağlamak. Bu denetimin
yapılması kendiliğinden olmayıp tarafların
istinaf talebinde bulunmasına bağlıdır. İsti-
naf kanun yoluna gidilmesi hâlinde bölge
adliye mahkemesi, ilk derece mahkemeleri
• Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
tarafından verilmiş olan nihai kararları hem
vakıalara uygunluk bakımından hem de hu-
kuka uygunluk bakımından denetlemekle
görevlidir (HMK m. 353; 356).
• Kendi yargı çevresi içinde bulunan ilk de-
rece mahkemeleri arasındaki görev ve yetki
uyuşmazlıklarını çözmek. Bu meseleye yu-
karıda görev ve yetki bahsi ile merci tayini
bahsinde işaret edildiğinden, burada tekrar
değinmiyoruz.
• Kendi yargı çevresi içinde bulunan ilk de-
rece mahkemeleri hâkimlerinin hukuki
veya fiili nedenlerden dolayı davayı görme-
sine engel çıkması hâlinde, o davanın bölge
adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde
başka bir adli yargı hukuk mahkemesine
veya iki mahkemenin yargı çevresinin sı-
nırlarının belirlenmesinde tereddüt edil-
diği takdirde yetkili mahkemenin tayinine
karar vermek. Bu meseleye de merci tayini
bahsinde değinildiğinden burada tekrar de-
tayına girilmeyecektir.
Bu bağlamda Hukuk Muhakemeleri Ka-
nunu veya diğer kanunlarda bölgeye adliye
mahkemelerinin görev alanına giren dava
ve işlere yer verilirse, bu dava ve işler de böl-
ge adliye mahkemeleri hukuk dairelerince
görülecektir. Bu hususa, bilirkişinin kasten
gerçeğe aykırı rapor vermesi ve bu raporun
hükme esas alınması nedeni ile ortaya çıkan
zarar tazmini bakımından Devlet aleyhi-
ne açılacak tazminat davaları ve Devletin
ilgili bilirkişiye karşı açacağı rücu davaları
(HMK m.286); tahkim hükümleri çerçe-
vesinde verilen kararlara karşı açılacak iptal
davaları (HMK m. 439; MÖHUK m. 15),
örnek olarak verilebilir.

Öğrenme Çıktısı
2 İkinci derece mahkemelerini tanımlayabilme ve ikinci derece mahkemelerinin görevlerini
açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İlk derece mahkemesinin aç-

İlk derece mahkemeleri ile
Bölge adliye mahkemeleri- mış olduğunuz davayı esastan
bölge adliye mahkemelerini
nin görevlerini araştırınız. reddetmesi hâlinde başvura-
ilişkilendiriniz.
bileceğiniz yolları düşünün.

ÜÇÜNCÜ DERECE MAHKEMESİ (YARGITAY)

Yargıtay, bölge adliye mahkemelerinin nihai kararlarını taraflardan birisinin temyiz talebi üzerine huku-
ka uygunluk bakımından denetlemek, gerektiğinde düzeltmek veya bozmakla görevlendirilmiş olan ve adli
yargı alanında içtihatların birleştirilmesine karar veren adli yargı kolunun en üst derecedeki mahkemesidir.
Yargıtay, hukuk ve ceza daireleri, Hukuk Genel Kurulu, Ceza Genel Kurulu, Büyük Genel Kurul (İç-
tihatları Birleştirme Kurulu), Başkanlar Kurulu, Birinci Başkanlık Kurulu, Yüksek Disiplin Kurulu ve
Yönetim Kurulundan oluşur.

45
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler

Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun görevleri

Resim 2.3 Adli Yargının En Üst Mercii Yargıtay
Kaynak: https://www.aa.com.tr/tr
Yargıtay Kanunu’nun 5’nci maddesine göre,
Yargıtayda on iki hukuk ve on iki ceza dairesi bu-
lunur. Bugün itibari ile on altısı hukuk ve on yedisi
ceza olmak üzere toplam otuz üç daire bulunmak-
tadır. Bölge adliye mahkemelerinin faaliyete baş-
laması ile birlikte Yargıtayın iş yükünün azalacağı
varsayımından hareketle, kanun koyucu bu sayıyı
toplam yirmi dörde indirmiştir. Hukuk ve ceza
daireleri kendi aralarında iş bölümü ilişkisine göre
çalışır (Yarg K m.14). Hukuk dairelerinin kendi
aralarındaki ve ceza dairelerinin kendi aralarında-
ki iş bölümü ilişkisi Yargıtay Kanunu’nun 14’ncü
maddesinde öngörülen kriterler çerçevesinde, Yar-
gıtay Büyük Genel Kurulu tarafından belirlenir.
Yargıtay hukuk daireleri, bölge adliye mahke-
melerinin ilk derece mahkemesi sıfatı ile baktıkla-
rı davalar ile istinaf incelemesi sonucunda verdiği
nihai kararların temyiz incelemesini yapar. Ayrıca
bazı davalara ilk derece mahkemesi sıfatı ile bakar.
Hâkimlerin hukuki sorumluluğuna ilişkin tazmi-
nat davalarında olduğu gibi (HMK m. 47).
ise şunlardır (Yarg K m.15): Yargıtay hukuk daire-
lerinin ilk derece mahkemesi olarak verdiği karar
ile bölge adliye mahkemeleri ve ilk derece mah-
kemelerinin direnme kararlarını temyizen incele-
mek; aynı veya farklı yer bölge adliye mahkemele-
rinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından
hukuk daireleri arasında uyuşmazlık bulunması
hâlinde bu uyuşmazlığı gidermek; hukuk daireleri
arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunması, hukuk
dairelerinden birinin yerleşmiş içtihatlarından
dönmek istemesi veya benzer olaylarda birbirine
uymayan kararlar vermesi hâllerinde; bu hususla-
rı içtihatların birleştirilmesi yoluyla kesin olarak
karara bağlamak. Ayrıca, bazı davalara ilk derece
mahkemesi sıfatı ile bakmak; Yargıtay üyelerinin
hukuka aykırı işlem ve fiilleri nedeniyle Devle-
te karşı tazminat davası açılmasında olduğu gibi
(HMK m.47).
Yargıtay Büyük Genel Kurulunun görevleri ise
Yargıtay Kanununun 16’ncı maddesinde sayılmış-
tır. Burada Büyük Genel Kurulun birçok görevine
yer verilmiş olmakla birlikte, konumuz bakımın-
dan en önemli görevi; Hukuk Genel Kurulunun
benzer olaylarda birbirine aykırı biçimde verdiği
kararları ile Ceza Genel Kurulunun yine benzer
olaylarda birbirine aykırı olarak verdiği kararları
veya Hukuk Genel Kurulu ile Ceza Genel Kurulu;
Hukuk Genel Kurulu ile bir hukuk dairesi; Hukuk
Genel Kurulu ile bir ceza dairesi veya Ceza Genel
Kurulu ile bir ceza dairesi; Ceza Genel Kurulu ile
bir hukuk dairesi veya bir hukuk dairesi ile bir ceza
dairesi arasındaki içtihat uyuşmazlıklarını gider-
mek ve içtihatları birleştirmektir.

Öğrenme Çıktısı
3 Yargıtayı tanımlayabilme ve Yargıtayın görevlerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İstinaf başvurunuzun red-

Yargıtay Hukuk Genel Kuru- Bölge adliye mahkemeleri
dedilmesi hâlinde başvura-
lunun görevlerini araştırınız. ile Yargıtayı ilişkilendiriniz.
bileceğiniz yolu düşününüz.

46
 2
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

İSTİNABE VE NAİP TAYİNİ Hukuki yardım isteyen mahkeme hangi konu-

Bir dava sırasında yapılması gereken bir işle- da hukuki yardım istediğini yazılı olarak ve açıkça
min, davanın görüldüğü mahkemenin yargı çev- bildirdikten sonra yapılacak iş belirli bir masrafı ge-
resi içerisinde veya yargı çevresi dışında başka bir rektiriyorsa onu da yatırmak zorundadır. Bu şart-
mahkeme tarafından yapılmasına istinabe (hukuki larla yapılmış bir hukuki yardım talebini istinabe
yardım) denir. olunan mahkeme, şayet yapılması gereken iş ken-
di yargı çevresi içerisinde ve kendi görev alanına
Hukuki yardım isteyen mahkeme istinabe eden,
giriyorsa, yerine getirmek zorundadır. Aksi hâlde
hukuki yardım istenilen mahkeme ise istinabe olu-
hâkimin disiplin veya hukuki sorumluluğu yoluna
nan mahkeme olarak adlandırılır. İstinabe ilk dere-
gidilebilir. Bu şartlardan birinde eksiklik varsa isti-
ce aşamasında söz konusu ise istinabe olunan (işi
nabe olunan mahkeme istinabe edilen işi yapmak
yapacak mahkemenin) mutlaka davanın görüldüğü
zorunda değildir. Mesela, istinabe olunan mahke-
mahkemenin yargı çevresinin dışında olması gere-
meden başka bir mahkemenin yargı çevresi içinde
kir. Mesela, Mersin mahkemelerinde görülmekte
bulunan bir taşınmaz için keşif talep edilmişse is-
olan bir davaya ilişkin olarak Eskişehir mahkeme-
tinabe olunan mahkeme bu talebi yerine getirmek
lerinde tanık dinlenmesinde olduğu gibi.
zorunda değildir.
İstinabe kurumuna, bölge adliye mahkemesin-
İstinabe kurumuna, ulusal düzeyde ihtiyaç du-
de istinaf incelemesi sırasında ihtiyaç duyulması
yulduğu gibi uluslararası düzeyde de ihtiyaç du-
hâlinde, bölge adliye mahkemesi kendi yargı çev-
yulmaktadır. Mesela Türkiye’de görülmekte olan
resi dışındaki bir ilk derece mahkemesine veya
bir davaya ilişkin olarak Almanya’da yerleşmiş bir
bölge adliye mahkemesine istinabe edebileceği
tanığın beyanına ihtiyaç duyulabilir. Bu çerçevede
gibi kendi yargı çevresi içerisindeki bir ilk de-
uluslararası düzeyde de istinabe mümkün olmakta-
rece mahkemesine de istinabe edebilir (HMK
dır. Ancak, bir başka ülkedeki mahkemeye istinabe
m.354/2). Mesela, Ankara Bölge Adliye Mahke-
edilebilmesi için karşılıklılık şartının bulunması
mesinde yapılan bir istinaf incelemesi sırasında
gerekir. Bu ya istinabe eden ülke ve istinabe edi-
istinabeye ihtiyaç duyulursa, istinabe edilecek
len ülkenin aynı sözleşmeye taraf olması ile (mesela
işin bulunduğu yere göre, Ankara Bölge Adliye
1954 tarihli Lahey Sözleşmesine taraf olunmasında
Mahkemesi kendi yargı çevresi içerisinde yer alan
olduğu gibi) ya taraflar arasında karşılıklı ikili bir
Kırıkkale Asliye Hukuk Mahkemesine istinabe
anlaşma bulunması (Türkiye ile Azerbaycan ara-
edebileceği gibi, Erzurum Bölge Adliye Mahke-
sındaki anlaşmalar gibi) ya da fiili olarak yapılan
mesine veya Erzurum Bölge Adliye Mahkemesi-
uygulamalar şeklinde gerçekleşir.
nin yargı çevresi içinde bulunan Erzincan Asliye
Hukuk Mahkemesine istinabe edebilir. Heyet hâlinde yargılama yapılan mahkemeler-
de, yargılamanın yapıldığı mahkeme dışında fakat
İstinabe Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda
onun yargı çevresi içerisinde bulunan uyuşmazlı-
bir müessese olarak ayrıca düzenlenmemiş olmakla
ğın çözümüne ilişkin bir işin, heyet üyelerinden
birlikte, farklı hükümlerde istinabe yoluna gidile-
birisi vasıtası ile gördürülmesine naip tayini de-
bileceğine işaret edilmiştir. Bu hükümlere, delille-
nir. Mesela, kendi yargı çevresi içinde bulunmakla
rin toplanmasına ilişkin (HMK m. 197/2,3), ta-
birlikte mahkemeye gelemeyecek kadar ağır hasta
nık dinlenmesine ilişkin (HMK m. 259/4), keşif
olan bir tanığın beyanlarının, heyet üyelerinden
yapılmasına ilişkin (HMK m. 289/1), yemine iliş-
birisi tarafından bulunduğu yerde alınmasında ol-
kin (HMK m. 236) ve isticvaba ilişkin (HMK m.
duğu gibi.
172/1) düzenlemeler örnek olarak verilebilir.

47
2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler

Öğrenme Çıktısı
4 İstinabe ve naip tayinini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yapılması gereken iş kendi

Asliye ticaret mahkemesi-
yargı çevresi içerisinde ve
nin heyet halinde baktığı
kendi görev alanına giri-
bir davada dinlenmesi iste-
yorsa istinabe olunan mah-
İstinabe kurumuna ihtiyaç nen tanığın mahkemenin
kemenin hukuki yardım
duyulan hâlleri araştırınız. yargı çevresinde bulunmak-
talebini yerine getirmek
la birlikte ağır hasta olması
zorunda olması ile hâkimin
halinde uygulanabilecek
disiplin ve hukuki sorumlu-
yolu düşününüz.
luğunu ilişkilendiriniz.

48
 2
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Medeni yargı ilk derece

1 mahkemelerinin hangileri olduğunu ve
bunlar arasındaki ilişkiyi açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İlk Derece Mahkemeleri

Adli yargı hukuk mahkemeleri, ilk derece mahkemeleri, ikinci derece mahkemeleri (bölge adliye mah-
kemeleri) ve üçüncü derece mahkemesi (Yargıtay) olmak üzere üç derecelidir. Bu dereceler arasında di-
key bir görev ilişkisi vardır. Bu bağlamda kanunda aksine bir düzenleme olmadığı müddetçe, öncelikle
dava hüküm mahkemesi olarak da anılan ilk derece mahkemesinde görülüp sonuçlandırılır. İlk derece
mahkemesinin verdiği kararlara karşı istinaf mahkemesi olarak da anılan ikinci derece mahkemesine
(bölge adliye mahkemesine) istinaf yolu ile başvurmak mümkündür. Bölge adliye mahkemesinin isti-
naf incelemesi neticesinde verdiği kararlara karşı ise, üçüncü derece mahkemesine (Yargıtaya) temyiz
yolu ile başvurulabilir.
İlk derece mahkemelerini genel mahkemeler ve özel mahkemeler şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutarak
incelemek mümkündür. Özel mahkemeler, belirli kişiler arasındaki veya belirli nitelikteki uyuşmazlık-
ların çözümü için kurulmuş ayrık mahkemelerdir. Özel mahkemeler, aile mahkemesi, icra mahkemesi,
tüketici mahkemesi, kadastro mahkemesi, fikri ve sınai haklar hukuk mahkemesi ve asliye ticaret mah-
kemesidir. Genel mahkemeler ise, asliye hukuk mahkemesi ve sulh hukuk mahkemesidir. Bir davaya
(veya çekişmesiz yargı işine) aynı yerde bulunan hukuk mahkemelerinden hangisinin bakacağını belir-
leyen kurallara görev kuralları denir. Medeni yargı alanında bir davanın hangi mahkemenin görev ala-
nına girdiği tespit edilirken öncelikle bu uyuşmazlığın özel mahkemelerden birisinin görev alanına gi-
rip girmediğine bakılmalıdır. Şayet uyuşmazlığın çözümü özel mahkemelerden birisinin görev alanına
giriyorsa dava o özel mahkemede açılmalıdır. Özel mahkemelerden birisinin görev alanına girmiyorsa
sulh hukuk mahkemesinin görev alanına girip girmediği araştırılmalı, sulh hukuk mahkemesinin görev
alanına da girmiyorsa dava en genel mahkeme niteliğindeki asliye hukuk mahkemesinde açılmalıdır.
Görev kuralları kanunla belirlenir ve kamu düzenine ilişkindir. Bu sebeple görev, dava şartı teşkil eder.
Görev bir dava şartı olduğundan hâkim tarafından yargılamanın her aşamasında kendiliğinden göze-
tilir ve taraflar yargılamanın her aşamasında görevsizlik itirazında bulunabilir. Hâkimin kendiliğinden
veya taraflardan birisinin itirazı üzerine görevsizliğini tespit etmesi hâlinde görevsizlik kararı vermesi
gerekir. Görevli mahkeme tespit edildikten sonra, davaya hangi yer mahkemesinde bakılacağının tes-
piti gerekir. Bir davaya veya çekişmesiz yargı işine coğrafi olarak hangi yer mahkemesinin bakacağını
belirleyen kurallara yetki kuralları denir. Anayasa’nın 142’nci maddesine göre mahkemelerin yetkisi de
kanunla düzenlenir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda yetki kuralları kesin yetki ve kesin olmayan
yetki şeklinde iki farklı kategoride düzenlenmiştir. Kesin yetki hâlinde davanın mutlaka kanun koyu-
cunun gösterdiği yetkili mahkemede açılması gerekir. Kesin yetki hâlleri de tıpkı görev gibi kamu dü-
zenine ilişkin olduğundan, bu yetki halleri de birer dava şartı teşkil etmektedir. Kesin olmayan yetki ise
kamu düzenine ilişkin değildir. Bu nedenle bir ilk itiraz olarak ileri sürülür. Kesin olmayan yetki, genel
yetki ve özel yetki hâlleri şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutularak incelenir. Yetkinin kesin olmaması ve
üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri bir konuya ilişkin olmak kaydıyla, tarafların aralarında çıka-
cak belirli bir uyuşmazlığın belirli bir veya birkaç yer mahkemesinde çözülmesi konusunda yaptıkları
yazılı sözleşmeye yetki sözleşmesi denir. Medeni yargı alanında, ortaya çıkan hukuki veya fiil bir engel
nedeniyle hangi mahkemenin davaya bakacağı konusunda bir tereddüt ortaya çıkarsa bu sorun merci
(yargı yeri) tayin edilmek sureti ile giderilir. Hangi hâllerde merci tayini yoluna gidileceği Hukuk Mu-
hakemeleri Kanunu’nun 21’nci maddesinde sayılmıştır.

49
 2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler

İkinci derece mahkemelerini

2 tanımlayabilme ve ikinci derece
mahkemelerinin görevlerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İkinci Derece Mahkemeleri

(Bölge Adliye Mahkemeleri)

Adli yargı kolunun ikinci derece mahkemesini teşkil eden Bölge Adliye Mahkemeleri 5235 sayılı Adli
Yargı İlk Derece Mahkemeleriyle Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş ve Görevleri Hakkında Ka-
nun ile kurulmuştur (5235 sK. m.3). Bölge adliye mahkemeleri bölgelerin coğrafi durumları ve iş
yoğunluğu göz önünde bulundurularak HSK’nın olumlu görüşü alındıktan sonra Adalet Bakanlığınca
kurulur. Bölge adliye mahkemeleri, en az üç hukuk ve en az iki ceza dairesinden oluşur (5235 sK.
m.29); her daire bir başkan ve iki üyenin katılımıyla toplanır. Görüşmeler gizli yapılır ve kararlar
çoğunluğa göre verilir (5235 sK m.46/1). Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri 5235
sayılı Kanun’un 36’ncı maddesinde sayılmıştır. Bu mahkemelerin temel görevi ilk derece mahkemeleri
tarafından verilen ve kesin olmayan karar ve hükümlerin istinaf incelemesini yapmaktır.

3 Yargıtayı tanımlayabilme ve Yargıtayın

görevlerini açıklayabilme

Üçüncü Derece Mahkemesi

(Yargıtay)

Yargıtay, bölge adliye mahkemelerinin nihai kararlarını taraflardan birisinin temyiz talebi üzerine hukuka
uygunluk bakımından denetlemek, gerektiğinde düzeltmek veya bozmakla görevlendirilmiş olan ve adli
yargı alanında içtihatların birleştirilmesine karar veren adli yargı kolunun en üst derecedeki mahkemesidir.
Yargıtay hukuk daireleri, bölge adliye mahkemelerinin ilk derece mahkemesi sıfatı ile baktıkları davalar ile
istinaf incelemesi sonucunda verdiği nihai kararların temyiz incelemesini yapar. Ayrıca, hâkimlerin hukuki
sorumluluğuna ilişkin tazminat davalarında olduğu gibi, bazı davalara ilk derece mahkemesi sıfatı ile bakar.

4 İstinabe ve naip tayinini açıklayabilme

İstinabe ve Naip Tayini

Bir dava sırasında yapılması gereken bir işlemin, davanın görüldüğü mahkemenin yargı çevresi içerisin-
de veya yargı çevresi dışında başka bir mahkeme tarafından yapılmasına istinabe (hukuki yardım) denir.
Hukuki yardım isteyen mahkeme istinabe eden, hukuki yardım istenilen mahkeme ise istinabe olunan
mahkeme olarak adlandırılır. Hukuki yardım isteyen mahkeme hangi konuda hukuki yardım istediğini
yazılı olarak ve açıkça bildirdikten sonra yapılacak iş belirli bir masrafı gerektiriyorsa onu da yatırmak
zorundadır. Bu şartlarla yapılmış bir hukuki yardım talebini istinabe olunan mahkeme, şayet yapılması
gereken iş kendi yargı çevresi içerisinde ve kendi görev alanına giriyorsa yerine getirmek zorundadır.
Aksi hâlde hâkimin disiplin veya hukuki sorumluluğu yoluna gidilebilir. Uluslararası düzeyde de isti-
nabe mümkün olmaktadır. Ancak bir başka ülkedeki mahkemeye istinabe edilebilmesi için karşılıklılık
şartının bulunması gerekir. Heyet hâlinde yargılama yapılan mahkemelerde, yargılamanın yapıldığı
mahkeme dışında fakat onun yargı çevresi içerisinde bulunan uyuşmazlığın çözümüne ilişkin bir işin
heyet üyelerinden birisi vasıtası ile gördürülmesine ise, naip tayini denir.

50

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
1 Aşağıdakilerden hangisi adli yargı-hukuk yar-
gısı alanında görevli mercilerden biri değildir?
A. Bölge idare mahkemesi
B. Asliye ticaret mahkemesi
C. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu
D. Yargıtay 4. Hukuk Dairesi
E. Ankara Bölge Adliye Mahkemesi
2 Aşağıdaki mahkemelerden hangisi adli yargı
alanında görev yapan hukuk mahkemelerinden
biri değildir?
A. İcra mahkemesi
B. Trafik mahkemesi
C. Fikri ve sınai haklar hukuk mahkemesi
D. Tüketici mahkemesi
E. Kadastro mahkemesi
3 Kira ilişkilerinden kaynaklanan hukuki uyuş-
mazlıkları çözmekle görevli hukuk mahkemesi aşa-
ğıdakilerden hangisidir?
A. Asliye hukuk mahkemesi
B. Asliye ticaret mahkemesi
C. Kadastro mahkemesi
D. Sulh hukuk mahkemesi
E. İdare mahkemesi
4 Komşusu A ile tartışan ve onun hakaretlerine
maruz kalan B komşusuna karşı manevi tazminat
davası açmaya karar vermiştir. B açmak istediği da-
vanın özel mahkemelerden hiçbirisinin görev ala-
nına girmediğini tespit etmiştir.
Buna göre, B davasını aşağıdaki mahkemelerden
hangisinde açmalıdır?
A. Sulh hukuk mahkemesinde
B. Fikri ve sınai haklar mahkemesi
C. İş mahkemesi
D. Aile mahkemesi
E. Asliye hukuk mahkemesi
5 Bölge adliye mahkemelerinin asli görevi aşa-
ğıdakilerden hangisidir?
A. İlk derece mahkemesi kararlarına ilişkin temyiz
istemlerine incelemek
B. Geçici hukuki korumalara ilişkin itirazları ince-
lemek
C. İlk derece mahkemesi kararlarına karşı yapılan
istinaf istemlerini incelemek
D. Kanun yararına temyiz taleplerini incelemek
E. İlk derece idare mahkemeleri kararlarına karşı
yapılan istinaf istemlerini incelemek
2
6 Aşağıdaki mahkemelerden hangisinde dava
şartı arabuluculuk uygulaması vardır?
A. Kadastro mahkemesi – İş mahkemesi
neler öğrendik?
B. İş mahkemesi – Aile mahkemesi
C. Aile mahkemesi – Asliye ticaret mahkemesi
D. Aile Mahkemesi – İş mahkemesi
E. İş mahkemesi – Asliye ticaret mahkemesi
7 A, eşine karşı asliye hukuk mahkemesinde
boşanma davası açmıştır.
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Mahkeme kendiliğinden görevsizlik kararı verebilir.
B. Görevsizlik kararının kesinleşmesinden (veya
tebliğinden) sonra iki hafta içinde görevli mah-
kemeye başvurmazsa dava açılmamış sayılır.
C. Görevsizlik kararı veren mahkeme bu kararında
yargılama giderlerine de hükmetmek zorundadır.
D. Yargıtay aşamasında da görevsizlik itirazında
bulunulabilir.
E. Davacının davasını aile mahkemesinde açması
gerekir.
8 Aşağıdakilerden hangisi kesin yetki hâline ör-
nek teşkil eder?
A. İhtiyati hacizden sonra açılacak davalar
B. Sözleşmelerden kaynaklanan davalar
C. Boşanma davaları
D. Taşınmazlar üzerinde ayni hak değişikliğine
neden olabilecek davalar
E. Yetki sözleşmesine göre açılan davalar
9 Eskişehir’de görülen bir davaya ilişkin olarak
Mersin’de ikamet eden tanık A’nın beyanının alın-
ması gerekmektedir.
Buna göre, Eskişehir mahkemesi A’nın beyanını
almak için aşağıdaki yöntemlerden hangisini kul-
lanmalıdır?
A. Naip tayini yoluna gitmelidir.
B. Beyanlarını telefonla almalıdır.
C. İstinabe yoluna gitmelidir.
D. Mahkeme bizzat Mersin gitmelidir.
E. Beyanları Noter vasıtası ile aldırmalıdır.
10 Yargıtay ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
A. Adli yargının son derece mahkemesidir.
B. Adli yargı alanındaki temyiz taleplerini inceler.
C. Adli yargı alanında içtihatların birleştirilmesine
karar verir.
D. Kural olarak hukuka uygunluk incelemesi yapar.
E. Bazı suçların kovuşturulmasında yüce divan sı-
fatı ile görev yapar.
51
 2
Adli Yargı Hukuk Mahkemeleri ve Bu Mahkemeler Arasındaki İlişkiler

Yanıtınız yanlış ise “İlk Derece Mahkemeleri
1. A
Arasındaki İlişki” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “İş Mahkemesi” ve “As-
6. E
liye Ticaret Mahkemesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.

2. B Yanıtınız yanlış ise “İlk Derece Mahkemele- 7. C Yanıtınız yanlış ise “Görev” konusunu yeni-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Sulh Hukuk Mahkeme- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Yetki” konusunu yeni-
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “İlk Derece Mahkemele- 9. C Yanıtınız yanlış ise “İstinabe ve Naip Tayini”
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İkinci Derece Mahke- Yanıtınız yanlış ise “Üçüncü Derece Mahke-
5. C 10. E
meleri (Bölge Adliye Mahkemeleri)” konu- mesi (Yargıtay)” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

İlk derece mahkemelerini genel mahkemeler ve özel mahkemeler şeklinde ikili

bir ayrıma tabi tutarak incelemek mümkündür. Özel mahkemeler, belirli ki-
şiler arasındaki veya belirli nitelikteki uyuşmazlıkların çözümü için kurulmuş
Araştır 1 ayrık mahkemelerdir. Özel mahkemeler, aile mahkemesi, icra mahkemesi,
tüketici mahkemesi, kadastro mahkemesi, fikri ve sınai haklar hukuk mah-
kemesi ve asliye ticaret mahkemesidir. Genel mahkemeler ise, asliye hukuk
mahkemesi ve sulh hukuk mahkemesidir.

Bölge adliye mahkemelerinin görevleri, adli yargı ilk derece hukuk mahke-
meleri tarafından verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan
başvuruları inceleyip karara bağlamak, kendi yargı çevresi içinde bulunan ilk
derece mahkemeleri arasındaki görev ve yetki uyuşmazlıklarını çözmek, kendi
Araştır 2 yargı çevresi içinde bulunan ilk derece mahkemeleri hâkimlerinin hukuki veya
fiili nedenlerden dolayı davayı görmesine engel çıkması hâlinde, o davanın
bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir adli yargı hukuk
mahkemesine veya iki mahkemenin yargı çevresinin sınırlarının belirlenme-
sinde tereddüt edildiği takdirde yetkili mahkemenin tayinine karar vermek ve
kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.

52
 2
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun görevleri, Yargıtay hukuk dairelerinin ilk

derece mahkemesi olarak verdiği karar ile bölge adliye mahkemeleri ve ilk de-
rece mahkemelerinin direnme kararlarını temyizen incelemek; aynı veya farklı
yer bölge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından
hukuk daireleri arasında uyuşmazlık bulunması hâlinde bu uyuşmazlığı gi-
Araştır 3 dermek; hukuk daireleri arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunması, hukuk
dairelerinden birinin yerleşmiş içtihatlarından dönmek istemesi veya benzer
olaylarda birbirine uymayan kararlar vermesi hallerinde bu hususları içtihatla-
rın birleştirilmesi yoluyla kesin olarak karara bağlamak ve Yargıtay üyelerinin
hukuka aykırı işlem ve fiilleri nedeniyle Devlete karşı tazminat davası açıl-
masında olduğu gibi bazı davalara ilk derece mahkemesi sıfatı ile bakmaktır.

Bir dava sırasında yapılması gereken bir işlemin, davanın görüldüğü mahke-
Araştır 4 menin yargı çevresi içerisinde veya yargı çevresi dışında başka bir mahkeme
tarafından yapılması gerektiğinde istinabe kurumuna ihtiyaç duyulur.

Kaynakça
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., ve Hanağası,
E. (2019). Medeni Usul Hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2019). Medeni
Usul Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Budak, A.C. ve Karaaslan, V. (2019). Medeni Usul
Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
Kuru, B. (2019). Medenî Usul Hukuku Ders Kitabı
(İstinaf Sistemine Göre Yazılmış). Ankara: Yetkin
Yayınları.
Pekcanıtez, H., Atalay O. ve Özekes M. (2019).
Medeni Usul Hukuku. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık.
Postacıoğlu, İ. ve Altay, S. (2015). Medeni Usul
Hukuku Dersleri. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
Postacıoğlu, İ. E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Üstündağ, S. (2000). Medeni Yargılama Hukuku. Cilt
1-2. İstanbul.

53
 Bölüm 3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan
Üçüncü Kişiler
Dava Arkadaşlığı
Medeni Yargıda Taraf Kavramı

1
2 Davacı veya davalı tarafta hangi hallerde

2
öğrenme çıktıları

1 Davada kimlerin taraf ehliyetine, dava birden fazla kişinin yer alabileceğini,
ehliyetine, dava takip yetkisine ve taraf bunlar arasındaki ilişkileri ve bu duruma
sıfatına sahip olduğunu tanımlayabilme özgü usul kurallarını açıklayabilme

Davaya Fer’î Müdahale Davaya Aslî Müdahale

3 4
3 Fer’î müdahalenin koşullarını ve usûlünü 4 Aslî müdahalenin koşullarını ve usûlünü
açıklayabilme, fer’î müdahalin davadaki açıklayabilme, aslî müdahalin davadaki
durumunu tanımlayabilme durumunu tanımlayabilme

5 6
Davanın İhbarı Davada Tarafların Temsili
5 Davanın ihbarına yönelik usul ve esasları 6 Davada kanunive iradi temsilin koşullarını
açıklayabilme açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Davacı • Davalı • Taraf Ehliyeti • Dava Ehliyeti • DavaTakip Yetkisi • Taraf Sıfatı
• Dava Arkadaşlığı • Fer’î Müdahale • Aslî Müdahale • İhbar

54

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Davada daima birbirleriyle uyuşmazlık içinde
olan iki taraf vardır. Davayı açan kişiye “davacı”;
kendisine karşı dava açılan kişiye ise “davalı” denir.
Davacı ve davalı tarafta birden fazla kişi bulunabi-
lir. Davacı veya davalı tarafta birden fazla kişinin
yer almasına “dava arkadaşlığı” denir. Davada aynı
tarafta birlikte yer alan birden fazla dava arkadaşı-
nın taraf rolü aynıdır.
Bazı hâllerde taraflar dışındaki kişiler de yar-
gılamaya katılabilir. Asıl davanın tarafları dışında
üçüncü kişilerin yargılamaya katılması asli veya fer’î
müdahale yoluyla olur. Görülmekte olan bir yargı-
lamanın konusu olan hak veya şey üzerinde kısmen
yahut tamamen hak iddia eden üçüncü kişinin, yar-
gılamanın taraflarına karşı aynı mahkemede dava
açmasına asli müdahale denir. Fer’î müdahale ise
üçüncü kişiye, görülmekte olan bir davayı kazan-
masında hukuki yararı bulunan taraf yanında katıl-
ma olanağı tanıyan bir kurumdur. Görülmekte olan
bir davanın taraflarından birinin, davayı kaybettiği
takdirde, üçüncü kişiye veya üçüncü kişinin ken-
disine rücu edeceğini düşünüyorsa davayı üçüncü
kişiye bildirmesine ise “ihbar” denir.
Dava ehliyeti bulunan herkes, davasını kendi-
si veya tayin ettiği vekil aracılığıyla bizzat açarak
takip edebilir. Bununla beraber bazı durumlarda
taraflar ihtiyari veya zorunlu olarak davada üçün-
cü kişi tarafından temsil edilebilir. Hukuk yargıla-
ma usulünde davada temsil, kanuni temsil ve iradi
temsil olmak üzere iki çeşittir.
Bu bölümde davanın tarafları, tarafların ehliyet-
leri, dava arkadaşlığı, taraflar dışında davaya katılan
üçüncü kişiler ve tarafların temsili konuları açık-
lanmıştır.
MEDENİ YARGIDA TARAF
KAVRAMI
Davada daima birbirleriyle uyuşmazlık içinde
olan iki taraf vardır. Davayı açan (mahkemeden
hukuki koruma isteyen) kişiye “davacı” denir. Ken-
disine karşı dava açılan kişiye ise “davalı” denir. Da-
vacı ve davalı tarafta birden fazla kişi bulunabilir.
Davada birbirleriyle uyuşmazlık içinde olan iki
taraf yoksa dava değil çekişmesiz yargı işi vardır.
“Davacı” ve “davalı” kavramları çekişmeli yargıya
ait olup çekişmesiz yargıda “ilgili” kavramı vardır.
Ayrıca ilgililer arasında uyuşmazlık olmayan çekiş-
mesiz yargıda “dava” değil “iş” kavramı kullanılır.
3
Hiç kimse kendisine karşı dava açamayacağın-
dan taraflar farklı kişiler olmalıdır. Dava sürerken
davacı ve davalı sıfatı birleşirse (örneğin TTK m.
136 uyarınca davacı şirketin davalı şirketi devral-
ması durumunda) dava sona erer.
Bir dava verilen hüküm davanın tarafları bakı-
mından kesin hüküm oluşturur (HMK m. 303).
dikkat
Taraf kavramı şekli bir kavram olduğundan,
davanın tarafları dava dilekçesine gösterilen
kişilerdir. Dava dilekçesinde taraf olarak yazı-
lan kişilerin dava konusu edilen hakla ilgisinin
olup olmadığı (örneğin davacıya gerçekten
borçlu olup olmadığı), davanın esası hakkında
yapılacak inceleme sonunda belli olur.
Bir davada davalı taraf değişikliği ancak davalı-
nın açık rızası ile mümkündür (HMK m. 124/1).
Ancak davalı taraf maddi bir hatadan dolayı yan-
lış gösterilmişse veya davalı tarafta değişiklik ya-
pılması talebi dürüstlük kuralına aykırı değilse,
davalının rızası aranmaksızın davalı tarafta de-
ğişiklik yapılması hâkim tarafından kabul edilir
(HMK m. 124/3).
Dava dilekçesinde davalının yanlış veya eksik
gösterilmesi kabul edilebilir bir yanılgıya dayanı-
yorsa hâkim davalının rızasını aramaksızın davalı
tarafın değiştirilmesi talebini kabul edebilir. Bu
durumda hâkim, davanın tarafı olmaktan çıkarı-
lan ve aleyhine dava açılmasına sebebiyet verme-
yen davalı lehine yargılama giderlerine hükmeder
(HMK m. 124/4).
Taraf Ehliyeti
Davada davacı veya davalı olarak taraf olabil-
me ehliyetine “taraf ehliyeti” denir. Taraf ehliyeti,
medeni hukuktaki hak ehliyetinin medeni usûl
hukukundaki uzantısıdır. Her insanın hak ehliyeti
vardır (TMK m. 8). Medeni hukuktaki haklara ve
borçlara sahip olma ehliyeti hak ehliyetini oluştu-
rur. Medeni haklardan yararlanma ehliyetine sahip
olan her gerçek ve tüzel kişinin davada taraf eh-
liyeti vardır (HMK m. 50). Gerçek kişilerde taraf
ehliyeti çocuğun sağ olarak tamamıyla doğduğu
55
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler
anda başlar ve ölümle sona erer (TMK m. 28/1).
Bununla birlikte çocuk hak ehliyetini, sağ doğmak
koşuluyla, ana rahmine düştüğü andan başlayarak
elde ettiğinden (TMK m. 28/2), bu andan itibaren
taraf ehliyetine de sahiptir.
Dava tarihinden önce ölmüş kişinin hak ehli-
yeti ve taraf ehliyeti sona ereceğinden, ölmüş kişi-
ye karşı dava açılmaz; açılmışsa taraf ehliyeti dava
şartı olduğundan dava usûlden reddedilir. Davacı-
nın koşulları varsa tarafta iradi değişiklik yaparak
(HMK m. 124) davada ölenin mirasçılarını davalı
olarak göstermesi mümkündür.
Dava açıldıktan sonra taraflardan birinin ölümü
sebebiyle taraf ehliyeti sona ererse ve dava konusu
sadece öleni ilgilendirmekteyse, dava konusuz kalır
ve ölen tarafın mirasçılarına karşı yürütülemez.
Dava konusu sadece öleni ilgilendirmiyor ve mi-
rasçıların mal varlığı haklarını da etkiliyorsa, önce
mirasçılar tespit edilir. Mirasçılar mirası kabul veya
reddetmemişse, bu hususta kanunla belirlenen sü-
reler geçinceye kadar dava ertelenir. Bununla bera-
ber hâkim, gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde,
talep üzerine davayı takip için kayyım atanmasına
karar verebilir (HMK m. 55). Mirasçılar mirası ka-
bul ettiği takdirde, ölen tarafın mirasçıları davayı
zorunlu dava arkadaşı olarak sürdürür.
Özel hukuk tüzel kişilerinde taraf ehliyeti tüzel
kişiliğe ait olup dava, tüzel kişinin organı tarafın-
dan tüzel kişi adına veya tüzel kişiye karşı açılır.
Tüzel kişilik sona ererse taraf ehliyeti de sona erer.
Kamu tüzel kişileri de taraf ehliyetine sahip
olup, bakanlıkların devlet tüzel kişiliğinden ayrı
ve bağımsız bir tüzel kişiliği olmasa da devlet tü-
zel kişiliğinin organı olduklarından davada taraf
ehliyetine sahiptirler. Ayrı tüzel kişiliği olan genel
müdürlüklerin ise bağlı oldukları bakanlıktan ayrı
taraf ehliyeti vardır.
Tüzel kişiliği olmayan adi şirket ve miras şirke-
tinin taraf ehliyeti de yoktur.
dikkat
Tarafların, taraf ehliyetine sahip olmaları olum-
lu dava şartlarından olup, mahkemece kendili-
ğinden (HMK m. 114/1/d; 115) gözetilir.
56
Dava Ehliyeti
Dava ehliyeti, kişinin bizzat veya yetki vereceği
temsilcisi vasıtasıyla bir davayı takip ederek taraf
usûl işlemlerini geçerli şekilde yapabilme ehliyeti-
dir. Dava ehliyeti, medeni hakları kullanma (fiil)
ehliyetine göre belirlenir (HMK m. 51). Fiil ehli-
yetine sahip olan kimse, kendi fiilleriyle hak edi-
nebilir ve borç altına girebileceğinden (TMK m.
9), dava ehliyeti bulunan herkes, davasını kendisi
veya tayin ettiği vekil aracılığıyla açabilir ve takip
edebilir (HMK m. 71).
Ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan her
ergin kişinin fiil ehliyeti (TMK m. 10) ve tam dava
ehliyeti vardır.
Ayırt etme gücü bulunmayanların, küçüklerin
ve kısıtlıların fiil ehliyeti olmadığından (TMK m.
14), fiilleri hukuki sonuç doğurmaz (TMK m. 15)
ve dava ehliyeti bulunmaz. Bu kişiler davalarda ka-
nuni temsilcileri tarafından temsil edilir.
Ayırt etme gücüne sahip küçükler ve kısıtlılar,
yasal temsilcilerinin rızası olmadıkça, kendi işlem-
leriyle borç altına giremediklerinden, davalarda
kanuni temsilcileri tarafından temsil edilir. Karşı-
lıksız kazanmada ve kişiye sıkı sıkıya bağlı hakları
kullanmada bu rıza gerekli olmadığından (TMK
m. 16/1), ayırt etme gücüne sahip küçükler ve kı-
sıtlılar kişiye sıkı sıkıya bağlı hakları kullandıkları
davalarda (örneğin boşanma davasında) dava ehli-
yetine sahiptirler.
Vesayet altındaki kişiye vesayet makamı tarafın-
dan bir meslek veya sanatın yürütülmesi için izin
verilmiş ise (TMK m. 462/7), o kişi bununla ilgili
her türlü olağan işlemleri yapmaya yetkili olduğu
ve bu tür işlemlerden dolayı bütün malvarlığı ile
sorumlu olduğundan (TMK m. 453), bu tür iş-
lemlerle ilgili alacak ve borçları hakkında açılan
davalarda da dava ehliyetine sahiptir. Aynı şekil-
de ana ve baba tarafından bir meslek veya sanat
ile uğraşması için çocuğa kendi malından verilen
kısmın veya kendi kişisel kazancının yönetimi ve
bunlardan yararlanma hakkı çocuğa ait olduğun-
dan (TMK m. 359), bu meslek veya sanat ile ilgili
açılan davalarda çocuk da dava ehliyetine sahiptir.
Ayırt etme gücüne sahip küçükler ve kısıtlılar,
kendi tasarrufuna bırakılmış olan malları serbestçe
yönetip kullanacağından, bunlar hakkında açılan da-
valarda dava ehliyetine sahiptir (TMK m. 359; 455).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Tüzel kişiler, kanuna ve kuruluş belgelerine
göre gerekli organlara sahip olmakla, fiil ehliyetini
kazandıklarından (TMK m. 49) dava ehliyetine de
sahip olurlar ve dava ehliyetini organları aracılığıyla
kullanırlar (TMK m. 50).
dikkat
Tarafların, dava ehliyetine sahip olmaları olum-
lu dava şartlarından olup mahkemece kendili-
ğinden (HMK m. 114/1/d; 115) gözetilir.
Dava Takip Yetkisi
Dava takip yetkisi, talep sonucu hakkında hü-
küm alabilme yetkisidir. Bu yetki, kanunda belir-
tilen istisnai durumlar dışında, maddi hukuktaki
tasarruf yetkisine göre tayin edilir (HMK m. 53).
Şeklî taraf kuramının kabulünün sonucu olan da-
vayı takip yetkisi, taraf sıfatından (husumetten)
farklı olarak davada taraf olan kişinin o davayı ken-
di adına yürütebilme ve kendi adına esas hakkında
hüküm alabilme yetkisidir.
Davayı takip yetkisi, maddî hukuktaki tasarruf
yetkisinin usûl hukukundaki karşılığını oluşturur.
Taraf ve dava ehliyetine sahip olan kişinin kural
olarak dava takip yetkisi de vardır. Taraf ve dava eh-
liyetine sahip olan tarafın örneğin iflâs etmiş olması
gibi istisnai hâllerde dava takip yetkisi olmayabilir.
Dava takip yetkisi, davada taraf olmadığı hâlde ka-
nun gereği taraf gibi davranmakla görevli kılınmış
olan kişilerin (örneğin müflisin taraf olduğu dava-
larda dava takip yetkisini kullanan iflâs idaresinin)
hukuki konumunun açıklanmasını sağlar.
3
dikkat
Tarafların, dava takip yetkisine sahip
olmaları olumlu dava şartlarından olup
mahkemece kendiliğinden (HMK m.
114/1/e; 115) gözetilir.
Taraf Sıfatı (Husumet)
Sıfat, dava konusu sübjektif hak ile taraflar
arasındaki ilişki olup, dava konusu sübjektif hak
ile ilgilidir.
Dava dilekçesinde kim davacı ve davalı olarak
gösterilmişse o kişiler sırf bu şeklî sebeple davacı
ve davalı konumunda olup, bu durum taraf olarak
gösterilen kişilerin dava konusu hakkın gerçekten
sahibi veya borçlusu oldukları anlamına gelmez.
dikkat
Davacı veya davalı dava konusu
hakla ilişkili iseler davada taraf sıfa-
tına sahiptirler. Bu durum ise ancak
davanın esası hakkında inceleme
yapıldıktan sonra anlaşılır. Bu se-
beple sıfat dava şartı değildir. Oysa
dava şartları davanın esasına girme-
yi engelleyen davanın dinlenebilir-
lik şartlarıdır. Ancak dava dosya-
sında taraf sıfatının bulunmadığını
ortaya koyan itirazlar hâkimce re-
sen nazara alınır.
57
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler

Öğrenme Çıktısı

1 Davada kimlerin taraf ehliyetine, dava ehliyetine, dava takip yetkisine ve taraf sıfatına
sahip olduğunu tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Davayı takip yetkisine iliş-

Davayı takip yetkisi ile sıfat Davayı takip yetkisi olma-
kin örnek durumları araş-
kavramını ilişkilendiriniz. yan durumları düşünün.
tırınız.

DAVA ARKADAŞLIĞI • Dava konusu olan hak ve borç üzerinde

Davacı veya davalı tarafta birden fazla kişinin
yer almasına “dava arkadaşlığı” denir. Davada aynı
tarafta birlikte yer alan birden fazla dava arkadaşı-
nın taraf rolü aynıdır.
Dava arkadaşlığı maddi hukuk veya usûl huku-
kuna ilişkin sebeplerden doğabilir. Maddi hukuk
ilişkisi dava konusu hak üzerinde tarafların birlik-
te hareket etme zorunluluğunu gerektiriyor veya
mümkün kılıyorsa bunun usûl hukukundaki yan-
sıması dava arkadaşlığının doğmasıdır.
Dava arkadaşlığının usûl ekonomisinin sağlan-
ması (HMK m. 30) ve çelişkili kararların verilme-
sinin önlenmesi gibi amaçları vardır.
Mecburi ve ihtiyari dava arkadaşlığı olarak iki
tür dava arkadaşlığı vardır.
Mecburi (Zorunlu) Dava Arkadaşlığı
Maddi hukuka göre, bir hakkın birden fazla
kimse tarafından birlikte kullanılması veya birden
fazla kimseye karşı birlikte ileri sürülmesi ve tama-
mı hakkında tek hüküm verilmesi gereken hâllerde,
mecburi dava arkadaşlığı vardır (HMK m. 59/1).
Mecburi Dava Arkadaşlığı Oluşturan
Sebepler
Mecburi dava arkadaşlığı, maddi hukuk veya
usûl hukukuna ilişkin sebeplerle ortaya çıkabilir.
Maddi hukukta şu hâllerde mecburi dava arka-
daşlığı vardır:
birden fazla kişinin birlikte hareket etmek
zorunda olduğu hallerde maddi mecburi
dava arkadaşlığı vardır. Elbirliği mülkiye-
tinde Kanunda veya sözleşmede aksine bir
hüküm bulunmadıkça, gerek yönetim ge-
rek tasarruf işlemleri için ortakların oy bir-
liğiyle karar vermeleri gerektiğinden (TMK
m. 702/2), elbirliği mülkiyetinin konusu
olan bir mal veya hakka ilişkin davalarda,
elbirliği hâlinde malik olan hissedarlar ara-
sında mecburi dava arkadaşlığı vardır. Buna
örnek olarak adî ortaklık ve miras şirketi
gösterilebilir. Ortaklardan her birinin, top-
luluğa giren hakların korunmasını sağlama
hakkı saklıdır. Bu korumadan bütün ortak-
lar yararlanır (TMK m. 702/4).
• Hak veya borcun bölünemez olduğu
hâllerde maddi mecburi dava arkadaşlığı
vardır. Bu bağlamda kiralananın tahliyesi
borcu bölünemez olduğundan, bir kira söz-
leşmesinde birden fazla kiralayan veya kira-
cı varsa tahliye davasının tüm kiralayanlar
tarafından ve tüm kiracılara karşı birlikte
açılması zorunludur.
Usûl hukukuna ilişkin sebeplerle ortaya çıkan
mecburi dava arkadaşlığında, birden fazla kişiye
karşı dava açılmasında maddi bir zorunluluk olma-
makla birlikte, gerçeğin daha iyi ortaya çıkarılması
amacıyla dava arkadaşları arasında şeklî bir zorun-
luluk öngörülmüştür. Örneğin asli müdahale da-
vasında (HMK m. 65) müdahale edilen davanın
davacısı ile davalısı arasında şeklî mecburi dava ar-
kadaşlığı bulunmasının sebebi budur.

58
 3
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Mecburi Dava Arkadaşlarının Duruşmaya gelmiş olan dava arkadaşlarının

Davadaki Durumu
Mecburi dava arkadaşlığında tek dava olduğun-
dan dava arkadaşları ancak birlikte dava açabilir
veya aleyhlerine de birlikte dava açılabilir. Mecburi
dava arkadaşlığında dava açan davacılar veya aleyh-
lerinde dava açılan davalı tarafta eksiklik olursa,
mahkeme davacı taraftaki diğer dava arkadaşlarının
da davaya katılması veya davalı taraftaki dava ar-
kadaşlarının tümüne teşmil edilmesi için davacıya
süre verir. Bu sürede eksik dava arkadaşları davaya
dâhil edilerek eksiklik tamamlanmazsa dava takip
yetkisi yokluğundan dava reddedilir.
Mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşla-
rı birlikte hareket etmek zorunda olup tüm usûl
işlemlerini (örneğin ikrar, yemin teklifi, yeminin
edası, sulh, kabul, feragat) birlikte yaparlar (HMK
m. 60/1).
yapmış oldukları usûl işlemleri, usûlüne uygun ola-
rak davet edildiği hâlde duruşmaya gelmemiş olan
dava arkadaşları bakımından da hüküm ifade eder
(HMK m. 60/1).
dikkat
Mecburi dava arkadaşlığında tek
hüküm vardır. Maddi mecburi dava
arkadaşlığında mahkeme, tüm dava
arkadaşları bakımından aynı şekil-
de hüküm verir. Şeklî mecburi dava
arkadaşlığı ise ihtiyari dava arkadaş-
lığı hükümlerine tâbidir.

Yaşamla İlişkilendir

“... Bu aşamada yukarıdaki açıklamalar çerçevesinde temyiz incelemesine konu tenkis davasında
hangi tür dava arkadaşlığının bulunduğunun belirlenmesi yoluna gidilmiştir.
Tenkis davası, TMK’nun 560-562 maddelerinde düzenlenen, mirasbırakanın saklı payları zedele-
yen gerek ölüme bağlı ve gerekse sağlararası kazandırmalarının kural olarak saklı paylarının karşılığını
alamayan mirasçılar tarafından mirasbırakanın tasarruf edebileceği sınıra çekilmesini amaçlayan, ön-
cesine etkili, yenilik doğurucu davalardandır. Bu yönüyle bakıldığında tenkis davası Miras Hukukuna
özgü bir iptal davası olarak kabul edilmelidir. (G.Antalya, Miras Hukuku, İstanbul, 2003, s.305). Ten-
kis, açıkladığımız sebeplerle saklı payın yaptırımıdır (H.Hatemi, Miras Hukuku, İstanbul, 2004, s.23).
Tenkis davası açma hakkı saklı pay sahibi her mirasçının mirasçılık sıfatından doğan bir hak olduğu ve
tereke adına bir dava söz konusu olmadığı için, tenkis davasını bütün mirasçıların birlikte açmaları zorun-
luluğu bulunmayıp, tek bir mirasçı tarafından yalnız başına açılabilir. Bir başka ifade ile, tenkis davasında
zorunlu dava arkadaşlığı bulunmamaktadır. Bu sebeple tenkis hükmü birden fazla mirasçının birlikte dava
açtıkları durumlarda her bir davacı yönünden ayrı ayrı kurulmalıdır.
Oysa; somut uyuşmazlıkta tenkis davası, iki mirasçı tarafından açılmış ancak, yerel mahkemece her
bir mirasçı yönünden ayrı ayrı tenkis hükmü kurmak yerine tek bir hüküm ile yetinildiği gibi ayrıca,
bilirkişi marifeti ile yapılan tenkis hesabına göre tek bir mirasçı için hükmedilmesi gereken 14. 868,75
TL’nin iki mirasçıya ödenmesine karar verilmiştir.
Bu haliyle; yerel mahkemece bilirkişi marifeti ile yapılan tenkis hesabına göre belirlenen 14.868,75’şer
TL’nin davacılara ayrı ayrı ödenmesine dair hüküm kurulması gerekirken, tek bir davacı için belirlenen
bedelin her iki davacıya ödenmesine karar verilmesi doğru olmamış, bu husus bozmayı gerektirmiştir.
…”

Kaynak: Yargıtay 3. Hukuk Dairesi, 02.03.2020, 2020/129 E., 2020/1841 K. (Kazancı İçtihat Bankası)

59
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler
İhtiyari Dava Arkadaşlığı
Mecburi dava arkadaşlığı dışındaki hâllerde Ka-
nunda sayılan koşullar varsa birden fazla kişi birlik-
te dava açabileceği gibi birden fazla kişiye karşı da
birlikte dava açılabilir. Bu durumda aynı tarafta yer
alan kişiler arasında ihtiyari dava arkadaşlığı vardır.
İhtiyari Dava Arkadaşlığı Oluşturan
Sebepler
Birden çok kişi, aşağıdaki hâllerde birlikte dava
açabilecekleri gibi aleyhlerine de birlikte dava açı-
labilir (HMK m. 57/1):
• Davacılar veya davalılar arasında dava ko-
nusu olan hak veya borcun, el birliği ile
mülkiyet dışındaki bir sebeple ortak olması
(HMK m. 57/1/a). Örneğin, müteselsil ala-
caklılar (TBK m. 169) borçluya karşı bir-
likte dava açabileceği gibi müteselsil borç-
lulara (TBK m. 163) karşı da birlikte dava
açılabilir. Bu hâlde alacaklı veya borçlular
arasındaki ilişki ihtiyari dava arkadaşlığıdır.
• Ortak bir işlemle birden çok kişi yararına
bir hak doğmuş olması veya birden çok kişi-
nin bu şekilde yükümlülük altına girmeleri
(HMK m. 57/1/b). Örneğin, tek sözleşme
ile bir taşınmazı kiralayan kiracılara karşı,
kendi paylarına düşen kira borcundan do-
layı açılan alacak davasında davalı kiracılar
arasındaki ilişki ihtiyarî dava arkadaşlığıdır.
• Davaların temelini oluşturan vakıaların ve
hukuki sebeplerin aynı veya birbirine ben-
zer olması (HMK m. 57/1/c). Örneğin,
aynı haksız fiili (vakıayı) işleyen birden
fazla kişiye karşı tazminat davası açılabilir.
Birden çok kişi birlikte bir zarara sebebiyet
verdikleri veya aynı zarardan çeşitli sebep-
lerden dolayı sorumlu oldukları takdirde,
haklarında müteselsil sorumluluğa ilişkin
hükümler uygulanır (TBK m. 61). Bu se-
beple, trafik kazası gibi aynı haksız fiilden
dolayı ve fakat farklı hukuki sebeplere göre
sorumlu olan kişilere karşı birlikte dava
açılmasında da (motorlu araç kazalarından
dolayı hukuki sorumluluğa ilişkin davaların
ihtiyarî ve zorunlu sorumluluk sigortası ya-
pan şirketler ile birlikte işleten ve sürücüye
karşı açılması gibi), davalılar arasındaki iliş-
ki ihtiyari dava arkadaşlığıdır.
60
Kanunda sayılan koşullar bulunduğu halde
ihtiyarî dava arkadaşlığı oluşturmadan ayrı ayrı
açılan davaların mahkemece birleştirilmesine ka-
rar verilebilir (HMK m. 166). Hukuk yargılama
usûlünde mecburi dava arkadaşlığı hâli dışında da-
vanın teşmili (dâhili dava) yolu öngörülmediğin-
den, diğer ihtiyari dava arkadaşlarına karşı sonra-
dan açılan davalar, asıl dava ile birleştirilerek karara
bağlanır. Buna karşılık, Kanunda sayılan koşullar
olmadığı hâlde birden fazla kişiye karşı birlikte
dava açılırsa, mahkeme talep üzerine veya kendili-
ğinden birlikte açılmış davaların ayrılmasına karar
verebilir (HMK m. 167).
İhtiyari Dava Arkadaşlarının Davadaki
Durumu
Dava arkadaşlarından her biri, diğerinden ba-
ğımsız olarak hareket eder (HMK m. 58/1). Bu
kapsamda dava şartları ve ilk itirazlar dava arkadaş-
ları bakımından ayrı incelenir.
Dava arkadaşları birbirlerinden ayrı usul işlemi
(ikrar, yemin teklifi, sulh, kabul, feragat) yapabilir,
diğer dava arkadaşının davasında tanıklık yapabilir
veya fer’i müdahil olabilir. Süreler her dava arkada-
şı bakımından ayrı hesaplanır.
Mahkemece, görünüşte tek olan hüküm fıkra-
sında her ihtiyari dava arkadaşı hakkında ayrı şe-
kilde hüküm verilebilir, biri hakkında dava kabul
edilirken diğer hakkındaki dava reddedilebilir.
İhtiyari dava arkadaşlarından her biri hükme
karşı diğerinden ayrı olarak kanun yoluna başvu-
rabilir. Kanun yoluna başvurmayan ihtiyarî dava
arkadaşı hakkındaki hüküm kesinleşirken kanun
yoluna başvuran ihtiyari dava arkadaşı lehine hü-
küm kaldırılır veya bozulursa yalnız o dava arkadaşı
bundan yararlanır.
dikkat
İhtiyari dava arkadaşlığında,
davalar birbirinden bağımsız
olup dava arkadaşı sayısı kadar
dava vardır. Bu bağımsız dava-
larda ortak olan tahkikattır.
 3
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı

2 Davacı veya davalı tarafta hangi hallerde birden fazla kişinin yer alabileceğini, bunlar
arasındaki ilişkileri ve bu duruma özgü usul kurallarını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dava arkadaşlığının davacı Mecburi ve ihtiyari dava ar- Mecburi ve ihtiyari dava
ve davalı tarafta olabileceği kadaşlığı hâllerini ilişkilen- arkadaşlarının davadaki du-
hâlleri araştırınız. diriniz. rumlarını düşünün.

DAVAYA FER’Î MÜDAHALE Görülmekte olan dava tahkikat aşamasında ol-

Bir dava sonunda verilecek hüküm her ne kadar
davanın tarafları bakımından kesin hüküm (HMK
m. 303) teşkil etse de davayı kaybeden tarafın
üçüncü kişiye rücu etmesi gibi bazı durumlarda,
dava sonunda verilen hüküm üçüncü kişilerin de
durumunu etkileyebilir. 6100 sayılı HMK’nın 66
ve devamı maddeleri ile bu durumlarda üçüncü
kişinin derdest davaya katılmasında menfaati oldu-
ğundan, söz konusu üçüncü kişiye kendiliğinden
veya davanın ihbarı (HMK m. 63) üzerine davaya
fer’i müdahale imkânı tanınmıştır.
Fer’î müdahale, üçüncü kişiye, görülmekte olan
bir davayı kazanmasında hukuki yararı bulunan ta-
raf yanında katılma olanağı tanıyan bir kurumdur
(HMK m. 63; 66). Bu sayede üçüncü kişi, yanında
katıldığı tarafın davadaki iddia veya savunmasında
ona yardımcı olarak, sunduğu beyanlar ve delille-
riyle bu tarafın davayı kazanmasını kolaylaştıracak
ve daha sonra kendisine karşı açılabilecek veya
kendisinin açacağı bir rücu davasının önünü ke-
secektir. Ancak fer’î müdahale talebi kabul edilen
üçüncü kişi, derdest davada taraf sıfatı kazanmaz.
Çünkü fer’î müdahale talebi kabul edilen üçüncü
kişi, davada kendisi için bir hukuki koruma talep
edemez ve hakkında hüküm kurulamaz.
Fer’î Müdahalenin Koşulları
Çekişmeli yargıda fer’î müdahale talebinde bu-
lunabilmek için, iki kişi arasında görülmekte olan
bir dava olmalıdır.
malıdır. Aslî müdahaleden farklı olarak, tahkikat
sona erdikten sonra (hüküm verilinceye kadar) fer’î
müdahalede bulunulamaz. Çünkü fer’î müdahil ta-
raf yardımcısı olarak mevcut bir davanın içinde yer
almaktadır. Halbuki aslî müdahil taraftır ve müsta-
kil bir dava açmaktadır. Ayrıca, ihbarla fer’î müda-
halenin yakın ilişkisi dikkate alındığında, her ikisi
de tahkikat sonuna kadar kullanılabilecek hukukî
kurumlardır.
Üçüncü kişinin görülmekte olan bu davaya
fer’î müdahalede bulunabilmesi için, bu konuda
hukuki yararının bulunması şarttır. Yargı organla-
rına yöneltilen her talep gibi fer’î müdahale tale-
binde bulunabilmek için de hukukî yararın bulun-
ması gerekir. Fer’î müdahil, davada kimin yanında
yer almasında hukukiyararı varsa onun yanında
yer alır.
Üçüncü kişi, davayı kazanmasında hukuki ya-
rarı bulunan taraf yanında ve ona yardımcı olmak
amacıyla, tahkikat sona erinceye kadar, fer’î müda-
hil olarak davada yer alabilir (HMK m. 66).
Fer’î müdahil daima davanın tarafları dışında
üçüncü kişi olacağından, mecburi dava arkadaşları
dava arkadaşı oldukları davaya fer’î müdahale tale-
binde bulunamazsa da davaların bağımsızlığı ilkesi
gereğince ihtiyari dava arkadaşı olabilecek kişiler,
birbirlerinin davalarına fer’î müdahale talebinde
bulunabilir.
Çekişmesiz yargıda fer’î müdahale mümkün
değildir.

61
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler
Fer’î Müdahalenin Usûlü
Fer’î müdahale talebinde bulunan üçüncü kişi,
yanında katılmak istediği tarafı, müdahale sebebi-
ni (fer’î müdahale talebindeki hukuki yararını) ve
bunun dayanaklarını belirten bir dilekçeyle mah-
kemeye başvurur (HMK m. 67/1). Fer’î müdahale
talebinde bulunulurken tebligat avansı yatırılmalı-
dır. Fer’î müdahale talebinde harç ödenmez.
Müdahale dilekçesi, davanın taraflarına tebliğ
edilir. Bu tebligat, aynı zamanda hukuki dinlenilme
hakkının unsuru olan yargılama faaliyeti hakkında
tarafların bilgilendirilmesinin de bir gereğidir.
Mahkeme, gerekirse taraflarla birlikte üçüncü
kişiyi de dinlemek üzere duruşmaya davet eder.
Tarafların fer’î müdahale talebine itirazı olursa ön
sorun olarak incelenerek karara bağlanır (HMK
m. 163-164). Taraflar davet edildikleri duruşmaya
gelmeseler dahi mahkeme, fer’î müdahale sebebiyle
davanın gecikmesine engel olmak için, dava dos-
yasının işlemden kaldırılmasına (HMK m. 150)
karar vermeyerek fer’î müdahale talebini karara
bağlar (HMK m. 67/2).
Fer’î müdahale talebinin kabulü kararı nihai ka-
rar olmadığından, yalnız olarak değil nihai kararla
kanun yoluna konu edilebilir. Fer’î müdahale tale-
binin reddi kararı da nihaî kararla kanun yoluna
konu edilebilmektedir.
Fer’î Müdahilin Görülmekte Olan
Davadaki Durumu
Fer’î müdahilin katıldığı aşamaya kadar olan ve
daha önce yapılan işlemlerin müdahale talebinin
kabulü sebebiyle tekrarlanması, yeniden müdahi-
le bildirilmesi ve müdahilin de bu işlemlere karşı
beyanda bulunması mümkün değildir. Fer’î mü-
dahale talebinin kabulü, yargılamayı uzatacak ve
zorlaştıracak bir sonuç doğurmaz.
dikkat
Müdahale talebinin kabulü hâlinde fer’î mü-
dahil sıfatını alan üçüncü kişi, davada taraf
sıfatını kazanmaz, davayı ancak bulunduğu
noktadan itibaren ve yanında müdahil oldu-
ğu tarafın yardımcısı olarak takip edebilir.
62
Fer’î müdahil, yanında müdahil olduğu tarafın
yardımcısı olması sebebiyle, tarafa rağmen bir iş-
lem yapamaz. Fer’î müdahilin yanında katıldığı ta-
rafın davayı kazanması hâlinde, fer’î müdahilin de
hukuki durumu güçleneceğinden fer’î müdahil da-
vada taraf olmasa da hem katıldığı tarafın yararına
hem de dolaylı olarak kendi yararına işlemler ya-
par. Bu bağlamda fer’î müdahil, yanında katıldığı
tarafın yararına olan iddia veya savunma vasıtaları-
nı ileri sürebilir, duruşmada hazır bulunabilir, zabıt
kâtibinin gözetimi altında dava dosyasını inceleye-
bilir (HMK m. 161/1), tutanakların tamamı veya
bir kısmının örneklerini alabilir (HMK m. 158/1),
yanında katıldığı tarafın işlem ve açıklamalarına
aykırı olmayan her türlü usûl işlemlerini yapabilir
(HMK m. 68/1).
Fer’î müdahil davada taraf olmadığından dava
konusu üzerinde sulh, kabul, feragat gibi tasarruf-
ları yapamaz, yemin teklif edemez, hâkimi redde-
demez, karşı dava açamaz, ıslah veya ihtiyati tedbir
talep edemez.
Fer’î müdahilin taraf yardımcısı olarak üzerine
düşeni tam olarak gerçekleştirebilmesi için, katıl-
dığı andan itibaren yargılama işlemlerinden ha-
berdar olması gerekir. Bu aynı zamanda hukuki
dinlenilme hakkının da bir gereğidir. Her ne kadar
fer’î müdahilin hukuki dinlenilme hakkı; özellikle
açıklama ve ispat hakkı, taraflar kadar geniş olmasa
da yargılama faaliyetinden, taraf ve mahkeme iş-
lemlerinden bilgi sahibi olması konusundaki hakkı
taraflara yakındır. Bu sebeple mahkeme, katıldığı
noktadan itibaren, taraflara bildirilen işlemleri fer’î
müdahile de tebliğ eder (HMK m. 68/2).
Fer’î müdahilin de yer aldığı asıl uyuşmazlığın
çözümlendiği davada hüküm, taraflar hakkında
verilir (HMK m. 69/1). Hüküm sadece lehine
müdahale edilen taraf hakkında verilebileceğin-
den, hükme karşı kanun yoluna başvurma hakkı
da hakkında hüküm kurulan davanın taraflarına
aittir. Lehine müdahale edilen taraf hükme karşı
kanun yoluna başvurursa, onunla birlikte hareket
etme yetkisine sahip olan fer’î müdahil de hük-
me karşı yanında katıldığı tarafla birlikte kanun
yoluna başvurabilir. Aksi hâlde fer’î müdahil tek
başına kanun yoluna başvuramaz. Ancak, fer’î mü-
dahil hakkında da hüküm verilmişse, fer’î müda-
hil hükmü sadece kendisi bakımından (hükmün
kendisine ilişkin bölümünü) süresinde kanun yolu
başvurusuna konu edebilir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Bu kuralın bir istisnasının yer aldığı, 7036 sayılı
İş Mahkemeleri Kanunu m. 4/2 uyarınca, hizmet
akdine tâbi çalışmaları nedeniyle zorunlu sigorta-
lılık sürelerinin tespiti talebi ile işveren aleyhine
açılan davalarda mahkeme, Sosyal Güvenlik Kuru-
muna davayı resen ihbar eder. İhbar üzerine davaya
davalı yanında fer’î müdahil olarak katılan Kurum,
yanında katıldığı taraf başvurmasa dahi kanun yo-
luna başvurabilir.
Fer’î Müdahalenin Etkisi
Fer’î müdahil ile yanında katıldığı taraf arasın-
da sonradan görülecek rücu davasında, asıl davaya
fer’î müdahil olarak katılmanın ve verilen hükmün
etkisi olacağı kuşkusuzdur. Çünkü fer’î müdahil,
asıl tarafa yardımcı olmasına rağmen, bu taraf da-
vayı kaybetmiş olabilir. Bu durum, asıl tarafın fer’î
müdahile karşı bir dava açmasını gerektirebilir veya
fer’î müdahil asıl tarafa karşı bir dava açabilir. Fer’î
müdahil ile taraf arasında görülen ikinci davada
ortaya çıkan bazı uyuşmazlıklar, ilk davada çözüm-
lenmiş ve karara bağlanmış olabilir.
Fer’î müdahalenin etkisi, fer’î müdahil ile ya-
nında katıldığı taraf arasında sonradan açılacak
davada ortaya çıkar. Fer’î müdahalenin etkisi, fer’î
müdahilin lehine veya aleyhine olabilir.
Fer’î müdahalenin etkisi, önceki davada verilen
hükmün sadece hüküm fıkrasıyla değil, hükmün
dayandığı maddi ve hukuki unsurlarla da geçerli-
dir. Bu açıdan müdahalenin etkisi, kesin hükme
nazaran daha geniştir.
Fer’î müdahalenin etkisi, çelişik kararların ve-
rilmesini önlemeyi, bu sayede tarafların mahkeme
kararlarına güvenini artırmayı ve usûl ekonomisine
hizmet etmeyi amaçladığından, mahkeme tarafın-
dan kendiliğinden göz önünde tutulmalıdır.
Fer’î müdahilin, davanın asıl tarafıyla olan rücu
ilişkisinde, asıl davadaki uyuşmazlık hakkında
yanlış karar verildiği iddiası dinlenilmez. Bu, hük-
mün dayandığı vakıaların da yanlış olduğunu ileri
süremeyeceği anlamına gelir. İlk davadaki verilen
hükmün tümü değil, sadece alternatif ilişkide, bir-
birinin unsuru olan hususlar bağlayıcıdır. Ancak
ilk davada hükümde bulunması gerekmeyen, yani
tarafların talep etmediği ve dava ile ilgisi bulunma-
yan hususlar hakkında karar verilmişse, bu tespitler
ikinci davada bağlayıcı olmaz.
3
Fer’î müdahil, yanında katıldığı tarafın açacağı
rücu davasında savunma olarak, yanında katıldığı
tarafın yargılamayı hatalı yürüttüğünü ileri sürebi-
lir. Bu hata kapsamında fer’î müdahil şunlara daya-
nabilir (HMK m. 69/2):
• Fer’î müdahil, kendisine zamanında ihbar
yapılmadığı için davaya geç katıldığını beyan
edebilir. Kesin hükmün aksine, müdaha-
lenin etkisi mutlak değildir. Fer’î müdahil
davaya etki edebildiği ölçüde müdahalenin
etkisine tâbi olacaktır. Bu sebeple, müdahi-
lin davaya katıldığı zaman çok önemlidir.
Çünkü fer’î müdahil davaya katıldığı andan
itibaren, tarafa ait usûlî işlemleri yapıp ta-
rafa yardım edebilecektir. Önceki işlemlere
itiraz edemez ve onların tekrarını isteyemez.
Eğer müdahil davaya geç katılmışsa geç ka-
tılmasının taraftan kaynaklandığını, asıl ta-
rafın davayı iyi yürütemediğini, eksik veya
yanlış iddia ve savunmada bulunduğunu, bu
nedenle davanın kısmen veya tamamen kay-
bedilmesine neden olduğunu ileri sürebilir.
• Fer’î müdahil, yanında katıldığı tarafın id-
dia ve savunma imkânlarını kullanmasını
engellediğini ileri sürebilir. Fer’î müdahilin
işlemleri, asıl tarafın işlemlerine aykırı ola-
mayacağından, eğer asıl tarafça onun bazı
işlemleri engellenmişse, fer’î müdahil, mü-
dahalenin etkisine tâbi olmadığını iddia
edebilir. Örneğin, müdahil, asıl tarafın ik-
rarı sebebiyle bazı savunma vasıtalarını ileri
sürememişse veya ileri sürdüğü işlem geçer-
siz ise müdahalenin etkisinin buna göre sı-
nırlandırılmasını mahkemeden isteyebilir.
• Fer’î müdahil, kendisince bilinmeyen iddia
ve savunma imkânlarının, yanında katıldığı
tarafın ağır kusuru sebebiyle kullanılamadı-
ğını ileri sürebilir. Asıl taraf, fer’î müdahi-
lin bilmediği iddia ve savunma vasıtalarını
ve delilleri kasten veya ağır kusuru ile ileri
sürmemişse, fer’î müdahil, rücu talebiy-
le sonradan aleyhinde açılan davada, ilk
davanın iyi yönetilmediğini ileri sürebilir.
Bunu ispat edebildiği ölçüde, müdahalenin
etkisinden kurtulur. Örneğin, fer’î müdahi-
lin bilmediği zamanaşımı defini, asıl taraf
bilmesine rağmen kasten ileri sürmemiş-
se ve bu sebeple dava asıl tarafın aleyhine
sonuçlanmışsa, fer’î müdahil müdahalenin
etkisinin buna göre kendisi bakımından sı-
nırlandırılmasını mahkemeden isteyebilir.
63
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler

Fer’î Müdahale Gideri

Fer’î müdahilin yanında katıldığı taraf davayı kaybederse, fer’î müdahil yalnızca fer’î müdahale gi-
derinden sorumlu tutulur. Bu durumda fer’î müdahilin yaptığı gider avansının üzerinde bırakılmasıyla
yetinilecektir.
Fer’î müdahilin yanında katıldığı taraf davayı kazanırsa, fer’î müdahilin yaptığı giderler de diğer yargı-
lama giderleriyle birlikte davayı kaybeden tarafa yükletilir. Ancak, hüküm üçüncü kişinin (fer’î müdahilin)
yanında katıldığı taraf lehine verilmiş olsa bile, lehine hükmolunan tarafın hâl ve davranışı, üçüncü kişinin
(fer’î müdahilin) davaya katılmasını gerektirmişse, müdahale giderinin tamamı veya bir kısmı, lehine hü-
küm verilen (fer’î müdahilin yanında katıldığı) tarafa yükletilebilir (HMK m. 328/1).

Öğrenme Çıktısı

3 Fer’î müdahalenin koşullarını ve usûlünü açıklayabilme, fer’î müdahalin davadaki

durumunu tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Maddî hukukta fer’i müda- Fer’i müdahale ile davanın

Fer’i müdahale etkisini dü-
haleye konu olabilecek ör- ihbarının etkisini ilişkilen-
şünün.
nekleri araştırınız. diriniz.

DAVAYA ASLİ MÜDAHALE Aslî Müdahalenin Koşulları

Görülmekte olan bir yargılamanın konusu olan
hak veya şey üzerinde kısmen yahut tamamen hak
iddia eden üçüncü kişinin, yargılamanın taraflarına
karşı aynı mahkemede dava açmasına aslî müdaha-
le denir (HMK m. 65/1).
Aslî müdahale, çelişkili kararların önüne geç-
mek, gerçeğin ortaya çıkartılması, usûl ekonomi-
si, hukuki dinlenilme hakkının tam gerçekleşti-
rilmesi, muvazaalı yargılamaların önüne geçmek
gibi amaçlara hizmet eder.
Aslî müdahalede davanın taraflarından olma-
yan üçüncü kişi, daha önce açılmış olan bir davaya
konu edilen şey hakkında, tarafların dışında hak
iddia ederek, dava konusunun kendisine ait oldu-
ğunu ileri sürer ve harcını yatırmak suretiyle ilk
davanın veya yargılamanın görüldüğü mahkemede
ayrı bir dava açar. Örneğin aslî müdahale talebinde
bulunan üçüncü kişi, dava konusu arsanın, asıl da-
vanın davalısı tarafından kendisine satıldığını, an-
cak tapusunun devredilmediği iddia ediyorsa dava
konusu arsanın gerçek hak sahibi olan kendisi adı-
na tesciline karar verilmesi istemiyle aslî müdahale
davası açabilir.
Aslî müdahalenin şartları, görülmekte olan bir
dava veya çekişmesiz yargı işi olması, aslî müdahilin
dava konusu hak veya şey üzerinde bir hak iddia et-
mesi, aslî müdahale talep eden kişinin davaya taraf
olmayan üçüncü kişi olması ve derdest davanın taraf-
larına karşı ayrı bir aslî müdahale davası açmasıdır.
Aslî müdahale bir zorunluluk değil, üçüncü ki-
şiye tanınan bir imkândır. Aslî müdahalede bulun-
makta hukuki yararı olan kişi isterse, ilk davanın
veya yargılamanın görüldüğü mahkemede, ilk da-
vanın veya yargılamanın taraflarını davalı göstere-
rek dava açar ve bu iki dava birlikte görülür.
Aslî müdahale şartları oluşsa da hak iddiasında
bulunan üçüncü kişi aslî müdahale davası açmayı
tercih etmeyerek yetkili ve görevli olmak kaydıyla
ilgili mahkemede ilk davanın taraflarına karşı ba-
ğımsız bir dava açabilir ve her iki davanın bağlantı
sebebiyle birleştirilmesini de isteyebilir.
Aslî Müdahalenin Usûlü
Çekişmeli yargıda aslî müdahale, görülmekte
olan davada hüküm verilinceye kadar mümkün-

64
 3
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

dür. Özellikle konusu aynı olan davalardaki hak
veya şeyle ilgili çelişkili kararların verilmesinin ön-
lenmesi amacıyla, aslî müdahalenin hüküm verilin-
ceye kadar olması şarttır.
Aslî müdahale çekişmesiz yargıda da mümkün-
dür. Çekişmesiz yargı işlerinde aslî müdahilin açtı-
ğı dava, çekişmesiz yargı işinin ilgilileriyle arasın-
da çekişme doğuracaksa, aslî müdahilin talebinde
hukuki yararı vardır ve aslî müdahalede bulunul-
masıyla çekişmesiz yargı işi kural olarak çekişmeli
yargıya dönüşür.
İhtiyati tedbir veya ihtiyati haciz taleplerinde
ve kanun yolu aşamasında aslî müdahale müm-
kün değildir.
Aslî müdahalede üçüncü kişi, görülmekte olan
davanın taraflarına veya çekişmesiz yargı işinin il-
gililerine karşı aynı mahkemede ayrı bir dava açar.
Asıl davaya bakan mahkeme, aslî müdahale dava-
sında da yetkili ve görevlidir.
Fer’î müdahaleden farklı olarak üçüncü kişinin
aslî müdahil sıfatını kazanabilmesi için, asıl davaya
bakan mahkemenin üçüncü kişinin talebini kabul
etmesine gerek yoktur. Üçüncü kişi usulüne uygun
şekilde (harcını yatırarak) dava açmakla aslî müda-
hil sıfatını kazanır.
Asıl davanın tarafları, aslî müdahale davasında
şeklî mecburî dava arkadaşı konumundadır.
Bu şekilde açılan aslî müdahale davası ile asıl
yargılamanın yapıldığı dava birlikte yürütülür ve
karara bağlanır (HMK m. 65/2). Her iki yargı-
lamaya ilişkin tahkikatın birlikte yürütülüp yü-
rütülmeyeceği veya birinin diğeri için bekletici
sorun yapılıp yapılamayacağına, yargılamanın
özelliğine göre, mahkemece karar verilir. Her iki
dava birbirinden bağımsız olduğundan, aslî mü-
dahil aslî müdahale davasından feragat etse de asıl
dava görülmeye devam eder, mahkeme davalar-
dan birini diğeri için bekletici sorun yapabilir, aslî
müdahale davasını asıl davadan önce inceleyebilir
ve her iki dava hakkında ayrı karar verebilir. An-
cak her durumda yargılamaların birlikte yürütül-
mesi ve kararın da ayrı ayrı değil, aynı anda birlik-
te verilmesi gerekir.
dikkat
Aslî müdahale davasında, görülmekte olan da-
vanın konusu esastır. Aslî müdahilin açtığı aslî
müdahale davasında, görülmekte olan davanın
konusu dışına çıkılarak, davaya konu edilmeyen
hususta hak talebinde bulunulamaz. Aslî mü-
dahil, dava konusuyla bağlantılı olmak şartıyla,
tarafların dışında müstakil olarak hak arayan ki-
şidir. Aslî müdahale davasında verilen hüküm,
aslî müdahil ile bu davanın davalısı konumun-
daki asıl davanın tarafları arasında kesin hüküm
oluşturur. Hiç kuşkusuz aslî müdahale davasında
verilen hükmün asıl davaya etkisi de olacaktır.

Öğrenme Çıktısı

4 Aslî müdahalenin koşullarını ve usûlünü açıklayabilme, aslî müdahalin davadaki

durumunu tanımlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Maddi hukukta aslî müda- Fer’î müdahale koşulları ile

Asli müdahalenin usulünü
haleye konu olabilecek ör- aslî müdahale koşullarını
düşünün.
nekleri araştırınız. ilişkilendiriniz.

65
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler
DAVANIN İHBARI
Görülmekte olan bir davanın taraflarından
biri, davayı kaybettiği takdirde, üçüncü kişiye veya
üçüncü kişinin kendisine rücu edeceğini düşünü-
yorsa, davayı üçüncü kişiye ihbar edebilir (HMK
m. 61/1). Böylece taraflardan biri, üçüncü kişiyi
davadan haberdar etmiş olur ve üçüncü kişinin
kendisine yardım etmesini sağlar.
Çeşitli kanun hükümlerinde de davanın ihbarı
öngörülmüştür. Örneğin hâkimin hukuki sorum-
luluğu sebebiyle Devlet aleyhine açılan tazminat
davasına bakan mahkeme, bu tazminat davasını,
sorumlu hâkime re’sen ihbar eder (HMK m. 48/2).
Dava kendisine ihbar edilen hâkim, davalı Devlet
yanında fer’î müdahil sıfatıyla davaya katılabilir.
Böylece, sorumlu hâkimin de davadan haberdar
olması ve hukuki dinlenilme hakkı çerçevesinde
davada etkili olabilmesi, delil getirebilmesi imkânı
tanınmıştır.
Davanın İhbarının Koşulları
Davanın ihbar edilebilmesi için, açılmış ve gö-
rülmekte olan bir dava olması gerekir. Davanın
üçüncü kişiye ihbarı, tahkikat sonuçlanıncaya ka-
dar olabilir (HMK m. 61/1). Tahkikat aşamasın-
dan sonra ihbarın yapılması, istenen sonucu tam
olarak gerçekleştirmeyeceği gibi, yargılamayı uzatı-
cı bir sonuç da doğuracağından mümkün değildir.
dikkat
Davanın ihbar edileceği kişinin, sürmekte
olan yargılama bakımından üçüncü kişi sayıl-
ması gerekir. Davanın sonucuna göre üçüncü
kişinin, davayı ihbar eden tarafa rücu talebin-
de bulunma veya tarafın üçüncü kişiye rücu
talebinde bulunma ihtimali olmalıdır.
Mecburi dava arkadaşları birbirine davayı ihbar
edemez. Şartları oluşmuşsa her iki taraf da davayı
ihbar edebilir. Dava ihbar edilen üçüncü kişi, fer’î
müdahil olarak davaya katılabilir. Dava kendisine
ihbar edilen kişinin de aynı şartlarda bir başkasına
ihbarda bulunması mümkündür ve bu şekilde ih-
bar tevali ettirilebilir (HMK m. 61/2).
66
Davanın İhbarının Usûlü
İhbar, tek taraflı bir usul işlemi olup yazılı ola-
rak yapılır. Mahkemeye verilecek bir dilekçeyle ih-
bar yapılabileceği gibi mahkeme dışında da (örne-
ğin noter kanalıyla veya elektronik tebligat adresine
bildirimle) ihbar yapılabilir.
dikkat
İhbar mahkemenin iznine bağlı değildir.
Mahkemeye verilecek ihbar dilekçesinde, ihbar
edilen üçüncü kişinin doğru karar vermesini sağla-
yabilmek amacıyla, ihbar sebebinin gerekçeleriyle
birlikte açıklanması ve yargılamanın hangi aşama-
da bulunduğunun belirtilmesi gerekir (HMK m.
62/1). Ayrıca ihbar dilekçesinin tebliğine ilişkin
gider avansı yatırılmalıdır.
Davanın ihbarı sebebiyle yargılama bir başka
güne bırakılamaz ve ihbarın tevali etmesi gibi zo-
runlu olan durumlar dışında süre verilemez (HMK
m. 62/2). Zorunluluğu hâkim takdir ederek süre
verebilir.
İhbarda Bulunulan Üçüncü Kişinin
Durumu
Dava kendisine ihbar edilen üçüncü kişi, ihbarı
aldığında davaya müdahale etmek zorunda olmadı-
ğından, ihbara rağmen sessiz kalabilir ve ihbar eden
taraf davayı takip etmekle yükümlüdür. Kuşkusuz bu
durum, ihbarın hukuki etki doğurmasını önlemez.
Dava kendisine ihbar edilen üçüncü kişi, dava-
ya fer’î müdahale talebinde bulunabilir.
dikkat
Dava kendisine ihbar edilen üçüncü kişi, mutlaka
ihbarda bulunan tarafın yanında yer almak zorunda
olmayıp; davayı kazanmasında hukuki yararı olan
taraf yanında davaya katılabilir (HMK m. 63/1).
Bu sebeple, hukuki yararı bulunuyorsa ihbarda bu-
lunan tarafın değil, diğer tarafın da yanında davaya
katılmak üzere fer’î müdahale talebinde bulunabilir.
 3
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Davanın İhbarının Etkisi

İhbarın etkisini doğurması için, usûlüne uygun şekilde ihbar edilene tebliğ edilmiş olması gerekir.
Davanın ihbarı TBK m. 154 uyarınca zamanaşımını kesmezse de kambiyo senetlerinde davanın ihbar
edilmesiyle zamanaşımı kesilir.

dikkat
İhbar edilen davada verilen hükmün ihbar eden kişiye etkisi hakkında, fer’î müdahalenin etkisi (HMK m.
69/2 hükmü) kıyasen uygulanır (HMK m. 64). Davanın ihbarı ile, üçüncü kişinin davaya fer’i müdahil olarak
katılması amaçlandığından, fer’î müdahalenin etkisi davanın ihbarının etkisiyle aynıdır. Bu bağlamda dava
kendisine ihbar edilen kişi, ihbar edilen davada verilen hüküm kendisi etkilemeyeceğini ileri süremez. İhbar
edilen kişiye karşı açılacak rücu davasında, ihbar edilenin, ihbar edilen davadaki uyuşmazlık hakkında yanlış
karar verildiği iddiası dinlenilmez. Ancak ihbar edilen, davayı ihbar edenin açacağı rücu davasında savunma
olarak, ihbar ettiği yargılamayı hatalı yürüttüğünü ileri sürerek ihbarın etkisine tâbi olmadığını iddia edebilir.

Öğrenme Çıktısı

5 Davanın ihbarına yönelik usul ve esasları açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Maddi hukukta davanın Davanın ihbarı ile fer’î mü- Davanın ihbarı hâlinde ih-
ihbarına konu olabilecek dahaleyi amaç bakımından barı alan üçüncü kişinin se-
örnekleri araştırınız. ilişkilendiriniz. çeneklerini düşünün.

DAVADA TARAFLARIN TEMSİLİ Davada Kanuni Temsil

Dava ehliyeti bulunan herkes, davasını kendi-
si veya tayin ettiği vekil aracılığıyla bizzat açarak
takip edebileceği gibi (HMK m. 71), bu işlemleri
tayin edeceği vekil aracılığıyla da yapabilir.
Hukuk yargılama usulünde davada temsil,
kanunî temsil ve iradî temsil olmak üzere iki çeşittir.
Dava ehliyeti bulunan kişi temsilci atadığı tak-
dirde de davada taraf olmaya devam eder. Kanuni
veya iradi temsilci kendi adına değil temsil ettiği
taraf (küçük, kısıtlı veya müvekkil) adına işlem ya-
par. Tebligat, kanuni veya iradi temsilciye yapılır.
Kanuni veya iradi temsilcinin yaptığı veya onlara
karşı yapılan işlemler, temsil olunan tarafın (küçük,
kısıtlı veya müvekkilin) leh veya aleyhinde sonuç
doğurur. Hüküm kanuni veya iradi temsilci hak-
kında değil taraf hakkında kurulur.
Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olma-
yanlar davada kanuni temsilcileri, tüzel kişiler ise yet-
kili organları tarafından temsil edilir (HMK m. 52).
Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olma-
yan adına kanunî temsilci (veli, vasi, kayyım) tara-
fından dava açılırsa da dava dilekçesinde davacı taraf
olarak dava ehliyeti olmayan kişinin (küçük veya
kısıtlının) ad, soyad ve adresi yazılır. Kanuni temsil-
ciler dilekçede bu sıfatlarını belirterek ad, soyad ve
adreslerini yazarlar.
Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip ol-
mayana karşı dava açılırsa dava dilekçesinde davalı
taraf olarak, medeni hakları kullanma ehliyetine
sahip olmayan kişinin (küçük veya kısıtlının) ad,
soyad ve adresi yazılırken onun kanuni temsilcisi-
nin de bu sıfatı belirterek ad, soyad ve adresi yazılır.

67
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler
Kanuni temsilciler veya yetkili organlar taraf
olmasa da davada üçüncü kişi konumunda bulun-
madıklarından, tanık veya fer’î müdahil olamazlar.
Kanuni temsilciler, davanın açılıp yürütülmesi-
nin belli bir makamın iznine bağlı olduğu hâllerde
izin belgelerini, tüzel kişilerin organları ise temsil
belgelerini, dava veya cevap dilekçesiyle mahkeme-
ye vermek zorundadırlar. Kanuni temsilciler veya
tüzel kişilerin organları, temsil veya izin belgelerini
sunmadan dava açamaz ve yargılamayla ilgili hiçbir
işlem yapamazlar.
Kanuni temsilciler veya tüzel kişilerin organla-
rı, yalnızca gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde
izin veya temsil belgelerini mahkemeye sunmadan
dava açabilir. Bu hâlde mahkeme, kanuni temsil-
cilerin veya tüzel kişilerin organlarının, izin veya
temsil belgeleri konusundaki eksikliği gidermeleri
şartıyla dava açmalarına yahut davayla ilgili işlem
yapmalarına izin verebilir (HMK m. 54/1).
İzin belgesinin alınması için mahkemeye müra-
caat edilmesi gerekiyorsa kanuni temsilciye, bu mü-
racaatı yapması için kesin süre verilir. Bu süre içinde
mahkemeye başvurulması hâlinde bu konuda karar
verilinceye kadar beklenir (HMK m. 54/2).
Mahkemenin verdiği kesin süre içinde izin
veya temsil belgelerinin ibraz edilmemesi veya izin
belgesinin alınması için mahkemeye başvurulma-
sı gereken hallerde bu başvurunun yapılmaması
hâlinde, mahkeme davanın açılmamış sayılmasına
veya gerçekleştirilen işlemlerin yapılmamış sayıl-
masına karar verir (HMK m. 54/3).
Davada İradi Temsil (Davaya Vekâlet)
Davada iradi temsil HMK’da “Davaya vekâlet”
olarak düzenlenmiştir (HMK m. 71-83). Kanuni
temsil sadece medeni hakları kullanma ehliyetine
sahip olmayanlar için geçerli olduğu hâlde iradî
temsil kanuni temsilci bakımından da geçerlidir.
Buna göre kanuni temsilci, temsil ettiği kişinin
taraf olduğu davayı bizzat takip edebileceği gibi,
davanın takibi için bir avukata da temsil yetkisi
verebilir.
Davanın vekil aracılığı ile açılması ve takibinde,
avukatın temsilci sıfatı ile hareket etmesi sebebiyle,
kanunlarda özel olarak düzenlenen hususlar dışın-
da, genel olarak Türk Borçlar Kanunu’nda düzen-
lenmiş olan temsile ilişkin hükümler (TBK m. 40-
48; 502-514) uygulanır (HMK m. 72).
68
dikkat
İradi temsilde taraf vekil değil temsil olunan kişidir.
Vekil ile takip edilen davalarda, iradî temsilciler
davada üçüncü kişi konumunda bulundukların-
dan, tanık olabilirler. Vekil ile takip edilen davada
kendisinin de hazır olduğu duruşmada, vekili tara-
fından yapılan açıklamalara derhâl ve açıkça itiraz
etmeyen taraf, bu açıklamalara rıza göstermiş sayı-
lır (HMK m. 78/1).
dikkat
Davada iradi temsil isteğe bağlı olup, dava eh-
liyeti olan kişi davada avukatla temsil edilmek
zorunda değildir. Dava ehliyeti olan herkes
kendi davasına ait evrakı düzenleyebilir, dava-
sını bizzat açabilir ve işini takip edebilir.
Dava ehliyeti olan kişi davasını bizzat takip et-
mek istemiyorsa vekil ile takip edilecek davada sa-
dece baro levhasında yazılı avukatlara vekâlet vere-
bilir. Bir tarafın avukat tutmak istemesi sebebiyle,
yargılama hiçbir şekilde başka bir güne bırakılamaz
(HMK m. 77/3).
1136 sayılı Avukatlık Kanunu’nda düzenlenen
avukatlık tekeli gereğince, kanun işlerinde ve huku-
kimeselelerde mütalaa vermek, mahkeme, hakem
veya yargı yetkisini haiz bulunan diğer organlar
huzurunda gerçek ve tüzel kişilere ait hakları dava
etmek ve savunmak, adlî işlemleri takip etmek, bu
işlere ait bütün evrakı düzenlemek, yalnız baroda
yazılı avukatlara aittir (AV. K. m. 35/1). Baroda
yazılı avukatlar, yukarıda sayılanların dışında kalan
resmî dairelerdeki bütün işleri de takip edebilirler
(AV. K. m. 35/2).
Davada veya takipte bir veya birden fazla vekil
görevlendirilmesi mümkündür. Dava için birden
fazla vekil görevlendirilmiş ise vekillerden her biri,
vekâletten kaynaklanan yetkileri, diğerinden bağım-
sız olarak kullanabilir. Aksi yöndeki sınırlamalar,
karşı taraf bakımından geçersizdir (HMK m. 75/1).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kanunda sayılan bazı istisnai hâllerde mahke-
me, tarafı avukatla temsil edilmek zorunda tuta-
bilir. Davasını kendisi takip eden kimse (vekâlet
veren) duruşmada uygun olmayan tutum ve dav-
ranışta bulunursa hâkim kendisini uyarır. Taraf bu
uyarılara uymaz ve mahkemece gerekli görülürse,
tarafın vekil ile temsil edilmesine karar verilir ve
hemen duruşma salonundan dışarıya çıkartılır. Ta-
raf kendisini vekil ile temsil ettirmezse, tarafın yok-
luğu hâlinde uygulanacak hükümlere göre işlem
yapılır (HMK m. 79/2).
Bunun gibi hâkim, taraflardan birisinin, dava-
sını bizzat takip edecek yeterlikte olmadığını gö-
rürse, ona uygun bir süre tanıyarak, davasını vekil
aracılığıyla takip etmesine karar verebilir. Verilen
karara uymayan taraf hakkında, yokluğu hâlindeki
hükümlere göre işlem yapılır (HMK m. 80).
Davaya vekâletin kanunî kapsamı uyarınca da-
vaya genel vekâlet, hüküm kesinleşinceye kadar,
vekilin davanın takibi için gereken bütün işlemleri
yapmasına, hükmün yerine getirilmesine, yargıla-
ma giderlerinin tahsili ile buna ilişkin makbuz ver-
mesine ve bu işlemlerin tamamının kendisine karşı
da yapılabilmesine ilişkin yetkiyi kapsar (HMK m.
73/1). Bu yetkiyi kısıtlamaya yönelik bütün sınır-
landırıcı işlemler, karşı taraf yönünden geçersizdir
(HMK m. 73/2).
Kanunda özel yetki verilmesini gerektiren hu-
suslar saklı olup, davaya vekâlette özel yetki veril-
mesini gerektiren hâller Kanunda düzenlenmiştir.
Buna göre açıkça yetki verilmemiş ise vekil; sulh
olamaz, hâkimi reddedemez, davanın tamamını
ıslah edemez, yemin teklif edemez, yemini kabul,
iade veya reddedemez, başkasını tevkil edemez,
haczi kaldıramaz, müvekkilinin iflâsını isteyemez,
tahkim ve hakem sözleşmesi yapamaz, konkordato
veya sermaye şirketleri ve kooperatiflerin uzlaşma
yoluyla yeniden yapılandırılması teklifinde bulu-
namaz ve bunlara muvafakat veremez, alternatif
uyuşmazlık çözüm yollarına başvuramaz, davadan
veya kanun yollarından feragat edemez, karşı ta-
rafı ibra ve davasını kabul edemez, yargılamanın
iadesi yoluna gidemez, hâkimlerin fiilleri sebebiyle
Devlet aleyhine tazminat davası açamaz, hangileri
hakkında yetki verildiği açıklanmadıkça kişiye sıkı
sıkıya bağlı haklarla ilgili davaları açamaz ve takip
edemez (HMK m. 74/1).
3
Dava veya takipte avukat görevlendirildiği tak-
dirde avukatın, açtığı veya takip ettiği dava ve işler-
de, noter tarafından onaylanan yahut düzenlenen
vekâletname aslını veya avukat tarafından onaylan-
mış aslına uygun örneğini, dava yahut takip dos-
yasına konulmak üzere ibraz etmesi zorunludur
(HMK m. 76/1).
Kamu kurum ve kuruluşlarının avukatlarına,
yetkili amirleri tarafından usulüne uygun olarak
düzenlenip verilmiş olan temsil belgeleri de geçerli
olup, ayrıca noterce onaylanmasına gerek yoktur
(HMK m. 76/2).
Vekil ile takip edilen davada, vekâletnamesinin
aslını veya onaylı örneğini vermeyen avukat, dava
açamaz ve yargılamayla ilgili hiçbir işlem yapamaz.
Şu kadar ki gecikmesinde zarar doğabilecek hâllerde
mahkeme, vereceği kesin süre içinde vekâletnamesini
getirmek koşuluyla avukatın dava açmasına veya
usûl işlemlerini yapmasına izin verebilir. Bu süre
içinde vekâletname verilmez veya asıl taraf yapılan
işlemleri kabul ettiğini dilekçeyle mahkemeye bildir-
mez ise dava açılmamış veya gerçekleştirilen işlemler
yapılmamış sayılır (HMK m. 77/1).
Avukatın istifa etmesi, azledilmesi veya dosyayı
incelememiş olması sebebiyle yargılama başka bir
güne bırakılamaz. Ancak, dosyanın incelenmemiş
olması geçerli bir özre dayanıyorsa, hâkim bir defa-
ya mahsus olmak üzere, kısa bir süre verebilir. Ve-
rilen süre sonunda, dosya incelenmemiş olsa bile
davaya devam olunur (HMK m. 77/4).
Vekil ile takip edilen davada vekilin azli veya
istifası mümkündür. Vekilin azli veya istifasının,
mahkeme ve karşı taraf bakımından hüküm ifade
edebilmesi için, bu konudaki beyanın dilekçeyle
bildirilmesi veya tutanağa geçirilmesi ve gerekti-
ğinde ilgilisine yapılacak tebligat giderinin de peşin
olarak ödenmesi zorunludur (HMK m. 81/1).
Vekilin azli hâlinde vekâlet veren, davayı takip
etmez ve iki hafta içinde bir başka vekil de görev-
lendirmez ise tarafın yokluğu hâlinde uygulanacak
hükümlere göre işlem yapılır (HMK m. 83/1).
Vekilin istifası halinde ise, istifa eden vekilin
vekâlet görevi, istifanın müvekkiline tebliğinden
itibaren iki hafta süreyle devam eder (HMK m.
82/1). Bu durumda vekâlet veren davayı bizzat ta-
kip etmeli veya başka bir vekil görevlendirmelidir.
Aksi hâlde tarafın yokluğu hâlinde uygulanacak
hükümlere göre işlem yapılır (HMK m. 82/2).
69
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler

Öğrenme Çıktısı

6 Davada kanunive iradi temsilin koşullarını açıklayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kanuni temsil ile iradi tem- Tarafın avukatla temsil edil-

Dava vekâletnamesi türleri-
sili farkları bakımından iliş- mek zorunda tutulabileceği
ni araştırınız.
kilendiriniz. hâlleri düşünün.

70
 3
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Davada kimlerin taraf ehliyetine, dava

1 ehliyetine, dava takip yetkisine ve taraf sıfatına
sahip olduğunu tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Medeni Yargıda Taraf Kavramı

Davada daima birbirleriyle uyuşmazlık içinde olan iki taraf vardır. Davanın tarafları dava dilekçesine gösterilen
kişilerdir. Davayı açan kişiye “davacı”, kendisine karşı dava açılan kişiye ise “davalı” denir. Davacı ve davalı
tarafta birden fazla kişi bulunabilir. Davada birbirleriyle uyuşmazlık içinde olan iki taraf yoksa dava değil çekiş-
mesiz yargı işi vardır. Çekişmesiz yargıda “ilgili” kavramı vardır. Davada davacı veya davalı olarak taraf olabilme
ehliyetine “taraf ehliyeti” denir. Taraf ehliyeti, medeni hukuktaki hak ehliyetinin medeni usûl hukukundaki
uzantısıdır. Dava ehliyeti, kişinin bizzat veya yetki vereceği temsilcisi vasıtasıyla bir davayı takip ederek taraf usûl
işlemlerini geçerli şekilde yapabilme ehliyetidir. Dava ehliyeti, medenî hakları kullanma (fiil) ehliyetine göre
belirlenir. Dava takip yetkisi, talep sonucu hakkında hüküm alabilme yetkisidir. Bu yetki, kanunda belirtilen
istisnai durumlar dışında, maddî hukuktaki tasarruf yetkisine göre tayin edilir. Sıfat, dava konusu sübjektif hak
ile taraflar arasındaki ilişki olup dava konusu sübjektif hak ile ilgilidir.

Davacı veya davalı tarafta hangi hallerde birden fazla

2 kişinin yer alabileceğini, bunlar arasındaki ilişkileri ve
bu duruma özgü usul kurallarını açıklayabilme

Dava Arkadaşlığı

Davacı veya davalı tarafta birden fazla kişinin yer almasına “dava arkadaşlığı” denir. Davada aynı tarafta birlikte
yer alan birden fazla dava arkadaşının taraf rolü aynıdır. Dava arkadaşlığı maddi hukuk veya usûl hukukuna
ilişkin sebeplerden doğabilir. Maddi hukuka göre, bir hakkın birden fazla kimse tarafından birlikte kullanıl-
ması veya birden fazla kimseye karşı birlikte ileri sürülmesi ve tamamı hakkında tek hüküm verilmesi gereken
hâllerde, mecburi dava arkadaşlığı vardır. Mecburi dava arkadaşlığında tek dava olduğundan dava arkadaşları an-
cak birlikte dava açabilir veya aleyhlerine de birlikte dava açılabilir. Mecburi dava arkadaşlığı dışındaki hâllerde
Kanunda sayılan koşullar varsa, birden fazla kişi birlikte dava açabileceği gibi birden fazla kişiye karşı da birlikte
dava açılabilir. Bu durumda aynı tarafta yer alan kişiler arasında ihtiyarî dava arkadaşlığı vardır. Dava arkadaşla-
rından her biri, diğerinden bağımsız olarak hareket eder.

Fer’î müdahalenin koşullarını ve usûlünü

3 açıklayabilme, fer’î müdahalin davadaki durumunu
tanımlayabilme

Davaya Fer’î Müdahale

Fer’î müdahale, üçüncü kişiye, görülmekte olan bir davayı kazanmasında hukuki yararı bulunan taraf yanında
katılma olanağı tanıyan bir kurumdur. Fer’î müdahale talebinde bulunan üçüncü kişi, yanında katılmak istediği
tarafı, müdahale sebebini (fer’î müdahale talebindeki hukuki yararını) ve bunun dayanaklarını belirten bir dilek-
çeyle mahkemeye başvurur. Fer’î müdahil, yanında müdahil olduğu tarafın yardımcısıdır.

71
 3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler

4 Aslî müdahalenin koşullarını ve usûlünü açıklayabilme,

aslî müdahalin davadaki durumunu tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Davaya Aslî Müdahale

Aslî müdahalede davanın taraflarından olmayan üçüncü kişi, daha önce açılmış olan bir davaya konu edilen şey
hakkında, tarafların dışında hak iddia ederek, dava konusunun kendisine ait olduğunu ileri sürer ve harcını yatır-
mak suretiyle ilk davanın veya yargılamanın görüldüğü mahkemede ayrı bir dava açar. Aslî müdahale çekişmesiz
yargıda da mümkündür.

5 Davanın ihbarına yönelik usul ve esasları açıklayabilme

Davanın İhbarı

Görülmekte olan bir davanın taraflarından biri, davayı kaybettiği takdirde, üçüncü kişiye veya üçüncü kişinin
kendisine rücu edeceğini düşünüyorsa davayı üçüncü kişiye ihbar edebilir.

6 Davada kanunive iradi temsilin koşullarını

açıklayabilme

Davada Tarafların Temsili

Dava ehliyeti bulunan herkes, davasını kendisi veya tayin ettiği vekil aracılığıyla bizzat açarak takip edebileceği
gibi (HMK m. 71), bu işlemleri tayin edeceği vekil aracılığıyla da yapabilir. Hukuk yargılama usulünde davada
temsil, kanunî temsil ve iradî temsil olmak üzere iki çeşittir. Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olma-
yanlar davada kanuni temsilcileri, tüzel kişiler ise yetkili organları tarafından temsil edilir. Kanuni temsil sadece
medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olmayanlar için geçerli olduğu hâlde iradi temsil kanuni temsilci bakı-
mından da geçerlidir. Buna göre kanuni temsilci, temsil ettiği kişinin taraf olduğu davayı bizzat takip edebileceği
gibi, davanın takibi için bir avukata da temsil yetkisi verebilir. Davanın vekil aracılığı ile açılması ve takibinde,
avukatın temsilci sıfatı ile hareket etmesi sebebiyle, temsile ilişkin hükümler uygulanır.

72

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
1 Davanın tarafları ile ilgili aşağıdaki ifadeler-
den hangisi yanlıştır?
A. Davada daima birbirleriyle uyuşmazlık içinde
olan iki taraf vardır.
B. Hiç kimse kendisine karşı dava açamaz.
C. Dava dilekçesinde davalı taraf olarak gösterilen
kişi, dava konusu alacağın borçlusu olmasa bile
davalı tarafta yer alır.
D. Davacı, davalı tarafı maddî bir hatadan dolayı
yanlış göstermişse, ancak davalının açık rızası
ile değiştirebilir.
E. Dava sürerken davacı ve davalı sıfatı birleşirse
dava sona erer.
2 Taraf ehliyeti ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Davada usûl işlemi yapabilme ehliyetine taraf
ehliyeti denir.
B. Taraf ehliyeti, medenî hukuktaki fiil ehliyetinin
medenî usûl hukukundaki uzantısıdır.
C. Çocuk, sağ doğmak koşuluyla, ana rahmine
düştüğü andan başlayarak taraf ehliyetine de
sahiptir.
D. Dava tarihinden önce ölmüş kişiye karşı açılan
dava kendiliğinden ölenin mirasçılarına yöneltilir.
E. Açılan bir alacak davası görülmekteyken davalı-
nın ölümü halinde dava konusuz kalır.
3 Dava ehliyeti ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
A. Ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan her-
kesin tam dava ehliyeti vardır.
B. Ayırt etme gücü bulunmayan, davada kanunî
temsilcisi tarafından temsil edilir.
C. Ayırt etme gücüne sahip kısıtlı boşanma dava-
sında dava ehliyetine sahiptir.
D. Tüzel kişiler, dava ehliyetini organları aracılı-
ğıyla kullanır.
E. Ayırt etme gücüne sahip küçük, kendi tasar-
rufuna bırakılmış olan mallar hakkında açılan
davalarda dava ehliyetine sahiptir.
3
4 Dava takip yetkisi ile ilgili aşağıdaki ifadeler-
den hangisi yanlıştır?
A. Dava takip yetkisi, kanunda belirtilen istisnai
neler öğrendik?
durumlar dışında, maddi hukuktaki tasarruf
yetkisine göre tayin edilir.
B. Taraf ve dava ehliyetine sahip olan kişinin kural
olarak dava takip yetkisi de vardır.
C. Davacının iflâs etmiş olması, dava takip yetki-
sini kaldırmaz.
D. Tarafların, dava takip yetkisine sahip olmaları
olumlu dava şartlarındandır.
E. Dava takip yetkisinin varlığı mahkemece ken-
diliğinden gözetilir.
5 Mecburi dava arkadaşlarının davadaki duru-
mu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Maddi mecburi dava arkadaşlığında tek dava
vardır.
B. Maddi mecburi dava arkadaşlığında davacı ta-
rafta eksiklik olursa, mahkeme davacı taraftaki
diğer dava arkadaşlarının da davaya katılması
davacıya süre verir.
C. Maddi mecburi dava arkadaşlığında dava arka-
daşları birbirinden ayrı şekilde davalı ile sulh
olabilir.
D. Duruşmaya gelmiş olan maddi mecburi dava
arkadaşlarının yapmış oldukları usûl işlemleri,
usûlüne uygun olarak davet edildiği hâlde du-
ruşmaya gelmemiş olan dava arkadaşları bakı-
mından da geçerlidir.
E. Maddi mecburi dava arkadaşlığında mahkeme,
tüm dava arkadaşları bakımından aynı şekilde
hüküm verir.
6 İhtiyari dava arkadaşlarının davadaki durumu
ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Müteselsil borçlular arasında ihtiyari dava arka-
daşlığı vardır.
B. İhtiyari dava arkadaşlığı oluşturmadan ayrı ayrı
açılan davalar birleştirilemez.
C. Dava açarken davalı tarafta gösterilmesi unutu-
lan ihtiyari dava arkadaşlarına karşı dava teşmil
edilebilir.
D. İhtiyari dava arkadaşlığında davalar birbirin-
den bağımsız olsa da tek dava vardır.
E. İhtiyari dava arkadaşlığında dava arkadaşları tah-
kikatta aynı şekilde hareket etmek zorundadır.
73
 3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler
7 Fer’î müdahale ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. Fer’î müdahale talebi kabul edilen üçüncü kişi,
derdest davada taraf sıfatı kazanmaz.
B. Fer’î müdahale talebinde bulunabilmek için,
görülmekte olan dava tahkikat aşamasında ol-
malıdır.
C. Çekişmesiz yargıda fer’î müdahale mümkün
değildir.
D. Fer’î müdahil, sadece davayı kendisine ihbar
eden tarafın yanında yer alabilir.
E. Taraflar davet edildikleri duruşmaya gelmeseler
dahi mahkeme fer’î müdahale talebini karara
bağlar.
8 Davaya aslî müdahale ile ilgili aşağıdaki ifade-
lerden hangisi yanlıştır?
A. Aslî müdahalede, davanın taraflarından olma-
yan üçüncü kişi, daha önce açılmış olan bir
davaya konu edilen şey hakkında ilk davanın
görüldüğü mahkemede ayrı bir dava açar.
B. Aslî müdahale şartları varsa, hak iddiasında bu-
lunan üçüncü kişi aslî müdahale davası açmak
yerine, yetkili ve görevli mahkemede ilk dava-
nın taraflarına karşı ayrı bir dava açamaz.
C. Aslî müdahale, görülmekte olan davada hüküm
verilinceye kadar mümkündür.
D. Çekişmesiz yargıda aslî müdahale mümkündür.
E. İhtiyati tedbir veya ihtiyati haciz taleplerinde
aslî müdahale mümkün değildir.
74
9 Davanın ihbarı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Davacı açmayı düşündüğü davayı üçüncü kişi-
ye ihbar edilebilir.
B. Davanın üçüncü kişiye ihbarı, hüküm verilin-
ceye kadar yapılabilir.
C. Davayı ihbar eden taraf, sadece davanın sonu-
cuna göre üçüncü kişiye rücu talebinde bulun-
ma ihtimali varsa davayı ihbar edebilir.
D. Mecburi dava arkadaşları birbirine davayı ihbar
edemez.
E. Davanın ihbarı mahkemenin iznine bağlıdır.
10 Davada tarafların temsili ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Dava ehliyeti bulunan kişi temsilci atadığı tak-
dirde de davada taraf olmaya devam eder.
B. Medenîi hakları kullanma ehliyetine sahip ol-
mayan adına kanunî temsilci tarafından açılan
davada davacı taraf olarak dava ehliyeti olma-
yan kişi gösterilir.
C. Kanuni temsilci bu sıfatla açtığı davada tanık-
lık yapamaz.
D. Kanuni temsilci, gecikmesinde sakınca bulu-
nan hâllerde izin belgesini mahkemeye sunma-
dan dava açabilir.
E. Mahkemenin verdiği kesin süre içinde izin bel-
gesinin ibraz edilmemesi hâlinde, davanın esas-
tan reddine karar verilir.
 3
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1. D Yanıtınız yanlış ise “Medeni Yargıda Taraf 6. A Yanıtınız yanlış ise “Dava Arkadaşlığı” konu-
Kavramı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Taraf Ehliyeti” konusu- 7. D Yanıtınız yanlış ise “Fer’î Müdahale” konu-
nu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Dava Ehliyeti” konusu- 8. B Yanıtınız yanlış ise “Aslî Müdahale” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

4. C Yanıtınız yanlış ise “Dava Takip Yetkisi” ko- 9. D Yanıtınız yanlış ise “Davanın İhbarı” konu-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Dava Arkadaşlığı” konu- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Davada Tarafların Tem-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sili” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

75
3
Davada Taraflar ve Yargılamaya Katılan Üçüncü Kişiler

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Davayı takip yetkisine ilişkin örnek durumlar olarak iflâs idaresinin iflâs ma-
sasının kanuni temsilcisi olarak (İİK m. 227) dava takip yetkisini kullanması
Araştır 1 veya alacaklılar toplantısında iflâs masası tarafından neticelendirilmesine lü-
zum görülmeyen bir iddianın takibi hakkının isteyen alacaklıya devredilmesi
(İİK m. 245) gösterilebilir.

Dava arkadaşlığının davacı ve davalı tarafta olabileceği hâllere örnek olarak-

Araştır 2 müteselsil alacaklılık veya borçluluk gösterilebilir.

Maddî hukukta fer’î müdahaleye konu olabilecek örneklerden biri, alıcının

satın aldığı mal hakkında üçüncü kişinin açtığı istihkak davasıdır. Çünkü satış
Araştır 3 sözleşmesinin kurulduğu sırada var olan bir hak dolayısıyla, satılanın tamamı
veya bir kısmı bir üçüncü kişi tarafından alıcının elinden alınırsa satıcı, bun-
dan dolayı alıcıya karşı sorumlu olur (TBK m. 214).

Maddi hukukta aslî müdahaleye konu olabilecek örneklerden biri, tescile

itiraz davasıdır. Bu davada tescile itiraz eden üçüncü kişi aslî müdahil olup
Araştır 4 tescili istenen taşınmazın, davalılara (tescil davasının davacısı ve davalısına)
değil, kendine ait olduğu iddiasıyla kendi adına tescile karar verilmesini ister
(TMK m. 713).

Maddi hukukta davanın ihbarına konu olabilecek örneklerden biri, üçüncü

kişinin kiralananda kiracının hakkıyla bağdaşmayan bir hak ileri sürmesi
Araştır 5 durumunda kiracının davayı kiralayana ihbar etmesidir. Çünkü bu hâlde
kiralayan, kiracının bildirimi üzerine davayı üstlenmek ve kiracının uğradığı
her türlü zararı gidermekle yükümlüdür (TBK m. 309).

Dava vekâletnamesi, özel ve genel olmak üzere iki şekilde verilebilir. Yalnız
belli bir davanın takibi için verilirse özel vekâletname; belli dava ve işlerle
sınırlandırılmadan her türlü davanın takibi için verilirse genel vekâletname
Araştır 6 vardır. Genel dava vekâletnamesi, TBK m. 504/3’te sayılan özel yet-
ki gerektiren işlemler dışında kalan işlemleri yapma yetkisi veren genel
vekâletnameden farklıdır.

76

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kaynakça
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., ve Hanağası,
E. (2019). Medeni Usul Hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2018). Medeni
Usul Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Budak, A.C. ve Karaaslan, V. (2019). Medeni Usul
Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
Kuru, B. (2019). Medenî Usul Hukuku Ders Kitabı
(İstinaf Sistemine Göre Yazılmış). Ankara: Yetkin
Yayınları.
3
Pekcanıtez, H., Atalay O. ve Özekes M. (2019).
Medeni Usul Hukuku. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık.
Postacıoğlu, İ. ve Altay, S. (2015). Medeni Usul
Hukuku Dersleri. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
Postacıoğlu, İ. E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Üstündağ, S. (2000). Medeni Yargılama Hukuku. Cilt
1-2. İstanbul.
77
 Bölüm 4
Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın
Temel Aşamaları (Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

1 2
Dava Kavramı
1 Dava ve dava hakkı kavramlarını Dava Çeşitleri
öğrenme çıktıları

tanımlayabilme 2 Dava çeşitlerini tanımlayabilme

3 Dava Şartları
3 Dava şartlarını tanımlayabilme

Davanın Temel Aşamaları, Davanın

4 İlk İtirazlar
4 İlk itirazları tanımlayabilme

Açılması, Dilekçeler Teatisi, İddia

ve Savunmanın Genişletilmesi ve
Değiştirilmesi Yasağı
5 Davanın temel aşamalarını, dava
açılmasının sonuçlarını, dilekçeler teatisini,

6
dava ve cevap dilekçesinin unsurlarını

5
tanımlayabilme, iddia ve savunmanın Ön İnceleme
genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağının 6 Ön inceleme aşamasında yapılacak
kapsamını açıklayabilme işlemleri sıralayabilme

7
Tahkikat
7 Tahkikat aşamasında yapılacak işlemleri
sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Dava • Dava Şartları • Ön İnceleme • Tahkikat • Islah • Ön Sorun • Bekletici Sorun
• Davaların Birleştirilmesi • Davaların Ayrılması

78
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

GİRİŞ yamaz (HMK m. 24/1). Çekişmesiz yargı işlerinde

Bu bölümde öncelikle dava kavramı, dava çe-
şitleri, dava şartları, ilk itirazlar ile davanın temel
aşamaları üzerinde durulmuştur. Hukuk yargı-
lamasında korunmak istenen hakka göre çeşitli
davalar açılabilirse de bu davaları medeni yargıla-
ma hukuku açısından belirli özelliklerine göre sı-
nıflandırmak mümkündür. Bu bağlamda aşağıda
mahkemeden istenen hukuki korumaya veya talep
sonucunun niceliğine göre öngörülen dava çeşitleri
açıklanmıştır.
Medeni yargılama hukukunda bir davanın
mahkeme tarafından görülebilmesi için öncelikle
taraflardan birinin dava açması gerekir. Dava açıl-
masıyla başlayan yargılamanın beş temel aşaması
bulunmaktadır. Bunlar dilekçeler teatisi, ön ince-
leme, tahkikat, sözlü yargılama ve hükümdür. Bu
bölümde davaya ilişkin genel bilgiler verildikten
sonra, dilekçeler teatisi ve iddia ve savunmanın ge-
nişletilmesi ve değiştirilmesi yasağı, ön inceleme ve
tahkikat konuları açıklanmıştır. Davanın sözlü yar-
gılama ve hüküm aşamaları ise bir sonraki bölüm-
de tahkikatın önemli bir parçası olan ispata ilişkin
kısımdan sonra açıklanmıştır.
ise kanunda öngörülen istisnai hâllerde (örneğin
çocuğun menfaati ve gelişmesi tehlikeye düştüğü
takdirde, ana ve baba duruma çare bulamaz veya
buna güçleri yetmezse TMK m. 346 uyarınca
hâkimin, çocuğun korunması için uygun önlemleri
alması) hâkimin resen harekete geçmesi mümkün-
dür (HMK m. 382/1/c).
Dava hakkı, hak arama hürriyetinin bir kulla-
nım şekli olduğundan, Anayasa ile güvence altına
alınmıştır. Herkes meşru vasıta ve yollardan fayda-
lanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya
davalı olarak iddia ve savunma ile âdil yargılanma
hakkına sahiptir (AY m. 36). Kuşkusuz dava hakkı-
nı kullanmak kişinin isteğine bağlı olup Kanunda
açıkça belirtilmedikçe, hiç kimse kendi lehine olan
davayı açmaya veya hakkını talep etmeye zorlana-
maz (HMK m. 24/2).
Her hak gibi, dava hakkı da sınırsız değildir. Ni-
tekim 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun “Dü-
rüst Davranma” alt başlıklı 2’nci maddesine göre
herkes, haklarını kullanırken ve borçlarını yerine
getirirken dürüstlük kurallarına uymak zorundadır.

DAVA KAVRAMI dikkat

Dava, bir başkası tarafından hakkı ihlâl edilen
veya tehlikeye sokulan kişinin, mevcut ihlal veya
tehlikenin ortadan kaldırılmasını sağlamak üzere
mahkemeden hukuki koruma istemesidir.
Çekişmeli yargıda davacının dava hakkını kul-
lanarak dava açmasıyla mahkeme davaya bakabilir.
Hâkim, iki taraftan birinin talebi olmaksızın, ken-
diliğinden bir davayı inceleyemez ve karara bağla-
TMK m. 2’de ifadesini bulan ve hakların kul-
lanılmasında, borçların yerine getirilmesinde
sınır olarak kabul edilen objektif iyiniyet kuralı
dava hakkının kullanılmasında da göz önünde
tutulur. Her dava, davacının hukuki yararı varsa
dinlenebilir. Hukuki yarar sağlamayacak bir da-
vanın dinlenme olanağı da yoktur.

Öğrenme Çıktısı
1 Dava ve dava hakkı kavramlarını tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Davanın açılması bakımın-

Dava açılmasının dürüstlük
Dava hakkı ile hukuki yarar dan çekişmeli yargı ile çe-
kuralına aykırı olabileceği
kavramlarını ilişkilendiriniz. kişmesiz yargı işleri arasın-
örnekleri araştırınız.
daki farkları düşünün.

79
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
DAVA ÇEŞİTLERİ
Davalar belirli kıstaslara göre tasnif edilir. Mah-
kemeden istenen hukuki korunmaya göre dava
çeşitleri, eda davası, tespit davası, belirsiz alacak
ve tespit davası ve inşaî dava olarak sınıflanırken
talep sonucunun niceliğine göre dava çeşitleri, kıs-
mi dava, davaların yığılması, terditli dava, seçimlik
dava ve topluluk davası olarak ayrılır.
Mahkemeden İstenen Hukuki
Korumaya (Talep Sonucunun
Niteliğine) Göre Dava Çeşitleri
Mahkemeden istenen hukuki korumaya göre
yapılan sınıflandırma her davayı kapsadığından en
sık yapılan sınıflandırmadır. Bu bağlamda davalar
eda davası, tespit davası ve inşai dava olarak sınıf-
landırılmaktadır.
Eda Davası
Hukuk yargılama usûlünde en fazla uygulaması
görülen dava çeşidi eda (edim) davasıdır. Eda da-
vası yoluyla mahkemeden, davalının, bir şeyi ver-
meye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkûm
edilmesi talep edilir (HMK m. 105/1). “Yapmama”
talepli eda davalarında, bir fiili yapmaktan kaçın-
ma (içtinap etme) da dâhildir. Örneğin davalının
10.000,00-TL tutarında alacağı ödemesi veya gü-
rültü yapmamasına karar verilmesi talebiyle açılan
dava, eda davasıdır. Kamulaştırma bedelinin artı-
rılması davası, artırılmasına karar verilen miktarın
davalı idareden tahsili talebini içerdiğinden, bedel
artırma davası eda davasıdır.
Davalı davacının talep ettiği hakkını inkâr edi-
yorsa veya kabul etmekle beraber yerine getirmi-
yorsa davacının ilâmlı icra yoluyla yerine getire-
bilecek bir hüküm almak için eda davası açmakta
hukuki yarar vardır.
Eda davasının konusu şahsî veya aynî haklar
olabilir. Eda davasında mahkemeden, davalının
olumlu veya olumsuz bir edimi yerine getirmesine
karar verilmesi istenir. Mahkemenin, davalının, da-
vacıya belli bir edimi ifa etmesine karar verebilmesi
için, öncelikle dava konusu edilen hukuki ilişkinin
varlığını belirlemesi gerekir. Bu sebeple eda dava-
sının kabulü hâlinde verilen hükmün içinde, bir
yandan davacının dayandığı hakkın veya hukuki
ilişkinin varlığının tespiti yer alırken diğer yandan
da davacının istediği edimin davalı tarafından yeri-
ne getirilmesi konusunda bir karar yer alır.
80
dikkat
Eda davasının kabulü üzerine verilen hükümde
tespit ve eda hükmü yer alır. Tespit hükmü, daha
sonra aynı taraflar arasında aynı hukuki sebebe da-
yanarak açılan ikinci davada kesin delil oluşturur.
Eda davasını kabul hâlinde verilen hüküm
ilâmlı icra yoluyla (İİK m. 24-41) icra edilebilir.
Eda davasının reddi halinde verilen hüküm, dava-
cının iddia ettiği hakkın veya hukuki ilişkinin yok-
luğunu tespit eden bir tespit hükmüdür.
Tespit Davası
Tespit davası yoluyla, mahkemeden, bir hakkın
veya hukuki ilişkinin varlığının ya da yokluğunun
yahut bir belgenin sahte olup olmadığının belir-
lenmesi talep edilir (HMK m. 106/1). Eda davası,
dava konusu talebe ilişkin tespit talebini de içerdi-
ğinden tespit davasından daha kapsamlıdır ve tes-
pit davası eda davasının öncüsüdür.
Kanunlarda belirtilen istisnai durumlar dışın-
da tespit davası açan davacının, eda davası ile inşaî
davalardan farklı olarak tespit davasını açmakta
hukuken korunmaya değer güncel bir yararı bu-
lunmalıdır (HMK m. 106/2). Eda davası açılması
mümkünse, kural olarak tespit davası açılmasında
hukuki menfaat yoktur.
Kısmi eda davasından açılabildiği hâllerde tespit
davası açılabilir. Bu durumda hukuki yarar vardır.
dikkat
Tespit davasının konusu yalnız hukuki iliş-
kiler olabilir.
Davacının bir hukuki ilişkinin var olup olmadı-
ğının tespit edilmesinde korunmaya değer hukuki
yararı olmalıdır. Maddi vakıalar, tek başlarına tespit
davasının konusunu oluşturamaz (HMK m. 106/3)
ancak belli bir hukuki ilişkiyle birlikte tespit dava-
sının konusunu oluşturabilir. Kanunda açıkça belli
bir maddi vakıanın tespiti için ayrı bir tespit dava-
sının açılabileceğini öngörüldüğü hâller (örneğin
senedin sahteliğinin tespiti davası) istisnadır.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
dikkat
Tespit davasının dinlenebilmesi için davacının,
tespit davasına konu hukuki ilişkinin var olup ol-
madığının mahkemece hemen tespit edilmesinde
korunmaya değer hukuki yararının bulunması ge-
rekir. Bunun için davacının bir hakkı veya hukuki
durumu güncel tehlike altında olmalı, bu tehlike
sebebiyle davacının hukuki durumu tereddütlü
olmalı ve cebrî icraya yetki vermeyerek sadece
kesin hüküm gücüne sahip olan tespit hükmü bu
tehlikeyi ortadan kaldırmaya elverişli olmalıdır.
Eda davasında, davacı dava açmakta hukuki
yararı bulunduğunu bildirmek ve ispat etmekle
yükümlü olmadığı hâlde, tespit davası açılmasında
hukuki yarar olduğu, özellikle bildirilmeli ve ispat
edilmelidir. Tespit davasının konusunun hukuki
ilişki olması ve davacının tespit davası açmakta
hukuki yararının bulunması dava şartıdır. Davacı
tespit davası açmakta hukuki yararı olduğunu is-
pat edemezse tespit davası dava şartı (hukuki ya-
rar) yokluğundan usûlden reddedilir (HMK m.
114/1/h; 115/2). Mahkemenin, her tespit dava-
sında hukuki yarar bulunup bulunmadığını ken-
diliğinden incelemesi gerekir. Eda davası açılması
mümkün olan hâllerde olumlu tespit davası açıl-
masında hukuki yarar yoktur.
Kanunun tespit davası açılabileceğini öngördü-
ğü durumlarda hukuki ilişki ve hukuki yarar ko-
şullarının varlığını aramak gerekli değildir. Çünkü
tespit davasının açılabileceği kanunda öngörülmüş-
tür. Örneğin Türk Ticaret Kanunu’na göre, haksız
rekabet sebebiyle müşterileri, kredisi, meslekî itiba-
rı, ticari faaliyetleri veya diğer ekonomik menfaat-
leri zarar gören veya böyle bir tehlikeyle karşılaşa-
bilecek olan kimse; fiilin haksız olup olmadığının
tespitini isteyebilir (TTK m. 56/1/a).
Tespit davası, olumlu ve olumsuz tespit davası
olmak üzere ikiye ayrılır. Olumlu tespit davası, bir
hukuki ilişkinin varlığını tespit amacıyla açılan da-
vadır. Olumlu tespit davasının kabulü hâlinde ve-
rilen hükümle, varlığı iddia edilen hukuki ilişkinin
bulunduğu; olumlu tespit davasını esastan redde-
den hüküm ile varlığı iddia edilen hukuki ilişkinin
bulunmadığı hüküm altına alınır.
4
Olumsuz tespit davası, davalının varlığını id-
dia etmesine rağmen davacının kabul etmediği bir
hukuki ilişkinin bulunmadığının tespiti için açılan
davadır. Olumsuz tespit davasının kabulü hâlinde,
davalının varlığını iddia ettiği hukuki ilişkinin,
davacının ileri sürdüğü gibi mevcut olmadığı hü-
küm altına alınır. Olumsuz tespit davasının reddi
hâlinde verilen hükümle, davacının kabul etmeme-
sine rağmen davalının varlığını iddia ettiği hukuki
ilişkinin mevcut olduğu hüküm altına alınır.
dikkat
Tespit davaları, uygulamada sıkça müracaat edi-
len bir dava türü olup, bir geçici hukuki korunma
türü olan delil tespiti kurumundan farklıdır. Mad-
di vakıalar tek başlarına tespit davasını konusunu
oluşturamazken delil tespitinin konusunu oluştu-
rabilir. Tespit davası bağımsız bir davadır. Oysa
delil tespiti, asıl dava dosyasının bir parçasıdır.
Tespit davasında verilen tespit hükmü kesin hü-
küm ve kesin delil teşkil eder.
Belirsiz Alacak ve Tespit Davası
Davanın açıldığı tarihte alacağın miktarını ya-
hut değerini tam ve kesin olarak belirleyebilme-
sinin kendisinden beklenemeyeceği veya bunun
imkânsız olduğu hâllerde, alacaklı, hukuki ilişkiyi
ve asgari bir miktar yahut değeri belirtmek suretiy-
le belirsiz alacak davası açabilir (HMK m. 107/1).
Davanın belirsiz alacak davası türünde açılabil-
mesi için, açıldığı tarih itibariyle uyuşmazlığa konu
alacağın miktar veya değerinin tam ve kesin olarak
davacı tarafça belirlenememesi gereklidir. Belirleye-
meme hâli, davacının gerekli dikkat ve özeni gös-
termesine rağmen, alacağın miktar veya değerinin
belirlenmesinin kendisinden gerçekten beklenilme-
mesi durumuna yahut objektif olarak imkânsızlığa
dayanmalıdır. Açılacak davanın miktarı belirli veya
belirlenebilir nitelikteyse belirsiz alacak davası açı-
larak bu davanın sağladığı imkânlardan yararlanıl-
maz. Çünkü her davada arandığı gibi, burada da
davacının dava açmakta hukuki yararı olması ara-
nır. Böyle bir durumda ise hukuki yararın bulun-
duğundan söz edilemez.
81
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
Davacının alacağının miktar veya değerini be-
lirleyebilmesi için elinde bulunması gerekli bilgi ve
belgelere sahip olmaması ve bu belgelere dava açma
hazırlığı döneminde ulaşmasının da (gerçekten)
mümkün olmaması ve dolayısıyla alacağın mikta-
rının belirlenmesinin karşı tarafın elinde bulunan
bilgi ve belgelerin sunulmasıyla mümkün hâle ge-
leceği durumlarda alacak belirsiz kabul edilmelidir.
dikkat
Alacağın hangi hallerde belirsiz, hangi hallerde
belirli veya belirlenebilir olduğu hususunda ke-
sin bir sınıflandırma yapılması mümkün olma-
yıp, her davaya konu alacak bakımından somut
olayın özelliklerinin nazara alınarak sonuca gi-
dilmesi gereklidir.
Sırf taraflar arasında alacak miktarı bakımından
uyuşmazlık bulunması, talep sonucunun belirlen-
mesinin davacıdan beklenemeyecek olması anlamı-
na gelmez. Önemli olan objektif olarak talep sonu-
cunun belirlenmesinin davacıdan beklenemeyecek
olmasıdır. Bir alacağın belirlenmesi ile onun ispatı
ayrı konular olup, davacının talep konusu yaptığı
alacağını ispat edecek durumda olmaması, belirsiz
alacak davası açabileceği anlamına gelmez.
Karşı tarafın verdiği bilgi veya tahkikat sonucu
alacağın miktarı veya değerinin tam ve kesin ola-
rak belirlenebilmesi mümkün olduğunda davacı,
iddianın genişletilmesi yasağına tâbi olmaksızın
talebini tam ve kesin olarak belirleyebilir. Hâkim,
tahkikat sona ermeden önce talebini tam ve kesin
olarak belirlemesi için davacıya iki haftalık kesin
süre verir. Davacı, talep ettiği alacağın miktar veya
değerini bu süre içinde tam ve kesin olarak belir-
lerse, dava bu miktar veya değer üzerinden karara
bağlanır; aksi takdirde dava, talep sonucunda belir-
tilen miktar veya değer üzerinden görülüp karara
bağlanır (HMK m. 107/2).
dikkat
Belirsiz alacak davasında alacağın tamamı için
zamanaşımı süresi, davanın açıldığı tarihten iti-
baren kesilir.
82
Belirsiz alacak davasında, mahkemece talep
artırım dilekçesi verilerek artırılan miktarlar dâhil
olmak üzere, alacakların tümüne davanın açıldığı
tarihten itibaren temerrüt faizi işletilmesi gerekir.
Belirsiz alacak davasında alacağın geri kalan kısmı-
nın talep edilebilmesi için davalı tarafın iznine veya
ıslah yoluna başvurulmasına gerek yoktur.
İnşaî Dava
İnşaî dava yoluyla, mahkemeden, yeni bir hu-
kuki durum yaratılması veya mevcut bir hukuki
durumun içeriğinin değiştirilmesi yahut onun or-
tadan kaldırılması talep edilir (HMK m. 108/1).
dikkat
İnşai davalar, Kanunda açıkça belirtilen hallerde
açılabilir ve inşaî bir hakka dayanır.
İnşa haklar, hak sahibinin varması gerekli tek
taraflı bir irade açıklaması ile kullanılır ve kural
olarak karşı tarafa vardıkları anda kendilerinden
beklenen hukuki sonucu doğurur. Bunun için karşı
tarafın kabulüne veya bir mahkeme kararına ihti-
yaç yoktur. Buna karşılık bazı inşaî haklarda hak
sahibinin hakkını tek taraflı olarak kullanmasıyla
hukuki sonuç kendiliğinden doğmaz. İnşaî hakka
bağlanmış olan etkinin doğumu için, mahkeme
aracılığıyla kullanılması maddi hukuk tarafından
zorunlu kılınmışsa, inşaî hakkın, dava yoluyla kul-
lanılması gerekir ve bu durumda inşaî hak sahibi-
nin inşaî dava (örneğin boşanma veya evlenmenin
butlanı davası) açması gerekir (HMK m. 108/2).
Kanunlarda aksi belirtilmedikçe, inşaî hüküm-
ler, geçmişe etkili değildir (HMK m. 108/3). İnşaî
davanın kabulü halinde inşaî hüküm verilirken,
reddi hâlinde olumsuz tespit hükmü verilir. İnşaî
hüküm kesinleşmesiyle kendiliğinden inşaî etki
doğurduğundan, ilâmlı icra yoluyla icraya ihtiyaç
bırakmaz.
Talep Sonucunun Niceliğine Göre
Dava Çeşitleri
Taraf dava yoluyla tek bir talepte bulunabile-
ceği gibi birden fazla asli ve bağımsız talepte, ta-
lepleri arasında aslilik fer’îlik ilişkisi kurarak veya
talebinin sadece belirli bir bölümü için ve benzeri

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
şekillerde talepte bulunabilir. Talep sonucunun sa-
yısı bakımından yapılan sınıflandırmaya göre dava
türleri kısmi dava, davaların yığılması, terditli dava,
seçimlik dava ve topluluk davasıdır.
Kısmi Dava
Davacının, aynı hukuki ilişkiden doğan ala-
cağının tamamını dava etmeyerek, şimdilik bir
kısmını talep etmek suretiyle açtığı davaya kısmi
dava denir. Yargılama giderlerinden tasarruf etmek
ve başlangıçta dava konusu miktarı yüksek tutarak
davanın reddi ihtimalinde aleyhine yüksek miktar-
da yargılama giderlerine hükmedilmesi tehlikesiyle
karşılaşmak istemeyen davacı (veya karşı dava açan
davalı), talep konusunun niteliği itibarıyla bölüne-
bilir olduğu durumlarda, sadece bir kısmını dava
yoluyla ileri sürülebilir (HMK m. 109/1).
Kısmi dava, tümü ihlal veya inkâr olunan bir
hakkın ancak bir bölümünün dava edilmesi, diğer
bölümüne ilişkin dava ve talep hakkının ise bazı
nedenlerle geleceğe bırakılması anlamına gelir. Da-
vacının, dava sebebi olarak gösterdiği hukuki iliş-
kiden doğan alacağının tümünü mü, yoksa yalnız
bir kesimini mi istediğini dava dilekçesinde açıkça
bildirmesi gereklidir. Davacı, alacağının yalnız bir
kesimi için dava açtığını bildirmemişse, dava kısmi
dava değil, tam dava sayılır.
Kısmi davada davacının alacağı, dava konusu
ettiği tutardan daha fazla olsa da şimdilik dava ko-
nusu edilmeyen tutarın dava açılırken saklı tutul-
ması şart değildir.
dikkat
Kısmi dava açılırken, dava dilekçesinde fazla-
ya ilişkin hakların saklı tutulduğuna ilişkin bir
kayda yer verilmemiş olması, talep konusunun
şimdilik dava edilmeyen (geri kalan) kısmından
feragat edildiği anlamına gelmez.
Kısmi davanın davacısı, zamanaşımı süresi içinde
olmak şartıyla bakiye alacak miktarını daha sonraki
bir tarihte ek dava açmak veya aynı davada (derdest
kısmi davada) karşı tarafın açık izni yahut kısmi ıs-
lah yoluyla talep sonucunu arttırarak talep etmek
konusunda seçimlik hakka sahiptir. Kısmi ıslah, ek
dava yoluyla elde edilebilecek haklara, mevcut dava
4
içerisinde, daha basit, daha az masrafla ve daha kısa
süre içerisinde (usûl ekonomisine uygun olarak)
kavuşma olanağı tanıyan ve bu yönüyle âdeta ek
dava açma yoluna alternatif oluşturan bir imkândır.
Kısmi ıslah kapsamında dava değerinin artırılması,
derdest davanın devamı olup yeni bir dava veya ek
dava olarak kabul edilemez. Artırılan tutar için harç
yatırılması bir usûl işlemi olduğundan yeni bir dava
açıldığı şeklinde yorumlanamaz.
Bunun gibi, kısmi davada bakiye alacak bölümü
için, gerek kısmi dava karara bağlanmadan önce
gerek daha sonra, ayrı bir dava açılması mümkün-
dür. Uygulamada bu ayrı davaya ek dava denilmek-
tedir. Yine, kısmi davadan sonra açılan ek davada,
davacının hukuki yararının bulunması koşuluyla,
birden fazla ek dava açılması da mümkündür.
Dava açılırken talep konusunun kalan kısmın-
dan açıkça feragat edilmişse alacağın dava edilmeyen
(bakiye) kısmından feragat edilmiş olur ve bu kısım
hakkında daha sonra ek dava açılırsa bu dava, feragat
sebebiyle esastan reddedilir (HMK m. 109/3).
Maddi tazminat davası kısmi dava olarak açıla-
bilirken manevi tazminat davası kısmi dava olarak
açılamayacağı gibi ıslah yolu ile de manevi tazmi-
nat tutarı artırılamaz. Çünkü manevi tazminat bir
bütün olup duyulan acı ve üzüntünün karşılığı
dava yolu ile belirlenip, karşı tarafa bildirildikten
sonra artırılması veya yeni bir dava açılarak isten-
mesi mümkün değildir. Manevi tazminatın takdi-
rinde hâkime çok geniş takdir yetkisi verilmiştir.
Hâkimin takdir yetkisi bölünemez. Manevi tazmi-
natın tekliği ve bölünmezliği kuralı gereğince, dava
açarken istenen manevi tazminat miktarı davalı ya-
rarına usûlî kazanılmış hak oluşturur ve sonradan
ıslah veya ek dava ile artırılamaz.
dikkat
Kısmi davada zamanaşımı, dava edilen kısım ba-
kımından kısmî dava tarihinde kesilir (TBK m.
154). Bakiye alacak bakımından kısmen ıslah tale-
binde bulunulması veya ek dava açılması hâlinde,
dava dışı tutulan alacak kesimi bakımından zama-
naşımı kısmi davanın açıldığı tarihte değil, kısmi
ıslah veya ek dava tarihinde kesilir.
Kısmi olarak açılan davada dava dilekçesinde
faiz istenmişse ıslah istemi daha sonra faiz talebi ol-
83
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
madan yapılsa dahi, dava açarken yapılan faiz iste-
mi, kısmi ıslahla arttırılan alacak kesimi için de ge-
çerlidir. Bir miktar para alacağının faizi ile birlikte
tahsiline karar verilmesinin talep edildiği kısmi da-
vada, dava konusu miktarın kısmi ıslahla faiz talebi
belirtilmeksizin artırılması hâlinde, artırılan miktar
bakımından dava dilekçesindeki faiz talebine bağlı
olarak ıslah tarihinden itibaren faize hükmedilir.
Islahla artırılan tutar yeni bir dava olmadığından,
ilk kısmi dava dilekçesinde yer alan bütün unsurlar,
faiz istemi de dâhil olmak üzere, aynı davada ıslahla
artırılan kısım için de uygulanabilir. Islah dilekçe-
sinde, dava dilekçesindeki iddia ve istemlerin, bu
arada faiz talebinin tekrarlanmasına ihtiyaç yoktur.
Dava dilekçesindeki faiz istemi, ıslah dilekçesini
de kapsar (İBGK 24.05.2019, 8/3, Karar için bkz.
27.9.2019 T. 30901 S. RG).
Davaların Yığılması
Davacının, aynı davalıya karşı olan, birbirinden
bağımsız birden fazla aslî talebini, aynı dava dilek-
çesinde ileri sürmesine davaların yığılması (kümü-
latif dava yığılması) denir.
Davaların yığılmasında, dava konusu edilen
taleplerin tümü birbirinden bağımsız, eşdeğer ve
aynı derecede öneme sahiptir. Her bir talep farklı
edimlerin gerçekleştirilmesine yönelmiştir. Görü-
nüşte tek dava olsa da gerçekte birlikte ileri sürülen
talep sayısında dava açılmıştır. Görünüşte tek hü-
küm verilse de gerçekte talep sayısınca hüküm ve-
rilir. Mahkeme, taleplerin tümü hakkında ayrı ayrı
karar vermek ve bunları hüküm fıkrasında göster-
mek zorundadır.
dikkat
Davaların yığılmasında mahkemenin, taleplerin
tümü hakkında tek ve aynı şekilde karar verme
zorunluluğu yoktur.
Davaların yığılmasında dava şartları, her bir ta-
lep bakımından ayrı ayrı belirlenir. Ayrıca, birlikte
ileri sürülen talepler arasında hukuki veya ekono-
mik bir bağın bulunması da şart değildir. Davala-
rın yığılmasının varlığı hâlinde, tek müşterek olan
husus, delillerin ikamesi ile tahkikat aşamasıdır.
Davaların yığılması bu sayede usûl ekonomisi ilke-
sinin gerçekleştirilmesine hizmet eder.
84
Davaların yığılmasının ortaya çıkabilmesi için,
birlikte dava edilen taleplerin arasında bağlantı ol-
ması gerekmese de şu koşullar bulunmalıdır (HMK
m. 110/1):
• Davacı, dava dilekçesinde aynı davalıya kar-
şı birden fazla talep ileri sürmelidir.
• Birlikte ileri sürülen taleplerin tümü aynı
yargı çeşidi içinde yer almalıdır.
• Talepler arasında bir aslîlik-ferîlik ilişkisi
kurulmamış olmalıdır.
• Taleplerin tümü bakımından geçerlilik taşı-
yan bir ortak yetkili mahkeme bulunmalıdır.
Terditli Dava
Davacının, aynı davalıya karşı birden fazla ta-
lebini, aralarında aslilik-ferîlik ilişkisi kurmak su-
retiyle, aynı dava dilekçesinde ileri sürdüğü davaya
terditli dava denir (HMK m. 111/1).
Terditli davada davacı, mahkemeden ilk önce
asıl talebi hakkında karar verilmesini ister ve asıl ta-
lebin reddedilmesi durumunda ise yardımcı talebi-
ni ileri sürer. Örneğin, muris muvazaası nedenine
dayalı tapu iptali ve tescil, olmaz ise tenkis istemi
veya gizli ayıp hukuki nedenine dayalı ayıplı malın
ayıpsız misli ile değiştirilmesi, mümkün olmadığı
takdirde sözleşmenin iptali ile sözleşme bedelinin
iadesi istemine ilişkin dava terditli davadır. Terditli
davada taleplerin dayandığı vakıalar aynı olabilece-
ği gibi benzer de olabilir.
dikkat
Terditli dava açılması, terditli hüküm verilmesi
anlamına gelmez.
Terditli davada, mahkeme öncelikle asıl talebi
inceleyerek karara bağlar. Mahkeme, davacının aslî
talebinin esastan reddine karar vermedikçe, fer’î
talebini inceleyemez ve hükme bağlayamaz. Mah-
keme aslî talebi kabul etmişse artık fer’î talep hak-
kında herhangi bir karar vermez. Mahkeme ancak
aslî talebi reddederse fer’î talep hakkında karar verir
(HMK m. 111/2). Fer’î talep de mahkemece esas-
tan reddedilirse, davada bir menfi tespit hükmü
verilmiş olur.
Terditli dava açabilmek için şu iki koşul mevcut
olmalıdır (HMK m. 111/1):
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

• Aynı davalıya karşı ileri sürülen birden fazla
talep arasında bir aslîlik-ferîlik ilişkisi olma-
lı; dava dilekçesinde önce aslî talep, daha
sonra da fer’î talep belirtilmiş olmalıdır.
• Aynı davalıya karşı birlikte ileri sürülen asıl
ve yardımcı talepler arasında hukuki veya
ekonomik bir bağlantı bulunmalıdır.
Terditli dava açılması, şarta bağlı dava ikame
edilmesi anlamına gelmez. Terditli dava açan dava-
cı bu şekilde, taleplerine ilişkin olarak mahkemece
gerçekleştirilecek olan incelemenin sırasını belirle-
miş olur.
Seçimlik Dava
Seçimlik borçlarda, seçim hakkı kendisine ait
olan borçlu veya üçüncü kişinin bu hakkı kullan-
maktan kaçınması hâlinde, alacaklı seçimlik dava
açabilir (HMK m. 1112/1). Kuşkusuz her seçimlik
borç bir seçimlik dava açılmasına imkân tanımaz.
dikkat
Seçimlik borçlarda, seçme hakkı borçluya yahut
üçüncü bir kişiye bırakılmış ve borçlu yahut
üçüncü kişi bu hakkını kullanmaktan kaçını-
yorsa, ancak bu durumda seçimlik dava açılması
mümkündür.
Seçme hakkı alacaklıya aitse, alacaklının bu du-
rumda seçimlik dava açma imkânı yoktur. Alacak-
lı bu hâlde, hukuki niteliği itibarıyla inşaî bir hak
olan seçme hakkını kullanmak suretiyle öncelikle
borç konusunu belirli hâle getirmelidir. Borçlu, be-
lirlenen bu edimi yerine getirmeye yanaşmıyorsa,
ona karşı seçimlik dava değil eda davası açılmalıdır.
Seçimlik davada birden fazla edim aynı anda dava
konusu edilmediğinden gerçek anlamda bir dava yı-
ğılması yoktur. Dava konusu edilen edimler birbiri-
nin alternatifi olup borçlunun birden fazla edim ara-
sında seçim yaparak birisini ifa etmesi istenir. Borcun
konusu edim ve dolayısıyla dava konusu talep aslında
tektir. Seçimlik davada davacı dava dilekçesinde se-
çimlik olarak talepte bulunduğu için mahkeme, tale-
bin hukuka uygun olduğu sonucuna varırsa seçimlik
mahkûmiyet hükmü verir (HMK m. 112/2).
Seçimlik mahkûmiyet hükmünü cebrî icraya
koyan alacaklı, takip hukukunun temel kuralı olan
takibin konusunun belirli olması kuralı uyarınca
takibinin konusunu, mahkûmiyet hükmünde yer
alan edimlerden birine hasretmek zorundadır. İcra
müdürü de bu belirleme doğrultusunda borçluya,
hasredilen edimin yerine getirilmesini konu alan
bir icra emri gönderir. Ancak, bu durum, borçlu-
nun, diğer edimi ifa etmek suretiyle borcundan
kurtulma hakkını ortadan kaldırmaz (HMK m.
112/3). Borçlu, hasredilen ve icra emrinin konusu-
nu oluşturan edimin yerine diğer edimi yerine ge-
tirmek suretiyle de borcundan kurtulabilir. İlâmlı
icra takibinde de seçme hakkı yine borçluda kalır
ve alacaklıya geçmez.
Topluluk Davası
Dernekler ve diğer tüzel kişiler, statüleri çer-
çevesinde, üyelerinin veya mensuplarının yahut
temsil ettikleri kesimin menfaatlerini korumak için
kendi adlarına, ilgililerin haklarının tespiti veya
hukuka aykırı durumun giderilmesi yahut ilgilile-
rin gelecekteki haklarının ihlal edilmesinin önüne
geçilmesi için dava açabilir (HMK m. 113/1).

Öğrenme Çıktısı
2 Dava çeşitlerini tanımlayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Zamanaşımının kesilmesi
Belirsiz alacak davasına ör- Dava yığılması ve terditli da-
bakımından kısmi dava ile
nek teşkil edebilecek dava- vada talep sonucunun nasıl
belirsiz alacak davasını iliş-
ları araştırınız. yazılabileceğini düşünün.
kilendiriniz.

85
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
DAVA ŞARTLARI
Dava şartları, davanın esastan görülüp karara
bağlanabilmesi için, varlığı veya yokluğu hâkim
tarafından davanın her aşamasında kendiliğinden
gözetilen ve taraflarca da noksanlığı davanın her
aşamasında ileri sürülebilen dinlenebilirlik koşulla-
rıdır. Davanın esastan görülebilmesi için varlığı ge-
rekenler olumlu; yokluğu gerekenler olumsuz dava
şartlarıdır. Dava şartları genel dava şartları ve özel
dava şartları olarak sınıflandırılır.
Genel Dava Şartları
Her dava için aranan dava şartları HMK’da dü-
zenlenmiştir (HMK m. 114/1). Diğer kanunlarda
yer alan özel dava şartlarına ilişkin hükümler saklı-
dır (HMK m. 114/2).
Türk Mahkemelerinin Yargı Hakkının
Bulunması
Mahkeme, açılan davada ülke ve kişi yönünden
yargı hakkına sahip olmalıdır (HMK m. 114/1/a).
Türkiye Cumhuriyeti mahkemelerinin Türkiye
Cumhuriyeti sınırları içinde yargı hakkı vardır. Yerli
ve yabancı gerçek ve tüzel kişiler de aynı şekilde Tür-
kiye Cumhuriyeti mahkemelerinin yargısına tâbidir.
Yabancı devletler, egemenlik işlerine ilişkin da-
valarda yargı bağışıklığına sahiptir. Buna karşılık
yabancı devlete, özel hukuk ilişkilerinden doğan
hukuki uyuşmazlıklarda yargı muafiyeti tanınmaz
(MÖHUK m. 49/1). Bu gibi uyuşmazlıklarda ya-
bancı devletin diplomatik temsilcilerine tebligat
yapılabilir (MÖHUK m. 49/2).
3042 sayılı Kanunla onaylanan (RG T.
24.12.1984, S. 18615) 18.4.1961 tarihli Diplo-
matik İlişkiler Hakkında Viyana Sözleşmesinin
31’inci maddesine göre, diplomatik ajan, kabul
eden Devletin ceza, medeni ve idari yargısından
bağışıktır. Diplomatik ajan, sadece aşağıdaki hu-
suslarda kabul eden Devletin medeni ve idari yar-
gısına tâbidir:
• Kabul eden Devletin topraklarında bulu-
nan özel bir taşınmazla ilgili bir ayni hak
davası, yeter ki bu taşınmaz, gönderen Dev-
let adına ve misyon amaçları için kullanıl-
mak üzere diplomatik ajanın tasarrufunda
bulunmamış olsun.
• Diplomatik ajanın gönderen Devlet adına
değil de bir özel kişi olarak vasiyeti tenfiz
86
memuru, mirasın idarecisi, mirasçı veya va-
siyet olunan kişi sıfatıyla ilgili bulunduğu
mirasa ilişkin bir dava;
• Diplomatik ajanın kabul eden Devlet
dâhilinde resmi görevleri dışında icra ettiği
herhangi bir mesleki veya ticari faaliyet ile
ilgili bir dava.
Yukarıda sayılan hâller dışında bir diplomatik
ajan hakkında Türkiye’de hiçbir icra takibi yapıla-
maz. Söz konusu durumlarda dahi ajanın şahsının
veya konutunun dokunulmazlığı ihlal edilemez
(Viyana Sözleşmesi m. 31/3).
Diplomatik ajanın, tanıklık yapmak zorunlulu-
ğu yoktur (Viyana Sözleşmesi m. 31/2).
dikkat
Yabancı devlet aleyhine ilamsız takip yoluna
başvurulamaz (İİK m. 42/2).
Yabancı devlet aleyhine başlatılan ilâmlı icra
takiplerine ilişkin icra emrinde uluslararası antlaş-
malar saklı kalmak kaydıyla, borçlu devlete ait olan
mallar hakkında cebri icra yapılabileceği hususu
ayrıca ihtar edilir (İİK m. 32/2).
Yargı Yolunun Caiz Olması
Mahkemeler, kendilerine ait yargı yoluna giren
dava ve işlere bakabileceğinden, davanın adli yargı
yoluna girmesi dava şartıdır (HMK m. 114/1/b).
İdari yargı yoluna giren bir dava adli yargı yolun-
daki mahkemelerde açılırsa dava şartı yokluğundan
reddedilir.
Mahkemenin Görevli Olması
Davanın açıldığı adli yargı ilk derece hukuk
mahkemesinin davada görevli olması (HMK m. 1-4;
5235 s.K. m. 4-6) dava şartıdır (HMK m. 114/1/c).
Yetkinin Kesin Olduğu Hâllerde,
Mahkemenin Yetkili Bulunması
Kanunda mahkeme için kesin yetkinin öngö-
rüldüğü hâllerde, davanın bu kesin yetkili mah-
keme veya mahkemelerde açılması dava şartıdır
(HMK m. 114/1/ç). Kesin yetki dışındaki hâllerde
yetki dava şartı değildir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Davada İki Taraf Bulunması
Davada, dava konusu uyuşmazlığın tarafı ola-
rak davacı ve davalının varlığı dava şartıdır (HMK
m. 114/1/d). Uyuşmazlık içinde olan iki taraf
yoksa, çekişmesiz yargı işinin varlığından söz edi-
lir (HMK m. 382).
Taraf Ehliyeti
Davada her iki tarafın da taraf ehliyetine sahip
olması dava şartıdır (HMK m. 114/1/d).
Dava Ehliyeti
Davada her iki tarafın da taraf ehliyetine sahip
olması dava şartıdır. Dava ehliyetine sahip olmayan
taraflar kanuni temsilcileri (örneğin anonim şirket-
ler yönetim kurulu, kısıtlılar veli veya vasi) tarafın-
dan temsil edilirler ve kanuni temsilin söz konusu
olduğu hâllerde, temsilcinin gerekli niteliğe sahip
bulunması da dava şartıdır (HMK m. 114/1/d).
Dava Takip Yetkisi
Tarafların dava açabilmesi, geçerli şekilde usûl
işlemi yapabilmesi ve talep sonucu hakkında hü-
küm alabilmesi için dava takip yetkisine sahip ol-
ması dava şartıdır (HMK m. 53; 114/1/e).
Davaya Vekâlet Ehliyeti ve Geçerli
Vekâletname
Vekil aracılığıyla takip edilen davalarda, vekilin
davaya vekâlet ehliyetine sahip olması ve mahke-
meye usûlüne uygun düzenlenmiş bir vekâletname
sunması dava şartıdır (HMK m. 114/1/f ).
Gider Avansı
Davacının dava açarken yargılama harçları ile
birlikte, her yıl Adalet Bakanlığınca çıkarılacak gi-
der avansı tarifesinde belirlenecek olan gider avansı
tutarını mahkeme veznesine yatırması dava şartıdır
(HMK m. 114/1/g; 120).
Gerekli Hâllerde Teminat
Gösterilmesi
Davacı kural olarak dava açarken teminat gös-
termek zorunda olmamakla birlikte mahkeme, da-
vacının Kanunda sayılan istisnai hâllerde (HMK
m. 84-89) davalının muhtemel yargılama giderle-
4
rini karşılayacak uygun bir teminat göstermesine
karar verirse hâkim tarafından belirlenen kesin süre
içinde teminatın mahkemeye verilmesi dava şartı-
dır (HMK m. 114/1/ğ).
Hukuki Yarar
Davacının dava hakkına sahip olması dava aça-
bilmesi için yeterli değildir. Bundan başka davacı-
nın, sübjektif hakkına hukuki korunma sağlanması
hususunda mahkemeye başvurmasında hâli hazırda
hukuken korunmaya değer bir yararı bulunmalıdır.
dikkat
Dava hakkı hukuki yarar ile sınırlıdır. Davacı
hakkına kavuşmak için, hâli hazırda mahkeme
kararına muhtaç bir konumda değilse onun hu-
kuki yararı yoktur.
Hukuki yarar, mahkemeden hukuki korunma
istemi ile bir davanın açılabilmesi için davacının
bu davayı açmakta veya mahkemeden hukuksal
korunma istemekte bir menfaatinin olması demek-
tir. Davacının dava açmakla hukuk kuralları tara-
fından haklı bulunan (korunan) bir yararı olmalı,
haklarını elde edebilmesi içir mahkeme kararına
ihtiyaç bulunmalı ve davacı mahkemeyi gereksiz
yere uğraştırmamalıdır. Ayrıca bu yararın “hukuki
ve meşru”, “doğrudan ve şahsi”, “doğmuş ve gün-
cel” olması da zorunludur. Kanunda davacının,
dava açmakta hukuki yararının bulunması dava
şartı olarak düzenlenmiştir (HMK m. 114/1/h).
Aynı Davanın Daha Önceden Açılmış
ve Hâlen Görülmekte Olmaması
Tarafları, dava sebebi (maddi vakıaları) ve dava
konusu (talep sonucu) aynı olan bir dava daha önce
açılmış ve hâlen görülmekteyse, ikinci kez açılamaz.
Davacının aynı davayı ikinci defa açmakta hukuki
yararı olmadığından, aynı davanın daha önceden
açılmış ve hâlen görülmekte olmaması (derdestlik
iddiası) olumsuz dava şartıdır (HMK m. 114/1/ı).
Kesin Hükmün Bulunmaması
Tarafları, dava sebebi (maddi vakıaları) ve dava
konusu (talep sonucu) aynı olan bir dava daha önce
kesin hükme bağlanmışsa, maddi anlamda kesin
87
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
hükmün (HMK m. 303) menfî etkisi sebebiyle
ikinci kez açılamaz, açılırsa da dinlenemez ve mah-
kemece yeniden inceleme konusu yapılamaz. Mad-
di anlamda kesin hüküm, menfi etkisi itibarıyla bir
olumsuz dava şartıdır.
dikkat
Tıpkı derdestlikte olduğu gibi kesin hüküm iti-
razı da, “aynı fiilden ötürü bir kişi ancak bir kez
yargılanabilir” (ne bis idem) kuralına dayanır.
Bu sebeple, aynı davanın daha önceden kesin
hükme bağlanmamış olması (HMK m. 114/1/i)
dava şartıdır.
Dava Şartlarının İncelenmesi
Mahkeme, kanunda sayılan genel veya özel
dava şartlarının mevcut olup olmadığını, davanın
her aşamasında kendiliğinden araştırır. Taraflar da
dava şartı noksanlığını her zaman ileri sürebilirler
(HMK m. 115/1).
Mahkeme, dava şartı noksanlığını tespit ederse
öncelikle dava şartı noksanlığının giderilmesinin
mümkün olup olmadığını araştırır. Dava şartı nok-
sanlığının giderilmesi mümkün değil ise, davanın
usûlden reddine karar verir. Böylece, esasa değil
usûle ilişkin bir nihai kararla davayı bitirir. Bu ka-
rara karşı kanun yolu açık olup (HMK m. 341),
dava şartı yokluğu sebebiyle davanın usûlden reddi
kararı, sadece ilgili olduğu dava şartının yokluğu
bakımından kesin hüküm teşkil edeceğinden, esik
olan dava şartı tamamlandığı takdirde aynı davanın
yeniden açılması ve esas hakkında karar verilmesi-
nin istenmesi mümkündür.
dikkat
Dava şartı noksanlığının giderilmesi mümkün
ise, mahkeme usûlden ret kararı vermeden önce,
usûl ekonomisi ilkesini gözeterek eksikliğin ta-
mamlanması yönünde ilgili tarafa kesin süre
verir. Bu süre içinde dava şartı noksanlığı gide-
rilmemişse, mahkeme davayı dava şartı yokluğu
sebebiyle usûlden (HMK m. 115/2) reddeder.
88
6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Ara-
buluculuk Kanunu’nda öngörülen özel dava şartı
bakımından bu esastan ayrılma olmuştur. İlgili
kanunlarda (İMK m. 3; TTK m. 5/A; TKHK m.
73/A) arabulucuya başvurulmuş olmasının dava
şartı olarak kabul edildiği hâllerde, Hukuk Uyuş-
mazlıklarında Arabuluculuk Kanununda genel
dava şartlarına ilâveten HMK m. 114/2 kapsamın-
da özel bir dava şartı daha öngörülmüştür.
Arabulucuya başvurulmuş olmasının kanunla
dava şartı olarak düzenlendiği durumlarda (İMK
m. 3; TTK m. 5/A; TKHK m. 73/A) davacı dava
açarken, arabuluculuk faaliyeti sonunda anlaşma-
ya varılamadığına ilişkin son tutanağın aslını veya
arabulucu tarafından onaylanmış bir örneğini dava
dilekçesine eklemek zorundadır.
Mahkeme, arabulucuya başvurulmuş olmasının
kanunla dava şartı olarak düzenlendiği durumlar-
da, genel dava şartları (HMK m. 114) yanında bu
özel (müspet) dava şartının varlığını da (dava açıl-
madan önce arabulucuya başvurulmuş olup olma-
dığını) kendiliğinden araştırır.
Bu zorunluluğa uyulmadan dava açılması
hâlinde mahkemece davacıya, son tutanağın bir
haftalık kesin süre içinde mahkemeye sunulması ge-
rektiği, aksi takdirde davanın usûlden reddedileceği
ihtarını içeren davetiye gönderilir. İhtarın gereği ye-
rine getirilmez ise dava dilekçesi karşı tarafa tebliğe
çıkarılmaksızın davanın usûlden reddine karar veri-
lir (HUAK m. 18/A/2; HUAKY m. 22/1-2).
Arabulucuya başvurulmadan dava açıldığının
anlaşılması hâlinde herhangi bir işlem yapılmaksı-
zın davanın, dava şartı yokluğu sebebiyle usûlden
reddine karar verilir (İMK m. 3/2; HUAK m.
18/A/2; HMK m. 115/2; HUAKY m. 22/3). Dava
dilekçesi içeriğinden arabulucuya başvurulmadan
dava açıldığının açıkça anlaşılması hâlinde, duruş-
ma yapılmaksızın (dosya üzerinden) davanın, dava
şartı yokluğu sebebiyle usûlden reddine karar veri-
lir (HMK m. 320/1; HUAKY m. 22/3). Görüldü-
ğü gibi Kanunda (HUAK m. 18/A/2), arabulucuya
başvurulmadan dava açılması, noksanlığı tamam-
lanamayan dava şartı olarak görülmüş ve bunun
tamamlanması için davacıya kesin süre verilmesi
imkânı (HMK m. 115/2) tanınmamıştır.
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

dikkat
Dava şartı noksanlığı, mahkemece, davanın esasına girilmesinden önce fark edilmemiş, taraflarca ileri
sürülmemiş ve fakat hüküm anında bu noksanlık giderilmişse usûl ekonomisi ilkesine uygunluk ba-
kımından, artık başlangıçtaki dava şartı noksanlığından ötürü dava usûlden reddedilemez (HMK m.
115/3) ve davanın esası hakkında hüküm verilir.

Öğrenme Çıktısı
3 Dava şartlarını tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Aynı davanın, daha önce-

Tamamlanabilen ve tamam-
Hukuki yarar bakımından
lanamayan dava şartlarının
tespit davasının özelliğini
usûlî sonuçlarını ilişkilen-
araştırınız.
diriniz.
den açılmış ve hâlen görül-
mekte olmaması ile kesin
hükmün bulunmaması şek-
lindeki dava şartlarının iliş-
kisini düşünün.

İLK İTİRAZLAR gözeterek görevsizlik kararı veremez. Bu durumda

Dava şartları dışında kalan ve davada öngörü-
len yargılama kesitinde ileri sürülmesi koşuluyla
davanın esasına girilmesine engel olan usûle ilişkin
savunma vasıtalarına ilk itirazlar denir (HMK m.
116). İlk itirazlar kanunda sınırlı olarak sayılan du-
rumlardan ibaret olup şunlardır:
Kesin Yetki Kuralının Bulunmadığı
Hâllerde Yetki İtirazı
Mahkemenin yer yönünden yetkisinin kesin ol-
madığı hâllerde yetkisizlik itirazı bir ilk itiraz teşkil
eder (HMK m. 116/1/a).
Uyuşmazlığın Tahkim Yoluyla
Çözümlenmesi Gerektiği İtirazı
Taraflar arasında önceden yapılmış geçerli bir
tahkim sözleşmesinin varlığına rağmen tahkim söz-
leşmesinin taraflarından biri, tahkim sözleşmesinin
kapsamına giren uyuşmazlığın çözülmesi için tahki-
me başvurmak yerine mahkemede dava açarsa mah-
keme, tahkim sözleşmesinin varlığını kendiliğinden
davalı, tahkime başvurma iradesini sürdürüyorsa,
mahkemede açılan davada tahkim ilk itirazında bu-
lunmalıdır. Tahkim ilk itirazı, tahkim sözleşmesine
taraf olması koşuluyla, davalı tarafından ileri sürüle-
bilecek bir ilk itirazdır (HMK m. 116/1/b).
Mahkeme tahkim ilk itirazını kabul ederse da-
vayı usûlden reddeder (HMK m. 413/1). Bu nihai
karara karşı kanun yolu açıktır. Mahkeme tahkim
ilk itirazını kabul etmez ise, uyuşmazlığın tahkim
yoluyla çözümlenmesi gerekmediğinden davaya
devam eder. Mahkemenin tahkim ilk itirazının
reddine dair kararı bağlayıcı olup artık tahkim da-
vası açılamaz. Mahkemenin tahkim ilk itirazının
reddine dair ara kararına karşı ancak esas hükümle
birlikte kanun yoluna başvurulabilir.
İlk İtirazların İleri Sürülmesi ve
İncelenmesi
İlk itirazların hepsi cevap süresi içinde ve cevap
dilekçesinde ileri sürülmek zorundadır; aksi hâlde
dinlenemez (HMK m. 117/1). İlk itirazların ileri
sürülmesi bakımından cevap süresi hak düşürücü

89
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

niteliktedir. İlk itirazların ileri sürülmesi hakkında 95/1). Cevap süresinde verilemeyen cevap dilekçesi
savunmanın değiştirilmesi ve genişletilmesi yasağı- de eski hâle getirme talebinde bulunmak için ön-
nın istisnaları da uygulanmaz. görülen süre içinde verilmeli ve cevap dilekçesinde
ilk itiraz ileri sürülmelidir (HMK m. 97/1).

dikkat
İlk itirazlar süresi geçtikten sonra ve cevap di-
lekçesiyle ileri sürülmediği takdirde karşı tarafın
açık veya zımnî muvafakati veya ıslahla dahi ileri
sürülemez.
dikkat
Usûl ekonomisi ilkesi uyarınca ilk itirazlar, ön
inceleme aşamasında (HMK m. 140/1) dava
şartlarından sonra (HMK m. 117/2) incelenir.

Cevap süresi uzatılmışsa (HMK m. 127/1;
317/2), uzatılan cevap süresi içinde de ilk itirazlar
ileri sürülebilir.
Davalı, cevap dilekçesini elde olmayan sebep-
lerle, kanunda belirtilen veya hâkimin kesin ola-
rak belirlediği cevap süresi içinde verememişse,
eski hâle getirme talebinde bulunabilir (HMK m.
İlk itirazlar, ön sorunlar gibi incelenir ve karara
bağlanır (HMK m. 117/3). Dava şartlarını incele-
meye yetkili olan esas hakkındaki davaya bakacak
olan mahkeme, ilk itirazları inceler. İlk itiraz ne-
ticesinde mahkemenin vereceği karar, yapılan ilk
itirazın niteliğine göre değişir.

Öğrenme Çıktısı
4 İlk itirazları tanımlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tahkim ilk itirazının ileri İlk itirazların ileri sürülme-

Yetki ilk itirazını görevsizlik
sürülmemesinin sonuçlarını sinin dava şartlarıyla olan
itirazıyla ilişkilendiriniz.
araştırınız. farklarını düşünün.

DAVANIN TEMEL AŞAMALARI, DAVANIN AÇILMASI, DİLEKÇELER

TEATİSİ VE İDDİA VE SAVUNMANIN GENİŞLETİLMESİ VE
DEĞİŞTİRİLMESİ YASAĞI
6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu, ilk derece yargılamasını beş temel aşamaya ayırmıştır.

Davanın Temel Aşamaları

Davanın temel aşamaları şunlardır:
1. Dilekçelerin Karşılıklı Verilmesi (HMK m. 126-136): Bu aşamada dava malzemesinin hazır-
lanması dilekçeler ile olur. Yazılı yargılama usûlünde dava, cevap, cevaba cevap (replik) ve ikinci
cevap (düplik) dilekçeleri verilirken, basit yargılama usûlünde dava ve cevap dilekçelerinde iddia ve
savunmalar sunulur.
2. Ön İnceleme (HMK m. 137-142): Dava, cevap, cevaba cevap ve ikinci cevap dilekçelerinin ve-
rilmesi veya bunlara ilişkin kanunda öngörülen sürelerin geçirilmesiyle, dilekçelerin verilmesi aşa-
ması tamamlanır ve ön inceleme aşamasına geçilir. Ön inceleme aşamasında ilk olarak usûle ilişkin

90

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
işlemler yapılır. Usûle ilişkin hususlar, şeklî
nitelik taşıdıklarından yargılamanın başın-
da, dosya üzerinden de incelenerek karara
bağlanabilir. Ancak, mahkeme, kararını
vermek için tarafların dinlenmesine ihtiyaç
duyuyorsa, bunu da tahkikat aşamasında
değil, ön inceleme duruşmasında yapar.
Böylece dava şartları ve ilk itirazlarla ilgili
sorunlar, en geç tahkikat başlamadan, ön
inceleme duruşması sonunda karara bağ-
lanabilir. Usûle ilişkin işlemlerden sonra
tahkikata hazırlık işlemleri tamamlanır, ta-
rafların delillerini sunmaları ve toplanması
için gerekli kararlar verilir. Ön inceleme
aşamasının yegâne amacı tahkikata hazır-
lık yapmak olmayıp aynı zamanda tarafları
uzlaşmaya ve özünde uzlaşmayı hedefleyen
bir kurum olan arabuluculuğa gitmeye teş-
vik etmektir. Böylelikle taraflar arasında uz-
laşma imkânı tanıyacak bir iletişim ortamı
yaratmak suretiyle, uyuşmazlığın yargıla-
manın ileriki aşamalara gitmeden çözüme
kavuşturulması amaçlanır.
3. Tahkikat (HMK m. 143-186): Ön incele-
me aşaması tamamlandıktan sonra davanın
en uzun aşaması olan tahkikat aşamasına
geçilir. Hâkim, ön inceleme duruşmasında
tutulan tutanağı esas alarak tahkikatı yü-
rütür. Tahkikat, taraflar arasında çekişmeli
olan hususlara hasredilir ve ön inceleme tu-
tanağında yer almayan hususlar tahkikatın
konusu olmaz. Tahkikat aşamasında taraf-
ların davada ileri sürdükleri bütün iddia ve
savunmalar birlikte incelenir. Hâkim, mu-
hakemeyi basitleştirmek veya kısaltmak için
resen veya taraflardan birinin talebi üzerine
tahkikatın her aşamasında iddia veya sa-
vunmalardan birinin veya bir kısmının di-
ğerinden önce incelenmesine karar verebi-
lir. Tahkikatta hâkim, her iki tarafı usûlüne
uygun olarak davet edip davada ileri sürü-
len vakıalar hakkında dinleyebilir.
4. Sözlü Yargılama (HMK m. 184-186):
Hâkim dosyadaki tüm delilleri inceledikten
sonra taraflara tahkikat hakkında açıklama
yapabilmeleri için söz verir. Yapılan söz-
lü açıklamalardan sonra mahkeme gerekli
görürse tahkikatı sürdürür. Aksi hâlde tah-
kikatın tamamlandığını açıklayarak sözlü
yargılama safhasına geçer. Mahkeme, tah-
4
kikat aşaması tamamlandıktan sonra tah-
kikatın bittiğini tefhim eder ve aynı duruş-
mada sözlü yargılama aşamasına geçer. Bu
durumda taraflardan birinin talebi üzerine
duruşma iki haftadan az olmamak üzere
ertelenir. Hazır bulunsun veya bulunmasın
sözlü yargılama için taraflara ayrıca davetiye
gönderilmez. Sözlü yargılama aşamasında
hâkim, taraflara öncelikle tahkikat hakkın-
da sözlü açıklama yapabilmeleri için imkân
tanır. Hangi yargılama usûlü uygulanırsa
uygulansın, hukuki dinlenilme hakkı bakı-
mından tarafların yargılamada sözlü olarak
görüş ve değerlendirmelerini açıklayabilme-
leri şarttır. Yazılı yargılama usûlünde de bu-
lunan sözlü yargılama aşamasında taraflar,
maddi gerçeğe uygun ve doğru bir karar ve-
rilmesi amacıyla, hükümden önce son kez
mahkeme huzurunda sözlü değerlendirme
yapıp açıklamada bulunurlar. Taraflar sözlü
yargılama için gelmedikleri takdirde yok-
luklarında hüküm verilebilir.
5. Hüküm (HMK m. 294-303): Sözlü yar-
gılamadan sonra yargılamanın son aşaması
olan hükmün verilmesine geçilir. Mahke-
me, yargılamayı usûle veya esasa ilişkin bir
nihai kararla sona erdirir. Yargılama sonun-
da uyuşmazlığın esası hakkında verilen ni-
hai karara, hüküm denir. Tek hâkimli mah-
kemelerde hükmün müzakeresi olmazsa da
toplu mahkemelerde hüküm, gizli müzake-
re edilerek hazırlanır ve yargılamanın sona
erdiği duruşmada verilerek alenen tefhim
olunur ve hükmün verilmesiyle hâkim da-
vadan el çeker.
Davanın Açılması ve Dava Dilekçesi
Kanunda açıkça belirtilmedikçe hiç kimse mah-
keme ve tahkimde kendi lehine olan bir davayı
açmaya veya hakkını talep etmeye zorlanamaya-
cağından, mahkeme veya hakemin bir davayı in-
celeyebilmesi ve karara bağlayabilmesi için, davacı
tarafın talebi olmalıdır (HMK m. 24). Bu talep,
mahkemede dava açılarak yapılır.
Dava açılması ve davaya cevap verilmesi dilek-
çeyle olur (Yön m. 198/1). Dava dilekçesine da-
valı sayısı kadar örnek eklenir (HMK m. 118/1).
Dava dilekçesinde aşağıdaki hususlar bulunur
(HMK m. 119):
91
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
1. Mahkemenin Adı: Dava dilekçesinin ba-
şında, dava açılan mahkemenin adı belirti-
lir. Mahkemenin adının dava dilekçesinde
gösterilmesiyle, davacının dilekçeyi vereceği
görevli ve yetkili mahkeme belirlenmiş olur.
2. Davacı ile Davalının Adı, Soyadı ve Ad-
resleri: Dava dilekçesinde, davacı ve davalı
gerçek kişi ise ad, soyadı ve adresleri; tüzel
kişi ise bu takdirde tüzel kişinin türü, unva-
nı ve adresi belirtilmelidir.
3. Davacının Türkiye Cumhuriyeti Kimlik
Numarası: Davacının gerçek kişi ve Türk
vatandaşı olması hâlinde Türkiye Cumhuri-
yeti Kimlik Numarasının dava dilekçesinde
belirtilmesi gerekir.
4. Varsa Tarafların Kanuni Temsilcilerinin
ve Davacı Vekilinin Adı, Soyadı ve Ad-
resleri: Davacı veya davalının kanuni tem-
silcisi (örneğin veli veya vasi) varsa, davada
bunlar tarafından temsil olunacaklarından
bunların da adı, soyadı ve adresleri dava di-
lekçesinde yazılmalıdır. Davacı veya kanuni
temsilci davayı avukat vasıtasıyla açabilece-
ğinden (HMK m. 71), varsa davacı veki-
linin adı, soyadı ve adresi dava dilekçesine
yazılmalıdır.
5. Davanın Konusu ve Mal varlığı Hakları-
na İlişkin Davalarda, Dava Konusunun
Değeri: Dava dilekçesinde davanın konu-
su (örneğin boşanma davası) yazılmalıdır.
Davanın konusu mal varlığı haklarına iliş-
kin ve para alacağı ise, mahkemeden karara
bağlanması istenen talebin somutlaşması ve
harca esas miktarın belirlenebilmesi bakı-
mından, dava konusunun miktarı da (ör-
neğin 50.000-TL tutarlı alacak davasıdır)
dava dilekçesinde gösterilmelidir. Davanın
konusu malvarlığı haklarına ilişkin olmakla
beraber konusu para alacağı değilse, harca
esas miktarın belirlenebilmesi bakımından,
dava konusunun değerinin (örneğin taşın-
mazın değeri 500.000-TL’dir) gösterilmesi
gerekir.
6. Davacının İddiasının Dayanağı Olan
Bütün Vakıaların Sıra Numarası Altında
Açık Özetleri: Davacının dava dilekçesin-
de, iddia ettiği her bir vakıayı sırayla yaza-
rak açık bir şekilde özetlemesi gerekir.
92
dikkat
Hâkim, davacının dava dilekçesinde dayandığı
vakıalarla bağlı olup, davacının dilekçelerinde
bildirmediği vakıaları kendiliğinden inceleye-
meyeceğinden (HMK m. 25) ve davacının bu
vakıaları ön inceleme aşamasının tamamlanma-
sından sonra ileri sürmesi iddianın genişletilme-
si veya değiştirmesi yasağına tâbi olacağından,
iddiasının dayanağı olan bütün vakıaları sıra
numarası altında özetlemesi önem taşır.
7. İddia Edilen Her Bir Vakıanın Hangi De-
lillerle İspat Edileceği: Tarafların, hangi
delilin hangi vakıanın ispatı için gösteril-
diğini açıkça belirtmesi zorunlu olduğun-
dan, somutlaştırma yükü gereğince (HMK
m. 194) davacının dava dilekçesinde, iddia
ettiği her bir vakıayı sırayla yazarak bu va-
kıanın hangi delillerle ispat edileceğini gös-
termesi gerekir.
dikkat
Davacı, iddia ettiği vakıaların ispatında kulla-
nacağı delilleri dava dilekçesine yazmalı ve so-
mutlaştırma yükü (HMK m. 194) çerçevesinde
gösterdiği delillerle ispatlamak istediği vakıaları
birbirleriyle ilişkilendirmelidir.
8. Dayanılan Hukuki Sebepler: Davacı, ta-
lep sonucunu haklı gösteren ve davanın
hukuki sebeplerini teşkil eden dayandığı
mevzuat hükümlerini dava dilekçesine yaz-
malıdır.
9. Açık Bir Şekilde Talep Sonucu: Davacı,
mahkemenin neye karar vermesini istediği-
ni dava dilekçesinde açık bir şekilde yaza-
rak talep sonucunu şüphe ve tereddüde yer
vermeyecek şekilde göstermelidir. Mahke-
menin vereceği hükmün sonuç kısmında,
talep sonucunda yer alan taleplerden her
biri hakkında verilen hüküm, taraflara yük-
lenen borç ve tanınan haklar sıra numarası
altında; açık, şüphe ve tereddüt uyandırma-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
yacak şekilde gösterilir (HMK m. 297/2).
Bu sebeple davacı, talep sonucunda yargı-
lama harç ve giderleri dâhil olmak üzere
mahkemenin karara bağlamasını istediği
talep konularını, eda, tespit, inşaî taleple-
rini, varsa terditli, seçimlik veya kümülatif
taleplerini, talep konusu alacak kalemleri,
miktar ve faizin işlemeye başlayacağı tarih
gibi tüm unsurlarıyla birlikte somutlaştıra-
rak ve rakamsallaştırarak, noksansız şekilde
bir sıra numarası altında yazmalıdır.
dikkat
Talep sonucu içeriği itibariyle hâkimin vereceği
hükmün de sınırını belirler. Çünkü hâkim, ta-
rafların talep sonuçlarıyla bağlı olup, ondan faz-
lasına veya başka bir şeye (HMK m. 26/1) karar
veremez.
10. Davacının, Varsa Kanuni Temsilcisinin
veya Vekilinin İmzası: Davacı, varsa kanu-
ni temsilcisi veya vekili, davayı fiziki ortam-
da açıyorsa dava dilekçesini elle veya UYAP
Bilgi Sistemi üzerinden elektronik ortamda
açıyorsa güvenli elektronik imza kullanarak
imzalamalıdır (HMK m. 445/2).
Dava Dilekçesinin Kanunda Sayılan
Unsurlarının Eksik Olması
Dava dilekçesinde mahkemenin adı yoksa dava
açılması hukuken imkânsız olduğundan, bu eksik-
liğin dava açarken tamamlanması zorunludur.
Dava dilekçesinde dava konusu veya talep sonu-
cu kısmında dava konusunun değeri eksik gösteril-
mişse bu eksiklik hâkimin davayı aydınlatma ödevi
4
(HMK m. 31) gereğince dava sırasında tamamlat-
tırılabilir. Ayrıca dava konusunun değerinin tespi-
tinin mümkün olduğu hâllerde, dava dilekçelerin-
de değer gösterilmesi zorunlu olduğundan, değer
gösterilmemişse bu değer davacıya tespit ettirilir.
Davacı değer tespitinden kaçınırsa, dava dilekçesi
işleme konulmaz (Harçlar Kanunu m. 16/3).
Muhakeme sırasında tespit olunan değerin,
dava dilekçesinde bildirilen değerden fazla oldu-
ğu anlaşılırsa, mahkeme yalnız o celse yargılama-
ya devam eder ve takip eden celseye kadar noksan
değer üzerinden peşin karar ve ilam harcının ta-
mamlanmasına karar verir. Aksi hâlde dava dosyası
işlemden kaldırılır. Davacı, noksan harcı ödemek
koşuluyla, dosyası işlemden kaldırılmış olan dava-
sını, işlemden kaldırıldığı tarihten başlayarak üç ay
içinde dilekçe ile başvurarak (HMK m. 150/4) ye-
nileyebilir (Harçlar Kanunu m. 30).
Davacının iddiasının dayanağı olan vakıalar ile
bu vakıaların delillerini dava dilekçesinde göster-
memesi, iddianın genişletilmesi ve değiştirilmesi
yasağıyla sınırlanmasına yol açar ve davadaki duru-
munu zora sokar.
Davacının talebinin dayanağı olan hukuki se-
bepleri dava dilekçesinde göstermesi zorunlu olma-
dığı gibi hâkim için bağlayıcı da değildir. Çünkü
hâkim, Türk hukukunu resen uygulamakla görevli-
dir (HMK m. 31),
dikkat
Dava dilekçesinin kanunda sayılan ve bunların
dışında kalan unsurlarında eksiklik varsa, hâkim
davacıya eksikliği tamamlaması için bir haftalık
kesin süre verir. Bu süre içinde eksikliğin ta-
mamlanmaması hâlinde dava açılmamış (HMK
m. 119/2) sayılır).
93
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

Yaşamla İlişkilendir

“... Davanın açılması harca tabi usuli bir işlemdir. Davanın açılması nedeniyle alınacak yargı harç-
larının türü, ödeme yeri, zamanı ve usulü 492 Sayılı Harçlar Kanunu’nun 27 ve devamı maddele-
ri ile bağlı tarifede gösterilmiştir. Harcın eksik yatırılması halinde yapılacak işlemler ve izlenecek yol
ile harcın yatırılmaması ve yaptırımı aynı kanunun 27 ve 32. maddelerinde belirtilmiştir. Harca tabi
davalarda, başvurma harcı ile nisbi karar ve ilam harcının dörtte biri peşin olarak alınır. 492 Sayılı
Harçlar Kanunu’nun 27. maddesinin son fıkrası hükmüne göre harç peşin veya süresinde ödenmemiş
ise müteakip işlemlere ancak harç ödendikten sonra devam olunacağı vurgulanmış ve 30. maddede de
yargılama sırasında tespit olunan değerin dava dilekçesinde bildirilen değerden fazla olduğu anlaşılırsa
yalnız o oturum için yargılamaya devam olunacağı, takip eden oturum gününe kadar noksan değer
üzerinden harç tamamlanmadıkça davaya devam olunamayacağı, ...150/5.maddesinde gösterilen süre
içerisinde dosyanın işleme konulmasının eksik harcın ödenmesine bağlı olduğu açıklanmıştır. Somut
olayda; harca tabi dava değerinin 84.237,33.TL olduğu, davacının dava dilekçesinde harca tabi dava de-
ğerini 1.000 TL olarak belirttiği ve maktu harç yatırdığı, buna rağmen Mahkemece eksik harcın ikmali
için davacıya mehil verilmediği anlaşılmaktadır. Dava, belirsiz alacak davası olmayıp harç ikmali yapıl-
madığına ve dava değeri ıslah da edilmediğine göre kısmi dava niteliğindedir. Buna göre, Mahkemece,
talep aşılacak şekilde davanın kısmen kabulüne karar verilmiş olması hatalıdır. …” Yargıtay 3. Hukuk
Dairesi, 01.07.2020, 2020/599 E., 2020/3812 K. (Kazancı İçtihat Bankası)

Dava Dilekçesinin Mahkemeye üzerinden dava açabilir. Dava, dilekçenin sisteme

Verilmesi ve Davanın Açılma Zamanı
Dava dilekçesi, tevzi bürosu, ön büro veya tevzi
işiyle görevlendirilen yazı işleri personeline teslim
edilir (Yön m. 197/1).
Dava dilekçesi, dava harca tâbi ise harç ve gi-
der avansı, harca tâbi değilse gider avansı tahsil
edildikten sonra tevzi edilir ve tevzi formunun bir
örneği başvuru sahibine verilir (Harçlar K. m. 27-
28; HMK m. 120; Yön. m. 197/2). Tevzi işlemi
tamamlandığında, dosya hangi mahkemeye gönde-
rilmiş ise o mahkemenin esas kaydından numara
alır ve sistem tarafından aynı anda tevzi formu dü-
zenlenir (Yön. m. 197/3).
Dava, dava dilekçesinin tevzi edilerek kaydedil-
diği tarihte açılmış sayılır (HMK m. 118/1; Yön.
m. 197/5).
Güvenli elektronik imza sahibi olan gerçek ki-
şilerin UYAP Vatandaş Bilgi Sistemi üzerinden,
tüzel kişi temsilcileri ise UYAP Kurum Bilgi Sis-
temi üzerinden dava açabilir. Bu durumda dava,
dilekçenin sisteme kaydedildiği tarihte açılmış sa-
yılır (Yön m. 197/8).
Güvenli elektronik imza sahibi olan avukat-
lar, taraf vekili olarak UYAP Avukat Bilgi Sistemi
kaydedildiği tarihte açılmış sayılır. (Yön m. 197/8).
Dava dilekçesinin bir sureti davalıya tebliğ edilir.
dikkat
Dava, fiziki ortamda mesai saati sonuna kadar,
elektronik ortamda ise saat 00:00’a kadar (Yön
m. 197/10) açılabilir.
Dava Dilekçesine Eklenmesi Gereken
Belgeler
Dava dilekçesinde gösterilen ve davacının elin-
de bulunan belgelerin asıllarıyla birlikte harç ve
vergiye tabi olmaksızın davalı sayısından bir fazla
düzenlenmiş örneklerinin veya sadece örnekleri-
nin, mahkemeye verilen dava dilekçesine eklenme-
si zorunludur. Davacı, başka yerlerden getirtilecek
belge ve deliller varsa, bunların bulunabilmesini
sağlayıcı açıklamasını da dava dilekçesinde yapmak
zorundadır (HMK m. 121).
Davanın açılmasından sonra, dilekçeler aşa-
masının başında her dosya için düzenlenen tensip
tutanağında tarafların, delil olarak gösterdikleri

94

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
belgeleri dilekçelerine ekleyerek vermeleri ile başka
yerden getirilecek belgelere ilişkin gerekli bilgileri
vermeleri, davacının delilleri için gider avansının
kullanılacağı, davalının gerekiyorsa tespit edilecek
delil avansını da yatırması, tarafların bu hususları
yerine getirmedikleri takdirde bu delillerinden vaz-
geçmiş sayılacakları bildirilir (Yön m. 200).
Davanın Açılmasının Sonuçları
Davanın açılması, maddî hukuk ve usûl hu-
kuku bakımından bazı sonuçlar doğurur. Kanun
gereği ortaya çıkan bu sonuçların ortaya çıkması
için kural olarak dava dilekçesinin davalıya tebliği
aranmaz.
Davanın Açılmasının Maddî Hukuk
Bakımından Sonuçları
Dava açılması maddi hukuktaki zamanaşımı ve
hak düşürücü süreler, şahısvarlığı hakkının malvar-
lığı hakkına dönüşmesi, davalının iyi niyeti ve te-
merrüdü bakımından etki ve sonuç doğurur.
Zamanaşımının Kesilmesi ve Hak
Düşürücü Sürenin Korunması
Mahkemede ve tahkimde dava açıldığında, dava-
cının dava konusu ettiği alacak bakımından zamana-
şımı kesilir ve hak düşürücü süreye bağlı davalarda
(örneğin TMK m. 733/4 uyarınca önalım hakkı),
dava konusu hakkın tâbi olduğu hak düşürücü süre
korunur. Menfi tespit davasında davacının açtığı da-
vayla değil; davalının alacağının varlığını savunma
olarak (def’i yoluyla) ileri sürmesiyle zamanaşımı
kesilir (TBK m. 154/2; TTK m. 750/1).
Dava şartı olarak arabuluculukta, arabuluculuk
bürosuna başvurulmasından son tutanağın düzen-
lendiği tarihe kadar geçen sürede zamanaşımı durur
ve hak düşürücü süre işlemez (HUAK m. 18/A/15;
İş Mahkemeleri Kanunu m. 3/17).
Davacı, müteselsil borçlulardan veya bölüne-
meyen borcun borçlularından birine karşı dava
açtığında, davalı tarafta yer almasalar dahi diğer
borçlulara karşı da zamanaşımı kesilir (TBK m.
155/1). Yalnız kambiyo senetlerinde, zamanaşımı-
nı kesen işlem, kimin hakkında meydana gelmişse
ancak ona karşı hüküm ifade eder; davalı tarafta
(dava arkadaşları arasında) yer almayan kambiyo
senedindeki diğer borçlular bakımından zamanaşı-
mı kesilmiş olmaz (TTK m. 751/1).
4
Bir dava veya def’i yoluyla kesilmiş olan zamana-
şımı, dava süresince tarafların yargılamaya ilişkin her
işleminden veya hâkim veya hakemin her kararın-
dan sonra yeniden işlemeye başlar (TBK m. 157/1).
Davacı dava açarken işlemiş faizi talep etmemiş-
se faiz hakkında zamanaşımı kesilmiş olmaz.
dikkat
Davacının davası veya davalının def ’isi; mahke-
menin yetkili veya görevli olmaması yahut dü-
zeltilebilecek bir yanlışlık yapılması veya vaktin-
den önce açılmış olması nedeniyle reddedilmiş
olup da o arada zamanaşımı veya hak düşürücü
süre dolmuşsa, alacaklı altmış günlük ek süre
içinde (TBK m. 158) dava açabilir.
Bazı Şahısvarlığı Haklarının Mal Varlığı
Hakkına Dönüşmesi (4. Düzey)
Dava açıldığında, nafaka, evlenmenin fehsi veya
manevî tazminat talepleri gibi bazı şahısvarlığı hak-
ları mal varlığı hakkına dönüşür. Mirasçılar, tereke
üzerinde iştirak hâlinde bulunan ortaklıklarına da-
yanarak, bağımsız payları ve tasarruf hakları bulun-
madığından, murisin sağlığında açmış olduğu bu
davaları küllî halef olarak birlikte veya miras ortak-
lığına atadıkları temsilci vasıtasıyla takip edebilirler.
İyiniyetin Ortadan Kalkması
Dava açılması ve dava dilekçesinin davalıya
tebliğ edilmesi, bazı hallerde davalının iyi niyetini
ortadan kaldırır. Örneğin dava açılması sonucunda
iyiniyetli olmayan zilyet hâline gelen kişinin hak
sahibine verdiği zararlardan sorumluluğunun kap-
samı değişir (TMK m. 995).
Davalının Temerrüde Düşmesi
Muaccel bir borcun borçlusu alacaklının ihtarı
ile temerrüde düşer (TBK m. 117). Davalı daha
önce temerrüde düşmemişse dava açılmasıyla te-
merrüde düşer.
Davanın Açılmasının Usûl Hukuku
Bakımından Sonuçları
Davanın açılması usûl hukuku bakımından
mahkemenin davayı inceleme zorunluluğu, der-
95
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
destlik, dava şartları, ihtiyatî tedbir ve ihtiyatî haciz,
davanın geri alınması ve davanın taraflarında deği-
şiklik yapılması bakımından etki ve sonuç doğurur.
Mahkemenin Davayı İnceleme
Zorunluluğu
Dava açılmasıyla mahkemenin davayı inceleme
ve karara bağlama zorunluluğu doğar. Hâkim, hak-
kın yerine getirilmesinden kaçınamaz; aksi halde
hâkimlerin yargılama faaliyetinden dolayı Devlet
aleyhine tazminat davası açılabilir (HMK m. 46/1/e).
Derdestlik
Dava açılması ile usûl hukuku bakımından orta-
ya çıkan sonuçlardan birisi de derdestliğin doğma-
sıdır. Aynı konuda, aynı taraflar arasında, aynı dava
sebebine dayanılarak daha öncesinde bir dava açıl-
mış ve bu dava görülmekte (derdest) ise aynı dava-
nın yeniden açılması mümkün değildir. Çünkü aynı
konuda iki dava açılmasında davacının hukuken ko-
runmaya değer bir menfaati yoktur. Derdestlik bu
yönüyle olumsuz dava şartıdır (HMK m. 114/1/ı).
Dava Şartlarının Davanın Açıldığı Tarihe
Göre Belirlenmesi
Dava şartlarının varlığı veya yokluğu, davanın
açıldığı tarihe göre belirlenir.
İhtiyati Tedbir ve İhtiyati Haczin
Korunması
Dava açılması, ihtiyati tedbir ve ihtiyatî haczin
kalkmasını önler. İhtiyati tedbir dava açıldıktan
sonra yalnızca asıl davanın görüldüğü mahkeme-
den talep edilebilirken dava açılmadan önce, esas
hakkında görevli ve yetkili olan mahkemeden iste-
nebilir (HMK m. 390/1). Ancak bu durumda ted-
birin kalkmaması için, ihtiyati tedbiri tamamlayan
işlemlerin yapılması şarttır.
İhtiyati tedbir kararı dava açılmasından önce
verilmişse tedbir talep eden, bu kararın uygulan-
masını talep ettiği tarihten itibaren iki hafta içinde
esas hakkındaki davasını açmak ve dava açtığına
ilişkin evrakı, kararı uygulayan memura ibrazla
dosyaya koydurtmak ve karşılığında bir belge al-
mak zorundadır (HMK m. 397/1). Böylece dava
açılmadan önce alınmış olan ihtiyati tedbir kendili-
ğinden kalkmaz, korunmuş olur ve aksi belirtilme-
96
diği takdirde, nihai kararın kesinleşmesine kadar
devam eder (HMK m. 397/2).
Bunun gibi, alacaklı borçluya karşı icra veya iflas
takibi yapmadan veya dava açmadan önce ihtiyati
haciz kararı almış ve borçlunun mallarını ihtiyaten
haczettirmişse, haczin tatbikinden, haciz gıyabında
yapılmışsa haciz zabıt varakasının kendisine tebli-
ğinden itibaren yedi gün içinde borçluya karşı (genel
haciz veya iflâs yoluyla) takip talebinde bulunmak
veya dava açmak zorundadır (İİK m. 264/1). Bu
durumda dava açılması, dava açmadan önce alınmış
olan ihtiyati haciz kararının korunmasını sağlar.
Davayı Geri Alma Yasağı
Davanın açılmasıyla davayı geri alma yasağı
başlar.
dikkat
Davacı, dava açtıktan sonra, davalının açık rızası
olmadan davasını geri alamaz.
Davalının açık rızası olmamasına rağmen da-
vasını geri alan davacı davasını takip etmezse, da-
valının iradesine göre ya dava dosyası işlemden
kaldırılır ya da yargılama davacının yokluğunda
sürdürülür (HMK m. 150). Davalı açıkça rıza gös-
terirse, davacı hüküm kesinleşinceye kadar davasını
geri alabilir. Bu durumda davanın açılmamış sa-
yılmasına karar verilir (HMK m. 123), dava açıl-
masıyla doğan sonuçlar (örneğin zamanaşımının
kesilmesi) geçmişe etkili olarak doğmamış sayılır
(HMK m. 150/7) ve yargılama giderleri davacıya
yükletilir (HMK m. 331/3).
Tarafın İradi Olarak Değiştirilmesi Yasağı
Dava açılmasıyla artık davalı taraf belirlenmiş
olacağından, maddî hatanın düzeltilmesi (HMK
m. 183) kapsamına giren hâller dışında, dava açıl-
dıktan sonra davacının tek taraflı iradesiyle davalı
tarafı değiştirmesi yasaktır. Bir davada davalı tara-
fın değiştirilerek dava dilekçesinde gösterilen davalı
yerine başka bir kişinin davalı hâle getirilmesi ancak
derdest davanın dava dilekçesinde gösterilen dava-
lının açık rızası ile mümkündür (HMK m. 124/1).
Çünkü bu hâlde, derdest davanın davalısına karşı
açılan dava geri alınmış olur (HMK m. 123).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
dikkat
Maddi bir hatadan kaynaklanan veya dürüstlük
kuralına aykırı olmayan taraf değişikliği tale-
bi, karşı tarafın rızası aranmaksızın (HMK m.
124/3) hâkim tarafından kabul edilir.
Dava dilekçesinde tarafın yanlış veya eksik gös-
terilmesi kabul edilebilir bir yanılgıya dayanıyorsa
(örneğin ayrı bir tüzel kişiliği olan genel müdürlük
yerine onun bağlı olduğu Bakanlığa dava açılması
veya dava açılmadan önce öldüğü bilinmediği için
mirasçıları yerine ölen kişiye karşı dava açılması),
hâkim karşı tarafın rızasını aramaksızın taraf deği-
şikliği talebini kabul edebilir. Bu durumda hâkim,
davanın tarafı olmaktan çıkarılan ve aleyhine dava
açılmasına sebebiyet vermeyen kişi lehine yargıla-
ma giderlerine hükmeder (HMK m. 124/4).
Cevap Dilekçesi
Dava dilekçesi, mahkeme tarafından davalı-
ya tebliğ edilir. Böylece aleyhinde dava açıldığını
öğrenen davalı, hukuki dinlenilme hakkını kulla-
narak davacının iddiaları hakkında savunmalarını
ileri sürebilir.
Davalı, cevap dilekçesinde davayı kabul edebilir
veya davacının iddia ettiği vakıaları inkâr edebilir
yahut davacının iddia ettiği vakıaları inkâr etmek
yerine, davacının talep sonucunu haklı gösterme-
diğini de ileri sürebilir. Bunların yanında davalı,
yeni vakıalar içeren savunma vasıtalarına dayana-
rak davanın reddini isteyebilir. Bu bağlamda davalı,
def ’i (örneğin zamanaşımı) ve itirazlardan (örneğin
ödeme) oluşan maddiî hukuka ilişkin savunma va-
sıtalarına dayanabilir.
Cevap Dilekçesinin Verilmesi ve
İçeriği
Davalı, cevap dilekçesini, davanın açılmış olduğu
mahkemeye vermeli (HMK m. 126/1) ve cevap dilek-
çesine, davacı sayısı kadar örnek eklemelidir (HMK
m. 126/2). Cevap dilekçesinin örneği mahkeme tara-
fından davacıya tebliğ edilir (HMK m. 126/4).
Cevap dilekçesini verme süresi, dava dilekçesi-
nin davalıya tebliğinden itibaren iki haftadır (HMK
m . 127/1). Davalının iki hafta içinde davaya cevap
4
verebileceği tebliğ zarfında gösterilir (HMK m.
122). Cevap dilekçesi, fiziki ortamda verilmişse,
havale edildiği tarihte (HMK m. 126/3); güvenli
elektronik imza kullanılarak elektronik ortamda
verilmişse, dilekçenin UYAP üzerinden mahkeme
ekranlarına düştüğü tarihte verilmiş sayılır.
Durum ve koşullara göre cevap dilekçesinin iki
hafta içinde hazırlanması çok zor yahut imkânsızsa,
davalı yine bu süre içinde mahkemeye başvurarak,
ek süre verilmesini isteyebilir. Mahkeme talebi
kabul ederse davalıya ek süre verilebilir. Ek cevap
süresi, asıl cevap süresinin bitiminden itibaren iş-
lemeye başlar, davalıya bir defaya mahsus verilir ve
bir ayı geçemez. Ek cevap süresi talebi hakkında
verilen karar her iki tarafa derhâl bildirilir (HMK
m. 127/1).
Cevap dilekçesinde aşağıdaki hususlar bulunur
(HMK m. 129/1):
1. Mahkemenin adı
2. Davacı ile davalının adı, soyadı ve adresleri;
davalı yurt dışında ise açılan dava ile ilgili
işlemlere esas olmak üzere yurt içinde gös-
tereceği bir adres
3. Davalının Türkiye Cumhuriyeti kimlik nu-
marası
4. Varsa, tarafların kanuni temsilcilerinin ve
davacı vekilinin adı, soyadı ve adresleri
5. Davalının savunmasının dayanağı olan bü-
tün vakıaların sıra numarası altında açık
özetleri
6. Savunmanın dayanağı olarak ileri sürülen her
bir vakıanın hangi delillerle ispat edileceği
7. Dayanılan hukuki sebepler
8. Açık bir şekilde talep sonucu
9. Davalının veya varsa kanuni temsilcisinin
yahut vekilinin imzası
Cevap dilekçesinde gösterilen ve davalının elin-
de bulunan belgelerin asıllarıyla birlikte harç ve
vergiye tabi olmaksızın davacı sayısından bir fazla
düzenlenmiş örneklerinin veya sadece örneklerinin
cevap dilekçeye eklenerek, mahkemeye verilmesi ve
başka yerlerden getirtilecek belge ve dosyalar için
de bunların bulunabilmesini sağlayıcı açıklamanın
cevap dilekçesinde yer alması zorunludur (HMK
m. 129/2; 121).
Cevap dilekçesinde mahkemenin adı, davacı ile
davalının adı, soyadı ve adresleri, davalının Türki-
97
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
ye Cumhuriyeti kimlik numarası ve imzası eksikse,
bu eksikliğin tamamlanması için hâkim tarafından
davalıya bir haftalık süre verilir. Bu süre içinde ek-
siklik tamamlanmazsa, cevap dilekçesi verilmemiş
sayılır (HMK m. 130/1).
Cevap Dilekçesi Verilmesinin ve
Verilmemesinin Sonuçları
Cevap dilekçesi verilmesinin sonucu, davanın
esasına girilmesi ve cevap dilekçesinin verilmesin-
den sonra, cevap süresi dolmamış olsa bile artık ilk
itirazların ileri sürülememesidir (HMK m. 131/1).
dikkat
Süresinde cevap dilekçesi verilmemesinin sonu-
cu, davalının, davacının dava dilekçesinde ileri
sürdüğü vakıaların tamamını inkâr etmiş (HMK
m. 128) sayılmasıdır.
Davalı süresinde cevap dilekçesi vermediği tak-
dirde, ispat yükü gene davacı üzerindedir. Dava-
lı için savunmanın genişletilmesi yasağı başlamış
olur. Davalı, kural olarak sadece inkâr vakıası çer-
çevesinde savunma vasıtaları ileri sürebilir ve ön
inceleme duruşmasına davet edilir.
dikkat
Süresinde cevap dilekçesi verilmediğinde, davacı
bakımından iddianın genişletilmesi veya değişti-
rilmesi yasağı dava dilekçesiyle başlar.
Karşı Dava Açılması
Davalı, cevap dilekçesinde davacının ileri sürdü-
ğü iddiaları inkâr etmekle yetinmeyerek, varsa dava-
cıdan olan hakkının da hüküm altına alınmasını is-
tiyorsa, davacıya karşı aynı mahkemede ve aynı dava
dosyasında bir karşı dava açabilir (HMK m. 132/1).
Davalı karşı davayı, cevap dilekçesiyle açabile-
ceği gibi, esasa cevap süresi içinde ayrı bir dilekçe
vermek suretiyle de açabilir (HMK m. 133/1).
Karşı dava açılabilmesi için şu koşullar bulun-
malıdır:
• Asıl davanın açılmış ve hâlen görülmekte
olması,
98
• Karşı davada ileri sürülecek olan talep ile
asıl davada ileri sürülen talep arasında takas
veya mahsup ilişkisinin bulunması yahut
bu davalar arasında bağlantının mevcut ol-
ması. Davaların aynı veya birbirine benzer
sebeplerden doğması ya da biri hakkında
verilecek hükmün diğerini etkileyecek ni-
telikte bulunması durumunda, bağlantı var
sayılır (HMK m. 166/4).
• Asıl dava ile karşı dava aynı yargı yoluna
girmelidir. Bu bağlamda idari yargının gö-
revine giren bir dava, karşı dava olarak adlî
yargıda açılamaz.
Belirtilen bu şartlar gerçekleşmeden veya süresin-
den sonra karşı dava açılacak olursa mahkeme, talep
üzerine yahut resen, karşı davanın asıl davadan ayrı-
larak farklı bir esas numarası ile sürdürülmesine ve
gerekiyorsa karşı dava dosyasının görevli mahkemeye
gönderilmesine karar verir (HMK m. 132/2; 133/2).
dikkat
Karşı davaya karşı, dava (HMK m. 132/3) açılamaz.
Tarafların İkinci Dilekçeleri
Yazılı yargılama usûlüne tabi dava ve işlerde ta-
raflar cevaba cevap ve ikinci cevap dilekçesi verebi-
lirler (HMK m. 317/3).
Davacı, cevap dilekçesinin kendisine tebliğin-
den itibaren iki hafta içinde cevaba cevap dilekçesi;
davalı da davacının cevabının kendisine tebliğin-
den itibaren iki hafta içinde ikinci cevap dilekçesi
verebilir (HMK m. 136/1). Cevaba cevap ve ikinci
cevap dilekçesi verme süreleri, HMK m. 127’deki
koşular varsa uzatılabilir.
Davacının cevaba cevap, davalının da ikinci ce-
vap dilekçesi hakkında, dava ve cevap dilekçelerine
ilişkin hükümler, niteliğine aykırı düşmediği sürece
kıyasen uygulanır (HMK m. 136/2).
dikkat
Basit yargılama usûlüne tabi dava ve işlerde,
taraflar cevaba cevap ve ikinci cevap dilekçesi
(HMK m. 317/3) veremezler.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
İddia ve Savunmanın Genişletilmesi
ve Değiştirilmesi Yasağı
Taraflarca getirilme ilkesinin (HMK m. 25) uy-
gulandığı davalarda, iddianın ve savunmanın belli
bir yargılama kesitinden sonra genişletilmesi veya
değiştirilmesi yasaktır (HMK m. 141).
Yasağın Kapsamı
İddia ve savunmanın genişletilmesi ve değişti-
rilmesi yasağının kapsamına, davada dayanılan ve
davanın sebebi olan maddî vakıalar ile talep sonu-
cu girer. Teksif ilkesi gereğince taraflar, iddia ve sa-
vunmalarının konusu olan maddî vakıalar ile buna
bağlı olarak ileri süreceklerini taleplerini, daha son-
ra genişletme ve değiştirmeye ihtiyaç duymayacak
şekilde, zamanında, doğru ve tam olarak ileri sür-
melidir. Tarafların, dayandıkları maddi vakıaları ve
talep sonucunu değiştirmesi, yeni maddi vakıalar
veya talepler ileri sürmesi yasaktır.
Hâkim, Türk hukukunu resen uygular ilkesi
(HMK m. 33) gereğince, tarafların dayandıkları mad-
di vakıaların dayanağı olan hukuki sebepleri genişlet-
mesi ve değiştirmesi yasak kapsamında değildir.
dikkat
Hâkimin, tarafların talebiyle bağlı olmadığına
ilişkin kanun hükümlerinin varlığı (HMK m.
26/2) ve kendiliğinden araştırma ilkesinin uy-
gulandığı davalarda iddia ve savunmanın geniş-
letilmesi ve değiştirilmesi yasağı uygulanmaz.
Talep sonucunun daraltılması, dava açılmasın-
dan sonra doğan vakıaların ileri sürülmesi, dava
dilekçesinde bildirilen vakıaların delili olan veya
bunlara zımnen dâhil olan vakıaların ileri sürülme-
si yasak kapsamında değildir.
Yasağın Başladığı An
Yazılı yargılama usûlünde iddia ve savunmanın
genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağı, davacı için ce-
vaba cevap; davalı için ikinci cevap dilekçesiyle başlar.
İddia ve savunmanın genişletilmesi ve değiştiril-
mesi yasağı, davalı cevap dilekçesi vermezse, davacı
bakımından dava dilekçesiyle; davacı cevaba cevap
dilekçesi vermezse davalı bakımından cevap dilek-
çesiyle başlar.
4
Dilekçelerin karşılıklı verilmesinden sonra ta-
raflar iddia veya savunmalarını genişletmez yahut
değiştiremez (HMK m. 141/1).
dikkat
Basit yargılama usûlünde iddianın genişletilmesi
veya değiştirilmesi yasağı dava açılmasıyla; sa-
vunmanın genişletilmesi veya değiştirilmesi ya-
sağı cevap dilekçesinin mahkemeye verilmesiyle
(HMK m. 319) başlar.
Yasağı Aşmanın Yolları
İddia ve savunmanın genişletilmesi ve değiştiril-
mesi yasağını aşmanın iki yolu vardır: Bunlar; ıslah
ile karşı tarafın açık muvafakatidir (HMK m. 141/2).
Karşı Tarafın Muvafakati
Davanın karşı tarafı, iddia ve savunmanın geniş-
letilmesi ve değiştirilmesine açıkça izin verirse, iddia
ve savunmasını genişletmek ve değiştirmek isteyen
taraf bunu yapabilir ve dava artık genişletilmiş veya
değiştirilmiş iddia ve savunma dikkate alınarak gö-
rülür. Karşı tarafın, genişletilmiş veya değiştirilmiş
iddia ve savunma çerçevesinde yeni vakıalar, bunlara
ilişkin savunma vasıtaları, deliller ve talepler ileri sür-
mesi de mümkün olacaktır (HMK m. 141/2).
Davanın Islahı
Davanın karşı tarafı, iddia ve savunmanın geniş-
letilmesi ve değiştirilmesine açıkça izin vermezse, id-
dia ve savunmasını genişletmek ve değiştirmek iste-
yen taraf ıslah işlemi yapmalıdır (HMK m. 141/2).
Taraflar, tahkikatın sona ermesine kadar ıslah
yaparak (HMK m. 177), önceden yaptığı usûl iş-
lemini düzeltebilir ve davanın, genişletilmiş veya
değiştirilmiş iddia ve savunma çerçevesinde görül-
mesini sağlayabilir.
Yargıtayın bozma kararından veya bölge adliye
mahkemesinin kaldırma kararından sonra dosya ilk
derece mahkemesine gönderilirse, ilk derece mahke-
mesinin tahkikata ilişkin bir işlem yapması hâlinde,
tahkikat sona erinceye kadar da ıslah yapılabilir. An-
cak bozma kararına uymakla ortaya çıkan hukuki
durum ortadan kaldırılamaz (HMK m. 177/2).
99
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

Öğrenme Çıktısı
5 Davanın temel aşamalarını, dava açılmasının sonuçlarını, dilekçeler teatisini, dava ve
cevap dilekçesinin unsurlarını tanımlayabilme, iddia ve savunmanın genişletilmesi ve
değiştirilmesi yasağının kapsamını açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İddia ve savunmanın geniş-

İddia ve savunmanın geniş- İddia ve savunmanın geniş-
letilmesi ve değiştirilmesi
letilmesi ve değiştirilmesi letilmesi ve değiştirilmesi
yasağını aşmak noktasında
yasağının teksif ilkesiyle yasağının kapsamına girme-
ıslah ile karşı tarafın muva-
olan bağlantısını araştırınız. yecek hâlleri düşünün.
fakatini ilişkilendiriniz.

ÖN İNCELEME Ön İncelemede Dava Şartları ile İlk

Dilekçelerin karşılıklı verilmesinden sonra mah-
keme ön inceleme yapar. Ön inceleme, mahkeme-
nin dava dosyası hakkında yapacağı ilk inceleme
olup davanın henüz esasına tam olarak girilmez,
sadece tahkikattan önce yapılması gereken işlemler
tamamlanır. Bu sebeple, ön inceleme tamamlanma-
dan ve gerekli kararlar alınmadan mahkeme tahki-
kata geçemez, tahkikat için duruşma günü veremez
ve tahkikat işlemleri yapamaz (HMK m. 137/2).
Yazılı Yargılama Usûlünde Ön
İnceleme
Yazılı yargılama usûlünde, hâkim ön incelemeyi
tamamlayıp gerekli kararları verdikten sonra, aynı
duruşmada tahkikata geçerek gerekli kararları vere-
bilir. Ön inceleme ile tahkikat duruşmasının birlik-
te yapılması hâlinde, yargılama aşamaları tutanakta
ayrı ayrı belirtilir (Yön. m. 200/2).
İtirazların İncelenmesi
Mahkeme ön incelemede; dava şartlarında nok-
sanlık olup olmadığını kendiliğinden (HMK m.
115) inceler ve öncelikle bunlar hakkında dosya
üzerinden karar verir. Mahkeme, dava şartı nok-
sanlığını tespit ederse davanın usûlden reddine
karar verir. Ancak, dava şartı noksanlığının gide-
rilmesi mümkün ise bunun tamamlanması için ke-
sin süre verir. Bu süre içinde dava şartı noksanlığı
giderilmemişse davayı dava şartı yokluğu sebebiyle
usûlden reddeder (HMK m. 115/2).
Mahkeme, dava şartı noksanlığı olmadığını
tespit ettikten sonra, varsa tarafların ilk itirazlarını
inceleyerek (HMK m. 116-117) dosya üzerinden
karara bağlar. Bu durumda, bazen ön inceleme otu-
rumu yapılmasına da gerek kalmayabilir. Örneğin,
mahkeme görevsiz veya yetkisiz olduğuna dosya
üzerinden karar verebiliyorsa ön inceleme duruş-
masına ihtiyaç yoktur.

dikkat
dikkat
Ön inceleme aşamasında mahkeme uyuşmazlık
Gerektiği takdirde mahkeme, dava şartları ile ilk
konularını tam olarak belirler, tahkikata hazırlık
itirazlar hakkında kararını vermeden önce, dava
işlemleri ile tarafların delillerini sunmaları ve de-
şartları ve ilk itirazlar hakkında karar verebilmek
lillerin toplanması için gereken işlemleri (HMK
için tarafları ön inceleme duruşmasında (HMK
m. 137/1) yapar.
m. 137/1; 138; 140) dinleyebilir.

100

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Ön İnceleme Duruşmasının Yapılması
Dilekçelerin karşılıklı verilmesinden ve dava
şartları ile ilk itirazlar hakkındaki incelemeyi ta-
mamladıktan sonra mahkeme, ön incelemenin
duruşmalı yapılıp yapılmayacağına karar verir. Ön
incelemenin duruşmalı yapılmasına karar verilmesi
hâlinde, dilekçelerin tamamlanmasından sonra ön
inceleme için bir duruşma günü belirlenir ve dos-
yada mevcut olan gider avansından karşılanarak
taraflara bildirilir (Yön. m. 200).
Taraflara çıkarılacak davetiyede, duruşma da-
vetiyesine ve sonuçlarına ilişkin diğer hususlar,
tarafların sulh için gerekli hazırlığı yapmaları, du-
ruşmaya sadece taraflardan birinin gelmesi ve yar-
gılamaya devam etmek istemesi durumunda gel-
meyen tarafın yokluğunda yapılan işlemlere itiraz
edemeyeceği, davetiyenin tebliğinden itibaren iki
haftalık kesin süre içinde tarafların dilekçelerinde
gösterdikleri ancak henüz sunmadıkları belgeleri
mahkemeye sunmaları veya başka yerden getirti-
lecek belgelerin getirtilebilmesi amacıyla gereken
açıklamayı yapmaları, bu hususların verilen süre
içinde yerine getirilmemesi hâlinde o delile dayan-
maktan vazgeçmiş sayılacaklarına karar verileceği
ayrıca ihtar edilir (HMK m. 139/1).
Dava şartları ve ilk itirazlar hakkında eksiklik
yoksa hâkim ön inceleme duruşmasına devam ede-
rek, tarafların iddia ve savunmaları çerçevesinde,
anlaştıkları ve anlaşamadıkları hususları tek tek tes-
pit eder (HMK m. 140/1).
Daha sonra yapılacak tahkikattaki inceleme ve
hukuki tartışma, kesin olarak tespit edilen bu uyuş-
mazlık noktaları üzerinde yapılacaktır.
Ön İnceleme Duruşmasında Tarafların
Sulhe veya Arabuluculuğa Teşvik
Edilmesi
Uyuşmazlık konularının tespitinden sonra
hâkim, tarafların üzerinde serbestçe tasarruf ede-
bileceği davalarda tarafları sulh ve arabuluculuğun
esasları, süreci ve hukuki sonuçları hakkında aydın-
latarak sulhe veya arabuluculuğa teşvik eder. Sulh
veya arabuluculuk yoluyla sonuç alınacağı kanaa-
tine varan hâkim, bir defaya mahsus olmak üzere
yeni bir duruşma günü tayin eder ve bu hususları
ön inceleme duruşma tutanağına geçirir (HMK m.
137/1; 140/2).
4
dikkat
Ön incelemenin amacına ulaşması, taraflar
arasında doğrudan görüşme veya arabuluculuk
yoluyla uyuşmazlığın çözülmesini sağlamasına
bağlıdır.
Ön inceleme aşamasında hâkim, tarafları sulhe
veya arabuluculuğa teşvik faaliyetinde gereken sa-
mimi çabayı göstermeli ve ihtiyaç duyulan zamanı
harcamalıdır. Böylelikle ön inceleme aşamasında,
davanın tarafları arasında bir uzlaşmaya varılması-
na uygun ortam hazırlanarak uyuşmazlığın tahki-
kat başlamadan çözüme kavuşturulması kolaylaştı-
rılmalıdır (HMK m. 137/1; 140/2).
Ön inceleme aşamasında uyuşmazlık konuları
tam ve açık olarak tespit edilmiş olacağından, taraf-
ların durumlarını gözden geçirerek gerçekçi bir gözle
risk analizi yapmaları ve uzlaşmaları kolaylaşacaktır.
Hâkim, tarafların sulh olmalarının mümkün
olduğu, bu konuda bir süreye, karşılıklı görüşmeye
ihtiyaç duyduklarını anlarsa, tarafların talebi üzeri-
ne veya kendiliğinden, sulh olmaları için bir defaya
mahsus olmak üzere süre verebilir ve yeni bir ön in-
celeme duruşması günü belirleyebilir. Bunun için
taraflarda uzlaşma niyet ve iradesi olması yeterlidir.
Bu durumda taraflar mahkemeden süre talep etme-
se bile hâkim süre verebilir.
Davanın açılmış olması, müzakere, arabuluculuk
veya arabuluculuk-tahkim gibi alternatif uyuşmaz-
lık çözüm yollarının kapatıldığı anlamına gelmez.
Hâkimin ön inceleme duruşmasında verdiği süre
içinde taraflar, karşılıklı görüşerek veya bir arabu-
lucu yardımıyla uyuşmazlığı çözebilirler. Müzakere
veya arabuluculuk sonunda uzlaşma sağlanamasa
bile taraflar, örneğin arabulucunun yönlendirme-
siyle, arabulucunun veya başka bir tarafsız kişinin
hakemliğinde tahkim yoluna başvurma konusunda
anlaşarak dava dosyasının bu aşamada mahkemece
ilgili hakem veya hakem kuruluna gönderilmesini
dahi isteyebilirler (HMK m. 412/5).
Ön inceleme duruşmasının sonunda, tarafların
sulh veya arabuluculuk faaliyetinden bir sonuç alıp al-
madıkları, sonuç alamadıkları takdirde anlaşamadık-
ları hususların nelerden ibaret olduğu tutanakla tespit
edilir. Ön inceleme aşamasının sonunda tutulan ön
inceleme tutanağının altı, duruşmada hazır bulunan
taraflarca imzalanır (Yön. m. 201). Tahkikat bu tuta-
nak esas alınarak yürütülür (HMK m. 140/3).
101
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

Ön inceleme tutanağında şu unsurlar bulunur:

a. Ön incelemenin duruşmalı yapılıp yapılmadığı, ön inceleme duruşmalı yapılıyorsa duruş-
maya taraflardan hangisinin katıldığı ya da mazeretinin bulunup bulunmadığı.
b. Dava şartlarının mevcut olup olmadığı, eksiklik varsa ne tür işlem yapıldığı.
c. İlk itirazda bulunup bulunmadığı ve varsa ne tür işlem yapıldığı.
ç. Davacının iddialarının ve bunların dayanaklarının özetle neler olduğu.
d. Davalının savunmalarının ve bunların dayanaklarının özetle neler olduğu.
e. Tarafların uyuşmazlık noktalarının ana başlıklarıyla nelerden ibaret bulunduğu.
f. Tarafların sunmadıkları belgelerin neler olduğu, dilekçelerinde belirttikleri tüm belgeleri
sunup sunmadıkları, ayrıca başka yerden getirilecek delillere ilişkin bilgi vermedikleri bir
hususun bulunup bulunmadığı ve bu konuda ne şekilde işlem yapıldığı, bu aşamada karar
verilmişse gerekli delil avansını yatırmaları.
g. Ön incelemede yapılması gereken diğer işlemlerin yapılıp yapılmadığı.
ğ. İddia ya da savunmasını genişleten taraf olup olmadığı, bu konuda karşı tarafın açık muva-
fakatinin bulunup bulunmadığı.
h. Tarafların sulhe ve arabuluculuğa teşvik edildikleri ve sonuçlarının ne olduğu.
ı. Eğer ön inceleme duruşması sonunda tahkikat için duruşma günü verilebiliyor ise duruşma
günü, duruşma günü verilemiyor ise tahkikat için duruşma gününün sonradan bildirileceği
veya duruşma günü vermeden tahkikata geçileceği.

Taraflar sulh olmazlarsa, tahkikat için tüm hazır-

lıklar yapılmış olduğundan, tahkikatta delillerin in-
celenmesi ve tartışılması sonucunda, arka arkaya ya-
pılacak birkaç oturumda tahkikat tamamlanmalıdır.
Yeni Delil Sunulamaması
Ön inceleme duruşmasında, taraflara dilekçele-
rinde gösterdikleri hâlde henüz sunmadıkları bel-
geleri mahkemeye sunmaları için tekrar süre veril-
mez. Ön inceleme duruşması için yapılan davetteki
ihtara rağmen, davetiyenin tebliğinden itibaren iki
haftalık kesin süre içinde dilekçelerinde gösterdik-
leri belgeleri sunmayan veya belgelerin getirtilmesi
için gerekli açıklamayı yapmayan tarafın bu delille-
re dayanmaktan vazgeçmiş sayılmasına karar verilir
(HMK m. 140/5).
Ön İncelemenin Tamamlanmasından
Sonra Hak Düşürücü Süreler
ve Zamanaşımı Hakkındaki
Savunmaların İncelenmesi
Ön inceleme tek duruşmada tamamlanır. Zorun-
lu olan hâllerde bir defaya mahsus olmak üzere yeni
bir duruşma günü tayin edilir (HMK m. 140/4).
dikkat
Ön inceleme duruşması tamamlandıktan sonra,
hâkim hemen tahkikata başlamaz.
Tahkikata başlamadan önce hâkimin, varsa taraf-
ların hak düşürücü süreler ile zamanaşımı hakkın-
daki itiraz ve def’ileri inceleyerek karara bağlaması
gerekir (HMK m. 142). Ancak bu hususların karara
bağlanması için belli ölçüde tahkikat işlemi yapılma-
sı gerekiyorsa, bu ölçüde tahkikata başlanabilir.
Basit Yargılama Usûlünde Ön
İnceleme
Basit yargılama usûlünde mahkeme, mümkün
olan hâllerde tarafları duruşmaya davet etmeden
dosya üzerinden karar verir (HMK m. 320/1).
Basit yargılama usûlünde ön inceleme ve tah-
kikat aşamaları birleştirilerek ilk duruşmada ön in-
celemeye ilişkin işlemlerin de yapılmasına imkân
tanınmıştır. Daha önce karar verilemeyen hâllerde
mahkeme, ilk duruşmada dava şartları ve ilk itiraz-
larla hak düşürücü süre ve zamanaşımı hakkında
tarafları dinler; daha sonra tarafların iddia ve sa-
vunmaları çerçevesinde, anlaştıkları ve anlaşama-

102
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

dıkları hususları tek tek tespit eder. Uyuşmazlık konularının tespitinden sonra hâkim, tarafları sulhe veya
arabuluculuğa teşvik eder. Tarafların sulh olup olmadıkları, sulh olmadıkları takdirde anlaşamadıkları hu-
susların nelerden ibaret olduğu tutanağa yazılır, tutanağın altı hazır bulunan taraflarca imzalanır. Tahkikat
bu tutanak esas alınmak suretiyle yürütülür (HMK m. 320/2).
Basit yargılama usûlünde mahkeme, tarafların dinlenmesi, delillerin incelenmesi ve tahkikat işlemle-
rinin yapılmasını, ön incelemenin yapıldığı ilk duruşma hariç, iki duruşmada (yani en fazla üç duruşma)
tamamlar (HMK m. 320/3).

Öğrenme Çıktısı
6 Ön inceleme aşamasında yapılacak işlemleri sıralayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ön inceleme duruşmasında
Yazılı ve basit yargılama
tarafların sulhe veya ara-
usûlünde ön incelemenin Ön incelemenin faydalarını
buluculuğa teşviki ile dava
kaç duruşmada biteceğini düşünün.
şartı olarak arabuluculuğu
araştırınız.
ilişkilendiriniz.

TAHKİKAT veya iki taraftan birinin talebi üzerine uzatılabilece-

Ön inceleme aşamasının tamamlanmasından
sonra tahkikata geçilir. Taraflar, tahkikat ve sözlü
yargılama için duruşmaya davet edilir (HMK m.
147/1). Tahkikat aşamasında mahkeme, her iki tarafı
usûlüne uygun olarak davet edip, davada ileri sürülen
vakıalar hakkında dinleyebilir (HMK m. 144/1).
Tahkikatın Konusu
Tahkikat aşamasında tarafların davada ileri sür-
dükleri ve ön inceleme tutanağında yer alan vakı-
aların doğru olup olmadığı araştırılır, bütün iddia
ve savunmalar birlikte incelenir (HMK m. 143/1).
Tahkikat aşamasında, tarafların ileri sürdüğü va-
kıalar ve delillerden oluşan dava malzemesi esas
alınarak girişilen ispat faaliyeti sonunda bir sonuç
çıkartılır.
Hâkim, muhakemeyi basitleştirmek veya kısalt-
mak için resen veya taraflardan birinin talebi üzeri-
ne tahkikatın her aşamasında iddia veya savunma-
lardan birinin veya bir kısmının diğerinden önce
incelenmesine karar verebilir (HMK m. 143/2).
Mahkemenin, dinlenilmek üzere mahkemeye
gelmeleri için iki tarafa vereceği süre iki haftadan
az olamaz. Bu süre, gerektiğinde, mahkemece resen
ği gibi kısaltılabilir (HMK m. 144/2).
Tarafların Duruşmaya Gelmemesi
Tahkikat için taraflara gönderilecek duruşma da-
vetiyesinde, belirlenen gün ve saatte geçerli bir özrü
olmadan mahkemede hazır bulunmadıkları takdirde,
duruşmaya yokluklarında devam edileceği ve yapılan
işlemlere itiraz edemeyecekleri, tahkikatın sona erdi-
ği duruşmada sözlü yargılamaya geçileceği, sözlü yar-
gılama için duruşmanın ertelenmesi hâlinde taraflara
ayrıca davetiye gönderilmeyeceği ve HMK m. 150
hükmü saklı kalmak kaydıyla, yokluklarında hüküm
verileceği bildirilir (HMK m. 147/2).
İki Tarafın da Duruşmaya Gelmemesi
Usûlüne uygun şekilde davet edilmiş olan taraflar,
duruşmaya gelmedikleri veya gelip de davayı takip
etmeyeceklerini bildirdikleri takdirde dosyanın işlem-
den kaldırılmasına karar verilir (HMK m. 150/1).
Duruşmaya gelmeyen taraflardan biri mahke-
meye bir mazeret dilekçesi göndermişse, mahkeme
özrün belgeli olup olmamasına göre ya mazereti ka-
bul ederek yeni bir duruşma günü belirler ve taraf-
ların bu duruşmaya davet edilmelerine karar verir

103
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
ya da mazereti kabul etmezse dosyanın işlemden
kaldırılmasına karar verir (HMK m. 150/2).
Bir Tarafın Duruşmaya Gelmemesi
Usûlüne uygun şekilde davet edilmiş olan taraf-
lardan biri duruşmaya gelir, diğeri gelmezse, gelen
tarafın talebine göre işlem yapılır.
Duruşmaya gelen taraf davayı takip edeceğini
bildirirse, yargılamaya gelmeyen tarafın yokluğun-
da devam edilir. Bu durumda geçerli bir özrü ol-
maksızın duruşmaya gelmeyen taraf, yokluğunda
yapılan işlemlere itiraz edemez.
Buna karşılık, duruşmaya gelen taraf davayı takip
etmeyeceğini bildirirse veya gelmeyen tarafın yoklu-
ğunda tahkikata devam etmeyi istemezse, dosya yeni-
leninceye kadar işlemden kaldırılır (HMK m. 150/2).
dikkat
Dosyası işlemden kaldırılmış olan dava, işlem-
den kaldırıldığı tarihten başlayarak üç ay içinde
taraflardan birinin dilekçe ile başvurusu üzerine
yenilenmezse, sürenin dolduğu gün itibarıyla
açılmamış sayılır ve mahkemece kendiliğinden
karar verilerek kayıt kapatılır).
Duruşmaların Herkese Açık Olması
(Aleniyet)
Duruşma ve kararların bildirilmesi alenidir (AY
m. 141/1; HMK m. 28/1). Yargılamanın aleni veya
gizli yapıldığı mutlak olarak duruşma tutanağına
yazılır (HMK m. 154/3/c).
Mahkeme, genel ahlâkın veya kamu güvenliği-
nin yahut yargılama ile ilgili kişilerin korunmaya
değer üstün bir menfaatinin kesin olarak gerekli kıl-
dığı hâllerde, taraflardan birinin talebi üzerine veya
resen, duruşmaların bir kısmının veya tamamının
gizli olarak yapılmasına karar verebilir (HMK m.
28/2). Söz konusu gizlilik kararı davanın tarafları
için değil, üçüncü kişiler için olup yargılama taraf-
lara kapalı yapılamaz.
Tarafların gizlilik talebi ön sorunlar hakkındaki
hükümler çerçevesinde gizli duruşmada incelenir
ve karara bağlanır. Hâkim, bu kararının gerekçe-
lerini, esas hakkındaki kararı ile birlikte açıklar
(HMK m. 28/3).
104
Hâkim, gizli yargılama işlemleri sırasında hazır
bulunanları o yargılamayla ilgili edindikleri bilgile-
ri açıklamamaları hususunda uyarır ve 5237 sayılı
Türk Ceza Kanunu’nun gizliliğin ihlaline ilişkin
hükmünün uygulanacağını ihtar ederek bu hususu
tutanağa geçirir (HMK m. 28/4).
Tahkikatın Yürütülmesi ve Tutanak
Duruşma oturumunda yapılan tahkikat ve yar-
gılama işlemleri hakkında tutanak tutulur. Hâkim,
tahkikat ve yargılama işlemlerinin icrasıyla, iki ta-
rafın ve diğer ilgililerin sözlü açıklamalarını, gere-
kirse özet olarak zabıt kâtibi aracılığıyla tutanağa
kaydettirir (HMK m. 154/1).
Taraflar veya diğer ilgililer sözlü açıklamalarını
hâkimin izniyle doğrudan da tutanağa yazdırabilir
(HMK m. 154/2).
Tutanak, hâkim ve zabıt kâtibi tarafından derhâl
imzalanır (HMK m. 155/1). Tutanağa imza atama-
yacak durumda olan kimsenin parmak izi alınır,
bunun hangi parmağa ait olduğu belirtilir. Ancak
elinde parmak bulunmayanlar, imza yerine mühür
veya özel işaret kullanabilirler (HMK m. 155/2).
Aşağıdaki hususlar mutlaka tutanağa yazılır
(HMK m. 154/3):
a. Mahkemenin adı, duruşmanın açıldığı yer,
gün ve saat
b. Hâkim, zabıt kâtibi, hazır bulunan taraflar
ve varsa vekilleri, kanuni temsilcileri, fer’î
müdahil ve tercümanın ad ve soyadları
c. Yargılamanın aleni ya da gizli yapıldığı
ç. Beyanda bulunana okunmak ve imzası alın-
mak kaydıyla ikrar, yeminin edası, davanın
geri alınmasına muvafakat, davadan fera-
gat, davayı kabule ilişkin beyanlar ve sulh
müzakereleri ile sonucu
d. Beyanda bulunana okunmak kaydıyla taraf,
tanık, bilirkişi veya uzman kişi beyanı
e. Duruşma dışında yapılan işlemlerin özeti
f. Tarafların sundukları belgelerin neler olduğu
g. Tarafların soruşturmaya ilişkin istekleri ile
diğer kanunların tutanağa yazılmasını em-
rettiği konular
ğ. Ara kararları ve hükmün sonucu
h. Karar veya hükmün açıklanma biçimi

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Tutanakta sözü edilen veya dosyaya konduğu
belirtilen belgeler de tutanağın eki sayılır (HMK
m. 154/4).
Tahkikat ve yargılama sırasında yapılan işlemler
teknik araçlarla kayda alınırsa, bu durum bir tuta-
nakla tespit olunur (HMK m. 154/5).
Ön inceleme, tahkikat ve yargılama işlemleri,
ancak tutanakla ispat olunabilir (HMK m. 156).
Duruşma tutanakları (CMK m. 222) sahteliği ispat-
lanıncaya kadar geçerli olan resmî belgelerdendir.
Duruşma tutanağında mevcut olmayan bir se-
bebe dayanılarak hüküm verilmiş olması, duruşma
tutanakları ile hüküm veya kararların değiştirilmiş
yahut tahrif edilmiş veya söylenmeyen bir sözün
hüküm ya da karara etkili olacak şekilde söylenmiş
gibi gösterilmiş ve buna dayanılarak hüküm veril-
miş olması, hâkimlerin yargılama faaliyetinden do-
layı Devlet aleyhine tazminat davası açılmasına yol
açar (HMK m. 46/1/ç-d).
Davacı, davalı, fer’î müdahil ve vekilleri dava
dosyasındaki veya elektronik ortamdaki bütün tu-
tanak ve belgelerin onaysız fotokopi yahut çıktısını
harçsız olarak alabilirler. Avukatların belge örneği
alabilmeleri için vekâletnamelerinin bulunması zo-
runludur (Yön. m. 202/3). Talep edilirse tutanak-
ların tamamı veya bir kısmının örneklerine mahke-
menin mührü basılır ve aslına uygun olduğu yazı
işleri müdürü tarafından imza olunarak onaylanır
(HMK m. 158/1).
Gizli olarak saklanmasına karar verilen tutanak-
ların ve tutanağın eki niteliğinde bulunan gizlilik
kararı kapsamındaki belgelerin incelenmesi baş-
kan veya hâkimin açık iznine bağlı olup (Yön. m.
202/4), bunların örneği ancak hâkimin izni ile ve-
rilebilir (HMK m. 158/2).
Taraf vekilleri UYAP Avukat Bilgi Sistemi vası-
tasıyla dava dosyalarını inceleyebilir ve örnek alabi-
lirler (Yön. m. 202/5).
Ön Sorun
Görülmekte olan bir davanın karara bağlana-
bilmesi için öncelikle çözülmesi gereken ön sorun-
lar ortaya çıkabilir. Örneğin yetkisizlik ilk itirazı,
hâkimin reddi, eski hâle getirme talebi ön sorun-
dur. Yargılama sırasında, davaya ilişkin bir ön so-
run ortaya çıkarsa, ilgili taraf, bunu dilekçe vermek
suretiyle yahut duruşma sırasında sözlü olarak ileri
sürebilir (HMK m. 163/1).
4
İleri sürülen ön sorun mahkemenin karara
bağlayabileceği bir konu ise mahkemece incelenir.
Hâkim, taraflardan birinin ileri sürdüğü ön sorunu
incelemeye değer bulursa, belirleyeceği süre içinde,
varsa delilleriyle birlikte cevabını bildirmesi için di-
ğer tarafa tefhim veya tebliğ eder (HMK m. 164/1).
Ön sorun hakkında iki taraf arasında uyuş-
mazlık varsa, hâkim gerekirse tarafları davet edip
dinledikten sonra kararını verir (HMK m. 164/2).
Hâkim, ön sorun hakkındaki kararını taraflara tef-
him veya tebliğ eder (HMK m. 164/3).
dikkat
Ön sorun hakkındaki karar ile hâkim davadan el
çekiyorsa bu bir nihai karar olup bu karara karşı
kural olarak (HMK m. 341) kanun yoluna baş-
vurulabilir. Ön sorun hakkındaki karar ile hâkim
davadan el çekmiyorsa bu bir ara kararıdır.
Bekletici Sorun
Görülmekte olan bir davada hüküm verilebil-
mesi, başka bir davaya, idari makamın tespitine ya-
hut dava konusuyla ilgili bir hukuki ilişkinin mev-
cut olup olmadığına kısmen veya tamamen bağlı
ise mahkemece o davanın sonuçlanmasına veya
idari makamın kararına kadar yargılama bekleti-
lebilir (HMK m. 165/1). Bu durumda ortada bir
bekletici sorun vardır. Örneğin, iş kazası iddiasına
dayalı maddi ve manevi zararlarının giderilmesi
istemiyle açılan davalarda, Sosyal Güvenlik Kuru-
munun incelemesi bekletici sorun yapılır. Sosyal
Güvenlik Kurumu tarafından kazazede sigortalıya
gelir bağlanabilmesi için öncelikle zarara sebep ola-
yın iş kazası olup olmadığının tespiti ön sorundur.
Bu durumda davacı, iş kazasını Sosyal Güvenlik
Kurumuna ihbar etmeli, SGK olayı iş kazası say-
mazsa, SGK ve işveren aleyhine “iş kazasının tespi-
ti” davası açması için süre verilmeli ve tespit davası,
tazminat davasında bekletici sorun yapılmalıdır.
SGK’nın olayı iş kazası sayması hâlinde ise davacı
sigortalıya, Kuruma müracaat ederek sürekli iş gö-
remezlik oranının belirlenmesi ve iş kazası sigorta
kolundan sürekli iş göremezlik geliri bağlanması
için süre verilmeli ve bunun sonucuna göre bir ka-
rar verilmelidir.
105
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

Davaların Birleştirilmesi ve Ayrılması

dikkat
Bekletici sorunun amacı, aynı veya benzer bir
sorun hakkında farklı mahkemelerin ayrı incele-
me yapması sonucunda çelişen kararlar vermesi-
nin önlenmesidir.
Bir davanın incelenmesi ve sonuçlandırılması
başka bir davanın veya idari makamın çözümüne
bağlı ise mahkeme, ilgili tarafa görevli mahkemeye
veya idari makama başvurması için uygun bir süre
verir. Bu süre içinde görevli mahkemeye veya idari
makama başvurulursa açılan davanın veya yapılan
idari başvurunun sonucuna kadar görülmekte olan
dava bekletilir. Bu süre içinde görevli mahkemeye
veya idari makama başvurulmadığı takdirde ise ilgili
taraf bu husustaki iddiasından vazgeçmiş sayılarak
esas dava hakkında karar verilir (HMK m. 165/2).
Kural olarak mahkeme, baktığı davada başka bir
hukuk, ceza veya idare mahkemesi yahut idari ma-
kamın kararını bekletici sorun saymak zorunda ol-
mayıp bu hususta takdir yetkisine sahiptir. Derdest
olan bir davanın sonuçlanmasının başka bir davada
bekletici sorun yapılabilmesi için, bekletici sorun ya-
pılacak davanın başka bir mahkemede görülmekte
olması ve iki dava arasında bağlantı bulunması ge-
rekir. Beklenen diğer davada verilecek hüküm (ör-
neğin, beklenen davada varlığı kesin olarak karara
bağlanacak olan hukuki ilişki), bekletilen davada
verilecek hükmü etkileyecek nitelikte olmalıdır.
Kanunda sayılan bazı hâllerde, başka bir mah-
kemede görülen davanın sonuçlanmasının görül-
mekte olan dava için bekletici sorun sayılmasının
zorunlu tutulduğu hâller bunun istisnasıdır. Ana-
yasaya aykırılık iddiası hakkında Anayasa Mahke-
mesi kararının (AY m. 152) ve yargı yolu uyuşmaz-
lığı hakkında Uyuşmazlık Mahkemesi kararının
(UMK m. 18-19) bekletici sorun sayılması zorun-
ludur. Bunun gibi, itirazın kesin kaldırılması tale-
bini inceleyen icra mahkemesinin, miras bırakanın
borcu için takip edilen mirasçının terekenin borca
batık olduğunun tespiti talebiyle açtığı hukuk da-
vasını beklemesi de zorunludur (İİK m. 68/4).
Taraflar arasında dava konusu olan uyuşmazlık-
lar hakkında etkili şekilde yargılama yapılabilmesi,
gerçeğin ortaya çıkması ve uyuşmazlıkların sürün-
cemede kalmaması için birden fazla davanın aynı
mahkeme birlikte görülmesi mümkün olabileceği
gibi birlikte görülen davaların aynı gerekçelerle ay-
rılması da gerekebilir. Medeni usul hukuku bakı-
mından ilk durumda davaların birleştirilmesi ikin-
ci durumda ise davaların ayrılması söz konusudur.
Davaların Birleştirilmesi
Aynı veya farklı yargı çevresinde görülmekte
olan davalar, aralarında bağlantı bulunması duru-
munda birleştirilebilir.
Birleştirilecek Davalar Arasında Bağlantı
Olması
Davaların aynı veya birbirine benzer sebep-
lerden doğması yahut biri hakkında verilecek
hükmün diğerini etkileyecek nitelikte bulunması
durumunda, davalar arasında bağlantı var sayılır
(HMK m. 166/4).
Birleştirme kararı, derhâl ilk davanın açıldığı
mahkemeye bildirilir (HMK m. 166/3).
Birleştirilmelerine karar verilmiş olan davaların
esas kayıtlarında bu durum belirtilir. Başka bir dava
ile birleştirilmesine karar verilen davanın karar numa-
rası birleştirme kararına yazılır ve bu durum mahke-
mede verilen son kararda gösterilir (Yön. m. 219/1).
dikkat
Birleştirilen davalar hakkında ortak tahkikat ya-
pılır, aynı dosyada hüküm kurulur fakat asıl ve
birleşen dava hakkında verilen hükümler birbi-
rinden bağımsız olup hüküm fıkrasında ayrı ayrı
yazılır.
Birleştirilen davalarda asıl ve birleşen dava için
ayrı vekâlet ücretine hükmolunur (AAÜT m. 8).

106

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Aynı Yargı Çevresinde Yer Alan Aynı
Düzey ve Sıfattaki Mahkemelerde
Görülen Davaların Birleştirilmesi
Aynı yargı çevresinde yer alan aynı düzey ve
sıfattaki hukuk mahkemelerinde (örneğin iki ayrı
asliye hukuk mahkemesinde) açılmış bağlantılı da-
valar, davanın her aşamasında birleştirilebilir.
dikkat
Talep üzerine veya kendiliğinden verilebilen bir-
leştirme kararı, ikinci davanın açıldığı mahke-
mece verilir ve davalar ilk davanın açıldığı mah-
kemede birleştirilir.
Birleştirme kararı, diğer mahkemeyi bağladığın-
dan (HMK m. 166/1), davaların kendisinde birleş-
tirildiği ilk mahkeme artık davayı ikinci mahkemeye
iade edemez; birleştirme kararının hatalı olduğunu
düşünse bile sadece ayrılma kararı verebilir ve sonuç-
ta her iki davaya da bakar. Birleştirme kararına karşı
hükümle birlikte kanun yoluna başvurulur.
Ayrı Yargı Çevresinde Yer Alan Aynı
Düzey ve Sıfattaki Mahkemelerde
Görülen Davaların Birleştirilmesi
Davalar, ayrı yargı çevrelerinde yer alan aynı dü-
zey ve sıfattaki hukuk mahkemelerinde açılmış ise,
bağlantı sebebiyle birleştirme ikinci davanın açıldığı
mahkemeden talep edilebilir. Bu hâlde mahkemece
davaların birleştirilmesi kendiliğinden değil talep
üzerine olur. İkinci davanın açıldığı mahkeme, bi-
rinci davanın açıldığı mahkemeden dava dosyasını
getirterek inceler ve talebi kabul ederse davaların
birleştirilmesine karar verir. Bu karar nihai karar ol-
duğundan kanun yolu denetimine açıktır.
dikkat
Davaların birleştirilmesine ilişkin karar kesinle-
şirse ikinci davanın açıldığı mahkeme dava dos-
yasını birinci davanın açıldığı mahkemeye gön-
derir (HMK m. 166/2) ve bu mahkeme artık
davaların birleştirilmesi kararıyla bağlıdır.
4
Bölge Adliye Mahkemelerindeki
Davaların Birleştirilmesi
İstinaf incelemesi ayrı dairelerde yapılması gere-
ken davaların da birleştirilmesine karar verilebilir.
Bu hâlde istinaf incelemesi, birleştirilen davalarda
uyuşmazlığı doğuran asıl hukuki ilişkiye ait kararı
inceleyen bölge adliye mahkemesi dairesinde yapı-
lır (HMK m. 166/5).
Davaların Ayrılması
Mahkeme, ihtiyari dava arkadaşlığının koşulla-
rının olmadığı (HMK m. 57) veya aralarında bağ-
lantı olmayan (HMK m. 166/4) davaların ayrılma-
sına karar verebileceği gibi, aralarında bağlantı olsa
bile yargılamanın iyi bir şekilde yürütülmesini sağ-
lamak amacıyla da birlikte açılmış yahut sonradan
birleştirilmiş davaların ayrılmasına karar verebilir
(HMK m. 167/1).
Örneğin, aralarında zorunlu veya ihtiyari dava
arkadaşlığı bulunmayan işverenler aleyhine tek hiz-
met tespiti davası açılamaz. Hizmet tespiti davaları-
nın kamu düzenine ilişkin olduğu da gözetildiğin-
de, mahkemece resen araştırma yapılabileceğinden,
yargılamanın sağlıklı olarak yürütülebilmesi ve
uyuşmazlığın kolaylıkla çözüme ulaştırılabilme-
si için davalı tarafta yer alan birden fazla işveren
aleyhine açılan davanın ayrılmasına karar verilmesi
gerekir.
Ayırma kararı veren mahkeme, ayrılmasına ka-
rar verilen davalara bakmaya devam eder (HMK
m. 167/1). Ayrılan davalar, kararı veren mahkeme-
nin esasına ayrıca kaydedilir ve eski kayıt ile yeni
kayıt birbiriyle ilişkilendirilir. Ayrılan davanın dos-
yası, ilk dosyada bu kısımlara ait yazıların tamamı-
nın onaylı suretleri konularak yeniden oluşturulur.
Ayrılan davalar bakımından daha önce tek karar
ve ilâm harcı alınmış ise her biri için ayrıca harç
alınır; daha önce alınan harç ayrılmış davaları da
kapsıyorsa yeniden harç alınmaz. Ayrılıp yeni esas
numarası alan her dava için başvuru harcı alınır
(Yön. m. 219/2).
dikkat
Davaların ayrılması kararı, davanın her aşamasın-
da, talep üzerine veya kendiliğinden verilebilir.
107
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

Ayırma kararı nihai karar olmadığından ancak asıl hükümle birlikte kanun yoluna konu edilebilir ve
istinaf veya temyiz incelemesinde mutlak kaldırma veya bozma sebebi teşkil etmez. Ayırma kararında yar-
gılama giderlerine de hükmedilmez.
Bir davanın takibi sırasında davaların ayrılması durumunda, her dava için ayrı avukatlık ücretine hük-
molunur (AAÜT m. 8).

Öğrenme Çıktısı
7 Tahkikat aşamasında yapılacak işlemleri sıralayabilme

Araştır 7 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Davaların birleştirilmesi Davanın her iki tarafının da

Bekletici sorun kararı verme-
ve ayrılmasını gerektiren duruşmaya gelmemesinin
nin sakıncalarını araştırınız.
hâlleri ilişkilendiriniz. sonuçlarını düşünün.

108
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Dava ve dava
1 hakkı kavramlarını
tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dava Kavramı

Dava, bir başkası tarafından hakkı ihlâl edilen veya tehlikeye sokulan kişinin, mevcut ihlal veya tehlikenin
ortadan kaldırılmasını sağlamak üzere mahkemeden hukuki koruma istemesidir. Çekişmeli yargıda hâkim,
iki taraftan birinin talebi olmaksızın, kendiliğinden bir davayı inceleyemez ve karara bağlayamaz. Dava
hakkı, hak arama hürriyetinin bir kullanım şekli olduğundan, Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Dava
hakkı dürüstlük kurallarına uygun kullanılmak zorundadır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu, ilk derece yar-
gılamasını, dilekçelerin karşılıklı verilmesi, ön inceleme, tahkikat, sözlü yargılama ve hükümden oluşan beş
temel aşamaya ayırmıştır.

2 Dava çeşitlerini
tanımlayabilme

Dava Çeşitleri

Mahkemeden istenen hukuki korunmaya göre dava çeşitleri, eda davası, tespit davası, belirsiz alacak ve
tespit davası ve inşaî dava olarak sınıflanırken, talep sonucunun niceliğine göre dava çeşitleri, kısmi dava,
davaların yığılması, terditli dava, seçimlik dava ve topluluk davası olarak ayrılır. Eda davası yoluyla mahke-
meden, davalının, bir şeyi vermeye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkûm edilmesi talep edilir. Tespit
davası yoluyla, mahkemeden, bir hakkın veya hukuki ilişkinin varlığının ya da yokluğunun yahut bir bel-
genin sahte olup olmadığının belirlenmesi talep edilir. Davanın açıldığı tarihte alacağın miktarını yahut
değerini tam ve kesin olarak belirleyebilmesinin kendisinden beklenemeyeceği veya bunun imkânsız olduğu
hâllerde, alacaklı, hukuki ilişkiyi ve asgari bir miktar yahut değeri belirtmek suretiyle belirsiz alacak davası
açabilir. İnşaî dava yoluyla, mahkemeden, yeni bir hukuki durum yaratılması veya mevcut bir hukuki duru-
mun içeriğinin değiştirilmesi yahut onun ortadan kaldırılması talep edilir. Davacının, aynı hukuki ilişkiden
doğan alacağının tamamını dava etmeyerek şimdilik bir kısmını talep etmek suretiyle açtığı davaya kısmi
dava denir. Davacının, aynı davalıya karşı olan, birbirinden bağımsız birden fazla aslî talebini, aynı dava
dilekçesinde ileri sürmesine davaların yığılması (kümülatif dava yığılması) denir. Davacının, aynı davalıya
karşı birden fazla talebini, aralarında aslilik-ferîlik ilişkisi kurmak suretiyle, aynı dava dilekçesinde ileri
sürdüğü davaya terditli dava denir. Seçimlik borçlarda, seçim hakkı kendisine ait olan borçlu veya üçüncü
kişinin bu hakkı kullanmaktan kaçınması hâlinde, alacaklı seçimlik dava açabilir.

109
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

3 Dava şartlarını
tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dava Şartları

Dava şartları, davanın esastan görülüp karara bağlanabilmesi için, varlığı veya yokluğu hâkim tarafından
davanın her aşamasında kendiliğinden gözetilen ve taraflarca da noksanlığı davanın her aşamasında ileri
sürülebilen dinlenebilirlik koşullarıdır. Mahkeme, kanunda sayılan genel veya özel dava şartlarının mevcut
olup olmadığını, davanın her aşamasında kendiliğinden araştırır. Taraflar da dava şartı noksanlığını her
zaman ileri sürebilirler. Dava şartı noksanlığının giderilmesi mümkün değil ise, davanın usûlden reddine
karar verir.

4 İlk itirazları
tanımlayabilme

İlk İtirazlar

Dava şartları dışında kalan ve davada öngörülen yargılama kesitinde ileri sürülmesi koşuluyla davanın esa-
sına girilmesine engel olan usûle ilişkin savunma vasıtalarına ilk itirazlar denir. İlk itirazların hepsi cevap
süresi içinde ve cevap dilekçesinde ileri sürülmek zorundadır aksi hâlde dinlenemez.

Davanın temel aşamalarını, dava açılmasının sonuçlarını, dilekçeler teatisini,

5 dava ve cevap dilekçesinin unsurlarını tanımlayabilme, iddia ve savunmanın
genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağının kapsamını açıklayabilme

Davanın Temel Aşamaları, Davanın

Açılması, Dilekçeler Teatisi ve İddia
ve Savunmanın Genişletilmesi ve
Değiştirilmesi Yasağı

Dava açılması ve davaya cevap verilmesi dilekçeyle olur. Dava dilekçesi, mahkeme tarafından davalıya tebliğ
edilir. Davalı, cevap dilekçesinde davayı kabul edebilir veya davacının iddia ettiği vakıaları inkâr edebilir
yahut davacının iddia ettiği vakıaları inkâr etmek yerine, davacının talep sonucunu haklı göstermediğini
de ileri sürebilir. Davalı, cevap dilekçesinde davacının ileri sürdüğü iddiaları inkâr etmekle yetinmeyerek,
varsa davacıdan olan hakkının da hüküm altına alınmasını istiyorsa, davacıya karşı aynı mahkemede ve
aynı dava dosyasında bir karşı dava açabilir. Davanın açılması, maddî hukuk ve usûl hukuku bakımından
bazı sonuçlar doğurur. Davanın açılmasının maddî hukuk bakımından sonuçları, zamanaşımının kesilmesi
ve hak düşürücü sürenin korunması, bazı şahısvarlığı haklarının malvarlığı hakkına dönüşmesi, iyiniyetin
ortadan kalkması ve davalının temerrüde düşmesidir. Davanın açılmasının usûl hukuku bakımından so-
nuçları, mahkemenin davayı inceleme zorunluluğu, derdestlik, dava şartlarının davanın açıldığı tarihe göre
belirlenmesi, ihtiyatî tedbir ve ihtiyatî haczin korunması ve davayı geri alma yasağıdır. Taraflarca getirilme
ilkesinin uygulandığı davalarda, iddianın ve savunmanın belli bir yargılama kesitinden sonra genişletilmesi
veya değiştirilmesi yasaktır. İddia ve savunmanın genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağının kapsamına, dava-
da dayanılan ve davanın sebebi olan maddî vakıalar ile talep sonucu girer. Yazılı yargılama usûlünde iddia ve
savunmanın genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağı, davacı için cevaba cevap; davalı için ikinci cevap dilek-
çesiyle başlar. İddia ve savunmanın genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağını aşmanın iki yolu vardır. Bunlar,
ıslah ile karşı tarafın açık muvafakatidir.

110
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Ön inceleme aşamasında
6 yapılacak işlemleri
sıralayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ön İnceleme

Yazılı yargılama usûlünde, hâkim ön incelemeyi tamamlayıp gerekli kararları verdikten sonra, aynı du-
ruşmada tahkikata geçerek gerekli kararları verebilir. Ön inceleme aşamasının tamamlanmasından sonra
tahkikata geçilir ve taraflar, tahkikat için duruşmaya davet edilir.

Tahkikat aşamasında
7 yapılacak işlemleri
sıralayabilme

Tahkikat

Tahkikat için taraflara gönderilecek duruşma davetiyesinde, belirlenen gün ve saatte geçerli bir özrü olmadan
mahkemede hazır bulunmadıkları takdirde, duruşmaya yokluklarında devam edileceği ve yapılan işlemlere
itiraz edemeyecekleri bildirilir. Usûlüne uygun şekilde davet edilmiş olan taraflar, duruşmaya gelmedikleri
veya gelip de davayı takip etmeyeceklerini bildirdikleri takdirde dosyanın işlemden kaldırılmasına karar
verilir. Görülmekte olan bir davanın karara bağlanabilmesi için öncelikle çözülmesi gereken ön sorunlar or-
taya çıkabilir. İleri sürülen ön sorun mahkemenin karara bağlayabileceği bir konu ise mahkemece incelenir.
Görülmekte olan bir davada hüküm verilebilmesi, başka bir davaya, idari makamın tespitine yahut dava
konusuyla ilgili bir hukuki ilişkinin mevcut olup olmadığına kısmen veya tamamen bağlı ise mahkemece
o davanın sonuçlanmasına veya idari makamın kararına kadar yargılama bekletilebilir. Bu durumda ortada
bir bekletici sorun vardır. Aynı veya farklı yargı çevresinde görülmekte olan davalar, aralarında bağlantı
bulunması durumunda birleştirilebilir. Davaların aynı veya birbirine benzer sebeplerden doğması yahut biri
hakkında verilecek hükmün diğerini etkileyecek nitelikte bulunması durumunda, davalar arasında bağlantı
var sayılır. Aynı yargı çevresinde yer alan aynı düzey ve sıfattaki hukuk mahkemelerinde açılmış bağlantılı
davalar, davanın her aşamasında birleştirilebilir. Davalar, ayrı yargı çevrelerinde yer alan aynı düzey ve sıfat-
taki hukuk mahkemelerinde açılmış ise, bağlantı sebebiyle birleştirme ikinci davanın açıldığı mahkemeden
talep edilebilir.

111
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları
4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)
1 Tespit davası ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. Bir belgenin sahte olduğunun belirlenmesi tale-
biyle açılan dava tespit davasıdır.
B. Tespit davası açan davacının, tespit davasını
açmakta hukuki yararı olduğunu ispatlaması
gerekir.
C. Tespit davasında tek başına bir maddî vakıanın
tespiti talep edilebilir.
D. Davacı tespit davası açmakta hukuki yararı ol-
duğunu ispat edemezse, tespit davası dava şartı
yokluğundan reddedilir.
E. Eda davası açılması mümkün olan hâllerde
olumlu tespit davası açılamaz.
2 Kısmi dava ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Kısmi davada dava konusu edilmeyen tutarın
dava açılırken saklı tutulması gerekir.
B. Kısmi davanın davacısı, kısmi dava karara bağ-
lanmadan önce bakiye alacak miktarı için ek
dava açamaz.
C. Manevi tazminat davası kısmi dava olarak açı-
lamasa da ıslah yolu ile manevi tazminat tutarı
arttırılabilir.
D. Dava kısmi de açılsa alacağın tamamı bakımın-
dan zamanaşımı, kısmî davanın açıldığı tarihte
kesilir.
E. Islahla artırılan tutara faiz istenmese bile, kısmi
dava açarken yapılan faiz istemi, kısmî ıslahla
arttırılan alacak kesimi için de geçerlidir.
3 Terditli dava ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
A. Terditli davada davacı, mahkemeden ilk önce
asıl talebi hakkında karar verilmesini ve asıl ta-
lebin reddedilmesi durumunda yardımcı talebi
hakkında karar verilmesini ister.
B. Terditli davanın kabulü hâlinde davanın so-
nunda terditli hüküm verilir.
C. Taleplerin dayandığı vakıalar aynı veya benzer
ise terditli dava açılabilir.
D. Terditli davada mahkeme, davacının aslî tale-
binin esastan reddine karar vermedikçe, fer’î
talebini inceleyemez.
E. Terditli davada aynı davalıya karşı birlikte ileri
sürülen asıl ve yardımcı talepler arasında huku-
ki veya ekonomik bir bağlantı bulunmalıdır.
112
4 Aşağıdakilerden hangisi dava şartlarından
biri değildir?
A. Türk mahkemelerinin yargı hakkının bulun-
ması
B. Yargı yolunun caiz olması
C. Mahkemenin görevli olması
D. Mahkemenin yetkili bulunması
E. Taraf ehliyeti
5 Dava şartlarının incelenmesi ile ilgili aşağıda-
ki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Dava şartı noksanlığı tamamlanmamışsa dava
esastan reddedilir.
B. Dava şartı noksanlığının giderilmesi mümkün-
se, ret kararı vermeden önce eksikliğin tamam-
lanması için ilgili tarafa kesin süre verilir.
C. Dava şartı noksanlığı, mahkemece hüküm aşa-
masında fark edildiğinde noksanlık tamamla-
mışsa, başlangıçtaki dava şartı noksanlığından
ötürü dava reddedilemez
D. Mahkeme, dava şartlarını davanın her aşama-
sında kendiliğinden araştırır.
E. Dava şartları ilk itirazlardan önce incelenir.
6 İlk itirazlar ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. İlk itirazlar kanunda örnekleyici olarak sayıl-
mıştır.
B. Cevap süresi içinde ileri sürülmesi unutulan ilk
itirazlar ıslah ileri sürülebilir.
C. Cevap süresi uzatılmışsa ek cevap süresinde ilk
itirazlar ileri sürülemez.
D. Eski hâle getirme talebinde bulunmak için ön-
görülen sürede verilecek cevap dilekçesinde ilk
itiraz ileri sürülebilir.
E. İlk itirazlar, mahkemece resen nazara alınabilir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
7 I. Dava dilekçesinde mahkemenin adı yoksa
dava açılması hukuken imkânsız olduğundan, bu
eksikliğin dava açarken tamamlanması zorunludur.
II. Dava dilekçesinde dava konusunun değeri
eksik gösterilmişse, bu eksiklik sebebiyle davanın
usûlden reddine karar verilir.
III. Davacının iddiasının dayanağı olan vakı-
alar ile delillerini dava dilekçesinde göstermemesi,
dava dilekçesinin eksiklik sebebiyle reddedilmesini
gerektirir.
IV. Davacının talebinin dayanağı olan huku-
ki sebepleri dava dilekçesinde göstermesi dava di-
lekçesinin zorunlu unsurlarındadır.
Yukarıdakilerden hangileri dava dilekçesinin ka-
nunda sayılan unsurlarının eksik olması halinde
yapılacak işlemlerdendir?
A. Yalnız I
B. Yalnız II
C. I ve III
D. I ve IV
E. II ve III
8 Davanın açılmasının sonuçları ile ilgili aşağı-
daki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Davacının menfi tespit davası açması, dava ko-
nusu alacağın tamamı bakımından zamanaşı-
mını keser.
B. Dava şartı arabuluculukta, arabuluculuk büro-
suna başvurulmasından son tutanağın düzen-
lendiği tarihe kadar geçen sürede zamanaşımı
durur.
C. Davacı, müteselsil borçlulardan birine karşı
dava açtığında, davalı tarafta yer almasalar dahi
diğer borçlulara karşı da zamanaşımı kesilir.
D. Davada kesilmiş olan zamanaşımı, dava süre-
since tarafların yargılamaya ilişkin her işlemin-
den sonra yeniden işlemeye başlar.
E. Davacı dava açarken işlemiş faizi talep etmemiş-
se, faiz hakkında zamanaşımı kesilmiş olmaz.
4
9 İddia ve savunmanın genişletilmesi yasağı ile
ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. İddia ve savunmanın genişletilmesi yasağının
kapsamına, davada dayanılan maddî vakıalar
ile talep sonucu girer.
B. Tarafların ön inceleme aşamasından sonra, hu-
kuki sebepleri genişletmesi ve değiştirmesi ya-
saktır.
C. Kendiliğinden araştırma ilkesinin uygulandığı
davalarda iddia ve savunmanın genişletilmesi
ve değiştirilmesi yasağı uygulanmaz.
D. Dava açılmasından sonra doğan vakıaların ileri
sürülmesi yasak kapsamında değildir.
E. Yazılı yargılama usûlünde iddia ve savunmanın
genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağı, davacı
için cevaba cevap; davalı için ikinci cevap di-
lekçesiyle başlar.
10 Davaların birleştirilmesi ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Aynı yargı çevresinde görülmekte olan davalar,
aralarında bağlantı bulunması durumunda bir-
leştirilebilir.
B. Davaların aynı veya birbirine benzer sebep-
lerden doğması yahut biri hakkında verilecek
hükmün diğerini etkileyecek nitelikte bulun-
ması durumunda, davalar arasında bağlantı var
sayılır.
C. Birleştirilen davalar hakkında verilen hükümler
birbirinden bağımsızdır.
D. Aynı yargı çevresinde yer alan aynı düzey ve
sıfattaki hukuk mahkemelerinde açılmış bağ-
lantılı davalar, davanın her aşamasında birleş-
tirilebilir.
E. Ayrı yargı çevrelerinde yer alan aynı düzey ve
sıfattaki hukuk mahkemelerinde açılmış bağ-
lantılı davalar, kendiliğinden veya talep üzerine
ikinci davanın açıldığı mahkemede birleştirilir.
113
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

1. C Yanıtınız yanlış ise “Medenî Yargıda Taraf Kav- 6. D Yanıtınız yanlış ise “İlk İtirazlar” konusunu
ramı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Dava Dilekçesinin Ka-

2. E Yanıtınız yanlış ise “Dava Çeşitleri” konusu- 7. A
nunda Sayılan Unsurlarının Eksik Olması”
nu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. B Yanıtınız yanlış ise “Dava Çeşitleri” konusu- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Davanın Açılmasının So-
nu yeniden gözden geçiriniz. nuçları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İddia ve Savunmanın

4. D Yanıtınız yanlış ise “Dava Şartları” konusunu 9. B
Genişletilmesi ve Değiştirilmesi Yasağı” ko-
yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Dava Şartları” konusunu 10. E Yanıtınız yanlış ise “Tahkikat” konusunu ye-
yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Dava hakkının dürüstlük kurallarına uygun kullanılıp kullanılmadığı her so-

mut olayın özelliklerine göre değerlendirilir ve davanın her aşamasında ileri
sürülebileceği gibi mahkemece de kendiliğinden nazara alınır. Bu gibi halde
savunmanın genişletilmesi söz konusu değildir (14.02.1951 tarihli ve 17/1 sa-
yılı Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı). Örneğin, önalım davasına konu payın
Araştır 1 ilişkin bulunduğu taşınmaz, paydaşlarca özel olarak kendi aralarında taksim
edilip her bir paydaş belirli bir kısmı kullanırken bunlardan biri kendisinin
kullandığı yeri ve bu yere tekabül eden payı bir üçüncü şahsa satarsa, satıcı
zamanında bu yerde hak iddia etmeyen davacının tapuda yapılan satış nede-
niyle önalım hakkını kullanması TMK’ nın 2’nci maddesinde yer alan dürüst
davranma kuralı ile bağdaşmaz. Eylemli paylaşmanın varlığı halinde önalım
hakkını konu alan davanın dürüstlük kuralına aykırı olduğundan reddi gerekir.

Belirsiz alacak davası şeklinde açılabilecek davalar, uygulamada her somut ola-
yın özelliklerine göre değerlendirilmektedir. Bu konu emsal Yargıtay kararla-
rıyla şekillenmektedir. Örneğin, iş kazası nedeniyle tazminat ve rücu istemli
davalarda, kusur oranlarının ve tazminat miktarının belirsizliği nedeniyle Sos-
yal Güvenlik Kurumu, hukuki ilişkiyi ve asgari bir miktar belirtmek suretiyle
belirsiz alacak davası açabilir. SGK’nın davanın açıldığı tarihteki tazminat ala-
Araştır 2 cağı miktarını tam ve kesin olarak belirleyebilmesi beklenemez. Bunun gibi,
mal rejiminin tasfiyesinden kaynaklanan katılma alacağı, trafik kazasından
kaynaklanan değer kaybını konu alan maddi tazminat alacağı veya bankacılık
hizmetlerinin ifası, vadeli, vadesiz mevduat, ihracat ve ithalat işlemleri ile kre-
di kullanımına dair sözleşmelerin banka tarafından gereği gibi ifa edilmemesi
veya kötü ifa edilmesi nedeniyle mudinin uğradığı zararı konu alan tazminat
alacağı belirsiz alacak davası şekline ikame edilebilir.

114
 4
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Hukuki yarar bakımından tespit davası, eda ve inşaî davadan farklıdır. İlke
olarak tespit davası, eda davası açılması mümkün olmayan hallerde açılabilir.
Usûl hükümlerine göre, tespit davası eda davasının öncüsüdür. Ancak, doğ-
rudan eda davası açılabilecek durumlarda tespit devası açılmasında davacının
hukuki yararı yoktur. Tespit davasının açılabilmesi için iki temel koşul bulun-
malıdır. Birincisi, “hukuki ilişki koşulu” ikincisi ise “hukuki yarar koşulu”dır.
Bunların varlığı tespit davasında dava şartı olup mahkemece resen gözetilir.
Eda davası açılmasının mümkün olmaması sebebiyle zorunlu olarak tespit
Araştır 3 davası açılmış bulunması halinde, tespit davası görülürken eda davası açma
imkânı doğarsa, davacının tespit davasına devam edilmesinde bir hukuki ya-
rarı kalmaz. Bu sebeple ve tespit davası eda davasının öncüsü olduğundan,
davacının da talebi üzerine, tespit davasına eda davası olarak devam edilir.
Davacının hukuki yararı da davaya eda davası olarak devam edilmesindedir.
Bu hukuki yarar, korunmaya değer ve meşru bir hukuki yarardır. Örneğin
menfi tespit davası devam ederken dava konusu borcun ödenmesi halinde,
davaya istirdat davası olarak devam edileceğini düzenleyen İİK m. 72/6’nın
da dayandığı esas budur.

Taraflar arasında önceden yapılmış geçerli bir tahkim sözleşmesinin varlığına

rağmen tahkim sözleşmesinin taraflarından biri, tahkim sözleşmesinin kap-
samına giren uyuşmazlığın çözülmesi için tahkime başvurmak yerine mah-
kemede dava açarsa mahkeme, tahkim sözleşmesinin varlığını kendiliğinden
gözeterek görevsizlik kararı veremez. Davaya bakan hâkimden, tahkim sözleş-
Araştır 4 mesinin varlığını bilmesi beklenemez ve taraflar dava malzemesi içinde sun-
madıkça hâkim bunu re’sen araştırmaz. Tahkim ilk itirazını ileri sürmeyerek
davaya taraf olarak katılan davalı, mahkemenin yetkisini kabul etmiş olur. Bu
noktada tarafların iradesi uyuştuğu ve taraflar farklı bir şekilde bir sözleşme
yapmış olduğundan, mahkeme bu iradeye saygı duymalı ve davayı esastan
inceleyip karara bağlamalıdır.

İddia ve savunmanın genişletilmesi ve değiştirilmesi yasağının dayanağı teksif

ilkesidir. Teksif ilkesi 6100 Sayılı HMK’da “Yargılamaya Hâkim Olan İlkeler”
arasında düzenlenmemekle birlikte, Kanunun 141’inci maddesinde “İddia ve
savunmanın genişletilmesi veya değiştirilmesi” adı altında karşılık bulmaktadır.
Yargılamada teksif ilkesi geçerli olup, yargılamanın, tarafların uyuşamadıkları
nokta üzerinde toplanması, taraflar arasında ihtilaf konusu olmayan hususlarda
yeni ihtilaflar ortaya çıkarılmaması gerekir. HMK m. 141 uyarınca, taraflar, bü-
tün iddia ve savunma nedenlerini, belli bir usûl kesitine kadar ileri sürmelidir.
Cevaba cevap dilekçesinden sonra davacı, davalının rızası olmaksızın davasını,
ikinci cevap dilekçesini mahkemeye sunduktan sonra da davalı, iddia ve savun-
masını genişletemez ve değiştiremez. Yazılı yargılama usûlünün ilk aşamasını
Araştır 5 teşkil eden dilekçeler teatisi safhasının tamamlanması ile taraflar iddia ve sa-
vunma sebeplerini (davanın temelinin oluşturan maddi vakıaları) sınırlamış ve
teksif etmiş olur. Teksif ilkesi yazılılık ilkesini tamamlar ve yargılamanın hızlan-
masına hizmet eder. Kanun’da belirtilen belli bir yargılama süreci sonrasında
ileri sürülen dava malzemeleri kural olarak mahkemece dikkate alınmaz. Bu ilke
usûl ekonomisi ile yakından ilgilidir. Zira bu ilke davaların gereksiz yere ve kötü
niyetle uzatılmasını önler. Teksif ilkesi kabul edilmemiş olsaydı, davayı kaybede-
ceğini fark eden veya tahmin eden yahut sadece zaman kazanmak isteyen taraf,
yeni iddia ve savunmalar ileri sürerek davayı gereksiz yere uzatabilirdi.

115
 Dava Kavramı, Davanın Türleri, Dava Şartları ve İlk İtirazlar, Davanın Temel Aşamaları

4
(Dilekçeler Teatisi, Ön İnceleme, Tahkikat)

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Yazılı yargılama usûlünde dilekçelerin karşılıklı verilmesi aşaması tamamlan-

dıktan sonra, öncelikle dosya üzerinden dava şartları ve ilk itirazların incele-
nerek bu konularda karar verilmesi; dosya üzerinden karar verilemeyen dava
şartları ile ilk itirazlar hakkında karar verilmek ve diğer ön inceleme işlemle-
rini yapmak üzere tarafların ön inceleme duruşmasına davet edilmesi gere-
kir. HMK 137 ve 140. maddelerine göre ön inceleme duruşmasında gerekli
usûl işlemleri yapıldıktan sonra tahkikat duruşmasına geçilir. Ön inceleme
duruşmasının amacı, tarafların iddia ve savunmaları çerçevesinde uyuşmazlık
Araştır 6 konusu olan ve olmayan konuların tek tek tespit edilmesi ve çekişmeli konu-
larda tarafların sulhe teşvik edilmesidir. Yazılı yargılama usûlünde ön inceleme
tek duruşmada tamamlanır. Zorunlu olan hâllerde bir defaya mahsus olmak
üzere yeni bir duruşma günü tayin edilir (HMK m. 140/4). Basit yargıla-
ma usûlünde ise ayrı bir ön inceleme duruşması yapılmaz. İlk duruşmada ön
inceleme yapılır ve tahkikata başlanır. Mahkeme kural olarak, ilk duruşma
dışında yapacağı iki duruşmada, tarafların dinlenmesi, delillerin incelenmesi
ve tahkikat işlemlerini tamamlamalıdır (HMK m. 320/3).

Bekletici sorun kararı vermenin faydaları yanında sakıncası da vardır. Bekletici

sorun kararı verilmesi, bekleyen davanın uzamasına yol açar. Davayı uzatmak
isteyen taraf, gereksiz yere dava açarak derdest davada bu davanın sonucunun
beklenmesini isteyebilir. Bu durum, bekletilen dava kısmi dava ise şimdilik
Araştır 7
dava konusu edilmeyen bakiye alacağın zamanaşımına uğraması tehlikesini
de doğurur. Hâkime, başka bir mahkemede görülmekte olan davayı bekletici
sorun yapma konusunda takdir yetkisi tanınmasının sebebi, bu sakıncanın
önlenmesidir.

116

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kaynakça
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., ve Hanağası,
E. (2019). Medeni Usul Hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2018). Medeni
Usul Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Budak, A.C. ve Karaaslan, V. (2019). Medeni Usul
Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
Kuru, B. (2019). Medenî Usul Hukuku Ders Kitabı
(İstinaf Sistemine Göre Yazılmış). Ankara: Yetkin
Yayınları.
4
Pekcanıtez, H., Atalay O. ve Özekes M. (2019).
Medeni Usul Hukuku. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık.
Postacıoğlu, İ. ve Altay, S. (2015). Medeni Usul
Hukuku Dersleri. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
Postacıoğlu, İ. E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Üstündağ, S. (2000). Medeni Yargılama Hukuku. Cilt
1-2. İstanbul.
117
 Bölüm 5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf
Usûl İşlemleri
öğrenme çıktıları

1 2
İspat Hukuku Deliller ve İncelenmesi
1 İspat hukukuna ilişkin temel kavramları 2 Delil kavramını, delil türlerini ve delillerin
açıklayabilme ve ayırt edebilme mahkemeye bildirilmesini açıklayabilme

Tahkikatın Sona Ermesi, Sözlü Yargılama

3 4
ve Hüküm Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
3 Sözlü yargılama ve hüküm aşamalarını 4 Davaya son veren taraf usûl işlemlerini
açıklayabilme açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • İspat • Delil • Kesin Delil • Takdiri Delil • Hüküm • Davayı Kabul
• Davadan Feragat • Sulh

118

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
İspat ve deliller konusu, bir hukuk davasının
esas itibariyle tahkikat aşamasına ilişkindir. Ancak
bu konu, dilekçeler ve sözlü yargılama aşamaların-
da da değerlendirilmek üzere karşımıza çıkabilir.
Öte yandan ispat ve deliller konusu, esas itibariyle
ilk derece ve istinaf yargılamasına ilişkin olmakla
birlikte, temyiz incelemesi sırasında Yargıtayda da
söz konusu mahkemelerin ispat hukukuna ilişkin
kanun hükümlerini yanlış uyguladığı veya incele-
diği tespit edilirse bu mahkemelerin kararı bozu-
labilir. Bu yönüyle ispat ve deliller konusu, temyiz
aşaması bakımından da önem taşıyan bir konudur.
Bir önceki bölümde tahkikata ilişkin genel açık-
lamalar yapılmakla yetinilmiş, bu bölümde ise tah-
kikatın esas ve başlıca konusu olan ispat ve deliller
hakkında daha detaylı açıklamalara yer verilmiştir.
Zira yargılamanın en uzun aşaması olan tahkika-
tın konusu, esas itibariyle, delillerin incelenmesi ve
bunlar üzerinden elde edilen bilgiye dayanan kana-
atle, uyuşmazlığın hâlli bakımından önem taşıyıp
taraflar arasında çekişmeli olan vakıaların gerçek
olup olmadığının takdir edilmesidir.
Bu bölümde ispat hukukunun başlıca temel kav-
ramları olan ispat yükü, ispatın konusu, karine, ispat
ölçüsü, ispat türleri, deliller, delil ve emare ayrımı,
delil türleri, delil sözleşmesi, hukuka aykırı yollarla
elde edilen deliller, delillerin bildirilmesi, incelenmesi
ve değerlendirilmesi konuları üzerinde durulmuştur.
İspat ve delillerden sonra ise tahkikatın bitmesi
ve sözlü yargılama, hüküm ve hüküm dışında dava-
yı sona erdiren taraf usûl işlemleri ve bu bağlamda
feragat, kabul ve sulh konuları açıklanmıştır.
İSPAT HUKUKU
İspat, bir önermenin doğruluğu hakkında ka-
naat oluşturulabilmesi için bir nedenselliğin ortaya
konulmasıdır. Delil ise çok genel anlamda, ispat
için başvurulan araçtır.
Hukuki anlamda ispat, bir vakıanın doğruluğu
konusunda davaya bakan hâkimi ikna etmeye yö-
nelik bir faaliyettir.
İspat, bir vakıanın doğruluğu konusunda da-
vaya bakan hâkimi ikna etmeye yönelik bir
faaliyettir.
5
İspat, bir hak olarak hukukî dinlenilme hakkı-
nın (HMK m. 27/2/b) bir parçasıdır. Ancak, ka-
nun koyucu, hukuki dinlenilme hakkına ilişkin ge-
nel düzenlemeyle yetinmemiş, ispat hakkını ayrıca
düzenlemiştir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun
189’uncu maddesinin birinci fıkrasına göre; “ta-
raflar, kanunda belirtilen süre ve usûle uygun olarak
ispat hakkına sahiptir.”
İspat ve delillere ilişkin hükümler kural olarak
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda düzenlenmiş-
tir. İspat yükünü düzenleyen ve genel kural niteli-
ğindeki hükme ise hem Türk Medenî Kanunu’nun
6’ncı maddesinde hem de Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun 190’ıncı maddesinde yer verilmiştir.
Öte yandan, ispat ve delillere ilişkin hükümler,
özellikle belli somut vakıalar çerçevesinde olmak
üzere, birçok kanunda özel olarak yer almaktadır.
Örneğin Türk Medenî Kanunu’nda ispata ilişkin
çok sayıda özel düzenleme mevcuttur.
İspat açısından temel soru, kimin, neyi nasıl is-
pat edeceğidir. “Kim” sorusunun cevabı ispat yü-
küne ilişkin kurallarla bulunur. “Neyi” sorusunun
cevabı ise, davanın unsurlarından birisi olan maddi
vakıalardır. Zira, hukuk kurallarının ispatı gerek-
mez. Hâkim, uygulanması gereken hukuk kuralla-
rını bilmek ve re’sen uygulamak zorundadır. “Na-
sıl” sorusunun cevabı ispatın hukuki çerçevesini
belirler. Usûl hukukumuzda hangi vakıaların nasıl
ispat edileceğine ilişkin bazı sınırlamalar vardır.
Kural olarak deliller davanın taraflarınca gösterilir;
hâkim, re’sen delil araştırması yapamaz. Ancak bazı
istisnai hâllerde, hâkim, re’sen de delil toplayabilir.
Özellikle keşif ve bilirkişi delillerine hâkim bütün
yargılama usûllerinde ve davanın konusunun kamu
düzenini ilgilendirip ilgilendirmediğine bakılmak-
sızın re’sen müracaat edebilir. Öte yandan, bir va-
kıanın ispatında kanuni bir sınırlama bulunup bu-
lunmadığı konusu da “nasıl” sorusunun cevapları
arasındadır. Örneğin, belli bir miktarın üzerindeki
hukuki işlemlerin kesin delillerle ispat edilmesi ge-
reği bunun tipik bir örneğidir.
dikkat
İspatın konusunu maddi vakıalar oluşturur, hu-
kuk kurallarının ispatı gerekmez.
119
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
İspat Yükü
İspat yükü, esas itibariyle uyuşmazlığın halli ba-
kımından önem taşıyıp taraflar arasında çekişmeli
bulunan vakıaların kim tarafından ispatlanacağı-
nın belirlenmesi düzenleyen müessesedir. Ancak,
davada taraflar, genellikle ispat yükünün kimde
olduğuna bakmaksızın, ileri sürdükleri vakıaların
ispatı için delil gösterirler. Bir vakıanın ispatı ama-
cıyla gösterilen delilin incelenebilmesi ve sonuçta
o vakıanın ispatlanmış kabul edilebilmesi için, de-
lilin mutlaka ispat yükü düşen tarafça gösterilmiş
olması gerekmez. İspat yükünün kimde olduğunun
önemi, uyuşmazlığın halli bakımından önem taşı-
yıp taraflar arasında çekişmeli bulunan bir vakıanın
ispatsız kalması durumunda ortaya çıkar. Böyle bir
durumda, ispat yükünün kime ait olduğu tespit
edilir ve ilgili vakıanın ispatsız kalmasının sonucu-
na o taraf katlanır. Bir vakıanın ispatsız kalmasının
sonucu, o vakıanın yok kabul edilmesidir. Bunun
anlamı, ilgili tarafın mutlaka davayı kaybetmesi
değildir. Olayların çoğunda böyle olsa da bunun
genel kural olduğu söylenemez. O vakıa yok sayıl-
dığında nasıl bir karar verilmek gerekecekse davada
öyle karar verilecektir. Duruma göre, ispatsız ka-
lan vakıaya rağmen, ispat yükünü taşıyan tarafın
davayı kazanması mümkün olabilir. Örneğin, öde-
me vakıasını zamanaşımı veya karşı alacakla takas
terditiyle ileri süren borçlu, ödemeyi ispatlayama-
masına rağmen, zamanaşımı veya karşı alacağının
takası sayesinde davayı kazanır. Ancak ispat yükü-
nü yerine getirememiş olmasının, mutlaka davanın
kaybı olmasa da her hâlükarda kendisi aleyhine bir
sonuç doğurduğu söylenebilir. Bütün bu değerlen-
dirmelerden de açıkça anlaşılacağı üzere, ispat bir
yük (külfet) olup asla yükümlülük (mükellefiyet/
borç) değildir. Dolayısıyla yerine getirilmemesi,
bunun kendisine ait olduğu taraf aleyhine sonuç
doğurur ancak söz konusu tarafın ispat için zorlan-
ması söz konusu değildir.
dikkat
Bir vakıanın ispatsız kalmasının sonucu, o vakı-
anın yok kabul edilmesidir.
Türk Medenî Kanunu’nun 6’ncı maddesi göre,
“kanunda aksine bir hüküm bulunmadıkça, ta-
raflardan her biri, hakkını dayandırdığı olguların
120
varlığını ispatla yükümlüdür.” Bu düzenlemedeki
“yükümlüdür” kelimesi, ispatın bir “yük” olması
karşısında isabetli değildir. Bu sebeple, ispat yükü-
nü ayrıca düzenlemiş olan Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun 190’ıncı maddesinin birinci fıkrasın-
daki düzenleme daha isabetlidir. Sözü edilen bu
düzenleme ise şöyledir: “İspat yükü, kanunda özel
bir düzenleme bulunmadıkça, iddia edilen vakıaya
bağlanan hukuki sonuçtan kendi lehine hak çıkaran
tarafa aittir.”
Buna göre, örneğin, bir haksız fiile dayanarak
belli bir miktar tazminat istenmesi durumunda,
haksız fiilin gerçekleştiğini, bu fiilin hukuka aykırı
olduğunu, bundan bir zarar doğduğunu ve zararın
miktarını, işleyen kişinin veya bundan sorumlu ola-
nın davanın karşı tarafı olduğunu, fiil ile zarar ara-
sında nedensellik ilişkisi bulunduğunu ispat yükü
davacı tarafa düşer. Çünkü onun tazminat talebinin
karşılanabilmesi, bütün bu vakıaların doğru (gerçek-
leşmiş) olmasına bağlıdır. Buna karşılık, söz konusu
haksız fiil nedeniyle doğan tazminat alacağının dava
açılmadan önce borçlu (davalı) tarafından davacıya
ödendiği ve bu sebeple davanın reddi isteniyorsa bu
vakıadan çıkan sonuç (davanın reddi) kendi lehine
olacağından, bunu ispat yükü davalıya aittir.
dikkat
İspat yükü, iddia edilen vakıaya bağlanan hukuki
sonuçtan kendi lehine hak çıkaran tarafa aittir.
Bazı hâllerde kanun, ispat yüküne ait genel
kuraldan ayrılarak ispat yükünün hangi tarafta
olduğunu özel olarak düzenler. Bunun sebebi ço-
ğunlukla somut durumdaki ispat zorluğu yahut
hakkaniyettir. Örneğin, borçlar hukukunda, bir
sözleşmeden kaynaklanan borcunu ifa ettiğini ispat
yükü borçluya düşer. Keza, sözleşmeden kaynakla-
nan bir borcunu ifa etmeyen borçlunun, bundan
doğan zararı ödemekten kurtulabilmesi için, ken-
disine hiçbir kusur isnat edilemeyeceğini (yüklene-
meyeceğini) ispat yükü, yine kendisine aittir.
İspatın Konusu
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 187’nci
maddesi ispatın konusunu düzenlemektedir. Buna
göre, “ispatın konusunu tarafların üzerinde anlaşa-
madıkları ve uyuşmazlığın çözümünde etkili olabi-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
lecek çekişmeli vakıalar oluşturur ve bu vakıaların
ispatı için delil gösterilir. Herkesçe bilinen vakıalarla,
ikrar edilmiş vakıalar çekişmeli sayılmaz.”
Buna karşılık, hukuk kuralları ispatın konu-
sunu oluşturmaz. Çünkü hâkim, Türk hukukunu
re’sen uygular (HMK m. 33). Keza, hâkim Türk
kanunlar ihtilafı kurallarını ve bu kurallara göre
yetkili olan yabancı hukuku re’sen uygular. Hâkim,
yetkili yabancı hukukun muhtevasının tespitinde
tarafların yardımını isteyebilir (MÖHUK m. 2,I).
İspatın Gerekmediği Hâller
Uyuşmazlığın halli bakımından önem taşımala-
rına rağmen bir kısım vakıaların ispatı gerekli de-
ğildir. Bu sonucu doğuran en önemli durum, vakı-
anın taraflar arasında çekişmeli olmamasıdır. Diğer
bir ifadeyle, eğer vakıa taraflar arasında çekişmeli
değilse ispatı da gerekmez. Bunun yanında, çekiş-
meli sayılmadıklarından, herkesçe bilinen vakıaların
da ispatı gerekmez. Ancak, herkesçe bilinen vakıa-
nın doğru olmadığı ispatlanabilir (HMK m. 191).
Keza, kanuni bir karineye dayanan taraf, sade-
ce karinenin temelini oluşturan vakıaya ilişkin is-
pat yükü altındadır. Kanunda öngörülen istisnalar
dışında, karşı taraf, kanuni karinenin aksini ispat
edebilir (HMK m. 190/2).
Bu düzenlemelerde geçen “herkesçe bilinen va-
kıa”, “ikrar” ve “karine” kavramlarının ne olduğu
üzerinde durmak gerekir.
1. Herkesçe bilinen vakıa, mutlaka herkesin bil-
diği vakıa demek değildir. Bilakis, özel bir
ilgi, yetenek, uzmanlık veya çaba gerekmek-
sizin, herkesin o vakıayı bilebilecek durum-
da olması kâfidir. Örneğin, belli bir tarihte
hangi siyasi partinin başında kimin bulun-
duğu, Cumhurbaşkanının kim olduğu, bir
ülkede bir dönemde iç karışıklık olduğu,
Covid19 virüs salgınının hangi ülkelerde ve
ne zaman etkili olduğu, belli bir tarihin haf-
tanın hangi gününe denk geldiği gibi.
2. İkrar, bir vakıanın doğru olduğunun, bu
vakıanın aleyhine olduğu taraf yahut onun
vekilince mahkemeye bildirilmesidir. Bu
bildirim duruşma esnasında sözlü olarak
veya mahkemeye sunulan imzalı bir belge
(dilekçe) ile yapılabilir. İkrarın duruşma es-
nasında sözlü olarak yapılması hâlinde bu-
nun tutanağa geçirilmesi ve tutanağın ilgili
kısmının ikrarda bulunan tarafından imza-
lanması gerekir (HMK m. 154/3/ç).
5
İkrarın açık olması gerekir. Bir vakıanın doğ-
ruluğunun iddia edilmesi karşısındaki susma ikrar
sayılmaz; diğer bir ifadeyle, zımnî ikrar medeni
usûl hukuku anlamında geçerli (yeterli) bir ikrar
değildir. Buna karşılık, kanun eğer belli bir durum-
daki susmaya (hareketsiz kalmaya) ikrar sonucunu
açıkça bağlamışsa bu durumda zımnî ikrar geçerli
(yeterli) olur. Örneğin, bir taraf, isticvap için çağ-
rıldığı duruşmaya özürsüz olarak gelmediği veya
gelip de soruları cevapsız bıraktığı takdirde, mah-
kemece sorulan vakıaları ikrar etmiş sayılır (HMK
m. 171/2). Keza, sahtelik incelemesinde de isticvap
için mahkemeye davet edilen taraf, belirtilen gün-
de hazır bulunmadığı takdirde, inkâr etmiş olduğu
belgedeki yazı veya imzayı ikrar etmiş sayılır (HMK
m. 211/1/b). Aynı şekilde, yemin için davet edi-
len kimse, tayin edilen gün ve saatte mahkemede
geçerli bir özrü olmaksızın bizzat hazır bulunmaz
yahut hazır bulunup da yemini iade etmez ya da
yemini eda etmekten kaçınırsa yemin konusu vakı-
aları ikrar etmiş sayılır (HMK m. 229/1).
dikkat
İkrarın açık olması gerekir, zımni ikrar vakıanın
kabul edildiği anlamına gelmez. Ancak kanun sus-
maya sonuç bağlamışsa zımnî ikrar geçerli sayılır.
İkrar kural olarak bağlayıcıdır. Zımnî ikrardan
(ikrar edilmiş sayılmaktan) dönmek hiçbir şekilde
mümkün değildir. Buna karşılık, açık ikrardan, bu-
nun ancak maddî bir hatadan kaynaklandığı iddia
ve ispat edilerek dönülebilir (HMK m. 188/2). Bu
anlamda maddi hata, iddia edilen vakıa ile gerçe-
ğin birbirine uymamasıdır. Buna karşılık, sulh gö-
rüşmeleri sırasında yapılan ikrar tarafları bağlamaz
(HMK m. 188/3).
3. Karine, genel olarak, bilinen bir olaydan
bilinmeyen başka bir olayın veya hukuksal
durumun varlığı yahut yokluğu hakkında
sonuç çıkarılmasıdır. Karineler, fiilî karine-
ler ve kanuni karineler olarak ikiye ayrılır.
Fiilî karineler, bilinen bir vakıadan hareket
edilip genel hayat tecrübelerine dayanıla-
rak bilinmeyen bir vakıa hakkında hâkim
tarafından sonuç çıkarılmasıdır. Örneğin,
genel hayat tecrübelerine göre, bir senet,
alacaklının elinde bulunur; borçlu borcunu
121
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
ödeyince senedi alacaklıdan geri alır. Buna
göre, senedin borçlunun elinde bulunma-
sı borcun ödenmiş olduğunu (karineten)
gösterir. Karinenin bu türü kanun tarafın-
dan açıkça düzenlenmemiş olup yargısal
ve bilimsel içtihatlarla geliştirilmiştir. Buna
karşılık kanunî karineler, belli bir vakıadan
bilinmeyen bir vakıa hakkında sonuç çıka-
rılmasının bizzat kanun hükmü ile yapılmış
olması durumunda söz konusu olur. Kanu-
ni karineler de kesin olanlar ve kesin olma-
yanlar şeklinde iki kategoriye ayrılır. Kesin
kanunî karinelerin aksi iddia ve ispat edi-
lemez. Örneğin, TMK m. 1020 gereğince,
tapu siciline kayıtlı olan hususların bilin-
mediği ileri sürülemez. Buna karşılık, kesin
olmayan kanunî karinelerin aksi ispat edile-
bilir. Örneğin, taşınır bir malın zilyedinin
onun maliki olarak kabul edilmesi (TMK
m. 985) kural ise de bunun aksinin ispatı
mümkündür.
Karine bilinen bir olaydan bilinmeyen
başka bir olayın veya hukuksal durumun
varlığı ya da yokluğu hakkında sonuç çı-
karılmalıdır.
Karineye dayanan taraf için ilgili vakıa açısından
artık ispatı gereken hiçbir husus kalmadığı söyle-
nemez. Bilakis, her şeyden önce, karineye dayanan
tarafın karine temelini ispatlaması gerekir. Örneğin,
zilyetlikten mülkiyet sonucunun çıkarıldığı karine
açısından zilyetlik durumunun (vakıasının) ispatı
gerekir. Buna karşılık, söz konusu tarafın ayrıca
‘mülkiyet’i de ispatı gerekmez; bilakis mülkiyet açı-
sından karine sonucu geçerli olacaktır.
dikkat
Karineye dayanan tarafın, karine temelini ispat
etmesi gerekir.
Öte yandan, karine sonucu bakımından da is-
pat yükü karşı tarafa geçmez. Şöyle ki zaten kesin
kanuni karineye dayanılması durumunda, bunun
aksinin iddia ve ispatı mümkün değildir. Buna kar-
122
şılık, bir tarafın kesin olmayan kanunî karine veya
adî karineye dayanması durumunda, ispat yükü di-
ğer tarafa geçmemekte, bilâkis, diğer taraf, bu ka-
rinelerin karine sonucunun aksini ispat edebilme
imkânına sahip olmaktadır.
İspat Ölçüsü
İspatın bir vakıanın doğruluğu konusunda da-
vaya bakan hâkimi ikna etmeye yönelik bir faaliyet
olması karşısında, belli bir vakıanın ispatlanmış sa-
yılabilmesi için hâkimde oluşması gereken kanaa-
tin derecesine, ispat ölçüsü adı verilir. Bu çerçevede
kullanılan iki ölçüt vardır. Bunlardan birincisi tam
ispat; ikincisi ise, yaklaşık ispattır.
Tam ispat, belli bir vakıanın doğruluğu hakkın-
da hâkimde oluşturulması gereken kanaatin kesin-
lik yahut kesinlik sınırındaki muhtemel görme dere-
cesinde olmasıdır. Buna karşılık, oluşan kanaatin
ağır basan ihtimal derecesinde olması hâlinde ise
yaklaşık ispattan söz edilir.
Medenî usûl hukukunda bir vakıanın ispatı söz
konusu olduğunda, aranan ispat ölçüsü, kural ola-
rak tam ispattır. Buna karşılık, bir konuda yakla-
şık ispat ölçüsü ile yetinilebilmesi için, bunun bir
kanun hükmüyle açıkça belirtilmiş olması gerekir
(örneğin HMK m. 390/3).
dikkat
Bir vakıanın ispatı için aranan ispat ölçüsü tam is-
pattır. Yaklaşık ispat ölçüsü ile yetinilebilmesi için
kanun hükmüyle açıkça belirlenmiş olması gerekir.
İspat Türleri
İspatı, farklı ölçütler kullanarak değişik türlere
ayırmak mümkündür. Bunlardan, özellikle ispatın
kim tarafından yapıldığı dikkate alınarak yapılan
ayırım, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun da
önem verdiği bir ayırımdır. Söz konusu ölçüt açı-
sından değerlendirildiğinde ispat, asıl ispat, karşı
ispat ve aksini ispat olarak üçe ayrılır:
Asıl ispat, somut bir vakıayı ileri sürüp bundan
kendi lehine sonuçlar çıkaran tarafça (diğer bir ifa-
deyle, ispat yükü kendisine düşen tarafça) yetine
getirilen (veya getirilmesi gereken) ispattır.
 5
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Karşı ispat, ispat yükü kendisine düşen tarafın
hasmının (karşı tarafının), ispat yükü kendisinde
olan tarafın henüz kesin delille ispatlayamamakla
birlikte hâkimde bir ölçüde de olsa oluşturduğu
kanaati sarsmak yahut henüz yapılmamış olan asıl
ispatın yapılabilmesini mantıksal açıdan imkânsız
kılacak nitelikteki (başka) bir vakıayı ispatlama-
sıdır. Örneğin, haksız fiile dayanarak kendisine
karşı açılmış bulunan bir davada, henüz kendi-
sinin o fiili işlediği ispatlanmamış olan davalı,
fiilin işlendiğinin iddia edildiği tarihte başka bir
yerde olduğunu ispatlayarak davacının o haksız
fiilin davalı tarafça işlendiğini ispatlayabilme-
sini imkânsız kılabilir. Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun 191’inci maddesi gereğince; diğer
taraf, ispat yükünü taşıyan tarafın iddiasının doğ-
ru olmadığı hakkında delil sunabilir. Karşı ispat
faaliyeti için delil sunan taraf, ispat yükünü üzeri-
ne almış sayılmaz.
Aksini ispat ise, ispatın konusunu oluşturan bir
vakıanın âdi yahut kesin olmayan bir kanunî kari-
neye dayanılarak ispat edilmiş sayıldığı hâllerde, o
vakıanın söz konusu karinenin öngördüğü karine
sonucunun aksine gerçekleştiğinin (olduğunun)
ispat yükü kendisine düşmeyen tarafça ispatlan-
masıdır. Örneğin, TMK m. 7 gereğince içeriğinin
doğru olduğu kabul edilen bir resmî sicil yahut
belgenin aslında gerçeği yansıtmadığının, bilâkis
belgenin içeriğinin doğru olmadığının ispatlanma-
sı aksini ispattır.

Öğrenme Çıktısı
1 İspat hukukuna ilişkin temel kavramları açıklayabilme ve ayırt edebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İkrar türleri ve ikrarın bölün- Fiili karine ile kanuni kari- İspatın kim tarafından ya-
mesi konularını ispat yükü neye örnek vererek, iki kav- pıldığı ayrımına göre ispat
bakımından araştırınız. ramı ilişkilendiriniz. türlerini anlatınız.

DELİLLER VE İNCELENMESİ
Bir vakıanın doğruluğu hakkında hâkimde kanaat uyandırmak için kullanılan araçlar delil olarak ad-
landırılır. Bir aracın ispat faaliyetinde kullanılabilmesi, diğer bir ifadeyle delil niteliğini kazanabilmesi için,
kendisinin ispatında kullanılacağı vakıa hakkında bilgi taşımaya bilimsel açıdan elverişli olması gerekir.
Dolayısıyla, hipnoz, fal, rüya ve istiare gibi, akıl ve mantık ölçülerinin güvenilir bilgi taşıyıcısı (kaynağı)
olarak yeterli bulmadığı yollara, davada ispatı gereken vakıa hakkında bilgi kaynağı olarak müracaat edil-
mesi söz konusu değildir.
Genel olarak ifade etmek gerekirse, delil, ispat faaliyetinde kullanılan, dava öncesinde ve mahkeme
dışında gerçekleşmiş olan bir vakıayı temsile etmeye ve böylece onu mahkemeye yansıtmaya yahut aktar-
maya elverişliliği bilimsel açıdan kabul edilmiş her türlü bilgi taşıyıcısıdır.

Delil ve Emare Ayırımı

Hukuk Muhakemeleri Kanunu, bazı durumlarda karar verebilmek için hâkimin delil yerine emareye
dayanabileceğini kabul etmektedir. Örneğin, hâkimin reddi (HMK m. 38/2; m. 41/1/b), eski hâle getirme
(HMK m. 97), senedin sahibi elinde beklenmeyen bir sebeple kaybolduğunun ispatı (HMK m. 203/1/e)
ve yalan yere tanıklık sebebiyle tanığın Cumhuriyet savcılığına sevki (HMK m. 264/1) konularında “ema-
re” kavramından “delil” kavramı yanında söz edilmektedir. Oysa, emare kavramından ne anlaşılması gerek-
tiği Kanunun hiçbir yerinde belirtilmemektedir.

123
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Öğretideki genel kabule göre, emare, tecrübe
kuralları aracılığıyla, uyuşmazlığa uygulanacak hu-
kuk normunun koşul olayı hakkında sonuç çıka-
rılabilen diğer olaylardır. Diğer bir ifadeyle, ispatı
gereken bir vakıaya yabancı ancak onun hakkında
tecrübe kurallarında hareketle sonuç çıkarmanın
mümkün olduğu komşu vakıaya emare adı verilir.
Emare yoluyla ispattan söz edebilmek için, söz ko-
nusu komşu vakıanın ispatlanması gerekir. Ancak
bu yapılsa bile, emare yoluyla yapılan ispat dolaylı
bir ispat olmaktadır. Çünkü, doğrudan ispatı gere-
ken vakıa değil, onun hakkında kendisinden tecrü-
be kuralları (yaşam deneyimleri) aracılığıyla sonuç
çıkardığımız komşu olay ispatlanmış olmaktadır.
Söz konusu bu dolaylı ispat sayesinde ispat ölçü-
sü olarak “tam ispat” düzeyine ulaşılması mümkün
değildir. Bu nedenle, emare ispatı, ancak bir yakla-
şık ispat sağlayabilir. Hâkimin bir vakıa hakkında
emare ispatıyla yetinebilmesi için bunun Kanun
tarafından açıkça öngörülmesi gerekir. Kanunun
buna izin verdiği haller çoğunlukla ya uyuşmazlı-
ğın esasıyla doğrudan ilgisi bulunmayan hususlar
(örneğin, hâkimin reddi gibi) ya da ihtiyatî tedbir-
de olduğu gibi geçici nitelikteki kararlardır.
Emare, tecrübe kuralları aracılığıyla,
uyuşmazlığa uygulanacak hukuk normu-
nun koşul olayı hakkında sonuç çıkarıla-
bilen diğer olaylardır.
Delil Türleri
Deliller farklı ölçütler kullanılmak suretiyle de-
ğişik şekillerde tasnif edilebilirler. Ancak medeni
usûl hukukumuz açısından önem taşıyan en temel
tasnif, kesin delil – takdiri delil ayırımıdır.
Kesin deliller, bir vakıaya ilişkin olarak mevcut
bulunmaları ve usûlünce mahkemeye sunulmuş
olmaları durumunda, hâkimin takdir yetkisini kal-
dırarak o vakıanın doğru kabul edilmesi sonucunu
doğuran delillerdir. Bu bağlamda dikkat edilmesi
gereken husus, hâkimin vakıanın mevcudiyetine
ilişkin kanaatine sınırlama getirilmesi, o konuda-
ki takdir yetkisinin kaldırılmasıdır. Buna karşılık,
mevcut (doğru) kabul edilen o vakıa esas alına-
rak yapılacak hukuki değerlendirme bakımından
hâkimin takdir yetkisi devam eder.
124
Bir delilin kesin olması niteliği ona ancak kanun
tarafından bahşedilebilir. Zira, asıl olan, hâkimin
her konuda (Anayasaya, hukuka ve kanuna uygun
olarak) vicdani kanaatine göre hüküm vermesidir
(AY m. 138, I) ve bu çerçevede delilleri de serbestçe
takdir etmesidir. Bir delilin kesin delil kabul edil-
mesinin diğer bir sonucu ise, kanunun kesin delille
ispatını öngördüğü vakıaların takdiri delille ispatla-
namaması, diğer bir ifadeyle, söz konusu vakıaları
doğru kabul edebilmek için hâkimin takdiri delil-
lerle yetinememesidir.
dikkat
Bir delilin kesin delil olabilmesi için, kanun ta-
rafından bu özelliğin belirtilmesi gerekir.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun kabul ettiği
kesin deliller senet ve yemindir. Bunların yanında,
kesin hüküm de ayrıca düzenlenmiş olan bağlayıcı-
lığı nedeniyle kesin deliller arasında yer alır. Buna
karşılık, 1086 sayılı HUMK döneminde kesin delil
olarak kabul edilen ikrar, HMK tarafından, kesin
delil değil, bilâkis, ilgili olduğu vakıayı tartışmalı
olmaktan çıkararak delil gösterme (ispat) gereklili-
ğini ortadan kaldıran bir durum olarak kabul edil-
miştir (HMK m. 187/2).
Kesin deliller dışında kalan bütün ispat araç-
ları, ‘delil’ vasfı taşımak ve bu şekilde nitelendiri-
lebilmek koşuluyla, takdirî delildir. Bunların bir
kısmı Hukuk Muhakemeleri Kanunu tarafından
sayılmıştır. Ancak, adı geçen Kanun’un 192’nci
maddesi gereğince, kanunun belirli bir delille is-
pat zorunluluğunu öngörmediği hâllerde, kanunda
düzenlenmemiş olan diğer delillere de başvurula-
bileceği açıkça öngörüldüğünden, takdiri delillerin
kanunda açıkça sayılanlardan ibaret olmadığı söy-
lenebilir. Kanunda sayılan takdiri deliller belge (se-
net ve ilâm hariç), tanık, bilirkişi ve keşiftir.
Delil Sözleşmesi
Medenî usûl hukukumuzda bazı vakıaların is-
patı bakımından mutlaka kesin delile başvurulma-
sının öngörülmesi (HMK m. 200 ve 201), her ne
kadar yargılamanın daha hızlı ve sonuçta verilen
kararın daha güvenilir olmasını amaçlamaktaysa
da bu konu kamu düzenine ilişkin değildir. Şöyle
ki kesin delille ispatı öngörülmüş bulunan bir va-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
kıa hakkında takdiri delil sunulması durumunda,
hâkim bunun caiz olmadığını re’sen gözetir. Zira,
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 189’uncu
maddesinin üçüncü ve dördüncü fıkraları gereğin-
ce, kanunun belirli delillerle ispatını emrettiği husus-
lar, başka delillerle ispat olunamaz ve bir vakıanın
ispatı için gösterilen delilin caiz olup olmadığına
mahkemece karar verilir. Keza, Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’nun 200’üncü maddesinin ikinci
fıkrası gereğince de, söz konusu madde uyarınca
senetle ispatı gereken hususlarda maddenin birinci
fıkrasındaki düzenleme hatırlatılarak, karşı tarafın
açık muvafakati hâlinde tanık dinlenebilir. Ancak
aynı Kanunun 193’üncü maddesinin birinci fıkra-
sı ise şu düzenlemeyi içermektedir: “Taraflar yazılı
olarak veya mahkeme önünde tutanağa geçirilecek
imzalı beyanlarıyla kanunda belirli delillerle ispatı
öngörülen vakıaların başka delil veya delillerle ispa-
tını kararlaştırabilecekleri gibi; belirli delillerle ispatı
öngörülmeyen vakıaların da sadece belirli delil veya
delillerle ispatını kabul edebilirler.” Söz konusu bu
düzenleme, kesin delille ispatı gereken vakıaların
takdiri delil(ler)le, takdiri delillerle ispatı caiz olan
vakıaların ise sadece belli bir delille ispatı hususun-
da tarafların yapacağı anlaşmanın geçerli sayılaca-
ğını öngörmektedir. Söz konusu bu anlaşma “delil
sözleşmesi” olarak adlandırılır.
Delil sözleşmesi davadan önce ayrı bir sözleşme
şeklinde veya ilgili olduğu hukuki ilişkinin mad-
di hukuk açısından düzenlendiği sözleşmenin bir
şartı olarak düzenlenebileceği gibi, dava esnasın-
da ayrı bir sözleşme olarak da yapılabilir. Geçerlik
açısından âdi yazılı şekil kâfidir. Buna karşılık, du-
ruşmada esnasında sözlü olarak yapılan delil sözleş-
mesinin geçerli olması için tutanağa geçirilmesi ve
tutanağın bu kısmının taraflarca imzalanması gere-
kir. Taraflardan birinin, kesin delille ispatı gereken
bir vakıa hakkında takdiri delile başvurması üzeri-
ne, hâkimin durumu re’sen gözeterek karşı tarafa
muvafakatının bulunup bulunmadığını sorması
üzerine, eğer karşı taraf açıkça muvafakat ederse
bunun da tutanağa geçirilerek altının imzalatılması
gerekir.
dikkat
Delil sözleşmesinin geçerliliği için adi yazılı şe-
kilde yapılması yeterlidir.
5
Delil sözleşmesinin belli bir vakıanın sadece
belli bir delille ispatını öngörmesi durumunda,
münhasır delil sözleşmesi söz konusu olur. Bu du-
rumda, ilgili vakıa için başka delil gösterilemez. Bu
husus mahkemece re’sen gözetilir. Münhasır delil
sözleşmesinin tipik örneği, bir uyuşmazlıktaki bir
vakıanın (örneğin zararın miktarının) ispatı husu-
sunda tarafların anlaşarak “hakem-bilirkişi” atama-
larıdır. Buna karşılık, kanunun kesin delille ispatını
öngördüğü bir vakıanın sadece bu delillerle değil,
kanunen caiz olan her türlü delille ispatını öngören
delil sözleşmeleri ise münhasır olmayan delil sözleş-
mesi olarak adlandırılır.
Taraflardan birinin ispat hakkının kullanımını
imkânsız kılan veya fevkalâde güçleştiren delil söz-
leşmeleri geçersizdir (HMK m. 193/2).
Hukuka Aykırı Yollarla Elde Edilen
Deliller
Medenî usûl hukuku açısından delil olarak ni-
telendirilmesi mümkün, hatta kanunda açıkça sa-
yılan delillerden birisi olsa dahi, bir delilin davada
kullanılabilmesi için onun hukuka uygun yollarla
elde edilmiş olması gerekir. Aynı zamanda hu-
kuk devleti (AY m. 2) ilkesinin de bir gereği olan
bu durum, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun
189’uncu maddesinin ikinci fıkrasında açıkça
düzenlenmiştir. Söz konusu düzenleme şöyledir:
“Hukuka aykırı olarak elde edilmiş olan deliller,
mahkeme tarafından bir vakıanın ispatında dikkate
alınamaz.”
Bu düzenlemede dikkat edilmesi gereken husus,
delilin bizatihi kendisinin değil, onun elde ediliş yön-
teminin hukuka aykırı olmasına yapılan vurgudur.
dikkat
Hukuka aykırı olarak elde edilmiş deliller, mah-
keme tarafından bir vakıanın ispatında dikkate
alınmaz.
Söz konusu düzenlemenin uygulanması bakı-
mından “hukuka aykırı olarak elde edilmiş olmak”
ifadesinden ne anlaşılması gerektiğinin ortaya
konulması gerekir. Açıkça belirtilmiş olmamakla
birlikte, düzenlemedeki “hukuka aykırılık” kavra-
mının geniş şekilde anlaşılması, bu çerçevede hem
125
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
ceza hukuku anlamında yasaklanan hem de özel
hukuk anlamında hukuk düzeninin kendilerine
izin vermediği bütün davranışların bu kapsama
dâhil bulunduğunun kabulü gerekir. Özellikle suç
yahut şahsiyet hakkının ihlâli teşkil eden davra-
nışlarla ulaşılan deliller hukuka aykırı yollarla elde
edilmiş kabul edilirler.
Delilin hukuka aykırı yollarla elde edilmiş ol-
masının yaptırımı, onun, davada hiçbir şekilde
kullanılmamasıdır. Hatta, ilgili vakıanın ispat-
sız kalması durumunda dahi bu kural geçerlidir.
Hâkim, delilin hukuka aykırı yollarla elde edilmiş
olup olmadığını re’sen dikkate almalıdır. Zira bu
husus kamu düzenine ilişkindir.
Delillerin Mahkemeye Bildirilmesi ve
Sunulması
Hukuk Muhakemeleri Kanunu, delillerin mah-
kemeye bildirilmesini ve sunulmasını belli bir usûl
ve süreye bağlamıştır. Nitekim, adı geçen Kanun,
ispat hakkını düzenlediği 189’uncu maddesinin bi-
rinci fıkrasında, bu hususa açıkça vurgu yapan “Ta-
raflar, kanunda belirtilen süre ve usûle uygun olarak
ispat hakkına sahiptir” şeklindeki düzenlemeye yer
vermiştir.
Delillerin mahkemeye bildirilmesinin usûl ve
süresi birbirini tamamlayan farklı hükümlerle dü-
zenlemiştir. Bu bağlamda dikkate alınması gereken
ilk hüküm, Kanunun “taraflarca getirilme ilkesi”ni
düzenlendiği 25’inci maddesinin ikinci fıkrasıdır.
Buna göre, “Kanunla belirtilen durumlar dışında,
hâkim, kendiliğinden delil toplayamaz”. O hâlde,
kural, delillerin taraflarca mahkemeye bildirilmesi
ve sunulmasıdır. Bu kuralın iki istisnası bilirkişi in-
celemesi ve keşif delilidir (HMK m. 266, m. 288/1).
Hâkim bu delillere, taraflar açıkça istememiş olsa
bile, kendiliğinden başvurabilir.
dikkat
Delillerin taraflarca mahkemeye getirilmesi zo-
runluluğunun iki istisnası bilirkişi incelemesi ve
keşiftir.
İkinci ilkesel hüküm, Kanun’un 194’üncü
maddesinde düzenlenen “somutlaştırma yükü ve
delillerin gösterilmesi”ne dair düzenlemedir. Buna
126
göre: “Taraflar, dayandıkları vakıaları, ispata elve-
rişli şekilde somutlaştırmalıdırlar. Tarafların, dayan-
dıkları delilleri ve hangi delilin hangi vakıanın ispatı
için gösterildiğini açıkça belirtmeleri zorunludur.”
Bu ilkeyi tamamlayan, daha doğrusu onun so-
mutlaştığı düzenlemeler ise dava ve cevap dilek-
çelerine ilişkin maddelerdir. Nitekim, 119’uncu
maddenin birinci fıkrasının (e) ve (f ) bentleri ge-
reğince, davacı dava dilekçesinde “davacının iddia-
sının dayanağı olan bütün vakıaların sıra numarası
altında açık özetleri” ile “iddia edilen her bir va-
kıanın hangi delillerle ispat edileceği”ni göstermek
zorundadır. Keza, davalı da, cevap dilekçesinde,
“savunmasının dayanağı olan bütün vakıaların sıra
numarası altında açık özetleri” ile “savunmanın da-
yanağı olarak ileri sürülen her bir vakıanın hangi de-
lillerle ispat edileceği”ni göstermek durumundadır
(HMK m. 129/1/d-e).
Dava ve cevap dilekçelerinde deliller bakımın-
dan tek gereklilik, somutlaştırma yükü olmayıp,
aynı zamanda davacı ve davalı ellerinde bulunan
yazılı delilleri (belgeleri) de davanın başında dilek-
çelerine eklemek ve başka yerden getirtilecek olan
belgeler hakkında bilgi vermek durumundadırlar.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 121’inci mad-
desine göre: “Dava dilekçesinde gösterilen ve davacı-
nın elinde bulunan belgelerin asıllarıyla birlikte harç
ve vergiye tabi olmaksızın davalı sayısından bir fazla
düzenlenmiş örneklerinin veya sadece örneklerinin
dilekçeye eklenerek, mahkemeye verilmesi ve başka
yerlerden getirtilecek belge ve dosyalar için de bunla-
rın bulunabilmesini sağlayıcı açıklamanın dilekçede
yer alması zorunludur.” Bu düzenleme, cevap dilek-
çesi bakımından da geçerlidir (HMK m. 129/2).
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun işbu (m.
121 ve m. 129/2) düzenlemelerinin gereğinin yeri-
ne getirilmemiş olması durumu m. 139/1, ç ve m.
140/5’de düzenlenmiştir. HMK m. 139/1, ç gere-
ğince mahkeme, ön inceleme duruşmasına daveti-
yede “Davetiyenin tebliğinden itibaren iki haftalık
kesin süre içinde tarafların dilekçelerinde gösterdik-
leri, ancak henüz sunmadıkları belgeleri mahkemeye
sunmaları veya başka yerden getirtilecek belgelerin ge-
tirtilebilmesi amacıyla gereken açıklamayı yapmaları,
bu hususların verilen süre içinde yerine getirilmemesi
hâlinde o delile dayanmaktan vazgeçmiş sayılacakla-
rına karar verileceği” düzenlenmiştir. Ön inceleme
duruşmasında, HMK 139’uncu madde uyarınca
yapılan ihtara rağmen dilekçelerinde gösterdikleri
belgeleri sunmayan veya belgelerin getirtilmesi için

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
gerekli açıklamayı yapmayan tarafın bu delillere
dayanmaktan vazgeçmiş sayılmasına karar verilir
(HMK m. 140/5).
Tarafların ellerinde bulunmayan ve incelenme-
sine karar verilen delillerin getirtilmesi için, mah-
kemece, ilgili resmi makam ve mercilerle üçüncü
kişilere bu husus bildirilir (HMK m. 195, c. 1).
Belirtmek gerekir ki belgelerin mahkemeye
bildirilmesi ve sunulması hakkında öngörülen bu
düzenlemeler mutlak değildir. Zira Hukuk Muha-
kemeleri Kanunu’nun 145’inci maddesi gereğince:
“Taraflar, Kanunda belirtilen süreden sonra delil
gösteremezler. Ancak bir delilin sonradan ileri sürül-
mesi yargılamayı geciktirme amacı taşımıyorsa veya
süresinde ileri sürülememesi ilgili tarafın kusurundan
kaynaklanmıyorsa, mahkeme o delilin sonradan gös-
terilmesine izin verebilir.”
Buraya kadarki açıklamalar, bütün delillerin
mahkemeye bildirilmeleri, bildirilmiş olan bir de-
lilden vazgeçilmesi ve ayrıca yazılı delillerin (belge-
lerin) mahkemeye sunulması açısından geçerlidir.
Buna karşılık, tanık, bilirkişi ve keşif delillerine
dayanılması durumunda, hangi vakıaların bu de-
lillerle ispatlanacağının belirtilmesi yeterli olup,
davanın başında hangi tanıkların dinletileceğinin
yahut kimin bilirkişi atanmasının isteneceğinin ya-
hut keşfin ne zaman ve nasıl icra edilmesinin de
mahkemeye bildirilmesine gerek yoktur. Zira, her
şeyden önce, tamamı takdirî delillerden olan bu
delillere ilgili vakıa bakımından gidilebilip gidile-
meyeceğini hâkim takdir edecektir. Öte yandan bi-
lirkişi ve keşif deliline hâkim zaten kendisi de re’sen
başvurabilir. Kaldı ki, bu delillerin davanın başında
mahkemeye ‘getirilmesi’ zaten fiilen imkânsız olup
olsa olsa en fazla ‘bildirilmeleri’ söz konusu olabilir,
ki bu bildirimin kategori olarak yapılması zaten is-
tenmiş, sadece isim bazındaki somutlaştırma gerek-
li görülmemiştir. Bu adım, ilgili vakıanın incelen-
mesi sırası geldiğinde yapılacaktır. Yemin delili ise,
zaten kural olarak ancak kesin delille ispatı gereken
bir vakıa hakkında bu türden bir delilin bulunama-
ması üzerine son çare olarak başvurulan bir delil
olduğundan, buna başvurulması için söz konusu
aşamaya gelinmiş olmasının beklenmesi doğaldır.
Delillerin İncelenmesi
Her bir delilin nasıl inceleneceği, o somut de-
lilin özelliğine göre farklılık gösterir. Örneğin ta-
nığın ifadesinin nasıl alınacağı, bilirkişinin nasıl
5
ve nerede dinleneceği yahut raporunda nelerin
yer alacağı ilgili delil bakımından ayrıca düzenlen-
miştir. Ancak, bütün deliller bakımından geçerli
olmak üzere, Kanun, genel hükümler olarak bazı
düzenlemelere yer vermiştir. Buna göre;
1. Kanunda belirtilen hâller dışında, deliller
davaya bakan mahkeme huzurunda, müm-
kün olduğu kadar birlikte ve aynı duruşma-
da incelenir. Zorunlu hâllerde, bazı delillerin
incelenmesi başka bir duruşmaya bırakılabi-
lir. Başka yerde bulunan ve mahkemeye ge-
tirilemeyen deliller, o yerde istinabe yoluyla
toplanabilir. Delillerin incelenmesi veya
beyanların dinlenmesi sırasında taraflar isti-
nabe olunan mahkemede hazır bulunabilir
ve delillerle ilgili açıklama haklarını kullana-
bilirler. Bu hususu sağlamak için, taraflara
incelemenin yapılacağı tarih ve yer bildiri-
lir. Bu davet üzerine taraflar istinabe olunan
mahkemede hazır bulunmasalar dahi delil-
ler incelenir veya beyanlar dinlenir (HMK
m. 197, m. 195, c. 2).
2. Delil gösteren taraf, karşı tarafın açık izni
olmadıkça, o delile dayanmaktan vazgeçe-
mez (HMK m. 196).
3. Kanuni istisnalar dışında hâkim delilleri
serbestçe değerlendirir (HMK m. 198). Bu-
radaki istisnalardan maksat kesin delillerdir.
Bir vakıa hakkında kesin delil bulunması
halinde hâkim o vakıa iddiasını doğru ka-
bul etmek zorundadır.
4. Mahkeme, taraflarca gösterilmiş olan de-
lillerin incelenmesinden sonra, davanın
muhakeme ve hüküm için yeterli derecede
aydınlandığını anlarsa, tahkikatın bittiğini
kendilerine bildirir (HMK m. 146). Ancak,
hâkim, uyuşmazlığın aydınlatılmasının zo-
runlu kıldığı durumlarda, maddi veya hu-
kuki açıdan belirsiz yahut çelişkili gördüğü
hususlar hakkında delil gösterilmesini iste-
yebilir (hâkimin davayı aydınlatma ödevi,
HMK m. 31).
Senetle (Kesin Delille) İspatı Gereken
Vakıalar ve Kesin Deliller
İspatı söz konusu olan vakıanın, niteliği iti-
bariyle kesin delillerden biriyle de ispatlanabil-
mesinin mümkün olduğu hâllerde, o vakıanın
mutlaka kesin delille ispatının gerekli olup ol-
127
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
madığına bakılmaksızın, ilgili taraf, elindeki ke-
sin delili kullanabilir. Dolayısıyla, taraflar, tak-
diri delille ispatın caiz olduğu davalarda da eğer
varsa, ellerindeki kesin delillere müracaat ederek
ilgili vakıayı ispatlayabilirler.
Buna karşılık, Hukuk Muhakemeleri Kanunu,
200 ve 201’inci maddelerinde ancak kesin delillerle
ispatlanabilen, (kural olarak) takdiri delillerle ispa-
tın caiz olmadığı bazı vakıalar öngörmüştür.
Senetle İspat Kuralı ve İstisnaları
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 200’üncü
maddesinde öngörülen senetle ispat zorunluluğu
hukuki işlemlere ilişkindir. “Senetle ispat kuralı”
olarak da adlandırılan bu düzenleme gereğince, bir
hakkın doğumu, düşürülmesi, devri, değiştirilmesi,
yenilenmesi, ertelenmesi, ikrarı ve itfası amacıyla ya-
pılan hukuki işlemlerin, yapıldıkları zamanki mik-
tar veya değerleri ikibinbeşyüz Türk Lirasını geçtiği
takdirde senetle ispat olunması gerekir. Adı geçen
Kanun’un 201 inci maddesi ise parasal bir sınır
koymaksızın, “senede bağlı her çeşit iddiaya karşı
ileri sürülen ve senedin hüküm ve kuvvetini ortadan
kaldıracak veya azaltacak nitelikte bulunan hukuki
işlemler ikibinbeşyüz Türk Lirasından az bir miktara
ait olsa bile tanıkla ispat olunamaz” şeklindeki bir
düzenlemeye yer vermiştir. Söz konusu bu ikinci
düzenleme de “senede karşı senetle ispat kuralı” ola-
rak adlandırılmaktadır.
Gerek senetle ispat gerekse senede karşı senetle
ispat kuralının geçerli olduğu vakıaların, senet ya-
nında, diğer kesin deliller (yemin ve kesin hüküm)
ile de ispatlanabilmesi mümkün olduğundan, söz
konusu kurallar, aynı zamanda “kesin delille ispat
kuralı” ve “kesin delile karşı kesin delille ispat kuralı”
olarak da ifade edilir. Keza, kesin delille ispatın ge-
rekli olduğu durumlarda, elinde böyle bir delil bu-
lunmayan tarafın müracaat ettiği takdirî delil çoğu
zaman tanık delili olduğundan ve tanık takdiri de-
liller arasında en önemli yeri işgal ettiğinden, aynı
kurallar “tanıkla ispat yasağı” olarak da ifade edilir.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun senetle is-
pat kuralını düzenleyen 200’üncü maddesi mün-
hasıran hukuki işlemleri esas almıştır. Bir davada
ispatı gereken vakıa eğer borçlar hukuku anlamın-
da hukuki işlem kabul edilebiliyorsa ve (davanın
açıldığı yahut ispatın söz konusu olduğu anda
değil) yapıldığı andaki miktar yahut değeri ikibin-
beşyüz Türk Lirasını geçiyorsa, ancak senetle (kesin
128
delille) ispatlanabilir. Buna karşılık, haksız fiiller,
maddî olaylar, haksız iktisaplar senetle ispat kuralı
kapsamına dahil bulunmayıp (zaten niteliği gereği
de buna elverişli bulunmayıp) her türlü delille is-
patlanabilirler.
Hukuki işlemin konusunun da “bir hakkın
doğumu, düşürülmesi, devri, değiştirilmesi, yenilen-
mesi, ertelenmesi, ikrarı veya itfası” olması gerekir.
Ancak, hukuki işlemin nitelik olarak taahhüt işle-
mi (borçlandırıcı işlem) yahut tasarruf işlemi (ka-
zandırıcı işlem) olması arasında herhangi bir fark
yoktur. Bunun yanında, ispatı gereken somut va-
kıa dikkate alınarak değerlendirme yapılmalıdır.
Örneğin, ispatı söz konusu olan vakıa hizmet söz-
leşmesinin bizatihi kendisi (varlığı) ise, 2500 TL’yi
geçmesi kaydıyla, senetle ispatı gerekir. Bu sözleş-
meden doğan ücret borcunu işverenin ödediği id-
diası da (ödeme tasarrufî bir işlem sayıldığından),
2500 TL’yi geçmesi kaydıyla, senetle ispatı gerekir.
Buna karşılık, aynı hizmet sözleşmesinden doğan
işçinin çalışma borcunu yerine getirip getirmediği
ise, çalışma bir maddi fiil olduğundan, her türlü
delille (tanıkla veya diğer takdiri delillerle de) is-
patlanabilir. Kira gibi, devrevî (dönemsel) ödeme-
leri (örneğin aylık belli bir miktar para ödenmesi)
ödemelerin söz konusu olduğu hukukî işlemlerde,
parasal sınır belirlenirken, yıllık toplam miktarın
esas alınması gerektiği kabul edilmektedir.
Öte yandan, senetle ispat kuralının geçerli
olabilmesi için, hukukî işlemin tarafı ile davanın
tarafının aynı olması gerekir. Diğer bir ifadeyle,
üçüncü kişiler arasında yapılmış olan bir hukuki iş-
lemin, bu işlemin tarafı olmamış durumdaki dava-
cı tarafından işlemin taraflarından birisine (davalı
olarak) karşı ileri sürülmesi durumunda, senetle is-
pat kuralı işlemeyecek, ilgili hukuki işlem her türlü
delille ispatlanabilecektir.
İspat yükü kendisinde olan tarafın, senetle ispatı
gereken bir vakıayı takdiri delille ispata kalkışması
durumunda, hâkim bunu re’sen gözetir (HMK m.
189/3). Bu durumda, hâkimin yapması gereken,
karşı tarafa muvafakatının bulunup bulunmadığını
sormaktır. Eğer hasım açıkça muvafakat ederse ke-
sin delille ispatı gereken bir vakıa takdiri delille de
ispatlanabilir (HMK m. 200/2).
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 201’inci
maddesinde düzenlenen “senede karşı senetle ispat”
kuralı, parasal sınır dışında, 200’üncü maddedeki
kuralla aynıdır. Buna göre, bir senedin ihtiva ettiği

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
bir kaydın hüküm ve kuvvetini ortadan kaldıracak
veya azaltacak nitelikte bulunan hukuki işlemler,
ikibinbeşyüz Türk Lirasından az bir miktara ait olsa
bile, tanıkla ispat olunamaz (kesin delille ispatlan-
malıdır). Burada da, ileri sürülen (karşı) vakıa id-
diasının bir hukuki işlem olması (örneğin senede
bağlanmış 1500 TL’lik bir ödüncün geri ödendiği
iddiası); keza, hukuki işlemin taraflarıyla davada
bu hukuki işlemi ileri süren ve işlemin kendisine
karşı ileri sürüldüğü tarafların örtüşmesi gerekir.
Senetle ispat kuralının katı şekilde uygulanma-
sının ortaya çıkarabileceği sakıncaların bir ölçüde
de olsa giderilmesi amacıyla, kanun, bu kurala istis-
nalar getirmiştir. Bu istisnalar şöylece sıralanabilir:
1. Senetle ispat zorunluluğu bulunan hâllerde
delil başlangıcı bulunursa, takdiri delillere
(ve bunlar arasında özellikle tanık deliline)
müracaat edilebilir (HMK m. 202/1). Bu
istisna, hem senetle ispat kuralı (HMK m.
200) hem de senede karşı senetle ispat kuralı
(HMK m. 201) açısından geçerlidir.
Delil başlangıcının ne olduğu, Hukuk Muha-
kemeleri Kanunu’nun 202’nci maddesinin ikinci
fıkrasında düzenlenmiştir. Buna göre; “delil başlan-
gıcı, iddia konusu hukuki işlemin tamamen ispatına
yeterli olmamakla birlikte, söz konusu hukuki işlemi
muhtemel gösteren ve kendisine karşı ileri sürülen
kimse veya temsilcisi tarafından verilmiş veya gönde-
rilmiş belgedir.”
Delil başlangıcı, iddia konusu hukuki işlemin
tamamen ispatına yeterli olmamakla birlikte,
söz konusu hukuki işlemi muhtemel gösteren ve
kendisine karşı ileri sürülen kimse veya temsilci-
si tarafından verilmiş veya gönderilmiş belgedir.
Delil başlangıcının tam olarak neyi ifade ettiğinin
anlaşılabilmesi için, bu düzenlemede geçen unsurla-
rın biraz daha yakından ele alınması uygun olur:
a. Delil başlangıcından söz edebilmek için, her
şeyden önce, ortada bir ‘belge’ bulunması
gerekir. Belgenin ne olduğu, Hukuk Muha-
kemeleri Kanunu’nun 199’uncu maddesin-
de düzenlenmiştir. Buna göre, “uyuşmazlık
konusu vakıaları ispata elverişli, yazılı veya
basılı metin, senet, çizim, plan, kroki, fotoğ-
raf, film, görüntü veya ses kaydı gibi veriler
5
ile elektronik ortamdaki veriler ve bunlara
benzer bilgi taşıyıcıları bu Kanuna göre bel-
gedir.” Bu düzenleme kapsamına giren üç
belge türünün ayırt edilmesi gerekir. Bunlar
“nitelikli belge” olarak tanımlanabilecek se-
net, ilâm (kesin hüküm) ve resmî belgelerdir.
Senet ve ilâm kesin delil teşkil ettiğinden (se-
net için bkz. HMK m. 204, 205; ilâm için
bkz. HMK m. 204/1), onların artık alelâde
belge sayılarak “delil başlangıcı” niteliği açı-
sından tartışılmalarına gerek yoktur. Bunun
gibi, resmî sicil ve belgelerin içerdiği vakıa-
ların da, Türk Medenî Kanunu’nun 7’nci
maddesi gereğince, aksi ispatlanıncaya ka-
dar doğru kabul edilmesi gerektiğinden,
bunların da “delil başlangıcı” çerçevesinde
değerlendirilmelerine ihtiyaç bulunmaz. Bu
üç nitelikli belge dışında kalıp söz konusu
tanıma (HMK m. 199) giren her belge, delil
başlangıcının ‘belge’ unsurunu karşılamak
için yeterlidir.
b. Bir belgenin delil başlangıcı kabul edilebil-
mesinin ikinci koşulu, onun “iddia konusu
hukuki işlemin tamamen ispatına yeterli ol-
mamakla birlikte, söz konusu hukuki işlemi
muhtemel göstermesi”dir. Buradaki ‘ispata
yeterli olamama’ içerilen bilginin eksikliğin-
den (tam olmayışından) kaynaklanabileceği
gibi, bilginin tamlığına rağmen belgenin ger-
çekliğin kesin olmayışından da (örneğin bir
e-posta, senedin fotokopisi) kaynaklanabilir.
c. Delil başlangıcının üçüncü unsuru, yukarı-
daki nitelikleri taşıyan belgenin “kendisine
karşı ileri sürülen kimse veya onun temsilcisi ta-
rafından verilmiş veya gönderilmiş” olmasıdır.
2. Senetle ispat kuralının ikinci istisnası, is-
patı gereken vakıa açısından senet almanın
imkânsız olmasıdır. Buradaki ‘imkânsızlık’
maddî yahut manevî şekilde tezahür edebi-
lir. Her iki imkânsızlık türü de aynı mad-
dede (HMK m. 203/1/a-d) düzenlenmiştir.
Buna göre, aşağıdaki hâllerde senet alınma-
sı imkânsız kabul edildiğinden, söz konusu
hâllerde, senetle ispat kuralına tâbi olan va-
kıa takdirî delille de ispatlanabilir:
a. Altsoy ve üstsoy, kardeşler, eşler, kayınbaba,
kaynana ile gelin ve damat arasındaki işlemler,
b. İşin niteliğine ve tarafların durumlarına
göre, senede bağlanmaması teamül olarak
yerleşmiş bulunan hukuki işlemler,
129
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
c. Yangın, deniz kazası, deprem gibi senet
alınmasında imkânsızlık veya olağanüstü
güçlük bulunan hâllerde yapılan işlemler,
d. Hukuki işlemlerde irade bozukluğu ile aşırı
yararlanma iddiaları,
e. Hukuki işlemlere ve senetlere karşı üçüncü
kişilerin muvazaa iddiaları.
Sayılan bu imkânsızlık hallerinden ilk ikisinde
manevî, diğer üçünde ise maddi imkânsızlık bu-
lunduğu söylenebilir.
Senede karşı senetle ispat kuralı açısından ba-
kıldığında, eğer hukuki işlemin tarafları, söz ko-
nusu manevi imkânsızlığı bertaraf ederek hukuki
işlemi senede bağlamışlarsa artık “onun hüküm ve
kuvvetini ortadan kaldıracak veya azaltacak nitelik-
te bulunan hukuki işlemler” açısından da manevî
imkansızlıktan söz edilemez. Diğer bir ifadeyle,
senede karşı senetle ispat kuralı açısından, ma-
nevi imkânsızlık sebebine dayanılarak takdirî de-
lillere müracaat edilemez. Buna karşılık, maddi
imkânsızlık hâlleri, senede karşı senetle ispat kuralı
açısından da geçerlidir.
3. Başlangıçta mevcut olan senedin mücbir
sebep sayılabilecek şartlar altında kaybol-
ması durumunda da, senetle ispatı gereken
bir vakıa takdirî delille ispatlanabilir. Hem
senetle ispat kuralı (HMK m. 200) hem de
senede karşı senetle ispat kuralı (HMK m.
201) açısından geçerli olan bu istisna Hu-
kuk Muhakemeleri Kanunu’nun 203’üncü
maddesinin (e) bendinde düzenlenmiştir.
Buna göre, “bir senedin sahibi elinde bek-
lenmeyen bir olay veya zorlayıcı bir nedenle
yahut usûlüne göre teslim edilen bir memur
elinde veya noterlikte herhangi bir şekilde
kaybolduğu kanısını kuvvetlendirecek delil
veya emarelerin bulunması hâli”nde, kesin
delille ispatı gereken vakıa için takdirî de-
lillere başvurulabilir. Ancak bu durumda,
öncelikle senedin, maddede belirtilen ko-
şullarda kaybolduğunun (takdirî deliller
veya emarelerle) ispatlanması gerekir.
Kesin Deliller
Kesin deliller üç tanedir: Bunlar; ilâm, senet ve
yemindir. Senet ve yemin, Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda nispeten kapsamlı olarak düzenlen-
miştir. İlâm kavramına ise daha dar kapsamda yer
verilmiştir.
130
Kesin delillere müracaat edilmesi sadece “kesin
delille ispatı gereken vakıalar (HMK m. 200, 201)
açısından söz konusu değildir. Bilâkis, bu vakıalar
bakımından kesin delile müracaat zorunlu, buna
karşılık, sair vakıalar bakımından ise ihtiyaridir.
Diğer bir ifadeyle, takdirî delille ispatı gereken va-
kıalar için de (eğer varsa) kesin delile müracaat edi-
lebilir ve böyle bir durumda, söz konusu kesin delil
(ilgili vakıa açısından) hâkimi bağlar.
İlâm
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 301 inci
maddesinin ikinci fıkrası gereğince ilâm, mahke-
menin nihai kararının taraflara verilen tasdikli nüs-
hasıdır. Eğer söz konusu nihai karar, uyuşmazlığı
esastan çözen bir karar ise (yani, hüküm ise), böy-
le bir kararın kesinleşmesiyle birlikte ortaya ‘kesin
hüküm’ (kazıyei muhkeme = maddî anlamda ke-
sin hüküm) çıkar. Kesin hüküm olmaya bağlanan
sonuçlardan (HMK m. 303) birisi ise onun kesin
delil teşkil etmesidir. Kesin hükmün kesin delil
olarak objektif ve sübjektif sınırlarının belirlenme-
si ayrı bir konudur. Buna ilişkin kapsamlı açıkla-
malara girmeksizin şunu söylemek mümkündür
ki, kesin hükmün taraflara verilen tasdikli nüshası
durumundaki ‘ilâm’ın (sahteliği ispatlanıncaya ka-
dar) kesin delil teşkil ettiği, Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun 204 üncü maddesinin birinci fık-
rasında açıkça düzenlenmiştir. Öyle ki bir ilâmın
sahteliği ispat olunmadıkça aksinin ispatı mümkün
değildir (HMK m. 204/1).
Senet
Senet kavramı kanunlarımızda tanımlanma-
mıştır. Öğretide genellikle kabul gören tanıma göre
senet, bir kimsenin, kendisi aleyhine delil teşkil
etmek üzere meydana getirdiği ve kendi imzası-
nı taşıyan yazılı belgedir. Bu tanımda eksik kalan
hususlar, bu belgenin fizikî bir varlığının olması
ve belli bir vakıa hakkında tam bir bilgi ihtiva et-
mesidir. Bu unsurlar da ilave edildiğinde (medenî
usûl hukuku anlamında) senet şöyle tanımlanabi-
lir: Bir davada, uyuşmazlığın çözümü açısından
önem taşıyan bir vakıa hakkındaki tam ve kesin bir
bilgiyi dış dünyada (fizikî alemde) varlık kazanmış
bir cisim üzerindeki yazıyla barındıran ve aleyhine
kullanılacağı kişinin imzasını taşıyan belge senettir.
Buna göre senedin dört unsuru vardır:

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Resim 5.1 Senet
1. Bir vakıa hakkında tam ve kesin bir bilgi,
2. Bu bilginin yazıyla ifade edilmiş olması,
3. Yazının dış dünyada fizikî varlığı olan bir
cisim üzerinde yer alması,
4. Aleyhine kullanılacağı kişinin (el yazısıyla
atılmış) imzasının bulunması.
İspatı gereken vakıa hakkında tam ve kesin bir
bilgi ihtiva etmeyen belgenin o vakıayı aydınlatma-
sı mümkün olmayacağından, böyle bir belge, eğer
diğer unsurları barındırıyorsa delil başlangıcı sayı-
labilir ancak senet olarak kabul edilemez.
Bilginin yazıyla aktarılmış olması gerekir. Buna
karşılık ses, film, çizim, resim ve fotoğraf gibi bil-
gi taşıyıcıları senet sayılmazlar. Yazıda kullanılan
alfabe ve yazının dili önemli değildir. Keza, yazı
elle yahut bir makineyle da yazılmış olabilir. Yazıyı
üçüncü bir kişinin yazması da herhangi bir önem
taşımaz.
Yazının dış dünyada fizikî varlık kazanmış bir
cisim üzerinde olması (tecessüm etmesi) ve bu cis-
min az çok dayanıklı olması gerekir. Bu anlamda
en çok kullanılan cisim kâğıt olmakla birlikte, bu-
nun yanında deri, tahta yahut teneke de bu işlevi
görebilir. Buna karşılık bir bilgisayarın hafızasında
yahut sair bir dijital veri taşıyıcısında yazı ile tutu-
lan kayıtlar, tecessüm etme koşulunu karşılamazlar.
Yukarıdaki unsurları taşıyan belgenin ‘senet’
niteliğini kazanabilmesi için gerekli olan son un-
sur, bu belgenin altının, belgenin kendisi aleyhine
kullanılacağı kişi tarafından elle atılmış imzasıyla
imzalanmış olmasıdır (aleyhine kullanılacağı ki-
şiden sadır olmak). Dijital imzanın bu anlamda
5
‘imza’ sayılması söz konusu değildir. Ancak, dijital
imzanın nitelikli bir türü olan “güvenli elektronik
imza” ile oluşturulan elektronik veriler, ilişkin ol-
dukları vakıa hakkında tam ve kesin bir bilgi ihti-
va ediyorsa senet hükmünde sayılırlar (HMK m.
205/2).
Yukarıdaki nitelikleri barındıran bir belgenin
senet olarak değer taşıması için onun mutlaka, üze-
rinde imzası bulunan kişi tarafından, daha sonra
kendisi aleyhine kullanılabilmesi amacıyla düzen-
lenmiş olması gerekmez. Örneğin, geçerlik şekli
olan resmî şekle riayet edilmeyerek, yeterli oldu-
ğu sanılıp âdi yazılı şekilde yapılan bir sözleşme,
maddî hukuk açısından, amaçlanan hukuki sonu-
cun doğmasına yetmese bile, eğer bu senette bir
tarafın diğer tarafa belli bir miktar parayı ödediği
yazılıysa ve bu sözleşmenin altı parayı alan kişi ta-
rafından imzalanmışsa bu sözleşme metni, söz ko-
nusu paranın o kişi tarafından alındığı vakıası için
senet (kesin delil) teşkil eder.
Senedin düzenlenmesine bir resmî makamın
katılmış olup olmamasına bağlı olarak ”âdi senet-
ler” ve “resmî senetler” olarak ikiye ayrılır:
Düzenlenmesine herhangi bir resmî makamın
katılmadığı senetler âdi senet olarak adlandırılır.
‘Senet’ sayılabilmek için gerekli olan diğer unsur-
ları taşımak kaydıyla, âdi senetler de kesin delil teş-
kil ederler. Ancak bunun için ilâve bir koşul daha
vardır, ki bu da, âdi senet altındaki imzanın inkâr
edilmemesidir. Eğer, âdi senet altındaki imza, ken-
disine ait olduğu iddia olunan kişi tarafından inkâr
edilirse (sahtelik iddiası) âdi senedin kesin delil sa-
yılabilmesi için, imzanın inkâr edenden sadır oldu-
ğunun mahkemece tespit edilmesi gerekir (HMK
m. 205/1).
Âdi senetler bakımından sahtelik iddiası, ilişkin
olduğu senedin kullanılmak istendiği davada bir
ön sorun olarak ileri sürülebileceği gibi, bu hususta
ayrı bir dava da açılabilir (HMK m. 208/3).
dikkat
Âdi senetler bakımından sahtelik iddiası, senedin kul-
lanılmak istendiği davada bir ön sorun olarak ileri sü-
rülebileceği gibi, bu hususta ayrı bir dava da açılabilir.
131
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Düzenlenmesine bir resmî makamın katıldığı
senetler resmî senet sayılır. Bu resmî makam, ku-
ral olarak noterdir. Çünkü, belgelere resmiyet ka-
zandırma görev ve yetkisi, aksine özel bir kanun
hükmü olmadıkça noterlere verilmiştir (Noterlik
Kanunu m. 60/1-2; m. 72). Diğer bir ifadeyle, bir
belgenin düzenlenmesine noterler dışındaki bir
resmî makamın katılabilmesi için bu hususta özel
bir kanun hükmünün bulunması gerekir. Buna
karşılık, noterin bir işleme resmiyet kazandırabil-
mesi için, buna dair özel bir kanun hükmüne ih-
tiyaç yoktur.
Noterlerin katılımıyla yapılan senetler için iki
farklı şekil öngörülmüştür. İlgilerin dışarıda hazır-
layarak getirdikleri bir belgenin altını noter huzu-
runda imzalaması ve noterin de bu imzaların ilgili-
lerce kendi huzurunda atıldığını şerh vererek kendi
imzasını ve noterlik mührünü koyması suretiyle
oluşturulan noter senedine “onaylama biçiminde
noter senedi” denir (Noterlik Kanunu m. 90-93).
Buna karşılık, ilgililerin noter huzuruna gelerek,
yapmak istedikleri hukuki işlemi notere sözlü ola-
rak anlatmaları, noterin bu çerçevede kaleme aldığı
metnin ilgililerce okunarak, (isteklerine uygunsa)
altının noter huzurunda imzalanması, noterin de
bütün bu hususları şerh vererek kendi imzasını ve
noterlik mührünü koyması suretiyle oluşturulan
noter senedine ise “düzenleme biçiminde noter sene-
di” denir (Noterlik Kanunun m. 84-86).
Onaylama veya düzenleme şeklinde yapılan
noter senetleri arasında ispat değeri açısından
herhangi bir fark bulunmayıp her ikisi de (diğer
unsurların bulunması kaydıyla) kesin delildir. Bu
senetler arasında ispat hukuku açısından iki fark
vardır: Bunlardan birincisi, düzenleme şeklinde ya-
pılan noter senetlerinin aksinin ispatının mümkün
olmaması, bilâkis bunların ancak sahteliğinin ileri
sürülebileceği diğer bir ifadeyle, sahtelikleri ispat-
lanmadıkça, aksini ispatın mümkün olmamasıdır
(HMK m. 204/1; karş. HMK m. 204/2). İkinci
farklılık ise, düzenleme şeklinde yapılmış bir noter
senedi, eğer kayıtsız şartsız bir para borcu ikrarını
ihtiva ediyorsa, İİK m.38 gereğince, ilâm hükmün-
de sayılır (ilâmlar gibi icra olunur).
dikkat
Onaylama ve düzenleme şeklinde yapılan noter se-
netleri arasında ispat değeri açısından bir fark yoktur.
132
Noterler yanında, diğer resmî makamların, ka-
nunun açıkça verdiği yetkiye dayanarak, yapılma-
sına katıldıkları senetler resmî senet sayılırlar. Bu
çerçevede özellikle tapu dairelerinde ve yurt dışın-
daki Türk konsoloslukları önünde yapılan senetler
zikredilebilir.
Yabancı devlet makamlarınca hazırlanan resmî
belgelerin, Türkiye’de bu vasfı taşıması, belgenin
verildiği devletin yetkili makamı veya ilgili Türk
konsolosluk makamı tarafından onaylanmasına
bağlıdır. Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası
sözleşmelerin yabancı resmî belgelerin tasdiki ile
ilgili hükümleri saklıdır (HMK m. 224).
Noterlerce onaylama biçiminde yapılan senet-
ler ile diğer yetkili memurların görevleri içinde
usûlüne uygun olarak düzenledikleri belgeler, aksi
ispatlanıncaya kadar kesin delil sayılırlar (HMK m.
204/2). Öte yandan, resmî bir senetteki yazı veya
imzayı inkâr eden tarafın bu iddiası (sahtelik iddi-
ası) ancak ilgili evraka resmiyet kazandıran kişiyi
de taraf göstererek açacağı ayrı bir davada incele-
nip karara bağlanabilir. Asıl davaya bakan hâkim,
gerekirse bu konuda imza veya yazıyı inkâr eden
tarafa, dava açması için iki haftalık kesin bir süre
verir (HMK m. 208/4).
dikkat
Resmî bir senetteki sahtelik iddiası, ancak ilgili evraka
resmiyet kazandıran kişiyi de taraf göstererek açacağı
ayrı bir davada incelenip karara bağlanabilir.
Bir senedin sahte olduğuna dair karar kesinleş-
tikten sonra, senedin altına sahte olduğu yazılarak
senet iptal olunur. Resmî senetlerde, senedin ilgi-
li dairedeki aslı da bu yolla iptal edilir (HMK m.
212).
Belgenin sahte olmadığına dair hukuk mahke-
mesince verilen karar kesinleştikten sonra, söz ko-
nusu belge hakkında ceza mahkemesinde de sahte-
lik iddiası dinlenmez. Ceza mahkemesince belgeyi
düzenleyen hakkında ceza verilmesine yer olmadığı
ya da beraat kararı verilmiş olması, hukuk mahke-
mesinin belgenin sahteliğini incelemesini engelle-
mez (HMK m. 214).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
dikkat
Ceza mahkemesince belgeyi düzenleyen hakkında
ceza verilmesine yer olmadığı ya da beraat kararı ve-
rilmiş olması, hukuk mahkemesinin belgenin sahteli-
ğini incelemesini engellemez.
Senet olmamakla birlikte, ticari davalarda ispat
aracı olarak önemli bir yer tutan ticari defterler,
Hukuk Muhakemeleri Kanunu tarafından ayrı-
ca düzenlenmiştir. Kanun’un 222’nci maddesine
göre, mahkeme, ticari davalarda tarafların ticari
defterlerinin ibrazına kendiliğinden veya taraflar-
dan birinin talebi üzerine karar verebilir. Ticari
defterlerin, ticari davalarda delil olarak kabul edi-
lebilmesi için, kanuna göre eksiksiz ve usûlüne
uygun olarak tutulmuş, açılış ve kapanış onayları
yaptırılmış ve defter kayıtlarının birbirini doğrula-
mış olması şarttır. Belirtilen şartlara uygun olarak
tutulan ticari defter kayıtlarının sahibi ve halefle-
ri lehine delil olarak kabul edilebilmesi için, diğer
tarafın aynı şartlara uygun olarak tutulmuş ticari
defterlerindeki kayıtların bunlara aykırı olmaması
veya diğer tarafın ticari defterlerini ibraz etmemesi
yahut defter kayıtlarının aksinin senet veya diğer
kesin delillerle ispatlanmamış olması gerekir. Diğer
tarafın ikinci fıkrada yazılan şartlara uygun olarak
tutulan ticari defterlerinin, ilgili hususta hiçbir ka-
yıt içermemesi hâlinde ticari defterler, sahibi lehine
delil olarak kullanılamaz. Bu şartlara uygun olarak
tutulan defterlerdeki sahibi lehine ve aleyhine olan
kayıtlar birbirinden ayrılamaz. Açılış veya kapanış
onayları bulunmayan ve içerdiği kayıtlar birbirini
doğrulamayan ticari defter kayıtları ise ancak sahi-
bi aleyhine delil olur. Taraflardan biri tacir olmasa
dahi, tacir olan diğer tarafın ticari defterlerindeki
kayıtları kabul edeceğini belirtir, ancak, karşı taraf
defterlerini ibrazdan kaçınırsa, ibrazı talep eden ta-
raf iddiasını ispat etmiş sayılır.
dikkat
Ticari defterlerin, ticari davalarda delil olarak kabul
edilebilmesi için, kanuna göre eksiksiz ve usûlüne
uygun olarak tutulmuş, açılış ve kapanış onayları
yaptırılmış ve defter kayıtlarının birbirini doğrulamış
olması şarttır.
5
Yemin
Kesin delillerin üçüncüsü olan “yemin”, niteliği
itibariyle bir vakıa hakkında bilgi vermeye elverişli
değildir. Sadece, taraflardan birisinin, ispatsız kalan
bir vakıanın doğru olduğunu, ‘kanunda belirtilen
özel bir şekle riayet ederek’ bildirmesi durumunda,
onun bu beyanının “doğru kabul edilmesi” söz ko-
nusu olmaktadır.
Burada sözü edilen, bir tarafın yemin ile teyid
edilen ifadesinin doğru kabul edilmesi (taraf yemi-
ni) olup doğrudan ispata ilişkindir. Buna karşılık,
Kanun, bazı hâllerde, tanık, bilirkişi ve tercüman
gibi üçüncü kişileri, yapacakları açıklamalarda doğ-
ru söylemeye sevk etmek amacıyla da bu kişilere
yemin verdirilmesini öngörmektedir. Bu (ikinci)
durumda yeminden beklenen, sadece ilgili kişiyi
doğru söylemeye yönlendirmekten ibaret olup; o
kişinin (örneğin tanığın) yemin teyidi altındaki
açıklamalarına doğruluk değerinin atfedilmesi söz
konusu değildir.
Delil olan yeminin konusu, davanın çözümü
bakımından önem taşıyan, çekişmeli olan ve kişi-
nin kendisinden kaynaklanan vakıalardır (HMK
m. 225, c.1). Bir kimsenin bir hususu bilmesi onun
kendisinden kaynaklanan vakıa sayılır (HMK m.
225, c.1).
Yemin deliline, çoğunlukla, kesin delille ispatı
gerektiği hâlde bu türden başka bir delil (ilâm, se-
net) bulunmadığı için ispatsız kalması söz konusu
olan vakıalar için, ispat yükü kendisine düşen ta-
raf başvurur. Bununla birlikte, takdirî delille ispatı
mümkün olan bir vakıa hakkında da elde herhangi
bir takdirî delil bulunmadığı hâllerde (veya bulun-
masına rağmen) yemin deliline müracaat edilebil-
mesi mümkündür. Nitekim, Hukuk Muhakemele-
ri Kanunu’nun 227’nci maddesinin birinci fıkrası
aynen şöyledir: “Uyuşmazlık konusu vakıanın ispatı
için yeminden başka delili olduğunu beyan etmiş olan
taraf dahi yemin teklif edebilir.”
Yemin deliliyle bir vakıanın doğru kabul edil-
mesinin hasmın inisiyatifine (dürüstlüğüne) bı-
rakıldığı, hatta yemin bir kesin delil olduğu için,
hasmın davranışının mahkemeyi dahi bağlayacağı,
bu sonuçların kabul edilmesinin ise kabul edilemez
olduğu ileri sürülmektedir. Ancak unutmamak ge-
rekir ki kesin delille ispatı gerektiği halde bu türden
başka bir delil bulunmadığı için ispatsız kalması ve
böylece ilgili dava bakımından yok farz edilmesi
söz konusu bir vakıa için yemin, başvurulabilecek
son çaredir.
133
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
dikkat
Uyuşmazlık konusu vakıanın ispatı için yeminden
başka delili olduğunu beyan etmiş olan taraf dahi
yemin teklif edebilir.
Yemin deliline başvurup vurmamak, ilgili vakı-
ayı ispat yükü altında bulunduğu hâlde bunu bir
kesin delille yerine getirememiş olan tarafın isteği-
ne bağlıdır. Mahkeme kendiliğinden taraflara ye-
min verdiremez.
Belli bir vakıanın ispatı için yemin deliline baş-
vurulacağı davanın başında, dava ve cevap dilekçele-
riyle bildirilmelidir. Ancak bunu yapmış olan taraf,
söz konusu vakıayı (caiz olan) başka bir delille ispat-
layabileceği gibi, o vakıanın incelenmesi sırası geldi-
ğinde yemin deliline başvurmaktan vazgeçebilir.
Yemin teklifi, tarafın bizatihi kendisince (yahut
varsa kanuni temsilcisi) veya vekâletnamesinde bu
hususta açıkça yetkilendirilmiş bulunan vekilince
(avukatınca) yapılır. Bu tarafın, elinde başkaca de-
lilinin bulunması ve bunu mahkemeye daha ön-
ceden bildirmiş olması, yemine başvurmaya engel
değilse de kendisine yemin teklif olunan kimse,
yemini edaya hazır olduğunu bildirdikten sonra,
diğer taraf teklifinden vazgeçerek başka bir delile
dayanamaz ve yeni bir delil de gösteremez (HMK
m. 227). Öte yandan, her ne kadar yeminin konu-
sunu davanın çözümü bakımından önem taşıyan,
çekişmeli olan ve kişinin kendisinden kaynaklanan
bütün vakıalar oluşturabilirse de aşağıdaki hususlar
yemine konu olamaz (HMK m. 226):
a. Tarafların üzerinde serbestçe tasarruf ede-
meyeceği vakıalar,
b. Bir işlemin geçerliliği için, kanunen iki ta-
rafın irade açıklamalarının yeterli görülme-
diği hâller,
c. Yemin edecek kimsenin namus ve onurunu
etkileyecek veya onu ceza soruşturması ya
da kovuşturması ile karşı karşıya bırakacak
vakıalar.
Yemin, ispat yükü kendisine düşen tarafça karşı
tarafa yöneltilir. Karşı taraf davasını bizzat yürütü-
yorsa kendisi, davasını kanuni temsilcisi aracılığıyla
yürütüyorsa bu kişi, yemin teklifini kabul edebilir,
reddedebilir veya yemini iade edebilir. Karşı tarafın
iradî temsilcisinin (vekilini/avukatının) yemini ka-
134
bul, ret veya iade edebilmesi için vekâletnamesinde
bu hususa ilişkin açık bir yetkinin bulunması gere-
kir (HMK m. 74).
Yemin teklif edilen kimse duruşmada bizzat ha-
zır bulunmadığı takdirde, kendisine yemin için bir
davetiye çıkarılır. Yemin davetiyesine, yemine konu
hususlar hakkında sorulacak sorular ile geçerli bir
özrü olmaksızın yemin için tayin olunan gün ve
saatte mahkemeye bizzat gelmediği veya gelip de
yemini iade etmediği yahut yemini eda etmekten
kaçındığı takdirde, yemin konusu vakıaları ikrar
etmiş sayılacağı yazılır (HMK m. 228).
Her ne kadar, vekâletnamesinde özel yetki bulu-
nan vekil de yemini kabul, ret veya iade edebilirse
de kabul edilen yeminin edası (yerine getirilmesi)
tarafın bizatihi kendisince yapılır. Taraflardan biri
tüzel kişi yahut ergin olmayan veya kısıtlı bir kimse
ise onlar adına yapılmış bir işleme ilişkin vakıanın
ispatı için yemin, tüzel kişiyi temsile yetkili kişi veya
organ yahut kanuni mümessil tarafından eda ya da
iade olunabilir. Ergin olmayan veya kısıtlı kimselere
bizzat dava hakkı tanınan hâllerde yemin bu kişi-
lerce şahsen eda (veya iade) edilir (HMK m. 232).
dikkat
Vekaletnamesinde özel yetki bulunan vekil, yemini
kabul, ret veya iade edebilir. Ancak yeminin edası
tarafın kendisi tarafından yapılmak zorundadır.
Yemin edecek taraf gerçek kişi olup, yeminden
evvel ölür veya fiil ehliyetini kaybederse yemin tek-
lif edilmemiş sayılır (HMK m. 231).
Kendisine yemin teklif edilen taraf üç şekilde
hareket edebilir. Bunlardan birincisi yeminin red-
didir. Yeminin reddi açıkça olabileceği gibi, yemini
iade etmeksizin bundan kaçınmak (zımnî ret) şek-
linde de olabilir. Her iki durumda da sonuç aynı
olup, yemin konusu vakıalar ikrar etmiş sayılır:
“Yemin için davet edilen kimse, tayin edilen gün ve
saatte mahkemede geçerli bir özrü olmaksızın bizzat
hazır bulunmaz yahut hazır bulunup da yemini iade
etmez ya da yemini eda etmekten kaçınırsa yemin ko-
nusu vakıaları ikrar etmiş sayılır” (HMK m. 229/1).
Kendisine yemin teklif olunan taraf, dilerse,
yemini iade edebilir. Bunun anlamı, ilgili vakıanın
doğruluğu hakkında bizzat yemin teklif edenin
kendisinin yemin etmesinin, yemin teklif olunan

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
tarafından istenmesidir. Ancak yeminin konusu-
nu oluşturan vakıa, her iki tarafın değil, yalnızca
kendisine yemin teklif edilen tarafın şahsından
kaynaklanıyorsa yemin iade edilemez (HMK m.
230). Teklif ettiği yemin kendisine iade olunan ta-
raf yemini eda ederse ilgili vakıa ispatlanmış; buna
karşılık, kendisine yemin iade olunan kimse yemin
etmekten kaçınırsa yemin konusu vakıa ispat edile-
memiş sayılır (HMK m. 229/2).
Yemin teklifi üzerine karşı tarafça seçilebilecek
üçüncü yol, ret ve iade edilmeyen (kabul edilen) ye-
minin eda edilmesidir. Bu durumda, ilgili vakıanın
hangi ölçüde ispatlanmış sayılacağı, yemin eden ta-
rafa sorulan sorulara alınan cevaplara (bu cevaplar
doğru kabul edilmek suretiyle) göre belirlenecektir.
Yeminin edası mahkeme huzurunda gerçekleşti-
rilir (HMK m. 233/1). Ancak yemin edecek kimse,
mahkemeye gelemeyecek kadar hasta veya engelli
ise hâkim, bulunduğu yerde o kimseye yemin etti-
rir. Bu sırada isterlerse taraf vekilleri ve karşı taraf
da hazır bulunabilir (HMK m. 235). Mahkeme-
nin yargı çevresi dışında oturan kimse, yemin için
davaya bakan mahkemeye gelmek zorundadır. An-
cak, yemin edecek kişi, mahkemenin bulunduğu
il dışında oturuyor ve bulunduğu yerde aynı anda
ses ve görüntü nakledilmesi yolu ile yemin icrası
mümkün değil ise istinabe yolu ile yemin ettirilir
(HMK m. 236).
Hâkim, yeminin icrasından önce yemin edecek
kimseye, hangi konuda yemin edeceğini açıklar, ye-
minin anlam ve önemini anlatır ve yalan yere yemin
etmesi hâlinde cezalandırılacağı hususunda dikka-
tini çeker. Yemin edecek kimse, yemin konusunun
yeterli açıklıkta olmadığını ileri sürerse; hâkim, kar-
şı tarafın görüşünü aldıktan sonra derhâl bu konuda
kararını verir. Sonra “Size sorulan sorular hakkında,
gerçeğe uygun cevap vereceğinize ve hiçbir şey saklama-
yacağınıza namusunuz, şerefiniz ve kutsal saydığınız
bütün inanç ve değerler üzerine yemin eder misiniz?”
diye sorar. O kimse de “Bana sorulan sorular hak-
kında gerçeğe uygun cevap vereceğime ve hiçbir şey sak-
lamayacağıma namusum, şerefim ve kutsal saydığım
bütün inanç ve değerlerim üzerine yemin ediyorum.”
demekle yemin eda edilmiş sayılır. Yemin eda edi-
lirken, hâkim de dâhil olmak üzere hazır bulunan
herkes ayağa kalkar (HMK m. 233/5).
Hâkim, eksik olan noktaları tamamlamak veya
açık olmayan hususları aydınlatmak için yeminin
konusu ile bağlantılı gördüğü soruları yemin eden
5
kimseye sorabilir (HMK m. 237). Hâkim, yemin
eden kimsenin beyanını dinleyip tutanağa geçirir
ve yazılanları yüksek sesle huzurunda okur; beya-
nında ısrar edip etmediğini sorar ve verilen cevabı
tutanağa kaydeder (HMK m. 238).
Yalan yere yemin edilmesi ceza hukuku anla-
mında suçtur. Türk Ceza Kanunu’nun 275’inci
maddesine göre, hukuk davalarında yalan yere ye-
min eden davacı veya davalıya bir yıldan beş yıla
kadar hapis cezası verilir ancak dava hakkında hü-
küm verilmeden önce gerçeğin söylenmesi hâlinde,
cezaya hükmolunmaz. Ancak yemin eda edildikten
sonra, yalan yere yemin nedeniyle açılan ceza dava-
sı, esas dava bakımından bekletici sorun yapılamaz
(HMK m. 239). Her hâlükârda, lehine karar veri-
len tarafın, karara esas alınan yemini yalan yere et-
tiğinin, ceza mahkemesinde kendisinin ikrarı veya
yazılı delille sabit olması durumunda, yargılamanın
yenilenmesi yoluna gidilebilir (HMK m. 375/1/g).
dikkat
Yalan yere yemin edildiğinin, ceza mahkemesinde
kişinin kendisinin ikrarı veya yazılı delille sabit ol-
ması durumunda, yargılamanın yenilenmesi yoluna
gidilebilir.
Takdirî Deliller
Deliller, ilişkin oldukları (hakkında bilgi taşı-
dıkları) vakıaların doğruluğunu kabul bakımından
hâkimin takdir yetkisini kaldırıp kaldırmamaları iti-
bariyle ikiye ayrılır. Mevcudiyetleri ve usûlünce mah-
kemeye sunulmaları hâlinde, ilişkin oldukları vakıa-
ları hâkimin doğru kabul etmek durumunda olduğu
delillere kesin deliller; buna karşılık, hâkimin, ken-
dileri üzerinden edindiği bilgiyi vicdanî kanaatiyle
değerlendirerek ilgili vakıanın gerçekliğini takdir
ettiği delillere ise takdirî deliller adı verilir. Kesin de-
liller, kanun tarafından belirlenmiş olup, ilâm, senet
ve yeminden ibarettir. Bunlar dışında kalan bütün
ispat araçları, (emareler bir tarafa bırakılacak olursa)
“takdirî delil” kategorisine dahildir.
Takdirî delillerin bir kısmı Hukuk Muhakeme-
leri Kanunu tarafından sayılmıştır. Bunlar, (kesin
delil sayılanlar dışında olmak üzere) belge, tanık,
bilirkişi ve keşiftir. Ancak Kanunun 192’nci mad-
desi gereğince, kanunun belirli bir delille ispat
135
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
zorunluluğunu öngörmediği hâllerde, kanunda
düzenlenmemiş olan diğer delillere de başvurula-
bileceği açıkça öngörüldüğünden, takdiri delillerin
kanunda açıkça sayılanlardan ibaret olmadığı söy-
lenebilir. Ne var ki “belge” ve “keşif ” delillerinin
sınırları kanun tarafından çok geniş çizildiği için,
delil olarak nitelendirilebilmeye elverişli olup da bu
iki delil türünden birisine dahil olmayan bir bilgi
taşıyıcısını düşünebilmek imkânsız gözükmektedir.
dikkat
Kesin deliller ilâm, senet ve yemin; takdiri deli-
ler, belge, tanık, bilirkişi ve keşiftir.
Belge
Bir üst kavram olarak “belge”, Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’nun 199’uncu maddesinde tanım-
lanmıştır. Buna göre, “uyuşmazlık konusu vakıaları
ispata elverişli, yazılı veya basılı metin, senet, çizim,
plan, kroki, fotoğraf, film, görüntü veya ses kaydı gibi
veriler ile elektronik ortamdaki veriler ve bunlara
benzer bilgi taşıyıcıları bu Kanuna göre belgedir.”
Bu düzenleme kapsamına giren dört belge türü-
nün ayırt edilmesi gerekir. Bunlar “nitelikli belge”
olarak tanımlanabilecek senet, ilâm (kesin hüküm)
ve resmî belgeler ile delil başlangıcı kategorisine
giren belgelerdir. Senet ve ilâm kesin delil teşkil
ederler (senet için bkz. HMK m. 204, 205; ilâm
için bkz. HMK m. 204/1). Bunlar gibi, resmî si-
cil ve belgelerin içerdiği vakıaların da, Türk Medeni
Kanunu’nun 7’nci maddesi gereğince, aksi ispatla-
nıncaya kadar doğru kabul edilmesi gerektiğinden,
bunlar da kesin delil sayılmak gerekir. Bunlar dı-
şında kalıp “delil başlangıcı” olarak nitelendirilen
belgeler de (HMK m. 202) ayrı bir kategori oluş-
tururlar ve kendi başlarına delil olarak nitelendiri-
lemezler. Delil başlangıcı sayılabilen belgeler, başka
bir delille desteklenmedikçe, kendi başına olsa olsa
“emare” olarak değerlendirilebileceğinden, bunları
da “takdirî delil” sayılan belgelerin dışında tutmak
gerekir. Bu dört tür dışında kalmakla beraber, Hu-
kuk Muhakemeleri Kanunu’nun 199’uncu madde-
si kapsamına giren ve ilişkin olduğu vakıa hakkın-
da bilgi taşımaya elverişli olan her türlü belge, bir
takdirî delildir.
136
dikkat
Delil başlangıcı sayılan belgeler takdiri delil değil-
dir, başka delillerle desteklenmedikçe ancak emare
olarak değerlendirilebilir.
Tanık Beyanı
Tanık, bir davada, uyuşmazlığın halli bakımın-
dan önem taşıyan ve taraflar arasında çekişmeli
bulunan, geçmişte vukua gelmiş bir vakıa yahut
durum hakkında görme yahut işitme duyuları
vasıtasıyla sahip olduğu bilgiyi mahkemeye akta-
ran kişidir. Bu kişinin söz konusu aktarımı tanık
beyanı olarak adlandırılır. Tanık, belli bir vakıa
yahut durum hakkındaki bilgisini görme yahut
işitme duyuları sayesinde ve o vakıa ya da durum
gerçekleştiği veya mevcut olduğu anda edinmiş-
tir. Bu yönüyle tanık ‘tarihi’ bir bilgiye sahiptir ve
hâlihazır bir vakıa hakkındaki değerlendirmesini
aktaran bilirkişiden ayrılır. Öte yandan görme ve
işitme duyuları bilgi edinme açısından çok işlevsel
ve güvenilir olduğundan, tanığın bu yollarla edin-
diği bilginin doğruluk derecesi de yüksektir. Keza,
belli bir vakıanın gerçekleştiği sırada o vakıaya gör-
me yahut işitme duyularıyla vaziyet edenlerin sayısı
her hâlükârda sınırlı ve ikame olunamaz durumda
bulunduğundan, tanık çok değerli ve vazgeçilmez
bir delildir. Bununla birlikte, algıda yanılma, unut-
kanlık ve bildiğini (korku, çıkar, taraf tutma vs.
gibi sebeplerle) kasten eksik yahut yanlış aktarma
ihtimali, tanık beyanlarının güvenirliği hakkında
şüphe duyulmasını haklı kılmaktadır. Bütün bu
yönler bir arada değerlendirildiğinde, tanık be-
yanı çok önemli ve vazgeçilmez bir delil olmakla
beraber, tam bir kesinlikle güvenilemeyeceğinden,
takdirî bir delildir.
Tanım: Tanık, bir davada, uyuşmazlığın halli
bakımından önem taşıyan ve taraflar arasında çe-
kişmeli bulunan, geçmişte vukua gelmiş bir vakıa
yahut durum hakkında görme yahut işitme du-
yuları vasıtasıyla sahip olduğu bilgiyi mahkemeye
aktaran kişidir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Resim 5.2 Tanık beyanı
Tanığın yerine bir başkasını ikame etmek müm-
kün olmadığından tanıklık (kamusal bir yükümlü-
lük olarak) zorunlu tutulmuştur (HMK m. 245).
Bir vakıaya tanıklık eden kişilerin her hâlükârda
sınırlı olması ve bunların çoğunlukla davanın taraf-
larından birine yahut öbürüne herhangi bir sebep-
le yakınlığının olması, ret veya yasaklılık sebepleri
öngörerek tanıklık engeli konulmasına izin verme-
mektedir. Bu sebeple, davanın taraflarına yakınlık
yahut onlarla mevcut bir menfaat ilişkisi, tanıklık-
tan ret yahut yasaklılık sebebi olarak kabul edilme-
miştir. Keza, hakkında tanıklık yapılacak olayın
niteliği nazara alındığında, yaş yahut ehliyet koşu-
lunun getirilmesi de gerekli ve amaca uygun değil-
dir. Örneğin, aile içindeki bir şiddet olayı hakkında
küçük yaştaki bir çocuk dahi tanıklık yapabilecek-
ken, aynı çocuğun kapsamlı bir hukukî işlemi aynı
derecede algılayabilmesi ve aktarabilmesi mümkün
olmayabilir.
Tanık, taraflar dışında bir (gerçek) kişi olmalı-
dır (HMK m. 240/1). İhtiyari dava arkadaşlığında
aynı tarafta yer alan dava arkadaşları birbirlerine
nazaran üçüncü kişi olduklarından, birbirlerine ta-
nıklık yapabilirler.
Tanık, bir vakıayı bu yolla ispatlamak isteyen
tarafça gösterilir. Davanın başında (dava ve cevap
dilekçelerinde) belli bir vakıanın tanıkla ispatlana-
cağının belirtilmiş olması yeterli olup ayrıca ileride
dinlenilmesi istenecek tanıkların isimlerinin de bu
aşamada belirtilmesine gerek yoktur. Çünkü, o va-
kıanın ispatının gerekip gerekmeyeceği ve gereke-
cekse tanık dinletilmesinin caiz olup olmadığı yar-
gılama sırasında anlaşılacaktır. Yargılama sırasında
tanıkla ispat edilmesi istenen vakıa hakkında tanık
5
dinlenmesine hâkimin karar vermesi üzerine, ilgili
taraf, o vakıa hakkında dinletmek istediği tanık-
ların tamamını tek bir liste halinde, ad, soyadı ve
adresleriyle birlikte mahkemeye bildirir. Bu listede
gösterilmemiş olan kimseler tanık olarak dinlene-
mez ve (aynı vakıa hakkında) ikinci bir tanık listesi
verilemez (HMK m. 240/2-3). Listede gösterilebi-
lecek tanıkların sayısıyla ilgili bir sınırlama yoktur.
Dürüstlük kuralına aykırı düşmedikçe, çok sayıda
kişi (gerçekten ilgili vakıaya tanık olmuşlarsa) tanık
olarak gösterilebilir. Ancak mahkeme, gösterilen
tanıklardan bir kısmının tanıklığı sayesinde, ispat
edilmek istenen husus hakkında yeter derecede bil-
gi edindiği kanaatine ulaşırsa geri kalanların dinle-
nilmemesine karar verebilir (HMK m. 241).
dikkat
Aynı vakıa hakkında ikinci bir tanık listesi verilemez.
Taraflarca dinlenilmesi istenen tanıkların çağı-
rılması mahkeme tarafından Tebligat Kanunu hü-
kümleri çerçevesinde (TK m. 9) çıkarılacak daveti-
yeyle olur. Ancak davetiye gönderilmeden taraflarca
hazır bulundurulan tanık da dinlenir. Şu kadar ki
tanık listesi için kesin süre verildiği ve dinlenme
gününün belirlendiği hâllerde, liste verilmemiş
olsa dahi taraf, o duruşmada hazır bulundurursa
tanıklar dinlenir. Öte yandan, tanığı davet, gerekti-
ğinde telefon, faks, elektronik posta gibi araçlardan
yararlanılmak suretiyle de yapılabilir. Ancak davete
rağmen gelmemeye bağlanan sonuçlar, bu durum-
da uygulanmaz (HMK m. 243).
Tanıklık yapma mecburiyeti üç unsurdan olu-
şur: Bunlar; mahkemeye gelmek, ilgili vakıa hak-
kında bildiklerini anlatmak ve yemin etmektir.
Usûlüne uygun olarak çağrıldığı hâlde mazeret
bildirmeksizin gelmeyen tanık zorla getirtilir, gel-
memesinin sebep olduğu giderlere ve beşyüz Türk
Lirasına kadar disiplin para cezasına hükmolu-
nur (HMK m. 245). Buna karşılık, mahkemeye
gelen (veya zorla getirilen) tanık, haklı bir sebep
olmaksızın tanıklıktan çekinir, kaçınır veya yemin
etmezse, bunun için ayrı müeyyideler getirilmiştir.
Şöyle ki, tanık, kanuni bir sebep göstermeden tanık-
lıktan çekinir, yemin etmez veya göstermiş olduğu se-
137
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
bep mahkemece kabul edilmemesine rağmen tanıklık
yapmaktan çekinirse beşyüz Türk Lirasından beşbin
Türk Lirasına kadar disiplin para cezasına ve bu yüz-
den doğan giderleri ödemesine hükmedilerek, yeniden
dinlenilmek üzere yargılama başka güne bırakılır.
Tanık kendisine sorulan sorulara cevap vermez veya
yemin etmemekte direnirse o mahkemece iki hafta-
yı geçmemek üzere disiplin hapsine mahkûm edilir
(HMK m. 253).
Tanıklıktan ret yahut yasaklılık olmamasına
karşılık, kanunda açıkça sayılan sebeplerin varlığı
hâlinde tanıklıktan ‘çekinmek’ mümkündür (HMK
m. 247/1). Tanıklıktan çekinme sebepleri üç tanedir:
1. Aşağıdaki kimseler kişisel nedenlerle tanık-
lıktan çekinebilirler (HMK m. 248):
a. İki taraftan birinin nişanlısı,
b. Evlilik bağı ortadan kalkmış olsa dahi
iki taraftan birinin eşi,
c. Kendisi veya eşinin altsoy veya üstsoyu,
d. Taraflardan biri ile arasında evlatlık bağı
bulunanlar,
e. Üçüncü derece de dâhil olmak üzere kan
veya kendisini oluşturan evlilik bağı or-
tadan kalkmış olsa dahi kayın hısımları,
f. Koruyucu aile ve onların çocukları ile
koruma altına alınan çocuk,
2. Kanun gereği sır olarak korunması gere-
ken bilgiler hakkında tanıklığına başvu-
rulacak kimseler, bu hususlar hakkında
tanıklıktan çekinebilirler. Ancak Avukatlık
Kanunu’nun 36’ncı maddesi saklı kalmak
üzere, sır sahibi tarafından sırrın açıklan-
masına izin verildiği takdirde, bu kimseler
tanıklıktan çekinemezler (HMK m. 249).
3. Aşağıdaki hâllerde menfaat ihlâli sebebiyle
tanıklıktan çekinilebilir (HMK m. 250):
a. Tanığın beyanı kendisine veya 248’inci
maddede yazılı kimselerden birine doğru-
dan doğruya maddi bir zarar verecekse,
b. Tanığın beyanı kendisinin veya 248’inci
maddede yazılı kimselerden birinin şeref
veya itibarını ihlal edecek ya da ceza so-
ruşturmasına veya kovuşturmasına sebep
olacaksa,
c. Tanığın beyanı, meslek veya sanatına ait
olan sırların ortaya çıkmasına sebebiyet
verecekse.
138
Tanıklıktan çekinmeye ilişkin bu sebepler
mutlak değildir. Şöyle ki, 248 (kişisel sebepler) ve
249’uncu maddeler (sır sebebi) ile 250’nci madde-
nin (a) bendindeki hâllerde;
a. Bir hukuki işlemin yapılması sırasında ta-
nık olarak bulundurulmuş olan kimse o iş-
lemin esası ve içeriği hakkında,
b. Aile bireylerinin doğum, ölüm veya evlen-
melerinden kaynaklanan olaylar hakkında,
c. Aile bireyleri arasında, ailevi ilişkilerden
kaynaklanan malî uyuşmazlıklara ilişkin va-
kıalar hakkında,
d. Taraflardan birinin hukuki selefi veya temsil-
cisi olarak kendisinin yaptığı işler hakkında,
tanıklıktan çekinilemez.
Mahkeme tarafından çağrılan tanığa, her yıl
Adalet Bakanlığınca hazırlanan tarifeye göre, kay-
bettiği zaman ile orantılı bir ücret verilir. Tanık ha-
zır olmak için seyahat etmek zorunda kalmışsa yol
giderleri ile tanıklığa çağrıldığı yerdeki konaklama
ve beslenme giderleri de karşılanır (HMK m. 265).
Tanıklar davaya bakan mahkemede dinlenir.
Mahkeme, gerçeğin ortaya çıkması için gerekliyse
tanığın olayın gerçekleştiği veya şeyin bulunduğu
yerde dinlenilmesine karar verebilir. Mahkeme,
hasta veya özürlü olmasından dolayı gelemeyen
tanığı bulunduğu yerde dinler. Mahkemenin yar-
gı çevresi dışında bulunan tanığın, bulunduğu yer
mahkemesi tarafından dinlenmesine karar verile-
bilir. İstinabe yolu ile dinlenilmesine karar verilen
tanığın, nerede, hangi gün ve saatte dinleneceği
hususu, talepleri hâlinde taraflara tebliğ edilir. Bu
durumda, tanığın, hangi hususlardan dolayı din-
leneceğini hâkim belirler (HMK m. 259). Tanık,
dinlenmeden önce hakkında tanıklık yapacağı
olayla ilgili olarak, hâkim tarafından kendisine bil-
gi verilir ve tanıklık edeceği konulara ilişkin bildik-
lerini söylemesi istenir (HMK m. 260).
Tanığa, dinlenmeden önce, gerçeği söylemesinin
önemi, gerçeği söylememesi hâlinde yalan tanıklık
suçundan dolayı cezalandırılacağı, doğruyu söyleye-
ceği hususunda yemin edeceği, duruşmada mahkeme
başkanı veya hâkimin açık izni olmadan mahkeme sa-
lonunu terk edemeyeceği ve gerekirse diğer tanıklarla
yüzleştirilebileceği anlatılır (HMK m. 256).
Tanıklar, hâkim tarafından ayrı ayrı dinlenir ve
biri dinlenirken henüz dinlenmemiş olanlar salon-
da bulunamazlar. Tanıklar gerektiğinde yüzleştiri-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
lirler. Tanık, bildiğini sözlü olarak açıklar ve sözü
kesilmeden dinlenir. Dinlenilme sırasında, tanık,
yazılı notlar kullanamaz. Şu kadar ki tanık tarihleri
ve rakamları tespit etmek veya bazı hususları açık-
lamak ya da hatırlayabilmek için yazılarına bakmak
zorunda olduğunu hâkime söylerse, hâkim derhâl
yazılarına bakmasına veya belirleyeceği duruşmada
yeniden dinlenmesine karar verebilir. Hâkim, ta-
nık sözünü bitirdikten sonra, ifade ettiği hususların
açıklanması veya tamamlanması amacıyla başka so-
rular da sorabilir. Tanığın sözleri tutanağa yazılarak
önünde okunur ve tutanağın altı kendisine imza
ettirilir (HMK m. 261).
Dinleme sırasında öncelikle tanıktan adı, so-
yadı, doğum tarihi, mesleği, adresi, taraflarla ak-
rabalığının veya başka bir yakınlığının bulunup
bulunmadığı, tanıklığına duyulacak güveni et-
kileyebilecek bir durumu olup olmadığı sorulur
(HMK m. 254).
Tanığın davada yararı bulunmak gibi tanıklı-
ğının doğruluğu konusunda kuşkuyu gerektiren
sebepler varsa, bunu iki taraftan biri iddia ve ispat
edebilir (HMK m. 255).
Tanığın doğru söylemesini sağlamaya yönelik
olarak, ona yemin verdirilmesi de kabul edilmiştir.
Yemin, tanığın dinlenilmesinden önce eda edilir.
Yemin eda edilirken hâkim de dâhil olmak üzere
hazır bulunan herkes ayağa kalkar. Hâkim tanığa,
“Tanık sıfatıyla sorulacak sorulara vereceğiniz ce-
vapların gerçeğe aykırı olmayacağına ve bilginizden
hiçbir şey saklamayacağınıza namusunuz, şerefiniz
ve kutsal saydığınız bütün inanç ve değerler üzeri-
ne yemin ediyor musunuz?” diye sorar. Tanık da
cevaben, “Sorulacak sorulara, hiçbir şey saklama-
dan doğru cevap vereceğime namusum, şerefim ve
kutsal saydığım bütün inanç ve değerlerim üzerine
yemin ediyorum.” demekle yemin eda edilmiş sayı-
lır (HMK m. 258).
Buna karşılık, dinlendiği sırada onbeş yaşını bi-
tirmemiş olanlar ile yeminin niteliğini ve önemini
kavrayamayacak derecede ayırt etme gücüne sahip
olmayanlar yeminsiz dinlenir (HMK m. 257).
Hâkim gerekli görülen hâllerde, sözlü olarak
dinlenmesi yerine, belirlenecek süre içinde cevap-
larını yazılı olarak bildirmesi için tanığa soru kağı-
dı gönderilmesine karar verebilir. Bu şekilde işlem
yapılması, tanığın vereceği cevabın hükme yeterli
olup olmadığı hususunu hâkimin takdir etmesine
5
engel olamaz. Hâkim, verilen yazılı cevapların ye-
tersiz olması hâlinde, tanığı dinlemek üzere davet
edebilir (HMK m. 246).
Hâkim tanığın tanıklığı esnasında yalan söyle-
diği veya menfaat temin ederek tanıklık ettiği hak-
kında yeterli delil veya emare elde ederse bir tu-
tanak düzenler ve bu tutanağı derhâl Cumhuriyet
başsavcılığına gönderir. Ayrıca, hâkim, tanığın ve
suçta ortakları varsa onların tutuklanmasına da ka-
rar verebilir ve kovuşturma yapılmak üzere Cum-
huriyet başsavcılığına sevk eder (HMK m. 264).
Zira, yalan yere tanıklık, Türk Ceza Kanunu’nun
272 nci maddesinde ayrı bir suç olarak kabul edil-
miştir. Öte yandan, açıklamaları karara esas alınan
tanığın, yalan tanıklık yaptığının karardan sonra bir
ceza mahkemesi kararıyla sabit olması, bir yargıla-
manın yenilenmesi sebebidir (HMK m. 375/1/e).
Son olarak belirtelim ki, taraflarca hazırlama
ilkesinin geçerli olduğu davalarda hâkim kendili-
ğinden tanık deliline müracaat edemez. Dinlenen
tanıkların beyanlarını hâkim serbestçe takdir eder
(HMK m. 198).
Bilirkişi Görüşü
Uyuşmazlığın halli bakımından önem taşıyan
ve doğruluğunun anlaşılabilmesi hukukî bilgi dı-
şında özel ya da teknik bilgi gerektiren çekişmeli
bir vakıa iddiasının doğru olup olmadığın anlaşıla-
bilmesi için görüş ve değerlendirmesine başvurulan
kişiye bilirkişi, bu kişi tarafından konu hakkında
hazırlanan rapora ise bilirkişi raporu denir. Medenî
usûl hukuku anlamında delil olan, söz konusu bu
bilirkişi raporudur.
Resim 5.3 Bilirkişi
139
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Tanığın aksine, bilirkişiye, (geçmişte meydana
gelmiş olsa bile) mevcudiyetini hâlen (dava esna-
sında da) devam bir vakıa hakkında başvurulur.
Örneğin, geçmişte inşa edilmiş olan bir binada
bilimsel açıdan gerekli ölçüde malzeme kullanılıp
kullanılmadığı gibi. Keza, bilirkişi, tanıktan farklı
olarak, vakıanın veya durumun gerçekleştiği anda
onun hakkında görme veya işitme duyularıyla sa-
hip olduğu bilgiyi değil, genel olarak o vakıanın
anlaşılabilmesi için gerekli ve kendisinde mevcut
olan özel yahut teknik bilgiyi kullanmak suretiyle
o vakıayı aydınlatmaya çalışır. Diğer bir ifadeyle,
bilirkişi, tanıktan farklı olarak, somut bir vakıanın
oluşuna dair bireysel algılara dayanan bilgisini de-
ğil, özel yahut teknik uzmanlık bilgisi gerektiren
bir alanda önceden sahip olduğu genel bilgiyi kul-
lanarak somut bir vakıayı aydınlatmaya çalışır.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu, hukuki konu-
larda bilirkişiye gidilmesini açıkça yasaklamıştır
(HMK m. 266, c. 2). Zira, hâkimlik mesleğinin ge-
rektirdiği hukukî bilgiye sahip olmak ve bunu doğ-
ru şekilde uygulamak hâkimin görevidir (HMK m.
33). Öte yandan, hukuki bilginin somut vakıalara
uygulanması maddi anlamda yargı işlevi sayılaca-
ğından, devredilemez nitelikteki bu yetkinin mün-
hasıran hâkim tarafından kullanılması anayasal bir
zorunluluktur (AY m.9). Konuya özel bir önem
veren Hukuk Muhakemeleri Kanunu, 266’ncı
maddesinde şöyle bir düzenlemeye yer vermiştir:
“Mahkeme, çözümü hukuk dışında, özel veya teknik
bilgiyi gerektiren hâllerde, taraflardan birinin talebi
üzerine yahut kendiliğinden, bilirkişinin oy ve görü-
şünün alınmasına karar verir. Hâkimlik mesleğinin
gerektirdiği genel ve hukuki bilgiyle çözümlenmesi
mümkün olan konularda, bilirkişiye başvurulamaz.”
dikkat
Hukuki konularda mahkeme tarafından bilirki-
şiye başvurulamaz.
Taraflar, ileri sürdükleri bir vakıayı bilirkişi gö-
rüşüyle ispatlayacaklarını davanın başında (dava
veya cevap dilekçelerinde) bildirmelidirler. Ancak,
bilirkişiye gidilip gidilmemesi ve gidilecekse bilirki-
şinin seçimi mahkemenin kararına bağlı olduğun-
dan, tarafların, davanın başında, bilirkişinin kim
olması gerektiği konusunda bir bildirimde bulun-
140
maları gereksiz ve anlamsızdır. Öte yandan, tanık
delilinden farklı olarak, hâkim, taraflarca hazırlama
ilkesinin geçerli olduğu davalarda dahi, taraflar is-
tememiş olsa bile, kendiliğinden bilirkişiye müra-
caat edebilir (HMK m. 266, c.1).
Tanığın aksine, bilirkişi olarak görüşüne baş-
vurulabilecek kişilerin sayısı (en azından teorik
olarak) sınırlı bulunmadığından, bilirkişilik yap-
mak (kural olarak) zorunlu tutulmamış; öte yan-
dan, tanık açısından söz konusu olan endişelere
yer bulunmadığından, bilirkişinin tarafsızlığını ve
objektifliğini temin amacıyla, onun, hâkimlerde
olduğu gibi, iş görmekten reddi ve yasaklılığı kabul
edilmiştir (HMK m. 272). Bu yapılırken kendisin-
den hareket edilen yaklaşım, bilirkişinin görevini
yaparken ‘hâkim yardımcısı’ sıfatıyla kamu görevlisi
sayılmasıdır (HMK m. 284).
dikkat
Bilirkişiler, hâkim yardımcısı sıfatıyla kamu gö-
revlisi sayılır.
Talep üzerine veya kendiliğinden gözeterek,
çözümü özel veya teknik bilgi gerektiren bir vakıa
hakkında bilirkişi incelemesine karar veren mahke-
me, bilirkişi olarak, yalnızca bir kişiyi görevlendire-
bilir. Ancak gerekçesi açıkça gösterilmek suretiyle,
tek sayıda, birden fazla kişiden oluşacak bir kuru-
lun bilirkişi olarak görevlendirilmesi de mümkün-
dür (HMK m. 267).
Bilirkişinin kimler arasından seçileceği, Hukuk
Muhakemeleri Kanunu’nun 268’inci maddesinde
ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Buna göre; bilirkişi
(veya bilirkişiler), yargı çevresinde yer aldığı Bölge
Adliye Mahkemesi adli yargı adalet komisyonları
tarafından, her yıl düzenlenecek olan listelerde yer
alan kişiler arasından görevlendirilirler. Listelerde
bilgisine başvurulacak uzmanlık dalında bilirkişi-
nin bulunmaması hâlinde, diğer bölge adliye mah-
kemelerinde oluşturulmuş listelerden, burada da
yoksa liste dışından bilirkişi görevlendirilebilir. Ka-
nunların görüş bildirmekle yükümlü kıldığı kişi ve
kuruluşlara görevlendirildikleri konularda bilirkişi
olarak öncelikle başvurulur. Ancak kamu görevli-
lerine, bağlı bulundukları kurumlarla ilgili dava ve
işlerde, bilirkişi olarak görev verilemez.
 5
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Bilirkişilik yapmak kural olarak mecburî de-
ğildir. Ancak, Hukuk Muhakemeleri Kanunu,
aşağıdaki hâllerde bilirkişilik görevinin kabulünü
zorunlu kılmıştır:
• Resmî bilirkişiler,
• Bölge adliye mahkemesi adli yargı adalet
komisyonları tarafından tutulan bilirkişi
listelerinde yer alan kişiler,
• Bilgisine başvurulacak konuyu bilmeksizin,
meslek veya zanaatlarını icra etmesine ola-
nak bulunmayanlar,
• Bilgisine başvurulacak konu hakkında,
meslek veya sanat icrasına resmen yetkili
kılınmış olanlar.
Mahkemece görevlendirilmeleri durumunda
bilirkişilik yapmak mecburiyetinde olan bu kişiler
ancak tanıklıktan çekinme sebeplerine veya mah-
kemece kabul edilebilir diğer bir sebebe dayanarak
bilirkişilikten çekinebilirler (HMK m. 270/2).
Öte yandan, hâkimler hakkındaki yasaklılık
(HMK m. 34) ve ret (HMK m. 36) sebepleriyle
ilgili kurallar, bilirkişiler bakımından da uygulanır.
Ancak bilirkişinin, aynı dava veya işte daha önce-
den tanık olarak dinlenmiş bulunması, bir ret se-
bebi teşkil etmez. Hâkimler hakkındaki yasaklılık
sebeplerinden birisi, bilirkişinin şahsında gerçek-
leşmişse mahkeme, hüküm verilinceye kadar, her
zaman bilirkişiyi re’sen görevden alabileceği gibi;
bilirkişi de mahkemeden, görevden alınma talebin-
de bulunabilir. Ret sebeplerinden birisinin, bilir-
kişinin şahsında gerçekleşmesi hâlinde taraflar, bi-
lirkişinin reddini talep edebileceği gibi; bilirkişi de
kendisini reddedebilir. Ret talebi veya bilirkişinin
kendisini reddetmesinin, ret sebebinin öğrenilme-
sinden itibaren en geç bir hafta içinde yapılmış ol-
ması şarttır. Ret sebeplerinin ispatı için, yemin tek-
lif edilemez. Görevden alınma, ret ve bilirkişinin
kendisini reddetmesine yönelik talep, bilirkişiyi gö-
revlendiren mahkemece dosya üzerinden incelenir
ve karara bağlanır. Kabule ilişkin kararlar kesindir.
Redde ilişkin kararlara karşı ise ancak esas hakkın-
daki kararla birlikte kanun yoluna başvurulabilir.
dikkat
Hâkimler gibi bilirkişilerin de iş görmekten reddi
ve yasaklılığı kabul edilmiştir. Ancak bilirkişinin,
aynı dava veya işte daha önceden tanık olarak
dinlenmiş bulunması, bir ret sebebi teşkil etmez.

Yaşamla İlişkilendir

“... 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 272. maddesi düzenlemesine göre; hâkimler
hakkındaki yasaklılık ve ret sebepleriyle ilgili kurallar, bilirkişiler bakımından da uygulanacaktır. Bu atıf
nedeniyle Kanun’un 36. maddesinin 1. fıkrasında; hakimin tarafsızlığından şüpheyi gerektirecek önem-
li bir sebebin bulunması hakimin reddi ve çekinme sebebi olarak düzenlenmiştir. Mahkeme kararlarının
her türlü şüpheden uzak olmasının gerekliliği ve verilen kararın tarafsızlığı ve doğruluğu konusunda
taraflarda hiçbir kuşkuya sebep olmaması zorunludur. Somut olayda; temyiz incelemesi aynı gün yapı-
lan benzer nitelikteki dosyalarda bilirkişi olarak rapor tanzim eden bilirkişi ...,... 1. İş Mahkemesi’nin
2015/396 esas; bilirkişi ..., 2015/653 esas; bilirkişi ... 2015/105 esas; bilirkişi ... 2015/476 vd. esas sayılı
dosyalarında davacı işçi vekili olarak yer almışlar ve bilirkişilik yaptıkları benzer başka dosyalarda bu du-
rum bozma sebebi yapılmıştır. Buna göre, bilirkişinin tarafsızlığı ilkesi ile çelişen bir olgu ortaya çıkmış
olup, Mahkemece diğer mahkemelerde de davalı ... aleyhine davası olmayan -davanın taraflarıyla ilişkisi
bulunmayan- bir bilirkişi seçilerek rapor alınması gerekirken yazılı şekilde karar verilmiş olması bozma
nedenidir. O halde davalı vekilinin temyiz itirazı bu yönden kabul edilmeli ve karar bozulmalıdır. …”
Yargıtay 22. Hukuk Dairesi, 21.05.2019, 2017/21805 E., 2019/11245 K., (Kazancı İçtihat Bankası)

141
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Bilirkişinin görev alanı, kendisini görevlendi-
ren mahkemece belirlenir. Buna göre mahkeme,
bilirkişinin görevlendirilmesine ilişkin kararında,
tarafların da görüşünü almak suretiyle, aşağıda be-
lirtilen hususlara yer verir (HMK m. 273/1):
a. İnceleme konusunun bütün sınırlarıyla ve
açıkça belirlenmesi,
b. Bilirkişinin cevaplaması gereken sorular,
c. Raporun verilme süresi,
Bilirkişi raporunun hazırlanması için verilecek
süre üç ayı geçemez. Bilirkişinin talebi üzerine,
kendisini görevlendiren mahkeme gerekçesini gös-
tererek, süreyi üç ayı geçmemek üzere uzatabilir.
Belirlenen süre içinde raporunu vermeyen bilirki-
şi görevden alınıp, yerine bir başka kimse, bilirkişi
olarak görevlendirilebilir. Bu durumda mahkeme,
görevden alınmış olan bilirkişiden, görevden alın-
dığı ana kadar yapmış olduğu işlemler hakkında
açıklama yapmasını talep eder ve ayrıca bilirkişinin
dizi pusûlasına bağlı bir biçimde görevi sebebiyle
incelenmek üzere kendisine teslim edilmiş bulunan
dosya ve eklerini mahkemeye hemen tevdi etmesini
ister. Sözü edilen bilirkişilerin, hukuki ve cezai so-
rumluluğuna ilişkin hükümler saklı kalmak kaydıy-
la, gerekiyorsa, kendilerine ücret ve masraf adı al-
tında hiçbir ödeme yapılmamasına veya gerekçesini
göstererek bölge adliye mahkemesi adli yargı adalet
komisyonundan o kişinin bilirkişilik görevi yap-
maktan belirli bir süre yasaklanmasının yahut lis-
teden çıkartılmasının istenmesine, görevlendirmeyi
yapan mahkemece karar verilir (HMK m. 274).
Bilirkişi, mahkemece kendisine tevdi olunan
görevi bizzat yerine getirmekle yükümlü olup, gö-
revinin icrasını kısmen yahut tamamen başka bir
kimseye bırakamaz (HMK m. 276).
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 278’inci
maddesi, kendisine verilen görevi hakkıyla yerine
getirebilmesi için bilirkişiye bazı yetkiler vermiştir.
Buna göre:
1. Bilirkişi, görevini, mahkemenin sevk ve
idaresi altında yürütür.
2. Bilirkişi, görev alanı veya sınırları hakkında
tereddüde düşerse, bu tereddüdünün gideril-
mesini, her zaman mahkemeden isteyebilir.
3. Bilirkişi, incelemesini gerçekleştirirken ihti-
yaç duyarsa, mahkemenin de uygun bulma-
sı kaydıyla, tarafların bilgisine başvurabilir.
Taraflardan birinin bilgisine başvurulacağı
142
hâllerde, mahkemece bilirkişiye taraflardan
biri bulunmaksızın diğerinin dinlenemeye-
ceği hususu önceden hatırlatılır.
4. Bilirkişinin oy ve görüşünü açıklayabilmesi
için bir şey üzerinde inceleme yapması zo-
runlu ise mahkeme kararı ile gerekli ince-
lemeyi yapabilir. Bu işlemin icrası sırasında
taraflar da hazır bulunabilir.
Bilirkişi, oy ve görüşünü, hâkimin kendisini de-
ğerlendirmesine göre, sözlü veya yazılı olarak mah-
kemeye bildirir (HMK m. 279/1).
Mahkeme, bilirkişinin oy ve görüşünü sözlü
olarak açıklamasına karar verirse bilirkişinin açıkla-
maları tutanağa geçirilir ve tutanağın altına bilirki-
şinin de imzası alınır. Kurul hâlinde görevlendirme
söz konusu ise bilirkişilerin bilgilerine başvurulan
hususu hemen aralarında müzakere etmelerine
imkân tanınır ve müzakere sonucunda açıklanan
oy ve görüş, tutanakla tespit edilip; tutanağın altı,
bilirkişilere imza ettirilir (HMK m. 279/3).
Buna karşılık, mahkeme, bilirkişinin oy ve gö-
rüşünü yazılı olarak açıklamasına karar verirse bi-
lirkişi açıklamalarını bir rapor halinde mahkemeye
sunar. Raporda, tarafların ad ve soyadları, bilirkişi-
nin görevlendirildiği hususlar, gözlem ve inceleme
konusu yapılan maddi vakıalar, gerekçe ve varılan
sonuçlarla, bilirkişiler arasında görüş ayrılığı varsa,
bunun sebebi, düzenlenme tarihi ve bilirkişi ya da
bilirkişilerin imzalarının bulunması gerekir (HMK
m. 279/2). Azınlıkta kalan bilirkişi, oy ve görüşünü
ayrı bir rapor hâlinde de mahkemeye sunabilir. Bi-
lirkişi, raporunu, varsa kendisine incelenmek üze-
re teslim edilen şeylerle birlikte bir dizi pusûlasına
bağlı olarak mahkemeye verir; verildiği tarih rapora
yazılır ve duruşma gününden önce birer örneği ta-
raflara tebliğ edilir (HMK m. 280).
Taraflar, bilirkişi raporunun, kendilerine tebliği
tarihinden itibaren iki hafta içinde, raporda eksik
gördükleri hususların, bilirkişiye tamamlattırılma-
sını; belirsizlik gösteren hususlar hakkında ise bi-
lirkişinin açıklama yapmasının sağlanmasını veya
yeni bilirkişi atanmasını mahkemeden talep edebi-
lirler. Bilirkişi raporuna karşı talebin bu süre içinde
hazırlanmasının çok zor veya imkânsız olması ya da
özel yahut teknik bir çalışmayı gerektirmesi hâlinde
yine bu süre içinde mahkemeye başvuran tarafa,
sürenin bitiminden itibaren işlemeye başlamak, bir
defaya mahsus olmak ve iki haftayı geçmemek üze-
re ek süre verilebilir (HMK m. 28/1, c. 2).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Mahkeme, bilirkişi raporundaki eksiklik yahut
belirsizliğin tamamlanması veya açıklığa kavuştu-
rulmasını sağlamak için, bilirkişiden, yeni sorular
düzenlemek suretiyle ek rapor alabileceği gibi; ta-
yin edeceği duruşmada, sözlü olarak açıklamalarda
bulunmasını da kendiliğinden isteyebilir. Mahke-
me, gerçeğin ortaya çıkması için gerekli görürse
yeni görevlendireceği bilirkişi aracılığıyla, tekrar
inceleme de yaptırabilir (HMK m. 281).
Bilirkişi incelemesinin soybağının tespiti ama-
cıyla yapılacak olması ve bunun için davanın taraf-
ları veya üçüncü kişilerden kan yahut doku örneği
alınmasının gerekmesi durumunda, ilgili tarafın
yahut üçüncü kişinin buna katlanması zorunluluğu
özel olarak düzenlenmiştir (HMK m. 292). Buna
göre, “uyuşmazlığın çözümü bakımından zorunlu ve
bilimsel verilere uygun olmak, ayrıca sağlık yönünden
bir tehlike oluşturmamak şartıyla, herkes, soybağının
tespiti amacıyla vücudundan kan veya doku alınma-
sına katlanmak zorundadır. Haklı bir sebep olmaksı-
zın bu zorunluluğa uyulmaması hâlinde, hâkim in-
celemenin zor kullanılarak yapılmasına karar verir.
Üçüncü kişi tanıklıktan çekinme hakkı bulunduğunu
ileri sürerek bu yükümlülükten kaçınamaz.”
Hâkim, bilirkişinin oy ve görüşünü diğer de-
lillerle birlikte serbestçe değerlendirir (HMK m.
282).
Bilirkişinin “gerçeğe aykırı mütalâada bulunma-
sı” TCK’nın 276’ncı maddesiyle suç kabul edil-
miştir. Öte yandan, bilirkişinin hükme esas alınan
husus hakkında kasten gerçeğe aykırı beyanda bu-
lunduğunun karardan sonra bir ceza mahkemesi
kararıyla sabit olması, bir yargılamanın yenilenmesi
sebebidir (HMK m. 375/1/f ).
Bilirkişinin gerçeğe aykırı raporunun hükme
esas alınması durumunda, bunun sebep oldu-
ğu zararlardan dolayı hukuki sorumluk rejimi de
hâkimlerin hukuki sorumluluğuna paralel ola-
rak Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 285 ilâ
287’nci maddeleri arasında düzenlenmiştir. Buna
göre, bilirkişinin kasten veya ağır ihmal suretiyle
düzenlemiş olduğu gerçeğe aykırı raporun, mah-
kemece hükme esas alınması sebebiyle zarar gör-
müş olanlar, bu zararın tazmini için Devlete karşı
tazminat davası açabilirler. Devlet, ödediği tazmi-
nat için sorumlu bilirkişiye rücu eder (HMK m.
285). Devlet aleyhine açılacak olan tazminat da-
vası, gerçeğe aykırı bilirkişi raporunun ilk derece
5
mahkemesince hükme esas alındığı hâllerde, bu
mahkemenin yargı çevresi içinde yer aldığı Bölge
Adliye Mahkemesi hukuk dairesinde; Bölge Adli-
ye Mahkemesince hükme esas alındığı hâllerde ise
Yargıtay ilgili hukuk dairesinde görülür. Devletin,
sorumlu bilirkişiye karşı açacağı rücu davası, taz-
minat davasını karara bağlamış olan mahkemede
görülür (HMK m. 286). Devlet, ödediği tazminat
nedeniyle, sorumlu bilirkişiye, ödeme tarihinden
itibaren bir yıllık zamanaşımı süresi içinde rücu
eder. Hükme esas alınan bilirkişi raporu kasten
gerçeğe aykırı olarak düzenlenmişse bu durumda,
ceza zamanaşımı süresi uygulanır (HMK m. 287).
Bilirkişi bahsinde üzerinde durulması gereken
son konu, uzman görüşü ve bilimsel mütalâadır.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 293 üncü
maddesi, her iki hususu birlikte düzenlemiştir.
Buna göre “taraflar, dava konusu olayla ilgili olarak,
uzmanından bilimsel mütalâa alabilirler. Sadece bu
nedenle ayrıca süre istenemez. Hâkim, talep üzerine
veya resen, kendisinden rapor alınan uzman kişinin
davet edilerek dinlenilmesine karar verebilir. Uzman
kişinin çağrıldığı duruşmada hâkim ve taraflar gerek-
li soruları sorabilir. Uzman kişi çağrıldığı duruşmaya
geçerli bir özrü olmadan gelmezse, hazırlamış olduğu
rapor mahkemece değerlendirmeye tabi tutulmaz.”
Keşif
Keşif, hâkimin, uyuşmazlığın halli bakımından
önem taşıyan çekişmeli bir vakıa hakkında, görme,
işitme, koku ve tat alma gibi, bizatihi kendi duyu
organları vasıtasıyla doğrudan bilgi sahibi olabil-
mek amacıyla, taşınır veya taşınmaz eşya üzerinde
inceleme yapmasıdır. Örneğin, bir kazanın mey-
dana geldiği yerin görülmesi suretiyle kazanın ger-
çekleşme biçimi hakkında bilgi sahibi olmak; bir
fabrikanın yahut otoyolun gürültüsünün belli bir
mesafeye kadar ulaşıp ulaşmadığını yerinde ince-
lemek gibi.
Keşif hâkimin, uyuşmazlığın halli bakımın-
dan önem taşıyan çekişmeli bir vakıa hakkın-
da, görme, işitme, koku tat alma gibi, kendi
duyu organları vasıtasıyla doğrudan bilgi sa-
hibi olabilmek amacıyla taşınır veya taşınmaz
eşya üzerinde inceleme yapmasıdır.
143
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Resim 5.4 Keşif
Keşif yoluyla elde edilen bilginin tam ve güve-
nilir olması için bazen keşfin icrası sırasında tanık
dinlenmesi veya bilirkişi bulundurulması da gere-
kebilir. Bu ihtimalde, her üç delilin bir arada olması
durumuyla karşılaşılır (HMK m. 288/1; m.290/2).
Hâkim, bilirkişi deliline olduğu gibi, keşif de-
liline de, taraflarca hazırlama ilkesinin geçerli ol-
duğu davalarda dahi, kendiliğinden başvurabilir
(HMK m. 288/2).
Keşif, davaya bakan mahkemece bizzat icra olu-
nur. Keşif konusunun mahkemenin yargı çevresi
dışında bulunması halinde, keşif incelemesi istina-
be yoluyla yapılır. Eğer keşif konusu eşya büyükşe-
hir belediye sınırları içerisinde bulunuyorsa, ince-
leme, davaya bakan mahkeme tarafından da yerine
getirilebilir (HMK m. 289).
Keşfin yeri, kapsamı ve zamanı mahkeme ta-
rafından tespit edilir. Keşif, taraflar hazır iseler
huzurlarında, aksi takdirde yokluklarında yapılır.
Mahkeme keşif esnasında ve mahallinde, çağırdığı
tanık ve bilirkişileri dinleyebilir. Keşfin icrası çerçe-
vesinde mahkeme, bir olayın nasıl geçmiş olabile-
ceğini tespit için temsili uygulama da yaptırabilir.
Keşif sırasında, yapılan tüm işlemler ve beyanları
içeren bir tutanak (keşif tutanağı) düzenlenir. Tuta-
nağa, hâkimin keşif konusu ve mahalliyle ilgili göz-
lemleri de yazılır. Plan, çizim, fotoğraf gibi belgeler
de tutanağa eklenir (HMK m. 290/2).
144
Hukuk Muhakemeleri Kanunu 291’inci mad-
desinde, hem taraflar hem de üçüncü kişiler için
“keşfe katlanma zorunluluğu” getirmiştir. Buna
göre, “taraflar ve üçüncü kişiler keşif kararının ge-
reğine uymak ve engelleyici tutum ve davranışlardan
kaçınmak zorundadırlar. Keşif yapılmasına taraf-
lardan birinin karşı koyması hâlinde, o kimse ispat
yükü kendisine düşen taraf ise bu delilden vazgeçmiş;
diğer taraf ise iddia edilen vakıayı kabul etmiş sayılır.
Şu kadar ki, hâkim duruma ve karşı koyma sebebi-
ne göre bu hükmü uygulamayabilir. Keşif, üçüncü
kişi için uygun olan zamanda yapılır. Keşif zamanı
ve yeri üçüncü kişiye bildirilir. Gecikmesinde zarar
umulan hâllerde bildirim yapılmaksızın keşif icra
edilir. Keşfe karşı koyma hâlinde hâkim, üçüncü ki-
şiyi karşı koymanın sebep olduğu giderlere ve beşyüz
Türk Lirasından beşbin Türk Lirasına kadar disiplin
para cezasına mahkûm eder, gerektiğinde zor kulla-
nılmasına karar verebilir. Ancak üçüncü kişi tanık-
lıktan çekinme sebeplerine dayanarak keşfe katlanma
yükümlülüğünden kaçınabilir.”
Resim 5.5 Keşif
dikkat
Keşif yapılmasına katlanma zorunluluğu bulunan ta-
raflardan birinin karşı koyması hâlinde, o kimse ispat
yükü kendisine düşen taraf ise bu delilden vazgeçmiş;
diğer taraf ise iddia edilen vakıayı kabul etmiş sayılır.
İsticvap
Bir tarafın, kendisi aleyhine olan bir vakıa hak-
kında mahkemece özel bir usûlle sorguya çekilmesi
olan isticvap, davada genel olarak tarafların dinlen-
mesinden ayrı bir kurumdur. Hukuk Muhakeme-
leri Kanunu’nun 144’üncü maddesinde düzenlen-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
miş olan “tarafların dinlenmesi”, tarafların iddia ve
savunmaları ile bunların dayandığı vakıaların ne-
lerden ibaret olduğunun anlaşılmasına hizmet eder.
Öte yandan, tarafların dinlenmesi hukukî dinlenil-
me hakkının (HMK m. 27) bir gereği olup duruma
göre, hâkimin davayı aydınlatma görevinin (HMK
m. 31) bir yansıması olarak da ortaya çıkabilir.
Keza, taraflar tahkikat sırasında yapılan oturum-
larda hazır bulunarak yapılan işlemler, tahkikatın
sonunda tahkikatın bütününe yönelik olarak ve ni-
hayet sözlü yargılama aşamasında da yargılamanın
tamamı hakkında açıklamada bulunabilirler ve bu
açıklamaları mahkemece dinlenir ve dikkate alınır.
Ancak bütün bu dinlemeler, somut bir vakıanın is-
patına yönelik değildir.
İsticvap, bir tarafın kendisi aleyhine olan
bir vakıa hakkında mahkemece özel bir
usûlle sorguya çekilmesidir.
Buna karşılık, bir delil olarak kabul edilmeyen
ve bu sebeple Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun
ispat ve delillere ilişkin değil bilakis tahkikata iliş-
kin beşinci bölümünde düzenlenen isticvap, ispat
konusuyla doğrudan ilgilidir. Zira, delil olarak ka-
bul edilmese de düzenleniş gayesi, bir vakıa hak-
kında, bunun aleyhine olduğu kişiden ikrar elde
etmeye çalışmaktır. İkrar edilen vakıa, sonuç olarak
artık ispat faaliyetine konu kılınmayacak, mevcut
ve doğru kabul edilecektir.
İsticvabın konusunu, davanın temelini teşkil
eden, diğer bir ifadeyle, uyuşmazlıkta tarafların
iddia ve savunmalarını dayandırdıkları vakıalar ile
bunlarla ilişkisi bulunan hususlar oluşturur (HMK
m. 169, II).
Hâkim, isticvaba re’sen yahut taraflardan biri-
nin talebi üzerine karar verir (HMK m. 169/1).
İsticvap edilecek kişi ise tarafın bizatihi kendisidir.
Tüzel kişiler adına, temsil yetkisine sahip kimse-
ler isticvap olunur. Diğer bir ifadeyle, bir tarafın
avukatının taraf adına isticvabı söz konusu olmaz.
Ancak ergin olmayan veya kısıtlı bir kimse adına
yapılmış bir işleme ilişkin olarak, o kişinin kanu-
ni mümessili isticvap olunur. Ergin olmayan veya
kısıtlı bulunan kişiye davasını bizzat yürütebilme
(dava ehliyeti) tanınan hâllerde ise bu kişinin ken-
5
disi isticvap olunur. Tüzel kişiler adına ise, onla-
rı temsil yetkisine sahip kimseler isticvap olunur
(HMK m. 170, m.172, c.1).
dikkat
İsticvap edilecek kişi tarafın bizatihi kendisidir,
bir tarafın avukatı taraf adına isticvab edilemez.
İsticvabına karar verilen kimseye bizzat davetiye
gönderilir ve belirlenen gün ve saatte isticvap olun-
mak üzere hazır bulunması gerektiği belirtilir. Da-
vetiyede, ayrıca isticvap konusu vakıalar gösterilir;
ilgili tarafın geçerli bir özrü olmaksızın gelmediği
veya gelip de sorulara cevap vermediği takdirde, is-
ticvap konusu vakıaları ikrar etmiş sayılacağı ihtarı
da yapılır. Çağrılan taraf özürsüz olarak gelmediği
veya gelip de soruları cevapsız bıraktığı takdirde,
mahkemece sorulan vakıalar ikrar edilmiş sayılır
(HMK m. 171).
İsticvap, davanın görüldüğü mahkemede icra
edilir. Ancak isticvap olunacak kimse hastalık, en-
gellilik veya benzeri sebeplerle mahkemeye bizzat
gelemeyecek durumda ise bulunduğu yerde istic-
vap olunur. Keza, isticvap olunacak kişi, mahkeme-
nin bulunduğu il dışında oturuyor ve bulunduğu
yerde aynı anda ses ve görüntü nakledilmesi yolu
ile isticvap olunması mümkün değil ise istinabe
yolu ile isticvap olunur (HMK m. 172).
İsticvap hâkim tarafından yapılır. Hâkim, is-
ticvaba başlamadan önce isticvap olunan tarafa
gerçeği söylemesi gerektiği hususunu hatırlatır. İs-
ticvap esnasında, karşı taraf ve taraf vekilleri hazır
bulunabilirler. İsticvap olunan taraf, mahkemenin
izni olmadıkça, yazılı notlar kullanamaz (HMK m.
173). İsticvap sonunda bir tutanak düzenlenir. İs-
ticvap olunan tarafça yapılan açıklamalar, sorulan
sorular ve verilen cevaplar tutanağa yazılır. Tutanak
taraflar huzurunda okunduktan sonra altı isticvap
olunan tarafa imzalatılır. İsticvap olunan taraf haklı
bir gerekçe göstermeksizin tutanağı imzalamaktan
kaçınırsa, bu durum hâkim tarafından tutanakla
tespit olunur (HMK m. 174).
İsticvap sırasında hâkim, isticvabın konusunu
teşkil eden vakıa hakkında ikrar elde ederse, o vakıa
tartışmalı olmaktan çıkar (mevcut ve doğru kabul
edilir). Buna karşılık, ikrarın elde edilemediği du-
145
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri

rumlarda hâkimin yalnızca isticvap sırasında elde ettiği intiba ve kanaate dayanarak, ilgili vakıayı mevcut
ve doğru kabul etmesi mümkün değildir. Ancak takdiri delille ispatı caiz olan bir vakıa hakkında başkaca
takdiri diller mevcutsa ve hâkim bu delilleri inceleyerek ilgili vakıa hakkında bir kanaat edinmişse isticvap
sırasında edindiği intiba ve kanaatini, bunu pekiştirmek üzere kullanabilir.

Öğrenme Çıktısı
2 Delil kavramını, delil türlerini ve delillerin mahkemeye bildirilmesini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“… Facebook” isimli sosyal

paylaşım sitesi kullanılarak
kocanın, dayısıyla görüşme-
lerine ilişkin iletişim kayıt-
larının da; davacının, sosyal
paylaşım sitesinde kendisi-
ni “kocanın dayısı” yerine
koymak suretiyle “dayısı
ile koca” yazışıyormuş gö-
rüntüsü verilerek davacı
tarafından oluşturulduğu,
davacının da bunu kabul İddia yükü, somutlaştır-
İkrar ile davayı kabulü kar-
ettiği anlaşılmaktadır. Bu ma yükü ve ispat yükünün
şılaştırınız ve ilişkilendiriniz.
halde, sosyal paylaşım sitesi farkları üzerine düşününüz.
üzerinden yapılan görüşme
kayıtları da vakıaların is-
patında dikkate alınamaz.
(HMK m. 189/2)” Y. 2.
HD E. 2013/19577, K.
2014/1926, T. 5.2.2014.
Yukarıda verilen karar ışığın-
da hangi delillerin hukuka
aykırı delil statüsünde kabul
edilebileceğini araştırınız.

TAHKİKATIN SONA ERMESİ, dığının takdir edilmesidir. Böylece mevcut ve doğru

SÖZLÜ YARGILAMA VE HÜKÜM
Yargılamanın en uzun aşaması olan tahkikatın
konusu, esas itibariyle, delillerin incelenmesi ve bun-
lar üzerinden elde edilen bilgiye dayanan kanaatle,
uyuşmazlığın halli bakımından önem taşıyıp taraflar
arasında çekişmeli olan vakıaların gerçek olup olma-
olduğu takdir edilen vakıalara sübût bulmuş vakıalar
denir. Uyuşmazlığın halli bakımından önem taşı-
yan vakıalardan böylece ispat faaliyeti sonucu sübût
bulanlar ile taraflar arasında çekişmeli olmadığı için
ispat faaliyetine konu kılınmayanlar, tahkikat aşama-
sının sonunda bir araya getirilmiş olur.

146

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Tahkikatın Sona Ermesi
Hâkim, tarafların iddia ve savunmalarıyla
toplanan delilleri böylece inceledikten sonra, du-
ruşmada hazır bulunan taraflara tahkikatın tümü
hakkında açıklama yapabilmeleri için söz verir. Bu-
nun üzerine taraflar, toplanan ve incelenen deliller
üzerinden, iddia ve savunmalarını dayandırdıkları
vakıaların sübût bulup bulmadığına ilişkin görüş
ve değerlendirmelerini mahkemeye sunabilir, keza,
varsa tahkikatın genişletilmesine yönelik isteklerini
bildirebilirler. Örneğin, bu çerçevede, bir tarafın,
elinde olmayan sebepler yüzünden vaktinde ileri
süremediği delilleri incelenebilir (HMK m. 145, c.
2). Mahkeme tarafların tahkikatın tümü hakkın-
daki açıklamalarından sonra, tahkikatın genişletil-
mesi ve ikmal edilmesi gerektiği sonucuna varırsa,
yeniden gerekli delillerin toplanmasına ve incelen-
mesine karar verir ve bunun için gerekli olan işlem-
leri yapar. Buna karşılık, eğer tahkikatı gerektiren
bir husus kalmadığını görürse tahkikatın bittiğini
taraflara tefhim eder (HMK m. 146, m. 184).
Sözlü Yargılama
Mahkeme, tahkikatın bittiğini tefhim ettikten
sonra aynı duruşmada sözlü yargılama aşamasına
geçer. Bu durumda taraflardan birinin talebi üze-
rine duruşma iki haftadan az olmamak üzere erte-
lenir. Hazır bulunsun veya bulunmasın sözlü yar-
gılama için taraflara ayrıca davetiye gönderilmez.
Sözlü yargılamada mahkeme, taraflara son sözlerini
sorar ve hükmünü verir. Şu kadar ki 150 nci madde
hükmü saklıdır (HMK m. 186).
dikkat
Mahkeme, tahkikatın bittiğini tefhim ettikten son-
ra aynı duruşmada sözlü yargılama aşamasına geçer.
Sözlü yargılama, uyuşmazlığın halli bakımın-
dan önem taşıyan vakıalardan tahkikat aşamasın-
daki ispat faaliyeti sonucu sübût bulanlar ile taraf-
lar arasında çekişmeli olmadığı için ispat faaliyetine
konu kılınmayanlardan yola çıkılarak, tarafların id-
dia ve savunma olarak ileri sürdükleri taleplerinin,
uygulanması gereken soyut hukuk kuralları karşı-
sında karşılanabilir olup olmadığının değerlendiril-
mesidir. Buna “altlama faaliyeti” de denmektedir.
5
Dava yoluyla ileri sürülen talep (iddia) ve (kural
olarak) bu talebin karşılanamaz olduğu yönünde-
ki savunma, maddi hukuk tarafından düzenlenmiş
soyut hukuk normlarına dayanır. Bu soyut hukuk
kuralları, öngördükleri sonuçların (ki, bu sonuç-
lar somut davada davacı tarafça iddia olarak ileri
sürülmüştür) tanınabilirliğini belli koşullara (ko-
şul vakıa) bağlamıştır. Örneğin, haksız fiil sonucu
ortaya çıkan zararın zarar verenden tazmininin ta-
lep edilebilmesinin koşulları, Borçlar Kanunu’nun
49’uncu maddesinde sayılmıştır. Somut davada
ileri sürülen talebin bu olması durumunda, talep
sahibinin talebini dayandırdığı somut vakıaların,
Borçlar Kanunu’nun 49’uncu maddesindeki koşul-
lara karşılık geldiğinin tespit edilmiş olmasına bağ-
lıdır. İşte, sözlü yargılama aşamasında, bu “karşılık
gelme” koşulunun sağlanıp sağlanmadığı değerlen-
dirilir. Bu faaliyet, bir başka deyişle, vakıaların hu-
kuki nitelendirmesinin yapılmasıdır.
Altlama faaliyeti, tarafların iddia ve sa-
vunma olarak ileri sürdükleri taleplerinin,
uygulanması gereken soyut hukuk kuralları
karşısında karşılanabilir olup olmadığının
değerlendirilmesidir.
Tahkikatın tamamlanmasında hâkimin her iki
tarafa da tahkikat aşamasına (vakıaların toplanma-
sına) ilişkin değerlendirmelerini sormasında oldu-
ğu gibi, sözlü yargılama aşamasında da hâkimin,
her iki tarafa, mevcut vakıalar karşısında iddia ve
savunmanın ileri sürdüğü taleplerin hukuki açıdan
karşılanabilir olup olmadığı hakkındaki değerlen-
dirmelerini sözlü şekilde ifade ederek mahkemeye
sunabilmeleri için söz vermesi gerekir (HMK m.
186/2). Böylece, taraflar, iddia ve savunmanın,
ortaya çıkan vakıalar ve mevcut hukuki durum
karşısında, karşılanabilir olup olmadığını, karşı-
lıklı olarak ve kendi değerlendirmeleri açısından,
mahkemeye bildirirler. Tarafların değerlendirmele-
rini tamamlamalarını müteakip, hâkim, aynı otu-
rumda, nihaî kararını verir ve bunu sözlü olarak
açıklayarak tutanağa kaydettirir (HMK m. 294/2-
3). Hükmün böylece (sözlü şekilde) açıklanmasına
“hükmün tefhimi”, tefhim edilerek tutanağa geçiri-
len karara ise “kısa karar” denir.
Hükmün tefhimini, duruşmada bulunanlar
ayakta dinler (HMK m. 294/5).
147
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Hüküm
Yargılama sonunda hâkim, iddia ve savunma
hakkındaki nihaî değerlendirmesini bir “karar”
olarak açıklar. Bu kararla hâkim ilk derece mahke-
mesindeki yargılama sürecine (davaya) son verdi-
ği için, bu karar “nihaî karar” olarak adlandırılır.
Hâkim, nihaî kararla, kural olarak uyuşmazlığın
esası hakkında bir karar vermiş olur. Ancak, bazen
de, esas hakkında bir karar vermeksizin, hâkim,
usûle ilişkin bir kararla dosyadan elini çeker (HMK
m. 294/1, c.1).
Uyuşmazlığın esası hakkında verilen nihaî karar
“hüküm” olarak adlandırılır. Bu, davanın kısmen
yahut tamamen kabulü şeklinde olabileceği gibi
tamamen reddi yönünde de olabilir. Ancak her
hâlükârda, esasa ilişkin nihaî karar bir “hüküm”dür
(HMK m. 294/1, c.2).
Uyuşmazlığın esası hakkında verilen karar
hükümdür.
Uyuşmazlığı esastan çözmemekle birlikte
hâkimin davadan el çekmesi sonucunu doğuran
(usûle ilişkin) nihaî kararlar, farklı şekillerde teza-
hür eder ve dayandığı sebep doğrultusunda farklı
isimlerle anılır. Örneğin, görevsizlik, yetkisizlik,
gönderme, hüküm verilmesine yer olmadığı, dava-
nın açılmamış sayılması kararı gibi.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu nihai kararlara
ilişkin düzenlemelerini hükmü esas alarak sevk et-
miştir. Ancak, bu düzenlemeler, niteliğine uygun
düştüğü ölçüde, usûle ilişkin nihai kararlar hakkın-
da da uygulanır (HMK m. 294/6).
Sözlü yargılamada açıklanan kısa karar, ço-
ğunlukla gerekçeyi ihtiva etmez. Bunun sebebi,
kanun koyucunun, bu an itibariyle, hükmün bü-
tün unsurlarıyla (ve özellikle gerekçesiyle birlik-
te) yazılmasının zorluğunu dikkate alarak tefhim
edilen kısa kararda, hüküm sonucunun duruşma
tutanağına geçirilerek okunmasıyla yetinilmesine
izin vermesidir (HMK m. 294/3). Ancak hüküm
sonucunun (kısa kararın) tefhim edildiği hâllerde,
gerekçeli kararın tefhim tarihinden başlayarak bir
ay içinde yazılması gerekir (HMK m. 294/4).
148
Hükmün Unsurları ve Kapsamı
Söz konusu bir aylık süre içinde yazılması gere-
ken hükmün unsurları ve kapsamı, Hukuk Muha-
kemeleri Kanunu’nun 297 nci maddesinde düzen-
lenmiştir: Buna göre, “hüküm ‘Türk Milleti Adına’
verilir ve bu ibareden sonra aşağıdaki hususları kapsar:
a. Hükmü veren mahkeme ile hâkim veya
hâkimlerin ve zabıt kâtibinin ad ve soyadları ile
sicil numaraları, mahkeme çeşitli sıfatlarla görev
yapıyorsa hükmün hangi sıfatla verildiğini.
b. Tarafların ve davaya katılanların kimlikleri
ile Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası,
varsa kanuni temsilci ve vekillerinin ad ve
soyadları ile adreslerini.
c. Tarafların iddia ve savunmalarının özetini,
anlaştıkları ve anlaşamadıkları hususları, çe-
kişmeli vakıalar hakkında toplanan delilleri,
delillerin tartışılması ve değerlendirilmesini,
sabit görülen vakıalarla bunlardan çıkarılan
sonuç ve hukuki sebepleri [gerekçe].
ç. Hüküm sonucu, yargılama giderleri ile taraf-
lardan alınan avansın harcanmayan kısmı-
nın iadesi, varsa kanun yolları ve süresini.
d. Hükmün verildiği tarih ve hâkim veya
hâkimlerin ve zabıt kâtibinin imzalarını.
e. Gerekçeli kararın yazıldığı tarihi.
Hükmün sonuç kısmında [hüküm fıkrası], gerek-
çeye ait herhangi bir söz tekrar edilmeksizin, talep-
lerden her biri hakkında verilen hükümle, taraflara
yüklenen borç ve tanınan hakların, sıra numarası
altında, açık, şüphe ve tereddüt uyandırmayacak şe-
kilde gösterilmesi gereklidir.”
Bu unsurları taşıyan karara, uygulamada “ge-
rekçeli karar” adı verilir. Gerekçeli kararın da hük-
mü veren hâkim tarafından yazılması esas olup
“kısa karar”a uygun olarak kaleme alınması gerekir
(HMK m. 298, I-II). Toplu mahkemelerde (varsa)
karşı oyu da ihtiva eden nihai karar, her hâlükârda
hükmü veren hâkim (veya hâkimler) ile zabıt kâtibi
tarafından imzalanır (HMK m. 298/3-4).
Hüküm yazılıp imza edildikten ve mahkeme
mührü ile mühürlendikten sonra, nüshaları yazı iş-
leri müdürü tarafından taraflardan her birine mak-
buz karşılığında verilir ve bir nüshası da gecikmeksi-
zin diğer tarafa tebliğ edilir. Hükmün bir nüshası da
dosyasında saklanır. Taraflardan her birine verilen
hüküm nüshasına ilâm adı verilir. Tarafların elinde
bulunan hüküm nüshalarının farklı olması hâlinde,
karar kartonundaki esas alınır (HMK m. 301).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Taraflar, harcının ödenmiş olup olmamasına
bakılmaksızın ilâmı her zaman alabilirler. Bakiye
karar ve ilâm harcının ödenmemiş olması, hükmün
tebliğe çıkarılmasına, takibe konmasına ve kanun
yollarına başvurulmasına engel teşkil etmez (HMK
m. 302/1-2).
Hükmün Kesinleşmesi ve Kesin
Hüküm
İlk derece mahkemelerinin verdikleri karar-
lara karşı kural olarak kanun yoluna (istinaf,
temyiz) gidilebilir. Bazı durumlarda, nihai kara-
ra karşı kanun yoluna müracaat imkânı kaldırıl-
mıştır. Kanun yolları, ilk derece mahkemesinin
vermiş olduğu kararın hatalı (hukuka aykırı)
yahut eksik olması ihtimali için öngörülmüş
olup, isteğe bağlı kılınmış ve bir süreye tâbi tu-
tulmuştur. Dolayısıyla, süresi içinde ve usûlüne
uygun olarak müracaat edilmemesi durumunda,
hükmün re’sen kanun yolu incelemesi için bir
üst mahkemeye gönderilmesi söz konusu değil-
dir. Öte yandan, ilk derece mahkemesinin ver-
diği nihai karara karşı yapılan kanun yolu mü-
racaatının usûlüne uygun olmaması yahut esas
bakımından haksız olması durumunda da, vâki
müracaat, üst mahkeme tarafından reddedilir.
Buna göre, ilk derece mahkemesinden verilen
bir nihaî karar, aşağıdaki ihtimallerde kesinleşir:
a. Nihai kararın verildiği anda kesin olması
(HMK m. 341/2; m.362),
b. Kanun yoluna müracaat hakkından feragat
edilmesi (HMK m. 349),
c. Süresi içinde kanun yoluna müracaat edil-
memesi,
d. Kanun yoluna müracaatın üst mahkemece
reddedilmesi ve gidilebilecek başka bir ka-
nun yolunun bulunmaması.
Bu dört ihtimalden birinin gerçekleşmesi du-
rumunda, ilk derece mahkemesinin nihaî kararına
karşı gidilebilecek bir başka (olağan) kanun yolu
(başvurulabilecek bir üst mahkeme) bulunmadı-
ğından veya artık kalmadığından, söz konusu ka-
rar kesinleşir. Bu kesinliğe, “şeklî anlamda kesinlik”
denir. Kısaca ifade etmek gerekirse, şeklî anlamda
5
kesinlik, ilk derece mahkemesinin nihaî kararına
karşı gidilebilecek bir kanun yolunun bulunmama-
sı yahut artık kalmamasıdır.
dikkat
Şekli anlamda kesin hüküm, ilk derece mah-
kemesinin nihaî kararına karşı gidilebilecek bir
kanun yolunun bulunmaması veya kalmaması
halinde oluşur.
Böylece (şeklî anlamda) kesinleşen bir hükümle
halledilmiş bulunan bir uyuşmazlığın yeniden ilk
derece mahkemesi önüne getirilememesi ve kesin-
leşen kararın hem davanın taraflarını hem de bütün
mahkemeleri bağlamasına hükmün maddi anlam-
da kesinleşmesi adı verilir. Maddi anlamda kesin-
lik Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 303’üncü
maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, bir davaya
ait şeklî anlamda kesinleşmiş olan hükmün, diğer
bir davada maddi anlamda kesin hüküm oluştura-
bilmesi için, her iki davanın;
• taraflarının,
• dava sebeplerinin (davanın dayanağını teş-
kil eden vakıaların) ve
• ilk davanın hüküm fıkrası ile ikinci davaya
ait talep sonucunun
aynı olması gerekir.
dikkat
Maddi anlamda kesin hüküm, her iki davanın
taraflarının, dava sebeplerinin ve ilk davanın hü-
küm fıkrası ile ikinci davaya ait talep sonucunun
aynı olması hâlinde oluşur.
Kesin hükmün, ilişkin olduğu davanın yeniden
ilk derece mahkemesi önüne getirilmesine engel
olması özelliğine “kesin hükmün olumsuz etkisi” de-
nir. Olumsuz bir dava şartı olan bu husus Hukuk
Muhakemeleri Kanunu’nun 114’üncü maddesinin
(i) bendinde düzenlenmiştir.
149
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Öte yandan, kesin hükmün objektif (konu
itibariyle) kapsamına, sadece davada veya karşılık
davada ileri sürülen taleplerden hükme bağlanmış
olanlar dahildir. Buna karşılık, davada hükme bağ-
lanmamış olan talepler varsa (örneğin faiz davada
hiç ileri sürülmemiş, yahut ileri sürülmesine rağ-
men mahkemece faiz hakkında bir karar verilme-
mişse), kesin hükmün objektif kapsamına bu hu-
suslar dahil olmayacaktır.
Kesin hükmün sübjektif (kişi itibariyle) kapsa-
mına ise davanın tarafları ile onların küllî halefle-
ri yanında hükmün kesinleşmesinden sonra dava
konusu şeyin mülkiyetini tarafların birisinden
devralan yahut dava konusu şey üzerinde sınır-
lı bir ayni hak veya fer’î zilyetlik kazanan kişiler
de dahildir. Ancak sonuncu grup açısından, Türk
Medenî Kanunu’nun iyiniyetle mal edinmeye ait
hükümleri saklıdır. Buna karşılık, müteselsil borç-
lulardan biri veya birkaçı ile alacaklı arasında yahut
müteselsil alacaklılardan biri veya birkaçı ile borçlu
arasında oluşan kesin hüküm, diğerleri hakkında
geçerli değildir.
Hükmün Tashihi (Düzeltilmesi),
Tavzihi (Açıklanması) ve
Tamamlanması
Hükümdeki yazı ve hesap hataları ile diğer ben-
zeri açık hatalar, mahkemece resen veya taraflardan
birinin talebi üzerine düzeltilebilir. Hüküm tebliğ
edilmişse hâkim, tarafları dinlemeden hatayı düzel-
temez. Davet üzerine taraflar gelmezse, dosya üze-
rinde inceleme yapılarak karar verilebilir. Tashih
kararı verildiği takdirde, düzeltilen hususlarla ilgili
karar, mahkemede bulunan nüshalar ile verilmiş
150
olan suretlerin altına veya bunlara eklenecek ayrı
bir kâğıda yazılır, imzalanır ve mühürlenir (HMK
m. 304).
Hüküm yeterince açık değilse veya icrasında te-
reddüt uyandırıyor yahut birbirine aykırı fıkralar
içeriyorsa, icrası tamamlanıncaya kadar taraflardan
her biri hükmün açıklanmasını veya tereddüt ya da
aykırılığın giderilmesini isteyebilir. Hüküm fıkra-
sında taraflara tanınan haklar ve yüklenen borçlar,
tavzih yolu ile sınırlandırılamaz, genişletilemez ve
değiştirilemez (HMK m. 305).
Taraflardan her biri, nihaî kararın tebliğinden
itibaren bir ay içinde, yargılamada ileri sürülme-
sine veya kendiliğinden hükme geçirilmesi gerekli
olmasına rağmen hakkında tamamen veya kısmen
karar verilmeyen hususlarda, ek karar verilmesini
isteyebilir. Bu karara karşı kanun yoluna başvuru-
labilir (HMK m. 305/A). Hükmün tamamlanması
bir yargılamada unutkanlık, dikkatsizlik veya ihmal
gibi nedenlerle hakkında karar verilmeyen talepler
hakkında ek karar verilmesi imkânı sağlar.
Hükmün tavzihi veya tamamlanması, dilekçeye
hükmü veren mahkemeden istenebilir. Dilekçenin
bir nüshası, cevap süresi mahkemece belirlenerek
karşı tarafa tebliğ edilir. Cevap, tavzih veya tamam-
lama talebinde bulunan tarafa tebliğ olunur. Mah-
keme, cevap verilmemiş olsa dahi dosya üzerinde
inceleme yaparak karar verir; ancak gerekli görürse
iki tarafı sözlü açıklamalarını yapabilmeleri için
davet edebilir. Mahkeme tavzih veya tamamlama
talebini yerinde gördüğü takdirde 304 üncü mad-
de uyarınca işlem yapar (HMK m. 306) ve ilgili
karar, mahkemede bulunan nüshalar ile verilmiş
olan suretlerin altına veya bunlara eklenecek ayrı
bir kâğıda yazılır, imzalanır ve mühürlenir.
 5
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı
3 Sözlü yargılama ve hüküm aşamalarını açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Mahkemece, kesin hüküm

itirazına konu dava dosya-
sı dosya arasına alındıktan
sonra, taraflar, dava sebebi
ve ilk davanın hüküm fık-
rası ile ikinci davaya ait ta-
lep sonuçlarının aynı olup
olmadığı belirlenerek, aynı
olduklarının tespiti halinde Hukuk Muhakemeleri Ka-
davanın, dava şartı yokluğu nunu uyarınca tahkikat
nedeniyle reddine karar ve- Sözlü yargılama ile tahkikat aşaması sonunda tahkikatın
rilmesi gerekirken hatalı de- aşamasını ilişkilendiriniz. genişletilmesini gerektire-
ğerlendirme ile yazılı şekilde bilecek durumlara örnekler
hüküm kurulması bozmayı bularak paylaşınız.
gerektirmiştir.” Y. 9. HD,
04.02.2020 T., 2016/13458
E., 2020/1319 K.
Yargıtay kararında geçen
“davaya ait talep sonuçları-
nın aynı olup olmadığı” iba-
resi ve kesin hüküm bakı-
mından etkisini araştırınız.

DAVAYA SON VEREN TARAF de kural olarak serbestçe tasarruf edebilmeleridir.

USÛL İŞLEMLERİ
Medenî usûl hukukuna hâkim olan ilkelerden
birisi de tasarruf ilkesidir (HMK m. 24). Davanın
taraflarının yargılamanın başlangıcını, konusunu
ve sona ermesini belirleyebilmeleri anlamına gelen
bu ilke, özü itibariyle, özel hukukun kişilere ken-
di hakları üzerinde tanıdığı tasarruf yetkisinin, bir
uyuşmazlık ortaya çıkıp bu uyuşmazlığın mahkeme
önüne getirilmek suretiyle medenî usûl hukukunun
konusunu oluşturduğu aşamadaki görünümüdür.
Tasarruf ilkesinin üç yönü mevcuttur. Bunlardan
birincisi, hâkim, iki taraftan birinin talebi olmak-
sızın, kendiliğinden bir davayı inceleyememesi ve
karara bağlayamaması; ikincisi, kimsenin kendi le-
hine olan bir davayı açmaya zorlanamaması; üçün-
cüsü ise, davanın taraflarının dava konusu üzerin-
Bu yetki, davanın taraflarına, kanunda öngörülen
usûle uymak kaydıyla, yargılamanın sona erdiril-
mesi konusunda da tasarruf edebilme imkânını
verir. Bunun sonucu olarak, davacı (davalının açık
rızasıyla) davasını geri alabilir (HMK m. 123), da-
vasından feragat edebilir (HMK m. 307); davalı
davayı kabul edebilir (HMK m. 308); her iki taraf
da doğmuş bulunan kanun yolu haklarından fera-
gat edebilir (HMK m. 349) yahut sulh olabilirler
(HMK m. 313). İşte bunlardan feragat, kabul ve
sulh, dava konusu yapılmış olan uyuşmazlığın biza-
tihi davanın taraflarınca sona erdirilmesi anlamına
gelip, artık mahkemece uyuşmazlığın esası hakkın-
da bir karar verilmesine yer bırakmazlar. Bu yönüy-
le, söz konusu işlemler hükmün sürrogatı (ikamesi)
olarak da nitelendirilirler.

151
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
Davadan Feragat
Davadan feragat, davacının, talep sonucundan,
bir daha dava etmemek üzere, kısmen veya tama-
men vazgeçmesidir (HMK m. 307). Bu, ancak da-
vacı tarafından yapılabilecek bir usûl işlemidir. Bu-
nunla birlikte, aynı dava içinde bir de karşılık dava
açılmışsa, karşılık davanın davacısı (ilk/asıl davanın
davalısı) da kendi açmış olduğu karşı davadan (kıs-
men veya tamamen) feragat edebilir.
Davadan feragat davanın geri alınmasından
sonucu itibariyle çok farklıdır. Şöyle ki, davalının
rızasıyla geri alınan dava (HMK m. 123) yeniden
açılabildiği hâlde, feragat edilen davanın tekrar
mahkeme önüne getirebilmesi mümkün değildir.
dikkat
Davanın geri alınmasında dava yeniden açılabilir-
ken, feragat edilen davanın mahkeme önüne getiri-
lebilmesi mümkün değildir.
Davadan feragatin şekli Hukuk Muhakemele-
ri Kanunu tarafından açıkça düzenlenmiştir. Buna
göre, feragat tek taraflı bir irade beyanı olup, ka-
yıt ve şarta bağlanmaksızın, dilekçeyle veya yargı-
lama sırasında (mahkemede) sözlü olarak yapılır.
Feragatın yargılama sırasında (mahkemede) sözlü
olarak yapılması durumunda, bunun açıkça tuta-
nağa geçirilmesi ve altına feragat eden davacının
imzasının alınması bir geçerlilik şartıdır (HMK
m. 154/3/ç). Kısmî feragat hâlinde, feragat edilen
kesimin dilekçede yahut tutanakta açıkça gösteril-
mesi gerekir (HMK m. 309/3). Feragatın geçer-
li olabilmesi için karşı tarafın muvafakatı yahut
hâkimin onayı gerekli değildir (HMK m. 309/2).
Avukatla takip edilen davalarda, avukatın (vekilin)
müvekkili adına davadan feragat edebilmesi için,
vekâletnamesinde bu hususta açık bir yetkinin bu-
lunması gerekir (HMK m. 74).
Feragatın yapılabileceği süre de Kanunda dü-
zenlenmiştir. Buna göre, feragat, dava açıldığı
andan hüküm kesinleşinceye kadar her zaman
yapılabilir (HMK m. 310). Henüz açılmamış bir
davadan feragat edilmesi mümkün değildir. Bu,
ancak ileride dava konusu kılınabilecek olan bir
haktan maddi hukuk açısından vazgeçmek anlamı-
na gelir ve münhasıran maddi hukuk hükümlerine
152
tâbidir. Keza, hükmün şeklî anlamda kesinleşme-
sinden sonra da artık, medenî usûl hukuku anla-
mında feragat söz konusu olmaz. Feragat, hükmün
verilmesinden sonra yapılmışsa, taraflarca kanun
yoluna başvurulmuş olsa dahi, dosya kanun yolu
incelemesine gönderilmez ve ilk derece mahkemesi
veya bölge adliye mahkemesince feragat doğrul-
tusunda ek karar verilir. Feragat, dosyanın temyiz
incelemesine gönderilmesinden sonra yapılmışsa
Yargıtay temyiz incelemesi yapmaksızın dosyayı
feragat hususunda ek karar verilmek üzere hükmü
veren mahkemeye gönderir (HMK m. 310/2 ve 3).
dikkat
Feragat, dava açıldığı andan hüküm kesinleşinceye
kadar her zaman yapılabilir.
Hangi davalardan feragat edilebileceği konu-
sunda herhangi bir sınırlama yoktur. Kural olarak,
bütün davalardan feragat edilebilir. Öyle ki, taraf-
ların konusu üzerinde serbestçe tasarruf edemedik-
leri davalarda dahi, davacı davadan feragat edebilir.
Feragat, kesin hüküm gibi hukuki sonuç doğu-
rur (HMK m. 311, c.1). Bununla, davacı davasını
kaybetmiş gibi olur. Söz konusu olan kısmî feragat
ise, şüphesiz feragat sadece o kısım açısından sonuç
doğuracaktır. Feragat nedeniyle sona eren dava,
aynı taraflar arasında ve aynı dava sebebine daya-
nılarak yeniden açılamaz; eğer açılacak olursa kesin
hüküm (dava şartı) sebebiyle (HMK m. 114/1/i)
usûlden reddedilir.
Feragat durumunda, dava davacının feragat
(iradesiyle) işlemiyle sona erdiğinden, mahkeme-
nin artık esas hakkında bir karar vermemesi, fera-
gat işlemine işaret ederek ve bu çerçevede yargıla-
ma giderlerini belirleyerek, usûle ilişkin bir kararla
(esas hakkında karar verilmesine yer olmadığına)
davayı bitirmesi gerekir. Yargılama giderleri belirle-
nirken dikkate alınması gereken düzenlemeler, Hu-
kuk Muhakemeleri Kanunu’nun 312’nci, Harçlar
Kanunu’nun 22’nci ve Avukatlık Asgari Ücret
Tarifesi’nin 6’ncı maddesidir. Buna göre, feragat be-
yanında bulunan taraf, davada aleyhine hüküm ve-
rilmiş gibi yargılama giderlerini ödemeye mahkûm
edilir; feragat talep sonucunun sadece bir kısmına
ilişkin ise yargılama giderlerine mahkûmiyet, ona
göre belirlenir (HMK m. 312/1). Davadan feragat,

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
muhakemenin ilk celsesinde vuku bulursa, karar ve
ilâm harcının üçte biri, daha sonra olursa üçte ikisi
alınır (Harçlar Kanunu m. 22). Karşı tarafın dava-
da kendisini bir avukatla temsil ettirmiş olması ha-
linde, lehine hükmolunacak (yargılama gideri ni-
teliğindeki) vekâlet ücreti, Avukatlık Kanunu’nun
168’inci maddesi gereğince hazırlanan Avukatlık
Asgari Ücret Tarifesi’nin 6’ncı maddesi gereğince,
feragat, delillerin toplanmasına ilişkin ara kararı
gereğinin yerine getirilmesinden önce yapılmışsa
tarife hükümleriyle belirlenen ücretlerin yarısı, söz
konusu karar gereğinin yerine getirilmesinden son-
ra yapılmışsa tamamı olarak belirlenir.
Feragat hâlinde mahkeme esas hakkında karar
vermediğinden, onun yargılamayı sona erdiren ve
usûle ilişkin bulunan kararı aleyhine sadece usûl
kurallarına aykırılık (örneğin feragatın süresinde
ve usûlüne uygun yapılmadığı halde geçerli ka-
bul edilmesi, özellikle yargılama giderlerine dair
kuralların doğru uygulanmamış olması gibi) id-
diasıyla kanun yollarına gidilebilir. Buna karşılık,
uyuşmazlığı sona erdiren taraf usûl işlemi niteli-
ğindeki feragatın kanun yollarında bozulabilmesi
mümkün değildir. Ancak, eğer feragat işlemi irade
bozukluğu (hata, hile, ikrah) sebebiyle sakat ise,
feragatın iptali istenebilir (HMK m. 311, c.2).
İptal talebi, henüz davanın görüldüğü mahkeme
usûle ilişkin nihai kararıyla yargılamayı şeklen de
bitirmemişse, aynı davada, buna karşılık söz ko-
nusu dava artık şeklen de sona ermişse açılacak
yeni bir davada ileri sürülebilir.
Davayı Kabul
Davayı kabul, davalının, davacının dava dilek-
çesinde ileri sürdüğü talep sonucuna, bütün bir
gelecek için sonuç doğurmak üzere, kısmen veya
tamamen muvafakat etmesidir (HMK m. 308,
c.1). Bu, ancak davalı tarafından yapılabilecek bir
usûl işlemidir. Bununla birlikte, aynı dava içinde
bir de karşılık dava açılmışsa, karşılık davanın da-
valısı (ilk/asıl davanın davacısı) da kendisine karşı
açılmış olan karşı davayı (kısmen veya tamamen)
kabul edebilir.
Davayı kabul, ikrardan farklıdır. İkrar, taraflar-
dan herhangi birinin, diğer tarafın iddiasını (talebi-
ni) dayandırdığı vakıanın doğru olduğunun mahke-
meye bildirilmesidir (HMK m. 188). Dolayısıyla,
davacı veya davalı tarafça da yapılabilen ikrar, her
halükârda doğrudan talep sonucuna değil, bila-
5
kis, talep soncunun (veya savunmanın) dayandığı
vakıalara (bunlardan birine veya birkaçına yahut
tamamına) yöneliktir. Vakıanın ikrarı, bu vakıaya
dayanılarak ileri sürülmüş olan talebe de muvafakat
verilmesini tazammun etmez. Örneğin, bir sözleş-
meye dayanılarak ileri sürülen bir alacak iddiasında,
sözleşmenin ikrarına rağmen, davalı zamanaşımını
ileri sürerek talep sonucuna karşı çıkabilir.
Davayı kabulün şekli, süresi ve sonuçları dava-
dan feragate paralel olarak düzenlenmiştir. Buna
göre, kabul de tek taraflı bir irade beyanı olup,
kayıt ve şarta bağlanmaksızın, dilekçeyle veya yar-
gılama sırasında (mahkemede) sözlü olarak yapılır.
Davayı kabulün yargılama sırasında (mahkemede)
sözlü olarak yapılması durumunda, bunun açıkça
tutanağa geçirilmesi ve altına davayı kabul eden
davalının imzasının alınması bir geçerlilik şartıdır
(HMK m. 154/3/ç). Kısmi kabul hâlinde, kabul
edilen kesimin dilekçede yahut tutanakta açıkça
gösterilmesi gerekir (HMK m. 309/3). Kabulün
geçerli olabilmesi için karşı tarafın (davacının)
muvafakatı yahut hâkimin onayı gerekli değildir
(HMK m. 309/2). Avukatla takip edilen davalar-
da, avukatın (vekilin) müvekkili adına davayı kabul
edebilmesi için, vekâletnamesinde bu hususta açık
bir yetkinin bulunması gerekir (HMK m. 74).
Davayı kabul de feragatte olduğu gibi, dava
açıldığı andan hüküm kesinleşinceye kadar her za-
man yapılabilir (HMK m. 310). Kabul, hükmün
verilmesinden sonra yapılmışsa, taraflarca kanun
yoluna başvurulmuş olsa dahi, dosya kanun yolu
incelemesine gönderilmez ve ilk derece mahkemesi
veya bölge adliye mahkemesince kabul doğrultu-
sunda ek karar verilir. Kabul, dosyanın temyiz in-
celemesine gönderilmesinden sonra yapılmışsa Yar-
gıtay temyiz incelemesi yapmaksızın dosyayı kabul
hususunda ek karar verilmek üzere hükmü veren
mahkemeye gönderir (HMK m. 310/2 ve 3).
Davadan feragatın aksine, hangi davaların ka-
bul edilebileceği konusunda Kanun önemli bir sı-
nırlama getirmiştir. Buna göre, davayı kabul ancak
tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri
davalarda hüküm doğurur (HMK m. 308, c.2).
Buna karşılık, tarafların üzerinde serbestçe tasarruf
edemedikleri davalarda (örneğin, boşanma davası,
iflâs davası) davalının davayı kabul beyanı ile dava
sona ermez. Bilâkis, mahkemenin, kabule rağmen,
bununla bağlı olmaksızın, davayı görmeye devam
etmesi gerekir.
153
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
dikkat
Davayı kabul, feragatten farklı olarak ancak ta-
rafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri
davalarda hüküm doğurur.
Geçerli bir kabul, tıpkı feragatte olduğu üzere,
kesin hüküm gibi hukuki sonuç doğurur (HMK
m. 311, c.1). Bununla, davalı davasını kaybetmiş
gibi olur. Söz konusu olan kısmî kabul ise, şüphesiz
kabul sadece o kısım açısından sonuç doğuracaktır.
Kabul nedeniyle sona eren dava, aynı taraflar arasın-
da ve aynı dava sebebine dayanılarak yeniden açıla-
maz; eğer açılacak olursa kesin hüküm (dava şartı)
sebebiyle (HMK m. 114/1/i) usûlden reddedilir.
Davayı kabul durumunda, davalının buna dair
taraf usûl işlemi kesin hüküm gibi sonuç doğur-
masının yanında, İcra ve İflâs Kanunu’nun 38’inci
maddesi gereğince, ilâmlar gibi (İİK 24 vd.) icra
olunur.
dikkat
Davayı kabul kesin hüküm gibi hukuki sonuç
doğurur ve İcra ve İflas Kanunu’nun 38’inci
maddesi uyarınca ilâmlar gibi icra olunur.
Kabul durumunda, dava davalının kabul (irade-
siyle) işlemiyle sona erdiğinden, mahkemenin artık
esas hakkında bir karar vermemesi, kabul işlemine
işaret ederek ve bu çerçevede yargılama giderlerini
belirleyerek, usûle ilişkin bir kararla (esas hakkında
karar verilmesine yer olmadığına) davayı bitirmesi
gerekir. Yargılama giderleri belirlenirken dikkate
alınması gereken düzenlemeler, Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’nun 312’nci, Harçlar Kanununun
22’nci ve Avukatlık Asgarî Ücret Tarifesi’nin 6’ncı
maddesidir. Buna göre, kabul beyanında bulunan
davalı, davada aleyhine hüküm verilmiş gibi yar-
gılama giderlerini ödemeye mahkûm edilir; kabul
talep sonucunun sadece bir kısmına ilişkin ise yar-
gılama giderlerine mahkûmiyet, ona göre belirlenir
(HMK m. 312/1). Ancak davalı, davanın açılma-
sına kendi hâl ve davranışıyla sebebiyet vermemiş
ve yargılamanın ilk duruşmasında da davacının
talep sonucunu kabul etmiş ise yargılama giderle-
154
rini ödemeye mahkûm edilmez (HMK m. 312/2).
Davayı kabul, muhakemenin ilk celsesinde vuku
bulursa, karar ve ilâm harcının üçte biri, daha son-
ra olursa üçte ikisi alınır (Harçlar Kanunu m. 22).
Karşı tarafın davada kendisini bir avukatla tem-
sil ettirmiş olması hâlinde, lehine hükmolunacak
(yargılama gideri niteliğindeki) vekâlet ücreti, Avu-
katlık Kanunu’nun 168’inci maddesi gereğince ha-
zırlanan Avukatlık Asgarî Ücret Tarifesi’nin 6’ncı
maddesi gereğince, kabul, delillerin toplanmasına
ilişkin ara kararı gereğinin yerine getirilmesinden
önce yapılmışsa, tarife hükümleriyle belirlenen üc-
retlerin yarısı, söz konusu karar gereğinin yerine
getirilmesinden sonra yapılmışsa tamamı olarak
belirlenir.
Davayı kabul hâlinde de mahkeme esas hak-
kında karar vermediğinden, onun yargılamayı sona
erdiren ve usûle ilişkin bulunan kararı aleyhine sa-
dece usûl kurallarına aykırılık (örneğin kabulün sü-
resinde ve usûlüne uygun yapılmadığı halde geçerli
kabul edilmesi, kabulün caiz olmadığı bir davada
yapılan kabulün geçerli kabul edilmesi, yargılama
giderlerine dair kuralların doğru uygulanmamış
olması gibi) iddiasıyla kanun yollarına gidilebilir.
Buna karşılık, uyuşmazlığı sona erdiren taraf usûl
işlemi niteliğindeki kabulün kanun yollarında bo-
zulabilmesi mümkün değildir. Ancak eğer davayı
kabul işlemi irade bozukluğu (hata, hile, ikrah)
sebebiyle sakat ise, bunun iptali istenebilir (HMK
m. 311, c.2). İptal talebi, henüz davanın görüldüğü
mahkeme usûle ilişkin nihai kararıyla yargılamayı
şeklen de bitirmemişse aynı davada, buna karşılık
söz konusu dava artık şeklen de sona ermişse açıla-
cak yeni bir davada ileri sürülebilir.
Sulh
Sulh, görülmekte olan bir davada, tarafların,
aralarındaki uyuşmazlığı kısmen veya tamamen
sona erdirmek amacıyla, mahkeme huzurunda yap-
mış oldukları bir sözleşmedir (HMK m. 313/1).
Bununla, davacı davasından (talep sonucundan)
kısmen feragat eder, davalı da kalan kısım itibariyle
davayı kabul eder ve böylece, dava konusu yapılmış
olan uyuşmazlık tarafların uzlaşmasıyla, kısmen
veya tamamen son bulur. Sulh anlaşmasının, dava
konusu yapılmış olan uyuşmazlığın (talep sonucu-
nun) tamamını kapsaması zorunlu değildir. Talep
sonucunun belli bir kesinime yönelik kısmi kabul
ve kısmi feragat yapılarak o kesim sulhle çözüm-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
lenebilir. Keza, taraflar, sulh anlaşmasına, henüz
dava konusu yapılmamış olan hak veya borçlarını
da dahil edebilirler (HMK m. 313/3). Oysa, da-
vadan feragat ve davayı kabulün müstakil olarak
yapılmaları durumunda, onların henüz dava konu-
su kılınmamış olan talepleri de kapsar şekilde ya-
pılması mümkün değildir. Öte yandan, sulh, şarta
bağlı olarak da yapılabilir (HMK m. 313/4).
Resim 5.5 Sulh
dikkat
Sulh şarta bağlı olarak da yapılabilir.
Sulhun aynı zamanda kısmî kabul olması kar-
şısında, uyuşmazlığın sulh yoluyla sona erdirilebil-
mesi için, davanın konusunun tarafların üzerinde
serbestçe tasarruf edebilecekleri bir konu olması
gerekir (HMK m. 313/2).
Sulhun şekli konusunda Kanun, bunun sade-
ce mahkeme huzurunda yapılmasını öngörmüştür
(HMK m. 313/1, c.1). Bundan maksat, ya sözlü
olarak iletilen uzlaşmanın (kısmî kabul ve kısmî
feragatın) tutanağa geçirilerek altının her iki taraf-
ça da imzalanması (HMK m. 154/3/ç) ya da dı-
şarıda yazılı şekilde hazırlanmış sulh anlaşmasının
mahkemeye sunulması ve bunun (sunulduğunun)
tutanağa geçirilmesidir. Belirtmek gerekir ki tuta-
nakta sözü edilen veya dosyaya konduğu belirtilen
belgeler de tutanağın eki sayılır (HMK m. 153/4).
Feragat ve kabulde olduğu gibi, sulh de, hüküm
kesinleşinceye kadar her zaman yapılabilir (HMK
m. 314). Sulh, hükmün verilmesinden sonra ya-
5
pılmışsa, taraflarca kanun yoluna başvurulmuş olsa
dahi, dosya kanun yolu incelemesine gönderilmez
ve ilk derece mahkemesi veya bölge adliye mahke-
mesince sulh doğrultusunda ek karar verilir. Sulh,
dosyanın temyiz incelemesine gönderilmesinden
sonra yapılmışsa, Yargıtay temyiz incelemesi yap-
maksızın dosyayı sulh hususunda ek karar verilmek
üzere hükmü veren mahkemeye gönderir (HMK
m. 314/2 ve 3). Davanın avukat aracılığıyla takip
edilmesi durumunda, avukatın müvekkili adına
sulh sözleşmesi yapabilmesi için vekâletnamesinde
bu hususta özel yetki bulunması gerekir (HMK m.
74).
Sulh de, şarta bağlı olarak yapılsa yahut sulh
anlaşmasına somut davanın konusu olmayan baş-
ka bir husus ilâve edilmiş olsa bile, davayı (kısmen
veya tamamen) sona erdirir ve kesin hüküm gibi
hukuki sonuç doğurur (HMK m. 315/1, c.1).
Keza, sulh durumunda, tarafların buna dair anlaş-
maları, İcra ve İflâs Kanunu’nun 38’inci maddesi
gereğince, ilâmlar gibi (İİK m. 24 vd.) icra olunur.
Sulh durumunda, taraflar sulhe göre karar ve-
rilmesini isterlerse, mahkeme, sulh sözleşmesini,
vereceği nihaî kararın hüküm sonucuna olduğu
gibi alabilir (HMK m. 315/1). Ancak taraflar bunu
istemezlerse veya sulh anlaşması şarta bağlı olarak
yapılmışsa yahut sulh anlaşmasına dava konusu
olmayan bir husus da dahil edilmişse, hâkim sulh
anlaşmasına işaret ederek, usûle ilişkin bir nihai
kararla (hüküm verilmesine yer olmadığına karar
vererek) yargılamayı sona erdirir.
Sulh anlaşmasında eğer taraflar yargılama gi-
derlerinin kimin üzerinde bırakılacağı hususunda
anlaşmamışlarsa, mahkeme, tarafların kabul ve fe-
ragat oranlarını dikkate alarak, yargılama giderleri-
nin kimin üzerine ne oranda yükleneceğini belirler.
Yargılama giderlerinin hesaplanmasında ise, feragat
ve kabulde olduğu gibi, Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun 312’nci, Harçlar Kanunu’nun 22’nci
ve Avukatlık Asgarî Ücret Tarifesi’nin 6’ncı mad-
desi dikkate alınır. Zira, sulh, özü itibariyle kısmen
kabul ve kısmen feragattir.
Davayı sona erdiren bir usûl işlemi olmasına
rağmen, niteliği itibariyle aynı zamanda bir borç-
lar hukuku sözleşmesi olan sulh anlaşması, irade
bozukluğu ve aşırı yararlanma (gabin) hallerinde
iptal edilebilir (HMK m. 315/2). İptal talebi, he-
nüz davanın görüldüğü mahkeme usûle ilişkin ni-
hai kararıyla yargılamayı şeklen de bitirmemişse,
155
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri

aynı davada, buna karşılık söz konusu dava artık
şeklen de sona ermişse açılacak yeni bir davada
ileri sürülebilir.
Aynı zamanda “alternatif bir uyuşmazlık çö-
züm yöntemi” olan sulh, Hukuk Muhakemele-
ri Kanunu’nun özel önem verdiği bir kurumdur.
Zira, Kanun’un 137, 139, 140, 320’nci maddele-
riyle, hem yazılı hem de basit yargılama usûlünün
uygulandığı davalarda, hâkime, ön inceleme du-
ruşmasında tarafları sulhe teşvik etme ödevini yük-
lenmiş; bu amaçla ve sonuç alınabileceği umulan
hallerde bir defaya mahsus olmak üzere yeni bir
oturum günü belirlenebilmesine imkân tanımış ay-
rıca 188 inci maddesinin üçüncü fıkrasıyla da, sulh
müzakereleri sırasında yapılan ikrarın, eğer sulh
gerçekleşmez ve bunun üzerine davaya devam edi-
lecek olursa ikrar eden tarafı bağlamayacağı açıkça
hükme bağlanmıştır.

Öğrenme Çıktısı
4 Davaya son veren taraf usûl işlemlerini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avukatlık Kanunu’nun Dostane uyuşmazlık çözüm

35/A maddesindeki düzen- Davanın geri alınmasıyla fe- yollarından biri olan ara-
lemeyle avukatlara tanınan ragati karşılaştırınız ve iliş- buluculuğun sulhe etkisini
“uzlaşma sağlama” yetkisini kilendiriniz. araştırınız ve çevrenizdeki-
araştırınız. lerle paylaşınız.

156
 5
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

İspat hukukuna ilişkin temel

1 kavramları açıklayabilme ve ayırt
edebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İspat Hukuku

Hukuki anlamda ispat, bir vakıanın doğruluğu konusunda davaya bakan hâkimi ikna etmeye yönelik bir faa-
liyettir. İspat yükü, esas itibariyle uyuşmazlığın halli bakımından önem taşıyıp taraflar arasında çekişmeli bu-
lunan vakıaların kim tarafından ispatlanacağının belirlenmesi düzenleyen müessesedir. Hukuk Muhakeme-
leri Kanunu’na göre, ispat yükü, kanunda özel bir düzenleme bulunmadıkça, iddia edilen vakıaya bağlanan
hukuki sonuçtan kendi lehine hak çıkaran tarafa aittir. Uyuşmazlığın halli bakımından önem taşımalarına
rağmen bir kısım vakıaların ispatı gerekli değildir. Bunlar; ikrar edilen vakıalar, karineler, herkesçe bilinen va-
kıalar ve çekişmesiz vakıalardır. İspatın bir vakıanın doğruluğu konusunda davaya bakan hâkimi ikna etmeye
yönelik bir faaliyet olması karşısında, belli bir vakıanın ispatlanmış sayılabilmesi için hâkimde oluşması gere-
ken kanaatin derecesine, ispat ölçüsü adı verilir. Bu çerçevede kullanılan iki ölçüt vardır. Bunlardan birincisi
tam ispat; ikincisi ise, yaklaşık ispattır. Tam ispat, belli bir vakıanın doğruluğu hakkında hâkimde oluştu-
rulması gereken kanaatin kesinlik yahut kesinlik sınırındaki muhtemel görme derecesinde olmasıdır. Buna
karşılık, oluşan kanaatin ağır basan ihtimal derecesinde olması halinde ise yaklaşık ispattan söz edilir. İspatı,
farklı ölçütler kullanarak değişik türlere ayırmak mümkündür. Bunlardan, özellikle ispatın kim tarafından
yapıldığı dikkate alınarak yapılan ayırım, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun da önem verdiği bir ayırımdır.
Söz konusu ölçüt açısından değerlendirildiğinde ispat, asıl ispat, karşı ispat ve aksini ispat olarak üçe ayrılır.
Asıl ispat, somut bir vakıayı ileri sürüp bundan kendi lehine sonuçlar çıkaran tarafça (diğer bir ifadeyle,
ispat yükü kendisine düşen tarafça) yerine getirilen (veya getirilmesi gereken) ispattır. Karşı ispat, ispat yükü
kendisine düşen tarafın hasmının (karşı tarafının), ispat yükü kendisinde olan tarafın henüz kesin delille
ispatlayamamakla birlikte hâkimde bir ölçüde de olsa oluşturduğu kanaati sarsmak yahut henüz yapılmamış
olan asıl ispatın yapılabilmesini mantıksal açıdan imkânsız kılacak nitelikteki (başka) bir vakıayı ispatlama-
sıdır. Aksini ispat ise, ispatın konusunu oluşturan bir vakıanın âdi yahut kesin olmayan bir kanunî karineye
dayanılarak ispat edilmiş sayıldığı hallerde, o vakıanın söz konusu karinenin öngördüğü karine sonucunun
aksine gerçekleştiğinin (olduğunun) ispat yükü kendisine düşmeyen tarafça ispatlanmasıdır.

Delil kavramını, delil türlerini ve

2 delillerin mahkemeye bildirilmesini
açıklayabilme

Deliller ve İncelenmesi

Bir vakıanın doğruluğu hakkında hâkimde kanaat uyandırmak için kullanılan araçlar delil olarak adlan-
dırılır. Bir aracın ispat faaliyetinde kullanılabilmesi, diğer bir ifadeyle delil niteliğini kazanabilmesi için,
kendisinin ispatında kullanılacağı vakıa hakkında bilgi taşımaya bilimsel açıdan elverişli olması gerekir.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu, delillerin mahkemeye bildirilmesini ve sunulmasını belli bir usûl ve süreye
bağlamıştır. Nitekim, adı geçen Kanun, ispat hakkını düzenlediği 189’uncu maddesinin birinci fıkrasın-
da, bu hususa açıkça vurgu yapan “Taraflar, kanunda belirtilen süre ve usûle uygun olarak ispat hakkına
sahiptir” şeklindeki düzenlemeye yer vermiştir. Deliller, kesin delil ve takdiri deliller olmak üzere ikili bir
ayırımla incelenebilir. Kesin deliller; ilâm, senet ve yemindir. Takdiri deliller; (kesin delil sayılanlar dışında
olmak üzere) belge, tanık, bilirkişi ve keşiftir. Delillerin mahkemeye bildirilmesinin usûl ve süresi birbirini
tamamlayan farklı hükümlerle düzenlemiştir. Bu bağlamda dikkate alınması gereken ilk hüküm, Kanu-
nun “taraflarca getirilme ilkesi”ni düzenlendiği 25’inci maddesinin ikinci fıkrasıdır. Buna göre, “kanunla
belirtilen durumlar dışında, hâkim, kendiliğinden delil toplayamaz”. O hâlde, kural, delillerin taraflarca
mahkemeye bildirilmesi ve sunulmasıdır. Bu kuralın iki istisnası bilirkişi incelemesi ve keşif delilidir (HMK
m. 266, 288/1). Hâkim bu delillere, taraflar açıkça istememiş olsa bile, kendiliğinden başvurabilir. Medenî
usûl hukuku açısından delil olarak nitelendirilmesi mümkün, hatta kanunda açıkça sayılan delillerden birisi
olsa dahi, bir delilin davada kullanılabilmesi için onun hukuka uygun yollarla elde edilmiş olması gerekir.

157
 5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri

3 Sözlü yargılama ve hüküm

aşamalarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Tahkikatın Sona Ermesi, Sözlü

Yargılama ve Hüküm

Yargılamanın en uzun aşaması olan tahkikatın konusu, esas itibariyle, delillerin incelenmesi ve bunlar üzerin-
den elde edilen bilgiye dayanan kanaatle, uyuşmazlığın halli bakımından önem taşıyıp taraflar arasında çe-
kişmeli olan vakıaların gerçek olup olmadığının takdir edilmesidir. Hâkim, tarafların iddia ve savunmalarıyla
toplanan delilleri böylece inceledikten sonra, duruşmada hazır bulunan taraflara tahkikatın tümü hakkında
açıklama yapabilmeleri için söz verir ve eğer tahkikatı gerektiren bir husus kalmadığını görürse tahkikatın
bittiğini taraflara tefhim eder. Mahkeme, tahkikatın bittiğini tefhim ettikten sonra aynı duruşmada sözlü
yargılama aşamasına geçer. Bu durumda taraflardan birinin talebi üzerine duruşma iki haftadan az olmamak
üzere ertelenir. Hazır bulunsun veya bulunmasın sözlü yargılama için taraflara ayrıca davetiye gönderilmez.
Sözlü yargılama, uyuşmazlığın halli bakımından önem taşıyan vakıalardan tahkikat aşamasındaki ispat faali-
yeti sonucu sübût bulanlar ile taraflar arasında çekişmeli olmadığı için ispat faaliyetine konu kılınmayanlar-
dan yola çıkılarak tarafların iddia ve savunma olarak ileri sürdükleri taleplerinin, uygulanması gereken soyut
hukuk kuralları karşısında karşılanabilir olup olmadığının değerlendirilmesidir. Buna “altlama faaliyeti” de
denmektedir. Yargılama sonunda hâkim, iddia ve savunma hakkındaki nihaî değerlendirmesini bir “karar”
olarak açıklar. Bu kararla hâkim ilk derece mahkemesindeki yargılama sürecine (davaya) son verdiği için, bu
karar “nihaî karar” olarak adlandırılır. Hâkim, nihaî kararla, kural olarak uyuşmazlığın esası hakkında bir
karar vermiş olur. Ancak bazen de esas hakkında bir karar vermeksizin, hâkim, usûle ilişkin bir kararla dos-
yadan elini çeker. Uyuşmazlığın esası hakkında verilen nihai karar “hüküm” olarak adlandırılır. Kesin hüküm
maddi anlamda kesin hüküm ve şekli anlamda kesin hüküm olmak üzere ikiye ayrılır. Maddi anlamda kesin
hüküm, her iki davanın taraflarının, dava sebeplerinin ve ilk davanın hüküm fıkrası ile ikinci davaya ait talep
sonucunun aynı olması halinde oluşur. Şekli anlamda kesin hüküm, ilk derece mahkemesinin nihaî kararına
karşı gidilebilecek bir kanun yolunun bulunmaması veya kalmaması halinde oluşur.

Davaya son veren

4 taraf usûl işlemlerini
açıklayabilme

Davaya Son Veren Taraf Usûl

İşlemleri

Davaya son veren taraf usûl işlemleri davadan feragat, davayı kabul ve sulhtur. Davadan feragat, davacının,
talep sonucundan, bir daha dava etmemek üzere, kısmen veya tamamen vazgeçmesidir. Davadan feragat tek
taraflı bir irade beyanı olup, kayıt ve şarta bağlanmaksızın, dilekçeyle veya yargılama sırasında (mahkemede)
sözlü olarak yapılır. Feragatın geçerli olabilmesi için karşı tarafın muvafakatı yahut hâkimin onayı gerekli
değildir. Feragat, dava açıldığı andan hüküm kesinleşinceye kadar her zaman yapılabilir. Davayı kabul,
davalının, davacının dava dilekçesinde ileri sürdüğü talep sonucuna, bütün bir gelecek için sonuç doğur-
mak üzere, kısmen veya tamamen muvafakat etmesidir. Davayı kabulün şekli, süresi ve sonuçları davadan
feragate paralel olarak düzenlenmiştir. Davadan feragatin aksine, hangi davaların kabul edilebileceği konu-
sunda Kanun önemli bir sınırlama getirmiştir. Buna göre, davayı kabul, ancak tarafların üzerinde serbestçe
tasarruf edebilecekleri davalarda hüküm doğurur. Sulh, görülmekte olan bir davada, tarafların, aralarındaki
uyuşmazlığı kısmen veya tamamen sona erdirmek amacıyla, mahkeme huzurunda yapmış oldukları bir
sözleşmedir. Uyuşmazlığın sulh yoluyla sona erdirilebilmesi için, davanın konusunun tarafların üzerinde
serbestçe tasarruf edebilecekleri bir konu olması gerekir. Kanun, sulhün mahkeme huzurunda yapılmasını
öngörmüştür. Bundan maksat, ya sözlü olarak iletilen uzlaşmanın (kısmî kabul ve kısmî feragatın) tutanağa
geçirilerek altının her iki tarafça da imzalanması ya da dışarıda yazılı şekilde hazırlanmış sulh anlaşmasının
mahkemeye sunulması ve bunun (sunulduğunun) tutanağa geçirilmesidir. Feragat ve kabulde olduğu gibi,
sulh de, hüküm kesinleşinceye kadar her zaman yapılabilir.

158
 5
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1 Aşağıdakilerden hangisi ispatın konusunu 4 I. Delil başlangıcı

oluşturur?
II. Hukuki işlemlere ve senetlere karşı üçün-

neler öğrendik?
A. Kanuni karineler cü kişilerin muvazaa iddiaları
B. Çekişmeli vakıalar III. Üçüncü derece akrabalar ile yapılan iş-
C. İkrar edilmiş vakıalar lemler
D. Herkesçe bilinen vakıalar
IV. Senede bağlanmaması teamül olarak yer-
E. Fiili karineler leşmiş işlemler
Yukarıdakilerden hangilerinin var olması halinde
2 I. İspat ölçüsünde, kanaatin ağır basan ih- takdiri delillerle ispat mümkündür?
timal derecesinde olması halinde yaklaşık A. I ve II B. I ve IV
ispattan söz edilir. C. I, II ve III D. I, II ve IV
II. Medenî usûl hukukunda bir vakıanın is- E. I, II, III ve IV
patı söz konusu olduğunda, aranan ispat
ölçüsü, kural olarak yaklaşık ispattır. 5 Resmî ve âdi senetler ile ilgili aşağıdaki ifade-
III. Bir konuda yaklaşık ispat ölçüsü ile yeti- lerden hangisi yanlıştır?
nilebilmesi için, bunun bir kanun hük- A. Âdi senetler bakımından sahtelik iddiası, iliş-
müyle açıkça belirtilmiş olması gerekir. kin olduğu senedin kullanılmak istendiği dava-
İspat ölçüsü ile ilgili yukarıdakilerden hangileri da bir ön sorun olarak ileri sürülebilir.
doğrudur? B. Adi senetler ile resmi senetler arasında ispat
gücü açısından bir fark yoktur.
A. Yalnız I C. Resmî bir senetteki yazı veya imzayı inkâr eden
B. Yalnız II tarafın bu iddiası, açacağı ayrı bir davada ince-
C. I ve II lenip karara bağlanmalıdır.
D. I ve III D. Ceza mahkemesince belgeyi düzenleyen hak-
kında ceza verilmesine yer olmadığı ya da bera-
E. I, II ve III at kararı verilmiş olması, hukuk mahkemesinin
belgenin sahteliğini incelemesini engeller.
3 İspatın konusunu oluşturan bir vakıanın âdi E. Düzenleme şeklinde yapılmış bir noter senedi,
yahut kesin olmayan bir kanunî karineye dayanıla- eğer kayıtsız şartsız bir para borcu ikrarını ihti-
va ediyorsa, ilâmlar gibi icra olunur.
rak ispat edilmiş sayıldığı hallerde, o vakıanın söz
konusu karinenin öngördüğü karine sonucunun
aksine gerçekleştiğinin (olduğunun) ispat yükü 6 I. Tarafların üzerinde serbestçe tasarruf
kendisine düşmeyen tarafça ispatlanması ------- edebileceği vakıalar
olarak isimlendirilir. II. Bir işlemin geçerliliği için, kanunen iki
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri aşağıdakiler- tarafın irade açıklamalarının yeterli gö-
den hangi doğru şekilde tamamlar? rülmediği hâller
III. Yemin edecek kimsenin namus ve onu-
A. asıl ispat
runu etkileyecek hâller
B. karşı ispat
C. aksini ispat IV. Yemin edecek kişiyi ceza soruşturması ya
da kovuşturması ile karşı karşıya bıraka-
D. dolaylı ispat cak vakıalar
E. emare ispatı
Yukarıdakilerden hangileri için yemin teklif edilemez?
A. I ve II B. I ve IV
C. I, II ve III D. I, II ve IV
E. II, III ve IV

159
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri
7 Aşağıdakilerden hangisi tanıklıktan çekinme
hakkına sahip değildir?
neler öğrendik?
A. Taraflardan birinin nişanlısı
B. Taraflardan birinin vasisi
C. Taraflardan birinin evlatlığı
D. Tanık olarak beyanda bulunması kendisinin
ceza soruşturmasına veya kovuşturmasına sebep
olacak kişi
E. Kanun gereği sır olarak korunması gereken bil-
giler hakkında tanıklığına başvurulacak kişi
8 Taraflar, bilirkişi raporunun, kendilerine teb-
liğ tarihinden itibaren ------- içinde, raporda eksik
gördükleri hususların, bilirkişiye tamamlattırılma-
sını talep edebilirler. Bilirkişi raporunun hazırlan-
ması için verilecek süre ------- geçemez.
Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri aşağıda-
kilerden hangisi sırasıyla doğru şekilde tamamlar?
A. 2 hafta/ 2 ay
B. 2 hafta/ 3 ay
C. 2 hafta/6 ay
D. 1 hafta/3 ay
E. 1 hafta/6 ay
160
9 Uyuşmazlığın esası hakkında verilen nihaî
karar aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir?
A. Ara karar
B. Hüküm
C. Kısa karar
D. Hüküm sonucu
E. Gerekçeli karar
10 Davaya son veren taraf usûl işlemleri ile ilgili
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Feragat edilen dava tekrar mahkeme önüne ge-
tirilebilir.
B. Avukatla takip edilen davalarda, avukatın mü-
vekkili adına davadan feragat edebilmesi için,
vekâletnamesinde özel yetkisi bulunmalıdır.
C. Feragat, kesin hüküm gibi hukuki sonuç doğu-
rur.
D. Davayı kabul, dava açıldığı andan hüküm ke-
sinleşinceye kadar her zaman yapılabilir.
E. Sulh, görülmekte olan bir davada, tarafların,
aralarındaki uyuşmazlığı kısmen veya tamamen
sona erdirmek amacıyla, mahkeme huzurunda
yapmış oldukları bir sözleşmedir.
 5
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1. B Yanıtınız yanlış ise “İspatın Gerekmediği 6. E Yanıtınız yanlış ise “Yemin” konusunu yeni-
Haller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “İspat Ölçüsü” konusunu 7. B Yanıtınız yanlış ise “Tanık Beyanı” konusu-
yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

3. C Yanıtınız yanlış ise “İspat Türleri” konusunu 8. B Yanıtınız yanlış ise “Bilirkişi Görüşü” konu-
yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Senetle İspat Kuralı ve İs- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Hüküm” konusunu ye-
tisnaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Davaya Son Veren Taraf

5. D Yanıtınız yanlış ise “Senet” konusunu yeni- 10. A
Usûl İşlemleri” konusunu yeniden gözden
den gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

İkrar çeşitleri; basit ikrar, vasıflı ikrar ve bileşik ikrardır. Karşı tarafın ileri sür-
düğü olayın doğruluğunun hiçbir ekleme yapılmadan beyan edilmesi basit
ikrardır. Vasıflı ikrarda, karşı tarafın ileri sürdüğü olay doğrulanmakla birlikte
farklı bir vasfının olduğu ileri sürülmektedir. Bileşik ikrar, bağlantılı ve bağ-
lantısız bileşik ikrar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. İkrara eklenen vakıa ile
Araştır 1 ileri sürülen vakıa arasında doğal bir bağlantı varsa bağlantılı bileşik ikrardan,
bu bağlantı yoksa bağlantısız bileşik ikrardan bahsedilir. İkrarın bölünmesi,
ikrar edilen vakıanın ispat edilmiş sayılıp, ikrara eklenen vakıanın ikrarda bu-
lunan tarafça ispat edilmesi gerektiğini ifade eder. Basit ve vasıflı ikrarın bö-
lünemeyeceği, bileşik ikrarın ie bölünebileceği kabul edilir. İkrarın bölünme-
sinin anlamı ikrar edilen kısmın ispat edlimiş sayılması, ikrara eklenen vakıa
bakımından ise ispat yükünün ikrarda bulunan tarafa geçmesidir.

Delil elde edilirken uygulanan metot hukuka aykırı ise, delil de hukuka aykırı
yöntemle elde edilmiş bir delil olur. Hukuka aykırı yollardan elde edilen de-
lillerin mahkemeye sunulması halinde bu delillerin değerlendirilmesi yasaktır.
Hukuka aykırı yollardan elde edilen deliller; Anayasa’da teminat altına alınmış
Araştır 2 olan temel hakların ya da özel yaşam alanının veya kişilik haklarının ihlal edil-
mesi yoluyla elde edilmişse mahkemede delil olarak değerlendirilmemelidir.
Bu bakımdan örneğin; kişinin gizlice ses kaydının alınması, sosyal platform-
lardaki aleni olmayan özel yazışmaları hukuka aykırı delil kapsamında kabul
edilmelidir.

161
5
İspat Hukuku, Hüküm ve Davaya Son Veren Taraf Usûl İşlemleri

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Şeklî anlamda kesinleşmiş olan hükmün, diğer bir davada maddi anlamda ke-
sin hüküm oluşturabilmesi için, her iki davanın taraflarının, dava sebeplerinin
(davanın dayanağını teşkil eden vakıaların) ve ilk davanın hüküm fıkrası ile
ikinci davaya ait talep sonucunun (dava konusunun) aynı olması gerekir. Ke-
sin hükmün objektif (konu itibariyle) kapsamına, sadece davada ileri sürülen
taleplerden hükme bağlanmış olanlar dahildir. Davada hükme bağlanmamış
talepler varsa kesin hükmün objektif kapsamına bu hususlar dahil olmayacak-
Araştır 3 tır. Nitekim Yargıtay kararına konu olayda işçilik alacaklarının tahsili talebiyle
açılan davada, davacı ilk davada sadece ihbar tazminatına hükmedildiğini, ile-
ri sürerek ikinci davada kıdem ve ihbar tazminatı ile fazla çalışma, hafta tatili,
ulusal bayram ve genel tatil alacaklarının tahsilini istemiştir. İlk derece mahke-
mesi bu talepler hakkında karar vermişse de davalının temyizi üzerine Yargıtay
dairesi ise bu taleplerin ilk davanın da konusu olduğunu, dava konusu yapılan
bu talepler hakkında kesin hüküm bulunduğunu ve dava şartı yokluğu nede-
niyle davanın usulen reddine karar verilmesi gerektiğini belirtmiştir.

Avukatlık Kanunu’nun 35/A maddesi ile avukatlara “uzlaşma sağlama” yetkisi

verilmiştir. İlgili maddeye göre avukatlar, dava henüz açılmadan ya da dava
açılmış olup da duruşma henüz başlamadan kendilerine intikal eden iş ve da-
valarda karşı tarafı uzlaşmaya davet edebilirler. Avukatın karşı tarafı uzlaşmaya
Araştır 4 davet edebilmesi için tarafların uyuşmazlık konusu üzerinde serbestçe tasarruf
edebilmeleri gerekir. Uzlaşma davetine diğer taraf avukatı da icabet eder ve
taraflar uzlaşırsa, bir tutanak düzenlenmelidir. Tutanakta uzlaşma konusu, ta-
rihi ve yeri ve yerine getirilmesi gereken unsurlar yazılıp taraflar ve avukatlar
tutanağı imzalar. Avukatlar ile tarafların imzaladığı bu anlaşma İcra ve İflas
Kanunu’nun 38’inci maddesi uyarınca ilam niteliğinde belge hükmündedir.

162

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kaynakça
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., ve Hanağası,
E. (2019). Medenî Usûl Hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2018). Medenî
Usûl Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Budak, A.C. ve Karaaslan, V. (2019). Medenî Usûl
Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
Kuru, B. (2019). Medenî Usûl Hukuku Ders Kitabı
(İstinaf Sistemine Göre Yazılmış). Ankara: Yetkin
Yayınları.
5
Pekcanıtez, H., Atalay O. ve Özekes M. (2019).
Medenî Usûl Hukuku. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık.
Postacıoğlu, İ. ve Altay, S. (2015). Medenî Usûl
Hukuku Dersleri. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
Postacıoğlu, İ. E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Üstündağ, S. (2000). Medenî Yargılama Hukuku. Cilt
1-2. İstanbul.
163
 Bölüm 6
Kanun Yolları

İstinaf
öğrenme çıktıları

1 2
2 İstinaf sebeplerini, istinaf başvurusunu,
Genel Olarak Kanun Yolları istinaf incelemesini ve istinaf
1 Kanun yollarını ve türlerini açıklayabilme mahkemesinin karar türlerini açıklayabilme

Yargılamanın İadesi
Temyiz 4 Yargılamanın iadesi sebeplerini,

4
3 Temyiz sebeplerini, temyiz başvurusunu, yargılamanın iadesi başvurusunu,

3
temyiz incelemesini ve temyiz incelemesi yargılamanın iadesi incelemesini ve
sonunda verilebilecek karar türlerini yargılamanın iadesi sonunda verilebilecek
açıklayabilme karar türlerini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kanun Yolu • İstinaf • Temyiz • Yargılamanın İadesi

164

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Yeterli hayat tecrübesi ve hukuk bilgisi olan
hâkim, çoğu zaman dava konusu vakıaları doğru
şekilde tespit eder ve hukuk kurallarını somut ola-
ya uygulayarak doğru sonuca varır. Ancak hâkim
ne kadar dikkatli ve titiz olursa olsun yargılamayı
yürütürken hata yapabilir veya yanlış karar verebi-
lir (Akkaya, s. 25 vd; Atalı, s. 173).
Yargılama usulüne veya karara ilişkin hatalar,
hâkimin hükmedeceği yargısal çözümün dayanak-
ları olan vakıaların tespiti, hukuki uyuşmazlıkla
ilgili takdir hakkının kullanılması ve hukuk kural-
larının uygulanması bağlamında ortaya çıkabilir.
Yargısal hatalar hâkimden veya tarafların elinde
olmayan ve önlenemeyen diğer olumsuzluklardan
kaynaklanmakta ise kanun yollarına başvurularak
düzeltilmelidir. Anayasa ile güvence altına alınan
hukukî korunma hakkı (AY m. 36), sadece şeklî bir
yargılama yapılmasını değil, adil ve doğru bir yar-
gılamayı da gerektirmektedir. Adil yargılanmanın
teminatlarından biri de kanun yollarıdır (Akkaya,
s. 26; Atalı, s. 173).
Hak arama hürriyeti (Anayasa m. 36):
“Herkes, meşrû vasıta ve yollardan fayda-
lanmak suretiyle yargı mercileri önünde
davacı veya davalı olarak iddia ve savun-
ma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.
Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki
davaya bakmaktan kaçınamaz.”
Genel olarak kanun yolu, bir mahkeme kara-
rının bir başka mahkeme tarafından tekrar ince-
lenmesini ve değiştirilmesini sağlayan bir başvuru
imkânıdır.
Kanun yollarının başlıca faydaları şunlardır
(Akkaya, s. 28):
• Yargılama hatalarının düzeltilmesini sağlar.
• Hukuki istikrarın ve güvenliğin sağlanması-
na katkıda bulunur.
• Hukukun gelişimine katkı sağlar.
• İlk derece mahkemelerinin daha dikkatli
davranmalarını sağlayarak hata yapılması
olasılığını azaltır.
6
• Yargılamada belirli standartların oluşturul-
masını sağlar.
• Mahkemelerin uyuşmazlık konusu vakıaları
eksiksiz tespit etmesini ve hukuk kurallarını
doğru uygulamasını sağlar.
GENEL OLARAK KANUN YOLLARI
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun sekizinci
kısmının başlığı “Kanun Yolları” olup bu başlık al-
tında “İstinaf ”, “Temyiz” ve “Yargılamanın İadesi”
yolları düzenlenmiştir.
Kanunda her ne kadar bir sınıflandırma yapıl-
mamışsa da kanun yolları belirli ölçütlerden ya-
rarlanılarak sınıflandırılabilir. Bu bağlamda kanun
yolları geniş anlamda ve dar anlamda kanun yolu
olarak ikiye ayrılabilir: Geniş anlamda kanun yolu,
mahkemeler tarafından verilen her tür kararın bir
başka mahkeme tarafından bir kez daha gözden
geçirilmesi ve hatalıysa düzeltilmesini sağlayan bir
denetim yoludur. Dar anlamda kanun yolu ise mah-
kemelerin kesinleşmemiş nihai kararlarına karşı
başvurulan ve bir üst mahkeme tarafından kararın
denetlenmesini ve düzeltilmesini sağlayan başvuru
yoludur. Bu bağlamda aşağıda özellikleri açıklanan
yargılamanın iadesi geniş anlamda kanun yolu, is-
tinaf ve temyiz ise dar anlamda kanun yolu olarak
sınıflandırılabilir (Akkaya, s. 53).
Bir başka sınıflandırmaya göre, kanun yolları
olağan ve olağanüstü kanun yolu olarak ikiye ayrılır:
Olağan kanun yolu, henüz kesinleşmemiş nihai ka-
rarlara karşı başvurulan ve kararın kesinleşmesini er-
teleyen kanun yolu; olağanüstü kanun yolu ise kesin-
leşmiş mahkeme kararlarına karşı başvurulan kanun
yoludur (Akkaya, s. 95; Özekes, Pekcanıtez Usul, s.
2159). Kanun yoluna başvuru imkânı olmadığı için
verildiği anda kesin olan veya olağan kanun yolu de-
netiminden geçerek kesinleşen ve başka bir olağan
kanun yolu ile değiştirilmesine olanak bulunmayan
mahkeme kararları kesin hüküm teşkil eder. Buna
göre istinaf ve temyiz olağan kanun yolu, yargılama-
nın iadesi ise olağanüstü kanun yoludur.
Dar anlamda kanun yolunun temel özellikle-
rinden biri erteleyici etki diğeri ise aktarıcı etkidir.
Erteleyici etki, kanun yolu başvurusunun mahkeme
kararının kesinleşmesini ertelemesidir. Aktarıcı etki
ise kararın üst mahkeme tarafından incelenmesi ve
gerektiğinde kaldırılarak değiştirilmesi veya bozul-
165
6
masıdır. İstinaf, ilk derece mahkemesinin kararla-
rının bölge adliye mahkemesi tarafından incelen-
mesini; temyiz ise bölge adliye mahkemesi ve ilk
derece mahkemesi kararlarının Yargıtay tarafından
incelenmesini sağladığından hem erteleyici hem de
aktarıcı etkiye sahiptir. Yargılamanın iadesi yolu ise
kesinleşmiş bir mahkeme kararına karşı, davanın
esası hakkında karar veren ilk derece mahkemesine
başvuru yapıldığından ve yine ilk derece mahkeme-
si tarafından karar verildiğinden erteleyici ve akta-
rıcı etkiye sahip değildir (Akkaya, s. 57 vd.).
Bir başka önemli sınıflandırma ise düzeltici ve
bozucu kanun yolu ayrımıdır. Düzeltici kanun yo-
lunda, kural olarak alt derece mahkemesinin kara-
rında hukuka aykırılık tespit eden üst mahkeme,
dosyayı yeniden karar verilmesi için alt derece
mahkemesine göndermez ve alt derece mahkeme-
sinin kararını kaldırarak kendisi davanın esası hak-
kında karar verir. Bozucu kanun yolunda ise kural
olarak hukuka aykırılık tespit eden üst mahkeme
kendisi davanın esası hakkında karar vermez, dos-
yayı yeniden karar verilmesi için alt derece mah-
kemesine gönderir. Bu ölçüte göre istinaf düzeltici
kanun yolu, temyiz ise bozucu kanun yoludur. Bu-
nunla birlikte her iki kanun yolu bakımından da
bu karakteristik özelliklerine istisna oluşturabilecek
düzenlemeler olabileceğini de belirtmek gerekir
(Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2160).
Mahkeme kararlarının denetimini sağlamak
amacıyla farklı türde kanun yolları öngörülmüştür.
Kanun yollarının aslî amaçları ve işlevleri farklıdır.
İstinaf yolunun aslî amacı, somut olay adaletini
gerçekleştirmektir. Somut olay adaleti, ilk derece
mahkemesince yapılan maddi ve hukuki hataların
düzeltilmesi ve böylece tarafların sübjektif hakları-
nın gerçekleştirilmesidir. İstinaf derecesinde, bölge
adliye mahkemesi tamamen somut olayla ilgili ve
hukuka uygun bir karar vermeyi amaçlar. Temyizin
aslî amacı, ülke genelinde içtihat oluşturulmasını
ve hukuk kurallarının aynı veya benzer olaylarda
aynı şekilde uygulanmasını (içtihat birliğini) sağ-
lamaktır. Yargılamanın iadesi yolunun aslî amacı
ise, kesinleşmiş ilk derece mahkemesi kararlarına
karşı, Kanunda belirlenen ağır yargılama hataları
nedeniyle davanın yeniden görülmesini ve böylece
doğru karar verilmesini sağlamaktır.
166
Kanun Yolları
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na
eklenen Geçici Madde 3, bölge adliye mahkeme-
lerinin göreve başlama tarihinden önce verilen
mahkeme kararları bakımından geçerli kanun yolu
hükümlerini düzenlemiştir. Bölge adliye mahke-
melerinin Resmî Gazetede ilan edilmiş olan göreve
başlama tarihinden (20 Temmuz 2016) önce ve-
rilen ilk derece mahkemesi kararlarına karşı 1086
sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun
temyiz ve karar düzeltme (tashihi karar) yollarına
ilişkin hükümlerinin uygulanacağı; ayrıca bölge
adliye mahkemelerinin göreve başlama tarihin-
den önce aleyhine temyiz yoluna başvurulmuş
olan kararlar bakımından da kesinleşinceye kadar
1086 sayılı Kanun’un 26/9/2004 tarihli ve 5236
sayılı Kanun’la yapılan değişiklikten önceki 427
ilâ 454. madde hükümlerinin uygulanmasına de-
vam olunacağı (6217 sayılı K. m. 30, II) ve bu
kararlara ilişkin dosyaların bölge adliye mahke-
melerine gönderilmeyeceği öngörülmüştür. Buna
göre, bir süre daha bölge adliye mahkemelerinin
göreve başlamasından önce verilen ilk derece mah-
kemesi kararları bakımından 1086 sayılı Hukuk
Usûlü Muhakemeleri Kanunu’nun temyiz ve karar
düzeltmeye ilişkin hükümleri uygulanmaya devam
edecektir. Bölge adliye mahkemelerinin göreve baş-
lama tarihinden sonra verilen ilk derece mahkeme-
si kararlarına karşı ise istinafa başvurulabilir, bölge
adliye mahkemesinin istinaf derecesi olarak verdiği
kararlar ise temyiz edilebilir.
Ayrıca belirtmek gerekir ki 6100 sayılı Kanun
01/10/2011 tarihinde yürürlüğe girerken “yargıla-
manın yenilenmesi” yoluna ilişkin yeni hükümler
de sevk edildiğinden, 01/10/2011 tarihinden sonra
verilen kesinleşmiş ilk derece mahkemesi kararla-
rı bakımından şartları varsa HMK’nın yargılama-
nın yenilenmesine ilişkin 374-381’inci maddeleri
uygulanır. İlk derece mahkemesinin yargılamanın
iadesi talebi konusunda verdiği karar da diğer ka-
rarlar gibi kanun yolu incelemesine tabidir. Yargı-
lamanın iadesi talebi hakkında ilk derece mahke-
mesince verilen kabul veya ret kararı, bölge adliye
mahkemelerinin göreve başlama tarihinden (20
Temmuz 2016) önce verilmişse temyiz ve karar
düzeltme (tashihi karar) yoluna; sonra verilmişse
istinaf ve temyiz yoluna tabi olacaktır.
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Karar düzeltme (Tashihi Karar), Yargıtay daireleri tarafından temyiz incelemesi üzerine verilen bozma
ve onama kararlarına karşı başvurulan ve Yargıtay dairesinin kararını tekrar gözden geçirmesini ve kanun-
da belirtilen hatalardan biri mevcut ise düzeltilmesini sağlayan bir başvuru yoludur. Karar düzeltme, Türk
hukukunda daha önce istinaf yolunun bulunmaması nedeniyle oluşan açığı farklı bir biçimde kapatmak
amacıyla öngörülmüş bir başvuru yolu olup, bölge adliye mahkemelerinin göreve başlamasıyla 20 Tem-
muz 2016 tarihinden sonra verilen mahkeme kararları bakımından yürürlükten kalkmıştır.

1086 sayılı HUMK’un kanun yollarına ilişkin 427 ilâ 444’üncü maddeleri.

dikkat
Türk hukukunda istinaf, bölge adliye mahkemelerinin göreve başladığı 20 Temmuz 2016 tarihinden itibaren
verilen ilk derece mahkemesi kararlarına karşı başvurulabilen bir kanun yolu olarak hukuk hayatında yerini
almıştır. Bu tarihten sonra verilen ilk derece mahkemesi kararlarını bakımından, temyiz incelemesi sonunda
Yargıtay dairelerinin kararlarına karşı başvurulabilen karar düzeltme yürürlükten kalkmıştır. Bununla beraber
bölge adliye mahkemelerinin göreve başlama tarihinden önce verilen mahkeme kararları bakımından bir süre
daha 1086 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun kanun yollarına ilişkin 427-444’üncü maddele-
rinin uygulanmasına devam edilecektir. Eski kanun yolu sisteminde kanun yolları temyiz, karar düzeltme ve
yargılamanın iadesi olup ilk derece mahkemelerinin nihai kararlarına karşı Yargıtayda temyiz yoluna, temyiz
incelemesi sonunda Yargıtay ilgili dairesinin kararına karşı aynı dairede karar düzeltmeye başvurulabilmektedir.
Ayrıca kanunda belirtilen hâllerde, ağır yargılama hataları nedeniyle ilk derece mahkemesinin kararına karşı,
aynı mahkemede yargılamanın iadesi yoluna başvurulabilmektedir.

Öğrenme Çıktısı
1 Kanun yollarını ve türlerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun 368’inci madde-
sine göre Adalet Bakanlığı veya
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılı- Kanun yollarının sınıflandı-
ğı tarafından kanunda nitelikleri Mahkeme kararlarının de- rılmasında kullanılan temel
belirlenen mahkeme kararlarına netimi bakımından istinaf, sınıflandırmaları dikkate
karşı kanun yararına temyiz yolu- temyiz ve yargılamanın ia- alarak istinaf, temyiz ve
na başvurulabilir. Kanun yararına desi yollarının ilişkisini an- yargılamanın yenilenmesi
temyiz yolunu araştırarak, kanun lamaya çalışınız. yollarının bu sınıflandırma-
yollarının sınıflandırılmasında lardaki yerini belirleyiniz.
kullanılan ölçütlere ve temel ay-
rımlara göre kanun yolları içinde-
ki yerini belirlemeye çalışınız.

167
6
Kanun Yolları

İSTİNAF
İstinaf ilk derece mahkemesinin nihai kararlarına karşı başvurulan olağan kanun yoludur. Aşağıdaki
başlıklar altında istinafa tabi mahkeme kararları, istinafa başvuru, istinaf sebepleri, istinaf incelemesi ve
istinaf mahkemesinin verebileceği kararlar incelenmiştir.

Resim 6.1 İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi

Kaynak: https://istanbulbam.adalet.gov.tr/istanbul-bolge-adliye-mahkemesi

İstinafa Tâbi Mahkeme Kararları

İstinaf ilk derece mahkemelerinin nihai kararlarına karşı başvurulabilen bir yoldur. Nihai kararın esa-
sa ve usûle ilişkin olması veya çekişmeli ve çekişmesiz yargıda verilmesi önemli değildir; mahkemelerin
her tür nihai kararlarına karşı istinafa başvurulabilir. Ara kararlarına karşı istinaf yoluna başvurulması ise
mümkün değildir. Geçici hukuki koruma türlerinden ihtiyatî tedbir ve ihtiyatî haciz taleplerinin reddi
kararlarına ve karşı tarafın yüzüne karşı verilen ihtiyati tedbir ve ihtiyati haciz kararlarına, karşı tarafın
yokluğunda verilen ihtiyati tedbir ve ihtiyati haciz kararlarına karşı yapılan itiraz üzerine verilen kararlara
karşı istinafa başvurulabilir (HMK m. 341/1). Bunların dışında kalan diğer geçici hukuki koruma kararla-
rına (örneğin delil tespiti kararına) karşı, kanunda aksine bir düzenleme olmadıkça istinafa başvurulamaz
(Akkaya, 111 vd.).
Mal varlığına ilişkin olmayan davalarda, ilk derece mahkemesinin her tür nihai kararına karşı istinafa
başvurulabilir. Mal varlığına ilişkin dava ve işlerde ise miktar veya değeri Kanunda öngörülen ve her yıl ye-
niden tespit ve ilan edilen yeniden değerleme oranına göre artırılarak belirlenen kesinlik sınırını geçmeyen
kararlar kesin hüküm teşkil ettiğinden, bu kesinlik sınırını geçmeyen mahkeme kararlarına karşı istinafa
başvurulamaz. Bazı durumlarda istinafa başvuru hakkı bakımından farklı parasal sınırlar belirlenebilir.
Örneğin, icra mahkemesi kararlarına karşı istinafa başvurabilmek için daha yüksek bir parasal sınır belir-
lenmiştir (İİK m. 363/1 ve İİK Ek Madde 1). Kanunda belirlenen kesinlik sınırları her yıl tespit ve ilan
edilen yeniden değerleme oranına göre güncellenir ve kararın istinafa tabi olup olmadığı, yeniden değerle-
me oranına göre kararın verildiği tarihte geçerli olan miktara göre belirlenir.
Kesinlik sınırının aşılıp aşılmadığı, alacağın bir kısmının dava edilmiş olması durumunda alacağın
tamamına göre belirlenir. Alacağın tamamının dava edilmiş olması durumunda ise kararda asıl talebinin
kabul edilmeyen bölümü Kanunda öngörülen parasal sınırı geçmeyen taraf, istinaf yoluna başvuramaz
(HMK m. 341/3 ve 4).

168

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Örneğin, davacı mahkemeden 10.000-TL para
alacağının davalıdan tahsil edilmesine karar veril-
mesini talep ederse ve mahkeme davayı kısmen
kabul ederek davalıyı davacıya 4.000-TL ödemeye
mahkûm ederse, davacının talebinin kabul edilme-
yen kısmı kanunda öngörülen kesinlik sınırının
üstünde ise davacı istinafa başvurabilir. Yeniden
değerleme oranına göre 2020 yılında verilen ilk de-
rece mahkemesi kararları için kesinlik sınırı sınırı
5.390-TL olup somut olayda davacının talebinin
reddedilen kısmı (6.000-TL) bu kesinlik sınırının
(5.390-TL) üstünde olduğundan, davacı istinafa
başvurabilir. Buna karşılık davalının aleyhine hük-
medilen miktar (4.000-TL) ise kesinlik sınırının
altında olduğundan davalı istinafa başvuramaz.
Davalı ancak davacının istinaf dilekçesine cevap
verebilir veya katılma yoluyla istinafa başvurabilir.
İstinaf Sebepleri
İstinaf sebebi, ilk derece mahkemesi yargıla-
masının ve kararının neden hatalı veya eksik ol-
duğunu gösteren, ilk derece mahkemesi kararının
kaldırılmasını (iptal edilmesini) ve değiştirilmesini
gerektiren iddialardır (Akkaya, s. 179). İstinaf se-
bepleri kanunda açıkça düzenlenmemiştir. İlk de-
rece mahkemesinin yanlış karar vermesine neden
olan her tür hukuki ve maddi hata istinaf sebebi
olarak kabul edilebilir (Akkaya, s. 188).
İstinaf sebepleri, maddi hukuk kurallarına ay-
kırılık (hukukî sorunun yanlış çözülmesi), usûl
kurallarına aykırılık (hatalı veya eksik yargılama
yapılması) ve maddî sorun hakkında yanlış sonuca
varılması (vakıa tespitlerindeki hatalar) olmak üze-
re üç gruba ayrılabilir (Akkaya, s. 189 vd.).
Maddi Hukuk Kurallarına Aykırılık
Maddi hukuk kurallarına aykırılık, somut olay-
da uygulanması gereken maddi hukuk kuralının
hiç uygulanmaması veya yanlış uygulanmasıdır.
Bölge adliye mahkemesi, maddî hukuk kurallarına
aykırılık itirazları ile bağlı değildir, başka bir deyişle
somut olaya ilişkin hukuk kuralını kendiliğinden
uygular.
Kişilerin hak ve yükümlülüklerini belirlemek
üzere başta Anayasa olmak üzere, usûlüne göre
onaylanarak iç hukuk normu haline gelen uluslara-
rası sözleşmeler, kanunlar, tüzükler, yönetmelikler,
kanunlar ihtilafı kuralları gereğince uygulanması
6
gereken yabancı hukuk kuralları ve tarafların ara-
sındaki sözleşme hükümleri ile örf ve adet kuralları
maddî hukuku oluşturur.
Usul Kurallarına Aykırılık
Usûl kurallarına aykırılık, ilk derece mahkeme-
sinin kararını etkileyen usûli hatalar ve eksiklerdir.
Usûle aykırılık, usûl hukukuna ilişkin mutlak isti-
naf sebepleri ve nispi istinaf sebepleri olarak iki alt
gruba ayrılabilir.
Mutlak istinaf sebepleri, ilk derece mahkemesi-
nin hükmünü etkileyip etkilemediğine bakılmak-
sızın, bölge adliye mahkemesince re’sen dikkate
alınması gereken önemli ve ağır usûl hatalarıdır
(Akkaya, s. 191). Bu tür istinaf sebeplerinden ba-
zıları Kanunun 353’üncü maddesinde düzenlenen
duruşma yapılmadan karar verilebilecek hâllerdir.
Buna göre, davaya bakması yasak olan hâkimin
karar vermiş olması; ileri sürülen haklı ret talebine
rağmen reddedilen hâkimin davaya bakmış olması;
mahkemenin görevli ve yetkili olmasına rağmen
görevsizlik veya yetkisizlik kararı vermiş olması
veya mahkemenin görevli ya da yetkili olmaması-
na rağmen davaya bakmış bulunması; diğer dava
şartlarına aykırılık bulunması; mahkemece usûle
aykırı olarak davanın veya karşı davanın açılmamış
sayılmasına karar verilmiş olması; uyuşmazlığın çö-
zümünde etkili olabilecek ölçüde önemli delillerin
toplanmamış veya değerlendirilmemiş olması ya da
talebin önemli bir kısmı hakkında karar verilme-
miş olması başlıca mutlak istinaf sebepleridir.
Mutlak istinaf sebepleri de kendi içinde dört
gruba ayrılabilir: Bunlar; mahkemeye, taraflara,
dava konusuna ilişkin temel usûl kurallarının ihlal
edilmesi ve son olarak diğer mutlak istinaf sebep-
leridir. (Akkaya, s. 193). Örneğin yargı yetkisine,
yargı koluna, göreve ve kesin yetkiye ilişkin usûl
kurallarına (dava şartlarına) uyulmamış olması
mahkemeye ilişkin mutlak istinaf sebebidir (HMK
m. 114/1, a-ç). Dava iki tarafın bulunmaması, taraf
ehliyeti, dava ehliyeti ve dava takip yetkisinin bu-
lunmaması veya davaya vekalet ehliyeti ve geçerli
vekaletnamesi bulunmayan temsilci huzurunda da-
vaya bakılması, taraflar ilişkin dava şartlarının ih-
lal edilmesi (HMK m. 114/1, d-f ) taraflara ilişkin
mutlak istinaf sebebidir. Davacının dava açmakta
hukukî yararının bulunmaması, aynı dava hakkın-
da daha önce verilmiş bir kesin hüküm bulunması,
davacı tarafından gider avansının yatırılmaması, te-
169
6
minat gösterilmesine ilişkin kararın yerine getiril-
memesi, derdest bir davanın tekrar açılması (HMK
m. 114/1, g-i) dava konusuna ilişkin istinaf sebe-
bidir. Diğer istinaf sebeplerine, uyuşmazlığın çö-
zümünde etkili olabilecek ölçüde önemli delillerin
toplanmamış veya değerlendirilmemiş olması ya da
talebin önemli bir kısmı hakkında karar verilme-
miş olması (HMK m. 353/1, a, 6) örnek verilebilir.
Mutlak istinaf sebepleri Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda düzenlenenlerle sınırlı değildir. Ör-
neğin, ilk derece mahkemesi kararının gerekçesiz
olması, yasaya aykırı olarak aleniyet ilkesinin ihlal
edilmesi, bir tarafın hukukî dinlenilme hakkının
ihlal edilmesi de mutlak istinaf sebepleri arasında
sayılabilir (Akkaya, s. 201).
Mutlak istinaf sebepleri dışında kalan tüm usûle
aykırılıklar nispi istinaf sebebi olabilir. İlk derece
mahkemesinin yanlış karar vermesine neden olan
her usûl hatası kural olarak nispi istinaf sebebidir.
Bu tür usûl hatalarının istinaf sebebi sayılabilmesi
için, mahkemenin kararını etkilemiş ve istinaf se-
bebi olarak ileri sürülmüş olması gerekir.
Maddi Sorun Hakkında Yanlış Sonuca
Varılması
Bir başka istinaf sebebi maddî sorun hakkında
yanlış sonuca varılmasıdır. İlk derece mahkemesinin
uyuşmazlık konusu vakıaları gerçeğe uygun ve tam
olarak tespit etmemesi yanlış karar vermesine ne-
den olur. Bu bağlamda ilk derece mahkemesinin
delilleri yanlış değerlendirmesi, dosya mündereca-
tına aykırı karar vermesi veya vakıaları yanlış tespit
etmesi (örneğin iki aracın çarpışma hızının yanlış
tespit edilmesi) istinaf sebebidir. Bu sebeplerden
biri varsa ve istinafa başvuran taraf bunu istinaf
sebepleri arasında bildirmişse, bölge adliye mahke-
mesi tahkikatı tamamlayarak davanın esası hakkın-
da yeniden karar verir. Örneğin, tanık beyanlarının
ilk derece mahkemesince yanlış değerlendirilmesi
veya dosyadaki belgeler ile vakıa tespitleri arasında
çelişki olması maddi soruna ilişkin istinaf sebeple-
rindendir (Akkaya, s. 210).
İlk derece mahkemesi kararının maddi hukuka
aykırı olması, vakıa tespitlerinin hatalı olması veya
mutlak istinaf sebepleri dışında kalan usul kuralları-
na aykırılıklar bulunması hâlinde, bölge adliye mah-
kemesi dosyayı ilk derece mahkemesine gönderme-
meli; kural olarak tahkikatı tamamlayarak davanın
esası hakkında bizzat kendisi karar vermelidir.
170
Kanun Yolları
İstinafa Başvuru
İstinafa kural olarak davanın tarafları başvu-
rabilir. İstinafa başvurulabilmesi için başvuruda
bulunan tarafın veya ilgilinin hukuki, güncel ve
kişisel bir hukuki yararı bulunmalıdır. İstinafa
başvuran tarafın talep sonucu ile ilk derece mah-
kemesinin hüküm sonucu arasında yapılan karşı-
laştırmaya göre, ilk derece mahkemesinin kararı
tarafın aleyhine ise hukuki yararın var olduğu ka-
bul edilmelidir. Başka bir deyişle davadaki talep
sonucu kısmen veya tamamen reddedilen taraf
başvuru hakkına sahiptir. Öneğin, dava reddedi-
lirse davacının, kabul edilirse davalının, kısmen
ret kısmen kabul edilirse her iki tarafın hukuki
yararı olduğu kabul edilir.
Hukuki yarar: Mahkemede dava açılması,
mahkemece verilen karara karşı kanun yo-
luna başvurulması veya mahkemeye yönel-
tilen diğer tüm taleplerde hukuki korunma
talep edilmektedir. Bir hakka ulaşmak için
mahkemeden karar alınmasına gerek yok-
sa, hukuki yarardan da söz edilemez.
Tarafların halefleri, katıldığı davalarda Cumhu-
riyet savcısı, çekişmesiz yargı işlerinde ilgililer, ihti-
yari dava arkadaşlarından her biri veya birlikte baş-
vurmak şartıyla mecburi dava arkadaşları, davaya
aslî müdahalede aslî müdahil tek başına veya fer’î
müdahalede tarafla birlikte fer’î müdahil istinafa
başvurabilir.
İstinaf başvurusu bölge adliye mahkemesine ya-
pılır (5235 sayılı K. m. 33/1, 1). Başvuru için isti-
naf dilekçesi, kararı veren mahkemeye veya başka
bir yer mahkemesine verilebilir (HMK m. 343/1).
Bölge adliye mahkemesi kendi yargı çevresi içinde
bulunan ilk derece mahkemesinin kararlarına kar-
şı yapılan istinaf başvurularını inceleyebilir. Bölge
adliye mahkemesini belirlemek için yetki sözleşme-
si yapılamaz (HMK m. 357/2). İstinaf başvurusu
üzerine dosya önüne gelen bölge adliye mahkemesi
yetkili olup olmadığını re’sen (kendiliğinden) in-
celer ve kararı veren ilk derece mahkemesi kendi
yargı çevresi dışındaysa dosyanın yetkili bölge adli-
ye mahkemesine gönderilmesine karar verir (HMK
m. 353/2, b. 3).
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

dikkat
Bölge adliye mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yo-
ğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve
Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı ta- internet
rafından kurulur. Bölge adliye mahkemelerinin yargı çevrelerinin Bölge Adliye Mahkemeleri Yargı Çev-
belirlenmesine veya değiştirilmesine ise Adalet Bakanlığının öne- releri-2020 (Kaynak: www.hsk.gov.tr/)
risi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu tarafından karar E.T. 06.02.2020
verilir (5235 sayılı K. m. 25).

Resim 6.2 Bölge Adliye Mahkemeleri Yargı Çevreleri

Kaynak: https://hsk.gov.tr/Eklentiler/Dosyalar/5eba2b95-bac2-4157-aadc-7b83aecb2d76.pdf

Başvuru Şekli
Başvuru dilekçeyle yapılır ve dilekçeye karşı tarafın sayısı kadar örnek eklenir. Kanuna göre, istinaf
dilekçesinde aşağıdaki hususlar yer almalıdır (HMK m. 342/2):
a) Başvuran ile karşı tarafın davadaki sıfatları, adı, soyadı, Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası ve
adresleri
b) Varsa kanuni temsilci ve vekillerinin adı, soyadı ve adresleri
c) Kararın hangi mahkemeden verilmiş olduğu ve tarihi ile sayısı
d) Kararın başvurana tebliğ edildiği tarih
e) Kararın özeti
f ) Başvuru sebepleri ve gerekçesi
g) Talep sonucu
h) Başvuranın veya varsa kanuni temsilci yahut vekilinin imzası

171
6
İstinaf dilekçesi, başvuranın kimliği ve imzasıy-
la, başvurulan kararı yeteri kadar belli edecek ka-
yıtları taşımaktaysa, diğer hususlar bulunmasa bile
reddedilmez ve 355’inci madde çerçevesinde ince-
leme yapılır (HMK m. 342/3). İstinaf inceleme-
si, kamu düzenine aykırılıklar dışında, başvuruda
bulunanın dilekçesinde belirttiği istinaf sebepleriy-
le sınırlı olarak yapılır (HMK m. 355). İstinaf se-
bepleri hiç gösterilmemişse mahkeme sadece kamu
düzenine aykırılık olup olmadığını inceler, istinaf
sebepleri eksik gösterilmişse mahkeme gösterilen
gördüğünde bu durumu kendiliğinden dikkate ala-
bilir.
İstinaf dilekçesi, kararı veren mahkemeye veya
başka bir yer mahkemesine verilebilir. İstinaf di-
lekçesi hangi mahkemeye verilmişse o mahkemece
bölge adliye mahkemesi başvuru defterine kaydo-
lunur ve başvurana ücretsiz bir alındı belgesi verilir.
İstinaf dilekçesi, kararı veren mahkemeden başka
bir mahkemeye verilmişse, o mahkemenin başvuru
defterine kaydolunur ve başvurana ücretsiz bir alın-
dı belgesi verilerek dosya kararı veren mahkemeye
örnekleriyle birlikte gönderilir (HMK m. 343).
İstinaf dilekçesi karşı tarafa tebliğ olunur. Karşı
taraf, tebliğden itibaren iki hafta içinde cevap di-
lekçesini kararı veren mahkemeye veya bu mahke-
meye gönderilmek üzere başka bir yer mahkeme-
sine verebilir. Kararı veren mahkeme, dilekçeler
verildikten veya bunun için belli süreler geçtikten
sonra, dosyayı dizi listesine bağlı olarak istinaf di-
lekçesinde gösterilen daire ile bağlı kalınmaksızın,
ilgili bölge adliye mahkemesine gönderir (HMK
m. 347).
İstinaf dilekçesi verilirken, istinafa başvuru
harcı ve tebliğ giderleri de dâhil olmak üzere tüm
giderler ödenmelidir. Harç ve giderlerin hiç öden-
mediği veya eksik ödendiği anlaşılırsa kararı veren
mahkeme tarafından verilecek bir haftalık kesin
süre içinde tamamlanması, aksi hâlde başvurudan
vazgeçmiş sayılacağı, başvurana yazılı olarak bildi-
rilir. Mahkeme tarafından verilen kesin süre içinde
harç ve giderler tamamlanmadığı takdirde, mahke-
me başvurunun yapılmamış sayılmasına karar verir
(HMK m. 344).
İstinaf başvurusu kanuni süre geçtikten sonra
yapılır veya kesinleşmiş bir karara ilişkinse kararı
veren mahkeme istinaf dilekçesinin reddine karar
verir ve başvuru sırasında yatırılan giderden (HMK
m. 346) karşılanmak suretiyle ret kararını kendili-
172
Kanun Yolları
ğinden ilgiliye tebliğ eder. Dilekçenin reddi kararı-
na karşı, tebliği tarihinden itibaren bir hafta içinde
istinafa başvurulabilir. Bu durumda dosya bölge
adliye mahkemesine gönderilir. Bölge adliye mah-
kemesi istinaf dilekçesinin reddine ilişkin kararı
yerinde görmezse ilk istinaf dilekçesine göre gerekli
istinaf incelemesini yapar.
Başvuru Süresi ve Katılma Yoluyla
İstinaf
İstinafa başvuru süresi iki haftadır. Süre ilamın
taraflardan her birine tebiğ edilmesiyle işlemeye
başlar. Özel kanun hükümleri ile farklı süreler de
öngörebilir (HMK m. 345). Örneğin, icra mahke-
mesi kararlarına karşı tefhim veya tebliğ tarihinden
itibaren on gün içinde istinafa başvurulabilir (İİK
m. 363/1).
Tefhim: Mahkemece verilen kararın veya
hükmün, duruşmada hazır bulunan tarafa
(taraflara) hâkim tarafından sözle bildiril-
mesidir.
İstinaf süresini geçiren taraf, elinde olmayan
sebeplerle süreyi geçirdiğini ispat ederek eski hâle
getirme yoluna (HMK m. 95 vd.) veya katılma yo-
luyla istinafa (HMK m. 348) başvurabilir.
İstinafa başvuru hakkı bulunmayan veya baş-
vuru süresini geçirmiş olan taraf, diğer tarafın is-
tinafa başvurması hâlinde vereceği cevap dilekçesi
ile katılma yoluyla istinafa başvurabilir (HMK m.
348/1). Katılma yoluyla istinaf, hükmün ken-
di lehine değiştirilmesini talep eden karşı tarafın
daha önce başlayan istinaf sürecine katılmasıdır
(Akkaya, s. 174). Katılma yoluyla istinaf asıl isti-
naf başvurusuna bağımlı olduğundan, asıl istinafa
başvuran talebinden feragat eder veya talebi bölge
adliye mahkemesi tarafından esasa girilmeden red-
dedilirse katılma yolu ile istinafa başvuranın talebi
de reddedilir (HMK m. 348/2).
Katılma yoluyla istinaf, iş yoğunluğunun azal-
tılmasında önemli yararlar sağlamaktadır. Katıl-
ma yoluyla istinafa başvuru imkânının tanınması,
tarafların her hâlükarda ve gerekmediği hâlde isti-
nafa başvurma eğilimlerini azaltmaktadır (Akka-
ya, s. 175).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
İstinaf Başvurusunun İcraya Etkisi
İstinaf başvurusu ilk derece mahkemesi kararı-
nın icrasını durdurmaz (HMK m. 350/1). Aleyhi-
ne karar verilen taraf, İİK’nın 36’ncı maddesinde
düzenlenen icranın geri bırakılması yoluna başvu-
rarak teminat karşılığında, kanun yolu incelemesi
sonuçlanıncaya kadar, icranın durdurulmasını sağ-
layabilir. Nafaka ödenmesine ilişkin mahkeme ka-
rarlarının icrası ise icranın geri bırakılması yoluyla
durdurulamaz (İİK m. 36).
Kişiler hukuku, aile hukuku ve taşınmaz mal
ile ilgili aynî haklara ilişkin kararlar ise kesinleşme-
dikçe icra edilemez (HMK m. 350/2). Bu tür ka-
rarlar en erken, taraflarca istinafa başvurulmaması
hâlinde, iki haftalık istinaf süresinin sona ermesiyle
icra edilebilir.
İstinafa Başvuru Hakkından Feragat
Taraflar ilk derece mahkemesi ilamının kendile-
rine tebliğinden sonra istinafa başvuru hakkından
feragat edebilir (HMK m. 349/1). Feragatin sonuç
doğurabilmesi için karşı tarafın veya mahkemenin
rızası aranmaz. Feragat dilekçesi, dosya henüz böl-
ge adliye mahkemesine gönderilmemişse ilk derece
mahkemesine, istinaf incelemesi başlamışsa bölge
adliye mahkemesine verilmelidir.
Dosya bölge adliye mahkemesine gönderilme-
den önce istinaftan feragat edilirse, kararı veren
mahkeme, dosyayı bölge adliye mahkemesine gön-
dermeden başvurunun reddine karar verir. Dosya
bölge adliye mahkemesine gönderilmiş ve henüz
karara bağlanmamışsa, bölge adliye mahkeme-
si istinaf başvurusunu feragat nedeniyle reddeder
(HMK m. 349/2).
Ön İnceleme
İstinaf yargılaması istinafa başvuru, ön incele-
me, esastan inceleme, sözlü yargılama ve karar aşa-
ması olmak üzere beş temel aşamada incelenebilir.
İstinafa başvuru ilk derece mahkemesinde, diğer
aşamalar ise bölge adliye mahkemesinde gerçekleşir.
Ön incelemede, istinaf başvurusunun esası hak-
kında inceleme (tahkikat) yapılmasını ve karar ve-
rilmesini engelleyen usûli bir eksiklik olup olmadı-
ğı incelenir. Bölge adliye mahkemesi, ön inceleme
aşamasında dosya üzerinden kolaylıkla tespit ede-
bileceği bazı temel hususların eksik olması duru-
munda, esasa girmeden istinaf başvurusunu süratle
sonuçlandırma imkânına sahiptir (Akkaya, s. 240).
6
Ön incelemede aşağıda belirtilen hususlar hak-
kında inceleme yapılarak karar verilir. Bölge adliye
mahkemesi,
• incelemenin başka bir dairece veya bölge
adliye mahkemesince yapılmasının gerekli
olduğu;
• kararın kesin olduğu,
• başvurunun süresi içinde yapılmadığı,
• başvuru şartlarının yerine getirilmediği,
• başvuru sebeplerinin veya gerekçesinin hiç
gösterilmediği tespit ederse gerekli kararı
verir (HMK m. 352).
Ön inceleme dosya üzerinden yapılır. Bölge ad-
liye mahkemesi, bu aşamada esas hakkında incele-
me yapılmasını engelleyen bir eksiklik olup olma-
dığını inceler, eksiklik bulunmadığını tespit ederse
dosyayı esastan inceler.
Ön incelemede esasa girilmesini engelleyen
usûli bir eksiklik tespit edildiğinde nasıl karar ve-
rilmesi gerektiği Kanunda belirtilmemiştir. Bu
nedenle, sözkonusu usûli eksikliğin türüne göre
başvurunun usûle ilişkin bir kararla reddine, dosya-
nın ilgili daireye gönderilmesine veya başvurunun
yapılmamış sayılmasına olmak üzere üç şekilde
karar verilebilir. Kesinleşmiş bir ilk derece mahke-
mesi kararına karşı başvuru yapılmış veya başvuru
süresi içinde yapılmamışsa başvurunun reddine ka-
rar verilir. İncelemenin bölge adliye mahkemesinin
başka bir dairesi tarafından yapılması gerekiyorsa
dosyanın re’sen ilgili daireye gönderilmesine karar
verilir. İstinafa başvuru sırasında harç ve giderler
eksik yatırılmış ve mahkemece verilen süre içinde
tamamlanmamışsa başvurunun yapılmamış sayıl-
masına karar verilmelidir.
Ön inceleme sonunda bölge adliye mahkemesi
başvuruyu reddeder veya başvurunun yapılmamış
sayılmasına karar verirse bu karara karşı, HMK’nın
362. maddesinde sayılan temyiz edilemeyen karar-
lar arasında yer almaması hâlinde, temyiz yoluna
başvurulabilir (Akkaya, s. 253).
Esastan İnceleme (Tahkikat)
Bölge adliye mahkemesi bu aşamada, ilk de-
rece mahkemesinin kararını etkileyen bir usûl
hatası bulunup bulunmadığını, maddi hukuk
normlarının doğru uygulanıp uygulanmadığını,
ilk derece mahkemesinin vakıa tespitlerinin tam
173
6
ve doğru olup olmadığını esastan inceler ve tes-
pit ettiği hataların düzeltilmesi için gerekli tahki-
kat işlemlerini yürütülür. İstinaf kanun yolunun
temyizden farkı, hukuka uygunluk denetimi ya-
nında, ilk derece mahkemesindeki vakıa tespit-
lerinin doğru olup olmadığını inceleyebilmesi
(vakıa denetimi) ve tahkikatı bizzat tamamlaya-
rak davanın esası hakkında karar verebilmesidir
(Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2243; Atalı/Erme-
nek/Erdoğan, s. 617).
Davanın özelliğine göre inceleme, heyetçe veya
görevlendirilecek bir üye tarafından yapılır. İnce-
leme sırasında gerektiğinde başka bir bölge adliye
mahkemesi veya ilk derece mahkemesi istinabe edi-
lebilir (HMK m. 354).
İstinaf mahkemesinin inceleme yetkisi, istinaf
dilekçesinde belirtilen istinaf sebepleriyle sınırlandı-
rılmıştır. İstinaf mahkemesi istinaf sebepleri arasın-
da gösterilmeyen hususları kendiliğinden dikkate
alamaz (HMK m. 355). İstinaf sebepleriyle sınırlı
inceleme yapılmasının nedeni ilk derece kararının
hatalı bulunması hâlinde istinaf mahkemesince ye-
niden yargılama yapılarak esasa ilişkin yeni bir ka-
rar verilecek olmasıdır. Bu kural, hâkimin taraflarca
ileri sürülmeyen vakıaları dikkate almayacağı ku-
ralının istinaftaki uygulamasıdır (Akkaya, s. 262).
Bölge adliye mahkemesi istinaf sebepleriyle sınırlı
inceleme yapma yetkisine sahip ise de kamu düze-
nine aykırılık tespit ederse bunu re’sen dikkate alır.
Kanuna göre 353’üncü maddede belirtilen hal-
ler dışında istinaf incelemesi kural olarak duruş-
malı olarak yapılır (HMK m. 356). Duruşma ya-
pılmadan karar verilebilecek durumlardan biri, ilk
derece mahkemesinde gerçekleşen bazı ağır (temel)
usûl hatalarıdır. Yukarıda mutlak istinaf sebebi ola-
rak nitelendirdiğimiz bu tür hatalar söz konusu ise
bölge adliye mahkemesi, ilk derece kararının kaldı-
rılmasına ve davanın yeniden görülmesi için dosya-
nın kararı veren mahkemeye veya kendi yargı çev-
resinde uygun göreceği başka bir yer mahkemesine
ya da görevli ve yetkili mahkemeye gönderilmesine
karar verir (HMK m. 353/1, a).
Duruşma yapılmadan karar verilebilecek haller
usule ve esasa ilişkin olarak duruşma yapılmadan
karar verilebilecek hâller olarak ikiye ayrılır.
Usule ilişkin duruşma yapılmadan karar verile-
bilecek hâller,
• Davaya bakması yasak olan hâkimin karar
vermiş olması;
174
Kanun Yolları
• İleri sürülen haklı ret talebine rağmen red-
dedilen hâkimin davaya bakmış olması;
• Mahkemenin görevli ve yetkili olmasına
rağmen görevsizlik veya yetkisizlik kararı
vermiş olması veya mahkemenin görevli ya
da yetkili olmamasına rağmen davaya bak-
mış bulunması;
• Diğer dava şartlarına aykırılık bulunması;
• Mahkemece usûle aykırı olarak davanın
veya karşı davanın açılmamış sayılmasına,
davaların birleştirilmesine veya ayrılmasına
karar verilmesi;
• Mahkemece, uyuşmazlığın çözümünde et-
kili olabilecek ölçüde önemli delillerin top-
lanmamış veya değerlendirilmemiş olması
ya da talebin önemli bir kısmı hakkında
karar verilmemiş olması (HMK m. 353/1,
a, 1-6).
Duruşma yapılmadan karar verilecek ikinci
grup ise, başvurunun veya davanın esası hakkında
karar verilebilecek bazı durumlardır. Bölge adliye
mahkemesi aşağıdaki hallerde davanın esasıyla ilgili
olarak duruşma yapmadan (dosya üzerinden) karar
verir (HMK m. 353/1, b, 1-3):
• İncelenen mahkeme kararının usûl veya esas
yönünden hukuka uygun olduğu anlaşıldığı
takdirde başvurunun esastan reddine,
• Yargılamada eksiklik bulunmamakla bera-
ber, kanunun olaya uygulanmasında hata
edilip de yeniden yargılama yapılmasına
ihtiyaç duyulmadığı takdirde veya kararın
gerekçesinde hata edilmiş ise düzelterek ye-
niden esas hakkında,
• Yargılamada bulunan eksiklikler duruşma
yapılmaksızın tamamlanacak nitelikte ise
bunların tamamlanmasından sonra başvu-
runun esastan reddine veya yeniden esas
hakkında.
Kanunun 352 ve 353 üncü maddelerinde is-
tinaf incelemesinin duruşmasız olarak yapılacağı
hâller düzenlenmiştir. Bu hâller haricinde bölge ad-
liye mahkemesi istinaf incelemesini duruşmalı ola-
rak yapılır. Duruşma yapılmasına karar verilmişse
duruşma günü taraflara tebliğ edilir. Duruşma so-
nunda bölge adliye mahkemesi istinaf başvurusunu
esastan reddetmek veya ilk derece mahkemesi hük-
münü kaldırarak yeniden hüküm kurmak dahil ge-
rekli kararları verir (HMK m. 356).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kanun duruşmaya gelinmemesi veya giderlerin
ödenmemesinin sonuçlarını da düzenlemiştir. Du-
ruşmalı incelenen işlerde taraflara davetiye çıkarıla-
rak bu davetiyede duruşmada hazır bulunmadıkları
takdirde tahkikatın yokluklarında yapılarak karar
verileceği belirtilir. Ayrıca istinafa başvuran tarafa
çıkartılan davetiyede yapılacak tahkikatla ilgili be-
lirlenen gideri, iki haftadan az olmamak üzere ve-
rilecek kesin süre içinde avans olarak yatırması ge-
rektiği de açık olarak ihtar edilir (HMK m. 358/1).
Böylece bölge adliye mahkemesinin, duruşmadan
önce bazı tahkikat işlemlerini yapabilmesi, duruş-
maya eksiksiz olarak hazırlanabilmesi ve istinaf
yargılamasının hızlı ve etkin bir şekilde yapılması
amaçlanmıştır. Başvuran, kabul edilebilir bir ma-
zerete dayanarak duruşmaya gelemediğini bildirdi-
ği takdirde, yeni bir duruşma günü tayin edilerek
taraflara bildirilir (HMK m. 358/2). Belirlenen
giderin, verilen kesin süre içinde yatırılmış olma-
sı kaydıyla, taraflar mazeretsiz olarak duruşmaya
katılmadıkları takdirde tahkikat yokluklarında ya-
pılarak karar verilir. Belirlenen gider, süresi içinde
yatırılmadığı takdirde, dosyanın mevcut durumu-
na göre karar verilir. Bununla birlikte öngörülen
tahkikat yapılmaksızın karar verilmesine olanak
bulunmayan hâllerde başvuru reddedilir (HMK m.
358/3).
Kanuna göre, istinafa ilişkin bölümde hüküm
bulunmayan hallerde ilk derece mahkemesinde
uygulanan yargılama usulü bölge adliye mahke-
mesinde de uygulanır (HMK m. 360). İlk derece
mahkemesindeki yargılama usûlünün uygulanma-
sı, özellikle dilekçeler aşamasından sonraki aşama-
lar için önemlidir. Bu düzenleme, hem genel ola-
rak ilk derece mahkemesinde uygulanan yargılama
usûlüne (örneğin yazılı yargılama veya basit yargı-
lama usûlü) uyulması hem de bölge adliye mahke-
mesinde yapılabilecek her usûl işlemi bakımından,
ilk derece mahkemesinde öngörülen şekil kuralla-
rına uyulması anlamına gelmektedir (örneğin taraf
ve tanık beyanları duruşmada kendilerine okuna-
rak tutanağa geçirilmelidir) (Özekes, Pekcanıtez
Usul, s. 2240 vd.).
İstinafta ilk derece mahkemesinde yapılabilecek
bazı usûl işlemlerine izin verilmemiştir. Kanuna
göre istinaf derecesinde yapılamayacak işlemler
şunlardır:
• Karşı dava açılamaz.
• Davaya müdahale talebinde bulunulamaz.
6
• Dava ıslah edilemez.
• 166’ıncı maddenin birinci fıkrası hükmü
saklı kalmak üzere davaların birleştirilmesi
istenemez.
• Bölge adliye mahkemesince re’sen göz
önünde tutulacaklar dışında, ilk derece
mahkemesinde ileri sürülmeyen iddia ve
savunmalar dinlenemez.
• Yeni delillere dayanılamaz. Bununla birlik-
te ilk derece mahkemesinde usûlüne uygun
olarak gösterildiği hâlde incelenmeden red-
dedilen veya mücbir bir sebeple gösteril-
mesine olanak bulunmayan deliller, bölge
adliye mahkemesince incelenebilir.
Bölge adliye mahkemesi yukarıda yapılması ya-
saklanan işlemlerin yapılıp yapılmadığını kendili-
ğinden dikkate alır.
Sözlü Yargılama
Kanunda istinaf derecesinde sözlü yargılama
aşamasının bulunduğunu gösteren açık bir hü-
küm bulunmamakla birlikte duruşma açılan ve
davanın esası hakkında karar verilen durumlarda
sözlü yargılama aşaması da vardır. Zira ilk derece
mahkemesindeki yargılama usûlünün istinafta da
uygulanması duruşma açılmasına bağlıdır. Duruş-
ma yapılmadan karar verilebilen hâllerde (HMK
m. 353) başvurunun veya davanın esası hakkında
karar verilebilmesi için sözlü yargılamaya ihtiyaç
yoktur (Akkaya, s. 311).
Karar
Kanunda, istinaf incelemesi sonunda verilecek
kararının içeriği düzenlenmiştir. Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’nun 359’uncu maddesinin birinci
fıkrasına göre karar aşağıdaki unsurlardan oluşur:
• Kararı veren bölge adliye mahkemesi hukuk
dairesi ile başkan, üyeler ve zabıt kâtibinin
ad ve soyadları, sicil numaraları
• Tarafların ve davaya ilk derece mahkeme-
sinde müdahil olarak katılanların kimlikleri
ile Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası,
varsa kanuni temsilci ve vekillerinin adı, so-
yadı ve adresleri
• Tarafların iddia ve savunmalarının özeti
• İlk derece mahkemesi kararının özeti
• İleri sürülen istinaf sebepleri
175
6
• Taraflar arasında uyuşmazlık konusu olan
veya olmayan hususlarla bunlara ilişkin
delillerin tartışması, ret ve üstün tutma se-
bepleri, sabit görülen vakıalarla bunlardan
çıkarılan sonuç ve hukuki sebep
• Hüküm sonucu ile varsa kanun yolu ve süresi
• Kararın verildiği tarih, başkan ve üyeler ile
zabıt kâtibinin imzaları
• Gerekçeli kararın yazıldığı tarih
Hükmün sonuç kısmında, gerekçe tekrar edil-
meden, taleplerden her biri hakkında verilen hü-
kümle, taraflara yüklenen borç ve tanınan hakların,
sıra numarası altında, şüphe ve tereddüt uyandır-
mayacak şekilde açıkça gösterilmesi gereklidir
(HMK m. 359/2).
Bölge adliye mahkemesi, başvurunun esastan
reddi kararında, ileri sürülen istinaf sebeplerini
özetlemek ve ret sebeplerini açıklamak kaydıyla,
kararın hukuk kurallarına uygunluk gerekçesini
göstermekle yetinebilir (HMK m. 359/3).
Temyizi edilebilen kararlar, ilk derece mahke-
mesi tarafından; temyizi mümkün olmayan ka-
rarlar ise bölge adliye mahkemesi tarafından resen
tebliğe çıkarılır (HMK m. 359/4).
Bölge adliye mahkemesi, esas hakkında incele-
me sonunda aşağıdaki kararları verebilir:
• İstinaf başvurusunun esastan reddi kararı
• İlk derece mahkemesi kararının kaldırılma-
sı ve dosyanın gönderilmesi kararı
• İlk derece mahkemesi kararının kaldırılma-
sı ve davanın kısmen veya tamamen kabulü
kararı
• İlk derece mahkemesi kararının kaldırılma-
sı ve davanın reddi kararı
İstinaf Başvurusunun Esastan Reddi
İlk derece mahkemesi kararının usûl ve esas
yönünden hukuka uygun olduğu anlaşılırsa böl-
ge adliye mahkemesi“istinaf başvurusunun esastan
reddine” karar verir (HMK m. 353/1, b, 1). İstinaf
mahkemesinin başvurunun reddi kararı temyize
tâbi olmadığı için kesin nitelikte ise bu kararla ilk
derece mahkemesinin nihai kararı kesinleşir. İsti-
naf mahkemesinin kararı temyize tabi ise kararın
kesinleşip kesinleşmeyeceği tarafından süresi içinde
temyize başvurup başvurmamalarına bağlıdır.
176
Kanun Yolları
Dosyanın İlk Derece Mahkemesine
Gönderilmesi
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 353/1, a,
1-6. bentlerinde düzenlenen istinaf sebeplerinden
(usûl hukukuna ilişkin mutlak istinaf sebeplerin-
den) biri mevcutsa, bölge adliye mahkemesi “ilk
derece mahkemesi kararının kaldırılması ve dosyanın
gönderilmesi kararı” verir. Gönderme kararı verilme-
sini gerektiren durumlar yargılamayı ve hükmü cid-
di derecede etkileyen önemli usûl hatalarıdır. Maddî
hukuk kurallarına aykırı karar verilmesi nedeniyle
ilk derece mahkemesine gönderme kararı verilemez.
İstinaf mahkemesi tarafından gönderme kara-
rı verilmesi gereken durumları üç başlıkta grup-
landırabiliriz: Dosyanın ilk derece mahkemesine
gönderilmesinin nedenlerinden biri, ilk derece yar-
gılamasını hükümsüz kılan ve tarafların temel yar-
gısal haklarını ihlâl eden usûl hatalarının yapılmış
olmasıdır. Örneğin, davaya bakması yasak olan bir
hâkim tarafından karar verilmişse (m. 353/1, a, 1),
mahkemenin tarafsızlığı ilkesi uygulanmadığın-
dan, adil yargılanma hakkı ihlâl edilmiş olur (AY
m. 36; AİHS m. 6/1). İlk derece mahkemesi taraf
ve dava ehliyeti ya da davayı takip yetkisi bulun-
mayan kimseler huzurunda veya vekil ve temsilci
olmayan kişiler huzurunda davaya bakmışsa (m.
353/1, a, 4), savunma hakkı, hukuki dinlenilme
hakkı gibi temel yargısal haklar ihlal edilmiş olur.
Bu tür usûl hataları, yargısal temel hakları ihlâl et-
mekle kalmayıp, tüm yargılamanın doğruluğu ve
geçerliliği hakkında önemli kuşkular doğurmakta-
dır. Taraf teşkili sağlanmadan karar verilmiş olması
da bu kapsamda gönderme kararı verilmesini ge-
rektiren nedenler arasındadır.
Gönderme kararı verilmesi gereken ikinci du-
rum, incelenen mahkeme kararının salt usûle ilişkin
olmasıdır. İstinaf mahkemesi başvuruyu haklı bulsa
dahi davanın esası hakkında karar veremez. Sade-
ce usûle ilişkin karar denetime konu olduğundan,
davanın esasına ilişkin olarak istinaf incelemesi ya-
pılması teorik ve pratik olarak mümkün değildir.
İstinaf mahkemesi davanın esası hakkında karar
verirse, taraflar ilk derece yargı hakkından mahrum
kalırlar. Örneğin, ilk derece mahkemesi usûle aykırı
olarak görevsizlik veya yetkisizlik kararı vermiş (m.
353/1, a, 3), davanın veya karşı davanın açılma-
mış sayılmasına karar vermişse henüz davanın esası
incelenmediğinden, dosya, davanın yeniden görül-
mesi ve davanın esası hakkında karar verilebilmesi
için ilk derece mahkemesine gönderilmelidir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Belirtmek gerekir ki ilk derece mahkemesi dava
şartının var olduğunu kabul ederek davanın esası
hakkında karar vermiş olmasına rağmen, istinaf
mahkemesi belirli bir dava şartının bulunmadığı
kanaatindeyse nasıl karar verileceği ayrıca değer-
lendirilmelidir. Uygulamada dosya ilk derece mah-
kemesine gönderilmekteyse de bazı hâllerde dava
şartına aykırılık halinde dosyanın ilk derece mah-
kemesine gönderilmesi gerekli değildir (Budak/
Karaaslan, s. 353, Nr. 80; Çiftçi, s. 660). Örne-
ğin, kesin hüküm nedeniyle dava şartına aykırılık
varsa davanın usûlden reddedilmesi gerekirken ilk
derece mahkemesi davanın esası hakkında karar
vermiş ve bu dava şartına aykırılık istinaf mahke-
mesi tarafından tespit edilmişse dava şartına aykı-
rılık nedeniyle dosyanın ilk derece mahkemesine
gönderilmesi gerekli değildir. Zira dosya ilk derece
mahkemesine gönderilse dahi burada yeniden bir
tahkikat yapılmayacaktır. Bu nedenle, olması gere-
ken hukuk bakımından usûl ekonomisine uygun
çözüm, istinaf mahkemesinin dava şartına aykırılık
sebebiyle ilk derece kararını kaldırması ve bizzat
davanın usûlden reddine karar vermesidir. Ör-
neğin, davanın derdest olduğunun, hukuki yarar
bulunmadığının, yargı yolunun caiz olmadığının
tespit edilmesi durumunda da dosyanın ilk derece
mahkemesine gönderilmesine ihtiyaç olmamalıdır.
Gönderme kararı verilmesini gerektiren diğer bir
durum, davanın esası hakkında yeterince inceleme
yapılmasını engelleyen usûl hatalarının bulunması
veya tarafın dava konusu talebinin önemli bir bölü-
mü hakkında karar verilmemiş olmasıdır. Örneğin,
uyuşmazlığın çözümünde etkili olabilecek ölçüde
önemli deliller toplanmadan veya değerlendiril-
meden karar verilmiş olması ya da talebin önemli
bir kısmı hakkında karar verilmemiş olması (m.
353/1, a, 6) durumunda ilk derece kararı kaldırı-
larak dosya yeniden karar verilmesi için ilk derece
mahkemesine gönderilmelidir. Zira bu ihtimalde
tahkikatın yürütülmesinde önemli derecede ek-
siklik olduğu kabul edilmelidir. Bununla beraber
deliller büyük oranda toplanmış ve değerlendiril-
miş ancak bazı deliller eksik kalmışsa bunların is-
tinaf derecesinde incelenmesi ve değerlendirilmesi
usul ekonomisi açısından daha uygundur. İlk de-
rece mahkemesi tarafın talebinin önemli bir kıs-
mı hakkında karar vermemişse esasında tarafların
ilk derece yargı hakkı ihlal edilmiş olacağından
ve bölge adliye mahkemesi tarafından hakkında
karar verilmemiş konularda istinaf denetimi ya-
6
pılamayacağından dosyanın yargılama yapılmak
üzere ilk derece mahkemesine gönderilmesi gere-
kir. Belirtmek gerekir ki bölge adliye mahkemeleri
bu istisnai hükmü dar yorumlamalı, kural olarak
tahkikat eksikliğini bizzat gidermeli ve sonucuna
göre bizzat karar vermelidir. Örneğin, bölge ad-
liye mahkemesi kapsamlı bir tahkikat yapmadan
davanın esası hakkında karar verebilecekse veya
ilk derece mahkemesi asli talepler hakkında karar
vermiş olmasına rağmen örneğin faiz talebi hak-
kında yanlış karar vermişse, dosyanın ilk derece
mahkemesine gönderilmemesi gerekir. Söz konu-
su ölçütlerin geniş yorumlanması ve dosyanın ge-
rekmediği halde ilk derece mahkemesine gönde-
rilmesine karar verilmesi yargılamanın uzamasına
neden olacaktır.
Davanın Esastan Kabulü veya Reddi
Bölge adliye mahkemesi istinaf başvurusunu
esastan haklı bulursa “ilk derece mahkemesi kararı-
nın kaldırılması ile davanın kısmen veya tamamen
kabulü” ya da “ilk derece mahkemesi kararının kal-
dırılması ve davanın reddi” kararı verebilir. Kural
olarak, başvuruyu (ileri sürülen istinaf sebeplerini)
haklı bulan bölge adliye mahkemesi, davanın esası
hakkında bizzat karar vermelidir (HMK m. 353/1,
b, 2-3). Örneğin eşlerden biri diğerine karşı kendi-
si ve çocuğu için nafaka davası açmış ve ilk derece
mahkemesi davanın kısmen kabulüne, müşterek ço-
cuk lehine aylık 400,00 TL tedbir nafakasının dava
tarihinden itibaren geçerli olmak üzere davalıdan
alınarak davacıya ödenmesine, davacı eşin nafaka ta-
lebinin ise reddine karar vermiştir. Davacı eş kendi
lehine de nafakaya hükmedilmesi gerektiği gerekçe-
siyle bu karara karşı istinafa başvurur ve istinaf mah-
kemesi istinaf başvurusunu haklı bulursa, ilk derece
mahkemesi hükmünün ilgili bölümünün kaldırıl-
masına ve bu konuda yeniden hüküm kurularak da-
vacı eş lehine de nafaka ödenmesine karar verebilir.
Taraflardan sadece biri istinafa başvurursa bölge
adliye mahkemesi aleyhe karar verme yasağı (refor-
matio in peius) yasağı uyarınca, istinaf talebinde
bulunan tarafın aleyhine olacak şekilde ilk derece
kararını değiştiremez. Bu durumda istinafa baş-
vuran sadece talebinin reddedilmesi riski ile karşı
karşıya olup, o tarafın daha aleyhine olacak şekilde
karar verilemez. Aleyhe karar verme yasağı, medenî
usûl hukukunda geçerli olan tasarruf ilkesinin ve
taleple bağlılık kuralının bir sonucudur.
177
6
Kanun Yolları

Örneğin, ilk derece mahkemesi davayı ksımen kabul

ederek 10.000-TL’nin davalıdan alınarak davacıya öden-
mesine karar vermiş ve bu karara karşı sadece davacı is- dikkat
tinafa başvurarak alacağının 15.000-TL olduğunu ileri Reformatio in peius: Aleyhe karar verme yasağı
sürerek ilk derece kararının kaldırılmasını ve davasının olarak adlandırılan bu ilke, taraflardan sadece
tamamının kabul edilmesini talep ederse, bölge adliye birinin kanun yoluna başvurması durumunda,
mahkemesi bu durumda istinafa başvuran davacının ala- mahkeme kararının, kanun yoluna başvuran ta-
cağının mevcut olmadığı kanaatinde olsa dahi ilk derece rafın zararına olacak biçimde, davaya bakan üst
mahkemesinin kararını kaldırarak davanın reddine karar mahkeme tarafından değiştirilememesi, başka
veremez. Zira davalı istinafa başvurmamıştır ve bölge ad- bir deyişle kanun yoluna başvuran tarafın duru-
liye mahkemesi davalının talebi olmadığı hâlde onun le- munun kötüleştirilememesi anlamına gelir.
hine ve davacının aleyhine olacak şekilde karar veremez.
İstinafa başvurmayan tarafın ilk derece mahkemesinin ka-
rarına razı olduğu kabul edilir.
Her iki taraf da istinafa başvurursa aleyhe karar verme yasağı uygulanmayacağından, tarafların taleple-
riyle bağlı kalınarak istinafa başvuran tarafın aleyhine karar verilebilir. Re’sen araştırma ilkesinin uygulan-
dığı davalarda da aleyhe karar verme yasağı uygulanmaz; yalnız bir taraf istinafa başvurmuş olsa dahi onun
aleyhine olacak şekilde karar verilebilir.

Öğrenme Çıktısı
2 İstinaf sebeplerini, istinaf başvurusunu, istinaf incelemesini ve istinaf mahkemesinin karar
türlerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İstinaf başvurusu üzerine dosyayı

inceleyen bölge adliye mahkemesi,
Türkiye’de bölge adliye
ilk derece mahkemesinde görülen
mahkemelerinin sayısını,
boşanma davasında taraflardan bi-
İstinaf ve temyiz kanun yargı çevrelerini inceleyi-
rinin akıl hastası olup olmadığının
yolunu ilişkilendiriniz ve niz ve istinaf incelemesinin
araştırılması gereken bir durumda
aralarındaki temel farkları özelliklerini dikkate alarak
bu hususun incelenmediğini ve
belirlemeye çalışınız. bölge adliye mahkemele-
dava ehliyeti olmayan bir taraf hu-
rinin sayısının yeterli olup
zurunda yargılama yapılarak karar
olmadığını değerlendiriniz.
verildiğini tespit ederse nasıl karar
vermelidir?

TEMYİZ başvurunun bölge adliye mahkemesi tarafından

Bölge adliye mahkemesi hukuk daireleri tara-
fından verilen kesin olmayan nihai kararlara karşı
başvurulabilecek kanun yolu temyizdir (HMK m.
361). Kural olarak, ilk derece mahkemesinin nihai
kararlarına karşı istinafa, bölge adliye mahkeme-
sinin nihai kararlarına karşı ise temyize başvuru-
labilir. Bununla birlikte Yargıtayın bozma kararı,
esastan reddi kararı hakkındaysa, bölge adliye mah-
kemesi kararı kaldırılarak dosya kararı veren ilk de-
rece mahkemesine gönderilir (HMK m. 373/1).
Bu ihtimal söz konusu olduğunda, ilk derece mah-
kemesinin bozmaya uyma üzerine verdiği nihai ka-
rar aleyhine de temyize başvurulabilir (HMK m.
373/4).

178
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

dikkat
Temyiz bölge adliye mahkemesinin kesin olmayan nihai kararlarına karşı başvurulabilen olağan kanun
yoludur. Kanuna göre, ilk derece mahkemesinin kesin olarak verdiği kararlar ile istinaf incelemesinden
geçmeden kesinleşmiş bulunan kararlarına ve bölge adliye mahkemesi hukuk dairesinin ilk derece mah-
kemesi sıfatıyla kesin olarak verdiği kararlar ile yine bu sıfatla verdiği ve temyiz incelemesinden geçmeden
kesinleşmiş bulunan kararlarına karşı, yürürlükteki hukuka aykırı olduğu gerekçesiyle Adalet Bakanlığı
veya Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından kanun yararına temyiz yoluna başvurulabilir. Kanun
yararına temyiz talebi Yargıtay tarafından kabul edilirse karar kanun yararına bozulur. Ancak olağan tem-
yizden farklı olarak bu bozma kararı ile kararın hukuki sonuçlarını ortadan kaldırmaz (HMK m. 363).
Sonuç olarak temyiz denetiminden geçmeden kesinleşen mahkeme kararları söz konusu olduğunda, Ada-
let Bakanlığı veya Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı kanun yararına temyize başvurabilir. Kanun yararına
temyiz, kesinleşmiş bir mahkeme kararına karşı başvuru yapılması ve bozma kararı verilmesi durumunda
genel temyizden farklı olarak hükmün taraflar için doğurduğu sonuçları ortadan kaldırmaması nedeniyle
olağan bir kanun yolu değildir. Kanun yararına temyizin amacı hukuka aykırı mahkeme kararlarında-
ki hataların düzeltilmesi ve Resmî Gazetede yayınlanarak bu tür hatakların tekrarlanmasını önlemektir
(Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2319.

Mal varlığına ilişkin olmayan davalarda, bölge b) Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun

adliye mahkemesi tarafından verilen kararlar aksine
bir düzenleme olmadıkça temyiz edilebilir. Malvarlı-
ğı haklarına ilişkin davalarda ise temyiz için kanunda
belirlenmiş olan kesinlik sınırının aşılması gerekir.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun temyiz edile-
meyen kararları düzenleyen 362. maddesi uyarınca;
a) Miktar veya değeri Kanunda öngörülen ve
her yıl yeniden değerleme oranına göre artı-
rılarak belirlenen kesinlik sınırını geçmeyen
davalara ilişkin kararlar temyiz edilemez.
Alacağın tamamının dava edilmiş olması
hâlinde, kararda asıl talebinin kabul edil-
meyen bölümü kesinlik sınırını geçmeyen
tarafın temyiz hakkı yoktur. Alacağın bir
kısmının dava edilmiş olması durumunda
ise, kesinlik sınırı alacağın tamamına göre
belirlenir. Kanunda öngörülen kesinlik
sınırı, iş mahkemeleri ve icra mahkeme-
lerinin görev alanına giren dava ve işlerde
verilen istinaf mahkemesi kararları için de
geçerlidir (7036 sayılı İMK m. 7/3; İİK
m. 364/1). Kesinlik sınırı her yıl tespit ve
ilan edilen yeniden değerleme oranına göre
güncellenir ve kararın temyize tabi olup ol-
madığı kararın verildiği tarihte geçerli olan
yeniden değerleme oranına göre tespit edi-
len miktara göre belirlenir.
4’üncü maddesi ve diğer özel kanunlardaki
hükümler uyarınca, sulh hukuk mahkeme-
sinin görevine giren davalarla ilgili kararlar
temyiz edilemez. Kira ilişkisinden doğan ve
miktar veya değeri temyiz sınırını aşan ala-
cak davaları ile ile kira ilişkisinden doğan
diğer davalardan üç aylık kira tutarı temyiz
sınırının üzerinde olanlar ve Kat Mülkiyeti
Kanunundan doğan ve taşınmazın aynına
ilişkin olan davalarda verilen sulh hukuk
mahkemesi kararları ise temyiz edilebilir
(HMK m. 362/1, b).
c) Yargı çevresi içinde bulunan ilk derece
mahkemelerinin görev ve yetkisi hakkında
verilen kararlar ile yargı yeri belirlenmesine
ilişkin kararlar.
d) Çekişmesiz yargı işlerinde verilen kararlar
temyiz edilemez.
e) Soybağına ilişkin sonuçlar doğuran davalar
hariç, nüfus kayıtlarının düzeltilmesine iliş-
kin davalarla ilgili kararlar temyiz edilemez.
f ) Yargı çevresi içindeki ilk derece mahkemesi
hâkiminin davayı görmeye hukuki veya fiilî
engelinin çıkması hâlinde, davanın o yargı
çevresi içindeki başka bir mahkemeye nak-
line ilişkin kararlar temyiz edilemez.

179
6
g) Geçici hukuki korumalar (örneğin ihtiyati
tedbir, ihtiyati haciz, delil tespiti vb) hak-
kında verilen kararlar temyiz edilemez.
h) 353 üncü maddenin birinci fıkrasının (a)
bendi kapsamında verilen kararlar temyiz
edilemez.
Temyiz Sebepleri
Temyiz sebepleri, “bozma sebepleri” başlığı altın-
da HMK’nın 371’inci maddesinde düzenlenmiştir.
Hükme göre temyiz (bozma) sebepleri şunlardır:
a) Hukukun veya taraflar arasındaki sözleşme-
nin yanlış uygulanması
b) Dava şartlarına aykırılık
c) Taraflardan birinin davasını ispat için da-
yandığı delillerin kanuni bir sebep olmak-
sızın reddedilmesi
d) Karara etki eden yargılama hatasının veya
eksikliklerinin bulunması
Genel temyiz (bozma) sebebi hukuka aykırı-
lıktır. Hukuka aykırılık maddi hukuk kurallarına
aykırılık ve usûl kurallarına aykırılık olarak ikiye
ayrılır (Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 488; Atalı/
Ermenek/Erdoğan, s. 634). Temyiz incelemesi
sadece hukuka uygunluk denetimiyle sınırlı ya-
pılabileceğinden, maddî sorun (vakıa tespitleri)
hakkındaki hatalar temyiz sebebi olarak değer-
lendirilmez. Yargıtay, kural olarak ilk derece ve
bölge adliye mahkemesinin vakıa tespitleriyle
bağlı olup tespit edilen vakıalarla sınırlı olarak
hukuka uygunluk denetimi yapabilir. Ancak alt
derece mahkemesinin vakıa tespitindeki yanlışlık
açık bir hukuka aykırılıktan kaynaklanırsa temyiz
incelemesinde tespit edilen açık hukuka aykırılık
dolayısıyla vakıa tespitleri de incelenebilir.
Maddi hukuk kurallarına aykırılık, maddi hu-
kuk kurallarının veya sözleşme hükümlerinin yan-
lış uygulanması veya hiç uygulanmamasıdır. Mad-
di hukuk kuralının hiç uygulanmaması veya yanlış
uygulanması mahkemenin kararını doğrudan etki-
ler (Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2283). Hukuk ku-
ralının yanlış uygulanması, tespit edilen vakıalara
hukuk kuralının uygulanmasında hatadır. Hukuk
kuralının yorumunda veya somut olaya yanlış şe-
kilde altlanması, hukukun uygulanmasında hatadır
(Atalı/Ermenek/Erdoğan, s. 636). Hukuk kuralla-
rının hiç uygulanmaması ise hukuk normunun tes-
pitinde hata olup bir hukuk normunun var olup
180
Kanun Yolları
olmadığı veya geçerli olup olmadığı konusundaki
yanlışlıktır (Akkaya, s. 205). Örneğin, yürürlükte
olan bir kanun maddesinin dikkate alınmaması ve
somut olaya uygulanmaması hukukun hiç uygu-
lanmaması şeklinde ortaya çıkar.
Usûl kurallarına aykırılık kasıt ise mahkeme-
nin kararını etkileyen usûli hatalar ve eksiklikler
bulunmasıdır. Usûl kurallarına aykırılık, usûl hu-
kukuna ilişkin mutlak temyiz (bozma) sebepleri ve
nispi temyiz (bozma) sebepleri olarak ikiye ayrılır
(Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 489; Atalı/Ermenek/
Erdoğan, s. 636).
Mahkemenin kararını etkileyip etkilemediğine
bakılmaksızın, bozma sebebi sayılan önemli ve ağır
usûl hataları mutlak temyiz (bozma) sebebidir. Ka-
nuna göre, dava şartlarına aykırılık bulunması veya
taraflardan birinin iddia ve savunmalarını ispat için
dayandığı delillerin kanuni bir sebep gösterilmek-
sizin reddedilmesi (HMK m. 371) mutlak bozma
sebepleridir. Mutlak bozma sebepleri HMK’da
belirtilenlerle sınırlı değildir. Örneğin, mahkeme
kararında gerekçe yazılmamış olması dahi mutlak
temyiz (bozma) sebebidir.
Mutlak bozma sebeplerinin dışında kalan usûle
aykırılıklar nispi bozma sebebidir. Nispi bozma
sebeplerinden dolayı bölge adliye veya ilk derece
mahkemesi kararının değiştirilebilmesi için usule
aykırılık mahkemenin kararını etkilemiş olmalıdır.
Temyizde sadece hukuka uygunluk deneti-
mi yapıldığından, Yargıtay taraflarca ileri sürülen
temyiz sebepleri ile bağlı değildir ve kanunun açık
hükmüne aykırı gördüğü diğer hususları da incele-
yebilir (HMK m. 369/1). Yargıtay, tarafın temyize
başvurusundaki talebiyle bağlı olarak, alt derece
mahkemesinin kararını etkileyen hukuka aykırılık
tespit ederse bozma kararı verir.
Temyize Başvuru
Hukuki yararı bulunan taraflar temyize başvu-
rabilir. Hukuki yararın mevcut olup olmadığı, tara-
fın talep sonucu ile bölge adliye mahkemesinin hü-
küm sonucu karşılaştırılarak belirlenir. Bölge adliye
mahkemesi veya ilk derece mahkemesi tarafından
kısmen veya tamamen aleyhine karar verilen taraf,
temyize başvurmakta hukuki yararı vardır.
Temyiz incelemesi Yargıtay ilgili hukuk daire-
si tarafından yapılır. Temyiz incelemesini yapan
dairenin bozma kararı vermesi üzerine, kararı ve-
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

ren bölge adliye mahkemesi veya ilk derece mah-

kemesi direnme kararı verirse bu kararın temyiz
edilmesi hâlinde inceleme kararına direnilen Yar-
gıtay dairesi tarafından yapılır. Direnme kararları
öncelikle incelenir. Daire direnme kararını ye-
rinde görürse kararını düzeltir; direnme kararını
doğru bulmazsa dosyayı temyiz incelemesi için
Yargıtay Hukuk Genel Kuruluna gönderir (HMK
m. 373/6). Hukuk Genel Kurulu bozma kararı
verirse dosya kendine gönderilen alt derece mah-
kemesi, bu karara uymak zorunda olup direnme
kararı veremez (HMK m. 373/7).
Yaşamla İlişkilendir
“... Yerel Mahkemece, 10.03.2016 tarihinde
verilen karar davacı ve Feri Müdahil …. Ban-
kası T.A.O. tarafından temyiz edilmiştir. 6100
Sayılı HMK’nın 66. maddesinde feri müdahale
düzenlenmiş olup, buna göre; fer’i müdahalede
bulunan; hukuki yarar olduğu gerekçesiyle gö-
rülmekte olan davaya ancak, taraflardan birinin
yanında ve onun yardımcısı olarak katılır. Bu
nedenle, fer’i müdahale; bir davanın yanında
bulunmak istediği taraf aleyhine sonuçlanma-
sının, hukuksal durumu dolaylı şekilde etkile-
yecek olan üçüncü kişinin başvuracağı bir yol
olup, genellikle amaç, açılmış davanın yanında
katıldığı taraf yararına sonuçlanmasını sağla-
maktır. Müdahale talebinin kabulü halinde ise
fer’i müdahil, lehine katıldığı tarafla birlikte ha-
reket ederek davayı ancak bulunduğu noktadan
itibaren takip eder. Hüküm, lehine müdahale
edilen taraf hakkında verilir. Müdahil hakkında
karar verilemez. Müdahil hükmü ancak, lehine
katıldığı tarafla birlikte temyiz edebilir. (Yargı-
tay Hukuk Genel Kurulu’nun 12.09.2012 gün
ve E:2012/1-330, K:20l2/558 Sayılı ilamı).
Açıklanan nedenlerle; müdahale talebine ilişkin
dilekçe içeriğinden talebin davalı yanında feri
müdahale talebi niteliğinde olduğu anlaşılmak-
ta; davalı tarafından hüküm temyiz edilmedi-
ğinden; feri müdahilin temyiz hakkı bulunma-
makta olup, feri müdahilin temyiz dilekçesinin
reddine karar vermek gerekir. ...” Yargıtay 13.
Hukuk Dairesi, 09.03.2020, 2017/7891 E.,
2020/3037 K. (Kazancı İçtihat Bankası)
Resim 6.3 Yargıtay
Kaynak: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/yargitay-
yeni-uyeler-icin-bina-ariyor/93596
Başvuru Şekli
Başvuru dilekçeyle yapılır ve Kanunun
364’üncü maddesinin ikinci fıkrasına göre temyiz
dilekçesinde aşağıdaki hususlar bulunur:
• Temyiz eden ile karşı tarafın davadaki sıfat-
ları, adı, soyadı, Türkiye Cumhuriyeti kim-
lik numarası ve adresleri,
• Bunların varsa kanuni temsilci ve vekilleri-
nin adı, soyadı ve adresleri,
• Temyiz edilen kararın hangi bölge adliye
mahkemesi hukuk dairesinden verilmiş ol-
duğu, tarihi ve sayısı,
• Yargıtayın bozma kararı üzerine, bozmaya
uygun olarak ilk derece mahkemesince veri-
len yeni kararın veya direnme kararına karşı
temyizde direnme kararının, hangi mahke-
meye ait olduğu, tarihi ve sayısı,
• İlamın temyiz edene tebliğ edildiği tarih,
• Kararın özeti,
• Temyiz sebepleri ve gerekçesi,
• Duruşma istenmesi hâlinde bu istek,
• Temyiz edenin veya varsa kanuni temsilci
yahut vekilinin imzası başvuru dilekçesinde
yer almalıdır.
Temyiz edenin kimliği ve imzasıyla temyiz
olunan kararı yeteri kadar belli edecek kayıtları
taşıması hâlinde, temyiz sebepleri ve diğer şartlar
bulunmasa dahi temyiz dilekçesi reddedilmez ve
temyiz incelemesi yapılır (HMK m. 364/3). Yargı-
tay taraflarca ileri sürülen temyiz sebepleriyle bağlı
olmayıp kanunun açık hükmüne aykırı gördüğü
hususları inceleyebilir (HMK m. 369/1).

181
6
dikkat
İstinafta, başvuru dilekçesinde istinaf sebep-
leri bulunmasa dahi dilekçe reddedilmeyip
kamu düzenine aykırılık olup olmadığı in-
celenir (HMK m. 355). Temyizde ise temyiz
sebepleri bulunmasa dahi başvuruda bulunan
tarafın talebi dışında herhangi bir sınırlama
olmaksızın temyiz incelemesi (hukuka uy-
gunluk denetimi) yapılır.
Temyiz dilekçesi, kararı veren bölge adliye
mahkemesi hukuk dairesine veya Yargıtayın boz-
ması üzerine dosya ilk derece mahkemesine gön-
derilmişse, hüküm veren ilk derece mahkemesine
yahut temyize başvuranın bulunduğu yer bölge
adliye mahkemesi hukuk dairesine veya ilk derece
mahkemesine verilebilir (HMK m. 365/1). Temyiz
başvurusu temyiz defterine kaydedilerek başvuruda
bulunana ücretsiz bir alındı belgesi verilir (HMK
m. 365/2 ve 3).
Başvuru Süresi
Temyize başvuru süresi iki hafta olup, kararın
usûlen taraflardan her birine tebliğiyle işlemeye
başlar (HMK m. 361/1). Temyiz süresi hak dü-
şürücü nitelikte olup süresi içinde taraflar temyize
başvurmazsa mahkemenin kararı kesinleşir.
Temyiz süresini geçiren taraf katılma yoluyla
temyize başvurabileceği gibi şartları varsa eski hâle
getirme talebinde bulunabilir. Temyize başvuru sü-
resini geçiren taraf, diğer taraf temyize başvurursa,
temyiz dilekçesinin kendisine tebliğinden itibaren
iki haftalık süre içinde vereceği cevap dilekçesiyle
katılma yoluyla temyize başvurabilir Asıl temyiz
yoluna başvuran bu talebinden feragat eder veya
temyiz talebi Yargıtay tarafından esasa girilmeden
reddedilirse katılma yolu ile başvuranın talebi de
reddedilir (HMK m. 366 ve m. 348). Temyiz sü-
resini geçiren taraf, elde olmayan sebeplerle süreyi
geçirdiğini ispat ederek eski hale getirme yoluna da
başvurabilir (HMK m. 95 vd.).
Temyiz Başvurusunun İcraya Etkisi
Temyiz ilk derece veya bölge adliye mahkemesi
kararlarının icrasını durdurmaz. Bununla birlikte
182
Kanun Yolları
İİK’nın 36’ncı maddesi uyarınca icranın geri bıra-
kılması yoluna başvurulabilir ve temyiz incelemesi
sonuçlanıncaya kadar icranın durdurulması talep
edilebilir. Nafakaya ilişkin mahkeme kararlarının
icrası ise bu yolla durdurulamaz (HMK m. 367/1;
İİK m. 36). Kişiler hukuku, aile hukuku ve taşın-
maz mal ile ilgili aynî haklara ilişkin kararlar kesin-
leşmedikçe yerine getirilemez (HMK m. 367/2).
Temyize Başvuru Hakkından Feragat
Taraflar bölge adliye mahkemesi veya ilk dere-
ce mahkemesi kararının tebliğinden sonra temyize
başvuru hakkından feragat edebilir (HMK m. 366
ve m. 349/1). Feragatin sonuç doğurabilmesi için
karşı tarafın veya mahkemenin rızası aranmaz. Fe-
ragat dilekçesi, dosya henüz Yargıtaya gönderilme-
mişse bölge adliye mahkemesine, temyiz inceleme-
si başlamışsa Yargıtayın incelemeyi yapan hukuk
dairesine sunulmalıdır.
Dosya Yargıtaya gönderilmeden önce temyiz-
den feragat edilirse, kararı veren bölge adliye mah-
kemesi veya ilk derece mahkemesi, dosyayı Yargı-
taya göndermeden başvurunun reddine karar verir.
Dosya Yargıtaya gönderilmiş ve henüz karara bağ-
lanmamışsa, Yargıtay temyiz başvurusunu feragat
nedeniyle reddeder (HMK m. 366 ve m. 349/2).
Ön İnceleme
Temyiz kanun başvuru, ön inceleme, esastan in-
celeme ve karar olmak üzere dört aşamadan oluşur.
Temyize başvuru ve cevao dilekçesinin verilmesi
bölge adliye mahkemesi veya ilk derece mahkemesi
önünde, diğer aşamalar ise Yargıtayda gerçekleşir.
Kanunun 366’ncı maddesi uyarınca istinafta
ön incelemeyi düzenleyen 352’nci madde kıyas
yoluyla temyizde de uygulanır. Ön incelemede in-
celemenin başka bir dairece yapılmasının gerektiği,
kararın kesin olduğu, başvurunun süresi içinde ya-
pılmadığı, başvuru şartlarının yerine getirilmediği
tespit edilirse, Yargıtayca gerekli karar verilir (2797
sayılı YK m. 40/3 ve 4). Ön incelemede eksiklik
tespit edilirse başvurunun usûle ilişkin bir karar-
la reddine, dosyanın ilgili daireye gönderilmesine
veya başvurunun yapılmamış sayılmasına karar
verilir. Bölge adliye mahkemesinin kararı kesinleş-
mişse veya doğrudan ilk derece mahkemesi kara-
rı temyiz edilmişse ya da temyize süresi yapılma-
mışsa başvurunun usulden reddine karar verilir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
İncelemenin farklı bir Yargıtay dairesi tarafından
yapılması gerekiyorsa, dosyanın re’sen ilgili daireye
gönderilmesine karar verilir. Temyiz başvurusu ya-
pılırken harç ve giderler eksik yatırılmış ve mahke-
mece verilen süre içinde tamamlanmamışsa, başvu-
runun yapılmamış sayılmasına karar verilmelidir.
Temyiz başvurusu ön incelemede reddedilir veya
başvurunun yapılmamış sayılmasına karar verilirse,
bu karar temyiz edilemez. Ön inceleme sonucun-
da eksiklik bulunmadığı anlaşılan dosya ise esastan
incelemeye alınır.
Esastan İnceleme
Bölge adliye mahkemesi veya ilk derece mah-
kemesi kararının hukuka uygun olup olmadığı bu
aşamada incelenir. Temyiz incelemesi hukuka uy-
gunluk denetimi ile sınırlı olduğundan, kural ola-
rak ilk derece ve bölge adliye mahkemesinin vakıa
tespitlerinin doğru olup olmadığını Yargıtayca in-
celenemez.
Yargıtay, tarafların ileri sürdüğü temyiz sebeple-
riyle bağlı olmadığından, kanun açık hükmüne ay-
kırı gördüğü diğer hususları da inceleyebilir (HMK
m. 369/1); taraflarca ileri sürülenler dışında, başka
bir hukuka (maddi hukuka veya usûl hukukuna)
aykırılık olup olmadığını re’sen inceleyebilir.
Yargıtay temyiz incelemesini dosya üzerinden
yapar. Ancak, tüzel kişiliğin feshine veya genel
kurul kararlarının iptaline, evlenmenin butlanına
veya iptaline, boşanma veya ayrılığa, velayete, soy-
bağına ve kısıtlamaya ilişkin davalarla miktar veya
değeri Kanunda belirlenen ve yeniden değerleme
oranına göre tespit edilen miktarı aşan alacak ve
ayın davalarında taraflardan biri temyiz veya ce-
vap dilekçesinde duruşma yapılmasını talep etmiş
ise Yargıtayca bir gün belirlenerek taraflara duruş-
ma davetiyesi gönderilir. Tebliğ tarihi ile duruşma
günü arasında en az iki hafta bulunması gerekir;
taraflar gelmişlerse bu süreye bakılmaz. Tebligat
gideri verilmemişse duruşma talebi dikkate alın-
maz. Duruşma giderinin eksik ödenmiş olduğu
anlaşılırsa, dairenin başkanı tarafından verilecek
bir haftalık kesin süre içinde tamamlanması, aksi
hâlde duruşma talebinden vazgeçilmiş sayılaca-
ğı, duruşma isteyene yazılı olarak bildirilir. Veri-
len süre içinde giderler tamamlanmadığı takdir-
de, Yargıtay incelemesini dosya üzerinde yapar
(HMK m. 369/2).
6
Yargıtay, tarafların talebi ile bağlı olmaksızın,
bilgi almak üzere kendiliğinden de duruşma yapıl-
masına karar verebilir (HMK m. 369/4).
Duruşma yapılmasına karar veren Yargıtay dai-
resi duruşma için bir gün belirleyerek taraflara da-
vetiye gönderir ve gelen tarafları dinledikten sonra
karar verir. Taraflardan hiçbiri gelmese dahi Yargı-
tay dosya üzerinden inceleme yaparak kararını verir
(HMK m. 369/5).
Karar (Onama, Düzelterek Onama ve
Bozma Kararı)
Yargıtay temyiz incelemesi sonunda onama ka-
rarı, düzelterek onama kararı veya bozma kararı ve-
rebilir.
Yargıtay kararın hukuka ve usûle uygun olduğu
tespit ederse onama kararı verir. Onama hükmün
tamamının onanması veya hükmün bir kısmının
bozulması halinde bozma kapsamı dışında kalan
kısımların onanmış sayılması suretiyle kısmen
onanması şeklinde olabilir. Kanuna göre, onama
kararında, kararın hukuka uygunluk gerekçeleri
gösterilmelidir (HMK m. 370/1).
Temyiz incelemesi sonunda kanunda açıkça ön-
görülen hallerde kararın bozulması gerekli olması-
na rağmen, bu hata bozmayı gerektirecek derecede
önemli değilse veya sözkonusu hata veya eksiklik tah-
kikata gerek olmaksızın Yargıtay tarafından tamam-
lanabilecekse düzelterek onama kararı verebilir. Aşağı-
daki hâllerde Yargıtay kararı düzelterek onaylayabilir:
• Temyiz olunan kararın, kanunun olaya
uygulanmasında hata edilmiş olmasından
dolayı bozulması gerekli olmasına rağmen,
kanuna uymayan husus hakkında yeniden
yargılama yapılmasına ihtiyaç yoksa Yar-
gıtay düzelterek onama kararı verir. Esas
yönünden kanuna uygun olmayan karar-
lar ile hâkimin takdir yetkisi kapsamında
karara bağladığı eda hükümleri hakkında
düzelterek onama kararı verilemez (HMK
m. 370/2), bu konuda hukuka aykırılık
nedeniyle bozma kararı verilmelidir. Bu
düzenlemenin amacı, Yargıtayın, düzelterek
onama kararı vermek suretiyle, alt derece
mahkemesinin yerine geçmesi ve böylece
tarafların daha sonra kanun yollarına baş-
vuru haklarının ve alt derece mahkemesinin
direnme kararı verme imkanının ortadan
kaldırılmasını engellemektir.
183
6
• Tarafların kimliklerine ait yanlışlıklarla,
yazı, hesap veya diğer açık ifade yanlışlıkları
varsa karar düzeltilerek onanır.
• Karar, usûle ve kanuna uygun olmasına
rağmen, gösterilen gerekçe doğru değilse
gerekçe değiştirilerek ve düzeltilerek onama
kararı verilir.
Onama veya düzelterek onama kararıyla bölge
adliye veya ilk derece mahkemesinin kararı şeklî
anlamda kesinleşir. Bu karara karşı, artık başka bir
olağan kanun yoluna başvurulamaz.
dikkat
Uygulamada Yargıtay bazen, hatalı veya eksik
temyiz incelemesi sonucunda verdiği onama
kararlarını maddî hata gerekçesiyle ortadan
kaldırarak dosya hakkında yeniden inceleme
yapmakta ve daha önce verdiği onama kararını
değiştirerek bozma kararı vermektedir. İstisnai
de olsa Yargıtay’ın bu uygulaması, alt derece
mahkemesi kararının kesinleşmiş ve değiştiri-
lemeyecek olması nedeniyle hukuka aykırıdır.
Yargıtay mahkeme kararının hukuka aykırı oldu-
ğunu tespit ederse kararı kısmen veya tamamen bozar.
Yargıtay kararın bir kısmının yanlış olduğunu tespit
eder ve bir bölümü hakkında bozma kararı verirse
buna kısmi bozma denir; kararın tamamı hukuka
aykırı ise bu durumda kararın tamamı bozulur.
Temyiz yolunda istinaftan farklı olarak davanın
esası hakkında tahkikat yapılmaz ve karar verilmez.
Kararın hukuka aykırı olduğu tespit edilirse bozma
kararı verilerek dosya yeniden inceleme yapılma-
sı için bölge adliye mahkemesine veya ilk derece
mahkemesine gönderilir.
Taraflardan sadece biri temyize başvurursa aley-
he bozma yasağı nedeniyle onun aleyhine olacak
şekilde bozma kararı verilemez. Her iki taraf da
temyize başvurursa karar temyiz eden taraflardan
biri aleyhine bozulabilir. Aleyhe karar verme yasa-
ğı re’sen araştırma ilkesinin uygulandığı davalarda
geçerli olmayıp tarafın üzerinde serbestçe tasarruf
edebilecekleri davalarda uygulanır.
Bozma kararı, başvurunun bölge adliye mah-
kemesi tarafından esastan reddi kararına ilişkinse,
184
Kanun Yolları
bölge adliye mahkemesi kararı kaldırılarak, dosya
kararı veren ilk derece mahkemesine veya uygun
görülecek diğer bir ilk derece mahkemesine, kara-
rın bir örneği de bölge adliye mahkemesine gönde-
rilir (HMK m. 373/1). Bölge adliye mahkemesinin
düzelterek veya yeniden esas hakkında verdiği ka-
rar kısmen veya tamamen bozulursa, bu durumda
dosya, kararı veren bölge adliye mahkemesi veya
uygun görülen diğer bir bölge adliye mahkemesine
gönderilir (HMK m. 373/2).
Yargıtayın bozma ve onama kararları, mahkeme
yazı işleri müdürü tarafından derhal taraflara tebliğ
edilir (HMK m. 372/1). Bölge adliye mahkemesi
veya ilk derece mahkemesi, 344’üncü madde uya-
rınca peşin alınmış gideri kullanarak kendiliğinden
tarafları duruşmaya davet edip dinledikten sonra,
Yargıtayın bozma kararına uyulup uyulmayacağına
karar verir (HMK m. 373/3).
Bölge adliye mahkemesi veya ilk derece mah-
kemesi, Yargıtayın bozma kararına uymak zorunda
olmayıp kararında direnebilirse de davanın her iki
tarafı bozmaya uyulmasını talep ederse, mahkeme
bozmaya uymak zorundadır. Mahkemenin bozma-
ya uyması kendi verdiği kararın hatalı olduğunu ve
Yargıtayın bozma kararına göre inceleme yaparak
karar vereceği anlamına gelir. Uyma kararı veren
mahkemenin bozma kapsamında yapacağı tahkikat
sonucunda vereceği hüküm yeni bir nihai karardır
(Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2306 vd.).
Mahkemenin bozma kararına direnmesi ise
kendi verdiği kararın doğru olduğunu düşündüğü
anlamına gelir. Direnme kararı önceki kararın ay-
nısı olduğundan, mahkeme kararını değiştiremez.
Mahkeme eski kararını değiştiremezse de yeni ge-
rekçeler yazabilir. Direnme kararı da nihai bir ka-
rardır (Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2312 vd.).
Bölge adliye mahkemesi veya ilk derece mahke-
mesi, bozmaya uyarsa bu kararından (uyka kararın-
dan) dönemez. Bu durumda hüküm lehine bozu-
lan tarafın yararına usûli kazanılmış hak doğduğu
kabul edilir. Yargıtayın kısmi bozma kararı vermesi
hâlinde bozma dışında kalarak kesinleşen hususlar
da usûli kazanılmış hak sayılır. Kesinleşen hüküm
kısımları hakkında tekrar inceleme yapılması ve
karar verilmesi mümkün değildir. Bozma kararına
uyan mahkeme, incelemesini bozma sebepleri kap-
samında yürüterek yeniden esas hakkında verir.
Bozma kararı üzerine, dosya ilk derece mah-
kemesine gönderilmiş ve ilk derece mahkemesi
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

tarafından bozmaya uygun olarak yeni bir karar
verilmişse, bu karara karşı istinafa değil temyize
başvurulmalıdır (HMK m. 373/4). İlk derece mah-
kemesinin kararı daha önce bölge adliye mahkeme-
since doğru bulunduğundan ve bölge adliye mah-
kemesinin, bozmaya uyma üzerine verilecek yeni
kararı yanlış bulma olasılığı çok yüksek olduğun-
dan, çelişkili kararlar verilmesini önlemek amacıyla
doğrudan temyize başvuru imkânı tanınmıştır.
İlk derece mahkemesi veya bölge adliye mahke-
mesi kararında direnir ve eski kararını tekrar ederse
taraflar bu kararı da temyiz edebilir. Daha önceki
kararı temyiz etmeyen taraf direnme kararını tem-
yiz edemez. Direnme kararının temyiz edilmesi
durumunda, inceleme öncelikle kararına direnilen
daire tarafından yapılır. Direnme kararı öncelikle
incelenir. Daire direnme kararını yerinde görürse
kararını düzeltir, görmezse dosyayı inceleme yapıl-
mak üzere Hukuk Genel Kuruluna gönderir. Alt
derece mahkemesi Hukuk Genel Kurulunun ver-
diği bozma kararına direnemez, başka bir deyişle
uymak zorundadır (HMK m. 373/5 ve 7).
Davanın esastan reddi veya kabulünü içeren
bozmaya uyularak tesis olunan kararın önceki
bozmayı ortadan kaldıracak şekilde Yargıtay ta-
rafından yeniden bozulması üzerine alt mahke-
mece verilen kararın temyiz incelemesi, her hâlde
Yargıtay Hukuk Genel Kurulunca yapılır (HMK
m. 373/6). Bu düzenlemenin amacı, Yargıtay da-
iresinin birbiriyle çelişen bozma kararları vermesi
hâlinde (Yargıtay dairesinin ilk verdiği bozmaya
uygun olarak alt derece mahkemesi tarafından
karar verilmesine rağmen, kararın temyizi üzeri-
ne bu kez Yargıtay dairesinin ilk bozma kararı ile
çelişecek şekilde yeniden bozma kararı vermesi
halinde) temyiz incelemesinin daire tarafından
değil, Hukuk Genel Kurulu tarafından yerine ge-
tirilmesini sağlamaktır.

Öğrenme Çıktısı
3 Temyiz sebeplerini, temyiz başvurusunu, temyiz incelemesini ve temyiz incelemesi
sonunda verilebilecek karar türlerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bölge adliye mahkemesi tarafın-

dan istinaf incelemesi üzerine ilk
derece kararının kaldırılmasına ve
davanın kabulü ile dava konusu
100.000-TL alacağında temer- Yargıtay’ın bozma kara-
rüt tarihinden itibaren yasal faizi rı üzerine dosya kendisine
ile davalıdan alınarak davacıya Temyiz kanun yolunda ön gönderilen alt derece mah-
ödenmesine karar verilmiştir. Her inceleme ve esastan inceleme kemesinin bozmaya uyma
iki tarafın da temyize başvurması aşamasını ilişkilendiriniz. ve direnme kararı vermesi-
üzerine temyiz incelemesi yapan nin anlamını ve sonuçlarını
Yargıtay dairesi, alacağa avans faiz paylaşınız.
oranı işletilmesi gerekirken yasal
faiz oranı işletilmesinin hukuka
aykırı olduğunu tespit ederse nasıl
karar vermelidir?

185
6
YARGILAMANIN İADESİ
Mahkeme tarafından verilen hükümlerin ke-
sinleşmesiyle taraflar arasındaki hukuki uyuşmaz-
lığın çözüldüğü ve ortadan kaldırıldığı kabul edilir.
Hakkında kesin hüküm bulunan bir uyuşmazlık
için tekrar dava açılamaz. Kesin hükme bağlanan
bir uyuşmazlık için yeniden dava açılması, huku-
ki barışı ve mahkeme kararlarına duyulan güveni
tehlikeye atar. Maddî anlamda kesin hüküm etkisi-
nin bir sonucu olarak tarafları, konusu ve sebepleri
aynı olan bir dava tekrar açılamaz; mahkemenin
kararı kendisi veya bir başka mahkeme tarafından
değiştirilemez. Bununla birlikte mahkemenin kara-
rını etkilediğine kesin gözüyle bakılan bazı ağır ve
ciddi yargısal hatalar yapılmışsa, mahkeme karar-
larına tanınan kesinliğin ve bağlayıcılığın ortadan
kaldırılması gerekebilir. Zira maddi anlamda kesin
hükümle ile amaçlanan kişisel hakların gerçekleşti-
rilmesi ve bu yolla toplumsal barışın ve hukuki gü-
venin tesisi bu tür ağır yargılama hataları nedeniyle
gerçekleştirilmemiş sayılmalıdır. Bu nedenle ağır ve
ciddi yargılama hatalarından etkilenen kesinleşmiş
mahkeme kararlarının iptal edilmesi ve esasa ilişkin
yeni bir karar verilebilmesini sağlamak için yargıla-
manın iadesi yolu düzenlenmiştir.
Yargılamanın iadesi, erteleyici ve aktarıcı etkiye
sahip olmadığından dar anlamda bir “kanun yolu”
değildir. Yargılamanın iadesi kesin hüküm teşkil
eden mahkeme kararlarının düzeltilmesini amaçla-
yan bir “hukuki çaredir” (Özekes, Pekcanıtez Usul,
s. 2324). Yargılamanın iadesi HMK’da kanun yol-
ları içinde düzenlenmişse de münferit hükümlerde
(HMK m. 379/2; m. 381, c. 1) bu yoldan “dava”
olarak söz edilmektedir.
Yargılamanın iadesi kesinleşmiş mahkeme ka-
rarlarına karşı başvurulabilen bir yoldur. Mahkeme
kararının kesinleşmesinden kasıt, hükmün olağan
kanun yollarına (istinaf veya temyiz) başvurulma-
ması veya olağan kanun yolu incelemelerinden
geçerek kesinleşmiş (şeklî anlamda kesinlik) olma-
sıdır. Yargılamanın iadesi yoluna başvurulabilmesi
için, mahkemenin kararı davanın esasına ilişkin ve
maddi anlamda kesin hüküm oluşturmaya elverişli
bir nihai bir karar olmalıdır. Maddi anlamda kesin
hüküm oluşturmayan mahkeme kararlarına karşı
yargılamanın iadesi talep edilemez. Örneğin, icra
mahkemesinin maddî anlamda kesin hüküm teşkil
etmeyen kararları ile mahkemelerin çekişmesiz yar-
gı işlerinde verdikleri kararlar şekli anlamda kesin-
leşmiş olsa dahi maddi anlamda kesin hüküm teşkil
186
Kanun Yolları
etmediğinden, bu tür kararların değiştirilmesi için
yargılamanın iadesi talep edilemez (Özekes, Pekca-
nıtez Usul, s. 2326).
Yargılamanın İadesi Sebepleri
Yargılamanın iadesi sebepleri, hükmün doğru-
luğunu etkilediğine mutlak gözüyle bakılan ağır
yargılama hatalarıdır. Yargılamanın iadesi sebepleri
Kanunda sınırlı şekilde sayılmış olup (HMK m.
375), Kanunda belirtilmeyen bir nedene dayanarak
bu yola başvurulamaz ve kıyas yoluyla yargılama-
nın iadesi sebepleri genişletilemez.
Yargılamanın iadesi sebepleri özetle şunlardır:
• Mahkemenin kanuna uygun olarak teşekkül
etmemiş olması (HMK m. 375/1, a): Mah-
keme kanunla öngörülen şekilde oluşturul-
mamışsa, bu mahkemenin kararına karşı
yargılamanın iadesi talep edilebilir.
• Davaya bakması yasak olan veya hakkındaki
ret talebi kesin olarak kabul edilen hâkimin
karar vermiş olması (HMK m. 375/1, b):
Hâkim hakkında yasaklılık nedenlerinden
birinin bulunması tek başına yargılamanın
iadesi için yeterlidir. Hakkında ret sebebi
bulunan hâkimin karar vermesi nedeniyle
yargılamanın iadesinin talep edilebilmesi
için süresi içinde ret talebinde bulunulmuş
ve merci tarafından hâkimin reddi talebi
kesin olarak kabul edilmiş olmalıdır.
• Vekil veya temsilci olmayan kimselerin huzu-
ruyla davanın görülmüş ve karara bağlanmış
olması (HMK m. 375/1, c): Bu hüküm ka-
nuni ve iradi temsilcilere ilişkindir. Bunun-
la beraber dava ehliyeti olmayan bir kişinin,
kanuni temsilcisi olmadan katıldığı davada
verilen kararlar için de yargılamanın iadesi
talep edilebilir.
• Yargılama sırasında aleyhine hüküm verilen
tarafın elinde olmayan nedenlerle elde edi-
lemeyen bir belgenin kararın verilmesinden
sonra ele geçirilmiş olması (HMK m. 375/1,
ç): Hükme göre sözkonusu belgenin hük-
mü etkileyecek nitelikte olması ve davanın
görüldüğü sırada mevcut olmasına rağmen,
mücbir sebep veya lehine hüküm verilen
tarafın eylemi nedeniyle elde edilememiş
olması ve hüküm kesinleştikten sonra ele
geçirilmiş olması gerekir. Yargılamanın ia-
desini talep eden taraf, belgenin hükmün

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
kesinleşmesinden önce elde edilememesin-
de kusuru olmadığını ispat etmelidir (Pek-
canıtez/Atalay/Özekes, s. 504).
Bilimsel gelişmeler sonucunda
ortaya çıkan yeni belgelerin yar-
gılamanın iadesi sebebi olarak
dikkate alınabileceği konusunda
İHAM Kararı
dikkat
Belge yazılı veya fotoğraf, çizim ve benzeri doku-
manlar şeklinde olabilir. Bilim ve teknik alanın-
da meydana gelen gelişmelere bağlı olarak yeni
belgelerin ortaya çıkması da bu hüküm kapsa-
mında yargılamanın iadesi sebebi sayılabilir.
• Karara esas alınan senedin sahteliğine karar
verilmiş veya senedin sahte olduğunun mah-
keme veya resmî makam önünde ikrar edilmiş
olması (HMK m. 375/1, d).
• İfadesi karara esas alınan tanığın, karardan
sonra yalan tanıklık yaptığının sabit olması
(HMK m. 375/1, e): Bu durumda yargıla-
manın iadesi, yalan tanıklığın kesinleşmiş
bir ceza mahkûmiyet kararı ile belirlenmesi
hâlinde talep edilebilir.
• Bilirkişi veya tercümanın kasten gerçeğe aykırı
beyanda bulunduğunun sabit olması (HMK
m. 375/1, f): Bu durumda yargılamanın
iadesi, bilirkişinin veya tercümanın hükme
esas alınan husus hakkında gerçeğe aykırı
beyanda bulunduğunun kesinleşmiş bir ceza
mahkûmiyet kararı ile belirlenmesi hâlinde
talep edilebilir. Yargılamanın iadesi talep edi-
lebilmesi için bilirkişi kasten gerçeğe aykırı
rapor vermiş olmalıdır. Bilgisizlik, dikkatsiz-
lik nedeniyle gerçeğe aykırı rapor verilmesi
yargılamanın iadesi sebebi teşkil etmez.
• Lehine karar verilen tarafın yalan yere yemin
ettiğinin ikrar veya yazılı delille sabit olması
(HMK m. 375/1, g): Bu durumda yargıla-
manın iadesi, lehine hüküm verilen tarafın,
hükme esas alınan yemini yalan yere ettiği-
nin yazılı delile dayalı kesinleşmiş bir ceza
mahkûmiyet kararı ile tespit edilmiş olması
halinde talep edilebilir (Pekcanıtez/Atalay/
Özekes, s. 504).
6
dikkat
HMK m. 375/1, (e), (f ) ve (g) bentlerindeki
yargılamanın iadesi sebepleri bakımından delil
yokluğundan başka bir sebeple ceza kovuştur-
masına başlanamamış veya mahkûmiyet kararı
verilememişse ceza mahkemesi kararı aran-
maz. Bu durumda yargılamanın iadesi sebebi,
yargılamanın iadesi davasında öncelikle ispat
edilmelidir.
• Karara esas alınan bir hükmün kesinleşmiş
başka bir hükümle ortadan kalkmış olması
(HMK m. 375/1, ğ): Karara esas alınan hü-
küm kesinleşmiş bir başka kararlara ortadan
kalkar ve bu karara dayanılarak verilen hü-
küm bu nedenle temelsiz kalırsa yargılama-
nın iadesi talep edilebilir.
• Lehine karar verilen tarafın karara tesir eden
hileli bir davranışta bulunmuş olması (HMK
m. 375/1, h): Yargılamanın iadesinin talep
edilebilmesi için, lehine karar verilen taraf
hükme etki eden hileli bir davranışta bu-
lunmalıdır. Yargılamanın iadesi sebebi ola-
bilecek işlemin hileli olup olmadıpını tak-
dir yetkisi hâkime verilmiştir. Hükme etki
eden her tür hileli davranış bu bent kap-
samında değerlendirilebilir. (Pekcanıtez/
Atalay/Özekes, s. 504). Uygulamada sıkça
tebligat hilesine rastlanmaktadır. Örneğin,
Yargıtay 2. Hukuk Dairesi, koca tarafından
açılan boşanma davasında, davacının, dava-
lı kadının adresini bilerek yanlış göstermesi,
bu adreste davalı kadının (M) isimli bir kar-
deşi olmadığı hâlde, bu kişiye tebligat ya-
pılarak karısının yokluğunda davaya devam
edilmesi ve boşanmaya karar verilmesini
sağlamak suretiyle, tebligat hilesi yapılma-
sını yargılamanın iadesi sebebi olarak kabul
etmiştir (2. HD, 17.10.2007, 2016/18513
E., 2007/13729 K.).
• Bir dava sonunda verilen hükmün kesinleş-
mesinden sonra tarafları, konusu ve sebebi
aynı olan ikinci davada, öncekine aykırı hü-
küm verilmiş ve bu hükmün de kesinleşmiş
olması (HMK m. 375, 1, ı).
187
6
• Kararın, İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri
Korumaya Dair Sözleşmenin veya Eki Protokol-
lerin ihlali suretiyle verildiğinin, Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin kesinleşmiş kararıyla
tespit edilmiş olması veya karar aleyhine Avru-
pa İnsan Hakları Mahkemesi’ne yapılan baş-
vuru hakkında dostane çözüm veya tek taraflı
deklarasyon sonucunda düşme kararı verilmesi
(HMK m. 375/1, i): Örneğin tarafa adil yar-
gılanma hakkı tanınmaması ve bu bağlamda
aleni yargılama yapılmaması, hukukî dinle-
nilme hakkı tanınmaması ve bu durumun İn-
san Hakları Avrupa Mahkemesinin kararıyla
tespit edilmesi yargılamanın iadesi sebebidir.
İnsan Hakları Avrupa Mahkemesinin, incele-
diği kesin hüküm bakımından, Sözleşmenin
veya Eki Protokollerin ihlal edildiğini tespit
ettiği her durum yargılamanın iadesi sebebi
teşkil etmez. Örneğin, makul sürede yargı-
lama yapılmaması nedeniyle adil yargılanma
hakkının ihlal edildiği tespit edilse dahi bu bir
yargılamanın iadesi sebebi olmaz.
• Taraflarca, alacaklılarını veya davayı kaybe-
denin yerine geçenleri zarara uğratacak bir
hile yapılmış olması (HMK m. 376): Davanın
taraflarından birinin alacaklıları veya aley-
hine hüküm verilen tarafın yerine geçen-
ler, borçluları veya yerine geçmiş oldukları
kimselerin aralarında anlaşarak kendilerine
zarar vermek amacıyla hile yaptıklarını ileri
sürerek yargılamanın iadesini talep edebilir.
Bu hükme göre, alacaklılarından mal kaçır-
mak amacıyla kendisine karşı danışıklı dava
açtırarak bu davayı bilinçli olarak kaybeden
tarafın alacaklıları, bu dava sonunda veri-
len ve kesinleşen hüküm hakkında yargıla-
manın iadesini talep edebilirler. Örneğin,
borçlu koca alacaklılarından mal kaçırmak
amacıyla kendisi aleyhine boşanma dava-
sı açtırır ve bu boşanma davasında aslında
kendisine ait olan malların boşandığı eşinin
mülkiyetine geçirilmesini kabul eder, kesin-
leşen mahkeme kararıyla malların mülkiyeti
davacı kadına geçerse, davalı (borçlu) koca-
nın alacaklıları yargılamanın iadesi yoluna
başvurabilir. Bu durumda yargılamanın ia-
desini davanın tarafları isteyemez.
• 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kurulu-
şu ve Yargılama Usûlleri Hakkında Kanun’a
göre, Anayasada güvence altına alınan temel
188
Kanun Yolları
hak ve özgürlüklerin, Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi ve buna ek protokoller kapsamın-
daki herhangi birinin ihlal edildiğinin, bir
mahkeme kararından kaynaklandığı iddi-
asıyla Anayasa Mahkemesine bireysel baş-
vuru yapılması (6216 sayılı K. m. 45) ve
Anayasa Mahkemesince bireysel başvuruda
bulunanın hakkının ihlal edildiğine karar
verilmesi (6216 sayılı K. m. 50/1, c. 1): Bu
durumda, dosya, ihlali ve sonuçlarını or-
tadan kaldırmak için yeniden yargılama
yapmak üzere (yargılamanın iadesi için)
ilgili mahkemeye gönderilir (6216 sayılı
K. m. 50/2). Yargılamanın iadesi sebep-
leri, HMK’da sınırlı olarak sayılmışsa da
Anayasa Mahkemesi’nin bireysel başvuru
üzerine hak ihlali kararı vermesi ve yeni-
den yargılama yapılmak üzere dosyayı il-
gili mahkemeye göndermesi de yargılama-
nın iadesine benzemektedir. Ancak ihlalin
niteliğine ve ağırlığına göre yargılamanın
iadesi yoluna gidilip gidilemeyeceğine
Anayasa Mahkemesi karar verir (Ayrıntılı
bilgi için Bölüm 8, “Bireysel Başvuru” ko-
nusuna bakınız). Yargılamanın iadesinden
farklı olarak dosya kendisine gönderilen
mahkeme Anayasa Mahkemesinin kararıy-
la bağlı olup hak ihlalini ortadan kaldıra-
cak şekilde yeniden yargılama yapmak zo-
rundadır (Arslan/Yılmaz/Taşpınar Ayvaz/
Hanağası, s. 632). Ayrıca dosya doğrudan
ilgili mahkemeye gönderildiğinden, ilgili-
nin yeniden yargılama yapılmak üzere ilgi-
li mahkemeye başvurması zorunlu değildir
(Pekcanıtez, s. 84). Yeniden yargılama yap-
makla yükümlü mahkeme, Anayasa Mah-
kemesinin ihlal kararında açıkladığı ihlali
ve sonuçlarını ortadan kaldıracak şekilde
dosya üzerinden karar verebilir.
Yargılamanın İadesi Yoluna Başvuru
Yargılamanın iadesi yoluna, kural olarak taraf-
lar başvurabilir. Davanın taraflarından birisinin
alacaklıları veya aleyhine hüküm verilen tarafın
yerine geçenler de borçluları veya yerine geçmiş
oldukları kimselerin aralarında anlaşarak, kendi-
lerine karşı hile yapmaları nedeniyle hükmün ip-
talini talebiyle yargılamanın iadesini talep edebilir
(HMK m. 376).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Başvuru Süresi
Yargılamanın iadesi iki farklı süreye tâbidir.
Yargılamanın iadesi süresi üç ay ve her hâlde iade
talebine konu olan hükmün kesinleşmesinden iti-
baren on yıldır (HMK m. 377/1). Üç ay ve on yıl-
lık süreler hak düşürücü olduğundan, mahkeme,
süresi içinde başvuru yapılıp yapılmadığını re’sen
incelenir (HMK m. 377/1).
Yargılamanın iadesi süresi, mahkemenin kanuna
uygun olarak teşekkül etmemiş olduğunun öğre-
nildiği; 375’inci maddenin birinci fıkrasının (b) ve
(c) bentlerinde öngörülen hâllerde, kararın davalıya
veya gerçek vekil veya temsilciye tebliğ edildiği; ala-
caklı veya davalı yerine geçenlerin karardan usûlen
haberdar olduğu; yeni belgenin elde edildiği veya
hilenin farkına varıldığı; 375’inci maddenin birinci
fıkrasının (d), (e), (f ) ve (g) bentlerindeki hâllerde,
ceza mahkûmiyetine ilişkin hükmün kesinleştiği
veya ceza kovuşturmasına başlanamadığı yahut so-
ruşturmanın sonuçsuz kaldığı; karara esas alınan
ilamın bozularak kesin hüküm şeklinde tamamen
ortadan kalkmasından haberdar olunduğu; 375’inci
maddenin birinci fıkrasının (i) bendinde yazılı se-
bepten dolayı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin
kesinleşmiş kararının tebliğ edildiği tarihten itibaren
üç aydır. Aynı maddenin birinci fıkrasının (ı) ben-
dinde yazılan sebepten dolayı yargılamanın iadesi
süresi ise ilama ilişkin zamanaşımı süresi kadardır.
Görevli ve Yetkili Mahkeme
Yargılamanın iadesi talebini içeren dilekçe, ka-
rarı veren mahkeme tarafından incelenir. (HMK
m. 378/1). Birbirine aykırı iki kesin hüküm bulun-
ması nedeniyle yargılamanın iadesi, ikinci hükmü
vermiş olan mahkemeden talep edilir. Yargılama-
nın iadesini inceleyecek mahkeme kesin yetkilidir.
Mahkemenin birden fazla dairesi varsa, yargılama-
nın iadesi talebini bu dairelerden herhangi biri in-
celeyebilir (Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 508).
Bölge adliye mahkemelerinin istinaf incelemesi
sonunda veya Yargıtayın temyiz incelemesi sonun-
da verdiği kararlara karşı yargılamanın iadesi talep
edilip edilemeyeceği açıkça düzenlenmemiştir. Üst
mahkeme kararlarına karşı yargılamanın iadesi ta-
lep edilip edilemeyeceği, yargılamanın iadesi yolu-
nun amacı ve yargılamanın iadesi sebepleri ile bu
sebebin hangi derecede ortaya çıktığı dikkate alı-
narak belirlenmelidir. Yargılamanın iadesi sebebi
istinaf derecesinde gerçekleşmişse, yargılamanın ia-
6
desi bölge adliye mahkemesinden talep edilmelidir.
Örneğin, istinaf incelemesini yapan bölge adliye
mahkemesi dairesi kanuna uygun teşekkül etme-
miş veya istinafta davaya bakması yasaklı hâkim
tarafından karar verilmişse yargılamanın iadesi ka-
rarı veren bölge adliye mahkemesinden talep edil-
melidir. Yargılamanın iadesi davanın esası hakkın-
da verilen hükmün iptal edilmesi ve davanın esası
hakkında yeni bir karar verilmesini amaçladığın-
dan, Yargıtayın temyiz incelemesi sonunda verdiği
onama veya bozma kararına karşı ise yargılamanın
iadesi yoluna başvurulamaz.
Teminat
Mahkeme, yargılamanın iadesi sebebinin nite-
liğine göre, karşı tarafın zarar ve ziyanını karşılaya-
cak uygun miktarda teminat gösterilmesini isteye-
bilir (HMK m. 378/2). Buna göre, yargılamanın
iadesi yoluna başvuran taraf, mahkeme tarafından
istenirse, karşı tarafın uğrayabileceği muhtemel za-
rarları karşılamak üzere teminat göstermelidir.
Başvurunun İcraya Etkisi
Yargılamanın iadesi davası hükmün icrasını
durdurmaz. Mahkeme dava ve hükmün niteliğine
ve diğer hallere göre talep üzerine icranın durdu-
rulmasına karar verebilir. İcranın durdurulabilmesi
için, başvuruda bulunanın talepte bulunması ve
yargılamanın iadesi yoluna başvuran taraftan te-
minat alınması gerekir. Yargılamanın iadesi sebe-
bi bir mahkeme kararına dayanıyorsa bu takdirde
teminat istenmez. Şartlar gerçekleşmişse ve icranın
durdurulmasına ihtiyaç varsa, mahkeme icranın
durdurulmasına karar verebilir (HMK m. 381).
Yargılamanın İadesi İncelemesi
Yargılamanın iadesi talep edilirse mahkeme ön-
celikle tarafları davet ederek bir ön inceleme yapar.
Ön inceleme sonunda başvuru şartlarının var oldu-
ğu tespit edilirse esastan inceleme yapılır.
Ön İnceleme
Ön incelemede yargılamanın iadesi talebinin
esası hakkında inceleme yapılmasına engel olabile-
cek hususların var olup olmadığı incelenir.
Yargılamanın iadesi talebi üzerine mahkeme,
tarafları davet edip dinledikten sonra;
189
6
• yargılamanın iadesi başvurusunun süre-
si içinde yapılıp yapılmadığını (HMK m.
379/1, a),
• yargılamanın iadesi başvurusuna konu olan
hükmün kesin olarak verilmiş veya kesinleş-
miş olup olmadığını (HMK m. 379/1, b),
• ileri sürülen yargılamanın iadesi sebebinin
Kanunda yazılı sebeplerden olup olmadığı-
nı inceler (HMK m. 379/1, c).
Yukarıda sayılan koşullardan biri eksikse mahke-
me esasa girmeden yargılamanın iadesi davasını esa-
sa girmeden usûle ilişkin kararla reddeder (HMK m.
379/2). Esastan inceleme yapılabilmesi için gerekli
ön koşullar gerçekleşmişse yargılamanın iadesi sebe-
binin incelenmesine geçilir. Mahkeme ön inceleme
aşamasında duruşma yapar ve tarafları dinledikten
sonra karar verir (HMK m. 379/1).
İnceleme ve Karar
Ön inceleme aşamasında bir eksiklik bulun-
madığı anlaşılırsa, mahkeme talebin ve davanın
esası hakkında inceleme yapar. Mahkeme, ön-
celikle ileri sürülen yargılamanın iadesi sebe-
binin mevcut olup olmadığını inceler. Yargıla-
manın iadesi sebebini başvuruda bulunan taraf
ispat etmelidir.
İnceleme sonunda, ileri sürülen yargılamanın
iadesi sebebi sabit görülürse, davanın esası hak-
kında yeniden yargılama yapılarak ortaya çıkacak
duruma göre, ilk karar onanır ya da kısmen veya
tamamen değiştirilir (HMK m. 380/1, c. 1).
190
Kanun Yolları
Başvuru kabul edilirse ilk verilen karar kısmen
veya tamamen değiştirilir ya da sadece ilk verilen
kararın iptal edilmesiyle yetinilir. Hukuk Mu-
hakemeleri Kanunu’nun 375’inci maddesinin I.
fıkrasının (a), (b) ve (ç) ilâ (h) ve (i) bentlerindeki
sebeplerin var olması hâlinde, iptal ile yetinilemeye-
ceğinden hüküm kısmen veya tamamen değiştirilir.
Davacının muvafakati olmaksızın vekil veya tem-
silci olmayan kimselerin huzuruyla davanın görül-
müş ve karara bağlanmış olması (HMK m. 375/1,
c) durumunda ise başka bir inceleme yapılmaksızın
hükmün iptal edilmesi yeterlidir (HMK m. 380/1,
c. 2). Bununla beraber aynı yargılama hatası, davalı
bakımından mevcut olduğunda, hükmün iptali ile
yetinilmeyip yargılamaya devam edilerek sonucu-
na göre daha önce verilmiş olan karar değiştirilir.
Hükmün kesinleşmesinden sonra tarafları, konusu
ve sebebi aynı olan ikinci davada, öncekine aykırı
bir hüküm verilmiş ve bu hükmün de kesinleşmiş
olması durumunda (HMK m. 375/1, ı) başka bir
inceleme yapılmaksızın hükmün iptal edilmesi ile
yetinilir, davanın esası hakkında yeni bir karar ve-
rilmez (HMK m. 380/1, c. 2).
Yargılamanın iadesi talebinin esası hakkın-
da verilen karar, iade yoluyla incelenmesi istenen
mahkeme kararının bütün nüshalarında gösterilir
(HMK m. 380/2).
Yargılamanın iadesi, hukuki niteliği bakımından
dava olarak görüldüğünden (HMK m. 379/2; m.
381, c. 1), iade talebinin kabulü üzerine yeniden
yapılan yargılamada verilen nihai kararlara karşı,
tekrar olağan kanun yoluna (istinafa) başvurulabilir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Yaşamla İlişkilendir
Yargılamanın iadesi yargılamasında veri-
len nihai kararlara karşı başvurulabilecek ka-
nun yolu hakkında aşağıdaki Yargıtay kararını
inceleyiniz.
“… 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Ka-
nununda 6217 Sayılı yasa ile değişiklik yapılması
dair kanunun 30. maddesiyle geçici 2. maddeden
sonra gelmek üzere bir geçici madde eklenmiş,
buna göre bölge adliye mahkemelerinin göre-
ve başlama tarihine kadar 1086 Sayılı kanunun
temyize ilişkin yürürlükteki hükümlerinin uy-
gulanmasına devam olunacağı belirtilmiştir. Ya-
pılan tüm bu açıklamalar doğrultusunda yargı-
lamanın iadesinin bir dava olduğu ve davanın
açıldığı tarihte geçerli olan usul hükümlerinin
uygulanacağı sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu
durumda bölge adliye mahkemelerinin faaliye-
6
te başladığı tarihten sonra verilen, yargılamanın
iadesine ilişkin kararlar hakkında kanun yoluna
başvurulması halinde öncelikli istinaf aşamasıyla
ilgili taleplerin bölge adliye mahkemesince in-
celenmesi gerekir. Somut uyuşmazlıkta, yargıla-
manın iadesi talebinin reddine ilişkin mahkeme
kararı, bölge adliye mahkemelerinin göreve baş-
ladığı 20/07/2016 tarihinden sonra verilmiş olup
kanun yolu olarak öncelikle istinaf yoluna tâbi
bulunmaktadır. Buna göre kararın istinaf incele-
mesinin bölge adliye mahkemeleri tarafından ya-
pılması zorunlu olduğundan, HMK’nun 343/4.
maddesi uyarınca gereği yapılmak üzere dosyanın
bölge adliye mahkemesine gönderilmesine karar
vermek gerekmiştir. …” Yargıtay 14. Hukuk Da-
iresi, 13.11.2019 T., 2019/4199 E., 2019/7697
(Kazancı İçtihat Bankası)
191
6
Kanun Yolları

Öğrenme Çıktısı
4 Yargılamanın iadesi sebeplerini, yargılamanın iadesi başvurusunu, yargılamanın iadesi
incelemesini ve yargılamanın iadesi sonunda verilebilecek karar türlerini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Somut uyuşmazlıkta, davacı (A)

tarafından dava konusu taşınma-
zın hissesinin haricen satın alın-
dığı iddia edilerek tapu kaydının
iptali ve tescili için dava açılmış,
ancak dava devam ederken davacı
vekili tarafından davadan feragat
edilmesi üzerine feragat nedeni ile
Anayasa Mahkemesi tara-
davanın reddine karar verilmiş ve
fından bireysel başvuruda
karar kesinleşmiştir. Daha sonra
bulunanın hakkının ihlal
aynı taşınmaz hakkında (A) tara-
edildiğine karar verilmesi Yargılamanın iadesi yolu-
fından (B)’ye karşı yeniden dava
durumunda, yeniden yar- nun istinaf ve temyizden ne
açılarak aynı taşınmaz hakkında
gılama yapılması için dos- tür farkları olduğunu tespit
aynı sebeple tapu iptali ve tescil
yanın ilgili mahkemeye ederek çevrenizle paylaşınız.
talebinde bulunulmuş, bu kez da-
gönderilmesi ile HMK’da
valı (B)’nin davayı kabul etmesi
düzenlenen yargılamanın ia-
üzerine mahkeme tarafından da-
desi yolunu ilişkilendiriniz.
vanın kabulüne karar verilmiştir
ve hüküm kesinleşmiştir. Sizce
somut olayda davalı (B) yargıla-
manın iadesi yoluna başvurabilir
mi? Başvurabilirse hangi sebeple,
hangi süre içinde ve nerede bu
yola başvurabilir? Mahkeme bu
durumda nasıl karar vermelidir?

192
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1 Kanun yollarını ve türlerini

açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Genel Olarak Kanun Yolları

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun sekizinci kısmının başlığı “Kanun Yolları” olup, bu başlık altında birinci
bölümde “İstinaf ”, ikinci bölümde “Temyiz” ve üçüncü bölümde ise “Yargılamanın İadesi” yolu düzenlenmiş-
tir. Kanun yolları belirli ölçütlerden yararlanılarak sınıflandırılabilir. Bu bağlamda kanun yolları geniş anlamda
ve dar anlamda kanun yolu olarak ikiye ayrılabilir: Geniş anlamda kanun yolu, mahkemeler tarafından verilen
her tür kararın bir başka mahkeme tarafından bir kez daha gözden geçirilmesi ve hatalıysa düzeltilmesini sağ-
layan bir denetim yoludur. Dar anlamda kanun yolu ise mahkemelerin kesinleşmemiş nihai kararlarına karşı
başvurulan ve bir üst mahkeme tarafından kararın denetlenmesini ve düzeltilmesini sağlayan başvuru yoludur.
Diğer bir ayrım olağan ve olağanüstü kanun yoludur. Olağan kanun yolu, henüz kesinleşmemiş nihai kararlara
karşı başvurulan ve kararın kesinleşmesini erteleyen kanun yolu; olağanüstü kanun yolu ise kesinleşmiş mahkeme
kararlarına karşı başvurulan kanun yoludur. Bu ayrıma göre, istinaf ve temyiz olağan kanun yolu, yargılamanın
iadesi ise olağanüstü kanun yoludur. Bir başka önemli ayrım ise düzeltici ve bozucu kanun yolu ayrımıdır.
Düzeltici kanun yolunda kural olarak, alt derece mahkemesinin kararında hukuka aykırılık tespit eden üst mah-
keme, dosyayı yeniden karar verilmesi için alt derece mahkemesine göndermez ve alt derece mahkemesinin
kararını kaldırarak kendisi davanın esası hakkında karar verir. Bozucu kanun yolunda ise kural olarak hukuka
aykırılık tespit eden üst mahkeme kendisi davanın esası hakkında karar vermez, dosyayı yeniden karar verilmesi
için alt derece mahkemesine gönderir. Dar anlamda kanun yolu, erteleyici ve aktarıcı etki olmak üzere iki temel
özelliğe sahiptir. Erteleyici etki, kanun yoluna başvurulmasının mahkeme kararının kesinleşmesini ertelemesi
(geciktirmesi) anlamına gelir. Aktarıcı etki ise, kararın bir üst mahkeme tarafından incelenmesi ve gerektiğinde
kaldırılarak değiştirilmesi veya bozulması anlamına gelir.

193
 6
Kanun Yolları

İstinaf sebeplerini, istinaf başvurusunu,

2 istinaf incelemesini ve istinaf
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

mahkemesinin karar türlerini açıklayabilme

İstinaf

İstinaf ilk derece mahkemesinin nihai kararlarına karşı başvurulan olağan kanun yoludur. Kural olarak, ilk
derece mahkemelerinden verilen nihai kararlara karşı istinafa başvurulabilir. İstinaf sebepleri, maddî hukuk
kurallarına aykırılık (hukukî sorunun yanlış çözülmesi), usûl kurallarına aykırılık (hatalı veya eksik yargılama
yapılması) ve maddî sorun hakkında yanlış sonuca varılması (vakıa tespitlerindeki hatalar) olmak üzere üç gruba
ayrılabilir. İstinafa, ilk derece mahkemesinde görülen davanın tarafları başvurabilir. İstinafa başvurabilmek için
başvuruda bulunan tarafın hukuki yararı bulunmalıdır. İstinaf başvuruları, bölge adliye mahkemesi tarafından
incelenir. Başvuru dilekçeyle yapılır ve dilekçeye karşı tarafın sayısı kadar örnek eklenir. İstinaf dilekçesi, baş-
vuranın kimliği ve imzasıyla, başvurulan kararı yeteri kadar belli edecek kayıtları taşımaktaysa, diğer hususlar
bulunmasa bile reddedilmez ve 355’inci madde çerçevesinde kamu düzenine aykırılıklar re’sen incelenir. İsti-
nafa başvuru süresi iki haftadır. İstinafa başvurulması ilamın icrasını durdurmaz. Taraflar ilk derece mahkeme-
si ilamının tebliğinden sonra istinafa başvuru hakkından feragat edebilir. İstinaf beş temel aşamaya ayrılarak
incelenebilir. Bunlar sırasıyla; dilekçelerin verilmesi, ön inceleme, esastan inceleme, sözlü yargılama ve karar
aşamasıdır. Dilekçelerin verilmesi aşaması ilk derece mahkemesi önünde, diğer aşamalar ise bölge adliye mah-
kemesinde gerçekleşir. Bölge adliye mahkemesi ön incelemede; incelemenin başka bir dairece veya bölge adliye
mahkemesince yapılmasının gerekli olduğu, kararın kesin olduğu, başvurunun süresi içinde yapılmadığı, başvu-
ru şartlarının yerine getirilmediği, başvuru sebeplerinin veya gerekçesinin hiç gösterilmediği tespit ederse gerekli
kararı verir. Bölge adliye mahkemesi esastan inceleme aşamasında, ilk derece mahkemesinin kararını etkileyen
bir usûl hatası bulunup bulunmadığını, maddî hukuk normlarının doğru uygulanıp uygulanmadığını, ilk de-
rece mahkemesinin vakıa tespitlerinin tam ve doğru olup olmadığını esastan inceler ve tespit ettiği hataların
düzeltilmesi için gerekli tahkikat işlemlerini yürütülür. İstinafın temyizden farkı, hukuka uygunluk denetimi
yanında, ilk derece mahkemesindeki vakıa tespitlerinin doğru olup olmadığını inceleyebilmesi (vakıa denetimi)
ve tahkikatı bizzat tamamlayarak davanın esası hakkında karar verebilmesidir. Kanuna göre 352 ve 353’üncü
maddede belirtilen hâller dışında istinaf incelemesi kural olarak duruşmalı olarak yapılır. Kanuna göre, istina-
fa ilişkin bölümde hüküm bulunmayan hallerde ilk derece mahkemesinde uygulanan yargılama usulü bölge
adliye mahkemesinde de uygulanır. İstinafta ilk derece mahkemesinde yapılabilecek bazı usûl işlemlerine izin
verilmemiştir. Bölge adliye mahkemesi, esas hakkında inceleme sonunda; istinaf başvurusunun esastan reddine;
ilk derece mahkemesi kararının kaldırılmasına ve dosyanın ilk derece mahkemesine gönderilmesine; ilk derece
mahkemesi kararının kaldırılmasına ve davanın kısmen veya tamamen kabulüne; ilk derece mahkemesi kararı-
nın kaldırılmasına ve davanın reddine karar verebilir.

194
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Temyiz sebeplerini, temyiz başvurusunu, temyiz

3 incelemesini ve temyiz incelemesi sonunda

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

verilebilecek karar türlerini açıklayabilme

Temyiz

Bölge adliye mahkemesi hukuk daireleri tarafından verilen kesin olmayan nihai kararlara karşı başvurulabilecek
kanun yolu temyizdir. Temyize tâbi kararlar, malvarlığına ilişkin ve malvarlığına ilişkin olmayan davalar bakı-
mından ayrı ayrı belirlenmelidir. Malvarlığına ilişkin olmayan davalarda, bölge adliye mahkemesi tarafından
verilen kararlar aksine bir düzenleme olmadıkça temyiz edilebilir. Malvarlığı haklarına ilişkin davalarda ise
temyiz için belirli bir parasal sınırın aşılması aranır. Temyiz edilemeyen kararlar HMK m. 362’de düzenlenmiş-
tir. Kanuna göre temyiz (bozma) sebepleri; hukukun veya taraflar arasındaki sözleşmenin yanlış uygulanması,
dava şartlarına aykırılık, taraflardan birinin davasını ispat için dayandığı delillerin kanuni bir sebep olmaksızın
reddedilmesi, karara etki eden yargılama hatasının veya eksikliklerinin bulunmasıdır. Sadece hukuka uygunluk
denetimiyle sınırlı temyiz incelemesi yapılabileceğinden, maddi sorun hakkında yanlış sonuca varılması (vakıa
tespitlerinin hatalı olması) açık bir hukuka aykırılıktan kaynaklanmadıkça, temyiz sebebi olarak değerlendiril-
mez. Temyize davanın tarafları başvurabilir. Temyize başvurabilmesi için tarafın hukuki yararları bulunmalıdır.
Temyiz incelemesini Yargıtay’ın ilgili hukuk dairesi yapar. Temyiz başvurusu dilekçeyle yapılır. Temyiz dilek-
çesinde temyiz sebepleri ve gerekçesinin gösterilmesi önemli ise de şart değildir. Yargıtay taraflarca ileri sürülen
temyiz sebepleriyle bağlı değildir. Temyiz sebepleri ve diğer şartlar bulunmasa dahi dilekçe reddedilmez ve Yar-
gıtay kanunun açık hükmüne aykırı gördüğü hususları inceleyebilir. Temyize başvuru süresi iki haftadır. Temyi-
ze başvurulması, kural olarak ilâmın icrasını durdurmaz. Taraflar bölge adliye mahkemesi kararının kendilerine
tebliğinden sonra temyize başvuru hakkından feragat edebilirler. Temyiz dilekçelerin verilmesi, ön inceleme,
esastan inceleme ve karar olmak üzere dört aşamadan oluşur. Dilekçelerin verilmesi bölge adliye mahkeme-
si veya ilk derece mahkemesi önünde, diğer aşamalar ise Yargıtayda gerçekleşir. Ön incelemede incelemenin
başka bir dairece yapılmasının gerektiği, kararın kesin olduğu, başvurunun süresi içinde yapılmadığı, başvuru
şartlarının yerine getirilmediği tespit edilirse Yargıtayca gerekli karar verilir. Bölge adliye mahkemesi veya ilk
derece mahkemesi kararının hukuka uygun olup olmadığı ise esastan inceleme aşamasında incelenir. Yargıtay,
hukuka uygunluk denetimi yapabileceğinden, ilk derece ve bölge adliye mahkemesinin vakıa tespitlerinin doğru
olup olmadığını inceleyemez. Yargıtay temyiz incelemesini kural olarak dosya üzerinden yapar. Yargıtay temyiz
incelemesi sonunda onama, düzelterek onama veya bozma kararı verebilir. Yargıtayın bozma ve onama kararları,
mahkeme yazı işleri müdürü tarafından derhal taraflara tebliğ edilir. Bölge adliye mahkemesi veya ilk derece
mahkemesi, Yargıtayın bozma kararına uyabilir veya direnebilir. Davanın her iki tarafı bozmaya uyulmasını
talep ederse, mahkeme bozmaya uymak zorundadır.

195
 6
Kanun Yolları

Yargılamanın iadesi sebeplerini, yargılamanın iadesi başvurusunu,

4 yargılamanın iadesi incelemesini ve yargılamanın iadesi sonunda
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

verilebilecek karar türlerini açıklayabilme

Yargılamanın İadesi

Yargılamanın iadesi kesinleşmiş mahkeme kararlarına karşı başvurulabilen bir yoldur. Yargılamanın iadesi, er-
teleyici ve aktarıcı etkiye sahip olmadığından dar anlamda bir “kanun yolu” değildir. Yargılamanın iadesi kesin
hüküm teşkil eden mahkeme kararlarının düzeltilmesini amaçlayan bir hukuki çaredir. Yargılamanın iadesi
sebepleri, hükmün doğruluğunu etkilediğine mutlak gözüyle bakılan ağır yargılama hatalarıdır. Yargılamanın
iadesi sebepleri Kanunda sınırlı şekilde sayılmış olup (bkz. HMK m. 375), Kanunda belirtilmeyen bir nedene
dayanarak bu yola başvurulamaz ve kıyas yoluyla yargılamanın iadesi sebepleri genişletilemez. Yargılamanın
iadesi yoluna, kural olarak kesinleşen mahkeme kararının tarafları başvurabilir. Yargılamanın iadesi yoluna baş-
vuru süresi üç aydır. Ancak bu süre, herhâlde iade talebine konu olan hükmün kesinleşmesinden itibaren on
yıldan daha fazla olamaz. Yargılamanın iadesi talebi, davanın esası hakkında karar veren mahkemeye dilekçeyle
yapılır ve o mahkeme tarafından incelenir. Mahkeme, yargılamanın iadesi sebebinin niteliğine göre, karşı tara-
fın zarar ve ziyanını karşılayacak uygun miktarda teminat gösterilmesini isteyebilir. Yargılamanın iadesi davası
hükmün icrasını durdurmaz. Yargılamanın iadesi talep edilirse mahkeme öncelikle tarafları davet ederek bir ön
inceleme yapar. Ön inceleme sonunda başvuru şartlarının var olduğu tespit edilirse esastan inceleme yapılır.
Ön incelemede mahkeme yargılamanın iadesi başvurusunun süresi içinde yapılıp yapılmadığını, yargılamanın
iadesi başvurusuna konu olan hükmün kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş olup olmadığını, ileri sürülen
yargılamanın iadesi sebebinin Kanunda yazılı sebeplerden olup olmadığını inceler. Yargılamanın iadesi sebebini
başvuruda bulunan taraf ispat etmelidir. Esastan inceleme sonunda, ileri sürülen yargılamanın iadesi sebebinin
mevcut olduğu anlaşılırsa, davanın esası hakkında yeniden yargılama yapılarak ortaya çıkacak duruma göre, ilk
karar onanır ya da kısmen veya tamamen değiştirilir.

196
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

1 I. İstinaf 5 Temyiz incelemesini yapan dairenin bozma

II. Temyiz kararına, bölge adliye mahkemesi veya ilk dere-
ce mahkemesi direnme kararı verirse, bu kararın

III. Kanun yararına temyiz
IV. Yargılamanın iadesi
Yukarıdaki kanun yollarından hangileri erteleyici
ve aktarıcı etkiye sahiptir?
A. Yalnız I
B. I ve II
C. I, II ve III
D. I, II ve IV
E. II, III ve IV
2 Aşağıdakilerden hangisi tek başına istinaf ka-
nun yoluna başvuramaz?
A. Taraf
B. Asli müdahil
C. Feri müdahil
D. Taraf olduğu davalarda Cumhuriyet savcısı
E. İhtiyari dava arkadaşları
3 Aşağıdakilerden hangisi istinaf derecesinde
duruşma yapılması gereken hâllerden biridir?
A. Davaya bakması yasak olan hâkimin karar ver-
mesi
B. İleri sürülen haklı ret talebine rağmen reddedi-
len hâkimin davaya bakması
C. Dava şartlarına aykırılık bulunması
D. Keşif yapılması gereken hallerde keşif yapılma-
dan karar verilmesi
E. İncelenen mahkeme kararının usûl veya esas
yönünden hukuka uygun olması
4
İstinaf dilekçesi verilirken, istinafa başvuru
harcı ve tebliğ giderleri de dâhil olmak üzere tüm
giderler ödenmelidir.
Buna göre mahkeme, verilen kesin süre içinde harç
ve giderler tamamlanmadığı takdirde, nasıl karar
vermelidir?
A. İstinaf başvurusunun yapılmamış sayılmasına
B. İstinaf başvurusunun usulden reddine
C. İstinaf başvurusunun esastan reddine
D. İstinaf dilekçesinin reddine
E. Davanın reddine
neler öğrendik?
temyiz edilmesi hâlinde inceleme aşağıdakilerden
hangisi tarafından yapılır?
A. Bölge adliye mahkemesi
B. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu
C. Yargıtay İçtihadı Birleştirme Büyük Genel Ku-
rulu
D. Kararına direnilen Yargıtay dairesi
E. Yargıtay Başkanlar Kurulu
6 Aşağıdaki kararlardan hangisi temyiz edile-
bilir?
A. Kira ilişkisinden doğan ve miktar veya değeri
temyiz sınırını (kesinlik sınırını) aşan alacak
davalarında verilen kararlar
B. Bölge adliye mahkemesi tarafından ilk derece
mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuş-
mazlıklarını çözmek için verilen kararlar
C. Çekişmesiz yargı işlerinde verilen kararlar
D. Geçici hukukî korumalar hakkında verilen ka-
rarlar
E. Miktar veya değeri Kanunda öngörülen ve her
yıl yeniden değerleme oranına göre artırılarak
belirlenen kesinlik sınırını geçmeyen davalara
ilişkin kararlar
7 I. Hukukun veya taraflar arasındaki sözleş-
menin yanlış uygulanması
II. Dava şartlarına aykırılık
III. Taraflardan birinin davasını ispat için
dayandığı delillerin kanuni bir sebep ol-
maksızın reddedilmesi
IV. Vakıa tespitlerinin hatalı olması
Yukarıdakilerden hangileri temyiz sebeplerindendir?
A. I ve II
B. I, II ve III
C. I, II ve IV
D. II, III ve IV
E. I, II, III ve IV

197
6
Kanun Yolları

8 I. Bozma kararı 10 I. Temyiz

II. Alt derece kararının kaldırılması ve dava- II. Yargılamanın yenilenmesi
nın kabulü kararı
neler öğrendik?

III. Karar düzeltme

III. Onama kararı
Yukarıdakilerden hangileri kesinleşmiş mahkeme
IV. Düzelterek onama kararı kararlarına karşı başvurulabilen kanun yolların-
dandır?
Yukarıdakilerden hangileri Yargıtayın temyiz ince-
lemesi sonucunda verebileceği kararlardandır? A. Yalnız I
A. Yalnız I B. Yalnız II
B. I ve III C. Yalnız III
C. I, II ve III D. II ve III
D. I, III ve IV E. I, II ve III
E. I, II, III ve IV

9 Aşağıdaki yargılamanın iadesi sebeplerinden

hangisinde mahkeme esas hakkında yeni bir karar
vermeyip sadece ilk kararını iptal etmekle yetinir?
A. Karara esas alınan senedin sahte olduğunun
mahkeme veya resmî makam önünde ikrar edil-
miş olması
B. İfadesi karara esas alınan tanığın, karardan son-
ra yalan tanıklık yaptığının sabit olması
C. Davalının vekili veya temsilcisi olmayan kim-
selerin huzuruyla davanın görülmüş ve karara
bağlanmış olması
D. Mahkemenin kanuna uygun teşekkül etmemiş
olması
E. Hükmün kesinleşmesinden sonra tarafları, ko-
nusu ve sebebi aynı olan ikinci davada, önceki-
ne aykırı bir hüküm verilmiş ve bu hükmün de
kesinleşmiş olması

198
 6
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Yanıtınız yanlış ise “Kanun Yollları ve Türle-

1. B 6. A Yanıtınız yanlış ise “Temyiz” konusunu yeni-
rini Açıklayabilme” konusunu yeniden göz-
den gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

den geçiriniz.

2. C Yanıtınız yanlış ise “İstinafa Başvuru” konu- 7. B Yanıtınız yanlış ise “Temyiz sebepleri” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İstinaf İncelemesi-Esas- Yanıtınız yanlış ise “Karar (Onama, Düzel-
3. D 8. D
tan İnceleme” konusunu yeniden gözden terek Onama ve Bozma Kararı)” konusunu
geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yargılamanın İadesi-İn-

4. A Yanıtınız yanlış ise “İstinafa Başvuru-Başvuru 9. E
celeme ve Karar” konusunu yeniden gözden
Şekli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Temyize Başvuru” konu- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Yargılamanın İadesi” ko-
sunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 368’inci maddesine göre, ilk derece mah-

kemesinin kesin olarak verdiği kararlar ile istinaf incelemesinden geçmeden
kesinleşmiş bulunan kararlarına ve bölge adliye mahkemesi hukuk dairesinin
ilk derece mahkemesi sıfatıyla kesin olarak verdiği kararlar ile yine bu sıfatla
verdiği ve temyiz incelemesinden geçmeden kesinleşmiş bulunan kararlarına
karşı, yürürlükteki hukuka aykırı olduğu gerekçesiyle Adalet Bakanlığı veya
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından kanun yararına temyiz yoluna
başvurulabilir. Kanun yararına temyiz talebi Yargıtay tarafından kabul edilirse
Araştır 1 karar kanun yararına bozulur. Ancak olağan temyizden farklı olarak bu bozma
kararı ile kararın hukuki sonuçlarını ortadan kaldırmaz (HMK m. 363). Ola-
ğan ve olağanüstü kanun yolu ayrımı bakımından, kesinleşmiş bir mahkeme
kararına karşı başvuru yapılması ve bozma kararı verilmesi durumunda genel
temyizden farklı olarak hükmün taraflar için doğurduğu sonuçları ortadan
kaldırmaması nedeniyle olağan değil; olağanüstü bir kanun yoludur. Geniş
anlamda ve dar anlamda kanun yolu ayrımı bakımından geniş anlamda kanun
yolu olarak kabul edilebilir; dar anlamda kanun yolu sayılamaz. Zira zaten ke-
sinleşmiş mahkeme kararlarına karşı kanun yararına temyize gidilebildiğinden
hükmün kesinleşmesini erteleme etkisi bulunmamaktadır.

199
6
Kanun Yolları

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Bölge adliye mahkemesi istinaf incelemesi sonucunda, başvuru haksızsa istinaf

başvurusunun esastan reddine, başvuru haklı ise duruma göre ilk derece mah-
kemesi kararının kaldırılmasına ve dosyanın ilk derece mahkemesine gönde-
rilmesine veya ilk derece mahkemesi kararının kaldırılmasına ve davanın ka-
bulü veya reddine karar verir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 353’üncü
maddesine göre ilk derece mahkemesinin dava şartlarına aykırı karar vermesi
Araştır 2 durumunda ilk derece kararı kaldırılarak dosyanın ilk derece mahkemesine
gönderilmesi gerekir. Somut olayda boşanma davasının taraflarından birinin
akıl hastası olması hususu dikkate alınmadan, bu konuda bir inceleme yapıl-
madan ve dava ehliyeti bulunmayan bir taraf huzurunda davanın görüşmüş ve
karara bağlanmış olması nedeniyle dava şartına aykırılık tespit edildiğinden,
ilk derece kararının kaldırılmasına ve dosyanın ilk derece mahkemesine gön-
derilmesine karar vermelidir.

Yargıtay temyiz incelemesi sonunda duruma göre bozma, onama veya düzel-
terek onama kararı verebilir. Alt derece mahkemesinin kararı hukuka aykırı
ise bozma kararı vererek yeniden inceleme yapılması ve karar verilmesi için
dosyayı ilk derece mahkemesine gönderir. Alt derece mahkemesinin kararı
hukuka uygunsa kararı onar ve onamayla alt derece mahkemesinin kararı ke-
sinleşir. Kanunda belirtilen bazı hallerde ise Yargıtay alt derece kararını düzel-
terek onar ve karar kesinleşir. Bu hallerden biri şudur: Temyiz edilen kararın,
Araştır 3 kanunun olaya uygulanmasında hata edilmiş olmasından dolayı bozulması
gerekli olmasına rağmen, kanuna uymayan husus hakkında yeniden yargılama
yapılmasına ihtiyaç yoksa Yargıtay düzelterek onama kararı vermelidir. So-
mut olayda alt derece mahkemesi kanuna aykırı olarak asıl alacağa avans faizi
yerine yasal faiz oranını uygulayarak karar vermiş, başka bir deyişle hukuka
aykırı karar vermiştir. Ancak söz konusu hukuka aykırılığın giderilmesi için
yeniden yargılama yapılmasına ihtiyaç olmadığından Yargıtay dairesi bölge
adliye mahkemesinin kararını bozmadan, düzelterek onama kararı vermelidir.

Davalı (B) yargılamanın iadesi yoluna başvurabilir. Hukuk Muhakemeleri

Kanunu’na göre bir dava sonunda verilen hükmün kesinleşmesinden sonra
tarafları, konusu ve sebebi aynı olan ikinci davada öncekine aykırı bir hüküm
verilmiş ve bu hüküm de kesinleşmişse yargılamanın iadesi talep edilebilir. So-
mut olayda dava konusu taşınmaz mal hakkında taşınmaz hissesinin haricen
satın alınması sebebiyle tapu iptali ve tescil davası açılmış ve davacı davadan
feragat ettiği için feragat nedeniyle davanın reddine karar verilmiştir ve karar
kesinleşmiştir. Daha sonra aynı taşınmaz malla ilgili aynı sebeple aynı taraf-
Araştır 4
lar arasında görülen ikinci davada ise bu kez davalı davayı kabul ettiğinden
mahkeme davanın kabulüne karar vermiş ve hüküm kesinleşmiştir. Görül-
düğü üzere birbiri ile çelişen kesinleşmiş iki mahkeme kararı bulunmaktadır.
Bu durumda ilk verilen kesin hüküm nedeniyle ikinci kararın iptal edilmesi
gerekir. Bu bent uyarınca yargılamanın yenilenmesi yoluna başvuru süresi ila-
ma ilişkin zamanaşımı süresi kadardır. Yargılamanın iadesi talebi son kararı
veren mahkeme tarafından incelenir. Mahkeme yargılamanın iadesi sebebinin
mevcut olduğunu tespit ederse, başka bir inceleme yapmadan ikinci verilen
hükmü iptal eder, ayrıca yeni bir hüküm kurmaz.

200

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kaynakça
6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu
Akil, C., “Bir İstinaf Sebebi Olarak HMK m. 353/1-a-
6 Üzerine Değerlendirme”, TAAD, Yıl: 11, Sayı: 38
(Nisan 2019), s. 1-17.
Akkaya, T. (2009). Medenî Usûl Hukukunda İstinaf,
Ankara.
Akkaya, T. (2018). “İstinaf İncelemesi Sonunda İlk
Derece Kararının Kaldırılması ve Dosyanın İlk
Derece Mahkemesine Gönderilmesi”, MİHBİR
15. Toplantısı, “Hukuk Muhakemeleri Kanunu
Çerçevesinde İstinaf ”, Adalet Bakanlığı, Ankara
Alangoya, Y., Yıldırım, K., Deren Yıldırım, N. (2009).
Medenî Usûl Hukuku Esasları, İstanbul.
Arslan, R., (1977). Medeni Usul Hukukunda
Yargılamanın Yenilenmesi (İade-i Muhakeme),
Ankara.
Arslan, R., Yılmaz E., Taşpınar Ayvaz, S., Hanağası,
E., (2018). Medenî Usûl Hukuku, Ankara.
Atalı, M., (2014). Medeni Usul Hukukunda Aleyhe
Bozma Yasağı, Ankara.
Atalı, M., (2019). Medeni Usul Hukuku, Ed. Tolga
Akkaya, Eskişehir.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E., (2018). Medeni
Usul Hukuku, Ankara.
6
Bölge Adliye ve Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri
ile Cumhuriyet Başsavcılıkları İdarî ve Yazı İşleri
Hizmetlerinin Yürütülmesine Dair Yönetmelik
(RG, 6.8.2015 T., 29437 S.)
Budak, A. C., Karaaslan, V., (2017). Medeni Usul
Hukuku, Ankara.
Namlı, M., (2014). Türk ve Fransız Medeni Usul
Hukukunda Yargılamanın Yenilenmesi, İstanbul.
Özekes, M. (2016). 100 Soruda Medenî Usûl
Hukukunda Yeni Kanun Yolu Sistemi, İstinaf ve
Temyiz, Ankara.
Özekes, M., Pekcanıtez Usul, Medeni Usul Hukuku, C.
III, İstanbul 2017.
Pekcanıtez, H., “Bireysel Başvuru Sonunda Verilen
Kararların Medenî Yargıya Etkisi”, https://www.
anayasa.gov.tr/media/6087/hakan_pekcanitez.
pdf, E.T. 6.4.2020
Pekcanıtez, H., Atalay, O., Özekes, M. (2019). Medenî
Usûl Hukuku, Ankara.
Postacıoğlu, İlhan E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Karaaslan, V., “Kanun Yolları Sistemine Eleştirel Bir
Bakış”, MİHDER, C. 15, S. 43, 2019, s. 441-466.
201
 Bölüm 7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
öğrenme çıktıları

1 2
Geçici Hukuki Koruma İhtiyatî Tedbir
1 Geçici hukuki koruma kavramını ve türlerini 2 İhtiyatî tedbirleri ve ihtiyatî tedbire karşı
açıklayabilme başvurulabilecek yolları açıklayabilme

3
Delil Tespiti
3 Delil tespitini ve delil tespitine karşı
başvurulabilecek yolları açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Geçici Hukuki Koruma • İhtiyatî Tedbir • Delil Tespiti

202

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Bir davada mahkemenin uyuşmazlığı esastan
çözen kararı kesin hukuki koruma olarak nitelendi-
rilir. Davadan önce veya dava sırasında, dava konu-
sunun zarar görmemesi amacıyla mahkeme tarafın-
dan verilen geçici kararlar ise geçici hukuki koruma
olarak adlandırılır (Arslan/Yılmaz/Taşpınar Ayvaz/
Hanağası, s. 566).
Bir uyuşmazlık hakkında kesin hukuki koru-
mayı sağlamak amacıyla yürütülen yargılamada,
taraflar arasında eşitliğin ve adil yargılanma hak-
kının sağlanması, hukukî dinlenilme hakkının
tanınması, keyfiliğin önlenmesi, uyuşmazlık hak-
kındaki tahkikatın ayrıntılı şekilde yürütülebilmesi
ve nihayet uyuşmazlığın hüküm verilecek derecede
aydınlanabilmesi için belirli bir zamanın geçmesi
gerekir. Diğer yandan uygulamada yargılamalar
olması gerekenden daha uzun sürebilir. Bu süreç-
te dava konusunun zarar görmesi, gizlenmesi, bir
başkasına devredilmesi, yok olması gibi tehlikeler
doğabileceğinden, hukukî korunma talebinin (da-
vanın) konusu olan hak ve şeylerin güvence altına
alınması için geçici hukukî korumadan yararlanılır
(Atalı, Usul, s. 211).
Bu bölümde öncelikle geçici hukuki koruma
kavramı ve türleri üzerinde durulacak, daha son-
raki başlıklar altında ise geçici hukuki korumanın
başlıca örnekleri arasında yer alan ve HMK’da dü-
zenlenen ihtiyatî tedbir (HMK m. 389-399) ve de-
lil tespiti (HMK m. 400-406) incelenecektir.
GEÇİCİ HUKUKİ KORUMA
Geçici hukukî koruma, asıl (dava ile talep edi-
len) hukukî korunmanın sağlanmasını ve icra edil-
mesini güvence altına alan tedbirlerin veya önlem-
lerin genel adıdır. Geçici hukukî korumanın işlevi,
dava veya diğer yargılama süreçlerine ek olarak,
nihai hukukî korumanın etkin şekilde gerçekleş-
tirilmesine yardımcı olmak ve böylece hak arama
özgürlüğünün kullanılmasını kolaylaştırmaktır
(Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 563). Geçici hukukî
koruma, dava ile talep edilen hukuki korunmanın
sağlanmasını güvence altına alır. Örneğin, Türk
Medeni Kanunu’na göre, boşanma veya ayrılık da-
vası açılınca hâkim, davanın devamı süresince ge-
rekli olan, özellikle eşlerin barınmasına, geçimine,
7
eşlerin mallarının yönetimine ve çocukların bakım
ve korunmasına ilişkin geçici önlemleri resen alır
(TMK m. 169). Bu bağlamda, boşanma davası
açan ve mali durumu iyi olmayan bir eş, boşanma
davasıyla birlikte nafaka talep etmişse de mahkeme
tarafından boşanma ve nafaka talebi hakkında ka-
rar verilinceye kadar geçimini sürdürebilmesi için
davacı eş lehine tedbir nafakası ödenmesine karar
verilmesi bir geçici hukuki korumadır.
Geçici hukuki korumanın varlık sebepleri kı-
saca aşağıdaki şekilde sıralanabilir (Erişir, s. 6 vd.;
Atalı, Usul, s. 212):
• Davanın sona ermesini beklemek, ileride
telafisi mümkün olmayan zararların ortaya
çıkmasına neden olabilir. Geçici hukuki ko-
rumalar, bu zararların doğmasını veya zarar
meydana gelmiş olsa bile artmasını engeller.
• Dava ve diğer yargısal işlerin sonuçlanması
belirli bir süreyi gerektirir. Bu süreçte yargı-
lamanın konusu olan haklar zarar görebilir.
Geçici hukuki korumadan yararlanılması
muhtemel ve telafisi imkânsız zararların
doğmasını engeller.
• Karşı taraf, uyuşmazlık konusunu yargı-
lama sırasında bir başkasına devredebilir,
saklayabilir, kaçırabilir, yok edebilir. Geçici
hukukî korumalar karşı taraftan kaynakla-
nabilecek bu tür zararları önler. Örneğin,
dava konusu taşınırın davalının elinden
alınarak yediemine verilmesi veya muhafaza
altına alınması, davalının malı üçüncü kişi-
lere devretmesini önler.
• Hukuki korunma kısa sürede sağlanabilse
dahi eski durumun yeniden tesisi imkânsız
olabilir. Örneğin, bir anonim ortaklık genel
kurul kararının iptali talebiyle açılan davada,
mahkeme tarafından karar verilinceye kadar
yanlış olan kararın uygulanmaya devam
edilmesi, ortaklığa geri dönülmesi imkânsız
zararlar verebileceği gibi ortaklığı varlığının
sona ermesi sonucunu dahi doğurabilir.
• Dava sonunda hakkın icra edilmesi ve hak
kayıplarının önlenebilmesi için dava ile ula-
şılmak istenen hakkın icrasını sağlamaya
yönelik tamamlayıcı düzenlemeler yapılma-
sı etkin hukuki korumanın sağlanabilmesi-
ne hizmet eder.
203
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
Geçici hukuki korumaların ortak ve temel özel-
likleri ise aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Pekcanı-
tez/Atalay/Özekes, s. 565; Atalı, Usul, s. 212):
• Geçici süreyle hukuki koruma sağlar ve
dava ile talep edilen hukuki korunmayı gü-
vence altına almaya yöneliktir.
• Geçici hukuki korumaya mahkeme tarafın-
dan karar verilebilir.
• İspat ölçüsü düşürülmüş olduğundan, geçi-
ci hukukî koruma kararı verilmesini gerek-
tiren koşulların yaklaşık olarak ispat edil-
mesi yeterlidir.
• Karşı tarafa hukukî dinlenilme hakkı (sa-
vunma imkânı) tanınması, geçici hukuki
koruma kararının verilmesinden sonraki bir
zamana ertelenebildiğinden, karşı taraf din-
lenmeden de geçici hukuki koruma kararı
verilebilir.
• Geçici hukuki koruma taleplerine ilişkin
usul hükümleri olabildiğince basit, hızlı ve
kolay yargılama yapılmasını sağlayacak şe-
kilde düzenlenmiştir.
Geçici hukuki koruma altında farklı işlevleri ye-
rine getiren tedbir veya önlemler yer alır. İhtiyatî
tedbir ve delil tespiti HMK’da ihtiyatî haciz ise
İİK’da düzenlenen başlıca geçici hukuki korumalar-
dır. Bunların dışında örneğin, boşanma davasında
eşlere ve çocuklara tedbir nafakası ödenmesi (TMK
m. 169); 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına
Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun hüküm-
leri kapsamında korunan kişiler bakımından şiddet
uygulayanlarla ilgili olarak müşterek konuttan veya
bulunduğu yerden derhâl uzaklaştırılması ve müşte-
rek konutun korunan kişiye tahsis edilmesi (m. 5/1,
b); Türk Medenî Kanunu gereğince, taşınmaz mal
üzerindeki çekişmeli hakların korunması için açılan
davalarda tapu kütüğüne şerh verilmesi (TMK m.
1010) veya bazı durumlarda taşınmazın tapu kay-
dına geçici tescil şerhi konulması (TMK m. 1011)
gibi geçici hukukî korumalar da söz konusu olabilir
(Arslan/Yılmaz/Taşpınar Ayvaz/Hanağası, s. 567).
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda, “geçici hu-
kuki korumalar” başlığı altında “ihtiyatî tedbir” ve
“delil tespiti” düzenlemiştir. Bu tedbirler dışında
204
kalan diğer geçici hukukî korumalar bakımından
ise özel kanunlardaki hükümlerin geçerli olacağı
belirtilmiş ve örnek mahiyetinde bazı geçici hukukî
koruma türleri sayılmıştır. Bu bağlamda mahkeme
tarafından uyuşmazlık konusu mal ve haklarla ilgili
defter tutulmasına veya mühürleme işlemi gibi di-
ğer tedbirlere de karar verilebilir.
İhtiyatî tedbir, ihtiyatî haciz, muhafaza tedbi-
ri ve geçici düzenleme niteliğindeki geçici hukuki
korumalar hakkında özel düzenlemeler varsa, bun-
ların yer aldıkları özel kanun hükümleri geçerlidir.
Örneğin, Sınai Mülkiyet Kanunu’nun 159’uncu
maddesine göre, bu Kanuna dayanarak dava açma
hakkı olan kişiler, dava konusu kullanımın, ülke
içinde kendi sınai mülkiyet haklarına tecavüz teşkil
edecek şekilde gerçekleşmekte olduğunu veya ger-
çekleşmesi için ciddi ve etkin çalışmalar yapıldığını
ispat etmek şartıyla, verilecek hükmün etkinliğini
temin etmek üzere, ihtiyatî tedbire karar verilme-
sini mahkemeden talep edebilir. Bu kanun kap-
samında uygulanabilecek ihtiyatî tedbirler örnek
olarak sayılmıştır. Buna göre, ihtiyati tedbir yoluy-
la, davacının sınai mülkiyet hakkına tecavüz teşkil
eden fiillerin önlenmesi ve durdurulması; sınai
mülkiyet hakkına tecavüze konu ürünlere, bunla-
rın üretiminde münhasıran kullanılan araçlara, te-
cavüze konu ürünler dışındaki diğer ürünlerin üre-
timini engellemeyecek şekilde, bulundukları her
yerde el konulması ve bunların saklanması müm-
kündür. İhtiyatî tedbirlerle ilgili Sınai Mülkiyet
Kanunu’nda hüküm bulunmayan konularda 6100
sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümleri
uygulanır.
Sınai mülkiyet hakkı, markayı, coğrafi
işareti, tasarımı, patent ve faydalı modeli
ifade etmekte olup Sınai Mülkiyet Kanu-
nu marka, coğrafi işaret, tasarım, patent,
faydalı model ile geleneksel ürün adlarına
ilişkin başvuruları, tescil ve tescil sonrası iş-
lemleri ve bu hakların ihlaline dair hukuki
ve cezai yaptırımları düzenlemektedir.
 7
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı
1 Geçici hukuki koruma kavramını ve türlerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Başlıca geçici hukuki ko-

Önceki bölümlerde öğren-
diklerinizi de dikkate ala-
rak, geçici hukuki koruma
ile dava (nihai hukuki koru-
ma) arasındaki farkları araş-
tırınız ve tespit ediniz?
Başlıca geçici hukuki koru-
ma türlerinden ihtiyatî ted-
bir ile delil tespitini, amaç-
ları ve konuları bakımından
ilişkilendiriniz, farklarını
tespit ediniz.
ruma türlerinden (ihtiyatî,
tedbir, delil tespiti vb.) her-
hangi biri hakkında güncel
bir Yargıtay kararını incele-
yerek geçici hukuki koru-
manın temel özellikleriyle
ilişkisini kurmaya çalışınız.

İHTİYATÎ TEDBİR tedbirler ile hukuki korunma talebine konu olan

İhtiyati tedbir, mevcut durumda meydana gele-
bilecek değişme nedeniyle hakkın elde edilmesinin
önemli ölçüde zorlaşacağı veya tamamen imkânsız
hale geleceği veya gecikme nedeniyle bir sakıncanın
ya da ciddi bir zararın doğacağı şüphesi bulunması
halinde, uyuşmazlık konusu hak veya şey konusun-
da mahkeme tarafından verilen ve kural olarak asıl
hukuki korunma talebi hakkında verilen hüküm
kesinleşinceye kadar devam eden bir geçici hukuki
korumadır (HMK m. 389).
İhtiyati tedbirin amacı, asıl hukukî korunma ta-
lebinin sonucunu güvence altına almaktır. İhtiyati
tedbir yoluyla asıl uyuşmazlığı çözmeye yönelik bir
karar verilmemelidir. Zira bir davanın sonunda veri-
lecek hükme rağmen, devam edecek ya da sonuçları
gerçekleşecek tedbir kararı verilmesi, ihtiyati tedbi-
rin niteliğine aykırılık teşkil eder. Bununla beraber,
eda veya düzenleme amaçlı tedbire karar verilmesi
mümkündür. Örneğin, geçici olarak iş ilişkisinin
düzenlenmesi, düzenleme ya da eda amaçlı tedbir
niteliğindedir. Görünüşte, asıl davadaki gibi bir so-
nuç doğursa da bu durumlarda verilen kararlar ge-
çici nitelikte olup asıl hüküm verildiğinde ortadan
kalkar (Madde Gerekçesi için bkz. https://www.
tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss393.pdf ).
İhtiyati tedbirler, amaçları bakımından, temi-
nat, eda ve düzenleme amaçlı tedbirler olmak üze-
re üçe ayrılır (Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 566;
Budak/Karaaslan, s. 303): Teminat amaçlı ihtiyati
hakkın icrası (gerçekleştirilmesi) güvence altına alı-
nır. Örneğin, dava konusu malın yok olması, zarar
görmesi gibi bir tehlike mevcutsa dava konusu-
nun mahkeme kararıyla muhafaza altına alınması
(HMK m. 391/1) teminat amaçlı ihtiyatî tedbirdir.
Eda amaçlı ihtiyati tedbirler ile hukuki korun-
ma talebine konu hak geçici olarak gerçekleştirilir.
Örneğin, boşanma ve nafaka talep eden eşin tale-
bi üzerine, aile mahkemesinin esas hakkında kesin
hüküm verilinceye kadar tedbir nafakası ödenmesi-
ne karar vermesi (TMK m. 169; HMK m. 391/1);
Türk Borçlar Kanunu’nun 76’ncı maddesi uyarın-
ca açılan tazminat davasında, zarar gören iddiası-
nın haklılığını gösteren inandırıcı kanıtlar sundu-
ğu ve ekonomik durumu da gerektirdiği takdirde,
hâkimin istem üzerine davalının zarar görene geçici
ödeme yapmasına karar vermesi eda amaçlı bir ihti-
yati tedbirdir. Zira, mahkeme bu örneklerde tedbi-
ren ve geçici olarak karşı tarafın bir şeyi vermesine,
yapmasına veya yapmamasına karar vermektedir
(Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 566).
Düzenleme amaçlı ihtiyati tedbirlerin amacı
ise hukuki korunma talebinin konusu olan hukuki
ilişkinin geçici olarak düzenlenmesidir. Örneğin,
dernek yönetim kurulu kararının iptali için açılan
davada mahkeme tarafından talep üzerine yönetim
kurulu kararının tedbiren durdurulmasına karar
verilmesi (Göksu, s. 1264) veya sözleşme uyarın-
ca dövizle yapılan ödemeler bakımından dövizin

205
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
belirli bir kurda sabit tutulması (Budak/Karaaslan,
s. 303), ortağın şirketten ihracı konusundaki bir
uyuşmazlıkta, tedbir kararıyla dava süresince ihraç
kararının sonuç doğurmasının durdurulması su-
retiyle eski duruma göre hareket edilmesine karar
verilmesi (Konuralp, s. 228) düzenleme amaçlı ih-
tiyati tedbirlerdir.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda düzenle-
nen ihtiyati tedbir (HMK m. 389-399) davalarda
ve niteliğine uygun düştüğü ölçüde çekişmesiz yar-
gı işlerinde uygulanır (HMK m. 389/2). Bunun-
la birlikte diğer kanunlarda da ihtiyatî tedbirlere
ilişkin özel hükümler bulunabilir. Örneğin, 5846
sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 77’ nci
maddesinin birinci fıkrasına göre, bu kanun kapsa-
mında korunan eserlerle ilgili hak ve menfaatlerin
ihlal edilmesi veya tehlikeye maruz kalması halinde,
esaslı bir zararın veya ani bir tehlikenin önlenmesi
için hukuk mahkemesi, talep üzerine, ihtiyati ted-
bir kararı verebilir. Bu bağlamda mahkeme davanın
açılmasından önce veya sonra diğer tarafa bir işin
yapılmasını veya yapılmamasını, işin yapıldığı ye-
rin kapatılmasını veya açılmasını emredebilir; bir
eserin çoğaltılmış nüshalarının veya sadece o eseri
imale yarayan kalıp ve buna benzer çoğaltma va-
sıtalarının ihtiyati tedbir yolu ile muhafaza altına
alınması gibi farklı ihtiyatî tedbirlere karar verebilir.
İhtiyatî Tedbirin Şartları
İhtiyati tedbirin şartları HMK’nın 389’uncu
maddesinde düzenlenmiştir. İhtiyati tedbir kararı
verilebilmesi için ihtiyatî tedbir talebine konu olan
bir hakkın mevcut olması ve bu hakkı veya hakka
konu olan şeyi tedbiren korumayı gerekli kılan se-
beplerin bulunması gerekir. Bu maddi şartlara ek
olarak tedbir talep eden tarafın, kural olarak, karşı
tarafın veya üçüncü kişilerin muhtemel zararlarını
karşılamak için teminat göstermesi de gereklidir
(HMK m. 392).
İhtiyatî Tedbire Konu Hakkın
Uyuşmazlık Konusu Olması
İhtiyatî tedbir ancak uyuşmazlık konusu hak-
kında uygulanabilir (HMK m. 389/1). Örneğin,
dava konusu olan taşınır mal ihtiyati tedbir kara-
rıyla muhafaza altına alınırsa, ihtiyati tedbirin ko-
nusuuyuşmazlık konusu taşınır mal olduğundan,
tarafın diğer mal veya haklarını bundan etkilemez.
206
İhtiyati tedbir farklı işlevleri yerine getiren diğer
geçici hukuki korumalarla karıştırılmamalıdır. Zira
ihtiyati tedbir ile diğer geçici hukuki korumaların
amaçları, şartları ve hukuki sonuçları farklıdır. Bu
bağlamda ihtiyati tedbir ile karıştırılabilen geçici
hukuki korumalardan biri ihtiyati hacizdir. İhtiyatî
haciz, para alacaklarının tahsilini güvence altına al-
mayı amaçlayan bir geçici hukukî korumadır. Uygu-
lamada bazen para alacaklarının tahsilini güvenceye
almak için ihtiyati haciz yerine ihtiyatî tedbir kararı
verilmektedir. İhtiyatî haciz takip veya dava konusu
para alacağının tahsilini güvence altına almak ama-
cıyla, borçlunun alacağa yetecek miktarda, haczi ka-
bil her tür mal veya hakkına el konulmasıdır. İhtiyatî
tedbir ise sadece uyuşmazlık (dava) konusu mal veya
hak üzerinde uygulanabilir. İhtiyatî tedbir ve ihtiyatî
haczin amaçları, şartları, yargılama usulleri ve sonuç-
ları farklı olup somut olayda hukuka aykırı olarak
birinin yerine diğerine karar verilmesi hak sahipleri
açısından telafisi mümkün olmayan olumsuz sonuç-
ların ortaya çıkmasına neden olur (Pekcanıtez/Ata-
lay/Özekes, s. 568; Konuralp, s. 226).
İhtiyatî Tedbir Sebeplerinin
Bulunması
İhtiyatî tedbir kararı verilebilmesi için ihtiyatî
tedbir sebeplerinden biri bulunmalıdır. İhtiyatî ted-
bir kararı verilebilmesi için “mevcut durumda mey-
dana gelebilecek bir değişme nedeniyle hakkın elde
edilmesinin önemli ölçüde zorlaşacağından ya da
tamamen imkânsız hâle geleceğinden veya gecikme
sebebiyle bir sakıncanın yahut ciddi bir zararın do-
ğacağından endişe edilmesi” gerekir (HMK 389/1).
Buna göre genel ihtiyatî tedbir sebepleri şunlardır:
• Mevcut durumda meydana gelecek bir değiş-
me nedeniyle hakkın elde edilmesinin önemli
ölçüde zorlaşması veya imkânsız hale gelmesi
ihtimalinin bulunması: Örneğin, uyuşmaz-
lık konusunun dava sırasında el değiştir-
mesi, telef olması ya da hasara uğraması
ihtimali varsa ihtiyatî tedbir talep edilebilir
(Konuralp, s. 228).
• Gecikme sebebiyle bir sakıncanın veya ciddi
bir zararın doğma ihtimalinin bulunması:
Örneğin, nafaka davasında mahkeme ta-
rafından nafaka talebi hakkında karar veri-
linceye kadar geçecek süre için geçici olarak
tedbiren nafaka ödenmesine karar verilebi-
lir (Konuralp, s. 228).

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
İhtiyatî tedbir talep eden, dilekçesinde bu se-
beplerden en az birinin mevcut olduğunu ileri sü-
rerek talepte bulunmalıdır. İhtiyatî tedbir kararı
verilebilmesi için, bir zararın doğması veya hakkın
elde edilmesinin zorlaşmış olması şart değildir. Yu-
karıda özetlenen sebeplerden birinin gerçekleşme
olasılığının bulunması ve talepte bulunanın bu
durumu mahkemede yaklaşık olarak ispat etmesi
ihtiyati tedbir kararı verilmesi için yeterlidir (Pek-
canıtez/Atalay/Özekes, s. 569).
Teminat Gösterilmesi
İhtiyatî tedbir talep eden, kural olarak, haksız
çıkması halinde karşı tarafın ve üçüncü kişilerin
ihtiyatî tedbir nedeniyle uğrayacakları muhtemel
zararları karşılamak üzere teminat göstermek zorun-
dadır (HMK m. 392/1, c. 1). İhtiyatî tedbir talebi
resmî bir belgeye, başka bir kesin delile dayanıyor
veya durum ve koşullar gerektiriyorsa tedbir talep
eden tarafın haksız çıkma olasılığı zayıf olduğun-
dan, mahkeme gerekçesini belirtmek suretiyle temi-
nat alınmamasına karar verebilir (HMK m. 392/1,
c. 2). Örneğin nafaka davasında teminat aranmaksı-
zın geçici olarak nafaka ödenmesine karar verilebilir
(Konuralp, s. 239). Kanunda teminat alınmayabile-
ceği belirtildiğinden teminat alıp almamak mahke-
menin takdirindedir. İhtiyati tedbir talep eden taraf
adli yardımdan yararlanıyorsa teminat göstermesi
gerekli değildir (HMK m. 392/1, c. 3).
Kanun teminatın hangi koşullarda ve ne zaman
iade edileceğini de düzenlemiştir. Asıl davaya iliş-
kin hükmün kesinleşmesinden veya ihtiyatî ted-
bir kararının kalkmasından itibaren bir ay içinde
tazminat davası açılmaması durumunda teminat
iade edilir (HMK m. 392/2). Buna göre, asıl da-
vada ihtiyatî tedbir talep eden tarafın lehine karar
verilir ve bu hüküm kesinleşirse teminat kendisine
iade edilir. Asıl davada ihtiyatî tedbir talep eden
tarafın aleyhine karar verilirse ve hüküm kesinle-
şirse teminatın iade edilip edilmeyeceği ve zamanı,
haksız ihtiyatî tedbir nedeniyle bir ay içinde taz-
minat davası açılmamasına bağlıdır (Konuralp, s.
240). Bir aylık sürenin başlangıcı bakımından iki
durum belirlenmiştir. Eğer ihtiyatî tedbir üzerine
asıl uyuşmazlık hakkında dava açılmışsa bu davada
verilen hükmün kesinleşmesinden itibaren bir ay
içinde teminat iade edilmelidir. İhtiyatî tedbir ka-
rarı başka bir sebeple kalkmışsa bir aylık süre tedbir
kararının kalktığı tarihten itibaren işlemeye başlar
(Özekes, Pekcanıtez Usul, s. 2497).
7
İhtiyatî tedbir için verilen teminatın nasıl iade
edileceği Yönetmelikte düzenlenmiştir. Teminat
olarak yatırılan para, banka mektubu, tahvil ya da
benzeri evrakın iadesinin istenmesi hâlinde yazı iş-
leri müdürü teminatın iadesi için kanunî şartların
gerçekleşip gerçekleşmediğini araştırır ve belgelen-
direrek görüşü ile birlikte dosyayı hâkime sunar.
Teminat gösterilmesini gerektiren sebeplerin orta-
dan kalktığının anlaşılması hâlinde mahkeme, te-
minatın iadesine karar verir (Yönetmelik m. 217).
İhtiyatî Tedbir Yargılaması
Bu başlık altında ihtiyatî tedbir talebi, ihtiyatî
tedbir yargılamasında uygulanacak usul kuralları ve
ihiyatî tedbir talebi hakkında verilen karar üzerinde
durulmuştur.
İhtiyatî Tedbir Talebi
İhtiyatî tedbir, dava açılmadan önce esas hak-
kında görevli ve yetkili mahkemeden; dava açıldık-
tan sonra ise asıl davanın görüldüğü mahkemeden
talep edilebilir (HMK m. 390/1). Zira davaya
bakan mahkeme tedbir talebi hakkında en doğru
kararı verebilecek mahkemedir (Konuralp, s 235).
Örneğin, davacı tarafından mal rejiminin tasfi-
yesi için açılan davada, karşı taraf eş adına kayıtlı
otomobil üzerine ihtiyatî tedbir konulması talebi
hakkında davaya bakan aile mahkemesi tarafından
karar verilir.
Şartları oluşmuşsa, istinaf incelemesini yürüten
bölge adliye mahkemesinden de ihtiyatî tedbir ta-
lep edilebilir. Zira bölge adliye mahkemesinde uy-
gulanacak usûl hükümleri için ilk derece yargılama
usulüne atıfta bulunulduğundan (HMK m. 360)
ve gerektiğinde bölge adliye mahkemesi vakıa dere-
cesi olarak tahkikatı tamamlayabileceğinden tedbir
kararı verebilir (Akkaya, s. 343). Örneğin, eşlerden
birinin mal rejiminin tasfiyesi için diğer eşe açtığı
davada ilk derece mahkemesi davalı eşin banka he-
sabında bulunan paralara ihtiyatî tedbir konulması
talebini reddetmiş ve davacı bu karara karşı istinafa
başvurmuşsa, bölge adliye mahkemesi ilk derece
mahkemesi kararını kaldırarak davalı eşin banka
hesabı üzerinde tasarrufta bulunmasını engelleye-
cek şekilde ihtiyatî tedbir kararı verebilir.
Tedbir talep eden taraf, dilekçesinde dayandığı
ihtiyatî tedbir sebeplerini ve türünü açıkça belirt-
mek ve bu sebeplerin varlığını ortaya koyan delille-
ri göstermek zorundadır (HMK m. 390/3). Talepte
207
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti

bulunan, ayrıca, korunması gereken hakkın veya
malın türünü ve nerede bulunduğunu da belirterek
talebini somutlaştırmalıdır.
Davadan önce ihtiyatî tedbir talep edilmesi ha-
linde taraftan başvuru harcı alınmalıdır. Dava dilek-
çesiyle birlikte ihtiyatî tedbir talep edilmişse sadece
dava için başvuru ve karar ilam harcı alınır. İhtiyatî
tedbir talep eden gider avansı yatırmak zorunda
değilse de tedbir talebinde bulunandan delil avan-
sı alınabilir. Talep aşamasında ihtiyatî tedbire karar
verilip verilmeyeceği henüz belli olmadığından, di-
lekçeye ihtiyatî tedbire ilişkin teminatın yatırıldığına
dair belgenin eklenmesi ise zorunlu değildir (Konu-
ralp, s. 231-232; Özekes, Pekcanıtez, Usul, s. 2474).

Yaşamla İlişkilendir

“... 6100 Sayılı HMK m. 394’de, “ihtiyati tedbir kararına karşı itiraz” düzenlenmiş olup, bu mad-
dede, mülga HUMK’nın 108. maddesinin birinci fıkrasında yer alan “İhtiyati tedbir kararına itirazdan
evvel dava ikame edilmiş ise itiraz arzuhali tahkikat hakimine verilir.” hükmüne yer verilmemiştir. An-
cak, HMK m. 390/1’de yer alan “İhtiyati tedbir, dava açılmadan önce, esas hakkında görevli ve yetkili
olan mahkemeden; dava açıldıktan sonra ise ancak asıl davanın görüldüğü mahkemeden talep edilir.”
şeklindeki hüküm uyarınca, ihtiyati tedbir kararı “…dava açılmadan önce, esas hakkında görevli ve yet-
kili mahkemeden…” istenebileceğine göre, itiraz da bu mahkemeye yani esas davaya bakmakla görevli
ve yetkili mahkemeye yapılması gerekecektir. Yani davadan önce ihtiyati tedbir kararı veren mahkeme
ile dava aşamasında ihtiyati tedbir kararı veren mahkeme aynı ad ve nitelikteki mahkeme olup, görev ve
yetki açısından değişmemektedir. Ancak, bir yerde birden çok aynı tür (aynı ad ve nitelikte) mahkeme
bulunması ve iş dağılımı açısından numaralandırılan bu mahkemelerden, davadan önce ihtiyati tedbir
kararını veren mahkeme ile bilâhare esas hakkında davanın açıldığı mahkemenin farklı olması hâlinde,
(dava açıldıktan sonra, tarafların davayla ilgili tüm iddia, savunma ve itirazlarının, davanın açıldığı
mahkemece değerlendirilmesi lüzumu izahtan vareste olduğundan), ihtiyati tedbir kararına itirazın,
esas davanın açıldığı mahkemece incelenip karara bağlanması gerekmektedir. …” Yargıtay 20. Hukuk
Dairesi, 24.12.2015, 2015/2847 E., 2015/13183 K. (Kazancı İçtihat Bankası)

Yargılama Usulü rilebilmesi her durumda bu şekilde karar verilebi-

İhtiyatî tedbir talebi hakkında basit yargılama
usulü uygulanır (HMK m. 316/1, c). Mahkeme,
ihtiyatî tedbir talebi hakkında, duruşma yaparak
karşı tarafı dinledikten sonra karar verebilir veya
talepte bulunanın haklarının derhal korunmasında
zorunluluk bulunan durumlarda, karşı tarafın yok-
luğunda onu dinlemeden de tedbir kararı verebilir
(HMK m. 390/2). Örneğin, karşı tarafın tedbirin
uygulanmasını imkânsız kılacak işlemleri nedeniy-
le ihtiyatî tedbir talep edenin zarar görme ihtima-
li varsa karşı tarafa tebligat yapılmadan ve dosya
üzerinden ihtiyatî tedbire karar verilebilir (Özekes,
Pekcanıtez-Usul, s. 2475; Konuralp, s. 241). Mah-
keme tarafından dinlenmeden aleyhine tedbir kara-
rı verilen taraf, ihtiyatî tedbir kararına itiraz ederek
hukuki dinlenilme ve savunma hakkını sonradan
da kullanabilir. Karşı taraf dinlenmeden karar ve-
leceği şeklinde yorumlanmamalı; hâkim duruşma
yapıp yapmama konusundaki takdir hakkını kulla-
nırken, somut olayın özelliklerini ve taraflar arasın-
daki menfaat dengesini dikkate almalıdır (Özekes,
Pekcanıtez-Usul, s. 2475).
Mahkeme tarafından duruşma yapılmasına karar
verilmesi durumunda, taraflar usulüne uygun olarak
davet edilmelerine rağmen ihtiyatî tedbir duruşma-
sına katılmazlarsa mahkeme dosyanın işlemden kal-
dırılmasına karar veremeyeceğinden, tarafların yok-
luklarında da tedbir talebi hakkında karar verebilir
(Konuralp, s. 244).
İhtiyatî tedbir talep eden taraf talebini dayan-
dırdığı vakıaları, örneğin ihtiyatî tedbir sebepleri-
ni ispat etmelidir. Bununla beraber ihtiyatî tedbir
sebeplerinin ispatı özellik arz eder. İhtiyatî tedbir
talep edenin, davanın esası yönünden kendisinin

208

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
haklılığını yaklaşık olarak ispat etmesi, tedbir kararı
verilebilmesi için yeterlidir (HMK m. 390/3). Ku-
ral olarak, bir talebin esası hakkında mahkemece
karar verilebilmesi için o talebi haklı kılan vakı-
aların tam olarak ispat edilmesi ve hâkimde tam
kanaat oluşturulması gerekir. İhtiyatî tedbir yargı-
lamasında ise tam ispatın aranması hâlinde talepte
bulunanın telafisi güç zararları oluşacağından ispat
ölçüsü düşürülmüş ve hâkimin tarafın haklılığını
ve ihtiyatî tedbir sebeplerinin varlığını kuvvetle
muhtemel (hakikate yakın) görmesi ispatın gerçek-
leşmiş sayılması için yeterli görülmüştür (Arslan/
Yılmaz/Taşpınar Ayvaz/Hanağası, s. 570). İhtiya-
ti tedbirde talepte bulunanın haklı olma ihtimali
daha ağır basmakla birlikte, haksız olma ihtimali
de her zaman mevcuttur. Bu nedenle ihtiyatî tedbir
talebinde bulunan tarafın, karşı tarafın uğrayabi-
leceği zararları karşılamak üzere teminat yatırması
şartı aranmıştır (HMK m. 392/1).
Tam İspat-Yaklaşık İspat
Bir vakıanın ispat edilmiş sayılması için,
kesinlik sınırındaki bir ihtimal derecesi
(geçmişte meydana gelen vakıaların ispa-
tında mutlak bir kesinlikten söz edilemez,
yanılma olasılığı her zaman vardır) kabul
edilmişse tam ispat, ağır basan ihtimal de-
recesi kabul edilmiş ise yaklaşık ispattan
söz edilir.
İspat Ölçüsü
Tarafların iddia ve savunmalarının daya-
nağı olan vakıaların, hâkim tarafından ne
zaman ispatlanmış sayılacağını, başka bir
deyişle çekişmeli bir vakıanın ispatlanmış
sayılması için hâkimde oluşması gereken
kanaatin derecesini ifade eder. İspat ölçü-
sü bazen tam ispat, bazen ise yaklaşık ispat
olarak belirlenir.
Karar
Mahkeme ihtiyatî tedbir talebi hakkında ya
tedbir talebinin reddine veya şartları oluşmuşsa
kabulüne karar verebilir. İhtiyatî tedbirin şartları
mevcut değilse (örneğin ihtiyatî tedbir sebepleri
gerçekleşmemiş, talepte bulunan teminat göster-
7
memişse veya ihtiyatî tedbir sebepleri yeterince
ispat edilememişse), mahkeme tedbir talebinin
reddine karar verir. Mahkeme ihtiyati tedbir talebi-
nin reddi kararı gerekçeli olarak verilir ve bu karara
karşı kanun yoluna başvurulabilir. İhtiyatî tedbir
sebepleri mevcut ve diğer usule ilişkin şartlar da
yerine getirilmişse, mahkeme talebi kabul ederek
somut olayın özelliklerine uygun olarak sakıncayı
ortadan kaldıracak veya zararı engelleyecek her tür
ihtiyatî tedbire karar verebilir (HMK m. 391/1).
Mahkeme taraflar arasındaki uyuşmazlığın esa-
sını çözecek ve mahkemenin hükmüyle değiştirile-
meyecek şekilde karar veremez (Arslan/Yılmaz/Taş-
pınar Ayvaz/Hanağası, s. 571). Örneğin, mahkeme
ihtiyatî tedbir yoluyla mülkiyeti çekişmeli olan bir
malın zilyedinden alınarak davacıya verilmesine
karar veremez (Konuralp, s. 249).
İhtiyatî tedbir kararı geçici nitelikte olduğun-
dan, davada verilen nihai kararlardan (hüküm veya
usule ilişkin nihai karar) farklı olarak, kesin hüküm
teşkil etmez (Özekes, Pekcanıtez-Usul, s. 2485).
İhtiyatî tedbir talebi reddedilen tarafın davası esas-
tan kabul edilebileceği gibi, ihtiyatî tedbir talebi
kabul edilenin davasının esastan reddine de karar
verilebilir (Konuralp, s. 251). Mahkeme gerekti-
ğinde şartları oluşmuşsa tedbir kararını kaldırabilir
veya değiştirebilir (HMK m. 395). İhtiyatî tedbir
talebi başlangıçta uyuşmazlık konusu hakkın ko-
runmasını gerektiren haklı sebep olmadığı için red-
dedilmişse, taraflar davanın devamı sırasında orta-
ya çıkan tehlike nedeniyle yeniden ihtiyatî tedbir
talebinde bulunabilir.
Mahkemenin hükmedebileceği ihtiyatî tedbir
türlerinin bir kısmı Kanunda düzenlenmiştir. Ka-
nunda belirtilen tedbirler örnek niteliğinde oldu-
ğundan, mahkeme somut olayın özelliklerine göre
uygun bir başka ihtiyatî tedbire de karar verebilir.
Maddeye göre, mahkeme tedbir talebine konu olan
mal veya hakkın muhafaza altına alınması, bir ye-
diemine tevdii ya da bir şeyin yapılması veya yapıl-
maması gibi uygulamada en sık karşılaşılan tedbir
türleri yanında, sakıncayı ortadan kaldıracak veya
zararı engelleyecek her türlü tedbire karar verebilir
(HMK m. 391/1). Özellikle zarar tehlikesini orta-
dan kaldıracak her tür tedbire karar verilebilmesi,
hâkime geniş bir takdir yetkisi vermektedir. Bu
bağlamda, mahkemenin vereceği tedbir kararı, so-
mut olaya ve taraflar arasındaki menfaat dengesine
uygun olmalıdır.
209
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
Dava konusu şeyin muhafaza altına alınması
veya yediemine tevdii, daha çok taşınır malların
dava sırasında bir başka kişiye devredilmesinin, za-
rar görmesinin veya yok edilmesinin önlenmesinde
etkilidir. Örneğin, kiralanan iş makinelerinin kira
bedellerinin ödenmemesi sebebiyle sözleşmenin
feshi ve makinelerin iadesi için açılan davada, ki-
ralanan iş makinelerinin yediemine tevdiine karar
verilebilir. Bir şeyin yapılması veya yapılmaması
şeklindeki tedbirler ise birçok dava türünde uy-
gulanabilir. Örneğin, boşanma davasında eşlerden
birine veya çocuklara nafaka ödenmesi, aile konu-
tunda eşlerden birinin oturmasına karar verilme-
si gibi tedbirler bu türdendir. Bunların dışında,
zarar tehlikesini kaldıracak her tür tedbiri almak
da hâkimin takdirindedir. Örneğin, Türk Medenî
Kanunu’nun 738’inci maddesine göre, malik, kazı
ve yapı yaparken komşu taşınmazlara, onların
topraklarını sarsmak veya tehlikeye düşürmek ya
da üzerlerindeki tesisleri etkilemek suretiyle zarar
vermekten kaçınmak zorundadır. Bu hükme aykırı
olarak yapılan inşaat ve kazılarda, komşu taşınmaz
malikinin açtığı davada, mahkeme talep üzerine
dava sonuçlanıncaya kadar inşaatın durdurulması
veya gerekli güvenlik önlemlerinin alınması için
ihtiyatî tedbir kararı verebilir.
İhtiyatî tedbir kararının içeriği ise HMK’nın
391’inci maddesinin ikinci fıkrasında düzenlenmiş-
tir. Maddeye göre, kararda “ihtiyatî tedbir talep ede-
nin, varsa kanuni temsilcisi ve vekilinin ve karşı tara-
fın adı, soyadı ve yerleşim yeri ile talep edenin Türkiye
Cumhuriyeti kimlik numarası; tedbirin, açık ve somut
olarak hangi sebebe ve delillere dayandığı; tereddüde
yer vermeyecek şekilde, neyin üzerinde ve ne tür bir
tedbire karar verildiği; talepte bulunanın, ne tutarda
ve ne türde bir teminat göstereceği” yazılmalıdır.
İhtiyatî Tedbir Kararının Uygulanması
ve İhtiyatî Tedbiri Tamamlayıcı
İşlemler
İhtiyatî tedbir kararının korunabilmesi için,
tedbir kararının belirli bir süre içinde uygulanma-
sının talep edilmesi ve dava açılmadan önce ihtiyatî
tedbir talep edilmişse, tedbir kararının uygulanma-
sının talep edildiği tarihten itibaren belirli bir süre
içinde, tedbire konu olan hak veya şey hakkındaki
asıl davanın açılması gerekir. Aksi taktirde, tedbir
kararı herhangi bir mahkeme kararına gerek kal-
maksızın kendiliğinden kalkar.
210
İhtiyatî Tedbir Kararının Uygulanması
Lehine ihtiyatî tedbir kararı verilen kişi, bu ka-
rarın, tedbir isteyen tarafa tefhim veya tebliğinden
itibaren bir hafta içinde, ihtiyatî tedbirin uygulan-
masını talep etmek zorundadır. Aksi hâlde, kanu-
ni süre içinde dava açılmış olsa dahi, tedbir kararı
kendiliğinden kalkar (HMK m. 393/1). İhtiyatî
tedbir kararının uzun süre uygulanmadan yürür-
lükte kalması, karşı taraf üzerinde tedbir yoluyla
baskı oluşturmak suretiyle bu tedbirin kötü niyetle
kullanılma olasılığını gündeme getirir. İhtiyatî ted-
birin ayakta kalması için bir haftalık sürede talepte
bulunulması yeterlidir ayrıca kararın uygulanması
şart değildir. Tedbir kararını alan taraf, talep etmiş
olmasına rağmen, ilgili merci (örneğin icra dairesi),
bu kararı icra etmezse bu gecikmeden taraf sorum-
lu tutulmaz.
Belirtmek gerekir ki ihtiyatî tedbir kararının
icrasını talep etmek, tüm ihtiyatî tedbirler için zo-
runlu değildir. Örneğin resmi sicile işlenmesi gere-
ken ihtiyatî tedbirler bakımından talep zorunlulu-
ğu bulunmaz. Bir taşınmazın dava sonuçlanıncaya
kadar üçüncü kişilere devrini önlemek amacıyla
taşınmaz tapu kaydına düşülecek şerh için mahke-
me kendiliğinden sicile yazacağından, tarafın ted-
bir kararının uygulanmasını talep etmesi gerekmez
(Özekes, Pekcanıtez-Usul, s. 2522).
Tedbiri uygulayacak memur, süresinde talepte
bulunulması şartı yanında, teminatın yatırılıp yatı-
rılmadığını da dikkate almalıdır ve teminat yatırıl-
madığı sürece ihtiyatî tedbir kararının uygulanması
talebi yerine getirilmemelidir (Konuralp, s. 258).
Tedbir kararının uygulanması, kararı veren
mahkemenin yargı çevresinde bulunan veya tedbir
konusu mal ya da hakkın bulunduğu yer icra dai-
resinden talep edilir. İstisnai olarak, mahkeme, ka-
rarında belirtmek suretiyle yazı işleri müdürünü de
tedbir kararını uygulanması için görevlendirebilir
(HMK m. 393/2).
İhtiyatî tedbiri uygulayan memur, bir tutanak
düzenleyerek tedbir konusunu ve bulunduğu yeri,
tedbir konusuyla ilgili her tür iddiayı bu tutanağa
yazar. Memur tutanağın bir örneğini tedbir sırasın-
da hazır bulunan tarafa veya üçüncü kişiye verir ya
da hazır bulunmayan tarafa ve duruma göre üçün-
cü kişiye tebliğ eder (HMK m. 393/4).
İhtiyatî tedbir kararının uygulanması için, ge-
rekirse zor kullanılabilir. Zor kullanılması konu-
sunda, bütün kolluk kuvvetleri ve köylerde muh-

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
tarlar, icra memurunun veya görevlendirilmişse
yazı işleri müdürünün yazılı başvurusu üzerine,
kendisine yardım etmek ve emirlerine uymakla
yükümlüdür (HMK m. 393/3).
İhtiyati tedbir kararının uygulanmasına ilişkin
emre uymayan veya tedbir kararına aykırı davra-
nan kimse, ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren altı
ay içinde şikâyet edilmesi üzerine, altı aya kadar
disiplin hapsi ile cezalandırılır. Görevli ve yetkili
mahkeme, esas hakkındaki dava henüz açılma-
mışsa, ihtiyati tedbir kararı veren mahkeme; esas
hakkındaki dava açılmışsa, bu davanın görüldüğü
mahkemedir (HMK m. 398/1). 
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda
22.07.2020 tarihli ve 7251 sayılı kanunla değişşik-
lik yapılarak ihtiyati tedbire muhalefet teşkil eden
eylemlere ilişkin yargılama usulü, şikâyet oluna-
nın hakları, yargılama sonucunda verilecek karar
türleri, karara karşı itiraz süresi ve itiraz merci, ka-
rarın kesinleşmesi durumunda infazı yerine getire-
cek makam ve cezanın düşeceği hâllere ilişkin usul
ve esaslar ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Maddeye
göre, “Şikâyet olunana, şikâyet dilekçesi ile birlikte
duruşma gün ve saatini bildiren davetiye gönde-
rilir. Davetiyede, savunma ve delillerini duruşma
gününe kadar bildirmesi ve duruşmaya gelmediği
takdirde yargılamaya yokluğunda devam olunarak
karar verileceği ihtar edilir. Mahkeme duruşmaya
gelen şikâyet olunana, 5271 sayılı Kanun’un 147
nci maddesinde belirtilen haklarını hatırlatarak sa-
vunmasını alır. Mahkeme, dosyadaki delilleri de-
ğerlendirerek gerekli araştırmayı yapar. Yargılama
sonunda şikâyet olunanın ihtiyati tedbir kararının
uygulanmasına ilişkin emre uymadığı veya tedbir
kararına aykırı davrandığı tespit edilirse birinci
fıkra uyarınca disiplin hapsi ile cezalandırılmasına;
aksi takdirde şikâyetin reddine karar verilir. Taraf-
lar, kararın tefhim veya tebliğinden itibaren bir
hafta içinde karara itiraz edebilir. İtirazı, o yerde
hükmü veren mahkemenin birden fazla dairesinin
bulunması hâlinde, numara olarak kendisinden
sonra gelen daire; son numaralı daire için bir nu-
maralı daire; o yerde hükmü veren mahkemenin
tek dairesi bulunması hâlinde en yakın yerdeki
aynı düzey ve sıfattaki mahkeme inceler. İtiraz
merci, bir hafta içinde kararını verir. Merci, itira-
zı yerinde görürse işin esası hakkında karar verir.
İtiraz üzerine verilen karar kesindir. Bu madde
uyarınca verilen disiplin hapsi kararları kesinleş-
meden infaz edilemez. Kesinleşen kararların infazı
7
Cumhuriyet başsavcılığınca yapılır. Tedbir kararı-
na aykırı davranışın sona ermesi veya tedbir kara-
rının gereğinin yerine getirilmesi ya da şikâyetten
vazgeçilmesi hâlinde, dava ve bütün sonuçlarıyla
beraber ceza düşer. Disiplin hapsine ilişkin karar,
kesinleştiği tarihten itibaren iki yıl geçtikten sonra
yerine getirilemez” (HMK m. 398/2-4).
İhtiyatî Tedbiri Tamamlayıcı İşlemler
İhtiyatî tedbir geçici bir hukukî koruma ol-
duğundan, tedbire konu mal veya hakla ilgili asıl
davanın hemen açılması ve uyuşmazlığın mahke-
menin kararıyla sonlandırılması gerekir. Hukuki
durumun uzun süre askıda kalması ve tedbir kara-
rının bu belirsizlik ortamında diğer taraf üzerinde
baskı aracı olarak kullanılması ne ihtiyatî tedbirin
amacı ne de usûl hukukunun amacıyla bağdaşır.
Bu nedenle tedbire konu hakla ilgili en kısa sürede
dava açılması ve asıl talebin yargı organına yönel-
tilmesi gerekir. (HMK m. 397) (Madde Gerekçesi
için bkz. https://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/do-
nem23/yil01/ss393.pdf ).
Dava açılmasından önce ihtiyatî tedbir kararı
verilirse, tedbir talep eden, bu kararın uygulan-
masını talep ettiği tarihten itibaren iki hafta içinde
esas hakkındaki davasını açması; dava açtığına iliş-
kin evrakı, kararı uygulayan memura ibraz etmesi
ve karşılığında bir belge alması gerekir; aksi halde
tedbir kendiliğinden kalkar (HMK m. 397/1).
İhtiyatî tedbir dosyası, asıl dava dosyasının eki sa-
yılır (HMK m. 397/4).
dikkat
Dava açılmadan önce ihtiyatî tedbir kararı veri-
lirse, tedbir talep edenin, bu kararın uygulanma-
sını talep ettiği tarihten itibaren iki hafta için-
de esas hakkındaki davasını açması gerekir. İki
haftalık süre tedbirin uygulandığı tarihten değil,
ihtiyatî tedbir kararının uygulanmasının talep
edildiği tarihten itibaren işlemeye başlar.
İhtiyatî tedbirin etkisi aksi kararda belirtilme-
mişse mahkemenin nihai kararının kesinleşmesine
kadar devam eder (HMK m. 397/2). Tedbirin etki-
sinin devam etmesi için mahkemenin ayrıca karar
vermesine gerek yoktur.
211
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
Kural olarak hükmün kesinleşmesine kadar
ihtiyatî tedbirin etkisi devam ederse de mahkeme
bazı durumlarda aksi yönde karar verebilir. Asıl
dava hakkındaki hüküm, ihtiyatî tedbir talebi ka-
bul edilen tarafın aleyhine ise mahkeme durum ve
koşulları değerlendirerek hükümle birlikte tedbir
kararının kaldırılmasına karar verebilir; daha doğ-
rusu kural olarak bu durumda tedbir kaldırılmalı-
dır (Özekes, Pekcanıtez-Usul, s. 2520). İlk derece
mahkemesinin kararına karşı istinafa başvurulması
hâlinde, bölge adliye mahkemesi de ihtiyatî tedbir
kararının kaldırılmasına karar verebilir.
İhtiyatî Tedbir Talebine İlişkin
Mahkeme Kararına Karşı
Başvurulabilecek Hukuki Çareler
İhtiyatî tedbir talebi hakkında mahkeme tara-
fından verilen kararın niteliğine göre farklı hukuki
çareler öngörülmüştür. Mahkeme İhtiyatî tedbir
talebinin reddine karar verirse talebi reddedilen
taraf kanun yoluna (istinafa) başvurabilir. Yüzüne
karşı aleyhine ihtiyati tedbir kararı verilen taraf da
kanun yoluna başvurabilir. Bu başvurular öncelik-
le incelenir ve kesin olarak karara bağlanır (HMK
m. 391/3). İhtiyatî tedbir kararına karşı istinafa
başvurulması durumunda, tedbire ilişkin dosya
ve delillerin sadece örnekleri bölge adliye mahke-
mesine gönderilir. İhtiyatî tedbir kararının istinaf
edilmesi tedbir kararının uygulanmasını durdur-
maz (HMK m. 393/5). Bölge adliye mahkeme-
sinin istinaf incelemesi sonucunda vereceği karar
kesindir (HMK m. 391/3).
İhtiyatî tedbir talebi kabul edilirse, bu kez,
ihtiyatî tedbirin iptal edilmesi, kaldırılması veya
değiştirilmesini isteyen taraf veya ilgili, duruma
göre ihtiyatî tedbir kararına karşı itiraz; teminat
karşılığı ihtiyatî tedbirin değiştirilmesi ve kaldı-
rılması; durum ve şartların değişmesi nedeniyle
ihtiyatî tedbirin kaldırılması yollarına başvurabilir.
İhtiyatî Tedbir Kararına Karşı İtiraz
Karşı taraf dinlenmeden verilmiş olan ihtiya-
ti tedbir kararlarına itiraz edilebilir. Karşı tarafın
dinlenmesinde sakınca bulunan hallerde mahkeme
o taraf hukukî dinlenilme hakkı tanımadan karar
vermiş olacağından, hukuki dinlenilme hakkı itiraz
hakkının tanınması suretiyle kullandırılır (HMK
m. 394/1). Aleyhine tedbir kararı verilen taraf veya
212
ihtiyatî tedbir kararının uygulanması nedeniyle
menfaati açıkça ihlal edilen üçüncü kişiler tedbir
kararına itiraz edebilir (HMK m. 394/3).
İtiraz süresi ihtiyatî tedbirin uygulanması sıra-
sında karşı taraf (veya üçüncü kişi) hazır bulun-
muşsa tedbirin uygulanmasından itibaren, hazır
bulunmamışsa tedbirin uygulanmasına ilişkin
tutanağın tebliğinden (HMK m. 394/2) itibaren
işlemeye başlar ve bir haftadır. Üçüncü kişi itiraz
yoluna başvurursa, süre üçüncü kişinin tedbiri öğ-
renmesinden itibaren işlemeye başlar (HMK m.
394/3). Bir haftalık süre hak düşürücü nitelikte ol-
duğundan, süresi içinde itiraz edilmemesi hâlinde
bu hükme dayanarak itiraz edilemez.
İtiraz sebepleri sınırlıdır (Arslan/Yılmaz/Taşpı-
nar Ayvaz/Hanağası, s. 573). İtiraz yoluna başvu-
ran taraf ihtiyatî tedbirin şartlarına, mahkemenin
yetkisine ve teminata ilişkin itiraz sebeplerini ileri
sürebilir (HMK m. 394/2). Menfaati ihlal edilen
üçüncü kişi ise sadece ihtiyatî tedbirin şartlarına
ve teminata itiraz edebilir (HMK m. 394/3). Ta-
raf (veya menfaati ihlal edilen üçüncü kişi) itiraz
kapsamında ihtiyatî tedbirin konusu olan hakka ve
ihtiyatî tedbir sebeplerine itiraz edebilir (Pekcanı-
tez/Atalay/Özekes, s. 578).
İtiraz tedbir kararını veren mahkemeye yapıl-
malıdır. Esas hakkında dava açıldıktan sonra yapı-
lan itiraz hakkında ise bu davaya bakan mahkeme-
ce karar verilir (HMK m. 394/2). Buna göre dava
açılmamışa ihtiyatî tedbir kararını veren mahkeme-
ye, dava açılmışsa davaya bakan mahkemeye itiraz
edilmelidir. Diğer yandan ilk derece mahkemesin-
de tedbir kararı verilmişse, kararı veren ilk derece
mahkemesine; istinaf derecesinde ihtiyatî tedbir
kararı verilmişse, istinaf incelemesini yürüten bölge
adliye mahkemesi dairesine itiraz edilmelidir.
İtiraz dilekçeyle yapılmalıdır. İtirazda bulunan
taraf veya ilgili, itiraz sebeplerini göstermeli ve iti-
razının dayandığı tüm delilleri dilekçesine ekleme-
lidir (HMK m. 394/4). Aksine karar verilmedikçe
itiraz kural olarak tedbir kararının icrasını durdur-
maz (HMK m. 394/1, c. 2).
Mahkeme kural olarak itiraz hakkında duruşma
açarak inceleme yapmalıdır. Taraflar davet edilme-
lerine rağmen duruşmaya gelmemişlerse, mahkeme
dosya üzerinden inceleme yaparak karar vermelidir.
Geçici hukukî koruma talepleri hakkında, gecik-
meksizin karar verilmesi zarureti vardır.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
İtiraz yargılaması sonunda mahkeme ya itirazı
reddeder ya da itirazı kabul ederek tedbir kararını
değiştirebilir veya kaldırabilir (HMK m. 394/4).
İtiraz hakkında verilen karara karşı da kanun yo-
luna başvurulabilir. İhtiyatî tedbir kararı ilk derece
mahkemesi tarafından verildiğinde, bölge adliye
mahkemesinde istinaf yoluna başvurulabilir. Ka-
nun yoluna başvurulması tedbir kararının icrasını
durdurmaz. Bölge adliye mahkemesinin tedbir ka-
rarı hakkında istinaf incelemesi sonunda vereceği
karar ise kesindir (HMK m. 394/5) ve temyize tâbi
değildir (HMK m. 362/1, f ).
Teminat Karşılığı İhtiyatî Tedbirin
Değiştirilmesi ve Kaldırılması
İhtiyatî tedbir kararını kaldırmanın veya de-
ğiştirmenin bir diğer yolu, teminat göstererek
tedbirin değiştirilmesini veya kaldırılmasını talep
etmektir. Aleyhine ihtiyatî tedbir kararı verilen ta-
raf veya hakkında tedbir kararı uygulanan üçüncü
kişi talepte bulunur ve mahkeme tarafından uygun
görülen bir teminat gösterirse mahkeme tedbirin
değiştirilmesine veya kaldırılmasına karar verebilir
(HMK m. 395/1).
Gösterilecek teminatın türü ve miktarı mah-
keme tarafından belirlenir. Mahkeme, teminatın
miktarını, tedbirin değiştirilmesi veya kaldırılma-
sına göre; türünü ise 87’nci maddeye göre belirler
(HMK m. 395/2).
Teminat karşılığından ihtiyatî tedbirin değiş-
tirilmesi ve kaldırılması talebi hakkında inceleme
usulü, itirazda uygulanan yargılama usulüne atıfla
düzenlenmiştir. Buna göre, mahkeme duruşmalı
inceleme yapar; taraflar davet edilmelerine rağmen
duruşmaya gelmezse, dosya üzerinden inceleme
yaparak verir (HMK m. 395/3 ve m. 394/3-4).
Mahkemenin kararına karşı herhangi bir hukukî
çareye veya kanun yoluna başvurma imkânı bulun-
mamaktadır.
Durum ve Şartların Değişmesi
Nedeniyle İhtiyatî Tedbirin
Kaldırılması
Tedbir kararının verildiği andaki durum ve ko-
şulların sonradan değişmesi veya ortadan kalkma-
sı nedeniyle, talep üzerine, teminat aranmaksızın
ihtiyatî tedbir değiştirilebilir veya kaldırılabilir
(HMK m. 396/1). Maddenin gerekçesine göre,
7
ihtiyatî tedbir, karşı tarafı cezalandırmaya ya da
baskı altına almaya değil, hakkın korunması ama-
cına hizmet eder. Tedbirin verildiği tarihten sonra,
tedbirin verilmesini gerekli kılan şartlarda değişik-
lik olursa, bu değişikliğe uygun olarak tedbirin de
değiştirilmesi ya da kaldırılması gerekir.
internet
Madde Gerekçesi için bkz. https://www.
tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss393.
pdf
Tedbirin değiştirilmesi veya kaldırılması ko-
nusunda ihtiyatî tedbir kararını veren mahkeme
takdir yetkisine sahiptir. Durum ve koşullardaki
değişme, tedbirin devam etmesi gereğini ortadan
kaldırmışsa, mahkeme taraflar arasındaki menfaat
dengesini ve ihtiyatî tedbirin geçici hukukî koru-
ma niteliğini dikkate alarak tedbiri değiştirmekten
veya kaldırmaktan kaçınmamalıdır.
Durum ve koşulların değişmesi nedeniyle
ihtiyatî tedbirin kaldırılması veya değiştirilmesi ka-
rarına karşı kanun yoluna başvurulamaz. Durum
ve koşullarda değişiklik nedeniyle ihtiyatî tedbirin
değiştirilmesi veya kaldırılması kararına kanun yo-
luna başvurulmaması, daha sonra işin esası hakkın-
da istinafa veya temyize başvurulması durumunda,
bu hususun incelenemeyeceği anlamına da gelmez.
Haksız İhtiyatî Tedbir Nedeniyle
Tazminat
İhtiyatî tedbir kararının verildiği anda haksız
olduğu anlaşılırsa veya tedbir kararı daha sonra
kendiliğinden kalkar yahut itiraz üzerine kaldırılır-
sa, lehine tedbir kararı verilen taraf, haksız ihtiyatî
tedbir nedeniyle uğranılan zararları karşılamakla
yükümlüdür (HMK m. 399/1). Aleyhine ihtiyatî
tedbir kararı verilen taraf veya ihtiyatî tedbirden
menfaati etkilenen üçüncü kişi, lehine tedbir kararı
verilen tarafa dava açarak, haksız ihtiyatî tedbir ne-
deniyle uğradığı zararların tazmin edilmesini talep
edebilir.
Davalının tazminata mahkûm edilebilmesi için
gerekli şartlar şunlardır (Pekcanıtez/Atalay/Özekes,
s. 583)
213
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
• İhtiyatî tedbir kararı uygulanmış olmalıdır.
• İhtiyatî tedbir haksız olmalıdır. İhtiyatî
tedbirin haksız sayılması için aşağıdaki se-
beplerden birinin gerçekleşmesi gerekli ve
yeterlidir:
• İhtiyatî tedbir talebinde bulunduğu an
itibariyle, talepte bulunanın haksız ol-
duğunun anlaşılması,
• İhtiyatî tedbirin gerekleri süresi içinde
yerine getirilmediğinden, tedbirin ken-
diliğinden kalkması (HMK m. 393/1
ve m. 397/1),
• Tedbirin itiraz üzerine kaldırılmış ol-
ması (HMK m. 394.
• Zarar doğmuş olmalıdır.
• Ortaya çıkan zarar ile ihtiyatî tedbir arasın-
da uygun illiyet (nedensellik) bağı bulun-
malıdır.
Örneğin, finansal kiralama sözleşmesine konu
olan taşıtların, kira bedellerinin ödenmemesi nede-
niyle iadesi talebiyle açılan davada, davacının talebi
üzerine ihtiyatî tedbir kararı ile taşıtların davalıdan
alınarak muhafaza edilmek üzere yediemine tes-
lim edilmesine karar verilmiş; ancak dava sonun-
da mahkeme davalının sözleşmeye uygun hareket
ettiği gerekçesiyle davanın reddine karar vermişse
davacının uygulattırdığı ihtiyatî tedbir haksızdır.
Zarardan söz edilebilmesi için kural olarak
tedbir kararı icra edilmiş olmalıdır. İhtiyatî tedbir
kararı uygulanmadan tarafın veya üçüncü kişinin
zarar görmesi mümkün değildir. Bununla birlikte,
aleyhine tedbir kararı verilen taraf veya üçüncü kişi
tedbirin uygulanmaması için teminat yatırmışsa
214
(HMK m. 395), tedbir kararı uygulanmasa dahi
yatırdığı bu teminat nedeniyle zarar görmüşse taz-
minat davası açabilmelidir.
Finansal kiralama işletmeler için bir fi-
nansman yöntemidir. Finansal kiralama
sözleşmesi ise kiralayanın, kiracının talebi
ve seçimi üzerine üçüncü bir kişiden veya
bizzat kiracıdan satın aldığı veya başka su-
retle temin ettiği veya daha önce mülkiye-
tine geçirmiş bulunduğu bir malın zilyetli-
ğini, her türlü faydayı sağlamak üzere kira
bedeli karşılığında, kiracıya bırakmasını
öngören sözleşmedir (6361 sayılı K. m. 18).
Haksız ihtiyatî tedbirden kaynaklanan tazminat
davası, esas hakkındaki davanın karara bağlandığı
mahkemede açılmalıdır (HMK m. 399/2). Zira
asıl dava hakkında karar veren mahkeme, uyuş-
mazlık konusu hakkı ve uyuşmazlığın altında ya-
tan maddî vakıaları daha iyi bilebilecek durumda
olduğundan, tazminat davasına da bu mahkemede
bakılmasında fayda vardır.
Tazminat davası açma hakkı, bir yıllık zamanaşımı
süresine tabidir. Süre, hükmün kesinleşmesinden veya
bir hüküm yoksa ihtiyatî tedbir kararının kalkmasın-
dan itibaren işlemeye başlar (HMK m. 399/3).
Tazminat davasına bakan mahkeme davayı hak-
lı bulursa, davalıyı tazminat ödemeye mahkûm
eder. Davacı taraf bu tazminatı, öncelikle, ihtiyatî
tedbir talep eden (davalı) tarafından yatırılmış olan
teminattan tahsil eder.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Öğrenme Çıktısı
2 İhtiyatî tedbirleri ve ihtiyatî tedbire karşı başvurulabilecek yolları açıklayabilme
Araştır 2
Türk Ticaret Kanunu 235’inci maddesine göre,
“Haklı sebeplerin varlığı hâlinde temsil yetkisi,
bir ortağın başvurusu üzerine, mahkemece kaldı-
rılabilir. Gecikmesinde tehlike bulunan hâllerde
mahkeme temsil yetkisini ihtiyatî tedbir olarak
kaldırıp bu yetkiyi bir kayyıma verebilir.” Siz-
ce maddeye göre şirketi temsil yetkisinin bir
kayyıma verilmesi ne tür bir ihtiyatî tedbirdir?
Uygulanması için ihtiyatî tedbir talep edenin
talepte bulunması gerekli midir? Kayyım atan-
masına ilişkin kararın uygulanması için talepte
bulunulmazsa tedbir kalkar mı?
DELİL TESPİTİ
Delil tespiti, uyuşmazlığın çözümü için gerek-
li olan delillerin bazı durumlarda davadan önce
veya dava sürecinde zamanından önce toplanarak
güvence altına alınmasını sağlamaya hizmet eder.
Bu yönüyle, ihtiyatî tedbirden farklı olarak dava
ile talep edilen hak veya malın değil, bu davanın
aydınlanması için gerekli olan delillerin korunması
için öngörülmüş bir tedbirdir. Örneğin, kira söz-
leşmesine konu bir işyeri kiracı tarafından tahliye
edildikten sonra kiralayan, kiracının kiralanan ta-
şınmaza zarar vermesi nedeniyle tazminat davası
açmadan önce taşınmazda meydana gelen hasarı
delil tespiti yoluyla tespit ettirebilir. Böylece dava
açmayı beklemeden ve davada delillerin toplanma-
sı aşamasına gelmeden önce, keşif ve bilirkişi ince-
lemesi yaptırmak suretiyle, taşınmazdaki zararları
tespit ettirmek mümkün olabilir ve malik işyerinin
onarımını yaptırdıktan sonra başka kişilere kirala-
yarak kira gelirinden mahrum kalmaz.
Delil Tespitinin Hukuki Niteliği
Delil tespiti, bir davada talep edilen hukukî
korunma sonucunu engelleyebilecek tehlikeleri
ve diğer durumları önlemeyi amaçlayan bir geçi-
7
İlişkilendir Anlat/Paylaş
İhtiyatî tedbir talebi-
nin reddi ve kabulü
İhtiyatî tedbir ve kararlarına karşı han-
ihtiyatî haczi nite- gi kanun yoluna baş-
likleri, şartları ve so- vurulabileceğini ve
nuçları bakımından temyiz kanun yoluna
inceleyiniz ve karşı- başvurmanın müm-
laştırınız. kün olup olmadığını
inceleyiniz ve sonuç-
larını paylaşınız.
ci koruma türüdür. Delil tespiti, bir geçici hukuki
koruma olduğundan tespit davası ile karıştırılma-
malıdır. Tespit davası, uyuşmazlık konusu olan bir
hakkın veya hukukî ilişkinin var olup olmadığının
tespiti ya da bir belgenin sahte olup olmadığının
tespiti amacıyla açılan davadır (HMK m. 106/1).
Delil tespiti ise hukukî ilişkilerin tespitine değil,
uyuşmazlık konusu vakıalara ilişkin delillerin tes-
pitine yarayan bir geçici korumadır. Vakıalar tek
başına tespit davasının konusu olamazken (HMK
m. 106/3), delil tespit yoluyla vakıaların ve delille-
rinin tespit ettirilmesi mümkündür.
Delil tespiti noterlerce gerçekleştirilen tespit
işlemlerinden de farklıdır. Noterler tarafından ya-
pılan tespit işlemleri (NK m. 61), her ne kadar
Kanunda Noterlik Kanunu uyarınca yapılan vakıa
tespitine ilişkin hükümlerin saklı olduğu belirtil-
mişse de (HMK m. 401/2), Hukuk Muhakemeleri
Kanunu anlamında delil tespiti olarak değerlendi-
rilmez ve delil tespitine bağlanan hukukî sonuçları
doğurmaz. Mahkemeler, noterlerce yapılan tespit-
leri, ancak bir takdiri delil olarak değerlendirebilir.
Noter tarafından aynı konuda daha önce tespit iş-
lemi yapılmış olması, delil tespiti talep edilmesine
ve icrasına engel değildir.
215
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti
dikkat
Noterlik Kanunu m. 61: “Noterler bir şeyin
veya bir yerin hal ve şeklini, kıymetini, ilgili şa-
hısların kimlik ve ifadelerini tespit ederler ve da-
vet edildiklerinde  piyango ve özel kuruluşların
kura, seçim ve toplantılarında hazır bulunarak
durumu belgelendirirler.”
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na göre, taraflar
görülmekte olan bir davada henüz inceleme sırası
gelmemiş veya ileride açılacak bir davada ileri sürüle-
cek olan bir vakıanın tespiti amacıyla, mahkemeden,
keşif yapılmasını, bilirkişi incelemesi yaptırılmasını
veya tanık ifadelerinin alınmasını talep edebilirler
(HMK m. 400/1). Buna göre, henüz inceleme sırası
gelmemiş olan delillerin tespiti talep edilebilir. Tahki-
kat içinde delilin inceleme sırası gelmişse, artık deli-
lin tespitinden değil, delil incelemesinden söz edilir.
Ayrıca delil tespiti yoluyla her tür delilin tespit
edilmesi mümkündür. Örneğin, ağır hasta olan bi-
rinin dava açılmadan önce delil tespiti yoluyla ta-
nıklığına başvurabilir veya trafik kazasına karışan
bir aracın hasarının tespit edilmesi için mahkeme-
den keşif yapılması ve bilirkişi incelemesi yaptırıl-
ması talep edilebilir (Arslan/Yılmaz/Taşpınar Ay-
vaz/Hanağası, s. 577).
Delil tespiti için talepte bulunanın hukukî
yararı bulunmalıdır. Kanunda açık olarak dü-
zenlenen durumlar dışında delilin hemen tespit
edilememesi halinde kaybolması ya da ileri sürül-
mesinin önemli ölçüde zorlaşması ihtimali varsa,
talepte bulunanın hukukî yararının var olduğu ka-
bul edilir (HMK m. 400/2).
Görevli ve Yetkili Mahkeme
Delil tespiti taleplerinde görevli ve yetkili mah-
keme, daha önce davanın açılmış olup olmamasına
göre belirlenir. Dava açılmadan önce delil tespiti
esas hakkındaki davaya bakmakla görevli ve yetkili
olan mahkemeden veya keşif veya bilirkişi incele-
mesine konu olacak şeyin bulunduğu yahut tanık
olarak dinlenecek kişinin oturduğu yer sulh hukuk
mahkemesinden talep edilir (HMK m. 401/1).
Buna göre, dava açılmadan önceki delil tespitleri,
asıl davaya bakmakla görevli ve yetkili mahkeme
veya sulh hukuk mahkemesi tarafından yapılabilir.
216
Asıl dava daha sonra görevli ve yetkili asliye hukuk
mahkemesinde açılmış olsa dahi, bu davada, daha
önce delil tespiti yapan sulh hukuk mahkemesinin
görevsiz ve yetkisiz olduğu ileri sürülemez (HMK
m. 401/3). Dava açıldıktan sonraki delil tespiti ta-
lepleri hakkında ise sadece asıl davanın görüldüğü
mahkeme görevli ve yetkilidir (HMK m. 401/4).
Delil Tespiti Talebi
Delil tespiti dilekçeyle talep edilir ve talepte bu-
lunan dilekçesinde aşağıdaki hususları belirtmelidir:
• Tespiti istenen vakıalar,
• Tanıklara veya bilirkişilere sorulmasını iste-
diği sorular,
• Delillerin kaybolacağı veya gösterilmesinde
zorlukla karşılaşılacağı kuşkusunu uyandı-
ran sebepler,
• Aleyhine delil tespiti talep edilen kişinin
ad, soyad ve adres bilgileri. Tespit talebinde
bulunan, durum ve koşulların imkân ver-
memesi nedeniyle, aleyhine tespit yapılacak
kişiyi gösteremiyor olsa dahi talebi geçerli
sayılır (HMK m. 402/1).
Delil tespiti dilekçesinin içeriğinden de anla-
şılacağı üzere taraf delil tespiti talebini haklı kılan
sebepleri ve bunu ispata yarayan delilleri gösterme-
lidir. Burada mahkemenin talebi kabul etmesi için
tam ispat aranmaz (Arslan/Yılmaz/Taşpınar Ayvaz/
Hanağası, s. 579).
Delil tespiti talep eden, tespit için gerekli gider
avansını mahkeme veznesine ödemelidir. Aksi tak-
tirde delil tespiti gerekli sonraki işlemler yapılamaz
(HMK m. 402/2).
Tespit Kararı ve İcrası
Kural olarak delil tespitinde karşı taraf tespit
talebi ve delil tespitine ilişkin diğer bilgiler hak-
kında bilgilendirilir. Delil tespiti talebi mahkeme
tarafından haklı bulunursa bu karar tespit talebi di-
lekçesiyle birlikte karşı tarafa tebliğ edilir. Kararda
delil tespitinin nasıl ve ne zaman yapılacağı, tespi-
tin icrası sırasında karşı tarafın da hazır bulunabi-
leceği, varsa itirazlarını bir hafta içinde bildirmesi
gerektiği belirtilir (HMK m. 402/3). Tespitin ya-
pılmasından sonra, tespit tutanağı ve varsa bilirkişi
raporunun bir örneği mahkemece karşı tarafa resen
tebliğ olunur (HMK m. 402/3).
 7
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Talep sahibinin haklarının korunması bakı-
mından zorunlu olan durumlarda ise karşı taraf
tebligat yapılamadan da delil tespiti yapılabilir. Bu
durumda karşı taraf, delil tespitinin icrasından son-
ra bilgilendirilir. Mahkeme tespitin yapılmasından
sonra, delil tespiti dilekçesini, tespit kararını, tespit
tutanağını ve varsa bilirkişi raporunun bir örneğini
kendiliğinden karşı tarafa tebliğ eder. Taraf tebliğ-
den itibaren bir hafta içinde delil tespitine itiraz
edebilir (HMK m. 403). İtirazı delil tespitini icra
eden mahkeme tarafından incelenir. Mahkeme iti-
razı inceledikten sonra, gerekli ise itirazları da dik-
kate alarak yeniden delil tespiti yapabilir.
Tespiti istenen vakıanın hangi delille tespit edi-
leceğine karar verilmişse bu kararın yerine getiril-
mesinde o delilin toplanmasına ilişkin hükümler
uygulanır (HMK m. 404). Delil tespitini icra eden
mahkeme, tespitin konusunu, nerede ve nasıl icra
edildiğini gösteren ayrıntılı bir tutanak düzenler.
Delil tespiti bir geçici hukuki koruma olarak asıl
davayla ilgili bir işlem olduğundan (Arslan/Yılmaz/
Taşpınar Ayvaz/Hanağası, s. 580), bu tutanak ve
delil tespiti dosyası asıl dava dosyasının eki sayılır
ve asıl dava dosyasıyla birleştirilir.
Taraflar, asıl davada iddia ve savunmalarını is-
pat etmek için delil tespitine ilişkin tutanak ve ra-
porlara dayanabilir (HMK m. 405). Belirtmeliyiz
ki tespit edilen delil, asıl davada delillere ilişkin ge-
nel kurallar uyarınca değerlendirilir. Bu bağlamda
delil tespitinin konusu bir takdiri delilse, taraflarca
asıl davada tartışma konusu yapabileceği gibi, mah-
keme de bu delili serbestçe değerlendirir (Arslan/
Yılmaz/Taşpınar Ayvaz/Hanağası, s. 580).

Öğrenme Çıktısı
3 Delil tespitini ve delil tespitine karşı başvurulabilecek yolları açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Taraflar arasında 23/4/2019 tarihli kira

sözleşmesi yapılmış ve sözleşmeye göre ...
Mahallesi, ... Cad. No:19/A ... Adresinde Delil tespiti konu-
bulunan işyerinin sözleşmenin başlangıç ta- sunda Aslan, A. S.,
rihine kadar hazır hale getirilmesi kararlaş- (2013). “6100 Sayılı
tırılmıştır. Kiralayan taraf belirtilen tarihte HMK Madde 401
işyerini kullanıma hazır hale getirmediğin- Hükmüne Göre De-
den ve teslim etmediğinden kiracı tarafın- Tespit davası ile delil lil Tespitinde Görevli
dan sözleşme feshedilmiştir. Kiracı tarafın tespitinin farklarını ve Yetkili Mahkeme”,
vekili, kira sözleşmesine istinaden davalılara inceleyiniz ve karşı- SÜHFD, Cilt 21, Sayı
kiralayana vermiş oldukları 10 adet toplam laştırınız. 2 (https://dergipark.
200.000-TL bedelli senetlerden kaynak- org.tr/tr/download/
lı borcunun bulunmadığının tespiti için article-file/262839)
menfi tespit davası açmayı düşünmektedir. makalesini inceleyiniz
ve edindiğiniz bilgileri
Sizce taraf dava açmadan önce geçici hukuki paylaşınız.
korumaları talep edebilir mi? Hangi tür ge-
çici hukuki koruma isteyebilir? Araştırınız.

217
 7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti

1 Geçici hukuki koruma kavramını ve

türlerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Geçici Hukuki Koruma

Geçici hukukî koruma, dava veya diğer yargılama süreçlerine ek olarak, nihai hukukî korumanın
etkin şekilde gerçekleştirilmesine yardımcı olur ve böylece hak arama özgürlüğünün kullanılmasını
kolaylaştırır.
Geçici hukukî koruma kapsamında ihtiyatî tedbir, ihtiyatî haciz, delil tespiti gibi HMK ve İİK’da
düzenlenen tedbirler yanında, diğer özel ve genel kanunlarda yer alan birçok farklı tedbir bulunmak-
tadır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda, “geçici hukukî korumalar” başlığı altında “ihtiyatî tedbir”
ve “delil tespiti” düzenlemiştir. Bu tedbirler dışında kalan diğer geçici hukukî korumalar bakımından
ise özel kanunlardaki hükümlerin geçerli olacağı belirtilmiş ve örnek mahiyetinde bazı geçici hukukî
koruma türleri sayılmıştır. Bu bağlamda mahkeme tarafından uyuşmazlık konusu mal ve haklarla ilgili
defter tutulmasına veya mühürleme işlemi gibi diğer tedbirlere de karar verilebilir.
Geçici hukuki korumaların ortak ve temel özellikleri şunlardır: Sağladığı hukuki koruma geçici ve
dava ile talep edilen hukukî korunmayı güvence altına almaya yöneliktir. Mahkemeden talep edilebilir
ve ancak mahkeme tarafından karar verilebilir. İspat ölçüsü düşürülmüş olduğundan, geçici hukuki
koruma kararı verilmesini gerektiren koşulların yaklaşık olarak ispat edilmesi yeterlidir. Karşı tarafa
hukuki dinlenilme hakkı (savunma imkânı) tanınması, geçici hukuki koruma kararının verilmesin-
den sonraki bir zamana ertelenebildiğinden, karşı taraf dinlenmeden de geçici hukuki koruma kararı
verilebilir. Geçici hukukî koruma taleplerine ilişkin usul hükümleri olabildiğince basit, hızlı ve kolay
yargılama yapılmasını sağlayacak şekilde düzenlenmiştir.

İhtiyatî tedbirleri ve ihtiyatî tedbire

2 karşı başvurulabilecek yolları
açıklayabilme

İhtiyatî Tedbir

İhtiyatî tedbir, mevcut durumda meydana gelebilecek değişme nedeniyle hakkın elde edilmesinin
önemli ölçüde zorlaşacağı veya tamamen imkânsız hale geleceği veya gecikme nedeniyle bir sakın-
canın ya da ciddi bir zararın doğacağı şüphesi bulunması halinde, uyuşmazlık konusu hak veya şey
konusunda mahkeme tarafından verilen ve kural olarak asıl hukuki korunma talebi hakkında verilen
hüküm kesinleşinceye kadar devam eden bir geçici hukuki korumadır. İhtiyatî tedbirin amacı, asıl
hukukî korunma talebinin sonucunu güvence altına almaktır. İhtiyatî tedbirler, amaçları bakımından,
teminat, eda ve düzenleme amaçlı tedbirler olmak üzere üçe ayrılır. Teminat amaçlı ihtiyatî tedbirler ile
hukukî korunma talebine konu olan hakkın icrası (gerçekleştirilmesi) güvence altına alınır. Eda amaçlı
ihtiyatî tedbirler ile hukukî korunma talebine konu hak geçici olarak gerçekleştirilir. Düzenleme amaçlı
ihtiyatî tedbirlerde ise hukuki korunma talebinin konusu olan hukukî ilişkinin geçici olarak düzenlen-
mesi amaçlanır.
İhtiyatî tedbir kararı verilebilmesi için ihtiyatî tedbir talebine konu olan bir hakkın mevcut olması
ve bu hakkı veya hakka konu olan şeyi tedbiren korumayı gerekli kılan sebeplerin bulunması gerekir.
İhtiyat tedbir kararı verilebilmesi için mevcut durumda meydana gelebilecek bir değişme nedeniyle
hakkın elde edilmesinin önemli ölçüde zorlaşacağından ya da tamamen imkânsız hâle geleceğinden
veya gecikme sebebiyle bir sakıncanın yahut ciddi bir zararın doğacağından endişe edilmesi gereklidir.
Tedbir talep eden taraf, kural olarak, karşı tarafın veya üçüncü kişilerin muhtemel zararlarını karşıla-
mak için teminat göstermelidir.

218
 7
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

İhtiyatî tedbirleri ve ihtiyatî tedbire

2 karşı başvurulabilecek yolları
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İhtiyatî Tedbir

İhtiyatî tedbir, davadan önce esas hakkında görevli ve yetkili mahkemeden; davadan sonra ise asıl dava-
nın görüldüğü mahkemeden talep edilebilir. İstinaf incelemesini yürüten bölge adliye mahkemesinden
de ihtiyatî tedbir talep edilebilir. İhtiyatî tedbir talebi hakkında basit yargılama usulü uygulanır. Mah-
keme talep hakkında, duruşma yaparak karşı tarafı dinledikten sonra karar verebileceği gibi, talepte
bulunanın haklarının derhal korunmasında zorunluluk bulunan durumlarda, karşı tarafın yokluğunda
onu dinlemeden de tedbir kararı verebilir. İhtiyatî tedbir talep eden tarafın, davanın esası yönünden
kendisinin haklılığını yaklaşık olarak ispat etmesi, tedbir kararı verilebilmesi için yeterlidir.
İhtiyatî tedbirin şartları mevcut değilse mahkeme tedbir talebinin reddine karar verir. İhtiyatî tedbir
sebepleri mevcut ve diğer usule ilişkin şartlar da yerine getirilmişse, mahkeme talebi kabul ederek
somut olayın özelliklerine uygun olarak sakıncayı ortadan kaldıracak veya zararı engelleyecek her tür
ihtiyatî tedbire karar verebilir. Ancak mahkeme taraflar arasındaki uyuşmazlığın esasını çözecek ve
mahkemenin hükmüyle değiştirilemeyecek şekilde karar veremez.
İhtiyatî tedbir kararının ayakta kalabilmesi için, tedbir kararının verildiği tarihten itibaren bir hafta
içinde uygulanmasının talep edilmesi ve dava açılmadan önce ihtiyatî tedbir talep edilmişse, tedbir
kararının uygulanmasının talep edildiği tarihten itibaren iki hafta içinde, tedbire konu olan hak veya
şey hakkındaki asıl davanın açılması, dava açıldığına ilişkin evrakın kararı uygulayan memura ibraz
edilmesi ve karşılığında bir belge alınması gerekir; aksi takdirde tedbir kararı kalkar.
Mahkeme ihtiyatî tedbir talebinin reddine karar verirse talebi reddedilen taraf istinafa başvurabilir.
İhtiyatî tedbir talebi kabul edilirse, bu kez, ihtiyatî tedbirin iptal edilmesi, kaldırılması veya değiş-
tirilmesini isteyen taraf veya ilgili, duruma göre ihtiyatî tedbir kararına karşı itiraz; teminat karşılığı
ihtiyatî tedbirin değiştirilmesi ve kaldırılması; durum ve şartların değişmesi nedeniyle ihtiyatî tedbirin
kaldırılması yollarına başvurabilir. Karşı taraf dinlenmeden verilmiş olan ihtiyatî tedbir kararlarına iti-
raz edilebilir. Aleyhine tedbir kararı verilen taraf veya ihtiyatî tedbir kararının uygulanması nedeniyle
menfaati açıkça ihlal edilen üçüncü kişiler tedbir kararına itiraz edebilir. Aleyhine ihtiyatî tedbir kararı
verilen taraf veya hakkında tedbir kararı uygulanan üçüncü kişi talepte bulunur ve mahkeme tara-
fından uygun görülen bir teminat gösterirse, mahkeme tedbirin değiştirilmesine veya kaldırılmasına
karar verebilir. Tedbir kararının verildiği andaki durum ve koşulların sonradan değişmesi veya ortadan
kalkması nedeniyle, talep üzerine, teminat aranmaksızın ihtiyatî tedbir değiştirilebilir veya kaldırıla-
bilir. Aleyhine ihtiyatî tedbir kararı verilen taraf veya ihtiyatî tedbirden menfaati etkilenen üçüncü
kişi, lehine tedbir kararı verilen tarafa dava açarak, haksız ihtiyatî tedbir nedeniyle uğradığı zararların
tazmin edilmesini talep edebilir.

219
 7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti

Delil tespitini ve delil tespitine

3 karşı başvurulabilecek yolları
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Delil Tespiti

Delil tespiti, uyuşmazlığın çözümü için gerekli olan delillerin davadan önce veya davada zamanından
önce toplanarak güvence altına alınmasını sağlamaya hizmet eder. Bu yönüyle, ihtiyatî tedbirden farklı
olarak dava ile talep edilen hak veya malın değil, bu davanın aydınlanması için gerekli olan delillerin
korunması için öngörülmüş bir geçici hukuki korumadır. Delil tespiti tespit davası ile karıştırılma-
malıdır. Tespit davası, uyuşmazlık konusu olan bir hakkın veya hukukî ilişkinin var olup olmadığının
tespiti ya da bir belgenin sahte olup olmadığının tespiti amacıyla açılan davadır. Delil tespiti ise hukukî
ilişkilerin tespitine değil, uyuşmazlık konusu vakıalara ilişkin delillerin tespitine yarayan bir geçici
korumadır. Vakıalar tek başına tespit davasının konusu olamaz ancak delil tespit yoluyla vakıaların ve
delillerinin tespit ettirilmesi mümkündür.
Taraflar delil tespiti ile görülmekte olan bir davada henüz inceleme sırası gelmemiş veya ileride açılacak
bir davada ileri sürülecek olan bir vakıanın tespiti amacıyla, mahkemeden, keşif yapılmasını, bilirkişi
incelemesi yaptırılmasını veya tanık ifadelerinin alınmasını talep edebilirler. Dava açılmadan önceki
delil tespitleri, asıl davaya bakmakla görevli ve yetkili mahkeme veya sulh hukuk mahkemesinden
talep edilir. Dava açıldıktan sonraki delil tespiti talepleri hakkında ise sadece asıl davanın görüldüğü
mahkeme görevli ve yetkilidir. Delil tespiti, dilekçeyle talep edilir ve talepte bulunan dilekçesinde,
tespiti istenen vakıaları, tanıklara veya bilirkişilere sorulmasını istediği soruları, delillerin kaybolacağı
veya gösterilmesinde zorlukla karşılaşılacağı kuşkusunu uyandıran sebepleri, aleyhine delil tespiti talep
edilen kişinin ad, soyad ve adres bilgilerini belirtmelidir. Kararda delil tespitinin nasıl ve ne zaman ya-
pılacağı, tespitin icrası sırasında karşı tarafın da hazır bulunabileceği, varsa itirazlarını bir hafta içinde
bildirmesi gerektiği belirtilir. Delil tespitinin icrasında, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun, tespiti
istenen delillerin toplanmasına ilişkin hükümleri uygulanır. Tespitin yapılmasından sonra, tespit tuta-
nağı ve varsa bilirkişi raporunun bir örneği mahkemece karşı tarafa resen tebliğ olunur. Talep sahibinin
haklarının korunması bakımından zorunlu olan durumlarda ise karşı taraf tebligat yapılamadan da
delil tespiti yapılabilir. Bu durumda delil tespitini icra eden mahkeme, tespitin konusunu, nerede ve
nasıl icra edildiğini gösteren ayrıntılı bir tutanak düzenler ve bu tutanak ve delil tespiti dosyası asıl dava
dosyasının eki sayılır ve asıl dava dosyasıyla birleştirilir. Mahkeme delil tespiti dilekçesini, tespit kara-
rını, tespit tutanağını ve varsa bilirkişi raporunun bir örneğini karşı tarafa tebliğ eder. Taraf tebliğden
itibaren bir hafta içinde delil tespitine itiraz edebilir.

220

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
1
İhtiyatî tedbir, dava açılmadan önce aşağıdaki
mercilerin hangisinden talep edilmelidir?
A. Yetkili istinaf mahkemesinden
B. Yetkili icra dairesinden
C. Esas hakkında görevli ve yetkili mahkemenin
yazı işleri müdürlüğünden
D. Yetkili Cumhuriyet savcılığından
E. Esas hakkında görevli ve yetkili mahkemeden
2 I. İhtiyatî tedbir
II. İhtiyatî haciz
III. Tespit davası
Yukarıdakilerden hangileri geçici hukuki koruma-
nın örneklerindendir?
A. Yalnız I B. I ve II
C. I ve III D. II ve III
E. I, II ve III
3 Dernek yönetim kurulu kararının iptali için
açılan davada, mahkeme tarafından talep üzerine
yönetim kurulu kararının tedbiren durdurulmasına
karar verilmesi ne tür bir geçici hukuki korumadır?
A. Teminat amaçlı ihtiyati tedbir
B. Eda amaçlı ihtiyati tedbir
C. Düzenleme amaçlı ihtiyati tedbir
D. Delil tespiti
E. İhtiyati haciz
4 Aşağıdaki geçici hukuki koruma kararların-
dan hangisi hukuka aykırıdır?
A. Mülkiyeti çekişmeli olan bir malın ihtiyati ted-
bir yoluyla zilyedinden alınarak davacıya veril-
mesine karar verilmesi
B. Davaya ve ihtiyati tedbir talebine konu olan ta-
şınır malın muhafaza altına alınması
C. Davaya ve ihtiyati tedbir talebine konu olan ta-
şınır malın yediemine tevdii
D. Boşanma davası süresince eşlere ait aile konutun-
da eşlerden birinin oturmasına karar verilmesi
E. Bir taşınmaz üzerinde yürütülen inşaattan zarar
gören komşu taşınmaz malikinin açtığı davada,
dava sonuçlanıncaya kadar inşaatın durdurul-
masına karar verilmesi
7
5 I. Maddi anlamda kesin hüküm teşkil eder.
II. Uyuşmazlığın esasını çözmeye yöneliktir.
neler öğrendik?
III. Mahkeme ihtiyati tedbir talep eden tara-
fın zararı engelleyecek her türlü tedbire
karar verebilir.
İhtiyati tedbir kararı ile ilgili yukarıdaki ifadeler-
den hangileri doğrudur?
A. Yalnız I B. Yalnız II
C. Yalnız III D. I ve II
E. I, II ve III
6 Dava açılmadan önce ihtiyatî tedbir kararı
verilmişse tedbir talep eden, ihtiyati tedbirin ken-
diliğinden kalkmaması için bu kararın uygulanma-
sını talep ettiği tarihten itibaren hangi süre içinde
dava açmalıdır?
A. 1 hafta B. 2 hafta
C. 3 hafta D. 1 ay
E. 2 ay
7 Kiralanan iş makinelerinin kira bedellerinin
ödenmemesi sebebiyle sözleşmenin feshi ve maki-
nelerin iadesi için açılan davada, kiralanan iş ma-
kinelerinin yediemine tevdiine karar verilmiş ve
aksi kararda belirtilmemişse, bu tedbirin etkisi ne
zamana kadar devam eder?
A. Tahkikat sona erinceye kadar
B. Mahkeme nihai kararını verinceye kadar
C. Ön inceleme sonuçlanıncaya kadar
D. Mahkemenin nihai kararı kesinleşinceye kadar
E. İcra takibi başlatılıncaya kadar
8 İlk derece mahkemesi ihtiyatî tedbir talebi-
nin reddine karar verirse, talebi reddedilen taraf,
bu karara karşı aşağıdaki yollardan hangisine baş-
vurabilir?
A. İtiraz B. Temyiz
C. İstinaf D. Yargılamanın iadesi
E. Şikâyet
221
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti

9 I. Yetkili sulh hukuk mahkemesi 10 Delil tespiti yapan ilk derece mahkemesi delil
tespiti dilekçesini, tespit kararını, tespit tutanağını
II. Noter
ve varsa bilirkişi raporunun bir örneğini kendili-
neler öğrendik?

III. Davanın esası hakkında görevli ve yetkili ğinden karşı tarafa tebliğ eder.
mahkeme
Karşı taraf bu işleme karşı hangi süre içinde ve
Yukarıdakilerden hangileri, trafik kazasına karışan hangi yola başvurabilir?
bir aracın hasarının davadan önce Hukuk Muhake-
A. 7 gün içinde, itiraz
meleri Kanunu’nda düzenlenen delil tespiti yoluyla
belirlenmesi için başvurulabilecek mercilerdendir? B. 7 gün içinde, şikâyet
C. İki hafta içinde, istinaf
A. Yalnız I D. İki hafta içinde, temyiz
B. Yalnız III E. 3 ay içinde, yargılamanın iadesi
C. I ve III
D. I ve II
E. II ve III

222
 7
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbiri Tamam-

1. E Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbir Talebi” 6. B
layıcı İşlemler” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbiri Tamam-
2. B Yanıtınız yanlış ise “Geçici Hukuki Koruma” 7. D
layıcı İşlemler” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

3. C 8. C Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbir Talebine

Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbir” konusu- İlişkin Mahkeme Kararına Karşı Başvurula-
nu yeniden gözden geçiriniz. bilecek Hukuki Çareler” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbir Yargıla- Yanıtınız yanlış ise “Delil Tespiti ve Görevli
4. A 9. C
ması ve Karar” konusunu yeniden gözden ve Yetkili Mahkeme” konusunu yeniden göz-
geçiriniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İhtiyatî Tedbir Yargıla-

5. C 10. A Yanıtınız yanlış ise “Tespit Kararı ve İcrası”
ması ve Karar” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Geçici hukuki koruma ile dava arasındaki başlıca farkları şu şekilde özetleye-
biliriz: Dava taraflar arasındaki asıl hukuki uyuşmazlığı nihai olarak ve gelece-
ğe yönelik olarak ortadan kaldırmayı amaçlan bir hak arama yoludur. Geçici
hukuki korumalar ise asıl hukuki korunma yolu olan davada verilecek nihai
karar kesinleşinceye kadar geçecek olan dönemde, hak arayanların telafisi güç
veya imkânsız zararlarının ortaya çıkmasını önlemek amacıyla geçici bir hu-
kuki korumadır. Geçici hukuki koruma talebi kabul edilen bir tarafın açtığı
davada esas hakkında yapılacak inceleme sonunda lehine karar verilebileceği
gibi aleyhine de karar verilebilir. Geçici hukuki koruma kararlarını mahke-
meler vermekteyse de bu kararlar maddi anlamda kesin hüküm teşkil etmez.
Mahkeme durum ve koşullardaki değişikliğe göre kararını değiştirebilir. Dava
Araştır 1 sonucunda esas hakkında verilen kararlar ise şeklen kesinleşmekle maddi an-
lamda kesin hüküm teşkil eder ve istisnai haller dışında değiştirilemez. Dava
hakkında karar verilebilmesi için kanunda öngörülen ön inceleme, tahkikat,
sözlü yargılama gibi belirli usul kesitlerinin tamamlanması, delillerin ayrıntılı
olarak toplanması incelenmesi ve değerlendirilmesi gereklidir. Geçici hukuki
koruma talepleri hakkında ise davaya nazaran daha kısa sürede, basit ve yüzey-
sel bir inceleme sonucunda acele olarak karar verilir. Hukuki dinlenilme hakkı
davada tam olarak sağlanırken, geçici hukuki korumalar bakımından hukuki
dinlenilme hakkının kullanılması sınırlandırılmıştır. Dava açılması için kural
olarak teminat gösterilmesi gerekli değildir; buna karlılık ihtiyatî tedbir ve
ihtiyatî haciz gibi başlıca geçici hukuki korumalarda karşı tarafın olası zararla-
rını karşılamak için mahkemeye teminat sunulması gereklidir.

223
7
Geçici Hukuki Koruma, İhtiyatî Tedbir ve Delil Tespiti

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Gecikmesinde tehlike bulunan hâllerde şirketi temsil yetkisinin geçici ola-

rak kaldırması ve temsil yetkisinin bir kayyıma verilmesi düzenleme amaçlı
ihtiyatî tedbir niteliğindedir. Zira maddeye göre haklı sebeplerin bulunması
halinde ortaklardan birinin başvurusu üzerine temsil yetkisinin kaldırılmasına
karar verilmesi asıl hukuki korumanın konusudur. Bununla birlikte gecikme-
sinde tehlike bulunan hallerde dava sonuçlanmadan da temsil yetkisi geçici
olarak kaldırılabilir ve kayyıma verilebilir. Davanın esası hakkında karar ve-
Araştır 2
rilinceye kadar temsil yetkisini kayyım kullanır. Bu nedenle buradaki tedbir,
amacı ve etkisi bakımından geçici olarak temsil yetkisinin düzenlenmesini
sağladığından, düzenleme amaçlı ihtiyatî tedbir sayılmalıdır. Diğer yandan
kayyım atanmasına ilişkin kararın uygulanması talep edilmese dahi ihtiyatî
tedbir kararı kalkmaz. Zira niteliği itibariyle kayyım atanmasına ilişkin tedbir
kararının icrasını talep etmek gerekli değildir. Türk Ticaret Kanunu’na göre,
tedbir kararı veren mahkeme kayyımın atanmasını, görevlerini, mahkemece
verilen temsil yetkisini ve bunların sınırlarını, resen tescil ve ilan ettirir.

Somut olayda kiracı taraf, kiralanan taşınmazın sözleşmede öngörüldüğü şek-

liyle belirli bir tarihte kullanıma hazır halde teslim edilmesi gerekli olmasına
rağmen bu şartın yerine getirilmemesi nedeniyle fesih hakkını kullandığından
ve menfi tespit davası açmayı planladığından, bu davada delil olmak üzere söz
konusu işyerinin sözleşmede öngörülen tarihte kullanıma hazır olmadığının
Araştır 3 tespiti için görevli ve yetkili sulh hukuk mahkemesinden delil tespiti talep
edebilir. Tarafın delil tespiti talep etmekte hukuki yararı vardır. Zira işyerinin
sözleşmede belirlenen tarihte kullanıma hazır hale getirilmiş olması gereklidir.
Kiralayan bu tarih geçtikten sonra söz konusu eksiklikleri tamamlayabilece-
ğinden, kiracının kiralayanın sözleşmeye aykırı davranışı ve bu sebeple söz-
leşmeyi feshettiğini ispat etmesi zor olacaktır. Mahkeme delil tespiti talebini
kabul ederse, işyerinde keşif ve bilirkişi incelemesi yaptırarak, taşınmazın o
tarih itibariyle kullanıma hazır olup olmadığını tespit etmelidir.

224

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Kaynakça
6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu
Alangoya, Y., Yıldırım, K., Deren Yıldırım, N. (2009).
Medenî Usûl Hukuku Esasları, İstanbul.
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., Hanağası,
E. (2018). Medeni Usul Hukuku, Ankara.
Atalı, M., (2019). Medeni Usul Hukuku, Editör: Tolga
AKKAYA, Eskişehir.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2018). Medeni
Usul Hukuku, Ankara.
Bölge Adliye ve Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri
ile Cumhuriyet Başsavcılıkları İdarî ve Yazı İşleri
Hizmetlerinin Yürütülmesine Dair Yönetmelik
(RG, 6.8.2015 T., 29437 S.)
Budak, A. C., Karaaslan, V. (2017). Medeni Usul
Hukuku, Ankara.
Erişir, E. (2013). Geçici Hukuki Korumanın Temelleri
ve İhtiyatî Tedbir Türleri, İstanbul.
7
Göksu, M. (2015). “Hukuk Muhakemeleri Kanununa
Göre İhtiyatî Tedbirin Uygulanmasını Talep Etme
Zorunluluğu”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi, C. 16, Özel Sayı 2014, s. 1253-
1273.
Konuralp, C. S. (2013). “6100 Sayılı Hukuk
Muhakemeleri Kanunu’na Göre İhtiyatî Tedbirler”,
İÜHFM, C. LXXI, S. 2, s. 225-274
Kuru, B., Arslan, R., Yılmaz E. (2010). Medenî Usûl
Hukuku Ders Kitabı, Ankara.
Pekcanıtez, H., Atalay, O., Özekes, M. (2011). Medenî
Usûl Hukuku, Ankara.
Postacıoğlu, İlhan E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Görgün, Ş., Börü, L., Toraman, B., Kodakoğlu, M.
(2017). Medeni Usul Hukuku, 6. Baskı, Ankara.
225
 Bölüm 8
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
öğrenme çıktıları

Arabuluculuk

1 2
Tahkim
1 Tahkimi tanımlayabilme, tahkimin genel
özelliklerini ve usulünü açıklayabilme
2 Arabuluculuğu tanımlayabilme,
arabuluculuk sürecinin özelliklerini ve
sonuçlarını

Bireysel Başvuru

3
3 Anayasa Mahkemesi’ne ve Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesine bireysel başvuruyu
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • İhtiyarî Tahkim • Hakem Sözleşmesi • İptal Davası • Arabulucu

• Zorunlu Arabuluculuk • Anayasa Mahkemesi • Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

226

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Devlet, anayasa ile yargılama yetkisini üstlen-
mekle beraber, özellikle tarafların dava konusu
üzerindeki tasarruf yetkisinin bir tezahürü olarak
istisnai bazı hâllerde devlet yargısına ikame olarak
tahkim yargısını kabul etmiştir.
Tahkim millî tahkim şeklinde karşımıza çıka-
bileceği gibi milletlerarası tahkim şeklinde de kar-
şımıza çıkabilir. Millî tahkimden tahkim yerinin
Türkiye olarak kararlaştırıldığı tahkim usulü anla-
şılır. Millî tahkimde hukuk yargısı bağlamında uygu-
lanacak iki temel kanun bulunmaktadır. Bu kanun-
lar Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Milletlerarası
Tahkim Kanunu’dur.
Taraflar arasındaki uyuşmazlığın yabancılık un-
suru içermesi hâlinde bu uyuşmazlığın çözümünde
uygulanacak usul Milletlerarası Tahkim Kanunu
hükümlerine tabidir. Buna karşılık taraflar ara-
sındaki uyuşmazlık yabancılık unsuru taşımıyorsa
uyuşmazlığın çözümünde Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda öngörülen tahkim usulü hükümleri
uygulanır.
Tarafların üzerinde tasarruf yetkisinin bulun-
duğu bazı uyuşmazlıkların çözümü bağlamında
kabul edilen alternatif uyuşmazlık çözüm yöntem-
lerinden birisi de arabuluculuktur. Arabuluculuk,
bir yargılama faaliyetinin yürütülmesinden ziyade,
Resim 8.1 Türkiye Milletlerarası Ticaret Odası
Kaynak: https://icc.tobb.org.tr/
Hakemlerin önlerine gelen uyuşmazlığı çözmek
bağlamında resmî bir (hâkim gibi) sıfatları olmamakla
birlikte, kural olarak taraf iradesine tabi uyuşmazlıkları
çözmekle görevli olduklarından, sadece o uyuşmazlığın
çözümü bağlamında hâkimlere ait birçok yetkiye sahip-
tirler, ayrıca birçok noktada hâkimlerin yükümlülükleri-
ne tabi kılınmışlardır.
8
esasen tarafların uygun bir ortamda bir araya gele-
rek sorunlarını çözmesine hizmet eden bir mües-
sesedir. Arabuluculuk sonunda tarafların uzlaşması
hâlinde düzenlenen arabuluculuk tutanağı ilam ni-
teliğinde belge olarak kabul edilmektedir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye’nin
kabul ettiği bu sözleşmenin eki protokolleri ile
1982 Anayasası’nda teminat altına alınan temel
hak ve özgürlüklerin kamu gücünü kullanan or-
ganlar tarafından ihlal edilmesi hâlinde başvuru-
lan hukuksal imkân ise bireysel başvuru olarak
nitelendirilmektedir. Bireysel başvuruyu inceleme
ve sonuçlandırma yetkisi Anayasa Mahkemesine
aittir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve eki pro-
tokollerinin ihlali hâlinde, bu ihlallerin gideril-
mesi iç hukukta öngörülen hukuksal imkânlarla
mümkün olmuyorsa, bu aykırılığın giderilmesi
için Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvur-
mak da mümkündür.
TAHKİM
Taşınmazlar üzerindeki ayni haklardan kaynak-
lanan uyuşmazlıklar hariç olmak üzere, her iki tara-
fın iradesine tabi işlerde uyuşmazlığın mahkemeler
dışındaki kurum ve kişilerce çözülmesi tahkim ola-
rak adlandırılır. Tahkim yargılamasında uyuşmazlı-
ğı çözecek kişilere hakem denir.
dikkat
Tahkim çekişmeli yargıya tabi uyuşmazlıklar
bakımından geçerlidir. Çekişmesiz yargıya tabi
uyuşmazlıklar tahkime elverişli değildir.
227
8
Tahkim usulü esasen tarafların iradesine tabi
işlemler için öngörülmüş olmakla birlikte, bazı
hâllerde yasa gereği tahkim yoluna başvuru zorun-
ludur. Bu gibi hâllerde zorunlu tahkimden bahsedilir
ve mahkemelerin zorunlu tahkim usulüne tabi bir
davayı görme yetkisi yoktur. Bu davaların mutlaka
tahkim usulüne göre görülüp sonuçlandırılması ge-
rekir. Bu bağlamda, 3533 saylı Mecburi Tahkim
Kanunu’na tabi uyuşmazlıklar (bazı devlet kurum-
larının birbirlerine karşı açacakları davalar), Tüke-
ticinin Korunması Hakkında Kanun hükümlerine
göre tüketici hakem heyetlerine başvurunun zo-
runlu olduğu hâller (TKHK m. 68), spor federas-
yonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine ve disip-
linine ilişkin kararlarına karşı tahkime başvurunun
zorunlu olduğu hâller (AY m.59/3) zorunlu tahki-
me örnek olarak verilebilir.
Tarafların tasarruf yetkileri dâhilindeki bir
uyuşmazlığın çözümü için mahkemeye
gitmek yerine tahkim yoluna başvurmala-
rı iradi tahkim olarak adlandırılır.
Tahkim uygulamaları bakımından asıl olan tah-
kimin taraf iradesine dayanmasıdır. Bu bağlamda
tahkim yolunda uyuşmazlığın çözülmesi ya bağım-
sız hakem veya hakem heyetlerince ya da belirli bir
kurum ya da kuruluş tarafından organize edilen
hakem ya da hakem heyetlerince çözülür. Uyuş-
mazlığın bağımsız hakem ya da hakem kurulların-
ca çözüldüğü hâllerde “ad hoc” tahkimden; belirli
bir kurum ya da kuruluş tarafından organize edilen
hakem veya hakem kurullarınca çözülmesi hâlinde
ise kurumsal (organize) tahkimden bahsedilir. Bu
bağlamda, ICC tarafından organize edilen tahkim,
İstanbul Tahkim Merkezi Tarafından organize edi-
len tahkim, Enerji Uyuşmazlıkları Tahkim Merkezi
tarafından organize edilen tahkim kurumsal (orga-
nize) tahkime örnek olarak verilebilir.
dikkat
İhtiyari tahkime ilişkin olarak, hukuk yargılaması
bağlamında Türkiye’de uygulanma imkânı olan
iki önemli düzenleme vardır. Bunlardan birisi
4646 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu’dur.
228
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
Milletlerarası Tahkim Kanunu hükümleri ya-
bancılık unsuru taşıyan ve tahkim yerinin Türkiye
olarak kararlaştırıldığı uyuşmazlıkların çözümün-
de uygulanır (MTK m. 1/2). Buna karşılık Mil-
letlerarası Tahkim Kanunu bağlamında yabancılık
unsuru taşımayan ve tahkim yerinin Türkiye ola-
rak belirlendiği uyuşmazlıkların çözümünde Hu-
kuk Muhakemeleri Kanunu madde 407 ve deva-
mında öngörülmüş olan tahkim usulü uygulanır.
Esasen hem Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun
hem de Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun tah-
kim hükümleri UNCITRAL Tahkim kuralları
dikkate alınarak düzenlenmiştir. Bu nedenle her
iki Kanunda öngörülen tahkim usulü birbirine
oldukça yakındır.
Tahkim yolunda, Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun tahkime ilişkin hükümleri dışın-
daki diğer hükümlerinin uygulanabilmesi için
Kanun’un açıkça atıf yapmış olması gerekir. Tah-
kim kısmında düzenlenen konularda Kanun’un
açıkça atıf yapmadığı hâllerde Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’nun diğer kısımlarında öngörü-
len hükümler uygulanmaz (HMK m. 444). Ben-
zer bir düzenlemeye yabancılık unsuru taşıyan
uyuşmazlıklar bakımından Milletlerarası Tahkim
Kanunu’nun 17’ nci maddesinde de yer verilmiş-
tir. Bu hükme göre, açıkça atıf yapılan hâller dı-
şında Milletlerarası Tahkim Kanunu kapsamına
giren uyuşmazlıkların çözümünde Hukuk Muha-
kemeleri Kanunu hükümleri uygulanmaz (MTK
m. 17). Bu bağlamda gerek Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nun tahkim kısmında ve gerekse Millet-
lerarası Tahkim Kanunu’nda Hukuk Muhakeme-
leri Kanunu hükümlerine yapılan atıflar tarafların
iradesine rağmen uygulanabilmeyi ifade eder. Hu-
kuk Muhakemeleri Kanunu’nun atıf yapılmayan
hükümlerinin de uygulanması taraflarca karar-
laştırılabilir. Ayrıca uygulanacak yargılama usu-
lünün hakemler tarafından belirlendiği hâllerde
hakem veya hakem heyeti uyuşmazlığın Hukuk
Muhakemeleri Kanunu hükümlerine göre çözül-
mesine karar verebilir.
Şu an itibari ile Milletlerarası Tahkim
Kanunu’nun kapsamına giren uyuşmazlıkların
çözümünde Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun
tahkime ilişkin hükümleri uygulanmayacağın-
dan, biz de bu kısımda Milletlerarası Tahkim Ka-
nunu hükümlerine değinmeyip ilgili hükümlere
yeri geldiğinde sadece kıyas bağlamında işaret
edeceğiz.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Tahkim Sözleşmesi
Tahkim sözleşmesi, tarafların, sözleşme veya
sözleşme dışı bir hukuki ilişkiden doğmuş veya
doğabilecek uyuşmazlıkların tamamının veya bir
kısmının çözümünün hakem veya hakem kuru-
luna bırakılması hususunda yaptıkları anlaşmadır
(HMK m. 412/1).
Tahkim sözleşmesi ayrı bir sözleşme şeklinde
yapılabileceği gibi, bir sözleşmenin içerisinde bir
şart olarak da kararlaştırılabilir (HMK m. 412/2).
Uygulamada tahkim sözleşmesi çoğunlukla bir söz-
leşme içerisinde şart olarak yer almaktadır. Tahkim
sözleşmesinin geçerliliği Kanun’da birtakım şartlara
bağlanmıştır. Buna göre tahkim sözleşmesinin ge-
çerlilik şartları şunlardır:
• Tahkim sözleşmesinin yazılı şekilde ya-
pılması gerekir: Tahkim sözleşmesinin
yazılı şekilde yapılması bir ispat değil, ge-
çerlilik şartıdır. Yazılı şekil şartının yerine
getirilmiş sayılması için, tahkim sözleşmesi-
nin taraflarca imzalanmış yazılı bir belgeye
veya taraflar arasında teati edilen mektup,
telgraf, teleks, faks gibi bir iletişim aracına
veya elektronik ortama geçirilmiş olması
ya da dava dilekçesinde yazılı bir tahkim
sözleşmesinin varlığının iddia edilmesine
davalının verdiği cevap dilekçesinde itiraz
edilmemiş olması yeterlidir. Asıl sözleşme-
nin bir parçası hâline getirilmek amacıyla
tahkim şartı içeren bir belgeye yollama ya-
pılması hâlinde de tahkim sözleşmesi yapıl-
mış sayılır (HMK m. 412/3).
dikkat
Tahkim sözleşmesinin konusunu oluşturan bir
uyuşmazlığın çözümü için mahkemede dava
açılmışsa, karşı tarafın tahkim ilk itirazında bu-
lunması gerekir. Bu durumda tahkim sözleşmesi
hükümsüz, tesirsiz veya uygulanması imkânsız
değil ise mahkeme tahkim itirazını kabul eder
ve davayı usulden reddeder (HMK m. 413/1).
Tahkim itirazının ileri sürülmesi, tahkim yargı-
lamasına engel değildir (HMK m. 413/2). Ayrı-
ca, yargılama sırasında tarafların tahkim yoluna
başvurma konusunda anlaşmaları hâlinde, dava
dosyası mahkemece ilgili hakem veya hakem ku-
ruluna gönderilir (HMK m. 412/5).
8
• Tahkim anlaşmasında uyuşmazlık açık-
ça belirtilmiş olmalıdır: Taraflar araların-
da yaptıkları sözleşme ile hangi uyuşmaz-
lık ya da uyuşmazlıkların tahkim yolu ile
çözüleceğini de kararlaştırmaları gerekir.
Uyuşmazlığın konusu açıkça belli edilme-
mişse tahkim sözleşmesi geçersiz olur. Bu
bağlamda, “aramızda doğacak bütün uyuş-
mazlıklar tahkim yoluyla çözülecektir”
şeklindeki bir hüküm tahkim sözleşmesini
geçersiz kılar.
• Tahkim anlaşması ancak tahkime elve-
rişli konularda yapılabilir: Tahkim, ko-
nusu iki tarafın arzusuna tabi olan işlerde
mümkündür. Bu husus tahkime elverişlilik
olarak ifade edilir (HMK m. 408). Buna
göre, taşınmaz mallar üzerindeki ayni hak-
lardan veya iki tarafın iradelerine tabi ol-
mayan işlerden kaynaklanan uyuşmazlıklar
tahkime elverişli değildir. Mesela, boşanma
davası, babalık davası ve benzeri iki tarafın
arzusuna tabi olmayan işlerde tahkime baş-
vurulamaz.
• Tahkim sözleşmesinin geçerli olmasının
diğer bir koşulu sözleşmenin kayıtsız
şartsız olmasıdır: Başka bir ifade ile, uyuş-
mazlığın tahkim yolu ile çözülmesi hususu
taraf iradelerinden açık ve kesin bir şekilde
anlaşılmalıdır. Bu bağlamda, tahkim irade-
sinin belirsiz olduğu veya alternatif yetki-
ler öngörülen kayıtlar geçersizdir. Mesela
tarafların sözleşmeye yazdıkları, bu uyuş-
mazlığın çözümünde “taraflar tahkime de
gidebilirler” veya “mahkeme ve tahkime gi-
debilirler” ya da “önce tahkime sonra mah-
kemeye başvurabilirler” gibi ibareler tahkim
iradesini kayda ve şarta bağladığından söz-
leşmeyi geçersiz kılar.
• Tahkim sözleşmesi soyuttur: Tahkim söz-
leşmesi usuli bir sözleşmedir ve bu neden-
le tahkim sözleşmesinin geçerliliği, bir şart
olarak içinde yer aldığı veya uyuşmazlığa
konu teşkil eden asıl sözleşmenin geçersiz-
liğinden bağımsız olarak ele alınıp incelen-
mesi gerekir. Tahkim sözleşmesine karşı,
asıl sözleşmenin geçerli olmadığı veya tah-
kim sözleşmesinin henüz doğmamış olan
bir uyuşmazlığa ilişkin olduğu itirazında
bulunulamaz (HMK m. 412/4).
229
8
Hakem Sözleşmesi
Hakem sözleşmesi, uyuşmazlığın tarafları ile uyuş-
mazlığı çözecek hakem ya da hakemler arasında ya-
pılan anlaşmayı ifade eder. Bu sözleşmenin kuruluşu,
şekli ve geçerlilik şartları borçlar hukuku hükümlerine
tabidir. Buna karşılık, bazı hâllerde hakem ya da ha-
kemlerin mahkeme tarafından atanması, hakemlerin
doğrudan usul hukuku sahasında faaliyet göstermesi,
hakemlerin sayısı, seçimi, reddi, görevin gereği gibi
ifa edilmemesi ve sorumluluk hâlleri dikkate alındı-
ğında, bu sözleşmenin asli ve birincil etkilerini usul
hukuku alanında doğurduğunu söylemek mümkün-
dür. Hakem veya hakem kurulunun seçimi ve benze-
ri bazı hususlardaki hukuka aykırılıkların, bir kanun
yolu mahiyetinde olan iptal davasına (HMK m. 439)
konu edilmesinin özel olarak düzenlendiği de dikkate
alındığında, hakem sözleşmesinin bir usuli sözleşme
olduğu sonucuna varmak mümkündür.
Hakem sözleşmesi tahkim sözleşmesinden ba-
ğımsızdır. Tahkim sözleşmesinin geçersizliği hakem
sözleşmesinin geçersizliğini de doğurmaz. Zira bazı
hâllerde hakemler tahkim sözleşmesinin geçerli
olup olmadığına da karar vermek zorunda kala-
bilirler (HMK m. 422/1). Bu husus, hakem söz-
leşmesinin geçerliliğinin tahkim sözleşmesinden
bağımsız olarak değerlendirilmesi gerektiğinin bir
kanıtını teşkil eder. Bu şekilde bir faaliyet hakem ya
da hakem kurulunun ücrete hak kazanması sonu-
cunu doğurur (HMK m. 440). Ücretin dayanağını
ise (tahkim sözleşmesinin geçersizliği tespit edilmiş
olsa bile) hakem sözleşmesi oluşturur.
dikkat
Hakem sözleşmesi tahkim sözleşmesinden ba-
ğımsızdır. Tahkim sözleşmesinin geçersizliği ha-
kem sözleşmesinin geçersizliğini de doğurmaz.
Hakemlerin Sayısı ve Seçimi
Taraflar, hakemin sayısını belirlemekte serbest-
tir (HMK m. 416/1). Ancak bu sayı tek olmalıdır
(HMK m. 415/1). Hakemlerin sayısı taraflarca
kararlaştırılmamışsa üç hakem seçilir (HMK m.
415/2). Hakem birden fazla kişi ise en az birinin
kendi alanında en az 5 yıl kıdeme sahip hukukçu
olması gerekir (HMK m. 416/1-d). Yabancılar da
hakem seçilebilir ama hâkimler hakem olamazlar.
230
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
Taraflar, hakem veya hakemlerin seçim usulünü
kararlaştırmakta serbesttir. Taraflarca aksi kararlaş-
tırılmamışsa hakem seçiminde aşağıdaki usul uygu-
lanır (HMK m. 416/1):
• Öncelikle hakemlerin gerçek kişi olması
gerekir (HMK m. 416/1-a). Tüzel kişilerin
hakem olması mümkün değildir.
• Tek hakem seçilecekse ve taraflar hakem se-
çiminde anlaşamazlarsa hakem, taraflardan
birinin talebi üzerine mahkeme tarafından
belirlenir (HMK m. 416/1-b).
• Üç hakem seçilecek ise taraflardan her biri
bir hakem seçer; bu şekilde seçilen iki ha-
kem üçüncü hakemi belirler. Taraflardan
biri, diğer tarafın hakem seçimine ilişkin ta-
lebinin kendisine ulaşmasından itibaren bir
ay içinde hakemini seçmezse veya tarafların
seçtiği iki hakem seçilmelerinden sonraki
bir ay içinde üçüncü hakemi belirlemezlerse
taraflardan birinin talebi üzerine mahkeme
tarafından hakem seçimi yapılır. Üçüncü
hakem, başkan olarak görev yapar (HMK
m. 416/1-c).
• Üçten fazla hakem seçilecek ise, son hake-
mi seçecek olan hakemler yukarıdaki bentte
belirtilen usule göre taraflarca eşit sayıda
belirlenir (HMK m. 416/1-ç).
Hakem seçimi konusundaki uyuşmazlıklar
mahkeme tarafından karara bağlanır ve bu karar-
lara karşı temyiz yoluna başvurulamaz (HMK m.
416/2-c). Hakemlerden birinin görevi herhangi
bir sebeple sona ererse, onun yerine aynı seçim
usulü uygulanarak yeni bir hakem seçilir (HMK
m. 421/1). Tahkim sözleşmesinde hakemin veya
hakem kurulunu oluşturan hakemlerin ad ve so-
yadları belirtilmiş ise hakemin, hakem kurulunun
ya da kurulun karar çoğunluğunu ortadan kaldıra-
cak sayıda hakemin görevinin herhangi bir sebeple
sona ermesi hâlinde, tahkim de sona erer (HMK
m. 421/3). Bir veya daha çok hakemin değiştiril-
mesi için geçen süreler tahkim süresinden sayılmaz
(HMK m. 421/2).
Hakemlerden birinin, hukuki veya fiilî engeller-
le görevini hiç ya da zamanında yerine getirememe-
si hâlinde hakemlik görevi, çekilme veya tarafların
bu yönde anlaşmaları suretiyle sona erer (HMK m.
420/1). Hakemin çekilmesini gerektiren sebeplerin
varlığı konusunda taraflar arasında bir uyuşmazlık
ortaya çıkarsa, her bir taraf, mahkemeden hakemin

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
yetkisinin sona erdirilmesini isteyebilir. Mahke-
menin vereceği karar kesindir (HMK m.420/2).
Hakemin görevinden çekilmesi veya diğer tarafın
hakemin yetkisinin sona ermesine muvafakat et-
mesi, hakemin ret sebeplerinin varlığının kabulü
anlamına gelmez (HMK m.420/3).
Hakemlerin Çekinmesi ve Reddi
Usulü
Hakemler de hâkimler gibi tarafsız ve bağımsız
davranmalıdır. Kendisine hakemlik önerilen kimse,
bu görevi kabul etmeden önce tarafsızlık ve bağım-
sızlığından şüphe edilmeyi haklı gösteren durum ve
koşulları açıklamak zorundadır. Taraflar önceden
bilgilendirilmemiş oldukları takdirde hakem, daha
sonra ortaya çıkan durumları da gecikmeksizin ta-
raflara bildirir (HMK m. 417/1).
Hakem, taraflarca kararlaştırılan niteliklere sa-
hip olmadığı, taraflarca kararlaştırılan tahkim usu-
lünde öngörülen bir ret sebebi mevcut bulunduğu
veya tarafsızlığından şüphe edilmeyi haklı gösteren
durum ve koşullar gerçekleştiği takdirde reddedile-
bilir. Taraflardan birisinin kendisinin atadığı veya
atanmasına katıldığı hakemi reddetmesi, yalnızca
hakemin atanma tarihinden sonra öğrenilen ret se-
beplerine dayanılarak yapılabilir (HMK m. 417/2).
Dikkat: Hakemlik önerilen kimse, bu görevi
kabul etmeden önce tarafsızlık ve bağımsızlığından
şüphe edilmeyi haklı gösteren durum ve koşulları
açıklamak zorundadır.
Taraflar, hakemin reddi usulünü serbestçe ka-
rarlaştırabilirler (HMK m. 418/1). Hakemi reddet-
mek isteyen taraf, hakemin veya hakem kurulunun
seçiminden ya da hakemin reddi talebinde bulu-
nabileceği bir durumun ortaya çıktığını öğrendi-
ği tarihten itibaren iki hafta içinde ret talebinde
bulunabilir ve bu talebini karşı tarafa yazılı olarak
bildirir. Reddedilen hakem kendiliğinden çekilmez
veya diğer taraf reddi kabul etmez ise ret hakkında,
hakem kurulunca karar verilir (HMK m. 418/2).
Hakem kurulundan bir veya birden çok hake-
min reddini isteyen taraf, ret talebini ve gerekçe-
sini hakem kuruluna bildirir. Ret talebinin kabul
edilmediğini öğrenen taraf, bu tarihten itibaren
karara karşı bir ay içinde mahkemeye başvurarak
bu kararın kaldırılmasını ve hakem veya hakemle-
rin reddine ilişkin talep hakkında karar verilmesini
isteyebilir (HMK m.418/3).
8
Seçilen hakemin veya hakem kurulunun tümü-
nün ya da karar çoğunluğunu ortadan kaldıracak
sayıda hakemin reddi için ancak mahkemeye baş-
vurulabilir. Mahkemenin vereceği kararlara karşı
temyiz yoluna başvurulamaz (HMK m. 418/4).
Seçilen hakemin veya hakem kurulunun tümünün
ya da karar çoğunluğunu ortadan kaldıracak sayıda
hakemin ret talebininin mahkeme tarafından ka-
bul edilmesi hâlinde tahkim sona erer. Ancak tah-
kim sözleşmesinde hakem veya hakemlerin isimleri
belirlenmemişse yeniden hakem seçimi yoluna gi-
dilir (HMK m. 418/5).
Hakemin Yetkisine İtiraz ve Hakemin
Kendi Yetkisi Hakkında Karar Vermesi
Hakem veya hakem kurulu, tahkim sözleşmesi-
nin mevcut veya geçerli olup olmadığına ilişkin iti-
razlar da dâhil olmak üzere, kendi yetkisi hakkında
karar verebilir. Hakem veya hakem kurulunun asıl
sözleşmenin hükümsüzlüğüne karar vermesi, tah-
kim sözleşmesinin kendiliğinden hükümsüzlüğü
sonucunu doğurmaz (HMK m. 422/1).
Hakem veya hakem kurulunun yetkisizliği-
ne ilişkin itiraz, en geç cevap dilekçesinde yapılır.
Tarafların hakemleri bizzat seçmiş veya hakem
seçimine katılmış olmaları, hakem veya hakem
kurulunun yetkisine itiraz etme haklarını ortadan
kaldırmaz (HMK m. 422/2).
Hakem veya hakem kurulunun yetkisini aştı-
ğına ilişkin itiraz derhâl ileri sürülmelidir (HMK
m. 422/3). İtirazın en geç cevap dilekçesinde ileri
sürülmemiş olması veya derhâl ileri sürülmemiş ol-
ması hâlinde, gecikmenin haklı bir sebebe dayan-
dığı sonucuna varması kaydıyla hakem veya hakem
kurulu, süresinde ileri sürülmeyen itirazı kabul
edebilir (HMK m. 422/4). Hakem veya hakem ku-
rulu, yetkisizlik itirazını, ön sorun şeklinde inceler
ve ve karara bağlar. Hakem veya hakem kurulu, bu
inceleme sonunda yetkili olduğu kanaatine varırsa
tahkim yargılamasını sürdürür ve uyuşmazlığı ka-
rara bağlar (HMK m. 422/5).
Hakem Ücreti
Taraflarca aksi kararlaştırılmamışsa, hakemlerin
ücreti, dava konusu alacağın miktarı, uyuşmazlığın
niteliği ve tahkim yargılamasının süresi dikkate alı-
narak hakem veya hakem kurulu ile taraflar arasın-
da kararlaştırılır (HMK m. 440/1). Taraflar, hakem
231
8
veya hakem kurulunun ücretini yerleşmiş kurallara
veya kurumsal tahkim kurallarına yollama yaparak
da belirleyebilirler (HMK m. 440/2).
Taraflarla hakem veya hakem kurulu arasında
ücretin belirlenmesi konusunda anlaşmaya varıla-
maz veya tahkim sözleşmesinde ücretin belirlenme-
sine ilişkin herhangi bir hüküm bulunmazsa ya da
taraflarca bu konuda yerleşmiş kurallara veya ku-
rumsal tahkim kurallarına yollama yapılmamışsa,
hakem veya hakem kurulunun ücreti, her yıl Ada-
let Bakanlığınca ilgili kamu kurumu niteliğindeki
meslek kuruluşlarının görüşleri alınarak hazırlanan
ücret tarifesine göre belirlenir (HMK m. 440/3).
Taraflarca aksi kararlaştırılmadıkça başkanın
ücreti, hakemlerden her birine ödenecek hakem
ücretinin yüzde on fazlası olarak hesaplanır (HMK
m. 440/4). Hakem kararının düzeltilmesi, yorum-
lanması veya tamamlanması hâllerinde ek hakem
ücreti ödenmez (HMK m. 440/5).
Hakemlerin Sorumluluğu
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 419’uncu
maddesine göre, taraflarca aksi kararlaştırılmamışsa,
tahkim yargılamasında görevi kabul eden hakem,
haklı bir neden olmaksızın görevini yerine getirmek-
ten kaçındığı takdirde, tarafların bu nedenle uğradı-
ğı zararı gidermekle yükümlüdür (HMK m. 419).
Hakemlerin sorumluluğuna ilişkin bu düzen-
leme, Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 46
ve devamında düzenlenmiş olan hâkimlerin so-
rumluluğuna ilişkin hükümlerle birlikte değer-
lendirildiğinde; bu düzenlemenin hâkimlerin so-
rumluluğuna nazaran hakemlerin sorumluluğunu
oldukça genişlettiği söylenebilir. Zira bu düzenle-
mede, hâkimlerin sorumluluğundan farklı olarak
kusurun derecesi ve hukuka aykırılık bakımından
herhangi bir sınırlamaya yer verilmemiştir.
Tahkimde Yargılama Usulü
Bu başlık altında tahkimde görevli ve yetkili
mahkeme; tahkimde ihtiyati tedbir ve delil tespiti
kararlarının verilmesi; tahkim yerinin belirlenmesi
ve dava açılması; tahkim yargılamasının gösterdiği
özellikler; tahkim yargılamasının süresi ve hakem
kararı; tahkim yargılamasının sona ermesi; hakem
kararlarına karşı kanun yolları ve hakem kararları-
nın icrası konuları açıklanmıştır.
232
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
Tahkimde Görevli ve Yetkili Mahkeme
Tahkim usulünde bazı hâllerde mahkemelerinin
yardımına ihtiyaç duyulabilmektedir. Bazı hâllerde
de kanun koyucu açıkça mahkemeye başvuru zo-
runluluğu öngörmüştür. Bu hâllerde tahkimde gö-
revli ve yetkili mahkemenin tespiti, mevcut yasal
düzenlemeler dikkate alındığında ciddi bir zorluk
teşkil etmektedir. Kanun koyucunun mahkemeye
başvuruyu zorunlu kıldığı hâller dışında, mahke-
menin tahkim yargılamasına müdahalesi ancak
kanunun açıkça izin verdiği hâllerde söz konusu
olmaktadır (HMK m. 411; MTK m. 3/2).
İşaret ettiğimiz yukarıdaki hâller dışında ayrıca
gerek Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda ve gerek-
se Milletlerarası Tahkim Kanunu’nda tahkim yar-
gılaması devam ederken mahkemelerden yardım
talep edilebileceğine veya belirli işlemlerin mahke-
meler tarafından yapılması gerektiğine ilişkin özel
düzenlemeler mevcuttur. Bu hâllere, tarafların ihti-
yati tedbir kararının icrası için mahkemeye başvur-
ması (HMK m. 414/2; MTK m. 6/3), bazı hâllerde
doğrudan mahkemeden delil tespitinde veya tedbir
talebinde bulunabilmesi (HMK m. 414/3; MTK
m. 6/1), hakem seçimi için mahkemeye başvurul-
ması (HMK m. 416/1b-c; MTK m. 7/B 2- delille-
rin toplanmasında mahkemeden yardım istenmesi
(HMK m. 432; MTK m. 12/B), dava dosyasının
mahkemeye tevdi edilmesi ve mahkeme tarafından
saklanması (HMK m. 436/3; MTK m. 14/A) ve
hakem kararlarına karşı başvurulan yargılamanın
iadesi davasının mahkemede görüleceğine ilişkin
(HMK m.443/2) hükümler örnek olarak verilebilir.
Tahkime tabi uyuşmazlıkların çözümünde kanun
koyucu görevli mahkemeyi belirlerken iptal davaları
ve mahkemelerinin yardımına ihtiyaç duyulan diğer
halleri birbirinden ayırmıştır. Yabancılık unsuru taşı-
mayan uyuşmazlıklar bakımından mahkemenin yar-
dımına ihtiyaç duyulan diğer hâllerde görevli mahke-
me Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 410’a göre
belirlenmektedir. Bu düzenlemeye göre, tahkim yar-
gılamasında mahkeme tarafından yapılacağı belirtilen
işlerde görevli mahkeme uyuşmazlığın konusuna göre
asliye ticaret mahkemesi veya asliye hukuk mahkeme-
sidir. Bu çerçevede bir ticari uyuşmazlık söz konusu
olduğunda asliye ticaret mahkemesine başvurmak ge-
rekirken, diğer uyuşmazlıklar bakımından asliye hu-
kuk mahkemesine başvurmak gerekmektedir (HMK
m. 410/1). Yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar
söz konusu olduğunda ise, Milletlerarası Tahkim
Kanunu uyuşmazlığın niteliğini dikkate almaksızın,

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
tahkim yargılaması sırasında mahkemenin yardımına
ihtiyaç duyulan bütün hâllerde asliye hukuk mahke-
mesini görevli kılmıştır (MTK m. 1).
Hakem kararlarına karşı açılacak iptal davala-
rında ise hem yabancılık unsuru taşıyan uyuşmaz-
lıklar hem de yabancılık unsuru taşımayan uyuş-
mazlıklar bakımından bölge adliye mahkemesidir
(HMK m. 439/1; MTK m. 15/A).
Asliye ticaret mahkemelerinin heyet hâlinde ba-
kacağı işlere ilişkin olarak, 5235 sayılı Adli Yargı İlk
Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemeleri-
nin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun‘un
madde 5/III – 4 hükmünde, Hukuk Muhakemele-
ri Kanunu’na ve Milletlerarası Tahkim Kanunu’na
göre yapılan tahkim yargılamasında; tahkim şartına
ilişkin itirazlara, hakemlerin seçimi ve reddine yöne-
lik davalar ile yabancı hakem kararlarının tanıma ve
tenfizine yönelik davalara ilişkin tüm yargılama saf-
halarının, bir başkan ve iki üye ile toplanacak heyet-
çe yürütülüp sonuçlandırılacağına işaret edilmiştir.
Tahkimde yetkili mahkeme ise Hukuk Muhake-
meleri Kanunu madde 410 ve Milletlerarası Tahkim
Kanunu madde 3/1 hükümlerine göre belirlenmeli-
dir. Buna göre yabancılık unsuru taşımayan uyuşmaz-
lıklarda tahkim yeri mahkemesi, tahkim yerinin be-
lirlenmediği hâllerde davalının Türkiye’deki yerleşim
yeri, oturduğu yer veya işyeri mahkemeleri (HMK
m. 410); yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklarda
ise, davalının yerleşim yeri veya olağan oturma yeri
ya da iş yerinin bulunduğu yer mahkemesi; davalının
Türkiye’de yerleşim yeri, olağan oturma yeri veya iş
yeri yoksa İstanbul mahkemeleri yetkilidir (MTK m.
3/1). Tahkim yerinin belirlendiği hallerde ise tahkim
yeri mahkemeleridir (HMK m. 410; MTK m. 3/1).
Tahkim iptal davalarının açılacağı yetkili bölge
adliye mahkemesi ise, diğer işleri görmekle görev-
li ve yetkili olan asliye hukuk (yabancılık unsuru
içermeyen ticari uyuşmazlıklarda asliye ticaret)
mahkemelerinin bağlı bulunduğu bölge adliye
mahkemesidir (HMK m. 439; MTK m. 3/1).
Tahkimde İhtiyati Tedbir ve Delil
Tespiti Kararlarının Verilmesi
Aksi kararlaştırılmadıkça, tahkim yargılaması sıra-
sında hakem veya hakem kurulu, taraflardan birinin
talebi üzerine, bir ihtiyati tedbirin alınmasına veya
delil tespitine karar verebilir. Hakem veya hakem ku-
rulu, ihtiyati tedbir kararı vermeyi, uygun bir teminat
verilmesine bağlı kılabilir (HMK m. 414/1).
8
dikkat
Hakem veya hakem kurulunun ya da taraflarca
görevlendirilecek bir başka kişinin zamanında
veya etkin olarak hareket edemeyecek olduğu
hâllerde, taraflardan biri ihtiyati tedbir veya delil
tespiti için mahkemeye başvurabilir. Bu hâller
mevcut değil ise mahkemeye başvuru, sadece
hakem veya hakem kurulundan alınacak izne
veya tarafların bu konudaki yazılı sözleşmesine
dayanılarak yapılır (HMK m. 414/3).
Tahkim yargılaması öncesi veya tahkim yargıla-
ması sırasında taraflardan birinin talebi üzerine mah-
kemece verilen ihtiyati tedbir kararı, aksine karar
verilmedikçe, hakem veya hakem kurulu kararının
icra edilebilir hâle gelmesiyle ya da davanın hakem
veya hakem kurulu tarafından reddedilmesi hâlinde
kendiliğinden ortadan kalkar (HMK m. 414/4).
Mahkemenin verdiği ihtiyati tedbir kararı, ha-
kem veya hakem kurulu tarafından değiştirilebilir
veya ortadan kaldırılabilir (HMK m. 414/5). Mah-
keme hakem veya hakem kurulunca verilen tedbir
kararının, geçerli bir tahkim sözleşmesinin var ol-
ması kaydıyla taraflardan birinin talebi üzerine icra
edilebilirliğine karar verir (HMK m. 414/2).
Taraflardan biri, mahkemeden ihtiyati tedbir
veya ihtiyati haciz kararı almış ise iki hafta içinde
tahkim davasını açmak zorundadır. Aksi hâlde ih-
tiyati tedbir veya ihtiyati haciz kendiliğinden orta-
dan kalkar (HMK m. 426/2).
Tahkim Yerinin Belirlenmesi ve Dava
Açılması
Tahkim yeri, taraflarca veya onların seçtiği bir
tahkim kurumunca serbestçe kararlaştırılır. Bu ko-
nuda bir anlaşma yoksa tahkim yeri, hakem veya
hakem kurulunca olayın özelliklerine göre belirle-
nir (HMK m. 425/1). Hakem veya hakem kurulu,
tahkim yargılamasının gerektirdiği durumlarda ön-
ceden taraflara bildirmek kaydıyla bir başka yerde
de toplanabilir; duruşma, keşif gibi benzeri işlem-
leri de yapabilir (HMK m. 425/2).
Taraflar tahkim yolunda davanın ne zaman açıl-
mış sayılacağını serbestçe kararlaştırabilirler. Taraf-
larca aksi kararlaştırılmaması halinde tahkimde
dava açılma zamanı HMK’nın m. 426/1 hükmüne
göre belirlenir. Buna göre tahkimde dava;
233
8
• Hakemlerin seçimi için mahkemeye veya
tarafların sözleşmesine göre hakem seçecek
olan kişi, kurum veya kuruluşa başvurul-
duğu ve eğer sözleşmeye göre hakemlerin
seçimi iki tarafa ait ise davacının hakemini
seçip kendi hakemini seçmesini diğer tara-
fa bildirdiği tarihte açılmış olur (HMK m.
426/1).
• Sözleşmede hakem veya hakem kurulunu
oluşturan hakemlerin ad ve soyadları be-
lirtilmiş ise uyuşmazlığın tahkim yoluyla
çözülmesi talebinin karşı tarafça alındığı
tarihte açılmış sayılır (HMK m. 426/1).
• Taraflardan biri, mahkemeden ihtiyati ted-
bir veya ihtiyati haciz kararı almış ise iki
hafta içinde tahkim davasını açmak zorun-
dadır. Aksi hâlde ihtiyati tedbir veya ihtiyati
haciz kendiliğinden ortadan kalkar (HMK
m. 426/2).
Taraflarca kararlaştırılan veya hakem tarafından
belirlenen süre içinde, davacı tahkim şartını veya
sözleşmesiyle birlikte varsa esas sözleşme ile iddia-
sını dayandırdığı vakıaları ve talebini; davalı ise sa-
vunmasını ve dayandığı vakıaları dilekçeyle hakem
veya hakem kuruluna sunar (HMK m. 428/1).
Taraflar dilekçelerine yazılı delillerini ekleyebilir ve
ileride sunacakları delilleri gösterebilirler (HMK
m. 428/2).
Tahkim Yargılamasının Gösterdiği
Özellikler
Tahkim usulünde öncelikle çözülmesi gereken
meselelerin başında tahkimde uygulanacak yargıla-
ma usulü gelir. Bu çerçevede, taraflar, hakem veya
hakem kurulunun uygulayacağı yargılama usulü-
ne ilişkin kuralları serbestçe kararlaştırabilecekleri
gibi, tahkim kurallarına yollama yaparak da be-
lirleyebilirler. Yalnız taraflarca yapılacak bu belir-
leme Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun tahkim
kısmında öngörülen emredici düzenlemelere aykırı
olamaz. Taraflar tahkimde uygulanacak yargılama
usulünü kararlaştırmamışlarsa, hakem veya hakem
kurulu tahkim yargılamasını, Hukuk Muhakeme-
leri Kanunu’nun tahkim kısmında öngörülen hü-
kümleri de gözeterek uygun bulduğu bir şekilde
yürütür (HMK m. 424).
Taraflar tahkim usulünü seçmekle devlet yar-
gısında taraflara sağlanan bazı güvencelerden de
feragat etmiş olurlar. Ancak bu, tarafların yargı-
234
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
lama faaliyetinin özünde bulunan hak ve ilkeler-
den vazgeçildiği anlamına gelmez. Yargılamayı ya-
pacak hakemlerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı, adil
yargılanma hakkı, usul ekonomisine uygun yar-
gılanma hakkı bu hususa örnek olarak verilebilir.
Bu husus en temel hâli ile Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda, “taraflar, tahkim yargılamasında eşit
hak ve yetkiye sahiptirler. Taraflara hukuki dinle-
nilme hakkını kullanma imkânı tanınır (HMK m.
423)” şeklinde ifade edilmiştir.
Taraflar, aksini kararlaştırmış olmadıkça, tahkim
yargılaması sırasında iddia veya savunmalarını de-
ğiştirebilir veya genişletebilirler. Ancak hakem veya
hakem kurulu, bu işlemin gecikerek yapılmış oldu-
ğunu veya diğer taraf için haksız bir şekilde büyük
zorluk yarattığını ve diğer durum ve koşulları dikka-
te alarak, böyle bir değişiklik veya genişletmeye izin
vermeyebilir. İddia veya savunma tahkim sözleşme-
sinin kapsamı dışına çıkacak şekilde değiştirilemez
veya genişletilemez (HMK m. 428/3).
Hakem veya hakem kurulu, delillerin ikame-
si, sözlü beyanlarda bulunulması veya bilirkişiden
açıklama istenmesi gibi sebeplerle duruşma yapıl-
masına karar verebileceği gibi; yargılamanın dosya
üzerinden yürütülmesine de karar verebilir.
Taraflar, aksini kararlaştırmadıkça, hakem veya
hakem kurulu, taraflardan birinin talebi üzerine
yargılamanın uygun bir aşamasında duruşma ya-
pılmasını kararlaştırabilir (HMK m. 429/1).
Hakem veya hakem kurulu, dava ile ilgili her
türlü keşif tarihini, bilirkişi incelemesini veya diğer
delillerin incelenmesi için yapacağı toplantı ve du-
ruşmalar ile tarafların gelmemeleri hâlinde bunun
sonuçlarını uygun bir süre önce taraflara bildirir
(HMK m. 429/2). Hakem veya hakem kuruluna
verilen dilekçeler, bilgiler ve diğer belgeler taraf-
lara bildirilir (HMK md 429/3). Taraflardan biri,
hakem veya hakem kurulunun onayı ile delillerin
toplanmasında mahkemeden yardım isteyebilir
(HMK m. 432).
Tahkim yargılamasında bilirkişi seçilmesi ve bi-
lirkişi raporunun değerlendirilmesine ilişkin olarak
Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 431’de özel
düzenlemelere yer verilmiştir. Buna göre, hakem
veya hakem kurulu; belirlediği konular hakkında
rapor vermek üzere bir veya birden çok bilirkişi
seçimine, tarafların bilirkişiye gerekli açıklamaları
yapmalarına, ilgili belge ve bilgileri vermelerine,
keşif yapılmasına karar verebilir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Taraflarca aksi kararlaştırılmadığı hâllerde, ta-
raflardan birinin talebi veya hakem ya da hakem
kurulunun gerekli görmesi üzerine bilirkişiler, ya-
zılı veya sözlü raporlarını vermelerinden sonra çağ-
rılacakları duruşmaya katılmak zorundadırlar. Bu
duruşmada taraflar, bilirkişilere soru sorabilir ve
uyuşmazlık konusunda kendi seçtikleri özel bilirki-
şileri dinletebilirler.
Taraflardan birisinin yargılamaya katılmama-
sı hâline ilişkin olarak da Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda özel bazı hükümlere yer verilmiştir.
Buna göre, davacı, geçerli bir neden göstermeksizin
dava dilekçesini süresi içinde vermezse veya dava
dilekçesi usulüne uygun değilse ya da dava dilekçe-
sindeki eksiklik hakem veya hakem kurulunca be-
lirlenecek süre içinde giderilmezse hakem veya ha-
kem kurulu tahkim yargılamasına son verir (HMK
m. 430/1-a). Buna karşılık davalı, cevap dilekçesini
vermezse bu durum davacının iddialarının ikra-
rı veya davanın kabulü olarak değerlendirilmeyip
yargılamaya devam edilir (HMK m. 430/1-b).
Taraflardan biri, geçerli bir neden göstermeksizin
duruşmaya katılmaz veya delillerini sunmaktan ka-
çınırsa; hakem veya hakem kurulu, tahkim yargı-
lamasına devam ederek mevcut delillere göre karar
verebilir (HMK m. 430/1-c).
Tahkim yargılaması sırasında taraflar uyuşmaz-
lık konusu üzerinde sulh olabilirler. Bu hâlde, ha-
kem veya hakem kurulu tarafından tahkim yargı-
lamasına son verilir. Tarafların talebi, ahlâka veya
kamu düzenine aykırı değilse ya da tahkime elve-
rişli olan bir konuya ilişkin ise sulh, hakem kararı
olarak tespit edilir (HMK m. 434). Bu kararda ay-
rıca tahkim yargılama giderlerine de yer verilmesi
gerekir (HMK m. 442/5).
Tahkim Yargılamasının Süresi Ve
Hakem Kararı
Taraflar aksini kararlaştırmadıkça, bir hakemin
görev yapacağı davalarda hakemin seçildiği, birden
çok hakemin görev yapacağı davalarda ise hakem
kurulunun ilk toplantı tutanağının düzenlendiği
tarihten itibaren bir yıl içinde, hakem veya ha-
kem kurulunca esas hakkında karar verilir (HMK
m. 427/1). Tahkim süresi, tarafların anlaşmasıy-
la; anlaşamamaları hâlinde ise taraflardan birinin
başvurusu üzerine mahkemece uzatılabilir. Mah-
kemenin, bu konudaki kararı kesindir (HMK m.
427/2).
8
dikkat
Taraflar aksini kararlaştırmadıkça, bir yıl içinde, hakem
veya hakem kurulunca esas hakkında karar verilir.
Taraflarca aksi kararlaştırılmamışsa, hakem
kurulu oy çokluğuyla da karar verebilir (HMK
m. 433/1). Taraflar veya hakem kurulunun diğer
üyeleri yetki vermişlerse, hakem kurulu başkanı,
yargılama usulü ile ilgili belirli konularda tek başı-
na karar verebilir (HMK m. 433 /2). Hakem veya
hakem kurulu, ancak tarafların açıkça yetkili kılmış
olmaları şartıyla hakkaniyet ve nesafet kurallarına
göre veya dostane çözüm yoluyla karar verebilir
(HMK m. 433/3).
Tahkim Yargılamasının Sona Ermesi
Tahkim yargılaması kural olarak nihai hakem
kararının verilmesi ile sona erer (HMK m. 435/1).
Ancak istisnaen aşağıdaki hâllerden birisinin ger-
çekleşmesi de tahkim yargılamasını sona erdirir. Bu
hâlleri şu şekilde toparlamak mümkündür:
• Davalının itirazı üzerine hakem veya hakem
kurulunun uyuşmazlığın kesin olarak çözü-
münde davalının hukuki yararı bulunduğu-
nu kabul etmesi hâli hariç, davacı davasını
geri alırsa (HMK m. 435/1-a),
• Taraflar, yargılamanın sona erdirilmesi ko-
nusunda anlaşırlarsa (HMK m. 435/1-b),
• Hakem veya hakem kurulu, başka bir se-
beple yargılamanın sürdürülmesini gereksiz
veya imkânsız bulursa (HMK m. 435/1-c),
• Tahkim süresinin uzatılması konusunda
anlaşamayan tarafların, uzatma talebi mah-
keme tarafından da reddedilirse (HMK m.
435/1-ç; m. 427/2),
• Taraflarca kararın oy birliğiyle verilmesinin
öngörülmesine rağmen, hakem kurulu oy bir-
liğiyle karar veremezse (HMK m. 435/1-d),
• Taraflar, hakem veya hakem kurulunun
belirlediği avansı süresi içinde yatırmaz-
larsa, hakem veya hakem kurulu öncelikle
yargılamayı durdurur. Yargılamanın durdu-
rulmasından itibaren bir ay içinde de avans
yatırılmazsa tahkim yargılaması sona erer
(HMK m. 435/1-e; m. 442/2).
235
8
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru

Hakem Kararlarına Karşı Kanun Yargılamanın Yenilenmesi

Yolları
Hakem veya hakem kurulu kararları hakkında
gerek Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda gerekse
Milletlerarası Tahkim Kanunu’nda biri olağan ve
biri olağanüstü olmak üzere iki adet kanun yolu
öngörülmüştür. Bu kanun yollarından olağan olanı
iptal davası, olağanüstü olanı ise yargılamanın ye-
nilenmesidir. Ayrıca, iptal davası neticesinde bölge
adliye mahkemesi tarafından verilen kararlara karşı
temyiz yoluna başvurmak mümkündür.
Tahkimde olağanüstü kanun yolu olarak yargı-
lamanın yenilenmesi düzenlenmiştir. Devlet yar-
gılamasındaki yargılamanın yenilenmesine ilişkin
hükümler, niteliğine uygun düştüğü ölçüde tahki-
me de uygulanır (HMK m. 443/1). Yargılamanın
yenilenmesi talebi kabul edilirse mahkeme, hakem
kararını iptal eder ve uyuşmazlığı yeniden bir karar
verilebilmesi için yeni hakeme veya hakem kurulu-
na gönderir (HMK m. 443/3).

İptal Davası
dikkat
Hakem kararına karşı yalnızca iptal davası açı- Yargılamanın yenilenmesi davası mahkemede
labilir. İptal davası, tahkim yerindeki bölge adliye görülür (HMK m. 443/2).
mahkemesinde açılır; öncelikle ve ivedilikle görü-
lür. İptal davası Hukuk Muhakemeleri Kanunu
madde 439’da sayılı nedenlerden birisine dayalı
Hakem Kararlarının İcrası
olarak açılabilir. İptal davası sonunda verilen mah-
keme kararına karşı ise temyiz yoluna başvurmak Hakem kararlarının icra edilebilmesi için kesin-
mümkündür. Temyiz incelemesi, bu maddede yer leşmesi şart değildir. 1086 sayılı Hukuk Usulü Mu-
hakemeleri Kanunu madde 536’da yer alan, hakem
alan iptal sebepleriyle sınırlı olarak öncelikle ve
kararlarının kesinleşmeden icra edilemeyeceğine
ivedilikle karara bağlanır. Temyiz, kararın icrasını
ilişkin hükmün karşılığına 6100 sayılı Hukuk Mu-
durdurmaz (HMK m. 439/6).
hakemeleri Kanunu’nda yer verilmemiştir.

Öğrenme Çıktısı
1 Tahkimi tanımlayabilme, tahkimin genel özelliklerini ve usulünü açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tahkime başvurunun zo- Hakem sözleşmesi ile tah-

Tahkimin tercih edilme se-
runlu olduğu hâlleri araştı- kim sözleşmesini ilişkilen-
beplerini düşününüz.
rınız. diriniz.

236

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
ARABULUCULUK
Toplumsal barışın sağlanması ve ortaya çıkan
uyuşmazlık nedeni ile bozulan menfaat dengesinin
yeniden sağlanması, usul hukukunun en başta gelen
amaçlarından birisidir. Ancak bugün uygulanan hâli
ile yargılama faaliyeti neticesinde bozulan menfaat
dengesi şeklen yeniden sağlansa da bu sonuç top-
lumsal barışın korunmasına hizmet etmemekte ve
tarafların yargıya olan güvenini sarsmaktadır. Bu
nedenle ülkemizin de dâhil olduğu birçok ülkede,
Devlet egemenliğinin bir tezahürü olan yargılama
yetkisini bertaraf etmeyecek alternatif uyuşmazlık
çözüm yöntemleri arayışına girilmiştir. Bu çerçevede
sıklıkla ve en yaygın olarak kabul edilen alternatif
uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin başında arabulu-
culuk gelmektedir. Ülkemizde de 07.06.2012 tari-
hinde 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabu-
luculuk Kanunu kabul edilmiştir. Bu Kanun’da 7155
sayılı Kanun ile önemli değişiklikler yapılmıştır.
Resim 8.2 Arabuluculuk
Arabuluculuk müessesesine yöneltilen en
önemli eleştirilerin başında Anayasaya uygunluk
sorunu ve taraf iradelerinin irade fesadı hâllerine
dayalı olarak sakatlanması hâlinde ortaya çıkacak
sonuçların giderilmesi için herhangi bir hükmün
öngörülmemiş olması gelmektedir. Bu çerçevede
özellikle dava şartı arabuluculuğa tâbi davalarda
anlaşılan konularda yeniden dava açılamamasının
Anayasa’nın 36’ıncı maddesinde teminat altına
alınmış hak arama özgürlüğü, adalete erişim hakkı
ve adil yargılanma hakkı ile uyuşmasının zor ol-
duğu söylenebilirse de tarafların bu modelde dahi
8
her zaman arabuluculuk faaliyetini sonlandırarak
davaya devam edilmesini isteyebileceği (ya da dava
yoluna başvurabileceği) gözden uzak tutulmamalı-
dır. İhtiyari arabuluculuk bağlamında bu risk ol-
dukça az olmakla birlikte, yargı mercilerinin Dev-
letin yargı yetkisine gölge düşürebilecek faaliyetler
bakımından bugüne kadar takındığı muhafazakâr
tavır dikkate alındığında, arabuluculuğa ilişkin hü-
kümlerin iptal tehdidi altında olduğu söylenebilir.
Bu nedenle dava şartı arabuluculuğa ilişkin detay-
lı düzenlemelerin, arabuluculuk açık bir anayasal
dayanağa kavuşturulduktan sonra yapılması daha
isabetli olabilir.
İrade fesadı hâlleri bağlamında ortaya çıkabile-
cek sorunların giderilmesi bakımından ise, burada
sakatlanan iradenin genel hükümler çerçevesinde
iptal edilebileceği ileri sürülebilirse de arabulucu-
luk tutanağı ile yüklenilen yükümlülükler ilâmlı
icra hükümlerine göre yerine getirildikten sonra,
genel hükümlere göre menfaat dengesinin sağlan-
masının oldukça güç olacağının altı çizilmelidir.
Arabuluculuk zorunlu arabuluculuk ve ihtiyari
arabuluculuk şeklinde karşımıza çıkabileceği gibi,
çözüm önerme yetkisine sahip arabulucu ve çözüm
önerme yetkisine sahip olmayan arabulucu şeklin-
de de karşımıza çıkabilmektedir.
dikkat
6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabulu-
culuk Kanunu’nun ilk hâlinde ihtiyari arabulu-
culuk modeli kabul edilmiş ve arabulucuya çö-
züm önerme yetkisi verilmemişti. Ancak 7036
sayılı İş Mahkemeleri Kanunu ile ülkemiz ba-
kımından zorunlu arabuluculuk modeli de Ka-
bul edilerek iş uyuşmazlıklarında uygulanmaya
başlanmıştır. Ayrıca, 6325 sayılı Arabuluculuk
Kanunu’nda 7155 sayılı Kanun ile yapılan de-
ğişiklikle arabulucuya müzakerelerin tıkandığı
noktada çözüm önerme yetkisi de verilmiştir.
Arabulucu ve Arabulucunun
Özellikleri
Arabulucu, arabuluculuk faaliyetini yürüten,
arabuluculuk siciline kayıtlı, bağımsız ve tarafsız
gerçek kişiyi ifade eder. Bu tanımdan hareketle ara-
bulucuda bulunması gereken temel özellikleri şu
şekilde belirlemek mümkündür:
237
8
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru

• Arabulucu gerçek kişi olmalıdır (HUAK m. Arabulucunun Yükümlülükleri

2/1-a).
• Kanunun öngördüğü arabuluculuk eğitimi-
ni almış olması gerekir (HUAK m. 25).
• Arabulucu bağımsız ve tarafsız olmalıdır
(HUAK m. 9).
• Arabulucunun, arabuluculuk faaliyetleri-
ni yürütebilmesi için arabuluculuk siciline
kaydolması gerekir (HUAK m. 6).
• Arabulucu hukuk fakültesi mezunu olmak
zorundadır (HUAK m. 22).
Arabulucunun Hak ve Yükümlülükleri
Arabulucunun hak ve yükümlülükleri aşağıdaki
başlıklar altında özetlenebilir:
Arabulucunun Hakları
Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk
Kanunu’na göre arabulucunun hakları şunlardır:
• Arabulucu unvanını kullanma hakkı
(HUAK m. 6).
• Ücret ve masraf isteme hakkı (HUAK m. 7).
• Taraflarla iletişim kurma ve görüşme hakkı
(HUAK m.8).
• Taraflardan uyuşmazlık konusu ile ilgili bil-
gi isteme hakkı (HUAK m. 11).
Arabulucunun yukarıda işaret ettiğimiz hak-
larının yanı sıra bir takım yükümlülükleri de
vardır. Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk
Kanunu’na göre arabulucunun yükümlülükleri
şunlardır:
• Tarafsız ve bağımsız davranma yükümlülüğü.
• Tarafların eşitliğini gözetme yükümlülüğü
(HUAK m. 3/2; m. 9/3).
• Görevini özenle yerine getirme yükümlülü-
ğü (HUAK m. 9/1).
• Görevini şahsen yerine getirme yükümlülü-
ğü (HUAK m. 9/1).
• Sır saklama yükümlülüğü (HUAK m.4/1).
• Arabuluculuk unvanını kullanma yüküm-
lülüğü (HUAK m. 6).
• Tarafları aydınlatma yükümlülüğü (HUAK
m. 11).
• Reklam yasağına uyma yükümlülüğü,
(HUAK m. 12).
• Sicile kaydolma yükümlülüğü (HUAK m.
2/1-a; m. 6/1; m. 19 vd).
• Aidat ödeme yükümlülüğü (HUAK m.
12/2).

Yaşamla İlişkilendir

“6325 Sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu’nun 92. maddesine göre, “Arabu-
lucu olarak görevlendirilen kimse, tarafsızlığında şüphe edilmesini gerektirecek önemli hal ve şartla-
rın varlığı halinde, bu hususta tarafları bilgilendirmekle yükümlüdür”. Adalet Bakanlığı Arabuluculuk
Daire Başkanlığının hazırladığı Arabulucular Etik Kuralları’nın 4. maddesinde, arabulucu ile taraflar
arasında herhangi bir menfaat ilişkisi veya çatışmasının bulunmaması gerektiği açıklanmıştır. Arabu-
lucu kendisi tarafından makul koşullarda bilinebilecek ve tarafsızlığı hakkında şüphe uyandırabilecek
doğmuş veya doğabilecek menfaat ilişkisi veya çatışmasının varlığı halinde mümkün olan en kısa süre
içinde tarafları bilgilendirmelidir.
Somut uyuşmazlıkta arabulucunun davalı şirketin avukatı olarak görev yaptığı halde arabuluculuk
görüşmeleri öncesinde davacı tarafı bu yönde bilgilendirdiği ortaya konulamamıştır. Anlaşma belgesin-
de bu yönde bir açıklamaya yer verilmemiştir. Arabulucunun aynı zamanda diğer tarafın avukatı olduğu
hususunda özellikle davacı tarafın açıkça bilgilendirildiğinin ve buna rağmen arabuluculuk görüşme-
lerine devam etmek istediğinin ispatı gerekir. Bu yönüyle ilgili mevzuat çerçevesinde arabulucunun
tarafsızlığından şüphe duyulmasını gerektiren önemli hal ve şartların varlığı kabul edilmelidir.” Yargıtay
9. Hukuk Dairesi, 11.06.2019, 2019/3694 E. 2019/13040 K. (Kazancı İçtihat Bankası)

238

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Arabuluculuk Faaliyeti ve
Arabuluculuğun Özellikleri
Arabuluculuk, sistematik teknikler uygulayarak,
görüşmek veya müzakerelerde bulunmak amacıyla ta-
rafları bir araya getiren, onların birbirlerini anlamaları-
nı ve bu surette çözümlerini kendilerinin üretmelerini
sağlamak için aralarında iletişim sürecinin kurulmasını
gerçekleştiren, tarafların çözüm üretemediklerinin or-
taya çıkması halinde çözüm önerisi getirebilen, uzman-
lık eğitimi almış olan tarafsız ve bağımsız bir üçüncü
kişinin katılımıyla ihtiyari olarak yürütülen uyuşmazlık
çözüm yöntemini ifade etmektedir.
Arabuluculuğun Özellikleri
Arabuluculuk faaliyetinin işaret ettiğimiz tanı-
mı irdelendiğinde bu faaliyetlerin temel özellikleri-
ni aşağıdaki şekilde belirlemek mümkündür:
• Arabuluculuk bir yargılama faaliyeti değildir.
• Arabuluculuk yoluna başvurulabilmesi uyuş-
mazlığın tarafların üzerinde tasarruf yetkisi
olan bir konuya ilişkin olmasına bağlıdır.
• İş Mahkemeleri Kanunu (İMK m. 3/1),
Türk Ticaret Kanunu (TTK m. 5/A) ve Tü-
keticinin Korunması Hakkında Kanun’nda
(TKHK m. 73/A) öngörülen haller hariç ol-
mak üzere, arabulucuya başvuru ihtiyaridir.
• Arabuluculuk tarafların eşitliği esası üzerine
bina edilmiştir.
• Arabuluculuk faaliyeti sırasında tarafların
ve arabulucunun edindiği bilgiler gizlidir.
• Arabuluculuk faaliyeti sırasında arabulu-
cu, tarafların çözüm üretemedikleri nokta-
larda somut çözüm önerileri de getirebilir
(HUAK m. 15/7).
• Arabuluculuk yoluna başvurulması zama-
naşımı süresini durdurur ve hak düşürücü
süreyi korur.
• 6235 sayılı Kanunda, 7155 sayılı Kanun ile
değişiklik yapılmadan önce arabulucuların
bağlayıcı mahiyette kararlar veremeyeceği
prensibi kabul edilmişti. Ancak 7155 sayılı
Kanun ile yapılan değişiklikle arabulucu-
luk faaliyeti sonunda tarafların anlaşmaya
varmaları halinde, üzerinde anlaşılan hu-
susların tekrar dava konusu edilemeyeceği
hüküm altına almıştır (HUAK m. 18/5).
Bu husus esasen Hukuk Muhakemeleri
Kanunu’nda öngörülen mahkeme içi sulhe
benzer bir nitelik göstermektedir. Bu ne-
denle söz konusu anlaşma tutanağı maddi
8
anlamda kesin hüküm gibi sonuç doğur-
makta ve buna bağlı olarak hem dava şartı
hem de kesin delil etkisi göstermektedir.
• Arabuluculuk sonunda taraflar anlaşırlarsa bir
anlaşma belgesi düzenlenir. İcra dilebilirlik
şerhi içeren bu anlaşma belgesi ilâm niteliğin-
de belge mahiyetindedir. Taraflar dava açılma-
dan önce arabuluculuğa başvurmuşlarsa, icra
edilebilirliğe ilişkin şerh arabulucunun görev
yaptığı yer sulh hukuk mahkemesinden talep
edilir. Dava açıldıktan sonra arabuluculuğa
başvurulmuşsa icra edilebilirlik şerhi davanın
görüldüğü mahkemeden istenir (HUAK m.
18/2). Ayrıca, taraflar, avukatlar ve arabulucu-
ların birlikte imzaladıkları anlaşma belgesi icra
edilebilirlik şerhine ihtiyaç olmaksızın ilâm
niteliğinde belge sayılır (HUAK m. 18/4).
Arabuluculuk Faaliyetinin Başlaması
ve Yürütülmesi
Arabuluculuk faaliyeti tarafların dava açılmadan
önce veya davanın açılmasından sonra arabulucuya
başvurma konusunda yaptıkları bir anlaşma gereği
arabulucuya başvurmaları ile başlar. Ayrıca mahke-
me de arabuluculuk konusunda tarafları aydınla-
tabilir, onları arabulucuya başvuruya teşvik edebi-
lir (HUAK m. 13/1). Taraflar arasındaki anlaşma
uyuşmazlık doğmadan önce yapılmış olabileceği
gibi, uyuşmazlığın doğmasından sonra da yapılabi-
lir. Bu çerçevede, taraflar aksini kararlaştırmamışsa
bir tarafın arabulucuya başvuru teklifini diğer taraf
teklifin kendisine ulaşmasından itibaren otuz gün
içerisinde kabul etmezse, arabulucuya başvuru tek-
lifi reddedilmiş sayılır (HUAK m. 13/2).
Davanın açılmasından sonra taraflar birlikte ara-
bulucuya başvurmak isterse, mahkeme yargılamayı
üç ayı geçmemek üzere erteler (HUAK m. 15/5).
Tarafların birlikte talep etmeleri hâlinde bu süre üç
aya kadar daha uzatılabilmektedir (HUAK m. 15/5).
Taraflar arabulucu seçimini kendileri yapabilecek-
leri gibi seçimi üçüncü kişiye de bırakabilirler. Şayet
taraflar arabulucu seçimini üçüncü bir kişi veya ku-
ruma bırakmamışlarsa arabulucuyu birlikte seçmek
zorundadırlar (HUAK m. 14). Arabuluculuk usulü-
nü de taraflar serbestçe kararlaştırabilirler. Ancak ka-
rarlaştırılan usulün emredici hukuk kurallarına aykırı
olmaması gerekir (HUAK m. 15/2).
Arabuluculuk sürecinin başlama anının tespiti
için sürecin dava açılmadan önce mi yoksa dava
açılmasından sonra mı başladığına bakmak gerekir.
239
8
Arabuluculuk faaliyetine başvuru davanın açıldığı
tarihten önce gerçekleşmişse, arabuluculuk süreci
tarafların ilk toplantıya davet edilerek taraflarla ara-
bulucu arasında arabuluculuk faaliyetinin devam
ettirilmesi hususundaki anlaşmanın bir tutanakla
belgelendirildiği andan itibaren başlar (HUAK m.
16/1).
Arabuluculuk yoluna davanın açılmasından
sonra başvurulması hâlinde ise arabuluculuk süreci,
• Mahkemenin arabulucuya başvuru daveti-
nin taraflarca kabul edilmesi veya
• Tarafların duruşma dışında arabulucuya
başvurma konusunda anlaşmaları hâlinde
bu hususu mahkemeye yazılı olarak beyan
ettikleri ya da
• Tarafların arabulucuya başvuru konusunda
duruşmada anlaşmaları hâlinde bu hususun
tutanağa geçirildiği tarihte başlamış olur.
Arabulucu seçildikten sonra en kısa sürede ta-
rafları ilk toplantıya davet eder (HUAK m. 15/1).
Taraflar arabuluculuk usulünü kararlaştırmamış-
larsa, arabulucu tarafların isteğini ve uyuşmazlığın
niteliğini de dikkate alarak uyuşmazlığın hızlı bir
şekilde çözümü için en uygun usul ve esasları tespit
ederek arabuluculuk faaliyetini yürütür (HUAK
m. 15/3). Arabuluculuk faaliyeti bizzat tarafların
katılımı ile yürütülebileceği gibi, vekilleri huzurun-
da da yürütülebilir (HUAK m. 15/6).
dikkat
Yargısal nitelik taşıyan ve sadece hâkimler tara-
fından kullanılabilecek yetkiler (mesela, bilir-
kişiye başvurma, yemin ettirme, tanık dinleme
ve keşif gibi) arabulucu tarafından kullanılamaz
(HUAK m. 15/4).
Arabuluculuğun Sona Ermesi
Arabuluculuk faaliyetinin hangi hâllerde sona
ereceği Kanun’un 17’nci maddesinde sayılmıştır.
Buna göre aşağıdaki hâllerden birisinin gerçek-
leşmesi ile arabuluculuk faaliyeti sona ermektedir
(HUAK m. 17):
• Tarafların anlaşmaya varması.
• Taraflara danışıldıktan sonra arabuluculuk
için daha fazla çaba sarf edilmesinin gerek-
240
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
siz olduğunun arabulucu tarafından tespit
edilmesi.
• Taraflardan birinin karşı tarafa veya arabu-
lucuya, arabuluculuk faaliyetinden çekildi-
ğini bildirmesi.
• Tarafların anlaşarak arabuluculuk faaliyeti-
ni sona erdirmesi.
• Uyuşmazlığın arabuluculuğa elverişli ol-
madığının veya 4/12/2004 tarihli ve 5271
sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu gereğince
uzlaşma kapsamına girmeyen bir suçla ilgili
olduğunun tespit edilmesi.
Arabuluculuk faaliyeti sonunda tarafların anlaş-
tıkları, anlaşamadıkları veya arabuluculuk faaliye-
tinin nasıl sonuçlandığı bir tutanak ile belgelendi-
rilir. Arabulucu tarafından düzenlenecek bu belge,
arabulucu, taraflar veya vekillerince imzalanır. Bel-
ge taraflar veya vekillerince imzalanmazsa, sebebi
belirtilmek suretiyle sadece arabulucu tarafından
imzalanır (HUAK m. 17/2).
Arabuluculuk faaliyeti sonunda düzenlenen tu-
tanağa, faaliyetin sonuçlanması dışında hangi hu-
susların yazılacağına taraflar karar verir. Arabulucu,
bu tutanak ve sonuçları konusunda taraflara gerekli
açıklamaları yapar (HUAK m. 17/3). Arabulucu-
luk faaliyetinin sona ermesi hâlinde, arabulucu, bu
faaliyete ilişkin kendisine yapılan bildirimi, tevdi
edilen ve elinde bulunan belgeleri, düzenlediği tu-
tanağı beş yıl süre ile saklamak zorundadır. Arabu-
lucu, arabuluculuk faaliyeti sonunda düzenlediği
son tutanağın bir örneğini arabuluculuk faaliyeti-
nin sona ermesinden itibaren bir ay içinde Hukuk
İşleri Genel Müdürlüğüne göndermek zorundadır
(HUAK m. 17/4).
dikkat
Arabuluculuk faaliyeti sonucunda varılan an-
laşmanın kapsamı taraflarca belirlenir; anlaşma
belgesi düzenlenmesi hâlinde bu belge taraflar
ve arabulucu tarafından imzalanır (HUAK m.
18/1). Tarafların arabuluculuk faaliyetinde var-
dıkları anlaşmanın icra edilebilirliğine de karar
verilmişse, bu belge ilâm niteliğindedir (HUAK
m. 18/2). Taraflar anlaşma belgesini icra edilebi-
lirlik şerhi verdirmeden başka bir resmî işlemde
de kullanabilirler (HUAK m. 18/3).
 8
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı
2 Arabuluculuğu tanımlayabilme, arabuluculuk sürecinin özelliklerini ve sonuçlarını
açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Arabuluculuk faaliyetinin
Zorunlu arabuluculuk ile
Arabulucunun sahip olması yargılama faaliyetine naza-
hak arama özgürlüğünü iliş-
gereken özellikleri araştırınız. ran avantajlarını ve deza-
kilendiriniz.
vantajlarını anlatınız.

BİREYSEL BAŞVURU
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye’nin kabul ettiği bu sözleşmenin eki protokolleri ile 1982
Anayasası’nda teminat altına alınan temel hak ve özgürlüklerin kamu gücünü kullanan organlar tarafından
ihlal edilmesi hâlinde başvurulan hukuksal imkân bireysel başvuru olarak nitelendirilmektedir. Bireysel başvu-
ruyu inceleme ve sonuçlandırma yetkisi Anayasa Mahkemesine aittir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve eki
protokollerinin ihlali hâlinde, bu ihlallerin giderilmesi iç hukukta öngörülen hukuksal imkânlarla mümkün
olmuyorsa, bu aykırılığın giderilmesi için Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvurmak da mümkündür.

Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru

Bireysel başvuru, Anayasa’da tanınan ve aynı zamanda İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve eki proto-
kollerinde yer alan ve Türkiye tarafından kabul edilen temel hak ve özgürlüklerin kamu gücü tarafından
ihlal edilmesi hâlinde, temel hak ve özgürlükleri ihlal edilen bireylerin başvurdukları anayasa hukukuna
özgü bir dava türü olarak tanımlanabilir.

Anayasa
Mahkemesine
Bireysel
Başvuru

Resim 8.3 Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru

Bireysel başvuru, kamu gücüne dayanılarak yapılan işlem ya da eylemleri konu almaktadır. Bu bağ-
lamda kamu gücü kullanılarak yapılan işlemlerin, o işlemin muhataplarını doğrudan etkilemesi ve onlar
için bağlayıcılık arzetmesi gerekir. Bu çerçevede işlemin muhataplarını doğrudan etkilemeyen ya da onlar
için bağlayıcı sonuçlar doğurmayan işlemlerle, kamunun üstün gücünü kullanmaksızın yaptığı eylem ve
işlemler bireysel başvurunun konusu içinde değerlendirilemez. 6216 sayılı Kanun’un 46/1’inci maddesi
“Bireysel başvuru ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir
hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir” hükmünü ihtiva etmektedir.

241
8
İşaret ettiğimiz hüküm bireysel başvuru
imkânının, bir taraftan kamu gücü kullanılarak ya-
pılan eylem ve işlemlerle temel hak ve özgürlükleri
doğrudan doğruya ihlal edilenlerin bireysel men-
faatlerinin korunması amacına yöneldiğinin del-
ilini oluştururken, diğer taraftan da onu objektif
ve genel nitelikte sonuçlar doğurmaya yönelmiş
“Anayasaya aykırılık def ’i (ya da itiraz)” yolundan
ayırmaktadır. Aynı yasanın 45/3’üncü maddesi
hükmü ile getirilen “Yasama işlemleri ile düzenleyi-
ci idari işlemler aleyhine doğrudan bireysel başvuru
yapılamayacağı gibi Anayasa Mahkemesi kararları ile
Anayasanın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler
de bireysel başvurunun konusu olamaz” şeklindeki
düzenleme de bu görüşü doğrulamaktadır.
dikkat
Yasama işlemleri ile düzenleyici idari işlemler
aleyhine doğrudan bireysel başvuru yapılamaya-
cağı gibi Anayasa Mahkemesi kararları ile Ana-
yasanın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler
de bireysel başvurunun konusu yapılamaz.
Bireysel başvuru imkânı, kamu gücü kul-
lanılarak yapılan her türlü temel hak ve özgürlük
ihlali için değil, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi
ve Eki Protokollerinde yer alan ve Türkiye tarafın-
dan da kabul edilen temel hak ve özgürlüklerden
Anayasa ile teminat altına alınanların ihlali hâli
için öngörülmüştür. Bu bağlamda, bir temel hak
ve özgürlüğün kamu gücü tarafından ihlal edilmesi
hâlinde bireysel başvuru imkânının kullanılabilme-
si için ihlal edilen özgürlüğün hem İnsan Hakları
Avrupa Sözleşmesi (sözleşmenin eki protokollerin-
de yer alanlardan sadece Türkiye’nin taraf olduk-
ları) ve hem de 1982 Anayasası tarafından ortak
koruma altına alınmış olması gerekir. Sadece 1982
Anayasası’nın kabul ettiği veya sadece İnsan Hak-
ları Avrupa Sözleşmesi’nde yer alan bir temel hak
ve özgürlüğün ihlali hâlinde bireysel başvuru yolu-
na gidilemeyeceği gibi, Anayasada ve İHAS ile eki
protokollerinde yer alan ve fakat Türkiye tarafın-
dan kabul edilmemiş bir temel hak ve özgürlüğün
ihlali hâlinde de bireysel başvuru yoluna gidilemez.
Bireysel başvuru yolunun en önemli özelliklerin-
den birisi ikincil mahiyette olmasıdır. Bu bağlamda
242
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
asıl olan temel hak ve özgürlüklerin ihlaline yöne-
lik iddiaların ve bu iddiaların sonuçlarının, bireysel
başvuru yolu dışında, Anayasa’nın 36’ncı madde-
sinde öngörülen hak arama yolları içinde gideril-
mesidir. Bu bağlamda bireysel başvuru imkânının
ikincil mahiyette olması, bir taraftan Anayasa Mah-
kemesinin bir üst kanun yolu merci olmadığının
pekiştirilmesine ve bireysel başvuru yolunun diğer
hak arama yöntemlerine bir alternatif olmadığının
anlaşılmasına hizmet ederken diğer taraftan da te-
mel hak ve özgürlüklerin korunması görevinin ön-
celikle diğer adli ve idari mercilere ait olduğunun
anlaşılmasına hizmet etmektedir. Bu nedenle birey-
sel başvuru yolunda Anayasa Mahkemesi, hukuka
uygunluk bağlamında bir değerlendirme yapmayıp
sadece dava konusu yapılan eylem ya da işlemle bi-
reysel başvuru yolu ile teminat altına alınan temel
hak ve özgürlüklerin ihlal edilip edilmediği nokta-
sında bir inceleme yapmaktadır.
dikkat
Bireysel başvuru yoluna gidilmesi, temel hak
ve özgürlüklere yönelik ihlallerin diğer hak ara-
ma yolları kullanılarak giderilememesi hâlinde
mümkün olmaktadır. Diğer hak arama yolları
ile temel hak ve özgürlük ihlali ortadan kaldı-
rılabiliyorsa bireysel vaşvuru yoluna başvurmak
mümkün değildir.
İşaret ettiğimiz hususlar çerçevesinde, merci
kararlarının hukuka uygun olması her zaman bu
kararlarla veya karar alma sürecinde temel hak ve
özgürlüklerin ihlal edilmediği anlamına gelmez.
Mesela, mülkiyet hakkına dayalı olarak açılan bir
dava, üzerinden uzun yıllar geçtikten sonra, hu-
kuka uygun şekilde karara bağlanmış olsa bile; bu
kadar uzun bir süre mülkiyet hakkının sağladığı
imkânlardan mahrum kalındığı için mülkiyet hak-
kı; yargılamanın uzun sürmesi nedeni ile de adil
yargılanma hakkı ihlal edilmiş olabilir. Ayrıca mer-
ci kararları ile temel hak ve özgürlüklerin ihlal edil-
miş olması her zaman bireysel başvurunun esastan
kabulü bakımından yeterli değildir. Bu tür başvu-
ruların esastan kabul edilebilmesi için bu ihlalin ve
ihlalin sonuçlarının başka bir hukuksal imkânla gi-
derilmesinin mümkün olmaması gerekir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Bireysel Başvurunun Gösterdiği
Temel Özellikler
Bu başlık altında bireysel başvuruda süreye iliş-
kin koşullar ve başvurunun gerekçeli olması zorun-
luluğu; davacıya ilişkin koşullar; davalıya ilişkin
koşullar ve bireysel başvurunun konusuna ilişkin
koşullar açıklanmıştır.
Süreye İlişkin Koşullar ve Başvurunun
Gerekçeli Olması Zorunluluğu
Zaman itibari ile uygulanma: Anayasa Mah-
kemesinin bireysel başvuruyu inceleyebilmesi için,
bireysel başvuruya konu teşkil edecek ihlallerin Ana-
yasa Mahkemesi tarafından bireysel başvuruların ka-
bul edilmeye başladığı tarihten sonra gerçekleşmesi
gerekir. Bu tarihten önce gerçekleşen ihlaller bakımın-
dan Anayasa Mahkemesi zaman bakımından yetkisiz-
lik kararı vermektedir. Bu konuda, gayrimenkul satış
vaadi ile satın alınan bir taşınmazı konu alan bir
davada bilirkişi raporlarının gerçeğe aykırılığı nede-
nine dayanarak bireysel başvuruya ilişkin hükümler
yürürlüğe girdikten sonra yargılamanın iadesi yolu-
na başvuran ve dava sırasında taraf olmayan üçüncü
kişinin, bu talebinin kabul edilmemesi üzerine yap-
tığı bireysel başvuruyu Anayasa Mahkemesi zaman
bakımından yetkisizlik nedeni ile reddetmiştir.
Başvuru süresi: 6216 sayılı Kanun’un 47/5 mad-
desi, başvuru yollarının tüketildiği tarihten; başvuru
yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten iti-
baren otuz gün içinde bireysel başvurunun yapılması
gerektiği hükmünü getirmiştir. Bu düzenleme ile ön-
görülen otuz günlük süre taraflara yöneliktir ve hak
düşürücü mahiyettedir. Bireysel başvuru için böyle
bir süre koşulunun öngörülmesi nedeniyle onu olağa-
nüstü bir yargı yolu olarak nitelendiren görüşler olsa
da kanımızca süre koşulunun öngörülmesi ile birey-
sel başvurunun olağanüstü bir yargılama yolu olarak
kabul edilebilmesi arasında bir bağlantı yoktur. Zira,
benzer süreler idari yargılama hukuku alanında iptal
davası için öngörülmüş olduğu gibi, medeni yargıla-
ma hukuku ve icra hukuku alanında, sıra cetveline
itiraz davası, itirazın iptali davası, tasarrufun iptali da-
vası, istihkak ve istirdat davası gibi bir çok dava için de
öngörülmüştür. Ancak bu davaların hiç biri olağanüs-
tü nitelikte değildir. Bireysel başvuru yolu için böyle
bir süre koşulunun öngörülmesi ile hukuk güvenliği
ilkesi koruma altına alınmış olmaktadır. Kanun’da
öngörülen bu sürenin geçirilmesi hâlinde başvurular
“süreaşımı” nedeniyle reddedilmektedir.
8
Eski hâle getirme: Haklı bir mazereti nedeniy-
le süresi içinde bireysel başvuru yoluna başvura-
mayanlar, mazeretin kalktığı andan itibaren onbeş
gün içinde ve mazeretlerini belgeleyen delillerle
birlikte bireysel başvuru yoluna gidebilirler (6216
sK m. 47/5). Bu hâlde mahkeme, başvurucunun
mazeretinin yerinde olup olmadığını inceledikten
sonra talebin kabulüne veya reddine karar verir.
Bireysel başvuru için öngörülen bu süre Hukuk
Muhakemeleri Kanunu madde 95/1 bağlamında
taraflara yöneliktir ve yargılama hukukuna ilişkin
hak düşürücü mahiyette bir niteliğe sahiptir. Bu
sürenin taraflarca elde olmayan nedenlerle kaçırıl-
ması hâlinde şeklen düşmüş olan bir hak mazeretin
kabulüne bağlı olarak tekrar canlanmaktadır.
Hakkın tekrar canlandırılmasının mümkün
olmaması: Süre açısından üzerinde durulması
gereken başka bir husus ise zaman bakımından
yetkiye paralel olarak, daha önceden kesinleşmiş
kararlar bağlamında mahkemelere yeniden baş-
vuru yapmak sureti ile zaman bakımından yetki
sınırının aşılamamasıdır. Bu çerçevede, idari yargı
alanında olduğu gibi idareye yeni bir başvuru yap-
mak sureti ile başvuru (dava açma) süresinin ye-
niden başlatılması mümkün değildir. Bu bağlamda
Anayasa Mahkemesi, daha önceki yargılamanın
yenilenmesi talebi reddedildiği hâlde aynı nedenle
yeniden yargılamanın yenilenmesi talebinde bulu-
nan ve bu başvurusu da reddedilen ilgilinin talebini
zaman bakımından yetkisizlik gerekçesiyle reddet-
miştir. Ancak Anayasa Mahkemesinin bu kararında
gözden kaçırılmaması gereken husus yargılamanın
yenilenmesi için yeni nedenlere dayanılmamış ol-
masıdır. Şayet yargılamanın yenilenmesi için yeni
bir neden ortaya çıkar ve bu nedene dayalı olarak
Kanun’da öngörülen süre içinde yapılan başvuru
reddedilirse bireysel başvuru yoluna gidebilmek
mümkün olur.
Olağanüstü Kanun yollarına başvurunun
süreyi durdurmaması: 6216 sayılı Kanun’un
47/5’inci maddesinde öngörülen koşullardan bir-
inin gerçekleşmesi hâlinde, bireysel başvurunun
otuz gün içinde yapılması şarttır. Bu koşullar ger-
çekleştikten sonra bireysel başvuru yoluna gidil-
meden, olağanüstü kanun yoluna başvurulmuş ol-
ması otuz günlük başvuru süresini durdurmaz. Bu
hâllerde Anayasa Mahkemesi süreaşımı nedenine
dayalı olarak ret kararı vermektedir. Ancak kanı-
mızca, başvurulan olağanüstü kanun yolu bireysel
başvurunun ön koşulunu teşkil edecek nitelikte bir
243
8
hukuksal imkân teşkil etmemelidir. Bu çerçevede,
mahkemenin kanuna uygun olarak teşekkül etme-
miş olması Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde
375/1-a ya göre yargılamanın yenilenmesi nedeni-
dir. Bu konuda daha önceden bir inceleme yapıl-
madığından ve bu husus yargılamanın yenilenmesi
talep edilmesi hâlinde ilk kez inceleme konusu ya-
pılacağından, kanımızca yargılamanın yenilenmesi
yoluna başvurmadan bireysel başvuru yoluna gidi-
lememelidir. Bu nedenle böyle bir ihtimal gerçek-
leştiğinde sürenin başlangıcı yargılamanın yenilen-
mesi talebinin sonucuna göre belirlenmelidir.
Başvurunun gerekçeli ve yazılı olarak yapıl-
ması: Bireysel başvurunun dilekçe ile yapılması,
dilekçede başvuru gerekçelerinin ve ispat vasıtala-
rının gösterilmesine ilişkin zorunluluk 6216 sayı-
lı Kanun’un 47/3 hükmünde yer almaktadır. Bu
düzenlemeye göre başvuru dilekçesinde başvuru-
cunun ve varsa temsilcisinin kimlik ve adres bil-
gilerinin, işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle ihlal
edildiği ileri sürülen hak ve özgürlüğün ve daya-
nılan Anayasa hükümlerinin, ihlal gerekçelerinin,
başvuru yollarının tüketilmesine ilişkin aşamala-
rın, başvuru yollarının tüketildiği, başvuru yolu
öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarih ile varsa
uğranılan zararın belirtilmesi gerekir. Başvuru di-
lekçesine, dayanılan deliller ile ihlale neden oldu-
ğu ileri sürülen işlem veya kararların aslının ya da
örneğinin ve harcın ödendiğine dair belgenin ek-
lenmesi şarttır. Bu hüküm, Hukuk Muhakemeleri
Kanunu madde 194’te yer alan vakıalara ve delille-
re ilişkin somutlaştırma yükünün karşılığıdır. 6216
sayılı Kanun’da bu hüküm yer almamış olsaydı da
aynı Kanun’un 49/7 hükmü gereği medeni yargı-
yı ilgilendiren bireysel başvurularda somutlaştır-
ma yüküne ilişkin Hukuk Muhakemeleri Kanunu
hükmü yine uygulama alanı bulacaktı.
Davacıya İlişkin Koşullar
Anayasa’nın madde 148/3 hükmünde, birey-
sel başvuru yolunun “herkes“ için açık olduğu ifa-
de edilmiştir. Buna karşılık 6216 sayılı Kanun’un
45’inci maddesinde “herkes” in bireysel başvuru
imkânından yararlanabileceğine işaret edildikten
sonra, aynı Kanun’un 46’ncı maddesinde, bireysel
başvuru yoluna ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen
işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel
bir hakkı doğrudan etkilenenlerin başvurabileceği
belirtilmiştir. Daha sonra ise, kamu tüzel kişilerinin
bireysel başvuru yoluna gidemeyeceği, özel hukuk
244
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
tüzel kişilerinin ise, sadece tüzel kişiliğe ait hakları-
nın ihlal edildiği gerekçesine dayalı olarak bireysel
başvuruda bulunabileceği hüküm altına alınmıştır.
Aynı maddenin üçüncü fıkrası ile yalnızca Türk va-
tandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancı-
ların bireysel başvuru yapmaları yasaklanmıştır.
Davalıya İlişkin Koşullar
Anayasamızın 148/4 maddesinde bireysel baş-
vuru yolu, herhangi bir sınırlandırma yapılmaksı-
zın, sadece kamu gücü tarafından yapılan ihlallere
karşı kabul edilmiştir. Bu hükümde kamu gücün-
den ne anlaşılması gerektiğine ilişkin bir sınırlan-
dırma yapılmamıştır. Benzer şekilde 6216 sayılı
Kanun’un 45’inci maddesinin 1’inci fıkrasında
kamu gücü tarafından yapılan ihlalden bahsedil-
mektedir. Ancak aynı maddenin 3’üncü fıkrasın-
da, yasama işlemleri ile düzenleyici idari işlemler
aleyhine doğrudan bireysel başvuru yapılamayacağı
gibi, Anayasa Mahkemesi kararları ile Anayasanın
yargı denetimi dışında bıraktığı işlemlerin de birey-
sel başvurunun konusu olamayacağı belirtilmiştir.
Bireysel Başvurunun Konusuna İlişkin
Koşullar
Anayasa’nın 148/3 hükmünde Anayasa ile gü-
vence altına alınan temel hak ve özgürlüklerden
sadece İHAS kapsamına girenlerin bireysel başvu-
ruya konu edilebileceği düzenlenmişken; 6216 sa-
yılı Kanun’un 45/1 hükmü ile İHAS’nin eki proto-
kollerinden Türkiye’nin taraf oldukları da bireysel
başvurunun konusuna dâhil edilmiştir
Burada özellikle idarenin düzenleyici işlemlerinin
de 6216 sayılı Kanun ile bireysel başvurunun kapsa-
mı dışında bırakıldığına işaret etmek gerekir. Ancak
kanımızca bu gerçek bir sınırlandırma değildir. Zira
bu kararlara karşı idari yargı yolu açıktır. Yalnız bu-
rada “konu” ile kastedilenin sadece ihlal edilen temel
hak ve özgürlükler değil, onları ihlal eden eylem ve
işlemler olduğunun da altını çizmek gerekir.
Bireysel Başvuru Yolunda Anayasa
Mahkemesi Kararları
Bireysel başvuru hâlinde Anayasa Mahkeme-
sinin ne tür bir karar vermesi gerektiği 6216 sayılı
Kanun’un 48 ve 50’nci maddelerinde düzenlenmiş-
tir. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuru incelemesi
sonucunda usule veya esasa ilişkin kararlar verebilir.

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Usule İlişkin Kararlar
Bireysel başvuru 6216 sayılı Kanun’un 45 ve
47’nci maddelerinde öngörülen koşulları taşımazsa
başvurunun kabul edilemez olduğuna karar veril-
mektedir (6216 s.K m. 48/1).
Kabul edilemezlik kararları kesindir (6216 s.K
m.48/4). Ancak bu maddi anlamda değil şeklî an-
lamda bir kesinliği ifade eder. Bu yönü ile kabul
edilemezliğe ilişkin kararlar medeni yargılama hu-
kuku alanındaki dava şartlarına ilişkin kararların
kesinleşmesi gibi hüküm ve sonuç doğurmalıdır.
Başvuru koşullarındaki eksikliğin giderilme-
si hâlinde yeniden dava açılabilmelidir. Mesela
uzun yıllardır devam eden ve mülkiyeti konu alan
bir dava mülkiyet hakkının ihlali nedenine dayalı
olarak bireysel başvuru yoluna götürüldüğünde,
başvuru yollarının tüketilmemiş olması nedenine
dayalı olarak başvurunun kabul edilemez olduğuna
karar verilmektedir. Bu hâlde ihlalin sonuçları di-
ğer hukuksal imkânlar kullanılarak giderilememiş-
se bu hukuksal imkânlar tüketildiğinde yeniden
bireysel başvuru yapılabilmelidir.
Esasa İlişkin Kararlar
Anayasa Mahkemesinin esas inceleme sonu-
cunda vereceği kararlar ise 6216 sayılı Kanun’un
48/2 ve 50’nci maddelerinde düzenlenmiştir.
Buna göre şayet esastan inceleme yapılmış ve ta-
lep kabul edilmemişse açıkça dayanaktan yoksun
olma nedenine dayalı olarak talep reddedilmektedir
(6216 s.K m. 48/2).
Talebin kabul edilmesi hakkındaki kararlar ise
6216 sayılı Kanun’un 50’nci maddesinde düzenlen-
miştir. Bu madde çerçevesinde Anayasa Mahkemesi
başvurucunun hakkının ihlal edildiğine karar verirse
ihlalin ve onun sonuçlarının ortadan kaldırılabilme-
si için ne yapılması gerektiğine de hükmeder.
Tam da bu noktada medeni yargılama hukuku
bağlamında iki hususun önemine dikkat çekmek
gerekir. Bu hususlardan ilki yargılamanın yenilen-
mesine de karar verilebilmesidir. Bu nokta AİHM
kararları bağlamında yargılama hukukuna ilişkin
kanunlarda bu kararların birer yargılamanın ye-
nilenmesi nedeni olduğu açıkça düzenlenmişken
Anayasa Mahkemesi kararları bakımından benzer
bir düzenleme yoktur. Bunun yerine ihlalin nite-
liğine ve ağırlığına göre yargılamanın yenilenme-
8
si kanun yoluna gidilip gidilemeyeceğine bizzat
Anayasa Mahkemesi karar vermektedir. Şu hâlde
Anayasa Mahkemesinin kabul ettiği her ihlal bir
yargılamanın yenilenmesi nedeni teşkil etmemek-
tedir.
Anayasa Mahkemesinin ihlalin giderilmesi yö-
nünde verdiği kararın ilgili mahkemeyi bağlayacağı
açıktır. Anayasa Mahkemesi kararının bağlayıcılığı,
uzman mahkemenin eski kararından mutlaka döne-
ceği anlamına gelmez. Bu noktada uzman mahkeme
iki hususla bağlıdır:
• Bunlardan ilki, her hâlde eski kararını kal-
dırarak yeniden yargılama yapmak zorunda
olmasıdır.
• İkincisi ise, yaptığı yeniden yargılama-
da ihlal edilen temel hak ve özgürlüğü
Anayasa Mahkemesi’nin gösterdiği şekil-
de yorumlamasıdır. Bu çerçevede uzman
mahkeme, maddi olguları yeniden değer-
lendirilip ilgili temel hakkın Anayasa’ya
uygun yorumu neticesinde eski kararında-
ki ile aynı sonuca varabileceği gibi yeni bir
sonuca da varabilir.
Anayasa Mahkemesinin ihlal kararının mede-
ni yargılama hukuku bakımından önemli oldu-
ğu ikinci husus ise, 6192 sayılı Kanun’un 50’nci
maddesinde öngörülen ihlalin ortadan kaldırılması
için tazminata karar verilebilmesidir. Bu çerçevede
bireysel başvurular bağlamında gerçek bir korun-
ma sağlanmaya çalışılmaktadır. Özellikle, tazminat
kararı verilebilmesi bireysel başvuru hâlinin olağa-
nüstü bir kanun yolu olmadığının da bir delilini
teşkil etmektedir.
Esasa ilişkin Anayasa Mahkemesi kararları
maddi anlamda kesin hüküm teşkil etmektedir.
Bu nedenle işin esasına girilerek verilen açıkça
dayanaktan yoksun olma, zaman bakımından yet-
kisizlik, süre aşımı nedeni ile ret, kişi yönünden
yetkisizlik, konu yönünden yetkisizlik ve ihlalin
varlığının tespiti hâlinde bu ihlalin sonucunu or-
tadan kaldıracak şekilde verilen kararlar maddi
anlamda kesin hüküm teşkil eder (HMK m. 303).
Zira bireysel başvuruların incelenmesinde, 6216
sayılı Kanun’da ve İçtüzükte hüküm bulunmayan
hâllerde ilgili usul kanunlarının bireysel başvuru-
nun niteliğine uygun hükümleri uygulanır (6216
s.K m. 49/7).
245
8
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Bireysel Başvuru

Yabancılar da dâhil olmak üzere kişiler, hükümet dışı kuruluşlar ve insan topluluklarının, Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi ve bu sözleşmenin Türkiye’nin taraf olduğu ek protokolleri ile teminat altına
alınan temel hak ve özgürlüklerin ihlali hâlinde, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvuru sureti ile
gerçekleştirdikleri hukuksal imkân “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Bireysel Başvuru” olarak nitelen-
dirilmektedir.

Avrupa
İnsan
Hakları
Mahkemesine
Bireysel
Başvuru

Resim 8.4 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Türkiye tarafından 18.05.1954 tarihinde onaylanmış ve iç huku-
kumuzun bir parçası hâline gelmiştir. Anayasa’nın 90’ıncı maddesi hükmü gereği bu sözleşme ile ilgili
hükümlerin Anayasaya aykırılığını ileri sürmek mümkün değildir.

dikkat
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel baş-
vuru yolunda sadece Avrupa İnsan Hakları Sözleş- internet
mesi ve Eki Protokolleri ile teminat altına alınan İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Hakkında
temel hak ve özgürlüklerin ihlal edilip edilmediği kısa bilgi için ayrıca bkz. https://www.echr.
araştırılır. Yoksa bu çeşit bireysel başvuru mahke- coe.int/Documents/Court_in_brief_TUR.
melerin bütün kararlarının hukuka uygun olup pdf, E.T. 26.06.2020
olmadığının denetlendiği bir kanun yolu değildir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru yapılabilmesi için iç hukuk yollarının tüketilmesi
gerekir. Ancak bazen devletler yukarıda işaret ettiğimiz temel hak ve özgürlük ihlalleri bakımından kanun
yolunu kapatmış veya iç hukukta öngörülen kanun yolunun tüketilmesi anlamsız kalmış olabilir. Bu gibi
hâllerde doğrudan bireysel başvuru yoluna gitmek mümkündür. Bu bağlamda, ülkemiz açısından Anayasa
Mahkemesine bireysel başvurunun da, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru yapılabilmesi
için tüketilmesi gereken bir iç hukuk yolu olduğunun altını çizmek gerekir.

246
 8
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Bireysel başvuru sonucunda Mahkeme ön
koşullar yönünden başvuruyu kabul edilebilir
bulursa, esastan incelemeye geçer. Ön koşullar
açısından bir eksiklik varsa başvuru reddedilir.
Ön koşullarda bir eksiklik bulunmadığından işin
esasına geçilmiş ve fakat başvurucunun talebi ye-
rinde bulunmamışsa başvuru yine reddedilir. Baş-
vurucunun talebi haklı görülürse, ilgili ülke mah-
kemesinin kararı iptal edilmez veya bozulmaz.
Mahkeme ihlal ve duruma göre tazminat kararı
verir. Türkiye açısından, Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesinin ihlal kararı vermesi bir yargıla-
manın yenilenmesi nedenidir (medeni yargı için
bkz., HMK m. 375/1-i).
Taraflar süresi içinde yargılamanın yenilenmesi yo-
luna başvurarak ilgili kararı iptal ettirmezlerse, Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesinin ihlal kararına rağmen,
kesin hüküm taraflar arasındaki varlığını devam ettirir.
İhlal kararının kesinleşmesi üzerine Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi kararı, kararın gereği-
nin yerine getirilip getirilmediği takip ve gerekti-
ğinde yerine getirilmesini sağlamak üzere Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi ile kurulmuş Bakanlar
Komitesi’ne gönderilir.

Öğrenme Çıktısı
3 Anayasa Mahkemesi’ne ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bireysel başvuruyu
açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa İnsan Hakları

Anayasa Mahkemesi’ne bi- Bireysel başvuru ve yargıla- Mahkemesi’ne bireysel baş-
reysel başvuru yapılabilecek manın iadesi yollarını ilişki- vuruda, başvurucunun ta-
halleri araştırınız. lendiriniz. lebinin haklı görülmesinin
sonuçlarını anlatınız.

247
 8
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru

Tahkimi tanımlayabilme, tahkimin

1 genel özelliklerini ve usulünü
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Tahkim

Tarafların üzerinde tasarruf yetkisi olan uyuşmazlıklar bakımından Devlet yargısının yanında onu ikame
edecek başka bir uyuşmazlık çözüm yöntemi olarak tahkim yolu öngörülmüştür. Tahkim bir yargılama
faaliyetidir. Uyuşmazlığın çözümünde görev alan kişiler hakem olarak adlandırılır. Tahkim yargılaması so-
nunda verilen kararlar ilam teşkil ettiklerinden ilamlı icra hükümlerine göre yerine getirilirler. Uyuşmazlığın
konusunun yabancılık unsuru taşıdığı hallerde Milletlerarası Tahkim Kanunu; yabancılık unsuru taşımadığı
hallerde ise Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümleri uygulanır. Tahkim yargılaması sonunda verilen ka-
rarlara karşı bölge adliye mahkemelerinde iptal davası açılabilir. İptal davası sonunda verilen kararlara karşı
ise temyiz yoluna gidilebilir.

Arabuluculuğu tanımlayabilme,
2 arabuluculuk sürecinin özelliklerini
ve sonuçlarını açıklayabilme

Arabuluculuk

Tarafların üzerinde tasarruf yetkisi olan uyuşmazlıkların çözümünde öngörülen en önemli alternatif uyuş-
mazlık çözüm yöntemini arabuluculuk teşkil eder. Arabuluculuk bir yargılama faaliyeti olmayıp bilakis
bazı iletişim teknikleri kullanılarak tarafları biraraya getirip, onlara uyuşmazlık konusunu bizzat müzakere
etme ve kendi sorunlarını kendilerinin çözmesine imkan veren bir müessesedir. Arabuluculuk müzakere-
leri gizlidir ve aleni olan yargısal faaliyetten özellikle bu yönü ile ayrılır. Arabulucu bağımsız ve tarafsız bir
üçüncü kişi olup sadece süreci idare eden kişidir. Arabuluculuk kural olarak ihtiyari olmakla birlikte bazı iş
uyuşmazlıkları, ticari davalar ve tüketici mahkemelerinin görev alanına giren uyuşmazlıklarda arabulucuya
başvuru zorunludur. Ancak arabuluculuğa başvurunun zorunlu olmasından tarafların arabulucu huzurunda
anlaşmak zorunda olduğu sonucuna varılamaz. Taraflar arabulucu huzurunda anlaşıp anlaşmama nokta-
sında serbesttir. Taraflar arabulucu huzurunda anlaşırlarsa bu anlaşma belgesi ilam niteliğinde belge sayılır.

Anayasa Mahkemesi’ne ve Avrupa

3 İnsan Hakları Mahkemesi’ne bireysel
başvuruyu açıklayabilme

Bireysel Başvuru

Kamu gücünü kullanan organlar tarafından Anayasa ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ile onun Türkiye
tarafından kabul edilen eki protokollerinin birlikte teminat altına aldığı hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesi
hâlinde, bu ihlalin giderilmesi için Anayasa Mahkemesine yapılan başvuruya bireysel başvuru denilmek-
tedir. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuru sonucunda, talebi reddedebileceği gibi, tazminat veya yeniden
yargılama kararı da verilebilir. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde yer alan temel hak ve özgürlüklerin
kamu gücü kullanan organlardan biri tarafından ihlal edilmesi ve bu ihlalin iç hukuk yolları ile gideri-
lememesi halinde, ihlalin giderilmesi için Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinde bireysel başvuru yoluna
başvurmak mümkündür. Başvuru sonunda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin vereceği karar ilgili ülke
bakımından bağlayıcıdır.

248

Medeni Usûl Hukukuna Giriş
1 Yabancılık unsuru içeren uyuşmazlıkların iç
tahkimde çözümü aşağıdaki kanunlardan hangisi-
ne tabidir?
A. Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Ka-
nunu
B. İdari Yargılama Usulü Kanunu
C. Ceza Muhakemesi Kanunu
D. Hukuk Muhakemeleri Kanunu
E. Milletlerarası Tahkim Kanunu
2 Tahkim yolu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Tahkim yolu Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda
zorunlu bir usul olarak belirlenmiştir.
B. Tahkim usulü sadece kurumsal tahkim şeklinde
yürütülebilir.
C. Uyuşmazlığı çözecek kişiler hâkim olarak nite-
lendirilir.
D. Tahkim itirazı bir ilk itiraz niteliğindedir.
E. Zorunlu tahkim yoluna başvurabilmek için ta-
raflar arasında bir tahkim sözleşmesi bulunması
gerekir.
3 Tahkimde hakem ya da hakem kurulunun
esas hakkında karar verme süresi ne kadardır?
A. Bir yıl B. Altı ay ilâm niteliğindedir.
C. Üç ay D. Süreye tabi değildir.
E. Süreyi mahkeme tayin eder.
4 Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda hakem
kararlarına karşı öngörülen olağan kanun yolu aşa-
ğıdakilerden hangisidir?
A. İstinaf B. Temyiz incelemekle görevli merci aşağıdakilerden hangisidir?
C. Yargılamanın iadesi D. Karar düzeltme
E. İptal davası
5 Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na göre, ha-
kem kararlarına karşı iptal davası aşağıdaki mahke-
melerden hangisinde açılmalıdır?
A. Asliye ticaret mahkemesi
B. Yargıtay
C. Bölge adliye mahkemesi
D. Asliye hukuk mahkemesi
E. Tüketici mahkemesi
8
6 Aşağıdakilerden hangisi çözümü zorunlu ara-
buluculuğa tâbi uyuşmazlıklardan biridir?
neler öğrendik?
A. İşe iade davaları
B. Haksız fiilden kaynaklanan tazminat alacağı
C. Ticari mal teslimi
D. Manevi tazminat alacakları
E. Yaş tashihi
7 Aşağıdakilerden hangisi arabulucunun yü-
kümlülüklerinden biri değildir?
A. Ücret talep etme
B. Sır saklama
C. Tarafsız davranma
D. Arabuluculuk faaliyetini şahsen yapma
E. Arabuluculuk Siciline kaydolma
8 Arabuluculuk faaliyeti ile ilgili aşağıdaki ifa-
delerden hangisi doğrudur?
A. Arabuluculuğun temel esasları Hukuk Muhake-
meleri Kanunu’nda düzenlenmiştir.
B. Arabuluculuk bir yargılama faaliyetidir.
C. Arabulucu hâkimlerle aynı yetkilere sahiptir.
D. Tarafların anlaşması hâlinde imzalanan ve icra
edilebilirliğe ilişkin şerh içeren anlaşma belgesi
E. Üniversite mezunu herkes arabulucu olabilir.
9 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye’nin
taraf olduğu Sözleşmenin eki protokolleri ile
Anayasa’nın birlikte teminat altına aldığı temel hak
ve özgürlüklerin kamu gücünü kullanan organlar ta-
rafından ihlali hâlinde yapılacak bireysel başvuruyu
A. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
B. Yargıtay
C. Danıştay
D. Uyuşmazlık Mahkemesi
E. Anayasa Mahkemesi
10 İç hukukta bireysel başvuru yolu ile ilgili aşa-
ğıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Bütün gerçek ve tüzel kişiler başvurabilir.
B. Bireysel başvuru sonunda verilen kararlar bağla-
yıcı niteliktedir.
C. Mahkeme kararlarının denetlendiği bir kanun
yoludur.
D. Sadece hukuk mahkemesi kararlarına karşı baş-
vurulabilir.
E. İnceleme sonunda ihlal kararı verilmekle yetinilir.
249
 8
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru

1. E Yanıtınız yanlış ise “Tahkim” konusunu ye- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Arabuluculuk” konusu-
niden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Tahkim” ve “Tahkim Yanıtınız yanlış ise “Arabulucunun Hak ve
2. D 7. A
Sözleşmesi” konusunu yeniden gözden ge- Yükümlülükleri” konusunu yeniden gözden
çiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tahkim Yargılamasının

3. A 8. D Yanıtınız yanlış ise “Arabuluculuğun Özel-
Süresi ve Hakem Kararı” konusunu yeniden
likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hakem Kararlarına Kar- Yanıtınız yanlış ise “Anayasa Mahkemesine
4. E 9. E
şı Kanun Yolları” konusunu yeniden gözden Bireysel Başvuru” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hakem Kararlarına Kar- Yanıtınız yanlış ise “Anayasa Mahkemesine
5. C 10. B
şı Kanun Yolları” konusunu yeniden gözden Bireysel Başvuru” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. geçiriniz.

250
 8
Medeni Usûl Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

3533 sayılı Mecburi Tahkim Kanunu’na tabi uyuşmazlıklar (bazı devlet ku-
rumlarının birbirlerine karşı açacakları davalar), Tüketicinin Korunması
Hakkında Kanun hükümlerine göre tüketici hakem heyetlerine başvurunun
Araştır 1 zorunlu olduğu hâller (TKHK m. 68), spor federasyonlarının spor faaliyetle-
rinin yönetimine ve disiplinine ilişkin kararlarına karşı tahkime başvurunun
zorunlu olduğu hâller (Any m.59/3) zorunlu tahkime örnek olarak verilebilir.

Arabulucu gerçek kişi olmalıdır (HUAK m. 2/1-a); kanunun öngördüğü ara-

buluculuk eğitimi almış olmalıdır (HUAK m. 25); bağımsız ve tarafsız olma-
Araştır 2 lıdır (HUAK m. 9); arabulucunun arabuluculuk faaliyetlerini yürütebilmesi
için arabuluculuk siciline kaydolması gerekir (HUAK m.6); arabulucu hukuk
fakültesi mezunu olmak zorundadır (HUAK m.22).

Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yapılabilmesi için Anayasa ile güvence

Araştır 3 altına alınan ve İHAS’da ya da Türkiye’nin tarafı olduğu İHAS eki protokolle-
rinde yer alan bir temel hak ve özgürlüğün ihlal edilmiş olması gerekmektedir.

251
8
Kaynakça
Arslan, R., Yılmaz, E., Taşpınar Ayvaz, S., ve Hanağası,
E. (2019). Medeni Usul Hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Atalı, M., Ermenek, İ., Erdoğan, E. (2018). Medeni
Usul Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Budak, A.C. ve Karaaslan, V. (2019). Medeni Usul
Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi.
Kuru, B. (2019). Medenî Usul Hukuku Ders Kitabı
(İstinaf Sistemine Göre Yazılmış). Ankara: Yetkin
Yayınları.
252
Tahkim, Arabuluculuk ve Bireysel Başvuru
Pekcanıtez, H., Atalay O. ve Özekes M. (2019).
Medeni Usul Hukuku. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık.
Postacıoğlu, İ. ve Altay, S. (2015). Medeni Usul
Hukuku Dersleri. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
Postacıoğlu, İ. E. (1975). Medenî Usûl Hukuku
Dersleri, İstanbul.
Üstündağ, S. (2000). Medeni Yargılama Hukuku. Cilt
1-2. İstanbul.
Medeni Usûl Hukukuna Giriş
Sözlük
A Bireysel başvuru: Anayasa’da tanınan ve aynı zaman-
Altlama faaliyeti: Tarafların iddia ve savunma olarak
ileri sürdükleri taleplerinin, uygulanması gereken
soyut hukuk kuralları karşısında karşılanabilir
olup olmadığının değerlendirilmesidir.
Arabuluculuk: Sistematik teknikler uygulayarak,
görüşmek veya müzakerelerde bulunmak amacıy-
la tarafları bir araya getiren, onların birbirlerini
anlamalarını ve bu surette çözümlerini kendileri-
nin üretmelerini sağlamak için aralarında iletişim
sürecinin kurulmasını gerçekleştiren, tarafların
çözüm üretemediklerinin ortaya çıkması halinde
çözüm önerisi getirebilen, uzmanlık eğitimi almış
olan tarafsız ve bağımsız bir üçüncü kişinin katılı-
mıyla ihtiyari olarak yürütülen uyuşmazlık çözüm
yöntemidir.
Asli müdahale: Görülmekte olan bir yargılamanın
konusu olan hak veya şey üzerinde kısmen yahut
tamamen hak iddia eden üçüncü kişinin, yargı-
lamanın taraflarına karşı aynı mahkemede dava
açmasına aslî müdahale denir.
B Dava: Bir başkası tarafından hakkı ihlâl edilen veya
Bekletici sorun: Görülmekte olan bir davada hüküm
verilebilmesi, başka bir davaya, idari makamın
tespitine yahut dava konusuyla ilgili bir hukuki
ilişkinin mevcut olup olmadığına kısmen veya
tamamen bağlı ise mahkemece o davanın sonuç-
lanmasına veya idari makamın kararına kadar yar-
gılamanın bekletilmesidir.
Belge: Uyuşmazlık konusu vakıaları ispata elverişli,
yazılı veya basılı metin, senet, çizim, plan, kroki,
fotoğraf, film, görüntü veya ses kaydı gibi veriler
ile elektronik ortamdaki veriler ve bunlara benzer
bilgi taşıyıcılarıdır.
Belirsiz alacak davası: Davanın açıldığı tarihte alaca-
ğın miktarını yahut değerini tam ve kesin olarak
belirleyebilmesinin kendisinden beklenemeyeceği
veya bunun imkânsız olduğu hâllerde, alacaklı,
hukuki ilişkiyi ve asgari bir miktar yahut değeri
belirtmek suretiyle açtığı davadır.
Bilirkişi: Uyuşmazlığın halli bakımından önem taşı-
yan ve doğruluğunun anlaşılabilmesi hukukî bilgi
dışında özel ya da teknik bilgi gerektiren çekişmeli
bir vakıa iddiasının doğru olup olmadığın anlaşı-
labilmesi için görüş ve değerlendirmesine başvu-
rulan kişidir.
da İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve eki pro-
tokollerinde yer alan ve Türkiye tarafından kabul
edilen temel hak ve özgürlüklerin kamu gücü
tarafından ihlal edilmesi hâlinde, temel hak ve
özgürlükleri ihlal edilen bireylerin başvurdukları
anayasa hukukuna özgü bir dava türüdür.
D
Dava ehliyeti: Dava ehliyeti, kişinin bizzat veya yetki
vereceği temsilcisi vasıtasıyla bir davayı takip ede-
rek taraf usûl işlemlerini geçerli şekilde yapabilme
ehliyetidir.
Dava şartı: Bir davanın esasına girebilmek için mut-
laka bulunması veya bulunmaması gereken, yargı-
lamanın her aşamasında hâkim tarafından kendi-
liğinden gözetilebilen ve taraflarca ileri sürülebilen
şartlar demektir.
Dava takip yetkisi: Talep sonucu hakkında hüküm
alabilme yetkisidir. Bu yetki, kanunda belirtilen
istisnai durumlar dışında, maddî hukuktaki tasar-
ruf yetkisine göre tayin edilir.
tehlikeye sokulan kişinin, mevcut ihlâl veya tehli-
kenin ortadan kaldırılmasını sağlamak üzere mah-
kemeden hukuki koruma istemesidir. .
Davadan feragat: Davacının, talep sonucundan, bir
daha dava etmemek üzere, kısmen veya tamamen
vazgeçmesidir.
Davaların yığılması: Davacının, aynı davalıya karşı
olan, birbirinden bağımsız birden fazla aslî talebi-
ni, aynı dava dilekçesinde ileri sürmesidir.
Davanın ihbarı: Görülmekte olan bir davanın ta-
raflarından birinin, davayı kaybettiği takdirde,
üçüncü kişiye veya üçüncü kişinin kendisine rücu
edebileceği durumlarda, davayı üçüncü kişiye ih-
bar etmesidir.
Davayı kabul: Davalının, davacının dava dilekçesin-
de ileri sürdüğü talep sonucuna, bütün bir gelecek
için sonuç doğurmak üzere, kısmen veya tamamen
muvafakat etmesidir. Tarafların üzerinde serbestçe
tasarruf edebileceği hallerde davayı sona erdirir.
Delil başlangıcı: İddia konusu hukuki işlemin tama-
men ispatına yeterli olmamakla birlikte, söz konu-
su hukuki işlemi muhtemel gösteren ve kendisine
karşı ileri sürülen kimse veya temsilcisi tarafından
verilmiş veya gönderilmiş belgedir.
253

Delil tespiti: Uyuşmazlığın çözümü için gerekli olan
delillerin bazı durumlarda davadan önce veya
dava sürecinde zamanından önce toplanarak gü-
vence altına alınmasını sağlamaya hizmet eden bir
geçici hukuki korumadır.
Delil: Bir vakıanın doğruluğu hakkında hâkimde ka-
naat uyandırmak için kullanılan ispat aracıdır.
E olarak asıl hukuki korunma talebi hakkında veri-
Eda davası: Davalının, bir şeyi vermeye veya yap-
maya yahut yapmamaya mahkûm edilmesi talep
edilen davadır.
Emare: Tecrübe kuralları aracılığıyla, uyuşmazlığa
uygulanacak hukuk normunun koşul olayı hak-
kında sonuç çıkarılabilen diğer olaylardır. İspatı
gereken bir vakıaya yabancı ancak onun hakkında
tecrübe kurallarında hareketle sonuç çıkarmanın
mümkün olduğu komşu vakıaya emare adı verilir.
F
Fer’i müdahale: Davanın tarafları dışında üçüncü
kişiye, görülmekte olan bir davayı kazanmasında
hukuki yararı bulunan taraf yanında katılma ola-
nağı tanıyan medeni usul hukuku kurumudur.
G ispatlanmış sayılabilmesi için hâkimde oluşma-
Geçici hukukî koruma: Asıl (dava ile talep edilen)
hukukî korunmanın sağlanmasını ve icra edilme-
sini güvence altına alan tedbirlerin veya önlemle-
rin genel adıdır.
Görev: Bir davaya (veya çekişmesiz yargı işine) aynı
yerde bulunan hukuk mahkemelerinden hangisi-
nin bakacağını belirleyen kurallara görev kuralları
denir.
H İstinabe: Bir dava sırasında yapılması gereken bir iş-
Hukukî yarar: Mahkemede dava açılması, mahkeme-
ce verilen karara karşı kanun yoluna başvurulması
veya mahkemeye yöneltilen diğer tüm taleplerde
hukukî korunma talep edilmektedir. Bir hakka
ulaşmak için mahkemeden karar alınmasına gerek
yoksa, hukukî yarardan da söz edilemez.
Hüküm: Uyuşmazlığın esası hakkında verilen nihaî
karar “hüküm” olarak adlandırılır.
254
Sözlük
İ
İhtiyatî tedbir: Mevcut durumda meydana gelebi-
lecek değişme nedeniyle hakkın elde edilmesinin
önemli ölçüde zorlaşacağı veya tamamen imkânsız
hale geleceği veya gecikme nedeniyle bir sakınca-
nın ya da ciddi bir zararın doğacağı şüphesi bu-
lunması halinde, uyuşmazlık konusu hak veya şey
konusunda mahkeme tarafından verilen ve kural
len hüküm kesinleşinceye kadar devam eden bir
geçici hukuki korumadır.
İkrar: İkrar, bir vakıanın doğru olduğunun, bu vakı-
anın aleyhine olduğu taraf yahut onun vekilince
mahkemeye bildirilmesidir.
İlâm: İlâm, mahkemenin nihai kararının taraflara ve-
rilen tasdikli nüshasıdır.
İlk itiraz: Dava şartları dışında kalan ve davada öngö-
rülen yargılama kesitinde ileri sürülmesi koşuluyla
davanın esasına girilmesine engel olan usûle ilişkin
savunma vasıtalarına ilk itiraz denir.
İspat: Bir önermenin doğruluğu hakkında kanaat
oluşturulabilmesi için bir nedenselliğin ortaya
konulmasıdır.
İspat ölçüsü: İspatın bir vakıanın doğruluğu konu-
sunda davaya bakan hâkimi ikna etmeye yönelik
bir faaliyet olması karşısında, belli bir vakıanın
sı gereken kanaatin derecesine, ispat ölçüsü adı
verilir.
İspat yükü: İspat yükü, esas itibariyle uyuşmazlığın
halli bakımından önem taşıyıp taraflar arasında
çekişmeli bulunan vakıaların kim tarafından ispat-
lanacağının belirlenmesi düzenleyen müessesedir.
İsticvap: Bir tarafın kendisi aleyhine olan bir va-
kıa hakkında mahkemece özel bir usûlle sorgu-
ya çekilmesidir.
lemin, davanın görüldüğü mahkemenin yargı çev-
resi içerisinde veya yargı çevresi dışında başka bir
mahkeme tarafından yapılmasına istinabe (hukuki
yardım) denir.
İstinaf: İlk derece mahkemesinin nihai kararlarına
karşı başvurulan olağan kanun yoludur.
Medeni Usûl Hukukuna Giriş
K Ön sorun: Görülmekte olan bir davanın karara bağ-
Karar düzeltme (Tashihi Karar): Yargıtay daireleri
tarafından temyiz incelemesi üzerine verilen boz-
ma ve onama kararlarına karşı başvurulan ve Yar-
gıtay dairesinin kararını tekrar gözden geçirmesini
ve kanunda belirtilen hatalardan biri mevcut ise
düzeltilmesini sağlayan bir başvuru yoludur. Karar
düzeltme, Türk hukukunda daha önce istinaf yo-
lunun bulunmaması nedeniyle oluşan açığı farklı
bir biçimde kapatmak amacıyla öngörülmüş bir
başvuru yolu olup, bölge adliye mahkemelerinin
göreve başlamasıyla 20 Temmuz 2016 tarihinden
sonra verilen mahkeme kararları bakımından yü-
rürlükten kalkmıştır.
Karine: Genel olarak, bilinen bir olaydan bilinmeyen
başka bir olayın veya hukuksal durumun varlığı
yahut yokluğu hakkında sonuç çıkarılmasıdır. Ka-
rineler, fiilî karineler ve kanunî karineler olarak
ikiye ayrılır.
Karşı dava: Davalının, cevap dilekçesinde davacının
ileri sürdüğü iddiaları inkâr etmekle yetinmeye-
rek, varsa davacıdan olan hakkının da hüküm altı-
na alınmasını istemiyle, davacıya karşı aynı mah-
kemede ve aynı dava dosyasında açtığı davadır.
Keşif: Hâkimin, uyuşmazlığın halli bakımından
önem taşıyan çekişmeli bir vakıa hakkında, gör-
me, işitme, koku ve tat alma gibi, bizatihi kendi
duyu organları vasıtasıyla doğrudan bilgi sahibi
olabilmek amacıyla, taşınır veya taşınmaz eşya
üzerinde inceleme yapmasıdır.
Kesin delil: Bir vakıaya ilişkin olarak mevcut bulun-
maları ve usûlünce mahkemeye sunulmuş olma-
ları durumunda, hâkimin takdir yetkisini kaldı-
rarak o vakıanın doğru kabul edilmesi sonucunu
doğuran delildir.
Kısmi dava: Davacının, aynı hukuki ilişkiden doğan
alacağının tamamını dava etmeyerek, şimdilik bir
kısmını talep etmek suretiyle açtığı davadır.
N nan, geçmişte vukua gelmiş bir vakıa yahut durum
Naip tayini: Heyet hâlinde yargılama yapılan mahkeme-
lerde, yargılamanın yapıldığı mahkeme dışında fakat
onun yargı çevresi içerisinde bulunan uyuşmazlığın
çözümüne ilişkin bir işin, heyet üyelerinden birisi va-
sıtası ile gördürülmesine naip tayini denir.
Ö duruşmada hazır bulunan tarafa (taraflara) hâkim
Ön inceleme: Ön inceleme, mahkemenin dava dosya-
sı hakkında yapacağı ilk inceleme olup, davanın he-
nüz esasına tam olarak girilmez, sadece tahkikattan
önce yapılması gereken işlemler tamamlanır.
lanabilmesi için aynı mahkeme tarafından önce-
likle çözülmesi gereken hukuki sorunlardır.
Özel mahkemeler: Belirli kişiler arasındaki veya be-
lirli nitelikteki uyuşmazlıkların çözümü için ku-
rulmuş ayrık mahkemelerdir.
S-Ş
Seçimlik dava: Seçimlik borçlarda, seçim hakkı ken-
disine ait olan borçlu veya üçüncü kişinin bu hak-
kı kullanmaktan kaçınması hâlinde, alacaklının
açtığı davadır.
Senet: Bir kimsenin, kendisi aleyhine delil teşkil et-
mek üzere meydana getirdiği ve kendi imzasını
taşıyan yazılı belgedir.
Sözlü yargılama: Davanın temel aşamalarından biri
olup, uyuşmazlığın halli bakımından önem taşıyan
vakıalardan tahkikat aşamasındaki ispat faaliyeti so-
nucu sübût bulanlar ile taraflar arasında çekişmeli
olmadığı için ispat faaliyetine konu kılınmayanlar-
dan yola çıkılarak, tarafların iddia ve savunma ola-
rak ileri sürdükleri taleplerinin, uygulanması gere-
ken soyut hukuk kuralları karşısında karşılanabilir
olup olmadığının değerlendirilmesidir.
Sulh: Görülmekte olan bir davada, tarafların, arala-
rındaki uyuşmazlığı kısmen veya tamamen sona
erdirmek amacıyla, mahkeme huzurunda yapmış
oldukları bir sözleşmedir. Bununla, davacı dava-
sından kısmen feragat eder, davalı da kalan kısım
itibariyle davayı kabul eder ve böylece, dava konu-
su yapılmış olan uyuşmazlık tarafların uzlaşmasıy-
la, kısmen veya tamamen son bulur.
Şekli anlamda kesin hüküm: İlk derece mahkeme-
sinin nihaî kararına karşı gidilebilecek olağan bir
kanun yolunun bulunmaması veya kalmamasıdır.
T
Tanık: Bir davada, uyuşmazlığın halli bakımından
önem taşıyan ve taraflar arasında çekişmeli bulu-
hakkında görme yahut işitme duyuları vasıtasıyla
sahip olduğu bilgiyi mahkemeye aktaran kişidir.
Taraf sıfatı: Sıfat, dava konusu sübjektif hak ile ta-
raflar arasındaki ilişki olup, dava konusu sübjektif
hak ile ilgilidir.
Tefhim: Mahkemece verilen kararın veya hükmün,
tarafından sözle bildirilmesidir.
Temyiz: Bölge adliye mahkemesi hukuk daireleri
tarafından verilen kesin olmayan nihai kararlara
karşı başvurulabilecek olağan kanun yoludur.
255

Terditli dava: Davacının, aynı davalıya karşı birden fazla
talebini, aralarında aslilik-ferîlik ilişkisi kurmak sure-
tiyle, aynı dava dilekçesinde ileri sürmesidir.
Tespit davası: Mahkemeden, bir hakkın veya huku-
ki ilişkinin varlığının ya da yokluğunun yahut bir
belgenin sahte olup olmadığının belirlenmesinin
talep edildiği davadır.
Topluluk davası: Dernekler ve diğer tüzel kişiler, sta-
tüleri çerçevesinde, üyelerinin veya mensuplarının
yahut temsil ettikleri kesimin menfaatlerini koru-
mak için kendi adlarına, ilgililerin haklarının tes-
piti veya hukuka aykırı durumun giderilmesi yahut
ilgililerin gelecekteki haklarının ihlal edilmesinin
önüne geçilmesi için açabilecekleri davadır.
Y yazılı sözleşmedir.
Yargı kolu: Nitelikleri açısından bir bütün teşkil
eden dava ve işlerin ayrı bir yargılama usûlüne
tâbi kılınmasıyla oluşturulan bütünlüğe yargı
kolu adı verilir.
Yargı: Soyut hukuk kurallarının, bağımsız ve tarafsız
mahkemeler tarafından, somut bir uyuşmazlığın
giderilmesi amacıyla, yargısal usûllere uyularak
tatbik edilmesidir.
256
Sözlük
Yargılamanın yenilenmesi (iadesi): Genel olarak,
kesin hüküm teşkil eden mahkeme kararlarına
karşı başvurulabilen ve hükmün doğruluğunu et-
kilediğine mutlak gözüyle bakılan ağır yargılama
hatalarının düzeltilmesine hizmet eden bir hukuki
çaredir.
Yemin: Taraflardan birisinin, ispatsız kalan bir va-
kıanın doğru olduğunu, ‘kanunda belirtilen özel
bir şekle riayet ederek’ bildirmesi durumunda ve
belirli şartlarla onun bu beyanının “doğru kabul
edilmesi” dir ve kesin delildir.
Yetki Sözleşmesi: Tarafların üzerinde serbestçe tasar-
ruf edebilecekleri bir konuya ilişkin olmak ve yet-
kinin kesin olmaması kaydıyla, aralarında çıkacak
belirli bir uyuşmazlığın belirli bir veya birkaç yer
mahkemesinde çözülmesi konusunda yaptıkları
Yetki: Bir davaya veya çekişmesiz yargı işine coğrafi
olarak hangi yer mahkemesinin bakacağını belir-
leyen kurallara yetki kuralları denir.
Yüksek mahkeme: İlk derecede (ve ayrıca kurulduğu
yargı kollarında istinaf derecesinde) verilen nihai ka-
rarların hukuka uygun olup olmadığını kontrol eden
ve ilgili yargı kolu açısından ülkede içtihat birliğinin
sağlanması görevini yerine getiren mahkemedir.