Bai Giang Gt1

GIẢI TÍCH I
Lecturer: Dr. Nguyễn Bằng Giang
National University of Civil Engineering

Department of Mathematics
Tháng 9 - 2019
TS. Nguyễn Bằng Giang BM TOÁN HỌC GIẢI TÍCH I Tháng 9 - 2019 1 / 368
Nội dung chương trình
CHƯƠNG I.GIỚI HẠN VÀ LIÊN TỤC

CHƯƠNG II. ĐẠO HÀM
CHƯƠNG III. TÍCH PHÂN
Phần I
Giới hạn và liên tục
Phần I
Giới hạn và liên tục
Nội dung Chương 1
1 Bổ túc về ánh xạ tập hợp
2 Dãy số thực và giới hạn dãy số thực
3 Giới hạn hàm số
4 Hàm liên tục
Bổ túc về ánh xạ tập hợp
Tiết 1
Bổ túc về ánh xạ tập hợp
Bổ túc về ánh xạ tập hợp Tập hợp
1 Bổ túc về ánh xạ tập hợp

Tập hợp
Ánh xạ
Hàm sơ cấp
Tập bị chặn
Mục 1
Tập hợp
Khái niệm về tập hợp
Định nghĩa
• Tập hợp là khái niệm nguyên thủy, không định nghĩa, được hiểu
một cách trực giác
• Nó có thể được hiểu là sự tụ tập của một số hữu hạn hay vô hạn
các đối tượng nào đó.
• Các đối tượng của tập hợp gọi là phần tử của tập hợp.
Khái niệm về tập hợp
Có hai cách để mô tả tập hợp

Liệt kê các phần tử của tập hợp
Ví dụ
A ={Tập các sinh viên trường Xây dựng}
B = {1, 2, 3, 4, 7}
Chỉ ra những tính chất đặc trưng của tập đang xét.
Ví dụ
C = {n2 : n là số nguyên thỏa mãn 0 ≤ n ≤ 14}
D = {x : x 5 + x + 1 = 0}
Các tập số thực
• R tập hợp số thực

• N = {0, 1, 2, . . .}: tập hợp số tự nhiên
• Z = {0, ±1, ±2, . . .}: tập hợp các số nguyên.
m
• Q = {x|x = ; m, n ∈ Z; n 6= 0}: tập hợp các số hữu tỉ
n
• I = {x ∈ R|x ∈
/ Q}: tập các số vô tỉ.
Quan hệ giữa các tập hợp
• Tập con: Tập A được gọi

là tập con của tập B nếu
x ∈ A ⇒ x ∈ B, kí hiệu
A ⊆ B hoặc B ⊇ A.
• Tập rỗng: Tập rỗng là tập không chứa phần tử nào. Kí hiệu: ∅
Tập rỗng là tập con của mọi tập hợp.
• Hai tập trùng nhau: Hai tập A và B trùng nhau, kí hiệu A = B khi
và chỉ khi A ⊆ B và B ⊆ A.
• Tập con thực sự: Nếu A ⊆ B và A 6= B thì A được gọi là một tập
con thực sự của B.
Các phép toán về tập hợp
1 Hợp của các tập hợp

2 Giao của các tập hợp
3 Hiệu của các tập hợp
4 Phần bù
5 Hiệu đối xứng
Hợp của hai tập hợp

Định nghĩa (Hợp)
Hợp của hai tập hợp, kí hiệu A ∪ B
A ∪ B = {x : x ∈ A hoặc x ∈ B}
Giao của hai tập hợp

Định nghĩa (Giao)
Giao của hai tập hợp, kí hiệu A ∩ B
A ∩ B = {x : x ∈ A và x ∈ B}
Hiệu của hai tập hợp
Định nghĩa (Hiệu)

Hiệu của hai tập hợp, kí hiệu A \ B
A \ B = {x : x ∈ A và x ∈
/ B}
Phần bù
Định nghĩa (Phần bù)

Nếu B ⊂ A thì A \ B được gọi là phần bù của B trong A kí hiệu CA B
Hiệu đối xứng
Định nghĩa (Hiệu đối xứng)

Hiệu đối xứng của hai tập hợp A và B là một tập hợp kí hiệu A4B
A4B = (A \ B) ∪ (B \ A)
Ví dụ
Cho A = {1, 2, 3, 4, 5} và B = {2, 4, 6, 8}

• A ∪ B = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 8}
• A ∩ B = {2, 4}
• A \ B = {1, 3, 5}
• B \ A = {6, 8}
• A4B = {1, 3, 5, 6, 8}
Tích đề các của các tập hợp
Định nghĩa (Tích Đề-các)

Tích Đề-các của hai tập hợp X , Y , kí hiệu X × Y là một tập hợp gồm
tất cả các cặp có thứ được định nghĩa như sau:
X × Y = {(x, y)|x ∈ X , y ∈ Y }
Tổng quát, ta có định nghĩa tích đề các của n tập hợp, kí hiệu
n
Y
X1 × X2 × . . . × Xn = Xi
i=1
n
Y
Xi = {(x1 , x2 , . . . , xn )|xi ∈ Xi }
i=1
Ví dụ
Ví dụ
• {1, 2} × {đỏ,trắng} = {(1, đỏ), (1, trắng), (2, đỏ), (2, trắng)}
• {a, b, c} × {d, e} = {(a, d), (a, e), (b, d), (b, e), (c, d), (c, e)}.
Bổ túc về ánh xạ tập hợp Ánh xạ
Mục 2
Ánh xạ
Khái niệm về ánh xạ
Định nghĩa (Ánh xạ)

Cho hai tập X , Y 6= ∅. Một ánh xạ f đi từ X vào Y là một quy tắc đặt
tương ứng mỗi phần tử x ∈ X với một và chỉ một phần tử y ∈ Y , ta kí
hiệu
f :X →Y
x 7→ y
Tập X được gọi là tập nguồn, tập Y được gọi là tập đích của ánh xạ f .
• Với B ⊂ Y , f −1 (B) = {x ∈ X |f (x) ∈ B} gọi là tạo ảnh của tập B.

• Với A ⊂ X , f (A) = {f (x)|x ∈ A} gọi là ảnh của tập A.
• Imf = f (X ) được gọi là ảnh của ánh xạ f .
Các loại ánh xạ
Định nghĩa (Đơn ánh)

Một ánh xạ được gọi là đơn ánh nếu mỗi phần tử thuộc tập đích có tối
đa một tạo ảnh.
Định nghĩa (Toàn ánh)

Một ánh xạ được gọi là toàn ánh nếu mọi phần tử thuộc tập đích có ít
nhất một tạo ảnh.
Định nghĩa (Song ánh)

Một ánh xạ được gọi là song ánh nếu nó vừa là đơn ánh, vừa là toàn
ánh.
Các loại ánh xạ
Mô tả các ánh xạ
Giả sử f : X → Y , y ∈ Y xét phương trình
f (x) = y với x ∈ X (1)
khi đó
• f là toàn ánh nếu (1) có ít nhất một nghiệm.
• f là đơn ánh nếu (1) có tối đa một nghiệm.
• f là song ánh nếu (1) có duy nhất một nghiệm.
Thu hẹp và mở rộng ánh xạ
Định nghĩa (Thu hẹp ánh xạ)

Cho f : X → Y là một ánh xạ, gọi A ⊂ X . Khi đó thu hẹp của f vào A là
ánh xạ ký hiệu là f |A xác định bởi:
f |A : A → Y
x 7→ y f |A (x) = f (x) ∀x ∈ A
Định nghĩa (Mở rộng ánh xạ)

Cho ánh xạ f : X → Y , gọi X 0 ⊃ X . Khi đó, mở rộng của f trên X 0 là
ánh xạ g sao cho ∀x ∈ X thì g(x) = f (x)
Ví dụ
Ví dụ 1
π π
f π π : [− , ] → [−1, 1]

f : R → [−1, 1] − , 2 2
2 2
x 7→ sin x
x 7→ sin x
khi đó, f π π là song ánh.

− ,
2 2
Ví dụ 2
g:R→R
f : R∗ → R  x
e − 1
ex − 1 x 6= 0
x 7→ x 7→ x
x 1 x =0
Ánh xạ hợp
Định nghĩa (Ánh xạ hợp)

Giả sử có hai ánh xạ f : X → Y và g : Y → Z , tích của ánh xạ f với
ánh xạ g là một ánh xạ g ◦ f : X → Z xác định bởi
g ◦ f (x) = g(f (x)), ∀x ∈ X
Ví dụ: Hàm f (x) = sin x và g(x) = x 2 + 2x

g ◦ f (x) = sin2 (x) + 2 sin x
f ◦ g(x) = sin(x 2 + 2x)
Ánh xạ ngược
Định nghĩa (Ánh xạ ngược)

Giả sử ánh xạ f : X → Y là một song ánh. Khi đó mỗi y ∈ Y tồn tại duy
nhất x ∈ X . Vậy, ta xây dựng ánh xạ g : Y → X với g(y ) = x|f (x) = y
∀x ∈ X : g ◦ f (x) = x
∀y ∈ Y : f ◦ g(y ) = y
Kí hiệu ánh xạ ngược f −1
1
Ví dụ: Hàm f (x) = x 3 ⇒ f −1 (x) = x 3
Bổ túc về ánh xạ tập hợp Hàm sơ cấp
Mục 3
Hàm sơ cấp
Các hàm sơ cấp cơ bản
Định nghĩa (Hàm số)

Ánh xạ f : X ⊂ R → R được gọi là hàm số thực.
X được gọi là tập xác định của hàm số.
Tập ảnh f (X ) được gọi là tập giá trị.
Hàm không đổi f (x) = C ∀x ∈ R

Hàm lũy thừa f : → R+ R+ ,
f (x) = x α (α ∈ R là số thực cố định).
Hàm lũy thừa là song ánh trên từ R+ lên R+ , và hàm ngược
1
f −1 : R+ → R+ , f −1 (x) = x α
Tùy thuộc vào giá trị của α miền xác định có thể khác.
α ∈ N thì TXĐ là R.
α ∈ Z \ N thì TXĐ là R \ {0}
α vô tỉ thì TXĐ là R+
Hàm sơ cấp cơ bản tiếp
Hàm số mũ f : R → R+ f (x) = ax (a > 0.a 6= 1).

Hàm ngược của nó f −1 : R+ → R, f −1 (x) = loga x

Các hàm lượng giác
π π
Hàm sin x, hạn chế của nó lên [− , ] là một song ánh.
2 2
Do đó tồn tại hàm ngược kí hiệu là arcsin
π π
arcsin : [−1, 1] → [− , ]
2 2

Hàm cos x, hạn chế của nó lên [0, π] là một song ánh.
Do đó tồn tại hàm ngược kí hiệu là arccos
arccos : [−1, 1] → [0, π]

π π
Hàm tan x, hạn chế của nó lên (− , ) là một song ánh.
2 2
Do đó tồn tại hàm ngược kí hiệu là arctan
π π
arctan : R → − ,
2 2

Hàm cot x, hạn chế của nó lên (0, π) là một song ánh.
Do đó tồn tại hàm ngược kí hiệu là arccotan
arccotan : R → (0, π)
Hàm sơ cấp
Định nghĩa (Hàm sơ cấp)

Hàm sơ cấp là hàm số nhận được từ các hàm số sơ cấp cơ bản bằng
các phép toán: cộng, trừ, nhân, chia, phép hợp thành và phép ngược.
Bổ túc về ánh xạ tập hợp Tập bị chặn
Mục 4
Tập bị chặn
Khái niệm về tập bị chặn
Định nghĩa
A ⊂ R được gọi là tập hợp bị chặn trên nếu tồn tại K ∈ R sao cho
x ≤ K , ∀x ∈ A.
K được gọi là một cận trên của tập A.
Mọi số lớn hơn K cũng là cận trên của tập A.
B ⊂ R được gọi là tập hợp bị chặn dưới nếu tồn tại L ∈ R sao cho
x ≥ L, ∀x ∈ B.
L được gọi là cận dưới của B.
Mọi số nhỏ hơn L cũng là cận dưới của B.
C ⊂ R được gọi là tập bị chặn nếu nó vừa bị chặn trên, vừa bị
chặn dưới.
Do đó, tồn tại M ∈ R sao cho |x| ≤ M với mọi x ∈ C
Tiên đề về cận trên đúng của tập bị chặn trên
Tiên đề cận trên đúng

Tập hợp tất cả các cận trên của một tập hợp bị chặn trên luôn luôn có
phần tử nhỏ nhất.
Giả sử A là tập bị chặn trên, M là tập các cận trên của A
M = {K |K ∈ R, x ≤ K với mọi x ∈ A}
Khi đó, M có phần tử nhỏ nhất, nó được gọi là cận trên đúng (hay
supremum ) của A, kí hiệu sup A.
Định lí
Cho A là tập bị chặn trên. Số thực α = sup A khi và chỉ khi
Với mọi x ∈ A, x ≤ α.
Mọi ε > 0, tồn tại ít nhất phần tử y ∈ A sao cho y > α − ε.
Hoàn toàn tương tự cho cận dưới đúng

Cận dưới đúng
Cận dưới đúng

Giả sử B là tập bị chặn dưới. M 0 là tập các cận trên của B.
M 0 = {L|L ∈ R, L ≤ x với mọi x ∈ A}

Khi đó, M 0 có phần tử lớn nhất, nó được gọi là cận dưới đúng (hay
infimum ) của B, kí hiệu inf B.
Và ta cũng có định lí sau

Định lí
Cho B là tập bị chặn dưới. Số thực β = inf B khi và chỉ khi
Với mọi x ∈ B, x ≥ β.
Mọi ε > 0, tồn tại ít nhất phần tử y ∈ B sao cho y < β + ε.
Ví dụ về inf và sup
Nhận xét
inf và sup của một tập hợp nói chung không thuộc vào tập đó.
Nếu inf A ∈ A, khi đó inf A = min A.
Nếu sup A ∈ A, khi đó sup A = max A.
Một số ví dụ
Tìm inf A và sup A với

n+2
A= |n ∈ N∗
n
Tìm inf B và sup B với

1 1 1 ∗
B = 1, , , . . . , |n ∈ N
2 3 n
Một số tập hợp đặc biệt
Khoảng (a, b) là tập
(a, b) = {x ∈ R|a < x < b}
Khoảng đóng [a, b] là tập
[a, b] = {x ∈ R|a ≤ x ≤ b}
Tập số thực mở rộng, kí hiệu R
R = R ∪ {−∞} ∪ {+∞}
trong đó
−∞ < x với mọi số thực x ∈ R
∞ > x với mọi số thực x ∈ R
Lân cận
Định nghĩa (Lân cận)

Giả sử x0 ∈ R, δ > 0 là số thực dương tùy ý. Lân cận (hoặc lân cận
mở) bán kính δ của điểm x0 , kí hiệu Uδ (x0 ) là tập
Uδ (x0 ) = (x0 − δ, x0 + δ) = {x ∈ R||x − x0 | < δ}
Nếu V ⊂ R và V chứa một lân cận bán kính δ > 0 nào đó của x0 thì V
được gọi là lân cận của x0 .
Lân cận −∞
UK (−∞) = {x ∈ R|x < K } trong đó K là số thực tùy ý.
Lân cận +∞
UK (+∞) = {x ∈ R|x > K } trong đó K là số thực tùy ý.
Lân cận
Nhận xét:
Từ định nghĩa ta có một số nhận xét sau
Nếu V là lân cận của điểm x0 thì x0 ∈ V .
Nếu V là một lân cận của x0 và V ⊂ U thì U cũng là một lân cận
của x0 .
Nếu V1 , V2 là 2 lân cận của x0 thì V1 ∩ V2 cũng là một lân cận của
x0 .
Điểm tụ, điểm cô lập
Định nghĩa (Điểm tụ)

Điểm a ∈ R được gọi là điểm tụ của tập H ⊂ R nếu mọi lân cận của
điểm a đều chứa vô số các phần tử của H.
Định nghĩa (Điểm cô lập)

Điểm x0 ∈ H là điểm cô lập của tập H ⊂ R nếu tồn tại một lân cận
Uδ (x0 ) sao cho
Uδ (x0 ) ∩ H = {x0 }
Định nghĩa (Điểm trong)

Điểm x0 ∈ H được gọi là điểm trong của tập H nếu tồn tại một lân cận
Uδ (x0 ) của điểm x0 sao cho Uδ (x0 ) ⊂ H
Một số ví dụ
1. Với tập
1 1
H= 1, , , . . .
2 3
thì
a = 0 là điểm tụ của H.
1 1
Các điểm 1, , , . . . là điểm cô lập H.
2 3
H không có điểm trong.
2. Với tập
H = (−1, 3)
thì
[−1, 3] là tập các điểm tụ của H.
(−1, 3) là tập các điểm trong của H
H không có điểm điểm cô lập.
Tập đóng, tập mở
Định nghĩa (Tập đóng)

Tập H ⊂ R được gọi là tập đóng nếu nó chứa mọi điểm tụ (nếu có) của
H.
Định nghĩa (Tập mở)

Tập A ⊂ R được gọi là tập mở nếu mọi phần tử của A đều là điểm
trong.
Ví dụ
Ta quy ước các tập R và ∅ vừa là tập mở, vừa là tập đóng
[a, b] là tập đóng.
(a, b) là tập mở
Mọi tập hữu hạn các phần tử đều là tập đóng
Các tính chất của tập đóng, tập mở
Định lí (Tính chất của tập đóng)

Hợp của hữu hạn các tập đóng là tập đóng.
Giao của hữu hạn hoặc vô hạn các tập đóng là tập đóng.
Định lí (Tính chất của tập mở)

Giao của hữu hạn các tập mở là tập mở.
Hợp của hữu hạn hoặc vô hạn các tập mở là tập mở.
Định lí (Mối liên hệ giữ tập đóng và tập mở)

A là tập mở thì R \ A là tập đóng.
Ngược lại, A là tập đóng thì R \ A là tập mở.
Dãy số thực và giới hạn dãy số thực
Tiết 2
Dãy số thực và giới hạn dãy số thực
Dãy số thực và giới hạn dãy số thực Khái niệm về dãy số và giới hạn của dãy số
2 Dãy số thực và giới hạn dãy số thực

Khái niệm về dãy số và giới hạn của dãy số
Tính chất và các phép toán đối với dãy hội tụ
Dãy con, lim sup, lim inf của dãy số.
Nguyên lí hội tụ
Mục 1
Khái niệm về dãy số và giới hạn của dãy số
Khái niệm về dãy số thực

Định nghĩa
Một ánh xạ từ tập các số tự nhiên u : N∗ → R được gọi là dãy số thực
vô hạn, ta viết un thay vì u(n).
Một số dạng kí hiệu của dãy:
un , n = 1, 2, 3 . . . hoặc {un }n=1,2,... hoặc {un }∞

1 hoặc {un }
Dãy dừng: tồn tại số n0 sao cho un = C (nào đó) với ∀n > n0
Dãy {un } được gọi là dãy đơn điệu tăng (tương ứng tăng thực
sự) nếu
un ≤ un+1 ( tương ứng un < un+1 ) ∀n ∈ N∗
Dãy {un } được gọi là dãy đơn điệu giảm (tương ứng giảm thực
sự) nếu
un ≥ un+1 ( tương ứng un > un+1 ) ∀n ∈ N∗
Dãy bị chặn
Định nghĩa (Dãy bị chặn)

Dãy số {un } được gọi là bị chặn trên nếu
∃M ∈ R : un ≤ M ∀n ∈ N∗
Dãy số {un } được gọi là bị chặn dưới nếu
∃L ∈ R : un ≥ L ∀n ∈ N∗
Một dãy số vừa bị chặn dưới, vừa bị chặn trên thì được gọi là dãy
bị chặn, khi đó
∃K ∈ R : |un | ≤ K ∀n ∈ N∗
Một số ví dụ
1. Dãy
1 1 1
un = + +· · · +
1.2 2.3 n(n + 1)
2. Dãy
(−1)n
un =
n+1
3. Dãy Hình 1: Đồ thị mô tả dãy số

n+1 n+1
un = un =
n2 n2
Giới hạn dãy số
Định nghĩa
Cho dãy số {un }∞
1 , ta nói dãy hội tụ và có giới hạn (hữu hạn) bằng
L ∈ R, kí hiệu
lim un = L hoặc un → L (n → ∞)
n→∞
nếu cho trước ε > 0 tùy ý, tồn tại một số tự nhiên n0 = n0 (ε) (n0 phụ
thuộc vào ε) sao cho với mọi n ≥ n0 ta có
|un − L| < ε.
Nếu dãy số {un } không hội tụ, ta nói dãy phân kì.
Giới hạn dãy
Giới hạn vô cùng

Định nghĩa
Ta nói dãy {un }∞
1 có giới hạn bằng +∞ và kí hiệu lim un = +∞, n→∞
nếu cho trước một số thực K > 0 (lớn tùy ý), tồn tại số tự nhiên
n0 = n0 (K ) (n0 phụ thuộc vào K ) sao cho với mọi n > n0 ta có
un > K
Tương tự ta có định nghĩa

Định nghĩa
Ta nói dãy {un }∞
1 có giới hạn bằng −∞ và kí hiệu lim un = −∞, n→∞
nếu cho trước một số thực K < 0 (nhỏ tùy ý), tồn tại số tự nhiên
n0 = n0 (K ) (n0 phụ thuộc vào K ) sao cho với mọi n > n0 ta có
un < K
Một số ví dụ về tìm giới hạn sử dụng định nghĩa
1. Dãy
1 1 1
un = + + ··· +
1.2 2.3 n(n + 1)
2. Dãy
(−1)n
un =
n+1
3. Dãy
un = 3n
4. Dãy
un = 1 − 2n
Dãy số thực và giới hạn dãy số thực Tính chất và các phép toán đối với dãy hội tụ
Mục 2
Tính chất và các phép toán đối với dãy hội tụ
Tính chất của giới hạn
Định lí (Tính bị chặn)

Mọi dãy hội tụ đều bị chặn.
Định lí (Tính duy nhất)

Nếu một dãy hội tụ thì giới hạn của dãy là duy nhất.
Chứng minh.
|a − b|
Giả sử lim un = a và lim un = b với a 6= b. Ta chọn ε = và ta
n→∞ n→∞ 2
sử dụng bất đẳng thức sau với n đủ lớn
|a − b| = |a − un + un − b| ≤ |a − un | + |un − b| < ε + ε = |a − b|
Các phép toán về dãy hội tụ

Định lí
Giả sử dãy {an } và {bn } hội tụ và lim an = a lim bn = b
n→∞ n→∞
lim (an + bn ) = a + b; lim (an − bn ) = a − b
n→∞ n→∞
lim (an .bn ) = a.b. Đặc biệt: lim (α.bn ) = α.b
n→∞ n→∞
an a
lim = nếu b = 6 0
n→∞ bn b
lim un = 0 ⇔ lim |un | = 0
n→∞ n→∞
Định lí
Giả sử dãy {an } bị chặn và lim bn = 0.
n→∞
Khi đó dãy {an .bn } cũng hội tụ và
lim an .bn = 0
n→∞
Dãy số thực và giới hạn dãy số thực Dãy con, lim sup, lim inf của dãy số.
Mục 3
Dãy con, lim sup, lim inf của dãy số.
Dãy con
Định nghĩa (Dãy con)

Cho dãy {un }∞
1 , giả sử
n1 < n2 < . . . < nk < . . .
là một dãy tăng thực sự các số tự nhiên nào đó, khi đó dãy số
un1 , un2 , . . . , unk < . . .
được gọi là dãy con của dãy đã cho và kí hiệu là {unk } hoặc {unk }∞
k=1 .
Định lí
Nếu dãy {un } hội tụ và lim un = a, khi đó mọi dãy con {unk } cũng hội
n→∞
tụ và có cùng giới hạn.
Giới hạn riêng
Định nghĩa (Giới hạn riêng)

Cho dãy số {un }∞
1 .
Ta nói a ∈ R là giới hạn riêng của dãy {un }∞
1 nếu tồn tại một dãy
con {unk }∞
k=1 sao cho
lim unk = a.
k→∞
Giới hạn riêng lớn nhất của dãy {un }∞

1 được kí hiệu là lim sup un
n→∞
hoặc lim un .
n→∞
Giới hạn riêng nhỏ nhất của dãy {un }∞
1 được kí hiệu là lim inf un n→∞
hoặc lim un .
n→∞
Các ví dụ
Tìm các giới hạn riêng của dãy các dãy sau
1. un = 3 + (−1)n
π
2. un = sin n
2
1
3. un = cos n
n
Dãy số thực và giới hạn dãy số thực Nguyên lí hội tụ
Mục 4
Nguyên lí hội tụ
Nguyên lí kẹp
Định lí
Cho ba dãy số {an }, {bn } và {cn } thỏa mãn điều kiện
an ≤ bn ≤ cn với mọi n ≥ n0 nào đó.
Hơn nữa, nếu

lim an = lim cn = L.
n→∞ n→∞
Khi đó, {bn } cũng tồn tại giới hạn và
lim bn = L
n→∞
Ví dụ ứng dụng nguyên lí kẹp

√
n
1. Với a > 0, lim a=1
n→∞
Ta sử dụng công thức nhị thức Newton
n
X
n
(x + y) = Cni x i y n−i
i=0
Xét trường hợp a > 1
√
a = (1 + n a − 1)n
√ n(n − 1) √ √
= 1 + n( n a − 1) + ( n a − 1)2 + · · · + ( n a − 1)n
√ 2
n
≥ n( a − 1)
√ a
⇒ 0 < ( n a − 1) < → 0.
n
Áp dụng nguyên lí kẹp suy ra
√
lim n a = 1
n→∞
Trường hợp 0 < a < 1 sử dụng

r
1 n 1
lim √
n
= lim =1
n→∞ a n→∞ a
√
n 1 1
⇒ lim a = lim r = = 1
n→∞ n→∞
n 1
1
a
Ví dụ sử dụng nguyên lí kẹp
2. Tương tự ta chứng minh được

√
n
lim n=1
n→∞
3. Tìm giới hạn

sin n − 4 cos(2n + 1)
lim
n→∞ n
Ta có

sin n − 4 cos(2n + 1) 5
0≤
≤ →0
n n

sin n − 4 cos(2n + 1)
⇒ lim = 0 (theo nguyên lí kẹp).
n→∞ n
Hội tụ của dãy đơn điệu và bị chặn

Định lí (Dãy đơn điệu)
Nếu dãy {un } đơn điệu tăng và bị chặn trên, khi đó dãy hội tụ và
lim un = sup un
n→∞ n
Nếu dãy {un } đơn điệu giảm và bị chặn dưới, khi đó dãy hội tụ và
lim un = inf un
n→∞ n
Chứng minh.
Xét trường hợp {un } đơn điệu tăng và bị chặn trên, ⇒ ∃ sup un = L.
Với mọi ε > 0, tồn tại un0 > L − ε. Vậy, với ∀n > n0 ⇒ un ≥ un0 nên ta
có
L − ε < un < L + ε
Ví dụ về hội tụ của dãy đơn điệu
un2 + 10
Cho dãy số thực {un }n biết u1 = 1, un+1 = . Chứng minh
7
dãy số {un } hội tụ và tìm lim un .
n→∞
2un + 5
Cho dãy số thực {un }n biết u1 = 1, un+1 = . Chứng minh
3
dãy số {un } hội tụ và tìm lim un .
n→∞
un2
Cho dãy số thực {un }n biết u1 = 2, un+1 = . Chứng
un2 + un + 2
minh dãy số {un } hội tụ và tìm lim un .
n→∞
Số e.
1. Xét dãy số
1 n

un =
1+
n
Ta sẽ chứng minh dãy đơn điệu tăng và bị chặn trên.
Nhắc lại bất đẳng thức Cauchy cho k số dương bất kỳ
a1 + a2 + · · · + ak k

a1 · a2 · · · · · ak ≤
k
Áp dụng BDT Cauchy cho n + 1 số:

1 1 1
un = 1 · 1 + 1+ ··· 1 +
n n n
!n+1
1 + 1 + n1 + 1 + n1 + · · · 1 + n1

≤
n+1
n+1
1
= 1+ = un+1
n+1
Số e (tiếp)
Bây giờ ta sẽ chứng minh dãy {un } bị chặn trên.

Ta sẽ áp dụng BĐT Cauchy cho n + 2 số

1 1 1 1 1 1
un = · · 1 + 1+ · ··· 1 +
4 2 2 n n n
1 1 1
1
1
!n+2
+ + 1 + + 1 + + · · · 1 +
≤ 2 2 n n n
n+2
n + 2 n+2

= = 1 ⇒ un ≤ 4
n+2
Vậy, dãy {un } hội tụ và ta đặt giới hạn đó là số e.
e ≈ 2, 71828182845904523536...
Số e là số vô tỉ.
Nguyên lí Bolzano
Định lí (Bolzano)
Một dãy số bất kỳ đều chứa một dãy con mà dãy con đó có giới hạn
(giới hạn đó có thể bằng +∞ hoặc −∞).
Mọi dãy số bị chặn đều chứa một dãy con hội tụ.
Định nghĩa (Dãy Cauchy)

Dãy số {un } được gọi là dãy Cauchy nếu với mọi ε > 0 tùy ý, tồn tại số
tự nhiên n0 = n0 (ε) ∈ R∗ sao cho với mọi m, n > n0 thì
|um − un | < ε
Định lí (Nguyên lí Caychy)

Dãy số {un } hội tụ khi và chỉ khi nó là dãy Cauchy.
Ý nghĩa của nguyên lí Cauchy
Ý nghĩa của Định lí Cauchy

Nguyên lý Cauchy chỉ ra tồn tại giới hạn dựa vào mối quan hệ giữa các
số hạng của dãy, không cần biết giá trị của giới hạn.
Hình 2: Minh họa dãy Cauchy

Giới hạn hàm số
Tiết 3
Giới hạn hàm số
Giới hạn hàm số Các khái niệm về giới hạn hàm số
3 Giới hạn hàm số

Các khái niệm về giới hạn hàm số
Nguyên lý chuyển đổi giới hạn giữa hàm số và dãy số
Tính chất và các phép toán đối với giới hạn hàm số
Vô cùng lớn (VCL), Vô cùng bé (VCB)
Mục 1
Các khái niệm về giới hạn hàm số
Khái niệm về giới hạn hàm số
Định nghĩa (Giới hạn hàm số)

Cho hàm số:
f :D⊂R→R
a là một điểm tụ của D,
lim f (x) = L
x→a
nếu cho trước ε > 0, tồn tại δ = δ(ε) sao cho 0 < |x − a| < δ thì
|f (x) − L| < ε
Giới hạn vô cùng
Định nghĩa
Trường hợp L = +∞
Ta nói lim f (x) = +∞ nếu ∀K > 0 cho trước tùy ý, tồn tại số
x→x0
δ = δ(K ) > 0 (δ phụ thuộc vào K ) x thỏa mãn x ∈ D 0 < |x − x0 | < δ
thì
f (x) > K
Trường hợp L = −∞
Ta nói lim f (x) = −∞ nếu ∀K > 0 cho trước tùy ý, tồn tại số
x→x0
δ = δ(K ) > 0 (δ phụ thuộc vào K ) x thỏa mãn x ∈ D và
0 < |x − x0 | < δ thì
f (x) < −K
Các ví dụ
Các ví dụ: Dùng định nghĩa chứng minh các giới hạn sau
a) lim 3x + 1 = 4
x→1
1
b) lim 2 = +∞
x→1 (x−1)
Giới hạn một phía
Giới hạn phải
Định nghĩa (Giới hạn phải)

Cho f : D ⊂ R → R, a ∈ R là một điểm tụ của D.
lim f (x) = L
x→a+
cho trước ε > 0 tùy ý, tồn tại số δ = δ(ε) sao cho x thỏa mãn x ∈ D và
a < x < a + δ thì
|f (x) − L| < ε
Giới hạn trái

Định nghĩa (Giới hạn trái)
Cho f : D ⊂ R → R, a ∈ R là một điểm tụ của D.
lim f (x) = L
x→a−
cho trước ε > 0 tùy ý, tồn tại số δ = δ(ε) sao cho x thỏa mãn x ∈ D và
a − δ < x < a thì
|f (x) − L| < ε
Điều kiện cần và đủ tồn tại giới hạn

Từ hai định nghĩa trên, ta có định lý sau:
Định lí
Điều kiện cần và đủ để tồn tại giới hạn lim f (x) = L là tồn tại các giới
x→a
hạn một phía lim f (x), lim f (x) và chúng cùng bằng L.
x→a+ x→a−
Ví dụ
(
x2 x ≥3
f (x) =
2x x <3
Tìm
lim f (x)
x→3+
lim f (x)
x→3−
Tính duy nhất của giới hạn
Định lí
Nếu hàm số f : D → R, có giới hạn lim f (x) = L, khi đó, giới hạn của
x→x0
hàm số là duy nhất.
Chứng minh.
Thật vậy, giả sử tồn tại một giới hạn khác của hàm f (x) là
lim f (x) = L0 với L 6= L0 . Ta chọn ε sao cho Uε (L) ∩ Uε (L0 ) = ∅ (chẳng
x→x0
0
hạn ε = L−L 2 ). Khi đó, tồn tại δ = δ(ε) > 0 sao cho với mọi
x ∈ Uδ (x0 ), x 6= x0 hay 0 < |x − x0 | < δ, ta có f (x) ∈ Uε (L) và
f (x) ∈ Uε (L0 ) ⇔ f (x) ∈ Uε (L) ∩ Uε (L0 ) = ∅ vô lý.
Giới hạn hàm số Nguyên lý chuyển đổi giới hạn giữa hàm số và dãy số
Mục 2
Nguyên lý chuyển đổi giới hạn giữa hàm số và dãy số
Nguyên lý chuyển đổi giới hạn
Định lí
Cho hàm số f : D → R, x0 là điểm tụ của D (x0 có thể là +∞ hoặc
−∞). Điều kiện cần và đủ để tồn tại giới hạn lim f (x) = L là với mọi
x→x0
dãy số {xn }+∞
1 , (xn ∈ D, xn 6= x0 ) mà lim xn = x0 thì dãy tương ứng
n→∞
{f (xn )} cũng tồn tại giới hạn (và =L).
Chứng minh
Nhận xét
1. Từ định lý trên thì tính chất của giới hạn hàm có thể suy ra từ tính
chất giới hạn dãy.
2. Ta có thể dựa vào định lý trên để đưa ra điều kiện đủ để không tồn
tại giới lim f (x).
x→x0
Nếu ta chỉ ra được 2 dãy {xn }n và {xn0 }n cùng hội tụ về x0 nhưng

lim f (xn ) = L1 
n→∞ 
lim f (xn0 ) = L2 ⇒ @ lim f (x)
n→∞  x→x0
L1 6= L2

Ví dụ: Hãy chỉ ra các giới hạn sau không tồn tại
1
a) lim e x−2
x→2
1
b) lim xsin2 x−1
x→1
Giới hạn hàm số Tính chất và các phép toán đối với giới hạn hàm số
Mục 3
Tính chất và các phép toán đối với giới hạn hàm số
Tính chất của giới hạn
a) Nếu tồn tại giới hạn hữu hạn lim f (x) = L thì f (x) bị chặn trong
x→x0
một lân cận nào đó của x0 .
b) Cho hai hàm số f , g : D → R thỏa mãn f (x) ≤ g(x) với mọi x ∈ D.
Giả sử x0 là điểm tụ của D và tồn tại các giới hạn
lim f (x) = L1 lim g(x) = L2

x→x0 x→x0
Khi đó, L1 ≤ L2
Đặc biệt, f : D → R, f bị chặn trên D (|f (x)| ≤ K ∀x ∈ D) và tồn
tại giới hạn lim f (x) = L, khi đó |L| ≤ K .
x→x0
Các phép toán về giới hạn

c) Các phép toán về giới hạn:
Dựa vào nguyên lý chuyển đổi giới hạn và các phép toán của giới
hạn dãy.
Định lí
Giả sử tồn tại các giới hạn
lim f (x) = α lim g(x) = β

x→x0 x→x0
Khi đó:
lim f (x) ± g(x) = α ± β;

x→x0
lim f (x).g(x) = α.β;

x→x0
f (x) α
lim = ; (β 6= 0)
x→x0 g(x) β
Nguyên lý kẹp
Định lí
Cho các hàm số f , g, h : D → R, x0 là một điểm tụ của D.
Nếu tồn tại các giới hạn
lim f (x) = lim h(x) = L.

x→x0 x→x0
Hơn nữa, tồn tại lân cận U(x0 ) của x0 sao cho
f (x) ≤ g(x) ≤ h(x),
khi đó, tồn tại giới hạn lim g(x), đồng thời
x→x0
lim g(x) = L
x→x0
Chứng minh nguyên lý kẹp

Chứng minh
Với ∀ε > 0
∃δ1 > 0 sao cho với 0 < |x − x0 | < δ1 thì
−ε ≤ f (x) − L ≤ ε
∃δ2 > 0 sao cho với 0 < |x − x0 | < δ2 thì
−ε ≤ h(x) − L ≤ ε
Vì f (x) ≤ g(x) ≤ h(x) nên
f (x) − L ≤ g(x) − L ≤ h(x) − L,
Chọn δ := min {δ1 , δ2 }. Khi đó, nếu: |x − x0 | < δ, ta có
−ε < f (x) − L ≤ g(x) − L ≤ h(x) − L < ε ⇔ |g(x) − L| < ε
TS. Nguyễn Bằng Giang BM TOÁN HỌC GIẢI TÍCH I Tháng 9 - 2019
95 / 368
Giới hạn của hàm đơn điệu

Định lí
Cho hàm đơn điệu tăng f : (a, b) → R, x0 ∈ (a, b). Khi đó
lim f (x) = sup f (x), lim f (x) = inf f (x)

x→x0 − x∈(a,x0 ) x→x0 + x∈(x0 ,b)
Trường hợp f : (a, b) → R, hàm đơn điệu giảm thì
lim f (x) = inf f (x), lim f (x) = sup f (x)

x→x0 − x∈(a,x0 ) x→x0 + x∈(x0 ,b)
Tiêu chuẩn Cauchy
Định lí
Cho hàm f : D → R, x0 ∈ R là một điểm tụ của D. Giới hạn lim f (x)
x→x0
tồn tại trong quá trình x → x0 khi và chỉ khi cho trước ε > 0 tùy ý, tồn
tại δ = δ(ε) > 0 sao cho vơi mọi x, y ∈ D
0 < |x − x0 | < δ, 0 < |y − x0 | < δ (x, y 6= x0 và thuộc lân cận Uδ (x0 )
ta có
|f (x) − f (y )| < ε
Một số ví dụ quan trọng về giới hạn

sinx
a) lim = 1 • Xét 0 < x < π2 .
x→0 x
S4ABC = 12 sin x.
Shình quạt = 21 x, và S4ABD = 1
2 tan x. Do
đó ta có
1 1 1
tan x ≥ x ≥ sin x (2)
2 2 2
1
Chia các về của (2) bởi 2 sin x và lấy nghịch đảo ta được:
sinx
cosx ≤ ≤1
x
sinx
Sử dụng nguyên lý kẹp, cho x → 0 ta được lim x = 1.
x→0+
• TH x < 0 được chỉ ra bởi phép đổi biến t = −x > 0.
Một số ví dụ quan trọng về giới hạn

b) Chứng minh giới hạn
1 x

lim 1 + =e
x→∞ x
Trước hết ta xét trường hợp x → +∞. Ký hiệu nx = [x] là phần nguyên
của số thực x. Ta có các BĐT sau với mọi x > 1
nx
1 x 1 nx +1

1
1+ < 1+ < 1+ (*)
nx + 1 x nx
n
Sử dụng giới hạn đã biết lim 1 + n1 = e, ta có
n→∞
nx nx +1 −1
1 1 1 1
1+ = 1+ . 1+ → e. = e
nx + 1 nx + 1 nx + 1 1
nx +1 nx 1
1 1 1
1+ = 1+ . 1+ → e.1 = e
nx nx nx
Một số ví dụ quan trọng về giới hạn (tiếp)
Vì nx → ∞ ⇔ x → ∞, áp dụng nguyên lý kẹp vào biểu thức (*) ta suy

ra
1 x

lim 1+ =e
x→+∞ x
Đối với trường hợp x → −∞, ta có

−x
1 x

1
lim 1+ = lim 1−
x→−∞ x x→−∞ x +1
−(x+1)
1 1
= lim 1+ 1−
x→−∞ −(x + 1) x +1
= e.1

1
c) Sử dụng kết quả trên, bằng cách đặt t = x ta được
1
lim (1 + t) t = e (C)
t→0
d) Lấy Logarit cơ số e hai vế của biểu thức (C) ta có
ln (1 + t)
lim =1 (D)
t→0 t
e) Trong biểu thức (D), bằng phép đổi biến x = ln(1 + t), ta được
x ex − 1
lim = 1 ⇔ lim =1 (E)
x→0 ex − 1 x→0 x
f) Tìm lim x 2 sin x1

x→0
Chúng ta không thể áp dụng quy

tắc nhân vào đây vì giới hạn
lim sin x1 không tồn tại. Sử dụng
x→0
bất đẳng thức
1
−x 2 ≤ x 2 sin
≤ x2
x
Vì lim −x 2 = lim x 2 = 0 nên ta suy ra
x→0 x→0
1
lim x 2 sin =0
x→0 x
Giới hạn hàm số Vô cùng lớn (VCL), Vô cùng bé (VCB)
Mục 4
Vô cùng lớn (VCL), Vô cùng bé (VCB)
Vô cùng lớn (VCL), vô cùng bé (VCB)
Định nghĩa
Cho hàm α, β : D → R, x0 là điểm tụ của D (x0 cũng có thể là ±∞).
Ta nói α(x) là VCB trong quá trình x → x0 nếu lim α(x) = 0
x→x0
Ta nói β(x) là VCL trong quá trình x → x0 nếu lim |β(x)| = +∞

x→x0
Ví dụ: x m (m > 0), sin x, tanx, ln(1 + x), 1 − cos x là các VCB khi x → 0
Tích của VCB và hàm bị chặn
Định lí
Cho hai hàm số α, f : D → R, trong đó α(x) VCB trong quá trình
x → x0 , f (x) là một hàm bị chặn trên D. Khi đó tích α(x).f (x) cũng là
một VCB trong quá trình x → x0
Chứng minh.
Ta có:
0 ≤ lim |α(x).f (x)| ≤ lim M|α(x)| = 0
x→x0 x→x0
So sánh 2 VCB
Định nghĩa
α1 (x)
Hai VCB α1 và α2 trong cùng một quá trinh x → x0 và lim = K.
x→x0 α2 (x)
Khi đó:
i. Nếu K = 1 thì ta nói α1 và α2 là hai VCB tương đương, kí hiệu
α1 ∼ α2 .
ii. Nếu k = 0 thì ta nói α1 là VCB cấp cao hơn α2 , ký hiệu
α1 = o(α2 ).
iii. Nếu K = ±∞ thì ta nói α2 là VCB cấp cao hơn α1 .
iv. Các trường hợp còn lại thì ta nói α1 và α2 là 2 VCB cùng bậc.
Tương tự ta có định nghĩa về sự so sánh 2 VCL
So sánh 2 VCL
Định nghĩa
β1 (x)
Hai VCL β1 và β2 trong cùng một quá trinh x → x0 và lim = K.
x→x0 β2 (x)
Khi đó:
i. Nếu K = 1 thì ta nói β1 và β2 là hai VCL tương đương, kí hiệu
β1 ∼ β2 .
ii. Nếu k = ±∞ thì ta nói β1 là VCL cấp cao hơn β2 .
iii. Nếu K = 0 thì ta nói β2 là VCL cấp cao hơn β1 .
iv. Các trường hợp còn lại thì ta nói β1 và β2 là 2 VCL cùng bậc.
Thay thế VCL, VCB
Định lí
1. Cho α là VCB, β là VCL trong quá trình x → x0 . Khi đó
1 1
α(x) là VCL; β(x) là VCB trong quá trình x → x0 .
2. Nếu α1 (x) là VCB cấp cao hơn α2 (x) trong qtr x → x0 . Khi đó
α1 (x) + α2 (x)
lim = 1 hay α1 + α2 ∼ α2 (x → x0 )
x→x0 α2 (x)
3. f (x), g(x) là 2 VCB (VCL) trong quá trình x → x0 . Hơn nữa,

f (x) ∼ f (x); g(x) ∼ g(x) (x → x0 ). Khi đó
f (x) f (x)
lim = lim
x→x0 g(x) x→x 0 g(x)
Một số ví dụ
1. Từ các ví dụ ở phần trước, ta có các VCB sau tương đương trong

quá trình x → 0
x ∼ sin x ∼ ln(1 + x) ∼ ex − 1
2. Ứng dụng các VCB tương đương để tìm giới hạn

2 x
ln cos x ln 1 − 2 sin 2
lim 2
= lim 2
x→0 x x→0 x
2 x
−2 sin 2
= lim
x→0 x2
2
− x2 1
= lim =−
x→x0 x 2 2
Ví dụ về giới hạn (tiếp)
2
ex −3x+2 − 1 e(x−1)(x−2) − 1
lim = lim
x→1 ln(2 − x 2 ) x→1 ln(1 + (1 − x 2 ))
(x − 1)(x − 2)
= lim
x→1 (1 − x)(1 + x)
2−x 1
= lim =
x→1 1 + x 2
Hàm liên tục
Tiết 4
Hàm liên tục
Hàm liên tục Các khái niệm
4 Hàm liên tục

Các khái niệm
Các tính chất của hàm liên tục
Các phép toán trên các hàm liên tục
Mục 1
Các khái niệm
Hàm liên tục
Định nghĩa
Cho hàm f : D → R, a ∈ D, ta nói hàm f liên tục tại a nếu
lim f (x) = f (a).

x→a
Trường hợp f không liên tục tại a ta nói hàm gián đoạn tại đó.
Nếu f liên tục tại mọi điểm x ∈ D ta nói f liên tục trên D.
Hàm liên tục và không liên tục
Liên tục phải, liên tục trái
Định nghĩa (Liên tục phải)

Hàm f liên tục phải tại a nếu
lim f (x) = f (a).

x→a+
Định nghĩa (Liên tục trái)

Hàm f liên tục trái tại a nếu
lim f (x) = f (a).

x→a−
Liên tục trên một đoạn
Hàm liên tục trên một đoạn

Hàm f (x) được gọi là liên tục trên [a, b] hàm xác định trên đó, liên tục
tại mọi điểm trong khoảng mở (a, b) và hàm f liên tục phải tại điểm
x = a và liên tục trái tại điểm x = b.
lim f (x) = f (x0 ), x0 ∈ (a, b)

x→x0
lim f (x) = f (a)

x→a+
lim f (x) = f (b)

x→b−
Từ tính chất về giới hạn hàm số, ta có kết quả sau

Định lí
Nếu x0 ∈ D là một điểm tụ của D, điều kiện cần và đủ để f liên tục tại a
là tồn tại giới hạn trái, giới hạn phải tại a và các giới hạn đó cùng bằng
f (a)
lim f (x) = lim f (x) = f (a)

x→a+ x→a−
Tức là f liên tục tại điểm a khi và chỉ khi nó vừa liên tục trái, vừa liên
tục phải tại a.
Phân loại loại điểm gián đoạn
Định nghĩa
Ta nói điểm a ∈ D là điểm gián đoạn loại một nếu f gián đoạn (không
liên tục) tại a và tồn tại các giới hạn trái và giới hạn phải hữu hạn
lim f (x) = f (a+), lim f (x) = f (a−).

x→a+ x→a−
Khi đó, hiệu f (a+) − f (a−) được gọi là bước nhảy của hàm f tại
điểm a.
Điểm gián đoạn a là điểm gián đoạn loại hai nếu nó không phải là
điểm gián đoạn loại một.
Định lí
Hàm đơn điệu trên khoảng (a, b) chỉ có thể là điểm gián đoạn loại một.
Các ví dụ
Xét sự liên tục của các hàm và phân loại điểm gián đoạn nếu có.
1. Hàm ( 2
e2x −1
x2
nếu x 6= 0
f (x) =
0 nếu x = 0
2. Hàm (
1
x cos x−1 nếu x 6= 1
f (x) =
0 nếu x = 1
3. Hàm (
ln(1+2x)
x nếu x 6= 0
f (x) =
2 nếu x = 0
Hàm liên tục Các tính chất của hàm liên tục
Mục 2
Các tính chất của hàm liên tục
Hàm liên tục trên một đoạn

Định lí
Cho f : [a, b] → R là hàm liên tục trên đoạn [a, b], (a, b ∈ R). Khi đó
hàm f đạt giá trị lớn nhất và nhỏ nhất trên [a, b]. Nói cách khác, tồn tại
c, d ∈ [a, b] sao cho
max f (x) = f (c) và min f (x) = f (d).

x∈[a,b] x∈[a,b]
Định lí
Cho f : [a, b] → R là hàm liên tục trên đoạn [a, b], (a, b ∈ R). Giả thiết
giá trị hàm f tại các đầu mút x = a và x = b trái dấu nhau
f (a).f (b) < 0
Khi đó tồn tại c ∈ (a, b) sao cho f (c) = 0.
Tính chất về giá trị trung gian

Hệ quả
Cho f : [a, b] → R là hàm liên tục trên đoạn [a, b], (a, b ∈ R). Kí hiệu
M = max f (x) và m = min f (x)

x∈[a,b] x∈[a,b]
Gọi C là giá trị trung gian bất kỳ thuộc khoảng (m, M). Khi đó tồn tại
x ∈ [a, b] sao cho f (x) = C.
Chứng minh
Chứng minh.
Giả sử hàm đạt giá trị lớn nhất, nhỏ nhất tại x1 , x2 ∈ [a, b] Không mất
tính tổng quát, ta giả thiết x1 < x2 f (x1 ) = M; f (x2 ) = m.
Xét hàm g : [x1 , x2 ] → R với g(x) = f (x) − C. Rõ ràng, hàm g thỏa mã
g(x1 ).g(x2 ) < 0,
do đó, tồn tại x ∈ [x1 , x2 ] ⊂ [a, b] sao cho g(x) = 0 hay f (x) = C.
Hàm liên tục Các phép toán trên các hàm liên tục
Mục 3
Các phép toán trên các hàm liên tục
Các phép toán hàm liên tục
Từ tính chất của về các phép toán của các hàm có giới hạn, ta có định
lí sau
Định lí (Các phép toán về hàm liên tục)
Cho f , g : D → R là các hàm liên tục tại cùng một điểm x0 ∈ D. Khi đó
các hàm f + g, f − g, αf , f .g cũng liên tục tại x0 . Ngoài ra, nếu
g(x0 ) 6= 0, khi đó gf cũng liên tục tại x0 .
Định lí (Liên tục của hàm hợp)

Nếu f : A → B liên tục tại x0 ∈ A và g : B → R liên tục tại điểm
f (x0 ) ∈ B (A, B ⊂ R), khi đó hợp của hai hàm g ◦ f cũng liên tục tại x0
Chứng minh sự liên tục của hàm hợp

Chứng minh.
Ta phải chứng minh lim g(f (x)) = g(f (x0 ))
x→x0
Thật vậy, với mọi > 0
Vì lim g(f (x)) = g(f (x0 )) , do đó tồn tại γ > 0 sao cho
y→f (x0 )
0 < |y − f (x0 )| < γ thì |g(y) − g(f (x0 ))| <
Vì lim f (x) = f (x0 ) , do đó, tồn tại δ > 0 sao cho nếu 0 < |x − x0 | < δ
x→x0
thì |f (x) − f (x0 )| < γ
Bây giờ, với 0 < |x − x0 | < δ . Khi đó, từ lập luận trên, ta có
|f (x) − f (x0 )| < γ.
Và từ lập luận ban đầu ta lại có
| g(f (x)) − g(f (x0 ))| < .
Liên tục của hàm ngược
Định lí (Sự liên tục của hàm ngược)

Cho hàm f : (a, b) → R liên tục trên khoảng mở (a, b), điều kiện cần và
đủ để tồn tại hàm số ngược f −1 là hàm f đơn điệu thực sự trên (a, b).
Khi đó, miền giá trị của hàm f là một khoảng (α, β) nào đó, đồng thời
hàm ngược f −1 cũng liên tục trên (α, β).
Các hàm hyperbolic
Các hàm hyperbolic được định nghĩa như sau:

ex +e−x
Hàm cosin hyperbol chx = 2
x −x
Hàm sin hyperbol shx = e −e2
shx x −e−x
Hàm tan hyperbol thx = chx = eex +e −x
chx x +e−x
Hàm cotan hyperbol cothx = shx = eex −e −x
Tính chất của hàm hyperbolic
sh(x + y) = shxchy + chxshy

ch(x + y) = chxchy + shxshy
sh(x − y) = shxchy − chxshy
ch(x − y) = chxchy − shxshy
ch2 x − sh2 x = 1
sh2x = 2shxchx
ch2x = 2ch2 xsh2 x
Liên tục của hàm sơ cấp
Vì các hàm sơ cấp cơ bản: hàm lũy thừa, hàm mũ, hàm logarit, hàm
lượng giác, hàm hyperbolic và các hàm ngược là các hàm liên tục trên
tập xác định.
Từ định nghĩa về hàm sơ cấp và các định lí trên, ta có định lí sau
Định lí (Liên tục của hàm sơ cấp)

Các hàm sơ cấp liên tục tại tất cả các điểm thuộc miền xác định của
nó.
Phần II
Đạo hàm
Phần II
Đạo hàm
1 Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số
2 Các định lí hàm khả vi
3 Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số
Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số
Tiết 1
1 Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số

Hàm khả vi và đạo hàm hàm số
Đạo hàm một phía, đạo hàm vô hạn
Các quy tắc tính đạo hàm
Đạo hàm và vi phân cấp cao. Công thức Leibnitz
Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số Hàm khả vi và đạo hàm hàm số
Mục 1
Hàm khả vi và đạo hàm hàm số
Lịch sử
• Khái niệm đạo hàm lần đầu tiên được đề xuất bởi Gottfried
Leibniz. Ông ta sử dụng thương của vô cùng bé là số gia của hàm
số và số gia của đối số.
• Augustin-Louis Cauchy sau đó đã đưa ra định nghĩa đạo hàm dựa
theo ý tưởng của D’Alambert. Khác với Leibniz sử dụng vô cùng
bé, Cauchy sử dụng giới hạn của các vi phân.
Leibniz
Hình 3: Nhà toán học Đức Gottfried Wilhelm von Leibniz (1646-1716)
Cauchy
Hình 4: Nhà toán học Pháp Baron Augustin-Louis Cauchy (1789-1857)

Định nghĩa đạo hàm
Định nghĩa
Cho X ⊂ R là một tập mở, x0 ∈ X , f : X → R
Ta nói hàm f khả vi tại điểm x0 nếu tồn tại giới hạn hữu hạn
f (x) − f (x0 )
lim .
x→x0 x − x0
Ta gọi giới hạn đó là đạo hàm của hàm f tại điểm x0 , kí hiệu f 0 (x0 ).
Vi phân của hàm số

Định nghĩa
Ta gọi đại lượng f 0 (x0 )∆x là vi phân của hàm f tại điểm x0 và kí hiệu
df (x0 ) = f 0 (x0 )∆x
Xét hàm g(x) = x, tại x0 ∈ R bất kỳ, ta có

g(x) − g(x0 )
g 0 (x0 ) = lim
x→x0 x − x0
x − x0
= lim =1
x→x0 x − x0
Theo công thức vi phân, ta có thể đồng nhất

dx = ∆x.
Do vậy, vi phân của nó tại x0 có thể được viết dưới dạng
df (x0 ) = f 0 (x0 )dx
Ý nghĩa hình học của đạo hàm
Cho hàm số y = f (x).

Giả sử A(x0 , f (x0 )) và B(x, f (x)). Đường thẳng
AB có hệ số góc
f (x) − f (x0 )
x − x0
Khi x → x0 thì B → A và đường thẳng AB dần đến tiếp tuyến (nếu có)
của đồ thị tại x0 .
Do đó người ta coi
f (x) − f (x0 )
f 0 (x0 ) = lim ,
x→x0 x − x0
là hệ số góc của tiếp tuyến với đồ thị tại A. Pt tiếp tuyến:
y = f (x0 ) + f 0 (x0 )(x − x0 )
Ý nghĩa cơ học của đạo hàm
Quãng đường đi của chất điểm: f (t).

Vận tốc trung bình t0 và t là
∆S S(t + ∆t) − S(t)

vtb = =
∆t ∆t
Vận tốc tức thời là giới hạn của hàm vt trong quá trình ∆t dần về 0
∆S
v (t) = lim = S 0 (t),
∆t→0 ∆t
nó chính là đạo hàm của quãng đường đi được theo thời gian.
Các ví dụ
1. f (x) = C
2. f (x) = ex
3. f (x) = sin x
4. f (x) = 2x 2 − x + 4
Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số Đạo hàm một phía, đạo hàm vô hạn
Mục 2
Đạo hàm một phía, đạo hàm vô hạn
Đạo hàm một phía
Định nghĩa (Đạo hàm một phía)

Cho hàm f : X → R và giả thiết X chứa một lân cận phải của điểm x0 .
Nếu tồn tại giới hạn hữu hạn
f (x) − f (x0 )
lim
x→x0 + x − x0
thì ta nói hàm f có đạo hàm phải tại x0 và có giá trị bằng giới hạn đó,
ta kí hiệu f+0 (x0 ).
Tương tự, f có đạo hàm trái tại x0 , kí hiệu
f (x) − f (x0 )
f−0 (x0 ) = lim
x→x0 − x − x0
nếu giới hạn trái đó tồn tại hữu hạn.
Định nghĩa (Đạo hàm vô hạn)

Nếu tồn tại các giới hạn
f (x) − f (x0 ) f (x) − f (x0 )

lim = +∞ hoặc lim = −∞
x→x0 x − x0 x→x0 x − x0
thì ta nói hàm f có đạo hàm vô hạn tại x = x0 .
Về mặt hình học, f (x) có đạo hàm vô hạn tại x = x0 khi đó, tiếp tuyến
với hàm số tại điểm (x0 , f (x0 )) có phương thẳng đứng
Các ví dụ
1. f (x) = |x|
√
2. Đạo hàm tại x = 1 của hàm f (x) = 1 − x2
Mối liên hệ giữa tính khả vi và liên tục
Định lí
Nếu f : X → R khả vi tại x0 ∈ X thì f liên tục tại x0 .
Chứng minh.
Do f khả vi tại x0 nên ta có
f (x) − f (x0 ) = f 0 (x0 )(x − x0 ) + o(x − x0 )
Suy ra
lim f (x) − f (x0 ) = 0 hay lim f (x) = f (x0 )
x→x0 x→x0
Nhận xét
Điều ngược lại của định lí trên không đúng.

Thật vậy, xét hàm số
f (x) = |x|
Hàm f liên tục tại x = 0 tuy nhiên hàm f không khả vi tại x = 0
Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số Các quy tắc tính đạo hàm
Mục 3
Các quy tắc tính đạo hàm
Đạo hàm của tổng, hiệu, tích, thương
Định lí
Giả thiết f , g : X → R là các hàm khả vi tại điểm x = x0 khi đó các hàm
f + g, αf (α ∈ R), f .g và gf (với g(x0 ) 6= 0) cũng khả vi tại x0 đồng thời
• (f + g)0 (x0 ) = f 0 (x0 ) + g 0 (x0 ).
• (αf )0 (x0 ) = αf 0 (x0 ).
• (f .g)0 (x0 ) = f 0 (x0 ).g(x0 ) + f (x0 ).g 0 (x0 ).
0 0 (x0 ).g 0 (x0 )
• gf (x0 ) = f (x0 ).g(xg0 2)−f(x ) 0
Chứng minh.
Chọn một vài tính chất để chứng minh
Đạo hàm hàm hợp
Định lí
Giả sử U, V ⊂ R là hai tập mở trong R. Hàm f : U → V khả vi tại
x0 ∈ U và hàm g : V → R khả vi tại điểm f (x0 ) ∈ V .
Khi đó, hàm hợp g ◦ f : U → R cũng khả vi tại x0 đồng thời
(g ◦ f )0 (x0 ) = g 0 (f (x0 )).f 0 (x0 ).
Chứng minh.
Đạo hàm hàm ngược
Định lí (Đạo hàm hàm ngược)

Hàm f : (a, b) → R khả vi liên tục trên khoảng mở (a, b) và giả thiết
f 0 (x) 6= 0 với mọi x ∈ (a, b).
Kí hiệu T = Imf (tập ảnh hay còn gọi là tập giá trị của f ). Khi đó, tồn tại
hàm ngược f −1 : T → (a, b) khả vi với mọi x ∈ T , đồng thời
1
(f −1 )0 (x) = ∀x ∈ T
f 0 (f −1 (x))
Chứng minh
Vì f (x) 6= 0 nên f (x) > 0 (hoặc f (x) < 0), suy ra f đơn điệu thực sự
trên (a, b). Do đó, tồn tại hàm ngược f −1 : T → (a, b) liên tục trên T .
Đặt x = f (u), x0 = f (u0 ), ta có
Chứng minh (tiếp)
Chứng minh (tiếp).
f −1 (x) − f −1 (x0 ) u − u0
lim = lim
x→x0 x − x0 u→u0 f (u) − f (u0 )
1
= lim f (u)−f (u )
u→u0 0
u−u0
1
=
f 0 (f −1 (x 0 ))
Các ví dụ
1
1. f (x) = arcsin x ⇒ f 0 (x) = √
1 − x2
1
2. f (x) = arccos x ⇒ f 0 (x) = − √
1 − x2
1
3. f (x) = arctan x ⇒ f 0 (x) =
1 + x2
1
4. f (x) = arccotx ⇒ f 0 (x) = −
1 + x2
1
5. f (x) = ln x ⇒ f 0 (x) =
x
Tính bất biến của vi phân cấp một, Ứng dụng của vi
phân
Ta đã biết vi phân của hàm số
df (x) = f 0 (x)dx
Giả sử x = x(t) là một hàm của biến độc lập t, khi đó
df (x(t)) = [f (x(t))]0t dt = f 0 (x(t)).x 0 (t)dt = f 0 (x(t))d(x(t))
tính chất này được gọi là tính bất biến của vi phân cấp một.
Vi phân không phụ thuộc vào biến độc lập hay biến phụ thuộc.
Chú ý, tính chất này không có ở vi phân cấp cao.
Ứng dụng của vi phân
Ta có
∆f = f 0 (x0 )∆x + o(∆x)
Như vậy, với ∆x đủ nhỏ, ta có thể xấp xỉ số gia hàm số ∆f tại x0 với vi
phân df (x0 ).
∆f = f (x0 + ∆x) − f (x0 ) ≈ df (x0 )
hay
f (x0 + ∆x) ≈ f (x0 ) + f 0 (x0 )∆x
Một số ví dụ
1. Tính gần đúng cos 29◦

√
2. Tính gần đúng 2 226
Đạo hàm và vi phân hàm số một biến số Đạo hàm và vi phân cấp cao. Công thức Leibnitz
Mục 4
Đạo hàm và vi phân cấp cao. Công thức Leibnitz
Định nghĩa đạo hàm cấp cao

Cho hàm f : X → R khả vi trên tập mở X ⊂ R, khi do hàm f 0 xác định
trên tập X .
Định nghĩa
Nếu tại x0 ∈ X , hàm f 0 : X → R khả vi, ta nói hàm f khả vi cấp 2 tại x0
và đạo hàm của hàm f 0 là đạo hàm cấp 2 của hàm f tại x0 , kí hiệu
f 00 (x0 ) = (f 0 )0 (x0 ).
Một cách tổng quát, giả sử tồn tại đạo hàm cấp n − 1 của f trên X .
Nếu hàm f (n−1) : X → R khả vi tại x0 thì đạo hàm của hàm f (n−1) tại x0
được gọi là đạo hàm cấp n của hàm f tại x0 , kí hiệu f (n) (x0 )
f (n) (x0 ) = (f (n−1) )0 (x0 ).
Hàm có đạo hàm cấp n tại x0 được gọi là hàm khả vi cấp n tại đó.
Vi phân cấp cao
Định nghĩa
Cho hàm f : Xmở → R khả vi cấp n tại x0 , khi đó vi phân cấp n của f tại
x0 ứng với số gia ∆x của đối số được xác định
d n f (x0 ) = f (n) (x0 )(∆x)n hoặc viết d n f (x0 ) = f (n) (x0 )dx n
Chú ý
Vi phân cấp cao không có tính bất biến như vi phân cấp một.
Thật vậy, giả sử x = x(t) là hàm của biến độc lập t, tính toán vi phân
cấp một và cấp hai ta được
df (x(t)) = f 0 (x(t))x 0 (t)dt

d 2 f (x(t)) = (f 00 (x(t))x 02 (t) + f 0 (x(t))x 00 (t)dt 2 = f 00 (x)dx 2 + f 0 (x)d 2 x
Các ví dụ
1. Hàm f (x) = x n (n là số tự nhiên)
f (n) (x) = n! ⇒ f (n+1) (x) = 0 với mọi x ∈ R
2. Hàm f (x) = ex
f (n) (x) = ex với mọi x ∈ R
3. Hàm f (x) = sin x
Bằng quy nạp ta chỉ ra được
π
f (n) (x) = sin(x + n · )
2
4. Tương tự, hàm f (x) = cos x ta cũng chỉ ra được

π
f (n) (x) = cos(x + n · )
2
(−1)n−1 (n − 1)!
5. Hàm f (x) = ln(1 + x) ⇒ f (n) (x) =
(1 + x)n
Công thức Leibnitz
Định lí
Giả sử các hàm u, v : Xmở → R khả vi cấp n trên X .
Khi đó hàm tích u.v : X → R cũng khả vi cấp n trên X đồng thời
n
X
(u.v ) (n)
(x) = Cnk u (n−k) (x)v (k ) (x).
k=0
Một số ví dụ
Hãy tính đạo hàm cấp n
1. f (x) = (x 2 + 3x)ex
2. f (x) = (x 3 − 2) sin(2x)
3. f (x) = √x−1
x+1
Các định lí hàm khả vi
Tiết 2
Các định lí hàm khả vi
Các định lí hàm khả vi Các định lý trung bình
2 Các định lí hàm khả vi

Các định lý trung bình
Công thức Taylor
Quy tắc L’Hospital
Mục 1
Các định lý trung bình
Khái niệm về cực trị

Định nghĩa
Cho : Xmở → R, ta nói f đạt cực đại (cực tiểu) tại x0 ∈ X nếu tồn tai
một lân cận U(x0 ) của x0 sao cho
f (x) ≤ f (x0 ) ( tương ứng f (x) ≥ f (x0 )) với mọi x ∈ U(x0 ).
Cực đại và cực tiểu được gọi chung là cực trị.
Cần phân biệt giữa giá trị lớn nhất nhỏ nhất và cực trị.
Định lý Fermat
Định lí (Fermat)
Cho : Xmở → R, nếu f đạt cực trị tại x0 ∈ X và f khả vi tại x0 , khi đó,
f 0 (x0 ) = 0.
Chứng minh Định lí Fermat
Chứng minh.
Không mất tính tổng quát, ta giả sử hàm f đạt đại tại x0 , khi đó tồn tại
một lân cận U(x0 ) của x0 sao cho f (x) − f (x0 ) ≤ 0 với ∀x ∈ U(x0 ).
Mặt khác, vì f khả vi tại x0 nên
f (x) − f (x0 )
f 0 (x0 ) = f+0 (x0 ) = lim ≤0
x→x0 + x − x0
f (x) − f (x0 )
f 0 (x0 ) = f−0 (x0 ) = lim ≥0
x→x0 − x − x0
Vậy, f 0 (x0 ) = f+0 (x0 ) = f−0 (x0 ) = 0.

Trường hợp f đạt cực tiểu chứng minh hoàn toàn tương tự.
Fermat
Hình 5: Nhà toán học (Luật sư) Pháp Pierre de Fermat (1601-1665)
Chú ý
1. Hàm f không có đạo hàm tại x = x0 nhưng x0 vẫn có thể là điểm

cực trị.
Ví dụ hàm f (x) = |x| đạt cực tiểu tại x = 0.
2. Điều ngược lại trong định lý Fermat không đúng.
Hàm f (x) = x 3 , f 0 (0) = 0 nhưng

x = 0 không phải là cực trị.
Định lí Rolle
Định lí (Rolle)
Cho f : [a, b] → R liên tục trên khoảng [a, b] và khả vi trong khoảng
(a, b). Và ta giả thiết thêm là f (a) = f (b), khi đó, tồn tại c ∈ (a, b) sao
cho f 0 (c) = 0
Rolle
Hình 6: Nhà toán học Pháp Michel Rolle (1652-1719)
Chứng minh Định lí Rolle
Chứng minh.
Có hai khả năng của f
• f (x) = C ∀x ∈ [a, b] ⇒ f 0 (x) = 0 ∀x ∈ [a, b]
• f không là hàm hằng.
Vì f liên tục trên [a, b] nên f đạt được max, min trên [a, b].
Mặt khác từ giả thiết f (a) = f (b) suy ra ít nhất hoặc max hoặc min
của f phải đạt được tại điểm c nào đó thuộc khoảng mở (a, b).
Theo định lí Fermat f 0 (c) = 0.
Định lí Cauchy
Định lí (Cauchy)
Cho f , g : [a, b] → R liên tục trên khoảng [a, b] và khả vi trong khoảng
(a, b).
Khi đó, tồn tại một số c ∈ (a, b) sao cho
(f (b) − f (a))g 0 (c) = (g(b) − g(a))f 0 (c).
Ngoài ra, nếu giả thiết thêm g 0 (x) 6= 0 với ∀x ∈ (a, b), khi đó, công thức
trên có thể viết dưới dạng
f (b) − f (a) f 0 (c)

= 0
g(b) − g(a) g (c)
Chứng minh.
Áp dụng Định lí Rolle cho hàm h : [a, b] → R
h(x) = (f (b) − f (a))g(x) − (g(b) − g(a))f (x)
Định lí Lagrange
Định lí (Lagrange)
Cho f : [a, b] → R liên tục trên khoảng [a, b] và khả vi trong khoảng
(a, b). Khi đó, tồn tại c ∈ (a, b) sao cho
f (b) − f (a) = f 0 (c)(b − a)
Chứng minh.
Định lí Lagrange là trường hợp riêng của Định lí Cauchy với hàm
g(x) = x.
Lagrange
Hình 7: Nhà toán học, Vật Lí Pháp-Ý Joseph Louis Lagrange (1736-1813)
Các ví dụ
1. Chứng minh |arctgx − arctgy| ≤ |x − y|

1
x
2. Chứng minh hàm (1 + x) 3 < 1 + 3 với mọi x > 0.
b−a
3. Chứng minh b < ln ba < b−a
a với 0 < a < b
4. CMR phương trình
a sin 2019x + b cos 2019x + c sin 2017x + d cos 2018x = 0 luôn
có vô số nghiệm x với mọi giá trị của a, b, c, d.
Các định lí hàm khả vi Công thức Taylor
Mục 2
Công thức Taylor
Xấp xỉ một hàm khả vi cấp n bởi một đa thức bậc n

Giả sử hàm f khả vi đến cấp n tại điểm x = a.
Kí hiệu Pn (x) là đa thức bậc n theo biến x.
f 0 (a) f 00 (a) f (n)(a)

Pn (x) = f (a) + (x − a) + (x − a)2 + · · · + (x − a)n
1! 2! n!
Pn (x) có tính chất sau

Pn (a) = f (a)
f 00 (a) f (n)(a)
Pn0 (x) = f 0 (a) + (x − a) + · · · + (x − a)n−1 ⇒ Pn0 (a) = f 0 (a).
1! (n − 1)!
f (3) (a) f (n)(a)

Pn00 (x) = f 00 (a)+ (x −a)+· · ·+ (x −a)n−2 ⇒ Pn00 (a) = f 00 (a).
1! (n − 2)!
(n)
Cứ tiếp tục như vậy, ta chỉ ra được Pn (a) = f (n) (a).
Công thức Taylor dạng Peano
Định lí (Công thức Taylor dạng Peano)

Cho f : Xmở → R khả vi đến cấp n tại a ∈ X thì
f 0 (a) f 00 (a) f (n) (a)

f (x) = f (a) + (x − a) + (x − a)2 + · · · + (x − a)n + ◦((x − a)n ),
1! 2! n!
(3)
trong đó o((x − a)n ) là VCB cấp cao hơn (x − a)n trong quá trình
x →a
Công thức Taylor với số dư dạng Lagrange
Định lí (Công thức Taylor với số dư dạng Lagrange)

Cho f : Xmở → R khả vi đến cấp n+1 trong lân cận nào đó của a ∈ X .
Khi đó, với mọi x thuộc lân cận đó, tồn tại điểm c nằm giữa a và x sao
cho
f 0 (a) f 00 (a) f (n) (a)
f (x) = f (a) + (x − a) + (x − a)2 + · · · + (x − a)n (4)
1! 2! n!
f (n+1) (c)
+ (x − a)n+1 , (5)
(n + 1)!
Nhận xét
i. Công thức Lagrange là trường hợp riêng của công thức Taylor
dạng Lagrange ứng với n = 0.
ii. Công thức Taylor còn gọi là các khai triển Taylor của hàm f tại
điểm x = a.
Trường hợp a = 0 thì ta gọi chúng là khai triển Mac Laurin.
Khai triển Mac Laurin
f 0 (0) f 00 (0) 2 f (n) (0) n

f (x) = f (0) + x+ x + ··· + x + o((x)n )
1! 2! n!
Nhận xét (tiếp)

iii. Khai triển Taylor của một hàm là duy nhất. Tức là nếu hàm f khả vi
đến cấp n tại a và
f (x) = a0 + a1 (x − a) + a2 (x − a)2 + · · · + an (x − a)n + o((x − a)n )
khi đó
f 0 (a) f 00 (a) f (n) (a)
a0 = f (a), a1 = , a2 = , an = .
1! 2! n!
Từ đây, ta có thể tính đạo hàm cấp cao tại một điểm nếu biết
trước khai triển Taylor của hàm tại điểm đó.
iv. Từ công thức Taylor, nếu một hàm khả vi đến cấp n tại điểm a thì
ta có thể xấp xỉ nó với bằng một đa thức bậc n Pn (x) với độ chính
xác đến o(x n ). Ở đây, đa thức Pn (x) có dạng
f 0 (a) f 00 (a) f (n) (a)
Pn (x) = f (a) + (x − a) + (x − a)2 + · · · + (x − a)n
1! 2! n!
(i)
Và ta thấy, Pn (a) = f (i) (a) với mọi i = 0, n.
Khai triển Mac Laurin của một số hàm thường găp
1. f (x) = ex
Ta có f (n) (x) = ex với mọi n và do đó f (n) (0) = 1 ∀n.
Như vậy, ta có
Khai triển Mac Laurin hàm ex

x x2 xn
ex = 1 + + + ··· + + o(x n ).
1! 2! n!
2. Hàm f (x) = sin x
Hàm f khả vi mọi cấp và f (n) (x) = sin(x + n π2 ) ⇒ tại x0 = 0 ta có
f (2n) (0) = 0, f (2n+1) (0) = (−1)n . Do đó
Khai triển Mac Laurin hàm sin x

x3 x5 x7 x 2n−1
sin x = x − + − + · · · + (−1)n−1 + o(x 2n )
3! 5! 7! (2n − 1)!
Một số khai triển Mac Laurin thường gặp (tiếp)
3. Tương tự, ta có khai triển của hàm f (x) = cos x
Khai triển Mac Laurin hàm cos x

x2 x4 x6 x 2n
cos x = 1 − + − + · · · + (−1)n + o(x 2n+1 )
2! 4! 6! (2n)!
4. Hàm f (x) = ln(1 + x)

Hàm f khả vi với mọi cấp với x > −1 và
f (n) (x) = (−1)n−1 (n − 1)!(x + 1)−n . Tại x0 = 0 ta có
f (n) (0) = (−1)n−1 (n − 1)!.
Do đó,
Khai triển Mac Laurin hàm ln(1 + x)

x2 x3 xn
ln(1 + x) = x − + + · · · + (−1)n−1 + o(x n )
2 3 n
Một số khai triển Mac Laurin thường gặp (tiếp)
5. Hàm f (x) = (1 + x)α , α ∈ R (x > −1)

Ta có,
f (n) (x) = α(α − 1)(α − 2) · · · (α − n + 1)(1 + x)α−n
Do đó
f (n) (0) = α(α − 1)(α − 2) · · · (α − n + 1).
Vậy,
α(α − 1) 2 α(α − 1) · · · (α − n + 1) n
(1+x)α = 1+αx+ x +· · ·+ x +o(x n )
2! n!
Khai triển một số hàm cơ bản (tiếp)
6. Trường hợp α = −1 ta có
1
= 1 − x + x 2 + · · · + (−1)n x n + o(x n )
1+x
Ta thay x bởi −x thì ta được công thức
1
= 1 + x + x 2 + · · · + x n + o(x n )
1−x
Ngoài ra ta có một số hàm khác

√ 2 x3 5x 4
7. 1 + x = 1 + x2 − x8 + 16 − 128 + o(x 4 )
√ 2 x3 5x 4
8. 1 − x = 1 − x2 − x8 − 16 − 128 + o(x 4 )
x2 3x 4 5x 6
9. √ 1 =1+ 2 + 8 + 16 + o(x 7 )
1−x 2
Một số ví dụ ứng dụng của khai triển Taylor

Nếu f (x) = Pn (x) là một đa thức bậc n của x thì f (n+1) (x) = 0 ∀x.
Do đó ta có
(n)
P 0 (a) P 00 (a) P (a)
Pn (x) = Pn (a) + n (x − a) + n (x − a)2 + · · · + n (x − a)n
1! 2! n!
Ví dụ
Biểu diễn hàm số f (x) = x 3 − 4x 2 − x + 3 dưới dạng tổng của các lũy
thừa của x − 1.
Ta có f (1) = −1, f 0 (1) = −6, f 00 (1) = −2, f 000 (1) = 6
Do đó
2 6
f (x) = −1 − 6(x − 1) − (x − 1)2 + (x − 1)3
2! 3!
= (x − 1)3 − (x − 1)2 − 6(x − 1) − 1
Ứng dụng khai triển Taylor (tiếp)
1. Tính đạo hàm cấp n của hàm
f (x) = (2x − x 3 )ex
2. Tính đạo hàm f (10) (0) với

x
f (x) =
1 − x2
3. Sử dụng khai triển để tìm giới hạn
x cos x − sin x
lim
x→0 x3
Các định lí hàm khả vi Quy tắc L’Hospital
Mục 3
Quy tắc L’Hospital
Giới thiệu
• Quy tắc L’Hospital được đặt theo tên của nhà toán học người
Pháp, Guillaume François Antoine, Marquis de l’Hôpital.
0 ∞
• Quy tắc L’Hospital được dùng để khử dạng vô định 0 và ∞ trong
giới hạn
f (x)
lim
x→x0 g(x)
• L’Hospital công bố công thức này vào năm 1696, tuy nhiên, người
ta cho rằng công thức được đưa ra bởi nhà toán học Thụy sĩ
Johann Bernoulli.
Nhà toán học L’Hospital
Hình 8: Nhà toán học Pháp L’Hospital (1661 – 1704)

Nhà toán học Johann Bernoulli
Hình 9: Nhà toán học Thụy sĩ Johann Bernoulli (1667 – 1747)

Quy tắc L’Hospital 1
Định lí (Quy tắc L’Hospital 1)

Giả sử f và g là các hàm khả vi tại lân cận điểm x0 , thỏa mãn điều kiện
f (x0 ) = g(x0 ) = 0 và g 0 (x) 6= 0 trong lân cận đó (có thể trừ điểm x0 ).
Nếu
f 0 (x)
lim 0 = A,
x→x0 g (x)
khi đó
f (x) f 0 (x)
lim = lim 0 =A
x→x0 g(x) x→x0 g (x)
Định lí trên vẫn đúng nếu ta thay điều kiện f (x0 ) = g(x0 ) = 0 bởi điều
kiện
lim f (x) = lim g(x) = 0
x→x0 x→x0
Chứng minh quy tắc L’Hospital 1
Chứng minh.
Áp dụng định lí Cauchy cho các hàm f và g, tính đến điều kiện
f (x0 ) = g(x0 ) = 0
f (x) f (x) − f (x0 ) f 0 (c)

= = 0
g(x) g(x) − g(x0 ) g (c)
trong đó c nằm giữa x và x0 .

Chuyển qua giới hạn x → x0 ⇒ c → x0
f (x) f 0 (c)
lim = lim 0 =A
x→x0 g(x) c→x0 g (c)

Giả sử f và g là các hàm khả vi tại lân cận của +∞, thỏa mãn điều
kiện lim f (x) = lim g(x) = 0 và g 0 (x) 6= 0 trong lân cận đó.
x→+∞ x→+∞
Nếu
f 0 (x)
lim = A,
x→+∞ g 0 (x)
khi đó
f (x) f 0 (x)
lim = lim =A
x→+∞ g(x) x→+∞ g 0 (x)
Định lí trên vẫn đúng nếu ta thay giới hạn x → +∞ bởi giới hạn
x → −∞
Chứng minh quy tắc L’Hospital 2

Chứng minh.
Đặt x = 1t , khi đó
x → +∞ ⇔ t → 0+
Áp dụng quy tắc L’Hospital 1 ta có
1

f (x) f t
lim = lim 1

x→+∞ g(x) t→0+ g
t
1
f0 − t12

t
= lim 1
− t12

t→0+ g0 t
1
f0

t
= lim 1

t→0+ g0 t
=A

Giả sử f và g là các hàm khả vi tại lân cận điểm x0 , g 0 (x) 6= 0 trong lân
cận đó (có thể trừ điểm x0 ).
Ngoài ra
lim |f (x)| = +∞, lim |g(x)| = +∞.
x→x0 x→x0
Khi đó, nếu

f 0 (x)
lim =A
x→x0 g 0 (x)
thì
f (x) f 0 (x)
lim = lim 0 =A
x→x0 g(x) x→x0 g (x)
Định lí trên vẫn đúng nếu ta thay điều kiện x → x0 bởi điều kiện
x → ±∞
Các ví dụ áp dụng quy tắc L’Hospital
Tìm các giới hạn

x−tan x
1. lim x3
x→0
ln3 (x)
2. lim √
x
x→+∞
x 10
3. lim x
x→+∞ e
4. lim ln(cos
x
x)
x→0 e −x−1
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số
Tiết 3
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo
sát hàm số
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Hàm đơn điệu và phương pháp tìm cực trị hàm số
3 Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số
Hàm đơn điệu và phương pháp tìm cực trị hàm số
Hàm lồi, lõm
Tiệm cận
Khảo sát và vẽ đồ thị hàm số y = f (x)
Đường cong cho dưới dạng tham số
Hệ tọa độ cực
Mục 1
Hàm đơn điệu và phương pháp tìm cực trị hàm số
Khái niệm về hàm đơn điệu tăng

Định nghĩa (Đơn điệu tăng)
Hàm f : X → R được gọi là đơn điệu tăng (hoặc không giảm) trên tập
X ⊂ R nếu với mọi x1 , x2 ∈ X và x1 < x2 ta có f (x1 ) ≤ f (x2 )
Tăng thực sự
Nếu với mọi x1 , x2 ∈ X và x1 < x2 ta có f (x1 ) < f (x2 ) ta nói hàm f tăng
thực sự trên X .
Khái niệm về hàm đơn điệu giảm

Định nghĩa (Đơn điệu giảm)
Hàm f : X → R được gọi là đơn điệu tăng (hoặc không giảm) trên tập
X ⊂ R nếu với mọi x1 , x2 ∈ X và x1 < x2 ta có f (x1 ) ≥ f (x2 )
Giảm thực sự
Nếu với mọi x1 , x2 ∈ X và x1 < x2 ta có f (x1 ) > f (x2 ) ta nói hàm f giảm
thực sự trên X .
Tiêu chuẩn về tính đơn điệu của hàm số
Định lí
Giả sử f : (a, b) → R là hàm khả vi trên (a, b), khi đó
• Nếu f 0 (x) = 0 với mọi x ∈ (a, b) thì f là hàm hằng số f (x) ≡ C trên
(a, b).
• Nếu f 0 (x) ≥ 0 (f 0 (x) ≤ 0) với mọi x ∈ (a, b) thì hàm f là hàm đơn
điệu tăng (tương ứng đơn điệu giảm) trên (a, b).
• Nếu f 0 (x) > 0 (f 0 (x) < 0) với mọi x ∈ (a, b) thì hàm f là hàm tăng
thực sự (tương ứng giảm thực sự) trên (a, b).
Chứng minh định lí
Chứng minh.
Trong cả 3 trường hợp của định lý, ta chỉ cần áp dụng định lí
Lagarange cho đoạn [x1 , x2 ], khi đó sẽ tồn tại c ∈ (x1 , x2 ) sao cho
f (x1 ) − f (x2 ) = f 0 (c)(x1 − x2 )
đẳng thức này suy ra điều phải chứng minh.
Tiêu chuẩn để hàm đạt cực trị
Định lí
Cho hàm f liên tục tai x0 , khả vi trong một lân cận của x0 (có thể trừ
điểm x0 ), khi đó
• Nếu f 0 (x) đổi dấu từ + sang - khi x biến thiên tăng vượt qua x = x0
thì f đạt cực đại tại x = x0 .
• Nếu f 0 (x) đổi dấu từ - sang + khi x biến thiên tăng vượt qua x = x0
thì f đạt cực tiểu tại x = x0 .
• Nếu f 0 (x) không đổi dấu khi x biến thiên tăng vượt qua x = x0 thì f
không đạt cực trị tại x = x0 .
Tiêu chuẩn cực trị cho hàm có đạo hàm đến cấp 2
Định lí
Hàm f khả vi đến cấp hai tại x0 . Giả thiết x = x0 là điểm dừng
(f 0 (x0 ) = 0) và đạo hàm cấp hai của nó f 00 (x0 ) 6= 0.
Khi đó f đạt cực trị tại x0 , cụ thể
• f 00 (x0 ) > 0 thì f đạt cực tiểu tại x0 .
• f 00 (x0 ) < 0 thì f đạt cực đại tại x0 .
Định lí này là trường hợp riêng của định lí sau
Điều kiện cực trị của hàm có đạo hàm cấp cao
Định lí
Hàm f khả vi đến cấp n + 1 tại điểm x0 và
f 0 (x0 ) = f 00 (x0 ) = · · · = f (n) (x0 ) = 0
và
f (n+1) (x0 ) 6= 0.
Nếu n là số chẵn thì hàm không đạt cực trị tại x0 .
Nếu n lẻ thì hàm đạt cực trị tại x0 , cụ thể
• f (n+1) (x0 ) > 0 thì f đạt cực tiểu tại x0 .
• f (n+1) (x0 ) < 0 thì f đạt cực đại tại x0 .
Các ví dụ về cực trị
√
3
1. Tìm cực trị của hàm số f (x) = x2
p
2. Tìm cực trị của hàm số f (x) = x 3 (x + 2)2
3. Tìm cực trị của hàm số f (x) = (x − 3)4
4. Tìm cực trị của hàm số f (x) = 2x 3
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Hàm lồi, lõm
Mục 2
Hàm lồi, lõm
Khái niệm về hàm lồi trên
Định nghĩa (Hàm lồi trên)

Hàm f (x) xác định trên (a, b) được gọi là lồi trên (a, b) nếu
f ((1 − λ)x + λy ) ≥ (1 − λ)f (x) + λf (y)
với mọi x, y ∈ (a, b) và mọi số thực t thỏa mãn 0 ≤ λ ≤ 1.
Về mặt hình học, f (x) lồi trên khoảng (a, b) nếu mọi cung đều nằm
trên dây cung.
Tiêu chuẩn của hàm lồi
Định lí
Cho hàm f (x) khả vi trên khoảng (a, b), khi đó điều kiện cần và đủ để
f (x) lồi trên khoảng (a, b) là hàm f 0 (x) đơn điệu giảm trên (a, b).
Hệ quả
Cho hàm f khả vi đến cấp 2 trên khoảng (a, b), khi đó, điều kiện cần
và đủ để f (x) lồi trên khoảng (a, b) là f 00 (x) ≤ 0 với mọi x ∈ (a, b).
Hàm lõm, điểm uốn

Định nghĩa (Hàm lõm)
Hàm f (x) được gọi là lõm trên (a, b) nếu −f (x) là hàm lồi trên (a, b).
Nói cách khác hàm f (x) lõm trên (a, b) nếu
f ((1 − λ)x + λy ) ≤ (1 − λ)f (x) + λf (y)
với mọi x, y ∈ (a, b) và mọi số thực t thỏa mãn 0 ≤ λ ≤ 1.
Về mặt hình học, f (x) lõm trên khoảng (a, b) nếu mọi cung đều nằm
dưới dây cung.
Điểm uốn
Định nghĩa (Điểm uốn)

Điểm thuộc đồ thị và phân cách giữa cung lồi, cung lõm của đường
cong được gọi là điểm uốn của đường cong.
Định lí
Nếu đạo hàm cấp hai f 00 (x) đổi dấu khi x biến thiên vượt qua x = x0 thì
điểm M(x0 , f (x0 )) thuộc đồ thị hàm số là điểm uốn của đường cong đó.
Mô tả tính lồi, lõm điểm uốn
Hình 12: Tính lồi, lõm, điểm uốn của đồ thị dựa và đạo hàm cấp 2
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Tiệm cận
Mục 3
Tiệm cận
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Tiệm cận
Tiệm cận
Định nghĩa (Tiệm cận)

Đường thẳng d được gọi là tiệm cận của đường cong nếu khoảng cách
từ một điểm M thuộc đường cong tới đường thẳng d tiến dần đến 0 khi
M chạy vô cùng trên đường cong.
Tiệm cận đứng: x = a là tiệm cận đứng ⇔ lim f (x) = ±∞

x→a
Tiệm cận ngang: y = b là tiệm cận ngang ⇔ lim f (x) = b
x→∞
Tiệm cận xiên: y = ax + b là tiệm cận xiên
⇔ lim [f (x) − (ax + b)] = 0
x→∞
f (x)
a = lim và b = lim f (x) − ax
x→∞ x x→∞
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Khảo sát và vẽ đồ thị hàm số y = f (x)
Mục 4
Khảo sát và vẽ đồ thị hàm số y = f (x)
Quy trình khảo sát và vẽ đồ thị
1. Tìm miền xác định (chỉ rõ các điểm gián đoạn của hàm). Nhận
xét về các tính chẵn, lẻ, tuần hoàn nếu có.
2. Tính đạo hàm để khảo sát tính đơn điệu, lồi, lõm và xác định
các cực trị và điểm uốn của đồ thị.
3. Tìm các đường tiệm cận của đồ thị.
4. Lập bảng biến thiên để tổng hợp lại các tính chất của đồ thị.
5. Chọn thêm một số điểm phù hợp để vẽ đồ thị chính xác hơn.
Ví dụ
2x
Khảo sát và vẽ đồ thị y = e x 2 −1
2x
2 x 2 −1
y 0 (x) = − 2(x (x+1)e
2 −1)2
2x
4e x 2 −1 (x 5 +x 4 +2x 3 +2x 2 −3x+1)
y 00 (x) = (x 2 −1)4
Dấu của đạo hàm cấp hai
2x
Đồ thị đường cong y = e x 2 −1
2x
Đồ thị đường cong y = e x 2 −1
Hình 13: Phần đồ thị liên quan đến điểm uốn
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Đường cong cho dưới dạng tham số
Mục 5
Định nghĩa
Xét một hệ hai hàm
x = x(t)
t ∈T
y = y(t)
Tập hợp các điểm M có tọa độ (x(t), y(t)) trên mặt phẳng tọa độ Đề
các với tham số t biến thiên trong tập T được gọi là đường cong cho
dưới dạng tham số
Tiệm cận của đường cong cho dưới dạng tham số
Nếu trong quá trình t → t0 hoặc t → ∞ mà
lim x(t) = a, lim y(t) = ±∞ thì x = a là tiệm cận đứng
Nếu trong quá trình t → t0 hoặc t → ∞ mà
lim x(t) = ±∞, lim y (t) = b thì y = b là tiệm cận ngang
Nếu trong quá trình t → t0 hoặc t → ∞ cả hai hàm x(t), y(t) đều
dần tới vô cùng và
y(t)
a = lim , lim (y(t) − ax(t)) = b thì y = ax + b là t/c xiên
x(t)
Quy trình khảo sát đường cong cho dạng tham số
1. Tìm miền xác định của các hàm x(t), y(t). Nhận xét về các
tính chẵn, lẻ, tuần hoàn nếu có.
2. Khảo sát sự biến thiên của các hàm x(t), y (t) thông qua việc
tính các đạo hàm x 0 (t), y 0 (t).
3. Tìm các đường tiệm cận của đường cong.
4. Lập bảng biến thiên ghép đồng thời cả hai hàm x(t), y (t).
Ví dụ
Khảo sát và vẽ đồ thị đường cong cho bởi

3t

 x = 1+t 3
3t 2
 y= 1+t 3
Khảo sát
3−6t 3
x 0 (t) = (1+t 3 )2
3t(2−t 3 )
y 0 (t) = (1+t 3 )2
yt0 t(t 3 −2)
yx0 = xt0
= 2t 3 −1
(yx0 )0t 2(t 3 +1)2 (1+t 3 )2 2(1+t 3 )4
yx00 = xt0
= .
(1−2t 3 )2 3−6t 3
= 3(1−2t 3 )2 (1−2t 3 )
Đồ thị đường cong
Cực trị, hàm lồi lõm và ứng dụng đạo hàm khảo sát hàm số Hệ tọa độ cực
Mục 6
Điểm O cố định làm gốc cực.

Tia Ox làm trục cực.
Điểm M xác định bởi véc tơ
# –
OM
# –
r = |OM| là bán kính véc tơ
của điểm M
# –
Góc ϕ = (Ox, OM) là góc cực
Cặp (r , ϕ) xác định điểm M
gọi là tọa độ cực của điểm M.
Tọa độ cực mở rộng
Mỗi cặp (r , ϕ) với r , ϕ ∈ R xác định duy nhất điểm M
Nếu r > 0, M nằm trên tia tạo

với trục cực Ox một góc ϕ và
có bán kính bằng r .
Nếu r < 0, M nằm trên tia đối
của tia tạo với trục cực Ox một
góc ϕ và có bán kính bằng −r .
Mối liên hệ giữa tọa độ cực và
tọa độ Đề các

x = r cos ϕ
y = r sin ϕ
Quy trình khảo và vẽ đường cong cho bởi phương

trình r = r (ϕ) trong tọa độ cực
1. Tìm miền xác định của các hàm r = r (ϕ). Nhận xét về các tính
chẵn, lẻ, tuần hoàn nếu có.
Nếu r là hàm tuần hoàn chu kỳ T thì ta chỉ cần khảo sát và vẽ
trong 1 chu kỳ. Sau đó ta quay đồ thị các góc T .
r (ϕ) = r (−ϕ) (hàm chẵn) Đồ thị đối xứng qua trục hoành
r (ϕ) = −r (−ϕ) (hàm lẻ) Đồ thị đối xứng qua trục tung
2. Khảo sát sự biến thiên của hàm r = r (ϕ)
r 0 (ϕ) > 0: Đồ thị đi xa gốc cực
r 0 (ϕ) < 0: Đồ thị đi vào gốc cực
3. Tìm các đường tiệm cận của đường cong (dựa vào dạng
tham số)
x(ϕ) = r (ϕ) cos ϕ
y (ϕ) = r (ϕ) sin ϕ
4. Lập bảng biến thiên

Ví dụ
Khảo sát và vẽ đường cong trong tọa độ cực r = cos 3ϕ
Đồ thị đường cong r = cos 3ϕ
Phần III
Tích phân
Phần III
Tích phân
1 Tích phân bất định
2 Tích phân xác định
3 Tích phân suy rộng
4 Ứng dụng tích phân
Tích phân bất định
Tiết 1
Tích phân bất định Nguyên hàm và tích phân bất định
1 Tích phân bất định

Nguyên hàm và tích phân bất định
Các phương pháp tính tích phân
Tích phân một số lớp hàm thường gặp
Mục 1
Nguyên hàm và tích phân bất định
Nguyên hàm
Định nghĩa
Cho hàm f : (a, b) → R. Ta nói F : (a, b) → R là nguyên hàm của hàm
f trên khoảng (a, b) nếu F (x) khả vi trên (a, b) và F 0 (x) = f (x) với mọi
x ∈ (a, b).
Định lí
Giả sử F : (a, b) → R là nguyên hàm của hàm f trên khoảng (a, b). Khi
đó:
i) F (x) + C với C là hằng số tùy ý cũng là nguyên hàm của f trên
(a, b)
ii) Mọi nguyên hàm của hàm f trên (a, b) đều có dạng F(x)+C, với C
là hằng số tùy ý nào đó.
Định nghĩa
Cho F : (a, b) → R là một nguyên hàm của f trên khoảng (a, b).
Tích phân bất định của f trên (a, b) là một họ các hàm F (x) + C
với C là hằng số tùy ý.
Người ta ký hiệu tích phân
Z
f (x)dx = F (x) + C
f : là hàm dưới dấu tích phân

x là biến tích phân được viết một cách hình thức trong kí hiệu trên
cùng với dx.
Ví dụ
x3
(x 2 + 1)dx =
R
a) 3 + x + C với mọi x ∈ R.
1
R
b) x dx = ln|x| + C trong mọi khoảng (a, b)
Bảng tích phân
Hình 14: Tích phân một số hàm cơ bản

Tích phân bất định Các phương pháp tính tích phân
Mục 2
Các phương pháp tính tích phân
Phương pháp đổi biến
Đổi biến thuận

x = g(t) ⇒ dx = g 0 (t)dt
Z Z
f (x)dx = f (g(t))g 0 (t)dt
Đổi biến nghịch: Đăt: u = g(x)

Z Z
0
f (g(x))g (x)dx = f (u)du
Các ví dụ
Tính các tích phân sau

√4
18x 2 6x 3 + 5dx
R
√ 1 dx
R
1−4x 2
sin xecos x−3 dx
R
R 2x 3 +1
(x 4 +2x)3
dx
Phương pháp tính tích phân từng phần
Tích phân từng phần dựa vào vi phân của tích
d(u · v ) = du · v + u · dv
Suy ra
Z Z
u · dv = u · v − v · du
Với
Pn (x) = a0 + a1 x + · · · + an x n
Một số dạng sau đây thường sử dụng công thức tích phân từng phần
Một số dạng thường gặp trong tích phân từng phần
1
Pn (x)eax dx = d(eax )
R R
Pn (x) a
1
R R
Pn (x) cos axdx = Pn (x) a d(sin ax)
−1
R R
Pn (x) sin axdx = Pn (x) a d(cos ax)
R R R
Pn (x) ln axdx = (ln ax) d Pn (x)dx
(cos ax, sin ax)ebx dx

R
Tích phân bất định Tích phân một số lớp hàm thường gặp
Mục 3
Tích phân một số lớp hàm thường gặp
Tích phân hàm số thuộc lớp các hàm hữu tỉ
Định lí (Định lí cơ bản)

Mọi đa thức đều có thể phân tích thành tích các đa thức bậc nhất hoặc
bậc hai.
Q(x) = a0 (x − a1 )k1 · · · (x − am )km (x 2 + p1 x + q1 )n1 · · · (x 2 + pj x + qj )nj
trong đó x 2 + pi x + qi = (x + α)2 + β 2
Tích phân hàm số thuộc lớp các hàm hữu tỉ
Xét tích phân Z

P(x)
dx
Q(x)
Sử dụng phân tích
i k nj
P(x) XX Ai,m X X Bj,m x + Cj,m
f (x) = = R(x) + m
+
Q(x) (x − ai ) (x 2 + pj x + qj )m
i m=1 j m=1
Sử dụng pháp hệ số bất định ta sẽ xác định được các hệ số

Ai,m ; Bj,m ; Cj,m
Các ví dụ
x 2 +2x
R
(x−2)2 (x 2 +4)
dx
x 2 −2x
R
(x 2 +1)2
dx
x 3 +1
R
x(x−1)3
Tích phân một số hàm thuộc lớp hàm lượng giác

Xét tích phân
Z
I= R(cos x, sin x)dx
trong đó R(u, v ) là hàm hữu tỉ.

x
Ta dùng phương pháp đổi biến t = tan . Khi đó,
2
1 − t2 2t
cos x = ; sin x =.
1 + t2 1 + t2
2dt
x = 2 arctan t ⇒ dx =
1 + t2
Thế vào ta được tích phân
1 − t2
Z Z
2t 2dt
I = R (cos x, sin x) dx = R 2
, 2
1+t 1+t 1 + t2
Đây là tích phân hàm hữu tỉ theo biến t.
Một số trường hợp trong tích phân lớp hàm lượng giác
Xét tích phân

Z
R(cos x, sin x)dx
Trong một số trường hợp thì có thể tính toán đơn giản hơn.
Nếu R(cos x, − sin x) = −R(cos x, sin x) (R lẻ đối với sin x).
Khi đó ta đặt t = cos x
Nếu R(− cos x, sin x) = −R(cos x, sin x) (R lẻ đối với cos x).
Khi đó ta đặt t = sin x
Nếu R(− cos x, − sin x) = R(cos x, sin x).
Khi đó ta đặt t = tan x
Một số ví dụ
Tính các tích phân:

dx
R
4 sin x+3 cos x+5
sin x+sin3 x
R
cos2 x
dx
6
R
cotan xdx
Tích phân một số hàm vô tỉ
Để tính tích phân các hàm số vô tỉ có dạng

p1 p2 !
ax + b q1 ax + b q2
R x, , ,···
cx + d cx + d
trong đó R là hàm hữu tỉ, pi , qi là các số nguyên. Khi đó, ta sử dụng

phép thế
ax + b
= tk
cx + d
với k là bội số chung nhỏ nhất của các số q1 , q2 , . . .
Tích phân một số hàm vô tỉ tiếp
Để tính tích phân các hàm số vô tỉ có dạng

p p
R(x, 1 + x 2 ) hoặc R(x, 1 − x 2 )
ta dùng phép đổi biến sao cho hàm dưới dấu tích phân không chứa
căn thức.
Một số ví dụ
Tính các tích phân
√ dx
R
3
(x+12 )(x−1)4
R √4−x 2
x dx
Tích phân xác định
Tiết 2
Tích phân xác định Giới thiệu
2 Tích phân xác định

Giới thiệu
Định nghĩa tích phân xác định
Tổng Darboux, Tích phân trên, tích phân dưới
Phương pháp tính tích phân xác định
Mục 1
Giới thiệu
Giới thiệu về tích phân xác định
Tích phân là một trong 2 phép toán chính trong giải tích (cùng với
nó là phép vi phân đã được học, phép ngược của tích phân).
Nó đóng vai trò quan trọng trong nhiều bài toán thực tế, đặc biệt là
trong vật lý.
Cả 2 khái niệm đạo hàm và tích phân đều được nghiên cứu từ thời
Hy lạp cổ đại. Tuy nhiên đên tận thế kỷ 17, mối liên hệ giữa chúng
mới được khám phá.
Nguyên lý cơ bản của tích phân được nghiên cứu độc lập bởi
Isaac Newton và Gottfried Leibniz và cuối thế kỷ 17.
Newton
Hình 15: Issac Newton (1642-1726), Nhà Vật lý, nhà Toán học người Anh
Leibniz
Hình 16: Gottfried Leibniz (1646-1716), Nhà Toán học, Triết học người Đức
Xây dựng tích phân xác định
Định nghĩa chặt chẽ về mặt Toán học của Tích phân được đưa ra
bởi Bernhard Riemann.
Nó dựa trên một thủ tục giới hạn xấp xỉ diện tích của đồ thị bằng
cách chia nhỏ miền thành các thanh thẳng đứng.
Hình 17: Tư tưởng xây dựng tích phân xác định
Bernhard Riemann
Hình 18: Bernhard Riemann (1826 – 1866) Nhà Toán học người Đức
Tích phân xác định Định nghĩa tích phân xác định
Mục 2
Định nghĩa tích phân xác định
Phân hoạch
Định nghĩa (Phân hoạch)

Phân hoạch (hay phép chia) của một khoảng [a, b] là một dãy hữu hạn
{xi }n0 sao cho
F : a = x0 < x1 < x2 < · · · < xn = b.
d(F ) = max {xi − xi−1 } được gọi là đường kính của phân hoạch F .
1≤i≤n
Định nghĩa (Phép chia mịn)

Giả sử F , F 0 là hai phân hoạch của đoạn [a, b], ta nói F mịn hơn F 0
nếu mọi điểm chia của F 0 cũng là điểm chia của F .
Minh họa phép chia
Hình 19: Phép chia F’ mịn hơn phép chia F
Minh họa phép chia
Hình 20: Phép chia không mịn hơn
Tổng tích phân (Tổng Riemann)
Định nghĩa (Tổng tích phân)

Cho hàm f : [a, b] → R. F là một phân hoạch của đoạn [a, b].
Ta xây dựng hình chữ nhật thứ k với chiều cao f (xk∗ ) (xk∗ ∈ [xk−1 , xk ]),
và đáy là ∆xk = xk − xk−1 (Xem hình vẽ)
Tổng kết hợp của n hình chữ nhật
n
X
S(F ) = f (x1∗ )∆x1 + f (x2∗ )∆x2 + · · · + f (xn∗ )∆xn = f (xi∗ )∆xi (6)
i=1
Một tổng dạng (6) được gọi là tổng tích phân hay tổng Riemann (ứng
với phân hoạch F ).
Để đơn giản, điểm chọn xk∗ thường lấy là đầu mút phải (xk ); hoặc đầu
x +x
mút trái (xk−1 ) hoặc điểm giữa ( k 2 k−1 )
Sơ đồ tổng tích phân
Hình 21: Trường hợp hàm f bất kỳ

Ví dụ
Xây dựng một tổng Riemann của hàm f (x) = x 2 trên [1, 3] với n = 4 để
ước lượng miền nằm dưới đồ thị f (x) = x 2 từ 1 tới 3. Chọn điểm trong
tổng tích phân là điểm nằm giữa.
Lời giải
Ở đây ∆x = (3 − 1)/4 = 0.5. Điểm chia xi = 1 + i∆x (i = 0, 1, 2, 3, 4)
Dãy các điểm chọn
xi∗ = 1 + ∆/2 + i∆x : 1.25, 1.75, 2.25, 2.75.
Tổng tích phân tương ứng:

4
X
S= f (xi∗ )∆x
i=1
h i
= (1.25)2 + (1.75)2 + (2.25)2 + (2.75)2 0.5
= 17.25 × 0.5 = 8.625
Định nghĩa (Tích phân xác định)

Hàm f : [a, b] → R được gọi là khả tích trên [a, b] nếu với mọi phép
chia F , mọi cách chọn điểm xi∗ ∈ [xi−1 , xi ]
n
X
lim S(F ) = I hay lim f (xi∗ )(xi − xi−1 ) = I
d(F )→0 d(F )→0
i=0
Khi đó I được gọi là tích phân xác định của hàm f trên [a, b] và
được viết
Z b Z
I= f (x)dx hay I = f (x)dx
a [a,b]
Điều kiện cần để hàm khả tích

Ví dụ
Xét tích phân của hàm số f (x) = C trên [a, b]
F là một phân hoạch bất kỳ của đoạn [a, b].
xi∗ ∈ [xi−1 , xi ] là các điểm chọn tùy ý, f (xi∗ ) = C; ∆xi = xi − xi−1
Khi đó, ta có tổng tích phân
S(F ) = f (x1∗ )∆x1 + f (x2∗ )∆x2 + · · · + f (xn∗ )∆xn
n
X
=C ∆xi = C(b − a)
i=1
Z b
⇒ Cdx = lim C(b − a) = C(b − a)
a d(F )→0
Định lí (Điều kiện cần để hàm khả tích)

Cho hàm f : [a, b] → R khả tích trên [a, b]. Khi đó hàm f bị chặn trên
đó.
Tích phân xác định Tổng Darboux, Tích phân trên, tích phân dưới
Mục 3
Tổng Darboux, Tích phân trên, tích phân dưới
Tổng Darboux
Cho hàm f : [a, b] → R.
F : a = x0 < x1 < · · · < xn = b là một phân hoạch của [a, b].
Đặt
n
X
mi = inf f (x) S∗ (F ) = mi (xi − xi−1 )
x∈[xi−1 ,xi ]
i=1
n
X
Mi = sup f (x) S ∗ (F ) = Mi (xi − xi−1 )
x∈[xi−1 ,xi ] i=1
Khi đó,
S∗ (F ) được gọi là tổng Darboux dưới ứng với phép chia F .
S ∗ (F ) được gọi là tổng Darboux trên ứng với phép chia F .
Vì mi ≤ f (xi∗ ) ≤ Mi nên ta có
S∗ (F ) ≤ S(F ) ≤ S ∗ (F )
Mô tả tổng Darboux trên và tổng Darboux dưới
Sự phụ thuộc của tổng Darboux vào phân hoạch

Định lí
Cho F và F 0 là hai phép chia đoạn [a, b], F mịn hơn F 0 . Khi đó
S∗ (F 0 ) ≤ S∗ (F ) ≤ S ∗ (F ) ≤ S ∗ (F 0 )
Mối liên hệ giữa tổng Darboux trên và Darboux dưới
Hệ quả
Cho F1 và F2 là hai phép chia tùy ý của đoạn [a, b], khi đó
S∗ (F1 ) ≤ S ∗ (F2 ).
Chứng minh.
Phép chia F1 ∪ F2 mịn hơn F1 và F2 , do đó ta có
S∗ (F1 ) ≤ S∗ (F1 ∪ F2 ) ≤ S ∗ (F1 ∪ F2 ) ≤ S ∗ (F2 )
Tích phân trên và tích phân dưới
Định nghĩa
Người ta gọi
I∗ = sup{S∗ (F )| với mọi phép chia F đoạn [a, b]}

F
I = inf{S ∗ (F )| với mọi phép chia F đoạn [a, b]}
∗
F
lần lượt là tích phân trên và tích phân dưới của hàm f trên đoạn [a, b].
Kí hiệu các tích phân đó là
Z ∗ Z
∗
I = f (x)dx, I∗ = f (x)dx
∗
Từ hệ quả trên ta luôn có

I∗ ≤ I ∗
Tổng Darboux dưới
Tổng Darboux trên
Điều kiện khả tích
Định lí
Hàm bị chặn f : [a, b] → R khả tích trên [a, b] khi và chỉ khi I∗ = I ∗
đồng thời
Z b
f (x)dx = I∗ = I ∗ .
a
Định lí (Điều kiện đủ để hàm khả tích)

Cho hàm số f : [a, b] → R, khi đó
f liên tục thì khả tích
f bị chặn và gián đoạn tại hữu hạn điểm trên [a, b] thì khả tích
trên [a, b].
f bị chặn và đơn điệu trên [a, b] thì f khả tích trên đó
Ví dụ
Tính tích phân

Z 4
1 2
x+
1 3 3
Hàm 31 x + 2
3 liên tục trên [1, 4] nên nó khả tích.
chia [1,4] thành n đoạn con
4−1 3
mỗi hình chữ nhật có đáy ∆x = =
n n
sử dụng các điểm chọn là đầu mút phải
các điểm đầu mút phải: 1 + i. n3 i = 1, 2, . . . , n.
Ví dụ (tiếp...)
Tổng tích phân:

n n
X X 1 3 2 3
f (ci )∆x = 1 + i. + .
3 n 3 n
i=1 i=1
n
X 3 1
= 3 + i. .
n n
i=1

1 2 n 1
=3+3 + + ··· + . (tổng cấp số cộng)
n n n n
n( n1 + 1) 1
=3+3
2 n
9 3
= +
2 2n
Tích phân xác định:
Z 4 n
1 2 X
x+ dx = lim f (ci )∆x
1 3 3 ∆x→0
i=1

9 3 9
= lim + =
n→∞ 2 2n 2
Về mặt hình học, tích phân xác
định bằng diện tích hình tô đậm
trong hình vẽ bên. Ta có thể sử
dụng công thức tính diện tích hình
thang
Z 4
1 2 (1 + 2) × 3
x+ dx =
1 3 3 2
9
=
2
Ví dụ
Sử dụng định nghĩa để tính tích phân:
Z 2
(x 2 + 1)dx
0
Ta chia đều khoảng [0, 2] với độ rộng
2−0 2
∆x = =
n n
Phân hoạch
2 4 2
F :0< < < ··· < n · = 2
n n n
Chọn điểm lấy tích phân là đầu mút phải
2i
xi∗ =
n
Tổng tích phân:

n n
" #
2
X X 2i 2
f (xi∗ )∆x = +1 .
n n
i=1 i=1
n 2
X 8i 2
= +
n3 n
i=1
n n
8 X 2 1X
= 3 i + 2
n n
i=1 i=1
8 n(n + 1)(2n + 1) 1
= + 2n
n3 6 n
4 1 1
= (1 + )(2 + ) + 2
3 n n
Tích phân xác định:

Z 2 n
X
x 2 + 1 dx = lim f (ci )∆x
0 ∆x→0
i=1

4 1 1
= lim (1 + )(2 + ) + 2
n→∞ 3 n n
14
=
3
Tính chất của tích phân xác định

Giả sử f và g là 2 hàm khả tích trên [a, b] khi đó:
αf cũng khả tích trên [a, b] và
Z b Z b
αf (x)dx = α f (x)dx
a a
f ± g cũng khả tích trên [a, b] và

Z b Z b Z b
(f (x) ± g(x))dx = f (x)dx ± g(x)dx
a a a
Rb Rb
Nếu f (x) ≤ g(x) với mọi x ∈ [a, b], khi đó a f (x)dx ≤ a g(x)dx.
Đặc biệt, nếu m ≤ f (x) ≤ M∀x ∈ [a, b] thì
Z b
m(b − a) ≤ f (x)dx ≤ M(b − a)
a
Tính chất tích phân (tiếp...)
Giả sử f khả tích trên [a, c] và khả tích trên [c, b], khi đó f khả tích
trên [a, b] và
Z b Z c Z b
f (x)dx = f (x)dx + f (x)dx
a a c
Ta quy ước
Z β Z α
f (x)dx = − f (x)dx
α β
Nếu f khả tích trên [a, b] thì |f | cũng khả tích trên đó và
Z Z
b b
f (x)dx ≤ |f (x)|dx

a a
Định lý về giá trị trung bình của tích phân

Định lí
Giả sử f liên tục trên [a, b], khi đó tồn tại c ∈ [a, b] sao cho
Z b
1
f (c) = f (x)dx
b−a a
Chứng minh.
Thật vậy,
M = max f (x) và m = min f (x)
x∈[a,b] x∈[a,b]
Z b Z b
1
m(b − a) ≤ f (x)dx ≤ M(b − a) hay m≤ f (x)dx ≤ M
a b−a a
Từ định lý về giá trị trung gian của hàm liên tục ⇒ ĐPCM
Minh họa định lý trung bình
Đạo hàm theo cận
Định lí (Đạo hàm theo cận)

Cho hàm f (x) khả R x tích trên [a, b].
Kí hiệu F (x) = a f (x)dx, khi đó, F (x) liên tục trên [a, b].
Ngoài ra nếu f (x) liên tục tại x0 ∈ [a, b], khi đó F (x) khả vi tại x = x0
đồng thời F 0 (x0 ) = f (x0 ).
Hệ quả
Nếu f (x) liên tục trên [a, b], khi đó tồn tại nguyên hàm trên đó
Z x
F (x) = f (t)dt, với mọi x ∈ [a, b].
a
Định lý cơ bản của Tích phân
Định lí (Newton-Leibnitz)
Cho hàm f (x) liên tục trên [a, b]. Giả thiết Φ(x) là nguyên hàm của f (x)
trên [a, b]. Khi đó
Z b
f (x)dx = Φ(b) − Φ(a).
a
Ta thường dùng kí hiệu
Φ(b) − Φ(a) = Φ(x)|x=b

x=a
Chứng minh.
Rx
Vì F (x) = a f (t)dt là nguyên hàm của hàm f (x) trên [a, b] nên
Φ(x) = F (x) + C.
Ra
Ta có, F (a) = a f (t)dt = 0 do đó,
Z b
Φ(b) − Φ(a) = F (b) − F (a) = F (b) = f (x)dx
a
Tích phân xác định Phương pháp tính tích phân xác định
Mục 4
Phương pháp tính tích phân xác định
Phương pháp đổi biến
Xét tích phân

Z b
I= f (g(x))g 0 (x)dx
a
Ta sử dụng phép thế
u = g(x) ⇒ du = g 0 (x)dx
Ta được
Z b Z g(b)
0
f (g(x))g (x)dx = f (u)du
a g(a)
Tích phân từng phần
Xét tích phân

Z b
u(x)v 0 (x)dx
a
Sử dụng công thức tích phân từng phần ta được

Z b Z b
u(x)d(v (x)) = u(x)v (x)|x=b
x=a − v (x)d(u(x))
a a
Tích phân suy rộng
Tiết 3
Tích phân suy rộng
Tích phân suy rộng Tích phân suy rộng loại một (khoảng lấy tích phân vô hạn)
3 Tích phân suy rộng

Tích phân suy rộng loại một (khoảng lấy tích phân vô hạn)
Tích phân suy rộng loại hai (tích phân hàm không bị chặn)
Tiêu chuẩn hội tụ của tích phân suy rộng lớp hàm không âm
Sự hội tụ tuyệt đối và bán hội tụ
Mục 1
Tích phân suy rộng loại một (khoảng lấy tích phân vô hạn)
Khái niệm về tích phân suy rộng loại 1
Định nghĩa
Hàm f : [a, +∞) → R khả tích trên đoạn [a, b] với mọi b > a. Nếu tồn
tại giới hạn hữu hạn
Z b
I = lim f (x)dx
b→+∞ a
ta nói tích phân suy rộng của hàm f (x) trên [a, +∞] hội tụ và có giá trị
I, kí hiệu
Z +∞ Z b
f (x)dx = lim f (x)dx
a b→+∞ a
Trường hợp ngược lại, nếu giới trên không tồn tại hoặc tồn tại bằng
vô hạn thì ta nói tích phân suy rộng phân kỳ.
Các ví dụ
Xét sự hội tụ, kỳ của tích phân

+∞
dx
R
xα
1
R +∞ 2x+1
3 (x−2)(x 2 +4)
dx
Ứng dụng tích phân suy rộng loại 1
Hình 22: Tp suy rộng loại 1 cho ta dùng để tính diện tích hình thang cong vô
hạn
Tính chất của tích phân suy rộng

Giả sử các tích phân
Z +∞ Z +∞
f (x)dx và g(x)dx hội tụ.
a a
Khi đó, tích phân
Z +∞
(αf (x) + βg(x))dx α, β ∈ R
a
cũng hội tụ và
Z +∞ Z +∞ Z +∞
(αf (x) + βg(x))dx = α f (x)dx + β g(x)dx
a a a
R +∞
Nếu tích phân a f (x)dx hội tụ, khi đó
Z +∞
lim f (x)dx = 0
b→+∞ b
Tiêu chuẩn Cauchy về sự hội tụ

Định lí
Tích phân suy rộng Z +∞
f (x)dx
a
hội tụ khi và chỉ khi với mọi ε > 0 tồn tại B > a sao cho với mọi
b1 , b2 > B thì
Z Z
b1 Z b2 b2
f (x)dx − f (x)dx = f (x)dx < ε

a a b1
Từ định lý này cho ta kết quả, sự hội tích phân suy rộng
Z +∞
f (x)dx
a
không phụ thuộc vào a.

Một số dạng khác của tích phân suy rộng loại 1
Tích phân suy rộng loại 1 còn có dạng

Z b Z b
−∞ a→−∞ a
Ngoài ra nếu tích phân có dạng

Z +∞
f (x)dx
−∞
ta sử dụng
Z +∞ Z a Z +∞
−∞ −∞ a
Tích phân suy rộng Tích phân suy rộng loại hai (tích phân hàm không bị chặn)
Mục 2
Tích phân suy rộng loại hai (tích phân hàm không bị chặn)
Khái niệm về tích phân suy rộng loại hai

Định nghĩa
Hàm f : (a, b] → R không bị chặn trên (a, b], ( lim |f (x)| = +∞) khả
x→a
tích trên mọi đoạn [a + ε, b] với mọi ε > 0. Nếu tồn tại giới hạn hữu
hạn
Z b
lim f (x)dx
ε→+0+ a+ε
ta nói tích phân suy rộng của hàm f (x) trên [a + ε, b] hội tụ, kí hiệu
Z b Z b
a ε→0+ a+ε
Trường hợp ngược lại, nếu giới trên không tồn tại hoặc tồn tại bằng
vô hạn thì ta nói tích phân suy rộng phân kỳ.
Các ví dụ
Xét sự hội tụ, kỳ của tích phân

R3 2x+1
2 (x−2) dx
Rb dx
a (x−a)α
Một số dạng khác của tích phân suy rộng loại 2

Tích phân suy rộng loại 2 còn có dạng
Hàm f (x) không bị chặn tại lân cận điểm b ( lim |f (x)| = +∞) và khả
x→b
tích trên mọi đoạn [a, b − ε] với mọi ε > 0. Khi đó
Z b Z b−ε
a ε→+0+ a
Ngoài ra nếu trong tích phân

Z b
f (x)dx
a
hàm f không bị chặn tại lân cận điểm c ∈ [a, b] ( lim |f (x)| = +∞) thì ta
x→c
sử dụng
Z b Z c Z b
a a c
Ứng dụng tích phân suy rộng loại 2
Tính chất của tích phân suy rộng
Giả sử các tích phân suy rộng loại hai

Z b Z b
f (x)dx và g(x)dx hội tụ.
a a
Khi đó, tích phân

Z b
(αf (x) + βg(x))dx α, β ∈ R
a
cũng hội tụ và
Z b Z b Z b
(αf (x) + βg(x))dx = α f (x)dx + β g(x)dx
a a a
Tích phân suy rộng Tiêu chuẩn hội tụ của tích phân suy rộng lớp hàm không âm
Mục 3
Tiêu chuẩn hội tụ của tích phân suy rộng lớp hàm không âm
Tiêu chuẩn so sánh 1
Định lí (Tiêu chuẩn so sánh 1)

Giả sử f , g : [a, +∞) → R là các hàm không âm trên [a, +∞), khả tích
trên [a, b] với mọi b > a đồng thời
0 ≤ f (x) ≤ g(x) ∀x ≥ a
Khi đó
R +∞ R +∞
Nếu a g(x)dx hội tụ thì a f (x)dx hội tụ.
R +∞ R +∞
Nếu a f (x)dx phân kỳ thì a g(x)dx phân kỳ.
Tiêu chuẩn so sánh 2
Định lí (Tiêu chuẩn so sánh 2)

Giả sử f , g : [a, +∞) → R là các hàm không âm trên [a, +∞), khả tích
trên [a, b] với mọi b > a, đồng thời
f (x)
= K (0 < K < +∞)
lim
x→+∞ g(x)
R +∞ R +∞
Khi đó a f (x)dx và a g(x)dx đồng thời cùng hội tụ hoặc phân kỳ.
Chú ý:
Ta có thể sử dụng tiêu chuẩn so sánh 1 trong các trường hợp
Trường hợp K = 0 ứng với trường hợp f (x) ≤ g(x)
Trường hợp K = +∞ ứng với trường hợp f (x) ≥ g(x)
Các tiêu chuẩn so sánh trên cũng đúng cho tích phân suy rộng
loại 2.
Tiêu chuẩn so sánh cho tích phân suy rộng loại hai
Định lí
Giả sử f , g : [a, b) → R là các hàm không âm trên [a, b), không bị chặn
tại lân cận điểm x = b, khả tích trên [a, b − ε] với mọi ε > 0, đồng thời
f (x)
lim =K (0 < K < +∞)
x→b− g(x)
Rb Rb
Khi đó các tích phân suy rộng a f (x)dx và a g(x)dx đồng thời cùng
hội tụ hoặc phân kỳ.
Các ví dụ
1. Xét sự hội tụ của tích phân

Z +∞
Γ(x) = e−t t x−1 dt
0
2. Xét sự hội tụ của tích phân

1
sin2 x
Z
√
3
dx
0 1 − x2
Tích phân suy rộng Sự hội tụ tuyệt đối và bán hội tụ
Mục 4
Sự hội tụ tuyệt đối và bán hội tụ
Định nghĩa
R +∞ Rb
Tích phân suy rộng a f (x)dx (hoặc a f (x)dx) được gọi là hội tụ
tuyệt đối nếu
Z +∞ Z b
|f (x)|dx (hoặc |f (x)|dx) hội tụ.
a a
R +∞ R +∞
Trường hợp a f (x)dx hội tụ nhưng a |f (x)|dx phân kỳ, ta nói tích
R +∞
phân a f (x)dx bán hội tụ.
Định lí
R +∞
Nếu a f (x)dx hội tụ tuyệt đối thì nó hội tụ.
Định lý Abel
Hình 23: Niels Henrik Abel (1802-1829), Nhà Toán học người Na Uy
Định lý Abel
Xét tích phân dạng Z +∞

f (x)g(x)dx (7)
a
Định lí (Abel- Nhà Toán học Na-Uy)

Cho hai hàm f , g : [a, +∞) → R và giả sử
R +∞
Tích phân a f (x)dx hội tụ.
Hàm g đơn điệu và bị chặn: |g(x)| ≤ K ∀x ≥ a.
Khi đó tích phân (7) hội tụ.
Định lý Dirichlet
Định lí (Dirichlet-Nhà Toán học Đức)

Cho hai hàm f , g : [a, +∞) → R và giả sử
Hàm f khả tích trên mọi đoạn [a, b] (b > a) và
Hàm g đơn điệu và: lim g(x) = 0.
x→+∞
Khi đó tích phân (7) hội tụ.
Ví dụ
Xét sự hội tụ và phân kỳ của tích phân
Z +∞
cos 2x
dx
1 x
Ứng dụng tích phân
Tiết 4
Ứng dụng tích phân
Tư tưởng của việc ứng dụng tích phân và sơ đồ tổng tích
Ứng dụng tích phân phân
4 Ứng dụng tích phân

Tư tưởng của việc ứng dụng tích phân và sơ đồ tổng tích phân
Tính diện tích hình phẳng
Tính thể tích vật thể
Tính độ dài cung và diện tích mặt tròn xoay
Mục 1

phân

Các ứng dụng của bài toán của tích phân thường có các bước sau
Đại lượng A cần tính là một hàm phụ thuộc và đoạn [a, b], có thể
chia A thành tổng của các đại lượng Ai có tính chất như A.
F : a = x0 < x1 < x2 < · · · < xn = b là một phân hoạch của[a, b]
Tương ứng với F ta có thể xác định các đại lượng Ai
A = A1 + A2 + · · · + An
Tìm một hàm f : [a, b] → R khả tích trên [a, b] sao cho
Ai ' f (ci )(xi − xi−1 ), ci ∈ [xi−1 , xi ]
Khi đó đại lượng A là tích phân của hàm f trên [a, b]

Z b
A= f (x)dx
a
Ứng dụng tích phân Tính diện tích hình phẳng
Mục 2
Tính diện tích hình phẳng
Diện tích hình phẳng
Diện
( tích miền phẳng giới hạn bởi các đường
y = f (x) ≥ 0; y = 0
x = a; x = b
Z b
S= f (x)dx
a
Diện tích hình phẳng trong trường hợp hàm f (x) bất kỳ
(
y = f (x); y = 0
Diện tích miền phẳng giới hạn bởi các đường
x = a; x = b
Z b
S= |f (x)|dx
a
Diện tích hình phẳng giới hạn bởi 2 đường cong
(
y = f (x); y = g(x)
x = a; x = b
Z b
S= (f (x) − g(x))dx
a
Diện tích hình phẳng tính theo tham số y
Diện
( tích miền phẳng giới hạn bởi các đường
x = f (y); x = g(y ); f (y) ≥ g(y)
y = c; y = d
Z d
S= (f (y ) − g(y ))dy
c
Diện tích hình phẳng tính cho trong tọa độ cực
Diện tích hình phẳng tính cho trong tọa độ cực
(
r = r (ϕ)
ϕ = a; ϕ = b
Ta chia [a, b] thành n đoạn con, ứng với mỗi đoạn con ta có hình quạt
tương ứng. Diện tích quạt
X1 n
∆ϕ
πr 2 (ϕ∗i ) · ⇒ tổng quạt : S = r 2 (ϕ∗i ) · ∆ϕ
2π 2
i=1
Z b
1
S= r 2 (ϕ)dϕ
2 a
Ví dụ về tính diện tích

Tính các diện tích miền phẳng
√
1. Miền giới hạn bởi y = x, y = x − 2 và y = 0.
Ví dụ về tính diện tích
Tính các diện tích miền phẳng 2. Miền giới hạn bởi y = x 2 , y = 2 − x
và y = 0.
Ứng dụng tích phân Tính thể tích vật thể
Mục 3
Tính thể tích vật thể
Thể tích vật thể bất kỳ
Thể tích vật thể bất kỳ
Giả sử khối vật thể giới hạn bởi x = a và x = b. Khi cắt vật thể bởi mặt
phẳng vuông góc với 0x qua điểm (x, 0, 0) ta được thiết diện A(x).
Mỗi bản mỏng sẽ có thể tích Vi ' A(xi∗ )∆xi . Nên thể tích của vật thể
sẽ là giới hạn của tổng
X Z b
∗
V ' A(xi )∆xi ⇒ V = A(x)dx
a
Hình ảnh để mô tả tính thể tích
Ví dụ
Tính
thể tích của vật thể giới hạn bởi các mặt
Mặt trụ x 2 + y 2 = 4

a) Mặt qua Oy , tạo với mf Oxy một góc 45

Mặt phẳng Oxy


2
Mặt trụ x = 1 − y

b) Mặt qua Oy, tạo với mf Oxy một góc 30

Mặt phẳng Oxy

Ví dụ tính thể tích
Thể tích vật thể tròn xoay khi quay quanh Ox
Thể tích vật thể tròn xoay khi quay quanh Ox
Quay: D = {(x, y)|a ≤ x ≤ b, 0 ≤ y ≤ f (x)} quanh Ox

Khi cắt vật thể bởi mặt phẳng vuông góc với 0x qua điểm (x, 0, 0) ta
được thiết diện A(x) là hình tròn bán kính f (x).
Mỗi bản mỏng sẽ có thể tích Vi ' πf 2 (xi∗ )∆xi . Do đó,
X Z b
2 ∗
V ' πf (xi )∆xi ⇒ V = π f 2 (x)dx
a
Thể tích vật thể tròn xoay khi quay quanh Oy
Thể tích vật thể tròn xoay khi quay quanh Oy
Quay: D = {(x, y)|a ≤ x ≤ b, 0 ≤ y ≤ f (x)} quanh Oy

Ta chia đoạn [a, b] thành n đoạn con có độ dài ∆x = b−a n
Trên mỗi khoảng [xi−1 , xi ] ta lấy điểm ci và ta xây dựng hình chữ nhật
có chiều cao f (ci ). Quay hcn này ta sẽ được một ống trụ (hình vẽ)
Thể tích vật thể tròn xoay khi quay quanh Oy (tiếp...)
Thể tích vật thể tròn xoay khi quay quanh Oy (tiếp...)
Để tính thể tích của ống trụ, ta cắt dọc ống và sau đó trải dài ra. Ta sẽ
được một bản hình chữ nhật (Hình vẽ). Ta có
Vi ' Dài × Rộng × Cao = 2πci ∆xf (ci )
Từ đó
X Z b
V ' 2πci f (ci )∆xi ⇒ V = 2π xf (x)dx
a
Ví dụ
R là miền giới hạn bởi y = 14 x 2 , x = 0, y = 1 Tính thể tích vật thể tròn
xoay khi
a) quay R quanh trục Oy (V1 = 2π)
b) quay R quanh trục Ox (V2 = 58 π)
Minh họa
Ví dụ
R là miền giới hạn bởi y = x 2 , y = x Tính thể tích vật thể tròn xoay khi
quay R quanh trục Oy
Ứng dụng tích phân Tính độ dài cung và diện tích mặt tròn xoay
Mục 4
Tính độ dài cung và diện tích mặt tròn xoay
Tính độ dài cung cong

Cung cong y = f (x) nối hai điểm A(a, c) và B(b, d)
Ta xấp xỉ cung cong bởi tổng độ dài các đường gấp khúc
v !
2
u
Xq
2 2
Xu ∆y k
Xq
L' ∆xk + ∆yk = t 1+ ∆xk = 1 + f 02 (ck )∆xk
∆xk2
Z b q
⇒L= 1 + [f 0 (x)]2 dx
a
Độ dài cung cong (tiếp...)
Trường hợp đường cong cho dưới dạng tham số x = x(t), y = y(t),
t ∈ [α, β]. Nếu x(t) và y(t) khả vi liên tục trên [α, β]. Ta có công thức
tính độ dài cung
Z β q
L= x 02 (t) + y 02 (t)dt
α
Ví dụ
Tính độ dài cung của y 2 = x 3 từ A(0, 0) đến B(1, 1).
Tính diện tích mặt tròn xoay
Quay đồ thị y = f (x), a ≤ x ≤ b, ta sẽ nhận được mặt tròn xoay.

Ta chia đoạn [a, b] thành n đoạn con có độ dài ∆x = b−an
Đường cong y = f (x) sẽ bị chia thành các đoạn con và có thể xấp xỉ
bởi dường gấp khúc. Khi quay các đường gấp khúc, ta được các hình
nón cụt. Diện tích hình này dùng để xấp xỉ mặt tròn xoay trong khoảng
con tương ứng.
Tính diện tích mặt tròn xoay (tiếp...)
Đường gấp khúc

q q
Li = (xi − xi−1 )2 + (f (xi ) − f (xi−1 ))2 = 1 + (f 0 (ci ))2 (xi − xi−1 )
Diện tích Si được xấp xỉ bởi diện tích hình nón cụt
q q
Si ' π[f (xi ) + f (xi−1 )] 1 + (f 0 (ci ))2 ∆x ' 2πf (ci ) 1 + (f 0 (ci ))2 ∆x
n
X Z b q
⇒ S = lim Si = 2πf (x) 1 + (f 0 (x))2 dx
n→∞ a
i=1
Ví dụ
Tính diện tích mặt của mặt sinh ra bằng cách quay y = x 3 với
0 ≤ x ≤ 1 quạnh trục Ox

Bai Giang Gt1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bai Giang Gt1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GIẢI TÍCH I

Lecturer: Dr. Nguyễn Bằng Giang

National University of Civil Engineering

CHƯƠNG I.GIỚI HẠN VÀ LIÊN TỤC

Giới hạn và liên tục

Giới hạn và liên tục

1 Bổ túc về ánh xạ tập hợp

2 Dãy số thực và giới hạn dãy số thực

3 Giới hạn hàm số

4 Hàm liên tục

Bổ túc về ánh xạ tập hợp

1 Bổ túc về ánh xạ tập hợp

Khái niệm về tập hợp

Khái niệm về tập hợp

Có hai cách để mô tả tập hợp

Các tập số thực

• R tập hợp số thực

Quan hệ giữa các tập hợp

• Tập con: Tập A được gọi

Các phép toán về tập hợp

1 Hợp của các tập hợp

Hợp của hai tập hợp

Giao của hai tập hợp

Hiệu của hai tập hợp

Định nghĩa (Hiệu)

Định nghĩa (Phần bù)

Hiệu đối xứng

Định nghĩa (Hiệu đối xứng)

Cho A = {1, 2, 3, 4, 5} và B = {2, 4, 6, 8}

Tích đề các của các tập hợp

Định nghĩa (Tích Đề-các)

Khái niệm về ánh xạ

Định nghĩa (Ánh xạ)

• Với B ⊂ Y , f −1 (B) = {x ∈ X |f (x) ∈ B} gọi là tạo ảnh của tập B.

Các loại ánh xạ

Định nghĩa (Đơn ánh)

Định nghĩa (Toàn ánh)

Định nghĩa (Song ánh)

Các loại ánh xạ

Giả sử f : X → Y , y ∈ Y xét phương trình

f (x) = y với x ∈ X (1)

Thu hẹp và mở rộng ánh xạ

Định nghĩa (Thu hẹp ánh xạ)

Định nghĩa (Mở rộng ánh xạ)

Định nghĩa (Ánh xạ hợp)

g ◦ f (x) = g(f (x)), ∀x ∈ X

Ví dụ: Hàm f (x) = sin x và g(x) = x 2 + 2x

Định nghĩa (Ánh xạ ngược)

Kí hiệu ánh xạ ngược f −1

Các hàm sơ cấp cơ bản

Định nghĩa (Hàm số)

Hàm không đổi f (x) = C ∀x ∈ R

Hàm sơ cấp cơ bản tiếp

Hàm số mũ f : R → R+ f (x) = ax (a > 0.a 6= 1).

Hàm sơ cấp cơ bản tiếp

Hàm sơ cấp cơ bản tiếp

Hàm sơ cấp cơ bản tiếp

Hàm sơ cấp cơ bản tiếp

Định nghĩa (Hàm sơ cấp)

Khái niệm về tập bị chặn

Tiên đề về cận trên đúng của tập bị chặn trên

Tiên đề cận trên đúng

Giả sử A là tập bị chặn trên, M là tập các cận trên của A

Hoàn toàn tương tự cho cận dưới đúng